Book Title: Siddha Hemchandra Shabdanushasan Bruhad Vrutti Part 02
Author(s): Vajrasenvijay
Publisher: Bherulal Kanaiyalal Religious Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032129/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kii laag tee anngnn krnaa) bii dhaat -- ain s. joo is din iHk hoor nuuNor Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arham pUjyapAdAcAryadeva zrImad vijaya dAna-prema-rAmacandra-bhadraGkarasadgurubhyo namaH kalikAlasarvajJa-zrImadhemacandravaribhagavatpraNItaM zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsanam (svopajJabRhavRtti tathA nyAyasArasamuddhAra (laghunyAsa) saMkalitam ) dvitIyo bhAgaH Adya-saMpAdaka zAsana-samrAT pU. AcArya deva zrImad vijaya nemi sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI preraNAse pa. pU. AcArya deva zrImada vijaya udayasUrIzvarajI mahArAja. saMpAdaka suvizAla gacchAdhipati pUjya AcAryadeva zrImad vijaya rAmacandra sUrIzvarajI mahArAja sA. ke ziSyaratna adhyAtmayogI pUjyapAda paMnyAsa pravara zrI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI ke ziSyapa. pU. AcAryazrI kuMdakuMda sUrIjIke ziSya - pUjya munivarya zrI vajrasena vijayajI ma. sA. saha saMpAdaka . pUjya munirAjazrI ratnasena vijayajI ma. prakAzaka bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa candanabAlA . bambaI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zA. bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa caMdanabAlA epArTamenTa rIja roDa - vAlakezvara bambaI-400006 prakAzana - tithi kArtika zuklA pUrNimA, 2042 (kalikAla sarvajJa AcArya bhagavaMta kI janma tithi ) AvRtti - dvitIyA mUlya - 70/- rupaye : prApti - sthAna : sarasvatI pustaka bhaMDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, ahamadAbAda pAca prakAzana, nIzA pola, jhaverIvADa, . ahamadAvAda-1 jazavaMtalAla gIradharalAla dozIvADAnI pola, ahamadAbAda--1. mudraka gautama ArTa prinTarsa neharu geTa ke bAhara vyAvara rAja0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kI kalama se....... sakala zrI saMgha kI sevA meM 'siddha hema bRhadvRtti laghunyAsa sahita' mahAgraMtha ke prathama bhAga ko prakAzana karane ke bAda alpa samaya meM hI yaha dvitIya vibhAga ko prakAzana karate hue hama atyaMta hI AnaMda anubhava kara rahe haiM / parama kRpAlu mahAvIra deva jaba bAlyAvasthA meM the taba saudharmendra ne Akara bhagavAn se vyAkaraNa saMbaMdhI jo prazna kiye the / una sabhI kA bhagavAn ne saMtoSaprada samAdhAna kiyA thA / bAlyaTya meM bhI prabhu kI adbhuta jJAna pratibhA ko dekhakara sabhI daMga (Azcarya cakita) raha gaye the / usa kAla meM sarvaprathama jainendra vyAkaraNa prasiddhi meM AyA - yaha bAta hama hara varSa paryuSaNoM meM sunate Aye haiM / kalikAlasarvajJa zrImad hemacandrasUrijI ma. ne siddharAja kI prArthanA ko lakSya meM rakhakara 'siddha hemacandrazabdAnuzAna kA nirmANa kiyA / aura unhoMne isa grantha ke upara laghuvRtti - bRhadvRtti aura vRhannyAsa kA bhI nirmANa kiyA thaa| durbhAgyavaza Aja vaha bRhannyAsa pUrNarUpa se upalabdha nahIM haiM / isa vyAkaraNa kI bRhadvRtti ke Upara tU. AcArya zrI kanakaprabhasUrIjI ma. viracitanyAsasAra samuddhAra (laghunyAsa saMjJaka) uttama vivaraNa jJAna bhaMDAroM meM Aja bhI maujUda haiM / parantu Aja usakI hAlata atyaMta hI gaMbhIra paroM jIrNa ho gae haiM tathA isake sAtha hI duSprApya bhI haiN| lekina jaina - zAsana kA saubhAgya hai ki usa hAlata ko dekhakara pUjya AcArya zrI vijaya kundakundasUrIzvarajI ma. ke ziSyaratna pUjya munirAja zrI vajrasena vijayajI ma. sA. ke hRdaya meM usake punarmudraNa rUpa jIrNoddhAra karavAne kI sadbhAvanA jagI / dUsarI ora siddhAMta divAkara pa. pU. AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSa sUrijI ma. kI ora se hamAre TrasTa ke sadasyoM ko isa grantharatna ke jIrNoddhAra ke lie punIta preraNA prApta huI / vizAlagrantha ratna kA prakAzana karanA, eka bhagIratha kArya thA aura isa kArya meM prAyaH Der3ha lAkha rUpaye se kama kharca na thA / hamAre TrasTa ke sadasyoM ko pUjya guruvaryo kI zubha preraNAoM se yaha zubha manoratha huA ki 'apane TrasTa ke jJAnanidhi kA sadvyaya karake isa puNya kArya kA lAbha kyoM na uThAyA jAya ? aura Aja aise mahAn grantharatnoM ke pIche apanA abhUlya samaya dene vAloM kI saMkhyA atyalpa hone se pUjya muni bhagavaMtoM kI isa pavitra bhAvanA ko saharSa kyoM na apanAyI jAya ? aura basa, hamane isa mahAgrantharatna ke jIrNoddhAra meM pUrNa sahayoga dene kA nizcaya kara liyA / isa grantharatna ke suvAcya punaH saMpAdana ke isa bhagIratha kArya ko paramapUjya, gacchAdhipati, saMghahitavatsala, AcAryadeva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvajI mahArAjA kI anumati aura zubhAzIrvAda se atiparizramapUrvaka pUrNa karane vAle parama pUjya adhyAtmayogI paMnyAsa pravara zrI bhadrakaravijayajI gaNivarya zrI ke ziSya - praziSya paramapUjya vidvadvarya munirAja zrI bajrasena vijayajI mahArAja sAheba tathA paramapUjya mu. zrI ratnasena vijayajI ma. sA. ke hama sadA RNI raheMge unake isa bhagIratha kAryakI hama bAraMbAra anumodanA karate haiM, evaM sakala zrI saMgha ko arja karate haiM ki aise saMgharatna muni bhagavaMto, jo ki zruta-makti se niHsvArtha zruta sevA kara rahe haiM... .. unheM pUrNa sahayoga pradAnakara zruta samRddhi ko yugoparyaMta jIvanadAna dekara Atma kalyANa ke pathameM Age baDhe / li. zrI bherulAla kanhaiyAlAla rilijIyasa TrasTa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiM namaH kiMcid vaktavyam "zrI siddhahaima habRtti laghunyAsa" yaha vyAkaraNaviSayaka eka vizAlakAya grantharatna hai| isake saMpAdana ke samaya thoDA sA bhUtakAla ko yAda kiye vinA isa saMpAdana kI bhUmikA ko samajAnA zakya nahIM hai| Aja se lagabhaga 28 varSa pahele saMvat 2013 kI sAla meM pATaNa zrIsiddha haima laghuvRtti kA abhyAsa mere sayama dAtA, vAtsalya mahodadhi parama pUjya paMnyAsajI bhadrakara vijayajI gaNivarya zrI aura mere upakArI pUjya saMyamagurudeva parama pRjya AcArya deva zrI kuMdakundasUrIzvarajI mahArAja (usa samaya munirAja) ke AzIrvAdoM se zurU kiyA thaa| usa samaya saMdigdhasthAnoM ko dekhane ke lie paMDitajI 'siddhahaima bRhadavRtti laghunyAsa' kI prata kA upayoga karate the| usa samaya usa prata kI jIrNa zIrNa avasthA dekhakara hamako mana meM aisI bhAvanA huI ke bar3e hokara isakA punarmudraNa karavAege, jisase abhyAsIoM ko sugamatA prApta ho sake / bAdameM yaha bAta vismRta ho gaI / phira se yogAnuyoga isI pATaNa meM saMvat 2034 kI sAla meM saMgha sthavira suvizAla gacchAdhipati parama pUjya AcArya deva zrImada vijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA kA suvizAla muni parivAra ke sAtha cAturmAsa huA / usa samaya parama pUjya, parama gurudeva paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI AdikI nizrA meM mujhe aura muni zrI ratnasena vijayajI ko bhI rahane kA arva lAbha milA / usa samaya muni zrI ratnasena vijayajI kA bRhadavRtti kA vAMcana cala rahA thA / pUjya paMnyAsajI mahArAjazrI zarIra se asvastha hone ke kAraNa mujhe to samaya kA abhAva thaa| isa kAraNa muni zrI ratnasena vijayajI ko maine sUcana kiyA ki vRhadvRtti ke abhyAsa ke sAtha sAtha laghunyAsa kI hastalikhita prata ko dekhI jAya / unhoMne mere sUcana kA saharSa svIkAra kiyA / aura usa samaya thoDe prakaraNoM ko hastaprata se milAna kara liyA aura bAda meM isa kArya ke yogya prayatna jArI rakhe / isa daramyAna merA 2039 kA cAturmAsa jAmanagara meM huA / isa gratha ke punaH mudraNa kI bhAvanA hRdaya meM to thI hI / usameM parama pUjya AcArya deva zrI jayaghoSasUrIzvarajI mahArAja kI ora se suzrAvaka hiMmatalAlajI ko sUcana huvA kI isa gratha ko "zrI bherulAla kanaiyAlAla koThArI rIlIjIyasa TrasTa, caMdanabAlA (bambai)" kI ora se prakAzana kA lAbha lene jaisA hai| isa bAta ko TasTa ke TrasTIoM ne turanta hI svIkAra lIyA aura yaha kArya gatimAna huaa| isake bAda zarIra asvastha rahane ke kAraNa isa kArya meM sahayogake lie muni zrI ratnasena vijayajI ko kahA aura unhoMne bhI isa kArya meM sahayoga dene ke lie apanI prasannatA btaaii| saMvat 2040 ke cAturmAsa meM ratalAma cAturmAsa daramyAna merI sUcanAnusAra yogya azuddhiparimArjana ke sAtha tIsare Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya' se sAta adhyAya taka 'laghunyAsa' kI presa kopI taiyAra kii| jisase prinTIMga Adi meM ati saralatA rahI / isa prakAra aneka mahAnubhAvoM kI sAhAyya se saMpAdana kArya prArambha huA / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya viracita zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsana ke Upara svopajJa bRhadvRtti Aja bhI upalabdha haiM / usa bRhadvRtti para kalikAla sarvajJa AcArya zrI ne bRhannyAsa (84000 zloka pramANa ) kI racanA kI thI / kintu durbhAgya se vaha grantha pUrNarUpa se upalabdha nahIM hai / usakA AMzika bhAga hI upalabdha haiM / usa bRhadvRtti ke kilaSTa sthAnoM para cAndragacchaziromaNi parama pUjya AcArya deva zrImad vijaya devendrasUrIzvarajI mahArAjA ke ziSya ratna parama pUjya AcArya deva zrI kanakaprabhasUrizvarajI mahArAja ne 'nyAsasArasamuddhAra' kI racanA kI hai / sadbhAgya se vaha pUrNa grantha Aja bhI upalabdha hai / "zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsana kI bRhadavRtti aura nyAsasAra samuddhAra kA prathama mudraNa zAsana samrAT parama pUjya AcArya deva zrImadvijaya nebhisUrIzvarajI mahArAjA kA preraNA se pa. . AcArya ma. zrImad vijaya udaya sUrIrazvajI ma0 ne karavAyA thA / saMvat 1962 meM poravADajJAtIya bhagubhAI Atmaja manasukhabhAI kI ora se prakAzana huA thA / isa gra Mtha ke punaH prakAzana meM uparyukta pUrva kI AvRttiyoM kA AdhAra liyA gayA | jahAMjahAM mudraNa saMbaMdhI azuddhiyAM thI unheM bhI parimArjita karane kA zakya prayatna kiyA gayA hai / pratyeka sUtra kI bRhadvRtti ke sAtha hI laghunyAsa ho to adhyayana meM vizeSa suvidhA rahegI, isalie pratyeka sUtra ke sAtha hI laghunyAsa liyA hai / pUrva prakAzita laghunyAsa meM jahAM-jahAM sAkSI sUtroM ke sAMketika nAma die gae the - una sUtroM ke kramAMka kA bhI isameM nirdeza kara diyA hai / adhyayana-adhyApana meM suvidhA kI dRSTi se isa mahAkAya graMtha ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai / prathama bhAga - 1 se 10 pAda ( DhAI adhyAya) / dvitIya bhAga - 11 se 20 pAda ( DhAI adhyAya) svopajJa - uNAdi, dhAtupATha | tRtIya bhAga - 21 se 28 pAda (do adhyAya) liMgAnuzAsana, sUtroM kA akArAdikrama | ATha adhyAtmaka isa vizAla grotha ko tIna bhAga meM prakAzita karane kA nirNaya hone para eka hI samaya meM alaga-alaga tIna presoM meM mudraNa kArya prArambha huA / Aja isa bAta kA AnaMda hai kiaThThAisa varSa pahele jo bhAvanA bIja rUpa se aMtara meM paDI thI, vaha Aja eka vizAla vRkSa rupa hokara phalIbhUta ho rahI haiM | abhyAsIoM ke lie chattIsa hajAra se bhI adhika zloka pramANa aura solahaso se bhI adhika pRSTha kA vistAra rakhatA huA yaha siddha hemabRhadvRtti laghunyAsa graMtha kA prathamabhAga prakAzata hone ke bAda alpa samaya meM hI dUsarA bhAga prakAsita ho rahA hai / tIsarA bhAga jaldI prakAzita hoM isalie prakAzaka saMsthA prayatna kara rahI haiM / I isa graMtha ke puna: prakAzana ke bhagIratha kArya kI nirvighna samApti ke lie parama pUjya jinazAsanaprabhAvaka, saMghahitaciMtaka, suvizAla gacchAdhipati AcArya devazrImad vijaya rAmacandrasUrIzvarajI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 mahArAja ke zubhAzIrvAda aura parama pUjya adhyAtmayogI niHspRha ziromaNi parama gurudeva paMnyAsa pravara zrI bhadraMkaravijayajI gaNivarya zrI kI satata kRpA vRSTi, parama pUjya saujanyamati, AcArya deva zrImadavijaya pradyotana sUrIzvarajI mahArAja sAheba kI satata preraNA aura parama pUjya upakArI gurudeva AcArya deva zrImad vijaya kundakunda sUrIzvarajI mahArAja kI adRzya kRpA aura mere saMsArI pitA pU. munirAja zrI mahAsena vijayajI ma. pI sahAnubhUti aura mere guru bandhu munizrI hemaprabhabijayajI kI Arva sahAyatA prApta hotI rahI hai| una pUjyoM kI asIma zakti ke bala se hI yaha kArya nirvighna paripUrNa huA hai| una saba upakArIyo ke pAvana caraNoM meM koTizaH vaMdanA pUjya kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrIzvarajI mahArAjA kI vyAkaraNa viSayaka yaha kRti kitanI sarala aura sugama hai yaha to abhyAsa karane vAle hI samaja sakate haiN| kahA bhI hai ki vyAkaraNAt pada siddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraMzreyaH / / arthAt 'vyAkaraNa se pada kI siddhi hotI haiN| padasiddhi se artha kA nirNaya hotA haiM / aura artha ke nirNaya se tatva kI siddhi hotI hai / tattvasiddhi mukti kI prApti meM hetubhUta bana sakatI hai / / isa dRSTi se vyAkaraNa ke adhyayana kA mahattva hai / abhyAsI mahAtmAoM isa dhyeya pUrvaka isa graMtha kA adhyana kareMge to saMpAdana kA hamarA zrama vizeSa saphala hogA / vaise to zruta sevA kA Arva lAbha milane se saMpAdana kA zrama saphala hI hai| ___ yaha dusare vibhAga ke prupharIDIMga Adi ke liye munizrI hitavijayajI aura munizrI anantadarzana vijayajI kA bhI samaya samaya para Arba sahayoga rahA hai / isake prinTIMga meM gautama ArTa prinTarsa (byAvara) ke mAlika zrIphattacandajI jaina ke apUrva sahayoga se yaha kArya itanA jaldI ho rahA hai| isa gratha ke prinTI meM matimaMdatA se dRSTidoSa se yA presadoSa se koI kSatiyA~ rahI ho. vaha sujJajana sudhArane kI kRpA kare / khAsa-khAsa azuddhiyAM kA zuddhipatra diyA gayA hai| - vajrasena vijaya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa 'namaskAra mahAmantra' jinakI aMtarAtmA kA sumadhura saMgIta thA jinakI AtmA paramAtmA - caraNoM meM pUrNa samarpita thI, jinakI vANI meM amRta sA adbhUta mAdhurya thA jo sadA mahAmantra kI anuprekSA meM tallIna rahate the sakala sattva - hitAzaya kI pavitra bhAvanA se jo atyanta bhAvita the| jinake zubha sAnidhya meM parama Ananda kI anubhUti hotI thI / aise parama pavitra zubhanAmadheya parama gurudeva nispRhaziromaNi paMnyAsa pravara zrI bhadraGkara vijayajI gaNivaryazrI ke pavitra AtmA ko yaha grantha - ratna samarpita karate hue hameM atyanta hI Ananda kA anubhava ho rahA hai / o parama surudeva ! Apane hamAre jaise ajJAnI jIvoM para karuNA dRSTi kara.. hameM saMyama kI nAkA samarpita kI aura Apa svayaM hI isa saMyama - naukA ke vAhaka bane / Apa hI ke puNya prabhAva se yaha saMyama naukA Age bar3ha sakatI haiM... 3 jahA~ bhI ho satata kRpA dRSTi karate raho... aura Apake upakAroM kI RNa mukti ke lie jina zAsana kI sevA karane kA sAmarthya pradAna karate raho / ... Apa caraNacaJcarIka muni vajrasena vijaya muniratnasena vijaya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prakAza kI kalama se kiJcid baktavyam tRtIya-adhyAya: tRtIyapAda : caturthapAda : caturtha-adhyAya: prathamapAda: dvitIyapAda : tRtIyapAda : caturthapAda: 77 108 140 170 paJcama-adhyAya : prathamapAda : dvitIyapAda : tRtIyapAda : caturthapAda : 208 248 274 306 uNAdivivaraNa dhAsupATha: 480 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrarham || zranaMtalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH // / pUjyapAdAcAryadevazrImad dAna prema-rAmacandra bhadra Gkarasadgurubhyo namaH / kalikAlasarvajJa-zrIhemacandrasUribhagavatpraNItaM zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsanam / [ svopajJatattvaprakAzikAbhidhabRhadvRtti manISikanakaprabhasUriviracitanyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa)- saMvalitam ] [ tRtIyAdhyAye tRtIyapAdaH ] tatra vRddhirAraidaut / 3. 3. 1 // " AkAra Ar aikAra, aukArazca pratyekaM vRddhisaMjJA bhavanti / mASTi, pAkyam, dAkSiH; kArayati, kAryam, ArSam; nAyayati, nAyakaH, aindram; lAvayati, lAvakaH, aupagavaH / vRddhipradezAH - "mRjo'sya vRddhiH " [ 4. 3. 42 ] ityevamAdayaH // 1 // nyA0 sa0 - vRddhirAdat - vRddhizabdasya saMjJAtvAt anuvAdavidhitvena ( vidheyatvena ) ca paranipAtaH prApnoti / AraidIdityanUdya ete vRddhisaMjJA bhavantIti hyabhidhIyate / satyam, maGgalArthaM nipAtaH / nanvAkArodayo dvedhA tadbhAvitA atadbhAvitAzca tadbhAvitA vRddhisaMjJayA niSpAditA; yathA - AzvalAyanaH kArttavIryaH, aitikAyanaH aupagavaH ityAdiSu / atadbhAvitA yathA - rAjA, prAccheyati, raipAtraM, naughoSa ityAdiSu / tatra pUrveSAmitaretarAzrayadoSaprasaGgAditareSu caritArthatayA vRddhisaMjJayA na bhAvyamiti na vAcyam / sAmAnyena bhAvinyAH saMjJAyA AzrayaNAt nAstItaretarAzrayaprasaGgo yathA'sya sUtrasya paTaM vayeti / na cAkArAdayaH saMjJA, vRddhizabdaH saMjJIti viparyayo'tra yujyate lAghavArthatvAt saMjJAkaraNasya, na ca samuditAnAmAraidautAM saMjJeyamiti vAcyaM 'vRddhiryasya svareSvAdiH 6-1-8 iti darzanAt na ca samudAya Adisvaro bhavati / " Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra- 2-3 guNo'redot / 3. 3. 2 // 'zrar eva ot' ityete pratyekaM guNasaMjJA bhavanti / karoti, kartavyam, cetA, ceyam, stotA, stotavyam / guNapradezAH - "nAmino guNo'kGiti " [ 4. 3. 1 ] ityevamAdayaH ||2|| nyA0 sa0- guNore - guNazabdasya pUrvanipAto maGgalasyaivAtizayapratipAdanArthaH / 0 kriyArtho dhAtuH / 3. 3.3 // kRtiH kriyA, pravRttirvyApAra iti yAvat, pUrvAparIbhUtA sAdhyamAnarupA sA'rtho'bhidheyaM yasya sa zabdo dhAtusaMjJo bhavati / edhate, atti, dIvyati, sunoti, tudati, ruNaddhi, tanoti, krINAti, sahati / AyAdipratyayAntAnAmapi kriyArthatvAt dhAtutvam - gopAyati, kAmayate, RtIyate, jugupsate, kaNDUyati, pApacyate, corayati, kArayati, cikIrSati, putrakAmyati, putrIyati, azvati, zyenAyate, hastayate, muNDayati / evaM ju-stambhUculumpAdInAmapijavanaH, stabhnAti, culumpAMcakAra, preGkholayati / ziSTa prayogAnusAritvAdasya lakSaNasyANapayatyAdinivRttiH, ziSTajJApanAya cedaM lakSaNam, etadavisaMvAdena ca ziSTA jJAyanta iti / zranvayavyatirekAbhyAM ca dhAtoH kriyArthatvAvagamaH, tathAhi pacatItyAdau dhAtupratyaya samudAye saMsRSTa kriyAkAlakArakAdyanekArthAbhidhAyini prayujyamAne dhAtoreva kriyArthatvamavagamyate'nvayavyatirekAbhyAM netareSAm / pacatIti prayoge dvayaM zrUyate - 'pac' iti prakRtiH, 'ati:' iti ca pratyayaH, artho'pi kazcid gamyate viklittiH kartR tvamekatvam; paThatItyukte cit zabda hIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, 'pac' zabdo hIyate paTh' zabda upajAyate 'ati' zabdo'nvayI, artho'pi kazciddhIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI, viklittiyate paTharupajAyate kartRvamekatvaM cAnvayI; tena manyAmahe yaH zabdo hIyate tasyAsavartho yo'rtho hIyate, yazva zabda upajAyate tasyAsAvartho yo'rtha upajAyate, yazca zabdo'nya tasyAsAvartho yo'nvayIti / nanu ca kRtiH karotyarthaH kriyA, tatra yuktaM pacAdInAM kiM karoti ? pacati, ki karoti ? paThatIti karotItyarthagabhitatvAt kriyAtvam asti vidyate bhavatInAM tu na yuktam, nahi bhavati kiM karoti ? asti bhavati vidyate ceti, tadayuktam na karotyarthaH kriyAzabdasya pravRttinimittam api tarhi kArakavyApAravizeSaH, vyApArazca vyApArAntarAd bhidyata ityastyAdyartho'pi kriyaiva, karotyarthastu kriyAzabdasya vyutpattinimittameva; evaM sati kriyAsAmAnyavacanAH kRbhvastayaH kriyAvizeSavacanAstu pacAdaya iti siddham / tathA 'bhAve ghaJ' ityuktvA 'kAra:, pAka:' ityAdayopyudAhriyante / 'kriyopapadAddhAtostum' ityuktvA 'yoddhuM dhanurbhavati, draSTu N cakSurjAtam' ityAdyapyudAharaNaM yuktam / yadAhu: - ' yatrAnyat kriyApadaM na zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prathamapuruSe prayujyate " iti / kriyA ca dveSA siddha-sAdhyatvabhedAt tatra siddhasvabhAvopasaMhRtakramA paritaH paricchinnA sattvabhAvamApannA ghanAdibhirabhidhIyate yadAha"kRdabhihito mAvo dravyavat prakAzate" iti; tumAdibhistu sattvabhAvamanApanneti vizeSaH ; Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-3] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / sAdhyamAnAvasthA pUrvAparAbhUtAvayavA bhUta-bhaviSyad-vartamAna sadasadAdyanekAvayavarUpA''khyAtapadairucyate, yadAha-"pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenAcaSTe" yathA ca pacatItyatra pUrvAparIbhAvastadvadeva 'jAyate, asti, vipariNamate, vardhate, apakSIyate, vinazyati, bhavati, zvetate, saMyujyate, samavaiti'ityAdAvapi sAdhyatvAbhidhAnena kramarUpAzrayaNAt kriyAvyapadezaH siddhaH, taduktam "yAvat siddhamasiddhaM vA, saadhytvenaabhidhiiyte| AzritakramarUpatvAt , tat kiyeti prtiiyte|" // 3 // nyA0 sa0-kriyArtho0-pUrvAvayavayogAtpUrvA'parAvayavayogAda'parA pUrvA cAsAvaparA ca pUrvAparA apUrvAparA pUrvAparA bhUtA-pUrvAparIbhUtA, tatra pUrvAparayo yorapi prathamoktatvena 'pUrvAparaprathama' 3-1-103 iti zabdaparaspardhenA'parazabdasya pUrvanipAte prApte rAjadantAditvAt pUrvasya pUrvanipAtaH, tatra pUrvo'vayavo'dhizrayaNAdirapara udakasekAdistau dvAvapi bhAgau pAkakriyAyAM staH, sA hyadhizrayaNodakasecanAdi ruupaa| sAdhyamAnarUpeti-sAdhyamAnaM sAdhanAyattaM rUpaM svarUpaM yasyAH sA kriyA, yathApacati kaH ? caitra , kim ? odanam , kaiH ? kASThaiH kva ? sthAlyAM, kuta: ? kuzUlAt , kasmai ? maitrAyeti bhaavnaa| nanu pacatItyAdiSvastu kriyAtvaM bhavatItyAdiSu tu sattAyA nityatvena sAdhyamAnatvA'bhAvAt tadabhAve ca pUrvAparavibhAgAvAt tadabhAve ca kriyArthatvAbhAve na prApnoti dhAtusaMjJA ? satyaM, Adheyabhedena sattApi pUrvAparIbhUtA sAdhyamAnarUpA, yathA-saiva devadattasattA kvacidgamanayuktA kvacidbhojanayuktA kvacidpaThanayuktA, evamanekadhA yojanA kaaryaa| AyAdipratyayAnteti-nanu kriyArthe dhAtau zizye ityAdiSu bhAve tadarthapratyayasyApi dhAtutvaprasaGgaH / bhAvapratyayo hi kriyArtha eva utpadyate tatazca 'At saMdhyakSara', 4-2-1 ityAtvaprasaGgaH / Atve hi dhAtovihitamanaimittikaM ceti / ataH pratyayapratiSedhArtha kriyAvizeSakaM prathamagrahaNaM kartavyaM vyAkhyeyaM ca prathamaM yaH kriyAmAheti, prAthamyaM cAtrAbhidhAnApekSaM grAhyaM, tena kiM siddhaM? anyenAnabhihitAM kriyAM ya Aha sa dhAtaH / ayamartho'nyebhyaH kriyAbhidhAyibhyo yaH prathamamAheti / zizye,-ityatra tu zItyanenAbhihitAM kriyAM pratyaya Aheti, na tasya dhAtusaMjJApravRttiH / zabdArthApekSayA prAthamyaM ghaTate tatra zabdatazcetputrIyatItyAdAvapi na prApnoti, . nAtra prathamamuccAryamANaH putrazabdaH kriyAmAha / arthatazcet putrIyatItyAdau prathamA AdyA kriyA aprathenApi kyenAbhidhIyate na tu dvitIyeti sidhyati dhAtusaMjJA / nanu prathamagrahaNe sati cikIrSatItyatrApi na prApnoti dhAtusaMjJA, yato'trApi san pratyayo na prathamaM kriyAmAha api tu kRityanenAbhihitAm ? naivaM, karotyarthopasarjanAmicchAmanyena anabhihitAM sanpratyaya Aheti syAdeva dhAtusaMjJeti / atrocyate,-yathAtra prathamagrahaNe kRte 'zizye' ityatra dhAtusaMjJA na bhavati tathA svArthikAnAmAyAdInAmapi na prApnoti / gopAyati, kAmayata ityAdiSu atrApi abhihitAyA eva kriyAyA AyAdibhirabhihitatvAt , tasmAdevaM vyAkhyeyaM-kriyAmeva prAdhAnyena yo'bhidhatte sa kriyAbhidhAyI dhAtusaMjJaH / gopAyatItyAdAvapi tadastIti siddhA dhAtusaMjJA / 'zizye' ityAdau tu. bhUtAnadyatana parokSatvAderabhi Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-3 dhAnAnna dhAtusaMjJA / etena kriyaivAbhidheyA yasya sa dhAtuH evaM ca kRtvA, kartumityAdiSu bhAve kRt pratyayAntasyApi na dhAtusaMjJA / ki cAtrAnyadapi uttaramasti sAdhye avyayasaMjJayA dhAtusaMjJAyA bAdhitatvAt , 'ikiztivsvarUpArthe' 5-3-138 iti pratyayAntasya siddhasAdhyayorabhedopacAreNa siddharUpatvAt / karttavyaM, bhUyate ityAdau tu bhAve tyAdyantasya kriyArthatve'pi na dhAtutvaM sAhacaryAt , yato'nyeSAmaliGgasaMkhyAnAmapadasaMjJakAnAM dhAtusaMjJApratyayAdi, atra tu liGgasaMkhyApadasajJAnAM vidyamAnatvAt / ziSTaprayogAnusAritvAditi-lakSaNAt pArthakyena ziSyante pratipAdyante iti ziSTA dhAtavasteSAM prayogaH pAThastadanusAritvAt tatsavyapekSatvAt / asya lakSaNasya kriyAoM dhAturityasyetyarthaH, yadyevaM pATha evA'stu kimanena lakSaNeneti cet ? naivaM, pAThapaThitAnAmapi kriyArthAnAmeva dhAtutvajJApanArthatvAdityAha-ziSTajJApanAyeti-ayamartho lakSaNAt pRthakpaThitA api ta eva ziSTA dhAtvo ye kriyArthAH, tena vAvAprabhRtInAM sarvanAmavikalpAdyarthAnAM pAThAvisaMvAditve'pi lakSaNavisaMvAditvAdANapayatyAdInAM tu kriyArthatve'pi paatthvisNvaaditvaaddhaatutvaabhaavH| anvayavyatirekAmyAmiti-atha kathaM prakRtipratyayasamudAye'pi prakRtereva dhAtutvam ? ityAha-tathAhi-pacatIti-atra paci: pAke vartate, pAkazabdena ca siddho bhAva ucyate, sAdhyAbhidhAyinazca dhAtutvamata: kathamiha dhAtutvam ? (satyaM,) anyathA vaktumazakyatvAt pAkazabdenApi sAdhyo bhAva ucyate sAdhyAvasthAmanubhUyaiva hi siddhabhAvo'pi bhavatIti / saMsRSTakriyeti-kriyA ca kAlazca kArakaM ca kriyAkAlakArakANi tAni Adayo yeSAM, AdizabdAdekatvAdi, saMsRSTAzca te kriyAkAlakArakAdayazca te ca te anekArthAzca / na eko'nekaH, aneke ca te arthAzca tAn abhidadhAtIti / zabdo hoyate iti jahAti zabdaM devadattaH, sa evaM vivakSate, nAhaM jahAmi kiMtu svayameva hoyte| vyApAravizeSa iti-pacatItyAdiSu hi tadasti iti dhAtutvaM yataH, pacatItyukte, na paThati, na gacchati, na kiMcidanyadvyApArAntaraM vidhatte kiMtu pAkarUpavizeSa eva gamyata iti / nanu tathApi astyAdInAM na prApnoti kriyAtvaM sattAyA vyApAravizeSAbhAvAt , yataH sarvo'pi dhAtvartho'styAdibhirvyApta: ? ityato yuktimAha ___ vyApArazcetyAdiH-ayamartho'styevaitat tathApi pAkAdevizeSAt sattAyA api vizeSo jJAyate svarUpeNa, na hi sa eva pAka: saiva satteti, yathA'nekaghaTAcchAdaka eka: paTasteSvanuSyUto'pi tebhyo bhidyate, na hi sa eva paTaH sa eva ghaTa iti, evaM kRte'pi tathA / bhAve ghanIti-yathA kriyAzabdasya na karotyarthaH pravRttinimittaM kintu kArakavyApAravizeSastathA bhAvazabde ca na bhavatyarthaH pravRttinimittamapi tu kArakavyApAra evetyarthaH, yadAha hariH AkhyAtazabde bhAgAbhyAM, saadhysaadhnvttitaa| prakalpitA yathAzAstre, sa ghatrAdiSvapi kramaH / / 1 / / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-4] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH sAdhyatvena kriyA tatra, dhAturUpanibandhanA / satvabhAgastu yastasyAH, sa ghatrAdinibandhanaH / / 2 / / tatra siddhasvabhAveti-nirdhAraNasaptamyantAt trap , siddhasAdhyabhedayormadhye ityarthaH / paritaH paricchanneti-niSpannatvAt sarvAtmanA jJAtetyarthaH pariniSThitarUpA vetyarthaH / satvabhAvamApanneti-ayamarthaH pAka ityAdau prakRtibhAgaH sAdhyarUpamarthamAha pratyayabhAgastu sattvarUpatAm / bhUtabhaviSyadityAdi-sarveSAM dvaMdvapUrvo bahuvrIhiH pRthagarthatvAt , bhUtabhaviSyadvarttamAnAzca te sadasantazceti karmadhArayapUrvo vA, AdizabdAt pratyakSaparokSatA / vipariNamate iti--vipariNamati devadatta: padArtha sa evaM vivakSate, nAhaM vipariNamAmi svayameva vipariNamate, 'ekadhAtoH" 3-4-86 ityAtmanepadaM, kirAditvAcca kyAbhAvaH evamapakSIyate ityatrApi / yAvat siddhamasiddhaM veti siddhaM sattAdi, asiddhaM tu kaTAdi / nanvevaM tahi sattAyAH sAdhyamAnatA kayA rItyA ? ucyate,-yathA ekasmin sthAne pASANakhaNDaM kastUrikA cAsti, tataH kastUrikAmAhAtmyAt pASANakhaNDamapi sugandhi bhavatyevamatrApi kasmizcidekasmin piNDe pAkakriyA sattA ca vidyate pAkakriyA ca pUrvAparIbhUtA tatastasyA mAhAtmyAt sattApi pUrvAparIbhUtA bhavati iti sAdhyamAnatvaM kiMbahunAkhyAtapadena ucyamAnaH siddhabhAvo'pi sAdhyarUpatAM bhajati tanmAhAtmyAt / na prAdirapratyayaH / / 3. 3. 4 // 'prAdizcAdyantargaNaH, sa dhAtuH,-dhAtoravayavo na bhavati-taM vyudasya tataH para eva dhAtusaMjJo veditavyaH, apratyaya:-na cet tataH paraHpratyayo bhavati / abhyamanAyata, abhimimanAyiSate, abhimanAyya gataH, prAsAdIyat, prAsisAdIyiSati, prAsAdIyya gataH / prAdiriti kima ? amahApatrIyata / apratyaya iti kima? 'autsakAyata, utsasakAyiSate, utsukAyitvA / 'abhimanAyAdiH pratyayAntaH sa prAdisamudAyaH kriyArtha iti tasmin dhAtusaMjJe prApte prAdistataH pratiSedhena bahiSkriyate, tatazca tata uttara eva dhAturiti tasyATa dvirvacanaM ca bhavati, prAdeznottareNa samAsa iti ktvAyA ybaadeshH| asaMgrAmayata zUra iti nAyaM sam prAdiH, kintu dhAtvavayavaH, yathA-vicchAdyavayavo viH, "saMgrAmaNi yuddha" ityakhaNDasya curAdau pAThAt // 4 // nyA0 sa0-na prAdi0-prAsAdIyya gata iti-yadyatra dhAtutvaM syAttadA 'gatikvanya' *3-1-42 iti samAso na syAt 'nAma nAmnA0' 3-1-18 ityanuvartanAt , dhAtutve ca nAmatvaM na syAt / utsusukAyate iti 'nAmno dvitIyAt 4-1-7 iti su iti dviruktaH, 'dhuTastRtIyaH' 2-1-76 iti kRtadasthAnatakArasya pare'sattvAt 'na badanam' 4-1-5 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-5 iti dvitvAbhAvaH, anvityadhikArAd vA pazcAt 'aghoSe' 1-3-50 iti taH, tataH suityasyaiva dvitvam / avo dA-dhau dA // 3. 3.5 // 'dA ghA' ityevaMrUpau dhAtU avAnubandhau dAsaMjJau bhavataH / dArUpAzcatvAraH, dhArUpI dvau / dAm-praNidAtA, deMG-praNidayate, DudAMgaka-praNidadAti, doMca-praNidhati; dhe-praNidhayati, DadhAMgaka-praNidadhAti / dAdhArUpopalakSitasya dAsaMjJAvacanAt 'do deM Trdhe ityeteSAM ziti dA-dhArUpAbhAve'pi dAsaMjJA siddhaa| doGo dArUpasya bahiraGgatvAnna bhavati, tatazca 'upAdAsta' ityatra "izca sthAdaH" [ 4. 3. 41 ] itItvaM na bhavati / avAviti kim ? dAMva-dAtaM bahiH, deva-avadAtaM mukham / aviti vakAro na pakAraH, dAtiyatizca vakArAnubandhau, tena praNidApayati praNidhApayatItyatra dAsaMjJAyAM satyAM neNatvaM siddham / dApravezA:"ho daH" [ 4. 1. 31 ] ityAdayaH // 5 // vartamAnA-tiva tas anti, sik thas tha, miva vas mas ; te Ate ante, se Athe dhye, e vahe mahe // 3. 3. 6 // imAni, vacanAni vartamAnasaMjJAni bhavanti / vitkaraNaM "zidavit" [4. 3. 20] ityatra vizeSaNArtham, evamanyatrApi vitkaraNasya prayojanaM draSTavyam / vartamAnApradezAH"sme ca vartamAnA" [ 5. 2. 16 ] ityevamAdayaH / / 6 // nyA0 sa0-vartamAnA-saMjJinAM bahutve'pi saMjJAgataikatvAzrayaNAt vartamAneti saMjJAyA ekavacanaM, vacanabhede'pi saMjJAsaMjJinirdezo bhavatyanavA nAmItivat / saptamI-yAt yAtAm yus , yAsa yAtam yAta, yAm yAva yAma; Ita IyAtAm Iran , IthAs IyAthAm Idhvam , Iya Ivahi Imahi // 3.3.7 // imAni bacanAni saptamIsaMjJAni bhavanti / saptamIpradezA:-"icchArye karmaNaH saptamI" [5. 4. 86 ] ityevamAdayaH // 7 // paJcamI-tuv tAm antu, hi tam ta, Aniva Avava Amav ; tAm zrAtAm antAm , stra AthAm cam, aikU Avahaiv Amahaiv // 3.3.8 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 9-13 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH imAni vacanAni pazvamIsaMjJAni bhavanti / paJcamIpradeza :- "sme pazvamI " [ 5.4.31 ] ityevamAdayaH / / 8 / / [ 7 hyastanI - diva tAm chan, siv tam ta, ambU va ma; ta AtAm anta, thAs zrAthAm dhvam, i vahimahi // 3.3.1 // imAni vacanAni hyastanIsaMjJAni bhavanti / hyastanI pradezA:-- " anaqhatane hyastanI' [ 5. 2. 7 ] ityevamAdayaH // 6 // etAH zitaH / / 3. 3. 10 // etA vartamAnA- saptamI - paJcamI - hyastanyaH zitaH - zAnubandhA veditavyAH / zittvAcca zitkAryam - bhavati bhavet, bhavatu, abhavat // 10 // adyatanI - di tAm an, si tam ta, am va ma ta AtAm anta, thAs AthAm dhvam, i vahi mahi // 3.3.11 // imAni vacanAnyadyatanIsaMjJAni bhavanti / pradyatanI pradezA:- "pradyatanI" [ 5.2.4 ] ityAdayaH / / 11 / / parokSA-Nava atus us, thav athus a Nava va ma, e zrAte ire, se Aye dhve, e vahe mahe // 3. 3. 12 // imAni vacanAni parokSAsaMjJAni bhavanti / parokSApradezA:- 'zru-sada-vasbhyaH parokSA vA" [ 5.2.1 ] ityevamAdayaH / / 12 / / AzIH- kyAt kyAstAm kyAsus, kyAs kyAstam kyAsta, kyAsam kyAsva kyAmma, sISTha sIyAstAm sIran, sISThAs sIyAsthAm sIdhvam sIya sIvahi sImahi / 3. 3. 13 // " ? imAni vacanAni AzI saMjJAni bhavanti / kitkaraNaM "nAmino guraNo'kGiti " [ 4. 3. 1 ] ityAdiSu vizeSaNArtham / zrAzIH pradezAH - AziSyAzIH -- pazcamyau" [ 5. 4. 38 ] ityAdayaH / / 13 / / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaM valite [ pAda- 3, sUtra - 14-17 zvastanI - tA tArau tAras, tAsi tAsthas tAstha, tAsmi tAsvas tAsmas ; tA tArau tAras, tAse tAsAthe tAdhve, tAhe tAsvahe tAsmahe // 3. 3. 14 // 8 ] imAni vacanAni zvastanIsaMjJAni bhavanti / zvastanIpradezA :- " anadyatane zvastanI" [ 5. 3.5 ] ityevamAdayaH / / 14 / / bhaviSyantI-syati syatas syanti, syasi syathas syatha, syAmi syAvas syAmasU, syate syete, syante, syase syethe spadhve, sye syAvahe syAmahe / / 3. 3. 15 // imAni vacanAni bhaviSyantIsaMjJAni bhavanti / bhaviSyantIpradezA. - " bhaviSyantI" [ 5. 3 4] ityAdayaH / / 15 / / " " kriyAtipattiH - syat syatAm syan sthas syatam syat syam syAva syAm ; sthata syetAm syanta, syathAs syethAm syadhvam, ssyAvahi syAmahi // / 3. 3. 16 // imAni vacanAni kriyAtipattisaMjJAni bhavanti / kriyAtipattipradezA:- "saptamyarthe kriyAtipattau kriyAtipatti:" [ 5.4 6 ] ityevamAdayaH / / 16 / trINi trINyanya yuSmadasmadi / 3. 3.17 // sarvAsAM vibhaktInAM trINi trINi vacanAni anyasminnarthe yuSmadarthe zrasmadarthe cAbhidheye yathAkramaM paribhASyante / anyatvaM yuSmadasmadapekSaM saMnidhAnAt / yuSmacchandopasRSTArtho yuSmadartha:, tena bhavacchabdenocyamAno na yuSmadarthaH / sa pacati, tau pacata te pacanti; pacati pacataH pacanti sa pacate, tau pacete, te pacante; pacate, paceteM, pacante bhavAn pacati, bhavantau pacataH bhavantaH pacanti ityAdi / yuSmadi-tvaM pacasi, yuvAM pacathaH yUyaM pacatha; pacasi pacathaH, pacatha; tvaM pacase, yuvAM pacethe, yUyaM pacadhve; pacase, pacethe, pacadhve / zrasmadi - ahaM pacAmi, prAvAM pacAvaH, vayaM pacAmaH pacAmi, pacAvaH, pacAmaH; ahaM pace, AvAM pacAvahe, vayaM pacAmahe; pace, pacAvahe, pacAmahe / evaM sarvAsu / dvayayoge trayayoge ca zabdaparAzrayameva vacanamatidizyate sa ca tvaM ca pacathaH, sa cAhaM ca pacAva:, sa ca tvaM cAhaM ca pacAmaH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 3, sUtra- 17 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / kathamatvaM tvaM saMpadyate - anahamahaM saMpadyate tvadbhavati madbhavati ? yuSmadasmadogauNatvAt, tvamAdezau tu zabdamAtrAzayatvAd bhavata eva / - [ 9 ehi manye rathena yAsyasi, nahi yAsyasi yAtaste piteti prahAse yathAprAptameva pratipattirnAtra prasiddhArthaviparyAse kizvinnibandhanamasti rathena yAsyasIti bhAvagamanAbhidhAnAt prahAso gamyate, nahi yAsyasIti bahirgamanaM pratiSidhyate, anekasminnapi prahasitari ca pratyekameva parihAsa ityabhidhAnavazAt 'manye' ityekavacanameva, laukikazca prayogo'nusartavya iti na prakArAntarakalpanA nyAyyA / / 17 / / nyA0 sa0- trINi bahuvacanaM vibhaktitraye'pi caritArthamiti kathaM sarvAsAmiti labhyate ? satyaM, yadyetadiSTaM syAttadA vibhaktitrayAnantaramidaM sUtraM kuryAnna sarvavibhaktyante / anyatvamiti - yuSmadasmadI cA'tra sUtre saMnihite'tastadapekSayaivA'nyasminniti vijJAyate / nanvastu yuSmadasmadapekSamanyatvaM yuSmadasmadostvatra svarUpagrahaNamutArthagrahaNaM svarUpeNa cet; kimasi, vismarasi smarasAyakAn nAsmi, rame, kiM pratArayasyevamiti yuSmadasmadapekSamanyatvaM yuSmadasmadarthaprayoge dvitIyatRtIya trike na syAtAm ? ityAha- yuSmadartha ityAdi - nanvarthagrahaNe bhavAn manyate ityatrApi prApnoti ? maivaM bhavacchabdasya hi yuSmadarthatvAbhAvAd dvitIyatrikAprasaGgaH, bhavacchabdo hi anyArtho, na yuSmadarthaH, yuSmacchabdapravRtti pratiyogya hi yuSmadartho na ca bhavacchabdenAbhidhIyamAno yuSmacchabdapravRtti pratiyogyaH, na hi kadAcidevaM prayujyate tvaM bhavAn pacasIti / ekenaiva tasminnukte tatretarasya viSayAbhAvAdityAha tenetyAdi-bhavacchabdenAbhidhoyamAne yuSmadarthAbhidhAyakasyApi zabdasya na pratiSedhaH / yuSmatsaMbandhe'stidhAtorvarttamAnAsivi pratyaye yo'sau prayogastatsadRzatvAt kiM bahunA'syeSTatvAt bhavati / tvaM pacasIti-tvamiti sAmAnya ukte na jJAyate kiM gacchasi, paThasoti vizeSArthaM pacasIti prayuJjate / yuSmacchabdastu kenacid bhrAntyA pacasIti pade bhavadarthe'pi jJAte tannirAsAya tvamiti prayoktu N yuktaH, yathA zaMkhasya dhavalatve satyapi bhrAntyA kenacit pItatve jJAte pANDura iti vizeSaNamupannam / seasevaM tvamiti - ayamarthaH prakRtivikRtyorabhedavivakSAyAM cvi: pratyayasta ca kiM prakRtyAzrayaNe prathamatrikeNa bhavitavyamuta vikRtyAzrayaNe dvitIyatrikeNeti ? ucyate, prakRtereva : saMpattau kartRtvAt prathamenaiva bhAvyamityAha tvadbhavati madbhavatIti - saMpadyate ityarthakathanamidamanyathA kR-bhvastiyogAbhAvAt virna syAt ! yuSmadasmado gauNatvAditi - ayamarthaH atra pUrvaM atvaMzabdena saha saMbandho'to yuSmacchabdasya gauNatvaM yadA tu tvamityanena prathamaM saMbandho vivakSyate tadA bhavatyeva yad vA yuSmadasmadorarthasya niSidhyamAnasya kartRtve gauNatvaM yadA tvaniSiddhasya kattRtvaM tadA bhavatyeva / zabdamAtrAzrayatvAditi - arthAzrayo hi zabdAnAM gauNamukhyavyavahAro, na svarUpeNa / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite pAda - 3, sUtra - 18-20 yadAha - gauNa mukhyArthAzrayatvAttathAzabdo'pi vyapadizyate, na ca tvamAdezavidhAva'rthacintA kRteti / ehi manye ratheneti - madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyama vidhAnArthaM 'prahAse ca ca manyopapade manyateruttama ekavacca' iti parasUtramatra prahAsaH, parihAsaH prahAse gamyamAne manyopapade dhAtau madhyamaH puruSo bhavati manyatezcottamaH sa ca ekavad bhavatIti sUtrArthaH / ehi, manye odanaM bhokSyase, na hi bhokSyase, bhuktaH so'tithibhiH / ehi, manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi, yAtaste pitA / madhyamottamayoH prAptayoruttamamadhyamau vidhIyete / prahAsa iti kim ? ehi, manyasa odanaM bhokSye iti suSThu ca manyase, sAdhu ca manyase / nyAsaH prahAse gamyamAna iti / yatra bhUtArthAbhAvAt vaJcanaiva paraM tatra vakturabhiprAyAviSkaraNena prahAso gamyate / manyopapade iti manyatirupapadamupoccAritaM padaM yasya sa tathoktaH / madhyamasya dhAtorvidhAnAt dhAturanyapadArtho vijJAyate ityAha- dhAtAviti sa ca ekavacceti / yatra dvau mantArau bahavo vA tatrAyamekavadbhAvo vidhIyate, anyatra tu vakturekatvAt ekavacanaM siddham / manya iti zyanirdezo devAdikaparigrahArthaH tena tanAdikasya na bhavati / sUtre'nyayuSmadasmadIti nirdezasyArthaparatve'pi zabdArthayorabhedAcchabdaparatvena na 'tyadAdi: ' 6-1-7 ityekazeSaH, tatrArthaparatvena svIkRtatvAt / eka-dvi- bahuSu / / 3 3 18 // anyAdiSu yAni trINi trINi vacanAni uktAni tAni eka-dvi-bahuSvartheSu paribhASyante - ekasminnarthe ekavacanam, dvayorarthayodvivacanam bahuSvartheSu bahuvacanam / sa pacati, tau pacataH te pacanti ityAdi / vacanabhedAnnAnyAdibhirekAdInAM yathAsaMkhyam / / 18 / / " navAdyAni zatR - kasU ca parasmaipadam / 3. 3. 11 // sarvAsAM vibhaktInAmAdyAni nava nava vacanAni zatru-kvasU ca pratyayau parasmaipadasaMjJAni bhavanti / tiv tas anti, siv yas tha, miv vas mas evaM sarvAsu / parasmaipadasaMjJApradezA:"zeSAt parasmai" ityAdayaH / / 19 / / nyA :- sa0 - navAdyAni - nava nava vacanAnIti saMjJinAM bahutvAdagRhItavipso'pi navan zabdo vIpsAM gamayati, evaM parANItyatrApi / nanvanantarAyAH kriyAtipatterevAdyAni parasmaipadAnIti kathaM na labhyate ? satyaM, lRdidyutAdisUtreSu anyAsAmapi vibhaktInAM parasmaipadagrahaNAt / parANi kAnA-zaucAtmanepadam / / 3. 3. 20 / / sarvAsAM vibhaktInAM parANi nava nava vacanAni kAnA - ssnazau ca pratyayAvAtmanepadasaMjJAni bhavanti / te Ate prante, se Aye dhve, e vahe mahe, evaM sarvAsu / AtmanepadapravezA:"sijAziSAvAtmane" [ 4. 3. 35 ] ityAdayaH / / 20 / / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-21] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [11 tat sApyA 'nApyAt karma-bhAve kRtya-kta khlaashv|| 3.3.21 // tad-prAtmanepadaM, kRtya-kta-khalAzca pratyayAH sApyAt-sakarmakAd dhAtoH karmaNi, anApyAd akarmakAdavivakSitakarmakAcca bhAve bhavanti / kriyate kaTazcatreNa, kriyamANaH, kariSyamANaH cakrANaH / bhAve-bhayate bhavatA, bhayamAnaM bhavatA, sakarmakA apyavivakSitakarmANa karbakaniSThavyApArA akarmakA bhavanti, tenaiSAM bhAve'pi prayogaH-kriyate bhavatA, madu pacyate bhavatA, paJca vArAn bhujyate bhavatA / kRtya-kAryaH, kartavyaH, karaNIyo, deyaH, kRtyaH kaTo bhavatA, bhavartI zayitavyam , bhavatA zeyam , bhavatA kAryam , kartavyam , karaNIyam ; deyaM bhavatA, kRtyaM bhavatA / kta-kRtaH kaTo bhavatA, zayitaM bhavatA, kRtaM bhavatA / sakarmakAdapi klIbe ktamicchantyeke-grAmaM gataM bhavatA, odanaM bhuktaM bhvtaa| khalartha-sukaraH kaTo bhavatA, suzayaM bhavatA, sukaraM bhavatA, sukaTaMkarANi vIraNAni, ISadADhayaM bhavaM bhavatA, sujJAna tattvaM muninA, suglAnaM kRpaNena / "kAlA-'dhva-bhAva-deza vA0" [2. 2. 23 ) ityAdinA kAlA-'dhva-bhAva-dezAnAM karmasaMjJAyA akarmakatvasya ca vidhAnAta tadyoge karmaNi bhAve cAtmanepadAdIni bhavanti-mAsa Asyate, krozo guDadhAnAbhibhUyate, godohaH supyate, nadI supyate, mAsa prAsitavyaH. mAsa AsitaH, mAso durAsaH; bhAve-mAsamAsyate. krozamadhIyate, prodanapAkaM sthIyate, kurUn supyate, mAsamAsitavyam , mAsamAsitat , mAsaM svAsam / bhAve ca yuSmasmatsaMbandhanimittayoH kartR-karmaNorabhAvAta prathamameva trayaM bhavati, sAdhyarUpatvAcca saMkhyAyogo nAstIti prautsagikamekavacanameva bhavati / pAka: pAko pAkAH, pAko vartate, pAkaM karotItyAdau ca navyayakRdabhihito bhAvo dravyavata prakAzata iti saMkhyayA liGagena kArakaizca yujyate, tyAdinevAvyayenAbhihitastvasattvarUpatvAnna yujyate 'uSTrAsikA prAsyante, hatazAyikAH zayyante' iti tu bahuvacanaM kRdabhihitenAbhedopacArAd bhavatIti / / 21 / / __ nyA0-sa0-tatsApyA'nApyA-tenaiSAM bhAve'pIti-bhAve kriyA na svAzritA, na parAzritA kintu nirAdhAraiva zAbdyA vRttyA, ArthyA tu bhavatItyapi / grAmaM gataM bhavateti bhavatA ka; gataM vartate / kaM grAmaM 'vA klIba' 2-2-62 iti SaSThyapi bhavati, yathA grAmasya gatamiti / mAsamAsitavyamiti-dvitIyApradAnakAle karmasaMjJA SaSThIpradAnakAle tu na syAdvAdAt / bhAve ca yuSmadasmatsaMbandheti yuSmadasmadorya: saMbandhastasya nimittayoH kAraNabhUtayorityarthaH, yadyapi nA'kartR ko bhAva iti tathApi yatra sAmAnAdhikaraNyenAtmanepadAbhidheyaH kartA karma vA bhavati sa saMbandho grAhyo, bhAve tu na tAdRzaH dhAtvartha eva tatra vidhAnAt , yathA tvaM pAThya se ityatra karmarUpo yuSmadarthaH, Atmanepadena pratipAdyate / tvaM paThasIti kartR rUpaH, evamahaM pAThya, ahaM pAThayAmItyatrApi / tatazca karmakoM: pratipAditvAt Atmanepadena karmakartR kArye na bhavataH, na tathA tvayA bhUyate ityatra bhAvapratyayena kazcidarthaH prati* pAdyate / atazca yuSmadasmado'tiriktArthapratipAdakatvAt prathamameva trayam / __ autsagikamiti-ekavacanaM ca saMkhyAvizeSANAmabhAve'bhedaikatvaM tannibandhanaM na tu saMkhyAnibandhanaM dvitvprtiyogi| . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-22 23 tyAdinevAvyayenetiH-yathA tyAdyabhihito bhAvo'sattvarUpatAM bhajati tathA'vyayenApItyarthaH, avyayeneti copalakSaNaM tena bhAve kRtyapratyayAntenApi tathaiva / bahuvacanamiti-Asyante, zayyante ityasya avyayeneva tyAdyabhihita bhAvasyetyarthaH / abhedopacArAditi-Asyante ityevaMrUpasya sAdhyabhAvasyoSTrAsikArUpeNa siddhatAkhyena sahetyarthaH / 'kayA yuktyA Asyante' iti ko'rthaH ? AsanAni vartante kiMviziSTAni ?, uSTrAsikA uSTrAsikArUpANi, evaM dvitIye'pi / iDitaH kartari // 3. 3. 22 // __ikAreto kAretazca dhAtoH kartaryAtmanepadaM bhavati / idina-edhi edhate, spadhi-spardhate, edhamAnaH, sprdhmaanH| Diva-ziG zete, zayanaH, ha nuG ha nute, ha nuvAnaH; mahIGmahIyate, mahIyamAnaH, kAmayate, kAmayamAnaH; zyenAyate, zyenAyamAnaH; pApacyate, pApacyamAnaH; utpucchayate, utpuchacamAnaH / ebhya eva kartarIti niyamArtha vacanam / / 22 // nyA0 sa0-iDitaH-bhAvakarmaNoH pUrvasUtropAdAnanyAdeva kartR grahaNe siddhe tadgrahaNamuttarArthaM tenottarasUtreNa karttayeva vidhAnaM, tato vyatigamyante grAmA ityAdiSu pUrveNAtmanepadaM siddhamanyathA agatItyaMzena niSedhaH syAditi tatra svayameva kathayiSyati / niyamArthamiti-satItyAdisUtraH parasmaipadAtmanepadavizeSarahitAnAM sAmAnyena varttamAnAdivibhaktInAM vidhAnAdAtmanepade siddhe niyamaH, pratyayaniyamazcAyaM, ebhya Atmanepadameva na pratyayAntaramiti, viparItaniyamo na 'iGito vyaJjana'5-2-44 ityAdikaraNAta, karttayevAtmanepadamebhya ityapi vaiparItyaM na tatsApyetyasya vyaktyA pravRtteH / kriyAvyatihAre'gati-hiMsA-zabdArtha-haso hR-vahazcAnanyo'nyArthe // 3.3.23 // itareNa cikISitAyAM kriyAyAmitareNa haraNaM karaNaM kriyAvyatihAraH, tasmin arthe vartamAnAda gatihisAzabdArtha-hasarvAjatAda dhAtoha vahinyAM ca kartaryAtmanepadaM bhavati, na cedanyo'nyArthA:-anyo'nyetaretaraparasparazabdAH prayujyante / vyatilunate, vyatipunate, vyatiharante bhAram , saMpraharante rAjAnaH, saMvivahante vagaiH / hR-vahorgatihiMsArthatvAta pratiSedhe prApta pratiprasavArthamupAdAnam / vyatihAra iti kim ? lunanti, punanti / kriyeti kim ? dravyavyatihAre mA bhUt-caitrasya dhAnyaM vyatilunanti pratra lunAtirupasaMgrahAtmake lavane vartate / caitreNa yat gRhItaM dhAnyaM purastAllavanenopasaMgRhNantItyarthaH / pragati-hisAzabdArtha-hasa iti kima ? / vyatigacchanti vyatisarpanti, vyatihiMsanti. vyatighnanti, vyatijalpanti, vyatipaThanti, vyatihasanti / ananyo'nyArthe iti kim ? anyo'nyasya vyatilunanti itaretarasya vyatilunanti,parasparasya vyatilunanti / kriyAvyatihAro vyatinaiva ghotita Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-24-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 13 ityanyo'nyAdibhistatkarmAbhisaMbadhyate anyo'nyasya kedAramiti / kartarItyeva ? tena bhAvakarmaNoH pUrveNaiva syAdanena mA bhUt , yadi hyanena syAt tadA vyatigamyante grAmAH, vyatihanyante dasyava ityatrAgatihiMsAzabdArthahasa iti pratiSedhaH syAditi // 23 // nyA0 sa0-kriyAvya-anekArthatvAt haraNamityasya karaNaM paryAyaH / tasminnarthe iti-yadA anyena karttavyAM kriyAmanyaH karoti, tatkartavyAM cetarastadA kriyANAM vyatihAre vinimaye ityarthaH / saMvivahante iti-anekArthatvAt gatyartho'tra vahiH / atra lunAtIti-ayamarthaH vyatihRtaM dhAnyaM lunanti lavanenopasaMgRhNantIti dravyamatra vyatihiyate na lavanakriyA, na hyatra vyatinA lunAtiryukto'pi tvaprayukto'pi gRhNAtistasya dhAnyaM karma na kriyetyAhalunAtirupasaMgrahAtmake iti-upasaMgrahasya lavanapUrvakalAbhasyAtmA yasmAt lavanAt ko'rthaH lavanapUrvakaM lAnamityarthaH / kriyAvyatihAra iti-laukike zabdavyavahAre lAghavAnAdarAdanyonyAdizabdA upasargAzca kriyAvyatihAradyotanAya prayujyante iti na paunaruktyaM, apaunaruktyaM mAbhUt atra ta kriyAvyatihArasya vyatinaiva dyotitatvAt kva anyonyAdizabdAH saMbadhyanta ityAhakriyAvyatihAra ityAdi / tatkarmAbhisaMbadhyate iti-atra kriyAvyatihAro dravyavyatihArazca vartate tataH kriyAvyatihAre prAptam / nivishH|| 3. 3. 24 // nipUrvAda vizaH kartAtmanepadaM bhavati / nivizate / nyavizatetyaTo dhAtvavayavatvAnna vyavadhAyakatvam / madhuni vizanti bhramarA ityAdi [ ityAdau ] tu nivizorasambandhAdanarthakatvAcca na bhavati // 24 // nyA0 sa0-niviza:-ne: paro viz ne: saMbandhI vizityanantarAnantarisaMbandho vA vidheyaH / upasargAdasyoho vA // 3. 3. 25 // _ 'upasargAt parAbhyAmasyatyUhibhyAM kartaryAtmanepadaM vA bhavati / viparyasyati, viparyasyate; samUhati, samUhate, "saMtataM timaramindurudAse" [ mAghe ] / "yazaH samUhanniva digvikIrNam" [ kirAte ] / asyeti zyanirdezo'styasatinivRttyarthaH / upasargAditi kim ? asyati, Uhate / asyateraprApte Uhatezca nityaM prApte ubhayatra vibhASeyam / anye tvakarmakAbhyAmevecchanti, pratyudAharanti ca-nirasyati zatrUn , samUhate padArthAn / / 25 / / nyA0 sa0-upasargA0: lekhayAvimalavidrumabhAsA-saMtataM timiramindurudAse / daMSTrayA kanakabhaGgapizaGa gyA, maNDalaM bhuva ivAdivarAhaH / / 1 / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-26-28 voDAnatairAptajanopavItaH, saMzayya kRcchreNa nRpaH prapannaH / vitAnabhUtaM vitataM pRthivyAM, yazaH samUhannivadigvikIrNam // 2 // ut-svarAd yujerayajJa-tatpAtre // 3. 3. 26 // . udaH svarAntAccopasargAta parAd yunakteH kartaryAtmanepadaM bhavati, ayajJatatpAtre-na ceda yajJe yat tatpAtraM tadviSayo yujyartho bhavati / udyakte, upayuGkte niyuDavate / uta-svarAditi kim ? saMyunakti, niryu nakti / ayajJa-tatpAtra iti kim ? dvandvaM yajJapAtrANi prayunakti / yatra tu yajJa eva na tu tatpAtram , tatpAtrameva vA na yajJastatra bhavatyeva / yajJe mantraM randhanapAtrANi vA prayuGkte, yajJapAtrANi randhane prayuGkte / "yujica samAdhau" ityasyedittvAdAtmanepadavidhAnamanarthakam // 26 // nyA. sa0-utasvarAH-yujerodittvAt phalavati siddhe'phalavadarthamidAm / yujica samAdhAviti-na ca vAcyaM niyamo vyAkhyAsyate'yajJatatpAtraviSaya evAsyAtmanepadamiti, yajJapAtraviSaye'sya prayogAbhAvAt , kathaMcit prayoge'pi vA niyamAdvidhi: zreyAniti bhaassykaarH| parivyavAt kriyH|| 3. 3. 27 // 'pari vi ava' ityetebhya upasargebhyaH parAkoNAteH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAkINIte, vikrINIte, pravakrINIte; sarvatregitaH phalavato'nyatra vidhiH / upasargAdityeva ? upari kroNAti, gavi kroNAti, vanaM bahuvikroNAti, apacAvaH krINIvaH / 'kI' ityanukaraNamanu kAryenArthenArthavaditinAmatve sati tataH syAdayaH, prakRtivadanukaraNam iti nyAyAcca dhaatukaarymiyaadeshH| ata eva ca jJApakAt-prakRtivadanukaraNe kArya bhavati, tena 'munI ityAha' dviSpacatotyAha ityAdau prakRtibhAva-SatvavikalpAdi siddhaM bhavati / / 27 / / nyA0 sa0-parivyavA0-anyatra vidhiriti-ata eva vyAvRttyudAharaNeSu sarvatra parasmaipadam / prakRtivaditi-vatkaraNAcca sarvathA dhAtutvAbhAvAnna tyAdayaH / prakRtibhAvaSatvetyAdi-IdevAdvivacanama' 1-2-24 iti prakRtibhAvaH 'sUco vA' 2-3-10 ityanena ta sstvviklpH| dviriti, pacatIti ca pRthak kenApi prayukta tavayamanukriyate, tatra yathA'nukArye dviSpacatItyatra SatvaM tathA'nukaraNe'pi, evaM prathame'pi yathAnukArye'saMdhistathAnukaraNe'pi / parA-verje // 3. 3. 28 // 'parA-vi' ityetAmyAmupasargAmyAM parAjjayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / parAjjayate, vijayate / upasargAdityeva ? senA parAjayati, bahu vijayati vanam // 28 // nyA0 sa0-parAverje:-jiriti dhAtutvakaraNe'pi na dhAtukAryamiyAdeza: bAhulakAta / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-29-32 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 15 samaH kSNoH 3. 3. 21 // samaH parAva kSNauteH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMkSNute zastram / sama iti kim ? .kSNauti / upasargAdityeva ? AyasaM kSNauti / / 29 / / - nyA0 sa0-samaH kSaNoH-nanu samo gamRcchityatraiva kSNugrahaNaM kriyatAM kiM pRthagArambheNa ? naivaM, tatra karmaNyasatItyanuvartanAt , iha tu saMkSNute zastramiti sakammaNo'pi bhvti| apaskiraH / / 3. 3. 30 // apapUrvAt kirateH sassaTkAt kartaryAtmanepadaM bhavati / apaskirate vRSabho hRSTaH, apaskirate kukkuTo bhakSyArthI, apaskirate zvA AzrayArthI "apAccatuSpAt pakSi-zuni hRSTA'nnA''zrayArthe" [ 4-4-66 ] iti ssaT / sassaTakanirdezAdiha na bhavati-apakirati vRSabhaH / apeti kim ? upaskirati / / 30 / / nyA0 sa0-apaskira:-vRSabho hRSTa iti-'hRSaca tuSTAviti' vismayArtho vivakSyate tato 'haSeH keza' 4-4-76 iti iDvikalpa:, anekArthatvAt 'haSU alIke' ityeSo'pi harSe tatastasya kte rUpam / tuSaM hRSaca tuSTAvityapyUditaM manyate nndii| hRSTirasyAstIti 'abhrAdibhyaH 7-2-46 ityapratyayo vA, anyathA iT syAt / udazvaraH sApyAt / / 3. 3. 31 // utpUrvAccarateH sApyAva-sakarmakAta kartaryAtmanepadaM bhavati / guruvacanamuccarate, mArgamuccarate, vyutkramya gacchatItyarthaH; prAsamuccarate, saktUnuccarate-bhakSayatItyarthaH / uda iti kim ? cAraM carati / sApyAditi kim ? dhUma uccarati, zabda uccarati, urdhva gacchatItyarthaH // 31 // nyA0 sa0-udazcaraH- vyutkramya gacchatIti-nanu caivamapi vyutkramaNasya kriyAntarasya dhAtvantarArthatvAnna tatkarmaNA cariH sakarmaka ityudAharaNAyoga: ? ucyate, carirevAtra vyutkramaNopasarjanAyAM viziSTAyAM gatau vartate, yathA 'jIva prANadhAraNe' iti jIvatireva viziSTe dhAraNe iti, tavyutkramaNaM carAvantarbhUtamiti, carerevArtha iti sakarmaka ityadoSaH, pratyudAharaNe tu gatimAtre varttate na vyutkramaNAGa ge dhAtUnAmanekArthatvAditi / / samastRtIyayA // 3. 3. 32 // - samaH parAccaratestRtIyAntena yoge sati kartaryAtmanepadaM bhavati / azvena saMcarate, rathena saMcarate / tRtIyayeti kim ? ubhau loko saMcarasi, imaM ca muMca devala / kiM tvaM kariSyasi rathyayA saMcarati caitro'raNye ? ityatra tu tRtIyAntena yogAbhAvAnna bhavati // 32 / / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-33-35 nyA0 sa0-samastRtI0-dhAtostRtIya yA yogAbhAvAdityAha tRtIyAnteneti-ubhau laukI saMcarasIti-yadyapyatra vidyayA tapasA vetyarthAdiha tRtIyAntaM gamyate tathApi tRtIyayeti sahayoge tRtIyA sAkSAdyogapratipatyarthaM na gamyamAne iti pratyudAhriyate'nyathA karaNamantareNa kriyAsiddhe'bhAvAd vyAvRttireva na ghaTata iti bhAvaH, na hi kAcit kriyA karaNamantareNa bhavatIti / saha ghanena devadattaH saMcaratItyatra tu vidyamAnArthatAyAM caratestRtIyAntena yogAbhAva eva, tatra hi tRtIyAntaM karjava yuktaM na saMcaratinA, na hi taddhanaM caitreNa saha saMcaratIti / krIDo'kUjane // 3. 3. 33 // kajanamavyaktaH zabdaH tato'nyasminnarthe vartamAnAta saMpUrvAt kroDeH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMkrIDate, saMkroDamAraNaH, ramate ityarthaH / sama ityeva ? krIDati / akUjana iti kim ? saMkrIDanti zakaTAni, avyaktaM zabdaM kurvantItyarthaH / / 33 / / anvAGpareH // 3. 3. 34 // 'anu AG pari' ityetebhya upasargebhyaH parAt kroDateH kataryAtmanepadaM bhavati / anukrIDate, anukrIDamANaH / AkrIDate, aanoddmaanH| parikrIDate, parikrIDamAnaH / upasargAdityeva ? mANavakamanukrIDati. mANavakena saha krIDatItyarthaH, dhAtunA anorasambandhAd vA na bhavati / evaM uparikroDati // 34 // nyA0 sa0-anvAGpa0-mANavakamanukrIDatIti-atrAnormANavakena yogAdupasargatvAbhAvAdapasargAnavRttaratranAtmanepadama / anorasaMbandhAda veti-upasarganirapekSamidamaktaM ko'rthaH ? upasargAnanuvRttAvapya'nvAGa pareriti AvRttyA saMbandhaSaSThyA AzrayaNAdanordhAtunA saMbandhAbhAvAttadabhAva iti| zap upalambhane // 3. 3. 35 // upalambhane'rthe vartamAnAcchapateH kartaryAtmanepadaM bhavati / upalambhanaM-prakAzanaM jJApanam / maitrAya zapate, maitraM kazcidartha bodhayatItyarthaH, maitramevaivaMbhUto'sAvityanyasmai prakAzayatItyeke / athavA svAbhiprAyasya paratrAviSkaraNamupalambhanaM zapatha iti yAvat / maitrAya zapate iti, vAcA mAtrAdizarIrasparzanena maitraM svAbhiprAyaM bodhayatItyarthaH / proSitasya bhAvA'bhAvopalabdhau kasyacidarthasyAsevanaM copalambhanam-maMtrAya zapate iti, proSite maitre tasya bhAve'bhAve copalabdha sati tadanurUpaM kiJcidanutiSThatItyarthaH / upalambhala iti kim ? maitraM zapati, AkozatItyarthaH // 35 // nyA0 sa0-zapa u0--prakAzayatItyeke iti-asmin vyAkhyAne maitrazabdAnmatAntareNaiva caturthI prayojyatvAbhAvAnmatrasya / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [17 AziSi nAthaH // 3. 3. 36 // pAziSyevArthe vartamAnAnAthate: kartaryAtmanepadaM bhavati / sarpiSo nAthate, madhuno nAthate-sapirme bhUyAnmadhu me bhUyAdityAzAste ityrthH| prAziSyeveti niyamaH kim ? yAcnayAM mA bhUta-madhu nAti / GitkaraNaM tvasyAnapratyayArtham // 36 // bhunajotrANe // 3. 3. 37 // trANAva-pAlanAdanyatrArthe vartamAnAd bhunakteH kartaryAtmanepadaM bhavati / prodanaM bhaGkte, paribhuGkte / atrAraNa iti kim ? mahIM bhunakti-pAlayatItyarthaH; "ambarISazca nAbhAgo bubhujAte ciraM mahIm" ityatra tu na pAlanaM bhujerarthaH, kintu pAlananimittaka upakAraH, dhAtUnAmanekArthatvAta , pAlanena mahImupakRtavantau mahyAzrayaM phalaM svIkRtavantAviti vetyarthaH / ubhayapadinamenamanye manyante / bhunajiti znanirdeza "bhujota kauTilye" ityasya nivRttyarthaH-oSThau nirbhujati, kuTilayatItyarthaH / / 37 // nyA0 sa0-bhunajo0: ariSaDvargamutsRjya, jAmadagnyo jitendriyaH / ambarISazca nAbhAgo, bubhujati ciraM mahIm // 1 // amati gacchati pratiSThAM 'amervarAdiH' 555 (uNAdi) iti ISapratyaye ambarISo rAjA, kiM bhUto ? nA'bhAgaH, na vidyate bhAgaH puNyamasya, na abhAgo nAbhAgaH, yadvA na bhAga: pitA devatAsya 'devatA' 6-2-101 ityaN / bhUjoMda kauTilye itIti-atha * niranubandhagrahaNe * iti nyAyAdevAsya na bhaviSyati ? satyaM, jAtyAzrayaNe'trApi syAt , nyAyAnAmanityatvAd vA / hago gatatAcchIlye // 3. 3. 38 // gataM prakAraH sAdRzyamanukaraNamityeko'rthaH, taccholamasya taccholastasya bhAvastAcchIlyam , utpatteH prabhRtyAvinAzAt ttsvbhaavtaa| harateH prakAratAcchIlye'theM vartamAnAt kartatminepadaM bhavati / zabdazaktisvAbhAvyAccAnupUrva eva haratirgatatAcchIlye vartate / paitRkamazvA anuharante, mAtRkaM gAvo'nuharante, piturAgataM mAturAgataM guNaviSayaM kiyAviSayaM vA sAdRzyamavikalaM zIlayantItyarthaH / evaM-pituranuharate, pitaramanuharate; mAturanuharate, maatrmnuhrte| gatagrahaNaM kim ? piturharati, mAtuharati / tAcchIlya iti kim ? naTo rAmamanuharati-naTo hi kaJcideva kAlaM rAmamanukarotItyasAtatye na bhavati / yadvA gamanaM gataM, tasya pitrAdeH zIlamasya tacchIlastasya bhAvastAcchIlyam, gatena-gamanena tAcchIlyaM gatatAcchIlyaM,tasminnarthe vartamAnAddharateH kartaryAtmanepadaM bhavati / paitRkamazvA anuharante-piturAgataM gamanamavicchedena zIlayantItyarthaH / evaM-pituranuharate, pitaramanuharate / gatatAcchIlya iti kim ? Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 39-40 dharmAntareNa pitaramanuharanti / athavA gate - gamane tAcchIlye ca vartamAnAddharaterAtmanepadaM bhavati - paitRkamazvA anuharante, tadvad gacchanti tadvacchIlanti vetyarthaH / / 38 / / nyA0 sa0- gogata - gamyate jJAyate sadRzatayA gataM karmeti vyutpattyA sAdRzyaM tacca tat tena vA tAcchIlyaM tasmin / kevalo'pi haratistAcchIlye ucyate yathA piturharatIti paraM gatatAcchIlye'nupUrva eva, anupUrvo haratirgatatAcchIlya evodetIti vaiparItyaM na, naTo rAmamanuharatItyAdau gatatAcchIlyaM vinApi sAdRzye anupUrvakaharaterdarzanAt evaM pituranuharate iti prakArAnukAra sAdRzyAnAmaikArthye'pi zabdazaktisvAbhAvyAt sAdRzye karma nAstIti saMbandhe'tra SaSThI / tadvadgacchantIti- piturAgataM yathA bhavati evaM gacchantItyarthe paitRkazabdAt kriyAvizeSaNAdam, tadvadityatra parArthe prayujyamAnaH zabdo vati vinApi vatyarthaM gamayati / tadbacchIlantIti tadvaccAritriNo bhavanti, zIla samAdhau zIlaNa ityasya vA Nico'nityatvAt nAtra tAcchIlyaM pUrvoktamutpatteH prabhRtItyAdi / 1 pUjA ''cAryaka- mRtyutkSepa- jJAna-vigaNana vyaye niyaH // 3.3.31 / / pUjAsscAryakabhRtiSu yathAsaMkhyaM karmakartR dhAtvarthavizeSaNeSu gamyamAneSu, utkSepAdiSu ca dhAtvartheSu vartamAnAnnayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / pUjA - sanmAna:- nayate vidvAn syAdvAde, pramANavyApAravit syAdvAde jIvAdIn padArthAn yuktibhiH sthirIkRtya ziSyabuddhi prApayatItyarthaH, te yuktibhiH sthirIkRtAH pUjitA bhavanti / AcAryasya bhAvaH karma vA sscAryakam - mAraNavakamupanayate svayamAcAryo bhavan mANavakamadhyayanAyA ''tmasamapaM prApayatItyarthaH / bhRtiH vetanam - karmakarAnupayate, vetanenAtmasamIpaM prApayatItyarthaH / utkSepaH UrdhvaM nayanam - zizumudAnayate, utkSipatItyarthaH / jJAnaM prameyanizvayaH - nayate tatvArthe tatra prameyaM nizcinotItyarthaH / vigaNanam RNAdeH zodhanam - madrAH kAraM vinayante, rAjagrAhyaM bhAgaM dAnena zodhayantItyarthaH / vyayo dharmAdiSu viniyogaH- zataM vinayate, sahastra vinayate, dharmAdyarthaM tIrthAdiSu viniyuGkta ityarthaH / eteSviti kim ? ajAM nayati grAmam / giravAdaphaladartha ArambhaH / / 36 / / nyA0 sa0- pUjAcAryaka0 pUjAdayo'tra nayatevizeSaNatayopAdIyamAnAH kecit sAkSAdvizeSaNabhAvamanubhavanti, kecittu pAraMparyeNeti vibhajyAha - pUjetyAdinA AcArya kagrahaNAt AcArya karmma kurvvannevAtmanepadavidhau karttA, ata evAcArya iti nopAttam / kartR sthAmUrtApyAt / 3. 3. 40 // kartRsthamamUrttamApyaM - karma yasya tasmAnnayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / zramaM vinayate, krodhaM vinayate - zamayatItyarthaH / kartRstheti kim ? caitro maitrasya manyuM vinayati / amUrteti kim ? gaDuM vinayati, ghaTTa vinayati | Apyeti kim ? buddhayA vinayati / 'zramaM vinayate' Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-40-45] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [19 ityAdau zramApagamAdeH phalasya kartR samavAyayitvAta siddha Atmanepade niyamArtha vacanam , vyavecchedya ca pratyudAharaNam / zamayatikriyAvacanAdeva ca nayaterAtmanepadaM dRzyate na prApaNArthAta, yathA "zivamaupayikaM garIyasI, phalaniSpattimadUSitAyatim / vigaNayya nayanti pauruSa, vihitakrodharayA jigISavaH // 1 // " [ kirAte ] yathA ca kopaM zamaM nayati, manyu nAzaM nayati, prajJA pravRddhi nayati, buddhi kSayaM nayati // 40 // nyA0 sa0-kartR sthA0:-niyamArthamiti-tenAtra sUtre phalavattaiva vivakSyate / vyavacchedyamiti-tena pratyudAharaNeSu phalavattvavivakSAyAma'pi nAtmanepadam / . . . zadeH ziti // 3. 3. 41 // . zadeH zidviSayAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zIyate / zilIti kim ? zatsyati // 41 // miyateradyatanyAziSi ca // 3. 3. 42 // mriyateradyatanyAzIviSayAcchidviSayAcca kartaryAtmanepadaM bhavati / amRta, mRSISTa, mriyate, mriyeta, mriyatAm , amriyata / adyatanyAziSi ceti kim ? mamAra, martAsi, mariSyati, amariSyat / tinnirdezAd yaGlupi na bhavati-marmati / / 42 // kyo navA // 3. 3. 43 // .DAulohitAdibhyaH kyaSit vakSyate, tadantAddhAtoH kartaryAtmanepadaM bhavati vaa| paTapaTAyati, paTapaTAyate; lohitAyati, lohitAyate; nidrAyati, nidrAyate / / 43 // dyu bhyo'dyatanyAm // 3. 3, 44 // ___ bahuvacanaM gaNArtham / dhutAdibhyo'dyatanIviSaye kartaryAtmanepadaM vA bhavati / vyadhutat , vyadyotiSTa; arucat , arociSTa / adyatanyAmiti kim ? dyotate / dhuti 1 ruci 2 ghuTi 3 ruTi 4 luTi 5 luThi 6 zvitAG 7 mimidAG 8 jizvidAG, niSvidAG 10 zubhi 11 kSubhi 12 Nabhi 13 tubhi 14 sambhUG 15 bhrasUG 16 srasUG 17 dhvaMsUG 18 vRtUG 16 syandauG 20 vRdhUG 21 zRdhUGa 22 kRpauG 23 iti dyutAdiH / prAptavibhASeyam // 44 // vRdbhyaH syasanoH // 3. 3. 45 // bahuvacanaM pUrvavat , vRtAdayo dyutAdyantargatAH paJca, tebhyaH syakArAdipratyaye sanpratyaye viSaye ca kartaryAtmanepadaM bhavati vA / vRtUG 1-vaya'ti, vatiSyate, avaya't , pratiSyata, Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-:, sUtra-46-49 vaya'n , vatiSyamANaH; vivRtsati, vivatiSate / evaM-syandauG 2-syantsyati, syandiSyate, sisyantsati, sisyandiSate / vRdhUGa 3-vaya'ti, varSiSyate, vivRtsati, vidhiSate, zRdhaG 4zaya'ti zadhiSyate, zizRtsati, zidhiSate / kRpauG 5-kalpsyati, kalpiSyate, ciklapsati, cikalpiSate / sya sanoriti kim ? vartate, vardhate / iyamapi prAptavibhASA // 45 // nyA0 sa0-vRdbhyaH sya-ciklapsatIti-'dUrAdAmantrasya'-7-4-99 ityatra lagrahaNena * RvarNApadiSTaM kArya lavarNasyApi ke iti luto'pi 'Rto't' 4-1.38 / kRpaH zvastanyAm // 3. 3. 46 // kRpeH zvastanyAM viSaye kartaryAtmanepadaM vA syAt / kalptAsi, kalpitAse / 46 / / kramo'nupasargAt // 3. 3. 47 // avidyamAnopasargAt kameH kartaryAtmanepadaM vA bhavati / kramate, kAmati / anupasargAditi kim ? saMkrAmati / vRttyAderanyatrAyamArambha ityaprAptavibhASA / / 47 // nyA0 sa0-kramo'nu0:- avidyamAnopasapargAditi-bahuvrIhirayam , yadi punarna upasargo'nupasarga iti tatpuruSo vidhIyate, tadopasargAdanyo'nupasargastasmAt paro yaH kramistata iti pratipattau kevalAnna syAt , prasajyAzrayaNe tva'samarthasamAsaH kaSTaH syAt / vRtti-sarga-tAyane // 3. 3. 48 / / veti nivRttam / vRttyAdiSvartheSu vartamAnAt kameH kartaryAtmanepadaM bhavati / vRttirapratibandha prAtmayApanaM vA, zAstrasya kramate baddhiH-tatra na hanyate AtmAnaM yApayati vetyarthaH / sarga utsAhastAtparya vA, sargeNAtisargasya lakSaNAdanujJA vA-sUtrAya kramate, tadarthamutsahate, tatparo vA'nujJAto vA / tAyanaM sphItatA saMtAnaH pAlanaM vA, kramante'smin yogAH, sphItA bhavanti, saMtanyante pAlyante vetyarthaH / vRttyAdiSviti kim ? kAmati / / 48 // nyA0 sa0-vRttisarga-virodhinAmiti vyAvRttiprasaGge sUtratvAt samAhAraH karmadhArayo vaa| veti nivRttaM-vyAvRttevyavacchedyAbhAvAt arthavizeSopAdAnAd vA / santanyante iti-saMtAnena pravartante karmakartari karmaNi vA tadA vistAryanta ityarthaH, sAmarthyAdanenaiva asmin zabdavAcyatvena, pAlyante iti karmaNi, na tu karmakartari "bhUSArtha' 3-4-93 iti kyaniSedhAt , asmin viSaye AcAryeNa yogA rakSyante ityarthaH / paropAt // 3. 3. 41 // paropAbhyAmeva parAt krameva tyAdiSvartheSu kartaryAtmanepadaM bhavati / parAkramate, upakramate / paropAdeveti kim ? anukrAmati / vRttyAdiSvityeva-parAkAmati, upakkAmati / anye tu paropAbhyAM parAt kramate tyAdyarthAbhAve'pIcchanti, tena-parAkramate, upakramate ityA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-50-52 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [21 tmanepadameva, vRttyAdiSu tvanyopasargapUrvAdapi pUrveNa manyante-niSkramate, pratikramate,-na pratihanyate ityarthaH / / 46 // nyA0 sa0-paropA0:-parAnAmatIti-ko'rthaH ? parAvRttyA kAmati zaurya vA kurute / upakkAmati samIpe gacchatItyarthaH / veH svArthe / 3. 3.50 // svArthaH pAdavikSepaH, tasmin vartamAnAd veH parAt krameH kartaryAtmanepadaM bhavati / sAdhu vikramate gajaH / svArthe iti kim ? azvena vikrAmati, vikrAmatyajinasaMdhiH,-sphuTatItyarthaH; vikrAmati rAjA,-utsahate ityarthaH / / 50 // nyA0 sa0-veH svArthe-azvena vikrAmatIti-nanvatrApi pAdavikSepa eva Rmirvarttate sa ca kartR kRtaH karaNakRto vA bhavatu ? satyaM, * gauNamukhyayoH iti nyAyAt sarvakArakapradhAnabhUtakartRkRta eva gRhyate, atra tu karaNakRtaH pAdavikSepa iti na bhavati / vikrAmati rAjeti-'paropAt' 3-3-49 eveti niyamAt 'vRttisarga' 3-3-48 ityAdinApi na / propAdArambhe // 3. 3. 51 // prArambha prAdikarma, aGgIkaraNaM cetyanye, tasmin vartamAnAt propAbhyAM parAt kameH kartaryAtmanepadaM bhavati / prakramate, upakramate bhoktum ,-prAramate aGgIkaroti cetyarthaH / Arambha iti kim ? pUrveyuH prakAmati,-gacchatItyarthaH; aparedhurupakAmRti-samIpamAgacchatItyarthaH / "paropAt" [ 3. 3. 46 ] ityanenApi na bhavati vRttyAderarthasyAvivakSitatvAt / anye tu svArthaviSaya evArambhe manyante, tenopakramate, prakramate-pAdAbhyAM gantumArabhata ityartha ityatraiva bhavati, svArthaviSayArambhAdanyatra tu pranAmati, upakkAmati bhoktumityatra na bhavati // 51 // zrADo jyotirudgame // 3. 3. 52 // AGaH parAt krameyotiSAM-candrAdInAmudgame-Urdhvagamane pradhAne upasarjane vA vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / prAkramate candraH, Akramate, sUryaH,-udayate ityarthaH; divamAkramamANena ketunA, atra divamiti karmaNA yogAdudgamanopasarjanavyAptivacana: kramiH / jyotirudgama iti kim ? AkrAmati mAraNavaka: kutupam ,-avaSTamnAtItyarthaH / jyotiriti kim ? dhUma AkrAmati,-udgacchatItyartha; prAkAmati dhUmo harmyatalam ,-udgacchan vyApnotItyarthaH / udgama iti kim ? 'namaH samAnAmati naSTavarmanA, sthitakacakraNa rathena bhAskaraH / " atra vyAptimAtraM vivakSitam , na tUdgamopasarjanavyAptiH / anye tUdgamopasarjanAM vyApti pazyanto'sAdhumenaM manyante / / 52 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite . [ pAda-3; sUtra-53-58 dAgo'svA''syaprasAra-vikAse // 3. 3. 53 // ApUrvAd dadAteH kartaryAtmanepadaM bhavati, na cet svAsyaprasAraNaM vikAsazcArtho bhavati / vidyAmAdatte, dhnmaadtte| prasvAsyaprasAra-vikAsa iti kim ? uSTro mukhaM vyAdadAti,-prasArayatItyarthaH; kUlaM vyAdadAti, vipAdikA vyAdadAti, vikasatItyarthaH / svagraharaNamiti kim ? vyAdadate pipIlikAH pataGgasya mukham / prAGa ityeva ? dadAti / phalavanto'nyatrAyaM vidhiH / / 53 // nyA0 sa0-dAgo'svA0-prasAraNaM prayojakavyApAraH, vikAsazca kartRvyApAra ityanayorbhedaH, vipUrvAt kasa gatAvityato ghani vRddhau vikAsaH / nu-pracchaH // 3.3.54 // prAGpUrvAnnauteH pracchezca kartaryAtmanepadaM bhavati / prAnute zRgAlaH, utkaNThitaH zabdaM karoti, utkaNThApUrvake saMzabde nauterayaM vidhirna sarvatra / prApRcchate gurUna , ApRcchasva priyasakham" [ meghadUte ] viyujyamAnasya prazne'yaM vidhiH| AGa ityeva ? nauti, praNauti, pRcchati, paripRcchati // 54 // gamaH kSAntau // 3. 3. 55 // .. kSAntiH kAlaharaNam , tatra vartamAnAd gamayaterApUrvakAt kartaryAtmanepadaM bhavati / Agamayate gurun , kazcit kAlaM pratIkSate; Agamayasva tAvat , kazcit kAlaM sahasvetyarthaH / kSAntAviti kim ? Agamayati vidyAm , gRhnnaatiityrthH| kSAnto svabhAvAd gamirNyanta eva vartate // 55 // haH spardhe / 3. 3.56 // ApUrvAd hvayateH kartaryAtmanepadaM bhavati, spardhe gamyamAne / spardhaH saMgharSaH,-parAbhibhavecchA, sa dhAtvarthasya vizeSaNam , dhAtvarthazca hvayaterApUrvasya zabda eva svabhAvAt / mallo mallamAhvayate, spardhamAna AkArayatItyarthaH / spardha iti kim ? gAmahvayati / / 56 // saM-ni-veH // 3. 3. 57 // saM-ni-vibhyaH parAda hvayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMhvayate, niyate, vihvayate // 57 // upAt // 3. 3.58 // upapUrvAda hvayateH kartaryAtmanepadaM bhavati / upahvayate / yogavibhAga uttarArthaH / / 58 // Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-59-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAya: [23 yamaH svIkAre // 3. 3. 56 // upapUrvAd yamaH svIkAre'rthe vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / kanyAmupayacchate, vezyAmupayacchate, upAyaMsta mahAstrANi / vinirdezaH kim ? zATakAnupayacchati, nAtrAsvaM svaM kriyate, svatvena tu nirjAtasya grahaNamiti na bhavati / udvAha evecchantyanye // 56 // nyA0 sa0-yamaH svI0-udvAha evecchantIti-tanmate vezyAmupayacchate ityAdi na bhavati / devArcA-maitrI-saMgama-pathikartRka-mantrakaraNe sthaH // 3. 3.60 // eSvartheSu vartamAnAt upapUrvAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / devA yaamjinendrmuptisstthte| bahUnAmapyacittAnAmeko bhavati cittavAn / pazya vAnarasaMghe'smina yadarkamupatiSThate / / 1 // yadA tu neyaM devapUjA'pi tu cApalamiti vivakSitaM tadA na bhavati "maivaM maMsthAH sacitto'yameSo'pi hi yathA vayam / etadapyasya kApeyaM, yadarkamupatiSThati // 1 // mitratayA mistraM vA kartumAcaraNaM maitrI, upasthAnasya hetuH phalaM vA-mahAmAtrAnupatiSThate, rathikAnupatiSThate / maitryA hetunA phalena vA''rAdhayatItyarthaH / saMgama upalezSaHyamunA gnggaamuptisstthte| panthAH kartA yasyArthasya sa pathikartRkaH, ayaM panthAH sraghnamupatiSThate / mantraH karaNaM yasyArthasya sa mantrakaraNaH aindrayA gArhapatyamupatiSThate, sAvitryA sUryamupatiSThate, ArAdhayatItyarthaH; mantrAdanyatra bhartAramupatiSThati yauvanena / karaNagrahaNaM kim ? gAyatrImupatiSThati, pratra maitrI dhAtvarthavizeSaNenopasarjanaM dhAtvarthaH, zeSAstu pradhAnam // 60 // nyA0 sa0-devArcAo-mitratayA mitraM vA kartu miti-'ajayaM saMgatam' itivat saMpUrvasya gamematryAmapi darzanAt , maitrIsaMgamayorAbheda iti, ya: zaGkate taM pratyupazleSarUpAt saMgamAt mitratayetyAdinA maitryA bhedaM darzayati, vinApi hi saMzleSeNa maitrItyarthaH, mitrasya bhAvo maitrI, sA upasthAnasya dhAtvarthasya hetunivattikA, yadA hi rathikAnupatiSThata ityatropasthAtA mitraM sat upatiSThate tadA maitrI hetuH, yadA tu prAgamitraH san maitryayaM pravartate tadA maitrI phalaM, tatazca kAraNasya phalasya ca kriyAM prati viSayatvopapatterupasthAnasya vizeSaNatvena maitrI gauNo dhAtvartho bhavati / vA lipsAyAm // 3. 3. 61 // upapUrvAva tiSThatelipsAyAM gamyamAnAyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / bhikSuko dAtakulamupatiSThati upatiSThate vA, bhikSAM labheyeti // 61 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-62-66 udo'nUhe // 3. 3. 62 // anUvoM ya IhazceSTA, tatra vartamAnAdudaH parAta tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / muktAvatiSThate, muktyartha ceSTata ityrthH| anUrveti kim ? AsanAduttiSThati / Iheti kim ? AsanAda grAmAcchatamuttiSThati, senottiSThati, utpadyata ityarthaH // 62 // saM-vi-prA'vAt // 3. 3. 63 // ebhyaH parAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMtiSThate, vitiSThate, pratiSThate, avatiSThate / / 63 // jJIpsA-stheye // 3. 3. 64 // paraparitoSArthamAtmarUpAdiprakAzanaM-jJIpsA, tiSThantyasminniti stheyaH, rUDhivazAda vivAdapade nirNetA pramANabhUtaH puruSa ucyte| jIpsAyAM stheya viSayAyAM ca kriyAyAM vartamAnAta tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / tiSThate kanyA chAtrebhyaH, tiSThate vRSalI grAmebhyaH, svAbhiprAyaprakAzanenAtmAnaM rocayatItyarthaH / tvayi tiSThate, mayi tiSThate, "saMzayya karNAdiSu tiSThate yaH" [ kirAte ] karNAdistheyopadiSTaM nirNayatItyarthaH / / 64 // - nyA0 sa0-jIpsA0-stheya ityatra bAhulakAt adhikaraNe'pi 'ya eccAtaH' 5-1-28 iti yaH, vyutpattisamaye AdhArasya nirNatatvaM na vivakSitamiti vAkye parasmaipadameva, adhikaraNasya pratyayArthatve'pi nAsyAdhikaraNamAtre vRttiH, kiM tahi kvacideva ? ityAha-rUDhivazAdityAdi / pratijJAyAm // 3. 3. 65 // 'pratijJA prabhyupagamaH, tatra vartamAnAt tiSThateH kartaryAtmanepadaM bhavati / nityaM zabdamAtiSThate, tadatadAtmakaM tattvamAtiSThate / svabhAvAccAyamAGpUrva eva pratijJAyAM vrtte| yogavibhAga uttarArthaH // 65 / / nyA0 sa0-pratijJA0-tadatadAtmakamiti-ekazeSo'nityaH, zabdapradhAno vA nirdezaH zabdArthayorabhedena cArtho vAcyaH, sa cAsAvasazca tadasaH, sa AtmA yasyeti karmadhArayapUrvo vA bhuvriihiH| samo giraH // 3. 3. 66 // sampUrvAda girateH pratijJAyAM vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / syAdvAdaM saMgirate, pratijAnIta ityarthaH / pratijJAyAmityeva ? saMgirati prAsam / gira iti nirdezAd gaNAtena bhavati / / 66 / / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-67-70 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH _ [25 nyA0 sa0- samo0- nanu samaM vinA pratijJAyAM giratervRttirna dRzyate, tataH kiM samagrahaNena ? satyaM, kevalo'pyanyopasargapUrvo'pi caM pratijJAyAM vartate. uttaratra pRthagyogAt pratijJAyAmiti nivRttamiti bhaNiteH, yadi hyanyopasargapUrvo na varttate tarhi pRthagyogAditi bhaNiteH kiM phalam ? / avAt / / 3. 3.67 // pRthagyogAt pratijJAyAmiti nivRttam , avapUrvAda girate: kartaryAtmanepadaM bhavati / avagirate, avAdanyatra girati / gira ityeva ? avagRNAti / avapUrvasya / gRNAteH prayogo nAstItyanye / / 67 / / nihnave jJaH // 3. 3.68 // nihnavo'palApaH, tasmin vartamAnAjjAnAteH kartaryAtmanepadaM bhavati / zatamapajAnIte, apaha nute ityarthaH, apena cAsyAyamartho'bhivyajyate / nihnava iti kim ? tattvaM jAnAti / 68 // saM-praterasmRtau // 3. 3. 66 // saM-pratibhyAM parAjjAnAterasmRtau vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / zataM saMjAnIte, pravekSate ityarthaH / zataM pratijAnIte, zatena saMjAnIte,-abhyupagacchatItyarthaH / asmatAviti kim ? mAtuH saMjAnAti, mAtaraM saMjAnAti,-smaratIyarthaH / / 69 // nyA0 sa0-saMprate0-zatena saMjAnIte iti-'samo jJo'smRtau vA' 2-2-51 iti vA tRtIyA, tadvikalpe ca pakSe dvitiiyaa| ananoH snH|| 3. 3. 70 // sannantAjjAnAteH kartaryAtmanepadaM bhavati, sa cedanorupasargAta paro na bhavati / dharma jijJAsate / ananoriti kim ? dharmamanujijJAsati / kathamauSadhasyAnujijJAsate ? akarmakAt "prAgvat" [ 3. 3.74 ] ityanena bhaviSyati // 70 // nyA0 sa0-anano:-akarmakAdityAdi-sakarmakAdanena AtmanepadaM vidhIyate na tvakarmakAditi pratiSedhAbhAvaH, kathaM punarjJAyate anena sakarmakAvidhiriti ? uccate, akarmakAd jJa ityanena prAgiSTatvAt sannantAt 'prAg va' 3-3-74 ityanenAtmanepade siddhe sakarmakAdevA'yaM vidhiriti jJAyate / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __26 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-71-74 zruvo'nAG-prateH // 3. 3. 71 // sannantAcchaNoteH kartaryAtmanepadaM bhavati, sa cedAG-pratibhyAmupasargAbhyAM paro na bhavati / zuzruSate gurUn , saMzuzrUSate zabdAn / anAG-prateriti kim ? prAzuzrUSati, prati. zuzrUSati / 'caitraM prati zuzrUSate' iti pratinA sambandhAbhAvAt pratiSedho na bhavati / / 71 // smR-dRshH|| 3. 3. 72 // sma dRzibhyAM sannantAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / susmUrSate pUrvavRttam , didRkSate devam / / 72 / / zako jijJAsAyAm // 3. 3.73 / / zakiH svabhAvAdanyadhAtvarthAnusaMhitaH pravartate-zaknoti bhoktumanyad veti, tato jJAnAnusaMhitArthAta sannantAt kartaryAtmanepadaM bhavati / vidyAH zikSate, jJAtuzaknuyAmitIcchatItyarthaH / jijJAsAyAmiti kim ? zaktumicchati,-zikSati : "zikSi vidyopAdAne" ityanenaiva siddha prAmanuprayogArthaM vacanam , tena 'zikSAMcakre' iti bhavati, na tu zikSAMcakAreti / kecit tu zake: sannantasyAtmanepadamanicchantaH zikSatereva jijJAsAyAmAtmanepadamanyatra ca parasmaipadamicchanti / / 73 / / ___ nyA0 sa0-zako ji0:-dhAtvarthAnusaMhita iti-zakiranyasya dhAtorarthena yukta ityarthaH, yathA zaknoti bhoktumityatra bhujyarthena yukta ityarthaH / vidyAH zikSata iti-Atmanepadenaiva jijJAsAyA avagamAt jijJAsitumiti na prayujyate / AmanuprayogArthamiti-yadyadaH sUtraM vyadhAsyata tadA zakerdhAto: sannantasya 'AmaH kRgaH' 3-3-75 iti AmaH parAt kRga AtmanepadaM nA'bhaviSyat , tataH zikSAMcake iti na syAt , zikSestvAmo'saMbhava eva ekasvaratvAt / prAgvat / / 3. 3. 74 // sanaH prAk pUrvo yo dhAtustasmAdiva sannantAt kartaryAtmanepadaM bhavati, yat pUrvasya dhAtoranubandhenopapadenArthavizeSeNa vA''tmanepadaM dRSTaM tat sannantAdatidizyate / anubandhena'zIG-zete,' ziyiSate; edhi-edhate, edidhiSate; lolayate, lolayiSate; zyenAyate, zizyenAyiSate upapadena-nivizate, nivivikSate; azvena saMcarate azvena saMcicariSate / arthavizeSeNa-zAstre'sya kramate buddhiH, cikaMsate ubhayena,-Akramate candraH, AcikaMsate / yat punaH sapratyayadhAtunimittaM tannAtidizyate zizatsati, mumUrSati, atra hi na zadi-mriyatI eva nimitte, ki tahi ? zidAzIradyatanyo'pi / anubandhAdinimittamapi yad vizeSavidhAnabAdhayA prAg na dRSTaM tanAtidizyate, yathA-anukaroti, anucikIrSati; parAkaroti, parAcikarSati / tijAdInAM tvarthavizeSeSu kevalAnAmaprayogAt sannantasamudAyArthameva anubandhavidhAnam , tena 'titikSate, jugupsate, mImAMsate, ityAdau prAgadRSTamapyAtmanepadamanubandhasAma Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-75-76 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [27 rthyAt bhavati, yathA kusmi-citraka-mahIGa-haNIGAmanubandho Nica-kyan-yagantasamudAyArtha:vikusmayate, citrIyate, mahIyate, haNIyate / avayave vA kRtaM liGga samudAyasya vizeSakaM bhavati, yadyevaM titikSayati, jugupsayati, mImAMsayatItyatrApi prApnoti ? navaM, avayave kRtaM liGga tasyaiva samudAyasya vizeSakaM bhavati yaM samudAyaM so'vayavo na vyabhicarati, yathA-go: sakthani karNe vA kRtaM liGga-cihna goreva vizeSakaM bhavati, na gomaNDalasya, sannantaM ca samudAyaM tijAdayo'rthavizeSeSu na vyabhicaranti, NigantaM punarvyabhicaranti / nanu sannantamapi vyabhicaranti-tejati, gopAyati, mAnayatIti ? naivam ,-arthavizeSeSu na vyabhicAra ityuktatvAt / "gUpa-tijo garhA-kSAntau"[ 3. 4. 6 ] "zAn-dAna-mAna-badhAnizAnA''rjavavicAra-vairUpye'' [ 3. 4. 6 ] iti hi vakSyata iti // 74 // nyA0 sa0-prAgavat-anubandhAdinimittamapIti-AdipadAt 'gandhanAvakSepa0' 3-2-76 ityAdinA kRgo dhAtorgaMdhanAdyarthanimittaM 'parAnoH kRgaH' 3-3-101 ityAdi-vizeSavidhAnabAdhitaM sata , prAga na dRSTaM tadapi naati'dishyte| sannantasamUdAyAthameveti-artha vizeSeSu idameva phalamanyatra tvanAdyapIti evkaaraarthH| anubandhavidhAnamiti-na ca vAcyaM kSAntyAdyarthAbhAve anubandhAdAtmanepadaM bhaviSyatIti, eSAmarthAntarepi tyAdayo nAbhidhIyante iti bhaNanAt 'iGito vyaJjanAdya0' 5-2-44 ityAdau caritArthamiti cet ? na, tadA 'bhUSAkrodha0' 5-2-42 ityAdau svarUpeNa grahaNaM kuryAt kiM vyaaptiprennaanubndhen| . avayave vA kRtamiti-bhavatvanapratyaye'nubandhasya caritArthatvaM tathApyAtmanepadaM bhavatI. tybhyupgmymaah| AmaH kRgH|| 3. 3. 75 // AmaH parAdanuprayujyamAnAta karoterAma eva prAg yo dhAtustasmAdiva kartaryAtmanepadaM bhavati / bhavati na bhavati ceti vidhi-pratiSedhAvatidizyete, yathA-uzInaravanmadreSu yavAH santi na santIti / 'IhAMcake IkSAMcakre' ityaphalavatyapi bhavati, 'bibhayAMcakAra, jAgarAMcakAra' iti phalavatyapi na bhavati / yatra tu pUrvasmAdubhayaM tatra phalavatyaphalavati cobhayaM bhavatibibharAMcakre, bimarAMcakAra; pAcayAMcane, pAcayAMcakAra / kRga iti kim ? karotereva yathA syAdiha mA bhUva-IkSAmAsa, IkSAMbabhUva // 75 // gndhnaa'vkssep-sevaa-saahs-prtiytn-prkthnopyoge||3. 3.76 // gandhanAdiSvartheSu vartamAnAta karoteH kartayAtmanepadaM bhavati / gandhanaM-drohAbhiprAyeNa paradoSodghATanam , protsAhanAdikamanye / utkurute, udAkurute mAm , adhyAkurute jighAMsuH, apakatrai kathayatItyarthaH / avakSepaNaM avakSepaH, kutsanaM bhartsanaM vA, durvRttAnavakurute, kutsayatItyarthaH; zyeno vatikAmapakurute, bhasaMyatItyarthaH / sevA-anuvRttiH, mahAmAtrAnupakurute, sevate ityarthaH / sAhasam-pravimRzya pravRttiH, paradArAn prakurute, vinipAtamavibhAvya tAn abhigacchatItyarthaH / pratiyatnaH-sato guNAntarAdhAnam , edhodakasyopaskurute, tatra guNAntaramAdadhAtItyarthaH / prakathanaM-kathanaprArambhaH prakarSeNa kathanaM vA, janavAdAn prakurute, kathayitumArabhate, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-77-79 prakarSeNa kathayati vetyarthaH / upayogo-dharmAdau viniyogaH, zataM prakurute, dharmAdau viniyuGkte ityarthaH / esviti kim ? kaTaM karoti / aphalavatkarbartha ArambhaH / / 76 / / nyA0 sa0-gandhanAvakSe:-protsAhanAdikamiti-AderavyAbAdhA'nujJodaya:, tathA ca paThanti tathyenAtathyena vA guNena protsAhanaM gandhanam / bharlsayatIti-rAjaga TubhrAji doptAvityatra bhrAjigrahaNenAtmanepadA'nityatvajJApanAt parasmaipadamatra / adheH prasahane / 3. 3. 77 // adheH parAt karoteH prasahane vartamAnAta kartaryAtmanepadaM bhavati / prasahanaM-parAbhibhavaH pareNAparAjayo vA, taM hAdhicakke taM prasehe. tamabhibhUtavAn tena vA na parAjita ityarthaH / athavA sahanaM-kSamA titikSopekSeti yAvata , prakarSeNa sahanaM-prasahanam , tacca dvidhA-zaktasyAzaktasya ca, "bhavAdRzAzcedadhikurvate parAn , 'samarthA api yApekSante tadA' nirAzrayA hanta ! hatA manasvitA" [ kirAte ], 'adhicakne na yaM hariH' soDhumazaktaH san tena nyakkiyate / prasahana iti kim ? tamadhikaroti / adheriti kim ? zatrUn prakaroti / / 77 // dIpti-jJAna-yatna-vimatyupasaMbhASopamantraNe vadaH // 3. 3. 78 // dIptyAdiSvartheSu gamyamAneSa vadateH kartaryAtmanepadaM bhavati / dIptirbhAsanam , sA ca kartR vizeSaNaM vA, vadanakriyAsahacAriNI dhAtvartho vA, kevalaiva vA dhAtvarthaH / vadate vidvAn syAdvAde samyagjJAnAdanAkulakathAnacca vikasitamukhatvAd dIpyamAno vadatIti, vA vadana dIpyate-iti vA, dIpyata eva vetyrthH| jJAnamavabodhaH, tacca vadikriyAyA heturvA, virSAya vA phalaM vA, kevalameva vA dhAtvarthaH / vadate dhImAMstattvArthe, jJAtvA vadatIti vA; jAnAti vaditumiti vA, vadan jAnAtIti vA, jAnAtyevaM vetyarthaH / yatna utsAhaH, sa ca dhAtvarthasya viSayo dhAtvarthaH eva vA;zrate vadate, tapasi vadate, tadviSayamutsAhaM vAcAviSkaroti,tatrotsahate iti vetyarthaH / nAnAmativimatiH, sA ca dhAtvarthasya hetuH, dhAtvartha eva vA; dharme vivadante, vimatipUrvaka vicitraM bhASanta iti vA, vividha manyanta iti vetyarthaH / upasaMbhASopasAntvanamupAlambho vA dhAtvartha evAyam ; karmakarAnupavadate, upasAntvayati, upalabhate vetyarthaH / upamantraNaM rahasi upacchandanam , tadapi dhAtvartha eva; kulabhAryAmupavadate, paradArAnupavadate, rahasyupalobhayatItyarthaH / dIptyAdiSviti kim ? yakiJcid vadati / / 78 / / nyA0 sa0-dIptijJAna:-upacchandanamiti-chandasopacarati Nic , upacchandyate anaTi / vyaktavAcAM sahoktau // 3. 3, 76 // vyaktA vyaktAkSarA vAg yeSAM te vyaktavAca:, rUDhayA manuSyAdaya evocyante; teSAM sahoktau-saMbhUyoccAraNe vartamAnAd vadeH kartaryAtmanepadaM bhavati / saMpravadante grAmyAH, saMpravadante pizAcAH, saMbhUya bhASanta ityarthaH / vyaktavAcAmiti kim ? saMpravadanti kukkuTAH, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-80-81 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [29 saMpravadanti shukaaH| zukasArikAdInAmapi vyaktavAktvAta sahoktAvicchantyanye,-saMpravadante / zukAH, saMpravadante sArikAH / sahoktAviti kim ? caitreNokte maitro vadati // 76 // vivAde vA // 3. 3.80 // viruddhArtho vAMdo vivAdaH, vyaktavAcAM sahoktau vivAdarUpAyAM vartamAnAd vadeH kartaryAtmanepadaM vA bhavati / vipravadante vipravadanti vA mauhUrtAH, parasparapratiSedhena yugapad viruddhaM vadantItyarthaH / vivAda iti kim ? sampravadante vaiyAkaraNAH,-saha vadantItyarthaH / vyaktavAcAmityeva ? sampravadantI zakunayaH, nAnArutaM kurvanti jAtizaktibhedAt / sahoktAvityeva? mauhUrto mauhUrtena saha krameNa vipravadati,-viruddhAbhidhAnamAtramiha vivakSitaM, na tu vimatipUrvakam , tena vimatilakSaNamapyAtmanepadaM na bhavati / / 80 // nyA0 sa -vivAdeH0-saha vadantItyartha iti saha zabdenApi sahoktAvaktAyAM vyaktavAcA mityanenApi nAtrAtmanepadam / saMpravadanti zakunaya iti-vyaktavAkkatve sati vivAdavivakSeti na hyaGgavikalatA, vivAdAbhAve'pi parasparaM svarabhedAt vivAdopyasti vaa| anoH karmaNyasati 3. 3.81 // vyaktavAcAmityevA'nuvartate, vyaktavAcA sambandhinyarthe vartamAnAdanupUrvAd vade: karma- . Nyasati kartayAtmanepadaM bhavati, anuH sAdRzye pazcAdarthe vA / anuvadate caitro maitrasya,-yathA : maitro vadati tathA caitro vadatItyarthaH, anuvadata prAcAryasya ziSyaH, AcAryeNa pUrvamukte pazcAd vadatItyarthaH / karmaNyasatIti kim ? uktamanuvadati / vyaktavAcAmityeva ? anuvadati viinnaa| . kathaM vAcika-baDikauna saMvadete' iti? mitho virudhyete ityarthaH:vimativivakSAyAM bhaviSyati / akarmakAdityanuktvA 'karmaNyasatIti' iti nirdeza uttaratra zabde sve'Gge ca karmaNIti lAghavena pratipattyarthaH // 81 // . nyA0 sa0-anoH karma0-vyaktavAcAmityeveti-pUrvasUtre vyaktavAksahoktAvityevamakaraNAt , ekasyaiva anuvartanArthameva hi * bhinnavibhaktikanirdezaH / kathaM vAcikaSaDikAvityAdi-vAgAzis vAgArzIdatta iti vA prakRtiH, anukampito vAgAzIrvAgAzIrdatto vA 'ajAtena nAmnaH' 7-3-35 itIke 'SaDavajaeNkasvara0, 7.3-40 ityAdinA AzIrAdilopaH, evamanukampita: SaDaGguli: SaDaGa gulidatto vA 'ajAteH' 7-3-35 itIke 'dvitIyAtsvarAdUdhvam' 7-3-41 iti Ga gulilope vAcikaSaDikA viti / nanu SaDika ityatra padasaMjJAyAH sityeveti niyamena nivattitatvAt padAntatvAbhAvAt DatvaM na prApnoti, na ca / vAcyaM 'svarasya0' 7-4-110 iti paribhASayA sthAninAkAreNAsitpratyayasya vyavadhAnaM 'na saMdhi0' 1-3-52 ityasyAvasthAnAt ? satyaM, 'SaDvarja' 7-3-40 ityatra SaDvarjanaM jJApayati, nAtra sthAnitvapratipattiH / nanu 'pratyayaH prakRtyAdeH' 7-4-115 iti nyAyAt . sityevetyasyA'vakAzo na hi ? satyaM, SaDvarjanaM jJApayati avayavasyApi niyamo bhavati / tena vAcika ityatra 'cajaH kagam' 2-1-86 iti na bhavati / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-82-84 mitho virudhyete iti-yathA vAcika iti niSpadyate tathA SaDika iti na sidhyati, tathAhi 'dvitIyAtsvarAdUrdhvam' 7-3-41 iti kRte vAcika iti na sidhyati, ekasvarAva lopekRte SaDika iti na iti mahAbhASyavicAraH vimativivakSAyAmiti-zabdapakSe zabdazabdavatorabhedopacAreNa / jnyH|| 3. 3. 82 // jAnAteH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / sarpiSo jAnIte, madhuno jaaniite| kathamatra jAnAtirakarmakaH ? ucyate, nAtra sapirAdijJeyatvena vivakSitaM ki tahi pravRttI karaNatvena ? sarpiSA madhunA vA karaNena bhoktupravartata ityarthaH, ata eva "ajJAne jJaH SaSThI" [2. 2. 80 ] iti SaSThI; mithyAjJAnArtho vA jAnAtiH,-sapiSi raktaH pratihato vodakAdiSu sapiSTayA jJAnavAn bhavatItyarthaH, mithyAjJAnaM cAjJAnamityajJAnArthatve pUrvavadeva SaSThI; athavA sapi: saMbandhi jJAnaM karotIti vivakSAyAM jJAnArtho'pijAnAtirakarmakaH, tadA tu sambandhe SaSThI / karmaNyasatItyeva ? tailaM sapiSo jAnAti, tailaM sarpiSTayA jAnAtItyarthaH; svareNa putraM jAnAti / kecit tu-jJAnopasarjanAyAM pravRttAvevAkarmakAjjAnAtarAtmanepadamAhuH, ata eva te-'saMbhaviSyAva ekasyAmabhijAnAsi mAtari" 'abhijAnAsi maitra! kazmIreSu vatsyAmaH' ityAdau pravRtyarthAbhAvAdAtmanepadAbhAvaM manyante; "jJAsye rAtrAviti prAjJaH" ityatrApi jJAtvA pratiSya iti vyAcakSate; "jAne kopaparAGmukhI" [ amaruzatake ] ityatra tu "jJo'nupasat" [ 3 3. 96 ) ityanenAtmanepadamicchantIti // 82 // __nyA0 sa0-jJaH-pratihato veti-pratipUrvako haniSe varttate akarmakazca, tata: katari ktaH, pratihatirasyAsti abhrAdye vA, karmakarttari vA / tadA tu saMbandhe iti-na mASANAmaznIyAditivadityarthaH / saMbhaviSyAva iti-'ayadi smRtyarthe' 5-2-9 ityanena bhaviSyantI syAvas / abhijAnAsi mAtarIti-tanmate ityullekheneti vivakSAyAma'karmakatvamanyathA vyaGgavikalatA syAt , svamate tu vAkyArthasya karmatvavivakSAyAM sakarmatvAnnAtmanepadaM, te hItthaM vyAkhyAntiabhijAnAsi smarasi, kenollekhena kopaparAGgamukhIti, anena vyAkhyAnena 'jJaH' 3-3-82 ityanenApyAtmanepadaM vAkyArthakamaNi tu 'jJo'nupasargAt' 3-3-96 ityanena / upAt sthaH / / 3. 3. 83 // upapUrvAda tiSThateH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / bhojanakAla upatiSThate, yoge yoga upatiSThate, jJAnamasya jJeyeSUpatiSThate, saMnidhIyata ityarthaH / karmaNyasatItyeva ? rAjAnamupatiSThati // 3 // nyA0 sa0-upAtsthaH-saMnidhIyata iti-karmakartari dhIGa c anAdare ityasya vA rupamidam / samo gmRcchi-prcchi-shru-vit-svrtyrti-dRshH|| 3. 3.84 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-85-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [31 samaH parebhyo gamAdibhyaH karmaNyasati kartaryAtmanepadaM bhavati / saMgacchate, samacchate, samacchiSyate, saMpRcchate, saMzRNate, nityaparasmaipadibhiH sAhacaryAt jJAnArthasyaiva videgrahaNamsaMvitte, saMsvarate, prIti sAmAnyanirdezAt bhvAdiradAdizca gRhyate-samRcchate, samiyate, saMpazyate, svaratyostinirdezo yaGlunivRttyarthaH / karmaNyasatItyeva ? saMgacchati suhRdam / 84 / nyA0 sa0-samogama0-samacchiSyate iti-samRcche ityasya Rccheratezca rUpasAmyAt RccherabhivyaktyarthaM samRcchiSyate iti dvitoyamudAharaNam / sAmAnyanirdezAditiyadyapi sAmAnyanirdezAt Rz gatAvityasyApi krayAdikasya grahaNaM syAt , tathApi sAmyAt hrasva eva gRhyate parasparaM hrasvatvena niyamitatvAt / yaGlupanivRtyartha iti-tena svarate: saMsarirvatti, saMsarvatti, saMsarIsvatti artestu rirIAgame 'pUrvasya' 4-1-37 iti iyAdeze samariyatti, samariyarIti ra Agame samaratti iti, anyeSAM yaGa lupyapi saMjaMgate, saMparopRSTe, saMzozrute saMvevitte, saMdarIdRSTe ityAtmanepadameva, RcchestvasaMbhavo yaGaH / veH kRgaH zabde cAnAze // 3. 3. 85 // vipUrvAt karoteranAze'rthe vartamAnAta karmaNyasati zabde ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / karmaNyasati-vikurvate saindhavAH, sAdhu dAntAH,-zobhanaM valgantItyarthaH; modanasya pUrNAzchAtrA vikurvate,-niSphalaM ceSTanta ityarthaH / zabdaM karmaNi-koSTA vikurute svarAn , nAnotpAdayatItyartha / zabde ceti kim ? vikaroti mRdam / anAza iti kim ? vikarotyadhyAyaM, vikaroti zabdaM vinAzayatItyarthaH / / 85 // nyA0 sa0-ve: kRgaH-vikurvate saindhavA iti-nanu vikArahetau sati vikriyante ityAdau kathaM kyaH 'NisnudhyAtmane' 3-4-92 ityadhikAre 'bhUSArtha 3-4-93 iti niSeghAt ? satyaM, atra karmaNi kyaH kartA tu vikAra eva / AGo yama-hanaH sve'Gge ca // 3. 3. 86 // AGaH parAbhyAM yami-hanibhyAM karmaNyasati kartuH sve'Gge ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / Ayacchate, aahte| sve'Gge Ayacchate pAdam , Ahate shirH| sve'Gge ceti kim ? prAyacchati rajjuma , prAhanti vRSalam / sva iti kim ? Ayacchati pAdau caitrasya, Ahanti ziro maitrasya / aGga iti kim ? svAmAyacchati rajjum , svaM putramAhanti / svAGga iti samastanirdeze pAribhASikasvAGgapratipattiH syAdityasamastAbhidhAnam // 6 // nyA0 sa0-ADo yama:-pAribhASikasvAGgati-tatazcAyacchati pAdau caitrasyetyAdAvapyAtmanepadaprasaGgaH / vyudastapaH // 3. 3.87 // vyudbhyAM parAva tapeH karmaNyasati, sve'Gge ca karmaNi kartaryAtmanepadaM bhavati / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite - [pAda-3, sUtra-88 vitapate uttapate raviH dIpyata ityarthaH / sve'Gge-vitapate, uttapate pANim , tApayatItyarthaH / vyuda iti kim ? niSTapati / sve'Gge cetyeva? vitapati pRthivIM savitA, saMtApayatItyarthaH; uttapati suvarNa suvarNakAraH, dravIkarotItyarthaH / sva ityeva ? uttapati pRSThaM caitrasya / aGga ityeva ? svaM suvarNamuttapati / iha 'dIpyate jvalati bhAsate rocate' ityeSvartheSu tapimakarmakaM smaranti, yathA-vahati bhAramiti prApaNe vahiM sakarmaka, syandane tvakarmakam-vahati nadI, spandata ityartha // 87 // nyA0 sa0-vyudastapaH dIpyate sAmAnyena dIpto bhavati, jvalati jvAlAvAn bhavati, bhAsate udbhUtarUpo bhavati, rocate kiraNavAn bhavati / aNikarmaNikartRkANNigo'smRtau // 3. 3. 88 // __ "prayoktRvyApAre Nig" [ 3. 4. 20 ] iti vakSyate, praNigavasthAyAM yat karma tadeva NigavasthAyA kartA yasya so'NikkamariNakartRkaH, tasmAt, NigantAd dhAtorasmRtI vartamAnAt kartaryAtmanepadaM bhavati / Arohanti hastinaM hastipakAH prArohayate hastI hastipakAn . Askandayata ityarthaH, pazyanti rAjAnaM bhRtyAH, darzayate rAjA bhRtyAn mRtyariti vA; pibanti madhu pAyakAH, pAyayate madhu pAyakAn / aNigiti kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, Arohayati hastipakAn mahAmAtraH, prArohayanti mahAmAtreNa hastipakAH; prathamaNigantakarmaNi dvitoyariNagantakartaryapi mA bhUt / girakaraNaM kim ? gaNayati gaNaM gopAlakaH, gaNayate gaNo gopAlakam , iti NijantakarmaNikartRkAdapi NigantAva pratiSedho mA bhUt / karmeti kim ? karaNAdeH kartRtve mA bhUta-pazyanti bhRtyAH pradIpena, darzayati pradIpo bhRtyAn / Nigiti kim ? yasyANigantasyaiva karma kartA bhavati, tato NigantAnmA bhUvalunAti kedAraM caitraH, lUyate kedAraH svayameva, taM prayuGkte-lAvayati kedAraM caitraH / kartR grahaNaM kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, tAnenamArohayati mhaamaatrH| Niga iti kim ? Arohanti hastinaM hastipakAH, tAnArohayate hastItyaNigavasthAyAM mA bhUt / pratyAsattezca yasyaiva dhAtoraNigavasthA tasyaiva dhAtoNigavasthA gRhyate na dhAtvantarasya, teneha na bhavatiAruhyamANo hastI cetayati pRSThaM mUtreNa / 'hastipakarAruhyamANo hastI sthalamArohayati manuSyAn' ityatra tu sadRzadhAtuprayoge'pi pUrvo hastipakakartRko ruhiH parazca manuSyakartRka iti sAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubhedaH / asmRtAviti kim ? smarati vanagulma kokilaH, smarayatyenaM vanagulmaH / kathaM hantyAtmAnaM, ghAtayatyAtmeti, pratra hyAtmano'NikkarmaNo NikkartRtvamastIti; navam-dvAvAtmAnau-zarIrAtmA'ntarAtmA ca, tatra bhedenaiva loke nityamayaM prayogaH, hantyAtmAnamiti zarIrAtmano'ntarAtmano vA karmatvam , ghAtayatyAtmAnamityapi tasyaiva karmatvaM na kartRtvamiti / nanu yadi aNikkarmaNo NikkartRtAyAM NigantAdAtmanepadamiSyate tahi zuSyantyAtape vIhayaH, zoSayate vohInAtapaH' ityAdAvadhikaraNAdeH kartRtAyAmAtmanepadaM na prApnoti ? na, phalavatkartRri bhaviSyati / yadyevamArohayate hastI hastipakAnityAdAvapi tathaivAstu, satyam-kintu phalavataH karmasthakriyAccAnyatrAyaM vidhiH, tathAhi-'lAvayate kedAraH, bhUSayate Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [33 kanyA, kArayate kaTaH, gamayate gaNaH, Arohayate hastI svayameva' ityAdau karmasthakriyatvAt "ekadhAtau karmakriyayaikAkarmakriye" [ 3. 4. 46 ] ityanenaivAtmanepadaM bhavati / ' nanvArohayate hastI svayamevetyasya prAskandayate' iti kilArthaH, tat kathaM karmasthakriyatA raheH ? ucyate-yadA nyagbhAvanArtho'yaM tathA karmasthakiyatvama. tathAhi-'Arohanti hastinaM hastipakAH' iti nyagbhavanopasarjane nyagbhAvane ruhirvartate, sa dvitIyasyAmavasthAyAm Aruhyate hastI svayameva' ityasyAM karmakartR viSayo nyagbhavanamAtravRttirbhavati, atha caturthyAmantabhUtatRtIyAyAm 'AruhyamANaM prayuJjate' iti hastipakavyApArapradhAnAyAM NigantaH san 'Arohayanti hastinaM hastipakAH' ityasyAM zuddhArohativanyagbhavanopasarjane nyagbhAvane vartate, punayaMdA asyaiva prayojakavyApArAvivakSA tadA 'Arohayate hastI svayameva' ityasyAM paJcamyAmavasthAyAm 'Aruhyate hastI svayameva' itivannyagbhavanalakSaNasya vizeSasya hastisamavetatvenopalambhAt 'lAvayate kedAraH' ityAdAvivakarmasthaniyatvamastyeveti na kiJcidanupapannam / taduktam "nyagbhAvanA nyagbhavanaM, rahau zuddha pratIyate / nyagbhAvanA nyagbhavanaM, Nyante'pi pratipadyate / / avasthAM paJcamImAhurNyante tAM karmakartari / nivRttapreSaNAd dhAtoH prAkRte'rthe Nigucyate // 2 // " iti // 8 // nyA0 sa0-praNikkarma0-Arohayate hastIti-atrA'nukUlAcaraNaM pAdArpaNaziro'dhUnanAdi / Askandayata iti hastina uparyAgacchanti tAnuparyAgamayatItyarthaH, atrApyetenAtmanepadam / pAyayate madhu pAyakAniti-'calyAhArArtha' 3-3-108 iti parasmaipade prApte 'parimuha' 3-3-93 ityanena phalavatyAtmanepadamityatra tva'phalavatyapyanena / prArohayanti mahAmAtreNa hastipakA iti-Arohayati hastipakAn mahAmAtrastamArohayantaM hastipakAH prayuJjate iti vAkyaM, hastipakAnArohayantaM mahAmAtraM hastyeva prayuGakte iti vAkye dvitIyaNigi aNikkarmaNo hastinaH kartRtve'pi nAtmanepadaM, pratyAsatteAyAt yadi anantare Nigi karmaNaH kartatvamatra ta dvitIye Nigi / layate kedAra iti-nana layate kedAra ityAdAviva Arohayate hastI hastipakAn ityAdAvapi yadeva pUrva karma tadeva karteti 'ekaghAtau' 3-4-86 ityanena karmakartayevAtmanepadaM bhaviSyati kimanena ? satyaM, akarmakakriyatvAbhAvAnna, atra karmaNa: prayojakavyApArAt kartRtvaM, ekaghAtAvityatra tu saukaryAditya'nayorbhedaH / Niga iti kimiti-tadA Nigi NigviSaye kartA yasyeti vyAkhyeyam / prArohayanti hastinamitiatrArohayate hastItyarthe vivakSite AtmanepadaM prAptaM tat Niga iti vyAvRttyA niSidhyate / AruhyamANo hastItyAdi-siJcati mUtraM kartR pRSThaM karmatApannaM tat siJcat hastI prayuGa kte sadRzadhAtuprayoge'pIti-yathA glAnAya mudrAH pratyahaM dIyamAnAH sAdRzyAtta eva mudrA dIyante iti vyavahriyate tathA ( atrApi kartR bhedena ) bhinno'pi ruhiH sAdRzyAdekIkriyate / kathaM hanti prAtmAnamiti-ya eva AtmA aNikkarma sa eva NikkatyAtmanepadaM prApnotIti parAzayaH / ghAtayatyAtmeti-hantyantarAtmAnaM bAhya vA caurasatkaM rAjA tamekaM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] bRhavRtti-laghunyAsasavalite [pAda-3, sUtra-89 ghnantamaparo bAhya Antaro vA prayuGa kte iti sthitiH / phalavakartarIti-kRSIvalAdeH prazaMsAdikamAtapasya phalam / ___ anenaivAtmanepadaM bhavatIti-na tvanenA'prApteH karmaNaH kartRtvAbhAvAt tathA karmasthakriye'prApti darzayati / kayA yuktyA lunAti kedAraM caitraH ? sa evaM vivakSate-nAhaM lunAmi, luyate kedAraH svayameva / taM svayameva lUyamAna: caitraH prayuGakte, lAvayati kedAraM catra:, sa evaM vivakSate nA'haM lAvayAmi,-api tu lAvayate kedAraH svayamevetyanayA prakriyayA'nena na prApnoti, aNikkarmaNo'Nigyeva kartRtAyAH sadbhAvAt / evaM bhUSayate kanyA ityAdiSvapi / etadvRttyabhiprAyeNa kRtam / yadA tu lunAti kedAraM caitraH taM lunantaM maitraH prayuGakte, lAvayati kedAraM caitreNa maitra:, sa evaM vivakSate nAhaM lAvayAmi caitreNa, lAvayate kedAraH svayameveti prakriyA kriyate tadA'nenApi prApnoti aNikkarmaNo NikkartRtAyAH sadbhAvAt , paraM tadApi paratvAdekaghAtAvityanenaiva bhavati, evamanyeSvapi / atra nirvartanA bhUyo'pi nirvarttanA tato nivarttanam / nanvArohayate hastI svayamevetyasyAM paJcamyAvasthAyAM prayojakavyApAre'vivakSita nimittAbhAva iti nyAyAt Nigo'pyabhAvaH prApnoti ? navaM, 'NisnuyAtmanepada0' 3-4-92 iti sUtre NyantAnAmeva trikyayoniSedhAt / tatkathamiti-gatyarthAnAM kartR niSThavyApAratvena karmasthakriyatvAsaMbhava iti pArAyaNaM, yato gamyate grAmaH svayameveti na bhavati, kartR samavetatvAt gamanakriyAyAH / AskandanakriyA hi hastipakakartR samavetA na hastikarmayukteti kathaM karmasthakriyatA ruheriti parAzayaH / nyagabhavanopasarjane iti-aNyantasya nyagbhavanaM gauNatvAnna vivakSyate, Nyantasya tu gauNamapi pArthakyena vivakSyata iti paJcaivAvasthA na SaT / antarbhUtatRtIyAyAmiti-antarbhUtanyagbhavanarUpatRtIyAvasthAyAmityarthaH / tAmitiyattadonityAbhisaMbandhAt / yasyAM kimityAha-karmakartari vivakSite / nivRttapreSaNA nivRttaprayojakavyApArAt / dhAtoH prAkRte'rthe nyagbhavanarUpe Nijucyate Nijiti matAntareNa, svamate tu Nigeva / pralambhe gRdhi-vnyceH|| 3. 3. 81 // gadhi-vaJcibhyAM NigantAmyAM pralamme-vaJcane vartamAnAmyAM kartaryAtmanepadaM bhavati / baTu garghayate, baTuvaJcayate, vipratArayatItyarthaH / pralambha iti kim ? zyAnaM gardhayati, pralobhayatItyarthaH, ahiM vaJcayati, gamayatItyarthaH / riNaga AtmanepadavidhAnaM sarvatrAphalavadartham // 86 / nyA0 sa0-pralamme0-baTuvazcayate iti-vaciNo Niji siddhaM Nigantasya tu vidhyartha caurAdikAdeva Nici NigantAdAtmanepadamityeke / Niganta eva cA'yaM pratAraNe varttate svabhAvAt / zvAnaM garddhayatIti-atra phalavattve'pi nAtmanepadaM, 'aNigi prANi.' 3-3-107 iti niSedhAt / ahiM vaJcayatIti-akarmakatvAdiNigi prANIti niSedhaH, sakarmakatve tu phalavatyAtmanepadaM bhavatyeva / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-90-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [35 liG-linorcA'bhibhave cAccA'kartaryapi // 3. 3. 10 // lIyati-linAtibhyAM NigantAbhyAma 'bhibhavayoH pralambhe cArthe vartamAnAbhyAM kartaryAtmanepadaM bhavati, anayozcAntasyAkartaryapyAkAro bhavati / jaTAbhirAlApayate, pararAtmAnaM pUjayatItyarthaH, zyeno vartikAmapalApayate, abhibhavatItyarthaH; kastvAmullApayate ? vaJcayate ityarthaH / egviti kim ? bAlakamullApayati, utkSipatItyarthaH / kathaM tastrAttvam ? "lIlino" [ 4. 2.9 ] iti bhaviSyati / akartaryapIti kim ? jaTAbhirAlApyate jaTilena / GicchnAnirdezo yaujAdikanivRttyarthaH // 10 // __nyA0 sa0-loli0-arcA mukhya eva dhAtorarthaH, ata eva udAharaNe paryAyo NigantaH kathito yathA pUjayati, arcayatItyarthaH, abhibhavapralambhau tu Niganta eva dhAtau vartete'to'Nigantau paryAyAvUcAte / yadi tu mukhyau syAtAM dhAtostadAnIM tau prayojakavyApAreNa vyAkhyeyAtAm / smiGaH prayoktuH svArthe / 3. 3. 11 // prayoktuH sakAzAd yaH svArthaH smayastatra vartamAnANNigantAta smayateH kartaryAtmanepadaM bhavati, asya cAntasyAkAro'kartaryapi bhavati / jaTilo vismApayate / prayoktuH svArthe iti kim ? karaNAta svArthe mA bhUva,-rUpeNa vismAyayati / akartaryapItyeva ? vismApanam / DinirdezAd yalupi na bhavati-seSmAyayati // 11 // bibheterbhIS ca // 3. 3. 12 // prayoktuH sakAzAt svArthe vartamAnANNyantAd bibhete: kartaryAtmanepadaM bhavati, asya ca bhISAdezaH, pakSe'ntasyAkArazcAkartaryapi bhavati / muNDo bhISayate, muNDo bhApayate / prayoktuH svArthe ityeva ? kuJcikayA mAyayati / akartaryapItyeva ? bhISA, mApanam / tinirdezAd yaGlupi na bhavati-muNDo bemAyayati // // mithyAkRgo'bhyAse // 3. 3. 13 // mithyAzabdayukto yaH kRga tasmANNigantAdamyAse'rthe vartamAnAta kartaryAtmanepadaM bhavati / abhyAsaH punaH punaH kriyAbhyAvRttiH / padaM mithyAkArayate, svarAdidoSaduSTamasakRduccArayatipAThayatItyarthaH / Atmanepadenaiva kriyAbhyAvRtte?titatvAt AbhIkSNye dvirvacanaM na bhavatIti kecit / mithyeti kim ? padaM sAdhu kArayati / kRga iti kim ? padaM mithyA vAcayati / abhyAsa iti kim ? sakRt padaM mithyA kArayati // 3 // nyA0 sa0-mithyA0-mithyAyuktaH kRg mayUrAditvAt yuktazabdalopaH, yad vA mithyAzabdAt , tRtIyaikavacane 'lugAta0' 2-1-107 ityAllopaH 'avyaya0' 3-2-7 iti TAlopo vA, tadA tu yuktArthastRtIyayaiva kathyate / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-94-95 / padaM mithyA kArayate iti-mithyeti pada-samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM mithyAbhUtaM padaM karoti, uccarati kazcittama'nyaH prayukte Nig 'avyaya0' 3-2-7 ityamo lup na bhavati / keciditi-svamate tu dvivacanaM bhavatyeva zabdazaktisvAbhAvyAta , kevale nAtmanepadenAbhyAso vaktuna zakyate, yathA bhojaM bhojaM vrajatItyAdAvAbhIkSNaye Agato'pi ruNaM dvivacanamAkAGakSati iti, padaM mithyA kArayata iti prayogo jJeyaH, vRttau tvekadezenodAhAri / keciditi-nyAsakArAdayaH, tadapare na mRSyanti, yata evama bhyupagamyamAne'bhyAse dyotakasyAtmanepadasyAbhAve padaM sAdhu kArayatItyAdipratyudAharaNeSu kasmAnna bhavati ? na cAbhyAso nAstIti vAcyaM, hyaGgavaikalyaprasaGgAt tasmAdyadekadezenetyAdhuktaM sa eva pakSo nyAyaH / parimuhA-''yamA-''yasa-pA-Tdhe-vada-vasa-damA-''da-ruca-nRtaH phalavati // 3. 3.14 // phalavatIti bhUmnyatizAyane vA matuH, tena yat kriyAyAH pradhAnaM phalamodanAdi yadarthamiyamArabhyate tadvati kartari vivakSite, paripUrvAnmuherAGpUrvAbhyAM yamiyasibhyAM pibati Tdhavada vasati-damA-''da-ruca-natimyazca NigantebhyaH kartaryAtmanepadaM bhavati parimohayate caitram , AyAmayate sarpam , AyAsayate maMtram , pAyayate baTum , dhApayate zizuma , vAdayate zizum , vAsayate pAntham , damayate'zvama , Adayate caitreNa / adenacchantyanye-Adayati caitreNa, rocayate maitram, nartayate naTam / pibatyattidhedhAtUnAmAhArArthatvAdaudAsInyanivRttyarthatAyAmakarmakatvAcca natezcalanArthatvAcca zeSANAM svarUpato vivakSAto vA'karmakatvAduttarAbhyAM parasmaipade prApte vacanam / 'pA' iti 'dhe' sAhacaryAda pibatergrahaNam , na pAteH; vadasAhacaryAcca 'vasa' iti vasatena vastariti-pAticaMtro nodAste, pAlayati caitrama : baste maitrona nagnaH. vAsayati maitramityeva bhavati // 14 // nyA0 sa0-parimuhA0-prAyAmayate sarpamiti-kazcidyamaH pariveSaNa iti paThati, tanmatAbhiprAyeNa na hrasvaH, svamate tu bhavatyeva / ___ uttarAbhyAM parasmaipade iti-pibati-atti-Tdhe-dhAtUnAmAhArArthatvAnnRtezcalanAryatvAt 'calyAhArArtha' 3-3-108 ityanena nRtavarjitAnAma'mISAmakarmakatve tu 'aNigi prANi' 3-3-107 ityanenetyarthaH , svarUpato vasaH anyeSAmavivakSAtazcAkarmakatve anenaiva prApte / . iigitH|| 3. 3. 15 // IkAreto gakAretazca dhAtoH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / yajI-yajate, DupacIpacate, lakSINa-lakSayate; DukRga-kurute, TuDabhRgaka-bibhRte, kaNDaga-kaNDayate, Nigantagamayate / Igita iti kim ? gacchati, corayati / phalavatItyeva ? yajanti yAjakAH, pacanti pAcakAH, kurvanti karmakarAH, gamayatyazvaM damakaH, nAtra svagaudanAdi pradhAnaM phalaM kI saMbadhyate, yacca dakSiNAvetanAdi saMbadhyate, na tata kriyAyAH phalaM pradhAnamiti / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-96 97 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 37 taccaitat svArthalakSaNaM phalaM sadasad vA vivakSAnibandhanameva grAhya, tathaiva loke vyavahArAt / tathAhi-kvacidasadapi sadvivakSyate, yathA-zoSayate vohInAtapaH, zabdaH prAka svArthamabhidhatte tato dravyam , parakarmaNyapi pravRttAH kecidAhuH-yajAmahe, ime pacAmahe, yatnAdasmadIyamevaitaditi / kvacit sadapyasad vivakSyate, yathA-ime brUmaH, pravacanapratiSedhaparatvena pravRttevivakSitatvAt , evam-agamakatvAditi bramo namo'pazabdaH syAditi / tadAhuH "kriyApravattAvAkhyAtA, kaizcita svaarthpraarthtaa| asatI vA sato vApi vivakSitanibandhanA // " iti / kecit tu riNagvajitAdIgito dhAtoNigarthe eva preraNAdhyeSaNavizeSe pratividhAnanAmni vartamAnAdAtmanepadamicchanti-pacate, pAcayatItyarthaH; kezazmazru vapate, vApayatItyarthaH, vedo vaidharmya vidhatte, vidhAyapatItyarthaH, ityAdi yadAhuH "koNISva vapate dhatte, minute cinute'pi ca / AptaprayogA dRzyante, yeSu Nyartho'bhidhIyate // " iti / etacca zrotriyamatamityupekSyate // 65 // nyA0 sa0-IgitaH-gamayata iti-gatiH pAdaviharaNaM, calanaM tu sthitasyaiva padArthasyeti 'calyAhArArtha' 3-3-108 iti na parasmaipadamatra / svArthalakSaNamiti-arthyata ityartho'rthanIyaH svasyArthaH svargAdiH sa lakSaNaM yasya / - zabda prAka svArthamiti-yathA gozabdaH svArthaM sAmAnyaM gotvaM prAk tato golakSaNaM dravyam / pUrvAcAryasaMskRtena draDhayati yathAtra zabdasya phalavattvamasadapi vivakSitam / agamakatvAditi-yathA Rddhasya rAjJaH puruSa ityatra samAso na bhavatIti agamakatvAta bramaH vivakSitArthapratipAdakatvAt na bra mo'pazabdaH syAt lakSaNAdidoSaduSTa iti na brUmaH / svArthaparArthateti-phalavattAphalavattetyarthaH, svasmai iyaM, parasmai iyaM kriyApravRttiH karmadhArayAt svArthaparArthato, bhAve tal / matAntareNa puvadbhAvaH, svamate tu 'tvate guNa:' 3-2-59 iti guNavacanasya bhavati / pratividhAnanAmnIti-pUrveSAM prayojakavyApArasya pratividhAna iti saMjJA, tato vidhAnamarthAtprayojyavyApAra pratigataM pratividhAnaM tannAsa yasya Nigarthasya tasmin / jJo'nupasagAt // 3.3.16 // avidyamAnopasargAjjAnAteH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / gAM jAnIte, prazvaM jAnIte / anupasargAditi kim ? svarga prajAnAti / phalavatItyeva ? parasya gAM jAnAti / akarmakAt pUrveNa siddhe sakarmakAthaM vacanam // 96 // nyA0 sa0-jJo'nupa0-pUrveNeti-jJa itynenetyrthH| vado'pAt / / 3. 3.17 // .. apapUrvAd vadateH phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / ekaantmpvdte| apAditi kim ? vadati / phalavatItyeva ? apavadati paraM svabhAvataH / / 67 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-98-102 samudAGo yameragranthe // 3. 3. 18 // samudAjhyaH parAd yameragranthaviSaye prayoge phalavati kartaryAtmanepadaM bhavati / saMyacchate vIhIna, udyacchate bhArama, prAyacchate vastrama / samadAGa iti kima? niyacchati vAcam / agrantha iti kim ? vaidyazcikitsAmudyacchati, cikitsAgranthe udyamaM karotItyarthaH / phalavatItyeva ? saMyacchati udyacchati, Ayacchati parasya vastram / AGpUrvAdakarmakAt svAGgakarmakAcca "prADo yama-hana:0" [ 3. 3.86 ] iti siddhe'nyakarmakAthaM vacanam / / 68 // nyA0 sa0-samudADo-cikitsAgrantha iti-cikitsAhetutvAt grantho'pi cikitsA cikitsyate'syA iti vA 'zasi pratyayAt' 5-3-105 tadA bAhulakAt strItvaM sA cAso granthazca / padAntaragamye vA // 3. 3. 11 // anantarasUtrapaJcakena yadAtmanepadamukta tat padAntarAd gamye phalavati kartari vA bhavati / svaM zatru parimohayate parimohayati vA, svaM yajJaM yajate yajati vA, svaM kaTaM kurute karoti vA, svamava gamayate gamayati vA, svaM ziraH kaNDUyate kaNDUyati vA, svAM gAM jAnIte jAnAti vA, svaM zatrumapavadate apavadati vA, svAn vohIna saMyacchate saMyacchati vA / / 66 // zeSAt parasmai // 3. 3. 100 // pUrvaprakaraNenAtmanepadaniyamaH kRtaH, parasmaipadaM tu aniyatamiti niyamArthamidam , upayuktAdanyaH zeSaH / yebhyo dhAtubhyo yena vizeSaNAtmanepadamukta tato'nyasmAdeva dhAtoH kartari parasmaipadaM bhavati / anubandhopasargArthopapadapratyayabhedAccAnekadhA zeSaH / anubandhazeSAta-bhavati, atti, bomavIti, dIvyati, gopAyati, paNAyati, putrIyati, putrakAmyati, azvati, mantUyati / upasargazeSAt-pravizati, adhitiSThati, Agacchati vipazyati / arthazeSAta-karoti, nayati, vadati / upapadazeSAt-gRhe saMcarati, sAdhubhyaH saMprayacchati, sAdhu padaM kArayati / pratyayazeSAt-zatsyati, mumUrSati // 10 // parAnoH kRgH|| 3. 3. 101 // parAnubhyAM parAtkaroteH kartari parasmaipadaM bhavati / parAkaroti, anukaroti / gaGgAmanu kuruta tapa iti nAtra karotiranunA saMbadhyate / gandhanAdAvarthe gittvAtphalavati ca prAptasyAtmanepadasyApavAdo'yam / / 101 // pratyabhyateH kssipH|| 3. 3. 102 // pratyabhyatibhyaH parAt kSipeH kartari parasmaipadaM bhavati / pratikSipati, abhikSipati, pratikSipati vaTum / prati kSipate bhikSAmiti nAyaM kSipiH pratinA saMbadhyate / IdittvAsphalavatiprAptasyAtmanepadasyApavAdo'yam , evamuttarasUtradvayamapi // 102 / / nyA0 sa0-pratyabhyateH-IvittvAditi-iha kSipistaudAdika Idit grahyate na tu devAdikaH, parasmaipadI tasyAnubandhazeSeNa 'zeSAt' 3-3-100 ityanenaiva siddhatvAt / na ca Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 103-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [39 vAcyamasyApi niyamArthaM kasmAnna bhavati, vidhiniyamasaMbhave vidhereva jyAyastvam / praadhH|| 3.3.103 // prapUrvAdvahateH kartari parasmaipadaM bhavati / pravahati // 103 // pareSazca // 3. 3. 104 // paripUrvAnmaServahezca kartari parasmaipadaM bhavati / parimaSyati, parivahati / maitraM parimRSyate dhanaM parivaharI ityatra na parima'SivahibhyAM saMbadhyate / vahernecchantyanye // 104 // vyApare rmH|| 3. 3. 105 / / vyAparibhya: parAdrameH kartari parasmaipadaM bhavati / viramati, Aramati, pariramati / idittvaadaatmnepdsyaapvaadH|| 105 // vopAt / / 3.3.106 // upapUrvAdrameH kartari parasmaipadaM bhavati vA / bhAryAmuparamati uparamate vA / upasaMprAptipUvikAyAM ratau vartamAno'ntarbhUtaNigartho vA ramiH sakarmakaH / uparamati uparamate vA saMtApa / uparamati uparamate vAvadyAt / upAdrameH sakarmakAtparasmaipadamevetyeke / Atmanepadamevetyanye / / 106 // nyA0 sa0-vopAtaH-uparamaro vA saMtApa iti-nivRttyarthaH purarupapUrvo'pyakarmaka iti drshyti| aNigi prANikartR kAnApyANNigaH // 3. 3. 107 // aNigavasthAyAM yaH prANikartRko'karmakazca dhAtustasmANNigantAtkartari parasmaipadaM bhavati / Aste caitra Asayati caitram , zete maitraH zAyayati maitram / aNigIti kim / svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGkte Arohayate / ariNagiti gakAraH kim ? NijavasthAyAM prANikartRkAnApyAta NigantAdyathA syAt / cetayamAnaM prayukta cetayatIti / prANikartR keti kim ? zuSyanti vrIhayaH, zoSayate vrohiinaatpH| 'prANyauSaSivRkSebhyaH' (6-2-31) iti pRthagnirdezAdihaloke pratItA eva prANino gadyante / anApyAditi kim ? kaTaM kurvANaM prayuGakte kaTaM kArayate / Niga iti kim ? prAste, zete / gakAraH kim ? aNigavasthAyAM prANikartRkAnApyApNijantAnmAbhUt / cetayate, 'IgitaH' ( 3-3-65) ityAtmanepadasyApavAdo'yam // 107 // nyA0 sa0 aNigi0:-Arohayata iti-Arohayate hastinA hastipaka iti sakalaprayogaH / atra cAvasthApaJcakaM pUrvavat vidhAya SaSThyAmavasthAyAM svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGa kte, ityasyAM parasmaipadaM prAptaM tadaNigIti vyAvRttyA niSidhyate / nanu dvitIyasyAmavasthAyAmAruhyate hamtI svayamevetyasyAmaNigantAyaM dhAtuH prANikartRko'nApyazcAsti tatkathaM na bhavati parasmaipadam ? satyaM, tadapekSayA caturthyAmutpannamevArohayanti hastinaM hastipakA iti, prastute tvArohate hastI svayamevetyasyAH paJcamyA avasthAyA anantaraM svayamevArohayamANaM hastinaM prayuGa kte ityasyAM SaThyAmavasthAyAM Nigi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 / bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-108 prAptamanena niSidhyate, tadA hi NigavasthAyAmanApyo ghAturnANigavasthAyAm paJcamyAmavasthAyAmayaM dhAtunityAkarmako'to nityAkarmakadvAreNa Nigantasya dhAtoH SaThyAmavasthAyAM 'vAkarmaNAm' 2-2-4 ityanena hastinaH karmatvaM prAptamaNikkartetyaMzena niSidhyate / calyAhArArthebudha-yudha-pu-du-nu naza-janaH // 3. 3. 108 // calirarthaH kampanam , tadarthebhya mAhArArthebhya iDAdibhyazca NigantebhyaH kartari parasmaipadaM bhavati / calyartha:-calayati, kampayati copayati zAkhAma / AhArArtha,-nigArayati, bhojayati, Azayati caitramannam / paya upayojayate catreNeti yujeranAhArArthatvAt na bhavati / iG-sUtramadhyApayati ziSyam / budha-bodhayatipadma raviH, bodhayati dharma ziSyam / yudhyodhayapati kASThAni |-praavyti rAjyaM prApayatItyarthaH / dru-drAvayatyayaH, vilAyayatItyarthaH / sa-srAvayati tailam , spandayatItyarthaH / naz nAzayati pApam / jana-janayati puNyam / * puna dUNAmacalanArthaM zeSANAM sakarmakArthamaprANikartR kArthaM ca vacanam // 108 / / ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhavRttau tRtIyasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH smaaptH|| zrIdarlamezadyamaNeH pAdAstaSTavire na keH / luladbhirmedinI,-pAlalikhilyarivAgrataH / / nyA0 sa0-calyAhAra0-calirartha iti-calilakSaNo'rthaH, kaH kampanamanayApi yuktyA yAtIti SaThyayA na vyAkhyeyam / kampayatIti-kathaM ziraH kampayate yavetyatrAtmanepadama ? satyaM, Nigadyamatra / kathaM kampamAnaM zira AtmA prayuGa kte, taM yuvA prayuGakte tato nAtra kampanaM, kiM tarhi kampanA calirarthaH kampanamiti coktam / nanu budhirvAdiSu dviH paThyate eko git aparazca parasmaipadI, dvaivAdiko'pyAtmanepadI tat kasya grahaNam ? ucyate, nAtra niranubandhagrahaNaparibhASopatiSThate'nena budheya'ntasya parasmaipadavidhAnasAmarthyAt / yadi hi bhauvAdikasya budhaiH parasmaipadina eva niranubandhatvAdgrahaNaM syAnnA'nyasya tatazca bodhayati, bodhayate iti nityameva dhAtubhedena rUpadvayamavicalaM syAttadanena budhagrahaNena kiM kRtaM syAt ? arthasvarUpayorabhedAt iha budhigrahaNaM bodhayata iti prayogo mAbhUdevamayaM kRtaM tasmAdbudhagrahaNasAmarthyAdavizeSeNeha budha avagamane 'budhag bodhane' 'budhiMca jJAne' iti budhInAM grahaNaM tena bodhayatIti nityameva bhavati / pradvastra NAmiti-prApti vilayAdibhyo hi calanasyAnyatvAt tathAhi calanaM kAyavyApAravizeSaH, prApteH kAraNaM syandanavilayAvapi prAptivizeSau / ityAcArya vAliriva khilyante 'zikyAsya' 364 ( uNAdi ) iti nipAtyate / IzvaravivAhe homAdikriyAM kurvato brahmaNaH kakSAbandhAdgaurIrUpadarzanAbhitasya vIryamapaptat tacca vIDayA tenotpusitumArabdhaM, tasmAccA'moghatvenAbrahmaNyamamiti bru vANA aSTAzItisahasrasaMkhyA RSaya udatiSThan , te ca caturmukhacaraNAkrAntatvenAGa guSThapramANA abhvnnityaagmH| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pAdaH gupau-dhuup-vicchi-pnni-pneraayH|| 3. 4. 1 // gupAdibhyo dhAtubhyaH para Ayapratyayo bhavati sa cAnidiSTArthatvAt svArthe / gopAyati, dhUpAyati, vicchAyati, paNAyati, vyavaharati, stauti cetyarthaH / na copalebhe variNajAM paNAyA:. panAyati. vyavahArArthAta paNenecchantyante.- zatasya paNate / anabandhasyAzavi AyapratyayAbhAvapakSe caritArthatvAdAyapratyayAntAbhyAM paNipanibhyAmAtmanepadaM na bhavati / gupAvityaukAro gupi gopane ityasya nivRtyarthaH paGlupnivRttyarthazca // 1 // nyA0 sa0-gupaudhUpa-AyasyAdantatve ajugopAyAdityAdi siddhamanyathA'dantatvAbhAve 'upAntyasya' 4-2-35 iti hrasvatve ajugopayadityaniSTaM syAt / vicchAyatIti-nanu vicchestaudAdikatvena zaviSayAbhAvAd vikalpaH prApnoti ? naivaM, zavopavAdatvAt zapratyayasyApi zavazabdenAbhidhAnAda'doSaH evaM cAzavItyanenAzitItyartha siddho bhavati, azitItyeva vA paThanIyaM dhAtupArAyaNakRtA tu mene vicchAyati, vicchatIti / zatari 'avarNAdazna' 2-1-115 iti vA antAdeze vicchatI, vicchantI strI kUle vA / dramilAstu ze nityamAya tudAdipAThabalAccAyavyavAye'pi pakSe'ntAbhAvamicchanti vicchAyantI, vicchAyato; yathA jugupsate iti sanA vyavadhAne'pi Atmanepadam / paNernecchantyanye iti-jayAdityaprabhRtayaH, pani stutyarthastatsAhacaryAtpaNerapi stutyarthAdAya iti vyAkhyAnayanti / gupi gopana ityasya nivRttyartha iti-'gupaNa bhAsArthaH', 'gupaca vyAkulve' ityanayostu dhUpasAhacaryAnnirAsaH / nanu dhUpazcurAdirapyasti ? satyaM, aNijantavicchasAhacaryAt bhauvAdikasyaiva dhUpasya grahaNam / nanu vicchirapi bhAsArthazcurAdistatkathaM tena sAhacaryam ? satyaM, tasyA'NijantAbhyAM paNipanibhyAM saahcryaanniraasH|| yaGlupanivRttyarthazceti-nanu yaGapratyayasya prAptireva nAsti, Ayapratyaye'nekasvaratvAt tatkathaM yaGa lunivRttyarthazcetyuktam ? satyaM, azaviSaye vikalpitasyAyasya prathamaM yaDi prakRtigrahaNeti nyaayaatpraaptiH| kmenning|| 3. 4.2 // kamerdhAtoH svArthe NiG pratyayo bhavati / kAmayate, kAro vRddhayarthaH / kAra AtmanepadArthaH // 2 // nyA0 sa0-kameNi-NakAro vRddhadhartha iti-yadyevaM 'amo'kamya'micamaH' 4-2-26 ityatra kameH pratiSedho vyarthastena hyasya hrasvatvaM niSidhyate, hrasvatvasya ca NitkaraNasAma Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-3-6 rthyAt yA'sau vRddhiH pravarttate tayaiva bAdhaH saMpanna iti kimarthaH pratiSedha iti zeSa: ? satyaM, NiGa'bhAvapakSe yadA Nigutpadyate tadA hasvatvaM mA prApata . vaddhireva zrayatAmityevamarthaH pratiSedhaH / 'NeraniTi' 4-3-83 iti ca sAmAnyagrahaNArtho NakAro'rthavAn iti pratiSedhAbhAve hrasva: syaaditi|| GakAra prAtmanepadArtha iti-dhAtvanubandhasya azavi caritArthatvAttadantasya na prApnoti / RteIyaH // 3. 4. 3 // Rta ghRNAgatispardheSu ityasmAddhAtoH svArthe GIyaH pratyayo bhavati / RtIyate, DakAra AtmanepadAdyarthaH // 3 // nyA0 sa0-RtemayaH-AttitIyadityatra phalamadantatAyA GIyasya anyathA Attitiyaditi syAt / AtmanepadAdyartha iti-AdipadAt guNAbhAvaH / - azavi te vA // 3. 4. 4 // gupAdibhyo'zavi viSaye te AyAdayo vA bhavanti / gopAyitA, goptA, dhUpAyitA, dhapitA, vicchAyitA, vicchitA, paNAyitA, paNitA, panAyitA, panitA, kAmayitA, kamitA, RtIyitA, atitA // 4 // gupa-tijo garhA-kSAnto san // 3. 4.5 // gupatija ityetAbhyAM yathAsaMkhyaM garhAyAM kSAntau ca vartamAnAbhyAM svArthe san pratyayo bhavati / jugupsate-garhate ityarthaH, titikSate-sahate ityarthaH / garhAkSAntAviti kim ? gopanam , gopayati, tejanam , tejayati / anayorarthAntare'pi tyAdayo nAbhidhIyanta ityatyAdinA pratyudAhRtam , evamuttarasUtradvaye'pi prAyeNa jJeyam / akAraH sangrahaNeSu sAmAnyagrahaNArthaH, nakAraH sanyaGazcetyatra vizeSaNArthaH / / 5 // __ nyA. sa0-gupatijo0-tyAdaya iti-tyAdisamAnArthatvAcchatrAnazAvapi / kecicchatrAnazAvicchanti, tena gopamAnaM, tejamAnaM, ketantaM prayuGa kte, ityapi bhavati / prAyeNeti bhaNanAt gopate, tejate, ketati, baghate ityAdyapi, ata eva rasavAcakatiktazabdasAdhanAya tejate iti vAkyaM kRtaM kSIrasvAminA / 'putapittaH' 204 (uNAdi) iti sAdhuH / prakAraH sangrahaNeSviti-anyathecchAsana eva grahaNaM syAt / kitaH saMzaya-pratIkAre / / 3. 4.6 / / kito dhAtoH saMzaye pratIkAre ca vartamAnAt svArthe san pratyayo bhavati / vici. kitsati-saMzete ityarthaH, vyAdhi cikitsati-pratikarotItyarthaH / nigrahavinAzau pratI Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra - 7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 43 kArasyaiva bhedau tenAtrApi bhavati, kSetre cikitsyaH pAradArikaH, -nigrAhya ityarthaH, cikitsyAni kSetre tRNAni vinAzayitavyAni ityarthaH / saMzayapratIkAra iti kim ? ketanam, ketayati / / 6 / / nyA0 sa0 - kitaH saMzaya 0 :- anavadhAraNAtmakaH pratyayaH saMzayaH / pratIkAro duHkhahetornirAkaraNam / nigrahavinAzAviti - anyainigrahavinAzayorapi sannabhihitaH tatsvamate kathamityAzaGkA / zAn-dAna-mAn badhAnnizAnA''rjava- vicAra - vairUpye dIrghazcetaH / / 3. 4. 7 / / zAn- dAn mAn-bagh ityetebhyo yathAsaMkhyaM nizAne, Arjave, vicAre, vairUpye ca vartamAnebhyaH svArthe san pratyayo bhavati, dIrghazcaiSAM dvirvacane sati pUrvasyekArasya / zIzAMsate, zIzAMsati, dIdAMsati, dIdAMsate, mImAMsate, bIbhatsate / arthanirdezaH kim ? arthAntare mAbhUtnizAnam avadAnam, prac, - zravamAnayati, bAdhayati // 7 // nyA0 sa0 - zAn HninditarUpo virUpaH, tasya bhAvo vairUpyam / nanvatra idgrahaNaM kimarthaM, dIrgha iti sAmAnyoktAvapi sani ita eva saMbhava : ? satya, atrediti grahaNAbhAve sani prathamamevAkArasya dIrghaH syAt, zAndAno: sAhacaryAt mAnirvAdigRhyate na tu curAdiH / nizyatItyaci nizAnaM, avadyatItyaci avadAnaM, 'zoMca takSaNe,' 'doMc chedane' anayo'nantayoridaM rUpadvayamiti kazcidAzaGaketa tadvyudAsArthamAha-ajiti / dhAtoH kaNDvAderyak // 3. 4. 8 // dvividhAH kaNDvAdayaH dhAtavo nAmAni ca kaNDvAdibhyo dhAtubhyaH svArthe yakpratyayo bhavati / kaNDUyati, kaNDUyate, mahIyate, mantUyati / dhAtoriti kim ? kaNDUH, kaNDvau, kaNDvaH / yakaH kittvAddhAtorevAyaM vidhiH / dhAtugrahaNam uttarArthamiha sukhArthaM ca / kaNDUg, gakAraH phalavati 'Igita:' ( 3. 3. 65 ) ityAtmanepadArthaH / mahI, hRNIG, veG, lAG 'GakAra AtmanepadArthaH / mantu, valgu, asu, veT, lAT / veTlAT ityanye / liT, loT, uras, uSas iras, tiras, iyas, imas, as, payas, saMbhUyas, dus, duraj, bhiSaj, bhiSNuk, rekhA, lekhA, elA, velA, kelA, khelA, khala ityanye / godhA, medhA, magadha, iradha iSudha, kuSumbha, sukha, duHkha, agada, gadgada, gadgadaGityeke / taraNa, varaNa, uraraNa, turaNa, puraNa, bhuraNa, varaNa, bharaNa, tapusa, tampasa, prarara, sapara, samara iti kaNDvAdiH / / 8 / / nyA0 sa0 dhAtoH kaNDvA0- kaNDva iti yadA kaNDUmicchanti kyani kvipi tallope jasi 'saMyogAt' 2-1-52 ityuvAdeze kaNDuva iti bhavati / yakaH kittveti- kita: phalaM 'nAmino guNaH' 4-3 - 1 ityevamAdIni tAni ca dhAtoreva gauNamukhyayoriti nyAyAt Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-9 mukhyo dhAtureva / nAmApi dhAtoH sakAzAd bhavati / uktaM ca-nAma ca dhAtujamAha / uttarArthamiti-yadA tu 'dIrghazcviyaGa' 4-3-108 ityAdi kittvaphalaM tadA dhAtugrahaNamatrApi sArtham / vyaJjanAderekasvarAd zRzA''bhIkSNye yaDvA // 3. 4. 1 // guNaniyANAmadhizrayaNAdInAM kriyAntarAvyavahitAnAM sAkalyena saMpattiH phalAtireko vA bhRzatvam , pradhAnakriyAyA vikledAdeH kriyAntarAvyavadhAnenAvRttirAbhIkSNyam , tadviziSTe'rthe vartamAnAddhAtorvyaJjanAderekasvarAdyapratyayo vA bhavati / bhazaM puna:punarvA pacati pApacyate, jAjvalyate, athAbhIkSNyayaGatasyAbhIkSNye dvitvaM kasmAnna bhavati ? uktArthatvAt , yadA tu bhRzArthayaGatAdAbhIkSNyavivakSA-tadA bhavatyeva / pApacyate-pApacyate iti, tathA bhRzArthayaGatAdAbhIkSNye AbhIkSNyayaGatAdvA bhRzArthe vivakSite yadA paJcamI kevalA, tadA sA kevalA tadarthadyotane'samartheti tadarthadyotane dvivacanamapekSate / pApacyasva pApacyasveti dhAtorityeva ? tena sopasargAnna bhavati / bhRzaM prAtti / vyaJjanAderiti kim ? bhazamIkSate / ekasvarAditi kim ? bhRzaM cakAsti / kecijjAgartaricchanti-jAjAprIyate / sarvasmAddhAtorAyAdipratyayarahitAtkecidicchanti-avAvyate, dAdaridrayate / bhRzAbhIkSNye iti kim ? pacati / veti kim ? lunIhi lunIhItyevAyaM lunAtItyAdi yathA syAt / / 6 // nyA0 sa0-vyaJjanAde0:--kriyAntarA'vyavahitAnAmiti-virodhibhiAmagamanAdibhiH avirodhibhistacchavAsAdibhirbhavatyeva / sAkalyena saMpattiriti-sAmastyena DhaukanamityarthaH / phalAtireko veti-phalasamAptAvapi kriyaanuprtiH| pradhAnakriyAyA iti-pacau vikleda: pradhAnakriyA, tAM kazcitsamApya kriyAntaramanArabhya punastAmeva kriyAmArabhate tasyAH punaH punarbhAva AbhIkSNyaM tadA bhavatyeveti, yadA tvAbhIkSaNyayaGantAd bhRzArthavivakSA, tadA na dvitvaM zabdazaktisvAbhAvyAt tasyArthasya yaGa va pratipAditatvAt / kiMca bhRzatvaM guNakriyANAM sAkalyena saMpattiH, AbhIkSNyaM pradhAnakriyAyAAvRttiH, ataH pradhAnakriyAyAM guNakriyA nyagbhUteti / yadApaJcamIti-tahi etasyAM vivakSAyAM paJcamyapi na prApnoti ? na, zabdazaktisvAbhAvyAt , 'bhRzAbhIkSNye0' 5-4-42 iti paJcamI bhavatyeva, lunIhilunIhItyevAyamiti, na ca hi-svavidhAnasAmarthyAdeva tau bhaviSyata iti vAcyaM, svarAdyanekasvarebhyaH tayozcaritArthatvAt , tathA yadA bhRzaM pacati, pacanaviziSTo bhRzArtho dhAtvarthastadA vAkyArthamapi vA grahaNam , tarhi vAkyArthamiti kathaM noktam ? satyaM,-yadA pacatinA pAkaH, bhRzabdena tu bhRzArthastadA vAkyaM siddhamiti vAkyArthamiti nokta pAkSikaprApterapradhAnatvAt / nanu 'vyaJjanAderekasvAt' 3-4-9 iti kimartha, yata uttarasUtre'TyatigrahaNAt vyaJjanAditvaM sUtrimUtrigrahaNAt ekasvaratvaM cAtra lapsyate, tasmAduttarasUtrakaraNAdiha 'vyaJjanAdereka0' 3-4-9 eva bhaviSyati ? naivaM, gatyarthAnAM bhRzAbhIkSNye'rthe yadi yaGa syAttadA'Tyoreva syAt , tathA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra - 10-12] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 45 ca danIdhvasyate iti na syAt, vyaJjanAdInAmekasvarANAmadantAnAmeva syAt, tathA ca pApacyate iti na syAditi niyamAzaGkA syAttannivRttyartham / zraTayartisUtrimUtrisUcyazUrNoH // 3. 4. 10 // emyo bhRzAbhIkSNye vartamAnebhyo yaG pratyayo bhavati / bhRzaM punaHpunarvATati zraTATayate / evamiyata Rcchati vA zrarAryate, sUtraNa sosUtryate, mUtraNa- momUtryate, sUcaN-sosUcyate, aznute aznAti vA azAzyate, UrNu Nk- prorNonUyate / aTayartyazAmavyaJjanAditvAt sUtrimUtrisUcInAmanekasvaratvAt UrNoteravyaJjanAdyanekasvaratvAtpUrveNAprApte vacanam // 10 // nyA sa0 - ata0 Go'dantatve aTATyate, arAryate ityAdiSu phalam / 0 gatyarthAtkuTile / 3. 4. 11 // vyaJjanAderekasvarAd gatyarthAtkuTila evArthe vartamAnAt dhAtoryaGbhavati na bhRzAbhIkSNye / kuTilaM krAmati caMkramyate, dandramyate / kuTila iti kim ? bhRzamabhIkSNaM vA krAmati / dhAtvarthavizeSaNaM kim ? sAdhane kuTile mAbhUt kuTilaM panthAnaM gacchati / tanakauNDinyanyAyena bhRzAbhIkSNyayoniSedhArthaM vacanam / bhRzAbhIkSNye kuTilayukte eva yaG na kevala ityanye, evamuttaratrApi / kathaM jaMgamaH ? rUDhizabdo'yam lakSaNayA sthAvarapratipakSamAtre vartate / / 11 // nyA0 sa0 gatyarthAt 0 :- tanakauNDinyeti-ayamarthaH sAmAnyalakSaNasya vidhevizeSalakSaNo vidhirbAghako bhavati, takraM deyamasmai takradeyaH kauNDinyaH 'mayUra' 3-1-116 iti deyalopaH / kathaM jaGgamaH ? iti - atra kuTilArthAbhAve kathaM yaGityAzaGkArthaH / lakSaNayeti yanmukhyaM pravRttinimittaM zabdasya tatpratyAsattyA tadupalakSitaM dharmAntaramapAdAya pravRtirlakSaNA tayA / gacchatIti - ' gamerjaM ca vA' 13 ( uNAdi ) itya'pratyaye vA jamAdeze ca / gR-lupa sada-cara-japa-jabha-daza-daho gaye / 3. 4. 12 // evArthe vartamAnebhyo gRprabhRtibhyo dhAtubhyo yaGpratyayo bhavati na bhRzAdiSu / garhitaM nigirati nijegilyate / evaM lolupyate, sAsadyate, caJcUryate, jaJjapyate, jaJjabhyate, dandazyate, daMdahyate / daMzeH kRtanalopasya nirdezo yaGlupyapi nalopArtha: tena dazati / gati kim ? sAdhu japati / dhAtvarthavizeSaNaM kim ? sAdhane gA mAbhUtjapati vRSalaH / niyamaH kim ? bhRzaM punaHpunarvA nigirati kuTilaM caratItyatra na bhavati // 12 // 1 nyA0 sa0- gRlupa-lolupyate iti luplR tI yuparupalupacityasya vA / caMcUryate iti - 'aGa hina0' 4-1-34 ityataH pUrvAdityadhikArAt dvitve sati 'ti copAntyAtaH' 4-1-54 iti ut Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 13 - 17 tena dadazItItiH - antaraGgAnapi iti nyAyAt prathamameva yaGane lupi GitvAbhAvAt na lopo na syAt / 46 ] na gRNAzubharucaH // 3. 4. 13 // zubhirucibhyo bhRzAbhIkSNyAdau yaG na bhavati / garhitaM gRNAti, bhRzaM zobhate, bhRzaM rocate / / 13 / / nyA0 sa0-na gRNA0:-bhRzAbhIkSNyAdAviti - AdipadAt gRNAtegRhye'rthe / bahulaM lup / / 3. 4. 14 // yaGo lup bahulaM bhavati / bobhUyate, bobhavIti, bobhoti; rorUyate, roravIti, roroti; lAlapyate, lAlapIti, lAlapti; caMkramyate, caMkrapIti, caMkranti; jaMjapyate, jaMjapIti, jaMjapti / bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham / tena kvacinna bhavati ? lolUyA, popUyA / / 14 / / aci // / 3. 4. 15 // praci pratyaye pare yaGo lup bhavati / loluvaH, popuvaH, sanIsra saH, danIdhvaMsaH, cecyaH, nenyaH / nityArthaM vacanam / / 15 / / nyA0 sa0 praciH - loluva iti - antaraGgAnapi iti nyAyAt ata iti antaraGgamapi alukaM bAdhitvA svarAntasyaiva yaGaye lup / nanu yaGo, lupi 'nAmina: ' 4-3-1 iti kathaM na guNaH ? 'naH vRddhizcAviti' 4-3 - 1 / iti niSedhAt / I notaH / / 3. 4. 16 // ukArAntAdvihitasya yaGo'ci pare lup na bhavati / yoyUyaH, rorUyaH / / 16 / nyA0 sa0 - nota:- yoyUpa iti - atra pRthagyogAt bahulamityanenApi na, anyathA cinota ityekameva kuryAt / curAdibhyo Nic / 3. 4. 17 // NitazcurAdayaH - tebhyo dhAtubhyaH svArthe Nic pratyayo bhavati / corayati, nATayati, padayate, - NakAro vRddhayarthaH / NigrahaNeSu sAmAnyagrahaNArthazca / cakAraH sAmAnyagrahaNAvidyAtArthaH / curaN, pRN, ghRNu, zvalkavatkaN, nakkadhakkaN, cakkacukkaN, TakuN, arkaNa, pivvaN, pacaN, mlecchaN, UrjaN, tujapijuN, kSajuN, pUjaNa, gajamArjaNa, tijaNa, vajavrajaN, rujaN, naTaN, caTacaTacaTachuTun, kuTTaNa, puTTacaTTapuTTaN, puTamuTaNa, aTTasmi Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 pAda- 4, sUtra - 17- ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 47 dRN, luNTaN, sniTaN, ghaTTaN, khaTTaN, paTTasphiTaN, sphuTaN, kITaN, vaTuN, ruTaN, zaThazvaThazvaThThaN, zuThaNa, zuThuNa, guThuNa laDaN, sphuDUN, zrolaDuN, pIDaN, taDaN, khaDa, khaDuNa, kaDuNa, kuDuNa, guDuNa, vuDuNa, maDuN, bhaDuN, piDuN, IDaN, caDuN, juDacUrNavarNaNa, cUNatUNaN, zraNaNa, pUNaNa, cituN, pustavastaN, mustaN, kRtaN, svarta - pathuN zrathaN, pRthaN, prathaN, chadaN, cudaN, miduN, durdaN, gurdaN, chardaN, budhaN, vardhaN gardhaN, bandhavadhaN, mAnaN, chapuN, kSapuN, STUpaNa, DipaNa, hRpaNa, DapuDipuN, zUrpaNa, zulvaN, DabuDibuN, sambaNa, kubuN, lubu, tubuN, purvaN, yamaN, vyayaN, yavaN, kudruN, zvabhraNa, tilaN, jalaN, kSalaN, pulaN, bilaN, talaN, tulaN, dulaNa, bulaN, mUlaN, kalakilapilaN, palaN, ilaN, calaN, sAntvaN, dhUzaN, zilapaNa, lUSaN, ruSaN, pyuSaN, pasuN, jasuNa, pusaN, bras, pisajasabarhaN, SNihaNa, srakSaNa, bhakSaNa, pakSaNa, lakSoN ito'thavizeSe AlakSiNaH / jJANa mAraNAdiniyojaneSu, cyuN mahane, bhUN avakalkane, vukkaN bhASaNe, raka laka raga lagaNa AsvAdane, liguN citrIkaraNe, carcaN adhyayane, aMcaNa vizeSaNe, mucaN pramocane, arjaNa, pratiyatne, bhajaN vizrAraNane, caTa sphuTaN bhede, ghaTaNa saMghAte hantyarthAzca / kaNaN nimIlane, yataN nikAropaskArayoH nirazva pratidAne, zabdaN upasargAdbhASAviSkArayoH, SvadaNu AzravaNe, AGaH krandaN sAtatye, svadaN AsvAdane, AsvadaM sakarmakAt, mudaN saMsarge, zRdhaN prahasane, kRpaN avakalkane, jabhuN nAzane, amaN roge, caraN asaMzaye, pUraNa ApyAyane, dalaN vidAraNe, divaN ardane, paza paSaN bandhane, puSaNa dhAraNe, ghuSaN, vizabdane prAGa: krande bhRSa tasuN alaMkAre, jasaN tADane, trasaN vAraNe, vasuN snehacchedAvaharaNeSu, saN utkSepe, grasaN grahaNe, lasaN zilpayoge, arhaN pUjAyAm, mokSaNa asane, lokRtarka raghu, laghu, loca, viccha, aju, tuju, piju, laju, luju, bhaju, paTa, puTa, luTa, ghaTa, ghaTu, vRta, putha, nada, vRdha, gupa, dhUpa, kupa, cIva, dazu kRzu, trasu, pisuM, kusu, dasu barha bahu, hubahu N bhAsArthAH, yuNi jugupsAyAm, guNi vijJAne, vazviNa pralambhane, kuTi pratApane, madi tRptiyoge, vidiN cetanAkhyAna nivAseSu, maniN stambhe, balibhaliN AbhaNDane diviN parikUjane, vRSiNa zaktibandhe, kutsiN avakSepe, lakSiN Alocane, hiSki, kiSkiNa, niSkiN, tarjiN, kUTiN truTi, zaMThiNa, kUNiN, tRNiN, bhraNiN, citiNa, vastigandhiN DapaDipi, Dampi, Dimpi, Dabhbhi, DimbhiN, syamiN, zamiNa, kusmiNa, gUriN, tantriN, mantriN, laliN, spaziNa, daMziNa, daMsiNa, bhatsiN, yakSiN // ito'dantAH // 1 aGkaN, bleSkaN, sukhadu:khaN aGgaN, aghaN, racaN sUcaN bhAjaN sabhAjaN, lajalajuN, kUTaN, paTavaTaNa, kheTaN khoTaN, puTaN, baTuN, ruTaN zaThazvaThaN, daNDaN, vraNaN, varNaN, parNaNa, karNaN, tRNaN, gaNaN, kulaguNaketaN, pataN, vAtaN, kathaN, zrathaN, chedaN, gadaN, andhaN, stanaN, dhvanaN, stenaN UnaN, kRpaN, rUpaNa, kSapalAbhaN, bhAmaN, gomaNa, sAmaraNa, zrAmaNa, stomaNa, vyayaNa, sUtraNa mUtraNpAratIraNa katra gotraNa, citraNa, chidraNa, mizraNa, caraNa, * Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] bRhadvRtti - laghugyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 18-19 svaraNa, zAraNa, kumAraNa, kalaNa, zIlaNa, velakAlaNa, palyUlaNa, aMzaNa, paSaNa, gaveSaNa, mRSaNa, rasaNa, vAsaN, nivAsaN, cahaN, mahaN, rahaN, rahuNa, spRhaNa, rUkSaNa, mRgaNi, arthaNi, padaNi, saMgrAmaNi, zUravIraNi, satraNi, sthUlaNi, garvaNi, gRhaNi, kuhaNi iti curAdayaH / zrAdantatvaM ca sukhAdInAM NicsaMniyoge eva draSTavyam tena NijabhAve jagaraNatuH jagaNithetyatra anekasvaratvAbhAvAdAm na bhavati / anityo hi Nic curAdInAm, 'ghuSeravizabde' (4-4-69) ityatra jJApayiSyate / bahuvacanamAkRtigaNArtham tena saMvAhayatIti siddham / / 17 / / 1 nyA0 sa0 - curAdibhyoH cakAra iti cakAre tu sati niranubandhasya NerabhAvAt sAmAnyena grahaNaM bhavati / jJAN-mAraNAdInAM niddiSTArthAnAmiha darzanamarthAntare'mISAM tu curAdipATho neSyate iti jJApanArtham / hantyarthAzceti- sarve hantyarthA dhAtavo'tra paThitavyA:, tena NijzavAdikaM ca kAryaM bhavati / sukhAdInAmiti aGkAdInAmiti vaktavyeGkableSkayoH phalAbhAvAt sukhAdInAmityuktam / pUrvAcAryAnurodhena tva'daMtamadhye paThati / zranekasvaratvAbhAvAditi-dvitve satyekasvaratve'pi sannipAtanyAyAnna bhavati / saMnipAtanimittaM hyanekasvaratvam / saMvAhayatIti - aGgAni mRdnAti ityarthaH / yujAdernavA // 3. 4. 18 // curAdyantargaNo yujAdiH, yujAdibhyo dhAtubhyaH svArthe Nic pratyayo bhavati vA / yojayati, yojati, sAhayati, sahati, sahati, kalamebhyaH, paribhavam / yujaN, lIN, mINa, prIgNa, dhUgNa, vRgNa, jaN, cIk, zIkaN, mArgaN, pRcaN, ricaN, vacaN, aciN, vRjaiNa, mRN, kaThaN zranya, granthaN, kratha, adiN, zrathaN, vadiN, chadaN, AGa: sadaN gatau / chdaN, zundhin, tanUN upasargAdderthye, mAnaN pUjAyAm, tapaNa, tRpiN grAN, habhiNa, IraNa, mRSiNa, 'ziSaNa, vipUrvo'tizaye' juSaNa, ghRSaNa, hisuNa, garhaNa, bahaNa hati yujAdiH / / 18 / / , bhUGaH prAptau NiG // 3. 4. 11 // bhuvo dhAtoH prAptAvarthe vartamAnAt NiG pratyayo vA bhavati / bhAvayate bhavate prApnotItyarthaH / bhavatItyevAnyatra, NiGiti GakAra AtmanepadArthaH / mUGa iti GakAranirdezo riGamAve'pyAtmanepadArthaH / prAptyabhAve'pi kvacidAtmanepadamiSyate yathA 'yAcitArazca naH santu, dAtArazca bhavAmahe | AkroSTArazca naH santu kSantArazca bhavAmahe // 1 // iti prAptAvapi parasmaipadamityanye, sarvaM bhavati prApnotItyarthaH, avakalkane tu bhAvayatItyeva / sUNa avakalkane iti curAdau pAThAt / / 19 / / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 20 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 49 prayoktRvyApAre Nig / 3. 4.20 // kartAraM yaH prayuGkte sa prayoktA, tadvyApAre'bhidheye dhAtorNig pratyayo vA bhavati / vyApArazca preSaNAdhyeSaNa- nimitta-bhAvAkhyAnAbhinaya - jJAnaprAptibhedairanekadhA bhavati / tatra tiraskArapUrvako vyApAraH preSaNam, satkArapUrvakastvadhyeSaNam / kurvantaM prayuGkte kArayati, pacantaM prayuGkte pAcayati-atra preSaNenAdhyeSaNena vA yathAsaMbhavaM prayoktRtvam, vasantaM prayuGkte vAsayati bhikSA, kArISAgniradhyApayati-pratra nimittabhAvena, rAjAnamAgacchantaM prayuGkte rAjAnamAgamayati, mRgAn ramayati, rAtri vivAsayati kathakaH, -atrAkhyAnena, zrAkhyAnena hi buddhacArUDhA rAjAdayaH prayuktAH pratIyante, kaMsaM ghnantaM prayuGkte kaMsaM ghAtayati, bali bandhayati naTaH, -atrAbhinayena / puSyeNa yuJjantaM prayuGkte puSyeNa yojayati candram, maghAbhiryojayati gaNakaH - atra kAlajJAnena, ujjayinyAH pradoSe prasthito mAhiSmatyAM sUrya mudgacchantaM prayuGkte mAhiSmatyAM sUryamudgamayati, raivatakAt prasthitaH zatruJjaye sUryaM pAtayati, atra prAptyA / nanu ca kartApi karaNAdInAM prayojaka iti tadvyApAre'pi jig prApnoti ? naivam prayoktRgrahaNasAmarthyAt, tathA kriyAM kurvanneva kartAbhidhIyate, tena tUSNImAsIne prayojye mA pRcchatu bhavAn anuyuGktAM mA bhavAnityatra Nig na bhavati paJcamyA bAdhitatvAdvA / vAdhikAra A bahulavacanAt pakSe vAkyArthaH // 20 // , nyA0 sa0 prayoktRvyA0 : - mRgAn ramayatIti- ramamANAn mRgAn kathayan teSAM prayojako bhavati / kathanena yadAraNyastho ramamANAn mRgAn pratipAdyamAcaSTe etasminnavakAza eva mRgA ramante iti tadAsya pratipAdyadarzanArthA pravRttirbhavati, tasyAM ca Nig vaktavyaH / buddhArUDhA iti buddhiSu zrotRRNAM citteSu ArUDhAH sattAmApannAH prayuktAH pravartitAH pratIyante / rAjAdInAM hi ubhayatra bhAvo bahirantazca / tatrAkhyAtrA bahirbhAvasya kartu - mazakyatve'pi antarbhAvasya suzakatvAd bahiHprayogAbhAve'pyantaH prayogAtprayoktRtvamiti / kaMsaM ghAtayatIti - ayaM naTaH kauzalAttathA sarasamabhinayati yathA kaMsavadhAya balibandhanAya cAyameva nArAyaNaM prayuGkte iti pareSAM pratipattirbhavatIti / mAhiSmatyAmiti - mahiSA atra santi 'naDakumuda' 6-2-74 iti Diti matau antyalope 'dhuTastRtIya' 2-1-76 iti DatvaM prAptaM asiddhaM bahiraGgam ityanena vyudasyate, na ca 'svarasya' 7-4- 110 iti sthAnitve'kAreNa vyavadhAnamiti vAcyaM, 'na sandhi' 7-4-111 ityasya asadudvidhAvasthAnAt / mahiSmati bhavA 'bhave' 6-3 - 123 (iti) aN / raivatakAditi - rAyA dravyeNa vanyante sma kte revRGa revata iti 'putapitta' 204 ( uNAdi ) nipAto vA raivatA vRkSAste santyatra 'arIhaNAderakaN' 6-2-83 / nanu ca karttApi kararaNAdInAmiti - ayamarthaH, -kaTaM karotItyAdau mukhyakartR vyApAre'pi Nig prApnoti, atrApi prayoktRvyApArasya vidyamAnatvAt / tathAhi kaTaM karotIti ko'rthaH ? jAyamAnaM janayatItyarthaH, ityAzaGkAyAmAha prayoktRgrahaNasAmarthyAditi karttAraM yaH prayuGkte sa hi prayoktA, yadi ca vyApAramANag syAttadA vyApAre Nigityevocyeta / tena tUSNImAsIne iti - prayojye pracchye tUSNImAsIne prayojakaH pracchikriyAyAH kArayitAha mAM pRcchatu bhavAniti / pazvabhyA bAdhitAdveti athavA savyApAre'pi prayojye paratvAt 'preSAnujJAvasare' 5 - 4 - 26 iti vihitayA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-21-23 paJcabhyA Nig bAdhate, preSarUpe prayoktRvyApAre Nig paJcamI preSaviziSTe kartari vAcye bhavati, iti samAnaviSayatvaM tato Nig bAdhyate / tahi mUlodAharaNeSvapi paJcamI prApnoti ? na, preSaNamAtre NiguktaH paJcamI tu preSaNaviziSTe ka dau, yadA tu preSaNamAtraM vivakSyate tadA Nig tadviziSTe tu karnAdau paJcamI, kArayitvityAdau preSaNasyApi pressnnvivkssaa| tumarhAdicchAyAM sannatatsanaH // 3. 4. 21 // yo dhAturiNaH karma iSiNaiva ca samAnakartRkaH sa tumarhaH, tasmAdicchAyAmarthe san pratyayo vA bhavati, na cetsa icchAsannanto bhavati / kartumicchati cikorSati, gantumicchati jigamiSati / tumarhAditi kim ? akarmaNo'samAnakartRkAcca mAbhUt , gamanenecchati / bhojanamicchati devadattasya / icchAyAmiti kim ? bhoktuvrajati / atatsana iti kim ? kicoSitumicchati / tadgrahaNaM kim ? jugupsiSate / sano'kAraH kim ? arthAn pratISiSati, nakAraH sangrahaNeSu vizeSaNArthaH / kathaM nadIkUlaM pipatipati, zvA mumUrSati, patitumicchati martumicchati iti vAkyavadupamAnAdbhaviSyati / / 21 // nyA0 sa0 tumarhA:-bhojanamicchatIti-atra 'zakadhRSa' 5-4-90 iti na tum tulyakartR katvAbhAvAt / cikASitumicchatIti-cikIrSaNaM 'zakadhRSa' 5-4-90 iti tum / dvitIyAyAH kAmyaH // 3. 4. 22 // dvitIyAntAnAmna icchAyAmarthe kAmyapratyayo vA bhavati / putramicchati putrakAmyati. idaMkAmyati, svaHkAmyati,-kAmyenaiva karmaNa uktatvAdbhAvakoreva prayogaH / putrakAmyate'nena, putrkaamytysau| dvitIyAyA iti kim ? iSTaH putraH, iSyate putraH / iha kasmAnna bhavati bhrAtu: putramicchati AtmanaH putramicchati mahAntaM putramicchati putramicchati sthalaM darzanIyaM vA ? sApekSatvAt ,-nAnyamapekSamANo'nyena sahaikArthIbhAvamanubhavituM zaknoti / bhrAtuSputrakAmyatItyAdi tu samarthatvAt , adhamicchati, duHkhamicchatItyatrApi parasyetyapekSitatvAt sApekSatvam / kathaM tarhi putrakAmyati ? ityatra putrasyAtmIyatA gamyate'nyasyAzruteH icchAyAzcAtmaviSayatvAt / / 22 / / nyA0 sa0 dvitIyA0-sasvarasya kAmyasya phalamajaghaTakAmyat kAmyAMcakAretyAdau / parasyetyapekSitatvAditiH-na hi kopyAtmano'ghAdIcchati / amAvyayAt kyan // 3. 4. 23 // amakArAntAdanavyayAcca dvitIyAntAnAmna icchAyAmarthe kyan pratyayo vA bhavati kAmyazca / putramicchati putrIyati, evaM nAvyati, vAcyati, cakAraH kAmyArtho'nyathA mAntAvyayayoH sAvakAzaH sa kyanA bAdhyeta / amAvyayAditi kim ? idamicchati, svaricchati / gozabdasaMdhyakSaravarjasvaranAntebhya eva kyanamicchantyanye-gavyati, putrIyati, rAjIyati / anyatra na bhavati / yamicchati, kamicchati / nakAraH kyanItyatra vizeSaNArthaH, kakAraH kyagrahaNe sAmAnyagrahaNArthaH // 23 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 24-25 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [51 nyA0 sa0-amAvya:-kIyAMcakAretyAdau kyanaH sasvaratve Am siddhaH / AdhArAcopamAnAdAcAre // 3. 4. 24 // amAvyayAdupamAnabhUtAd dvitIyAntAdAdhArAccAcArArthe kyana pratyayo bhavati vA / putrAmivAcarati putrIyati chAttram , vastrIyati kambalam , putrIyati sthUlaM darzanIyaM vA, AdhArAva-prAsAda ivAcarati prAsAdAyati kuTyAm , paryakIyati mnycke| upamAnAditi kim ? chAtrAdermAbhUta / prAdhArAcceti kim ? parazUnA dAtreNevAcarati / amAvyayAditi kim ? idamivAcarati, svarivAcarati / upamAnasya nityamupameyApekSatvAta sApekSatve'pyasAmarthya na bhavati // 24 // kartaH kipa galbha-klIba-hoDAttu Git // 3. 4. 25 // kartu rupamAnAnAmna prAcAre'rthe kim pratyayo vA bhavati galbhaklIbahoDebhyaH punaH sa eva Din / azva ivAcarati azvati, evaM gardabhati, dadhayati, gavA, nAvA, aHpratyayaH / rAjevAcarati rAjanati, madhuliDviAcarati-madhulehati, godhugivAcarati godohati / galbhaklIbahoDAttu Diva-galbhate, avagalbhate, klIbate, viklIbate, hoDate, vihoDate, galmAMcake, avagalbhAMcakre, GittvAdAtmanepadaM bhavati / eke tu kartuH saMbandhina upamAnAta dvitIyAntAt kvipkyaGAvicchanti / azvamivAtmAnamAcarati gardabhaH azvati, zyenamivAsmAnamAcarati kAkaH zyenAyate, tanmatasaMgrahArthaM karturiti SaSThI vyaakhyeyaa| dvitIyAyA iti cAnuvartanIyam , kvibiti pUrvaprasiddhayanuvAdaH // 25 / / . . . : nyA0 sa0-kartuH kvip-gaveti-gaurivAcarati kvipi lupi gavanaM 'zaMsipratyayAdayaH' 5-3-105 evaM nAvetyatra / rAjanatIti-asya kvipo vyaJjanAdiphalaM neSyate, tena nAma siditi padasaMjJAyA abhAve na lopAbhAvaH siddhaH / galbhAMcake iti-galbhi dhASTye ityAdibhimU lodAharaNAni sidhyanti,para galbhAcaka ityAdiSvAm na syAt / - eke tviti-te hiM manyante dvitIyAyA ityanuvRttAvapi kattu riti vizeSaNaM saMbandhaSaSThyAmupapadyate, tenA'yamarthaH karturyat karmopamAnabhUtaM tataH kvikyaGAviti / dvitIyAntAditi-karmaNa ityarthaH, nanu kartA kArakaM karma ca tayozcAyaHzalAkAkalpayoranabhisaMbandho na hi katu: karma bhavati api tu kriyAyAH kartA karma ca saMpadyate tatra sAdhyasAdhanabhAvalakSaNasaMbandho'sti na tu parasparam ? satyaM, na kattu rityanena karmakArakazaktiviziSyate api tRpamAnAditIhAnuvartate, tena karmaNo yo'sAvupamAnamazvAdirasti sa kartu rityanena viziSyate kartu yadupAdAnaM karma tasmAt kvibiti, nanvidamapyacAru, kartu : kila karma kathamupamAnamastu atyantavailakSaNyAt ? satyaM, evaM kartu: karma upamAnaM bhavati, yadi sa eva kA AcaraNakriyAyAH karma bhavati, yathA azvamivAtmAnamAcarati gaIbhaH atra AcaraNa kriyAyAH gaIbhaH kartA sa evAtmabhedena karma, ekasyaivAtmabhedAd anekakArakazaktyAvezo dRzyate, yathocyate hantyAtmAnamAtmaneti / zyena ivAcarati kAko matsyamityatra na bhavati, Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 26-29 matsyamityanena bAhyakarmaNA'saMbandhAt / pUrvaprasiddhaghanuvAda iti tenAsmin svamate ki tpat kAryaM na bhavati, paramate tu kitaH phalamAcArakvipi 'ahanupaJcama0 ' 4-1-107 iti dIrghe idamati kImatItyAdau / kyaG // 3. 4. 26 // kartu rupamAnAdAcAre'rthe kyaG pratyayo vA bhavati / zyena ivAcarati zyenAyate, haMsAte, azvAyate, gardabhAyate, galbhAyate, klIbAyate, hoDAyate / kvipkya GostulyaviSayatvAdasatyutsargApavAdatve paryAyeNa prayogaH / kakAraH sAmAnyagrahaNArthaH, GakAra prAtmanepadArthaH / / 26 / / nyA0 sa0 kyaG ka ivAcarati iti kRte kAyAMcakre ityatra sasvarasya kyaGaH phalam / so vA luk ca / / 3. 4. 27 // sa iti AvRttyA pazcamyantaM SaSThyantaM cAbhisaMbadhyate / sakArAntAtkatu' rupamAnAdAcAre'rthe kyaG pratyayo vA bhavati antyasakArasya ca lugvA bhavati / paya ivAcarati payAyate, payasyate, sarAyate, sarasyate, anye tvapsarasa eva salopo nAnyasya apsarAyate, anyatra payasyate ityAdyevetyAhuH / kyaG siddho lugathaM vacanam, cakAro lucaH kyasaMniyogArthaH // 27 // nyA0 sa0 sovA0: kyasanniyogArtha iti- samuccaye tu svatantrau lukkyaGau syAtAm / apsarAyate iti - apsarasyate ityapi / ojo'psarasaH / 3. 4. 28 // projaH zabdo vRttiviSaye svabhAvAttadvati vartate, ojaH zabdAdapsaraszabdAcca kartu - rupamAnabhUtAdAcAre'rthe kyaG pratyayo vA bhavati salopazca / ojasvIvAcarati ojAyate, apsarAyate / anye svojaHzabde salopavikalpamicchanti - zrojAyate, ojasyate // 28 // nyA0 sa0 ojopsara0 - pUrveNasiddhe nityasalopArthaM vacanam / cvyarthe bhRzAdeH stoH // 3. 4. 21 // ca, bhRzAdibhyaH kartRbhyaH vyarthe kyaG pratyayo vA bhavati sakAratakArayoryathAsaMbhavaM luk vyarthe ityanena lakSaNayA bhavatyarthaviziSTaM prAgatattattvamucyate, karotistu kartuM rityenana vyudastaH / bhavatyarthe ca vidhAnAt kyaGantasya kriyArthatvam bhavatyarthazabdAprayogazca - abhRzo bhRzo bhavati bhRzAyate, unmanAyate, vehAyate, anojasvI ojasvI ( ojaH ) bhavati ojAyate,zratra tadvadvRttereva cvyartha iti dharmamAtravRtterna bhavati - anoja projo bhavati / karturityeva ? abhRzaM bhRzaM karoti / vyartha iti kim ? bhRzo bhavati / prAgatattattvamAtre cvavidhAnAtkyaGA virna bAdhyate bhRzIbhavati / bhRza, utsuka, zIghra, capala, paNDita, aNDara, kaNDara, phena, Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-30-31 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [53 zuci, nIla, harita, manda, madra, bhadra, saMzcat , tRpat , rephata , rehada , vehata , varcas , unmanas , sumanas , durmanas , abhimanas // 26 // nyA0 sa0-vyarthe bhRzArthe0-cavyartha ityaneneti-nanu bhRzAdezacvyarthe kyaGavidhAnAt cvyarthasya cA'kriyArUpatvAt ( adhAtutvAt ) kathaM kyaGantAttivAdirityAha-lakSaNayetiupacAreNetyarthaH, mukhyavRttyA hi cvyartha ityanena prAga'tattatvaM kevalamevAbhidhIyate, na bhavatyarthaviziSTaM, lakSaNayA tu tadviziSTamapi, yadyevaM vyartha ityanena prAgatattasvaM lakSyate tahi karotyarthaviziSTe'pi prAgatattattvaM prApnotItyAzaGa kyAha ___ karotistvityAdi-ayamarthaH karotyarthaviziSTe prAga'tattattve bhRzAdInAM kartRtvaM na saMbhavatyapi tu karmatvamevetyAha-kartu rityanena vyudasta iti-nanu cvyarthe cve: kyaGazca vidhAnAt kyaGA cvibAdhA prApnoti ? ityAzaGakyAha-prAgatattattvamAtre iti-ayamarthaH bhavatyarthaviziSTe vyarthe kyaG vihitaH, cvistu tadyogamAtre'ta eva cciyoge karoti bhavatyoH prayogo bhavatya'nuktArthatvAt kriyArthatvAbhAvAd dhAtutvaM ca na bhavati / DAcalohitAdibhyaH Sit // 3. 4. 30 // DAcapratyayAntebhyo lohitAdibhyazca kartRbhyazccyarthe kyaG pratyayaH Sidbhavati vA / DAca apaTat paTadbhavati paTapaTAyati, paTapaTAyate / evaM damadamAyati, damadamAyate / DAjantAkyavidhAnAta kRbhvastibhiriva kyApi yoge DAja bhavati / alohito lohito bhavati lohitAyati, lohitAyate / ____ kartu rityeva? apaTapaTA paTapaTA karoti, alohitaM lohitaM karoti / vyartha ityeva ? lohito bhavati / lohita, jihma, zyAma, dhUma, carman , harSa, garva, sukha, duHkha, mUrchA, nidrA, kRpA, krunnaa| bahuvacanamAkRtigaNArtham / lohitAdiSu lohitazabdAdevecchantyanye / SakAraH 'kyaGgo navA' (3-3-43) iti vizeSaNArthaH / dhUmAdInAM svatantrArthavRttInAM prakRtivikArabhAvApratItezcavyartho nAstIti tadvavRttibhyaH pratyayo bhavati / adhUmavAn dhUmavAn bhavati dhUmAyati, dhUmAyate // 30 // ___nyA0 sa0-DAclohitA0-DAjantAt kyavidhAnAditi-nanu bhavatyarthaviziSTe cvyarthe kyaGale vihitaH, tatazca kyaGaSA bhavatyarthasyoktatvAt tadabhAve nimittAbhAve iti nyAyAt DAco'pi nivRtti:prApnoti ityAzaGakyAha-DAjantAt kyavidhAnAva-DAca bhavatoti-vidhAnasAmarthyAt kRbhvastyabhAve na nivartate ityarthaH, anyathA kyaSA bhavatyarthasyoktatvAd bhavatiyogA'bhAvAt DAc na syAt / bahuvacana miti-tenAmRtaM yasya viSAyatIti siddhaM, yadvA viSasyAyo lAbhaH sa ivAcaratIti kvip / kaSTa kakSa-kRccha-satra-gahanAya pApe kramaNe // 3. 4. 31 // kaSTAdibhyo nirdezAdeva caturthyantebhyaH pApe vartamAnebhyaH kramaNe'rthe kyaGa pratyayo vA bhavati / kaSTAya karmaNe kAmati kaSTAyate, evaM kakSAyate, kRcchAyate, satrAyate, Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-32-35 ghnaayte| kaSTAdibhya iti kim ? kuTilAya karmaNe kAmati / caturthInirdezaH kim ? ripuH kaSTaM kAmati / pApa iti kim ? kaSTAya tapase kAmati, kamaNamatra na pAdavikSepaH kintu pravRttimAtram , dvitIyAntebhyaH pApacikIrSAyAmityanye, kaSTaM cikIrSati kaSTAyate ityAdi // 31 // nyA0 sa0-kaSTakakSa0-- kaSTAyate iti-kaSTAya pApabhUtAya puruSAya pravartate ityAdAvapi / kaSTAya tapase kAmatIti-pApamanArjavAcAraH sa iha nAstIti na bhavati, atha yatheha pApaM nAsti tathA krAmaNamapi pAdavikSepo nAstIti vyaGgavaikalyamityAzaGa kyAhakramaNamatreti romanthAd vyApyAduccarvaNe // 3. 4. 32 // romanthAtkarmaNaH para uccarvaNe'rthe kyaGa pratyayo vA bhavati / abhyavahRtaM dravyaM romanthaH, udgorya carvaNamuccarvaNam / romantham uccarvayati romanthAyate gauH-udgIrya carvayatItyarthaH / uccarvaNa iti kim ? koTo romanthaM vartayati, udgIrya bahistyaktaM pRSThAntena nirgataM vA dravyaM guTikAM karotItyarthaH // 32 // . . . . nyA0 sa0-romantha-uccarvayatIti-bahulametannidarzana miti curAditvam / phenoSma-bASpa-dhUmAduddhamane / / 3. 4.33 // phenAdibhyaH karmabhya udvamane'rthe kyaG pratyayo vA bhavati / phenamudramati phenAyate, evamUSmAyate, bASpAyate, dhUmAyate // 33 // sukhAderanubhave // 3. 4. 34 // sAkSAtkAro'nubhavastasminnaNe sukhAdibhyaH karmabhyaH kyaGa, pratyayo vA bhavati / sukhamanubhavati sukhAyate, duHkhAyate / anubhava iti kim ? sukhaM vedayate prasAdhako devadattasya, mukhAdivikAreNAnumAnato nishcinotiityrthH| sukha, duHkha, tRpra, kRcchra, prAstra, alIka, karaNa, kRpaNa, soDha, pratIpa // 34 // - zabdAdeH kRtau vA // 3. 4. 35 // zabdAdibhyaH karmabhyaH karotyarthe kyaGa, pratyayo vA bhavati, NijapavAdaH / zabda karoti zabdAyate, vairAyate, kalahAyate,-vAzabdo vyavasthitavibhASArthaH, tena yathAdarzanaM Nijapi bhavati,-zabdayati, vairayati / vAdhikArastu vaakyaarthH| zabda, vaira, kalaha, ogha, vega, yuddha, abhra, kaNva, mama, megha, aTa, aTayA, aTATayA, sokA, soTA, koTA, poTA, pluSTA, sudina, durdina, nIhAra // 35 // nyA0 sa0 zabdAde-vyavasthitavibhANeti-vyavasthitaM prayogArUDhaM vidhipratiSedhAdikArya vizeSeNa bhASate iti vyavasthitavibhASA tadartha ityarthaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [55 tapasaH kyan // 3.4.36 // tapaHzabdAta karmaNaH karotyarthe kyan pratyayo vA bhavati / tapaH karoti-tapasyati / atra yadA vrataparyAyaH tapaHzabdastadA kyankarmaNo vRttAvantarbhUtatvAdakarmakatvam , yadA tu saMtApakriyAvacanastadA kyanakarmaNo vRttAvantarbhAve'pi svakarmaNA sakarmaka eva, zatrUNAM tapaH karoti-tapasyati zatrUniti, yathA vyAkaraNasya sUtraM karoti vyAkaraNaM sUtrayati / / 36 // nyA0 sa0-tapasa-atapasasyadityatrA'nyasyeti tRtIyAvayavasya dvitve'dantakyanaH phalam / namo-varivazcitrako'rcA-sevAzcarye / 3. 4. 37 // namas , varivas , citra zabdebhyaH karmabhyo yathAsaMkhyaM pUjAsevAzcaryeSvartheSu karotyarthe kyan pratyayo vA bhavati / devebhyo namaskaroti-namasyati devAn , gurUNAM varivaH karoti varivasyati gurUna , citraM karoti-citrIyate, DakAra prAtmanepadArthaH / arcAdiSviti kim ? namaH karoti, varivaH karoti,-namovarivaHzabdamuccArayatItyarthaH, citraM karoti,-nAnAtvamAlekhyaM vA karotItyarthaH / nanu ca namasyati devAnityatra namaHzabdasaMyoganibandhanA caturthI kasmAnna bhavati ? ucyate,-nAmadhAtUnAmavivakSitaprakRtipratyayabhedAnAM dhAtutvAdanarthako'tra namaHzabda, upapadavibhaktervA kArakavibhaktirvalIyasI, evaM ca namaskaroti devAniti vAkye'pi dvitIyA siddhA / yadyevaM namaskaroti devebhya iti na bhavitavyam ? naivam , karoteH namaHzabdasaMbandhana devapadenAsaMbandhAta / kasmai iti tvAkAGa kSAyAM devebhya iti saMbandhAccatarthI saMpradAne vA ityadoSaH // 37 // . nyA0 sa0 namovari0-citrIyate iti-kasya citrIyate na dhIH ityakarmaka: citramAzcaryaM karoti janasyeti vivakSAyAM citrIyate janaM vyAkaraNaM sUtrayatItivad bhavati / devebhyo namaskarotIti-vyutpattyupAyabhUtamavayavArthapradarzakaM vAkyaM samudAyastu kyannanto'vidyamAnAvayavArtha evA'rcAlakSaNe'rthe varttate, evaM gurUNAM varivaH karotItyAdAvapi draSTavyam / vRNIte 'svarebhyaH' 1-3-30 ipratyaye variH sevakastatra vasatIti vici varivaH / namaHkarotIti-atra namaHzabdarUpApekSayA napuMsakatve 'anato lupa' 1-4-59 arthapradhAno hya'vyayamatra tu zabdapradhAnaH / upapadavibhakterveti-samudAyina eva samudAya iti vivakSAyAM samudAyinau ca dvau namas prakRtiH kyaGa ca pratyaya, iti namaH zabdo bhinno'stIti prAptirastItyAha-namaH zabdasaMbandheneti-karoterasaMbandhAt kena saha ? devapadena, kiM bhUtena ? namaH zabdena saha saMbandho yasya tenAnayA yuktyA kArakavibhakteH prAptirnAsti / aGgAnirasane NiG // 3. 4. 38 // aGgavAcinaH zabdAt karmaNo nirasane'rthe NiG pratyayo vA bhavati / hastau nirasyati hastayate, pAdayate, grovayate / nirasane iti kim ? hastaM karoti hastayati / karmaNa iti kim ? hastena nirasyati / DakAra AtmanepadArthaH / / 3 / / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 39-42 nyA0 sa0 praGgAnnira0 - karmaNa iti - ' romanthAdvyApyAt' 3-4-32 ityato vyApyAdityanuvarttate tatparyAyatayA ca prasiddhaM sat karmaNa ityeva likhitam / hastayatItiNijapavAdasya NiGo'bhAvAdatra Nijeva / 56 ] pucchAdutparivyasane // 3. 4. 31 // pucchazabdAtkarmaNa udasane, paryasane, vyasane, prasane cArthe NiG pratyayo vA bhavati / puccham udasyati utpucchayate, paryasyate paripucchayate, vyasyati vipucchayate, asyati pucchayate ||36|| bhANDAt samAcitau / 3. 4. 40 // bhANDazabdAtkarmaNaH samAcayane'rthe NiG pratyayo vA bhavati / samAcayanaM ca samA pariNA ca dyotyate, bhANDAni samAcinoti saMbhANDayate, paribhANDayate ||40|| cIvarAt paridhArjane // 3. 4. 41 // cIrazabdAtkarmaNaH paridhAne'rjane cArthe NiG pratyayo vA bhavati / cIvaraM paridhatte paricIvarayate - samAcchAdanamapi paridhAnam, cIvaraM samAcchAdayati saMcIvarayate, cIvaramarjayati cIvarayate / saMmArjane'pyanye / cIvaraM saMmArjayati saMcIvarayate // 41 // Nij bahulaM nAmnaH kRgAdiSu // 3. 4. 42 // kRgAdInAM dhAtUnAmarthe nAmno Nic pratyayo bhavati bahulam, bahulagrahaNaM prayogAnusaraNArtham tena yasmAnnAmno yadvibhaktyantAdyasmin dhAtvarthe dRzyate tasmAttadvibhaktyantAtaddhAtvarthe eva bhavatIti niyamo labhyate / muNDaM karoti muNDayati chAttram, evaM mizrayatyodanam, zlakSNayati vastram, lavaNayati sUpam ebhyazcvyarthe eveti kazcit / amuNDaM muNDaM karoti muNDayatItyAdi, laghu karoti laghayati, evaM chidrayati, karNayati, daNDayati, andhayati, aGkayati, vyAkaraNasya sUtraM karoti vyAkaraNaM sUtrayati, dvArasyodghATanaM karoti dvAramudghATayati / nanu vyAkaraNazabdAt vAkye SaSTho dRzyate utpanne ca pratyaye kathaM dvitIyA ? ucyate, yo'sau sUtravyAkaraNayoH saMbandha:, sa utpanne pratyaye nivartate sUtrayAtikriyAsaMbandhAcca dvitIyaiva, evaM dvAramudghATayati, pApmina ullAghayati trilokI tilakayatItyAdyapi draSTavyam / atha tapaH karoti tapasyatItyAdivat karmaNo vRttAvantarbhU tatvAnmuNDira karmakaH prApnoti ? naivam, sAmAnyakarmAntarbhUtaM vizeSakarmaNA tu sakarmaka eva, muNDayati kaM chAtramiti, yadyevaM putroyatirapi vizeSakarmaNA sakarmakaH prApnoti putrIyati kaM chAtramiti ? satyam, - zrAcArakyanA tu buddherapahRtatvAt icchAkyannantasya vidyamAnamapi vizeSakarma na prayujyate / tathAhi putrIyati chAttramityukte putramivAcarati chAttramiti pratItirbhavati na tu putramicchatIti / taduktam Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [57 sadapIcchAkyanaH karma, tadAcArakyanA hRtam / kauTilyenaiva gatyarthAbhyAso vRttau na gamyate // 1 / / muNDaM balIva karotIti ubhayadharmavidhAne muNDaM zuklaM karotItyanuvAde vAnabhidhAnAnna bhavati / paTumAcaSTe karoti vA paTayati, evaM sthUlaM sthavayati, dUraM davayati, yuvAnaM yavayati, kSipraM kSepayati, kSudraM kSodayati, priyaM prApayati, sthiraM sthApayati, sphiraM sphApayati, pucchaM pucchayati, vRkSamAcaSTe ropayati vA vRkSayati, kRtaM gRhNAti kRtayati, evaM varNayati, tvacayati tvacazabdo'kArAntastvaparyAyaH, rUpaM darzayati rUpayati-rUpaM nidhyAyati-nirUpayati, lomAnyanumASTi-anulomayati, tUstAni vihanti udvahati vA-vitUstayati,-uttUstayati kezAn-vijaTIkarotItyarthaH / vastraM vastreNa vA samAcchAdayati saMvastrayati, vastraM paridadhAti parivastrayati, tRNAnyutplutya zAtayati uttaNayati, hastinAtikAmati atihastayati, evamatyazvayati, varmaNA saMnayati saMvarmayati, vINayA upagAyati upavINayati, senayA abhiyAti abhiSaNayati. cUrNairavadhvaMsayati, avakirati vA avacUrNayati , tUlairanukuSNAti avakuSNAti anugahNAti vA anutUlayati avatUlayati, vAsyA chinatti vAsayati, evaM parazunA parazayati, asinA asayati, vAsyA paricchinatti parivAsayati, vAsasA unmocayati, udvAsayati, zlokairupastauti upazlokayati, hastenApakSipati apahastayati, azvena saMyunakti samazvayati, gandhenArcayati gandhayati, evaM puSpayati / balena sahate balayati, zIlenAcarati zIlayati, evaM sAmayati, sAntvayati, chandasopacarati upamantrayate vA upacchandayati, pAzena saMyacchati saMpAzayati, pAzaM pAzAdvA vimocayati vipAzayati, zUro bhavati zUrayati, vIra utsahate vIrayati, kUlamullaGghayati utkUlayati, kUlaM pratIpaM gacchati pratikUlayati, kUlamanugacchati anukUlayati, loSTAnavamardayati avaloSTayati, putraM sUte putrayati ityAdi / ___ AkhyAnaM nalopAkhyAnaM kaMsavadhaM, sItAharaNaM, rAmapravrajanaM, rAjAgamanaM, magaramaNam, ArAtrivivAsamAcaSTe ityAdiSu indriyANAM jayaM, kSIrasya pAnaM, devAnAM yAgaM, dhAnyasya krayaM, dhanasya tyAgam , prodanasya pAkaM karotItyAdiSu ca bahulavacanAnna bhavati / atha hastau nirasyati, hastayate, pAdayate ityAdivadutpucchayate ityAdAvapyupasargasyAprayogaH prApnoti ? naivam , yatrAnekavizeSaNaviziSTA kriyA pratyayArthastatra kriyAvizeSAbhivyaktaye yukta upasargaprayogaH, yathA-vipAzayati saMpAzayatIti / yatra tvekavizeSaNaviziSTA kriyA pratyayArthastatra saMdehAbhAvAdupasargo na prayujyate, yathA zyena ivAcarati zyenAyate, bASpamudvamati bASpAyate, hastau nirasyati hastayate, putramivAcarati putrIyati / yadyevamatihastayati, upavINayati ityAdAvekakavizeSaNaviziSTatvAdupasargaprayogo na prApnoti ? maivaM, atra Nicpratyayasya karotyAcaSTe'tikAmati ityAdyanekArthatvAt saMdehe tadabhivyaktyarthamupasargaprayogaH,-yatra punaranekopasargaviziSTA kriyA pratyayArthastatra zabdazaktisvAbhAvyAdeka evopasargArthaH pratyayArthe'ntarbhavati dvitIyastapasargeNaiva pratyAyyate yathA-bhANDaM samAcinoti-saMbhANDayate, vastraM vastreNa vA samAcchAdayati saMvastrayatIti / / 42 / / nyA0 sa0 NijbahulaM0-vyAkaraNaM sUtrayatItyAdau-sApekSatve'pi gnnpaatthaannnnijissyte| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 43-44 pAmina ullAghayatIti - pApmA pApamastyeSAM zikhAditvAdin pApminAmullAghaM karoti / trilokImiti - tribhuvanIti tu na tasya pAtrAdau darzanAt / taduktaM sadapIcchAkyana iti yathA jaMgamyate ityAdau yadyapi bhRzaM gacchati, tathApi kuTilaM gacchati ityeva pratIyate na bhRzArthastathA'trApi icchAkyana: karma vidyamAnamapi AcArakyanA hataM sadvRttau AkhyAtavRttau na pratIyate / 58 ] ubhayadharma vidhAne iti kazcinmRnmayaM balIvardaM karoti, tatra ca muNDatvaM balIvardatvaM ca dharmadvayaM vidhatte, tatra na bhavati, muNDaM prasiddhamanUdyAprasiddhaM zuklaM karotItyanuvAde ca na bhavatyanabhidhAnAt / paTayatIti atra vArtikakAro vRddhimanicchannapapaTaditi manyate, svamate tu vRddhAvasamAnasyaukArasya lope sanvadbhAvAdapIpaTaditi bhavati / tvacayatIti - nanvatra 'naikasvarasya' 7-4-44 ityantyasvarAdilopaniSeve vRddhyAM tvAcayatatIti prApnoti tatkathamityAha tvacazabda ityAdi atra vyaJjanAntaM tvakzabdaM parityajya svarAntapAThena jJApyate kvacinnAmno'pyato 'JNiti' 4-3 - 50 iti vRddhirbhavati, yathA tvApayati mApayatIti / tatazcAtra vyaJjanAntasya vRddhau tvAcayatItyaniSTaM rUpamApAdyeta / tulairanukRSNAtIti- tulaiH kRtvA anukUlaM, avAk ca yathA bhavati, evamantaravayavAn bahinikAsati - niHsArayatItyarthaH / anukuSNAtyavakuSNAtyanayorubhayoH sAdharaNo'rtho'nugRhNAtIti yato'trAnvarthe'vaH / indriyANAM jayamiti- indriyajayaM karotItyevamapi kRte na bhavati bAhulakAdeva, yathA vipAzayatIti pAzikriyA hi vimocanasaMyamAdyanekavizeSaNaviziSTA satI pratyayavAcyA tatazcopasargaprayogAbhAve ekatareNApi vizeSaNena vaiziSTyaM na pratIyate / bhAMDate iti-zabdazaktisvAbhAvyAt pratyayenAGarthaH pratipAdyate na samartha ityAbhANDayate ityAdi na bhavati / vratAd bhuji- tannivRttyoH // 3. 4. 43 // vrataM zAstravihito niyamaH - vratazabdAdbhojane tannivRttau ca vartamAnAtkRgAdiSvartheSu Nic pratyayo bhavati bhulm| paya eva mayA bhoktavyamiti vrataM karoti gRhNAti vA yo vratayati, sAvadyAnnaM mayA na bhoktavyamiti vrataM karoti, gRhNAti vAsAvadyAnnaM vratayati / arthaniyamArtha ArambhaH // 43 // nyA0 sa0 vratAd bhuji0 - arthaniyamArtha Arambha iti yadi bahulagrahaNasya prayogAnusaraNArthatvAt arthaniyamo bhaviSyatItyucyate tadA tatprapaJcArtho'yamityadoSaH, uktaM hi'te vai vidhayaH susaMgRhItA bhavanti yeSAM lakSaNaM prapaJcazca' / satyArthavedasyAH / / 3. 4. 44 // satyArthaveda ityeteSAM NicasaMniyoge AkAro'ntAdezo bhavati / satyamAcaSTe karoti satyApayati, evamarthApayati, vedApayati / 'trantyasvarAdeH' ( 7-4-43 ) ityAkArasya lugna bhavati vidhAnasAmarthyAt // 44 // nyA0 sa0 satyArtha0 - NijsaMniyoga vidhAnAdAkAreNa Nic na bAdhyate / trantya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra- 45-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 59 svarAderiti yena nAprApta iti nyAyenAntalopasya bAdhakatvena AkAra vidhAnAt akArasyaiva prathamaM 'trantyasvarAdeH' 7-4-43 ityantyalopo na bhavati / zvetAzvAzvatara-gAloDitA''rakasyAzvataretaka luk // 3. 4. 45 // 1 zvetAzva, azvatara, gAloDita, zrAhvaraka ityeteSAM NicsaMniyoge yathAsaMkhyamazvataretaka ityeteSAM lugbhavati / zvetAzvamAcaSTe karoti vA zvetAzvenAtikrAmatIti vA zvetayati, evamazvayati, gAloDitamAcaSTe karoti vA gAloDayati evamAhvarayati / lugarthaM vacanaM Nic tu sarvatra pUrveNa siddha eva / / 45 / / nyA0 sa0 zvetAzva0 - zvetayatItyASvanena sasvarANAmevAzvAdInAM luk, na tu trantyasvarAderityakAra lope sati vizeSavidhAnAt azvAdilopAtpazcAdapi trantyasvarAderityantyasvarAderna luk, 'sakRt bAdhita' iti nyAyAt, zvetayItyAdiSu antyasvarAderlope'pi na kiMcid vinazyati / gAloDayatItyatra tu anena italope ' trantyasvarAdeH ' 7-4-43 ityoDa - lope sati gAlayatIti syAt, 'loGa unmAde', loDanaM klIbe ktaH gorloDitam, athavA guptaM loDitaM kSIrasvAminA pRSodarAdiH / nanvatihastayatItivat zvetayatItyatrApyatizabdaprayogaH prApnoti ? na, atra zabdazaktisvAbhAvyAdatizabdamantareNApi tadarthapratIti: / dhAtoranekasvara dAm parokSAyAH kRbhvasti cAnu tadantam // 3. 4. 46 // anekasvarAddhAtoH parasyAH parokSAyA: sthAne AmAdezo bhavati, zrAmantAcca pare kRbhvastayo dhAtavaH parokSAntA anu pazcAdanantaraM prayujyante / cakAsAMcakAra, cakAsAMbabhUva, cakAsAmAsa, culumpAMcakAra, culumpAMbabhUva, culumpAmAsa, lolUyAM cakre, lolUyAMbabhUva, lolUyAmAsa / asterbhUrna bhavati vidhAnabalAt / anekasvarAditi kim ? papAca / kazcittu pratyayAntAdekasvarAdapIcchati, - gaurivAcacAra gavAMcakAra, gavAMbabhUva, gavAmAsa evaM svAMcakAretyAdi / anugrahaNaM viparyAsavyavahitanivRttyartham tena cakAracakAsAm IhAMdevadattazcakre ityAdi na bhavati / upasargasya tu kriyAvizeSakatvAt vyavadhAyakatvaM nAsti / tena 'ukSAM pracakrurnagarasya mArgAn' ityAdi bhavatyeva ||46 // " nyA0 sa0 dhAtora0 dhAtugrahaNAbhAve upasargapUrvAderapi syAt / lolUyAMcakre iti - ' Ama: kRga : ' 3-3-75 iti niyamadAmaH parAt kRga evAtmanepadaM na bhvastibhyAm / papAceti-dvirvacane kRte tvanekasvaratve'pi saMnipAteti nyAyAnna bhavati, vihitavizeSaNAd vA, yadyanekasvarAd vihito bhavati / upasargasya tviti nanu kartrAdyapi kriyAyA vizeSakaM bhavatIti tasyApyavyavadhAyakatvaM prApnoti ? naivaM kriyAyA eva vizeSakamityavadhAraNasya vivakSitatvAt kartrAdi ca yathA kriyAyA vizeSakaM tathA dravyasyApIti, tathA taM pAtayAM prathamamAseti kathaMcitsamarthyate, prathamamityasya kriyAvizeSaNatvAt / prabhraMzayAM yo nahuSaM cakAreti svatiduSTam / , Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 47-50 dayAyAskAsaH / 3. 4. 47 // day, ay, As, kAs ityetebhyo dhAtubhyaH parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo bhavati AmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / dayAMcakre, dayAMbabhUva, dayAmAsa palAyAMcakre palAyAMbabhUva, palAyAmAsa, AsAMcakre, AsAMbabhUva, AsAmAsa, kAsAMcakre, kAsAMbabhUva, kAsAmAsa // 47 // gurunAmyAderanRcchUrNoH // / 3. 4. 48 // gururnAma zrAdiryasya tasmAddhAtoRRcchUNu varjitAt parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo bhavati, AmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / IhAMcakre, IhAMbabhUva, IhAmAsa, uJchAMcakAra, vyuchAMcakAra, ubjAMcakAra / gurugrahaNaM kim ? iyeSa / nAmigrahaNaM kim ? AmacaM / AdigrahaNaM kim ? ninAya / IGastu vyapadezivadbhAvAdbhavati-ayAMcakra, ababhUva, ayAmAsa, ISatuH ISuH ityatra saMnipAtalakSaNo vidhiranimittaM tadvighAtasya iti na bhavati / anRcchrarNoriti kim ? AnacchaM, prorNunAva / ata eva RcchapratiSedhAsaMyoge pare pUrvo gururiti vijJAyate // 48 // nyA0 sa0 gurunAmyAde0 - gurugrahaNaM nAmino vizeSaNaM na ghAto:, dhAtuvizeSaNe hi iyeSa ityatrApi syAt / vyapadezivadbhAvAditi - dhAtupArAyaNakRtA tu vyapadezivadbhAvo stanmate Iye ityeva bhavati / jAgrupasamindhernavA / 3. 4. 41 // jAgU, uSa, sampUrva indha ityetebhyo dhAtubhyaH parasyA: parokSAyA: sthAne AmAdezo vA bhavati, AmantAcca pare kRbhvastayaH parokSAntA anu prayujyante / jAgarAMcakAra, jAgarAMbabhUva, jAgarAmAsa, jajAgAra, oSAMcakAra, uvoSa, samindhAMcakre, samIdha | samgrahaNaM kim ? indhAMcakra, prendhAMcakre / sopasargAdindherAm na bhavatyeveti kazcit anye tu parokSAyAmindherAmantasyaiva prayoga ityAhu: / samo'nyatrApi indherAmvikalpa ityanyaH / indhAMcakre Idhe iti // 46 // bhI-DI-bhU-hostavvat || 3. 4.50 // bhI, ho, bhRhu ityetebhyo dhAtubhyaH parasyAH parokSAyAH sthAne AmAdezo vA bhavati, sa ca tivvat zrAmantAcca pare kRmbastayaH parokSAntA anu prayujyante / bibhayAMcakAra, bibhayAMbabhUva, bibhAyamAsa, bibhAya, jihrayAMcakAra, jihAya, bibharAMcakAra, babhAra, juhavAMcakAra, juhAva, juhavAMcakre, juhuve / tibvadbhAvAdvitvamitvaM ceti // 50 // nyA0 sa0 bhIhI0 - juhavAMcakre iti - atra 'kyaH ziti' 3-4-70 iti kyo na bhavati, zitIti sAmAnyokte'pi kyasya bhAve karmaNi ca vidhAnAcchit pratyayo'pi bhAvakarma - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra- 51-54 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH / [ 61 vihito gRhyate, atra tivvadityuktaM / tiv ca bhAvekarmaNi na bhavati, granthakRtA ca tivvadbhAvAcchitve dvitvamitvaM cetyevoktam / vetteH kit // 3. 4. 51 // 'vidak jJAne' ityato dhAtoH parasyAH parokSAyAH sthAne grAmAdezo vA bhavati, sa ca kit zrAmantAcca kRbhvastayo'nu prayujyante / vidAMcakAra, vidAMbabhUva, vidAmAsa / kivA - d guNo na bhavati / pakSe, viveda, vetteraviditi kRte indhyasaMyogAtparokSA kidvadityAmaH sthAnivadbhAvena feed siddhe'pi kittvavidhAnamAmaH parokSAvadbhAvanivRttijJApanArtham, tena parokSAvadbhAvena hi kittvadvirvacanAdikaM na bhavati / tinirdeza AdAdikaparigrahArthaH / / 51 / / 1 nyA0 sa0 vetteH kit kittvadvirvacanAdikaM na bhavatIti tena juhavAMcakre kittvA - SbhAvAdguNaH / vidAMcakAra aparokSatvAt dvirvacanAbhAva:, Adi zabdAddayAMca ityAdauetvAbhAvaH siddhaH / AdAdikaparigrahArtha iti - anyathA vida iti sAmAnyoktau caturNAmasdAdyanadAdyeorityato'dAdivarjitAnAM trayANAM vA grahaH syAt, yaGalubnivRttyarthazca tivnirdeza:, tena yaGlupi vevedAMcakAreti siddham, 'dhAtoranekasvarAt' 3-4-46 ityAmi nA'nena vikalpaH / paJcamyAH kRg // 3. 4. 52 // vetteH parasyAH paJcamyAH sthAne kidAmAdezo vA bhavati, zrAmantAcca paraH pazcamyantaH kRganu prayujyate / vidAMkarotu vettu, vidAMkuru-viddhi, vidAMkaravANi vedAni / kRggrahaNaM svastivyudAsArtham / / 52 / / nyA0 sa0-paJcamyA0- svastisaMbaddha eva kRga'nUdyate, tena kRgT ityasya na grahaH / sijadyatanyAm / 3. 4. 53 // dhAtoradyatanyAM parabhUtAyAM sic pratyayo bhavati, veti nivRttam / anaiSIt, apAkSIt, akRSAtAm kaTau caMtreNa / ikAracakArau vizeSaNAtha / / 53 / / nyA0sa0 - sijadya :-'cajaH kagam' 2-1-86 iti kRte kittvAzaGkA syAt / veti nivRttamiti - AmnivRttau tatsaMbanddhatvAt, vizeSaNArthAviti - anyathA 'hanaH sij' 4-3-38 ityAdI siriti kRte varttamAnA - 'si' pratyaye sa iti ca kRte sakArAdimAtre prasaGgaH syAt / spRza - mRza - kRSa- tRpa-hapo vA // 3. 4. 54 // spRzAdibhyo dhAtubhyo'dyatanyAM sijvA bhavati / asprAkSIt, aspArkSIt, aspRkSat; prasrAkSIt, amArkSIt, amRkSat; akrAkSIt, prakAGkSat, akRkSat; atrApsIt, atApsat, atRpat; adrApsIt, adAsIt, adRpat / tRpadRpoH puSyAditvAdaGa zeSANAM tu saki prApte cacanam / / 54 / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-55-57 nyA0 sa0-spRza0-dRpaH sAhacaryAt tRpauca ityasya grahaNaM, kRSastu spRzamRzAbhyAM na sAhacaryamaniSTe: / saki prApte vacanamiti-nanu yathA'yamaGi saki ca prApte vidhIyamAnastayoH pakSe bAdhako bhavatyevaM trico'pi bAdhakaH prApnotyasminnapi prApte'sya vidhIyamAnatvAditi ? naivaM, * pUrve apavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn * iti nyAyAt / haziTo nAmyupAntyAdadRzo'niTaH sk|| 3. 4.55 // haziDantAnAmyupAntyAd dRzivajitAt aniTo dhAtoradyatanyAM parataH sak pratyayo bhavati, sico'pavAdaH / duha -adhukSat , viza-vikSata , lihalizo:,-alikSata, dviSaadvikSata / haziTa iti kim ? abhaitsIt / nAmyupAntyAditi kima ? adhAkSIta / adRza iti kim ? adrAkSIt / aniTa iti kim ? akoSIt / vikalpiteTo'pi pakSe'niTatvAdbhavati,-nyadhukSat / anyatra na bhavati-nyagRhIt // 55 / / / nyA0 sa0-haziTo:-sico'pavAda iti-tasmin prApte'sya vidhAnAt / adRza iti kim ? nanu paratvAt pUrvamakArAgame nAmyupAntyabhAvAt sako na prAptistatki varjanena ? naivaM, 'nazo dhuTi' 4-4-109 ityato dhuTItyadhikArAt svarAdipratyaye 'aH sRji' 4-4-111 ityakArAgamo nAsti, tato nAmyupAntyatvAt saki vyatyadRkSanta ityaniSTaM syAt / sicastu vyaJjanAntatvenA'nakArAntatvAt , 'anato'nto' 4-2-114 lupi vyatyadakSata iti, amAdau ca adRkSaM vyatyadRkSetAmityAdi syAt , sici tu adrAkSaM vyatyakSAtAmiti bhavati / shlissH|| 3. 4. 56 // zliSo dhAtoraniTo'dyatanyAM sak pratyayo bhavati / AzlikSatkanyAM devadattaH, paNyAditvAdaGiprApte vacanam * purastAdapavAdA anantarAna vidhIna bAdhante nottarAna ityaGa eva bAdho na jicaH / AzleSi kanyA devadattena / aniTa ityeva ? zliSa, dAha ityasmAtseTo mAbhUt-azlezot , adhAkSIdityarthaH / / 56 / / nAsattvA''zleSe // 3. 4.57 // zliSo dhAtoraprANyAzleSe vartamAnAta sak pratyayo na bhavati,-upAzliSajjatu ca kASThaM ca, samAzliSadgurukulam / pRthagyogAtpUrveNApi prAptaH pratiSidhyate, vyatyazlikSanta kASThAni / asatvAzleSa iti kim ? vyatyazlikSanta mithunAni // 57 // nyA0 sa0-nA'sattvA0:-* nanvanantarasya vidhiH pratiSedho vA * iti nyAyAdanantarasya sako'Ga bAdhakatvAt parasmaipadaviSayasyaiva pratiSedhaH prApnoti, na tu kriyAvyatihAre kartaryAtmanepade pravarttamAnasya 'haziTa0' 3-4-55 ityasyetyAzaGa kyAha-pathagyogAditi-yadi hyanantaravihitasyaiva pratiSedha: syAttadA zliSo'sattvAzleSe ityekameva yogaM kuryAt / vyatyazlikSanta mithunAnIti-atra prAcaH pUrvasmAt paro vidhiH prAvidhirityakArasya sthAnitvAt 'anato'nto0' 4-2-114 ityanenAdezo na bhavati / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-58-60 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [63 Ni-zrindra-stra -kamaH kartari GaH // 3. 4.58 // NyantAt jhyAdibhyazca kartari adyatanyAM GaH pratyayo bhavati / Ni-pracIkarata , acUcurat , aujaDhat , acIkamata / karmakartApi kataiva / acIkarata kaTaH svayameva, ghi-azizriyat , dru-adudruvat , stra gatau-prasutra vat , km-ackmt| ____ kartarIti kim ? akArayiSAtAM kaTau devadattena / kamigrahaNam 'prazavi te vA' (3-4-4) iti yadA NiG nAsti tadArthavat / GakAro GitkAryArthaH // 58 // nyA0 sa0-Nizri0-acIkaraditi-nanu 'svarasya pare' 7-4-110 iti hrasvatvasya sthAnitve lagho'bhAvAt sanvadbhAvo na prApnoti ? na, etatsUtrasAmarthyAd bhavati, yata oNe RdanubandhakaraNavyAkhyAnAt pUrvaM hrasvatve kRte sthAnivadbhAvo na, prAvidhAvityasya prAci pUrvasmin kAle vidhiH prAvidhiriti vyAkhyAnAt vaa| aujaDhaditi-atra pare dvitve 'ho dhuTpadAnte' 2-1-82 ityasyA'sattve tadAzritatvAt 'adhazcaturthAttatho0' 2-1-79 ityasyApya'sattve * Nau yat kRtam * iti nyAyAda'kArasya sthAnitve 'nAmno dvitIyAt' 4-1-7 ityanena ha teti dvirvacanaM tatra yadA pare dvitve 'ho dhuTpadAnte' 2-1-82 ityasya zAstrasyAsiddhirAzrIyate tadA punarapi 'ho dhuTa padAnte' 2-1-82 ityAdi prakriyA kriyate tato 'DhastaDDhe' 1-3-43 iti Dhalope pUrvajakArA'kArasya dIrghatve 'hrasvaH' 4-1-39 ityanena hrsvH| ___akArayiSAtAmiti-kriyete kaTau devadattena, to devadattena kriyamANau yajJadattena prayujyete sma, yadvA karoti kaTau devadattaH, sa evaM vivakSate nAhaM karomi, api tu kriyete kaTau svayameva, tau kriyamANo kaTau yajJadattena prAyukSAtAm / / TadhezvervA // 3. 4.51 // TadhezvibhyAM kartaryadyatanyAM GaH pratyayo vA bhavati / adadhat , adhAt , adhAsIta , azizviyat , azvayIt , azvat / kartarItyeva ? adhiSAtAm gAvau vatsena // 59 // shaastysuu-vkti-khyaaterng|| 3. 4. 60 // ebhyo dhAtubhyaH kartayadyatanyAmaG pratyayo bhavati / zAsUk-aziSat , vyatyaziSata, anvaziSata svayameva / asUc-Asthata, apAsthat, vacaMka brUgaka vA,-avocat , avocata, khyAMka cakSika vA-Akhyat , prAkhyata / kartarItyeva ? prazAsiSAtAm ziSyau gurunnaa| tivanirdezo yaGlubantanivRttyarthaH / prazAzAsot , avAvAcIt , acAkhyAsIt / asU ityUkAraH kim ? asak bhuvi, asI gatyAdau-AbhyAM mAbhUta-abhUt , prAsIt / asyate: puSyAditvAdaGi siddhe vacanam prAtmane, padArtham , zAsterAtmanepade necchantyeke, tanmate vyatyazAsiSTa // 60 // ___ nyA0 sa0-zAstya0-vaktikhyAtItyukte cakSikabra gorapi grahaNaM, yata: 'ikistiv' 5-3-138 iti iki viSaye vaca: khyAdeze pazcAttiv utpannaH / prAtmanepadArthamititahi Atmanepadaparasmaipadayoranenaiva sidhyati kiM puSyAdipAThena ? satyaM, asya puSyAdipATho Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-61-64 dvibaMddhaM subaddhaM bhavatIti jJApanArthaH, tenAsmAda'Go'vyabhicAraH, anyeSAM tu kvacidvyabhicAro'pi, tena bhagavanmA kopIrityAdi bAlarAmAyaNokta siddham / sartyartervA // 3. 4. 61 // 'sRR' prAbhyAM dhAtubhyAM kartaryadyatanyAmaG pratyayo vA bhavati / R-adAdivAdirvA / prasarat , prasArSIt / sarteH kartari Atmanepade na dRzyate iti nodaahriyte| RArat , prArSIt , samArata, samASTaM / prAtmanepade na bhavati parasmaipade nityamityeke, parasmaipade nityamAtmanepade'rtervA sarternetyanye / ubhayatra nityamityapare, tivanirdezo yaGlubantanivRttyarthaH-asarisArIt , pArArIt / / 61 // nyA0 sa0-sartyaH-pradAdirvAditi-nirdezAdeva zava'bhAve tivanirdezasya samAnatvAdubhayorgrahaNamityarthaH / prAtmanepadaM na dRzyata iti-'kriyAvyatihAra' 3-3-23 ityatra gatyarthavarjanAt , sarve gatyarthA jJAnArthA iti jJAnArthasyApi neSyate / samASTa iti-atra nityatvAt sijlopAt prAgeva 'svarAdestAsu' 4-4-31 iti vRddhiriti nyAsaH, 'etyastervRddhi:' 4-4-30 iti * jJApakajJApitA vidhayo hyanityA iti OM nyAyAd vA prAgeva vRddhiH / sartanetyanya iti-te hi satarAtmanepadamicchanti nA'Gam / ArArIt-bhRzaM puna: punarvA iyatti Rcchati vA 'aTyati' 4-4-30 iti yaGa tasya lup tato dvivacanam , 'Rto't' 4-1-38 'rirau ca lupi' 4-1-56 iti rAgamastato'dyatanIdi, sic , 'sa:sijastedisyoH' 4-3-65 It , iT 'iTa Iti' 4-3-71 siclopastata: 'siciparasmai0' 4-3-44 iti dhAtovaddhirAr , tataH 'svarAdestAsu' 4-4-31 iti pUrvasyAkArasya AkAraH / hvA-lipa-sicaH // 3. 4. 62 / / ebhyaH kartaryadyatanyAmaG pratyayo bhavati / AhRt , alipat , asicat // 62 // vAtmane // 3. 4. 63 // hvAdibhyaH kartaryadyatanyAmAtmanepade vAG bhavati / Ahvata, AhvAsta, alipata, alipta, asicata, asikta / / 63 // nyA0 sa0-vAtmane:-mAiteti-spardhApUrvake AkAraNe 'hvaH sparddhaH' 3-3-56 ityanenAtmanepadaM, sAmAnyAkAraNe 'IgitaH' 2-3-95 ityanenAtmanepadam / lRdid-yu tAdi-puSyAdeH parasmai // 3. 4. 64 / / ladito dhAtoryutAdibhyaH puSyatyAdibhyazca kartaryadyatanyAM parasmaipade aG pratyayo bhavati / ludit-agamat , asRpat , azakat / dyutAdi-adyutat arucat / dyutAdayo 'dhubhyo'dyatanyAm ( 3-3-44 ) ityatra parigaNitAH / puSyAdi:-apuSat , aucat , azliSat jatu ca kASThaM ca, puSyAdayo divAdyantargatAH 'divAveH zyaH' ( 3-4-72 ) ityatra pari Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 65- 67] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [65' gaNiSyante / zyanirdezaH kim ? poSatipuSNAtyAdibhyo mAbhUta-apoSIt , abhaSIt , prapoSot , akoSIt / parasmaipada iti kim ? samagasta, vyadyotiSTa, vyatyapukSata / / 64 // ___nyA0 sa0-ladidAtAdi-AgantunA'kAreNa dyuteti kRtvA tRtIyatvAprasaGgAt dyatAdIti nirdezaH / azliSata jatu ca kASThaM ceti-jatu ca kartR, kASThaM ca kartR azliSata karma kimapi na vivakSitaM 'zliSa:' 3-4-53 iti sak prApto 'nA'sattvAzleSe' 3-4-57 iti niSedhaH / nanu dyutAdayaH puSyAdayazca ludita: kRtvA luditaH parasmai ityetAvadeva sUtraM vidheyam ? naivaM, dyutAdayaH puSyAdayazca bahava Adita uditazca tatasteSAM luditAmuccArayituma'zakyatvAdadoSaH / Rdicchvi-stanbhU-stambhU-mra cumlu-cU-gru-cUglu-cugluJcUno vA // 3. 4.65 // Rdito dhAtoH zviprabhRtibhyazca kartaryadyatanyAM parasmaipade vAG pratyayo bhavati / arudhata , arautsIta , abhidata , prabhetsIta , azvat , azvayIta , azizviyata , astamata, prastambhIt astubhava, amra cat , amrocIt, amlacat, amlocIt . agrucat , anocIt, gruco . necchantyanye-aglucat , aglocIt , aglucat , aglaJcIt / glacaglaJcorekataropAdAne'pi rUpatrayaM sidhyati arthabhedAttu dvayorupAdAnam, anye khavidhAnasAmarthyAt gluJcenalopaM necchanti, tenAgluJcat / jazajaSvA ajarat , ajArot / parasmaipada ityeva ? aruddha, abhitta // 65 // trica te padastaluk ca // 3. 4. 66 // padica gatAvityasmAddhAtoH kartaryadyatanyAste pare trica pratyayo bhavati nimittabhUtasya takArasya luk ca / udapAdi bhikSA, samapAdi vidyaa| ta iti kim ? udapatsAtAm ,paderAtmanepaditvAtta iti AtmanepadaprathamatrikaikavacanaM takAro gRhyate na parasmaipadamadhyamatrikabahuvacanam , evamuttaratra-akAro Niti' (4-3-50) iti vizeSaNArthaH / cakAro 'na karmaNA jic' (3-4-88) ityatra vizeSaNArthaH / / 66 // nyA0 sa.-jic te-na parasmaipadamadhyamatrikabahuvacana miti * nanu prakRtigrahaNe yaGa lubantasyApi * iti yaGa luk ca iti parasmaipaditve ca parasmaipadasyApi saMbhavaH ? na, zrutAnumitayoH zrautasaMbandho balIyAn , yaGa lopo'pi ca na dRzyate, ata eva siddhm'nvvaadi| dIpa-jana-budhi-pUritAyapyAyo vA // 3. 4. 67 // ebhyaH kartaryadyatanyAste pare tric pratyayo vA bhavati nimittabhUtataluk ca / pradIpi, adIpiSTa, prajani, ajaniSTa, abodhi, prabuddha, apUri,apUriSTa, atAyi, atAyiSTa, apyAyi, prapyAyiSTa / ta ityeva ? adopiSAtAm / kartarItyeva ? adIpi bhavatA, uttareNa nityameva / budhIti ikAro devAdikasyAtmanepadinaH parigrahArthaH, tena budhaga prabodhiSTetyatra na bhavati / 67 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-68-71 nyA0 sa0-dIpajana0-ajanIti-'na janavaghaH' 4-3-54 iti vRddhyabhAvaH / bhAva-karmaNoH // 3. 4. 68 // sarvasmAddhAto: bhAvakarmavihite'dyatanyAste jic pratyayo bhavati taluka ca / Asi bhavatA, azAyi bhavatA, prakAri kaTaH / apAcyodanazcatreNa // 68 // svara-graha-dRza hanbhyaH sya-sijAzIHzvastanyAMjiT vA // 3. 4. 6 // svarAntAddhAtoH grahAdibhyazca vihitAsu bhAvakarmaviSayAsu syasijAzIHzvastanISu jiTa pratyayo vA bhavati / svara-dAyiSyate, dAsyate, adAyisyata, adAsyata, adAyiSAtAma, pradiSAtAm , dAyiSISTa, dAsISTa, dAyitA, dAtA, zamiSyate, zAmiSyate, zamayiSyate, prazamiSyata, prazAmiSyata, azamayiSyata, prazamiSAtAm , prazAmiSAtAm , azamayiSAtAm , zamiSISTa, zAmiSISTa, zamayiSoSTa, zamitA, zAmitA, zamayitA, evaM cAyiSyate, ceSyate, zAyiSyate, zayiSyate, stAviSyate, stoSyate, lAviSyate, laviSyate, kAriSyate, kariSyate, tAriSyate, tariSyate, tarISyate / graha-prAhiSyate, grahISyate, agrAhiSAtAm , agrahISAtAm prAhiSISTa, grahISISTa, grAhitA grahItA / dRza-daziSyate, drakSyate, adaziSAtAm , adRkSAtAm daziSISTa, dRkSISTa, dazitA, draSTA / han-ghAniSyate, haniSyate, aghAniSAtAm , avadhiSAtAm , ahasAtAma , ghAniSISTa, vadhiSoSTa, ghAnitA, hantA / ebhya iti kim ? paThiSyate / syAdiSviti kim ? cIyate / bhAvakarmaNorityeva ? dAsyati, ceSyati / prakRtipratyayayorvacanavaiSamyAna yathAsaMkhyam // 69 / / nyA0 sa0-svaragraha0-avadhivAtAmiti-'adyatanyAM vA' 4-4-22 iti vadhastata iTi 'ataH' 4-3-82 itylopH| ahasAtAmiti-'hanaH sic' 4-3-38 iti kittve 'yamirami' 4-2-55 iti na lopH| kyaH ziti // 3. 4.70 // sarvasmAddhAtorbhAvakarmavihite ziti kyaH pratyayo bhavati / zayyate bhavatA, zayyeta bhavatA, zayyatAM bhavatA, azayyata bhavatA, bhidyate kusUlena / karmaNi,-kriyate kaTa:, kriyate kaTaH, kriyatAM kaTaH, prakriyata kaTa:, akriyetAM kaTau, akriyanta kaTAH, kiyaa| zitIti kim ? abhAvi, babhUve, bhaviSISTa, bhavitA, bhaviSyate, abhaviSyata bhavatA, evamakAri kaTo bhavatA / bhAvakarmaNorityeva ? Aste, pacati // 70 // nyA0 sa0-kyaH ziti0-babhUve iti-'dhAtorivarNovarNa0' 7-1-50 iti uvAdeze 'bhuvo vaH' 4-2-43 ityUkAraH / kartaryanadbhyaH zav // 3. 4. 71 // dhAtoradAdijitAt kartari vihite ziti zava pratyayo bhavati / zakAravakArI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra- 72 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 67 , zidvitkAryArthI, bhavati corayati, pacan pacamAnaH dhArayaH, pArayaH, janamejayaH / kartarIti kim ? pacyate / zranaddbhya iti kim ? atti, adatI pradaMpsAMka - bhakSaNe, mAMka, yAM, vAMka, SNAMka, zrAMk, drAMka, pAMk, lAMk, zaMka, dAMvak, khyAMka, prAMk, mAM, iMka, iMka, vIM, dyuk, Suk tu k, yuM k, Nuk, kSNuk, snuk, TukSuruku k, rudRk, JiSvak, anazvasak, jakSak, daridrAk, jAgRk, cakAsRk, zAsUk, vacaMk, mRjauk, sastuk, vidak, hanak, vazak, asak, Sasak, yaGluka, iMka, zIk, nhuM, Ga, pRcaM, pRjuG, pijuki, vRjai ki, Nijuki zijuki, IDik, Irika, Izika, vasik, AGa:, zAsUki, Asik, kasuki, Nisuki, cakSik, UrNu gak, STu N gak, bra Mgk, dviSaka, duhIM, dihIM, lihIMka, huMk, ohAMk, JibhIMka, hoMka, pRka, Rk, ohAMGak mAMGka DudAMgak, DudhAMgk, TuDubhRMgk, rija kI, vijR kI, viSlukI iti kilodAdayaH / zitItyeva ? papAca // 71 // nyA0 sa0- karttaryanaddbhya - ekasmAd bahuvacanAnupapatteH sarveSAmapyabhedopacArAt acchabdenAbhidhAnAt bahutvAdanadbhya iti bahuvacanaM, na vidyate adyeSAmiti bahuvrIhistu nAzaGkanIyo 'havaH zavi' (?) ityakaraNAt, vizeSesati sAmAnyopAdAnasyAdhikatvAt / janamejaya iti - ejanta mejamAnaM prayuGkte Nig janamejayatIti 'eje : ' 5 - 1-118 iti khaz / divAdeH zyaH // 3. 4. 72 // divAdergaNAtkartR vihite ziti zyaH pratyayo bhavati / zakAraH zitkAryArthaH, - dIvyati, dIvyan, - zyAdayaH zavo'pavAdAH / divac, jRSc, lRSac, zoMc, doMc choMc, SoM, vrIDac, nRtaic, kuthac, puthc, gudhac, rAdhaMc, vyadhaMc, kSipaMc, puSpac timatImaSTimaSTImac, bivac, tribUc ( zrivac ) STivac kSivac iSac, SNasUc qasUc, trasec, busac, SahaSuhac, puSaMc, ucac, luTac SvidAMc, klidau, trimidAc JikSvidAc, kSudhaMc, zrundhac krudhaMc, SidhaM c, RdhUc gRdhUc, radhauc tRpauc, hapauc, kupaca, gupac yuSarupalupac, Dipac, STUpac, lubhaMc, kSubhaMc Nabhatubhac, nazauc kuzac, bhRzubhraM zUc, vRzac, kRzac, zuSaMc, duSaMca, zliSaMca, bluSac JitRSac tuSaM hRSaMc, RSac, pusapuSac, visac, kusac, zrasUc, yasUc, jasUc, tasUdasUc, vasUc, vusac, musac, masaic, zamUdamUc tamUc zramUc mUc, kSamauc madaic klamUc, muhauc, druhauc, tra hauc, SNihauc, vRt puSyAdiH / " 7 1 * SUGauca, duGca, doMca, dhIMca, mIMca, rIMca lIMca, vrIMca, Daca / vRt svAdiH / paGca, iMca, prIMca, yujica, sRjica, vRtaGca, padica, vidica, khidica, yudhica, anorudhica, budhi manica, anica, janaici dIpaici, tapiMca, pUraici, ghUraici, jUraici dhUraci, garaici zUraici, turaMci iti ghUrAdayaH / cUraici, klizica, lizica, kAzica, vAzic, zakIMca, zucugaic, raJjIMc zapa, mRSaca, hIM / iti cito divAdayaH // 72 // , Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 73-76 bhrAza-bhlAza-bhrama-krama-klama-trasi- truTi - laSi-yasisaMyaservA / 3.4.73 / ebhyaH kartari vihite ziti zyaH pratyayo bhavati vA, prAptAprAptavibhASeyam / bhrAzyate, bhrAzate, bhlAzyate, bhlAzate, bhrAmyati, bhramati, bhauvAdikasya bhramyati / krAmyati, krAmati, klAmyati klAmati, trasyati, trasati, truTayati, truTati, laSyati, laSati, yasyati, yasati, saMyasyati, saMyati / yasigrahaNenaiva siddhe saMyasigrahaNamupasargAntarapUrvakasya yasenivRttyartham, tena zrAyasyati prayasyati iti nityaM zyaH // 73 // kuSi-raje-rvyApye vA parasmai ca // 3. 4. 74 // kuSiraJjibhyAM vyApye kartari zidviSaye parasmaipadaM vA bhavati tatsaMniyoge zyazva, kyAtmanepadApavAdau / kuSNAti pAdaM devadattaH kuSyati pAdaH svayameva, kuSyate pAdaH svava, kuSyan pAdaH svayameva, kuSyamANaH pAdaH svayameva, rajati vastraM rajakaH, rajyati vastraM svayameva, rajyate vastraM svayameva, rajyadvastraM svayameva, rajyamAnaM vastraM svayameva / 68 ] vyApye kartarIti kim ? kuSNAti pAdaM rogaH, rajyati vastraM zilpI / zitAtyeva ? akoSi, cukuSe, koSiSyamANaH, praraJji, raraje, raGa kSyamANaM svayameva, parasmaipadasaMniyogavijJAnAdiha na bhavati - toha kuSNAnAH pAdAH, katIha rajamAnAni vastrANi, 'vayaH zaktizIle ( 5-2-24 ) iti zAna: / kyAtparasmaipadavikalpavidhAnenaiva siddhe zyavidhAnaM kuSyantI rajyantItyatra 'zyazavaH' ( 2-1-115 ) ityanena nityamantAdezArtham // 74 // nyA sa0 - kuSiraje0 - kuSNAti pAdaM devadatta iti - bahinikRSTAntaravayavaM karoti dezAntaraM prApayati vA / koSiSyamANa iti - koSiSyati pAdaM devadattaH, sa evaM vivakSate, nAhaM koSiSyAmi svayameva koSiSyate Anaz / araJjIti - ArAGkSIt vastraM zilpI, nAhamaGkSaM svayamevA'raJji / katIha kuSNAnA iti - kuSyante svayamevetyevaMzIlAH tataH zAne 'krayAdeH' 3-4-79 znA 'znazcAta: ' 4-2-66 iti AlopaH / ekadhAtAvityatra tathetyAzrayaNAt AtmanepadaviSaye ziti kyasya pravartanAdatra kyo na zAnpratyaye hi na parasmaipadI, nApyAtmanepadI, evaM rajyante ityevaMzIlAni rajamAnAni / kyAtparasmaipadavikalpeti - kuSirajervyApye kyAd vA parasmai iti kriyatAmityAzayaH / svAdeH znuH / / 3. 4. 75 // svAdergaNAtkartari vihite ziti zanuH pratyayo bhavati, zakAraH zitkAryArthaH / sunoti, sunute, sunvan, sunvAnaH, sinoti, sinute, sinvan, sinvAnaH, SugT, vigT, ziT, miT, ciT, dhUgT, stRgud, kRgT, vRgd, hiMdU, T, TuT, pR spR, zaklRT tikatigaSaghaT, rAdhasAdhaMT, RdhUT, zrAplRT tRpad, dambhUT, kRbuT dhiT, JidhRSAT STighiTa, azauTi, iti TiH svAdayaH // 75 // vAkSaH / / 3. 4. 76 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-77-81 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtiiyo'dhyaayH| [69 akSau ityetasmAtkartari vihite ziti znuH pratyayo bhavati vA / akSNoti, akSati // 76 / / tataH svArthe vA // 3. 4. 77 // svArthastanakaraNaM tasminvartamAnAttakSau ityetasmAt kartari vihite ziti znuH pratyayo vA bhavati / takSNoti takSati kASTham , zAne takSNuvAnaH, takSamANaH / svArthe iti kim ? saMtakSati vAgbhiH ziSyaM nirbhatsayatItyarthaH / / 77 // stambhU-stambhU-skambhU-skumbhUskoH znA ca // 3. 4. 78 // stambhvAdibhyaH sautrebhyo dhAtubhyaH skugazca kartari vihite ziti znAH znuzca pratyayo bhavati, zakAra: zitkAryArthaH / stamnAti, stabhnoti, .stamnAnaH, stabhnuvAnaH, stubhnAti, stubhnoti, skannAti, skabhnoti, skubhnAti, skubhnoti, skunAti, skunIte, skunoti, skunute / stambhavAdInAmUditkaraNaM ktvAktayoriDvikalpanityapratiSedhau yathA syAtAm,-stabdhvA, stambhitvA, stabdhaH, stabdhavAn // 7 // nyA0 sa0-stambhU0-stubhnAna iti-anirdiSTAnubandhAnAM sautrANAM dhAtUnAM parasmaipaditvAt atra 'vayaH zaktizIla.' 5-2-24 iti zAnaH / stambhitveti-'ktvA' 4-3-29 iti kidvadbhAvaH / krayAdeH // 3. 4.71 // krayAdergaNAtkartari vihite ziti znAH pratyayo bhavati / kroNAti, prINAti / DukIMgz , piMgaza , prIMgz , zrIMgaz , moMgara , yugz , skanugz , knagz , dugz , grahIz , pUgz , dhUgz , lUga z , stRgaz , kRgz , vRgz . jyAMz , rIz , lIMz , klIMz , blIza , kRmRzRza , pRz , vRz , bhRz , dRz , jRz , nRz , gRz , Rz , jJAMz , kSiSz , vIz , bhrIMz , heThaza, mRDaz, zranthaz , manthaz , granthaz , kuthaz , mRdaz , gudhaz , kSubhaz , Nabhatubhaz , khavaza , klizoz , azaza , iSaz , viSaz, pRS, pluSaz , muSaz , puSaz , kuSaza , dhrasUza , vRza , iti zitaH kayAdayaH / / 76 // vynyjnaacchnaaheraanH|| 3. 4.80 // vyaJjanAntAddhAtoH parasya inAyuktasya heH sthAne pAna Adezo bhavati / puSANa, muSANa, uttabhAna, viSkabhAMNa / vyaJjanAditi kim ? lunIhi / znAheriti kim ? praznAti, uttabhnuhi, viskamnuhi // 50 // tudAdeH zaH / / 3. 4.81 // tudAdergaNAtkartari vihite ziti zaH pratyayo bhavati, zakAraH zitkAryArthaH / tudati, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-82-84 tudate, tudan , tudamAnaH / tudIta bhrasrjIva, kSipIta , dizIta, kRSIta , 'muclatI, SicIta , vidlatI, lupluto, lipIta , kRtait , khidaMta , pizat' / ripit , dhit , kSita , Sat , mRda , kRta, gRt , likhat , jarcajharcat , tvacat, Rcat , ovazvaut , Rcchat , vicchata , ucchat , micchat , ucchat , pracchaMda , ubjat , sRjat , rujot , bhujoMt , TumasjoMt , jarjajharjhat ujjhat juDat pRDamRDat kaDat pRNat tRNat mRNat druNat , puNat , muNat , kuNat ghuNaghUrNat , tat , Nudat , Sadlut, vidhat , junazunat , chupaMta , riphat , tRphatRmphat , RphaRmphat , dRphahamphat , guphagumphat , ubhaumbhat, zubhazumbhat , dRbhait , lubhat , kurat , kSurat , khurat , ghurat , purat , murat , surat, spharasphalat , kilat , ilat , hilat , zilasilat , tilat , calat , cilat , vilat, Nilat , milat , spRzaMt, ruzaMrizaMt , vizaMt , mRzaMt , lizaM, kRSait , iSat , miSat , vRhaut , tRhau, tRnhau, stRhau, stanhaut , kuTat , gut , dhut , NUta , dhUta , kucat , vyacat , guJjat , ghuTata, cuTa, chuTa, truTat , tuTat , muTat , sphuTat , puTaluThat , kRDat , kuDat , guDat , juDat , tuDat , luDathuDasthuDat , baData ,braDa, bhra Dat , druDahuDatruDat , vuraNat, Dipat, churat , sphurat , sphulat , kuG, kata , gurati, pRGt , t , dhRGt , ovijaiti, olajaiGa, olasjaiti, dhvajit , juGgati ; iti titastudAdayaH / / 81 // rughAM svarAczno naluka ca / / 3. 4. 82 // rudhAdergaNasya svarAtparaH kartari vihite ziti znaH pratyayo bhavati tatsaMniyoge ca prakRtinakArasya luganvAcIyate, pratyayanakArasya tu vidhAnasAmarthyAnna bhavati / zakAraH 'znAstyolaka (4-2-60) ityatra vizeSaNArthaH / ruNaddhi, rundhe bhinatti, bhinte, bhanakti, hinasti, hiMsan , rudhRpI, ricapI, vicapI, yujapo, bhidRpI, chidRpo, kSudRpI, UchadapI, UtRda pI, pRcaip, vRcaipa , taJca , taJjUpa, bhaJjoMpa , bhujaMpa , aJjopa , provijep , kRtap , undaipa, ziSlUp , piSTup , hisutRhap , khidipa vidipa , ji indhaipi iti pito rudhAdayaH / 2 / kRgatanAderuH // 3. 4.83 // kRgastanAdezca gaNAtkartari vihite ziti uH pratyayo bhavati / karoti, kurute, kUrvana , kurvANaH, tanoti, tanute, tanvan , tanvAnaH / tanUyI, SaNayI, kSaNagakSiNayo, RNayo tRNUyo ghRNUyo, vanayi, manUyi, iti yitastanAdayaH / / 83 // nyA0 sa0-kRgatanAde-tanAdAva'paThitvA bhvAdipATho'sya karatItyatra zavarthaH, yeSAM mate tanAdau pAThastanmate 'tanbhyo vA tathAsi' 4-3-68 iti rUpadvayaM prApyeta zava ca na sidhyet / svamate tu akRta, akRthA iti nityameva 'dhuT hrasvAt' 4-3-70 iti luk / anyaiH kRgtanAdau paThitastatsAhacaryAt kRg gRhyate na tu kRgT / sRjaH zrAddhe jikyAtmane tathA // 3. 4.84 // sajo dhAtoH zraddhAvati kartari jikyAtmanepadAni bhavanti tathA yathA vihitAni / praji mAlAM dhArmikaH, sRjyate mAlAM dhArmikaH, srakSyate mAlAM dhArmikaH / zrAddha iti kim ? Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-85-86 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [71 vyatyasRSTa mAle mithunam , sRjati,-srakSyati mAlAM mAlikaH / tatheti vacanAdadyatanyAmAtmanepade te jica talukca ziti ca kya iti siddham // 4 // nyA0 sa0-sRjaH zrAddha-atra bikyau tathA vidhIyate / AtmanepadaM tu mukhyameva vidhiiyte| tapestapaHkarmakAt // 3. 4. 85 // taperdhAtorarthAntaravRttitvena tapaHkarmakAta kartari jikyAtmanepadAni bhavanti tathA / tapyate tapaH sAdhuH, tepe tapAMsi sAdhuH, tapiratra karotyarthaH, jic tu 'tapaH katranutApe ca' (3-4-61) iti pratidhAnna bhavati, anvatapta tapaH saadhuH| taperiti kim ? kurute tapAMsi sAdhuH / tapa iti kim ? uttapati suvarNa suvarNakAraH / karmeti kim ? tapAMsi sAdhu tapanti, duHkhayantItyarthaH / / 5 / / nyA0 sa0- tapestapa-arthAntaravRttitveneti-karotyarthenetyarthaH / ekadhAtau karmakriyayekAkarmakriye // 3. 4. 86 // ekasmindhAtau karmasthakriyayA pUrvadRSTayA ekA abhinnA saMpratyamikA kriyA yasya tasminkartari karmakartRrUpe dhAtojikyAtmanepadAni tathA bhavanti / akAri kaTaH svayameva, kariSyate kaTaH svayameva, kriyate kaTaH svayameva, kriyamANaH kaTa: svayameva, cake kaTaH svayameva, amedi kuzalaH svayameva, bhidyate kuzalaH svayameva, bibhide kuzalaH svayameva, pratra karoti kaTam , bhinatti kazUlamityAdau yava kaTAdikarmaNAM nirvRttidvidhAbhavanAdikA kiyA saiva saukaryAdavivakSite kartRvyApAre svAtantryavivakSAyAM tasminneva dhAtAvamikA ca, evaM cAkarmatvAdbhAve'pyAtmanepadaM bhavati / kriyate kaTena, bhidyate kuzUlena / ekadhAtAviti kim ? pacatyodanaM caitraH, sidhyatyodanaH svayameva / karmakriyayeti kim ? sAdhvasizchinatti, sAdhu sthAlI pacati iti karaNAdhikaraNakriyayakakriye mAbhUt / ekakriyayeti kim ? sravatyudakaM kuNDikA, sravatyudakaM kuNDikAyAH / atra visRjati, niSkAmatIti niyAbhedAt , galantyudakaM valIkAni, galatyudakaM valokebhya iti / atrApi muJcatIti, patatIti, kiyAbhedAt naikakriyatvam / akarmakriya iti kim ? bhidyamAnaH kuzUlaH pAtrANi bhinatti / anyonyamAzliSyataH, hntyaatmaanmaatmaa| ekasya karmatvaM kartRtvaM ca kathamiti cet ? ucyate-sarvamapi hi karma svavyApAre svAtantryamanubhUya kartRvyApAreNa nyakkRtaM sat karmatAmanubhavati / kartRvyApArAvivakSAyAM tu svavyApAre svAtantryAt kartRtvamasyAvyAvRttameva / yadAhuH nivRtyAdiSu tatpUrvamanubhUya svatantratAm / kaJantarANAM vyApAre, karma saMpadyate tataH // 1 // nivRttapreSaNaM caitatsvakriyAvayave sthitam / nivartamAne karmatve sve kartRtve'vatiSThate // 2 // iti // 86 // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-87 nyA0 sa0-ekadhAtau0-pUrvadRSTayeti-pUrvasmin kAle dRSTA tayA sahArthe tRtIyA / akAri kaTaH svayameveti-akArSIt kaTaM devadattaH, sa evaM vivakSate-nAhamakArSam , akAri kaTaH svayameva, svayaM zabdastRtIyArthe karaNe kArake varttate / amedi kuzUlaH svayamevetiabhaitsIt abhidadvA kuzUlaM devadattaH dvidhA bhavantaM dvadhA abIbhavat, sa evaM vivakSate nAhamabhidam abhaitsaM vA kiMtu svayamevA'bhedi / sidhyatyodanaH svayameveti-nanvatra yathA dhAtabhedastathA dhAtubhede kriyAbhedo'pi ? naivaM, ekAbhinnA kriyetyekadhAtAviti sthite draSTavyamiti na vyaGgavaikalyam / niSkAmatIti kriyAbhedAditi-visarga: visarjanamAtra, niSkramaNaM tu visargAnantaraM gamana miti visarjananiSkramaNayorbhedaH, atra visRjati udakaM kuNDikA, sA evaM vivakSate, nAhaM visRjAmi kintu svayameva niSkrAmatIti vivakSAyAM na bhavati, yadA tu svayameva visRjyate iti vivakSyate tadA kyAdayo bhavanti vA navA ? ucyate, zabdazaktisvAbhAvyAta svayameva visRjyata ityartho na pratIyate kintu niSkrAmatItyeva / bhidyamAnaH kuzUla: pAtrANi bhinattIti-nanvatra vyaGgavikalatvaM vyAvRtteryataH prathamo devadattakartR ko dvitoyastu kuzUlakartRka itisAdhanabhedAt kriyAbhede dhAtubheda: ? na, syAdvAdAdatra dhAtubhedo nAzrIyate, anyathA sUtramidaM nirarthakaM syAt / yato'kAri kaTa: svayamevetyatrApi itthaM dhAtabhedasadabhAvAt , tathAhi-prathamaM devadattakartRkaH kRg , pazcAt kaTakartRka: / svAtantryamanubhUyetiyataH kaTaM karotItyAdiSu svavyApAre jananAdilakSaNe kaTAdi karma svAtantryamanubhavati svAtalyAcca kartRtvam / kaJantarANAM vyApAre iti-svavyApAre svAtantryAt kaTAdikarmaNaH kartR rUpAda'nyo varuTAdiH kartA kaJantaraM tasya / nivRttapreSaNamiti-nivRttakartRvyApAramityarthaH / paciduheH / / 3. 4.87 // paciduhimyAmekadhAtau karmasthakriyayA pUrvadRSTayA'mikayA sarmikayA vA, ekakriye karlari karmakartRrUpe jikyAtmanepadAni bhavanti apavAdaviSayaM muktvaa| ___ apAcyodanaH svayameva, pacyate prodanaH svayameva, pakSyate odanaH svayameva, pradohi gauH svayameva, dugdhe gauH svayameva, adugdha gauH svayameva / udumbaraM phalaM pacati vAyuH, udumbaraH phalaM pacyate svayameva, apaktodumbaraH phalaM svayameva / gAM dogdhi payo gopAlakaH, dugdhe gauH payaH svayameva, adugdha gauH payaH svayameva, adhukSata gauH payaH svayameva, duhipacyoH karmaNi jicaH pratiSedhaM vakSyati / tathA avizeSeNa duhejico vikalpaM kyasya ca pratiSedhaM vakSyati, akarmakasyeha pUrveNaiva siddhe sakarmakAthaM vacanam // 7 // nyA0 sa0-paciduheH-akarmikayeti-akarmakatve pUrveNa siddhama'pyanUdyate sUtrArambhAt , anena tu karmaNi vidhIyate tamutra karmaNItyucyatAm ? na, evaM kRte paciduhyoH * takrakauNDinyanyAyena * satyeva karmaNi syAt karmaNya'sati pUrveNApi na syAt / udumbaraM phalaM pacati vAyuriti-ayamantarbhUtaNyartho dvikarmakaH, udumbarAt phalaM pAcayati vAyurityarthaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra- 88-92 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 73 zravizeSeNeti karmaNi satya'sati vetyarthaH, avizeSeNetyukte'pi karmaNi 'na karmaNA tric' 3-4-88 iti nityaM pratiSedhaH akarmaNi tu vikalpaH / na karmaNA Jic // 3. 4.88 // paciduhe: karmaNA yoge'nantarokte kartari tric na bhavati / prapaktodumbaraH phalaM svayameva, adugdha gauH payaH svayameva / karmaNeti kim ? apAcyodanaH svayameva, adohi gauH svayameva / zranantarokte kartarItyeva prapAci udumbaraH phalaM vAyunA, adohi gauH payo gopAlakena / / 8 / / rudhaH / 3. 4. 81 // vai dhAtoranantarokte kartari Jic na bhavati / aruddha gauH svayameva, anantarokte kartarItyeva - arodhi gaurgopAlakena // 86 // svara- duho vA / 3. 4. 10 // svarAntAddhAtodu hezvAnantarokte kartari Jica vA na bhavati / akRta akAri kaTaH svayameva, alaviSTa alAvi kedAraH svayameva adugdha pradohi gauH svayameva / svaraduha iti kim ? amedi kuzUla: svayameva / anantarokte kartarItyeva, akAri kaTazcetreNa, adohi gaurballavena // 60 // tapaH kartranutApe ca // 3. 4. 11 // taperdhAtoH karmakartari kartari anutApe cArthe Jic na bhavati / anutApagraharaNAdbhAve karmaNi ca / zranvavatapta kitavaH svayameva / kartari pratapta tapAsi sAdhuH, anvatapta caitreNa, anvavatapta pApaH pApena karmaNA / kartranutApe ceti kim ? pratApi pRthivI rAjJA ||1|| nyA0 sa0 - tapakatra - nanvanena sAmAnyena sAnutApe'nanutApe ca karttari karmakarttari ca bhaviSyati kimanutApagrahaNe netyAzaGkyAha- anutApagraharaNAditi / anvatapta caitreNeti pazcAttapanaM kRtamityarthaH, agretane tu pazcAttApaM kArita ityarthaH / Ni snu- zrUyAtmanepadAkarmakAt / / 3. 4. 12 // NyantAddhAtoH stuzribhyAM cAtmanepadavidhAvakarmakebhyazca karmakartari Jica na bhavati / yebhyaH karmaNyasati AtmanepadaM vidhIyate, te AtmanepadAkarmakAH / Ni-pacati odanaM caitraH, taM maitraH prAyukta, pIpacat odanaM caitreNa maitraH / punarodanasya sukaratvena kartRtve apIpacataudanaH svayameva / yadi vA svayameva pacyamAnaH odanaH svaM prAyuktaM apIpacataudanaH svayameva, ubhayatra svayamevApAcItyevArthaH / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-63 acUcurat gAM caitra, acucUrata gauH svayameva / pucchamurikSapati utpucchayate gauH| antarbhUtaNyarthatvAtsakarmakatve udapupucchata gAM devadattaH, udapupucchata gauH svayameva / yadvA utpucchAmakArSIditi Nici udapupucchadagAM devadattaH, udapupucchataH gauH svayameva / stuprAsnAvIva gAM devadattaH, prAsnoSTa gauH svayameva / zri-udazizriyat daNDaM daNDI, udazizriyata daNDaH svayameva, AtmanepadAkarmaka, vyakArSIt sandhavaM caitraH, valgayati smetyarthaH / vyakRta saindhavaH svayameva, vikarotirvalgane'ntarbhUtaNyarthaH karmasthakriyaH, vyakArSIta kaTaM caitraH, vyakRta kaTaH svayameva, avadhIva gAM gopaH, Ahata gauH svayameva / vyatApsIt pRthivIM raviH / vyatapta pRthvI svayameva, prinizedhAt jiT bhavatyeva / pAcitA, pAciSISTa prodanaH svayameva, prAsnAviSTa prasnAviSISTa gauH svayameva, ucchAyitA ucchAyiSISTa daNDaH svayameva / AghAniSTa AdhAniSISTa gauH svayameva / pRthagyogAt uttareNa jiTaH pratiSedho na bhavati // 2 // nyA0 sa0-Nisnu0-apIpacataudanaH svayameveti-atra prayojakavyApArAvivakSAyAM Nig na nivartate, NyantAnAM tricpratiSedhAt / svayaM pacyamAna odanaH svaM prAyukteti tato'pIpacadodanaH svamAtmAnamityarthaH / sa odanaH vivakSate-nAhamAtmAnamapIpacam , nAhamAtmAnaM sidhyantama'sosadhaM kiM tarhi ? svayamodano'pIpacata asIsadhata ityarthaH, prAsnoSTa gauritiatra pUrvameva nityatvAdantaraGgatvAcca guNaH / prAtmanepadAkarmaketi-yeSAmakarmakANAmAtmanepadaM vyavadhAyi teSAmityarthaH / bhUSArtha-san-kiyAdibhyazca vikyau // 3. 4. 13 // bhUSArthebhyaH sannantebhyaH kirAdibhyazcakArANNiznuyAtmanepadAkarmakebhyazca dhAtubhyaH karmakartari jikyau na bhvtH| nirutsRSTAnubandho jiniTograhaNArthaH / bhUSArtha-pralamakArSIt kanyAM caitraH, alamakRta kanyA svayameva, evamalaMkariSyate pralaMkurute kanyA svayameva, paryaskArSAtkanyAM caitraH, paryaskRta pariSkariSyate pariSkurute kanyA svayameva, abUbhuSat kanyAM chAttraH, abUbhuSata bhUSayiSyate bhUSayate kanyA svayameva, amamaNDat kanyA chAtraH amamaNData maNDayiSyate maNDayate kanyA svayameva, bhUSimaNDayorNyantatvenaiva niSedhe siddha jipratiSedhArtha bhUSArthaSUdAharaNam / ___ sannanta-acikIrSAt kaTaM caitraH / acikIrSISTa, cikoSiSyate, cikIrSate kaTaH svayameva, abibhitsAt kuzUlaM caitraH, abibhitsiSTa bibhitsiSyate bibhitsate kuzUlaH svayameva, kirAdi-akArItpAMsukarI, akoSTa korSISTa kirate pAMsuH svayameva, evamavAkITa avakorSISTa avakirate pAMsuH svayameva, agArIt grAsaM caitraH, agoSTa gIrSoSTa girate grAsaH svayameva, evaM nyagISTa nigorSISTa nigirate yAsaH svayameva, dondhi gAM payo gopaH, dugdheH gauH svayameva, dugdhe gauH payaH svayameva, kathamadohi gauH svayameva, duhejijvikalpa uktH| avocatkathAM caitrH| avocata brUte kathA svayameva / azranthIt mAlAM maalikH| azranthiSTa zrathnIte zranthate mAlA svayameva / agranthIt granthaM vidvAn / agranthiSTa prathnIte Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 94 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane tRtIyo'dhyAyaH [ 75 granthate granthaH svayameva / zranthigranthI kriyAdau yujAdau vA zranaMsIt daNDaM druNDI, anaMsta namate daNDa: svayameva, pariNamati mRdaM kulAlaH, pariNamate mRt svayameva, kR, gR, duha, ba, any, granth nam iti kirAdayaH, bahuvacanaM ziSTaprayogAnusaraNArtham / 1 NisnudhyAtmanepadAkarmakANAM tricpratiSedhaH pUrvasUtre udAhRtaH JitveSAM pRthagyogAdbhavatyeveti coktam / kyaniSedha udAhriyate / vyanta - kArayate kaTaH svayameva corayate gauH svayameva, utpucchayate gauH svayameva, snu, prastute gauH svayameva zri, ucchrayate daNDaH svayameva, AtmanepadAkarmaka:- vikurvate saindhavAH svayameva Ahate gauH svayameva / anye tu NisnuzrAtmanepadAkarmakebhyo JaTo'pi pratiSedhamicchanti, tanmate pAcayitA pAcayiSyate zrodana, prasnotA prasnoSyate gauH, ucchrathitA ucchrayiSyate daNDaH, AhantA AhaniSyate gauH svayamevetyeva bhavati / stunamo: antarbhU taNyarthatvena sakarmakatvAdgavAdeH karmakartRtvam / yatra tu yartho nAsti tatra kartRnaiva / yathA prasnauti gaurdogdhuH kauzalena, namati pallavo vAtena / nanu karmasthayA kriyayA ekAkarmakriye kartari jikyAtmanepadAni bhavanti atra tu NyantAnAM prayojakavyApAraH sannantAnAM cecchAkartR sthaiva kriyeti, trikyayoH prAptireva nAsti kiM pratiSedhena ? ucyate, -prayojakavyApArasyecchAyAzca tadarthatvAt karaNAdikriyArUpasya prakRtyarthasya prAdhAnyam tasya ca karmasthatvAt NisannantAnAmapi karmasthakriyatvam, tathA brUte kathetyatra vacanaM zabdaprakAzanaphalatvAt upAdhyAyenoktaH karotItivat preraNArthavAt vA karmasthakriyArUpam / bhUSAkriyANAM ca bhUSAphalaM zobhAkhyaM karmaNi dRzyata iti karmasthakriyatvam evamanyatrApi bhAvanIyam // 63 // , , nyA0 sa0- -bhUSArtha:- JiT pratiSedhArthamiti - anyathA pRthagyogAt NyantadvArAt JiT pratiSedho na syAt, kiMtu pUrveNa trica eva / kriyAdoM yujAdau ceti dhAtupArAyaNe tu bhvAdisatkAvapi snunamoriti nanu snunamAvakarmakau tatkathamanayoH karmasthakriyatvamityAha- antabhUtavyarthatveneti / atra tu vyantAnAmiti yathA kurvantaM prayuGkte iti atra hi prayojakakriyA devadattAdau sthitA yato devadattaH kaTAdi kurvan caitreNa prayuktaH sa ca karteva / sannantAnAM ceti- icchAyAH prANidharmatvAt, yazca icchati sa kartteva / brUte kathetyatreti nanu vacanakriyA devadatte kattari sthitA, na tu kathAkarmaNi tatkathaM karmasthakriyatvamityAha - zabdaprakAzanaphalatvAditi - asyAM ye zabdAste prakAzamAnA vacanena prakAzyante iti vacanaM karmasthakriyArUpam / preraNArthatvAdveti-ayamarthaH preraNArthI vA atra brUg, tatazca brUta iti hts: ? ziSyeNa budhyamAnAM bodhayatItyarthaH / karaNakriyayA kacit // 3. 4. 14 // ekadhAtau pUrvadRSTayA karaNasthayA kriyayA ekAkarmakriye kartari trikyAtmanepadAni kvacidbhavanti / parivArayanti kaNTakaiH puruSA vRkSam, parivArayante kaNTakA vRkSaM svayameva, kvacinna bhavati sAdhvasizchinatti // 64 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-94 ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnu zAsanabRhadvRttau tRtIyo'dhyAyaH / / 3 / / pratApatapanaH kopi maularAjenavo'bhavat / / ripustrImukhapadmAnAM na sehe yaH kila zriyam // 1 // karaNa kriyayA-ekAkarmakriyeti-etadadhikArAyAtatvAt yojitaM kvacidgrahaNAtta sakarmakatve'pi bhavati / parivArayanti-kvacidityuktyApi na bhavati / ityAcArya0 tRtIyAdhyAyaH samAptaH / / 3 / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / caturtho'dhyAyaH prathamaH pAdaH / dvirdhAtuH parokSA prAktu svare svaravidheH // 4. 1. 1. // parokSAyAM ca pratyaye pare dhAtuddhirbhavati,-dhAtoravasthitasya dvitIyamuccAraNaM kriyate ityarthaH / svarAdau tu dvivacananimitta pratyaye svarasya kAryAt prAgeva dvitvaM bhavati / papAca, papATha, iyAja, Ara, acakamata / dhAturiti kim ? prAzizriyat / 'vetteH kit' (3-4-51) iti vacanAdAmi parokSAkArya na bhavati / dayAMcake, vidAMcakAra / parokSAGa iti kim ? adAt / prAgiti kim ? ninAya, ninayitha, ninyatuH, cakratuH, papau, papatuH, jagmatuH, pradadhat / evamAdiSu vRddhyAdeH svaravidheH pUrvameva dvitvaM siddhaM bhavati / svara iti kim ? didIrvAna , zizIrvAn , jeghrIyate, dedhmIyate, jegiiyte| svaravidheriti kim ? zvi, shushaav| titavanIyiSatItyatra tu svaravidvivacananimittapratyayAjanyatvAnna tataH prAga dvitvam / jagle, mamle iti animittakamAtvam / adhijage iti viSaye prAdezaH / prAktu svare svaravidheriti AdvivacanamadhikAraH, anyathA hi ATiTava ityAdi na sidhyati // 1 // __ nyA0 sa0 dvirdhAtu:0-papAceti-atra punarapi dvivacanaM na bhavati, dviriti vacanAt / ninAyeti-'svarasya pare' 7-4-110 ityanenApi siddham ? naivaM, kAlApekSAyAM sthAnitvA'bhAvaH / zuzAveti-atra hi svaravyaJjanakArya 'vA parokSAyAGi' 4-1-90 iti yvat 'dIrghamavo'ntyam' 4-1-103 / titavanIyiSatIti-tuka vRttItyato'naDantAt kyani sani 'anyasya' 4-1-8 iti dvitvam / svaravidheriti-guNarUpasyetyarthaH / prATiTadityAdi na sidhyatIti-prAgeva Nerlope sati / Adyo'za eksvrH|| 4. 1. 2. // anekasvarasya dhAtorAdya ekasvaro'vayavaH parokSA. pratyaye dvirbhavati / jajAgAra, acakANat / pUrveNa sarvasya dvitve prApte vacanam // 2 // nyA0 sa0-prAdyoMza-anekasvarasyeti-ekasvarasyaikasvareM'ze dvirukte na kiJcida'sya phalaM, yadvA 'ekasvara' 4-4-57 iti saMbandhizabda: sAmarthyAda'nekasvaraM dhAtumAkSipati / ekatsUtraM vinA acakANadityayaM vinazyati, tathA ajUghuNadityapi na tu jajAgAra iti / sanyaGazca // 4. 1. 3. // sannantasya yaGatasya ca dhAtorAdya ekasvaro'vayavo dvirbhavati / titikSate, cikIrSati, / pApacyate, lolUyate / SaSThInirdeza uttraarthH| cakAraH pUrvoktanimittasamuccayArtha uttarArtha eva, tenottaratra parokSAGa sannantayaGantAnAM ca yathAsaMbhavaM dvitvaM siddham // 3 // nyA0 sa0-sanyaGazca-SaSThInirdeza iti-nanvatra sani yaGi ca nimittabhUte ekasva Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-4-7 rasya dvitvaM tataH kathaM saptamI nAdAyi ? ityAha-uttarArtha iti, tenottareNa pratISiSatItyAdi siddhaM, dazitodAharaNA'pekSayA cedamuktaM yAvatA yaGa lupi bobhavatItyAdiSvihApi phalamasti / kiJca cakAra uttarArya evetyatraivakAreNa SaSThItinirdezasya ihArthatvamapi jJAyate / svarAderdvitIyaH // 4. 1. 4. // svarAderdhAtodvivacanabhAjo dvitIyAMza ekasvaro dvirbhavati na tvaadyH| aTiTiSati, aziziSati, aTATayate, azAzyate / prAktu svare svaravidherityeva,-ATiTat , Azizata proNunAva, proNunaviSati, aririSati, aririSatItyatra tu iTa: kAyitvaM na nimittatvam / tato dvitvanimittasya svarAdipratyayasyAbhAvAt prAk svaravidhireva // 4 // nyA0 sa0-svarAde0-prorNa nAveti-atra dvitvarUpe pare kArye NatvazAstrasyA'sattvAt dvitve kRte Natva / aririSatIti-Rk RprApaNe Rz vA, atuma'ritumarItuM vA icchatIti sani AdyAbhyAM 'RsmipUGa' 4-4-48 iti Rzastu 'ivRdha' 4-4-47 ityaneneT / arirISatItyetattu Rza eva, anyathA 'vRtonavA' 4-4-35 iti dI? na syAt / / iTa: kAriyatvamiti-svarAditvAddhAtodvitIyAMzasya iTarUpasya dvitve cikISite iTa: kAyitvamevetyathaH / svaravidhereveti-guNarUpa ityarthaH / na badanaM sNyogaadiH|| 4. 1.5 // svarAderdhAtodvitIyasyAvayavasyakasvarasya bakAradakAranakArAH saMyogasyAdayo na dvirbhavanti / ubjijiSati, aTTiTiSate, aDDiDiSati, undidiSati, indridrIyiSati, aubjijat , ATTiTava , ADDiDat , aundidat / badanamiti kim ? IcikSiSate / saMyogAdiriti kima ? prANiNiSati // 5 // nyA0 sa0-na badanaM-saMyogAdirityasya da: kirbhAve iti puMstvam / ayi rH|| 4. 1.6 // svarAderdhAtodvitIyasyAvayavasyakasvarasya rephaH saMyogAdidvinaM bhavati, 'ayi' rephAtpara AnantaryeNa yakArazcenna bhavati / aciciSati, proNunaviSati, prorNonayate, proNunAva, proNunavata . prAcicata / ayoti kim ? araaryte| praryamAkhyAtavAna , Araryat / saMyogAdirityeva,-aririSati // 6 // nyA0 sa0-ayi ra:-AnantaryeNeti- saptamyA niddiSTe pUrvasya * taccAnantarasyaiveti / Araryaditi-atra svarAdezontyasvaraloparUpo dvitve kArye sthAnI nimittApekSayApi prAvidhiriSyate / nAmno dvitIyAdyatheSTam / / 4. 1.7 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-8-13 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cturtho'dhyaayH| [79 svarAdernAmno dhAtoH dvivacanamAjo dvitIyAdArabhyaikasvaro'vayavo yatheSTaM dvirucyate / azizvIyiSati, azvIyiyiSati, azvIyiSiSati // 7 // nyA0 sa0-nAmno dvi0-'gamyayapa0' 2-2-74 iti pnycmii| yatheSTamiti-yo ya iSTo 'yogyatAvIpsA' 3-1-40 ityanenAvyayIbhAvaH / anyasya // 4. 1.8 // svarAderanyasya vyaJjanAdernAmno dhAtodvivacanabhAjo ekasvaro'vayavo yatheSTaM prathamo dvitIyastRtIyAdirvA'nyatamo dvirucyate / puputrIyiSati, putitrIyiSati, putrIyiyiSati, putrIyiSiSati / putrIyantaM prAyukta apuputrIyat , aputitrIyana , aputrIyiyat // 8 // nyA0 sa0-anyasya-dvitIyAdityadhikAro neSTa iti prathamo dvitIya ityAdyuktam / aputrIyiyaditi-atra 'ata:' 4-3.82 ityanena viSaye'pyakAralopAt paranimittatvAbhAve 'svarasya pare' 7.4-110 iti sthAnitvAbhAvAt yi ityasya dvitvaM, na tu ya ityasya, evaM aasuuyiydityaadissvpi| kaNDvAdestRtIyaH // 4. 1. 1 // kaNDvAderdhAtodvivacanamAja ekasvarastRtIya evAvayavo dvirbhavati / kaNDUyiyiSati, asUyiyiSati AsUyiyat // 9 // punarekeSAm / / 4. 1. 10 // ekeSAmAcAryANAM mate dvitve kRte punadvitvaM bhavati / susoSupiSate, prANiNiniSada, bubobhUyiSate / ekeSAmiti kim ? soSupiSate, prANiNiSata , bobhUyiSate // 10 // ___ nyA0 sa0-punare0 susoSupiSate iti-bhRzArthe yaG 'svaperyaGaGa ca' 4-4-80 iti vRd dvitvaM soSupitumicchati san , 'ataH' 4-3-82 ityanena viSaye'sya lopAt 'svarasya pare' 7-4-110 iti sthAnitvA'bhAve yo luk siddhaH / prANiNiniSaditi-'dvitve'pyante' 2-3-81 ityatra dvitve iti vacanAt dvayoreva NatvaM na tRtIyasyApi / yiH sanveyaH // 4. 1. 11 // Iya'tedvivacanabhAjo yiH san vA dvirbhavati / ISyiyiSati, ISyiSiSati / / 11 // havaH ziti // 4. 1. 12 // juhotyAdayaH ziti dvirbhavanti / juhoti, juhvat / prAktu svare svaravidherityeva,juhavAni // 12 // carAcara-calAcala-patApata-vadAvada-ghanAghana-pATUpaTaM vaa||4. 1.13 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda - 1, sUtra - 14-17 ete zabdA aci kRtadvirvacanA vA nipAtyante / caricalipativadihantInAmajantAnAM dvitvaM hanterhasya ghatvaM pUrvasya ca dIrghaH / caratIti carAcaraH, calAcalaH, patApataH, vadAvadaH, ghanAghanaH / pATayaterajantasya dvitvam hasvatvaM pUrvasya ca Udanto nipAtyate - pATayatIti pATUpaTaH / pakSe, caraH, calaH, pataH, vadaH, hanaH, pATaH / kecittu paTUpaTa iti nipAtayanti / / 13 / / nyA0 sa0-carAcaraghanAghana iti - prathamasya nipAtanAt ghatvaM dvitIyasya tu 'aGa hina' 4-1-34 iti siddhameva / 80 ] cikkida-caknasam / 4. 1. 14 // ciklidacakna sazabdau nipAtyete / klidyateH ke knasyateraci ubhayatra ghaJarthe vA ke dvitvaM nipAtyate / ciklidaH, caknasaH / cakruH yayuH babhruH ityauNAdikAH / / 14 / / nyA0 sa0 ciklida0 - klidauc klidyatIti 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti kaH knasyatItya'c kledanaM klasanaM vA sthAditvAtke / cakruH vaikuNThaH karmaThazca yayuH azvaH yAyAvara: svargamArgazca, babhruH RSiH nakulaH rAjA varNazva, 'haniyA' 733 ( uNAdi ) iti trayo'pi sAdhavaH / dAzvat sAhRt mIdavat // 4. 1.15 // 1 ete zabdAH kvasupratyayAntA nipAtyante / dAzRgu dAne ityasya vavasAvadvitvamaniTtvaM ca nipAtyate / dAzvAn dAzvAMsau, dAzuSI / Sahi marSaNe ityasya parasmaipadama dvitvamupAntyadIrghatvamanitvaM ca nipAtyate / sAhvAn, 'miha secane' ityasyAdvitvamanitvamupAntyadIrghatvaM DhatvaM ca nipAtyate, mIDhvAn / / 15 / / nyA0 sa0-dAzvatsAhvat- ' SahaN marSaNe' ityasya na nipAtanamiSTivazAt / jJapyApo jJIpIp na ca dviH si sani / 4. 1. 16 / / jJaperApezva sakArAdau sani pare yathAsaMkhyaM jJIpopa ityetAvAdezau bhavato na cAnayorekasvaroM'zo dvirbhavati / zrAdeze kRte dvitvaM prApnotIti niSidhyate / AdezasaMniyoge ca niSedhAt zranyatra dvitvaM bhavatyeva / jJIpsati, Ipsati / sIti kim ? jijJapayiSati / 'ivRdha'( 4-4-47 ) ityAdinA vikalpeT / sanIti kim / Apsyati / / 16 / / nyA0 sa0-jJapyApo0- Adeze kRte iti paratvAt prathamamevetyarthaH / jJIpsatIti- jJAMz, jAnantaM prayuGkteo Nig, 'attirI' 4-2 - 21 iti po'ntaH, 'mAraNatoSaNa' 4-1-30 iti hrasvatvaM jJapayitumicchati 'tumarhAt' 3-4-21 iti san / IpsatIti - AplRN lambhane ityasya NijabhAve'pi nityamiTi sAdissan nAsti / Rdha It // 4. 1. 17 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 10-21 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 1 RdhaH sakArAdau sani pare It ityAdezo bhavati na cAsya dviH / Isati / sItyeva ? adidhiSati / / 17 / / nyA0 sa0-Rdha It-IsaMtIti-'ivRdha' 4-4-47 iti veT / dambho dhipa dhIp // 4. 1. 18 // dambhaH sakArAdau sani pare dhipa dhIp ityetAvAdezau bhavato na cAsya dviH / dhipsati, dhIpsati / sItyeva,-didambhiSati / / 18 // zravyApyasya mucermogvA // 4. 1. 11 // mucerakarmakasya sakArAdau sani pare mok ityayamAdezo vA bhavati na cAsya dviH / mokSati mumukSati caitraH, mokSate mumukSate vA vatsaH svayameva / avyApyasyeti kim ? mumukSati vatsaM caitraH // 19 // nyA0 sa0-avyApyasya-na vidyate vyApyaM yasya, yadA nAmanAmnetyAzrayaNAdavidyamAnaM vyApyaM yasya tadA mayUravyaMsakAditvAt mdhypdlopH| mokSate vatsa iti-vAkyakAle mumukSati vatsaM caitraH sa evaM vivakSate, nA'haM mumukSAmi 'bhUSArtha' 3-4-93 iti kyA'bhAvaH / mimImAdAmitsvarasya // 4. 1. 20 // mimImA ityeteSAM dAsaMjJakAnAM ca svarasya sakArAdau sani pare idAdezo bhavati, na caiSAM dviH / DamiMgaTa-mitsati, mitsate zatam , mIti mIcamIMgazograhaNam-mitsate, pramitsati, pramitsate, zatrUn , meti mAMkamAMGkameMDAM grahaNam-mitsati, pramitsate bhUmim , apamitsate yavAn / mAternecchantyeke-mimAsati / dAsaMjJa,-dAma ,-praditsati dAnam , deGaditsate putram , DudAMgaka-ditsati ditsate vastram , doMca ditsati daNDam , Tdhe dhitsati stanam , DudhAMgaka dhitsatidhitsate zrutam / bahuvacanaM vyAptyarthaM, ke tena 'niranubandhagrahaNe na sAnubandhasya' * ityAdi nAzrIyate / svarasyeti kim ? sarvasya mAbhUt // 20 // nyA0 sa0-mimImAdA0-'migmIgo'khalacali' 4-2-8ityAtve mAdvAreNaiva sidhyati ki migrahaNeneti ? satyaM, 'nAmino'niTa' 4-3-33 iti sanaH kitvAdAtvaM na prApnoti / mIti mIcamoMgazoriti-mINa gatAviti yaujAdikasyApi grahaH, yataH mIGacamIMgazAveva gatau vartamAnau yujAdI tena * niranubandhagrahaNe * iti yadya'yaM nyAyaH syAttadA mAMka mAne ityasya matAntareNa kakArAnusvArayoranityatvAt niranubandhagrahaNe sati mAMGak ityetasya grahaNaM na syAt, AdizabdAt ekAnubandhagrahaNe na dvayanubandhakasya lakSaNapratipadoktayorityAdayo'pi nAzrIyante tena DumigTameMDorapi grahaNam / rbh-lbh-shk-pt-pdaamiH|| 4. 1. 21 // eSAM svarasya sakArAdau sani pare ikAra prAdezo bhavati na caiSAM dviH / rabha,-Ari Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-22-25 psate, labha lipsate, zak-zikSati, pat pitsati, pad-pitsate / sotyeva,-pipatiSati / bahuvacanaM zakocazakluTorubhayorapi parigrahArtham / / 21 / / nyA0 sa0 rabhalabha0-zikSatIti-zakIca zikSate ityapi / bahuvacanamiti-anyathA niranubandhatvAddevAdikasyaiva syAt / rAdhervadhe // 4. 1. 22 // rAhiMsAyAM vartamAnasya sakArAdau sani pare svarasyekArAdezo bhavati, na cAsya dviH / pratiritsati, aparitsati / vadha iti kim ? ArirAtsati gurUn / / 22 // avitparokSA-seTthavoreH // 4. 1. 23 // rAhisAyAM vartamAnasya aviti parokSAyAM thavi ca seTi svarasyaikAro bhavati, na cAsya dvirbhavati / redhatuH, redhuH, redhitha, aparedhatuH, aparedhuH, aparedhitha, pratiredhatuH, pratiredhuH, pratiredhitha, pariredhatuH, pariredhuH, pariredhitha, aparedhiva, aparedhima / aviditi kim ? apararAdha / parokSAseTthavoriti kim ? aparAdhyate / vadha ityeva,-ArarAdhatuH / ArarAdhitha // 23 // anaadeshaaderekvynyjnmdhye'tH|| 4. 1. 24 // pravitparokSAseTthavoH parayoryo'nAdezAdirdhAtustatsaMbandhinaH svarasyAto'kArarUpasyAsahAyavyaJjanayormadhye vartamAnasya sthAne ekArAdezo bhavati, na ca dhAtuddhirbhavati / pecatuH, pecuH, pecivAn , pecuSI, peciva, pecima, pecitha, reNatuH, reNitha / avidityeva ? ahaM papaca / parokSAyAmityeva,-pacyate / seTthavItyeva,-papavatha / anAdezAderiti kim ? babhaNatuH, babhaNitha, cakaNatuH, cakaNitha / ekavyaJjanamadhye iti kim ? tatakSatuH, tatakSitha / ata iti kim ? didivatuH / didevitha / avitparokSAseTthavabhyAmAdezAditvasya vizeSaNaM kim ? ihApi yathA syAt / Nam-nematuH; nemuH, nemitha, sehe, sehAte sehire, yujAdauSahaNa sehitha / atra hi animitte natvasatve na tu parokSAnimitte iti / / 24 / / nyA0 sa0-anAdezA0-eke ca asahAye ca te vyaJjane ca tayormadhyaM tasmin / ahaM papaceti-antyaNavo vA NitvAda'kArasaMbhave dvayaGgavaikalyA'bhAva ityantaNavi dazitam , mamathvAnityatraikavyaJjanasya lAkSaNikatvAnna bhavati / ta-trapa-phala-bhajAm // 4. 1. 25 // eSAmavitparokSAseTthavoH svarasyAta etvaM bhavati, na caite virbhavanti / teratuH, teritha, trepe, pAte, trepire, phelatuH, phelitha, bhejatuH, bhejitha / avidityeva,-ahaM tatara, seTotyeva,-babhaktha / ata ityeva,-titIrvAn / taratarato guNarUpatvAt traperanekavyaJjanamadhyatvAt phalabhajorAdezAditvAt na prApnotIti vacanam / bahuvacanaM tu phalatriphalA ityubhayorapi graharaNArtham / / 25 / / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-26-29 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [83 nyA0 sa0-tRtrapa0-teraturiti-prAktu svare 4-1-1 iti bhaNanAt pUrna dvitve 'skRcchatoki' 4-3-8 iti guNe'sya etve na ca dviriti vacanAt kRtamapi dvitvaM nibartate, evaM dhAtorapi jJeyaM, guNarUpatvAt 'na zasa' 4-1-30 iti niSedhaH syAdityAha-taraterityAdi / bahuvacanamiti-anyathA niranubandhagrahaNa ityanena triphalA ityasya na syAt / j-bhrm-bm-trs-phnn-sym-svn-raaj-bhraaj-bhraas-bhlaasovaa| 4.1.26 eSAmavitparokSAseTthavoH svarasyAta etvaM vA bhavati, na caite dvirbhavanti / jeratuH, jajaratuH, jeritha, jajaritha, bhramatu, babhramatuH, bhramitha, babhramitha, vematu, vavamatuH, vemitha, vavamitha / 'udvemastatra rudhiraM rathino'nyonyavIkSitAH' / vamenecchantyanye vesataH, tatrasataH, sitha, tatrasitha pheNatuH, paphaNatuH, pheNitha, paphaNitha, syematuH, sasyamatuH, syemitha, sasyamitha, svenatuH, sasvanatuH, svenitha, sasvanitha, rejatuH, rarAjatuH, rejitha, rarAjitha, bhraje, babhrAje, bhrese, babhrAse, bhlese, banlAse / avidityeva,-ahaM jajara // 26 / / nyA0 sa0-jabhramavama0-rAjasahacaritabhrAjereva grahaNamiti pArAyaNe nirNItam / zrantha-grantho nluka c|| 4. 1. 27 // pranayoH svarasyAvitparokSAseTthavorekArAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya luka ,-na caitau dvirbhavataH / zrethatuH, zazranthatuH, zrethitha, zazranthitha, grethatuH, jagranthatuH, grethitha, jagranthitha / avidityeva,-zazrantha, jagrantha / / 27 / / nyA0 sa0-zranthagrantha-zrathuGa grathuGaD ityanayorlAkSaNikatvAnna bhavati, prakRtipratyayorvacanabhedAnna yathAsaMkhyam' / dambhaH // 4. 1. 28 // dambheravitparokSAyAM svarasya -ekArAdezo bhavati,-tatsaMniyoge nakArasya luka , na cAyaM dvirbhavati / debhatuH, debhuH / pravidityeva,-dadambha // 28 // nyA0 sa0 thevA-vartamAnA thapratyaye svAdeH znunA vyavadhAnAt prAptyabhAva iti parokSAyA eva thapratyaya grahaNam / the vaa||4. 1. 21 // dambheH svarasya the pare ekArAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya luka , na cAyaM dvirbhavati / debhitha, dadambhitha / ___anye tu zranthigranthidambhInAM nalope sati nityametvamicchanti nalopaM tvaviti parokSAyAM nityameva, tena zrethatuH, grethatuH, debhatuH, nalopAbhAve tu zazranthitha, jagranthitha dadambhithetyeva bhavati / anyastvavitparokSAseTthavonityametvamicchati nalopaM tvaviti parokSAyAmeva, tena zrethatuH grethatuH dematuH nalopAbhAve'pi zrenthitha, grenthitha, dembhithetyevecchati / 29 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-30-34 na shs-dd-vaadi-gunninH|| 4. 1. 30 // zasidadyorvakArAdInAM guNinAM ca dhAtUnAM svarasyatvaM na bhavati / vizazasatuH, vizazasitha, dadade, dadadAte, dadadire, vavale, vavalAte, balire, vavaNatuH, vavaNitha, vizazaratuH, vizazaritha, bibhayitha, lulavitha // 30 // ho dH|| 4. 1. 31 // dAsaMjJakasya dhAtohI pare'ntasyaikArAdezo bhavati, na cAyaM dviH / dehi, dhehi / na ca dviriti vacanAtkRtamapi dvitvaM nivartate, tena yaGlupyapi dehIti bhavati / hAviti vyaktinirdezAdiha na bhavati,-dattAt , dhattAt // 31 // nyA0 sa0-haudaH-yaGlupyapIti-pratyAsatteAyAt yasminneva pratyaye dvitvametvaM ca prAptaM tasminneva pratyaye, na ca dviriti pravartate, atra ca yaGa nimittakaM dvitvaM kathaM nivaya'te ? ucyate vyaktyA pravRtteH / derdigiH parokSAyAm // 4. 1. 32 // . deGaH parokSAyAM digirityayamAvezo bhavati, na cAyaM dviH / digye, digyAte, digyire, avadigye, avadigyAte, avadigyire / / 32 // Dhe piba pIpya // 4. 1. 33 // Nyantasya pibaterDe pare pIpya ityayamAdezo bhavati na cAyaM dviH| apIpyata , apIpyatAm , apopyan / pibatinirdezAtpAtena bhavati,-apIpalat / luptativanirdezAdyaGlupyapi na bhavati, apApayat / Ga iti kim ? pAyayati // 33 // nyA0 sa0-De pivaH-luptatinirdezAditi-yataH sUtre pibatyekadezaH piba'nucakre / zraGe hihano ho ghaH pUrvAt / / 4. 1. 34 // hihana ityetayordhAtvorDavajite pratyaye pare dvitve sati pUrvasmAta parasya hasya gho bhavati / prajighAya, prajighIpati, prajeghIyate / prajegheti / han ,-jighAMsati, jaMghanyate, jaGganIti / aGa iti kim ? prAjIyat / aGe dvirvacananimittapratyaye'nantarasya vijJAnAdiha na bhavati, hananIyitumicchati-jihananIyiSati / GaparyadAsAtta riNavyavadhAne bhavati.prajighAyiyiSati / pUrvAditi vacanAnna ca dviriti nivRttam // 34 // nyA0 sa0- ar3e hihano-jaMghanyate iti-kuTilaM hanti 'gatyarthAt' 3-4-11 iti yaGa, yadi hiMsArthastadA 'hano novaMdhe' 4-3-99 iti syAt / prajighAyayiSatIti-prahiNvantaM prayukta Nig vRddhiH, prahAyayitumicchati san / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 35-39 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH jergi: sanparokSayoH // 4. 1. 35 // jayateH sanparokSayodvitve sati pUrvasmAtparasya girAdezo bhavati / jigISati, vijigISate, jigAya, vijigye / sanparokSayoriti kim ? jejIyate / jinAtejirUpasya lAkSaNikatvAjjijyatuH ||35|| [ 85 nyA0 sa0 - jegi: san - pUrvasmAditi yadi pUrvAdityadhikAro na syAttadA dvitvasahitasyApi dhAtorAdezaH syAt, yadvA pUrvasyA bhakta eH syAt na ca vAcyaM kRte'pi 'gahorja : ' 4-1-40 iti syAdvidhAnasAmarthyAnna bhavatItyAzaGkA syAt evamuttaratrApi / ceH kiva / / 4. 1. 36 // cinoteH sanparokSayodvitve sati pUrvasmAtparasya kirAdezo vA bhavati / cikISati, cicISati, cikAya, cicAya, cikye, cicye / sanparokSayorityeva, - cecIyate // 36 // nyA0 sa0 ceH kirvA cikISatIti- 'svara han' 4-1-104 iti dIrghatve dvitve kirUpAdeze puna: 'svarahan' 4-1-104 iti dIrghatvaM yAvatsaMbhava iti nyAyAt / pUrvasyAsve svare yoriva // 4. 1. 37 // dhAtodvitve sati yaH pUrvastasya saMbandhino yorikArasyokArasya cAsve svare pare Asannau iy uv ityetAvAdezau bhavataH / iyeSa, uvoSa, iryAta, iyRyAt / arteryaGlupi dvitve pUrvasyAkAre 'rirau ca lupi' (4-1-56 ) ityanena riroityAgame tadivarNasya ceyabhAve sati ariyata, ariyarIti, eke tvatreyaM necchanti zraryata ayaMrItIti / tanmatasaMgrahArthaM pUrvasyeti yoH samAnAdhikaraNaM vizeSaNaM tena ikArokAramAtrasyaiva pUrvasyeyuvau bhavataH / asva iti kim ? ISatu:, USatuH / svara iti kim ? pipakSati, pupUSati, iyAja, uvApa // 37 // nyA0 sa00 - pUrvasyAsve- iyeSeti - asve svare iti bhaNanAt guNe kRte iyAdezaH, nanviyAdeze'pi vidheye 'svarasya pare' 7-4-110 ityanena guNasya sthAnivadbhAvAdiyuvau na prApnutaH ? satyaM, pare iti saptamI saptamyA ca niddiSTe pUrvasyAnantarasyaiva, atra tu pakAreNa vyavadhAnamiti na sthAnitvaM, asve iti natra niddiSTamanityamiti vA, yadvA sve svara iti vyApteH / nanu tathApi na prApnoti asiddhaM bahiraGgam iti nyAyena guNasyAsiddhatvAt ? na, na svarAnantarya iti nyAyAdayaM nyAyo nopatiSThate / yoH samAnAdhikaraNamiti - yoH kiMviziSTasya pUrvasya na tu pUrvasaMbandhinaH, yadi ikAra-IkAra-ukArAH svAtantryeNa pUrve bhaveyuratra tu rirItyAderadhikasya saMbandhinaH / Rto't // 4. 1. 38 // dhAtodvitve sati pUrvasya Rto'dbhavati / cakAra, vavRdhe ||38|| hrasvaH / / 4. 1.31 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-40-44 dhAtodvitve sati pUrvasya svarAntasya hrasvo bhavati / papau, ninAya lulAva, ku, cakAra, siseke, luloke, tutrauke // 36 // ghorjH|| 4. 1.40 // dhAtodvitve sati pUrvayorgakArahakArayorjakAro bhavati / jagAma, jaghAsa, ha,-jahau, jihIrSati, juhoti, jahAti // 40 // dya teriH|| 4. 1. 41 // dyutedvitve sati pUrvasyota irbhavati / didyute, pradidyutat , dedyutyate, vididyutiSate, vididyotiSate // 41 // nyA0 sa0--dyuteriH-vididyutiSate-ityatra 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 iti sano vA kittvam / dvitIyaturyayoH pUrvI // 4. 1. 42 // dhAtodvitve sati pUrvasya dvitIyaturyayoH sthAne yathAsaMkhyaM pUrvAvAdyatRtIyAvAsannau bhavataH / cakhAna, ciccheda, TiThakArayiSati, tasthau, paphAla, jughoSa, jajhAma, DuDhauke, dadhau, babhAra / dvitIyaturyayoriti kim ? papAca // 42 // nyA0 sa0--dvitIya0-papAceti-atra sAmIpyAt pUrvo nakAraH syAt / tirvA SThivaH // 4. 1. 43 // SThivedvitve sati pUrvasya dvitIyasya tirAdezo vA bhavati / tiSTheva, TiSTheva, teSThIvyate, TeSThIvyate / terikArotroccAraNArthaH tena 'ivRdha'-(4-4-47) ityAdinA veTi tuSThaghaSati TuSThaya pati / pUrvasyetyAdezavidhAnameva jJApayati SThiveH SakAraH ThakAraparaH SThASTayaprabhRtInAM tu tavargaparaH tena tasthau taSTayo ityAdi bhavati / kecittu 'svarebhyaH' (1-3-30) iti dviruktasya chakArasya dvitve sati pUrvasya tyAdezamicchanti / tanmate ucchava-uticchiSati, Rcchat -RticchiSatIti // 43 // nyA sa0--tirvA SThiva:-SThivo bhvAdedivAdezca grahaH, ThakArapara iti-yadyatra SakAraH thakAraparaH syAt tadA'nena tavidhAnaM na kuryAt yata: 'aghoSe ziTa:' 4-1-45 iti Salope 8 nimittAbhAve * iti nyAyena Thasya the 'dvitIyaturyayoH' 4-1-42 iti thakArasya ca te takAraH siddha eva, pakSe TakAravidhAnArthaM tu TirvA SThiva iti sUtraM kuryAdityarthaH / taSTyAviti-atra 'aghoSe ziTa:' 4-1 - 45 iti Salupi nimittAbhAva iti Tasya takAraH / vyaJjanasyAnAdelu k / / 4. 1. 44 // dhAtodvitve sati pUrvasya vyaJjanasyAnAdeluMga bhavati / jagle, mamle, papAca, mATataH, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-45-48 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [87 Rcchat RcicchiSati, ucchet ucicchiSati, aTAThyate / vyaJjanasyeti kim ? svarasya mA bhUt / anAderiti kim ? AdermAbhUt - papAca // 44 // nyA0 sa0-vyaJjanasyA0-RticchiSatIti-anenAghastanacchasya luki nimittAbhAva iti Urdhvasthacasya chaH tato 'dvitIyaturyayoH' 4-1-42 ityanena chasya caH / aghoSe ziTaH // 4. 1. 45 // dhAtodvitve sati pUrvasya ziTastatsaMbandhinyevAghoSe pare luga bhavati, anAdilugapavAdo'yam / caznota, TiSTeva, caskanda / aghoSe iti kim ? sasnau / ziTa iti kim ? papsau // 45 // nyA0 sa0-aghoSe ziTaH-tatsaMbandhinyeveti-atra tatsaMbandhivyAkhyA'bhAve siddha satyArambha iti nyAyAt niyamArthametadityAzaGkA syAt , aghoSa eva ziTaH tatazcanIkasyate ityAdiSveva syAt , na tu lAlasye ityAdiSu paratrA'ghoSAbhAvAt / cakramyate ityatra tu anusvArasya ziTtve'pi evakArAnna luka , atra hi hyAnantaryeNa saMbandhamAtraM na tatsaMbandhyeva mvAgamasya pUrvabhaktatvAt / kaGazca // 4. 1. 46 // dhAtodvitve sati pUrvayoH kakAraGakArayoryathAsaMkhyaM cakAraprakArau bhavataH / cakAra, cakhAna, juGave, niGakArIyiSati // 46 // na kavateryaGaH // 4. 1. 47 // yaGantasya kavatedvitve sati pUrvasya kasya co na bhavati / kokUyate kharaH, zanirdeza: kautikuvatyonivRttyarthaH / cokUyate, kavatiravyakte zabde, kuvatirArtasvare, kautiH zabdamAtre, eSAM pAThe zabdamAtrArthatve'pi gatyarthatvAvizeSe dhAvatigacchatyAdInAmivArthabhedaH / yaGlupi ca-niSedho na bhavati / cokavIti, anye tu yaGlupyapi pratiSedhayanti, kokavIti / yaGa iti kim ? cukuve // 47 // nyA0 sa0-na kavate-pratiSedhayantIti-pratiSedhaM vyAcakSate 'Nijbahulam' 3-4-42 / aagunnaavnyaadeH|| 4. 1.48 // dhAtoryaGantasya dvitve sati pUrvasyAnyAdernImurIrirantavajitasyAkAro guNazcAsatrau bhavataH / pApacyate, aTATyate, cecIyate, lolayate, hAMka-jehIyate, pApacIti, bebhidIti, lolavIti / naitAvAkAraguNau yanimittAviti yaGlupyapi bhavataH / anyAderiti kim vanIvacyate, yaMyamyate, naronatyate, narinati, natti / nanu cAtra apavAdatvAnyAdaya eva bAdhakA bhaviSyanti kiM nyAdivarjanena ? satyam , dvitve sati pUrvasya vikAreSu bAdhako na bAdhaka iti jJApanArtham , tena acIkaradityatra 'laghordIrgho'svarAdeH' ( 4-1-64 ) iti sanvatkArya na bAdhyate // 48 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite nyA0 sa0 - AguNA0- na bhaviSyanti nyAdayo yasya asAva'nyAdiH tasya / apavAdatvAnnyAdaya eveti nyAdInAM tu saMbandhino'ntasya vidhAnasAmarthyAnna prAptiH, ata pUrvasyaiva prApnuta AguNau / sanvatkAryamiti sanvatkAryabAdhe tvacAkaraditya niSTaM syAt / - [ pAda- 1, sUtra- 49-52 nAko lupi // 4. 1. 41 // ohAMk tyAge ityasya dvitve sati pUrvasya yaGo lupyAkAro na bhavati / jahAti, jaheti / lupIti kim ? jehIyate // 46 // vaJca-sransa-dhvansa-bhra Mza-kasa-pata-pada-skando'nto nIH / / 4.1.50 / / eSAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya nIranto'vayavo bhavati / vanIvacyate, vanIvavIti, sanIsrasyate, sanIkhasIti, danIdhvasyate, danIdhvaMsIti, banIbhrazyate, banIbhraM zIti, canIkasyate canokasoti, panIpatyate, panIpatIti, panIpadyate, panIpadIti, canIskadyate, canIskandIti / dorghavidhAnAddhasvo na bhavati // 50 // nyA0 sa0 - vaJcatra sa0 - dyutAdidhvaMsasAhacaryAt srasUGa ityasyaiva dyutAditra so grahaH, sUGa pramAde ityasya tu sAsrasyata iti bhavati / bhraMzirapi bhraMzUGiti bhvAdireva gRhyate bhvAdidhvaMs sAhacaryAt / bhRzuc bhraMzuc ityasya tu bAbhrazyata ityeva / murato'nunAsikasya / / 4. 1. 51 / / akArAtparo yo'nunAsikastadantasya dhAtoryaGantasya dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / bambhaNyate, bambhaNIti, tantanyate tantanIti, jaGgamyate, jaGgamIti / yalavAnAmanunAsikatve tantayya~te, tantayeM, caMcalya~te, caJcaleM, maMmaghate, maMmaveM / ananunAsikatve, tAtayyate, tAtayaH, cAcalyate, cAcalaH, mAmavyate, mAmavaH / zrata iti kim ? tetimyate, joghuNyate, bAbhAmyate / anunAsikasyeti kim ? pApacyate // 51 // nyA0 sa0- murato0- bAbhAmyate iti bhAmi krodhe ityasya rUpam, ye tvanunAsikAntasya dhAtodvitve sati pUrvasyAta iti vizeSaNaM manyante tanmate baMbhAmyata iti tanmatasaMgrahAyAta iti SaSThI vyAkhyeyA / japa- jabha-daha-daza-bhaJja - pazaH // 4. 1. 52 // eSAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / jaMjapyate, jaMjapIti, jaMjabhyate, jaMjabhIti, daMdahyate, daMdahIti, daMdazyate, daMdazIti, bambhajyate, bambhaJjIti, paziti sautro dhAtuH, paMpazyate, paMpazIti / daziti luptanakAra nirdezAt yaGo lupyapi daMzernalopo bhavati / anyastu nalopaM necchati tena dadaMzIti // 52 // * nyA0 sa0 japajabha0-pasa iti dantyAntaM nyAsakArAdayo menire, bhojastu tAlavyA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-53-56] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [89 ntam / jaMjabhIti-AgamazAsanamanityamiti 'jabhaH svare' 4-4-100 iti nAgamAbhAvaH / laptanakAreti-'galupa' 3-4-12 ityatrApi jJApitaM paraM * dvirbaddhaM subaddhaM bhavati * ityatrApi jJApitam / caraphalAm // 4. 1.53 // caraphalajiphalA ityeSAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya muranto bhavati / caMcaryate, caJcurIti, pamphulyate, pamphulIti / bahuvacanaM jiphalAvizaraNe ityasyApi parigrahArtham // 53 // ti copaantyaato'noduH|| 4. 1. 54 // yaGantAnAM caraphalAM takArAdau ca pratyaye upAntyasyAta urAdezo bhavati sa cAnot' tasya guNo na bhavati / caMcaryate, caMcurIti, paMphulyate, paMphulIti, cattiH, brahmaNiH , praphulliH , praphullaH, praphullavAn / prata iti kim ? cArayateH phAlayatezca kvip , tata AcAre kvip , tato yaG caMcAryate paMphAlyate / atraikadezavikRtasyAnanyatvAtprApnoti / anoditi kim ? caMcUrti, paMphulti-atra guNo na bhavati // 54 / / nyA0 sa0-ticopAntyA0-yaGantAnAmiti-dvitve sati jJAtavyaM na pUrvasya upAntyA'kArasya grahaNAt / caJcaryate iti-dvitve satItyadhikArAnna pUrvamutvam / cUttirityatra tu dvitvA'saMbhavAt dvitvA'bhAve'pIti dRzyam / ttiriti-caraNaM 'samaja' 5-1-99 iti samAvezArthatvAt 'thravAdibhya:' 5-1-92 ktiH / praphulla iti-triphaletyasya yadA phalati smeti vAkye ktastadA 'Adita:' 4-4-71 iti nityamiDa'bhAvaH, phalitumArabdha iti Arambhe kte tu 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iti veTa , phalaniSpattAvityasya tu nityamiT / caJcAryata iti-carantaM prayuGakte Nig vRddhiH cArayatIti kvip 'NeraniTi' 4-3-83 cArivAcarati 'kartu : kvip' 3-4-25 gahitaM cArati evaM paMphAlyate iti / RmatAM riiH|| 4. 1. 55 // RkAravatAM dhAtUnAM yaGantAnAM dvitve sati pUrvasya rIranto bhavati / nateca-narInatyate, dRza-darIdRzyate, vRtUG varIvRtyate, vRdhUGa varIvRdhyate, kRpauG-calIkkRpyate, dhaja darIdhajyate, pracchaMta-parIpRcchayate, ovazcauta varIvRzcyate, grahIza-jarIgRhyate, pracchivazcigrahINAmakAre kRte Rmattvam / RmatAmiti kim ? cekrIyate , jehIyate / kRgahago robhAve kRte dvitvamiti RmattvaM nAsti, bahuvacananirdezo lAkSaNikaparigrahArthaH / / 55 / / nyA0 sa:-RmatAM-calIklapyate-dvitvAt prAgeva 'Rra lalam' 2-3-99 ityasya pravRttau tato dvitve * RkAropadiSTam * iti nyAyena lukArasyApyAt / darIdhajyate itiikAropAntyamiti kecittanmate bhRzaM dhrijati dedhrijyate iti / cekrIyate iti-'Rto rI:' '4-3-109 tato dvitvam / rirau ca lupi // 4. 1, 56 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-57-60 RmatAM dhAtUnAM yaGo lupi dvitve sati pUrvasya rirau rI cAnto bhavati / kR-carikati, carkati, carIkati, ha-jarihati, jarhati, jarIhati, narinRtIti, narinati, na tIti, nati, narInRtIti, narInati, varivRzcIti, varivRSTi, vavRzcIti, varvRSTi, varIvRzcIti, varIvRSTi, caliklupIti, calikalpti, calklupIti, calkalpti, calIklapIti, calIkalpti / lupIti kim ? narInRtyate / RmatAmityeva,-kR-cAkarIti, cAkati, cAkIrtaH, cAkirati, gR,-jAgalti, tR-tAtati // 56 / / nyA0 sa0-rirau ca 0-varIvRSTIti-'saMyogasyAdau' 2-1-88 iti zalope 'yajasRja' 2-1-87 iti casya SaH, pare guNe vidheye zalopazcA'san iti guNAbhAvaH / jAgaltItiayvRllenadityukteryaGlupyapi 'gro yaGi' 2-3-101 iti latvam / nijAM zityet // 4. 1,57 / / nijivijiviSAM trayANAM ziti dvitve sati pUrvasyaikArAdezo bhavati / nenekti, nenikte, nenijyAta , nenektu, anenek , vevekti, vevikte, deveSTi, veviSTe / zitIti kim ? nineja, ninikSati, anInijat / nijAmiti bahuvacanena nijivijiviSastraya evAdAdiparyantapaThitA gRhyante // 57 / / p-bhuu-maahaa-ngaamiH|| 4.1, 58 // praRbha mA hAG ityeteSAM ziti dvitve sati pUrvasyekAro bhavati / pipati, pipRyAta , iti, iyayAva , birbhAta, bibhRyAt , mimIte, amimIta. jihIte, ajihIta / kecittu pa pAlanapUraNayoriti juhotyAdau dorghatvaM paThanti, tanmatasaMgrahArthaM pRzca Rzceti vigraho''ta eva ca bahuvacanam / pipati, pipUrtaH pipUryAt / hAGiti GakAraH kim ? ohAMk-jahAti / zitItyeva,-papAra, Ara, babhAra, mame, jhe| zitIti dvitvasya vizeSaNaM kim ? parpati, parIpati / atra yaGantasya dvitvaM na zitIti na bhavati / / 5 / / nyA0 sa0-pabhRmAhA-ziti dvitve sati bhaNanAt paGta ityasya vyudAsaH / sanyasya // 4. 1. 51 // dhAtodvitve sati pUrvasyAkArasya sani pare ikAro bhavati / pipakSati, pipAsati, pratISiSati, jihvAyakoyiSati / sanIti kim ? papAca / asyeti kim ? lulaSati, pApaciSate // 59 / ontisthApavarge'vaNe // 4. 1. 60 // dhAtodvitve sati pUrvasyokArAntasyAvarNAnte jAntasthApavarge parataH sani pare ikAro'ntAdezo bhavati / jusautro dhAtuH-jijAvayiSati, yiyaviSati, yiyAvayiSati, rirAvayiSati, lilAvayiSati, pipaviSate, pipAvayiSati, vibhAvayiSati, mimAvayiSati / proriti Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-61-62 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [61 . kim ? pApaciSate / jAntasthApavarga iti kim ? avatutAvayiSati, juhAvayiSati, zuzAvayiSati / avarNa iti kima ? bubhUSati, jujyAvayiSati / sanItyeva,-lulAva / nanu NyantAnAM vRdadhyavAdezayoH kRtayodvitve sati pUrvasyAkArAntatA na sabhavati, tatra 'sanyasya' (4-1-59 ) ityanenaiva siddhe ki guruNA sUtreNa, etAvatta vidheyam 'oH paye'vaNe' itipipaviSati, yiyaviSatItyatra pUrvasyokArAntasyetvaM yathA syAt ? satyaM, * Nau yatkRtaM kArya tatsarva sthAnivadbhavati * iti nyAyajJApanArtha vacanam , tena pusphArayiSati cakSAvayiSati, zuzAvayiSatItyAdyapi siddham / etacca jJApakaM jAntasthApavargavat anyatrApyavarNa eva draSTavyam , tenAcikItadityatrekAravato dvirvacanaM siddham // 60 // ___ nyA0 sa0-ontisthA0-yiyaviSatIti-'yugaz yotumicchati yumizraNe yavitumicchati san 'ivRdha' 4-4-47 iT / juhAvayiSatIti-hvayantaM prayukta Nig 'Nau Gasani' 4-1-88 iti NiviSaye'pi yvRt , hAyayitumicchati-huMk ityasya tu hAvayitumicchati san / zuzAvayiSatIti-zvayantaM prayuGa kte Nig 'zvervA' 4-1-89 iti NiviSaye vRt , zvAyayitumicchati / anyatrApIti- orjAntasthApavarge'pItyarthaH, tenAcikIrtaditi-nanu koAdezasyAnimitte eva vidhAnAt nimittatvA'bhAve kathaM Nau yatkRtaM kAryam * iti nyAyena sthAnitvaprAptiriti ? satyaM-yadvinA yanna bhavati tattasya nimittamiti kRtvA Nij nimittaM kIrteH, yatazcurAdInAM Nic avazyameva bhavati, tato NisaMniyoge koldezo'ta nimittatvam / zru-su-dru-jhuplucyorvA // 4. 1. 61 // eSAM sani pare dvitve sati pUrvasyokArAntasyAntasthAyAmavarNAntAyAM parata ikAro'ntAdezo vA bhavati / zizrAvayiSati, zruzrAvayiSati, sisrAvayiSati, susrAvayiSati, didrAvayiSati, dudrAvayiSati, piprAvayiSati, puprAvayiSati, piplAvayiSati, puplAvayiSati, cicyAvayiSati, cucyAvayiSati / vacanAdekenAvaNenAntasthAyA vyavadhAnamAzrIyate / avarNa ityeva,-zruzrUSate, suna Sati / orityeva,-sonaviSati // 61 // nyA0 sa0-zrutra dru0-sosraviSatIti-kuTilArthe yaGa lubantasya sani sravateH prayogaH, yadi zRNoteH syAttadA sani pratyaye pare 'zruvo'nAGa prateH' 3-3-71 ityAtmanepadaM syAt, ataH kAraNAt zodhitam / svapo NAvuH / / 4. 1. 62 // sanoti nivRttam , svapeNauM sati dvitve kRte pUrvasyokArontAdezo bhavati / sussvaap| yiSati, svapeNau Nake kyani No Deca asuSvApakIyat / svApeH kvibantAtkartuH kvipi yaGa. soSvApyate / anye tu Nau sati kvibanimittAnantarye evecchanti / svApakIyateH sani siSvApakIyiSati / NAviti kim ? NakAntAkyani sani ca siSvApakoyiSati / svapo NAviti kim ? svApaM cikIrSati siSvApayiSati,-atra na svapeNirghanA vyavadhAnAt / svapo Nau sati Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-63-64 avAna dvitva iti kim ? soSopayiSati,-atra yaGlubantAva dvitve sati Nirna tu Nau tati dvitvamiti // 62 // nyA0 sa0-svapo0-anantarA'nantaribhAvasaMbandhe SaSThI AnantaryaSaSThyAH phalamasu. pvApakIyat , sanIti nivRttaM kAryAntaravidhAnAt / nanva'svApapakIya dityAdau 'svapoNAvaH' 4-1-62 ityukAraH kathaM na ? ucyate-svapeH saMbandhI akAro nAsti, kiMtu NakasaMbandhI akAra iti / siSvApakoyiSatIti-svapantaM prayuGakta Nig , svApayatIti NakaH, svApakamicchati kyan , svApakIyitumicchati san , tato 'Nistoreva' 2-3-37 iti Satvam / soSopayiSatIti-bhRzArthe yaG lup 'svapeya Ga Ga ca' 4-1 80 iti yaGa lupyapi svat , tato dvitvaM, soSupataM prayuGa kte Nig soSopayitumicchati san 'Nistoreva' 2-3-37 iti Satvam / asamAna-prayojitavAniti prayuktavAnityarthaH, yaujAdikasya prayogAt / avIvadata vINAmiti-vadati vINA tAM parivAdakaH prayuktavAn tama'nyaH prayuktavAn Nigadvaya / yadyapyatra Nau Nerlopau'bhUtathApi na samAnalopaH, yato NAviti jAtyA ekavacanaM tatazca yaH kazcit Nig sa sarvo'pi nimittatayopAttaH, ataH sa lupto'pi nimittaM, evamapIpaThadityatrApIti / asamAnalope sanvallaghuni De / / 4. 1. 63 // na vidyate samAnasya lopo yasmin Gapare Nau dvitve sati pUrvasya laghuni dhAtvakSare pare sanIva kArya bhavati / sanyasyetvamuktamihApi tathA acokarata , ajIharat / 'ontisthApavarge'vaNe' ( 4.1-63 ) ityuktamihApi tathA-ajIjavata , prayIyavat , arIravata , alIlavata , apIpavana , abIbhavat , amImavat / 'zruna druplucyorvA' (4-1-91) ityuktamihApi tathA-azizravat , azuzravat , adidravat , adudravat , apipravat , apupravat , apiplavat , apaplavata , acicyavata, acacyavat / anyasya na bhavati-ananavata, aja havata / laghanIti kim ? atatakSat , abamANat , acikramat , acikvaNat ityAdI anekavyaJjanavyavadhAne'pi sthAdInAmittvabAdhakasyAtvasya zAsanAt sanvadbhAvo bhavati, na tu svarakhyaJjanavyavAye'pi tena ajajAgarat / NAvityeva, acakamata / asamAnalopa iti kim ? pracakathata , dRpadamAkhyAt adadRpat / paTuM laghu kaSi hari vAkhyat apIpaTat , alIlaghat , acIkapat , ajIharata ityAdau tu vRddho kRtAyAM sandhyakSaralopa iti asmaanloptvaatsnvddhaavH| NAviti jAtyAzrayaNAta vAditavantaM prayojitavAn avIvadadvINAM parivAdakena, apIpaThanmANavakamupAdhyAyena,-atra Ne samAnasya lope'pi bhavati // 63 / / lghordiirgho'svraadeH|| 4. 1. 64 // asvarAderdhAtorDapare'samAnalope Nau dvitve sati pUrvasya laghorlaghuni dhAtvakSare pare do| bhavati / acocarat , pralIlavat , atUtavat abUbhujat / laghoriti kim ? aci Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-65-68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 93 kSaNat / asvarAderiti kim ? auM navat / UrurivAcaratIti kviblope jau auriravat / laghunItyeva,-atatakSat / NAvityeva,-acakamata / Ga ityeva,-riramayiSati / asamAnalope ityeva,-pracakathat , adadvaSat / NijAtyAzrayaNAt avIvadadvINAM parivAdakena / / 64 / / ___ nyA0 sa0-laghordIrgho0-pracIcaraditi-nanu 'svarasya' 7-4-110 iti paribhASayA pUrvasminnitve vidheye svarAdezasya hrasvasya sthAnitvena laghunItyabhAvAditvaM na prApnoti ? ucyate, 'svarasya' 7-4-110 iti pUrvasmin ( kAlApekSayA dezApekSayA vA ) sthAnitvamatra tu kAlApekSayA itvasya paratvaM yataH prathamamupAntyahasvastata itvamiti, dezApekSayA tu paribhASAyA anityatA, tathAhi-pUrvadeze hrasva iti paribhASAprasaktiH / smRhatvaraprathamradastaspazeraH / / 4. 1. 65 // eSAM dhAtUnAmasamAnalope upare Nau dvitve sati pUrvasyAkAro'ntAdezo bhavati, snvdbhaavaapvaadH| smR, asasmarata, dR, adadarata ,-patra paratvAddIrgho'pi na bhavati / tvara,atatvarat , pratha, apaprathat , mrada,-amamradat , stR-atastarat , spaza-apaspazat // 65 // nyA0 sa0-smRdRtvara0-sanvAdbhAvApavAda iti-bahuprayogApekSayedamukta yAvatA dIrghasyApi / apaspazaditi-spaziH sautra, spaziN iti Niganto vA, kecittu paSIsthAne spazIti paThanti tasya vaa| vA vessttcessttH|| 4. 1. 66 // veSTa veSTordhAtvorasamAnalope upare Nau dvitve sati pUrvasya prakAro'ntAdezo vA bhavati / pravaveSTat , aviveSTat , acaceSTat , aciceSTat // 66 // I ca gaNaH // 4. 1. 67 // gaNeGapare Nau dvitve pUrvasyekAro'kArazcantAdezo bhavati / prajIgaNat , ajagaNat, gaNeradantatvena samAnalopitvAtsanvadbhAvo dIrghatvaM ca na prApnotItItvavidhiH / 'bhUridAkSiNyasaMpannaM yatvaM sAntvamacokathaH' iti prayogadarzanAdanyeSAmapi yathAdarzanamItvamicchantyeke // 67 / / nyA0 sa0-I ca gaNaH-nanu I vA gaNa iti kriyatAmadantatvena samAnalopitvAdeva pakSe'jagaNaditi bhaviSyati ? satyaM, curAdibhyo Nic anityo Nicsanniyoge evaiSAma'dantatvaM tada'bhAve tada'bhAvAda'jagaNaditi na sidhyet kitva'jogaNadityeva / asyAderAH parokSAyAm // 4. 1. 68 // parokSAyAM dhAtodvitve sati pUrvasyAderakArasyAkAro bhavati / ATatuH, ATuH, ATitha, AdatuH, prAduH, Aditha / asyeti kim ? iiytuH,-iiyuH| Aderiti kim ? papAca / parokSAyAmiti uttarArtham // 68 / / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 64 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [pAda 1, sUtra-69-72 nyA0 sa0-asyAde0-'lugasyAdetyapade' 2-1-113 ityasyA'pavAdaH / uttarArthamiti-iha tu parokSAyA anyasmin yaGAdau pratyaye dvitve sati AdAvakArasyA'sambhavAt / anAto nazcAnta RdAdyazausaMyogasya // 4. 1. 61 // RkArAderaznoteH saMyogAntasya ca dhAtoH parokSAyAM dvitve pUrvasyAderakArasyAnAta prAkArasthAne'niSpannasyAkAro bhavati kRtAkArAttvasmAnno'ntazca / RdAdi,-AnadhatuH,pAnadhuH Anaje, prAnajAte, prAnajire, azo, Anaze, AnazAte, Anazire / saMyoga,-Anarca, prAnacatuH AnaJja, AnaJjatuH, AnaGga, prAnaGgatu, Anarcha, aanchetuH| RdAderiti kim ? pAra, AratuH / azAvityaukAraH kim ? aznAtermAbhUt , prAza, AzatuH / saMyogasyeti kim ? ATa, ATatuH / anAta iti kim ? Achu, AyAme-AJcha, prAJchatuH / kazcidatrApIcchati / AnAJcha, AnAJchatuH AnAJchuH / / 59 // nyA0 sa0-anAto na-na vidyate At sthAnitayA'syo mAnacheti-prathamaM dvitvaM tata: 'skRcchRtaH' 4-3-8 iti guNaH / Areti Rk R prApaNe vA Nava dvitvaM 'Rto't' 4-1-38 'asyAdeH, 4-1-68 iti AkArastato 'nAmino'kali' 4-3-51 iti vRddhiH, Adyantavadekasminnityapi na yato yathA'ntyavyapadeze RdAditvaM evamAdivyapadeze Rdantatvamapi tata Rt Adireva yasyetyavadhAraNenA'sya nirAsaH / bhUsvaporadutau // 4. 1. 70 // bhUsvap ityetayoH parokSAyAM dvitve sati pUrvasya yathAsaMkhyamakArokArau bhavataH / babhUva, babhUvatuH, babhUve caitreNa, anubabhUve kambalaH sAdhunA, suSvApa, suSvapitha / parokSAyAmityeva,-bubhUpati, bobhavAcakAra / kecitta kartaryeva bhuvo'kAramicchanti na bhAvakarmaNo tena bubhUve caitreNa, anububhUve kambalaH sAdhunetyeva bhavati / / 7 / / ___ nyA0 sa0 jyAvyevyadhi0-saMvivyAyeti-'yajAdivazvacaH' 4.1-72 iti svRdbAdha. nArthamikArasyApi iH / vivyacitheti-'kuTAdeGidvat' 4-3-17 ityaneneTo Gitve'pi 'vyaco'nasi' 4-1-82 iti na yvRt , samAsAntAgama iti nyAyAt kuTAdigaNanirdiSTasya ngitvsyaa'nitytvaat| jyAvyevyadhivyacivyatheriH // 4. 1. 71. // eSAM parokSAyAM dvitve sati pUrvasyekAro bhavati / jyA,-jijyau, jijyitha / vyegasaMvivyAya, saMvivyayitha / vyadh-vivyAdha, vivyadhitha / vyac ,-vivyAca, vivyacitha / vyatha - vivyathe, vivyathAte, vivyathire parokSAyAmityeva,-vAvyathyate / / 71 // yajAdivazavacaH sasvarAntasthA vRt // 4. 1. 72 // yajAdInAM vazavacozca parokSAyAM dvitve sati pUrvasya sasvarAntasthA mvRt ikAra Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-73-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 95 ukAraRkArarUpA pratyAsattyA bhavati / iyAja, iyajitha, veMga-uvAya, uvayitha, DuvapIuvApa, uvapitha, vahIM,-uvAha, uvahitha, vada-uvAda, uvaditha, vasaM-uvAsa, uvasitha, vyegaH pUrveNekAravidhAnabalAt hagazvayatyostu pUrvasyAntasthAyA abhAvAt na bhavati / vazuvAza, uvazitha / vaciti vazsAhacaryAt vacaMka bra gAdezo vA AdAdiko gRhyate na yaujAdikaH / uvAca, uvacitha / parokSAyAmityeva,- yAyajyate, vAvacyate // 72 / / nyA0 sa0 yajAdivaz0-uvayitheti- sRjizi' 4-4-78 iti veTi 'pvo:pva'ya' 4-4-121 iti ya lupi uvatha, vahestu uvoDha iti bhavati / hagazvayostviti-dvitve hvaH' 4-1-89 vA parokSAyaDi' 4-1-90 ityanena ca svavidhAnAt vikalpapakSe'pi 'vyaJjanasya' 4-1-44 iti lukpravRteH / na vayo ya // 4. 1. 73 // pUrvasyeti nivRttamasaMbhavAt / vegAdezasya vayeryakAraH parokSAyAM vRnna bhavati / UyatuH UyuH / / 73 // nyA0 sa0- na vayo ya-Uyaturiti-veMg 'vervaya' 4-4-16 'yajAdivaceH kiti' 4-1-79 vakArasya vRt , dvitve 'vyaJjanasya 4-1-44 iti yalope 'samAnAnAm' 1-2-1 iti dIrghaH, atra 'yajAdivace:' 4-1-76 ityanena yakArasya vakArAkAreNa saha vRtpraapnoti| veryH||4. 1. 74 // vego'yakArAntasya pUrvasya parasya ca parokSAyAM vRnna bhavati / vavI, vavitha / aya iti kim ? uvAya, uvayitha // 74 / / nyA0 sa0-veraya0-vavAviti-vervaya' 4-4-16 ityasya vikalpapravRttervaya'bhAvaH, atra 'yajAdivaz' 4-1-72 iti prathamasya na prApnoti / uvAyeti-atra vayAdeze kidasbhAvAt 'yajAdivace' 4-1-76 ityasyApravRttau dvitve 'yajAdivaz' 4-1-72 iti pUrvavakArasya vRt / aviti vA // 4. 1.75 // vego'yakArAntasyAviti parokSAyAM parato mvadvA na bhavati / bavatuH, vavaH, UvatuH, UvaH / dvitve kRte paratvAddhAtoravAdeze sati pazcAt pUrvasya samAnasya dIrghaH / aya iti kim ? UyatuH, UyuH / / 7 / / nyA0 sa0-pravitivA-vacaturiti-dvitvAt prAgeva 'yajAdivaceH 4-1-76 ityanena prAptamanena vikalpyate, dvitve tu kRte pUrvasya 'yajAdivaz' 4-1-72 iti prAptaM 'verayaH' 4-1-74 ityanena niSidhyate / Uvaturiti-atra pUrvaM yvRttato dvitvaM * vRtsakRt * iti nyAyAt pazcAtvakArasya na yvat / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [ pAda 1, sUtra - 76-80 jyazca yapi // / 4. 1. 76 // jyA ityetasya vegazca yapi pare vRnna bhavati / prajyAya, upajyAya, pravAya upavAya // 76 // vyaH / / 4. 1. 77 // vyego yapi pare vRnna bhavati / pravyAya, upavyAya / yogavibhAga uttarArthaH // 77 // saMparvA // 4. 178 // saMparibhyAM parasya vyego yapi pare vRdvA na bhavati / saMvyAya - saMvIya, parivyAya, parivIya | nirapekSatvenAntaraGgatvAt prAgeva yvRto dIrghatvam, na tu to'ntaH / samo necchantyeke / tena nityaM saMvyAya ||78 // yajAdivaceH kiti / 4. 1. 71 // neti nivRttam, yajAdInAM dhAtUnAM vacezca sasvarAntasthA kiti pratyaye pare vRt bhavati / yajIM, - IjatuH, IjuH, ijyate, ijyAt, iSTa:, - iSTavAn, IjivAn, iSTvA, iSTi, veMg, - UyatuH, UyuH / 'aviti vA' ( 4-1-75 ) iti vacanAt vavatuH, vavuH, UvatuH, UvuH, Uyate, UyAt, utaH, utavAn / vyeMg-saMvivyatuH, saMvivyuH, -saMvIyate, saMvIyAt, saMvItaH, saMvItavAn / g-hUyate hUyAt, hUtaH - hUtavAn / vapIM, UpatuH, upu: - upyate upyAt, uptaH, uptavAn / vahIM UhatuH UhuH, uhyate uhyAt, UDhaH, UDhavAn / zvi- zUyate, zUyAt, zUnaH, zUnavAn / vada - UdatuH, UduH, udyate, udyAt, uditaH, uditavAn / vasaMUSatu:, USuH, uSyate, uSyAt, uSitaH, uSitavAn / vaciti vack brU gAdezo vA - Ucatu:, Ucu:, ucyate, ucyAt, uktaH, uktavAn / yaujAdikasya tu na bhavati, - vacyate / kitIti kim ? iyAja, yakSISTa, vAvacyate, vaktA // 76 // nyA0 sa0-yajAdivace0 - neti nivRttamiti prApterabhAvAt / iSTiriti - 'AsyaTi' 5 -3 - 17 iti kyapsamAvezArthaM zravAdikatvAt ktiH / uta iti kvipi tu ut utau uta iti, paramate tu U: uvau uvaH, te 'dIrghamavo'ntyam' 4-1-103 ityatra ava iti na kurvate / jAdikasya tu na bhavatIti nityANijantairyajAdibhiH sAhacaryAdityarthaH / svaperyaGGe ca // 4. 1. 80 // svaperyaGi Ga kiti ca pratyaye sasvarAntasthA yavRt bhavati / soSupyate, soSupIti / yaGlupinecchantyanye- sAsvapti / NimantareNa GasyAsaMbhavAt svapitirNyanto labhyate / asUSupat / Ge, yvRt, guNo, hrasvatvaM, dvitvaM, pUrvasya dIrghatvamityatra - kramaH / kiti, - suSupatuH, supte, supyAt, suSupsati / eSviti kim ? svapiti / ghaJantAdapi kecidicchanti / svApamakarot asuSupat // 80 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 1, sUtra- 81-84 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [ 67 nyA0 sa0-svapeyaGGe ca asUSupaditi na ca vAcyaM prAk tu svare0 * iti nyAyAt dvitvameva bhaviSyati na NigAzrito guNaH, yato yadi tenaiva dvitvanimittena pratyayena janyate svaravidhistadaiva na syAda'tra tu dvitvanimittapratyayA'janya iti / asuSupaditi-svamate tu asasvApaditi / jyAvyadhaH kGiti // / 4. 1. 81 // jinAvidhyatezca sasvarAntasthA kiti Giti ca pratyaye pare vRt bhavati / jijyatuH jIyate, jIyAt, jIna:, Giti - jinAti, jejIyate, jejeti, vividhatuH, vidhyate, vidhyAt, viddhaH Giti - vidhyati, vaividhyate, veveddhi / kGiti iti kim ? jyAtA, vyaddhA / / 61 // nyA0 sa0 jyAvyadhaH - pratyaya iti vizeSyaM kGitIti vizeSaNamato dhAtunimittayoryathAsaMkhyaM na bhavati / jinAtIti- vRt 'dIrghamavontyaM' 4-1-103 'pvAdeha svaH' 4-2-105 / vyaco'nasi / 4. 1. 82 // vyaceH sasvarAntasthA'svajate viGati pratyaye pare vRdbhavati / vicitA, vicitum, vevicyate, vicati / anasIti kim ? uruvyacAH // 82 // | nyA0 sa0- - vyaco'nasi viciteti- kuTAditvAt Gitve yvRt / uruvyacA itiuruvicati asitya saH kuTAditvAt Gitvam / zerayaGi / 4. 1. 83 // vazeH sasvarAntasthA ayaGi kGiti pratyaye pare vRdbhavati / uzyate, UzatuH uzitam, uSTa, uzanti / ayaGIti kim ? vAvazyate / viGatItyeva - vaSTi ||83 // graha-vrasca bhrasja-pracchaH // 4. 1. 84 // grahAdInAM sasvarAntasthA kGiti pratyaye pare vRdbhavati / jagRhatuH, jagRhu: gRhyate, gRhItaH, jighRkSati, gRhNAti, jarIgRhyate, jarIgRhIti, vRzcyate, vRSaNaH, vRzcati, varIvRzcyate, bhajjyate, bhRSTa:, bhRjjati, barIbhRjjyate, pRcchayate, pipRcchiSati pRSTaH, pRcchatiH, parIpRccha te pRcchA / viGatotyeva - grahItA, vajrazvatuH vabhrajjatuH papracchatu praznaH / vyacivazivazcisjipracchonAM paJcAnAM yaGlubantAnAM necchantyanye / tas, - vAvyaktaH / nAmni tikvAvyaktiH, vAvaSTaH, vAvaSTiH, vAvraSTaH, vAvraSTiH, bAbhraSTaH, bAbhraSTiH, pApraSTaH, pApraSTiH / zranye tu 'prakRtigrahaNe yaGlubantasyApi grahaNam' iti yaGlupyapi manyante tena veviktaH, veviktiH, varivRSTaH, barivRSTiH baribhRSTaH, baribhRSTiH, paripRSTaH paripRSTiH / apare vicativRzcatibhRjjati pRcchatInAM nityaM vRt jyAdInAM tvanityamiti manyante tenedaM siddham 'tasyAstrayastrInapi vivyadhuH zaraiH' iti zranye tu vividhurityevAhuH ||84 // tu Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda - 1, sUtra - 85-86 nyA0 sa0- grahavrazca 0 - pRcchyate iti kyasya sAnunAsikatvaM nAdRtamiti 'anunAsike ca' 4-1-108 iti zo na bhavati / varivRSTa iti vazastu bhASyakRtApyanudAhRtatvAnna darzitaM, prayogastu voSTi: voSTa iti Tippana kRtaH / 68 ] vyesyamoryaGi / 4. 1. 85 // vyesyamoH sasvarAntasthA yaGi vRdbhavati / vevIyate, vevayIti, sesimyate, se simIti / yaGlupinecchantyanye / vAvyAti, saMsyanti / yaGIti kim ? vyayati // 85 // cAyaH kI / / 4. 1. 86 cAyugityetasya yaGa kI ityayamAdezo bhavati / cekIyate / dIrghanirdezo yaGlubartha:cekItaH // 86 // nyA0 sa0 - cAyaH kI- dIrghanirdezAt yaGa lupyapyAdeza ityarthaH, anyathA hi yadi sAkSAt yaGayAdezaH syAttadA 'dIrghazcvi' 4 3 108 iti dIrghaH siddhaH, evaM 'pyAyaH pI' ityatrApi / dvitve hvaH // 4. 1. 87 // hvayadvitvaviSaye sasvarAntasthA vRdbhavati / juhAva, juhuvatuH, johUyate, johavIti, juhuSati / anenaiva siddhe uttarasUtrakaraNaM Neranyasmin dvitvanimittapratyayavyavadhAyake vRtmAbhUdityevamartham teneha na bhavati -hvAyakamicchati hvAyakIyati / tataH san jihvAyakIyaSati // 87 // , Nau sani // 4. 188 // hvayateH sasvarAntasthA Gapare sanpare ca Nau viSaye vRdbhavati / ajuhavat, juhAva - yiSati / NAviti viSayasaptamIti kim ? NiviSaya evAntaraGgamapi yakArAgamaM bAdhitvA vRdyathA syAt / GasanIti kim ? hvAyayati // 88 // nyA0 sa0- nauGasani0 yakArAgamaM bAdhitveti - upalakSaNatvAt Nau yatkRtaM kAryam iti ca vRt yathA syAditi, kRte tu yvRti yo na bhavati, 'atirI0 4-2 - 21 iti pvAgamabAdhakatvena Adantebhyo yasya pravRtteH / zvervA // 4. 1. 81 // zvayateH sasvarAntasthA Gapare sanpare ca Nau viSaye vRdvA bhavati / azUzavat, azizvayat zuzAvayiSati, zizvAyayiSati / viSayavijJAnAdantaraGgamapi vRddhyAdikaM vRtA bAdhyate kRte ca tasminvRddhiH, tata zrAvAdeza upAntyahasvatvam, tato NikRtasya T Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-90-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [66 sthAnitvAt zodvitvam tataH pUrvadIrgha iti kramaH / NAvityeva,-azizviyat , zizvayiSati / / 86 // nyA0 sa0-zvervA - viSayavijJAnAdityAdi-nanu vidhAnasAmarthyAdeva vRddhyAdika bAdhitvA yvRdbhaviSyati kiM viSayavyAkhyAnena ? naivaM,-vRddhau kRtAyAma'pi yasyApi yvat prApnoti, ato vidhAnaM caritArtham / vA parokSAyaGi // 4. 1. 10 // zvayateH sasvarAntasthA parokSAyAM yaGi ca pare vA vRt bhavati / zuzAva, zizvAya, ahaM zuzava, zizvaya, zuzuvatuH, zizviyatuH, zuzavitha, zizvayitha, zozUyate, zozavIti, zezvIyate, zezvayoti / avitparokSAyAM kittvAdyajAditvena prApte viti parokSAyAM yaGi cAprApte vibhASA 60 // nyA0 sa0 vA parokSA0-zuzuvaturiti-'dIrghamavaH' 4-1-103 iti dIrgha dvivacanam / pyAyaH pii|| 4. 1. 11 // pyAyateH parokSAyAM yaGi ca pIrAdezo bhavati / prApipye, prApipyAte, Apipyire, pepoyate, prapeyIyate / dIrghanirdezo yaGlubartha:-Apepeti, ApepItaH // 1 // nyA0 sa0-pyAya: pI0-ApepIta iti-bhojenaitat ktAntaM sAdhitamiti tivantodAharaNamagretanavarttamAnAnizcayArtham / ktayoranupasargasya // 4. 1. 12 // anupasargasya pyAyaH ktayoH ktaktavatvoH pratyayayoH parayoH pItyayamAdezo bhavati / pInaM mukham , pInavanmukham / ktayoriti kim ? pyAyate / anupasargasyeti kim ? prapyAno megha: / / 2 / / aango'ndhuudhsoH|| 4. 1. 13 // AGa upasargAtparasya pyAyaterandhAvUdhasi cArthe ktayoH parataH porAdezo bhavati / pApIno'ndhuH, ApInamUdhaH, andhuvraNam Udhaso vA paryAyaH / AGa iti kim ? prapyAno'ndhuH, paripyAnamUdhaH / andhUdhasoriti kim ? ApyAnazcandraH / prAGa eveti niyamAt prApyAnamUdha ityatrAGantAdupasargAna bhavati / anupasargasya tu pUrveNa bhavatyeva / pono'ndhu, pInavAnandhu, pInamUdhaH, pInavadUdhaH / anye tu pyAyateH kevalasyAGtarvasyAGantopasargapUrvasyaiva ca prayogamicchanti nAnyapUrvasya / tanmata prapyAnaparipyAnAdayo'prayogAH / ktayorityeva, ApyAyyaH / / 63|| nyA0 sa0-prAGondhudhaso:0-Udhaso vA paryAya iti-nanu tahi AGondhAviti siddhe UghasgrahaNaM kimartham ? satyaM, UdhograhaNaM bodhayati ApIna iti prayogo vraNe vizeSaNatayA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-64-67 Udhasi ca paryAyeNa, yadvA UdhograhaNameva jJApayati, andhuzabda: kaizcideva Udhasi kIrtyate anyathA'ndhunApi sAdhyasiddhiH / AGa evetIti-atrApyanupasargasyetyanuvartanIyaM tatazca AG-pUrvasya pyAyaH pI:, kathaM bhUtasyAGa: ? anupasargasya, kimukta bhavati ? kevalasyetyartha ityavadhAraNAnniyantraNAnna tu * siddhe satyArambhoniyamArthaH * iti, yadvA sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdevakAraH / prApyAyya iti-'kAlAdhva' 2-2-23 ityanena mAsAdeH karmatve'ntabhUtaNyarthatvena vA sakarmakatve karmaNi ghyaN bhAve tu klIbatvaM syAt / sphAyaH sphI vA // 4. 1. 14 // sphAyateH ktayoH parataH sphI ityayamAdezo vA bhavati / sphItaH, sphItavAna , saMsphItaH, saMsphItavAn , sphAtaH, sphAtavAn / ktayoriti kim ? sphAti:-vikalpaM necchatyanye // 4 // nyA0 sa0- sphAyaH sphI vA-sphAtiriti - tatkathaM sphIti ? ucyate, sphAyate sma ktaH sphIta ivAcarati 'kartu: kvip' 3-4-25 sphItatIti 'svarebhya I' 1-3-30 / prasamaH styaH stI // 4. 1. 15 // prasam ityevaMsamudAyapUrvasya styAyateH ktayoH parataH stI ityayamAdezo bhavati / prasaMstItaH, prasaMstItavAn / prasama iti kim ? saMprastyAnaH, saMprastyAnavAn , styAnaH, saMstyAnaH / prasamo necchantyanye // 65 // nyA0 sa0-prasama:-vyAvRttau kevalAt propasargAnna dazitamuttareNa vidhAnAt / necchantyanye iti-te hi hya tatsUtraM na kurvanti / prAttazca mo vA // 4. 1.16 // prAtkevalAtparasya styAyateH ktayoH parayoH stI ityayamAdezo bhavati, ktayostakArasya ca vA makAro bhavati / prastImaH, prastImavAn , prastItaH, prastItavAn // 16 // zyaH zIrdravamUrtisparze nazvAsparze // 4. 1. 17 // dravasya mUrtiH kAThinyaM tasmin sparza ca vartamAnasya zyAyateH ktayoH parataH zI ityayamAdezo bhavati, tatsaMniyoge ca ktayostakArasyAsparze viSaye nakArAdezo bhavati / zInaM ghRtam , zInavad ghRtam , zInaM medaH zInavanmedaH, dravAvasthAyAH kAThinyaM gatamityarthaH / sparza zItaM vartate, zIto vaayuH| guNamAtre tadvani vArthe sparzaviSayo bhavati / dravamUrtisparza iti kim ? saMzyAno vRzcika:,-zItena saMkucita ityrthH| 'vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH' (4-271 ) iti natvam // 17 // nyA sa0 zyaH zo-dravamUrtizca sparzazceti kRte virodhinAmiti vyAvRtteH sUtratvAtsa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 98 - 101 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 101 mAhAraH karmadhAraya vA zItaM varttate iti karttariktaH, atra zItasparzo mukhyabhAvena, zIto vAyurityatra tu gauNabhAvena varttate / prateH // 4. 1.18 // pratiparasya zyAyateH ktayoH parataH zI ityayamAdezo bhavati tatsaMniyoge ca ktayostakArasya nakAraH / pratizInaH pratizInavAn / pratipUrvo'yaM roge vartata iti pUrveNAprAptau vacanam / / 68 / / vAbhyavAbhyAm // / 4. 1. 11 // zrabhi, ava ityetAbhyAM parasya styAyateH ktayoH parataH zI ityayamAdezo vA bhavati, tatsaMniyoge ca ktayostasyAsparze no bhavati / zrabhizInaH, abhizInavAn, abhizyAnaH, abhiyAnavAn, avazInaH, avazInavAn, avazyAnaH, avazyAnavAn / dravamUrtisparzayorapyanena paratvAdvikalpo bhavati / abhizInaM ghRtam, abhizayAnaM ghRtam, zravazInaM himam, avazyAnaM himam, zrabhizIto vAyuH, avazIto vAyuH, sparzatvAnna natvam / abhizyAno vAyuH, avazyAno vAyuH / ' vyaJjanAntasthAto'khyAdhya:' ( 4-2 71 ) iti sparze'pi natvam / abhyavAbhyAmiti kim ? saMzyAna, saMzyAnavAn / kecittu samA vyavadhAne'pIcchanti / abhizIna:, abhisaMzonavAn, zrabhisaMzyAnaH, zrabhisaMzyAnavAn, avasaMzInaH, avasaMzInavAn, zravasaMzyAnaH, avasaMzyAnavAn / tadAbhyavAbhyAmiti tRtIyA vyAkhyeyA / samastAbhyAmapItyanye abhyavazInaH abhyavazyAnaH / viparyAse prayogo nAsti, vA zabdasya ca vyavasthita vibhASArthAdanyopasargAntAbhyAM na bhavati / samabhizyAnaH, samabhizyAnavAn, samavazyAnaH, samavazyAnavAn // 66 // " nyA0 sa0 - vAbhya0 - asparze no bhavatIti pUrvasUtre asparza iti nokta roge'saMbhavAt / To zraH zrutaM haviH tIre // 4. 1. 100 // zrAteH zrAyatezca ktapratyaye haviSi kSIre cAbhidheye zRbhAvo nipAtyate / zRtaM haviH, zRtaM kSIram svayameva / zrAtizrAyatI hi zrakarmakau karmakaviSayasya pacerarthe vartete / tayozca - tannipAtanam / haviHkSIra iti kim ? zrANA yavAgUH // 100 / / nyA0 saM0 zraH zRtaM - nanu kathaM zRtaM kSIraM svayamevetyukta, zRtaM kSIraM devadatteneti kathaM na bhavati ? ityAzaGkayAha zrAti, zrAyatI iti / peH prayoktraikye // 4. 1. 101 // zrAyateH zrAtervA Nyantasyaikasmin prayoktari kte parato haviSi kSIre cAbhidheye zRbhAvo nipAtyate / zrAti, zrAyati vA haviH svayameva taccatreNa prAyujyata zRtaM havizcaitreNa / zRtaM kSIraM caitreNa / yadA tu dvitIye prayoktari Nigutpadyate tadA na bhavati / zrapitaM havi Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-602-104 zcaitreNa maitreNeti / haviHkSIra ityeva,-zrapitA yavAgaH, anye tu api curAdau paThanti tasyaiva apenipAtanam / prayojakaNyantasya tvekasyApi prayogaM necchanti / tanmate karmakartRhaviH zrAta caitraH prayaktavAna iti prayojakavyApAre Nigi zrapitaM havizcaitraNetyeva bhavati / apare tu sakarmakAvapi zrAtizrAyatI icchanti-tanmate, tayorapyaNyantayonipAtanaM bhavati / zRtaM havizcatreNa / gyantayostu na bhavatyeva, zrapitaM havizcatreNa maitreNeti // 101 // nyA0 sa0 zrapeH prayo0-zataM havizcaitreNeti Nigi pAnte ghaTAdehrasve zrapyate smeti vAkye karmaNi kte nipAtanAdiDabhAvaH / zrapitaM havirityAdi-pUrvavatprathamo Nig , tatastaM caitraM zrapayantaM maitra: prAyukta, pAcitamityarthaH / api curAdAviti-adantaM, tasya ca phalaM havi: kSIrAda'nyatra dRzyam / tayorapIti-na kevalama'karmakayoH sakarmakayorapi tayoH zraH zatamiti nipAtanaM bhavati ityaperarthaH / svRtsakRt // 4. 1. 102 // vaditi antasthAsthAnAnAmikArokAraRkArANAM zAstre'smin vyvhaarH| dhAtovatsakRdekavArameva bhavati / yAvatsaMbhavastAvadvidhiriti nyAyAta punaHprAptaM pratiSidhyate / saMvoyate, vidhyate, vicyate, vevIyate, vevidhyate, vevicyate / / 102 // nyA0 sa0 gvRvasakRta-saMvIyate iti-atra yakArasya yajAdivace.' 4-1-76 iti vRti punarvakArasya prAptamanena nissidhyte| dIrghamavo'ntyam // 4. 1. 103 // vegavajitasya dhAtorvRdantyaM dIrgha bhavati / jInaH, jInavAn , jinAti saMvotaH, hUtaH, zUnaH / ava iti kim ? utaH, utavAn / antyamiti kim ? suptaH, uptaH // 103 // nyA0 sa0 dIrghamavo0-uta iti-kvipi ut utau uta iti bhASyam / supta iti'jJAnecchA rtha' 5-3-92 iti ktaH / svarahanagamoH sani dhuTi // 4. 1. 104 // svarAntasya dhAtorhantergamozca dhuDAdau sani pare svarasya dIrgho bhavati / svara-cicISati, tutUSati, cikIrSati, hana-jighAMsati, gamu-jigAMsyate, saMjigAMsate, adhijigAMsyate mAtA, adhijigAMsate sUtram / gamviti iNikiGAdezasya gamergrahaNAdgacchatena bhavati / saMjigaMsate vatso mAtrA / iGAdezasyaiva gamoricchantyeke-tanmate iNa jigaMsyate, saMjigaMsate / ika-adhijigaMsyate mAtetyeva bhavati / sanIti kim ? stutaH / dhuTIti kim ? yiyaviSati // 104 / / nyA0 sa0 svarahana-saMjigAMsate iti-sametumicchati san , 'sanIGazca' 4-4-25 iti gamuH, gamlu gatAvityanena saha iNAdezasya game'rabhedopacArAd gamlakAryamAtmanepadaM prAgvadityanena, anyathA sanaH prAg AtmanepadA'darzanAnnasyAt , upacAre tu 'samo gamRcchi' Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-105-108 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 103 3-2-84 iti prAk dRSTam | yiyaviSatIti prathamaM guNaM bAdhitvA dIrghe sakRdgate iti pravarttate / tano vA // 4. 105 // nAdau sani pare svarasya dIrgho vA bhavati / titAMsati, titaMsati / ghuTItyeva - vititaniSati / yaGlupi, taMtaniSati // 105 // nyA0 sa0 tano vA-taMta niSatIti- 'ivRdha' 4-4-47 itITi vikalpAttitAMsati titaMsatItyapi / kramaH kvi vA // 4. 1. 106 / / kramaH svarasya ghuDAdau ktvApratyaye vA dIrgho bhavati / krAntvA, krantvA / ghuTi ityeva - kramitvA / 'Udito vA' (4-4-42) iti veT / prakamyetyatra tvantaraGgamapi dIrghatvaM bAdhitvA prAgeva yap, etacca 'yapi cAdo jagdh' ( 4-4-16 ) ityatra jJApayiSyate // 106 // ahanpaJcamasya vikGiti // / 4. 1. 107 // 1 hanvajitasya paJcamAntasya dhAtoH svarasya kvau ghuDAdau ca kGiti pratyaye dIrgho bhavati / prazAn pratAn pradAn, prazAmau pratAmau pradAmau / kiti- zAntaH, zAntavAn, zAntvA, zAnti, evaM tAntaH, dAntaH / Giti - zaMzAntaH, tantAntaH, daMdAntaH / paJcamasyeti kim ? zrodanapak, paktvA / ahanniti kim ? vRtrahaNi, bhrUNahani / vivaSiGati iti kim ? gantA, rantA / ghuTItyeva yamyate, yaMyamyate / kacittvAcArazvAvapi dIrghatvamicchati / kamivAcarati kAmati, evaM zam zAmati, kim kImati, idam-idAmati // 107 // nyA0 sa0 grahanpaJcama0 - prazAniti-nAdezasya pare'sattvAnnalopAbhAvaH, hanvarjanAt upadezAvasthAyAM paJcamo gRhyate, tena sugaNityatra dIrgho na / vRtrahaNIti saMjJAyAM 'pUrvapadasthA ' 2-3-64 iti asaMjJAyAM tu 'kavargeka' 2-3-76 iti NatvaM, kazcittu AcArakAviti - svamate tu tasmin dhAtutvA'bhAvAnna dIrghaH / anunAsike ca cchvaH zUT // 4. 1. 108 // , anunAsikAdau kvau ghuDAdau pratyaye ca dhAtozcchakAravakArayoryathAsaMkhyaM z UT ityetAvAdezau bhavataH / praznaH, viznaH, chasya dviHpAThAt dvayorapi zakAraH / viva-zabdaprAT, zabdaprAzau goviT, govizau, ghuTa- pRSTaH, pRSTavAn, praSTA, praSTum syomA, syonaH / sivepratyeNAdikeca ne laghupAntyaguNAtpUrvamUT kriyate nityatvAt tatra kRte'lpAzritatvenAntaraGgatvAdyatvaM na tu guNaH / zrakSadya, hiraNyadyUH / 'prasiddha bahiraGgamantaraGga' * iti svarAnantarya neSyate tena yatvaM bhavati / dyUtaH dyUtavAn, dudyUSati / vakArasya vikalpenAnunAsikatvAdvankvanipoH susyovA, susyUvA, pakSe, susevA, susitvetyapi siddham / dhAtorityeva,diverauNAdika Div pratyayAntasya dyubhyAm, dyubhiH, yadA tu diveH kvip tadA dhAtutvAt dyUbhyAM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-109-111 dyabhiriti / yaGalupi tu dedyoti dedyoSi, seSyoti, seSyoSi, deyataH, sepyUtaH / anye tu dedeti, dedeSi, seseti, seSeSItyevecchanti, tanmataparigrahArthaM viGatItyanuvartanIyam / yajAdisUtre ca cchagrahaNaM vidheyam / TakAra 'UTA' (1-2-13) ityatra vizeSaNArthaH / / 108 // nyA0 sa0-anunAsike cala-dviH pAThAditi dvitvApannasya chasyetyarthaH / dvayorapoti-api zabdAt kevalasya, tena vAchu icchAyAmityasya vAn vAMzI vAMza iti siddhaM, na ca vAcyaM sUtre dvicchakArapAThAt kevalasya na prApnotIti ch ca cch ceti kRte 'padasya' 2-1-86 ityekalalope nimittAbhAva ityanena casya chatve 'aghoSaprathama0' 4-1-45 iti pUrvachasya catve ca ca cha iti sAdhitatvAt , yadvA pUrva dviH cchakAra: dvitIyastu laghu tata: ccha ca cha ceti kRti 'padasya' 2-1-89 iti laghuchakArasya luka , tadA nimittAbhAva ityAdi na kriyate / akSayUriti-sA'nubandhatvAdUTi kRte 'uH padAnte'nUt' 2-1-118 iti na bhavati / vikalpenA'nunAsikatvAditi-mleccheryaGalupi vasi 'anunAsike ca' 4-1-108 iti chasya zatve memlezvaH, niranunAsikatve tu memlecchva iti / kGitItyanuvartanIyamiti tahi praSTetyetat chasya zatvA'bhAve 'yajasRja' 2-1-87 iti SatvAbhAve na setsyatItyAha-yajAdItyAdi / mavyavidhivijvaritvarerupAntyena // 4. 1. 101 // zakArasya sthAnI cha iha na saMbhavatItyUDevAnuvartate / mavyAdInAmanunAsikAdau kvau dhuDAdau ca pratyaye vakArasyopAntyena sahoD bhavati / mava-momA, mRH, muvau, muvaH, mUtiH / yaGlupi-mAmoti, mAmUta: / av-om , auNAdiko m-promA UH-uvau uvaH, UtiH / zriva-zromA, zrUH, zruvau, zruvaH, zrUtaH, zrUtavAn , dhRtiH, zezroti, zezrUtaH / jvara,-jUrmA, jU:, jUrI, jUraH jUtiH, jAti, jAjUrtaH / tvar-tUrmA, tUH, tUrau, tUraH, tUrNaH, tUrNavAn , tUtiH, tAtUti, tAtUrtaH / jvaratvarorupAntyo vakArAtparaH / zrivyavimavAM tu pUrvaH // 10 // rAlluka // 4. 1. 110 // rephAtparayordhAtozchakAravakArayoranunAsikAdau kvau dhuDAdau ca pratyaye lugbhavati zUTo'pavAdaH / murkhA, hurthA, mormA, hormA, mUH, murau, muraH, hU:, hurI, hura , mUrtaH, mUrtavAn , mUtiH harNaH, hUNavAn , hUtiH, momoti, johoti, turve, dhurve, tormA, dhormA, tUH turau, turaH, dhaH, dhurau, dhuraH, tUrNaH, tUrNavAn , tUtiH, dhUrNaH, dhUrNavAn , dhUrtiH / dhUrta iti tvauNAdikaH / anunAsikAdAvityeva,-mUrchA, tUrvitA / / 110 // ___ nyA0 sa0-rAlluk -momerti-atra guNe kartavye 'bhvAdernAminaH' 2-1.63 iti zAstramasaditi guNaH, evaM dhormetyatrApi / dhUrNa iti yadyatra NakArastatkathaM dhUrta ityAhadhUrta itiiti| kte'niTazcajoH kagau ghiti // 4. 1. 111 // kte'niTo dhAtozcakArajakArayoH sthAne ghiti pratyaye yathAsakhyaM kagau bhavataH / pAkaH, sekaH, pAkyam , sekyam , tyAgaH, rAgaH, bhogyam , yogyam , saMparko, saMsargI / kte'niTa iti kim ? saMkocaH, kUjaH, khaWH, garvyaH, parivrAjyam , udAjaH, samAjaH, nanvajeH Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 112 - 113 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 105 kte'nitvAt gatvaM prApnoti ? naivam kte'niTa iti vidyamAnasya vizeSaNam, prajestu vabhAvena asattvAd gatvaM na bhavati / kta iti kim ? arcaH, arcyam, yAcyam, rocyam / arcAdayo hi arkaH yAzvA rukmamiti prayogeSvaniTo'pi vate seTa iti katvaM na bhavati / ghitIti kim ? pacanam tyajanam // 111 / / nyA0 sa0 - kte'niTa:-asattvAditi - avidyamAnatvAt, yadi ktakAle'vikRtatvAt dhAtorvidyamAnasyAniTtvaM bhavati tadetyarthaH / nyaGkadgameghAdayaH // 4. 1. 112 // nyakvAdayaH kRtakatvA udgAdayaH kRtagatvA meghAdayaH kRtaghatvA nipAtyante / nyazva - rUpratyaye nyaGkuH / tavivazvizucInAM raki takram, vakram, zukraH, zucirucyorghaJi zokaH, rokaH / vate seTtvAnna prApnoti / ghaJo'nyatra zocyam, rocyam, zvapAkaH, mAMsapAkaH, piNDapAkaH, kapotapAkaH, ulUkapAkaH / paceH 'karmaNo'N' (5-1-72 ) ityaNi sati, praNabhAve zvapaca ityAdi / nIcepAkaH, dUrepAkaH, phalepAkaH, kSaNepAkaH / pacenace pacyate nIce pacyate svayameveti karmakartaryaci dIrghatvaM ca nipAtanAt / ' tatpuruSe kRti' ( 3-2-20 ) iti bahulAdhikArAt saptamyA alup / ukArAntA api gaNe paThyante / nIcepAkuH, phalepAkuH, dUrepAku:, kSaNepAku:, ata eva nipAtanAdukAraH / nIcepAkA, dUrepAkA, phalepAkA, kSaNepAkA ityavantA api / anuvotItyac-anuvAkaH somaM pravaktItyaN- somapravAkaH, uceH nyucyati samavetIti lihAdyaci nyoko vRkSaH zakunto vA / ubjerghaJi udgaH, samudgaH, nyudgaH, abhyudgaH / kte seTtvAdgatvamupAntyasya ca datvaM nipAtyate / sRjeH kartaryaci sargaH, visargaH, avasargaH, upasargaH / Sajeraci-vyatiSaGgaH, zranuSaGgaH masjeruH madguH, bhrasjeH kuH salopazca / bhRguH, yuje: 'karmaNo'N' ( 5-1-72 ) ityaNi goyogaH miheraci saMjJAyAM hasya ghatvam - meghaH, anyatra mehaH / vaheranupasaMgasya vasyaukArazca / vahatItyoghaH pravAhaH / anupasargasyetyeva, - pravahaH, vivahaH, parivahaH, saMvahaH udvahaH, abhivahaH, nivahaH / saMjJAyAmityeva - vahaH / davAbhyAM ghaJi nidAghaH RtuvizeSaH / zravadAghaH kevalapAnIyapakvo'pUpaH / saMjJAyAmityeva, - nidAhaH, avadAhaH / ahaMterghaJi ardho mUlyam pUjAdravyaM ca / saMjJAyAmityeva - arhaH evamavihitalakSaNAni katvagatvaghatvAni draSTavyAni // / 112 / / " nyA0 sa0 nyaGkad0-anuvAka iti pAThavizeSa: gaNapAThAddIrghatvam / vyatiSaGga iti vyatiSajatIti kriyAvyatihAre vyatiSajate iti vA'c, 'sthAseni' 2 - 3 - 40 iti Satvam / dguriti atra jasya gatve kRte nimittA'bhAva iti dantyasakArabhAve dantyasakArasthAne 'tRtIyastRtIya' 1-3-49 iti dantyasasya tRtIyo dakAraH / na vaJcergatau // 4. 1. 113 // vaJcergata vartamAnasya katvaM na bhavati, vaJcerghaJ / vava N vazvati, gantavyaM gacchatItyarthaH / 2 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 1, sUtra - 114- 117 pazyete vyAdhavArkeNyasaMkulaM vittavattamA / rAtrAvapi mahAraNye vazva vazvanti vANijAH // 1 // gatAviti kim ? va kASThaM kuTilamityartha // 113 // nyA0 sa0-na vaJcerga0-vyAdhavArkeSyasaMkule iti-vRka eva 'vRkATTeNyAN' 7-3-64, vyAdhazca vArkeNyazca samAse kRte 'vAnyena' 6- 1 - 133 iti vibhASayA na lup vArkeNya bahutvAt / yajeryajJAGga // 4. 1. 114 // yajJAGga vartamAnasya yajerjasya gatvaM na bhavati / paJca prayAjAH, trayo'nuyAjAH, ekAdazopayAjAH, upAMzuyAjAH, patnIsaMyAjAH, RtuyAjAH / ghaJ yAja ityapyanye / yajJAGga iti kim ? prayAgaH, anuyAgaH, yAga: / / 114 / / nyA0 sa0 - yajeryajJA0 - paJca prayAjA iti prejyante ebhiH 'vyaJjanAd ghaJ' 5 -3 - 132, prayajanAni bhAve ghaJa vA, evaM sarvatra bhAvena bahuvacanena ca vAkyAni / upAMzuyAjA iti - upAMzu ekAnte yajanAni 'saptamI zauNDAdyaiH' 3-1-88 'nAmni' 3-1-14 vA samAsaH / dhyaNyAvazyake // 4. 1. 115 // AvazyakopAdhike dhyaNi pratyaye parato dhAtozcajoH kagau na bhavataH / avazyapAcyam, zravazyarecyam, avazyarajyam, avazyabhaJjyam Avazyake iti kim ? pAkyam, rekyam, raGgyam, bhaGgyam // 115 // // nyA0 sa0 dhyaNyAvazya0- - avazyapAcyamityAdiSu - 'mayUravyaMsaka' 3-1-116 iti saH, 'Nin cAvazyaka' 5-4-36 iti ghyaN / niprAdyajaH zakye // 4. 1. 116 // niprAbhyAM parasya yujaH zakye'rthe gamyamAne dhyaNi pare go na bhavati / niyoktu zakyaH, niyojyaH, prayojyaH / zakya iti kim ? niyogyaH, prayogyaH // / 116 / / bhujo bhaye // 4. 1. 117 // Parts of pare go na bhavati / bhojyamannam bhojyA yavAgUH bhojyaM payaH / bhakSya iti kim ? bhogyaH kambalaH prAvaraNIya ityarthaH / bhogyA apUpAH pAlanIyA ityarthaH / bhakSyamabhyavahAryamAtram na kharavizadameva / yathA abbhakSyo vAyubhakSya iti // 117 // nyA0 sa0 bhUjo bha0 na kharavizadameveti kaThorapratyakSamityarthaH, akhara vizadamapi bhakSyaM dRSTamiti dRSTAntamAha prabbhakSyeti Apo dravaM rUpaM na kaThinaM pratyakSaM tva'sti vAstu kaThina na pratyakSastasyAnumAnena gamyatvAt tena bhojyaM paya ityAdi siddham / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 107 pAda - 1, sUtra - 118-121 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH tyaja-yaja-pravacaH // 4. 1. 118 // eSAM dhyaNi kauna bhavataH / tyAjyam, yAjyam / ata eva pratiSedhAdyajeyaNapi / pravacigrahaNaM zabdasaMjJArtham, pravAcyo nAma pAThavizeSa:, tadupalakSito prantho'pyucyate, upasarganiyamArthaM vA / prapUrvasyaiva vacerazabdasaMjJAyAM pratiSedho bhavati nAnyopasargapUrvasya / adhivAkyaM nAma dazarAtrasya yajJasya yadRzamamahaH / yasminyAjJikA adhi vate tasminnevAbhidhAnam / adhivAcyamanyatra // 118 // nyA0 sa0 tyajayajapra0 - zradhivAkyaM nAmeti nAniSTArtheti nyAyAdadhivAkyaprayogAya niyamo nA'nyatra tenAdhivAcyamityatrottareNa pratiSedhaH / dazarAtrasyeti dazAnAM rAtrINAM samAhAro dazarAtraH dazarAtraniSpAdyo yajJo'pi dazarAtra upacArAt, dazarAtramasyAstIti abhrAditvAd vA aH / tasminnevA'bhidhAnamiti tatraiva prapUrvasyaivetyupasarganiyamasyeSTirityarthaH / vaco'zabdanAni // 4. 1. 111 // azabdasaMjJAyAM gamyamAnAyAM vacerghyaNi ko na bhavati / vAcyamAha, avAcyamAha / zabdanAmnIti kim ? vAkyaM, viziSTa: padasamudAyaH // 119 // bhujanyubjaM pANiroge // 4. 1. 120 // bhujena pUrvasyobjeva ghaJantasya pANau roge cArthe yathAsaMkhyaM bhujanyubjau nipAtyete / bhujyate'neneti bhujaH pANiH, nyubjitAH zerate'smin iti nyubjo nAma rogavizeSaH / vyaJjanAd ghaJiti gatvAbhAvo bhujerguNAbhAvazca nipAtyate / pANiroga iti kim ? bhogaH, nyudgaH / / 120 / / nyA0 sa0- bhujanyu0 - nyudga - ityatra nyaGakvAditvAdgatvaM datvaM ca / vIrunnyagrodhau // 4. 1. 121 // vipUrvasya ruhe: kvipi nyakpUrvasya cAci vIrudhanyagrodhazabdau dhakArAnto nipAtyete / virohatIti vIrut, nyagrohatIti nyagrodhaH, avarodha ityapyanye / / 121 // ityAcArya zrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanabRhad - vRttau caturthasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // kurvan kuntalazaithilyaM madhyadezaM nipIDayan / aGgeSu vilasan bhUmerbhartAbhUdbhImapArthivaH // 1 // nyA0 sa0-vIrunnyagro- vIrudityatra nipAtAddIrghaH / ityAcArya zrI0 caturthasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH sampUrNaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaH pAdaH AtsaMdhyAkSarasya // 4. 2. 1 // dhAtoH sandhyakSarAntasyAkAro bhavati ninimittaH / vyaMg-saMvyAtA, deG-dAtA, mlaiM-mlAtA, zoM nizAtA / anaimittikatvAdAtvasya prAgeva kRtatvAdAkArAntalakSaNaH pratyayo bhavati / suglaH, sumlaH, suglAnam , sumlAnam / dhAtorityeva,-gomyAma , naumyAm / saMdhyakSarasyeti kim ? kartA / iha lAkSaNikatvAnna bhavati-cetA, stotA // 1 // . nyA0 sa0-At saMdhyakSa0-ninimitta iti-utteraNa saha pRthagyogAt / na ziti // 4. 2. 2 // dhAtoH saMdhyakSarAntasya ziti pratyaye viSayabhUte AkAro na bhavati / glAyati, mlAyati, saMvyayati // 2 // nyA0 sa0-na ziti-glAyatIti-guNa iti sAnvaya saMjJA samAzrayaNAda'tra guNAbhAvaH, yataH sato vizeSAdhAnaM guNaH, atra tvaikArasya ekAre kartavye na tathA, samAsAntAgameti nyAyAd vA na guNaH / guNa iti hi saMjJA / vyasthavaNavi // 4. 2. 3 // vyayatesthavi Navi ca viSayabhUte prAkAro na bhavati / saMvivyayitha, saMvivyAya, ahaM saMvivyaya / thavaNavIti kim ? saMvyAtA, saMvyAtum / kecittu parokSAmAtre AtvapratiSedhamicchanto vyago mvRdvidhi vikalpayanti / tena tvaktraiH saMvivyayurvehAn iti siddham / tadapare pAThabhrama evAyamiti manyante, tvaktraiH saMvivyuraGgAni iti tu samyakpAThaH / evaM 'saMvivyayurvasanacAru camUsamutthaM, pRthvIrajaH karabhakaNThakaDAramAzAH' / ityatrApi saMvivyurambaravikAsi camUsamutthamiti satpAThaH // 3 // sphura-sphulorghaji // 4. 2. 4 // sphurasphulorghaji saMdhyakSarasyAkAro bhavati / visphAraH, visphAlaH, viSphAraH, viSphAlaH / 've:' (2-3-55) iti vA Satvam / ghanIti kim ? visphorakaH // 4 // vApaguro Nami // 4. 2. 5 // apapUrvasya gurati ityasya dhAtoH saMdhyakSarasya sthAne Nami pratyaye pare AkArAdezo vA bhavati / apagAramapagAram , apagoramapagoram / AbhIkSNye ruNam dvitvaM ca / asyapagAraM yudhyante / asyapagoraM yudhyante / 'dvitIyayA' ( 5-4-78 ) iti Nam // 5 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-6-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [106 nyA0 sa0-vApagu0-apagAramapagAramiti-abhIkSNamapagaya apaguraNaM pUrva vA / nanu ruNam pratyayenaiva AbhIkSNyasyoktatvAt dvitvaM na prApnoti ? na, zabdazaktisvAbhAvyAt kevalakhNam AbhIkSNyaM na dyotayatIti dvitvamapekSate / dIGaH sani vA // 4. 2. 6 // doGaH sani pare AtvaM vA bhavati / didAsate, didIpate, upadidAsate, upadidIpate // 6 // yabakGiti // 4. 2. 7 // dIDo yapi akGiti ca pratyaye viSayabhUte AkAro'ntAdezo bhavati / upadAya, upadAtA, avadAya, upadAtum , upadAtavyam , upAdAsta / viSayasaptamInirdezAtpUrvamevAtve sati ISadupAdAnaH upAdAyo vartate ityatra AkArAntalakSaNo'naH gha ca bhavati / ___ yabakDitIto kim ? donaH, upadIyate, upadedIyate, sAnubandhanirdezAdyaGlupi na bhavati,-upadedeti / / 7 // nyA0 sa0-yabakGiti-ISadupAdAna iti-ISada'nAyAsenopAdIyate 'zAsayudhi' 5-3-141 ityanaH / upadAyo vartata iti-yadA upAdAnamiti bhAvavivakSA tadA 'yuvarNa' 5-3-28 itya'lviSaye Atve bhAvA'koMrghatra , yadA tu upadIyate iti kartR vivakSA tadA'pi NakaviSaye Atve 'tanvyadhI' 5-1-64 iti NaH, etadapi viSayavyAkhyAphalam / nanu NaM bAdhitvA upasargAd vizeSeNa 'upasargAdAtaH 5-3-110 iti Do bhaviSyatIti vAcyaM? na, yatastasmin kartavye bAhulakAdAtvaM neSyate iti mahAbhASye'bhASiSTa / ghaJca bhavatIti-nanu ghatraH kathamAkArAntalakSaNatvamAdantebhyo'pyanyatrApi sAmAnyena tasya vidhAnAt ? ucyate, ghopyAkArAntalakSaNatvaM sAmAnyama'sti, yataH AkArA'bhAve IdantatvAda'l syAt / migmIgokhalacali / / 4.2.8 // minotimInAtyoryapi khalacalvajite'viDati ca pratyaye viSayabhUta prAkArAntAdezo bhavati / nimAya, nimAtA, nimAtum , nimAtavyam , nyamAsIt / moga-pramAya, pramAtA, pramAtuma, pramAtavyam , prAmAsIt / prakhalacalIti kim ? ISanimayaH, duSpramayaH / aci-mayaH, AmayaH / ali-nimayaH, pramayaH / sAnubandhanirdezo yaGlupanivattyarthaH / nimemeti, pramemeti / yabaktiItyeva,-nimitaH, pramItaH, nimemIyate, pramemIyate / migmIga iti kim ? mIca hiMsAyAmiti devAdikasya mAbhUta / metA, metum / asyApyAtvamicchantyanye / mAtA, mAtum // 8 // - nyA0 sa0-migmIgo0-nimAyeti-tRcviSaye Atve 'tanvyadhI' 5-1-64 iti Ne nimAya iti visargAntamapi, tarhi nimAteti katham ? ucyate, asarUpatvAttacapi / devAdikasyeti-upalakSaNatvAnmINagatAvityasyApi / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 2, sUtra - 9-12 lIr3a - linorvA // 4. 21 // telinAzca yapi khalacalavajite'kGiti pratyaye ca viSayabhUte AkAro'ntAdezo vA bhavati / vilAya, vilIya, vilAtA, viletA, vilAsyate, vileSyate, vilAsyati, vileSyati, vyalAsIt, vyalaMSIt / zrakhalacalItyeva - ISadvilayaH, vilaya, vilayo vartate / yabaviGatItyeva - lIna:, vilIna, lIyate, lelIyate, linAti / GilluptativonirdezAdyaGlupina bhavati - leleti / lI dravIkaraNa iti yaujAdikasya ca na bhavati vilayati ||6|| nyA0 sa0 - lIlinorvA Ne vilAya ityapi siddham / lona iti 'RtvAdeH' 4-2-68 iti RyAdikasya daivAdikasya 'sUyatyAdyo' 4-2-70 iti natvam / Nau krI - jIGaH // 42. 10 // krIMga, ji, iGa ityeteSAM Nau pare AkAro'ntAdezo bhavati / krApayati, jApayati, zradhyApayati // 10 // sivyaterajJAne / / 4. 2. 11 // pidhUc saMrAddhAvityasyAjJAne vartamAnasya Nau parataH svarasyAkAro bhavati / mantraM sAdhayati, tapaH sAdhayati, annaM sAdhayati sArdhAmakebhyo dAtum / ajJAna iti kim ? tapastapasvinaM sedhayati, sidhyati jAnIte tapasvI jJAnavizeSamAsAdayati taM tapaH prayuGkte ityarthaH / svAnyevenaM karmANi sedhayanti / zrasya anubhavavizeSamutpAdayantItyarthaH / sidhyateriti kim ? SidhU gatyAmiti bhauvAdikasya mA bhUt / annaM sedhayati, tapaH sedhayati / sAdhinaiva siddhe sidhyaterajJAne sedhayatIti prayoganivRttyarthaM vacanam / / 11 / / nyA0 sa0 - sidhyate ra0 - svarasyAkAra iti-saMdhyakSaraprastAvAt svarasyeti labhyate'nyathA ' SaSThyA antyasya' 7 4 106 iti nyAyAt ghakArasyaiva syAt / arafar iti samAno dharmaH sadharmmaH sa prayojanameSAM 'prayojanam' 6-4-117 itIkaNa, samAno dharmo'syeti bahuvrIhau tu 'dvipadAddharmAdan ' 7-3-141 syAt / karmANi dhayantIti - sidhyati anubhavavizeSamAsAdayati tamenaM tapasvinaM karmANi prayuJjate / anubhavavizeSamiti - anubhavaH sAkSAtkAraH sa ca jJAnameva / tri - sphurornavA // 4. 2. 12 // cinoteH sphuratezca Nau pare svarasyAtvaM vA bhavati / cApayati, cAyayati, sphArayati, sphorayati / / 12 / / nyA0 sa0 - cisphuro0- spharasphalat sphuraNe ityanenaiva siddhe sphurerAtvavacanaM NyantAsani puskArayiSatItyevamartham / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra 13-17 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [111 viyaH prajane // 4. 2. 13 // prajano janmana upakramo garbhagrahaNam / tasmin vartamAnasya vI ityetasya gau pare AtvamantAdezo vA bhavati / puro vAto gA pravApayati, pravAyayati garbha prAhayatItyarthaH / vAteH prajane vRttirnAstItyArambhaH // 13 // nyA0 sa0-viya-pra0-prajananaM ghaJ , 'na janavadhaH' 4-3-54 iti vRddhiniSedhaH / pura iti-pUrvasyA diza AgataH, 'pUrvAvarAdharebhyo's' 7-2-115, pravApayatItipraviyatIH prayuGa kte| ruhaH pH||4. 2.14 // raheNau parataH pakAro'ntAdezo vA bhavati / ropayati vrIhIna , rohayati vrIhIna , rohatyarthe rupyatirna dRzyate iti yogArambhaH // 14 // liyo no'ntaH snehave // 4. 2. 15 // lI iti logalIDoH sAmAnyena grahaNam , liyaH snehadrave'rthe gamyamAne gau pare no'nto'vayavo vA bhvti|ghRtN vilInayati, ghRtaM vilAlayati, Nau vaddhAvAyAdezaH / liya I lI iti IkAraprazleSAta IkArAntasyaiva bhavati / kRtAtvasya tu vakSyamANo lakArapakArau bhavataH / ghRtaM vilAlayati, vilApayati / snehadrava iti kim ? prayo vilAyayati / pUrvAntakaraNAt vyalolinAdityatropAntyahrasvo bhavati / evamuttareSvapi // 15 // nyA0 sa0-liyo nonta:-liya I: lIstasya ubhayoH sthAne iti nyAyAt samAnAnAmiti dIrdhe'pi iyAdezaH / lIgalIGoriti-upalakSaNatvAllIN ityasyApi / lolH|| 4. 2. 16 // lAtelI ityasya ca kRtAtvasya snehadrave'rthe Nau pare lo'nto vA bhavati / dhRtaM vilAlayati, ghRtaM vilApayati, ghRtaM vyalIlalat / snehadrava ityeva,-jaTAbhirAlApayate, zyeno vartikAmullApayate / 'lolino'rcAbhibhave cAccAkartaryapi' ( 3-3-60 ) ityanenAtvamAtmanepadaM ca / / 16 // paateH|| 4. 2. 17 // pRthagyogAdveti nivRttam , pAMka rakSaNe ityetasya Nau pare lo'nto bhavati / pAlayati, apIpalat / 'palaNa rakSaNe' iti caurAdikenaiva siddhe pAteo'ntaH syAditi vacanam / tivanirdezo dhAtvantaranivRttyarthaH / pA pAne, maiM zoSaNe vA, pAyayati / yaGa lupanivRttyarthazca / pApAyayati / / 17 // . . nyA0 sa0- pAte:-pApAyayatIti-bhRzaM pAti yaG lup dvitvaM pApataM prayuGa kte / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda - 2, sUtra - 18-21 dhUg- prIgorna / 4. 2. 18 // dhUprIityetayoNau pare no'nto bhavati dhagad dhUgaz dhUgNa vA dhUnayati, adUdhunat / prIM prIgNa vA, prINayati apipriNat / yaujAdikayornecchantyeke / dhAvayati, prAyayati / zranubandha nirdezo yaGlukbnivRttyarthaH / dodhAvayati, peprAyayati / dhuvatiprIyatinivRttyarthazvadhAvayati, prAyayati / / 18 / / vo vidhUnane jaH / 4. 2. 11 // vA ityetasya vidhUnane'rthe Nau pare jo'nto bhavati / pakSakeNa upavAjayati, puSpANi pravAjayati, avovajat / vidhUnana iti kim ? zrorve, kezAnAvApayati-zoSayatItyarthaH / vajinaiva siddhe vAle rUpAntaranivRttyarthaM vacanam / / 16 / / nyA0 sa0- vo vidhUnane - upavAjayatIti- vAMk itya'sya na tu paiM orve ityasya vidhUnane vattyabhAvAt na ca vAcyaM vidhUnana iti vyAvRtterdvayaGgavaikalyaM sUtre va iti sAmAnyabhaNiteH / " prA.zA chA - sAve yAo yaH // / 4. 2. 20 // eSAM Nau pare yo'nto bhavati / pAM pAne, paiM zoSaNe vA pAyayati / pAtestu lakAra uktaH / zoMc-zAyayati, choMc avacchAyayati, soM se vA avasAyayati, veMg- vAyayati, ve ityanAtvena nirdezo vAMka- gatigandhanayo:, oveM zoSaNe ityanayonivRttyarthaH vApayati, - vyAyayati, -hvag-hvAyayati / apIpayat, azIzayat ityAdi / eSAM kRtAtvAnAM grahaNAdiha prakaraNe lAkSaNikasyApi grahaNaM bhavati / tena krApayatItyAdi siddham, porapavAdo yogaH / / 20 / / nyA0 sa0-pAzAcchA0-prapIpayaditi - paiM zoSaNe ityasyedaM pibatestu 'Go piba : ' 4-1-33 ityanena pIpyAdeze'pIpyaditi bhavati / ati-rI-lI-hI- knU - yimAyyAtAM puH // 42.21 // eSAmakArAntAnAM ca dhAtUnAM Nau pare puranto bhavati / artIti 'R' N gatau' 'R' prApaNe cetyanayorgrahaNaM sAmAnyanirdezAt / arpayati, tinirdezo yaGluptnivRttyarthaH / arArayati, ariyArayati / rIti rIyatiriNAtyorgrahaNam - repayati, klIM- bleSayati hIM, - heSayati, krUyi, - kropayati, kSmAyi - kSmApayati, prAdanta, dApayati, dhApayati, jApayati, krApayati, adhyApayati, adIdapat / bahuvacanaM vyAptyartham / tena nAmno'pi satyApayati, arthApayati, vedApayati, priya, prAparyAta, sthira sthApayati, sphira-skApayati, porukAraH 'puSpau' ( 4 - 3 - 3 ) ityatra vizeSaNArthaH ||21|| nyA0 sa0-attarI0 - arArayatIti-ArataM prayuGkte, ariyArayatIti yaGalup 'rirau ca lupi' 4-1-56 iti ri: rIrvA tato'riyataM matenA'ya etaM vA prayuGkte / adIda Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-22-24 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [113 paditi-'mimImAdAmitsvarasya' 4-1-20 ityanena mUladhAtoritkAryama'dvitvaM ca bhavati, tenA'tra 'asamAnalope' 4-1-63 ityanena pUrvasya illakSaNaM sanvatkArya na bhavati / sphAya sphAv // 4. 2. 22 // sphAyatiau pare sphAv ityayamAdezo bhavati / sphAvayati / abhedanirdezo'ntAdhikAranivRttyarthaH // 22 // zadiragatau zAt // 4. 2. 23 // zIyateragatAvarthe Nau pare zAt ityayamAdezo bhavati / puSpANi zAtayati / agatAviti kim ? gopAlako gAH zAdayati, gamayatItyarthaH // 23 // ghaTAdeha svo dIrghastu vA JiNampare // 1. 2. 24 // ghaTAdInAM dhAtUnAM Nau pare hrasvo bhavati, jiNampare tu Nau dI? vA bhavati / ghaTayati, aghATi. aghaTi. ghATaghATa, ghaTaMghaTama, vyayayati, avyAthi, avyathi, vyAthaMvyA vyarthavyathama , hiDayati, ahIDi, ahiDi, hIDaMhoDam , hiDaMhiDam , akSAJji, prakSaJji, kSAjaMkSAjaM, kSajaMkSajam , adAkSi, adakSi, dAkSaMdAkSam , dakSaMdakSam , kSaJjidakSyAdInAM ghaTAdipAThabalAdanupAntyasyApi vA dIrghaH / vA jiNampara ityeva,-hasvavikalpena siddha dIrghagrahaNaM heDerikArasya dIrghatvArthama, hrasvavikalpe hi pakSe ekArazrutiH syAta, Nigyavyavahite'pi Nau priNampare dIrghatvArtha ca / NigavyavAye, zamayantaM prayuGkte, Nig tadantAt au Nami, prazAmi, azami, zAmaMzAmam , zamaMzamam / yabyavAye,-zaMzamayatenau Nami ca azaMzAmi, azaMzami, zaMzAmazaMzAmam , zaMzamaMzaMzamam / atra yo'sau Nau NilRpyate yazca yaDo'kArastasya sthAnivadbhAvena ghaTAdInAM vyavahitatvAta AnantayaM nAstIti / triNampare Nau na syAd hrasvavikalpaH / dIrghagrahaNe tu dIrghavidhi prati sthAnivadbhAvapratiSedhAdAnantaryameveti sidhyati / ghaTiS ceSTAyAma , kSajuG gatidAnayoH, vyathiS bhayacalanayoH, prathiS prakhyAne, mradiS mardane, skhadiS khadane, kaduG kaduG kladuG vaiklavye, kapiS kRpAyAm , nitvariS saMbhrame, prasiS vistAre, dakSi hiMsAgatyoH, zrAM pAke, smRAdhyAne, da bhaye, na naye, STakastaka pratIghAte, caka tRptau ca, aMka kuTilAyAM gatau, kakhe hasane, aga akvata, rage zaGkAyAm , lage saGge, hage, hnage, Sage, sage, STage, sthage saMvaraNe, vaTabhaTa paribhASaNe, gaTa nattI, gaDa secane, heDa veSane, laDa jihvonmathane, phaNakaNaraNa gatau, caNa hiMsAdAnayozca, zaNazraNa dAne, snatha, knatha, katha, klatha hisArthAH, chada Urjane, madai harSaglapanayoH, STanastadhvana zabde, svana avataMsane, cana hiMsAyAm , jvara roge, cala kampane, hala hala calane, jvala dIptau ceti ghaTAdayaH, phaNimeke ghaTAdimanicchanto gatAvapi phANayatItyAhuH // 24 // nyA0 sa0 ghaTAdehrasvoc-heDerikArasya dIrghatvArthamiti-na ca vAcyaM kSajerapi dIrghatvArthaM yatastasyA'nena hrasvavikalpasAmarthyAdeva anupAntyasyApi 'Niti' 4-3-50 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-25-27 iti dIrghaH syAt / zaMzAmaMzaMzAmamiti-kazcidvyAvahariSyati nAtra zamaH saMbandhI NiH kintu saMzaMzamaH ? na, tatsaMbandhivyAkhyAnAbhAvAt , yathA 'striyA GitAM vA' 1-4-28 / kage-vanU-jana-jaSa-kna-saJjaH / / 4. 2. 25 / / __ eSAM Nau pare hrasvo bhavati, triNampare tu Nau vA dI? bhavati / kage-kagayati, akAgi, akagi, kAgaMkAgam , kagaMkagam / van-upavanayati, upAvAni, upAvani, avAni, avani, upavAnamupavAnam , upavanamupavanam , vAnavAnam , vanavanam / jana-janayati, ajAni, ajani, jAnajAnam , janaMjanam , jRS jarayati, ajAri, ajari, jAraMjAram , jaraMjaram / knas-knasayati, aknAsi, aknasi, knAsaMknAsam , saknasam , raJji-rajayati mRgAvyAdhaH, arAji, araji, rAjarAjam , raMjarajam / _ 'Nau mRgaramaNe' ( 4-2-61 ) iti nalopaH / nalope vacanasya caritArthatvAta nalopAbhAve,-araJji,-rajaraJjam ityatra vA dI? na bhavati / kecittu 'ruNasUca nirasane' ityasyApIcchanti / snasayati, kage iti sautro dhaatH| ekaarshcaidikaaryaarthH| akagIta vana ityUkAranirdezAt vana bhaktau ityasya na bhavati / vAnayati, avAni, vAnavAnam iha ghaTAdayaH paThitArthA eva gRhyante / arthAntare tUdghATayati, zrApayati, smArayati, dArayati, nATayati, lADayati, phANayati, chAdayati, pramAdayati, dhvAnayati, svAnayati, cAlayatItyAdi / kagAdInAM tu arthavizeSo nopAdIyate // 25 // ____ nyA0 sa0-kagevana-akagIditi-vyaJjanAdeopAntyasyAta:' 4-3-47 ityanena vRddhiH prAptA 'na ziva jAgR' 4-3-49 iti editvAnna bhavati / eke kage dhAtu sarvadhAtvartheSu menire, yathA kagati yAti bhuGa kte saratItyAdi / anye kage nocyate ityarthe jaguH, yathA kagati na vaktItyarthaH / na lopAbhAve iti-mRgaramaNA'bhAve na lopA'pravRtterityarthaH / arthavizeSo nopAdIyate iti-pUrveNa pRthagyogAdityarthaH / amo'kamyami-camaH // 4. 2. 26 // kamyamicamivajitasyAmantasya dhAtorNI pare hrasvo bhavati, triNampare tu Nau vA dI? bhavati / ramayati, arAmi, arami, rAmarAmam , ramaramam , dayamati, adAmi, adami, dAmaMdAmam , damaMdamam / kathaM saMkrAmayati, saMkrAmantaM karotIti ? zatrantANici bhaviSyati / akamyamicama iti kim ? kAmayate, akAmi, kAmakAmam , prAmayati, AmamAmam , AcAmayati, AcAmi, AcAmamAcAmam / / 26 // paryapAtskha dH|| 4. 2. 27 // paryapAbhyAmeva parasya skhadeNau pare hrasvo bhavati, triNampare tu vA dIrghaH / pariskhadayati, paryaskhAdi, paryaskhadi, pariskhAdaMpariskhAdam , pariskhadaMpariskhadam , apaskhadayati, apAskhAdi, apAskhadi, apaskhAdamapaskhAdam, apaskhadamapaskhadam, pravAdapyanye, avaskhadayati / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-28-30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 115 skhaderghaTAdipAThena siddha niyamArthaM vacanam / anyopasargapUrvasya mAbhUva ,-praskhAdayati / anye tu niSedhAdhikAre 'apapariskhadaH' iti paThitvA paryapapUrvasya skhaniSedhamichanti-tanmate pariskhAdayati, paryaskhAdi, pariskhAdaMpariskhAdam , evamapaskhAdayatItyAdi / paryapAbhyAmanyatra praskhadayati, prAskhAdi, prAskhadi, ityAdi bhavati // 27 // nyA0 sa0-paryapAtaskhadaH0-anyopasargapUrvasyati-atra viparItaniyamo na bhavati, 'ekopasargasya' 4-2-34 ityatra vyAptyA ekopasargagrahaNena paricchada ityatra hrasvavidhAnasAmarthyAt / zamo'darzane // 4. 2. 28 // adarzane'rthe vartamAnasya zameNau pare hrasvo bhavati, jiNampare tu vA dIrghaH / zamayati rogam , nizamayati zlokAn , azAmi, azami, zAmaMzAmam , zamaMzamam / adarzana iti kim ? nizAmayati rUpam , darzana eva kecidicchanti, teSAmudAharaNapratyudAharaNayoviparyayaH / / 28 // yamo'pariveSaNe Nici ca // 4. 2. 21 // apariveSaNe vartamAnasya yameNicyaNici ca Nau pare vA hrasvo bhavati, jiNampare tu Nau vA dIrNaH / yamayati, ayAmi, ayami, yAmayAmam , yamaMyamam / apariveSaNa iti kim ? yAmayati atithIna , yAmayati candramasam / yamaH pariveSaNa ityanye-tanmate udAharaNapratyudAharaNayorvyatyAsaH / _NAviti siddhe asya Nici ceti vacanAt anyeSAM Nici na bhavati / sthamiNa vitarke, syAmayate, asyAmi, syAmasyAmama, zamiNa-Alocane, nizAmayate, nyazAmi, nizAmaMnizAmam / / 26 / / nyA0 sa0-yamo'pariveSaNe-pariveSaNe iti-pariveSaNamiha bhojanaviSayi pariveSaNaM sUryAdiveSTanaM ca gRhyate / yAmayatyatithIniti-pariveSaNakriyayA tAn vyApnotItyarthaH / NAviti siddha iti-adhikArAnumite ityarthaH / mAraNa-toSaNa-nizAne jJazca // 4. 2. 30 // eSvartheSu vartamAnasya jAnANici praNici ca Nau hrasvo bhavati, bhiNampare tu vA dIrghaH, cakAro Nici cetysyaanukrssnnaarthH|| mAraNe-saMjJapayati pazUna ,-toSaNe, jJapayati gurUn , vijJapayati rAjAnam , nizAnejJapayati zarAn , prajJapayati zastram / ajJApi, ajJapi, jJApaMjJApaM, jJapaMjJapam / nizAnaM tejanaM tIkSNIkaraNam-anye tu nizAmana icchanti / nizAmanam AlocanaM praNidhAnamAhaH, iha pUrvatra ca sUtre Nici aNici ca Nau rUpasAmye'pyarthabhedaH / ekatra svArtho'nyatra prayoktRvyApAraH / / 30 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-31-34 nyA0 sa0-mAraNatoSaNa-cakAro Nici cetyasyeti-dhAtvAkarSaNe pUrveNa siddheH phalA'bhAvAt prakRterapi sthitaHpratyayamAkarSati, svarUpavyAkhyAnamidaM yAvatA'dhikArAyAtameva cakAreNAnumIyate, anyathA cAnukRSTaM nottaratreti syAt / saMjJapayatIti-* AdezAdAgamaH OM iti nyAyAt hrasvAt prAgeva pvAgamaH / ekatra svArtha iti-svArthe prathamameva mAraNe vartate, anyatra maraNe tato mAraNe ityarthaH / cahaNaH zAThye nanvadantasya cahaNaH bhauvAdikasya ca caheH sarvANyapi setsyanti kimanena ? satyaM, sUtraM vinA cAhiSyate iti na sidhyati, tathAhi-bhauvAdikasya svarAntatvAbhAvAt 'svaragraha' 3-4-66 iti jiTa nAyAti, caurAdikasya tu niTi satyapi adantatvAd vRddhaya'bhAve na sidhyati, atha Nigi sati bhauvAdikasya sAdhyate, tarhi prayoktavyApAra AyAtastasmin sati arthabhedaH syAt , ataH sUtraM kAryam / cahaNaH zAThye // 4, 2. 31 / / cahecaurAdikasya zAThye'rthe vartamAnasya Nici No pare hrasvo bhavati bhiNampare tu vA dIrghaH / cahayati, cAhiSyate, bahiSyate, cAhaMcAham / NitkaraNAddhauvAdikasya na bhavati / cAhayati, acAhi, cAhaMcAham / zAThaya iti kim ? acahi, cahacaham / cahayatItyetadadantatvAtsiddham , dIrghAyaM vacanam / / 31 // jvala-bala-mala-glA-snA-vanU-vama-namo'nupasargasya vA // 4.2.32 // eSAmanupasargANAM gau pare hrasvo vA bhavati / jvalayati, jvAlayati, hvalayati, hAlayati, layati, mAlayati, glapayati, glApayati, snapayati, snApayati, vanayati, vAnayati. vamayati, vAmayati, namayati, nAmayati, ajvAli, ajvali, jvAlaMjvAlama, jvalaMjvalam / ityAdiSu dIrghavikalpaH siddha eva / anupasargasyeti kim ? prajvalayati, prahvalayati, prahmalayati, praglApayati, prasnApayati, pravanayati, pravamayati, praNamayati glAsnoraprApte zeSANAM tu prApte vibhASA / / 32 / / nyA0 sa0-jvalahvala0-dIrghavikalpa: siddha eveti anena vA hrasvavidhAnAttena triNampare iti nA'nUdyate / chaderismantraTavau // 1. 2. 33 // chaderismantravippare Nau hrasvo bhavati / isi-chadiH, mani-chama, traTi,-chattram , chattrI / kvipi-upacchat , dhAmacchat / Diti kim ? tre mAbhUva / chAttraH // 33 // ekopasargasya ca ghe // 1. 2. 34 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-35 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 117 ekopasargasyAnupasargastha ca chaderghapare Nau hrasvo bhavati / pracchAdyate'neneti pracchadaH, paricchadaH, upacchadaH, chAdyate'neneti chadaH, sapta chadA asya saptacchadaH, urasazchadaH urazchadaH, evaM dantacchadaH / ekopasargasya ceti kim ? samupacchAdaH, samupAmicchAdaH / gha iti kim ? pracchAdanam , tanucchAdanam / / 34 // upAntyasyAsamAna-lopizAsvRdito // 4. 2. 35 // samAnalopizAsUkRdanubandhavajitasya dhAtorupAntyasya Gapare gau hrasvo bhavati / apIpacat , adIdapat , acIkarata , alIlavat / atra nityamapi dvirvacanaM bAdhitvA prAgeva hrasvo bhavati proNeRditkaraNajJApakAt / taddhi mA bhavAnoNiNa ityatra RdittvAdupAttyahrasvatvapratiSedho yathA syAdityevamartha kriyate / yadi cAtra nityatvAtpUrvameva dvitIyadvitvaM syAttadAnupAntyatvAdeva hrasvatvasyAprAptiriti ki tannivRttyarthena RditkaraNena / evaM mAbhavAnaTiTava mA bhavAnazizat ityAdi siddhaM bhavati, upare Nau iti ca na dhAtuviziSyate kiM tahi tadupAntya iti NeH pUrvasyAdhAtutve'pi hrasvo bhavati, tena gonAvamAkhyat ajUgunat / kecidautaH sthAnivaddhAvenopAntyatvAbhAvAd hrasvaM necchanti-tenAjugonat / raNAvityeva,-De upAntyasyaitAvatyucyamAne alIlavadityAdAvantaraGgAvapi vRddhyAvAdezAvadIdapadityAdau ca pvAgamaM ca bAdhitvA vacanasAmarthyAt NyupAntyasya svarasya hrasvaH prasajjyeta / apIpacadityAdau NyupAntyasvarAbhAvAnna syAt / NigrahaNAnuvRttau tu Gapare NAvupAntyasya hrasva iti sarvatra hrasvaH siddho bhavati / Ga iti kim ? kArayati pAcayati / upAntyasyeti kim ? acakAGkSat-yena nAvyavadhAnamiti nyAyenaiva siddhe upAntyagrahaNam uttarArtham / asamAnalopizAsvRdita iti kim ? rAjAnamatikAntavAnatyararAjat / lomAnyanumRSTavAn anvalulomat , svAminamAkhyat asasvAmat , tAdRzamAkhyat atatAdat , mAtaramAkhyat amamAtat , yatrAntyasvarAdilopastatra sthAnivadbhAvena na sidhyatIti vacanam / yatra tu svarasyaiva lopastatra svarAdezatvAt sthAnivadbhAvenaiva sidhyati / mAlAmAkhyat amamAlat , mAtaramAkhyat amamAtat , prazazArat , ashushuurt| nanu yatrApi svaravyaJjanalopastatrApi avayavAvayavinorabhedanayena svarAdeza eveti sthAnivadbhAvenaiva sidhyati kimasamAnalopivacanena ? satyam ,-sthAnivaddhAvasya anityatvakhyApanArthaM vacanam-tena vAsyA paricchinnavAn paryavIvasat , svAdu kRtavAn asisvadadityAdi siddham / atrekArokArayoH 'nAmino'kalihaleH' ( 4-3-51) iti vRddhau kRtAyAmantyasvarAdilopAdasamAnalopitvam / nanu ca paratvAt prathamaM lopenaiva bhavitavyam ? naivam , kalihalivarjanAt paramapi lopaM vRddhirbAdhate-ata eva tatra kalihalivarjanamarthavat / zAsU,-azazAsat , prAzAso'pIcchatyanyaH-AzazAsat / Rditi, oNa-mA bhavAnoNiNat , okha-mA bhavAnokhikhat , eja Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite da-2, sUtra-36 mA bhavAnejijat , yAca,-prayayAcat / seka-asisekat , loka-pralulokata , DhaukR-praDuDhaukat, zAserUditkaraNaM yaGlupanivRttyartham-azAzasata / anye svazAzAsat ityapIcchanti / vadati sma vINA tAM prAyukta parivAdakaH tamapyanyaH prAyukta avIvadadvINAM parivAdakeneti tu NijAtyAzrayaNAta siddham // 35 / / nyA0 sa0-upAntyasyA0-nityamapIti-* kRtAkRtA % iti nyAyAnnityatvaM yathA mA bhavAna'TiTadityAdau hrasvatve kRte'kRte ca dvitvaM prApnotIti nityaM hrasvastu dvitve kRte na prApnotItya'nityaH, na kevalaM prAktu svara ityaperarthaH / gonAvamAkhyAditi-gaunauryadvA gosahitA nauH gonauH, 'mayUravyaMsaka' 3-1-116 iti madhyapadalopI samAsaH / sthAnivadbhAveneti-svamate tu 'svarasya pare' 7-4-110 iti paribhASAyA anityatvamAzritamiti sUtraparyante vakSyati / vacanasAmarthyAditi-anyathA yadi vRddhyAvAdezau syAtAM, tadA upAntyatvAbhAvena hrasvatvAbhAvAt vacananairarthakyaM prApnoti / NyupAntyasyeti-NerupAntyastasya tathAhi-NiGa iti sthite UkAra upAntyaH / acakAGakSaditi-vacanAdekena varNena vyavadhAnaM na tva'nekena / upAntyagrahaNamiti-yena nAvyavadhAnamiti nyAyAdekena varNena vyavahito'pi svaro hrasvasya sthAnI bhaviSyati kimupAntyagrahaNenetyAha uttarArthamiti / 'RvarNasya' 4-2-37 ityatretyarthaH, anyathA tatrAntyasyApi RkArasya Rt syAt , na kevalamuttarArthamihArthaM, ca, anyathA lIlavadityatra vacanasAmarthyAda'kRtAyAM vRddhau hrasvaH syAt , na cAntaraGgatvAvRddhiH, niravakAzatvAdasya, vRddhau sAvakAzatvamiti na vAcyaM yato mukhyA'bhAve yena nAvyavadhAnamAzrIyeteti / sthAnivadbhAvena na sidhyatIti-ayamarthaH 'svarasya pare' 7-4-110 iti svarAdezaH sthAnI, atra tu svaravyaMjanAdezaH / azazArat-zAraNa do asmAda'dantAt Nic / azuzUrat-zUraNi vi0 asmAdajantAt 'Nij bahulaM' 3-4-42 Nic tato'dyatanI, anyathA AtmanepaditvAda'caM vinA parasmaipadaM na syAt / anityatvakhyApanArtha vacanamiti-kalihalivarjanAdeva sanvadAdikArye'syA'nityatvaM siddhaM tahi atyararAjadityAdau bhedapakSe phalam / prathamaM lopenaiveti-tatazca samAnalopitvAt hrasvatvaM na prApnotIti bhAvaH / asisekaditi-yeSAM mate Sopadezastanmate asiSekaditi / bhrAja-bhAsa-bhASa-dIpa-pIDa-jIva-mIla-kaNa-raNa-baNa-bhaNa-zraNa-ke heTha-luTa-lupa-lapAM navA // 4. 2. 36 // eSAM Upare Nau upAntyasya hrasvo vA bhavati / bhrAj,-avibhrajata , ababhrAjat , bhAs-abobhasava , ababhAsata , bhASa-abIbhaSat , Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-37-40 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 119 ababhASata , dIpa-pradIdipada , adidIpata , pID-apIpiData , apipoData , jIva-ajIjivat , ajijIvat , mola-amomilat , amimIlat , kaNa-acIkaNat , acakANat , raNa-arIraNat , ararANat , baN-abIbaNat , prababANat , bhaNa-prabIbhaNat , abamANat , zraNa-prazizraNat , prazazrANat , haga-ajUhavat , ajuhAvat , heTha-ajIhiThat , prajiheThat , luTalUluTat , aluloTat , lupla alUlupat alulopat , lap-alIlapat, alalApat bahuvacanaM ziSTaprayogAnusAreNa anyeSAmapi parigrahArtham // 36 / / nyA0 sa0-bhrAjabhAsa0-azizraNaditi-zaNa zraNa dAne ityasya dAne'rthe hrasvatvaM ghaTAditvAt siddhaM pAkarUpe'rthAntare tva'nena vikalpaH, 'zraNaN dAne' ityasya tu 'yamo'pariveSaNe Nici ca' 4-2-9 ityanena Nici yama eveti niyamAda'prAptaM vikalpyate / anyeSAmapoti-tena abibhrasat ababhrAsadityAdi siddham / RhavarNasya / / 4. 2.37 // dhAtorupAntyasya RvarNasya Gapare Nau vA RkAro bhavati / pravIvRtat , avavartat , avIvRdhat, avavardhat , amImajat , amamArjat , adIdRzat , adadarzat, avIkRtat , acikIrtat / vacanasAmarthyAdIAdezau bAdhyete / upAntyasyetyeva -acIkarat // 37 // ___nyA0 sa0-RDavarNasya - nanu kimarthaM varNagrahaNaM RdRta ityetAvadAstAm ? na, yadyevaM kriyate tadA'cIkRtadityayaM prayogo na niSpadyate, atha pAThakAle'pi kRtaN iti paThiSyate, na, tadA Rta ityetasyA'nyatra RkAre caritArthatvAt atra kIAdeza eva syAt , atha kIrtaNa itya'paThanAdevA'syApi RdbhaviSyati, tadA yadA'nityo hi NiccurAdInAmiti nyAyena Nija'bhAvastadA kRtaN iti pAThe kRtatIti na syAt kintu karttatItyaniSTaM syAditi varNagrahaNa, hrasvAdhikAreNaiva siddhe RtkaraNamacIkRtadityatra guNaniSedhArthaM, hrasvakaraNasAmarthyAd guNo na bhaviSyatIti na vAcyaM guNakaraNe hrasvasya caritArthatvAt / jighrteriH|| 4. 2, 38 // jighraterupAntyasya Gapare NAvikAro vA bhavati / ajighripat , ajighrapat / tinirdezo yalunivRttyarthaH / ajAghrapat // 38 / / tisstthteH|| 4, 2, 31 // tiSThaterupAntyasya Gapare NAvikAro bhavati / atiSThipat , atiSThipatAm , atiSThipan / tinirdezo yaGlunivRttyarthaH / pratAsthapat , yogavibhAgo nityArthaH // 39 // UduSo Nau // 4. 2. 40 // durupAntyasya Nau pare UkArAdezo bhavati-duSyantaM prayuGkte dUSayati, pradUSya gataH / NAviti kim ? doSo vartate, dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyayavijJAnAdiha na bhavati / doSaNaM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-41-43 duTa kvip-duSamAcaSTe duSayati, puNigrahaNaM nivRttyartham , u hrasvo na bhavatItyanye, adudUSat / / 40 // nyA0 sa0-UduSo0-tatpratyayavijJAnAditi-tasya duSerdhAtoH saMbandhI pratyayastatpratyayaH, duSayatItyatra tu na duSidhAtoH saMbandhI pratyayaH kiM tahi 'Nija bahulaM nAmna: kRgAdiSu' 3-4-42 Nij nAmnaH parato vihitatvAnnAmasaMbandhI, yadvA tatpratyayasyetthaMvyAkhyAnAttasmAddhAtoranantaraH pratyayaH / nivRttyarthamiti-tena sAmAnyena Nau bhavatIti na tu Ga para evetyarthaH / na bhavatItyanye iti-tanmatasaMgrahArthamUkAraprazleSo vidheyaH / adudUSaditi-duSyantaM prAyukta Nig guNa UduSA Nau UkAraH / citte vA // 4. 2. 41 // cittaviSayasya cittakartR kasya durupAntyasya Nau pare udvA bhavati / cittaM duSyati tadanyaH prayuGkte cittaM dUSayati, cittaM doSayati, mano dUSayati, mano doSayati / cittagrahaNena prajJAyA api grahaNAt prajJAM dUSayati, prajJAM doSayati / / 41 / / nyA0 sa0-citte vA-prajJAyA apIti-cittasahacaritatvAt prajJA'pi cittamityarthaH / gohaH svre||4. 2. 42 // kRtaguNasya guheH svarAdau pratyaye pare upAntyasyodbhavati / nigRhati, nigRhayati, nigUhakaH, sAdhunigRhI, nigRhanigRham , nijugUha / goha iti kim ? nijuguhatuH, nijuguhuH / svara iti kim ? nigoDhA, nigoDhum / / 42 / / bhuvo vaH prokssaadytnyoH|| 4. 2. 43 // bhuvo vakArAntasya parokSAdyatanyoH parataH upAntyasyodbhavati / babhUva, babhUvatuH, babhUvu, babhUvitha, babhUvuSaH, babhUvuSA, prabhUvan , abhUvam / vRddhiguNovAdezeSu kRteSu bhuvo vakArAntatvam / va iti kim ? babhUvAn , prabhUt / atra bhasya mAbhUt / parokSAdyatanyoriti kim ? bhaviSyati / / 43 // nyA0 sa0-bhuvo vaH0-bhuvo vakArAntasyoti atra pUrvasUtrAtsvara'nuvartya tatazca parokSAdyatanyoH svare pare iti vyAkhyAne svayameva vakArAntatvaM lapsyate kiM vagrahaNena ? ucyate, yadi svaro'navartyate tadA uttarasUtre'navartamAno dunivAraH syAttathA ca srasta ityAdau 'no vyaJjanasya' 4-2-45 iti na lopo na syAt , ata eva 'gamahana' 4-2-44 iti sUtre svaragrahaNaM, kiM ca vagrahaNA'bhAve babhUvetyAdau nityatvAda'pavAdatvAcca vRddhyAdibAdhayA UkAropAntyasya bhasya UtvaprasaGgaH syAditi vagrahaNam / pratra bhasyeti-upAntyasyetyadhikArAdityarthaH / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-44-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [121 gama-hana-jana-khana-ghasaH svare'naGi kGiti luk // 4. 2. 44 // eSAmupAntyasyAGvajite svarAdau viGati pratyaye pare luga bhavati / kiti-gam , jagmatuH, jgmuH| han-jaghnatuH, jaghnuH / jana-jajJe, jajJAte, jajJire / khan-cakhnatuH, cakhnuH / ghas-jakSatuH, jakSuH, jakSivAn , Giti-ghnanti / katIha nighnAnAH / kathaM jajJatuH jajuH iti chAndasAvetau / svara iti kim ? gamyate, hanyate / anaGIti kim ? agamata, aghasat / viGatIti kima ? gamanam , hananam / / 44 // nyA0 sa0-gamahana0-kathaM jajJaturiti-dhAtorAtmanepaditvAt kathaM parasmaipadamityAzayaH / chAndasAviti-juhotyAdau jana janane parasmaipadinaM chAndasaM paThanti tasyA'yaM prayoga issyte| no vynyjnsyaanuditH|| 4. 2. 45 // ___ vyaJjanAntasyAnudito dhAtorupAntyasya nakArasya piGati pratyaye pare lugbhavati / srastaH, sastavAn , srasyate, sanIlasyate, dhvastaH, dhvastavAn , dhvasyate, danIdhvasyate, astabhat , aglucat , pariSvajate, pariSvajete / vyaJjanasyeti kim ? nIyate, nenIyate / anudita iti kim ? Tunadu nandyate, nAnandyate, viDatItyeva,-sra sitA, dhvaMsitA / upAntyasyetyeva,-nahyate, nAnahyate // 45 // aJceranarcAyAm // 4. 2. 46 // ___ aJcerana yAmeva vartamAnasyopAntyanakArasya lug bhavati / udaktamudakaM kapAta , ana_yAmiti kim ? aJcitA guravaH, pUrvaNa siddha niyamArtho yogaH // 46 // laGgi-kampyorupatApAGga-vikRtyoH // 4. 2. 47 // laGgikampyorupAntyanakArasya yathAsaMkhyamupatApe'GgavikAre cArthe kGiti pratyaye lugbhavati / vilagitaH, vikapitaH / upatApAGgavikRtyoriti kim ? vilaGgitaH, vikampitaH / laGgikampyorudittvAt pUrveNAprApte vacanam / dvivacanaM kGitItyanena yathAsaMkhyanivRttyartham / 47 / nyA0 sa0-laGgikampyo0-vigalita iti-vigalyate sma, rogAdinopatApitaH / vilaGgita iti-vilaGgati sma kenacidaGgena hIna ityarthaH / vikampita iti-vikampate sma manasi kampita:, citte bhIta ityartha iti nA'GgavikRtiH / bhaJjanauM vA // 4. 2.48 // bhajerupAntyanakArasya nau pare lumvA bhavati / prabhAji / abhaji / / 4 / / daMza-saJjaH zavi // 4. 2. 41 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-50-55 anayorupAntyanakArasya zavi pare lugbhavati / dazati, sajati / tudAdAvapaThitvAnayodiau pAThaH zavarthaH-tena 'zyazavaH' (2-1-115 ) iti nityamantAdezaH siddho bhavati / dazantI, sajantI // 49 // zrakaTaghinozca rjeH|| 4. 2. 50 // rajerakaTi ghinaNi zavi ca pratyaye upAntyanakArasya luga bhavati / rajakaH, rAgI, rajati / rajaH, rajaniH, rajanam rajatamityauNAdikakitpratyayAntAH // 50 // Nau mRgaramaNe // 4. 2. 51 / / rajerupAntyanakArasya Nau pare mRgANAM ramaNe krIDAyAmarthe lugbhavati / rajayati mRgaanvyaadhH| mRgaramaNa iti kim ? raJjayati rajako vastram , raJjayati sabhAM naTaH // 51 // nyA0 sa0 Nau mRga0-mRgaramaNAdanyatrApi krazcidicchati, yathA rAjarSikalpo rajayati manuSyAn / raJjayati rajako vastramiti-rajati vastraM rajakaH, sa evaM vivakSate-nA'haM rajAmi, rajyate vastraM svayameva tadrajyamAnaM prayuGkte, yadvA rajati varNAntaramApadyate vastraM kartR tadrajat rajakaH prayuGa kte Nig / ghatri bhAvakaraNe // 4. 2. 52 / / rajerupAntyanakArasya bhAvakaraNArthe ghani pare luga bhavati / raJjanaM rajatyaneneti vA rAgaH / ghami iti kim ? raJjanam / bhAvakaraNe iti kim ? rajantyasminniti raGga // 52 // syado jave // 4. 2. 53 // syada iti syandepani nalopo vRddhyabhAvazca nipAtyate, jave vege'bhidheye / gosyavaH, azvasyavaH / java iti kim ? ghRtasyanvaH tailasyandaH // 53 / / daza-nAvodadhaudma-prazratha-himazratham // 4. 2.54 // ete zabdAH kRtanalopAdayo nipAtyante / dazeranaTi avapUrvasya undeH indhezca ghani undermani nalopaH prahimapUrvasya zrantheji vRddhyabhAvazca nipAtyate / dazanam , avodaH, edhaH, oma, pradhathaH, himazrathaH // 54 // nyA0 sa0 dazanAvo0-avoda iti-atra guNe kRte 'upasargasyAniNe.' 1-2-19 ity'kaarlopH| yami-rami-nami-gami-hani-mani-vanati-tanAdeghu Ti kGiti // 4. 2. 55 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-56-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [123 yamiraminamigamihanimanInAM vanatestanAdInAM ca dhuDAdau viDati pratyaye para'ntasya lugbhavati / ___yadaH, yatavAn , yatvA, yatiH, rataH, ratavAn , ratvA, ratiH, nataH, natavAn , natvA, natiH, gataH, gatavAn gatvA, gatiH, hataH, hatavAn , hatvA, hatiH, Ahata, AhathAH / manIti manyatebrahaNam manotestanAditvena siddhatvAt / mataH, matavAn , matvA, matiH vatiH, ktiH, tiki tu pratiSedhaM vakSyati / tanAdi-tanayI-tataH, tatavAn , tatvA, tatiH, sanotarAtvaM vakSyati / kSaNaga-kSataH, kSatavAn , kSatvA kSatiH, RNUyI-RtaH, RtavAn , tRNUyI-tRtaH, tRtavAn , ghRNUyo-ghRtaH, ghRtavAn , vanUyi-vataH, vatavAn , manUyi-mataH, matavAn / eSAmiti kim ? zAntaH , dAntaH / tivagaNanirdezAdyaGalupi na bhavati / vaMvAntaH, taMtAntaH / anyatra bhavati, yaMyataH, raMrataH, naMnata , jaMgataH, jaMghataH, maMmataH / dhuTIti kim ? yamyate, yaMyamyate / viGatIti kima ? yantA, rantA / / 5 / / nyA0 sa0-yamirami0-hatiriti- sAtiheti' 5-3-94 iti bAdhanAthaM thravAdibhyaH ktiH / vatiriti-ktaktavatU na darzitau iT prAptaH, ktau tu niyamAnneTa / jaMghata iti-kuTilaM hataH, yaGalup dvitvaM murantaH, 'ahihanaH' 4-1-34 iti ghaH, gatyarthatvAd ghnInaM bhavati, kecittu yaGa lupi ghnI necchanti tanmate vadhArthopi / yapi // 4.2.56 // eSAM dhAtUnAmantasya yapi pare lugbhavati / 'vAmaH' (4-2-57) iti vacanAnAntAnAmevAyaM vidhiH / hana-prahatya, man-pramatya, vanati-pravatya, tanAdi-pratatya, prasatya, prakSatya / yapIti kim ? hanyate, vanyate, tanyate / / 56 / / vAmaH // 4.2.57 // eSAM makArAntAnAM yapi pratyaye'ntasya vA lugbhavati / prayatya, prayamya, viratya, viramya, praNatya, praNamya, Agatya, pAgamya / eSAmityeva,-upazamya / / 57 / / gamAM vo // 4. 2. 58 // eSAM gamAdInAM yathAdarzanaM kvau viDati pratyaye'ntasya lugbhavati / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / janaM gacchati janaMgat , kaliGgagata , yam-saMyat , viyat , tan-parItat , upAta , san susat , man-sumana , van- suvat , kSaNa-sukSat , vikSat / agregUrityauNAdiko DUH / / 5 / / nyA0 sa0-gamAMkvau-gamAdInAmiti-gamAdayo'nye'pi bahulaM jJeyA, na tu 'yamirami' 4-2-55 iti sUtroktA eva gamAdigaNasya tebhyaH pRthagbhUtatvAt , ata eva sUtre yamAmityeva nokta, raminamihanInAmudAharaNAni ca na darzitAni / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti laghunyAsa saMvalite na tiki dIrghazca // 4. 2. 51 // rai fafe pratyaye lug dIrghazva na bhavati / yantiH, rantiH, nantiH, gantiH, hantiH, mantiH, vantiH, tantiH / kSaNiti lAkSaNiko'yaM NakAraH tena kSantiriti bhavati / zranyastvaupadeziko'yamiti manyate tanmate kSaSTiH / antalope pratiSiddhe 'prahanpazvama' - (4-1-107) ityAdinA dIrghatvaM prAptaM tadapi pratiSidhyate / eSAmityeva - zAntirbhagavAn / tikIti kim ? yatiH, ratiH, tatiH // 59 // 124 ] nyA0 sa0-na tiki0 - tenakSantiritIti-nAnta prakRterNatvabAdhanAya mnAmiti bahuvacanAt prathamameva nakAraH, mnAmiti bahuvacanANNatvaM kRtamapi vargAnte karttavye nivarttate vA, atra sUtre yamAdayo gamAdayazca gRhyante, na tvanantarasUtroktAH dvayorapi prApteH saMbhavAt / [ pAda 2, sUtra - 59-62 AH khani sani-janaH // 4.2.60 // khanAdInAM ghuDAdau kGiti pratyaye pare'ntasyAkArAdezo bhavati / khAtaH, khAtavAn khAtvA khAtiH, sana - 'SaNUyI dAne' vanapaNa bhaktau vA / sAtaH, sAtavAn sAtvA, sAtiH, jan-jAtaH, jAtavAn jAtvA jAtiH / viGatItyeva - caMkhanti, saMsanti, jaMjanti // 60 // 1 " nyA0 sa0 - zrAH khani-khAta iti khAyate sma khanyate smeti vA 'kta' 5-1-174 iti vA kte 'veTo'pataH 4-4-62 iDabhAvaH / sAtveti SaNUyI dAna ityasyaivAyaM prayogaH, SaNa bhaktAvityasya sanitvaiva / cakhantItyAdi - tasi ca caGghAtaH saMsAta: jaMjAtaH, sanisisa niSatIti, sanoteH sanatervA 'Nistoreva' 2-3-37 iti niyamAnna Satvam / sani // / 4. 2. 61 // khanAdInAM dhuDAdau sani parato'ntasyAtvaM bhavati / siSAsati, khanijanoriTA bhavitavyamiti dhuDAdiH sanna bhavati / ghuTItyeva - sisaniSati - 'ivRdha' - ( 4-4-49 ) ityAdinA veT / viGatItyasaMbhavAdiha na saMbadhyate // 61 // ye navA // 4. 2. 62 // khanAdInAM ye kGiti pratyaye'ntasyAkAro vA bhavati / khAyate, khanyate, cAkhAyate, caMkhanyate, prakhAya, prakhanya, sAyate, sanyate, sAsAyate, saMsanyate, prasAya, prasanya, prasatya, jAyate janyate, jAjAyate, jaMjanyate, prajAya, prajanya / zye tu 'jA jJAjano'tyAdau' ( 4 - 2 - 14 ) iti nityaM jAdezaH jAyate / ya ityakArAnta nirdezAdiha na bhavati / khanyAt, sanyAt - anyathA yoti kriyeta / kecidatrApIcchanti khAyAt, sAyAt / viGatItyeva - sAnyam, janyam // 62 // nyA sa0- ye navA - prasAyetyubhayoH prasanyeti bhaktyarthasya prasatyeti tu dAnArthasya tanAditvena na lopAt / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-63-60 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 125 tanaH kye / / 4. 2. 63 // tanoterantasya kya pare AkAro vA bhavati / tAyate, tanyate / kya iti kim ? tantanyate // 63 / / to sanastiki // 4. 2. 64 // sanityetasya tiki pratyaye pare to lugAkArau vA bhavataH / SaNa,-satiH, sAtiH, santiH, SaNa bhaktau satiH, sAtiH, sAntiH / 'ahanpaJcama-' (4-1-107) ityAdinA dIrghaH / / 64 // vanyApaJcamasya // 4.2.65 // dhAtoH paJcamasya vani pratyaye pare AkAro bhavati / ADiti AkArAntaraprazleSAdananunAsiko'nunAsikazcAyamAdezaH / anyathA 'li lau" (1-3-66 ) iti jJApakAdananunAsika eva syAt / jan vijAvA, khan vikhAvA, kam dadhikAvA, gam agregAvA, ghuNa dhvAvA, ghUrNa ghUrAvA, oNa avAvA, ivu vyAptau ca / vani-'svoH pvavyaJjane luka' (4-4-122) iti valope nakArasyAtve yaavaa| punarAgrahaNaM tAviti naveti ca nivRttyartham / DiskaraNaM dhvAvetyAdau guNaniSedhArtham / / 65 / / nyA0 sa0-vanyA-AkArAntaraprazleSAditi-AzcA'sAvAGa ca yadvA Azca Azca tayoranubandhI G iti / apAcAyazciH ktau // 4. 2. 66 // apapUrvasya cAyateH ktipratyaye cirAdezo bhavati / apacitiH // 66 / / hlAdo hRd ktayozca // 4. 2. 67 // hlAdateH ktaktavatvoH ktau ca parato hrad Adezo bhavati / lanna, hanavAn , prahlannaH prahlanavAn , hattiH, prahlattiH / ktayozceti kim ? hlAditvA / / 67 // RlvAdereSAM to no'praH / / 4. 2. 68 // pUjitAdRkArAntAddhAtorvAdibhyazca pareSAmeSAM ktiktaktavatUnAM takArasya nakAra prAdezo bhavati / tRtINiH tIrNaH, tIrNavAn , kR-koNiH, kIrNaH, kIrNavAn , gR-goNiH, gIrNaH, gIrNavAn , lvAdi-lUniH, lUnaH, lUnavAn , dhUniH dhUnaH, dhUnavAn , loniH, lonaH, lInavAn / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -126] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-69-70 apra iti kim ? pUtiH / pUNirityapi kazcit ,-pUrtaH, pUrtavAn / lvAdiSu ye RkArAntA stRdRprabhRtayasteSAmRgrahaNenaiva siddha tatra pAThaH pvAdikAryArthaH / nAdyantargaNo lvAdiH // 68 / / nyA0 sa0-RlvAde0-pUrNirityapoti-te hya ttarasUtre'pra iti kurvanti, tatra ca sUtre ktayoreva natvaniSedhaH, ktau tu 'RlvAdeH' 4-2-68 iti bhavatyeva / nanu RkArAntAnAmirAdeze rephAntatvAduttareNa bhaviSyati kiM RgrahaNena ? satyaM, uttareNa ktayorbhavati, anena tu ktiktaktavatuSu, atha ktyarthaM RtAM ktAvityucyeta, tarhi RtAM ktAveva syAt ktayostUttareNApi na syAt / radAdamUrcchamadaH ktayordasya ca // 4. 2. 61 // mUcchimadivajitAnephadakArAntAddhAtoH parasya ktayoH taktavatvostakArasya tatsaMniyoge dhAtudakArasya ca nakAro bhavati / . pUrai-pUrNa, pUrNavAn , gure-pUrNaH, gUrNavAn , bhid-bhinnaH, bhinnavAn , chid-chinnaH, chinnavAn / radAditi kim ? citaH, citavAn / amUrchamada iti kim ? mUrtaH, mUrtavAn , mattaH, mattavAn / kRtasyApatyaM kAtirityatra * 'asiddhaM bahiraGgamantaraGge' * iti na bhavati / ktayoriti kim ? pUrtiH, bhitti: / kathaM caNiH ? curerauNAdiko NiH / radasyeti kim ? caritam , uditam / iTA vyavadhAne na syAt / kRtaH kRtavAnityatra tu varNaikadezAnAM varNagrahaNenAgrahaNAnna bhavati / rephAtpareNa svarabhAgeNa vyavadhAnAdvA, RkArasya hi madhye'rdhamAtro rephaH agrepazcAcca turIyaH svarabhAgaH pratijJAyate / bhinnavadbhyAmityatra pratyayadakArasya pare'sattvAt sUtre cAzrutatvAnna bhavati / kayaM cIrNaH cIrNavAniti ? ca iti dhAtvantaraM caratisamAnArtham ktaktavatuviSayamAmananti / / 69 // nyA0 sa0- radAdamUrcha0-prasiddhaM bahiraGgamiti-ArUpamityarthaH / varNagrahaNenAsgrahaNAditi-RkAralakSaNo varNaH tasya ekadezo repho varNagrahaNena na gRhyate, kasmAt ? asannidhAnAt , yato dakAraH svatantra eva varNo'trA'stya'to repho'pi svatantra eva grAhyaH / pratijJAyate iti-pUrvAcA nizcIyate na tu lekhitu zakyate / pratyayadakArasyeti- 'dhuTastRtIyaH' 2-1-76 iti vihitasya / sUtre cA'zrutatvAditi-radAditi dhAtudakArasyaiva bhnnnaadityrthH| taktavatuviSayamiti-tena caryate smeti dhAtvantareNa vAkyam / sUyatyAdyoditaH // 4. 2. 70 // sUyatyAdibhyo navabhyo dhAtubhya okAra idyeSAM tebhyazca parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati / SaDauca-sUnaH sUnavAn , dUc-dUnaH, dUnavAn , dIc-dInaH, dInavAna , dhIcadhonaH, dhInavAn , mIc-mInaH, mInavAna , roc-roNaH, roNavAn , lIMc-lInaH, lonavAn , Doc-DInaH, DInavAn , voc-vINaH, vINavAn iti sUyatyAdayaH / odit Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-71-74 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane cturtho'dhyaayH| [127 o lajaG prolasjati vA lagnaH, lagnavAn , ovijaiti, udvignaH, udvignavAn / bhopyAyaG pInaH, pInavAn , Tvozvi-zUnaH, zUnavAn , ovazvauva-vRSaNaH, vRkNavAn / emya iti kim ? potaH, pItavAn, sUyatIti zyanirdezaH sUtisuvayonivRttyarthaH / / 7 / / vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH // 4. 2.71 // khyAdhyAvajitasya dhAtoryavyaJjanaM tasmAtparA yA'ntasyA tasyAH paroya AkArastasmAtparasya ktayostakArasya no bhvti| styAna:, styAnavAn , nidrANaH, nidrANavAn , glAnaH glAnavAn / vyaJjaneti kim ? yAtaH, yAtavAn / antastheti kim ? snAtaH, snAtavAn / prAta iti kim ? cyutaH cyutavAn , drutaH, drutavAn , plutaH, plutavAn / dhAtunA vyaJjanasya vizeSaNAdiha na bhavati / niryAtaH, niryAtavAn / dvirbhAveSyantasthetyabhedAzrayaNAbahiraGgatvenAsiddhezca na bhavati / akhyAdhya iti kim ? khyAtaH, khyAtavAn , dhyAtaH, dhyAtavAn / prAtaH parasyeti kim ? daridritaH, daridritavAn / / 71 // nyA0 sa0 vyaJjanAntasthAto'khyAdhyaH-khyAzca dhyAzceti kRte yadA klIbe basvastadA Gaso'taH sUtratvAllup / bahiraGgatveneti-upasargadvipadAzrayatvAd bahiraGga yakArasya dvitvaM / AtaH parasyeti kimiti-nanu Ata iti kimitya'nayApi vyAvRttyA siddhaM kimanayA ? satyaM, tatrAkArAt vihita eva nAsti, atra tvAkArAdvihitaH paramiTA vyvhitH| pUdivyaJcernAzAdya tAnapAdAne // 4. 2. 72 // pU div aJc ityatebhyo yathAsaMkhyaM nAze'dyUte anapAdAne cArthe parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati / pUnA yavA vinaSTA ityarthaH / AyUnaH, parighunaH, samaknau zakuneH pakSau saMgatAvityarthaH nAzAdyUtAnapAdAna iti kim ? pUtaM dhAnyam , dyUtaM vartate udaktamudakaM kupAt , kathaM vyaktam ? aJjarbhaviSyati // 72 // nyA0 sa0-pUdivya0 - anapAdAne cArthe iti-ko'rthaH ? aJcivAcyA kriyA yadyapyapAdAnasAdhanikA na bhavatItyarthaH / . seAse karmakartari // 4. 2. 73 // sinoteH sinAtervA parasya ktayostakArasya grAse karmaNi kartRtvena vivakSite nakAro bhavati / sino prAsaH svayameva / grAsa iti kim ? sitaM karma svayameva / karmakartarIti kim ? sito grAso maitreNa, sito galo prAsena // 73 // kSeH kSI cAdhyArthe / 4. 2. 74 // ghyaNartho bhAvakarmaNI tato'nyasminnarthe vihitayoH ktayostakArasya kSi ityetasmAtparasya nakAro bhavati tatsaMniyoge cAsya kSI ityayamAdezo bhavati / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-75-77 kartari-kSINaH kSINavAn maitraH / adhikaraNe, ' meSAM kSINam' / adhyArtha iti kim ? kSitamasya' bhAve ktaH-kSiSz hiMsAyAmityasya sAnubandhatvAnna grahaNam , anyastu tasyApi grahaNamicchati / / 74 / / . vAkrozadainye // 4. 2. 75 // prAkoze dainye ca gamyamAne kSeH parasyAdhyArthe ktayostakArasya vA nakArAdezo bhavati, tatsaMniyoge ca kSI ityayamAdezo bhavati / Akroze kSINAyuH kSitAyurvA jAlmaH, dainye kSINakaH, kSitaka: tpsvii| adhyArtha ityeva,-'kSitaM jAlmasya' kSitaM tapasvinaH / kazcittu bhAve'pi vikalpamicchati / kSINamanena, kSitamanena-kSerbhAvakarmaNo SAyAM kta eva nAstIti kazcit // 75 / / nyA0 sa0-vAkrozadanye-Akrozazca dainyaM ceti kRte virodhinAmeva adravyANAmeveti samAhArA prAptau sUtratvAt samAhAraH, vizeSaNasamAso vA / kSitaM jAlmasyeti 'vA klIbe' 2-2-92 iti SaSThI / bhASAyAmiti-lakSaNazAstre na bhavati, kintu chandasyevetyarthaH / . RhIghrAdhAtrondanuda vintervA / / 4. 2. 76 // ebhyaH parasya ktayostakArasya nakAro vA bhavati / R.-RNam , Rtam , hrI,-hrINaH, hrINavAn , hrItaH, hrItavAn / ghrA,-ghrANaH, ghrANavAn , ghrAtaH, ghrAtavAn / dhrA, dhrANaH, dhAraNavAn , dhrAtaH. bhrAtavAn / trA-bANaH, trANavAn , trAtaH, trAtavAn / unda, samunnaH samunnavAn , samuttaH, samuttavAn / nu, nunnaH, nannavAna. nattaH nattavAna / vidiSa vicAraNe vinnaH, vinnavAna, vittaH, vittavAna / vidaH znanirdezAdvidyatevindatezca nityaM nakAraH / vinnaH. vinnavAn / prathamAmyAmaprApte ghrAdibhyastu prApte vikalpaH / tena dakArAntAnAM dasyApi pUrveNa natvaM bhavati / takAranatvAbhAvapakSe ca saMniyogaziSTatvAddasyApi nakAro na bhavati / vyavasthitavibhASeyam , tena RNamityuttamarNAdhamarNayoreva / anyatra RtaM satyam , trAyatestu saMjJAyAM na bhavati / trAta:, devatrAtaH, anyatra tu natvama,trANaH, ubhayamityeke / / 76 / / nyA sa0-RhIghrAdhrA0-tepratyayAntamAkhyAtapadamanukriyate, 'ikistit' 5-3-138 iti ztivapratyayAntasya tu na vinattIti rUpaM syAt / devatrAta iti-trAsISTa devatA enaM trAsIraniti vA 'tikkRtau nAmni' 5-1-71 iti ktaH / ubhayamityeke iti-asaMjJAyAM natvaM nA'bhAvazca saMjJAyAM tu natvAbhAva evetyarthaH / dugorU ca // 4. 2. 77 // . . dugu ityetAbhyAM parasya ktayostakArasya nakArAdezo bhavati tatsaMniyoge ca pranayokakArazcAntAdezo bhavati / dUnaH, dUnavAn , gUnaH gUnavAn / / 77 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-78-81 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 129 -zuSi-paco ma-ka-bam // 4. 2. 78 // zuSipacibhyaH parasya ktayostakArasya yathAsaMkhyaM maka va ityete AdezA bhavanti / kSAmaH, kSAmavAn , zuSkaH, zuSkavAn , pakva., pakvavAn / 78 / / nirvANamavAte // 4. 2. 71 / / nirvANamiti nirapUrvAdvAdhAtoH parasya ktatakArasya nakAro nipAtyate, avAte kartari vAtazcennirvAtikriyAyAH kartA na bhavati / nirvANo muniH, nirvANo dIpaH / avAte iti kim ? nirvAto vAtaH, nitiM vAtena bhAve'pi vAta eva kartA, nirvANaH pradIpo vAtenetyatra tu pradIpaH kartA / vAtastu hetuH karaNaM veti pratiSedho na bhavati / kecittu nirvANaM vAtenetIcchanti, teSAM vAte kartari pratyaye sati pratiSedha iti draSTavyam / 79 / nyA0 sa0-nirvANamavAte-pravAte kartarIti-akarmakatvAtkartA labhyate / kataripratyaye satIti-atra tu bhAve ktaH / anupasargAH kSIbollAgha-kRza-parikaza-phullotphulla-saMphullAH // 4. 2. 80 // anupasargAH ktapratyayAntA ete zabdA nipAtyante / kSIbRG made, utpUrvo lAGa sAmarthya, kRzac tanutve kevalaH paripUrvazca, ebhyaH parasya ktatakArasya lopa iDabhAvazca nipaatyte| kSIbaH, ullAghaH, kRzaH, parikRzaH, 'triphalA vizaraNe' ityasmAtkevalAdutsaMpUrvAcca parasya tasya lAdezo bhAvArambhavivakSAyAmiDabhAvazca nipAtyate / phullaH, utphullaH, saMphulla: / kecittu kSobavAn , ullAghavAn , kRzavAn , parikRzavAn , phullavAn , utphullavAn , saMphullavAn iti ktavatAvapi rUpamicchanti tadartha ktaktavatvostazabdAvadhi nipAtanaM draSTavyam , etadarthameva bahuvacanam / / . anupasargA iti kim ? prakSIbitaH, prollAghitaH, prakRzitaH, saMparikRzitaH, praphullaH / nipAtanasyeSTaviSayatvAt phala niSpattau phalitaH, phalitavAn / kSIbAdayaH zabdAH kenAcApi ca sidhyanti, kSIbita ityAdirUpanivRttyarthaM tu vacanam / kathaM prakSIbA ? pragata: kSIbaH iti ? prAdisamAsAdbhaviSyati / / 8 / / nyA0 sa0-anupasargAH0-bhAvArambhavivakSAyAmiti-ayamarthaH, yadA bhAvArambhAvivakSA tadA 'AditaH' 4-4-71 iti nityamiDa'bhAvaH, yadA tu bhAvArambhavivakSA tadA 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iti vikalpeneT syAt nipAtasAmarthyAcca nityaM niSidhyate / phalaniSpattAviti - upalakSaNatvAt phala gatAvityasyApi / bhittaM zakalam / / 4. 2. 81 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-82-84 mideH parasya ktasya natvAmAvo nipAtyate zakalam shklpryaayshceddhittshbdo| bhavati / bhittam zakalamityarthaH / zakalamiti kim ? bhinnam / zakalamiti paryAyanirdeza: kima ? bhidikriyAvivakSAyAM zakale viSaye bhinnamityeva yathA syAt / bhinnaM zakalama, bhinnaM bhitam / / 1 / / nyA0 sa0-mittaM zakalam -bhinnaM zakalamiti-varttate, kiM tat zakalaM ? kiM viziSTaM bhinnaM ? dvidhAkRtamiti vizeSaNazabdo'tra bhinnazabdaH, yadi puna: paryAyazabda: syAttadA zakalasyAprayogaH syAt , paryAyANAM hi prayogo yaugapadyena neSyate iti vacanAt / bhinnaM bhittamiti-bhittaM zakalamityarthaH / vittaM dhanapratItam // 4. 2. 82 // vindateH parasyaktasya natvAbhAvo nipAtyate, dhanapratItam dhanaparyAyaH pratItaparyAyazca cedavittazabdo bhavati / vidyate labhyate iti vittama dhanama, vidyate upalabhyate'sAviti vittaH pratItaH / dhanapratItamiti kim ? vinaH, vetteviditam / vintevinaM vittaM ca, vidyatevinam / vittaM dhane pratIte ca vindatevinamanyatra / / 82 // hudhuTo herthiH // 4. 2. 83 // juhotedhu DantAcca dhAtoH parasya hedhirAdezo bhavati / juhudhi, dhuT chinddhi, bhinddhi, addhi, viddhi / hudhuTa iti kim ? koNIhi / hudhuDbhyAM paratvena hevizeSaNAdiha na bhavati / rudihi, svpihi| heriti kima ? juhotu, attu / juhutAttvam bhittAttvamityatra nityatvAprakRtyanapekSaNenAntaraGgatvAcca tAtaG / tasya ca na punadhibhAvo heriti zabdAzrayaNAt / kecittu hiMseherava' hiMsa, 'bhujibhaJjibhyAM tu vA bhuja bhuGgdhi, bhaJja bhaGgyi itIcchantinaitadvaiyAkaraNarUpasaMmatam / hindhi ityAyeva tu bhavati // 3 // nyA0 sa0-hadhuTohe-hudhuDmyAM paratveneti-etattu na kRtaM hudhuDbhyAM vihitasya heH / ruvihIti-AgamA yadguNIbhUtA iti nyAyAdiTsahitasya herAdezaH prAptaH sa na bhavati, heriti vyaktyAzrayaNAt , kevalasya tu hudhubhyAM paratveneti bhaNanAt na bhavati / hindhIti-atra 'sodhi vA' 4-3-72 iti vA saluk , tadvikalpe ca 'tRtIyastRtIya' 1-3-49 iti sasya tu daH, tasya ca 'dhuTo dhuTi' 1-3-48 iti vA lup tena hindhItyapi / zAsasa-hanaH zAdhyedhi-jahi / / 4. 2. 84 // zAs as han ityeteSAM hipratyayA tAnAM zAdhyedhi jahi ityete AdezA yathAsaMkhyaM bhavanti / zAdhi, edhi, jahi / zAshanoH yaGlupyapi zAdhi, jahi, hanestu yaGlupi necchantyanye ? jaGghahi / / 4 / / nyA0 sa0 zAsasahanaH0-zAshansAhacaryAt asiti AdAdikasya grahaNam / yaGlupyapIti-astestu svarAditvAt yaG nAsti, atha NakAdiviSaye bhU Adeze Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-85-88 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 131 yaGalupsaMbhavastadApyastIti vyaktinirdezAnna bhavati, yadvA yadA hipradAnavivakSA tadA bAhulakAna yaGalup / jaMghahIti-gatyarthe'tra yaG hiMsArthe tu 'hano ghnI' 4-3-99 iti syAt , ye tu * tivA zavA OM iti nyAyastha sUtragaNanirdiSTe'pi pravRttimabhyupagacchanti 'yamirami' 4-2-55 iti lugabhAvaM kGiti 'ahanpaJcama' 4-1-107 iti hanterdIrghatvaM cecchanti, teSAM hi jaMghAMhi tanmate kevalasyaiva hanevarjanaM na yaGalubantasya / ataH prtyyyaalluk|| 4. 2.85 // dhAtoH paro yo'kArAntaH pratyayastasmAtparasya helugbhavati / dIvya, paca, paTha, tuda, coraya / prata iti kim ? rAghnuhi, prApnuhi / pratyayAditi kim ? payi vayi gatau pApahi, vAvahi // 8 // asaMyogAdoH // 4. 2. 86 // asayogAtparo ya ukArastadantAtpratyayAtparasya heluMga bhavati / sunu, cinu, kuru / prasaMyogAditi kim ? aNuhi, akSNuhi / asaMyogAdityovizeSaNAdihApi na bhavatiApnuhi, rAdhnuhi / proriti kim ? krINIhi / pratyayAdityeva,-yuhi, ruhi / / 86 / / ____ nyA0 sa0-asaMyo0-vizeSaNAditi-yadi vA saMyogAdya ukArAntaH pratyaya iti vizeSaNaM syAttadA'trApi bhavet / vamyaviti vA / / 4. 2. 87 // pratyayAditi oriti ca paJcamyantamapi vyadhikaraNapAThayantatayA vipariNamyate / asaMyogAtparo ya ukArastasya pratyayasaMbandhino lug vA bhavati, dhakArAdau makArAdau cAviti pratyaye / sunvaH, sunuvaH, sunmaH, sunumaH, sunvahe, sunuvahe, sunmahe, sunumahe, tanvaH, tanuvaH, tanmaH, tanumaH, tanvahe, tanuvahe, tanmahe, tanumahe / vamoti kim ? sunutaH, tanutaH / pravitIti kim ? sunomi, tanomi / orityeva,-krINIvaH, priinniimH| pratyayasyetyeva,-yuvaH yumaH / asaMyogAdityeva,-takSNuvaH, takSNumaH, arNavaH, arNamaH / asaMyogAdityovizeSaNAdihApi na bhavati / ApnuvaH, ApnumaH // 7 // kRgo yi ca // 4. 2. 88 // kRgaH parasyAkArasya yakArAdau vami cAviti pratyaye lugbhavati / kuryAta , kuryAtAma, 'kuryuH, kurvaH, kurmaH kurvahe, kurmahe / yi veti kima ? tanu, kurutaH / avitItyeva,-karomi / kurmItyapi kazcittadasaMmatam / kRgR hiMsAyAmityasmAttu nakAravyavadhAnAva uH paro na saMbhavatIti na bhavati / kRNuyAva , kRNuvaH, kRNumaH / / 85 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra-86-62 nyA0 sa0 kRgoyi ca-avyabhicArAt pratyaya iti nAdhicakre / u: paro na saMbhavatIti-na caitad vAcyaM yena nAvyavadhAnaM yataH kuryAdityAdAvavyavahito'sti / ataH zityut // 4. 2. 81 // zityaviti pratyaye ya ukAraH tannimito yaH kRgo'kArastasyokAro bhavati / kurutaH, kurvanti, kuru, kurutAm , kuryAta , akurutAm , kurvan, kurvANaH / uvidhAnabalAd guNo na bhavati-okAra evAnyathA vidhIyeta / ukAranimittatvenAkAravijJAnAta , kuryAdityAdAvukAralope'pi bhavati, aDAgamasya ca na bhavati-akuruta / zitItyukArasya vizeSaNaM kim ? kuruta ityAdau ziti vyavahite'pi yathA syAt / avitItyeva,-karoti / 8 / / nyA0 sa0-prataH zi0-tanimitta iti-evaM sati kuru ityAdau vibhaktilope'pi bhavati / guNo na bhavatIti-ukAre nimitte 'laghorupAntyasya' 4-3-4 iti prAptaH / vyavahite'pIti-anyathA kuryAdityAdAveva syAt , na ca 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitve vyavadhAyakatvaM vAcyamasyA anityatvAt / znAstyoluka // 4. 2. 10 // znasya pratyayasyAstezca dhAtoH saMbandhino'kArasya zityaviti pratyaye lugbhavati / rundhaH, rundhanti, rundhyAt, rundhan , rundhAnaH, staH santi, stha:, sya, svaH, smaH, syAta stAta , stAma , san / avitItyeva-ruNaddhi, asti / ata ityeva,-antyasya mA bhUva / prAstAma , prAsan / tivanirdezaH kim ? asyatermAbhUt asyataH // 10 // nyA0 sa0-znAstyo0-antyasya mA bhUditi-ata ityadhikArAbhAve SaSThyAntyasyeti asteH sasya lup syAt , znasya tu pratyayasyeti paribhASayA sarvasyApi syAt / vA dviSAto'naH pum / / 4.2.11 // dviSa AkArAntAcca dhAto: parasya zito'vito'naH sthAne vA pusAdezo bhavati / adviSaH, adviSana , ayuH, ayAn , aru:, arAn , aluH, alAn / adadhurityatra paratvAnnityameva, pakAraH 'puspau' ( 6-3-3 ) ityatra vizeSaNArthaH / / 61 // sijvido'bhuvaH // 4. 2. 12 // . sicaH pratyayAdvidazca dhAtoH parasthAnaH sthAne pusAdezo bhavati, 'prabhuvaH' na cedbhuvaH paraH sijbhavati / prakAeH, ahArSa:, praguH, aduH, adhuH, apuH, asthaH, vid-aviduH / pravidannityapi kazcit / abhuva iti kim ? prabhUvan // 12 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 133 pAda - 2, sUtra - 93-67 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH nyA0 sa0 sivido'bhuvaH - sicaH pratyayAditi - bhUvarjanena sic pratyayo labhyate, anyathA SicIt ityasya grahaNaM syAt, ana: sthAne ityadhikAre'pi sijityukteradyatanyA an labhyate, vidastu zideva adyatanyAM tu sij dvArA avediSuriti / kazciditi tanmate pUrvasUtre vidgrahaNaM jJeyam / zrabhUvanniti yadA yaG lubantastadApi * prakRtigrahaNe iti nyAyAt pus na bhavati, nApyuttareNa zito'bhAvAttato'bobhUvanniti bhavati / vyukta-jakSapaJcataH // 4. 2. 13 // , dve ukte yasya vyuktaH, paJcAnAM vargaH paJcat jakSANAM paJcat jakSapaJcat, dvyuktAddhAtorjakSapaJcatazca parasya zito'vito'na: sthAne pusAdezo bhavati / ajuhavuH, avibhayuH, adaduH, anenijuH / bhuvo yaGlupi abobhavuH / jakSAdi zrajakSuH, adaridu:, ajAgaruH, zracakAsuH, prazAsuH / / 93 / / anto no luk // 4. 2. 14 // dvyuktajakSapaJcataH parasya zito'vito'ntaH saMbandhino nakArasya lugbhavati / 1 juhvati, juhvatu, juhvata, juhvatau, juhvataH, juhvatam dadati dadatu, dadat, dadatI strI kule vA, jakSati, jakSatu, jakSat daridrati, daridratu, daridrat, daridratI strI kule vA, jAgrati jAgratu, jAgrat, cakAsati, cakAsatu, cakAsat, zAsati, zAsatu, zAsat // 64 // nyA0 sa0 - anto no luk dadatI strI kule veti - ' avarNAdazna : ' 2-1-115 ityantAdeze na luk / juhvatI iti tu nAtra jJeyaM nakArAsaMbhavAt dadatI ityAdau tu bhUtapUrvakatvena sthAnitvena vA'varNAntatve saMbhavaH / zau vA // 4. dvyuktajakSapazvataH parasyAnto nakArasya zipratyaye vA lug bhavati / dadati, dadanti, jakSati, jakSanti, daridrati, daridranti, jAgrati jAgranti, cakAsati, cakAsanti, zAsati, zAnti, kulAni zAviti kim ? dadatI dadhatI kule ||15|| 2. 15 // `znazcAtaH / 4. 2. 16 // dvyuktajakSapazvataH znApratyayasya ca saMbandhinaH zityaviti pratyaye pare AkArasya lugbhavati / mimate, mimatAm, abhimata, saMjihate, saMjihatAm, samajihata, yAyati, yAyatu, daridrati, daridratu / znA - krINanti, krINantu, akrINan, lunate, lunatAm, alunata, punate, punatAm, apunata | inazceti kim ? yAnti, vAnti / Ata iti kim ? bibhrati, jakSati | avitItyeva ajahAm, akrINAm ||6| eSAmIrvyaJjane'daH / / 4. 2. 17 // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-98-101 eSAM vyuktajakSapaJcataznApratyayAnAmAkArasya zityaviti vyaJjanAdau parata iikaaro| bhavati, dAsaMjJaM varjayitvA mimIte, mimItAm , amimIta, dAvdaivoryaGlupi dAdItaH / dAdIthaH, lunItaH lunIhi, lunIyAt / vyaJjane iti kim ? mimate, lunanti / ada iti kim ? dattaH, dhattaH, dadvaH, damaH, vadhvaH, dadhmaH, dadyAt , dadhyAt / avitItyeva,-jahAti, lunAti / zitItyeva,saMjihAsate // 97 / / irdridrH|| 1. 2. 18 // daridratiLajanAdau zityaviti pratyaye pare AkArasyekAro bhavati / daridritaH, daridrithaH, daridritha, daridrivaH, daridrimaH, daridriyAt / vyaJjana ityeva,-daridrati / zitItyeva,-didaridrAsati, avitItyevaM,-daridrAti / / 68 // bhiyo navA / / 4. 2.11 // bibheteyaMjanAdau zityaviti pratyaye pare'ntasyekAro vA bhavati / bibhitaH, bibhItaH, bibhithaH, bibhIthaH, bibhiyAt , bibhIyAt , yaGlupi,-bebhitaH, bebhItaH / vyaJjana ityeva,-bibhyati, bibhyatu / zitItyeva,-bibhISati, bebhIyate / pravitItyeva,-bibheti, bibheSi // 6 // hAkaH // 4. 2. 100 // jahAteyuktasya vyaJjanAdau zityaviti pratyaye pare'ntasyekAro vA bhavati / jahitaH, jahItaH, jahithaH, jahIthaH, jahivaH, jahIvaH, jahimaH, jhiimH| vyaJjana ityeva,jahati, jahatu / zitItyeva,-jihAsati, jehiiyete| __ avitItyeva,-jahAti, jahAsi / anubandhanirdeza ohAyaGluponivRttyarthaH / ujjihote, saMjihIte, jahItaH / yogavibhAga uttarArthaH // 10 // nyA0 sa0-hAkaH-vyuktasyeti-atra vyuktAdhikRti vinA dvivacanAt prAgeva ivaM syAt , yato halnimittaM tatazca prAktu svara iti nodeti / A ca hau // 4. 2. 101 // avitIti nivRttam , vito'saMbhavAt , zitIti tvanuvartate / vyuktasya jahAtehI pare AkAra ikArazca vA bhavati / jahAhi, jahihi, jahIhi // 101 // nyA0 sa0-A ca hau-hAka iti sUtre jahAtidvyukto gRhyate, iha uttaratra ca sa evAnuvartyate / ikArazceti-cetyakRte tatra kauNDinyanyAyena Irna syAt / . Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-102-106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [135 yi luk // 4. 2. 102 // yakArAdau ziti pratyaye pare jahAterantasya lugbhavati / jahyAt , jahyAtAm , jhyH| zitItyeva,-jehIyate, heyAt / veti nivRttam // 102 // nyA0 sa0-yi luka-luJcanaM 'krutsaMpadA' 5-3-114 iti kvipi stryukta iti strItvam / lavanaM 'drAgAdayaH' 870 (uNAdi) iti luka pustvaM, evaM lumpanaM 'krutsaMpadA' 5-3-114 iti kvipi strItvam / 'gRpRdurvI' 643 (uNAdi) iti kvipi pustvam / veti nivRttamiti- ikArAdhikAre vAdhikRtaH, iha luvidhIyate, ato nivRttaH / otaH zye // 4. 2. 103 // dhAtorokArasya zye pare lugbhavati / do-avadhati, so-avasyati, zo-nizyati, cho-pravacchacati / zya iti kim ? gaurivAcarati gavati / / 103 / / jA jJAjano'tyAdau // 4. 2. 104 // jJA jan ityetayoH ziti pratyaye pare jA ityayamAdezo bhavati 'atyAdau' tivAdizcedanantaro na bhavati / jAnAti, jAnIte, jAnan , jAnAnaH, jana-jAyate, jAyamAnaH / zitItyeva, jJAyate, janyate / atyAdAviti kim ? jAjJAti, jaJjanti // 104 // ___nyA0 sa0-jAjJAjano0-jAjJAtIti-yaGalupi rUpaM, zatari tu jJAjanoIyorapi jat iti / kayA yuktyA yaGalupi jAjJAtIti jaJjantIti vAkye zatari 'jAjJA' 4-2-104 iti jAdeze 'znacAtaH' 4-2-96 ityAllupi, atyathaM jAnan atyathaM jAyamAna ityarthaH / vAdeha svaH // 4. 2. 105 // pvAdergaNasya ziti pratyaye pare hrasvo bhavati, atyAdau / punAti, lunAti, dhunAti / krayAdiSu 'pUgz pavane' ityArabhyaH vRtkaraNaparyantAH pvAdayaH / pvAderiti kim ? vINAti, bhroNAti / A gaNAntAt pvAdaya ityanye, vRtkaraNaM lvAdiparisamAptyartham-tanmate viNAti, bhriNAti ityeva bhavati / jAnAtItyatra tu vidhAnasAmarthyAnna hrasvaH // 105 / / gami-padyamazchaH // 4. 2. 106 // gam iSat yam ityeteSAM ziti pratyaye pare chakArAdezo bhavati atyAdau / gacchati, saMgacchate, icchati, vyatIcchante, yacchati, Ayacchate, iSaditi takAranirdeza iSyatISNAtyonivRttyarthaH / zitItyeva-gantA, eSTA, yantA / atyAdAvityeva,-jaMganti, yaMyanti / 106 // nyA0 sa0-gamiSa0-gantetyAdiSu sarveSu tRc , anyathA vyaGgavikalatvaM syAt yato yathAtra na zit tathA atyAdirapi nAstIti / jaMgantIti-tasi tu jaMgataH yaMyata iti, zatari Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-107 106 tu gamo jaMkchat / kathaM yaGalubantAt jaMgantIti ? vAkye zatari 'gamahana' 4-2-44 ityupAnta (upAntya )lope 'aghoSe' 1-3-50 iti gamya katve, yamastu yaMyacchat / vege sarterdhAva // 4. 2. 107 // sarateveMge gamyamAne ziti pare dhAv ityayamAdezo bhavati atyAdau / dhAvati, dhAva, katIha dhaavmaanaaH| vega iti kim ? priyAmanusarati, dhAvinA siddhe sarateveMge saratIti prayoganivRttyarthaM vacanam / tinirdezAdyaGlupi na bhavati / sasrata, sarIsrat, sarisrata , / 107 zrauti-kR-budhi-vuyA-ghrA-mA-sthA-mnA-dAm dRzrartizada-sadaH zR-kR. dhi-piba-jighra-dhama-tiSTha mana-yaccha-pazyarchazIya-sIdam // 4.2.108 / / zrautyAdInAM ziti pare yathAsaMkhyaM za ityAdaya AdezA bhavanti atyAdau / zrauteH zR-zRNoti, zRNvan , kRvoH kR, kRNoti, kRNvan , dhivodhiH, dhinoti, dhinvana , paH piba:-pibati piban , za-utpibaH / svarAntatvAdupAntyalakSaNo guNo na bhavati / ghroM-jighraH, jighrati, jighran , ujjighraH, dhmo dhamaH-dhamati, dhaman , uddhamaH, stha: tiSThaH, tiSThati, tiSThan , uttiSThamAnaH, mno mana:-Amanati, Amanan, katIhAmanamAnAH, dAmo yaccha:-prayacchati, prayacchan , dAsyA sNprycchmaanH| dRzaH-pazyaH, pazyati, pazyan , zeutpazyaH, arteRccha:, Rcchati, Rcchan , samRcchamAna:, zadeH zIyaH-zIyate, zIyamAnaH, sadeH sIdaH -sIdati, katIha sodamAnAH, ghrAdibhiH sAhacaryAtpAryobhauvAdikayoreva grahaNam / lAkSaNikatvAcca paiM ityetasya na grahaNam tena pAn igrat pAyati / zrautyo stinirdeza: kRvudhivudRzRdAmAmanubandhazca yaGlupyAdezanivRttyarthaH / zozruvat / arteryaGlupi dvitve pUrvasyAtve rAgame dhAtozca ratve tannimitta rAgamalope pUrvAkAradIrghatve ca Arata , carIkRNvat , dedhinvat , darda zat , dAdat / kecittu zrauteryaGlapyapyAdezaM nupratyayaM cecchanti / zRNoti, kRvudhivostu carIkRNoti dedhinoti iti rUpaM manyante-te hi yalapi upratyayaM vakArasyAkArantasya 'prataH' iti lopamakArasya sthAnivadbhAvAdupAntyaguNAbhAve manyante / dAmo makArasya nirdezo dAsaMjJazaGkAnivRttyarthazca / / 108 / nyA0 sa0-zrautikR0-guNo na bhavatIti-na ca vAcyaM vidhAnasAmarthyAd guNo na syAt kutaH ? yato yaGa lubantasya pApetIti vAkye zatari guNaprApti sti, tatra caritArtha vidhAnamata: svarAntatvena pratiSidhyate / Araditi-arartIti vAkye zataH / carIkRNvaditicarakRNotIti zatRH, vasya UTi guNe ca vAkyaM, kecidUTaM necchanti tanmate carIkartIti / dedhinvaditi-atrApyUTi guNe ca dedhinotIti vAkyaM, matAntare tu dedhintIti / dardazaditi-dardaSrTIti zatRH / kramo dIrghaH parasmai // 4. 2. 101 // mA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra- 110-113 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 137 krameH parasmaipade ziti pare dIrgho bhavati atyAdau krAmati, krAmyati, krAman, krAmyan, akrAman parasmaipada iti kim ? zrAkramate sUryaH, AkramamANaH / parasmaipadanimittavijJAnAddhelu kyapi bhavati / krAma, saMkrAma / / 106 // , SThivUklamvAcamaH // 4. 2. 110 // food: klamerAGpUrvasya ca cameH ziti pare dIrgho bhavati atyAdau-SThIvati, devAdikasya tu SThivo dIrghA'styeva / klAmati, klAmyati, prAcAmati / camerAGapUrvasya grahaNAdiha na bhavati, camati vicamati / SThivklamorUkAra nirdezAdyaGa lupi na bhavati, teSThivat, caMvalamat / 'anto no luk' (4-2-64 ) / / 110 / / zamsaptakasya zye / / 4. 2. 111 // atyAdAviti nivRttam - zamAdInAM madaicparyantAnAM saptAnAM zye pare dIrgho bhavati / zAmyati, dAmyati, tAmyati, zrAmyati, bhrAmyati, kSAmyati, mAdyati / zamsaptakasyeti kim ? asyati / zya iti kim ? bhramati / / 111 // nyA0 sa0-zam sapta0- bhramatIti-bhramUc anavasthAne ityasya rUpaM, asya yaGalupi na dIrghaH zamAdigaNanirdezAt zyastu bhavatyeva 'bhrAsabhlAsa' 3-4-73 iti pratipadoktatvAt tena baMbhramyatIti bhavati / 1 " SThivasivo'naTi vA // 4. 2. 112 // fSThavaH sovyatezvAnaTi vA dIrgho bhavati / niSThIvanam niSThevanam sIvanam sevanam / / 112 / / mavyasyAH // 4. 2. 113 // dhAtovihite makArAdau vakAsadau ca pratyaye'kArasyAkAro dIrgho bhavati / pacAmi, pacAvaH, pacAmaH paMcAvahe, pacAmahe / vayo yaGlupi-vAvAmi, vAvAvaH, vAvAmaH / dhAtoH pratyayenAbhisaMbandho nAkAreNeti pratyayAkArasyApi dIrgho bhavati / asyeti kim ? cinuvaH cinumaH, ruvaH, rumaH / AkArAsya dIrghatvena vizeSaNamAkAro dIrgha eva yathA syAt na plutaH tallakSaNayoge'pItyevamartham / / 113 / / nyA0 sa0- mavyasyA0 - vAvAva iti yatra dhAtorAkArAntatve sati vyuktatvaM tatra 'eSAmI' 4 - 2 - 97 iti ItvaM yatra yuktatve sati AkArAntatvaM tatra lAkSaNikatvAt AkArasya na ItvaM tenAtra na IkAraH / AkArasya dIrghatveneti - vRttAvAkAro dIrgho bhavatIti kimarthamuktaM yataH AkAro dIrgha evetyAzaGkA na lUta iti / svamate tu 'sammatyasUyA' 7-4-89 ityataH sUtrAt antya ityadhikAre 'prazne ca' 7-4-98 iti pluto na prApnoti; paraM kecidanantyasyApi icchanti, tanmate mAbhUdityarthaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-114-119 tallakSaNayoge'poti-tasya plutasya yallakSaNaM tdyoge'piityrthH| anato'nto'dAtmane // 4. 2. 114 // anakArAtparasyAtmanepadasaMbandhino'ntarUpasyAvayavasyAt ityayamAdezo bhavati / cinvate, cinvatAm , acinvata, lunate, lunatAm , pralunata / Atmanepadasyeti.kim ? cinvanti lunanti / anata iti kim ? pacante, pacyante // 114 / / nyA0 sa0 anato0-pacante, pacyante iti-prAcaH paro vidhiriti vyAkhyAnena akArasya sthAnitvaM bhUtapUrvakanyAyAd vaa| zIGo rat // 4. 2. 115 // zoGaH parasyAtmanepadasaMbandhino'nto rat ityayamAdezo bhavati / zerate, zeratAm ; azerata // 115 // nyA0 sa0-zoDo-yaGa lupi vyati zezyate / vetternavA // 4. 2. 116 // vetteH parasyAtmanepadasaMbandhino'nto rat ityayamAdezo vA bhavati / saMvidrate, saMvidvatAm , samavidrata, pakSe,-saMvidate, saMvidatAm , samavidata / Atmana ityeva,-vidanti, vetteriti kim ? raudhAdikasya mA bhUt-vindate // 116 / / nyA0 sa0-vette.-vettestinirdezo yaGa lupi nivRttyarthazca tena vyativevidate / tivAM NavaH parasmai // 4. 2. 117 // vetteH pareSAM parasmaipadasaMbandhinAM tivAdInAM navAnAM pratyayAnAM sthAne parasmaipadasaMbandhina eva NavAdayo navAdezA yathAsaMkhyaM vA bhavanti / . veda, vidatuH, viduH, vettha, vidathaH, vida, veda; vidva, vina, vetti, vittaH, vidanti, vetsi, vitthaH, vittha, vedhi, vidvaH, vidmaH // 117 // nyA0 sa0-tivAM-NavAdaya iti-amISAM tadAdezeti nyAyAtparokSAkArya na bhavati / bragaH paJcAnAM paJcAhazca // 4, 2. 118 // bragaH pareSAM tivAdInAM pazcAnAM sthAne yathAsaMkhyaM paJca NavAdaya AvezA vA bhavanti, tatsaMniyoge brUga Aha ityAdezazca bhavati / Aha, pAhatuH, AhuH Attha 'nahAhordhatau' (2-1-806) iti hakArasya takAraH / AhathaH, bravIti, ba taH, avanti, bravISi, brUthaH / paJcAnAmiti kim ? bUtha / / 118 // AziSi tuhyostAtaG // 1. 2. 111 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 120-123 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 139 AziSi vihitayostuhyoH sthAne tAtaG Adezo vA bhavati / jIvatAdbhavAn, jIvatu bhavAn jIvatAt tvam jIva tvam, AziSIti kim ? jIvatu, jIva / GitkaraNaM guNaniSedhArtham / / 11 / / , 1 nyA0sa0 AziSi0 guNa niSedhArthamiti- idaM copalakSaNaM tena GitkaraNena tadAdezeti nyAyAt sthAninastuvo vittvaM bAdhyate, tena yutAt rutAdityAdau vidvyaJjanapratyayAbhAvAt 'uta auviti' 4-3-59 iti naukAra:, na tu zittvamapi bAdhyate, yatastasyaiva zito GitvaM tato Gitvena vittvameva hanyate na tu zittvaM tatazca stAt ityAdau vicchati pratyaye 'inAstyoluka' 4 - 2 - 90 iti luk siddhaH / zrato va au: / / 4. 2. 120 // veti nivRttam, AkArAtparasya NavaH sthAne aurityayamAdezo bhavati / papau, tasthau saH, supto'haM kila yayau, papau / Ata iti kim ? sa jagAya supto'haM kila vilalApa / 120 nyA0 sa0 - Ato0 - veti nivRttamiti-veti zitIti saMbaddhaM NavagrahaNAttannivRttau nivRttaM, atra okAreNaiva siddhe aukArakaraNaM dadaridrAvityAdyarthaM, anyathA 'azityassan' 4-3-77 ityAtlope idaM na sidhyet, nanvatrAmAdezena bhAvyaM tatkathametadartham ? satyaM, ata eva aukArakaraNAdAmAdezasyAnityatvam / kila yayAviti - ' kRtAsmaraNA' 5 - 2 - 11 iti parokSA / AtAmAteAthAmAtheAdi: / / 4. 2, 121 / / akArAtpareSAmAtAmAteAthAmAthe ityeteSAm Ata irbhavati / pacetAm pacete, pacethAm pacethe / Aditi kim ? mimAtAm, mimAte, mimAthAm, mimAthe // 121 // nyA0 sa0-AtAmA0-Ata iti - arthavazAvibhaktipariNAmaH / 1 yaH saptamyAH // / 4. 2. 122 // , akArAtparasya saptamyAH saMbandhino yAzabdasyekArAdezo bhavati / pacet pacetAm paceH, pacetam, paceta, paceva, pacema / Adityeva, - adyAt / / 122 / / nyA0 sa0 - yaH saptamyAH- yA zabdasyeti- nanvAkArasyAdhikRtatvAt yena nAvyavadhAnamiti nyAyAdyavyavadhAne'pi Ata eva yadvA pratyayasyeti paribhASayA samastAyA adhyAdeza: prAptaH ? na, samastAyA apyAdezo'bhipreto yadi syAttadA yAdi saptamyA iti kriyeta, sthite tu nirdizyamAnAnAmiti nyAyAt yA zabdasyAdezaH / ityAcArya * caturthasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / yAmyuso riyamiyusau / 4. 2. 123 / / akArAtparayoryAms ityetayoryathAsaMkhyamiyamiyusAvAdezau bhavataH / paceyam, . paceyuH / / 123 / / ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsana bRhadvRttau caturthasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH samAptaH / zrIbhImapRtanotkhAtarajobhirvairibhrUbhujAm / aho citramavardhanta lalATe jalabindavaH // 1 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyaH pAdaH nAmino guNo'kGiti // 4. 3. 1 // nAmyantasya dhAtoH kiGitvajite pratyaye pare Asanno guNo bhavati / cetA, netA, stotA, lavitA, kartA, taritA, jayati, nayati, juhoti, bhavati, birbhAta, tarati karoti, etA etItyAdyantavadbhAvAt / nAmina iti kim ? umbhitA, yAti, glAyati mlAyatIti aikAropadezabalAnna guNaH / nIbhyAm, lubhyAmiti gauNatvAt / zrakGitIti kim ? citaH, citavAn, azizriyat, adudruvat lilye luluve itaH, yutaH // 1 // , nyA0 sa0-nAmino gu0 - kartteti niddizyamAnatvAt RkArasyevAdezo na tvanekavarNaH sarvasya / aikAropadezabalAditi yadvA guNa iti sAnvayasaMjJeyaM tena hAnireva na guNa utkarSarUpa iti tathA naurivAcarati nAvati, nAva ivAcaraNaM nAvA ityAdI na guNaH / gauNatvAditi nAmArtha saMvalitadhAtvarthAbhighAyitvena / ushnoH|| 4. 3. 2 // dhAtoH parayoruznu ityetayoH pratyayayorakGiti pratyaye pare guNo bhavati / tanoti, karoti, samarNoti, tarNoti, gharNoti / dhAtostu pUrveNottareNa ca guNaH / znu - sunoti, sinoti / akGitItyeva - kurutaH, sunutaH / / 2 / / puspau // 4, 3. 3 // nAmyantasya dhAto pusi pau ca pare guNo bhavati / abibhayuH, ajuhavuH, abibharuH, aiyaruH, j ajAgaru: / pu- arpayati, repayati, blepayati, he payati, knopayati / nAmyantasyetyeva, - anenijuH, kSmAparyAta, dApayati // 3 // nyA0 sa0 puspau - nanvatra pugrahaNaM kimarthaM 'attirIvalI' 4-2 - 21 ityatra porAgamatvamapanIya pratyayatve kRte 'nAmino guNaH ' 4-3 - 1 ityanenaiva guNa : setsyati, Agamatve tu pordhAtugrahaNena grahaNAt arpayatItyatraiva guNaH sidhyati, repayatItyAdau tu gurUpAntyatvAnna siddhyati, pratyayatve tu poH sarvatra sidhyati ? satyaM - poH pratyayatve kRte'rIripat adIdapadityAdAvupAntyatvAbhAvAt 'upAntyasyAsamAnalopi' 4 - 2 - 35 ityanena hrasvatvaM na syAditi / laghorupAntyasya // 4. 3. 4 // dhAtorupAntyasya nAmino laghorakGiti pratyaye pare guNo bhavati / bhettA, goptA, vartitA, medanam, gopanam vartanam vetti, dogdhi nargata / laghoriti kim ? Ihate, Uhate / 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-5-8] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAya: [141 upAntyasyeti kim ? bhinatti, ruNaddhi, tRNatti, chutti / aktiItyeva,-bhinnaH, bhinnavAn , bebhidyate, marImajyate // 4 // nyA0 sa0-lagho0-nanu 'nAmino guNa' 4-3-1 ityanenAntyavidhAnasAmarthyAdanenopAntyasyaiva bhaviSyati kimupAntyagrahaNena ?, na ca vAcyaM pUrveNAkchiti guNo'nena tu kGityapi guNo bhavatvetadarthaM, 'jAguH kiti' 4-3-6 'RvarNadRza' 4-3-7 iti sUtradvayakaraNAt ? na, laghoriti sati jAgarteH kityeva guNa iti viparItaniyamAzaGkA syAt , anAmino vA guNaH syAt iti saMdehanirAsArthamupAntyagrahaNam / midaH shye|| 4. 3. 5 // miderupAntyasya zye pare guNo bhavati / medyati, medyataH, medyanti // 5 // jAguH kiti // 4. 3.6 // jAgataH kiti pratyaye pare guNo bhavati / jAgaritaH, jAgaritavAn , jAgaryate, jAgaryAt / kvau-jAgaH jajAgaratuH, jajAgaruH / kitIti kim ? jAgRtaH, jAprati, jAgrat , jAgayAta, jAgRviH / iha kasmAnna bhavati jajAgRvAniti ? jAgarteH kvasuranabhidhAnAdbhASAyAM nAstItyeke / guNamevecchantyeke-jajAgarvAn / apare tu kvasukAnayorguNapratiSedhamevAhu:jajAgavAna , vyatijajAgrANaH / viGati pratiSedhe prApte vacanam / akDiti tu pUrveNaiva guNaH,jAgaritA // 6 // nyA0 sa0-jAguH kiti-jajAgRvAnitIti-eke sarvathApIdaM na manyante'taH paramatena darzitam / RvarNadRzo'Gi // 4. 3, 7 // RvarNAntAnAM dhAtUnAM dRzazcAGi pratyaye pare guNo bhavati |maa bhavAnarata , asarat , asaratAm , ajarat , ajaratAm , adarzat , adarzatAm // 7 // skacchato'ki parokSAyAm // 4. 3. 8 // skR Rcha ityetayoRkArAntAnAM ca dhAtUnAM nAminaH parokSAyAM parato guNo bhavati, aki kakAropalakSitAyAM kvasukAnarUpAyAM na bhavati / skR,-saMcaskaratuH, saMcaskaraH, Rcha-Anarcha, AnaItuH, AnachuH / Rta, kR,vicakaratuH, vicakaruH, tR-teratuH, teruH, zR-vizazaratuH, vizazaruH, dR-vidadaratuH, vidadaruH / pR,-nipaparatuH, nipaparuH / skR iti kRgaH sassaTa upAdAnAdiha na bhavati,-cakratuH, cakruH / uttareNaiva siddhe skRgrahaNamuttaratraupadezikasaMyogaparigrahArtham / vicakAra nijagAretyAdau prtvaavRddhirev| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-9-10 akIti kim ? saMcaskRvAn , saMcaskANaH, AnacchavAn , vicikIrvAn , vititIni , vitatirANaH, vizizIrvAn , vizazirANaH, nipupUrvAn , nipapurANaH / kAne pUrva dvitvam pazcAdirAdi: svaravidhitvAt // 8 // nyA0 sa0-skacchato0-parigrahArthamiti-tena saMskriyate,saMceskrIyate, saMskriyAt ityAdau kyaGAzIrya' 4-3-10 iti guNo na bhavati / saMyogAhataH' 4-4-37 iti iT na vikalpena / vitatirANa iti-vyatihAre karmaNyAtmanepadam / vizazirANa iti-vizazare 'RH zapraH' 4-4-20 ityanena navA Rtve vizazre iti vA vAkye 'tatra kvasu' 5-2-2 iti kAna pratyayaH, evaM nipapurANa ityatrApi nipapre nipapare veti vAkyam / saMyogAdarteH // 4. 3.1 // saMyogAtparo ya RkArastadantasya dhAtorartezca parokSAyAM parato guNo bhavati, aki / sasmaratuH, sasmaruH, sasvaratuH, sasvaruH, dadvaratuH, dadvaruH, dadhvaratuH, dadhvaraH, ha.,-jahvaratuH, jahvaruH, atiH, AratuH prAruH / saMyogAditi kim ? cakratuH, cakruH / Rdartariti kim ? cikSiyatuH, cikSiyuH / guNapratiSedhaviSaye punaHprasavArtha vacanam , vRddhistu bhavatyeva ? sasmAra, sasvAra, RtaH saMyogena vizeSaNAdatigrahaNam / tinirdeza uttarArthaH / / 9 / / nyA0 sa0-saMyogA0-Araturiti-'ivarNAdeH' 1-2-21 iti ratvenApi sidhyati paramantaraGgatvAt 'avarNasyevarNAdinA' 1-2-6 iti / dvitvAkArasyAgretanaRkAreNa saha ratvabAdhako'rAdezo mAbhUdityattigrahaNamuttarArthaM ca, atha arAdeze'pi 'asyAderAH' 4-1-68 ityAtve setsyati, tadapi na, yato dvivaMcane pUrvAkArasya 'asyAdeH' 4-1-68 ityAtvama'bhANi ArivAnityatra tvantaraGgatvAnAzrayaNAt ratvameva / uttarArtha iti-iha yaGalubantasyArteranekasvaratvAt parokSAyAmAmi sati 'vetteH kit' 3-4-51 iti sUtrAdAmi parokSAkAryA'bhAvAnna yaGa lubnivRttyarthamiti vAcyaM, tatrAmabhAvAdAmi ca siddha eva guNo yathA ararAJcakAra ariyarAJcakAreti / kyayaGAzIyeM // 4. 3. 10 // saMyogAtparo ya RkArastadantasya dhAtorartezca kye yaDi prAzIHsaMbandhini ye ca pratyaye guNo bhavati / smaryate, svaryate, aryate, sAsmayate, sAsvaryate, arAyate, smaryAt , svaryAta, aryAt / - aupadezikasaMyogagrahaNAdiha na bhavati-saMskriyate, saMcesnIyate, saMskriyAt / Rta ityeva,-prAstIryate, AtestIryate, prAstIryAt / AzIrya iti kim ? smaSISTa, samaSISTa / arteriti tinnirdezAdyaGlupi na bhavati / prAriyAt , agniyAt // 10 // __ nyA. sa0-kyaGA0-saMskriyata iti-kasyAdiriti vyAkhyAne'nusvArasya vyaJjanatvAt 'dhaTo dhuTi' 1-3-48 ityekasya sasya vA luk / prAriyAditi yaGa lupi dvitve 'rirauca' 4-1-56 iti rAgame kyAti 'riH zakyAzIrye' 4-3-110 iti ghAto riH, 'ro re luk' Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pAda - 3, sUtra - 11-12 ] zrI siddha hema candrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 143 1-3-41 iti rlope prAgdIrgha iti prathama prayoge, dvitIye tu ' riroca' 4 - 1 - 56 iti ri: rIrvA tasya 'ivarNAde: ' 1-2-21 iti yatve 'ri: zakya' 4-3 - 110 iti riH, iyAdezastu 'pUrvasyAsve svare' 4-1-37 ityatra yvoH pUrvasyeti sAmAnAdhikaraNyavyAkhyAnAdikArokAramAtrasyaiva, atra tu ari iti samudAya: pUrva iti na vyadhikaraNavyAkhyAne tu aripriyAditi bhavatyeva / na vRddhizcAviti kilope // 4. 3. 11 // praviti pratyaye yaH kito Gitazca lopastasminsati guNo vRddhizca na bhavati, lopo 'darzanamAtramiha gRhyate / yaGlope dedyaH, vevyaH, nenyaH, loluvaH, popuva, marImRjaH / viGaditi kim ? rAgI, rAgaH / atra nalope pratiSedho mA bhUt / kecittu dadhIvAcaratIti kvip lope apratyaye Nigi ca dadhyA dadhyayatItyatrApi guNavRddhyoH pratiSedhamicchanti, tanmatasaMgrAhArthaM viGallope sati praviti pratyaye pare guNavRddhI na bhavata iti vyAkhyam / viti tu, dadhayati, roravIti, bobhavIti / kecittu dIdhIvevyorivarNe yakAre cAntasya lukamanyatra tu guNavRddhi niSedhamArabhante / AdIdhitA, AvevitA, AdIdhIta, AvevIta, AdIdhyate, Avevyate / anyatra AdIdhyanam, Avevyanam, AdIdhyakaH, AvevyakaH / tadasat chAndasatvAdanayoH / / 11 / / nyA0 sa0-na vRddhizvA0 - nAmina iti varttate / adarzanamAtramiti na tu luklupAvityarthaH, tadgrahaNe hi dadhyetyAdau guNapratiSedho na syAt, atra hi kvipo luk lup vA na kintu aprayogat / dedya iti-dA saMjJAnAM dIGa cetyasya ca yaGi dedIyate iti vAkye ai acIti sasvarasyaiva yaGo lup, anyathA 'svarasya ' 7-1-110 iti asya sthAnitve guNaprAptirna syAt / marImRja iti- 'RtaH svare vA 4-3-43 iti vRddheranena niSedhe guNaprAptiH, sApyanena niSidhyate / dadhyeti, svamate dadhayanaM, tanmate tu daMdhyanamiti vAkye 'zaMsipratyayAda H ' 5-3-105, dadhyayatItyatra tu svamate paramate'pi dadhayantaM prayuGkte iti vAkyamiti vyAkhyeyamiti, mUlavyAkhyAne'viti pratyaye nimitte kGillope ityuktamantra tu kGillope sati aviti pratyaye pare iti bhedaH / bobhavatIti - ItparAvayavo bhavatIti vitpratyayaH / dIdhIvevyoriti-dIghI dIptidevanayoH vevIGa vetinA tulye itya'dAdAvAtmanepadinau kecit paThanti / bhavateH sijulupi // 4. 3, 12 // sico lupi bhavaterguNo na bhavati / abhUt abhUtAm abhUH / sijlupIti kim ? vyatyabhaviSTa | tivanirdezAdyaGlupi na pratiSedhaH / abobhot / / 12 / / nyA0 sa0- bhavate 0 - nanu bhavateH sica eva lopo'bhyadhAyi tat kiM sicgrahaNena ? satyaM bhavaterlupIti kRte bhUrivAcarat abhavadityatrApi guNo na syAt / abobhoditibudhyaterapIdaM hyastanyA divi bhavati / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-13-17 sUteH paJcamyAm // 4. 3. 13 // sUteH paJcamyAM guNo na bhavati / suvai, suvAvahai, suvAmahai / tinirdezAdyaGlupi guNo bhavatyeva,-soSavANi,-soSavAva // 13 // vyuktopAntyasya ziti svare // 4. 3. 14 // kRtadvitvasya dhAtorupAntyasya nAminaH svarAdau ziti pratyaye pare guNo na bhavati / nenijAni, anenijam , veviSANi, aveviSam , bebhidIti, abebhidam , momudIti, amomudam , natIti, ana tm| vyukteti kim ? veda, vedAni, avedam / upAntyasyeti kim ? juhavAni, bomavIti, soSavoti / zitIti kim ? nineja, viveda,-bebhediSISTa / svara iti kim ? nenekti, momokti, narnati / / 14 // nyA0 sa0-davyukto0-saMjJAzabdatvAt sUtratvAd vA tAntaM na pUrvaM nipatati / bebhediSISTeti-yaGa lupi karmaNyA'tmanepadaM yaGantAttu guNasyAprAptiH, yaGakArasya 'svarasya' 7-4-110 iti sthAnitvAt / hiNoraSiti vyau // 4.3, 15 // hu iN ityetayo minaH svarAdAvapityaviti ca ziti pare yathAsaMkhyaM vakArayakArAdezAviyuvorapavAdo bhavataH / juhvati, juhvatu, vyatijuhvIran , vyatyajuhvata, juhvava , katIha jahAnAH, yanti yantu, vyatipratiyoran , mA sma yana , yan , yantau, yantaH / zitItyeva,juhavatu, IyatuH, IyuH / svarAdAvityeva,-juhutaH, itH| apvitIti kim ? pus,-ajuhavaH, vit-juhavAni, ayAni / Ayanityatra tu 'etyastervRddhiH' (4-4-30) iti vRddhirevApavAdatvAt / / 15 // nyA0 sa0-hviNora0-vyatipratiyoraniti-jJAtArthatvAt 'kriyAvyatihAre' 3-3-23 ityAtmanepadam / Iyaturiti-iNo dvitve 'yo'nekasvarasya' 2-1-56 iti yatvApavAda 'iNaH' 2-1-51 itIya tataH 'samAnAnAm' 1-2-1 dIrghaH / iko vA // 4. 3. 16 // iMk smaraNe ityasya svarAdAvaviti ziti pare vA yakAro bhavati / adhiyanti, adhIyanti, aSiyantu, adhIyantu, vyatyadhiyoran , vyatyadhIyoran , mAsmAdhiyan , mAsmAdhIyan , katohAdhiyAnAH, katIhAdhIyAnAH / / 16 / / kuTAderDidvadaNit // 4. 3. 17 / / tudAdyantargaNo vRtparyantaH kuTAdiH,-kuTAdergaNAtparo miva NijitaH pratyayo Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-18-21] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [145 dvidbhavati / kuTitA, kuTitum , kuTitavyam , kuTitvA, gutA, gutum , nuvitA, nuSitum , dhuvitA, dhuvitum , kuGkaGat zabde-kutA, kutum , kuvitA, kuvitum / nyanuvIt nyadhuvIdityatra GittvAt 'sici parasmai samAnasyAGiti' (4-3 44) ityanena vRddhirapi na bhavati / praNiditi kim ? udakoTi,-utkoTaH, uskoTayati, uccukoTa, tRNakoTaH, utkottkH| kuTAderiti kim ? lekhanIyam / ke cillikhimapi kuTAdau paThanti / apare tu kaDaspharasphalAn kuTAdau paThitvA pAThasAmarthyAt Niti vRddhiniSedhamicchanti-kaDakaH, spharakaH, sphalakaH // 17 // nyA0 sa0-kuTAde0-GidvadbhavatIti-pratyAsatteAyAt yatkArya kuTAdeGitdvArA prApnoti tasminneva kArye GitvaM na AtmanepadAdI, tena cukuTiSatItyAdau sannantasya GittvA. dAtmanepadaM na bhvti| vijeriT // 4. 3. 18 // vijeriTa Didvadbhavati / udvijitA, udvijitum , udvijitavyam , udvijiSyate / iDiti kim ? udvejanam , udvejayati / / 18 // nyA0 sa0 vijeri0-auvijeti ovijapa ubhayograhaNaM, vijukI ityasyApi ca thavi seTtvAt prAptaM parama'dAdyanadAdyoranadAdereva grahaNamiti tasya na bhavati / udvijiteti-udvejitA vRSTimirAzrayanta iti tu NigantAt kte bhaviSyati / vonnoH|| 4. 3.11 // UrNoteriDvA vidbhavati / proNuvitA, prorNavitA, proNu vitum , prorNavitum , pro vitum prorNa viSyati, proNaviSyati / iDityeva,-prorNavanam , prorNavanIyam // 19 // zidavit // 4. 3. 20 // dhAtoH paro vidvajitaH zitpratyayo kivadbhavati / itaH,-sutaH, jAgRtaH, vittaH, adhIte, saMvitte, dIvyati, sunutaH, tudati, kroNAti, adhIyan siddhAntam , adhIyAnaH, vidan , saMvidAnaH, jinAti, vidhyati, gRhvAti, vRzcati, hataH, nanti, zaMzAntaH, tantAntaH / praviditi kim ? eti, juhoti, jayati, hanti / ziditi kim ? ceSISTa, vettaa| kathaM cyavante plavante ? antaraGgatvAdguNe kRte zavo lopAt , sthAnivaddhAvAdvA // 20 // indhyasaMyogAtparokSA kiddhat // 4. 3. 21 // indherasaMyogAntAcca dhAtoH parA avitparokSA kivadbhavati / samIdhe, samIdhAte, samIdhire, ninyatuH, ninyuH, vibhidatuH, bibhiduH, IjatuH, IjuH, UcatuH, UcuH, suSupatuH, suSupuH, jajAgaratuH, jajAgaruH / indhyasaMyogAditi kim ? satra se, vadhvaMse / parokSeti kim ? indhitA, netA / avidityeva,-ninaya, ninayitha, iyAja, iyajitha / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-22-24 Didvaditi prakRte kidvadvacanaM yajAdivacisvapInAM yvadartham / jAgartazca guNArtham / , Dittve hi te na syAtAm / yathA,-svapitaH, svapanti, jAgRtaH, jAgrati / / 21 // . nyA0 sa0 indhyasaMyogAta-ninyaturiti-nanvatra 'no vyaJjanasya' 4-2-45 ityupAntyanakArasya luk kathaM na ? satyaM, prakRteH pUrvamantaraGgamiti kRtvA na lope bahiraGga yatvamasiddhamiti na vyaJjanAntatvaM, yad vA yatve kRte saMyogAnto dhAtustata: kittvamapi nAsti / Ucaturiti-yajAdisAhacaryAt nityA'Nijantasyaiva vaco grahaNamiti 'vacaNa bhASaNe' ityasya 'yajAdivaceH kiti' 4-1-79 iti na yvRt / kidvadvacanamiti-nanvadhikArAyAte Gitve'pyAzrIyamANe guNAdikArya na bhaviSyati kiM kidvadvacanena ? ityAha-yajAdIti / te iti-tacca sa ceti vAkye tyadAditvAttaccheSa: strIpunnapusakAnAmiti vacanAt sUtre yatparaM tadbhavati / svaJjanavA // 4. 3. 22 // svajeH parA parokSA vA kidvadbhavati / pariSasvaje, pariSasvaje / / 22 / / janazo nyupAntye tAdiH ktvA // 4. 3. 23 // jakArAntAddhAtonazezca nakAre upAntye sati takArAdiH ktvA kidvadvA bhavati / raktvA, raGktvA , bhaktvA, bhaktvA , makatvA, maGktvA / 'masjeH saH' ( 4-4-111 ) iti naH / naSTavA, naMSTvA 'nazo dhuTi' (4-4-110) iti naH / nIti kim ? bhaktvA , iSTvA / upAntya iti kim ? niktvaa| ktveti kim ? bhaktA, nNssttaa| tAdiriti kim ? vibhajya, aJjitvA / / 23 / / nyA0 sa0-janazo-ajitvetyatra 'dhUgauditaH' 4-4-38 itIT / RttRSa-mRSa-kRza-vaJca-luJca-thaphaH seT // 4. 3. 24 // nyupAntya iti vizeSaNaM thaphAntAnAm nAnyeSAM saMbhavavyabhicArAbhAvAt , nyupAntye sati ebhyo vihitaH ktvA seTa kidvadvA bhavati / Rt-RtitvA, atitvA, tRS-tRSitvA tRSitvA, mRSaca ,-mRSitvA, maSitvA, kRza,kazivA, zitvA. vaJca-vacitvA. vaJcitvA, laJca:-lacitvA, lazcitvA, zrantha.-zrathitvA. zranthitvA, grantha ,-prathitvA, granthitvA, gumpha,-guphitvA,-gumphitvA, Rmpha,-RphitvA, RmphitvA / nyupAntya ityeva, kuth,-kothitvA, puth,-pothitvA, ripha,-rephitvA / ktvetyeva,prathitaH, prathitavAn / seDiti kim ? vaJca,-vaktvA, mRSa-mRSTvA / UditvAtktvAyAM vettau| vihitavizeSaNAdRphitvetyatra nalope'pi kittvAdguNo na bhavati / ktvetyanena kittvapratiSedhe prApte vikalpArthaM vacanam / / 24 // nyA0 sa0-RvatRSamaSa0-saMbhavavyabhicArAbhAvAditi-RttaSamRSakRzAM na saMbhavaH vaJcaluJcorna vyabhicAra iti, etattu samuditAnAM lakSaNam / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-25-27 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 147 lucitveti-kecittu luJceH ktayorapi seTorvA kittvamicchanti, tanmate lucitaH luJcita iti / guphitveti-nanvatra na lope ukAropAntyatvAduttareNa 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 ityanena vA kittvaM prApnoti tasmizca sati pakSe guNaH prApta: ? satyaM, kitamAzritya na lopo'taH saMnipAtanyAyAduttarasUtrakArye Atmanimittavihatyai nopatiSThate, tena guNo nojjh| kothitveti-vyAvRttibalAduttareNApi vikalpo na, kintu ktvetyanena nityaM niSedhaH / vo vyaJjanAdeH sncaavH|| 4. 3. 25 // vau ukAre ikAre copAntye sati vyaJjanAderdhAtoH paraH ktvA san ca seTo vA kivadbhavataH 'ayvaH' yakArAntAdvakArAntAcca na bhavataH / dyutitvA, dhotitvA, didyutiSate, didyotiSate, muditvA, moditvA, mumudiSate, mumodiSate, likhitvA, lekhitvA, lilikhiSati, lilekhiSati, vititvA, zvetitvA, zizvitiSate, zizvetiSate / vAviti kim ? vatitvA, vivatiSate / vyaJjanAderiti kim ? oSitvA, oSiSiSati / seDityeva,-bhuktvA, bubhuksste| ayva iti kim ? devitvA, dideviSati // 25 // nyA0 sa0-vau vyaJjanAde:-vizca y ca viy viyivAcarati kvip luk veyanaM pUrva ktvAyAM veyitveti, ayva iti vyAvRtto yAntatve prayogaH kAryaH / uti zavadibhyaH ktau bhAvArambhe // 4. 3. 26 // ukAre upAntye sati zavahebhyo'dAdibhyazca dhAtubhyo bhAve Arambhe cAdikarmaNi vihitau tau taktavatU seTau vA kidvdbhvtH|| kucitamanena, kocitamanena, prakucitaH, prakocitaH, prakucitavAn , prakocitavAn , dyutitamanena, dyotitamanena, pradyutitaH, pradyotitaH, muditamanena, moditamanena, pramuditaH, pramoditaH, pradbhyaH , ruditamanena, roditamanena, praruditaH,praroditaH,praruditavAn, praroditavAn / utIti kim ? vititamanena, prazvititaH / zavAmya iti kim ? gudhitamanena, pragudhitaH / bhAvArambha iti kim ? rucitA knyaa| tAviti kim ? pradyotiSISTa, seTAvityeva,rUDhamanena, prarUDhaH, prarUDhavAn // 26 // nyA0 sa0 uti zava 0-bhAvArambhe iti sUtratvAt samAhAraH, yadvA karmadhArayaH / kucitamaneneti-kucyate sma bhAve ktaH / na DIG-zI-pU-dhRSi-kSvidi-svidi-midaH // 4. 3. 27 // bhAvArambha iti na smaryate / ebhyaH parau seTau taktavatU na kivadbhavataH / DayateH, DayitaH, DayitavAn , zIG,-zayita:,-zayitavAn , pUG, pavitaH, pavitavAn , dhRS,-praSitaH, praSitavAn , vid-prakSveditaH, prakSveditavAn , svid-prasveditaH, prasveditavAn , mid,-prameditaH, prameditavAn / DIzIphUGAmanubandhanirdezo yaGlupani Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-28-31 vRttyarthaH / DeDiyataH, DeDiyatavAna , zezyitaH, zezyitavAn , popuvitaH, popuvitavAn / , seTAvityeva,-DIyate?naH, DonavAn , pUtaH, pUtavAn , dhRSTa, dhRSTavAn, viNNaH, zivaNNavAna , svinnaH, svinnavAn , minnaH, minnavAn / / 27 // nyA0 sa0 na DozI-na smaryate iti-tena bhAvArambhAdanyatrApi sAmAnyena vidhiH| pavita iti-'uvarNAt' 4-4-58 iti na pratiSedhaH, 'pUGa klizi' 4-4-45 iti veTa / praSita iti 'AtiH ' 4-4-71 iti nityaM niSedhe prApte dharSitumArabdhaH pradhRSyate smeti vA vAkye kte 'navA bhAvArambha' 4-4-72 itIT / pradharSitavAn iti dharSitumArabdhavAn Arambhe ktavat , 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 iT , evamagretaneSvapi / popuvita itipopUyate sma karmaNi ktaH, anekasvaratvAdiT 'uvarNAt' 4-4-58 iti na pratiSedhaH 'pUGaklizi' 4-4-45 iti vikalpo'pi na * tivA zavA * iti nyAyAt / DIna ityatra-'DIyazvI' 4-4-61 iti neT / pUta ityatra 'pUGaklizi' 4-4-45 iti veT / dhRSTa-ityatra 'dhRSazasa' 4-4-66 iti neT / zivaNNaH, svinna, bhinnaH ityAdiSu 'AditaH' 4-4-71 iti neT / mRSaH zAntau // 4. 3. 28 // kSAntau vartamAnAnmRSaH parau seTau taktavatU kidvanna bhavataH / maSitaH, maSitavAn / kSAntAviti kim ? apamRSitaM vAkyamAha-sAsUyamityarthaH / seTAvityeva,-mRSa sahane camRSTaH, mRSTavAn / / 28 // .. kvA // 4. 3.21 // dhAtoH paraH ktvA seTa kidvanna bhavati / devitvA, sevitvA, vartitvA, bhra zitvA, dhvaMsitvA, vazcitvA / kathaM kuTat kuTitvA ? 'kuTAdeGidvadaNita' (4-3-17) iti GiddhadbhAvAt / seDityeva,-kRtvA, iSTvA, zAntvA // 29 // skndsyndH|| 4. 3. 30 // skandisyandibhyAM paraH ktvA kidvanna bhavati / skantvA, syantvA, praskandha, prasyandha / ke cit praskadya prasyadyeti yapaH kittvamicchanti, tanmatasaMgrahArtha ktveti dvitakAro nirdezaH / takArAdiH kttvetyarthaH / aniDarthaH vacanam / seTi tu pUrvasUtreNa syanditvetyeva bhavati // 30 // kssudh-klish-kuss-gudh-mRdd-mRd-vd-vsH|| 4. 3. 31 // neti nivRttam , ebhyaH paraH ktvA seTa kidvadbhavati / kSudhitvA, klizitvA, kuSitvA, gudhitvA, muDitvA, mRditvA, uditvA, uSitvA, / kSudhernecchantyanye / 'kttvA' (4-3-29) iti pratiSedhe 'vau vyaJjanAdeH sancAyvaH' (4-3-25) iti vikalpe ca prApte vacanam // 31 // . nyA0 sa0-kSudhakliza0-neti nivRttamiti-mRDAdInAmupAdAnAt , tebhyo hi 'ktvA' 4-3-26 ityanena pratiSedhaH siddha iti tadupAdAnamanarthaka syAt , na vAcyaM kSudhAdInAmapyu Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-32-36 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 146 pAdAnAditi, yatasteSAM 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 iti vikalpe prApte'nena pratiSedhe caritArthamupAdAnam / ruda-vida-muSa-graha-svapa-pracchaH san ca // 4. 3. 32 // seDiti nivRttam , ebhyaH paraH san ktvA ca kivadbhavataH / . ruditvA, rurudiSati, viditvA. vividiSati, muSitvA, mumuSiSati, gRhItvA, jighRkSati, suptvA, suSupsati, pRSTvA, pipacchiSati, rudavidamuSo 'vau vyaJjanAdeH san cA'staH' (4-3-25) iti vikalpe Ahestu 'ktvA' (4-3-26) iti pratiSedhe prApte vacanam / svapipracchayoH sannarthameva, ktvA hi kideva / / 32 / / nyA0 sa0-rudavida0-videti 'vidaka jJAne' ityasya grahaNaM nAnyeSAM, teSAM hi niSedhAbhAvAt kidvadeva ktvA, na vAcyaM 'vau vyaJjanAde:' 4-3-35 iti viklpaH, tatra seTIti vizeSaNAt / nivRttamiti-svapapracchoriTo'saMbhavAt / nAmino'niT / / 4. 3. 33 // ___ nAmyantAddhAtoraniTa san kivadbhavati / cicISati, tuSTaSati, lulapati, cikIrSati, titIrSati / nAmina iti kim ? pipAsati, tiSThAsati / aniDiti kim ? zizayiSate / sanityeva ? cetA, netA / / 33 / / upAntye // 4. 3. 34 // nAminyupAntye sati dhAtoraniT san kivadbhavati / bibhitsate, bubhutsate, vivRtsati, dhipsati / aniDityeva,-vivatiSate, vivdhisste| nAmina ityeva,-yiyakSati, vivatsati / sanityeva,-bhettA // 34 // sijAziSAvAtmane // 4. 3. 35 // nAminyupAntye sati dhAtoH pare AtmanepadaviSaye aniTau sijAziSau kivadbhavataH / abhitta, abuddha, asRSTa, bhitsISTa, bhutsISTa, sRkSISTa / sijAziSAviti kim ? bhetsyate, bhotsyate / Atmane iti kim ? asrAkSIt , adrAkSIt / nAmina ityeva,-ayaSTa, yakSISTa / upAntya ityeva,-aceSTa, ceSISTa / aniDityeva,-avadhiSTa vadhiSISTa // 35 // ____ nyA0 sa0 sijAziSA0-aceSTa iti-sico lukaH paratve'pi nityatvAt prAgeva guNaH, etacca 'dhuT hrasva' 4-3-70 ityatra kathayiSyati / RvarNAt // 4. 3.36 // RvarNAntAddhAtoH pare aniTAvAtmanepadaviSaye sijAziSau kivdbhvtH| akRta, - ahRta, kRpoSTa, hRpoSTa, atITa, apUSTa, tIDhuSTa, pUrSISTa / aniTAvityeva,-pravariSTa, variSISTa, atariSTa, tariSISTa // 36 // nyA0 sa0 RvarNAva-atITa iti-asmAt karmakartari 'ekadhAtau' 3-4-86 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 3, sUtra-37-42 ityAtmanepadatapratyaye 'svaraduho vA' 3-4-90 iti vikalpena tric , karmaNi tu nityaM tric syAt , evm'puusstteNtytraapi| gamo vA // 4. 3.37 // gameH pare prAtmanepadaviSaye sijAziSau kidvadvA bhavataH / samagata, samagasta caitraH, agasAtAm agaMsAtAm grAmau caitreNa, saMgasISTa, saMgaMsISTa caitraH, gasISTa, gaMsISTa, catreNa // 37 // hanaH sic // 4. 3. 38 // hanteH para AtmanepadaviSayaH sic kivadbhavati / pAhata,-AhasAtAm ,Ahasata // 38 // yamaH sUcane // 4. 3. 31 // sUcanaM paradoSAviSkaraNam tatra vartamAnAdyame: para AtmanepadaviSayaH sic kidvadvavati / udAyata. udAyasAtAma, udAyasata / 'prADo yamahanaH sve'Gage ca (3-3-86 ) ityAtmanepadam / sUcana iti kim ? prAyaMsta kUpAdrajjuma, uddhRtvaanityrthH| sakarmakAt 'samudADo yameragranthe' ( 3-3-38 ) ityAtmanepadam / / 39 / / vA svIkRtau // 4. 3. 40 // svIkRto vartamAnAdyameH para AtmanepadaviSayaH sic kidvadvA bhavati / upAyata, upAyaMsta mahAstrANi, upAyata upAyaMsta kanyAma, mopayadhvaM bhayaM sItAM nopAyaMsta dazAnanaH / 'yamaH svIkAre' ( 3-3-56 ) ityAtmanepadam / svIkRtAviti kim / prAyaMsta pANim / sijityeva,-upayaMsISTa kanyAm / udvAha evecchantyanye // 40 // izca sthaadH|| 4. 3. 41 // tiSThatesiMjJAcca dhAtoH para AtmanepadaviSayaH sic kivadbhavati, tatsaMniyoge ca sthAdorantasyekArAdezo bhavati / upAsthita, upAsthiSAtAm, upAsthiSata, dAm,-vyatyadita, vyatyadiSAtAm vastre, beG-pravita putram , DudAMgaka-adita dhanam , voca,-vyatyavita daNDau, dhe,-vyatyadhita stanau, juSAMgaka, adhita bhAram / sthAva iti kim ? dAMvoyaMtyadAsta vyatyadAsAtAm , vyatyadAsata / Atmanepada ityeva,-adhAsIt // 41 // nyA0 sa0-izca sthAdaH-kivadbhavatIti-nanvikAravidhAnAdeva guNo na bhaviSyati ki sicaH kidvidhAnena ? satyaM, vidhAnasya hrasvadvArA 'dhuhrasva' 4-3-70 iti siclope caritArthatvAt guNaH syAt / mRjo'sya vRddhiH // 4. 3. 42 // Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-43-45 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [151 mRjerguNe satyakArasya vRddhirbhavati / mASTi, mASrTA, mASTum , mASTavyam , mAjitA, mArjakaH, saMmArjanam , saMmArgaH / ata iti kim ? mRjyate, marImRjyate, mRSTaH, mRSTavAn , kathaM sraSTA bhraSTum , dramilA jAnanti ye majerapi rasvamicchanti // 42 / / nyA0 sa0-majo0- majerapIti-na kevalaM mRjAdInAmityarthaH / ratvamicchantItisasvaraM ratvamakArAgame stvaM vA / " RtaH svare vA // 4. 3. 43 // mRjeRkArasya svarAdau pratyaye pare vA vRddhirbhavati / parimArjanti, parimRjanti, parimArjantu, parimajantu, paryamArjana , paryamajana , parimamArjatuH parimamajatuH, parimArjan , parimRjan / Rta iti kim ? pramArja, mArjayati / svara iti kim ? mRSTaH, mRSThaH, mRjvaH, mRjmaH / / 43 / / __nyA0 sa0-RtaH svare vA-mamArjeti-guNe kRte 'mRjo'sya vRddhiH' 4-3-42 ityanena nityaM vRddhiH, na tvanena vikalpaH / nanu guNAt prAgeva paratvAd vRddhiH kathaM na ? ' satyaM vikalpabalAta. 'RtaH svare vA' 4-3-43 ityasya vikalpapakSe idamadAharaNamanya hi paratvAt vRddhiH syAt kiM vyAvRttyA; kiMbahunA guNe kRte vRddhivikalpo mAbhUdityevamarthabhUta iti vyAvRtistena mamarja marjayatIti na bhavati / ....: ___ svara iti kimiti ? dhAtoH kArya vidhIyamAnaM dhAtvadhikAravihita eva pratyaye vijJAyate iti kaMsaparimRja ityatra vibantasya dhAtutve'pi nAmAdhikAravihite syAdipratyaye vRddhyabhAvaH / sici parasmai samAnasyAGiti // 4. 3. 44 // samAnAntasya dhAtoH parasmaipadaviSaye sicyaGiti pare AsannA vRddhirbhavati / acaiSIt anaiSIta, prayAvIt, alAvIt , akArSAta, pratArIta, acecAyIta, anenAyIt / parasmai iti kim ? acyoSTa, aploSTa / samAnasyeti kim ? gaurivAcArIta vIta, acikIrSodityatra paratvAta 'ataH' (4-3-82) iti akArasya laka / aDitIti kim ? NU-nyanuvIta , dhU-nyadhuvIta , UrNaH-praurNonuvIta , gu,-nyaguSIta , dhu,-nyadhruSot / yeSAM tu gu dIrghAnto dhrustu seTa teSAM nyaguvIt nyadhruvIt ityapi bhavati / / 44 // nyA0 sa0-siciparasmai0-acyoSTeti-nityatvAdantaraGgatvAcca guNaH / akArasya lugiti-ata eva mUlodAharaNeSu akArasya vRddhirna darzitA / gu dIrghAnta iti-Udanta ityarthaH, UdantAzca tanmate seTa eva, etacca 'ekasvarAdanusvarAtaH' 4-4-56 ityatra sUtrAnte saMgraha-: zloke vakSyate / . . .. .. . vynyjnaanaamnitti|| 4.3.45 // vyaJjanAntasya dhAtoH parasmaipadaviSaye'niTi sici pare samAnasya vRddhirbhavati / apA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-46-49 kSIta , ametsIt , arautsIt , atAsIt / bahuvacanaM jAtyartham / tenAnekavyaJjanavyavadhAne'pi bhvti| ranja-arAGkSIt , saJja,-asAGkSIta , bhaJja-amAGkSIt , takSauatAkSIta , lvakSau-atyAkSIt , audittvAdveTo / samAnasyetyeva,-udavoDhAm / aniTIti kim ? pratakSIt , atvakSIt , adevIt , prakoSIla , anIt // 45 // nyA0 sa0-vyaJjanA0-atAkSIditi-takSau adyatanIdi sic It 'saMyogasyAdau 2-1-88 iti kaluki 'SaDhoH kassi' 2-1-62 iti Sasya katve sicaH Satve'Ti ca rUpam / udavoDhAmiti-pUrvavRddhau ekadezeti nyAyAd vaherotvaM, tato bhUtapUrvagatyA Dhasya pare'sattvAd vA vyaJjanAntatve punarapyokArasya vRddhiH prApnoti / vorNagaH seTi // 4. 3. 46 // UrNoteH seTi sici parasmaipadaviSaye pare vRddhirvA bhavati / prorNAvIt , pakSe. proNavIt , praurNavIt / parasmai ityeva,-praurNaviSTa / sAnubandhopAdAnaM yaGlupanivRttyartham / praurNonAvIt / aDisvapaze pUrveNa nityaM vRddhiH / Disve tu praurNonuvIt / 'vorNoH' / 4-3-19) ityatra hi anubandhAbhAvAdyaGlubantasyApi grahaNam , evaM ca prakRtestrarUpya yaGlubantasya ca dverUpyaM siddhaM bhavati / seTItyuttarArtham / / 46 / / nyA0 sa0-vortuga0:-prakRtestrarUpyamiti-zuddhaghAto rUpatrayamityarthaH / vyaJjanAdeopAntyasyAtaH // 4. 3. 47 // vyaJjanAderdhAtorupAntyasyAtaH seTi sici parasmaipadaviSaye pare vRddhi bhavati / kANIt , akarNAt , akvANIt , akSaNIt , azvAsIta , azvasIt , gaurivAcArIt amAvIt , agviit| vyaJjanAderiti kim ? mA mavAnaTIda, mA bhavAnazIta / upAntyasyeti kim ? arakSIt , pipaThiSIt , avadhIt / prala iti kim ? adevIt / seThItyeva, pradhAkSIt / / 7 / / vdbjlH|| 4. 3.48 // vadavrajorlakArAntAnAM rephAntAnAM ca dhAtUnAmupAntyasyAkArasya parasmaipadaviSaye leTi sici pare vRddhirbhavati / pravAdIt , avAjIta , ajvAlIt , acAlIt , akSArIt , tsara-atsArIt / upAntyasyetyeva,-azvallIt , avanIt / ata ityeva,-nyamIlIta. , nyakhorIt / pUrvasyApavAdozyam / / 48 / / nA ziva-jAgR-zas-kSaNa-ha myeditaH // 4. 3. 41 // zivajAgazaskSaNAM hakAramakArayakArAntAnAmeditAM ca dhAtUnAM parasmaipadaviSaye seTi mili pare vRddhirna bhavati / ziva-prazvayIt , jAgR,-ajAgarIt , zas ,-prazasIt / zasaH sthAne zvasaM paThantyanye-azvasIt , kSaNa,-prakSaNIt, hAnta-agrahIt acahIt / mAnta, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra -50 -52 ] avamIt, asyamIt, yAnta-avyayIt, ahayIt, edit- akagIt, aragIt, prakakhIt / vyAdInAM yaGlubantAnAmapi pratiSedhaH / azezvayIt, ajarjAgarIt / kecijjAgarterapi yaGamicchanti / zrazAzasIt, acaGkSaNIt / zracAcahIt, ajargarhota, asaMsyamIt, avAvyayIt / editAM tu yaGlupina pratiSedhaH / ajAhAsIt, ajAhasIt / zrata eva vyAdayo naiditaH kriyante, anyathA hye ditaH kRtvA iha vyAdigrahaNaM na kriyeta / zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 153 seTItyeva - adhAkSIt / vakArAntasyApi pratiSedhamicchatyanyaH / zramavIt / zvijAgro: 'sici parasmai samAnasyAGiti' ( 3-3-44 ) iti vRddhAvanyeSAM ca 'vyaJjanAdevapAntyasyAta.' (4- 3 - 47 ) iti vikalpe prApte vacanam / / 49 / / nyA0 sa0- na zvi jAgR0 - acAcahIditi - ajargarhoditi - ajargahiditi bhagnaM tatra vRti guNe upAntyasyA'kArA'saMbhavAt / asaMsthamIditi - paramatAbhiprAyeNedaM svamate tu 'veH syama:' iti yvRtya se semIditi bhavati / Niti / / 4. 3.50 // Jiti Niti ca pratyaye pare dhAtorupAntyasyAto vRddhirbhavati / prapAci, pAkaH, pAcakaH, papAca, pAcayati / ata ityeva - bhogaH, bhojayati / upAntyasyetyeva, - bhaGgaH, bhaJjakaH, cakAsayati / NitIti kim ? pacati / / 50 / / nAmino'kalihaleH 4 3.51 // nAmyantasya dhAtornAmno vA kalihalirvAjitasya JNiti pratyaye pare vRddhirbhavati / pracAyi nAyi, ayAvi, alAvi, akAri, atAri, kAraH, hAra:, cikAya, kArakaH / kaliha livarjanAnnAmno'pi / tena paTumAkhyAtavAn apopaTat, zralIlaghat ityatra vRddhAvantyasvarAdilope cAsamAnalopitvAt sanvadbhAvaH siddho bhavati / kaliha livarjanaM kim ? kala, halavAgrahIt zracakalat prajahalat / zranye tu nAmno vRddhimanicchanto'ntyasvarasyokArasyaiva Nici lopamicchantaH samAnalopitvAtsanvadbhAvapratiSedha'papaTat alalaghadityevAhuH / / 51 // " nyA0 sa0-nAmino'ka - apIpaTadityAdisidhyarthaM sUtraM sUtritaM, anyathA 'nAminaH ' 4- 3 - 51 iti guNe ayavAdeze ca kRte 'JNiti' 4-3 - 50 iti vRddhau sarvANyapi sidhyanti, nanu 'nAmino guNa:' 4-3 - 1 ityatra kalihalivarjanaM kriyatAM tadvarjanAcca nAmno'pi guNe'pIdityAdInyapi setsyanti kimanena ? satyaM, kalihalivarjanAnnAmno'pi syAttatazca sakhyetyAdAvapi guNaprasaGga / jAguNivi // 4, 3. 52 // jAgate vyeva pi pratyaye pare vRddhirbhavati / ajAgAri, jAgAriSyate, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] bRhadvRtti-laghu yAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-53-56 jajAgAra / jiraNavIti kim ? jAgarayati, jAgarakaH, sAdhujAgarI jAgaraMjAgaram , jAgaro vartate / pUrveNaiva siddhe niyamArtho yogaH // 52 // nyA0 sa0-jAguji0-niyamArtho yoga iti-viparItaniyamastu na bhavati, antyaNavo vANittvaniSedhAt , 'na janabadhaH' 4-3-54 ityAdau nitpratyaye vRddhiniSedhAcca / Ata aikU jau 4. 3. 53 // AkArAntasya dhAtoNiti kRti pratyaye au ca pare aikAro bhavati / dAyaH, dhAya , dAyakaH, dhAyakaH, zataM dAyI, godAyo vrajati, adAyi, adhAyi, dAyipyate / dhAyiSyate / kRgrahaNaM kim ? dadau, dApayati // 53 / / na jnbdhH|| 4. 3. 54 // janabadhyo: kRti jiNiti au pare vRddhirna bhavati / prajana:, prajanyaH, janakaH, prajani, badhaH, badhyaH, badhakaH, avadhi / badhiratra badha bandhane ityayaM gRhyate yasya bImatsata iti varUpya eva saniSyate, anyatra badhate / bhakSakazcennAsti badhako'pi na vidyate / hanyAdezasya tu adheravantatvAvRddheraprasaGga eva, anye tvagaNapaThitaM badhi hisArtha 'yatra zAlamatIkAza: karNo'vadhyata saMyuge' ityAdidarzanAnmanyante / pratyudAharanti ca vavAdha // 54 // nyA0 sa0-na janavadhaH-vadhi hisArthamiti-eSAmarthAntare'pi tyAdayo nAbhidhIyanta iti aGgIkurvANAH parasmaipadinazca etasyAniyamastyAdInprati / vavAdheti-atra nynnitkRd'bhaavaavRddherbhaavH| mo'kami-yami-rami-nami-gami-vamAcamaH // 4. 3. 55 // mAntasya dhAtoH kamyAdivajitasya Niti kRtpratyaye auca pare vRddhirna bhavati / zamaH, tamaH, damaH, zamakaH, tamakaH, damakaH, zamI, tamI, damI, prazami, pratami, prdmi| ma iti kim ? pAThaH, pAThakaH, apAThi / kamyAdivarjanaM kim ? kAmaH, kAmukaH, prakAmi, yAmaH, yAmakaH, ayAmi, rAmaH, rAmakaH, arAmi, nAmaH, nAmakaH, anAmi, prAgAmukaH, AgAmi, vAmaH vAmakaH, pravAmi, prAcAmaH, prAcAmakaH, AcAmi / prAcama iti kim ? camaH, vicamaH, camakaH, vicamakaH, acami, vyacami / anye tu sAmAnyena niSedhamicchanti-cAmaH, vicAmaH ityAdi / kathamAmaH Amaka: Ami? 'pramaNa roge' ityasya bhaviSyati / bhauvAdikasya tvame:-amaH amakaH / kRJAvityeva,zazAma, tamAma, nizAmayate // 55 // nyA0 sa0-mo'kami0-rAmaka iti-bAhulakAt 'ramyAdibhyaH' 5-3-126 ityanaT na / vizrame // 4. 3. 56 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 3, sUtra 57-61 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 155 pUrvasya zraNati kRtpratyaye Jau ca pare vA vRddhirna bhavati / vizrAmaH, vizramaH, sUryavizrAmabhUmiH, avizramaM yAvadidaM zarIram, vizrAmaka:, vizramakaH vyazrAmi vyazrami / voti kim ? zramaH zramakaH, azrami / kRJJAvityeva - vizazrAma, zranye tu vizramervRddhi necchantyeva, apare tu nityameva vRddhimupayanti / eke tu ghaJyeva vikalpamAtiSThante // 56 // udyamoparamau // 4. 3. 57 // udupapUrvayoryamiramyorghaJi vRddhyabhAvo nipAtyate / udyama:, uparamaH / anyatra pUrveNa vRddhireva - yAmaH saMyAmaH, suyAmaH rAmaH, virAmaH ||57|| " NidvAntyo NavU / / 4. 3. 58 // parokSAtRtIya trikakavacanamantyo Nava vA Ninna bhavati, NittvAzrayaM kAryaM pakSe pratiSidhyate / supto'haM kila vilalapa, vilalApa, viSaya, vivAya, ninaya, ninAya, lulava, lulAva, jajAgara, jajAgAra, cukuTa, cukoTa / vA NitvapratibandhAtkuTAdInAM guNavibhASA / antya iti kim ? sa papAca / NittvAzrayasya vikalpanAt gavAzrayaM nityameva - ahaM papau // 58 // nyA0 sa0 - NidvAntyo0 - navAzrayaM nityameveti - nanu tarhi NavAzrayatvAt 'jAgutrivi' 4-3 - 52 iti anena jajAgAretyatra nityavRddhiH prApnoti ? satyaM - nAnena sUtreNAtra vRddhiH, tatra ca NittvamAzrIyate / uta aurviti vyaJjane'draH : / / 4. 3. 51 // adviruktasyokArAntasya dhAtorvyaJjanAdau viti vakArAnubandhe pratyaye pare aurbhavati / yauti, yauSi, yaumi, rauti, rauSi, raumi, yautu, rautu, ayaut, araut, ayauH, narauH / uta iti kim ? eti / * dhAtorityeva, sunomi, tanomi / vitIti kim ? yutaH, rutaH / vyaJjana iti kim ? yavAni, stavAni / adveriti kim ? juhoti, yoyoti, tuSTotha / toH sthAne tAtaDa GivAtsthAnivattvaM bAdhyate tena yutAt rutAdityAdau naukAra:, - kecittu yaGlubantasyApI - cchanti / nonauti, yoyauti, rorauti // 56 // vorNoH // 4. 3. 60 // urNoteradviruktasya vyaJjanAdau viti pratyaye aurvA bhavati / proNati, prorNoti / vyaJjanAdAvityeva prorNavAni / vitItyeva ? proNutaH / adverityeva, - prorNonoti / pUrveNa nityaM prApta vikalpaH / yaGlubantasya / pIcchantyanye - prorNonauti // 60 // na disyoH / / 4. 3. 61 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda - 3, sUtra - 62-64 UrNAdisyoH parayoraunaM bhavati / pRthagyogAt pUrveNApi prAptaH pratiSidhyate / - praurNot, praurNoH / disyoriti kim ? proNati, proNoSi / disAhacaryAd hyastanyA eva siH / / 61 / / 156 ] nyA0 sa0-na disyoH - pRthagyogAditi - anyathA vorNoradisyoriti sUtraM kriyeta / pUrveNApIti - 'uta au: ' 4-3 - 59 ityanetyarthaH / disAharyAdita - prAptipUrvako hi pratiSedhaH prAptizca 'vorNo:' 4-3-60 ityanena / viti pratyaye iti - distAvat hyastanyA eva tatsAhacaryAt sirapi hyastanyA eva na tu varttamAnAyAH / tRhaH znAdIt // 4. 3. 62 // tRhaH znAtparo vyaJjanAdau viti pratyaye pare Ida IkAro bhavati / tRNeTi, tRNekSi, tRNehmi, tRNedu / pratRNeDityatra vyaJjanAdau pratyaye'sya vidhAnAt pratyayAzrayatvameva na varNAzrayatvam varNasya pratyaya vizeSaNatvAditi pratyayalope pratyayalakSaNaM bhavatyeva AdyantavadbhAvAcca vyaJjanAditvam / vyaJjanAdAvityeva, tRNahAni, atRNaham / vitItyeva tRNDhaH, dIrghanirdeza uttarArthaH / / 62 / / brUtaH parAdiH // 4. 3. 63 // bravat brUt bratekakArAtparo vyaJjanAdau viti pratyaye pare Idbhavati, sa ca parAdiH parAvayavaH / bravIti, bravISi, bravImi abravIt / Uta iti kim ? Attha / vyaJjanAdAvityeva-bravANi, abravam / vitItyeva - vrataH / / 63 / / nyA0 sa0- brataH 0 - bravItIti-atra vacAdezo na ItaH parAvayavatve zittvAt na tu tahi brUtaH ziditi kriyatAM kiM guruNA sUtreNa ? naivaM, evaM kRte bravItItyatra guNo na syAt / hi viditi kriyatAm ? na, evamapi kRte jaMgamIti- jAjJeti ityAdau ' gamiSadyamazcha: ' 4-2-106 'jA jJAjano'tyAdI' 4-2-104 ityAbhyAM cha: jAdezazca syAt, atyAdeH sadbhAvAt parAditve tu parabhaktatvena tyAderAnantaryAnna bhavati / yaGturustorbahulam / / 4. 3. 64 // yaGlubantAt tu rustu ityetebhyazca dhAtubhyaH paro vyaJjanAdau viti pratyaye pare Idbhavati, 'bahulam' ziSTaprayogAnusAreNa sa ca parAdiH kvacidvikalpaH / bobhavIti, bobhoti nanR tIti, narnIta, lAlapIti, lAlapti / kvacinna bhavativata, carkama / anye tu vAvadIti lAlapIti roravItIti nityaM - bobhoti, bobhavIti, soSati, soSavIti, carkata, carkarIti iti vikalpaH, narnati, varvati varSASTi ityatra na Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-65-66 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 157 bhavatItyAhuH / tuk , tevIti, tauti, uttavIti, uttauti, ruk ,-ravIti, rauti, uparavIti, uparauti, STugaka , stavIti stauti upastavoti, upastauti / turustubhya ItaM chaandsmaahureke| ___vyaJjanAdAvityeva,-bobhavAni, abobhavam , lAlapAni, tavAni, ravANi. stavAni / vitItyeva,-bobhUtaH, lAlaptaH, tutaH, rutaH stutH| adverityanuvRtteH tutotha tuSTothetyatra na bhavati, yaGiti sAmAnyAbhidhAne'pi yaGa lubantasya grahaNam , yaGantasyAtmanepaditvAdvito vyaJjanAderasaMbhavAt / / 64 / / saH sijsterdisyoH|| 4. 3. 65 / / sicpratyayAntAddhAtorastezca saH sakArAntAtparaH parAdirIta bhavati, disyoH pryoH| akArSAta , prakArSIH, alAvIta, alAvIH, prAsIta , AsIH / sa iti kim ? pradAta , abhUva / disyoriti kim ? asti, prasi / / 6 / / nyA sa0-saH sijaste0-AsIditi - hyastanI diva siva vidhAnasAmarthyAcca 'vyajanAddeH' 4-3-78 iti It dena lup| prAsIriti-AdezAdAgama iti nyAyena sakAralopAtprAgeva IkArAgamaprAptiH, asteH si hastveti 4-3-73 iti tu sUtramavitpratyaye vyatise ityAdI caritArthaM tenA'tra divasAhacaryAt siv hyastanyA paveti / pivaitidAbhUsthaH sico lupparasmai na ceT // 4. 3. 66 // ebhyaH parasya sica: parasmaipade pare lumbhavati 'na ceTa' lupsaMniyoge caitebhya iTa na bhavati / piya,-apAt, etIti iNikohaNam / agAt , adhyagAt , dAsaMjJa,-adAt , adhAt / bhU iti bhavaterastyAdezasya ca grahaNam-prabhUt , syA-prasthAt, sijlopaH paratvAdItaM bAdhate / pibeti kim ? pAtipAyatyoH apAsIt vanaM vA vastram vaa| dAsaMjJa iti kim ? adAsIt kedAram bhojanaM vA / parasmai iti kim ? apAsata payAMsi caitreNa / vyatyabhaviSTa, upAsthiSata / lukamakRtvA lumvidhAnaM sthAnivadbhAvAbhAvAtham , tenAbomodityatra na vRddhiH // 66 // ___ nyA0 sa0-pibaiti0-na ceDiti-nanviTA sahitasya sico lope pecuSa ityAdau uSAdezavat sidhyati kimiTvarjanena, na vAcyamiTaH prAgeva lopavidherbalIyastvAt siclopo bhaviSyati AdezAdAgama iti nyAyAt ? satyaM, yAvatsaMbhava iti nyAyAt pazcAdapIT syAt, na ca pecuSa ityAdAvapi tathA syAditi vAcyaM, yatastatroSAdeze kRte vyaJjanAditvAbhAvaH / atha 'ghasekasvaraH' 4-4-8 ityatra kvasorityukta na vyaJjanAderiti cet ? na, 'skrasRbhRvR' 4-4-81 ityanena siddhe tasya niyamArthatvAt , atha sthAnitve vyaJjanAditvaM, na, varNavidhitvAt / vyaJjanaM hi varNa iti / yaGalupyapi apApAt , adAdAt , abobhot , atAsthAtsarveSu iTpratiSedhaH / iNikohaNamiti--iGastu AtmanepaditvAnirAsaH, iMdu ityasya tva'yatIti rUpam / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite dUdheghAzALAso vA // 4. 3. 67 // ebhyaH parasya sicaH parasmaipade vA lup bhavati, lupsaMniyoge caMtebhya iT na bhavati / TveM- adhAt, adhAsIt, ghrAM aghrAt praghrAsIt, zoM- azAt, azAsIt choMacchAt, pracchAsIt soM seM vA- AsAt prasAsIt / parasmai ityeva, adhiSAtAM stanau vatsena, TdhaH pUrveNa nityaM prApte zeSebhyo'prApte vikalpaH / / 67 / / nyA0 sa00 - ve ghrAzA - chAzoH sormadhye pAThAbhAvAnna sAhacaryaM tena na daivAdi 158 ] kasyaiva | , [ pAda- 3, sUtra - 67-70 tanbhyo vA tathAsi nNozva // 4. 3. 68 // tanAdergaNAtparasya sicaste thAsi ca pratyaye pare lubvA bhavati, tatsaMniyoge ca nakArasya NakArasya ca lub bhavati na ceT / pratata, prataniSTa atathA:, ataniSThAH, asata, asaniSTa, asathAH, prasaniSThAH, akSata, akSaNiSTa, akSayA:, akSaNiSThAH, Arta, ANiSTa, prArthAH, prANiSThA:, atRta, ataniSTa, atRthAH, ataNiSThA:, aghRta, arghANaSTa, praghRthAH, zrarghANiSThA:, avata avaniSTa, zravathAH, avaniSThA, amata, amaniSTa, amathAH, amaniSThAH / iha parasmai iti nivRttam thAsgrahaNAt, thAssAhacaryAttapratyayo'pyAtmanepadasaMbandhyeva gRhyate teneha na bhavati / ataniSTa yUyam || 68 || nyA0 sa0 tanbhyo vA0- nNozceti kecit kSaNUgAdIn NopadezAnmanyante, tanmatasaMgrahArthaM NakArakaraNaM svamate tu lAkSaNikatvAt NakArasya nagrahaNenApi siddham / pratateti'na vRddhizcAviti' 4-3 - 11 iti niSedhAnna guNaH, yad vA sicpratyayenAdyatanyupalakSaNAt 'sijlope RvarNAt' 4- 3 - 36 iti adyatanyAH kittvaM, 'lupyayvRllenat' 7-4-112 ityatra natra niddiSTasyAnityatvAd vA sicaH sthAnitve tasyaiva kittvaM sijAziSAviti / sanastatrA vA / / 4. 3. 61 // sanotestatra lupi satyAmantasya vA AkAro bhavati / asAta asata, prasAthAH, asathAH / tatreti kim ? asaniSTa, asaniSThAH kecidAtvaM na manyante, nityamevAnye / / 66 // ghur3asvAlluganiTastathoH // 4. 3. 70 // ghuntAd hasvAntAcca dhAtoH parasyAniTassicastakArAdau yakArAdau ca pratyaye lug bhavati / abhattAm, amettam, abhaMta, abhitta, prabhitthAH, vas avAttAm, avAttam, avAtta, hrasva-prakRta, akRthAH, samasthita, samasthithAH, zrAhata, grAhathAH / ghuDhasvAditi kim ? amaMsta, zramaMsthAH, acyoSTa, acyoSThAH, lukaH paratve'pi nityatvAtprAgeva guNaH / tayoriti kim ? abhitsAtAm, abhitsata, akRSAtAm akRSata / praniTa iti kim ? vyadyotiSTa, vyadyotiSThAH / hasvAntAddhAtoriti kim ? prAsnAviSTa gau: svayameva alAviSTAm, alaviSTa / jeriTazca parasya lopo mAbhUt, lubadhikAre lumgrahaNaM 1 " Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-71-75 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 159 sijlukyapi sthAnitvena tatkAryapratipattyartham, tenAvAttAmityAdiSu sici vidhIyamAnA vRddhistadabhAve'pi siddhA bhavati / tathAsItyanuvartamAne tathagrahaNaM vyAptipratipattyartham tena sAhacarya nAsti / tathoriti dvivacanaM yathAsaMkhyaparihArArtham / / 70 / / nyA sa0-dhuhrasvA0-akRteti-yadi tanAdau pAThaH syAttadA vA luk syAt / alAviSTAmiti-nanvaniTa ityaMzena vyaGgavikalatA ? naivaM, alAvi iti hrasvAntarUpAzrayaNena tataH parasyAniTa: sico vidyamAnatvAt / iTa Iti / / 4. 3. 71 // iTaH parasya rAica Iti pare laga bhavati / alAvIta , sico lakyapi sthAnivadbhAvAdavRddhiH / agrahIt / iTa iti kim ? akArSIt , arautsIt / Iti kim ? alAviSTam , amaNiSam / / 71 // so dhi vA / / 4. 3. 72 // dhAtordhakArAdau pratyaye pare sakArasya luga vA bhavati / cakAdhi, cakAddhi, pAzAdhvam , AzAdUdhvam , alaviDDhavam , alaviDhvam / sicyanuvartamAne sagrahaNaM sAmAnyasakAraparigrahArtham , tena prakRtisakArasyApi luga bhavati / vikalpaM necchantyeke,-anye tu sica eva nityaM lopamicchanti // 72 // ___ nyA0 sa0 so dhivA-alaviDDhvamiti-lU dhAtustato dhvam , sic iDAgame ca sicaH Satve ca 'tavargasya' 1-3-60 iti ghasya Dhatve 'tRtIyastRtIya' 1-3-49 iti Sasya Datve ca siddham / asteH si hastveti // 4. 3. 73 // aste: sakArasya sakArAdau pratyaye pare luga bhavati, ekAre tu pratyaye sakArasya hakAraH / asi, vytise| akArasakArayorlope pratyayamAtraM padam / hastveti, vyatihe, bhAvayAmAhe, kArayAmAhe caitreNa, parokSAyA ekAre necchantyanye-bhAvayAmAse, kArayAmAse // 73 // duha-diha-liha-guho dantyAtmane vA sakaH // 4. 3.74 // ebhyaH parasya sakpratyayasya dantyAdAvAtmanepade pare lug vA bhavati / duha,-adugdhaadhukSata, adugdhAH ,-adhukSathAH, adhugdhvam , adhukSadhvam , aduhahi, adhukSAvahi, diha-adigdha, adhikSata, adigdhAH, adhikSathAH, adhigdhvam , adhikSadhvam , adihvahi, adhikSAvahi, liha-alIDha, alikSata, alIDhAH, alikSathAH, alIDhvam , alikSadhvam , alibahi, alikSAvahi, guha.-nyagUDha, nyaghukSata, nyagUDhAH, nyaghukSathAH, nyaghUDDhvam, nyaghukSadhvam , nyaguhvahi, nyaghukSAvahi / prAtmana iti kim ? adhukSat , adhikSata / dantyeti kim ? adhukSAmahi, adhikSAmahi / / 74 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 76-77 svare'taH // 4. 3. 75 // sako'kArasya svarAdau pratyaye pare lug bhavati / adhukSAtAm adhukSAthAm, adhukSi, pradhikSAtAm adhikSAthAm adhikSi / svara iti kim ? adhukSata, adhikSata / adhukSantetyakAralopespi sthAnivadbhAvAdanto'dAdezo na bhavati / / 75 / / , , nyA0 sa0 svare'taH - adhukSAtAmiti-sako'kAralopAt 'AtAmAte' 4-2-121 iti itvaM, 'avarNasya' 1-2 -6 ityetvaM ca na bhavati / sthAnivadbhAvAditi-prAcaH pUrvAsmAdvidhirityA zrIyate iti 'svarasya para' 7-4- 110 iti sthAnivadbhAvaH / daridro'dyanyAM vA // 4. 3. 76 // daridrAteradyanyAM viSaye'ntasya vA lug bhavati / adaridrIt, adaridrAsIt, adaridri, adaridrApi / / 76 // nyA0 sa0 daridro'dyatanyAM vA adyatanyAM viSayeti viSayavyAkhyAnAdAdezAdAgama iti nyAyAt prathamaM yamiraminamyAta: ' 4-4-86 iti iT sontazca na bhAvakarmaNostu trivici 'Ata aiH kRJJau' 4-3 - 53 iti aikAro na / azityassanNakajNakAnaTi // 4. 3. 77 // sakArAdisanNakacNakAnaDvajite'ziti pratyaye viSayabhUte daridrAterantasya lug bhavati / daridrayati, daridritA, daridritum daridraNIyam, sAdhudaridrI / Nin daridrayate, daridrayAt, daridrAMcakRvAn viSayasaptamIvijJAnAtpUrvamevAkAralope daridrAtIti daridraH / ajeva bhavati natvAkArAntalakSaNo NaH / tathA durdaridramityAkArAntalakSaNo'no na bhavati / daridrANam, daridra iti ca ghaJi 'prAta' iti ainaM bhavati / azitIti kim ? daridrAti, daridrAmi, adaridrAm / sannAdivarjanaM kim ? sani,didaridrAsati / kriyAyAM kriyArthAyAM Nakaci daridrAyako vrajati / 'paryAyArhaNa' (5-3-20 ) ityAdinA Nake daridrAyikA vartate / 'NakatRcau' (5-1-48) iti ca Nake daridrAyakaH / anaTi - daridrANam / sanaH sAdivizeSaNaM kim ? didaridriSati / zrapraka-ityeva vaktavye NakacaNakayorupAdAnaM kim ? AziSyakani mA bhUt daridrakaH / keciddaridrAteraniTi kasAvAlopaM necchanti, tanmate iT Am cAbhidhAnAnna bhavataH - didaridrAvAn / / 77 / / nyA0 sa0 azityassan 0-daridrayatIti- daridrataM prayuGkte Nigi viSayavijJAnAt po'nto na / daridrAtIti daridraH iti- vizeSavihitApi luk lopAtsvarAdeza iti 'Ata ai: 'kRJJau' 4-3 - 53 ityaikAreNa pratyaye bAdhyate / daridrAMca kRvAniti - AmAdezasyAnityatve dadaridravAnityapi SaSThyAM tu dadaridruSa iti bhavati / didaridriSatIti - nanvatra 'iDet pusi ca ' 4 3-94 ityanena Alluki didaridviSatItyeva Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-78-80 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [161 bhaviSyati kiM sana: sAdivizeSanena ? satyaM, sAdi vinA 'iDet' 4-3-64 iti asanNakaciti vizeSaniSedho badhnIyAt / vyaJjanA sazca daH / / 4. 3.78 // dhAtorvyaJjanAntAtparasya deluka yathAsaMbhavaM dhAtusakArasya ca dakAro bhavati / acakAdbhavAn . anvazAta , ajAgaH, abibhaH, zake:-azAzaka, vaske:-avAvaka / vyaJjanAditi kim ? ayAt / dhAtorityeva,-abhaitsIt , ItaH parAditvAtseto'pi prApnoti // 7 // __ nyA0 sa0-vyaJjanAde:-abravIdityAdau ItaH paratve'pi sannipAtanyAyAdena luk / ajAgarityAdiSu tu nAniSTArtheti nyAyAt sannipAtanyAyo na pravRttaH / pravAvagiti-'saMyogasyAdau 2-1-88 iti salUko'sattve'pi deranantarasya vijJAnAt pAzcAtyasasya do na bhavati, atra vyaJjanAditi bhaNanAdimustanyA eva saMbhavati / seH raddhAM ca ruvaa|| 4.3.71 / / dhAtorvyaJjanAntAtparasya seluka sakAradakAradhakArANAM ca yathAsaMbhavaM vArurbhavati / acakAstvam , acakAttvam , anvazAstvam , anvazAttvam / sakArasya rutve siddhe pakSe rutvabAdhanAthaM vacanam , tatazca pakSe 'dhuTastRtIyaH' (2-1-76) iti sakArasya dakAro bhavati / abhinastvam , abhinattvam , acchinastvam , acchinattvam ,aruNastvam ,aruNattvam, ajarghAstvam , prajarghavam , abibhastvam , prajAgastvam / roruditkaraNaM kim ? utvAdikArya yathA syAt-abhino'tra, aruNo'tra / dipratyAsatteH sirapi zastanyA eva / teneha na bhavati, bhinatsi // 7 // nyA0 sa0-seH saddhAM0-utvAdikAryamiti-AdizabdAt 'roryaH' 1-3-36 ityaadi| yo'ziti // 4. 3.80 // vyaJjanAntAddhAtoH parasya yakArasyAziti pratyaye pare lugbhavati / jaMgamitA, bebhiditA, bebhidAMcana, bebhidiSISTa / kye,-bebhidyate, sosUcitA, sosUtritA, momUtritA, zAzayitA, kuSubhitA, magadhakaH / sUcyAdInAM Nijlope zayAdeze'sya lope ca vyaJjanAntatA, anye tu lAkSariNakavyaJjanAntebhyo yalopaM necchanti, tena somUcyitA, zAzayyitA, kuSubhyitA, tanmatasaMgrahArthaM vyaJjanAntAddhAtovihitasyeti vihitavizeSaNaM kAryam / dhAtorityeva,-IyitA, mavyitA, putrkaamyitaa| vyaJjanAdityeva,-lolayitA,kaNDUyitA / prazitIti kima ? bebhidyate, cecchidyate // 8 // nyA0 sa0-yo'ziti-jaMgamiteti-yadyatra sasvarasya yasya luk sthAttadA jaMgamita ityAdau 'gamahana' 4-2-44 ityupAntyalopaH syAt , sthitetvasya sthAnitvAd vyavadhAyakatvam / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-81-83 kyo vA / / 4. 3.81 // dhAtorvyaJjanAtparasya kyasyAziti pratyaye pare vA lugbhavati, sAmAnyanirdezAt kyanakyaGohaNama / kyaGabasta vyaJjanAntAtprAptireva nAsti / samidhamicchati, samidhivyati, samidhyiSyati, samidhyAt, samidhyyAt , dRSadivAcarati dRSadiSyate, dRSadhiSyate, dRSadiSISTa, dRSadhiSISTa / vyaJjanAdityeva,-paTIyitA, pttaayitaa| azitItyeva,-samidhyati, dRSadyate, paThyate / kecittu yako'pi lugvikalpamicchanti / bhiSajitA, bhissjyitaa| tanmatasaMgrahArtha kakAreNopalakSito ya ky iti vyAkhyeyam / anyastvAha ziSya ivAcaritA ziSitA ziSyiteti / yadyasti prayogastadA kRtkyapo'pi grahaNam / kya iti vyaJjanAtSaSThI ato luki kRte lugA / anyathA hi ato lugapavAdaH kyalugvijJAyeta evaM pUrvatrApi / / 1 / / nyA0 sa0-kyovA-kyaluk vijJAyateti-phalaM ca sthAnivadbhAvesya adRSadi, apA. paci ityAdau na vRddhiH, sasvarayakAralope tu sthAnitvaM na syAt samudAyalopAt , nApi 'na vRddhizca' 4-3-11 iti vRddhiniSedhaH, tatra nAmina ityadhikArAt / tathA avadhvaMsate vica, avadhvaMsamicchati kyan , tataH ktapratyaye avadhvaMsita ityasya akArasya sthAnitvAt 'no vyaJjana' 4-3-45 iti nasya na luka, sasvarasya tu kyano lope svaravyaJjanavidhitvAt 'svarasya pare' 7-4-110 iti sthAnitvAbhAvAnnasya luk syAdeva, tathA 'ataH' 4-3-82 ityakAralope sthAnivadbhAve samidhiSyatItyAdiSvapi guNAdyabhAvaH siddhaH, sasvarakyalope tu na sidhyet / ataH // 4. 3. 82 // akArAntAddhAtovihite'ziti pratyaye tasyaiva dhAtola gantAdezo bhavati / kathayati, kuSubhyati, magadhyati, caikoSitaH, pracikIrghya, samidhyiSyati, dRSadyiSyate / prata iti vihitavizeSaNAdiha na bhavati-gataH, gatavAn , tataH, tatavAn / ata iti kim ? yAtA, vaataa| azitItyeva,-cikIrSata, lolUyeta / cikIrNyate cikIrSyAdityAdau lopavidherbalIyastvAta 'dIrghazci'-(4-3-108) ityAdinA dI? na bhavati,-viSayavijJAnAdvA prAgeva lopaH // 82 / / ___ nyA0 sa0-prata:-caikoSita iti-kta cikISitaM prajJAdyaNi caikiirssitH| viSayavijJAnAdveti-lopAt svarAdeza ityAzaGakyAha / raniTi // 4. 3. 83 // aniTacaziti pratyaye geluMga bhavati / atatakSata , ararakSata , ATiTava , Azizata, kAraNA, hAraNA, kArakaH, hArakaH, kAryate, hAryate, prkaary| iyyguNavRddhidIrghatAgamAnAM bAdhako'yam , aniTIti viSayasaptamyapi tena cetana ityatra prAgevaNe.pe 'iDito vyaJjanAdyantAt' (5-2-44) iti anaH siddhH| aniTIti kim ? kArayitA, haaryitaa| prazitItyeva,-kArayati hArayati // 3 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? pAda - 3, sUtra - 84-88 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane cartho'dhyAyaH [ 163 nyA0 sa0-NeraniTi - anaH siddha iti - anyathA'nekasvaratvAt 'nindahiMsa' 5-2-68 iti Naka eva syAt / seTUktayoH // 4. 3. 84 // seTkayoH ktayoH parato luMg bhavati kAritaH, kAritavAn, hAritaH, hAritavAn, gaNitaH saMjJapitaH pazuH / seDiti kimartham ? iTi kRte lopo yathA syAt / zAkita:, zAkitavAn / anyatheha iT na syAt // 84 // nyA0 sa010- seTktayo:- iT na syAditi - ekasvaratvAt 'ekasvarAdanusvAra' 4-4-56 iti iniSedhAt na ca vAcyamekasvarAd vihitAbhAvAdeve he niSedho na bhaviSyati kimarthamidamuktamiti, yato viSaya eva NilopApekSayedaM draSTavyam / AmantAlvAyyenAvay // 4. 3. 85 // Am, anta, Alu, Ayya, itnupratyayeSu pareSu NerayAdezo bhavati / luko'pavAdaH / kArayAMcakAra, gaNayAMcakAra, gaNDayantaH, maNDayantaH, spRhayAluH, gRhayAluH, spRhayAyya:, mahayAyyaH, stanayitnuH, gadayitnuH, antAyyetnava zrauNAdikAH || 85 // laghoryapi / 4. 3. 86 11 laghoH parasya Neryapi pare'yAdezo bhavati / prazamayya, pravebhidayya / laghoriti kim ? pratipAdya gataH / vacanasAmarthyAdekena varNena vyavadhAnamAzrIyate na tu bhUtapUrvanyAyaH ata ityakaraNAt / / 66 / / nyA0 sa0 - laghoryapi prabebhidayyeti- prabebhidyamAnaM prayukte yaGantANNig na yaGalubantAt / 'ata:' 4-3 - 82 ityalope 'yo ziti' 4-3-80 yalup asya sthAnitvAdguNAbhAvaH, prabebhidanaM pUrvaM yaGa lubantAddhi Nigi guNaH syAt, 'na vRddhizca' 4-3 - 11 iti na yaGaH pUrvaM lopAd bhUtapUrvanyAya iti / nanu vacanAdekavarNavyavadhAnaM tadAzrIyate yadA vyavahito na saMbhavati, atra tu curAdyadanteSu prabebhidayyetyatra yaGo'kAralope ca bhUtapUrva - vyavahito'pi saMbhavatItyAha zrata ityakaraNAditi / vApnoH : / / 4. 3 87 // ApnoteH parasya Neryapi pare'yAdezo vA bhavati / prApayya gataH prApya gataH / znunirdezAdiGAdezasya na bhavati, adhyApya gataH, 'AplR N lambhane' ityasyApIcchantyanye // 87 / / meGo vAmit // 4. 3, 88 // meo yapi pare midAdezo vA bhavati / apamitya, apamAya // 66 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-89-94 nyA0 sa0-meDo-atra midAdeze'pi 'hasvasya taH' 4-4-113 tAntaH sidhyati / lAghavArtha tu midAdeza: / teH kssii|| 4. 3. 81 // zeryapi pare kSI Adezo bhavati / prakSIya, upakSIya / niranubandhanirdezAt kSiSaz hiMsAyAmityetasya na bhavati / prakSitya, asyApi grahaNamityanye / / 86 // nyA0 sa0-kSeH kSI-niranubandhanirdezAditi-atra pUrvAcAryaprasiddhAnubandhagrahAt kSit nivAse ityasyA'pi grahaH / kSayyajayyo zaktI // 4. 3.10 // kSi ji ityetayoH zaktau gamyamAnAyAM yapratyaye'yantAdezo nipAtyate / zakya: kSetuM, kSayyo vyAdhiH, zakyaM kSetuM kSayyaM baTunA, zakya: jetum jayyaH zatruH, zakyaM jetuM jayyaM rAjJA / zaktAviti kim ? arhe kSeyam , jeyam / / 90 // krayyaH krayAtheM // 4.3.11 // kroNAteryapratyaye'yantAdezo nipAtyate 'krayA' kayAya cetprasArito'bhidheyo bhavati / kayyo gauH, kayyaH kambalaH / krayArtha iti kim ? keyaM no dhAnyam na cAsti prasAritam // 1 // sastaH si // 4.3.12 // ___ azitItyanuvartate, dhAtoH sakArAntasyAziti sakarAdau pratyaye viSayabhUte takAro'ntAdezo bhavati / vas-vatsyati, pravatsyat , avAtsIta , vatsISTa catreNa, vyativatsISTa, vivatsati, prada-jighassati, ghas-ghatsyati, vyatighatsISTa / sa iti kim ? yakSISTa, yakSyati / sIti kim ? vasiSISTa, vasiSyate / azitItyeva,-Asse, vasse / viSayasaptamIvijJAnAt pravAttAm avAttetyatra prAgeva sasya takAraH // 92 // nyA0 sa0-sastaH si-avAttAmiti-na ca sico lupaH sthAnitvAd bhaviSyati iti vAcyaM, yataH sakAre ta uktaH sasya varNavidhitvAta / dIya dIGaH kGiti svare // 4.3, 13 // - doGaH kDityaziti svare pare dIyAdezo bhavati / upadidIye, upadidIyAte, upadidIyire, upadidIyidhve, upadidIyiDhave, upadidIyAnaH / dIDo GitkaraNaM yaGlupanivRtyarthamupadedhitaH / viDatIti kim ? upadAnam / svara iti kim ? upadedIyate / parokSAyAmiti siddhe kGiti svare ityuttarArtham // 13 // iDetpusi cAto luk // 4. 3. 14 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-95-97 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 165 viDatyaziti svare iTi ekAre pusi ca pare AkArAntamya dhAtorantasya luga bhavati / papatuH, papuH, Diva-adadhat , Ahvava , saMsthA, prapA / iT papitha, tasthitha, yaGlupi,-dAdi. tum , dAditavyam , eka vyatire, vyatile pus .- udaguH, praduH / ayuH, aruH, aluH / viDatItyeva,-dAnam , dadau / azitItyeva,-yAnti, vAnti, vyatyare vyatyale / svara ityeva.-glAyate / prakGidartha zidarthaM ceDAdigrahaNama 14 // nyA0 sa0 iDeva pusi0-prapeti-prapoyata iti 'upasargAdAtaH' 5-3-110 ityaGa, yadA tu prapibantyasyAmiti vAkye sthAdibhyaH kastadA kidvArameva / sNyogaadevaashissyeH|| 4. 3. 15 // dhAtoH saMyogAderAkArAntasya viGatyAziSi pare'ntasyakArAdezo vA bhavati / gleyAta, glAyAta, mleyAta, mlAyAta / apacchAyAdityatra tu chakArasya dvitve sati saMyogAditvasya lAkSaNikatvAnna bhavati / saMyogAderiti kim ? yAyAt / dhAtorityeva,-niryAyAt / kGitItyeva,-glAsISTa / AziSIti kim ? glAnaH, mlAnaH // 95 // gA-pA-sthA-sA-dA-mA-hAkaH // 4.3.16 // eSAmantasya viDatyAziSyekAro bhavati / gai-geyAt , gAsthormadhye pAThAd bhauvAdikayoH 'pai pA' ityetayoH pAzabdena grahaNam-peyAt , pai ityasya necchantyanye / AdAdikasya pAyAt / sthA-stheyAta , soM maiM vA-avaseyAt , maiM kSaye ityasya necchantyanye / dAsaMjJa,deyAt , dheyAt , mAMka- meyAt , hAMka-heyAt , hAkaH kakAro yaGlunivRttyarthaH / jahAyAt / zeSANAM yaGalapyapi bhavati-jAgeyAta. pApeyAta , tAstheyAta, avasAseyAta, dAvyAta, dAdheyAt , mAmeyAt / eSAmiti kim ? yAyAt / kGitItyeva,-gAsISTa, pAsISTa // 96 / / __ nyA0 sa0-gApAsthA0-gAGa meMGamAGAM yaGa lubantAnAM graha , anyathAmISAmAtmanepaditvAt kidAzIna saMbhavati / necchantyanye iti-lAkSaNikatvAditi zeSaH / IrvyaJjane'yapi // 4, 3. 17 // gAdInAmantasya yapUjite viGatyaziti vyaJjanAdau pratyaye pare Irbhavati / gaiM gAG vA-gIyate, jegIyate, gItaH, gItavAn , gItvA, gADo necchantyanye / pA-poyate, pepoyate, pIta:, pItavAn , pItvA, sthA-sthIyate teSThIyate, so-sIyate, seSIyate, saiM-sIyate, sesIyate, aSopadezatvAnna Satvam , dAsaMjJa-dIyate, dedIyate, dhIyate, dhIyate, dhItaH, dhItavAn , dhItvA stanam , mA iti mAmAGmeDA trayANAM grahaNam mIyate, memIyate, mAtenecchantyanye / mAyate, mAmAyate / evaM pUrvasUtre'pi-mAyAva , hAMk-hIyate, jehIyate hInaH, hInavAn , hAGo na bhavati-hAyate, jAhAyate / vyaJjana iti kim ? tasthatuH, tsthuH| ___ azitItyeva,- mAhi / viGatItyeva,-gAtA, dAtA / ayapIti kim ? pragAya, prapAya, prasthAya, pradAya, pradhAya, pramAya, prahAya / kathamApIya ? poDo bhaviSyati, svarAdAva Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-98-103 ntalopavidhAnAvyaJjanAdau labdhe vyaJjanagrahaNaM sAkSAvyaJjanapratipatyartham , tena kvib- / luki sthAnivadbhAvenApi na bhavati,-zaMsthAH pumAn // 17 // nyA0 sa0-Iya'jane0-hAGo na bhavatIti-'hAkaH' 4-2-100 iti bhaNanAt / zaMsthA iti-zaM sukhaM tatra tiSThati 'zamo nAmnyaH' 5-1-134 iti apratyayApavAde 'sthApAsnA' 5-1-142 iti ke prApte'sarUpatvAt kvip , zaMsthAzabdAdanyatra luptavyaJjane'pIcchantyeke, tathA ca jayakumAra: 'pAM pAne' ityasya kvipi pIrityAha / ghraadhmoyengi|| 4. 3.18 // ghrAdhmoryaGi pare IkAro'ntAdezo bhavati / jeghrIyate, dedhmIyate / yaDIti kim ? ghrAyate, dhmAyate, yalupi,-jAghrotaH, dAdhmItaH / anye tu yaGlupyapIcchanti-jeghrotaH, demItaH // 18 // hano nIrvadhe // 4. 3. 11 // hantervadhe hiMsAyAM vartamAnasya yaGi hanI ityAdezo bhavati / jenIyate, dviSo jenIyiSISTa vaH / vaSe iti kim ? gatau-jaMghanyate, kecidimaM vikalpenAhaH, tvaM tu rAjana caTakamapi na jaMghanyase / dIrghanirdezAt yaGlupyapi-jenItaH, necchantyanye jaMghata iti bhavati // 19 // nyA0 sa0-hano0-yaGlupyapIti-yadi pUrvasUtravat yaGayeva syAttadA nirityeva kuryAddIghasiddhAvityarthaH / JNiti ghAt / / 4. 3.100 // Niti pratyaye pare hantordhAta ityayamAdezo bhavati / ghAtaH, ghAtayati, ghAtakaH, sAdhughAtI, ghAtaMghAtam / bhiyatIti kim ? hataH // 10 // triNavi ghana // 4. 3. 101 // jau Navi ca pratyaye pare hanterghan ityayamAdezo bhavati / aghAni, jaghAna, mahaM jaghana, ahaM jaghAna / / 101 // nyA0 sa0-miNavi0-'aGa hihanaH' 4-1-34 iti siddhau NagrahaNaM ghAtbAdhanArtham / nazerneza vaangi|| 4. 3. 102 // nazeraDi pare nez ityayamAdezo vA bhavati / anezava , anazana , anezatAm , anazatAm , anezan , anazana , anezam , anazam / aGIti kim ? nazyati // 102 // zvayatyasUvacapataH zvAsthavocapaptam // 4. 3. 103 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-104-107 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [167 - zvayati asU vaca pat ityeteSAmaGi pare zva astha voca papta ityete prAdezA bhavanti / azvata , azvatAm , azvana , azvaH / asU,-Asthata, AsthatAm , Asthan , apAsthata, apAsthetAm , apAsthanta, vac brUga vA-pravocat , avocatAm , avocana , avocata / pat ,-apaptat , apaptatAm , apaptan / zvayatestivanirdezo yaGlupanivRttyarthaH / azviyata , azozuvata // 10 // nyA0 sa0-zvayatyasU0- yaGlunivRttyartha iti-anyeSAM tu yaGalupi mUlaprayogA eva / zIGa e: ziti // 4. 3. 104 // zoGa: ziti pare ekAro'ntAdezo bhavati / zete, zayAte, zerate, zetAma , zayIta , azeta, zayAnaH, atizayAnaH / zitIti kim ? zizye, saMzotiH, DinirdezAdyaGlupi na bhavati / zezItaH, zezyati / / 104 // kGiti yi zay // 4. 3. 105 // zIGaH viGati yakArAdau pratyaye zayAdezo bhavati / zayyate, zAzayyate, saMzayya, shyyaa| yoti kim ? zizyAnaH / viDatIti kim ? zeyam / yaGlupi na bhavatisaMzezIya / / 105 / / upasargAdUho hrsvH|| 4. 3. 106 // upasargAtparasyohaterUkArasya viGati yakArAdau pratyaye pare hrasvo bhavati / samuhyate, samuhyAt , samuhya, paryuhyate, paryu hyAt , paryu hya, abhyuhyate, abhyuhyAt , abhyuhya / upasargAditi kim ? Uhyate, yItyeva,-samUhitam / kngitiityev,-abhyuuhyo'ymrthH| U Uha iti UkAra prazleSAt A jAte ohyate samohyate samauhyatetyatra na bhavati // 106 // __ nyA0 sa0-upasargAdUha0-prazleSAditi-UkArAt SaSThyAH sUtratvAllup Uhazca SaSThI evaM prazleSaH, evamuttarasUtre'pi iNaM ityatra / aashissiinnH|| 4. 3. 107 // upasargAtparasyeNa IkArasya viGati yakArAdAvAziSi parato hrasvo bhavati / udiyAt , samiyAt , anviyAt / uttareNa dIrghatve'nena hrasvaH / AziSIti kim ? udIyate / upasargAdityeva,-IyAt / I iNa iti IkAraprazleSAt prA IyAt eyAt sameyAdityatra na bhavati / nanu pratIyAdityatra samAnalakSaNe dIrgha sati kathaM na hrasvaH ? na,-dIrgha sati upasargAtparasya iNo'bhAvAt / kecit atrApIcchanti / pratiyAt / iko'pi samAnadIrghatve icchantyeke-adhiyAt / / 107 // nyA0 sa0-AziSINaH-iNobhAvAditi-dhAtvabhAvAdityarthaH / atrApIcchanti-te hya bhayoH sthAne iti dhAtuvyapadezamekadeze'pi samudAya iti pratyupasarga ca kurvate / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-108-113 dIrghazcciyaGyakkyeSu ca // 4. 3. 108 // cvau yaGi yaki kyeSu yakArAdAvAziSi ca parato'ntyasvarasya dI| bhavati / cvizucIkaroti, zucIbhavati, zucIsyAt , paTUkaroti, paTUbhavati, paTUsyAt / yaG-cecIyate, toSTrayate, yak-mantUyati, / valgUyati / bahuvacanAt kyazabdena kyankyabyakyAnAmavizeSaNa grahaNam , anyathaikAnubandhasyaiva kyasya grahaNaM syAt / kyan-nidhIyati, dadhIyati, kyaG,-zyenAyate, bhRzAyate, kyaG,-lohitAyate, lohitAyati, kya, cIyate, zrUyate, AziSi yi,-cIyAta , stUyAta, iyAta / AziSi yItyeva,-ceSISTa / vikyAnAM grahaNAdadhAtorapyayaM vidhiH // 108 // nyA0 sa.- dIrghazcvi0-ccyantatvAt seH 'avyayasya' 3-2-7 iti lup / Rto rii|| 4. 3. 101 // dhAtoradhAtorvA Rdantasya zrutatvAhata: sthAne rIrityayamAdezo bhavati / cviyaGyakakyeSu / pitrIkaroti, pitrIbhavati, pitrIsyAt , cekrIyate, jehIyate, pitrIyati, mAtrIyati, pitrIyate, mAtrIyate / Rta iti kim ? cekIryate, nijegilyate / / 109 / / riH zakyAzIrye // 4. 3. 110 // RkArAntasya dhAtoRta: sthAne ze kye AzIye ca pare rirAdezo bhavati / ze gyApriyate, Adriyate, kriyA, kriyate, hriyate, kriyAt , hriyAt / hrasvavidhAnAtpUrveNa dIrghatvaM na bhavati / AzIrya iti kim ? kRpoSTa, hRSISTa // 110 // nyA0 sa0-riH zakya-dIrghatvaM na bhavatIti-anyathA pUrveNApi sAdhyeta / IzcyAvavarNasyAnavyayasya // 4. 3, 111 // avyayajitasyAvarNAntasya cvo pratyaye IkAro'ntAdezo bhavati / zuklIkaroti, zuklIbhavati, zuklIsyAt , mAlIkaroti, mAlIbhavati, mAlIsyAt / pranavyayasyeti kim ? vivAbhUtA rAtriH, doSAbhUtamahaH / dIrghatvApavAdo yogaH / / 111 / / . kyani // 4. 3. 112 // kyani pare'varNAntasyekAro'ntAdezo bhavati, dIrghatvApavAdaH / putrIyati, mAlIyati, yogavibhAga uttarArthaH / / 112 / / nyA0 sa0-kyani-avyayAt kyano'bhAvAdanavyayasyeti na vivRttam / tuttaGgardhe'zanAyodanyadhanAyam // 4. 3. 113 // bhuvAdiSvartheSu yathAsaMkhyamazanAyAdayaH kyAnantA nipAtyante, kSudhi gamyamAnAyAma Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-114-115 ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 169 zanazabdasyAtvam tRSi gamyamAnAyAmudakazabdasyodanityayamAdezo, gardhe gamyamAne dhanazabdasyAtvam kyani pare nipAtyate / azanAyati, udanyati, dhanAyati / kSuttaGgardha iti kim / prazanIyati, udakIyati, dhanIyati dAnAya / / 113 / / vRSAzvAnmathane sso'ntaH // 4.3.114 / / vRSazabdAdazvazabdAcca maithane vartamAnAta kyani pare ssakAro bhavati, sa cAnto'vayavaH / vRpasyati gauH / azvasyati vaDavA / vRSAzvazabdAvatra maithune vartate, manuSyAdAvapi hi prayujyate / maithunecchAparyAyau vRSasyAzvasyeti / 'sA kSIrakaNThakaM vatsaM vRSasyantI na lajjitA' / zunI gauzca svamazvasyati / lakSmaNaM sA vRSasyantI mahokSaM gaurivAgamat / maithuna iti kim ? vRSoyati, azvIyati brAhmaNI / ssa iti dvisakAranirdeza: patvaniSedhArthaH / tenottaratra dadhisyati madhusyatItyatra SatvaM na bhavati / / 114 // nyA0 sa0-vRSAzvAn0-maithunecchAyAM vartamAnau kva dRSTAvityAha-sA kSIrakaNThakaM vatsamityAdi-antazabdAbhAve sappiSSyatItyatrottareNa sAgame tasya ca pratyayatvAt 'nAma sit' 1-1-21 ityanena sarpisazabdasya padatve so rutvaM syAttasya 'zaSase zaSasaM vA 1-3-6 iti vA rasya satve sappiH syati sappissyatIti rUdadvayaM syAt , antasadbhAve tvavayavatvenAvibhaktyantAt sakArasyotpAde padamadhyatvAtprakRtisasya 'nAmyanta' 2-3-15 iti Satve 'sasyazaSau' 1-3-61 iti pratyayasasya Satve sappiSaSyatIti syAt / SatvaM na bhavatIti-dadhisyatItyAdiprayogadRSTe: prasiddhasyaiva 'nAmyantasthA' 2-3-15 iti Satvasya niSedhastena sappiSsyatItyAdAvAgamasakArasya 'sasya zaSau' 1-3-61 ityanena SatvaM siddham / as ca laulye // 4. 3. 115 // bhoktumabhilASAtireko lolyam , tatra gamyamAne kyani pare nAmnaH sso'sa cAnto bhavati / dadhi bhakSitumicchati dadhisyati, dadhyasyati, madhusyati madhvasyati, evaM kSIrasyati, lavaNasyati / asvidhAnamanakArAntArtham / akArAnteSu hi 'lugasyAdetyapade' (2-1-112) iti luki sati vizeSo nAsti, anyastu lukamamRSyamANaH kSIrAsyati lavaNAsyati ityudAharatitacca na bahusaMmatam / laulya iti kim ? kSIrIyati dAnAya // 11 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnatvopajJazabdAnuzAsanabRhadvRto caturthasyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / / karNaM ca sindhurAjaM ca nirjitya yudhi durjayam / / zrIbhImenAdhunA cakra mahAbhAratamanyathA // 1 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-1-2 nyA sa0-asca0-dadhi bhakSitumicchatIti-kecillakSIsthAne bhakSIti paThanti tanmatenedaM, carAdInAM Nico'nityatvAd vA / dadhisyatIti-dvisakArapAThAt 'nAmyantasthA' 2-3-15 iti na Satvam / paya icchati kyaniyamena padasaMjJAkAryANAM vyAvattitatvAt / payasasyati carmaNasyati, sse tu sati payassyati carmasyati / ityAcAryazrIhemacandra0 zrIsiddhahemacandrAbhidhAnAsvopajJazabdAnuzAsanabRhadvattau nyAsasya caturthAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / - - atha caturthaH pAdaH astitru vo vacAvaziti // 4. 4. 1 / / astiba voryathAsaMkhyaM bhU vac ityetAvAdezau bhavataH aziti pratyaye viSayabhUte / abhUta, babhUva, bhavitA, bhUyAt , abhaviSyat , bhaviSyati, bobhUyate, bubhUSati, bhavitavyam, bhavitum , ba-avocat , avocata, ucyate, uvAca, Uce, vaktA, ucyAt , vakSISTa, avakSyat, avakSyata, vakSyati, vakSyate, vAvacyate, vivakSati, vivakSyate, vaktavyam , vaktum / bagko'nusvarittvAdvaca iddbhaavH| __ kathaM lAvaNya, utpAdya, ivAsa, yatna: ? asaterayaM pryogH| IkSAmAsetyAdau NavantAnuprayogapratirUpakanipAtasya vA / azitIti kim ? asti, syAt , astu, AsIt , sanbravIti, bra te, bra yAt , bravItu abravIta , bravan , bruvAraNaH / viSayasaptamonirdezaH kim ? bhavyam , vAcyam / prAgevAdeze yadhyaNau siddhau| cakAsAmAsetyAdau tu anuprayoge kRbhvastonAM pRthaga nirdezAt na bhavati, astIti nirdezAdasyaterasatezca na bhavati / dhAtvantareNaiva siddhe'stiba voraziti prayoganivRttyartha vacanam brU gAdezasya phalavatyAtmanepadArtha ca / / 1 / / nyA0 sa0-praha-astibu vo0 nirdezAnna bhavatIti-anyathA kRgbhvoreva dvayorupAdAnaM kuryAt / zraghakyabalacyajeva: / / 4. 4.2 // ghajakyabaalacava jite'ziti pratyaye viSayabhUte'jervI ityAdezo bhavati / anusvArediDabhAvArthaH / vivAya, vIyAt , pravetA, praveyam , pravayaNIyam , pravAyakaH, pravIya, pravItaH, pravItiH / aghakyabalacIti kim ? samAjaH, udAjaH, samajyA, sayajaH pazUnAm , udajaH pazUnAm , ajatotyajaH, ajA // 2 // nyA0 sa0-aghaJ-viSayabhUte iti-viSayavijJAnAdyaGi vevIyate praveyamityatra ca prAgevAdeza sati yaGa yapratyayaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-3-6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 171 trane vA // 4. 4. 3 // tR ana ityetayoH pratyayayoviSayabhUtayorajevauM ityAdezo bhavati vA / pravetA, prAjitA, pravayaNo daNDaH, prAjano daNDaH, anya tvane pratyaye yakArarahite vyaJjanAdau cAvizeSeNa vikalpamicchanti / pravetA, prAjitA praveSyati, prAjiSyati, pravivISati, prAjijiSati, pravetavyam , prAjitavyam , pravetum , prAjitum / / 3 / / cakSo vAci kzAMg khyAMga // 4. 4. 4 / / cakSiko vAci vartamAnasyAziti pratyaye viSayabhUte zAMga khyAMga ityAdezau bhavataH, anusvArediDabhAvArthaH / prAkzAtA AkhazAtA / 'ziTayAdyasya dvitIyo vA' (2-3-59) iti kakArasya khakAraH / AkhyAtA, prAkzAsyati, prAzAsyati, prAkhyAsyati, AkzAsyate, AkhzAsyate, AkhyAsyate, AkzeyAta , AkzAyAta , AkhzeyAta , AkhzAyAt , AkhyeyAt , AkhyAyAta , evamAcAkzAyate, AcAkhyAyata, prAkzAtavyam , AkhyAtavyam / viSayasaptamIvijJAnAt Akzeyam , Akhyeyam / vAcIti kim ? bodho, vicakSaNaH, cakSuH,-varjane,-saMcakSyate, avasaMcakSyAH parisaMcakSyA durjanAH, saMcakSya gataH, hiMsAyAm-nRcakSA rAkSasaH / prazitItyeva,-pAcaSTe, gakAraH phalavadvivakSAyAmAtmanepadArthastena sthAnivadbhAvena nityamAtmanepadaM na bhavati / 4 / / navA parokSAyAm // 4. 4.5 // cakSiko vAci kzAMgakhyAMgau parokSAyAM vA bhavataH / prAcakzau, prAcakhazau, Acakhyau, prAcakze, prAcaze, Acakhye, pakSe-AcacakSe / / 5 / / bhRjjo bharja // 4. 4. 6 // bhRjjateraziti pratyaye bhaja ityayamAdezo vA bhavati / babharja, babharjatuH, babharju:, babhrajja, babhrajjatuH, babhrajjuH, bhISTa, bhrakSISTa, bhraSrTA, bhraSTA, abhAIt , abhrAkSIt , bibhakSati bibhrakSati, bijiSati, bibhrajjiSati, bhaSTum , bhraSTum , bharmyam , bhradgyam , bhargaH, bhradgaH bharjanam , bhrajjanam / ___ azitItyeva,-bhRjjati, bhUjjate / kathaM bhRjyAt, bhRjyate, bhRSTaH, bhRSTavAn , barIbhUjyate ? paratvAd bharjAdeze'pi sthAnivadbhAvena pUrveNa svareNa saha vRti bhaviSyati, luptatinirdezo yaDlunivRttyarthaH / barbhajyate,-atra dvitve sapUrvasya mAbhUt / / 6 / / nyA0 sa0-bhRjjo bha0-bhradgyamiti-bhRjjyate 'RvarNa' 5-1-17 iti da: ghya Ni 'kte'niTaH' 4-1-111 iti ge nimittA'bhAve iti dantyaH saH tasya 'tRtIyastRtIya.' 1-3-49 iti / kathaM bhRjjyAditi-bharjAdezaH kathamatra na bhavatItyAzaGkArthaH / sapUrvasya mAbhUditi-prakRtigrahaNeti nyAyAtprAptiH / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite prAddAsta Arambhe te // 4. 4. 7 // Arambha AdikarmaNi vartamAnasya prazabdAduttarasya dAga: sthAne kte pratyaye pare dezo vA bhavati / prataH, pradattaH, dAtu prArabdhavAnityarthaH / prAditi kim ? parIttam, uttareNa nityaM ttAdezaH / 172 ] dAga iti kim ? doMc prattam / prArambha iti kim ? anyatra nityameva / prakarSeNa dIyate sma prattam / kta iti kim ? prattavAn dAtu N pravRtta ityarthaH / dvistakAra Adeza: sarvAdezArtha:, - prakAra uccAraNArthaH // 7 // [ pAda- 4, sUtra - 7-10 1 nyA0 sa0- prAdA0 - tAdezo vA bhavatIti dvitakAragrahaNaM prakriyAlAghavArthamanyathA'ntasya tAdeze 'aghoSe prathamo'ziTa : ' 1 - 3 - 50 iti sidhyati / pratta iti dAtumArabdhavAniti vAkyaM, na tu prArabdhavAniti, prazabdArthasyArambhasyArabdhavAnityanenaivoktatvAt prazabdaprayoge paunaruktyaM bhavati / sarvAdezArtha iti - anyathA SaSThyA'ntyasyeti pravarttate / nivisvanvavAt // 4, 4.8 // ebhyaH parasya dAgaH kte pare ttAdezo vA bhavati / nittam, nidattam, vIttam, vidattam, sUttam, sudattam, anUttam, anudattam avattam, avadattam, sudattamevetyanye, uttareNa nityaM tAdeze prApte vibhASeyam kecidatrApyArambha eva vikalpamicchanti / yadAhu: 'avadattaM vidattaM ca pradattaM cAdikarmaNi / ' sudattamanudattaM ca nidattamiti ceSyate iti / tanmatasaMgrahArthamArambha ityanuva:rtanIyam ||8|| 2 svarAdupasargAddasti kityadhaH // 4. 4. 1 // pUrvayogArambhAdveti nivRttam / svarAntAdupasargAtparasya dhArvAjatasya dAsaMjJakasya takArAdau kiti pratyaye pare tAdezo bhavati / pratta:, prattavAn, parIttaH parIttavAn, parItrimam praNIttrimam, trimak / dyaterapItvaM bAdhitvA vizeSavihitatvAt ttatvameva bhavati, avattavAn / avattiH / upasargAditi kim ? dadhi dattam, latA ditA / svarAditi kim ? nirdattam, durdattam, nirdittam, durdittam / da iti kim ? pradAtA vrIhayaH, nidAtAni bhAjanAni / kitIti kim ? pradAtA / tIti kim ? pradAya / pradha iti kim ? dhAMg,- nihitaH, veM,nidhItaH / / 6 / / , nyA0 sa0- svarAdu0 - tatvameva bhavatIti-upasargAt iti vizeSavidhAnAt uttaratra tu sAmAnyam / avattiriti avadAnam / ' upasargAdAta : ' zvAdibhyaH ktiH / 5 -3 - 110 iti bAdhaka : dat / 4. 4. 10 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-11-14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 173 dhAjitasya dAsaMjJakasya tAdau kiti pare data ityayamAdezo bhavati / dattaH, dattavAn , dattiH, dttvaa| dyateH paratvAditvam / ditaH, ditavAn / da ityeva ? dAtaM bahiH, pravadAtam mukham / adha ityeva ? dhotaH, dhItavAn , dhItvA, dhItiH / / 10 / / dosomAstha iH // 4. 4. 11 // eSAM tAdau kiti pratyaye irantAdezo bhavati / dyaterdaddhAvasya zeSANAmItvasyApavAdaH / do,-niditaH, niditavAn , ditvA, ditiH, so,-avasitaH, avasitavAna , sitvA, sitiH, mA,-mitaH, mitavAn , mitvA, mitiH| gAmAdAgrahaNeSvavizeSa iti mAGmAmeDAM grahaNam , anyastu mAG Dorevecchati / mAtestu mAtaH mAtavAna prasthaH sthAlyAma / sthA, sthitaH / sthitavAna / sthitvA / sthitiH / doso ityokAranirdezo devAdikayoreva parigrahArthaH / tItyeva ? yaGlupi iT dAditaH, dAditavAn / 'iDetpusi cAto luka' ( 4-3-64 ) iti Ato luk / kitItyeva ? avadAtA, avasAtA // 11 // nyA0 sa0-doso0-gAmAdAgrahaNeSviti-'Iya'Jjane'yapi' 4-3-97 iti ItvasyApavAda iti bhaNanAt / chAzo // 4. 4. 12 // . chozo ityetayostAdau kiti pratyaye pare irantAdezo vA bhavati / avacchitaH, avacchitavAn , avacchAtaH, avacchAtavAn , nizitaH, nizitavAna , nizAta:, nizAtavAn / zyatizinotyorapi rUpadvayasiddhau zyatevikalpavacanaM 'kta nAdibhinnai' (3-1-105) iti samAsArtham / zAtAzitam // 12 // nyA0 sa0-chAzorvA-samAsArthamiti-anyathA dhAtubhedAt prakRtibhede sa na syAt / zo vrate // 4. 4. 13 // zyateH ktapratyaye vrataviSaye prayoge nityamitvaM bhavati / saMzitaM vratam , asidhArAtIkSNamityarthaH / saMzitavrata: sAdhaH, saMzitaH sAdhUH, vrate yatnavAnityarthaH / saMzitazabdaH anyatrApyastIti vratamiti vizeSaNaM na duSyati, nityAyaM vacanam , tena vrataviSaye saMzAta iti na bhavati / vrata iti kim ? nizAtaH // 13 // nyA0 sa0-zo vrate-vizeSaNaM na duSyatIti-nanu vrate itvaM pratyapAdi ityuktArthatvAt vratasyA'prayogaH prApnotItyAha-anyatrApyastIti-anyasminnarthe ityarthaH / hAko hiH kvi // 4. 4. 14 // prohAMka ityetasya tAdau kiti ktvApratyaye pare hirAdezo bhavati / hitvA / kakAro Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-15-17 hAMnivRttyartha ,-hAtvA / ktvIti kim ? honaH / tItyeva ? prahAya / yaGlupi jahitvA, , dvitve pUrvadIrghatvamapIcchantyeke / jAhitvA / ubhayatreTi Ato luk / / 14 / / nyA0 sa0-hAko hiH ktvi-i ityeva siddhe hikaraNamuttarArthaM, ikaraNe hya ttaratra dhita iti syAt / dhAgaH // 4. 4. 15 // dadhAtestAdau kiti pratyaye hirAdezo bhavati, ktvIti na saMbadhyate pRthagyogAt / vihitaH,-vihitavAn , hitvA, hitiH / gakAraH TdhenivRttyarthaH, dhItaH, dhItavAn , dhItvA, dhotiH / tItyeva ? pradhAya / yaGlupi iTa-dAdhitaH dAdhitavAn , dAdhitvA / kecitu dosohAdhAgAM yaGlupyAgamazAsanamanityamiti nyAyAdiTaM necchanti itvahitvavidhi ca niSedhanti,-tanmate dattaH, dattavAn / paramAtrasyaiva dadbhAva iti mate nidattaH, nirdAdattavAn , avasAsItaH, avasAsItavAn , jAhAtaH, jAhAtavAn , dAdhItaH, dAdhItavAn , ityeva bhavati // 15 / / nyA0 sa0-dhAgaH-jAhAta iti-'hAkaH' 4-2-100 iti anubandhanirdezAda'tra ItvaM na / yapi cAdo jagdha / / 4. 4. 16 // tAdau kitipratyaye yapi cAdegdha ityayamAdezo bhavati / jagdhaH, jagdhavAna , jagdhvA, jagdhiH, prajagdhya, vijagdhya / yapi ceti kim ? adanam / tItyeva ? adyAt / kitItyeva ? attavyam, kathamannam ? aniterauNAdiko naH,-'ado'nannAt' (5-1-150) iti jJApakAdvAdyate tadityanam , ekapadAzrayatvenAntaraGgatvAdyavAdezAtprAgeva jagdhAdeze siddhe yagrahaNamantaraGgAnapi vidhIna yavAdezo vAdhate iti jJApanArtham , tena prazamya, prapRcchaya. pradIvya, prakhanya, prasthAya, prapAya, pradAya, pradhAya, prapaThya tyAdau dIrghatvaM zatvamUtvamAtvamitvamItvaM hitvamitvaM yapA bAdhyate // 16 // nyA0 sa0-yapi cA-nyAyAnAM kvacidapravRtteH prapaThyeti darzitaM anyathA AgamA yadguNIbhUtA iti nyAyAdiTA sahaivAdezaH syAt / ghaslu sanadyatanIghatracali // 4. 4. 17 // eSu pratyayeSvaderghaslu ityayamAdezo bhavati / san ,-jighatsati, adyatanI,-aghasat , ghaJ ,-ghAsaH, ac ,-prAtIti praghasaH, al ,-prAdanaM praghasa:, ghaslu adane ityanenaiva siddhe'deH sannAdiSu rUpAntaranivRttyarthaM vacanam , ludaGarthaH / / 17 // ___ nyA0 sa0-ghasla sa-praghasa iti-ajantasya adeH prapUrvasyaiva ghasAdezaM vadanti vRddhAstena mAghamadhye adada iti prayogaH siddhaH, adantItyadAH, ac , adAn bhakSakAn dyati 'Ato GaH' 5-1-76 iti De adado viSNuH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-18-22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [175 parokSAyAM navA // 4. 4. 18 // parokSAyAM parato'rghaslAdezo vA bhavati / jaghAsa, jakSatuH, jakSuH, Ada, pAdatuH, aaduH| ghasyadibhyAmeva siddhe vikalpavacanaM ghaserasarvaviSayatvajJApanArtham , tena ghastA ghasmara ityAdAveva ghaseH prayogo bhavati // 18 / / vevaya // 4. 4. 11 // vego dhAtoH parokSAyAM vayityayamAdezo vA bhavati / uvAya, UyatuH, Uyu , vavau, vavatuH, vavuH // 16 // nyA0 sa0-vervaya-Uyuriti-'na vayo y' 4-1-73 ityanena yasya na yat / vavAviti-'verayaH' 4-1-74 iti n| variti-'aviti vA' 4-1 75 iti na / vRvikalpAt / H shdpH|| 4. 4. 20 // zRdRpraH ityeteSAM dhAtUnAM parokSAyAM parata RkAro'ntAdezo vA bhavati / vizazAra, vizazratuH, vivavratuH nipapratuH / kvasau-vizazvAn , vidavAn , nipapRvAn / pakSe-vizazAra, vizazaratuH vidadaratuH, nipaparatuH, vizizorvAn , vididIrvAn , nipupUrvAn // 20 // nyA0 sa0-RH za-vizazAreti-RkArekRte'pi NavIdRzameva rUpaM bhavatIti nirNayArthaM Navi dazitam / hano vadha AziSyatrau // 4. 4. 21 // parokSAnivRttI veti nivRttam , AzIviSaye hantervadha ityakArAntAdezo bhavati 'anauM' niviSaye tu na bhavati / __vadhyAta , vadhyAstAm , vadhyAsuH, AvadhiSISTa, prAvadhiSIyAstAm , AvadhiSIran / sthAnivadbhAvenAnusvArettve'pi anekasvaratvAdipratiSedho na bhavati / aAviti kim ? ghAniSISTa // 21 // nyA0 sa0-hano va0-AzIviSaye iti-atra viSayavijJAnAt pUrvamevAdeze vadhyAdityAdau 'ataH' 4-3-82 ityakAralopaH siddhaH, anyathA tatrApi vihitavyAkhyAnAt sa na syAt / AvadhiSISTetyAdau ceTa siddhaH, anyathA 'ekasva gadanusvAretaH' 4-4-56 ityatra vihitavyAkhyAnAt tena niSedhaH syAt / adyatanyAM vA vAtmane // 4. 4. 22 // adyatanyAM viSaye hano vadha ityayamAdezo bhavati Atmanepade tvasyA vA bhavati / avadhIta , avaSiSTAm , avdhissuH| alopasya sthAnivadbhAvena 'vyaJjanAderyopAntyasyAtaH' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-23-27 (4-3-47) iti vRddhirna bhavati / 'vA tvAtmane' prAvadhiSTa, AvadhiSAtAma , prAvadhiSata, / avadhi, Ahata, prAhasAtAm , Ahasata, aghAni / adyatanyAmiti kim ? Ajaghne // 22 / / nyA0 sa0-adyatanyAM-avadhIditi-viSayavijJAnAt pratyayavyavadhAne'pi bhavati, yathA'DAgamaH / kiMca viSayavyAkhyAM vinA'vadhIdityatra 'ekasvarAdanusvAretaH' 4-4-56 ityanena vihitavyAkhyAnAdiT na syAt / iNikoH // 4. 4. 23 // adyatanyAM viSaye iNa ikazca dhAtorgA ityayamAdezo bhavati / agAta , agAtAma, aguH, agAyi bhavatA, adhyagAt , adhyagAtAm , adhyaguH, adhyagAyi bhavatA / / 23 // nyA0 sa0 - iNiko-atra viSayavyAkhyAM vinA'gAdityAdiSu sico lupi syAt na tva'gAyItyatra tricA vyavadhAnAt / NAvajJAne gamuH / / 4. 4. 24 / / iNikorajJAne vartamAnayoNau viSaye gamu ityayamAdezo bhavati / ukAraH 'svarahanagamoH sani dhuTi'(4-1-104) ityatra vizeSaNArthaH / gamayati, gamayata:, gamayanti grAmam , adhigamayati, adhigamayataH, adhigamayanti priyam / ajJAna iti kim ? arthAn pratyAyayati, ajJAna itINo vizeSaNaM neko'saMbhavAt , dhAtvantareNaiva siddha NAviko jJAnAdanyatreNazca rUpAntaranivRtyarthaM vacanam , kathamarthAn gamayanti zabdA: ? gaminaiva siddham // 24 // nyA0 sa0-NAva'jJAne-atra viSayavijJAne'jIgamasiddhamanyathA Nau pare gamAdeze * Nau yatkRtaM kAryam ke iti nyAyAd i iti dvirvacanaM syAt / sanIGazca // 4. 4. 25 // iGa iNikozcAjJAne vartamAnayoH sani pare gamurAdezo bhavati, ajJAna iti iNa eva vizeSaNam nekiGorasaMbhavAt / iG,-adhijigAMsate vidyAm , iNa-adhijigamiSati grAmam , ik-mAturadhijigamiSati / ajJAna ityeva ? arthAn pratISiSati / / 25 / / gAH parokSAyAm // 4. 4. 26 // iGaH parokSAyAM viSaye gAdezo bhavati / adhijage, adhijagAte, adhijagire, adhijagiSe / viSayanirdezaH kim ? Adeze sati dvivacanaM yathA syAt , tena prAktu svare svaravidheriti nopatiSThate / / 26 // No sanDe vA // 4. 4. 27 // sanpare Gapare ca Nau parata iDo gAdezo vA bhavati / adhijigApayiSati, adhyApi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-28-30 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 177 payiSati, pradhyajIgapat , adhyApipat / NAviti kim ? adhijigAMsate / sanGa iti kim ? adhyApayati // 27 // nyA0 sa0-gausan-adhijigApayiSatIti-adhIyAnaM prayuGa kte Nigi antaraGgayorapyAtvapvAgamayora'syA'pavAdatvAt apravRttau adhyAyayitumicchatIti sani pAkSike gAdeze tadanyatrAtve ubhayatra pvAgame dvitvAdau ca siddhaM, yadvA ApasthAne gAdeze yAvatsaMbhava iti nyAyAtpuna: pontH| vAdyatanIkriyAtipattyorgIG // 4. 4. 28 // adyatanIkiyAtipattyoH parata iGo gIGAdezo vA bhavati / adhyagoSTa, adhyagISAtAm , adhyagoSata, adhyaSTa, adhyaiSAtAm , adhyaiSata, kriyAtipattiH-adhyagoSyata, adhyagIdhyetAm , adhyagoSyanta, adhyaSyata, adhyaSyetAm , adhyaSyanta / DakAro guNaniSedhArthaH // 28 // nyA0 sa0-vAdyatanIkri0-adhyagoSTeti-antaraGgatvAt prAgeva sico gIGa / guNaniSedhArtha iti-na vAcyaM vidhAnasAmarthyAt na bhaviSyatIti, tadA hya'dhyagAyItyatra vRddhirapi na syAt / aDdhAtorAdihya stanyAM cAmAGA // 4. 4. 21 // zastanyAmadyatanI kriyAtipattyozca viSaye dhAto: Adiravayavo'D bhavati, 'amAGA' mAGA yoge tu na bhavati / / akaroda , akArSIta , akariSyata viSayavijJAnAt pratyayavyavadhAne'pi bhavati, paravijJAne hi ahannityAdAveva syAt / amAGeti kim ? mA bhavAn kArSIta , mAsma karot / asmadvinA mA bhRzaMmunmanI bhUH / dhAtorAdiriti kim ? prAkarot / / 26 / / nyA0 sa0-aD dhAto. Adiravayava iti aTo dhAtva'vayavatve prayamimItetyAdau Natvam / ahannityAvAviti-AdizabdAdabhotsyata ityAdau / etyaste ddhiH // 4. 4. 30 // iNikorastezcAdeH svarasya hastanyAM viSaye vRddhirbhavati amAGA / Aderiti vibhaktivipariNAmAt / Ayan , adhyAyan , AstAm , Asan / amAtyeva mA sma bhavanto yan , mA sma bhavantaH san / yatve luki ca svarAditvAbhAvAduttareNa vRddhirna prApnotIti vacanam / viSayatvavijJAnAtparatvAdvA prAgeva vaddhau kRto yatvAllako: prAptiriti ceta? satyama,-Dadameva vacanaM jJApakaM kRte'nyasmin dhAtupratyayakArye pazcAdavRddhistadbAdhyo'T ca bhavati, tena aiyaruH adhyayatetyAdAviyAdeze sati vRddhiH siddhaa| pracokaradityAdau ca dIrghatvam / pUrvamaTi tu svarAditvAttanna syAt , yatvAllugapavAdazvAyam / tenekaH pakSe yatvAbhAve'dhyayannityatreyi satyuttareNaiva vRddhirbhavati // 30 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 4, sUtra-31-33 nyA0 sa0-etyaste0-AderitIti-( atha pUrvasUtre Adi zabdaH prathamAntastatkathamAtra SaSThayanta ityAha ) arthavazAditi zeSaH / yatvA'llaga'pavAdazcAyamiti-ayamarthaH iNo 'hviNorapviti vyau' 4-3-15 iti nityaM yatve prApte vacanaM tatsAhacaryAdiko'pi 'iko vA' 4-3-16 iti vA yatve kartavye bAdhakamidaM yatvA'bhAvapakSe tu iyi satyuttareNaiva vRddhiH| svraadestaasu|| 4. 4.31 // svarAderdhAtorAdeH svarasya tAsvadyatanIkriyAtipattiAstanISu viSaye AsannA vRddhirbhavati amaangaa| __ ATot , AzIt , ATiSyat , AziSyat , prATat , AznAt prA t , AchiSyat , Archat , aiSIt , aiSiSyat , aicchat , aikSiSTa, aikSiSyata, aikSata, aidhiSTa, aidhiSyata, aidhata, aubjIt , progjiSyat , aubjata, auhiSTa, auhiSyata, auhata, oNa,-auNiNat , auNiSyat , auNat , indramaicchat aindrIyat , usrAmaicchat prausrIyat , eNamaicchat aiNIyat , aizvaryamaicchat aizvaryoyat, oMkAramaicchat auMkArIyat , A UDhA oDhA tAmaicchat prauDhIyat , auSadhamaicchat prauSadhIyat , amADetyeva, mA bhavAnaTIt , mA sma bhavAnaTat / / 31 / nyA0 sa0-svarAde0-atra viSayavyAkhyAnAd vyavadhAne ityasya Arjetyatraiva adezcA'Ti Adadityatraiva AdiSyadityatraiva ca syAnnA'nyatra / stAdyazito'troNAderiT // 4. 4. 32 // dhAtoH parasya sakArAdestakArAdezvAzitaH pratyayasyAdiriDa bhavati 'pratroNAdeH' trasya uNAdezca na bhavati / aTiTiSati, alaviSTa, laviSISTa, laviSyati, alaviSyat , lavitA, lavitavyam , lavitum / stAdoti kim ? trasnuH, syomA, bhUyAt, dIpraH, IzvaraH, vidvAn / prazita iti kima ? prAsse / Aste / atroNAderiti kim ? zastram , yotram , pattram , potram , uNAdi, vatsaH, aMsaH, dantaH, hastaH / / 32 / / nyA0 sa0-stAdyazito0-syometi-* asiddhaM bahiraGgam OM iti svarAnantarye neSyate tena yatvaM siddham , anyathA UTo'sattvAt guNaH syAt / tehAdibhyaH // 4. 4. 33 // grahAdibhya eva parasya stAdyazitasterAdiriT bhavati, teriti sAmAnyena ktestiko vA grahaNam / nigRhItiH, apasnihiti, nikucitiH, nipaThitiH, uditiH, maNitiH / raNitiH, mathitiH, likhitiH, kampitiH, andolitiH| bahuvacanamAkRtigaNArtham / tergrahAdibhya eveti niyamAdanyatra na bhavati / zAntiH, vAntiH, dIptiH, jJaptiH, sastiH, dhvastiH / tikaH khalvapi-tantiH, santiH, kaNDUtiH / Nau,-pAktiH, yASTiH, prajJaptiH / tereva grahAdibhya iti viparItaniyamo na bhavati, uttaratra grahaH parokSAyAmiTo dIrghaniSedhAt // 33 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra - 34-35 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH / [ 179 nyA0 sa0 - tergrahA0 - tantiriti na tiki dIrghazca' 4-2 - 59 iti niSedhAllugdIrghA'bhAvaH / santiriti SaNUyI ityasya rUpaM 'tau sanastiki' 4-2 - 64 iti lugAkArau vA bhavataH, dIrghastu 'na tiki: ' 4-2-59 iti niSedhAnna / Sana bhaktAvityasya tu sAntiriti syAt, na vAcyaM tasyApi 'na tiki' 4-2 - 59 iti niSedhastatra tanAderupAdAnAt / gRhNo'parokSAyAM dIrghaH // 4. 4. 34 // gRhNAteryo vihita iT tasya dIrgho bhavati 'aparokSAyAm' na cet sa iT parokSAyAM bhavati / grahItA, grahItum, grahISISTa, grahISyati, agrahISyat, agrahIt / dIrghasya sthAnivaDrAvAdiTaItIti sico lugbhavati / na cAyaM varNavidhiH / iTa iti rUpAzrayatvAt / agrahIdhvam zragrahIDhvam / 9 vihitavizeSaNaM kim ? yaGantAdvihitasya mAbhUt / jarIgRhitA, jarIgRhitum, jarI gRhitavyam / luptatinirdezAdyaGlupi na bhavati / jarIgahitA, jarIgahitum, jarIgahitavyam / aparokSAyAmiti kim ? jagRhiva, jagRhima / iTa ityeva ? grAhiSISTa, agrAhiSAtAm grAhitA, JiTo mAbhUt ||34|| nyA0 sa0- gRhopa 0 - jaro gRhiteti - 'yo'ziti' 4-3-80 iti yalope gRhNAteH para iT astyeva, ato vihitavyAkhyAnam / vRto navAnAzIH sicparasmai ca // 4. 4. 35 // vRgvRbhyAmukArAntebhyazca dhAtubhyaH parasya iTo vA dIrgho bhavati parokSAyAmAziSi parasmaipadaviSaye sici ca na bhavati / vRg - prAvarItA, prAvaritA, prAvivarISati, prAvivariSati / vRG, - varItA, varitA, vivarISate, vivariSate, Rdanta, -tarItA, taritA, titarISati titariSati, jarItA, jaritA, jijarISati, jijariSati, vRta iti kim ? kariSyati, takAro varNanirdezArthaH / anyathA samarItA samariteti RNAtereva vijJAyeta / parokSAdivarjanaM kim ? vivaritha, teritha, prAvariSISTa, AstAriSISTa / prAvAriSTAm / prAvAriSuH / AstAriSTAm / AstAriSuH / sicaH parasmaipadavizeSaNAdAtmanepade dIrgho bhavatyeva / zravaroSTa, avariSTa, prAvarISTa, prAvariSTa, AstarISTa, AstariSTa / 35 / / 1 nyA0 sa0-vRto na sicparammai ceti sicaH parasmaipadamiti SaSThIsamAsaH, yasmin parasmaipade sicaH vidhIyate tat sicaH parasmaipadaM / vizeSaNasamAso vA sic ca tatparasmaipadaM ceti, parasmaipadanimittatvenopacArAt sijapi parasmaipadenocyate / takAro varNanirdezArtha ititakAro'bhAve RR iti niddizyamAne vR ityanena dhAtunA sAhacaryAt Rz gatAvityasyaiva grahaNaM syAt, na RkArAntadhAtumAtraparigrahastatazca samarItA samaritetyatraiva syAt, takAre tu sati Rdityasya dhAtorabhAvAttakArasya ca varNanirdezeSu prasiddhatvAt RkAravarNavijJAnAttadantadhAtumAtrapratipattirbhavati iti takAropAdAnam / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-36-38 iT sijAziSorAtmane / 4. 4. 36 // vRtaH parayorAtmanepadaviSayayoH sijAziSorAdiriT vA bhavati / prAvRta, prAvarISTa, prAvariSTa, avRta, pravarISTa, avariSTa, AstISTa, pAstarISTa, prAstariSTa, prAstIrSAtAm , AstariSAtAm , AstarISAtAm , AstIrSata, AstariSata, pAstarISata, prAvRSISTa, prAvariSISTa, vRSISTa, variSISTa, AstI@STa, prAstariSISTa / Atmane iti kim ? prAvArIta , atArIta , AstArIt / eSu nityameveD bhavati / AziSi tu parasmaipade yakArAditvAt prAptireva nAsti, prApta vibhASA // 36 // sNyogaadRtH|| 4. 4.37 // dhAtoH saMyogAtparo ya RkArastadantAddhAtoH parayorAtmanepadaviSayayoH sijAziSorAdiriDvA bhavati / asmRSAtAm , asmariSAtAm , adhvRSAtAm, adhvariSAtAm , smaSISTa, smariSISTa, dhvaSoSTa, dhvariSISTa / saMyogAditi kim ? akRta, kRSISTa / dhAtoriti vizeSaNAdiha na bhavati / mA niSkRta, niSkRSISTa / 'skRcchRto'ki parokSAyAm' ( 4-3-8 ) ityatra skRgo grahaNAtssaTasaMyogo na gRhyate, teneha na bhavati-samaskRta, saMskRSISTa / Atmana ityeva ? asmArSIt , adhvArSIt / / 37 / / dhUgauditaH / / 4. 4. 38 // dhUga audibhyazca dhAtubhyaH parasya stAdyazita AdiriDvA bhavati, pRthagyogAt sijAziSorAtmane iti nivRttam / dhUga-dhotA, dhavitA / audit-radhauca,-raddhA, radhitA, tRpauca-taprtA, traptA, tpitaa| hapauca-draptA, dartA, pitA / nazauca-naMSTA, nazitA / muhauca-mogdhA, moDhA, mohitaa| hauca-drogdhA, droDhA, drohitaa| snuhoca-snogdhA, snoDhA, snohitaa| snihoca-snegdhA,sneDhA, snehitA / gupau-gauptA, gopitA, jugupsati / jugopiSati, guhau,-nigoDhA, nigUhitA, gAhauvigADhA, vigAhitA / prausva-svartA, svaritA, sisvarSati, sisvariSati / pUDau pradAdau divAdau ca / sotA, savitA / stAdyazita ityeva ? rarandhiva, rarandhima kila / anyastva. trApi vikalpamicchati / redhva, raradhiva, rema, raradhima / svaratestu sye paratvAt 'hanataH syasya' (4-4-49) iti nityamiTa-svariSyati / dhUga ausva SaGa iti trayANAm 'RvarNazyUrNagaH kitaH' ( 4-4-58 ) iti 'uvarNAta' ( 4-4-56) iti ca paratvAt kiti nityamiTapratiSedhaH / dhUtvA, svRtvA, sUtvA / audita ityanubandhanirdezAt yaGa lupi nityamiT-sarIsvaritA, joguuhitaa| dhUgiti ginirdezAttaudAdikasya nityamiTa / vitaa| atroNAderityeva ? dhasaraH, prazau-prakSarama / eke tu cAyisphAyipyAyonAmapi vikalpamicchanti / nicAtA, nicAyitA, nicicAsati, nicicAyiSati, AsphAtA, AsphAyitA, ApisphAsate, prApisphAyiSate, ApyAtA, ApyAyitA, prApipyAsate, ApipyAyiyate / aparaH paThati / nAtikrasyati, nAtikramiSyati / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-39-43 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 181 anyastvadyatanyAmAskandiSamAskansamitIcchati / bahulam ekeSAM vikalpaH / paktA, pacitA, Askantavyam , Askanditavyam , paTTA, pttitaa| tadevaM vyavasthitavibhASAvijJAnAdAgamazAsanamanityamiti nyAyAcca vicitramatayo vaiyAkaraNAH // 38 / / nyA0 sa0-dhUgaudi0-jugupsatIti gopAyitumicchati san , 'upAntye' 4-3-34 iti kittvaM, jugopiSatItyatra tu 'vau vyaJjanAdeH' 4-3-25 iti vA kittvam / nAti-syatIti-svamate 'kramaH' 4-4-54 iti nityamiT / ekeSAM vikalpa itisarveSAM dhAtUnAmityarthaH / nisskussH|| 4. 4. 31 // __ ninissaMbaddhAtkuSaH parasya stAdyazita AdiriDvA bhavati / niSkoSTA, niSkoSitA, niSkoSTum , niSkoSitum , niSkoSTavyam , niSkoSitavyam niSpUrvaniyamAtkevalAdanyapUrvAcca nitya eveTa / koSitA, prakoSitA / ___ ninissaMbaddhAtkuSa iti kim ? nirgatAH koSitAro'smAniSkoSitRko deza iti nityamiT , yogavibhAga uttarArthaH / / 3 / / nyA0 sa0-niSkuSaH-niSpUrvaniyamAditi - niSpUrvo yasmAttasya niyamaH / ktayoH // 4. 4. 40 // niSkuSaH parayoH ktayorAdiriDnityaM bhavati, pRthagyogAdveti nivRttam / niSkuSitaH, niSkuSitavAn // 40 / / javazvaH kvH||4. 4. 41 // javazcibhyAM parasya ktvApratyayasyAdiriDa bhavati / jaritvA, jarItvA, vazcitvA / 'ktvA' (4-3-26) ityanenAkitvAnna yvat , ja iti zreyAdikasya grahaNam / devAdikasya tu sAnubandhasya jiiaa| asyaivecchantyanye / jR ityasya 'RvarNa,yUTuMga: kitaH' (4-4-58) pratiSedhe vazceraudittvAdvikalpe prApte vacanam // 41 // Udito vA // 4. 4. 42 // Udito dhAtoH parasya ktvApratyayasyAdiriD vA bhavati / dAntvA, damitvA, zAntvA, zamitvA, tAntvA tamitvA, dhUtvA, devitvA, syUtvA, sevitvA / yamUsidhyatyoraprApte'nyeSAM prApta vibhASA // 42 // tudhavasasteSAm // 4.4.43 // kSudhavasibhyAM pareSAM taktavatukttvAmAdiriT bhavati / kSudhitaH, kSudhitavAn , kSudhitvA, uSitaH uSitavAn , uSitvA / yaGlupi vAvasitaH, vAvasitavAn , vAvasisvA / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-44-46 yaGlupi necchantyanye-vAvastaH, vAvastavAn , vAvastvA / vasiti vasatergrahaNam , vastestvi-: Dastye va / / 43 // nyA0 sa0 - kSudhavasaH - yaGalupIti-matapradarzanArthama'dazi / vAvasita ityAdaugaNanirdezAt 'yajAdivaceH' 4-1-79 iti na yvRt / lubhyaJcevimohAceM // 4. 4. 44 // vimoho vimohanamAkulIkaraNam arcA pUjA, lubhyazvibhyAM yathAsaMkhyaM vimohe' yAM cArtha vartamAnAbhyAM pareSAM ktaktavataktvAmAdiriDa bhavati / vilubhitaH sImantaH, vilabhitA: kezAH, vilumitAni padAni, vilubhitavAn , lubhitvA, lobhitvA kezAn gataH, aJcitA guravaH, uccairazcitalAgulaH, aJcitavAn gurun / ziro'Jcitveva saMvahan / vimohArca iti kim ? lubdho jAlma, lubdhavAn , lubdhvA, lubhitvA, lobhitvA / udaktamudakaM kUpAt / aktvA, aJcitvA / lubheH ktvi 'sahalubha'-(4-4-46 ) ityAdinAJcezca 'UditaH' ( 4-4-42 ) iti vikalpe ubhayozca 'veTo'pata: (4-4-63) iti nityaM pratiSedhe prApte vacanam / / 44 // nyA0 sa0-lubhyaJce0-vimohanamiti-NigantAda'li / pUklizibhyo navA // 4. 4. 45 // pUGaH klizibhyAM ca pareSAM taktavatuktvAmAdiriD vA bhavati / pUtaH, pUtavAn , pUtvA, pavitaH, pavitavAn , pavitvA, kliSTaH, kliSTavAn , kliSTvA, klizitaH, klizitavAn , klizitvA / pUGiti kAraH pUgo nivRttyarthaH, tasya hi 'na DozIG-' (4-3-27) ityAdinA kittvapratiSedhAbhAvAt puvita ityaniSTa rUpamAsajjeta / bahuvacanaM klizyatikliznAtyorgrahaNArtham / pUGaH 'uvarNAt' (4-4-56) iti nityaM niSedhe prApte klizyatenityamiTi prApta kliznAtezcaudittvAt ktvAyAM vikalpe siddhe'pi ktayonityaM niSedhe prApte vikalpArthaM vacanam / / 45 // nyA0 sa0-pU-puvita ityaniSTamiti-sthite tu tasya 'uvarNAt' 4-4-58 itIDa'bhAve pUta ityeva / sahalubheccharupariSastAdeH // 4. 4. 46 // ebhyaH parasya takArAde styAdyazita prAdiriDvA bhavati / saha, soDhA, soDhum , soDhavyam , sahitA, sahitum , sahitavyam ,-lubha ityavizeSeNa grahaNam / lobdhA, lobdhum , lobdhavyam , lobhitA, lobhitum , lobhitavyam . iccha,-eSTA, eSTam , eSTavyam , eSitA, eSitum , eSitavyam , iccheti nirdazAdiSat icchAyAmityasya grahaNam,-iSac , gatI, iSaz , prAmIkSaNye ityanayostu nityameveT / preSitA, preSitum , preSitavyam , kecidiSazo'pi vikalpamAhuH / ruS ,-roSTA, roSTum , roSTavyam , roSitA, roSitum , roSitavyam , reSTA, reSTum , reSTavyam , reSitA, reSitum , reSitavyam / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-47 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [183 ___tAderiti kim ? sahiSyate, lobhiSyati, eSiSyati / kazcittu paThati sUtram azibhRgastuzucivastibhyastakArAdau veTa / aSTA, azitA bhartA, bharitA, stotA, stavitA, zoktA, zocitA, vastA, vasitA, tathA runusudubhyo'pi aparokSAyAmeveT / rotA, ravitA, notA, navitA, sotA, savitA, dotA, davitA / aparokSAyAmiti kima? ruruvima nunuvima, susuvima, duduvima / tathA viSermUlaphalakarmaNyaparokSAyAmiDvA / veSTA, veSitA mUlAni vA phalAni vA / anyatra saMveSTA / aparokSAyAmiti kim ? saMviviSimeti / / 46 / / nyA0 sa0-sahalubhe0-aparokSAyAmeveDiti-ayamarthaH amISAM yasmin pratyaye iTa vihitaH sa tasmin vA bhavati, parokSAyAM tu 'skra'sRbhRvR' 4-4-81 iti nityameva / raviteti-rukuGo'vizeSeNa grahaH / saviteti-atra suM prasavaiitya'Sopadeza eva gRhyate, anyathA vyAvRttidazite susuvimeti prayoge kRtatvAtSatvaM syAt / ivRdhabhrasjadambhazriyUrNabharajJapisanitanipativRdaridraH sanaH // 4. 4.47 // ivantebhya Rdhabhrasjadambhazriyu-UNubharatijJapisanitanipativRbhya RkArAntebhyo daridrAtezca parasya sana AdiriDvA bhavati / ivanta,-duyUSati, dideviSati, susyUSati, sise viSati, Rdh ,-Isati, adidhiSati, bhrasja,-binakSati, bibharbhati, bijiSati, bibhrajiSati, dambha,-dhipsati, dhIpsati, didambhiSati, zri,-zizrISati, zizrayiSati, yu,-yuyUSati, yiyaviSati, Urgu,-proNunUSati, proNunuviSati, proNunaviSati bhara,-bumUrSati, bibhariSati / zanirdezo yaDlupo bibhartezca nivRttyarthaH / bumUrSati, bibharterapIcchantyeke / iDabhAvapakSe guNamapi / bibharSati, bibhariSati / tanmatasaMgrahArthaM kRtaguNasya bhRgo nirdezaH, tena iDabhAvapakSe'pi guNo bhavati / jap , jIpsati, jijJapayiSati, jJapIti kRtahrasvasyopAdAnAt jJApejijJApayiSatItyeva bhavati / ___ sanIti sanateH sanotezca grahaNam / siSAsati, sisaniSati, tan,-titaMsati, titAMsati, titaniSati, pat-pitsati, pipatiSati, vR iti vRgvRGorgrahaNam / prAvavarSati, prAvivariSati, prAvivarISati, vavarSate vivariSate, vivarISate, Rdanta-titIrSati, titariSati, titarISati, prAtistIrSati, prAtistariSati, AtistarISati / cikIrSatItyatra tu lAkSaNikatvAnna bhavati / daridrA,-didaridrAsati didaridriSati / sana iti kim ? devitA, yo: 'grahaguhazca sanaH'-(4-4-60) iti bhrasjabhagostu sAmAnyena pratiSedhe'nyeSAM ca nityamiTi prApte vikalpo'yam / / 47 // ___nyA0 sa0-iva-ivanteti-udanubandhA'karaNAdivu vyAptau na gRhyate / ItiItiRdhUca RdhUTitya'sya vA addhitumicchatIti vAkyam / didambhivatIti-atra sani sAditvA'bhAvAnna dhIpAdezaH / guNamapIti-svamate tu 'nAmino'niTa' 4-3-51 iti sana: kittvam / kRtaguNasyeti-prathamaM zanirdezo vyAkhyAtaH / tanmatasaMgrahArthaM tu kRtaguNasyetyarthaH / iDa'bhAvapakSe'pi guNa iti-sUtre kRtaguNanirdezAt kittve'pi guNa ityarthaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-48-51 RsmipUGaJjazaukagadhRpracchaH / / 4. 4. 48 // pRthagyogAdveti nivRttam / ebhyaH parasya sana prAdiriDbhavati / R,-aririSati, smi, sismayiSate, pUG-pipaviSate. anubandhanirdezAtpUgaH pupUSati, pupUSate, aJja-ajijiSati, azau,-aziziSate / aznAtestviDastyeva / kR-cikariSati,-cikarISati, gR-jigariSati, jigriissti| 'vRto navA-( 4-4-35 ) ityAdinA pakSe dIrghatvam / anye tu vyavasthitavibhASayAsyeTo dIrghatvaM necchanti / dRGa , AdidariSate, dhRG-prAdidhariSate, pracchapipRcchiSati / pracchasahacaritAH kagadha ityete taudAdikAH, tena kRNAtezcikIrSati / cikariSati, cikarISati, gaNAteH-jigIrSati, jigariSati jigarISati / dharaterdidhIrSatItyeva bhavati / RsmipUdhapracchAmaprApte zeSANAM vikalpe prApte vacanam // 48 // hanRtaH syasya // 4. 4. 41 // hanteRkArAntAcca dhAtoH parasya syasyAdiriD bhavati / haniSyati, ahaniSyat, haniSyan , AhaniSyate, AhaniSyamANaH, kariSyati, akariSyat , kariSyan , kariSyamANa: svariSyati, asvariSyat , svariSyan svarateH paratvAdvikalpaM bAdhitvA nityamiT / takAranirdezAdartareva grahaNaM na bhavati // 46 // kRta-cUta-nRta-da-tRdo'sicaH sAdervA // 4. 4. 50 // ebhyaH parasya sijvajitasya sakArAdeH stAdyazitaH pratyayasyAdiriDvA bhavati / kRtata chedane,-kRtaipa veSTane vA, karvyati, akaya't , cikRtsati, katiSyati atiSyat , citiSati, cUta , caya'ti, acaya't , cicutsati, catiSyati, acatiSyat , citiSati, nata-naya'ti, anatya't , ninatsati, natiSyati, anatiSyat , nitiSati, chud- chaya'ti, acchaya't , cicchRtsati, chardiSyati. acchadiSyat , cicchadiSati, tRd-taya'ti, ataya't, titRtsati, tadiSyati, adiSyat , titadirSAta / sAderiti kim ? katitA, catitA, natitA, charditA, taditA / asica iti kim ? akartIt , acIt , anIt , accha>t , atardIt / prApte vibhASA / / 50 / / gamo'nAtmane / 4. 4. 51 // gamaH parasya sakArAdestAdyazita AdiriD bhavati prAtmanepadaM cenna bhavati / gama iti AdezasyAnAdezasya ca grahaNamavizeSAt / gamala. gamiSyati / agamiSyat / jigamiSati jigmissitaa| jigamiSitum / saMjigamiSitA / saMjigamiSitum / saMjigamiSitavyam / iNa, jigamiSati grAmam , jigamiSuH, ika ,-adhijigamiSati mAtuH adhijigamiSuH, iGadhijigamiSitA zAstrasya, adhijigamiSuH, adhijigamiSitavyam , iGo necchantyeke / tanmate, adhijigAMsitA, adhijigAMsuH, adhijigAMsitavyamityeva bhavati / anAtmane iti kim ? gaMsyate grAmaH, saMgasyate vatso mAtrA, gaMsyamAnaH, saMgasya Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 52 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 185 " mAnaH, agaMsthata, samagaMsthata, saMgaMsoSTa, saMjigaMsate, saMjIgaMsamAnaH, saMjigaM sidhyate, saMjigaM - siSyamANaH, zradhijigAMsate, adhijigAMsamAnaH adhijigAMsyate, adhijigAMsiSyate, pradhijigAMsiSyamANa:, iNikojigAMsyate, saMjigAMsate, adhijigAMsyate yAtA / kathaM jigamiSite - vAcarati jigamiSatrIyate iti / Atmanepadasya kyaGAzritatvena bahiraGgatvAt kecittu AtmanepadaviSayasya gamerAtmanepadAbhAve sati iTo vikalpamicchanti / gamlu, saMjigaM sitA, saMjigamiSitA, saMjigaMsitavyam, saMjigamiSitavyam / iG - adhijigAMsitA, adhijigamiSitA, pradhi jigAMsitavyam pradhijigamiSitavyam zranAtmanepadanimittAttu garmenityamiTamicchanti / gamiSyati, jigamiSatIti, jigamiSitA, jigamiSitum adhijigamiSitum, adhijigamiSitavyamityatrApi gameranAtmanepada viSayatvAnnityamiD bhavati / tanmatasaMgrahArthamAvRttyA sUtradvayaM vyAkhyeyam / gamo'nAtmane gamo'nAtmana iti / tatra pUrvasyAyamarthaH / gameH sakArasyAdiriD vA bhavati AtmanepadaM cenna bhavati, vetyanuvartanIyam / I dvitIyasUtre tu anAtmane iti prakRtivizeSaNaM vyAkhyeyam, tatazca gamerAtmanepadaviSayAtsakArasyAdinityamiD bhavati / ihAnAtmane iti prakRtivizeSaNAtpUrvasUtre Atmane. padaviSayAditi sAmarthyAllabhyate, evaM ca tanmatasaMgrahaH siddho bhavati / eke tu parasmaipadaviSayasyaiva gameriTamicchanti nAtmanepadaviSayasya, tanmatasaMgrahArthaM tu nAtmane ityasamastaM vyAkhyeyam / zrAtmana iti ca prakRtivizeSaNam / evaM ca gamerAtmanepadaviSayAt sakArasyAdiriD na bhavati iti ayamartho bhavati / tena saMjigaMsitA saMjigaMsitavyam adhijigAMsitA vyAkaraNasya adhijigAMsitavyam ||51|| , nyA0 sa0- gamoDanAtmane - zrAtmanepadaM cenna bhavatIti - AtmanepadaviSayasyAviSayasya ca AtmanepadAbhAve bhavatIti / gaMsyate grAma ityArabhya saMjigamiSyamANa iti yAvat gamlR ityetasya rUpANi tatra nirupasargasya bhAve karmmaNi ca AtmanepadaM sampUrvasya tu 'samo gamRcchi' 2-3-84 ityanena karttari / kathamiti - jigamiSitrIyate ityatra Atmanepade iDabhAvaH prApnotItyAzaGakyAha- Atmanepadasyeti kecittu AtmanepadaviSayasyeti sAmAnyoktA - aspi karttaryevAtmanepadaviSayatA jJeyA bhAvakarmmaNostu sarve'pi ghAtava AtmanepadaviSayA eva iti vyavacchedya kimapi na syAt, AtmanepadaM cenna bhavatIti dvitIyavyAkhyAnAdihAtmanepadaviSayAdAtmanepadA'bhAvo labhyate / prakRtivizeSaNaM vyAkhyeyamiti punargam grahaNAdanyathA pUrvasUtrAd gama ityadhikAreNaiva siddham / ayamartho bhavatIti - prathamamataviparItaH / snoH : / / 4. 4. 52 // snoH parasya stAdyazita AdiriD bhavati AtmanepadaM cenna bhavati / prasnaviSyati, prasnavitA prasnavitAsi / prasnavitAsmi prasnavitum prasnavitavyam, prasusnUSatItyatra 'grahaguhazva sanaH' (4-4-60 ) ityaneneTpratiSedhaH / anAtmane ityeva ? prasnoSyate, prasnoyamANaH prAsnoyata, prasnoSISTa, prAsnoSTa, prasnotA, prasnotAse, prasnotAhe / prasnavitevA* carati prasnavitrIyata ityatra tvAtmanepadasya bahiraGgatvAt tadAzrayaH pratiSedho na bhavati / naura siddha eva / pratiSedhAbhAvAdAtmanepada iDanivRttyarthaM tu vacanam / evamuttarayogo'pIti / / 52 / / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-53-55 nyA0 sa0-sno:-pRthagyogAt sAderiti nAnuvarttate, anyathA snugamoriti kuryAt / / prAsnoSTeti-karmakartari prayogaH / krmH|| 4. 4.53 // kramaH parasya stAdyazita AdiriD bhavati prAtmanepadaM cenna bhavati kamiSyati / nirakramIta , kamitAsi, cikamiSati, cikamiSitA, cikamiSitum , prakramitum , prakramitavyam / anAtmana ityeva ? pra-syate, prakrasyamAnaH, upakransyate, upakransyamAnaH, prakrantA, upakrantA, prakrantAse, upakrantAse, prakransISTa, upakransISTa, prAkrasta, upAkransta, prAkansyata, upAkransyata, pracikransate, upacikransate, pracikransiSyate, upacikansiSyate / kramitevAcarati kamitrIyate iti pUrvavadiD bhavati / kathaM cikansayA kRtrimapatripaGkterityatreDabhAvaH / gatAnugatika eSa pAThaH / jighRkSayA kRtrimapatripavateriti tu avigAna: pAThaH // 53 // nyA0 sa0-kramaH AtmanepadaM cenna bhavatIti tadviSayAda'viSayAd vA / nirakramIditi-vyaJjanAdeH' 4-3-78 iti na vRddhiH, 'na zivajAgR' 4-3-49 iti niSedhAt / prakrantetyAdiSu-'propAdArambhe' 3-3-51 ityAtmanepadam / gatAnugatika itigatasyAnugataM gatAnugataM tadatrAsti, 'ato'nekasvarAt' 7-2-6 ika: / tuH|| 4. 4.54 // anAtmanepadaviSayAt krama: parasya tustRcastRnazca stAdyazita prAdiriD bhavati / anAtmana iti prakRtivizeSaNamatrAnyathA vyavacchedyAbhAvAt / kramitA, niSkramitA / AtmanepadaviSayazca kramiH karmavyatihAravRttyAdiSu propavyAGapUrvazca ArambhAdiSu bhavati / anAtmana ityeva ? vyatikantA, parAkrantA, prakrantA, upakantA, vikrantA, prAkantA / / 54 // nyA0 sa0-tuH-vyavacchedyAbhAvAditi-pratyayavizeSaNe ityarthaH / kramiteti-'kramo'nupasargAt' 3-3-47 iti vikalpenAtmanepadaviSayatvAt krantavyapi / ArambhAdiSvitiAdipadAd vipUrvasya svArthe AGa pUrvasya tu jyotirudgame / na vRdbhyaH // 4. 4. 55 // vRtUG syandauG vRdhUG zRdhUG kRpauG vRt / ete paJca vRtAdayaH, vRtkaraNaM dhutAdivRtAdiparisamAptyartham, ebhyaH parasya stAdyazita AdiriD na bhavati / 'anAtmenAm' anAtmanepadanimittaM cedvatAdayo na bhavanti / anAtmanepadanimittaM ca vRtAdayaH syasani zvastanyAM ca kRpivikalpena bhavanti / vRt,-vaya'ti, avaya't , vivRtsati, vivRtsitA, vivRtsitum, vivRtsitavyam , vivRtsA, syanda,-syantsyati, asyantsyat , sisyantsati, sisyantsitA, sisyantsitum , sisyantsitavyam , vRdhervRtivadrUSANi / zRdh , zaya'ti, azaya't, zizRtsati, zizRtsitum , Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 56 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [187 zizRtsitA, zizRtsitavyam / kRpa,-kalpsyati, prakalpsyat , ciklapsati, ciklapsitA, ciklapsitum , ciklapsitavyam , kalptA, kalptArau, kalptAraH, kalptAsi, kalptAstha:, kalptAstha, kalptAsmi, kalptAsvaH, kalptAsmaH / syandikRporaudillakSaNo vikalpaH paratvAdanena bAdhyate / anAtmane ityeva ? vatitA, kalpitavyam / syAdAvapyeSAM pAkSikatvAt anAtmanepadanimittatvasya yatra tannAsti tatreDa bhavatyeva / tiSyate, pratiSyata, vivatiSate, vivatiSitum , vitiSitavyam , adhiSyate, adhiSyata, vidhiSate, viddhiSitum , vivarSiSitavyam , zadhiSyate. adhiSyata, zidhiSate, zidhiSitum , zizadhiSitavyam / ___ syandikRporaudittvAdvikalpaH / syantsyate, syandipyate, asyantsyata, asyandiSyata, sisyantsate, sisyandiSate, sisyantsitum, sisyandiSitum, kalpsyate, kalpiSyate, akalpsyata, akalpiSyata, cikrapsate, cikalpiSate ciklapsitum, cikalpiSitum, kalptA, kalpitA, kalptAse, kalpitAse, kalptAhe, kalpitAhe / vivRtsitevAcarati, vivRtsitrIyate ityAdau tu pUrvavata pratiSedhaH, eke tu vadabhyaH syasanoH kRpaH zvastanyAM cAtmanepadAbhAve iTapratiSedhamicchanti / tanmate,-vivRtsitA, vivRtsitum, vivRtsitavyamityAdau anAtmanepadanimittasvAbhAvapakSe'pi iT na bhavati // 55 / / nyA0 sa0-na vRdbhyaH AtmanepadanimittaM ceti-nanva'mISAmAtmanepadinAmanAtmanepadanimittatvaM kathamityAzaGkayAha-syasani zvastanyAM ceti-'vRdbhyaH syasanoH' 3-3-45 'kRpaH zvastanyAm' 3-3-46 iti sUtrAbhyAmityarthaH / syAdAvapIti-syasani zvastanyAM cetyarthaH / anAtmanepadanimittatvAbhAvapakSepotiatra hi prkRtiraatmnepdvissyaa| ekasvarA-kecidviSipuSizliSimAtrAditi-viSlukI viSaz zliSaMc zliSSu ityetebhyaH / yurukSviti-zIkSusAhacaryAt yu ru ityatayorAdAdikayorgrahaNaM na ruGa roSaNe ca yuMgz bandhane ityetayoH / svarAntA dhAtava iti svarAntAH kiMviziSTAH ye pAThe ekasvarAste'nusvAreta ityarthaH / ekasvarAdanusvAretaH // 4. 4.56 // * ekasvarAdanusvAreto dhAtovihitasya stAdyazita prAdiriTa na bhavati / pA-pAne, pAtA, pAtum / 'cakSo vAci kzAMg khyAMga' ( 4-4-4 ) AphzAtA, AkhyAtA, ji,-jetA, jetum , NIMga , netA, netum , az2evI,-pravetA, pravetum, iMGko gI,adhyagISTa, zrRM zrotA, zrotuma , sma-smartA, smartuma , zaklaT zakIca vA,-zaktA, zaktum / zakyateriTamicchantyeke / zakitA, vacaMk brUgAdezo vA, vaktA, vaktum / vipI,-vivektA, vivektum , ricapI,-rektA, rektum , DupacI ,-paktA, paktum , SicIta , sektA, sektum , mucalantI,-moktA, moktum , pracchaMda ,-praSTA, praSTum , bhrasjIta ,-bhraSTA, bhaSrTA, bhraSTum , bhaSTum , Tu masjoMda ,-maGktA, maGktum , bhujoMda bhujaMpa vA, bhoktA, bhoktum , yujic yujapI vA, yoktA, yoktum , yajI-yaSTA, yaSTum , vajiva , pariSvaGktA pariSvaGktum / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-56 raJjI raJjIMca vA, raGktA, raGktum , rujota ,-roktA, roktum , Nija ko,-nektA, / nektum , nirNatA, nirNektum , vijRnko,-vivektA, vivektum , saja,-saGktA, saGktum , bhajjoMpa-bhaktA, bhaktum , bhajI,-bhaktA, bhaktum , sajic sRjaMta vA,-sraSTA, sraSTum , tyajaM, tyaktA, tyaktum , skandR-skantA, skantum , vidic vidlantI vidipa vA-vettA, vettum , vindateriTamicchantyeke / veditA dhanasya, NudaMta,-nottA, nottam , vidAMca ,-svettA, svettum , zadla-zattA, zattum SadlaSadlata vA,-sattA, sattum / bhidR pI,- bhattA, bhettam , chipI,-chettA, chettum , tudIMva,-tottA, tottum , pradaMka , attA, attum , jighatsati / padica-pattA, pattama, hadi, hattA, hattama, khidica , khidita khidipa vA, khettA, khettam / khindateriTamicchantyeke / kheditA. kheditum , khiditam / kSudapI,-kSottA, kSottum / rAdhaMca rAdhaMTa vA,-rAddhA, rAddham / sAdhaMTa-sAddhA, sAddham / zrudhaMca , zoddhA, zoddham / yudhiMca-yoddhA, yoddham / vyadhaMca-vyaddhA, vyaddham / bandhaMz-saMvanddhA,-saMvanddham / vadhiMca ,-boddhA boddham / rudhRpI, roddhA, roddham , krudhaMca,-koddhA, koddham / kSubaMca ,-kSoddhA,-kSoddham / sidhUnca ,-seddhA, se chum / hanaMka ,-hantA, hantum / manic-mantA, mantum / ApalanTa, AptA, Aptum / tapaM tapica vA, taptA, taptum / zapI zapIMca vA, zaptA / zAtum / kSipaMca , kSipIt vA kSeptA, kSeptum / chupaMta , choptA, choptum / lupluntI,-loptA, loptum / sRpala-saptA, saprtA, saptum , saptum , lipIt,-leptA, leptum / Tu vapoM, vaptA, vastuma , tripvapaMk ,-svaptA, svaptum / yabhaM,-yabdhA, yandhuma / rami, prArabdhA, Arabdhuma / Du labhiSa, labdhA, labdhama, yama-yantA, yantama / rami.-rantA, rantama / NamaM.-nantA nantama / gamla,-gantA, gantum / kruzaM,-kroSTA, kroSTum / lizica lizita vA leSTA, leSTum / ruzaMta, roSTA, roSTum / rizaMda,-reSTA, reSTum / dizIva,-deSTA, deSTum / daMzaM,-daMSTA, daMSTum / ___ spRzaMt ,-spraSTA, spA, spraSTum , spraSTuM m| mazaMt ,-mraSTA sraSTA, sraSTum, maSTuM m, vizaMt,-veSTAH, veSTum , dRza, draSTA, draSTum, ziplup,-zeSTA, zeSTum , zuSaMca ,zoSTA, zoSTum , tviSIM, tveSTA, tveSTum / piplapa,-peSTA, peSTum / viplankI,-veSTA, veSTum / kRSaM kRSIt vA, kaSTA, kaSrTA, kaSTum , kaSTum / tusaMca , toSTA, toSTum / duSaMc ,-doSTA, doSTum / puSaMca,-poSTA; poSTum / zliSaMca , zleSTA, zleSTum / dviSIMka ,-dveSTA, dveSTum / ghasUla, ghastA, ghastum / vasaM,-vastA, vastum , raha-roDhA, roDham / luhaM rihaM iti hiMsAthI sautrau / loDhA, loDhum , reDhA, reDhum / etAvaniTau necchantyeke / vihIMka ,-degdhA, degdhum , duhIka ,-dogdhA, dogdhum , lihIka ,-leDhA, leDhum / mihaM, meDhA, meDham / vahIM, voDhA, voDhum / NahIMc , naddhA , naddham / dahaM, dagdhA, dagdhum / ekasvarAditi kim / avadhIt / zAzakitA / vihitavizeSaNaM kim / cikIrSati, pazcAdanekasvaratve'pyatra pratiSedho bhavatyeva / anusvAreta iti kim ? virivAcArIta avAyIt / pragAvIt / agavIt / zvi, shvyitaa| zriga , shryitaa| DIGDIc vA ddyitaa| zoG,-zayitA, yuk,-yavitA, ruk,-ravitA, kSuka,-kSavitA, Nuka , kSaNavitA, Nuka - navitA; snuk ,-prsnvitaa| vRGT , prAvaritA, praavriitaa| vRga ,-varitA, varItA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-57-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [189 bhU,-bhavitA, NU-nuvitA, lUgaz ,-lavitA, tR-taritA, tarotA / stRgaz,-mAstarotA, praastriitaa| o-vijeti, udvijitA / udvijitum / vidak jJAne veditA zAstrasya / jiSvidAG, likSvidAca vA sveditA, jizvidAG-kSveditA / asmAdapoTaM necchantyeke |kssvettaa, budhaga budha, vA, bodhitaa| AbhyAmapITaM necchantyeke / boddhA, Sidha Sidhau ca vA, sedhitA, manayi,-manitA, kathaM matam ? ktvi veTakatvAt 'veTo'pataH' (4-4-63) iti bhaviSyati / lupaca,-lopitA / kathaM tapta, dartA / audittvAdvikalpeneT / ziSa,-zeSitA, viSa viSaz vA,-veSitA, puSa puSaz vA,-poSitA, zliSU,-zleSitA / kecidviSipuSizliSimAtrAdiDabhAvamicchanti / zliSTamityatra tu UdittvAt ktayonityamipratiSedhaH / / atra sNgrhshlokaaH|| 'zvizriDIzo yurukSukSNuNusnubhyazca vRgo vRGaH / UdRdantAyujAdibhya: svarAntA dhAtavo'pare // 1 // pATha ekasvarAH syurye'nusvAreta ime matAH / dvividho'pi zakizcaiva vaciviciricI paciH / / 2 // siJcatirmucirito'pi pRcchatibhrasjimasjibhujayo yujiryaji / dhvajirajirujayo NijivijasaJjibhaJjimajayaH sRjityajI // 3 // skandividyavidluvintayo nudiH svitiH zadisadI bhidicchidii| tudyado padihadI khidikSudI rAdhisAdhizrudhayo yudhivyadhI // 4 // bandhabudhyarudhayaH krudhisudhI sidhyatistadanu hntimnytii| prApinA tapizapikSipichupo lumpatiH sRpilipI vpisvpii||5|| yabhirabhilabhiyamiraminamigamayaH shilshirushirishidishtidshtyH| spRzimazativizatidRziziSlazuSayastviSipiSiviSalukRSituSipuSayaH // 6 // zliSyatidviSirato ghasivasatI rohatiluhirihI anigaditau / degdhidogdhilihayo mihivahatI nAtirdahiriti sphuTamaniTaH // 56 / / RvarNazyUMgaH kitaH // 4. 4. 57 // RvarNAntAddhAtoH zrayaterUNugazcaikasvarAdvihitaraya kitaH pratyayasyAdiriTa na bhavati / vRta, vRtavAn , vRtvA, svRtaH, svRtavAn , svRtvA / tR,-tIrNaH, tIrNavAn , tIrvA, pR,-pUrtaH, pUrtavAn , pUrvA, zri,-zritaH, zritavAn , zritvA, uttareNaiva siddha UryugrahaNamanekasvarArtham / UrgutaH, UrgutavAn , UrgutvA / gittvAdhaGlupi na bhavati / UonavitvA / ekasvarAdityeva ? jAgaritaH, jAgaritavAn , jAgaritvA / kita iti kim ? varitA, taritA, zrayitA UNu vitA, UrNavitA / vihitavizeSaNAttIrNaH pUrta ityatra kRte'pIrurAdeze niSedho bhavati // 57 // uvarNAt // 4. 4.58 // uvarNAntAdekasvarAddhAtovihitasya kita AdiriTa na bhavati / yutaH, yutavAn, yutvA, lUnaH, lUnavAn, lUtvA / kita ityeva ? yavitA, lavitA / / 58 / / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-59-63 . grahaguhazva sanaH // 4. 4.51 // grahiguhinyAmuvarNAntAcca dhAtovihitasya sana AdiriT na bhavati / graha, jighRkSati / guhau,-jughukSati, rurUSati, tutUSati, bubhUSati, lulUSati, pupUSati / yautestu 'ivRdha' (4-4-47 ) ityAdinA vikalpaH / yiyaviSati, yuyUSati / guheriTamapIcchatyanyaH / jugUhiSan mattagajo'bhyadhAvat / / 5 / / svArthe // 4. 4. 60 // svArthe vihitasya sana AdiriT na bhavati / jugupsate, titikSate, cikitsati, zIzAMsate, dodAMsate, mImAMsate, bIbhatsate, svArthe iti kim ? pipaThiSati // 60 // GIyazvyaiditaH ktyoH|| 4. 4. 61 // DIyateH zvayateraidibhyazca dhAtubhyaH parayoH ktayorAdiriT na bhavati / DInaH, DonavAn, uDDonaH, uDDonavAn, zUnaH, zUnavAn, aiditaH, o lasjau, lagna:, lagnavAn, vija,udvigna, udvignavAn, yatai,-yattaH, yattavAn, trasa,-trastaH, trastavAn, dIpa,-dIptaH, dIptavAn / GIyeti zyanirdezAt DayateriDeva / DayitaH, DayitavAn / ktayoriti kim ? DayitA, zvayitA, lajjitA, udvijitA / kRtenatecate ityeteSAM veTatvena ktayoriTapratiSedhe siddha aidittvaM yaGluvartham / tena carIkRttaH / carIkRttavAn, naronRttaH, narInRttavAn, carIvRttaH / carIvRttavAn ityatrAnekasvaratve'poTapratiSedhaH / / 61 / / veTo'pataH // 4. 4.62 // pativajitAdyatrakvacidvikalpiteTo dhAtArekasvarAtparayoH ktayorAdiriT na bhavati / radhau,-raddhaH, raddhavAn, prajau,-aktaH, praktavAn , guhau,-gUDhaH, gUDhavAn, zamU,-zAntaH, zAntavAna, asa-prastaH, astavAn / kecidasyaterbhAva kte nityamiTamicchanti / prasitamanena saha,-soDhaH, soDhavAn / apata iti kim ? patitaH,-patitavAn / sani veTtvAtprApte pratiSedhaH / ekasvarAvityeva ? daridritaH, daridritavAn / kathaM proNutaH, proNutavAn ? 'RvarNazyUTuMgaH kitaH' (4-4-58) ityanena bhaviSyati // 63 // nyA0 sa0-veTo'pataH kathaM vaJcitaH vaMciN pralambhane ityasya bhaviSyati / sNnivrdH|| 4. 4. 63 // saMnivipUrvAdardateH parayoH ktayorAdiriT na bhavati / samarNaH; samaNNarvAn, nyAH , nyarNavAn, vyarNaH, vyarNavAn / saMniveriti kim ? aditaH, prAditaH / kazcitkevalAdapIcchati / arNaH, arNavAn // 63 / / nyA0 sa0-saMnivera0-samarNa iti-'radAdamUrcha' 4-2-69 iti na: 'raSavarNa' 2-3-63 iti ktanasya Natvam / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-64-68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [191 avidUre'bheH // 4. 4, 64 // vidUramativiprakRSTam / tato'nyadavidUram / abhipUrvAdaH parayoH ktayoravidUre'rthe prAdiriT na bhavati / abhyarNam,-avidUramityarthaH, abhyarNA sarit / abhyaNe zete, avidUra iti kim ? adito vRSala: zItena / bAdhita ityarthaH // 64 // nyA0 sa0-avidUre'bheH-ktavatA'rthapratIterabhAvAnna dazitam / vartetaM granthe // 4. 4. 65 // varNyantAtvate vRttamiti granthaviSaye nipAtyate, guNAbhAvedapratiSedhau Niluka ca nipAtanAt / vRtto guNazcAttreNa / vRttaM pArAyaNaM caitreNa / vRterantarbhUtaNyarthasyaitat sidhyati / vartestu granthaviSaye vatitamiti prayoganivRttyarthaM vacanam / grantha iti kim ? vatitaM kukumam / anye tu granthe'pi vatitamiti prayogamAdriyanta // 65 // nyA0 sa0-varttavRttam-Nilukceti-'seTaktayoH' 4-3-84 iti niyamAt 'NeraniTi' 4-3-83 iti na prApnotItyAha vRtto guNa iti-upacArAdguNaprakaraNaM guNaH / dhRSazasaH pragalbhe // 4. 4.66 // pragalbho jitasabhaH / avinIta ityanye / kRSizasibhyAM parayoH ktayorAdiH pragalbha evArthe iT na bhavati / dhRSTaH, vizasta:,-pragalbha ityarthaH / pragalbha iti kim ? dhaSitaH, vizasitaH, dhaSeH 'AditaH' (4-4-72) iti zaserapyUdittvAt 'veTo'pataH (4-4-63) iti pratiSedhe siddhe niyamArthaM vacanam / atha bhAvArambhayonityArtha dhRSerupAdAnaM kasmAnna bhavati ? navam, dhRSe vArambhe svabhAvAt pragalbhArthAna bhidhAnAt // 66 / / nyA0 sa0-dhRSazasaH-dhRSerupAdAnamiti-nanvAditAM dhAtUnAM 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 ityanena vA iniSedhe'tra / dhRSerupAdAnaM nityamiDabhAvArthamiti vidhiparatayA kimiti na vyaakhyaatmityaashngkaa| kaSaH kRcchagahane // 4, 4. 67 // kRccha duHkham tatkAraNaM ca, gahanaM duravagAham / tayorarthayoH kaSeH parayoH ktayorAdiriDna bhavati / kaSTaM vartate, kaSTo'gniH, kaSTAni vanAni / kRcchragahana iti kim ? kaSitaM svarNam // 67 // ghuSeravizabde // 4. 4. 68 // vizabdanaM vizabdaH nAnA zabdanaM pratijJAnaM ca tato'nyatrArthe vartamAnAta ghuSeH parayoH ktayorAdiriT na bhavati / ghuSTA rajjuH saMbaddhAvayavetyarthaH, ghuSTavAn avizabdana iti kim ? avaghuSitaM vAkyamAha / nAnAzabditaM pratijJAtaM vA vAkyaM brata ityarthaH / ata eva vizabdana Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-69-70 pratiSedhAt jJApyate ghuSevizabdanArthasya anityazcurANijiti, tenAyamapi prayoga upapanno bhavati / ___ 'mahIpAlavacaH zrutvA judhuSuH puSyamAraNavAH' svAbhiprAyaM nAnA zabdarAviSkRtavanta ityarthaH // 6 // nyA0 sa0-ghuSeravi-ata eva vizabdeneti-nanu ghuSa zabde ityasyaiva vizabdane curAditvANici satya'nekasvaratvAtpratiSedho na syAt kiM vajanena ? ityAha-anityeti / balisthUle dRDhaH // 4. 4. 61 // balini sthUle cArthe dRhe hervA ktAntasya dRDha iti nipAtyate / iDabhAva: ktatasya DhatvaM dhAtuhanayorlopazca nipAtanAt / dRDho balI sthUlo vA, paridRDhayya gataH, pAridRDhI kanyA, balisthUla iti kim ? dRhitam , dRhitam / / 69 / / nyA0 sa0-balisthUle0-paridraDhayya gata iti paridRDhamAcaSTe Nij pRthumRdu' 7-4-39 iti Rto raH, radraDhanaM pUrva ktvA 'laghoryapi' 4-3-86 itya'ya / nanvatra halopanipAtanaM kimarthaM yAvatA 'bhvAderdAderghaH' 2-1-83 iti ghasya bAdhake 'ho dhuT' 2-1-82 iti Dhatve nipAtyamAne sarva sidhyati ? na Dhasya pare'sattvAdvarNadvayena vyavadhAne 'laghoryapi' 4-3-86 iti na syAt , vacanAddhi ekena varNena vyavadhAnamAzrIyate, kiJca DhasyA'sattve saMyoge pUrvo gururiti nyAyAt gurUpAntyatve pAridRDhItyatra paridRDhasyApatyaM 'ata in' 6-1-31 'anArSe' 2-4-78 iti SyAdeza syAt , na tu 'nujatiH' 2-4-72 iti DIH / kSubdha-vibdhi-svAnta-dhvAnta-lagna-mliSTa-phANTa bADha-parivRDhaM mantha svaramanastamAsaktAspaSTAnAyAsabhRzaprabho // 4. 4.70 // kSubdhAdayaH ktAntA manthAviSvartheSu yathAsaMkhyamaniTo nipAtyante / zubhemanthe'rthe tAntasyeDabhAvo nipAtyate / mathyata iti manthaH,-karmaNi gham / kto'pi kSubheH karmaNyeva, tatsAmAnAdhikaraNyAt / kSubdhaH samudraH mathita iti madhyamAnaH saMkSobhaM gata iti vArthaH / kSabdhA girinadI / manthanaM vA manthaH / tasminnabhidheye kSubdhaM ballavena / viloDanaM kRtamityarthaH / athavA dravadravyasaMpRktAH saktavo rUDhayA manthazabdenocyante / tadvyAbhidhAne kSubdhazabdo manthaparyAyo bhavati / yadA tu kSobhaM pravRttinimittIkRtya manthe vartate tadA kSubdho mantha iti sAmAnAdhikaraNyam / saMcalito mantha ityathaH / manthe'bhidheya iti kim ? kSubhitaM samudreNa / kSubhitaM manthena, kSubhita: samudro manthena, anyastu dadhyAdikaM yena mathyate sa mantho manthAnaka ityAha / amRtaM nAma yatsanto mantrajiheSu juhati / zobhava mandarakSubdhakSubhitAmbhodhivarNane / iti vipUrvAtsautrAdribhevirindha iti bhavati svaro dhvanizcet / rebhervA itvasyApi nipAtanAt, virimitaM, virebhitamanyat,-svaneH Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 71 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 193 svAntamiti manazcet, manaH paryAya, svAntazabdaH / viSayeSvanAkulaM manaH svAntamityanye, anyatra svanito mRdaGgaH, svanitaM manasA ghaTTitaM spRSTamiti yAvat, dhvaneH dhvAntamiti tamazcet, tamaH paryAyo dhvAntazabdaH, anAlokaM gambhIra tamo dhvAntamityanye / zranyatra dhvanitaM tamasA / dhvanito mRdaGgaH / lagerlagnamiti saktaM cet / lamitamanyatra, mlecchemlaSTamiti zraspaSTaM cet, itvamapi nipAtanAt mlecchitamanyat phaNe: phANTamiti zranAyAsasAdhyaM cet, -yadazrApalamapiSTamudakasaMparka mAtrAdvibhakta rasamauSadhaM kaSAyAdi tadevamucyate / zragninA taptaM yadISaduSNaM tatphANTamityanye / anye tva vidyamAnAyAsaH puruSo'nyo vA sAmAnyena phANTazabdenAbhidhIyate / phANTa, citrAstrapANaya ityAhu:, - vAhervADhamiti bhRzaM cet, kriyAvizeSaNamevaitat svabhAvAt, bADhavikramA iti tu bispaSTapaTuvatsamAsaH, vAhitamanyat, paripUrvasya vRhevR hervA parivRDha iti prabhuzcet, -hakAra lope Dhatve ca nipAtanAt / parivRDhaH prabhuH parivraDhayya gataH pArivRDhI kanyA, anyatra parivRhitaM parivR Mhitam / kecittu lagnaviribdha liSTa phANTavADhAni dhAtvarthasya saktAdyarthaviSayabhAvamAtre bhavantItyAhuH / teSAM lagnaM saktenetyAdyapi bhavati / yathA lomni hRSTamiti / / 70 // nyA0 sa0- kSubdhaviribdha0- gata iti vA'rtha iti - antabhUtaNyarthatvAt gamita ityarthaH / kSudhA girinadIti - mathitA mathyamAnA satI kSobhaM gamitA vetyarthaH / manthaparyAyo bhavatItitRtIyavyAkhyAne manyasya ko'rthaH ? saktoH kSubdha iti paryAyaH, turIye tu manyasya saktorvizeSaNaM kSubdha iti / kSubhitaM samudreNeti - atra manthanaM vA mantha iti dvitIyamapi vyAkhyAnaM na ghaTate, yatastatra manthanaM viloDanaM, prastute tu saMcalanamAtram / kSubhitaM manyeneti - atra manyazabdena manthAnaka ucyate / dhvAntamiti dhvanantyatrA'pazyantaH prAharikA iti 'adyarthAccAdhAre' 5- 1-12 iti ktaH, dhvanyate sma heyatayeti karmaNi vA ktaH / mlecchita miti- mlecchatyavyakta bhavati sma vyApye vA ktaH, kUToccAritamityarthaH / citrAstrapANaya iti - citrAstrANi pANiSu yeSAM 'na saptamI dvAdibhyazca' 3-1-165 iti pANizabdasya na prAg nipAtaH / bADhavikramA iti yadya'yaM kriyAvizeSaNaM tatkathama'tra vikramAbhidhAyI bADhazabda: ? ityAzaGkAyAmAha - vispaSTapaTuvaditi yathA tatra kriyAvizeSaNena samAstathA'trApi bADhazabdena kriyAvizeSaNena saH 1 hakAra na lopeti - atrApi halopanipAtA'bhAve pArivRDhItyarthaH / lomni hRSTamiti - yathA lomaviSaye hRSTaM nipAtyate prayogazca lomabhiH hRSTamiti tathA'trApItyarthaH / AditaH / / 4. 4. 71 // zrAkArAnubandhAddhAtoH parayoH ktayorAdiriT na bhavati / jimidA- mitra : minnadhAn, zikSvikSa-kSiNNaH, viSNavAn, nividA-svinnaH, svinavAn zktiAzvittaH, zvittavAn, AditAM dhAtUnAM bhAvArambhe veTsvAdanyatra 'veTo'pataH' Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda - 4, sUtra - 72-75 ( 4-4-63 ) iti anenaiva nityamiTpratiSedhe siddhe yogavibhAgo yadupAdhavibhASA tadupAdheH pratiSedha iti nyAyajJApanArtham tena vidak jJAne viditaH / viditavAn hRSitaH, hRSitavAn, tuSTa ityarthaH ityAdi siddham / / 71 // 1 nyA0 sa0 Adita:- yogavibhAga iti - Adito navA bhAvArambhe ityeka eva kriyatAM kiM yogavibhAgeneti ? tadupAdheriti-ayamarthaH 'navA bhAvArambhe' 4-4-72 ityanena bhAvArambhavivakSAyAM vibhASA iti yadA karmmaNi karttari vA vivakSyate ktastadA 'veTo'pata : ' 4-4-62 ityanenApi niSedho na syAt ityasya pRthagArambhaH / vidita iti - 'gamahanavidla ' 4-4-83 ityanena vidlRtI ityasyaiva veTtvaM na vidak ityasyetyato nityamiT na vAcyaM 'gamahana' 4-4-83 ityatra vidlR iti sAnubandhopAdAnAdeva vidakityasya na bhaviSyatIti, yato nAnubandhakRtAnIti nyAyAdanubandhavazAd vairUpyaM nAnAsvaratvaM bhinnavaNatvaM ca na bhavatIti / navA bhAvArambhe // 4. 4. 72 // Arambha AdikriyA, zrAdito dhAtorbhAve Arambhe ca vihitayoH ktayorAdiriD vA na bhavati / minamanena, meditamanena praminnaH prameditaH praminnavAn, prameditavAn / Adita ityeva ? viditamanena praviditaH, praviditavAn / bhAvArambha iti kim ? minnaH, minnavAn / pUrveNa nityaM niSedhe prApte vikalpaH // 72 // zakaH karmaNi // 4. 4. 73 // zakerdhAtoH karmaNi vihitayoH ktayorAdiriD vA na bhavati / zaktaH zakito vA ghaTaH kartu caitreNa, karmaNi ktavaturnAstIti nodAhriyate / karmaNIti kim ? zaktaH kaTaM kartuM m caitraH / / 73 / / Nau dAnta - zAnta pUrNa - dasta - spaSTa channa- jJaptam // 4. 4. 74 // Nau sati damAdInAM ktAntAnAM dAntAdayo vA nipAtyante / dam, - dAntaH, damitaH, zam - zAntaH, zamitaH, pUraM - pUrNaH pUritaH, eSu Nilug nipAtyate / dAsR, - dastaH, dAsitaH, spaz - spaSTaH, spAzitaH, chad, channaH, chAditaH, eSu hrasvazca / jJA, -jJaptaH, jJApitaH, saMjJapitaH, saMjJaptaH, zratra kvacidbhasvazca iDabhAvaH sarvatra ||74 || nyA0 sa0- Nau dAntazAnta0 spaSTa iti- paSI bAdhane ityasya sthAne spazIti kecit paThanti / spaziH sautro vA spazantaM prayuGkte Nig spaziN grahaNe iti curAdirvA / atra kvaciditi kvaciditi ko'rthaH ? jJapta ityatra mAraNAdyarthAnAmabhAve'pi hrasva ityarthaH, abhAvazca teSAM pAkSike jJApita ityatra hrasvA'bhAvadarzanAnnizcIyate / zvasa-japa-vama-ruSa-tvara-saMghuSAsvanAmaH // 44.75 // ebhyaH parayoH ktayorAdiriD vA bhavati / zvastaH, zvasitaH prasvastaH, prazvasitaH, T Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-76-78 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 195 AzvastaH, prAzvasitaH, pAzvastavAn , AzvasitavAn , vizvastaH, vizvasitaH, vizvastavAn, vizvasitavAn / vyAjhyAmeva kecidvikalpamicchanti / tanmate,-zvasitaH, zvasitavAn , vizvasitaH, vizvasitavAn, ucchvasitaH, ucchvasitavAn / prAvibhyo nityamiDniSedha ityanye / prazvastaH, AzvastaH, vizvastaH / zvaseH kartaryayaM niSedho bhAve'dhikaraNe ca nityamedheTa ,-zvasilaM, nizvamittamiti kecit / japa,japtaH, japtavAn , japitaH, japitavAn , vam ,-vAntaH, vAntavAn , kamitaH, vamitavAn / japivamyonityaminiSedhaH japtaH, japtavAn , vAntaH, vAntavAn ityanye / rupa,-ruSTaH, ruSTavAn , ruSitaH, ruSitavAn , veTtvAdruSenityaM pratiSedhe prApte vacanam / svar ,-tUrNaH, tUrNavAn , tvaritaH, tvaritavAn , saMghuSa-saMghuSTaM, saMghuSitaM vAkyam / saMghuSTau, saMghuSitau damyau, saMghuSTavAn saMghuSitavAn vAkyam , Asvan-AsvAntaH, AsvanitazcaitraH / saMghuSAsvanibhyAM paratvAt ayameva viklpH| tenAvizabdane'pi saMghuSTA rajjuH / saMghuSitA rajjuH manasyapi, AsvAntaM manaH, AsvanitaM mana iti bhavati / am,-abhyAntaH, abhyAntavAn , abhyamitaH, abhyamitavAn / / 75 / / nyA0 sa0-zvasajapa0-ayameva vikalpa iti-na tu 'ghuSe ra vizabde' 4-4-68 kSubdhavirabdha' 4-4-70 ityAbhyAM nityaM pratiSedhaH / haSaH kezalomavismayapratighAte // 4. 4.76 // kezalomakartR kA kriyA kezalomazabdenocyate / hareH kezAdiSvartheSu vartamAnAtparayoH ktayorAdiriDvA na bhavati / hRSTA: kezAH, hRSitAH kezAH, hRSTaM hRSitaM kezaH, hRSTAni hRSitAni lomAni, haSTaM hRSitaM lomabhiH, hRSTaH hRSitazcaitraH / vismata ityarthaH / hRSTA hRSitA dantAH pratihatA ityarthaH / kezAdiSviti kim ? hRSTo maitra ityalokArthasya hRSitazcaitrastuSTayarthasya / / 76 / / nyA0 sa0-haSe:-kezalomaviSayA udghaSaNAdikA kriyA kezalomazabdenocyata ityaah-keshlometi| apacitaH // 4. 4. 77 // apapUrvasya cAyateH tAntasyeDabhAvazcirAdezazca kA nipAtyate / apacitaH, apa. cAyitaH, cinotiH pUjArtho nAstIti idaM nipAtanam // 77 // sRjishiskRsvsttvtstRnityaanittsthvH|| 4. 4.78 // sRjidRzibhyAM sassaTaH kRgaH svarAntAdakAravatazca tRci nityAniTo dhAtovihitasya thava AdiriD vA na bhavati / sUja ,-sasraSTha, sajitha, dRza , dadraSTha, dazitha, skR,-saMcaskartha, saMcaskaritha, svarayayAtha, yayitha, vivetha, vivayitha, ninetha, ninayitha, juhotha, juhavitha, atvat ,-zazaktha, Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-79-81 zekitha, papaktha, pecitha,-iyaSTha, iyajitha, jagantha, jagamitha / sRjidRziskRsvarAtvata iti kim ? rarAdhitha, bibhevitha, cakartha / tRjiti kim ? kiti nityAniTo mAbhUta-lulavitha / nityeti kim ? tRci vikalpeTo mAmUva-vidudhavitha, rarandhitha / aniTa iti kim ? zizrayitha / thava iti kim ? peciva, pecima / vihitavizeSaNaM kim ? carSitha / adAdezasya ghaservegAdezasya ca vayeH tRcyabhAvAnnityameveD bhavati jaghasitha, uvayitha / prakR. tyantarasya tu ghaseH parokSAyAmapi prAyika eva prayogaH, skAdisUtreNa prApte vibhASA, svarAntatvenaiva siddha skRgrahaNam 'RtaH' ( 4-4-80 ) iti pratiSedhabAdhanArtham / / 7 / / nyA0 sa0-sajidRzi0-carkaSitheti-iha guNe kRte atvAn na prathamam / tRcya'bhAvAditi-ghatracali parokSAyAM ca vidhAnAt ghasAdezasya / RtH|| 4. 4. 71 // RkArAntAddhAtostRci nityAniTo vihitasya thava AdiriT na bhavati, pRthagyogAt veti nivRttam / jahartha, sasmartha dadhvartha / Rta iti kim ? bibheditha / tRnityAniTa ityeva ? sasvaritha / atrApIniSedhamicchantyeke-sasvartha / jajAgarithetyatra tvanekasvaratvAcveniSedho na bhavati / thava ityeva ? jahriva, jahrima / pUrvasyApavAdo'yam / / 79 / / nyA0 sa0-RtaH-pRthagyogAditi-sUtrArambhasAmarthyAdityarthaH, anyathA svarAntatvAt pUrveNaiva siddhamiti / Rtye'da iT // 4. 4.80 // artevago vyago'dazca dhAtoH parasya thava AdiriT bhavati, punariTgraharaNAnneti nivRttam / R,-Aritha, vRga, vavaritha, vyag-saMvivya yitha, ad-Aditha / arteH pUrvaNa ghRga uttareNa pratiSedhe vye'dostu 'sajiddazi-(4-4-79) ityAdinA vikalpe prApte vacanam / 80 // __ nyA0 sa0-RvRvye0-vR iti sAmAnyoktAvapi vRgo grahaH, vRGastvAtmanepaditvena thavo'saMbhavaH, uttarasUtre tu parokSA iti bhaNanAd dvyorpi| ska-sR-vR-bhRstudra -zru-sroLaJjanAdeH prokssaayaaH||4. 4. 81 // sasmaTaH karoteH sRvRbhRstudrathustra jitebhyazca sarvadhAtubhyaH parasya vyaJjanAdeH parokSAyA AdiriTa bhavati / skR-saMcaskariva, saMcaskarima, saMcaskariSe, lAdyanyebhyaH-dadiva, dadima, dadiSe, cicyivahe, cicyimahe, ninyivahe, ninyimahe, juhuviva, juhuvima, luluviDhve, luluvidhve, jahiva, jahima, teriva, terima, zekiva, zekima, peciSe, pecidhve, pecivahe, pecimahe / skR iti ssaTA nirdezaH kim ? kevalasya mAbhUt cakRva, cakama, cakartha, cakRSe / srAdivarjanaM kim ? sasRva, sasRma, sasartha, vavRva, vavRma, vavRvahe, vavRmahe, babhUva, babhRma, babhartha tuSTuva, tuSTuma, tuSTotha, dudruva, dudruma, dudrotha, zruzruva, zruzruma, zruzrotha, sunu va, suna ma, susrotha / stuzrutra NAM sRjidRzi'-( 4-4-79 ) ityAdinApi thavi vikalpo na bhavati / anena Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-82-83 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 167 prApte hi sa vikalpaH, eSAM tu pratiSiddhatvAtprAptirnAsti / vavRSe ityatra tu 'stAdyazitaH'(4-4-32 ) ityAdinApi na bhavati / RvarNazyUTuMgaH kitaH' ( 4-4-58 ) iti pratiSedhAt // 8 // ghasekasvarAtaH kasoH // 4. 4. 82 // ghaserekasvarAdAdantAcca dhAtoH parasya parokSAyAH kasorAviriT bhavati / ghas - jakSivAn , ekasvara-AdivAn, prAzivAn / dvitvadIrghatvayoH kRtayorekasvaratvam-UcivAn, anacivAna / khati dIrghatve caikasvaratvam / zekivAna ,pecidhAna . upasedivAna / iNo'rtezca dvivaMcane kRte'pi samAnadIrghatve arAdeze ca satyekasvarasadbhAveneTa: prAptisadbhAvAt iT nitya eveti pUrvameva bhavati / tena IyivAn , samIyivAn , ArivAn / Ava-papivAn , yayivAn , tasthivAn , jaglivAn / ghasekasvarAta iti kim ? vibhidvAn , cicchidvAn , vabhUvAn , upazuzruvAn , nityatvAt dvitve kRte'nekasvaratvam / vihitavizeSaNaM ceha nAzrIyate / kvasoriti kim ? bibhidiva, bimidim| vamayoniyamo na bhavati / ghasyAgrahaNamanekasvarArtham / iTi hi satyAkAralopa upAntyalopazca bhavati / daridrAtestvAmA bhavitavyam / daridrAMcakRvAn / pUrveNaiva siddha niyamAthaM vacanam / ebhya eva kvasorAdiriT bhavati nAnyebhya iti // 82 // nyA0 sa0-ghasekasvarA0-arAdeze ca sati-iTonityatvabhAvanArthamitthaM prakriyA dazitA na tvevaM rUpasiddhividhIyate, yato'varNasyetyaraM bAdhitvA'lpAzritatvena ivarNAderiti ratvameva / iT nitya evetIti-dvitvamapi kRtA'kRtaprasaGgitvena nityaM kiM tviT parazceti tayoH spaH paratvAtpUrvamiDeva / IyivAniti-ait iyAya agAt veyivaditi sAdhuH / ArivAniti-Ara kvasuH aneneTa , dvitve 'Rto't' 4-1-38, 'asyAdeza' 4-1-68 ityAtvam / ekasya sthAne bhavan alpAzrita ityavarNasyetyaraM bAdhitvA 'ivarNAdeH' 1-2-21 iti ratvAdeza eva / vihitavizeSaNamiti-kuto hetoH ghasagrahaNAt, anyathA vihitavizeSaNatve ekasvaratvAt ghasa iT siddha eva / daridrAJcaklavAniti-'vattasyAm' 1-1-34 ityavyayatve 'avyayasya' 3-2-7 iti selu pi 'tau mumaH' 1-3-14 ityanusvAraH siddhaH, anyathA 'mnAm' 1-3-39 ityantya eva syAt / niyamArthamiti-viparItaniyamastu na bhavati ghasAdInAmanusvAretkaraNAt , taddhi aniDartha tacca kvasorevetyanenaiva niyamena siddham / gama-hana-vidla viza-dRzo vA // 4. 4. 83 // ebhyaH parasya kvasorAdiriTa vA bhavati / gam,-jagmivAn / jaganvAn , hana'janivAn , jaghanvAn , vidla -vividivAn , vividvAn , viz-vivizivAn , vivizvAna, dRz-dazivAn , dadRzvAn , lukAro lAbhArthasya videgrahaNArthaH, tena jJAnArthasya vividvAnityeva bhavati / sattAvicAraNArthayostvAtmanepaditvAt kvasurnAstyeva / / 3 / / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-84-86 nyA0 sa0-gamahanavidla-videgrahaNArtha iti-atha vida ityukte'pi adAdyanadAdyoriti nyAyAta lAbhArthasyaiva grahaNaM bhaviSyati satAvicArArthayoranAditve'pyAtmanepaditvAt kvasora'saMbhavAt , naivaM,-niranubandhaparibhASayA taudAdikasya grahaNA'saMbhavAdubhe hyate vacane parasparavirodhinI naivA'tra pravattaMte, tasmAdyena prakAreNa nivizaGka lAbhArthasya grahaNamapapadyate sa prakAro vattau dazita iti / atha vizinA taudAdikena sAhacaryAllAbhArthasyaiva grahaNaM bhaviSyati kimlakArakaraNena ? naivaM, yathA vizinA sAhacarya tathA hantinApi sAhacaryazaGkA syAttatazcA'dAdereva grahaH syAt / sicojeH // 4. 4. 84 // ajeH parasya sica prAdiriD bhavati / prAjIva , AjiSTAm , prAjiSuH / sica iti kim ? aGktA, aJjitA / audittvAdvikalpe prApte nityArthaM vacanam / / 84 / / dhUmasustoH parasmai // 4, 4.85 // ebhyaH parasya sica AdiriD bhavati / parasmaipade parata: / dhaga-adhAvIta, adhAviSTAm , adhAviSuH / su iti sumAtrasya grahaNam / asAvIta, asAviSTAm , asAviSuH, stu-astAvIta , prastAviSTAm , astAviSuH / parasmA iti kim ? adhoSTa, adhaviSTa, asoSTa, astoSTa, dhUgo vikalpe sustubhyAM ca pratiSedhe prApte vacanam / / 8 / / nyA0 sa0-dhagasusto0-asoSTeti-sumAtrasyetyukte'pi dhUgR ityasyAyaM prayogaH, suM prasavaizvaryayorityasya tu AtmanepadaM na syAt kartari, bhAvakarmaNostu saMbhave'pi trica syAt tatazcA'sAvi iti prayogaH syAt / / yamiraminamyAtaH so'ntazca // 4. 4. 86 // yamiraminamibhya prAdantebhyazca dhAtubhyaH parasya parasmaipadaviSayasya sica AdiriDa bhavati eSAM ca so'nto bhavati / ayaMsIt , ayaMsiSTAm , ayaMsiSaH, vyaraMsIt , vyaraMsiSTAm , vyaraMsiSuH, anaMsIt , anaMsiSTAm / anaMsiSuH / ebhyo disyoH sica ividhe vRddhipratiSedhaH prayojanam / Adanta,-ayAsIt , ayAsiSTAm , ayAsiSaH, aglAsIt , aglAsiSTAm , aglAsiSuH, adaridrAsIt , adaridrAsiSTAm , adaridrAsiSuH, AlopapakSe,-adaridrIt , adaridriSTAm , adaridriSuH / parasmA ityeva ? AyaMsta, upAyaMsta, paraMsta, anaMstadaNDaH svayameva, pramAsta dhAnyaM caitrH|86| nyA0 sa0-yamirami0-sonto bhavatIti-antagrahAt 'SaSThayA antyasya' 7-4-106 iti na pravartate / kiJcAntagrahAbhAve'sya pratyayatvaM syAttato'daridrAsIdityAdau 'stAdyazitaH' 4-4-32 ityanena sakArasyAdAvapIT syAt , disyoH parayoH sicAdAviTvidhAnasya kiM phalamityAha-vRddhipratiSedha iti--' vyaJjanAnAmaniTi' 4-3-45 iti prAptAyA ityarthaH / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padA-4, sUtra-87-61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 199 AlopapakSe iti-'daridro'dyatanyAM vA' 4-3-76 ityanenA'dyatanIviSaye'pItyarthaH / IzIDaH sedhvesvadhvamoH // 4. 4. 87 // AbhyAM parayovartamAnAsedhvayoH paJcamIsvadhvamozcAdiriD bhavati / Iz,-IziSe, Izidhve,-IziSva, Izidhvam , ID-IDiSe, IDidhve, IDiSva, IDidhvam / samudAyadvayApekSaM dvivacanam , tena svasahacaritasya dhvamo grahaNAt zastanIdhvami na bhavati / IzIDoH aiD. davam / parokSAsedhvayorAmA bhAvyamiti vartamAnAsedhvayorgrahaNam / vacanabhedo yathAsaMkhyanivRttyarthaH / / 87 // nyA0 sa0-IzIDa:-aiDvamiti-IzIDodyastanIdhvami 'yajasRja' 2-1-87 iti Satve tavargasya' 1-3-60 iti Dhatve 'tRtoyastRtIya0' 1-3-46 iti Sasya Datve iti 'svarAdestAsu' 4-4-31 iti vRddhiH / rutpnyckaacchidyH|| 4. 4. 88 // .. rudisvapi-anizvasijakSilakSaNAtpazcakAtparasya vyaJjanAdeH zito'yakArAderAdiriDa bhavati / roditi, ruditaH, svapiti, svapitaH, prANiti, prANitaH, zvasiti, zvasitaH, jakSiti, jakSitaH / paJcakAditi kim ? jAgati / ziditi kim ? svptaa| vyaJjanAderityeva,-rudanti / ayiti kim ? rudyAt , svapyAt // 88 // disyorIT // 4. 4. 81 // rutpaJcakAtparayodisyoH zitorAdirIT bhavati / arodIta , arodIH, asvapIt , prasvapIH, prANIt , prANIH, azvasIt , azvasIH, prajakSIt , ajakSIH / disyoriti kim ? roditi / disAhacaryAtsihya stanyA eva, tena rodiSi // 89 // adazvAT // 4. 4.10 // pratte rutpaJcakAccaparayodisyoH zitorAdiriT bhavati / Avat , AdaH, arodata , arodaH, asvapat , asvapaH, prANat , prANaH, azvasat , azvasaH, ajakSat , prajakSaH / disyorityeva ? atti, atsi, roditi, rodiSi / / 60 / / saMpareH kRgaH ssaT // 4. 4.11 // saMparibhyAM parasya kRga AdiH ssaT bhavati / saMskaroti kanyAm , bhUSayatItyarthaH / saMskRtaM vacanam , saMskAro vAsanA, tatra naH saMskRtaM samuditamityarthaH / pariSkaroti kanyAm / pariSkRtam, pariSkAraH, tatra na: pariSkRtam / bhUSAsamavAyayorevecchantyeke, tanmate'nyatra parikRtam / pUrva dhAturupasargeNa saMbadhyate pazcAtsAdhaneneti dvivacanAdaDAgamAcca pUrva ssaDeva bhvti| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-4, sUtra-92-64 - saMcaskAra, paricaskAra, samaskarot, paryaskarot, samaskArSIta , paryaskArSIt , samaciskarata, paryaciskarat, kathaM saMkRtiH, gargAdipAThAt / saMkara: parikara iti kirateralA bhaviSyati / saMkAra ityatra kiratireva, bahulAdhikArAt ghaJ / ssaDiti dvisakAranirdezAt samaciskaradityAdauSo na bhavati / pariSkarotItyAdau ta 'asoGasivasahassaTAma' (2-346 ) ityAdivacanAdbhavati, TakAraH 'ssaTi samaH' (1-3-12) ityatra vizeSaNArthaH / / 1 / nyA0 sa0-saMpareH kRgaH-saMskasetIti-kasyAdiriti vyAkhyAnAda'nusvArasyApi vyaJjanatve 'dhuTo dhuTi' 1-3-48 iti pravarttate iti nyAsaH / upAbhUSA-samavAya-pratiyatna-vikAra-vAkyAcyAre / / 4. 4. 12 // upAtparasya kRgo bhUSAviSvartheSvAdiH saTa bhavati, bhUSAlaMkAraH tatra-kanyAmupaskaroti bhUSayati ityarthaH / samavAyaH samadAyaH, tatra na upaskRtaM samaditamityarthaH: punaryanaH pratiyatnaH, sato'rthasya saMbandhAya vRddhaye tAdavasthyAya vA samIhA pratiyatnaH, edhodakasyopaskurute / kANDaguNasyopaskurute / tatra pratiyatata ityarthaH / prakRleranyathAbhAvo vikAraH,tatra-upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM gacchati, vikRtmityrthH| gamyamAnArthasya vAkyaikadezasya svarUpeNopAdAnaM vAkyAdhyAhAraH, tatra-upaskRtaM jalpatti, upaskRtamadhIte / sopaskarANi sUtrANi savAkyAdhyAhArANItyarthaH / egviti kim ? upakaroti / / 12 / / nyA0 sa0-upAdbhUSA-sato'syeti-sato'saMbaddhasya sabandhAya lAbhAya labdhasya vA vRddhaye AdhikyAya vRddhasya vA tAdavasthyAya sA pUrvAvasthA'sya tadavasthA'sya tadavasthaM vastu tasya bhAvaH / apAyaparihAreNA'bhimatAvasthAsaMrakSaNam / / __ upaskRtaM bhuGkte iti-saMsatkaM dhAnyaM bhuGakte ityarthaH / vAkyAdhyAhAra iti-gamyamAnArthAni padAni sukhArthamuccAryante, yathA 'jJaH' 3-3-82 iti sUtra karmaNya sati gamyamAnamapi svarUpeNa upAdIyate, yathA vA "kiro ladhane' 4-4-63 iti upAditi svarUpeNa gRhyate / kiro lavane // 4. 4.13 // upAtparasya kirateH saDAdirbhavati lavane lavanaviSayazcettadartho bhavati / upaskorya madrakA lunanti, upaskAraM madrakA lunanti--vikSipya lunntiityrthH| 'upAt kiro lavane' (5-4-72) iti Nam / lavana iti kim ? upakirati puSpam / / 63 // nyA sa0-kiro lavane-kira iti inirdezaH krayAdikanivRttyarthaH, na tu irAdeze sati kAryArthastena vAkye'pi ssaT bhavati / pratezca vadhe // 4. 4. 14 // pratelpAcca parasya kiratervadhe hisAyAM viSaye'bhidheye vA saDAvirbhavati / pratiskoNaM ha te vRSala bhUyAt , upaskINaM ha te vRSala bhUyAt-hiMsAnubandhI vikSepaste bhUyAt ityarthaH / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-95-98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [201 abhidheye, urovidAraM praticaskare nakhaiH / hata ityarthaH / vadha iti kim ? pratikoNaM bIjaM vikssiptmityrthH| 14 // apAcatuSpAtpakSizuni hRSTAnnAzrayArthe / 4. 4. 15 // apAtparasya kiratezcatuSpadi pakSiNi zuni ca kartari yathAsaMkhyaM hRSTe'nnArthini prAdhayAthini sati saDAdirbhavati / apaskiste vRSabho haSTaH-harSAdvilikhya taTa vikSipatItyarthaH, apaskirate kukkuTo bhakSyArthI-vilirupAvaskaraM vikSipratItyarthaH, apaskirate zvAzcayArthI-vilikhya bhasma vikssiptiityrthH| apAditi kim ? vikirati vRSabho hRssttH| edhviti kim ? apakirati vAlo dhUli hRSTaH / hRSTAdiSviti kim ? apakirati hastI rajaznApalena // 6 // nyA0 sa0-apAcca0-hRSTa iti-'hRSaca tuSTau' harSaNaM ktiH hRSTirasyAsti abhrAditvAdaH, ktAntAttu iT syAt, harSimapyUditaM manyate nandI riyapi tuSTyartho vA'nekArthatvAt / vau viSkiro vA // 4. 4. 16 // vo pakSiNyabhidheye viDikara iti vA ssaTa nipAtyate / vikiratIti viSkiraH pakSivizeSaH, vikiro'pi sa eva / anye tu pakSiNo'nyatra vikirazabdasyApi prayogo nAstItyAhuH // 66 // prAttampatergavi // 4. 4. 17 // prAtparasya tumpa ityetasya dhAtorgavi kartari ssahAdirbhavati / prastumpati gauH, prastumpati vatso mAtaram, prastumpako vatsaH / gavIti kim ? pratumpati vanaspatiH / anye tu prAtparasya tumpatizavasya gadhi abhiyethe maDAvirbhavati / prAtummalito, prAmapatiranyaH / tumpatiSAlostu saT na bhavatIti mAyale / eketu prAttasyo kopArambhane / kapi hisAyAM kacparyAye vA kapi samAsAma iti ca vyAcakSate, prastuNyakti vatko, mAtaram hinastItyartha / prapatastumpo'smAtprastumpako dezaH / / 6 / / nyA0 sa0-prAttapate-prastumpatti vatsa iti,-vatso'pi gaureca vizeSasya sAsAnyAtmakatvAt / tumpatizabdasyeti-tumpatestivantasyaivA'nukaraNaM manyate ityarthaH / 'ikiztiva' 5-3-138 iti tivpratyayAntaM vA, tataH prakRSTA stumpatihiMsA yasyA'sau prstumptigauN:| ___ kapotyArambhante iti-kapeH sautrAt kampervA, kampanaM 'krutsampada' 5-3-114 iti kvip / 'laGgikampyoH ' 4-2-47 iti na luk / uditaH svarAnontaH // 4. 4. 18 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-99-102 udito dhAtoH svarAtparo no'nto'vayavo bhavati / nandati, nindati, nanditaH, ninditaH, kuNDitA, hunndditaa| ayaM copadezAvasthAyAmeva bhavatyanaimittikatvAta, tena kuNDA huNDatyAdau 'kteTo gurorvyaJjanAt' (5-3-106) ityapratyayaH siddho bhavati / / 6 / / mucAdi-tRpha-dRpha-gupha-zubhombhaH ze // 4. 4. 11 // eSAM svarAno'nto bhavati ze pare / muJcati, muJcate, siJcati, siJcate, vindati, vindate, lumpati, lumpate, limpati, limpate, kRntati, khindati, pizati, tRpha-tRmphati, dRphadRmphati, gupha-gumphati, zubha-zumbhati, ubha-umbhati / tRphAdayaH sanakArA anakArAzca tudAdiSu pazyante, tatra tRmphAdInAM ze nasya luka iti taphAdInAM navidhAnam / vidhAnasAmarthyAttvasya lopo na bhavatIti taphati tamphatItyAdi dvarUpyaM siddham / eSAmiti kim ? tudati / za iti kim ? moktA, moktum / mucalatI, SicIta, vidluto, lupluto, lipIka, kRtait, khidaMta, pizat, vRt iti mucAdiH // 66 // jabhaH svre||4. 4. 100 / / jambhateH svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / jammayati, jambhakaH, sAdhujambhI, jambhaMjambham, jambho vartate / svara iti kim ? jamyam, jaMjabdhi // 10 // nyA0 sa0-jabhaH svare-jambhayatIti-yabhaMjabha maithune jabhuGa jabhaiGa jabhuGa gAtravinAme, jambhantaM jambhamAnaM vA prayuGa kte Nig / jaMjabdhIti-Iti jaMjabhIti na tu nAgamaH, * AgamazAsanamanityam OM iti nyAyAt / radha iTita parokSAyAmeva // 4. 4. 101 // radhyateH svarAtparaH svarAdau pratyaye pare'nto no bhavati iTi tu iDAdau tu pratyaye parokSAyAmeva / randhayati, randhakaH, saadhurndhii| randharandham / randho vartate / iTi tu parokSAyAm / rarandhiva, rarandhima, redhivAn / atra nasya luk / parokSAyAmeveti kim ? radhitA, raSiSyati / evakAro viparItaniyamanirAsArthaH, teneha niyamo na bhavati / rarandha / rarandhatuH / rarandhuH / svara ityeva / raddhA // 101 // nyA0 sa0-raSa iTi tu0-viparItaniyamanirAsArtha iti-niyamastu pUrvasUtrAtsvarAdhikAre yadatra iTgrahaNaM karoti tasmAdeva siddha iti / rabho'parokSAzavi // 4. 4. 102 // rabhateH svarAtparaH parokSAzavajite svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / Arambhayati, prArambhakaH, sAdhvArambhI, prArambhamArambham, Arambho vartate / aparokSAzavIti kim ? Arebhe, Arabhate / svara ityeva,-ArabdhA / / 102 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-103-108 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [203 labhaH // 4. 4. 103 // labhateH svarAtparaH parokSAzavajite svarAdau pratyaye pare no'nto bhavati / lambhayati, lambhakaH, saadhulmbhii| aparokSAzavItyeva,-lebhe, labhate / labheH parasmaipadasyApyabhidhAnAta labhantI strIti kecita / svara ityeva,-labdhA / yogavibhAga uttarArthaH // 103 / / AGo yi // 4. 4. 104 // AGaH parasya labhateH svarAtparo yi yakArAdau pratyaye no'nto bhavati / AlambhyA gauH, AlambhyA baDavA / prAGa iti kim ? labhyaH / yoti kim ? prAlabdhA // 10 // upAtstutau // 4.4.105 // upAtparasya labhateH svarAtparo .yakArAdau pratyaye pare stutau prazaMsAyAM gamyamAnAyAM no'nto bhvti| upalambhyA vidyA bhavatA, upalambhyaM zIlam / stutAviti kim ? upalabhyA vArtA, upalabhyamasmAdRSalAta kiJcit / / 10 / / jikhNamorvA // 4. 4. 106 // jau ruNami ca pratyaye pare labhateH svarAtparo no'nto vA bhavati / pralAbhi, pralambhi, lAbhalAbham , lambhalambham / / 106 // upasargAt khalghaJozca // 4. 4. 107 // upasargAtparasya labheH svarAtparaH khalghojieNamozca parayorno'nto bhavati / khal ISatpralambham , ISadupalambham , duSpralambham , supralambham / ghana,-pralambhaH, upalambhaH, vilambhaH / ji-prAlambhi-raNam-pralambhaMpralambham / upasargaditi kim ? ISallabhaH-lAbho vartate / jiruNamonityArthamupasargAdeva khalghajoriti niyamArthaM vacanam / / 107 // nyA0 sa0-upasargAt khal0-upasarganiyamastu na bhavati / zap upalambhane' 3-3-35 iti jJApanAt / sudurvyaH // 4. 4. 108 || . suduityetAbhyAM vyastAbhyAM samastAbhyAM copasargAtparAbhyAM parasya labhateH svarAtparaH khalgho : parayorno'nto bhavati / khal-atisulambham, atidurlambham, ghaJ-atisulammaH, atisudurlambhaH / upasargAdityeva,-sulabham, durlabham, sudurlabham, sulAmaH, durlAbhaH sudubhiH / atisulabhamatidurlabhamityate: pUjAtikamayoramuksargasvAta, upasargAdeva sudurghya / iti niyamANaM vacanam , bahuvacanaM vyastasamastaparigrahArtham dussaMgrahArthaM ca / / 108 / / nyA0 sa0-sudurvyaH-samastAbhyAM ceti-atra samastagrahaNena viparyastAvapi gRhyete, yataH sAmastyaM hi dvayorapi ekasmin prayoge yojanaM tacca kramavyutkramAbhyAM bhavati, tena Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 1-09-111 duHsulAbha iti vyAvRttyudAharaNamupapannam, yatra tu sAkSAt viparyastagrahastatra sukhArthaM gobalIvarddanyAyavat / ati durlabha iti- atizayena suSThu duHkhena labhyate, duHkhasyAtizayA'tizayaH / niyamArthamiti pUrveNaiva siddhe'syArambhAdityarthaH, viparItaniyamastu na, 'zapa upalambhane ' 3-3-35 ityasyaiva jJApakatvAt / nazo ghuTi / 4. 4. 101 // nazyateH svarAtparo ghuDAdau pratyaye pare no'nto bhavati / naMSTA, naMSTum, naGkSyati, ninaGkSati / ghuTIti kim ? nazyati, nazitA / / 109 / / majeH saH // 4, 4. 110 // masjateH svarAtparasya sakArasya sthAne dhuDAdau pratyaye no'nto bhavati / maGktA, tum, yati, mimaGkSati, mamaGktha, amAGkSIt / AdezakaraNaM nalopArtham / magnaH, magnavAn, maktvA, tasi mAmaktaH / dhuTIti kim ? majjanam // 110 // nyA0 sa0- masjeH saH-na lopArthamiti na vAcyaM maGaktA ityAdiSu svarAt pare vidhIyamAne nAgame saMyogamadhyasthatvAt sakArasya lopo na prAptaH, yato'traiko nssaMyogo'parazca sj tatazca dvitIyasaMyogAdau sasya luk / magna ityAdau tu saluki kRte 'no vyaJjanasya' 4-2-45 iti upAntyalope karttavye saluk asan bhavati iti nalopArthamAdezakaraNabhANi / pANinau tu sAtparo no vihitaH saMyogazca trayANAmapISTa iti saMyogAdau suluk yadyevaM maGktetyAdau saMyogadvayavivakSA evaM tahi indridrIyiSatItyatra dasya dvitvaM na prApnoti, tatrApi saMyogadvayavivakSAyAM dasyAditvAt / na, - 'na badanam 4 1-5 ityatrAvadhAraNatvAt evaM vyAkhyA kAryA, Adireva badanaM na dviruccate, atra tu nakArApekSayA dakAro'nte'pi yadvA dvitIyasyA'vayavasya saMyogapUrvAvayavAnantarasya grahaNAt / aH sRjidRzo'kiti / 4. 4. 111 // sRjizo: svarAtparo ghuDAdau pratyaye prakAro'nto bhavati 'akiti' kiti tu na bhavati / sraSTA, sraSTum, traSTavyam, astrAkSIt / paratvAdakArAgame sati vRddhiH / trakSyati, draSTA, draSTum draSTavyam, adrAkSIt, drakSyati, sarisraSTi, sarisraSTaH, daridraSTi, daridraSTaH / Gityapi necchantyeke / ghuTItyeva, sarjanam, darzanam / prakitIti kim ? sRSTa, hRSTaH sisRkSata, dikSate / prasajyAzrayaNAtpratiSedhe ghuTIti nAzrIyate, tena sijluco ghuDAditvaM prati varNAzrayatvena sthAnivadbhAvAbhAve'pi kittvaM prati sthAnivadbhAvAt kidAzrayaH pratiSedho bhavati / prasRSTa, asRSThAH, samadRSTa, samadRSThAH / dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye vijJAnAt cehana bhavati / rajjusabhyAm, devadRgbhyAm / / 111 / / T Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + pAda-4, sUtra -112-116 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [ 205 nyA0 sa0-aH sRji0 - prasajyAzrayaNAditi prasajyeti ktvAntaM tata: prasajyapratibedha:, tarhi prasajyaH katham ? satyaM - te lug vA' 3-2-108 iti lope'vyaya saMbandhitvAbhAvAt serlopAbhAve bhaviSyati / ghuTIti nAzrIyate iti - ayamarthaH akiti dhuDAdau pratyaye bhavatIti nAzrIyate iti / tatpratyayeti tasmAd dhAtorchu DAdau pratyaye kAryavijJAnaM, atra tu rajjusRDiti nAmnaH / spRzAdisRpo vA / / 4. 4. 112 // spRzamRzakRpatRpadRpAM supazca svarAtparo ghuDAdau pratyaye pare'kAro'nto vA bhavati akiti / praSTA, spaSTa, spraSTum, spaTu m, spraSTavyam, spaSTavyam, prasprAkSIt, aspAkSat, sprakSyati, spayaMti evaM sraSTA, maTa, kraSTA, kaSTa, traptA, tapta, draptA, dartA, traptA, sapta / dhuTItyeva ? sparzanam, marzanam / akitItyeva ? spRSTaH, pispRkSati // 112 // I hrasvasya taH pitkRti // 4. 4, 113 // ghuTIti nivRttamasaMbhavAt akitIti ca 'sosto Ganipi' iti sUtrAkaraNAt / hrasvAntasya dhAtoH piti kRtpratyaye pare to'nto bhavati / jagat agnicit, somasut, puNyakRt, Agatya, vijitya prastutya, prahRtya / hrasvasyeti kim ? grAmaraNI, AlUya / piditi kim ? citam, stutam / kRtIti kim ? ajuhavuH / grAmaNi kulaM vRtraha kulamityatra tu 'asiddhaM bahiraGgamantaraGga' iti na bhavati / suzuH upazUyetyatrAntaraGgatvAdvizeSavihitatvAcca vRddIrghatvaM ca bhavati / / 113 // nyA0 sa0 - hrasvasyataH- sosto jvanipIti-hasvAntAda'smAdeva suyajoGavanibiti akitkRtsaMbhava ityartha:, yadvA kvipaH pittvavidhAnAt, naiyAsikAH kitAM kRtAM pittvavidhAnamityuttaraM prAhuH, yadi hi kitIti saMbadhyeta tadA pitkaraNaM nirarthakaM syAditi / jagaditi - 'didyut' 5-2-83 iti kriyAzabdo'tra saMjJAzabdastu 'garmeDidve vA' 885 ( uNAdi) iti sAdhuH / zrasiddhaM bahiraGgamiti - ekatra klIbe hrasvo'nyatra na lopaH / ato ma Ane // 4, 4. 114 // vaha Ane pratyaye pare'kArasya mo'nto bhavati / pacamAnaH pavamAnaH, kavacamudvahamAna:, kariSyamANaH, vidyamAnaH / ata iti kim ? zayAnaH, bhuJjAnaH / Ana iti kim ? pacan / purvAntakaraNaM 'mavyasyAH' (4-2-113 ) ityAkAranivRttyartham / / 114 / / AsInaH / / 4. 4. 115 // AsteH parasyAnasyAderokAro nipAtyate / AsInaH, udAsInaH, upAsInaH, zradhyAsInaH / / 115 / / RtAM kitI // / 4. 4 116 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-117-120 RkArAntasya dhAtoH kiti Giti ca pratyaye pare nirdezAt RkArasyaiva sthAne irityayamAdezo bhavati / tIrNam, dIrNam, AstIrNam, vizIrNam , kiti -kirati, girati / bahuvacanaM lAkSaNikasyApi parigrahArtham / cikIrSati, jihIrSati / viDatIti kim ? tarati / / 116 // 'nyA0 sa0-RtAM viDatIra-kArasyaiveti-na tvanekavarNaH sarvasyeti / oSThayAdur // 4. 4. 117 // dhAtoroSThayAdvarNAtparasya RkArasya Diti pratyaye pare urAdezo bhavati, iro'pavAdaH / pUrtaH, pUH, purau, puraH, popUryate, popurati, vuvarSati, bubhUrSati, mumUrSati / dantyoSThayo'pyoSThayaH, tena vuvarSate prAvuvarSati / oSThayAditi kim ? tIrNam / dhAtoriti vizeSaNAdiha na bhavati / samIrNam, viDatItyeva ? niparaNam, nipArakaH, prAvaraNam, prAvArakaH / kecitta upAntyasyApi Rta uramicchanti / pRNamaNoryalupa tasa 'ahanpaJcama'(4-1-107) ityAdinA dIrghatvam / paripUrNaH, marimUrNaH / avizeSanirdezAsavapi saMgRhItam / / 117 / / - nyA0 sa0-oSThyAdur-kecittUpAntyeti-RkArAvayavayogAd dhAturapi RkAraH, * "vizeSaNamantaH' 7-4-113 iti nyAyAt RkArAntatvaM sAmAnyAdhikaraNye ca SaSThI svamate, tanmate tu dhAtoH saMbandhina RkArasya ur tato vyadhikaraNe SaSThItyupAntyaM ca siddham / isAsaH zAso'vyaJjane // 4. 4. 118 // zAsteravayavasyAsaH sthAne'Gi vyaJjanAdau ca viGati pratyaye pare isityayamAdezo bhavati / aGi,-aziSat, anvaziSat, kGiti vyaJjane ziSTaH, ziSTavAn, anuziSTaH, -ziSTvA, anuziSya, ziSyaH, ziSyate, zeziSyate, ziSTaH, ziSThaH, ziSyaH, ziSmaH zAsaH zisityakRtvA pAsa isvidhAnaM yaGlupi zAziSTa ityAdiprayogArtham, anyathA ziSTa ityAdi 'svAt / ayaJjana iti kim ? sazAsatuH, zazAsuH, zAsati / viDatItyeva ? zAstA, zAstram, zAsti // 118 / / nyA0 sa0-isAsa:-ziSTa ityAdIti-yaGa lubantasyApi isAdezaH syAdityarthaH / ko // 4. 4. 111 // zAso'vayavasyAsaH sthAne kvAvisAdezo bhavati / AryazI:, mitrazIH / 116 // nyA0 sa0-kvau-pUrveNaiva siddhe kvAviti pRthakkaraNaM kvau vyaJjanakAryA'nityatvajJApanArthaM, tenA'vyayiti siddhaM, na ca vAcyaM NilUkaH sthAnitvaM 'na sadhi'1-3-52 ityasya avasthAnAt / aangH||4. 4. 120 // prAGaH parasya zAso'vayavasyAsaH sthAne kvAvevesAdezo bhavati / AzIH. AziSau. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-121-122 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane caturtho'dhyAyaH [207 mAziSaH, pUrveNa siddha niyamArtho yogaH / teneha na bhavati-AyurAzAste, AzAsvahe / prAzAsmahe // 120 // nyA0 sa0-prAGa:-kvAveveti-AGa eva kvAviti pratyayaniyamastu na, pUrveNaikayogA'karaNAt , kvau vyaJjanakAryamanityaM ca, tena girau gira ityatra vyaJjanAzritaM na dIrghatvaM rAjanatItyAdau na lopAbhAvazca siddhaH / khoH pvavyaJjane luka / / 4. 4. 121 // pau yakArarahitavyaJjanAdau ca pratyaye yakAsvakArayortuMga bhavati / pugrahaNamapratyayArtham / pau-knopayati, kSamApayati, avyaJjane-banatam, mAtam, Utam, dedivaH zezrivaH, ajejIva, didivAn, didivAsI, didivAMsaH, kaNDUmicchattIti kaNDUyateH kvip / kaNDUH / kaNDuvau / kaNDuvaH, lolaH, bobhUH / lanyuH, pUnvaH, vici tevRdevRDoH suteH, sudeH / / kathaM vRkSavayatIti vRkSa , NilukaH sthAnivattvAt bhaviSyati / yavarjanaM kim ? knUyyate, sevyate / vyaJjana iti kim ? knayitA, devitaa| pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNAt dhAtvavayave na bhavati, vraznakaH / / 121 // kataH kIrtiH // 4. 4. 122 // kRtaNa ityetasya ko ityayamAdezo bhavati / kIrtayati, kIrtayataH, kortayanti, kiitiH| kRta Rdupadezo'cIkRtadityatra RkArazravaNArthaH / ikArAntanirdezo maGgalArthaH // 122 // ___ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI caturthaH pAdaH / / 4 / / iti caturthodhyAyaH / duryodhanorvIpatijaitrabAhu, gRhItacedIzakaro'vatIrNaH / anugrahItuM punarinduvaMzaM zrIbhImadevaH kila bhIma eva // nyA0 sa0-kRtaH kIttiH Rdupadeza iti-ayamarthaH dhAtupAThe kIrtaNiti paThyatAM kimananetyAha-RkAra zravaNArtha iti-yataH 'RvarNasya' 4-2-37 ityatra varNagrahaNasAma rthyAt kIrtyAdezo bAdhyate / nanu kRtaNityatra RkAramapanIya RkAra iti kriyatAm , evaM ca RvarNasyetyatrApi varNagrahaNaM na kAryaM bhavet ? satyaM, kRta iti nirdeze kRte tu kRtait vA gRhyate iti saMdehaH syAt / ityAcArya0 caturtho'dhyAyaH / gRhItacedIzakara-iti pANDavabhImapakSe cedIzo duHzAsanastaddhasto hi bhImena kRttaH, dvitIyapakSe tu cedIzo DAhAlIyaH karNaH sa gRhItakaro gRhItarAjadeyabhAgaH, tasmAddhi mAlaveze suvarNamaMDavikAM bhImadeva AninAya / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / atha paJcamo'dhyAyaH prathamapAdaH / A tumo'tyAdiH kRt // 5. 1. 1 // dhAtovidhIyamAnastyAdivajito vakSyamANaH pratyayastumamabhivyApya kRtsaMjJo bhavati / ghanaghAtyaH, udake vizIrNam, gokSayo vrajati / pratyAdiriti kim ? praNiste / kRtpradezAH"lika kRtau nAmni" (5-1-71) ityevmaadyH||1|| nyA0 sa0-ahaM A tumo'tyAviH kRta-ghanaghAtya iti-atra kRtsaMjJAyAM 'kAraka kRtA' 3-1-68 iti samAsaH / udakevizIrNamili-atra 'ktena' 3-1-62 iti samAsaH, 'tatpuruSe kRti' 3-2-20 ityalupU / godAya ityatra tu 'Da-syuktaM kRtA' 3-1-46 iti saH / bahulam // 5.1.2 // adhikAro'yam / kRtpratyayo yathA niviSTArthAvaranyatrApi bahulaM bhavati / pAdAbhyAM hriyate-pAdahArakaH, gale copyata iti-galecopakaH, muhyatyanenA''tmeti-mohanIyaM karma, snAti teneti-snAnIyaM cUrNam, evaMyAnIyo'zvaH / dIyate tasmai iti-zAnIyo'tithiH, saMprAyo'smA iti-saMpadAnam , evaM-spRhaNIyA vibhUtiH / samAvartate tasmAditi-samAvartanIyo guruH, evamuddhajanIyaH khalaH / tiSThantyasminniti-sthAnIyaM nagaram, evaM-zayanIyaH palyaH // 2 // nyA0 sa0-bahulam-arthAderiti-AdipadAdupapadadhAtU gRhyate / spRhaNIyA vibhUtiriti-spRhyate'syai spRhaNIyA vibhUti: karmatApannA spRhyata ityarthaH, vyApyasya 'spApya' 2-2-26 iti vA saMpradAnaH saMjJA / / kartari / / 5.1.3 // . kRtpratyayo'vizeSanirdezamantareNa katari bhavati / kArakaH, kartA, paJcaH, nndnH|3| vyANye ghura-kelima-kRSTapacyam / / 5. 1. 4 // 'ghara kelima' ityetau pratyayau kRSTapacyazabdazca vyApye kartari bhavatIti veditavyam / gharo vakSyate / kelimo'ta eva vacanAt jJAyate, kRSTapacye yazca / bhajyate svayameva- maGguraM kASTham, evaM-bhiduraH kuzUlaH, chidurA rajjuH / mAsa-midi-vidA kartava ghuraH karmakaturasaMbhavAta, bhAsate ityevaMzIlo-bhAsuraH, evaMmeduraH, viduraH / kecicchidi-midorapi kartari gharamicchanti-"doSAndhakArabhiduro" dRptAsvikSazciduraH iti / pacyante svameva-kvelimA mASAH, evaM-bhidelimAstaNDulAH / kRSTe pacyante svayameva-kRSTapacyAH zAlayaH // 4 // nyA0 sa0-vyApye ghura0-kelimo'ta eva vacanAditi-vihAvisApacibhidyAdeH kelimaH' 354 (uNAdi) iti auNAdiko niyatadhAtuviSayo'yaM tu sarvaviSaya ityAha / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra 5-6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 209 saMgate'jaryam / / 5. 15 // saMgamanaM saMgatam, tasmin kartaryabhidheye naJpUrvAjJjIryateryapratyayo nipAtyate / na jIryatIti- ajaryamAryasaMgatam, "mRgairajaryaM jarasopadiSTam" ( raghu0 sa018, zlo0-7 ) / sAmAnyavizeSabhAvena cobhayorapi prayogo bhavati - " tena saMgatamAryeNa rAmAjayaM kuru drutam " "jaryaM saMgataM no'stu" / saMgata iti kim ? ajaraH paTaH, ajaritA kambalaH / kartarItyevaajAyaM saMgatena // 5 // nyA0 sa0 - saMgate'ja0 - krayAdikasya jRzo nipAtanaM na dRSTamityAha- jIryatIti / rucyA -'vyathya-vAratavyam / / 5. 1. 6 // ete kartari nipAtyante / rocaternaJpUrvAt vyathatezca kyap pratyayo, vasatestu tavyaN nipAtyate / rocate iti - rucyo modako maMtrAya / na vyathate ityavyathyo muniH / vasatItivAstavyaH || 6 || bhavya - geya-janya- ramyA -''pAtyA''plAvyaM navA // 5.1.7 // ete kartari vA nipAtyante / bhAvakarmaNoH prAptayoH pakSe kartari vidhAnArthamidam / mRgAyati- ramayatibhyo yo yaH pratyayo yazca janerAGpUrvAbhyAM ca pati-plubhyAM dhyaN sa kartari vA nipAtyate / bhavatya sAviti bhavyaH, pakSe- bhvymmen| gAyatIti-geyo mANavakaH sAmrAma, geyAni mAraNavakena sAmAni / jAyate'sAviti - janyaH, janyamanena / ramayatyasau- ramyaH, ramyate - ramyaH / Apatatyasau - zrApAtyaH, zrApAtyamanena / Aplavate'sau - AplAvyaH, zrAplAvyamanena ||7|| I pravacanIyAdayaH / / 5.1.8 // pravacanIyAdayaH kartaryanIyapratyayAntA vA nipAtyante / pravakti prazna te vA- pravacanIyo guruHzAsanasya, pravacanIyaM guruNA zAsanam / upatiSThata iti upasthAnIyaH ziSyo guroH, upasthAnIyaH, ziSyeNa guruH / evaM ramayatIti ramaNIyo dezaH / madayatIti - madanIyA yoSit / dIpayatIti-dIpanIyaM cUrNam / mohayatIti mohanIyaM karma / jJAnamAvRNotItijJAnAvaraNIyam / evaM darzanAvaraNIyam ||8|| zliSa-zI-sthA-''sa-vasa-jana- ruha-ja-bhajeH ktaH // 5.1.1 // ebhyaH ktapratyayo yo vihitaH sa kartari vA bhavati / zliS- AzliSTaH kAntAM kAmukaH, AzliSTA kAntA kAmukena, prAzliSTaM kAmukena / zIGatizayito guru ziSyaH, atizayito guruH ziSbeNa, atizayitaM ziSyeNa / sthA-upasthito guru ziSyaH, upasthito guruH ziSyeNa, upasthitaM ziSyeNa / As-upAsito guru ziSyaH, upAsito guruH ziSyeNa, upAsitaM ziSyeNa / vas - zranUSito guru bhavAn, anUSito gururbhavatA, anUSitaM bhavatA / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] bRhadvRtti-laghu-yAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-10-11 jan anujAto mANavako mANavikAm , anujAtA mANavikA mANavakena, anujAtaM mANavakena; vijAtA vatsaM gauH, vijAto vatso gavA, vijAtaM gvaa| ruha-ArUDho vRkSaM bhavAn, prArUDho vRkSo bhavatA, ArUDhaM bhavatA / ju-anujIrNo vRSalI caitraH, anuprApya jIrNa ityarthaH, anujIrNA vRSalI caitreNa, anujIrNaM catraNa / bhaja-vibhaktA bhrAtaro riktham , vibhaktaM bhrAtRbhI riktham , vibhaktaM bhrAtRbhiH / / akarmakA api hi dhAvata upasargasambandhAt sakarmakA bhavantIti zIDAdigrahaNam , anyathA'karmakatvAduttareNaiva siddham / zliSa-bhajI kevalAvapi sakarmakau // 9 / / nyA0 sa0- zliSazIG-anupUrvo z2a prAptyupasarjane jaraNe varttate, janistu jananopasarjanAyAM prAptAviti bhedH| prArambhe / / 5.1.10 // Arambhe-AdikarmaNi bhUtAditvena vivakSite vartamAnAd dhAtoryaH kto vihitaH sa kartari vA syAt / prakRtaH kaTaM bhavAn, prakRtaH kaTo bhavatA, prakRtaM bhavatA / prabhukta prodanaM caitraH, prabhukta modanazcaitreNa, prabhuktaM caitreNa // 10 // nyA0 sa0-Arambhe-bhUtAditvena vivakSate iti-AdizabdAd vartamAnatvabhaviSyattvayorapi parigrahaH, yathA jJAtumArabhate prajJAtaH,kaSituM prArapsyate prakaSTaH / gtyrthaa-'krmk-pib-bhujeH|| 5. 1. 11 // bhUtAdau yaH kto vihitaH sa gatyarthebhyo'karmakebhyazca dhAtubhyaH piba-bhujibhyAM ca kartari vA bhavati / gatyartha-gato maitro grAmam, gato maitreNa grAma, gataM maitreNa; yAtAste grAmam, yAtastamaH, yAtaM tH| akarmaka-Asito bhavAn, zayito bhavAn, AsitaM bhavatA, zayitaM bhvtaa| sakarmakA prapyavivakSitakarmANo'karmakAH, tena paThito bhavAna, evaM-prakhyAta', viditH| avivakSitakarmabhyo necchantyeke, tanmate- kRto devadattaH hRto devadattaH' ityAdi kartari na bhavati / kAla-bhAvA-'dhvabhizca karmabhiH sakarmakA prapyakarmakA uktAH, tena trairUpyaM bhavati-supto bhavAn mAsam, supto bhavatA mAsaH, suptaM bhavatA mAsam; evam - 'prodanapAkaM supto bhavAn' ityAdi / piba-payaH pItA gAvaH, idaM gobhiH pItam, iha gobhiH piitm| bhuji-annaM bhuktAste, idaM tairbhuktam, iha tairbhuktam / / 11 / / nyA0 sa0-gatyarthAka0-kAlabhAvA'dhvabhizceti-upalakSaNatvAddeza ityapi jJeyaM, tena supto bhavAn kurUnityAdi draSTavyam / tena trairUpyaM bhavatIti-'kAlAdhva' 2-2-42 ityA. dinA yugapatsakarmakatvamakarmakattvaM cokta, tenAkarmakatvAt kartari bhAve ca sakarmakAt karmaNi prayoga iti trairUpyam / supto bhavAnmAsamiti-atra yAvatA karmasaMjJA tAvatA karmaNi dvitIyA, yAvatA tva'karmasaMjJA tAvatA kartari ktaH / .. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-12-16 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [211 adyarthAccAdhAre // 5. 1. 12 // adyarthAta-AhArAta dhAtorgatyarthA'karmaka-piba bhujezca yaH ktaH sa AdhAre vA bhavati / idameSAM jagdham, idaM tairjagdham, iha tairjagdham / idameSAmabhyavahRtam, idaM tairabhyavahRtam , iha tairabhyavahRtam / idaM teSAmazitam, idaM tairazitam iha tairazitam / Arambhe tu kartaryapi bhavati-iha te annaM prAzitAH, iha te madhu praloDhAH / gatyarthAdibhyaH khalvapiidaM teSAM yAtam, idamaheH sRptam, idameSAmAsitam, idameSAM zayitam / idaM gavAM pItam / idaM teSAM bhuktam / pakSe kartRkarma-bhAveSu pUrvANyevodAharaNAni // 12 // __nyA0 sa0-adyarthAccA0-nanvidaM tairjagdhamityAdau AdhArA'bhAvAtkarmaNi svayameva kto bhaviSyati kiM vikalpeneti ? na, takrakauNDiyanyAyenAdhAra eva ebhyaH ktaH syAt yathA 'gatyarthAt kuTile' 3-4-11 ityatra yaGa / pUrvANyevodAharaNAnIti-'gatyarthA'karmaka' 5-2-11 iti sUtre darzitAni / kvA-tumam bhAve / / 5. 1. 13 // veti nivRttam, 'vatvA tum pram' ityete pratyayA bhAve dhAtvarthamAtre veditavyAH / kRtvA bajati, katuM vrajati, kAraM kAraM brajati; cauraMkAramAkozati, atiSivedaM bhojayati // 13 // nyA0 sa0-ktvAtuma0-veti nivRttmiti-kaarknivRtteH| bhImAdayo'pAdAne // 5. 1. 14 // bhImAdayaH zabdA apAdAne sAdhavo bhavanti / bibhyatyasmAditi-bhImaH / evaMbhISmaH, bhayAnakaH, caruH, samudraH, sra vaH, saka, rakSaH, saMkasakaH, khalatiH / uNAdipratyayAntA ete "saMpradAnAccAnyatroNAdayaH ( 5-1-15 ) iti niSedhenAprAptA nipAtyante / / 14 / / saMpradAnAccAnyatroNAdayaH / / 5. 1. 15 // saMpradAnAdapAdAnAccAnyatra kArake bhAve coraNAdayaH pratyayA bhavanti / kRttvAta kartaryeva prAptAH karmAdiSvapi kathyante / karotIti-kAraH, vAtIti - vAyuH, kaSito'sAvivi karmaNi-kaSiH, tanyate'sAviti-tanuH, Rcanti tayeti-Rk, vRttaM tatreti-vartma, caritaM tatreti-carma / / 15 / / asarUpo'pavAde votsargaH prAk kteH|| 5. 1. 16 // itaH sUtrAdArabhya "striyAM ktiH" (5-3-91) ityataH prAk yo'pavAdastadviSaye'pavAdenAsamAnarUpa utsarga autsargikaH pratyayo vA bhavati / avazyalAvyam, avazyalavitavyam, avazyalavanIyam / jJaH, jJAtA, jJAyakaH / nandanaH, nandakaH, nandayitA / prasarUpa iti kim ? dhyaNi yo na syAt-kAryam, uviSaye'N na syAt-godaH / 'anu Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-17-20 bandho'prayogI' iti sArUpyameva / prAk kteriti kim ? kRtiH, citiH, rakSitam, rkssnnm|| ghanAdirna bhavati; cikIrSA, jihIrSA, ktirna bhavati ; ISatpAnaH, supAnaH, duSpAnaH, khala na . bhavati / apavAdatyAdiviSaye tu asarUpo'pyutsargatyAdinaM pravartate iti "zru-sada" (5-2-1) ityAdisUtra vAgrahaNena jJApayiSyate / / 16 / / nyA0 sa0-asarUpopa0-apodyate heThyate utsargo'neneti vyajanAd ghatra / utsarga iti-utkramyA'pavAdaM sRjyate vidhIyata iti ghana / nanvatra vA grahaNaM kimarthaM yato'pavAdo vizeSavidhAnAdatsargastU pakSe asmAd vacanAd bhaviSyati ? satyaM,-vA grahaNA'bhAve sarvo'pyUtsargo'pavAde eva pravartate tataH kartetyAdau apavAdaviSayAbhAvAt tRjAdirna syAt / jJAtetyAdau tvapavAdasya kasya darzanAt syAt ? autsagika iti-utsarjanamiti yadA bhAve ghana tadA prayojanArthe ikaN , yadA tu karmaNi ghana tadA vinayAdibhyaH svArthika ikaN / apavAdatyAdiviSaye viti-atra sUtre kRdvizeSA'nabhidhAnAttyAdirapi prApnoti / vAgrahaNeneti-yadyenApavAdatyAdiviSaye'sarUpa utsargastyAdiH syAt tadA ki tatra vAkaraNenetyarthaH ? RvarNa-vyaJjanAd dhyaNa // 5. 1. 17 // RvarNAntAd vyaJjanAntAcca ghAtoya'Na pratyayo bhavati / kAryam, hAryama; pAkyam , vaakym| NakAro vRddhyarthaH / ghakAra: "kte'niTa:0" ( 4.1-111 ) ityatra vizeSaNArthaH / / 17 / / pANi-samavAbhyAM sRjaH // 5. 1. 18 // pANipUrvAt samavapUrvAcca sRjeya'Na pratyayo bhavati / RdupAntyakyapo'pavAdaH / pANibhyAM sajyate-pANisA rajjuH, samavasRjyate iti-samavasaryaH / pAriNa-samavAbhyAmiti kim ? sajyam , saMsRjyam / 'samava' iti samudAyaparigrahArthaM dvivacanam / / 18 / / nyA0sa0-pANisama0-kyapopavAda iti-pUrveNa siddhe kimarthama'syArambha ityaashngkaa| uvarNAdAvazyake // 5. 1. 11 // avazyasya bhAvo'vazyaM bhAva iti vA akatri-Avazyakam, tasmin dyotye uvarNAntAd dhAtordhyaN bhavati / lAvyam, pAvyam, yanniyogAt kartavyamarthaprakaraNAdinA nizcitaM tatrAyaM pratyayaH / lAvyamavazyam, pAvyamavazyam, avazyalAvyam, avazyapAvyam, anAvazyaMzabdenApi avazyaM bhAvo dyotyate, mayUravyaMsakAditvAcca smaasH| avazyastutya iti paratvAt kyap / prAvazyaka iti kim ? lavyam, pavyam / / 16 / / nyA0 sa0-uvarNAdA0-arthaprakaraNAdineti-avazyamAdizabdamantareNe tyartha / avazyaMbhAvo dyotyate iti-yathA vyatilunate ityAdau AtmanepadenApi kriyAvya tihAre vyatizabdaprayogaH tathA'trApi ghyaNA dyotite'pya'vazyaMbhAve'vazyaMzabdaprayogaH / Asu-yu-vapi-rapi-lapi-trapi-Dipi-dabhi-camyAnamaH // 5. 1. 20 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-21-24 ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [213 pAGpUrvAbhyAM sunoti-namibhyAM yautyAdibhyazca dhAtubhyo dhyaN bhavati, yApavAdaH / yAvyam , vApyam , rApyam, lApyam , abhilApyam , apatrApyam , Depyam / dabhiH sautro bandhane vartate, dAbhyam, avadAbhyam , AcAmyam , pAnAmyam , namirantarbhUtaNyarthaH sakarmakaH, akarmakA api hi dhAtavo Nyartha vartamAnAH sakarmakA bhavanti, yathAnemi nmnti| DipeH kuTAditvAd ye guNo na labhyata iti dhyaNa vidhIyate / Anamenecchantyeke // 20 // nyA0 sa0-prAsayu0-dabhiH sautra iti-dambhestu dambhyamiti / AcAmyamiti-kevalasya 'mo'kami' 4-3-55 iti vRddhipratiSedhe ghyaNi ye vA na vizeSa iti sopasargasyodAharaNaM, nanu Dipe: 'zakita ki' 5-1-29 iti yapratyaye'pi Depyamiti bhaviSyati kimatra grahaNena ? ityAha-DipeH kuTAdItyAdi / vA''dhAre'mAvasyA // 5. 1. 21 / / amApUrvAd vasaterAdhAre ghyaNa pratyayo dhAtoH pakSe hrasvazca nipAtyate / pramAzabdaH sahArthaH, saha vasato'syAM sUryA-candramasAviti-amAvasyA amAvAsyA vA rUDhayA tithivizeSaH / pakSe yamakRtvA hrasvanipAtanam "azcAmAvAsyAyAH" ( 6-3-103 ) ityatraikedazavikRtasyAnanyatvAdamAvAsyAzabdena amAvasyAzabdasyApi grahaNArtham // 21 // nyA0 sa0-vAdhAre'mA-pakSe yamakRtveti-vAdhAremAvaso ya iti kriyatAM ghyaNa tu vAgrahaNAdAdhAre'pi bhaviSyatIti bhAvaH / amAvasyAzabdasyApIti-anyathA yadhyaNantayora'tyantabhedAt yAntasya grahaNaM na syAt / saMcAyya-kuNDapAyya-rAjasUyaM krato // 5. 1. 22 // ete katAvabhidheye dhyaNantA nipAtyante, AdhAre karmaNi vA, nipAtanAdevAyAdezadIrghatve api bhavataH / saMcIyate somo'smina saMcoyate vA'sAviti-saMcAyyaH kratuH, saMceyo'nyaH / kuNDaiH poyate somo'smin kuNDaiH pIyate iti vA-kuNDapAyyaH kratuH, sasomako hi yAgaH kratuH, kunnddpaano'nyH| rAjA sUyate'smin rAjA vA sotavya iti- rAjasUyaH kratuH // 22 // praNAyyo niSkAmA- sammate // 5. 1, 23 / / prapUnniyateya'Na AyAdezazca nipAtyate, niSkAme'saMmate vA'bhidheye / praNAyyo'ntevAsI. viSayeSvanabhilASa ityarthaH, praNAyyazcauraH, sarvalokAsammata ityarthaH, prnneyo'nyH|23| dhaayyaa-paayy-saannaayy-nikaayymRng-maan-hvi-nivaase||5.1.24|| dhAyyAdayaH zabdA RgAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM ghyaNantA nipAtyante. nipAtanAdeva ca sarvatrAyAdezaH / dadhAteRci-dhIyate samidagnAvanayeti-dhAyyA Rk, rUDhizabdatvAta kAzcideva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-25-29 / Rca ucyante, anyatra dheyaa| moyate yena tammAnam, tatra mATha AvipatvaM ca, mIyate teneti- pAyyaM mAnam, meyamanyat / saMpUrvAnnayatehaviSi samo dIrghatvaM ca, sAnnAyaM haviH, ayamapi rUDhizabdatvAddhavivizeSe'vatiSThate, saMneyamanyat / nipUrvAcinotenivAse AdikatvaM ca / nikAyyo nivAsa: niceyamanyat / / 24 // paricAyyopacAyyA-''nAyya samUhya-cityamagnau / / 5. 1. 25 // ete'gnau nipAtyante, paryupapUrvAccinoteya'Na prAyAdezazca / paricIyata itiparicAyyo'gniH, evamupacAyyaH, pariceyaH, upaceyo'nyaH / AGpUrvAnnayateya'N AyAdezazca / gArhapatyAdAnIyate ityAnAyyo dakSiNAgni, sa hyAhavanIyena saha ekayonirevocyate, Aneyo'nyaH / kecidagnivizeSAdanyatrApyanityavizeSa icchanti-mAnAyyo godhuk, anitya ityarthaH / saMpUrvAd vaheya'Na UtvaM ca vazabdasya. samuhyata iti-samUhyaH, anyaH saMvAhyaH / anye tu saMpUrvAdragnAveveti niyamArtha ghyaNaM nipAtayanti, agneranyatra sahitavya ityeva / vahestu tanmate'gnAvapi saMvAhya iti bhavati / cinoteH kyap , cityo'gniH, ceyo'nyaH // 25 // nyA0 sa0-paricAyyo0-ekayonireveti-AhavanIyo'gnidakSiNAgnizca nirvANo gArhapatyAdevAnIyete, ato dvAvapyekayonI gArhapatyAgnistvaraNinirmanthanAdevotpAdya iti na sa AnAyyaH / yAjyA daanrci|| 5. 1. 26 // yajeH karaNe dhyaN nipAtyate, dAnaya'bhidheyAyAm / ijyate'nayeti-yAjyA, 'tyajyaj-pravacaH" (4-4-118) iti gatvAbhAvaH // 26 // tAvyA-'nIyau // 5. 1. 27 // dhAtoH parau 'tavya anIya' ityetau pratyayau bhavataH / zayitavyam, zayanIyam; vastavyam; vasanIyam , kartavyam, karaNIyaM bhavatA, kartavyaH karaNIyaH kaTaH // 27 // ya ecA''taH / / 5. 1. 28 / / RvarNa-vyaJjanAntAt dhyaNo vihitatvAta pariziSTAta svarAntA pAtoryaH pratyayo bhavati, antyA''kArasya caikAro bhavati / ditsyam, dhitsyam, ceyam, jeyam, neyam, zeyam , navyam, havyam, lavyam, bhavyam / eccAtaH-deyam, dheyan // 28 // zaki-taki cati-yati-zasi-sahi-yaji bhaji-pavargAt // 5. 1. 21 // zakyAdibhyaH pavargAntebhyazca dhAtubhyo yaH pratyayo bhavati, dhyaNo'pavAdaH / zakyam , takyam, catyam , yatyam , zasyam , sahyam , yajyam , bhajyam / pavarga-tapyam , labhyam , gamyam / yajeH "tyaja-yaj-pravacaH' (4-1-110) iti pratiSedhAva bhajezva bAhulakAd dhyaNapi-yAjyam , bhAgyam / yaji-bhajimyAM necchntyeke| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-30-33 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 215 kathamasinA vadhyo'sivadhyaH, muzalavadhyaH ? "na janabadhaH" ( 4-3-54 ) iti vRddhipratiSedhe dhyaNA bhaviSyati / / 29 // nyA0 sa0-zakitaki tyajayapravaca iti pratiSedhAditi-anyathA dhyaNapratyayA'bhAvAt prAptireva nAsti / yama-mada-gado'nupasargAt // 5. 1. 30 // upasargarahitebhya ebhyo yaH pratyayo bhavati / yamyam, madyam, gadyam / anupasargAditi kim ? AyAmyam , pramAdyam , nigAdyam / pavargAntatvAt siddhe yamo niyamAthaM vacanam - anupasargAdeva yathA syAt / bahulavacanAnmAdyatyaneneti-madyaM karaNe'pi, niyamyamiti ca sopasargAditi // 30 // nyA0 sa0-yamamada0-anupasargAdeveti-anupasargAdyama eveti viparItaniyamastu na 'na zakitaki' 5-1-26 ityatra pavargagrahaNAt / carerAGastvagurau / / 5. 1. 31 / / anupasargAccarerAGpUrvAt tvagurAvarthe yo bhavati / carya bhavatA, caryo dezaH, pAcarya bhavatA, prAcaryo dezaH / AGastviti kim ? abhicAryam / agurAviti kim ? AcAryo guruH // 31 // varyopasaryA 'vadya-paNyamupeyartumatI-gadya vikraye // 5. 1. 32 // varyAdayaH zabdA upeyAdiSvartheSu yathAsaMkhyaM yAntA nipAtyante / vRNAterye-varyA, upeyA ced bhavati / zatena varyA, sahasraNa varyA kanyA, saMbhaktavyA maitrImApAdanIyeti yAvat ; vRtyA'nyA, vRNoteH kyap strIliGganirdezAdiha na bhavati-vAryA RtvijaH / anyastu"sugrIvo nAma varyo'sau bhavatA cAruvikramaH" (bhaTTiprayogaH) iti prayogadarzanAt puMliGgaDapIcchati, sAmAnyanirdezAt tadapi saMgRhItam , zatena varyaH, sahasraNa varyaH / upapUrvAt sarteryeupasaryA, RtumatI cet / upasaryA gauH, garbhagrahaNe prAptakAletyarthaH, anyatra upasAryA zaradi mthuraa| naapUrvAd vaderye-pravacaM, gahya cet / pravadya pApam , avadyA hiMsA, gotyarthaH, anudyamanyat / kathamavAdyA? vanirupapadAt ghyaNa, pazcAnnasamAsaH / paNeryepaNyaM, vikreyaM cet / paNyaH kambalaH, paNyA gauH, vikrayetyarthaH, anyatra pANyaH sAdhuH / / 32 / / nyA0 sa0-varyopa0-zatena varya iti-yastu vareNyaparyAyaH tasya varaNa ityasmAt NijantAt siddhiH / anudyama'nyaditi-yattu anUdyamiti tada'nuvadanaM anUt , anUdi sAdhu 'tatra sAdhau' 7-1-15 iti yH| svaami-vaishyeyH|| 5. 1. 33 // arteH svAmini vaizye cAbhidheye yo nipAtyate / aryaH svAmI, aryo vaishyH| .. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-34-38 svAmi-vaizya iti kim ? AryaH // 33 // nyA0 sa0-svAmivaizye'ryaH--nipAtanasyeSTaviSayatvAt saMjJAyAmeva nipAtanam / vahya karaNe / / 5. 1. 34 // vaheH karaNe yo nipAtyate / vahanti teneti-vahya zakaTama, vAhyamanyat // 34 / / nAmno vadaH kyapa ca // 5. 1. 35 // anupasargAditi vartate, anupasargAnAmnaH parAd dhadeH kyap yazca pratyayau bhavataH / brahmodyam , brahmavadyam ; satyavadyam , satyodyam / nAmna iti kim ? vAdyam / anupasargAdityeva ? pravAdyam , anuvAdham / kakAraH kitkAryArthaH, pakAra uttaratra tAgamArthaH // 35 // hatyAbhUyaM bhAve // 5. 1.36 // anupasargAnAmnaH parau 'hatyA bhUya' ityetau bhAve kyabantau nipAtyete / hanteH strIbhAve kyA takArazcAntAdezaH / brahmaNo vadhaH-brahmahatyA, bhrUNahatyA, daridrahatyA, shvhtyaa| bhavatenaMpusake bhAve kyap / brahmabhUyaM gataH, devabhUyaM gataH, brahmatvaM devatvaM gata ityarthaH / bhAva iti kima ? zvaghAtyA vRsslii| nAmna ityeva ? hatiH, dhAtaH, bhavyam / hanterbhAve dhyaN na mavasyanabhidhAnAta, tathA ca bahulAdhikAraH / anupasargAdityeva ? upahatiH, prabhavyam // 36 // nyA0 sa0-hatyAbhUyaM-hatyA ca bhUyaM ceti vAkyaM kArya, bhUyasya napuMsake nipAtanajJApanArtham / kyabantAviti-cAnukRSTatvAt yo nA'nuvartate / brahmaNo vadha iti-saMbandhe SaSTho akarmakasya vivakSaNAt / hatiriti-'sAtiheti' 5-3-64 iti nipAtanabAdhanArthaM zvAdibhyaH ktiH / tathA ca bahulAdhikAra iti-etadarthameva bahulAdhikAro'nuvartate ityarthaH / agnicityA // 5. 1. 37 // agneH parAccinoteH strIbhAve kyap nipAtyate / agnezcayanamagnicityA / / 3 / / kheya-mRSodya // 5. 1. 38 // anupasargAditi nAmna iti ca nivRttam / kheya mRSodya' ityeto kyabantau nipAtyete / khaneya'No'pavAdaH kyap , antyasvarAderekArazca / khanyata iti-kheyam , nikheyam , utkheyam / mRSApUrvAd vavateH pakSe ye prApte nityaM kyap / mRSodyate-mRSotram / nAtra bhAva eveti yogavibhAgaH / / 3 / / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 36-42 ] zrIsiddhahema candrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 217 0 nyA0 sa0 - kheyamRSo 0 - nivRttamiti nipAtanasyeSTaviSayatvAt / nikheyamiti- dyotakatvAt nyAdiprayoge'pi bhavati / kupyabhidyodaya - sidhyatiSya-puSya yugyA ''jya-sUrya nAmni / / 5. 1. 31 // ekyabantAH saMjJAyAM nipAtyante / gupeH kyap AdikatvaM ca dhane'rthe / gopyate taditi - kupyaM dhanam, gopyamanyat / bhiderujbhezca nade'bhidheye kyap ujjherghatvaM ca / bhinatti kUlAni iti - bhidyaH, ujjhatyudakam - uddhyaH, anyatra - bhettA, ujjhitA / sidhi- tviSi-puSibhyo nakSatre'bhidheye kyap tviServalopazca / sidhyanti tveSanti puSyanti asmin kAryANIti sidhyaH, tiSyaH, puSyaH, anyatra - sedhanaH, tveSaNaH, poSaNaH / yujeH kyap gatvaM ca vAhane'bhidheye / yuJjanti taditi-yugyaM vAhanaM gajAzvAdi, yogyamanyat / AGa pUrvAdajerdhRte'rthe kyap / AJjantyaneneti - AjyaM ghRtam, AJjanamanyat / sarteH kyap RkArasyor, suvatervA kyap rAntazva devatAyAm / sarati suvati vA karmasu lokAnitisuryo devatA / bahulAdhikArAnipAtanasAmarthyAd vA'nukto'pi nipAtaneSu kArakavizeSo gamyate / / 39 / / dR-vRg-stu-juSeti-zAsaH / / 5. 1. 40 // ebhyaH kyap bhavati / dR-AdRtyaH / vRg - prAvRtyaH / vRGastu vAryA- RtvijaH / stu- stutyaH, avazyastutyaH / juS- juSyaH / etIti iNikorgrahaNam / ityaH, adhItyaH / prayateriGazca na bhavatiupeyam, adhyeyam / iko'pyadhyeyamityeke / Iyaterapyupeyamiti bhavati / zAs- ziSyaH, AzAsestu "AzAsyamanyat punaruktabhUtam " ( raghuvaMze ) iti / katham "anivAryo gajairanyaiH svabhAva ica dehinAm / " iti, saMbhavateranyatrApi vRG // 40 // nyA0 sa0-dRvRg - iNiko grahaNamiti - iGastu parasmaipadyAdAdikasAhacaryAt nirAsaH / AzAsyamanyaditi -AGa : kvAveveti niyamAnna ziSAdezaH / RdupAntyAdakapi-vRdRcaH / / 5. 1. 41 // RkAropAntyAd dhAtoH kRSi-vRti RcivajitAt kyap bhavati / vRtyam, vRdhyam, gRdhyam, zRdhyam / akRpi cahaca iti kim ? kalpyam, cartyam, arcyam / / 41 / / kR-vRSi- mRji-zaMsi guhi duhi japo vA / 5. 142 // ebhya kyap vA bhavati / kRtyam, kAryam, vRSyam, varNyam, mRjyam, mArgyam, zasyam, zaMsyam, guhyam, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-43-45 gohyam, duhyam, dohyam / japyam, jApyam, japerapi kyababhAvapakSe dhyaN vikalpasAmarthyAt / 42 // __ nyA0 sa0-kRvRSi-kyaba'bhAvapakSe dhyaNiti-'zakitaki' 5-1-29 iti yA pratyaye tu vishessaa'bhaavH|| ji-vipU-nyo hali-muJja-kalke // 5. 1. 43 // jayatevipUrvAbhyAM ca pU-nIbhyAM yathAsaMkhyaM hali-muJja-kalkeSu karmasu vAcyeSu kyapa pratyayo bhavati / mahaddhalaM haliH / muJjastRNavizeSaH / kalkastriphalAdInAm / jIyate nipuNenetijityA jityo vA haliH / pUG pUg vA-vipavitavyo vipUyo mujaH / pUgo necchantyeke / vinetavyastailAdinA madhye iti-vinIyaH kalkaH / hali-muja-kalka iti kim ? jeyam , vipavyam , vineyam // 43 / / nyA0 sa0-jivipUnyo0-tailAdinA madhye iti-tailAdinA katmino madhye vine. tavyaH, ko'rthaH ? prApayitavyaH, yadvA madhye vartamAnena tailAdinA utkarSaM vinetavyaH / padA- svairi-bAhyA-pakSye grhH|| 5. 1. 44 // vibhaktyantaM padam , asvairI paratantraH, bAhyA bahivA, pakSyo varyaH, ezvartheSu grahaH kyap bhavati, dhyaNo'pavAdaH / pragRhyate-vizeSeNa jJAyate pragRhya padam, yat svareNa na saMdhIyate-agnI iti / avagRhyate-nAnAvayavasAt kriyate-avagRhya padam / asvairiNi-gRhyAH kAminaH, rAgAdiparatantrA ityarthaH / bAhyAyAM-grAmagRhyA zreNiH, nagaragRhyA senA, bAhya tyarthaH, strIliGganirdezo linggaantre'nbhidhaankhyaapnaarthH| pakSyetvadgRhyaH, madgRhyaH, "guNagRhyA vacane vipazcitaH" (kirAte), tatpakSAzritA ityarthaH / eNviti kim ? grAhya vadhaH / / 44 / / nyA0 sa0-padAsvairi0-pragRhyapadamiti-paraiH svareNA'saMghIyamAnasya padasya pragRhyamiti saMjJA vihitA / nAnAvayavasAkriyate iti-yathA pacatItyatra pac zav tiv itya:vayavAH / bhRgo'saMjJAyAm // 5. 1. 45 // bhRgo dhAtorasaMjJAyAM kyap bhavati / bhriyate-mRtyaH, poSya ityarthaH / prasaMjJAyAmiti kim ? bhAryo nAma kSatriyaH, bhAryA patnI / nanu ca saMjJAyAmapi striyAM bhRgo nAmni" (5-3-98 ) iti kyabasti, yathAkumArabhRtyA ? na-tasya bhAva eva vidhAnAt / / 45 / / nyA0 sa0-bhRgosaM0-kumArapoSaNapratipAdakaM zAstramapyupacArAt kumArabhRtyA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-46-51 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [219 samo vA // 5. 1. 46 // saMpUrvAd bhRgaH kyap vA bhavati / saMbhRtyaH, saMbhAryaH / / 46 / / te kRtyAH / / 5. 1. 47 // te-'dhyaNa tavya anIya ya kyap' ityete pratyayAH kRtyasaMjJA bhavanti / kRtyapradezA:"tat sApyA'nApyAta karma-bhAve kRtya-kta khalAzca' (3-3-21) ityAdayaH // 47 // Naka-tRcau // 5. 1. 48 // dhAtoH parau Naka-tRcau pratyayau bhavataH, kRttvAt kartari / pAcakaH, paktA; pAThakaH, ptthitaa| NakAro vRddhayarthaH, cakAra: "trantyasvarAdeH" (7-4-43) ityatra sAmAnyagrahaNAvighAtArthaH / / 48 // ___ nyA0 sa0 - NakatR-sAmAnyagrahaNAvighAtArtha iti-anyathA * niranubandhA0 * iti nyAyAt tRc eva grahaH syAt na tu tRnaH / ac // 5. 1.41 // dhAtorac pratyayo bhavati, kRttvAt kartari / karaH, haraH, pacaH, paThaH udvahaH / cakAraH "aci" (3-4-15) ityatra vizeSaNArthaH // 46 // lihAdibhyaH // 5. 1.50 / / lihAdibhyo dhAtubhyo'c pratyayo bhavati, pRthagyogo bAdhakabAdhanArthaH / lehaH, zeSaH, sevaH, devaH, methaH, mevaH, meghaH, dehaH, prarohaH, nyagrodhaH, kopaH, gopaH, sarpaH, nartaH, darzaH, eSu nAmyupAntyalakSaNaM kaM dRzestu vA zaM bAdhate / 'animiSa' iti bahulAdhikArAta ko'pi bhavati / zvapacaH, pArApataH, kadvadaH, yadvadaH, arIn praNayatItyarivraNA zaktiH, jArabharA, kanyAvaraH, raghUdvahaH, rasAvahaH, evaNaM bAdhate / bahuvacanamAkRtigaNArtham / nadI, bhaSI, plavI, garI, carI, tarI, darI, starI, sUdI, devI, sevI, corI, gohI' ete'jantA gaurAdau draSTavyAH // 50 // - nyA0 sa0-lihAdibhyaH pRthagyoga iti-pUrveNa siddhe'syaarmbhaadityrthH| vA zaM bAdhate iti-yadi hi nityaM lihAdya'c syAttadA dRzaH zavidhAnama'narthakaM syAditi / kadvada iti-kutsitaM vadati 'rathavade' 3.-2-131 kadAdezaH / AkRtigrahaNArthamiti-tena vazA, amara, kSama, raNa, zleSa, ajagara ityAdayo'darzitA + api jJeyAH / gaurAdau draSTavyA iti-anyainaMdI ityAdInAM yathaM TittvaM kRtaM tat stramate katham ? ityAha-nadItyAdInAM sAmAnyo'nena vA'c bhavatu, bharatastu gaurAdau / bruvH|| 5. 1.51 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-52-54 bruvo dhAtoraci bruva iti nipAtyate / brAhmaNamAtmAnaM brUte-brAhmaNa vaH / aNvacAdeza-guNabAdhanAtha nipAtanam // 51 // nndyaadibhyo'nH|| 5. 1. 52 // nandyAdibhyo dhAtubhyo nAmagaNe dRSTebhyo'naH pratyayo bhavati / nandyAdayo nandanaramaNetyAdinAmagaNazabdebhyo'poddhRtya veditavyAH, sa ca sapratyayapATho viziSTa viSayArtho rUpanigrahAyazca / nandi-vAzi-madi-dUSi-sAdhi-vadhi-zobhi-rocibhyo NyantebhyaH saMjJAyAmnandanaH, vAzanaH, madanaH, dUSaNaH, sAdhanaH, vardhanaH, zobhanaH, rocanaH / sahi-rami-damiruci-kRti-tapi-tRdi-dahi-yu-pU-lubhyaH saMjJAyAmevANyantebhyaH-sahate-sahanaH, evaM-ramaNaH, damanaH, rocanaH virocanaH, vikartanaH, tapanaH, pratardanaH, dahanaH, yavanaH, pavanaH, lavaNaH, nipAtanANNatvam / samaH krandi-kRSi-hRSibhya: saMjAyAmeva-saMkrandanaH, saMkarSaNa. saMharSaNaH / karmaNo dami-adi-nAzi-sUdibhyaH-savadamanaH, janArdanaH, vittavinAzanaH madhusUdanaH, asaMjJAyAmapi-ripudamanaH, kuladamanaH, parArdanaH, roganAzanaH, arisUdanaH / nadi-bhISi-bhUSi-dRpi jalpibhyaH-nardayati-nardanaH, vibhISayate-vibhISaNaH / bhUSayati-bhUSaNaH, dRpyati-darpaNaH, jalpati-jalpanaH / bahuvacanamAkRtigaraNArtham / / 52 // nyA0 sa0-nandyAdibhyo-sapratyayapATha iti-atha prakRtaya eva paThyantAM ki sapra. tyayapAThenetyAha-viziSTaviSayArtha iti-tena ye nirupasargayadupapadopasargAH paThyante te tathA gRhyante ityarthaH / grahAdibhyo Nin // 5. 1. 53 / / grahAdibhyo nAmagaNadRSTebhyo Nin pratyayo bhavati / grAhI, sthAyI, upasthAyI, mantrI, saMmardI / upA-'vAbhyAM rudhaH-uparodhI, avrodhii| apAda rAdhaH-aparAdhI / udaH sahi-dasi-mAsibhyaH-utsAhI udAsI, udbhAsI / neH zru-zoviza-vasa-vapa-rakSibhyaH-nizRNoti-nizrAvI, nizAyI, nivezI, nivAsI, nivaapii,nirkssii| najo vyAha-saMvyAha-saMvyavaha-yAci-vraja-vada-vAsibhyaH-na vyAharati-avyAhArI, asaMvyavahArI, prayAcI, avAjI, avAdI, avaasii| napUrvAta svarAntAdacittavatkartRkAta akArI dharmasya bAlAtapaH, ahArI zItasya ziziraH, cittavatkartRkAnna bhavati-akartA kaTasya catraH / kecidanapUrvAdicchanti-kArI, hArI / vyabhibhyAM bhuvo'tIte-vibhavati sma-vibhAvI, abhibhAvI / vi-paribhyAM bhuvo hrasvazca vA-vibhavati-vibhAvI, vibhavI; paribhAvI, pribhvii| ve: zIGa-Sigordeze hrasvazca-guNazcitte vizete visinoti vA-vizayIviSayI ca pradezaH, nipAtanAt Satvam / grhaadiraakRtignnH||53|| nAmyupAntya-prI-kRga-jJaH / / 5. 1, 54 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-55-58 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [221 nAmyupAntebhyo dhAtumyaH 'prI kR gR jJA' ityetebhyazca kaH pratyayo bhavati, kakAraH kitkAryArthaH / vikSipaH, vilikhaH, budha, yudhaH, kRzaH, vitRdaH / proNAtIti-priyaH, kiratItikiraH, utkiraH, gilatIti-gilaH, nigilaH, jaanaatiiti-jnyH| kASThabheda iti paratvAdaN // 54 // __nyA0 sa0-nAmyupAntya0-yudha iti-yudhyateH yodhavAcakastu Nigi yodhayatIti aci| gilaH, nigila iti-'navA svare' 2-3-102 ityatra vyavasthitavibhASAzrayaNAnnityaM latvam / gehe grahaH // 5. 1.55 // gehe'bhidheye graheH ko bhavati / gRham , gRhANi ; gRhAH / pusi bahuvacanAnta eva / upacArAd dvArA gRhAH // 55 // nyA0 sa0-prehe gra-bahuvacanAnta eveti-durgastvekavacanAntamevAha / upasargAdAto Do'zyaH // 5. 1. 56 // upasargAt parAta zyajitAdAkArantAt dhAtorDaH pratyayo bhavati / AhvayatIti-AhvaH, prahvaH, saMvyaH, parivyaH, prajyaH, anujyaH, prasthaH, suglaH, sumlaH, sutraH, vyAlaH, suraH / kenaiva siddhe DavidhAnaM vRnniSedhArtham / upasargAditi kim ? Ne-dAyaH, dhAyaH / Ata iti kim ? AhartA / azya iti kim ? -avazyAyaH, pratizyAyaH / * pUrve'pavAdA anantarAn vidhIn bAdhante nottarAn * iti No bAdhyate nAN , tena 'gosaMdAya vaDavAsaMdAya' ityaNeva / / 56 / / vyAghrA-'dhe praanni-nsoH|| 5. 1. 57 // 'vyAghra prAghrA' ityetau zabdau jighrateryathAsaMsyaM prANini nAsikAyAM cArthe upratyayAntau nipAtyete / vividham Ajighrati-vyAghraH prANI, Ajighrati AghrA nAsikA / zasyApavAdaH / 57 / nyA0 sa0-vyAghrAghra-vyAghra iti-anekArthatvAcchiGghanapUrvake hiMsane vartate / yatkSIra: vividhamAjighran hinastIti / ghA-mA-pA-Tdhe-dRzaH zaH // 5, 1. 58 // ebhyaH zaH pratyayo bhavati / ghrA-jighratIti-jighraH, vijighraH, ujjighrH| dhmA-dhamaH, vidhamaH, uddhamaH / ghrAdisAhacaryAta 'pA' iti pibategrahaNaM na pAte:-pibaH, nipibaH, utpibaH, pAyatestu lAkSaNikatvAnna bhavati / dhe-dhayaH vidhayaH, uddhayaH / dRzaM-pazyaH, vipazyaH, utpazyaH / dheSTakAro GayarthaH-uddhayI, vidhayo / upasargAdevecchantyanye / zakAraH zitkAryArthaH // 5 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-59-63 sAhi-sAti-vedya deji-dhAri-pAri-ceteranupasargAt // 5. 1.51 // etebhya upasargarahitebhyo NyantebhyaH zaH pratyayo bhavati / sAhi-sAhayatIti-sAhayaH / sAtiH sautro dhAtuH-sAtayaH. vedi-vedayaH, udejiudejayaH, dhAri-dhAraya , pAri pArayaH, ceti-cetayaH / anupasargAditi kim ? prsaahyitaa| chatradhAra iti paratvAdaNava / / 5 / / limpa-vindaH // 5. 1.60 // anupasargAbhyAM limpa-vindibhyAM zo bhavati / limpatIti-limpaH, vindatItivindaH / anupasargAdityeva ? pralipaH // 60 / nyA0 sa0-limpavindaH-limpisAhacaryAt vindestaudAdikasya grahaH, na tu vidu avayave ityasya / ni-gavAdernAmni // 5. 1.61 // yathAsaMkhyaM nipUrvAda limpergavAdipUrvAcca vindernAmni-saMjJAyAM zo bhavati / nilimpantIti-nilimpA nAma devAH / gA vindatIti-govindaH, kuvindaH, aravindaH kuruvindaH, uravindaH / nAmnIti kim ? nilipaH / / 61 // . nyA0 sa0-nigavAde -aravinda iti - cakrAvayava vizeSaH, abje tu klIvatvam , kazcittva'bje'pi puMstvamAha, rAjA ca / vA jvalAdi-du-nI-bhU-grahA-''sroNaH // 5. 1. 62 // jvalAdergaNAta du-nI-bhU-prahibhya AG-pUrvAcca sravateranupasargANNo vA bhavati, pahiparyantA jvalAdayo vRtkaraNAta / jvalaH, jvAlaH / calaH, cAla: / 'nipAtaH, utkrozaH' iti bahalAdhikArAt / davaH. dAvaH / nayaH, nAyaH / dunIbhyAM nityamevetyeke / bhavaH, bhAvaH / vyavasthitavibhASeyam , tena-grAho makarAdiH, grahaH sUryAdiH / AsravaH, prAsrAvaH / anupasargAdityeva ? prajvalaH, pradavaH, praNayaH, prabhavaH, pragrahaH, prasravaH / 1 jvala 2 kuca, 3 patala, 4 pathe, 5 kvathe, 6 mathe, 7 Sadla, 8 zala, 9 budha, 10 TuvamU, 11 bhramU, 12 kSara, 13 cala, 14 jala, 15 Tala, 16 Tavala, 17SThala, 18 hala, 19 Nala, 20 bala, 21 pula, 22 kula, 23 pala, 24 phala, 25 zala, 26 hula, 27 kruzaM, 28 kasa, 29 ruhaM, 30 rami, 31 Sahi vRt iti jvalAdiH / / 62 // nyA0 sa0-vA jvalAdi0-bahulAdhikArAditi-sopasargAdapItyarthaH / avh-saa-sNsroH|| 5. 1. 63 // avapUrvAbhyAM hR-sAbhyAM saMpUrvAcca sravateNaH pratyayo bhavati / avahAraH, avasAyaH, saMtrAvaH / saMsrava ityapi kazcit / / 63 // . Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 64-70 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [223 tan-vyadhINa-zvasAtaH // 5, 1.64 // 'tan vyadhi iN zvas' ityetebhya prAdantebhyazca dhAtubhyo NaH pratyayo bhavati / tAnaH, uttAnaH, avatAnaH / vyAdhaH, pratyAyaH, atyAyaH, antarAyaH / atipUrvAdeveNa ityeke / zvAsaH, AzvAsa: / Adanta avazyAyaH, pratizyAyaH; glAyaH, mlAyaH / kathaM dadaH dadhaH? dadidadhyoracA siddham // 64 / / nRt-khan-raJjaH zilpinyakaT // 5. 1. 65 // nati-khani-rajibhyaH zilpini kartaryakaTa pratyayo bhavati / zilpaM karmakauzalam , tadvAn shilpii| nartakaH, nartakI; khanakaH, khanako; rajakaH, rjkii| zilpinIti kim ? natikA, khAnakaH, raJjakaH / TakAro DyarthaH / / 65 / / gasthakaH // 5. 1.66 // gAyateH zilpini kartari thakaH pratyayo bhavati / gAthakaH / gAGa: pratyaye zilpI na gamyata iti gAyatergrahaNam / / 66 / / nyA0 sa0-gasthakaH-zilpI na gamyata iti-zabdazaktisvAbhAvyAt / TanaN // 5. 1.67 // gAyate: zilpini kartari TanaN pratyayo bhavati / gAyanaH, gaaynii| TakAro DyarthaH / NakAra aikArArthaH / yogavibhAga uttarArthaH / etau pratyayAvazilpinyapItyeke // 67 / / nyA0 sa0-TanaNa-eke iti-tanmate gAmAdAgrahaNe sAmAnyagrahaNamiti nyAyAt gAyatergAGazva grhH| haH kaal-briihyoH|| 5. 1.68 // jahAtejihItervA kAlavIhyoH karboSTanaN pratyayo bhavati / jahAti jihote vA bhAvAn-hAyanaH saMvatsaraH, jahatyudakaM dUrotthAnAva jihate vA drutaMhAyanA nAma vohayaH / kAla-vrohyoriti kim ? hAtA // 6 // pra-sR-vo'kaH sAdhau / / 5. 1. 61 // ' sa lU' ityetebhyo dhAtubhyaH sAdhutva-viziSTe'rthe vartamAnebhyo'ka: pratyayo bhavati / sAdhu pravate iti-pravakaH, evaM-sarakaH, lavakaH / sAdhAviti kim ? prAvakaH, sArakaH, 'lAvakaH // 69 // AziSyakan // 5. 1.70 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 1, sUtra - 71-73 'iSTasya prArthanamAzIH, tasyAM gamyamAnAyAM dhAtorakan pratyayo bhavati / jIvatAdityAzAsyamAno jIvakaH, evaM-nandakaH, bhavakaH / AziSati kim ? jIvikA, nandikA, mAvikA / nakAra "iccApuMso'nitkyApare" ( 2-4 - 107 ) ityatra vyudAsArtha:, tena jIvakA, nandakA, bhavakA ||70 / / 224 ] tika kRtau nAmni // 5. 1. 71 // AziSi viSaye saMjJAyAM gamyamAnAyAM dhAtostik kRtazca sarve pratyayA bhavanti / zamyAt - zAntiH, tanyAt - tantiH, sanyAt - santiH, ramatAmityevamAsaMzitaH- rantiH / kRtvIro bhUyAditi - vIrabhUH, mitrabhUH kvip / agnirasya bhUyAt agnibhUtiH, devabhUtiH, zrazvabhUtiH, somabhUtiH / kumAro'sya duritAni nayatAmityAzaMsitaH - kumAranIti:, mintramenaM vaddhiSISTa - mantravRddhiH, ktiH / devA enaM deyAsurdevadattaH, yajJadattaH, viSNurenaM zrUyAditiviSNuzrutaH ktaH / zarva enaM vRSISTa - zarvavarmA, man / gaGgA enaM midyAt gaGgAmintraH, trak / vadhiSISTa - vardhamAnaH // 71 || nyA0 sa0 - tikkRtau nAmni vIrabhUriti vIrAdeH zabdAt bhavatyAderdhAtoranena pratyayavidhiH, tato yadyapi sAkSAt GasyuktatA nAsti tathApi saMjJAyAM pratyayavidhAnAt sUciteti 'Gasyuktam' 3-1-49 iti saH, 'nAmanAmnA' 3-1-18 iti vA / zragnibhUtiritikRttvAt karttayeva prAptau bahulAdhikArAt saMbandhAdAvapi pratyayaH / karmaNo'N // 5. 1. 72 / / nirvatya vikArya prApyarUpAt karmaNaH parasmAddhAtoraNa pratyayo bhavati, ajAdyapavAdaH / nirvartyat-- kumbhakAraH nagarakAraH / vikAryAt kANDa lAvaH zaralAvaH / prApyAtvedAdhyAyaH, carcApAraH, bhArahAraH, sUtradhAraH, bhAravAhaH, dvArapAla, uSTrapraNAyaH, kamaNDalugrAhaH / 'prAdityaM pazyati, himavantaM zRNoti, grAmaM gacchati' ityAdau prApyAt karmaNo'nabhidhAnAnna bhavati, mahAntaM ghaTaM karotIti sApekSatvAt zranabhidhAnAcca / tathA ca bahulAdhikAraH / nirvatyaM vikAryAbhyAmapi kvazcinna bhavati - saMyogaM janayatiH, trajaM viracayati, vRkSaM chinatti, kanyAM maNDayati / NakAro vRddhyarthaH / / 72 / / nyA0 sa0-karmaNo'N - sApekSatvAditi - agamakatvamanapekSya sApekSatvamAtramuttaram / anabhidhAnAcceti-vivakSitArthApratipAdanAt aNi hi sati mahato ghaTakArasya pratIti: / zIli-kAmi-bhakSyA-''carIkSi-kSamoH NaH // 5.1.73 // karmaNaH parebhya: 'zIli, kAmi, bhakSi, Acari, IkSi, kSam' ityetebhyo dhAtubhyo NaH pratyayo bhavati / dharma zIlayati - dharmazIlaH, dharmazIlA, dharmakAmaH, dharmakAmA, vAyubhakSaH, vAyubhakSA, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 1, sUtra - 74-76 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 225 AGpUrvazvari:- kalyANAcAra:, kalyANAcArA / sukha pratIkSaH, sukhapratIkSA, bahukSama: bahukSamA / ghaJantaiH zIlAdibhirbahuvrIhau sati dharmazIlAdayaH sidhyanti, aNbAdhanArthaM tu vacanam zraNi hi striyAM GI: syAt, tathA ca dharmazIlotyAdyaniSTaM rUpaM syAt / evaMprAyeSu ca bahuvrIhyAzrayaNe ambho'tigameti syAt, ambhotigAmI ceSyate / kAmIti NyantasyopAdAnAdaNyantAdava-payaskAmIti Nyantasya tu Ne sati payaHkAmeti bhavati / ata eva ca vyantanirdezAdaNyanta nirdeze "ataH kR* kami kaMsa0 (2-35 ) ityAdau kevalasyaiva kamergrahaNam, tena-Ne sati sakArAdezo na bhavati / / 73 / / nyA0 sa0 - zIlikAmi0 - alghaJantairiti - Nyantebhyo'li aNyantebhyastu ghaJi / ambhotigameti syAditi - atigamyate 'yuvarNa' 5 -3 - 28 ityali bahuvrIhau na caitadiSyate, sthite tu ambhaH karmma atigacchati 'karmaNo'N' 5-1-72 / . gAyo'nupasargA // 5. 1. 74 // karmaNaH parAdanupasargAd gAyateSTak pratyayo bhavati / vakraM gAyati vakragaH, vakragI; sAmagaH sAmagI / anupasargAditi kim ? vakrasaMgAyaH, kharasaMgAyaH / vakrAdayo gItavizeSAH / gAyatinirdezo gAr3a nivRttyarthaH // 74 // surA - zIdhoH pitraH / / 5. 1. 75 / / surA - zIdhubhyAM karmabhyAM parAdanupasargAt pibateSTak bhavati / surAM pibati - surApaH, surApI; zIdhupaH zIdhupI / surAzIdhoriti kim ? kSIrapA bAlA / piba iti kim ? surAM pAti- surApA / kathaM saMjJAyAM surApA surApIti ? pAti pibatyorbhaviSyati / na ca dhAtvarthabheda:, saMjJAsu dhAtvarthasya vyutpattimAtrArthatvAt // 75 // nyA0 sa0- surAzIdho0- kathamiti - atra GIvikalpaH kathamityAzaGkA / Ato DoshvA vAmaH / / 5. 1. 76 / / karmaNaH parAdanupasargAt hvA vA mArvAjatAdAkArAntAd dhAtorDaH pratyayo bhavati / gAM dadAti - godaH, kambalada:, pASNitram zraGgalitram, brahmajyaH, vapurvItavAn-vapurvyaH / ahnAvA-ma iti kim ? svargahvAyaH, tantuvAyaH, dhAnyamAthaH, aNeva / kathaM mitrahnaH ? "kvacit " ( 5- 1 - 171 ) ityanena DaH / anupasargAdityeva ? gosaMdAyaH, vaDavAsaMdAyaH / upasagairavyavadhAnataivetyaN // 76 // nyA0 sa0 - Ato Do- aniddiSTArthAstriSvapi kAleSu bhavantIti vapurvya ityatra bhUte'pi Ga: / tantuvAya iti vAtivAyatyorakarmakatvAnnagrahaNam / dhAnyamAya iti-dhAnyaM mAti mimIte mayate vA / avyavadhAnataiveti- nanvaNapi nA prApnoti karmaNa upasargeNa vyava Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] bRhadvatti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-77-82 hitatvAdityAha-ityaN iti / etat kuto labhyate / 'gAyo'nupasargATTak' 5-1-74 sUtre / upasargavarjanAt, anyathA karmaNaH parAt upasargavyavadhAne na prApnotyeva / samaH khyH|| 5. 1. 77 // karmaNaH parAt saMpUrvAt khyA' ityetasmAt Do bhavati / gAM saMkhyAti saMcaSTe vAgosaMkhyaH, pazusaMkhyaH / upasargArtha vacanam / / 77 / dazvAGaH // 5. 1. 78 / / karmaNaH parAdAGpUrvAd dadAteH 'khyA' ityetasmAcca Do bhavati / dAyamAdatte-dAyAdaH, striyamAcaSTescyAkhyaH, priyAkhyaH / idamuttaraM copasargArthaM vacanam / / 7 / / prAjjJazca // 5. 1. 71 // karmaNaH parAt prapUjjiAnAterdArUpAcca Do bhavati / pathiprajJaH, prapApradaH / iha pUrvasUtre ca dArUpaM gRhyate, na saMjJA jJA-khyAsAhacaryAt / pUrvasUtre tu dAga eva grahaNaM tasyaivAGA yogAta tena stanau pradhayati-stanapradhAyaH / / 7 / / nyA0 sa0-prAjJazca0-dArupaM gRhyate iti-tena dAMvdaivorapi grahastena kedAraprado bhojanapradazceti siddham / AziSi hanaH / / 5. 1.80 // AziSi gamyamAnAyAM karmaNaH parAddhante? bhavati / zatru vadhyAt-zatruhaH, pApaha, duHkhahaH / gatAvapIti kazcit , kozaM hanti-krozahaH / / 80 // klezAdibhyo'pAt // 5. 1. 81 // klezAdibhyaH karmabhyaH parAdapapUrvAddhanterDo bhavati, anAzIrartha ArambhaH / klezamapahanti-klezApahaH, tamopahaH, duHkhApahaH, jvarApahaH, daryApaha, doSApahaH, rogApahaH, vAtapittakaphApahaH viSAgnidApahaH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / kathaM 'dAghATa:, cArvAghATa: ? ghaTateraNi saMjJAyAM bhaviSyati / cAru AhantIti-cArvAdhAto hantereva / dArvAdhAto'pi tahi syAta, asaMjJAyAmiSyata eva / evamasaMjJAyAM saMpUrvAbhyAM ghaTi-hanibhyAM-'varNasaMghATaH, varNasaMghAtaH, padasaMghATaH, padasaMghAtaH' ityAdi siddham, hantereva vA pRSodarAditvAd varNavikAraH / 81 / / nyA0 sa0-klezAdibhyo-kathaM dAghATa ityAdi-dArAvAGo hanteraNa antasya ca Ta: saMjJAyAM cArau tu Da iti pareSAM sUtradvayamatra tat svamate kathamityAha-ghaTateraNIti-dAruH sArasaH, cArustu jIvabhedastamAghaTate saMbadhnAti / kumAra-zIrSANNin // 5. 1. 82 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-83-87 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [227 kumAra-zIrSAbhyAM karmabhyAM parAddhanteNin pratyayo bhavati / kumAraM hanti-kumAraghAtI, zIrSaghAtI / ata eva nipAtanAcchirasaH ( zIrSabhAvaH ), zIrSazabdo'kArAntaH prakRtyantaraM vA / tathA ca "zIrSe sthitaM pRSThataH" iti // 2 // acitte Tak / / 5. 1.83 // karmaNaH parAddhanteracittavati kartari Tak pratyayo bhavati / vAtaM hanti-vAtaghnaM tailam, pittaghnaM dhRtama, zleSmaghnaM madhu, rogaghnamauSadham, jAyAghnAH tilakAlakAH patighnI pANirekhA, sarvakarmaghnI zailezI, svaghno nagaram, zataghnI AyudhavizeSaH, hastaghno jyAdhA-tatro vardhapaTTaH / bahulAdhikArAt sraghnAdayaH saMjJAyAm / acitta iti kim ? pApaghAto yatiH, cauraghAto rAjA, AkhudhAto biDAla:, matsyaghAto bakaH, sasyaghAto vRSabhaH / / 83 / / ___nyA0 sa0-pracitte Tak tilakAlakA iti-tilAnAM tulyAstilakA alakA ivAlakAste ca te alakAzca, yeSAM loke mitra iti prsiddhiH| zailezIti-zilAnAmIzaH zilezastasyeyaM niSprakampatvAt / jAyA-patezcihnavati // 5. 1.84 // jAyA-patibhyAM karmabhyAM parAddhantezcihnavati kartari Tak bhavati / cihna zarIrasthaM zubhAzubhasUcakaM tilakAlakAdi / jAyAghno brAhmaNaH, patighnI kanyA, apalakSaNayugityarthaH / cittavadartha ArambhaH / / 4 / / brahmAdibhyaH // 5. 1.85 // brahmAdibhyaH karmabhyaH parAddhanteSTak pratyayo bhavati / brahma hanti-brahmaghnaH, kRtaghnaH, zatrughnaH, vRtraghnaH, bhrUNaghnaH, bAlaghnaH, zazadhnI pakSijAtiH, gAM hanti-goghnaH paatkii| bahulAdhikArAt saMpradAne'pi-gAM hanti yasmai AgatAya dAtusa-gono'tithiH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / cittavadartha prArambhaH // 5 // hasti-bAhu-kapATAcchaktau // 5. 1.86 // ebhyaH karmabhyaH parAddhanteH zaktau gamyamAnAyAM Tak bhavati, cittavadartha ArambhaH / hastinaM hantu zaktaH-hastighno manuSyaH, bAhughno mallaH, kapATaghnazcauraH / zaktAviti kim ? hastinaM hanti viSeNa-hastighrAto rasadaH / / 86 / / nagarAdagaje // 5. 1.87 // nagarAt karmaNaH parAddhantergajavajite kartari Tak bhavati, cittavadartha ArambhaH / nagaraghno vyAghraH / agaja iti kim ? nagaraghAto hastI / / 7 / / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-88-64 raajghH|| 5. 1.88 // rAjJaH karmaNaH parAddhanteSTak pratyayo ghAdezazca nipAtyate / rAjAnaM hantirAjaghaH / / 88 // pANigha-tADaghau zilpini // 5. 1. 81 // pANi-tADAbhyAM karmabhyAM parAddhanteH zilpini kartari Tak ghAdezazca nipAtyate / pANi hanti pANighaH, tADavaH shilpii| pANinA tADena ca hantIti karaNAdapi kecit / zilpinIti kim ? pANighAtaH, tADaghAtaH / / 8 / / kukSyAtmodarAt bhRgaH khiH // 5. 1. 10 // ebhyaH karmabhyaH parAt bhRgo dhAtoH khiH pratyayo bhavati / kukSimeva biti-kukSibhariH, prAtmabhariH, udaraMbhariH / udarAt kevidevecchanti / khakAro mAgamArthaH // 10 // arho'c // 5. 1. 11 // karmaNaH parAdahaterac pratyayo bhavati, praNo'pavAdaH / pUjAmahati-pUjAha', sAdhuH, pUjAr2yA pratimA // 1 // dhanu-daNDa-tsaru lAgalA-kuzaSTi-yaSTi zakti-tomara ghaTAd grahaH // 5. 1. 12 // ebhyaH karmabhyaH parAd graherac pratyayo bhavati / dhanugRhNAti-dhanurgrahaH, daNDagrahaH, tsarugrahaH, lAGgalagrahaH, aGkuzagrahaH, RSTigrahaH yaSTi grahaH, zaktigrahaH, tomaragrahaH, ghaTagrahaH, * nAmagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam * iti-ghaTIgrahaH / aNapItyeke-'dhanuAhaH, daNDagrAhaH' ityAdi codAharanti // 92 / / sUtrAddhAraNe // 5. 1.13 // sUtraM karpAsAdimayaM lakSaNasUtraM vA'vizeSaNa gRhyate / sUtrAta karmaNaH parAva AhergrahaNapUrvake dhAraNe'rthe vartamAnAdac pratyayo bhavati / . sUtraM gRhNAti-sUtragrahaH prAjJaH sUtradhAro vA, sUtramupAdAya dhArayatItyarthaH / anye tvavadhAraNe evecchanti, tanmate-sUtragrahaH prAjJa evocyate / dhAraNa iti kim ? sUtragrAhaH, yo hi sUtraM gRhNAti na tu dhArayati sa evamucyate // 3 // nyA0 sa0-sUtrAddhAraNe-anye tvavadhAraNa eveti-tanmate yaH sUtraM dhArayatyeva tatraivAc , sUtradhArastu prayojane eva gRhNAti na tu sarvakAlam / AyudhAdibhyo dhRgo'dnnddaadeH|| 5. 1. 14 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-95-98 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMca'modhyAyaH [229 daNDAdona varjayitvA AyudhAdibhyaH karmabhyaH parAt dhRgo dhAtoraca bhavati / dhanurdharati-dhanurdharaH, zaktidharaH, cakradharaH vajradharaH, zUladharaH, haladharaH / prAdigrahaNAd bhUdharaH, jaladharaH, viSadharaH, zazadharaH vidyAdharaH, zrIdharaH, jaTAdharaH, payodharaH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / adaNDAderiti kim ? daNDadhAraH, kuNDadhAraH, kANDadhAraH, karNadhAraH, sUtradhAraH, chatradhAra / / 64 // __nyA0 sa0-prAyudhAdi-daNDAdInAM varjanAttebhyo'N niNinye, anyathA yudhAdidvAro'c pratyayo'pi syAditi saMdehaH syAt / hago vayo-'nudyame // 5. 1. 15 // karmaNaH parAddharatervayasi anudyame ca gamyamAne ac bhavati / prANinAM kAlakRtAvasthA kya, udyama utkSepaNam, AkAzasthasya vA dhAraNam, tadabhAvo'nudyamaH / asthiharaH zvazizuH, kavacaharaH kSatriyakumAraH / anudyame aMzaharo dAyAdaH, manoharaH prAsAdaH, manoharA mAlA / saMjJAyAM To'pIti kazcit-manoharI viSaharI maNiH / vayo-'nudyama iti kim ? bhArahAraH / vayasi kriyamANa: saMbhAvyamAno vodyama ucyamAno vayo gamayatIti udyamArtha vayograhaNam / / 95 / / nyA0 sa0-hago vayo-kriyamANa iti-kriyamANatayA saMbhAvya mAna ityarthaH / saMbhAvyamAno veti-akurvannapi, tataH karmAsmin , karmaNi ayaM zakta ityevaM saMbhAvyamAna ityarthaH / vayograhaNamiti-nanvatra vayograhaNaM kimartham ? ityAha-udyamArthamiti, ayamartho yatra vayastatrodyame'satyapi bhavatItyartha , yathA kavacahara ityAdau / AGaH zIle / / 5.1.16 // karmaNaH parAdAGapUrvAddharateH zIle gamyamAne'c pratyayo bhavati, zIlaM svAbhAvikI pravRttiH / puSpANyAharatItyevaMzIla:-puSpAharaH, phalAharaH, sukhAharaH, puSpAdyAharaNe svAbhAvikI phalanirapekSA vRttirasyetyarthaH / AGa iti kim ? puSpANi hartA, tRn / zIla iti kim ? pusspaahaarH| 'sukhAharaH' ityazIle'nudyame'rthe pUrveNAc / lihAdiprapaJcaH prakaraNamidam // 16 // nyA0 sa0-prAGaH zole-nanu lihAdigaNe eva dhAtUpapadArthaniyamaH kriyatAM, kimamIbhiH sUtraH ? ityAha-lihAdiprapaJca iti / dRti nAthAt pazAviH / / 5. 1. 17 // prAbhyAM karmabhyAM parAddharateH pazau kartari 'i.' pratyayo bhavati / dRti harati-dRtihariH zvA, nAthahariH siMhaH / pazAviti kim ? dRtihAro vyAdhaH, nAthahArI gantrI // 7 // rajaH-phale-malAda grahaH // 5. 1. 18 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-99-103 ebhyaH karmabhyaH parAd graherirbhavati / rajograhiH kaJcukaH, phalegrahirvakSaH, suutrnirdeshaadetvm| malagrahiH kambalaH / rajo-malAbhyAM kecidevecchanti / / 18 / / deva-vAtAdApaH // 5. 1. 11 // deva-vAtAbhyAM karmabhyAM parAdAperdhAtoriH pratyayo bhavati / devAnApnoti devApi:. vAtApi: HEEN zakRt stambAda vatsa-vIhI kRgaH // 5. 1. 100 // zakRt-stambAbhyAM karmabhyAM parAta kRgo yathAsaMkhyaM vatse vIhau ca kartari 'i:' pratyayo bhavati / zakRtkarirvatsaH, stambakarivAhiH / vatsa-bIhAviti kim ? zakRtkAraH, stamba. kAraH // 10 // kiM-yat-tad bahoraH // 5. 1. 101 // __ebhyaH karmabhyaH parAt karoteraH pratyayo bhavati / ki karoti-kiMkaraH, kiMkarA, yatkaraH, yatkarA, tatkaraH, tatkarA, cauya-taskaraH / bahukaraH, bahukarA; bahukarIti saMkhyAvacanAduttareNa TaH / jAtiridAnI kiMkarIti hetvAdau TaH // 101 // saMkhyA'-ha-divA-vibhA-nizA-prabhA-bhAzcitra-karnAdyantA-'nanta-kArabAhvarudhanurnAndI-lipi-libi-bali-bhakti-kSetra-jaGghA-kSapA-kSaNadA-rajani dossaa-din-divsaattttH|| 5. 1. 102 // ___ saMkhyetyarthapradhAnamapi, tenaikAdiparigrahaH, ebhyaH karmabhyaH parAt karoteSTaH pratyayo bhavati / ahetvAdyartha ArambhaH / saMkhyAM karoti-saMkhyAkaraH, ekakaraH, dvikaraH, trikrH| ahaskaraH, divAkaraH, vibhAkaraH, nizAkaraH, prabhAkaraH, bhAskaraH, citrakaraH, kartRkaraH, prAdikaraH, antakaraH, anantakaraH kArakaraH, bAhakaraH, aruSkaraH, dhanuSkaraH, nAndIkaraH, lipikaraH, libikaraH, balikaraH, bhaktikaraH, kSetrakaraH, jaGghAkaraH, kSapAkaraH, kSaNadAkaraH, rajanikaraH, rajanIkaraH, doSAkaraH, dinakaraH, divasakaraH / TakAro DyarthaH-saMkhyAkarI // 102 / / hetu-tacchIlA-nukUle'zabda-zloka kalaha-gAthA-vaira-cATu-sUtra maMtra-padAt // 5.1.103 // hetuH pratItazaktikaM kAraNam, tacchIlaM tatsvabhAvaH, anukUla prArAdhyacittAnuvartI, eSu kartRSu zabdAdivajitAva karmaNaH parAva karoteSTa: pratyayo bhavati / hetau-yazaH karoti-yazaskarI vidyA, zokakarI kanyA, kulakaraM dhanam / tacchIle Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-104-106 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [231 krIDAkaraH, zrAddhakaraH / anukale-preSaNAkaraH, vacanakaraH / hetvAdiSviti kim ? kumbhakAraH / zabdAdiniSedhaH kim ? zabdakAraH, zlokakAraH, kalahakAraH, gAthAkAraH, vairakAraH, cATukAraH, sUtrakAraH, mantrakAraH, padakAraH / tacchIle tAcchIlikazca pratyaya udAhAryaH / 103 bhRto karmaNaH // 5. 1. 104 // karmanzabdAta karmaNaH parAt karote to gamyamAnAyAM To bhavati, bhUtivetanaM karmamUlyamiti yAvat / karmakaro bhUtakaH, karmakarI daasii| bhRtAviti kim ? karmakAraH / punaH karmagrahaNaM zabdarUpakarmapratipattyartham / / 104 // kSema-priya-madra-bhadrAt khANa // 5. 1. 105 // ebhyaH karmabhyaH parAt karoteH 'kha aN' ityetau pratyayau bhavataH / kSemaM karotikSemaMkaraH, kSemakAraH / priyaMkaraH, priyakAraH / madraMkaraH, madrakAraH / bhadraMkaraH, bhdrkaarH| bhadrAta kecidevecchanti / ebhya iti kim ? tIrthakaraH, hetvAdiSu TaH / 'tIrthakaraH, tIrthakAraH' ityapi kazcit / kho veti siddhe aNgrahaNaM hetvAdiSu TabAdhanArtham / kathaM yoga-kSemakarI lokasyeti ? upapadavidhiSu tadantavidheranAzrayaNAt, ata eva "saMkhyA" (5-1-102) iti sUtre'ntagrahaNe satyapyanantagrahaNam, uttaratra ca bhayagrahaNe'pyabhayagrahaNam / / 10 / / megharti bhayA-'bhayAt khaH // 5. 1. 106 // ebhyaH karmabhyaH parAt karoteH khapratyayo bhavati / meghAn karoti-meghaMkaraH / RtigatiH satyatA vA, RtikaraH, bhayaMkaraH, abhayaMkaraH / hetvAdivivakSAyAM Tamapi bAdhate para. tvAta-bhayaMkaraM zmazAnam // 106 // . priya-vazAd vdH|| 5. 1. 107 // AbhyAM karmabhyAM parAd vadeH kho bhavati / priyaM vadati-priyaMvadaH, vazaMvadaH // 107 / / dviSantapa-parantapau / / 5. 1. 108 // . dviSat-parazabdAbhyAM karmabhyAM parAt NyantAt tapeH khaH pratyayo hrasvatvaM dviSattakArasya makArazca nipAtyante / dviSatastApayati-dviSantapaH, paraMtapaH / nipAtanasyeSTaviSaya, tvAt striyaamnbhidhaanm-dvisstiitaapH| aNyantsya ca tapena bhavati-dviSataH parAMzca tapatidviSattApaH, paratApaH // 10 // parimANArtha-mita-nakhAt pcH|| 5. 1. 101 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-110-115 sarvato mAnaM parimANam, tadarthAH prasthAdayaH zabdAH, aibhyo mita-nakhAbhyAM ca / karmabhyAM parAta paceH khaH pratyayo bhvti| prasthaMpacA sthAlo, droNaMpacA dAsI, alpaMpacA munayaH, "pAntAvalpaMpacAn munIn," mitaMpacA brAhmaNI, nakhaMpacA yavAgUH // 106 / / kUlA-bhra-karISAt kssH||5. 1. 110 // ebhyaH karmabhyaH parAva kaSeH khaH pratyayo bhavati / kalaMkaSA nadI, abhrakaSo giriH, karISaMkaSA vAtyA / / 110 // sarvAt sahazca // 5. 1. 111 // sarvazabdAt karmaNaH parAt saheH kaSezca khaH pratyayo bhavati / sarva sahate-sarvasaho muniH, sarvakaSaH khalaH / / 111 / / bhR-vR-ji-tR-tapa-damezva-nAmni // 5. 1. 112 // karmaNaH parebhya ebhyaH sahazca kho bhavati, nAmni-saMjJAyAm / vizvaM biti-vizvaMbharA vasudhA / vR-pativarA knyaa| ji-zatruJjayaH parvataH, dhanaMjayaH pArthaH / tR-rathaMtaraM sAma / tapa-zatrutapo raajaa| damirantarbhUtaNyartho Nyantazca gRhyate, bali dAmyati damayati vA-balidamaH kRSNaH, ariMdamaH, saha-zasahaH, etau rAjAnau / nAmnoti kim ? kuTumbaM bibhartikuTumbabhAraH / kecit tu-rathena tarati-rathaMtaraM sAmetyakarmaNo'pIcchanti / / 112 // dhAredhara ca // 5. 1. 113 // karmaNaH parAd dhArayateH saMjJAyAM khaH pratyayo bhavati, dhar' ityayamAdezazca / vasu dhArayati-vasuMdharA pRthvI / yugaMdharaH, sImaMdharaH, tIrthakarAvetau / saMjJAyAmityeva-chatradhAraH / / 113 // puraMdara-bhagaMdarau // 5. 1. 114 // etau saMjJAyAM khapratyayAntau nipAtyete / puro dArayati-puraMdaraH zakraH, bhagaM dArayatibhagaMdaro vyAdhiH / dArayatehrasvaH puro'mantatA ca nipAtyate / purazabdapUrvasya tu puradAra iti bhavati // 114 // nyA0 sa0-purandara0-purazabdapUrvasyeti-nipAtanasyeSTaviSayatvAt / vAcaMyamo vrate // 5. 1. 115 // vataM zAstrIyo niyamaH, tasmin gamyamAne vAcaH karmaNaH parAda yamerdhAtoH kho vAcaicAmantatA nipAtyate / vAcaM yacchati niyamayati vA-vAcaMyamo vrtii| vrata iti kim ? vAgyAmo'nyaH // 115 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-116-121 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [233 nyA0 sa0-vAcaMyamo-zAstrIyo niyama iti-zAstraM saMjAtamasya upadezakatayA, zAstuH sakAzAt itaH prApto vA, yadvA zAstAraM karmalApannamita. prAptaH / manyANNin // 5, 1. 116 // karmaNaH parAnmanyateNin pratyayo bhavati / paNDitaM manyate bandhuM-paMktimAnI banyoH / darzanIyAM manyate bhAryAM-darzanIyamAnI bhAyA / zyanirdeza uttarArthaH // 116 // nyA0 sa0-manyA0-uttarArtha iti-manutenivRttyarthazca / kartaH khaza / / 5. 1. 117 // pratyayArthAt kartu: karmaNaH parAnmanyateH khaz pratyayo bhavati / yadA pratyayArtha kartA prAtmAnameva darzanIyatvAdinA dharmeNa viziSTaM manyate tadA'yaM karma, tatrAyaM vidhiH / paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitaMmanyaH, paTvImAtmAnaM manyate padvimanyA, vidvanmanyaH, viduSimanyA / asarUpatvANinnapi-paNDitamAtmAnaM manyate-paNDitamAnI paTumAninI; vidvanmAnI, vidvnmaaninii| kartu riti kim ? darzanIyamAnI caitrastha, pUrveNAtra jinneva / zakAraH zitkAryArthaH // 117 / ejeH|| 5.1.118 // karmaNaH parAdejayateH khaz bhavati / aGgAnyevayati-aGganezavaH, janamejayaH, arimejayaH / / 118 // zunI-stana-muJja-kUlA-''sya-puSpAt TdheH / / 5. 1. 111 // ebhyaH karmabhyaH parAt TagheH khaz bhavati / zunI dhayati-zunidhayaH, stanaMdhayaH, mujaM. dhayaH, kalaMdhayaH, prAsyaMdhayaH, puSpaMdhayaH / mujAvibhyaH kecidevecchanti / dheSTakAro icarthaHzunidhayo stanaMdhayI sarpajAtiH / / 119 // nyA0 sa0-zunIstana0-zunidhayoti-kriyAvAcakatvAt jAtidvArA DIna prApta iti TakaraNam / nADI-ghaTI-kharI-muSTi-nAsikA-vAtAd dhmazca / / 5. 1. 120 // emyaH karmabhyaH parAddhamateSTdhezca khaz bhavati / nADauM dhamati dhayati vA-nADidhamaH, nADidhayaH / ghaTiMghamaH, ghaTiMdhayaH / kharidhamaH, khariSaya / muSTidhamaH, muSTidhayaH / nAsikaMdhamaH, nAsikaMdhayaH / vAtaMdhamaH, vAtaMdhayaH / DyantanirdezastadabhAve khazpratyayanivRttyarthaH-nADi dhamati dhayati vA-nADidhmaH, nADighaH, ghaTadhmaH, ghaTadhaH, kharadhmaH kharaSaH / / 120 // pANi-karAt / / 5. 1. 121 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-1-122-127 AbhyAM karmabhyAM parAd dhamateH khaza pratyayo bhavati / pANi dhamati-pANidhamaH, karaMdhamAH / pANi-karAta dherapIti kazcit-pANidhayaH, karaMdhayaH / pANidhamAH, karaMdhamAH, nADidhamAH panthAna iti tadyogAd, yathA-maJcAH krozantIti / / 121 // ___ nyA0 sa0-pANikarAva pANidhamA iti pANidhamapuruSayogAt pathAM tAcchabdyaM, adhikaraNe vA 'bahulam' 5-1-2 iti khaz iti pArAyaNam / kUlAduda jodrahaH // 5. 1. 122 // kUlAt karmaNa parAbhyAm 'udruj udvaha' ityetAbhyAM paraH khaz bhavati / kUlamudru. jo gajaH, kUlamudvahA nadI / / 122 / / vahA'bhrAlihaH // 5. 1. 123 // vahA-'bhrAbhyAM karmabhyAM parAlliheH khaz bhavati / vahaM leDhi-vahaMli ho gauH, abhraMlihaH prAsAdaH / / 123 / bahu-vidhvarus tilAt tudaH // 5. 1. 124 // ebhyaH karmabhyaH parAta tudeH khaz bhavati / bahuM tudati bahuntudaM yugam, vidhutudo rAhu, araMtudaH pIDAkaraH, tilaMtudaH kAkaH / baho: kecidevecchanti / / 124 / / nyA0 sa0-bahuvidhvaru0-aruMtuda iti-monte saMyogasya' 2 1-88 iti sa lopaH / lalATa-vAta-zardhAt tapA-ja-hAkaH // 5. 1. 125 !! lalATAdibhyaH karmabhyaH parebhyo yathAsaMkhyaM tapa aj hAka , ityetezyaH khaza bhavati / lalATaM tapati lalATaMtapaH sUryaH, vAtamajanti-bAtamajA mRgAH, zardhajahati zardhajahA mASA. / khazaH zittvAdajervI Adezo na bhavati / hAkaH kakAro hAGo nivRtyarthaH / / 12 / / asUryogrAda dRshH|| 5. 1, 126 // prasUryogrAbhyAM karmabhyAM parAta dRze: khaz bhavati / sUryamapi na pazyanti-asUryapazyA rAjadArAH, dRzinAM saMbaddhasya najaH sUryeNa sahAsAmarthye'pi gamakatvAta samAsa / ugraM pazyati-ugraMpazyaH // 126 // nyA0 sa0 - asUryo-gamakatvAditi-vAkyArthapratipAdakatvAdityarthaH / irNmdH|| 5. 1. 127 // karmaNa iti nivRttam , irApUrvAnmAdyateH khaz zyAbhAvazca nipAtyate / irA-surA, tayA mAdyatItiiraMmadaH // 127 // nyA0 sa0-iraMmadaH-karmaNa iti nivRttamiti-nipAtanAt dhAtorakarmakatvAd vA / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 pAda - 1, sUtra--128-131] zrIsiddha hema candrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 235 nagna palita- priyA-ndha sthUla subhagA -''daya tadantAccvyarthe 'ccerbhuvaH khiSNu khukaJ / / 5. 1, 128 // nagnAdibhyaH kevalebhyastadantebhyazcAccyantebhyazcvyarthe vartamAnebhyaH parAd bhavateH khiSNukhukaJau pratyayau bhavataH / anagno nagno bhavati - nagnaMbhaviSNuH, nagnaMbhAvukaH, pAlitaMbhaviSNuH, pAlitaMbhAvukaH; priyaMbhaviSNuH, priyaMbhAvukaH; sthUlaMbhaviSNuH sthUlaMbhAvukaH; subhagaMbhaviSNuH, subhagaMbhAvukaH; ADhacaM bhaviSNuH, ADhya bhAvukaH / tadantebhyaH - ananagno'nagno bhavati zranagnaMbhaviSNuH, dhanagnaMbhAvukaH, asunagnaH sunagno bhavati sunagnaMbhaviSNuH, sunagnaMbhAvukaH; ityAdi / vyartha iti kim ? nagno bhavitA / acveriti kim ? prADhghIbhavitA tRc / upapadavidhiSu tadantavidhiranAzrita iti tadantagrahaNam / / 128 / / kRgaH khanaTU karaNe / / 5. 1. 121 // nagnAdibhyo'ccyantebhyazcvyarthavRttibhyaH parAt karoteH karaNe khanaT pratyayo bhavati / karaNa iti "kartari " ( 5- 1 - 3 ) ityasyApavAdaH / nagna nagnaH kriyate'nena nagnaMkaraNaM dyUtam / evaM palitaM karaNaM tailam, priyaMkaraNaM zIlam, andhakaraNaH zokaH, sthUlaMkaraNaM dadhi, subhagaM karaNaM rUpam, ADhya karaNaM vittam / tadantebhyo'pi - ananagno'nagnaH kriyate'nena - anagnaM karaNaH paTaH, sunagnaMkaraNaH, apalitaM karaNo rasa ityAdi / cvyartha ityeva ? nagnaM karoti dyUtena, nAtra prakRtivikArabhAvo vivakSyate / acverityeva ? nagnIkurvantyanena atra khanaTpratiSedhasAmarthyAdanaDapi na bhavati, nahi nAgnIkaraNamityatrAnaT - khanaTo rUpe samAse striyAM vA vizeSo'sti / kecit tu vyantapUrvAdapi khanaTamicchanti nagnIkaraNaM dyUtam / / 129 / / nyA0 sa0- kRgaH khanaT - vizeSo'stIti- vyantatvAdavyayatvaM khityanavyaya' 3-2-111 iti monto'pi na bhavati / bhAve cAzitAd bhuvaH khaH / / 5. 1. 130 // AzitazabdAt parAd bhavaterbhAve karaNe cAbhidheye khaH pratyayo bhavati / Azitena tRptena bhUyate bhavatA - AzitaMbhavo vartate bhavataH ; Azito bhavatyanena AzitaMbhava odanaH, Azito bhavatyanayA - AzitaMbhavA paJcapUlI / zrasarUpatvAdanaDapi zrAzitasya bhavanam na ghaJ sarUpatvAt / Azita iti nirdezAdaranAteH kartari kto dIrghatvaM ca / AGpUrvAd vA avivakSitakarmakAt kartari ktaH / / 130 / / nyA0 sa0- bhAve cAzitA-karttari kta iti-zItyAditvAt avivakSita karmakAditi'gatyarthAkarmaka' 5-1-11 ityanena / nAmno gamaH khaD-Dau ca vihAyasastu vihaH / 5. 1. 131 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda - 1, sUtra-132-134 nAmnaH parAt gameH "khaD Da" ityetau khazca pratyayA bhavanti, vihAyasazabdasya ca vihAdezo bhavati / khaD-turo gacchati-turaMgaH, bhujena bhuja iva vA gacchati-bhujaMgaH, praveNa plavena gacchati-pravaGgaH, plavaGga, pato gacchati-pataMgaH, vihAyasA gacchati-vihaMgaH / Da-turagaH, bhujagaH, plavagaH, vihagaH, atyantagaH, sarvagaH, sarvatragaH, anantagaH, paradAragaH, grAmagaH, gurutalpagaH, pratIpagaH purogaH, pIThagaH, tIragaH / agrAdibhyastadantebhyo'pi-agragaH, senAnagaH, pAdigaH, patayAdigaH, madhyagaH gRhamadhyagaH, antagaH, zAkhAntagaH, adhvagaH, nagarAdhvagaH, dUragaH, adUragaH, pAragaH, vedapAragaH, agAragaH, stryagAragaH, ityAdi / ___atha saMjJAyAm khe gacchati-khagaH pakSI, na gacchati-ago vRkSaH parvatazca, evaM-nagaH, urasA gacchati-uragaH, pRSodarAditvAt salopaH / pato gacchati-patagaH pakSI / paddhayAM na gacchati-pannaM gacchati vA-pannagaH sarpaH / Apabdhi gacchatyApagA nadI / Azu gacchatiAzugaH zaraH / nimnagA, samudragA, satatagA, ityAdi / ago vRSala: zItenetyasaMjJAyAmapi / pratha khaH-sutaM sutena vA gacchati-sutaMgamo nAma hastI yasya sautaMgamiH putraH / mitaM gacchatimitaMgamo'zvaH, amitaMgamA hastinI, janaMgamazcaNDAlaH, pUrvagamAH panthAnaH, hRdayaMgamA vAcaH, turaMgamo'zvaH, bhujaMgamaH sarpaH, pravaMgamaH kapiH, plavaMgamo bhekaH, vihaMgamo nabhasaMgamazca pakSI, nabhasazabdo'kArAnto'pyasti / uraMgama ityapi kazcit / bahulAdhikArAd yathAprayogadarzanaM vyvsthaa| DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 131 // ___ nyA0 sa0-nAmno gamaH-bhUjeneti-bhojanaM sthAditvAtkaH, bhUjena kauTilyena gacchati / bhUja iveti bhujyate'nena bhujaH pANistadvadgacchati, pato gacchatIti-kSIrastu patatyanena 'punnAmni' 5-3-130 iti ghe pataH pakSastairgacchatIti / prApamabdhiM gacchatItiApo'tra santi jyotsnAdyaN , apAmayamAdhAratvena tasyedamaNa vA, Apyate nadIbhiriti vA bhAve patra / sug-durgmaadhaare|| 5. 1, 132 // su-duA parAd gamerAdhAre DaH pratyayo nipAtyate / sukhena duHkhena ca gamyate'sminiti-sugaH, durgaH panthAH / AdhAra iti kim ? sugantA, durgantA / asarUpatvAdanaDapi bhavati -sugamanaH, durgamanaH / sugamo durgama iti karmaNi / / 132 / / nirgo deshe|| 5. 1. 133 // nispUrvAd gamerAghAre deze Do nipAtyate / nirgamyate'smin deze iti-nirgo dezaH / deza iti kim ? nirgamanaH / / 133 / / zamo nAmnyaH // 5. 1. 134 // zamo nAmnaH parAd dhAtornAmina-saMjJAyAmaH pratyayo bhavati / zamityavyayaM sukhe vartate, tatra bhavati-zaMbhavo'rhan / zaM karoti-zaMkaraH, zaMgaraH, zaMvaraH, zaMvadaH / svaH pazyetyA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-135-136 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [237 diSvavyayAnAM karmatvadarzanAcchami karmaNi hetvAdiSvapi parasthAt kRgaSTo bAdhyate-zaMkarA nAma parivAjikA, zaMkarA nAma zakunikA tacchIlAca / nAmnIti kim ? zaMkarI jinadIkSA / / 134 // nyA0 sa0-zamo nAmnyaH-karmatvadarzanAditi-eke'vyayAnAM karmatvaM na manyante tanmatamAkSipyAha UrdhvAdibhyaH-nanu kartR zabdAd bahuvacanaM prApnoti UrdhvAdivizeSaNatvAt ? satyaM,-sAmAnyamidamityekavacanaM, yathA-paJcAdau ghuTa / pArthAdibhyaH shiingH|| 5. 1. 135 / / pArvAdibhyo nAmabhyaH parAt zoGaH 'praH' pratyayo bhavati / pArvAbhyAM zete-pArzvazayaH, evaM-pRSThazayaH, udarazayaH / digdhena saha zete-digdhasahazayaH, digdhasahAta tRtIyAsamAsAta zoGo'kAraH, pazcAdupapadasamAsaH / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati / anAdhArArtha prArambhaH / / 13 / / UrdhAdibhyaH ktuH|| 5, 1. 136 // UrdhvAdibhyo nAmabhyaH kartRvAcibhyaH parAva zIGaH 'praH' pratyayo bhavati / UrdhvaH zete-UrdhvazayaH, evam-uttAnazayaH, avamUrdhazayaH / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 136 // AdhArAt // 5. 1. 137 // prAdhAravAcino nAmnaH parAta zIGaH 'a' pratyayo bhavati / khe zete-khazayaH, gartazayaH, guhAzayaH, hRcchayaH, 'bilezayaH, manasizayaH, kuzezayaH' iti saptamyA pralup / giriza iti saMjJAyAM lomAditvAcchaH, kriyArthatve tu girizaya iti bhavitavyam // 137 / / nyA0 sa0-AdhArAva-gatazaya iti-phaNagarteti puMstrItve garte zete iti vAkyam / kuzezaya iti-kazcitpumAn, jalaje tu klIbatvaM syAt / kriyArthatve iti-kalApake kriyArthatve tipi sAdhitaM, na tacchiSTasammatam / careSTaH / / 5. 1. 138 // prAdhAravAcino nAmnaH parAccareSTaH pratyayo bhavati / kuruSu carati-kurucaraH, madracaraH, vanecaraH nizAcaraH / TakAro DyarthaH-kurucarI, madracarI / prAdhArAdityeva ? kurUzcarati, paJcAlAMzcarati / / 138 // nyA0 sa0-careSTa:-kurUzcaratIti-prApyAtkarmaNaH kvacidaN bhavatIti yadyaNAnIyate tadA samAso'pi bhavati tathA ca kurucAraH paJcAlacAraH ityapi / bhikSA-senA-''dAyAt // 5. 1. 131 // anAdhArArtha ArambhaH, ebhyaH parAccareSTo bhavati / bhikSA carati-bhikSAcaraH, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-140-144 bhikssaacrii| senAM carati-parIkSate-senAcarastApasavyaJjanaH, senayA vA carati-senAcaraH / AdAya-gRhItvA carati-prAdAyacaraH, AdAnaM kRtvA caratItyarthaH, kimAdAyetyavivava / ebhya iti kim ? kurUzcarati // 139 // . nyA0 sa0-bhikSAse0-tApasavyaJjana iti-tapo'syAsti jyotsnAditvAdaN tApasaH, tasya vyaJjanaM cihna yasya, yadvA tapasa idaM tApasaM tat vyaJjanaM yasya, yadvA tApasa iti vyajyate prakaTIkriyate jJAyate tApasavyaJjanaH, yadvA tApase vyaJjanaM vyAjo yasyeti / puro'grato'ne sarteH // 5. 1. 140 // ebhyo nAmabhyaH parAta sarteSTo bhavati / puraH sarati-puraHsaraH, puraHsarI / agrataH sarati-agrataHsaraH, AdyAditvAt tas / agre sarati-agresaraH saptamyalupa, ekArAntamavyayaM vA; sUtranipAtanAd vaikAraH, tatrAgraM sarati agreNa vA sarati-agnesara ityapi bhavati / / 140 / pUrvAt katuH / / 5. 1. 141 // pUrvazabdAta kartRvAcinaH parAta sarateSTo bhavati / pUrvaH sarati-pUrvasaraH, pUrvo bhUtvA saratItyarthaH, kasmAt pUrva iti avivakSava; pUrvasarI / kartu riti kim ? pUrva dezaM saratipUrvasAraH // 141 // nyA0 sa0-pUrvAtkartu: avivakSaveti-tena sApekSatvAt samAso na prApnotIti na vAcyam / sthA-pA-snA-traH kH|| 5.1. 142 // nAmnaH parebhya ebhyaH kaH pratyayo bhavati / same tiSThati-samasthaH, viSamasthaH, kUTasthaH, kapitthaH, dadhitthaH, mahitthaH, azvatthaH, kulatthaH / dvipaH, pAdapaH, kacchapaH, anekapaH, kaTAhapaH / nadISNaH / Atapatram, dharmatram / paratvAdayaM "zamo nAmnyaH" (5-1.134) ityapratyayaM bAdhate zaMstho nAma kazcit / 'zaMsthAH' ityasarUpatvAt kvip / / 142 // zokApanuda-tundaparimRja-stamberama-karNejapaM-priyA-'lasa-hasti suucke| 5. 1. 143 // zokApanudAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM priyAdidhvartheSu kapratyayAntA nipAtyante / zokamapanudati-zokApanudaH priyaH, putrAdirAnandakara evamucyate / tundaM parimASTi-tundaparimRjo'lasaH, stambe ramate-stamberamo hastI, karNe japati-karNejapa: sUcakaH / esviti kim ? zokApanodo dharmAcAryaH, tundaparimArja prAturaH, stambe rantA pakSI, karNe japitA mantrI / 43 / mUlavibhujAdayaH / / 5. 1. 144 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-145-148 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [239 mUlavibhujAdayaH zabdAHkapratyayAntA niyatArthadhAtUpapadA ythaashissttpryogNnipaatynte| - mUlAni vibhujati-mUlavibhujo rathaH, uyA rohati-urvIruho vRkSaH, ko modatekumudaM kairavam, mahIM dharati-mahIdhraH zaila:, uSasi budhyate-uSabudho'gniH, apo bibhartiabdhra meghaH, sarisa rohati-sarasirahaM padmam , nakhAni muJcanti-nakhamucAni dhana Si, kAkebhyo gRhanIyAH-kAkaguhAstilAH, dharmAya pradadAti-dharmapradaH, evaM-kAmapradaH, zabdapradaH / zAstreNa prajAnAti-zAstraprajJaH, evam-AgamaprajJaH // 144 / / nyA0 sa0-mUlavibhUjA-ubAraha iti- 'Gasyuktam' 3-1-49 iti samAsArthamatra pATho'nyathA 'nAmyupAntya' 5-1-54 iti sidhyati, evaM dharmaprada ityatrApi, atra hi 'upasargAdAto Do'zyaH' 5-1-56 iti Dai samAso na syAt / duheDughaH / / 5. 1. 145 // nAmnaH parAd duheI ghaH pratyayo bhavati / kAmAn dugdhe pUrayati-kAmadudhA, dharmAya dugdhe-dharmadudhA / asarUpatvAt kvip-kAmadhuka / DakAro'ntyasvarAdilopArthaH / / 145 / / bhajo viNa // 5. 1. 146 // nAmnaH parAd bhajeviN pratyayo bhavati / adhaM bhajate-ardhabhAk , pAdabhAk, dUrabhAka, prabhAk, vibhAk / NakAro vRddhayarthaH, ikAra uccAraNArthaH, vakAro viNa vivapoH sArUpyArthastenAtra viSaye kvip na bhavati / / 146 / / man vana kvanip vica kvacit / 5. 1. 147 // nAmnaH parAda dhAtorete pratyayAH kvacit lakSyAnusAreNa bhavanti / man-indraM zRNAti-indrazarmA, suzarmA, suvarmA, sudAmA, azvatthAmA / kvacidgrahaNAta kevalAdapi-zarma, varma, hema, dAmA, pAmA / ban-bhUridAvA, ghRtapAvA, agregAvA, vijAvA-"vanyAG paJcamasya" ( 4-2-65 .) ityAtvam / kvanip prAtaritvA, prAtaritvAnau; sudhIvA, supIvA / kevalAdapi-kRtvA, kRtvAnau; dhIvA, pIvA / vica kIlAlapAH, zubhaMyAH, pApmareT / kevalAdapi-reTa, roTa, veT , jAgaH / kakAra pakArau kita-pitkAryAthau / / 147 / / kvi / / 5. 1. 148 // nAmnaH parAd dhAtoH kvip pratyayo bhavati kvacit / ukhena ukhayA vA nasateukhAsrat, vahAt bhrazyati-vahAbhraTa, "ghaJyupasargasya bahulam" (3-2-86) iti bahulagrahaNAdukha-vahayordIrghaH / parNAni dhvaMsate-parNadhvat / zakAn-hvayati--zakahUH / parivyayati'parivIH / yavalUH, khalapUH, akSayaH, mitrabhUH, pratibhUH, kaTa cikiiH| kevalAdapi-pAH, vAH, kI , gIH UH, lU:, kruGa. pak / sadi--sU-dviSa--druha-duha-yujavida-bhida-cchida-ji-nI-rAjibhyazca / divi sIdati-diviSat, saptamyA alup, bhIruSThAnA. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 1, sUtra-149-151 ditvAt SatvaM ca / ghusata, antarikSAsat, sabhAsat, pralodati prasata, upalat / aNDaM sUteaNDasUH, zatasUH, prtH| mitraM dRSTi-mitradviT, 'pradviT dviSo jenosyiyoSTa caH' / mitrAya druhmati-mitra dhruk pradhuka vidhruk / mAM dogdhi-goSuk, kAmadhuka pradhuk / azvaM kunakti yajyate vA-prazvayuka, prayuka; yuGa, jau, yujH| tasvacita, vedagli pracita, 'niSivide vidAM varaH', videra vizeSeNa grahaNam, lAbhArthAbhecchantyeke / kASThaM bhivatti-kASThamita, balabhit, gotrabhit, bhid / rajju chinatti-rajjucchit, tamaschin. macchit, pracchit, chit / zatru jayati-zatrujit, prasenajit, karmajit , pranita , abhijit / senAM nayati-senAnIH, avraNIH, prAmaNIH, praraNI ; nI:, niyo, niyH| vizvasmin rAjate-vizvArAT, vizvasya "vasu-rAToH" ( 3-2-81 ) iti dIrghaH, rAjaraNTa, samrAT, virATa, rAT / aJceH -dadhyaJcati -dadhyaG, devamaJcati-devAG, adadrayaG vizvAG, yiryaG, sadhrayaGa, samyaGa, prAGa, pratyaG, kevalAnna bhavati / tathA Rtau Rtum Rtave RSuprayojano vA pacate-Rtvim yAmakaH, "Rtvija." (2-1-66 ) ityAdisUtreNa gatvam / dhRSNoli-dadhRk prAtmaH, dadhRgi-(vi)ti nirdezAta dvitvam / utsnihyati unnati vA-uSNika chandaH, uSNigiti nirdezAt dalopa-SatvAdi / kathaM 'dizyate dik. sRjyate-sak' ? kRtsaMpadAditvAt kviS / kakAraH kitkAryArthaH / pakAraH phitkAryArthaH / ikAra uccAramArthaH / / 148 // cyA0 sa0-vivap-ukhena ukhayA veti-pute vartamAna ukhazabdaH puMstrI sthAlyAM nityastrIti vaiyAkaraNA manyante pA iti-'Iya'Jjane' 4-3-97 ityatra sAkSAt vyaJjanagrahaNAt kviplope ItvaM n| spRzo'nudakAt // 5. 1. 141 // udakajitAnAmnaH parAt spRzeH vivap pratyayo bhavati / ghRtaM spRzati-ghRtaspRk / evaM-marmaspRk, vyomaspRk / mantreNa spRzati-mantraspRk / karmopapadAdevecchantyanye / anudakAditi kim ? udakasparzaH, udakena sparTA / anudaka iti paryu dAsAzrayaNAdudakasadRzamanupasarganAma gRhyate teneha na bhavati-upaspRzati / / 149 / / ado'nannAt // 5. 1. 150 // annajitAnnAmnaH parAdadeH kvip pratyayo bhavati / Amamatti-AmAt, sasyAt / amantrAditi kim ? annAdaH / bahulAdhikArAt-kaNAdaH, pippalAdaH / kvipa siddho'napratiSedhArtha vacanam / / 15 / / nyA0 sa0-adona-nanu lakSyAnusAreNa kvip 5-1-148 iti vivap bhaviSyati kimanena ? satyaM,-tasyaiva prapaJco'yamiti / kravyAt-kavyAdAvAma pakkAdau // 5. 1. 151 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra 152-154 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [241 _ 'krayAt kravyAda' ityetau zabdau yathAsaMkhyaM kviNantau sAdhU bhavataH, yadyAmAt pakvAccAbhidheyau bhvtH| kravyamatti-kravyAta, prAmamAMsabhakSaH, kravyAdaH pkvmaaNsbhkssH| vyAda iti necchantyanye / AmamAMsavAcyapi kravyazabda: kravyAda iti nipAtanasAmarthyAt vRttau pakvamAMse vartate / athavA kRta-vikRttazabdasya pakvamAMsArthasya pRSodarAditvAt RvyAdezaH / siddhau pratyayau viSayamiyamArthaM vacanam // 151 // nyA0 sa0-kravyAt-AmamAMsabhakSa iti-AmaM ca tat mAMsaM cAmamAMsaM tat bhakSayatIti 'zIlikAmi' 6-1-73 iti NaH / kRttavikRttazabdasyeti-vizeSeNa kRttaM vikRttaM, pUrva kRttaM pazcAdvikRttaM kRttaM ca tadvikRttaM ca kRttavikRttaM tasya / syadAdyanyasamAnAdupamAnAd vyApye dRzaSTak-sako c||5. 1. 152 // tyadAderanyazabdAt samAnazabdAccopamAnabhUtAd vyApye karmaNi vartamAnAt parAt dRzApya eva Tak sakau kvip ca pratyayA bhavanti / ___tyadAdi-sya iva dRzyate-tyAdRzaH, tyAdRzI, tyAdRkSaH, tyAdRkSA, tyAdRk, evaMtAdRzaH, tAdRzo, tAdRkSaH, tAdRkSA, tAdRk / anya-anyAdRzaH, anyAdRzI, anyAdRkSaH, anyAdRkSA, anyAdRk / samAna-sadRzaH, sadRzI, sadRkSaH, sadRkSAH, sahaka / kecit sakamapi TitaM manyate, tanmate-tyAhakSItyAzeva bhavati / ebhya iti kim ? vRkSa iva dRzyate / upamAnAditi kim ? sa dRshyte| vyApye vartamAnAditi kim ? teneva dRzyate; tasminniva dRzyate, asminniva dRshyte| vyApya eveti kim ? tamiva pazyantItyatra kartari na bhavati / vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / / 152 // katurNim // 5. 1. 153 // kartuvAcina upAsanabhUtAnAmana parAdhAtoNin pratyayo bhavati / kRtvAt kartari / uSTra iva krozati-uSTrakozI, dhvAkSAsavI; kharamAdhI, siNhlH| kartu riti kim ? zAloniva kodravAn bhuGkte, uSTra mivAzvamArohati / upamAnabhUtAdityeva ? uSTra: krozati / azolArtho jAtyarthazvArambhaH // 153 // ajAteH zIle // 5. 1. 154 // ajAtivAcino nAmnaH parAd dhAtoH zIle'rthe vartamAnAta Nin pratyayo bhavati ? uSNaM bhuGkte ityevaMzIlaH-uSNabhojI, shiitbhojii| ajAteriti prasajyapratiSedhAdasattvavAcino'pyupasargAd bhavati / udAsaratItyevaMzIla:-udAsArI, pratyAsArI, prasthAyIM, pratibodhI, prayAyo, pratiyAyI / udAG-pratyAbhyAM paraM satiM varjayitvA'nyasmAd dhAtorupasargaparAnnecchantyanye / ajAteriti kim ? brAhmaNAnAmantrayitA, zAlIn bhoktA / prabhoktA, upabhoktA, saMbhoktA iti bahulAdhikArAnna bhavati / zola iti kim ? uSNabhoja AturaH / / 154 / / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-155-158 nyA0 sa0-ajAte:-prasajyapratiSedhAditi-paryudAsAzrayaNe tu jAtivAcino dravyarUpaniSedhAdajAtivAcino'pi dravyavacanAdeva syAt / satti varjayitveti- utpratibhyAmAGa: sarte. riti parasUtramatrArthe / sAdhau // 5. 1. 155 // nAmnaH parAt sAdhAvarthe vartamAnAta dhAtoNin pratyayo bhavati / prazIlArtha ArambhaH / sAdhu karoti sAdhukArI, sAdhudAyI, cArunI, suSTugAmI / bahulAdhikArAta 'sAdhu vAdayati vAdako vINAm, sAdhu gAyati' ityAdau na bhavati // 155 / / brahmaNo vdH|| 5. 1. 156 // brahmanzabdAt parAd vadeNin pratyayo bhavati / brahma brahmANaM vA vdti-brhmvaadii| ayamapyazIlArtha ArambhaH, jAtyartho'sarUpavidhinivRttyarthazca / / 156 // nyA0 sa0-brahmaNo-nivRttyarthazceti-'karmaNo'N' 5-1-72 ityAdeH / vratA-'bhIkSNye // 5. 1. 157 // vrataM zAstrito niyamaH, AbhIkSNyaM pauna:-punyam, tayorgamyamAnayo mnaH parAd dhAtoNin pratyayo bhavati / vrate-azrAddhaM bhakta-azrAddhabhojI, alavaNabhojI, sthaNDilasthAyI, sthaNDilavartI, vRkSamUlavAsI,pAvazAyI, tadanyavarjanamiha vrataM gamyate / prAbhIkSNye-punaH punaH kSIraM pibantikSIrapAyiNa uzInarAH, takrapAyiNaH saurASTrAH, kaSAyapAyiNo gAndhArAH, sauvIrapAyiNo bAhrIkAH / vratA-''bhIkSaNya iti kim ? sthaNDile zete-sthaNDilazayaH / bahulAdhikArAdAbhIkSNyepIha na bhavati-kulmASakhAdAznolAH / azolArtha jAtyathaM ca vacanam / / 157 / / / nyA0 sa0-vratAbhI0-sUtratvAt samAhAraH, karmadhArayo vA / athAddhabhojIti-zrAddhaM pitRdevatyaM karma taduddizya yat kriyate piNDAdikaM tadapi zrAddham / tadanyavarjanamiti-tasyAzrAddhasyAnyat zrAddhaM tasya varjanam / uzInarA iti-uzyate sthAditvAt kaH, gaurAditvAt GI, uzI nagarI tasyA nraaH| saurASTrA iti-surASTrazabda ekavacanAnto'pi keSo mate iti 'bahuviSayebhyaH' 6-3-45 iti nAkA kiM tvaNeva / yadvA surASTrA nagarI tasyAM bhavAH / gAndhArA iti-gandhAradezasyeme tasyedamaN / karaNAd yajo bhUte // 5. 1. 158 // karaNavAcino nAmnaH parAd bhUte'rthe vartamAnAd yajeNin pratyayo bhavati / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-159-161 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [243 agniSTomeneSTavAn-agniSTomayAjI, bhavati hi sAmAnyavizeSayorbhedavivakSAyAM sAmAnyayajau vizeSayajiragniSTomaH karaNam / bhUta iti kim ? agniSTomena yajate / karaNAditi kim ? gurUniSTavAn // 18 // nindya vyApyAdina vikriyH|| 5. 1. 151 // vyApyAnAmnaH parAt vipUrvAt kroNAtebhU te'rthe vartamAnAta kutsite kartarIn pratyayo bhavati / somaM vikrItavAna-somavikrayI, ghatavikrayo, tailavikrayI brAhmaNaH / nindya iti kim ! dhAnyavikrAyaH, ghRtavikrAyaH, tailavikrAyo vaNik / vyApyAditi kim ? grAme vikrotavAn / bhAve'lantasya matvarthIyenenA sidhyati kutsAyAmaNbAdhanArthaM vacanam / / 159 / / hano Nin // 5. 1. 160 // vyApyAnnAmnaH parAd bhUte'rthe vartamAnAt hantenindye kartari Nina pratyayo bhavati / pitRvyaM hatavAna-pitRvyaghAtI, mAtulaghAtI / prasarUpatvAdaNapi-pitRvyaghAta:, mAtulaghAtaH / kecit tvasarUpavidhi necchanti / nindya ityeva ? zatru hatavAn zatrughAtaH, cauraghAtaH / vyApyAdityeva ?-daNDena hatavAn / ghAntAnmatvarthoyenenA siddhe bhUtakutsAmyAmanyatra zatrudhAtItyAdau matvarthIya nivRttyarthaM vacanam / anyatrApIcchatyanyaH / evaM pUrvasUtre'pi / / 160 // nyA0 sa0-hano Ni-matvarthoyanivRttyarthamiti-hananaM ghAtaH ghatri pazcAnmatvarthIyo n| evaM pUrvasUtre'poti-pUrvasUtre'nuktamapi dvitIyamidaM phalaM draSTavyam, iha tu idameva tato'sarUpatvAdaNatrAnujJAtaH, ghAntAdityAdyAramyecchatyanya iti paryantaM pUrvasUtre'pItyatra jJeyam / brahma-bhrUNa-vRtrAt kvip // 5. 1. 161 // brahmAdibhyaH karmabhyaH parAd bhUte'rthe vartamAnAddhanteH kvip pratyayo bhavati / brahmANaM hatavAn-brahmahA, bhrUNahA, vRtrahA / "kvip" ( 5-1-148 ) ityanenaiva siddhe niyamArthaM vacanam, caturviSazcAtra niyamaH / 1-brahmAdibhya eva hanterbhUte kSip nAnyasmAva-puruSa hatavAn-puruSaghAtaH / 'madhuhA, ahihA, gotrahA, himahA, tamopahA, asurahA, AkhuhA' ityAdiSu vartamAnabhaviSyatoH kAlamAtra vA "kvip / (6-1-148) ityanenaiva kvip / ___2-tathA brahmAdibhyo hantereva bhUte nAnyasmAd dhAtoH kvip-brahmAdhItavAn brahmAdhyAya ityaNeva na tu kvip / brahmavidAdayastu bhUtAvivakSAyAm / 3-tathA brahmAdibhyo hante te kvibeva nAnyaH pratyayaH-brahmANaM hatavAn-brahmahA iti kvibeva bhavati nAN-Ninau / brahmanAdayastu kAlasAmAnyena 'brahmAdibhyaH" (5-1-85) iti Tek pratyaye sAdhavaH / kathaM 'vRtrasya hantuH kulizam' iti ? kevalAdeva hantestRca Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-1, sUtra-162-164 -- - pazcAd vRtreNa sambandhaH / * madhye'pavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn * iti kvipADaNAdireva bAdhyate na kta-ktavatU / 4-tathA brahmAdibhyo hanterbhUta eva kAle kvip nAnyasmin-brahmANaM hanti haniSyati vA-brahmaghAta ityaNeva / tadetat sarva bahulAdhikArAllabhyate / / 161 / / nyA0 sa0-brahmabhUla-kAlamAtre vA kvibiti-kayA rotyA madhorhantA ko'rthaH ? madhuhananayogya : kAla iti vAkye kvipi madhuhetyAdi / brahmaghAta iti-'brahmAdibhyaH' 5-1-85 iti Tak prasaGage'pi bahulamaN / kRgaH supuNya-pApa-kama-mantra-padAt // 5. 1. 162 // suzabdAta puNyAdibhyazca karmabhyaH parAt karote te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / suSThu kRtavAn-sukRt , puNyaM kRtavAn-puNyakRt , pApakRt , karmakRt , mantrakRt , padakRt / idamapi niyamArtha vacanam / trividhazcAtra niymH| 1-ebhyaH kRga eva bhUte kvip nAnyasmAd dhAtoH-mantramadhItavAn-mantrAdhyAya ityaNaktA eva bhavanti, na kvip / 'mantravit, pApanut' ityAdau tu bhUtAvivakSAyAM kvip / 2-tathA ebhyaH kRgo bhUta eva kvip / iha na bhavati-karma karoti kariSyati vAkarmakAraH, mantrakAraH, padakAraH / 3-tathA ebhyaH parAt kRgo bhUte kvibeva nAnyaH pratyayaH, tena karma kRtavAn-karmakAra iti na bhavati / ebhya eva bhUte kRgaH kvibiti dhAtuniyamo neSyate, tena 'zAstrakRt , tIrthakRt , vRttikRt , sUtrakRt , bhASyakRt' ityAdayaH siddhAH / / 162 / / nyA0 sa0-kRga supuNya-ityaNatA eveti-aN ca ktau cANaktAH ktavaturdazita eva ktapratyayastu Arambhe yaH ktaH sa eva gRhyate, anyasya bhAvakarmaNovidhAnAt, 'gatyartha' 5-1-11 ityasya tu skrmktvaadpraaptiH| somAt sugH|| 5. 1. 163 // somAt karmaNaH parAt sunote te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / somaM sutavAn-somasut / ayamapi niyamArtho yogaH / caturvidhazcAtrApi niyamaH / 1-somAdeveti niyamAva-surAM sutavAn-surAsAva ityaN / surAsuditi bhUtAvivakSAyAm / 2-suga eveti niyamAt-somaM pItavAn-somapA iti vic / 3-bhUta eveti niyamAt-somaM sunoti soSyati vA-somasAva ityaN / 4-kvibeveti niyamAt-somaM sutavAn ityaNa na bhavati / / 163 // agnezcaH / / 5. 1. 164 // agneH karmaNaH parAccinote te'rthe vartamAnAt kvip bhavati / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-165-169] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [245 agni citavAn-agnicit / atrApi catuvidho niyamaH / 1-agnereveti niyamAtakuDaya citavAn-kuDyacAya ityaN / 2-cereveti niyamAt-agni kRtavAn--agnikAraH / 3--bhUta eveti niyamAt-agni cinoti ceSyati vA--agnicAyaH / 4--vibeveti niyamAtagni citavAnityaNa na bhavati // 164 // karmaNyagnyarthe // 5. 1. 165 // karmaNaH parAd bhUte'rthe vartamAnAccinoteH karmaNi kArake'gnyarthe'bhidheye kvipa bhavati / zyena iva cIyate sma--zyenacit , evaM--kaGkacit , rathacakracit , agnyartha iSTakacaya ucyate / bahulAdhikArADhiviSaya evAyaM dRSTavyaH / kecit tu saMjJAzabdatvAt kAlatraye'pyayaM bhavatotyAhuH--zyena iva cIyate citazceSyate vA--zyenacit / / 165 / / dRzaH kvanipa // 5.1.166 // karmaNaH parAt dRzo bhate'rthe vartamAnAt kvanip pratyayo bhavati / meru dRSTavAn-- merudRzvA vizvadRzvA, bahudRzvA, paralokadRzvA / sAmAnyasUtreNa kvanipi siddha bhUtakAle pratyayAntarabAdhanArthaM vacanam // 166 // nyA0 sa0--dRzaH kva-pratyayAntarabAdhanArthamiti--aNAderityarthaH / saha-rAjabhyAM kRga-yudheH // 5. 1. 167 // sahazabdAt rAjanzabdAcca karmaNaH parAt karoteyudhezca vartamAnAt kvanip pratyayo bhavati / saha kRtavAn--sahakRtvA, sahakRtvAnau / sahayuddhavAn-sahayudhvA, sahayudhvAnau / rAjAnaM kRtavAn rAjakRtvA / rAjAnaM yodhitavAn--rAjayudhvA / yudhiranta taNyarthaH sakarmakaH / karmaNa ityeva ? rAjJA yuddhavAn / pratyayAntarabAdhanArtho'yamapyArambhaH / / 167 // anorjanerDaH / / 5. 1. 168 // karmaNaH parAdanupUrvAjjanebhU te'rthe vartamAnADuH pratyayo bhavati / pumAMsamanujAtaH-pumanujaH, stryanujaH, AtmAnujaH / anupUrvo janirjananopasarjanAyAM prAptau vartamAnaH sakarmakaH / / 168 / / nyA0 sa0-anorjane-pumanuja-iti pumAMsamanujananena praaptvaanityrthH| jananopasarjanAyAmiti-jananamupasarjanaM yasyAH / saptamyAH // 5. 1. 161 // saptamyantAnAmnaH parAd bhUte'rthe jane? bhavati / upasare jAtaH-upasarajaH, mandurAyAM mandure vA jAtaH mandurajaH, apsu jAtam-apsujam, abjam // 166 / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-1, sUtra-170-572 nyA0 sa0-saptamyAH-apsujamiti-'varSakSara' 3-2-26 iti vA'luk / ajAteH pnycmyaaH||5. 1. 170 // paJcamyantAdajAtivAcino nAmnaH parAd bhUte'rthe janeDoM bhavati / buddherjAto-buddhija: saMskAraH, saMskArajA smRtiH, saMtoSajaM sukham, kauzalyAyA jAta:-kauzalyAjaH, saMjJAzabdo'tropapadam / ajAteriti kim ? hastino jAtaH, azvAjjAtaH / / 170 // nyA0 sA-ajAteH pa-kauzalyAja iti-kozalasyApatyaM strI 'dunAdi' 6-1-118 iti vyaH / nanu gotraM ca caraNaiH saheti jAtitve Do na prApnoti ato'tra katham ? ityAhasaMjJAzabda iti / kacit // 5. 1. 171 // uktAdanyatrApi vavacillakSyAnusAreNa Do bhavati / uktAnnAmno'nyato'pi-ki jAtena-kija:, kena jAta:-kijo'nirjAtapitakaH, pralaM jAtenAlaMjaH, dvirjAto dvijaH, na jAto'jaH, adhijAto'dhijaH, upajaH, parijaH, prajAtA:prajAH, abhijaH / akarmaNo'pi-anujaH / jAterapi-brAhmaNaja: pazuvadhaH, kSatriya yuddham strIjamanatam / uktAddhAtoranyato'pi-brahmaNi jInavAn-brahmajyaH / uktAnAmno dhAtozcAnyato'pi-varamAhatavAn-varAhaH / uktAnAmno dhAtoH kArakAccAnyato'pi-parikhAtAparikhA, AkhAtA-AkhA, upkhaataa-upkhaa| nAma-dhAtu-kAlAnyatve-mitraM hvayati-mitrahvaH, aNo'pavAdo ddH| dhAtu-kArakAnyatve-paTe hanyate sm-ptthH| dhAtukAlAnyatve-vArcarati-vA! haMsaH / naam-kaarkaanytvepuNsaanujaatH-puNsaanujH| nAmAbhAve uktadhAtu-kAlAnyatve-prati atati vA-aH, kAyati kAmayate vA-kaH, bhAtIti-bhaM nakSatram / nAmAbhAve uktadhAtu-kAla-kArakAnyatve ca khanyata iti-kham / / 171 // __nyA0 sa0-kvacit-vA! haMsa iti-'vAha patyAdayaH' 1-3-58 iti niSedhAt 'caTate sadvitIye' 1-3-7 iti zo na bhavati / su-yajo banie // 5.1. 172 / / sunoteryajatezca bhUtArthavRtterdhvanip bhavati / sutavAn-sutvA, sutvAnau, sutvAnaH / iSTavAn-yajvA, yajvAno, yajvAnaH / kvanipvanbhyAM siddhe bhUte niyamArthaM vacanam / mannAdisUtrasthakvacidgrahaNasyaiva prapaJcaH / kAro guNaniSedhArthaH / pakAraH pitkAryArthaH / ikAra uccAraNArthaH // 172 // nyA0 sa0-suyajo0-mannAdisUtrasthakvacidgrahaNasyaiveti-nanu tatrastha kvacidgrahaNAH deva niyamo bhaviSyatItyAzaGkA / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-1, sUtra-173-174 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [247 jaSo'tRH / / 5. 1. 173 // jIryate tArthavRtteratRpratyayo bhavati / jIryati sma-jaran, jaratI / asarUpatvAvajIrNaH, jIrNavAn / RkAro dIrghatvapratiSedhArthaH / / 173 // kta-ktavatU / / 5. 1. 174 // dhAtobhU te'rthe vartamAnAta kta-ktavatU pratyayau bhavataH / kriyate sma-kRtaH, karoti sma-kRtavAn / prakRtaH kaTaM devadattaH, atra samudAyasyAbhUtatve'pi kaTakadeze kaTatvopacArAt tasya ca nirvRttatvAd bhUta eva dhAtvartha ityAdikarmaNyapyanenaiva kta-ktavatU siddhau // 174 / ____ ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI paJcamasyAdhyAyasya prathamaH pAdaH // 1 // agaNitapaJceSubalaH puruSottamacittavismayaM janayan / rAmollAsanamUrtiH zrIkarNa karNa iva jayati // 1 // ityAcAryazrI0 siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhadvRtteH paJcamAdhyA- . yasya nyAsataH prathamaH pAdaH smaaptH| ANMO chala 90000000000007 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham / / atha paJcamAdhyAye dvitIyapAdaH zra-sada-vasbhyaH parokSA vA // 5.2.1 // bhUta iti anuvartate, zruNotyAdibhyo dhAtubhyo bhUtArthavRttibhyaH parokSA vibhaktirvA bhavati / upazuzrAva, upasasAda, anavAsa / vAvacanAta yathAsvakAlamadyatanI hastanI caupAzrauSot, upAdhUNoda; upAsadat, upAsodata; anvavAtsIt, anvavasat / evaM-zuzruve, abhAvi, adhuuytetyaadi| anye tu suvAdibhyo bhUtamAtre kvasumevecchanti na parokSAm / hastanomapIcchatyanyaH / bahuvacanaM vyAptyartham, tena bhUtAnadyatane'pIyaM hastanyA na bAdhyate / asarUpatvAdevAdyatanyAdisiddhau vAvacanaM vibhaktiSbasarUpotsargavibhaktisamAvezamiSedhArtham // 1 // nyA0 sa0-zrusavavasbhyaH-yathAsvakAlamiti-svakAlasyA'natikrameNa tathA hyadyatane'dyatanI anadyatane tu hyastanI / zastanImapIcchatyanya iti-na kevalaM bhUtamAtre parokSAM hyastanImapItyarthaH / vibhaktiviti-tena vibhaktInAmevAnyonyamasarUpavidhirnAsti, pratyayena tu vibhaktInAmastyeva tenopazrutavAnityAdi siddham / niSedhArthamiti-tena 'ayadi' 5-2-9 iti sUtre vaya'ntIviSaye hyastanI na / / tatra kasu-kAno tadvat // 5. 2. 2 // tatra-parokSAmAtraviSaye ghAtoH parau kvasukAnau pratyayo bhavataH, tau ca parokSAvad vyapadizyate / tatra kvasuH parasmaipadatvAt kartari, kAnastvAtmanepadatvAd bhAva-karmaNorapi / __ zuzruvAn, upazuzravAn ; se divAn, upase divAn , prasedivAn , Ase divAn , niSedivAn , USivAn , anUSivAn , adhyUSivAn ; pecivAn , pAcayAMcakRvAn , jagmivAn , papivAn , pecAnaH, ckaannH| parokSAvadbhAvAt dvivacanAdi / parokSAvaddhAvAdeva kittve siddhe kitkaraNaM saMyogAntadhAtvartham, tenAjivAna, babhajvAn , sasvajAnaH, eSu kittvAta nalopaH / RdantAnAM guNapratiSedhArtha ca-zizIrvAn , titIrvAn , pupUrvAn , karmaNi-zazirANaH, tatirANaH, papurANaH / bhaave-shshiraannmityaadi| bahulAdhikArAta zru-sada-vasibhyaH kAno na bhavati / kecit tu-"ebhya eva kvasurnAnyebhyaH, kAnastu pratyaya eva neSyate" ityAhuH / apare tu sarvadhAtubhyaH kvasumevecchanti na kAnam / bhUtAdhikAreNaivoktaparokSAviSayatve labdhe tatra grahaNaM parokSAmAtrapratipattyartham, tena 'pecivAn' ityAdi siddham // 2 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-3-6 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 249 nyA0 sa0-tatra kvasu-na lopa iti-anyathA 'indhyasaMyogAt' 4-3-21 ityasaMyogAntAdeva kittve'tra nalopo na syAt / pratyaya eva neSyate iti-tanmate kAno naastiityrthH| parokSAmAtrapratipattyarthamiti-anyathA 'zrusada' 5-2-1 iti vihitaparokSAviSaya eva syAt , tebhya eva bhUtamAtre vidhAnAnna tu 'parokSe' 5-2-12 iti vihitaparokSAyA viSaye / ityAdi siddhamiti-bhUtAdhikAre hi anuvartamAne'parokSe evAtIte syAt, parokSe tu paratvAt parokSA syAdityubhayorapyarthaH saMgRhyate, tena papAceti vaktavye pecivAnityAdi siddham / veyivadanAzvadanUcAnam // 5. 2.3 // ete zabdA bhUte'rthe kvasu-kAnAntAH kartari vA nipAtyante / / iNaH kvasunipAtyate-IyivAn , samoyivAn , upeyivAn / tathA napUrvAdaznAteH kvasuriDabhAvazca nipAtyate-anAzvAn / tathA vace gAdezAd vA'nupUrvAt kAno nipAtyateanUcAnaH / nipAtanasyeSTaviSayatvAt karturanyatra anaktamityAyeva bhavati / brUga evecchantyanye / vAvacanAt pakSe'dyatanyAdayo'pi-pragAta, upAgAt , upat , upeyAya; nA''zIt , nA''znAt , nA''za, anvavocat anvabravIt, anvavaka , anUvAca // 3 // nyA0 sa0-veyivadanA0-'tatra kvasu', 5-2-2 ityanena parokSAviSaye kvasukAnau vihitAviti hyastanyAdiviSaye na syAtAmiti nipAtanaM, ata evA'trA'gAt ait ityAdyapi vAkyaM kriyate / anuktamityAdyeveti-atra kAno na bhavati / upeyAyeti-nAmino'kalihale.' 4-3-51 iti vRddhau 'pUrvasyAsve' 4-1--37 iti pUrvasyeyAdeze ca rUpam / adyatanI / / 5. 2.4 // bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoradyatanI vibhaktirbhavati / ahArSIt akArSIt // 4 // vizeSAvivakSA-vyAmi // 5. 2. 5 // anadyatanAdivizeSasyAvivakSAyAM vyAmizraNe ca sati bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoradyatanI vibhaktirbhavati / akArSIt , ahArSIt, agamAma ghoSAn , apAma payaH, ajaiSIt garto hUNAn , rAmo vanamagamat / sato'pyatra vizeSasyAvivakSA, yathA-anudarA kanyA, pralomikA eDaketi / vyAbhizre-pradya hyo vA'bhukSmahi / vizeSAvivakSeti kim ? agacchAma ghoSAn , apibAma payaH, ajayad garto hUNAn, rAmo vanaM jagAma / hastanyAdiviSaye'pyadyatanyathaM vacanam // 5 // nyA0 sa0-vizeSAvivakSA-anadyatanAdivizeSasyA'vivakSAyAmiti-AdipadAt parokSaparigrahaH / . rAtrau vaso'ntyayAmAsvaptaryadya / / 5. 2. 6 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda - 2, sUtra - 7-6 rAtrau bhUte'rthe vartamAnAd vasaterdhAtorhya stanyapavAdo'dyatanI vibhaktirbhavati, antya - yAmAsvaptari-sa cedartho yasyAM rAtrau bhUtastasyA evAntyayAmaM vyApyA'svaptari kartari vartate, adya tenaivAntyayAmenAvacchinne'dyatane cet prayogo bhavati nAdyatanAntare / nyAyye pratyutthAne pratyutthitaM kazcit kaMcidAha- kva bhavAnuSitaH ? sa Aha- zramutrAvAsamiti / rAtryantyayAme tu muhUrtamapi svApe hyastanyeva zramutrAvasamiti / / 6 / / nyA0 sa0 - rAtrau vaso0- pramutrAvAtsamiti - upAdhyAyastvAha- rAtrezca caturthe yAme yadA vAkyaM prayukte tadA'mutrAvAtsamiti, tasyAtikrAntarAtripraharatrayamanadyatanamiti hyastanIprasaGga yadA prayoktA sakalamatikramya rAtripraharatrayaM jAgaritavAn tadA'dyatanI, yadA suptvA prayuGkte tadA hyastanyeva / yatsUtraM vaserluGa rAtrizeSe jAgaraNasaMtatAviti tanmatasaMgrahArthamidaM sUtraM vyAkhyeyam / svaptarya'dyeti-ko'rthaH ? antyayAmaprayoge kriyamANe antyayAmeti luptasaptamyekavacanAntaM padam / anadyatane hyastanI // 5. 2. 7 // A nyAyyAdutthAnAdA nyAyyAcca saMvezanAdaharubhayataH sArdharAtraM vA - adyatanaH kAla:, tasminnasati bhUte'rthaM vartamAnAd dhAtorhyastanI vibhaktirbhavati / prakarot aharat / anadyatana iti kim ? akArSIt / / 7 / / khyAte dRzye // 4. 2. 8 // khyAte -lokavijJAte, dRzye prayoktuH zakyadarzane, bhUte'nadyatane'rthe vartamAnAd dhAtohyastanI vibhaktirbhavati, parokSApavAdaH / , aruNat siddharAjo'vantIn zrajayat siddhaH saurASTrAn / khyAta iti kim ? cakAra kaTaM caitraH / dRzya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / anadyatana ityeva ? udagAdadyAdityaH / / 8 / nyA0 sa0 khyAte ha- prayoktuH zakyadarzane iti prayoktuzca sa eva dRzyaH yaH prayoktRkAle'nativiprakarSeNa vRttaH syAt, prayoktuzcAnyatra vyAsaktatvena taddarzanAbhAvAt parokSatvaM, tasyArthasya paraM sa yadi tatra vrajati tadA pazyatyeva tasminnarthe hyastanI, evaM ca yasmin kAle'rtho vRttastatkAlabhAvI puruSaH kurvvan duSyati, yato'rthabhavanakAle tasya puruSasya tadarthadarzanayogyatAyAH sadbhAvAt, tathA jaghAna kaMsaM kila vAsudeva ityatrApi yadi vaghakAlabhAvI prayoktA prayogaM kurute tadA tatrApi grahanniti bhavati, yatastadA tasyApi dRzyatvAditi, taduktaM - parokSe lokavijJAne, prayoktuH zakyadarzane / hyastane hyastanI proktA, caitro nRpamahanniti / ayadi smRtyarthe bhaviSyantI // 5. 2. 9 // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra 10-12 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [251 smRtyarthe dhAtAvupapade sati bhUtAnadyatane'rthe vartamAnAd dhAtorbhaviSyantI vibhaktirbhavati, ayadi-na ced yacchandaH prayujyate / abhijAnAsi devadatta ! kazmIreSu vatsyAmaH, smarasi sAdho ! svarge sthAsyAmaH, evaM-badhyase cetayase adhyeSyavagacchasi caitra! kaliGa gamiSyAmaH / ayadIti kim ? abhijAnAsi mitra ! yat kaliGgaSvavasAma / / 6 // nyA0 sa0-ayadi-ne cedyat zabda iti-dhAtvarthavAcakaH kriyAvizeSaNarUpo na prayajyate. yasmAdarthe ta bhaviSyantyeveti nyaasH| yatkaliGaSvavasAmeti-kriyAvizeSaNametat, yadvasanaM na smarasItyarthaH, yadA tu yasmAddhetoH kaliGageSu uSitavanta iti vivakSyate tatra bhaviSyantyeva / vA''kAkSAyAm // 5. 2. 10 // ayadoti nAnuvartate, smRtyarthe dhAtAvupapade sati yadyayadi vA prayujyamAne prayoktuH kriyAntarAkAGkSAyAM satyAM bhUtAnadyatane'rthe vartamAnAd dhAtorbhaviSyantI vA bhavati / smarasi mitra! kazmIreSu vatsyAmastatraudanaM bhokSyAmahe pAsyAmaH payAMsi ca, smarasi mitra ! kazmIreSvavasAma tatraudanamabhujmahi; smarasi mitra ! yat kazmIreSu vatsyAmo yat tatraudanam bhokSyAmahe, smarasi mitra! yat kazmIreSvavasAma yat tatraudanamabhumahi / pratra vAso lakSaNaM bhojanaM pAnaM ca lakSyamiti lakSya-lakSaNayoH saMmbandhe prayokturAkAGkSA bhavati / / 10 // kRtAsmaraNA-tinihnave parokSA / / 5. 211. / / kRtasyApi vyApArasya cittavyAkSepAdinA'smaraNe'tyantApahnave vA gamyamAne bhate'nadyatane'rthe vartamAnAda dhAtoH parokSAvibhaktirbhavati, aparokSakAlArtha prArambhaH / supto'haM kila vilalApa, matto'haM kila vicacAra, cintayan kilAhaM ziraH kampayAMbabhUva, aGguli sphoTayAmAsa / atinihnave-kazcit kenaciduktaH-kaliGgeSu tvayA brAhmaNo hataH, sa tadapa vAna Aha-ka: kaliGgAn jagAma ko brAhmaNaM dadarza, nAhaM kaliGgAna jagAma, ityatyantamapahna te / pratigrahaNAdekadezApahnave hyastanyeva-na kaliGgaSu brAhmaNamahamahanam / / 11 // parokSe // 5. 2. 12 // akSANAM paraH-parokSaH, ata eva nirdazAt sAdhuH, avyutpanno vA asAkSAtkArArthaH, bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtoH parokSA vibhaktirbhavati / yadyapi sAdhyatvenAniSpannasvAt sarvo'pi dhAtvarthaH parokSastathApi pratyakSasAdhanatvena tatra lokasya pratyakSatvAbhimAno'sti, yatra sa nAsti sa parokSaH / jaghAna kaMsaM vAsudevaH, bharataM vijigye bAhubalI, dharma dideza tIrthaMkaraH / / 12 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] bRhadvRtti- laghunyAsasaMvalite [ pAda - 2, sUtra - 13-15 ha-zazvad-yugAntaHpracchaye hyastanI ca / / 5. 2. 13 // paJca yugaM, tasyAntarmadhyaM tatra pRcchayate yaH sa yugAntaH pracchadyaH / zazvati ca prayujyamAne, yugAntaH praSTavye ca bhUtAnadyatane parokSe'rthe vartamAnAd dhAtohyastanI parokSA ca vibhaktI bhavataH / " iti hA'karot iti ha cakAra zazvadakarot zazvaccakAra / pracchye- kimagacchastvaM mathurAm ? ki jagantha tvaM mathurAm ? ha- zazvadyugAntaH pracchaya iti kim ? jaghAna kaMsaM kila vAsudevaH / vetyeva kRte bhUtAnadyatanamAtra bhAvinyA hyastanyAH pakSe siddhau hyastanIvidhAnaM smRtyarthayoge'pi hyastanyeva yathA syAnna bhaviSyantItyevamartham tena smarasi mitra ! kazmIreSvitihAdhyaimahi, zrabhijAnAsi caitra ! zazvadadhyaimahi, ityAdi siddham / kriyAntarAkAGkSAyAM tu ha - zazvat prayoga eva na saMbhavatIti nodAhriyate // 13 // J nyA0 sa0 - hazazvadyu - itihAkaroditi nipAtasamudAya: pravAdapAraMparya itihAzabdo varttate, yadvA etat ha iti vaakyaalNk| re / prayoga eva na saMbhavatIti-niyAtAnAM yathAdarzanaM prayogAt / avivakSite / 5. 2. 14 // bhUtAnadyatane parokSe parokSatvenAvivakSite'rthe vartamAnAd dhAtorhyastanI vibhakti bhavatiH / abhavat sagaro rAjA, zrahan kaMsaM vAsudevaH / evaM ca parokSAnadyatane vivakSAvazAdadyatanI - hyastanI - parokSAstisro vibhaktayaH siddhAH / tathA ca "pranvaneSIt tato vAlI nyakSipaccAGgadaM sugrIvaM proce sadbhAvamAgataH / " 'rAkSasendrastato'bhaiSIt sainyaM samastaM so'yuyutsayat svayaM yuyutsayAMca' / tathA "abhUvaMstApasAH kecit pANDupatraphalAzinaH / pArivrAjyaM tadA''vata marIcizva tRSAditaH / " iti // 14 // nyA0 sa0 - zravivakSite - tisro'pi vibhaktaya iti - parokSatvena vA vivakSite vizeSAvivakSA' 5-2-5 ityadyatanI, parokSatvena tva'vivakSite'nena hyastanI, ubhayasadbhAvavivakSAyAM tu 'parokSe' 5-2-12 ityanena parokSA / vAnI purAdau / 5. 2. 15 // 'parokSe' iti nivRttam, bhUtAnadyatane parokSe cAparokSe cArthe vartamAnAd dhAtoH 'purA' ityAdAvupapade'dyatanI vibhaktirbhavati vA / aparokSe hyastanyAH parokSaM tu parokSAyA apavAdaH / vAvacanAt pakSe yathAprApti te api bhavataH / avAtsuriha purA chAtrAH, avasanniha purA chAtrAH USuriha purA chAtrAH, tadA'bhASiSTa rAghavaH, tadA'bhASata rAghavaH, babhASe rAghavastadA / bhUtAnadyatanaparokSe'dyatanIM neccha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-16-18 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMca'modhyAyaH [253 ntyanye, evamuttarasUtre purAdiyoge vartamAnAm / hazazvacchandayoge'pi purAdiyoge paratvAd vikalpenA'dyatanI-iti ha purA'kArSIta, akarot, cakAra, zazvat purA'kArSIdakaroccakAra / bhUtamAtravivakSayA'dyatanyA: siddhau purAdiyoge tadvacanaM smRtyartha-ha-zazvatsmayoge sAmAnyavivakSayA'dyatanI na bhavatIti jJApanArtham // 15 // nyA0 sa0-vAdyatanI-te api bhavata iti-vAkaraNAda'nyathA ca zabdaM kuryAt / adyatanyAH siddhAviti-'adyatano' 5-2--4 ityanena / sAmAnyavivakSayeti-bhUtAnadyatanavivakSAyAM tu purAdiyoge'nena bhavatyeva / sme ca vartamAnA // 5. 2. 16 // bhUtAnadyatane parokSe'parokSe cArthe vartamAnAd dhAtoH smazabde purAdau copapade vartamAnA vibhktirbhvti| iti smopAdhyAyaH kathayati, pRcchati sma purodhasam , vasantIha purA chAtrAH, bhASate raaghvstdaa| "athAha varNI vidito mahezvaraH, yAvad giraH khe marutAM caranti / " (kumArasambhave) AdigrahaNamiha pUrvatra ca prayogAnusaraNArtham / evaM ca purAviyoge'dyatanI-zastanIparokSA-vartamAnAzcatasro vibhaktayaH siddhAH sma-parAyoge ta paratvAda vartamAnava-naTena sma purA'dhIyate / evaM-ha-zazvat-sma-yoge'pi-itiha smopAdhyAyaH kathayati, zazvadadhIyate sma / trayayoge'pyevam-na ha sma vai purA'gniraparazuvRkNaM dahatIti / / 16 // nyA0 sa0 sme ca vartamAnA-smazabdo'tItakAladyotakazcAdiH / purAdiyoge itinanu purAdiyogaH smayogazca bhavati tadA ki pUrveNAdyatanI utAnena vartamAnA ityAhaparatvAditi / nanau pRSToktau saddhat // 5. 2. 17 // anadyatana iti nivRtam , pRSTasya dhAtvarthasyoktiH prativacanaM-pRSToktiH / nanuzande upapade pRSToktau bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH sadvat-vartamAna iva vartamAnA vibhaktirbhavati / sadvadvacanAdatra viSaye zatrAnazAvapi bhvtH| kimakArSIH kaTaM caitra ? nanu karomi bhoH ! nanu kurvantaM kurvANaM mAM pazya, kimavocaH kiMciccaitra ? nanu bravImi bhoH ! nanu bru vantaM bravANaM mAM pazya / pRSToktAviti kim ? nanvakArSIccaitraH kaTam / / 17 / / nyA0 sa0-nanau-anadyatana iti nivRttamiti-apekSAta iti nyAyAt / nanu kurvantaM 'kurvANamiti-karomi kurve iti vAkye zatrAnazau, kRtakArya mAM pazyetyarthaH / na-nvorvA // 5. 2. 18 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 2, sUtra-19-20 'na nu' ityetayoH zabdayorupapadayoH pRSToktau bhUte'rthe vartamAnAd dhAtorvA vartamAnA vibhaktirbhavati, sA ca sadvat / kimakArSIH kaTaM caitra? na karomi bhoH ! na kurvantaM na kurvANaM pazya mAm ; nAkArSam / kastatrAvocat ? ahaM nu bravImi, bruvantaM va vANaM nu mAM pazya; ahaM nvavocam / 18 . sati / / 5.2.11 // san-vidyamAno vartamAna ityarthaH, sa ca prArabdhAparisamApta: kriyAprabandhaH, satyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / bhavati, asti, ghaTaM karoti, prodanaM pacati / 'jIvaM na mArayati, mAMsaM na bhakSayati' ityAdau niyamaH prArabdho'samAptazca pratIyate / 'ihA'dhImahe, iha kumArAH kIDanti' ityAdau kriyAntaravyavadhAne'pyadhyayanAdikriyAyAHprArambhAparisamAptirastyeva / 'caitro bhuGkte' ityAdAvapi hi kriyAntaravyavadhAnamazakyaparihAram, so'pi hyavazyaM bhuJjAno hasati jalpati pAnIyaM vA pibatIti / 'tiSThanti parvatAH, syandante nadyaH' ityAdau tu sphuTava praarmbhaaprismaaptiH| kathaM tahi 'tasthuH sthAsyanti girayaH' iti ? bhUta-bhAvinAM bharata-kalkiprabhRtInAM rAjJAM yAH kriyAstadavacchedena parvatAdikriyANAmatItatvA-nAgatatvopapattena bhUta-bhAvipratyayAnupapattidoSaH / evaM ca vidyAnakartR kebhyo'styarthebhyo dhAtubhyaH sarvA vibhaktayo bhavantikUpo'sti, kUpo bhaviSyati, kUpo bhavitA, kUpo'bhUt. kUpa AsIt, kUpo babhUva / / 16 / / nyA0 sa0-sati-prArabdhAparisamApta iti-pUrva prArabdhaH sAkSAt sAdhyatvena prastuto na ca parisamAptaH phalasyAniSpatteH, phalArtha hi upAdIyamAnAyAH kriyAyAH phale'dhigate tasyAH parisamAptirbhavati, evaM ca mahatAkAlena sAdhyate, yA kriyA tasyA antarAle kriyAntaravicchinnAyA api prArabdhatvAdasamAptatvAcca vartamAnatvamastyeva / jIvaMna mArayatIti-nanvatra niSedhasyAbhAvarUpatvAt abhAvasya ca prArambhAparisamAptI na ghaTete ityAha-prArabdha ityAdi-yAvat kriyA prArabdhA na samarthyate tAvattasyAH kriyaantrairvyvhitaayaashcaapysmaaptiH| tadavacchedeneti-tadviziSTatvena tayoH kriyayovibhAgo bhUto bhaviSyan vA bhavatItyarthaH / evaM ceti-pUrvoktenaiva nyAyena bhUtabhaviSyat-kriyayorapekSayetyarthaH / zatrAnazAveSyati tu sasyau // 5. 2. 20 / / satyarthe vartamAnAd dhAtoH zatrAnazau pratyayo bhavata, eSyati tu-eSyanmAtre bhaviSya. ntIviSaye'rthe sasyau-syapratyayasahitau zatrAnazau bhavataH / syo'pi pratyayatvAd dhAtoreva / yAna, yAntau, yAntaH, zayAnaH zayAnau, zayAnAH; nirasyan , nirasyamAnaH; pacana , pacamAnaH / ekaviSayatvAd vartamAnA'pi-yAti, yAtaH, yAnti, evaM sarvatra / tathA-san , Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 20 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 255 asti; adhIyAnaH adhIte; vidyamAnaH, vidyate; juhvat, juhoti vidan vetti; jAnan jAnAti brAhmaNaH / tathA tarAdau pratyaye pacattaraH, pacattamaH, pacatitarAM pacatitamAm / pacadrUpaH, pacatirUpam | jalpatkalpaH, jalpatikalpam / pazyaddezyaH, pazyatidezyam / paThaddezIyaH paThatidezIyam / evaM pacamAnataraH, pacamAnatamaH, pacatetarAM pacatetamAmityAdi / dvitIyAdyantapadasAmAnAdhikaraNya-saMbodhana-tarAdirvAjatataddhitapratyayottarapada-kriyA lakSaNa - kriyA hetuSu vartamAnAyA anvayAyogAt zatrAnazAveva pacantaM pacamAnaM pazya, pacatA pacamAnena kRtam, pacate pacamAnAya dehi, pacataH pacamAnAd bhItaH, pacataH pacamAnasya svam, pacati pacamAne gataH, saMbodhane - he pacan ! he pacamAna ! tarAdyanyataddhite - kurvato'patyaM kaurvataH, pAcataH, vaikSamAriNaH kurvatpAzaH, pacatpAzaH; kurvaccaraH, pacaccaraH / uttarapade -bhajyata iti bhaktiH, kurvan bhaktirasya kurvadbhaktiH, kurvANabhaktiH; kurvatpriyaH kurvANapriyaH; bruvanmATharaH, bruvANamATharaH / kriyAyA lakSaNaM jJApakaM cihnama, tatra tiSThanto'nuzAsati gaNakAH, zayAnA bhuJjate yavanAH, bahuSu mUtrayatsu kazcaitra iti pRSTaH kazcidAha-yastiSThan mUtrayati, evaM - yo gacchan bhakSayati, yaH zayAno bhuGkte, yo'dhIyAn zrAste / tathA yaH paThan pacati sa maitra:, evaM yaH pacan paThati; yo'dhIyAna prAste, ya zrAsIno'dhIte / tathA "phalantI varddhate drAkSA, puSpyantI varddhate'gjinI | zayAnA vardhate dUrvA, prAsInaM vardhate bisam // " kriyAyA heturjanakastatra - zrarjayan vasati, adhIyAno vasati / yati tu sasyau-yAsyan, zayiSyamANaH, pakSyan, pakSyamANa:; yAsyati, zayiSyate, pakSyati, pakSyate / tathA bhaviSyan bhaviSyati; adhyeSyamANaH, adhyeSyate brAhmaNa ityAdi / tathA - pakSyattaraH, pakSyamANatamaH, pakSyatitarAm, pakSyatitamAmityAdi; sarveSvekaviSayatvAd bhaviSyantyapi / ' pakSyan vrajati, pakSyamANo vrajati' iti kriyAyAM kriyArthAyAm, ekaviSayatvAcca bhaviSyantyAdayo'pi pakSyAmIti vrajati, pAcako vrajati, paktuM vrajati / pUrvavadeva ca dvitIyAdyantasAmAnAdhikaraNyAdiSu bhaviSyantyAH samanvayAbhAvAdabhAva:- pakSyantaM pazya, pakSyamANaM pazya / he pakSyan ! he pazyamANa ! brAhmaNa ! pAkSyataH, pAkSyamAriNaH, pakSyamANapAzaH, pakSyadbhaktiH, pakSyamANapriyaH, jalpiSyanto jJAsyante paNDitAH, adhyeSyamANA vatsyantItyAdi / sadeSyatorabhAve tu zvaH paktA / bahulAdhikArAd dravya-guNayorlakSaNe, hetuhetumadbhAvadyotake tyAdiyoge ca na bhavatiyaH kampate so'zvatthaH, yat tarati tallaghu, hantIti palAyate, varSatIti dhAvati, kariSyatIti vrajati, haniSyatIti nazyati, pacatyato labhate, vijayate'taH pUjyate / kriyAyA zrapi lakSaNe cAdiyoge na bhavati yaH pacati ca paThati ca sa caitraH, yo'dhIte cAste ca sa maitraH, zakAraH * zitkAryArthaH / RkAro GayAdyarthaH || 20 // nyA0 sa0 - zatrAnazA0 - syo'pi pratyayatvAditi - zatrAnazau prathamaM pradhAnatvAt dhAtorvidhIyete, tataH pratyayatvAdeva syo'pi dhAtorevAnantaraM na tu zatrAnazbhyAM paraH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [ pAda- 2, sUtra - 21-22 dvitIyAdyantapadeti zatrAnazorvarttamAnAyAzca samAnaviSayatve'pi nAtiprasaktirapi, dvitIyAdyantena padena dravyAbhidhAyinA varttamAnAntena ca kriyAbhidhAyinA sattA pazyetyAdikriyAyAH sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAt saMbodhane ca siddhaviSayatvAt sAdhyavAcini varttamAnAntAnupapannatvAttarAdivarjitataddhitapratyayasyottarapadasya ca nAmatve sati saMbhavAllakSaNahetutvayorapi siddhadharmatvAt sAdhyAbhidhAyinA'nvayAyoga, etadeva pacantamityAdinA krameNa darzayati / 256 ] kurvan bhaktirasyeti-bhajyata iti karmmaNi kto bhaktiH sevya ityarthaH, atra vAcye puMliGge'pi zabdazaktisvAbhAvyAt ktyantasya strIliGgataiva / tiSThanto'nuzAsati gaNakA iti atrA'nuzAsana kriyayA gaNakA lakSyante sA cA'nuzAsanakriyA upaviSTa urddhaM gaccha - tyubhayaviSayatvena durlakSA ataH sthAnakriyayA lakSyate / nanvanuzAsatItyatrApi varttamAnA na prApnoti, yato'nayApi gaNakA lakSyante ? na, kriyAyAH karmmatApannAyA lakSaNamiti vacanAt dravyAdergaNakasya lakSaNe varttamAnA bhavatyeva / cAdiyoge na bhavatIti na kevalaM dravyaguNayolakSaNe cAdiyoge sati kriyAyA api lakSaNe na bhavati yaH pacati cetyAdau na kriyayolakSyalakSaNabhAvo vivakSitaH krameNa hi pratIyamAnayorarthayorlakSyalakSaNabhAvaH syAjjanyajanakabhAvo vA atra tu tulyakAlataiva kriyayorata eva tadyotakau ca zabdo prayujyete iti / sa maitra ityubhayatra saMbadhyate iti dravyalakSaNe na bhavati, kriyAlakSaNe'pi na bhavati, tathAhi - kutrApi ekasmin pramAtari pacana paThanayorlakSyalakSaNabhAvo yena gRhItaH sa evaM bravIti yaH pacati ca sa paThati ca, evaM pacanakriyAlakSaNaM paThanakriyA lakSyA, cAdiyogA'bhAve tu zatrAnazau bhavata eva, yathA pacan pacamAno vA saM paThati / tau mAyAko zeSu / / 5. 2. 21 / / mAya papade Akroze gamyamAne sati tau zatrAnazau pratyayau bhavataH, bahuvacanAdasatyapi / mA pacav vRSalo jJAsyati, mA pacamAno'sau martu kAmaH / "mA jIvan yaH parAvajJAduHkhadagdho'pi jIvati / tasyAjananirevAstu, jananIklezakAriNaH // 1 // ( zizupAlavadhe, sarga - 2 ) zatrAnazoranuvRttAvapi 'tau' grahaNamavadhAraNArtham, tenAtra viSaye zrasarUpavidhinApyadyatanI na bhavati / bhavatItyapi kazcit / / 21 // nyA0 sa0-tau mAjhyA - bahuvacanAdasatyapIti tena ye kecit satyasati vA AkrozAsteSu zatrAnazau bhavata iti vyAkhyeyam / mA pacan vRSala ityAdi mA pAkSIt mA pakta, mA jovIdityAdi vAkyamarthakathanam, yAvatA AkrozavivakSAyAmanena zatrAnazAveva, asarUpavidhinApyatrAdyatanI neSTA / kecidassarUpavidhimicchanti, tanmatena vA vAkyam yadvA mA kledayan, mA kledayamAnaH, mA prANAn dhArayannityarthAntareNa vA vAkyam 1 vA vetteH kvasuH // 5. 2. 22 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH satyarthe vartamAnAd vetteH kvasupratyayo vA bhavati, pakSe yathAprAptam / vidvAn, sAdhustattvaM vidvAn vidan vetti / viduSA kRtam, vidatA kRtam / he vidvan !, he vidan ! | vaiduSaH, vaidataH / vidvadbhaktiH / vidadbhaSitaH / vidvAnAste, vidannAste / vidvAlbhate vidallabhate / dvitIyAdyantapadasAmAnAdhikaraNyAdiSu pUrvavadananvayAdeva na vartamAnA / kakAra : kitakAryAthaH / ukAro GayarthaH // 22 // pAda - 2, sUtra - 23-25 ] [ 257 nyA0 sa0 vA vetteH - 'asarUpo'pavAdena' 5 - 1 - 16 ityanena vikalpe siddhe vAgrahaNamatra prakaraNe asarUpavidherlakSyAnurodhArthaM, ata eva 'vayaH zakti' 5 - 2 - 14 ityatrAnabhidhAnAnna vAsarUpaH zatRrityuktam / ki kAryAdyartha iti - AdipadAt 'tRnnudanta' 2-2 - 90 ityAdi / pUG yajaH zAnaH / / 5. 2. 23 // satyarthe vartamAnAbhyAM pavati yajibhyAM paraH zAnaH pratyayo bhavati, kRttvAt kartari / pavate - pavamAnaH, malayaM pavamAnaH / yajati yajate vA yajamAnaH / zrAnazA yoge na SaSThIsamAso, na ca yajeraphalavati kartari so'stIti vacanam, evamuttaratrApi / zakAraH zitkAryArthaH / / 23 / nyA0 sa0- pU yajaH- malayaM pavamAna iti - 'tRnnudanta' 2-2 - 90 ityanena AnadvArA karmaSaSThIniSedhe malayasya saMbandhI pavamAna iti saMbandhaSaSThIsamAsaH / nanu pUGa Atmane. paditvAt yajerapyubhayapaditvAt phalavatkarttari 'zatrAnazau' 5-2-20 ityanenaiva vAnaz siddha: kimanena ? ityAha-prAnazA yoge na SaSThIsamAsaH - tRptArtheti niSedhAt / vayaH zakti-zIle / / 5. 2. 24 // satyarthe vartamAnAd dhAtorvayaH - zakti - zIleSu gamyamAneSu zAno bhavati, vayaH prANinAM kAlakRtA bAlyAdyavasthA / katIha zikhaNDaM vahamAnAH, striyaM gacchamAnAH / zaktiH - sAmarthyam, katIha hastinaM nighnAnA:, samaznAnAH / zIlaM svabhAvaH, katIhAtmAnaM varNayamAnAH parAnnindamAnAH / anabhidhAnAnna vAsarUpaH zatRH // 24 // dhArIDo'kRcche'tRzU / / 5. 2. 25 // akRcchaH-sukhasAdhyaH, akRcche satyarthe vartamAnAd dhAreriGazca paro'tRz pratyayo bhavati / 2 dhArayan AcArAGgama, adhIyan drumapuSpIyam / akRccha iti kim ? kRcchreNa dhArayati yatidharmam, kRcchre NAdhIte pUrvagatam / iGa Anazi prApte ghArerubhayaprAptau vacanam / vAsarUpo'pi neSyata eva / / 25 / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-26-72 nyA0 sa0-dhArIDo-iG ityAtmanepaditvAt phalavatkartari ghorazca sAmAnya- / tuna prApnotIti sUtraM karttavyam , tathApi pratyayAntaraM mA vidhAyi zatareva vidhIyatAM sUtrasAmarthyAdiGa Atmanepadino'pi bhaviSyati ? naivaM,-iGa Atmanepaditve'pi vidhAnasAmarthyAt zatRH syAt dhArestu phalavatkartari akRccha evArthe zatRriti niyamArthaH syAt, yad vA dhArotyubhayapadI tatazca yadyubhayapadinAma'kRcchre zatRH syAt , tadA dhArereveti niyamaH syAt / prAcArAGgamiti-AcArapratipAdakamaGgamAcArAGga, Acaryate zobhanaM karmAnena 'vyaJjanAd ghana' 5-3-132 AcArazca tadaGga ceti vaa| drumapuSpIyamiti-drumapuSpamadhikRtya kRto granthaH, 'zizukrandAdibhya IyaH' 6-3-200, athavA drumapuSpasya tulyaM 'kAkatAlIyAdayaH' 7-1-117, athavA drumapuSpamatrAsti 'sUktasAmnorIyaH' 7-2-71 / kRcchaNa dhArayatIti-atra zatrAnazAvapi bhvtH| yatidharmamiti-yamanaM yataM tadasyAsti in yatino dharmaH, yadA tu yatidhAtoroNAdika ipratyayastadA yaterddharmaH / suga-diSA-'rhaH satri-zatru-stutye // 5. 2, 26 // satyarthe vartamAnAva sunodviSo'rhazca dhAtoryathAsaMkhyaM satriNi zatrau stutye ca kartari atRz-pratyayo bhavati / ___ satrI-yajamAnaH, sarve sunvantaH, yajJasvAmina ityarthaH / cauraM dviSan , caurasya dviSan , zatrurityarthaH / pUjAmahan , prazasya ityarthaH / esviti kim ? surAM sunoti, bhAryA dveSTi paraM pazyantIm , vadhamarhati cauraH // 26 // nyA0 sa0-sudvi-nanveSu zatRpratyaye atRzpratyaye vA rUpasAmyAnna kazcidvizeSaH? ucyate, prAkRte zatrAnazau iti sUtre vizeSo'sti / tRn zIla-dharma-sAdhuSu // 5. 2. 27 // zole dharme sASau ca satyarthe vartamAnAd dhAtostRn pratyayo bhavati / zIle-kartA kaTam , vaditA janApavAdAn, karaNaM vadanaM cAsya zIlamityarthaH / dharma:kulAghAcAraH, tatra-vadhUmUDhAM muNDayitAraH zrAviSThAyanAH, zrAddha siddhamannamapahartAra aAhvarakAH, muNDanAdi teSAM kuladharma ityarthaH / sAdhau-gantA khelaH, kartA vikaTaH, sAdhu gacchati sAdhu pharotItyarthaH / naptR-neSTa-tvaS1kSattR-hotR-potR-prazAstRzabdA auNAdikAH pitRmAtrAdivat , prata evaiSAmAvidhau pRthamupAdAnam / zIlAdiSviti kim ? kartA kaTasya / bahuvacanaM "san-bhikSAzaMseruH" (5-2-33) ityAdau yathAsaMsyaparihArArtham / nakAraH sAmAnyagrahaNavighAtArthaH // 27 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra -28-33 ] zrIsiddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH / [ 259 nyA0 sa0- - tRnzIla - zrAviSThAyanA iti zrUyate'nena 'punnAmni' 5 -3 - 130 iti ghaH, zravo'styAsAM zravavatyaH, atizayena zravavatya iti vigRhya iSThapratyaye puMbhAve 'vinmatoH ' 7-4-32 iti lupi zraviSThA dhaniSThAstAbhizcandrayuktAbhiryuktaH kAlaH, 'candrayukta' 6-2-6 ityaNi lupi zraviSThAstAsu jAtA 'zraviSThASADhA' 6-3- 105 iti a:, zraviSThAyA apatyAni vRddhAni azvAderAyanatra' 6-1-49 / bhAjyalaMkuga-nirAkRga-bhU-sahi-ruci vRti vRdhi cari-prajanA- patrapa " iSNuH / / 5. 2. 28 // 'ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya iSNuH pratyayo bhavati / bhrAjanazIlo bhrAjanadharmA sAdhu bhrAjate vA bhrAjiSNuH, "bhrAjiSNunA lohitacandanena",alaMkRg-alaMkariSNuH, nirAkRg - nirAkariSNuH, bhU-bhaviSNuH, "sarveSAM bhaviSNunAM nyAnAM na tu sa yogya" / saha - sahiSNuH ruc- rociSNuH, vRt-vartiSNu, vRS- vadhiSNuH, car-cariSNuH, prajan- prajaniSNuH, apatrap - apatrapiSNuH / bhrAjernecchantyeke / / 28 / / udaH paci- pati-padi-madeH iH / / 5.2.21 // utpUrvebhya ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya iSNurbhavati / utpaciSNuH, utpatiSNuH, utpadiSNuH, unmadiSNuH / padernecchantyanye // 26 // kakAra: bhU- jeH k // 5. 2. 30 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM bhU-jibhyAM SNuk pratyayo bhavati / bhUSNuH, jiSNuH / kitakAryArthaH // 30 // sthA-glA-mlA-paci-parimRji kSeH snuH / / 5. 2. 31 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH snupratyayo bhavati / sthAsnuH, mlAsnuH pakSNuH, parimANu :, kSeSNuH / mlAdibhyaH kecidevecchanti // 31 // nyA0 sa0-sthAglAmlA - parimANu riti- 'dhUgaudita: ' 4-4- 38 ityanena vikalpe - pratyaye parimAjiSNurityapi / kSeSNuriti- ' kSiSz ityasya na sAnubandhatvAt / trasi- gRdhi - dhRSi - kSipaH knuH // 5. 2. 32 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhyaH knuH pratyayo bhavati / trasnuH, gRdhnuH, ghuSNuH, " san-bhikSA''zaMseruH / / 5. 2. 33 // kSipnuH ||32|| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-34-37 zIlAdau satyarthe vartamAnAt sanpratyayAntAd dhAtobhikSA-zaMsibhyAM ca para u: pratyayo bhavati / cikIrSu :, jihIrSuH, bhikSuH / 'AzaMs' iti "AGaH zasuGa icchAyAm" ityasya grahaNam , na tu "zaMsU stutau ca" ityasya, tatrAGyogasyAniyatatvAt / AzaMsuH / stutyarthasyApIcchatyanyaH // 33 // nyA0 sa0-sabhikSA-gargAdau jigISuzabdapAThAt sanniti sanpratyayAntasya grahaH, na bhikSAdisAhacaryAt sanatisanotyorddhAtvoH pratyayApratyayoriti nyAyAd vA ityAhasanpratyayAntAditi / vindicchra / 5. 2..34 // zolAdau satyarthe vartamAnAd vettericchatezca uH pratyayo yathAsaMkhyaM nopAntya-chakArAntAdezau ca nipAtyante / vedanazIlo-vinduH, eSaNazIla-icchuH / kathamapAM vinduH ? vinderavayavArthAt proNAdika u: / anye tvasyaiva nipAtanaM, kriyAnimittastu vindurityanAgamika evetyAhuH / sarvavidInAM sarveSINAM ca nipAtanamidamityanyaH // 34 / / sh-vnderaaruH|| 5. 2. 35 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM zaza-vandimyAmAruH pratyayo bhavati / zaNAtItyevaMzIla:-zarAru:, vizIryate-vizarAruH / vandate-vandAruH // 35 / / dA-Tdhe-si-zada-sado ruH|| 5. 2. 36 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo 'dArUpa dhe sizada sada' ityetebhyo ruH pratyayo bhavati / __dadAti, dayate, yacchati, dhati, dAti, dAyati vetyevaMzIlo-dAruH / kathaM dyati taditi-dAru kASTham ? auNAdikaH karmaNi ruH / dhayati-dhArurvatso mAtaram / sinotiseruH| zIyate-zadraH / siidti-sdruH| ebhya iti kim ? dadhAtItyevaMzIlo-dadhirgAH / TdhegrahaNAd dArUpamiha gRhyate na saMjJA // 36 / / zI zraddhA-nidrA-tandrA-dayi-pati gRhi-spRherAluH // 5. 2. 37 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya AluH pratyayo bhavati / zete ityevaMzIla:-zayAluH / zratpUrvo dhAga , zraddhatte-zraddhAluH / nidrAti nidrAyati vAnidrAlaH, tat drAti drAyati vA-tandrAluH, nipAtanAt tado dasya naH, tandreti sautro vaa| dayate-dayAluH / pati-gRhi-spRhayo'dantAzcaurAdikAH, patigRhI sautrAvikArAntau vA, patayati-patayAluH, gRhayate-gRhayAluH, spRhayati-spRhayAluH, mRgayaterapi kacit-mRgayAluH / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-38-42 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [261 lajjAluH, IrSyAluH, zalAluprabhRtayastvauNAdikAH / kRpAlu hRdayAla matvarthIyAntau // 37 // Go sAsahi-vAvahi-cAcali-pApati // 5. 2. 38 // zIlAdau satyarthe vartamAnAnAM sahi-vahi-cali-patInAM yaGantAnAM Dau sati yathAsaMkhyamete nipAtyante / ata eva vacanAda kirapi / sAsahyate ityevaMzIla:-sAsahiH / vAvahyate-vAvahiH / cAcalyate-cAcaliH / panIpatyate-pApatiH, nipAtanAta nyAgamAbhAvaH / GAviti GakAra: "tRnnudantAvyayakvasvAna0" (2-2-60) ityatra vizeSaNArthaH / / 3 / / sani-cakri-dadhi-jajJi-nemi // 5. 2. 31 // ete zolAdau satyarthe kRtadvivacanA DipratyayAntA nipAtyante / saratItyevaMzIla:-satriH karoti-cakriH, dadhAti-dadhiH, jAyate jAnAti vA jajJiH, namati-nemiH, dvirvacanAbhAva etvaM ca nipAtanAt / / 3 / / za-kama-gama-hana-vRSa-bhU-stha ukaNa // 5. 2. 40 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhya ukaN pratyayo bhavati / zaNAtItyevaMzIla:-zArukaH, prazArukaH zaraH / kAmukaH, kAmukI riraMsuH, kAmukA yecchAM vinA kAmayate, kAmukA anyasya striyo bhavanti / gAmukaH, AgAmukaH svagRham / ghAtukaH, AghAtuko vyaadhH| varSa kaH, pravarSukaH prjnyH| bhAvukaH, prabhAvukaH kSatriyaH / sthAyukaH pramattaH, upasthAyuko gurum, guNAnadhiSThAyukaH / / 40 // ___ nyA0 sa0-zakamagama-kAmukA anyasyeti-'akamerukasya' 2-2-93 ityatra kamivajanAnna sssstthiinissedhH| lss-pt-pdH|| 5. 2.41 // zIlAdau satyartha vartamAnebhya ebhya ukaNa pratyayo bhavati / apalaSatItyevaMzIlamapalASukaM nIcasAMgatyam , abhilASukaH / utpAtukaM jyotiH, prayAtukA garbhAH / upapAdukA devAH / yogavibhAga uttarArthaH // 41 // bhUSA-krodhArtha-ju sR-gRdhi jvala-zuvazcAnaH // 5. 2. 42 // bhUSArthebhyaH krodhArthebhyo ju-sa-gadhi-jvalazucibhyo laSa-pata-padibhyazca zIlAdau * satyarthe vartamAnebhyo'naH pratyayo bhavati / bhUSArthe- bhUSayatItyevaMzIlo-bhUSaNaH kulasya, maNDanA gaganasya bhAH, prasAdhanaH / krodhArthe-krodhanaH, kopanaH, rossnnH| javatiH sautro vegAkhye saMskAre vartate, tena calyartha Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 2, sUtra - 43-44 dvAreNa na sidhyatItIhopAdAnam / javanaH / sR-saraNaH, gRdhU- gardhanaH, jvala-jvalanaH, zucazocana:, laSa-abhilaSaNaH, pata- patanaH / paderidittvAduttareNaiva siddhe sakarmakArthaM vacanam / arthasya padanaH granthasya padanaH; padanaH kSetrANAm / uttaratra sakarmakebhyo'pi vidhirityekeSAM darzanam, tathA cokaraNA bAdhito'pyasarUpatvAt paderanaH pratyayo bhaviSyatIti cet ? evaM tahi zIlAdipratyayeSvasarUpatvena zIlAdipratyayo na bhavatIti jJApanArthaM padigrahaNam, tena cikIrSitA kaTam, alaMkartA kanyAmiti na bhavati / kathaM tahi 'gantA khela:, AgAmukaH; bhavitA, bhAvukaH; jAgaritA, jAgarUkaH, vikatthanaH, vikatthI; bhAsanaM, bhAsuram ; vardhana:, vadhiSNuH; apalASukaH, apalASI; kampanA kamprA zAkhA ; kamanA kAmukA yuvatiH ?" kvacit samAvezo'pi bhavati / etadarthameva ca " na NyAdi0 " ( 5-2-45) sUtre dIpigrahaNam, anyathA reNA'no'sya bAdhyeteti tadanarthakaM syAt / anasyaiva viSaye samAveza ityeke / / 42 / / nyA0 sa00 - bhUSAkrodhArtha0 - vegAkhye iti-sthiti-sthApaka bhAvanAdibhedAt tridhA saMskAraH, vegAkhyastu calanasya hetureva na tu calanamityarthaH / zrapalASuka iti - nirupasargasya ukaNazcaritArthatvamato na samAnaviSayatA / cAla - zabdArthAdakarmakAt // 5. 2. 43 // calanArthAcchandArthAcca dhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAda karmakAdavivakSitakarmakAd bA paro'naH pratyayo bhavati / ravaNaH, calatItyevaMzIla:- calana:, kampanaH, copanaH, ceSTanaH / zabdayatItyevaMzIlaH - zabdanaH, AkrozanaH / akarmakAditi kim ? paThitA vidhAm ||43|| iGito vyaJjanAdyantAt // 5. 2. 44 // vyaJjanamAdirantazca yasya savyaJjanAdyantaH / idanubandhAt GAnubandhAcca vyaJjanAdyantAd dhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAdanaH pratyayo bhavati / it,i spadhi - spardhanaH / Git, vRtaG-vartanaH, vRdhRGa - vardhanaH / Neratazca viSaya eka lope vyaJjanAntatvAt ihApi bhavati citiN- cetanaH, gupi-jugupsanaH, mAni-mImAMsanaH / iGita iti kim ? svaptA / vyaJjanAdyantAditi kim ? edhitA, zayitA / akarmakAdityeva ? vAsitA vastram, sevitA viSayAn / kathamutkaNThAvardhanairiti ? nAtra karmaSaSThIsamAso vRdherakarmakatvAt kintu tRtIyAsamAsaH, utkaNThayA vardhanaiH, vardhamAnotkaNThAzIlariti yAvat / anye tvatkarmakAdeveti necchanti // 44 // nyA0 sa0 - iGito - ihApi bhavatIti - anyathA'nekasvarAt 'nindahiMsa' 5-2-68 iti kaH syAt / jugupsana iti nanvatrAkArasya viSaye'pi lope sannantasya GittvAbhAvAdano na prApnoti ? na, atra gupeH svArthe eva san tatazca gupilakSaNe avayave kRtaM liGga samudAyasyApi vizeSakam iti nyAyAt gupireva draSTavyaH / T Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-45-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [263 nanu tathApi sannantatvAt 'sabhikSa' 5-2-33 ityAdinA u: pratyayaH prApnoti ? naivaM, viSayavyAkhyAnAt , yadyakAralope'pi uH pratyayastadA viSayavyAkhyA phalaM na / na nning-y-suud-diip-diikssH|| 5. 2.45 // NiGantebhyo yAntebhyaH sUdAdibhyazca dhAtubhyaH zIlAdau satyarthe'na: pratyayo na bhavati / bhAvayitA, hastayitA, utpucchayitA, mAyitA, RyitA, dayitA, sUditA, dIpitA, dIkSitA / madhusUdanA'risUdana-balasUdanAdayo nandyAdiSu draSTavyAH // 45 / / nyA0 sa0-na Nijya bhAvayiteti-atrAnekasvaratvAt NakaviSaye NilopAt vyaJjanAntatvAt anaH prAptaH pratiSidhyate, tata iTi sati 'NeraniTi' 4-3-83 ityukteH punani. varttate evaM hastayitetyAdau bhaavnaa| drama-kramo yaGaH // 5. 2. 46 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM yaGantAbhyAM drami-kramibhyAmana: pratyayo bhavati / kuTilaM dramati kAmatItyevaMzIla:-dandramaNaH, caGkramaNaH / sakarmakAthaM vacanam, ya iti pratiSedhanivRttyarthaM ca / "prataH" ( 4-3-82) iti hi luk pratyaye viSayabhUte'pi bhavati / / 46 // nyA0 sa0-dramakramo-sakarmakArthamiti- iDitaH' 5-2-44 ityanena tu akarmakAdvihitaH / pratiSedhanivRttyarthamiti-nanu yadi sakarmakArthamArambhastadA na vidheyaH, yato'vivakSitakarmakAbhyAmAbhyAM 'iDitaH' 5-2-44 ityanena bhaviSyatItyAha-ya itIti-nanu yaGo'kArAntatvAt kathaM yAntatvamityAha-ata itIti / viSayebhUte'pIti-anekasvaratvANNakasya / yaji-japi daMzi-vadAdUkaH // 5. 2. 47 // ebhyo yaGantebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya UkeH pratyayo bhavati / bhRzaM punaH punarvA yajatItyevaMzolo-yAyajUkaH, jaMjapUkaH, bandazUkaH, vAvadUkaH / anyebhyo'pIti kecit-daMdahUkaH, pApayUkaH, nijAgadUkaH, nAnazUkaH, paMpazUkaH // 47 // jaaguH|| 5. 2. 48 // zIlAdau satyarthe vartamAnAjjAgarterUkaH pratyayo bhavati, yaGa iti nivRttam / jAgartItyevaMzolo-jAgarUkaH // 48 // nyA0 sa0-jAguH-yaGa iti nivRttamiti-anekasvaratvenAsaMbhavAt / zamaSTakAd ghinaN // 5. 2. 41 // zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH zamAdibhyo'STAbhyo dhAtubhyo ghinaN pratyayo bhavati / zAmyatItyevaMzIla:-zamI damI, tamIzramI kSamI, pramAdI, unmAdI klmii| ghajantA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-2, sUtra -50 -54 nmatvarthIyena siddhayati tRmbAdhanArthaM tu vacanam / zraSTakAditi kim ? asitA / NakAro vRddhayarthaH / ghakAra uttaratra katva-gatvArthaH / abhidhAnAt ghiNan akarmakebhyasteneha na bhavatiaraNyaM bhramitA, sakarmakebhyastu yathAdarzanaM darzayiSyAmaH / / 49 / / yuja- bhuja- aja-tyaja-raJja - dviSa- duSa duha duhA 'bhyAhanaH / 5. 2.50 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH ghinaN bhavati / yujyate yunakti vA ityevaMzIlo - yogI / bhuGkte bhunakti bhujatIti vA- bhogI, bhAgI, kalyANabhAgI, tyAgI, prANatyAgI, rAgI "akavinozca rajjeH " (4-2-60 ) iti na lopaH / dveSI, doSI, drohI, dohI, abhyAghAtI / akarmakAdityeva ? gAM dogdhA, zatrUnabhyAhantA / / 50 / / AGaH krIDa- muSaH / / 5. 2. 51 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmAGaH parAbhyAmAbhyAM ghinaN bhavati / prAkrIData ityevaMzIla:- AkroDI, prAmoSI / zIlAdipratyayAntAH prAyeNa rUDhiprakArA yathAdarzanaM prayujyanta iti upasargAntarAdhikye na bhavati / evamuttaratrApi / 51 / / nyA0 sa0 - AGa : krIDamuSaH- zIlAdipratyayAntA iti nanu pUrva AGamAGa yasAGamuSAkrIDati paThitvA ghinaNmAhusteSAM viziSTasvarUpopAdAnAn nopasargAntarAdhikye bhavati / iha tu AGaH parAbhyAmityucyamAne upAttopasargAt pUrvamanyasminnupasarge satyapi vyavadhAnAbhAvAt tataH paratvasya saMbhavAdupasargAntarAdhikye'pi bhavatItyAha - zIlAdipratyayAntA ityAdi - zIladharmasAdhuSu artheSu ye pratyayAstadantA ime prAyeNa rUDhizabdaprakArA yathA rUDhizabdA rUDhiviSaya eva pravarttante tatra ca niyatarUpastathA ime'pi ye yathA prayoge dRzyante yadyadupasargAH sopasargA anupasargA vA te tathaiva prayogAnusAreNa prayoktavyAH, tathAhi - kAmuka iti anupasarga eva prayujyate na sopasargaH, evamAgAmukaH iti AGapasargapUrva eva, na tvanupasarvo'nyopasargapUrvo vA ityevamanyadapi draSTavyamiti nopasargAntarAdhikye bhavati / prAcca yama-yasaH // 5, 2. 52 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM prAdAGazca parAbhyAmAbhyAM ghinaNa bhavati / prayacchatItyevaMzIla:- prayAmI, zrAyAmI; prayAsI, AyAsI / / 52 / / nyA0 sa0- prAcca yama - yathAsaMkhyaM yadyabhipretaM syAttadA prAGa iti kriyeta / matha-lapaH / / 5. 2. 53 // / prAt parAbhyAmAbhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM ghinaN bhavati / pramayatItyevaMzIlaH - pramAthI, pralApI / / 53 / / vezvaH droH / / 5. 2. 54 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 55 61 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH veH prAcca parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd dravartodhanaN bhavati / vidravatItyevaMzolo - vidrAvI, pradrAvI / / 54 // vi-pari-prAt saH / 5. 2. 55 / / vi-pari- prebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAt sarttedhinaN bhavati / visaratItyevaMzIlo-visArI, parisArI, prasArI // 55 // samaH pRcaip-jvareH / / 5. 2. 56 // zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAM samaH parAbhyAM pRNakti-jvaribhyAM ghinaN bhavati / saMpUNItyevaMzIla:- saMparko / pinnirdezAdAdAdikasya na grahaNam-saMpacitA / saMjvaratItyevaMzIla :- saMjvArI / kecid NyantAdapIcchanti-saMjvarI / tvarayaterapi kazcid- saMtvarI / karmakAdityeva ? saMpRNakti zAkam / / 56 / / saM-veH sRjaH / / 5. 2. 57 // zIlAdau satyarthe vartamAnAt saM vibhya parAt sRjedhinaN bhavati / saMsRjatItyevaMzIlaH saMsRjyate vA saMsargI, visargI // 57 // [ 265 saM-pari-vyanu- prAd vadaH || 5. 2.58 // zIlAdau satyarthe vartamAnAt saM pari-vyanuprebhyaH parAd vadeghanaN bhavati / saMvadatotyevaMzIla :- saMvAdI, parivAdI, vivAdI, anuvAdI, prvaadii| paripUrvANNyantAdapIti kecit // 58 // vervica kattha- sambhU- kaSa-kasa-lasa- hanaH / / 5. 2. 51 // ebhyo vipUrvebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo ghinaN bhavati / viviktItyevaMzIlo - vivekI / vikatthI, visrambhI, vikASI, vikAsI, vilAsI, vighAtI // 56 // vyapA- bherlaSaH / / 5. 2. 60 // vyapA'bhibhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAllaSeghanaN bhavati / vilaSatItyevaMzIlo - vilASI, apalASI, abhilASI // 60 // saMprAd vasAt / / 5. 2. 61 // saM-prAbhyAM parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd vasatedhinaN bhavati / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-62-67 saMvasatItyevaMzIlaH-saMvAsI, pravAsI / zanirdezAd vasterna bhavati / / 61 // samatyapAbhivyamezvaraH // 5. 2. 62 // 'sam, ati, apa, abhi, vyabhi' ityetebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAccareghiNan bhavati / saMcaratItyevaMzIlaH-saMcArI, aticArI, apacArI, abhicArI, vyabhicArI // 2 // samanuvyavAda rudhH|| 5. 2. 63 // 'sam, anu, vi, ava' ityetebhyaH parAcchIlAdau satyarthe vartamAnAta rudhodhinaN bhavati / saMrundhe ityevaMzIlaH-saMrodhI, anurodhI, virodhI, avarodhI // 63 / / vedhH|| 5. 2. 64 // vipUrvAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd dahedhinaN bhavati / vidahatItyevaMzIlovidAhI // 64 // paredaivi muhazca // 5. 2. 65 // devIti devRdhAtoraNyantasya Nyantasya ca grahaNam / paripUrvAbhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmAbhyAM dahazca ghinaN bhavati / paridevate paridevayati vA-paridevI / NyantAnnecchantyanye / parimohI, paridAhI // 65 / / nyA0 sa0-parerdevi-devRdhAtoriti-lAkSaNikatvAt dIvyateya'ntasya na grahaNam / kssip-rttH|| 5. 2.66 // paripUrvAbhyAmAbhyAM zIlAdau vartamAnAmyAM ghinaN pratyayo bhavati / parikSipyati parikSipati vA-parikSepI, parikSepyambhasAm, priraattii||66|| vAdezva nnkH|| 5.2.67 // paripUrvAcchIlAdau satyarthe vartamAnAd vAdayateH kSipa-raTimyAM ca NakaH pratyayo bhavati / parivAdayatItyevaMzIlaH-parivAdakaH / vaderapi kecit / parikSepakaH / parirATakaH / asarUpatvAt "Naka-tRcau" (5-1-48) iti siddhe punavidhAnaM zIlAdipratyayeSvazIlAdikRvapratyayo'sarUpavidhinA na bhavatIti jJApanArtham, tenAlaMkArakaH, parikSipaH, pariraTa ityAdi zIlAdyartha na bhavati / bAhulakAva kvacid bhavatyapi "kAma-krodho manuSyANAM khAditArau vRkAviva" / atra gakaviSaye tRc // 67 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 68-72 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 267 ninda- hiMsa-kliza-khAda- vinAzi vyAbhASA 'sUyA'nekasvarAt // 5. 2. 68 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo Nako bhavati / nindatItyevaMzIlo - nindakaH, hiMsakaH, kliznAti klizyate vA valezakaH, khAdakaH, vinAzayati- vinAzakaH, vyAbhASakaH / zrasUyaH kaNvAdI asUyakaH, daridrAyakaH, cakAsakaH, gaNakaH, culumpakaH / anekasvaratvAdeva siddhe'sUyagrahaNaM kaNDvAdinivRtyartham tena - kaNDUyitA, mantayitA, tRnneva / vinAzigrahaNaM tu anyasya Nyantasya nivRttyartham - kArayitA / anekasvarAnnecchantyanye / klizera - vizeSeNa grahaNAd devAdikAdidittve'pi zrano na bhavati / / 68 / / 1 nyA0 sa0 - nindahiMsa - anyasya Nyantasyeti kathaM tarhi gaNakaH, atredaM vyAkhyAnaM karttavyaM, yat vinAzIti NigantasyopAdAnaM karoti tat jJApayati anyasyApi Nigantasya varjanaM tena Nijantasya bhavatyeva / upasargAd devR-devi-kuzaH // 5, 2. 61 // upasargAt parebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya ebhyo Nako bhavati / Nam, devanaH, , Adevata ityevaMzIla :- AdevakaH, paridevakaH / devIti dIvyaterdevateva Nyantasya grahaAdevayatIti- AdevakaH, paridevakaH, zrAkrozakaH, parikrozakaH / upasargAditi kim ? devayitA, kroSTA / devaterNyantAdeveti kazcit // 66 // nyA0 sa0-upasargAddevR Nyantasya grahaNamiti - lakSaNapratipadetyasya nyAyasyAnityatvAt athavA bhinnadevRgrahaNAt anyathA devagrahaNameva kuryAt / vRGa- bhiti luNTi-jalpi-kuTTATTAkaH // 52.70 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaSTAkaH pratyayo bhavati / vRNIte ityevaMzIlo - varAka:, varAkI bhikSAkaH, bhikSAkI / luNTAkaH, luNTAkI / jalpAkaH, jalpAkI / kuTTAkaH, kuTTAkI / TakAro GayarthaH // 70 // prAt sU-jorin // 5. 2. 71 // prAt parAbhyAM suvati- jubhyAM zIlAdau satyarthe vartamAnAbhyAmin pratyayo bhavati / 'sU' iti niranubandhagrahaNAt suvatergrahaNam, na sUti- sUyatyoH / prasuvatItyevaMzIla:prasavI / prajavI / / 7 / / jINa-dR-ti-vizri paribhU-vamA 'bhyamA'vyayaH / / 5. 2. 72 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhya in bhavati / ji-jayatItyevaMzIlo - jayI, iN-atyayI, udayI, ha-AdarI, kSIti kSi-kSito Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhadvRtti laghunyAsa saMvalite [ pAda-2, sUtra - 73-78 grahaNam, kSayI, vizri - vizrayI, paribhU-paribhavI, vam-vamI, abhyam - abhyamI, avyath-na vyathate iti - avyathI / / 72 / / nyA0 sa0- - jIN dRkSi- kSikSatoriti kSiSz ityasya tu sAnubandhatvAnna grahaH / sR-ghasyado marak / / 5. 2. 73 / / yaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo marak pratyayo bhavati / saratItyevaMzIla :- sRmara:, ghasmaraH, admaraH // 73 // bhaJji-bhAsi-mido ghuraH / / 5. 2. 74 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo ghuraH pratyayo bhavati / bhajyate svayamevetyevaMzIlaM - bhaGguraM kASTham / bhAsate - bhAsuraM vapuH, medyati medate vAmeduraH / ghakAro gatvArthaH / / 74 / / nyA0 sa0 - bhaJjibhAsi - 'vyApye ghurakelima' 5 - 1 - 4 iti ghurapratyayasya vyApye karttari vidhAnAdityAha -bhajyate svayamevetyAdi - bhAsimidividAM tu karttaryeva ghuro'karmakatvena karmmakatu rasaMbhavAt / vetti - vida- bhidaH kit / / 5. 2.75 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH kid ghuraH pratyayo bhavati / vettItyevaMzIlo - viduraH, chidyate bhidyate svayameva - chidura, bhidura:, kittvAda guNo na bhavati / vettIti tinirdeza itara viditrayavyudAsArthaH // 75 // 1 bhayo ru. ruka- lukam / / 5. 2. 76 / / zIlAdau satyarthe vartamAnAd bibhete 'ru ruka luka' iti pratyayatrayaM kid bhavati / bibhetItyevaMzIlo - bhIruH, bhIrukaH bhIlukaH / RphiDAditvAt latvaM prayogAnusArad garI iti lAghavArtha lukavacanam // 76 // sR- jIN-nazaSTvarap / / 5. 2. 77 // ebhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyaH kit Tdvarap pratyayo bhavati / saratItyevaMzIla :- sRtvaraH, sRtvarI, jitvaraH, jitvarI / iN itvaraH, itvarI / krUrakarmaNi pathike nIce durvidhe / nazvaraH, nazvarI / TakAro GayarthaH / pakArastAgamArthaH // 77 // gatvaraH / / 5. 2. 78 // rAmeSTvarap makArasya ca takAro nipAtyate / gatvaraH, gatvarI // 78 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 269 pAda - 2, sUtra - 79-83 ] zrI siddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH smyajasa-hiMsa-dIpa-kampa-kama-namo raH / / 5. 2. 71 // smyAdibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo raH pratyayo bhavati / smayata ityevaMzIlaM - smeraM mukham / ajasiti "jasUc mokSaNe" naJpUrvaH, na jaspatiatra zravaNam, ajasrA pravRtti, ajasraH pAkaH, zrajasraM pacati / zrajastrazabdo'yaM svabhAvAt sAtatyaviziSTAM kriyAmAha, tena dhAtvartha eva kartari ra pratyayo'nyathA kriyAbhidhAnAnupapatteH, tenAjatro ghaTa iti na bhavati / ajastramityavyayamapi nityArthaM kriyAvizeSaNamasti / hiMhisro vyAdhaH / dIp-dIpro dIpaH / kamp kampraH / kam-kAmayate kamrA yuvatiH / bahulAdhikArAt karmaNyapi, kamyate- kastraH, tata eva kamitetyapi / nam-namatItinamraH / ajasi kami namibhyaH karmakartarye ve cchantyeke ||76 // nyA0 sa0- smyajasa jasUc mokSaNe iti anyeSAmaNijantAnAM sAhacaryAccurAdiNijanto na gRhyate / dhAtvartha eva karttarIti - anyasya dhAtorathaM ityartha:, yathA'jasraH pAkaH ityatya pAkalakSaNe'rthe / tRSi vRSi svapo najiG // 5, 2.80 // tRSi - dhRSi svapibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo najiGa pratyayo bhavati / tRSyatItyevaMzIla :- tRSNak, tRSNajau / dhRSNak, dhRSNajau / svapnak, spapnajau / sert guNapratiSedhArthaH, ikAra uccAraNArthaH / dhRSo necchantyeke ||80|| stheza-bhAsa-pisa-kaso varaH / / 5. 2. 81 // sthAdibhyaH zIlAdau satyarthe vartamAnebhyo varaH pratyayo bhavati / tiSThatItyevaMzIla :- sthAvara:, sthAvarA / IzvaraH, IzvarA / kathamIzvarI ? "aznoroccAde: " (442 ) ityauNAdike varaTi bhavati / bhAsvaraH, bhAsvarA / pesvaraH, pesvarA / vikasvara:, vikasvarA / pramaderapIti kazcit - pramAdyati pramadvara // 61 // yAyAvaraH / / 5. 2. 82 // yAterdhAtoH zIlAdau satyarthe vartamAnAd yaGantAt varaH pratyayo nipAtyate / kuTilaM yAtItyevaMzIlo - yAyAvaraH // 82 // vyA0 sa0- yAyAvara iti - 'yvoH ' 4-4 -121 iti yalup, 'yo'ziti' 4-3-80 iti na vyaJjanAdityadhikArAt / didyuda dahajagajjuhU vAk-prAT-dhI zrI-dra-stra -jvAyatastU-kaTapU-paribrADU-bhrAjAdayaH kkipaH / / 5. 2. 83 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-2, sUtra-84-85 ete zabdAH kvibantAH zIlAdau satyarthe nipAtyante / dyotate ityevaMzolo-didyuta,-didyutau, dRNAtIti-dRdata, dahato, gacchatIti-jagada, juhotIti-juhUH, eSu dvitvam, dRNAti-juhotyohrasvatvadIrghatve ca / vaktItivAk / pRcchatItiprAT , prAzau; zabdaprAT, tattvaprAT / dadhAti dhyAyati vA-dhIH, zrayatIti-zrIH / zataM dravatIti-zataH, sravatIti stra : / javatIti-jUH / prAyataM stautIti-AyatastUH, kaTaM pravatekaTapraH, parivrajatIti-parivATa , parivAjo, eSu dIrghatvam dadhAterAkArasya dhyAyateryAzabdasya cekaar:| bahulAdhikArAdazIlAdAvapi / dhIH, praghIH, praadhiiH| bhrAjAdi-vibhrAjata itivibhrAT, vibhraajau| bhAsata iti-bhAH, bhAsau, bhaasH| pipartIti-pUH, purI, puraH / dharvatIti-dhUH, dhUrau, dhUraH / vidyotata iti-vidyut, vidyutau / UrjayatIti-U-Ujau, UrjaH / grAvANaM stauti-grAvastata, graavsttau| pacatIti-paka zaknotIti-zaka / bhinattIti-bhita / vettIti-vit / zokacchit / "bhuva: saMjJAyAmeva" / bhUH-pRthivI, zaMbhU:-zivaH, AtmabhUHkAma , manobhUH-sa eva, svayaMbhUbrahmA, svabhUviSNuzca / mitrabhUnAma kazcitta, pratibhUH-uttama dhamarNayorantarasthaH, inbhUH-vyasanasahAyaH, kArabhUH-paNyamUlyAdinirNetA, varSAbhUrda1ra auSadhizca, punarbhU:-punarUDhA auSadhizca, saMjJAyAm , anytr-bhvitaa| zIlAdiSu asarUpavidhinAsti, tena-sAmAnyalakSaNaH kvipna prApnotIti punavidhIyate / zIlAdipratyayAnAM pUrNo'vadhiH / kecita tu saMjJAzabdAnAM zIlAdyartheSu kAmacAraste yathAkathaMcid vyutpAdanIyA iti manyante // 3 // nyA0 sa0-didyuddadyat-jagaditi-kriyAzabdo'yaM tena jagatau jagata iti / viSTapavAcakastu gameDid dve ceti sAdhustasya ca jagatI jagantIti dvivacanabahuvacane sati bhavataH / vAk iti-nipAtanAt karmaNyapi / pUriti-pipartIti pRz ityasya dhAtvantareNa vAkyaM taccArthakathanameva, pRNAtItyevaMzIlA iti tu kAryam / zIlAdiSviti-nanu tRnnAdInAM pakSe'sarUpatvAt sAmAnyakvip bhaviSyati kimanena ? ityAha-asarUpavidhirnAstIti-sAmAnyalakSaNaH kvibiti-bhrAjAdibhya iti zeSaH, didyudAdayastu nipAtanIyA evA'nena sUtreNa teSAM 'kvip' 5-1-148 ityanena siddhya'bhAvAt / zaM-saM-svayaM-viprAd bhuvo DuH // 5. 2.84 // ebhyaH parAd bhuvaH satyarthe vartamAnADDaH pratyayo bhavati / zaM sukhaM tatra bhavati-zaMbhuH zaMkaraH, saMbhurjanitA, svayaMbhuH, vibhurvyApakaH, prabhuH svAmI / bahulAdhikArAta zaMbhuH saMjJAyAm / anye svasaMjJAyAmapi / mitAvAdayastvauNAdikAH // 4 // puva itro daivate / / 5. 2. 85 // sAmAnya nirdezAta pavateH punAtezca daivate-devatAyAM kartari satyarthe itraH pratyayo bhavati / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 2, sUtra - 86-91 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH punAti pavate vA pavitro'rhan, sa mAM punAtu / karaNe'pyanye // 85 // RSi nAmnoH karaNe // 5. 2. 86 // satyarthe vartamAnAt puvaH karaNe itro bhavati, RSau saMjJAyAM ca / " pUyate'neneti - pavitro'yamRSiH / nAmni darbhaH pavitraH bahiH pavitram, yajJopavItaM pavitram, oghopakaraNaM pavitram, pavitrA nadI / darbhAdInAM pavitramiti saMjJA / RSau kartaryapi kecit // 86 // [ 271 nyA0 sa0 - RSinAmnoH - oghopakaraNamiti - vahati prApayati niravadyAM sarvasAvadyaviratimiti aci ' nyaGakUdga 4 - 1 - 112 iti sAdhuH, yadvA uGa zabde Uyate zabdyate upAdeyatayA lokottare maghAgheti ghaH / lU-dhU-sU-khana-cara-sahA 'taH / / 5. 2. 87 // ebhyaH satyarthe vartamAnebhyaH karaNe itro bhavati / nAtyanena - lavitram, dhuvatyanena - dhuvitram, dhUnoterapi kazcit dhavitram, suvatyana-savitram, niranubandhanirdezAt dhUg-sUGorna bhavati / khanitram, caritram, sahitram, RcchatIryati vA nenAritram / vaherapi kazcit - vahitram // 67 // nI- dAvU-zasU-yu-yuja- stu-tuda - si si - miha-pata-pA-nahastraT / / 5. 2. 88 // ebhyaH satyarthe vartamAnebhyaH karaNe traT pratyayo bhavati / nayatyanena - netram, dAMv, dAntyanena - dAtram, zasU-zastram, yu-yotram, yuj - yoktram, stu-stotram, tud-totram, si-setram, sic-sektram, miha - meDhram, pat-patram, pA-pAtram, pAtrI, naha-naddhaH, naddhI / TakAro GayarthaH // 88 // hala kroDAsssye vaH || 5, 2, 81 // zrAsyaM mukham, puvo dhAtoH satyarthe halAsye kroDAsye ca karaNe traT pratyayo bhavati / punAti pavate vA'nena - potram, halasya sUkarasya ca mukhamucyate // 89 // daMzestraH // 5. 2, 10 // daMzeH satyarthe vartamAnAt karaNe traH pratyayo bhavati / dazatyanayA - daMSTrA / pratyayAntarakaraNamAvartham // 60 // dhAtrI // 5. 2. 11 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite . [ pAda-2, sUtra-61-93 dherdadhAtervA karmaNi RT pratyayo nipAtyate / dhayanti tAmiti-dhAtrI stndaayinii| dadhati tAM bhaiSajyArthamiti dhAtrI prAmalakI // 91 // jJAnecchArthinIcchIlyAdibhyaH ktaH 5. 2. 12 // jJAnArthebhya icchArthebhyo'rcA pUjA tadarthebhyo jIbhyaH zIlyAdibhyazca dhAtubhyaH satyarthe vartamAnebhyaH ktaH pratyayo bhavati / pUrvavaccAsya kartR-karmAdyarthanirdezaH / jJAnArtha-rAjJAM jJAtaH, rAjJAM buddhaH, rAjJAM viditaH, rAjJAmavagataH / icchArtha-rAjJA. miSTaH, rAjJAM mataH / arthArtha-rAjJAcitaH, rAjJAM pUjitaH / jIva-jimidA-minnaH, vivaNNaH, svinnaH, dhRSTaH, tUrNaH, suptaH, bhItaH, iddhaH, tRSitaH, phullH| zIlyAdi zIlito rakSatiH kSAnta, AkruSTo juSTa udyataH / saMyataH zayitastuSTo ruSTo ruSita AzitaH // 1 / / kAnto'bhivyAhRto hRSTastRptaH sRptaH sthito bhRtH| amRto muditaH pUrtaH zakto'ktaH zrAnta-vismitau // 2 // saMrabdhA''rabdha-dayitA digdhaH snigdho'vtiirnnkH| prArUDho mUDha prAyastaH, kSudhita-klAnta-vIDitAH / / 3 / / mattatraiva tathA kruddhaH, zliSTa: suhita ityapi / lipta-dRptau ca vijJeyo sati lagnAdayastathA / / 4 / / bahulAdhikArAd yathAbhidhAnamebhyo bhUte'pi to bhavati, tathA ca tadyoge tRtIyAsamAso'pi siddha :-"arhadbhyastribhuvanarAjapUjitebhyaH" iti, evaM-zolito maitreNa, rakSito maitreNA''RSTazcaitreNetyAdAvapi draSTavyam / vartamAnakte tu SaSThayeva-"kAnto harizcandra iva prajAnAm" iti / anye tu-jJAnAdyarthebhyaH * takrakauNDinya * nyAyena bhate ktasya bAdhanAta vartamAnaktena ca yoge kartari SaSThIvidhAnAt 'tvayA jJAto mayA jJAtaH' ityAdirapazabda iti manyante // 12 // nyA0 sa0-jJAnecchA0-pUrvavaccAsyeti-kartari karmaNi bhAve ca yathA yasya pratyayosbhihitastasya tathaiva kevalaM vartamAnakAla eva / nanu 'gatyartha' 5-1-11 iti 'ktaktavatu' 5-1-174 ityanena ca sAmAnyena vidhAnAdamISAmapi siddhau ityAha-tatrakauNDinyanyAyeneti / unnaadyH|| 5. 2.13 // bahulamiti vartate, satyarthe vartamAnAd dhAtoruNAdayaH pratyayA bahulaM bhavanti / karotIti-kAraH, vAyuH, pAyuH / bahulavacanAt prAyaH saMjJAzabdAH, kecittvasaMjJA zabdA iti anuktA api pratyayA bhavanti / RphiDaH, RphiDDaH / tathA sati vihitA uNAdayaH kvacid bhUte'pi dRzyante-bhasitaM taditi bhasma, kaSito'sau-kaSiH, tato'sau-tani: vRttaM taditi-vartma, caritaM taviti-carma, adbhyaH saranti sma-apsarasaH / uktaM ca Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-2, sUtra-93 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [273 "saMjJAsu dhAturUpANi pratyayAzca tataH pare // kAryAnubandhopapadaM vijJAtavyamuNAdiSu // 1 // " tathA-- "bAhulakaM prakRtestanudRSTe: prAyasamuccayanAdapi teSAm / kAryasazeSavidhezca tadUhya, naigama-rUDhibhavaM hi susAdhu // 2 // nAma ca dhAtujamAha nirukte, vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam // 3 // iti // 93 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI pazcamasyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / akRtvA''sananindhamabhittvA pAvanI gatim / siddharAjaH parapurapravezavazitAM yayau // 1 // nyA0 sa0-uNAdayaH-prAyasamuccayanAdapIti-prAyeNa akRtsnabahutvena samuccayanaM rAzIkaraNam / kAryasazeSavidhezceti-kAka ityAdisiddhyarthaM sUtrAntaraM na prArebhe iti savizeSavidhitvam / ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhavRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsataH dvitIyaH pAdaH smaaptH| . . . . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham / / atha paJcamAdhyAye tRtIyapAdaH vasya'ti gmyaadiH|| 5. 3. 1 // gamyAdayaH zabdA vaya'ti-bhaviSyati dhAtvarthe innAdipratyayAntAH sAdhavo bhavanti, anena sAmAnyata: siddhAnAM pratyayAnAM bhaviSyaddhAtvarthatA vidhIyate / gamiSyatIti-gamI grAmam, innauNAdika: sati prApto vayati bhavati / AgAmI, bhAvI, prasthAyI, ebhya auNAdiko Nin / prayAyI, pratiyAyI, prabodhI, pratibodhI, pratirodhI ebhyo'jAteH zIle prAvazyake vA Nin siddho bhaviSyati niyamyate / kathaM zvo grAmaM gamI ? bhaviSyatsAmAnye padaM niSpAdya pazcAcchvaHzabdena yogaH kAryaH // 1 // ___ nyA0 sa0-vaya'ti-sAmAnyataH siddhAnAmiti-nanu gamerinnityAdInAM satyadhikAre vihitatvAt kathaM sAmAnyata: siddhatA ? satyaM,-ekadezena, gamyAdigaNe hi prayAyItyAdau 'ajAteH zIle' 5-1-154 ityAdibhiNin , te cAniddiSTakAlatvAt sAmAnyataH siddhAH / uNAdipratyayAnAM satyatheM vidhAnAta aprAptau vaya'tyarthe vidhiH, anyeSAM ca sAmAnyavidhAnAta vaya'tyeveti niyama iti siddham / kathamiti-anadyatane zvastanI prApnoti, na NinnityAzaGkArthaH / vA hetusiddhau ktaH / / 5. 3. 2 // hetu:-kAraNaM tasya siddhiH-niSpattiH, vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtordhAtvarthe hetoH siddhau satyAM ktaH pratyayo vA bhavati / ki bravISi vRSTo devaH saMpannAstahi zAlayaH saMpatyasyanta iti vA, prAptA naustIrNA tahi nadI tariSyata iti vA // 2 // ksso'nittH|| 5. 3.3 // kaSeH-kRccha-gahanayoraniTtvamuktam. tasmAd vaya'ti vartamAnAt kto bhavati / kaSiSyatIti-'kaSTam , kaSTA dizastamasA / satyapi kazcita , kaSati-kaSTam / aniTa iti kim ? kaSitAH zatravaH zUreNa / / 3 / / nyA0 sa0-kaSo'niTa:-kaSiSyatIti-arthakathanamidaM yAvatA kaSTagahane vaya'ti kta eva bhavati, asarUpavidhirapi neSTaH, pUrvatra vAgrahaNAt / kaSitAH zatraya iti-atra bhaviSya. tApi nAstIti dvayaGgavikalateti nAzaGkanIyaM yato'niTa iti vizeSaNe sati vaya'tIti vAcyaM sthiteSvetatsamarthanamiti nyAyAt / bhaviSyantI // 5. 3. 4 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 5-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [275 vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtoH parA bhaviSyantI vibhaktirbhavati / gamiSyati, bhokSyate // 4 // anadyatane zvastanI // 5. 3. 5 // na vidyate'dyatano yatra tasmin vaya'ti dhAtvarthe vartamAnAd dhAto: zvastanI vibhaktibhavati / kartA zvaH, kartA / anadyatana iti bahuvrIhiH kim ? vyAmizre bhaviSyantI mA bhUtaadya zvo vA gamiSyati / kathaM zvo bhaviSyati ? mAsena gamiSyati ? padArthe bhaviSyantI pazcAt zvaHzabdena yogaH // 5 // nyA0 sa0-anadyatane zvastanI-padArthe bhaviSyantIti-padaM gamiSyati kriyA sArtho yasya dhAtvarthasya tasmin / paridevane // 5. 3.6 // paridevanamanuzocanam, tasmin gamyamAne vaya'ti dhAtvarthe vartamAnAd dhAtoH zvastanI vibhaktirbhavati / anadyatanArtha prArambhaH / / iyaM nu kadA gantA yavaM pAdau nidadhAti, ayaM nu kadA'dhyetA ya evmnbhiyuktH| vizeSavidhAnAta kadA-kahilakSaNA vibhASA bAdhyate / / 6 / / nyA0 sa0-paridevane-vibhASA bAdhyate iti-'kadAkahyAnavA' 5-3-8 ityarthaH / purA-yAvatovartamAnA // 5. 3. 7 // . purA-yAvatonipAtayorupapadayorvasya'ti dhAtvarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vibhakti purA bhuGkte, yAvad bhuGkte / bhaviSyadanadyatane'pi paratvAd vartamAnava-purA zvo bhuGkte, yAvacchavo vrajati / lAkSaNikatvAdiha na bhavati-mahatyA purA jeSyati grAmam, yAvad dAsyate tAvad bhokSyate, yatparimANamityarthaH / / 7 / / nyA0 sa0-purAyAvato-purAbhuGkte iti-pureti kriyAvizeSaNaM kAlavizeSaNe vA saptamI 'kAlAva' 2-2-23 iti karmasaMjJAyAma'm vA kartR vizeSaNe prathamA vaa| kadA-kornavA // 5. 3.8 // kadA-korupapadayovasya'tyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhavijyantI-zvastanyAvapi bhavataH / kadA bhuGkte, kadA bhokSyate, kadA bhoktA; kahi bhuGkte, kahi bhoktA, kahi * bhokSyate; iti / kahizabdasyAnadyatanArthavRttitvAnna prApnoti, zvo gamiSyatItyAdivat tu bhaviSyati / bhUte tu nityaM parokSAdaya:-kadA bubhuje, kadA bhuktavAn ; kahi bubhuje, kahi bhuktavAn / / 8 / / bhavati Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 3, sUtra-9-12 nyA0 sa0-kadAko-anadyatanArthavRttitvAditi-anadyatana eva hipratyayavidhAnAt / / bhUte tu nityamiti-ye kadAhiyoge sarveSu kAleSu vartamAnAmicchanti tanmatama'pAsyamityAha / kiMvRtte lipsAyAm // 5. 3. 1 // vibhaktyantasya Datara-DatamAntasya ca kimo vRttaM-kiMvRttamiti vaiyAkaraNasamayaH, tena kiMtarAM kitamAmiti na kiMvRttam / tasminnupapade praSTulipsAyAM gamyamAnAyAM vartyatyarthe vartamAnAd dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhavataH / lndhumicchaa-lipsaa| ko bhavatAM bhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA, ke ke bhavanto bhojayanti bhojayijyanti bhojayitAro vA, kataro bhavatomikSAM dadAti dAsyati dAtA vA, katamo bhavatAM mikSAM dadAti dAsyati dAtA vA / kiMvRtta iti kim ? bhikSAM dAsyati / lipsAyAmiti kim ? ka: siddhapuraM yAsyati / / 9 / / lipsyasiddhau // 5. 3. 10 // labdhumiSyamANa odanAdilipsyastasmAt siddhau-svargAdyavAptilakSaNAyAM gamyamAnAyAM vatsya'tyarthe vartamAnAd dhAtorvo vartamAnA bhavati,pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| prkiNvRttaartho'ymaarmbhH| yo bhikSAM dadAti dAsyati dAtA vA sa svargalokaM yAti yAsyati yAtA vA, lipsyAd bhaktAta svargasiddhimAcakSANo dAtAraM protsAhayati // 10 // nyA0 sa0-lipsyasiddhau-yo bhikSAM dadAtIti-atrobhayorvAkyayomilitayolipsya. siddhiravagamyate tenobhayatrApyanenaiva vartamAnA siddhaa| paJcamyartha hetau / / 5. 3. 11 // paJcamyarthaH praiSAdistasya hetunimittamupAdhyAyAgamanAdi tasminnarthe vaya'ti vartamAnAd dhAtorvartamAnA vA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| upAdhyAyazcevAgacchati AgamiSyati prAgantA vA, atha tvaM sUtramadhISva, atha tvamanuyogamAvatsva; atra bhaviSyadupAdhyAyAgamanamadhyayanAdiviSayasya preSasyA tisargasya prAptakAlatAyAzca heturbhavati // 11 // nyA0 sa0-paJcamyarthahe-preSasyetyAdi-nyakkArapUrva preSaNaM preSaH, anumatAdezadAnamatisargaH, avasaraH praaptkaaltaa| saptamI cordhamauhartike / 5. 3. 12 // Urdhva muhUrtAd bhava UrdhvamauhUrtikaH "nAma nAmnA0" (3-1-18) iti samAsaH, Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-13-15 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [277 uttarapadavRddhistvasmAdeva nirdezAt / paJcamyarthahetau UrdhvamauhUtike vartyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamI cakArAd vartamAnA ca vibhaktirvA bhavati, pakSe bhaviSyantI-zvastanyAvapi bhvtH| UrdhvaM muhUrtAdupari muhUrtasya paraM muhUrtAdupAdhyAyazcedAgacchet Agacchati prAgamiSyati AgantA vA, atha tvaM tarkamadhISva, atha tvaM siddhAntamadhISva / / 12 / / nyA0 sa0-saptamI co-UvaM muhUrtAditi-UrdhvamupAdhyAyAgamanakriyAvizeSaNam / paraM muhUrtAditi-paramupAdhyAyAgamanam avyayaM vA / kriyAyAM kriyArthAyAM tum Nakac bhaviSyantI // 5. 3. 13 // veti nivRttam, yasmAd dhAtostumAdistadvAcyA yA kriyA sA'rthaH prayojanaM yasyAH sA kriyArthA, tasyAM kriyAyAmupapade vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtostum-Nakaca-bhaviSyantIpratyayA bhavanti / katuM vrajati, kArako vrajati, kAriSyamIti vrajati; bhoktu vrajati, bhojako vrajati, bhokSye iti vrajati / kriyAyAmiti kim ? mikSiSye ityasya jttaaH| kriyArthAyAmiti kim ? dhAvaste patiSyati vAsaH, atrAsti dhAvanakriyopapadaM na svasau patanArthamupAteti na bhavati / "Naka-tRcau" (5-1-48) iti sAmAnyena siddha kiyArthopapadabhAvinyA bhaviSyantyA bAdhA mA bhUditi NakajvidhAnam, asarUpavidhinA Nako'pi bhaviSyatIti cet ? evaM tahi asarUpavidhinA tRjAdayo mA bhUvanniti punarNakalvidhAnam, tenaudanasya pAcako vrajati, paktA vrajati, paco vrajati; vikSipo vrajatItyAdi na bhavati // 13 // nyA sa0-kriyAyAM kiyArthAyAM-veti nivRttamiti-kevalavibhaktividhAnaprastAve vikarayostumNakacovidhAnAt / dhAvataste patiSyati vAsa iti-bhinnakartRkatve'pi sUtrasya pravRttiriti prApnoti, atra hi dhAvanakriyAyA devadattaH kartA, patanakriyAyAstu vAsaH / karmaNo'N // 5. 3. 14 // kriyAyAM kriyArthAyAmupapade karmaNaH parAd vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtoraNa pratyayo bhavati / kumbhakAro vrajati, kANDalAvo vrajati / "karmaNo'N" (5-1-72) iti sAmAnyena vihito'N NakacA'nena bAdhyetAsarUpavidhizca nAstIti punavidhIyate, so'pavAdatvANNakaca bAdhate, paratvAta sAmAnyasyANo bAdhakAna TagAdInapi. tena-vakragAyo vrajati. sarApAyo vrajati. godAyo vrajati / bahalAdhikArANNakaca-bhaviSyantyAvapi bhavata:-kaTaMkArako vrajati, odanaM bhojako vrajati, kANDAni laviSyAmIti vrajati, kambalaM dAsyAmIti vrajati / / 14 // ___ nyA0 sa0 karmaNo'Na-sAmAnyena vihita iti-anena kriyAyAM kriyAyAmupapade vaya'tyarthe ca vidhAnaM pUrveNa tu sAmAnyena karmaNaH parAdityarthaH / bhaavvcnaaH|| 5. 3. 15 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 16-18 bhAvavacanA ghaJ ktyAdayaste kriyAyAM kriyArthAyAmupapade vatrtsyatyarthe vartamAnAd dhAtorbhavanti / kriyArthopapadena tumA mA bAdhiSateti vacanam, prasarUpavidhyabhAvasya jJApitatvAt / 278 ] pAkAya vrajati, paktaye vrajati, pacanAya vrajati, pAcanAyai vrajati / vacanagrahaNAd yathAvihitaH sa tathA bhavati / "tumo'rthe bhAvavacanAt " ( 2-2-61 ) iti caturthI |15|| nyA0 sa0- bhAvavacanAH- vacanagrahaNAditi yadi bhAve iti kriyeta tadA bhAvamAtra eva ye vihitAsta eva labhyeran na sarve, vacanagrahaNe tu ye kecid bhAvaM bruvanti kenApi prakAreNa bhAvaM bruvANA gRhyante eva / pada-ruja-viza-spRzo ghaJ / / 5. 3. 16 // ebhyo dhAtubhyo ghaJ pratyayo bhavati, kRttvAt kartari / vatrtsyatItyAdi nivRttam / padyate patsyate zrapAdi peDhe vA pAdaH, evaM rAgaH, vezaH, sparzo vyAdhivizeSaH, sparzo devadattaH kambalasya, ghakAraH katvagatvArthaH / JakAro vRddhyarthaH // 16 // nyA0 sa0 - padaruja - vatrtsyatItyAdi nivRttamiti - 'padarUja' 5-2- 16 ityAdiprakRti niyaMtrita pratyayopAdAnAt, AdizabdAtkriyA kriyArthopapadaM ca / kecidupatApe eva spRzerghaJamicchanti tanmatavyudAsArthaM spRzerudAharaNadvayam / sarteH sthira-vyAdhi-bala-matsye / / 5. 3. 17 // sartereSu kartRSu ghaJ bhavati / sthire sarati kAlAntaramiti sAraH sthiraH padArthaH, sAlasAraH, khadirasAraH, kAsAraH / vyAdhyAdau - atIsAro vyAdhiH, sAro balam, visAro matsyaH ||17|| bhAvA- karboH // 5. 3. 18 // bhAve vAcye kartR vajate kArake ca sarvadhAtubhyo ghaJ bhavati / pacanaM pAkaH, evaM rAgaH, tyAgaH; prakurvanti tamiti - prAkAraH, evaM prAsaH, prasevaH, samAhAraH, kAra:, karaNAdhikaraNayoranaT tadapavAdazca vyaJjanAntebhyo ghaJ vakSyate / dAzanteSsmA iti dAzaH, tAlavyopAntyo'yam / AharantyasmAdityAhAraH / asaMjJAyAmapidAyo dattaH, lAbho labdhaH / 'kRtaH kaTo hRto bhAra:' ityAdau bahulAdhikArAnna bhavati / prakatriti paryudAsena kArakAzrayaNAt saMbandhe na bhavati devadattasya pacyate / 1 bhAvA - seariti kim ? pacaH / bhAvo bhavatyarthaH sAdhyarUpaH kriyAsAmAnyaM dhAtvartha:, sa dhAtunaivocyate tatraiva ca tyAdayaH ktvAtumamastavyAnIyAdayazca bhavanti / yastu bhAvo dhAtvarthadharmaH siddhatA nAma liGgasaMkhyAyogI sa dravyavad dhAtvarthAdanyaH, tatrAyaM dhajAdividhi:, tena tadyoge liGgavacanabhedaH siddho bhavati - pAkaH pAkau pAkAH, pacanaM pacane pacanAni, pakti: paktI paktaya iti / / 18 / / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra -19-22 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH nyA0 sa0 - bhAvAkatraH kecittu atra saMjJAyAmityAhustannirAkaraNArthamAha-zrasaMjJAyAmapIti - karakAzrayaNAditi bhAvagrahaNAcca, yadi hi bhAvagrahaNamapanIyA'karttarIti kRtvA prasajya naJa vyAkhyAyate tadApi bhAvavatsaMbandhe'pi ghatra syAditi saMbandhe ghaJa nivRttyarthaM bhAvagrahaNam / kriyAsAmAnyamiti - triyANAM sAdhAraNaM rUpamityarthaH tathAhi sarvAsu kriyAsu sattvamiti bhavatyarthaH sAdhAraNa eva, sa ca dhAtvartha:, ata eva ghAtunaivocyate, sa na pratyayaiH / yaH punaH siddhatA nAma sa dhAtvarthasya dharmma eva na dhAtvartha:, ata eva pratyayairevocyate, sana dhAtunA, taduktam -- AkhyAtasAdhyairartho'sAvantarbhUto'bhidhIyate / nAma zabdAH pravarttante, saMharanta iva kramam // 1 // esspAdAne tu Ti vA // 5.3.11 // iGa dhAtorbhAvAkardhaJ bhavati, apAdAne tu kArake vA Tid bhavati / adhyayanamadhyAyaH, adhIyata iti - adhyAyaH, upetyAdhIyate'smAditi upAdhyAyaH / TidvidhAnasAmarthyAt striyAM ktirbAdhyate - upAdhyAyI upAdhyAyA // 16 // nyA0 sa0 - iGopAdAne - ktirbAdhyata iti- Tittvasya hi striyAM GI pratyayaH phalaM, tato yadi striyAM ktirbhaviSyati tadA kiM TividhAnena / [ 279 zro vAyu-varNa- nivRte // 5. 3.20 // 'zU' ityasmAd bhAvA'katrarvAyvAdiSvartheSu ghaJ bhavati / * zIryate auSadhAdibhiriti-zAro vAyuH, mAlinyena zIryate iti-zAro varNa, nivRtaM nivaraNaM prAvaraNamityarthaH, nizIryate zItAdyupadravo yena tat nIzAro nivRtam, "gaurivAkRtanIsAra: prAyeNa zizire kRzaH " nivRtA dyUtopakaraNamiti kazcit, 'niyamena vRtA' ityanvarthAt, zArIriva krIDitam / eSviti kim ? zaraH ||20|| nyA0 sa0-zro vAyu- nIzAra iti - bAhulakAt paramapya'naTaM ghaM vA bAghate ghaJa pratyayaH / nirabheH pU-tvaH / / 5. 3. 21 // 'pU' iti pUg - pUGo: sAmAnyena grahaNam, nirabhipUrvAbhyAM yathAsaMkhyaM pU-lubhyAM paro bhAvAkarghaJ bhavati / niSpUyate - niSpAvaH, abhilAvaH / / 21 / / rorupasargAt / / 5. 3. 22 // upasargapUrvAd rauterbhAvAkarghaJ bhavati / saMravaNaM-saMrAvaH, uparAva:, virAvaH / upasargAditi kim ? ravaH / sAMrAviNamityatra Jin bAdhakaH / kathaM rAvaH ? bahulAdhikArAt // 22 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-23-28 nyA0 sa0-rorupasa0-sArAviNamiti-samaMtAdAvaH abhivyAptau' 5-3-90 iti jin tata. svArthe 'nityaM prAtrano'N' 7-3-58 'no padasya' 7-4-61 ityantyasvarAdelaka na 'anapatye' 7-4-55 iti niSedhAt / bhU-zrayoda'la // 5. 3. 23 // 'bhU zri ad' ityetebhya upasargapUrvebhyo bhAvAkoral pratyayo bhavati / prabhavaH, vibhavaH, saMbhavaH; prazrayaH, pratizrayaH, saMzrayaH; praghasaH, vighasaH, saMghasaH / upasargAdityeva ? bhAvaH, zrAyaH, ghAsaH / bhU-zyorupasargAdeveti niyamAthaM vacanam / kathaM prabhAvaH, vibhAvaH, anubhAva: ? bahulAdhikArAt , prakRSTo bhAva ityAdiprAdisamAso vA / lakAro "miga-mIgo'khalacali" (4-2-8) ityatra vizeSaNArthaH / / 23 / / nyAdo navA // 5. 3. 24 // nipUrvAdaderali ghaslubhAvo'kArasya dIrghatvaM ca vA nipAtyate / nyAdaH, nidhasaH / 24 / saM-ni-vyupAda ymH|| 5. 3. 25 // ebhya upasargebhyaH parAd yamerbhAvA-'koMrala vA bhavati / saMyamaH, saMyAmaH; niyamaH, niyAmaH; viyamaH, viyAmaH; upayamaH, upayAmaH // 25 // nenaMda-gada-paTha-svana-kaNaH // 5. 3. 26 // nerupasargAta parebhya emyo bhAvA-korala pratyayo vA bhavati / ninadaH, ninAdaH; nigadaH, nigAdaH; nipaThaH, nipAThaH; nisvanaH, nisvAnaH; nikvaNaH, nikvANaH // 26 // vaiNe vnnH|| 5. 3. 27 // vINAyAM bhavo-vaiNaH, vaiNe'rthe vartamAnAdupasargapUrvAt kvaNe vA'oral vA bhavati / prakvaNo vINAyAH, prakvANo vINAyAH; evaM-nikvaNaH, nikvANaH / vaiNa iti kim ? prakvAraNaH zRGkhalasya / kathaM kvaNaH kvANo vINAyAH ? "navA kvaNa." (5-3-48) ityAdinA sAmAnyena vidhAnAta vaiNe'pi bhavati // 27 // yuvarNa-vR-dR-vaza-raNa-gamad-grahaH // 5. 3. 28 // upasargAda vA iti ca nivRttam / ivarNAntebhya uvarNAntebhyo vR-ha-vaza-raNa-gamibhya RkArAntebhyo grahezca dhAtorbhAvA'korala bhavati, ghamo'pavAdaH / cayaH, nizcayaH, jayaH, kSayaH, krayaH, yavaH, ravaH; navaH, stavaH, lava:, pavaH, varaH, pravarA; daraH, AdaraH, vazaH, raNaH, gamaH, avagamaH; kR-karaH, gR-garaH, tR-taraH, dR-daraH, Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra 29-33 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [281 zR-zaraH, grahaH / kathaM vAraH samUhaH, vAro'vasaraH, vAraH kriyAnyAvRttiH ? bahulAdhikArAd ghaJ / parivAra iti tu NyantAdaci siddham // 28 / / nyA0 sa0-yuvarNavR-upasargAvati ca nivRttam-'AGo ruplo' 5-3-49 iti sUtrakaraNAt / varSAdayaH klIbe // 5. 3. 21 // varSAdayaH zabdA alantAH klIbe yathAdarzanaM bhAvA'karbonipAtyante / napuMsake ktA'naDnivRttyarthaM vacanam / varSa bhayaM dhanaM vanaM khalaM padam / yugam, atra rathAGgakAlavizeSa-yugmeSval gatvaguNAbhAvau ca nipAtanAt / anapuMsakaktastu asarUpavidhinA bhavatyeva-vRSyate sma-vRSTaM meghena, bhItaM baTunA // 26 // nyA0 sa0-varSAda-ananivRttyarthamiti-tatki varSaNamiti na bhavati ? bhavatyeva, vRSabho varSaNAditi bhASyakAravacanAt / vRSTaM megheneti-atra bhAve 'tatsApyA' 3-3-21 iti ktaH / samudo'jaH pazau / / 5. 3. 30 // samudbhyAM parAdajateH pazuviSaye dhAtvarthe vartamAnAta mAvA'koral bhavati / samajaH pazUnAm , samUha ityarthaH; udaja: pazUnAM, prernnmityrthH| samuda iti kim ? vyAjaH pazUnAm / pazAviti kim ? samAjaH sAdhUnAm , udAjaH khagAnAm // 30 // sR-glahaH prjnaa'ksse|| 5. 3. 31 // sati-glahibhyAM yathAsaMkhyaM prajanA'kSaviSaye dhAtvarthe vartamAnAbhyAM bhAvA'korala bhavati / gavAmupasaraH, pazUnAmupasaraH, "vInAmupasaraM dRSTvA ";. prajano garbhagrahaNam , tadartha strISu puMsAM prathamaM saraNamupasara ucyate / akSANAM glahaH, grahaNamityarthaH, prahaH sUtranipAtanAllatvam , glahiH prakRtyantaraM vA / prajanA'kSa iti kim ? upasAro bhRtya rAjJAm , glahaH glAho vA pAdasya / kathaM parisaraviSameSuloDhamuktau ? pradhikaraNe puMnAmni ghena siddham // 31 // paNermAne // 5. 3. 32 // paNermAne'rthe vartamAnAd bhAvA'korala bhavati / mUlakapaNaH, zAkapaNaH, paNyata iti paNaH, mUlakAdInAM saMvyavahArArtha parimito muSTirityarthaH / mAne iti kim ? paannH| 'ghaJo'pavAdo yogaH // 32 // saMmada-pramadau harSe / 5. 3. 33 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-34-36 'saMmada pramada' ityetau bhAvA'karboharSe'rthelantau nipAtyete / sammadaH kokilAnAm , pramadaH kanyAnAm / harSa iti kim ? saMmAdaH, pramAdaH / "saMprAnmade" ityanuktvA nipAtanaM rUpanigrahArtham , tenopasargAntarayoge na bhavati-prasaMmAdaH, saMpramAdaH, abhisaMmAdaH // 33 // nyA0 sa0-sammada-prasaMmAda iti-prakRSTaH saMmada iti kRte prasammada ityapi / hano'ntarghanA'ntarghaNau deze // 5. 3. 34 // antaHpUrvAddhanteral pratyayo ghana-ghaNau cAdezau nipAtyete , deze'bhidheye bhAvA'koMH / antahaNyate'sminniti-antarghanaH, antarghaNo vA vAhIkeSu dezavizeSaH; antarghAto'nyaH / eke tvantaH saMhato dezo'ntarghanaH / abhyantaro deza iti kecit-'tasminnantarghaNe'pazyat' ghaNiH prakRtyantaramityanye // 34 / / praghaNa-praghANo gRhAMze // 5. 3. 35 / / prapUrvAddhantergrahAMze'bhidheye'l pratyayo ghaNaghANau cAdezau nipAtyete / praghaNaH praghANo vA dvArAlindakaH; praghAto'nyaH // 35 // nighogha-saMghodghanA'paghanopaghnaM nimita-prazasta-gaNA'tyAdhAnA 'GgA-''sannam // 5. 3. 36 // hantenighAdayaH zabdA yathAsaMkhyaM nimitAdiSu vAcyeSu kRtaghatvAdayo'lantA nipAtyante / samantato mitaM tulyamavizeSeNa vA mitaM paricchinna-nimitam , tulyArohapariNAhamityarthaH / nivizeSaM nizcayena vA hanyante jJAyante-nighA vRkSAH, nighAH zAlayaH, nighA bRhatikA, nighaM vastram ; nighaato'nyH| utkarSeNa hanyate jJAyate-udghaH prazastaH, udghAto'nyaH / gaNaH-prANisamUhaH, saMhatiH, saMghaH, anyatra sNghaatH| kathaM saMghAto manuSyANAm ? saMghAtazamdaH smudaaymaatre| atyAdhIyante chedanArtha kuTTanArtha ca kASThAdIni yatra tadatyAdhAnam , uddhanyate'sminniti-udghanaH, kASThodghanaH, tAmrodhanaH, lohoghanaH, ghanaH, skandhaH; udghAto'nyaH / aGga-zarIrAvayavaH, apahanyate'nenetyapadhano'Ggam , "vraNibhirapagharSargharAvyaktaghoSAn" / pANiH pAdazcApadhano nAparamaGgamityanye / apaghAto'nyaH / upahanyate-samIpa iti jJAyate-upaghna AsannaH, gurUpaghnaH, grAmopaghnaH, upaghAto'nyaH / nipAtanAdevopAttArthavizeSe vRttirasarUpapratyayabAdhanaM ca vijJAyate / 36 ___nyA0 sa0-nidyodgha-samantato mitamiti-nizabdasya dvAvathoM samantato'vizeSazceti / nivizeSaM nizcayena veti-samantato mitamavizeSeNa vA mitamiti bhaNitapUrvArthApekSayA AbhyAM yathAsaMkhyaM na, yataH svatantrAvimau / kathaM saMghAto manuSyANAmiti-nanvatra prANisamUhatvAt nipAtaH kathaM na ? satyaM,-saMghAtazabdaM prasAdhya pazcAt manuSyazabdena saMbandhaH, anye tvapaghanazabdena hastapAdasyaiva grahaNamAhustannirAsAyAha-vaNibhirapaghanairghargharAvyaktaghoSAniti-nanu Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-37-41 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH / nighAdizabdAnAM nimitAdyarthavizeSe kathaM vRttiH kathamAghArAdI asarUpavidhinA'naDAdayazca na bhavanti ? ityAha-nipAtanAdeveti - anyathA nimitAtyAghAnAdiSu vizeSArthapratItistulyArohapariNAhAdikA na syAt / mUrtti - nicitA'bhre ghanaH // 5. 3. 37 // hantermu yadiSvartheSu al pratyayo ghanAdezazca nipAtyate / [ 283 mUrtiH kAThinyam, abhrasya ghanaH kAThinyamityarthaH ; evaM dadhidhanaH, lohaghanaH / nicitaM nirantaraM tatra, ghanAH kezAH, ghanA vrIhayaH / zrabhraM meghastatra ghanaH / kathaM ghanaM dadhi ? guNazabdo'yaM tadyogAd guNinyapi vartate // 37 // vyayo -droH karaNe / / 5. 3. 38 // 'vi ayas du' ityetebhyaH parAddhanteH karaNe'l pratyayo ghanAdezazca nipAtyate / bhAvasya kArakAntarasya cAnupravezo mA bhUditi karaNagrahaNam / vihanyate'nena timiraM vighanaH, vighanendusamadyutiH, vayaH pakSiNo hanyante'neneti vA- vidhana:, ayodhana:, durhanyate'neneti drughanaH kuThAraH / kathaM drughaNa: ? arohaNAdipATANNatve bhaviSyati, ghaNatervA'jantasya rUpam, striyAM tvaDeva paratvAt vihananI, ayohananI, druhananI ||38|| nyA0 sa0-vyayodro :- brudhana iti - ' hanoghi ' 2-3 - 94 iti vyAptyA pravRtteH pUrvapadasthA' 2-3-64 iti na Natvam / ghaNaterveti-ghaNiH sautraH, drUNi dArUNi ghaNati lihAdyac / stambAd dhnazca // 5. 3. 31 // stambazabdAt parAddhanteral hana - ghanAdezau ca nipAtyete karaNe / stambo hanyate'nena stambaghno daNDaH stambaghno yaSTiH, striyAM paratvAdanaDeva-stabahananI yaSTiH / kecit tu kapratyaye nipAtanaM kRtvA striyAmapi stambaghnetIcchanti / anye tu stambapUrvasyApi hanteH "sAtiheti0" (5-3-94) iti nipAtanAt stambahetiritIcchanti / karaNa ityeva stambahananaM stambaghAtaH / kathaM stabaghnISokA ? kararaNasyApi kartRtvavivakSayA "acitte Tak' ( 5-3-64 ) ityanena Taki siddham ||36|| parerghaH // 5. 3. 40 // paripUrvAddhanteral ghAdezazca karaNe nipAtyate / parihanyate'neneti pArigho'rgalA, lave palighaH // 40 // hvaH samAhvayA''hRyau dyUta-nAmnoH // 5. 3. 41 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-42-46 karaNa iti nivRttam , chUte nAmni cAbhidheye yathAsaMkhyaM samApUrvAdAparvAcca hvayaterala hvayAdezazca nipAtyate / samAhvayaH prANidyUtam , Ahvayo nAma // 41 // nyabhyupa-vervAzcot / / 5. 3. 42 // ni-abhi-upa vibhyaH parAva hvayate vA'koral tatsaMniyoge ca vAzabda ukAro bhavati, abhedanirdezaH sarvAdezArthaH / . nihavaH, abhihavaH, upahavaH vihavaH / nyabhyupaveriti kim ? prahvAyaH / hva ityeva ? nivaayH| ho hava ityanipAtanaM kim ? yaGlupi nipAtanaM mA bhUta . tena vijohava iti siddham , anyathA vihava iti syAt / juhotinaiva siddha hvayate rUpAntaranivRttattyartha vacanam // 42 // nyA0 sa0-nyabhyupave-vijohava iti-bhRzaM vihvayati, yaGalup 'dvitve hvaH' 4-1-87 iti vRt-vijohavanaM, anenAl / anyathA vihava iti-prakRtigrahaNe iti nyAyAt yaGa lubantasyApyanenA'li hvo hava iti kRtadvitvasyApi nipAte vihava iti syAdityarthaH / AGo yuddhe // 5. 3. 43 // AGpUrvAda hvayateyuddhe'rthe bhAvA'korala bhavati, vAzabdazvokAraH / AhUyante yoddhAro'sminniti-Ahavo yuddham / yuddha iti kim ? aAhvAyaH, prAhvA nam // 43 // AhAvo nipAnam // 5, 3. 44 // nipibantyasmin-nipAnam , pazu-zakunInAM pAnArtha kRto jaladhAraH / AGapUrvAta hvayaterbhAvAkoral , pAhAvAdezazca nipAtyate, nipAnaM cedabhidheyaM bhavati / ___ AhUyante pazavaH pAmAyAsminnityAhAvaH pazUnAm , prAhAvaH zakunInAm , nipAnamityarthaH / nipAnamiti kim ? AhvAyaH, aAhvAnam // 44 // bhAve'nupasargAt // 5. 3.45 // avidyamAnopasargAt hvayate ve'la vAzabdazcokAro bhavati / prakartarotyasyAnupravezo mA bhUditi bhAvagrahaNam / hvAnaM havaH / bhAva iti kim ? karmaNi hvAyaH / anupasargAditi kim ? aahvaayH||45|| hano vA vadhu ca // 5. 3. 46 // anupasargAddhanterbhAve'l vA bhavati, tatsaMniyoge cAsya vdhaaveshH| hananaM vadhaH, ghAtaH / anupasargAdityeva-saMghAtaH // 46 / / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 285 pAda - 3, sUtra - 47-53 ] zrIsiddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH nyA0 sa0- hano ghA-vadha iti yaGa lubantasyApi vadho ghAta ityeva bhavati / vyadha-japa-madbhyaH / / 5. 3. 47 // ebhyo'nupasargebhyo bhAvAkaral bhavati / bahuvacanAd bhAva iti nivRttam / vyadhaH, japaH, madaH / anupasargAdityeva ? AvyAdhaH, upajApaH, unmAdaH ||47 || navA kaNa-yama-hasa-svanaH / / 5. 3. 48 // anupasargebhya ebhyo bhAvAkaral vA bhavati / kvaNaH, kvANaH; yamaH, yAmaH; hasaH, hAsaH; svanaH, svAnaH / anupasargAdityeva ? prakANa:, prayAma:, prahAsaH, viSvANaH / aprAptavibhASeyam ||48 AGo ru-ploH / / 5. 3. 41 // AGa: parAbhyAM ru-plubhyAM bhAvADakaral vA bhavati / Arava:, ArAva:; Aplava:, AplAvaH / prAGa iti kim ? virAvaH, viplavaH / rauterghaJi plavaterali nityaM prApte vikalpaH // 49 // varSa vighne'vAda grahaH / / 5. 3, 50 // avapUrvAt prarvarSavighne vAcye bhAvA'kartrIral vA bhavati / zravagrahaH, zravagrAhaH; vRSTeH pratibandha ityarthaH / varSavighna iti kim ? avagrahaH padasya, avagraho'rthasya // 50 // prAd razmi - tulAsUtre // 5. 3.51 // prapUrvAd grahe razmau tulAsUtre cArthe bhAvA'katraral vA bhavati / pragRhyata iti pragrahaH, pragAha; azvAdeH saMyamanarajjustulAsUtraM cocyate, anyastu pragrahaH // 51 // vRgo vastre // 5. 3. 52 // pUrvAd vRNorvastravizeSe vAcye bhAvA'kartrIral vA bhavati / pravRNvanti tamiti - pravaraH, prAvAraH; "dhaJyupasargasya bahulam " ( 3-2-86 ) iti dIrghaH / anye tu prAGpUrva eva vRNotiH svabhAvAd vastravizeSe vartate, tena prAvAraH prAvaraH iti bhavati / vastra iti kim ? pravaro yatiH // 52 // udaH zreH // 5. 3.53 // utpUvAcchurbhAvAkaral vA bhavati / ucchrayaH, ucchrAyaH / nityamali prApte vikalpaH / / 53 / / Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-54-61 khu-pU-drorghaJ // 5. 3.54 // veti nivRttaM pRthagyogAva-utpUrvebhya ebhyo bhAvA'koMrghaJ bhavati, pralo'pavAdaH / udyAvaH utpAvaH, udghAvaH / / 54 / / grhH|| 5.3.55 // utpUrvAda grahe vA'koMrghana bhavati, pralo'pavAdaH / udgrAhaH / uda ityeva ? grahaH, vigrahaH // 55 / / nyvaacchaape|| 5. 3.56 // nyavAbhyAM parAd AheH zApe-prAkroze gamyamAne bhAvAkoMrghaja bhavati / nigrahoha te vRSala ! bhUyAt , avagrAho hate jAlma! bhUyAt / zApa iti kim ? nigrahazcaurasya, avagrahaH padasya // 56 // prAllipsAyAm // 5. 3. 57 // prapUrvAda grahelipsAyAM gamyamAnAyAM bhAvA'koMrghana bhavati / pAtrapragrAheNa carati piNDapAtArthI bhikSaH, na vasya pramAheNa carati dakSiNArthI dvijH| lipsAyAmiti kim ? nu vasya pragrahaH // 57 / / samo muSTau // 5. 3.58 // saMpUrvAda graheSTiviSaye dhAtvarthe bhAvA'koMrghana bhavati / muSTiraGgulisaMnivezo na parimANam , tatra "mAne" (5-3-81) ityeva siddhatvAt / saMgrAho mallasya, aho mauSTikasya saMgrAhaH, muSTerdADhaca mucyate / muSTAviti kim ? saMgrahaH ziSyasya // 58 / / yu-du-droH|| 5. 3. 51 // saMpUrvebhya ebhyo bhAvA'koMrghana bhavati / saMyAvaH, saMdAvaH, saMdrAvaH / sama ityeva ? vidravaH, upadravaH // 56 // niyazcAnupasargAd vA // 5. 3. 60 // avidyamAnopasargAnayateyu-du-drozca bhAvA'koMrgha vA bhavati / nayaH, nAyaH, yavaH, yAvaH; davaH, dAvaH; dravaH, drAvaH / anupasargAditi kim ? praNayaH // 6 // vodH|| 5. 3.61 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-62-68 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [287 utpUrvAnnayaterbhAvA'koMrvA ghaJ bhavati / unnAyaH, unnayaH // 61 / / avAt // 5. 3. 62 // avapUrvAnnayate vA'koMrghaJ bhavati / pravanAyaH / / 62 // paredya te // 5. 3. 63 // paripUrvAnnayate taviSaye dhAtvarthe vartamAnAd bhAvA'koMrghaJ bhavati / pariNAyena zArIn hanti, samantAnnayanenetyarthaH / dyUta iti kim ? pariNayaH knyaayaaH||63|| bhuvo'vajJAne vA // 5. 3. 64 // paripUrvAd bhavatarevajJAne'rthe vartamAnAd bhAvAkaLapaJ vA bhavati / avajJAnama. stkaarpuurvko'vkssepH| paribhAvaH, paribhavaH / avajJAna iti kim ! samantAd bhavanaM paribhavaH // 64 // yajJe grahaH // 5. 3. 65 // paripUrvAd aheryajJaviSaye prayoge bhAvA'koMrghana bhavati / pUrvaparigrAhaH, uttaraparigrAhaH, vederyajJAGgabhUtAyA grahaNavizeSa etAbhyAmabhidhIyate / yajJa iti kim ? parigrahaH kuTumbinaH // 65 // saMstoH // 5. 3. 66 // saMpUrvAda stoterbhAvA'ka?ryajJaviSaye ghaJ bhavati / saMstuvantyatreti saMstAvazchandogAnAm, sametya stuvanti chandogA yatra deze sa dezaH saMstAva ucyte| yajJe ityeva ? saMstavo'nyadRSTe // 66 // prAt na -P-stoH // 5. 3. 67 // prAt parebhyaH sravatyAdibhyo bhAvA'koMrghaJ bhavati / prasrAvaH, pradrAvaH, prastAvaH / prAditi kim ? stravaH, dravaH, stavaH / kathaM sAva: ? bahulAdhikArAt // 67 / / ayajJe strH|| 5. 3. 68 // prapUrvAt 'stR' ityetasmAt dhAto vA'katroghaJ bhavati / ayajJe-na cet yajJaviSayaH prayogo bhavati / prastAraH, maNiprastAraH, vimAnaprastAraH, nyprstaarH| ayajJa iti kim ? bahiprastaraH, "samAse'samastasya" (2-3-13) iti Satvam // 6 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 69-75 verazabde prathane // 5 3. 61 // prathanaM vistIrNatA, veH parAt stRNAterazabdaviSaye prathane'bhidheye ghaJ bhavati / vistAra: paTasya / prathana iti kim ? tRNasya vistaraH, chAdanamityarthaH / azabda iti kim ? aho dvAdazAGgasya vistaraH ||66 / chandonAmni // 5. 3. 70 // chanda:- padyo varNavinyAsaH vipUrvAt stRNAtezchandonAmni viSaye ghaJ bhavati / viSTArapaGktiH / kecit tu veranyato'pIcchanti AstArapaGktiH, prastArapaGktiH, chando nAma / / 70 / / nyA0 sa0- chandonAmni viSTArapaGktiriti - paGa ktyantaM chandonAmeti vAvayA vasthAyAM ghaJa na tena vistarazcAsau paGaktizceti karmmadhArayaH, SaSThIpaJcamItatpuruSo vA / kSu-zroH // 5, 3. 71 // kSauteH zRNotezva vipUrvAd bhAvA'kartrIrghaJ bhavati / vikSAba:, vibhAvaH / verityeva ? kSavaH, zravaH / / 71 // nyudo graH // 5, 3. 72 // yudbhyAM parAd girategRNAtervA bhAvA'kartrIrghaJ bhavati / nigAraH, udgAraH / nyuda iti kim ? garaH, saMgaraH // 72 // nyA0 sa0 - nyudo graH -saMgara iti - saMgIryate'bhyupagamyate yoddhRbhiryuddhaM saMgaraNaM vA tadA pratijJA / kiro dhAnye // 5. 3, 73 // nyutpUrvAt kiraterdhAnyaviSaye dhAtvarthe vartamAnAd bhAvA'katrerghaJ bhavati / nikAro dhAnyasya, utkAro dhAnyasya, rAzirityarthaH / dhAnya iti kim ? phalanikaraH, puSpotkaraH // 73 nyA0 sa0 - kiro dhA-nikArastiraskAra iti tu karoterghaJ / nerbuH // 5. 3. 74 // pUrvAt vRNotervRNAtervA dhAnyavizeSe'bhidheye bhAvA'kartrIrghaJ bhavati / nivriyanta iti - nIvArA nAma vrIhivizeSAH, "ghaJyupasargasya bahulam " ( 3-2-86 ) iti dIrghatvam / dhAnya ityeva ? nivarA kanyA, svabhAvAdalanto'pyayaM striyAM vartate, ktistu bahulAdhikArAnna bhavati // 74 // iNo'bhreSe / / 5. 3. 75. // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 76-79] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 289 sthiteracalanamaSaH, nipUrvAdiNo'bhraSaviSaye'rthe vartamAnAd bhAvA'karzorghaJ pratyayo bhavati / zAstralokaprasiddhyAdinA niyatamayanaM - nyAyaH / abhraSa iti kim ? nyayaM gatazcauraH / / 75 / / pareH krame // 5. 3. 76 // kramaH paripATI, paripUrvAdiNaH kramaviSaye'rthe vartamAnAd bhAvA'katrerghaJ bhavati / tava paryAyo bhoktum, mama paryAyo bhoktum, krameNa padArthAnAM kriyAsaMbandhaH paryAyaH / krama iti kim ? paryayaH svAdhyAyasya pratikrama ityarthaH, viparyayo mateH, anyathAbhavanamityarthaH / / 67 / / vyupAcchIGaH / / 5. 3. 77 // vyupAbhyAM parAcchIGo bhAvA'kartrIrghaJ bhavati, krame - krama viSayazced dhAtvartho bhavati / tava rAjavizAyaH mama rAjopazAyaH / kramaprAptaM paryAyasAdhyaM zayanamucyate / anye tu zayituM paryAya ucyate ityAhuH / krama iti kim ? vizaya:, upazayaH // 77 // nyA0 sa0 - vyupAcchIGa :- svamate zayanasya prAdhAnyaM tanmate tu paryAyasyeti tAtparyArthaH / hastaprApye rasteye // 5. 3.78 // hastenopAyAntaranirapekSeNa prAptuM zakyaM hastaprApyam, tadviSayAccinoterbhAvAkaghaJ bhavati, asteye na ced dhAtvarthaH steye caurye bhavati / hastaprApyazabdena pratyAsattiH prApyasya lakSyate, tena pratyAsattiviSaye dhAtvarthe vidhAnam / puSpapracAyaH phalAvacAyaH phaloccAya:, phaloccAyazca saMhataiH / udo necchantyanyephaloccayaH / hastaprApya iti kim ? puSpapracayaM karoti taruzikhare / asteya iti kim ? steyena puSpapracayaM karoti / hastaprApyazabdena pramANamapyucyate yaddhaste saMbhavati na hastAdatiricyate iti, tatazca " mAne" ( 5-3 - 81 ) ityanenaiva siddhe niyamArthaM vacanam - asteya eveti tena puSpANAM hastena pracayaM karoti caura ityatra " mAne" ( 5-3 - 81 ) ityanenApi ghaJ na bhavati // 78 // nyA0 sa0- - hastaprApye- yaddhaste saMbhavatIti haste sammAtItyarthaH / citi-dehA''vAsopasamAdhAne kazvAdeH // 5. 3. 71 // cIyata iti citiryajJe'gnivizeSaH, tadAdhArI vA dehaH zarIram, AvAso nivAsaH, upasamAdhAnamuparyupari rAzIkaraNam, eSvartheSu cinoterbhAvA'katrerghaJ tatsaMniyoge cAdeH kakArAdezo bhavati / kAyamagna cinvIta / dehe kAyaH zarIram / AvAse RSinikAyaH / upasamAdhAne - gomayanikAyaH, gomayaparikAyaH / kathaM kASThanicaya. ? bahutvamAtravivakSayA / eSviti Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 ] bRhadvRtti-laghunyAsa saMvalite [ pAda- 3, sUtra - 80 - 82 kim ? cayaH / caH ka ityeva siddhe AdigrahaNamAdereva yathA syAt tena ceryaGlupi-ni kecAya ityeva bhavati // 76 // saMghe'nUrzve // 5, 3. 80 // na vidyate kutazcidUrdhvamupari kiMcid yasmin so'nUrdhvaH, tasmin saMgha- prANisamudAasarda cinoterbhAvA'katrarghaJ tatsaMniyoge cAdeH ko bhavati / 1 vaiyAkaraNanikAyaH, tArkika nikAyaH / saMgha iti kim ? sArasamuccayaH, pramANasamuccayaH / anUrdhva iti kim ? sUkaranicayaH, sUkarA hy paryapari cIyante ||80|| nyA0 sa00 - saMghe'nU - sUkaranicaya iti pUrveNApi na bhavati vyAvRttibalAt / mAne // 5. 3. 81 // mAne gamyamAne dhAtorbhAvA'kartrIghJ bhavati / mAnamiyattA sA ca dvedhA - saMkhyA parimANaM ca / eko nighAsaH dvau nighAsau; ekastaNDulAvakSAya: ; ekastaNDula nizcAya:, eka: kAra:, dvau kArau trayaH kArAH; dvau sUrpaniSpAvo; samit saMgrAhaH, taNDulasaMgrAhaH, muSTirityarthaH / mAna iti kim ? nizcayaH / zrala evAyamapavAda:, ktyAdibhistu bAdhyate - ekA tilocchitiH, dve prasRtI // 81 // nyA0 sa0-mAne dvau sUrpa niSpAvAviti pavane pAvo nizcitau pAvAviti kAryaM, niSpavane iti tu kRte 'nirabheH pUlvaH' 5 -3 - 21 ityanenApi siddham / ala evAyamapavAda iti- madhye apavAdAH pUrvAn vidhIn bAdhante nottarAn iti nyAyAt / sthAdibhyaH kaH / / 5. 3.82 // sthAdibhyo dhAtubhyo mAvA'kaH kaH pratyayo bhavati / AkhUnAmutthAnam - prAkhattho vartate, zalabhottho vartate, pratiSThantyasminniti-prasthaH sAnuH, saMtiSThante'syAmiti-saMsthA, vyavatiSThante'nayeti-vyavasthA, prasnAtyasminniti - prasnaH, prapibantyasyAmiti - prapA, vidhyate'nenetividhaH, Avidhyate'nenetyAvidhaH, vihanyate'nenAsmin vA - vighnaH Ayudhyante'nenetyAyudham / AdhyAyanti tamityADhyaH pRSodarAditvAt dhasya DhaH / sarvApavAdatvAdanaTamapi kapratyayo bAdhate / kathamAvyAdhaH, ghAtaH, vighAtaH, upaghAtaH ? bahulAdhikArAt / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham // 82 // nyA0 sa0 - sthAdibhyaH kaH - prastha iti - prapUrvastiSThatirgatyartha iti kSIraH, yadi pratiSThate mAnArthamiti kriyate tadA ' upasargAdAto Do'zyaH 5-1-56 iti rDe prastho mAnamiti bhavati / saMstheti - ' upasargAdAtaH ' 5 -3 - 110 ityaGa bAdhitvA striyAH khalanAvityanaT syAdityatra pAThaH / vighna iti sthAdigaNapAThabalAt karaNe'pi kaH pratyayo na tu 'vyayodroH karaNe' 5-3-38 ityanenAl / ghAta iti vidhAta itivat / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-83-89 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [291 ghAta upaghAta iti-atrApi karaNAdhikaraNatvaM draSTavyam / dvito'thuH / / 5. 3, 83 // vito dhAto vA'korathuH pratyayo bhavati / vepathuH, vamathuH, zvayathaH, sphUrjathaH, bhrAsathaH, nandathuH, kSavathuH, davathuH / asarUpatvAd ghAlAvapi-vepaH, kSavaH // 83 / / Ditastrimaka tatkRtam // 5, 3.84 // Divato dhAto vA'koMstrimA pratyayo bhavati, tena-dhAtvarthena, kRta-nivRttamityetasminnarthe / ___ pAkena nivRtta-pavitramam , uptrimam, kRtrimam, labdhrimam, vihitrimam , yAcitrimam , TvidasAviti kazcit-yAcathuH / kakAraH kitkAryArthaH / / 84 // nyA0 sa0- Divatastrimaka-nirvRttamityetasminnarthe iti-antarbhUtaNyarthatvAt nirvattitamityarthaH, kRtamityeva vArthaH, tadA tu karmakartari ktaH / ji-svapi-rakSi-yati-praccho nH|| 5. 3. 85 // ebhyo bhAvA'karbonaH pratyayo bhavati / yajJaH, svapnaH, rakSNaH yatnaH, praznaH // 85 / / viccho nng|| 5. 3. 86 // viccherbhAvAkoMrnaG pratyayo bhavati / viznaH / DakAro guNapratiSedhArthaH // 86 // upasargAda daH kiH // 5. 3. 87 // upasargapUrvAd dAsaMjJakAd dhAto vA'koM: kiH pratyayo bhavati / pAdiH, pradiH pradhiH, prAdhiH, nidhiH, upavidhiH, saMdhiH, smaadhiH| kitkaraNamAkAralopArtham / / 87 // vyApyAdAdhAre // 5. 3. 88 // vyApyAt karmaNaH parAd dAsaMjJAdAdhAre-pradhikaraNe kArake kirbhavati / jalaM dhIyate'sminniti-jaladhiH, zaradhiH, iSudhiH, vAladhiH, zevadhiH / prAdhAragrahaNamarthAntaraniSedhArtham / / 88 // nyA0 sa0-vyApyAdAdhAre-zevadhiriti-zete nidhAviti 'zIGApo hrasvazca vA' 506 (uNAdi) iti ve zevaM sthApyadhanaM taddhIyate'smin / antardhiH // 5. 3.81 // anta:pUrvAd dadhAterbhAvA'koM: kiH pratyayo nipAtyate / antadhiH / / 4 / / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-60-93 abhivyAptau bhAve'na-jin // 5. 3.10 // kriyayA svasaMbandhinaH sAkalyenAbhisaMbandho'bhivyAptiH, tasyAM gamyamAnAyAM bhAve dhAtoH 'ana jin' ityetau pratyayau bhavataH / samantAd rAva:-saMvaraNaM sAMrAviNaM senAyAM vartate / saMkuTanaM sAMkauTinameSAm / abhivyAptAviti kim ? saMrAvaH, saMkoTaH / bhAvagrahaNaM karmAdipratiSedhArtham / asarUpavidhinA kta-ghAdinivRttyarthamanagrahaNam // 10 // ___ nyA0 sa0-abhivyAptau-kriyayA iti-dvihetoH' 2-2-87 iti kartari vA SaSThItya'tra na / asarUpavidhineti-ayamartho yadi asarUpanyAyenAnaTa bhaviSyati tadAnagrahaNaM na kriyate, yathA hyanaT tathA asarUpavidhinaiva ktapatrAvapi prApnutaH tau mAbhUtAmityanagrahaNam / striyAM ktiH|| 5. 3. 11 // striyAmiti pratyayArthavizeSaNam / dhAto vA'koMH strIliGge ktiH pratyayo bhavati, ghnaaderpvaadH| kRtiH, hatiH, citiH, nItiH, nutiH, bhUtiH / striyAmiti kim ? kAraH, cayaH / 9 / / shruuvaadibhyH|| 5. 3. 12 // zRNotyAdibhyo dhAtubhyo strIliGage bhAvA'koM: ktirbhavati / vakSyamANaiH kvibAdibhiH saha samAvezArtha vacanam ? zru-zrutiH, pratizrut / -na tiH, pratis t / pad-saMpattiH, saMpad / sad-AsattiH, saMsada; upaniSad , niSadyA / vid-saMvittiH, saMvita; vidyA, vedanA / labha-labdhi labhA / ad-ziro'tiH, adikA / zas-prazastiH, prazaMsA / pac-paktiH, pcaa| kaNDUya-kaNDUtiH, kaNDaH, knnddyaa| vyavakruz-vyavakruSTiH, vyaavkroshii| iS-iSTiH, icchA / yaj-iSTiH, ijyA / man-matiH, mnyaa| Asa-pAsyA, upAstiH, upAsanA / zAs-anuziSTiH, AzIH / bhRga-bhRtiH, bhRtyA / stUyate ijyate iSyate'nayeti-stutiH, iSTiH iSTiriti, saMjJAzabdatvAt karaNe'pi ktireva nAnaT / evaM-sra tiH / anyatra tu spardhe paratvAta strIkhalanA pralo badhakAH, striyAH khalanau * iti nyAyaH // 12 // nyA0 sa0-vAdibhyaH Asattiriti-upasargANAmatantratvAt zrusadAdibhyaH ktikvibaadyo'pynujnyaataaH| adiketi-yadyapi NakaprastAve ziraso'rdanaM zirottirityatra bAhulakANNako niSiddhaH 'kteTa' 5-3-106 iti apratyayo'pi tathApi tatra bhAva evAtra tvapAdAnAdau adyate'syAH 'nAmni puMsi ca' 5-3-121 iti NakaH, bhAve tu na tatraiva bAhulakAditi bhaNanAt / . sminnaasugH|| 5. 3.13 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 94-eC ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 293 saMpUrvAdi zrAGpUrvAt sunotezca bhAvA'kartrIH striyAM ktirbhavati, kyapo'pavAdaH / samiti:, AsutiH / samAGo'nyatra - ityA, sutyeti kyabeva bhavati // 63 // sAti-heti-yUti- jUti-jJazi-kIrti / / 5. 3. 14 // ete zabdA bhAvA'kartrIH ktipratyayAntA nipAtyante / sinoteH sunoteH syatervA AtvamitvAbhAvazca nipAtyate - sAtiH / hinoterguNe hanteva'ntyasvarAderetvehetiH / yauterjavatezca dIrghatve-yUtiH, jUtiH / jJapayatejJaptiH, kIrtayateHkIrtiH, AbhyAM NyantalakSaNo'no na bhavati / kIrtanetyapi kazcit / / 94 / / gA-pA-pacI - bhAve / / 5, 3. 15 // ebhyo bhAve'rthe striyAM ktirbhavati / 'gA' iti sAmAnyena grahaNam, pragItiH, saMgItiH | 'pA' iti gA-pacisAhacaryAt pibatergrahaNam, prapItiH, saMpItiH / paktiH, prapaktiH / bhAvagrahaNamarthAntaranirAsArtham / bAdhakasyAGo'pavAdaH / / 65 / / nyA0 sa0- gApApaco- pibatergrahaNamiti - pAyatestu lAkSaNikatvAnna grahaH / prapItiriti bhAve'nena ktireva AdhAre tu sthAdibhyaH kaH, apAdAne tu 'upasargAdAtaH ' 5 -3 - 110 ityass / AyaTivrajyajaH kyap - asya kyapo na kRtyasaMjJA prakaraNAttatra vihitasyaiva bhavati / stho vA // 5. 3. 16 // tiSThaterbhAve'rthe striyAM ktirvA bhavati / prasthitiH, upasthitiH / vAvacanAdaGapiAsthA, vyavasthA, saMsthA | pUrvavadaGo'pavAdaH ||66 / / AsyaTi - vraja-yajaH kyapU / / 5. 3.17 // ebhyaH paro bhAve'rthe striyAM kyap pratyayo bhavati / prAs-AsyA / aT-aTyA, "vRthA'TyA khalu sA tasyAH " / vraj-vrajyA / yaj-ijyA / kakAraH kitkAryArthaH / pitkaraNamuttaratra tAgamArtham // 7 // bhRgo nAmni // 5.3.18 // bhRgaH paro bhAve'rthe striyAM nAmni saMjJAyAM kyap pratyayo bhavati / bharaNaM bhRtyA | nAmnIti kim ? bhRtiH / bhAva- ityeva ? bhriyata iti bhAryA vadhUH // 68 // samaja nipanniSad-zI-sug-vidi- cari-manINaH / / 5. 3. 11 // yogavibhAgAd bhAva eveti nivRttam / ebhyaH paro nAmni bhAvA'kartrIH striyAM kyap bhavati / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2e4 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda - 3, sUtra - 100 - 104 samaj - samajantyasyAmiti - samajyA / nipaniSadeti saMhitAnirdezAt pateH padezva grahaNam, nipatantyasyAmiti - nipatyA, nipadyA / niSad-niSadanaM niSIdantyasyAmiti vAniSadyA | zo - zerate'syAmiti zayyA / sug-savanaM sunvantyasyAmiti vA sutyA | vidvedanaM vidanti tasyAM tayA vA hitAhitamiti vidyA / car caraNaM caranti zranayeti vA-caryA / man- mananaM manyate'nayeti vA manyA / iN-ayanametyanayeti vA ityA | nAmnItyeva ? saMvItiH, nipattiH, niSattiH // 6 // nyA0 sa0- samajani- pUrvavat saMjJAzabdatvAt AdhAre'pi kyap / vidyeti-saMjJAzabdatvAt AdAdikasyaiva vidergrahaNaM na tvanyasya / kRgaH za ca vA / / 5. 3. 100 / / karoterbhAvakatraH striyAM zaH pratyayo vA bhavati cakArAt kyap ca / kriyA, kRtyA, pakSekRtiH / kriyeti yadA bhAva-karmaNoH zastadA madhye kyaH, yadA tvapAdAnAdau zastadA kyo nAstIti rerikArasyeyAdezaH // 100 // mRgayecchA-yAcJA-tRSNA-kRpA - bhA zraddhA 'ntardhA // 5. 3. 101 // ete zabdAH striyAM nipAtyante / tatrecchA bhAva eva, zeSAstu bhAvA'kartrIH / anye tu sarvAn bhAva evAnumanyante / mRgayateH zaH zab ca kyApavAdo nipAtyate - mRgayA / icchateH zaH kyAbhAvazca - icchA / yAcitRSyorna - naGau - yAcJA, tRSNA / kraperaG rephasya ca RkAraH - kRpA / mAteraGabhA / zratpUrvAdantaH pUrvAcca dadhAteraG zraddhA, antardhA // 101 // nyA0 sa0 - mRgayecchA - tRSNeti kecittu bhidAditvAt tRSA, svamate tu krutsaMpadA - ditvAt tRT / pareH sR-careryaH // 5. 3. 102 // paripUrvAbhyAM sR-caribhyAM paraH striyAM yaH pratyayo bhavati, bhAvA'kartrIH / bhAva ityanye / parisaryA, paricaryA / pareriti kim ? saMsRtiH, cUtiH // 102 // vA'TATyAt // 5. 3. 103 // ateryaGantAt striyAM yaH pratyayo vA bhavati, bhAvA'kartrIH / bhAva ityanye / aTATA, pakSe-aH pratyayaH - praTATA / anye tu ktipratyayabAdhanArthamaTate rayaGantasya pratyayaM dvirvacanaM pUrvadIrghatvaM ca nipAtyanti-aTanamaTATyA // 103 // jAgurazca // 5. 3. 104 // jAgateM: striyAmaH pratyayo yazca bhavati / bhAvA'kartrIH / bhAva ityanye / jAgarA, jAgaryA / / 104 / / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-105-108] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [295 zaMsi-pratyayAt // 5. 3. 105 // zaMse: pratyayAntebhyazca dhAtubhyo bhAvA'koMH striyAmaH pratyayo bhavati / prazaMsA, gopAyA, RtIyA, mImAMsA, kaNDyA, lolayA, cikIrSA, putrakAmyA, putrIyA, gavA, galbhA, zyenAyA, pttpttaayaa| zaMsUH kte'niT iti vacanam // 10 // kteTo gurorvyaJjanAt // 5. 3. 106 // ktasyeT yasmAt sa kteT , kteTo gurumato vyaJjanAntAd dhAto vA'koMH striyAmaH pratyayo bhavati / IhA, UhA, IkSA, ukSA, kuNDA, huNDA, zikSA, bhikSA, vyatIhA, vytiikssaa| kteTa iti kim ? srastiH, dhvastiH, prAptiH, dIptiH, aktiH, rAddhiH, cAya-apacitiH, sphurchA-sphUtiH, murchA-mUrtiH / guroriti kim ? sphur-sphUttiH, nipaThitiH / vyaJjanAditi kim ? saMzotiH // 106 // . nyA0 sa0-kteTo gu-ktasyeT yasmAditi-ktasya iDaiva yasmAdityavadhAraNaM kArya, tena sphUrchAdiSu dhAtuSu yadyapi bhAvArambhayoH ktasyAdau vikalpena iT vihitastathApi ekasmin pakSe nAgacchatIti vyAvRttiH / vyatIheti-'vyatihAra' 5-3-116 ityatra IhAdivarjanAt ktyAdInAma'pavAdo'pi tro na bhavati / Sito'G // 5. 3. 107 // Sidbhyo dhAtubhyo bhAvA'koM: striyAmaG pratyayo bhavati / pacA, kSamA, kSAntiriti tu kSAmyate:, ghaTA, tvarA, prathA, vyathA, jarA, "RvarNadRzo'Gi" (4-3-7) iti guNaH / DakAro DiskAryArthaH // 107 / / bhidaadyH|| 5. 3. 108 // bhidAdayaH zabdA bhAvA'koMH striyAmapratyayAntA yathAdarzanaM nipAtyante / bhidA vidAraNam, chidA dvaidhIkaraNam vidA vicAraNA, majA zarIrasaMskAraH, kSipA preraNam, dayA anukampA, rujA rogaH, curA cauryam, pRcchA praznaH, ete'rthavizeSe / anyatrabhittiH kuDyam, chittizcauryAdikaraNAd rAjAparAdhaH, vicchittiH prakAra ityAdi / tathA R-kR-ha-dhR-tRbhyaH saMjJAyAM vRddhizca-pArA zastrI, Rtirnyaa| kArA guptiH kRtiranyA / hArA mAnam. hRtirnyaa| dhArA prapAtaH khaDgAdervA, dhRtirnyaa| tArA jyotiH, tonnirnyaa| tathA-guhi-kuhi-vazi-vapi tuli kSapi.kSibhyazca saMjJAyAm-guhA parvatakandarA auSadhizca, gUDhiranyA / kuhA nAma nadI, kuhanA'nyA / vazA snehanadravyaM dhAtuvizeSazca, uSTiranyA / vapA medovizeSaH, uptirnyaa| evaM-tulA unmAnam, kSapA rAtriH, kSiyA prAcArabhraMzaH / tathA saMjJAyAmeva rikhi-likhi-zubhi-sidhi-midhi gudhibhyo-guNazca-rikhiH likhe: samAnArthaH sautro dhAtuH, rekhA rAjiH, lekhA saiva, zobhA kAntiH sedhA sattvam, medhA buddhiH, godhA prANivizeSo dostrANaM ca bhidAdirAkRtigaNaH siddhm| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 109-113 prakRtasya kriyA caiva prApterbAdhanameva ca / zradhikArthavivakSA ca trayametannipAtanAt // 108 // nyA0 sa0-bhivAdaya:- mRjeti nipAtanasAmarthyAdeva 'RtaH svare vA' 4-3-43 iti vRddhirna bhavati / medhA buddhiriti kecittu meghRgaH sthAne midhRgiti paThanti sautro vA / bhISi-bhUSi-cinti pUji - kathi kumbi-carci-spRhi-toli- dolibhyaH / / 5. 3. 101 // ebhyo NyantebhyaH striyAM bhAvA'kartrIraG bhavati / NyantatvAdane prApte vacanam / bhISA, bhUSA, cintA, pUjA, kathA, kumbA, carcA, spRhA, tolA, dolA / bahuvacanAd yathAdarzanamanyebhyo'pi bhavati pIDA, UnA / / 109 / / nyA0 sa0 - bhISibhUSi-apratyayAdhikAre'pyasmin kRte sAdhyasiddhiH syAt paraM aGpratyayAdhikAre yatkRtaM taNNigulopasyAnityatvajJApanArthaM tena cintiyA. pUjiyA, suprakathiyetyAdi siddham / upasargAdAtaH / / 5. 3, 110 // upasargapUrvebhya zrAkArAntebhyo dhAtubhyaH striyAM bhAvAkartrIraG bhavati / upadA, upadhA, AdhA, pradA, pradhA, vidhA, saMdhA, prabhA, zvAditvAt ktau pramitiH / upasargAditi kim ? dattiH / 110 / / Ni-vetyAsa-zrantha-ghaTTa-vanderanaH // 5. 3. 111 // Nyantebhyo vestyAsa - anya - ghaTTa vandibhyazca dhAtubhyaH striyAM bhAvA'kartrIranaH pratyayo bhavati / kAraNA, hAraNA, kAmanA, lakSaNA, bhAvanA; vedanA, AsanA, upAsanA, anthanA, grantherapyanye - granthanA, ghaTTanA, vandanA / vettIti tinirdezo jJAnArthaparigrahArthaH // 111 // nyA0 sa0 - NivettyAsa - jJAnArthaparigrahArtha iti yaGa lupnavRttyarthazca tenA'smAt zravAdibhyaH ktau vevittiH / iSo'nicchAyAm // 5. 3. 112 // nicchAyAM vartamAnAt striyAM bhAvA'kartrIrano bhavati / anveSaNA, eSaNA, piNDeSaNA / anicchAyAmiti kim ? iSTiH / kathaM prANaiSaNA vittaiSaNA paralokaiSaNA ? bahulAdhikArAt / / 112 / / paryadhervA / / 5. 3, 113 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-114-116 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [297 paryadhipUrvAdiSeranicchAyAM vartamAnAd bhAvA'koMH striyAmano vA bhavati / paryeSaNA, parISTiH / adhyeSaNA, adhISTiH / adhISTiriti necchantyanye / / 113 / / krut-saMpadAdibhyaH kim // 5. 3. 114 // krudhAdibhyo'nupasargapUrvebhyaH padAdibhyazca samAdipUrvamyo dhAtubhyaH striyAM bhAvAskoM: kvip pratyayo bhavati / dhe:-krut / yudheH-yut / kSudheH-kSut / tRSeH-tRT / tviSe:-tviT / ruSeH-ruT / rujeHruk / ruce-ruk / zuce:-zuk / mudeH-mut / mRde:-mRt / gR-gIH / trai-trAH / vizeH-dik / sRjeH-sraka / tathA pade: saMpad , vipad, Apad , vyApad , pratipad / Sadlu-saMsata, pariSada, upasata, upaniSat / vide:-nivit / zAse:-prazoH, AzIH / zru-pratizruta, upazrut / struparistrut / nahe:-upAnat / vRSeH-prAvRT / puSeH-vipuT / vRteH-novRt, upAvRt / yateH-saMyat / iNaH-samit / bhRgaH-upabhRt / indhe:-samit / krudhAdiH saMpadAdizcAkRtigaNaH // 114 // bhyAdibhyo vA // 5. 3. 115 // bibhetyAdibhyo dhAtubhyaH striyAM bhAvAkoMH kvip vA bhavati / bhIH bhItiH / hrIH, hrItiH / lU:, lUniH / bhUH, bhuutiH| kaNDUH, knndduuyaa| kRta, kRtiH / bhita , bhittiH / chita, chittiH| tuta, tuttiH / dRk , dRSTi: / naze:-naka, naSTi: / yujeH-yuka, yuktiH / jvareH-jUH, jUtiH / tvare:-tUH, tuutiH| pravateH-UH, uutiH| zrive:-zrUH, bhUtiH / mavate:-mUH, mUtiH / nauteH-nuvaH, nutiH / zake:-zaka , zaktiH // 115 // ___ nyA0 sa0-bhyAdi-navitra ye kvibantAste krudhAdigaNe paThiSyante ktyantAstu zRvAdau kimanena ? satyaM, kaNDUyeti tRtIyarUpArtham / / bhItirityAdi-eSu sarveSu striyAM ktiH / tUttiriti-SittvAdra'Ga: pakSe zravAditvAt ktiH / vyatihAre'nIhAdibhyo nyH|| 5. 3. 116 // vyatiharaNaM vyatihAraH, parasparasya kRtprtikRtiH| vyatihAraviSayebhyo dhAtubhya IhAdijitebhyaH striyAM aH pratyayo bhavati / bAhulakAd bhAve ktyAdInAmapavAdaH / parasparamAnozanaM-vyAvakrozI, vyAkrozI; vyAvamoSI, vyAvahAsI, vyAvalekhI, vyAticArI, vyAvacarcI, vyAtyukSI / anIhAdibhya iti kim ? vyatIhA, vyatIkSA, vyatipRcchA, vyavahatiH / vyatyukSetyapyeke / "nityaM ajino'N" (5-3-58) iti svArthe'Na vakSyate. tena kevalasya prayogo na bhavati / "zravAdibhyaH, (5-3-12) iti samAvezAbhi - dhAnAt-vyavaSTiAkruSTirityapi bhavati / striyAmityeva ? vyatipAko vartate / / 116 // nyA0 sa0-vyatihAre-vyAvyukSIti-'pvaH padAntAt' 7-4-5 iti aikAro na / 'na jasvaGgAdeH' 7-4-5 iti niSedhAt / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda 3, sUtra - 117-120 naJo'niH zApe / 5. 3. 117 // naJaH parAd dhAtoH zApe gamyamAne bhAvA'kartrIH striyAmaniH pratyayo bhavati / niste vRSala ! bhUyAt evamajIvani: prakaraNiH, aprayANiH, agamaniH / iti kim ? mRtiste jAlma ! bhUyAt / zApe iti kim ? akRtistasya paTasya // 1173 " glA- hA jyaH / / 5. 3. 118 // emya: striyAM bhAvAskartrIraniH pratyayo bhavati / glAniH hAni:, jyAniH / mlAnirityApi kazcit // 118 // praznA-''khyAne veJ / / 5. 3. 111 // prazne AkhyAne ca gamyamAne striyAM bhAvA'katradhAtorin pratyayo vA bhavati, vAvacanAd yathAprAptaM ca / hi tvaM kArimakArSo ?, kAM kArikAM, kAM kriyAM, kAM kRtyAM, kAM kRtim / AkhyAne sarvAM kArimakArSam, sarvAM kArikAM, sarvAM kriyAM, sarvAM kRtyAM sarvAM kRtim / kAM tvaM gaNimajIgaNa ?, kAMgaNikAM, kAM gaNanAm; sarvAM gaNimajIgaNam, sarvAM gaNikAma, sarvAM gaNanAm / evaM - pAca pAcikAM pakti pacAm, pAThiM pAThikAM paThitim / praznA-sskhyAna iti kim ? kRtiH, hRtiH // 116 // nyA0 sa0 praznAkhyA- kAM kArikAmiti 'paryAyArhaNa' 5 -3 - 120 iti NakaH / kAM kRtamiti-myAditvAt kvipi kAM kRtamityapi / paryAyA'rharNotpattau ca NakaH // 5. 3. 120 // sary praznAkhyAnayozca gamyamAnayoH striyAM bhAvA'katrarghAtorNakaH pratyayo bhavati, ktyAdyapavAdaH / paryAya :- kramaH paripATiriti yAvat / bhavata zrAsikA, bhavata: zAyikA, bhavato'gragAmikA; AsituM zayitumagre gantu N ca bhavataH krama ityarthaH / arharaNamarhaH - yogyatA / arhati bhavAn ikSubhakSikAm, odanabhojikAm, payaHpAyikAm / RNaM yat parasmai dhAryate / tri dhArayasi / utpattirjanma, ikSubhakSikA me udapAdi / prazne-kAM tvaM kArikAmakArSIH ? kAM tvaM gaNikAmajIgaNaH ? AkhyAne sarvAM kArikAmakArSam, sarvAM gaNikAmajogaNam / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati cikIrSA, bubhukSA me udapAdi / praznA''khyAnayoge'pi paryAyAdiSu paratvAt Naka eva bhavati, neJ / / 120 / / nyA0 sa0- paryAyArNo - ikSubhakSikAmiti - atra 'kRti' 3-1-77 iti samAsaH / Naka eva bhavatIti yathA kutra bhavata Asiketi Asitu paryAya: / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-121-124 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [299 nAmni puMsi ca // 5. 3. 121 // dhAtoH striyAM bhAvA'karjarnAmni-saMjJAyAM NakaH pratyayo bhavati, yathAdarzanaM puMsi ca / pracchardanaM pracchadyate'nayeti vA-pracchadikA, evaM-pravAhikA, vicikA. praSkandikA, vipAdikA, etA rogasaMjJAH / uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM sA-uddAlakapuSpabhajikA, evaM-vAraNapuSpapracAyikA, abhyoSAH khAdyante'syAmiti-abhyoSakhAdikA, evamavoSakhAdikA; sAlA bhajyante yasyAM sA-sAlabhajikA, evaMnAmAnaH kriiddaaH| __bahulAdhikArAdiha na bhavati-ziraso'rdanaM-zirotiH, evaM-zIrSAttiH, ziro'bhitaptiH, zIrSAbhitaptiH, tathA candanatakSA krIDA / bahulAdhikArAdeva cAtirityatrArdaterardayatezca yathAkramamapratyayamanapratyayaM ca bAdhitvA ktireva bhavati / si ca-arocanaM na rocate'sminniti vA-arocakaH, anAzakaH, utkandakaH, utkarNakaH / / 121 / / nyA sa0-nAmni pusi ca-uddAlakapuSpabhajiketi-atra 'kRti' 3-1-77 iti SaSThIsamAsaH, uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAmiti tvarthakathanam / vAkyaM tu bhajyante yasyAM bhaJjikA uddAlakapuSpANAM bhaJjiketi kArya, na tu 'akena krIDA' 3-1-81 iti samAsastena kartR vihitA'kAntena saha vidhAnAt , Nakastvanena kartRvarja pravartate / candanatakSeticandanAstakSyante yasyAM bAhulakAt 'puMnAmni' 5-3-130 (iti) vihito'pi striyAmapi 'vyaJjanAd ghana'5-3-132 / nanu yathA zirottirityatra bAhulakANNako niSiddhastathA ktirapi na prApnoti strIkhalanA iti nyAyAdityAha-bahulAdhikArAditi-aIyatezcetiRtha addiNityasya / utkandaka iti-utskandanaM utskadyate'neneti vA pRSodarAditvAt slop| bhAve // 5. 3. 122 // bhAve-dhAtvarthanirdeze striyAM dhAtorNakaH pratyayo bhavati / AsikA, zAyikA, jIvikA, kArikA / bahulAdhikArAt-IkSA, UhA, IhA, smaraNA // 122 // klIbe ktH||5. 3. 123 // klIbe-napuMsakaliGge bhAve'rthe dhAtoH ktaH pratyayo bhavati, ghanAdyapavAdaH / striyAM bhAvA'karboriti ca nivRttam / hasitaM chAtrasya, nRttaM mayUrasya, vyAhRtaM kokIlasya, gataM mataMgajasya / klIba iti kim ? hasaH, hAsaH / / 123 // nyA0 sa0-klIbe ktaH-ghanAdyapavAda iti-AdizabdAt 'Tvito'thuH' 5-3-83 ityaadyH| anaT / / 5. 3. 124 // klIbe bhAve'rthe dhAtoranaT pratyayo bhavati / gamanaM bhojanaM vacanaM hasanaM chAtrasya / TakAra uttaratra GyarthaH // 124 / / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___300 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [ pAda-3, sUtra-125-128 yatkarmasparzAt kaGgasukhaM tataH // 5. 3. 125 // yena karmaNA saMspRsyamAnasya kartu raGgasya-zarIrasya sukhamutpadyate tataH karmaNaH parAd dhAtoH klIbe bhAve'rthe'naTa bhavati / pUrveNaiva pratyaye siddhe nityasamAsArtha vacanam / payaHpAnaM sukham / odanabhojanaM sukham / karmeti kim ? apAdAnAdisparza mA bhUtatUlikAyA utthAnaM sukham / sparzAditi kim ? agnikuNDasyopAsanaM sukham / katriti kim ? ziSyeNa guroH snApanaM sukham, snApayatena guruH kartA, ki tahi ! krm| aGgagrahaNaM kim ? putrasya pariSvajanaM sukham , putrasya sparzAnna zarIrasya sukhaM, ki tahi ! mAnasI prItiH, anyathA paraputrapariSvaGge'pi syAt / sukhamiti kim ? kaNDakAnAM mardanam / sarvatrAsamAsaH pratyudAhAryaH / athavA tata iti saptamyantAt tasuH, yena karmaNA spRzyamAnasya karturaGgasukhamutpadyate tasmin karmaNyabhidheye sAmarthyAt kartu: parAd dhAtoranaT bhavati, ityaparo'rthaH / rAjJA bhujyante-rAjabhojanAH zAlayaH, rAjAcchAdanAH prAvArAH, rAjaparidhAnAni vAsAMsi / / 125 / / nyA0 sa0 yatkarmasparzA-nityasamAsArthamiti-'isyukta kRtA' 3-1-46 ityanena, pUrveNa hi pratyaye isyuktatvA'bhAve kena samAsa: syAt / payaH pAnamiti-nityasamAsatvAt payasAM pAnamiti na kArya, kintu payasaH pItiriti zabdAntareNArthaH kathyate / saptamyantAtta. suriti-tadA pRSodarAditvAddalopaH, 'A dvera' 2-1-41 iti tu na tasAdau cetyadhikArAt. eke tu tasvAdAvapIcchanti / ramyAdibhyaH kartari // 5. 3. 126 // ramyAdibhyo dhAtubhyaH kartaryanaTa bhavati / ram-ramaNI / nanda-nandanI / kam-kamanI / hlaad-hlaadnii| vazca-idhmavazcanaH / zAti:-palAzazAtanaH / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 126 / / nyA0 sa0 ramyAdibhyaH karttari-ramaNI iti-ramate iti kRte NakatR cAdayo'nena anaTA bAdhitAH santo bAhulakAdeva bhavanti, evamanyeSAm / idhmavazcana iti-vRzcatIti, idhmAnAM vrazcanaH 'kRti' 3-1-77 iti smaasH| . kAraNam // 5. 3. 127 // kRgaH kartaryanaT vRddhizca nipAtyate / karotIti-kAraNam / kartarIti kim ? karaNam // 127 // bhuji-patyAdibhyaH karmA''pAdAne / 5. 3. 128 / / bhujyAdibhyaH patyAdibhyazca dhAtubhyo yathAsaMkhyaM karmaNyapAdAne cAnaT bhavati / bhujyate iti-bhojanam / niradanti taditi nirdnm| AcchAdi-AcchAdanam / avasrAvi-avasrAvaNam / avasica-avasecanam / as-asanam / vas-vasanam / AbhRga Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 129-131 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 301 AbharaNam / apAdAne, pat - prapatatyasmAditi prapatana: / skandi - praskandanaH / zcyotiprazcyotanaH / jhuS- nirjharaNAH / dhR-zaGkhoddharaNaH / dAg- apAdAnam / bahuvacanaM prayogAnusaraNArtham / / 128 / / nyA0 sa0- bhUjipatyAdibhyaH avasrAvaNamiti - avasravat adhaH patat prayuGkte Nigi avasrAvyate / vasanamiti vasik vasyate taditi / karaNA''dhAre / 5. 3. 121 // karaNAssdhArayorarthayordhAtoranaT bhavati, ghaJAdyapavAdaH / karaNe - eSaraNI, lekhanI, vicayanI, idhmavrazcanaH, palAzazAtanaH, avilavanaH, zmazrukartanaH / AdhAregodohanI, saktudhAnI, tilapIDanI, zayanam, Asanam, adhikaraNam, AsthAnam / / 129 / / punAmni ghaH // 53. 130 // puso nAma-saMjJA punnAma, tatra gamyamAne karaNA''dhArayordhAtorghaH pratyayo bhavati / karaNe- pracchadaH, urazchadaH, dantacchdaH, plavaH, praNavaH, karaH, pratyaya:, zara: / AdhAreetya kurvantyasminnityAkaraH, Alava:, AravaH, zrApavaH, bhavaH, laya:, viSaya, bhara, praharaH, prasaraH, avasaraH, parisaraH, visaraH pratisaraH / puMgrahaNaM kim ? vicIyate'nayeti-vicayanI, pradhoyate vikAro'sminniti pradhAnam / nAmnIti kim ? praharaNo daNDaH / bahulAdhikArAt kvacinna bhavati prasAdhanaH dohanaH / ghakAra "ekopasargasya ca ghe" ( 4 - 2 - 34 ) ityatra vizeSaNArthaH / / 130 // nyA0 sa0 - punnAmni ghaH- praNava iti smarastu smaranti kAminImaneneti vAkye anena ghaH iti pArAyaNam / pradhAnamiti satvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH pradhAnam / prasAdhana ityatra - NigantAda'naT evaM dohana ityatra / gocara-saMcara-vaha-braja vyaja-khalA - SSpaNa nigama-baka bhaga-kaSA''kapa-nikaSam / / 5. 3. 131 // ete zabdA: karaNAssdhArayoH pu'nAmni vyaJjanAd ghaJi prApte ghapratyayAntA nipAtyante / gAvazcaranti zrasminniti-gocaro deza, vyutpattimAtraM cedam, viSayasya tu saMjJA"anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm" / saMcarante'nena saMcaraH / vahanti tena-vahaH, vRSaskandhadezaH / vrajantyasminniti vrajaH / vipUrvo'ji:, vyajatyanena vyajaH, nipAtanAdvIbhAvAbhAvaH / khalantyasminniti - khalaH / etya paNAyanti asminniti- ApaNaH / nigacchanti tatretinigamaH / vaktIti- bakaH, bAhulakAt kartari / nipacantyanena nipaka- ityapi kazcit / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] bRhadvRtti - laghunyAsasaMvalite [ pAda- 3, sUtra - 132-135 bhajyate'nenAsminniti vA bhagaH, magamiti bAhulakAt klobe'pi ghaH / kaSatyasminniti-: kaSaH, evamAkaSaH, nikaSaH // 131 // vyaJjanAd ghaJ // 5. 3, 132 // vyaJjanAntAd dhAtoH pu'nAmni karaNAssdhAre ghaJ pratyayo bhavati, ghasyApavAdaH / vidantyanena vindati vindate vA vedaH / ceSTate'nena ceSTo balam / etya pacantyasminnityApAka: / zrArAmaH, lekhaH, bandhaH, negaH, vegaH, rAgaH, raGgaH, kramaH, prasAdaH, apAmArgaH, nImArgaH // 132 // nyA0 sa0-vyaJjanAd ghaJ- ghasyApavAda iti - 'punnAmni' 5 -3 - 130 iti prAptasya / avAt tR-stubhyAm || 5. 3. 133 // pUrvAbhyAM tR-stRbhyAM karaNAssdhArayoH punAmni ghaJ bhavati / zravatarantyanenAsmin veti- avatAra: / avastRNantyanenAsminniti vA avastAraH / bahulAdhikArAdasaMjJAyAmapi zravatAro nadyAH, utpUrvAdapi nadyukttAraH / karaNA''dhAra ityeva ? avataraH / kecit tu-saMjJAyAmasaMjJAyAM ca bhAve'kartari kArake ca stro nityaM taratestu vikalpena ghaJamicchanti / dvivacanaM karaNAssdhAra iti yathAsaMkhyanivRtyartham / / 133 / / nyA0 sa0- avAttRstRbhyAm avatAro nadyA iti yena kenA'pi pathA'vatIryate sa vAvatAro na tu kasyApi saMjJA / nyAyAssvAyA'dhyAyodyAva-saMhArAM'vahArA''dhAra-dAra -jAram // 5. 3. 134 // svarAntArtha Arambha, ete zabdAH puM nAmni karaNAdhArayorghe prApte ghaJantA nipAtyante / nipUrvasyeNa nIyate'neneti - nyAyaH / etya vayanti vAyanti vA tatretyAvAyaH / adhIyate'nenAsmin vA zradhyAyaH / udyuvanti tena tasmin vA udyAvaH / saMharanti tenasaMhAraH / avaharanti tena tasmin vA avahAraH / Amriyate tatretyAdhAraH / dIryante ebhiriti - dArAH / jIryate'neneti - jAraH / dArayantIti dArAH / jarayatIti jAra iti kartari kecinnipAtayanti // 134 // nyA0 sa0 - nyAyAvAyA- kecinnipAtayantIti nanu jAra ityasya 'kagevanUjanaijaSu' 4-2-25 iti hrasvatve dIrghArthaM nipAtaH kriyatAM dAra ityasya tu kiM nipAtanena ? satyaM, bhayavivakSAyAM dRghAtorghaTAditvAt darayatIti yadA kriyate tadApi dIrgho bhUyAdityevamarthaM nipAtaH / udaGko'toye / / 5. 3. 135 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-3, sUtra-136-139 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 303 utpUrvAdaJcate: punAmni karaNA''dhArayormA nipAtyate, atoye-toyaviSayazceva dhAtvartho na bhavati, jalaM cet tena nodacyata ityarthaH / tailodaGkaH, ghRtodakaH / atoya iti kim ? udkodshcnH| "vyaJjanAt gha" (5-3-132) iti siddhe toye pratiSedhArthaM vacanam / rUpAvizeSAd gho'pi na bhavati // 135 // nyA0 sa0-udo'toye-dho'pi na bhavatIti-nanu 'punnAmni gha' 5-3-130 ityasyApavAdo ghatra tata udakaviSaye ghana nivRttI pratyanIkAbhAvAt ghenaiva bhavitavyamityAharUpA'vizeSAditi AnAyo jAlam // 5. 3. 136 // AG pUrvAnnayateH karaNe punAmni ghaJ nipAtyate, jAlaM cet vAcyaM bhavati / Anayanti tena-AnAyo matsyAnAm, AnAyo mRgANAm // 136 // khano Da-Darekekavaka-ghaM ca // 5. 3. 137 // khane: nAmni karaNA''dhArayorDa Dara ika ikavaka gha ghaJca pratyayA bhavanti / prAkhAyata Akhanyate vA'nenAsmin vA-AkhaH, pAkharaH, AkhanikaH, AkhanikavakaH, pAkhanaH, AkhAnaH / / 137 // nyA0 sa0-svano DaDare-anukAryAnukaraNayoH kathaMcid bhedAd dhAtutvA'bhAve ikizitavAM khana ityatrA'bhAvaH / i ki ztiva svarUpA'rthe / 5. 3. 138 // dhAtoH svarUpe'rthe cAbhidheye 'i ki ztiva' ityete pratyayA bhavanti / bhaJjiH , RdhiH , vettiH / arthe-yajeraGgAni, bhuji: kriyate, pacatirvartate // 138 // nyA0 sa0 ikiztiv-kecidetAn pratyayAn kartari samAnayanti svamate tu kartR karmabhAva iti vizeSAbhAvAt sAmAnyena bhavanti / 'bhavateH sijlupi' 4-3-12 'na kavateryaGa:' 4-1-47 ityAdau bhAve'pi sUtrasAmarthyAt zav na tu kyaH / pacativarttate iti-bAhulakAd bhAve'pi zava kyA'bhAvazca / duHsvISataH kRcchA'kRcchArthAt khal // 5. 3. 131 // kRcchra duHkham , prakRccha sukham , kRcchrArthavRtterturaH sAmarthyAdakRcchrArthavRttibhyAM svISadbhyAM parAd dhAtorbhAva-karmaNorarthayoH khal pratyayo bhavati / kRtyAdInAmapavAdaH / duHkhena zayyata iti-duHzayama , sukhena zayyate iti-suzayam , ISacchayaM bhavatA / 'duHkhena kriyate iti-duSkaraH / sukhena kriyate iti-sukaraH, ISatkaraH kaTo bhvtaa| duSkara sukaram ISatkaraM bhavatA / duHsvISata iti kim ? kRcchrasAdhyaH, sukhsaadhyH| kRcchAkRcchArthAditi kim ? ISallabhyaM dhanaM kRpaNAva , alpaM labhyamityarthaH / khakAra uttaratra mAgamArthaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-3, sUtra-140-141 lakAra: 'khalAzca' ityatra vishessnnaarthH| iha strIpratyayAt prabhRti asarUpavidherabhAvAt / spardhe 'alaH strIkhalanAH, striyAstu khalanau' paratvAd bhvtH| tatra 'cayaH, jayaH, lavaH' ityAdAvalo'vakAzaH, 'kRtiH, hRtiH' ityAdI strIpratyayasya, 'citiH, stutiH' ityAdau tUbhayaM prApnoti, alo'vizeSeNAbhidhAnAta tatra paratvAta strIpratyayo bhavati / tathA 'durbhedaH, subhedaH' ityAdau khalo'vakAzaH, alastu pUrva eva, 'duzcayaM sucayam , durlavaM sulavam' ityAdI tubhayaprAptau paratvAt khala bhavati / tathA 'idhmavazcanaH, palAzacchedanaH' ityAdAvanasyAvA kAzaH, alastu pUrvaka eva, 'palAzazAtano vilavanaH' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAdano bhavati / evaM 'hRtiH, kRtiH' ityAdau strIpratyayasyAvakAzaH 'durbhedaH, subhedaH' ityAdau khalaH 'durbhadA subhedA' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAt khala bhavati / tathA 'idhmavazcanaH, palAzacchedanaH' ityAdAvanasyAvakAzaH, kRtirityAdau strIpratyayasya, 'saktudhAnI, tilapiDanI' ityAdau tUbhayaprAptau paratvAdanaDeva bhavati / / 139 / / nyA0 sa0-duHsvISataH-paratvAdano bhavatIti-'karaNAdhAre' 5-3-120 ityanena / vyarthe kopyAd bhuu-kRgH|| 5. 3. 140 // kRcchA'kRcchrArthebhyo duHsvISadbhyaH parAbhyAM cvyarthe vartamAnAbhyAM kartR-karmavAcibhyAM zabdAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM bhU-kRgbhyAM paraH khal pratyayo bhavati / khAnubandhabalAt krtRkrmnnorevaanntrym| duHkhenA'nADhaya nA''Dhya na bhUyate-durADhya bhavaM bhavatA, sukhenA'nADhaya nA''Dhayana bhayate-svAdayaM bhavaM bhavatA, ISadADhaya bhavaM bhavatA / duHkhenA'nADhaya ADhayaH kriyate durADhyakaro maitro bhavatA, sukhenAnADhya ADhayaH kriyate-svADhya karazcaitro bhavatA, ISadADhayakara caitro bhavatA / sukhenA'kaTa: kaTaH kriyante sukaTaMkarANi vIraNAni / sukaraH kaTo vIraNarityatra tu krnnvivkssaa| ___ vyarthe iti kim ? durADhaya na bhUyate, svADhaya na bhUyate, ISadADhaya na bhUyate, ADhya eva san kaMcid vizeSamApadyata ityarthaH; evaM-durADhyaH kriyate ityAdi, abhUtaprAdurbhAve'pi vA prakRteravivakSaNAta cvyoM nAsti / / 140 / / nyA0 sa0-cavyarthe kartA-khAnubandhabalAditi-mAgamArthaM hi khAnubandhaH tato yadyatra kartRkarmavAcibhyAM parebhyo duHsvISadbhyaH parAbhyAmiti viparIto vizeSaNavizeSyabhAvaH kriyeta tadA kartRkarmavAcibhyAM durAdibhirvyavadhAnAt monto na syAt , duHsvISadbhyastu avyayatvAt mAgamAprAptiriti / durADhyena bhUyate iti-ADhyena satA duHkhena bhUyate ityarthaH / prakRteravivakSaNAditi-anAdhya ityevNruupaayaaH| zAsU-yudhi-dRzi-dhRSi-mRSAto'naH // 5. 3. 141 // kRcchrAkRchrArthaduHsvISatpUrvebhyaH zAsUprabhRtibhya AkArAntebhyazca dhAtubhyo bhAvakarmaNorarthayoranaH pratyayo bhavati / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 3, sUtra - 141 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 305 duHkhena ziSyate - duHzAsana:, sukhena ziSyate - suzAsana, ISacchAsanaH / evaM duryodhanaH, durdarzana:, durdharSaNa:, durmarSaNaH / zrAdanta-durutthAnaM bhavatA, sUtthAnam, ISadutthAnam / duSpAnaM payo bhavatA, supAnam, ISatpAnam / prAdantavajitebhyaH kecid vikalpamicchanti, tanmate'duHzAsa:, duryodha:, durdarzaH, durdharSaH, durmarSaH' ityAdyapi bhavati / durdazo hi rAjA kAryAkAryaviparyAsamAsannaiH kAryate / katham ISaddaridraH ? viSaye'pyAkArasya lopenAdantatvAbhAvAt khaleva / khalo'pavAdo yogaH / / 141 / / ityAcAryazrI hemacandraviracitAyAM siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttau paJcamAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH / mAtrApyadhikaM kicinna sahante jigISavaH / itIva tvaM dharAnAtha ! dhArAnAthamapAkRthAH // 1 // nyA sa0 0 - zAsyudhi - anupasargayudhyAdi - sAhacaryAna AGa: zAsa iti / duryodhana iti-duHkhena yudhyate antarbhU taNyarthaH sUtre zAsa iti niranubandhatA yaG lope'pi duHzAsana iti prayogArthA / durdarzo hi rAjeti - ' hrakrornavA' 2-2-8 iti rAjannityasya vA karmmatA / iSadaridra iti - nanu dhAtorakarmmakatvAdbhAve pratyaye kathamatra puMstvaM durADhyaM bhavamityAdivannapuMsakatvaprApti: ? satyaM - atra 'kAlAdhva' 2 2 - 23 ityanena mAsAdeH karmatve karmaNi khal, na tu bhAve tato yatra mAsAdau daridvairbhayate sa ISaddaridra ucyate / viSaye'pItiasyAnapratyayasya viSaye ityarthaH / ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa - zabdAnuzAsanabRhadvRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsataH tRtIyaH pAdaH samAptaH / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / aham / / atha paJcamAdhyAye caturthaH pAdaH satsAmIpye sadad vA // 5. 4. 1 // samIpameva sAmIpyam, sato-vartamAnasya sAmIpye-bhUte bhaviSyati cArthe vartamAnAda dhAtoH sadvad-vartamAnavat pratyayA vA bhavanti / "sati" (5-2-16) iti sUtrAdArabhyA''pAdaparisamAptevihitAH pratyayA bhUtabhaviSyatorvA atidizyante / kadA caitrAgato'si ? ayamAgacchAmi, Agacchantameva mAM viddhi / vAvacanAd yathAprAptaM ca-prayamAgamam, esso'smyaagtH| kadA maitra! gamisyasi ? eSa gacchAmi, gacchantameva mAM viddhi, pakSeeSa gamisyAmi, gantA'smi, gamiSyantameva mAM viddhi / vatkaraNasya sAdRzyArthatvAt yenaiva prakRtyupapadopAdhyAdinA vizeSeNa vartamAne vihitAstenaiva vizeSeNa bhUta-bhaviSyatorapi bhavanti-kadA bhavAn somaM pUtavAn paviSyate vA ? eSo'smi pavamAnaH / kadA bhAvaniSTavAn yakSyate vA ? eSo'smi yajamAnaH / kadA bhavAn kanyAmalaMkRtavAn kariSyate vA? eSo'smyalaMkariSNuriti / sAmIpya iti kim ? paradagacchat, varSaNa gamiSyati // 1 // nyA0 sa0-satsAmIpye-atidizyanta iti-atikramya nijaM kAlaM dizyanta ityarthaH / nanu satsAmIpye sati vetyetAvadeva kriyatAM vartamAne ye pratyayAste satsAmIpye vA bhavantIti sUtrArthe sAdhyasiddhirbhaviSyati kiM vatkaraNena ? ityAha vavakaraNasyeti-upAdhyAdinetiAdizabdAt kartR vishessennaapi| pavamAnaH yajamAna ityatra prakRtivizeSaH, alaMkariSNurityatra tu upapadavizeSaH zIlAdyupAghivizeSazca / bhUtavaccA''zaMsye vA // 5. 4.2 // anAgatasya priyasyArthasyAzaMsanaM prAptumicchA-prAzaMsA, tadviSaya prAzaMsyaH, tasminnarthe vartamAnAd dhAtobhUtavaccakArAt sadvacca pratyayA vA bhavanti / AzaMsyasya bhaviSyatvAdayamatidezaH / vAgrahaNAd yathAprAptaM c| upAdhyAyazcedAgamat , ete tarkamadhyagISmahi; upAdhyAyazcedAgataH, etaistarko'. dhItaH upAdhyAyazcedAgacchati, ete tarkamadhImahe / pakSa-upAdhyAyazcedAgamiSyati, ete tarkamadhyeNyAmahe; upAdhyAyazcedAgantA, ete tarkamadhyetAsmahe / sAmAnyasyAtideze vizeSasyAnatidezAta zastano-parokSe na bhavata: / AzaMsya iti kim ? upAdhyAya AgamiSyati tarkamadhyeSyate maitraH / / 2 / / nyA0 sa0-bhUtavacca-Agamadityatra adhyagISmahItyatra cA'nenaiva bhUtapratyayaH ubhayatrapyAzaMsyasya vidyamAnatvAt / vizeSasyAnatidezAditi-etacca vyAkhyAnato vizeSa pratipattiriti nyAyAt / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-3-5 ] zrosiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [307 kSiprA''zaMsArthayorbhaviSyantI-saptamyau / / 5. 4. 3 // kSiprArtha AzaMsArthe copapade AzaMsye'rthe vartamAnAd dhAtoryathAsaMkhyaM bhaviSyantIsaptamyau vibhaktI bhvtH| bhUtavaccetyasyApavAdaH / upAdhyAyazcedAgacchati Agamat AgamiSyati AgantA, kSipramAzu tvaritamaraM zIghramete siddhAntamadhyeSyAmahe / kSiprArthe neti vaktavye bhaviSyantIvacanaM zvastanIviSaye'pi bhaviSyantI yathA syAdityevamartham / upAdhyAyazcecchavaH zIghramAgamiSyati, ete zvaH kSipramadhyeSyAmahe / AzaMsArthe khalvapi-upAdhyAyazcedAgacchati Agamat AgamiSyati AgantA vA, AzaMse'vakalpaye saMbhAvaye yukto'dhIyIya / dvayorupapadayoH saptamyeva bhavati zabdataH paratvAt-prAzaMse kSipramadhIyIya // 3 // nyA0 sa0-kSiprAzaMsA-bhUtavaccetyasyApavAda iti-atha kSiprArthe AzaMsArthe ca upapade AzaMsye evArthe vattamAnAd dhAtobhaviSyantIsaptamyau vidhIyete tatrAzaMsyasya bhaviSyattvAt siddhaiva 'vidhinimantraNA' 5-4-28 iti saptamyapi prArthanArUpatvAt kimarthamidamucyate ? ityAha-bhUtavaccetyAdi-kSiprArthe na itIti-nanu kSiprArthe na iti AzaMsArthe saptamI iti ca pRthakasUtradvayaM kriyatAM kiM kSiprArthe bhaviSyantIvidhAnena ? evamapi kRte bhaviSyantI setsyati, tathAhi-bhUtavaccetyanena sAmAnyabhaNanAt kSiprArthe'kSiprArthe copapade bhUtavatsadvacca prAptAnAM pratyayAnAM kSiprArthe netyanena niSedhe kRte pArizeSyAt svayameva bhaviSyantI bhaviSyati kiM tadgrahaNenetyAha-zvastanIviSaye'pIti-asati hi bhaviSyantIgrahaNe yathA prAptasya bhaviSyatpratyayasya pratyujjIvanaM bhavati / bhaviSyatpratyayazca bhaviSyada'dyatane bhaviSyantI bhaviSyadanadyatane tu zvastanI prApnuyAt , idAnIM punarbhaviSyatya dyatane'nadyatane ca kSiprArthe upapade bhaviSyantyeva na tu shvstnii| dvayorupapadayoriti-kSiprAzaMsArthayoyugapat prayoge kSiprArthopapadanibandhanA bhaviSyantI AzaMsArthanibandhanA saptamI vA bhavatItyAha-zabdataH prtvaaditi| saMbhAvane siddhavat // 5. 4. 4 // hetoH zaktizraddhAnaM-saMbhAvanam, tasmin viSaye'siddhe'pi vastuni siddhvat pratyayA bhavanti / samaye cet prayatno'bhUva, udabhUvana vibhUtayaH / iSe cenmAdhavo'varSIta, samapatsata shaalyH|| jAtazcAyaM mukhenduzcet, bhRkuTipraNayI punaH / gataM ca vasudevasya, kulaM nAmAvazeSatAm // 4 // nyA0 sa0-saMbhAvane-jAtazcAyaM gataM ceti-ajani, jAyate sma, agamat , gacchati smeti vAkyaM kArya na tu gamiSyati janiSyata iti tatrApyasya sUtrasya pravartanAt / nA'nadyatanaH prabandhA''sattyoH // 5. 4. 5 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-6 prabandhaH sAtatyam, AsattiH sAmIpyam, tacca kAlataH, sajAtIyena kAlenAvyavahitakAlateti yAvat / dhAtvarthasya prabandhe Asattau ca gamyamAnAyAM dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhvti| bhUtAnadyatane mastano bhaviSyadanadyatane ca zvastanI vihitA tayoH prtissedhH| yAvajjovaM bhRzamannamadAt, yAvajjIvaM bhRzamannaM dattavAn, yAvajjIvaM bhRzamannaM dAsyati ; yAvajjIvaM yukto'dhyApipata, yAvajjIvaM yukto'dhyApayiSyati / Asattau khalvapiyeyaM paurNamAsyatikrAntA etasyAM jinamahaH prAvatiSTa, prvRttH| yeyaM paurNamAsyAgAminI asyAM jinamahaH pravatiSyate / dvau pratiSedhau yathAprAptasyAbhyanujJAnAya / kecit tu-anadyatanavizeSavihitAnAmapi parokSAdInAM pratiSedhamicchanti // 5 // __ nyA0 sa0-nAnadyatana:-na adyatano'nadyatana iti kArya, na tu na vidyate'dyatano yoti, yato bahavIheApakatvAta parokSAyA api niSedhaH syAta, tatrApyadyatano nAstIti kRtvA / naJtatpuruSe tu sAmAnyena kRte vizeSo nAntarbhavati, sAmAnyamadhye vizeSA'yogAt / tayoH pratiSedha iti-* sAmAnyAtideze vizeSAnatideza * iti nyAyAt sAmAnyAnadyatanasyaiva pratiSedho na vizeSAnadyatanasya, tena parokSAyA na pratiSedhaH / - yAvajjIvamiti-yAvantaM kAlaM jIvyate bhAve 'yAvato vindajIvaH' 5-4-55 yAvacchabdAt 'kAlAdhvano' 2-2-42 'kAlAdhva' 2-2-23 iti vA dvitoyA yAvajjIvaM zabdAttu prathamAsiH, yAvajjIvaM yAvadvarttate tAvadadAtItyarthaH / yathAprAptasyAbhyanujJAnAyeti- dvau nau prakRtArthaM gamayata * iti nyAyAt / nanu prabandhAsattyoriti vidhisUtraM karttavyaM vidhipratiSedhasaMbhave hi vidhereva jyAyastvAt , evamapi te adyatanI bhaviSyantI setsyataH ? naivaM, adyabhavo'dyatanaH, anayA vyutpattyA vatamAnApi syAt / pratiSedhamicchantIti-svamate tu ke sAmAnyAtideze vizeSasyAnatidezAt * parokSAdInAM na niSedhaH, evaM ca bhUtAnadyatane adyatanIktapratyayayovidhirbhaviSyadanadyatane ca bhaviSya. ntyA ev| eSyatyavadhau dezasyAgbhiAge // 5. 4. 6 // dezasya yo'vadhistadvAcinyupapade dezasyaivAgbhiAge ya eSyannarthastatra vartamAnAd dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhavati / aprabandhArthamanAsattyarthaM ca vacanam / yadyapyanadyatana iti prakRtaM tathApohaiSyatIti vacanAta zvastanyA eva niSedhaH / yo'yamadhvA gantavya A zatruJjayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra dvirodanaM bhokSyAmahe, dviH saktUn pAsyAmaH / yo'yamadhvA gantavya A pATaliputrAta tasya yadavaramadhaM (kauzAmbyAH ) tatrodanaM bhokSyAmahe / eSyatIti kim ? yo'yamadhvAtikAnta A zatruJjayAt tasya yadavaraM valabhyAstatra yuktA dviradhyamahi, dviH saktUnapibAma / avadhAviti kim ? yo'yamadhvA niravadhiko gantavyastasya yadavaraM valabhyAstatra Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-7-8 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [309 dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn paataasmH| arvAgbhAga iti kim ? yo'yamadhvA gantavya A zatrujayAt tasya yat paraM valabhyAstatra dvirodanaM bhoktAsmahe, dviH saktUn paataasmH||6|| nyA0 sa0-eSyatyava-atra sUtre dezaH pradezamAtraM tenA'dhvano'pi dezatA 'kAlAdhvabhAva' 2-2-23 ityatra tu dezo rASTrAdiH, ata eva tatra deze satyapi adhvagrahaNam / kAlasyA'nahorAtrANAm // 5. 4.7 // kAlasya yo'vadhistadvAcinyupapade kAlasyaivAgbhiAge ya eSyannarthastatra vartamAnAd dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo na bhavati / anahorAtrANAM-na cet so'rvAgbhAgo'horAtrANAM saMbandhI bhavati? yo'yamAgAmI saMvatsarastasya yadavarama AgrahAyaNyAstatra jinapUjAM kariSyAmo'tithibhyo dAnaM dAsyAmahe / eSyatItyeva-yo'yaM saMvatsaro'tItastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA dviradhyamahi / avadhAvityeva-yo'yamAgAmI niravadhikaH kAlastatra yadavaramAgrahAyaNyAstatra yuktA adhyetAsmahe / arvAgbhAga ityeva-parasmin vibhASA vakSyate / anahorAtrANAmiti kim ? yo'yaM mAsa AgAmI tasya yo'varaH paJcadazarAtraztatra yuktA dviradhyetAsmahe, yo'yaM triMzadrAtra AgAmI tasya yo'varo'rdhamAsastatra dvirodanaM bhoktAsmahe / yo'yaM triMzadrAtra AgAmI tasya yo'vara: paJcadazarAtrastatra dviH saktUn pAtAsma iti trividhe'pyahorAtra saMbandhe mA bhata / yogavibhAga utarArthaH / bahuvacanaM kAlasyeti saamaanaadhikrnnybhrmnir| sArtham // 7 // nyA0 sa0-kAlasyAna-prAgrahAyaNyA iti-agraM hAyanasya 'dvitricatuSpuraNa' 3-1-56 iti samAsaH, 'pUrvapadasthA' 2-3-64 iti Natvam, tataH svArthe aN GIH / anahorAtrANAmiti kimiti-yatrAhaH zabdo rAtrizabdo vA prayujyate tatrAhorAtratvam / paJcadazarAtra itiatra kAlasaMbandhI taadaatmyenaa'horaatrruupo'rvaagbhaagH| yo'varo'rdhamAsa iti-atra kAlo'horAtrarUpastasya saMbandhI avyvaavyvibhaavenaa'rvaagbhaagH| . paJcadazarAtra iti-atra kAlo'rvAgbhAgazcAhorAtrarUpaH / sAmAnAdhikaraNyabhramanirAsArthamiti-kAlasya kiMbhUtasyA'nahorAtrasyetyevaM sAmAnAdhikaraNyaM niSidhyate, kAla mAnAdhikaraNye hi vyAvRttiprathamodAharaNe'pi sUtrapravattau zvastanIniSedhaH syAta, atrApi kAlasyAnahorAtrarUpatvAt , vaiyadhikaraNye tu trima kAre'pi kAlasaMbandhe vyAvRttirbhavati / pare vA // 5. 4.8 // kAlasya yo'vadhistadvAcinyupapade kAlasyaiva parasmin bhAge'nahorAtrasaMbandhini ya eSyannarthastatra vartamAnAt dhAtoranadyatanavihitaH pratyayo vA na bhavati / AgAminaH saMvatsarasyAgrahAyaNyAH parastAva dviH sUtramadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vaa| prabandhAsattivivakSAyAmapi paratvAdayameva vikalpaH-AgAminaH saMvatsarasyAgrahAyaNyA: parastAdavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vaa| kAlasyetyeva-mA zatruJjayAd gantavye' Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 / bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-9-11 sminnadhvani valabhyAH parastAt dvirodanaM bhoktAsmahe / prabandhAsatyostu nityaM bhaviSyantI-A zatruJjayAd gantavye'sminnadhvani valabhyAH parastAdavicchinnaM sUtramadhyeSyAmahe / para iti kim ? arvAgbhAge pUrveNa nityaM pratiSedhaH / eSyatItyeva ? atIte vatsare parastAdAgrahAyaNyAH sUtraM yuktA adhyemahi / avadhAvityeva ? yo'yamAgAmI niravadhikaH kAlastasya yat paramAgrahAyaNyAstatra dviradhyetAsmahe / anahorAtrANAmityeva ? yo'yaM trizadrAtra AgAmI tasya yaH paraH paJcadazarAtrastatra yuktA adhyetAsmahe // 8 // nyA0 sa0-pare vA-ayameva vikalpa iti-na tU 'nAnadyatana' 5-4-5 iti nityaM niSedhaH / nityaM bhaviSyantIti-'nAnadyatana' 5-4-5 iti zvastanyA niSedhAt / saptamyarthe kriyAtipattau kriyaatipttiH|| 5. 4. 1 / / saptamyA arthoM nimittaM hetu-phalakathanAdikA sAmagrI / kutazcid vaiguNyAta kriyAyA atipatanamanabhinirvRttiH-kriyAtipattiH, tasyAM satyAmeSyatyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamyarthe kriyAtipattivibhaktirbhavati / dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat , yadi kamalakamAhvAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyata, pratra dakSiNagamanaM kamalakAdvAnaM ca heturaparyAbhavanaM phalam, tayoH kutazcit pramANAd bhaviSyantImanabhinivRttimavagamyaivaM prayuGkte / evamabhokSyata bhavAn ghRtena yadi matsamIpamAgamiSyat, sa yadi gurUnupAsiSyata zAstrAntamagamiSyat // 9 // bhUte / / 5.4.10 // bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH kriyAtipattau satyAM saptamyarthe kriyAtipattivibhaktibhavati / "saptamyutA'pyorbADhe" ( 5-4-21 ) ityArabhya saptamyarthe'nena vidhAnam , tataH prAk "votAt prAk" (5-4-11) iti vikalpo vkssyte| dRSTo mayA bhavataH putro'nArthI caMkramyamANaH; aparAzcAtithyarthI, yadi sa tena dRSTo'bhaviSyat utAbhokSyata apyamokSyata, na tu dRSTo'nyena pathA gata iti na bhuktavAn / / 10 nyA0 sa0-mUte-dRSTo'bhaviSyaditi-atrAzraddhAyA gamyamAnatvAt 'jAtuyadyadA' 5-4-17 iti saptamInimittatvam / utAbhokSyateti-'saptamyutApyo Dhe' 5-4-21 iti saptamyarthaH / votAt prAk // 5, 4. 11 // "saptamyutA'pyo Dhe" (5-4-21) ityatra yad utazabdasaMkIrtanaM tataHprAk saptamInimitta kriyAtipattau satyAM bhUte'rthe vartamAnAd dhAtorvA kriyAtipattirbhavati / kathaM nAma saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAn prAdhAyakRtamaseviSyata, piga garhAmahe / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-12-14 ] zrI siddha hema candrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 311 vAvacanAd yathAprAptaM ca- kathaM sevate, dhig garhAmahe / utAt prAgiti kim ? kAlo yadabhokSyata bhavAn / bhUta ityeva ? eSyati nityameva // / 11 // nyA0 sa0 - votAt prAk - zrAdhAya kRtamiti - 'avyayaM pravRddhAdibhi:' 3-1-48 iti saH / aseviSyateti - 'kathami saptamI ca vA 5-4 -13 iti saptamyarthaH / yadabhokSyateti - atra saptamI yadi' 5-4-34 iti saptamyarthatA tato bhUte kriyAtipattiH / kSepe'pi - jAvorvartamAnA // 5. 4. 12 // bhUta iti nivRttam, kSepo garhA, tasmin gamyamAne'pi jAtvorupapadayordhAtorvartamAnA vibhaktirbhavati / kAlasAmAnye vidhAnAt kAlavizeSe vihitA api pratyayAH paratvAdanena bAdhyante / zrapi tatrabhavAn jantUn hinasti, jAtu tatrabhavAn bhUtAni hinasti, api saMyataH sannanAgADhe tatrabhavAnAdhAyakRtaM sevate, dhig garhAmahe / iha saptamInimittAbhAvAt kriyAtipatane kriyAtipattirnodAhriyate / / 12 / / nyA0 sa0-kSepe'pijA - bhUta iti nivRttamiti kriyAtipattisaMbaddhatvAt bhUtasya / kathami saptamI cavA | 5. 4, 13 // kathaM zabde upapade kSepe gamyamAne dhAtoH sarveSu kAleSu saptamI cakArAd vartamAnA ca vibhaktI vA bhavataH / vAvacanAd yathAprAptaM ca / kathaM nAma tatrabhavAn mAMsaM bhakSayet, mAMsaM bhakSayati, dhig garhAmahe, anyAyyametat / pakSe- ababhakSat, prabhakSayat, bhakSayAMcakAra, bhakSayitA, bhakSayiSyati / atra saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati kathaM nAma tatrabhavAn mAMsamabhakSayiSyat, bhakSayet, bhakSayati, ababhakSat, abhakSayat bhakSayAMcakAra / bhaviSyati tu kriyAtipatane nityameva kriyAtipattiH kathaM nAma tatrabhavAn mAMsamabhakSayiSyat, na tu vartamAnA- saptamIbhaviSyantIzvastanyaH / kSepa ityeva ? kathaM nAma tatrabhavAn sAdhUnapUpujat, evaM yathAprApti vartamAnAdayo bhavanti / / 13 / / kiMvRtte saptamI bhaviSyantyau / 5 4 14 // fevRtta upapade kSepe gamyamAne dhAtoH saptamI - bhaviSyantyau bhavataH sarvavibhaktya 1 pavAdaH / 1 fie tatrabhavAnanRtaM brUyAt kiM tatrabhavAn anRtaM vakSyati, ko nAma kataro nAma katamo nAma yasmai tatrabhavAnanRtaM brUyAt, anRtaM vakSyati / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattiH kiM tatrabhavAnanRtamavakSyat, pakSa- brUyAt vakSyati ca / bhaviSyati tu nityam tatrabhavAnanRtamavakSyat / kSepa ityeva ? ki tatrabhavAn devAna pujadityAdi // 14 // Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-15-16 azraddhA'ma nyatrApi // 5. 4. 15 // kSepa iti nivRttam , prazraddhA-asaMbhAvanA, amarSo'kSamA, anyatra-akiMvRtte, apizabdAt kiMvRtte copapade'zraddhA'-marSayorgamyamAnayordhAtoH saptamI-bhaviSyantyau bhavataH / sarvavibhaktyapavAdaH, vacanabhedAd yathAsaMkhyaM nAsti / azraddhAyAm-na zraddadhe, na saMbhAvayAmi nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAmA'dattaM gRhNIyAta , grahISyati / kiMvRtte'pi-na zraddadhe na saMbhAvayAmi nAvakalpayAmi kiM tatrabhavAn nAmA'dattamAdadIta, adttmaadaasyte| amarSe-na marSayAmi na kSame, dhig mithyA, naitadasti, tatrabhavAn nAmA'dattaM gRhNIyAt , adattaM grahISyati / kiMvRtte'pi-na marSayAmi na kSame, dhig mithyA, naitadasti, kiM tatrabhavAnadattaM gRhNIyAt , adattaM grahISyati / atrApi saptamInimittamastIti bhate kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-na zraddadhe na marSayAmi tatrabhavAnadattamagrahISyat , pakSe-gRhNIyAt grahISyati ca / bhaviSyati tu nityam-na zraddadhe na marSayAmi tatrabhavAnadattamagrahISyat / anyatrApIti kim ? yadA'rthAt prakaraNAd vA'zraddhA'marSayorgamya. mAnatvAt tadvAcakenApyupapadena dhAtorna yogastadA mA bhUt // 15 // nyA0 sa0-azraddhAmarSeH-anyatrApIti apizabdasamuccitena kiMvRttena dvitvAt azraddhAmarSAbhyAM sahAtra sUtre yathAsaMkhyaM na, 'rASTrakSatriyAt' 3-1-114 iti sUtre'patyAdhikAre sati rAjyapIti kartavye apatyagrahaNAt , anyathA apizabdasamuccitenAdhikRtenAs. patyena siddhatvAdapatyagrahaNaM vyarthaM syAt / ____ anyatrApIti kimiti-pUrvasUtrAt kiMvRttAnuvRttyabhAvAt kiMvRtte'kiMvRtte ca bhaviSyati, kimanyatrApItyanenetyAzaGkA ? tadavAcakenApIti-yathA kivRtte'kiMvRtte ca vibhaktI sto na tathA'zraddhAmarSayorgamyamAnayoH kintu padaiH prayujyamAnayoreva. etaccAsminneva sUtre jJAtavyaM nottaratra yataH 'zeSe bhaviSyantyayadau' 5-4-20 ityatra Azcarya, yadi sa bhujIta citraM yadi so'dhIyIta, atrA'zraddhApyastIti kathayiSyati / kiMkilA'styarthayorbhaviSyantI // 5. 4. 16 // kikileti samudAyazabde'styarthe ca zabde upapade'zraddhA'marSayorgamyamAnayordhAtorbhaviSyantI bhavati / sptmypvaadH| vacanabhedAdazraddhAmarSa iti yathAsaMkhyaM nAsti / na zraddadhe na marSayAmi, kikila nAma tatrabhavAn paradArAnupakariSyate, "gandhanA.' (3-3-76) iti sUtreNa sAhase Atmanepadam / astyarthA asti-bhvti-vidytyH| na zraddadhe na marSayAmi asti nAma, bhavati nAma, vidyate nAma tatrabhavAn paradArAnupakariSyate / patra saptamInimittaM nAstIti kriyAtipatane kriyAtipattirna bhavati // 16 // nyA0 sa0-kikilA-saptamyapavAda iti-azraddhAmarSe iti prAptAyAH, kilazabda prasiddhidyotane vAkyAlaMkAre amarSadyotane komalAmantraNe, evaM kikilazabdo'pi / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-17-20 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [313 jAtu-yad-yadA-yado saptamI // 5. 4. 17 // 'jAtu yad yadA yadi' ityeteSUpapadeSu azraddhA'marSayorgamyamAnayordhAtoH saptamI bhavati / bhaviSyantyapavAdaH / / . na zraddadhe na kSame-jAtu tatrabhavAn surAM pibeta, yat tatrabhavAn surAM pibet, yadA tatrabhavAn surAM pibet, yadi tatrabhavAn surAM pibet / atra saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattiH-na zraddadhe na kSame jAtu tatrabhavAn surAmapAsyat , pakSe-pibet / bhaviSyati tu nityam-jAtu tatrabhavAn surAmapAsyat // 17 // nyA0 sa0-jAtuyadyadA-bhaviSyantyapavAda iti-'azraddhAmarSe' 5-4-15 iti praaptaayaaH| kSepe ca yacca-yatre // 5. 4. 18 // yacca-yatrazabdayorupapadayoH kSepe'zraddhA'marSayozca gamyamAnayordhAtoH saptamI bhavati / azraddhA'marSayobhaviSyantyAH, kSepe tu sarvavibhaktInAmapavAdaH / dhiga garhAmahe-yacca tatrabhavAnasmAnAkrozeva, yatra tatrabhavAnasmAnAkrozeva, na zraddadhe na kSame-yacca tatrabhavAn parivAdaM kathayet, yatra tatrabhavAn parivAdaM kathayet / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-dhiga gahamihe na zraddadhe na kSame-yacca yatra vA tatrabhavAnasmAnAkrokSyat , pakSe-Akrozet / bhaviSyati tu nityam-dhig garhAmahe, na zraddadhe kSame yacca yatra vA tatrabhavAn parivAdamakathayiSyat // 18 // .... citre||5. 4. 11 // citramAzcaryam , tasmin gamyamAne yacca yatrayorupapadayordhAtoH saptamI bhavati / srvvibhktypvaadH| citramAzcaryamadbhutaM vismanIyaM-yacca tatrabhavAnakalpyaM seveta, yatra tatrabhavAnakalpyaM seveta / atrApi saptamInimittamastIti bhUte kriyAtipatane vA kriyAtipattirbhavati-citraM yacca yatra vA tatra bhavAnakalpyamaseviSyat , pakSe-seveta / bhaviSyati tu nityam-citraM vA yacca vA tatrabhavAnakalpyamaseviSyata / / 19 / / nyA0 sa0-citre-sarvavibhaktyapavAda iti-kAlasyA'nirdezAt triSvapi kAleSvasya pravartanAt / zeSe bhaviSyantyayadau / / 5. 4, 20 // zete yacca-yatrAbhyAmanyasminnupapade citre gamyamAne ghAtorbhaviSyantI vibhaktirbhavati, - prayadau-yadizabdazcenna prayujyate / sarvavibhaktyapavAdaH / citramAzcaryamandho nAma parvatamArokSyati, badhiro nAma vyAkaraNaM zroSyati, mUko nAma dharma kathayiSyati / atra saptamInimittaM nAstIti na kriyAtipattiH / zeSa iti kim ? . Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-21-23 yacca-yatrayoH pUrveNa saptamyeva / ayadAviti kim ? Azcarya yadi sa bhuJjIta, citraM yadi / so'dhIyotta, atra prazraddhA'pyastIti "jAtu-yad-yadA-yadau saptamI" (5-4-17) ityanena saptamI // 20 // nyA0 sa0-zeSe bhaviSya pUrveNa saptamyeveti-citre' 5-4-19 ityanena / azraddhApyastIti-na kevalaM yadizabdayogaH / saptamyutA'pyorbADhe // 5. 4. 21 // bADhe'rthe vartamAnayorutA'pyopapadayordhAtoH saptamI bhavatI / srvvibhktypvaadH| uta kuryAt, api kuryAt , vADhaM kariSyatItyarthaH / bADha iti kim ? utaH daNDaH patiSyati ?, apidhAsyati dvAram, prazna: pidhAnaM ca yathA kramaM gamyate / votAt prAgiti nivRttam / itaH prabhRti saptamInimitte sati bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kiyAtipattiH-utA'kariSyat , apyakariSyat / / 21 / / nyA0 sa0-saptamyutApyo-bADhaM kariSyatIti evamanyA api vibhaktayo draSTavyAH, sannihitatvAcca bhaviSyantyeva darzitA / saMbhAvane'lamarthe tadarthAnuktau // 5. 4. 22 // alamo'rthaH sAmarthya tadviSaye saMbhAvane-zraddhAne gamyamAne tadarthasyAlamArthasya zabdasyAnuktAvaprayoge dhAtoH saptamI bhavati / sarvavibhaktyapavAdaH / __zakyasaMbhAvane-api mAsamupavaseva , api puNDarikAdhyayanamahnA'dhIyIta, api skandakoddezaM yAmenAdhIyota / azakyasaMbhAvane-api zirasA parvataM bhindyAt , api khArIpAkaM bhujIta, api samudraM doyA taret / alamartha iti kim ? nidezasthAyI me jinadattaH prAyeNa gamiSyati / tadarthAnuktAviti kim ? vasati cet surASTreSu vandiSyate'lamujjayantam , zaktazcaitro dharma kariSyati / atra saptamInimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kriyAtipattirbhavati-api parvataM zirasA'bhetsyat / tathA 'kAkinyA hetorapi mAtuH stanaM chindyAt' ityatra "kSepe'pi-jAtvorvartamAnA" (5-4-12) iti vartamAnAM bAdhitvA, citramAzcaryamapi zirasA parvataM bhindyAdityatra tu "zeSe bhaviSyantyayadau" (5-4-20) iti bhaviSyatI ca bAdhitvA paratvAdanena saptamyeva bhavati / / 22 / / ayadi zraddhAdhAtau navA // 5. 4. 23 // zraddhA-saMbhAvanA, tadarthe dhAtAvapapade'lamarthaviSaye saMbhAvane gamyamAne dhAtoH saptamI vA bhavati, ayadi-yacchabdazcenna prayujyate / pUrveNa nityaM prApte vikalpaH / zraddadhe saMbhAvayAmi avakalpayAmi-bhujIta bhavAn / pakSe yathAprAptam-bhokSyate bhavAn , prabhukta bhavAn , prabhuGkta bhavAn / prayadIti kim ? saMbhAvayAmi yad bhujIta bhavAn, zraddhAdhAtAviti kim ? api zirasA parvataM bhindyAt , ubhayatra pUrveNa nityaM sptmii| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 24-26 ] . zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [315 atrApi saptamInimittamastIti bhate bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kriyAtipattiH-saMbhAvayAmi nAbhokSyata bhavAn / / 23 // nyA0 sa0-ayadi zraddhA-yacchabdazcenna prayujyate iti-kriyAvizeSaNatvena ced yacchabdo na prayujyate, hetvarthe tu bhavatyeva / pUrveNa nityaM prApte iti-'saMbhAvane alamarthe' 5-4-22 ityanena / satIcchArthAt // 5. 4. 24 // sati-vartamAne'rthe vartamAnAdicchArthAd dhAtoH saptamI vA bhavati, pakSe tu vartamAnaiva / icchet icchati, uzyAt vaSTi, kAmayeta kAmayate, vAJchet vAJchati / "kSepe'pijAtvorvartamAnA" (5-4-12) ityAdAvapi paratvAdayamevavikalpa:-api saMyataH sannakalpyaM sevitumicchet , api saMyataH sannakalpyaM sevitumicchati, dhig garhAmahe / bhUta-bhaviSyatorabhAvAt satyapi saptamInimitte satyapi ca kriyAtipatane kiyAtipattirna bhavati // 24 // vaya'ti hetu-phale // 5. 4. 25 // hetuH kAraNaM, phalaM kAryam, hetubhUte phalabhUte ca vaya'tyarthe vartamAnAd dhAtoH saptamI vA bhavati / __ yadi gurUnupAsIta zAstrAntaM gaccheva , yadi gurUnupAsiSyate zAstrAntaM gamiSyati, pratra gurUpAsanaM hetuH, zAstrAntagamanaM phalam / vaya'tIti kim ? dakSiNena ced yAti naM zakaTaM paryAbhavati / kecit tu vA sarveSu kAleSu sarvavibhaktyapavAdaM saptamI manyante-dakSiNena ced yAyAnna zakaTaM paryAbhavet, dakSiNena ced yAsyati na zakaTaM paryAbhaviSyati, dakSiNena ced yAti na zakaTaM paryAbhavati, dakSiNena cedayAsIna zakaTaM paryAbhUta / atrApi saptamInimittamastIti bhaviSyati kriyAtipatane kriyAtipattiH-dakSiNena cedayAsyanna zakaTaM paryAbhaviSyat / katham "amakSyad vasudhA toye, cyutazailendrabandhanA / nArAyaNa iva zrImAn yadi tvaM nAdhariSyathAH / " iti ? vaya'tyevAyaM prayogaH / kecit tu bhUta icchanti / haniSyatIti palAyiSyate vaSiSyatIti dhAviSyatItyatra tu hetuphala bhAvasyetizabdenaiva dyotitatvAt saptamI na bhavati // 25 // nyA0 sa0-vaya'ti hetuphale-kecittu bhUte iti-bhUte hetuphale saptamImicchanti ityarthaH / haniSyatIti palAyiSyate iti-bahulAdhikArA tuhetumadbhAve zatrAnazau na bhavata iti / itizabdenaiva dyotitatvAditi-saptamyA hi hetuphalabhAva eva dyotyate sa ca iti' zabdenaiva dyotitaH / kAmoktAvakaciti // 5. 4. 26 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-27-28 veti nivRttam / kAma icchA, tasyoktiH pravedanaM tasyAM gamyamAnAyAM dhAto: saptamI bhavati, akacciti-na cet kaccicchandaH prayujyate / sarvavibhaktyapavAdaH / kAmo me bhuJjIta bhavAn , icchA me, abhiprAyo me, zraddhA me, abhilASo me, adhIyota bhavAn / akaccitIti kim ? kaccijjIvati me maataa| atra saptamInimittamastIti bhUte bhaviSyati ca kriyAtipatane nityaM kriyAtipattiH-kAmo me bhokSyata bhavAn / 26 / nyA0 sa0-kAmoktA-veti nivRttamiti-kAmapravedane vibhaktyantaraprayogAdarzanAt / icchArthe saptamI-paJcamyau // 5. 4. 27 // icchArthe dhAtAvupapade kAmoktau gamyamAnAyAM dhAtoH saptamI-paJcamyau bhavataH / sarva. vibhktypvaado| ___ icchAmi bhuJjIta bhavAn, icchAmi bhuktAM bhavAn , kAmaye, prArthaye, abhilASAmi, vazmi, adhIyota bhavAn, adhItAM bhavAn / kAmoktAvityeva ? icchayA icchataH, kAmayamAnaH kAmayamAnasya bhuGkte, nAtra prayoktuH kAmoktiH / atra satyapi saptamInimitte icchArtha upapade kAmokto kriyAtipatanasyAsAmarthyenAsaMbhavAt kriyAtiprattina bhavati / kecita tu "saptamyatA'pyoDhe' (5-4-21) ityata Aramya yatra saptamyA eva kevalAyA nimittamasti na vibhaktyantarasahitAyAstatraiva kriyAtipatane kriyAtipattirbhavatIti manyante // 27 // nyA0 sa0-icchArthe saptamo-prasAmarthyenAsaMbhavAditi-kAmapravedanasya kriyAtipatanasya ca parasparaM viruddhatvAt sNbndhaabhaavenetyrthH| vidhi-nimantraNA-''mantraNA-dhISTa-saMprazna-prArthane // 5. 4. 28 / / vidhyAdiviziSTeSu kartR-karma-bhAveSu pratyayArtheSu dhAtoH saptamI paJcamyau bhavataH, sarvapratyayApavAdau / vidhiraprApte niyogaH, kriyAyAM preraNeti yAvata; ajJAtajJApanamityeke / kaTaM kuryAt karotu bhavAn , prANino na hisyAt na hinastu bhavAn / preraNAyAmeva yasyAM pratyAkhyAne pratyavAyastanimantraNam, icchAmantareNApi niyogataH kartavyamiti yAvat / dvisaMdhyamAvazyakaM kuryAt karotu bhavAn, sAmAyikamadhIyota adhItAM bhavAn / yatra preraNAyAmeva pratyAkhyAne kAmacArastadAmantraNam / ihAsIta AstAM bhavAn, iha zayIta zetAM bhavAn , yadi rocate / preraNaiva satkArapUrvikA'dhISTam adhyeSaNam / tattvajJAnaM naH prasIdeyuH prasIdantu gurupAdAH, vrataM rakSet rakSatu bhavAn / saMpraznaH sNprdhaarnnaa| kinnu khalu bho vyAkaraNamadhIyIya adhyaya, uta siddhAntamadhIyIya adhyyai| prArthanaM yaatraa| prArthanA me vyAkaraNamadhIyIya adhyaya, tarkamadhIyoya adhyayai // 28 / / nyA0 sa0-vidhinimantraNA-nanvatra nimantraNAdInAM kimarthamupAdAnaM vidhiH kriyAyAM preraNeti yAvadityuktaM tataH sA preraNA kvacinimantraNarUpA kvacidAmantraNarUpeti yathA prayoktRvyApAra ityatra vyApAraH preSaNAdhyeSaNAdirUpa iti vidhigrahaNenaiva siddham ? ucyate, Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 26-32 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [317 yadyapi vRttau vyAkhyAnenApi sidhyati tathApi sUtre eSAmupAdAnaM sukhAvaseyaM bhavatIti / tatvajJAnamityAdi-tatvajJAnaM karmatApannaM no'smabhyaM prasAdapUrvakaM dadyuH prasIdeyu: gurupAdAH, athavA tatvajJAnarUpakriyAvizeSaNamidam no'smAkaM prasIdeyuH / praiSA-'nujJA-'vasare kRtya-paJcamyau // 5. 4. 21 // preSAdiviziSTe kaLavAvarthe dhAtoH kRtyapratyayAH paJcamI ca vibhaktirbhavati / nyatkArapUrvikA preraNA-preSaH, anujJA-kAmacArAnumatiH, atisarga iti yAvat / avasara:prAptakAlatA nimittbhuutkaalopntiH| bhavatA khalu kaTaH kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH, bhavAn kaTaM karotu, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasara: kaTakaraNe / yadyapi kRtyAH sAmAnyena bhAva-karmaNovihitAstathApi sarvapratyayApavAdabhUtayA paJcamyA bAdhyeraniti punavidhIyante / anujJAyAM kecit saptamyevetyAhuH-atisRSTo bhavAn grAmaM gacchet / / 29 / nyA0 sa0-preSAnujJAvasare-kAmacArAnumatiriti-kenacit puMsA kazcit pRSTo yadutAhaM kaTaM karomi tatastena kaTamayaM karotu mA veti manasikRtvA evamucyate kuru iti, tataH svecchApraccha kasya kadAcidevamucyate'vazyaM kuru, tato niyogaH; pracchakasyaivaMvidhAnujJA'tra sUtre na gRhyte| saptamI cordhvamauhartike // 5. 4. 30 // Urdhva muhUrtAdupari muhUrtasya bhavo'rtha UrdhvamauhatikaH, tasmin vartamAnAda dhAto: preSAdiSu gamyamAneSu saptamI kRtyAH paJcamI ca bhavanti / UvaM muhUrtAt kaTaM kuryAd bhavAn , kAryaH kartavyaH karaNIyaH kRtyaH kaTo bhavatA, kaTaM karotu bhavAn , bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe // 30 // __ nyA0 sa0-saptamI cordhva-Urdhvamauhattika iti-kAlAdanyatra 'varSAkAlebhyaH' 6-3.80 iti na sidhyati ityadhyAtmAdibhya ikaN / sme paJcamI / / 5. 4. 31 // smazabda upapade preSAdiSu gamyamAneSu urdhvamauhUtike'rthe vartamAnAd dhAtoH paJcamI bhavati / kRtyAnAM saptamyAzcApavAdaH / UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM karotu sma, bhavAn hi preSito'nujJAto bhavato'vasaraH kaTakaraNe iti // 31 // nyA0 sa0 sme paJcamI-smazabdaH spaSTAthaH / adhISTau // 5. 4. 32 // UrdhvamauhUtika iti nivRttam, pRthagyogAt / sma upapade'dhISTAvadhyeSaNAyAM gamya Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-33-35 mAnAyAM dhAtoH paJcamI bhavati / sptmypvaadH| aGga sma vidvannaNuvratAni rakSa, zikSAH pratipadyasva / / 32 // nyA0 sa0-adhISTau-pRthagayogAditi-sme'dhISTau ca paJcamItyakaraNAt / saptamyapavAda iti-adhISTAvarthe 'vidhinimantraNa' 5-4-28 iti prAptAyAH / aGgazabdaH prakAze komalAmantraNe vaa| kAla-velA-samaye tum vA'vasare // 5. 4. 33 // kAla-velA-samayazabdeSUpapadeSvavasare gamyamAne dhAtostum pratyayo vA bhavati / kAlo bhoktum, velA bhoktum, samayo bhoktum / vAvacanAd yathAprAptaM ca-kAlo bhoktavyasya / 'Urdhva muhUrtAva kAlo bhoktuma , UvaM muhUrtAd bhoktusma kAlaH, aGga sma rAjan ! bhoktu kAla' ityeteSu paratvAt tumeva / avasara iti kim ? kAla: pacati bhUtAni, kAlo'tra dravyaM na tvavasaraH // 33 // ___ nyA0 sa0-kAlavelA-kAlobhoktumiti-'praiSAnujJA' 5-4-29 iti prApte'yaM vikalpa iti bhujyatAM bhoktavyasya ceti vAkye tumi SaSThyekavacanasya 'avyayasya' 3-2-7 iti lup / kAlo bhoktavyasyeti-praiSAdi sUtreNa tavya iti bhujyatAmiti vAkyaM, vikalpapakSe praiSAdIti pravartata ityatra sUtre kAlo bhojanasyeti vAlitam / paratvAttameveti-urva muhUrtAt kAlo bhoktumityAdiprayogatraye / nanu tum vikalpena bhavati tatkathaM tumevetyuktam ? ucyate,vikalpena tumeva bhavati nAnaDAdayaH, 'saptamI cordhva' 5-3-12 'sme paJcamI' 5-4-31 iti 'adhISTau' 5-4-32 iti ca yathAkrama pravartata eva / saptamI yadi // 5. 4. 34 // yadi-yacchandaprayoge sati kAlAdiSUpapadeSu dhAtoH saptamI bhavati / tumo'pavAdaH / kAlo yadadhIyIta bhavAn , velA yad bhuJjIta bhavAn , samayo yacchayota bhavAn / bahulAdhikArAt 'kAlo yadadhyayanasya, velA yad bhojanasya, samayo yacchayanasya' ityAdyapi bhavati / / 34 // nyA0 sa0-saptamI yadi-ityAdyapi bhavatIti-yacchabdaprayoge'nena saptamI vihiteti anaT na prApnoti, bAhulakAt tu so'pi bhavatItyarthaH / zaktA'rhe kRtyAzca // 5, 4.35 / / zakte'haM ca kartari gamyamAne dhAtoH kRtyAH saptamI ca bhavati / bhavatA khalu bhAro vAhyaH, voDhavyaH, vahanIyaH, uhya ta, bhavAn bhAraM vahet, bhavAn hi zaktaH / arhe-bhavatA khalu kanyA vAhyA, voDhavyA, vahanIyA, bhavAn khalu kanyAM vahet; bhavatA khalu chedasUtraM vAhyam, voDhavyam, vahanIyam, bhavAn khalu cchedasUtraM vaheta; bhavAneta Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-36-38 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [319 darhati / saptamyA bAdho mA bhUditi kRtyagrahaNam / bahuvacanamihotaratra ca yathAsaMkhyanivRtyartham / / 3 / / nyA0 sa0-zaktA:-gamyamAne iti-na tu vAcya evetyarthaH / bhavAn khalu kanyAM vaheditiatrAhe kartari vAcye vyaktivyAkhyAnAdanena saptamI, anyathA'rhe kartari 'aheM tRc' 5.4-37 iti paratvAt tRjeva syAt, bhAvakarmaNorasya caritArthatvAt / yathAsaMkhyanivRttyarthamitinanu samuccIyamAnena saha yathAsaMkhyasya 'rASTrakSatriya' 3-1-114 ityatrApatyagrahaNena nirastatvAt vyarthaM bahuvacanam ? satyaM,-jJApakajJApikA vidhayo hya'nityA iti nyAyajJApanArtham / Nin cA''vazyakA'dhamarye // 5. 4. 36 // avazyaMbhAva Avazyakam, RNe'dhamo'dhamaNaH, tasya bhAva AdhamarNyam / Avazyake Adhamaye ca gamyamAne kartari vAcye dhAtoNin kRtyAzca bhavanti / avazyaM karotIti-kArI, haarii| yadA tvavazyamo'pi prayoga ubhAbhyAmapi dyota. nAt tadA mayUravyaMsakAditvAt samAsaH-avazyaMkArI, avshyNhaarii| avazyazabdaprayoge tuavazyakArI, akArAnto'pi hyanavyayamavazyazabdo'sti / avazyaM geyo gAthako gItasya, avazyaM bhvyshcaitrH| Adhamaye-zataM dAyI, sahasra dAyI, kArI me kaTamasi, hArI me bhAramasi, geyo gAthAnAm / NinA bAdho mA bhUditi kRtyavidhAnam / kRttvAcca kartari Nino vidhAnAva kRtyAnAmapi kartaryeva vidhAnam, bhAva-karmaNostu sAmAnyena vidhAnAta siddhA eva bAdhakAbhAvAt // 36 // __nyA sa0-Nin cAvazya-avazyaM karotItyAdIni vAkyAni sAmAnyavizeSabhAvena udAhAriSata avazya bhAve tu gamyamAne nityameva Nin kRtyAzca, vAkyaM tvavazyaM vidhAyItyAdi dhAtvantareNa kAryam / kartayeva vidhAnamiti-ye pUrva bhavyageya' 5-1-7 ityAdiSu kartari vihitAsta eveha jJAyante ityarthaH, yadvA bhAvakarmaNorapi ye vihitAste'tra kartari bhavantItyarthaH / bAghakAbhAvAditi-kartaryeva NinA bAdhyante, na bhAvakarmaNoH / arhe tRca // 5, 4. 37 // arhe kartari vAcye dhAtostRc pratyayo bhavati / bhavAn kanyAyA voDhA, bhavAn khalu cchedasUtrasya voDhA / saptamyA bAdhA mA bhUditya tRjvidhAnam // 37 // nyA0 sa0-pra] tRc saptamyA bAdhA mAbhUditi-'zaktAha' 5-4-35 iti vihi, tayA, saptamyetyupalakSaNaM kartR vihitaiH kRtyairapi bAdhA mAbhUditi tRvidhAnam / AziSyAzIH paJcamyau / / 5. 4. 38 // AzAsanamAzIH, prAzIviziSTe'rthe vartamAnAd dhAtorAzIH- paJcamyau vibhaktI bhvtH| jIyAt, jIyAstAm, jIyAsuH; jayatAta, jayatAm, jayantu / AziSIti kim ? Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-39-41 ciraM jIvati maitrH| kazcit tu samarthanAyAM paJcamImicchati, parairazakyasya vastuno'dhyavasAyaH samarthanA, kazcidAha-samudraH zoSayitumazakyaH, sa Aha-samudramapi zoSayANi, parvatamapyutpATayAni // 38 // nyA0 sa0-AziSyAzIH-ciraM jIvatIti-cira ityakArAnto vA 'kAlAdhva' 2-2-23 iti krm| mAGayadyatanI // 5. 4. 31 // mAGya papade dhAtoradyatanI bhavati / sarvavibhaktyapavAdaH / mA kArSIdadharmam, mA hArSIt parasvam / kathaM 'mA bhavatu tasya pApaM, mA bhaviSyati' iti ? asAdhurevAyam / kecidAhuraDito mAzabdasyAyaM prayogaH // 39 / / nyA0 sa0-mAyadyatanI-keciditi-svamate'pyaGinmAzabdaprayogo'sti kiMtu kriyAyoge'GinmAzabdasya prayogo neSyate ataH kecidAhurityuktam / sasme hyastanI ca / / 5. 4. 40 // sptazabdasahite mAGaya papade dhAtoTa stanI cakArAdadyatanI ca bhavati / mA sma karot , mA sma kArSAt , mA caitra ! sma haraH paradavyam , mA caitra ! sma hArSIH paradravyam // 40 // nyA0 sa0-sasme zastanI ca-mA sma karoditi-mAzabdena niSedha ucyate, smazabdena ca sa eva dyotyate / dhAtoH saMbandhe pratyayAH / / 5. 4. 41. // dhAtuzabdena dhAtvartha ucyate, dhAtvarthAnAM saMbandhe-vizeSaNavizeSyabhAve sati, ayathAkAlamapi pratyayAH sAdhavo bhvnti| vizvadRzvA'sya putro bhavitA, kRtaH kaTaH zvo bhavitA, bhAvi kRtyamAsIt / vizvadRzveti bhUtakAlaH pratyayo bhaviteti bhaviSyatkAlena pratyayenAbhisaMbadhyamAna: sAdhubhavati / evaM kRtaH kaTaH zvo bhaviteti / bhAvi kRtyamAsIdityatra tu bhAvIti bhaviSyatkAla: pratyaya prAsIditi bhUtakAlena pratyayenAbhisaMbadhyamAnaH sAdhurbhavati / vizeSaNaM guNatvAd vizeSyakAlamanurudhyate, tena viparyayo na bhavati / tathA tyAdyantamapi yadA'paraM tyAdyantaM prati vizeSaNatvenopAdIyate tadA tasyApi samudAyavAkyArthApekSayA kAlAnyatvaM bhavatyeva / "sATopamurvImanizaM nadanto, yaiH plAvayiSyanti smntto'mii| tAnyekadezAnnibhRtaM payodheH, so'mbhAMsi medhAn pibaMto dadarza // (raghu03 sarge) atra plAvayiSyantIti bhaviSyadarthasya dadarzati bhUtAnugamaH / bahuvacanAt adhAtvadhikAravihitA api pratyayAstaddhitA dhAtusaMbandhe sati kAlabhede sAdhavo bhavanti-gomAnAsIt , gomAn bhavitA, astivivakSAyAM hi maturuktaH sa kAlAntare na syAditi // 41 // Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra- 42 ] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 321 nyA0 sa0- dhAtoH saMbandhe - dhAtvartha ucyate iti-zabdataH saMbandhA'bhAvAt / bhAvikRtyamiti-bhaviSyatIti 'bhuvo vA' 922 ( uNAdi ) ityauNAdiko Nin / bhAvIti bhavi - yatkAlaH pratyay iti - nanvauNAdikAnAM anupAttakAlavizeSANAM triSvapi kAleSu pravRtteH kathaM bhaviSyattvam ? satyaM, asya gamyAditvAt 'vartsyati gamyAdi : ' 5 -3 - 1 ityanena bhaviSyattvam / viparyayo na bhavatIti bhaviteti bhaviSyatkAlaH pratyayo vizvadRzveti bhUtakAlena saMbadhyamAnaH sAdhurbhavatItyAdirUpaH, vizvadRzvetyAdi hi vizeSaNaM bhaviteti ca vizeSyam / pradhAtvadhikAra vihitA apIti - anyathA dhAtuprakaraNatvAt dhAtoreva pare ye pratya yAsta eva syuH / bhRzA bhI ye hi svau yathAvidhi, ta-dhvamau ca tadya Smadi u / / 5. 4. 42 / guNakriyANAmadhizrayaNAdInAM kriyAntarairavyavahitAnAM sAkalyaM phalAtireko vA bhRzatvam, pradhAnakriyAyA vikledAdeH kriyAntarairavyavahitAyAH paunaHpunyamAbhIkSNyam, tadviziSTe sarvakAle'rthe vartamAnAd dhAtoH sarvavibhakti-sarvavacanaviSaye hi svau paJcamIsaMbandhinau bhavataH yathAvidhi dhAtoH saMbandhe yata eva dhAtoryasminneva kArake hi svau vidhIyete tasyaiva dhAtostatkAraka viziSTasyaiva saMbandhe'nuprayogarUpe sati; tathA ta-dhvamau hi svasAhacaryAt pacamyA evaM saMbandhinau tayoH ta-dhvamoH saMbandhI bahutvaviziSTo yuSmat, tasmastadyusmadi abhidheye bhavataH, cakArAddhi-svau ca yathAvidhi dhAtoH saMbandhe / gate nahItyevAyaM lunAti, anuprayogAt kAlavacanabhedo'bhivyajyate / lunIhi lunIhItyevemau lunItaH, lunIhi lunIhItyeveme lunanti; lunIhi lunIhItyeva tvaM lunAsi, yuvAM lunIthaH, yUyaM lunItha; lunIhi lunIhItyevAhaM lunAmi, AvAM lunIvaH, vayaM lunImaH; evaM lunIhi lunIhItyevAyamalAvIt, lunIhi lunIhityevAyamalunAt, lunIhi lunIhItyevA'yaM lulAva, lunIhi lunIhItyevAyaM laviSyati, lunIhi lunIhItyevAyaM lavitA, lunIhi lunIhItyevAyaM lunIyAt, lunIhi lunIhItyevAyaM lunAtu, lunIhi lunIhItyevAyaM lUyAt / evamadhISvAdhISvetyevAyamadhote, imAvadhIyAte, ime'dhIyate; adhISvA'dhISvetyeva svamadhISe, yuvAmadhIyAthe, yUyamadhIdhve; adhISvA'dhISvetyevA'hamadhIye, zrAvAmadhIvahe, vayamadhImahe / tathA - adhISvAdhISvetyevAyamadhyagISTa, adhISvAdhISvetyevAyamadhyaita, adhIcarsutovetyevAyamadhijage, adhISvA'dhISvetyevAyamadhyeSyate, pradhISvAdhISvetyevAyamadhyetA, adhISvAdhISvetyevAyamadhIyIta, pradhISvAdhISvetyevA'yamadhItAm, pradhISvAdhISvetyevAyamadhyeSISTa / evaM sarvavibhaktivacanAntareSvapi hi svAvudAharaNIyau / evaM bhAvakarmaNorapi - zayyasva zayyasvetyeva zayyate azAyi zAyiSyate bhavatA, lUyasva lUyasvetyeva lUyate alAvi lAviSyate kedAraH / tadhvamau ca tadyuSmadi - lunIta lunItetyeva yUyaM lunItha, lunIhi lunIhItyeva yUyaM Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] bRhadvRtti laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 43 lunIthaH pradhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve, adhISvAdhISvetyeva yUyamadhIdhve / tathA lunIta lunItetyeva yUyamalAviSTa, lunIhi lunIhItyeva yUyamalAviSTa / zradhodhvamadhIdhvamityeva yUyamadhyaivam, adhISvAdhISvetyeva yUyamadhyagIDhvam / evaM hyastanyAdiSvapyudAhAryam / yathAvidhIti kim ? lunIhi lunIhotyevAyaM lunAti, chinnatti lUyate veti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / pradhISvAdhISvetyevAyamadhIte, paThati adhIyate veti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / nIta lunItetyeva yUyaM lunItha, chintheti dhAtoH saMbandha mA bhUt / zradhIdhvamadhIdhvamityeva yUyamadhIdhve, paThatheti dhAtoH saMbandhe mA bhUt / lunIhi lunIhItyAdau ca bhRzAbhIkSNye dvirvacanam / nanu ca bhRzAbhIkSNyayoryaGapi vidhIyate na tu tatra dvirvacanam, iha tu dvirvacanamityatra ko hetuH ? ucyate - yaG svArthikatvAt prakRtyarthopAdhI bhRzAbhIkSNye samartho'vadyotayitumiti tadabhivyaktaye dvirvacanaM nApekSate, hi svAdayastu-kartR karma bhAvArthatvenAsvArthikatvAdasamarthAH prakRtyarthopAdhI bhRzAbhIkSNye avadyotayitumiti tadavadyotanAya dvirvacanamapekSante iti ||42 || nyA0 sa00- bhRzAbhIkSNye - lunIhi lunIhItyevAyamiti- iti zabdaH saMbandhopAdAnArtho'nyathA'sattvabhUtArthavAcinorAkhyAtayoH paraspareNa saMbandho nAvagamyeta / na tu tatra dvirvacanamiti - kiMtu bhRzAbhIkSNyanirapekSaM 'sanyaGazrva' 4-1-3 ityanena / pracaye navA sAmAnyArthasya // 5. 4. 43 // bhRzAssbhIkSNye yathAvidhIti ca nAnuvartate / pracaya:- samuccayaH, svataH sAdhanabhedena ar bhidyamAnasya ekatrAnekasya dhAtvarthasyAdhyAvApa iti yAvat tasmin gamyamAne sAmAnyArthasya dhAtoH saMbandhe sati dhAtoH parau hi svau, ta-dhvamau ca tadyuSmadi vA bhavataH / vrIhIna vapa lunIhi punIhItyeva yatate ceSTate samIhate, yatyate ceSTadyate samIhyate, pakSa - vrIhIna vapati lunAti punAtItyeva yatate yatyate / devadatto'ddhi gurudatto'ddhi jinadatto'ddhi ityeva bhuJjate, bhujyate, pakSe-devadatto'ti gurudatto'tti jinadatto'ttItyeva bhuJjate bhujyate / grAmamaTa vanamaTa girimaTetyevATati ghaTate, aTayate ghaTayate, pakSe- grAmamaTati vanamati girimayatItyevATati ghaTate aTayate ghaTayate / saktUn piba, dhAnAH khAda, odanaM bhuGkSvetyevAbhyavaharati abhyavahriyate, pakSe saktUn pibati, dhAnAH khAdati, odanaM bhuGkte ityevAbhyavaharati zrabhyavahiyate / sUtramadhISva niryuktimadhISva bhASyamadhISvetyevAdhIte paThati adhIyate paThyate, pakSesUtramadhIte, niryuktimadhIte, bhASyamadhIte, ityevAdhIte paThati, pradhIyate paThyate / ta-dhvamau tadyuSmadi-vrIhIn vapata, lunIta, punItetyeva yatadhve, ceSTadhve samIhadhve; vrIhIn vapa lunIhi punIhItyeva yatadhve ceSTadhve, samIhadhve, pakSe- vrIhIn vapatha, lunItha, punIthetyeva yatadhve ceSTadhve samIhadhve / grAmamaTata vanamaTata girimaTatetyevATatha ghaTadhve, grAmamaTa vanamaTa girimaTetyevATatha ghaTadhve, pakSe-grAmamaTatha, vanamaTatha, girimaTathetyevATatha ghaTadhve / sUtramadhIdhvaM niryu ktimadhIdhvaM bhASyamadhIdhvamityevAdhIdhve paThatha, sUtramadhISva niryukti Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-44-46 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [323 madhISva bhASyamadhISvetyevAdhIdhve paThatha, pakSa-sUtramadhIdhve niyuktimadhIdhve bhASyamadhIdhve ityevAdhIdhve paTatha / evaM-vacanAntare trikAntare vibhaktyantare'pyudAyim / sAmAnyArthasyeti kim ? vrIhIna vapa lunIhi punIhItyeva vapati, lunAti, punAtIti mA bhUta, grAmamaTa, vanamaTa, girimaTetyeva grAmamaTati, vanamaTati, girimaTatIti ca bhA bhUt , kArakabhedenATatItyasya sAmAnyArthatvAbhAvAt / / 43 // nyA0 sa0-pracaye navA-samAna eva sAmAnyaH svArthe ghyaNanto vAcaspatinA puMliGgo niNinye, sAmAnyo'rtho yasya, yadvA samAnasya bhAvaH sAmAnyamartho yasya / yathAvidhIti ca nAnuvartata iti-pracaya iti bhaNanAt sAmAnyArthasyeti bhaNanAcca / evaM vacanAntare trikAntare iti-etacca hisvau pratyeva jJAtavyaM, na tadhvamau tayoreva ghaTanAt / niSedhe'laM-khalvoH ktvA // 5. 4. 44 // niSedhe vartamAnayoralaM-khaluzabdayorupapadayordhAtoH ktvA pratyayo vA bhavati / alaM kRtvA, khalu kRtvA, na kartavyamityarthaH; pakSe yathAprAptam-alaM vatsa ! rodanena, alaM ruditena, alaM ruditam, ktvAntayoga eva khaluzabdo niSedhavAcIti pakSe khaluzabdo nodAhriyate / anye tu-'khalu kRtena, khalu bhojanena, khalu bhojanam' ityapyudAharanti / niSedha iti kim ? alaMkAraH striyAH, siddhaM khalu / alaMkhalvoriti kim ? mA kAri bhavatA / 44 / nyA0 sa0-niSedhe'laMkhalvoH-ktvAtumAdInAM kRtsaMjJAyA 'nisanikSaninda' 5-2-68 ityatra phalam / khaluzabdo nodAhiyata iti-vAkyamapi khalu vidhAyeti dhAtvantareNa kAryam / parA-vare // 5. 4. 45 // pare avare ca gamyamAne dhAtoH ktvA vA bhavati / atikramya nadI parvataH, nadyAH paraH parvata ityarthaH; bAlyamatikramya yauvanam / avareaprApya nadI parvataH, nadyA arvAka parvata ityarthaH; aprApya yauvanaM baalym| nadI-parvatayo. balya-yovanayorvA parAvaratvamAtraM pratIyate, asti prApyata iti vA, na dvitIyA kriyeti tulyakartRkakriyAntarAbhAvAt "prAkkAle" (5-4-47) iti na sidhyatIti vacanam / vA'dhikArAd yathAprAptaM ca-nadyatikrameNa parvataH, nadyaprAptyA parvataH // 45 // nyA0 sa0 parAvare-atikramya nadI parvata iti-atikrameNeti vAkyaM vAkye ca itthaMbhUtalakSaNe tRtiiyaa| parAvaratvamAtramiti-kriyAdvaye vidyamAne'pi parAvaratvamA jijJAsitam / nimIlyAdimeGastulyakartR ke // 5. 4. 46 // tulyo dhAtvarthAntareNa kartA yasya sa tulyakartR kastasminnarthe vartamAnebhyo nimIlyAdibhyo meGazca dhAtoH saMbandhe sati ktvA vA bhavati / nimIlyAdInAM samAnakAlArtho meGastu parakAlAtha ArambhaH / svabhAvAt meG vyatihAra eva vartate / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] bRhavRtti laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-47-48 akSiNI nimIlya hasati, mukhaM vyAdAya svapiti, pAdau prasArya patati, dantAna prakAzya jalpati, zizurayaM mAtaraM bhakSayitvopajAtaH / meG-apamAya apamitya yAcate, apamAtuM pratidAtu yAcata ityarthaH, pUrva hyasau yAcate pazcAdapamayata iti / yAcestu pUrvakAle'pi ktvA na bhavati meGa: parakAlabhAvinyA ktvayA yAciprAkkAlasyoktatvAt / pakSeyAcitvA'pamayate, apamAtu yAcate / tulyakartRka iti kim ? caitrasyAkSinimIlane maitrI hasati, caitrasyApamAne maitro yAcate // 46 // nyA0 sa0-nimIlyAdime-me vyatihAra eva vartata iti-apare ghAtavo vyatipUrvA vyatihAre vartante'yaM tu svabhAvAt kevalo'pIti nAnyairiva vyatihAragrahaNamasya vizeSakaM kartavyamityarthaH / akSiNI nimIlya hasatIti-nimIlane iti vAkyaM, antarbhUtaNyarthaH sakarmakaH sAkSANNiganto vA, anyathA tulyakartR katvaM na saMgaccheta, evamuttare'pi / yAcestu pUrvakAle'pIti-nanvevamapi yAce: prAkkAlavatitvAt uttareNa kasmAt ktvA na bhavati? ityAha-yAcestvityAdi-uttareNa hi prAkkAladyotanAya ktvApratyayaH kriyate, yAcestu pUrvakAlattitA meGa: parakAlabhAvinyA ktvayA ukteti nairarthakyAttataH ktvA na bhavati / prAkkAle // 5. 4. 47 // . parakAlena dhAtvarthena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ktvA vA bhavati / ___ AsitvA bhuGkte, bhuktvA vrajati, bhuktvA punarbhuGkta, snAtvA bhuktvA pItvA vrajati; pakSe-Asyate bhoktumityapi bhavati / tulyakartRka ityeva-bhuktavati gurau ziSyo vrajati / prAkkAla iti kim ? bhujyate pIyate cAnena / atha 'yadanena bhujyate tato'yaM pacati, yadanenAdhIyate tato'yaM zete' ityatra kavaM ktvA na bhavati ? ucyate-yatra yacchabdena saha tataHzabdaH prayajyate tatra tataHzabdenaiva prAkkAlatA'bhidhIyata ityuktArthatvAta ktvA na bhavati / 'yadanena bhuktvA gamyate tato'yamadhIte' ityatra tu bhojana-gamanayo: krame ktvA, gamanA'dhyayanayostu tataHzabdena kramasyAbhidhAnAta gamena bhavati / "prAkkAle" ityuttaratra yathAsaMbhavamabhidhAnato'nuvartanIyam / / 47 // nyA0 sa0-prAkkAle-prAkpUrvaH kAlo'syeti prAkkAlastasmin / AsitvA bhuGkta iti-AsikriyAyA vartamAnatve'pi bhujikriyA'pekSayA prAkkAlyaM, ata eva ktvo vikalpapakSe Asyate bhoktumityatra vrtmaanaa| khNam cAbhIkSNye // 5. 4.48 // prAbhIkSNyaviziSTe parakAlena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ruNam, cakArAt ktvA ca bhavati / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra- 49-50 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 325 bhojaM bhojaM vrajati bhuktvA bhuktvA vrajati; pAyaM pAyaM gacchati, pItvA pItvA gacchati pragre bhojaM bhojaM vrajati, zragre bhuktvA bhuktvA vrajati / zratra ktvA raNamohisvA divat prakRtyarthopAdhidyotane sAmathyaM nAstItyAbhIkSNyAbhivyaktaye dvirvacanaM bhavati / iha kasmAt raNam na bhavati yRdayaM punaH punarbhuktvA vrajati, adhIte eva tataH param, AbhIkSNyasya svazabdenaivoktatvAt / ktvApi tahi na prApnoti ? mA bhUdAbhIkSNye, prAkkAlye bhavi yati / vA'dhikAreNaiva pakSe ktvApratyayasya siddhau cakAreNa tasya vidhAnaM vartamAnAdipratyayAntaraniSedhArtham / nanu katvAdibhirbhAve vidhIyamAnaiH kartu ranabhihitatvAdodanaM paktvA bhuGkte devadatta ityAdiSu kartari tRtIyA prApnoti ? naivam bhujipratyayenaiva karturabhihitatvAnna bhavati 'pradhAnazavatyabhidhAne hi guNazaktirabhihitavat prakAzate' iti / khitvaM 'cauraM - kAramAkrozati, khAdu kAraM bhuGkte ityuttarArtham // 48 // nyA0 sa0-ruNam cAbhIkSNye - yadayaM punaH punariti nanu bhRzAbhokSNye varttamAnasya dhAtodvirvacanaM bhavati iha tu katham ? satyaM kriyAvizeSaNamapi kriyA / varttamAnAdipratyayAntareti - tenAgre bhuGkte bhuGkte vrajitumityAdi na bhavati / pUrvA prathame / 5 4 41 // 'pUrva agre prathama' ityeteSUpapadeSu parakAlena tulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnAd dhAtordhAtoH saMbandhe ruNam vA bhavati / anAbhIkSNyArthaM vacanam / pUrvaM bhojaM vrajati, pUrvaM bhuktvA vrajati / zragre bhojaM vrajati, agre bhuktvA vrajati / prathama bhojaM vrajati, prathamaM bhuktvA vrajati / vartamAnAdayo'pi pUrva bhujyate tato vrajati, "agre bhujyate tato vrajati, prathamaM bhujyate tato vrajati / pUrvAdayazcAtra vyApArAntarApekSe prAkkAlye vrajyApekSe tu ktvA khNamAviti noktArthatA, tatazcAyamartho'nya bhoktRbhuji kriyAbhyaH svakriyAntarebhyo vA pUrvaM bhojanaM kRtvA vrajatItyarthaH / pUrvaprathamasAhacaryAt zragrezabdaH kAlavAcI ||46 // nyA0 sa0 - pUrvAgreprathame - pUrvazcA'grezca prathamazceti dvaMdvAt saptamI, udAharaNeSu pUrvAgreprathamebhyaH 'kAlAdhvanoH 2-2-42 iti dvitIyA / anAmokSNyArthaM vacanamitietaccopalakSaNaM pakSe varttamAnAdiprAptyarthaM ca / pUrvaM bhujyate tato vrajatIti varttamAnAyAH prAkkAlyAbhidhAne'sAmarthyAttata ityupAdAyi / pUrvAdayazceti- nanvanena prAkkAle ktvA prAkkAlazca pUrvAdibhirevokta iti ktvA na prApnoti ? ityAzaGkA - sAhacaryAditi - pUrvaprathamau tAvada'syAdyantau kAlavAcakau ayamapi tAdRzau gRhyate / anyathaivakathamitthamaH kRgo'narthakAt // 5.4 50 // ebhyaH parAt tulyakartRke'rthe vartamAnAt karoteranarthakAt dhAtoH saMbandhe rUNam vA bhavati / anyathAkAraM bhuGkte, evaMkAraM bhuGkte, kathaMkAraM bhuGkte, itthaMkAraM bhuGkte; pakSe ktvaiva-anyathA kRtvA, evaM kRtvA, kathaM kRtvA, itthaM kRtvA bhuGkte / evamuttaratrApi / Ana * Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-51-54 rthakyaM karoteranyathAdibhyaH pRthagarthAbhAvAt / yAvaduktaM bhavati 'anyathA bhuGkte' tAvaduktaM bhavati 'anyathAkAraM bhakte' iti / anarthakAditi kim ? anyathA kRtvA ziro bhuGkte, atrAnyathAzabda: ziraHprakAre, karotezca ziraH karma, tanna karotinA vinA gamyata iti / 50 / nyA0 sa0-anyathaivaM-pakSe ktvaiveti-'prAkkAle' 5-4-47 ityanena evamuttaratrApi iti-yathA'tra vAdhikArAt pakSe ktvA tathottaratrApItyarthaH, prathamama'nyathAtvaM pazcAd bhuGakte ityatrApi praakkaalH| yathA-tathAdIottare // 5. 4. 51 // yathA-tathAzabdAbhyAM parAt tulyakartR ke'rthe vartamAnAdanarthakAt karoterdhAtoH saMbandhe sati ruNam vA bhavati, Iryottare-Iyazcet pRcchate uttaraM dadAti / kathaM bhavAn bhokSyata iti pRSTo'sUyasA taM pratyAha-yathAkAramahaM bhokSye tathAkAramahaM mokSye kitavAnena, ? ki te mayA, yathAhaM bhokSye tathA'haM bhokSye ityarthaH / ISryottara iti kim ? yathA kRtvA'haM bhokSye tathA drakSyasi / anarthakAdityeva ? yathA kRtvA'haM ziro bhokSye tathA kRtvA'haM ziro bhokSye kiM tavAnena ? // 51 // zApe vyApyAt // 5. 4.52 // anarthakAditi nivRttam , vyApyAta karmaNaH parAva tukyakartR ke'rthe vartamAnAt karotetoH saMbandhe ruNam vA bhavati, zApe-prAkkroze gamyamAne / bokAramAkozati, karotirihoccAraNe. cauraM kRtvA-caurazabdamaccAkozati. cauro'sItyAkozatItyarthaH / evaM-dasyukAramAkozati, vyAdhaMkAramAkrozati / zApa iti kim ? cauraM kRtvA hetubhiH kathayati / / 52 // nyA0 sa0-zApe vyApyAditi-anarthakAditi nivRttamiti-zApe'saMbhavAt vyApyAditi bhaNanAd vaa| svAdarthAdadIrghAt // 5. 4. 53 // __svAdorarthe vartamAnAcchandAdadIrghAntAd vyApyAt parasmAt tulyakartR ke vartamAnAt karoterdhAtoH saMbandhe ruNam bhavati vaa| svAdukAraM bhuGkte, saMpannaMkAraM bhuGkte, miSTaMkAraM bhuGkte, lavaNaMkAraM bhukte; pakSe-svAdu kRtvA, miSTaM, kRtvA, lavaNaM kRtvA, bhuGkte / adIrghAditi kim ? svAdvI kRtvA, svAdUkRtya, saMpannAM kRtvA, yavAgU bhuGkte / 'svAdukAraM yavAgU bhuGkte, asvAdu svAdu kRtvA-svAdukAraM bhuGkte' ityatra tu Go-ccyovikalpitatvAt na dIrgha iti bhavati / 'saMpannaMkAraM yavAgU bhuGkte' iti tu sAmAnyena padaM niSpAdya pazcAd yavAgvA saMbandhe bhaviSyati / 53 / vid-dRgbhyaH kAtsnya Nam // 5. 4.54 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra-55-57 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [327 kAtya'viziSTAd vyApyAt parebhyastulyakartR ke prAkkAle'rthe vartamAnebhyo vidibhyo dRzezca dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / vidyaterakarmakatvAt tadvarjAstrayo vidayo gRhyante / atithivedaM bhojayati, yaM yamatithiM jAnAti labhate vicArayati vA taM taM sarva bhojayatItyarthaH / kanyAdarza varayati, yAM yAM kanyAM pazyati tAM tAM sarvAM varayati / bahuvacanAt trayANAmapi vidInAM grahaNama. anyathA ra niranabandhagrahaNe na sAnubandhakasya ityapatiSTheta / kAtya' iti kim ? atithi viditvA bhojayati, kanyAM dRSTvA varayati // 54 // nyA0 sa0-vidRgbhyaH-atithivedamiti-atithiM viditvA vittvA vA / varayatItivaraNa IpsAyAm / na sAnubandhakasyeti-tato vidlu tItyasya na syAt / yAvato vinda-jIvaH // 5. 4, 55 // kAya'viziSTAd vyApyAta yAvacchabdAt parAbhyAM vinda-jIvibhyAmekakartR ke'rthe vartamAnAbhyAM dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / vindeti zanirdezAllAbhArthasya grahaNam / yAvadvedaM bhuGkte, yAvallabhate tAvada bhuGkte, ityarthaH / yAvajjIvamadhIte, yAvajjIvati tAvadadhIte ityarthaH / jIveH pUrvakAlAsaMbhavAd apUrvakAla eva vidhiH // 55 / / nyA0 sa0-yAvato-jIveH pUrvakAlAsaMbhavAditi-vizeSaNayAvatyoge jIvanAduttarakAlamadhyayanasyAsaMbhavAt dvayorapi yugapadupapattau jIvaterapUrvakAla eva pratyayaH, etaccopalakSaNaM viderapyapUrvakAla eva, tathAhi-bhojanakriyAyAmArabdhAyAmaparisamAptAyAM pariveSaNAdinA bhojanAhalAbhasya samAnakAlatvAt yadyapi bhojanAdau bhojanArhadravyalAbhasya prAkkAlatvamapi saMbhavati tathApi na vivakSitamiti spaSTatayA noktam, ata eva pakSe ktvApratyayo na dakSitaH, tasya prAkkAla eva vidhAnAt / carmodarAta puureH|| 5. 4. 56 // vyApyAbhyAM carmodarazabdAbhyAM parAdeka-kartR ke'rthe vartamAnAt pUrayaterdhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / carmapUramAste, carma pUrayitvA''ste ityarthaH / udarapUraM zete, udaraM pUrayitvA zete ityarthaH // 56 // nyA. sa0-carmodarAt-pUrayatetioriti-pUreriti Nigi tadabhAve ca nirdezasya samAnatve'pyaNigantasyA'karmakatvAt carmodarAbhyAM karmabhyAM saMbandhAnupapatteH "pUraici ApyAyane" ityasya Nigantasyaiva grahaNaM, tasyaiva sakarmakatvAdityAha-pUrayaterityAdi / carmapUramAste ityAdi-yAvat pUraNaM na saMpannaM tAvadAsanaM zayanaM ca na karoti iti pUraNasya prAkkAlatA, ataH paryAyaH ktvAnto dazitaH / vRSTimAna Uluka cAsya vA // 5. 4.57 // vyApyAt parAva pUrayaterdhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati, prasya ca pUrayaterUkArasya luga vA bhavati, samudAyena ced vRSTimAnaM-vRSTIyatA gmyte| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] bRhadvRtti - laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 58-60 goSpadatraM vRSTo meghaH, goSpadapUraM vRSTo meghaH, sItApraM sItApUraM vRSTo meghaH, yAvatA goSpadAdipUraNA bhavati tAvad vRSTa ityarthaH / asyeti grahaNAdupapadasya na bhavati- mUSakabilapUraM vRSTo meghaH / goSpadapramiti prAterdhAtoH "Ato Do'hvAvAma: " ( 5-1-76 ) iti Dena, goSpadapUramityaNA ca kriyAvizeSaNatve sidhyati, evaM sarve NamantAH prayogAH ; tatra vidhAnamavyayatvena tarAmAdyarthamanusvArazravaNArthaM ca tena 'goSpadapratarAma, goSpadapratamAm, goSpadaprarUpaM goSpadapraM- kalpaM dezyaM dezIyam, goSpadapUra- tarAM tamAM rUpaM kalpaM dezyaM dezIyam' ityAdi siddhaM bhavati, anyathA hi goSpadaprataraM goSpadapUrataramityAdyeva syAt / 'goSpadapreNa, goSpadaprIbhavati, goSpadapUreNa, goSpadapUrIbhavati' ityAdiprayogAstu Da ghaJAdi pratyayAntA draSTavyAH ||57 // nyA0 sa0 - vRSTimAne-mAnazabdaH karaNasAdhano bhAvasAdhano vA tataH karmmaSaSThI samAsaH / kriyAvizeSaNatva iti sthite tu na kriyAvizeSaNatvaM bhAvasAdhanatvena sAmAnAdhikaraNyAbhAvAt, goSpadaM prAtItyAdau kartR sAdhanatvAt sAmAnAdhikaraNye sati kriyAvizeSaNatvamupapadyate / evaM sarve mantA iti etat sUtropAttAH sItApramityAdayaH / celArthAt knopeH // 5. 4. 48 // celArthAt vyApyAt parAt knopayatestulyakartR ke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / celaknopaM vRSTo meghaH, vastraknopam, vasanaknopam; yAvatA celaM knUyate - ArdrAbhavati tAvad vRSTa ityarthaH / arthagrahaNAdatra svarUpa- paryAya vizeSANAM trayANAmapi grahaNam, tena- 'paTikAvanopam, kambalaknopam' ityAdau celavizeSAdapi bhavati / ayamapyaprAkkAle vidhiH / / 58 / / gAtra- puruSAt snaH // 5. 4, 51 // gAtra- puruSAbhyAM vyApyAbhyAM parAdantarbhU tathyarthAt snAtestulyakartR ke'rthe vartamAnAt vRSTimAne gamyamAne dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / gAtrasnAyaM vRSTo meghaH, puruSasnAyaM vRSTo meghaH; yAvatA gAtraM puruSazca snApyate tAvad vRSTa ityarthaH / idaM kecidevecchanti // 56 // nyA0 sa0- gAtra puruSa - antarbhU taNyarthAditi - etena upapadayoH karmatvamAnItam / sati / zuSka - cUrNa- rUkSAt viSastasyaiva // 5. 4. 60 // zuSka- cUrNa-rukSebhyo vyApyebhyaH parAt piSerNam vA bhavati, tasyaiva dhAtoH saMbandhe zukapeSaM pinaSTi, zuSkaM pinaSTItyarthaH evaM cUrNapeSam ; rUkSapeSam ; zuSkapeSaM piSTaH, Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda- 4, sUtra - 61-64 ] zrI siddha hemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 329 zuSkapeSaM peSTavyaH, zuSkapeSaM piSyate, ktAdibhirukte'pi vyApye tadupapadatA'styeva / prayogAnuprayoga kriyayoraikyAt tulyakartR katvaM prAkkAlatvaM ca nAstItyatra prakaraNe pakSe ktvA na bhavati / ghaJAdaya eva tu bhavanti-zuSkasya peSaM pinaSTi, sAmAnyavizeSabhAvavivakSayA ca dhAtusaMbandhaH / yadAhuH - sAmAnyapuSeravayavapuSiH karma bhavatIti / kazcit tu 'sAmAnyavizeSavivakSayA'trApi kriyAbhedo'stIti tulyakartRkatvaM prAkkAlatvaM ca tena ktvA'pi, nimUlaM kaSitvA kaSati' ityAdi manyate / / 60 / nyA0 sa0 - zuSka cUrNa - zuSkapeSAmityAdi kriyAvizeSaNebhya: 'avyayasya' 3-1-21 ityamo lup / tadupapadatA'styeveti - zuSkalakSaNa vizeSakarmopapadatA / sAmAnyavizeSabhAvavivakSayeti-anyathA prayogo hi yaugapadyena neSyate ityarthAbhedAttasyaiva dhAtoranuprayogo na syAt / sAmAnyapuSeriti tai: 'svasnehana' 5 - 4 - 65 iti sUtre etaduktamatra tu prakaraNAt kathitamiti puSeriti saMzodhya piSeriti na karttavyaM, sAmAnyapiSeranuprayoge pinaSTItyatra / karma bhavatIti nanu zuSkapeSamityAdi kriyAvizeSaNaM tatkathaM karmma bhavati ? satyaM, tanmate kriyAvizeSaNasyApi karmmatA / ga- graho'kRta - jIvAt / / 5. 4. 6 1 // 'akRta jIva' ityetAbhyAM vyApyAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM karoti- gRhNAtibhyAM tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / prakRtakAraM karoti, akRtaM karotItyarthaH / jIvagrAhaM gRhNAti, jIvantaM gRhNAtItyarthaH / 61 / nimUlAt kaSaH / / 5. 4. 62 // nimUlAd vyApyAt parAt kaSastasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / nimUlamityatrAtyaye'vyayIbhAvaH, nirgatAni mUlAnyasyeti bahuvrIhirvA / nimUlakASaM kaSati, nimUlaM kaSatItyarthaH, pakSe - nimUlasya kASaM kaSati / / 62 / / hanazca samUlAt / / 5. 4, 63 // samUlazabdAd vyApyAt parAddhanteH kaSezva tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / samUlamiti sAkalye'vyayIbhAvo bahuvrIhirvA / samUlaghAtaM hanti, samUlaM hantItyarthaH / samUlakASaM kaSati, samUlaM kaSatItyarthaH / 63 / . karaNebhyaH / / 5, 4. 64 // karaNAt kArakAt parAddhantestasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / pANighAtaM kumAhanti, pAdaghAtaM zilAM hanti, pANinA pAvena vA hantotyarthaH / bahuvacanaM vyAptyartham, Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-65-68 tena-karaNapUrvAddhisArthAdapi hanteraneneva Nam-asyupaghAtamarIn hanti, zaropaghAtaM mRgAn / hanti, tathA ca sati nityasamAsastasyaiva dhAtoranuprayogazca sidhyati // 64 // nyA0 sa0-karaNebhyaH-anenaiva Namiti-na tu 'hiMsAdekApyAt' 5-4-74 ityanena / nityasamAsa iti-hiMsArthAdityanena tu pratyaye 'tRtIyoktaM vA' 3-1-50 iti vA syAt / sva-snehanArthAt puSa-piSaH // 5. 4. 65 // prAtmA AtmIyaM jJAtirdhanaM ca svam, snihyate-sicyate yenodakAdinA tat snehanam, svArthAta snehanArthAcca karaNavAcina: parAda yathAsaMkhyaM puSaH piSazca tasyaiva dhAto: saMbandhe sati Nam vA bhavati / svapoSaM puSNAti puSyati poSati vA, evam-AtmapoSa, gopoSaM mahiSIpoSa, pitRpoSaM, mAtRpoSaM, dhanapoSaM, repoSam, svAdibhiH puSNAtItyAdyarthaH / snehanArthAta-udapeSaM pinaSTi, evaM-ghRtapeSaM, tailapeSa, kSIrapeSam, udakAdinA pinaSTotyarthaH / / 65 / / hastAda graha-varti vRtaH // 5. 4. 66 // hastArthAt karaNavAcina: zabdAt parebhyo graha-vati-vRddhayastasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / hastagrAhaM gRhNAti, evaM-karagrAham, pANigrAham; hastena gRhNAtItyarthaH / varti-vRta iti vartateya'ntasyANyantasya ca grahaNam / hastavataM vartayati, karavartam , pAriNavartam ; hastena vartayatItyarthaH / hastavataM vartate, karavartam, pANivartam ; hastena vartata ityarthaH / aNyantAnecchantyeke / / 66 // bandhernAmni // 5. 4.67 // bandheriti prakRti mavizeSaNaM ca / bandherbandhyarthasya bandhanasya yannAma-saMjJA tadviSayAt karaNavAcinaH parAd bandherdhAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / kauJcabandhaM baddhaH, markaTabandhaH baddhaH, mayUrikAbandhaM baddhaH, gobandhaM baddhaH, mahiSIbandhaM baddhaH, aTTAlikAbandhaM baddhaH, caNDAlikAbandhaM baddhaH, krauJcAdIni bandhanAmadheyAni, krauJcAdyAkAro bandhaH krozcAdirityucyate, tena bandhena baddha ityarthaH / kecita tu upapadaprakRtipratyaya. samudAyasya krauJcabandhamityAde: saMjJAtva manyante, vyutpatti ca krauJcena krauJcAya krauJcAd vA bandhanamityAdi yathAkathaMcit kurvanti, tanmatasaMgrahArtha nAmnIti pratyayAntopAdhitvena vyAkhyeyam // 67 // nyA0 sa0-bandhernAmni-bandhiriti yadA prakRtistadA svarUpe yadA tu nAmavizeSaNaM tadA'rthe iH pratyayaH / pratyayAntopAdhitveneti-pratyayAntaM cennAma bhvtiityrthH| . AdhArAt // 5. 4. 68 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda, 4 sUtra - 69-72] zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 331 AdhAravAcinaH parAd bandhestasyaiva dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / cakrabandhaM baddhaH, cArakabandhaM baddhaH, kUTabandhaM baddhaH, guptibandhaM baddhaH; cakrAdiSu baddha ityartha: / 'grAme baddhaH, haste baddha:' iti bahulAdhikArAnna bhavati || 68 // nyA0 sa0- AdhArAt - bahulAdhikArAnna bhavatIti- grAmabandhaM baddha ityAdi na bhavatItyarthaH grAme bandhaM baddha iti tu ghaJi bhavatyeva / AdhArAdityanena Nami isyuktatvAt samAsaH syAt, Nam ca bAhulakAnneSyate / karturjIva - puruSAnnaza vahaH 5. 4. 61 // kartR vAcibhyAM jIva- puruSAbhyAM parAbhyAM yathAsaMkhyaM nazi vahibhyAM tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / jIvanAzaM nazyati, jIvan nazyatItyarthaH ; puruSavAhaM vahati, puruSaH preSyo bhUtvA vahatItyarthaH / karturiti kim ? jIvena nazyati, puruSaM vahati / / 66 / / , nyA0 sa0 - kartu :- jIvanAzamiti - jIvatItyac tasya kartturnazanam / puruSaH preSyo bhUtveti pRNAti preSaNamityatra puruSaH kriyAzabdaH preSyaparyAya:, anekArthatvAd dhAtUnAm / jIvena nazyatIti- idamarthakathanaM prayogastu asminnarthe jIvanAzaM nazyatItyAdi na bhavati, jIvena nAzaM ghaJantaM nazyatIti bhavati na tu jIvanAzam / puruSaM vahatIti - puruSasya vAhamiti tu bhavati, na tu puruSavAhamiti / UrdhvAt pUH zuSaH / / 5 4. 70 // kartRvAcina UrdhvazabdAt parAt pUraH zuSazca tasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / pUrItyanirdezAt pUrdaivAdiko, na caurAdikaH / UrdhvapUraM pUryate, UrdhvaH pUryata ityarthaH / UrdhvazoSaM zuSyati, urdhvaH zuSyatItyarthaH // 70 // vyApyAccevAt / 5 4. 71 // * vyAyAt karmaNazcakArAt katuzcevAtivArthAdupamAnArthAt parAd dhAtostasyaiva dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / suvarNanidhAyaM nihitaH suvarNamiva nihita ityarthaH / evaM ratnanidhAyam, ghRtanidhAm / zAkaklezaM kliSTa:, odanapAcaM pakvaH / kartu :- kAkanAzaM naSTaH, kAka iva naSTa ityarthaH ; evaM - jamAlinAzaM naSTaH ; abhravilAyaM vilonaH, abhramiva vilIna ityarthaH // 71 // nyA0 sa0 vyApyAccevAt - jamAlinAzamiti-jamatItyac, jamaM bhojanakArakaM alati vArayati ityevaMzIlaH tadA 'ajAteH zIle' 5 - 1 - 154 Nin, aliriva vA tattvapuSpaikadeza cumbanAt, jamazcAsAvalizca tasyeva nazanam / upAt kiro lavane // 5. 4. 72 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 ] bRhadvRtti- laghunyAsa saMvalite [ pAda- 4, sUtra - 73-75 upapUrvAt karate vane'rthe vartamAnasyAnyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / lavana iti vacanAt tasyaiveti nivRttam / upaskAraM madrakA lunanti, vikSipanto lunantItyarthaH / lavana iti kim ? upakIrya gacchati / / 72 / / nyA0 sa 0 - upAtkaro - tasyeveti nivRttamiti-ita UrdhvaM tasyaivAnyasyaiveti kAmacAraH paraM yatra tasyaiva tatra kriyAvizeSaNameva / vikSipanta iti pUrvaM vikSipantaH pazcAllunantItyarthaH / daMzestRtIyayA // 5. 4. 73 // tRtIyAntena yoge upapUrvAt tulyakartRke'rthe vartamAnAd daMzeranyasya dhAtoH saMbandhe sati Nam vA bhavati / mUlakenopadaMzaM bhaGkte, mUlakopadaMzaM bhuGkte; ArdrakeNopadaMzaM bhuGkte, Ardra kopadaMzaM bhuGkte; pakSe-mUlakenopadazya bhuGkte, ArdrakeNopadazya bhuGkte / mUlakAdyupadaMzeH karmApi pradhAnasya bhujeH karaNamiti tRtIyaiva bhavati / pradhAnakriyopayukta hi kArake guNakriyA na svAnurUpAM vibhaktimutpAdayitumalamapradhAnatvAdeva, yatheSyate grAmo gantu, paktvA bhujyate odana iti / yadA tvavayavakriyApekSayA pUrvakAlavivakSAyAM ktvA kriyate tadA kriyAbhedAt saMbandhabhededvitIyA'pi bhavati-mUlakamupadazya bhuGkte iti / / 73 / / hiMsArthA dekApyAt / / 5. 4. 74 // hiMsA prANyupaghAtastadarthAd dhAtoH saMbadhyamAnena dhAtunA sahaikApyAt - ekakarmakAt tRtIyAntena yoge tulyakartR ke'rthe vartamAnAt Nam vA bhavati / daNDenopaghAtaM gAH sAdayati, daNDopaghAtaM gAH sAdayati / khaDgena prahAraM khaDgaprahAraM zatrUn vijayate daNDenAtADaM daNDAtADaM gAH kalayati ; pakSe daNDanopahatyetyAdi / hiMsArthAditi kim ? candanenAnulipya jinaM pUjayanti / ekApyAditi kim ? daNDenAhatya cauraM gopAlako gAH kheTayati / / 74 / / nyA0 sa0sa0-hiMsArthAde - daNDenopaghAtamiti daNDazabdAt hetI karaNe vA tRtIyA, nanu karaNopapadAt hiMsArthAdapi 'karaNebhyaH' 5-4 - 64 iti pravarttate tatra ca tasyaivetyuktamiti tasyaiveti vyAvRttiH prApnoti ? satyaM - 'karaNebhyaH' 5-4-64 iti sUtrasya tasyaiveti vyAvRttirgatyarthasyApi hantezcaritArthA iti karaNopapadAdapi / upapIDa-rudha-karSastatsaptamyA // 5. 4. 75 // tayA tRtIyayA yuktA saptamI - tatsaptamI, tadantena yoge upapUrvebhyaH pIDa- rudha- karSati - tulyakartR ke'rthe vartamAnebhyo dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : pAda- 4, sUtra 76-77 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 333 pAzvabhyAmupapIDaM zete, pArzvopapIDaM zete; pAzvayorupapIDaM zete, pArzvopapIDaM zete; vrajenoparodhaM vrajoparodhaM gAH sAdayati, vraje uparodhaM vrajoparodhaM gAH sthApayati; pANinoni groor dhAnAH pinaSTi, pANAvupakarSa pANyupakarSaM dhAnA gRhNAti / karSa iti zanirdezAd bhauvAdikasya 'karSanti zAkhAM grAmam' iti dvikarmakasyAkarSaNArthasya grahaNam, na tu taudAdikasya paJcabhirhalai : kRSatIti vilekhanArthasya, tenabhUmAvRpakRSya tilAn vapati, halenopakRSya vapatItyatra na bhavati / anye tvanayorarthabhedamapratipadyamAnAstaudAdikAdapIcchanti / upeti kim ? pArzvena nipIDya tiSThati / zranye tUpapUrvAdeva pIDericchanti, rudha-karSAbhyAM tu kAmacAreNa tena-vrajarodhaM gAH sthApayati, hastarodhaM dadhaddhanuH, vrajena rodham * hastena rodham / upapUrvAdapi vrajoparodhaM gAH sthApayati / anyopasargapUrvAdapi vrajAnurodhaM gAH sthApayati, evaM pANikarSa dhAnA gRhNAti, pANau karSa, pANinA karSamityAdyapi bhavati / / 75 / / nyA0 sa0 upapIDa --pIDana rudhazca karSazca pIDarudhakarSam, upaH pUrvo yasmAttadupapUrvaM upapIDaM ca tat pIDarughakarSaM ceti karmmadhArayaH tasmAt, nirdezasya sautratvAt karSazabdA'kAralopaH / rudhakarSAbhyAM tviti - upapUrvAbhyAmanyopasargapUrvAbhyAM nirupasargAbhyAM cetyarthaH / pramANa-samAsantyoH H / / 5. 4. 76 // AyAmamAnaM pramANaM samAsattiH saMrambhapUrvakaH saMnikarSaH, tayorgamyamAnayostRtIyAntena saptamyantena ca yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAd dhAtoH sambandhe, sati Nam vA bhavati / gulenotkarSaM dvaGgulotkarSaM gaNDikAzchinatti, dvagule utkarSa dvayagulohi gaNDikAchinatti / samAsattau kezagrahaM kezagrAhaM yudhyante, kezeSu grAhaM kezagrAhaM yudhyante, evaM hastagrAham asyapanodaM yudhyante, yuddhasaMrambhAdatyantaM saMnikRSya yudhyanta ityarthaH / pakSedvayaGgulenotkRSya dvyaGgule utkRSya gaNDikAzchinatti, kezaigRhItvA kezeSu gRhItvA yudhyante / / 76 / / 1 nyA0 sa0-pramANasamAsa- dvyaGgulenotkarSa miti - dvaghoraGagulyoH samAhAraH saMkhyAvyaya' 7-3-124 iti GaH dve aGgulIpramANamasyeti tu na karttavyaM, tasmin hina pramANapratItiH kiMtu pramANavataH dvayaGa gulena dairghyaM parichidya ikSvAdergaNDikAzchinatti / paJcamyA tvarAyAm / / 5, 4. 77 // tvarA parIpsA autsukyamiti yAvat tasyAM gamyamAnAyAM paJcamyantena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAd dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / zayyAyA utthAyaM zayyotthAyaM dhAvati, evaM nAma tvarate yadAvazyakAdikamapi nApekSate / stanarandhrAdapakarSa stanarandhrApakarSaM payaH pibati, evaM nAma tvarate yat pAtre dohamapyapratIkSya mukha eva payaH pibatItyarthaH / pakSe zayyAyA utthAya dhAvati / tvarAyAmiti kim ? AsanAdutthAya gacchati // 77 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334-] bRhadvRtti laghunyAsasaMvalite [ pAda- 4, sUtra - 78-81 dvitIyayA / / 5 478 // dvitIyAntena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAt tvarAyAM gamyamAnAyAM dhAtoH sambandhe Nam vA bhavati / loSTAn grAhaM loSTagrAhaM yudhyante, yaSTIgrahaM yaSTigrAhaM yudhyante, daNDamudyAmaM daNDodyAmaM dhAvati, evaM nAma yoddhuM tvarante yadAyuddhagrahaNamapi nAdriyante yatkicidAsannaM tad gRhNanti; pakSe-loSTAn yaSTIgR hItvA yudhyante / tvarAyAmityeva khaDgaM gRhItvA yudhyante / yogavibhAga uttarArthaH / / 78 / / - svAGgenA'dhruveNa // 4. 4. 71 // "avikAro'dravaM mUrtam" ityAdilakSaNaM svAGgama, yasminnage chile bhinne vA prANI na mriyate tadadhruvam pradhruveNa svAGgena dvitIyAntena yoge dhAtostulyakartR ke'rthe vartamAnAt dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / , vau vikSepaM vikSepaM jalpati, akSiNI nikANamakSinikANaM hasati, kezAn paridhAyaM kezaparidhAyaM nRtyati pratimAyAH pAdavanulepaM pAdAnulepaM praNamati / pakSe - bhruvau vikSipya jalpatItyAdi / svAGgeneti kim ? kaphamunamUlya jalpati / adhruveNeti kim ? zira utkSipya kathayati // 76 // pariklezyena / / 5. 4. 80 // pari samantAt kizyamAnaM - pIDyamAnaM parikezyam, tena svAGgena dvitIyAntena yoge tulyakartR as vartamAnAd dhAtorghAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / dhruvArtho'yamArambhaH / urAMsi pratipeSamuraH pratipeSaM yudhyante, zirAMsi cchedaM zirazchedaM yudhyante, urAMsi paritaH pIDayantaH zirAMsi chindanto yudhyanta ityarthaH / pakSe- urAMsi pratipiSya, zirAMsi chitvA / / 80 / viza-pata-pada skando vIpsA bhI daye // 5. 4. 81 // -55 zrutatvAda vizyAdikriyAbhiH sAkalyenopapadArthAnAM vyAptumicchA vIpsA, prakRtyarthasya paunaHpunyenAsevanam - prAbhIkSNyam, yadAhu: supsu vIpsA, tiSu avyayakRtsu cAbhIkSNyamiti / dvitIyAntena yoge vizAdibhistulyakartR ke'rthe vartamAnebhyo vIpsAyAmAbhIkSNye ca gamyamAne. dhAtoH sambandhe sati Nam vA bhavati / gehaM gehamanupravezaM gehAnupravezamAste, gehamanupravezamanupravezaM gehAnupravezamAste; gehaMgehamanuprapAtaM gehAnuprapAtamAste, gehamanuprapAtamanuprapAtaM gehAnuprapAtamAste; gehaM gehamanuprapAdaM gehAnuprapAdamAste, gehamanuprapAdamanuprapAdaM gehAnuprapAdamAste; gehaM gehamavaskandaM gehAvaskandamAste, gehamavaskandamavaskandaM gehAvaskandamAste / pakSe - 'gehaM gehamanupravizyAste, geha Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda - 4, sUtra - 82-83 ] zrIsiddhama candrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 335 manupravizyAnupravizyAste' ityAdi / vIpsAyAmupapadasya, zrAbhIkSNye tu dhAtodvirvacanam / 'gehAnupravezamAste' ityAdau tu vIpsAbhIkSNye zabdazaktisvAbhAvyAt samAsenaivokte, iti dvirvacanaM na bhavati / AbhokSaNye Nam siddha eva vikalpenopapadasamAsArthaM vacanam, tena hi samAsAbhAvaH syAt / vIpsAbhIkSNya iti kim ? gehamanupravizyAste // 81 // nyA0 sa0 - vizapatapada - gehAnupraveza miti vAcyatayA yadyapi te vIpsAbhIkSNye samAsasya na vihite, tathApya'sAva'bhidhAnazaktisvAbhAvyAtte AcaSTa iti na tat pratipAdanAya tatra dvirvacanaM pravarttate / zabdazaktisvAbhAvyAditi svabhAve paryanuyogo na hi / Nam siddha eveti - 'ruNam cAbhIkSNye' 5-4-48 iti anena na vAcyaM 'khityanavya' 3-2-111 iti montaprAptiH yatastasminsamAsAbhAve vibhakteralupi prAptyabhAvAt / vikalpeneti - 'tRtIyoktaM vA ' 3-1-50 ityanena / kAlena tRSyasvaH kriyAntare / / 5. 4. 82 // kriyAmantarayatIti kriyAntaraH kriyAvyavadhAyakaH, tasminnarthe vartamAnAbhyAM tRSyasUbhyAM dhAtubhyAM dvitIyAntena kAlavAcinA yoge dhAtoH sambandhe Nam vA bhavati / dyahaM tarSa vharSa gAvaH pibanti, vdyahamatyAsaM vhAtyAsaM gAvaH pibanti, tarSeNAtyAsena ca gavAM pAnakriyA vyavadhIyate, zradya pItvA vyahamatikramya pibantItyarthaH / zrantarmuhUrtatyAsamantarmuhUrtAtyAsaM samyak pazyanti, samyag dRSTvA'ntarmuhUrtaM mithyAtvamanubhUya punaH samyagdRSTayo bhavantItyarthaH / kAleneti kim ? yojanaM tarSitvA gAvaH pibanti, yojanamatsya gAvaH pibanti / tRSyasva iti kim ? udyahamupoSya bhuGkte / kriyAntare iti kim ? aharatyasyeSUn gataH, ihAtyA senAhariSavazva vyApyante na tu gatikriyA vyavadhIyate / 82 nyA0 sa0- kAlena-dvayorahnoH samAhAraH dve ahanI samAhRte vA dvigoranahno'T' 7-3-99 'nopadasya' 7 - 4 - 61 ityantaluk / praharatyasyeti - atrA'tyasanena gatervyavadhAnaM nAsti, na hi gatvA punarekamaharatyasya gacchatItyevaMvidho'rtho'tra pratipAdyate ki ta hariSUnatyasya gata iti / nAmnA grahA - SS dizaH / / 5. 4. 83 // nAmazabdena dvitIyAntena yoge tulyakartRke'rthe vartamAnAd graherAdizazca dhAtoH saMbandhe Nam vA bhavati / nAmAni grAhaM nAmagrAhamAhvayati, nAmnI devadatto grAhaM nAmagrAhaM devadatta Ahvayati ; nAmAnyAdezaM nAmAdezaM dadAti / pakSe nAma gRhItvA datte, nAmA''dizya datte // 83 // nyA0 sa0-nAmnA grahA-nAmnI devadatto grAhamiti yasya yenAbhisaMbandho dUrasthasyApi tena sa iti nyAyAddevadattapadena vyavadhAne'pi bhavati / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] bRhadvRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda 4, sUtra-84-86 kRgo'vyayenA'niSToktau kvANamau // 5. 4. 84 // avyayena yoge karotestulyakartR ke'rthe vartamAnAdaniSTAyAmuktau gamyamAnAyAM dhAtoH sambandhe ktvANamau bhvtH| brAhmaNa ! putraste jAtaH, ki tahi vRSala ! nIcaiH kRtvA nIce kRtya kathayasi, ki tahi nocairvRSala ! kAraM vRSala ! nIcaiHkAraM kathayasi, uccai ma priyamAkhyeyam / brAhmaNa ! kanyA te gabhiNI, ki tahi vRSala ! uccaiH kRtvA, uccaiHkRtya, kathayasi, ki tahi uccaivRSala ! kAraM vRSaloccaiHkAraM kathayasi, nocairnAmApriyamAkhyeyam / aniSToktAviti kim ? uccaiH kRtvA''caSTebrAhmaNa ! putraste jAta iti, nIcaiH kRtvA''caSTe brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI jAteti / avyayeneti kim ? brAhmaNa ! putraste jAtaH, ki tahi vRSala ! mandaM kRtvA kathayasi, brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI jAteti ki tahi vRSala ! tAraM kRtvA kathayasi / vA'dhikAreNaiva pakSe ktvAyA: siddhau samAsArtha tadvidhAnam , anyathA hi Nama eva pAkSikaH samAsa: syAt , na tu ktvH| ktvA cetyakRtvA NavidhAnamuttaratrobhayAnuvRtyartham / / 4 / / tiryacA'pavarge / / 5. 4. 85 // apavarga:-kriyAsamAptiH samAptipUrvako vA virAmaH, tyAgo vA / tasmin gamyamAne 'tiryaca' ityanenAvyayena yoge karotestulyakartR ke'rthe vartamAnAt dhAtoH sambandho ktvA raNamau pratyayo bhavataH / tiryakkRtvA tiryakkRtya tiryakkAramAste, samApya viramya vA utsRjya vA''ste ityarthaH / apavarga iti kim ? tiryakkRtvA kASTaM gataH / / 5 / / nyA0 sa0-tiryacApavarge-tiryakkRtyeti-samAptyAdidyotakAttiryakazabdAt prathamA, vAcakAd dvitIyA, tiryak samApti kRtvA; dyotakapakSe samudAyenArthaH kathyate tiryakAraMlakSaNena / svAGgatazccya rthe nAnA-vinA dhArthena bhuvazca // 5. 4.86 // svAGgamuktalakSaNam , taspratyayAntena svAGgena cvyarthavRttibhirnAnA-vinAbhyAM dhArthapratyayAntaizca yoge bhuvaH kRgazca tulyakartR ke'rthe vartamAnAta dhAto: sambandhe ktvA-Namau bhavata: / vacanabhedAd dhAtu-pratyayayathAsaMkhyaM nAsti / / mukhato bhUtvA mukhatobhUya mukhatobhAvamAste / mukhataH kRtvA mukhataHkRtya mukhataHkAramAste / pArzvato bhUtvA pArzvatobhUya pArzvatobhAvaM zete / pArzvataH kRtvA pArzvata:kRtya pArzvataHkAraM zete / anAnA nAnA bhUtvA gataH-nAnA bhUtvA nAnAbhUya nAnAbhAvaM gataH / anAnA nAnA kRtvA gataH-nAnA kRtvA nAnAkRtya nAnAkAraM gataH / evaM-vinA bhUtvA vinAbhUya vinAbhAvaM gataH / vinA kRtvA vinAkRtya vinAkAraM gataH / dhA'rthA dhA-dhamaJ edhA-dhyamatraH / dvidhA bhUtvA dvidhAbhUya dvidhAbhAvamAste / dvidhA kRtvA dvidhAkRtya dvidhAkAraM gataH / dvaidhaM bhUtvA Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda-4, sUtra 87-86 ] zrI siddhahemacandra zabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 337 dvaidhaMbhUya dvaidhNbhaavmaaste| dvaidhaM kRtvA dvaidhaMkRtya dvaidhaMkAraM gataH / dvadhA bhUtvA dvedhAbhUya dvadhAbhAvamAste / dvadhA kRtvA dvadhAkRtya dvadhAkAraM gataH / aikadhyaM bhUtvA aikadhyaMbhUya aikadhyaMbhAvamAste / aikadhyaM kRtvA aikadhyaMkRtya aikadhyakAraM gtH| dhaNastu prakAravicAlavadarthatvenAdhArthatvAd avyayAdhikArAcca nirAsaH / asyApi grahaNamityanye / avyayAdhikArAdeva ca-'mukhe tasyati-mukhataH kRtvA gata' ityatra na bhavati / svAGgeti kim ? sarvato bhUtvA''ste / tasiti kim ? mukhe bhUtvA gataH / cvyartheti kim ? nAnA kRtvA bhakSyANi bhuGkte, dvidhA kRtvA kASThAni gataH / / 86 // nyA0 sa0-svAgatazcavyarthe-nAnAbhUtveti-vyantAnAM 'gatikvanya' 3-1-42 iti nityaM sa ityatrAyvyantA eva / adhArthatvAditi-dhArtho ki prakAro vicAlo vA'yaM tu tadvati / avyayAdhikArAcceti-avyayatvAbhAvazcAsya 'adhaNatasvA' 1-1-32 ityatra varjanAt / mukhataH kRtveti-se: 'dIrghaGa yAb' 1-4-45 luka bhvAditvAt 'abhvAdeH' 1-4-60 iti na dIrghaH, mukhata: karaNaM pUrva mukhe upakSINo yaH sa kRtvA gata ityrthH| tUSNImA // 5.4.87 // tUSNIMzabdena yoge bhavaterdhAtoH saMbandhe ktvA-Namau bhavataH tUSNIM bhUtvA tUSNIbhUya tUSNIMbhAvamAste / / 87 // nyA0 sa0-tUSNImA-tUSNIM bhUtveti-tUSNIMzabdo maune tadvati ca tenAyamoM maunena saha bhUtvA maunavAn vA bhUtvAsta iti / zrAnulomye'nvacA // 5. 4. 88 / / AnulobhyamanukalatA paracittArAdhanam , 'anvac' ityanenAvyayena yoge bhavatestulyakatRke'rthe vartamAnAdAnulomye gamyamAne dhAto. saMbandhe ktvA-raNamau bhvtH|| anvam bhUtvA anvagbhUya anvagbhAvamAste, anukUlo bhUtvA tiSThatItyarthaH / Anulomya iti kim ? anvag bhUtvA vijayate zatruH, pazcAd bhuutvetyrthH| tiryacA'nvaceti zabdAnukaraNAta , tirazcA'nUceti na bhavati / / 88 / / nyA0 sa0-Anulomye'nvacA-pravyayeneti anvacityasya dikzabdatvA'bhAvAd dhApratyAyA'bhAve'pi svarAdipAThAda'vyayatvam / icchArthe karmaNaH saptamI / / 5, 4. 86 // icchArthe dhAtA upapade tulyakatRke'rthe vartamAnAt karmabhUtAd dhAtoH sambandhe saptamI vibhaktirbhavati / karmatvaM tulyakartR katvaM ca dhAtoH shruttvaaduppdaapeksse| bhuJjIyetIcchati, bhujIyeti vAJchati, bhujIyeti kAmayate / icchArtha iti kim ? bhojako vrajati / karmaNa iti kim ? icchan karoti, atra karotIcchatyorlakSyalakSaNabhAvo na tu krm-kriyaabhaavH| tulyakartR ke iti kim ? icchAmi bhuGktAM bhavAn / / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 ] bRhavRtti-laghunyAsasaMvalite [pAda-4, sUtra-60 nyA0 sa0-icchArthe karmaNaH-upapade iti-upa samIpe padamiti kRtvA icchArthe'gre'pi sthite bhavati / mojako vrajatIti-atra karmatApi nAstIti vyAvRttervyaGgavikalatvamiti na vAcyaM, yato vrajati ko'rtho buddhyA prApnoti ? kiM tat karmatApannaM bhAvi bhojanaM yato bhojaka ityatra bhaviSyadarthe NakaH, yadvA gatyarthatvAt jJAnArtho vA tato vrajatIti ko'rthaH ? adhyavasyati jAnAti ityeka evArthaH / zaka-ghRSa-jJA-rabha labha-sahA-'haM-glA-ghaTA-'sti-samarthArthe ca tum ||5. 4.10 // zakyAdyartheSu dhAtuSu samarthArtheSu nAmasu ca cakarAdicchArtheSu dhAtuSUpapadeSu karmabhUtAd ghAtostum pratyayo bhavati / zaknoti pArayati vA bhoktuma, ghRSNotyadhyavasyati vA bhoktum, jAnAti vetti vA moktuma, prArabhate prakramate vA bhoktum, labhate vindate vA moktuma, sahate kSamate vA bhoktuma, mahati prApnoti vA bhoktuma, glAyati mlAyati vA bhoktuma, ghaTate yujyate vA bhoktum, asti vidyate vA moktum , samartho'laM prabhavati ISTe vA bhoktum / samarthArthapratItAvapi bhavati-draSTuM cakSuH, yo dhanuH / 'zaktyA bhujyate, sAmarthyena bhujyate' ityAdau tvanabhidhAnAnna bhavati / ___ icchArtheSu-icchati bhoktum , bhoktu vAJchati, bhoktum vaSTi, bhoktumabhilaSati, samarthArthatvAdeva siddhe zakagrahaNamasamarthArtham / karmaNa iti ca sAmarthyAcchakAdiSvarhaparyanteSu icchArtheSu copapadeSu satsu sambandhanIyam / anye tu zakAdiSu ghaTAnteSu svarUpopaveSvevecchanti, na tadartheSu / matAdarthyArthamakiyopapadArtha cedaM prastUyata iti // 9 // ityAcAryazrIhemacandraviracitAyAM sirahemacandrAbhidhAnasvopajJazabdAnuzAsanavRttI paJcamAdhyAyasya caturthaH paadH| nyA0 sa0-zakadhUSajJA-atra tulyakartRka iti yathAsaMbhavaM yojyam / zaknotIti-samApayatItyartha iti samarthArthadvArA na sidhyatIti zakrigrahaNam / ityAcAryazrI siddhahemacandrAbhidhAnasvopajJa-zabdAnuzAsanabRhavRtteH paJcamAdhyAyasya nyAsata: caturthaH pAdaH smaaptH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // ahaM // zrIkumArapAlabhUpAlalAlitacaraNareNunA kalikAla sarvajJena zrIcandrasUribhagavatA praNItaM svopajJoraNAdigaraNasUtra vivaraNam // --- zrI siddha hemacandra-vyAkaraNanivezinAmuNAdInAm / AcArya hemacandraH karoti vivRttiM praNamyArha m // 1 // kR-vA-pA-ji svAdi-sAdhya 'zau-ha-snA- sani jA - nirahINabhya uNa // 1 // karotyAdibhyo dhAtubhyaH satyarthe vartamAnebhyaH saMpradAnA'pAdAnAbhyAmanyatra kArake bhAve ca saMjJAyAM viSaye bahulamuNpratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRguT hiMsAyAM vAM, niranubandhagrahaNe sAmAnyagrahaNAt ; karoti karati kRNoti vA kAruH- kArI nApitAdiH, indrazca / vAMk gatigandhanayoH, paiM o zoSaNe vA, vAti vAyati vA dravyANi vAyuH - nabhasvAn / pAM pAne, pibantyanena tailAdi dravyaM - pAyuH - apAnamupasthazca ; pAti-pAyatyostvarthAsaMga terna grahaNam / ji abhibhave, jayatyanena rogAn zleSmANaM vA-jAyuH - auSadhaM, pittaM, vA, vadi AsvAdane, svadyata idamanena vA-svAduH rucyaM, svadanaM vA- svAduH / sAdhaMT saMsiddhau, uttamakSamAdibhistapoviSairbhAvitAtmA sAdhnotIti sAdhuH, samyagdarzanAdibhiH paramapadaM sAdhayati vA sAdhu :saMyata, ubhayalokaphalaM sAdhayati vA sAdhuH- dharmazIlaH / azauTi vyAptau praznute tejasA sarvaM kedAraM vA - ityAzu :- sUryo, vrIhizca azanaM vA Azu - kSipram, aznuta iti vAAzuH - zIghragAmI zIghrakArI ca / dR bhaye, dRz vidAraNe vA, darati dRNAti dIryate vA - dAru- kASTham, bhavyaM ca / SNeM veSTane, snAyati snAyuH - asthisaMhananam / Sana bhaktau, " yI dAne vA, sanati sanotiM vA mRgAdIniti - sAnuH - parvataikadezaH / janaici prAdurbhAve, jAyate'nenAkuJcanAdi jAnu urujaGghAsandhimaNDalam, jAnItyAkAranirdezAt "na janavadhaH" ( 4-3-54 ) iti pratiSiddhA'pi vRddhirbhavati / raha tyAge, rahati gRhItvA sUryAcandramasau svazarIraM vA- rAhuH - saiMhikeyaH / iMNku gatau, eti - AyuH puruSaH, zakaTam, auSadham, jIvanam, pururavaH putro vA; jarAyuH - garbhaveSTanam jalamalaM vA, jaTAyuH - pakSI, dhanAyuH - dezaH, rasAyuH bhramaraH, "saMpradAnAt cAnyatroNAdayaH " ( 5- 1 - 15 ) iti yathAyogaM pratyayo veditavyaH // 1 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-2-8 a // 2 // sarvasmAd dhAtoryathAprayogamakAraH, pratyayo bhavati / bhavaH, taraH, varaH, plavaH, zayaH, zaraH, paraH, karaH, stavaH, caraH, vadaH // 2 // mlecchIDeha svazca vA // 3 // * AbhyAmaH pratyayo bhavati, dIrghasya ca hrasvo vA bhavati / mlecha avyaktAyAM vAci, mliccha:-mUkaH, mleccha:-kumanuSyajAtiH / IDik stutI, iDa iDazca-devatAvizeSau medinI ca / / 3 // naJaH kramiH-gami-zami-khanyAkamibhyo Dit // 4 // natraH parebhya ebhyo Dita, aH pratyayo bhavati / krama pAdavikSepe, na kAmati-nakraHjalacaro grAhaH / gamlagatau, nagaH-vRkSaH, parvatazca / zamUca upazame, nshH-ykssH| khanuga avadAraNe, nakhaH-karajaH, nAsya khamastIti vA-nakha ityapi / kamUGa kAntau, nAkaH-svargaH, nAtrAkamastIti-nAka ityapi, nakhAditvAt "an svare" (3-2-126) ityan na bhavati / DitkaraNamantyasvarAdilopArtham / / 4 / / tudAdi-viSi-guhibhya; kit // 5 // tadAdibhyo viSa-guhimyAM ca kit aH pratyayo bhavati / tudaH, nudaH kSipaH, suraH, budhaH, sivaH / surat aizvarya-dIptyoH / tudAdirna dhAtugaNaH kiM tarhi ? bhinna iti, tena budhAdInAmiti liGgapariNAmastu jJeyaH, zivaH, tudAdInAM yathAsaMbhavaM kArakavidhiH / viSlako vyAptau, veveSTi-viSaM prANaharaM dravyam guhaug saMvaraNe, gRhati-guhaH skandaH, guhA parvataikadezaH / / 5 / / vindenaluk ca // 6 // vindeH kit aH pratyayo bhavati, tatsaMniyoge nasya luk ca / vidu avayave, vidaHgotrakRd vRkSajAtizca // 6 // kRgo dve ca // 7 // karoteH kit aH pratyayo bhavati, asya ca dhAtordva rUpe bhavataH / DukRg karaNe, cakraM rathAGgam, AyudhaM ca // 7 // kani-gadi-maneH sarUpe // 8 // kiditi nivRttam, ebhyo'kAraH pratyayo bhavati, eSAM ca sarUpe-samAnarUpe dve uktI bhvtH| kanaidIpti-kAntigatiSu, knti-diipyte-kngknH-kaantH| gada vyaktAyAM vAci, gadati-avyaktaM vadati, gadyate-avyaktaM kathyate vA gadgada:-avyaktavAka , gadgadam-avyaktaM vacanam / manic jJAne, manmana:-avispaSTavAk / sarUpagrahaNaM "vyaJjanasyAnAdeluka" (4-1-44) ityAdikAryanivRttyartham // 8 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-e-14 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [ 341 RtaSTit // 6 // RkArAntAd dhAtorakAraH pratyayo bhavati, sa ca bahulaM Tit, dhAtozca sarUpe dve rUpe bhavataH / dRz vidAraNe, dIryate bhidyate'nena zrotramiti-dardaraH vAdyavizeSaH, parvatazca, dardarI-sasyaluNTiH / kRt vikSepe, karkaraH- kSudrAzmA, karkarI - galantikA / vRgz varaNe varvara:mlecchajAtiH, varvarI - kezavizeSaH / bhRz, bharaNe, bharbharaH - chadmavAn, bharbharI-zrIH / juSc jarasi, jarjaraH adRDhaH, jarjarI strI / jhuSac jarasi, jharjharaH- vAdya-vizeSaH jharjharI-jhallarikA / mRt nigaraNe, gargara:- rajarSiH, gargarI- mahAkumbhaH / mRz hiMsAyAm marmaraH -zuSkapratraprakaraH, taddharmA'nyo'pi, kSodAsahiSNurmarmaro dAnavazca / 'marmarAyAM dUrvAyAm' ityatra Titve'pi GIrna bhavati bahulAdhikArAt / tata eva ca RkArAntAdapi ghR secane, gharghara: saghoSAvyaktavAk ghargharI - kiGkaNikA // 9 // kicca // 10 // RkArAntAd dhAtoryathAdarzanaM kidakAraH pratyayo bhavati, dhAtozca sarUpe dve rUpe bhavataH / mRz hiMsAyAm, mUryate'neneti - murmuraH- jvaladaGgAracUrNam / pRz pAlana- pUraNayoH, pUryate jalAghAtena - purpuraH phenaH / tU plavana taraNayo:, tIryate'nenAsmin vA-titiraH- saMkramaH / bhRz bharjane ca, bhUryate-saMcIyate bhurbhu raH saMcayaH / zRz hiMsAyAm, zIryate samantAt- ziziraHpuJjaH / / 10 / / pR-palibhyAM Tit pipU ca pUrvasya // 11 // AbhyAM diH pratyayo bhavati, anayozca sarUpe dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca sthAne 'pip' -ityAdezo bhavati / pRzu pAlana- pUraNayoH, pRNAti chAyayA-pipparI vRkSa- jAtiH / pal gatau, palatyAturaM - pippalI - auSadhajAtiH / TitkaraNaM Gayartham / / 11 / / krami-mathibhyAM can-manau ca // 12 // AbhyAmaH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca sthAne yathAsaMkhyaM 'can man' ityAdezau bhavataH / kramU pAdavikSepe, krAmati sukhamanenAsmin vA caGakramaH- saMkramaH / the viloDane, mathati cittaM rAgiNAM manmathaH kAmaH / / 12 / / gamerjam ca vA / / 13 // gamera : pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca 'jam' ityAdezo vA bhavati / gamlR gatau, gacchati pAdaviharaNaM karoti jaGgamaH- caraH, gacchatya mAdhyasthyamiti - gaGgamaH - capalaH / / 13 / / adupAntya-RdbhyAmazcAnte // 14 // akAropAntyAd RkArAntAcca dhAtoraH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cAnto'kAro bhavati / pala phala zala gatau, zalazala: / sala gatau / salasalaH / hala Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] svopajJoraNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra - 15-19 vilekhane, halahalaH / kali zabda saMkhyAnayoH, kalakalaH mali dhAraNe, malamalaH / ghaTiS ceSTAyAm, ghaTaghaTaH / vada vyaktAyAM vAci, vadavadaH / padic gatau padapadaH / RdantaH Duka Mg karaNe, karakaraH / mRt prANatyAge, maramaraH / dRGat Adare, daradaraH / sRGgato, sarasaraH / vRgT varaNe varavaraH / anukaraNazabdA ete / / 14 / / maSa-maservA // 15 // AbhyAmaH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cAnto'kAro vA bhavati / maSa hiMsAyAm, maSamaSaH, maSmaSaH / masaic parimANe, masamasaH, masmasaH / / 15 / / -su- phali - kaSerA ca // 16 // ebhyo aH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cAnta AkAro bhavati / hRg haraNe, harati-nayati zastrANyaskhalan lakSyaM - harAhara:- yogyAcAryaH / sR gatau, dhAvati vAyunA nIyamAnaH samantAt sarAsaraH- sAraGgaH / phala niSpattau, phalati niSpAdayati nAnAvidhAni puSpaphalAni phalAphalam - araNyam / kaSa hiMsAyAm, kaSati vidArayati-kaSAkaSaHkRmijAtiH / / 16 / idudupAntyAbhyAM kididutau ca // 17 // ikAropAntyAdukA ropAntyAcca kit aH pratyayo bhavati, svarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya ca yathAsaMkhyamikArokArau cAntau bhavataH / kilat zvaitya krIDanayoH, kilikilaH / hilat hAvakaraNe, hilihilaH / zilat ucche, zilizilaH churat chedane, churucchuraH / murat saMveSTane, murumuraH / ghurat bhImArtha- zabdayoH, ghurughuraH / purat agragamane, purupuraH / surat aizvarya-dIptyoH, surusuraH / kurat zabde, kurukuraH / curaN steye, curucuraH / hula hiMsA-saMvaraNayo, huluhula: / gujat zabde, gujugujaH / guDat rakSAyAm guDuguDaH / kuTat kauTilye, kuTukuTa: / puTat saMzleSaNe, puTupuTa: / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNukuNaH / muNat pratijJAne muNumuNaH / anukaraNazabdA ete / / 17 / / jajala-titala - kAkolI- sarIsRpAdayaH // 18 // ete apratyayAntA nipAtyante / jala ghAtye, asya dvitve pUrvasya jabhAva:, jajala:, yasya jAjaliH putraH / tilat snehane, asya dvitve pUrvasya ca tibhAve dhAtorikArasya akAre titalaH / kula bandhu saMstyAnayoH asya ditve pUrvasya ca kAbhAve - kAkolI, kSIrakAkolIti ca vallIjAtiH / sRplR gatau asya dvitve guNAbhAve pUrvasya ca sarIbhAve - sarIsRpaH - uragajAtiH / AdigrahaNAd yathAdarzanamanye'pi // 18 // bahulaM guNa - vRddhI cAdeH // 16 // dhAtoH kit aH pratyayo bhavati, sarUpe ca dve rUpe bhavataH, pUrvasya cekAravanto bhavataH, yathAdarzanaM ca guNavRddhI bhavataH / kelikilaH, kailiklizca - hasanazIlaH / hilat T Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-20-22 ] zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane paMcamo'dhyAyaH [343 hAvakaraNe, helihilaH, hailihilazca-vilanazIlaH / zelizilaH, zailizilazca / zubhi dIptI zobhate punaH punariti-zobhuzubhaH, zaubhuzubhaH / Nudat preraNe, nudati punaH punariti-nodunudaH, naudunudaH / guDat rakSAyAm, gulati-bhrAmyati punaH punariti-golugulaH, gaulugulaH / bulaN nimajjane, bolayati punaH punariti-bolubulaH / baulubulaH / tattaddhAtvarthAstacchIlA anuvAdavizeSA vaite // 19 // Nelu p||20|| ghAtorapratyayasanniyoge bahulaM lup bhavati / vajra dhaarytiiti-vjrdhrH-indrH| evaM-cakradharaH-viSNuH, bhUdharaH-adriH, jalaghara:-meghaH / bAhulakAt pratyayAntare'pi,-devayatIti -diva-dyauH, vyoma, svargazca / puNyaM kArayantIti puNyakRto devAH, evaM-parNa zoSayatIti parNazuTa / "vAnti parNazuSo vAtAstataH parNamuco'pare / tataH parNaruhaH pazcAt tato devaH pravarSati / / 1 / / tathA-mahataH kArayAMcaQrAkrandAn iti prApte 'mahatazcakrurAkrandAn' iti bhavati / "mahIpAlavacaH zrutvA jughuSuH puSyamANavAH / ghoSayAMcarityarthaH // 20 // bhINa-zali-bali-kalyati-maya'rci-mRji-ku-tu-stu-dA-dhArA-trA-kA-pA-nihA nazubhyaH kaH // 21 // ebhyaH kapratyayo bhavati / jibhIka bhaye, bibheti dundubhAt parasmAcca-bhekaH-maNDUkaH, kAtarazca bibheti vAyoH-bheka:-meghaH / 'iMNk go' etyadvitIya itiekaH asahAyaH, saMkhyA, pradhAnama, asamAnam, anyazca / pala phala zala gatau, zalantyAtmarakSaNAya tamiti zalkaHzaraNam zalati tyakta bahiriti-zalkaM gRhItarasaM zakalam , zalkaH-kASThatvaka malinaM ca kASThamudgaraH karaNaM ca / vali saMvaraNe, valkaH-dazanaH, vAsaH, tvak ca / kali zabda-saMkhyAnayoH kalka:-kaSAyaH dambhaH, piSTapiNDazca / ata sAtatyagamane, atkaH-AtmA vAyuH vyAdhitaH, candraH, utpAtazca / marcaH sautro dhAtuH prAptau markaH, devadAruH, vAyuH, dAnavaH, manaH, pannagaH, vighnakArI ca / "ca-jaH ka-gam" (2-1-86) iti katvam / arca pUjAyAm arka:-sUryaH, puSpajAtiH, kA (jhA) TajAtizca / mRjIka zuddhau, maarkH-vaayuH| kaMka zabde, kok:-ckrvaakH| tuka vRtti-hiMsA-pUraNeSu, tokam-apatyam / STuMgA stutau, stokam-alpam / DudAMgaka dAne, dAkaH, yajamAnaH, yajJazca / DudhAMgA dhAraNe ca, dhAka:odanaH, anar3avAn, ambhaH, svambhazca / rAMka dAne, rAkaH-dAtA, arthaH, sUryazca, rAkApaurNamAsI, kumArI rajasvalA ca / --Ga pAlane trAkaH-dharmaH zaraNasthAnIyazca / ke zabde, kAka:-vAyasaH / pAM pAne, pAMka rakSaNe vA, pAka:-bAlaH, asuraH, parvatazca / ohAMka tyAge, nihAka:-ni:snehaH, nirmokazca, nihAkaH-godhA / zuM gatau, na zavatIti-azokaH // 21 // vici-puSi-muSi-zuSyavi-sU-vR-zu-su-bhU-dhU-mU-nI-vIbhyaH kit // 22 // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-23-26 ___ ebhyaH kit kaH pratyayo bhavati / vica pI pRthagbhAve, vikkaH-karipotaH / puSaMca puSTau, puSkaH-nizAkaraH / muSaz steye, muSkaH-cauraH, mAMsalo vA, muSko-vRSaNau / zuSaMca zoSaNe, zuSkam-apagatarasam / avarakSaNAdiSu: Uka:-kundumaH / sR gatau, sRkaH- vAyuH, bANaH, sRgAlaH, bakaH, nirayazca, sRkA-AyudhavizeSaH / vRgaT varaNe, vRkaz saMbhaktau vA vRka:-mRgajAtiH, AdityaH, dhUrtaH, jATharazcAgniH / zuM gatau, zuka:-kIraH, RSizca / SaMgaT abhiSave, sukH-niraamyH| bhU sattAyAm bhUka:-kAla:, chidraM ca / dhUt vidhUnane, dhUgT kampane dhUgz kampane vA dhUkaH-vAyu, vyAdhizca dhUkA-patAkA / mUGa bandhane, mUkaHavAk / NIMga prApaNe, nIka:-khagaH jJAtA ca; nIkA-udakahArikA, jJAtizca / vIMka prajanAdiSu, vIka:-vAyuH, vyAdhiH, nAzaH, arthaH manaH, vasantazca, vIkA-pakSijAtiH, netramalaM ca // 22 // kRgo vA // 23 // kRgaH kaH pratyayo bhavati, sa ca kit vA bhavati / DukRg karaNe, karkaH-agniH, sAraGgaH, darbhaH, zvetAzvazca / kRkaH-zirogrIvam // 23 // dhu-yu-hi-pi-tu-zordIrghazca // 24 // ebhyaH kit kaH pratyayo bhavati, eSAM ca dIrgho bhavati / ghuGa zabde, ghUkaHkozikaH / yuk mizraNe, yUkA-kSudrajantuH svedajaH / hiMTa gati-vRddhyoH , hokaH pkssii| pit gato, pIkaH-upastho, jalAzrayazca / tuka vRtyAdiSu, tUka:-upasthaH, parvatazca / zuM gatau, zUkaH-kiMzAruH, abhiSavaH zokazca, zUkA-hRllekhaH / / 24 / / hiyo razca lo vA // 25 // hriyaH, kit kaH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro vA bhavati / (hrIMka lajjAyAm) hrIkaH, hlIkaH-lajjAparaH, nakulazca / hrIkaH-liGagyapi / / 25 // niSka-turuSkodarkA-'larka-zulka-vaphalka-kiJja-lkolkA-vRkka-ccheka-kekA-yaskA ''dayaH // 26 // ete kapratyayAntA nipAtyante / neH sIdateDicca, nisskH-suvrnnaadiH| tUraici tvarAyAm , asya hrasva uSazcAntaH, turuSka:-vRkSaH, mlecchazca / udaH parAt arteH, udarka:kriyAphalam / alI bhUSaNAdau, asmAdara cAntaH, alarkaH-unmattaH, madAlasAtmajazca / "pala phala zala gatI" ityasyopAntyotvaM ca, zulka-rakSA-nivezaH / zunaH parAt phAlehra. svazca, zvaphalka:-andhakavizeSaH / kimaH parAt juSo rasya lazca, kijalka:-puSpareNuH / jvalerulAdezazca, uleH sautrasya vA, ulkA autpAtikaM jyotiH, agnijvAlA ca vRjaiki varjane, aguNatvaM ca, vRkk:-musskH| chayatikAyatyoretvaM ca, chekaH-manISI, kekA-mayUravAk / yamermasya saH, yaska:-AdigrahaNAt r3hakkA-spRkkA''dayo'pi // 26 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-27-30 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / dR-ka-nR-sa-bhR---mR-stu-ku-kSu-laci-cari-caTi-kaTi-kaNTi-caNi-caSi-phali-vami-tamyavi-devi-bandhi-kani-jani-mazi-kSAri-kuri-vRti-vallimallisallayalibhyo'kaH // 25 // ebhyo'kaH pratyayo bhavati / dRz vidAraNe, darakaH-bhIruH / kRt vikSepe, karakaHjalabhAjanam , kamaNDaluzca; karakAH-varSapASANaH / nRz naye, naraka:-nirayaH / sR gatau, sarako-madyavizeSaH / kaMsabhAjanavizeSazca, srkaa-mdhupaanvaarH| TuDubhRgaka poSaNe ca, bharaka:-goNyAdiH ghuGa avadhvaMsane, gharakaH-suvarNonmAnaniyuktaH / vRgaTa varaNe, varakaH vadhUjAni-sahAyaH vAjasaneyabhedazca / mRt prANatyAge, marakaH-janopadravaH / STugaka stutau, stabakaH-puSpagucchaH / kuka zabde, kavakam-abhakSyadravyavizeSaH / TukSuka zabde, kSavaka:-rAjasarSapaH / laghuGa gatau, lacakaH-raGgopajIvI / car bhakSaNe ca, crkH-muniH| caTaN bhede; cttkH-pkssii| kaTe varSA''varaNayoH kttkH-vlyH| kaTu gatau, kaNTakaH-taruroma / caNa zabde, caNakaH-muniH, dhAnyavizeSazca / caSI bhakSaNe, caSakaH-pAnabhAjanam / phala niSpattI, phalakaH-kheTakam / Tuvam ugiraNe, vamakaH-karmakaraH / tamc kAGakSAyAm , tamaka:vyAdhiH, krodhazca / ava rakSaNAdau, avakA-zaibalam / devRGa, devane, devakA-apsarAH, devikaa-ndii| bandhaMz bandhane, bandhakaH-cArakapAlaH / kanai dIptyAdiSu, kanaka-suvarNam / janaici prAdurbhAve, jnkH-siitaapitaa| maza roSe ca, mazaka:-kSudrajantuH / kSara saMcalane Nyanta, kSArakaM-bAlamukulam / kurat zabde, korakaM prauDhamukulam / vRtUGa vartane, vartakA vartikA vA-zakuniH valli savaraNe, vllko-viinnaa| malli dhAraNe, mallaka:-zarAvaH, mallikApuSpajAtiH, dIpAdhArazca / sallaH sautraH, sallako-vRkSaH, satkRtya lakyate svAdyate gajairiti vA-sallakI / alI bhUSaNAdiSu, alakaH-kezavinyAsaH, alakA-purI // 27 // ko ru-ruNTi-raNTibhyaH // 28 // kuzabdAt parebhya ebhyo'ka: pratyayo bhavati / ruk zabde, kurvkH-vRkssH| ruTu steye, kuruNTako-varNagucchaH / raNTi: prANaharaNe sautraH, kuraNTaka:-sa eva / / 28 / / dhru-dhUndi-ruci-tili-puli-kuli-kSipi-kSupi-kSubhi-likhibhyaH kit // 26 // ebhyaH kit aka: pratyayo bhavati / dhra sthairya ca, dhra vaka:-sthiraH, dhra vakA-AvapanavizeSaH / dhUt vidhUnane, dhuvaka-dhUnanam, dhuvaka:-pradhAnaM, stro dhuvakA-AvapanavizeSaH / undaip kledane, udaka-jalam / ruci abhiprItyAM ca, ruck:-aabhrnnvishessH| tilat snehane, tilakaH-vizeSakaH, vRkSazca / pulaN samucchrAye, pula mahattve vA, pulakaH-romAJcaH / kula bandhu-saMstyAnayoH, kulakaM-saMyuktam / kSipIt preraNe, kSipaka:-vAyuH, kSipakA-Ayudham / kSupaH sautro hrasvIbhAve, kSupaka:-gulmaH / kSubhac saMcalane, kSubhakaH-pAJcAlakaH / likhat akSaravinyAse, likhaka:-citrakaraH / / 29 / / chidi-bhidi-piTervA // 30 // ebhyo'kaH pratyayo bhavati, sa ca kid vA bhavati / chidRpI dvaidhIkaraNe, chidakaH Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] svpjnyonnaadignnsuutrvivrnnm| [sUtra-31-34 khaDgaH, kSurazca, chedakaH-parazuH / bhidRpI vidAraNe, bhidakaM-jalaM, pizunazca, bhedaka-vajram / piTa zabde ca, piTaka:-kSudrasphoTakaH, peTakaM-saMghAtaH / / 30 / / kRSaguNa-vRddhI ca vA // 31 // kRSerakaH pratyayo bhavati, guNa-vRddhI cAsya vA bhavataH / kRSIt vilekhane, karSakaH, kRSakaH-parazuH, kArSakaH, kRSakaH-kuTumbI / / 31 // naJaH puMseH // 32 // natraH parAt "puMsaNa abhimardane" ityasmAt kidakaH pratyayo bhavati / napuMsakaMtRtIyA prakRtiH, nakhAditvAt "natrat" (3-2-125) na bhavati // 32 // kIcaka-pecaka-mecaka-menakA-'rbhaka-dhamaka-vadhaka-laghaka-jahakairakaiDakA-'zmaka lamaka-kSullaka-vaTavakA''DhakA''dayaH // 33 // ete kIcakAdAyaH zabdA 'akapratyayAntA nipAnyante / kaci bandhane, asyopAntyasyetvaM ca, kocakaH-vaMzavizeSaH / DupacIS pAke, maci kalkane, manic jJAne, eSAmupAntyasyatvaM ca pecakaH-karijaghanabhAgaH, mecaka:-varNaH, menakA-apsarAH / arterbhazcAnta:, arbhaka:bAlaH / mAM zabdA'gnisaMyogayoH, asya dhamAdezazca, dhamaka:-kITa:, karmArazca, anyatrApi dhamAdezo dRzyate, kte-dhAntaH / hantervadhazca, vadhaka:-hantA, vyAdhizca, vadhaka-padmabIjam, anyatrApi dRzyate, vRtraM hanti aci-vRtravadhaH-zakraH, badhitA-nirmocakaH, badhyaH, vadhanam / laghuGa gatau, naluk ca, ldhk:-asmiikssykaarii| jahAte rUpe antaluk ca, jahaka:-kAla:, kSudrazca / Irik gati-kampanayoH, IDik stutau, anayorguNazca, erakA-udakatRNajAtiH, eDakA-avijAtiH / azauTi vyAptau, asya mo'ntaH, ashmkaa-jnpdH| rami krIDAyAm, asya lamAdezaH lamaka:-RSivizeSaH / kSudRpI saMpeSe, asya kSullAdezazca, kSullakaM-dabhram , kSudhaM lAtIti vA kSullaH, kSulla eva kSullaka iti vA / vaTa veSTane, asyAvo'ntazca, vaTavaka:-tRNapujaH / AGa pUrvAt DhokateDicca, ADhakaMmAnam / AdigrahaNAd vRhattantrAt , kalA ApibantIti-kalApakAH zAstrANi / kathaNa vAkyaprabandhe, kathayatIti-kathakaH-toTakAkhyAyikAdInAM varNayitA / evam-upaka campaka-phalahakAdayo'pi / / 33 / / zali-bali-pati-vRti-nabhi-paTi-taTi-taDi-gaDi-bhandi-bandi-mandi-nami-ku-du pU-mani-khajibhya AkaH // 34 // ebhya AkaH pratyayo bhavati / pala phala zala gatau, zali calane ca vA, zalAkAeSaNI, pUraNarekhA, dyUtopakaraNaM, sUcI ca / bala prANana-dhAnyAvarodhayoH, balAkA-jala-carI zakuniH / patlu gatau, ptaakaa-vaijyntii| vRtUka vartane, vrtaakaa-shkunijaatiH|.nnbhc hiMsAyAm, nabhAka:-cakravAkajAtiH, tamaH, kAkazca / paTa gatau, paTAkA-vaijayantI, pakSijAtizca / taTa UcchAye, taTAkaM-saraH / taDaN AghAte, taDAka-tadeva / gaDa secane, gaDAka: Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-35-39 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ 347 zAkajAti: / bhaduGa sukha-kalyANayoH, bhandAka-zAsanam / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandAkaH-cIvarabhikSuH / maduGa stutyAdiSu, mandAkA-auSadhI / NamaM pravatve, namAkAmlecchajAtiH / kuMGa zabde, kvaak:-pkssii| TuiMTa upatApe, davAkaH-mlecchaH / pUGa pavane, pavAkA-vAtyA / manic jJAne, mnaakaa-hstinii| khaja manthe, khajAka:-AkaraH, manthAH, daviH, AkAzaM, bandhakI, zarIraM pakSI ca // 34 // zubhi-gRhi-vidi-puli-gubhyaH kit // 35 // ebhyaH kidAka: pratyayo bhavati / zubhi dIptau, shubhaakaa-pkssijaatiH| gRhaNi grahaNe, gRhAkaH / vidaMka jJAne, vidAkA bhUtagrAmaH / pula mahattve, pulAkaH, ardhasvinno dhAnyavizeSaH / guMGa zabde, guMt purISotsarge vA, guvAkaM-pUgaphalam / / 35 / / piSaH pin-piNyau ca // 36 // "piSTup saMcUrNane" ityasmAt kidAkaH pratyayo bhavati, asya ca 'pin piNya' ityAdezau bhavataH / pinAkam-aizaM dhanuH, zUlaM vA, pinAkaH-daNDaH, piNyAka:-tilAdikhalaH / / 36 / / mavAka-zyAmAka-vArtAka-vRntAka-jyontAka-gUvAka-bhadrAkA''dayaH // 37 // ete AkapratyayAntA nipAtyante / mavya bandhane, yalopaH, mavAka:-reNuH / zyaGa gatI, mo'ntazca, zyAmAka:-jaghanyo vrIhiH / vRtervaddhizca, vArtAkI-zAkavizeSaH tatphalaM vArtAkam / svarAnno'ntazca, vRntAkI uccabRhatI, tatphalaM-vRntAkam / jyuGa gatau, ntazca pratyayAdiH, jyavate'smin svidyamAna iti-jyontaak-svedsdmvishessH| guMt purISotsarge, guMGazabde vA, UvAdezazca, gUvAkaM pUgaphalam / bhaduGa sukhakalyANayoH, asya bhadrAdezazca, bhadrAka:-akuTilaH / AdigrahaNAt myonAka-cArvAka-parAkA'dayo bhavanti / / 37 // krI-kalyali-dali-sphaTi-dRSibhya ikaH // 38 // ebhya ikaH pratyayo bhavati / DrakrIMgaza dravyavinimaye, Ryik:-kretaa| kali zabdasaMkhyAnayoH, kalikA-korakaH, utkalikA-UmiH / alI bhUSaNAdau, alikaM-lalATam / dala vizaraNe, dalika- dAru / sphaTa sphuTa visaraNe, sphaTika:-maNiH / duSaca vaikRtye, dUSikAnetramalaH / / 38 // AGaH paNi-pani-padi-patibhyaH // 39 // AGaH parebhya ebhya ikaH pratyayo bhavati / paNi vyavahAra-stutyoH, ApaNika:-pattanavAsI, vyavahArajJo vA / pani stutau, ApanikaH-stAvakaH, indranIlaH, indrakIlo vA / padica gato, ApadikaH-indranIlaH, indrakIlo vA / patla gatau, ApatikaH-pathi vartamAnaH, mayUraH, zyenaH kAlo vA / ApaNikAdayazcatvAro vaNijo'pi // 39 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / 40-46 nasi-si-kasimyo Nit // 40 // ebhyo NidikaH pratyayo bhavati / Nasi kauTilye, nAsikA-ghrANam / vasaM nivAse, vAsikA-mAlyadAmavizeSaH, chedanadravyaM ca / kasa gatI, kAsikA-vanaspatiH // 40 // pA-puli-kRSi-kruzi-vazvibhyaHkit / / 41 // ebhyaH kidikaH pratyayo bhavati / pAM pAne, pikaH-kokilaH / pula mahattve, pulika:maNiH / kRSIt vilekhane, kRSikaH-pAmaraH, tRNajAtizca / kruzaM AhvAna-rodanayoH, kruzika:kroSTukaH, ulUkazca / ovazcaut chedane, vRzcika:-saviSaH kITaH, rAzizca nksstrpaadnvkruupH||41 / / prAGaH paNi-pani-kaSibhyaH // 42 // 'prAGa' ityetasmAdupasargasamudAyAt parebhyaH ebhyaH kidikaH pratyayo bhavati / paNi vyavahAra-stutyoH, prApaNikaH-vaNik / pani stutau, prApanikaH-pathikaH / kaSa hiMsAyAm , prAkaSikaH-vAyuH, khalaH, nartakaH, mAlAkArazca / prapUrvAt paNerAGa pUrvAcca kaSericchantyanyeprapaNika:-gandhavikrayI, AkaSiko na kartavyaH // 42 // murdIrghazca // 43 // muSerikaH pratyayo bhavati, dIrghazca svarasya bhavati / mUSika:-AkhuH / / 43 / / syameH sIm ca // 44 // syamerika: pratyayo bhavati, asya ca 'sIm' ityAdezo bhavati / syamU zabde, sImikaH-vRkSaH, udaka kRmizca, sImikA-upajivikA sImika- valmIkam / kecit 'sim' iti hrasvopAntyamAdezaM pratyayasya ca dIrghatvamicchanti-simIka:-sUkSmakRmiH / / 44 / / kuzika-hRdika-makSiketika-pipIlikAdayaH // 45 // ete kidikapratyayAntA nipAtyante kuSeH za ca kuzikaH muniH / hrago do'ntazca, hradikaH-yAdavaH / maSeH so'ntazca, mkssikaa-kssudrjaatiH| aitesto'ntazca, itikH-muniH| pIlejhai ca, pipIlikA-madhyakSAmA kiittjaatiH| AdigrahaNAt gabdikabhUrika bhuli-kA''dayo bhavanti / / 45 // syami-kaSi-dRSyani-mani-mali-valyali-pAli-kaNibhya IkaH // 46 // ebhya IkaH pratyayo bhavati / svamU zabde, syamIka:-vRkSaH, valmIkaH, nRpa gotraM ca syamIka-jalam syamIkA-kRmijAtiH / kaSa hiMsAyAm, kaSIkA-kuddAlikA / duSaMca vaikRtye, NyantaH, dUSikA-netramala:, vIraNajAtiH, vatiH, latA ca / anak prANane, anIkaM-senAsamUhaH, saMgrAmazca / manic jJAne, mnokH-suukssmH| mali dhAraNe, malIkam-aJjanam, arizca / vali saMvaraNe, valIka:-balavAn paTalAntazca, valIkaM vezmadAru / alI bhUSaNAdau, alIkam Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 47-50 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ 349 asatyam , alIkA-paNyastrI, vyalIkam-aparAdha:, vyalokA-lajjA / palaN rakSaNe, pAlIka-tejaH / kaNa zabde, kaNIka:-paTavAsaH, kaNIkA-bhinnataNDulAvayavaH, vanaspatibIjaM ca / / 46 / / ja--pa-da :za-vR-mRbhyo dve razcAdau // 47 // ebhyaH IkaH pratyayo bhavati, dve ca rUpe bhavataH, eSAM cAdau ro bhavati / jaSc jarasi, jrjriikaa-shtpttrii| pRz pAlana-pUraNayoH, parparIkA-jalAzayaH, sUryazca; paparIkaH-agniH, kuraraH, bhakSyam , kukurazca / dRz vidAraNe, dardarIka:-dADimaH, indraH, vAditraviSeSaH, vAditrabhANDaM ca / zRz hiMsAyAm , zarzarIkaH-kRmiH, vikalendriyaH, duSTAzvaH, lAvakazca, zarzarIkA-mAGgalyAbharaNam vRgT varaNe, varvarIkaH-saMvaraNam , uraNaH, patattrI; kezasaMghAtazca, varvarIkA-sarasvato mUt prANatyAge, marmarIka:-agniH, zUra , zyenazca / / 47 / / Rcyaji-hRSISi-dRzi-mRDi-zili-nilIbhyaH kita / / 48 // ebhyaH kidIkaH pratyayo bhavati / Rcat stutau RcIkaH-RSiH / Rji gatisthAnArjanorjaneSu, RjIkaM-vajram balaM, sthAnaM ca / hRS alIke, hRSaca tuSTau vA, hRssiikmindriym| iSata icchAyAma ISa uJche, ISa gati-hiMsA-darzaneSa vA, iSIkA, ISIkA : tRnnshlaakaa| dRzaM prekSaNe, dRzIka-manojJam , dRzIkA rajasvalA / mRDat sukhane, mRDIkaMsukhakRt , sukhaM cazilat uJche, zilIka:-sasyavizeSaH / lIMGaca zleSaNe nipUrvaH, nilIkavRttam / bAhulakAdIluk // 48 / / mRdevo'ntazca vA // 46 // mRdeH kidIkaH pratyayo bhavati, vakArazcAnto vA bhavati / mRdaz kSode, mRdvIkA mRdIkA ca-drAkSA // 46 // mRNIkA-'stIka-pratIka-pUtIka-samIka-vAhIka-vAhIka-balmIka-kalmalIkatintiDIka--kaGkaNIka--kiGkiNIka--puNDarIka-cazcarIka--phapherIka-jhajherika-ghagherIkA''dayaH / / 50 // ete kidIkapratyayAntA nipAtyante / sarteo'ntazca, sRNIkaH-vAyuH agniH azaniH, unmattazca, saNokA lAlA astesto'ntazca / astiik:-jrtkaarusutH| prAMka pUraNe, prAtesto'nto hrasvazca prAti zarIramiti-pratIkaH-vAyuH avayavaH, sukhaM ca / supratIkaH-diggajaH / puvasto'ntazca, pUtIkaM tRNajAtiH / sampUrvasya eteluka ca, sNyntysminnitismiik-sNgraamH| vahi-valhayo-rdIrghazca, vAhIka;, valhIkaH, etau deshau| valermo'ntazca, valmIka:-nAkuH / kalermalazcAntaH, kalmalIkaM-jvAlA / timasti cAnta, tintiDIkaH-pakSI, vRkSAmlazca, tantiDIka iti pUrvasyetvaM necchntyeke| caGakSaNyateH kaGkaNa ca, kaGkaNIkaH-ghaNTAjAlam / kimaH parAt kaNateH kiN cU, kiGkiNIkA-ghaNTikA / puNerDara cAntaH, puNDatervA ara, puNDarIka-padma, chattraM vyAghrazca / caJcerara cAntaH, cnycriikH-bhrmrH| piparttaguNo dvitvaM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [sUtra-51-57 pakArayoH phatvaM razcAntaH pUrvasya, pharpharIkaM-pallavaM, pAdukA, mardalikA ca jhIryatedvitvaM tRtIyAbhAvaH pUrvasya razvAntaH, jharjharokaH-dehaH, jharjharIkA-vAditrabhANDam / evaM-ghaste, ghargharIkA-ghaNTikA AdigrahaNAdanye'pi // 50 // mi-vami-kaTi-bhalli-kuherukaH // 51 // ebhya ukaH pratyayo bhavati / DumiMgTa prakSepaNe, myuk:-aatpH| bAhulakAt "migamIno0" [4-2-8 ] iti nAtvam / Tuvam udgiraNe, vamuka:-jaladaH / kaTe varSA-''varaNayoH, kaTuka:-rasavizeSaH / bhalli paribhASaNa-hiMsAdAneSu, bhalluka:-RkSaH / kuhaNi vismApane, kuhukam-Azcaryam // 51 // saM-vibhyAM kseH|| 52 // AbhyAM parasmAt kaserukaH pratyayo bhavati kasa gatI, saMkasukaH-sukumAraH, parApavAda. zolaH, zrAddhAgnizca, saMkasukaM-vyaktAvyaktaM saMkINaM ca / vikasuka:-guNavAdI, parizrAntazca / / 52 // krameH kRm ca vA // 53 // kramerukaH pratyayo bhavati, asya ca 'kRma' ityAdezo vA bhavati / krama pAdavikSepe, kRmukaH-bandhanam AdezavidhAnabalAcca na guNaH kramukaH pUgataru / / 53 / / kami-timeo'ntazca // 54 // AbhyAmukaH pratyayo bhavati, dazcAnto bhavati / kamuGkAntau, kanduka:- krIDanam / timaca ArdrabhAve, tindukaH-vRkSaH // 54 / / maNDemaDDazca // 55 // maNDai rukaH pratyayo bhavati maDDa ca Adezo bhavati / maDu bhUSAyAm mdddduk:vaadyvishessH|| 55 // kaNyaNeNit // 56 // AbhyAM NidukaH pratyayo bhavati / kaNa aNa zabde, kANukaH kAkaH, hiMsrazca, kANukam ANukaM ca-akSimalam / / 56 / / kaJcukAMzuka--naMzuka-pAkuka-hibuka-cibuka-jambuka culuka-cUcukolmuka bhAvukapRthukamadhukAdayaH // 57 // ete kidukapratyayAntA nipAtyante kaci bandhane azauTi vyAptau, nazauca adarzane, eSAM svarAnno'ntazca kaJcukaH-kUryAsaH, aMzukaM-vastram naMzuko-raNareNuH, pravAsazIlaH, candraH, prAvaraNaM ca / paceH pAk ca pAkuka:-laghupAcI sUpaH, sUpakAraH adhvaryuzca / hinoticinoti jamatInAM vo'nta'zca, hibukaM-lagnAccaturtha sthAnam , rasAtalaM, cibukaM-mukhA ete Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra- 58-63 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 351 ghobhAgaH, jambuka:- sRgAlaH / culumpaH sautraH, antyasvarAdilopazca culumpatIti - culukaH karakozaH catezcUc ca, cUcukaH - stanAgrabhAgaH / jvalerulm ca, ulmukam - alAtam / bhAtervo'ntazca, bhAvukaH - bhaginIpatiH / prathiS prakhyAne, pRthukaH- zizuH vrIhyAdyabhyUSazca / maci kalkane, ghazcAntAdezaH, madhukaM yaSTImadhuH / AdigrahaNAd vAluko vAlukAdayo bhavanti // 57 // mR-manyaJji-jali - bali-tali-mali-malli bhAli maNDi - bandhibhya UkaH // 58 // ebhya UkaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, marUka:- mayUraH, mRgaH, nidarzanebha:, tRNaM ca / manic jJAne, manUka:- kRmijAtiH / aJjaup vyakti- mrakSaNa - gatiSu, ajUka :hiMsraH / jala ghAtye, jalUkA - jalajantuH / bala prANana-dhAnyAvarodhanayo:, balUkaH - utpalamUlaM, matsyazca talaN pratiSThAyAm, talUkaH - tvakkRmi: / mali dhAraNe, malUkaH - sarojazakuniH / malli ghAraNe, mallUkaH - kRmijAtiH / bhaliN AbhaNDane, bhAlUkaH RkSaH / muha bhUSAyAm maNDUkaH- durduraH bandhaMz bandhane, bandhUkaH - bandhujIvaH // 58 // zalyaNerNit // 56 // AbhyAM NidUkaH pratyayo bhavati / pala phala zala gatau, zAlUkaM - jalakandaH, balavAMzca / aNazabde, ANUkam - akSimalam // 56 // kaNi--bhallerdIrghazva vA // 60 // AbhyAmUkaH pratyayo bhavati, dIrghazcAnayorvA bhavati / kaNa zabde, kaNUkaH - dhAnyastokaH, kANUka:- pakSI, kAkam - akSimalam, tamo vA / bhalli paribhASaNa - hiMsA - dAneSu, bhallUkaH bhAllUkazca - RkSaH / / 60 / / zambUka--zAmbUka-vRdhUka-madhUkolU ko rubUka varUkAdayaH // 61 // ete UkapratyayAntA nipAtyante / zamervo'nto dIrghazca vA / zambUkaH - zaGkhaH, zAmbUkaH sa eva / vRz bharaNe, asya vRSabhAvazca, vRdhUkaH - mAtRvAhakaH, vRdhUkaM jalam / made - rdhazca, madayatIti - madhUkaH - vRkSaH / aleruccopAntyasya, ulUkaH - kAkAriH / urupUrvAd vAteH kicca, uru vAti uruvUka : - eraNDa: / vRdherlopazca vardhata iti - varUka:- -tRNajAti: AdigrahaNAdanUkavAvadUkA''dayo bhavanti / / 61 / / kiro'Gko ro lava vA // 62 // kirateraGkaH pratyayo bhavati / rephasya ca lakAdezo vA bhavati / karaGkaH-samudraH, kalaGkaH-lAJchanam / / 62 / / rA-lA-pA-kA-bhyaH kit // 63 // ebhya kidaGkaH pratyayo bhavati / rAMk dAne, raGkaH balIyAn / lAMkU dAne, laGkA purI / pAMka rakSaNe, paGkaH kardamaH / kaiM zabde kaGkaH pakSI / / 63 / / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 64-72 kuli- ciribhyAmiGkak // 64 // AbhyAmiGkak pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kuliGkaH caTakA / cira hiMsAyAm sautraH, ciriGka jalayantram / / 64 / kaleraviGkaH / / 65 / / kaleraviGkaH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayo, kalaviGkaH gRhacaTakaH / / 65 // kramerelakaH // 66 // kramU pAdavikSepe, ityasmAdelaka : pratyayo bhavati / kramelakaH karabhaH / / 66 / / 1 jIverAtRko jaiva ca // 67 // 1 jIva prANadhAraNe, ityasmAdAtRkaH pratyayo bhavati, jaiva ityAdezazca bhavati / jaivAtRkaH AyuSmAn candraH AmraH vaidyaH meghazca / jaivAtRkA jIvadvatsA strI / / 67 / / hR-bhU-lAbhya ANakaH // 68 // bhya ANakaH pratyayo bhavati / hRg haraNe, harANaka: cauraH / bhU sattAyAm, bhavAkaH gRhapatiH / lAM AdAne, lANakaH hastI // 68 // priyaH kit // 66 // prIMgz tRptikAntyoH, ityasmAdANakaH pratyayo bhavati sa ca kit bhavati / priyANakaH putraH / / 69 // dhA--lU - ziGkhibhyaH // 70 // yogavibhAga uttarArthaH ebhyazca ANakaH pratyayo bhavati / DudhAMgk dhAraNe ca, ghANakaH dInAradvAdazabhAgaH haviSAM grahaH chidrapidhAnaM ca / lUgz chedane, lavANakaH kAlaH tRNajAtiH dAtraM ca / zighu AghrANe, ziGkhANakaH nAsikAmalaH // 70 // zI-bhI rAjezvAnakaH // 71 // zIbhIrAjibhyo ghAlUziGghibhyazca AnakaH pratyayo bhavati / zIGak svapne, zayAnakaH-ajagaraH, zailazca / tribhIMk bhaye, bibhetyasmAditi bhayAnaka :- bhImaH, vyAghraH, varAhaH, rAhuzca / rAjag dIptau rAjAnakaH- kSattriyaH / DudhAMgk dhAraNe ca, dhAnaka :- hemAdiparimA Nam / lugz chedane, lavAnaka:- dezavizeSaH, dAtraM ca / ziGkhantyaneneti ziGkhAnaka:- zleSmAyuH purISaM ca / / 71 / / aDit // 72 // aDidAnakaH pratyayo bhavati / aN zabde, AnakaH - paTahaH / / 72 / 4 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-73-81 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam . [ 353. kneriinkH|| 73 // kanai dIptikAntigatiSu, ityasmAdInakaH pratyayo bhavati / kanInakaH-kanInikA vA'kSitArakA / / 73 // guG Idhukadhukau / 74 // guGa zabde. ityasmAdIdhuka edhuka-ityeto pratyayau bhavataH / gavodhukaM-naram , dhAnyajAtizca / gavedhukAtRNajAtiH / / 74 / / vRtestikH|| 75 // vRtUGa vartane, ityasmAttika: pratyayo bhavati / vattikA-citrakaropakaraNam , zakuniH, dravyaguTikA ca / / 75 // kRti-puti-lati-bhidibhyaH kita / / 76 // ebhyaH kittika: pratyayo bhavati / kRtat chedane, kRttikA nakSattram / putilatI sautrI, puttikA-madhumakSikA lattikA-vAdyavizeSaH; gauH godhA ca, gopUrvAt golattikA-gRhagolikA; avapUrvAt , avalattikA-godhA, AlattikA-gAnaprArambhaH / bhidRpI vidAraNe, bhittikA, kuDyam , mASAdicUrNam , zarAvatI ca nadI / / 76 // iSyazi-masibhyastakak // 77 // ebhyastakaka pratyayo bhavati / iSat icchAyAm , issttkaa-mRdvikaarH| azauTi vyAptI, aSTakAH-zrAddhatithayastisraH, aSTamyaH, pitRdevatyaM ca / masaic pariNAme, mstkHshirH|| 77 // bhiyo dve ca // 7 // tribhIka bhaye, ityasmAttakak pratyayo bhavati dve ca rUpe bhavataH / vibhItaka: akSaH 78 ha-ruhi-piNDibhya ItakaH / / 76 // emya ItakaH pratyayo bhavati / hRg haraNe harItakI pathyA / ruhaM janmani, rohItakaHvRkSavizeSaH / piDuGa saMghAte, piNDItakaH-karahATaH / / 79 // kuSaH kit / / 80 // kuSaz niSkarSe, ityasmAt kidIkaH pratyayo bhavati / kuSItakaH-RSiH // 8 // bali-bili-zali-damibhya AhakaH // 81 // ebhya Ahaka: pratyayo bhavati / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, balAhakaH-meghaH, vAtazca / bilat bhedane, bilAhakaH-vajraH / bAhulakAnna guNaH / zala gatI, zalAhakaH-vAyuH / damUc upazame, damAhakaH-ziSyaH / / 81 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] svopajJoNAdigaNamUtravivaraNam [ sUtra-82-90 caNDi-bhallibhyAmAtakaH // 2 // AbhyAmAtakaH pratyayo bhavati / caDuGa kope, caNDAtaka nrtkyaadivaasH| bhalli paribhASaNahiMsAdAneSu, bhallAtaka:-vRkSaH // 82 // zleSmAtakAmrAtakAmilAtaka-piSTAtakAdayaH // 3 // ete AtakapratyayAntA nipAtyante / zliSermazca parAdiH, zleSmAtakaH kapheluH / amervRddho razcAntaH, AmrAtaka:-vRkSaH / natraH parasya mlAyatemila ca, amilAtakam-varNapuSpam / piSesto'ntazca, piSTAtavarNacUrNam AdigrahaNAt kozAtakyAdayo bhavanti / / 83 // zami-manibhyAM khH||84|| AbhyAM khaH pratyayo bhavati, zamUc upazame, zaGkhaH-kambuH, nidhizca / manica jJAne, maGkhaH mAgadhaH, kRpaNaH, citrapaTazca maGkhA-maGgalam / / 84 / / . zyatericca vA // 85 // zoMca takSaNe, ityasmAt khaH pratyayo bhavati, izcAsyAntAdezo vA bhavati / zikhAcUDA, jvAlA ca, vizikhA-ApaNaH / vizikhaH-bANaH / shaakhaa-vittpH| vizAkhA-nakSatram / vizAkhaH-skandaH / / 85 // . pU-muhoH punmurau ca // 86 // pUGa pavane muhIca vaicitye, ityetAbhyAM khaH pratyayo bhavati / anayozca yathAsaMkhyaM punmur ityAdezau bhavataH / puGkhaH-bANabudhnabhAgaH, maGgalAcArazca / mUrkhaH-ajJaH / / 86 / / azerDit // 87 // azauTi vyAptI, ityasmAt Dit khaH pratyayo bhavati / aznuta iti khamAkAmindriyaM ca, nAsya khamasti nakhaH, zobhanAni khAni asmin sukham / duSTAni khAnyasmin duHkham // 87 // uSeH killuka ca // 8 // uS dAhe, ityasmAt kit khaH pratyayo bhavati, luk cAntyasya bhavati / uSantyasyA. miti ukhA-sthAlI, UrdhvakriyA vA // 88 // maheruccAsya vA // 4 // maha pUjAyAm , ityasmAt khaH pratyayaH antaluka akArasya ca ukArAdezo vA bhavati / mukhamAnanam , makhaH yajJaH, adhvaryu:, Izvarazca / / 89 // nyuddaadyH||6|| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-91-98 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [355 nyuGkhAdayaH zabdAH khapratyayAntA nipAtyante / nayateH kha un cAntaH, nyuGkhA:SaDoGkArAH / AdigrahaNAdanye'pi / / 60 // maye-dhibhyAsUkhekhau / / 61 // mayi gatI, edhi vRddho, ityAbhyAM yathAsaMkhyaM Ukha, ikha ityeto pratyayo bhavataH / mayUkhaH-razmiH / eghikhaH-varAhaH / / 61 / / gamyami-ramyaji-gadyadi-cho-gaDi-khaDi-ga-bhR-vR-svRbhyo gaH // 32 // ebhyo gaH pratyayo bhavati / gamlu gatau, gaGgAdevanadI / ama gatau aGgam-zarIrAvayavaH, aGgaH samudraH, vahniH, rAjA ca, aGgA-janapadaH / rami kroDAyAm , raGgaH-nATayasthAnam / aja kSepaNe ca, vega:-tvarA, retazca / gada vaktAyAM vAci, gadaH-vAgvikalaH / adaMka bhakSaNe, adgaH samudraH, agniH, puroDAzazca / choMca chedane, chAgaH-bastaH / gaDa secane, gaGgaH-mRgajAtiH / khaDaN bhede, khaDgaH mRgavizeSaH asizca / gRt nigaraNe, grgH-RssiH| TuDubhRgaka poSaNe ca, bharga:-rudraH, sUryazca / vRgTa varaNe, vargaH saMghAtaH ausvR zabdopatApayoH, svargaH-nAkaH / / 92 / / pU-mudibhyAM kit // 13 // AbhyAM kidgaH pratyayo bhavati / pUgz pavane pUgaH-saMghAtaH, kramukazca / mudi harSe mudgaH-dhAnyavizeSaH / / 93 / / bhR-vRbhyAM no'ntazca // 14 // AbhyAM kidgaH pratyayo bhavati, nakArazcAnto bhavati / TuDubhRk poSaNe bhRGgaHpakSI, bhramaraH varNavizeSaH, lavaGgazca / vRgT varaNe, vRGgaH-pakSI, upapatiH / / 94 / / dramo NidvA / / 65 // drama gato, ityasmAdgaH pratyayo bhavati sa ca NidvA / dAGga-zIghram , drAGgaH-pAMzuH, draGgaH-nagaram , draGgA-zulkazAlA / / 95 / / zRGga-zAdiyaH / / 66 // zRGgAdayaH zabdA gapratyayAntA nipAtyante / zRz hiMsAyAm, ityasya no'nto hrasvazca / zRGga-viSANam , zikharaM ca, tasyaiva no'nto vRddhizca, zAGga:-pakSI / AdigrahaNAt hRg haraNe, hArga:-paritoSaH / mat prANatyAge, mArgaH-panthAH / / 66 // taDerAgaH // 17 // taDaNa AghAte, ityasmAdAgaH pratyayo bhavati / taDAgaM saraH / / 97 / / pati-tami-ta-pa-ka-zalvAderaGgaH // 18 // ebhyo'GgaH pratyayo bhavati / patlu gatau, pataGgaH-pakSI zalabhaH, sUryaH, zAli Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-66-105 vizeSazca / tamUca kAGakSAyAm , tamaGgaH-harmyani' haH / tR plavanataraNayoH, taraGgaH UmiH / pRz pAlanapUraNayoH, paraGgaH-khagaH, vegazca / kRt vikSepe, karaGgaH karmazIlaH / zRz hiMsAyAm , zaraGgaH-pakSivizeSaH / lUgz chedane, lavaGgaH-sugandhivRkSaH / AdigrahaNAdanyebhyo'pi // 98 // sR-vR-nRbhyo Nit // 66 // ebhyo NidaGgaH pratyayo bhavati / sRgato, sAraGgaH-hariNaH, cAtakaH, zabalavarNazca / vRNTa varaNe, vAraGgaH, kANDakhaGgayoH, zalyaM, zakunizca / nRz naye, nAraGgaH-vRkSajAtiH / / 9 / manamatmAtau ca // 10 // manic jJAne, ityasmAdaGgaH pratyayo bhavati, mat-mAtau cAsyAdezau bhavataH / mataGgaH-RSiH, hastI ca / mAtaGgaH-hastI, antyajAtizca / / 100 / / viDi-vili-kuri-mRdi-pizibhyaH kit // 101 // ebhyaH kidaGgaH pratyayo bhavati / viDa Akroze, viDaGgaH-vRkSajAtiH, gRhAvayavazca / vilat varaNe, vilat bhedane vA, viliGgaH auSadham / kurat zabde, kuraGgaH-hariNaH, kuraGgI bhojakanyA mRdaz kSode, mudaGgaH-murajaH / pizat avayave, pizaGgaH-varNaH / / 101 / / sphuli-kali-palyATya iGgaka // 102 // sphulyAdibhya Adantebhyazca iGgaka pratyayo bhavati / sphulat saMcaye ca, sphuliGgaH sphUliGgA ca agnikaNaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kaliGgo-rAjA kaliGgA-janapadaH / palagatau, paliGgaH, RSiH, zilA ca / pAteH pinggH| bhAteH, bhinggaaH| dvAvapi varNavizeSau / dadAteH dinggH-adhykssH| dadhAte: dhinggH-shresstthii| lAteH liGga-strItvAdi hetuzca / AliGgaH-vAdyavizeSaH / zyateH ziGgaH-vanaspatiH, kizorazca / / 102 / / bhaleridutau cAtaH // 103 // bhaliNa AbhaNDane, ityasmAdiGgaka pratyayo bhavati / akArasya ca ikAra-ukAro bhavataH / bhiliGga:-karmAropakaraNam / bhuliGgaH-RSiH, pakSI ca / bhuliGgA: sAlvAvayavAH / / 103 // aderNit // 104 // adaMka bhakSaNe, ityasmAt diGgak pratyayo bhavati / sa ca Nit bhavati / AdiGgaHvAdyajAtiH / / 104 // ucciliGgAdayaH // 105 // ucciliGgAdayaH zabdA iGgakpratyayAntA nipAtyante / utpUrvAccalerasyetvaM ca / uccilinggH-daaddimii| AdigrahaNAdanye'pi // 105 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-106-114 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [357 mAGastuleruGgak ca // 106 // mAGapUrvAt tulaNa unmAne, ityasmAt uGgA iGgak ca pratyayo bhavataH / mAtuluGgaH bIjapUraH, mAtuliGgaH sa eva / / 106 / / / kami-tami-zamibhyo Dit // 107 // ebhyo DiduGgaH pratyayo bhavati / kamUGa kAntI, kuGgA janapadaH / tamUc kAGkSAyAm, tuGgaH-mahAvarmA, zamUc upazame, zuGgaH-muniH, zuGgA-vinatA / zuGgAH-kandalyaH / 107 / sarteH surca // 18 // sR gatau ityasmAduGgaH pratyayo bhavati, sur cAsyAdezo bhavati / suruGgA-gUDhamArgaH / / 108 // sthA-ti-janibhyo ghaH // 106 // ebhyo ghaH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthAghaH-gAdhaH / RprApaNe ca, argha:mUlyam, mAnapramANaM, pAdodakAdi ca / janaici prAdurbhAve, jaGghAzarIrAvayavaH // 109 // maghA ghavAgha-dIrghAdayaH // 110 // ete ghapratyayAntA nipAtyante / maGardhenUghalopazca / maghA nakSatram / hanterhasya ghazca, ghaGghaH-ghasmaraH, ghaGghA kaangkssaa| ameluk ca, aghaM-pApam / dRNAteIr ca, dIrgha-AyataH, uccazca / AdizabdAdanye'pi // 110 // sataraghaH // 111 // sR gatI, ityasmAdaghaH pratyayo bhavati / saraghAmadhumakSikA / / 111 / / ku-pU-samiNabhyazcaT dIrghazca // 112 // kupUbhyAM sampUrvAcca iNazcaT pratyayo bhavati / dIrghazca bhavati, To DyarthaH / kuGa, zabde, kUcaH-hastI, kUcI-pramadA citrabhANDam , udazvit, vikArazca / pUgz pavane, pUcaH, pUcI muniH / iMNak gatau, samIcaH Rtvika, smiicN-mithunyogH| samIcI-pRthvI, udIcI ca, dIrghavacanAd guNo na bhavati / / 112 / / kUca-cUrcAdayaH // 113 // kUrca ityAdayaH zabdAzcaTpratyayAntA nipAtyante / kavateH kirateH karotervA UrAdezazcAntasya / kUrca-zmazru AsanaM, tantuvAyopakaraNaM, yatipavitrakaM ca / kUrcamiva kUrcakaH kUciketi ca bhavati / caratezcorayatervA cUrAdezazca, cUrcaH-balavAn / AdizabdAdanye'pi / / 113 // kalyavi-madi-maNi-ku-kaNi-kuTi kRbhyo'caH // 114 // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-115-123 ebhyo'caH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalacaH-gaNakaH / ava rakSaNAdau, avcH-uccstrH| madec harSe, madacaH mattaH / maNa zabde, maNacaH-zakuniH / kuGa zabde, kavacaM-varma / kaNa zabde, kaNacaH-kaNayaH / kuTat kauTilye, kuTacaH vRkSajAtiH, kRt vikSepe, karacaH-dhAnyAvapanam / / 114 / / krakacAdayaH // 115 // krakaca ityAdayaH zabdA acapratyayAntA nipAtyante / krameH kazca,trakacaH-karapatraH / AdizabdAdanye'pi // 115 / / pizerAcak // 116 // pizat avayave, ityasmAdAcak pratyayo bhavati / pizAcaH-vyantarajAtiH // 116 // mR-trapibhyAmicaH // 117 // AbhyAmicaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, maricam USaNam / traprauSi lajjAyAm , trapicA-kuthA / / 117 // mriyaterIcaNa // 118 // mRt prANatyAge, ityasmAdIcaN pratyayo bhavati / mArocaH-rAvaNamAtulaH // 118 / / laSerucaH kazca // 116 // laSI kAntau / ityasmAducaH pratyayo bhavati / antyasya ca ko bhavati / lakuca:vRkSajAtiH / / 116 / / guDerUcaT // 120 // guDat rakSAyAm , ityasmAdUcaT pratyayo bhavati / gUDUcI-chinnalhA / kuTAditvAda Tittvam / / 120 // siveDiMt // 121 // __ SivUca Uto, ityasyAt ucaT pratyayo Dit bhavati / sUcaH-pizunaH, stibhizcaH / sUcI-saMdhAnakaraNI // 121 // ci-meDoMcaDazcau. // 122 // cimibhyAM pratyekaM Doca DaJca iti pratyayo bhvtH| vacanabhedAnna yathAsaMkhyam / cimT cayane, cocaH vRkSavizeSaH, caJcA-tRNamayaH purussH| DumiMgaTa prakSepaNe, mocA-kadalI, maJcaHparyaGkaH / / 122 // kuTi-kuli-kamyudibhya izvak // 123 // Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-124-131 / svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 359 ebhya iJcak pratyayo bhavati / kuTeH, kuTiJca:-kSudrakarkaTaH / kule:, kuliJca:rAziH / kale:, kaliJcaH-upazAkhAvayavaH / uda AghAte sautraH, udiJca koNaH yena tUrya vAdyate, parapuSTazca / / 123 / / tudi-madi-padyadi-gu-gami-kacimyacchak // 124 // ebhyazchak pratyayo bhavati / tudIt vyathane, tuccha:-stokaH / madaic harSe, maccha:matsyaH, pramattapuruSazca; mcchaa-strii| padic gatau, pcchH-shilaa| adaMka bhakSaNe, accha:nirmalaH / guGa, zabde, gucchaH stabakaH / gamlu gatau, gacchaH kssudrvRkssH| kaci bandhane, kacchaH kUrmapAdaH, kukSiH nadyavakuTArazca / kacchA janapadaH / bAhulakAt katvAbhAvaH / 124 // pIpUDohra svazca // 125 // AbhyAM chak pratyayo bhavati, hrasvazca bhavati / pIGac pAne, piccham-zakunipattram, piccha:-guNavizeSaH / yadvAn picchila ucyate / pUGa pavane, pucchaM vAladhiH // 12 // guluJcha-pilipiJchaghicchAdayaH // 126 // ete chapratyayAntA nipAtyante / guDela um cAntaH, guluJchaH stvkH| pIleripi nonto hrasvazca, pilipiJcha:-rakSAvizeSaH / edheriTa ca, eghicchH-ngH| AdigrahaNAt piJchAdayo'pi bhavanti / / 126 // viyo jak // 127 // vIMk prajanakAntyasanakhAdaneSu ca, ityasmAt jak pratyayo bhavati / bIjamutpattihetuH // 127 // puvaH puna ca // 128 // pUGa pavane, ityasmAt jak pratyayo bhavati / asya ca pun ityAdezo bhavati / pujaH rAziH // 128 // kuvaH kukunau ca // 126 // kuGa zabde, ityasmAt jak pratyayo bhavati / asya ca kuS kun ityAdezau bhavataH / kubjaH-vakrAnatAGgaH, gucchazca / kuJjaH-hanuH, parvataikadezazca / nikuJjaH-gahanam // 126 // kuTerajaH // 130 // kuTat kauTilye, ityasmAdajaH pratyayo bhavati / kuttjH-vRkssvishessH| kuTAditvAt Tittvam , kuTajI / / 130 // bhiSebhiSabhiSNau ca vA // 131 // Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra - 132-141 bhiSerajaH pratyayo bhavati, bhiSabhiSNa ityAdezau cAsya vA bhavataH / bhiSiH sautraH, bhiSajaH / AdezabalAnna guNaH / bhiSNaja:- vaidyaH, bheSajam - auSadham / / 131 // 360 ] murvermu r ca // 132 // murve bandhane ityasmAdajaH pratyayo bhavati / asya ca mur ityAdezo bhavati / muraja:mRdaGgaH / / 132 / balavantazca vA // 133 // bala prANanaghAnyAvarodhayoH, ityasmAt ajaH pratyayo bhavati, vakArazcAnto vA bhavati / balvajaH muJjavizeSaH / balajA - sabuso dhAnyapuJjaH / / 133 / uTajAdayaH // 134 // uTajAdayaH zabdA ajapratyayAntA nipAtyante, vaTervasyotvaM ca / uTajaM munikuTIraH / AdizabdAt bhUrja bharujAdayo bhavanti / / 134 / kulerijak / / 135 / / kula bandhu saMstyAnayoH, ityasmAt ijak pratyayo bhavati / kulijaM-mAnam // 135 / / kRgo'JjaH // 136 // karoteraJjaH pratyayo bhavati / karaJjaH - vRkSajAtiH / / 136 / / jhamerjhaH // 137 // jhamU adane, ityasmAt jhaH pratyayo bhavati / jhaJjA - sazIkaro meghavAtaH // 137 // luSeSTaH // 138 // . luSa steye, ityasmATTaH pratyayo bhavati / loSTomRtpiNDaH // 138 // nami-tani-jani vani-sano luk ca // 136 // ebhyaSTaH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / jamaM prahvatve, naTaH - bharataputraH / tanUyI vistAre, taTaMkUlam / janaici prAdurbhAve, jaTA - grathitakezasaMghAtaH / vana SaNa saMbhaktI, vaTa: - nyapodhaH / saTA - agrathitaH kezasaMghAtaH / / 139 / / jani paNi kijubhyo dIrghava // 140 // ebhyaSTaH pratyayo bhavati, dIrghazcaiSAM guNApavAdo bhavati / janaici prAdurbhAve, paNi vyavahAra stutyoH, jANTa:, pANTa:- vRkSavizeSAvetau / kijU sautrau, kITaH- kSudrajantuH / jUTaH mauliH / / 140 / / ghaTA ghATA ghaNTAdayaH // 141 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--142-147 ] svapajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 361 ete TapratyayAntA nipAtyante / hanterghaghAghanazca ghaTA vRndam / ghATA svAGgam / ghaNTA vAdyavizeSaH / AdigrahaNAt chaTAdayo bhavanti / / 141 / / divyavizru ku kavi zakikaGki kRSi capi cami-kamyedhi-i tR-kR-sR-bhR-trR-bhyo-'TaH // 142 // ebhyo'TaH pratyayo bhavati / divac krIDAdI, devaTa: devakula vizeSaH, zilpI ca / ava rakSaNAdau, avaTa:-prapAtaH kUpazca / zruM zravaNe, zravaTaH chattram kuMk zabde, kavaTa:ucchiSTam / karba gatau karbaTakSudrapattanam / zaklRT zaktau zakaTam anaH / kakuGa gatau, kaGkaTaH-sannAhaH / kaGkaTaM sImA / kRpauGa sAmarthe karpaTa - vAsaH / capa sAntvane, capaTa:- rasaH / camU adane, camaTaHghasmaraH / kamUGa kAntau kamaTa:- vAmanaH / edhi vRddhau, eghaTaH valmIkaH / karki-markI-sautrau / karkaTa :- kapilaH, kulIrazca, karkaTI-trapuso / markaTaH kapiH, kSudrajantuzca / kakkha hasane, kakkhaTaH karkazaH / tU plavanataraNayoH taraTaH pInaH / DukRMg karaNe, karaTaH kAkaH, karikapolazca / sR gatau, saraTa : kRkalAsaH / TuDubhRgk poSaNe ca bharaTaH plavavizeSaH bhRtyaH, kulAlazca / vRgT varaNe, varaTaH kSudradhAnyam, prahArazca / / 142 // E kuli-vilibhyAM kit // 143 // AbhyAM kidaTaH pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulaTA- bandhakI / vilat viraNe, vilAnadI / / 143 // kapaTa - kIkaTAdayaH // 144 // kapaTAdayaH zabdA aTapratyayAntA nipAtyante / kampernalopazca, kapaTaM. mAyA / kakerata Icca, kIkaTa: kRpaNa: / AdigrahaNAt laghaTaparpaTAdayo bhavanti / / 144 // ani-zR-pa-vR lalibhya ATaH / / 145 / / bhya ATaH pratyayo bhavati / anak prANane, anATa:- zizuH / zRz hiMsAyAm, zarATaH zakuntaH / pRz pAlanapUraNayoH, parATa AyuktakaH / vRGaz saMbhaktau varATaH sevakaH / laliN IpsAyAm, lalATam, alikam / / 145 // 1 sR sRpeH kit // 146 // AbhyAM kidATaH pratyayo bhavati / sR gatau, srATaH puraHsaraH / sRplU N gato, sRpATaH alpaH, kumudAdipattraM ca / sRpATI - upAnat, kupyam alpapustakazca / / 146 // kiro lazva vA // 147 // kirate: kidATaH pratyayo bhavati lazcAnto vA bhavati / kilATo-bhakSyavizeSaH kirATo vaNik, mlecchazca / / 147 / / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam kapATa virATa zRGgATaprapunATAdayaH // 148 // ete ATapratyayAntA nipAtyante / kampernalopazca, kapATa: arari: japAdInAM po va:' [ 2-3-105 ] iti vatve-kavATaH / vRGa itvaM ca virATaH- rAjA / zrayateH zRGag ca, zRGgATaM jalajavizeSa:, vipaNimArgazca / prapUrvAt puNernazca prapunATa:- eDagajaH / AdizabdAt khalvATAdayo bhavanti / / 148 / / 362 ] [ sUtra - 148-155 cireriTo bh ca // 146 // cireH sautrAdiTaH pratyayo bhavati, bhakArazcAntAdezo bhavati / cibhiTI vAluGkI / / 149 / / TiNTazvar ca vA // 150 // cireSTifdaNTaH pratyayo bhavati, car iti cAsyAdezo vA bhavati / cariNTI ciriNTI ca prathamavayAH strI / / 150 / / tR- kR - kRSi - kampi - kRSibhyaH kITaH // 151 // ebhyaH kiTiH pratyayo bhavati / tRR plavanataraNayoH, tirITaM kUlavRkSaH, mukuTaM veSTanaM ca / kRt vikSepe kirITaM mukuTa, hiraNyaM ca / kRpoGa, sAmarthye, kRpITaM hiraNyaM jalaM ca / kapuGa calane, kampITaM-kampaH, kampraM ca / kRSIMt vilekhane, kRSITaM jalam / / 151 / / khajerarITaH || 152 // khaJju gativaikalye, ityasmAdarITaH pratyayo bhavati / khaJjarITa khaJjanaH / / 152 // ga-ja-da-va-bhRbhya uTa uDazca // 153 // ebhya uTa uDazca pratyayo bhavataH / bhinnavibhaktinirdeza uTasyottaratrAnuvRttyarthaH / aprakRtasyApi uDasya vidhAnamiha lAghavArtham / gRz zabde, garuTa: - garuDazca - garutmAn juSc jarasi, jaruTaH, jaruDazca vanaspatiH / dRz vidAraNe, daruTa: daruDazca biDAlaH / vagz varaNe, varuTaH varuDazca meSaH / bhRS bharjane ca, bharuTa: bharuDazca meSa eva / / 153 / / maGkarmakamukau ca // 154 // kuGa maNDane, isyasmAt uTaH pratyayo bhavati, maka muka ityAdezau cAsya bhavataH / makuTa: mukuTazca kirITa: / / 154 / / kuTa kukkuTotkuruTa-muruTa- puruTAdayaH // 155 // ete uTapratyayAntA nipAtyante / nRteH kazca narkuTa :- bandI / kukeH ko'ntazca, kukkuTa :- kRkavAkaH / utapUrvAt kRgaH, kur ca utkuruTaH kacavArapuJjaH / muripuryorguNAbhAvazca, muruTaH yat veNvAdimUlamRjukatu na zakyate / puruTaH- jalajantuH / AdizabdAt sthapuTAdayo bhavanti / / 155 / / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-156-165 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 363 duro draH kUTazca dur ca // 156 // dupUrvAt dRNAteH kidUTa uThazca pratyayo bhavataH / dur cAsyAdezo bhavati / durdu. rUTa:-durmukhaH, duI ruTa: dezakAlavAdI // 156 / / vndheH|| 157 // bandhaMz bandhane, ityasmAd kita uTaH pratyayo bhavati / vadhUTI-prathamavayAH strI / 157 capereTaH // 158 // cap sAMtvane, ityasmAdeTa: pratyayo bhavati / capeTaH capeTA vA-hastatalAhatiH / 158 gro Nit // 15 // gRt nigaraNe, ityasmAt NideTa: pratyayo bhavati / gAreTa:-RSiH // 159 // kR-zaka zAkheroTaH / / 160 // .. ebhya oTaH pratyayo bhavati / hukRg karaNe, karoTaH bhRtyaH, ziraH, kapAlaM ca, karoTaM-bhAjanavizeSaH / zaklRT zaktI, zakoTa:-bAhuH / zAkha zlAkha vyAptI, zAkhoTa: vRkSavizeSaH // 160 // kapoTa-vakoTAmoTa-karkoTAdayaH // 161 // ___ete oTapratyayAntA nipAtyante / kavRddha varNe, pazca, kapoTa:-varNaH, kitavazca / vace kazca, vakoTa: vakaH / aznAteH sazca parAdiH, akSoTa:-phalavRkSaH / kRgaH-ko'ntazca, krkottH-naagH| AdizabdAdanye'pi bhavanti // 161 // vani-kaNi-kAzyuSibhyaSThaH // 162 // ebhyaSThapratyayo bhavati / vana bhaktI, vaNThaH aniviSTaH / kaNa zabde, knntthH-kndhraa| kAzRGa dIptau, kASThaM-dAru, kASThA-dik avasthA ca / uSU dAhe, oSThaH-dantacchadaH / 162 pI-vizi-kuNi-pRSibhyaH kit // 163 // ebhyaH kit ThaH pratyayo bhavati / pIGa ca pAne, pITham-Asanam / vizaMt pravezane, viSThA-purISam / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNThaH-atIkSNaH pRSU secane pRSThaH-aGa kuzaH, zarIraikadezazca / / 163 // kuServA // 164 // kuSaz niSkarSe, ityasmAt ThaH pratyayo bhavati sa ca vA kit bhavati / kuNThaMvyAdhiH gandhadravyaM ca, koSThaH-kuzUlaH, udaraM ca // 164 // zamelukaca vA // 165 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-166-170 zamUc upazame, ityasmAt ThaH pratyayo bhavati, luk cAntasya vA bhavati / zaThaH dhUrtaH zaNThaH sa eva, napuMsakaM ca / / 165 / / paSThedhiThAdayaH // 166 // SaSThAdayaH zabdASThapratyatyAntA nipAtyante / puSaH kit ThaH paSAdezazca / paSThaHprasthaH, parvatazca / edhateriTa ca, edhiThaM vanam , edhiThaH-girisaridrahaH / AdizabdAdanye'pi / / 166 / / mR-ja-za-kamyami-rami-rapibhyo'ThaH // 167 // - ebhyo'ThaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, maraTha.dadhyatidravIbhUtam, kRmijAtiH, kaNThaH, prANazca / juSca jarasi, jaraThaH-kaThoraH / zRz hiMsAyAm , zaraTaH-AyudhaM, pApaM, krIDanazIlazca / kamUGa kAntau kamaTha:-bhikSAbhAjanam, kUrmAsthi, kacchapaH. . mayUraH, vAmanazca / ama gatI, amaThaH-prakarSagaMtiH / rami krIDAyAm, ramaTha:-dezaH, kRmijAtiH, krIDanazIla: mlecchaH, devazca, vilAtAnAm / rapa vyakte vacane rapaThaH-vidvAn, maNDUkazca // 167 // paJcamAt DaH // 168 // .. paJcamAntAt dhAtorDa: pratyayo bhavati / Sana bhaktI, SaNDa:- vanaM, vRSabhazca / bAhalakAt satvAbhAvaH / bhaNa zabde, bhaNDa:-prahasanakaraH, bandI ca / caNa zabde, caNDa:- . kruurH| paNi vyavahArastutyoH paNDaH-zaNDaH / gaNaNa saMkhyAne, gaNDa:-pauruSayuktaH puruSaH / maNa zabde, maNDa:-razmiH , agram , annavikArazca / vana bhakto, vaNDaH- alpazephaH, nizcamAMgaziznazca / zamU damUc upazame, zaNDa:-utsRSTaH, pazuH RSizca / daNDa:-vanaspatipratAnaH, rAjazAsanaM, nAlaM, praharaNaM ca rami krIDAyAm , raNDa:-puruSaH, raNDA -strI, raNDamantaHkaraNam / trayamapi svasambandhizUnyamevamucyate / tamestanevA, taNDaH RSiH / vitaNDAtRtIyakathA / mameH, gnndd:-kpolH| bhAmi krodhe, bhANDam-upaskaraH / / 168 / / kaNyaNi-khanibhyo NidvA // 166 // . ebhyo DaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kaNa aNa zabde, kANDaH zaraH, phalasaMdhAtaH, parva ca kaNDaM-bhUSaNaM, parva ca / ANDa:-muSkaH, aNDaH-sa eva, yonivizeSazca khang avadAraNe, khANDa:-kAlAzrayo guDaH / khaNDa:-ikSuvikAro'nyaH / khaNDaM-zakalam / 166 / ku-gu-hu-nI-kuNi-tuNi-puNi-muNi-zunyAdibhyaH kit // 170 // ebhyaH kit DaH pratyayo bhavati / kuGa zabde, kuDa:-ghaTaH, halaM ca / guGa : zabde, guDa:gola: ikSavikArazca ,guDA-sannAhaH / haMka dAnAdAnayoH, haDa:-murkha: meSazca / NIMga prApaNe. niiddN-kulaayH| kuNat zabdopakaraNayoH, kuNDaM-bhAjanam , jalAdhAravizeSazca / kuNDa:bhartari jIvati jAreNa jAtaH apaTvIndriyazca / tuNat kauTilye, tuNDam-mukham / puNat zubhe, Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 171-176 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 365 puNDaH bhinnvrnnH| muNat pratijJAne, muNDa:-parivApitakezaH / zunat gatau, zuNDA-surA, hastihastazca / AdigrahaNAdanyebhyo'pi bhavati / / 170 // R-sR-ta-vyA-lihyavi-cami-vami yami-curi-kuheraDaH / / 171 // ebhyo aDaH pratyayo bhavati / Rk gatau, araDa:-taruH / sRgatI, saraDa:-bhujaparisarpaH, taruzca / tu plavanataraNayoH, taraDa:-vRkSajAtiH / vyag saMvaraNe, vyADaH-duHzIlaH, hiMsraH, pazuH, bhujagazca / lihIMka AsvAdane, lehaDa:-zvA, cauryagrAsI ca / ava rakSaNAdau, avaDa:-kSetravizeSaH / camU adane, camaDaH pazujAtiH / Tuvam ugiraNe, vamaDa:-lUtAjAtiH / yamU uparame, yamaDa:-vanaspatiH, yugalaM ca / curaNa steye coraDa:-coraH / kuhaNi vismApane, kuhaDaH-unmattakaH // 171 / / vihaDa-kahoDa-kuraDa-keraDa-kroDADayaH // 172 / / ete'DapratyayAntA nipAtyante / vipUrvAt hanterano luka ca, vihaDa: zakuniH mUDhacittazca / karhaH pratyayo'kArasya ca okAraH, kahoDaH RSiH / kareguNAbhAvazca, kuraDa:mArjAraH / kirateH ker ca, keraDa:-rAjye rAjA / kRgaH kit pratyayokArasya ca okAraH / koDa:-kiriH, aGkazca / AdigraNAt lahoDAdayo bhavanti / / 172 / / .. .. ja-kR-tR-za-sa-bhR-vRbhyo'NDaH // 173 // ebhyo'NDa: pratyayo bhavati / jaSc jarasi, jaraNDaH-atItavayaskaH / kRt . vikSepe, karaNDa -samudgaH, samudraH, kRmijAtizca / tR plavanataraNayoH, taraNDa:-plavaH, vAyuzca / zaza / hiMsAyAm , zaraNDaH-hiMsraH, AyudhaM ca / sRgato, saraMNDa:-kRmijAtiH, iSIkA, vAyuH, bhUtasaMghAtaH, tRNasamavAyazca / TuDuiMgka poSaNe ca, bharaNDa:-bhaNDajAti:, pakSI ca / vRgT varaNe, varaNDaH-kuDyam , tRNakASThAdibhArazca / / 173 / / pUgo gAdiH // 174 // pUgz pavane, ityasmAt gakArAdiH aNDaH pratyayo bhavati / pogaNDa:-vikalAGgaH yuvA ca / / 174 / / vanest ca // 175 // vana bhaktI, ityasmAd aNDa: pratyayo bhavati, takArazcAntAdezo bhavati / vataNDa:RSiH / / 175 / / picaNDeraNDa-kharaNDAdayaH // 176 // ete'NDapratyayAntA nipAtyante / piceraguNatvaM ca / picnnddH-lghulguddH| IrerguNazca eraNDa:-paJcAGa gulaH / khATa bhakSaNe, antyasvarAderarAdezazca, kharaNDaH-sarvat kam / Adi. grahaNAt kUSmANDazayaNDazayANDAdayo'pi bhavanti / / 176 / / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-177-184 lageruDaH // 177 // lage saGage ityasmAt uDaH pratyayo bhavati / laguDaH yaSTiH / gR-ja-dR-va-bhUbhyastu uDo vihita eva / / 177 / / kuzeruNDak // 178 // kuzac zleSe, ityasmAt uNDak pratyayo bhavati kuzuNDa:-vapuSmAn / / 178 // zami-paNibhyAM ddhH|| 176 // AbhyAM DhaH pratyayo bhavati / zamUc upazame, zaNDha:-napuMsakam / Sana bhaktau, SaNDa:sa eva / bAhulakAt satvAbhAvaH // 176 / / kuNeH kit // 18 // kuNat zabdopakaraNayoH, ityasmAt kit DhaH pratyayo bhavati / kuNDa:-dhUrtaH / bAhulakAnna diirghH||180 // naJaH saheH SA ca / / 181 // natrapUrvAt Sahi marSaNe, ityasmAt DhaH pratyayo SA cAsyAdezo bhavati / aSADhA. nakSatram / / 181 // iNurvi-zA-veNi-pa-kRca-ta-ja-ha-sRpi-paNibhyo NaH // 182 // ebhyo NaH pratyayo bhavati / iMNak gatau, eNa:-kuraGgaH / urvaM hiMsAyAm , urNAmeSAdiloma, bhruvorantarAvartazca / zoMca takSaNe, zANa:-parimANam , zastratejanaM ca / veNaga gatijJAnacintAnizAmanavAditragrahaNeSu, veNNA kRSNaveNNA ca nAma nadI / pRza pAlanapUraNayoH, parNa-pattraM, zirazca / kRt vikSepe, karNaH-zravaNaM. kaunteyazca / vRgz varaNe, varNa:zuklAdiH, brAhmaNAdiH, akArAdiH, yazaH, stutiH, prakArazca / tu plavanataraNayoH, tarNa:vatsaH / juSc jarasi, jarNaH-candramAH, vRkSaH, karkaH, kSayadharmA, zakunizca / dRGatu Adare, darNaH-parNam / sRplu gatau, srnn:-sriisRpjaatiH| paNi vyavahArastutyoH, paNNam-vyavahAraH // 182 // ghR-vI-hA-zuSyuSi-vRSi-kRSyartibhyaH kit // 183 // ebhyaH kit NaH pratyayo bhavati / ghusecane, ghRNAkRpA / vIMka prajananAdiSu, voNAvallakI / hvoMga spardhAzabdayoH, huunn:-mlecchjaatiH| zuSaMca zoSaNe, zuSNaH-nidAghaH / upa dAhe, uSNaH-sparzavizeSaH / vitRSac pipAsAyAm , tRssnnaa-pipaasaa| kRSIt vilakhane, kRSNaH-varNaH, viSNuH, mRgazca / Rk gatI, RNaM-vRddhidhanam , jalaM, durgabhUmizca // 183 // drorvA // 184 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-185-189 ] . svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / - gato, ityasmAt NaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / druNA-jyA, droNa:caturADhakaM, pANDavAcAryazca / droNI nauH, gaurAditvAt GIH / / 184 // sthA-kSu-torUca / / 185 // ___ebhyo NaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthUNA tantudhAriNI, gRhadhAriNI, zarIradhAriNI, lohapratimA, vyAdhivizeSazca / TukSuka zabde, rNam-aparAdhaH / tuMk vRttyAdiSu, tUNaH-iSudhiH / / 185 // bhrUNa tRNa-guNa-kArNa-tIkSNa-zlakSNAbhIkSaNAdayaH // 186 // ete NapratyayAntA nipAtyante / bhRgo 5 ca bhrUNa:-nihInaH, arbhakaH, straiNagarbhazca / taratehrasvazca, tRNaM-zaSpAdi / gAyatergameguNAtervA gubhAvazca, guNaH-upakAraH, AzritaH, apradhAnaM, jyA c| kRgo vaddhiH ko'ntazca, kaarnnH-shilpii| tijerdIrghaH sazca parAdiH tIkSNaM-nizitam / zliSeH so'ntoccetaH zlakSNam-akarkazaM, sUkSma ca / abhipUrvAdiSeH kicca sontaH abhIkSNam-ajasram / AdigrahaNAdanye'pi // 186 // ta-ka-za-pa-bhR vR-zruru-ruhi-lakSi-vicakSi-cukki-ghukti--taGgayaGgi-maGki-kaGki cari-samIreraNaH // 187 // ebhyo'NaH pratyayo bhavati / ta plavanataraNayoH, taraNam / kat vikSepe, karaNam / zRz hiMsAyAma , zaraNaM gRham / pRz pAlanapUraNayoH, paraNam / TuDuiMgka poSaNe ca, bharaNam / vRgTa varaNe, varaNaH-vRkSaH, setubandhazca / varaNaM-kanyApratipAdanam / zrRMTa zravaNe, zravaNa:- karNaH, bhikSuzca / ruk zabde, ruMDa reSaNe vA, ravaNaH-karabhaH, agniH, drumaH, vAyuH, bhRGgaH, zakuniH, sUryaH, ghaNTA ca / ruhaM janmani, rohnn:-giriH| lakSIN darzanAGkanayoH, lakSaNaM-vyAkaraNam , zubhAzubhasUcakaM maSItilakAdi aGkanaM ca / cakSik vyaktAyAM vAci, vicakSaNaH-vidvAn / cukkaN vyathane, cukkaNaH-vyAyAmazIlaH / bukka bhASaNe, bukkaNa:-zvA, vAvadUkazca / tagu gatau, taGgaNAH-janapadaH / agu gato, aGgaNam-ajiram / makuGa maNDane, maGkaNa:-RSiH / kakuG gatau, kaGkaNaM-pratisaraH / cara bhakSaNe ca, caraNaH paadH| Irik gatikampanayoH sampUrvaH, smiirnnH-vaatH|| 187 / / ka-ga-pa-kRpi-vRSibhyaH kita // 188 // ebhyaH kid aNaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, kiraNaH-razmiH / gRt nigaraNe, giraNaH-meghaH, AcAryaH, grAmazca / pRz pAlanapUraNayoH, puraNaH-samagrayitA, samudraH parvata. vizeSazca / kRpauGa sAmarthya, kRpaNaH kInAzaH / vRS secane, vRSaNaH-muSkaH // 18 // dhRSi-vaherizvopAntyasya // 18 // ___AbhyAM kid aNaH pratyaya iccopAntyasya bhavati / tribhUSATa prAgalbhye, dhiSaNaHbRhaspatiH, dhiSaNA-buddhiH / vahIM prApaNe, vihaNa:-RSiH, pAThazca / / 186 / / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-190-196 cikknn-dukknn-kRknn-kungknn-trvnnolvnnornnlvnn-vngkssnnaadyH|| 10 // ete kid aNpratyayAntA nipAtyante / cinotezcikka ca, cikkaNaH-picchilaH / kUkikRgoH ko'ntazca, kukkaNa:-zakUniH / kRkaNa: RSiH / kUkeH svarAnno'ntazca, kUkaNAHjanapadaH / pervazca, travaNaH-dezaH / valevasya ut , vo'ntazca, ulvaNaH-sphAraH / arterur ca, uraNaH-meSaH / lIyateH klidyate:-svadyate-lavAdezazca / lavaNaM, guNaH, dravyaM ca / vaJce: saH parAdinalopAbhAvazca, vaGakSaNaH UrumUlasaMdhiH / AdizabdAt jyotiriGgaNaturaNabhuraNAdayo bhavanti / / 160 / / kRSi-viSi-vRSi-dhRSi-mRSi-yuSi-hi-graherANak // 161 // ebhya ANak pratyayo bhavati / kRpauGa sAmarthya kRpaannH-khnggH| viSU secane, viSANaH-zRGgam , karidantazca / vRSU secane, vRssaannH| tribhUSAT prAgalbhye, ghaSANaH-devaH / mRSU sahane ca, mRSANaH / yuSi sevane sautraH, yuSANaH / druhauca jighAMsAyAm , druhANa:-mukharaH / grahIz upAdAne, gRhANaH / vRSANAdayaH svaprakRtyarthavAcinaH sarve'pi kartari kArake jJeyAH / / 191 // ...paSo Nit // 112 // . . paSI bAdhanasparzanayoH ityasmAd ANak pratyayo bhavati, sa ca Nid bhavati / pASANaH-prastaraH / / 162 // kalyANa-paryANAdayaH // 163 // kalyANAdayaH zabdA ANakpratyayAntA nipaatynte| kaleo'ntazca, kalyANa zvovasIyam / paripUrvAt iNo lUk ca / paryANam -azvAdInAM pRSThacchadaH / AdizabdAd drekkANabokkANa-kekkANAdayo'pi bhavanti // 193 / / dru-ha-vRhi-dakSibhya iNaH // 164 // emyaH iNaH pratyayo bhavati / dru gato, draviNaM-dravyam / hRg haraNe, hariNaH:-mRgaH / bRha vRddhau, bahiNa:-mayUraH / dakSi zaiye ca dakSiNaH-kuzalaH, anukUlazca / dakSiNA, dig, brahmadeyaM ca // 194 // R-druheH kit // 165 // AbhyAM kid iNaH pratyayo bhavati / Rz gatI, iriNam-USaram , kuJjaH, vanadurga ca / druhauca jighAMsAyAm , druhiNaH-brahmA, kSudrajantuzca / / 165 // R-kR-va-dhRndAribhya uNaH // 166 / / ebhya uNaH pratyayo bhavati / Rk gatau, aruNaH sUrya ; sArathiH, uSA, varNazca / kRt vikSepe, karuNA-dayA, karuNaH-karuNAviSayaH, karuNaM-dainyam / vRz bharaNe, varuNaH-pracetAH / dhRg dhAraNe, dharuNaH-dhartA, Ayukto, lokazca / dRz vidAraNe, Nau, dAruNaH-ugraH / / 196 / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-197-202] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 366 kSaH kit // 167 // kSa kSaye, ityasmAt kid uNaH pratyayo bhavati / kSuNaH-vyAdhiH, kSAmaH, krodhaH, unmattazca // 167 // bhikSaNI // 198 // bhikSeruNaH pratyayo bhavati, GIzca nipAtyate / bhikSuNI-vratinI // 198 // gA-dAbhyAmeSNA / / 166 // AbhyAM eSNak pratyayo bhavati / - zabde, geSNaH-meSaH, udgAtA, raGgopajIvI ca / geSNaM-sAma, mukhaM ca, raatrigessnnH-rnggopjiivo| sugeSNA-kinnarI / DudAMgk dAne, deSNaHbAhuH, dAnazIlazca / cArudeSNaH-sAtyabhAmeyaH / sudeSNA-virATapatnI // 199 / / damyami-tami-mA vA-pU-dhU-ga-ja hasi vasyasi vitasi masIbhyastaH / / 200 // emyastaH pratyayo bhavati / damUc upazame, dantaH-dazanaH, hastidaMSTrA ca / ama gatI, antaH-avasAnam , dharmaH, samIpaM ca / tamUca kAGkSAyAm , tnt:-khinnH| mAMka mAne, mAtam-antaHpraviSTam / vAMka gatigandhanayoH, vAtaH-vAyuH / pUgaz pavane, pota:-nauH, agniH, bAlazca / dhUgz kampane, dhotaH-dhUmaH, zaThaH, vAtazca / gut nigaraNe, gartaH-zvabhram / jRSc jarasi, jarta-prajananaM, rAjA ca / hase hasane, hasta-karaH, nakSatraM ca / vasUca stambhe, vstH-chaagH| asUca kSepaNe, asta:-giriH / tasUca upakSaye, vitastA nadI / masaic pariNAme, mastaH-mUrdhA / iNaM gatau, etaH-hariNaH, varNaH, vAyuH, pathikazca / / 200 // zI-rI-bhU-da-mU-ghR-pA-dhAg-cityartyaji-pusi musi-si-visi-rami-dhurvi pUrvibhyaH kit // 201 // ebhya: kit taH pratyayo bhavati / zIGaka svapne, zItaM-sparzavizeSaH / rIz gatireSaNayoH, rItaM-suvarNam / bhU sattAyAm , bhUtaH-grahaH, bhUtaM-pRthivyAdi / dUGa c paritApe, dUtaH-vacoharaH / mUGa bandhane, mUtaH dadhyarthaM kSIre takrasekaH, vastrAveSTanabandhanam , AcamanI, AlAnaM, pAzaH, bandhanamAtraM, dhAnyAdipuTazca / ghRsecane, ghRtaMsapiH / pAM pAne, piitN-vrnnvishessH| DudhAMgk dhAraNe ca, 'dhAgaH' [ 4-4.15 ] iti hiH, hitam-upakAri / cita saMjJAne, cittaM mnH| Rk gatau, RtaM-satyam / ajaop vyaktimrakSaNAdiSu, akta:mrakSitaH, vyaktIkRtaH, parimitaH, pretazca / pusac vibhAge, pustaH-lekhyapatrasaMcayaH, lepyAdikarma ca / mUsaca khaNDane, mustAgandhadravyam / vasaca utsarge, vasta:-prahasanama / visaca preraNe, vistaM-suvarNamAnam / rami krIDAyAm , surataM-maithunam / dhurve hiMsAyAm , dhUrta:zaThaH / pUrva pUraNe, pUrtaH-puNyam // 201 // lu-mro vA // 202 // AbhyAM taH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / lUgaz chedane, lUtA-kSudrajantuH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] ___ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-203-207 lotaH-bASpaM, lavanaM, vastaH, kITajAtizca / mRt prANatyAge mRtaH gataprANaH martaH-RSiH, ' prANI, puruSazca / / 202 // su-si-tani-tuserdIrghazca vA // 203 // ebhyaH kit ta: pratyayo bhavati, dIrghazca vA bhavati / DuMgTa abhiSave, sUtaH-sArathiH, sutaH-putraH / kiMgT bandhane, sItA-janakAtmajA, sasyaM, halamArgazca / sitaH-varNaH, bandhazca / tanUyI vistAre, tAta:-pitA, putreSTanAma ca, tataM-vistIrNaM, vAdyavizeSazca / tusa zabde, tUstAni-vastradazAH, tustA-jaTAH, pradIpanaM ca / / 203 / / / puta-pitta-nimittota-zukta-tikta-lipta-sUratamuhUrtAdayaH // 204 // ete kittapratyayAntA nipAtyante / pUDo hrasvazca, putaH-sphik / pIGa sto'ntazca, pittaM-mAyuH / nipUrvAt minotemit ca, nimittaM-hetuH, divyajJAnaM ca / ubheluka ca, utaAzaGkAdyarthamavyayam / zakeH zucervA zukbhAvazca / zuktaM klkjaatiH| tADayatestakatestijervA tika ca, tiktH-rsvishessH| lIyateH po'nto hrasvazca, liptaM-zleSaH, aMzadezazca / supUrvAt rameH sordIrghazca, sUrata:-damito hastI, anyo vA dAntaH / hurchaH muzca dhAtvAdiH, muhUrta:-kAlavizeSaH / AdigrahaNAd ayutaniyutAdayo bhavanti / / 204 / / kRgo yaGaH // 205 // karoteryaGantAt kit taH pratyayo bhavati / cekrIyitaH-pUrvAcAryANAM yaG pratyayasaMjJA // 205 / / ivarNAdilu pi // 206 // karoteryako lupi, ivarNAdistaH pratyayo bhvti| carkaritaM, cakarItaM-yaGa lubantasyAkhye / / 206 // dR-pR-bhU-mR-zI-yaji-khali-vali-parvi-pacyami-nami-tami-dRzi-haryi-kaGki: bhyo'taH // 207 // ebhyo'taH pratyayo bhavati / ddaGat Adare, darataH AdaraH / pRk pAlanapUraNayoH, parata. kaalH| TuDubhRGgaka poSaNe ca, bharata:-AdicakravartI, himavatsamudramadhyakSetraM ca / mRt prANatyAge, marataH-mRtyuH, agniH, prANI ca / zoGa k svapne, zayataH-nidrAlu, candra, svapnaH, ajagarazca / yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu, yajataH-yajvA, agnizca / khala saMcaye ca, khalataH-zIrNakezazirAH / vali saMvaraNe, vltH-kushuulH| parva pUraNe, parvataH-giriH / DupacISa pAke, pacataH-agniH, AdityaH, pAlaH, indrazca / ama gatau, amataH-mRtyuH, jIvaH AtaGkazca / NamaM prahvatve, namata:-naTaH, devaH, UrNAstaraNaM hrasvazca / tamUc kAGa kSAyAm , tamataH nirvedI, AkAGkSI, dhUmazca / dRza prekSaNe darzataH- draSTA, agnizca / harya klAntau, haryataH-vAyuH, azvaH, kAntaH, razmiH, yajJazca / kakuGa gatau, kaGkataH-kezamArjanam / / 207 / / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-208-215 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 371 pRSi raJji- siki-kA-lA- nRbhyaH kit // 208 // I ebhyaH kid ataH pratyayo bhavati / pRSU secane, pRSataH - hariNaH / raJjIM rAge, rajataM - rUpyam / sikiH sautraH, sikatA vAlukA / kaiM zabde, kataH - gotrakRt / lAMk AdAne, latAvallI / vRgT varaNe, vrataM - zAstravihito niyamaH / / 208 / / kR-nR-kalya li- cili-vilIli lA - nAthibhya AtaMkU // 206 // emya Atak pratyayo bhavati / kRt vikSepe, kirAtaH - zabaraH / vRgT varaNe, vrAta:samUhaH, utsedhajIvisaMghazca / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalAtaH- brahmA / alI bhUSaNAdau, alAtam - ulmukam / cilat vasane, cilAtA :- mlecchAH / vilat varaNe, vilAtaH-zavAcchAdanavastram / ilat gatyAdau, ilAtaH - nagaH / lAMk AdAne, lAta : - mRttikAdAnabhAjanam / nAzRGaupatApaizvaryAzI Su ca / nAthAtaH - AhAraH, prajApatizca / / 20 / / hR-zyA - ruhi - zoNi-palibhya itaH // 210 / / ebhyaH itaH pratyayo bhavati / hRg haraNe, haritaH varNaH / zyaiGa gatau, zyeta:- varNaH, mRga:, matsyaH zyenazca / ruhaM janmani, rohitaH varNaH, matsya:, mRgajAtizca / latve lohitaH varNaH, lohitam asRk / zoNa varNagatyoH, zoNitaM rudhiram / pala gatau, palitaMzvetakezaH / / 210 / / naJa ApeH / / 211 // pUrvAd AlaM vyAptI, ityasmAd itaH pratyayo bhavati / nApitaH kAruvizeSaH / / 211 // kruzi-pizi- pRSi - kRSi - kusyucibhyaH kit // 212 // ebhyaH kid itaH pratyayo bhavati / kruzaM AhvAnarodanayoH kruzitaM pApam / vizat avayave, pizitaMmAMsam / pRSU secane, pRSitaM vAribinduH / kuSz niSkarSe, kuSitaM pApam / kuzac zleSe, kuzitaH RSiH, kuzitam - RNaM, zliSTaM ca / ucac samavAye, ucitaM-svabhAvaH yogyaM cirAnuyAtaM zreSThaM ca / / 212 / / hagaI // 213 // hRg haraNe, ityasmAd ItaN pratyayo bhavati / hArIta: - pakSI, RSizca / / 213 // ado bhuvo DutaH // 214 // apUrvAt bhuvo DutaH pratyayo bhavati / ad vismitaM bhavati tena tasmin vA manaH adbhutam - Azcaryam / / 214 / / kuli - mayibhyAmUtak // 215 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-216-221 AbhyAM Utak pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulUtA-janapadaH mayi gato, mayUtA-vasatiH / / 215 / / jIvemazca // 216 // jIva prANaghAraNe, ityasmAd Utak pratyayo bhavati, mazcAntAdezazca / jImUta:-medhaH, , girizca // 216 // kaberotaH p ca // 217 // kabRGa varNe, ityasmAd otaH pratyayo bhavati, pazcAntAdezo bhavati / kapotaHpakSI, varNazca / / 217 // AsphAyerDit // 218 // AGapUrvAt sphAyaiGa vRddhau, ityasmAt Did otaH pratyayo bhavati / AsphotAnAma auSadhiH // 218 // ja-vizibhyAmantaH // 216 // AbhyAM antaH pratyayo bhavati / jRSc jarasi, jarantaH-bhUtagrAmaH, vRddhaH, mahiSazca / viMzat pravezane, vezantaH-palvalam / vallabhaH-aprAptApavargaH, AkAzaM ca // 219 / / ruhi-nandi-jIvi-prANibhyaSTidAziSi // 220 // ... ebhya AziSi TidantaH pratyayo bhavati / ruhaM janmani, rohatAt rohanta:-vRkSaH, rohantI-auSadhiH / Tunadu samRddhau, nandatAt nandantaH-sakhA, Anandazca, nandantI sakhI / jIva prANadhAraNe, jIvatAt jIvantaH AyuSmAn , jIvantI shaakH| anaka prANane, prANyAt prANantaH-vAyuH, rasAyanaM ca, prANantI strI / / 220 / / tu-ji--bhU--vadi-vahi-trasi--bhAsyadi-sAdhi-madi-gaDi-gaNDi--maNDi--nandi revibhyaH // 221 // ebhyaSTidantaH pratyayo bhavati / AziSItyeke / ta plavanataraNayoH, taranta:AdityaH, bhekazca, tarantI strii| ji abhibhave / jayanta:-rathareNuH, dhvajaH indraputraH, jambUdvIpapazcimadvAram , pazcimAnuttaravimAnaM ca, jayantI-udayanapitRSvasA / bhU sattAyAm, bhavantaH-kAlaH, bhavantI / vada vyaktAyAM vAci, vadantaH, vdntii| vahIM prApaNe, vahanta:rathaH, anaDvAn rathareNu, vAyuzca, vhntii| vasaM nivAse, vasantaH-RtuH / bhAsi dIptau, bhAsanta:-sUryaH, bhAsantI, Nyanto'pi, bhaasyntH-suuryH| adaMka bhakSaNe, adantaH, adntii| sAdhaMTa saMsiddhau, sAdhantaH-bhikSuH, Nyanto'pi, sAdhayantaH-bhikSuH, sAdhayantI / madaic harSe, Nau, madayantaH, mdyntii-pusspgulmjaatiH| gaDa secane, gaDantaH-jaladaH, Nyanto'pi, gaDayantaH, gaDayantI / gaDu vadanaikadeze, NyantaH, gaNDayantaH-meSaH / maDu bhUSAyAm , NyantaH, maNDayantaH Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-222-228 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 373 prasAdhakaH, alaMkAraH-Adarzazca / Tunadu samRddhau, NyantaH, nandayantaH-sukhakRt , rAjA, hiraNyaM, sukhaM ca, nandayantI / revRGa pathi gatau, revantaH-sUryaputraH / anuktArthA dhAtvarthakaJarthAH / 221 // sImanta-hemanta-bhadanta-duSyantAdayaH // 222 // ete'ntapratyayAntA nipAtyante / sinoteH sIm ca, sImantaH-kezamArgaH, grAmakSetrAntazca / hantehinotervA hem ca, hemanta RtuH / bhadanternaluk ca, bhadantaH-nirgrantheSu zAkyeSu ca pUjyaH / duSeo'ntazca / duSyantaH-rAjA / AdigrahaNAdanye'pi / / 222 / / zakeruntaH // 223 / / zaklRT zaktI, ityasmAd untaH pratyayo bhavati / zakuntaH-pakSI // 223 // kaSerDit / / 224 // kaSa hiMsAyAm ityetasmAd DiduntaH pratyayo bhavati / kuntaH-Ayudham / / 224 / / kami-a-gArtibhyasthaH // 225 // ebhyasthaH pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kanthA-prAvaraNam, nagaraM ca / pruGa gatau, protha:-priyo, yuvA, sUkaramukhaM, ghoNA ca / gaiM zabde, gAthAzlokaH, AryA vaa| Rk gatau, arthaH-jIvAjIvAdipadArthaH, prayojanam , abhidheyaM, dhanaM, yAtrA, nivRttizca / / 225 / / avAd go'ca // 226 // avapUrvAdgAyateH thaH pratyayo bhavati, accAntAdezo vA bhavati / avagathaH, avagAtha:-akSasaMghaH, prAtaHsavanaM, rathayAnaM, sAma, panthAzca / / 226 // nI-nU-rami-ta-tudi-vaci-rici-sici-zvi-hani-pA-gopA-bodgAbhyaH kit / 227 / ebhyaH kit thaH pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, nIthaM jalam , sumItho nAma rAjA, nItimAn , dharmazolaH brAhmaNazca / et stavane, nUthaM tIrtham / rami krIDAyAm , rthHsyndnH| tR plavanataraNayoH, tIrtha-jalAzayAvagAhanamArgaH, puNyakSetram , AcAryazca / tudIt vyathane, tutthaM-cakSuSyaH, dhaatuvishessH| vacaM bhASaNe, uktha-zAstraM, sAmavedazca, ukthAni-sAmAni / rica pI virecane, rikthaM-dhanam / SicIt kSaraNe, sikthaMmadanaM, pulAkazca / Tvozvi gativRddhayoH, zUthaH-yajJapradezaH / hanaMka hiMsAgatyoH, hathaH-panthAH, kAlazca / pAM pAne, pIthaM bAlaghatapAnama, ambhaH, navanItaM ca, pItha:-makaraH ravizca / gopUrvAta, gopIthaH tIrthavizeSaH, gonipAnaM, jaladroNI, kAlavizeSazca / - zabde, avagItham yajJakarmaNi prAtaHzaMsanam , udgIthaH zunAmUrdhvamukhAnAM virAvaH, sAmagAnam , prathamoccAraNaM ca / / 227 // nyuyAM zIH // 228 // ni-udpUrvAt zIGaka svapne, ityasmAt kit thaH pratyayo bhavati / nizItha:ardharAtraH, rAtriH, pradoSazca / ucchIthaH-svapna, TiTTibhazca // 228 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-229-235 avabhR-niR-samiNabhyaH / / 226 / / avapUrvAd bibharteH, nispUrvAdataH, sampat ietezca kit thaH pratyayo bhavati / avabhRtha:-yajJAvasAnaM, yajJasnAnaM ca, niRtha:-nikAyaH, niRthaM-snAnam / samithaH-saMgamaH, godhUmapiSTaM ca, samithaM-samUhaH / / 229 // satarNit // 230 // sR gatI, ityasmAd Nit thaHpratyayo bhavati / sArthaH samUhaH // 230 // patha-yUtha-gUtha-kutha-titha-nitha-sUrathAdayaH // 231 // ete thapratyayAntA nipAtyante / palateo luk ca, pathaH panthAH / yauteguvatezca dIrghazca yUtha:-samUhaH, gUtham -amedhyaM viSThA ca / kirateH karotervA kuzca, kutha:-kuthA vAAstaraNam / tanotestiSThatervA tizca tithaH-kAla: / timyate, titha:-prAvRTkAla: / nayatehrasvazca, nithaH-pUrvakSatriyaH kAlazca / supUrvAt rameH sordIrghazca kit ca / sUratha:-dAntaH / AdigrahaNAda nipUrvAda rauterdIrghatvaM ca niruthaH-dika , nirUthaM-puNyakramaniyatam / evaM saMgIthapragAthAdayo'pi / / 231 // bhR-zI-zapi-zami-gami-rami-vandi-vazci-jIvi-prANibhyo'thaH // 232 // ebhyo'tha: pratyayo bhavati / TuDuiMgk ca, bharathaH-kaikayIsutaH, agniH, lokapAlazca / zoGa ka svapne, zayatha:-ajagaraH, pradoSaH, matsyaH, varAhazca / zapI Akroze, zapathaH-pratyayakaraNam, Akrozazca / zamUca upazame, zamatha:-samAdhiH, AzramapadaM ca / gamlu gatau, gamathaHpanthAH, pathikazca / rami krIDAyAm , ramathaH-praharSaH / vaduG stutyabhivAdanayoH, vandatha:stotA, stutyazca / vaJcU gato, vaMcathaH-adhvA, kokilaH kAkaH, dambhazca / jIva prANadhAraNe, jIvatha:-arthavAn , jalam , anna, vAyuH, mayUraH, kUrmaH, dhArmikazca / anaka prANane, prANathaH-balavAn, IzvaraH, prajApatizca / / 232 // upasargAdvasaH // 233 // upasargAt parasmAt vasaM nivAse, ityasmAdathaH pratyayo bhavati / AvasathaH-gRham , upavasathaH-upavAsaH, saMvasathaH-saMvAsaH, suvasathaH-suvAsaH, nivasatha:-nivAsaH // 233 // vidi-bhidi-rudi-drahibhyaH kit // 234 // ebhyaH kidathaH pratyayo bhavati / vidaMka jJAne, vidatha:-jJAnI, yajJaH adhvayuH, saMgrAmazca / bhidRpI vidAraNe, bhidathaH-zaraH / rudRk azruvimocane, rudathaH bAlaH, asattvaH, zvA ca / druhIca jighAMsAyAm , druhathaH-zatruH / / 234 // . rorvA // 235 // ruk zabde, ityasmAdathaH pratyayo bhavati, saca kidvA bhavati / rukthaH- zakuniH, zizuzca / ravathaH-AkrandaH, zabdakArazca / / 235 / / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-236-244 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 375 ja-vR-bhyAmUthaH / / 236 // AbhyAmUthaH pratyayo bhavati / jRSc jarasi, jarUthaH-zarIram agramAMsam , agniH, saMvatsaraH, mArgaH, kalmaSaM ca / vRgz , varuNe, varUthaH-varmaH, senAGga, balasaMghAtazca / / 236 / / zA-zapi-mani-kanibhyo daH // 237 // ebhyo da: pratyayo bhavati / zoMca takSaNe, zAda:-kardamaH, taruNatRNaM, mRduH, bandhaH, suvarNa ca / zapI Akroze, shbd:-shrotrgraahyo'rthH| manic jJAne, mandaH-alasaH, buddhihInazca / kanai dIptyAdiSu kanda:-mUlam / / 237 // Apo'p ca // 238 // AplRT vyAptI, ityasmAt daH pratyayo bhavati / asya cApa ityayamAdezo bhavati / abda-varSam / / 238 / / goH kit // 23 // guMt purISotsarge, ityasmAt kit daH pratyayo bhavati 1 gudam-apanAm // 239 / / vR-tu-ku-subhyo no'ntazca // 24 // ebhyaH kit daH pratyayo bhavati, nakArazcAntAdezo bhavati / vRgT varaNe vRndaMsamUhaH tuMk vRttyAdiSu, tundaM jaTharam / kuGa zabde, kundaH-puSpajAtiH / bhuMgT abhiSave, sundaH-dAnavaH // 240 // kuseridedau // 241 / / kusc zleSe, ityasmAt ida Ida ityeto kitI pratyayo bhavataH / kusidam-RNam ; kusIda-vRddhijIvikA / / 241 / / iGgyavibhyAmudaH // 242 // AbhyAmudaH pratyayo bhavati / igu gatI, iGa guda:-vRkSajAtiH / arba gatau, arbuda:- . parvataH akSivyAdhiH, saMkhyAvizeSazca / nipUrvAt nyarbu dam-saMkhyAvizeSaH / / 242 / / kakerNidvA // 243 / / kaki laulye, ityasmAdudaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kAMkudaM-tAlu, kakudaM skandhaH / / 243 // kumuda-bubudAdayaH // 244 // ete udapratyayAntA nipAtyante / kameH kum ca kumudaM-kairavam / bundeH kid vo'ntazca, bubudaH-jalasphoTaH, bubudaH netrajo vyAdhiH / AdigrahaNAt dUhIka kSaraNe pratyayAderatve, dohadaH-abhilASavizeSaH / evamanye'pi / / 244 / / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra - 245 - 253 kaki-makibhyAmandaH || 245 // AbhyAmandaH pratyayo bhavati / kaki laulye / makiH sautraH / kakandaH makandazca rAjAnI, yakAbhyAM nirvRttA kAkandI, mAkandI ca nagarI / / 245 / / kalya li-puli-kuri-kuNi maNibhya indak // 246 // ebhya indak pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayo:, kalindaH parvataH yato yamunA prabhavati / alI bhUSaNAdau, alindaH praghANaH, bhAjanasthAnaM ca / pula mahattve, pulinda:zabaraH / kurat zabde, kurindaH - dhAnya malaharaNopakaraNam, tejanopakaraNaM ca / kuNat zabdopakaraNayo:, kuNinda:- mlecchaH, zabda upakaraNaM ca / maNa zabde, maNindaH - azvaballavaH / 246 // kuperva ca trA || 247 // kupac krodhe, ityasmAd indak pratyayo bhavati / vazcAntAdezo vA bhavati / kupindaH, kuvindaH - tantuvAyaH / / 247 / / pulibhyAM Nit // 248 // AbhyAM d iindak pratyayo bhavati / pRz pAlanapUraNayo:, pala gatau, pArindaH, palindaH, dvAvapi vRkSagAthako, pArindaH - mukhyaH, pUjyazca / pAlindo - nRpatiH, rakSakaicetyeke / / 248 // yamerundaH / / 246 // yamUM uparame, ityasmAd undaH pratyayo bhavati / yamundaH - kSatriyavizeSaH / / 249 // muDu kunda- kukundau || 250 / / muclU tI mokSaNe, ityasmAt Dit ukundaH kidukundazca pratyayo bhavataH / mukundaH viSNuH, mucukunda:- rAjA, vRkSavizeSazca / / 250 / / skandyamibhyAM dhaH / / 251 / / AbhyAM ghaH pratyayo bhavati / skandu gatizoSaNayoH, skandhaH - bAhumUrdhA, kakundaMvibhAgazca / bAhulakAd dasya luk / ama gatau, andha: - cakSurvikalaH / / 251 / / neH syateradhak || 252 / / nipUrvAt Soc antakarmaNi, ityasmAd adhak pratyayo bhavati / niSadhaH parvataH, niSadhAH janapadaH / / 252 / / maGgernaluk ca // 253 // ma gatI, ityasmAd adhak pratyayo bhavati, nakArasya ca lug bhavati / magadhAH janapadaH / / 253 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 254 - 261 ] svapajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 377 AragervadhaH // 254 // AGa pUrvAt rage zaGkAyAm, ityasmAd vadhaH pratyayo bhavati / AragvadhaHvRkSajAtiH / / 254 // parAt zro- Dit // 255 // parapUrvAt zRz hiMsAyAm, ityasmAt, Dit vadhaH pratyayo bhavati / parazvadha:AyudhajAtiH / / 255 // iSerudhak / / 256 / / iSat icchAyAm ityasmAd udhak pratyayo bhavati / iSudha: - yAJcA / / 256 / / korandhaH // 257 // kuGa zabde, ityasmAd andhaH pratyayo bhavati / kavandhaH - chinnamUrdhA dehaH / / 257 / / dhAnyani- svadisvapi vasyajyati- sivibhyo naH // 258 // ebhyo naH pratyayo bhavati / pyeka vRddhI, pyAnaH samudraH candrazca / DughAMgk dhAraNeca, dhAnA-bhRSTaH yava:, aGkurazca / pani stutau, pannaM- nIcaiH karaNam, sRnnaM, jihvA ca / anak prANane, annaM bhaktam, AcArazca / Svadi AsvAdane, svannaM rucitam / triSvapaMk zaye, svapnaH manovikAraH, nidrA ca / vasaM nivAse, vasnaM- vAsa:, mUlyam meDhram, Agamazca / aja kSepaNe ca, venaH prajApatiH, dhyAnI, rAjA, vAyuH yajJaH, prAjJaH, mUrkhazca / ata sAtatyagamane, atnaH - AtmA, vAyuH, meghaH prajApatizca / SivRc utau, syonaM sukham, tantuvAyasUtrasaMtAna:, samudraH, sUryaH, razmiH, AstaraNa ca / / 258 / / " serNit / / 256 / / sak svapne ityasmAt Nid naH pratyayo bhavati / sAsnA- gokaNThAvalambi carma, nidrA ca / / 256 // raservA / / 260 / / rasazabde ityasmAd na pratyayo bhavati, sa ca Nid vA bhavati / rAsnA dhenuH auSavijAtizca / rasnaM - dravyajAtiH, rasnA-jihvA, rasnaH - turaGga, daNDazca / / 260 / / jINa-zI- dI. budhyavi-mIbhyaH kit // 261 // ebhyaH kid naH pratyayo bhavati / ji abhibhave, jina:- arhan, buddhazca / iMka gatau, ina:- svAmI, saMnipAtaH, IzvaraH, rAjA, sUryazca / zIGak svapne, zInaH pIluH / dIG c kSaye / dInaH, kRpaNaH, khinnazca / budhic jJAne budhnaH - mUlaM, pRSThAntaH, rudrazca / ava rakSaNAda, Unam - aparipUrNam / mIGa c hiMsAyAm, mIna :- matsyaH, rAzizca / / 261 / / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-262-266 servA // 262 // kiMgT bandhane, ityasmAd naH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / sinaH kAyaH, vastraM, bandhazca / senA-camUH / / 262 // sorU ca // 263 // SugT abhiSave, ityasmAnnaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / sUnAghAtasthAnam , duhitA, putraH, prakRtiH, AghATasthAnaM ca / / 263 / / ramest ca // 264 // rami krIDAyAm ityasmAd naH pratyayo bhavati, tazcAntAdezo bhavati / ratnaMvajrAdiH / / 264 // kruzevRddhizca // 265 // kruzaM AhvAnarodanayoH, ityasmAd naH pratyayo bhavatyasya ca vRddhirbhavati / krozna:zvApadaH / / 265 // dya-su-nibhyo mADoDit // 266 // dhusunipUrvAt mAMGa k mAnazabdayoH, ityasmAt Did na: pratyayo bhavati / dyumnaMdraviNam , sumna-sukham nimna-natam // 266 / / ___ zIGa sanvat // 267 // zoGa k svapne ityasmAt , Did naH pratyayo bhavati sa ca sanvadbhavati / ziznazeSaH / / 267 // dina-nagna-phena-cihna-adhna-dhena-stena-cyoknAdayaH // 268 // ete napratyayAntA nipAtyante / divyate killuk ca, dinam-ahaH / apUrvAt vasergo'nto dhAtoluMkca / na vaste, nagnaH-avasanaH / phaNeH, phaleH sphAyervA phebhAvazca, phenH-bubudsNghaatH| cahericcopAntyasya, cihnam-abhijJAnam / bandhebrudhca / bradhanaH-raviH, prajApatiH, brahmA, svargaH, pRSThAntazca / dhayateretvaM ca, dhenA-sarasvatI, mAtA ca, dhenaH samudraH, ItvaM cetyeke, dhInA / styAyeste ca stenaH-cauraH, cyavatervRddhiH ko'ntazca / cyoknam akSasthAnam , anujaH, kSINapuNyazca / cyoknI-kAMsyAdipAtrI / AdizabdAdanye'pi / / 268 / / svasi-rasi--ruci-ji-masji-devi-syandi candi-mandi-maNDi-madi-dahi-vahyA deranaH / / 266 // ebhyaH anaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavanAH janapadaH, yavanaM mizraNam / asc kSepaNe, asanaH-bojakaH, rasaNa AsvAdanasnehanayoH, rasanAjihvA / ruci abhiprotyAM ca, rocanA-gopittam , rocanaH-candraH, vipUrvAt , virocana:-agniH, sUryaH, induH, dAna Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-270-275 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 379 vazca / ji abhibhave, jayanam-UpaTaH / TumasjoMt zuddhau, majjanaM-snAnaM, toyaM ca / devA devane, devana:-akSaH, kitavazca / syandauGa sravaNe, syandanaH-ratha: / cadu-doptyAhlAdanayoH, candanaM gandhadravyam , maduGa stutyAdau, mandanam-stotram / maDu bhUSAyAm , maNDanam alaMkAraH / madaic harSe, madanaH vRkSaH, kAmaH, madhUcchiSTaM ca / dahaM bhasmIkaraNe, dahanaH agniH / vahIM prApaNe, vahanaM-nauH / AdigrahaNAt paceH pacana:-agniH / punAteH, nayanaM pavanaH vAyuH / bibhataH bharaNaM-sAdhanam / nayate: nayanaM-netram / dhuteH, dyotn:-suuryH| raceH, racanAvaicitryam / gRjeH-gRJjanam-abhakSyadravyavizeSaH / praskandanaH, prapatanaH ityAdayo bhavanti // 269 // azo razcAdau / / 270 // azauTi vyAptI, ityasmAd anaH pratyayo bhavati rephazcAdI bhavati / razanA mekhlaa| razimeke prakRtimupAdizanti, sA ca rAziH, razanA, razmiH ityatra prayujyata ityAhuH / / 270 // undernaluk ca // 271 // undaip kledane, ityasmAd anaH pratyayo bhavati, nalopazca bhavati / odana:bhaktam / / 271 // hanetajaghau ca // 272 / / hanaka hiMsAgatyoH, ityasmAd anaH pratyayo bhavati, ghatajaghAvityAdezau cAsya bhvtH| ghatana: raGgopajIvI, pApakarmA, nirlajjazca / jaghanaM zroNiH // 272 / / tudAdi-vRji-raJji-nidhAbhyaH kit / / 273 / / ebhyaH kid anaH pratyayo bhavati / tudIt vyathane, tudanaH / kSipIt preraNe kSipaNaH / surat aizvaryadIptyoH , suraNaH / budhiMca jJAne, budhnH| SivUc utau, sivanaH / eSAM yathAsaMbhavaM kArakamucyate / labuGa avasra sane, lambanaH-zakuniH / vRjaiki varjane, vRjinam-antarikSam , nivAraNaM, maNDanaM ca / raJjI rAge, rajanaM-haridrA / mahArajanaM-kusumbham , rajanaHraGgavizeSaH / DudhAMgk dhAraNe ca / nidhanam-avasAnam / / 273 / / mU-dhU-bhU-bhrasjibhyo vA // 274 // ebhyaH anaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati put preraNe, suvanaH aGa kuraH, AdityaH, prAdurbhAvazca, suvanaM candraprabhA, savana-yajJaH pUrvAlAparAmadhyAhnakAlazca / triSavaNam / dhUt vidhUnane, dhuvanaH dhUmaH, vAyuH, agnizca, dhuvanam-edhaH, dhavanam / bhU sattAyAm , bhuvanaM-jagat , bhavanaM-gRham , bhrasjIt , pAke, bhRjjanam antarIkSam , ambarISaH, pAkazca / bhrajjanaH-pAvakaH / / 274 / / vidn-ggn-ghnaadyH|| 275 // Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-276-281 ete kidanapratyayAntA nipAtyante / bidu avayave nalopazca, bidanaH-gotrakRt / gamege ca, gaganam-AkAzam / gAhauGa viloDane, hrasvazca, gahanaM-durgamam / AdigrahaNAt kAJcanakAnanAdayo bhavanti / / 275 / / saMstu-spRzi-mantherAnaH // 276 / / saMpUt stoH spRzezca san pUrvAbhyAM vA stu-spRzibhyAM manthezca Ana: pratyayo bhavati / STuMgk stutau saMstavAnaH-soma, hotA, mahaSiH, vAgmI ca / spRzaMt sparze, sparzAna:manaH, agnizca / manthaz viloDane, manthAnaH khajakaH / / 276 / / yu-yuji-yudhi budhi-mRzi-dRzIzibhyaH kit // 277 // ebhyaH kid , AnaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yuvAnaH-taruNaH / yuz2upI yoge, yujAna: sArathiH / yudhiMc saMprahAre yudhAnaH-ripuH / budhiMca jJAne, budhAnaH-AcAyaH, paNDito vaa| mazaMta Amazane, mshaanH-vimrshkH| dRza prekSaNe, dRzAnaH lokpaalH| yajAdiprasiddhaka* ete| Izik aizvarye, IzAnaH-IzvaraH / / 277 / / mumucAna-yuyudhAna-zizvidAna-juhurANa-jihiyANAH // 278 / / ete kid AnapratyayAntA nipAtyante / mucedvitvaM ca, mumucAnaH meghaH / evaM yudhiMc saMprahAre, yuyudhAnaH sAhasikaH, rAjA ca kazcit / zvitAGa varNe, asya dazva, zizvidAnaHdurAcAro dvijH| hurchA kauTilye, asyAntaluk ca, juhurANa:-kaThina hRdayaH, kuTilaH, agniH, adhvayu:, anaDvAMzca / hrIMka lajjAyAm , jihiyANaH, nItimAn / sarve evaite mucyAdiprasiddhakriyAkartRvacanA ityeke / anye tu mumukSAdisannantaprakRtInAmetannipAtanaM, tena sannantakriyAkartRvacanA ityAhuH / / 278 // RJji-raJji-mandi-sAhibhyo'sAnaH // 276 // ebhyaH asAnaH pratyayo bhavati / RjuGa bharjane, RjasAna:-mahendraH, meghaH, zmazAnaM ca / raJjI rAge, raJjasAna:-meghaH, dharmazca / maduGa stutyAdiSu, mandasAnaH haMsaH, candraH, sUryaH, jIvaH, svapnaH, agnizca / Sahi marSaNe, sahamAnaH dRDhaH, mayUraH, yajamAnaH, kSamAvAMzca / arha pUjAyAm , arhasAna:-candraH, turaGgamazca / / 276 / / ruhi-yajeH kit // 280 // ___ AbhyAM kid asAnaH pratyayo bhavati / ruhaM janmani, ruhasAnaH-viTapaH / yajI devapUjAsaMgatikaraNadAneSu, ijasAnaH-dharmaH / / 280 / / vRdhervA // 281 // vRdheH asAnaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / vRdhUDa, vRddhau, vRdhasAnaH-garbhaH / vardhasAna:-giriH, mRtyuH, garbhaH, puruSazca / / 281 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam zyA kaThi khali-nalyavi kuNDibhya inaH // 282 // ebhya ina: pratyayo bhavati / zyaiGa gatau zyena:- pakSI, abhicArayajJazca / kaTha kRcchrajIvane, kaThinam amRdu / khala saMcaye ca khalinam azvamukhasaMyamanam / Nala gandhe, nalinaM- padmam / ava rakSaNAdau avinaM jalaM mRgaH, nAzaH agniH, rAjA, adhvaryu:, vidhAnaM, guptizca / kuDuGa dAhe, kuNDinaH RSiH, kuNDinaM - nagaram / / 282 / / sUtra 282 - 266 ] [ 381 vRji- tuhi- puli - puTibhyaH kit // 283 // ebhyaH ki inaH pratyayo bhavati / vRjaiki varjane, vRjinaM pApaM kuTilaM ca / tuhR ardane, tuhinam - himamandhakArazca / pula mahattve, puTat saMzleSaNe, pulinaM, puTinaM ca-nadItIraM, vAlukA saMghAtazca / / 283 / / vipinAjinAdayaH // 284 // vipinAdayaH zabdAH kid inapratyayAntA nipAtyante / DuvapI bIjasaMtAne, TuvepRGa calane ityasya vA iccopAntyasya / vipinaM - gahanam, abjaM, jaladurgaM ca / aja kSepaNe ca, asya vIbhAvAbhAvazca / ajinaM carma / AdigrahaNAdanye'pi / / 284 / / maherNidvA // 285 // maha pUjAyAm, ityasmAd inaH pratyayo bhavati sa ca kidvA bhavati / mAhinaM rAjyaM, balaM ca / mahinaM rAjyaM, zayanaM ca / mahinaH - mAhAtmyavAn / / 285 / / khali-hiMsibhyAmInaH // 286 // AbhyAm InaH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca khalInaM kaviyam / hisup hiMsAyAm, hiMsIna :- zvApadaH / / 286 / / paThet // 287 // paTha vyaktAyAM vAci, ityasmAt Nid InaH pratyayo bhavati / pAThInaH matsyaH // 287 // yamyaji-zakya- jiM-zI-yaji-tubhya unaH // 288 // ebhya una pratyayo savati / yamU uparame, yamunA nadI / aja kSepaNe ca vayunaMvijJAnam, aGga N ca, vayuna:- vidvAn, candraH, yajJazca / zaklRT zaktI, zakunaH - pakSI / arja ajune, arjunaH- kakubhaH, vRkSavizeSaH, pArthaH, zvetavarNaH, zvetAzvaH, kArtavIryazca / arjunIgauH / arjunaM tRNaM, zvetasuvarNaM ca / zIGk svapne, zayana:- ajagaraH / yajIM devapUjAdau, yajunARtudravyam / tRR plavanataraNayoH, taruNaH samarthaH, yuvA, vAyuzca / RphiDAditvAllatve talunaH / / 288 / / laSeH zU ca // 286 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-290-266 laSI kAntau ityasmAd unaH pratyayo bhavati / tAlavyaH zakArazcAntAdezo bhavati / lshunN-kndjaatiH|| 286 / / pizi-mithi-kSudhibhyaH kit // 260 // - ebhyaH kid unaH pratyayo bhavati / pizat avayave, pizunaH khalaH, pizunaM-maitrIbhedakaM vacanam / mithaGa meghAhiMsayoH, mithunaM-strIpusadvandvam , rAzizca / kSudhaMca bubhukSA. yAm , kSudhanaH-kITakaH / / 290 // phalego'ntazca // 261 // phala niSpattI, ityasmAd unaH pratyayo bhavati, gazcAnto bhavati / phalguna:arjunaH / phalgunInakSatram / / 291 // vI-pati-paTibhyastanaH // 262 // ebhyastanaH pratyayo bhavati / vIka prajananAdau, vetanaM bhRtiH / patlu gatau, pattanam / paTa gatau, paTTanam / dvAvapi nagaravizeSau / paTTanaM zakaTaigamyaM, ghoTakainauMbhireva ca / naubhireva tu yad gamyaM, pattanaM tat pracakSate // 292 // pR-pUbhyAM kit // 263 // AbhyAM kit tanaH pratyayo bhavati / pRGat vyAyAme, pRtanA senA / pUgz pavane, puutnaaraaksssii|| 263 / / kRtyazaubhyAM snak // 264 // AbhyAM snakpratyayo bhavati / kRtait chedane, kRtsnaM-sarvam / azauTi vyaaptau| akSNaM-nayanaM, vyAdhiH, rajjuH, tejanam , akhaNDaM ca / / 294 // ataH zasAnaH // 265 // Rk gato, ityasmAttAlavyAdiH zasAnaH pratyayo bhavati / arzasAna.-panthAH, iSuH, agnizca // 295 / / bhA-pA-caNi-cami-viSi-sU-pR-ta-zI-talyalizami-rami-vapibhyaH paH / / 266 // emya paH pratyayo bhavati / bhAMka dIptI, bhApaHAdityaH, jyeSThazca bhrAtA / pAMkarakSaNe pApaM-kalmaSam , pApaH-dhoraH / caNa hiMsAdAnayozca, caNpAnagarI, caNpaH-vRkSaH / camU adane, campA nagarI / viSla kI vyAptI, veSpaH-paramAtmA, svargaH, AkAzazca / nipUt i, niveSpaH-apAM garbhaH, kUpaH, vRkSajAtiH, antarIkSaM ca / sR gatau, sarpaH-ahiH / pRz pAlanapUraNayoH, parpaH-plavaH, zaGkha samudraH, zastraM ca / tR planavataraNayoH, tarpaH-uDupaH Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 297 - 303 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 383 nauzca / zIGak svapne, zepa:- puccham / talam pratiSThAyAm, talpaM zayanIyam, aGga, dArAH, yuddhaM ca / alI bhUSaNAdau, alpaM stokam zamUc upazame, zampA vidyut kAJcI ca / vipUrvAt vizampaH- dAnavaH ramiM krIDAyAm, rampA carmakAropakaraNam / DuvapIM bIjasaMtAne, vappaH pitA // 266 // 1 yu-su-ku-ru-tu-cyu- stvAderUcca // 267 // ebhyaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo bhavati / yuk mizraNe, yUpaH- yajJapazubandhanakASTham / buMgT abhiSave, sUpaH- mudgAdibhinnakRtaH / kuk zabde kUpaH - prahiH / ruk - zabde, rUpaM - zvetAdi, lAvaNyaM svabhAvazca / tuMk vRtyAdau, tUpaH- AyatanavizeSaH / cyuGagato, cyUpa:- AdityaH, vAyu, saMgrAmazca / STuMgk stutI, stUpaH - bodhisattvabhavanam upAyatanaM ca / AdizabdAdanye'pi // 267 // , kR-zu sRbhya - Ur cAntasya // 268 // ebhyaH paH pratyayo bhavati, antasya ca Ur bhavati kRt vikSepe, kUpam - bhrUmadhyam / zRzu hiMsAyAm, zUrpaH dhAnyAdiniSpavanabhANDaM, saMkhyA ca / sR gatau, sUrpa:- bhujaGgamaH, matsyajAtizca / / 298 // zadi - bAdhi- khani-hane SaH ca // 266 // ebhyaH paH pratyayo bhavati, SazcAntAdezo bhavati / zadala zAtane, zaSpaM-bAlatRNam / zaSa hiMsAyAm ityasya vA rUpam / bAghRDa - roMTane, bASpa: - azru, dhUmAbhAsaM ca mukhapAnIyAdau / khanUg avadAraNe, khaSpa:- balAtkAra:, durmeghAH kUpazca / khaSpaM - khalInaM, janapada vizeSaH, aGgArazca / hana hiMsAgatyoH, haSpaH - prAvaraNajAtiH // 299 // pampA - zilpAdayaH // 300 // pampAdayaH zabdA papratyayAntA nipAtyante / pAMka rakSaNe, mo'nto hRsvazca / pampA - puSkariNo / zIlayateH zalateH zetervA zilAdezazca / zilpaM vijJAnam / AdizabdAdanye'pi / / 300 / / kSu-cupa-pUbhyaH kit // 301 // ebhyaH kit paH pratyayo bhavati / TukSuk zabde kSupaH- gucchaH / cupa mandAyAM gatau, cuppaM mandagamanam / pUgz pavane, pUpaH piSTamayaH / / 301 / / niyo vA // 302 // NIMg prApaNe, ityasmAt paH pratyayo bhavati / sa ca kidvA bhavati / nIpaH - vRkSavizeSaH, nepaH- nayaH, purohitaH, vRkSaH, bhRtakazca, nepam udakaM, yAnaM ca / / 302 / / ubhyavelu k ca // 303 // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra - 304-311 AbhyAM kitpaH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / ubhat pUraNe / ava rakSanAdau / upa, apa ca avyaye / / 303 / / dali-li-tali khaji dhvaji - kacibhyo'paH || 304 // ebhyaH apaH pratyayo bhavati / dala vizaraNe, dalapaH - praharaNam, raNamukham, tridalaM, dalavizeSazca, dalapaM vraNamukhatrANam / vali saMvaraNe, valapaH- kaNikA / talaN pratiSThAyAm, talapa:- hastaprahAraH / khaja manthe, khajapaH - manthaH, khajapaM dadhi, ghRtam udakaM ca / dhvaja gatau, dhvajapa :- dhvajaH / kaci bandhane, kacapaH - zAkapaNaH, bandhazca / / 304 / / bhuji-kuti - kRTi - viTi kuNi-kuSyuSibhyaH kit // 305 // ebhyaH kidapaH pratyayo bhavati / bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH, bhujapaH - rAjA, yajamAnapAlanAdagnizca / kutiH sautraH, kutapaH - chAgalomnAM kambalaH AstaraNaM, zrAddhakAlazca / kuTas kauTilye, kuTapa :- prasthacaturbhAga: nIDaM ca zakunInAm / viT zabde, biTapa:- zAkhA / kuNat zabdopakaraNayoH / kuNapaH- mRtakaM kuSitaM, zabdArthasArUpyaM ca / kuSaz niSkarSe, kuSapa:vindhyaH, saMdaMzazca / uSU dAhe, uSapaH - dAhaH, sUryaH, vahnizca / / 305 / zaMseH za iccAtaH // 306 // zaMsU stutau ca ityasmAdapaH pratyayo bhavati tAlavyaH zakAro'ntAdezo'kArasya ca ikAro bhavati / zizapAH - vRkSavizeSaH / / 306 // T viSTapolapa - vAtapAdayaH // 307 // viSTapAdayaH zabdAH kid apapratyayAntA nipAtyante / viSesto'ntazca / viSTapaMjagat sukRtinAM sthAnaM ca / valerul ca / ulapa - parvatatRNam, paGkajaM jalaM ca / ulapaH RSiH / vAtesto'ntazca / vAtapaH RSiH / AdigrahaNAt kharapAdayo'pi bhavanti / / 307 // kalerApaH // 308 // kali zabdasaMkhyAnayo:, ityasmAdApaH pratyayo bhavati / kalApaH kAJcIsamUhaH, zikhaNDazca / / 308 // vizeripak / / 306 || vizaMt pravezane, ityasmAdipak pratyayo bhavati / vizipaH- rAziH / vizipaM-tRNaM, vezma, AsanaM, padma ca / / 306 / / dalerIpo dil ca // 310 // dala vizaraNe, ityasmAdIpaH pratyayo bhavati / dil ca syAdezo bhavati / dilIpa:rAjA / / 310 / uDerupak / / 311 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-312-320 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [385 uD saMghAte, iti sautrAt upakpratyayo bhavati / uDupaH-plavaH / japAditvAd vatve uDuvaH // 311 // azaUpaH pazca // 312 // azauTi vyAptI, ityasmAdUpaH pratyayaH bhavati, pazcAntAdezo bhavati / apUpaH pakvAnnavizeSaH / / 312 // saH SapaH / / 313 // sRgato, ityasmAt SapaH pratyayo bhavati / sarSapaH-rakSodhnadravyam , zAkaM ca / / 313 // rI-zIbhyAM phaH // 314 // AbhyAM phaH pratyayo bhavati / rIGa ca zravaNe, repha:-kutsitaH / zIGaka svapne / zephaH-mer3haH // 314 // kali-galerasyocca // 315 // AbhyAM phaH pratyayo bhavatyasya cokAro bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, gala adane, kulphaH-jaGghA ghrisandhiH / gulphaH-pAdoparigranthiH / / 315 // zapha-kapha ziphA-zophAdayaH // 316 // zaphAdayaH zabdAH phapratyayAntA nipAtyante / zyateH kAyatezca hrasvazca / zaphaHkhuraH, priyaMvadazca / kaphaH-zleSmA / zyateritvamotvaM ca / shiphaa-vRkssjttaa| zopha:-zvayathuH, khurazca / AdizabdAd riphAnaphAsunaphAdayo bhavanti / / 316 // vali-nitanibhyAM vaH // 317 // vali saMvaraNe, nipUrvAcca, tanUyI vistAre ityAbhyAM baH pratyayo bhavati / balbaHvRkSaH / nitambaH-zroNiH, parvataikadezaH, naTazca / / 317 / / zamyamerNidvA // 318 // AbhyAM baH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / zamUc upazame, zamba:-vajraH, karSaNavizeSaH, veNudaNDaH, totram , aritraM ca / zambazAmbI-jAmbavateyau / am gatau, ambAmAtA / AmbaH-apahnavaH // 318 // zalyalerucAtaH // 316 // AbhyAM baH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / pala-phala zala gatI, zulbaMtAmram / alI bhUSaNAdau, ulbaM-rajatam , garbhaveSTanam / zulbaM-bambhruH, tarakSuzca / / 319 / / tumba-stambAdayaH // 320 // tumbAdayaH zabdA bapratyayAntA nipAtyante / tAbhyaterata utvaM ca / tumbam alAbu, Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 321-327 cakrAGga ca / stambheluk ca / stambaH- tRNaM, viTapa, saMghAtaH, aGkurasamudAyaH, stabakaH, puSpApIDazca / AdigrahaNAt kuzAmbAdayo bhavanti // 320 // kR- kaDi - kaTi - vaTerambaH // 321 // ebhyaH ambaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karambaH - dadhyodanaH, dadhisaktavaH, puSpaM ca / kaDat made, kaDambaH - jAtivizeSaH, janapadavizeSazca / kaTe varSAvaraNayoH, kaTamba:pakvAnnavizeSaH, vAditraM ca / kaDamba - kaTambau vRkSau ca / vaTa veSTane, vaTambaH - zailaH, tRNapuJjazca / / 321 // kaderNidvA // 322 // kada vaiklavye, iti sautrAd ambaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / kAdamba:haMsaH / kadambaH-vRkSajAtiH / / 322 / / zila- vilAdeH kit // 323 // zilAdibhyaH kid ambaH pratyayo bhavati / zilat uJche, zilambaH - RSiH, tantuvAyazca / vilat varaNe, vilambaH - veSavizeSaH, raGgAvasarazca / AdigrahaNAdanye'pi // 323 // hiNDi - vile: kimbo naluk ca // 324 // AbhyAM kid imbaH pratyayo bhavati, nasya ca lug bhavati / hiDuDu gatau, vilat varaNe, hiDimbaH - vilimbazca rAkSasau / / 324 / / DI-nI-bandhi-dhi-calibhyo DimbaH // 325 // ebhyaH Did imbaH pratyayo bhavati / DIGa vihAyasA gatau, Dimba :- rAjopadravaH / NIMga prApaNe, nimba:- vRkSavizeSaH / bandhaMz bandhane, bimbaM praticchandaH, dehazca, bimbIvallijAti: / zRghUD zabdakutsAyAm / zimbaH - mRgajAtiH / zimbI-niSpAvavallI ca / cala kampane, cimbA - yavAgUjAtiH / / 325 / / kuTyundi - curi-turi- puri muri kuribhyaH kumbaH // 326 // ebhyaH kid umbaH pratyayo bhavati / kuTat kauTilye, kuTumbaM - dArAdayaH / udaip kledane, udumbaH-samudraH / curaN steye / turaN tvaraNe, sautraH, curumbaH turumbazca - gahanam / purat agragamane, purumba:- AhAraH / murat saMveSTane, murumba:- mRdyamANapASANacUrNam / kurut zabde, kurumba:- aGkuraH / nipUrvAt nikurumba:-rAzi: / / 326 // gR-du-rami- hani-janyatiM- dalibhyo bhaH // 327 // emyo bhaH pratyayo bhavati / gat nigaraNe, garbha:- jaTharasthaH prANI / dRz vidAraNe, darbha: - kuzaH / ramiM krIDAyAm, rambhA apsarAH, kadalI ca / hanaMk hiMsAgatyoH, hambhA - godhe Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-328-336] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam . [387 nunAdaH / janaici prAdurbhAve, jambhaH-dAnavaH, dantazca, jambhA-mukhavidAraNam / Rk gato, arbha:-zizuH / dalaN vidAraNe, dalbhaH-RSiH, valkalaM, vidAraNaM ca // 327 // iNaH kit // 328 // iMNak gatI, ityasmAt kid bhaH pratyayo bhavati / ibhaH-hastI // 328 // ku-za-ga-zali-kali-kaDi-gardi-rasi-rami-vaDi vallerabhaH // 326 // ebhyaH abhaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karabhaH-trivarSa uSTraH / zRz hiMsAyAm , zarabhaH-zvApadavizeSaH / gRt nigaraNe, garabhaH-udarastho jantuH / pala-phala-zala-gato, zalabha:-pataGgaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalabhaH hastI yauvanAbhimukhaH / kaDat-made, kaDabhaH hastipotakaH / garda zabde, grdbhH-khrH| rAsRGa zabde, rAsabhaH sa eva / rami krIDAyAm , rmbhH-prhrssH| vaDa: sautraH, vaDabhIvezmAgrabhUmikA / RphiDAditvAllatve vlbhii| valli saMvaraNe, vallabhaH-svAmI, dayitazca // 329 / / sanerDit // 330 // SaN bhaktau ityasmAt Did abhaH pratyayo bhavati / sabhA-pariSat , zAlA ca / 330 / RSi-vRSi-lusibhyaHkit // 331 // ebhyaH kid abhaH pratyayo bhavati / RSat gato, vRSU secane, RSabhaH vRSabhazca puGgavaH, bhagavAMzcAditIrthakaraH / RSabhaH-vAyuH / lusiH sautraH, lusabha:-hiMsraH, mattahastI, vanaM ca // 331 // si-TikibhyAmibhaH saira-TiTTau ca // 332 // AbhyAm ibhaH pratyayo bhavati / dantyAdiH, sairaH TiTTazcAdezau yathAsaMkhyaM bhavataH / piMgaT bandhane, sairibhaH-mahiSaH / Tiki gatI, TiTTibhaH-pakSI / / 332 / / kakerubhaH // 333 // kaki laulye, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavati / kakubhaH-arjunaH / / 333 / / kukeH ko'ntazca / / 334 // kuki AdAne, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavati, kakArazcAntAdezo bhavati / kukkubhaH-pakSivizeSaH / / 334 // damo duND ca // 335 // damUca upazame, ityasmAd ubhaH pratyayo bhavatyasya ca dantyAdiSTavargatRtIyAnto duNDa ityAdezo bhavati / duNDubha:-niviSAhiH / / 335 // . kR-kalerambhaH / / 336 // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 337-341 AbhyAm ambhaH pratyayo bhavati / DukuMg karaNe, karambhaH - dadhisaktavaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalambhaH - RSiH / / 336 // 388 ] kA - kusibhyAM kumbhaH // 337 // AbhyAM kidu umbhaH pratyayo bhavati / kai zabde, kumbha: - ghaTaH rAzizca / kusac zleSaNe, kusumbha:- mahArajanam / / 337 / / atari-stu-su-hu-sR-ghR-dhR-za-kSi-yakSi-bhA-vA-vyA-dhA-pA-yA - vali - padi-nIbhyo maH // 338 // ebhyo maH pratyayo bhavati / Rk gatau, armaH - akSirogaH, grAmaH, sthalaM ca / Irik gatikampanayo:, ImaM- vraNaH / STuMgk stutI, stomaH - samUhaH, yajJaH, stotraM ca / buM gT - abhiSave, somaH-candraH, vallI ca / huMk dAnAdanayo:, homa:- AhutiH / sR gatau, sarma:- nadaH, kAlazca; sarma - snAnaM sukhaM ca / ghR secane, dharma: grISmaH / dhRGat sthAne, dharma :- uttamakSamAdiH, nyAyazca / zRz hiMsAyAm / zarmaM sukham / kSit nivAsagatyoH, kSemaM kalyANam / yakSiN pUjAyAm, yakSmaH - vyAdhiH / bhAMk dIptau, bhAmaH krodhaH, bhAmA- strI / vAMku gatigandhanayo:, vAmaH - pratikUlaH, savyazca / vyeMg saMvaraNe, vyAmaH - vakSobhujAyatiH / DudhAMgk dhAraNeca, dhAmaM - nilayaH - medhazca / pAM pAne, pAmA - kacchUH / yAMka prApaNe, yAmaH -praharaH / vali saMvaraNe, valmaH-granthiH / padic gatau, padmaM - kamalam / NIMg prApaNe, nema:- ardhaH, samIpazca / / 338 / / 1 grasi-hAgbhyAM grAjihau ca // 336 // AbhyAM maH pratyayo bhavatyanayozca grAjihAvityAdezau yathAsaMkhyaM bhavataH / grAmaHsamUhAdi: / jihmaH - kuTilaH / / 339 / / vili-mili- sidhIndhi-dhU- s-zyA - dhyA-ru - sivi - zuSi- muSISi-- suhiyudhi-dasibhyaH kit // 340 // , ebhyaH kidmaH pratyayo bhavati / vilat varaNe, vilmaM - prakAzaH / bhiliH sautraH, bhilmaM- bhAsvaram / SidhU- gatyAm sidhmaM - tvagrogaH / triindhaipi dIptau idhmam - indhanam / dhUgz kampane, dhUmaH - agniketuH / SUGauc prANiprasave, sUmaH - kAlaH, svayathuH, ravizca / sUmam - antarikSam / zyaiGa gatau, zyAmaH varNaH, zyAmaM nabhaH / zyAmA - rAtriH, auSadhizca / dhyai cintAyAm, dhyAmaH - avyaktavarNaH / ruk zabde, rumAlavaNabhUmiH / SivRc utau syUma:razmiH, dIrghasUtratantuzca / syUmam-jalam / zuSaMca zoSaNe, zuSmaM balaM, jalaM, saMyogazca / muSa steye muSma:- mUSikaH / ISa uJche, ISma: - vasantaH, bANaH, vAtazca / Suhac zaktau suhmAH-janapadaH, suhmaH-rAjA / yudhic saMprahAre, yudhmaH zaratkAlaH, zUraH, zatruH, saMgrAmazca / dasUc upakSaye dasmaH - honaH, vahniryajJazca / / 340 // kSu-hibhyAM vA // 349 // T Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-342-340] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [389 ___ AbhyAM maH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / TukSuk zabde, kSumA-atasI, mokSavastram / hiMT gativRddhayoH, hima-tuSAraH, hemaM-suvarNam / / 341 // aveha svazca vA // 342 // ava rakSaNAdau, ityasmAt kid maH pratyayo bhavati UTo hrasvazca vA bhavati / umAgaurI, atasI, kIrtizca / Umam-Unam , AkAzaM, nagaram / / 342 // serI ca vA // 343 // kiMgT bandhane, ityasmAt kid maH pratyayo bhavati, IkArazcAntAdezo vA bhavati / sImogrAmagocarabhUmiH, kSetramaryAdA, hayazca / simaH eva, sarvArthazca // 343 / / bhiyaH So'ntazca vA // 344 // tribhIk bhaye, ityasmAt kid maH pratyayo bhavati / SakArazcAntAdezo vA bhavati / bibheti asmAditi bhISmaH-bhayAnakaH / bhIma:-sa eva // 344 / / tiji-yujerga ca / / 345 // AbhyAM kidmaH pratyayo bhavati, gakArazcAntAdezo bhavati / tiji kSamAnizAnayoH, tigma-tIkSNaM, dIptaM, tejazca / yupI yoge, yugmaM-yugalam / / 345 / / rukma-grISma-kUrma-sUrma-jAlma-gulma-ghoma-pari--stoma-sUkSmAdayaH // 346 // ete kinmapratyayAntA nipAtyante / rocateH k ca rukma-suvarNaM rUpyaM ca / grasergI ca, grISmaH-RtuH / kurate rdIrghazca, kuurm:-kcchpH| SUt preraNe, ityasmAdro'ntazca bhavati / sUrmI-lohapratimA, cullizca jala dhAtye dIrdhazca, jAlmaH-nikRSTaH / gupac vyAkulatve lazca, gulmaH-vyAdhiH tarusamUhaH, vanaspatiH, senAGga ca, gulmam-AyasthAnam / jighrate. rotvaM ca, ghroma:-yajJAGgalakSaNaH somH| paripUrvAt stoteH SatvAbhAvo guNazca, paristomaHyajJavizeSaH / sUcaN paizUnye katvaM So'ntazca / sUkSmaH-nipuNaH, sUkSmam-aNu / AdigrahaNAt kSmAdayo bhavanti // 346 // sR-pa-prathi-cari-kaDi-karamaH // 347 // ebhyaH amaH pratyayo bhavati / sRgato, saramAdevazunI / pRz pAlanapUraNayoH, prmHutkRssttH| prathiS prakhyAne, prathama:-AdyaH / cara bhakSaNe, crmH-pshcimH| kaDat made, kaDamaHzAliH / RphiDAditvAllatve kalamaH- sa eva / karda kutsite zabde, kardamaH-paGkaH / / 347 / / avedhaM ca vA / / 348 // ava rakSaNAdau, ityasmAdama pratyayo bhavati, ghazcAntAdezo vA bhavati / adhamaH, avamazcahInaH / / 308 / / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra -349-354 kuTTi veSTi- pUri piSi-sici -gaNyarpi-vR-mahibhya imaH // 346 // ebhyaimaH pratyayo bhavati / kuTTaN kutsane ca, kuTTimaM saMskRtabhUtalam / veSTi veSTane, veSTimaM-puSpabandhavizeSaH, bhakSyavizeSazca / pUraici ApyAyane, pUrimaM mAlAbandha vizeSaH, bhakSyavizeSazca / piSlR p, saMcUrNane, peSimaM bhakSya vizeSaH / SicIMt kSaraNe, secimaM - mAlAvizeSaH / gaNaNa saMkhyAne, gaNimaM- gaNitam - Rk gatau Nau pau, apimaM bAlavatsAyA dugdham / vRgaT varaNe, varimaM-tulonmeyam / maha pUjAyAm, mahimaM- pUjanIyam // 346 / vayima - khacimAdayaH // 350 // vayamAdayaH zabdA imapratyayAntA nipAtyante / veMg tantusantAne, vayAdezazca, vayimaM- mAlyaM, kaMndukaH, tantuvAyadaNDazca / khanUg avadAraNe, cazca, khacimaM - maNilohaviddhaM, ghRtavihInaM ca dadhi / AdizabdAdanye'pi / / 350 // udvaTi - kulya li-kuthi kuri- kuTi - kuDi - kusibhyaH kumaH / / 351 / / utpUrvAdvaTe: kulyAdibhyazca kidumaH pratyayo bhavati / vaTa veSTane, udvaTumaH - parikSepaH / kula bandhu saMstyAnayoH, kulumaH - utsavaH / alI bhUSaNAdI, alumaH -prasAdhanam, nApitaH, agnizca / kuthac pUtIbhAve, kuthumaH RSiH, kuthumaM - mRgAjinam / kurat zabde, kuruma:kAruH, bhAjanaM ca / kuTat kauTilye, kuTumaH preSyaH / kuDat bAlye ca, kuDumAbhUmiH / kusac zleSe, kusumaM - puSpam / / 351 / / kunduma-linduma-kuGkuma-vidruma-paTTumAdayaH / / 352 // ete kumapratyayAntA nipAtyante / kuki AdAne svarAnno dazca kunduma : - nicayaH, gandhadravyaM ca / lIMGac zleSaNe, lindabhAvazca, lindumaH - gandhadravyam / kukeH svarAnnontazca / kuGa kumaM ghusRNam / vidlR tI lAbhe, rontazca vidrumaH- pravAla: / paTeSTo'ntazca / paTTumaMnagaram | AdigrahaNAdanye'pi / / 352 / / kuthi - gurUmaH // 353 // AbhyAmUmaH pratyayo bhavati / kuthac pUtibhAve, kothUmaH caraNakRSiH / gughac pariveSTane, godhUmaH - dhAnyavizeSaH / / 353 / / vihA - vizA - pacibhidyAdeH kelimaH || 354 || vipUrvAbhyAm ohAMk tyAge, zoMc takSaNe, ityetAbhyAM pacyAdibhyazca ki elima: pratyayo bhavati / vihIyate tyajyate'zuci zarIramasminniti vihelimaH svargaH / vizyati tanUbhavati mAsi mAsi kalAbhirhIyamAna iti vizelimaH - candra, svargazca / DupacaS pAke, pacati asAvannamiti pacelimaH - agniH, AdityaH, azvazca / bhipI vidAraNe, bhidelima:taskaraH / AdizabdAt zU prekSaNe, dRzelimam adaM psAMk bhakSaNe, adelimam / hak hiMsAgatyoH ghnelimam / DuyAcRg yAcJAyAm, yAcelimam / pAMkU rakSaNe, pelimam / Dug karaNe, kelimam ityAdayo bhavanti / / 354 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-355-362 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [391 do DimaH // 355 // dAMm dAne, ityasmAt DimaH pratyayo bhavati / dADimaH dADimI vaa-vRkssjaatiH|355| Dime kit // 356 // DimeH sautrAt kit DitaH pratyayo bhavati / DiNDimaH-vAdyavizeSaH // 356 / / sthA-chA-mA-sA-sU-manyani-kani-pasi-pali-kali-zali-zakIya-sahi-bandhi bhyo yH|| 357 // ebhyoH yaH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttI, sthAyaH-sthAnam , sthAyA-bhUmiH / do choMca chedane, chAyA-tamaH, pratirUpam, kAntizca / mAMka mAne, mAyA-chadma, divyAnubhAvadarzanaM ca / SauMca antakarmaNi, sAyaM dinAvasAnam / SUt preraNe, savyaH-vAmaH, dakSiNazca / manica jJAne, manyA-dhamaniH / anak prANane, anyH-prH| kanai dIptyAdiSu, kanyA kumArI Sasaka svapne, sasya-kSetrasthaM godhUmAdi / pala gatau, ply:-kttkusuulH| kali zabdasaMkhyAnayoH, kalyaH-nIrogaH / pala phala zala gatau, salyamantargataM lohAdi zaklRT zaktI-zakyamasAram / ISyiArthaH, Iya'ti Iya'NaM vA IrSyA-mAtsaryam / Sahi marSaNe, sahyaH-pazcAdarNavapArzvazailaH / bandhaz bandhane, vandhyA-aprasUtiH / / 357 // najo hali-pateH // 358 // napUrvAbhyAmAbhyAM yaH pratyayo bhavati / hala vilekhane, ahalyA-gautamapatnI / patlu gatau, apatyaM-putrasaMtAnaH / / 358 / / saje ca // 356 // SajaM saGage ityasmAd yaH pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo bhavati / saMdhyAdinanizAntaram // 359 // mRzI-pasi-vasyamibhyastAdiH / / 360 // ebhyastakArAdiryaH pratyayo bhavati / mRt prANatyAge martyaH-manuSyaH / zIGa k svapne, zaityaH-zakuniH, saMvatsaraH, ajagarazca / pasi nivAse, sautro dantyAntaH, pastyaMgRham / vasaM nivAse, vastyaH-guruH / anaka prANane, antyaH-niravasitaH, caNDAlAdizca // 360 // ___ Rzi-jani-puNi-kRtibhyaH kit / / 361 // ebhyaH kid yaH pratyayo bhavati / Rz gatau stutau vA svarAdistAlavyAntaH, Rzya:-mRgajAtiH / janaici prAdurbhAve, jnyN-sNgraamH| jAyA-patnI, 'ye navA' ityAtvam / puNat zubhe, puNyaM satkarma / kRtait chedane, kRntatIti kRtyA-durgA / / 361 // kuleDa ca vA // 362 // Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-363-368 kula bandhusaMstyAnayoH, ityasmAt kid yA pratyayo bhavati-DakArazcAntAdezo vaa|| kuDya-bhittiH / kulyA-sAraNI / / 362 // aga-pulAbhyAM stambherDit // 363 // aga-pula ityetAbhyAM parasmAt stambheH sautrAt Did yaH pratyayo bhavati / agastyaH pulastyazca-RSiH / / 363 // zikyAsyADhya-madhya-vindhya-dhiSNyAghnyaharmya satya-nityAdayaH // 364 // ete yapratyayAntA nipAtyante / zoMca takSaNe, ikazcAnta:, zikyaM-lambamAnaH piThAdyAdhAraH, parivADbhikSAbhAjanasthAnam , asAraM ca / asUca kSepaNe-dIrghatvaM ca Asyamukham / AGa pUrvAd DhokateDicca, ADhyaH-dhanavAn / mava bandhane dha ca, madhyaM-garbhaH / vidhat vidhAne, svarAnno'ntazca, vindhyaH-parvataH / tridhuSAT prAgalbhye, No'nto dhiS ca, dhiSNyaMbhavanam , AsanaM ca, dhiSNyA- ulkaa| napUrvAddhanterupAntyalopazca / aghnyaH-dharmaH, gopatizca, aghnyA gauH| haratermo'ntazca, hayaM-saudham / asteH, sat ca satyam amRSA / nipUrvAdyamesto'nto dhAtuluk ca / nityaM-dhruvam / AdigrahaNAllahyadruhyAdayo bhavanti // 364 / / . ku-gu-bli-mli-knni-tnyaamykssryH|| 365 // ebhyaH ayaH pratyayo bhavati / kuMka zabde, kavayaH-RSiH, puroDAzazca / guMDa zabde, gavayaH-gavAkRtiH pazuvizeSaH / vali saMvaraNe, valayaH-kaTakaH / mali dhAraNe, mly:-prvtH| kaNa zabde, kaNayaH-AyudhavizeSaH / tanUyI vistAre, tanayaH-putraH / amaNa roge Nici ca AmayaH-vyAdhiH / akSau vyAptau ca, akSayA-viSNuH // 365 / / cAyeH kek ca / / 366 // cAyag pUjAnizAmanayoH ityasmAd ayaH pratyayo bhavatyasya ca keka ityAdezo bhavati / kekaya:-kSatriyaH / / 366 / / lAdibhyaH kit / / 367 // lAdibhyaH kid ayaH pratyayo bhavati / lAMka AdAne, layaH / pAM pAne, payaH / SNAMka zauce, snayaH / deG pAlane, dayaH / Trdhe pAne, dhayaH / meMGa pratidAne, mayaH, ke zabde, kayaH / kheM khadane, khayaH / zrAM pAke, zrayaH / kSai-jai-maiM kSaye, kSayaH, jayaH sayaH, traiGa pAlane, trayaH / oveM zoSaNe vyH| ityAdi // 367 // kaseralAdiriccAsya // 368 // kasa gatau ityasmAdalAdirayaH pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / 'kisalayaMpravAlam / / 368 / / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-369-377 ] svapajJoNAdigaNasUtravikraNam [ 363 vRH zaSau cAntau // 366 / vRGaza saMbhaktau ityasmAt kid ayaH pratyayo bhavati, zakAra SakArau cAntI bhavataH / vRzayaM-dezanAma, AkAzam AsanaM zayanaM ca / vRSayaH-AzayaH / / 366 / / gaya-hRdayAdayaH // 370 // gaya-hRdayAdayaH zabdAH kidayapratyayAntA nipAtyante / gameDicca, gayaH-prANaH, gayA tIrtham / haraterdo'ntazca, hRdayaM manaH, stanamadhyam ca, AdizabdAt gaNereyaH gaNeyaM gaNanIya. mityAdi // 370 // muce-dhaya-ghuyau // 371 // muclutI mokSaNe, ityasmAd dhito aya uya iti pratyayo kitau bhvtH| mukayaHmukuyazca-azvatarAdazvAyAM jAtaH / ghitkaraNaM katvAtham / / 371 // kuli luli-kali-kaSibhyaH kAyaH // 372 // ebhyaH kid AyaH pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayo:-kulAya:-nIDam / luliH sautraM, lulAyaH-mahiSaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalAyaH-tripuTa: / kaSa hiMsAyAm , kaSAya:-kalkAdiH // 372 // zru-dakSi-gRhi-spRhi-maherAyyaH // 373 // ebhyaH AyyaH pratyayo bhavati / zrRMTa zravaNe, zravAyyaH-yajJapazuH, grahaNasamarthazca shrotaa| dabhi hiMsAgatyoH, dakSAyyaH-agni, gRdhraH, vainateyaH, dakSatamazca / gRhi grahaNe, gRhayAyya:, vainateyaH, gRhakarmakuzalazca / spRhaNa IpsAyAm , spRhayAyyaH-spRhayAluH, ghRtaM ca / spRhayAyyANi-tRNAni ca, ahAni ca / mahaNa pUjAyAm / mahayAyyaH-azvamedhaH / / 373 // .. dadhiSAyya-dIdhISAyyau // 374 // ... etau AyyapratyayAntau nipAtyete / dadhipUrvAt syateH SatvaM ca / dadhiSAyyaM-pRSadA. jyam , mRSAvAdI ca / divyaterdIdhIS ca dIdhISAyyaM tadeva / / 374 / / kauteriyaH // 375 // kuMk zabde ityasmAd iyaH pratyayo bhavati / kaviyaM khalInam / / 375 / / kRgaH kit // 376 // DukRg karaNe ityasmAt kid iyaH pratyayo bhavati / kriyaH-meSaH / / 376 // mRjerNAlIyaH // 377 // mRjauk zuddhau, ityasmAd NidAlIyaH pratyayo bhavati / mArjAlIyam-pApazodhanama, mArjAlIyaH-agniH, mRjo'sya vRddhiriti vRddhiH, NakAra uttarArthaH / / 377 / / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 378-386 vetestAdiH // 378 // vIM prajanAdI ityasmAttakArAdiNid AlIyaH pratyayo bhavati / vaitAlIyaMchandojAtiH / / 378 / / dhAg-rAji-za-rami-yAjyarteranyaH // 376 // ebhyaH anyaH pratyayo bhavati / DudhAMgk dhAraNe ca, dhAnyaM sasyajAtiH / rAjug dIptau, rAjanyaH-jyotiH, agniH, kSatriyazca / zRz hiMsAyAm / zaraNya - trAtA / rami krIDAyAm, ramaNyaM - zobhanam / yajIM devapUjAdau, yAjanyaH kSatriyaH, yajJazca / Rk gatau araNyaM vanam / / 376 // hiraNya-parjanyAdayaH / / 380 // hiraNyAdayaH zabdA anyapratyayAntA nipAtyante / haratericcAtaH / hiraNyaM - suvarNAdi dravyam / paripUrvasya pRS secane ityasyopasargAntalopo dhAtozca jaH samastAdezaH, garjatervA kArasya pakAraH / parjanyaH - indra:, meghaH, zaGkuH, puNyaM kuzalaM ca karma / AdigrahaNAdanye'pi // 380 // vadi-sahibhyAmAnyaH || 381 // AbhyAm AnyaH pratyayo bhavati / vada vaktAyAM vAci vadAnya:- dAtA, guNavAn cArubhASI vA / Sahi marSaNe, sahAnyaH zailaH / / 381 / / vRGa eNyaH || 382 // vRGa zU saMbhaktau, ityasmAd eNyaH pratyayo bhavati / vareNyaH paraMbrahma, ghAma, zreSThaH, prajApatiH, annaM ca / / 382 // madeH syaH // 383 // madaic harSe, ityasmAt syaH pratyayo bhavati / matsya:- mInaH, dhUrtazca / / 383 / / ruci bhujibhyAM kiSyaH // 384 // ruci - bhujibhyAM kid iSyaH pratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca ruciSya :vallabhaH, suvarNaM ca / bhujaMpa pAlanAbhyavahArayoH, bhujiSyaH- AcArya:, bhoktA, annaM, mRdu, odanaH - dAsazca, bhujiSyaM - ghanam / / 384 / / bacyarthibhyAmuSyaH || 385 // AbhyAm uSyaH pratyayo bhavati / vacaMkU bhASaNe, vatuSya:- vaktA / arthaNi upayAcane, arthaM yaH arthI / / 385 / / vaco'dhya ut ca // 386 // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 387-388 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [365 - vacaMka bhASaNe, ityesmAdathyaH pratyayo bhavatyasya ca ud ityAdezo bhavati / utathya:RSiH // 386 // bhI-vRdhi-rudhi-dhajyagi-rami-mi-capi-japi-zaki-sphAyi-vandIndi-padi-madimandi-candi-dasi-ghasi-nasi-hasyasi-vAsi-dahi-sahibhyo H // 387 // ebhyaH raH pratyayo bhavati / tribhIk bhaye, bheraH-bhedaH, karabhaH, zaraH, maNDUkaH, dundubhiH, kAtarazca / RphiDAditvAd latve, bhelaH-cikitsAgranthakAraH, zaraH, maNDUkaH, prahINa: aprAjJazca / vadhUGa vRddhau, vadhraH-carmavikAraH, candraH, meghazca / rupI AvaraNe, raudhraH-vRkSavizeSaH / vaja gatau, vajra-kulizam , ratnavizeSazca / aga kuTilAyAM gatau, agra:-prAgbhAgaH, zreSThazca / rami krIDAyAm , ramra:-kAmukaH / TUvam ugiraNe, vamraH-dharmavizeSaH, dhUmazca, vamrI-upadehikA / DuvapI bIjasaMtAne, vapraH-kedAraH, prAkAraH, vAstubhUmizca / japa mAnase ca, japraH-brAhmaNaH, maNDUkazca / zaklRT zaktI, zakraH-indraH / sphAyaiGa vRddhau, sphAram-ulvaNaM, prabhUtaM ca / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandraH-vandI, ketuH, kAmazca, vandra-samUhaH / idu paramaizvarye, indraH-zakraH / padic gatau, padraM-grAmAdinivezaH, zUnyaM ca / madec harSe, madrAjanapadaH, kSatriyazca madra-sukham / maduGa stutyabhivAdanayoH, mandraH- madhuraH svaraH, mandraM-gabhIram / candu dIptyAhlAdanayoH, candraH-zazI, suvarNaM ca / dasUca upakSaye, dasra:ziziram , candramAH, azvinojyeSTazca, dsro-ashvinau| ghaslu adane, ghasraH divasaH / Nasi kauTilye nasraH-nAsikApuTaH, RSizca / hase hasane, hasraH-dinaM, ghAtukaH, harSulazca, hasra-balAdhAnaM saMnipAtazca, sahasra-daza zatAni / asUca kSepaNe, asram-azru / vAsic zabde, vAsraH-puruSaH, zabdaH saMghAtaH, zarabhaH, rAsabhaH pakSI ca, vAsrA-dhenuH / dahaM bhasmI. karaNe, dahraH-agniH, zizuH, sUryazca / pahi marSaNe, sahraH-zailaH / / 387 / / Rjyaji-tazci-vaJci-ripi-sRpi-tRpi-dRpi-cupi-kSipi-kSupi-kSadi-mudirudi-chidi-bhidi-khidyandi-dambhi-zumyumbhi-daMzi-cisi-vahi-piMsi-vasi-zucisidhi-gRdhi-vIndhi-zviti-vRti-nI-zI-su-sUbhyaH kit // 388 // ebhyaH kid raH pratyayo bhavati / Rji gatisthAnArjanopArjaneSu, RjraH-nAyakaH, indraH, arthazca / aja kSepaNe ca, ajraH-vIraH, vikrAntaH / taJcU vaJcU gatau, takram udazvit, vakra:-kuTilaH, aGgArakaH, viSNuzca / ubhayatra nyaGavavAditvAt katvam / ripiH sautraH, ripraM-kutsitam / sRplu gatau, supraH-candraH, supraM-madhu, sRprA-nAma nadI / tapoca prItI, tRpraM-meghAntardharmaH, AjyaM, kASThaM, pApaM, duHkhaM vaa| pauca harSa-mohanayoH, praM-balaM, duHkhaM ca, prA-buddhiH / cupa mandAyAM gatau, cupra:-vAyuH / kSipIt-preraNe, kSipraM zIghram / kSupi sAdane sautraH, kSupraM-tuhinaM, kaNTa kigulmakazca / kSudRpI saMpeSe, kSudram-aNu, jalagartazca, kSudrA-madhukaryaH, kSudraH hiMsraH / mudi harSe, mudrA-cihnakaraNam / rudRk azruvimocane, rudraHzambhuH / chidpI dvaidhokaraNe, chidraM-vivaram / bhidRpI vidAraNe, bhidram-adRDham , bhidrHshrH| khidat parighAte, khidrm-vighnH| khidraH-viSANam , viSAdaH, candraH, dInazca / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam . [ sUtra-389-363 undaip kledane, udraH-RSiH, matsyazca / saMpUrvAt samundanti-ArdIbhavanti velAkAle nadyo'smAditi samudraH-sAgaraH / bhImAditvAdapAdAne / dambhUT dambhe, dabhraH-alpaH, candraH, kuzaH, kuzalaH, sUryazca / zubhi dIptau, shubhrH-avdaatH| umbhat pUraNe, ubhra -meghaH, pelavazca / daMzaM dazane, dazraH-dantaH, sarpazca / ciMgaTa cayane, ciram azIghram / siMgT bandhane, sirArudhirasrotovAhinI naaddii| vahIM prApaNe uhraH-anaDvAn / visaca preraNe, visram-Amagandhi / vasaM nivAse, usraH-razmiH / bAhulakAt SatvaM na bhavati / usrA gauH / zuca zoke, zukraH-grahaH, mAsaH, zuklazca, zukra-retaH, latve zuklaH-varNaH, katvaM nyaGakvAditvAt / vidhU gatyAm , sidhraH-sAdhuH, vRkSaH, mAMsaprabhedazca / gRdhaca abhikAGa kSAyAma gadhraH-zyenaH. lubdhakaH, kaGkazca / triindhapi dIptau, vipUrvAt , vIdhraH-agniH, vAyuH, nabhaH, nirmala:, pUrNacandramaNDalaM ca / zvitAGa varaNe, zvitraM-zvetakuSTham / vRtUGa vartane / vRtraH-dAnavaHbalavAn , ripuzca, vRtraM-pApam / NIMga prApaNe, nIraM-jalam / zIGa ka svapne. zIraH-ajagaraH puMgT abhiSave, suraH-devaH, sUrA-madyam / SUGauc prANiprasave, sUraH-AdityaH, razmizca / 388 // iNa-dhAgbhyAM vA // 386 // __ AbhyAM raH pratyayo bhavati, sa ca kidvaa| iMNk gatau, irA-madanIyapAnavizeSaH medinI ca, erA-eDakA / DudhAMgk dhAraNe ca / dhIra:-sattvavAn , dhRtimAMzca, dhArA jalayaSTi:-khaGgAvayavaH, azvagativizeSazca // 389 / / cumbi-kumbi-tumbernaluk ca // 360 / ebhyaH kid ra: pratyayo bhavati, nakArasya caiSAM luga bhavati / cubu vaktrasaMyoge, cubravaktram cumbraH-razmiH / kubu AcchAdane, kubra-saMkaTam , bhagnapRSThaH, phalguhastI, carma, gRhAcchAdanaM ca / tubu ardane, tubra-kuTilam // 390 / / bhandervA // 361 // bhaduGa, sukha-kalyANayoH, ityasmAd raH pratyayo bhavati, nakArasya ca lug vA bhavati / bhadraM, bhandraM ca kalyANam , sukhaM ca / / 361 / / / ci-ji-zu-si-mi-tamyamardIrghazca // 362 // ebhyo raH pratyayo bhavati dIrghazcaiSAM bhavati / ciMgT cayane, cora-jINaM vastraM, valkalaM ca / ji abhibhave joraH-ajAjI, agniH, vAyuH, azvazca, joram-annam , latve jIla:-carmapuTaH / zuM gato, zUraH-vikrAntaH / bigT bandhane, sIraM-halam , sIrA halavilekhitA lekhaa| DumiMgTa prakSepaNe, mIraH-samudraH, mIraMjalam , mIrA-mAMspacanI, devasImA ca / tamUc kAGkSAyAm , tAmraH-varNaH, zulvaM ca / ama gatau, aamrH-vRkssH| arda gatiyAcanayoH, Ardra-sarasam / / 392 // caki-rami-vikase-ruccAsya // 363 // Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 394 - 396 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 397 caki-ramibhyAM vipUrvAcca kase raH pratyayo bhavati / akArasya caiSAmukAro bhavati / caki tRptipratIghAtayoH, cukraH- amlo rasaH, bIjapUrakamiJjikA, asuraH, nimantraNaM ca / ramiM krIDAyAm, rumraH - sundaraH, AdityasArathiH, brAhmaNaH, vinAzazca / kasa gatau vikusra:candra:, samudrazca, vikusra- puSpitam / bAhulakAd vikasevikalpaH vikasraH || 363 / / zaderUcaM // 364 // zada zAtane, ityasmAdraH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / zUdraHcaturtho varNaH / / 394 // kRteH krU-kRcchau ca // 365 // kRtait chedane, ityasmAd ra pratyayo bhavatyasya ca krU kRcchra ityAdezau bhavataH / krUram - amRdu, krUra:- pApakarmA / kRcchram - duHkham || 395 / / khura-kSura- dUra - gaura - vipra-kupra-zvabhrAmra - dhUmrAndhra - randhrazilIndhrau - puNDra - tIvra- nIvra-zIghogra-tu-bhugra-nidrA-tandrA - sAndra - gundrA-rijAdayaH // 366 // terapratyayAntA nipAtyante / khurat chedane, kSurat vilekhane, anayo ralopo guNAbhAvazca / khuraH zaphaH, kSuraH- nApitabhANDam / nanu ca khura - kSurazabdo 'nAmyupAntyaprI-kR-gRzaH kaH' [ 5. 1. 54 ] iti kena sidhyataH / satyam, tatra kartevArtha iha tu saMpradAnAccAnyatroNAdaya ityarthabheda:, asarvaviSayatvaM vA'nayorjJApyate, yathA adeH parokSAyAM vA ghaslAdezavacanena ghaseH evamanyatrApi svayamabhyUhyam / durvAdiNo luk ca dUraM viprakRSTam / gavate - vRddhizca, gauraH - avadAtaH / vipUrvAt pAterluk ca vipraH - brAhmaNaH vividhaM prAtIti vA vipraH / gupc vyAkulatve, AdeH katvaM ca kupraMgahanam gRhAcchAdanaM ca / vozvi gativRddhayoH akAraH bho'ntazca, zvabhraM-bilam, AkAzaM ca / AplRT vyAptI, abhAdezazca abhraM meghaH / dhrugz kampane, mo'ntazca, dhUmra:- varNavizeSaH / ahuGa, gato, ghazca anghraH kSatrajAtiH radheH svarAnno'ntazca randhra - chidram / triindhepi dIpto asya ca tAlavyAdizilazcAdiH zilindhram-udbhidvizeSaH / oNe: Dazca, oDUH - kSatrajAtiH / puNe: svarAnno'nto Dazca, puNDra:- kSatrajAtiH, tilakazca puNDairvA rUpam / tijeva dIrghazca tIvatervA, tIvra:- tIkSNaH, utkRSTazca / niyo vo'ntazca, nIvatervA nIvraM - gRhacchadirupAntaH / zyaiGa ItvaM yalopo ghazcAntaH, zIghraHtvaritaH / uveruServA gaH kiJca, ugra:- rudraH raudrazca / tudIMt vyathane gaH kicca tugraM zRGgam / bhujap pAlanAbhyavahArayoH gaH kicca bhugraH- razmisamUhaH / Nidu kutsAyAm, kinnalopazca nidrA-svApaH, tamUc kAGkSAyAm do'ntazca tandrA - Alasyam / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, asya svarAnno'nto vRddhizca sAndraM dhanam / gudeH svarAnno'ntazca, gundrAjalatRNavizeSaH / rAz2e rajervA kicceccopAntyasya, riJaH nAyakaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 366 / / Rcchi caTi-vaTi kuTi-kaThi vaThi mavyaDi-zI-kR-zI bhR-kadivadi-kandi-mandi Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-397-401 sundi-manthi-maJji-paJji-piJji-kami-sami-cami-bami-bhramyami-devi-vAsi-kAsyatijIvi-barbi-ku-zu-doraraH // 367 // ebhyaH araH pratyayo bhavati / Rcchat indriyapralayamUrtibhAvayoH; Rcchara:-tvarAvAn , RccharA-vezyA, kulaTA, tvarA, aGa gulizca / caTN bhede, caTaraH taskaraH / vaTa veSTane, vaTaraH-madhukaNDarA / kuTat kauTilye, koTaraM-chidram / bAhulakAd guNaH / kaTha kRcchrajIvane, ktthrH-dridrH| vaTha sthaulye, vaTharaH-mUrkhaH, bRhadehazca / maTha madanivAsayozca, maThara:-RSiH , ajJAnI, gotram , alasazca / aDa udyame, aDaraH-vRkSa:-zIkRGa secane, zIkara:-jalalavasekaH / zobhRGa katthane, zIbharaH-hastihastamukto jalalavasekaH / kadiH sautraH, kdrH-vRkssvishessH| bada sthairye, bdrii-phlvRkssH| kaduG vaiklavye, kandara:-girigartaH / maduGa stutyAdau, mandaraH- zailaH / sundiH sautraH zobhAyAm , sundara:-manojJaH / manthaz viloDane, manthara:-mandaH, kharvazca / maJji-pajI sautrau, maJjarI-AmrAdizAkhA / gaurAditvAd DoH, paJjara:-zukAdyavarodhasadma / pijuN-hiMsAbaladAnaniketaneSu, piJjara:pizaGgaH / kamUGa kAntau, kamaraH-mUrkhaH, kArmukaM komalaH, cauraH, kAntazca / Sama vaiklavye, smr:-sNgraamH| camU adane, cmr:-aarnnypshuH| Tuvam ugiraNe, vamara:-durmedhAH / bhramuc anavasthAne, bhramaraH-SaTpadaH / ama gatau, amaraH-suraH / devRGa devane, devaraHpatyanujaH / vasaM nivAse, Nau vAsaraH-divasaH, kAmaH, agniH, prAvRT ca / anye vAzic zabde ityasmAdapi tAlavyAntAdicchanti, vAzaraH-agniH, meghaH, divasazca / kAsRGa zabdakutsAyAm , kaasrH-mhissH| Rk gatau arara:-kapATaH, budhaH, bhramaraH, gRhaM, haraNaM, zalAkA ca / jIva prANadhAraNe, jIvara:-dIrghAyuH / babe gatau, barbaraH-mlecchajAti:, babarIkuJcitAH kezAH / kuMka zabde, kabaraH-varNaH, kabarI-veNiH / zaM gatau, zabaraH-mlecchajAtiH / zava gatau ityasyetyanye / TuDeMTa upatApe, davara:-guNaH / / 367 / / / avedhaca vA // 398 // ava rakSaNAdau, ityasmAd araH pratyayo bhavati-dhakArazcAntAdezo vA bhavati / adharaH-hInaH, uparibhAgasya pratiyogI, dantacchadazca / avaraH-parapratiyogI // 398 // . mRyundi-piThi-kuri-kuhibhyaH kit // 366 // ebhya araH pratyayaH kid bhavati / mRdaz kSode, mRdaraH-vyAdhiH, atikAyaH, kSodazca / undaip kledane, udaraM-jaTharaM, vyAdhizca / piTha hiMsAsaMklezayoH, piTharaM-bhANDam / kurat zabde, kuraraH-jalapakSijAtiH / kuhaNi vismApane, kuharaM-gambhIragartaH / / 399 / / zAkheridetau cAtaH // 40 // zAkha vyAptI, ityasmAd araH pratyayo bhavati, AkArasya ca ikAra-ekArau bhavataH / zikharam-agram , zekharaH-ApIDaH / / 400 / / zapeH ca // 401 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-402-405 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [399 zapI Akroze, ityasmAd araH pratyayo bhavati / phakArazcAntAdezo bhavati / zapharaH-kSudramatsyaH / / 401 // damerNidvA dazca DaH // 402 // damUca upazame, ityasmAd araH pratyayo bhavati, sa ca Nid vA dakArasya ca DakAro bhavati / DAmara:-bhayAnakaH, DamaraH sa eva / / 402 // jaThara-krakara-makara-zaMkara-kapara-kUpara-tomara-pAmara-prAmara-prAgara-sagara-nagara-tagarodarA-dara-zRdara-dara-kadara-kukundara-govarAmbara-mukhara-khara-Dahara-kuJjarA-jagarA-dayaH // 403 // ete kidarapratyayAntA nipAtyante / janeSTha ca, jaThara-koSTham / kramaH ka ca, RkaraHgauratittiraH / maGakernalopazca, makaraH-grAhaH / zaMpUrvAt kirateDicca, zaGkaraH-rudraH / kRperupAntyasya urca vA, kaparaM-kapAlam / kuuprN-kphonnii| tAmyaterata occa, tomaraHAyudham / pAtermontazca, pAmaraH-grAmINaH / prapUrvAdamateH prAmaraH-grAmyamandajAtiH / prapUrvAdattarmo'ntazca prAmaraH-narapazuH / sahinazyorga ca, sgrH-dvitiiyshckrvrtii| nagara-puram / taGagernalopazca, tagara:-vRkSa-vizeSaH / UrjaH parAd ddaNAtaDit jaluka ca, UrjA-balena haNAti bibheti / Urdara:-durbalaH / adu bandhane, naluk ca, adaraM-vakSaH, vRkSaH, saMgrAmaH, caJcusamUhaH,mAtRvAhazca / zaza hiMsAyAm / dRz vidAraNe anayohrasvatvaM dazcAntaH, zRdaraH-sarpaH / idara:bhayaM, viSaM ca / DukRg karaNe, do'ntazca kRdaraH-vRkSaH-sarvakarmapravRtto dasyujanaH, kuzUlazca / kapUrvAt skUduGa ApravaNe, salopazca, kukundaraM-zroNIkUpakaH / gopUrvAd vago Did razcAdiH, gorvaraH-karISaH / ameo'ntazca, ambaraM-vastram, AkAzaM ca / muheH kha ca, mukhrHvaacaalH| khaneDicca, kharaH-rAsabhaH / daherAderDazca, DaharaM-hRtkamalam / kUja avyakte zabde, hasvaH svarAnno'ntazca, kunyjr:-hstii| ajeragazcAntaH vImAvAbhAvazca / ajgr:-shyH| AdigrahaNAt koTharADaGgarazAGgarapANDaravAnarAdayo bhavanti / / 403 / / - .... mudi-gUribhyAM Tidgajau cAntau // 404 // AbhyAM Tid araH pratyayo bhavati / gakAra-jakArI vA yathAsaMkhyamantau bhvtH| mudi harSe, mudgaraH-praharaNavizeSaH, mudgrii-strii| gUraici gatau, gUrjaraH-saurASTrAdiH, gUrjarI strii|| 404 // agyaGgi-madi-mandi-kaDi-kasi-kAsi-mRji-kaJji-kali-mali--kacibhya AraH // 405 // ebhyaH AraH pratyayo bhavati / aga kuTilAyAM gato, agAraM-vezma / agu gato, aDhAra:-nitijvAla:. nirvANazcolmakAvayavaH, bhUmisUtazca / madaca varSamA zauNDaH, varAhaH, hastI, alasazca / maduG stutyAdau, mandAraH vRkSavizeSaH / kaData made. kaDAraH-piGgalaH, viSamadazanazca / kasa gato, kasAraH-hiMsraH / kAsRGa zabdakutsAyAm , Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-406-412 kAsAraH-palvalam / mRjauk zuddhau, mArjAraH biddaalH| kaJjiH sautraH, kajAraH kuzUlajAtiH, yUpaH, vyaJjanaM ca / kali zabdasaMkhyAnayoH, klaarH-vissmruupH| mali dhAraNe, mlaar:-alsH| malamivArA todo'syeti vA mlaarH| kaci bandhane, kacAra:-apaneyaH tRnnbuspaaNshuvikaarH|| 405 / / traH kaadiH||406 // tR plavanataraNayoH, ityasmAt kakArAdirAraH pratyayo bhavati / tari:- vRkSaH / 406 / kRgo mAdizca // 407 // karotermakArAdiH kakArAdizca AraH pratyayo bhavati / karmAraH-lohakAraH / karkAraH-vRkSaH / / 407 / / tuSi-kuThibhyAM kit // 408 // AbhyAM kid AraH, pratyayo bhavati / taSaMc. tuSTau, tuSAra:-himam / kuThiH sautraH, kuThAra:-parazuH / / 408 // : kamerata ucca // 406 // kamUGa kAntau ityasmAd AraH pratyayo bhavatyakArasya cokAro bhavati / kumAraHmahAsenaH, abhraSTaH, bAlazca / / 409 / / kaneH kovida-karbuda-kAzcanAzca // 410 // kanai dIptI ityasmAd AraH pratyayo bhavati, asya ca kovida karbuda kAJcana ityAdezA bhavanti / kovidAraH, kabudAraH, kAJcanArazca vRkSavizeSAH / / 410 // dvAra-zRGgAra-bhRGgAra-kahAra-kAntAra-kedAra-khAraDAdayaH // 411 // ete ArapratyayAntA nipAtyante / umbhat pUraNe dvAdezazca, dvAraM-dvAH / zrayatestAlavyAdiH zRGgazca, zRGgAra:-rasavizeSaH, vidagdhatA ca / bhRgo bhRGag ca, bhRnggaarH-hstimukhaakaarglntikaa| kalehazca svarAt paraH, kalAraH-utpalavizeSaH / kamesto'nto dIrghazca kAntAraM-araNyam / kadeH sautrasyAta ecca, kedAraH-vapraH / khaneDicca, khArI-caturdoNam / khAraDiti DakArI DyarthaH / AdigrahaNAt zizumArAdayo bhavanti / / 411 / / . madi-mandi-candi-padi-khadi-sahi-vahi-ku-subhya irH|| 412 // ebhya iraH pratyayo bhavati / madaic harSe, mdiraasuraa| maduGa stutyAdau, mandiraMvezma, nagaraM ca / cad dIptyAhnAdanayoH, candira:-candramAH. hastI ca.candiraM-candrikAvata, jalaM ca / padic gato, padira:-mArgaH / khada hiMsAyAm , khadira:-vRkSavizeSaH / pahi-marSaNe, sahiraH-parvataH / vahIM prApaNe, vahiraH-balIvardaH / kuka zabde, kavira:-akSikoNaH / sRgato, latve salilam-jalam / / 412 // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-413-418 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [401 shv-shshericcaatH||413 // AbhyAm iraH pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / zava gatau tAlavyAdiH, zibiram-sainyasaMnivezaH / zaza plutigatau, ziziraM-zotalam , Rtuzca / / 413 / / zrantheH zith ca // 414 // zrathuGa, zaithilye, ityasmAd iraH pratyayo bhavatyasya ca zith ityAdezo bhavati / zithiraM-zlatham / latve-zithilam / / 414 // azerNit // 415 // aznAteraznotervA Nid iraH pratyayo bhavati / Azira: viSNuH, Adityazca / prAziraH bahvAzI / / 415 // zuSISi--bandhi-rudhi-ruci-muci-muhi-mihi-timi--mudi-khidi-cchidi-bhidi sthAbhyaH kit // 416 // ebhyaH kidiraH pratyayo bhavati / zuSaMc zoSaNe, zuSiraM-chidram / iSat icchAyAm , iSiraM-tRNam , iSira:-agniH, AhAraH kSipraH, sevyazca / bandhaMz bandhane, badhiraH- zrutivikalaH / rudhupI-AvaraNe, rudhiraM-dvitIyo dhAtuH / ruci abhiprItyAM ca, ruciraM-dayitaM, dIptimacca / muclu tI mokSaNe, muciraH-dharmaH, sUryaH, meghazca / muhauca vaicitye, muhiraH kandarpaH, sUryazca, muhira-tamaH / mihaM secane, mihira:-meghaH sUryazca, mihiraM-toyam / timaca ArdrabhAve, timiraM-tamaH, toyaM, rogazca kazcit / mudi harSe, mudira:-meghaH, sUryazca / khidaMtu parighAte, khidira:-trAsaH taskarazca / chipI dvadhIkaraNe, chidira: unduraH, agnizca, chidiraM-zastram / bhidRpI vidAraNe, bhidiraH-azaniH, bhedazca / SThAM gatinivRttau, sthiraHacalaH / / 416 // sthvir-pitthir-sphiraajiraadyH|| 417 // .. ete kidira pratyayAntA nipAtyante, tiSThateo'nto hrasvazca / sthaviraH-vRddhaH / pacaterata itvaM Thazca piThiraM-sAdhanabhANDam , paThervA rUpam / sphAyateDicca, sphiraH-sphAro vRddhizca / ajervIbhAvAbhAvazca, ajiram-aGgaNam , nagaraM, devavezma ca AdigrahaNAdanye'pi // 417 // kR-za-pa pUga-maJji-kuTi-kaTi-paTi-kaNDi-zauNDi-hiMsibhyaH IraH // 418 // ebhya IraH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karIra:-vanaspativizeSaH, vaMzAdyaGa kurazca / zRz hiMsAyAm , zarIraM-vapuH / pRz-pAlanapUraNayoH, parIraM-balaM, lAGgalamukhaM ca / pUraz pavane, pavIraM-raGgasthAnaM, phalaM, pavitraM-bojAvapanaM c| maJjiH sautraH, maJjIraM-nUpuraH / kuTat kauTilye, kuTIram-AlayaH, karkaTakaH, candrAzrayarAzizca, koTIraM-mukuTaH / bAhulakAd gunnH| kaTe varSAvaraNayoH, kaToraM-janapadaH, jaghanaM jalaM ca / paTa gato, paTIra:-kandarpaH, Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-419-424 paTIraM-kAmukam , sphik ca / kaDu made, kaNDIraM-haritakam / zauNDa garve, zauNDIra:garvitaH, sattvavAn , tIkSNazca / hisupa hiMsAyAm , hiMsIraH-zvApadaH, hiMsrazca / / 418 / / ghasi-vazi-puTi-kuri-kulikAbhyaH kit // 416 / / ebhyaH kid IraH pratyayo bhavati / ghaslu adane, kSIraM-dugdhaM, meghazca / vazak kAntI, uzIraM-vIraNImUlam / puTat saMzleSaNe, puTIra:-kUrmaH / kurat zabde, kurIraM-maithunaM, vezma ca, kurIra:-mAlAvizeSaH, kambalazca / kula bandhusaMstyAnayoH, kulIraH- karkaTaH / ke zabde, kIraH-zukaH, kAzmIrakazca / / 416 / / kazermo'ntazca // 420 // kaza zabde ityasmAttAlavyAntAd IraH pratyayo mazcAnto bhavati / kazmIrAjanapadaH // 420 // vani-vapibhyAM Nit // 421 // AbhyAM Nid IraH pratyayo bhavati / vana-bhakto, vAnIra:-vetasaH / DuvapI bIjasaMtAne vApIra:-meghaH, amoghaniSpattiH kSetraM ca / / 421 // . jmbiiraabhiir-gbhiir-gmbhiir-kumbhiir-bhddiir-bhnnddiir-ddinnddiir-kirmiiraadyH||422|| ete IrapratyayAntA nipAtyante janeo'ntazca, jambIra:-vRkSavizeSaH / Apnoterbhazca aabhiir:-shuudrjaatiH| garbhaH svarAnnastu vA gabhIraH-agAdhaH, acapalazca / gambhIraH sa eva / skambheH sautrAt salopazca, kumbhIraH-jalacaraH / bhaDuGa paribhASaNe, asya naluka ca vA, bhaDIraH, bhaNDIrazca-yoddhavacane / DIDo Dit dvitvaM pUrvasya no'ntazca, DiNDIra:-phenaH / kiratermo'ntazca, kIrmIraH-kaburaH / AdigrahaNAt tRNIra-nAsIra-mandIra karavIrAdayo bhavanti // 422 // vAzyasi-vAsi-masi-mathyundi-mandi-cati-cakyaGki-kavi-caki-bandhibhya uraH // 423 // emya uraH pratyayo bhavati / vAzic zabde vAzuraH-zakuniH, gardabhazca, vAzurArAtriH / asUca kSepaNe, asuraH-dAnavaH / vAsaNa upasevAyAm vAsurA, rAtriH masaic parimANe, masurA-paNyastrI; masuraM-carmAsanam , dhAnyavizeSazca / mathe viloDane, mathurA-nagarI / undaip kledane unduraH-mUSikaH / maduGa stutyAdau, mnduraa-vaajishaalaa| catega yAcane caturaH-vidagdhaH / caGkiH sautraH, caGkati ceSTate, caGa kuraH-rathaH, anavasthitazca / akuGa lakSaNe, aGa kuraH-prarohaH, tarupratAnabhedazca / ghaJyupasargasya bahulamiti bahulavacanAd dIrghatve aGa kurH| karba gatau, karbura:-zabalaH / caki tRpti-pratIghAtayoH, cakuraH-dazanaH / bandhaMz bandhane, bandhuraH-manojJaH, namrazca // 423 // maU luk voccAsya // 424 // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra- 425-429 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 403 makuGa maNDane, ityasmAduraH pratyayo bhavati, nakArasya luk akArasya cokAro vA bhavati / mukuraH- Adarza:, mukulaM ca, mukuraH- AdarzaH, kalkaH, bAlapuSpaM ca / / 424 / / vidheH kit // 425 / / vidhat vidhAne, ityasmAt kid uraH pratyayo bhavati / vidhUraM - vaizasam / / 425 / / zvazura-kukundura-dura-nicura pracura - cikura kukura - kukkura -- kukura - zakura-nUpuraniSThura - vithura-madgura - vAgurAdayaH // 426 // ete ki urapratyayAntA nipAtyante / AzupUrvAt pUrvAdvA aznoteraznAtervA AkAralopazca / zvazuraH- jampatyoH pitA / kupUrvAt skuduGa ApravaNe, ityasmAt saluk ca, kukundurI - nitambakUpau / dRNAterdo'ntazca, dardura:- maNDUkaH, meghazca / nipUrvAt prapUrvAt cinoteH caratervA Dicca, nicuraH- taruvizeSaH / latve niculaH, pracuraM prAyaH / cakericcAsya cikuraM yuvatInAmaSannimilitamakSi, cikurA:- kezAH / kukeH konto vA kukuraH- yAdavaH, kukkuraH zvA, kiraH kur ko'ntazca kurkuraH- zRz hiMsAyAm guNaH ko'ntazca zarka rastaruNaH / t stavane, po'ntazca / nUpura :- tulAkoTiH / nipUrvAt tiSThateH niSThura:- karkazaH, niSThuraM kAhalam / vyathevith ca, vyathante'smAjjanAH ityApAdAne'pi vidhura : - rAkSasaH / madivAtyorgo'ntazca madguraH- matsyavizeSaH, vAgurA - mRgAnAyaH / AdigrahaNAnmanyaterdhazca, madhura:rasavizeSa ityAdi // 426 / / , mI si-zi-khaTa-khaDi kharji - karji- sarji - kRpi-balli - maNiDabhya UraH // 427 // emya UraH pratyayo bhavati / mIMGa ca hiMsAyAm, mayUra :- zikhI / mahyAM rauti mayUra iti pRSodarAdiSu saMjJAzabdAnAmanekadhA vyutpatti lakSayati / masaic parimANe, masUra :- avaraghAnyajAtiH, carmAsanaM ca / paziH sautraH pazyate gamyate iti pazUraH - grAmaH / khaTa kAGakSe, khaTUra:- maNivizeSaH / khaDaN bhede, khaDUra:- khuralIsthAnam / kharja mArjane ca kharjUraH- vRkSavizeSaH / karja vyathane, kajUM raH- sa eva, malinazca / sarja arjane, saz2Ura :- ahaH / kRpIDa sAmarthye, karpUra:- gandhadravyam / valli saMvaraNe, vallUraH - zuSkamAMsam / maDu bhUSAyAm, maNDUraH dhAtuvizeSaH / / 427 / / mahi kaNi caNyaNi-palya li-tali-mali-zalibhyo Nit // 428 // ebhyo Ni UraH pratyayo bhavati / maha pUjAyAm, mAhUraH zailaH / kaNa gatI kApUra:- nAgaH / caNa hiMsAdAnayozca cANUra - mallo viSNuhataH / aNa zabde, AzUraHgrAmaH / pala gatau, pAlUraM nAma nagaramAndhrarAjye / alI bhUSaNAdau, AlUra:- viTaH / talaN pratiSThAyAm, tAlUra:- jalAvartaH / mali dhAraNe, mAlUra:- dAnavaH bilvazca zala gatau, zAlUra : - dudu raH / / 428 / / sthA-viDe: kit / / 426 // AbhyAM kid UraH pratyayo bhavati / SThAM gatinivRttau / sthUra:- baTharaH, uccazca, sthUrA - jaGghApradeza: viMDa Akroze, viDUraH- bAlavAye grAmaH / / 426 / / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] svopajJoNAdigaNasUtravivasNam [sUtra-430-436 sindUra-kaccUra-pattUra-dhuttUrAdayaH // 430 // ete UrapratyayAntA nipAtyante / syandeH sind ca, sindUraM-cInapiSTam / karotezco'ntazca, kacUra:-auSadhavizeSaH / patesto'ntazca, pattUraM-gandhadravyam / dhuvo dviruktasto. 'nto hrasvazca, dhuttUraH-unmattakaH, dadhAterdhattUra ityanye / AdigrahaNAt kastUrahArahUrAdayo bhavanti / / 430 // ku-gu-pati-kathi-kuthi-kaThi-kuThi-kuTi--gaDi-guDi-mudi--mali--daMzibhyaH keraH // 431 // . ebhyaH kid eraH pratyayo bhavati / kuMDa, zabde, kubera:-dhanada: guMt purISotsarge, guberaM-yuddham / patlu gatau, patera:-pakSI, pavanazca / kathaNa vAkyaprabandhe, kathera:-kathakaH, kuhakaH, zakuntazca / kuthac pUtibhAve, kutherH-shiddaakiisNbhaarH| kaTha kRcchajIvane kaTheraHdaridraH / kuThiH sautraH, kuThera:-niHsRtasAraH, arjakazca / kuTat kauTilye, kuTeraH-zaThaH / gaDa secane. gaDera:-meghaH prasravaNazIlazca / gaData rakSAyAma, guDera:-rAjA paNyaM ca baalbhkssym| mudi harSe, muderaH-mUrkhaH / mUla pratiSThAyAm , mUlera:-vanaspatiH, mUleraM-paNyam / daMzaM dazane, dazera:-sarpaH, sArameyaH, janapadazca / / 431 / / zaterAdayaH // 432 // zatera ityAdayaH zabdAH kerapratyayAntA nipAtyante / zadla zAtane tazca, zatera:vAyuH, tuSArazca / AdigrahaNAd gudhera-zRGabera-nAlikerAdayo bhavanti / / 432 // kaThi-caki-sahibhya orH|| 433 // ebhya oraH pratyayo bhavati / kaTha-kRcchrajIvane; kaThora:-amRduH, ciraMtanazca / caki tRptau ca, cakora:-pakSivizeSaH parvatavizeSazca / pahi marSaNe, sahoraH-viSNuH, parvatazca // 433 // kora-cora-mora-kizora-ghora-horA-dorAdayaH // 434 // kora ityAdayaH zabdA orapratyayAntA nipAtyante / kAyatezcaratemriyatezca Dicca, kora:-bAlapuSpam , coraH-taskaraH / moraH-mayUraH / kRzericcopAntyasya, kizora:-taruNaH, bAlAzvazca / hanteDit ghazca ghoraM-kaSTam / haga haraNe, horA-nimittavAdinAM cakrarekhA / DudAMgk dAne, doc chedane vA, doraH-kaTisUtra-tantuguNazca / AdigrahaNAdanye'pi / 434 / / ki-za-vRbhyaH karaH // 435 // ebhyaH karaH pratyayo bhavati / kiH sautraH, kekaraH-vakadRSTiH / zRz hiMsAyAm , zarkarA-matsyaNDikAdiH, karkazaH, kSudrApASANAvayavazca / vRnT varaNe, varkara:-chAgazizuH // 435 // sU-puSibhyAM kit // 436 // Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-437-441 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 405 AbhyAM kit karaH pratyayo bhavati / SUt preraNe, sUkara:-varAhaH / puSa puSTau, puSkara, padma, tUryamUkhaM, hastihastAgram , AkAzaM, murajaH-tIrthanAma ca // 436 // ani-kAbhyAM taraH // 437 // AbhyAM kit taraH pratyayo bhavati / anak prANane, antaraM-bahiryogopasaMvyAnayoH, chidramadhyavirahavizeSeSu ca / ke zabde, kAtaraH-bhIruH / / 437 / / iNa-pUbhyAM kit // 438 // AbhyAM kit taraH pratyayo bhavati / iNk gatI, itaraH-nirdiSTapratiyogI / pUgz pavane, pUtara:-jalatantuH // 438 // mI-jyaji-mA-madyazau-vasi kibhyaH saraH // 436 // emyaH saraH pratyayo bhavati / mIGaca hiMsAyAm , mesara:-varNavizeSaH / ji abhibhave, jesaraH-zUraH / aja kSepaNe ca, vesaraH-azvataraH / vesR gatau, ityasya vA jaTharetyAdinipAtanAdare rUpam / mAMka mAne, mAsaraH-AyAmaH / madaic harSe, matsaraH-krodhavizeSaH / azauTi vyAptI, akSaraM varNaH, mokSapadam , AkAzaM ca / akSarvA are rUpam / vasaM nivAse, vatsaraH, saMvatsaraH, parivatsaraH, anuvatsaraH, vivatsaraH, udvatsaraH-varSAbhidhAnAni / iDAmAnena vasantyatra kAlAvayavA iti iDvatsaraH, iDayA mAnena vasantyati iDAvatsaraH-varSavizeSAbhidhAne / parivatsarAdInyapi varSavizeSAbhidhAnAnItyeke / ki ityadAdau smaranti kesaraHsiMhasaTaH, puSpAvayavaH, bakulazca / bAhulakAnna Satvam // 439 / / kR-dhU-tanyaSibhyaH kit // 440 // ebhyaH kit saraH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRsaraH kRsarA vA vilepikAvizeSa: varNavizeSazca / dhUt vidhUnane, dhUsara:-bhinnavarNaH, vAyuH, dhAnyavizeSazca / tanUyI vistAre, tasaraH-kauzeyasUtram / RSat gatau, RkSara:-kaNTakaH, Rtvik ca, RkSarA-toyadhArA / 440 / kaga-za-da-vRga-cati-khaTi-niSadibhyo varaT // 441 // ebhyaSTidvaraH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karbaraH-vyAghraH, viSkiraH, aJjalizca, karbarI-bhUmiH, zivA ca / gRt nigaraNe, garvaraH-ahaMkAraH mahiSazca, garvarI-mahiSI, saMkhyA c| zRz hiMsAyAm , zarvaraH-sAyAhnaH-rudraH, hiMsrazca, zarvaraM-tamaH, annaM ca, zarvarI-rAtri: / dRz vidAraNe, darvaraM-vajram , darvarI-sevA / vRgaT varaNe, varvara:-kAmaH, candanaM, kezavizeSa:-lubdhakazca, varvarI-nadI, bhAryA ca / catega yAcane, catvaraM-catuSpatham araNyaM ca / catvarI-rathyA, devatA, vedizca / khaTa kAGa kSe, khaTvaraM-rasasaMkIrNazAkapAkaH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTvara!-vyAlAzvaH, kaTvarI-dadhivikAraH / Sadlu vizaraNAdau, nipUrvaH, niSadvaraH kardamaH-vahniH, karmakaraH, kandarpaH, indrazca / niSadvaram-Asanam ,-niSadvarI-prapA, rAtriH, pramadA indrANI ca / / 441 / / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-442-447 ashnoteriicaadeH|| 442 // azoTi vyAptI, ityasmAdvaraT pratyayo bhavati, IkArazcAderbhavati / IzvaraH-vibhuH, IzvarI-strI // 442 // nI-mI-ku-tu-cerdIrghazca // 443 // ebhyo varaT pratyayo dIrghazcaiSAM bhavati / NIMga prApaNe; nIvara:-puruSakAraH / mIMgz hiMsAyAm, mIvaraH-hiMsraH, samudrazca / kuMGa zabde, kUvara:-rathAvayavaH tuka vRttyAdiSu, tUvaraH-mandazmazruH, ajananIkazca / ciMgT cayane, cIvaraM munijanavAsaH, niHsArakanthA c|| 443 // tIvara-dhIvara-pIvara-chitvara-chatvara-gahvaropahara-saMyadvarodumbarAdayaH // 444 // ete varaT pratyayAntA nipAtyante / tibhyatestI ca tIktervA're tIvaraM jalaM, vyaJjanaM ca / dhyAyate ca dhIvara:. kaivartaH. pyAyaH pyaiDo vA pIca, pIvatervA kidaraH, povaraHmAMsalaH / chinattestaH-kicca, chitvaraH-zaThaH, jarjaraH, piTakazca chAdeNiluki hrasvazca, chatvaraH, nirbhartsakaH, nikuJjazca / chatvaraM-kuDyahInaM gRham , zayanapracchadaH, chadizca / guheraccotaH gahvara-gahanaM, mahAbilaM, bhayAnakaM, pratyantadezazca / upapUrvAt hvo vAluk ca, upahvara-saMdhiH, samIpaM, rahaHsthAnaM ca / sampUrvAdyamerdazca, saMyadvaraH-raNaH, saMyamI, nRpazca / undeH kidum cAntaH, udumbaraH-vRkSavizeSaH / AdigrahaNAd umbara-zambarAdayo bhavanti kaDerevarAGgarau // 445 // kaDat made, ityasmAd evara aGgara iti pratyayo bhavataH / kaDevaraM-mRtazarIram , latve kalevaram / kaDaGgaraH-vanaspatiH / / 445 // T // 446 // sarvadhAtubhyastraTa pratyayo bhavati / chAdayatIti chatram chatrI vA dharmavAraNam / pAtIti pAtram UrjitaguNAdhAraH saadhvaadiH| pAtrI-bhAjanam / snAyateH-snAtraM snAnam / rAjate iti-rASTra-dezaH / ziSyate'nena-zAstraM-granthaH / asc kSepaNe, astraM-dhanuH / / 446 / / ji-bhR-sa-bhrasji-gami-nami-nazyazi-haniviSevRddhizca // 447 // ebhyastraTa pratyayo bhavati, vRddhizcaiSAM bhavati / ji abhibhave, jaitra:-jayanazIlaH, jaitra-dyUtam / TuDubhRgk poSaNe ca, bhAtra-poSaH, yazca bhRti gRhItvA vahati / sRgato, saatrHaalyH| bhrAsjIt pAke, bhASTram-ambarISam / gamlauMgato, gAntra-mana:, zarIra, lokazca / NamaM prahvatve, nAntraM-ziraH, zAkhA, vaicitryaM ca / nazauca adarzane nazo dhuTIti nontaH, naaNssttraayaatudhaanaaH| aznoteraznAtervA ASTram-AkAzaH, razmizca / hanaka hiMsAgatyoH, hAntraMrakSaH, yuddhaM, vadhazca / viSluko vyAptI, vaiSTra:-viSNu , vAyuzca: / vaiSTaM-yakRt , tridivaM, vezma ca / / 447 // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-444-453 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam [407 divedyauM ca // 448 // dIvyatestraT pratyayo bhavati, dyau cAsyAdezo bhavati / dyautraM-tridivaM, jyotiH, vimAnaM, pramANaM, pratodazca // 448 // sU-mU-khanyuSibhyaH kit // 446 // ebhyaH kit traT pratyayo bhavati / SUt preraNe, sUtra-tantuH, zAstraM ca / mUGa bandhane, mUtra-prasrAvaH / khanUg avadAraNe, khAtraM-kUlaH , taDAkaM, grAmAdhAnamRt , caurakRtaM ca chidram / uS dAhe, uSTra:-kramelakaH // 446 / / strii|| 450 // syateH sUteH styAyatestRNAtervA traT syAt Dicca / strI-yoSit / / 450 // hu-yA-mA-zru-vasi-masi-gu-bI-paci-vaci-dhR-yamyami-mani-tani-sadi--chAdikSi-kSadi-lupi-pati-dhUbhyastraH / / 451 // ebhyastraH pratyayo bhavati huMk dAnAdanayoH, hotraM-havanaM, hotrA-RcaH / yAMka prApaNe, yAtrA-prasthAnaM yApanam , utsavazca / mAMka mAne, mAtrA-pramANaM, kAlavizeSaH, stokaH, gaNanA ca / zrRMT zravaNe, zrotraM-karNaH / vasik AcchAdane, vstrN-vaasH| bhasiM juhotyAdau smaranti, bhastrA carmamayam-Avapanam , udaraM ca / guMGa zabde, gotra:-parvataH, gotrA-pRthvI, gotram-anvayaH / vIMka prajananAdau, vetraM-vIrudvizeSaH / DupacI pAke, paktraM-piTharaM, gArhapatyaM ca / vacaMka bhASaNe, vaktram-Asyam , chandojAtizca / dhRGat sthAne, dhatra:-dharmaH, vRkSaH, ravizca / dhatraM-nabhaH, gRhasUtraM ca, dharkA-dyauH / yamaM uparame, yantra-zarIrasaMdhAnam-araghaTTAdi ca / ama gatau, antraM-purItat / manic jJAne, mntr:-chndH| tanUyI vistAre, tantra-prasAritAstantavaH, zAstraM-samUhaH, kuTumbaM ca / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, satraM-yajJaH, sadaH, dAnaM chadma, yAgavizeSazca / chadaN-saMvaraNe, chaadytiiti-chaatrH-shiksskH| kSit nivAsagatyoH, kSetra-karSaNabhUmiH, bhAryA, zarIram , AkAzaM ca / kSada saMravaNe sautraH, kSatraM-rAjabIjam / luplutI chedane, loptram-apahRtaM dravyam / patlu gato, patra-paNaM, yAnaM ca / dhUgz kampane, dhotraM-rajjuH // 451 // vitezca mo vA 452 // zvitAGa varNe, ityasmAt traH pratyayo bhavati, vakArasya ca makAro vA bhavati / zmetraM ca zvetraM ca-rogI / / 452 // gamerA ca // 453 // gamlagatI ityasmAt traH pratyayo bhavati, AkArazcAntAdezo bhavati / gAtraMzarIram / gAtrA-khaTvAvayavaH / / 453 / / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 454-460 ci-mi-di-zaMsibhyaH kit // 454 // ebhyaH kittraH pratyayo bhavati / cigT cayane citram - Azcaryam, AlekhyaM, varNazca / trimidAMc snehane, mitraM suhRt, amitra:- zatruH, mitra:- sUryaH / zaMsU stutau ca, zastra - stotram, AyudhaM ca / / 454 / / putrAdayaH || 455 // putra ityAdayaH zabdAH trapratyayAntA nipAtyante / punAti pavate ca pitRpUtimiti putra:sutaH, yadAhu:- " pUtIti narakasyAkhyA duHkhaM ca narakaM viduH / " punnAmno narakAt trAyata iti vyutpattistu saMjJAzabdAnAmanekadhA vyAkhyAnaM lakSayati / AdigrahaNAdanye'pi / / 455 / / . vRgnaci paci vacyami-nami-mi-vaSi-vadhi-yaji-pati-kaDibhyo'traH // 456 // ebhyaH atraH pratyayo bhavati / vRgT varaNe, varatrA - carmarajjuH / NakSa gatau nakSatramazvinyAdi / DupacaS pAke, pacatraM - randhanasthAlI / vacak-bhASaNe, vacatraM vacanam / ama gatau, amatraM -bhAjanam / NamaM prahRtve, namatraM - karmAropakaraNam / Tuvam udgiraNe, vamatraMprakSepaH / DuvapIM bIjasaMtAne, vapatra - kSetram / badhi bandhane, baghatram - AyudhaM, vastraM viSaM, zUrazca / yajIM devapUjAdau, yajatra:- yajvA yajatram - agnihotram / patlR gatau, patatraM barhavAhanaM vyoma ca / kaDat made, kaDatraM dArAH, jaghanaM ca / / 456 / / soviMdaH kit // 457 // supUrvAd vidaH kid atraH pratyayo bhavati / suSThu vetti vindati vidyate vA suvidatraMkuTumbaM dhanaM, maGgalaM ca / / 457 / / kRteH kRnta ca / / 458 // kRtaic chedane ityasmAd atraH pratyayo bhavati / asya ca kRttAdezo bhavati / kRntatraH-mazakaH / kRntatraM - chedanaM, lAGgalAgraM ca / / 458 / / bandhi-vahi-kaTyazyAdibhya itraH || 456 / ebhyaH itraH pratyayo bhavati / bandhaMz bandhane, bandhitraM - mantha / vahIM prApaNe, vahitraMvAhanaM ca / kaTe varSAvaraNayo:, kaTitraM lekhyacarma / azauTi vyAptau azaz bhojane vA / azitraM razmiH, haviH agniH, annapAnaM ca / AdigrahaNAd lunAteH lavitram - karmadravyam, punAte :- pavitraM - maGgalyam / bhaTateH bhaTitraM zUle, pakvamAMsam / kaDateH kaDitraM-kaTitrameva / amateH amitraH- ripuH ityAdi / / 459 / / bhU-gu-di-caribhyo Nit / 460 // ebhyo Nid itraH pratyayo bhavati / bhU sattAyAm, bhAvitraM trailokyaM nidhAnaM, bhadraM ca / gRt nigaraNe, gAritraM nabhaH, annapAnam, AzcaryaM ca / vada vyaktAyAM vAci, vAditram - Atodyam / cara bhakSaNe / cAritraM vRttaM sthityabhedazca / / 460 / / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-461-465 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [409 tani-ta-lA-pAtrAdibhya utraH // 461 // ebhya utraH pratyayo bhavati / tanuyI vistAre, tanUtraM-kavacam / ta plavanataraNayoH, tarutraM-plavaH, ghAsahArI ca / lAMka AdAne, lotram-apahRtadravyam / pA pAne, potraM halasUkarayomukham / zreGa pAlane, trotrm-abhykriyaa| AdigrahaNAda vRNoteH varutram-abhipretamityAdayaH / / 461 // zA-mA-zyA-zakyambyamibhyo laH // 462 // . emyo la: pratyayo bhavati / zoMca takSaNe, shaalaa-sbhaa| mAMka mAne, mAlA-srak / zyaiGa gatau, zyAla:-patnIbhrAtA / zaklaTa zaktI, zakla:-manojJadarzanaH, madhuravAka, zaktazca / ambuGa zabde, ama gatau amblaH, amlazca-rasaH / / 462 // zuka-zI-bhUbhyaH kit / / 463 // . - ebhyaH kid laH pratyayo bhavati / zuka gato, zulkaH-sito varNaH / zIGak svapne, zIla-svabhAvaH, vrataM, dharmaH, samAdhizca / muGa, bandhane mUlam-vRkSapAdAvayavaH, AdiH, hetuzca / / 463 / / bhillAcchabhalla-sauvidallAdayaH // 464 // ' : ... bhillAdayaH zabdAH kid lapratyayAntA nipAtyante / bhidelazca-bhilla:- antyajAtiH / acchapUrvAd bhaleH, acchabhallaH RkSaH, supUrvAdvideralo'nta: sozca vRddhiH / sauvidallaH kaJcukI / AdigrahaNAdallapallIrallAdayo'pi bhavanti // 464 / / . - mRdi-kandi kuNDi-maNDi-maNi-paTi-pATi-zaki keva-deva kami-yami-zali-kalipali-gudhvazci-cazci-capi-vahi-dihi-kuhi-ta-saM-pizi-tusi-kusyani-drameralaH // 46 // ebhya: alaH pratyayo bhavati / mRdaz kSode, madalaH-murajaH / kaTu rodanAhvAnayoH, kandalaH-prarohaH / kuDuGa dAhe, kuNDalaM-karNAbharaNam / maDu bhUSAyAm ; maNDalaM-dezaH, parivArazca / magu gatau, maGgalaM zubham / paTa gatau, paTalaM-chadiH, samUhaH, AvapanaM, netrarogazca / NyantAt pATala:-varNaH / zakluT zaktI, zakalaM-bhittam asAraM ca, kevRGa, sevane, kevalaM paripUrNa jJAnam , asahAyaM ca / devRGa devane, devala:-RSiH, devatrAtaH, krIDanazca / kamUGa-kAntau, kamalaM padmam / NiGi, kAmalaH-netrarogaH / yamU uparame, yamalaM yugmam / zala gatI, zalalaM-sedhAGgaruhazakuH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalalaM-garbhaprathamAvasthA / pala gato, palalam-bhRSTa tilAtasIcUrNam / guMDa zabde, gavalaH mahiSaH / dhUmz kampane, dhavalaHzvetaH / aJcU gatau ca, aJcalaH vastrAntaH / caJcU gatau, caJcalaH-asthiraH / capa sAntvane, capalaH sa eva / vahIM prApaNe, vahalaM-sAndram / dihIMka lepe, dehalI-dvArAdhaH paTTaH, kUhaNi vismApane, kohalaH-bharataputraH, bAhulakAd guNaH / tR plavanataraNayoH, tarala:-adhIraH, hAramadhyamaNizca / sR gato, sarala:-akuTilaH, vRkSavizeSazca / pizat avayave, pezala: Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] svopajJoNAdigaNasUtravikaraNam [ sUtra-466-473 manojJaH / tusa zabde, tosalAH janapadaH / kusac zleSe, kozalA-janapadaH / anaka prANane, analaH agniH / drama gatau, dramalaM-jalam // 465 / / nahi-laGgedISazca // 466 // AbhyAm alaH pratyayo bhavatyanayozca dI| bhavati / NahIca bandhane, nAhalaH mleccha: / lagu gatau lAGgalaM-halam / / 466 / / R-janeo'ntazca / / 467 // AbhyAm alaH pratyayo gakArazcAnto bhavati / Rk gato, argalA-parighaH / janaici prAdurbhAve, jaGgalaM nirjalo dezaH // 467 / / tRpi-vapi-kupi-kuzi-kuTi-vRSi-musibhyaH kit / / 468 // ebhyaH kid alaH pratyayo bhavati / tRpocaprItI, tRpalA-latA, tRpalaM-zuSkaparNa, zuSkatRNaM ca / DuvapI bIjasaMtAne, upl:-paassaannH| kupac kope, kupalaHpravAla: / kuzaca zleSaNe, kuzala:-medhAvI / kuzalam Arogyam / kuTat kauTilye-kuTala.-RSiH / vRSU secane, vRSalaH-dAsajAtiH / musac khaNDane, musalam avahananam / / 468 / / korvA // 466 // kuMGa zabde ityasmAd alaH, sa ca pratyayo kidvA bhavati / kuvalaM-badaram , kuvalIkSudrabadarI, kavalaH grAsaH // 469 // zameva ca vA // 470 // zamUca upazame, ityasmAd alaH pratyayo bhavati makArasya bakAro vA bhavati / zabala:-kalmASaH, zamala-purISam , duritaM ca // 40 // .. chorDaggAdi // 471 // choca chedane, ityasmAt kid ala: pratyayo bhavati / sa ca DagAMdirgAdirvA bhavati / chagala:-chAgaH, chAgala:-RSiH / chalaM-vacanavidhAto'rthavikalpopapattyA / / 471 // mRji-khanyAhanibhyo Dit // 472 // ebhyaH Did alaH pratyayo bhavati / mRjauka zuddhau malaM bAhya rajaH-antardoSazca / khanaga avadAraNe, khalaH durjanaH, niSpIDitarasaM piNyAkAdi, khlN-ssyphlgrhnnbhuumiH| hanaMka hiMsAgatyoH, AGapUrvaH, Ahala:-viSANaM, nakharazca / / 472 / / stho vA // 473 // tiSThateH alaH pratyayo bhavati, sa ca DidvA bhavati / sthalaM pradezavizeSaH / sthAlaMbhAjanam // 473 // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 474-476 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 411 muralorala - virala- kerala- kapiJjala - kajalejala-komala-bhRmala- siMhala - kAhala-zUkalapAkala - yugala - bhagala- vidala-kuntalotpalAdayaH || 474 // ete alapratyayAntA nipAtyante / muvyu vyarvalopaH kicca, muralA:- janapadaH / urala:utkaTaH / vipUrvAdrameDicca, virala :- asaMhataH / kira: kera ca keralA - janapada: / kamperiJjo - 'nto nalopazca kapiJjalaH - gauratittiriH / kaSISorjo'ntojazca, kajjalaM maSI ijjala:vRkSavizeSa: / kamerata occa komalaM - mRdu / bhramebhRMm ca, bhRmalaH vAyuH, kRmijAtizca, bhRmalaM cakram | hiMserAdyanta viparyayazca, siMhalA - janapadaH / kaNerho dIrghazca, kAhalaH avyaktavAk, kAhalA vAdyavizeSaH / zakerUccAsya, zUkalaH - azvAdhamaH / paceH pAk ca pAkalaHhastijvaraH yujeH kid ga ca, yugalaM - yugmam / bhAtergo'nto hrasvazca, bhagala:- muniH / vindelopazca vidalaM veNudalam / kanerata ut to'ntazca kuntalA - janapadaH, kezAzca / utpUrvAt pibate hrasvazca, utpalaM - padmam / AdigrahaNAt suvarcalAdayo bhavanti / / 474 / / R-kR-mR-vR-tani-tami capi capi kapi-kIli pali-bali-- pazci-maGgi-gaNDi - maNDicaNDi taNDi piNDi nandi-nadi* zakibhya-AlaH // 475 / / ebhya Ala pratyayo bhavati Rk gatau arAlaM vkrm| DukRAMg karaNe karAlam uccam / mRt prANatyAge. marAlaH - haMsaH, mahAMzca / vRgT varaNe, varAlaH vadAnyaH / tanUyI vistAre, tanAlaM jalAzayaH / tamUc kAGkSAyAm tamAlaH - vRkSaH, vyAlazca / caSI bhakSaNe, caSAlaM yUpazirasi dravyam / capa sAntvane, capAlaM- yajJadravyam / kapiH sautraH, kapAlaM ghaTAdyavayavaH- ziro'sthi ca / kIla bandhe, kIlAlaM madyaM, jalam asRk ca / pala gatau, palAlam / akaNo vrIhyAdiH / bala prANanadhAnyAvarodhayoH balAlo vAyuH / pacuGa vyaktIkaraNe paJcAlaH RSiH, rAjA ca paJcAlA janapadaH magu gatau, maGgalaH- dezaH / gaDu vadanaikadeze, gaNDAla:- mattahastI | maDu bhUSAyAm maNDAla. RSi, rAjA ca / caDuGa, kope, caNDAla: zvapacaH / akRtajJamakAryajJaM dIrgha roSamanArjavam / caturo viddhi caNDAlAn janmanA ceti paJcamam // 1 // // taDuGa aghAte, taNDAla:- kSuSaH / piDuGa saGghAte, piNDAlaH - kandajAtiH / Tunadu samRddhI, nandAlaH- rAjA / Nada avyakte zabde, nandAlaH - nAdavAn / zaklRT zaktau zakAlAjanapadaH, mUrkhadhanI ca / / kuli- pili viziviDi-mRNi-kuNi- pI- prIbhyaH kit // 476 // ebhyaH kidu AlaH pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulAlaH kumbhakAraH / pilaN kSepe, pilAlaM zliSTam / vizaMt pravezane, vizAlaM vistIrNam / biDa Akroze, biDAla:- mArjAraH / latve bilAlaH sa eva / mRNat hiMsAyAm, mRNAlaM - bisam / kuNat zabdopakaraNayo:, kuNAla :- kRtamAlaH, kaTavizeSazva, kuNAlaM nagara, kaThinaM ca / pIGaca pAne, piyAlaH- vRkSaH, piyAlaM - zAkaM, borucca / prIGa ca prItau, priyAlaH- piyAlaH / / 476 / / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-477-483 bhajeH kagau ca // 477 // bhajI sevAyAm, ityasmAt kid alaH pratyayo bhavati, kagau cAntAdezau bhavataH / bhakAlaM, bhagAlam ubhayaM-kapAlam // 477 / / . sateo'ntazca // 478 // sRgato, ityasmAt kid Ala: pratyayo bhavati, gazcAntaH / sRgAlaH-koSTA / 478 / pati-kR-lUbhyo-Nit // 476 // ebhyo Nid ala: pratyayo bhavati / patlu gatau, pAtAlaM rasAtalam / DukRg karaNe, karAlaM-lepadravyam / lUgz chedane, lAvAla:-uddantaH / / 479 / / cAtvAla-kaGkAla-hintAla-vetAla-jambAla-zabdAla-mamAptAlAdayaH // 480 // ete AlapratyayAntA nipAtyante / catervonto dIrghazca / cAtvAla:-yajJagartaH / kaceH svarAnno'ntaH kazca, kaGkAla:-kalevaram / hiMsestazca hintAlaH-vakSavizeSaH / viyasto'nto guNazca, vetaalH-rjniicrvishessH| janervo'ntazca, jambAla:-kardamaH, zaivalaM ca / zame. ServA zabdabhAvazca, shbdaalH-shbdnshiilH| malevalopo mAptazcAntaH / mamAptAlaH matiH, snehaH-putrAdiSu snehabandhanaM ca / AdizabdAccakravAlakaravAlAlavAlAdayo bhavanti / 480 // kalyani-mahi-drami-jaTi-bhaTi-kuTi-caNDi-zaNDi-tuNDi-piNDi-bhU-kukibhya ila: // 481 // ebhya ila: pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalilaM-gahanaM, pApam , AtmAdhiSThitaM ca zukrArtavam / anak prANane, anilaH-vAyuH / maha pUjAyAm , mhilaa-strii| drama gatau, dramalA:-trairAjyavAsinaH / jaTa jhaTa saMghAte, jaTilaH-jaTAvAn / bhaTabhRtau, bhaTila:zvA, sevakazca / kuTat koTilye, kuTilam-vakram / caDuGa kope, caNDila:-zvA, krodhanaH, nApitazca / zaDuGa, rujAyAm , zaNDilaH RSiH / tuDuGa toDane, tuNDila:-vAgajAlI / piDraGa saGghAte, piNDila meghaH, hisraH, himaH, gaNakazca / bhU sattAyAm , bhavilaH-muniH, samarthaH, gRham , bahunetA ca kuki AdAne, kokilaH-parabhRtaH / / 481 // bhaNDernaluk ca vA // 482 // bhaDuGa paribhASaNe, ityasmAd ilaH pratyayo bhavati, nakArasya luga vA bhavati / bhaDilaH RSiH, pizAcaH, zatruzca / bhaNDila:-zvA, dUtaH, RSizca / / 482 / / gupi-mithi-dhrubhyaH kit // 483 // ebhyaH kid ilaH pratyayo bhavati / gupau rakSaNe, gupilaM-gahanam / mithag meghA-hiMsanayoH, mithilA-nagarI / dhra stharya ca, dhra vila:-RSiH / / 483 / / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra.-484-486 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [413 sthaNDila-kapila-vicakilAdayaH // 484 // sthaNDilAdayaH zabdA ilatyayAntA nipAtyante / sthaleH sthaND ca, rathaNDilaM- vratizayanavedikA / kabeH pa ca, kapila:- varNaH, RSizca / vicerako'ntazca, vicakilaH-mallikAvizeSaH / AdigrahaNAd gobhilanikumbhilAdayo'pi bhavanti / / 484 / / hRSi-vRti-caTi-paTi-zaki-zaGki-taNDi-maG-gyutkaNThibhya ulaH // 485 // ebhya ula: pratyayo bhavati / hRSaca tuSTI, hRSTa alIke vA, harSu la:-harSavAn , kAmI, mRgazca / vRtUGa vartane, vartula:-vRttaH / caTaNa bhede, caTulaH caJcalaH / paTa gatau, paTula:-vAgmI / zaklaTa zaktI, zakula:-matsyaH / zaGa kU zaGkAyAm , zaGakUlA-krIDanazaGa ku, bandhanabhANDam , AyudhaM ca / taDuGa tADane, taNDulo nistuSo vrIhyAdiH / magu gato, maGa gulaM-nyAyApetam kaThuGa zoke, utpUrvaH utkaNTula:-utkaNThAvAn / / 485 // sthA-vaGki-bahi-bindibhyaH kinnaluk ca // 486 // ebhyaH kid ula: pratyayo nakArasya ca luga bhavati / STAM gatinivRttI, sthulaMpaTakuTIvizeSaH / vakuGa kauTilye, vakula:-kesaraH, RSizca / bahuGa vRddhau, bahulaM-pracurambahula:-prAsakaH, kRSNapakSazca / bahulA:-kRttikAH, bhulaa-gauH| vidu avayave, vidulaHvetasaH / / 486 / / kumula-tumula-nicula-vajula-maJjula-pRthula-vizaMsthu-lADgula-mukula-zakulAdayaH // 487 // ete ulapratyayAntA nipAtyante / kamitamyorata ucca, kumulaM-kusumam , hiraNyaM ca, kumula:-zizuH, kAntazca / tumulaM-vyAmizrayuddham , sakulaM ca / nijeH kiccazca / nicula:vajula: / vaje: svarAnno'ntazca, vajula:-niculaH / maJjiH sautraH, maJjulaM manojJam / pratheH pRth ca, pRthula:-vistIrNaH / vipUrvAt zasesthontazca, vizaMsthula:-vyagraH / ajergazca aGa gulam aSTayavapramANam / muceH kit kazca, mukula:-avikasitapuSpam / zakeH svarAt So'ntazca, zaekulI-bhakSyavizeSa:, karNAvayavazca / AdigrahaNAllakula-valgulAdayo bhavanti // 487 // ___ piJji-maJji-kaNDi-gaNDi-bali-vadhi-vazcibhya UlaH // 488 // ebhyaH UlaH pratyayo bhavati / pijuNa hiMsAbala-dAna-niketaneSu, pijUlaH hastibandhanapAzaH, rAziH, kulapatizca / maJjiH sautraH, majUlA-mRdubhASiNI / kaDuGa. made, kaNDUla:-aziSTo janaH / gaDu vadanaikadeze, gaNDUla:-kRmijAtiH / bala prANana-dhAnyAvaroghayoH, balUla:-RSiH, meghaH, mAsazca / badhi bandhane, badhUlaH hastI, ghAtakaH rasAyanaM, tantrakArazca / vaJciN pralambhane, vaJcUlaH hastI, matsyamArapakSI ca / 488 // tamervo'nto dIrghastu vA // 486 / / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 414 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-490-496 tamUca kAGkSAyAm , ityasmAd Ula: pratyayo bhavati, vo'ntazca bhavati, dIrghastu vA / tAmbUlaM, tambUlam-ubhayaM pUgapatracUrNasaMyogaH / / 489 / / kula-pula-kusibhyaH kit / / 460 // ebhya UlaH pratyayo bhavati, sa ca kid bhavati / kula bandhu-saMstyAnayoH, kulUlaH kRmijAtiH / pula mahattve, pulUla:-vRkSavizeSaH / kuzac zleSe, kuzUla:-koSThaH / / 490 // dukUla-kukUla-babbUla-lAgRla-zAda lAdayaH // 461 // dukUlAdayaH zabdA UlapratyAntA nipAtyante / dukvoH ko'ntazca, dukUlaM-kSaumaM vAsaH / kukUlaM kArISo'gniH / barbo'nto bazca / babbUla:-vRkSavizeSaH / laGa gerdIrghazca lAGa gUlaM vAladhiH / zRNAterdo'nto vRddhizca, zArdUla: vyAghraH / AdigrahaNAd mAjUla: kaJcUlAdayo bhavanti / / 491 // maherelaH // 462 // maha pUjAyAm , ityasmAdelaH pratyayo bhavati / mahelA strI / 462 // kaTi-paTi-kaNDi-gaNDi-zaki-kapi-cahimya olaH // 463 // ebhya ola: pratyayo bhavati / kaTe varSAvaraNayoH, kaTola:-kaTavizeSaH, vAditravizeSazca / kaTolA auSadhiH / paTa gatau, paTolA vallIvizeSaH / kaDu made, kaNDolaHvidalabhAjanavizeSaH / gaDu vadanaikadeze, gaNDolaH kRmi vizeSa: / zaklRT zaktI, zakola:zaktaH, kapiH sautraH, kapola: gaNDaH / caha kalkane, cahola:-upadravaH / / 463 / / grahyAdyA kit // 464 // graherAkArAntebhyazca dhAtubhyaH kidolaH pratyayo bhavati / grahIz upAdAne, gRhola:bAlizaH / kAyateH kolaH-badarI, varAhazca / gAyateH gola:-vRttAkRtiH, golA-godAvarI, bAlaramaNakASThaM ca / pAte: polA: tAlAkhyaM kapATabandhanaM,parikhA ca / lAteH lola:-capalaH / dadAterdayatedyatervA dolA-preGkhaNam // 464 // piJchola-kallola-kakkola-makolAdayaH // 465 // piJcholAdayaH zabdA olapratyayAntA nipAtyante / pIDai: piJchaca piJchola:vAditravizeSaH / kalerlo'ntazca, kallola:-miH / kaci macyoH kAdiH, kakkolI latA. vizeSaH / makkolaH-sudhAvizeSaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 495 / / vali-puSeH kalak / / 466 // AbhyAM kit kalaH pratyayo bhavati / vali saMvaraNe, valkalaM tarutvaka / puSa puSTA, puSkalaM, samagraM yuddhaM, zobhanaM, hiraNyaM, dhAnyaM ca / / 466 / / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-497-504 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam migaH khalazcaizca // 467 // DumiMgTa prakSepaNe, ityasmAt khalazcakArAt kalazca pratyayau bhavataH, ekArazcAntA. dezo bhavati / mekhalA-girinitambaH, razanA ca / mekalaH-narmadAprabhavo'driH / miga etvava. canAmAtvabAdhanArtham / / 467 // zro no'nto hasvazca // 468 // zRz hiMsAyAm , ityasmAt khalaH pratyayo bhavati, nakAro'nto hrasvazca bhavati / zRGkhalA loharajjuH, zRGkhalaH zRGkhalaM vA / / 498 / / zami-kami-palibhyo valaH // 46 // . ebhyo balaH pratyayo bhavati / zamUca upazame zambalaM-pAtheyam / kamUGa kAntI, kambalaH-UrNApaTa: / pala gato, palvalam akRtrimodakasthAnavizeSaH // 66 // tulvlelvlaadyH|| 500 // tulvalAdayaH zabdA valapratyAntA nipAtyante / tulIlyoNi-lugguNAbhAvazca / tulvalaH-RSiH, yasya taulvaliH putraH / ilvalaH-asuraH, yo'gastyena jagdhaH, matsya, yUpazca / ilvalA:-tisro mRgaziraHzirastArAH / AdigrahaNAt zAlvalAdayo bhavanti / / 500 / / zIGastalakpAla-vAlaNa-calaNa-valAH // 501 // zIGka svapne, ityasmAt talaka-pAla-vAlaNa-valaNa vala ityete pratyayA bhavanti / zItalaM-anuSNam , zepAlam , japAditvAt pasya vatve zevAlam , zaivAlam , zaivalam , zevalaM paJcakamapi jalamalavAci / / 501 / / ruci-kuTi-kuSi-kazi-zAli-drabhyo malak / / 502 // ebhyaH kin malaH pratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca, rukmalaM-suvarNam , nyaGa kvAditvAt katvam / kuTat kauTilye, kuTmalam mukulam / kuSz niSkarSe, kuSmalaM tadeva, bilaM ca / kaza zabde tAlavyAntaH, kazmalaM-malinam / zADaGa zlAghAyAm , latve zAlmala:vRkSavizeSaH / dru gatau, drumala-jalaM, vanaM ca // 502 // kuzi-kamibhyAM kula-kumau ca / / 5.3 // AbhyAmalak pratyayo bhavati / anayozca yathAsaMkhyaM kula-kuma ityAdezau ca / kuzc zleSaNe, kulmalaM-chedanam / kamUGa kAntau, kummalaM-padmam / / 503 / / pateH salaH // 504 // __patlu gato, ityasmAt salaH pratyayo bhavati / patsala:-prahAraH, gomAn , AhArazca // 504 / / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-505-511 laTi-khaTi-khali nali-kaNyazau-su-za-kR-ga-da-pR-zapi-zyA-zA-lA-padi-hasINabhyo vH|| 505 // ebhyaH vaH pratyayo bhvti| laTa bAlye, laTvA-kSudracaTakA kusumbhaM ca / khaTa kADa kSe, khaTavA-zayanayantrama / khala saMcaye ca / khalvaM-nimnaM khalInaM ca, khlvaa-itiH| Nala gandhe, nalva:-bhUmAnavizeSaH / kaNa zabde, kaNva:-RSiH, kaNvaM-pApam / azauTi vyAptI, azvaH-turagaH / sRgato, sarvaH-zambhuH / sarvAdizca kRtsnArthe / zRS hiMsAyAm , zarvaHzambhuH / kRt vikSepe, karva:-Akhu: samudraH, niSpattikSetraM ca / gRt nigaraNe, garvaH-ahaMkAraH / daza vidAraNe, darvA:-janapadaH, drv:-hiNsrH| pRz pAlana-pUraNayoH, parvaH rudraH, kANDaM ca / zapI Akroze, zapvaH-AkrozaH / zyaiGa gatau, zyAvaH varNaH / zoMca lakSaNe, zAva: tiryagbAlaH / lAMka AdAne lAva-pakSijAtiH / padiMca gatau paDhaH-rathaH, vAyuH, bhUrloka zca / hasaH zabde, hRsvaH-laghuH / iNk gatau, eva:- kevala: evetyevadhAraNe nipAtazca / / 505 / / zIDApo hrasvazva vA // 506 // AbhyAM vaH -pratyayo hrasvazca vA bhavati / zoGa ka svapne, zivaM-kSemam , sukhaM, mokSapadaM ca, zivA-harItakI ca, zevaM-dhanam , zeva:-ajagaraH, sukhakRcca, zevA-pracalA nidrAvizeSaH, mer3hazca / AplaT vyAptI, apvA-devAyudham , ApvA-vAyuH / / 506 // urdha ca // 507 // udi mAna-krIDayozca, ityasmAd vaH pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo bhavati / UrdhvaH-udvaSrmA, Urdhvam-upari UvaM parastAt / / 507 / / gandherarcAntaH // 508 // 'gandhiN ardane, ityasmAd vaH pratyayo'r cAnto bhavati / gandharvaH-gAthakaH, deva. vizeSazca / / 508 // laSeliS ca vA // 506 // laSI kAntI, ityasmAd vaH pratyayo'sya ca liS ityAdezo vA bhavati / liSva:lampaTaH, kAntaH, dayitazca / laSva:-apatyam , RSisthAnaM ca / / 506 / / salerNid vA // 510 // sala gatI, ityasmAd vaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / sAlvAH, salvAzcajanapada: kSatriyAzca / / 510 // - . nighRSISyRSi-zru-puSi-kiNi-vizi-vilyavipRbhyaH kit // 511 // . ebhyaH kid vaH pratyayo bhavati / ghRSU saMgharSe, nipUrvaH nighRSvaH-anukUlaH, suvarNanikaSopalaH, vAyuH, kSurazca / iSat icchAyAm , iSvaH-abhilaSitaH, AcAryazca, iSvA Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-512-518 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 417 apatyasaMtatiH / RSat gatau, RSvaH-ripuH, hiMsrazca / riSedyajanAdeH kecidicchanti, riSvaH / sragatau, sra vaH-havanabhANDam / puSU dAhe, puSvA-nivRttiH jalalavazca / kiNaH sautraH, kiNvaM-surAbIjam / vizaMt pravezane, vizvaM-jagat sarvAdi ca / bilat bhedane, bilvaHmAlUraH / ava rakSaNAdau, aveti, avyayam / pRz pAlana-pUraNayoH, pUrvaH-dikkAlanimittaH // 511 // natro bhuvo Dit // 512 / / natra pUrvAd bhavaterDid vaH pratyayo bhavati / abhvam-adbhutam / / 512 / / liherjiha ca // 513 // lihIMka AsvAdane, ityasmAd vaH pratyayo bhavatyasya ca jiha ityAdezo bhavati / jihvA-rasanA / / 513 / / prhvaahvaayhvaa-sv-cchevaa-griivaa-miivaavyaadyH|| 514 // prahvAdayaH zabdA vapratyayAntA nipAtyante, prapUrvasya hvayatervAderlopo yatatervA hAdezazca / prahvaH-praNataH, AhvayaterAha ca AhvA-kaNThaH / yameryaservA hazca, yahvA-buddhiH / asyateralopazca / svaH-AtmA, AtmIyaM, jJAtiH, dhanaM ca / chyatezchidervA chebhAvazca, chevAucchittiH / granthategiratervA grIbhAvazca grIvA / amerIccAnto dIrghazca vA amIvA-bubhukSA, AmIvA-vyAdhiH / minoterdIghaMzca / mIvA-manaH, udakaM ca / tadetat trayamapi tantreNAvRttyA vA nirdiSTam / avatervalopAbhAvazca, avvA-mAtA / AdizabdAd pvAdayo bhavanti // 514 // vaDi-vaTi-pela-caNi-paNi-palla-balleravaH / / 515 // ebhyaH avaH pratyayo bhavati / vaDa AgrahaNe sautraH, vaDavA-azvA / vaTa veSTane, vaTavA-saiva / pela gatau, pelavaM-niHsAram / caNa hiMsAdAnayozca cnnv:-avrdhaanyvishessH| paNi vyavahAra stutyoH, pnnvH-vaadyjaatiH| palla gatau, pallava:-kisalayam / valli saMvaraNe, vllv:-gopH||515 / / maNi-vaseNit // 516 // AbhyAM Nid avaH pratyayo bhavati / maNa zabde, mANava:-ziSyaH / vasaM nivAse, vAsavaH-zakaH // 516 / / malervA / / 517 // mali dhAraNe, ityasmAd avaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / mAlavAH-janapadaH, malava:-dAnavaH / / 517 / / kiti-kuDi-kuri-muri-sthAbhyaH kit // 518 // ebhyaH kid avaH pratyayo bhavati / kit nivAse, kitava:-dyUtakAraH / kuDat bAlye Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] svopajJoNAdigaMNasUtravivaraNam [ sUtra-519-526 ca / kuDavaH-mAnam , latve kulavaH-sa eva, nAlIdvayaM ca / kurat zabde, kuravaH-puSpavRkSajAtiH / murat saMveSTane, murava:-mAnavizeSaH, vAdyajAtizca / SThAM gatinivRttI, sthavaHajAvRSaH / / 518 // kairava-bhairava-mutava-kAraNDavAdInavAdayaH // 516 // kairavAdayaH zabdA avapratyayAntA nipAtyante / kumbhRgoH kaira-bhairAvAdezau / kairavaMkumudam , bhairavaH-bhargaH, bhayAnakazca / minote,t ca, mutava:-mAnavizeSaH / kRgA'NDo'nto vRddhizca, kAraNDavaH-jalapakSI / AGa pUrvAd dIDo no'ntazca / aadiinvH-dossH| AdigrahaNAt kodravaH-koTavAdayopi bhavanti // 519 / / zRNAterAvaH // 520 // zaz hiMsAyAm , ityasmAd AvaH pratyayo bhavati / zarAva:-mallakaH / / 520 / / pratherivaT pRth ca / / 521 // prathiS prakhyAne, ityasmAdivaTpratyayo bhavatyasya ca pRth ityAdezo bhavati / pRthivIbhUH / / 521 // pali-sacerivaH / / 522 // palaN rakSaNe, Saci sevane, ityAbhyAmivaH pratyayo bhavati / pliv:-goptaa| sacivaH-sahAyaH / / 522 / / spRzeH zvaH pAra ca // 523 // spRzaMt saMsparza, ityasmAt zvaH pratyayo bhavatyasya ca pAr ityAdezo bhavati / pAzvaMsvAGgam , samIpaM ca / pArzvaH-bhagavAMstIrthaGkaraH / / 523 // kuddi-tuddthdderuvH| 524 // ebhya uvaH pratyayo bhavati / kuDat bAlye ca, kuDuvaM-prasRtahastamAnaM c| tuDat toDane, tuDuvam apaneyadravyam / aDa udyame, aDuvaH-plavaH / / 524 // nI-hiNa-dhya-pyA-pA-dA-mAbhyastvaH / / 525 // ebhyaH tvaH pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, netvaM-dyAvA-pRthivyau, candrazca / haMka dAnAdanayoH, hotvaM-yajamAna , samudrazca / iMNk gatau, etvam-gamanaparam / dhye cintAyAm , dhyAtvaM-brAhmaNaH / pyaiG vRddho, pyAtvaM-brAhmaNaH, samudraH, netraM ca / pAM pAne, pAtvam-pAtram / DudAMgka dAne, dAtvaH-AyuktaH, yajvA, yajJazca / mAMka mAne, mAtvam-prameyadravyam / / 525 / / kR-janyedhi-pAbhya itvaH // 526 // ebhyaH itvaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karitvaH-karaNazIlaH / janaici prAdu. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-527-535 ] svapajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 419 rbhAve, janitvaH-lokaH, mAtA-pitarau, dyAvA-pRthivyau ca / janitvaM-kulam / edhi vRddhau, edhitvaH-agniH, samudraH, zailazca pAM pAne, petvam-taptabhUmipradezaH, amRtaM, netraM, sukhaM, mAnaM ca / / 526 / / pA-dA-vamyamibhyaH shH|| 527 // ebhyaH zaH pratyayo bhavati / pAMka rakSaNe, pAzaH-bandhanam / DudAMgk dAne, dAzaHkaivartaH / Tuvam ugiraNe, vaMza:-veNuH / ama gatau, aMzaH-bhAgaH / / 527 / / kR-vR-bhR-vanibhyaH kit // 528 // ebhyaH kit zaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, kRshH-tnuH| vRnT varaNe, vRzaMzRGgaberam , mUlakaM, lazunaM ca / TuDubhRgaka poSaNe ca, bhRzam - atyartham / vana bhaktau, vazaHAyattaH / / 528 // korvA // 526 // kuGa zabde, ityasmAt zaH pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / kuza:-darbhaH / kozaH-sAram , kuDmalaM ca / / 526 / / klizaH ke ca / / 530 // klizauz vibAdhane, ityasmAt zaH pratyayo bhavatyasya ca ke ityAdezo bhavati / kezAH mUrdhajAH / / 530 / / urerazak // 531 // ura gatau ityasmAt , sautrAd azak pratyayo bhavati / urazaH RSiH / / 531 / / kaleSTit // 532 // kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt Tid azak pratyayo bhavati / kalaza:- kumbhaH / kalazI dadhimanthana bhAjanam / / 532 / / palerAzaH // 533 // pala gatau, ityasmAd AzaH pratyayo bhavati / palAza:-brahmavRkSaH / / 533 / / kanerIzcAtaH / / 534 // kanai dIptyAdau, ityasmAd AzaH pratyayo bhavati, IkArazcAkArasya bhavati / konAza:-karSakaH, varNasaGkaraH, kadaryazca, tathA lubdhaH kInAzaH syAt kInAzo'pyucyate kRtaghnazca / yo'znAtyAmaM mAMsaM sa ca konAzo yamazcaiva / / 534 / / kuli-kani-kaNi-pali-vaDibhyaH kishH|| 535 // Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-536-543 ebhyaH kid izaH pratyayo bhavati / kula bandhusaMstyAnayoH, kulizaM-vajram / kana' dIptyAdau, kaNa zabde, kanizaM, kaNizaM ca-sasyamaJjarI / pala gatau, palizaM-yatra sthitvA mRgAH vyApAdyante / vaDa AgrahaNe sautraH, baDizaM-matsyagrahaNam / / 535 / / balerNidvA // 536 // bala prANana-dhAnyAvarodhayoH, ityasmAt kizaH sa ca NidvA bhvti| bAliza:mUrkhaH, balizaH-mUrkhaH, balizaM-baDizam / / 536 / / tinizetizAdayaH // 537 // tinizAdayaH zabdAH kizapratyayAntA nipAtyante, tanerizcAtaH / tinishH-vRkssH| iNasto'ntazca, itizaH-gotrakRdRSiH / AdigrahaNAdanye'pi / / 537 / / masjyaGkibhyAmuzaH // 538 // AbhyAm uzaH pratyayo bhavati / TumasjoMt zuddhau, 'nya Da kUdgameghAdayaH' iti gH| madguzaH-nakulaH / akuGa lakSaNe, aGa kuzaH-sRNiH / / 538 // . artINabhyAM piza-tazau // 536 // AbhyAM yathAsaMkhyaM piza taza ityeto pratyayau bhavataH / Rk gatau, apizam-ArdramAMsam , bAlavatsAyA dugdhaM ca / iMNk gatau, etaza:-azvaH, RSiH, vAyuH, agniH, arkazca / / 539 // vR-ka-tR-mIG-mAbhyaH SaH // 540 // ebhyaH SaH pratyayo bhavati / vRnT varaNe varSaH-bhartA, varSaH- saMvatsaraH / varSA:-RtuH / kRt vikSepe, karSaH-unmAnavizeSaH / tR plavanataraNayoH, tarSaH-plava:. harSazca / mIGa ca hiMsAyAm , meSaH-urabhraH / mAMka mAne, mASaH-dhAnyavizeSaH, hemaparimANaM ca / / 540 // yorUcca vA // 541 // yuk mizraNe, ityasmAt SaH pratyayo bhavati, UkArazcAntAdezo vA bhvti| yUSa:peyavizeSaH, yUSA-chAyA, yoSA-strI / / 541 / / snu-pU-samparkalUbhyaH kit // 542 // snvAdibhyo'rkapUrvAcca lunAte: kit SaH pratyayo bhavati / snuka prasravaNe, snuSAputravadhUH / pUgz pavane, pUSaH- pavanabhANDam , zUrpAdiH / SUt preraNe, sUSa:-balam / mUGa bandhane mUSA-loharakSaNabhAjanam / lUgz chedane, arkapUrvaH, arkalUSaH-RSiH / / 542 / / zliSeH ze ca // 543 // zliSaMca AliGgane, ityasmAt Sa: pratyayo bhavatyasya ca ze ityAdezo bhavati / zeSaH-nAgarAjaH / 543 // Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-544-553 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 421 koraphaH // 544 // kuGa zabde, ityasmAd aSaH pratyayo bhavati / kavaSa:-krodhI, zabdakArazca / / 544 / / yujleraapH|| 545 // AbhyAm ASaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavASaH-durAlabhA / jala ghAtye, jalASaM-jalam // 545 / / apariSaH // 546 // Rk gatau, ityasmANNyantAd iSaH pratyayo bhavati / arpiSam-ArdramAMsam // 546 // mahyavibhyAM Tit // 547 // AbhyAM Tid iSa: pratyayo bhavati / maha pUjAyAm , mahiSaH-sairibhaH, rAjA ca, mahiSI-rAjapatnI, sairibhI ca / ava rakSaNAdau, aviSa:-samudraH, rAjA, parvatazca / aviSIdyauH, bhUmiH, gaGgA ca / / 547 / / ruhevRddhizca // 548 // ruhaM janmani, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavati, vRddhizcAsya bhavati / rauhiSaMtRNavizeSaH, antarikSaM ca, rauhiSaH-mRgaH / rauhiSI-vAtyA, mRgI, dUrvA ca / / 548 / / amimRbhyAM Nit / / 546 // AbhyAm iSaH pratyayo bhavati, sa ca Nid bhavati / ama gatau, AbhiSaM-bhakSyam / mRz hiMsAyAm , mAriSaH-hiMsraH / / 549 / / tavervA // 550 // tava gatI, ityasmAt sautrAt Tid iSaH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / tAviSaH, taviSazca-svargaH / tAviSaM, taviSaM ca balaM tejazca / tAviSI, taviSI ca vAtyA, devakanyA ca // 550 // kaleH kilba ca / / 551 / / kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavatyasya ca kilba ityAdezo bhavati / kilbiSaM-pApam , kilbiSI-vezyA, rAtriH, pizAcI ca / / 551 / / najo vyatheH / / 552 // napUrvAt vyasthiS bhaya-calanayoH, ityasmAt Tid iSaH pratyayo bhavati / avyathiSa:-kSetrajJaH, sUryaH, agnizca / avyathiSI-pRthivI / / 552 / / kR tRbhyAmIpaH / / 553 // Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-554-560 AbhyAm ISaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karISaH-zuSkagomaya rajaH / tR plavanataraNayoH, tarISaH-samarthaH, stambhaH, plavazca / / 553 / / Rji-za-pabhyaH kit // 554 // ebhyaH kid ISaH pratyayo bhavati / Rji gatyAdau, RjISaH-avaskaraH RjISamdhanam / zRz hiMsAyAm , zirISaH-vRkSaH / pRz pAlana-pUraNayoH, purISaM zakRt / / 554 / / amervraadiH|| 55 // ama gatau, ityasmAd varAdiH ISaH pratyayo bhvti| ambarISaM- bhrASTra, vyoma ca / ambarISaH-AdinRpaH / / 555 // uSeo'ntazca // 556 // uSU dAhe, ityasmAd ISaH pratyayo bhavati, NakArazcAnto bhavati / uSNISaH mukuTa, ziroveSTanaM ca / / 556 // R-pa-nahi-hani-kali-cali-capi-vapi-kRSi-hayibhya uSaH // 557 // ebhyaH uSaH pratyayo bhavati / Rza gatau, aruSaH-vraNaH, hayaH, AdityaH, varNaH, roSazca / paz pAlana-pUraNayoH, paruSaH-karkazaH / NahIMc bandhane, nahuSaH-pUrvaH rAjA / hanaka hiMsAgatyoH, hanuSaH- krodhaH, rAkSasazca / kali zabda-saMkhyAnayoH, kaluSam-aprasannaM, pApaM ca / cala kampane, caluSaH-vAyuH / capa sAntvane, capuSa:- shkuniH| DuvapI bIjasaMtAne, vapuSaHvarNaH / kRpauGa sAmarthya, kalpuSaH-kriyAnuguNaH / haya klAntau ca, hayuSA-auSadhiH // 557 / / vi-di-pabhyAM kit // 558 // Abhyo kid uSaH pratyayo bhavati / vidak jJAne, viduSo-vidvAn / pazu-pAlanapUraNayoH, puruSaH-pumAn, AtmA ca / / 558 / / apuss-dhnussaadyH|| 55 // apuSAdayaH zabdA uSapratyayAntA nipAtyante / Apnotehra svazca, apuSaH-agniH, sarogazca / dadhAterdhan ca, dhanuSaH-zailaH / AdigrahaNAllasuSAdayo bhavanti / / 559 / / khali-phali-vR-pR-kR-ja-lambi-maJji-pIyi-hanyaGgi-maGgi-gaNDayatibhya USaH / 560 / ebhyaH USaH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca, khalUSaH-mlecchajAtiH / phala niSpattI, phalUSaH-vIrut / vRgTa varaNe, varUSa:-bhAjanam / pRz pAlana-pUraNayo:-parUSaH, vRkSavizeSaH / kata vikSepe, karUSA:-janapadaH / jRSc jarasi, jarUSa:-AdityaH / labuGa avasra sane ca, lambUSaH-nIrakadambaH, niculazca / maji , pIyizca sautrau, maJjUSA kASThakoSThaH, pIyUSaMpratyagraprasavakSIravikAraH, amRtaM, ghRtaM ca / hanaMka hiMsA-gatyoH, hanUSaH-rAkSasaH / agu, gatau Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-561-567 ] __ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 423 aGa gUSaH-zakunijAtiH, hastI, bANaH, vegazca / magu gatau, maGa guussH-jlcrshkuniH| gaDu vadanaikadeze, gaNDUSa:-dravakavalaH / Rk gatau, arUSaH raviH / / 560 / / koradUSATarUSa-kArUpa-zailUSapiJjUSAdayaH // 561 // ete USapratyayAntA nipAtyante / kurerado'ntazca, koradUSaH-kodravaH / aTerAGa pUrvasya cAro'ntazca, ATarUSa:-vAsa: / aTanaM rUSatIti tu aTarUSaH, pRSodarAditvAt / kRgo vRddhizca, kArUSAH-janapadaH / zalerai cAtaH, zailUSaH-naTaH / pijuNa hiMsAdau, piJjUSaH-karNazaSkulyAbhogaH / AdizabdAt pratyUSAbhyUSAdayo bhavanti / / 561 / / kalemeSaH // 562 / kali zabda-saMkhyAnayoH, ityasmAt maSaH pratyayo bhavati / kalmaSaM-pApam / / 562 / / kulezca mApaka // 563 // kula bandhu-saMstyAnayoH, ityasmAt kalezca kid mASaH pratyayo bhavati / kulmASaHardhasvinnamASAdi, kalmASa:-zabalaH / / 563 / / mA-vA-vadyami-kami hani-mAni-kaSyazi-paci-muci-yaji-ca-tabhyaH saH 5641 ebhyaH saH pratyayo bhavati / mAMka mAne, mAsaH-triMzadAtraH / vAk gati gandhanayoH, vAsa:-ATarUSakaH / vada vyaktAyAM vAci, vatsaH-tarNakaH RSiH, priyasya ca putrasyAkhyAnam / ama gatau, aMsaH-bhujazikharam / kamUGa kAntI, kaMsa:-lohajAti:, viSNorarAtiH, hiraNyamAnaM ca / hanaMka hiMsA-gatyoH, hNsH-shvetcchdH| mAni pUjAyAm , mAMsa-tRtIyo dhAtuH / kaSa hiMsAyAm , kakSaH-tRNam , gahanAraNyaM, zarIrAvayavazca / azauTi vyAptau, akSAHprAsakAH (pAzakAH), akSANi-indriyANi, rathacakANi ca / DupacI pAke, pakSa:-ardhamAsaH, vargaH, zakunyavayavaH, sahAyaH, sAdhyaM ca / mucluto mokSaNe, mokSaH-muktiH / yajI devapUjAdau, yakSa:-guhyakaH / vRgaz varaNe, varsaH-dezaH, samudrazca / tR plavana-taraNayoH, tarsaH-vItaMsaH, sUryazca / varsatarsayo hulakAnna Satvam // 564 // vyavAbhyAM tanerIca veH // 565 // vi ava ityetAbhyAM parAt tanoteH sa pratyayo bhavati / verIkArazcAntAdezo bhavati / vItaMsaH-zakunyavarodhaH / avataMsaH-karNapUraH / / 565 / / pluSeH plapa ca // 566 // pluSU dAhe, ityasmAt saH pratyayo bhavatyasya ca plaS ityAdezo bhavati / plkssN| nakSatra, vRkSazca // 566 / / Rji-riSi-kuSi-kRti-vrazcyundi-sRbhyaH kit / / 567 // ebhyaH kit saH pratyayo bhavati / Rji gatyAdau, RkSaM-nakSatram , RkSaH-accha Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-568-572 bhalla: / riSa hiMsAyAm , rikSA-yUkANDam , latve likSA saiva / kuSz niSkarSe, kukSaH-garbhaH, kukSaM-gartaH / kRtait chedane, kRtsa:-gautrakRt , odanaM, vaktraM, duHkhajAtaM c| ovazcaut chedane, vRkSaH-pAdapaH / undaipa kledane, utsaH-samudraH, AkAzaM, jalaM, jalAzayazca, utsaM-srotaH / zaz hiMsAyAm , zIrSa-ziraH // 567 / / gudhi-gRdhesta ca // 568 // AbhyAM kit saH pratyayastakArazcAntAdezo bhavati / gughac pariveSTane, gutsa:roSaH, tRNajAtizca / gRdhUc abhikAGa kSAyAm , gRtsaH-vipraH, zvA, gRdhraH, abhilASazca / takAravidhAnamAdicaturthabAdhanArtham // 568 / / tapyaNi-panyalyavi-radhi-nabhi-namyami-cami-tami-caTyati-paterasaH // 566 / / ebhyo'sa: pratyayo bhavati / tapaM saMtApe, tapasaH- AdityaH, pazuH, dharmaH, dharmazca / aNa zabde, aNasaH-zakuniH / pani stutI, panasa:-phalavRkSaH / alI bhUSaNAdau, alasaH-nirutsAhaH / ava rakSaNAdau, avasa:-bhAnuH, rAjA ca / avasaM cApaM, pAtheyaM ca / raghauca hiMsA-saMrAddhyoH , radha iTi tu parokSAyAmeva iti nAgame, randhasaH-andhakajAtiH / Nabhac hiMsAyAm , nabhasaH-RtuH, AkAzaH, samudrazca / NamaM prahvatve, namasaH-vetraH, praNAmazca / ama gatI, amasaH kAlaH, AhAraH, saMsAraH, rogazca / camU adane, camasa:somapAtram , mantrapUtaM, piSTaM ca / camasI-mudgAdibhittakRtA / tamUc AGa kSAyAm , tamasaH andhakAraH, tamasA nAma ndii| caTaN bhede, cttsH-crmputtH| ata sAtatyagamane, atasaHvAyuH, AtmA, vanaspatizca, atasI-oSadhiH / patlu gatau, patasaH pataGgaH / / 569 / / sR-vayibhyAM Nit / / 570 / / AbhyAM Nid asaH pratyayo bhavati / sR gatau, sArasaH-pakSivizeSaH / vayi gatI, vAyasa:-kAkaH / / 570 // .. vahi-yubhyAM vA // 571 // AbhyAm asaH pratyayaH, sa ca NidvA bhavati / vahIM prApaNe, vAhasaH-anaDvAn , zakaTam , ajagaraH, vahanajIvazca / vahasaH anaDvAn , zakaTazca / yuk mizraNe, yAvasaMbhaktam , tRNam , mitraM ca, yavasam-azvAdighAsaH, annaM ca / / 571 // divAdi-rabhi-lamyuribhyaH kit / / 572 // divAdibhyo rabhi-labhyuribhyazca kid asaH pratyayo bhavati / dIvyateH divasa:vAsaraH / vroDyateH latve, vIlasaH-lajjAvAn / nRtyateH, nRtasaH-nartakaH / kSipyate:, kSipasa:yoddhA / sIvyateH, sivasaH-zlokaH, vastraM ca / zrIvyateH, zrivasaH-gatimAn / iSyateH, iSasa:iSvAcAryaH / rabhiM rAbhasye, rabhasaH saMrambhaH uddharSaH, agambhIrazca / DulabhiS prAptI, labhasa:yAcakaH, prAptizca / uriH sautraH, urasa:-RSiH / / 572 / / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-573-583 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 425 phanasa-tAmarasAdayaH // 573 // - phanAsAdayaH zabdA asapratyayAntA nipAtyante / phaNa gatau nazca, phansaH- panasaH / tameraro'nto vRddhizca, tAmarasaM-padmam / AdigrahaNAt kIkasa-bukkasAdayo bhavanti / / 573 / / yu-balibhyAmAsaH // 574 // AbhyAm AsaH pratyayo bhavati / yuk mizraNe, yavAsaH-durAlabhA / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, balAsa:-zleSmA / / 574 / / kileH kit // 575 // kilat zvaitya-krIDanayoH, ityasmAt kid AsaH pratyayo bhavati / kilAsaM-sidhmam , kilAsI-pAka karparam / / 575 / / tali-kasibhyAmIsaNa // 576 // AbhyAm IsaN pratyayo bhavati / talaNa pratiSThAyAm , tAlIsaM-gandhadravyam / kasa gato, kAsosaM dhAtujamauSadham / / 576 // serDit // 577 // piMgT bandhane, ityasmAt Did IsaN pratyayo bhavati / sIsaM-lauhajAtiH / / 577 / / traperusaH / / 578 // trapauSi lajjAyAm , ityasmAd usaH pratyayo bhavati / trpusN-krkttikaa| vidhAnasAmarthyAt SatvAbhAvaH / / 578 / / paTi-vIbhyAM-Tisa-Disau // 576 // AbhyAM yathAsaMkhyaM Tiso Did isazca pratyayo bhavati / paTa gatau, paTTisa:-AyudhavizeSaH / vIMk prajanAdau, bisaM mRNAlam // 576 / / tsH|| 580 // paTi-vIbhyAM tasaH pratyayo bhavati / paTTasaH-trizUlam / vetasaH vAnIraH / / 580 / / iNaH // 581 // etestasaH pratyayo bhavati / etasaH-adhvaryu: / / 581 // pIDo nasak // 582 // pIGa ca pAne, ityasmAt kinnasaH pratyayo bhavati / pInasaH-zleSmA / / 582 / / kR-kurimyAM pAsaH // 583 // Abhyo pAsaH pratyayo bhavati / DukRg karaNe, karpAsa:-picuprakRtiH, vIrucca / kurat zabde, kUsa:-kaJcuka: / / 583 / / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam kali- kulibhyAM mAsa // 584 // AbhyAM kid mAsaH pratyayo bhavati / kali zabdasaMkhyAnayo:, kalmAsaM - zabalam / kula bandhu- saMstyAnayo:, kulmAsaH - ardhasvinnaM mASAdi / / 584 / / alerambusaH / / 585 / / alI bhUSaNAdI, ityasmAd ambusaH pratyayo bhavati / alambusa :- yAtudhAnaH, alambusA nAma auSadhiH / / 585 / / lUgo haH || 586 // nAteH pratyayo bhavati / lohaM suvarNAdi / / 586 // [ sUtra- 584-593 kito ge ca // 587 // kitu nivAse, ityasmAt haH pratyayo bhavatyasya ca ge ityAdezo bhavati / gehUMgRham / / 587 / hiMseH sim ca // 588 // hisu hiMsAyAm, ityasmAd haH pratyayo bhavatyasya ca simityAdezo bhavati / siMhaH - mRgarAjaH / / 588 // 1 ku-pu-kaTi-paTima Ti-laTi-lali-pali- kalyani-ragi-lagerahaH || 586 // ebhyaH ahaH pratyayo bhavati / kRt vikSepe, karahaH- dhAnyAvapanam / pRz pAlanapUraNayo:, parahaH - zaMkaraH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTahaH - parjanyaH, karNavacca kAlAyasabhAjanam / paTa gatI, paTahaH- vAdyavizeSaH / maTa sAde sautraH, maTaha: - hrasvaH / laTa bAlye, laTati - vilasati, laTahaH-vilAsavAn / laliN IpsAyAm, lalaha: - lIlAvAn / pala gatI, palahaHAvApaH / kali zabdasaMkhyAnayoH, kalahaH - yuddham / anak prANane, anahaH - nIrogaH / rage zaGkAyAm, ragahaH-naTaH / lage saGage, lagaha :- mandaH / / 589 / / puleH kit // 560 // pula mahattve, ityasmAt kid ahaH pratyayo bhavati / pulahaH prajApatiH / / 560 // vR- kaTi- zamibhya AhaH // 561 // em AhaH pratyayo bhavati / vRgT varaNe, varAhaH - sUkaraH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTAha: - karNavat kAlAyasabhAjanam / samUc upazame, zamAhaH - AzramaH / / 591 / / vileH kit // 562 // vilatvaraNe, ityasmAt kida AhaH pratyayo bhavati / vilAhaH - rahaH / / 562 / / nira iNa Uhaz / / 563 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 564-602 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 427 nipUrvAt iMNak gatI, ityasmAt zid UhaH pratyayo bhavati / niryUhaH- saudhAdikASThanirgamaH / / 593 / / dastyUhaH || 564 // dadAteH tyUhaH pratyayo bhavati / dAtyUhaH-pakSivizeSaH / / 594 / / anerokahaH || 565 | anak prANane, ityasmAdokahaH pratyayo bhavati / anokahA- vRkSaH / / 565 / / valerakSaH / / 566 / bali saMvaraNe, ityasmAd akSaH pratyayo bhavati / valakSa: zuklaH / / 566 / / lAkSA-drAcA mikSAdayaH // 567 // lAkSAdayaH zabdA akSapratyayAntA nipAtyante / laserA ca, lAkSA jatu / rasedra ca drAkSA- mRdvIkA / AGapUrvAnmRderantyasvarAderluk pratyayAderitvaM ca / AmikSA havirvizeSaH / AdigrahaNAt cupa mandAyAM gatau ityasya cokSaH- grAmarAgaH, zuddhaM ca / evaM pIyUkSAdayo'pi bhavanti / / 597 // samiNa nikaSibhyAmAH // 568 // pUrvAdigato. ityasmAd nipUrvAt kaSa hiMsAyAm, ityasmAcca AH pratyayo bhavati / samayA parvatam, nikaSA parvatam / samIpa asUyAvAcinAvetau / / 598 / / divi - puri-vRSi- mRSibhyaH kit // 566 // emya: kid AH pratyayo bhavati / divac krIDA - jayecchA - paNi dyuti stuti-gatiSu, divA - ahaH / purat agragamane, purA bhUtakAlavAcI / vRSU secane, vRSA - prabalamityarthaH / mRSIc titikSAyAm, mRSA - abhUtamityarthaH / / 599 / / veH sAhAbhyAm || 600 // vipUrvAbhyAM Sac antakarmaNi, ohAMka tyAge, ityetAbhyAm AH pratyayo bhavati / visA:- candramAH, buddhizca / tAlavyAnto'yamityeke vihAH - vihagaH, svargazca / / 600 / / vR- mithi- dizibhyastha-ya-yyAzvAntAH / / 601 // ebhyaH kid AH pratyayo bhavati / yathAsaMkhyaM thakAra yakAra TyakArAzcAntA bhavanti / vRgT varaNe, vRthA - anarthakam | mithug meghA - hiMsayoH, mithyA - mRSA, niSphalaM ca / dizat atisarjaneH diSTyA - prItivacanam / / 601 / / muci-straderdha ca // 602 // AbhyAM kid AH pratyayo bhavati, ghaMkArazcAntasya bhvti| muclU tI mokSaNe, mughAanimittam / Svadi AsvAdane, svadhA - pitRbaliH // 602 // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-603-607 soga Aha ca // 603 // supUrvAt bruteH AH pratyayo bhavatyasya cAhAdezo bhavati / svAhA-devatAtarpaNam / 603 / sani-kSami-duSeH // 604 // ebhyo dhAtubhya AH pratyayo bhavati / SaNUyI dAne, sanA-nityam / kSamauSi sahane, kSamA-bhUH, zAntizca / duSaMca vaikRtye, doSA-rAtriH / / 604 / / Dit // 605 // dhAtorbahulam AH pratyayo bhavati, sa ca Did bhavati / manic jJAne, mA-niSedhe / SoMca antakarmaNi, sA-avasAnam / anaka prANane, A-smaraNAdau / prIGa c prItI, prA smayane / hanaka hiMsAgatyoH, hA-viSAde / vana bhakto, vA-vikalpe / rAMka dAne, raa-diiptiH| bhAMka dIptau, bhA-kAntiH saha pUrvaH sabhA-pariSat / nAmnIti sahasya saH / / 605 / / svarebhya iH // 606 // svarAntebhyo dhAtubhya iH pratyayo bhavati / ji abhibhave, jayi:-rAjA / hiMTa gativRddhyoH , hayi:-kAmaH / ruka zabde, rviH-suuryH| kaMka zabde, kvi:-kaadhykrtaa| STraMgka stutau, staviH-udgAtA / lUgz chedane, laviH-dAtram / pUgz pavane, paviH-vAyuH, vajra, pavitraM ca / bhU sattAyAm , bhaviH-sattA, candraH, vidhizca / Rk gatau, ari:-zatruH / haga haraNe, hariH-indraH, viSNuH, candanam , markaTAdizca / haraya:-zakrAzvAH / TuDubhRgk poSaNe ca, bhariH-vasudhA / sRgato, sari:-meghaH / pRz pAlanapUraNayoH, pariH-bhUmiH / tR plavanataraNayoH, tariH-nauH / daz vidAraNe, dariH-mahAbhidA / mRz hiMsAyAm , NyantaH, mAriHazivam / vRz ivaraNe, variH-viSNuH / NyantAd vAriH-hastibandhanam ; vAri-jalam / 606 // padi-paThi-paci-sthali-hali-kali-bali-bali-valliM-palli-kaTi-caTi-vaTi-badhigAdhyaci-vandi-nandhavi-vazi-vAzi-kAzi-chardi--tantri-mantri--khaNDi-maNDi-caNDiyatyaJji-masyasi-vani-dhvani-sani-gami-tami-granthi-zranthi jani-maNyAdibhyaH // 607 // ebhyaH iH pratyayo bhavati / padica gatauM, padi:-rAziH, mokSamArgazca / paTha vyaktAyAM vAci, paThiH-vidvAn / DupacISa pAke, pciH-agniH| SThala sthAne, sthali:-dAnazAlA / hala vilekhane, hali:-halaH / kali zabda-saMkhyAnayoH, kali:-kalahaH, yugaM ca / bala prANanadhAnyAvarodhayoH, baliH-devatopahAraH dAnavazca / vali-valli saMvaraNe, vliH-tvktrnggH| valli:-hiraNya zalAkA, latA ca / palla gatau, palli:-munInAmAzramaH, vyAdhasaMstyAyazca / / kaTe varSAvaraNayoH, kaTiH-svAGgam / caTaNa bhede, ctti:-vrnnH| vaTa veSTane, vaTi:-gulikA, tantuH sUnA ca, nAbhiH. varNazca / baghi bandhane, badhiH-kriyAzabdaH / gAdhRGa pratiSThAlipsAgrantheSu, gAdhiH-vizvAmitrapitA / arca pUjAyAm , aciH-agnizikhA / vaduGa stutyabhivAdanayoH, vandiH-grahaNiH / Tunadu samRddhau, nandiH IzvarapratIhAraH, bherizca / ava rakSaNAdau, aviH-UrNAyuH / vazak kAntI, vshiH-vshitaa| vAzic zabde, vAziH-prakAntiH, razmiH Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--608-606 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [429 gomAyuH, agniH, zabdaH, prajanaprAptA, catuSpAt , jaladazca / kAzRGa dIptau, kAzayaHjanapadaH / chardaN vamane, chadi:-vamanam / tantriNa kuTumbadhAraNe, tantriH -vINAsUtram / mantriNa guptabhASaNe, mantriH-sacivaH / khaDuN bhede, khaNDiH-pradvAram / maDu bhUSAyAm , maNDi:mRdubhAjanapidhAnam / caDuGa kope, caNDi:-bhAminI / yataiGa prayatne, yti:-bhikssuH| ajaup vyaktimrakSaNagatiSu, ajiH-sajjaH, peSaNI, pejaH, gatizca / samaJjiH-ziznaH / masaica pariNAme, masiH-zastrI / asUca kSepaNe. asiH-khaDgaH / vanUyI yAcane, vaniH-sAdhuH, yAtrA, zakuniH, agnizca / dhvana zabde, dhvaniH-nAdaH / SaNa bhaktI, sani:-saMbhaktA, panthAH, dAnaM, mlecchaH, nadItaTaM ca / gamlu gatau, gamiH-AcAryaH / tamUc kAGakSAyAm , tami:alasaH / granthaz saMdarbhe, zranthaz mocana-pratiharSayoH, granthiH, zranthizca parva saMdhyAdi / janaici prAdurbhAve, janiH- vadhUH, kulAGganA, bhaginI, prAdurbhAvazca / maNa zabde, maNiH-ratnam / AdigrahaNAt vahIM prApaNe, vahiH-azvaH / khAdR bhakSaNe, khAdi:-zvA / dadhi dhAraNe, ddhikssiirvikaarH| khala saMcaye ca, khali:-piNyAkaH / zaci vyaktAyAM vAci, zacI-indrANI, 'ito'ktayarthAta' iti gaurAditvAd vA DIH ityAdayo'pi bhavanti / / 607 / / kili-pili-pizi-ciTi-truTi-zuNThi-tuNDi-kuNDi-bhaNDi-huNDi-hiNDi-piNDiculli-budhi-mithi-ruhi-divi-kIrtyAdibhyaH // 608 // ebhyaH i: pratyayo bhavati / kilat zvaitya-krIDanayoH, keliH-krIDA / pilaNa kSepe, peli:-kSudrapelA / pizat avayave, pezi:-mAMsakhaNDam / ciTa preSye, ceTi:-dArikA, preSyA ca / truTat chedane, NyantaH, troTiH cnycuH| zuThu zoSaNe, zuNThiH-vizvabheSajam / tuDuGa toDane, tuNDi:-Asyam , pravRddhA ca nAbhiH / kuDuGa dAhe. kuNDi:-jalabhAjanam / bhaDuGa paribhASaNe, bhaNDiH-zakaTam / huDuGa saMghAte, huNDi:-piNDitaH odanaH / hiDuGa gatau ca, hiNDi:-rAtrau rakSAcAraH / piDuGa saMghAte, piNDiH-niSpIDitasnehaH piNDaH / culla hAvakaraNe, culli:-randhanasthAnam / budhiMca jJAne, bodhiH-samyagjJAnam / mithaGa-medhAhiMsayoH, methi:-khalamadhyasthUNA / ruhaM bIjajanmani, rohiH-sasya, janma ca / divUc krIDAdau, deviHbhUmiH / kRtaNa saMzabdane, NijantaH, kIrtiH-yazaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 608 // nAmyupAntyaka-gR-za-pR-pUbhyaH kit // 606 // nAmyupAntyebhyaH krAdibhyazca kidiH pratyayo bhavati / likhat akSaravinyAse, likhi:zilpam / zUc zoke, zuciH-pUtaH, vidvAn , dharmaH, ASADhazca / ruci abhiprotyAM ca, ruci:dIptiH, abhilASazca / bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH, bhujiH-agniH, rAjA, kuTilaM ca / kuNat zabdopakaraNayoH, kuNiH-vikalo hastaH, hastavikalazca / sRjat visarge, sRjiH panthAH / dyuti dopto, dyutiH-doptiH / Rt ghRNAgatispardheSu, Rti:-yatiH / chadRpI dvaidhIkaraNe, chidi:chettA, pazuzca / mudi harSe, mudi:-bAlaH / bhidRpI vidAraNe, bhidiH-vajra, sUcakaH bhattA ca / UdapI dIptidevanayoH, chudiH-rathakAraH / lipIt upadehe lipiH-akSarajAtiH / tura tvaraNe, sautraH, turiH-tantuvAyopakaraNam / DulaN utkSepe, Duli:-kacchapaH / tviSIM dIptau, Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-610-615 tviSiH-dIptiH, viSimAna , rAjavarcastrI ca / kRSIt vilekhane, kRSiH karSaNam , karSaNabhUmizca / RSat , gatau, RSiH-muniH, vedazca / kuSaz niSkarSe, kuSiH-zuSiram / zuSaMc zoSaNe, zuSiH chidram , zoSaNaM ca / hRSU aloke hRSi:-alokavAdo, dIptiH, tuSTizca / SNuhauca ugiraNe, snuhiH-vRkSaH / kRt vikSepe, kiriH-sUkaraH, mUSikaH, gandharvaH gartazca / gat nigaraNe, giriH-nagaH, kandukazca / zRz hiMsAyAm , ziriH-hiMsraH, khaDgaH, zokaH, pASANazca / pRz pAlanapUraNayoH, puri.-nagaraM, rAjA, pUrayitA ca / pUGa, pavane, puviHvaatH|| 609 / / vidi-vRtervA // 610 // AbhyAm iH pratyayo bhavati, sa ca kidvA / vidak jJAne, vidi: zilpI, vedi:ijyAdisthAnam / vRtUka vatane, vRti:-kaNTakazAkhAvaraNam / nirvRtiH-sukham , vatiH-dravyam, dIpAGgaca / / 610 // ta-bhramyadyApi-dambhibhyastittirabhRmAdhApa-debhAzca / / 611 // ebhyaH kid i: pratyayo bhavati / eSAM ca yathAsaMkhyaM tittira-bhRma-adha apa-debha ityAdezA bhavanti tR plavanataraNayoH, tittiriH-pakSijAtiH, pravaktA ca vedazAkhAyAH / bhramU calane, bhUmiH-vAyu, hastI, jalaM ca / bAhulakAd bhRmAdezAbhAve, bhramiH-bhramaH / adaM psAMka bhakSaNe, adhi-uparibhAve, adhyAgacchati / ApaluT vyAptI, api samuccayAdau, plakSo'pinyagrodho'pi / dambhUT dambhe, debhiH-zarAsanam / / 611 // mane-rudetau cAsya vA / / 612 // manic jJAne, ityasmAd iH pratyayo bhavatyakArasya ca UkArakArI vA bhavataH / muniH jJAnavAn / meniH-saMkalpaH / maniH-dhUmavatiH / / 612 / / krami-tami-stambharica namestu vA // 613 // .. ebhyaH kid i: pratyayo bhavatyakArasya cekAro bhavati / nameH punarakArasyekAro vikalpena / kramU pAdavikSepe, krimi:-kSudrajantuH / tamUca kAGakSAyAm , timiH-mahAmatsyaH / stambhiH sautraH, stibhiH-ketakAdisUcI, hRdayaM, samudrazca / NamaM prahvatve, nimi:-rAjA, namiH-vidyAdharANAmAdyaH tIrthakarazca / / 613 // ambhi-kuNThi-kampyahibhyo naluk ca // 614 // ebhya i. pratyayo nakArasya ca lug bhavati / abhUGa zabde abhi Abhimukhye'vyayam , abhyagni zalabhAH patanti / kucha Alasye ca, kuThiH-vRkSaH, pApaM, vRSalaH, dehaH, gehaM, kuThArazca / kapuGa calane, kapiH, agniH, vAnarazca / ahuGa, gatau, ahiH-sarpaH, vRtraH vaprazca / / 614 // ubhetrau ca // 615 // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-616-616 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [431 ubhat pUraNe, ityasmAd i: pratyayo bhavatyasya ca dva tra ityAdezau, bhavataH / dvau dvitIyaH, dvimuni vyAkaraNasya / trayaH tRtIyaH, trimuni vyAkaraNasya // 615 / / nI-vI-prahRbhyo Dit / / 616 // ebhyo Did iH pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, nivasati / vIMka prajanAdau, vi:tantuvAyaH, pakSI, upasargazca, yathA vibhavati / hRg haraNe, prapUrvaH, prahiH-kUpaH, udapAnaM ca / / 616 / / vau riceH svarAnno'ntazca // 617 // vAvupasarge sati ricapI virecane, ityasmAd i. pratyayaH svarAt paro no'ntazca bhavati / viriJci:-brahmA / / 617 / / kami-vami-jami-ghasi-zali-phali-tali-taDi-vaji-ji-dhvaji-rAji-paNi-vaNivadi-sadi-hadi-hani-sahi-vahi-tapi-vapi-bhaTi-kazci-saMpatibhyo Nit // 618 // ebhyo Nid iH pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kAmiH-vasukaH, kAmI ca / TuvamU ugiraNe, vAmiH-strI / jamU adane, jAmiH-bhaginI, tRNaM, janapadazcakaH / ghaslu adane, ghAsiH-saMgrAmaH, gartaH, agniH, bahubhuk ca zala gatau, shaaliH-viihiraajH| phala niSpattI, phAli:-dalam / talaN pratiSThAyAm , taaliH-vRkssjaatiH| taDaN AghAte. tADiH- sa eva / vaja vraja dhvaja gatau, vAjiH-azvaH. puGkhAvasAnaM ca / vAjiH-paddhatiH. piTakajAtizca / dhvAjiH-patAkA, azvazca / rAjaga dIptau, rAjiH-paGaktiH, lekhA ca / paNi vyavahArastutyo, pANiH-karaH / vaNa zabde, vANiH-vAk , jhyAm vANI / vada vaktAyAM vAci, vAdi: vAgmI, vINA ca / Sadlu vizaraNagatyavasAdaneSu, sAdi:-azvArohaH, sArathizca / hadi purISotsarge, hAdiH luutaa| hanaM hiMsAgatyoH, ghAtiH-praharaNam / kecittu hAniH- arthanAzaH, ucchittizceti udAharanti tatra bAhulakAt 'JNiti ghAt' iti ghAd na bhavati / bAhulakAdeva Nittvavikalpe, haniH-Ayadham / Sahi marSaNe, saahiH-shailH| vahIM prApaNe, vAhiH-anaDavAn / tapaM saMtApe, tApiH-dAnavaH / DuvapI bIjasaMtAne vApiH-puSpakariNI / bhaTa bhRtau. bhATi:suratamUlyam / kacuGa dIptau kAJciH -mekhalA, purI ca / NitkaraNAdanupAntyasyApi vRddhiH / patlu gatau, sapUrvaH saMpAti:-pakSirAjaH / / 618 // kR-za-kuTi-grahi-khanyaNi-kaSyali-pali-cari-vasi-gaNDibhyo vA // 619 // ebhya iH pratyayaH sa ca NidvA bhavati / DukRga karaNe, kAri:-zilpI, kariH-hastI, viSNuzca / zaz hiMsAyAm , zAri.-chUtopakaraNam , hastiparyANam , zArikA ca / zariHhiMsA, zUlazca / kuTat kauTilye, koTi:-asriH, agrabhAga , aSTamaM vAGkasthAnaM ca, kuTi:gRhaM, zarIrAGga ca / grahoN upAdAne, grAhiH-patiH, grahiH-veNuH / khanUga avadAraNe, khAniH, khanizca, nidhiH, AkaraH, taDAgaM ca / aNa zabde, ANiH, annishc-dvaarkiilikaa| kaSa hiMsAyAm , kASiH-karSaka: / kaSi:-nikaSopalaH, kASTham , azvakarNaH, khanitraM ca / alI Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-620-627 bhUSaNAdau, Ali:-paGa ktiH, sakhI ca, ali:-bhramaraH / pala gatau, pAli:-jalasetuH, karNaparyantazca, paliH-saMstyAyaH / cara bhakSaNe ca, cAri:-pazUnAM bhakSyam / cari:-prAkArazikharam , viSayaH, vAyuH, pazuH, kezorNA ca / vasaM nivAse, vAsiH-takSopakaraNam , vasiHzayyA, agniH, gRha, rAtrizca / gaDu vadanaikadeze, gaNDi:-gaNDikA / NittvapakSe tu anupAntyasyApi vRddhau gANDi:-dhanuSparva // 616 / / pAdAcAtyajibhyAm // 620 // pAdazabdapUrvAbhyAM kevalAbhyAM cA'tya jibhyAM Nid iH pratyayo bhavati / ata sAtatyagamane, aja kSepaNe ca / pAdAbhyAmatatyajati vA padAtiH, padAjiH / 'padaH pAdasyAjyAtigopahate' iti padabhAvaH / ubhAvapi pttivaacinau| Ati:-pakSI, supUrvAt svAtiH-vAyavyanakSatram / Aji:-saMgrAmaH-spardhA'vadhizca / / 620 // nahem ca // 621 // ___NahIca bandhane, ityAsmANNid i: pratyayo bhavati / bhakArazcAntAdezo bhavati / nAbhiH-antyakulakaraH, cakramadhyaM, zarIrAvayavazca / / 621 / / . azo rshcaadiH|| 622 // azauTi vyAptau ityasmANNid iH pratyayo bhavati, rephazca dhAtorAdirbhavati / rAzi:-samUhaH, nakSatrapAdanavakarUpazca meSAdiH // 622 / / kAyaH kirica vA // 623 // ke zabde, ityasmAt kiH pratyayo bhavati / ikArazcAntAdezo vA bhavati / kiki:pakSI, vidvAMzca / kAki:-svaradoSaH / / 623 / / varddharakiH // 624 // vardhaN chedana-pUraNayoH, ityasmAdH akiH pratyayo bhavati / vardhakiH-takSA // 624 // sanekhiH // 625 // SaNUyI dAne, ityasmAd Did akhiH pratyayo bhavati / sakhA-mitram , sakhAyau, sakhAyaH / / 625 // korDikhiH // 626 // kuMka zabde, ityasmAd Did ikhiH pratyayo bhavati / kikhiH-lomasikA / / 626 / / mR-zci-kaNyaNi-dadhyavibhyaH IciH // 627 // ebhya Ici: pratyayo bhavati / mRt prANatyAge, marIciH-muniH, mayUkhazca / Tvozvi gati-vRddhayoH, zvayIciH-candraH, zvayathuzca / kaNa aNa zabde, kaNIciH-prANI, latA, cakSuH, Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 628-635 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 433 zakaTaM, zaGkhazca / aNIciH- veNuH, zAkaTikazca / dadhi dhAraNe, dadhIciH - rAjarSiH / ava rakSaNAdI, avIciH -naraka vizeSaH / / 627 / / vego Dit || 628 // veMg tantusaMtAne, ityasmAd Di IciH pratyayo bhavati / vIciH - UmiH / / 628 / / vati // 626 // zabde ityasmAd d iIci: pratyayo bhavati / vANIciH - chAyA, vyAdhizva / 629 / kRSi - zakibhyAmaTiH // 630 // AbhyAm aTiH pratyayo bha'vati / kRpIGa sAmarthye, karpaTi :- ni. svaH / zaklRT zaktau zakaTi:- zakaTaH / / 630 / / zrerdiH // 631 // zrig sevAyAm, ityasmAd DhiH pratyayo bhavati / zreDhi :- gaNitavyavahAraH / / 631 / / cameruccAtaH || 632 // camU' adane ityasmAd DhiH pratyayo bhavatyasyokArazca / cuNDhiH kSudravApI ||632 / / muSeruNa cAntaH // 633 // muSaz steye, ityasmAd DhiH pratyaya uN cAnto bhavati / muSuNDhiH praharaNam / uNo na guNo vidhAnasAmarthyAt / / 633 / / kA-vA- vI-krI-zri-zru-kSu-jvari - tUri-cUri-pUribhyo NiH || 634 // ebhyo NiH pratyayo bhavati / ke zabde, kANi: - vailakSyAnanusarpaNam / veMga tantusantAne, vANi: - vyUtiH / vIM prajanAdau, veNiH - kabarI / DukIMgz dravyavinimaye, kreNiH - krayavizeSaH / zrigu sevAyAm, zreNi:- paGaktiH, balavizeSazca zreNayaH - aSTAdaza gaNavizeSAH / nipUrvAt nizreNiH- saMkramaH / zruMT zravaNe, zroNiH - jaghanam / TukSuk zabde, kSoNiH pRthvI / jvara roge, jUNiH- jvaraH, vAyuH, AdityaH, agniH zarIraM brahmA, purANazca / tUraici tvarAyAm, tUNiH -tvarA, manaH, zIghrazca / cUraici dAhe, cUrNi :- vRttiH / pUraici ApyAyane, pUrNi:pUraH / / 634 / / Rt ghR-sR-kR-vRSibhyaH kit // 635 // RkArAntebhyo ghR ityAdibhyazca ki NiH pratyayo bhavati / zRza hiMsAyAm zINiH- rogaH, avayavazca / stRgz AcchAdane, stINiH - saMstaraH / vR secane, ghRNi: - razmiH, jvAlA, nidAghazca / sR gatau sRNi:- AdityaH, vajram, anila:, aGakuzaH, agnizca / kuMk zabde, kuNiH - vikalo hastaH, hastavikalazca / vRSU secane, vRSNiH - vastaH, meSa:, yaduvizeSazca / parSaMterapIcchantyeke / pRSNiH - razmiH / / 635 / / I Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-636-643 pRSi-hRSibhyAM vRddhizca // 636 // AbhyAM NiH pratyayo'nayozca vRddhirbhavati / pRSU secane, pANiH-pAdapazcAdbhAgA, pRSThapradezazca / hRSaMca tuSTau, hANiH -haraNam / / 636 / / harNiH-dhUrNi-bhUrNi-ghUrNAdayaH // 637 // ete NipratyayAntA nipAtyante / haga haraNe, dhaga dhAraNe, bhU sattAyAm ghaM secane, UtvaM razcAnto nipAtyate / hUNiH kulyaa| dhuunniH-dhRtiH| bhUNiH-cetanaM, bhUmiH, kAlazca / ghUNiH-bhramaH / AdigrahaNAdanye'pi / / 637 / / R-ha-sa-mRdhR-bhR-ka-tR-graheraNiH // 638 // ebhyo'NiH pratyayo bhavati / Rka gatau, araNiH agnimanthanakASTham / haga haraNe, haraNiH-kulyA, mRtyuzca / sRgato, saraNiH-ISad gatiH, panthAH, AdityaH, zirA, saMghAtazca / mata prANatyAge, mrnniH-raatriH| dhagadhAraNe, dharaNi:-kSitiH / TUbhRgka popaNeca,bharaNi:nakSatram / DukRg karaNe, karaNiH-sAdRzyam / tR plavana-taraNayoH, taraNiH-saMkramaH, AdityaH, yavAgUH, patitagorUpotthApanI ca yssttiH| vai duHkhArthaH, duHkhena tIryata iti, vaitaraNInadI / grahIz upAdAne, grahaNiH-jaTharAgniH, tadAdhAro vyAdhiH, mer3ha, mRtyuzca / / 638 // kaGkericAsya vA // 636 / / / kakuGa gatau, ityasmAd aNiH pratyayo bhavati, dhAtorasya cekAro vA bhavati / kaGkaNiH, kaGkaNam , kiGkaNiH-ghaNTA / / 636 / / kakerNit // 640 // kaki laulye, ityasmAd Nid aNiH pratyayo bhavati / kAkaNiH-mAnavizeSaH / 640 / kRSezca cAdeH // 641 // kRSIt vilekhane, ityasmAd aNiH pratyayo bhavatyAdezca cakAro bhavati / carSaNiHcamUH, agniH, buddhiH, vyavasAya:, vezyA, vRSazca // 641 / / kSipeH kit // 642 // kSipIt preraNe, ityasmAt kid aNiH pratyayo bhavati / kSipaNiH-AyudhaM, baDizabandhakaH, karmakRtA pASANasarjanI ca // 642 // AGa-ku-ha-zuSeH-sanaH // 643 // AGaH parebhyo DukRg karaNe, haga haraNe, zuSaMca zoSaNe, ityetebhyaH sannantebhyo'NiH pratyayo bhavati / aacikaarssnniH-vyvsaayH| aajihiirssnniH-shriiH| AzuzukSaNi:-agniH, vAyuzca / / 643 // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-644-652 ] svapojJoNAdigaNasUtra vivaraNam vArisaderiNik || 644 // ebhyaH kid iNiH pratyayo bhavati / vRgT varaNe, NyantaH / vAriNiH pazuH, pazuvRttizca / sR gatau, triNi:- agniH, vajra ca / AdigrahaNAdanye'pi // 644 // [ 435 adestrINiH || 645 // adaMk bhakSaNe, ityasmAt troNiH pratyayo bhavati / atrINiH - kRmijAtiH / / 645 / / C plu-jJA-yaji-Sapi padi - vasi vitasibhyastiH / / 646 // ebhyaH tiH pratyayo bhavati / pluGa gatau, plotiH - cIram / jJAMz avabodhane, trailokyasya trAteti jJAtiH - ikSvAkurvRSabhaH, svajanazca / yajIM devapUjAdI, yaSTiH- daNDaH, latA ca / Sapa samavAye, sapti:- azvaH / padic gatau pattiH padAtiH / vasaM nivAse, vasti: -- mUtrAdhAraH, carmapuTaH, snehopakaraNaM ca / tasUc upakSaye vipUrvaH, vitasti:- adhahastaH / 646 // praluk ca / / 647 // prathiSu prakhyAne, ityasmAt tiH pratyayo bhavati, antasya ca lug vA bhavati / vRkSaM prati vidyotate - pratiSThitaH / pakSe prattiH prathanaM, bhAgazca / / 647 / / koryaSAdiH / / 648 // kuMk zabde, ityasmAd yaSAdiH tiH pratyayo bhavati / koyaSTiH pakSivizeSaH / 648 / gro gRNa ca / / 646 / / mRt nigaraNe, ityasmAt tiH pratyayo bhavatyasya ca gRS ityAdezo bhavati / gRSTiHsakRt prasUtA gauH / / 646 // sorasteH zit // 650 // supUrvAt asa bhuvi ityasmAt, zit tiH pratyayo bhavati / svasti-kalyANam / zittvAd bhUbhAvAllugabhAvaH / / 650 / / - muSi - kRSi - riSi - viSi-zo- zucyasi - pUyINa-prabhRtibhyaH kit / / 651 // ebhyaH kit tiH pratyayo bhavati / dRGat Adare, hatiH chAgAditvaGa mayo jalAdhAraH / muSaz steye, muSTi:1 Ta: - aGa gulisaMnivezavizeSaH / kRSIMt vilekhane, kRSTiH paNDitaH / riS hiMsAyAm, riSTiH- praharaNam / viSlR kI vyApto viSTi:- avetanakarmakaraH / zoMc takSaNe, zitiH - kRSNaH, kRzazca / zuc zoke, zuktiH - muktAdiH / azauTi vyAptI, aSTiHchandovizeSaH / pUyaiGa, durgandha:- vizaraNayo:, pUtiH - durgandha, duSTam, tRNajAtizca / iMNk gatau, iti vA / TuDu poSaNe ca prapUrvaH prabhRtiH - AdiH / / 651 / / ku - cyorno'ntazca / / 652 / / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-653-660 AbhyAM kit tiH pratyayo bhavati nakArazcAnto bhavati / kuGa zabde, kuntiH-rAjA, kuntayaH-janapadaH / ciMgT cayane, cintiH- rAjA / / 652 / / khnymi-rmi-bhi-vsytertiH // 653 // ebhyo'tiH pratyayo bhavati / khala saMcaye ca, khlti:-khlvaattH| am gatI, amatiH-cAtakaH, chAgaH, prAvRT , mArgaH, vyAdhiH, gatizca / rami krIDAyAm , ramatiHkrIDA, kAmaH, svargaH, svabhAvazca / vahIM prApaNe, vahati:- gauH, vAyuH, amAtyaH, apatyaM, kuTumbaM ca / vasaM nivAse, vasatiH-nivAsaH, grAmasaMnivezazca / Rk gatau, aratiH-vAyuH, saraNam , asukhaM krodhaH, varma ca / / 653 / / hanteraMha ca // 654 // hanaka hiMsAgatyoH, ityasmAdatiH pratyayo bhavatyasya ca aMha. , ityAdezo bhavati / aMhatiH-vyAdhiH, panthAH, kAlaH, rathazca / / 654 / / vRgo vrat ca // 655 // vRnT varaNe, ityasmAd atiH pratyayo bhavatyasya ca vrat ityAdezo bhavati / vratatiH-vallI / / 655 / / aJceH ka ca vA // 656 // aJcU gato cetyasmAd atiH pratyayo bhavatyasya ca k ityantAdezo vA bhavati / aGkatiH-vAyuH, agniH, prajApatizca / aJcatiH-agniH // 656 / / vaatennidvaa|| 657 // vAMk gatigandhanayoH, ityasmAd atiH pratyayo bhavati, sa ca gid vA bhavati / vAyatiH-vAtaH, vAti:-gandhamizrapavanaH / / 657 // yoH kit // 658 // yuk mizraNe, ityasmAd atiH pratyayaH kid bhavati / yuvatiH trunnii|| 658 // pAtervA // 659 // pAMka rakSaNe, ityasmAd atiH pratyayaH sa ca kidvA bhavati / patiH-bhartA, pAtiHbhartA, rakSitA, prabhuzca / / 659 // agi-vili-puli-kSiperastika / / 660 // ebhyaH kid astiH pratyayo bhavati / aga kuTilAyAM gato, agstiH| vilata varaNe, vilastiH / pula mahattve, pulstiH| kSipIt preraNe, kssipstiH| ete laukikA RSayaH / agastiH -vRkSajAtizca / / 660 / / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-661-670 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [437 gRdhergabha ca // 661 // gRdhUc abhikAGkSAyAm , ityasmAd astik pratyayo bhavati, gabh cAsyAdezo bhavati / gabhasti:-razmiH // 661 // vasyartibhyAmAtiH // 662 // AbhyAm AtiH pratyayo bhavati / vasaM nivAse, vasAtayaH-janapadaH / Rk gatau, arAtiH-ripuH / / 662 // abheryAmAbhyAm / / 663 // abhipUrvAbhyAmAbhyAm AtiH pratyayo bhavati / yAMka prApaNe, mAMka mAne, abhiyAtiH, abhimAtizca-zatruH / / 663 / / yajo ya ca // 664 // yajI devapUjAdau, ityasmAd AtiH pratyayo bhavatyasya ca yakAro'ntAdezo bhavati / yayAti:-rAjA / / 664 // vadyavi-cchadi-bhUbhyo'ntiH // 665 // ebhyo'ntiH pratyayo bhavati / vada vaktAyAM vAci, vadantiH-kathA / ava rakSaNAdiSu, avantiH-rAjA / avantayaH-janapadaH / chadaNa apavAraNe, yujAdivikalpitaNijantatvAdaNyantaH, chadantiH-gRhAcchAdanadravyam , bhU sattAyAm , bhavanti:-kAlaH, lokasthitizca / 565 / zakeruntiH // 666 // zaklRT zaktI, ityasmAd untiH pratyayo bhavati / zakuntiH-pakSI / / 666 // namo dAgo DitiH // 667 / / napUrvAt DudAMgka dAne, ityasmAd Did itiH pratyayo bhavati / aditiH-devamAtA // 667 // deGaH // 668 // de rakSaNe, ityasmAd Did itiH pratyayo bhavati / ditiH-asuramAtA // 668 // vIsajyisibhyasthik // 666 // ebhyaH thik pratyayo bhavati / vIk prajanAdiSu, vIthiH-mArgaH / SanaM saGage, sakthi:-UruH, zakaTAGgaca / asUca kSepaNe, asthi-paJcamo dhAtuH / / 669 // sArerathiH // 670 // sRgato, ityasmAd NyantAdathiH pratyayo bhavati / sArathi:-yantA / / 670 / / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-671-680 nipajerSit // 671 // nipUrvAt SajaM saGage, ityasmAd ghid athiH pratyayo bhavati / niSaGgathiH-rudraH, dhanurdharazca / ghitkaraNaM gatvArtham / / 671 / / udarte rNid vA // 672 // utpUrvAd Rk gatau, ityasmAd athi: pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / udArathiH-viSNuH, udarathiH-vipraH, kASThaM, samudraH, anaDvAMzca / / 672 / / aterithiH // 673 // ata sAtatyagamane, ityasmAd ithiH pratyayo bhavati / atithiH-pAtratamaH, bhikSAvRttiH // 673 / / tanerDit // 674 / / tanUyI vistAre, ityasmAd Did ithiH pratyayo bhavati / tithiH-pratipadAdiH / 674 / uSeradhiH // 675 // uSU dAhe, ityasmAd adhiH pratyayo bhavati / auSadhiH-udbhidvizeSaH / / 675 / / vido radhik // 676 // vidak jJAne, ityasmAt kid radhiHpratyayo bhavati / vidradhiH-vyAdhivizeSaH / 676 / vI-yu-su-vahyagibhyo niH // 677 // ebhyo niH pratyayo bhavati / vIMka prajanAdau, veniH-vyAdhiH, nadI ca / yuk mizraNe, yoniH prajananamaGgam , utpattisthAnaM ca / dhuMnT abhiSave, soniH-savanam / vahIM prApaNe, vahniH-pAvakaH, balIvardazca / aga kuTilAyAM gatau, agni:-pAvakaH / / 677 / / dhUzAzIDo hrasvazca / / 678 // ebhyo niH pratyayo bhavati, hrasvazcaiSAM bhavati / dhUmz kampane, dhuniH-nadI / zoMca takSaNe, zaniH-sauriH / zIGaka svapne, ziniH-yAdavaH, varNazca / / 678 / / lU-dhU-pracchibhyaH kit // 676 // ebhyaH kid niH pratyayo bhavati / lugz chedane, lUniH-lavanaH / dhUgz kampane, dhUniHvAyuH / pracchaMt jJopsAyAm , pRzniH-varNaH, alpatanuH, kiraNaH, vargazca / / 679 / / sadi-vRtyami-dhamyazyaTi-kaTyaveraniH // 680 // ebhyo'niH pratyayo bhavati / Sadlu vizaraNAdau, sadaniH-jalam / vRtUGa vartane, vartaniH-panthAH, dezanAma ca / ama gatau, amaniH-agniH / dhamaH sautraH, dhamani:-manyA, rasavahA ca zirA / azauTi vyAptau, azaniH-indrAyudham / aTa gatau / aTaniH-cApakoTiH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTaniH-zailamekhalA / ava rakSaNAdau. avani:-bhaH / / 680 // Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-681-690 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [439 rajeH kit // 681 // raJjIM rAge, ityasmAt kid aniH pratyayo bhavati / rajaniH-rAtriH // 681 // araniH // 682 // Rk gatI, ityasmAd aniH pratyayo bhavati / araniH- bAhumadhyam zamaH, utkaniSThazca hastaH // 682 // egheriniH / / 683 // eghi vRddhau, ityasmAd iniH pratyayo bhavati / edhiniH-medinI // 683 / / shkeruniH||684|| zaklRT zaktI, ityasmAd uniHpratyayo bhavati / zakuniH-pakSI / / 684 // ademeniH // 685 // adak bhakSaNe, ityasmAd maniH pratyayo bhavati / aniH-pazUnAM bhakSaNadroNI, agniH, jayaH, hastI, azvaH, tAlu ca / / 685 / / .. dameda midam ca // 686 / / . . .... damUc upazame, ityasmAd dubhiH pratyayo bhavatvasya ca dumityAdezo bhavati / dundubhiH-devatUryam / / 686 // nI-sA-vR-yu-za-bali-dalibhyo miH // 687 // ebhyo miH pratyayo bhavati / NIMga prApaNe, nemiH-ckrdhaaraa| SoMca antakarmaNi, sAmi-ardhavAci avyayam / vRgT varaNe, vrmiH-vlmiikkRmiH| yuk mizraNe, yomiHshkuniH| zRz hiMsAyAm , miH-mRgaH / vali saMvaraNe, valmi:-indraH, samudrazca / dala vizaraNe, dalmiH -Ayudham , indraH, samudraH, zakaH, viSaM ca / / 667 // azo razvAdiH // 688 // azauTi vyAptI, ityasmAd miH pratyayo bhavati, rephazca ghAtorAdirbhavati / razmiHpragrahaH, mayUkhazca / / 688 // srtruuccaatH|| 686 / / AbhyAM miH pratyayo bhavati, guNe ca kRte'kArasyokAro bhavati / sRgatI, sUmiHsthUNA / Rk gatau, UmiH-taraGgaH / / 689 / / ku-bhUbhyAM kit // 610 // AbhyAM kid miH pratyayo bhavati / DukRm karaNe, kRmi:-kSudrajantujAtiH / bhU sattAyAm , bhUmiH-vasudhA / / 660 / / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-691-690 kaNerDayiH // 661 // kvaNa zabde, ityasmAd Did ayiH pratyayo bhavati / kvayiH-pakSivizeSaH // 691 / / taGki-vaGkayaGki-maGkaya hi-zayadi-saghazau-vapi-vazibhyo riH // 662 // ebhyo riH pratyayo bhavati / taku kRcchrajIvane / taGa kri:-yuvA / vakuGa kauTilye, vaGa kri:-zalyaM, parazukA, rathaH, ahaH kuTilazca / akuGa, lakSaNe, akriH -cihnam , vaMzakaThinikazca / makuGa maNDane, maGakri:-maNDanam , zaThaH, pravakazca / ahuGa, gatI, aMhiHpAdaH, aGa gherapyeke / aghuGa, gatyAkSepe, aGaghriH / zadla zAtane, zadriH-vajraH, bhasma, hastI, giriH, RSiH, zobhanazca / adaMka bhakSaNe, adri:-prvtH| Sadla vizaraNAdau, sadriH-hastI, giriH, meSazca / azauTi vyAptI, azriH-koTiH / DuvapI bIjasaMtAne, vapriHkedAraH / vazak kAntau vazriH-samUhaH // 662 / / bhU-sU-kuzi-vizi-zubhibhyaH kit // 663 // ebhyaH kid ri pratyayo bhavati / bhU sattAyAm , bhUri-prabhUtaM, kAJcanaM ca / SUt preraNe, sUriH-AcAryaH, paNDitazca / kuzac-zleSaNe, kuzriH-RSiH / vizaMt pravezane, vizriH- mRtyuH, RSizca / zubhi dIptau, zubhriH-yatiH, vipraH, darzanIyaM, zubhaM satyaM ca / 693 / juSo-razca vaH // 664 // jRSc jarasi, ityasmAt kid riH pratyayo bhavati, Iri sati rephasya vakArazca bhavati / jIviH-zarIram / / 694 // kundri-kudryaadyH|| 665 // kundrayAdayaH zabdA: kid ripratyayAntA nipAtyante / kupeH-kautezca dazcAntaH / kundriH-RSiH / kudriH-parvataH, RSiH samudrazca / AdigrahaNAt kSauterdo'ntaH, kSudriH-samudraH / artergo'ntaH, RgriH lokanAthaH / zakeH zakri:-balavAnityAdayo'pi bhavanti / / 665 // rA-zadi-zaki-kadyadibhyastriH // .666 / / ebhyaH triH pratyayo bhavati / rAMka dAne, rAtriH-nizA / zalu zAtane, zattriHkuJjaraH, krauJcazca / zaklRT zaktI, zakti:-krauJcaH, RSizca / kada vaiklavye sautraH, kattriH-RSiH / adaMka bhakSaNe, attriH-RSiH / / 696 // pateratriH // 667 // patla gato, ityasmAd atriH pratyayo bhavati / patatri:-pakSI // 697 // nadi-vallayartikRterariH / 66 // ebhyo'riH pratyayo bhavati / Nada avyakte zabde, ndriH-ptthH| valli saMvaraNe, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--666-705 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 441 vallariH-latA, vINA, sasyamaJjarI ca / Rk gatau, arari:-kapATam / kRtait chedane, kartari:-kezAdikartanayantram // 698 // masyasi-ghasi-jasyaGgi-sahibhya-uriH // 666 // .. ebhya uriH pratyayo bhavati / masaica pariNAme, msuriH-mriiciH| asUca kSepaNe, ariH-saMgrAmaH / ghasla adane, ghasUri:-agniH / jasUca mokSaNe, jasuriH-samAptiH, azaniH, araNiH, krodhazca / agu gatau, aGa guriH-karazAkhA, latve aGa guliH / Sahi marSaNe, sahuriH-pRthvI, akrodhanaH, anaDvAn , saMgrAmaH, andhakAraH, sUryazca / / 699 / / / muheH kit // 700 // muhIca vaicitye, ityasmAt kid uriH pratyayo bhavati / muhuriH-sUryaH, anaDvAMzca // 700 // dhU-mUbhyAM lik-liNau // 701 // AbhyAM yathAsaMkhyaM lik liN etau pratyayau bhavataH / dhUgz kampane, dhUliH-pAMsuH / mUGa bandhane, mauliH-mukuTaH / / 701 // pATyaJjibhyAmaliH / / 702 // AbhyAm aliH pratyayo bhavati / paTa gatau NyantaH, pATali:-vRkSavizeSaH / aJjopa vyaktyAdau, aJjali:-pANipuTa:, praNAmahastayugmaM ca / / 702 / / mA-zAlibhyAmokuli-malI // 703 // AbhyAM yathAsaMkhyam okuli-mali ityetau pratyayo bhvtH| mAMka mAne, mokuliHkAkaH / zala gato NyantaH, zAlmali:-vRkSavizeSaH / / 703 // da-pa-va-bhyo viH // 704 // ebhyo viHpratyayo bhavati / dRz vidAraNe, daviH-taH / pRz pAlanapUraNayoH, pavi:kaGkaH, hiMsrazca / vRgz varaNe, vaviH-zakaTaM, dhAtrI, kAkaH, zyenazca / / 704 // ja-za-sta-jAgR-kR-nI-ghRSibhyo Git // 705 // ebhyo Gid viH pratyayo bhavati / jRSc jarasi, jIviH-vAyuH, pazuH, kaNTakaH, zakaTaH, madguH, kAyam , gulma, zaGkA, vRddhaH, vRddhabhAvazca / zRz hiMsAyAm , zIviH-hiMsraH, kRmiH, nyaGakuzca / stamza AcchAdane, stIvi:-garviSThaH, adhvaryuH, bhagaH, tanuH, rudhiraM, bhayam , tRNajAtiH, nabhaH, ajazca / jAgRk nidrAkSaye, jAgRviH-rAjA, agniH, prabuddhazca / GitvAnna guNaH / DukRg karaNe, kRviH-rudraH, tantuvAyaH, tantuvAyadravyam , rAjA ca / yadupajJaM kRvaya iti pUrA paJcAlAnAcakSate / NIMga prApaNe, nIvi:-paridhAna granthiH, mUladhanaM ca / ghRS saMgharSe, ghRSviH-varAhaH, vAyuH, agnizca / / 705 / / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-706-711 chavi-chivi-sphavi-sphivi-sthavi-sthivi-davi-dIvi-kikivi-didivi-dIdivikikIdivi-kikidIvi-zivyaTavyAdayaH // 706 // ete Gid vipratyayAntA nipAtyante / chayatehrasvazca, chaviH- tvaka, chAyA, AvaraNaM ca / chideluk ca, chiviH-phalgudravyam / sphAyateH, spha-sphibhAvau ca, sphaviH-vRkSajAtiH, sphiviH-vRkSaH, udazvicca / tiSThateH stha-sthibhAvau ca, sthaviH-prasevakaH, tantuvAyaH, sImA, agniH, ajaGgamaH, svargaH, kuSThI, kuSThimAMsaM, phalaM ca, sthivi -sImA / damenuka ca, davi:dharmazIlaH, dAtA, sthAnaM, phAlazca / dIvyaterdIrghazca, dIvi: kitavaH, dyutimAn , kAlaH, vyAghrajAtizca / kiteditvaM pUrvasya catvAbhAvo luk ca, kikiviH-pakSivizeSaH / divedvitvaM pUrvasya dIrghazca vA, didivi:-svrgH| dIdiviH-annaM svargazca / kite kikIdibhAvazca, kikIdiviH-varNaH, pakSI ca / kikipUrvAt dIvyatedoghazca / kikIti kurvan dIvyatIti kikidIviH-cASaH / zIGo hrasvazca / shiviH-raajaa| aTerat cAntaH aTavi:-araNyam / AdigrahaNAdanye'pi / / 706 // praSi-pluSi-zuSi-kuSyazibhyaH sik // 707 // ebhyaH kit siH pratyayo bhavati / pRSU pluSU dAhe, prakSi-agniH, udapAnazca / plUkSiH-agniH, jaThara kuzUlazca / zuSaMc zoSaNe, zukSiH-vAyuH, nidAghaH, yavAsakaH, tejazca / kuSaz niSkarSe, kukSiH-jaTharam / azauTi vyAptau, akSi-netram // 707 / / gopAderanerasiH // 708 // gopa ityAdibhyaH parAd anaka prANane, ityasmAd asiH pratyayo bhavati / gopAnasiH-saudhAgrabhAgacchadiH / citraansiH-jlcrH| ekAnasiH-ujjayanI / vArANasi:kAzInagarI / / 708 / / vRdhR-pR-vR-sAbhyo nasiH // 706 // ebhyo nasiH pratyayo bhavati / vRgT varaNe, varNasiH-taruH / dhRg dhAraNe, dharNasiHzailaH, lokapAlaH, jalaM, mAtA ca / pRz pAlanapUraNayoH, parNasiH-jaladharaH, ulUkhalaM, zAkAdizca / vRz varaNe, varNasiH-bhUmiH / SoMca antakarmaNi, sAnasiH-snehaH, nakhaH, hiraNyam , RNaM, sakhA sanAtanazca / / 706 // triyo hik // 710 // vIz varaNe, ityasmAd kid hiH pratyayo bhavati / vrIhiH-dhAnyavizeSaH // 710 // tR-stR-tandri-tantryavibhya IH // 711 // ebhyaH IH pratyayo bhavati / tu plavanataraNayoH, tarI:-nauH, agniH, vAyuH, plavanazca / stRgz AcchAdane, starIH-tRNaM, dhUmaH, meghaH, nadI, zayyA ca / tandriH sAdamohanayoH sautraH, Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-712-716 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam tandrI:-mohanidrA / tantriNa kuTumbadhAraNe, tantrI:-zuSkasnAyuH, vAditraM, vINA, AlasyaM ca / ava rakSaNAdau, avIH-prakAzaH, AdityaH, bhUmiH, pazuH, rAjA, strI ca // 711 / / ...' naDeNit // 712 // naDe: sautrAd IH pratyayo bhavati, sa ca Nid bhavati / nADI-AyatazuSiraM, dravyam , ardhamuhUrtazca // 712 // vAtAt pramaH kit // 713 // vAtapUrvapadAt praiNopasRSTAt mAMka mAne, ityasmAt kid IH pratyayo bhavati / vAtapramI:-vAtyA, azvaH, vAtamRgaH, pakSI, zamIvRkSazca / / 713 / / yA-pAbhyAM dve ca // 714 // AbhyAM kid IH pratyayo bhavatyanayozca dve rUpe bhavataH / yAMka prApaNe, yayIH-mokSamArgaH, divyavRSTiH, AdityaH, azvazca / pAM pAne, papIH-razmiH, sUryaH, hastI ca / / 714 // lakSermo'ntazca // 715 // lakSIN darzanAGkanayoH, ityasmAd IH pratyayo bhavati / makArazcAnto bhavati lakSmI:-zrIH / / 715 // bhR-mR-ta-tsari-tani-dhanyani-mani-masji-zI-vaTi-kaTi-paTi-gaDi-caJcyasivasi-trapi-za-sva-snihi-klidi-kandIndi-vindhandhi-vandhyaNi-loSTi-kunthibhya uH // 716 // - ebhyaH uH pratyayo bhavati / TuDu,gka poSaNe ca, bhRga bharaNe vaa| bharu:-samudraH, vaNiH, bhartA, ca / mRt prANatyAge, maru:-nirjalo dezaH, girizca / tR plavanataraNayoH, taru:-vRkSaH / tsara chadmagato, tsaruH-AdarzakhaDgAdigrahaNapradezaH, vaJcakaH, kSurikA ca / tanUyI vistAre, tanuH-dehaH, sUkSmazca / dhana dhAnye sautraH, dhanuH-astraM, dAnamAnaM ca / anak prANane, anuH-prANaH, anu pazcAdAdyarthe'vyayam , manic jJAne, manUyI bodhane vA, manu:prajApatiH / TumasjoMt zuddhau / madguH-jalavAyasaH / zIGaka svapne, zayu:-ajagaraH svapna:, Adityazca / vaTa veSTane, vaTu:-mANavakaH / kaTe varSAvaraNayoH, kaTa:-rasavizeSaH / paTa gatau, paTuH-dakSaH / gaDa secane, gaDuH-ghATAmastakayormadhye mAMsapiNDaH, sphoTazca / caJcU gatau, caJcUH -pakSimukham / asUca zepaNe, asv:-praannaaH| vasaM nivAse, vasu-dravyaM, tejo, devatA ca / vasuH kazcidrAjA / trapauSi lajjAyAm , apu-lauhavizeSaH / zaza hiMsAyAm , zaru:krodhaH, AyudhaH, hiMsrazca / ausva zabdopatApayoH, svaruH-pratApaH, vajraH-vajrA-sphAlanaM ca / SNihauca prItI, snehuH-candramAH, sannipAtajo vyAdhivizeSaH, pittaM, vanaspatizca / klidauca ArdrabhAve, kledu:-kSetra, candraH, bhagam , zarIrabhaGgazca, kledayatIti kledu:-candramA ityanye / kadu rodanAhvAnayoH, kanduH-pAkasthAnam-sUtrotaM ca krIDanam / idu paramezvarye, induH-cndr| vidu avayave, vinduH-vihvaT / andhaN dRSTaya pasaMhAre, andhuH-kUpaH, vraNazca / bandhaMz bandhane, Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam [ sUtra- 717 725 bandhuH- svajana, bandhu-dravyam / aNa zabde, aNuH - pudgalaH, sUkSmaH, rAlakAdizca dhAnyavizeSaH / loSTi saMghAte, loSTuH - mRtpiNDaH / kunyaz saMkleze / kunthuH - sUkSmajantuH / / 716 / / syandi-sRjibhyAM sindhU-rajjau ca // 717 // AbhyAm uH pratyayo bhavatyanayozca yathAsaMkhyaM sindhU rajja ityAdezau bhavataH / spandau sravaNe sindhuH - nadaH, nadI, samudrazca / sRjat visarge sRjic visarge vA rajjuH - devaraka: / / 717 // paMserdIrghazca // 718 // pasuN nAzane, ityasmAd uH pratyayo bhavati, dIrghazcAsya bhavati / pAMzuH - pArthivaM rajaH / / 718 / / azerAnno'ntazca / / 716 // azauTi vyAptI, ityasmAd uH pratyayo bhavatyakArAcca paro no'nto bhavati / aMzu:razmiH, sUryazca / prAMzuH - dIrghaH / / 719 / / namernAk ca / / 720 // NamaM prahvatve, ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca nAk ityAdezo bhavati / nAku:vyalIkam, vanaspatiH, RSiH, valmIkazca / / 720 / / mani-nibhyAM dhatau ca // 721 // AbhyAm uH pratyayo bhavatyanayozca yathAsaMkhyaM dhakAra-takArau bhavataH / manic jJAne, madhu kSaudram, zIdhu ca madhuH - asuraH, mAsazca caitraH / janaici prAdurbhAve, jatu - lAkSA / / 721 / / ajeRR jU ca / / 722 / arja arjane, ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca Rj ityAdezo bhavati / RjuakuTilam / / 722 / / kRtaistarka ca / / 723 / / kRtait chedane, kRtai veSTane, ityasmAdvA uH pratyayo bhavati, asya ca tarka ityAdezo bhavati / takuM :- cundaH sUtraveSTanazalAkA ca / / 723 / / neraJcaiH // 724 / / nipUrvAdaJcate: u: pratyayo bhavati / nyaGa, kuH - mRgaH, RSizca / / 724 / / kimaH zroNit / / 725 / / kim pUrvAt zRz hiMsAyAm, ityasmAd jid uH pratyayo bhavati / kizAru :- zukaH dhAnyazikhA, uSTra: hiMsraH iSuzca / / 725 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 726-731 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 445 mi-vahi- cari caTibhyo vA // 726 // ebhyaH uH pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / TumiMgT prakSepaNe, mAyuH pittaM, mAnaM, zabdazca / gomAyuH zRgAlaH, mayuH kinnaraH, uSTraH, prakSepa, AkUtaM ca / bAhulakAdAtvAbhAvaH / vahIM prApaNe / bAhu:-bhujaH, bahu-prabhUtam / cara bhakSaNe ca, cAru - zobhanam caranti asmAd deva- pitR-bhUtAni iti apAdAne'pi bhImAditvAt, caruH- devatoddezena pAkaH sthAlI ca / caTaN bhede, cATu-priyAcaraNaM, praTujanaH priyavAdI, sphuTavAdI, darvyagram, ziSyazca / caTuH priyAcaraNam / / 726 / / R-tR-zU-mR-bhrAdibhyo ro lazca // 727 // ebhyo Nid uH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro bhavati / Rk gatau Rtu prApaNe ca vA, Alu :- zleSmA, zleSmAtakaH, kandavizeSazca tu plavanataraNayo:, tAluHkAkudam / zazu hiMsAyAm, zAluH- hiMsraH kaSAyazca / mRtu prANatyAge, mAluH - patralatA, yasyA mAladhAnIti prasiddhiH / TuDubhRgk poSaNe ca bhAluH indraH / AdigrahaNAdanye'pi / / 727 / / kRka-sthUrAdvacaH k ca // 728 // AbhyAM parAd vaco Nid u: pratyayo bhavati, kakAraznAntAdezo bhavati / vacaMk bhASaNe, brU gk vyaktAyAM vAci, kRkamavyaktaM brUte vakti vA / kRkavAkuH, kukkuTa, kRkalAsaH khaJjarITazca / evaM sthUravAkuH uccairdhvani: / / 728 / / pR-kA- hRSi-dhRSISi-kuhi-bhidi - vidi - mRdi vyadhi-gRdhyAdibhyaH kit // 726 // ebhyaH kid uH pratyayo bhavati / pRz pAlanapUraNayoH puruH, mahAna lokaH, samudraH, yajamAnaH rAjA ca kazcit / kaiM zabde, kuH pRthvI / hRSac tuSTo hRSU alIke vA, hRSutuSTaH, alIka:, sUrya-agni zazinazca / JidhRSAT prAgalbhye, dhRSuH- pragalbhaH saMtApaH, utsAhaH, parvatazca / iSat icchAyAm iSuH zaraH / kuhaNi vismApane, kuhu ! - naSTacandrAmAvAsyA / bhidupI vidAraNe, bhiduH vajraH, kardapazca / vidak jJAne, viduH- hastimasta kaikadezaH / mRdaz kSode, mRduH - akaThinaH / vyadhaMc tADane, viduH - candraH, vAyu, agnizca / gRdhUc abhikAGakSAyAm, gRdhuH kAmaH / AdigrahaNAt pUraici ApyAyane, pUraNa ApyAyane vA / pUritamanena yazasA sarvamiti pUruH- rAjarSiH evamanye'pi / / 729 / / rabhi-prathibhyAmRcca rasya // 730 // AbhyAM ki uH pratyayo bhavati, rephasya ca RkAro bhavati / rabhi rAbhasye, RbhavaH - devAH / prathiSu prakhyAne, pRthuH- rAjA, vistIrNazca / / 730 / / spazi-bhrasjeH sluk ca // 731 // AbhyAM ki uH pratyayo bhavati, sakArasya luk ca bhavati / spaziH sautraH tAla Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam . [ sUtra-732-739 vyAntaH, pazuH-tiryaGa, mantravadhyazca janaH / bhrasjIt pAke, bhRguH-prapAtaH, brahmaNazca sutaH / kittvAt 'graha-vazca-bhrasja-praccha' iti vRt 'nyaGa kudgameghAdaya.' iti gatvam / / 731 // duHsvapa-vanibhyaH sthaH // 732 // dus , su, apa, vani ityetebhyaH parAt SThAM gatinivRttI, ityasmAt kid uH pratyayo bhavati / duSThu-azobhanam , suSThu-sAtizayam , apaSThu-vAmam , vaniSThuH-vapAsaMnihito'vayavaH, azvaH, saMbhaktaH, apAnaM ca / / 732 // hani-yA-kR-bhR-pa-ta-to-dve ca // 733 // ebhyaH kid uH pratyayo bhavatyeSAM dve rUpe bhvtH| hanaMka hiMsAgatyoH, jaghnuH-indraH, vegavAMzca / yAMka prApaNe, yayuH-azvaH, yAyAvaraH, svargamArgazca / DukRg karaNe, cakru:karmaThaH, vaikuNThazca / TuDuiMga poSaNe ca, bhRg bharaNe vA, babhruH-RSiH, nakulaH, rAjA, varNazca / pRz pAlanapUraNayoH, pupuruH-samudraH, candraH, lokazca / ta plavanataraNayoH, titiru:ptnggH| zraGa pAlane, tatru:-naukA / / 733 / / kR-gR Rta ur ca // 734 // AbhyAM kid u. pratyayo bhavati, RkArasya ca ur bhavati / kRt vikSepe, kuru:rAjaSiH, kuravaH-janapadaH / gRz zabde, guruH-AcAryaH; laghupratipakSaH, pUjyazca janaH / 734 / paricAtaH // 735 // DupacI pAke, ityasmAd u: pratyayo bhavatyakArasya ca ikAro bhavati / picuHnirasthIkRtaH kasiH // 735 / / arterUca // 736 // Rk gato, ityasmAd uH pratyayo bhavatyasya ca Ur ityAdezo bhavati / Uru:zarIrAGgam // 736 // mahatyurca // 737 // artermahatyabhidheye uH pratyayo bhavatyasya ca ur ityAdezo bhavati / uru-vistIrNam // 737 // ud ca me // 738 // arte nakSatre'bhidheye uH pratyayo bhavati, dhAtozca uDAdezo bhavati / uDu-nakSatram // 738 // zliSeH ka ca // 736 // zliSaMc AliGgane, ityasmAt kid uH pratyayo bhavati, kakArazcAntAdezo bhavati / dilakuH-mRgAsthi, savyavasAyaH, rAjyaM, jyotiSa, sevakazca / / 739 / / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-740-746 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [447 ravi-laci-liGge luk ca // 740 // ebhya u: pratyayo bhavati, nakArasya ca lug bhavati / raghu laghuGa gatau / rghuH-raajaa| laghu-tucchaM, zIghra c| liguNa citrIkaraNe, ligu:-RSiH, sevakaH, mUrkhaH, bhUmivizeSazca // 740 // pI-mRga-mitra-deva-kumAra-loka-dharma-vizva-sumnAramAvebhyo yuH // 741 / / pI mRga-mitra-deva-kumAra loka-dharma-vizva-sumna-azman-ava ityetebhyaH parAt yAMka prApaNe, ityasmAt kid uH pratyayo bhavati / pIyu:-ulUkaH, AdityaH, suvaNaM, kAlazca / mRgayuH-vyAdhaH, mRgazca / mitrayuH-RSiH, mitravatsalazca / devayuH-dhArmikaH / kumArayu:rAjaputraH / lokayu:-vAkyakuzalaH janaH / dharmayu:-dhArmikaH / vishvyu:-vaayuH| sumnayu:yajamAnaH / azmayu-mUrkhaH / avayu:-kAvyam / / 741 // parAbhyAM za-khanibhyAM Dit // 742 // para-AGapUrvAbhyAM yathAsaMkhyaM za-khanibhyAM Did uH pratyayo bhavati / zRz hiMsAyAm , parAn zRNAti parazuH-kuThAraH / khanUg avadAraNe, Akhu:-mUSikaH // 742 // zubheH sa ca vA // 743 // zubhi dIptau, ityatmAd Did uH pratyayo bhavati, asya ca dantyaH so vA bhavati / suH zuzca pUjAyAm , supuruSaH-zunAsoraH / / 743 // dhu-drubhyAm / / 744 // ___ AbhyAM Did uH pratyayo bhavati / yuk abhigame, dyuH-svargakrIDA, svargazca / - gato, druH- vRkSazAkhA, vRkSazca / / 744 / / hari-pIta-mita-zata-vi-ku-kadbhayo druvaH // 745 // hari-pIta-mita-zata-vi-ku-kad ityetebhyaH parAd dru gatau, isyasmAd uH pratyayo bhavati / haridruH-vRkSaH, RSiH, parvatazca / pItadruH, devdaaruH| mitadruH-samudraH, turagaH, mitaGgamazca / zatadrurnAma nadaH, nadI ca / vidruH-dAruprakAraH, vRkSazca / kudruH-vikalapAdaH / kadruH-nAgamAtA, vahnijAtiH, gRhagodhA, varNazca / / 745 // kevayu-bhuraNyvadhvaryAdayaH // 746 // kevayvAdayaH zabdA DidupratyayAntA nipAtyante / kevalapUrvAdyAterlalopazca / kevalo yAti kevayu:-RSiH / bhUpUrvAdyAtebhuraNa cAdau, bhuvaM yAti bhuraNyu:- agniH / adhvaraM yAti pUrvapadAntalope, adhvaryu:-Rtvik / AdigrahaNAt caran yAti caraNyu:-vAyuH abhipUrvasya cAznAteH, abhIzuH-razmiH / / 746 / / Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-747-756 zaH sanvaJca // 747 // zoMca takSaNe, ityasmAd Did uH pratyayo bhavati, sa ca sanvad bhavati / sani ivAsmin dvitvaM pUrvasya ca itvaM bhavatItyarthaH zizuH-bAlaH / / 747 / / tanerDauH // 748 // tanUyI vistAre, ityasmAd Did au: pratyayo bhavati, sa ca samvat / titau:paripavanam / / 748 // kai-zI-zami-ramibhyaH kuH // 746 // ebhyaH kuH pratyayo bhavati / ke zabde, kAku:-svaravizeSaH / zIGa k svapne, zeku:udbhivizeSaH / zamUca upazame, zaGa ku:-kIlakaH, bANaH, zUlam , AyudhaM, cihnam , chalakazca / rami krIDAyAm , raGa ku:-mRgaH / / 746 / / hriyaH kidro lazca vA // 750 // hrIMk lajjAyAm , ityasmAt kit kuH pratyayo bhavati, rephasya ca lakAro vA bhavati / hrIkuH hlIkuzca trapujatunI lajjAyAMzca-hrIkuH-vanamArjAraH / / 750 / / kiraH pa ca // // 751 // kRt vikSepe, ityasmAt kit kuH pratyayo bhavati, SakArazcAntAdezo bhavati / kiSku:-chAyAmAnadravyam / / 751 // caTi-kaThi-pardibhyaH AkuH / / 752 // ebhya AkuH pratyayo bhavati / caTaN bhede, caTAku:-RSiH, zakunizca / kaTha kRcchajIvane, ktthaaku:-kuttumbposskH| padi kutsite zabde / pardAku:-bhekaH, vRzcikaH, ajagarazca / / 752 // sivi-kuTi-kuThi-ku-kuSi-kRSibhyaH kit / / 753 // ebhyaH kid AkuH pratyayo bhavati / SivUc utau, sivAkuH-RSiH / kuTat kauTilye, kuTAku:-viTapaH / kuThiH sautraH, kuThAku:-zvabhram / kucha zabde, kuvAkuH-pakSI / kuSaz niSkarSe, kuSAku:-mUSikaH, agniH, paropatApI c| kRSIt vilekhane, kRSAku: kRSIvalaH / / 753 // upasargAcverDit / / 754 // upasargapUrvAt ciMgT cayane, ityasmAd Did AkuH pratyayo bhavati / upacAku:saMcAkuzca RSiH / nicAkuH-nipuNaH, RSizca // 754 / / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 755-764 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 449 zaleraGkuH / / 755 // zala gatau, ityasmAt aGakuH pratyayo bhavati / zalaGa ku:- -RSiH / / 755 / / sR-pRbhyAM-dAkuk / / 756 // AbhyAM kiddAkuH pratyayo bhavati / sR gatau, sadAku:- dAvAgniH, vAyuH, AdityaH, vyAghraH, zakuniH, astaH, bhartA, gotrakRcca / pRk pAlanapUraNayo:, pRdAkuH - sarpaH, gotrakRcca / / 756 / / iSeH svAkukU ca / / 757 // iSat icchAyAm, ityasmAt kit svAkuH pratyayo bhavati / ikSvAku :- AdikSatriyaH / / 757 // phali-valyamerguH / / 758 // ebhyo guH pratyayo bhavati / phala niSpattau phalgu - asAram / vali saMvaraNe, valgumadhuram, zobhanaM ca, valguH - pakSI / ama gatau, aGaguH - zarIrAvayavaH / / 758 / / damelu' k ca / / 756 // damUc upazame, ityasmAd guH pratyayo bhavatyantyasya ca lug bhavati / dagu :RSiH / / 756 / horhin ca // 760 // hiMdU gativRddhyoH ityasmAd guH pratyayo bhavatyasya ca hin ityAdezo bhavati / hiGguH - rAmaThaH / / 760 / / prI-kai-pai-nIleGguk // 761 // ebhya kid aGguH pratyayo bhavati / prIMgz tRptikAntyoH priyaGguH - phalinI, rAlakazca / kaiM zabde, kaGaguH - aNuH / paiM zoSaNe, paGguH - khaJjaH / NIla varNe, nIlaGaguHkRmijAtiH, zRgAlazca / / 761 / / avyatiM-gRbhyo'duH / / 762 / / ebhyo'TuH pratyayo bhavati / ava rakSaNAdo, avaTuH - kRkATikA / Rk gatau, araTu:vRkSaH / gRt nigaraNe, garaTuH- dezavizeSaH, pakSI, ajagarazca / / 762 / / zalerATuH || 763 // zala gatau, ityasmAd ATuH pratyayo bhavati / zalATu: - komalaM phalam // 763 / / ajJjyaveriSTuH // 764 // Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-765-772 AbhyamiSThuH pratyayo bhavati / aJjaupa vyaktyAdau, aJjiSTha:-bhAnuH, agnizca / ava rakSaNAdau, aviSThaH-azvaH, hotA ca // 764 // tami-mani-kaNibhyo duH||765 // ebhyo DuH pratyayo bhavati / tanUyI vistAre, taNDuH-prathamaH / manic jJAne, maNDuHRSiH / kaNa zabde, kaNDuH-vedanAvizeSaH / / 765 // panerdIrghazca // 766 // pani stutI, ityasmAd DuH pratyayo bhavati, dIrghazca bhavati / pANDuH-varNaH, kSatriyazca / / 766 // pali-mRbhyAmANDukaNDukau // 767 // AbhyAM yathAsaMkhyamANDuH kaNDuk iti pratyayau bhavataH / pala gato, palANDuH-lazunabhedaH / mRta prANatyAge mRkaNDuH-RSiH / / 767 / / aji-sthA-vR-rIbhyo NuH // 768 // ebhyo NuH pratyayo bhavati / aja kSepaNe ca, veNuH-vaMzaH / SThAM gatinivRttI, sthANuHzivaH, UvaM ca dAru / vRnT varaNe, vaNu:-nadaH, janapadazca / rIz gatireSaNayoH, reNuHdhUliH / / 768 // viSeH kit // 766 // viSlu kI vyAptI, ityasmAt kid NuH pratyayo bhavati / viSNuH hariH // 766 // kSiperaNuk // 770 // kSipIt preraNe, ityasmAt kid aNuH pratyayo bhavati / kSipaNuH-samIraNaH, vidyucca / / 770 // aJjariSNaH // 771 // aJjaupa vyaktyAdau, ityasmAd iSNuH pratyayo bhavati / aJjiSNuH-ghRtam // 771 / / ku-ha-bhU-jIvi-gamyAdibhya eNuH // 772 / / ebhya eNuH pratyayo bhavati / kRgTa hiMsAyAm , DukRg karaNe vA, krennuH-hstii| haga haraNe, hareNu:-gandhadravyam / bhU sattAyAm , bhaveNuH-bhavyaH / jIva prANaghAraNe, jIveNuH auSadham / gamlu gato, gameNuH gantA / AdigrahaNAt zamUc upazame, zameNuH-upazamanam / yajI devapUjAdau, yajeNuH-yajJAdiH / DupacI pAke, paceNuH-pAkasthAnam / padeNuH, vaheNurityAdi / / 772 // Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-773-778 ] svapojJogAdigaNasUtravivaraNam [ 451 kR-si-kamyami--gami-tani-mani-janyasi-masi-sacyavi-bhA-dhA-gA-glA-mlAhani-hA-yA-hi-kruzi-pUbhyastun / 773 // ebhyaH tunpratyayo bhavati / DukRg karaNe, kartu:-karmakaraH / piMgT bandhane, setuHnadIsaMkramaH / kamUGa kAntau, kantu:-kandarpaH, kAmI, manaH, kusUlazca / ama gatI, antuHrakSitA, lakSaNaM ca / gamlu gato, gantuH-pathikaH, AgantuH avAstavyo jnH| tanUyI vistAre, tantuH-sUtram / manica jJAne, mantu:-vaimanasyam , priyaMvadaH, mAnazca / janaici prAdu rbhAve, jantuH praannii| asaka bhuvi, astuH-astibhAvaH / bAhulakAd bhuubhaavaabhaavH| masaica pariNAme, mastuH-dadhimUlavAri / paci secane, saktuH-yavavikAraH / ava rakSaNAdau, otuHbiddaalH| bhAMka dIptau, bhAtuH-dIptimAn , zarIrAvayavaH, agniH, vidvAMzca / DudhAMgk dhAraNe ca, dhAtuH-lohAdiH, rasAdiH, zabdaprakRtizca / - zabde, gAtuH-gAyanaH, udgAtA ca / glai harSakSaye, glAtuH-sarujaH / mleM gAtravinAme, mlaatuH-donH| hanaM hiMsAgatyoH, hantuH-AyudhaM, himazca / ohAMka tyAge, hAtuH-mRtyuH, mArgazca / yAMka prApaNe, yAtu:-pApmA janaH, rAkSasazca / hiMTa gativRddhyoH hetu:-kAraNam / kruzaM AhvAna-rodanayoH, kroSTAzRgAlaH / pUgz paMvane / potuH pavitA / nitkaraNam 'kruzastunastRca pusi' ityatra vizeSaNArtham / / 773 / / vaserNidvA / / 774 // vaMsa nivAse, ityasmAt tun pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / vAstu-gRhaM, gRhabhUmizca / vastu sat , nivezabhUmizca / / 774 / / pa: pIpyau ca vA // 775 // pAM pAne, ityasmAt tunpratyayo bhavati / asya ca pI pi ityAdezau vA bhavataH / pItu:-AdityaH, candraH, hastI, kAlaH, cakSuH, bAlaghRtapAnabhAjanaM c| pituH-prajApatiH, AhArazca / pAtuH-rakSitA, brahmA ca / / 775 / / Apo'pa ca / / 776 // AplRT vyAptI, ityasmAt tunpratyayo bhavatyasya ca ap ityAdezo bhavati / astu:devatAvizeSaH, kAlaH, yAjakaH, yajJayonizca / / 776 / / ajyataH kit // 777 // AbhyAM kit tunpratyayo bhavati / ajaup vyaktyAdiSu / aktuH-indraH, viSNuH, rAtrizca / Rk gatau, Rtu:-hemantAdiH, strIrajaH, tatkAlazca // 777 / / cAyaH ke ca // 778 / / cAyag pUjA-nizAmanayoH, ityasmAt tunpratyayaH bhavatyasya ca ke ityAdezo bhavati / ketuH-dhvajaH, grahazca / / 778 / / / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-779-788 vahi-mahi-guhya dhimyo'tuH // 776 // ebhyo'tuH pratyayo bhavati / vahIM prApaNe, vahatuH vivAhaH, anaDvAn , agniH, kAlazca / maha pUjAyAm , mahatuH-agniH / guhauga saMvaraNe, gRhatuH-bhUmiH / edhi vRddhI, edhatuH-lakSmIH , puruSaH, agnizca / / 779 // kR-lAbhyAM kit / / 780 // ___ AbhyAM kid atuH pratyayo bhavati / Dukug karaNe, RtuH-yjnyH| lAMka AdAne, latuH-pAzaH // 780 // taneryatuH // 781 // tanUyI vistAre, ityasmAd yatuH pratyayo bhavati / tanyatuH-vistAraH, vAyuH, parvataH, sUryazca / / 781 // jIverAtuH // 782 // jIva prANadhAraNe, ityasmAdAtuH pratyayo bhavati / jIvAtuH-jIvanam , auSadham , annam , udakaM, dravyaM ca / / 782 // yamedu k / / 783 // yamU uparame, ityasmAt kid duH pratyayo bhavati / yadu:-kSatriyaH / / 783 / / zIko dhuk / / 784 // zoGak svapane, ityasmAt kid dhuH pratyayo bhavati / zIdhu-madyavizeSaH / / 784 // dhUgo dhuna ca // 785 // dhUgz kampane, ityasmAd dhuk pratyayo bhavatyasya ca dhun ityAdezo bhavati / dhundhuHdAnavaH / / 785 // dA-bhAbhyAM nuH // 786 // AbhyAM nuH pratyayo bhavati / DudAMgka dAne, dAnu:-gantA, yajamAnaH, vAyuH, AdityaH, dakSiNArthaM ca dhanam / bhAk dIptI, bhAnuH-sUryaH, razmizca / citrabhAnu -agniH / svarbhAnuHrAhuH / vizvabhAnuH-AdityaH / / 786 / / dheH zit / / 787 // Tadhe pAne, ityasmAd nuH pratyayo bhavati, sa ca zid bhavati, zittvAdAd 'Ata saMdhyakSarasya' iti akAro na bhavati / dhenuH-abhinavaprasavA gavAdiH / / 787 // . sUGaH kit // 788 // SUGauk prANigarbhavimocane, ityasmAt kid nuH pratyayo bhavati / sunuH putraH 788 // Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-789-767 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 453 ho jaha ca // 789 // ohAMk tyAge, ityasmAt kid nuH pratyayo bhavatyasya ca jaha, ityAdezo bhavati / jahna :-gaGgApitA // 789 / / vace kagau ca // 760 // vacaM bhASaNe, ityasmAd nuH pratyayo bhavati, kakAra-gakArau cAntAdezau bhavataH / vaknuH, vagnuzcavAgmI / / 790 / / kR-hanestuka-nukau // 761 // AbhyAM kitau tu-nu iti pratyayo bhavataH / DukRg karaNe, kRtu:-karmakAraH / kRNuHkozakAraH, kAruzca / hanaka hiMsAgatyoH, hatuH-himaH, hanuH-vaktraikadezaH / bAhulakAnnalopaH / / 761 // gameH sanvacca // 762 // gamla gatI, ityasmAt tuka nuko sanvat ca bhavataH / jigantuH- brAhmaNaH, divasaH, mArgaH, prANaH, agnizca / jigannu:-prANaH, bANaH, manaH, mInaH, vAyuzca / / 762 / / dA-bhU-kSaNyundi-nadi-vadipatyAderanuG / / 763 // ebhyo Did anuH pratyayo bhavati / DudAMgk dAne / danuH-dAnavamAtA / bhU sattAyAm , bhuvanu:-meghaH, candraH, bhavitavyatA, haMsazca / kSaNU yI hisAyAm , kSaNanuH-yAyAvaraH / undaip kledane. udanaH-zakaH / Nada avyakte zabde, nadanaH-meghaH, sihazca / vada vaktAyAM vAci, vadanuH-vaktA / patla gatI, patanuH-zyenaH / AdigrahaNAdanye'pi / kittvamakRtvA GitkaraNaM vadevadabhAvArtham / / 763 // kRzerAnuk / / 764 // kRzaca tanutve, ityasmAt kid AnuH pratyayo bhavati / kRshaanu:-vhniH|| 794 // jIveradAnuk // 765 // jIva prANadhAraNe, ityasmAt kid radAnuH pratyayo bhavati / jIradAnuH / kitkaraNaM guNapratiSedhArtham / valope hi nAbhyantatvAd guNaH syAt / / 795 // vaceraknuH // 766 // vacaM bhASaNe, ityasmAdaknuH pratyayo bhavati / vacaknuH vAgmI, AcAryaH, brAhmaNaH, RSizca // 796 // hRSi-puSi-ghuSi-gadi-madi-nandi-gaDi-maNDi-jani-stanibhyo ritnuH // 767 / / ebhyo Nyantebhya itnuH pratyayo bhavati / hRSaMc tuSTI, hRSU alIke vA, harSayitnu: Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 798-804 Ananda:, svajana:, raGgopajIvI, priyaMvadazca / puSaM puSTI, poSayitnuH- bhartA, meghaH, kokilazca / ghuSaN vizabdane, ghoSayitnuH - kokilaH, zabdazca / gadaN garje, gadayitnuH - parjanyaH, vAvadUkaH, bhramaraH kAmazca / madec harSe, madayitnuH- madirA, suvarNam alaMkArazca / TunaTu samRddhau, nandayitnuH putraH, AnandaH pramuditazca / gaDa secane, gaDayitnuH - balAhakaH / maDu bhUSAyAm maNDayitnuH - maNDayitA, kAmukazca / janaici prAdurbhAve, janayitnuH - pitA / stanaN garje, stanayitnu:- meghaH, meghagarjitaM ca / / 797 / / . kasyartisyAmipuk // 768 // AbhyAM kid iSuH pratyayo bhavati / kasa gatau, kasipuH - aNanam / Rk gatau, ripu:zatruH / / 798 / / kamyamibhyAM buH // 766 // AbhyAM buH pratyayo bhavati / kamUG kAnto, kambuH zaGkhaH / ama gatau, ambu- pAnIyam / / 796 / / aramuH || 800 // abhra gatau, ityasyAdamuH pratyayo bhavati / abhramuH- devahastinI / / 800 / / yaji- zundhi - dahi-dasi - jani-manibhyo yuH / / 801 // yo yuH pratyayo bhavati / yajIM devapUjAdau, yajyuH agniH, adhvaryuH, yajvA, ziSyazca / zundha zuddho, zundhyuH - agniH, AdityaH pavitraM ca / dahaM bhasmIkaraNe, dahya:agniH / dasUca upakSaye, dasyuH- cauraH / janaici prAdurbhAve, janyuH - apatyaM, pitA, vAyuH, prAdurbhAvaH, prajApatiH, prANI ca / manic jJAne manyuH - kRpA, krodhaH - zokaH, kratuzca // 801 | bhujeH kit // 802 // bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH, ityasmAt kid yuH pratyayo bhavati / bhujyuH agniH, Aditya:, garuDa, bhogaH, RSizca // 802 / / sateMrayvanyU / / 803 / / sR gatau ityasmAd ayu, anyu iti pratyayau bhavataH / sarayuH- nadI vAyuzca / dIrghAntamimamicchantyeke / sarayUH / zliSTa nirdezAt tadapi saMgRhItameva / saraNyu:- meghaH, azvinormAtA, samegho vAyuzca // 803 // bhU-kSipi careranyuk // 804 // ebhyaH kidanyuH pratyayo bhavati / bhU sattAyAm, bhuvanyuH - IzvaraH, agnizca / kSipat preraNe, kSipaNyuH - vAyuH, vasantaH, vidyut, arthaH, kAlazca / cara bhakSaNe ca caraNayuH vAyuH / / 804 / / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-805-813 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [455 mustyuk // 805 // mRt prANatyAge, ityasmAt kit tyuH pratyayo bhavati / mArayatIti mRtyuH, kAlaH, maraNaM ca / / 805 // ci-nI-pI-myazibhyo ruH // 806 // ebhyo ruH pratyayo bhavati / ciMgTa cayane, ceru: muniH| NIMga prApaNe, neruH-janapadaH / pIGaca pAne, peruH-sUryaH, giriH-kalaviGkazca / mIGa ca hiMsAyAm , meru:-devAdriH / azauTi vyAptau, azru-netrajalam // 806 // ru-pUbhyAM kit // 807 // AbhyAM kid ruH pratyayo bhavati / ruk zabde / ruru:-mRgajAtiH / pUgz pavane, puru:rAjA // 807 // khano luk ca // 808 // khanUga avadAraNe, ityasmAd ru: pratyayo bhavati, antyasya ca lug bhavati / kharu:darpaH krUraH, mUrkhaH dRptaH, gItavizeSazca / / 808 / / jani-hani-zadyatasta ca // 806 // ebhyo ruH pratyayo bhavati, takArazcAntAdezo bhavati / janaici prAdurbhAve, jatru:zarIrAvayavaH, medhaH. dharmAvasAnaM c| hanaMka hiMsAgatyoH htrH-hiNsrH| zadla zAtane, zatra:ripuH / bAhulakAt tAdezavikalpe zadruH-puruSaH / Rk gato, atru:-kSudrajantuH / / 809 // zmanaH zIDo Dit / / 810 // zmanpUrvAt zIGa k svapne, ityasmAd Did ruH pratyayo bhavati / zmazru-mukhalomAni // 10 // zigra-geru-nameAdayaH / / 811 // zigvAdayaH zabdA rupratyayAntA nipAtyante / ziMgT nizAne, kit go'ntazca / zigruH saubhAJja,-nakaH haritakavizeSazca / giraterecca, geruH-dhaatuH| namenapUrvasya mayatervA eccAntaH, nmeruH-devvRkssH| AdigrahaNAdanye'pi // 11 // kaTi-kuTyatararuH // 812 // ebhyo'ruH pratyayo bhavati / kaTe varSAvaraNayoH, kaTaru:-zakaTam / kuTat kauTilye, kuTaruH-pakSivizeSaH, markaTaH, vRkSaH, vardhakizca / kuTAditvAnna guNaH / Rk gatau, araru:asuraH, AyudhaM, maNDalaM ca / / 812 // karkarAruH // 813 // karke sautrAdAruH pratyayo bhavati / karkAru:-kSudracirbhaTI / / 813 / / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ sUtra-814-824 urAderUdetau ca // 814 // urva hiMsAyAm , ityasmAdAruH pratyayo bhavati, Adezca UkAra-ekAra Adezau bhavataH / UrvatyAtimiti UrvAru:- kaTucirbhaTI / ervAru:-cArucirbhaTI / / 814 / / kRpi-kSudhi-pI-kuNibhyaH kit // 815 // ebhyaH kidAruH pratyayo bhavati / kRpauGa sAmarthya, kRpAru:-dayAzIlaH / kSudhaMca bubhukSAyAm , kSudhAru:-kSudhamasahamAnaH, latve kRpAluH, kSudhAluH / pIGa c pAne / piyaaru:vRkssH| kRNat zabdopakaraNayoH, kuNAru:-vanaspatiH / / 815 / / zyaH zIta ca // 816 // zyaiGa gatau, ityasmAd AruH pratyayo bhavati / asya ca zIta ityAdezo bhavati / zItAru:-zItAsaha, latve zItAluH / / 816 / / tumberuruH // 817 // tubu ardane, ityasmAduruH pratyayo bhavati / tumburu:-gandharvaH, gandhadravyaM ca / / 817 / / kandeH kund ca // 818 // kadu rodanAhvAnayoH, ityasmAd uruH pratyayo bhavatyasya ca kund ityAdezo bhavati / kunduruH-sallako niryAsaH / / 818 / / camerUruH // 813 // camU adane, ityasmAd Uru: pratyayo bhavati / camUru:-citrakaH / / 819 / / . zIGo luH // 820 // zIGak svapne, ityasmAd luH pratyayo bhavati / zeluH-zleSmAtakaH / / 820 / / pIGaH kit // 821 // pIGa c pAne, ityasmAt kit luH pratyayo bhavati / pIluH-hastI, vRkSazca / / 821 // lasjIyi-zalerAluH // 822 // ebhya AluH pratyayo bhavati / olasjaiti vroDe, ljjaalu:-ljjnshiilH| Irghya irSyArthaH, ISyAluH-IrSyAzIlaH / zala gatau, zalAluH-vRkSAvayavaH / / 822 / / Apo'p ca // 823 // AplaT vyAptI, ityasmAdAluH pratyayo bhavatyasya ca ap ityAdezo bhavati / apAlu:-vAyuH / / 823 // gRhalu-guggulu-kamaNDalavaH // 824 // ete AlupratyayAntA nipAtyante / gUhatehrasvazca pratyayAdeH, guuhlu:-RssiH| guMGa Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-825-832 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [457 zabde, asyAdergugguH lopazca pratyayAdeH, gugguluH-vRkSavizeSaH, azvazca / kampUrvAdanite?'ntaH hrazvazca pratyayAdeH, kamaNDalu:-amatram / / 824 / / prHshuH||25|| pRz pAlanapUraNayoH, ityasmAt zuH pratyayo bhavati / pazu:-baGa krisaMjJaM vakrAsthi // 825 // masjISyazibhyaH suk / / 826 // ebhyaH kit suH pratyayo bhavati / TumasjoMt zuddhau, 'masjeH saH' iti no'ntaH, maGa kSuH-muniH / iSaz AbhIkSNye, ikssuH-guddaadiprkRtiH| azauTi vyAptI, akSuH-samudraH, caprazca // 826 // tR-pali-malerakSuH // 827 // ebhyo'kSuH pratyayo bhavati / tR plavanataraNayoH, tarakSuH-zvApadavizeSaH / pala gatI, mali dhAraNe, palakSu , malAzca vRkSaH / / 827 / / ule. kit // 828 // ula dAhe, ityasmAt sautrAt kid akSuH pratyayo bhavati / ulakSuH tRNajAtiH / / 28 / kRSi-cami-tani-dhanyandi-saji-kharji-bharji-lasjIyibhya UH // 826 // ebhya UH pratyayo bhavati / kRSIt vilekhane, karpU :-kulyA, aGgAraH, parikhA, gartazca / camU adane, camUH-senA / tanUyI vistAre, tanUH-zarIram / dhana zabde, dhana dhAnye sautro vA, dhanUH-dhAnyarAziH jyA, varArohA ca stro| adu bandhane, andU:-pAdakaTakaH / sarja arjane, saja:-arthaH, kSAraH, vanaspatiH, vaNika c| kharja mArjane ca. khaja:-kaNDa:, vidyucca / bhRjaGa bharjane, bhrasjIt pAke vA, bharjU:-yavavikAraH / olasjaiti vIDe, lajjU:lajjAluH / Ij IrSyArthaH, ISyU :-ISyAluH // 29 // phaleH phela ca // 830 // phala niSpattI, ityasmAdUH pratyayo bhavatyasya ca phela ityAdezo bhavati / phelUHhomavizeSaH / / 830 // kaSeNDa-cchau ca SaH // 831 // kaSa hiMsAyAm, ityasmAd UH pratyayo bhavati / SakArasya ca NDa-cchazcAdezo bhavati / kaNDUH, kacchUzca-pAmA / / 831 / / vaheth ca / / 832 // vahIM prApaNe, ityasmAd UH pratyayo dhazcAntAdezo bhavati / vadhUH-patimupasaMpannA kanyA, jAyA ca / / 832 / / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___458 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam -833-841 mRjeguNazca // 833 // mRjauk zuddhau, ityasmAd UH pratyayo bhavati, guNazcAsya bhavati / marjU:-zuddhiH, rajakaH, nadyAstIraM, zilA ca / guNa siddhe guNavacanamakArasya vRddhibAdhanArtham // 833 // aje|'ntazca / / 834 // ___ aja kSepaNe, ityasmAd UH pratyayo bhavati, jakArazcAnto bhavati / ajjUH-jananI // 834 // kasi-padyAdibhyo Nit // 835 // ebhyo Nid UH pratyayo bhavati / kasa gatI, kAsUH-zakti mAyudham , vAgavikalaH, buddhiH, vyAdhiH, vikalA ca vAk / padic gatau, paaduu:-paadukaa| Rk gatI, ArU:-vRkSavizeSaH, kacchUH, gatiH, piGgalazca / AdigrahaNAt kacate:-kAcUH / zalateH-zAlUH ityA. dayo'pi // 835 // aNe?'ntazca / / 836 // aNerdhAtoNid UH pratyayo bhavati, ddshcaantH| aNa zabde, ANDU:-jalabhRGgAraH // 836 // aDo la ca vA // 837 // aDa udyame, ityasmANNid UH pratyayo bhavati, lazcAntAdezo vA bhavati / AlUHbhRGgAraH, karakazca / ADUH-darvI, TiTTibhaH, vanaspatiH, jalAdhArabhUmiH, pAdabhedanaM ca / 837 najo lambernaluk ca // 838 // napUrvAt labuGa, avasrasane, ityasmAd Nid UH pratyayo bhavati / nakArasya ca luk bhavati / alAbUH-tumbI / / 838 // kaphAdIrele ca // 836 // ___ kaphapUrvAd Irik gati kampanayoH, ityasmAd UH pratyayo bhavati, lakArazcAntA. dezo bhavati / kaphelU:-zleSmAtakaH, yavalAjAH, madhuparkaH, chAdiSeyaM ca tRNam // 839 // Rto rat ca // 840 // Rt ghRNAgatispardheSu, ityasmAd UH pratyayo bhavati, rat cAsyAdezo bhavati / ratUH-nadIvizeSaH, satyavAk , dUtaH, kRmivizeSazca / / 840 // dRbhicapeH svarAno'ntazca // 841 // AbhyAM para UH pratyayo bhavati, svarAt paro no'ntazca bhavati / bhait granthe, inbhUHsarpajAtiH, vanaspatiH, vajraH, granthakAraH, darbhaNaM ca / bAhulakAd 'mnAM dhuDvarge'ntyo'padAnte' iti nakArasya lug na bhavati / capa sAntvane, cmpuu:-kthaavishessH||841 / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-842-850 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 456 dhRSadidhiSa-didhISau ca / / 842 // nidhRSAT prAgalbhye, ityasmAd UH pratyayo bhavati, didhiS didhIS ityAdezau cAsya bhvtH| didhiSUH-jyAyasyAH pUrvapariNItA, puMzcalI ca / dighISuH UDhAyAH, kaniSThAyA anUDhA, jyeSThA, punarbhUH, Ahutizca / / 842 // bhrami-gami-tanibhyo Dit // 843 // ebhyo Did UH pratyayo bhavati / bhramUca anavasthAne, bhraH-akSNorupari romarAjiH / gamlu gato, agregacchatyagregUH-purassaraH / tanUyo vistAre, kutsitaM tanyate kutUH-carmamayamAvapanam // 843 / / nRti-zRdhi-ruSi-kuhibhyaH kit // 844 // ebhya: kid U: pratyayo bhavati / nRtaic nartane, nRtUH- nartakaH, kRmijAtiH, plavaH, pratikRtizca / zRdhUGa zabdakutsAyAm , zRdhUH-zardhanaH, kRmijAtiH, apAnaM, balizca dAnavaH / ruSaMca roSe, ruSa:-bhartsakaH / kuhaNi vismApane, kuhUH- amAvAsyA / / 844 // tR-khaDibhyAM DUH // 845 // AbhyAM DUH pratyayo bhavati / tu plavanataraNayoH, taI :-droNI, plavaH, pariveSaNabhANDaM ca / khaDaN bhede, khaDDU:-bAlAnAmupakaraNam , strINAM pAdAGa guSThAbharaNaM ca // 854 / / tR-dabhyAM dUH // 846 // AbhyAM dUH pratyayo bhavati / tR plavanataraNayoH, tardU :-da: / dRz vidAraNe, dardU :kuSThabhedaH / / 846 // kAma-janibhyAM bUH // 847 // AbhyAM bUH pratyayo bhavati / kamUGa kAntau, kambU:-bhUSaNam , AdarzatsaruH, kuruvindazca / janaici prAdurbhAve, jambUH-vRkSavizeSaH / / 847 // zakerandhaH // 848 // zaklRT zaktI, ityasmAdandhUH pratyayo bhavati / zakandhUH-vanaspatiH, devatAvizeSazca / / 848 // kRgaH kaadiH||846 / / DukRg karaNe, ityasmAt kakArAdirandhUH pratyayo bhavati / karkandhUH-badarI, vraNaM, yavalAjAH, madhuparkaH, viSTambhazca / / 846 / / yorAgUH / / 850 // yuk mizraNe, ityasmAd AgUH pratyayo bhavati / yavAgUH-dravaudanaH / / 850 / / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra-851-859 kAcchIGo DerUH // 851 // kapUrvAt zIGak svapne, ityasmAd Di erU: pratyayo bhavati / kazerU :- kandavizeSaH, vIrucca / / 851 // diva RH || 852 // divRc krIDAdau, ityasmAd RH pratyayo bhavati / devA devaraH, pitRvyastrI, agnizca / / 852 / / soraseH // 853 // supUrvAdasUc kSepaNe, ityasmAd RH pratyayo bhavati / svasA - bhaginI / / 853 // niyo Dit // 854 // g prApaNe, ityasmAd Did RH pratyayo bhavati / nA - puruSaH / / 854 / / savyAt sthaH // 855 // savyapUrvAt SThAM gatinivRttau ityasmAd Did RH pratyayo bhavati / savyeSThAsArathiH / / 855 // yati - nanandibhyAM dIrghazca // 856 // prayatne, yaternaJpUrvAd nandezca RH pratyayo bhavati, dIrghazcAnayorbhavati / yatai yAtA - patibhrAtRbhaginI, devarabhAryA, jyeSThabhAryA ca / Tunadu samRddhI, nanAndA bhartRbhaginI / nakhAditvAnnaJo'nna bhavati / / 856 / / zAsi - zaMsinI -ru-kSu-ha-bhR-dhR-manyAdibhyastuH // 857 // ebhyaH tRH pratyayo bhavati / zAsUk anuziSTo, zAstA - guruH, rAjA ca ; prazAstArAjA, Rtvik ca / zaMsU stutau ca zaMstA - stautA / NIMg prApaNe, netA - sArathiH / ruk zabde, rotA-meghaH / TukSuk zabde, zrotA - musalam / hRg haraNe, hartA-cauraH / TuDubhR Mgk poSaNe ca bhartA - patiH / dhaGat avadhvaMsane, ghartA-dharmaH / manic jJAne, mantA-vidvAn, prajApatizca / AdigrahaNAdupadraSTA Rtvik, vizastA ghAtakaH ityAdayo'pi / / 857 / / janakaH / / 858 // pAterizca // 858 // pAMkU rakSaNe, ityasmAt tRH pratyayo bhavati, dhAtozcekAro'ntAdezo bhavati / pitA mAnibhrAjelu k ca // 856 // AbhyAM tRH pratyayo bhavati, luk cAntasya bhavati / mAni pUjAyAm, mAtA- jananI / bhrAji dIptoM, bhrAtA - sodaryaH / / 856 // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 860-868 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam yajJaH, [ 461 jAyA migaH // 860 // zabdapUrbAd DuminT prakSepaNe, ityasmAt tRH pratyayo bhavati / jAyAM - prajAyAM, minvanti tamiti jAmAtA - duhitRpatiH || 860 / / Apo'pU ca // 861 // AplRT vyAptau ityasmAt tRH pratyayo bhavati / ap cAsyAdezo bhavati / aptAagnizca // / 861 // namaH pa ca / 862 // maM prahvatve, ityasmAd tRH pratyayo bhavati, pazcAsyAntAdezo bhavati / naptAduhituH putrasya vA putraH / / 862 / / hu pug-gonI - prastu- prati pratiprasthAbhya Rtvija // 863 // ebhya Rtvijyabhidheye tRH pratyayo bhavati / huMk dAnAdanayo:, hotA / pUgz pavane, potA / maiM zabde, jIMga-prApaNe utpUrvaH, udgAtA, unnetA / STuMgk stutau prapUrvaH prastotA / hRg haraNe pratipUrvaH, pratihartA / SThAM gatinivRttI, pratiprapUrvaH pratiprasthAtA / te RtvijaH / / 863 // niyaH SAdiH // 864 // NIM prApaNe, ityasmAt SakArAdiH tRH pratyayo bhavati / Rtvijyabhidheye / neSTARtvik / / 864 / / tvaSTR-kSattR-duhitrAdayaH // 865 // ete tRpratyayAntA nipAtyante / tviSerito'cca / tvaSTA devavardhakiH, prajApatiH, Adityazca / kSada khadane sautraH, kSattA- niyuktaH, avinItaH, dauvArika:, musalaH, pArazavaH, rudraH, sArathizca / duheriT kicca duhitA tanayA / AdigrahaNAdanye'pi / / 865 / / rAterDeH DaH // 866 // k dAne, ityasmAd Did aiH pratyayo bhavati / rAH dravyam / rAyau, rAyaH // 866 / dyu-gamibhyAM DoH // 867 // AbhyAM Di oH pratyayo bhavati / dhuMk abhigame, dyau:- svargaH, antarikSaM ca / gamlR gatau, gauH pRthivyAdiH / 867 / / glA-nudibhyAM DauH // 868 // AbhyAM : pratyayo bhavati / gleM harSakSaye, glau:- candramAH, vyAdhitaH, zarIraglAnizca / NudaMt preraNe, nau:- jalataraNam // 868 / / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam -866-877 toH kik // 866 // tuMka vRttyAdau, ityasmAt kik pratyayo bhavati / kakAraH kit kAryArthaH, ikAra uccAraNArthaH, tuka-apatyam / / 869 // drAgAdayaH // 870 // drAk ityAdayaH zabdAH kik pratyayAntA nipAtyante, dravaterA ca / drAk-zIghram / evaM sarateH srAk sa evArthaH / iyarterarvAdezazca, arvAk-acirantanam / AdigrahaNAdanyepi / / 870 // srozcika // 871 // sra gatI, ityasmAt cik pratyayo bhavati / sa kjuhU-prabhRti agnihotrabhANDam / sra cau / sra caH / ikAra uccAraNArthaH / kakAraH kitkAryArthaH / / 871 / / taneDvaca // 872 // tanUyI vistAre ityasmAd Did vac pratyayo bhavati / tvak-zarIrAdiveSTanam // 872 // pAreraj // 873 // pAraNa karmasamAptI, ityasmAdapratyayo bhavati / pArak zAkavizeSaH, prAkAraH, suvarNa, ratnaM ca / pArajau, pArajaH / / 873 / / Rdhi-pRthi-bhiSibhyaH kit // 874 // ebhyaH kid apratyayo bhavati / Rdhauca vRddhau, Rdhak-samIpavAci avyayam / prathiS prakhyAne, nirdezAdeva svRt / pRthag nAnArthe'vyayam / bhiSa sautraH, bhiSak-vaidyaH, bhiSajau, bhiSajaH / / 874 / / bhR-paNibhyAmibhura-vaNau ca // 875 // bhR-paNibhyAmijapratyayo yathAsaMkhyaM bhura vaNa ityAdezau bhavataH / bhRg bharaNe, bhurik-bAhuH, zabdaH, bhUmiH, vAyuH, ekAkSarAdhikapAdaM ca RkchndH| paNi vyavahArastutyoH, vaNika-vaidehikaH // 875 // vazeH kit // 876 // vazak kAntI, ityasmAt kid ij pratyayoM bhavati / uzik-kAntaH, uzIram , agniH, gautamazca RSiH // 876 // laGagheraT naluk ca // 877 // laghuGa gatI, ityasmAd aTpratyayo bhavati, nalopazcAsya bhavati / laghaT-vAyuH, laghu ca zakaTam / / 87 7 // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 874-885 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam sarteraD // 878 // sR gatau, ityasmAdaDpratyayo bhavati / saraDvRkSavizeSaH, meghaH, uSTrajAtizca / 878 / IDeraviD hrasvazca // 876 // IDik stutI, ityasmAd aviDpratyayo bhavati, hrasvazcAsya bhavati / iDaviTvizravAH / / 879 // kipi mlecchazca vA // 880 // mleccharIDezca kvipi pratyaye vA hrasvo bhavati / ata eva vacanAt kvip ca / mleccha avyakte zabde, mleT mliT-ubhayaM mlecchjaatiH| iTa, IT-svAmI, medinI c||880|| tRpeH kat / / 881 // tRpoca prItI, ityasmAt kid atpratyayo bhavati / tRpat- candraH, samudraH, tRNabhUmizca // 1 // sNshcd-veht-saakssaadaadyH||882|| ete katpratyayAntA nipAtyante / saMpUrvAccinoDit samo makArasyAnusvArapUrvaH zakArazca / saMzcat adhvaryuH, kuhakazca / anusvAraM necchantyeke, saMzcat-kuhakaH / vipUrvAddhanteDidvezca guNaH, vihanti garbhamiti vehat-garbhaghAtinI aprajAH, strI, anaDvAMzca / saMpUrvAdIkSateH sAkSAbhAvazca sAkSAt-samakSamityarthaH / AdigrahaNAd rehat , viyat , purItadAdayo'pi // 882 // paTacchapadAdayo'nukaraNAH // 883 // paTadityAdayo'nukaraNazabdAH katpratyayAntA nipAtyante / paTa gatau, paTat chupat saMsparza ukArasyAkArazca / chapat / patla gatau, patat / zuz hiMsAyAm , zarat / zala gato, zalat / khaTa kAGkSe, khaTat / daheH pa ca, dapat / DipeH Dipat khanaterazca, kharat / khAdateH khAdat , sarva ete kasyacidvizeSasya shrutiprtyaasttyaa'nukrnnshbdaaH| anukaraNamapi hi sAdhveva kartavyam , na yatkiJcit , yathA'nakSaramiti ziSTAH smaranti / / 883 / / drahi-vRhi mahi-pRSibhyaH kataH // 884 // ebhyaH kid atRH pratyayo bhavati / druhauca jighAMsAyAm , druhan-grISmaH, vaha vRddhau, vRhan-pravRddha, bRhatI chndH| maha pUjAyAm , mahAn-pUjitaH, vistIrNazca / mahAntI,. mahAntaH, mhtii| pRS secane, pRSat-tantraM, jalabinduH, citravarNajAtiH, dadhyupasiktamAjyaM ca / pRsstii-mRgii| sthUlapRSatimAlabheta / RkAro ucAdyArthaH / / 884 // gameDid dve ca // 885 // Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] biijiibilbilmb [sUtra-886-894 gamlu gato, ityasmAt katRpratyayo Did bhavati, dve cAsya rUpe bhavataH / jagatsthAvarajaGgamo lokaH, jagatI pRthvI / / 885 / / bhAteDavatuH // 886 // bhAMk dIptI, ityasmAd Did avatuH pratyayo bhavati / bhavAn / bhavantau / bhavantaH / ukAro dIrghatvAdikAryArthaH / / 86 / / ha-sa-ruhi-yuSi-taDibhya it // 887 // ebhyaH itpratyayo bhavati / haga haraNe, harit-harito varNaH, kakup , vAyuH, mRgajAtiH, azvaH, sUryazca / sR gatau, srit-ndii| ruhaM janmani, rohit-vIrutprakAraH, matsyaH, sUryaH, agniH, mRgaH, varNazca / yuSaH sautraH, yoSati-gacchati puruSamiti yoSita strI / taDaN AghAte, taDit-vidyut / / 887 / / udakAcchverDida // 888 // udakapUrvAt-Tvozvi gati-vRddhayoH, ityasmAd Did itpratyayo bhavati / udakena zvayati udazvit-takram / 'nAmnyuttarapadasya ca' iti udakasya udabhAvaH / / 888 // mra ut // 886 // mRt prANatyAge, ityasmAd ut pratyayo bhavati / marut vAyuH, devaH, girizikharaM ca // 886 // gro mAdirvA // 86 // gat nigaraNe, ityasmAd ut pratyayo bhavati, sa ca makArAdirvA bhavati / garmutagaruDaH, AdityaH, madhumakSikA, takSA, tRNaM, suvarNa ca / garut-bAhaH, majagaraH, marakatamaNiH, degaH, tejasAM vartizca / / .860 // . . zakeRt // 1 // zaklRT zaktI, ityasmAd Rtpratyayo bhavati / zakRt-purISam / / 861 // yajeH ka ca // 12 // yajI devapUjAdau, ityasmAd Rt pratyayo bhavati, kazcAntAdezo bhavati / yakRtantram // 892 // pAteH kRth // 863 // pAMka rakSaNe, ityasmAt kid Rth pratyayo bhavati / pRtho nAma kSatriyAH / 893 / zu-da-bhasera // 864 // ebhyo'dpratyayo bhavati / zRz hiMsAyAm , shrd-RtuH| dR bhaye, vastU-janapada Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-895-602 ] svopazoNAdigaNasUtravivaraNam [ 465 samAnazabdaH ksstriyH| daradaH-janapadaH / bhasa bhartsana-dIptyoH sautraH, bhasat-jaghanam , Asyam , AmAzayasthAnaM ca / bhaSerapIcchantyeke bhaSat / / 894 / / tani-tyaji-yajibhyo Dad // 865 // ebhyo Did adpratyayo bhavati / tanUyI vistAre, tat , sH| tyajaM hAnau, tyad, syH| etau nirdezavAcinau / yajI devapUjAdau, yad, yaH / ayamuddezavAcI / / 895 // iNastad // 866 // iNaMka gatau, ityasmAt tad pratyayo bhavati / etad-eSaH, samIpavAcI zabdaH / 896 / praH sad // 817 // pRz pAlanapUraNayoH, ityasmAt sad ityevaM pratyayo bhavati / parSat sabhA / / 897 / / dro hasvazca // 868 // dRz vidAraNe, ityasmAt sad pratyayo bhavati / hrasvazcAsya bhavati, dRSat-pASANaH / / 890 // yuSyasimyAM kmad // 866 // AbhyAM kid mad ityayaM pratyayo bhavati / yuSaH sautraH sevAyAm , yuSmad , yUyam / asUca kSepaNe, asmad-vayam // 899 // uci-takSyakSIzi-rAji-dhanvi-pazci-pUSi-klidi-snihi-nu-masjeran // 10 // ebhyaH an pratyayo bhavati / ukSa secane ukSA-vRSaH / takSI tanUkaraNe, takSAvardhakiH / akSo vyAptau ca, akSA-dRSTinipAtaH / Izik aizvarye, iishaa-prmaatmaa| rAjaga dIptI. raajaa-iishvrH| dhanviH sautro gatI. dhava gatau vA. dhanvA-maruH, dhanazca / paca vyaktIkaraNe, paJca sNkhyaa| pUSa vRddhI, puussaa-aadityH| klidoca ArdrabhAve. kledA-mukhaprasekaH, candraH, indrazca / SNihauca priitii| snehA-svAGgam , sRhat , vazA ca gauH / Nuka stutau nava-saMkhyA / TumasjoMda zuddhau, majjA-SaSTho dhAtuH / / 600 // lU-pU-yu-vRSi-daMzi-dhu-divi-pratidivibhyaH kit // 601 // ebhyaH kid an pratyayo bhavati / lugz chedane, luvA-dAtraM, sthAvarazca / pUgz pavane, puvA-vAyuH / yuk mizraNe, yuvA-taruNaH / vRSa secane, vRSA-indraH, vRSabhazca / daMzaM dazane, daza-saMkhyA / chuk abhigame, dhuvA-abhigamanIyaH, rAjA sUryazca / divUc krIDAdau, divA. dinam / pratipUrvAt pratidivA-ahaH aparAhNazca / / 601 // zvan-mAtarizvana-mUrdhan-plIhannayamana--vizvapsan parijvan-mahanahan-maghavannarthavamiti // 602 // Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [sUtra-903-907 - ete an pratyayAntA nipAtyante / zvayateluk ca, zvA-kukkuraH / mAtari antarikSa zvayati, mAtarizvAvAyuH / atra 'tatpuruSe kRti' iti saptamyA alup ikAralopazca pUrvavat / mUrchardha ca, mUrchantyasminnAhatAH prANina iti, mUrdhA-ziraH / plihe rdIrghazca, plIhA-jaTharAntarAvayavaH / aripUrvAdameya'ntAd arIn AmayatIti, aryamA-sUryaH / vizvapUrvAt psAteH kit ca, vizvapsA-kAlaH, vAyuH; agniH, indrazca / paripUrvAt jvalateDicca parijvA-sUryaH, candraH, agniH, vAyuzca / mahIyaterIyalopazca mahA-mahattvam / aMhernalopazca, aMhate ahH-divsH| maGaghernalopo'v cAntaH maGa ghate iti, maghavA-indraH / napUrvAta kharveH khasthazca, na kharvati, arthavA-veda,, RSizca / itikaraNAdanye'pi bhavanti / / 902 / / papyazaubhyAM tan // 103 // AbhyAM tan pratyayo bhavati / Sapa samavAye, azauTi vyaaptau| sapta, aSTa ubhesaMkhye // 903 // snA-madi-padyati-pa-zakibhyo van / / 904 // ___ ebhyo van pratyayo bhavati / SNAMka zauce, snAvAzirA, nadI ca / madaca harSe, madvAdRptaH, pAnaM, kAntiH, krIDA, muniH, zirazca / madvarI-madirA / bAhulakAd GI:, vanorazca / padica gatI, padvA-pattiH, vatsaH, rathaH, pAdaH, gatizca / Rk gatau, arvA-azvaH, azaniH, AsanaM, munizca / pRz pAlanapUraMNayoH, parva-sandhiH, pUraNaM, puNyatithizca zaklaT zaktI, zakvA-vardhakiH, samarthaH / zakvarI-nadI, vidyut , chandojAtiH, yuvatiH, surabhizca / zAkvaraH-vRSaH / / 604 // graherA ca // 05 // grahIza upAdAne, ityasmAd van pratyayo bhavati / AkArazcAntAdezo bhavati / grAvA-pASANaH, parvatazca // 905 // R-zI-kra zi-ruhi-ji-ti-ha-sU-dhR-dRbhyaH kvanie / / 606 // ebhyaH kvanip pratyayo bhavati / Rk gatau, RtvA RSiH / zoGa k svapne, shiivaa-ajgrH| kruzaM AhvAna-rodanayoH, kruzvA-sRgAlaH / ruhaM bIjajanmani, ruhvA-vRkSaH / jiM abhibhave, jitvA-dharmaH, indraH, yoddhA ca / jitvarI-nadI, vaNijazca, vArANasI jitvriimaahH| kSi kSaye, kSitvA-vAyuH, viSNuH, mRtyuzca / kssitvrii-raatriH| haga haraNe, hatvArudraH, matsyaH, vAyuzca / sR gatau, sRtvA-kAlaH, agniH, vAyuH, sarpaH, prajApatiH, nIcajAtizca / sRtvrii-veshyaamaataa| dhRGat sthAne, dhRtvA-viSNuH, zailaH, samudrazca / dhRtvarI-bhUmiH / Gat Adare, itvA-haptaH / pakarastAgamArthaH / / 906 / / sRjeH sraj-sakau ca // 107 // sRjat visarge, ityasmAt kvanip pratyayo bhavati / sraja-sRk ityAdezo cAsya bhavataH / srajvA mAlAkAraH, rajjuzca / sRkvaNI-AsyopAntau / / 907 / / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra- 908-912 ] svapojJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ 467 yA - pyodha pI ca // 608 // cintayAm, ps vRddhI, ityAbhyAM kvanip pratyayo yathAsaMkhyaM ca ghI pI ityetAvAdezau bhavataH / dhyAyatIti, ghIvA-manISI, niSAdaH, vyAdhiH, matsyazca / pyAyateH, pIvApInaH / / 908 / / aterdha ca // 606 // ata sAtatyagamane, ityasmAt kvanip pratyayo bhavati, ghazcAntAdezo bhavati / adhvA mArgaH / / 909 / / prAtsadi-rIriNasto'ntazca // 610 // pUrvebhyaH sadyAdibhyaH kvanip pratyayo bhavati, to'ntazca bhavati / Sad vizaraNagatyavasAdaneSu, prasattvA mUDhaH, vAyuzca / prasattvarI mAtA, pratipattizca / z gati-reSaNayo:, prarItvA vAyuH / prarItvarI - strIvizeSaH / Irik gati kampanayoH, prervA-sAgaraH, vAyuzca / pretvaMrI-nagarI / iMNk gatau pretvarI nagarItyAhuH // 610 // man // 611 // sarvadhAtubhyo bahulaM man pratyayo bhavati / DukulaMg karaNe, karma - vyApAraH / vRgT varaNe, varma - kavacam / vRtUGa vartane, vatmaM panthAH / cara bhakSaNe ca carma- ajinam / bhasa bhartsanadIptyoH sautraH, bhasitaM taditi, bhasma - bhUtiH / janaici prAdurbhAve, janma-utpattiH / zRz hiMsAyAm, zarma - sukham / vasavo'sya duritaM zIryAsuriti vasuzarmA, evaM harizarmA / mRt prANatyAge, marma- jIvapradezapracayasthAnam, yatra jAyamAnA vedanA mahatI jAyate / nRz naye, narma-parihAsakathA / zliSaMc AliGgane zleSmA - kaphaH / USa rujAyAm, USmA - tApaH / TuDu gk poSaNeca, bharma - suvarNam / yAMka prApaNe, yAmA- rathaH / vAM gati - gandhanayo:, vAmA-karacaraNahrasvaH / pAMk rakSaNe, pAmA - kacchraH / vRSU, secane, varSma zarIram | badalU vizaraNagatyavasAdaneSu, saddma- gRham / vizaMt pravezane, vezma gRham / hiMdU gati vRddhayoH, hemasuvarNam / chadaN apavAraNe, chadma-mAyA / dIGa ca kSaye, deGa pAlane vA, dAma-rajjuH, mAtA ca / dudhAMgk dhAraNe ca, dhAma-sthAnaM, tejazca / SThAM gatinivRttau sthAma-balam | buMgT abhiSave, soma:-yakSaH, payaH, rasaH, candramAzca / azauTi vyAptI, azmA - pASANaH / lakSIN darzanAGkanayo:, lakSma cihnam / ayi gatau ayma-saMgrAmaH / tak hasane, takmA - ratiH, AtapaH, dIpazca / huM dAnAdanayoH, homa-havyadravyam, agnihotrazAlA ca / dhRg dhAraNe, dharmapuNyam / vipUrvAt vidharmA ahitaH, vAyuH, vyabhicArazca / dhyeM cintAyAm / dhyAmadhyAnam / / e11 / / kuSyuSi - sRpibhyaH kit // 612 // ebhyaH kit man pratyayo bhavati / kuSaz niSkarSe, kuSma-zalyam / uSU dAhe, uSmA 1 dAhaH / sR gatau sRmA - sarpaH, zizuH, yatizca / / 912 / / 1 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam [ sUtra- 913-920 bRhe'ca // 13 // bRhu zabde, ityasmAd man pratyayo bhavati, nakArasya ca akAro bhavati / brahma-paraM tejaH, adhyayanaM, mokSaH, bRhatvAdAtmA / brahmA bhagavAn / / 913 / / vyega edotau ca vA // 614 // saMvaraNe, ityasmAd man pratyayo bhavati, edotau cAntAdezo vA bhavataH / vyemavastram, vyemA-saMsAraH, kuvindabhANDaM ca / vyoma - nabhaH / pakSe vyAma - nyagrodhAkhyaM pramANam // 914 // syaterI ca vA // 15 // SoMc antakarmaNi, ityasmAd man pratyayo IkArazcAntAdezo vA bhavati / sImAaghATaH / pakSe sAma- priyavacanaM, vAmadevyAdi ca / / 15 / / sAtmannAtman -veman - roman - kloman - lalAman - nAman - pApman - pakSman - yakSmanniti / 616 / ete manpratyayAntA nipAtyante / syatesto'ntazca / sAtma atyantAbhyastaM prakRtibhUtam, antakarma ca, ate:, dIrghazca, AtmA - jIvaH / vega AtvAbhAvazca vema tantuvAyopakaraNam / ruheluM k ca, roma - tanUruham / latve loma-tadeva / klamerocca kloma - zarIrAntaravayavaH | lAtedvitvaM ca lalAma - bhUSaNAdi / namerA ca, nAma-saMjJA, kIrtizca / pAtayatestaH p ca, pApmA-pApaM rakSazca / paJceH kaH So'ntI nalopazca pakSma- akSyAdiloma / yasyateH yakSiNo vA, yakSmA - rogaH / itikaraNAt tokma rukma zuSmAdayo bhavanti / / 916 // - janibhyAmiman // 617 // AbhyAm imanupratyayo bhavati / hRga haraNe, harimA pApavizeSa:, mRtyuH, vAyuzca / janaici prAdurbhAve, janimA-dharmavizeSaH, saMsArazca / / 117 / / 3 17 WAPSEC sR-hR-bhR-dhR-stu-sabhya-Iman // 618 // ebhya Imanupratyayo bhavati / sR gatau, sarImA - kAlaH / hRg haraNe, haromA-mAtarizvA / TuDubhR gk poSaNe ca bharImA kSamI, rAjA, kuTumbaM ca / dhRg dhAraNe, gharImA dharmaH / stRgz AcchAdane, starImA - prAvAraH / SUt preraNe, savImA garbhaH, prasUtizca // 118 // 1 1 gamerin // 616 // gamlR gatau ityasmAd in pratyayo bhavati / gamiSyatIti gamI - jigamiSuH / 919 / AGazca Nit // 20 // AGa pUrvAt kevalAcca gameNid in pratyayo bhavati / AgAmiSyatIti AgAmIproSitAdiH / gamiSyatIti gAmI prasthitAdiH / / 620 / / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-921-930 ] svopajJogAdigaNasUtravivaraNam suvaH / / 621 // DDIc prANiprasave, ityasmAd Nid in pratyayo bhavati / AsAvI, AsaviSyamANaH, janiSyamANa ityarthaH / / 621 // bhuvo vA // 622 // bhU sattAyAm , ityAsmAd in pratyayo bhavati, sa ca NidvA bhavati / bhaviSyatIti, bhAvI-karmavipAkAdiH / bhavI-bhaviSyan / / 622 // pra-prateryA-budhibhyAm // 623 // prapUrvAt pratipUrvAcca yAMka prApaNe, budhiM, maniMca jJAne, ityasmAcca Nid in pratyayo bhavati / prayAsyatIti-prayAyI, pratiyAsyatIti-pratiyAyI, prabhotsyata iti prabodhI, pratibodhI-bAlAdiH // 23 // prAt sthH|| 124 // prapUrvAt SThAM gatinivRttI, ityasmAd Nid in pratyayo bhavati / prasthAsyate iti prasthAyI-gantumanAH / / 924 / / paramAta kit // 625 // paramapUrvAt tiSThateH kid in pratyayo bhavati / parame pade tiSThatIti parameSThIahaMdAdiH / bhIruSThAnAditvAt Satvam , saptamyA alup ca // 925 // pathi-manthibhyAm // 626 / / AbhyAM kid in pratyayo bhavati / pathe gatau, panthAH-mArgaH, panthAnau, panthAnaH, pathipriyaH / manthaz viloDane, manthAH-kSubdhaH, vAyuH, vazca / manthAnI, manthAnaH, mthipriyH|| 626 / / ... ... hormin // 27 // huMk dAnAdanayoH, ityasmAd min pratyayo bhavati / homI-Rtvik , ghRtaM ca / 927 // atabhukSinaka / / 128 // Rk gato, ityasmAd bhukSinak pratyayo bhavati / RbhukSA-indraH / RbhukSANau, RbhukssaannH|| 628 // adekhin // 26 // adaMka bhakSaNe, ityasmAt trin pratyayo bhavati / atriH RSiH // 929 / / pateratrin / 630 // patla gatI, ityasmAd atrin pratyayo bhavati / patatrI pakSI / / 630 // Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 931- 940 ApaH kvip hrasvazca / / 631 // ApalaM T vyAptI, ityasmAt kvip pratyayo bhavati, hrasvazcAsya bhavati / Apa:ambhaH / svabhAvAd bahutvam / / 631 / / kakup-triSTubanuSTubhaH // 632 // ete. kvip pratyayAntA nipAtyante / kapUrvAt skubhnAteH salopazca - kaM- vAyu, brahma ca, skubhnantIti kakubhaH dizaH / kukup-uSNikchandaH / tryanupUrvAt stubhnAteH saH Sazca, triSTup chandaH, anuSTup chandaH bahuvacanAnniji viji-viSAM kvip zit, nenik - prajApatiH / vi- zuciH / veviT candramAH / / 132 / / aveH // 633 // ava rakSaNAdI, ityasmAd maH ityayo bhavati / avatIti om brahma, praNavazca // 133 // soretegm || 634 // pUrvAd iNa gatI, ityasmAd am pratyayo bhavati / svayam - AtmanA // / 934 / / zi-bhyAM nakta nUnau ca // 635 // zauc adarzane, t stavane, AbhyAm am pratyayo bhavati, nakta nUna ityAdezau cA'nayorbhavataH / naktaM rAtrau / nUnaM vitarke / / 935 / / syaterNit // 636 // SoMc antakarmaNi, ityasmAd d iam pratyayo bhavati / sAyam - divasAvasAnam / / 936 // gami- jami-kSami - kami-zami samibhyo Dit // 637 // emyo DiMdu am pratyayo bhavati / gamlR gatau, gam / jamU adane, jam / kSamoSi sahane, kSam - etAni bhAryAnAmAni / kamUG kAnto, kam - pAnIyam / zamUc upazame, zamsukham / Sama vaiklavye, sam- saMbhavati / / 637 // iNo dama // 638 // iNaM gatau, ityasmAt kit dam pratyayo bhavati / idam pratyakSa nirdeze / / 638 / / koDi~m // 636 // kuMGa zabde, ityasmAd Di im pratyayo bhavati / kim anenAvijJAtaM vastu paryanuyujyate / / 39 / / tUberIm No'ntazca // 640 // tuSa tuSTau ityasmAd Im pratyayo bhavati, NakAra zvAsyAnto bhavati / tUSNImvAGa niyame / / 940 // A. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra - 641-950 ] svopajJoNAdigaNasUtra vivaraNam I-kami-zami samibhyo Dit // 641 / / yo Di Im pratyayo bhavati / IGa ca gatau, Im / kamUGa kAntau kIm / zamUc upazame, zIm / Sama vaiklavye, sIm - abhinayavyAharaNAnyetAni / Im zIma - avyakte / kIm saMzayapraznAdiSu / sIm - amarSa - pAdapUraNayoH / / 941 / / [ 471 krami - gami kSamestumAccAtaH // 942 // ebhyaH tum pratyayo bhavati, akArasya cAkAro bhavati / kramU pAdavikSepe, krAntuM - gamanam / gamlR gatau, gAntum - pAnthaH / kSamauSi sahane, kSAntum bhUmi: / tumarthazca sarvatra / / 942 / / gR-pU-durvi-dhurvibhyaH kvip / / 643 // ebhyaH kvip pratyayo bhavati / guz zabde, gIH- vAk / pRz pAlanapUraNayo:, pU:nagarI / duvai dhurve hiMsAyAm, duH- dehAntaravayavaH, dhUH- zaMkaTAGgam, Adizca / / 643 / / vaardvaarau| 644 // etau kvipratyayAnto nipAtyete / vRNotevR ddhizca / vAH pAnIyam / karmaNi dazca ghAtvAdiH / vRNvanti tAmiti dvAH- dvAram / dve varaNe, ityasya ca Nigantasya rUpam ||644 | prAdateran // 645 / / pUrvAd ata sAtatyagamane, ityasmAd ar pratyayo bhavati / prAtaH-prabhAtam / 945 / sorateMluk ca // 646 // supUrvAt Rk gatau ityasmAd ar pratyayo bhavati, dhAtozca lug bhavati / sva:svargaH / / 946 / / / 648 / / pU-sanyamibhyaH punasanutAntAzca // 647 // pUgza paMvane, SaN bhaktau, ama gatau ityetebhyaH ar pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM ca puna, sanut, ant ityAdezA eSAM bhavanti / punaH - bhUyaH / sanutaH - kAlavAcI / anta:- madhye | e47| caterur // 648 // categ yAcame ityasmAd ur pratyayo bhavati / catvAraH- saMkhyA / catvAri, catasraH diveDiMv || 646 // divac krIDAdau, ityasmAd d iiv pratyayo bhavati / dyau:- svargaH, antarikSaM ca / divo, divaH / / 949 // ! viza-vipAzibhyAM kip // 950 // Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] svopazoNAdigaNamUtravivaraNam [ sUtra-651-655 AbhyAM kvip pratyayo bhavati / vizaMt pravezane, viza:-prajAH, viT-vaizyaH, purISaM apatyaM ca / pazaNa bandhane, vipUrvaH, vipAzayati sma vaziSThamiti vipATa-nadI // 50 // saheH SaSu ca / / 651 // Sahi marSaNe, ityasmAt kvip pratyayo bhavati, SaS cAsyAdezo bhavati / SaTsaMkhyA / / 651 // - as // 652 // sarvadhAtubhyo bahUlam as pratyayo bhavati / tapaM saMtApe, tapaH-saMtApa', mAghamAsaH, nirjarAphalaM ca anazanAdi / suSThu tapatIti, sutapAH / evaM mahAtapAH / NamaM prahvatve, namaHpUjAyAm / tamUc kAGa kSAyAm , tamaH-andhakAraH, tRtIya guNaH, ajJAnaM ca / iNaM gato, aya:-kAlalohama / vIMka prajanAdau. vayaH pakSI, prANinAM kAlakUtA zarIrAvasthA ca yauvanAdiH / vaci dIptau, varca:-lAvaNyam , annamalaM, tejazca / suSThu varcata iti suvarcAH / rakSa pAlane, rkssH-nishaacrH| trimidAca snehane, meda:-caturthoM dhAtuH / raha tyAge, rahaH-pracchannam / Sahi marSaNe, sahAH-mArgazIrSamAsaH / zabhac hiMsAyAm , namaHAkAzaM zrAvaNamAsazca / cita saMjJAne, cetaH-cittam / prcetaaH-vrunnH| manic jJAne, mana:-noindriyam / ba ka vyaktAyAM vAci, vacaH-vacanam / rudRk azruvimocane, rodaHnabhaH, rodsii-dyaavaapRthivyau| rudhampI AvaraNe, rodhaH-tIram / anaka prANane, ana:zakaTam , annaM, bhojanaM ca / sRgato, sara:- jlaashyvishessH| tR plavana-taraNayo, taraHvegaH, balaM ca / raha gato, rhH-jvH| tiji kSamA-nizAnayoH, tejaH-dIptiH / mayi dIptau, mayaH-sukham / maha pUjAyAm , mahaH-tejaH / aciN pUjAyAm , arcaH-pUjA / Sadla vizaraNagatyavasAdaneSu, sadaH-sabhA, bhavanaM ca / ajaupa vyaktyAdI, ajaH-snehaH // 952 / pA-hAbhyAM paya-yau ca // 653 // pAM pAne, ohAMka tyAge, ityetAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM ca pay hya ityAdezAvanayorbhavataH / payaH-kSIraM, jalaM ca / hyaH-anantarAtIte dine / / 663 / / chadi-bahinyAM chandodhau ca // 654 // __ chadaNa saMvaraNe, vahIM prApaNe, ityetAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsaMkhyaM cAnayoH chand Udh ityAdezau bhvtH| chandaH-vedaH, icchA, vAgbandhavizeSazca / Udha:-dhenoH kssiiraadhaarH|| 654 // zveH zava ca vA // 655 // . Tvozvi gati-vRddhyoH , ityasmAd as pratyayo bhavati, asya ca zava ityAdezo vA bhavati / zavaH-rogAbhidhAnaM, mRtadehazca / zavaso, zavAMsi / zvayaH-zophaH, balaM ca / zvayasI, zvayAMsi // 955 // Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra--656-964 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 473 vizvAd vidi-mujibhyAm / / 656 // vizvapUrvAbhyAmAbhyAm as pratyayo bhavati / vidak jJAne, vishvvedaaH-agniH| bhujaMpa pAlanAbhyavahArayoH, vizvabhojAH, agniH, lokapAlazca / / 956 // cAyenoM hrasvazca vA // 657 // cAyaga pUjA-nizAmanayoH, ityasmAd as pratyayo bhavati, nakAro'ntAdezo hrasvazcAsya vA bhavati / caNa:-cANazcAnnam / bAhulakANNatvam / NatvaM necchantyeke / / 957 / / azeyazcAdiH // 658 // azaz bhojane, azauTi vyAptI, ityasmAd vA as pratyayo bhavati, yakArazca ghAtvAdirbhavati / yazaH-mAhAtmyam , sattvaM, zrIH, jJAna, pratApaH, kIrtizca / evaM zobhanam aznAti, aznute vA iti suyazAH / nAgamevAznAti nAgayazAH / bRhadeno'znAti bRhadyazAH / zruta eno'znAti zrutayazAH evamanye'pi draSTavyAH // 958 / / uSe ca // 656 // uSU dAhe, ityasmAdas pratyayo bhavati, jakArazcAntAdezo bhavati / ojaH-balaM, prabhAvaH, dIptiH , zukra ca // 659 // skandedha ca / / 660 // skaMda gati-zoSaNayoH, ityasmAd as pratyayo bhavati / dhakArazcAntAdezo bhavati / skandhaH-svAGgam / / 960 / / avervA // 661 // ava rakSaNAdI, ityasmAd as pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo vA bhavati / adhaH-avaram , ava:-rakSA / / 661 / / amerbhahI cAntau // 662 // ama gatau, ityasmAd as pratyayo bhavati, bhakAra-hakArau cAntau bhavataH / abhbha:pAnIyam / aMhaH-pApam , aparAdhaH, dinazca / / 662 // , aderandha ca vA // 663 // adaMka bhakSaNe, ityasmAdas pratyayo bhavati, andhAdezazcAsya vA bhavati / adyate taditi andha:-annam / adyate dRzA manasA ca tad iti adaH, anena pratyakSaviprakRSTam apratyakSaM ca buddhisthamapadizyate / / 953 / / Apo'pAptApsarAbjAzca / / 664 // ApluT vyAptI, ityasmAd as pratyayo bhavati. / ap , apt , apsar, Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam / [ sUtra-965-971 abj ityAdezAzcAsya bhavanti / apaH-satkarma, aptaH-tadeva, apsarasaH-devagaNikAH, abjaHjalajam , ajayaM ca rUpam / / 664 / / ucyaJceH ka ca // 665 // ucaca samavAye, aJcU gatau cetyAbhyAm as pratyayo bhavatyanayozca ko'ntAdezo bhavati / oka:-AlayaH, jalaukasazca / aGkaH-svAGgam , raNazca / / 965 / / ajyaji-yuji-bhRjerga ca / / 666 // ebhyaH as pratyayo bhavati, gakArazcAntAdezo bhavati / aJjaup vyaktyAdau, aGga:-kSatriyanAma, giripakSI, vyaktizca / aja kSepaNe ca, aga:-kSemam / yujapI-yoge, yogaH-manaH-yugaM ca / bhRjaGa bharjane, bhargaH-rudraH, haviH, tejazca / / 966 // arterurArauM ca / / 667 // Rk gatau, ityasmAd as pratyayo bhavatyasya ca uriti az iti ca tAlavyazakArAntaH Adezo bhavati / uraH-vakSaH / aoNsi-guhAdikIlAH / / 967 / / yendhibhyAM yAdedhau ca // 968 // yAMka prApaNe, triindhapi dIptI, ityAbhyAm as pratyayo bhavati, yathAsakhyaM ca yAd edha ityAdezau bhavataH / yAda:-jaladuSTasattvam / eSaH-indhanam / / 668 / / cakSaH zidvA // 666 // cakSiGaka vyaktAyAM vAci, ityasmAd as pratyayo bhavati, sa ca zidvA bhavati / cakSaH, khyAH, ubhe api rakSonAmnI / aackssaaH-vaagmii| AkhyAH, prakhyAzca-bRhaspatiH / saMcakSA:-Rtvik / nRcakSA:-rAkSasaH / / 669 / / vastyagibhyAM Nit // 670 // vastyagibhyAM Nid as pratyayo bhavati / vasik AcchAdane, vAsaH-vastram / aga kuTilAyAM gato, AgaH-aparAdhaH / / 970 / / mithi-rajyuSi-ta-pR-za-bhUvaSTibhyaH kit / / 671 // ebhyaH kid as pratyayo bhavati / mithag medhA hiMsayoH, mitha:-parasparam , rahasi cetyarthaH / rajI rAge, rajaH-guNaH, azubham , pAMsuzca / uSa dAhe, uSA sandhyA, aruNaH, rAtrizca / ta plavana-taraNayoH, tiraskaroti-tiraH kRtvA kANDaM gtH| tira iti antavinRjutve ca / pRz pAlana pUraNayoH, puraH pujAyAm / tathA ca paThanti namaH pUjAyAM purazceti / zRz hisAyAm , zRNAti-tadviyuktamiti, ziraH-uttamAGgam / bhU sattAyAm , bhuvaH-lokaH, antarikSam , sUryazca / vazak kAntI, uzA-rAtriH / / 971 // Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-972-980] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [475 vidhervA // 172 // vidhat vidhAne, ityasmAd as pratyayo bhavati, sa ca kidvA bhavati / vedhAH-vidvAn, sarvavit , prajApatizca / vidhAH-sa eva // 972 // nuvo dhayAdiH // 673 // NUt stavane, ityasmAd dhakArAdisthakArAdizca kid as pratyayo bhavati / nUdhA nUthAzca-sUtamAgadhau / dhAdau guNamicchantyeke / noSAH-RSiH, Rtvik // 673 / / vayA-payaH-puroretobhyo dhaagH|| 674 // ebhyaH parAd DudhAMgk dhAraNe, ityasmAt kid as pratyayo bhavati / vayodhAH-yuvA, candraH, prANI ca / payodhAH-parjanyaH / purodhAH-purohitaH, upAdhyAyazca / retodhAHjanakaH // 974 // nana Iherehedhau ca // 175 // natra pUrvAd Ihi ceSTAyAm , ityasmAd as pratyayo bhavati, asya ca eha, eth ityAdezau bhavataH / anehA:-kAlaH, indraH, candrazca / anedhA:-agniH, vAyuzca / / 975 // vihAyasa-sumanas-purudaMzas-purUravo-'GgirasaH // 676 // . ete's pratyayAntA nipAtyante / vipUrvAjjahAtejihItervA yo'ntazca / vijahAtIti vihAya-AkAzam , vijihIta iti vihaayaaH-pkssii| supUrvAnmAnehrasvazca / suSThu mAnayanti mAnyante vA, sumanasaH-puSpANi / puruM dazatIti purudaMzAH-indraH / purupUrvAdrauterdIrghazca, puru rauti purUravAH-rAjA, yamurvazI cakame / aGageriro'ntazca / aGgatIti-aGgirA:RSiH // 976 // Atejasthasau // 177 // pAMk rakSaNe, ityasmAd jas thas ityeto. pratyayau bhvtH| pAja:-balam / pAtha:udakam annaM ca / / 977 // va rIbhyAM tas // 978 // AbhyAM tas pratyayo bhavati / sru gato, srotaH-nirjharaNam , suSThu sravatIti susrotAH / rIz gatireSaNayoH, retaH-zukram // 978 / / artINbhyAM nas // 676 // - AbhyAM nas pratyayo bhavati / Rk gatI, arNaH-jalam / iNaM gato, enaH-pApam , aparAdhazca / / 979 // riceH ka ca // 680 // Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] svopajJoNAdigaNa sUtravivaraNam [ sUtra-981-986 ripI virecane, ityasmAd nas pratyayo bhavati, asya ca kakAro'ntAdezo bhavati / revaNa:- pApaM dhanaM ca / / 980 / / rI-vRbhyAM pas // 81 // asyAM pas pratyayo bhavati / z gati-reSaNayo:, repa:- pApam / vRT varaNe, varpaHrUpam / / 681 / / zIGaH phas ca // 682 // zIGak svapne, ityasmAt phas, cakArAt pas pratyayo bhavati / zephaH, zepazca Dhum / / 82 / / paci vacibhyAM sas // 683 // 1 AbhyAM sas pratyayo bhavati / DupacIMS pAke, pakSa:- cakram indhanaM ca / vacaMk bhASaNe, vakSaH - uraH, zarIraM ca / / 983 / iNastazas || 684 // iNaMk gatau, ityasmAt tazas pratyayo bhavati / etazAH somaH, adhvaryuH, vAyuH, agniH, arka: indrazca / / 684 / / vaSTeH kanas || 685 // vazak kAntau ityasmAd kid anas pratyayo bhavati / uzanA :- zukraH / / 985 / / cando ramas // 686 // cadu dIptyA hlAdayo:, ityasmAd ramas pratyayo bhavati / candramAH zazI / / 986 // damerunasUnasau // 687 // damUc upazame, ityasmAd unas Unas ityetau pratyayau bhavataH / damunA :- agniH / damUnA:- sUryaH, deva:, upazAntazca / / 987 / / iNa AsU || 688 // iNaMk gatau, ityasmAd As pratyayo bhavati / ayAH kAlaH, Adityazca / / 988 / / ruci zuci-hu-sR-pi chAdi hRdibhya is || 686 // ebhya is pratyayo bhavati / ruci abhiprItyAM ca rociH- kiraNaH / vasupUrvAd vasuroci:- vAsavaH, kiraNaH, Rtuzca / arca pUjAyAm, aci:- jvAlA / zuc zoke, zoci:razmiH, zokaH, piGgalabhAvaH, viviktaM ca / huMkU dAnAdanayo:, haviH - puroDAzAdi / sRplu gatau, sarpiH-ghRtam / chadaN saMvaraNe, chAdayatIti chadiH / 'chaderis man traT kvau' iti hrasvaH / bAhulakAddIrghatve chAdiH - ubhayaM gRhacchAdanam / UchupI dIpti devanayo:, chardiHvamanam / / 686 / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra 990-997 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [ 477 baMhi-hernaluk ca // 660 // AbhyAm is pratyayo bhavati, nakArasya ca luk bhavati / bahuGa vRddhau, bahiHanabhyantare, vRhu zabde ca, barhiH-zikhI, darbhazca / / 660 // dyuterAdezca jaH // 661 // dyuti dIptau, ityasmAd is pratyayo bhavati, dhAtvAdezca varNasya jakAro bhavati / jyotiH-tejaH, sUryaH, agniH, tArakA ca / / 661 // saherdha ca // 12 // Sahi marSaNe, ityasmAd is pratyayo bhavati, dhakArazcAntAdezo bhavati / sadhiHsattvam, bhUmiH, saMyogaH, sahiSNuH, agniH, anaDvAMzca / / 992 // pastho'ntazca // 663 // pAM pAne, ityasmAd is pratyayo bhavati, thakArazcAnto bhavati / pAthi:-pAnaM, nadI, AdityaH, jyotiH, svargalokazca // 693 / / niyo Dit // 664 // NIMga prApaNe, ityasmAd Did is pratyayo bhavati / nizcinoti / nirupasargo'yaM pRthagbhAve // 994 // averNit // 665 // ava rakSaNAdI, ityasmAd Nid is pratyayo bhavati / AviH-prAkAzye, AvirabhUt AviSkaroti / / 995 // tu-bhU-stubhyaH kit // 666 // ebhyaH, kid is pratyayo bhavati / tuMk vRttyAdau, tuviH-samudraH, sarit, vivasvAn, prabhusaMyogazca / bhU sattAyAm , bhuvi:-kratuH, samudraH, sarit , vivasvAMzca / STuMgk stutau, stuviH-stotA, yajJazca / / 666 / / rugharti-jani-tani-dhani-mani-granthi-pR-tapi-trapi-vapi-yaji-prAdi-vepibhya us // 667 // ebhya us pratyayo bhavati / rudRk azruvimocane, roduH-azrunipAtaH / Rk gatau, aru:-vraNaH, AdityaH, prANaH, samudrazca / janaici prAdurbhAve, januH, apatyaM, pitA, mAtA, janma, prANo, ca / tanUyI vistAre, tanu:-zarIram / dhana dhAnye sautraH, dhanu:-cApam / manica jJAne, manuH-prajApatiH / granthaz saMdarbha, granthaH-granthaH / pRz pAlana-pUraNayoH, paruH, parva, samudraH, dharmazca / tapaM saMtApe, tapuH trapuH, zatruH, bhAskaraH, agniH, kRcchAdi ca / pauSi lajjAyAm , trapuH-trapu / DuvapI bIjasaMtAne, vapuH-zarIram , lAvaNyaM, tejazca / yajI deva. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 ] svopajJoNAdigaNa sUtra vivaraNam [ sUtra- 998-1005 pUjA saMgati karaNadAneSu yajuH -acchandA zrutiH, yajJotsavazca / adaMk bhakSaNe, prapUrvaH, prAduHprAkAzye, utpattau ca, prAdurbabhUva / prAdurAsIt / TuvepRGa calane, vepuH - vepathuH / / 997 / / iNo Nit // 68 // iNaM gatau ityasmAd d ius pratyayo bhavati / Ayu:- jIvitam / jaTApUrvAdapi jaTAyuH- aruNAtmajaH / 'taM nIlajImUtanikAzavaNaM, sapANDuroraskamudAravaiyam / dadarza laGkAdhipatiH pRthivyAM jaTAyuSaM zAntamivAgnidAham' / / 668 / / duSeDiMt // 66 // duSaMc vaikRtye, ityasmAd Did us pratyayo bhavati / du: - nindAyAm, duSpuruSaH / 999 / muhi-mithyAdeH kit // 1000 // AbhyAM kidus pratyayo bhavati / muhauc vaicitye, muhuH - kAlAvRttiH mithug meghAhiMsayoH, mithu :- saMgamaH / AdigrahaNAdanyebhyo'pi bhavati / / 1000 / cakSeH zidvA // 1001 // cakSika vyaktAyAM vAci, ityasmAt kid us pratyayo bhavati, sa ca zidvA bhavati / cakSuH paricakSuH, avacakSuH, avasaMcakSuH, acakSuH, avakhyuH / bAhulakAd dvirvacane sacacakSuH, vicakhyuH / / 1001 / / pAteDu' msuH // 1002 // pAM rakSaNe, ityasmAd DidumsuH pratyayo bhavati / pumAn puruSaH, pumAMsI, pumAMsaH / ukAra udit kAryArthaH / / 1002 / / nyudbhyAmaJceH kakA kaisaSTAva ca // 1003 // nyudbhyAM parAdaJca gatau ityasmAt kita: a A ais ityete pratyayA bhavanti, te ca TAvat, TAyAmiva eSu kAryaM bhavatItyarthaH / tena 'acca prAgdIrghazca' iti bhavati / nIcam, uccam / nIcA, UccA / nIcaiH, uccaiH prasiddhArthA ete / lAghavArthaM santAdhikAre'pyakAraAkArapratyayavidhAnam / / 1003 / / zamo niyo Dais maluk ca // 1004 // pUrvAt NIM prApaNe, ityasmAduDidais pratyayo bhavati, zamo makArasya lug bhavati / zanairmandam / / 1004 // yami-damiyAM Dos // 1005 // Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtra-1006 ] svopajJoNAdigaNasUtravivaraNam [476 AbhyAM Didos pratyayo bhavati / ya{ uparame / yoviSayasukham / damUca upazame / dorbAhuH / / 1005 // anaso vaheH kipa sazcaDaH // 1006 // anaszabdapUrvAt vahIM prApaNe, ityasmAt kvip-pratyayo bhavati, sakArasya ca Do bhavati / ano vahati / anaDvAn vRSabhaH / / 1006 / / ityAcAryazrIhemacandrakRtaM svopajJoNAdigaNasUtravivaraNaM parisamAptam / akRtvAsananirbandhamabhisvA pAvanI gatim / siddharAjaH parapurapravezavazitAM yayau // ~ X . diioupaye Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM arha namaH // pariziSTaM prathamam // kalikAlasarvajJazrI hemacandrAcAryaviracita dhAtupAThaH / 1 bhU sattAyAm / 36 ke 37 - 38 rai zabde / / 64 vugu vrjne| 15 gagdha hsne| 2 pAM pAne / 39 STaya 40 stya saGghAte ca / / 96 daghu pAlane / 3 ghrAM gandhopAdAne / 41 baiM khdne| 67 zighu aaghraanne| 4 mAM zabdA-'gnisaMyogayoH / 42 H 43 ja 44 saiM kssye| 98 laghu shossnne| 5 SThAM gtinivRttau| 45 46 8 paake| [atra 'maghu maNDane' ityeke paThanti] 6 mnAM abhyAse / 47 paiM 48 ovai shossnne| 99 zuca shoke| 7 dAM daane| 49 0 vessttne| 100 kuca zabde taare| 8 jiji abhibhave / 50 phakka niicairgtau| 101 kruJca gtau| 10 kSi kssye| 51 taka hsne| 102 kuJca ca kauTilyAlpI11 iM 12 duM 13 draM 14 shuN| 52 taku kRcchrajIvane / bhAvayoH / 15 srgtau| 53 zuka gtii| 103 luJca apanayane / 16 dhru sthairya c| 54 bukka bhaassnne| 104 arca pUjAyAm / 17 saM prsvaishvryyoH| 55 okha 56 rAkha 57 lAkha / 105 aJcU gatau ca / 18 smRcintAyAm / 58 drAkha 56 dhrAkha 106 vaJcU 107 caJcU 19 gR20 ghusecne| shossnnaalmrthyoH| / 108 taJcU 109 tvaJcU 21 ausvR zabdopatApayoH / 60 zAkha 61 zlAkha vyAptau / / 110 maJcU 111 muJcU 22 vrnne| 62 kakkha hasane / 112 mraJcU 113 mracU 23 24 hva. kauTilye / 63 ukha 64 nakha 65 Nakha 114 mlucU 115 gluJcU 25 suugtau| 66 vakha 67 makha 68 rakha 116 Sasca gtau| 26 R prApaNe ca / 66 lakha 70 makhu 71 rakhu 117 grucU 118 glucU steye / 27 tR plvn-trnnyoH|| 72 lakhu 73 rikhu 74 ikha 119 mlecha avyaktAyAM vAci / 28 Tdhe paane| 75 ikhu 76 Ikhu 77 valga 120 lacha 121 lAchu lkssnne| 29 deva shoghne| 78 ragu 76 lagu 80 tagu 122 vAchu icchAyAm / 30 dhyeM cintAyAm / 81 zragu 82 zlagu 83 agu 123 Achu aayaame| 31 glai hrsskssye| 84 vagu 85 magu 86 khagu 124 hrIcha lajjAyAm / 32 mleM gaatrvinaame| 87 igu 88 ugu 86 rigu 125 hurchA kauttilye| 33 cai nynggkrnne| 90 ligu gtau| 126 murchA moh-smuchaayyoH| 34 deM svapne / 91 tvagu kampane c| 127 sphurchA 128 smurchA 35 dhNtRptau| 92 yugu 93 jugu vismRtau / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [481 129 yucha prmaade| | 176 ziTa 180 piTa anaadre| | 224 kuThu 225 luThu .. 130 dhRja 131 dhRju 181 jaTa 182 jhaTa saMghAte / aalsyec| 132 dhvaja 133 dhvaju 183 piTa zabde ca / 226 zuThu shossnne| 134 dhraja 135 dhraju 184 bhaTa bhRtau|| 227 aTha 228 ruThu gtau| . 136 vaja 137 vraja. 185 taTa uchaaye| 226 puDu prmrdne| 138 Sasja gtau| 186 khaTa kAGale / 230 muDu khaNDane c| . . 139 aja kSepaNe ca / 187 NaTa nRttau| 231 maDu bhUSAyAm / 140 kujU 141 khujU steye| 188 haTa diiptau| 232 gaDu vdnaikdeshe|| 142 arja 143 sarja arjane / 186 SaTa avyve| 233 zaur3a grve| 144 karja vyathane / 190 luTa vilottne| 234 yaur3a sambandhe / 145 kharja mArjane c| 161 ciTa praissye| 235 me 236 meDa 146 khaja mnthe| 162.viTa shbde| 237 mleDa 238 lor3a 147 khaju gtivaiklye| 163 heTa vibAdhAyAm / 336 laur3a unmaade| 148 ez2a kmpne| 194 aTa 195 paTa 240 ror3a 241 raur3a : 146 TvosphUrjA vajranirghoSe / / 166 iTa 167 kiTa 242 taur3a anaadre|' 150 kSIja 151 kUja 152 guja | 198 kaTa 166 kaTu 243 krIr3a vihaare| 153 guju avyakte zabde / 200 kaTa gtii| 244 tur3a 245 tUr3a 154 laja 155 laju | 201 kuTu vaiklye| 246 tor3a toddne| 156 tarja bhrtsne| | 202 muTa prmrdne| 247 hraDa 248 hUDa 157 lAja 158 lAju 203 cuTa 204 cuTu alpobhAve / 246 hUDa 250 haur3a gtau| bharjane c| 205 vaTu vibhaajne| 251 khor3a prtiighaate| 159 jaja 160 jaju yuddhe / 206 ruTu 207 luTu steye| . 252 viDa, aakroshe| : 161 tuja hiMsAyAm / 208 sphaTa 209 sphUTa visrnne| 253 aDa. udyme| 162 tuju balane c| 210 laTa baalye| 254 laDa vilaase| 163 garja 164 guju 211 raTa 212 raTha ca. 255 kaDu mde| 165 gRja 166 gRju pribhaassnne| | 256 kadDa kaarkshye| 167 muja 168 muju 213 paTha vyaktAyAM vaaci| 257 adDa abhiyoge| 166 mRja 170 maja zabde / 214 vaTha sthaulye| 258 cudDa haavkrnne| 171 gaja madane ca / 215 maTha mada-nivAsayozca / 259 aNa 260 raNa 172 tyajaM haanau| 216 kaTha kRcchrjiivne| . 261 vaNa 262 vraNa 173 SajaM sdd'ge| ... 217 haTha blaatkaare| 263 baNa 264 bhaNa 174 kaTe vrssaavrnnyoH| . 218 uTha 216 ruTha 265 bhraNa 266 maNa 175 zaTa rujAvizaraNagatyava- | 220 luTha upghaate| 267 dhaNa 268 dhvaNa ___shaatnepu| | 221 piTha hiNsaa-sNkleshyoH| 269 dhraNa 270 kaNa 176 vaTa veSTane / . . | 222 zaTha kaitave ca / 271 kvaNa 272 caNa zabde - 177 kiTa 170 khiTa uktraase|| 223 zuTha gtiprtiidhaate| / 273 oNa apanayane / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] 274 zoNa varNa - gatyoH / 275 zroNa 276 zloNa saMghAte 277 peNa gati preraNa - zleSaNeSu / 278 citai saMjJAne / 279 ata sAtatyagamane | 280 cyuta Asecane / 281 cutR 282 scuta 283 scyuta kSaraNe / 284 jutu bhAsane / 285 atu bandhane / 286 kita nivAse / 287 Rta ghRNA-gati-sparddheSu / 288 kuthu 289 pRthu 290 luthu 261 mathu 22 mantha 293 mAntha hiMsA - saMklezayoH / 294 khAha bhakSaNe / 295 bada sthairye / 296 khada hiMsAyAM ca / 297 gada vyaktAyAM vAci / 298 rada vilekhane | 299 da 300 trikSvidA avyakte zabde / 301 arda gati - yAcanayoH / 302 narda 303 garda 304 garda zabde | 305 tarda hiMsAyAm / 306 karda kutsite zabde / 307 kharda dazane / 308 adu bandhane ! 306 idu paramaizvarye / 310 vidu avayave / 311 Nidu kutsAyAm / 312 Tunadu samRddhau / 313 cadu dIptayAhlAdayoH / 314 tradu ceSTAyAm / dhAtupAThaH 315 kadu 316 Rdu 317 kladu rodanAhvAnayoH / 318 klidu paridevane / 319 skandu gati-zoSaNayoH / 320 SidhU gatyAm / 321 SidhI zAstra mAGgalyayoH / 322 zundha zuddhau / 323 stana 324 ghana 325 dhvana 326 cana 327 svana 328 vana zabde / 329 vana 330 Sana bhaktau / 331 kanai dIpti- kAnti-gatiSu / 332 gupo rakSaNe / 333 tapaM 334 dhupa saMtApe / 335 rapa 336 lapa 337 jalpa vyakte vacane / 338 japa mAnase ca / 339 capa sAntvane / 340 zapa samavAye / 341 sRplu N gatau / 342 cupa mandAyAm / 343 tupa 344 tumpa 345 trupa 346 trumpa 347 tupha 348 tumpha 346 trupha 350 trumpha hiMsAyAm / 351 varpha 352 rapha 353 raphu 354 arba 355 karba 356 kharba 357 garba 358 carba 359 tarba 360 narba 361 pa 362 varba 363 zarba 364 Sarba 365 sarba 366 rivu 367 rabu gatau / 368 kubu AcchAdane / 369 lubu 370 tubu ardane / 371 cubu vaktrasaMyoge / 372 sRbhU 373 sRmbhU 374 tribhU 375 SimbhU 376 bharbha hiMsAyAm / 377 zumbha bhASaNe ca / 378 yabha 379 jabha maithune / 380 camU 381 chamU 382 jamU 383 jhamU 384 jimU adane / 385 kramU pAdavikSepe / 386 yamUM uparame / 387 syamU zabde / 388 NamaM prahvatve / 389 Sama 390 STama vaiklavye / 391 ama zabda-bhaktyoH / 392 ama 393 drama 394 hamma 395 mimR 396 gamlR gatau / 397 haya 368 harya klAntau ca / 399 mavya bandhane / 400 sUkSyaM 401 IkSyaM 402 ISyaM IrSyArthAH / 403 zucye 404 cucye abhiSave / 405 tsara chadmagatau / 406 kmara hUrchane / 407 abhra 408 babhra 406 matra gatau / 410 cara bhakSaNe ca / 411 ghora gatezcAturye / 412 khora pratIghAte / 413 dala 414 triphalA vizaraNe / 415 mIla 416 zmIla -417 smIla 418 kSmIla nimeSaNe / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 483 . 419 pIla prtissttmbhe| 478 zarva hiMsAyAm / 525 niSU 526 pRSU 527 vRSU 420 NIla vrnne| 476 murve 440 mava bndhne|| 528 mRSU sahane ca / 421 zIla smaadhau| 481 gurvai udyame / 482 pivu 529 uSU 530 zriSU 531 zliSU 422 kIla bndhe| 483 mivu 484 nivu secane / 532 puSa 533 plU) daahe| 423 kUla aavrnne| 485 hivu 486 divu 534 ghRSU saMharSe / 424 zUla rujAyAm / 487 jivu praannne| 535 haSU aliike| 425 tUla niSkarSe / 488 ivu vyAptau ca / 536 puSa pussttau| 426 pUla saMghAte / 486 ava rakSaNa-gati-kAnti- | 537 bhUSa 530 tasu alngkaare| 427 mUla pratiSThAyAm / tRptyavagamana-praveza-zravaNa | 539 tusa 540 hrasa 541 hlasa 428 phala nisspttau| svAmyartha-yAcana kriyecchA- | 542 rasa zabde / 429 phulla viksne| diiptyvaaptyaa-''linggn-hiN-| 543 lasa zleSaNa-krIDanayoH / 430 culla haavkrnne| sA-dahana-bhAva-vRddhiSu | 544 ghaslu adne| 431 cilla zaithilye ca / [ekonaviMzatAvartheSu // 545 hase hsne| 432 pelu 433 phela 434 zela | 460 kaza shbd|| 546 pisR 547 pesa 435 la 436 sela 437 vehna | 461 miza 492 maza roSe ca / 548 vesR gtau| 438 sala 436 tila 440 tilla | | 463 zaza plutigatau / 549 zasU hiMsAyAm / 441 palla 442 vella gtau| 464 Niza smaadhau| 550 zaMsU stutau ca / 443 vela 444 cela 445 kela 495 dRshRprekssnne| 551 mihaM secne| 446 kvela 447 khela 466 daMzaM dazane / 552 dahaM bhsmiikrnne| 444 skhala clne| 497 ghuSa zabde / . 553 caha kalkane / 446 khala saMcaye ca / 498 cUSa pAne / 554 raha tyaage| . 450 zvala 451 zvalla bAzugatau | | 499 tUSa tussttau| 555 rahu gtau| 452 gala 453 carva adane / 500 pUSa vRddhau| 556 daha 557 dahu 454 pUrva 455 parva 501 luSa 502 mUSa steye| 558 bRha vRddhau| 456 marva puurnne| 503 khUSa prsve| 556 bRha, 560 bRhu zabde ca / 457 marva 458 dhavu 504 USa rujAyAm / 561 uha. 562 tuha 459 zava gatau / / 505 ISa unyche| 563 duha, ardane / 460 karva 461 kharva 506 kRSaM vilekhne| 564 arha 565 maha pUjAyAn / 462 garva drp| / 507 kaSa 508 ziSa 509 jaSa 566 ukSa secne| 463 STivU 464 kSivU nirsne| | 510 jhaSa 511 vaSa 512 maSa | 567 rakSa paalne|| 465 jIva praanndhaarnne| 513 muSa 514 ruSa 515 riSa | 568 makSa 569 mukSa sngghaate| 466 pIva 467 mIva 468 tIva | 516 yUSa 517 jUSa 518 zaSa | 570 akSau vyAptau ca / 466 nIva sthaulye| 516 caSa hiMsAyAm / . 571 takSau 572 tvkssautnuukrnne| 470 urva 471 turve 472 thurvai / 520 vRSU saMghAte ca / 573 NikSa cumbane / 473 durvai 474 dhurve 475 jurve | 521 bhaSa bhartsane / 574 tRkSa 575 stRkSa 476 arva 477 bharva .. / 522 jiSU 523 viSU 524 miSU | 576 NakSa gatau / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ] 577 vakSa roSe / 578 tvakSa tvacane / 579 sUrkSa anAdare / 580 kAkSu 541 vAkSu 582 mAkSu kAGakSAyAm / 583 drAkSu 584 prAkSu 585 dhvAkSu ghoravAzite ca / / / iti parasmaibhASA || 586 gAMGa gato / 587 Smika ISaddhasane / 588 DIGa vihAyasAM gatau / 589 uMGa 560 kuMGa 595 guMGa 512 ghuMGa 593 GuGa, zabde / 594 cyuMGa 565 jyaMGa 5e6 juMGa, 597 pruGa 568 pluMGa gatau / 5ee ruMGa reSaNe ca / 600 pUG pavane / 601 mUDa bandhane / 602 dhRGa avidhvaMsane / 603 meM pratidAne / 604 deMGa, 605 traiGa pAlane / 606 zyaiGa gatau / 607 pGa vRddhau / 608 vakuGa kauTilye / 606 makuDa maNDane / 610 akuG lakSaNe / 611 zIGa secane / 612 lokaGa darzane / 613 zlokRGa, saGghAte / 614 drekRGa 615 dhra e kRGa zabdotsAhe / 616 rekRGa 617 zakuGa zaGkAyAm / / 618 kaki laulye 619 kuki 620 vRki AdAne / dhAtupAThaH 621 caki tRpti pratIghAtayoH / 622 kakuGa 623 zvakuGa 624 trakuGa 625 zrakuGa 626 elakuGa 627 DhoGa 628 trIkRGa 629 SvaSki 630 vaski 631 maski 632 tiki 633 Tiki 634 TIkRGa 635 sekRGa 636 srakruG 637 raghuG 638 laghuGa gatau / 639 aghuGa, 640 vaghuGa gatyAkSepe 641 maghuGa kaitave ca / 642 rAghRG 643 lAghuGa sAmarthye / 644 drAghRGa AyAse ca / 645 zlAghRGa, katthane / 646 locRGa darzane / 647 baci secane / 648 zaci vyaktAyAM vAci / 649 kaci bandhane / 650 RcuGa dIptau ca / 651 zvaci 652 zvacuGa gatau / 653 vaci dIpto / 654 maci 655 mucuGa kalUne / 656 macuGadhAraNocchrAya - pUjaneSu 657 pacaGa vyaktIkaraNe / 658 STuci prasAde | 659 ejuGa 660 bhrezRGa 661 bhrANi dIptau / 662 ijuGa gatau / 663 Iji kutsane ca / 664 Rji gatisthAnArjanorjaneSu 665 RjuGa 666 bhRjaGa bharjane / 667 tiji kSamA-nizAnayoH / 668 ghaTTa calane / 669 sphuTi vikasane / T 670 ceSTi ceSTAyAm / 671 goSTi 672 loSTi saMghAte / 673 veSTi veSTane / 674 aTTi hiMsA 'tikramayoH / 675 eThi 676 heThi vibASAyAm 677 maTuGa 678 kaTuG zoke / 679 muTuG palAyane / 680 vaThuGa ekacaryAyAm / 681 aThuG 682 paThuGa gatau / 683 huDuG 684 piDuG saGghAte / 685 zaDuG rujAyAM ca / 686 taDuGa tADane / 687 kaDuGa made | 688 khaDuG manthe / 689 khaG gativaikalye / 690 kuDuG dAhe / 661 vaDuGa 692 maDuGa veSTane / 693 bhaDuGa paribhASaNe / 694 muDuG majjane / 695 tuDuG toDane / 696 bhuDuG varaNe / 697 caDu kope / 698 drAG 699 ghrAGa vizaraNe 700 zAG zlAghAyAm / 701 vAD AplAvye / 702 heDuG 703 hoDaD anAdare / 704 hiDuG gatau ca / 705 6NuG 706 ghuNuGa 707 6NuGgrahaNe / 708 ghuNi 706 ghUrNi bhramaNe / 710 paNi vyavahAra * stutyoH / 711 yatai prayatne / 712 yutRG 713 jutRGbhAsane / 714 vizRG 715 vezRG yAcane / 716 nAthuG upatApaizvaryAzIHSu ca 717 thuG zaithilye / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 grathu kauTilye / 716 katthi zlAghAyAm / 720 zviduGa zvetye / 721 vaduGa stutyabhivAdanayoH / 722 bhaduG sukha- kalyANayoH / * 723 maduG stuti-moda mada- svapnagatiSu / 724 spaduG kiJciccalane / 725 kliDhuG paridevane / 726 mudi harSe / 727 dadi dAne / 728 hadi purISotsarge / 726 vadi 730 svada 731 svAdi AsvAdane / 732 udi mAna - krIDayozca / 733 kudi 734 gurdi 735 gudi krIDAyAm / 736 SUdi kSaraNe / 737 hrAdi zabde / 738 hlAdaG sukhe ca / 739 padi kutsite zabde / 740 skuduGa ApravaNe / 741 edhi vRddhau / 742 paddhi saGgharSe / 743 gAghRGa, pratiSThA lipsAgrantheSu / 744 bAdhRG roTane / 745 dadhi dhAraNe / 746 badhi bandhane / 747 nAdhRG nAthavat / 748 pani stutau / 749 mAni pUjAyAm / 750 tibRD 751 STipRG 752 STeGa kSaraNe / 753 tepRGa kampane ca / 754 TuvepRGa, 755 kepRGa, dhAtupATha: calane / 756 gepRGa, 757 kapuGa, 758 glepRG dainye ca / 759 mepRGa, 760 repRGa 761 lepRGa, gatau / 762 trapauSi lajjAyAm / 763 gupi gopana kutsanayoH / 764 abuGa, 765 rabuGa zabde / 766 labuG avasraM sane / 767 kabaD varNe | 768 klIbRGa aghATu / 769 kSIvRG made / 770 zIbhRGa 771 vIbhRGa 772 zalbhi katthane / 773 valbhi bhojane / 774 galbhi ghASTya / 775 rebhuG 776 abhuGa 777 rabhuGa 778 labhuG zabde / 776 STabhuG 780 skabhuG 781 STubhuG stambhe / 782 jabhuG 783 jaG 784 jRbhuG gAtravinAme | 785 rabhi rAbhasye / 786 DulabhiSa prAptau / 787 bhAmi krodhe / 788 kSamoSi sahane / 786 kamUG kAntI / 790 ayi 791 vayi 762 pa 763 mayi 764 nayi 795 cayi 796 rayi gatau / 797 taya 798 Nayi rakSaNe ca / 799 dayi dAna-gati-hiMsA dahaneSu ca / tantusantAne / 800 801 pUyaiG durgandha-vizaraNayoH / 802 knUyai zabdondanayoH / [ 485 803 kSmAyaiGa vidhUnane / 804 sphAyaiG 805 opyAyaiG vRddhau / 806 tAsantAna - pAlanayoH / 807 vali 808 valli saMvaraNe / 806 zani calne ca / 810 mali 811 malli dhAraNe / 812 bhali 813 bhalli paribhApaNa hiMsA-dAneSu / 814 kali zabda saMkhyAnayoH / 815 kalli azabde / 816 tevRGa 817 devRGa devane / 858 vRGa 819 sevRGa 820 kevRG 821 khevRG 822 vRGa 823 glevRGa 824 pevRGa 825 plevRD 826 mevRG 827 mlevRG sevane / 828 revRDa 826 pavi gatau / 8 30 kAzRGa dIptau / 831 klezi vibAdhane / 832 bhASi ca vyaktAyAM vAci / 833 ISa gati hiMsA darzaneSu / 834 SaGa anvicchAyAm / 835 SaG prayatne / 836 jeSRG 837 NeSRG 838 eSRG 839 hraSaG gatau / 840 reSRG 841 heSUGa, avyakte zabde | 842 parSi snehane / 843 ghuSuGa kAntIkaraNe / 844 sUG pramAde | 845 kAsRGa zabdakutsAyAm / 846 bhAsi 847 TubhrAsi 848 TumlAGa dIptau / 849 rAsRG 850 NAsRG zabde / 851 Nasi kauTilye / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ] 852 myasi bhaye / 853 AGaH zasuG icchAyAm / 854 grasUG 855 glasUG adane 856 ghasuGa karaNe / 857 Ihi ceSTAyAm / 858 ahuG 856 lihi gatau / 860 gahi 861 galhi kutsane / 862 vahi 863 valhi prAdhAnye / 864 barhi 865 balhi paribhASaNa - hiMsA cchAdaneSu / 866 vehRG 867 jehaGa 868 vAhRG prayatne / 869 drAhRG nikSepe / 870 Uhi tarke / 871 gAhauGa viloDane / 872] glahau grahaNe / 873 bahuG 874 mahuG vRddhau / 875 dakSi zaighye ca / 876 dhukSi 877 ghikSi sandI 7 pana -klezana- jIvaneSu / 878 vRkSa varaNe / 879 zikSi vidyopAdAne / 880 bhikSa yAJcAyAm / 881 dIkSi mauNDaye jyopanayana niyama - vratAdezeSu / 882 IkSi darzane / 3 // iti Atmane bhASAH // 483 zrig sevAyAm / 884 NIM prApaNe / 885 hRg haraNe / 886 bhRg bharaNe / 887 dhRg dhAraNe / 888 DukRMMg karaNe / 88 hikkI avyakte zabde / 890 aJcUg gatau ca / dhAtupAThaH 927 laSI kAntau / 928 caSI bhakSaNe / 891 DuyAcRg yAJcAyAm / 892 DupacIMS pAke / 893 rAjag 894 TubhrAji dIptau 929 chaSI hiMsAyAm / e30 tviSIM dIptau / 895 bhajIM sevAyAm / 866 raJjIM rAge / 867 reTag2a paribhASaNa - yAcanayoH 88 veNug gati jJAna- cintAnizAmana - vAditra grahaNeSu / 899 categ yAcane / 900 pro paryAptau / 901 mithug meghA - hiMsayoH / 902 mezRg saGgame ca / 903 cadeg yAcane / e04 UbundRg nizAmane / 905 NiDaga 906 NedRg kutsA - sannikarSayoH / 907 miha 108 mehag meghA - hiMsayoH / 906 meg saGgame ca / 910 zRkSUg 611 mRdhUg unde / 912 budhug bodhane / 913 khanUg avadAraNe / 14 dAnI avakhaNDane / 15 zAnI tejane / -- 916 zapIM Akroze / 17 cAyuga pUjA - nizAmanayoH / 618 vyayI gatau / 919 alo bhUSaNa paryApti-vAra 3: 920 ghAvRg gati-zuddhayoH / 21] cIvRg jhaSIvat / 922 dAzRg dAne / 923 jhaSI AdAna saMvaraNayoH / 924 bheTa bhaye / 925 bhreSag calane ca / 26 paSI bAghana - sparzanayoH / 31 aSI 932 asI gatyAdAnayozca / 633 dAsRg dAne / 34 mAha mAne / 935 guhau saMvaraNe / 936 bhlakSI bhakSaNe / / / iti ubhayato bhASAH / / 937 dyuti dIptau / 938 ruci abhiprotyAM ca / 939 ghuTi parivartane / 640 ruTi 941 luTi 942 luThi pratIghAte / 943 zvitAG varNe / 944 JimidA snehane / 945 trikSvidAG / 46 JiSvidA mocane ca / 647 zubhi dIptau / 948 kSubhi saMcalane / 49 bhi 50 tubhi hiMsAyAm 51 srambhUG vizvAse / 952 bhraMzUG 953 sraM sUGa avasraMsa | 954 dhvaMsUG gatau ca / e55 vRtUGa vartane / 956 syandauG sravaNe / 957 vRdhUGa vRddhau / 958 zRdhUG zabdakutsAyAm / 959 kRpoG sAmathyeM / // vRt dyutAdayaH // 60 jvala dIptau / e61 kuc samparcana- kauTilyapratiSTambha - vilekhaneSu / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtupAThaH [ 487 962 patla 963 pathe gtau| / 667 Tvozvi gti-vddhyoH| 1036 laDa jihvonmanthane / 964 kvathe nisspaake| EE8 vada vyaktAyAM vAci / 1037 phaNa 1038 kaNa 965 mathe viloddne| 669 vasaM nivaase| 1039 raNa gtau| 666 padla vizaraNa // vRt yjaadiH|| 1040 caNa hiMsA-dAnayozca / gatyavasAdaneSu / 1041 zaNa 1042zraNa daane| 967 shdlshaatne| 1000 ghaTiS ceSTAyAm / 1043 snatha 1044 knatha 668 budha avgmne| 1001 kSajuG-gati-dAnayoH / 1045 kratha 1046 klatha 969 TuvamU udgirnne| 1002 vyathiSa bhaya-calanayoH / hiMsAH / 970 bhramU clne| 1003 prathiS prkhyaane| 1047 chada uurjne| 671 kSara sNclne| 1004 mradiS mardane / 1048 madai harSa glapanayoH / 972 cala kmpne| 1005 skhadiS khdne| 1049 STana 1050 stana 973 jala dhaatye| 1006 kaduG 1007 RduGa 1051 ghvana shnde| 974 Tala 675 Tavala vaiklvye|| 1008 kladuGveklavye / 1052 svana avtNsne| 976 SThala sthaane| 1006 Rpi kRpAyAm / 1053 cana hiMsAyAm / 977 hala vilekhne| 1010 nitvariS smbhrme| 1054 jvara roge| 978 Nala gandhe / 1011 prasiS vistaare| 1055 cala kmpne| 979 bala prANanadhAnyAvarodhayoH | 1012 dakSi hiMsA-gatyoH / 1056 hvala 1057 hala calane 680 pula mhtve| | 1013 zrAM paake| 1058 jvala dIptau ca / | 1014 meM aadhyaane| 681 kula bandhu-saMstyAnayoH / 1015 dR bhye| 982 pala 983 phala // vRta ghttaadiH|| // iti mvAdayo niranubandhA 1016 nR naye / 984 zala gtau| 1017 STaka 1018 staka 985 hula hiMsA-saMvaraNayozca / dhAtavaH smaaptaaH|| 986 kruzaM AhvAna-rodanayoH / prtiipaate| | 1059 adaM 1060 psAMka 987 kasa gtii| 1016 tRptau ca / bhkssnne| 988 ruhaM janmani / 1020 aka kuTilAyAM gtau| 1061 bhAMka diiptii| 989 rami kroDAyAm / 1021 kakhe hsne| 1062 yAMka praapnne| 990 Sahi mrssnne| 1022 aga akavat / 1063 vAMka gati-gandhanayoH / 1023 rage zaGkAyAm / 1064 SNAMka shauce| // vRta jvlaadiH|| 1024 lage sge| 1065 zrAMka paake| 591 yajI devapUjA-saGgati- 1025 hrage 1026 lage 1066 drAMka kutsitagatau / karaNadAneSu / | 1027 Sage 1028 sage 1067 pAMka rkssnne| 692 veMga tntusntaane| 1029 STage 1030 sthage saMvaraNe | 1068 lAMka AdAne / 993 vyaMga sNvrnne| 1031 vaTa 1032 bhaTa paribhASaNe 1066 rAMka dAne / / 994 haga spardhA-zabdayoH / | 1033 NaTa nto| 1070 dAMTaka lvne| 995 TuvapI bIjasantAne / 1034 gaDa secne| 1071 khyAMka prthne| 996 vahIM praapnne| / 1035 heDa vessttne| 1072 prAMka puurnne| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 ghAtupAThaH 1073 mAMka maane| |1106 ha nuka apanayane / / 1138 DudAMgka dAne / 1074 iMk smrnne| 1107 SUDauk prANigarbhavimocane | | 1139 DudhAMgA dhAraNe c| . 1075 iMNk gtau| . 1108 pRcaiGa, 1109 pRjuGa 1140 TuDubhRgaka poSaNe ca / 1076 vIka prajana-kAntyasana- | 1110 pijuki sNprcne| 1141 Nija kI zauce c| khAdane c| 1111 vRjaiki vrjne| 1142 vija kI pRthagbhAve / 1077 dhuk abhigme| 1112 Nijuki shuddhau| " 1143 biSla kI vyaapto| 1078 Suka prsvaishvryyoH| 1113 zijuki avyakta zabde / // iti ubhayatobhASAH // 1076 tuka vRtti-hiMsA-pUraNeSu | 1114 IDika stutau| vRvahvAdayaH 1080 yuk mishrnne| 1115 Irika gti-kmpnyoH| iti adAdayaH kito dhaatvH|| 1081 Nuka stutau| 1116 Izika aishvrye| 1082 kSNuka tejane / 1517 vasika AcchAdane / 1144 divUca krIDA-jayecchA1118 AGaHzAsUki icchAyAm 1083 snuka prsnvne| paNi-dyuti-stuti-gatiSu / 1145 jRS 1146 jhuSc / 1084 TUkSu 1085 ru 1119 Asik upveshne| jrsi| 1086 kuka shbde| / 1120 kasuki gati-zAtanayoH / 1087 rudRk ashruvimocne| 1147 zoMca tkssnne| 1121 Nisuki cumbane / 1148 do 1146 choMca chedne| 1088 niSvapaMk shye| | 1122 cakSika vyaktAyAM vAci / 1150 SoMca antakarmaNi / 1089 ana 1060 zvasak ||iti prAtmanebhASAH / / 1151 vIDac lajjAyAm / praannne| 1123 UrNaka AcchAdane / 1152 nRtaMca nartane / 1091 jakSaka bhakSa-hasanayoH / 1124 STuMgka stutau| 1062 daridrAk durgatau / 1153 kuthac pUtibhAve / 1125 brUgka vyaktAyAM vaaci| 1093 jAgRk nidraakssye| 1154 puthac hiMsAyAm / 1126 dviSIMka apriitau| 1064 cakAsRk diiptau| 1155 gudhac privessttne| | 1127 duhIka kssrnne| 1065 zAsUk anushissttau| / 1128 dihIka lepe| 1156 rAdhaMca vRddhau| 1157 vyadhaMca tADane / . 1096 vacaMka bhaassnne| 1129 lihIMka aasvaadne|| 1097 mRjok shuddhau| 1158 kSipaMca prernne| ||iti ubhytobhaassaaH|| 1098 sastuka svpne| | 1156 puSpaca vikasane / 113. haMka daanaa-'dnyoH| 1066 vidak jnyaane| / 1160 tima 1161 tIma 1131 ohAMka tyaage| 1100 hanaka hiNsaa-gtyoH| 1162 STima 1563 STImaca 1132 tribhIka bhye| ArdrabhAve / 1101 vazak kaantau| 1133 hrIMka lajjAyAm / 1102 asaka bhuvi / | 1164 SivUca utau| 1134 pRk pAlana-pUraNayoH / 1165 zrivUca gati-zoSaNayoH / 1103 Sasaka svapne / 1135 Rk gtau| .. 1166 SThivU 1167 zivUn / yaGlup ca / // iti parasmaibhASAH / / nirsne| // iti prsmaibhaassaaH|| | 1136 ohAMGaka gtau| | 1168 iSaca gtau| 1104 iMGka adhyayane / 1137 mAMGk maan-shbdyoH|| 1166 SNasUca nirasane / " 1105 zIGaka svapne / | ||iti aatmnebhaassaaH|| 1170 knasUc hvti-diiptyoH| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 489 1171 trasaica bhye| 1208 zuSaMc shossnne| | 1243 dUc pritaape| 1172 pyusac daahe| 1209 duSaMca vaikRtye / 1244 dIDac kssye| 1173 Saha 1174 Suhac zaktau / 1210 zliSaMca aalinggne| 1245 dhIMgc anaadre| 1211 pluSUc daahe| 1246 mIMc hiMsAyAm / 1175 puSaMca pussttau| 1212 bhitRSac pipAsAyAm / | 1247 rIc srvnne| 1176 ucaca smvaaye| 1213 tuSaM 1214 hRSaca tussttau| | 1248 lIMc zleSaNe / 1177 luTaca vilottne| 1215 ruSaca rope| 1246 DIGc gtau| 1178 vidAMca gaatrprkssrnne| 1216 pyuSa 1217 pyus 1250 vIMc vrnne| 1176 klidauca ArdrabhAve / 1218 pusaca vibhaage| 1180 trimidAca snehane / . 1219 visac prernne| // vRt svAdiH / / 1181 trividAca mocane ca / 1220 kusac shlesse| 1251 pIMc pAne / 1182 kSudhaMca bubhukSAyAm / 1221 asUca kssepnne| 1252 Ic gtau| 1183 zudhaMca shauce| 1222 yasUca prytne| 1253 prIMc proto| 1184 krudhaMca kope| 1223 jasUc mokssnne| 1254 yujica smaadhau| 1185 SicUMca sNraaddhau| 1224 tasU 1225 dasUca 1255 sRjica visrge| 1186 RdhUc vRddhau| upkssye| 1256 vRtUci vrnne| 1187 gRdhUc abhikAGkSAyAm / | 1226 vasUc stambhe / 1257 padica gatau / 1188 radhauca hiNsaa-sNraaddhyoH|| 1227 vUsaca utsrge| 1258 vidica sattAyAm / 1189 tRpauca prItau / 1228 musac khnnddne| 1259 khidica dainye / / 1190 hapauca hrss-mohnyoH| 1229 masaic prinnaame| 1260 yudhiMca smprhaare| 1191 kupac krodhe / 1230 zamU 1231 damUn 1261 anoM rudhica kAme / 1192 gupac vyaakultve| upshme| | 1262 budhiM 1263 manic jJAne 1193 yupa 1194 rupa 1232 tamUca kAGkSAyAm / | 1264 anic praannne| 1195 lupac vimohane / | 1233 zramUca khed-tpsoH| 1265 janaici prAdurbhAve / 1196 Dipac kssepe| 1234 bhramUca anavasthAne / 1266 dIpaici diiptau| 1197 STUpaca smucchaaye| 1235 kSamauca shne| 1267 tapi ca aizvarye vaa| 119 lubhaca gAddharya / 1236 madaic harSe / 1268 pUraici aapyaayne| 1166 kSubhaca saMcalane / 1237 klamUca glaanau| 1269 ghUraiG 1270 jUci 1200 Nabha 1201 tubhaca 1238 muhauca vaicittye| jarAyAm / hiMsAyAm / | 1236 druhoca jighAMsAyAm / 1271 ghUraiG 1272 gUraici gatau 1202 nazauca adrshne| | 1240 SNuhIca udgirnne| 1273 zUraici stmbhe| 1203 kuzaca shlessnne| 1241 SNihau ca priitii| 1274 tUraici tvarAyAm / 1204 bhRzU 1205 bhraMzUc ghUrAdayo hiMsAyAM ca / // vRta puSAdiH // adha: ptne| 1275 cUraici daahe| 1206 vRzaca vrnne| // iti prsmaibhaassaaH|| 1276 klizic uptaape| 1207 kRzaca tanutve / 1242 SUGoc praanniprsve| | 1277 liziMca alpatve / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. ] ghAtupAThaH 1278 kAzica diiptau| 1310 kRvuTa hiNsaa-krnnyoH| / 1336 tvacat saMvaraNe / 1279 vAzic zabde / | 1311 dhivuT gtau| 1340 rucat stutau| // iti prAtmanebhASAH / / 1312 bidhRSAT prAgalbhye / 1341 ovascaut chedane / 1280 zakIMca mrssnne| iti parasmaibhASAH / / 1342 Rchat indriyapralaya-mUtti1281 zucugaic puutibhaave| 1313 STighiTa aaskndne| bhAvayoH / 1303 vichat gtaa| 1282 raJjIMca raage| 1314 azauTi vyaaptau| 1283 zapIMc Akroze / 1344 uchain vivaase| // iti prAtmanebhASAH // 1345 miLata utkleze / 1284 mRSIca titikSAyAm / ||iti svAdayaSTito dhAtavaH / / 1285 NahIca bandhane / 1346 uchut uJche / 1315 tudIt vythne| // ubhytobhaassaaH|| 1347 prachaMt jIpsAyAm / 1316 bhrasjIt pAke / // iti divAdayazcito dhAtavaH / / 1348 uvjat aarjve| 1317 kSipIt prernne| 1286 gT abhissve| 1346 sRjat visrge| 1318 dizIt atisarjane / 1287 ziMgT bandhane / 1350 rujot bhne| 1316 kRSIt vilekhane / 1288 ziMgT nishaane| 1351 bhujoMt kauttilye| 1289 DuminTa prakSepaNe / 1211 TumasjoMt shuddhau| 1320 mucalatI mokssnne| 1290 ciMgTa cyne| 1353 jarja 1254 jharjhat 1321 SicIt kssrnne| 1261 ghUgT kmpne| pribhaassnne| 1322 vidlutI laabhe| 1262 stRgT aacchaadne| 1355 udjhat utsrge| 1323 luplutI chedane / 1263 kRgT hiMsAyAm / 1356 juDat gtau| 1324 lipIt updehe| 1294 vRgT vrnne| 1357 pRDa 1358 bhRDat sukhne| // iti ubhytobhaassaaH|| // iti ubhayatobhASAH // | 1359 kRDat mde| 1325 kRtat chedne| 1295 hiMTa gati-vRddhayoH / 1360 pRNat priinnne| 1296 zrRMT shrvnne| 1326 khidaMt pridhaate| 1361 tuNat kauttilye| 1327 pizat avayave / | 1362 mRNat hiMsAyAm / 1297 TuduMTa uptaape| // vRta mucAviH / / 1363 druNat gati kauTilyayozca / 1298 pRT priitau| 1328 riM 1326 pit gatau / 1266 smRT pAlane ca / 1364 puNat shubhe| 1300 zakaluT shktau| 1330 cit dhAraNe / 1365 muNat prtijnyaane| 1366 kuNat zabdopakaraNayoH / 1301 tika 1302 tiga 1331 kSit nivAsa-gatyoH / 1303 SaghaT hiMsAyAm / 1332 SUta prernne| 1367 ghuNa 1368 ghUrNat bhramaNe 1369 caitat hiMsA-granthayoH / 1304 rAdhaM 1305 sAghaMTa 1333 mRt praanntyaage| sNsiddhau| | 1334 kat vikssepe| 1370 Nudat prernne| 1306 RghUTa vRddhau| 5335 gRt nigrnne| 1371 Sadlut avsaadne| 1307 AplRT vyaaptau| 1336 likhat akssrvinyaase| | 1372 vighat vighAne / 1308 tRpaTa pronnne| 1337 jarca 1338 jharcat | 1373 juna 1374 zunat gatau / 1309 dambhUTa dmbhe| pribhaassnne| / 1375 chupat sprshe| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dhAtupAThaH [ 491 14 1376 riphat kathana-yuddha- 1413 ruzaM 1414 rizaMt .. 1452 vaDa 1453 bhraDat saMghAte hiMsAdAneSu / / hiMsAyAm / | 1454 duDa 1455 huDa 1377 tRpha 1378 tRmphat tRptau | 1415 vizaMt pravezane / | 1456 truDat nimajjane / 1376 Rpha 1380 Rmphat / | 1457 cuNat chedane / hiMsAyAm / / 1417 liza 1410 RSait gatau / 1458 Dipat kssepe| 1381 dRpha 1382 dRmphat | 1419 iSat icchAyAm / . 1459 churat chedne| utkleshe| / 1420 miSat spardhAyAm / | 1460 sphurat sphurnne| 1383 gupha 1384 gumphat | 1421 vRhaut udyame / . | 1461 sphulat saMcaye ca / / grnthne|| 1422 tRhau 1423 tRhau / // iti parasmaibhASAH / / 1385 ubha 1386 umbhat | 1424 stRhau 1425 stRhaut / | 1462 kuMGa 1463 kUt zabde / puurnne| hiMsAyAm / 1464 guraiti udyme| 1387 zubha 1388 zumbhat zobhArthe / / | 1426 kuTat kauttilye| // vRta kuTAdiH / / .. 1386 dRbhait grnthe| 1427 guMt puriissotsrge| .' | 1465 pRGat vyaayaame| 1360 lubhat vimohane / | 1428 dhruta gti-sthairyyoH| 1466 dRGat aadre| .. . 1361 kurat shbde| 1429 zUt stvne| | 1467 dhRGat sthAne / 1392 kSurat vikhanane / 1430 ghUt vighUnane / .. | 1468 ovijaiti bhy-clnyoH| 1393 khurat chedane c| | 1431 kucat saMkocane / | 1469 olajaiG 1394 gharata miimaarthshbdyoH| 1432 vyacata vyaajiikrnne| 1470 olasjati vIDe / 1365 purat agrgmne| 1433 gujat shbde| 1471 Svajit sngge| 1396 murat sNvessttne| 1434 ghuTat prtiighaate| .1472 juSaiti prIti-sevanayoH / 1397 surat aizvarya-dIptyoH / / 1435 cuTa 1436 chuTa // iti aatmnebhaassaaH|| 1368 sphara 1399 sphalat 1437 truTat chedane / / / iti tudAdayastito dhAtavaH / sphurnne|| 1438 tuTat kalahakarmaNi / 1400 kilat shvaity-kriiddnyoH| 1439 muTat AkSepa-pramardanayoH / | 1473 rupI aavrnne| 1401 ilat gati-svapna-kSepaNeSu | 1440 sphuTat vikasane / 1474 rica pI virecane / .... 1402 hilat haavkrnne| / 1441 puTa 1442 luThat saMzle 1475 vicapI pRthagbhAve / .. 1403. zila:1404 silat uJche ssnne| [DAnto'yanityanye / ] 1476 yujapI yoge| . 1405 tilat snehne| 1477 bhidR pI vidaarnne| 1443 kRDat ghsne| 1406 calat vilasane / 1444 kuDat bAlye ca / 1478 chipI dvaidhIkaraNe / 1407 cilat vsne| 1445 guDat rakSAyAm / 1476 kSudRpI saMpeSe / 1404 vilat vrnne| 1446 juDat bandhane / 1480 UdapI dIpti-devanayoH 1406 bilat bhedne| 1447 tuDat toDane / / 1461 UtRdRpI hiMsA-'nAdarayoH 1410 Nilat gahane / 1448 luDa 1449 thuDa // iti ubhayatobhASAH / / 1411 milat shlessnne| 1450 sthuDat sNvrnne| 1482 pacaip sNprke| 1412 spRzaMt saMsparza / | 1451 vuDat utsarga ca / / 1483 vRcaipa vrnne| / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] dhAtupAThaH 1484 taJcU 1485 tajaup | 1510 prIMgz tRpti-kAntyoH / / 1543 bhrIMz bhrnne| sNkocne| | 1511 zrIMmz paake| 1544 heThaz bhUtaprAdurbhAve / 1486 bhajoMp aamrdne| 1512 mIMgz hiMsAyAm / 1545 mRDaz sukhne| 1487 bhujap pAlanA-'bhyavahA- | 1513 yuMgz bandhane / 1546 zranthaz mocanarayoH / | 1514 skuMgz aaprvnne| - prtihrssyoH| 1488 aopa vyakti mrakSaNa- 1515 knUgz zabde / 1547 manthaz viloDane / gatiSu / | 1516 dUgza hiMsAyAm / 1548 granthaz sNdrbh| 1486 ovijaipa bhy-clnyoH|| | 1517 grahIz upaadaane| 1546 kunthaz sNkleshe| 1460 kRtaipa vessttne| 1518 pUraz pvne| 1550 mRdaz kssode| 1461 undaip kledne| 1519 lUgz chedne| 1551 gudhaz rope| 1492 ziSlapa vishessnne|| 1520 dhUmz kmpne| 1552 bandhaMz bandhane / 1463 piSlupa sNcuurnnne| 1521 stRgz AcchAdane / 1553 kSubhaz sNclne| 1494 hisu 1495 tRhap 1522 kRgz hiMsAyAm / 1554 Nabh 1555 tubhaz hiMsAyAm / 1523 vRnz vrnne| hiMsAyAm / 1556 khavara heThazvat / // iti prsmbhaassaaH|| // iti ubhytobhaassaaH|| 1557 klizoz vibAdhane / 1466 khidip dainye| 1524 jyAMza haanii| 1558 azaz bhojne| 1467 vidipa vicaarnne| 1525 rIz gati-reSaNayoH / 1556 iSaz AbhIkSNye / 1498 triindhaipi diiptau| 1526 lIMz shlessnne| 1560 viSaz viprayoge / // iti AtmanebhASAH // 1527 blIza vrnne| 1561 pRS 1562 pluSaz // iti ruSAdayaH pito dhAtavaH // | 1528 lvIz gtau| sneha secana-pUraNeSu / 1499 tanUyI vistaare| 1529 kR 1530 mR 1563 muSaz steye| 1500 SaNyI daane| 1531 zuz hiMsAyAm / 1564 puSaz pussttau| 1532 paza pAlana-pUraNayoH / 1501 kSaNUga 1502 kSiNUyI 1565 kuSaz niSkarSe / hiMsAyAm / 1533 bRz bhrnne| 1566 dhrasUz ucche / 1503 RNU yI gtau| 1534 bhRz bharjane ca / ||iti parasmaibhASAH / / 1504 tRNUyI adne| 1535 daza vidaarnne| 1567 vRGaz smbhkto| 1536 jaz vyohaanii| 1505 ghRNUyI diiptau| 1537 nRz nye| ||iti aatmnebhaassaaH|| // iti ubhayatobhASAH / / 1538 gRz zabde / // iti RcAdayaH shitossaatvH|| 1506 vanUyi yaacne| 1536 Rz gtau| 1568 curaNa steye| 1507 manUyi bodhane / // vRt pvaadiH|| 1569 pRN puurnne| // iti mAtmanebhASAH / / 1570 ghRNa srvnne| // vRta lvaadiH|| // iti tanAdayo yito dhaatvH|| 1540 jJAMza avabodhane / 1571 zvalka 1572 valUNa 1508 Dukrogz drvyvinimye| | 1541 kSiSz hiMsAyAm / bhaassnne| 1573 nakka 1574 dhakkaNa 1509 Sigza bandhane / | 1542 vIMza vrnne| naashne| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH 1575 cakka 1576 cukkaN / 1615 ruTaN rosse| / 1655 chadaN sNvrnne| vythne| | 1616 zaTha 1617 zvaTha 1656 cudaNa saMcodane / 1577 TakuNa bandhane / 1618 zvaThuNa sNskaar-mtyoH| | 1657 miduN snehane / 1578 arkaN stvne| 1619 zuThaNa aalmye| | 1658 gurdaN niketne| 1579 piccaNa kuTTane / 1620 zuThuNa shossnne| 1659 chardaN vmne| 1580 pacuNa vistaare| | 1621 guThuN veSTane / 1660 budhuNa hiNsaayaam| 1581 mlecchaN mlecchane / | 1622 laDaNa upasevAyAm / 1661 vadhaN chedn-puurnnyoH| 1582 UrjaN bala-prANanayoH / | 1623 sphuDuNa prihaase| 1662 gardhaN abhikAGkSAyAm / 1583 tuju 1584 pijuN / 1624 olaDuNa utkssepe| 1663 bandha 1664 baghaN hiMsA-bala-dAna-niketaneSu / / 1625 pIDaN gahane / saMyamane / 1585 kSajuNa kRcchrjiivne| 1626 taDaN aaghaate| 1665 chapuN gtau| 1586 pUjaN pUjAyAm / / 1627 khaDa 1628 khaDNa bhede| 1666 kSapuN kssaantau| 1587 gaja 1588 mArjaN zabde | 1629 kar3aNa khaNDane ca / 1667 STUpaNa smucchaaye| 1589 tijaNa nizAne / 1630 kuDUNa rkssnne| 1668 DipaN kssepe| 1590 vaja 1561 vajaNa 1631 guDuN veSTane ca / 1666 paNa vyaktAyAM vAci / mArgaNasaMskAragatyoH / | 1632 cuDuNa chedane / 1670 Dapu 1671 DipuN 1592 rujaNa hiMsAyAm / 1633 maDuNa mUSAyAm / sNghaate| 1593 naTaNa avasyandane / | 1634 maDuNa klyaanne| 1672 zUrpaNa maane| 1594 tuTa 1595 cuTa / 1635 piDuN sNghaate| 1673 zulbaNa sarjane c| 1596 cuTu 1597 chuTaNa chedane / / 1636 IDaNa stutii| 1674 Dabu 1675 DibuN kSepe / 1598 kuTTaNa kutsane ca / 1637 caDuN kope| 1676 sambaNa smbndhe| 1599 puTTa 1600 cuTa 1638 juDa 1636 cUrNa 1677 kubuNa aacchaadne| 1601 SuTTaNa alpIbhAve / 1640 varNaNa prernne| 1678 lubu 1679 tubuN 1602 puTa 1603 muTaNa 1641 cUN 1642 tUNaN arvne| __ saMcUrNane / sNkocne| 1680 purbaNa niketne| 1 1604 aTTa 1605 smiTaNa 1643 zraNaN dAne / 1681 yamaNa privessnne| anaadre| 1644 pUNaNa sNghaate| 1682 vyayaN kssye| 1606 luNTaNa steye ca / 1645 cituN smRtyAm / 1683 yatruNa saMkocane / 1607 sniTaN snehane / 1646 pusta 1647 bustaNa 1684 kudraNa anRtbhaassnne| 1608 ghaTTaNa clne| __ aadraa-'naadryoH| | 1685 zvamraNa gtau| 1606 khaTTaNa sNvrnne| 1648 mustaNa sNghaate| 1686 tilaN snehne| 1610 SaTTa 1611 sphiTTaNa 1646 kRtaN saMzabdane / 1687 jalaN apavAraNe / hiMsAyAm / 1650 svarta 1651 pathuNa gtau| 1688 kSalaN shauce| 1612 sphuTaN prihaase| 1652 zrathaNa pratiharSe / 1686 pulaNa smucchaaye| 1613 kITaNa vrnnne| 1653 pRthaN prkssepnne|| | 1690 bilaN bhede| .1614 vaTuN vibhaajne| / 1654 prathaNa prakhyAne / | 1661 talaN pratiSThAyAm / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] ghAtupAThaH 1692 tulaNa unmAne / / 1726 carcaNa adhyayane / 1761 ghrasaNa utkssepe| 1663 dulaNa utkssepe| 1730 aJcaN vizeSaNe / 1762 grasaN grahaNe / 1664 bulaNa nimjjneH| 1731 mucaN pramocane / 1763 lasaN shilpyoge| 1695 mUlaN rohnne| 1732 arjaN prtiyle| 1764 arhaNa pUjAyAm / 1696 kala 1667 kila 1733 bhajaN vishraannne| 1765 mokSaNa asane / 1698 pilaN kssepe| . . | 1734 caTa 1735 sphuTaNa bhede| | 1766 loka 1767 tarka 1699 palaN rkssnne| / 1736 ghaTaNa saMghAte 1768 raghu 1769 laghu 1700 ilaN prernne| . (hantyarthAzca) | 1770 loca 1771 vicha 1701 calaNa bhRtau| 1737 kaNaNa nimiilne| 1772 aju 1773 tuju 1702 sAntvaNa saampryoge| | 1738 yataNa nikAropaskArayoH | 1774 piju 1775 laju 1703 dhUzaNa kaantiikrnne| (nirazca pratidAne / ) | 1776 luju 1777 bhaju 1704 zliSaNa zleSaNe / 1739 zabdaN upasargAd bhASA., 1774 paTa 1779 puTa 1705 lUSaNa hiNsaayaam| . visskaaryoH| 1780 luTa 1781 ghaTa 1706 ruSaNa rosse| | 1740 SUdaN aasrvnne| .. 1782 ghaTu 1783 vRta 1707 pyuSaNa utsrge| / 1741 AGaH krandaN saattye| . 1784 putha 1785 nada 1708 pa Na, naashne| ... 1742 SvadaNa aasvaadne| . 1786 vadha 1787 gupa 1706 jasUNa rkssnne| [AsvadaH sakarmakAt ]. | 1780 dhUpa 1786 kupa 1710 puMsaNa abhimardane / | 1743 mudaNa sNsrge| ... | 1790 cIva 1761 dazu 1711 brUsa 1712 pisa 1744 zRdhaN prasahane / 1792 kuzu 1793 trasu 1713 jasa 1714 barhaN / 1745 kRpaNa avklpne| . | 1794 pisu 1765 kusu / hiMsAyAm / 1746 jamuN naashne| 1766 dasu 1797 vaha 1715 plihaN snehane / 1747 amaNa roge| 1798 vRhu 1799 valha 1716 mrakSaNa mlecchane / ... 1748 caraNa asNshye| 1800 ahu 1801 vahu 1717 bhakSaNa adne| . 1749 pUraNa ApyAyane / 1802 mahuN bhaasaarthaaH| 1718 pakSaNa parigrahe / 1750 dalaNa vidaarnne| ||iti prsmaimaassaaH|| 1716 lakSIN drshnaangknyoH| 1751 divaNa ardne| 1752 paza 1753 paSaNa | 1803 yuNi jugupsAyAm / ito'rthavizeSe aalkssinnH| ... bndhne| | 1804 gRNi vijJAne / 1720 jJANa mAraNAdiniyojaneSu / 1754 puSaNa dhaarnne|| 1805 vaJciN pralambhane / 1721 cyuNa sahane / / | 1755 ghuSaNa vishbdne| 1806 kuTiNa pratApane / 1722 bhUNa avakalkane / (AGaH krande / ) | 1807 madiNa tRptiyoge / 1723 bukkaNa bhssnne| 1756 bhUSa 1757 tasuN 1800 vidiNa cetanA-''khyAna1724 raka 1725 laka .. alNkaare| nivAseSu / 1726 raga 1727 lagaN 1758 jasaN taaddne| 1809 maniNa stmbhe| AsvAdane / / 1756 saNa vaarnne| . 1810 bali 1811 bhaliNa 1728 liguNa citriikrnne| / 1760 vasaNa sneha-chedA-'vaharaNeSu AbhaNDane / - - Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtupAThaH [ 495 1812 diviNa prikuujne| / 1848 bleSkaNa darzane / | 1885 stanaN gjeN| 1813 vRSiNa shktibndhe| 1849 sukha 1850 duHkhaN 1886 dhvanaN zabde / 1814 kutsiNa avkssepe| tkriyaayaam| | 1887 stenaNa caurye / 1815 lakSiNa aalocne| 1851 aGgaNa pada-lakSaNayoH / | 1888 UnaN prihaanne| 1816 hiSki 1817 kiSkiN | 1852 aghaN paapkrnne| 1889 kRpaNa daurblye| hiMsAyAm / 1853 racaN pratiyatne / 1890 rUpaNa rUpakriyAyAm / 1818 niSkiN primaanne| 1854 sUcaN paizUnye / 1891 kSapa 1892 lAbhaNa preraNe 1816 tajiN sNtrjne| 1855 bhAjaN pRthakkarmaNi / | 1893 bhAmaN krodhe / 1820 kUTiN aprmaade| 1856 samAjaN prIti-sevanayoH 1894 gomaNa upalepane / 1821 truTiNa chedane / 1857 laja 1858 lajuN / 1895 sAmaNa sAntvane / 1822 zaThiNa zlAghAyAm / prkaashne| 1896 zrAmaNa aamntrnne| 1823 kUNiNa sNkocne| 1856 kUTaNa daahe| 1897 stomaNa zlAghAyAm / 1824 tUNiNa puurnne| 1860 paTa 1861 vaTaN granthe / 1898 vyayaNa vittsmutsrge| 1825 bhrUNiNa AzAyAm / 1862 kheTaNa bhkssnne| 1899 sUtraNa vimocane / 1826 citiNa saMvedane / 1863 khoTaN kSepe / 1900 mUtraNa prsrvnne| 1827 vasti 1828 gandhiN | 1864 puTaNa sNsrg| 1901 pAra 1902 tIraNa ardne| / 1865 vaTuNa vibhAjane / krrmsmaaptau| 1826 Dapi 1830 Dipi 1866 zaTha 1867 zvaThaNa 1903 katra 1904 gAtraNa 1831 Dampi 1832 Dimpi samyagbhASaNe / shaithilye| 1833 Dambhi 1834 DimbhiNa | 1868 daNDaN dnnddnipaatne| | 1605 citraNa citrakriyA__ sNghaate| 1869 vraNaN gAvicUrNane / kadAcidRSTyoH / 1435 syamiNa vitrke| 1870 vaNNa varNakriyA vistAra- | 1906 chidraNa bhede / 1836 zamiNa aalocne| ___ guNavacaneSu / | 1907 mizraNa saMparcane / 1837 kusmiNa kusmayane / 1871 parNaNa haritabhAve / 1908 varaNa IpsAyAm / 1838 gUriNa udyame / 1872 karNaNa bhede| 1909 svaraNa aakssepe| 1836 tantriNa kuttumbdhaarnne| / 1873 tUNaNa saMkocane / 1910 zAraNa daurblye| 1840 mantriNa guptbhaassnne| | 1874 gaNaN saGghayAne / 1911 kumAraNa krIDAyAm / 1841 laliN IpsAyAm / 1875 kuNa 1876 guNa 1912 kalaN sakhyAna-gatyoH / 1842 spaziNa grahaNa zleSaNayoH | 1877 ketaNa aamntrnne| 1913 zIlaNa updhaarnne| 1843 daMziN dshne| 1878 pataNa gatau vaa| 1914 vela 1915 kAlaN 1844 daMsiN darzane c| 1879 vAtaNa gati sukhasevanayoH . updeshe| 1845 bhatsiNa saMtarjane / 1880 kathaNa vAkyayaprabandhe / 1916 palyUlaNa-lavana-pavanayoH / / 1846 yakSiNa pUjAyAm / / 1881 zrathaN daurblye| 1617 aMzaNa smaaghaate| // iti AtmanebhASAH // 1882 chedaNa dvaidhiikrnne| 1918 paSaNa anupasargaH / 1883 gadaN grje| [paSo vAdhana-sparzanayoH, paSaNa 1847 aGkaN lkssnne| 1884 andhaN dRSTaya pasaMhAre / / bandhane] Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 ] 1919 gaveSaN mArgaNe / 1920 mRSaN kSAntau / 1921 rasaN AsvAdana - snehanayoH 1322 vAsaN upasevAyAm / 1923 nivAsa AcchAdane / 1924 cahaN kalkane / 1925 mahaNa pUjAyAm / 1926 rahaNa tyAge / 1927 rahuN gatau / 128 spRhaNa IpsAyAm / 1929 rukSaNa pAruSye / // iti parasmaibhASA: / / 1930 mRgaNi anveSaNe / 1931 arthaNi upacAyane / 1632 padaNi gatau / 1933 saMgrAmaNi yuddhe / 1934 zUra 1935 vIraNi vikrAntau / 1926 satraNi sandAnakriyAyAm / 1937 sthUlaNi parivRMhaNe / 1938 garvaNi mAne / 1939 gRhaNi grahaNe | 1940 kuhaNi vismApane / // iti AtmanebhASAH // * yadetad bhavatyAdighAtuparigaNanaM tadbAhulyena nidarzanatvena jJeyam / tenAtrA'paThitA api klaviprabhRtayo laukikAH, stambhUprabhRtayaH sautrAzralumpAdayazca vAkyakaraNIyA ghAtava udAhAryAH / vardhate hi dhAtugaNa: dhAtupAThaH 1941 yujaN saMparcane / 1942 lINa dravIkaraNe / 1943 mINa matau / 1944 prIgNa tarpaNe / 1945 dhUgNa kampane / 1946 vRgNa AvaraNe / 147 jaNa vayohAnI / 1648 cauka 1949 zIkaNa AmarSaNe / 1952 ricaNa viyojane ca / 1950 mArgaNa anveSaNe / 1951 pRcaNa saMparcane / 1953 vacaNa bhASaNe / 1954 arciNa, pUjAyAm / 1955 vRjaiNa varjane / 1956 mRjINa zaucA-'laGkArayoH 1957 kaThu zoke / 1958 zrantha 1659 granthaN sandarbhe / 1960 kratha 1961 ardi hiMsAyAm / 1962 zrathaNa bandhane ca / 1963 vadi bhASaNe / ( saMdezane ityanye / ) 1964 chadaNa, apavAraNe / ( klaviprabhRtayo laukikA dhAtavaH ) 1987 skambhU 1988 skumbhU 1682 klavi vicchAyIbhavane / 1983 kSIGc kSaye / 1984 mRgac anveSaNe / 1984 mRgac anveSaNe / ( stambhUprabhRtayaH sautrA ghAtavaH ) 1985 stambha 1986 stumbhU rodhanArthAH / 1989 kage / kriyA sAmAnyArthI'yamityeke / anekArthIyamityanye / ( sautraH ) 1990 juM gato / ( sautraH ) 1991 kaNDUg gAtravigharSaNe / 1965 AGaH sadaNa gatau / 1966 chudaNa saMdIpane / 1967 zunSiNa zuddhau / 1968 tanUNa zraddhAghAte / ( upasargAd dairdhya / ) 1669 mAnaNa pUjAyAm / 1970 tarpiNa dAhe / 1971 tRpaNa pUNane / 1972 AplRNa lambhane / 1973 bhaiNa bhaye / 1974 IraNa kSepe / 1975 mRSiNa titikSAyAm / 1976 ziSaNa asarvopayoge / ( vipUrvo atizaye / ) 1977 juSaNa, paritarkaNe / 1978 dhUSaNa prasahane / 1979 hisuNa, hiMsAyAm / 1680 garhaNa vinindane / 1981 SahaNa marSaNe / * bahulametannidarzanam / vRt yujAdi: parasmaibhASA: // ityAcAryahemacandrAnusmRtA curAdayo Nito dhAtavaH / / 1992 mahI vRddhau pUjAyAJca / 1993 hRNIG roSa - lajjayoH / 1664 veG dhaurtya pUrvabhAve svapne ca / 1995 lAG veGvat / 1996 mantu roSa vaimanasyayoH / 1997 valgu mAdhurya-pUjayoH / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtupAThaH [ 497 - 1998 asu maansoptaape| | 2022 godhA 2023 medhA / 2048 rikhilikhe: smaanaarthH| ( atra asU asUga ityeke / AzugrahaNe / / 2046 lUka kampane / anye tu asUG doSAviSkRtau / 2024 magadha pariveSTane / 2050 culumpa vinaashe| roge cetyaahuH|) (nIcadAsye ityanye / ) sautradhAtuvyAkhyA1999 veT 2000 lATa vevat / 2025 iradha 2026 iSudha kriyAvAcitve sati pAThAs-' ( lAT jIvane ityeke / veTlATa | 2027 kusubha kssepe| shrdhaarnne| paThitatve sati sUtragRhItatvaM sautraityanye / ) [zrIhaimazabdAnuzAsane 'kuSumbha' tvam / 2001 liT alpArthe kutsAyAJca iti, kriyAratnasamuccaye ca 'kururu ___ artha-jo kriyAvAcaka ho, dhAtu2002 loT diiptau| kSepe' iti pAThaH / ] pATha meM nahIM kahe gae ho aura sUtra (leT loT dhautyai pUrvabhAve svapne 2028 sukha 2026 du.kha meM jinakA grahaNa nahIM huA ho cetyeke / lelA dIptAviti kacit ) tarikrayAyAm / unheM 'sautradhAtu' kahate haiN| 2003 uras aishvrye| 2030 agada nirogatve / vAkyakaraNIyadhAtuvyAkhyA2004 uSas prabhAtIbhAve / 2031 gadgada vaakskhlne| kriyAvAcitve sati pAThA2005 iras IrSyAyAm / 2032 taraNa 2033 varaNa gatau | paThitattve sa ta sUtrAgRhItatve sati ( iraj iraga ityapi kecit ) 2034 uraNa 2035 turaNa ziSTaprayogaprayojyagrahaviSayatvaM 2006 tiras antddhauN| tvraayaam| vAkyakaraNAyatvam / 2007 iyas 2008 imas 2036 puraNa gtau| ___artha-jo kriyAvAci ho, 2006 payas 2010 as 2037 bhuraNa dhAraNa-poSaNa-yuddheSu prsRtau| 2038 curaNa mti-cauryyoH|| | dhAtupATha meM apaThita ho aura sUtra 2011 sambhUyas prabhUtabhAve / (haimazabdAnuzAsane-'vuraNa' iti ) meM grahaNa nahIM kie ho, phira bho ziSTaprayoga se prayojya jJAna ke 2012 duvas paritApa- 2036 bharaNa prsiddhaarthH| viSaya ho unheM vAkyakaraNIyadhAtu pricrnnyoH| 2040 tapusa 2041 tampas 2013 duraj 2014 bhiSaj duHkhArthaH / kahate haiN| cikitsAyAm / (tantasa pampasa ityanyatra) / laukikapAtuvyAkhyA2015 bhiSNuka upasevAyAm / 2042 arara aaraakrmnni| kriyAvAcitve sati pAThA(bhiSNa upasevAyAmityeke ) | 2043 sapara pUjAyAm / paThitatve sati sUtrAgRhItatve sati 2016 rekhA shlaaghaa-saadnyoH| / 2044 samara yuddhe / kevalalokaprayuktatvaM laukikatvam / 2017 lekhA vilaas-skhlnyoH|| / / iti kaNDvAdayaH / / __artha-kriyAvAcaka hone para (adanto'yamityapare / ) 2045 andolaN | bhI dhAtupATha meM apaThita ho, sUtra 2018 elA 2019 velA 2046 preraGkholaN andolne| meM agRhIta ho aura kevala loka 2020 kelA 2021 khelA vilAse | 4047 vIjaNa vIjane / | meM prayukta ho use 'laukikadhAtu' ( ilA ityanye / khala ityeke / ) / [ete trayo'pyadantAH ] / | kahate hai / / / iti kalikAlasarvajJazrIhemacandrAcAryaviracitadhAtupAThaH samAptaH / / Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXXXXX800 Xxx zuddhi-patra aza pAdi azuddhi zuddhi peja naM. paM. naM. | azuddhi zuddhi peja naM. paM.naM. kArodayo kArAdayo 1 17 gaNAte . gRNAte 24 28 tasyAsavartho tasyAsAvartho 2 21 sUtraM na 26 18 vibhAgAvAt vibhAgAbhAvAt 3 18 cikarSati cikIrSati 26 30 kartumityAdiSu kartumityAdiSu / kartayA kartaryA 26 46 . sAdhye 4 2 smarasi. keno / kenollekhena sabhaviSyAva kRte prakRte iti vAkyasyApyakarmakatvam / svamate tvabhiparicchanneti paricchinneti 5 5 jAnAsi kiM tat saMbhaviSyAva iti vAkyautsusukAyate utsusukAyiSate 5 31 karmatvAnnAtmanepadaM iti zabdo'dhyAharttavyaH / sISTha sISTa 7 20 syat syata kopaparAGmukhIti / tanmate'jAhaM jAne zabdaparA- zabdaspardhAt parA-8 24 kenollekhen| 30 24 mAtrAzaya mAtrAzraya zabda zabde 31 16 bhavatA, bhavatA zayanIyam , geti . 31 28 bhvtii| bhavatA 11 cetayati secayati pratipAditvAt pratipAditatvAt 11 31 gamayate gaNayate zayanaH zayAnaH 12 10 iti iti tu 33 23 apauna . atha pauna 13 14 zabdAta zabdAt, sahArthe 35 30 katmine kartaryAtmane 13 jyAyastvam jyAyastvAt parA pari 14 12. tuSTu kata karta 16 12 paG bhuGkte, pari bhuGkte, upabhute, dikatvena dikatvena pari 17 8 zaviSayatvAt 41 nirdeza nirdezo 17 11 vyAkulve vyAkulatve 41 18 samavAyayi samavAyi 16 2 / zRzA bhRzA krodharayA krodhajayA 16 6 bhRzabdena bhRzazabdena 44 . 30 dadAti dadAti, pradadAti 22 6 mapAdAya mupAdAya 45 20 leSaH zleSaH cakrapIti caMkramIti Ggati 25 taSTu yaGa 23 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [ 466 zuddhi azuddhi bhUSabhastiNa mRjauNa bAdhyate cikI peja naM. paM. naM. 47 20 47 29 48 21 bhatsiNa mRNa bAdhate kicI kim dRpada 11 kvip dupAdAnaM MM. dupamAdAnaM udgIrya 54 12 kITo mudvamati 54 17 paridhAnArjane 56 12 SaSThI 56 putrI tItyAdiSva niyamA zleSIt 62 22 zilakSata 62 kartarya 24 udgorya koTo mudramati paridhAjane SaSTho putro tItyASva niyama zlezIt zilakSanta kartaya vRddhi astubhat vatya 59 Ryi peja naM.paM.naM. lAlasye lAlasyate 87 12 calIkkRpyate calIklapyate 89. 24 dRSada 92 26,27 kaSi kapi 62 27 taspazeraH tRspazera tayA'syo tayA'sya ___64 12 bhajyate bhRjjyate 97 25 tanmata tanmate 66 28 tadvani tadvati 100 yavAgaH yavAgUH 102 kRti kRte 104 pidhUca vidhUca 110 vilAlayati vilAyayati 111 vRttya 112 ThaleSayati vlepayati 112 112 knUyi 112 27 kropa knopa 112 28 vyayayati vyathayati . 113 veSane veSTane 113 dayamati damayati 114 dupAttya uduSA uduSoM . vigalita vilagita 121 vigalyate vilagyate 121 vanapaNa vanaSaNa 124 meSAM idameSAM 128 2 sya stha 132 itvaM 134 lope lope'nena 136 sIdati sIdati,sIdan 136 17 tica tiva 142 31 saMgrA 143 12 tRSitvA tarSitvA 146 25 kRpISTa, kRSISTa hraSoSTa . 149 30 astubhavat, astumbhIt . tvaGa dupAntya khar3a 117 120 pusaca puSaca mramUca bhramUca zitA zitI pratyaye pratyayo 23 gudhaz gudhaz , bandhaMz 69 22 skanuMgara skuMgaz guraiti kazUla bhitsAt bhitsIt 74 druNDI daNDI 75 ekatsUtraM etatsUtraM 77 25 kAriyatva kAyitva 78 14 cazcota cuzcota ivaM 46 6 6 6::::reek gurati kuzUla saMgra 87 hapISTa Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] azuddhi dhu mili budhate pUrvasya kakArA piya syA ghAzA kasA mUcyitA sthAttadA sakarAdau hya bhayo: vizeSaNa cco thathA vRpa sayajaH bhUjyate zvAdi yavA zadapaH pUGau zuddhi dhra siMci vadhate vi pUrvasya saMvanddhA vudhac tuc nRgaJa trikSvidAc vA sveditA, nividA sudhI rukArA piba sthA ghAzA0 soM kvasA sUcyitA syAttadA sakArAdau hya bhayo: vizeSeNa cvau yathA vRSa samaja: bhRjyate zravAdi yabA zadRpraH bUGa anAtmanAm anAtmane viSaz peja. naM. paM. naM. 151 25 152 30 154 saiM veti 158 7 160 25 161 25 161 26 164 17. 167 32 168 6 13 155 2 156 17 157 16 157 20 168 21 168 29 169 7 170 27 171 25 172 31 174 21 175 12 180 23 186 27 viSaz, SaMc puSa 187 21 saMbaddhA 188 12 budhic 188 12 188 26 188 36 tuSaMc vRgz JividAG nividAc vA sveditA 186 4 d kSudhI 186 18 zuddhi - patra azuddhi udantA yuji lasjau 2-3-63 jiheSu hati vaNatva vaNatvaM catra: kaso vamayoni vabhU pratikIrNaM prAtta Gani pUnvuH kRtvA karttayava mamena dhAvata caruH kriyA vya tihAre rAjA yA zuddhi udRdanta mintra nirvatya dvArapAla aGga lasjai 2.3-63 itiNaH jihvaSu juhvati va NatvaM 'tavargasya' 190 192 192 peja naM. paM. naM. 186 186 prAttu 11 14 160 12 vani 31 varNatvaM caitraH kvaso vamayoni babhU pratikIrNaM, upakIrNaM 201 2 201 18 205 13 31 31 164 11 164 11 194 21 197 6 167 14 167 12 28288 207 11 pUnyuH kRtait kRtaMvA 207 25 karttaryeva 208 24 manena 209 16 dhAtava 210 7 211 16 varuH 30 kriyAvyatihAre dyotite 212 rAjJA 213 24 218 sarvadamanaH 220 13 avyAhArI avyAhArI, ya * savadamanaH asaMvyAhArI 220 25 mitra 224-10-11-12 nirvartya 224 19 dvArapAla: 224 21 agu 225 25 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra [ 501 Dita ":" bhit bhayate azuddhi zuddhi peja naM. paM. naM. | azuddhi zuddhi peja saM. paM. saM. bhojana bhAjana 226 15 AkAyamagniM cito dhRtam ghRtam 227 7 AkAyagni 286 30 chatradhAra chatradhAraH 2266 Divata 261 6 anudyame- aMzaharo saMvaraNaM saMravaNaM 262 5 aMzaharo dAyAdaH, zvA zravA 296 16 dAyAdaH anudyame 229 12 tUtiH titiH 267 17 aibhyo ebhyo 232 2 mUtiH mUtiH, pacaleH . priyaMbhAvuka:, priyaMbhAvukaH, pUH pUtiH 297 andhabhaviSNu iti itiandhaM bhAvukaH 235 7 praNuvantyanena 301 nAgnI nagnI 235 20 prasAdaH prAsAdaH 302 hastI muniH 236 14 tena tena tasmin bhit prabhit 240 7 vA 302 kharanAdI kharanAdI, bhUyate 305 siMhanAdI 241 23 bhAva bhavA ramye rabhye 243 19 prabandhA tamudyatanaH 6-1-148 5.1-148 243 26 prabandhA 308 16 'rtha 'rthe vartamAnAt 245 yat tat / 306 3 kurvan kurvanna 250 yacca yacca yatra 313 24 252 vidhiH yato vidhiH 316 31 vatiSNu vartiSNuH 259 12 spaSTAthaH spaSTArthaH 317 29 cAla 262 16 spta sma 320 ghiNan 266 bhukta bhuGkte 324 20 ityata ityatra tAvadvataM tAvaduktam 326 2 pacidhAtoH 269 13 sUyasA sUyayA 326 1 270 daNDa 332 22 sahAtaH 271 11 tahi 336 10 tIryati tIyati 271 vRtteH rakSatiH rakSitaH . 272 uSNa 339 zR 281 *viSaiH 'vizarSa 5-3-64 5-1-83 283 muhibhya, guhimyaH 340 14 svaDeva tvanaDeva 283 raSiH rAjarSiH vA 285 pratra 341 prakANaH prakvANaH 2858 sRpla sRpla 342 27 bhikSaH 286 14 vilana' vilasana 343 1 parSa varSa cala ghinaN dhIH xxx * *:::""": daNDe sahA'teH hi vRttI 338 336 341 ghA bhikSuH Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] zuddhi-patra zuddha svambha praz pRz mUt cate. cUte 404 naram azuddhaH zuddha peja naM. paM. naM. / azuddhiH stambha 343 28 svayathuH dhu-yu ghu-yu 344 1 bhokSaM jhaSa ca jaSa ca 349 eva 3466. DitaH zaza 349 8 vasyamideg mRt 349 10 zrAM pAke pUgataru pUgataruH 350 taSaMca 351 2 kSudrA nagaram 353 akSarvA uSU 354 bhrAsjIt gRta bhASTram kroDADayaH viSla ko sUrya; sArathiH sUryasArathiH 368 26 saMravaNe vRz 368 luplutI 368 30 puSTA vRjinam vRjanam / 379 22 karmakRtA yUja pI . yuja pI 380 'lauha dheyam 478 parama tAbhyate tAmyate 385 gat gRt 386 28 / vaMsa peja naM.paM.naM. zvayathuH 388 24 kSoma 3861 sa eva 389 8 DimaH vasyanideg 391 21 8 pAke 392 26 tuSaMca 400 11 kSudra akServA 405 bhrasjat 406 20 bhrASTram 406 28 viSla kI 406 31 saMgharaNe 407 22 luplutI 407 23 puSTI 414 carmakRtA 434 degloha 443 27 parame 444 451 gRta kRt kata dhairyam aje arje vasaM NE Page #512 -------------------------------------------------------------------------- _