Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAnaMdi-svAmiviracitaH tatvArthazlokavArtikAlaMkAraH (bhASATIkAsamanvita) (saptamakhaNDaH) AcArya zrI kuMdhusAgara graMthamAlA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya zrI kuMthUsAgara graMthamAlA vidyAnaMdi -- svAmiviracitaH tattvArthazlokavArtikAlaMkAraH ( bhASATIkAsamanvita ) ( saptamakhaNDaH ) * TIkAkAra * tarkaratna, siddhAMtamahodadhi, nyAyadivAkara, syAdvAdadhAridhi, dArzanikazara zrI paM. mANika vandajI nyAyAcArya * saiMpAdaka va prakAzaka * sva. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ( vidyAvAcaspati vyA. ke. samAjaratna, dharmAlaMkAra, nyAyakAvyatIrthaM ) a. mantrI AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA, ( All Rights are Reserved by the Society. ) san 1984 ) * mUlya ru.40 ( prati 600
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka - AcArya kuMthUsAgara graMthamAlA, 'vardhamAna' hoTagI roDa, solApUra - 3 ( mahArASTra ) vIra saMvat 2510 I. san 1984 8 prathamAvRttI prati 800 E mudraka - subhASa vardhamAna zAstrI kalyANa paoNvara priMTIMga presa, 9, iMDasTriyala isTeTa, hoTagI roDa, solApUra-413003 wwwwwwwwww prakAzakIya * tatvArtha zlokavArtikAlaMkAra kA yaha saptama evaM aMtima khaMDa Apake hAtha meM hai / isa graMtha ke TIkAkAra sva. zrI mANikacandajI kaundeya, nyAyAcArya kI yaha kRti, jo sAta bhAgoMme prakAzita huA hai, unakI vidvattAkA sUcaka hai / janetara AcAryokI mithyA dhAraNAoMkA khaNDana karake jainAcAryokI samyak dhAraNAko prastuta karanekI unakI kuzalatA advitIya hai tatvArtha zlokavAtikAlaMkArake ina sAta khaMDoMko pAkara jaina evaM bhAratIya samAja kRtakRtya huA hai / isa khaNDa ke lie maisora vizvavidyAlayastha jainavidyAvibhAga pramukha DaoN. ema. DI. vasaMtarAjaneM parizramapUrvaka prAkkathana likhA jo atyaMta vidvattApracura hai| unake hama hArdika RNI haiM / isa graMtha prakAzanameM prApta paMDitaratna zrI jinadAsajo zAstro evaM paM. nareMdrakumArajI misIkara solApUravAjoM hArdika sahayoga ullekhanIya hai / kalyANa priMTIMga presane aneka kaThinAIyoM ke bAvajUda isa graMthake mudraNakA dAyitva liyA unake hama AbhArI hai| AzA hai, isase pahale chaha khaMDoMkA jisa dharmabuddhise svAgata huA thA, isakA bhI usI prakAra hogA / subhASa vardhamAna zAstrI vyavasthApaka A. kuMthUsAgara graMthamAlA, solApUra. wwwwwwwwwwwwwA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva. paM. mANikacaMdajI nyAyAcArya
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ E - - ------ -- ----- ---- - - ------- -- - aa +aaaaaaaaaa aa aa aa aa aaaaaa aa aa -- - aa aa aa j aa "sva. paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI a aa *aaaaaaaaaaaaaaaaaa ++
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana yaha to svabhAvasiddha hI hai ki sabhI prANI sUkha cAhate haiN| yadi sukha nijasvarUpa hai to usa sukhakA svarUpa kyA hai ? use pAne kA upAya kyA hai ? Adi vicAroM para satata manthana karanekI prathA prAcInakAlase hI calI A rahI hai| Age jAkara yahI 'AdhyAtmika citana" ke svarUpameM vikasita hokara bhAratameM abhI taka jIvanta hai| aitihAsika prAcIna stara // moheMjodAro" ke ati purAtana avazeSoMmeM itihAsajJoMne saMzodhanake dvArA isa "AdhyAtmika-citana" ko pahicAnA hai / prAcIna aitihAsika avazeSoM-pratIkoMmeM jo kAyotsarga ( khaDgAsana ) kI pUrtiyA~ tathA nagna tapasviyoMke citra pAye jAte haiM, isakA jvalanta sAkSI hai / isase hama " jaina tatvacitana' kI prAcInatAko bhalI bhAMti samajha sakate haiN| tIrthakara ( jinezvara ) kA divyopadeza" dvAdazAMgoMmeM samAviSTa thA, aura vaha 'upadeza " guru-ziSyoMkI zrutaparamparAkI dhArAke rUpameM bahatI A rahI thI / vahI zruta ( zAstra ) dhArA mahAvIra nirvANa ke bAda 162 varSoMtaka avichinna rho| phira vismatike gattoMmeM girakara kramazaH lupta hotI gaI / vIra nirvANa ke 683 varSoM bAda mahAvIrakI divyavANI sirpha AMzikarUpame hI raha gii| mahAvIra kI " divyavANI" ke pUrNarUpase lupta ho jAnekA bhaya utpanna huaa| isI bhayake kAraNa zruta ( sunA huA ) jJAna, akSaroM ( avinAzI ) meM surakSita rakha diyA gayA, arthAt lipibaddha kara diyA gyaa| AraMbhika dazAmeM to janAgama graMthoM kI racanA prAkRta bhASAmeM hI huI thI / bAdame lokapriyatAkI daSTise saMskRta bhASAme bhI usakI racanAyeM hone lgiiN| AcAryoM kI saMskRta kRtiyoMme tatvArthasUtrako AdyatA dI jAtI hai| digaMbara jainAmnAyame // tatvArtha sUtra" tathA zvetAMbarAmnAyame "tatvArthAdhigamasUtra" ke nAmase. sarvamAnya jainAgamoMme yaha sahAn graMtha "jaina vedake rUpame suprasiddha huA hai| isa kRtipara likhI gaI vyAkhyAnoMkI saMkhyA anya kisI jaina zAstra ko prApta nahIM hai| kevala saMkhyAme hI nahIM, arthagAMbhIryame bhI isa graMthakI samAnatA dUsarA koI jaina graMtha aba taka pA nahIM sakA hai| isIse hama samajha sakate haiM ki isa mahAn graMtharAjakA mahatva jainoMme kitanA gaharA prabhAva DAla cukA hai| itanA hI nahIM uttarakAlIna sabhI jainAcAryoMkI daSTime bhI yaha jainAgamoMkA mahAna "AdhArastaMbha" mAnA gayA hai| yahI isa graMthakI gaMbhIratA kA bhI dyotaka hai| yaha graMtha jo mokSamArgake darzanase lekara * AtmAyatta" anantasukha rUpI mokSa svarUpake nirUpaNake sAtha pUrNa hotA hai, isIlie ise " mokSazAstra" bhI kahate haiM / isame dasa adhyAya hai / SaTkhaMDAgamakI suprasiddha 'dhavalA' TIkAkAra zrI vIrasenAcArya' tathA 'vidyAnandI' AcAryoM ke matame 'gaddhapichAcArya'. tatvArthasUtra ke racayitA' hai| digaMbara jaina paMthame upalabdha ullekhoMme vIrasenAcAryakA kathana hI atIva prAcIna hai| 'umAsvAti ' 'umAsvAmI' ye donoM nAma bhI donoM digaMbara-zvetAMbara paMthoMme
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracalita hai| yadyapi gRddhapichAcArya ' yaha nAma 'kuMdakuMdAcArya' ke nAmoMme hai / tathApi / kucha dUsare aitihAsika - kathana' ke anusAra kuMdakuMdAcAryake bAdame jo nandisaMgha ke pradhAnAcArya hue yaha unhIMkA nAma hai / paramparAgata kathanAnusAra zrI kuMdakuMdAcAryakA svargavAsa mahAvIra nirvANAbda 701 me huA hai, aura usI varSa gRddhapicchAcArya ' AcArya sthAnapara niyukta hue the isa aitihAsika AdhAra para tatvArtha sUtrakI racanA mahAvIra nirvANa saMvat 8 veM ( zatamAna) me huI hogI tatvArtha sUtra' digaMbara-khetAMbara aura vApanIyAdi sarvaM paMthoMme mAnyatA prApta mahAna grantharatna hai| dasa adhyAyoMme samApta honevAleM isa graMtharAjakI kaI vyAkhyAyeM kevala vyAkhyA taka hI sImita na rahakara 'svatantra graMtha' kI mAnyatA prApta kara cukI hai| ise hama ' tatvArthasUtrakA mahatva aura bhI acchI taraha samajha sakate haiN| " 1 sarvArthasiddhi " vRtti - ( 2 ) yaha atyanta prAcIna sarvAta vyAkhyA hai / devanandI - pUjyapAdane isa vRttikI racanA kI hai / AgamapAragAmI pUjyapAdane mUlapaMcake pratyeka sUtrakI vyutpatti tathA arthakA aucitya isameM batAyA hai / sUtrake uddi STArthameM AgamAvirodhake sAtha sUkSma vizleSaNa kiyA hai| isameM koI atyukti na hogI ki isa svAsgAke sUkSma vivecanAtmaka vizleSaNako dekhanevAlA hara koI vidvAna daMga raha jAtA hai| natamastaka hotA hai| isameM koI saMdeha nahIM ki sarvArthasiddhi kI racanA dvArA AcArya pUjyapAdane jainasiddhAMta evaM saMskRta sAhitya ko apUrva saMpatti dI hai| isa bAta kI puSTi ke lie ' AgamacakSa paNDitapravara phalacandajI 'siddhAMta zAstrIke ' mantabyako unhIMke vacanoM yahAM para ullekha karanA jyAdA ucita hogaa| par3hiye -- - 1 "AcAryaM pUjyapAdane isameM kevala bhASA sauSThavakA hIM dhyAna nahIM rakhA hai / api tu Agamika paraMparA kA bhI pUrI taraha nirvAha kiyA hai / prathama adhyAyakA sAtavAM aura AThavAM sUtra isakA prAMjala udAharaNa hai / ina sUtroM kI vyAkhyAkA AloDana karate samaya unhoMne siddhAMta graMthoMkA kitanA gaharA abhyAsa kiyA thA isa bAtakA sahaja hI patA laga jAtA hai| isa parase hama yaha dRDhatApUrvaka kahane kA sAhasa karate haiM ki unhoMne sarvArthasiddhi likhakara jahAM eka aura saMskRta sAhityako zrIvRddhi kI hai vahAM unhoMne paraparAse Ae hue Agamika sAhityakI rakSAkA zreya bhI saMpAdita kiyA hai| nicoDarUpame sarvArthasiddhi kI racanA zailI viSayameM saMkSepa me yahI kahA jA sakatA hai ki vaha aisI prasanna aura viSayasparzI zailIme likhI gaI hai jisame vAcaka umAsvAti prabhRti sabhI tattvAryasUtra ke bhASyakAroMko usakA anusaraNa karaneke lie bAdhya honA par3A hai| 11 - * tatvArthAdhigama bhASya 1 yaha to hama pahale hI batA cuke haiM ki zvetAMbara panyame tattvArtha sUtra kahA jAtA hai| aisA bhI sunaneme AtA hai ki tattvArthAdhigamasUtrakA yaha bAta vivAdApanna haiM / kucha vidvAnoM ke matAnusAra zvetAMbara paMthiyoMne apane uddezya se mUla sUtroMke kucha sthAnoMme kucha choTe-moTe parivartana kara diye haiM / viphala prayatna kiyA hai ki bhASya svayaM umAsvAtine racA hai|' sarvArthasiddhi bhAratIya jJAnapITha prakAzana, prastAvanA pRSTha, 25. " ko * tattvArthAdhigamasUtra bhASya svayaM umAsvAtine racA hai / lekina panthakI mAnyatA prApta karane ke tathA antane yaha siddha karanekA "
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ " tattvArtha rAjavAtika " - digambarAmnAya meM sarvArthasiddhi ' ke bAda meM racI haI kRtiyoMme yaha 'vArtika ' atIva mAnyatAprApta mahAna graMtha hai| jainatAkikapravara zrI akalaMkadevane isakI racanA kI hai| tattvArthasUtra kI vyAkhyA karanevAle sabhI grathakAra jaise- samantabhadrakI / AptamImAMsA', dUsarI vyAkhyA 'aSTasahasrI '. 'laghIyastraya ' Adi sabhI nyAya graMthoMke racayitA isa vArtikase prabhAvita haiN| akalaMkadevake isa vyAkhyAnake mahattvake bAreme mAnya nyAyAcAya paMDita darabArIlAla jI koThiyA kI bAtakA ullekha karanA ucita hogaa| 'AptaparIkSA' vIra sevA mandiraprakAzanakI prastAvanAme pRSTha 24 meM ve kahate haiM ki 'vidyAnanda' ko yadi 'akalaMkadeva' kA 'tattvArthavAtika' na milatA to unake ' zlokavArtika ' meM vaha viziSTatA na AtI jo usame hai / tattvArtha ilokavAtika akalaMkade ke rAjavAtika vyAkhyAke bAda vidyAnandI AcArya kA / tattvArthazlokavAtika' digambarAmnAyame apAra janamAnyatA prApta mahAna graMtha mAnA jAtA hai| isa vAtikake Adya maMgala zlokame likhA hai'pravakSyAmitattvArthazlokavAtikam ' isIse sUcita hotA hai ki yaha tattvAryasUtra ke zlokarU pI vArtika hai| magara kahIM kahIM zlokoMke bIcame sUtroMke vivaraNarUpane gadya vyAkhyAna bhI vidyamAna haiN| isame koI zaka nahIM ki yaha svayaM vidyAnaMdajIkI racanA hai| tattvArthasutra ke anusAra * adhyAya' nAmaka vibhAgoMme alAvA, 'vyAkhyAnavIzadIkaraNa' ( spaSTIkaraNa ) ke antame 'Ahi nakam ' nAmaka vibhAga bhI jur3e hue haiN| ina vibhAgoMkI samApti para 'iti tattvArtha zlokavAtikAlaMkAre Ahi nakam ' prazasti bhI likhI gaI hai| isase patA lagatA hai ki isa vyAkhyAnakA zlokavArtika' kA dUsarA nAma zlokavAtikAlaMkAra bhI rahA hogaa| anumAna hotA hai ki zloka tathA gadya vyAkhyAna donoMko milAkara isakA nAma zlokavAti kAlaMkAra' rakhA hogaa| yaha vyAkhyAna tAkikazailIme bahuta hI prauDha tathA gahana hai| vidyAnandoke asAdhAraNa 'AgamapAMDitya' tathA digambara muniyoMkI AcAraniSThA kA yaha eka jvalaMta sAkSI' hai| isa vyAkhyAnake bAreme sanmAnya nyAyAcArya paM darabArIlAlajI jaina koThiyAke vaktavyakA yathAvata ullekha vijJa pAThakoMke samakSa rakhanA atIva lAmaprada hogA / dekhie 'tattvArthazlokavArtika ( pRSTha 452 ) meM tattvArthasUtrake chaThe adhyAyake gyArahaveM sUtrakA vyAkhyAna karate hae jaba unhoMne duHkha zoka, Adi asAtAvedanIyarUpa pApAsravake kAraNoMkA samarthana kiyA, taba unase kahA gayA ki jaina muni kAyakleSAdi duzcara tapoMko tapate haiM- aura usa hAlatame unheM unase duHkhAdi honA avazyambhAvI hai| aisI dazAme unako bhI pApAsrava hogaa| ata: kAyaklezAdi tapoMkA upadeza yakta nahIM hai aura yadi yukta haiM to duHkhAdiko pApAtratrakA kAraNa batalAnA asaMgata hai ? isakA vidyAnandI apane pUrvaja pUjyapAda, akalaMkadeva AdikI taraha hI ArSasammata uttara dete haiM ki jaina maniyoMko kAyakleSAdi tapazcaraNa karaneme dveSAdi kaSAyarUpa pariNAma utpanna utpanna nahI hote, balki usame unheM prasannatA hotI- use bhAra aura Apada mAnate hai unhIM ke ve duHkhAdika pApAsravake kAraNa haiM / yadi aisA nahIM ho to svarga aura mokSa ke jitane bhI sAdhana hai ve saba hI daHkharUpa hai aura isalie sabhIko unake pApAsravakA prasaMga AvegA / tAtparya yaha hai ki sabhI darzanakAroMne yama, niyamAdi vibhinna sAdhanoMko svarga-mokSakA kAraNa batalAyA hai aura ve yama niyamAdi duHkharUpa hI hai taba jainetara sAdhuoMke bhI unake AcaraNa se pApabaMdha prasakta hogA / ataH kevala duHkhAdi pApAsravake kAraNa nahIM hai api tU saMkleza pariNAmavukta duHkhAdika hI pApAsravake zAraNa hai / dUsare tapazcaraNa karaneme jaina munike manorati-AnandAtmaka parama samatA rahatI hai, binA usa manoratike ve tapa nahIM karate aura manorati sukha hai / ata: jaina manike lie kAyakleSAdika tapazcaraNakA upadeza prayakta nahIM hai /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ), vidyAnandIke isa sudaDha aura zAstrAnasArI vivecanase prakaTa hai ki ve jaina maniyoMke lie upadiSTa anazanAdi va kAyaklezAdi bAhya tapoMko kitanA mahatva dete the aura unake paripAlaname kitane sAvadhAna aura vivekayukta tathA jAgRta rahate the| __ vidyAnandakA dUsarA vicAra yaha hai ki jaina sAdha vastrAdi grahaNa nahIM karatA. kyoMki vaha nigraMtha aura mUrchArahita hotA hai| yadyapi yaha vicAra saiddhAMtika zAstrame prAcInatama kAlase nibaddha hai, para tarka aura dazana ke granthoMme vaha adhika spaSTatAke sAtha vidyAnandase hI zurU haA jAna paDatA hai| unakA kahanA hai ki jana siddhAMtame jaina mani usoko kahA gayA hai jo apramatta aura marchArahita haiM / ata: yadi jaina muni vastrAdikA grahaNa karatA hai to vaha apramatta aura mIrahita nahIM ho sakatA, kyoMki marjI ke vinA vastrAdikA grahaNa kisIka saMbhava nahIM hai| isa saMbaMdhame jo unhoMne mahatvapUrNa carcA prastuta kI hai use hama pAThakoMke jJAnArtha 'zaMkA-samAdhAna' ke rUpame nIce dete haiM . zaMkA- lajjAnivAraNake lie mAtra khaNDa vastra ( kauMpIna ) AdikA grahaNa to mUrchAke binA bhI saMbhava hai ? samAdhAna- nahIM, kyoMki kAmakI pIDAko dUra karane ke lie kevala strIkA grahaNa karane para bhI muki abhAvakA prasaMga AyegA aura yaha prakaTa hai ki strIgrahaName mUrchA hai: zaMkA-strIgrahaName jo strIke sAtha AliMgana hai vahI murchA hai ? samAdhAna- to khaNDavastrAdike grahaName jo vastrAbhilASA hai vaha vahAM machI ho| kevala akelI kAmakI pADA tI strIgrahaNa meM strIkI abhilASAkA kAraNa ho aura vastrAdi grahaNameM lajjA kapaDekI abhilASAkA kAraNa nahA, isama niyAmaka kAraNa nahIM hai| niyAmaka kAraNa to mohodayarupa hI antaraMga kAraNa haiM jo vastragrahaNa aura strIgrahaNa donoMme samAna hai| ataH yadi strIgrahaName bhI murchA mAnI jAtI hai to vastragrahaNa bhI mUrchA anivArya haiM, kyoMki binA ma ke vastrAgrahaNa ho hI nahIM sakatA / zaMkA- yadi muni khaNDavastrAdi grahaNa na kareM- ve nagna rahe to unake liMgako dekhanese kAminiyoMke hRdayame vikArabhAva paidA hogaa| ata: usa vikArabhAvako dUra karane ke lie khaNDavastrakA grahaNa ucita hai ? samAdhAna- yaha kathana bhI uparokta vivecanase khaMDita ho jAtA hai, kyoMki vikArabhAvako dUra karanerUpa ceSTA hI vastrAbhilASAkA kAraNa hai| tAtparya yaha ki yadi vikArabhAvako dUra karane ke lie vastragrahaNa hotA hai to vastrAbhilASAkA honA anivAya hai| dUsare netrAdi sundara aMgoMke dekhaneme bhI kAminiyoMmeM vikArabhAva utpanna honA saMbhava hai, ataH unako Dhakane ke liye bhI kapaDe ke grahaNakA prasaMga AvegA, jaise liMgako Dhakaneke lie kapaDekA grahaNa kiyA jAtA hai / Azcarya hai ki mani apane hAthase baddhipUrvaka khaNDavastrAdiko lekara dhAraNa karatA huA bhI vastrakhaNDAdiko marchArahita banA rahatA hai ? aura jaba yaha pratyeya evaM saMbhava mAnA jAtA hai to strIkA AliMgana karatA huA bhI vaha mUrchArahita banA rahe, yaha bhI pratyeya aura saMbhava mAnanA caahie| yadi ise pratyeya aura sambhava nahIM mAnA jAtA to use ( vastragrahaNa karane para bhI murchA nahIM hotI, isa bAtako ) bhI pratyeya evaM saMbhava nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki vaha yukti aura anubhava donoMse viruddha hai| ataH siddha huA ki mUkei binA vastrAdikA grahaNa sambhava nahIM hai. kyoMki vastrAdigrahaNa murchAjanya hai- vastrAdikA prahaNa kArya hai aura mUrchA usakA kAraNa hai aura kArya, kAraNoMke binA nahIM hotA / para, kAraNa kArya ke abhAvame bhI raha sakatA hai aura isalie mUrchA to vastrAdigrahaNake abhAvameM bhI saMbhava hai, jaise bhasmAcchanna agni dhUmake abhAvameM /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) zaMkA- yadi aisA hai to pichI Adike grahaNa meM bhI mUrchA honI cAhie ? samAdhAna- isIliye parama nirgrathatA ho jAnepara parihAravizuddhi saMyamavAloMse usakA ( piMchI AdikA ) tyAga hI jAtA hai, jaise sUkSma sAMvarAya aura yathAkhyAta saMyamavAle muniyoMke ho jAtA hai / kiMtu sAmAyika aura chedopasthApanAsaM yamavAle muniyoMke saMyamakA upakaraNa honese pratilekhana ( pichI Adi ) kA grahaNa sUkSma mUchaki sadbhAvameM bhI yukta hI hai| dUsare, usameM jainamArgakA virodha nahIM hai| tAtparya yaha ki jina sAmayika aura chedopasthApanA saMyamavAle muniyoMke pichI AdikA grahaNa hai unake sUkSma mUrchAkA sadbhAva hai aura zeSa tIna saMyamavAle muniyoMke pichI AdikA tyAga ho jAnese unake mUrchA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki muni ke lie rikhI AdikA grahaNa jainamArga ke aviruddha hai, ataH usake grahaNa meM koI doSa nahIM haiN| lekina isakA matalaba yaha nahIM hai ki muni vastra Adi bhI grahaNa karane lageM, kyoMki kyoMki vastra Adi nAnya aura saMyama ke upakaraNa nahIM haiM / dUsare ve jainamArga ke virodhI haiN| tIsare, veM sabhI upabhogakeM sAdhana haiM / isake tIna cAra pichava kevala alAbUla tumarI ( kamaNDalu ) prAyaH mUlyameM nahIM milate, jisase gakA sAdhana kahA jAya / niHsadeha mUlya dekara yadi piMchAdikA bhI grahaNa kiyA jAya to nahIM hai, kyoMki usameM siddhAMtavirodha haiM / matalaba yaha ki pichI Adi na to mUlyavAna vastueM haiM aura na dUsaroM ke upabhogakI cIje haiM / ataH munike lie unake grahaName mUrchA nahIM hai / lekina vastrAdi to mUlyavAlI cIjeM haiM aura dUsareke upabhogame bhI ve AtI haiM, ataH unake grahaName mamatvapUrNa mUrchA hotI hai / vaha nyAyasaMgata zaMkA- kSINamohI bArahave Adi tIna guNasthAnAloMke zarIrakA grahaNa siddhAMta meM svIkRta hai, ataH samasta parigraha moha - mUrchAjanya nahIM hai ? samAdhAna- nahIM kyoMki unake pUrvabhava saMbaMdhI mohodaya ne prApta Ayu Adi karmabaMdha ke nimittase zarIrakA grahaNa hai - unhoMne usa samaya use buddhipUrvaka grahaNa nahIM kiyA hai| aura yahI kAraNa hai ki mohanIya karmake nAza ho jAneke bAda usako chor3aneke liye paramacAritrakA vidhAna haiM / anyathA usakA Atyantika tyAga saMbhava nahIM hai / matalaba yaha ki bArahaveM Adi guNasthAnavAle muniyoMke zarIrakA grahaNa Ayu Adi karmabaMdha ke nimittase hai icchApUrvaka nahIM hai / zaMkA- gharI kI sthiti ke liye jo AhAra grahaNa kiyA jAtA hai unase munikI alpa mUrchA honA yuktahI hai ? kevala alAvA, unheM bhI upa samAdhAna- nahIM kyoMki vaha AhAra grahaNa ratnatrayakI ArAdhanAkA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai 1 yadi usase ratnatrayakI virAdhanA hotI hai to vaha munike liye aniSTa hai / spaSTa hai ki bhikSAzuddhi ke anusAra navakoTI vizuddha AhArako grahaNa karanevAlA mUnI kabhI bhI ratnatrayakI virAdhanA nahIM karatA / ataH kisI padArthakA grahaNa mUrchAke abhAva me kisIke saMbhava nahIM hai aura isalie tamAma parigraha pramattake hI hote hai, jaise abrahma / vidyAnanda isI graMtha eka dUsarI jagaha aura bhI likhate haiM ki jo vastrAdi pracarahita haiM ve nigraMtha haiM, kyoMki prakaTa hai ki bAhya graMtha ke sadbhAva meM antagraMtha ( mUrchA ) nAza nahIM hotA / jo vastrAdika ke grahaNa bhI niyatA batAte haiM unake strI Adike grahaNa me mUka abhAvakA prasaMga AvegA / viSayagrahaNa kArya hai aura mUrchA usakA kAraNa hai aura isalie mUrchArUpa kAraNake nAza ho jAnepara viSayagrahaNarUpa kArya kadApi saMbhava nahIM hai / jo kahate haiM ki ' viSaya kAraNa hai aura mUrchA usakA kArya hai to unake mUrchAkI utpatti siddha nahIM hogI para aisA nahIM hai, viSayoM dUra vaname rahanevAloM ko bhI mUrchA ataH mohodaya se apane abhISTa arthame mUrchA hotI hai aura mUchaki abhISTa arthakA grahaNa hotA hai| ataeva vaha jisake svayaM usI niyatA kabhI nahIM bana sakatI / ataH jainamani vastrAdi graMtharahita hI hote haiM / abhAva jAtI hai, ( pU. su. AptaparIkSA prastAvanA pU. 11-15 ) 3
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vidyAnandyAcArya kA vyaktitva va jIvitakAla. sAdhAraNataH munigaNa eka eka saMgha, gaNa yA gacchake antargata rahakara apane saMgha yA gaNa sUcaka nAma pAte the / usa AdhArapara kaha sakeMge ki AcArya vidyAnandI ' nandI' saMghake hoMge / yahI nahIM tatvArtha zlokavArtikAlaMkAra ke hara adhyAya ke anta meM ' prazasti' vAkyake rUpameM 'vidyAnaMdI' nAmakA ullekha kiyA gayA hai / lekina isI AcArya kI viracita ' AptaparIkSAme ' - 'vidyAnanda' nAmakI sUcanA milatI hai / aura inakA yahI nAma jyAdA pracalita bhI hai| isase anumAna lagA sakate haiM ki rAjavArtikAlaMkAra' graMthakartRke donoM nAma ( vidyAnanda aura vidyAnandI ) pracAra meM the / " prAyaH muniyoMkA pUrvAzrama arthAt mAtA-pitA - janmasthAna - bacapana AdikA patA prApta nahIM hai / saMsAra - virakta - jIvana meM unako ve saba pichale jIvanakI gauNa bAteM gauNa lagatI hai / muni - jIvana saMbaMdhI bAtoMkA patA lagAnA bhI kahIM kahIM muzkila hI nahIM balki asaMbhava sA ho jAtA hai / kyoki apane paricayase jyAdA dharmaparicayakI ora lage rahate the / isIliye vizeSataH muniviracita graMthoMke AdhArapara hI una muniyoMke vyaktitva pahicAne jAte haiM / di0 jaina paMthakI sor prati aura digambara muniyoMke AcAra va niyama pAlana karaneke bAremeM vidyAnandake manameM apAra zraddhA tathA niSThAkA bhAva jAgRta thA / I. sana gyArahavI ( zatAbdi) meM vidyamAna ' vAdirAja sUri' ne nyAya - vinizcaya vivaraNa meM vidyAnaMdake bAremeM 'anavadyAcaraNa nAmase unake niyama pAlanake prati apanA hArdika - gaurava vyakta kiyA hai / inakI vidyAsampannatA ke viSaya meM niHsaMdeha kaha sakate haiM ki akalaMkadeva ke bAda digaMbara jainAmnAya meM itihAsaprApta kevala ine-gine afe fdvAnoM 'vidyAnanda' kA sthAna sarvopari hai / jaina siddhAMta, jaina - nyAya - vyAkaraNAdi meM hI nahI balki jainetara bauddha, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya mImAMsaka, cArvAkAdi anya darzana zAstroM meM ve gaharAI taka paiMThe hue ' siddhAMta tathA anamola ' tArkikaratna' bhI the / inase racI grantharAzi hI isakA pratyakSa sAkSI hai / vidyAnandI ke ' jIvita kAla ' ke bAreme vizleSaNa yA saMzodhana karanekI jyAdA AvazyakatA hIM pratIta nahI hotI, phira bhI hamAre matameM yahAM para eka bAtakA manana karanA, yAda rakhanA avazya ucita hogaa| DaoN. zrIkaNTha zAstra ke matAnusAra vidyAnanda (x) gaMgavaMza ke sAthi goTTa (x) jaina ANTikvAirI vAlyUma X X naM. II disambara 1954 pR. 9 se 14 taka /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (7) zivakumAra ke choTe bhAI vijayAdityake putra rAcamalla tathA satyavAkyake samakAlina the / mAnya kAmatAprasAda jaina, maheMdrakumAra zAstrI aura darabArIlAla koThiyA Adi paMDita pravaroMke kathanAnusAra 'AptaparIkSA,' 'pramANaparIkSA' yuktyanuzAsanAlaMkAroMmeM vidyAnaMdane parokSarUpameM (x) 'vijayAditya' tathA satyavAkyoMke nAmoMkA ullekha kiyA hai / isake alAvA (x) rAcamalla satyavAkya donoMkA amoghavarSa ke senAnI 'baMkeza' se yuddha meM sAmanA karane kI bAta bhI ullikhita hai / aba yahAM isa viSayase saMbaMdha rakhanevAlI eka bAtako kahanA Avazyaka hogaa| jyAdAtara karnATaka prAMtame -- nompI' ( vratAcaraNa ) karanekI dhArmika paripATI ( prathA ) bahutakAla pahile se hI calatI A rahI hai| ina vratAcaraNoMse saMbaMdhita noMpI kathAeM ' ( vrata kathAeM ) vizeSataH pracAra meM haiN| una kathAoMmeM ' nAgastrI noMpI kathA' bhI eka hai| isameM likhA hai ki ' teradALa / ke rAjA baMkabhUpane vidyAnandI aura mANikyanandI nAmaka do muniyoMko AhAra dene ke pazcAt unase 'nAgastrI ' noMpI ( vrata ) kA grahaNa kiyA thaa| paraMparAse akRtrimarUpa meM cale Ae isa kathana ko aitihAsikatA ' ke bAreme koI saMdeha nahIM uThatA / kyoMki isa -- noMpI kathA ' ke AdhAra para likhA huA merA vizleSaNAtmaka eka lekha "sanmati patrake apraila, maI 1980 ke aMka ke pRSTha 94-100 meM prakaTa huA hai| vidyAnandI dvArA parokSarUpa meM satyavAkya tathA rAcamallakI jo sUcanA milatI hai, rAcamalla dvArA baMkezakA sAmanA karanekI bAta karegoDe raMgapurake tAmrapaTa zAsanake kathanoMse jaba samanvaya rakhatI hai to isase noMpI kathAkI aitihAsikatA ko aura bho puSTi mila jAtI hai / ina saba bAtoMse eka bAta dRDha ho hai ki vidyAnandI aura mANikyanandI muni donoM sAdharmI bhrAtA banakara baMkarasa / baMkeza ], amovavarSa, rAcamalla, satyavAkya inake samakAlIna the, aura ina donoM ( vidyAnandI, mANikyanandI ) kA jIvita kAla prAyaH I. sana AThavI aura nauvI zatAbdIke madhyavartI kAlameM rahA hogaa| arthAt I. sana 775 se 780 ke bIcameM hogA / SaTkhaMDAgama kI dhavalA tathA kaSAya pAhuDakI jayadhavalA sAkhyAke prathama bhAgake racayitA suprasiddha siddhAMtakesarI zrI vIrasenAcArya bhI isIkAlameM jIvita the / vidyAnandI munike kAlake bAremeM yaha nirNaya yadyapi sarvasaMmata mAnA jAtA hai phira bhI vidyAnandIke dharmabhrAtA mANikyanandIke kAlake bAreme mAnya nyAyAcArya paM. darabArI lAla koThiyAne ApakI likhI AptaparIkSA kI prastAvanA ( pRSTha 27 se 33 ) meM mANikyanandI, ' sudasaNa cariu ' ke racayitA ' nayanandI / aura prameyakamalamArtaDa ke racayitA ' zrI prabhAcandra ke sAkSAt gurU the aura ' unakA jIvitakAla I. sana 993 se 1053 ke bIcameM hogA ' aisA apane vicArakA maNDana kiyA hai / parantu unhIMkeM kathanAnusAra tathA vibhinna zilAlekhoMke AdhAra para prameya kamalamArtaMDa ' ke racayiMtA zrI prabhAcaMdra padmanandI saiddhAMtI ( RSabhanandI ) tathA caturmukha devake ziSya the / prabhAcandra mANikyanandIke sAkSAt (x) pichale pRSThake vAlyUma meM hI pR. saM. 11 para / (x) ,, , , pR. saM. 13 pr|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ (8) ziSya the, isa kathanakA koI samarthana kahIM nahIM milatA / prameyakamalamArtaDakI prazasti meM mANikyanandI padapaMkajaprasAdase zAstraracanA karatA hUM ' isa arthakI ukti jarUra hai / magara isa kathana mAtra se ina donoke guru-ziSyakA sAkSAt saMbaMdha sAdhita nahI hotaa| I. sana 1025 ke samaya vAdirAjasUrine 'nyAya vinizcayavivaraNa' tathA pramANa-nirNaya -- ina do nyAyagranthoMkI racanA kI thI aura unameM vidyAnandIkI racanA kI thI aura unameM vidyAnadIke vAkyoMkA uddharaNa kiyA jarUra hai, magara mANikyanandIke parIkSAmakhakA ullekha nahI kiyaa| isase pratIta hotA hai ki mANikyanandI vAdirAjasUrike pUrvakAlIna na hokara nikaTavartI samakAlIna rahe hoNge| aisA nirNaya mAnya zrI koThiyAjIkA hai / lekina yahAMpara yaha bhI anumAna kiyA jA sakatA hai ki vidyAnandI ka grathAse uddharaNa karane ke bAda mANikyanandI ke parIkSAmakhase bhI uddharaNa karanekI AvazyakatA unako nahIM par3I hogii| itanAhI nahI koI eka arvAcIna granthakAra dvArA kisI prAcInakAlIna granthakArakA. apane granthame ullekha na karanA hI usake kAlanirNayame sAdhaka yA bAdhaka nahIM mAnA jA sakatA / 'vidyAnandI' aura 'mANikyanandI 'donoM samakAlIna the| isa bAnakA samarthana karanevAlI noMpI kathAke poSaka dasarA eka prabala sAkSyAdhAra bhI hame milatA hai aura vaha yaha hai'zrI pI. bI. desAI jI ke 'jainIjama ina sauta inDiyA ' ke pR. 388 me jo vicAra prakAzita hai nIce diyA jAtA hai ___" pUrvakAlameM vardhamAna / " gaMga gharAneke guru the| inake / vidyAnandI ' aura ' mANikyanandI * nAmake do ziSya the| inameMse dUsarA ( mANikyanandI ) * tArkikArka prazasti prApta thaa| mANikyanandIke bAda gaNacandra, vimalacandra aura gaNacandra ye tInoM tIna pIDiyoMke kramAgata ziSya hue the| guNacandra ke gaNDavimukta ( prathama ] abhayanando ye do ziSya the|" isa kathanake anuzIlanase / vidyAnandI ' aura 'mANikyanandI ' ye donoM eka hI gurUke samakAlIna dharmabhrAtA ziSyotama the, isame a. koI sandeha ba kI nahIM raha jaataa| baha gta vidvAna hI saiddhAMtika granthoMkA anuvAda yA vyAkhyAna likha sakate haiM, dUsare nhiiN| una mahAna granthoMmeM bhI tarkasaNike granthoMkA anuvAda kArya, siddhAMta evaM nyAyazAstra donoMme pariNata medhAvI paNDita ratnoMdvArA hI saMbhava hai| aise hI paNDita ratnoMme eka 'taratna' siddhAntamahodadhi' ' syAdvAdavAridhi' ' dArzanikaziromaNi' 'nyAyadivAkara' paM. mANikacandajI nyAyAcArya phirojAbAda-AgrA bhI mAne gae haiN| inhIM ke dvArA 'tattvArtha-citAmaNi-TIkA' racI tattvArtha zlokavAtika mUla grantha 512 pRSThoMmeM ( kevala mUla prati ) pahale prakAzita ( chapA ) huA hai| isakI purAnI jIrNa pratikA -- mukhapRSTha' lupta hai| isalie isa bAtakA patA lagAnA maSkila hai ki isake prakAzaka kauna the| isa samaya AcArya zrI kunthusAgara granthamAlA zolApura ke prakAzaname
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARA (3) zlokavArtikAlaMkAra hiMdI - TIkA ( pU. paM. mANikacaMdajIkI racI TIkA ) sahita sAta khaNDoM meM vibhAjita, kula milAkara 3626 pRSThoM meM prakAzita hai / hara eka khaMNDameM saMpAdakIya, prAkkathana, tathA pariziSTa Adi viSayahI karIba 150 pRSThoM meM nirdezita haiM / pahile do-cAra sAla taka ajamerake zrImAna mAnanIya " dharmavIra " rA. ba. bhAgacaMndajI sonI isa graMthamAlAke adhyakSapada para rahe, aura granthamAlA kI pragati haratarahakA 'yogadAna' dateM hue granthaprakAzana ke kAryoMme mukhyapAtra bane rahe / isake pahile ke pAMca khaNDo ke 'samarpaNa' kramase 1) paramapUjya AcArya zrI zAntisAgara mahArAja 2) sa seTha hukamacaMdajI 3) taponidhi AcArya zrI nemisAgara mahArAja 4) AcArya zrI vIrasAgara mahArAja tathA 5) taponidhi AcArya zrI zivasAgara mahArAjoMke karakamaloM meM kiye gaye / chaThe khaNDake prakAzana meM sulatAnapura ke nivAsI lA0 jinezvaraprasAdajIkI dharmapatnI zrImatI jayavantI devIjIkI dhanasahAyatA isa avasarapara smaraNIya hai / ' zlokavArtika' grantha ke TIkAkAra zrI paM mANikacaMdajIM kaundeya, nyAyAcArya ke prati aura isa mahAna grantha ke bAre meM mahAna santa zrI gaNazaprasAdajI varNI zrI indralAlajI zAstrI nyAyAlakAra, vAdIbhakesarI, vidyAvAridhi, paM. makkhanalAlajI zAstrI vidvadvara zrI paM. kailAzacandajI siddhAnta zAstrI ina vidvata samAja agresaroMdvArA kiye gaye prazaMsApara vaktavya tathA pahaleke cAra khaNDoMke sampAdakIya meM prakaTita vicAra dhArAse jo bAteM vyakta kI gaI haiM, vahI isa mahatI kRti ke mahatvako batAnevAlI pratyakSa nidarzani hai / divaMgata suprasiddha vidvAna paNDita vardhamAna zAstrI vidyAvAcaspati' vyAkhyAna kesarI, samAjaratna, dharmAra, vidyAkAra nyAya -kAvyatIrtha, sAta khaNDoM meM prakAzita isa grantharatnake sampAdaka aura prakAzaka rahe / tathA kunthusAgara granthamAlAke gauravamaMtrI bhI the| inake nAmake sAtha lagI upAdhiyAM inake jIvanakI mahatI sAdhanA, dharma evaM sAmAjika sevAo meM tatparatA, Adi sadguNoM kA pratinidhitva karatI haiN| yahI inake vyaktitva kI paricAyikAeM haiM / pahile ke chaho khaNDoM ke sampAdakIya inakI anupama pratibhA tathA kAryadakSatAkA dyotaka darpaNa hai / isa sAtave khaNDakI chapAI yadyapi sanmAnya paNDitajI ke netRtvame huA hai, phira bhI isa khaNDa me svargavAsI zAstrIjI ke sampAdakIyakA abhAva maname khaTakatA hai / kyoMki unakI pANDityabharI lekhanI dvArA likhe jAnevAle sampAdakIya, prAkkathana evaM pariziSTAdi viziSTa lAbhoMse jijJAsU pAThakagaNa isabAra vaMcita rahe haiM / - yaha sAtavA khaNDa tatvArtha sUtrake AThave adhyAyake prathama sUtrase Arambha hotA hai, aura dasave adhyAyAntameM parisamApta hotA / isake sAtha hI isa ' zlokavArtikAra' kA prakAzanabhI pUrNa ho jAtA hai / ' zrI kunthusAgara granthamAlA' dvArA aba taka prakAzita udgranthoMkI saMkhyA hI svargIya zAstrIjI ke dhArmika evaM sAmAjika sevAmanobhAvako uMgaliyoMse nirdeza, kara rahI hai| pU. sva. zAstrI mahodayakA vaha mahoddeza, Age unake suputra dvArA pUrNa ho / yahI zubhabhAvanA yahAMpara hama vyakta karate haiM /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ * samAropa . sva0 mAnya zrI paM. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI jI kI dharmapatnI zrImatI madanamaMjarIdevI zAstrI evaM unake suputra zrI subhASa zAstrI em. e. tathA unakI dharmapatno zrImatI sujAtA zAstrI em. e. zlokavAtikAGkAra ke isa sAtave khaMDake prakAzanakArya meM pUrNa zreyobhAgI haiN| ye suyogya dampattI kAryatatpara, dharmasalagna-dharbhajJa evaM baDe vinayazIla haiM / svargavAsI zrI zAstrIjIke jIvanakI jo sadicchA thI, isa graMtha prakAzana meM jo saduddezya thA, baha ina Adarza dampattiyoMkI laganase tathA kartavya-paratA se Aja saphala ho rahA hai / mujhe AzA hI nahIM pUrNa vizvAsa hai ki isI prakAra Age bhI inake dvArA dhArmika sevAeM samAjako prApta ho, aura svargIya zAstrIjIkA nAma samAjameM cirasthAyI rahe / __"prAkkathana" likhakara isa puNya kArya meM bhAga prApta karanekA jo sadavakAza milA hai, isake lie maiM ina dampattiyoMkA bahuta bahuta AbhArI haM / mere isa prAkkathana ke hiMdI anuvAdaka'AsthAnavidvAn ' ' hiMdI ratna' siddhAMta zAstrI' 'saM. sAhityaziromaNI' paM. zizupAla pAvanAtha zAstrI kA maiM RNI huuN| isa kathAnake sAtha prAkkathana' se lekhanI viramato hai / prophesara aura adhyakSa snAtakottara jainAlAjI, prAkRta vibhAga, mAnasagaMgotrI maisUra-6 ApakA vizvasta - DaoN0 ena. DI. vasaMtarAja ema. e. pI. eca, DI. 16-10-83
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vidyAnaMda svAmIkI vidvattAkA paricaya. AcArya vidyAnanda svAmI saMpUrNa tArkika vidvAnoMke samUhame cUDAmaNI ke samAna the / inakA sarva zAstroM meM svatantra - advitIya vAgmitva- vAkpaTutva thA / sarasvatIrUpI latAvelI ke vistRta bhUSAveSa se vibhUSita aise nyAyazAstra - vyAkaraNazAstra - siddhAMtazAstra ina graMthatrayI vidyAko jAnanevAle vidvAnoMme inakI prajJAprabhA sUryakI prabhAke samAna vizeSa atizayako dhAraNa karanevAlI trilokavyApI pratApavAn thI, isa viSayame paripakva prajJAke garimAko dhAraNa karanevAle tArkika koI bhI vidvAnoMme vivAda nahIM hai / inake dvArA racita aSTasahasrI nAmaka sulabhakRti hajAroM ekAMtavAdI durjanoM ko nirmada karanevAlI hai| hajAroM tattvazaMkA ke kaSTa - duHkhoM ko dUra kara samIcIna vastu tattvoMkA pratiSThApana karanevAlI hai| hajAroM tattvabhraSTa logoko apane caraNoMme zaraNa lAkara namra kiyA hai / inakI saptabhaMgIkA pratipAdana karane kI paTutAkI vilakSaNa pratibhA jJAnIjanoMke citcatanyako camatkAraka pratibhAsita hotI hai / Ajakala unake dvArA viracita vidyAnanda mahodaya nAmaka graMtharAjameM unhoMne kitane meyaprameya siddhAMta guphita kiye haiM yaha hama nahIM jAna sakate hai / aisI kiMcit pramoda janaka to cit khedajanaka paristhitI utpanna huI hai / usako kauna roka sakatA hai ? inhoMne syAdvAda vANIkI duMdubhidhvaniko udghoSita kara guruparaMparAgata akalaMkadevakI niSkalaMka - nirdoSa prakriyAkA anusaraNa kara atyaMta rukSa viSayaka nyAyazAstrakA uddhAra kiyA hai / inhoMne latvArthazAstrAvatAra se svAmI akalaMkadeva racita stutigocara AptamImAMsA alaMkRtike SaDdarzanazAstra ke saMkSipta laghusiddhAMta gaNanAko vistRta kara tInaso tresaTha ekAMtavAdI matoMkA khaMDanapUrvaka anekAMta jinazAsanakI dhvajApatAkA anya pravAdI logoMke nabhomaMDala me phaDakAyI / " 'vastume jo jo pariNamana kArya hotA hai vaha apane apane vastusvabhAva-bhedake kAraNa hotA hai ( anya nimitta ke kAraNa nahIM ) aisA anya zAstroMmeM na pAye jAnevAlA atyaMta gUDha rahasya siddhAMta AcArya vidyAnanda svAmIne spaSTatAse udyoti kiyA / vaha isa prakAra hai, jaise kichoTAsA bAlaka bhI dhanuSyake lakaDIko usake madhyabhAgame mUThase pakaDakara uThA sakatA hai / usa dhanuryaSTIkoM koI taruNa usake agrabhAgako bhI muSTIse pakaDakara uThA sakatA haiM / koI malla usa dhanuryaSTIko usake kevala agrabhAgako kevala apane eka agramAgake aMgulI ke AdhAra para lekara uThA sakatA hai / usI prakAra dhanuryaSTi sthAnIya jo vastume svAbhAvika apane vastusvamAvake kAraNa paritiyAM hotI hai ve apane agurulaghu nAmaka zaktike kAraNa avibhAga praticchedoMme SaTsthAna patita hAni - vRddhi ke kAraNa apane antaraMga nimitta ke kAraNa hI hotI hai / bAhya nimitta kAraNa
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) una pariNatiyoMkA kevaLa nimita mAtra sUcaka kAraNa hotA hai / kAraka kAraNa nahIM hai / aisA manISI-tattvajijJAsu lokoko nirNaya karanA cAhiye / ___ tatvArthAdhigama zAstrake antargata atIMdriya, sUkSma-atyaMta parokSa viSayoMkA inake zlokavArtika nAmaka mahAgraMthame pratipAdana kiyA gayA hai| jaise ki eka kAryakA dUsare kAryame atyaMtAbhAva, ( hetuniSTha-atyaMtAbhAva ) ( apratiyogisAdhyasamAnAdhikaraNya )- sAdhakatama kAraNake sAtha sAdhya kA niSpratiyogI-nirbAdha-aviruddhasamAdhikaraNatA, ( avinAbhAva ). sAdhyakI taraha anyApohAtmaka Adi aneka durlakSaNoMkA niSedha kara anyathAnupapattirupa lakSyako akita karanevAle samyak hetukA yuktipurassara anumAna pramANa dvArA pratipAdana kiyA hai / pramANa saMplava mAnane vAle, tAthAgata, mImAMsaka, akSapAda, kApila, sAMkhya) ityAdi anya prativAdiyoMke hRdayoMke hRdayoM ko haraNa karanevAlI syAdvAda jinavANI dvArA svAmI vidyAnandane pratipAdana kiyA hai| ___ jaba dantoMkA samaha apanI jisa zaktIke dvArA canoMko cabAkara unakA jaise cUrNa karate haiM vaise usI zaktike dvArA vaha dantasamUha dUdhamizrita anna bhI khAte haiM / taba uname canoMko cabAnevAlI aura pAyasako khAnevAlI eka zakti pragaTa hotI hai| usI taraha canakoMke kaNoMme bhI asAdhAraNa dharmose yukta nAnArasa, nAnAgaMdha, kaThinapanA vyakta hotA hai aura kSIrAname bhI mRdutvakI taratamatA prakaTa hotI hai / usI taraha vidyAnanda AcArya kA yaha aSTasahasrI nAmaka graMthakAryome jo nAnApanA dikhatA hai vaha nAnApanA utpanna karanekI zaktiyAM kAraNoMmeM hotI hai aisA varNana karatA haiM / __anya matoMke zAstra saMsArasamudrake bhaMvaroMme bhramaNa karanevAle haiM aura ve kAcake samAna haiN| aura yaha aSTasahasrI graMtha saMsAra samudra ke bhovaroMmeMse nikAlanevAlA hai aura mAno kazApAsame cUDAmaNI vidvAnoMko alaMkArake samAna haiN| anya matoMke zAstra kAcake TukaDoMke sama na haiM aura yaha aSTasahasrI graMtha cUDAmaNitulya hai / yaha aSTasahasrI graMtha vidyAnandarUpa mahAsamadrahI hai tathA vidyAnanda AcAryajIne isa graMtha ko prathama banAyA hai| isa graMthake vAkya choTe choTe haiM to mI isakI vAkya paMktiyAM vipula prameyoM kA nirUpaNa karanevAlI haiM / zrIharSa vagairaha jo anya matake vidvAna haiM unhoMne khaMDanakhAdya Adika darzana zAstroMkI racanA kI haiM parantu ve zAstra alpasArayukta haiM aura atizaya kaTu aura kaThora zabdasamUhase bhare hue haiM / arhatparameSThIke mukha se prakaTa huA jo dvAdazAma zrutajJAnarUpa vAGmaya vaha mAno gaMbhIra guhA hai / isa guhAme jinakI gaNanA karaneme hama asamartha haiM aise ananta prameyarUpa ratna bhare hue haiM / unakA svarUpa jAnanekI jinako icchA hai tathA jo muktiko jAnanevAle vidvAna haiM unake liye AcArya vidyAnandI ye jinavANIkA mAno jayajayakAra dhvani karanevAle nagAreke samAna hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) aise vidyAnandI AcAryazrIne tatvArthalakArarUpa graMthameM ajJajanoMko bodha karane ke liye, hama jinakI gaNanA nahI kara sakate aise jIvAdi prameyaratna bhara diye haiM / ese pramevaratna bharanese AcArya vidyAnandIjI lokottara pratibhAse bhUSita the aisA dRDha vizvAsa utpanna hotA hai / ___AcArya zrI vidyAnandajIne race hue tatvArtha zlokavAtikake prAraMbha meM magala zlokakI racanA ko hai| ajJAna tathA rAgAdi doSoMko-maloMko jo naSTa karake nirmala sukhako detA hai use maMgala kahate haiM / ziSyoMko samajhAne ke lie usa maMgala zlokako yahAM likhakara usake pAMca arthoMkA yahAM varNana karate haiM zrIvardhamAnamAdhyAya ghAtisaGghAtaghAtanam / vidyAspada pravakSyAmi tatvArthazlokavAtikam // isa maMgala zlokakA prathamataH maiM artha likhatA hUM / maiM vidyAnanda svAmI antaraMga tathA bahiraMga do lakSmIoMse satata vRddhiko jo prApta hue haiM tathA jJAnAvaraNAdi seMtAlisa karma prakRtioMkA jinhoMne samUla uccheda kiyA hai tathA jo 'vidyAspada' arthAta vidyAnanda nAma dhAraka aise majhe AlaMbana zaraNya-rakSaka hai aise zrI vardhamAna nAmaka cauvIsave tIrthaMkara ko mana, vacana tathA zarIrase ciMtana kara umAsvAmI AcArya viracita tatvArtha mokSazAstra nAmaka prasiddha jainadarzana jisako ardha nAmase loga tattvArtha kahate haiM tattvArthasUtrameM varNita prameyoMpara battIsa akSarAtmaka anuSTup chandasvarUpa ilokabaddha vArtikoMkI racanA maiM karUMgA isa prakAra zlokakA abhiprAya hai / isa zloka meM pravakSyAmi kriyApada hai usakA spaSTIkaraNa-yaha kriyApada bhaviSyatkAlavAca laTlaMkAra kI kriyAko vyakta karatA hai / arthAta 'maiM kahuMgA' aisA abhiprAya vyakta hotA hai / ahaM zabda yahAM yadi rakhA jAtA to punaruktikA doSa A jAtA / jo abhiprAyase jAnA jAtA ha usako punaH kahanA use punarukta kahate haiM / pravakSyAmi-maiM vidyAnanda svAmI prakarSase-arthAt yukti pUrvaka parapakSanirAkaraNaparvaka vakSyAmi kahaMgA aisA abhiprAya yahAM hai ka / tattvArthazlokavAtikama tuma kyA kahoge ? tattvArtha zlokavAtikako maiM kahaMgA / nAmakA ekadeza saMpUrNa nAmameM pravatta hotA hai / jaiseM satyabhAmA nAma satyA zabdase kahA jAtA hai / umAsvAmI AcAryajInehI yaha tattvArtha mokSazAstra nAmaka prasiddha jainadarzana racA hai / ise hI unake caraNoMkI stuti ka nemeM nipugA dviAna-tattvArtha' isa nAmase bolate haiM / ___ atyanta priya vyaktikA vAcya jo nAma hai usakA ardhauccAraNa karanekI prasiddhi hai| . tattvArthasUtrameM kahe hue pramekoM ke Upara battIsa akSarAtmaka anuSTupa chandasvarUpa zlokabaddha vArtikoMkI racanA meM karatA hai aisI pratijJA AcArya vidyAnandajIne kI hai / vArtikakA lakSaNa
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 14 ) AcAryane aisA kahA hai- mUlagraMthakArase kahe hue padArtha tathA usase na kahe hue padArtha inakA ciMtana tathA anya padArthoMkA ciMtana jiname kiyA jAtA hai, carcA kI jAtI hai aise vAkyoMko vArtika kahate haiN| ina vArtikoMkI racanA karaneke pUrva AcAryane antaraGga lakSmI tathA bahiraGga lakSmIoMse satata vRddhiko prApta hue zrIvardhamAna tIrthaMkarakA manoyoga, vacanayoga tathA kAyayogake dvArA ciMtana kiyA / ve vardhamAna tIrthaMkara ghAti saMghAta ghAtana the arthAt unhoMne jJAnAvaraNAdi saiMtAlIsa karma prakRtiyoMkA samUla nAza kiyA thA / ve varddhamAna tIrthaMkara punaH kaise the ? " vidyAspadaM" vidyAnaMda ve arthAt mujhako " Aspadam" Alambana zaraNya-rakSaka the| gurujana ' are vidyA' aise priya iSTa ardhasaMjJAse mujhe bulAte the aura vaha unakA vidyA zabda prayoga vidyAnanda AcAryako bahuta priya lagatA thaa| aba isI Adya padyakA dUsarA artha Age likhe hue prakArase Apa jAna leve ahaM ghAtisaMghAta ghAtanam-anyonya kA janmase virodha karanevAle hariNa, siMha, sarpa aura garuDa, gAya aura vyAghra Adi ghAtaka prANiyomeM jo janmase hI vaira rahatA hai usakA arhatpara meSThIne nAza kiyA hai aise arhatparameSThikA manameM ciMtana karake maiM ( vidyAnanda AcArya tattvArthake Upara zlokavArtika graMthako khuuNgaa| arthAt jainAgamameM jo jIvAdika prameyoMkA varNana pUrvAcAryoMne kiyA hai unako siddhi maiM dRSTAMta tathA hetupUrvaka dArzanika vidvAnoMke Age karUMgA / jinakA mana meM ciMtana kiyA jAtA hai ve arhat kaise haiM- " zrIvardhamAna avApyorupasargayoH " isa sUtrake niyamase aba upasargakA akAra lupta ho jAnese zrIvarddhamAna zabda siddha huaa| zrovarddhamAna isa zabdakA spaSTIkaraNa- ' zrIyuktaM avasamantAt Rddha pradIptaM mAnaM kevalajJAnaM yasya-bAhyasamavasaraNalakSmIyukta tathA saMpUrNa dravya, saMpUrNakSetra, saMpUrNa kAla aura saMpUrNa bhAvoMme prabhu vardhamAna jinezvarakA kevalajJAna pradIpta huA hai ataH mahAvIra prabhu yathArtha vardhamAna haiM / puna: ve ahaMta vardhamAna * vidyAspadaM ' vizeSaNase yukta haiM arthAt jAnA gayA jo saMpUrNa dvAdazAMga vAGmaya usake adhiSThAtA hai / punarapi ve ahaMta kaise haiM ? tatvArtha zlokavArtikam buddhIkA viSaya honetA tathA vi--- dharmakA prakarSa honese anyonyase bhinna aise jo jIva ajovAdi padArtha hai ve tattvArthA haiM, tathA saMpUrNa vastuoM meM jo mukhya hai, zreSTha hai aisA jo zuddha AtmAkA bhAva vaha hI AtmAkA svAbhAvika pariNAma hai usako utpanna karanevAlA tathA puNyaguNakA savatra kathana karanevAlA tathA zuddha AtmasvarUparUpI jo yaza usako prApti karanevAle caritra ke ve ahaMta rakSaka haiN| tathA ve arihaMta dayAmRta samudra haiN| tathA ve ahaMtaparamezvara devAdhideva haiM / yathA yathAkhyAta cAritrakI uttarottara zuddha pariNati honese terahave saMyoga kevali guNasthAname tIrthakaratva kA ucita mahAprabhAvanA karanevAle kartavyoMko karanevAle prabhu paramazreSTha yazako prApta karake prasiddha aura atyaMta zuddha apane AtmapadakI rakSA kreNge| - aba isI padya ke tRtIya arthakA ciMtana kaisA karanA cAhiye isa praznakA uttara AcArya dete haiM / -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) kaM AdhyAya pravakSyAmi- maiM zuddha paramAtmasvarUpako jo prApta hue haiM aise siddha parameThI kA manameM smaraNa karatA hUM / tadanaMtara zAstrAtha karaneke kAryameM maiM siMhake samAna svabhAvavAlA huuN| jaise siMha matta hAthiyoMke kuMbhasthala vidAraNa karane meM tatpara hotA hai vaise maiM bhI prativAdidArzanika vidvAnoMko AvhAna dekara unake matoMkA nirAkaraNa karane meM dakSa aisI saptabhaGgI vANI kA nirUpaNa karUMgA / ve siddhaparameSTho zrI vardhamAna zrIvAn haiM arthAt antaraga bahiraMga lakSmIko dete haiM tathA ve siddhaparameSThI anantAnanta saMkhyAke parimANako dhAraNa karanevAle haiN| ve siddha kevala apane astitvase hI nAnA bhavya jIvoMke hitake liye kAraNa hote haiN| tathA svAbhAvika pariNatiko hI sarvadA dhAraNa karate haiM / tathA ve anantAnanta siddha parameSThA siddhakSetrame virAjamAna hote haiM / puna: ve siddhaparameSThI kase haiM ? uttara-ghAtisaMghAta ghAtanam AjJAke jJAnAdi guNoMkA nAza karanevAle karmoM ke samUhakA nAza karanevAle haiM / kauna kauna karma AtmAkaM jJAnAdi guNoMkA nAza karate haiM isa praznakA uttara AgekI do gAthAoMse AcArya dete haiM moho khAiyasamma kevalaNArNa ca kevalAloyaM / haNadi hu AvaraNadurga aNaMtaviriyaM haNei vigdhaM tu // suhumaM ca NAmakammaM haNei AU haNei avagahaNaM / agurulahUNa ca goda avvAbAhaM haNei veyaNiyaM // mohanIya karma AtmAke kSAyika samyagdarzanakA nAza karatA haiM / jJAnAvaraNa karma tathA darzanAvaraNa karma ye kramase kevalajJAna tathA kevaladarzanako naSTa karate haiM / tathA vighnakarma-antarAya karma AtmAkI anantazaktiko naSTa karatA hai / nAmakarma AtmAke sUkSma guNakA-amUrtikatAkA nAza karatA hai / tathA Ayukama avagAhanaguNakA nAza karatA hai / gotrakarmame agurulaghutvaguNa naSTa hotA hai aura vedanIya karma avyAbAdha guNakA ghAta karatA hai / ina do gAthA pramANarUpakA anusaraNa karanese AtmAke samyaktvajJAna, darzanAdi ATha guNoM kA vighAtakatva ina ATha karmome hai yaha siddha hotA hai ata: siddha bhagavAna vIra prabhumeM jJAnAvaraNAdi ATha karma tathA unake utta tara prakRti samUhakA vidhvaMsakatva siddha hotA hai / pUnaH ve siddha parameSThI vardhamAna kaise hai ? kathaM bhUtaM ka vidyAspadaM-ve siddhaparameSThI vidyAke kevalajJAnake sArvabhauma adhipati haiM / athavA bhAvakarma, dravyakarma, nokarma ye siddha bhagavAnamese nikala jAneseM ve zuddha cidAnaMda caitanya mAtrame avasthAna kara rahe haiM / una siddhaparameSThIkA nirUpaNa mai kaise karU ? tattvArtha zlokavArtika yathAsyAttathA Atmatattvake hitakA varNana karanese saMsArasaMbaMdhI pIDAkA parihAra jaisA hogA usa prakArase varNana krnaa| aba caturtha arthakA vidvajjana isa prakArase vicAra kreN| * ahaM vidyAspadaM AdhyAya pravakSyAmi' mai vidyAnanda hUM aura majhe jo tattvajJAnakI prApti huI hai usame ma khya-pradhAna AdhAra zreSTha gurU zrI samantabhadrAcAryakI vAkyapaMkti hI kAraNa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) mh thI / isaliye vidyAnanda yaha anvarthaka nAma jisakA hai aise mere samantabhadra svAmI zraddhAspada gurU mahArAja haiM / isaliye aneka zAstra jJAnake AdhArabhUta samantabhadra svAmIkA maname ciMtana kara svarga meM raheM hue gurUoMke sAmane tattvArthaM zAstrakA jo meM parizIlana - abhyAsa kiyA hai usakI parIkSA denekI icchA karanevAlA meM choTe ziSyake samAna jinakA maiMne abhyAsa kiyA hai aise prameyoM kA nirUpaNa karUMgA / ve samantabhadra phira kauna kauna guNoMse bhUSita haiM ? kathaMbhUtaM vidyAspadaM, samantabhadraM zrI varddhamAnaM ve samantabhadra AcArya vidyAspada haiM samantabhadra haiM aura zrI varddhamAna haiM / pATalIputra, kAMcI, vArANasI ityAdi nagariome mahAvidvAnoMke sAtha vAda karakeM - zAstrArtha karake samantabhadra AcAryajIne vijayalakSmI prApta kI thI tathA zivakoTi bhaTTAraka mahodaya ke sAmane Apake namaskArabhArako dhAraNa karaneme samartha tathA sarva jagatako Ananda denevAle candraprabha bhagavAnakI pratimAkI prabhAvanA kA camatkAra pragaTa kiyA thA / ina kRtyoMse jaMnadharmakI dhvajA sarva jagatame Apane phaharAyI thI / unake phaharAnese jainadharmakI vijayalakSmIkI prAptI huI tathA jainadharmakI vRddhi huI aura vistAra huA / tathA vaha jagatameM mAnyatAko prApta huA / tathA AcArya mahArAjakA Atmagaurava baDha gayA / tathA AcArya mahArAjakI mAnavRddhi honese jainadharmakI lakSmI baDha gaI / ve bhadra mahArAja phira bhI kaise the ? ghAtisaMghAtaghAtanaM samyagdarzanAdi guNoMke samUhako naSTa karanevAle jo mithyAtvAdi karmoMkA samudAya unako naSTa karanevAle the / samantabhadrAcAryake zarIrame bhasmakAdi rogoMkA samudAya utpanna huA taba unake zarIrakA svAsthya naSTa ho gayA / usa samaya unhoMne jinavANIrUpa amRtadhArAse una rogoM kA vinAza kiyA / athavA ve samantabhadra munirAja bhAvI utsarpiNI kAlame tIrthaMkara hokara jJAnAvaraNAdi karma samUhakA nAza karanevAle hoMge / isa AzayakA varNana aisA hai balavattara pApake udayase narakanigodAdi azubha gatime ye prANI girakara duHkha bhogeMge ina prANiyoM ko abhayadAna meM dUMgA aisI kRpA AcArya mahArAjake maname utpanna hogI aura ve syAdvAda siddhAMtakA pracAra kara jainadharma kI prabhAvanA svarUpa zubha bhAvanAke vicAravAsanAse Age ke janma trailokyako Ananda denevAlI tIrthakara prakRtikA baMdha kareMge aura bhaviSyat utsarpiNI lAkame tIrthaMkara padakA anubhava lekara jJAnAvaraNAdi karma karmakA ghAta kareMge / punaH kathaMbhUtaM samantabhadraM tattvArthazlokavArtikam / yathArtha rUpase nirNaya jinakA kiyA hai aiseM jo jIvAdika padArthoMkA samUha usakA prakAzana karaneke liye arthAt paravAdiyoMke garvako naSTa karanevAlI yaha samantabhadrAcArya kI vANI mAno dIpa kalikAoMke samAna hai| yahAM vArtikoMke saMbaMdha se pradIpakA artha lakSaNoMse jAnA jAtA hai / vArtika zabdakA artha battI arthAt dIpakI battI yaha artha hotA hai | zrI samantabhadra svAmIkI jo vacanadhArAsvarUpa pradIpa kavikA hai usaseM prakAzita jIvAdika tattva ve khUba prakAzita hote haiM /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba pAMcavA vAcyArtha suno| " ahaM tattvArthazlokavArtikamAdhyAya pravakSyAmi / aba meM tattvArthazlokavAtikakA ciMtana karake usakA varNana karatA huuN| vinaya tapakeM jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya tathA upavAravinaya "aise cAra bheda haiM uname jJAnavinaya pradhAna hai, zreSTha hai| zuddha antakaraName jaba apane AtmasvarUpa kA anubhava utpanna hotA hai taba usa AtmAnubhakA upayukta aise AtmajJAnakI vRddhi hotI hai / usa AtmajJAna kA bahumanana atizayamanana jaba hotA hai taba usa manana ko jAnavinaya kahate haiN| jagatake sarva paradravyoMse apane manako haTAkara apane AtmAke jo svAbhAvika guNa haiM unakA ciMtana ho muktikA sAkSAt kAraNa hai aisA samajhakara-jAnakara apane AtmAse pUrNarUpase virAjamAna hue pUjya. jJAnasvarUpa zlokavArtika graMthakA dhyAna karake pravacanarUpase zlokavArtika grayako maiM kahUMgA arthAt usakI racanA karUMgA / pUrvAcAryoM kA anusaraNa karake padavAkyarUpase meM graMtha'canA karUgA " aisI pratijJA graMthakAra karatA hai / jo UhApohase jo zobhAyukta hai- tathA prativAdirUpa hAthioM ko bhagAneke liye jo siMha garjanAke samAna hai tathA prati samaya jo naye naye akhaNDaya vicAra tarkoko dhAraNa karatI hai, tathA jo syAdvAda siddhAMtoMkA sarvatra pracAra karatI hai, jo vidvAna logoM ke maname camatkAra utpanna karatI hai tathA paDhanevAle ziSya tathA vidvAn lokoMke jJAnako nirmala nardoSa va vizada banAtI hai aisI jo tarkaNA lakSmI usase jo uttarottara bar3ha rahA hai aise zlokavAti graya kI meM racanA kruuNgaa| AcArya vidyAnaMda isa graMyakA AdhyAya ghAtisavAtaghAtanam / ' isa vizeSaNa dvArA mahattva dikhAte haiM- yaha vArtika graMtha sarva prakAroMse samyagjJAnakI prApti karanevAlA hai| arthAt AtmAke jJAnasvarUpakA nAza karanevAle jo matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa ghAhi karma haiM unakA udayAbhAvarUpa kSaya karanevAlA yaha graMtha hai / arthAt yaha graMtha kuyuktiyoMkA aura apasiddhAMtoMkA nAza karanevAlA hai| yaha jJAnAtmaka graMtha 'vidyAspada ' hai arthAt naiyAyika, mImAMsaka, tathA vedAntI vagaire vidvAnoMke jo nyAya, mImAMsAdika darzanoMke vidyAoMko pUrvapakSame rakhakara utarapakSame jainasiddhAMta aura jaina nyAyake dvArA unakA khaMDana kiyA hai / isa prakAra yaha graMtha tattvArthasUtrake zlokakeMarthAt yazakA varNana karaneke prayojanako dhAraNa karanevAlA honese anvartha nAmako dhAratA hai| isa prakAra mahApaMDitoMke yogya ese jo aneka gaNoM tathA dharmoMse zrI vidyAnanda svAmI meM baDappana prApta huA hai aura usase ve atizaya zobhAyukta hue haiM / manase, vacanoMse tathA zarIrase pUjanIya jainAcAryoke padakamaloMkI dhUlI rUpa amRtase jisakA zarIra lipta huA hai, aura jo zrI vidyAnanda svAmIke guNoMmeM anurakta hai aisA maiMmAgha zukla paMcamI, mANikacandra nyAyAcArya vIra nirvANa saMvat 2467 jaMbU vidyAlaya, sahAranapura /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 18) zrI tatvArthazlokavArtikakA mUlAdhAra saptama khaNDa atha aSTamo'dhyAya mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bandha hetavaH // 1 // sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH / 2 / prakRtisthityanubhAgapradezAstadvidhayaH / / 3 / Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohana yAyurnAmagotrAntarAyA: / / 4 / / paJcanavadvayaSTAvizAtacardvicatvAriMzadivapaJcabhedA yathAkramam / / 5 / / matizrutAdhimana:parayaya // 6 // cakSuracakSuravadhi ke valAnAM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalA rastyAnagRddhayazca // 7 // sadasadvadye // 8 / / darzanacAritramohanIyAkaSAyakaSAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedA: samyaktvamithyAtvatabhayAnyakaSAyakaSAyau hAsyaratyaratizokabhayajagapsAstrInapuMsakavedA anantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasajvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH // 9 // nArakaryagyonamAnuSadevAni // 10 // gatijAtizarorAGgoMpAganirmANabandhanasaGghAtasaMsthA saMhananasazaM rasagandhavargAnuA gurula pavAtAraghAtAtapo dyotochvAsavihAyogataya: pratyekazaroratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaHkIrtisetarANi tIrthakaratvaM ca / / 11 / / uccanIcaizca / / 12 / / dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // AditastisRNAmantarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH // 14 // saptatirmohanIyasya / / 15 / vizatirnAmagotrayoH / / 16 / / trayastrizatsAgaropamANyAyuSaH // 17 // aparA dvAdaza mahartA vedanIyasya // 18 / / nAmagotrayoraSTau // 19 // zeSANAmantarmuhurtAH // 20 // vipAko'nubhavaH / / 21 / / sa yathAnAma // 22 // tatazca nirjarA // 23 // nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAMtmapradezeSvanantAnantapradezAH // 24 / / sadvedya zubhAyuna magotrANi puNyam // 25 // ato'nyatpApam / / 26 / / / iti tattvArthAdhigame mokSazAstre aSTamo'dhyAyaH // . atha navamodhyAya AsravanirodhaH saMvaraH // 1 // sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritra: // 2 // tapasA nirjarA ca / 3 // samyagyoganigraho guptiH / / 4 // IryAbhASaNAdAnanigetsargAH samitayaH / / .5 // uttamakSamAmArdavArjavasatyazaucasaMyama tapastyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharmaH // 6 // anityAzaraNasaMsArakatvAnyatvAzacyAsra saMvara najarAlokabodhidurlabhadharmasvAkhyAtatattvAnucitanamanuprekSAH / / 7 / / mArgAcyavananirjarAthaM pariboDhavyA: pariSahAH / / 8 / / kSatpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgyAratistrIcaryAnipadyAzayyAkAzavadhayAcanAlAbharogataNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni / / 9 / sUkSmasAmparAyachadmasthavAMtarAgazcaturdaza / / 10 / / ekAdaza jine / / 11 / / bAdarasAmparAye sarve
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 19 ) // 12 // jJAnAvaraNe prajJAnAne / / 13 // darzanamohAntarAyayoradarzanAlAbhau // 14 / / cAritramoheM nAgnyAratistrIniSadyAkrozayAcanAsatkArapuraskArAH // 15 // vedana ye zeSAH / / 16 // ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnekonaviMzatiH // 17 // sAmAyikacchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAmparAyayathAkhyAtamiti cAritram // 18 // anazanAvasauMdaryabRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // navacaturdazapaJcadvibhadA yathAkrama prAradhyAnAt // 21 // AlocanApratikramaNatadubhayavivekavyutsargatapacchedaparihAropasthApanA: / / 22 // jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // AcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaGghasAdhumanojJAnAm // 24 // vAcatApRcchanAnuprejhAmnAyadharmopadezAH // 25 // bAhyA / bhyantaropadhyoH // 26 // uttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnamAntarmuhUrtAt // 27 // ArauidradhaHzuklAni // 28 // pare mokSahetU // 29 // ArtamamanojJasya samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAsaH // 30 // viparItaM manojJasya / / 31 // vedanAyAzca // 32 // nidAnaM ca // 33 // tadaviratadezaviratapramattasaMyatAnAm // 34 // hiMsAnatasteya vaSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 // AjJApAryAvapAkasasthAnavicayAya dharmana / / 36 // zukle cAdye pUrvavidaH / / 37 // pare kevalinaH // 38 // pRthaktvaMkatvavitarkasUkSmakriyApratipAtivyaparatakriyAnivartIni // 39 // tryekayogakAyayoMgAyogAnAm // 40 // ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // avIcAraM dvitIyam // 42 // vitakaM: zrutama // 43 // vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH // 44 / / samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAntamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 45 / pulAkabakuzakuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 46 // saMyamazrutapratiseva nAtIliGgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // iti tattvArthAdhigame mokSazAstra navamo'dhyAyaH / atha dazamodhyAya mohamayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyamadhAcca kevala / / 1 / / bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRsnakarmavipramokSo mokSaH / 2 / aupazamikAdibhavyatvAnAM ca / 3 / anyatra kevala samyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH / 4 / tadanantaramadhvaM gacchatyAlokAntAt / 5 / pUrvaprayogAdasaGgatvAdvandhacchedAttathAgatipariNAmAcca / 6 / AviddhakulAlacakravadyapagatale pAlAbuvaderaNDabIjavadagnizikhAvacca / 7 / dharmAstikAyA bhAvAt / 8 / kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrapratyeka buddhabodhitajJAnAvagAhanAntarasaMkhyAlpabahutvataH sAdhyA / 9 / antyamaMgalaM grathasamAptizca jIyAtsajjanatAzrayaH zivasudhAdhArAvadhAnaprabhudhvastadhvAMtatatiH samunnatagatistotrapratApAnvitaH / projajyotirivAvagAhanakRtAnaMtasthitirmAnataH snmaargstrityaatmko'khilmlprjvaalnprkssmH|| iti tattvArthAdhigame mokSazAstre dazamo'dhyAya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ akSaramAtra padasvarahInaM vyaJjanasandhivivarjitarepham / sAdhubhiratra mama kSamitavyaM ko na trimuhyati zAstrasamudre || 1 | dazAdhyAyaparichinne tatttrArthe paThite sati / phalaM syAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavai // 2 // tattvArtha sUtrakartAraM gRdhrapicchopalakSitam vande gaNandra sajAtamumAsvAmimunizvaram / / 3 / / // iti tatvArtha sUtram samAptam / / akramo'dhyAyaH // 8 // tattvanirUpaNaM tatrApi baMdhahetu rakSaNAbhidhAnam baMdhabhedanirUpaNa aSTama, navama, evaM dazama ina adhyAyoM meM pratipAdita viSaya jJAnAvaraNAdikamaMprakRtInAM bhedakathanaM karmaNAM sthitibaMdhavarNanaM anubhAgabaMdha nirUpaNaM pradeza baMdhakathanaM puNyapApakarmaNAM nAmanirdezaH navamo'dhyAyaH // 9 // ( 20 ) saMvaratattvasya lakSaNam karmasaMvarasya kAraNanirUpaNaM ^^^^^^^^^^^^^^^ saMvarakAraNAMtargatakSamA didazadha mavyAkhyAnaM saMyamadharmarakSaNArtha: zudhdyaSTa kopadezazca dvAdazabhAvanAdvAviMzatiparISahavarNanaM mohakarmaNoM nAze kevalAdvaMdanIyAdvayaktirU kSudhAdiparISahasya kevalijine yuktipUrvakamasaMbhavadarzanaM yugapatparISahANAM saMbhavakathanaM samyaka cAritrasya mokSamArgAMtarbhUtasya varNanaM, tatrApi tadbhedanirUpaNaM karmanirjarAkAraNasya tapaso varNanaM ca tapaso bhedanirUpaNaM tatra svAdhyAyadhyAnayormukhyatvena nirdeza: dhyAnasya lakSaNasvAminirUpaNaM parAbhimatadhyAnalakSaNeM dUSaNaM pratipAdya svAmimatasamarthanaM ca dhyAnabhedAnAM nirUpaNaM svAmibhedAnnirjarAbhedakathanaM tapasvinAM bhedanirUpaNaM tatrApi negraMthyasAmyanirUpaNaM dazamo'dhyAya // 10 // mokSatattvakAra gasyotpattikAraNavarNana, mokSa hetu lakSaNayonirUpaNa, muktAvasthAyAmAtmani jJAnAdiguNAnAM sadbhAvanirUpaNaM ca karmabhirmuktasya svabhAvAdurdhvagamanaM yuktidaSTAMta pUrvakaM lokAt parato gatyabhAvasya kAraNa pradarzana, vyavahAranayena muktajIve bhedanirUpaNaM va antyamaMgala graMthasamAptizca
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 atha aSTamo adhyAyaH // ava isake anantara AThaveM adhyAyakA prAraMbha kiyA jAtA hai / atha baMdhe'bhidhAtavye'bhidhIyatesya hetavaH / nirhetukatva kUTasthA kAra NatvanivRttaye // 1 // AThaveM adhyAyakA avataraNa isa prakAra hai ki jIvAdi sAta tattvoMkA adhigama karAnevAle isa tattvArthAdhigama grantha meM sAta adhyAyoMtaka jIva, ajIba aura Asrava ina tIna tattvoMkA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| aba saMgati anusAra baMdha tattvakA prarUpaNa karanA yogya hai / tahA~ prathama baMdhake heturahitapana, kUTasthapana aura akAraNapana kI nivRtti karaneke liye isa Sahara kahA jAtA hai / arthAt avasara saMgati anusAra Amrava tattvake anantara baMdha tatvakA kahanA samucita hai / vaha baMdha akasmAt to nahIM ho gayA hai / anyathA mokSa bhI kisI niyata kAraNake vinA hI cAhe jaba ho jAyegI / saMvara aura nirjarAke kAraNoMkI puruSArthapUrvaka yojanA karanA vyartha par3egA / ataH baMdhake lakSaNako choDakara prathama hI baMdhake kAraNako kahA jAtA hai kyoMki kAraNa pahile hotA hai kArya pIche hotA hai / pahile kAraNoMkI pratipatti ho jAne para kAryakI pratipatti jhaTiti hI sulabhatayA ho jAtI haiM / ataH sUtrakAra kAraNoM ko agrima sUtra dvArA kaha rahe haiN| jo ki kAraNoM kA nirUpaNa kara denA tIna itara vyAvRttiyoM ko sAdhatA hai baMdhake mithyAdarzana Adi pAMca kAraNa hai, ataH bandha sakAraNaka hai heturahita nahIM hai, athavA baMdhakA jJApaka hetu vidyamAna hai / mithyAdarzana Adi karake anumAna dvArA baMdhako sAdha liyA jAtA hai / tathA bahuvrIhimeM ka pratyaya karanepara nirhetuka zadvase yaha bhI kisIkA hetu haiM jo kAraNoMse utpanna hotA hai vaha uttaravartI paryAyoMko bhI upa jAtA hai / -
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre " nityahetukakUTasthAkAraNatvanivRttaye " yaha pATha sAdhu jacatA hai jaise ki " tannisargAdadhigamAdvA isa sUtra ke avataraNa meM granthakArane samyagdarzanake hetuoMkA nirUpaNa karate huye nityapana, nitya hetukapana, aura ahetupanakI vyAvRtti kara dI hai bandhake vyaktirUpase kadAcit kAraNoM kA pratipAdana kara denese nitya hetukapanakI vyAvRtti ho jAtI hai, aisI dazA meM bandha kI sarvadA hI kvacit ho rahe utpatti nahI hotI rahatI hai kintu niyata kAraNoM ke anusAra bhinna bhinna prakArake nyAre nyAre ( badala badala kara ) karmabaMdha hote rahate haiM tathA kAraNoM ke kahadenese baMdhake kUTasthapana yAnI nityapanakI vyAvRtti ho jAtI hai / akAraNapanakI nivRtti ho jAtI to kAraNoMke nirUpaNa kA phala prasiddha hI hai / chaThe aura sAtaveM adhyAyoMmeM Asrava kA nirUpaNa karate huye sUtrakArane eka prakAra se baMdhake hetuoM ko kahA hai, tabhI to ina pAMcoM kI kriyA jo AdimeM nirUpaNa kiyA jA cukA kaha diyA jAyagA | yahAM kriyAbhedase unako kahA jAtA hai / 2 ) 4.6 mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA baMdhahetvaH // 1 // mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye pAMca bandhake kAraNa haiM / arthAt tattvArthIkA zraddhAna nahIM kara anya devatAoMkI stuti karanA, karmaphala cetanA meM Akulita rahanA, Adi mithyAdarzana haiM / vratoMke pratikUla ho rahI chaha kAyake jIvoMkI rakSA nahIM karanA aura chaha indriyoMkA asaMyama rakhanA svarUpa avirati hai / puNyasaMpAdaka athavA vizuddhi vardhaka kuzala karmoM meM Adara nahIM karanA pramAda kahA jAtA hai / AtmAvI svAbhAvika paritiyoM ko kaSane vAlI anantAnubandhI Adi kaSAyeM prasiddha hI haiM / AtmapradezoM kA parispanda ho jAnA yoga hai / pahile guNasthAna me teraha yoga pAye jAte haiM / AhArakakAyayoga aura AhAraka mizra kAyayoga chaThe guNasthAna me hI sambhavate haiM / yo saMsArI jIvoM ke ye pAMca bandhake kAraNa haiM / pahile ke honepara pichale samasta kAraNa avazya pAye jAte haiN| bheda prabhedoMkI apekSA karanepara to vyasta rUpase bhI kAraNa ho jAte haiM jaise ki pAMcave guNasthAna me sthAvara jIvoMkI avirati hai, kintu jAgRta avasthA meM nidrA pramAda nahIM haiM / athavA sAmAyika karate huye zrAvaka ke vikathAyeM bhI nahIM haiM, anantAnubandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya nahIM hai, AhAraka, AhArakamizra, audArika mizra, vaikriyika, vaikriyikamizra, kArmaNa ye cha: yoga nahIM pAye jAte haiM / mithyAdarzanaM kriyAsvantarbhUtaM virati pratipakSa bhUtApyaviratiH / AjJAvyApAdanAnAkAMkSa kriyAyAmaMtarbhAvaH pramAdasya, kaSAyAH krodhAdayaH proktAH, yogAH kAyAdivikalpAH praklRptAH / mithyAdarzana Adi pAMcoM kAraNoMko pahile kahA jA cukA hai| dekhiye mithyAdarzana 1
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH to chaThe adhyAyameM kahIM jA cukI / paccIsa kriyAomeM antarbhUta ho gayA hai| ataH usakA lakSaNa vahAM dekha lenA cAhiye, " kucaityAdi pratiSThAdiryA mithyAtvapravaddhinI, sA mithyAtvakriyA bodhyA mithyAtvodayasaMzritA" isa vAttikameM mithyAdarzana kriyA kA lakSaNa kahA jA cukA haiN| virati kA pratipakSa ho rahI avirati bhI sUcita kara dI gaI hai| yAnI hiMsAnRtasteyAbrahma parigrahebhyo virativrataM " isa sUtrameM vratake pratipakSa anusAra avirati kaha dI gaI hai aura indriyakaSAyAvrata, ityAdi sUtrameM avratoMke nirUpaNa dvArA aviratiko dhvanita kara diyA hai / paccIsa kriyAoMmeM kahIM gaI AjJAvyApAdana aura anAkAMkSA ina do kriyAoMmeM pramAda kA antarbhAva ho jAtA hai krodha Adi kaSAyoMko bhI indriyakaSAyAvrata, ityAdi sUtrameM hI bhale prakAra kaha diyA hai, avalamba ho rahe kAya Adi vikalpoMvAle yogoMko " kAyavAGamanaH karmayogaH" isa sUtrameM saMpUrNa rUpase baDhiyA niyata kara diyA hai| yoM bandhake kAraNoMko eka prakArase kahA ho jA cukA hai| Asravatattva baMdhakA kathaMcit hetu hI hai / mithyAdarzanaM dvadhA naisagikaparopadezanimittabhedAt / tatropadezanirapekSa nesagikaM, paropadezanimittaM caturvidhaM kriyAkriyAvAdyAjJAnikavanayikamatavikalpAt / caturazIti kriyAvAdA iti ko kulyakaNThaviddhipratimatavikalpAt / azItizataprakriyAvAdAnAM marIcikumArolUkakapilAdivarzanabhedAt / AjJAnikavAdAH saptaSaSThisaMkhyAH sAkalyavAkalya prabhRtidRSTibhedAt / vainayikAnAM dvAtriMzat vaziSTaparAzarAdimatabhedAt, ete mithyAdarzano padezAstrINi zatAni triSaSThayuttarANi baMdhahetavaH / samyagdarzanake samAna mithyAdarzana bhI nisargase jAyamAna naisargika aura paropadezako nimitta mAnakara huA adhigamaja ina bhedoMse do prakAra hai| una domeM paropadezakI nahIM apekSA kara kevala mithyAtva karmake udayase athavA mithyAtva karmakA udaya hote huye anya kAraNoMse jo upaja jAtA hai vaha naisargika mithyAdarzana hai| paropadezoMko nimitta mAnakara huA mithyAdarzana to kriyAyAdI, akriyAvAdI, AjJAnika aura vanayika, matoMke vikalpase cAra prakArakA hai| padArthoM meM dezase dezAntara ho jAnA rUpa kriyAko mAna rahe kriyAvAdI dArzanikoMke kaukkala, kANDeviddhi, yA kautkulya, kaNTheviddhi Adika matoMke vikalpa se kriyAvAda caurAsI prakAra haiN| tathA padArthoM meM kriyAko nahIM mAnanevAle marIcikumAra, ulUka, kapila gArgya, vyAbhUti Adi akriyAvAdiyoMke darzanoMke bhedase akriyAvAda eka sau assI prakAra kA hai| evaM sAkalya, vAkalya, bAdarAyaNa, basu, jaimini, mAdhyandina, pappalAda ityAdike darzanoMke bhedoMse ajJAnase prayukta huye AjJAnika vAdoMkI sadasaThi saMkhyA hai| tathaiva vaziSTha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre parAzara, jatukarNaM, vAlmiki Adike mantavyoMke bhedase vainayikoMke battIsa prakAra haiM / mithyAdarzanakA upadeza dene se ye bandhake tresaTha Upara tInasau yAnI tInasA~ saThi hetu ho jAte haiM jo ki upadezApekSa mithyAdarzana kAraNakA parivAra hai / naisargika ke asaMkhya bheda nyAre haiM / prAriNavadhanimittatvAdadha maM hetutvasiddheH | AgamaprAmANyAt prANivadho dharma heturiti cenna tasyAgamatvAsiddheranavasthAnAt / paramAgame pratiSiddhatvAttadasiddhiriti cenna, atizayajJAnAkarattvAt / anyatrApyatizayajJAnadarzanAditi cenna, ataeva teSAM sambhavAt / yahAM kisIkA AkSepa hai ki bAdarAyaNa, vasu, jaimini Adika dArzanika to vedoMmeM vihita kiye gaye jyotiSToma, agnihotra, azvamedha Adi karmakANDoM ko mAnate haiM / aisI dazAmeM una vedapAThiyoMko ajJAnI mithyAdRSTi kyoM ginAyA gayA hai ? isa AkSepake uttara granthakAra kahate haiM ki prANiyoMke vadhakA nimitta honese zrutivihita ajagmedha, azvamedha Adikake poSaka matoMko adharmakA hetupanA siddha hai / ataH pApakA hetu ho rahI hiMsA kadAcit bhI dharmakA sAdhana nahIM hai yoM unakI AtmApara mahAn ajJAna tamaH paTala chA rahA hai / yadi pUrva mImAMsAvAle jaimini isa prakAra kaheM ki Rgaveda, yajurveda, sAmaveda, atharvaveda ye apauruSeya Agama hai vedakA kartA nahIM honese akRtrimavedame kartA puruSoMke rAMgadeSa, ajJAna, mUlaka prayukta ho jAnevAle aprAmANyake kAraNoMkA abhAva hai / ataH veda AgamakI pramANatA se preNiyoM kA vidhi vihita vadha karanA dharmakA hetu hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki usa hiMsA pratipAdaka vedako AgamapanA asiddha hai / jo sampUrNa prANiyoMke hitakI zikSA karamene pravRtta ho rahA hai vahI Agama hai / hiMsA ko poSa rahe vAkya usI prakAra Agama nahI hai jaise ki corI, DAMkA Adike poSaka vacana Agama nahIM ho sakate haiM / eka bAta yaha bhI hai ki vedake vacana koI ThIka vyavasthita nahIM hai / kahIM " na hiMsyAH sarvAbhUtAni, likhA hai anyatra azvamedha, ajamedha, Adiko gAyA hai / evaM kinhI zrutiyoMse sarvajJatAko puSTi hotI hai, una vAkyoM ko arthavAda mAnanevAle mImAMsaka paNDita kisIko sarvajJa mAnate hI nahIM haiM tathA kacit advaitako puSTa kiyA jAtA hai anyatra dvaita prakriyAkI bharamAra hai yoM koI nirNIta avasthA nahIM honese veda Agamako pramANa nahIM kahA jA sakatA hai / sabase pradhAna bAta yaha hai ki tIna loka meM tIna kAla meM sampUrNa prANiyoMke hita kA upadeza de rahe zrI arahanta bhagavAn karake bar3hiyA kahe gaye paramotkRSTa jinAgamameM prANivadhakA pratiSedha kiyA gayA hai| ahiMsA hI paramadharma hai ataH prANiyoMkA vadha dharma kA hetu kathamapi nahIM hai / yadi yahAM koI yoM kucodya uThAve ki zrI arahanta bhagavAna ke kahe gaye pravacanakA paramAgamapanA asiddha haiM mImAMsaka mAna baiThe haiM ki puruSoMkI kRtiyAM kacit kadAcit visaMvAdavAlI ho hI jAtI haiM
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki vaha jina Agama sAtizaya jJAnoMkI khAna hai| jaise ki ratnoMkI utpatti samudra yA khAnoMse hI hotI hai usI prakAra sAtizaya tAttvika jJAnoMkI utpatti jinAgamase hI hotI hai| yahAM katipaya dArzanika AkSepa karate haiM ki anyatra vyAkaraNa, chanda, jyotiSa, vaidyaka, navya nyAya, zArIrika vijJAna, zalyacikitsA, sAInsa, bhUgarbhavidyA Adi meM bhI sAtizaya jJAna dekheM jA rahe haiM / ataH ye bho paramAgama ho sakate haiM ? Apa jinAgama ko hI sampUrNa jJAnoMkI khAna yA tAlI kyoM bakhAna rahe haiM ? / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki isa jinAgamase hI una sampUrNa sAtizava jJAnoMkI utpatti hotI hai / pUrva AcAryone yahI kahA hai ki naiyAyika, vaiyAkaraNa, soinTaphika,vaidya, bhUgarbhazAsra vettA, purAtattvavettA, DAkTara philausaphara, Adi vidvAnoMke tattvoMme jo kucha bhI sundara jJAnAtizaya dIkha rahe haiN| dvAdazAMgame sampUrNa jJAna, vijJAna, kalAyeM antarbhUta haiM, jagatke sampUrNa jJAnoMkA janaka Aheta pravacana haiN| zraddhAmAtramiti cenna bhUyasAmupalabdheH rtnaakrvt| tadudbhavatvAtteSAmapi prAmANyamiti cenna nissAratvAt kAcAdivat, srvessaamvishessprsNgaat| mImAMsaka, vaizeSika, Adi anya dArzanika vidvAn kaha raheM haiM ki arahaMta bhagavAnakA kahA huA hI Agama sampUrNa sAtizayajJAnoMkA Akara haiM yaha jainoM kA kahanA apane mata kI kevala zraddhA haiM, yuktiyoMko nahI saha sakatA haiM, zraddhA premavaza hokara sabhI mAtAyeM apane bAlaka ko sarvasundara samajhatI haiM usI prakAra jaina bhI apane Agamapara andhazraddhA rakhate huye svakIya ahaMta prokta pravacana ko pAvana jJAnoMkA utpAdaka samajha baiThe haiM, kyA hiMsA, coro, zastranirmANa, mAraNa uccATana prayoga mithyAtvapoSaka yA rAgavardhaka kAmazAstra, chU takrIDA parasrIvazIkaraNa, vAjIkaraNa Adi ke pratipAdaka vacanoMko arahaMta bhagavAna kaheMge? kabhI nahI, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki jaise gAMva, nagara, rAjadhAnI Adime dhanapati, seTha, bhUmipati, rAjA, mahAsajAoMke yahAM pAye jA rahe ratnoMke Adya utpattisthAna samudra yA khAne hI haiM, gAMva, nagara, bagIcA, sarovara Adi nahI hai, usI prakAra sampUrNa atizaya jJAnoMkA prabhavasthAna jaina pravacana hI nirNIta kiyA jAtA hai| cauMsaThi kalAyeM, kAmasUtra, vaidyavidyA, sAmudrika, svarazAstra, bhUmivijJAna, Adi sabhI siddhAMtoMkA nirUpaNa jaina zAstroMme pAyA jAtA haiM, pUrvapakSa anusAra yA niSedhane yogya kahI gayI prakriyAM anusAra sAMkhya darzana hiMsA prakaraNa, cUta krIDA, rasAyanavidhi, Adi sabhI bAtoMko jaina zAstroMme darazAyA gayA hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre punarapi mImAMsakoMkA pUrvapakSa haiM ki usa arhata prokta pravacanase hI yadi veda vyAkaraNa,kAmasUtra Adi kI utpatti mAnI jAtI haiM aisA ho jAnese to una veda Adi ko athavA uname kvacit kahe gaye hiMsA, bhrAtRjAyAsevana Adi ke anuSThAna upadezako pramANatA ho jAnI cAhiye jaise ki vedame kahe gaye dAna prakaraNa ahiMsAvacana Adi ko pramANa mAnaliyA jAtA hai granthakAra kahate haiM ki yaha to nahI kahanA, kyoMki jinazAsanarUpI samudrase utpatti honepara bhI veda Adiko sArarahita honese prAmANya nahIM haiM, jaise ki kAca, khAra, saMkha, kauDI, Adi bhI samudrase upajate haiM, khAnoMse patthara, koyale, kaMkaDa bho nikalate haiM, kintu niHsAra honese unako adhika mUlya yA Adara nahIM haiN|ek bAta yaha bhI haiM ki hiMsA yadi dharma kA sAdhana ho jAyagI to machalI, pakSI, pazuoMko pakaDane vAle yA mAranevAle sabhI hiMsakoMko antararahita hokara dharma kI prApti ho jAne kA prasaMga AjAvegA, hiMsaka yAjJika brAhmaraNa yA bakaroMkI kurbAnI karanevAlA mullA (pezamAma) bagulA siMha, ullU Adi sabhI vizeSatA rahita dharmAtmA samajhe jAyeMge aisI dazAme "ahiMsA lakSaNo dharmaH" kahanA ayukta pddegaa| yajJakarmaNonyatra vadhaH pApAyeti cenna, ubhayatra tulyatvAt / tAdAtsarvasyeti cenna, sAvyatvAt anya yopayoge doSaprasagAt / hiMsAke pratipAdaka vedako pramANa mAna rahe kitane hI dArzanika apanA mata yoM puSTa kara rahe haiM ki yajJame kiyA gayA pazuvadha pApakA kAraNa nahIM haiM, hA~ yajJa karmake atirikta anya sthaloMpara kI gaI hiMsA pApa ke lie mAnI gaI hai,ata: "ahiMsA lakSaNo dharmaH" kA koI virodha nahIM haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki prANiyoMko mRtyujanya mahAn duHkhakA kAraNa honese vaha hiMsA cAhe yajJa me kI jAya yA zikAra khelanA Adime kI jAya dono sthaloMpara tulya rUpase duHkha kA hetu hI hai ataH phala bhI samAna rUpase pApAsrava honA cAhiye yA yajJavedI ke bhItara kiyA gayA pazuvadha (pakSa) pApa kA kAraNa haiM (sAdhya) prANaviyogakA kAraNa honese (hetu) vedIke bAhara kiye gaye pazuvadhake samAna (anvayadRSTAnta) athavA balivedI ke bhItara huI hiMsAko yadi hiMsA nahIM mAnakara puNyasampAdikA mAnate ho to vedI ke bAhara kasAIkhAnoMmeM kiye gaye pazuvadha ko bhI svargakA sAdhana mAna lo| yadi mImAMsaka yoM kaheM ki yajJArtha pazavaH sraSTAH svayaMmeva svayaMbhuvA, yajJo hi bhUtyai sarveSAM tasmAdyajJe vadho'vadhaH " vidhAtAne sabhI pazu pakSI yajJa ke liye hI banAye haiM, ataH yajJame pazuoMko homa
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH denese yAjakako koI pApa nahIM lagatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki yajJa ke liye hI pazu race gaye haiM, yaha sAdhya koTIme hI par3A huA hai, yajJa ke liye pazuoMko sRSTi honA siddha nahIM ho cukA hai, jagatke sampUrNa prANI apane apane upAtta karmoke vaza ho rahe janma maraNa karate haiM unako kleza pahu~cAnevAlA pApI haiM, IzvarakA nirAkaraNa karanevAle praghaTTame Izvara sRSTivAdakA samUlacUla khaMDana kara diyA gayA hai / yadi pazuoMko yajJake lie banAyA gayA mAnA jAtA hai to siMha vyAghra, nakra, cakra AdikA AlAbhana kyoM nahIM kiyA jAtA hai? vicAre ghoDe,bakare Adi dona pazuaupara hI zastrAghAta kiyA jAtA haiM,isa hiMsAvAda ko dhikkAra hai / dUsarI bAta yaha haiM ki jo jisake lie hotA hai usakA dusare prakAroMse upayoga karanepara doSa upajanA dekhA jAtA hai jaise ki jvara, zleSma, vAtapIDA, Adi ke nivAraNArtha kI gaI auSadhI kA yadi anya prakAroMse upayoga kiyA jAyegA to rogI ko hAni upajegI tisI prakAra yadi yajJa ke lie hI pazu banAye gaye mAne jAte haiM to pazuoMkA krayavikraya dugdhapAna, savArI, bhAravAhana Adi kAryoMme upayoga karanese kartAoMko aniSTa phalakI prAptirUpa ho jAnekA prasaMga AvegA jo ki vaidikoMko iSTa nahIM haiN| mantraprAdhAnyAdadoSa iti cenna, pratyakSavirodhAt / hiMsAdoSAvinivRtta: niyatapariNAmanimittasyAnyathA vidhiniSedhAsaMbhavAt karturasaMbhavAcca / yajJame pazu hiMsA kA phala svargAdi hai, yo mAnanevAle kaha rahe haiM ki mantroMko pradhAnatA ho jAnese koI doSa nahIM AtA hai| arthAt viSako upayoga bhI kara liyA jAya, sAMpa bicchU ko hAthame le liyA jAya, kintu maMtroMkI pradhAnatAse viSakA asara nahIM paDatA hai, mRtyu nahIM ho pAtI hai, tisI prakAra mantroMke saMskArase kiyA gayA pazuvadha bhI pApoMkA kAraNa nahIM haiN| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki pratyakSa pramANa se virodha AtA hai, jaise ki mantrase nahIM saMskAra kiye gaye viSame mantrasaMskRta viSase antara dIkhatA hai, maMtrakIlita sarpakI sAdhAraNa kRSNa sarpase vizeSatA hai| leja, sAMkala, Adi baMdhanoMke vinA bhI jala, manuSya ciTI, machalI, AdikA mantroMdvArA stambhana kara diyA jAtA hai, tisaprakAra yajJa sambandhI kriyAome kevala mantroMse hI pazuoMkA mAra denA dIkhatA hotA taba to mantrake balapara zraddhA kI jA sakatI thI, kintu leja, yUpa Adise pazuko bAMdhakara punaH zastrAghAtase vahA~ pazuoMko mAra jAtA hai tisa kAraNa pratyakSa virodha ho jAnese nirNIta kiyA jAtA hai ki mantroMkI sAmarthya kucha bhI nahIM hai, eka bAta yaha bhI haiM ki zastra AdikoM karake prANiyoMko mAra rahe hiMsakake azubha abhiprAya anusAra pApabaMdha avazya hotA hai usIprakAra mantroMse bhI yadi pazu mAra diye
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthalokavAtikAlaMkAre jAya to bhI hiMsAke doSoMkI kathamapi nivRttI nahIM ho skegii| jisa prakAra mantroMdvArA zatruko yA sAMpa ko mAra rahA prANI hiMsaka hI hai, usI prakAra mantroMse bhI azva, bakarA Adi ko mAranevAleke khoTe pApa karmoMkA baMdha avazya hI hovegA, hiMsA, parastrIsevana, pUjana, dAna Adi kriyAoM anusAra niyata ho rahe azubha zubha pariNAmoMko kAraNa mAnakara pApakarma aura puNya karmoMkA baMdha niyata ho rahA hai , svArthavaza kiye gaye hiMsA Adi karmodvArA usakA anya prakAroMse vidhi yA niSedha karanA asaMbhava hai / tIsarI bAta yaha hai ki kartAkA asaMbhava hai arthAt agnihotra Adi kriyAoMkA kartA na to zarIra ho sakatA hai tathA sarvathA nitya yA sarvathA kSaNika AtmA bhI kartA nahIM ho sakatA hai| dekhiye bhautika zarIra kartA mAnA jAyegA taba to vaha acetana honese puyapApa kriyAoMkI saMcetanA nahI kara sakatA hai, sarvathA nitya AtmA pUrvApara kAlome ekasA hai| ataH vikAra nahI honese kartRtA haTa jAtI hai, kSaNikaAtmAke mantrAdhauMkA smaraNa rakhanA unakA prayoga ciMtana Adi bana nahI sakate hai| ataH kartA kA abhAva ho jAnese kriyAphala kA sambandha nahIM ho sakatA hai, vAttika vAkyoMkA tatvArtha rAjavArtikame zrI akalaMka deva mahArAjane prathamase hI zreSTha bhASya raca diyA hai vizeSajJa puruSa vahAMse vyutpattilAbha kre| paMcavidhaM vA mithyAdarzanam / mithyAdarzanake naisargika aura paropadeza janya do bheda kiye, paropadeza janya ke tIna sau tresaTha bheda kahe gaye hai| aba dusare prakAroMse mithyAdarzanake bheda ko kahate hai ki athavA ekAMta mithyAdarzana, viparIta mithyAdarzana, saMzaya mithyAdarzana, vainayika mithyAdarzana aura AjJAnika mithyAdarzana yoM pAMca prakArakA mithyAdarzana hai| yaha isa prakAra hI hai yoM dharmoM aura dharmame ekAnta AgrahapUrvaka abhiprAya rakhanA prakAnta mithyAdarzana hai jaise ki brahmAdvaitavAdi sabhI padArthoMko brahmamaya mAnate hai koI paNDita padArthoMko anitya mAnate haiM, anya nityapanakA Agraha kara baiThe hai, ye saba ekAnta mithyAtva hai| vastusthitIke viparIta hI zraddhAna kara baiThanA viparyaya mithyAdarzana hai| jaise ki parigrahasahita bhI puruSa athavA strI bhI mokSalAbha kara letI hai sAdhAraNa manuSyoMke samAna kevalI bhI kaura khAkara AhAra karate haiM yoM zvetAMbaroM,bauddha vaiSNava, Adi paNDitone abhiniveza kara rkkhaa| pramANoMdvArA nirNIta ho rahe viSayome saMzaya rakhanA saMzaya mithyAdarzana hai| tadanusAra sampUrNa viSNa,mahAdeva, bhairava, jineMdra, buddha, allAmiyAM, IsA kAlI Adi devoM aura sampUrNa kurANa, purANa, bAibila, AlharakhaMDa, kAmasUtra, gommaTasAra granthasAhaba, Adi granthoMko samAna dRSTise pUjanA, paDhanA Adi kiyA jAtA hai kisIkI nindA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH 3) nahIM kI jAtI haiM, yoM vinayaprakAza karanA vainayika mithyAdarzana hai| hita, ahita kI parIkSA nahIM karanA AjJAnika mithyAdarzana haiM / aviratikaSApayogA dvAdazapaMcaviMzatitrayodazabhedAH pramAdonekavidhaH / samudAyAvayavayorbaMdhahetutvaM vAkyaparisamAptervaicitryAt / avirati ke bheda bAraha haiM kaSAya paccIsa prakArakI haiM yogoMke teraha bheda haiM 1 arthAt pRthivIkAya, jalakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya ina chaha kAyake jIvoMko rakSA nahIM karanekA abhiprAya rakhanA, tathA sparzana, rasanA, ghrANa, cakSuH, zrotra aura mana ina chaha indriyoMke nigrahakA prayatna nahIM karanA yoM bAraha prakArakI avirati hai anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA lobha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha 12 saMjvalana krodha, mAna, mAyA lobha 16, hAsya rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, 22 strIveda, puMveda, napuMsaka veda 25 yoM solaha kaSAya aura nau nokaSAyoM ke bheda se kaSAyeM paccIsa prakAra kI haiM / satyamanoyoga, asatyamanoyoga, ubhayamanoyoga, anubhayamanoyoga 4 satyavacana yoga, asatyavacana yoga, ubhaya vacana yoga, anubhaya vacana yoga 8 auhArika koyayoga, audArika mizrakAya yoga, vaikriyikakAya yoga, vaikriyika mizrakA yoga, kArmaraNakAya yoga, 5 yoM teraha prakArakA yoga hai / AhAraka kAya yoga aura AhAraka mizrakAya yoga ye do yoga to muni ke chaThe guNasthAna meM hI sambhavate haiM / sampUrNa yoga pandraha mAne gaye haiM / bIcameM kahe gaye pramAdake pAMca samiti, tIna gupti, aura bhAvazuddhi Adi ATha zuddhiyAM uttama kSamA Adi dazadharma Adi vizuddhayanga pariNatiyoMme utsAha nahIM rakhane ke bhedase aneka prakAra haiM / mithyAdarzana Adi pAMcoMke samudAyako samastarUpase aura pAMcoMke eka, do, tIna, cAra avayavoM ko vyastarUpase baMdha kA hetupanA hai / arthAta pahile guNasthAnavartI jIvame baMdha ke kAraNa pAMcoM vidyamAna hai, yahAM mithyAdarzana kI vyucchitti ho jAtI hai / ata: dusare tisare, cauthe guraNasthAnoMme jIvoMke avirati, pramAda, kaSAya, yoga ye cAra baMdhake kAraNa haiN| pAMcave guNasthAname sthAvaroMko avirati se mile huye pramAda, kaSAya, aura yoga yoM zrAvaka, zrAvikAoMke baMdhU upayogo sADhetIna kAraNa haiN| chaThe me pramAda, kaSAya yogoM ko nimitta pAkara muniyoMke karmabaMdha hotA hai, yaha baMdha ke kAraNa pramAdakI vyucchitti ho jAtI hai| sAtaveM, AThaveM naume, dazame guNasthAno me yoga aura kaSAya do baMdha ke kAraNa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre haiN| upazAMta kaSAya, kSINakaSAya aura sayoga kevaliyoMke yoga hI eka baMdha kA kAraNa raha jAtA hai, jo ki eka samaya Thaharakara dusare samayameM nirjarA ho jAnevAle sAtAvedanIya karma kA mAtra baMdhaka hai, nokarma vargagNAyeM bhI yogase AtI haiM, caudahave guNasthAna meM koI Asrava yA baMdha nahIM hai / yoM ArSa AmnAya anusAra vAkyoM kI parisamAptIke anurodhase sUtrakA ukta artha nikAlanA paDatA hai / mithyAdarzana Adi ke kriyAvAdI, ekAMtamithyAdarzana, pRthivI kAyika avirati, vikathA bhAvAzuddhI, anutsAha, anantAnubaMdhI krodha, satyamanoyoga Adi bheda prabhedoMkI apekSA vicAra karane para to pratyekako yA asamagrako baMdha kA hetupanA samajhA jAya kAraNa ki sabhI mithyAdarzana eka samayame eka AtmAke sAtha nahIM sambhavate haiN| isI prakAra avirati, pramAda, kaSAya, yogoMke bheda prabheda bhI sabhI yugapat nahIM saMbhavate haiN| paccIsa kaSAyoM me se eka samayame adhika se adhika anantAnubaMdhI krodha 1,apretyAkhyAnAvaraNa krodha2,pratyAkhyAnAvaraNa krodha3 saMjvalanakrodha4 tathA hAsya5 rati6 ina cArame do evaM bhaya jugupsA8 aura strIveda, puMveda, napuMsaka vedome se eka veda yoM nau kaSAyeM udayarUpa haiM, pandraha yogoM meM se eka jIvake eka samayame eka hI yoga rhegaa| ata: bhedaprabhedoMko vyastarUpase kAraNapanA hai / ___ avirateH pramAvasyAvizeSa iti cenna viratasyApi premAvadarzanAt / iti cenna, kAryakAraNabhedopapatte : / yahA~ koI zaMkA uThAtA hai ki avirati se pramAda kA koI antara nahIM hai ? ataH donome se eka kA grahaNa karanA samucita hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki virata ho rahe munike bhI vikathA, kaSAya, indriya, nidrA aura sneha svarUpa premAda ho rahe saMbhava jAte haiN| punaH koI AkSepa karatA hai ki kaSAyoM aura aviratiyoM meM koI bheda nahI dIkhatA hai, dono hI hiMsAdi pariNAmoM svarUpa haiM, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki kArya aura kAraNake bhedase inake pRthak nirUpaNakI siddhI ho rahI hai| krodhAdikaSAyeM kAraNasvarUpa haiM aura hiMsAdi kI aviratiyAM kArya hai ataH inakA bhI nyArA nirUpaNa karanA ucita hai / koI koI vidvAna pramAda padase unhIM vikathA Adi pramAdoMko pakaDate haiM jo ki chaThe guNasthAna me hI pAye jAte hu~ zeSa rahe tIvra pramAdoMko mithyAdarzana aura avirati kI mukhyatAse hI gina liyA jAtA hai, isI prakAra kaSAyapadase sAtave guNasthAnase dazave guNasthAna taka sambhava rahIM kaSAyeM hI lI jAya anya anantAnubandhI Adi kaSAyoMko pahile kAragome
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tArtha kara liyA jAya " taccintyaM aSTamo'dhyAyaH kAraNa kisa yuktise samajha agrima vArtika ko kahate haiM / " 11 kutaH punamathyAdarzanAdayaH paMcabaMdha hetava ityAha yahA~ koI tArkika paNDita prazna karatA hai ki mithyAdarzana Adi pAMcoMko baMdhakA liyA jAya ? batAo, aisI jijJAsA pravartane para granthakAra (11 syurvahetavaH puMsaH svamithyAdarzanAdayaH / tasya tadbhAvabhAvitvAdanyathA tadasiddhitaH ||2|| jIvake apane mithyAdarzana, avirati Adi pAMca (pakSa) baMdha ke kAraNa ho sakate haiM ( sAdhyadala) usa baMdha kA una mithyAdarzana Adi ke sadbhAva honepara ho jAnA svarUpa anvaya honese (hetu ) anya prakAroMse usa baMdha ke hone kI asiddhi hai (vyatirekavyApti ) isa anumAna dvArA sUtrokta baMdha kAraNa siddhAMta ko yuktise sAdha diyA gayA hai / puMso baMdhahetava iti vacanAt pradhAnasya kSaNika cittasya saMtAnasya ca vyavacchedaH svamithyAdarzanAdaya iti nirdezAt pradhAnapariNAmAste puMsobaMdha hetava iti vyudastaM, kRtanAzAkRtabhyAgamaprasaMgAt baMdhasya mithyAdarzanAdyanvayavyatirekAnuvidhAnA sadhdetukatva siddhiH / ukta vArtika meM puruSake karmoMkA baMdha hojAneke mithyAdarzana Adi kAraNa haiM / yoM kathana kara denese pradhAnake athavA kSaNika cittake yA santAnake baMdha hone kA vyavaccheda ho jAtA hai / bhAvArtha kapilasiddhAnta anusAra prakRtike hIM vaMdha honA mAnA gayA hai ve AtmAko zuddha kamalapatrasamAna nirlepa svIkAra karate haiM / jaise jalase kamala kA pattA vimukta rahatA hai / vastutaH vicArA jAya to patte ke Upara bahuta bArIka romAbalI haiM, jalake moTe karaNa usa sUkSma romAvali para Tike rahate haiN| patte ke hI roma hai ataH patteke avaparoMse jala saMyukta hai hI nyArI jAtivAle padArthoM kA saMyoga bhI bhinna prakArakA hai / bauddhoM ke yahAM kSaNika citta thA kalpita saMtAnake hI baMdha honA iSTa kiyA gayA hai, aisI dazAmeM AtmAkI paratantratA nahIM sughaTita hotI hai / jo baMdhatA hai vahI svakIya svAbhAvika puruSArthIdvArA mokSalAbha karatA hai, ataH
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ) tattvArtha zloka vArtikAlaMkAre AtmA hI paradravyake sAtha baMdha jAnA jaina darzanameM iSTa kiyA gayA hai / vArtika meM "svamithyA darzanAdayaH " aisA kathana karadenese sAMkhyoMke ina mantavyoMkA khaNDana ho jAtA hai ki mithyAdarzana Adika to prakRti ke pariNAma haiM aura puruSake baMdha jAneme kAraNa haiM / bAta yaha haiM ki corakA khoTA pariNAma vicAre sAhukAra ke baMdhanekA kAraNa nahIM ho sakatA hai| isI prakAra prakRtikA pariNAma sarvathA bhinna ho rahe zuddha AtmAko nahIM bA~dha sakatA hai anyathA kRtanAza aura akRtake abhyAgamakA prasaMga ho jAvegA / prakRtine mithyAdarzana, hiMsA, dAna, pUjana, Adi kAya kiye usakA kiyA karAyA miTTI meM mila gayA yo prakRtike kRta pApoMkA nAza ho gayA aura jA AtmA zuddha, akartA, baiThA huA thA usako baMdhaname par3akara duHkha, sukha bhoganA par3A, yahI akRtakA abhyAgama hai | isI prakAra kSaNika cittakA baMdha mAnane para bhI pApapuNya karma karanevAlA citta maragayA, usake duHkhasukhaphala kisI kAlAntarabhAvI anya cittako hI bhugatane par3ate haiN| joki nyAyamArga se viruddha hai / ukta vArtikame par3e huye hetu kI upapatti yoM karalI jAya ki mithyAdarzana, avirati, Adi ke sAtha baMdhakA anvayAnuvidhAna aura vyatirekAnuvidhAna ho rahA hai / mithyAdarzanAdike honepara hI baMdha hotA hai aura mithyAdarzanAdi ke na hone para caudahave guNasthAna me yA siddhoMke baMdha nahIM hotA hai yoM anvaya aura vyatirekakI anukUlatA ghaTita ho jAne se una mithyAdarzanAdi ko baMdha ke hetupane kI siddhi ho jAtI hai / nanu ca mokSakAraNatraM vidhyopadezAt baMdhakAraraNapAMca vidhyaM viruddhamityAzaMkAyAmAha - yahA~ zaMkA uThatI hai ki prathama adhyAyame sabase prathama ke sUtrame mokSake kAraNoM ke trividhapanakA upadeza diyA hai ataH baMdhake kAraNa bhI tIna prakAra hI hone cAhiye, isa sUtrame pAMca prakAra baMdha ke kAraNoMkA nirUpaNa karanA to pUrvApara viruddha hai / bAta yaha hai ki pratibaMdhaka ho rahe samyagdarzana, jJAna, cAritra, ina tIna mokSa kAraNoMse pratibadhya mAne gaye baMdha ke tIna kAraNa bhale hI nivRtta ho jAyeMge phira bhI baMdha ke zeSa do hetuoMse jIvake karmoM kA baMdha hote rahanA Tala nahIM sakatA hai ataH yA baMdha ke kAraNa pAMca kahe haiM to mokSa ke kAraNa bhI pAMca kahane cAhiye the aura yadi mokSake kAraNa tIna kahe jA cuke to baMdha ke kAraNa bhI tIna hI ginAIye, pAMca nahIM, aisI AzaMkA pravartane para granthakAra samAdhAnakAraka uttara vArtika ko kaha rahe haiM /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH tadviparyayato mokSa hetavaH paMcasUtrita: / sAmarthyAdatra nAtosti virodhaH sarvathA girAm // 3 // ( 13 isa sUtra meM baMdha ke kAraNa jaba pAMca kahe gaye haiM to vinA kahe hI sUtra sAmarthya karake usa baMdha mArgakA viparyaya honese mokSa kAraNa bhI Adi sUtra dvArA pAMca hI samajha liye jaya, ataH syAdvAda siddhAnta anusAra sUtrakAra kI pUrvApara vANiyoMkA sabhI prakAroMse koI virodha nahIM hai / nirNItaprAyaM caitanna punarucyate // baMdha ke kAraNa pAMca haiM to mokSa ke kAraNa bhI samyagdarzana, virati, apramAda, akaSAya aura ayoga ye pAMca samajha liye jAMya, jo ki ratnatraya meM hI gatArtha haiN| athavA mokSake mArga tIna haiM to baMdhake kAraNa bhI mithyAdarzana, mithyAjJAna, aura mithyAcAritra ye tIna hI samajha liye jAMya ina tInoMke hI parikara pAMca haiM / vacanabhaMgiyoM se jainoMkA koI virodha nahIM hai, isa siddhAMta kA hama pahile prakaraNoMme hI bahuta nirNaya kara cuke haiM / AdyasUtra kA vyAkhyAna karate huye " baMdhapratyayapAMcadhyasUtraM na ca virudhyate " Adika katipaya Age pIche kI vArttikoM meM bahuta acchA vivecana kiyA jA cukA hai, ataH isa baMdha ke tIna kAraNa yA mokSake pAMca kAraNa saMbandhI prakaraNoM ko yahAM kahA jAtA hai / vizeSa jijJAsu paNDita una pUrva prakaraNoMko paDha leveM // phira dubArA nahIM koyaM baMdha ityAha baMdha ke kAraNoM ko samajha liyA hai aba batAo ki baMdha kyA padArtha hai ? isa prakAra vinIta ziSyakI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko kahate haiM / baMdha kA lakSaNa sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa baMdhaH // 2 // pUrvabaddha karmoMse sakaSAya ho jAne ke kAraNa yaha jIva karma ke yogya pugadloMko grahaNa karatA hai vaha AtmA aura karmakA ekarasa hokara baMdha jAnA baMdha hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre punaH kaSAyagrahaNamanuvAda iti cenna, karmavizeSAzayavAcitvAjjaTharAgnivat / jIvAbhidhAnaM pracoditatvAt, jIvasya hi kathamamUrterahastasya karmaNA baMdha iti paraiH prAcodi tato jIva ityabhidhIyate / jovanAvinirmuktatvAdvA, jIvanaM yAyustenAvinirmukta evAtmA karma pudgalAnAvatte'tazca jovAbhidhAnaM yuktaM / yahAM zaMkA hai ki pahile sUtra meM kaSAya pada par3A huA ho hai punaH isa sUtrameM kaSAya zadvakA grahaNa kiyA gayA hai, yaha to kevala pUrva kA anuvAda hai, svayaM apanA anuvAda karanA to sUtrakArakA vyartha prayatna hai, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki jaTharAgnike samAna kaSAya vizeSoMke Azaya ko kaha rahA yaha kaSAya zabda hai| arthAt khAye pIye gaye padArthakI udarAgnike Azaya anusAra jaise tIva, manda, madhyama rasoMko liye huye sthiti aura anubhava hote haiM, isI prakAra AtmAmeM tIvra, manda, madhyama svarUpa sthitI aura anubhava baMdha hote haiN| ata: baMdha ke hetuoMme kahe gaye bhI kaSAyoM kI sthiti anubhAgoMmeM vizeSatA karAne ke liye punaH isa sUtrameM kaSAya zabdakA nirdeza kiyA gayA hai / yahAM koI AkSepa karatA hai ki jIva hI to karmoko bAMdhatA hai isa bAta ko mandabuddhi prANi bhI jAnatA hai, punaH sUtrakAra ne atyaMta saMkSipta ho rahe sUtrame vyartha jova zabdako kyoM kahA hai ? isake uttara me AcArya kahate haiM ki jo koI vAdI yoM kucodya kara rahA hai ki mUrtirahita aura hAthapAMvarahita bicArA jIva kisa prakAra karmokoM grahaNa kara letA hai, kisa prakAra baMdhavAna ho jAtA hai, jaba ki zarIrarahita amUrta AkAza bicArA vadha ko prApta nahIM hotA hai, aisI carcA uThanepara sUtrakArako jIva zabda kahanA par3A hai| amUrti, hastarahita jIva bhalA karma karake kisaprakAra baMdha ko prApta ho jAtA hai ? isa prakAra dusare vAdiyoMne prakRSTa kucodya uThAyA thA, tisakAraNa sUtrameM jIdapada kahA gayA hai, jIvana se nahIM vinirmukta honese yaha pramANa kA viSaya ho rahA sUrta saMsArI jIva paudgalika karmoko bAMdhatA haiM / jIvana to niyamase AyuSya hai, usase vizeSatayA nahIM chUTa rahA hI yAnI AyuSyadhArI hI saMsArI AtmA karmapudgaloMkA AdAna karatA hai, Ayuke saMbandha vinA zuddha jIva karmoko nahIM bAMdhatA hai, atopi sUtrameM, jIvapadakA kathana karanA samucita hai / arthAt karmoMko grahaNa kara rahA jIva kathamapi amUrta nahIM hai| mUrta hI jIva mUrta karmoko bAMdha rahA hai, bAMdhaneme hAtha kI koI AvazyakatA nahIM hai / uSNalohekA golA cAro orase pAnI ko khIMca letA hai, aMgopAMgarahita ho rahA cuMbakapASANa loheko khIMca letA hai, isI prakAra saMsAro mUrta AtmA bhI svakIya pariNAma ho rahe yogoM karake
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSThamodhyAyaH (15 karmoMkA AkarSaNa kara svakIya kaSAyoM anusAra sthitibaMdha, aura anubhAgabaMdha karatA rahatA hai, anAdikAlase karmoM karake baMdhA huA yaha jIva prathamase hI mUrta hai / karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta iti pRthagvibhaktyuMccAraNaM vAkyAMtarajJApanArthaM tena karmaNo jIvaH sakaSAyo bhavati pUrvopAttAdityekaM vAkyaM sakaSAyatvAt pUrvamakarmakasya muktavatsa - kaSAyatvAyogAt / tathA karmaNo yogyAn pudgalAnAdatta jIvaH sakaSAtvAt iti dvitIyaM vAkyaM karmayogya pudgalAdAnAtpUrva pakaSAmasya kSINakaSAyAdivattavaghaTanAt tato jIvakarmaNoranAdi baMdha ityuktaM bhavati bIjAMkuravat / sakaSAyatvakarmayogya pudgalAdAnayorbhAvadravyabadhasvabhAva yonimittanaimittikabhAvavyavasthAnAt / yahAM koI paNDita AkSepa uThAtA haiM ki "karmaNo yogyAn" aisA laghunirdeza karanA sUtrakArako ucita thA ? isakA AcAryaM samAdhAna karate haiM ki " karmaNo yogyAn pudagalAnAdatte " karma ke yogya ho rahe pudgaloMko grahaNa kara rahA hai isa prakAra pRthak vibhaktikA uccAraNa karanA to anya vAkyakA jJApana karane ke liye hai, tisa kAraNa ve do vAkya yoM bana jAte haiM ki "karmaNaH" (paMcamI vibhaktiH) jIvaH sakaSAyo bhavati / pUrva janmame upAtta kiye gaye karmoMse udayApanna dazAme ho jAnepara jIva kaSAyasahita ho jAtA haiM, yaha eka vAkya huA / pUrvaM karmoM anusAra sakaSAya ho jAnese hI jIva karmoMko grahaNa karatA haiM, karmarahita jIvake kaSAyasahitapanakA ayoga hai, jaise mukta jIvoM ke kaSAye nahIM honese karmabadha nahIM hone pAtA haiM, vigraha gati me bhI eka, do, tIna, samayataka yaha jIva tIna zarIroM aura chaha paryAptiyoMke yogya pudgaloM ko grahaNa nahIM kara pAtA hai, hAM, karmoMkA grahaNa to sarvadA hotA hI rahatA hai, ataH karmoMke grahaNa nahIM karaneme mukta ke samAna kArmaraNakAyayogI jIva ko bhI nokarma ke grahaNa nahIM karaneme dRSTAMta kaha sakate haiM / tathA kaSAyasahita hone se yaha saMsArI jIva karmake yogya pudgaloM ko grahaNa karatA haiM yaha dusarA vAkya haiM / samAsa nahIM karanepara hI yahAM karmaNaH ko SaSThI vibhaktivAlA mAnakara dusarA " karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte" yaha vAkya banA liyA gayA hai| dekhiye karmake yogya pudgaloMkA grahaNa karanese pahale yadi upazAMta kaSAya guNasthAnavAlA jIva akaSAya ho jAtA hai to bArahaveM kSINa kaSAya Adi guNasthAniyoM ke samAna usa karmapudgala kA AdAna karanA ghaTita nahIM hotA hai / granthakArane yahAM pahile vAkyame " sakaSAyatvAtpUrva akarmakasya " likhA hai / isase koI yoM abhiprAya nahIM nikAla leve ki pahile karmarahita ho jA cukA bhI jIva punaH kaSAyasahita hokara karmoMkA upArjana karane laga jAtA hai| bAta yaha hai ki upazama zra eNI lecukA jova kaSAyasahita
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre honeke pahile kaSAyarahita ho cukA hai ataH muktake samAna gyArahaveM guNasthAna me kaSAyasahita panakA ayoga hai, gyArahaveM sadya kA eka samaya sthitibAlA baMdha ho rahA aura krodhAdi kaSAyoMkA sattA meM rahanA vivakSita nahIM hai athavA sampUrNa karmokI apekSA nahIM kara kintu vyasta karmoMkI apekSA jIvako karmarahita mAnA jA sakatA hai / anantAnubaMdhI kA visaMyojana kara sarvathA anantAnubaMdho se rahita ho cukA jIva puna: pahile dusare gugAsthAnoM meM lauTa kara sakaSAya ho jAnese anantAnubandhI kA baMdha kara letA hai| uccagotra kA nAzakara uccagotra kI apekSA akarmaka ho rahA jIvaM punaH uccagotra yA nIca gotra kA Asrava kara letA hai, yoM bhinna bhinna prakRtiyoMkA visaMyojana, sarva saMkramaNa kara yA bhujyamAna Ayuko bhogakara punaH baddhavya karmoke anusAra sakaSAya hokara jIva una una karmoko navIna rUpase bAMdhatA hai| isIprakAra dusare vAkya se bhI "karmayogyapudgalAdAnAtpUrvamakaSAyasya" aisA pATha hai, yahA~ bhI vyaktirUpase kaSAyarahitapana yA karmarahitapana kI siddhI karalI jAya / kSINakaSAya, sayoga kevalI, ayoga kevalI aura mukta jIva to punaH kabhI na kaSAyasahita hote haiM na karmoM ko bAMdhate haiN| hAM upazAMta kaSAyavAlA muni to aneka bhavoMtaka karmoko bAMdha sakatA hai,tisa kAraNa isa sUtradvArA yoM kaha diyA gayA gayA hai ki jIva aura karmakA anAdikAlase baMdha hai, pUrvabaddha krodhAdi karmoM ke udayase jIva vartamAname kaSAyasahita ho jAtA hai, vaha sakaSAya saMsArI yahAM jIva pada se liyA gayA hai, jaise bIja se vRkSa aura vRkSase bIja yoM dhArApravAha rUpeNa anAdikAlase kAryakAraNa. bhAva calA A rahA hai, usI prakAra pahile bAMdhe huye karmose jIva vartamAna me kaSAyasahita ho jAtA hai aura isa kaSAyasahitapanase bAMdha liye gaye karmoM karake punaH kaSAyasahita hogA, athavA pahile khAye piye gaye padArthoMkI bana gaye lArapitta, anusAra aba khAyA piyA jAtA hai aura isa khAye gaye se punaH bananevAlI lAra Adise pIche khAyA jAyegA yoM pravAha rUpase hetu hetumadbhAva meM koI anyonyAzraya doSa nahIM hai| kAraNa ki vyakti rUpase nirdoSa kAryakAraNa bhAva vana rahA hai, jisa bIja se jo aMkura upajatA hai usI aMkura se pahilA bIja nahI upajatA hai, jisase ki parasparAzraya doSa ho jaataa| bAta yaha ki jIvakA kaSAyasahitapanA bhAvabaMdha svarUpa hai aura karma banane yogya pudgaloMkA grahaNa ho jAnA dravyabaMdha svarUpa hai, bhAvabaMdha nimitta kAraNa hai aura dravyabaMdha usa nimittase upajA naimittika pariNAma hai, jaise ki bIja nimitta aura aMkura naimittika hai, aMkura bahuta kAla pIche vRkSa hokara punaH puSpita, phalita hotA huA kAlAMtarame pakakara bIja bnegaa| isI prakAra krodha Adi
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 17 kaSAyoM ke upajate hI bhAvabadha anusAra bhaTiti paudgalika va makA grahaNa ho jAtA hai / AbAdhA kAlake pIche anya bhI dravya, kSetra kAla bhAvoM kA nimitta mila jAnepara una karmoM ke anusAra jIva ke kaSAya upajeMgI / yaha jinAgamame karmasiddhAnta kI vyavasthA yuktipUrNa kahI gayI hai / pudgalavacanaM karmarastAdAtmyakhyApanArtha pudgalAtmakaM dravyakarma na punaranyasvabhAvaM tardAsaddhamiti cenna, amUrteranugrahopaghAtAbhAvAt / na hyamUrtirAtmaguNo jIvasyA mUrteranugraho ghAtau vartumalaM kAlavadAkAzAdInA / mUrtimataratu paudgalikasya karmaNonugrahopa ghAtaka raNamamUrtepyAtmani kathaMcinna virudhyate tadanAdibaMdhaM pratItasya mUrtimatvaprasiddha ranyathA baMdhAyogAt / sUtrame pudgala zabda kA kathana karanA to karmakA pudgala ke sAtha tadAtmakapane kI khyAtI karAne ke liye hai, dravyakarma pudgala svarUpa hai, anya AtmaguNa yA avidyAsvarUpa nahIM haiM / vaizeSikane adRSTa ko AtmAkA guNa svIkAra kiyA hai, kintu jo AtmA kA guNa hai vaha AtmAko mokSase haTAkara saMsAra baMdhana kA hetu nahIM ho sakatA hai| yoga, bauddha, kApiloM ne bhI karmako aneka prakAroM se paribhASita kiyA hai / sUkSma paryavekSaNa karanepara karma podgalika hI siddha hote haiN| yahAM koI vaizeSika AkSepa karatA hai ki karmakA vaha paudgalikapanA asiddha hai | vyApaka, nitya, amUrtika AtmA ke sAtha mUrta, sAvayava, pudgala nahIM baMdha sakate haiM, ataH puNyapApa karmasvarUpa adRSTa to AtmAkA hI guNa haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kAraNa ki amUrta AtmAke Upara amUrta adRSTa karake sukha prApti karAnA rUpa anugraha karanA aura duHkhAnA rUpa upaghAta karanA nahIM ho sakate haiM / jaina to saMsArI AtmAko paudgalika karmoM ke sAtha baMdha ho jAne ke kAraNa mUrta svIkAra karate haiM, ataH mUrta AtmAke Upara mUrtakarma apanedvArA anugraha aura upaghAta kara sakate haiM, kintu vaizeSikoM ke yahAM AtmA aura Atma guNoM ko niyamase amUrta mAnA gayA hai, aisI dazAme rahA AtmaguNa adRSTa bicArA amUrtika jIvake anugraha aura upaghAtoM ke samartha nahIM hai, jaise ki mUrti kAla amUrta ho rahe AkAza dizA Adike upaghAtoMko nahIM kara pAtA hai| hA~ jaina siddhAnta anusAra mUrtimAna paudgalika karma ke dvArA anugraha aura upaghAta karanA kathaMcit amUrta ho rahe bhI AtmA me kathamapi viruddha nahIM paDatA hai / kyoMki una paudgalika karmoM ke sAtha anAdi kAla se baMdhe rahane kI itthaMbhUta pratipatti anusAra usa AtmA mUrtirahita ho karane ke liye upara anugraha
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ko mUrtisahitapanekI prasiddhI hai, anyathA yAnI AtmAko amUrta yA anya prakAroMse svIkAra karanepara baMdha ho jAnekA ayoga hojAyegA / jaise ki amUrta AkAza kisI paradravyake sAtha nahIM baMdhatA hai| agni, zastrAghAta, viSaprayoga Adi se nahIM satAyA jAtA hai, usI prakAra - amUrta AtmA kA saMsArabadhana kathamapi nahIM ho skegaa| yadyapi amUrta AkAza sabhI mUrta, amUrta dravyoM ke avagAha deneme aura amUrta kAlANuyeM sabakI vartanA karAneme yA aneka vilakSaNa kAryoM ke karAne me kAraNa ho rahe jainasiddhAMta ke anusAra mAne gaye haiM, tathApi AtmAkI paradravya ke sAtha baMdha kara ho rahI tRtIya avasthA svarUpa vibhAva pariNati to amUrta dravyoM se nahIM ho sakatI hai, mAtra itane meM kAladravya ko dRSTAMta samajha liyA jAya, athavA vaizeSikoM ke siddhAnta anusAra ukta nidarzana samucita hI hai| unhoM ne AkAza, dizA Adi ke upara kAladravya dvArA kiyA gayA koI anugraha yA upaghAta svIkAra nahIM kiyA hai "janyAnAM janakaH kAla:" jainoM ke yahAM bhI AkAza yA amUrta siddha AtmAoM ke Upara kAladravyakA koI anugraha, upaghAta nahIM mAnA gayA hai| hA~ mUrta, amUrta dravyoMkI anya pariNatiyoM kA udAsIna tayA kAraNa to kAladravya hai hI, isakA kauna jainasiddhAMtajJa vidvAn niSedha kara sakatA hai| Adatta iti pratijJAtopasaMhArArtha / tathAhi-yo yaH zubhAzubhaphaladAyidravyayogyAna pudgalAnAdatta sa sakaSAyo yathA tAdazaH sa sakarmaNA yogyAna pudgalAnAdatta yathobhayavAdi prasiddhaH zubhAzubhaphalagrAsAdi pudgalAdAyI rakto dviSTo vA sakaSAyAzca vivAdApannaH saMsArI tasmAt karmaNo yogyAna pudgalAnAdatta iti pratijJAtopasaMhAraH prtipttvyH| atastadupazleSobadhaH tadbhAvo madirApariNAmavat / sUtrame "Adatte" yaha kriyApada to pratijJA kiye jA cuke viSaya kA upasaMhAra karane ke liye kahA gayA hai, usI ko spaSTa kara granthakAra kahate haiM ki jo jo jIva zubha azubha phaloM ko denevAle karmadravyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa karatA hai, vaha baha kaSAyasahita hotA hai, jaise ki tisa prakAra kA sukha, duHkha bhoga rahA krodhI, mAnI, saMsArI jIva hai, (prathama vyApti) / aura jo jo sakaSAya hai vaha vaha zubhAzubha phalapradAyaka karmoMke yogya pudgaloM kA grahaNa kara rahA hai, jaise ki hama jaina aura tuma naiyAyika Adi dono vAdI prativAdI?ke yahAM prasiddha ho rahA zubhAzubha phalavAle grAsa, cUMTa Adi pudgaloMkA grahaNa kara rahA rAgI athavA dvaSI puruSa hai ( mukhyavyAptipUrvaka dRSTAMta ), kaSAyoMse sahita ho rahA yaha
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSThamodhyAyaH (13 ka . . . vivAda me par3A huA saMsArI jIva haiM (upanaya) tisa kAraNa karmake yogya ho rahe pudgaloMkA grahaNa karatA rahatA hai (nigamana) yoM pratijJA kiye jA cuke "saMsArI jIva: karma yogyAn pudgalAnAdatte sakaSAyatvAt " kA upasaMhAra usa Adatte kriyAse samajha lenA cAhiye, ataH una karmoMkA samarasa hokara ekakSetrAvagAha anusAra sarvAMga upazleSa ho jAnA baMdha hai, jaise ki madya banane yogya bhAjaname dhara diye gaye bIja, phUla, phala, dhAnyoM kI badhakara madirA pariNati ho jAtI hai, usI prakAra AtmAke kaSAyoM ke anusAra baMdhe huye karma yogya dravyoMkI jJAnAvaraNa Adi karmasvarUpa pariNatiyAM ho jAtI hai| haldI aura cune kA baMdha ho jAnepara tIsarA hI rUpa ho jAtA hai / jala aura ghRta ko aneka bAra pheTa kara milA denese a ya viSa pariNatiyAM upaja jAtI haiM, do vAyuyeM milakara na jAne kyA bhayaMkara, abhayaMkara svarUpoMko dhAra letI haiN| savacanamanyanivattyartha, karmaNo yogyAnAM sUkSmaikakSetrAvagAhinAmanaMtAnAmAvAnAdAtmanaH kaSAyAHkRtasya pratipradeza tadupazleSo baMdhaH sa eva baMdho nAnyaH saMyogamAtra svaguNa vizeSasamavAyo veti tAtparyArthaH kaSAyAoM kRte jIve karmayogya pudgalAnAM karmapariNAmasya bhAvAdguDodakadhAtakIkusumAdyA bhAjanavizeSe madirAyogyapudgalAnAM madirApariNAmavat / isa sUtrame sa zabda kA kathana to anyako baMdha honekI nivRtti karane ke liye hai| karmapariNati ke yogya ho rahe aura sUkSma hokara AtmA ke hI eka kSetra meM avagAha kara rahe anantAnanta pudgaloMkA grahaNa karanese kaSAyoM karake gIle kiye jA rahe AtmAke pratyeka pradeza para una pudgaloMkA saMzleza ho jAnA baMdha hai / sa zabda yoM kaha rahA hai ki vaha pUdgala aura AtmA kA zleSa ho jAnA hI baMdha hai, anya koI kevala saMyoga ho jAnA athavA apane (AtmAke) vizeSa guNa ho rahe adRSTa kA samavAya ho jAnA baMdha nahIM haiN| yadi gaNa aura guNokA baMdha hone lage jo ki paratantratA kA kAraNa hai,taba to mokSa nahIM ho skegii| kAraNa ki guNI apane guNa svabhAvoMko kabhI nahIM choDegA svabhAvoM * kA hI tyAga ho jAne lage taba to / gaNI kA bhI abhAva ho jAyagA, aisI dazAme mokSa kisakI ho skegii| ataH Atmadravya kA anyavijAtIya pudgala dravyake sAtha ekatva buddhijanaka saMbaMdha ho jAnA hI baMdha hai, yaha isakA tAtparya artha nikalatA hai / jisaprakAra gIle yA bhIje vastrame yahA~ vahA~kI dhUla cupaTa jAtI hai athavA jalavAle pAtrame katipaya padArthoMke saDAne se Asava, arka bana jAte haiM, usI prakAra kaSAya pariNAmoMdvArA gIle kiye jA cuke jIva me karmapariNatike yogya ho rahIM kArmaNa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vargaNA pudagaloM ke karma pariNAma ho jAne kA sadbhAva hai| jaise ki guDa,pAno,piThI,dhAtakIpuSpa Adika madirA yogya pudgaloMse una gIle ho rahe vizeSa bhAMDa me madirA yogya aMgUra, mahuA Adi pudgala phaloMkA madirA pariNAma ho jAtA hai, arthAt nAlikA yantravAle vizeSa vartaname dhara diye gaye, saDA diye gaye, aneka rasoMvAle bIja, phUla, phaloM yA guDa, piThI Adi kA prakriyA dvArA madyapariNAma ho jAtA hai| karaNAdisAdhano baMdhazabdaH tasyopacayApacayasadbhAvaH karmaNAmAyavyayadarzanAt brohikosstthaagaarvt| karmaNAmAyavyayadarzanaM tatphalApavyayAnubhavanAt siddha - tato numitAnumAnaM / etdevaah| "baMdha baMdhane" dhAtuse karaNa, karma, bhAva Adise ghaJpratyayakara baMdha zabdakI siddhI karalI jAya / badhyate'nena, badhyate yat, baMdhanamAtraM badhnAti vA yoM niruktikara mithyAdarzana Adiko apekSAvaza baMdha kahA jA sakatA hai| paryAya aura paryAyo meM kathaMcit bheda, abheda kI apekSA anusAra svatantratA, paratantratA kI vivakSA bana jAtI hai| karmokA Aya aura vyaya dekhA jAtA hai / ataH karmapiNDake upacaya (vRddhi) aura apacaya (hAni) kA sadbhAva hai, jaise ki koSThagRha yAnI dhAnyoM ke koThAra me aneka dhAnya Ate jAte rahate haiM, usI prakAra anAdi kAlIna pravAha rUpase karma koThArame navIna karmoM ke Anese aura anyasaMcita karmoMke phala dekara nikala jAnese upacaya, apacaya hote rahate haiM / bhAratavarSa me pratidina aneka manuSya janmate marate rahate haiM, pasArI kI dukAna me aneka vastuyeM AtI jAtI rahatI haiM, dukAnadArI ke galle me saikar3o paise rupaye Ayavyaya hokara baDhate, ghaTate rahate haiN| saMsArI AtmAke bhI karmoMkA yahI krama calatA rahatA hai, kiMcit Una DeDa guNahAni pramANa dravya sadA saMcita rahatA hai, bhogoMdvArA una karmoke phaloM ke Ayavyaya kA anubhava hote rahanese karmoMkA Ayavyaya dIkhanA siddha ho jAtA hai, yoM yaha anumita anumAna huA ekabAra anumAna kara punaH usa sAdhya ko hetu banAkara dusare anumAna dvArA karmoM kI vRddhi hAni ko sAdha diyA hai| "karmaNAM (pakSa) upacayApacayau staH ( sAdhya ) AyavyayadarzanAt (hetu) brIhikoSThAgAravAt (anvaya dRSTAMta)" yaha pahilA anumAna hai, tathA " karmaNAM ( pakSa ) Ayavyayau staH ( sAdhyadala ) tatphalAyavyayadarzanAt ( hetu ) peTa me khAye nikale jA rahe padArtha ke samAna ( anvayadRSTAMta ) yaha dusarA anumAna pahile anumAna ke hetudala ko spaSTa kara rahA hai, isa hI sUtrokta bAtakA granthakAra agrima vAttika dvArA spaSTa kaha rahe haiN|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH pudgalAnAM narAdAnaM baMdho dravyAtmakaH smRtaH / yogyAnAM karmaNaH svaSTAniSTanirvartanAtmanaH // 1 // ( 21 apane iSTa, aniSTa phaloMko banAnevAle svarUpa karmake yogya ho rahe pudgaloMkA kaSAyayogyavAle AtmA ko jo AdAna ho rahA hai vaha pUrvAcArya saMpradAya anusAra dravyaAtmaka baMdha huA kahA jAtA hai, yA abataka AcArya paraMparAnusAra smRti se calA AyA hai / kathaM punaH pudgalAH karmapariNAmayogyAH kecidupapadyante ityAha / yahAM koI tArkika pU~chatA hai ki koI pudgala hI karma pariNati ke yogya haiM. yaha siddhAnta phira kisa prakAra yuktiyoM se upapanna ho jAtA hai ? aisI jijJAsA pravartane para AcArya mahArAja agrima vArtika ko kahate haiM / pudgalAH karmaNo yogyAH kecinmUrtArthayogataH / pacyamAnatvataH zAli - bIjAdivadatIritaM // 2 // koI koI pudgala hI (pakSa) karma hone ke yogya haiM ( sAdhya ) mUrta arthakA yoga ho jAne se paripAka ho rahA dekhA jAnese ( hetu ) zAlI cAvaloMke bIja, Amraphala roTI Adike samAna (anvayadRSTAnta) isa anumAna se karmoMkA paudgalikapanA siddha ho jAtA hai / isa bAta ko hama pahile bhI kaI prakaraNoM me kaha cuke haiM / pudgalA eva karmapariNAmabhAjo mUrtadravyasaMbaMdhena vipacyamAnatvAcchAlibIjAdivadityuktaM purastAt / tataH karmago yogyAH pudgalAH kecitsantyeva / / pudgala hI (pakSa) karmapariNatiyoM ko dhAra rahe haiM, ( sAdhyadala ) mUrta dravya ke saMbandha karake vizeSatayA paripAka ho rahA honese ( hetu ) zAlidhAna, gehUM Adike bIja yA InTa, dAla Adi ke samAna (dRSTAMta ) / arthAt paudgalika Atapa, tRNa, agni Adi karake jaise dhAnya bIja paka jAte haiM, agni se roTI paka jAtI hai, ataH ye mUrta dravya mAne gaye pudgala se parahe padArtha jaise paudgalika haiM usI prakAra makhamala, guDa, puSpa, sundararUpa Adi karake sAtAvedaya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre paripAka hotA hai, aura kaMkaDa, kAMTA, durgandha Adi pudgala padArthoM se asAtA vedanIya karmakA vipAka hotA hai / agni, bUrA Adi pudgaloM se hI sparzAntara yA rasAntara ho ...sakate haiM, AkAzase dUdha ke rasa, rUpa, zabda nahIM badalate haiM, pudgaloM karake pudgaloM meM paripAka ho sakatA hai, AtmaguNa yA anya amUrta padArthome nahIM ! ataH siddha hai ki karma pudgalasvarUpa hI hai, isa bAtako hama pahile bhI kaha cuke haiN| dusare adhyAyake "apratIghAte" sUtrakA vyAkhyAna karate huye " karmapudgalaparyAyo jIvasya pratipadyate, pAratantranimittatvAt kArAgAradivaMdhavat " yoM karmako pudgala upAdAna kAraNoM kA upAdeya paryAyapanA svIkAra kiyA hai| cauthe adhyAyake upAntyameM "sUkSmo bhUtavizeSazcedvayabhicAreNa vajitaH, tadhdeturvividhaM karma tannaH siddha tathAkhyayA" isake dvArA bhI karmoM ke pudgalapane kA AbhAsa milatA hai, isa kAraNa siddha ho jAtA hai ki karma bananeke yogya kArmaNa vargaNA svarUpa koI koI pudgala hI haiM yoM sUtrokta siddhAMta puSTa ho jAtA hai| tAnAdatte svayaM jIvaH sakaSAyatvataH sa tu / yo nAdate prasiddho hi kaSAyarahitaH prH||3|| sakaSAyaH sakarmatvAjjIvaH syaatpuurvtonytH| kaSAyebhyaH sakarmeti nAnyathA bhavabhAgayaM // 4 // kaSAyasahita honese svayaM vaha jIva hI to una karmoko grahaNa karatA hai, jo jIva karmoko grahaNa nahIM karatA hai, vaha usa saMsArI jIvase nyArA utkRSTa AtmA niyamase kaSAyarahita prasiddha hai (vyatirekavyAptipUrvaka anumAna) pUrva samayoMme bAMdhe gaye anya karmoMse sahita hone ke kAraNa vahI jIva kaSAya udaya honepara vartamAname kaSAya sahita ho jAvegA aura phara ina kaSAyoMse karmoko bAMdhakara karmasahita ho jAvegA / jIva ke isa prakAra bhAvakamase dravyakarma, aura dravyakarma se bhAvakarmasahitapane ko vyavasthA ho rahI hai| anya prakAroMse mAnanepara yaha jIva saMsAra ko sevanevAlA nahIM ho sakatA hai / arthAt adRSTa ko AtmA kA guNa mAnanepara yA AtmA ko kamala dala ke samAna nirlepa mAnane para jIvake saMsAra paribhramaNa honA nahIM bana sakatA hai, jo ki sabhI vAdI, prativAdiyoM ko mAnanA cAhiye /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH jIvasya baMdha iti vA skssaaytvtonythaa| tasya muktAtmavattattvAnupapatteH prsiddhitH||5|| athavA ukta sUtrake Agama vAkya kA yoM bhI parArthAnumAna prayoga banA liyA jAya ki kaSAyasahitapanA ho jAne ke kAraNa jIva ke baMdha ho jAtA hai, anyathA yAnI kaSAyasahitapanase baMdha kI vyavasthA yadi nahIM mAno jAyegI to muktAtmAke samAna usa saMsArI jIvake usa baMdhasahitapanakI upapatti nahIM honekI prasiddhI ho jAyegI, kintu muktAtmAke samAna saMsAro jova to baMdharahita nahIM haiM, ataH krodhAdi kaSAyoM se sahitapanA hI jIva ke baddha ho jAnekA aMtaraMga bIja hai| sakaSAyatvamadhyakSasvasaMvedanataH svayaM kopabAnahamityevaM rUpAta siddhaM hi dehinAM // 6 // ukta anumAna me par3A huA sakaSAyapanA hetu to svasaMvedana pratyakSase siddha hai| jaba ki maiM krodhI hUM, maiM lobhI hUM: ityAdi evaM svarUpavAle svasaMsedana pratyakSa se zarIradhArI jIvoMko kaSAyasahitapanakI svayaM siddhI ho rahI hai, to pratyakSa siddha ho rahe hetu se karmAdAna sAdhya kI siddhi ho jAtI hai, yahAM sakaSAyapanA jJApaka hetu hai aura kAraka hetu bhI haiN| pradhAnaM sakapAyaM tu syAnnaivAcetanatvataH / kumbhAdivatta to nedaM sabaMdhamiti nirNayaH // 7 // kapila matAnuyAyI kahate haiM ki jIvake kaSAyeM nahIM hotI haiM, kintu triguNAtmaka prakRti ke rAjasa, tAmasa kaSAyeM jAnI jA rahIM haiM / isa para AcArya kahate haiM ki avyakta pradhAna to kaSAyasahita nahIM ho sakegA (pratijJA) acetana honese (hetu) ghaTa, paTa, Adi ke samAna ( anvayadRSTAMta ) / tisakAraNa yaha pradhAna to baMdhasahita nahIM hai, yo nirNaya kara diyA jAtA hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre karmaNaH sakaSAyatvaM jIvasyeti na zAsvataM sahetukasya kauTasthyavirodhAt kuTakAdivat // 8 // tato na muktyabhAvo nuH kutazcitkarmaNaH kssye| sakaSAyatvavidhvaMsAvidhvaMsakRtasiddhitaH // 6 // karmoMse yoM jIvake kaSAyasahitapanA huA vaha zAzvata yAnI sarvadA ThaharanevAlA nahIM hai, kyoMki hetuoMse sahita ho rahe kAdAcitka kArya ke kUTasthapana kA virodha hai / jaise ki kAraNoMse upaje ghara, pothI, vRkSa, Adika padArtha anAdi ananta sadA ThaharanevAle nahIM haiM, tisa kAraNa kinhI saMvara, nirjarA Adi kAraNoM se karmoMkA kSaya ho jAnepara jIva ke muktikA abhAva nahIM ho sakatA haiN| kAraNa ki kapAyasahitapana ke vidhvaMsa dvArA kiye gaye muktipana kI siddhi haiM aura sakaSAyapana kA jabataka vidhvaMsa nahIM kiyA gayA hai, tabataka jIva ke muktikA abhAva yAne saMsAra kI siddhI ho rahI hai arthAt . vyaktirUpase sabhI karmoMkA sambandha sAdi sAnta hai aura una karmoke udaya se huA kaSAyasahitapanA bhI kAdAcitka hai sArvadika nahIM hai| ataH saMvara nirjarAoM evaM anya puruSArthoM karake DeDa guNahAni pramANa saMcita karmoMkA kSaya kara dene para jIva ke mokSa ho jAtI haiN| yadi prakRti (karmoM) ke kaSAyasahitapanA mAnA jAyegA yA jIvake kaSAyasahitapanA nitya mAnA jAyegA to jIva ko mokSalAbha nahIM ho skegaa| mokSakA pradhAna boja sakaSAyatva kA kSaya hai aura saMsAra kA mukhya kAraNa kaSAyasahitapana kI lambI leja bichI rahanA haiN| jIvo hi karmaNo yogyAnAdatte pudgalAna svayaM / sakaSAyastataH pUrvaM zuddhasya tadasaMbhavAt // 10 // kaSAyasahita jIva hI karmake yogya ho rahe pudagaloMko svayaM grahaNa karatA hai, usa kaSAyasahitapanase pahile zuddha ho rahe jIvake usa karmagrahaNa karanekA asaMbhava haiM arthAt gyArahave guNasthAna se krama se utara kara jIva dazaveM, chaThe, cauthe yA pahile guNasthAnoMme sakaSAya ho rahA kamoM ko bAMdhane laga jAtA hai / jaina saMpradAyame zuddha ho cuke mukta jIva ke punaH karmokA grahaNa karanA yA saMsAra me lauTanA nahIM mAnA gayA hai| AryasamAjI paNDita
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mukti me jIvakI punaH Avatti svIkAra karate hai, kintu ekabAra mukta ho jAnepara yogya kaSAyoMkA sarvathA abhAva ho jAne se puna: karmabaMdha nahIM ho pAtA hai yaha jaina siddhAMta hai / ataH kaSAyasahitapana se pahile zuddha ho rahe isa vAkyakA artha kaSAya kI apekSA yA jIvake vizeSa vizeSa karmoM baM / ke pahile huI AMzika vizuddhi kI apekSA sughaTita ho sakatA hai| zrutasAgara sUri to kahate haiM ki " kazcidAha- AtmA mUrtirahitatvAdakaraH pAparahitaH kathaM karma gRNhAti kathaM baMdhavAn bhavati iti carcitaH sannumAsvAmidevaH prANadhAraNAyusaMbaMdhasahito jIvaH karma gRhA ta natvAyuHsaMbaMdha vinA karmAdatte iti sUcanArthaM jIvanAjjIvastena jIva zadvasya grahaNaM cakAra AyusaMbaMdhavirahe jIvasyAnAhArakatvAt ekadvitrisamayaparyantaM karma nAdatte jIvaH "ekaM dvau trInvAnAhArakaH iti vacanAt // isase dhvanita hotA hai ki vigraha gatime eka,do,tIna samaya taka jIva karmoko grahaNa nahIM karatA hai, kintu jaina siddhAMtame anAdikAlase terahave guNasthAna taka niraMtara karmokA grahaNa karanA iSTa kiyA gayA hai, vigrahagati me mAtra nokarmokA grahaNa nahIM hai, kArmaNakAyayogadvArA karmoMkA grahaNa to ho hI rahA hai, bhujyamAna AyukA viyoga ho jAnepara usI kSaNa dhyamAna baAyukA udaya A jAtA hai, pUrvabhava kI Ayuke viyoga aura bAMdhI jA cukI uttara bhavakI AyuHke prathama niSekake udaya kA eka hI samaya hai, jabataka saMsAra hai tabataka eka samaya ke liye bhI AyuHkarma kA viyoga ho jAnA asaMbhava hai| sarvArthasiddhi, rAjavAttika, gommaTasAra meM vigraha gati ke eka, do, tIna, samayoM me karmoMkA grahaNa to niraMtara ho rahA svIkAra kiyA hai, ataH zrutasAgara svAmoke abhiprAyako be hI jAne / yahAM zrI vidyAnanda AcAryane "tataH pUrvaM zuddhasya tadasaMbhavAt jo likhA hai, vaha apekSAoM se siddha kiyA jAtA hai / pudgala to zuddha hokara punaH svakIya sparza guNakI snigdha rUkSa paryAyoM ke avibhAga praticchedoM kI dvayadhikatAnAmaka antaraMga kAraNavaza azuddha ho jAtA hai, kintu jIva ekabAra bhI zuddha hokara punaH kaSAya Adi vibhAva pariNatiyoM ko nahIM dhAratA hai aisA jinAgama hai| tadravyakarmabhibaMdhaH pudgalAtmabhirAtmanaH / siddho nAtmaguNa revaM kaSAyairbhAvakarmabhiH // 11 // tisakAraNa isa prakAra siddha ho jAtA hai ki AtmAkA pudgalasvarUpa dravyakarmoM ke sAtha baMdha ho jAnA siddha hai, jo ki dravya baMdha kahA jA sakatA hai isI prakAra bhAvakarmasvarUpa kaSAyoM ke sAtha bhI AtmA kA baMdha ho rahA hai, jo ki bhAvabaMdha kahA jAtA hai / kintu naiyAyikoM ke yahAM apane hI guNa mAna liye gaye adRSTa Adi guNoM ke sAtha AtmAkA baMdha nahIM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre hai| bAta yaha ki guNa hI to dravya haiM, guNoMkA dravya ke sAtha tAdAtmya hai, upariSThAt ho rahA baMdha nahIM hai jo ki saMyoga ko mUla kAraNa mAnakara baMdha huA karatA hai| anyathA sakaSAyatvapratyayasya virodhataH / saMsAriNAM zarIrAdisaMbaMdhasyaiva hAnitaH // 12 // yadi jIvakA dravya karma aura bhAva karmoM ke sAtha baMdha jAnA nahIM mAnakara anya prakAroMse AtmAko vyApaka, nirlepa, kUTastha mAnA jAyegA to AtmAke krodhIpana, mAnIpana, zokasahitapana, strIvedIpana Adi kaSAyasahitapana kA svasaMvedana svarUpa jJAna honekA virodha ho jAyagA aisI dazAme saMsArI jIvoMke zarIra indriya Adi ke sAtha saMbaMdha ho jAne kI hAni ho jaavegii| zuddha AtmAke zarIra AdikA saMbaMdha kathamapi nahIM ho sakatA hai, jaise ki AkAza dravya ke koI upAdhiyoMkA ekarasavAlA saMbaMdha nahIM haiM ataH siddha ho jAtA hai ki kaSAyasahita hone ke kAraNa yaha saMsArI jIva vijAtIya karma yogya pudgaloMkA grahaNa karatA rahatA hai vahI baMdha hai| soyaM sAmAnyato baMdhaH pratipAditastatprakArapratipAdanArthamAha; vaha prasiddha ho rahA yaha baMdha sUtrakArane uktasUtradvArA sAmAnya rUpase samajhA diyA haiM, aisI dazAmeM ziSyakA usa baMdhake vizeSa bheda prabhedoMko jAnane kI icchA upajanA sulabha sAdhya hai, ata: baMdhake prakAroMkI pratipatti karAne ke lie sUtrakAra agale sUtra ko kaha rahe haiN| prakRtisthityanubhAga(bhava)pradezAstadvidhayaH // 3 // prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ye cAra usa baMdha ke prakAra haiM, arthAt yogoM anusAra A rahI kArmaNa vargaNAoMme AtmapariNAma ko nimitta pAkara huI jo artha ko nahI jAnanA, arthakA Alocana nahIM kara sakanA, sukha, duHkhakA vedana karAnA, Adi prakRtiyoMke rUpame baMdhajAnA prakRti baMdha haiM / khAye, piye gaye khAdya, peya dravyoM ke zArIrika pariNatiyoMko nimitta pAkara jaise rasa, rudhira, Adi pariNAma ho jAte haiM, usI prakAra kArmaNa pudgaloM ke jJAnAvaraNAdi prakRtivAnoM kA AtmA ke sAtha karmabaMdha ho jAtA hai, una arthoko nahIM jAnane denevAle Adi karmasvabhAvoM kI jabataka cyuti nahIM hoya vaha sthiti baMdha hai| jaise ki anna, peya, ke bana gaye rudhira masi, haDDI, Adi kI aneka dinoM taka Thaharane kI
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH sthiti par3a jAtI hai, athavA khAyA, piyA gayA padArtha udarame jAkara kitanI dera taka Thahara kara jaTharAgnidvArA paripakva hotA huA nirjIrNa ho jAyegA utanA usakA sthitikAla samajhA jaayegaa| jJAnAvaraNAdi me AtmAko rasavizeSa dene kI sAmarthya ko anubhavabaMdha kahate haiM, khAye, piye gaye anna, dUdha Adi me bhI zarIrapariNati anusAra rasavizeSa paDa jAte haiN| karmavargaNAyeM itane pariNAma ko liye huye baMdha gaI haiM, isa prakAra paramANuoM kI gaNanA kA parimANa liye huye baMdhanA pradezabaMdha hai / phoka padArtha aura saghana padArtha ke khAne pIne me paramANuoM kI gaNanA anumita ho rahI dRSTAMta kahI jA sakatI haiM / hajAra yojana ke rAghava matsya ke yoga baDA hai ataH karmavargaNAyeM adhika khiMcatI haiM aura tandula matsyake choTA yoga honese paramANuye thoDI AtI haiM, rasa adhika paDatA hai, sthUlarUpase ginane para ve paramANuye siddha rAzike anantaveM bhAga aura abhavya rAzise anantaguNI haiM phira bhI baDe matsyase taMdulamatsya ke saddha kame paramANu pradeza thoDe haiM, kintu anubhAga zakti donoM ke bAMdhe gaye karmoM me ekasI par3atI haiM, ataH dono hI sAtaveM naraka jAte haiN| vastutaH anubhAgabaMdha hI zaktizAlI hai, -eka indiya, dvIndriya jIvoM me karmoMkI sthiti thoDI bhI par3atI haiM aura saMjJIjIvake karmasthiti adhika paDatI haiM, tathApi anubhAga zakti kI tIvratAse ekeMdriya, vikalatraya jIvoM ke mahAna sakleza banA rahatA hai / ye cAroM baMdha eka hI samaya me ho jAte haiN| akartarItyanuvRtterapAdAnasAdhanA prakRtiH bhAvasAdhanau sthityanubhavI, karmasAdhanaH pradezazabdaH / prakRtiH svabhAva ityanarthAntaraM, svabhAvApracyutiH sthitiH, tadrasavizeSonubhavaH, iyattAvadhAraNaM pradezaH / vidhizabdaH prakAravacanaH / tasya vidhayastadvidhayo baMdhaprakArAH prakRtyAdaya ityarthaH // tadevAha, prakRti zabdako yoM sAdhu vyutpanna kara liyA jAya ki prakriyate asyAH iti prakRtiH pra upasargapUrvaka DukRJ karaNe dhAtuse "striyAM ktiH" isa sUtra karake kti pratyaya kara liyA jAya "akartari cakArake saMjJAyAM" isa sUtra ke akartari padakI anuvRtti ho jAnese apAdAna me prakRti zabdako sAdha liyA jAtA haiM / sthitI aura anubhava zabda kA bhAva meM pratyaya kara sAdhana kara liyA jaay|"tthaagti nivRttau" dhAtu se bhAva me ktipratyaya kara sthiti zadva bana jAtA haiM, aura anu upasarga pUrvaka bhUdhAtuse bhAvame appratyaya kara anubhava zabda ko sAdha liyA jAya, pradeza kI karma me ghaJ pratyaya kara siddhi karalI jAya / prakRti aura svabhAva ina donoMkA eka artha hI hai, bhinna artha nahIM haiN| jaise ki nIMbakI prakRti tikta (kar3avI) hai, guDakA svabhAva mIThA hai, usI prakAra jJAnAvaraNa kI prakRti sva aura artha ko nahIM jAnane denA hai / darzanAvaraNa karma kI prakRti arthokI sattA kA Alokana nahIM karAnA hai / sAtA, asAtA vedanIya karma ko
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre Teva jIva ko sukha, duHkha kA saMvedana karAnA haiM / darzanamohanIyako vAna tattva aura arthoMkA zraddhAna nahIM hone denA hai| cAritramohanIyakarmakA svabhAva saMyamapariNAma nahIM upajane denA hai / bhavako dhAraNa karAnA Ayukarma ko Teva hai / nAraka Adi bhAvoM yA zarIra Adiko banAneme nAma karma kI dhuni lagI rahatI hai, uMca, nIca sthAnoM meM vaise anurUpa AcaraNa karAnA gotra karmakA svabhAva hai| dAna Adi me vighna karanA antarAya karma kI Teva hai| isase ukta kArya yA prakaraNa prApta kiye jAte haiM, ataH yaha prakRti kahI jAtI hai| usa usa svabhAvase pracyuti nahIM honA sthiti hai, jaise chiriyA, gAya, bhaiMsa Adi ke dUdhoM kI madhuratA svabhAvase kucha kAlataka cyuta nahIM hotI hai / karmoM me rasavizeSa ke paDajAne ko anubhava kahate haiM, udaya dazAme una karmoM kA rasa anubhabA jAtA hai, ata: pahile paDa gaye anubhAga baMdhakA anumAna ho jAtA hai| karmasvarUpa ho gaye pudgalaskandhoMke paramANuoM ko nApa karake itane paramANurUpa avadhAraNa karanA pradeza hai / sUtrame paDA huA vidhi zabda prakAra arthako kaha rahA hai, tadvidhayaHzabda me SaSThItatpuruSa samAsa kara usa baMdhakI vidhiyAM to " tadvidhayaH " zabdase kahI jAtI hai / baMdha ke prakAra ho rahe prakRti Adika haiM, yaha isa tadvidhayaH zabda kA artha hai unhIM vidhiyoMko granthakAra agrima vAttikoM dvArA kahate haiN| tasya baMdhasya vidhayaH prakRtyAdyAH susUtritAH / tathAvidhatvasaMsiddhabaMddhavyAnAM kathaMcana // 1 // * sthityAdiparyayonmuktaiH karmayogyairhi pudgalaiH / prakRtyAvasthitebaMdhaH prathamotra vivakSitaH // 2 // . pratipradezameternu mato baMdhaH pradezataH / sthityAdiparyayAkrAMntaiH sa sthityAdivizeSitaH // 3 // vAttikoM me sUtrakA artha yoM samajhiye ki tasya vidhayaH tadvidhayaH' usa baMdha ke prakRti, sthitI Adika prakAra to ukta sUtradvArA bhale prakAra sUcita kara diye gaye haiM, kAraNa ki baMdha hone yogya padArthoM ke kathamapi tisa DhaMga se prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza yoM cAra prakAroMkI bhaleprakAra siddhi ho rahI ho hai sthiti, anubhAga Adi paryAyoM se rahita ho rahe kintu arthako nahIM jAnanA Adi svabhAvoM ke paDajAne kI dazAse avasthita ho rahe karmayogya pudgaloM karake AtmA kA baMdha jAnA yahAM pahilA prakRtibaMdha vivakSAprApta kiyA gayA hai / tathA ina karmayogya pudgaloM karake AtmAke pratyeka pradeza me jo karma paramANaoMke pradezoMse baMdha ho rahA hai, vaha dusarA yA cauthA pradezabaMdha mAnA gayA hai, evaM sthiti
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 26 Adika yAnI sthiti paDa jAnA aura rasa denekI zakti yoM sthiti aura anubhAga paryAyoMse cAroM ora ghera liye gaye karmayogya pudgaloM karake jo AtmA kA baMdha jAnA hai. vaha sthiti Adika se vizeSita ho rahA sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha haiM, yoM sUtrokta viSaya kI yuktiyoM se siddhi ho jAtI hai / baMdhasya bhedAdevaM hi baMdho bhidyate nAnyathA baddhavyAni ca karmAriNa prakRtyAvasthitAni prakRtibaMdhavyapadezaM labhate / tAnyevAtmapradezavRttIni pradezabaMdhavyapadezaM / samayAdrdhvasthiti paryayAkrAntAni sthitibaMdhavyapadezaM / phaladAnapra zaktilakSaNAnubhavaparyayAkrAntAnyanubhavabaMdhavyapadezamiti zobhanaM sUtritAH prakRtyAdividhayo baMdhasya / tatra yoganimittau prakRtipradezau sthitya - arat kaSAya hetukau / Adyo dvedhA mUlottaraprakRtibhedAt // baMdha ke bheda se isa prakAra hI baMdha bhinna bhinna ho rahA hai / inako cAra choDakara anya prakAroMse badha ke bheda nahIM niyata haiM, AtmAke sAtha baMdhane yogya karma hI prakRti avasthAme prApta ho rahe sante prakRtibaMdha isa nAma ko prApta kara lete haiM / "bhAvena bhAvavatobhidhAnaM " isa niyama anusAra prakRtibaMdha meM prakRtikA artha jJAna nAdikA AvaraNa karAne kI prakRti ko dhAranevAle prakRtivAnkA baMdha jAnA hai | aura ve hI karma anantAnanta svakIya pradeza paramANuoM kI saMkhyA anusAra AtmAke asaMkhyAta pradezoM para bartate huye ekakSetra vigAha hote haiM, taba ve hI samayase prArambha kara do, tIna, cAra AkrAnta ho jAte haiM, to ve karma pradeza baMdha nAmase vyavahAra prApta ho jAte hai / tathA eka sau, saMkhyAta, asaMkhyAta samayoM taka kI sthiti pariNati se Atmastha karma sthitibaMdha nAma ko pA jAte haiM / evaM ve hI baMdha rahe paudgalika karma usI samaya AtmA ko phala dene kI prakarSa zaktisvarUpa anubhava paryAyase AkrAnta ho jAte haiM, to anubhAga baMdha isa vyapadezako dhAra lete haiM / karmanAmaka azuddha dravyame usI samaya prakRti, sthiti, anubhAga, pradezoM svarUpa pariNatiyAM utpanna ho jAtI hai jaise ki khAye huye anna me tatkAla hI udarAgni, zakti, deza, kAla, prakRti anusAra prakRti, sthiti, anubhAga, pradeza, pariNatiyAM udbhUta ho jAtI hai / khicaDIkI prakRti laghupAcana hai / do ghaMTe me paca jAyegI, zarIra me halakApana banAye rakkhegI, pAvasera khicaDIme paramANu thoDe haiM, jaba ki pAvasera khIrame usase kaI gune pauSTika skandha praviSTa ho rahe haiM, udarame jAkara annakA kAraNoM ke vaza utkarSaraNa, visaMyojana, udIraNA Adi ho jAte haiM / usI prakAra karmoMkI bhI dazAyeM sambhavatI rahatI hai, sthitiyAM bhI nyUna, adhika, ho jAtI hai, anubhAga zaktiyoMke bhI ghAta yA prakarSa ho jAte haiM / cAritra moha - nIya yA darzana mohanIya evaM cAroM AyuSyoMko choDakara tulyajAtivAlI uttara prakRtiyoM kA
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSThamodhyAyaH 30 ) paramukha karake bhI anubhava hone laga jAtA hai / yoM baMdha kI prakRti Adika vidhiyoMkA zrI umAsvAmI mahArAjane isa sUtradvArA zobhA yukta nirUpaNa kara diyA hai, tabhI to vArtikakArane " susUtratA: " kahA thA / karmasiddhAnta kA sUtrakAra dvArA nirUpaNa honese granthakAra ko baDI prasannatA huI hai / una cAroM baMdhoMme pradeza baMdha to AtmA ke yoga nAmaka yatna ko nimitta pAkara ho jAte haiM | aura AtmAkI vibhAvapariNatiyAM kaSAyoMko hetu mAnakara sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha paDa jAte hai, yoga aura kaSAyoMkI prakarSatA, aprakarSatAse karmabaMdha kI vicitratAyeM hotI rahatI hai / kAraNoM ke anurUpa hI to kArya hogA / Adi meM kahA gayA prakRti baMdha tA mUla prakRtibaMdha aura uttaraprakRtibaMdha ina bhedoM se do prakAra hai / tatra mUlaprakRtibaMdhaM tAvadAha; - una prakRtibaMdha ke bhedoMme sabase pahile mUla prakRtibaMdha ko sUtrakAra kahate haiM / . prAdyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAMtarAyAH // 4 // Adime honevAlA mUla prakRtibaMdha to jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ina ATha vikalpoMvAlA hai | cetanA guNakI pariNati jJAna ko AvaraNa karanevAlA karma jJAnAvaraNa hai / aura cetanA ke vivarta darzanako AvaraNa karanevAlA karma darzanAvaraNa hai / sukhaduHkhoM kA vedana karAnevAlA karma vedanIya hai, AtmAko viparIta rasa karAkara samyaktva aura cAritrase bhraSTa karAnevAlA karma mohanIya hai / saMsAra me jIva ko zarIra dhAraNa karAkara roke rahe vaha AyuH karma hai / aneka prakAra zarIra Adiko banAnevAlA nAma karma hai| UMce, nIce AcaraNa anusAra AtmAko ucca, nIca, kahalAnevAlA gotra karma hai / dAtA aura pAtra yA bhogya aura bhoktA Adike madhyame mAnUM paDakara jo vighna utpanna karatA hai, vaha antarAya haiN| ye prakRtibaMdhake ATha bheda hai, jJAnAvaraNa kA udaya ho jAne para AtmA jJAnarUpa pariNata nahIM ho pAtA hai, jaise ki jo manuSya prathamase hI zItala pradeza yA zItala vAyume baiThA huA hai, usako pasInA nahIM AtA hai / aise hI dRSTAMta yahAM anukUla paDeMge / pasInA A rahA ho punaH usako ThaMDI vAyu se sukhAyA jAya yaha dRSTAMta viSama hai / vastutaH karmabaMdha ho cukanepara AtmA avadhijJAna Adi paryAyoMko hI nahIM dhArasakatA hai / sAmAnAdhikaraNye sati pUrvottaravacanavirodha iti cenna, ubhayanayadharmavivakSAsad - bhAvAt tayorekavacana bahuvacanaprayogopapatteH / pramANaM zrotAra iti sAmAnyavizeSayo rekatva bahutvavyavasthiteryathAsaMbhavaM kartrAdisAdhanatvaM jJAnAvaraNAdizabdAnAM / prayogapariNAmAdAgacchadevaviziSTaM karma jJAnAvararaNAdivizeSaivabhidyate annAdervAtAdivikAravat /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSThodhyAyaH ( 31 yahA~ koI zaMkA uThAtA hai ki jJAnAvaraNa ko Adi lekara antarAya paryanta prakRtibaMdha hai / yo jJAnAvaraNa Adike sAtha jaba Adya zabda dvArA kahe gaye prakRtibaMdha kA samAnAdhikaraNa ho rahA hai aisA hote sante to pUrvavartI samasita antarAya padake bahuvacanakA virodha paDatA haiM / jaise ki " nola utpala yahAM samAnAdhikaraNa honepara vibhakti aura vacana samAna hai, jo hI nIlakA adhikaraNa hai vahI samAna rUpase utpalakA adhikaraNa hai| isI prakAra yahAM prathamAvibhaktikA to virodha nahIM hai, kintu antarAyAH isa bahuvacanake samAna Adya zaha bhI bahuvacanAnta honA cAhiye / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yahAM dravyAthikanaya aura paryAyAthikanaya ina dono nayoMke viSaya ho rahe dharmoM kI vivakSAkA sadbhAva hai| ataH una uddezya vidheya padoMme ekavacana aura bahuvacana ke prayoga kI siddhI ho jAtI hai| dravyAthika naya anusAra sAmAnyakI vivakSAse prakRtibaMdha mUlameM eka hI hai, isa kAraNa sUtrakArane prakRtibaMdha ko kaha rahe Adya zabdame ekavacana kA prayoga kiyA hai| aura usa pratibaMdha ke bheda jJAnAvaraNa Adika aneka hai yoM paryAyArthika nayakI pradhAnatAse vivakSA prApta ho rahe vidheya padame bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai , loka me bhI sAmAnya aura vizeSoMke ekavacana aura bahuvacanoMkI vyavasthA ho rahI dekho jAtI hai jaise ki "pramANaM zrotAraH" isa carcA ke nirNaya me pramANabhUta zrotA jana haiM "gAvo dhanaM" adhika gAya, baila hI kisAnoM yA vana jAroMkA dhana hai / jJAnAvaraNa Adi zabdoM kI jisa prakAra saMbhava ho sake vaise kartA, karaNa, Adime pratyayakara siddhI karalI jAya / " AvRNoti iti AvaraNaM " Aviyate anena iti vA AvaraNaM, jJAnAnAM AvaraNaM iti jJAnAvaraNaM / yoM kartA yA karaName yuT pratyayakara punaH samAsa karate huye jJAnAvaraNa zabdakA sAdhana karaliyA jAya / isI prakAra darzanAvaraNa zabdako prakRti, pratyaya, dvArA, sAdhaliyA jAya " pazyati iti darzanaM ' dRzyate anena iti vA darzanaM veda yate vedyate iti vA vedniiy| muhyate anena mohayati vA mohanoyaM,eti anena iti Ayu: namayati namyate anena iti vA nAma, gUyate iti gotraM, antaraM madhyaM eti Iyate anena iti antarAyaH, yoM niruktikara yathAyogya pratyayoMdvArA jJAnAvaraNa Adi zabdoMkI siddhI ho jAtI hai| AtmAke prayoga pariNatiyoMse Arahe hI sAmAnya karma punaH jJAnAvaraNa Adi vizeSoM karake vibhinna vibhinna pariNama jAte haiM , jaise ki udara meM jAte hI anna Adika padArtha vAta, pitta, zleSma rudhira rasa, Adika vibhAga karake pariNAma prApta ho jAte haiM , athavA eka se meghajalake una una vRkSoMmeM nAnA prakAra rasa, patra, puSpa, phUla, Adi pariNAma bana jAte haiN| usI prakAra samAna ho rahIM kArmaNavargaNAoMkA AtmAkI prayogapariNati anusAra jhaTiti AvaraNa, anubhavana, moha karAdenA, bhavadhAraNa, nAma, gotra karAnA, vighna DAladenA Adi anekarUpa sAmaryoM karake yukta karmabaMdha pariNAma ho jAtA hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 32 jJAnAvaraNameva moha iti cenna arthAntarabhAvAt kAryabhede ca kAraNAnyatvAt / jJAnAvaraNasya hi kAryamajJAnaM, mohasya tattvArthAzraddhAnamacAritraM ceti / etena jJAnadarzanAvararaNayoranyatvamuktaM tatkAryayorajJAnAdarzanayoranyatvAt tadAvriyamAraNayozca jJAnadarzanayoranyatvaM prayuktaM bhedasAdhanaM / yahA~ koI tarka uThAtA hai, ki jJAnAbaraNa karma hI to mohakarma hai / jabaki moha ho jAnepara jIvako hita aura ahita kI parIkSA nahIM ho pAtI hai, tattvoM ko jIva nahIM samajha pAtA hai, ataH jJAnAvaraNase mohanIya karma kI koI vizeSatA nahIM dIkha paDato hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki jJAnAvaraNIyase bheda ho rahA haiM / arthako yathArtha rUpase jAnakara bhI mohanIya karma anusAra sadbhUta arthoMkA zraddhAna nahIM kiyA jAtA hai / aneka vidvAn hiMsA, strIsevana, dyUtakrIDA ko mahAn pApa samajhate huye bhI tIvra rAga maha ho jAnepara una kukarmoMmeM Asakti kara baiThate haiM / aneka jaina vidvAna bho zmazAna vairAgyavat aneka sthaloMpara athavA upadeza dete samaya samIcInarItyA nirvedabhAvoM se paripUrNa ho jAte haiM, kiMtu zIghra hI mohake mAhAtmya anusAra viSayoMmeM lIna ho jAte haiM / ataH tattvArthIkA anta stalasparzI zraddhAna nahIM hone denevAle aura Thosa cAritra nahIM palane denevAle mohanIya karma kA jJAnAvaraNa se bheda hI rahA hai| jJAna varaNa ho pratipakSI jJa nasvabhAva ko nyUna kara detA hai, viparIta nahIM kara pAtA hai / kintu mohanIya karma to pratipakSI ho rahe samyaktva, cAritra, guNoMkA sarvathA viparIta rasa karA detA haiM eka bAta yaha bhI haiM ki kAryoM kA bheda ho jAnepara kAraNoMka bheda avazyaMbhAvI hai " yaha anumAna pramANase niti hai / bhinnakAryame bhitrakAraNapramAtvA vazyaMbhAvAt " jJAnAvaraNa kA kArya ajJAta hai aura mohanIya varma kA kArya tatvArtho kA zraddhAnA nahIM ho sakanA aura cAritra nahIM palane denA hai, darzana mohanIya to tatvArtha kA zraddhAna nahIM hone detA hai yoM donoM karmoM me mahAna antara hai / isa ukta kathana karake yAnI vastusvarUpakI apekSA aura kAryoMkA bheda ho jAnese jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karmoMkA kA bhI bheda kaha diyA gayA samajha lenA cAhiye, pahile prakaraNa meM bhI svaparapradarzaka jJAna aura sattAkI AlocanA karane - vAle darzanakA bheda kahA jA cukA sAkAra haiM aura darzana nirAkAra hai / AkAra kA koI pratibimba paDa jAnA nahIM hai / kyoM ki camakIle mUrta pudgala meM hI mUrta pudgala kA prativimba par3A karatA hai bauddhoM ke samAna jJAnako sAkAra yAnI pratibimba yukta mAnane para smRti, anumAna, vyAptijJAna, AgamajJAna nahIM ho sakeMge / jabaki bhUta, bhaviSya kAloM ke padArtha hI vartamAname nahIM haiM to unakA prativimba jJAname nahIM, par3a sakatA hai sarvajJa bhI koI nahIM ho sakegA ataH jaina siddhAntame sAkArakA artha savikalpa mAnA gayA haiM, sampUrNa guNoM meM jJAna hI eka aisA vilakSaNa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 33 guNa hai jo ki apanI aura viSaya viSayAMzoM kI vikalpanAyeM kara svaparaprakAzAtmaka hai jJAnase kathaMcit tadAtmaka ho rahe sukha, duHkha icchA Adi bhI svasaMvedya ho rahe haiM, zeSa sabhI guNa yA dravya kisI kI vikalpanAyeM nahI kara sakate haiM ataH ve nirAkAra mAne gaye haiM, yoM dekhAjAya to jisa dravya kI jo bhI kucha lambAI, cauDAI, moTAI svarUpa AkRti hai usa dravya ke guNoMkA bhI vahI AkAra samajhA jAyegA athavA " nirguNA guNAH," isa siddhAnta anusAra guNoM me pradeza katva guNa ke vivarta ho rahe AkAra kA niSedha saMbhava jAnepara guNo meM nirAkAratA puSTa ho jAtI hai| hAM, ekArthasamavAyasaMvedya (kathaMcit, sahodara, tAdAtmya,)se guNoM ko AkRtisahita kahA jA sakatA haiM, " sAkAraM jJAnaM, nirAkAraM darzanaM ' yahAM AkAra kA artha vyavasAya karanA vikalpanAye karanA, saMvitti karanA, mAtra hai / ataH jJAna aura darzana ke bheda anusAra unake pratipakSa ho rahe karmoMkA bhI bheda hai| jabaki usa jJAnAvaraNa ke kArya ho rahe audayika sAva ajJAna meM aura darzanAvaraNa karma ke kArya ho rahe adarzana meM bheda ho rahA hai| ataH , una karmose AvaraNa kiye jA rahe jJAna aura darzana pariNAmo meM anyapanA hai, yoM jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ke bheda ko sAdhanevAlA yaha jJAna aura darzana kA anyapanA hetu baDhiyA samucita hai, zreSTha yuktivAlA haiN| __jJAnAvaraNasyAvizeSepi pratyAsravaM matyAdivizeSo jalavat / etenetarAriNa vyAkhyAtAni darzanAvaraNa dInyapi pratyAravaM mUlottaraprakRtivikalpabhAMji vibhAjyaMte / sakala karmaprakRtInAM kAryavizeSAnumeyatvAdidriyazaktivizeSavat / tadevAha : jJAnAvaraNa karma kI sAmAnyatayA piMDarUpa se koI vizeSatA nahIM hote huye bhI bhinnabhinna AsravoM ke prati matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa AdikI bhinna bhinna vizeSatA ho jAtI hai| jaise ki ekarasavAlA bhI meghajala nAnA harI, pIlI,nIlI zukla, botalo meM katipaya auSadhi svarUpa athavA nAnA vRkSoMmeM aneka sAmoMke bhedase vyavasthita ho jAtA hai| usI prakAra matijJAna kA AvaraNa karane kI zakti matijJAnAvaraNa me paDajAtI haiM / aura zruta jJAnAvaraNa karma meM zrutajJAna ko rokane kI sAmarthya ho jAtI haiM / isa kathana karake anya darzanAvaraNa mohanIya Adi karmoMkA bhI upalakSaNa karake vyAkhyAna kara diyA gayA samajhalenA cAhiye / darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Adika bhI pratyeka spardhaka kA Asrava honepara mUlaprakRti aura uttaraprakRti tathA uttarottaraprakRti ina vikalpoM ko dhAra rahe sante vicAra liye jAte haiM athavA vibhAga ko prApta ho jAte haiM / jisa prakAra rasa rudhira, haDDI, Adi kAryoMkA pratyakSa hojAnese sAmAnya khAdya, peya padArthoM kA una una
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ) aSTamodhyAyaH udaro meM jAkara vaisI vaisI vizeSa sAmarthyo kA dhAranA anumita ho jAtA hai / athavA cAkSuSa pratyakSa, rAsana pratyakSa, Adi kAryavizeSoMse atIndriya indriyo yA una bAhyanivRtti svarUpa indriyoMkI rUpagrahaNazakti rasagrahaNazakti Adi vizeSoMkA anumAna karaliyA jAtA hai, usI prakAra ajJAna, mati ajJAna, darzanamohana, anukUlavedana, pratikUlavedana, bhava dhAraNa, zarIrAdinirmANa, uccAcaraNa, vighna par3a jAnA, Adi kArya vizeSoM karake sampUrNa mUlaprakRti, uttaraprakRtiyoMkA anumAna kara liyA jAtA haiM / paridRSTa kAraNoM kA vyabhicAra dekhane se atIndriya karmoM kI siddhi ho jAtI hai / usa hI bAta ko granthakAra vArtika dvArA kaha rahe haiN| karmaprakRtayastatra syurjJAnAvaraNAdayaH / tAddakkAya vizeSAnumeyAH karaNazaktivat // 1 // una cAra prakArake baMdho meM jJanAvaraNa Adika mUla prakRtiyAM aura karmoM kI mati jJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa Adika uttara prakRtiyAM to tisa tisa prakAra jJAnako nahIM hone denA, matijJana ko nahIM upajane denA, cAkSuSadarzana ko rokalenA Adi dekhe jA rahe kArya vizeSoM karake anumAna karalene yogya haiM / jaise ki indriyoMkI rUpa ko grahaNa kara sakanA Adi zaktiyoM kA anumAna karaliyA jAtA hai athavA " devadatta; kuThAre chinati kASThaM ' vegayukta hokara uThanA, giranA vyApAravAle kuThAra karake kAThakA chedana ho jAnA dIkhane se kuThAra kI chedakatva zaktI kA anumAna karaliyA jAtA hai / avadhijJAnI, manaparyayajJAnI aura kevalajJAnI ko karmoMkA pratyakSa ho jAtA hai / kintu matijJAnI zrutajJAnI jIva una karmoM kI anumAna pramANa se siddhi kara DAlate hai / kazvidAha - pudgaladravyasyaikasyAvara raMga sukhaduHkhAdinimittatvAnupapattivirodhAt iti / sa vinivAryate na vA tatsvAbhAvyAdvan herdAhapAkapratApaprakAzasAmarthyavat / anaikAMtitvAcca dravyasya naikatvAdirUpeNAnaivAntikatvaM yato virodha : / yahA~ koI paNDita AkSepa karatA huA vaha rahA hai ki sAmAnya rUpa se eka hI pudgala dravyako AvaraNa kara denA, moha karanA, sukha duHkha upajAvanA Adi aneka kAryoMmeM nimittapanA nahIM bana sakatA hai, kyoMki eka kAraNadvArA aneka kAryoM ke ho jAne kA virodha hai / isa prakAra jo kaharahA hai, granthakAra karake vaha paNDita vizeSarUpatayA nivAraNa kiyA jAtA hai ki hama jainoM ke Upara yaha doSa nahIM AtA hai, kyoMki una karyoM meM antaraMga bahiraMga
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 35 kAraNavaza paDa gaye aneka svabhAvoMse aneka kArya ho rahe haiM jaise ki eka agnike dAha karanA pacAnA, uSNapratApa karanA, prakAza karanA ye sAmarthya pAyIM jAtI haiN| bAta yaha hai ki agnI me dAhakatva, pAcakatva Adi aneka svabhAva haiM tadanusAra vaha aneka zaktioM kA piNDa ho hI eka agnI bhI asaMkhya kAryoM ko kara sakatI hai / " yAvanti kAryANi tAvanta: pratyekasvabhAva bhedAH / parasparaM vyAvRttA: " yahI satyamArga haiM " ka rya veda: kAra bheda deva bhavati ina niyama kI jaina siddhAnta meM akSuNNa pratiSThA hai / dUsarI bAta yaha hai ki anekAntavAdame dravya aneka dharmoM se yukta siddha kiyA gayA hai / dravyArthikanaya kI apekSA se karma pudgala dravya eka haiM tathA aneka paramANu yA unake guNa evaM karmoM kI paryAya zaktiyAM aura svabhAva ina paryAya kI apekSA to paryAyArthika dRSTI anusAra karma dravya aneka bhI haiM / tisa kAraNa aneka kAraNoM karake aneka kAryoM kI utpatti hotI rahane se koI virodha nahIM hai / dravya kA ekatva, anekatva Adi rUpa karake vyabhicAra nahIM AtA hai athavA " naikatvAdirUpeNaikAntikatvaM pATha honepara * ekatvAdirUpa karake dravyakA ekAnta nahI hai jisase ki virodha doSa AtA, upalabhyamAna ho raekatva, nAnAtva, Atmaka vastu me virodha doSa nahIM AtA hai "anupalambhasAdhyo virodhaH" athavA yoM artha kiyA jAsakatA haiM ki jaba dravya meM ekatva Adi eka hI artha kA ekAnta nahIM puSTa huA to eka dravya ko aneka kAryoMkA nimita nahIM " P. hone dene mevAga 8 virodha hetu vyabhicArI haiM / parAbhiprAyegondriyANaM bhinnajAtIyAnAM kSIrAdyupabhoge vRddhivat / vRddhirekaiveti cenna, pratIMdriya vRddhibhedAt / tathaivAtulyajAtIyenAnugraha siddhiH / tena cetanasyAtmano'cetana karmAnugrAhakaM siddhaM bhavati / " athavA hamane jo eka hI karma pudgaladravya ko aneka sukha, duHkha AdikoM kA nimittapanA kahA hai vaha dUsare naiyAyika yA vaizeSika athavA cArvAka paNDitoMke abhiprAya karake kahA gayA haiM / vaizeSika paNDita sparzana indriya ko vAyuse banA huA svIkAra karate haiM, pRthivo se dhAraNa indriya Arabdha hai ina se vijAtIya mAne jA rahe jaladravya se rasanA 'indriya banI huI hai bhinna jAtIya paramANuvAle tejo dravyase cakSuH indiya sampanna huI hai / cakoM ne bhI " pRthvivyaptejovAyuriti tattvAni tataH zarIrendriyaviSayasaMjJA " aisA kahakara pRthvI Adika se indriyoMkI utpatti svIkAra kI hai / yoM una dUsare paNDitoM ke abhiprAya anusAra bhinna bhinna jAtivAle dravyoMse Arambha huI indriyoM kI jaise dUdha, ghI, bAdAma Adi eka eka ke bhI upayoga karanepara vRddhi ho jAtI hai / usI prakAra eka karma dravya bhI jIva haiM
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre aneka sukha duHkha AdikoM kA anugrAhaka ho jAtA hai| yadi yahAM koI yoM AkSepa kare ki indriyoM kI vRddhi to eka hI hai ataH eka dUdha yA ghIse eka hI vRddhisvarUpa kArya huA granthakAra kahate haiM, ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki sUkSmadRSTI se vicAra karanepara pratyeka indriya ko apekSA vRddhi nyArI nyArI hai, jisa prakAra indriyAM bhinna haiM usI prakAra unakI vRddhiyAM bhI pRthaka pRthak hai,gho khAnese AMkhame nasoM ko pRTI hote huye darzanazakti dRDha ho jAtI hai jimhA ko rUkSatA dUra hokara rasagrahaNazakti sthira ho jAtI hai, isI prakAra sparzana, ghrANa zrotroM ke upakaraNoMkI puSTi ho jAtI hai, ghRta se pAvoMke talakA mardana karane para bhI cakSuSoM ko lAbha hokara ziraHpIDA dUra ho jAtI haiM, yoM bhinna jAtibAle pArthiva ghose atulya jAti vAle tejonimita cakSuH vAyunirmita sparzana AdikA anugraha honA jaise anubhUta ho rahA hai usI prakAra bhinna jAtoya avetana kArmaNa pudgaladravya karake anundha jAtoya cena jovadravyatA anugraha ho jAne kI siddhi ho jAtI hai, tisa kAraNa cetana AtmAkA acetana karma anugrahaNa karanevAlA siddha ho jAtA hai AtmapariNatiyoMne hI karma ko tisa prakAra apane sukha duHkha kA anugrAharupanase pariNamana karAliyA thA, jaise koI puruSa apane strI putra, bhRtya Adi ko vaisI vaisI Teva banAkara unase svayaM sukha duHkha uThAtA rahatA hai| rajasvalAstrI svayaM apane zarIra ke vikArase azuddha ho jAtI haiM athavA jIvita zarIra hI svapariNatiyoMke anusAra vAta, pitta kapha, sambadhI doSoM ko yA guNoMko banAkara athavA rasa, rudhira haDDo AdikA nirmANakara punaH una baMdha gaye vijAtIya pudgaloMse aneka prakAra duHkhoM yA sukhoMko bhoga / / rahatA hai dantavaraNa (pAyoriyA)roga se zarIra me ho duSitaviSa banatA hai aura usIse zarIra meM duva vikAra upajate haiM punaHdUSita viSa banatA hai usase jova duHkha bhogatA hai / usI prakAra karmanokarmoM karake maha jIva aneka nigraha, anugraha prApta karatA rahatA haiN| kitAvAneva prakRti baMdhavikalpo netyAkhyAyate--ekAdisaMkhyeyadhikalpazna zabdataH tatraikastAvatsAmAnyAt karmabaMdho vizeSANAmavivakSitatvAt senAvanavat / sa eva puNyapApabhedAdvividhaH svAmibhRtyabhedAt senAvat / trividhazcAnAdiHsAntaH, anAdiranantaH sAdiHsAntazceti, bhujaakaaraalptraavsthitbhedaadvaa|| yahA~ koI saMkSepa rucivAlA ziSya prasannatAvaza prazna uThAtA hai athavA vistAra rucivAlA vinIta jijJAsAvaza pUMchatA hai ki kyA pahile prakRtibaMdha ke vikalpa ukta ATha saMkhyA ke parimANa ko liye huye itane hI haiM ? granthakAra kahate hai ki isa zaMkAkA uttara "nahIM" yaha bakhAnA jAtA hai arthAt itane hI ATha vikalpa nahIM haiN| kintu prakRtibaMdhake
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 atyadhika vikalpa hai, jagatame zabda saMkhyAta hI hai, kAlANuoM Adike barAvara asaMkhyAte zabda nahI haiM, aura jIva, pudgala, dravyoMke ananta samAna anantAnanta bhI nahIM hai / asaMkhyAte dvIpa samudra yA devadeviyoMke athavA trikAlasambadhI manuSyoM ke nAma saba punarukta haiM, eka eka nAmako dhAra rahe asaMkhtAte padArtha haiM yoM zabda jaba madhyama saMkhyAta hI hai to vAcaka zabdoMkI apekSAse prakRtibaMdha ke eka, do, tIna, cAra Adi saMkhyAte vikalpa ho jAte haiM, una saMkhyAta bhedoM meM sabase pahilA eka bheda to sAmAnyarUpase karmabaMdha eka hI hai yahA~ vizeSa bhedoMkI vivakSA nahIM kahI gaI hai / jaise ki sainika, ghoDe, ratha Adi bhedoM kI vivakSA nahIM kara samudAyakI apekSA eka senA zabda pravarta rahA hai athavA azokavRkSa, tilakavRkSa, maulasirI, vaMbUla, DhAka, Adi vRkSoMkI nahIM apekSA kara sAmAnya Adezase vana eka kahadiyA jAtA hai / "sAmaNNajIvatasathAvare su"yoM sampUrNa jIvoM ko bhI to sAmAnya se eka jIvasamAsa meM garbhita karaliyA jAtA hai, tathA vaho karmabandha puNyakarma aura pApakarma ke bhedase do prakArakA mAnA gayA hai, jaise ki eka ho senAko svAmI yAnI aphasara aura bhRtya yAnI sevaka ( sipAhI) ke bhedame do hI bhedoMme gatArtha kara liyA jAtA hai / yahA~ aDasaTha puNyaprakRtiyA~ aura sau pApa prakRtiyA~ ina prabhedoM kI apekSA nahIM kI gaI hai / prakRtibaMdha tIna prakAra kA bhI hai anAdisAnta 1 anAdianantara aura sAdisAnta 3 aSTamo'dhyAyaH athavA bhujAkAra, alpatara, aura avasthita bhedase bhI varmabaMdha tIna prakAra haiM / arthAt kisI mokSagAmI bhavyajIvakA anAdikAlase pravAharUpeNa calA ArahA karmabaMdha kSapaka zreNI ke pazcAt sAnta ho jAtA hai athavA terahave guNasthAna ke anta meM yoga naSTa ho jAnepara sAtAvedanIya karma ke baMdha kA bhI anta ho jAtA hai / dUsarA abhavya jotra yA dUrabhavya jIvake anAdi anantakAla taka dhArApravAha ho rahA anAdiananta baMdha hai / upazama zreNIse girakara nIcale guNasthAnoMme huA baMdha sAdisAnta haiM athavA vyaktirUpase sabhI karmoMkA baMdha sAdi sAnta haiM / koI bhI kAlame pAyA jArahA karmapiNDa sattara koTA koTI sAgara kAlase adhika samayoM taka nahIM Tika sakatA haiM "sAdI abaMdhabaMdhe seDhi agArUDhage araNAdIhu, abhavva siddhammi dhuvo bhavasidhde reat baMdho" isa gommaTasAra karmakANDa kI gAthA anusAra abaMdha honepara punaH karma ke baMdhane ko sAdibaMdha kahA gayA hai / jaise kisI jIva ke dazave guNasthAnataka jJAnAvaraNakI pAMca, darzanAvaraNa kI cAra, antarAya kI pAMca, yazaskorti aura ucca gotra ina solaha prakRtiyoM kA baMdha hotA thA kintu vaha jIva gyArahave guNasthAname pahuMca gayA vahA~ inakA baMdha nahIM huA pazcAt gyArahaveM se girakara punaH dazaveMme Akara jJAnAvaraNa AdikA baMdha karane laga gayA aisA baMdha sAdi kahalAtA hai tathA zreNIpara nahIM caDha rahe jIvake anAdibaMdha samajhA jAyegA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre 2 ityAdi vyAkhyAna hai / bhujAkAra Adiko yoM samajhaliyA jAya " appaM baMto bahu baMdhe bahugAdu apabaMdhevi, ubhayattha same baMdhe bhujagAradI kame hoMti pahile thoMDI prakRtiyoMko bAMdhate huve punaH bahuta prakRtiyoM ke bAMdhanepara bhujAkAra baMdha hai, jaise ki gajadanta ke samAna aMguliyoM, poMcA konI, bAhoMpara uttarottara moTI hotI jArahI bhujAkA AkAra hai, usI prakAra gyArahavaM, guNasthAnase utarakara dazaveM, naume Adi guNasthAnoMmeM adhika adhika karmoM ke baMdhanekI apekSA bhujAkAra baMdha hai / pahile bahuta prakRtiyoMkA baMdha karate huve punaH thoDI saMkhyAvAlI prakRtiyoM ko bAMdhane lagajAnA alpatara badha haiM jaise ki pahile guNasthAna meM darzanAvaraNako nau prakRtiyAM baMdhI thIM kintu dUsare meM styAnagRddhi Adi tInakI vyucchitti ho jAnepara tIsare AdimeM chaha prakRtiyAM baMdhane laga jAtI hai AThave ke prathama bhAga meM nidrA aura pracalA kI baMdhayuchitti hoM jAnepara Age cAra hI dazaveM guNasthAnataka baMdhatI hai yoM vaha alpatarabaMdha huA samajhA jAyegA / pahile aura pIche donoM kAloM me samAnabaMdha hone para avasthitabaMdha haiM jaise ki dazaveM taka cakSurdarzanAvaraNa kA baMdha avasthita haiM / prakRtyAdibhedAccaturvidhaH dravyAdibhedAt paMcavidhaH / SaDjIvanikAyabhedAt SoDhA / rAgadveSa mohakrodhamAna mAyA lobha hetubhedAt saptavidhaH / jJAnAvaraNAdivikalpAdaSTavidhaH evaM saMkhyA: vikalpAH zabdato yojatIyA / ca zabdAdhyavasAyasthAnavikalpAda takhyeyAH pradezaskandha pariNAmabhedAdanantA: jJAnAvaraNAdyanubhavAvibhAgaparicchedApekSayA vA / prakRti Adi yAnI prakRtibaMdha sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha ke bheda se baMdha cAra prakAra kA haiM bhujAkAra, alpatara, avasthita, aura avaktavya bhedoMse bhI baMdhake cAra vikalpa ho sakate haiM / tathA dravya Adi yAnI dravya, kSetra kAla, bhada, bhAva ina bhedoM se baMdha ke pAMca prakAra hai / dravya kSetra AdikA nimitta pAkara vaha karmabaMdha sthUlarUpa se pAMca prakAra kA pariNama jAtA hai / chaha jIvanikAyoM ke bhedase svAmiyoMkI apekSA baMdha chaha prakAra kA bhI kahA jA sakatA hai / baMdhake hetu ho rahe rAga, dveSa, moha, krodha mAna, mAyA, lobha, ina sAta, bhedoMse baMdha sAta prakAra kA haiM nimitta ke bhedase naimittikameM bheda ho hI jAtA hai / jJAnAvaraNa darzanAvaraNa Adi prakRtiyoMke bhedase ATha prakAra kA baMdha prasiddha hI hai / nau padArthoM ke pratikUla kaSAyoM anusAra baMdhU ke nau bheda bhI ho sakate hai / dazadharmo ke viparIta AcaraNa karanepara ye karmabaMdhoM kI daza jAtiyAM bho kahI jA sakatI hai / jagat meM zadva saMkhyAta hI haiM yoM baMdhake zabdoM kI apekSA saMkhyAte vikalpoMkI yojanA karalenI cAhiye / "ekAdi saMkhyeyavikalpAzca" yaha paDe huye ca zabda karake karmake asaMkhyAta aura ananta bheda bhI kahe gaye samajhalene cAhiye
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 kaSAyAdhyavasAyasthAna aura anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna saMkhyA meM asaMkhyAta lokaparimANa hai ataH sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha ke upayogI ina adhyavasAya sthAnoM ke vikalpase karmabaMdha asaMkhyAta nAmakI vizeSa saMkhyAko liye huye hai / tathA jJAnAvaraNa Adike anantAnanta pradeza paramANuoM aura anantAnanta karmaskandha pariNatiyoM ke bhedase karmabaMdha ke ananta bheda hai athavA jJAnakA AvaraNa karAnA Adi tAratamyarUpa se hInAdhikatA ko liye huye hai yoM ananta prakAra ke sukhaduHkhoM ko denerUpa anukUla anubhavoMke avibhAga praticchedoMkI apekSA karake karmake una pUtra anantAnantoMse bhI anantAnanta guNe anantAnanta bheda hai, karmoM kI zaktiyoM ke avibhAga praticchedoMko saMkhyA bahuta baDI anantAnanta hai / ataH saMkhyAte, asaMkhyAte aura anante vikalpa pahile prakRtibaMdhake saMbhava jAte haiM / kramaprayojanaM jJAnenAtmanodhigamAt jJAnAvaraNaM sarveSAmAdAvuktaM / tato darzanAvaraNa manAkAropalabdheH / tadanantaraM vedanIyavacanaM tadavyabhicArAt / tato mohAbhidhAnaM tadvirodhAt / AyurvacanaM tatsamIpe tannibaMdhanatvAt / tadanaMntaraM nAmavacanaM tadudayApekSatvAt prAyo nAmodayasya / tato gaM travacanaM prAptazarIrAdilAbhasya saMzabdanAbhivyakteH / parizeSAdante antarAyavacanaM // granthakAra aba jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmoMke kramase prayoga karanekA prayojana kahate haiM / saba karmoM ke AdimeM jJAnAvaraNa ko isaliye kahA gayA hai ki jJAna karake hI AtmAkA adhigama hotA hai, AtmAke svAnubhavakA nimitta honese jJAna pradhAna yA pUjya hai, pUjya jJAnakA AvaraNa bhI "nArAyaNa pratinArAyaNa" nyAya anusAra pahile kahA gayA hai / usake pazcAt darzanAvaraNa kahA gayA hai| kyoMki sAkAra upayogavAle jJAnase nirAkAra darzana javanya hai | jJAna karake sva aura arthakA prakaTa grahaNa hotA hai, kintu darzana karake arthakA mAtra avyakta Alokana ho jAtA hai arthavikalpanAsvarUpa AkArase rahita upalabdhi honeke kAraNa darzanAvaraNa pIche kahA gayA hai / usa darzanAvaraNa ke anantara vedanIya karmakA kathana hai kyoMki una jJAna aura darzanoMse avyabhicAra hone ke kAraNa vedanA pravartatI hai mohanIya karmakAla pAkara vedanIya karma bhI ghAti karmoMke samAna jIvake vAstavika sukhako bigADatA hai ataH sUtrakArane mohanIyake Adime paDhadiyA hai / usa vedanIyake pazcAt mohanIyakA kathana karanA Avazyaka haiM kAraNa ki una jJAna, darzana, sukhaduHkhakA virodha karanevAlA moha hai / kvacit mohanIya karma karake mUDha horahA jIva na jAnatA hai, na Alokana karatA hai, aura sukhaduHkhoM kA vedana bhI nahIM kara pAtA hai| una pUrvokta karmoMke samIpame pazcAt Ayu:karmakA prayoga hai, kyoMki usa Ayu: ko hI kAraNa mAnakara prANiyoM ke sukha, duHkha Adi pravartate haiM / usa AyuH karmake avyavahita pazcAt aSTamo'dhyAyaH
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre nAmakarmakA vacana kiyA jAtA hai kyoMki usa AyuHke upayakI apekSA rakha rahA ho prAyaH gati Adi nAma pharmakA udaya dekhA jAtA haiM "AyubaleNa avaTThidibhavassa idi NAma AupuvvaM tu bhavamassiya ragIcuccaM idi godaM NAmapuvvaM tu" usa nAma karmake pazcAt gotra karmakA nirUparaNa karanA ucita hI thaa| kAraNa ki nAmakarmake vipAka anusAra zarIra Adike lAbhako prApta kara cuke hI jIva ke gotrako nimitta mAnakara hue ucca nIca, AcaraNa anusAra zubha azubha zabdoM karake uccAraNa kiye jAnekI prakaTatA hotI hai tisa kAraNa nAmake pIche gotra kaha diyA gayA hai| AyuH,nAma, aura gotroM kA krama baDA acchA hai / sabake zeSame bace rahanese antarAyakA kathana aMtameM kiyA gayA haiN| anta rAya karma kA pratipakSa vIrya hai zaktirUpavIrya sabhI jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla dravyoM meM pAyA jAtA haiM jaise jIvameM anantAnanta vIrya hai usI prakAra pudgaloMmeM bhI anantAnanta sAmarthya haiM / jIva pudgaloMkI gati ke sahakArI dharmadravya aura sabhI dravyoMkI sthitimeM sahakArI adharma dravyakI sAmarthya choTo nahIM hai bhananta hai| kAlaparamANuyeM to ananta sAmaryoM kI dhAra rahIM pratIta ho hI rahIM haiN| "parizuddhapratibhAnAM sulabhametat" yoM "jIvAjIvagadamiti carime" antarAya pIche kahA gayA hai| isa prakAra ukta sUtrake dvaMdvasamAsa garbhita padoM ke yathAkramase nirUpaNa kA bIja kaha diyA hai| athottaraprakRtibaMdha pratipipAdayiSustatsaMkhyAbhedAn sUtrayannAha; pahilA mUla prakRtibaMdha ATha prakArakA kahA diyA gayA haiM aba dUsare uttara prakRtibaMdha kI ziSyoM ko pratipatti karAnekI abhilASA rakhate huve sUtrakAra mahArAja usa utara prakRtibaMdhake sakhyA bhedoMkI sUtraracanA karate huye kaha rahe haiN| paMcanavavdhaSTAviMzaticaturdvicatvAriMza vdipaMcabhedA yathAkramam // 5 // pAMca bhedavAlA jJAnAvaraNIya karma hai, nau prakAravAlA darzanAvaraNa karma haiN| vedanIyake do bheda haiM, aThThAIsa prakAroMvAlA mohanIya haiM, AyuHkarmake cAra bheda haiM / nAmakarmakI uttara prakRtiyAM vyAlIsa prakAra haiM gotrakarma dvividha hai, antarAya karmako uttara prakati gaNanA pAMca hai / ATha prakAra prakRtibaMdhake yathAkramase ye pAMca, nau Adi vikalpa ho jAte haiM, yaha isa sUtrameM kahA gayA hai| ___ paMvAdipaMvAntAnAM dvaMdva rvonya padArthanirdeza : / dvitIyagraharaNamiti cenna parazeSAtsi deH / pUrvatrAdyavacanAt iha hi parizeSAdeva dvitIyauttaraprakRti baMdhaM iti sidhyati / bhedazabda: pratyeka parisamApyate / yathAkramaM yathAnupUrva tena jJAnAvaraNaM paMcabhedamityAdisaMbaMdha: paripATyA draSTavyaH / etadevAha;
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre pAMca, nau, ko Adi lekara AThave pAMca paryaMta zabdoMkA pUrvabheda dvaMdvasamAsakara pIche anya padArtha ko pradhAna rakhanevAle bahuvrIhi samAsadvArA nirdeza karaliyA jAya arthAt caca nava ca, dvau ca, aSTaviMzatizca catvArazca dvicatvAriMzacca, dvau ca, paMcaca, yoM vigrahakara " pacanavadvayaSTAviMzaticatudvicatvAriMzadvipaMca" vaha pada banAliyA jAya / punaH ve pAMca, nau, do, aThThAIsa, cAra, vyAlIsa, do aura pAMca ye bheda jisa uttara prakRtibaMdha ke haiM vaha " paMcanavadvyaSTA vizaMticatudvicatvariMzadvipaMcabhedA : " aisA bahuvacanAnta pATha haiM to pahile "gotrAntarAyAH " isa bahuvacanAnta padake sAtha "bhedA yeSAM" yoM nirukti kara sAmAnAdhikaraNya vicAra liyA jAtA hai / yahA~ koI AkSepa karatA hai ki pahile sUtra meM jaba Adyapada kaNThokta hai, to yahAM dvitIya padakA grahaNa karanA cAhiye, tabhI ina bhedoMvAlA dUsare uttara prakRtibaMdhakA samIcIna pratyaya ho sakegA, granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki parizeSanyAyase dvitIya zabda kI binA kahe hI prakaraNa anusAra sAmarthya se siddhi ho jAtI hai / pahile sUtrameM AdyakA kathana kaha dene se yahAM parizeSanyAya anusAra hI dUsarA uttara prakRtibaMdha hai, yaha niyama se siddha ho jAtA hai| AdikA mUla prakRtibaMdha kahA jA cukA hai tisa kAraNa yaha dUsarA uttara prakRtibaMdha hI samajhA jAyegA / saMkSipta zabdoM karake atyadhika vAcyArya ko kaha rahe sUtrakAra vicAre sAmarthyasiddha padoMko nahIM kahA karate hai, pariddhi ko kaha bhI diyA jAya, phira bhI punaruktatA doSa uThAnevAle kahAM cupa baiThanevAle haiM ? ata: hita, mita uccAraNa hI muktisvarUpa umAkA svAmI hai, samantabhadra hai akalaMka hai / zreSTha vidyAkA Ananda hai / dvaMdake antameM paDe huye bheda zabdakI pratyeka padame pichalI aura samApti kara dI jAtI haiM "paMcabhedaH, nivabheda: dvibhedaH, ityAdi rUpase sambaMdha karalenA cAhiye / sUtrameM paDe huye yathAkramakA artha sUtrokta padoM kI AnupUrvIkA ullaMghana nahIM karanA hai tisa kAraNa jJAnAvaraNa karma pAMca bhedoMvAlA hai aura darzanAvaraNa nau bhedoMvAlA hai, ityAdi rUpase ukta padoM ke prayoga kI paripATI karake cauthe aura pAMcave sUtrakA sambadha huA dekhalenA cAhiye / isa hI sUtrokta viSayako granthakAra agrima vArtika dvArA yuktipUrvaka kaha rahe hai / te ca paMcAdibhedAH syuyathAkramamitIraNAt kAryaprabhedataH sAdhyAH sadbhiH prakRtayoparAH ||1|| jJAnAvaraNa Adika karma yathAkramase ina pAMca Adi bhedoMvAle ha aisA isa sUtrameM kathana kara denese sadAgama pramANavAdI sajjana vidvAnoM karake kAryoMkA prabherada horahA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (42 T dIkhanese dUsarI uttara prakRtiyAM bhI sAdha lene yogya haiM / bhAvArtha-jJAnakA AvaraNa ho jAna Adi kArya vizeSoMse jaise jJAnAvaraNa Adi mUla prakRtiyoMkA anumAna karaliyA jAtA haiM, usI prakAra unake bhI vyApya kArya ho rahe matijJAnakA AvaraNa cakSuriMdriyAvaraNa Adi bheda prabhedoM ( jJApaka hetu) se kAraNa svarUpa uttara prakRtiyoM ko sAdha liyA jAtA hai "parvato vanhimAn dhUmAt" ke samAna kArya hetuse kAraNa kI siddhi karanepara kAraNa vicArAjJApyasAdhya ho jAtA hai aura kArya to jJApaka hetu ho jAtA hai / yoM aneka bheda prabhedarUpa dRzyamAna kAryoMse aMtaraMga kAraNa ho rahe karmoMko uttara prakRtiyoM yA uttarottara prakRtiyoM kA anumAna kara liyA jAtA hai / paMvAnAmAtriyamANAnAmAvRtikAryabhedAtpaM vabhedaM tatra keSAM jJAnAnAM jJAnAvaraNa mityAha ; vahA~ kisIkA prazna hai ki uttara prakRtiyoM dvArA AvaraNa kiye jA rahe kauna - kauna se pAMca jJAnoM kI AvRtti ho rahe svarUpa kAryoM ke bhedase jJAnAvaraNa karma bhalA una karmoMmeM pAMca bhedoMvAlA mAnA gayA hai ? btaao| aisI jijJAsA pravartanepara sUtrakAra mahArAja agrimasUtrako samAdhAnArtha kaha rahe haiM / matizrutAvadhimana:paryaya kevalAnAm // 6 // matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kevalajJAna, ina pAMca jJAnoMke AvaraNa karanevAle karma pAMca hote hai, arthAt matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhi jJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevala jJAnAvaraNa, ye jJAnAvaraNa karma kI pAMca uttara prakRtiyAM haiM / matyAdonyuktalakSaNAni, matyAdInAmiti pATho laghutvAditi cenna, pratyekamabhisaMbaMdhArthatvAt / tena paMca jJAnAvaraNAni siddhAni bhavaMti / paMcavacanAtpaMcasaMkhyApratItiriti cenna, pratyekaM paMcatvaprasaMgAt / pratipadaM paThet / materAvaraNaM zrutasyAvaraNamityAdyabhisaMbaMdhAt pratyekaM paMcAvararaNAni prasajyante / mati, Adi jJAnoMke lakSaNa to prathama adhyAya meM kahe jA cuke haiM / yahA~ koI paNDita AzaMkA uThAtA hai ki mati Adika jJAna jaba kahe hI jA cuke haiM to yahAM Adi zabda karake zrutajJAna AdikA grahagA hoya hI jAyagA / ataH " matyAdInAM" itanA hI pATha sUtrama kiyA jAya, kyoMki isameM aneka akSaroMkA lAghatra hai jo ki sUtrameM atyAvazyaka hai, granthakAra
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 ) tatvArthazloka vArtikAlaMkAre jAtA, kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki pratyeka meM paralI bAjUse AvaraNakA saMbaMdha karane ke liye pAMcoM padoM kA pATha karanA paDA hai / yadi aisA nahIM kahA jAkara kevala "matyAdInAM " kaha diyA jAtA to una mati Adi pAMcoMkA eka hI AvaraNa hai yoM parijJAna kara liyA jo ki iSTa nahIM hai / pAMca jJAnoMke pAMca AvaraNa abhISTa hai, yaha prayojana pAMcoM ko kaNThoka karane para hI siddha hotA haiM / tisa kAraNa pAMca jJAnAvaraNa karma siddha ho jAte haiM / punarapi vahI paNDita AkSepa karatA haiM ki pUrvasUtrameM jJAnAvaraNa kI uttara prakRtiyAM pAMca kahI jA cukI haiM, mati Adi jJAna pAMca bhI kahe gaye haiM, tisa kAraNa jJAnAvaraNa karma kI pAMca saMkhyA kI pratIti ho jAyegI / phira " matyAdInAM " aisA laghusUtra choDakara vyartha meM itanA lambA sUtra karane kI kyA AvazyakatA hai? AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki matijJAna Adi pratyeka ke pAMca pAMca bheda ho jAnekA prasaMga AjAvegA ukta sUtrake pAMca zabdoM ko matyAdi pratyeka meM paDhadiyA jAvegA / matijJAna ke AvaraNa pAMca zrutajJAnake AvaraNa pAMca ityAdi rUpase pratyeka meM pAMca padakA saMbaMdha ho jAnese pratyeka ke pAMca pAMca AvaraNa ho jAnekA prasaMga A jAtA hai / sUtra meM matizruta, avadhi, mana:paryaya, aura kevala ina pratyeka padoM kA grahaNa ho jAnepara to ina ukta padoM kI sAmarthya se hI abhISTa artha ko samIcIna jJapti kI jA sakatI hai / yathAkrama kI anuvRtti anusAra pAMca padakA mati, zruta Adi samasta pAMcoM ke sAtha saMbaMdha kiyA jAyegA / gambhIra mahAna puruSa vyartha kI bAteM nahIM bakA karate haiM / koI nakA abhilASI dIna puruSa yadi kisI mahAmanA udAtta dhanika ke nikaTa yAcanA karane ke liye jAtA hai dhanika puruSa yadi kAraNavaza usako niSedha bhI kara de punaH kucha samayataka dIna puruSa ke sAtha vaha seTha yahAM vahAM kI bAteM karatA hai ki bhAI tumako kyA AvazyakatA hai ? tuma kahAM rahate ho ? tumhAre kitane bAlabacce haiM ?, ityAdika vyarthasI pratIta ho rahI bAteM bhI prayoga siddhi kI ghaTaka hai / Aja nahIM to kala usa dInayAcaka kI abhISTa siddhi hoyagI, para hoyagI / ataH atisaMkSipta kahane kI Teva rakhane vAle kA kadAcit adhika kaha denA vyartha nahIM jAtA hai / vaha kusIda ( vyAja ) sahita mUla ko cukA detA hai / kazvidAha-matyAdInAM sattvAsattrayorAvRtyabhAva iti taM pratyAha, na bAtrAdezavacanAt satayAvaraNadarzanAt nabhasoMbhodharapaTalavat / matyAdInAM savaikAnte vAsavaikAMte mAyopazamikatvavirodhAt kathaMcit satAmevAvara raNasaMbhavaH / yahA~ koI sAMkhya yA naiyAyika mata anusAra zaMkA uThAtA hai ki mati AdikoM kA vidyamAna honA mAnanepara athavA AtmAmeM avidyamAna honA mAnane para donoM pakSo meM AvaraNa
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ) honA ghaTita nahIM hotA hai / dekhiye, AtmA meM mati Adi jJAnoMkA sadbhAva mAnA jAyegA to ve apanA AtmalAbha kara hI cuke haiN| vidyamAna padArtha kA AvaraNa kucha bhI nahIM huA, jJAna kucha laDDUke samAna to hai nahIM, jo ki vidyamAna horahA hI kaToradAna karake DhaMka dene ke samAna AvaraNa mAne gaye, karma se DhaMka diyA jAya / jJAna to utpatti mAtra se caritArtha ho jAtA hai sAMpa ke nikala jAnepara lakIra ko pITate rahane se koI lAbha nahIM haiM, ulTA saMkarUpa hiMsAkA pAna aura vaha baiThatA hai / dvatIyapakSa anusAra AtmAmeM jJAnakA asadbhAva mAna jAyegA taba to usake Upara Avara karatA kathamapi nahIM sambhavatA hai jase ka asa ho he khara viSANa kA kisI vastra, DibbA Adi karake AvaraNa nahIM kiyA jAsakatA hai / isa prakAra kaha cukane para usa kazcit paNDita ke prati granthakAra samAdhAnavacana ko kahate haiM ki yaha doSa hamAre upara nahIM AtA hai / kAraNa ki yahAM nayoM ko vivakSAse ApekSika kathana haiM AtmAmeM cetanAguraNa anujIvI hokara zAzvata rahatA hai / kAraNoM ke mila jAnepara usakI mati, Adi pariNatiyAM ho sakatI haiM zakti kI apekSA jaise maTTI me ghar3A haiM yAnI kAraNa mila jAya to miTTI ghaTasvarUpa ho sakatI hai / usI prakAra dravyArthika nayase AtmA meM sat ho rahe mati AdikoM kA AvaraNa huA samajha liyA jAya aura paryAyArthika nayase nahIM vidyamAna ho rahe donoMkA karma karake AvaraNa huA haiM jaise ki mahI meM 'tatkAlIna ghaTa paryAya nahIM hai / jaina matRmeM sarvathA satkAryavAda nahIM mAnA gayA hai aura sarvathA / asat kAryavAda bhI nahIM abhISTa kiyA gayA hai, yoM kathaMcit sat horahe aura kathaMcit asat horahe jJAnoMkA AvaraNa honA sabhatra jAtA | Apane jo yaha kahA thA ki sat kA AvaraNa nahIM hotA hai usapara hamArA yoM kahanA hai ki dekhiye vidyamAna ho rahe prakAza yukta pudgala saMyukta AkAza maNDalaka meghapaTala, AMdhI, Adi karake AvaraNa ho rahA dekhA jAtA hai meghoMkI kAlI ghaTAoMse sUrya bhI chipa jAtA hai bhItoM yA tijoriyoMse bhUSaNa, ratna, Adi chipe rahate haiM, usI prakAra zaktirUpeNa vidyamAna horahe mati AdikoM kA AvaraNa sambhava jAtA hai| eka bAta yaha bhI hai ki mi AdikoM ke sarvathA vidyamAna hAnekA ekAnta mAnanepara aura mati AdikoM ke sarvathA nAstitva kA ekAnta mAnane para unake kSAyopazamikapanekA virodha ho jAyegA / vartamAna kAla ke sarvaghAtispardhakoM kA udayAbhAva yAnI binAphala diye huye khirajAnArUpa kSaya aura AgAmA kAlameM udaya AnevAle sarvaghAtiniSekoMkA vahAM kA vahIM upazama bane rahanA, tathA dezaghAti prakRtiyoM kA udaya ho jAnA svarUpa kSayopazamase hI bhAva upajate haiM jo ki kathaMcit sat aura kathaMcit asat haiM / jJAnoMse sarvathA rIte horahe zabda, aMdhakAra, kAjala, sUkhe tRNa, ghI, tela aSTamodhyAyaH -
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 45 AdimeM jJAnAvaraNa karmokA kSayopazama nahIM sambhavatA hai tathA jJAnase bharapUra horahe kevalajJAnI AtmAmeM bhI jJAnAvaraNa kA kSayopazama nahIM hai| yoM kathaMcit sat horahe hI jJAnoMkA AvaraNa honA saMbhavatA hai| ___ arthAMtarAbhAvAcca pratyAkhyAnAvaraNavat / yasyodaye hayAtmanaH pratyAkhyAna pariNAmo notpadyate tatpratyAkhyAnAvaraNaM na punararthAMtaraM pratyAkhyAnamAvRtasyAbhAvAt / tadvadAtmano yatkSayozame sati matijJAnAdirUpatayotpattistanmatyAdyAvaraNaM na punararthAtaraM matyAdijJAnamAvRtasyAsaMbhavAt / dUsarI bAta yaha bhI haiM ki jisa prakAra mahAvrata svarUpa pratyAkhyAna koI piNDa sarIkhA AtmA meM nahIM rakhkhA huA hai jisakA ki AvaraNa karanese pratyAkhyAnAvaraNa karma mAnA jAya, kintu jisa pratyAkhyAnAvaraNa nAmakarmakA udaya honepara AtmAke cAritraguNa kI pratyAkhyAnapariNati nahIM upajapAtI hai vaha pratyAkhyAnAvaraNa karma hai, isase bhinna phira koI pratyAkhyAnanAmaka padArtha nahIM hai| yoM AvaraNa kiye jA cuke kisI chupe huye pratyAkhyAnakA abhAva hai / ataH jaise koI arthAntara nahIM honese pratyAkhyAnAvaraNa apanA niyatakArya karatA huA karma mAnA gayA hai usI ke samAna jisa karmakA kSayopazama hAtesante AtmAke cetanaguNakI ma tajJAnarUpa pariNati karake utpatti ho jAtI hai vaha matijJAnAvaraNa karma hai| isI prakAra jisa (vRtajJAnAvaraNa Adi) karmakA kSapopazama ho jAnepara AtmAko zrutajJAnAdirUpa karake utpatti ho jAtI hai vaha zrutajJAnAvaraNa Adi karma haiM / kintu phira koI mati Adika jJAna arthAntara nahIM rakhkhA huA hai, kAraNa ki AvaraNa kiye jAcuke sadbhUta padArthakA asabhmava hai / bhAvArtha paryAya rUpase vidyamAna horahe jJAnakA AvaraNa nahIM kiyA gayA hai| prathamase hI zItala vAyuke jhakoroMse prasanna horahe puruSa ko jaise pasInA nahIM ApAtA hai vA cevakakA avyartha TIkA lagAdenepara mAtAyeM nahIM nikalatI haiM, bhUkase prathama hI DaTakara khAjAnevAle Atura dhanADhayako bhUka lagAtI hI nahIM hai usI prakAra jJAnAvaraNakA udaya hote sante prathamase hI jJAna nahIM upajapAtA hai| hA~ puruSArthadvArA usakA kSayopazama yA kSaya karadenepara jJAna utpanna ho jAyegA ataH kathacit sat. asat jJAnoMkA AvaraNa kaha rahe karma siddha ho jAte hai / ____ apara Aha-abhavyasyottarAvaraNadvayAnupapattistadabhAvAt / na ca, uktavAt / kimuktamiti cet, AdezavacanAt satazcAvaraNadarzanAt bhAvAMtarAbhAvAcceti / dravyAdezAt satorapi manaHparyaya kevalajJAnayorAvaraNopagame syAdvadinAM nAbhanyasya bhanyatvaprasaMgaH kadAcittadAvaraNavigamAsaMbhavAt / paryAyArthAdezAdasatorapi tayorAvaraNaghaTanAdutpattipratibandhinopyAvaraNatvaprasidhdeH tayorabhavyAdarthAMtarayorabhAvAcca na kshridossH|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (46 ___yahAM koI dUsarA vidvAn eka zaMkAko bahuta acche DhaMgase kaha rahA hai ki abhavya jIva ke paralI bAjUke manaHparyaya jJAnAvaraNa aura kevala zAnAvaraNa ye donoM AvaraNa nahIM banate hai / kyoMki java abhavyake sarvadA pahilA hI guNasthAna hotA hai to chaThese Upara bArahave guraNasthAnataka sambhavanevAlA manaHparyayajJAna aura terahavese Upara pAye jArahe. kevalajJAna ke honekI yogyatA hI nahIM hai, aisI dazAmeM una donoM jJAna paryAyoMkA abhAva ho jAnese phira kinako AvaraNa kara rahe, do paralI ora ke AvaraNa karma mAna liye jAMya ? btaao| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki hama isakA uttara kaha cuke haiN| punaH vaha pUche ki isakA uttara kyA kahA jAcukA hai ? btaao| yoM kisI vismaraNazIlakA balAtkArase prazna uThane para to granthakAra kahate haiM ki abhI jo Adezavacana se samAdhAna kiyA jAcukA hai, svalpakAla pahile hI dravyadRSTise satkA AvaraNa dekhA jArahA kaha diyA hai aura paryAyadRSTise koI vahAM manaHparyaya jJAna yA kevalajJAna bhAvAntara vidyamAna nahIM hai yaha bhI batalA diyA hai| pratyAkhyAnAvaraNakA dRSTAnta dekara "arthAntarAbhAvAcca" kaha diyA hai| dravyAthikanaya anusAra kathana karanese vidyamAna horahe bhI manaHparyaya jJAna aura kevalajJAnakA - bhAvaraNa ho jAnA svIkAra lenepara syAdvAdviyoMke yahAM abhavyako bhavyapana kA prasaMga nahIM bhAjAvegA kyoMki kadAcit bhI yAnI tIna kAla meM bhI una donoM AvaraNoMke kSayopazama mA kSaya ho jAnekA asambhava haiM / arthAt abhavya ke sarvadA ukta donoM karmoke sarvaghAti spardhakoMkA tIvra udaya rahatA hai| parvatoM ke nIce dabI huI maTTImeM ghaTa banane kI zakti hai tathApi usase ghaTa banatA nahIM hai| cAkake Upara rakkhI huI maTTI aura agAdha samudra ke nIce dabI huI maTTIkA jAti apekSA koI bheda nahIM hai / isI prakAra abhavya aura bhavyake cetanA guNoMmeM koI vijAtIya antara nahIM hai / donoM hI guNa kAraNa milajAnepara aura pratibaMdhakoMke haTa jAnepara kevalajJAnarUpa ho sakate haiN| bhogabhUmi yA svargake kalpavRkSoMkI zAkhA kA daNDa bhI ghaTa ko banAnakI yogyatArUpa kAraNatA ko dhAratA hai| kintu pratibaMdhakoMke nahIM haTanese vaha kalopadhAyaka nahIM ho sakatA hai| jisase ki vaizeSikoM ke mata anusAra "svajanyabhramijanyakapAladvayasaMyogavatva" sambaMdha karake ghaTakA avyavahita pUrvakSaNavartI kAraNa ho ske| kintu abhavya jIvake sarvadA donoM AvaraNa lage rahate haiM, ataH abhavyakA cetanAguNa una do paryAyoMsvarUpa nahIM pariNama sakatA hai / tathA paryAyAthikanaya anusAra kathana kara denese asat horahI bhI una donoM manaHparyayajJAna aura kevalajJAna paryAyoMkA AvaraNa honA ghaTita ho jAtA hai| kyoMki utpattikA pratibaMdha kara rahe padArthako bhI AvaraNapanA prasiddha hai| jvarake prathama hI jvaropazamaka
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 47 auSadhi khAlene para jvarakA AvaraNa ho jAtA hai / chata yA Dere ke bhItara vRSTijala yA ghAmakA AvaraNa horahA haiM / eka bAta yaha bhI hai ki jo ki kahI jAcukI hai ki abhavya AtmAse sarvathA bhinna ho rahe una mana:paryayajJAna, kevalajJAna kA abhAva haiM arthAt abhavya meM koI do paryAyeM bhinna paDI huI nahIM haiM, jinakA ki AvaraNa donoM karma karate raheM kintu donoM AvaraNoM kA satata prakRSTa udaya hote rahane se abhavya AtmAkA mana:paryayajJAnarahitapana aura kevalajJAna rahitapana ina do svabhAvoMse tadAtmaka ekarasa parigamana hotA rahatA hai / ataH syAdvAdasiddhAnta anusAra koI bhI doSa nahIM AtA hai / na ca manaH paryayAdisadasattvamAtrAt dravyato bhavyetaravibhAgaH / kiM tarhi ? samyaktvAdivyaktibhAvAbhAvAbhyAM bhavyabhavyatvavikalpaH kanaketarapASANavat / na ca jJAnAvaraNadayAdajJotiduHkhitastatonAvireva paramanivRttiriti darzanamupapannaM / kutaH punarmatyAdyAvaraNasiddhirityAha " nirNaya isa prakAra hai ki mana:paryaya Adike kevala dravyArthikanaya anusAra sattvamAtrase bhavyapanakA aura mana:paryaya, kevalajJAnoMke asadbhAvase abhavyapanakA dravyarUpeNa vibhAga nahIM hai / kyoMki aneka dUrabhavya jIva bhI mana:paryaya aura kevalajJAna ko nahIM pAsakeMge aisA siddhAnta hai / abhavyakA dravya bhI mana:paryaya, kevalajJAna zaktiyoMse tanmaya haiM / phira bhavyapana aura abhavyapanakA vibhAga kisa prakAra hai ? isa praznakA uttara yoM hai ki samyagdarzana, samyagjJAna Adi paryAyoMkI vyakti ho jAneke sadbhAvase bhavya nAmakA vikalpa nirNIta hai aura samyagdarzana AdikI vyakti nahIM honeke kAraNa abhavyapanakA vikalpa vyavasthita hai, jaise ki katakapASANa aura andhapASANa hai / svarNapASANa meM vidyamAna horahe suvarNa kI prayogoM dvArA abhivyakti ho jAtI hai aura atyanta gUDha horahe soneko zaktirUpeNa dhAra rahe andhapASANa meM se sahastroM prayoga karanepara bhI svaccha sonA nahIM nikalapAtA hai / agni, jala, pAtrakA nimitta mila jAnepara mUMga sIjha jAtI hai kintu sekaDoM mana lakkar3a jalAnepara bhI TorA mUMga nahIM pakatI hai / isI prakAra jisa jIvake samyagdarzana Adi paryAyoMke vyakta honekI yogyatA hai, vaha bhavya hai aura jisake samyagdarzanAdi kI abhivyakti kI yogyatA nahIM hai vaha abhavya hai / zaktirUpeNa mana:paryaya ke sadbhAva aura asadbhAvakI apekSA karake bhavya, abhavyakA vikalpa nahIM hai "bhavituM yogyo bhavyaH " yoM bhaviSyakAlameM ratnatrayakI vyakti yogya ho jAne ke anusAra bhavyatva hai / abhavyake kadAcit bhI aupazamika samyagdarzanakI prakaTatA nahIM ho pAyegI / isa sasArI jIvake anAdise jJAnAvaraNakA udaya honese bArahaveM guNasthAnataka ajJAnabhAva
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre chA rahA hai| ataH jJAnAvaraNa kA satata udaya banA rahanese ajJAnI jIvakI jJAnasAmarthya naSTa ho gaI hai, acchI smRtiyoNk| lopa hojAnese dharmamArga ke sunane meM jIvakA utsAha nahIM hai yoM jJAnake anAdarase kiye gaye bahuta duHkhoM ko jIva bhoga rahA hai, kalyANamArga meM lagAnevAlA pradhAna kAraNa jJAna hI hai / jaba jJAnAvaraNa karmase jJAna guNa hI luptaprAya ho gayA hai tabhIto anAdi kAlase mahAna duHkhoM ko bhoga rahA hai| tisa kAraNa siddha hotA hai ki yaha ajJAna, atIva duHkhI jIva anAdi kAlase hI karmabaddha haiM / jo koI sAMkhyamatI paNDita jIvakI anAdikAlase hI paramanivRtti yAnI mokSa horahI svIkAra kara rahe haiM, isa prakAra una kApiloMkA darzana yuktisiddha nahIM hai / kanakapASANa aura andhapASANa ke dRSTAntadvArA jIvako anAdibaMdhanabaddha siddha kiyA jAcukA hai / yahAM zrIvidyAnanda mahArAjake prati kisI jijJAsukA prazna hai ki jIvake ukta sUtra anusAra mati Adi jJAnoM ke AvaraNoMko bhalA kisa pramANa se siddhi ho jAtI hai ? btaao| isa prakAra vinIta ziSyakI jijJAsA pravartane para granthakAra isa agrimavArtika ko kahe dete haiN| matyAdInAM hi paMcAnAM jJAnAnAM paMcave ditaM karmAvaraNamanyasya heto vepybhaavtH||1|| - mati Adika pAMca jJAnoMke AvaraNa karanevAle karma pAMca ho ukta sUtrameM, nivedana kiye jAcuke ThIka hai (pratijJA) kyoMki anya bahiraMgahetuoMke hone para bhI mati Adika jJAnoM kI utpattikA abhAva hai arthAt katipaya seThoM, rAjAoM yA paNDitoM ke putroM ke nikaTa dhana adhyApaka, pustakeM, vidyAlaya Adi sAmagriyoMke hote huye bhI unako vizeSa vidvattAko prApti nahIM hotI dekhI jatI hai / ataH jJAnoM kA AvaraNa karanevAle avyabhicArI kAraNa aMtaraMga paudgalikakAraNa horahe karmoMkI siddhi ho jAtI hai "dRSTakAraNavyabhicAre'dRSTa kAraNa siddhiH" pratyeka kAryakI niyataniSpattimeM niyata kAraNa honA hI cAhiye / satyAtmanyupAdAmahetau kAlAkAzAdau samAne viSaye ca yogyadezavatinyAhAra pare padezAbhyAsAdau ca kasyacinmatyAdijJAnavizeSAraNAmabhAvAt / tatonyatkAraNamadRSTamanamIyate tattadAvaraNameva bhavitumarhatIti nizcayaH // ukta kArikAkA vivaraNa yoM hai ki jJAnake upAdAnakAraNa mAne gaye AtmAke hote sante tathA kAla AkAza, pustaka, Adi nimitta kAraNoMke samAna hote huye bhI aura yogya dezameM vartarahe avalamba kAraNa viSayake hote huye, evaM AhAra karanA, paropadeza prApti, abhyAsa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre karanA, sahapAThiyoMke sAtha parAmarSa karanA Adi upayogI kAraNoMke mila jAne para bhI kisI kisI mandabuddhi puruSake mati, zruta, Adi jJAnoMkI vizeSa vyutpattiyoMkA abhAva dekhA jAtA haiN| kisIkI anyajJAnavRddhi dekhI jAtI hai| ataH anumAnadvArA niryAta kiyA jAtA hai ki una ukta kAraNoMse nyArA koI adRSTa yAnI paudgalika karma hI jJAnakA vighAtaka laga rahA hai vaha karma ho una jJAna AdikoM kA AvaraNa hone yogya hai / pratibhAzAliyoMke yahAM yaha siddhAnta nizcita ho jAtA hai / kitane hI vidyArthI jJAnavardhaka kAraNoMke milajAne para bhI vyutpattizUnya dekhe jAte haiM, aura aneka chAtra svalpakAraNoM dvArA hI vizeSa vidvattA ko prApta karalete haiM, mAno jJAna bhaNDAra kI tAlI milagaI / ata: aMtaraMga kAraNa horahe karma yA karmoM ke kSayopazamakA anumAna ho jAtA hai "kAryAnumeyAni kAraNAni bhvNti"| athadarzanAvaraNaM, navabhedaM kathamityAha; jJAnAvaraNa kI uttara prakRtiyoMke bheda samajhaliye, isake anantara aba darzanAvaraNa karmake nau bheda kisa prakAra hai ? aisI pratipitsA pravartanepara sUtrakAra zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiM, dattacitta hokara muniye yA paDhiye / cakSuracakSuramadhikaralAnAM nidrAnidrAnidrA prclaaprclaaprclaatyaangRddhyshc|7| cakSurdarzanakA AvaraNa 1 acakSurdarzanakA AvaraNa 2 avadhi darzanakA AvaraNa 3 aura kevaladarzanakA AvaraNa 4 nidrAdarzanAvaraNa 5 nidrAnidrAdarzanAvaraNa 6 pracalA darzanAvaraNa, pracalApracalA darzanAvara ga 8 tathA styAnagRddhi darzanAvaraNa | ye darzanAvaraNa karmako na utara prakRtiyAM hai / bhAvArtha, cAkSuSa matijJAna ke pUrva cakSudvArA honevAle sAmAnya Alo' canakA AvaraNa karanevAlA cakSurdazanAvaragA hai| sparzana, rasanA, ghrANa, zrotra aura mana indriyoMdvArA upajanevAle matijJAnake pUrva honevAle mahAsattAlocaka acakSurdarzanakA AvaraNa karanevAlA aMtaraMga kAraNa acakSurdarzanAvaraNa karma hai / avadhi jJAnake prathama honevAle Alocaka abadhi darzanako rokadenevAlA avadhi darzanAvaraNa karma hai, kevalajJAnake sAtha honevAle mahAsatAlocaka kevaladarzana kA sarvavAti kevaladarzanAvaraNa karma hai, vivekapUrNa satyArtha padArthoM ke jJAna ke kAraNabhUta darzanakA pAMco nidrAyeM AvaraNa kara deto hai ata: nidrAoMke sampAdaka paugalika karma bhI sarvaghAMtI darzanAvaraNa karma haiM / mada, kheda, parizramoM ke nivAraNArtha vinoda ke liye sojAnA nidrA hai, nidrA Aja ne para gamana karatA huA khaDA ho jAtA hai phira gira paDatA hai ityAdi kriyA karatA hai / nidrAnidrA karmakA udaya ho jAnese sAvadhAna kiyA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50 gayA bhI A~khoM ko nahIM ughAr3a sakatA hai nIMda meM hI nAnA bAteM kahane laga jAtA hai| AMkhe ughAr3ate huye hI nIMdako raktimA A~khoMme Akara thoDA Alasya AjAnA, thor3A thor3A jJAna rahate bhI vAra vAra zIghra sojAnA, jagajAnA pracalA hai / yaha nIMda sarvase zreSTha hai / tathA sote huye lAra bahane laga jAya, aMga upAMga calane lagajAMya, baDe baDe khuraTe AveM vaha nIMda pracalApracalA hai / svapna meM bhI jisase vIryavizeSakA prAdurbhAva hokara sotA huA hI jIva aneka raudrakAryoM ko kara Ave, aMTasaMTa bole bhI phira bhI sAvaceta nahIM hoya, punaH gADhA sojAya, aisI styAnagRddhi ko karanevAlA styAnagRddhi darzanAvaraNa haiM / darzanAvaraNa karma AtmAke cetanA guNakI AlocanApariNati ko rokatA hai / yaha AlocanApariNati jJAnase bhinna hai / pramANanaya svarUpa nahIM hai / mithyAjJAna svarUpa bhI nahIM hai AlocanA meM mithyA yA samyak bheda nahIM pAye jAte haiM / " daMsaNaputraM gANa chadumatthANaM" matijJAna aura avadhijJAnake avyavahita pUrva meM darzana hotA hai| hA~ yadi ina jJAnoMkI kucha derataka dhArA calatI jAya to sabase pahilA huA darzana hI kAma degA kaise ki avagraha jJAnake prathama darzana ho gayA aba IhA, avAya--: dhAraNA nAmaka matijJAnoMmeM pratyeka ke liye pUrva meM darzana kI AvazyakatA nahIM hai / koI manuSya pAMca minaTa taka yadi kisIke rUpako hI dekhatA rahA yA rasa hI cATatA rahA athavA zabda hI sunatA rahA to pAMca minaToM meM dhArArUpase huye sekaDo upayoga Atmaka cAkSuSa matijJAna, rAsanapratyakSa, zrotrajamatijJAnoM meM phira pratyeka ke liye pUrvavartI darzanakA honA anivArya nahIM hai / minaTa yAM pAMca minaTa taka horahe durdhyAna yA dharmajJAnarUpa hajAro lAkhoM zrutajJAnoM meM bhI pratyeka ke liye pUrva meM darzana honA Avazyaka nahIM hai / hAM zrutajJAna aura manaH paryaya jJAna ke vyavahita pUrva meM darzana hotA hai / kAraNaki ina do jJAnoMke prathama matijJAna hotA hai| aura matijJAnake pahile darzana hotAhI haiM kahIM dhArArUpeNa katipaya zrutajJAna ho jAte haiM aura unake pUrva aneka matijJAna pravarta cuke rahate hai hA~ una sabake pahile eka darzana ho cukA pAyA jAtA hai / kumati kuzrutajJAnapUrvaka huye vibhaMga jJAna ke prathama bhI darzana nahIM hotA hai / kevalajJAna ke sAtha meM hI kevaladarzana hotA hai jisakA ki phala triloka trikAlavartI padArthoMkI mahAsattAkA yugapat Alocana karanA hai / jo ki jJAnAvaraNakA kSaya ho jAnepara dhArApravAhase satata pravarta rahe kevalajJAnarUpa sUrya ke mahAn prakAzameM sammilita hai / aSTamo'dhyAyaH cakSurAdInAM darzanAvaraNa saMbadhAdedanirdeza: cakSuracakSuravadhikevalAnAM darzanAcaraNAnoti / madadamavinodArthaH svApo nidrA, uparyupari tadvRttinidrAnidrA / pracalayatyAtmAnamiti pracalA, paunaHpunyena saivAhitavRttiH pracalApracalA, svapne yathA vIryavizeSAvirbhAvaH sA styAnagRddhiH styAne svapne gRdhyati dIpyate raudrabahukarma karoti yadudayAdityarthaH /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ___ cakSuHAdika yAnI cakSuH, acakSu :, avadhi, aura aura kevala ina cAra padoM kA SaSThI vibhaktidvArA bhedarUpase kathana karanA to darzanAvaraNa karmake saMbaMdhase kiyA gayA hai, ataH cakSukA darzanAvaraNa, acakSukA darzanAvaraNa,avadhikA darzanAvaraNa aura kevalakA darzanAvaraNa yoM bhedanirdeza hai / parizrama, bhojana, Adi karake upaje madakheda aura glAnikA nivAraNa karate huye vinoda ke liye so jAnA nidrA hai| usa nidrAko adhika rUpase Upara Upara vRtti honA nidAnidrA hai / jo nIMda AtmA yA AtmapradezoMko calAyamAna kara detI hai isa kAraNa yaha acchI nIMda pracalA kahI jAtI hai / yaha zoka, zrama, mada, Adise utpanna hotI hai| prItikA kAraNa hai| baiThe huye yA calate huye manuSya, pazu, pakSiyoM ke netra, zarIra ke manthara yA sAlasa vikAroM karake sUcita kara dI jAtI hai / vaha pracalA hI yadi phira phira karake AvRttiko prApta huI vRtti ko dhAra letI hai bArabAra AtI hai vaha pracalApracalA hai / svapnameM jisa prakANDa nidrA karake balavizeSa prakaTa ho jAtA hai vaha styAnagRddhi hai "styai svapnasaMghAtayoH'dhAtuse styAna zabda banAliyA jAtA hai / dhAtuoMke aneka artha hote haiM ataH styai dhAtukA artha yahAM svapna, samajhaliyA jAya, gRddhikA artha dIpti hai / "gRdhu abhikAMkSAyAM,, dhAtukA dIpti artha karaliyAjAya, styAna yAnI svapna meM gRdhyaMti yAnI uddIpta ho jAtA haiM jisa styAna gRddhikarmake udayase yaha jIva behozIma aneka prakAra ke bhayAvaha raudra karma kara DAlatA hai| yaha isa styAnagaddhikA paribhASika artha huA vizeSa yoM hai ki yahA~ vahA~ kA smaraNa kara aMTasaMTa padArthoM kA jJAna jo svapna meM hotA rahatA hai vaha nidrAse milI huI svapnoMkI bhrAnta avasthA nyArI hai| satyasvapna bhI vastutaH bhramajJAna ho hai, unakA phala satya hojAnese svapnoMmeM satyapanA upacarita hai, svapna avasthAmeM nidrA, kujJAna, jJAnAbhAva smaraNAbhAsa, pratyakSAbhAsa inako mizraNa pariNati suSupti avasthA nyArI hai| nAnAdhikaraNAmAvAdvIpsAnupapattiriti cenna, kAlAdibhedena tabhdedasiddhiH, paTurbhavAna paTurAsIt paTutara eva sa iti / tathA dezabhedAdapi mathurAyAM dRSTasya punaH pATaliputre dRzyamAnasya tattvavat / tatraikasminnapyAtmani kAladezabhedAt nAnAtvabhAjivIpsA yuktA nidrAnidrA, . pracalApracaleti / AbhIkSye vA dvitvaprasiddhiH yathA geMha gehamanupravezamAsta iti / ---- yahA~ koI tarkI zaMkA uThAtA hai ki aneka adhikaraNoM ko viSaya karanevAlI vIpsA huA karatI hai jaise ki vRkSaM vRkSaM prati siMcati" "gRhaM gRhaM prati vidyotate vidyut"vRkSavRkSako sIMca rahA hai, pratyeka ghara ke Upara vijalI camaka rahI hai| yahA~ nAnA adhikaraNoMke honepara vIpsA hosakI hai kintu nidrAnidrA, yA pracalApracalA to eka hI AtmAmeM varta rahI haiN| ataH
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSThamodhyAyaH (52 nidrAnidrA aura pracalApracalA yaha padaprayoga sAdhu nahIM bana sakatA haiM / aneka adhikaraNa nahIM honese yaha vIpsA nahIM sambhavatI hai? granyakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki kAla, deza, avasthA, AkRti Adi bheda karake usa eka vastuke bhI bheda siddha ho jAte haiM, Apa paTu haiM, pahile bhI paTu hI the vahI aba atyadhika dakSa ho, yoM kAla bhedase eka hI vyaktimeM paTukI vIpsA ho jAtI hai, tathA dezabhedase bhI eka hI vyaktimeM vIpsA ghaTa jAtI haiM 'pahile mathurAmeM dekhA gayA thA vahI puruSa aba paTanAmeM dekhA jA rahA hai ki yahAM tuma dUsare hI ho gaye ho, usa puruSakA jaise deza bheda anusAra usa bIpsA kA bana jAnA ghaTita ho jAtA haiM usI prakAra kAlabheda aura dezabhedase anekapanako dhAraNa kara rahe usa eka AtmAmeM bhI nidrAnidrA aura pracalApracalA yoM vIpsA bana jAnA samucita hai athavA abhIkSyapana yAnI bArabAra vartanekI vivakSA karanepara nidrAnidrA aura pracalApracalA yoM dopanA prasiddha ho jAtA hai jaise ki bArabAra pravRtti karanepara ghara ghara meM pIche pIche praveza karatA huA ThaharatA hai| yahAM gehaM gehaM isameM abhIkSNatA meM dvitva huA hai| * nidrAdikarmasadvadyodayAt nidraaviprinnaamsiddhiH| nidrAdInAmabhedenAbhisaMbaMdhavirodha iti cenna vivakSAtaH saMbaMdhAt / / nidrA Adi karma aura sadvedyakarma ke udaya se AtmA ke nidrA Adi pariNAmoM kI siddhi ho jAtI hai| nIMda ke A jAne para zoka, glAni Adi kA vinAza ho gayA dekhA jAtA hai roga bhI nyUna hotA hai / ataH aMtaraMgameM saveMdanIya karma kA udaya ho rahA spaSTa rUpa se jAna liyA jAtA hai / sote samaya asa dvedanIya kA manda udaya hai, hAM klorophArma sUMghanA, bhUchita ho jAnA Adi avasthAoM meM asadvedya kA tIvra udaya hai arthAt pApaprakRti mAnI gayI nidrA ke sAtha pugyaprakRti sAtAvedanIya lagI huI hai| yoM to zikAra khelanA, abrahmasevanA, zatakrIDA Adi karate samaya bhI kaSAyavAt jIvoMko Ananda AtA hai| bAta yaha hai ki pAtikarma mAne gaye strIveda, puMveda, nidrA, hAsya, rati ina karmoM ke udaya ke sAtha sAtAvedanIya kA udaya sahacarita hai| zvetAmbaroM ne hAsya Adi ko puNyaprakRtiyoMmeM ginA hai vaha prazasta mAga nahIM hai| sUtra meM kahe gaye nidrA, nidrAnidrA, pracalA; pracalApracalA aura styAna gaddhi kI anUvatti kiye jA rahe darzanAvaraNa ke sAtha abheda karake saMbandha kara lenA caahiye| yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki cakSu Adi cAra kA SaSThI vibhakti anusAra darzanAvaraNa ke sAtha bhedanirdeza liyA gayA hai aura nidrA Adi pAMca ke sAtha prathamAvibhakti anusAra abheda nirdeza kiyA gayA hai yoM eka hI darzanAvaraNa kI apekSA kara bheda aura abheda karake saMbaMdha
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkA kiyA jAnA viruddha paDatA hai| nauU kA bheda karake SaSThI vibhaktivAlA saMbaMdha karanA caahiye| bheda hone para SaSThI vibhakti ho jAtI hai| ataH nidrA Adi pAMca kA abheda karake vidheyadala kI aura darzanAvaraNa ke sAtha saMbadha kara denese virodha doSa AtA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki vaktA ke kathana karane kI icchA se saMbaMdha ho jAtA hai "vivakSAtaH kArakapravRtteH" eka sUtra ke do, tIna, vAkya banAkara vivakSA ke vaza se bheda aura abheda karake saMbadha ho jAne kA koI virodha nahIM hai / cakSuracakSurdarzanAvaraNodayAccakSurAdIMdriyAlocanavikalaH, avadhidarzanAvaraNodayAdavadhidarzanaviprayuktaH, kevaladarzanAvaraNodayAdanAvirbhUtakevaladarzanaH, nidrAnidrAnidrodayAttamomahAtamovasthA, pracalApracalApracalodayAccalanAticalanabhAvaH // etadevAha-- cakSurdarzanAvaraNakarma aura acakSurdarzanAvaraNAkarma ke udaya se yaha jIva cakSuHindriya aura sparzanaindriya, Adi dvArA hone vAle Alocana se rahita ho jAtA hai / tathA >>avadhidarzanAvaraNakarma ke udaya se avadhidarzana karake vizeSatayA choDa diyA jAtA hai yAnI kathamapi avadhidarzana nahIM hone pAtA hai| sarvaghAtI ho rahe kevaladarzanAvaraNa ke udaya se isa jIva ke kevaladarzana prakaTa nahIM hone pAtA hai / evaM nidrAkarma ke udaya se isa jIva ke cetanAguNa kI aMdhakAra avasthA ho jAtI hai aura nidrAnidrAkarma ke udaya se to mahAn aMdhakAra avasthA upaja jAtI hai / pracalAkarma ke udaya se yaha jIva calAyamAna ho jAtA hai, baiThA huA bhI ghUmane, oMghane laga jAtA hai / zira, hAtha, pAMva, cala jAte haiM, dekhatA huA bhI nahIM dekhatA hai / anya cAra nidrAoM kI apekSA isa precalA meM sahacArI sAtAvedanIya kA udaya baDhiyA hai / katipaya puruSoM ko palaMga para so jAne kI apekSA baiThe oghanA baDA mIThA, sukhakara anubhUta hotA hai / pracalApracalAkarma ke udaya se atyanta calanA yA kaMpa pariNAma ho jAtA hai| baiThA huA bhI adhika cakkara khAtA hai, suI Adi karake trasta kiyA gayA bhI kucha nahIM samajhatA haiM, hAtha pAMvoM ko halA do, kheMca lo, AMkha kholakara dikhA do, to bhI hoza meM nahIM AtA hai| pAMcavIM nIda styAnagU ddhikarma ke udaya se bhayAnaka karma bhI karate huye sote hI rahanA prasiddha hI hai| isa hI sUtrokta rahasya ko granthakAra agrima vAttika dvArA kaha rahe haiN| catuoM cakSurAdInAM dazanAnAM caturvidhaM / nidrAdayazca paMceti nava prakRtayosya taaH||1|| cakSurdarzana, acakSurdarzana Adika cAra darzanoM kA AvaraNa karane vAlA cAra prakAra kA darzanAvaraNakarma haiM aura nidrA, nidrAnidrA Adika pAMca prakAra kA bhI darzanAvaraNa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 karma hai yoM isa darzanAvaraNakarma kI ve sUtrokta prasiddha ho rahI nau prakRtiyAM hai inako yuktiyoMse bhI siddha kara lo / aSTamo'dhyAyaH caturNAM hi cakSurAdidarzanAnAmAvaraNAccaturvidhamavabodhyaM tadAtriyamANabheda t tadbhedasiddheH / nidrAdayazca paMca darzanAvaraNAnIti bhedAbhedAbhyAmabhisaMbaMdhotrAviruddha evetyuktaM // cetanA guraNa kI, cakSuH, acakSuH Adi pariNati hone vAle darzanoM ke AvaraNa karanevAle hone se darzanAvaraNa karma cAra prakAra kA samajhanA cAhiye, kAraNa ki una paudgalika karmoM karake AvaraNa kiye jA rahe cAra darzanoM ke bheda se una Avaraka karmoM ke bheda ho jAne kI siddhi ho jAtI hai / Dhake jAne vAle padArthoM kI gaNanA anusAra DhakanevAle padArthoM kA bheda mAnanA pratitisiddha hai / yoM darzanAvaraNa ke cAra bheda to cetanAguNa kI pariNatiyoM ko Dhakane ke kAraNa huye / tathA nidrA, nidrAnidrA Adika pAMca prakAra ke darzanAvaraNa karma anya bhI haiM ye bhI pAMca karma usI darzana pariNati kA AdhAta karate haiM yoM bheda aura abheda karake yahAM sUtra meM pUrvArdha aura uttarArdha rUpase saMbaMdha kara liyA jAtA hai, koI virodha nahIM paDatA haiM / isa hI bAta ko sUtrakAra ne ukta sUtra meM spaSTa rUpa se kaha diyA hai / bhAvArtha- sUtra ke " 'cakSuracakSuravadhikevalAnAM isa SaSThI vibhaktivAle pada kA darzanAvaraNa pada ke sAtha bhedarUpa karake anvaya karanA cAhiye aura " nidrA nidrAnidrA pracalApracalApracalA styAnagRddhayazca isa prathamAnta pada kA darzanAvaraNa ke sAtha abheda rUpa se saMbaMdha kiyA jAtA hai yoM sUtrokta siddhAnta aviruddha bana rahA haiM / vivakSA ke vaza se bheda aura abheda karake saMbaMdha ho jAnA sUtrakAra ko abhISTa hai / siddhAntazAstra ke anusAra vyAkaraNazAstrako calAo / zabdAnusArI vyAkaraNa ke adhIna isa vastuparigati pratiprAdaka siddhAntazAstra ko nahIM banAo / "1 ," atha tRtIyasyottaraprakRtibaMdhasya bhedapradarzanArthamAha; - aba isa dvitIya karmaprakRti ke uttara bhedoM kA nirUpaNa karane ke pazcAt tIsare vedanIya karma kI uttaraprakRtiyoM ke baMdha kA bhedapradarzana karane ke liye sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko spaSTa kaha rahe haiM / sadasadvedye // 8 // sAtArUpa se yAnI svAnukUlarUpa se vedaneyogya phala ko denevAlA sadvedya karma
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55) tatvArtazlokavAtikAlaMkAre aura pratikUla rUpa se anubhavane yogya laukika duHkhoM kA kartA asadvedya karma yoM vedanIya karma ko ye do uttara prakRtiyAM haiN| yasyodayAddevAdigatiSu zArIramAnasasukhaprAptistatsadvedyaM, yatphalaM duHkhamanekavidhaM tadasadvedyaM tadevopadarzayati-- jisa puNya karma ke udaya se deva, manuSya Adi gatiyoM meM zarIra saMbaMdhI aura manaHsaMbaMdhI sukhoM kI prApti hotI hai vaha sAtAvedanIya karma haiM aura jisakA phala saMsArI jIvoM ko aneka prakAra ke du:khoM kA denA hai vaha asAtA vedanIya karma hai| usa hI sUtrokta siddhAnta ko grantha kAra zrI vidyAnandasvAmI agalI vAttika dvArA yuktisiddha karate huye dikhalA rahe haiN| dvedhA tu sadasadvece sAtetarakRtAdime, prakRtI vedanIyasya nAnyathA taghavasthitiH // 1 // nija ko anukUla sukha prApta ho jAnA svarUpa sAtA aura isase itara sva ko pratikUla ho rahe duHkha kA prApta ho jAnA svarUpa asAtA, inake dvArA bheda kiyA gayA hone se vedanIya karma kI to sadvedya aura asadvedya ye do prakAra ko prakRtiyAM isa sUtra meM kahI gayI haiN| anyathA yAnI dekhe jA rahe dUsare prakAroM se una sAtA, asAtAoM kI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| arthAt sukha ke kAraNa milA dene para bhI kisI ko duHkha vyApa rahA hai tathA anya ko duHkha ke kAraNa milane para bhI aMtaraMga meM sukha kA anubhava ho rahA hai yoM paridRSTa kAraNoM kA sukha duHkha denemeM vyabhicAra ho rahA hai, isa kAraNa anumAna pramANa dvArA sukha duHkha dene vAle aMtaraMga kAraNa paudgalika karmoM ko siddhi ho jAtI haiN| yoM vArtika meM sUtrokta siddhAnta kA yuktipUrNa anumAnapramANa banA diyA hai| atha caturthosyottaraprakRtibaMdhasya bhedopadarzanArthamAha:-- aba krama se prApta ho rahe cauthI mUlaprakRti mAne gaye mohanIya karma ke uttara prakRti baMdha ke bhedoM kA nAtisaMkSepa, nAtivistAra, yoM madhyamarUpase pradarzana karAne ke liye sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiN| mohanIya karma ke yadi atisaMkSepa se bheda kiye jAya to do, tIna, bhedoM dvArA hI prakRSTa buddhivAle vidvAn samajha jAte haiM aura atIva vistAra se yadi mohanIya ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA jAya to zabdoM kI apekSA karoDoM, araboM, kharaboM, bheda ho sakate haiM / karma ke phala dene kI anubhAga zaktiyoM kA lakSa kara da
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 56 karane se asaMkhyAta bheda ho sakate haiM aura karmavyaktiyoM kI apekSA mohanIya ke ananta bheda ho sakate haiM jinakA ki likhanA hI azakyAnuSThAna hai / ataH madhyamarucivAle tattvajijJAsuoM ke prati madhyamarUpa se bhedoM kA pratipAdana karanA hI sUtrakAra mahArAja kA stutya prayatna hai / darzanacAritramohanIyAkaSAyakapAyavedanIyAkhyAstridvinavaSoDazabhedAH hAsyaratyaratizokabhaya samyaktvamithyAtvatadubhayAnyakapAyakapAyau jugupsAstrIpunnapuMsakavedA anaMtAnuvaMdhya pratyAkhyAnapratyAkhyAna saMjvalanavikalpAzcaikazaH krodhamAnamAyAlobhAH // 9 // darzana mohanIya aura cAritramohanIya tathA akaSAya vedanIya evaM kaSAyavedanIya ina saMjJAoM ko dhAranevAle yathAkrama se tIna, do, nau aura solaha bheda, usa mohanIya karma ke haiM / prathama hI darzanamohanIya ke samyaktva, mithyAtva aura una donoM kA milA huA ubhayasamyaGmathyAtva ye tIna bheda hai / cAritra mohanIya karma ke alpakaSAya rUpa karake aura kaSAya rUpa se vedaneyogya akaSAya aura kaSAya ye do bheda haiM tina meM ISat kaSAya karma ke hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda aura napuMsaka veda ye nau bheda haiM, tathA kaSAyarUpeNa anubhavane yogya kaSAyakarma ke anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, aura saMjvalana ye cAra vikalpa hote huye eka eka ke krodha, mAna, mAyA, aura lobha ye cAracAra bheda hokara kaSAyavedanIya mohakarma ke solaha bheda ho jAte haiM / yoM mohanIya karma ke saMpUrNa bheda aTThAIsa huye / ' darzanAdibhistridvinavaSoDazabhedAnAM yathAsaMkhyena saMbaMdha: / darzanamohanIyaM tribhedaM / cAritramohanoyaM dvibheda, akaSAyavedanIyaM navavidhaM, kaSAyavedanIyaM SoDazavidhamiti / tatra darzana - mohanIyaM tribhedaM samyaktva mithyAtva tadubhayAnIti / tadvaMdhaM pratyekaM bhUtvA satkarma pratItya tredhA / isa sUtra kI Adi meM prayukta kiye gaye darzana Adi cAra padoM ke sAtha tIna, do, nau aura solaha bhedoM ke vAcaka padoM kA yathAsaMkhya yAnI krama anusAra saMbaMdha kara lenA cAhiye / usa se yo artha saMpanna ho jAtA hai ki darzanamohanIya karma tIna prakAra haiM aura cAritramohanIya karma ke do bheda haiN| nau prakAra vAlA akaSAya vedanIya hai tathA kaSAyavedanIya solaha prakAra kA hai / una cAroM meM pahilA darzanamohanIya karma to samyaktvaH kRti aura
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre mithyAtvaprakRti tathA una donoM kI dahIguDa ke samAna milI huI jAtyantara sarvaghAtI mizra - prakRti isa prakAra tIna bhedoMvAlA hai / vaha darzanamohanIyakarma mAtra bandha ke prati ekasaMkhyA vAlA hokara punaH prathamopazama samyaktvapariNAmoM karake cakkI dvArA kaudoM ke huye tIna prakAra Tukar3oM ke samAna tIna prakAra kA ho jAtA hai / ataH sattA meM vidyamAna ho rahe karmoM kI pratIti anusAra apekSA lagAne para darzana mohanIya karma tIna prakAra haiM / jisa karma ke udaya se jIva sarvajJa pratipAdita sanmArga se parAGmukha ho jAtA hai, saptatattvoM kA zraddhAna karane meM utsuka nahIM rahatA hai AtmIya hita aura ahita kA sadvicAra nahIM kara sakatA haiM vaha mithyAtva karma haiM / vahI karma yadi zubhapariNAmoM se kodoM ko bhusI samAna kSINazakti ho rahA santA AtmA ke zraddhAna ko nahIM rokatA hai, vaha samyaktva nAma kA paudgalika karma haiM / vahI mithyAtva khaNDa karma yadi svalpa dhoye huye AdhI kSINa, akSINa, zaktivAle kodoM dhAnya ke samAna una jIvAdi tattvoM ke zraddhAna, azraddhAna rUpa pararaNatiyoM kA saMpAdana karane yogya hotA hai vaha mizra prakRti hai / cAritramohanIyaM dvevA, akaSAya, kaSAyabhedAt / kaSAyapratiSedhaprasaMga iti cet na, ISadarthatvAnnAH / akaSAyavedanIyaM navavidhaM hAsyAdibhedAt / kaSAyavedanIyaM SoDazavidhamanatAnubaMdhyAdivikalpAt / cAritramohanIya karma akaSAya aura kaSAya ina bhedoM se do prakAra hai / yahA~ koI zaMkA uThAtA hai ki akaSAya zabda meM naJ kA artha abhAva hai, aisI dazA meM akaSAya kahane se kaSAya kA pratiSedha ho jAne kA prasaMga AtA hai / akaSAya koI karma nahIM ho sakatA hai / akaSAya to AtmA kI svAbhAvika avasthA hai / ataH cAritramohanIya karma kA akaSAya nAma kA bheda karanA ucita nahIM dIkhatA, virodha doSa haiN| aba granthakAra kahate haiM ki yaha kaTAkSa to nahIM karanA, yahA~ naju avyaya kA artha ISat yAnI choTA hai apakaSAyakA jo kAraNa hai vaha akaSAya karma hai / svalpakaSAyarUpase vedane yogya ho rahA akaSAya vedanIya karma hAsya, zoka Adi ke bheda se nau prakAra haiM / dUsarA kaSAyarUpa se anubhavane yogya kaSAya vedanIya karma to anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa Adi vikalpoM se solaha prakAravAlA hai / hAsya aura anantAnubandhI Adi karmoM ke lakSaNa prasiddha hI haiM / AtmA kA sarvathA vyAmoha yAnI mahAmUDha avasthA nahIM ho kara kaSAya aura akaSAyarUpa se cAritra mohanIya karma kA vedana hotA rahatA hai / yahI mohanIya karma ke punaH vedanIya rUpa se aAMtara bheda karane kA abhiprAya hai / mithyAtva karma to AtmA ko sarvathA mohita kara detA hai / jo sAsAdana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (58 guNasthAna ke sivAya sarvadA doSotpAdana karatA rahatA haiM ataH vaha anaMtAnubaMdhI karma haiN| jo svalpa bhI dezavrata ko nahIM karane detA hai vaha apratyAkhyAnAvaraNa hai| yaha karma aNuvratarUpa ISat pratyAkhyAna kA AvaraNa karatA hai| jo pUrNasaMyama nAmaka pratyAkhyAna kA AvaraNa kareM. ve pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha haiN| saMyama ke sAtha bhI jo ekArthasamavAyasaMbandha se AtmA meM karmAnubhava hotA rahe athavA jina karmoMkA udaya honepara bhI saMyama jAjvalyamAna hokara camakatA rahe ve saMjvalana karma haiN| yoM mohanIya ke aTThAIsa uttara prakRtibaMdha ko samajhA diyA gayA hai| kuto mohasyASTAviMzatiH prakRtayaH siddhA ityAha-- yahAM koI tarkabuddhi ziSya AkSepa karatA hai ki kisa pramANa se mohanIya karma kI aTThAIsa uttara prakRtiyAM siddha hotI haiM ? batAo / pramANoM dvArA siddha kiye vinA vacanamAtra se kisI parokSa tattvakI siddhi nahIM ho sakatI hai| aisA AkSepa pravartane para granthakAra anumAnapramANa rUpa uttaravAtika ko kahe dete haiN| darzanetyAdi sUtreNa mohanIyasya karmaNaH aSTAviMzatirAkhyAtAstAvaddhA kAryadarzanAt // 1 // " darzanacAritramohanIya" ityAdi sUtra karake mohanIya karma kI aTThAIsa uttaraprakRtiyAM guruparvakrama anusAra sUtrakAra mahArAja ne kaha dI haiM (pratijJA) titane prakAra se kAryoM kA darzana hone se (hetu) / arthAt jitane prakAra ke kArya dekhe jAyeMge utane prakAra ke aMtaraMga kAraNoM kA anumAna kara liyA jAtA hai / tattvArtha azraddhAna Adi aTThAIsa prakAra ke kAryoM ke ataraMga kAraNa karma aTThAIsa hone hI cAhiye " kAryaliMgaM hi kaarnnN"| prasiddhAnyeva hi mohaprakRtInAmaSTAviMzatestattvArthAzraddhAnAdIni kAryAriNa mithyAtvAdInAmiheti na pratanyate / tatastadupalaMbhAttAsAmanumAnamanavadyamanyathA tadanupapattedRSTakAraNavyabhicArAcca // mohanIya karma kI mithyAtva Adi aTThAIsa prakRtiyoM ke tattvArtha azraddhAna, haMsanA, krodha karanA, Adika kArya isa loka meM AbAlavanitA meM prasiddha hI haiN| isa kAraNa una mohanIya karma ke kAryoM kA yahAM vistAra nahIM kiyA jAtA hai| tisakAraNa una kAryoM kA upalaMbha hone se una mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM kA vyabhicAra Adi doSarahita
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre anumAnapramANa ho rahA haiM anyathA yAnI mohanIya ke aTThAIsa bheda mAne vinA una upalabhyamAna aTThAIsa kAryoM kI siddhi nahIM ho sakatI hai, yoM hetu kI sAdhya ke sAtha anyathAnupapatti (vyApti) bana rahI hai| eka bAta yaha bhI haiM ki anya dRSTa kAraNoM kA vyabhicAra ho rahA hai| bhAvArtha-krodha, hAsya Adi ke gAlI, viduSaka Adi kAraNa milAne para bhI kisI dharmAtmA puruSa ko krodha Adi nahIM upajate haiM dUsare ko ina kAraNoM ke vinA bhI krodha Adi bhAva upaja jAte haiN| ataH krodha Adi ke dRzyamAna gAlI Adi ko kAraNa mAnane meM vyabhicAra doSa AtA hai / ataH aMtaraMgakAraNa karmoM kA mAnanA hI nirdoSa haiN| athAyuruttaraprakRtibaMdhabhedamupadarzayannAha;-- aba isake anantara AyuHkarma ke uttara prakRtibaMdha ke bhedoM kA pradarzana karAte huye sUtrakAra mahArAja agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiN| nArakataryagyonamAnuSadaivAni // 10 // jIvoM ke naraka meM udaya ho rahI nAraka Ayu aura tiryaJca yoni ke jIvoMmeM pAI jA rahI tairyagyona AyuH tathA manuSyoM ke manuSya bhava karA rahI mAnuSya AyuH evaM devoM meM sambhava rahI daiva AyuH, ye cAra prakAra pAMcave AyuHkarma kI uttara prakRtiyAM haiN| AyUSIti zeSaH / naarkaadibhvsNbNdhenaayurvpdeshH| isa sUtra meM uddezyadala kaMThokta hai, hA~ vidheyadala Ayuye haiN| itanA zeSa raha gayA haiM uddezyadala aura zeSa rahe vidheyadala kA anvaya lagAkara ye cAra AyayeM haiM yoM artha kara liyA jAtA hai / nAraka Adika yA nAraka Adi meM bhavadhAraNa ke saMbandha karake AyuHkA bhI nAraka Adi zabda karake vyavahAra ho jAtA hai / " AUNi bhavavivAI" AyuSya karma kA bhava meM vipAka hotA hai / ataH jo bhava kA nAma hai vahI AyuHkA nAma upacAra se kaha diyA hai| yadbhAvAbhAvayorjIvitamaraNaM tadAyuH / annAdi tannimittamiti cenna, tasyopagrAhakatvAt devanArakeSu cAnnAdyabhAvAt / jisa vizeSa karma ke udayApanna sadbhAva se AtmA kA saMsAra meM vivakSita paryAya yukta hokara jIvana ho rahA hai, aura jisa udayaprApta karma kA abhAva hone para saMsArI jIva kA maraNa ho jAtA hai, vaha AyuHkarma hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki jIvita aura
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH maraNa ke sAtha to anna, jala, Adi kA anvaya, vyatireka, bana rahA haiM anna, jala, svaccha vAyu Adi kA lAbha hone para jovana sthira rahatA hai aura anna Adi ke na milane para yA viSa, raktakSaya, zastrAghAta, Adi kAraNa mila jAne para saMsArI jIva kA maraNa ho jAtA haiM ataH anna Adika hI una jIdita aura maraNa ke nimitta kAraNa haiM,- adRzya AyuHkarma nhiiN| granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki ve anna Adika to kevala jIvana ke sahAyaka ho sakate haiM prakRSTa kAraNa nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki deva aura nArakI jIvoM meM annabhakSaNa, jalapAna Adi kA abhAva hai devoM ke kavala AhAra nahIM hai, mAnasika AhAra hai nArakiyoM ke nokarma AhAra hai| yahAM loka meM kitane hI manuSya, tiryaMcoM ko anna, jala, auSadhi, Adi ke milane para bhI unakA jIvita sthira nahIM rahatA hai, maraNa ho jAtA hai kucha dinoM taka anna na khAne para bhI katipaya upavAsI strI, puruSa, jIvita bane rahate haiM ataH anvayavyabhicAra, vyatirekavyabhicAra, prApta ho jAne se atra Adi usa jIvita, maraNa ke kAraNa dahIM haiM hA~ kucha manuSya tiryaJcoM ke sahAyaka mAtra ho sakate haiM / narakeSu tIvrazItoSNavedaneSu yanimittaM dIrghajIvanaM tannarakAyuH / kSutpipAsA. zItoSNavAtAdikRtopadravapracureSu tiryakSu yasyodayAdvasanaM tattairyagyonaM / zArIramAnasasukhaduHkha bhUyiSTheSu manuSyeSu janmodayAnmAnuSyAyuSaH / zAroramAnasasukhaprAyeSu deveSu janmodayAddevAyuSaH / tIvra zIta kI vedanA aura tIvra uSNatA ko vedanA ko karanevAle narakoM meM jisa nimitta karma ko pAkara dIrghakAla taka bhavadhAraNa banA rahatA hai vaha naraka AyuHkarma hai| pahilo, dUsarI, tosarI aura cauthI pRthiviyoM meM tathA pAMcavIM ke yauna bhAgaparyaMta nAra. kiyoM ko atyanta uSNavedanA kA duHkha hai evaM pAMcavIM ke nIcale pAva bhAga aura chaThI, sAtavIM, pRthiviyoM meM nArakI jIvoM ko atyanta zIta kI bAdhA kA mahAn duHkha hai uSNa vedanA se zIta bAdhAkA duHkha baDhakara hai| jina tiryaJca jIvoM meM bhUkha, pyAsa, zotavedanA, uSNavedanA, tIvavAyu, varSA, DAMsa, macchara Adi karake huye upadravoM kI bahulatA pAI jAtI hai una tiryaJca paryAyoM meM zvAsa ke aThAraha veM bhAga rUpa antarmuhurta se prArambhakara tIna palya taka aneka jIvoM kA nivAsa karanA jisa karma se hotA hai vaha tairyagyona Ayu hai| zarIra saMbandhI aura manaHsaMbaMdhI sukha duHkhoMkI bahulatA ko jhela rahe manuSyoM meM jIvoM kA mAnaSya Ayuke udaya se janma huA karatA hai / zArIrika aura mAnasika sukhoM ke vAhulya ko dhAranevAle devoM me jisa Ayuke udaya se janma huA karatA hai vaha daivaAyu samajhanA caahiye| kabhI kabhI priyA ke viyoga se yA mahAn Rddhi vAle devoM kA IrSAsahita nirIkSaNa karane se
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre athavA apanI paryAya ke cyuta ho jAne ke jJApaka cinha ho rahe AjJAhAni aura mAlA, gahanoM, ko kAntihInatA athavA prakRSTa puNyazAlI deva, indra, nArAyaNa, cakravartI dvArA parAbhava prApta ho jAne se devoM ke bhI mAnasika duHkha prakaTa ho jAtA hai| isa bAta ko prAyaH zabda dhvanita kara rahA haiN| kuta etAnyAyUMSi siddhAnItyAha-- yahA~ koI prazna karatA hai ki kisa kAraNa se ye cAroM AyuyeM yuktisiddha haiM ? btaao| aisI anukUlatarkavAle ziSya kI jijJAsA pravartane para granthakAra isa agrima vArtika dvArA uttara kahate haiN| nArakAdIni catvAri cAyUMSi bhvbhedtH| siddhAni tadabhAvasya prANinAmavyavasthite // 1 // saMsArI jIvoM kA naraka Adi cAra bhavoM meM paribhramaNa karanA premANasiddha hai isa bhavadhAraNa ke bhedoM se naraka Adika cAra AyuyeM anumAna pramANa dvArA siddha ho jAtI haiN| kArya se kAraNa kA anumAna kara liyA jAtA hai| una cAra AyuHkarmoM ke nahIM milane para (vinA) prANiyoM ke isa nAnAprakAra bhava dhAraNa karane kI vyavasthA nahIM bana sakatI hai, yoM hetu aura sAdhya kI anyathAnupapatti siddha hai| atha nAmottaraprakRtibaMdhabhedadarzanArthamAha;-- . pAMcaveM AyuHkarma kI uttara prakRtiyoM ko ginA cukane para aba chaThe nAmakarma ke uttaraprakRti baMdha kA bhedapradarzana karAne ke liye sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko kahate haiN| gatijAtizarIrAMgopAMganirmANabaMdhanasaMghAtasaMsthAnasaMhananasparzarasagaMdhavarNAnupU.guruladhUpaghAtaparaghAtAtapodyotocchvAsavihAyogatayaH pratyekazarIratrasasubhagasusvarazubhasUkSmaparyAptisthirAdeyayazaskIrti setarANi tIrthakaratvaM ca // 11 // ___gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, baMdhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana , sparza, rasa, gaMdha, varNa, AnupUrvya, agurulaghu, upaghAta, paraghAta, Atapa, udyota, uchvAsA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 62 vihAyogati, ye ikkIsa prakRtiyAM huyIM, tathA pratyekazarIra, trasa, subhaga, susvara, zubha, sUkSma, paryApti, sthira, Adeya, yazaskIrti ye daza prakRtiyAM haiM, ye dazoM prakRtiyAM apane itara yAnI pratipakSI prakRtiyoM se sahita haiM jo ki sAdhAraNazarIra, sthAvara, dubhaMga, du:svara, azubha, bAdara, aparyApta, asthira, anAdeya, ayazaskIrti nAma kI haiM / evaM arhantapane kA kAraNa tIrthaMkaratva nAmakarma yoM nAma karma kI byAlIsa uttara prakRtiyAM haiM / gati cAra prakAra, jAti pAMca prakAra ityAdi prabhedoM anusAra nAma karma ke tirAnave bheda bhI haiM / aneka prakAra jAnI jA rahIM sUrata, mUrata, vANI, Adi aneka kAryajAtiyoM kI apekSA asaMkhyAta bheda bhI kahe jA sakate haiM | kutaH punarame nAmnaH prakRtibhedAH samanumIyaMta ityAha; - yahAM koI yuktivAdI prazna uThAtA hai ki phira yaha batAo ki nAma karma ke ye utaraprakRtibheda bhalA kaise anumAnapramANa dvArA jJAta kara liye jAte haiM ? yukti rUpI kasauTI para kase vinA Agama suvarNa kI mahimA vyakta nahIM ho pAtI hai aisI jijJAsA pravartane para granthakAra agrima kArikA dvArA sUtrokta siddhAnta ko yukti se saMskRta kareM dete haiM / yadyapi sUtrakAra mahodaya ne sabhI ukta yA vakSyamArA siddhAntoM ko yuktipUrNa hI kahA hai / phira bhI jina paNDitoM ko Agama vAkyoM meM bharI huI yuktiyAM nahIM jJAta ho rahI haiM unhI yuktiyoM ko granthakAra nijanirmita vArtikoM dvArA abhivyakta kareM dete haiM / dvicatvAriMzadAkhyAtA gatinAmAdayastathA / nAmnaH prakRtibhedAste'numIyaMte svakAryataH // 1 // sarvajJa jinendra ne jisaprakAra karmasiddhAnta kA nirUpaNa kiyA hai usI prakAra AmnAyAnusAra sUtrakAra ne nAma karma kI gatinAma, jAtinAma, Adi byAlIsa uttara prakRtibhedoM kA anvAkhyAna kara diyA hai ve prakRtioM ke byAlIsoM bheda apane-apane dvArA kiye gaye kAryoM se anumAna dvArA jAna liye jAte haiM / gamana honA, aMgopAMga bana jAnA, haDDiyoM kA joDa ho jAnA, yazaH, apayazaH prApta honA, Adika dRzyamAna kAryoM se kAraNabhUta atIndriya karmoM kA anumAna kara liyA jAtA hai / karmoM ke atirikta anya kAraNoM se gati Adi kAryoM kI utpatti mAnane meM aneka vyabhicAra Adi doSa Ate haiM / yadudayAdAtmA bhavAMtaraM gacchati sA gatiH / tatrAvyabhicArisA dRzya kI kRtorthAtmA "
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre jAtiH / yadudayAdAtmanaH zarIranirvRttistaccharIranAma, yadudayAdaMgopAMga vivekastadaMgopAMganAma, yannimittA pariniSpattistannirmAraNaM / aba nAmakarma kI prakRtiyoM meM se pratyekakA lakSaNa likhate haiM, prathama hI bhavAMtara ko jAnA, zvAsa, uzvAsa, lete samaya phUlajAnA, saMkuca jAnA, Adi aneka kAryoM ko karane vAle gati karma kA lakSaNa kahate haiM / AtmA jisa karma ke udaya kI parAdhInatA se eka vivakSita bhavako choDa kara dUsare bhava ko gamana karatA hai vaha jIvavipAkI gati nAma kA nAmakarma hai una-una naraka Adi gatiyoM meM vyabhicArarahita sadRzatA karake ekIbhUta kara liyA gayA artha Atmaka jAti karma hai / yaha karma ekendriya, dvi indriya, Adi jIvoM meM paraspara sadRzatA ko banAtA rahatA hai / jisa karma ke udaya se jIva ke zarIroM kI niSpatti hotI hai vaha zarIra nAmakarma hai / jisa paudgalika karma ke udaya se sira, pITha, chAtI, nitamba, do hAtha, do pAMva ye ATha aMga aura mAthA, nAka, oTha Adi upAMgoM kA * pRthak-pRthak vinyAsa hotA hai vaha aMgopAMga nAmakarma hai / jisa karma ke udaya ko nimitta pAkara sthAna aura pramANa rUpa se nirmANa kI cAroM ora se siddhi kara dI jAtI hai vaha nirmAraNa karma hai / zarIranAmakarmodayopAttAnAM yatonyonyasaMzleSaraNaM tadvaMdhanaM, avivarabhAvenaM katvakarAM saMghAtanAma | zarIra saMjJaka nAma karma ke udaya hone para graharaNa kara liye gaye pudgaloM kA jisa karma ke udaya se paraspara meM bhale prakAra cupaka jAnA hotA haiM vaha baMdhana karma hai / baMdhana karma ke udaya anusAra vRkSa kI pIMDa se DAleM, DAliyAM baMdhe rahate Es se bAMhe, bAhoM meM aMguliyAM baMdhI rahatI hai, baMdhana ke vinA vAlu ke samAna zarIra ke avayava saba vikhara jAte, bikharI huI lakaDiyoM ke samAna Apasa meM jakaDanA nahIM ho sakatA thA, jo ki dRSTigocara nahIM hai / tathA jisa atIndriya karma kA udaya pAkara chidrarahitapana karake pradezoM kA paraspara eka dUsare meM praveza hokara ekama ekapanA kara diyA jAtA hai vaha saMghAta nAmakarma haiN| zarIra meM Avazyaka chidroM ke atirikta vyartha ke chedoM kA nahIM dIkhanA isI karma ke udaya kA pariNAma hai / yaddhetukA zarIrAkRti nirvRttistatsaMsthAnanAma, yadudayAdasthibaMdhanavizeSastatsaMhananaM, yadudayAt sparza rasagaMdhavarNavikalpASTapaMcadvipaMca saMkhyAstAni sparzAdinAmAni yadudayAtpUrvazarIrAkArAvinAzastadAnupUrvyanAma yannimittamagurulaghutvaM tadgurulaghu nAma /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH eter - - - jisa nAmakarmavizeSa ko hetu pAkara audArika Adi zaroroM ke AkAro kI niSpatti hotI hai vaha saMsthAna nAmaka nAmakarma hai| isa karma ke udaya anusAra ho zarIra kI suvyavasthita yA avyavasthita AkRtiyA~ bana jAtI hai / evaM jisa karma ke udaya se hADoM kA vizeSarUpeNa baMdhanA ho jAtA hai vaha saMhanana hai| hADa, mAMsa, camaDe ko dhAranevAle jIvoM kA zarIra to hADoM para hI thama rahA haiM hAM ekendriya jIva yA deva, nArakiyoM, ke zarIra meM vilakSaNa dRDhatA jo hai vaha hADoM ke vinA hI vilakSaNa baMdhana dvArA ho jAtI hai / tathA jina karmoM ke udaya se zarIra meM ATha prakAra kA sparza, pAMca prakAra kA rasa, do saMkhyAvAlA gaMdha, aura pAMca saMkhyA ko dhArane vAlA rUpa bane ve sparza, rasa, Adi nAmoM ko prApta haye nAmakarma haiN| inake karkaSanAma, tiktanAma, surabhigaMdhanAma, kRSNavarNanAma ityAdika bIsa avAntara bheda hai| tathA jisa karma ke udaya se vigrahagati meM AtmA ke gRhItapUrva zarIra kI AkRti kA vinAza nahIM hoya vaha AnupUrvya nAma karma hai jaise koI tiryaJcajIva yadi naraka ko jA rahA haiM usake naraka Ayu aura naraka gati kA udaya ho gayA hai, phira bhI narakagatyAnapUrvyakama anasAra vaha jIva vigrahagati meM pahilI tiryaJca zarIra kI AkRti ko banAye rkkhegaa| tathA jisa nAmakarma ko nimitta pAkara zarIra lohapiNDa ke samAna bhArI nahIM hove aura akauA kI ruI ke samAna laghu bhI na ho vaha agurulaghusaMjJaka nAmakarma hai| dravyoM meM agaru. laghu nAma kA eka sAmAnya guNa bhI hai jo ki dravya ko dravyAMtara yA paryAya ko paryAyAMtara nahIM hone dekara svakIya svabhAvoM meM ho pariNamana karAtA rahatA hai| dUsarA agurulaghu guNa siddhoM meM gotrakarma ke abhAva se vyakta hotA hai| yaha tIsarA zarIra meM vipAka karanevAlA agurulaghu nAma kA paudgalika nAmakarma hai| jo ki zarIra ko atIva bhArI aura atIva halakA nahIM hone detA hai| ydudyaatsvyNkRtodvNdhnaadyupghaatstdupghaatnaam| yannimittaH parazastrAghAtanaM tatparaghAtanAma yadudayAnivRttamAtapanaM tadAtApanAma yannimittamudyotanaM tadudyotanAma / jisa karma ke udaya se svayaM kiye gaye Upara nIce baMdhajAnA, vAyu ke jhaMkoroM se libhiDa jAnA, nakha, sIMga, dAMta, Adi kA apane hI zarIra meM ghusa jAnA Adi prakriyAoM se nija kA upaghAta hoya vaha upaghAta nAmakarma hai / tathA jisa paudgalika karma ko nimitta pAkara parakIya zastroM Adi karake AghAta ho jAya vaha paraghAta nAmakarma hai, anya ko ghAta karane vAle tIkSNa sIMga, nakha, DADha Adika avayava jisa karma ke udaya anusAra bane vaha paraghAta acchA jaMcatA hai, tabhI to upaghAta ko pApaprakRtiyoM meM aura paraghAta ko
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre puNyaprakRtiyoM meM ginAyA gayA hai| evaM jisa karma ke udaya se para ko AtApa karane vAlA zarIra niSpanna hove vaha Atapa nAmakarma hai| sUryavimAna ke nIcalI ora utpanna huye pRthvIkAyika jIvoM kA mUla meM uSNa nahIM hokara pariNAma meM dUsaroM ko AtApa karane vAlA zarIra isa karma ke udaya se banatA haiN| tathA jisa karma kA nimitta pAkara zarIra udyota rUpa bana jAve vaha paTavIjanA, camakanevAlI giDAra, Adi ke zarIra ke udyota kA sampAdaka udyota nAmakarma haiM / candrabimba ke adhobhAga meM pAye jA rahe pRthvI kAyika jIvoM ke bhI udyota nAmakarma kA udaya hai| Atapa aura udyota meM itanA hI antara hai ki mUla meM anuSNa aura prabhA meM uSNa pratIta hone vAlA Atapa haiM tathA mUla yA prabhA donoM meM zIta yA anuSNa pratibhAsita ho rahA udyota hai| yaturucchanAsastaducchavAsa nAma, vihAya AkAzaM tatra gatinirvartakaM vihAyogatinAma, ekAtmopabhogakAraNaM zarIraM yatastatpratyekazarIranAma, yato bahavAtmasAdhAraNopabhoga zarIratA tatsAdhAraNazarIranAma / _ jisa karma ko hetu mAnakara zvAsa aura ucchavAsa bana jAte haiM vaha ucchavAsa nAmakarma hai| prANApAna banane meM upAdAna kAraNa to AhAravargaNA nAma kA pudgala hai kintu nimittakAraNa yaha karma haiN| isI prakAra anya karmoM ke nimittakAraNapana kA vicAra kara lenA caahiye| yoMgA ho rahe upAdAnakAraNa ko prakarSazaktizAlI nimittakAraNa yoM hI nacAtA phiratA hai / nimittakAraNa kI baDI bhArI zakti hai / vihAyas zabda kA artha AkAza hai usa AkAza meM gati kA sampAdana karAne vAlA vihAyogati nAmakarma haiM / arthAt manuSya, deva, ghoDe, hAthI, UMTa, sarpa, khaTamala, z2UAM, laTa Adi sabhI jIva AkAza meM gamana karate haiM / Uparale bhAga chAtI meM svakIya puruSArtha dvArA vega ko bar3hAkara itara zarIra ko AkAza meM ghasITa le jAte haiN| jaise ki baila gADI yA ghoDAgADI baila aura ghor3oM dvArA Upara bhAga meM khIMcI jAtI haiM nIcale pahiye to usI ke sAtha ghasITa liye jAte haiN| usI prakAra AkAza meM cala rahe zarIra ke Uparale bhAga ke sAtha hI nIcalA bhAga ghasITatA huA calA jAtA hai| zarIra- karma ke udaya se bana rahA zarIra jisa karma ke udaya se eka hI AtmA ke upabhoga kA kAraNa bane vaha pratyeka zarIra saMjJaka nAmakarma hai, aura bahuta AtmAoM ke sAdhAraNarUpa se upabhoga kA kAraNa zarIra jisa karma ke udaya se bane vaha sAdhAraNazarIra nAmakarma hai| sAdhAraNa zarIra ko dhAranevAle anantAnanta jIvoM kA AhAra, zvAsocchavAsa lenA Adi sAtha hI sAtha hotA rahatA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 66 yadudayAdvandriyAdiSu janma tatrasanAma, yannimittaM ekeMdriyeSu prAdurbhAvastatsthAvaranAma, yadudayAdanyaprItiprabhavastatsubhaganAma / yadudayAdrUpAdiguNopetopyaprItikara stadubhaMganAma, yannimittaM manojJasvaranirvartanaM tatsusvaranAma, tadviparItaM duHsvaranAma, yadudayAdramaraNIyatvaM tacchubhanAma, tadviparItamazubhanAma, sUkSmazarIranirvartakaM sUkSmanAma, anyabAdhAkarazarIrakAraNaM bAdaranAma, yadudayAdAhArAdiparyAptinirvRttistatparyAptinAma SaDvidhaM, paryAptyabhAvaheturaparyAptinAma, sthirabhAvasya nirvartakaM sthiranAma, tadviparItamasthiranAma | jisa karma ke udaya se dvIndriya, triindriya, Adi jIvoM meM janma hove vaha trasa nAmakarma hai / aura jisa pUrvabaddha paudgalika karma ko nimittakAraNa pAkara pRthvIkAyika Adika eka sparzana indriyavAle jIvoM meM janma prApta kiyA jAya vaha sthAvara nAmakarma hai / virUpa AkRtivAlA hotA santA bhI jisa karma ke udaya se sva meM anya jIvoM kI prIti kA utpAdaka ho jAya vaha subhaga nAmaka nAmakarma hai / aura sundaratA Adi guNoM se sahita hA rahA bhI jIva jisa karma ke udaya se anyoM ko aprIti kA kAraNa ho jAya vaha dubhaMga nAmakama hai / tathA jisa karma ko nimitta pAkara jItra ke manojJa svara kI niSpati hove vaha susvara nAmakarma hai tathA usase viparIta ho rahA duHsvara nAmakarma haiM arthAt amanojJa svara ko banAnevAlA karma duHsvara hai / gadhA, kAka Adi ke duHkhavara karma kA udaya samajhanA cAhiye / jisa karma ke udaya se jIva ke ramaNIyatA prApta hotI hai vaha zubhanAma hai aura usase viparIta jisa karma ke udaya se dekhanevAle yA sunanevAle ko ramaNIya nahIM lage vaha azubha nAmakarma hai / paSANa, agni, vajrapaTala Adi se na ghAtA jAya aura inako bhI ghAta nahIM kare aise sUkSma zarIra ko banAnevAlA karma sUkSma nAmakarma hai / isake viparIta anya ko bAdhA karanevAle aura anya se bAdhA ko prApta ho jAnevAle zarIra ko banAne kA kAraNa bAdara nAmakarma hai / jisa karma ke udaya se AhAra, zarIra Adi paryAptiyoM kI pUrNatA siddha ho jAya vaha paryApta nAmakarma hai, usake AhAraparyAptinAma, zarIraparyAptinAma, indriyaparyAptinAma, zvAso - cchavAsa paryAptinAma, bhASAparyAptinAma, manaH paryAptinAma ye chaha prakAra haiN| chahoM paryAptiyoM ko pUrNa nahIM hone dene kA hetu aparyAptinAmakarma hai / aparyApti nAmakarma ke udaya se jIva vAsa ke aThArahaveM bhAga pramANa kAla taka jIvita rahakara mara jAtA hai, koI bhI paryApti isake pUrNa nahIM hone pAtI hai / aMga, upAMga aura katipaya dhAtu upadhAtuoM ke sthirapana kA saMpAdaka sthira nAmakarma hai aura usake viparIta aMgopAMgoM ko kRSa karanevAlA yA rakta Adi ko calAyamAna karane vAlA asthira nAmakarma haiM /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre prabhope zarIratAkAraNamAdeyanAma, niSprabhazarIrakAraraNa manAdeyatAnAma, puNyaguNakhyAnakAraNaM yazaskIrtinAma yazoguNavizeSaH kIrtistasya zabdanamiti na tayoranarthAntaratvaM / tatpratyanIkaphalamayazaskortinAma | prabhA se sahita zarIra ho jAne kA kAraNa Adeya nAmakarma hai arthAt jisa karma ke udaya se kAnti, lAvaNya, ojasvitAyukta zarIra bane vaha Adeya karma haiM, prabhArahita zarIra ko banAne kA hetu anAdeya nAmakarma hai| puNyavardhaka guNoM ke prakhyApana karane kA hetu yazaskIti nAmakarma hai / yahA~ koI zaMkA uThAve ki yazas aura kIrti zabda kA eka ho artha hai phira sUtrakAra ne yazaskIrti yaha nAma kyoM rakkhA ? isake uttara meM AcArya kahate haiM ki yaza kA artha vizeSa yAnI asAdhAraNa prakAra ke guNa haiM aura kIrti zabda kA artha kortana karanA hai, taba to usa svaparopakAraka guNa kA janatA meM sAdara harSa prayukta kahe gaye zabdoM dvArA prakhyApana karanA yazaskIrtikA artha huA, isa kAraNa una yazas aura kIrti zabdoM meM abheda nahIM hai, kintu vibhinna arthoM kA vAcakapanA hai / usa yazaskIrti se sarvathA viparIta phala ko upajAnevAlA arthAt jagat meM pApavardhaka doSoM kA kIrtana karAnevAlA ayazaskIti nAmakarma samajhanA cAhiye / ArhatyanimittakAraNaM tIrthaMkaratvaM, gaNadharatvAdInAmupasaMkhyAnamiti cenna, anya - nimittatvAt / garaNavaratvasya zrutajJAnAvaraNa vIryAntarAyakSayopazamaprakarSahetukatvAt cakravartitvAderuccairgotrodayanimittakatvAt / tadeva tIrthaMkaratvasyApIti cet na, tIrthakaratvasya hi tannimitatve garadharasya tatprasaMgazcakradharAdezca na ca tadasti tatorthAMtaranimittaM yattadarthAntaraM tattIrthakaranAmaiva / ghAtikSayasya mu~Da (sAmAnya) kevalyAderapi bhAvAnna tannibaMdhanaM tasya zaMkanIyaM, chatratrayAdi paramavibhUtiphalasya tato saMbhavanizcayAt / samavasaraNa, devAgamana, AkAzayAna, causaThi camara Adi bahiraMga vibhUti aura anaMta catuSTaya, asaMkhyAta jIvoM ko mokSamArga meM lagA dene kI zakti, Adi aMtaraMga acintya vibhUti karake sahita ho rahe arhantapane kA nimittakAraNa tIrthakaratva nAmaka ma hai / yahA~ koI zaMkA karatA hai ki jisaprakAra mahA-mahimA - anvita tIrthaMkaratva nAmakarma ko kahA gayA hai usI prakAra gaNadharapana, vipulamatimanaH paryAyajJAnIpana, sarvAvadhijJAnIpana, parihAravizuddhisaMyama, cakravartIpana, nArAyaNatva, pratinArAyagatva, balabhadrapana AdikaviziSTa saMmRddhi karA dene ke kAraNa ho rahe nAmakarmoM kA bhI atirikta nirUpaNa karanA cAhiye / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki gaNadharapana Adi hone ke nimittakAraNa anya vidyamAna
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 68 haiM / gaNadharapanA to zrutajJAnAdaraNakarma aura vIryAntarAya karma ke kSayopazama kI prakarSatA ko hetu pAkara ho jAtA hai tathA cakravartipana, nArAyaNapana Adi vizeSa vibhUtiyoM kA nimittakAraNa to viziSTa jAtivAle uccagotra karma kA udaya haiM / uccagotra ke lAkhoM, karoDoM, saMkhyAte bheda haiM / punaH yahA~ koI kaTAkSa kare ki vo uccagotra karma ho tIrthaMkarapana kA bhI kAraNa ho jAyagA, vyartha meM tIrthaMkaratva nAmakarma kyoM mAnA jA rahA haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kAraNa ki arhantapana kA nimittakAraNa yadi usa uccagotra karma ko hI mAnA jAyagA taba gaNadhara mahArAja ke bhI usa arhantapane kA prasaMga A jAvegA, tathA ucca karma ke udaya ko dhAra rahe cakrI, nArAyaNa, Adi ke bhI tIrthaMkara ho jAne kA prasaMga A jAvegA kintu vaha tIrthaMkarapatA gaNavara, cakrI Adi ke saMgata nahIM haiM / tisa kAraNa usa tIrthaMkarapana kA nimittakAraNa koI bhinna padArtha hI honA cAhiye jo arhantapane kA uccagotra se nyArA asAdhAraNa kAraNa hai vahI tIrthakara nAmakarma hai / arthAt darzanavizuddhi Adi bhAvanAoM ko bhAvanevAle jIvoM ke arhantapanA prApta hotA hai, usakA kAraNa tIrthakara nAmakarma hI honA cAhiye / ataH tIrthakaratva karma kA pRthak grahaNa kiyA hai / yadi yahA~ koI yoM zaMkA kare ki cAra ghAti karmoM ke kSaya ko torthakarapana kA kAraNa mAna liyA jAya, ukta doSa kA divAraNa ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki usako yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki mUka kevalI, sAmAnya kevalI, aMtakRt kevalI, Adi ke bhI ghAtikramoM kA vidyamAna hai kintu unake arhantapana nahIM hai, ataH usa tIrthaMkarapana kA kAraNa vaha ghAtikarmakSaya nahIM ho sakatA haiM, jisa tIrthakaratva karma kA phala tIna chatra, prakRSTa divyadhvani, bhAmaNDala, Adika paramavibhUtiyAM haiM ina vibhUtiyoM kA usa ghAtikarmakSaya se nahIM sambhava hone kA nizcaya hai / karmoM kA kSaya mokSa ko to kara degA kintu sAMsArika parama vibhUtiyoM ko nahIM upajA sakatA haiM / laukika aura pAramArthika vibhUtiyoM dvArA dharmatIrtha kI pravRtti karanA tIrthaMkara nAmakarma kA phala hai vaha uccagotra yA anya sAtAvedanIya Adi prazasta prakRtiyoM tathA karmakSaya karake sAdhya nahIM hai, isake liye parapadArtha tIrthaMkaratva jo ki kArmaNavargaNA svarUpa pudgala se banA hai, usa karma kI parama AvazyakatA hai / nanu ca vihAyogattAnAM pratyekazarIrAdibhirekavAkyatvAbhAvaH kuta iti cet, pUrveSAM pratipakSa virahAdekavAkyatvAbhAvaH / pradhAnatvAttIrthakaratvasya pRthakgrahaNaM, anyatvAcca pratyekazarIrAdibhirekavAkyatvAbhAvaH pratyetavyaH / yahA~ punaH kisI kA prazna hai ki gati, jAti Adi sUtra meM " vihAyogati '
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 6ha N) paryanta eka vAkya haiM / dUsarA " setarANi " taka vAkya hai usake Age tIrthaMkaratva pada nyArA par3A huA hai jisa prakAra vihAyogati paryanta taka kA dvaMdvasamAsa kiyA gayA hai usIke samAna vihAyogatiparyanta padoM kA pratyekazarIra, trasa, Adi padoM ke sAtha bhI ekavAkyapana kA abhAva bhalA kisa kAraNa se kiyA gayA hai ? pUre sUtra kA dvaMdvasamAsa kara denA cAhiye thA, tIna cAra akSaroM kA adhika nirUpaNa nahIM kara denA paDane se lAghava ho jAtA; aisA prazna utarane para to AcArya kahate haiM ki pUrva meM kahe gaye gati Adika vihAyogati paryantoM ke ulaTe ho rahe pratipakSa karmoM kA abhAva haiM / hameM pratyekazarIra Adi daza karmoM ke pratipakSI karmoM kA bhI setara pada se grahaNa karanA haiM ataH pratipakSarahita aura pratipakSasahita padArthoM ke ekavAkya ho jAne kA abhAva hai / tIrthaMkaratva kA jo pRthak grahaNa kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha ki sampUrNa zubha karmoM meM tIrthakaratva prakRti pradhAna hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki tIrthakara - panA saMsAra ke anta meM hone vAlA hai, jisa jIba ke usa hI bhava se mokSa ho jAne vAlI haiM usI ke terahaveM, caudahaveM, guNasthAnoM meM tIrthakaratva prakRti kA udaya hotA haiM tIrthakara prakRti kA Asrava to usI bhava meM yA do, tIna bhava pUrva bhI ho jAtA hai / antaH koTAkoTI sAgara kI sthiti par3atI haiM | terahaveM guNasthAna meM udIraNA udaya hotA hai / isakAraNa bhinna hone se pratyeka zarIra Adi ke sAtha pUre sUtra kA ekavAkyapanA nahIM kiyA gayA samajha lenA cAhiye, nyArI vibhakti vAle tIna pada karane paDe / prAdhAnyaM sarvanAmebhyaH zatebhyaH zuddhijanmanaH / bodhyaM tIrthakarattvasya bhavAMte phaladAyinaH // 1 // nAmakarma kI saikaDoM sampUrNa uttarottaraprakRtiyoM se usa tIrthaMkaratva prakRti kI pradhAnatA haiM jo ki darzanavizuddhi Adika solahakAraNa bhAvanAoM se upajatI haiM yA AtmIya sarvAMga vizuddhi ko janma detI haiM, tathA nikaTa saMsArI jIva ko saMsAraparibhramaNa ke anta meM arhatapanA zubhaphala ko dene kI Teva rakhatI hai isakAraNa sAMsArika aura pAramArthika sabhI puNyakarmoM meM tIrthaMkaratva nAmakarma pradhAna hai | gotrottara prakRtibaMdha bhedaprakAzanArthamAha aba sAtaveM gotra prakRti baMdha ke uttara bhedoM kA prakAza karane ke liye zrI umA svAmI mahArAja agrima sUtra ko spaSTa kaha rahe haiM / uccairnIrvaMzva // 12 //
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 santAna krama se cale A rahe lokamAnya UMce kuloM meM janma karAne vAlA ucca gotra aura santAna krama se cale A rahe nIcAcaraNavAle nIcakuloM meM janma karAnevAlA nIcagotra yoM gotrakarma kI do uttaraprakRtiyAM haiM / aSTamo'dhyAyaH gotraM dvividhamuccai naceriti vizeSaNAt / yasyodayAt loke pUjiteSu kuleSu janma taduccaitra, gahiteSu yatkRtaM tannIcairgotraM / UMcA aura nIcA isa prakAra vizeSaNa laga jAne se gotrakarma ke do uttara prakAra ho jAte haiM jisa paudgalika karma ke udaya se loka meM pUje jA rahe kuloM meM jIva kA janma hotA hai vaha UMcA gotrakarma haiM tathA lokanindita kuloM meM jIva jisa ke dvArA kiyA gayA janma letA hai vaha nIca gotrakarma hai / kutastadevaMvidhaM siddhamityAha - koI tarkazAlI ziSya prazna uThAtA hai ki kisa yukti yA pramANa se vaha gotra - karma isaprakAra pUjita yA nindita kuloM meM janma karAnevAlA do prakAra kA siddha hotA hai ? batAo / yukti ko kasauTI para kase vinA koI bhI siddhAntasuvarNa parIkSottIrNa nahIM kahA jA sakatA hai / isa prakAra nirNaya karane kI abhilASA pravartane para granthakAra agrima vArtika dvArA samAdhAna vacana kahate haiM / uccaizca gotraM syAdvibheda dehinAmiha tathA saMzabdanasyAnyahetuhInasya siddhitaH // 1 // isa jagat meM zarIradhArI jIvoM ke gotrakarma (pakSa) uccagotra aura nIcagotra yA do bheda vAlA lagA huA haiM ( sAdhya ) tisa prakAra UMce nIce pana ke bhaleprakAra vakhAne jAne ke anya hetuoM kI hInatA kI siddhi ho rahI hone se ( hetu ) / arthAt UMcA AcaraNa aura nIcA AcaraNa isa vyavahAra kI atIndriya gotrakarma ke sAtha anyathAnupapatti hai / ataH avinAbhAvI hetu se atIndriya paudgalika gotra karma kI siddhi ho jAtI hai / anya dhana, umra, vidyA Adi ko ukta vyavahAra kA hetu mAnane para vyabhicAra doSa AtA hai / tathAMtarAyottaraprakRtibaMdhAvabodhanArthamAhaH jisaprakAra ukta sAta mUla prakRtiyoM ke bandha kI uttarabhedagaNanA kI gayI hai -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre usI prakAra aba AThaveM antarAyaprakRti baMdha ke uttara bhedoM ko samajhAne ke liye sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko kaha rahe haiM / dAnalAbhabhogopabhogavIryANAm // 13 // dAna dene kA vighna karanevAlA dAnAMtarAya, lAbha kA antarAya DAlanevAlA lAbhAntarAya, bhoga kA vighna karanevAlA bhogAntarAya, aura upabhoga ko bigADanevAlA upabhogAntarAya, evaM vIrya yAnI sotsAha puruSArthaM kA antarAya karanevAlA vIryAntarAya yoM pAMca prakAra kA antarAya karma hai / dAnAdInAmantarAyApekSayArthavyatireka nirdezaH, antarAya ityanuvartanAt / dAnAdi - pariNAmavyAghAtahetutvAttadvyapadezaH / isa sUtra meM dAna Adi kRtyoM ke vighnasvarUpa antarAya kI apekSA karake dAna Adi padArthoM ke paSThI vibhakti anusAra bheda kA nirdeza (kathana) kiyA gayA hai / " Adyo - jJAna " ityAdi sUtra se yahA~ antarAya isa pada kI anuvRtti kara lI jAtI hai / dAna denA; lAbha prApti karanA, Adi pariraNAmoM ke nAza kara dene kA kAraNa hone se una karmoM kA dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi zabdoM dvArA nirUpaNa kara diyA jAtA haiM, tabhI to dene kI icchA rakhatA huA bhI nahIM de pAtA hai / lAbha prApta karanA cAhatA huA bhI nahIM le pAtA hai, bhoga bhoganA abhISTa karatA huA bhI nahIM bhoga pAtA hai, upabhoga karane kI tIvra vAJchA karatA huA bhI upabhoga nahIM kara sakatA hai| jAnanA, kriyA karanA Adi meM aMtaraMga se utsAha karanA cAhatA huA bhI sotsAha nahIM ho pAtA hai / AtmA ke vIrya guNa yA usakI dAna Adi paryAyoM ko bigADane vAlA yaha antarAya karma hai / AtmA ke samAna anya pudgala AkAza, kAlANuyeM, dharma, adharma dravyoM meM bhI vIryaguNa hai / sAmarthya ke binA koI bhI dravya kisI bhI kArya ko nahIM kara sakatA hai mAtra jIva dravya ke vIrya guraNa ko maMda, maMdatara, maMdatama svarUpa se vighAta karane vAlA yaha prakaraNa prApta antarAya karma hai / bhogopabhogayoravizeSa iti cenna, gaMdhAdizayanAdibhedatastadbhedasiddheH / kutaste dAnAdyantarAyAH prasiddhA ityAhaH - yahA~ koI zaMkAkAra apane mata ko kaha rahA hai ki bhoga aura upabhoga meM koI antara nahIM hai / sukhako anubhava karAne kA nimittakAraNapanA donoM meM ekasA hai /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (72 granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| sugaMdha, mAlA, snAna karanA, khAnA, ponA, Adika ekabAra bhogakara tyAgane yogya padArthoM meM bhoga kA vyavahAra hai aura palaMga, strI, hAthI, ghoDe, ratha, Adi meM upabhoga karane kA vyavahAra hai yoM gaMdha Adi aura zayana Adi bhedoM se una bhoga aura upabhoga meM spaSTa rUpa se bheda kI siddhi ho rahI hai| yahA~ koI yuktibAdI tarka uThAtA hai ki kisa pramANa se ve dAna Adi meM vighna DAlane vAle dAnAntarAya Adi pAMca karma siddha ho rahe haiM ? aisI jijJAsA pravartane para granthakAra agalI vArtika ko kaha rahe haiN| dAnAdInAM tu paMcAnAmaMtarAyAH prsuutritaaH| paMca dAnAdivighnasya tatkAryasya vizeSataH // 1 // dAna, lAbha, Adi pAMca satkriyAoM ke antarAya ho rahe pAMca karma to umAsvAmI mahArAja ne isa sUtra meM pramANa siddha ho rahe hI gUMthe haiM (pratijJA) unake pAMca dAna Adi meM vighna kara denA svarUpakAryakI vizeSatAoM kI upalabdhi hone se (hetu)| arthAt dAnAdi ke yathocita kAraNa milAne para bhI vighna par3a jAte haiN| aneka sthaloM para bahiraMga kAraNa koI dIkhate nahIM haiN| ataH vighna DAlane vAle aMtaraMga karmoM kI anumAna pramANa se siddhi ho jAtI hai| uktameva prakRtibaMdhaprapaMcamupasaMharannAhaH pUrva meM kaheM jA cuke hI prakRtibaMdha ke vistAra kA upasaMhAra karate huye, grenthakAra agalI vAtika ko kaha rahe haiM / evaM prakRtibhibaMdhaH krmbhirviniveditH| - zrAdyaH prakRtibaMdhotra jIvasyAnekadhA sthitaH // 2 // isa prakAra isa AThaveM adhyAya ke Adi bhAga meM jJAna Adi kA AvaraNa karane vAlI jJAnAvaraNa Adi karmaprakRtiyoM ke sAtha AtmA kA baMdha ho jAnA sUtrakAra ne vizeSarUpeNa nivedana kara diyA hai| ina cAra baMdhoM meM Adi kA prakRtibaMdha to jIva ke aneka prakAra ho rahA vyavasthita hai| jIva ke sAtha paratantratA ko karanevAle vijAtIya dravya kA baMdha ho rahA yuktisiddha hai| aneka dArzanika isa karmasiddhAnta ko mAnane ke liye saharSa taiyAra haiN| gotAkAra ne ise abhISTa kiyA hai / yaugadarzana to karma, paMca mahAvrata, dhyAna Adi aneka mantavyoM ko svIkAra karatA hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ____ taduttaraprakRtivaduttarottaraprakRtInAmapi prakRtibaMdhavyapadezAt sAmAnyato vizeSatazca prekRtibaMdhaH sthityAdibaMdhApekSayAnya evAnekadhoktaH / tathA ca usa mUla prakRtibaMdha kI uttaraprakRtiyoM ke baMdha samAna uttarottara prakRtiyoM kA baMdha bhI prakRtibandha zabda karake hI kaha diyA gayA hai kyoMki sAmAnyarUpa se jo mUla prakRtibaMdha haiM, vahI vizeSarUpa se uttaraprakRtibaMdha aura uttarottaraprakRtibaMdha haiN| vizeSoM se rahita sAmAnya koI padArtha nahIM hai / yaha pahilA prakRtibadha to sthitibaMdha Adi kI apekSA karake anya hI hai jo ki ukta sUtroM dvArA kaha diyA gayA hai| samAna jAtivAle kAryoMko karaneko apekSA se jJAnAvaraNa karma aura nAmakarma ke asaMkhyAta bheda haiM jIvoM meM jJAna ke asaMkhyAta prakAra pAye jAte haiN| isI prakAra nAmakarma ke bhI asaMkhyAta bheda haiN| nAmakarma ke dvArA sajAtIya asaMkhyAta prakAra ke kArya ho rahe samajha meM A jAte haiN| hA~, anya chaha karmoM ke saMkhyAta bheda haiM unake araboM, kharaboM, saMkhyAta jAti vAle, aneka bheda pratIta ho rahe haiM / tisa ho prakAra se vyavasthita ho rahe siddhAnta ko granthakAra agrima vArtika dvArA kaheM dete haiN| yAvatAmanubhavostu phalAnAM, dRSTahetughaTanAcca janAnAM / tAvatIha gaNanA prakRtIstAH, karmaNAmanuminotu mahAtmA // 3 // dekhe jA rahe hetuoM kI ghaTanA se jitane bhI phala yAnI kAryoM ke ho jAne kA manuSyoM ko anubhava ho rahA hai yahAM utanI hI karmoM kI una prakRtiyoM kA mahAtmA, paNDita, anumAna kara lo| arthAt karmoM kI uttarottara prakRtiyAM anekAneka haiM, jitane kAryoM kA anubhava ho rahA hai utane atIndriya kAraNa ho rahe karmoM kA anumAna sulabhatA se kara liyA jAtA hai| zeSa karmoM ko Agama se jAna liyA jAya / " dRSTahetvaghaTanAt" aisA pATha sundara dIkhatA hai, dekhe jA rahe hetuoM se jo kArya bana rahe haiM unake kAraNa ve haiN| chatra se chAyA ho jAtI hai agni se dhuAM upaja jAtA hai kintu jahAM dekhe jA rahe hetuoM se kArya ghaTita nahIM ho pAtA hai dRSTakAraNoM kA vyabhicAra doSa dokhatA hai, paDhane meM parizrama karane vAle phela ho jAte haiM / auSadhi karate huye bhI roga baDha jAtA hai, dharma karate huye bhI kleza uThA rahe haiM, katipaya pApI jova Ananda (mauja) kara rahe haiM, isa prakAra dRSTahetuoM se ghaTita nahIM hone vAle jitane bhI kAryoM kA anubhava ho rahA hai utanI saMkhyAvAlI karmaprakRtiyoM kI ginatI kara lI jAya, vistararucivAle ziSyoM ke liye lambA, cauDA kSetra par3A huA hai / yuktiyoM kA bhI ToTA nahIM hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (74 iti aSTamAdhyAyasya prathamamAnhikam / AThaveM adhyAya kA zrI vidyAnanda svAmI kI grantharacanA meM isa prakAra prathama, Anhika yAnI prakaraNasamUha samApta huaa| janmata hI jinako zamamukhachavi, vItarAgavijJAnamayI, sahasa netra se ninimeSa lakhi huA indra bhI tRpta nhiiN| aise indra asaMkhyAte jisa ke zaraNAgata khar3e raheM, ve varada mahAvIra hamAre karmapaTala kA nAza kareM // 1 // jambUdvIpa palaTane ko sAmarthya dharai jina bhaktimanAH, asaMkhyAta devoM se nuta saudharma daNDadhara bhRtya bnaa| aise indra asaMkhyAtoM se jinakI zakti anantaguraNI, haiM zaraNya zrIpAzrva hamAre tIna bhuvana ke ziromaNI // 2 // -*-*-*-*-*dRDhasAmarthyayuktAni karmANi nicakhAna yaH svAnantapuruSArthena tasmai zrIzreyase namaH // 1 // zrI umAsvAmI mahArAja prakRtibaMdha kA nirUpaNa kara aba sthitibaMdhako agrima sUtra dvArA kahate haiN| AditastisRNAmatarAyasya ca triMzatsAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitiH||14|| isa adhyAya ke cauthe sUtra anusAra Adi meM ginAI gaI jJAnAvaraNa; darzanA. varaNa, aura vedanIya ina tIna prakRtiyoM kI tathA AThaveM antarAyakarma kI utkRSTa sthiti tIsa koTIkoTI sAgara pramANa hai| bhAvArtha-jaina siddhAnta meM saMkhyAmAna ke ikkIsa bheda haiN| sabase baDI utkRSTa anantAnanta nAma kI ikkIsavIM saMkhyA ko dhAra rahe kevalajJAna ke avibhAga praticcheda bhI kisI niyata saMkhyA ko liye huye haiN| yadyapi kevalajJAna ke avibhAgapraticchedoM meM daza, sau, pAMcasau milA dene se antima ikkIsavIM saMkhyA kI maryAdA kA bhI ullaMghana ho jAtA hai| tathApi jagat meM usa baDhI huI saMkhyA kA adhikArI koI padArtha nahIM hone ke kAraNa vaha ikkIsavIM saMkhyA hI sarvotkRSTa mAnI gaI hai| jaba saMkhyA ko dhArane vAlA koI padArtha hI nahIM hai to vyartha meM baka-jhaka karane se kyA lAbha hai, vIsaveM madhyama
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre anantAnanta meM bhI anantasthAna aise haiM ki jina saMkhyAoM ko dhArane vAlA koI adhikArI nahIM hai, to bhI unase baDA kevalajJAna hai / ataH aneka sthAnoM kA ullaMghana kara kevalajJAna ko kahanA pdd'aa| isI prakAra asaMkhyAtAsaMkhyAta, madhyama yuktAnanta, Adi saMkhyAoM meM se aneka saMkhyAoM ke adhikArI koI padArtha jagat meM nahIM hai / isa bhAratavarSa meM karIba pacapana karoDa manuSya vasate haiM, eka paise se prArambha kara tIna cAra araboM rupaye taka ke ve yathAyogya adhikArI haiN| bhikArI se lekara mahArAjA paryanta sabhI parigrahavAn manuSya ina meM A gaye, paise se prArambha kara araboM taka kI madhyavartI rupaye, Ane, paisoM, kI aisI bhI karoDoM saMkhyAyeM haiM jinakA ki koI svAmI yahAM vidyamAna nahIM hai, do eka paisA, AnA, rupayA, kamatI baDhatI ke svAmI haiN| saMkhyA karane yogya saMkhyAoM se saMkhyAoM kI ginatI atyadhika hai ataH saMkhyA ke paMpUrNa bheda vizeSoM ko jhelanevAle sakhyeyoM kA na milanA Azcaryakara nahIM haiN| jainasiddhAnta meM eka upamApramANa bhI mAnA gayA hai usake palya, sAgara, sUcI, Adi ATha bheda haiN| trilokasAra granthako " romahadaM chakke sajalossege paNuvIsa samapAtti, saMpAdaM kariya hide kesehiM sAgaruppattI" isa gAthA anusAra sAgara nAma kI saMkhyA upaja jAtI hai| ataH sUtrakAra ne upamApramANa kA lakSyakara sAgaropama zabda kahA haiN| koTI ko koTI se guNA karane para eka ke upara caudaha bindavAlI dazanIla nAmaka saMkhyA eka koTAkoTI kI samajhI jaay| eka bAra meM bAMdha liyA gayA jJAnAvaraNa karma kA spardhaka AvAdhA. kAla ke pazcAt udaya meM A rahA saMtA kramase tIsa koTAkoTI sAgara kAla meM avazya nizzeSa ho jaaygaa| usakA eka paramANu bhI AtmA ke sAtha baMdhA nahIM raha jAyagA, bhale hI phala diye vinA hI karmoM ko khiranA paDe, sthitikA utkarSaNa bhI apanI niyata utkRSTa sthiti se adhika nahIM ho sakatA hai| Adita iti vacanaM madhyAMtanivRtyartha, tisRNAmiti vacanamabadhAraNArtha, aMtarAyasya ceti kramamedavacanaM samAnasthitipratipattyarthaM / uktaparimAraNaM sAgaropamaM / koTokoTaya iti bahutvAnupapattiriti cenna, rAjapuruSavattatsiddheH / koTInA koTayaH koTIkoTaya iti / sUtra meM Adi se yaha jo vacana kahA gayA hai vaha madhya aura anta kA nivAraNa karane ke liye hai, yAnI madhya kI yA anta kI tIna prakRtiyAM nahIM pakaDa lI jAya isake liye "Adita" yaha kahA gayA hai / tisa kAraNa Adi se hI prArambhakara tIna prakRtiyoM kA grahaNa ho jAtA hai " tisaraNAma" yoM tIna ko kahanevAlA vacana to niyama karane ke liye hai, tisa kAraNa Adi se do, cAra, pAca, kA grahaNa nahIM ho pAtA hai tIna hI kA grahaNa karanA abhISTa
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH hai| sUtra meM " antarAyasya ca" yo krama kA bheda kara kathana karanA to samAna sthiti kI jJapti karAne ke liye hai arthAt krama kA bheda kara antarAya karma kI sthiti kA nirUpaNa karanA to jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura vedanIya karmoM ke samAna antarAya karma kI utkRSTa sthiti bho tosa koTA-koTo sAgara kI hai, yoM samajhAne ke liye hai| antarAya ke atirikta anya karmoM kI utkRSTasthiti jJAnAvaraNa Adi tIna karmoM kI utkRSTasthiti ke samAna nahIM hai| upamA pramANa kI lavaNasamudra anusAra sAgara nAma kI saMkhyA kA parimAraNa kahA jA cukA hai / trilokasAra,rAjavAtika Adi granthoMmeM sAgaropama saMkhyAko spaSTarUpase kahA jA cukA hai| yahA~ koI zaMkA kara rahA hai ki koTI koTI yoM vIpsA meM do honepara "koTIkoTayau" yoM sUtra meM dvivacana prayoga honA cAhiye !" koTIkoTayaH " aisA bahuvacana prayoga karanA bana nahIM sakatA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki " rAjapuruSaH" ke samAna SaSThItatpuruSa samAsa karate huye "koTIkoTayaH" bana gayA hai arthAt rAjJaH puruSaH, rAjA kA puruSa hai yahAM jaise saMbaMdha vivakSA karane para SaSThItatpuruSa samAsa kiyA gayA hai usI prakAra "koTInAM koTayaH" yoM SaSThI samAsa kara liyA jAya, karoDoM ke karoDa yAnI karoDa guNA karoDa yaha artha SaSThIsamAsa karane para hI labdha hotA hai isa prakAra " koTIkoTayaH" zabda vyAkaraNamudrA se nirdoSa siddha hai| parAbhidhAnaM jaghanyasthitinivRtyartha / saMjJipaMJceMdriyaparyAptakasya parAsthitiH, anyeSAmAgamAtsaMpratyayaH / tadyathA ekeMdriyasya paryAptakasyaikasAgaropamA saptabhAgAstrayaH,dvIMdriyasya paMcavizatisAgaropamAraNAM saptabhAgAstrayaH, trIndriyasya paMcAzatsAgaropamANAM caturiMdriyasya sAgaropamazatasya, asaMjJipaMcendriyasya sAgaropamasahasrasya, aparyAptasaMjJipaMcendriyasyAMtaH saagropmkottiikottyH|ekdvitrictuHpNceNdriyaasNjnyinaaNt eva bhAgAH palyopamasaMkhyeyabhAgonA iti prmaagmprvaahH| isa sUtra meM utkRSTa artha ko kahane vAle parA zabda kA grahaNa karanA to jaghanyasthiti kI nivRtti ke liye hai yAnI yaha utkRSTasthiti hai jaghanyasthiti nahIM hai / saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva ke hI ukta cAra karmoM kI yaha utkRSTa sthiti paDatI hai, anya ekendriya Adi jIvoM karake bAMdhe jA rahe jJAnAvaraNa Adi cAra karmoM kI utkRSTasthiti kA Agama se bhale prakAra nirNaya kara liyA jAya, usI ko granthakAra spaSTa karake isa prakAra dikhalA rahe haiM ki ekendriya paryApta jIva ke bAMdha rahe jJAnAvaraNa Adi cAra karmoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama ke tIna baTe sAta (3) bhAga hai, yAnI ekasAgara ke sAtabhAgoM meM tIna bhAga pramANa hai| do indriyavAle paryApta jIvoM ke bAMdha rahe jJAnAvaraNAdi cAra karmoM kI utkRSTa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre sthiti paccIsa sAgaropama ke tIna baTe sAta bhAga hai, tIna indriya vAle paryApta jIva ke baMdha rahe jJAnAvaraNAdi cAra karmoM kI utkRSTasthiti pacAsa sAgaropama ke sAta bhAgoM meM tIna bhAga pramANa haiN| cAra indriyavAle paryAptajIvoM ke baMdha rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karmoM kI utkRSTa sthiti to sau sAgaropama ke sAta bhAgoM meM tIna bhAga pramANa hai / arthAt tIna sau baTe sAta sogaropama hai 426 sAgara hai| manarahita asaMjJIpaMcendriya paryApta jIva ke baMdha rahe jJAnAvaraNAdi cAra karmoM meM hajAra sAgaropama ke tIna baTe sAta bhAga pramANa utkRSTa sthiti pddegii| saMjJI paMceMdriya paryApta ke tIsa koTAkoTI sAgara kI sthiti sUtra meM hI kaha dI hai / hA~ labdhyaparyAptaka saMjJIpaMcendriya jIva ke ukta karmoM kI utkRSTasthiti aMta: koTAkoTI sAgara pramANa pddegii| karoDa se Upara aura karoDakaroDoM yAnI daza nIla se nIce kI saMkhyA ko antaHkoTAkoTI kahate haiN| aparyApta ho rahe ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura asaMjJIpaJcendriya jIvoM ke ve hI eka, paccIsa, pacAsa, sau aura hajAra sAgaroM ke tIna baTe sAta bhAga pramANa sthitiyAM pdd'egii| kintu karmoM kI ina utkRSTa sthitiyoM se ekeMdriya ke palyopama ke asaMkhyAtame bhAga aura dIMdriyAdi ke palya ke saMkhyAtameM bhAga pramANa asaMkhyAte varSa nyUna pddegii| isa prakAra guruparipATI anusAra cale A rahe utkRSTa sarvajJokta Agama siddhAnta kA pravAha baha rahA hai / gommaTasAra meM isakA spaSTa nirUpaNa hai| kutaH parA sthitirAkhyAtaprakRtInAmityAhaH isa sUtra meM kaNThokta bakhAnI gayIM cAra prakRtiyoM kI yaha tIsa koTAkoTI sAgara utkRSTasthiti bhalA kisa pramANa se siddha samajhI jAya ? btaao| yoM kisIkA tarka pravartane para grantha kAra do vArtikoM dvArA isa prakAra samAdhAna kahate haiN| AditastisRNAM karmaprakRtInAM parA sthitiH / aMtarAyasya ca proktA tatphalasya prakarSataH // 1 // sAgaropamakoTInAM koTyastriMzattadanyatha / tadabhAve pramANasyAbhAvAtsA kena bAdhyate // 2 // isa sUtra meM A lekara tIna karma prakRtiyoM kI aura antarAya karma kI tIsa koTAkoTI sAgara utkRSTasthiti bahuta acchI kaha dI gayI haiM (pratijJA) kyoMki adhika se
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 78 adhika prakarSatA se una karmoM ke phala kI tIsa koTAkoTI sAgaropama kAla taka upalabdhi hotI haiM ( hetuH ) dUsare prakAroM se isase nyUna yA adhika utkRSTa sthiti mAnane para utkRSTatA karake tIsakoTAkoTI sAgara taka phala ho nahIM sakatA hai ataH usa sthiti kA abhAva mAnane meM pramANa kA abhAva haiM (anyathAnupapattiH) / yoM yaha yuktiyoM se siddha ho rahI utkRSTasthiti bhalA kisa pramANa karake bAMdhI jA sakatI hai ? arthAt bAdhakapramANoM kA asaMbhava hone sUtrokta siddhAnta yukta hai / atha mohanIyasya parAM sthitimupadarzayannAhaH ava isake anantara kramaprApta mohanIya karma kI utkRSTa sthiti kA pradarzana karA rahe sUtrakAra mahArAja isa agale sUtra ko kaha rahe haiM / - saptatimahanIyasya // 15 // cauthe mohanIya karma kI utkRSTa sthiti to sattara koTAkoTI sAgara pramANa hai / sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitirityanuvartate / iyamapi parA sthitiH saMjJipaMceMdriyasya paryAptakasya eka dvitricaturidriyANAmekapaMcaviMzati paMcAzacchatasAgaropamAni yathAsaMkhyaM teSAmevAparyAptakAnAmekendriyAdInAM palyopamAsaMkhyeyabhAgonA, saiva paryAptAsaMjJipaMcedriyasya sAgaropamasahasraM tasyaivAparyAptakasya sAgaropamasahasra patyopamasaMkhyeya bhAgonaM, saMjJinoparyAtakasyatiH sAgaropamakoTIkoTaya iti paramAgamArthaH / isa sUtra kA artha karane meM pUrva sUtra ke "sAgaropamakoTI koTayaH " aura " parA sthitiH " ina padoM kI anuvRtti ho rahI haiM / ataH una padoM ko jor3akara sUtra kA artha kara liyA jAya / mohanIya karma kI yaha utkRSTa sthiti bhI saMjJI paJcendriya paryApta jIva ke hI baMdha rahe mohanIya karma meM paDatI hai / hAM, ekendriya, dviindriya, triindriya, cauindriya jIvoM to baMdha rahe mohanIya karma meM yathAsaMkhya rUpa se eka, paccIsa, pacAsa, sau sAgaropama kI paDegI / aura una hI aparyAptaka ho rahe ekendriya, dviindriya, Adi jIvoM ke to paryApta ko eka, paccIsa Adi sAgara sthiti meM se patyopama ke asaMkhyAta me bhAga aura saMkhyAta meM bhAga kamatI utkRSTasthiti paDegI / vahI mohanIya kI utkRSTa sthiti asaMjJI paMcendriya paryApta jIva ke hajAra sAgaropama paDegI / aura usa hI asaMjJI paMcendriya ke labdhyaparyAptaka avasthA meM mohanIya karma kI utkRSTasthiti hajAra sAgaropama se patyopama ke saMkhyAta meM
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76) bhAga nyUna hokara paDegI / hA~, saMjJIlabdhyaparyAptaka ke to antaH koTAkoTI sAgaropama utkRSTa - sthiti par3egI isa prakAra paramAgama kA nirNIta artha hai / gommaTasAra - karmakAMDa meM " eyaM paNa kadi paNNaM sayaM sahassaM ca, miccha vA baMdho, igivigalANaM avaraM pallA saMkhUNa saMkhUNaM / " ityAdi gAthAoM anusAra bhI ukta artha kA hI pratipAdana hotA hai / atha nAmagotrayoH kA parA sthitirityAha / mohanIya ke anantara aba nAma aura gotrakarma kI aisI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja isa agale sUtra ko kaha rahe haiM / viMzatirnAmagotrayoH // 16 // nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti to bIsa koTAkoTI sAgara pramANa hai / kisI bhI jIva ke eka bAra meM baMdha gaye nAma yA gotrakarma adhika se adhika bIsa koTA koTI sAgara taka Thahara sakeMge / tatvArthazlokavArtikAlaMkAre utkRSTa sthiti kyA hai ? sAgaropamakoTIkoTayaH parA sthitirityanuvartate / iyamapi parA saMjJinaH, paryAptakasyaikendriyasya ekasAgaropamasya saptabhAgau dvau dvIndriyasya paMcaviMzateH sAgaropamAraNAM, trIMdriyasya paMcAzataH, caturindriyasya zatasya, asaMjJinaH paJcendriyasya sahasrasya, saMjJino paryAptakasyAMtaH sAgaropamakoTI koTyaH, ekendriyAdeH saiva sthitiH patyopamAsaMkhyeyabhAgonA / 66 31 pUrvasUtra ke samAna isa sUtra meM bhI sAgaropamakoTI koTayaH " aura parAsthitiH ina padoM kI anuvRtti kara lI jAtI hai " sUtreSvadRSTaM padaM sUtrAntarAdanuvartanIyaM " sUtroM meM nahIM dekhe gaye pada anya sUtroM se anuvRtti dvArA lagA diye jAte haiM / yaha nAma, gotra karmoM kI utkRSTa sthiti bhI manavAle paMcendriya paryApta jIvake hI baMdhatI hai / ekendriya paryApta jIva ke to nAmagotroM kI utkRSTasthiti eka sAgaropama ke do sAtaveM bhAga hai / dvidriya paryApta jIva ke baMdha rahe nAma gotra karmoM kI utkRSTasthiti paccIsa sAgaropama ke do baTe sAta bhAga hai, kyoMki vIsa aura sattara meM do baTe sAta kA antara hai / jaise ki tIsa aura sattara meM tIna aura sAta kA rUpaka hai / tIna indriyavAle paryApta jIva ke baMdha rahe nAma, gotra karmoM kI utkRSTa sthiti pacAsa sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se do bhAga pramANa 143 paDegI / cauindriya paryApta jIva ke nAmagotra karmoM kI sthiti sau sAgara ke sAta bhAgoM meM do bhAga pramANa 28 14 baMdhegI / asaMjJI paMceMdriya paryApta jIva ke nAmagotroM kI utkRSTa sthiti hajAra sAgara ke do baTe ( guNita ) sAta bhAga pramANa paDegI / hA~, saMjJI aparyApta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH (80 - - - jIva ke nAmagotroM ko utkRSTa sthiti antaHkoSTAkoTIsAgaropama bNdhegii| ekendriya paryApta jIva ke nAma-gotroM kI jo utkRSTa sthiti hai vahI palyopama ke asaMkhyAta meM bhAga parimANa nyUna ho rahI santI ekeMdriya labdhi aparyApta ke utkRSTa rUpa se paDa jAtI hai| hA~, dviindriya Adi paryApta jIvoM kI jo utkRSTasthiti hai vaho palya ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla me nyUna ho rahI santo aparyApta dviindriya Adi jIvoM ke badhyamAna nAma, gotroM kI utkRSTasthiti par3a jAtI hai| kathaM bAdhavajitametatsUtradvayamityAhaH yahA~ koI tarkazIla chAtra AkSepa karatA hai ki " saptatirmohanIyasya " " viMzatimigotrayoH" ye donoM sUtra bAdhAoM se rahita haiM yaha kisa prakAra nirNIta kara liyA jAya ? Agamakathita atIndriya siddhAntoM meM bAdhaka pramANoM kA asaMbhava dikhalAye vinA prAmANikatA nahIM AtI hai / isa prakAra AkSetra pravartate ho jhaTa zrA vidyAnanda svAmI isa agalI vAtika . ko samAdhAnArtha kaha rahe haiN| saptatirmohanIyasya vizatirnAmagotrayoH iti sUtradvayaM bAdhavarjametena varNitam // 1 // mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattarakoTAkoTo sAgara hai / nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti vosa koTAkoTo sAgara hai| isa prakAra ukta donoM sUtroM kA vAcyArtha bhalA bAdhaka pramANoM se rahita hai, isa bAta kA to "AditastrisaraNAM" isa do vArtikoM ke kathana karake hI varNana kara diyA gayA hai| arthAt ukta niyata sthitiyoM se dUsare prakAra sthiti ko siddha karane vAle pramANa kA abhAva hai| "asaMbhavadbAdhakatvAt' atIndriyArthasiddhiH kara lI jAtI hai| tatonyathA sthitehikapramANAbhAvenaivetyarthaH / isa vArtika meM par3e huye etena zabda kA artha isa prakAra haiM ki tisa sUtrokta siddhAnta se atirikta anya prakAroM se kamatI, baDhatI, sthiti ke grAhakapramANoM kA abhAva hai, isa yukti karake ukta donoM sUtroMkA rahasya upapanna ho jAtA haiN| athAyuSaH kotkRSTA sthitirityAhaisake anantara AyuSya karma kI utkRSTa sthiti kyA hai ? aisI jAnane kI icchA
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre pravartane para sUtrakAra aba agrima sUtra ko kaha rahe haiM / trayastritsAgaropamAkhyAyuSaH // 17 // AyuSya karma kI utkRSTa sthiti to kevala taitIsa sAgara kAla pramANa hai / punaH sAgaropamagraharaNAt koTIkoTinivRttiH parAsthitirityanuvartate / iyamapi parAsthitiH saMjJinaH paryAptakasya / reSAM yathAgamaM / tadyathA asaMjJinaH paMcendriyasya paryAptasya patyopamAsaMkhyeyabhAgA, zeSANAmuktA pUrvakoTI / iyamapi tathaiva bAdhavajitetyAhaH - 17 isa sUtra meM sAgaropama zabda kA phira dubArA grahaNa kara dene se anuvRttidvArA cale A rahe " koTIkoTI zabda kA nivAraNa ho jAtA hai, ataH kevala taMtIsa sAgara kI sthiti samajhI jAtI haiM " parAsthitiH " isa zabda kI bhI yahAM anuvRtti ho rahI hai ataH narakAyuSya yA devAyuSya karma meM utkRSTa sthiti taitIsa sAgara paDatI hai yaha samajha liyA jAtA hai yaha AyuSya karma kI utkRSTa sthiti bhI saMjJI paMcendriya paryApta manuSya yA tiryaJca jIva ke hI bandhego, joki sarvArthasiddhi yA saptama naraka ko jAne vAle haiM / sarvArthasiddhi ko muni, manuSya hI jAte haiM aura saptamanaraka ko manuSya aura matsya tiryaJca jAte haiM / anya kendriya Adi ke baMdha rahe AyuSya karma kI sthitiyoM kA paramAgama anusAra nirNaya kara liyA jAya usI ko kucha spaSTa kara isa prakAra dikhalAte haiM ki asaMjJI paMcendriya paryApta ho rahe jIva karake bAMdhe jA rahe AyuSya karma kI utkRSTa sthiti palyonama kAla asaMkhyAtaveM bhAga hai / asaMjJI jIva mara kara pahile naraka taka jAtA hai zeSa deva, nArakI, dviindriya, triindriya Adi jIvoM karake bAMdhe jA rahe AyuSya karma kI utkRSTa sthiti karoDa pUrva varSoM kI paDatI haiM / karmabhUmi ke manuSya yA tiryaJcoM kI bhujyamAna AyuH isase adhika nahIM hotI hai / caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga kAla hotA hai aura caurAsI lAkha pUrvAGgoM kA eka pUrva nAma kA kAla hotA hai / puvvasadu parimANaM sadara khalu koDi sa sahassAim, chappaNNaM ca sahassA boddhavvA vAsa kor3INaM " yaha AyuH karma kI utkRSTa sthiti bhI usa hI prakAra bAdhAoM se rahita hai jisa prakAra ki uparikathita karmoM kI sthiti nirbAdha hai| isI bAta ko granthakAra agalI vArtika meM kaha rahe haiM / "L tathAyuSastrayastriMzatsAgaropamasaMkhyayA / paramasthitiniyatiriti sAkalyaH smRtA // 1 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ( 82 jisa hI prakAra jJAnAvaraNa Adi karmoM kI sthiti kA bAdhakAbhAvoM anusAra yuktiyoM karake nirNaya kara diyA hai usa hI prakAra AyuSya karma kI upamApramANa meM kahI gayI sAgara nAma kI saMkhyA karake tetIsa sAgara utkRSTa sthiti kA nirNaya kara liyA jAya yoM sampUrNa rUpa se AThoM mUlakarmoM kI sarvajJabhASita aura guruparipATI anusAra calI A rahI atIndriya sthiti kA nirUpaNa kiyA jA cukA haiM / karmaNAmaSTAnAmapi parAsthitiriti zeSaH - aSTamo'dhyAyaH isa kArikA meM AThoM bho karmoM kI utkRSTa sthiti nirNIta kara dI gayI haiM isa artha ke vAcaka pada zeSa raha gaye haiM / ata: ina padoM ko jor3akara vArtika ke padoM kA arthasandarbha lagA lenA cAhiye | atha vedanIyasya kAsparAsthitirityAha / karmoM kI utkRSTa sthiti ke bandha kA nirUpaNa kara aba sUtrakAra jaghanya sthiti kA nirUpaNa karate haiM, prathama hI lAghava ke liye AnupUrvI kA ullaMghana kara svasaMvedya phalavAle vedanIya karma kI jaghanya sthiti kyA hai ? aisI jijJAsA pravartane para zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiM / parA dvAdazamuhUrtA vedanIyasya // 18 // vedanIya karma kI jaghanyasthiti to bAraha muhUrta hai / do ghaDI yAnI aDatAlIsa minaTa kAla ko eka muhUrta kahate haiM / sUkSma sAMparAye iti vAkyazeSaH / etadevAha - 13 isa sUtra meM " sUkSmasAMparAya guNasthAna meM yaha sthiti baMdha paDatA hai itanA vAkya zeSa raha gayA hai ataH sUtra aura zeSa vAkya kA milAkara yoM artha kara liyA jAya ki dazaveM guNasthAna meM baMdha rahe vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta kI par3atI hai / isa - hI bAta ko zrI vidyAnanda AcArya agalI vArtika dvArA kaha rahe haiM / adhunA vedanIyasya muhUrtA dvAdaza sthitiH / sAmarthyAnmadhyamA madhye'nekadhA saMpratIyate // 1 // karmoM kI utkRSTa sthiti kA nirUpaNa kara cukanepara aba isa samaya vedanIya
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta kI kahI jA rahI hai / adhunA ke sthAnapara "aparA" pATha aura bhI acchA hai| vedanIya karma ko utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTI sAgara kahI gayo haiM, aura jaghanya sthiti bAraha muhUrta kI hai| aisI dazA meM vinA kahe hI mAtra ukta padoM ke sAmarthya se yaha bAta bhale prakAra pratIta kara lI jAtI hai ki madhya meM paDe huye bAraha muhUrta se adhika ho rahe eka, do, tIna Adi samayoM ko Adi lekara eka samaya kama tIsa koTA koTI sAgara kAla taka asaMkhyAtI aneka prakAra kI madhyama sthitiyAM haiM vedanIya karma kI utkRSTa sthiti ke samAna jaghanya, madhyama, sthitiyoM kI bhI yuktiyoM se siddhi kara lI jAya, bAdhaka pramANoM kA asaMbhava honA yaha hetu subodhya hai / atIndriya yA gupta padArthoM ko " asabhavadvAdhakatvAt" isa hI eka hetu se sAdha liyA jAtA hai| athAyuSonaMtarayoH karmaNoH kA jaghanyA sthitirityAhaH aba isake pazcAt AyuSya karma ke avyavahita uttaravartI kahe gaye nAma aura gotra ina do karmoM kI jaghanya sthiti kitanI haiM ? isa prakAra bubhutsA pravartane para sUtrakAra mahArAja agale sUtra ko kaha rahe haiN| nAmagotrayoraSTau // 19 // nAma aura gotra karmoM kI jaghanya sthiti to ATha muhUrta hai " savvaThidINamukkassaodu ukkassasaMkileseNa, vivarIdeza jahaNNo Augatiya vajjiyANaM tu" tIna AyuoM ko choDakara anya sabhI karmoM kI jaghanya sthiti to saMklezarahita pariNAmoM se baMdhatI hai ataH sabase kamatI mandakaSAya ko dhAra rahe dazaveM guNasthAna meM hI jaghanya sthiti pddegii| muhUrtA ityanuvartate aparA sthitiriti ca / sA ca sUkSmasAMparAye vibhAvyate / tathAhi aparA, sthiti ye pada aura muhUrtA yoM ina tIna padoM kI anuvRtti kara lI jAtI hai taba ukta sUrthi sughaTita ho jAtA hai / hA~, vaha nAma gotra karmoM kI jaghanya sthiti sUkSmasA~parAya nAmaka dazaveM guNasthAna meM hai yaha vicAra liyA jAtA hai / grantha kAra isa sUtrokta rahasya kA hI vyAkhyAna kara agrima vArtika meM spaSTIkaraNa karate haiN| sA nAmagotrayoraSTau muhUrtA iti vartanAt / yAmAdayo vyavacchinnAH kAmaM madhyestu madhyamA // 1 // muhUrtA isa zabda kI anuvRtti kara denese nAma aura gotra karma kI vaha jaghanya
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 84 sthiti ATha muhUrta kI hai yaha sUtra meM kahA gayA pratIta ho jAtA haiM / muhUrta kaha dene se pahara, dina, varSa, ghaDI Adi kA vyavaccheda kara diyA gayA hai| hAM, ATha muhUrta se eka Adi samaya adhika bosa koTAkoTIsAgara taka madhya meM saMbhava rahIM prahara divasa Adi asaMkhyAtI madhyamasthitiyAM bhale hI banI rahI, ve hameM iSTa haiM / jaghanya aura utkRSTa sthitiyoM kA nirUpaNa kara cukane para madhyama sthitiyAM to yatheccha nirUpita ho hI jAtI haiM / athoktebhyo'nyeSAM karmaNAM kA nikRSTA sthitirityAhaH - aba kahe jA cuke vedanIya, nAma, gotra, karmoM se anya zeSa rahe pAMca karmoM ko jaghanya sthiti kyA hai ? isa prakAra jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko kaha rahe haiM / zeSANAmatarmuhUrtA // 20 // zeSa meM baca rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya, mohanIya aura AyuSya ina pAMca karmoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta hai / AvalI se Upara aura muhUrta se nIce ke kAla ko antarmuhUrta kahate haiM / aparA sthitirityanuvartate / zeSAriNa jJAnadarzanAvaraNAntarAyamohanIyAyUMSi / tatra jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAM sUkSmasAMparAye mohanIyasyAnivRttibAdara sAMparAye, AyuSaH saMkhyevarSAyuSatiryagmanuSyeSu / aparA aura sthiti ina do zabdoM kI yahAM anuvRtti kara lI jAtI hai / ukta tIna karmoM se zeSa baca rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya, mohanIya aura AyuH ye pAMca karma haiM / tinameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aura antarAya karmoM kI to jaghanya sthiti sUkSmasAMparAya guNasthAna meM sambhavatI haiM aura mohanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta vAlI navame anivRttibAdarasAMparAya nAmaka guNasthAna meM paDatI hai / dazaveM guNasthAna meM mohanIya baMdha hI nahIM haiM / hA~, Ayukarma ko jaghanya sthiti to saMkhyata varSoM kI AyuvAle tiryaJca, manuSyoM ke paDa sakatI hai / ve labdhyaparyAptaka jIva janma dhArane kI avasthA meM zvAsa ke aThArahaveM bhAga kAlataka jIvita rahate haiM / sarva karmaNAM sthitibaMdhamupasaMharannAha / sthitibaMdha kI samApti karate huye aba sampUrNa kama ke sthitibandha kA upa
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre saMhAra kara rahe granthakAra ina agrima vArtikoM ko kahate haiM / zeSANAM karmaNAmaMtamuhUMrtA ceti kAsya'taH / jaghanyamadhyamotkRSTA sthiti pratipAditaH // 1 // tayA vizeSitabaMdhaH karmabhiH svymaahRtH| sthitibaMdhovaboddhavyastatprAdhAnyavivakSayA // 2 // sthityA kevalayA baMdhastadvacchUnyairna yujyate / tadvadAzritayA vasti bhUmibhUdharayoriva // 3 // sthitizUnyAni karmANi nirantrayavinAzataH / pradIpAdivadityetasthiteH siddhAni dhAryate // 4 // zeSa pAMca karmoM kI jaghanyasthiti anta muhUrta hai| yoM ukta sAta sUtroM dvArA ATha karmoM ko paripUrNa rUpa se jo jaghandha, madhyama, utkRSTa sthitiyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai una sthitiyoM se vizeSatayA anuraMjita ho rahe aura svayaM yogo dvArA AhAra prApta ho rahe karmoM ke sAtha AtmA kA sthitibaMdha ho rahA hai| yahAM prakaraNa meM usa sthiti ke pradhAnapana kI vivakSA karake sthitibaMdha samajha lenA caahiye| yoM to Asrava aura cAroM bandha hone kA eka hI samaya haiM kintu kaSAyoM ke sthitibaMdhAdhyavasAyasthAnoM anusAra karmoM meM sthiti paDa jAnA samajhA diyA gayA hai| jIva ke yogoM aura kaSAyoM anusAra prakRtibaMdha tathA sthitibaMdha sAtha hI hote haiM kevala sthiti ke sAtha hI baMdha nahIM hotA hai aura usIke samAna sthiti se zanya ho rahe karmoM ke sAtha bhI baMdha honA yukta nahIM haiN| hAM, usa sthiti vAle karmoM ke Azrita ho raho sthiti ke sAtha baMdha to hai jaise ki bhUmi yAno / thvI aura bhUmidhara parvata kA AzrayaAzrayIbhAva hai, bhAvArtha-bhUmi Azrita hai aura parvata AdhAra hai| yahAM dekhI jA rahI bhUmi ke nIce bahuta sthAnoMpara kaMkaDa, patthara ke pahADa milate haiN| bhUmi ko pahAr3a DATe bhI rahate haiM jisase ki pAyaH bhUkampa nahIM ho pAtA hai / athavA " na kevalA prakRti prayoktavyA na kevalaH pratyayaH" prakRtirahita na kevala pratyaya bolA jAtA hai aura pratyaya se rahita korI prekRti bhI nahIM bolI jA sakatI haiM / upacAra se bhale hI Ta, paTa, su, au, jas, bha, pac, tip, tas Adi ko bola lo usakA koI artha nahIM samajhA jAtA hai| usI prakAra karmoM se rahita kevala sthiti kA yA sthiti se rIte kevala karmoM kA baMdha honA ucita
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 86 nahIM hai / gyArahave, bArahave aura terahave guNasthAnoM meM jo sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai use baMdha hI nahIM samajhA jAya athavA usameM bhI paDa gayI eka samaya kI sthiti ko sthitibaMdha mAnA jAya, dvitIya kSaraNa meM usakI nirjarA ho jAtI hai / sthiti pUrI ho jAne para karma udaya ko prApta ho jAte haiM / dravya, kSetra, kAla, bhAva sAmagrI nahIM milane se katipaya karmoM kA pradeza udaya ho jAtA hai zeSa kA phalodaya yAnI rasodaya ho jAtA hai / punaH ve sthitizUnya karma svakIya karmatvaparyAya kA vinAza ho jAne se pradIpa Adi ke samAna dUsarI pudgala paryAyoM ko dhAra lete haiM arthAt dhobI vastra se maila alaga kara detA hai, yahAM vahI mala vastra se haTakara dUsarI paryAya ko dhAra letA haiN| kisI bhI upAya se mala pudgaladravya kA samUlacUla nAza nahIM ho sakatA hai, pradIpakalikA naSTa hokara kAjala avasthA ko dhAra letI hai pratyeka padArtha meM utpAda, vyaya aura dhauvya sughaTita ho rahe haiM jIvoM ke pariNAmoM ko nimitta pAkara kArmaNavargaNArUpa pudgala hI jJAnAvaraNAdi svarUpa karma ho kara ke upajate haiM kucha kAla taka ve karma hokara Thaharate haiM sthiti pUrI ho jAnepara karmatva pariNAmoM kA vinAza ho jAtA hai / isa prakAra ye karma bhI utpAda aura vyaya ke samAna sthiti se bhI prasiddha ho raheM haiM yaha siddhAnta citta meM dhAraNa kara liyA jAtA hai / nirNItA hi sthitiH sarvapadArthAnAM kSaraNAdUrdhvamapi pratyabhijJAnAdabAdhitasvarUpA - dbhedapratyayAdutpAdavinAzavat / tataH sthitimadbhiH karmabhirAtmanaH sthitibandho'nekadhA sUtritonavadyo boddhavyaH prakRtibaMdhavat / " bauddha paNDita pratyeka padArtha ko kSaNika mAnate haiM kSaraNa ke Upara dUsare kSaNa meM usakA nAza ho jAnA abhISTa karate haiM / isa bauddhamantavya kA nirAkaraNa kara hama pahale prakaraNoM meM sampUrNa padArthoM kI eka kSaNa se Upara bhI aneka kSaNoM taka sthiti rahatI haiM isakA nirNaya kara cuke haiM jaba ki bAdhAoM se rahita svarUpa ko dhAranevAle " sa eva ayaM " isa pratyabhijJAna pramANa se padArthoM kA dhrauvya siddha ho rahA hai / jaise ki "yaha amuka se bhinna hai" pahilI avasthA se yaha avasthA nyArI upajI hai, isa bhedajJAna se utpAda aura vinAza siddha ho rahe bauddhoM ko mAnane paDate haiM / usI prakAra ekatvapratyabhijJAna se padArthoM kA kAlAntarasthAyitva bhI siddha hai tisakAraNa se yaha samajha liyA jAya ki sthiti ko dhAra rahe karmoM ke sAtha AtmA kA jo aneka prakAroM se sthitibaMdha ho rahA ukta sAta sUtroM meM kahA gayA hai vaha nirdoSa hai / jaise ki jJAnAvaraNAdi prakRtiyoM ke baMdha kA sUtrakAra ne doSarahita nirUpaNa kiyA hai usI prakAra sthitibaMdha bhI pramANa siddha huA nirdoSa hai /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 tattvArthazlokavAtikAlaMkAre - - - athAnubhavabaMdha vyAcaSTe: prakRtibaMdha aura sthitibaMdha kI nirUpaNA ke anantara sUtrakAra aba kramaprApta anubhava baMdha kA agrima sUtra dvArA vyAkhyAna karate haiM-- vipoko'nubhavaH // 21 // ___ Aye huye karmoM meM tIvra, manda, bhAvoM anusAra nAnAprakAra anugraha yA upaghAta rUpa vipAka paDa jAnA anubhavabaMdha hai / arthAt khAye huye roTI, dAla, dUdha, bhusA, ghAsa, Adi meM zarIraprakRti anusAra jaise rasa dene kI zakti paDa jAtI hai usI prakAra karmoM meM bhI AtmA ko phala dene kI sAmarthya paDa jAtI hai| vastutaH isa anubhava baMdha dvArA hI AtmA aneka AkulatAoM ko prApta ho rahA hai| viziSTaH pAko nAnAvidho vA vipAkaH pUrvAsravatIvAdibhAvanimittavizeSAzrayatvAt dravyAdinimittabhedena vizvarUpatvAcca sonubhavaH kathyate / zubhapariNAmAnAM prakarSAcchubhaprakRtInAM prakRSTonubhavaH, azubhapariNAmAnAM prakarSAttadviparyayaH / vipAka zabda meM vi upasarga kA artha viziSTa yA vividha prakAra hai / karmoM meM viziSTa ho rahA athavA nAnA prakAra paDa rahA jo pAka hai vaha vipAka haiN| pahale chaThe adhyAya meM kahe gaye Asrava ke tIvra bhAva, mandabhAva Adi vizeSa nimittoM kA Azraya pAne se karmoM meM viziSTa pAka ho jAtA batAyA hai athavA dravya, kSetra, kAla Adi bhinna bhinna nimittoM karake sampUrNa jagadvartI aneka rUpa ho jAne se vaha nAnA prakAra vidhAka ho rahA anubhava bandha kahA jAtA hai / jagat meM paNDitAI, mUrkhatA, nirdhanatA, sundaratA, nIrogajIvana, yazasvI honA, strI ho jAnA, ghoDA bana jAnA Adi sabhI vizvarUpa camatkAra jo dIkha rahA hai vaha saba karmoM kA vipAka hai| dAnakaranA, pUjanakaranA, dayA karanA, Adi zubhapariNAmoM kI prakarSatA se zubha-puNya prakRtiyoM kA prakRSTa anubhavabaMdha paDatI hai, aura jhUTha bolanA, hiMsA karanA, dhokhA denA, paranindA karanA Adi azubha karmoM kI baDhavArI se usakA viparyaya yAnI azubhapApaprakRtiyoM kA anubhavabaMdha prakarSa ko liye huye paDatA hai| gommaTasAra meM bhI " suhapayaDINa visohI tivvo asuhAga saMkileseNa / vivarIdeNa jahaNNo aNubhAgo savvapayaDINaM" yahI samajhAyA gayA hai / sa kimukhenAtmanaH syAdityAhaH
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (88 udaya kAla meM aneka pAka de rahA vaha anubhAgabaMdha bhalA kisa mukha karake AtmA ko phala upajAvegA?aisI jijJAsA pravartanepara granthakAra agalI vArtika ko kaha rahe haiM / vipAkonubhavo jJeyaH pudgalAdimukhena tu / karmaNAM phalaniSpattau sAmarthyAyogatonyathA // 1 // pudgala, kSetra, Adi kI mukhyatA karake jIva meM karmoM kA vipAka ho rahA to anubhavabaMdha samajhanA cAhiye, anya prakAroM se jova ko phala kI utpatti karAne meM karmoM kA sAmarthya nahIM hai / bhAvArtha-jaise ki koI mAyAcArI duSTa puruSa kisI sajjana ko aneka dvAroM se duHkha pahuMcAtA rahatA hai usI prakAra karma bhI pudgala, bhava Adi dvAroM karake jIva ko AkulatAyeM upajAte rahate haiN| anya zuddha, vizuddha DhaMgoM se unakI phaladAnasAmarthya kA ayoga hai| pudgalavipAkinAM karmaNAmaMgopAMgAdInAM pudgaladvAreNAnubhavo'nyathAtmani phaladAne sAmarthyAbhAvAt / kSetravipAkinAM tu narakAdigatiprAyogyAnapUryAdInAM kSetradvAreNa, jIvavipAkinAM punarjJAnAvaraNasavedyAdInAmAtmabhAvapratiSedhAvidhAnavidhAnAnAM jIvamukhyenaiva, bhavavipAkinAM tu nArakAdyAyuSAM bhavadvAreNa tata eva / ___ zarIra, mana Adi pudgaloM meM vipAka karanA jinakI Teva hai aise zarIra aMgo. pAMga, nirmANa, sthira Adi karmaprakRtiyo kA pudgala dvArA hI jIva ko anubhAga prApta hotA hai anya prakAroM se AtmA ko (ke liye) phala dene meM karmoM ke sAmarthya kA abhAva hai| parabhava ke liye jA rahe jIva ko kSetra meM vipAka dene kI TevavAle narakagatiprAyogyAnupUrvya, tiryaJcagatiprAyogyAna pUrvya Adika kSetravipAkI karmoM kA to gamana kSetra dvAra karake AtmA meM anubhava prApta hogA / sAkSAt jIva meM anubhAga dene kI prakRti ko dhAra rahe jJAnAvaraNa, sAtAvedanIya, mohanIya, gati, gotra, Adi karmoM kA phira vipAka to jIva kI sanmukhatA karake hI hotA hai / jIva meM vipAka karane vAlI kucha varmaprakRtiyAM to aisI haiM jo AtmIya bhAva kA niSedha nahIM karatI haiN| matijJAnAvaraNa Adi dezaghAtI prakRtiyAM to pratipakSI guNa ko tAratamyarUpa se nyUna kara detI haiN| gati, jAti, Adika aghAti karma prakRtiyAM to AtmIya svabhAvoM kA pratiSedha nahIM karatI haiM sUkSmatva Adika pratijIvIguNoM ko prakaTa nahIM hone detI haiN| hA~, kevalajJAnAvaraNa, mithyAtva Adi sarvaghAtI karma to AtmIya anujIvI bhAvoM kA pratiSedha kara rahe haiN| ekasau aDatAlIsa prakRtiyoM meM se aThattara prakRtiyoM kA jIva
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 58) " tata meM ho vipAka hotA hai / saMsaraNa ho rahe bhava meM anubhava karAne ke svabhAva ko dhAra rahIM naraka Ayu, tiryagAyu, Adi cAra prakRtiyoM kA bhava dvAra karake anubhava hotA hai / eva " isa hetu ko bAsaTha pudgala vipAkI prakRtiyoM ke samAna cAra kSetra vipAkI, aThattara jIvavipAkI, aura bhavavipAkI, karmoM ke sAtha bhI lagA lenA / arthAt tisa hI kAraNa se yAnI ukta tIna prakAra kI prakRtiyoM kA kSetra, jIva, bhava, inake dvArA hI AtmA meM anubhava hotA hai anya prakAroM se phala dene meM inakI sAmarthya nahIM haiM / tena mUlaprakRtInAM svamukhenaivAnubhavo, atulyajAtIyAnAmuttaraprakRtInAM ca niveditaH / tulyajAtIyAnAM tUttaraprakRtInAM paramukhenApIti pratipattavyamanyatrAyurdarzanacAritramohebhyaH, teSAM paramukhena svaphaladAne sAmarthyAbhAvAt / tisa nirUpaNa karake isa rahasya kA bhI nivedana kara diyA gayA hai ki jJAnA'varaNa Adi ATha mUla prakRtiyoM kA apanI-apanI hI mukhyatA karake AtmA meM vipAka hotA hai / jJAnAvaraNa prakRti kabhI darzanAvaraNa rUpa saMkramaNa nahIM karatI hai ucca gotra bhale hI nIca gotra karmarUpa pariNamana kara anubhava dene laga jAya kintu nIca gotra karma kabhI nAma - karma banakara anubhava nahIM karA sakegA, tathA jo tulyajAtivAlI nahIM haiM aisI uttara prakRtiyoM kA bhI svakIya mukha karake hI anubhava hogA / apratyAkhyAnAvaraNakrodha pratyAkhyAnAvaraNa rUpa se phala de sakatA hai kintu apratyAkhyAnAvaraNa krodha kA hAsya tA rati rUpa karake vipAka nahIM hotA hai / gatikarma kA sparza karmaphala rUpa se AtmA meM vipAka nahIM hotA hai / hA~, tujhya jAtivAlI uttara prakRtiyoM kA to anya prakRtirUpa karake bhI anubhava ho jAtA samajha lenA cAhiye / jaise ki matijJAnAvaraNa kA zrutajJAnAvaraNa ke phalarUpa se vipAka ho sakate hai / hA~, ina tulyajAtivAlI uttaraprakRtiyoM meM cAroM AyuyeM tathA darzanamohanIya aura cAritramohanIya ko choDa denA cAhiye / una AyuH Adika karmoM kI paraprakRtijanya phala kI mukhyatA karake apane phala ko dene meM sAmarthya nahIM hai / narakaAyu:karma kA tiryaMcaAyu yA manuSya AyuH rUpa se vipAka nahIM hotA hai isI prakAra darzana mohanIya karma kA pariNAma hokara cAritra mohanIya karma ke mukha karake phala prApta nahIM hotA hai / kutaH punarjJAnAvaraNAdikarmaprakRtInAM pratiniyataphaladAnasAmarthyaM nizcIyate ityAha- agrima sUtra ke avataraNa kI granthakAra pratipatti karAte haiM ki jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, Adi karmaprakRtiyoM kI pratyeka karma ke liye niyata ho rahe phala ko dete
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (60 sAmarthya hai isa rahasya kA nirNaya kisa prakAra se kiyA jAya ? batAo / aisI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja agale sUtra ko kaha rahe haiM / sa yathAnAma || 22 // vaha karmoM kA vipAka to karmoM kI anvarthasaMjJA anusAra jAna liyA jAya / jJAnAvaraNa karma kA sAmarthya jJAna ko AvaraNa karane kA hai, aura darzanAvaraNa kA anubhava darzanazakti kA ghAta karanA hai Adi / bahuta acchA pramoda kA avasara hai ki sarvajJaAmnAya anusAra karmoM ke nAma vahI prasiddha cale A rahe haiM jo ki unakA zabdArtha nikAlatA hai yoM sabhI mUla prakRtiyoMkA vAcakanAmake vAcyArtha anusAra vipAka ho rahA samajha liyA jAya / yasmAditi zeSastena jJAnAvaraNAdInAM savikalpAnAM pratyekamanvarthasaMjJAnirdezAt tadanubhavasaMpratyayaH / jJAnAvaraNAdikameva hi teSAM prayojanaM nAnyaditi kathamanvarthasaMjJA na syAt ? tataH - ukta sUtra kA vAkyArtha karate huye yasmAt isa zeSa rahe pada ke artha ko joDa lenA cAhiye, tisa kAraNa sUtra kA artha yoM ho jAtA hai ki bheda-prabhedoM se sahita ho rahe jJAnAvaraNa Adi karmoM ke pratyeka kI svakIya yaugika artha ko le rahI saMjJA kA nirdeza kara dene se una karmoM ke phala dene kI sAmarthya kA samIcIna jJAna ho jAtA hai / choTA nAma nahIM rakha itanI lambI caur3I, saMjJA dharane kA yahI prayojana hai ki punaH una karmoM ke pAribhASika yA rUDha artha nahIM karane paDe / una jJAnAvaraNa Adi karmoM kA jJAna kA AvaraNa kara denA Adika hI prayojana hai anya koI itane baDe zabdaprayoga kA phala nahIM hai / hA~, karmoM kA nAma vAcyArtha anusAra ghaTita ho jAne se inakI anvartha saMjJA kyoM nahIM samajhI jAvegI ? arthAt avazya ina karmoM kA jo nAma haiM vahI inakA kArya haiM yaha nirNIta ho jAtA haiM / aura tisa nirUpaNa se kyA siddhAnta puSTa huA ? usako agalI do vArtikoM dvArA samajhiyegA / sAmarthyAnnAmabhedena jJAyetAnvarthanAmatA, nurjJAnAvaraNAdInAM karmaNAmanyathA'smRteH // 1 // tathA cAnubhavaprAptairAtmanaH karmabhirbhavet / eSonubhavabandhosyAnyAstravasya vizeSataH // 2 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmoM ke bhinna bhinna nAmoM anusAra AtmA ko
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre phala dene kI sAmarthya hai isase una karmoM kI anvartha saMjJA ko jAna liyA jAtA hai anya prakAroM se una karmoM ke nAmoM kI smati nahIM ho rahI hai| guruvargakrama anusAra AcArya paramparA meM jo bAta jaisI smRta ho rahI calI A rahI hai granthakAroM ko usI prakAra usakA nirUpaNa karanA paDatA hai| yahAM prakaraNa meM karmoM ke nAma usI prakRti pratyayArtha ko lekara prasiddha cale A rahe haiM aura tisa prakAra anubhava dete huye prApta ho rahe karmoM ke sAtha saMsArI AtmA kA yaha tIsarA anubhavabaMdha ho jAtA hai / isa anubhava baMdha kI anya Asrava kI apekSA vizeSatayA hai, arthAt yadi karmoM meM anubhavabaMdha nahIM paDe to anya kore AsravoM yA prakRti, pradeza bandhoM se AtmA kI koI kSati nahIM ho sakatI haiN| choTe se ekendriya jIva meM sthitibaMdha aura pradezabaMdha bhale hI svalpa haiM kintu anubhavabaMdha prakRSTa hai| ataH anubhavabaMdha anya bandhoM kI apekSA viziSTa ho rahA camatkAraka hai| kiM punarasmAdanubhavAddattaphalAni karmANyAtmanyavatiSThate kiM vA nirjIyaMta ityAha yahAM sUtrakAra mahodaya ke prati kisI jijJAsu kA prazna hai ki phira isa anubhava karane se phala ko de cuke ve karma kyA AtmA meM vahIM Thahare rahate haiM ? athavA kyA ve karma nirjarA ko prApta ho jAte haiM ? aisI jijJAsA pravartane para mahAmanA sUtrakAra agrima sUtra ko kaha rahe haiN| ___tatazca nirjarA // 23 // aura una karmoM ke anubhava ho jAne ke pazcAt una karmoM ko nirjarA ho jAtI hai| arthAt khAyA huA bhAta jaise AtmA ke liye sukha yA duHkha dekara malAzaya dvArA nikala jAtA haiM vahIM peTa meM nahIM ThaharA rahatA haiM usI prakAra karma bhI apanI sthiti kI pUrNatA ho jAne se phala dekara nirjarA ko prApta ho jAte haiN| pUrvopAjitakarma parityAgo nirjarA / sA dviprakArA vipAkajetarA ca / nimittAMtarasya samuccayArthazcazabdaH / tacca nimittAMtaraM tapo vijJeyaM tapasA nirjarA ceti vakSyamANatvAt / ____ pahile samayoM meM upArjana kara liye gaye karmoM kA sthiti anusAra parityAga ho jAnA nirjarA hai aura vaha nirjarA karmoM ke yathAkAla vipAka se upajI vipAkajA aura isase nyArI karmoM ke vipAkakAla se prathama hI puruSArtha dvArA balAtkAra se udaya meM le Aye gaye karmoM ke phala se upajI avipAkajA yoM do prakAra kI haiM / isa sUtra meM ca zabda kA grahaNa
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH to nirjarA ke anya nimittakAraNa kA samuccaya karane ke nimitta to tapa samajhanA cAhiye kAraNa ki Age navaveM hotI haiM yoM sUtrakAra mahArAja svayaM nirUpaNa kareMge / ( 12 liye hai aura vaha isase nyArA adhyAya meM tapa se nirjarA bhI saMvarAtparatra pATha iti cenna, anubhavAnuvAda parihArArthatvAt / pRthagnirjarAvacanamanarthakaM baMdhetarbhAvAditi cenna arthAparijJAnAt / phaladAnasAmarthyaM hi anubhavabaMdhastatonubhUtAnAM gRhItavIryANAM pudgalAnAM nivRttinirjarA sA kathaM tatrAMtarbhavet ? tasya taddhetutvanirdezAttadbhedopapatteH / yahA~ koI zaMkA uThAtA hai ki AThaveM adhyAya meM baMdhatattva kA nirUpaNa hai, abhI tattva kA bhI nirUpaNa nahIM huA haiM saMvara se paralI aura nirjarA kA pATha honA cAhiye jaise tattvoM kA kathana kiyA gayA hai usI krama se unake vyAkhyAna kA nirdeza honA nyAya ucita hai / granthakAra samAdhAna karate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki anubhava (anubhAgabaMdha) ke punaH anuvAda karane kA parihAra karane ke liye yahAM lAghavaprayukta nirjarA ko kaha diyA hai / tattvoM ke uddeza anusAra sAmAnya rUpa se nirjarA ko jAna hI liyA hai / yadi vahAM navame adhyAya meM hI nirjarA kahI jAtI to karmoM kA vipAka honA anubhava baMdha haiM isakA punaH anuvAda karanA par3egA, kyoMki anubhava ke pazcAt nirjarA ho jAtI hai isa abhISTa artha kI pratipatti tabhI ho sakatI hai / ataH sUtrakAra kA yaha prayatna stutya hai / yahA~ koI zaMkA karatA hai ki nirjarA kA pRthak nirUpaNa karanA vyartha hai kAraNa ki anubhava baMdha meM nirjarA kA antarbhAva ho jAyagA / granthakAra kahate haiM ki yoM nahIM kaho, tumako prakaraNaprApta artha kA parijJAna nahIM huA hai / jaba ki phala dene kI sAmarthya ko anubhavabaMdha kaha diyA gayA hai usase anubhava kara liye gaye una gugaloM kI nivRtti ho jAnA nirjarA hai / jo ki kaSAyoM dvArA AtmA ke anugraha tathA upaghAta karane kI zakti ko grahaNa kara cuke the, sthiti pUrNa ho cuke karma AtmA ko phala dekara haTa jAte haiM / karmatva paryAya se cyuta hokara anya pudgala avasthAoM meM prApta ho jAte haiM / bhalA itane prayojana ko kaha rahI yaha prasiddha nirjarA usa baMdha meM kisa prakAra garbhita ho sakatI thI ? / sUtrokta " tataH yaha hetu meM paMcamI hai, anubhavabaMdha hetu hai aura nirjarA usakA phala hai / yoM usa anubhava baMdha ko usa nirjarA kA hetu ho jAne kA kathana kara dene se una hetu aura hetumAn meM bheda kI siddhi ho jAtI hai yadi anubhava baMdha meM nirjarA garbhita ho jAtI to " sa nirjarA " yoM sUtrapATha ho jAnA cAhiye thA / laghvarthamihaiva tapasA ceti vaktavyamiti cenna saMvarAnugrahataMtratvAt / tapasA nirjarA zz
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre bhavati saMvarazceti / dharmentarbhAvAtsaMvarahetutvamiti cenna,pRthagagrahaNasya prAdhAnya khyApanArthatvAt / etadevAha punaH zaMkAkAra kahatA hai ki yadi yahA~ sUtrakAra ko vipAka ke pazcAt nirjarA ho jAne kA nirUpaNa karanA Avazyaka pratIta huA to phira yahA~ hI sUtralAghava ke liye " tapasA ca" tapa se bhI nirjarA ho jAtI hai yoM kaha denA caahiye| navameM adhyAya meM "tapasA nirjarA ca" yoM nahIM kahanA par3egA, "nirjarAca" itane akSaroM kA lAghava kyA thoDA hai ? granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kAraNa ki saMvara kA anugraha karane kI adhInatA hai tapa se nirjarA hotI haiM aura saMvara bhI hotA hai. yoM isa artha ke liye " saMvarazca" yoM bhI kahanA paDegA, phira lAghava kahAM rahA ? aura acchA bhI nahIM jaMcA, " tato nirjarA tapasA ca" yoM kahakara "saMvarazca" kathana karanA ucita nahIM dIkhatA hai| punaH zaMkAkAra apane Agraha ko puSTa kara rahA hai ki uttamakSamA Adi dazadharmoM meM uttama tapa ko saMvara kA hetu kahA jAyegA yoM dharma meM antarbhAva ho jAne se tapa meM saMvara kA hetupanA siddha hai aura yahA~ tapa kA kathana kara dene se tapa ko nirjarA kA kAraNa jAna liyA jaaygaa| punaH navame adhyAya meM tapa kA grahaNa karanA vyartha paDegA, ataH lAghava huaa| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki saMvara aura nirjarA ina donoM ke hetuoM meM tapaH pradhAnabhUta haiM isa pradhAnatA kA bakhAna karane ke liye tapaHkA yahAM aura vahAM pRthaka grahaNa karanA Avazyaka hai / isa ho rahasya ko granthakAra agrima vArtikoM meM kaha rahe haiM / tatazca nirjaretyetatsaMkSepArthamihoditaM / nirjarA prastuteragrepyetabhedaprasiddhaye // 1 // yathAkAlaM vipAkena nirjarA karmaNAmiyaM / vakSyamANo punarjIvasyopakramanibandhanA // 2 // - sUtrakAra mahArAja ne yahAM saMkSepapUrvaka arthapratipatti karAne ke liye " tatazca nirjarA" yaha sUtra kaha diyA hai| karmoM kA vipAka hone ke pazcAt unakI nirjarA hotI hai| yoM nirjarA yahAM prastAva prApta hai / nauveM adhyAya meM kahate to anubhava kA punaH nirUpaNa karane se gaurava ho jAtA / eka prayojana yaha bhI hai ki " tatazca" kaha dene se isa anubhavabaMdha se nirjarA ke bheda kI prasiddhi ho jAtI haiM hetu se hetumAn nyArA hotA hai| apanI-apanI sthiti anusAra yogya kAla meM karmoM ke vipAka karake yaha vipAkajanya nirjarA hotI rahatI
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH woman(64 hai| dUsarI nirjarA phira jIva ke upakramakriyAvizeSa ko kAraNa mAnakara hotI haiN| vaha avipAka nirjarA bhaviSya meM kahI jaaygii| pAla meM dekara Amraphala, panasa Adi kA jaise yogya kAla se pUrva meM hI paripAka kara diyA jAtA hai usI prakAra AtmIya puruSArtha karake bhaviSya meM udaya Ane vAle karmoM kA bhI vipAka vartamAna meM kara diyA jAtA hai / phala dekara ina karmoM kA nikala jAnA aupakramika nirjarA hai| kvacit dravya, kSetra, kAla, bhAvoM ko nimitta nahIM pAkara sthitipUrNa ho cuke karmoM kA AtmA ko phala diye binA khira jAnA avipAkanirjarA lI gayI hai / tapaH se bhI avipAkanirjarA hotI hai / prAganuktA samuccAryA cazabdenAtra sA punaH tapasA nirjarA ceti niyamo na nirucyate // 3 // phalaM davA nivartate dravyakarmANi dehinaH / tenAhRtatvataH svAdyAdyAhAradravyavatsvayaM // 4 // bhAvakarmANi nazyati tannivRttyavizeSataH / tatkAryatvAdyathAgnyAdinAze dhUmAdivattayaH // 5 // isa sUtra meM ca zabda par3A huA hai yahAM ca zabda karake pahile nahIM kahI gayI nirjarA kA samuccaya ho jAtA hai| samuccaya, anvAcaya, itaretarayoga aura samAhAra ina ca ke cAra arthoM meM se yahAM samuccaya artha liyA jAya, vaha nirjarA tapa se hI hotI hai yoM niyama karanA yahAM abhISTa nahIM kiyA gayA hai, tapa se saMvara bhI ho jAtA hai| zarIradhArI AtmA ko phala dekara paudgalika dravyakarma nivRtta ho jAte haiM (pratijJA) kAraNa ki usa AtmA karake dravyakarma hone ke yogya kArmaNavargaNAoM kA svayaM AhAra kiyA jA cukA hai (hetu) jaise ki svAda lene yogya yA khAne yogya AhAra dravya phala dekara svayaM nikala jAtA hai (dssttaant)| isa anumAna dvArA sUtrokta rahasya ko yuktisiddha kara diyA hai / sAmAnyarUpa se una dravya karmoM kI nivRtti ho jAne ke kAraNa bhAvakarma bhI naSTa ho jAte haiM (pratijJA) kyoMki una dravya karmoM ke kArya bhAva karma haiM (hetu) jisa prakAra ki agni Adi ke nAza ho jAne para dhUma Adi kI pravRttiyAM naSTa ho jAtI haiN| arthAt dravyakrodha karma kA udaya Ane para AtmA meM krodha upajA, udhara karma bicArA phala dekara khira gayA, idhara krodhaphala bhI kSaNamAtra sthira rahakara vighaTa gayA, agrima samayavartI bhale hI vAsanA ko upajA jAya / punaH agrimasamayavartI dUsare dravyakodhakarma kA udaya AyA tadanusAra anya bhAvakrodha phala
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre upjaa| isa prakAra dravyakarma aura bhAva karma ke upajane aura vigaDane kI dhArA calatI rahatI hai| thoDIsI gIle IMdhana kI Aga ne dhuAM upajAyA vaha dhuAM kucha dera Thahara kara naSTa ho gayA, punaH dUsarI Aga ne anya dhuyeM ko upajAyA, yoM pravAha calatA rahatA hai, dhUma utpAdaka IMdhana ko Aga kA sarvathA nAza ho jAne para dhUma upajatA hI nahIM hai| akRtrima caityAlayoM ke dhUpaghaToM meM upAdAna kAraNoM ke milate rahane se sarvadA agni aura dhuai kA kAryakAraNapravAha calatA rahatA hai jaise ki kulAcaloM ke hRdoM meM upAdAnoM kI prApti hote rahane se jalapravAha satata calatA hai| agni kA jo avayava dhuMA avayava ko upajA cukA vaha agni mara gayI kucha kSaNoM ke bAda usase utpanna dhuMA bhI naSTa ho gayA, isI prakAra dravya karma aura bhAva karma ke utpAda, vinAzaprakriyA ko paraMparA pravRtta rahI hai / tataH phalopabhogepi karmaNAM na kSayo naNAM / pAdapAdivadityetadvacopAstaM kunItikaM // 6 // pArataMtryamakurvANAH puMso ye krmpudglaaH| karmatvena viziSTAste saMtopyatrAMbarAdivat // 7 // dravya karmoM ke nAza ho jAne se punaH bhAva karma bhI naSTa ho jAte haiM tisa kAraNa kisI ke isa AgrahapUrNa vacana kA khaMDana kiyA jA cukA hai ki jaise ki Ama, amarUda, zayana Adi phaloM kA upayoga karane para bhI, unake kAraNabhUta, vRkSa, palaMga Adi kA nAza nahIM hotA hai, usI prakAra karmoM ke dvArA jIvoM ko phala kA upabhoga karA denepara bhI karmoM kA kSaya nahIM hotA hai| granthakAra kaha rahe haiM ki yaha vacana khoTI nIti yA yukti ko dhAra rahA hai, sUkSma dRSTi se vicArA jAyagA to jitane phala kA hama upabhoga kara cuke haiM utane kAraNa aMzoM kA pahile hI vinAza ho cukA hai| Una yA sUta ke vastroM se jo garmI pratidina bhoga lI jAtI hai utanA vastra kA aMza usI dina naSTa ho jAtA hai bhale hI vaha vastra pUrNarUpa se pAMca varSa meM naSTa ho kintu usake sUkSma avayava phala dekara kSaNa kSaNa meM naSTa ho rahe haiM, gahanA bhI ghisatA hai / vRkSa, palaMga, khAdya, peya, Adi sabhI padArthoM meM phala dekara vinaza jAne kI yahI prakriyA ThIka baiThatI hai| jIva ko phala dekara karma bhI naSTa ho hI jAte haiN| pahile karmapana paryAya se viziSTa ho rahe punaH phala dekara karmatvaparyAya se chUTa gaye karmapudgala jo AtmA kI parataMtratA ko nahIM kara rahe haiM ve vidyamAna ho rahe sante bhI vastra yA AkAza Adi ke samAna AtmA meM kucha bhI AkulatA paidA nahIM kara sakate haiN| arthAt ekabAra
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH vastra, maNi, yA suvarNa se jo mala alaga ho jAtA hai vaha dUra par3A rahakara mariNa Adi kI kSati nahIM karatA hai, hA~, punaH bhale hI kAraNa pAkara vaha unakA mala bana jAya / yoM to karma bhI karmatvaparyAya se chUTa gaye punaH kAlAntara meM kAraNa pAkara kArmaNavargaNArUpa hokara AtmA karake AkarSita ho jAte haiM / kintu phala dekara eka bAra karmatvaparyAya kA nAza ho jAnA avazyaMbhAvI hai| yoM siddhAlaya meM jahA~ siddha bhagavAn virAjamAna haiM vahAM anantAnanta kArmaNavargaNAyeM ThasAThasa bharI huyI haiN| ve siddhoM ko parataMtra nahIM kara sakatI haiN| hA~, ekendriya jIvoM karake AkarSita hokara unheM paratantra karatI haiN| anyatra ke jIva bhI unako khIMca sakate haiN| ataH eka bAra phala kA upabhoga karA cukane para punaH paratantratA ko nahIM kara rahe karmoM kA vinAza ho jAnA yaha siddhAnta yuktisaMgata haiN| phala dekara bhI karmoM kA vinAza nahIM hotA hai yaha pakSa ayukta hai| tadevamanubhavabaMdha pratipAdyAdhunA pradezabaMdhamavagamayitumanAH prAha tisa kAraNa isa prakAra tIsare anubhava baMdha kI pratipatti karAkara aba sUtrakAra mahArAja cauthe pradezabaMdha ko samajhAne ke liye mana meM vicAra karate huye isa agrima sUtra ko baDhiyA kaha rahe haiN| nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAtsUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanaMtAnaMtapradezAH // 24 // jJAnAvaraNa Adi sampUrNa prakRtiyoM kI saMjJA ke kAraNa ho rahe aura sampUrNa bhavoM meM mana, vacana, kAya sambandhI yogavizeSa se Akara sUkSma hokara jIva ke sAtha eka kSetra meM avagAha kara Thahara gaye ve karmapudgala ina AtmA ke sampUrNa pradezoM meM anantAnanta pradezaparamANueM svarUpa gaNanIya ho rahe bandha jAte haiM / arthAt jaise vizeSajAti ke mIThepana kI hInatA, adhikatA se guDa, zakkara, misrI, Adi padArtha bana baiThate haiN| sUta kI nyUna aiMThana, adhika eNThana, patalApana, moTApana, kar3Apana, DhIlApana, nIce-Upara caDhane kI racanA, raMga Adi anusAra aneka jAti ke vastra bana jAte haiM / vargaNAoM meM paramANuoM kI hInatA, adhikatA, anusAra kArmaNavargaNA, dhruvavargaNA, sAntaranirantaravargaNA, Adi skandha bana baiThate haiM, usI prakAra paramANuoM kI hInatA, adhikatA se nyAre-nyAre jJAnAvaraNa Adi karma baMdha jAte haiM, ataH karmoM ke ye pradeza nyAre-nyAre nAmoM ke kAraNa ho rahe haiN| ye karmoM ke pradeza saMsArI AtmA ke sampUrNa bhUta, vartamAna, bhaviSya, bhavoM meM baMdha cuke, baMdha rahe aura
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre baMdhege / eka eka jIva ke anantAnanta bhava ho cuke haiN| eka bhava vartamAna meM ho rahA hai mokSa jAne vAle jIva ke yathAyogya saMkhyAta, asakhyAta, ananta bhava bhaviSya meM hone vAle haiM / abhavya yA dUrabhavya ke anantAnanta bhava hoNge| gujara gaye bhUtakAla se Age Ane vAlA bhaviSyakAla anantAnanta guNA baDA hai / vaha pradezabandha AtmA ke pradeza parispanda ho jAnA rUpa pandraha yogoM se hotA hai| karmapudgaloM ke A jAne se AtmA baDha nahIM jAtI hai| kintu ve pradeza sUkSma ho rahe sante usI AtmIya kSetra meM samA jAte haiM aura sthiti pUrI hone taka vahIM Thahare rahate haiN| ve karmapradeza AtmA ke sampUrNa pradezoM meM baMdhate haiM jaise saMtapta lohe ke gole meM Upara, nIce, bhItara sarvatra pAnI khica jAtA hai usI prakAra eka, do, tIna, Adi pradezoM meM hI nahIM kintu Upara, nIce, tirache saba ora AtmA meM vyApta hokara karma vargaNAyeM baMdhatI haiM, ginatI meM ye karmaparamANu anantAnanta haiN| saMkhyAta, asaMkhyAta, parotAnanta, yuktAnanta mAtra itano hI nahIM haiM / eka eka kArmaNavargaNA meM anantAnanta paramANuyeM haiM / jagha ya yuktAnantapramANa abhavya rAzi se anantaguNe aura siddharAzi ke anantaveM bhAga pramANa aise vargaNAskandha anantAnanta pratikSaNa vandhate rahate haiN| bhUtakAla ke anantAnanta samayoM se asakhyAtaveM bhAga pramANa siddharAzi hai| paune no varSa kama anAdikAla se siddharAzi ekatrita ho rahI hai| jagat meM paudgalika asaMkhya padArthoM kI racanAyeM paramANuoM kI nyUnatA, adhikatA se bana baiThatI haiN| yadi karmabaMdha meM pradezoM kI gaNanA nahIM hotI to jJAnAvaraNa Adi aneka kAryoM ko kara rahe anvartha saMjJAvAle bhinna bhinna karma nahIM bana pAte / ataH sUtrakAra ne cauthA pradezavandha isa sUtra meM kaha diyA haiN| nAmnaH pratyayA nAmapratyayAH ityuttarapadapradhAnA vRttiH / nAmAsAM pratyaya iti cenna, samayavirodhAt / anyapadArthAyAM hi vRttau nAmapratyayo yAsAM prakRtInAmiti sarva karmaprakRtInAM nAmahetukatvaM prasaktaM, tacca samayena viruddhyte| tatra tAsAM taddhedukatvenAnabhidhAnAt pratiniyatapradoSAdyAsravanimittatvaprakAzanAt / " nAmapratyayAH" isa pada meM nAma ke jo kAraNa haiM so nAmapratyaya haiM, isa prakAra uttara pada ke artha ko pradhAna rakhane vAlo tatpuruSasamAsa nAma kI vRtti hai| yadi yahAM koI yoM kahe ki jina prakRtiyoM kA kAraNa nAma karma hai isa prakAra " nAmapratyayAH'' kI anya padArtha ko pradhAna rakhanevAlI bahuvrIhi samAsa nAma kI vRtti kara lI jAya, bahuvrIhi aura tatpuruSa kA prakaraNa milane para prathama bahuvrIhi ko sthAna milatA hai| bahuta dhAnya rakhane vAle seTha kI usa puruSa se adhika pratiSThA hai jo ki cAhe jisakA sevaka bana jAtA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (18 hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki bahuvrIhi samAsa karane para artha meM jainasiddha nta se virodha AvegA, jaba ki anya padArtha ko pradhAna rakhanevAlI samAsavRtti kI jAyagI to jina prakRtiyoM kA kAraNa nAma hai yoM artha karane para nAma ko sampUrNa karma prakRtiyoM kA hetupanA prasaMga prApta huA, kintu vaha to siddhAnta se viruddha paDatA hai, kyoMki vahAM jainasiddhAnta meM nAma ko una prakRtiyoM kA nimittakAraNapane karake kathana nahIM kiyA gayA hai / jJAnAvaraNa Adi pratyeka karmoM ke niyata ho rahe pradoSa, ninhava, duHkha, zoka Adi ko karmAsrava kA nimittakAraNapanA prakAzita kiyA gayA hai| ataH tatpuruSa samAsa karanA hI zreSTha hai / adhika dhAnya rakhanevAle pratyArambhI vyApArI (bahuvrIhi) se vaha paropakArI puruSa (tatpuruSa) hI zreSTha hai| ke punaste nAmnaH pratyayAH kuto vetyAvedayannAhaH yahA~ koI zaMkAzIla tarka karatA hai ki ve pradeza bandha bhalA nAma ke kAraNa ho rahe phira kauna se haiM ? athavA kisa pramANa se ve vaise siddha ho rahe haiM ? aba granthakAra isa tarka ke Upara Avedana karate huye samAdhAna vacana kahate haiN| nAmAnvarthaM padaM khyAtaM pratyayAstasya hetavaH pradezAH karmaNo'naMtAnaMtamAnavizeSitAH // 1 // skaMdhAtmanA virudhyante na pramANena tatvataH / skaMdhA bhAvekSavijJAnAbhAvAt sarvAgrahAgateH // 2 // " nAmapratyayAH" isakA artha yoM hai ki prakRti, pratyaya, anusAra yaugika artha ko kaha rahA jo anvartha pada hai vaha nAma bakhAnA gayA hai usa nAma ke pratyaya yAnI kAraNa ve karma ke pradeza haiM / jo ki anantAnanta nAmaka vizeSa saMkhyA ke parimANa se viziSTa ho rahe haiM / ve paramANayeM skandhasvarUpa karake baMdha rahI haiM / baMdha rahe pradeza kisI pramANa karake virodha ko prApta nahIM hote haiM kAraNa ki vAstavika rUpa se yadi skandha ko nahIM mAnA jAyagA to indriya janya jJAnoM kA abhAva ho jAyagA aura indriyajanya jJAnoM kA abhAva ho jAne se anya, anumAna, Agama, pramANoM karake bhI jo sampUrNa padArthoM kA grahaNa hotA hai una saba kA grahaNa nahIM ho sakane kA prasaMga A jAvegA, jo ki iSTa nahIM hai| arthAt pradezoM kA skandha rUpa se baMdha honA pramANa siddha haiN| jo bauddhapaNDita skandhaparyAya ko nahIM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mAneMge unake yahA~ indriyoM, hetuoM aura zabdoM se hone vAle pratyakSa, anumAna, aura Agama pramANa nahIM upajeMge, kyoMki ye indriya Adika saba skandha hI hai, indriyA skandhoM ko hI 'jAnatI haiM, yoM pramANoM ke vinA kisI bhI padArtha kA grahaNa nahIM ho skegaa| jJAnoM ke vinA jJeya kI siddhi kA koI upAya nhiiN| anantAnantapradezavacanaM prmaannaantrvypohaath| karmaNonantAnantAH pradezAH paramANurUpAH kathaM skaMdhAtmanA pariNamante parvatAtmanA sUkSmasalilakaraNavadvirodhAt / tato na te nAmno jJAnAbhAvAderanubhavaphalasya hetava iti na zaMkanIyaM skandhAbhAvekSa vijJAnAbhAvAt / sarvapadArthAgraharaNasyAnuSavate: sakalAnumeyArthAnAmapi liMgArthagrahaNAsaMbhavAt / tRtIyasthAnasaMkrAntAnAmapi zabdagamyAnAM prakAzakazabdagrahaNavirodhAt / svasaMvedanAdAtmanaharaNAnna sarvAgraharaNamiti cenna, zarIrAdiskaMdhAbhAve manonimittakasya svsNvednsyaanupptteH| sUtra meM pradeza paramANuoM kI anantAnaMtanAmaka saMkhyA kA jo kathana kiyA gayA hai vaha anya saMkhyAta, asaMkhyAta nAmaka saMkhyApramANoM kA vyavaccheda karane ke liye hai / yahA~ koI punaH zaMkA uThAtA hai ki karmoM ke paramANusvarUpa ho rahe anantAnanta pradeza bhalA kisa DhaMga se skaMdha svarUpa hokara ke pariNamana karate haiM ? batAo / jala ke sUkSma kaNa jaise moTe parvata svarUpa hokara ke pariNata nahIM ho jAte haiM, usI prakAra choTe choTe atIMdriya paramANuoM kA moTA moTA skandha nahIM bana sakatA hai| atIndriya se indriyagrAhya yA choTe se moTA ho jAne meM virodha doSa AtA hai| tisa kAraNa ve pradeza jJAnAbhAva, darzanAbhAva, duHkhavedanA Adi phalAnubhava svarUpa nAma ke kAraNa nahIM ho sakate haiN| aba granthakAra kahate haiM ki yaha zaMkA nahIM karanI caahiye| kyoMki skandha ko nahIM mAnane para indriyajanya vijJAna nahIM ho sakatA hai aura aisA hone se sabhI padArthoM kA grahaNa nahIM ho sakane kA prasaMga prApta hogA kAraNa ki anumAna pramANa se jAnaneyogya arthoM kA bhI grahaNa nahI ho sakatA hai| anumAna kA utthApaka vyaptiviziSTa liMga hai jo ki skandha svarUpa hai skandha ko mAne vinA liMgasvarUpa skandhArtha ke grahaNa hone kA asaMbhava hai| AgamapramANa se arthoM ko jAna lo so bhI Thoka nahIM pddegaa| kyoMki pramANoM kI gaNanA pratyakSa, anumAna, Agama isa DhaMga se calI A rahI hai / jagat ke aneka artha pratyakSapramANa se jAnane yogya haiM aura katipaya artha dUsare anumAna pramANa se jAne jAte haiM, bahuta se arthoM ko hama AgamapramANa se jAnate haiM yoM tIsare sthAna meM Agama pramANa dvArA saMkramaNa prApta ho rahe vAcyArtha bhI zabdoM karake jAnaneyogya haiN| skandha ko mAne vinA una vAcyArthoM ke prakAzaka ho rahe skandhasvarUpa paudgalika zabdoM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (100 ke grahaNa ho jAne kA virodha hai| yoM skandha ke vinA asmadAdikoM ko kisI bhI pramANa kI utpatti nahIM hone se kisI bhI artha kA grahaNa nahIM ho sakatA hai / yadi yahA~ koI choTo sI zaMkA uThAve ki svasaMvedanapratyakSa se AtmA kA grahaNa to ho jAyagA / ataH saba kA grahaNa / nahIM ho sakegA, yaha jainoM kA kathana ucita nahIM hai| svasaMvedana pratyakSa koI skandha nahIM hai, jJAnamAtra hai, ataH skaMdha ko mAne vinA bhale hI indriyajanya jJAna nahIM hoya, dhUma se agni kA jJAna na hoya, zabdoM dvArA vAcyArtha kI pratipatti nahIM hoya, kintu amUrta svasaMvedana se AtmA kA pratyakSa ho hI jAtA haiM / kArikA meM saba kA grahaNa nahIM honA kyoM likhA ? / granthakAra kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki svasaMvedanapratyakSa bhI mana indriya se hotA hai| zarIra. skandha ke vakSaHsthala meM manovargaNAoM karake ATha pattebAle khile huye kamala samAna paudgalikamana banatA hai| ataH zarIra, vanasthala, Adi skandhoM kA abhAva mAnane para mana indriya ko nimitta pAkara honevAle svasaMvedana pratyakSa ko utpatti siddha nahIM ho sakatI hai| muktasvasaMviditavijJAnAt savarthapraharasiddharna sarvArthAnaharaNa iti cetra, liMgAM zabdAdyagrahaNe tdvvvsthaanupptteH| na hi paramArarAva eva liMgazabdAtmanAmAtmasAtkurvate, teSAM sarvathA budhdyagocaratvAt / nApi paramA eva eveMdriyabhAvinA liMgAdigrahaNakaraNAdinA niyujyate na ca zarIrA bhAvenAnubhavAkhyabhogAyatanatvaM pratipadyate atiprasaMgAt / punaH zaMkAkAra kaTAkSa karatA hai ki mokSa ko prApta ho cuke jIva ke svasaMvidita ho rahe vijJAna se sampUrNa arthoM kA grahaNa ho jAnA siddha hai mukta sarvajJa ko sampUrNa padArthoM ke jAnane meM kisI skandha kI AvazyakatA nahIM paDatI hai, ataH skandha ko mAne vinA sampUrNa arthoM kA grahaNa nahIM ho sakane kA prasaMga nahIM AtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM mAna baiThanA cAhiye, kyoMki mukta jIvoM kA isa samaya pratyakSa to hai nahIM / hA~, avinAbhAvo liMga yA zabdasvarUpa Agama se hI mokSaprApta jIvoM kI prasiddhi kI jAyagI, jJApakaliMga yA vAcakazabda Adi kA grahaNa nahIM karane para una muktajIvoM kI aura mukta jIvoM ke atIndriya jJAna kI vyavasthA nahIM bana sakatI hai| paramANuyeM hI to liMga, zabdasvarUpoM ko apane adhIna nahIM kara letI haiN| kyoMki ve paramANuyeM sabhI prakAroM se buddhi ke gocara nahIM haiM arthAt . bauddha yadi yoM kaheM ki paramANuyeM hI saMvRti anusAra liMga yA zabdasvarUpa karake bhAsa jAtI haiM, koI skandha padArtha nahIM hai / isapara granthakAra ne yaha kahA hai ki atyantasUkSma, atIndriya paramANuyeM jAnI nahIM jA sakatI haiN| dUsarI bAta yaha bhI hai ki skandha pariNati ke vinA kevala paramANuyeM hI to indriyoM karake hone vAle liMgagrahaNa karanA, zabda grahaNa karana
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre Araund Adi pariNAmoM karake niyukta nahIM ho jAtI haiN| tIsarI bAta yaha bhI hai ki zarIra skandha ko mAne vinA anubhava nAma ke bhoga kA sthApane ko korI paramANuyeM prApta nahIM kara sakatI haiN| yoM paramANuoM ko bhogoM kA adhiSThAna mAnanepara atiprasaMga ho jaavegaa| arthAt "bhogAyatanaM zarIraM" zarIra nAmaka viziSTa skandha hI bhogoM kA adhikaraNa hai| zarIra adhiSThAna ko pAkara AtmA bhogoM ko bhogatA hai zarIra ke vinA cAhe jo paramANuyeM Dela, bhasma, Adi bhI bhoga ke adhiSThAna bana baiTheMge jo ki tuma bauddhoM ko bhI abhISTa nahIM pddegaa| paramANanAmapi svakAraNavizeSAtathotpattestabhAvAvirodha iti cenna, atyAsannAsaMsaSTarUpatayotpattereva skaMdhatayotpatteH, anyathaikatvapariNAmavirodhAduktadoSasya nivArayitumazakteriti vicAritaM prAk / yadi bauddha phira yoM kaheM ki apane apane niyata ho rahe kAraNa vizeSoM se paramAye bhI tisa prakAra indriya, liMga Adi svarUpa karake upaja jAtI haiM, ataH una liMga, indriya, zarIra, mana, Adi pariNatiyoM kA koI virodha nahIM hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki Apa bauddhoM ne avayavI skandhapariNati ko svIkAra nahIM kiyA haiN| aneka paramANuyeM hI eka dUsare ke atyanta nikaTa hokara upaja jAtI haiM kintu ve paraspara meM saMsarga ko prApta (sambaddha) nahIM hotI haiM, isa DhaMga kI utpatti ko hI skandha rUpa kI utpatti mAnI hai| jainasiddhAnta meM paramANuoM se nyArI skandha paryAya mAnI gayI hai, jo ki aneka paramANuoM kA bandha hokara ekatva paraNati huI hai / anyathA yAnI vastubhUta skandha paryAya ko mAne vinA ekatva buddhi ko paidA karane vAle ekatva pariNAma ho jAne kA virodha hai, ataH aneka paramANuoM kA nayA banakara skandha huA hai aise skandha ko svIkAra kiye vinA ukta doSoM kA nivAraNa nahIM kiyA jA sakatA haiN| isa bAta kA hama pahile prakaraNoM meM bhI vicAra kara cuke haiN| " pramANa naye radhigamaH" isa sUtra kI AThavI vArtika " kalpanAropitoMzI cet sa na syAt kalpanAMtare, tamya nArthakriyAzaktirna spaSTajJAnavedyatA" meM aMzI skandha ko vicAraNApUrvaka siddha kara diyA haiN| " nirdezasvAmitva" Adi sUtroM ke vyAkhyAna meM bhI anekoM kI ekatvapariNati ko nyArA sAdhA gayA hai / ___ tataH sUktaM karmaNaH pradezAH skandhatvena pariNAmavizeSAnnAmnaH pratyayA na virudhyante tattvataH pramANenAdhigateriti / sarvAtmapradezeSviti kimarthamiti ceducyate tisa kAraNa se sUtra anusAra granthakAra ne isa sUtra kI dUsarI vArtika meM bahuta
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 102 acchA kahA thA ki karma ke pradeza paramANuyeM skandhapane karake paragativizeSa se niyata kahe gaye nAma ke kAraNa ho rahe koI virodha ko prApta nahIM hote haiM, kAraNa ki vAstavika rUpa se pramANoM karake skandha mAnane para hI sampUrNa padArthoM kA jJAna ho sakatA hai / yahA~ taka isa vyAkhyA ko samApta kara diyA gayA hai / aba kisI jijJAsu kA prazna hai ki AtmA ke sampUrNa pradezoM meM ve pradeza baMdha jAte haiM, sUtra meM isa prakAra kisa liye kahA gayA hai ? batAo / isa prakAra jijJAsA pravartane para to granthakAra mahArAja karake uttara kahA jAtA hai / sarveSvAtmapradezeSu na kiyatsucideva te / tatphalasya tathA vittenIre kSIrapradezavat // 1 // AtmA ke sampUrNa asaMkhyAtA saMkhyAta pradezoM meM ve karmapradeza baMdhate haiM kitane hI eka kucha thor3e se do, cAra, daza, vIsa pradezoM meM hI pradezabaMdha nahIM hotA haiM ( pratijJA ) kyoMki una karmoM ke phala kA tisa prakAra sampUrNa AtmA meM parijJAna ho rahA hai (hetu) jaise ki jala meM dUdha milA dene se jala meM sarvAGga dUdha kA praveza ho jAtA hai ( dRSTAnta) athavA jala meM dUdha ke pradeza sarvAtmanA praviSTa ho jAte haiM / yathaiva hi sarvatra kalazodake kSIramizre kSIrarasavizeSasya phalasyopalabdheH sarveSu tadudakapradezeSu kSIrasaMzleSaH siddhastathA sarveSAtmapradezeSu karmaphalasyAjJAnAderupalaMbhAt karmapradeza saMzleSaH siddhyatIti sUktamidaM sarvAtmapradezeSviti vacanamekapradezAdyapohArthamiti / jisa hI prakAra kalaza ke dUdha mile huye jala meM sarvatra dUdha ke rasa vizeSa ho rahe phala kI upalabdhi hotI haiM / ataH jala ke una sampUrNa pradezoM meM dUdha kA saMsarga ho jAnA siddha hai, tisa hI prakAra AtmA ke sampUrNa pradezoM meM karma ke phala ho rahe ajJAna, duHkha Adi kA anubhava hone se karmoM kA pradezabaMdha ho jAnA siddha ho jAtA hai / isa kAraNa sUtrakAra ne eka, do, pradeza Adi meM hI bandha ho jAne ke nivAraNArtha AtmA ke sampUrNa pradezoM meM bandha honA yaha kathana bahuta acchA yuktipUrNa kaha diyA hai| yahAM yatkicit yaha bhI kahanA hai ki cAlIsa tolA jala bhara jAne vAle pAtra meM vIsa tolA jala hai, aisI dazA meM pAtra AdhA bharA hai, AdhA khAlI hai / yadi usI pAtra meM vIsa tolA dUdha DAla diyA jAya to pAtra bhara jAtA haiM, jabaki jala dezAntara meM calA gayA to aisI dazA meM jala meM sarvAMga dUdha nahIM mila sakA jaise ki vIsa tolA dUdha meM do tolA bUrA sarvAGga mila jAtA hai phira bhI ki paddhati anusAra yaha dRSTAnta ThIka hai / pAnI meM dUdha DAla dene se viloDe vinA hI vaha dUdha
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre pAno meM sarvatra phaila jAtA hai athavA dUdha svayaM jala aura mAvA kA vicitra prakAra kA saMmi. zraNa hai| gAya ke thana meM alaukika rAsAyanika prakriyA dvArA una kA ekama eka sarvAMga saMzleSa ho rahA hai| karma aura AtmA kA eka kSetra meM hI saMzleSa hai| baMdha ke liye kSIra nIra kA dRSTAnta bahuta acchA hai| araNyagomaya kI rAkha meM pAnI ghusa jAtA hai| uTanI ke dUdha meM utanA hI madhu sarvAGga anupraviSTa ho jAtA hai| sUkSmetyAdi nirdezena ki kRtamityAha ukta sUtra meM sUkSma eka kSetrAvagAha ityAdi padoM ke kathana karake kyA phala kiyA gayA hai ? aisI jijJAsA pravartane para graMthakAra ina agrima vArtikoM ko kaha rahe haiN| sUkSmazabdena ca yogyasvabhAvagrahaNAya te| pudgalAH pratipAdyante sthUlAnAM tadasaMbhavAt // 4 // sUtrokta sUkSma zabda kA upAdAna karanA to grahaNayogya pudgaloM ke svabhAva kA pratipAdana karane ke liye hai / yoM sUkSma zabda karake grahaNayogya svabhAva ke liye ve pudgala kahakara samajhAye jAte haiN| sthUla pudgaloM kI usa yoga dvArA grahaNa ho jAne kI yogyatA kA asaMbhava hai / ataH AtmA karake grahaNa karane yogya pudgala sUkSma haiM, sthUla nahIM haiM / sUkSmagrahaNaM grahaNayogyasvabhAvapratipAdanArthamiti vacanAt / isa sUtra meM sUkSmapada kA grahaNa karanA to grahaNayogya pUdgaloM ke svabhAva kA pratipAdana karane ke liye hai, isa prakAra rAjavArtika grantha meM vacana milatA hai| ataH yoga dvArA sUkSmavargaNAoM kA AkarSaNa honA samajha liyA jAya / yadyapi dhuAM, pAnI, vAyu Adi sthala padArthoM ko bhI kucha dUra se jIva khIMca letA hai| moTe, moTe kauroM kA AhAra karatA hai, phira bhI yaha nokarma kA grahaNa hai, kaura Adi padArthoM meM AhAravargaNAyeM chipI huI haiN| / karma banane yogya kArmaNa vargaNAyeM yA unakI paramANuyeM to sUkSma haiN| sthUla skandhoM se sUkSma - karma bananA asaMbhava hai| ekakSetrAvagAhAbhidhAnaM kSetrAMtarasya tat / nivRtyarthaM sthitAH syAttu kriyAMtaranivRttaye // 5 // ukta sUtra meM usa " ekakSetrAvagAha" vAkya kA nirUpaNa karanA to anya kSetra
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 104 kI nivRtti ke liye hai / arthAt AtmasaMbaMdhI usI kSetra meM karmapudgala samA jAtA hai / karma pudgaloM ke A jAne se donoM kI kSetrAMtara meM prApti nahIM ho jAtI hai / " sthitAH " yaha pada to gamana, bhramaNa, Adi anya kriyAoM kI nivRtti ke liye kahA gayA samajho / eka kSetrAvagAhavacanaM kSetrAMtara nivRttyarthaM sthitA iti vacanaM kriyAntaranivRttyarthamiti pratipAdanAt / ekrakSetrAvagAhaH kosAviti cocyate / una karmoM kA AtmA ke sAtha ekakSetra meM avagAha ho jAtA hai yaha sUtrakAra kA kathana karanA to anya kSetroM kI nivRtti karane ke liye hai, jo hI kSetra AtmA ke Thaharane kA haiM unhIM pradezoM meM karmoM kA avagAha hai, karmoM kA koI dUsarA AdhArakSetra nahIM hai aura " sthitAH " vacana to anya kriyAoM kI nivRtti ke liye haiM / jaba ki isa prakAra anya granthoM meM bhI pratipAdana kiyA gayA hai / yahA~ koI prazna uThAtA hai ki vaha eka kSetra meM donoM kA avagAha ho jAnA bhalA kyA hai ? batAiye / yo jijJAsA pravartane para granthakAra karake aura bhI uttara kahA jA rahA hai / atyantaniviDAvasthAvagAhorthAt pratIyate / tena te'vasthitAstatra gomayo dhUmarAzivat // 6 // usa eka kSetrAvagAha kaha dene se itanI bAta vinA kahe hI tAtparya artha se pratota ho jAtI hai ki anyatra saghana, nibir3a, saMzleSaNa, avasthA prApta hokara donoM kA avagAha ho rahA hai, tisa kAraNa siddha ho jAtA hai ki ve karmapradeza usa AtmA meM gobara meM dhUmarAzi ke samAna sthita ho rahe haiM / arthAt jisa prakAra gobara ke choTe se eka iMca laMbe, cauDe TukaDe se dazagaja lambe, cauDe, ghara ko ThasA Thasa bhara dene vAlA dhuAM sthita ho rahA hai, usa vizAla sthala meM bhara gaye dhUAM ke pratyeka avayava ke niyata upAdAnakAraNa prathama se hI choTI kamsI meM vidyamAna the / usI prakAra AtmA ke kSetra meM hI anantAnanta karma skandha Thahare huye haiM / tataH sUkSmAzca te eka kSetrAvagAha sthitAzceti svapadArthavRttiH pratyeyA, teca karmaraNaH pradezAH / tisa kAraNa se yahAM sUkSma ho rahe sante ve pudgala eka kSetra meM avagAha kara sthita ho rahe haiM yoM apane hI samAsaghaTita padoM ke artha ko pradhAna rakhane vAlA karmadhAraya samAsa nAmaka vRtti samajha lI jAya / aura karmadhAraya samAsa meM vigraha ke liye kahe gaye
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre 105 ) "te" pada se karmoM ke pradeza grahaNa karane cAhiye / ukta kArikA meM bole gaye te pada kA artha bhI ve karmapradeza haiM / bhUyaH pradeza naikatra pradeze dravyamIkSyate / paramANau yathAkSmAbhRtkulaM naiveti kecana // 7 // teSAmalpapradezasthairghanaiH kArpAsapiNDakaH / kAntikatA hetorbhUyo dezairasaMzayam // 8 // yahA~ kinhIM kA AkSepa hai ki eka pradeza meM bahuta se pradezavAlA dravya samA jAya aisA dekhane meM nahIM AtA hai jaise ki eka paramANu meM parvatoM kA samudAya nahIM AdhAra pa sakatA hai to asaMkhyAta pradezI AtmA meM anantAnanta karma kaise Thahara sakate haiM ? isa prakAra koI paNDita kaha rahe haiM / aba AcArya kahate haiM ki una paNDitoM ke yahAM kahA gayA hetu to saMzayarahita vyabhicAra doSavAlA hai / bahuta se pradezoM meM phaile huye kapAsanirmita ruI ke piNDa ko dabAkara ghanA karake alpapradezoM meM sthita kara diyA jAtA hai arthAt phUlI huyI bahuta ruI kI kAna meM dabAkara choTI sI gAMTha banA lI jAtI hai / ataH utane hI pradezavAle dravya kI utane hI pradezavAle AdhAra para sthiti hoto hai isa vyApti meM par3e huye hetu kA ghanI ruI se vyabhicAra AtA hai / prayogoM dvArA baDe baDe padArthoM ko choTe AdhAroM meM dhara diyA jAtA hai / padArthoM meM avagAhazakti vidyamAna hai| dUdha meM bUrA samA jAtA haiM jaba sthUla padArthoM kI yaha vyavasthA hai to sUkSmapadArtha to nirAbAdha hokara eka dUsare meM Thahara jAya yA svalpapradeza meM sthita ho jAya isa meM koI Azcarya nahIM hai / yogavizeSAditi vacanaM nimitta nirdezArthaM / kathamityAhaH - sUtra meM yogavizeSa se pradezabandha honA jo kahA gayA hai isakA prayojana to nimitta kAraNa kA nAma mAtra kathana karanA hai / mana vacana, kAya, ko avalamba pokara huye Atmapradezaparispanda svarUpa yogavizeSase pudgala khice huye A jAte haiM / vaha yoga pradezabaMdha kA kisa prakAra nimitta hai aisI jijJAsA upajane para granthakAra yoM agalI AdhI vArtika dvArA uttara kaha rahe haiM / yogaH pUrvoditastasya vizeSAt kAraNAttathA / sthitA te vinA hetorniyatAvasthitikSateH // 6 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH pUrva ke chaThe adhyAya meM "kAyavAGmanaHkarma yogaH" isa sUtra karake yoga kaha diyA gayA hai / usa yoga ke vizeSa se arthAt vizeSajAti ke yoga athavA mithyAtva Adike sAhitya ko dhAra rahe yogavizeSa nAmaka kAraNa se tisa prakAra pudgaloM kA Asrava hokara baMdha ho jAtA haiN| isa sUtra meM "sthitAH" isa zabda se niyata kSetra meM avasthiti ho jAnA kahA gayA hai / ve pudgala yahAM AtmA meM Akara Thahara jAte haiM calate, ghUmate nahIM rahate haiN| yadi "sthitAH" nahIM kahate to hetu ke vinA niyata kSetra meM avasthAna ho jAne kI kSati paDa jAtI, ataH " sthitAH" kahanA Avazyaka hai| sarveSu bhaveSu sarvata ityanena kAlopAdAnaM kRtam / isa sUtra meM sarvata: pada kA artha " sampUrNa bhavoM meM " yaha hai / paMcamI vibhakti ke atirikta anya saptamI Adi vibhaktiyoM se bho tas pratyaya ho jAtA hai, ataH sampUrNa bhavoM meM karmabandha hotA rahatA hai isa kathana karake sUtrakAra mahArAja ne kAla kA grahaNakiyA hai / saMsArI jIvoM ke bhUta, vartamAna aura yathAyogya bhaviSya yoM sampUrNa bhavoM meM pradezabandha hotA rahatA hai| isI rahasya ko agalo vArtika meM granthakAra kaha rahe haiM / sarveSvapi bhaveSvete kAcideva bhave na tu / sarvato vacanAdeva pratipattavyamaMjasA // 10 // ye karmoM ke pradezabaMdha to samparNa bhavoM meM bhI hote raheMge kisI eka, do bhava meM hI nahIM hoNge| isa rahasya kI "sarvataH" isa kathana se hI nirdoSapratipatti kara lenI caahiye| iti pradezayoM baMdhaH krmskNdhaadibhirmtH| sa nu pradezabaMdhaH syAdeSa baMdho vilakSaNaH // 11 / / isa parvokta prakAra sUtrokta sampUrNa vizeSaNoM ko sArthaka kahate huye sUtrakAra ne jo AtmA kA karma skaMdha, nokarma vargaNA Adi pradeza samudAyoM ke sAtha jo baMdha mAna hai vaha pradezabaMdha samajhA jAyagA, yaha pradezabaMdha una prakRtibaMdha, sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha se sarvathA bhinnalakSaNavAlA nirAlA hI hai| soyaM kAraNabhedena kAryabhedena cAsthitaH / svabhAvasya ca bhedena karmabandhazcaturvidhaH // 12 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre baddhaspaSTAdibhedenAvasthitAdi bhidApi ca / dravyAdibhedato nAmAdiprabhedena vA tathA // 13 // vaha yaha yuktiyoM se prasiddha ho rahA karmabaMdha nyArA nyArA cAra prakAra haiM kAraNoM ke bheda karake aura kAryoM ke bheda karake tathA svabhAva ke bheda karake cAra prakAra vyavasthita hotA hai arthAt cAroM ke kAraNa nyAre nyAre haiM mithyAtva Adi se viziSTa ho rahA yoga to prakRtibaMdha kA kAraNa hai| sthitibaMdhAdhyavasAyasthAnoM se sahita kaSAyoM kI vizeSa jAti se sthitibaMdha paDa jAtA hai, anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAnapUrNa rasaprada kaSAyavizeSa jAti se anubhAgabaMdha ho jAtA hai| aura avibhAga praticchedoM kI nyUna, adhika saMkhyA ko le rahe yogavizeSoM se pradezabadha bana baiThatA hai| isI prakAra ina cAroM ke kArya bhI nyAre nyAre haiM, ina cAroM meM svabhAva bhI nyAre nyAre paDe huye haiN|ko I koI isa kArikA kA artha yoM bhI kara sakate haiM ki kAraNabaMdha, kAryabaMdha, aura svabhAvabaMdha yoM tIna prakAra kA baMdha hai / dravyabaMdha kAraNabaMdha hai, aura bhAvabaMdha kAryabadha hai, svabhAva badha ubhayabaMdha kahA jA sakatA hai yaha bhI tAtparya nikAla lo| baddha yAnI ekarasa hokara bAMdha liye gaye aura spRSTa yAnI chU liye gaye visrasopacaya yA phala diye vinA khira jAne vAle pudgala tathA baddhAbaddha Adi bheda karake evaM avasthita, bhujAkAra, alpatara Adi bhedoM karake bhI karmabandha kaI prakAra kA hai / evaM dravyabaMdha, bhAvabaMdha, ubhayabaMdha yA dravya kSetra, kAla Adi bhedoM se bhI athavA nAma: sthApanA, Adi bhedoM se bhI bandha ke kaI bheda ho sakate haiM / cauthe sUtra kI vyAkhyA meM katipaya bhedoM kA nirUpaNa kiyA bhI hai| vinA prakRtibaMdhAnna syuniAvaraNAdayaH / kAryabhedAH svayaM siddhAH sthitibaMdhAdvinA sthirAH // 14 / / na cAnubhavabaMdhena vinAnubhavanaM nRNAM / pradezabaMdhataH kRtsnai kairna vyApyavRttaye // 15 // aba granthakAra cAroM bandhoM kI AvazyakatA ko batAte haiM ki piNDasvarUpa prakR. tiyoM ke bandha vinA jJAna kA AvaraNa, darzana kA AvaraNa, Adika bhinna bhinna kArya nahIM ho skeNge| yoM vinA prayatna ke svayaM siddha ho rahe bhinna bhinna ajJAna Adi kArya saba prakRti baMdha se hote haiM / aura sthitibaMdha ko mAne vinA ve karmabaMdha sthira nahIM raha sakeMge, jhaTa Ate
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH hI khira jAveMge, usI kSaNa Akara jhar3a jAne vAlA karma AtmA ko kucha bhI phala nahIM de sakatA hai / aisI dazA meM karmoM ke dvArA bahuta dera taka ho rahe ajJAna, sarogatA, yazogAyana, zoka Adi kArya nahIM dekhe jA sakeMge / tathA anubhava baMdha ko mAne binA jIvoM ko phala anubhavana nahIM ho sakegA jo ki dinarAta bhogA jA rahA hai / evaM pradezabaMdha ke vinA na to sampUrNa aura na eka eka karmaparamANuoM ke sAtha AtmA vyApta hokara baMdha sakegA, jo ki pradezabaMdha AtmA ko vyApakara vRtti karane ke liye atyAvazyaka hai / yoM cAroM bandha sUtrakAra dvArA kahe gaye yuktisiddha haiM / evaM kAryavizeSebhyo vizeSo baMdhaniSThitaH / pratyayonekadhA yukterAgamAcca tathA vidhAt // 16 // 66 isa prakAra vizeSa vizeSa kAryoM se baMdhoM meM pratiSThita aneka prakAra kA vizeSa samajha lenA cAhiye / yuktiyoMse aura tisaprakAra ke yuktipUrNa Agama se yaha siddhAMta vizvAsa - kara lene yogya hai / arthAt kAraNoM ke vizeSa se aneka prakAra vandhoM kI utpatti hotI hai yoM kAraNa hetu se sAdhya rUpa kArya kA anumAna dvArA nirNaya kara lo / bandhoM ke aneka kArya bhI dekhe jA rahe haiM / ataH kAryahetuoM se kAraNa sAdhyoM ko yuktiyoM dvArA sAdha liyA jAya isa karmabaMdhasiddhAnta ko sAdhane ke liye aneka yuktiyA~ aura Aptokta AgamapramANa vidyamAna haiM / ( 108 puNyAtravoktisAmarthyAt puNyadho'vagamyate / sadyAdIni catvAri tatpuNyamiha sUtritam // 17 // zubhaH puNyasyAzubha: pApasya isa sUtra meM puNya kA Asrava honA bhI kahA gayA hai aura bhI ucca gotra, yazaskIrti, tIrthaMkaratva, prakRtiyoM kA bhI Asrava nirUpA gayA hai| sAtaveM adhyAya meM bhI puNyAsrava kA kucha varNana hai / yoM puNyAsrava ke kathana kI sAmathya se jAnA jAtA hai ki jIvoM meM puNya karmoM kA bhI baMdha hotA hai / ve puNya karma kauna haiM ? aisI jijJAsA pravartane para sadvedya, zubha Ayu Adika cAra karma puNya haiM / yoM isa agale sUtrama zrI umAsvAmI mahArAja dvArA sUcana kiyA gayA hai vaha sUtra yoM vakSyamAraNa AkRti kA hai / sadyazubhAyurnAmagotrANi puNyam // 25 // "
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106) tasvArthazlokavAtikAlaMkAre sAtavedanIya karma aura tIna zubha AyuyeM, tathA nAmakarma kI saiMtIsa zubha prakRtiyAM aura zubha gotrakarma ye puNya prakRtiyAM haiN| inakA anukUla paDa rahA anubhavana jIvoM ko laukika sukha ko karane vAlA parijJAta ho rahA hai| zubhagrahaNamAyurAdInAM vizeSaNaM / zubhAyustrividhaM, zubhaM nAmasaptatrizadvikalpaM; uccairgotraM ca zubhaM / kutaH sadvadyAdiprasiddhamityucyate / isa sUtra meM zubha pada kA grahaNa karanA to AyuH Adi tIna karmoM kA vizeSaNa ho rahA hai / vedya ke sAtha sat pUrva meM juDa rahA hai yoM sadvedya, zubha AyuH, zubha nAma, aura zubha gotra ye puNyaprakRtiyAM haiN| yaha vAkyArtha prakaTa ho jAtA hai| arthAt tiryaJca AyuH, manuSya AyuH, aura deva Ayu: yoM AyuH puNyakarma tIna prakAra hai / jIva ko nArakI zarIra meM ThUse rahanA naraka AyuH kA kArya hai jo ki kisI bhI nArakI ko abhISTa nahIM hai| ataH naraka AyuH ko puNya prakRtiyoM meM nahIM ginAyA hai, hA~ tiryaJca ke zarIra meM ghusA rahanA svayaM jIvoM ko iSTa hai koI bhI tiryaJca marane ke liye udyukta nahIM rahatA hai| jaise ki duHkha sahane meM asamartha ho rahe nArakI apanA akAla meM hI maraNa ho jAnA cAhate rahate haiN| zubha nAma karma ke saiMtIsa bheda haiM, manuSyagati aura devagati ye do gatiyAM puNya haiM / gati karma jIva ko agrima zarIra kA grahaNa karane ke liye le jAtA hai / tiryaJca zarIra meM jIva ko rukA rahane ke liye le jAnA vAJchanIya nahIM hai, ataH tiryaggati ko puNyaprakRtiyoM meM nahIM ginAyA gayA hai| pAMca jAtiyoM meM eka paJcendriyajAti puNya karma hai / audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa, kArmaNa ina bahiraMga pAMcoM zarIroM ko banAne vAle pAMcoM antaraMga nAmakarma puNya haiN| jo ki atIndriya haiN| AThoM karmoM kA samudAya kArmaraNazarIra hai, isako banAne vAlA kArmaNazarIra eka nyArA nAmakarma kA bheda hai| yoM pAMcoM zarIra karma anukUla vedane yogya hone se puNya haiM, audArika aMgopAMga, vaikriyika aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga ye tInoM aMgopAMga karma zubha haiN| chaha saMsthAnoM meM pahilA samacaturastrasaMsthAna puNya hai| chaha saMhananoM meM eka pahilA vajraRSabhanArAcasaMhanana puNya hai| varNa, rasa, gaMdha, sparza sabhI prakAra ke kinhI kinhI jIvoM ko acche lagate haiM ataH prazaMsanIya ye cAroM ho puNya haiN| manuSyagatyAnupUrvya aura devagatyAnupUrvya ye do AnupUyaM karma puNya haiM / agurulaghu, paraghAta, ucchavAsa, Atapa, udyota, prazastavihAyogati yoM paccIsa prakRtiyAM huyIM tathA trasa, bAdara paryApti, pratyekazarIra, sthira; zubha, zubhaga, susvara, Adeya, yazaskIti, nirmANa, aura torthakaratva, ye bAraha yoM nAma karma meM sampUrNa saiMtIsa prakRtiyAM puNya haiM, tathA do gotra karmoM meM eka uccagotra zubha hai| ina
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH (110 byAlIsa prakRtiyoM kI puNya saMjJA hai / yahA~ koI jijJAsu pUchatA hai ki kina pramANoM yA yuktiyoM se ye sadvedya Adika puNyakarma siddha kiye jAte haiM ? btaao| aisA prazna upasthita hone para grenthakAra uttaravAtikoM dvArA samAdhAna kahate haiN| yasyodayAtsukhaM tatsyAtsadvedyaM dehinAM tthaa| zubhamAyustridhA yasya phalaM zubhabhavatrayam / / 1 // saptatriMzadvikalpaM tu zubhaM nAma tathA phalaM / uccargotraM zubhaM prAhuH zubhasaMzabdanArthakam // 2 // iti kAryAnumeyaM tadvicatvAriMzadAtmani / pApAsavoktisAmarthyAtpApabaMdho vyavasthitaH // 3 // jisa karma ke udaya se zarIradhArI jIvoM ko laukika sukha upajatA hai vaha sadvedya karma samabhA jAyagA tathA tIna prakAra AyuyeM bhI zubha haiN| jina puNya AyuoM kA phala zubha ho rahe tiryaJca, manuSya, aura deva ina tIna bhavoM kI rodhanavipAkaprada prApti ho jAnA hai| tathA nAma karma to saiMtIsa prakAra kA puNyarUpa zubha hai jisakA ki phala vaisA hI acchI gati, jAti Adi rUpa karake anubhavA jA rahA hai| loka meM pUjita ho rahe kuloM meM janma honA athavA santAnakrama prApta zubha AcaraNoM dvArA zreSTha bakhAnA jAnA isa prayojana ko dhAra rahe uccagotra ko AcArya mahArAja zubhakarma kahate haiM / yoM sAMsArika sukhI AtmA meM ho rahe kAryoM dvArA anumAna kara lene yogya byAlIsa prakAra kA vaha puNyakarma pratIta kara liyA jAtA hai| dRzyamAna kAryoM se adRSTa puNya karmoM kA anumAna kara lenA sulabha haiN| parizeSa meM pApa karmoM ke Asrava kA kathana karane kI sAmarthya se pApaprakRtiyoM kA bandha ho jAnA bhI yuktiyoM karake vyavasthita ho rahA hai / yahAM bhI kAryoM se kAraNa kA anumAna kara lenA susAdhya haiN| pApaM punastataH puNyAdanyadityatra sUtryate: phira pApakarma to usa puNya karma se nyArA hai aisI dezanA kA yahAM sUtra dvArA nirUpaNa kiyA jAtA hai| atonyat pApam // 26 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre - ina uparyukta puNyaprakRtiyoM se anya zeSa baca rahIM sampUrNa prakRtiyAM pApa haiN| arthAt byAlIsa prakRtiyAM puNya hai aura byAso prakRtiyAM pApa haiM / bandha kI apekSA ekasau bIsa prakRtiyAM haiN| mizra aura samyaktva ke baDha jAne se udaya ko apekSA ekasau bAIsa prakRtiyAM samajhI jAtI haiN| uttara bheda kara dene se sattva kI apekSA ekasau ar3atAlIsa prakRtiyAM haiN| bandha kI apekSA ekasau bIsa prakRtiyoM meM sparza, rasa, gaMdha, varNa, ye cAroM prakR. tiyAM puNya aura pApa donoM meM ginI gayI haiN| acche se acche aura bure se bure sparza Adika cAra kinhI kinhI jIvoM ko pratikUla aura anukUla hokara anubhUta ho rahe haiM / yoM donoM puNya, pApa prakRtiyoM kA joDa ekasau cauvIsa ho jAtA hai| ___ asaadyAzubhAyu magotrANotyarthaH / kutastadavasIyata ityAhaH sUtra meM paDe huye " anyat" pada kA yaha artha hai ki asadvedya, azubha Ayu, azubha nAma prakRtiyAM aura nIca gotra, ye parizeSa meM pApaprakRtiyAM ginI jAtI haiM arthAt jJAnAvaraNa karma kI pAMca, darzanAvaraNa kI nava, mohanIya kI chabbIsa, antarAya kI pAMca, yoM ghAti karmoM kI paiMtAlIsa prakRtiyAM huyIM, yadyapi nidrA aura pracalA kA kArya bhI sukha nIMda lenA anukUla acchA laga rahA hai tathApi vaha sAtavedanIya kA kArya hai, nidrAoM ke sAtha sAta vedanIya karma kA avinAbhAva laga rahA hai vastutaH mUla meM nidrA acchI nahIM hai jaise ki zoka yA poDA se mUcchita ho jAnA zobhana nahIM lagatA hai / vedanIya karma kI eka asAtA vedanIya prakRti aura AyuSya karma meM eka naraka AyuH pApa hai| kAraNa ki jIva ko nArako zarIra meM ThUse rahanA isakA kArya pratikUla vedanIya ho rahA hai / nAma karma kI naraka gati tiryakgati; pahilI cAra jAtiyAM, pichale pAMca saMsthAna, Adima ko choDakara pAMca saMhanana, prazaMsanIya nahIM aise varNa, gaMdha, rasa, sparza aura naraka gatyAnupUrvya, tiryakgatyAnupUrvya, upaghAta, aprazastanihAyogati, sthAvara, sUkSma, aparyApti, sAdhAraNazarIra, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaskIti, ye cautIsa prakRtiyAM haiN| gotra karma meM nIcamotra pApaprakRti hai yoM byAsI prakRtiyAM pApa hai| yahA~ koI tarka uThAtA hai ki una prakRtiyoM kA pApapanA kisa pramANa se nirNIta kiyA jAtA hai ? btaao| aiso jijJAsA upasthita hone para granthakA vArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| duHkhAdibhyo'zubhebhyastatphalebhyastvanumIyate, hetubhyo dRzyamAnebhyastajjanmavyabhicArataH // 1 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH unake duHkha prApta honA, jJAna na honA, pratikUla nIMda AnA, rogI rahanA burI AkRti bana jAnA, haDDiyoM kA joDa nikRSTa laganA, khoTA svara, apayaza, nIcakulI bakhAnA jAnA, Adika anubhave jA rahe azubha phaloM se pApakarmoM kA anumAna kara liyA jAtA hai / karmoM se atirikta anya dekhe jA rahe kAraNoM se una duHkha AdikoM kI utpatti mAnane se vyabhicAra doSa AtA hai / thappaDa lagA dene se bAlaka so jAtA hai, koI bAlaka ro jAtA haiM, ghoDA sukhiyA jAtA hai koI utsAhita ho jAtA hai, lajjAzIla manuSya atyadhika duHkha mAnatA hai| isI prakAra eka hI kArya se kisI ko yaza anya ko mahAyaza tIsare ko apayaza prApta ho jAtA hai| eka hI mAtApitA ke koI laDakA, laDakI sundara, vinIta sadA. cArI hote haiM, anya asundara, avinIta pApAcArI, hote haiN| AhAra, pAna, samAna hone para bhI zarIra ke avayava, svara, AkRtiyAM aneka prakAra burI, bhalI bana jAto haiM / ityAdi rUpa se dRSTa hetuoM kA vyabhicAra AtA hai| hA~ adRSTa atIndriya karmoM ko ina duHkhAdikakA aMtaraMga kAraNa mAna lene se koI doSa nahIM prApta hotA hai / evaM saMkSepataH karmabandho dvedhAvatiSThate / puNyapApAtiriktasya tasyAtyaMtamasaMbhavAt // 2 // isa prakAra saMkSepa se do prakAra kA karmabaMdha yukti aura Agama se vyavasthita ho rahA hai| kAraNa ki mUla rUpa se puNya aura pApa ke atirikta usake anya bhedoM kA atyanta rUpa karake asaMbhava hai| yoM ukta dono sUtroM ko isa vArtika dvArA parArthAnumAna banAkara sAdha diyA hai / jainoM kA karmasiddhAnta akATya hai, sabhI vidvAnoM ko svIkAra kara lene yogya hai, Agama aura yukti tathA anubhava jisa viSaya ko puSTa kara rahe haiM usa rahasya ko natamastaka hokara svIkAra kara lenA vidvAnoM kA kartavya honA caahiye| puNyaM puNyAnusaMdhISTaM pApaM pApAnubaMdhi ca / kiMcittvApAnubaMdhi syAtkiMcit puNyAnubandhi ca // 3 // jaina siddhAnta meM padArthoM ke aneka vicitra svabhAva iSTa kiye gaye haiN| koI puNAkarma isa prakAra kA hai, jo ki vartamAna meM puNyasvarUpa hotA huA bhaviSya meM bhI puNya ko anukUla bAMdhane vAlA hai| jaise ki zuddhabhAvoM se pUjana karanA, tIrthakSetroM kI yAtrA karanA, pAtradAna karanA, niHsvArtha bhAvoM se paropakAra karanA, ina puNyajanya kriyAoM se vartamAna
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre meM to puNya baMdhatA hI hai sAtha hI bhaviSya meM puNyavandha ho jAne kI vAsanAyeM AtmA meM jama jAtI haiM jo ki saMtAnapratisaMtAna rUpa se puNyasaMpAdikA haiN| nIroga avasthA meM utsAha pUrvaka kiyA gayA vyAyAma (kasarata) vartamAna meM zarIraskRti ko upajAtA haiM kintu bhaviSya ke liye bho umaMgoM kA utpAdaka bana jAtA hai / isI prakAra katipaya pApa bhI pichale kAloM meM pApa ko bAMdhane vAle mAne gaye haiM / mAyAcAra, dhokebAjI, parastrIlampaTatA, juA khelanA, Adi pApajanya kriyAoM se vartamAna meM to pApa baMdhatA hai sAtha hI bhaviSya meM pApabandha kI santAna kA bIja upaja baiThatA hai / bhUSaNoM ke lobha meM Akara baccoM kI hatyA kara dene bAle hiMsaka Thaga bhaviSya meM bhI aneka pApoM ko karate rahate haiN| ye saba nyArI-nyArI jAti ke puNyapApa haiM, koI koI puNya aise hote haiM jo vartamAna meM puNya haiM kintu bhaviSya meM pApa ke anukUla calane vAle haiM jaise ki kisI ko dhokA dekara usase dhana prApta karane ke liye pUjana yA dAna karanA athavA maMtrasaMskAra Adi vidhiyoM ko nahIM karAkara yaza haDapane ke liye - melA, pratiSThA, Adi utsava karAnA, vyasanI puruSoM ko rupaye, paise kA dAna karanA, pUjana karate huye jApa dete huye idhara udhara AMkha mAranA aisI kriyAyeM kucha puNyavandha karAtI haiM kintu bhaviSya meM pApabaMdha karAne ke liye bhI anukUla paDa jAtI haiN| evaM koI koI pApa aise haiM jo ki puNyabaMdha ke anukUla baMdha baiThate hai| munimahArAja yA jainadharma kI rakSA ke liye mara jAnA, mAra denA, bhaviSya meM vimbapratiSThA, vidyAlaya Adi meM dravya lagA dene kA abhiprAya rakhakara pApamaya AjIvikA kara baiThanA, kisI kI vastu ko curAkara paropakArI kArya meM lagA denA, anya jIvoM ke upakAra kA lakSya kara prakRta jIvoM ko kleza pahuMcAnA ityAdika kriyAyeM pApasaMpAdaka ho rahIM bhI bhaviSya meM puNyabaMdha kI ora le jAtI haiN| jagat meM sampUrNa padArtha aneka dharmAtmaka haiM "pUjyaM jinaM tvArcayato janasya, sAvadya lezo bahu puNyarAzau / doSAya nAlaM kariNakA viSasya, na dUSikA zItazivAmburAzau" (zrIsamantabhadrAcArya) jina pUjaka ke mahAn puNyabandha meM atyalpa pApaleza milA huA hai| pApapUrNa kamAI karake dhana ko dhArmika kArya meM lagA dene vAle, abhimAnI puruSa ke pApapuJja meM puNya aMza bhI mila gayA hai| kisI kisI puNya meM AdhA pApa ghusa baiThatA hai, kisI pApa meM bhI AdhA puNya cipaka jAtA hai| aise hI pahile puNya pIche bhI puNya, aura pahile pApa pIche bhI pApa tathA pahile puNya pIche pApa, evaM pahile pApa pIche puNya ina cAroM bhaMgoM ko bhI dRSTAntapUrvaka samajha lenA caahiye| eka samrATa (bAdazAha) ne cAra prazna kiye ki yahAM bhI puNya vahAM bhI puNya, 1, yahAM puNya vahAM (marakara pIche paralokameM) pApa, 2, yahAM pApa vahAM puNya, 3, yahAM pApa vahAM bhI pApa 4, hoya, ina cAra praznoM ke uttara meM catura maMtrI ne cAra dRSTAnta upasthita
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 kara diye / pahilA dAnI seTha, dUsarA abhimAno yazovAMcchaka dharmarahita laukika kAryoM meM dravya vyaya karane vAlA seTha, tIsarA nirdhana, rogI, dhArmika AcaraNa karanevAlA manuSya, cauthA kuSTha rogI bhikAro yoM dRSTAntoM dvArA yuktiyoM se puNya aura pApa ko aneka dharmaviziSTa jAtiyoM kA parijJAna ho sakatA hai / aSTamo'dhyAyaH yathArthAnubaMdhI syAnnyAyAcaraNapUrvakaH / tathAnarthopi cabhodhi samuttArAdirarthakRt // 4 // granthakAra isa UparalI kArikA ko puSTa karane ke liye dRSTAnta kahate haiM ki jisa prakAra artha yAnI dhana kA upArjana karanA koI koI bhaviSya meM agale dhana upArjana kA anukUla hotA hai, nyAyapUrvaka AcaraNoM ke sAtha kamAyA gayA dhana vartamAna meM AjIvikA karAtA hI hai, sAtha hI bhaviSya meM bhI usa nyAyocita vyavahAra karane vAle vyApArI kI bAjAra meM pratiSThA (cAka) jama jAtI hai jo ki Age bhI dhanApArjana kA boja haiM / tisI prakAra koI koI anartha bhI yAnI anyAyApArjita dravya bhI bhaviSya meM dhana upArjana karA detA hai jaise ki samudra meM utara jAnA, vana kI AjovikA karanA, lohe kA kArya karanA ityAdika jaghanya vyavasAyoM meM bho dhana kamA liyA jAtA hai| motI nikAlane ke liye samudra meM ghusate haiM, dvIndriya jIva mAne gaye hajAroM sIpoM kI hatyA hoto hai, dharmakarma saba chUTa jAtA haiM / aneka dhanika vyApArI kitane hI dinoM taka jahAja dvArA samudra meM pravAsa kara dUra dezAntara meM mAla kharIdate haiM becate haiM bahuta se dezAntaroM meM mAMsabhakSaNa kA pracAra hai, dhArmika Ayatana nahIM haiM, zrAvaka ke SaTkarma pala nahIM sakate haiM ata eva kahIM-kahIM samudrayAtrA kA niSedha bhI likhA huA pAyA jAtA hai / samudra meM isa pAra se usa pAra aura usa pAra se isa pAra utAra dene kI AjIvikA bhI prazasta nahIM haiM / isameM aneka doSa chipe huye haiM, kintu isase ArthikalAbha adhika hotA hai / kitane hI puruSa chiriyA bheDa Adi ko pAlane, becane dvArA AjIvikA karate haiM unako dhanalAbha bhI ho jAtA hai / uttama kulavAle aise nidya vyApAroM ko kareM to unhe dhanaprApti nahIM hotI hai, katipaya vipattiyAM laga jAtI haiN| jAkau kAru tAhI chAje, gadahA pITha moMgarA bAje yaha kiMvadantI bahuta dinoM se caritArtha ho rahI hai / isa vArtika meM artha ko arthAnubandhI aura anartha ko bhI arthAnubaMdhI sAdha diyA hai / yuktipUrvaka apekSAoM se do bhaMga bana jAte haiM / 44 " anyAyAcaraNAyAtastadvadarthopyanarthakRt / anarthopIti nirNItamudAharaNamaJjasA / / 5 / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre jaise ki artha aura anartha donoM meM bhI arthAnubandhIpanA vivakSApUrvaka sAdha diyA hai usI ke samAna tIsarA aura cauthA bhaMga yoM hai ki corI, dhokA denA, asatyabhASaNa, hatyA karanA, juA khelanA, Adika anyAyapUrvaka AcaraNoM se A gayA artha (dhana) pIche bhaviSya meM anarthoM kA karanevAlA ho jAtA hai vyApArI jelakhAne meM de diyA jAtA hai, rAjA usakA dhana lUTa letA hai, bImArI meM kharca ho jAtA hai, cora curA le jAte haiM, Aga laga jAtI haiM, yoM nirdhana banAkara aneka anarthoM kA vaha dhana usako aneka anartha utpanna kara detA hai / tathA katipaya anartha bhI anarthoM ke karane vAle ho rahe haiM / aneka puNyahIna puruSa daridra kuloM meM upaje haiM dhana kamAne ke unake bhAva hI nahIM hote haiM, sahAyaka kAraNa hI nahIM milate haiM | anyAyapUrvaka koI kArya kara baiTheM to nirdhana ke nirdhana raha jAte haiM / unakI AtmA itanI padadalita, patita ho jAtI hai ki usameM unnatabhAva kaI pIDiyoM taka janmita nahIM hote haiM / khaTIka, bhaMkarA, siMgI lagAnevAle, kaMjarA, kucamadA, khurapalTA, ye saba AjIvikAya vartamAna meM anartha haiM aura bhaviSya meM bhI anarthoM kI jaDa haiM yoM granthakAra ne nirdoSa rUpa se udAharaNoM kA nirNaya kara diyA hai| bhAvArtha- dRSTAnta dASTantika samarUpa se ghaTita ho rahe haiM | puNyAnubandhI puNya kA dRSTAnta arthAnubandhI artha hai / aura pApAnubandhI pApa kA udAharaNa to anarthoM ko karanevAlA anartha hai, tathA pApAnubandhI puNya kA dRSTAnta anarthakArI artha hai evaM puNyAnubaMdhI pApa kA dRSTAnta artha ko karane vAlA anartha hai / syAdvAdasiddhAnta samudra mahAn gahana hai hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha pAMco pApoM ke sevanevAle puraSa ke pratyeka pApakriyAoM meM nyAre-nyAre atizaya haiM / koI manuSya kevala hiMsA karatA hai, anya cAra pApoM ko nahIM karatA hai usakI hiMsA pahile kI vratarahita avasthA kI hiMsA se anya svabhAva ko liye huye hai, dUsarA gRhastha do pApoM kA tyAgI hai, tIna pApoM ko sevatA hai tIsarA manuSya cAra pApoM kA tyAgI hai eka ko sevatA hai / cauthA pAMco pApoM kA tyAgI hai, chaThA manuSya pahile tyAgI thA, aba pApoM ko sevane laga gayA hai, sAtavAM pApoM ko seva rahA hai bhaviSya meM tyAga kara degA ina sabake puNyabandha yA pApabandhoM meM aneka vilakSaNatAyeM mAnanI cAhiye / jisa nAva ( bajar3A ) meM hajAra borA canA lada rahA hai usameM se eka sera canA utAra liyA jAya yA adhika rakha diyA jAya to nAva pAnI meM UMcI, nIcI avazya ho jAyagI, bhale hI usa sUkSma antara ko sthUlabuddhivAle vidyArthI nahIM samajha sakeM, eka sera to bahuta hotA hai eka tolA yA eka canA bhI rakha diyA jAya yA nikAla liyA jAya to nAva ke dha~sa jAne aura Uthalepana meM antara par3a jAyagA / dekhiye, yadi eka tole meM assI L 24.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 116 canA caDha jAte mAna liye jAya to eka sera bhara meM 6400 canA huye DhAI mana kI borI meM 640000- chaH lAkha cAlIsa hajAra cane bhara gaye, hajAra borI vAlo nAva meM 640000000- cauMsaTha karoDa cane huye / hajAra borI lAda denepara nAva pAnI meM pandraha aMgula ghasa jAtI hai pandraha aMguloM meM asaMkhyAtA saMkhyAta pradeza haiM, asaMkhyAte utsarpiNI avasarpiNakAla ke samayoM se bhI asaMkhyAta guNe eka aMgula meM pradeza hote haiM / taba to eka canA nikAlane para bhI nAva pAnI meM asaMkhyAta pradeza Upara uTha AvegI aura eka cane ko pIsa kara paiMnI cImaTI se uThAkara usakA eka karaNA bhI adhika lAda dene para usI samaya asaMkhyAta pradeza nIce pAnI meM ghusa jAvegI / isI prakAra puNyabaMdha aura pApabandha meM aneka kAraNoM se viziSTatAyeM upaja jAtI haiM / vicakSaNa pratibhAzAlI isa tattva kA gambhIra adhyayana kara sakate haiM / anekAnta sAgara meM jitanA gahare ghusoge utane hI adhika tattvaratnoM kI prApti kara loge / 1 tatra pApAnubaMdhinaH puNyasya, puNyAnubaMdhinazca pApasya kAryaM darzayati yatpradarzanasAmarthyAt puNyAnubaMdhinaH puNyasya pApAnubaMdhinazca pApasya phalamavasIyate / usa puNya, pApoM ke sahasroM bhaMgoM se paripUrNa ho rahe anekAnta rahasya meM aba granthakAra pApa ko anubandha karane vAle pujya kA aura puNya ko anukUla bAMdhane vAle pApa kA kArya dikhalAye dete haiM, jisako ki dRSTAnta dvArA baDhiyA dikhalA dene kI sAmarthya se at for kahe puNyAnubandhI puNya kA aura pApa ko anukUla bAMdhanevAle pApa kA phala nirNIta kara liyA jAtA hai isI bAta ko agrima do chandoM meM suniye / prathamakamuta saMpadAM padaM viTaguravo'nubhavaMti vaMdyapAdAH / 8 tadanu ca vipadaM garIyasIM dadhati parAmapi nidyavRttitAM // 6 // yadihatadidamuttarainaso nijasukRtasya phalaM vadaMti tajjJAH / tadaparamapi cAdimainasaH sukRtaparasya viparyayeNa vRtteH // 7 // vyabhicArI, dhanI, gurujana, paNDA, mahanta, Adi pahile vo sampattiyoM ke sthAna haiM / asaMkhya manuSya ( strI puruSa ) unake caraNoM kI vandanA karate puNyaphala haiM kintu usake pIche baDI bhArI vipattiyoM ko ve prApta karate haiN| sAtha hI sabase bar3e nindA karane yogya vRttipane ko prApta ho jAte haiM, yoM pIche pApaphala kA upabhoga karate haiM yaha vartamAna meM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kI prApti hotI hai| yahAM isa loka meM yA vartamAnakAla meM sukhasAmagrI bhogate huye pIche baDI bhArI vipatti aura nindanIya pravRttiyoM kA jo jhelanA he so yaha uttarakAlIna pApa kA aura vartamAnakAlIna apane upArjita puNya kA phala hai, yoM usa puNyapApa ko jAnanevAle atIndriyadarzI AcArya mahArAja kahate haiN| tathA usase nyArA bhI eka phala hai jo ki isa pUrvokta ke viparyaya karake yAnI ulTI pravRtti karane se prApta hotA hai| vaha Adi avasthA meM pApa kA aura bhaviSya ke puNya ko upArjana meM tatpara ho rahe karmabandha kA phala hai| bhAvArthajagat meM kitane hI mahanta, bhaTTAraka, gosvAmI, sAdhU bAbA puja rahe haiM / hajAroM bhole bhagata unako dhana dete haiM unakA caraNAmRta lete haiN| ve loga bhI abhimAna meM aura dhArmika adhikAroM meM cUra hokara aneka pApoM ko karate huye iha loka, paraloka meM bhArI ApattiyoM ko prApta karate haiN| vivekazIla manuSya unake pIche bhArI nindA karate haiN| koI koI jAtinetA, dezanetA bhI aMtaraMga meM kapaTa dhAra kara niHsvArtha sevA karanA dikhAte huye puja jAte haiM, mauja mArate haiM, kintu pIche ve duHkhoM ko jhelate haiM choTe choTe bacce unakI nindA karate haiN| bahuta se rAjA, mahArAjA yA adhikArI bhI isa pApAnuvandhI puNya kA anubhava karate haiN| yaha uttarakAlIna pApa aura vartamAnakAlIna puNya kA phala dIkha rahA hai / tathA isase ulTe phala ko bhogane vAle jIva bhI dRSTigocara ho rahe haiN| koI muni bImAra hai yA koI vidvAn acchA kArya kara rahA bhI nindA kA pAtra bana rahA hai| sajjanoM ke Upara aneka upasarga A paDate haiM kaThina brahmacarya ko pAla rahIM katipaya kulAMganAyeM duHkha jhela rahI haiM / vratI yA dambharahita bhole puruSoM kI loga nindA karate haiM yaha saba pUrvopArjita pApa kA vartamAna meM phala ho rahA haiM kintu bhaviSya meM puNyasAmagrI kA saMpAdaka puruSArtha bhI sAtha laga rahA hai| ina do bhaGgoM ko dRSTAntapUrvaka sAdha dene se puNyAnubaMdhI puNya aura pApAnubaMdhI pApa ke dRSTAnta sulabhatayA jJAta ho jAte haiN| aneka nIroga zarIra, dhanADhaya, pratiSThita, putra pautra vAle, ve sajjana puruSa mana, vacana, kAya se rAta dina nyAyapUrvaka AcaraNa karate haiN| isake viparIta jagat saM aise bhI jIva haiM jo vartamAna meM pApaphala bhoga rahe haiM aura bhaviSya ke liye bhI pApabaMdha kara rahe haiM / muDacire, krodhI, daridra, apathyasevI, rogI dvondriya, triindriya Adi kSudrajIva vahubhAga isI koTI meM hI gina lene yogya haiN| iti aSTamAdhyAyasya dvitIyamAnhikam / / isa prakAra AThaveM adhyAya kA dUsarA Anhika samApta kiyA gayA hai /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 118 AThaveM adhyAya kA sArAMza bandhatattva kA nirUpaNa karanevAle isa AThaveM adhyAya ke prakaraNoM kI saMkSepa 'sUcanikA yoM hai ki prathama hI mithyAdarzana ke do bheda kara paropadezajanya mithyAdarzana ke tIna sau saThi bheda kiye haiM / jinokta paramAgama ko aneka siddhAntaratnoM kA samudra batAyA hai / nityapakSa yA sarvathA kSaNikapakSa meM bandha mokSavyavasthA nahIM bana sakatI hai, isako yuktiyoM se siddha kiyA hai, karmoM kA paugalikapanA sAdhate huye bandha ke cAra prakAroM kA vyAkhyAna kiyA hai | jJAnAvaraNa Adi ATha mUlaprakRtiyoM ko anumAna se sAdhakara unake kramAnusAra nirUpaNa kA bIja samajhA diyA hai / kisI apekSA se sat ho rahe aura kathaMcit asat ho rahe matijJAna Adi ke Upara AvaraNa A jAnA batAyA hai / abhavya ke bhI pichale do AvaraNoM kI siddhi kI hai / Agamokta sabhI uttara prakRtiyoM ko yuktiyoM se dRSTAntapUrvaka siddha kara diyA hai | darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuH karmoM kI uttaraprakRtiyoM kA vyAkhyAna kiyA hai jo ki rAjavArtika mahAn grantha kI vArtikoM se prAyaH mila jAtA hai / isI prakAra nAma, gotra, aura antarAya kI uttara prakRtiyoM kA vyAkhyAna hai / dUsare Anhika meM sthitibandhako kahate huye dvIndriya Adika jIvoM ke baMdha rahe karmoM kI jaghanya aura utkRSTa sthitiyAM samajhAI haiM / atIndriya sthitibaMdha aura anubhAgabandha ko sAdhane meM acchI se acchI jo yuktiyAM dI jA sakatI haiM ve batAI haiM / phala kA upabhoga ho cukane para bhI karmoM kA kSaya ho nahIM pAtA hai isa mantavya kA nirAkaraNa kara diyA hai / pradezabaMdha ko kahate huye skandha kI siddhi kara dI hai, karmabandha ke anya bhI bheda batalAye haiM / puNyabandha aura pApabaMdha ko yuktiyoM se puSTa kiyA hai / AThaveM adhyAya ke anta meM syAdvAda DhaMga se pratipAdana kiyA haiM / vartamAna meM aneka jIva puNya kA kisI puNya meM pApa kA anubaMdha lagA rahatA hai evaM katipaya pApoM meM bhI puNya kI gaMdha anupraviSTa ho rahI hai / yoM deza kI yA pUrvApara kAloM kI vivakSA kara evaM AtmIya bhAvoM anusAra puNya pApoM meM aneka dharmoM ko batAyA haiM | sAtaveM adhyAya ke anta meM bhI dAna kA vyAkhyAna karate huye granthakAra ne anekAnta kI vilakSaNa chaTAoM kA pradarzana kiyA thA / prakANDa nyAyazAstra ke udbhaTa pAradarzI vidvAn yadi aisA prayatna na kareM to Adhunika haThI dArzanikoM kA mada kaise galita hove, kisI nItijJa ne ThIka kahA hai ki:"nIrakSIraviveke haMsAlasyaM tvameva tanuSe cet, vizvasminnadhunAnyaH kulavataM pAlayiSyati kaH ?" ataH grabhthakAra kA yaha prayAsa atIva prazaMsAspada hai, sabako natamastaka hokara svIkAra karanA - aura anekAnta kA acche sampAdana kara rahe haiM kiso
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre paDatA hai| AThaveM adhyAya ke prakaraNoM ko do AnhikoM meM paripUrNa kara diyA hai| yo isa AThaveM adhyAya kA saMkSipta vyAkhyAna hai / iti zrI vidyAnanda AcAryaviracite tattvArthazlokavAtikAlaMkAre . aSTamo'dhyAyaH // 8 // isa prakAra yahAM taka aneka aMtaraMga, bahiraMga lakSmiyoM ke Azraya ho rahe zrI vidyAnanda AcArya mahArAja karake vizeSarUpeNa vidvattApUrNa race gaye isa tatvArthasUtra kI zlokoM meM vArtika aura alaMkArasvarUpa vivaraNa karanevAle tatvArthazlokavArtikAlaMkAra nAmaka mahAn grantha meM AThavAM adhyAya sampUrNa huaa| iti zrI tatvArthazlokavArtika grantharAja kI AgarAmaNDalAntargata cAvalogrAma nivAsi mANikyacandrakRta dezabhASAmaya " tatvArthacintAmaNi" nAmaka TIkA meM AThavAM adhyAya pUrNa huaa| puNyAnubaMdhi pApAni puNyAnyenaHparANi ca / samUlacUlaM ghnan puNya pApAni stAcchi, rayai jinaH // 1 // *-*-*-*-*
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha navamo'dhyAyaH / sNkhyaatiitshsryojnmitsvrnnaadirtnsphurd-| bhaNDArAdhipatiH zacIpatijagAdyatprAtihAryaM samud / / mithyAtvAdinidAnapaJcakabhavAn bandhAndhakArAn kSipan / sadarajJAnacaritraratnamahasA vIraH sa novyAtsadA // 1 // aba baMdhapadArtha kA nirUpaNa kara cukane para sUtrakAra mahArAja samvara aura nirjarAtatva kI prarUpaNA karane ke liye naume adhyAya kA prArambha karate haiN| prathama hI saMvaratatva kA lakSaNa karate huye sUtra kaha rahe haiN| prAsravanirodhaH sNvrH||1|| jJAnAvaraNa Adi karmoM ke Agamana kA hetu ho rahe AtmIyapradezaparispandasvarUpa yoga ko Asrava kahA gayA haiM usa AsravakA athavA usa yoga meM viziSTatAoM kA sampAdana karanevAle pradoSa, ninhava, Adi kA nirodha ho jAnA saMvara tatva haiN| karmAgamananimittAprAdurbhUtirAsravanirodhaH, tannirodhe sati tatpUrvakarmAdAnAbhAva: sNvrH| tathA nirdezaH kartavya iti cenna, kArya kAraNopacArAt / nirudhyate'nena nirodha iti vA nirodhazabdasya karaNasAdhanatvAt AsravanirodhaH saMvara ityucyate na punaH karmAdAnAbhAvaH sa iti / yogavibhAgo vA Asravasya nirodhaH tataH saMvara iti / etadevAha--
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 121 karmoM ke Agamana meM nimittakAraNa ho rahe yogavizeSa, indriya, kaSAya, du:kha, zoka Adi kA prAdurbhAva nahIM honA Asravanirodha hai / usa Asravanirodha ke ho jAne para usa Asrava ko pUrvavartI kAraNa mAnakara ho rahe karmoM ke grahaNa kA abhAva ho jAnA saMvaya padArtha hai / yahA~ koI ziSya zaMkA uThAtA hai ki mUla sUtra meM Asravanirodha ko saMvara kahA gayA hai aba TIkA meM Asravanirodha ho jAne para karmagrahaNa ke gayA hai, pratIta hotA hai ki 'AsravanirodhAt saMvaraH yo sUtra samajha liyA gayA hai| jaba ki Asrava kA nirodha hai to sUtrakAra ko tisI prakAra Asravanirodhe sati saMvaraH yoM sUtra paDhanA cAhiye jisase ki abhimata artha kI siddhi ho jAya, bhrama ke utpAdaka padoM kA uccAraNa kyoM kiyA jA rahA hai ? granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki anAdi AmnAya anusAra saMvara kA nirdeza isI prakAra hotA calA A rahA hai yahAM kArya meM kAraNapane kA upacAra kiyA gayA haiM jaise ki " annaM vaM prAraNAH " yahA~ anna ke kArya ho rahe prANoM meM uddezya rUpa karake annapana kA upacAra hai, tisI prakAra Astravanirodha kA kArya ho rahe saMvara meM Asravanirodha kA vyavahAra kara liyA gayA hai athavA eka bAta yoM hai ki yahAM sUtra meM nirodha zabda ko ni upasarga pUrvaka " rudhira AvaraNe " dhAtu se kAraNa abhAva ko saMvara bakhAnA yA " Asravanirodhe saMvaraH honepara saMvara honA abhISTa athavA AsravanirodhAtsaMvaraH dhaJ pratyaya kara sAdhA jAya, isa AtmIya bhAva karake karma roke jAte haiM yoM Asrava nirodha karanevAlA kAraNa saMvara hai yaha sUtra dvArA kahA jAtA hai kintu phira vaha karmoM ke grahaNa karane kA abhAva ho jAnA saMvara nahIM haiM jo ki bhAva meM ghaJ pratyaya karane para artha nikalatA thA yoM saMvara zabda kA bhI kAraNa meM ap pratyaya kara sAdhana kiyA jAya, jisase ki sAmAnAdhikaraNya bana jAya, jaise ki " samyagjJAnaM pramANaM " yahAM bana jAtA hai / athavA dUsare DhaMga se yoM bhI AmnAya ke ukta lakSagavAkya ko ghaTita kara liyA jAya ki " AsravanirodhaH " yaha svatantra vAkya rakkho jAya aura " saMvara: " yaha dUsarA sUtra svatantra samajhA jAya / yoM donoM juDe huye padoM ke yoga kA vibhAga kara do TukaDe kara liye jAya taba to vaDA acchA artha yaha ho gayA ki hita ko cAhanevAle jIva karake Asrava kA nirodha karanA cAhiye, yaha pahile vAkya kA artha huA / sUtra apane artha ko racane ke liye yahAM-vahAM se ucita padoM ko khIMca lete haiM / atyanta saMkSepa se sUtroM kI racanA karanevAle gambhIra vidvAn sabhI, kriyA, kAraka, padoM ko kahAM taka bolate raheM / ataH " hitArthinA kartavyaH yaha pada sUtra se zeSa baca gayA samajha lenA cAhiye / usa Asravanirodha se kyA prayojana sadhegA ? aisI jijJAsA pravartane para bhaTa sUtrakAra dUsarA vAkya yoM bola dete haiM ki " saMvara" karmoM kA 46 aSTamo'dhyAyaH " "
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtikAlaMkAre 122 ) saMvara ho jAnA ho isa nirodha kA prayojana hai / yoM nirodha aura saMvara zabdoM ko bhAva meM ghaJ aura ac pratyaya kara hI sAtha liyA jaay| yahAMtaka sUtrokta rahasya kA vyAkhyAna kara diyA haiM, isa ho nirUpaNa ko granthakAra agrima vArtika dvArA spaSTa kaha rahe haiM / yathAsrava nirodhaH syAtsaMvaro'pUrvakarmaNAM / kAraNasya nirodhe hi baMdhAryasya nodayaH // 1 // aba sUtrakAra nIme adhyAya ke prArambha meM saMvaratatva ko kahate haiM / bhaviSya kAla meM Ane vAle apUrva karmoM ke Asrava kA nirodha ho jAnA saMvara samajhA jAyagA, kAraNa kA nirodha ho jAne para baMdhasvarUpa kArya kI utpatti niyama se nahIM hotI hai / arthAt Asrava aura baMdha kA samaya yadyapi eka hai tathApi Atratra pUrvavartI hai aura baMdha uttarakSaNAMzavartI hai / loka ke nIce bhAga se Uparale bhAga taka eka paramANu eka samaya meM caudaha rAjU calI jAtI haiM paramANu kA paMkaprabhA, ratnaprabhA brahmaloka, sarvArthasiddhi ina sthAnoM meM krama se pahuMcanA mAnanA paDegA yoM eka samaya ke kAryoM meM bhI krama bana jAnA sambhava ho jAtA hai / ataH bandha aura Asrava meM kAryakAraNabhAva hai samAna samayavAloM meM bhI dIpa aura prakAza ke samAna kAraNakAryabhAva ho jAne meM koI virodha nahIM hai / ataH kAraNa ho rahe Asrava ke ruka jAne para baMdhanA svarUpa kArya bhI ruka jAtA hai / AsravaH kAraNaM baMdhasya kutaH siddha iti cet - yahA~ koI jijJAsu prazna karatA hai ki baMdha kA kAraNa Asrava hai yaha siddhAnta kisa pramANa se siddha hai ? batAo / yoM jijJAsA pravartane para to granthakAra agrima vArtika ko upasthita karate haiM / yAsravaH kAraNaM bandhe siddhastadbhAvabhAvataH / tannirodhe virudhyeta nAtmA saMvRtarUpabhRt // 2 // baMdhakArya hone meM kAraNa Asrava hai, kArya kAraNabhAva to anvaya aura vyatireka se siddha haiM, dekhiye, usa Asrava kA sadbhAva hone para baMdha kI utpatti kA sadbhAva hai, Asrava ke nahIM hone para baMdha upajatA nahIM hai " yadbhAvAbhAvayoryasyotpatyanutpattI tayoH kAryakAraNabhAvaH / usa Asrava kA nirodha ho jAne para yaha AtmA saMvara prApta ho rahe svarUpa ko dhAraNa kara letA hai / isa sUtrokta siddhAnta meM koI virodha nahIM paDegA /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 123 nahi nirodho nirUpito abhAvastasya bhAvAntarasvabhAvatvasamarthanAt, tenAtmaiva niruddhAsravaH saMvRtasvabhAvabhRt saMvaraH siddhaH sarvathAvirodhAdbhAvAbhAvAbhyAM bhavato'bhavatazca / jaina siddhAnta meM nirodha padArtha koI tuccha yA nirupAkhya padArtha nahIM kahA gayA jaisA ki kAryatA, kAraNatA, AdhAratA, AdheyatA Adi dharmoM se rIte tuccha abhAvapadArtha ko vaizeSikoM ne iSTa kiyA hai jaina yA mImAMsaka aise tuccha abhAva ko nahIM mAnate haiM / hama jainoM ke yahA~ abhAva ko anya bhAvoM svarUpa ho jAne kA dRDha samarthana kiyA gayA hai, jaise ki rIvA bhUtala hI ghaTAbhAva hai, ghaTa kA phUTakara ThIkarA ho jAnA hI ghaTadhvaMsa hai usI prakAra karaNasAdhana vyutpatti anusAra gupti, samiti Adika AtmIya pariNAma hI Asravanirodha kahe jAte haiM tisakAraNa jisake Asrava ruka cuke haiM aisA gupti, samitivAlA AtmA hI saMvara pA cuke svarUpa ko dhAra letA hai, yoM mukti se saMdara tattva siddha ho jAtA hai / bhAvasvarUpa Asravanirodha kA sadbhAva ho jAne se saMvara ke ho jAne kA aura Asravanirodha kA abhAva ho jAne se saMvara ke nahIM hone kA sabhI prakAroM se koI virodha nahIM hai / baMdhasyAsravakAraNatvavat baMdhasyaiva nirodhaH saMvara iti kazcit, tadayuktamityAhaH - yahA~ koI paNDita AkSepa karatA hai ki jisa prakAra "bandha AstravakAraNaM ( bahuvrIhi ) bandha kA Asrava ko kAraNapanA hai, usI prakAra baMdha ke hI nirodha ko saMvara kahanA cAhiye " bandhanirodhaH saMvaraH " yoM sUtraracanA acchI jaMcatI hai| AcArya kahate haiM ki vaha kisI paNDita kA kahanA yuktizUnya hai, isI bAta ko agalI vArtika meM kahe dete haiM / saMvaro'pUrvadhasya nirodha iti bhASitaM, na yuktamAtra satyapyetadbAdhAnuSaMgataH // 3 // " " AsravanirodhaH saMvaraH " aisA nahIM kahakara " baMdha nirodhaH saMvaraH " yoM . sUtra banAkara apUrva karmabandha kA nirodha ho jAnA saMvara hai / isa prakAra kisI kA bhASaNa A karanA yuktipUrNa nahIM hai kyoMki Asrava ke hone para bhI bArahame, teraha meM guNasthAnoM meM isa baMdha ke ho jAne kI bAdhA kA prasaMga A rahA hai / arthAt gyArahave, bArahameM, terahame guNasthAnoM meM kevala yoga dvArA sAtAvedanIyakarma kA IryApatha Astrava ho rahA hai kintu bandha nahIM hai yoM bandha kA nirodha ho jAne se bArahameM guNasthAna meM sAtAvedanIya kA saMvara samajhA jAyagA jo ki iSTa nahIM hai / , hAM Asravanirodha ko saMvara kaha dene se vahAM sAta vedanIya kA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre 124 ) saMvara nahIM kahA jA sakatA hai kyoMki sAtavedanIya kA Asrava ho rahA hai / ataH ukta sUtranirdeza hI samucita hai / nahi satyapyAstrave saMvaraH saMbhavati sarvasya tatprasaMgAt / na cApUrvakarmabaMdhasya nirodhe satyAstravanirodha eveti niyamosti kSINakaSAya sa yoga ke va linorapUrva baMdhanarodhepi karmAsravasiddheH / prakRtyAdisakalabaMdha nirodhastu na nAstratratirodhamaMtareNa bhavatIti tannirodha eva baMdha nirodhastato yuktametadAsravanirodhaH karma lAmAtmanaH saMvara iti / Asrava hote sante bhI saMvara saMbhava jAya yaha bAta susaMgata nahIM hai, anyathA sabhI prANiyoM ke usa saMvara ke ho jAne kA prasaMga A jAyagA / mithyAdRSTi jIva ke bho mithyAtva aura anantAnudhandhI Adi kA saMvara bana baitthegaa| eka bAta yaha bhI haiM ki pahile nahIM bAMdhe jA cuke karmoM ke bandha kA nirodha ho jAne para Asrava kA nirodha hoya hI jAya aisA koI niyama nahIM hai / jaba ki kaSAyoM kA sarvathA kSaya kara cuke bArahame guNasthAnavAle jIva ke aura terahaveM guNasthAnavAle yogasahita kevalajJAnI AtmA ke apUrvakarmoM ke baMdha kA nirodha hote huye bhI vedanIya karma kA Asrava honA siddha haiM / isa kAraNa baMdha kA nirodha saMvara nahIM kahA jA sakatA hai / prakRtibaMdha, sthitibaMtra Adika sampUrNa bandhoM kA nirodha ho jAnA to kA nirodha huye vinA nahIM ho pAtA hai / isa kAraNa usa Asrava ka nirodha ho jAnA hI bandha kA nirodha hai / yoM Asrava ke nirodha meM baMdha kA nirodha garbhita ho jAtA hai aura vyApya ho rahe bandhanirodha meM vyApaka Astrava nirodha nahIM samA pAtA hai tisa kAraNa se yaha siddhAnta hI yuktiyoM se pUrNa hai ki karmoM ke Asrava kA nirodha ho jAnA AtmA kA saMvara tatva hai / yahAMtaka sUtra kA samarthana samApta kara diyA hai / mithyAdarzanAdipratyaya karma saMvaraNaM nimitta kriyAnivRttirbhAvasaMvaraH, tannirodhe tadvibhAvanArthaM guNasthAna vibhAgavacanaM / saMvaraH / sa dvedhA, dravyabhAvabhedAt / saMsAratatpUrvaka karma pudgalAdAnavicchedo dravyasaMvaraH / mithyAdarzana, avirati Adi ko kAraNa mAnakara grahaNa kiye jA rahe karmoM kA samyagdarzana, virati Adika pariNatiyoM ke ho jAne para saMvaraNa ho jAnA saMvara hai / dravyasaMvara aura bhAvasaMvara ke bheda se vaha saMvara do prakAra kA haiM / dravya, kSetra Adi nimittoM se jIva ko anyabhava kI prApti ho jAnA saMsAra haiM / usa saMsaraNa kI nimittakAraNa ho rahIM indriyalolupatA, kaSAyapariNatiyAM, hiMsA, vyabhicAra, Adika kriyAoM kI nivRtti ho
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 125 jAnA bhAvasaMvara hai aura usa bhAva saMvarasvarUpa Astravanirodha ho jAne para usa stravapUrvaka grahaNa kiye jA rahe karmapudgaloM kA nirAkaraNa ho jAnA dravyasaMvara kahA jAtA hai / usa saMvara kA paripUrNa vicAra karane ke liye jainasiddhAnta meM caudaha guNasthAnoM ke vibhAga kA nirUpaNa kiyA gayA hai / mithyAdaSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTaya saMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyatAtta saMyatApUrvAkararaNAnivRttibAdara sAMpa rAya, sUkSmasAM parAyopazamaka, kSapakopazAMta, kSIkaSAyavItarAgachadmastha, sayogAyoga ke valibhedAdguNasthAnavikalpaH / una guNasthAnoM ke nAma isa prakAra haiM / 1 mithyAdRSTi, 9 sAsAdana samyagdRSTi 3 samyaGmithyAdRSTi 4 asaMyatasamyagdRSTi 5 saMyatAsaMyata 6 pramattasaMyata 7 apramattasaMyata 8 apUrvakaraNaupazamakakSapaka 8 anivRttibAdarasAMpa rAya upazama kakSapaka 10 sUkSma sAMpa rAya upazamakakSapaka 11 upazAMtakaSAyavItarAgachadmastha 12 kSINakaSAyavItarAgachadmastha 13 sayoga - kevalI 14 ayogakevalI, isa prakAra bheda kara dene se guNasthAnoM ke caudaha vikalpa ho jAte haiM / tatra mithyAdarzanodayavazIkRto mithyAdRSTiH, tadudayAbhAve'nantAnubaMdhikaSAyodayavidheyakRtaH sAsAdana samyagdRSTi: / una caudaha guNasthAnoM meM pratyeka kA lakSaNa yathAkrama se isa prakAra hai ki darzanamohanIya karma kI paudgalika uttaraprakRti ho rahe mithyAdarzana karma ke udaya karake baza meM kara liyA gayA jIva mithyAdRSTi kahA jAtA hai / una una guNasthAnoM meM saMbhava rahe bhAvoM ko dhAra rahe jIva guNasthAnI haiM aura una bhAvoM ko gusAsthAna kahate haiM / rAjavArtika aura gommaTasAra meM ina guNasthAnoM kA bahuta vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai yahA~ saMkSepa se lakSaNamAtra kaha diyA hai / usa mithyAtvaprakRti ke udaya kA abhAva ho jAne para anaMtAnubaMdhI kaSAya ke udaya anusAra kaluSita kara diyA gayA parAdhIna jIva sAsAdanasamya - dRSTi hai / upazamasamyaktva ke pahile karaNatraya puruSArtha karake pAMca yA sAta prakRtiyoM kA yadyapi antaskaraNa nAma kA upazama kara diyA thA, phira bhI upazama ke antarmuhUrta kAla meM kama se kama eka samaya aura adhika se adhika chaha AvalI kAla zeSa raha jAne para anantAnu - bandhI kI cAra prakRtiyoM meM se kisI bhI prakRti ke udaya yA udIraNA anusAra samyaktvaparvata se gira gayA aura mithyAtva bhUmi taka nahIM pahuMcA jIva sAsAdanasamyagdRSTi hai / yAnI virAdhanA se sahita ho rahA samyagdarzana hI sAsAdanaguNasthAna hai / yaha jIva niyama
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre se mithyAtva bhUmi para gira pddegaa| samyamithyAtvodayAt samyamithyAdRSTiH,samyaktvopetazcAritramohovayApAvitAviratirasaMyatasamyagdRSTiH dviviSayaviraviratipariNataH sNytaasNytH| darzanamohanIya kI jAtyantara sarvaghAtI ho rahI samyamithyAtva nAmaka prakRti kA udaya ho jAne se dahI aura guDa ke mile huye khaTamiTThe rasa ke samAna tattvArthoM ke zraddhAna, azraddhAna, rUpa mizra pariNAmoM ko dhAra rahA jIva samyaGmithyAdRSTi hai aura mizrita pariNAma ho jAnA tIsarA gurA sthAna hai| cauthA guNasthAnI asaMyata samyagdRSTi hai| aupazamikasamyagdarzana yA kSAyopazamikasamyagdarzana athavA kSAyikasamyagdarzana se sahita ho rahA bhI cAritramohanIya mAne gaye apratyAkhyAnAvaraNa ke udaya se indriyasaMyama aura prANisaMyamasvarUpa virati kI nahIM prApti kara rahA jova asaMyata samyagdRSTi hai| isake svarUpa bhI saMyama nahIM haiM kintu samyagdarzana avazya haiM, cauthe se lekara Upara ke sabhI guNasthAnoM meM samyagdarzana niyama se vidyamAna rahatA hai| pahile cAra guNasthAna to darzanamohanIya karma kI apekSA se haiN| darzanamohanIya ke udaya, upazama, kSaya, yA kSayopazama anusAra ho jAte haiN| dUsare meM pAriNAmika bhAva isI apekSA saMbhava rahA hai| hAM, cauthe se Upara pAMcaveM Adika guNasthAna to cAritramohanIya karma ke kSayopazama yA upazama athavA kSaya se ho jAte haiN| prANI aura indriya ina donoM viSayoM meM kathaMcit virati aura kathaMcit avirati pariNAmoM se samAhita ho rahA jIva saMyatAsaMyata hai| pAMcaveM guNasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNakaSAyoM kA udaya sarvathA nahIM hai / hAM, pratyAkhyAnAvaraNa kA pAkSika avasthA meM yA gyAraha pratimAoM meM tAratamya rUpa se manda udaya hai, saMjvalanava SAya aura nova.SAyoM kA udaya hai hI, prANiyoM meM trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA parityAga hai aura sthAvara jIvoM kI hiMsA kA tyAga nahIM hai| indriya. saMyama bhI eka deza pala rahA hai bahubhAga nahIM pala rahA hai / ataH eka hI samaya meM kucha saMyata aura kucha asaMyata hone se pAMcaveM guNasthAna vAlA jIva saMyatAsaMyata hai| pariprAptasaMyamaH pramAdavAn pramattasaMyataH pramAdavirahito'pramattasaMyataH / cAritra mohanIya kI bAraha sarvaghAtI prakRtiyoM kA udaya nivRtta ho jAne se jisa jIva ko saMyama prApta ho gayA hai phira bhI cAritra se kucha skhalita karanevAle pandraha pramAdoM se yukta ho rahA vaha jIva pramattasaMyata kahA jAtA hai / saMyama meM nahIM vicalita ho rahA aura pramAdoM se bhI virahita ho rahA jIva apramattasaMyata hai| sAtame guNasthAna ke nira
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamodhyAyaH ( 127 tizaya apraimatta aura sAtizaya apramatta yoM do bheda haiM / chaThe guNasthAnakA utkRSTakAla antarmuhUrta hai aura sAtame kA kAla bhI isase choTA antarmuhUrta hai, jo chaThe se sAtavAM aura sAtaveM se chaThA yoM hajAroM lAkhoM parAvRttiyAM hotI rahatI haiM / yaha sAtavAM guNasthAna niratizaya apramatta hai tathA dvitIyopazama samyagdarzana yA kSAyikasamyagdarzana dhAraNa kara do zreNiyoM para caDhane ke liye udyukta ho rahA hai vaha sAtavAM adhaHkaraNa guNasthAna sAtizaya apramata hai / yahA~ se Upara AThaveM, naume, dazame, gyArahaveM, ina cAra guNasthAnoM meM upazama zreNI aura AThaveM, naume, dazame, bArahaveM ina cAra guNasthAnoM meM kSapaka zreNI prArambha ho jAtI hai| jahAM cAritra mohanIya kI ikaIsa prakRtiyoM kA upazama karatA huA caDhatA hai vaha upazama zreNI haiM tathA cAra apratyAkhyAnAvaraNa, cAra pratyAkhyAnAvaraNa, cAra saMjvalana, nau nokaSAya, ina isa prakRtiyoM kA kSaya karatA huA Upara caDhatA hai, vaha kSapakazreNI hai / kSAyika samyagdRSTi hI kSapaka zreNI para caDhatA hai / apUrva kararaNapariNAmaH upazamakaH kSapakazcopacArAt anivRttipariNAmavazAt kSapakazcAnivRttibAdarasAM parAyaH sthUlabhAvenopazamakaH sUkSmasatparAyaH / sUkSmabhAvenopazamAt AThavA~ gugNasthAna apUrvakaraNa nAmaka pariNAmoM ko dhAra rahA upazamaka bhI hai kSaka bhI hai / yadyapi AThaveM guNasthAna meM uparAma go ko caDha rahA jo kinho prakRtiyoM kA upazama yA kSaka zrego ko car3ha rahA jova kinhoM prakRtiyoM kA kSaya nahIM kara rahA hai, hA~ utsuka ho rahA hai / tathApi dvitoyopazamasamyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi jova pUrva meM upazama yA kSaya kara cukA hai athavA Age naume guNasthAna meM upazama yA kSaya karegA ataH upacAra se madhya meM bhI yaha uparAma karane vAlA upazamaka athavA kSaya karane vAlA kSapaka kahA jAtA haiM / jo bhUtakAla meM mantrI raha cukA hai yA bhaviSya meM mantrI hone vAlA hai vaha vartamAna meM bhI vyavahAramudrAse mantrI kaha diyA jAtA hai| hA~, apUrvakaraNa pariNAmoM dvArA sthitikhaNDana, anubhAgakhaNDana, guNazreNInirjarA, guNasaMkramaNa, ye cAra atizaya ho jAte haiM / adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ye pariNAma katipaya sthaloM para hote haiM / upazama samyagdarzana ke pahile mithyAdRSTi guNasthAna meM ye tIna karaNa hote haiM, anantAnubandhI kA visaMyojana karane yA kSAyika samyaktvagrahaNa ke pUrva meM bhI ye tIna karaNa 'hote haiM / sAtaveM, AThaveM, naume guNasthAnoM meM bhI tIna karaNa hote haiM inakI jAtiyAM sarvatra nyArI nyArI haiM / adhaHkaraNa meM pahile pichale samayoM meM pariNAma samAna bhI haiM visadRza kSapaNAcca
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre bhI haiM anukRSTi racanA hai anantaguNI vizuddhi aura aprazastaprakRtiyoM kA anubhAgabandha anantaguNA hIna paDanA, tathA zubha prakRtiyoM kA anantaguNI vRddhi liye huye anubhAga paDanA, evaM bhazubhaprakRtiyoM meM sthiti bhI nyUna paDanA ye camatkAra ho jAte haiM aura apUrvakaraNaanivRtti karaNoM meM to aneka atizaya vidyamAna haiN| naume guNasthAna kA nAma anivRttikaraNa hai dazame guNasthAna kI apekSA naume meM sthUlakaSAya haiM ataH anivRttikaraNa pariNAmoM ke vaza se anivRttibAdarasAMparAya guNasthAnavAlA jova karma prakRtiyoM kA sthUlarUpeNa upazama kara rahA hai aura kSapakazreNIvAlA kSaya kara rahA hai isa naume guNasthAna meM upazama zreNI para caDha' rahA jIva hAsya Adi chaH, napuMsakaveda, strIveda, puMveda, apratyAkhyAnAvaraNa, Adika prakRtiyoM kA upazama kara rahA upazamaka hai athavA vahI kSapakazreNI para caDha rahA apratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyoM kA kSaya kara rahA kSapaka hai anya granthoM meM upazama vidhi yA kSapaka. prakriyA kA vizeSa vistAra hai naume guNasthAna meM kI gaI bAdarakRSTi, sUkSmakRSTi anusAra saMjvalana krodha kA udaya atIva sUkSma raha jAtA hai / sUkSma bhAva karake kaSAya kA upazama - yA kSaya kara dene se sUkSmasAMparAyaupazamaka, aura sUkSmasAMparAyakSAka jAnA jAtA hai| ___ sarvasyopazamAtkSapaNAccopazAMtakaSAya kSIraNakaSAyazca, ghAtikarmakSayAdanirbhUtajJAnAdhatizayaH kevlii| sa dvividho yogabhAvAbhAvabhedAt / pahile daza guNasthAnoM taka sampUrNa mohanIya karma kA upazama kara dene se upazamazreNI caDha rahA jIva gyArahaveM guNasthAna meM kaSAyoM kA upazama kara cukA upazAMtakaSAya ho jAtA hai tathA kSapakazreNIvAlA jIva pUrvavartI guNasthAnoM meM samasta mohanIyakarma kA kSaya kara cukA bArahameM guNasthAna meM kSINa ho gayIM haiM kaSAya jisakI aisA kSINakaSAya yA kSINamoha kahA jAtA hai / jJAnAvaraNa Adi cAra ghAtikarmoM kA atyanta kSaya ho jAne se prakaTa ho cuke kevalajJAna, kevaladarzana prabhRti aneka atizayoM ko dhAra rahA kevalI haiM, yoga kA sadabhAva aura yoga kA abhAva iname doM se ve kevalajJAno do prakAra haiM / terahaveM guNasthAna meM kevalajJAnI ke satyamanoyoga, anubhayamanoyoga, satyavacanayoga, anubhayavacanayoga, audArikakAyayoga, audArikamizrakAyayoga, kArmaNakAyayoga ye sAta yoga saMbhavate haiM / aura caudahaveM guNasthAna meM kevalajJAnI ke koI yoga nahIM hai, yoM caudaha guNasthAnoM kA sAmAnya kathana kara diyA gayA hai| tatra mithyAtvapratyayasya karmaraNastadabhAve saMvaro jnyeyH| asaMyamastriviSo'nantAH baMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnodayavikalpAt tatpratyayasya tadabhAve saMvaraH, pramAdopanItasya tadabhAve
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH (126 nirodhaH kaSAyAsravasya tannirodhe nirAsaH, kevalayonimittaM sadvedyaM tadabhAve tasya nirodha iti sakalasaMvaro ayogakelinaH / sayogakevalyaMteSu guNasthAneSu dezasaMvaraH pratipattavyaH / ___ aba una guNasthAnoM meM karmoM kA saMvara yathAkrama se kahA jAtA hai| mithyAtva ko pradhAna kAraNa mAnakara pahile guNasthAna meM jo solaha karma A rahe haiM usa mithyAtva ke udaya kA abhAva ho jAne para dUsare Adi sabhI guNasthAnoM meM unakA saMvara ho rahA samajha lenA cAhiye ve solaha prakRtiyAM ye haiN| miccha nahuMDasaMDhA'saMpattayakathAvarAdAvaM / suhumatiyaM viyaliMdI, Nirayadu girayAugaM micche / / mithyAtva, huMNDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asaMprAptAsRpATikAsaMhanana, eke. ndriyajAti, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, dvIndriya, trIndriya, caturiMdriyajAti, narakagati, narakagatyAnupUrvya, naraka AyuSya 16 / jainasiddhAnta meM anantAnubandhI kaSAyakA udaya aura u.pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya uttathA pratyAkhyAnAvaraNa vaSAya kA udaya, ina bhedoM se asaMyama ke tIna prakAra mAne gaye haiN| dUsare guNasthAna meM anantAnubaMdhI kI pradhAnatA se anantAnubaMdhI krodha Adi paccIsa prakRtiyoM kA Asrava ho rahA hai usa anantAnubandhI ke udaya kA abhAva ho jAne para tIsare Adi sabhI guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI cAra, styAnagRddhi, nidrAnidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya, cAra bIcake saMsthAna, cAra bocake saMhanana, aprazastavihAyogati, strIveda, nIcargotra, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvya, tiryagAyuSya, aura udyota, ina paccIsa prakRtiyoM kA saMvara ho jAtA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya kI pradhAnatA se cauthe guNasthAna taka apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSya Ayu, manuSyagati, manuSyagatiprAyogyAnupUrvya, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, vajaRSabhanArAca saMhanana, ina daza prakRtiyoM kA Asrava ho rahA hai| usa pratyAkhyAnAvaraNa ke udaya kA abhAva ho jAne para Uparale pAMcaveM Adi guNasthAnoM meM inakA saMvara haiM / tIsare guNasthAna meM kisI Ayu kA bandha nahIM hai / tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya ko pradhAna kAraNa mAnakara pratyAkhyAna sodha, mAna, mAyA lobha ina cAra prakRtiyoM kA Asva hotA hai| pAMcaveM guNasthAna se Upara chaThe Adi guNasthAnoM meM inakA saMvara hai| chaThe pramattaguNasthAna meM pramAda kI pradhAnatA se prApta ho rahIM asadvedya, arati, zoka, asthira, azubha, ayazaskIrti ina chaha prakRtiyoM kA Asrava ho rahA hai usa pramAda ke haTa jAne para sAtaveM Adi guNasthAnoM meM inakA Asvanirodha ho jAtA hai| deva Ayu kA baMdha sAtaveM guNasthAna taka hotA hai| usake Upara deva Ayu kA saMvara hai| kevala kaSAya ko hI kAraNa mAnakara nidrA, pracalA, devagati Adika
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre prakRtiyoM kA sAtame Adi guNasthAnoM taka Asrava ho rahA hai, usa kaSAya kA nirodha ho jAne para gyArahame Adi guNasthAnoM meM una prakRtiyoM ke Asrava kA nirAsa ho jAtA hai AThaveM guNasthAna meM chattIsa prakRtiyoM kI baMdhavyucchitti hai, nauveM meM pAMca kI aura dazame meM solaha kI vyucchitti hai| gyArahame, bArahame, terahame guNasthAno meM mithyAtva avirati, pramAda, kaSAyoM se sarvathA rote kevalayoga ko nimitta pAkara sadvedya karma kA Asrava hotA rahatA hai| caudahaveM guNasthAna meM usa yoga kA bhI abhAva ho jAne para usa sAtAvedanIya kA bhI Azava honA ruka jAtA hai| isa prakAra ayogakevalI mahArAja ke caudahame guNasthAna meM ekasau bIsau karmaprakRtiyoM aura nokarmavargaNAoM ina saba kA pUrNarUpa se saMvara hai| hA~, sayogakevalI paryaMta Uparale teraha yA bAraha guNasthAnoM meM ekadeza rUpa se saMvara huA samajha lenA caahiye| pahale guNasthAna meM tIrthaMkara, AhArakadvika, prakRtiyoM kA baMdha bhale hI nahIM hoya kiMtu saMvara huA nahIM kahA jA sakatA hai| ataH pahile guNasthAna meM kisI prakRti kA bhI saMvara nahIM hai| sAtizayamiyAdRSTi ke sthitikhaNDana, anubhAgakANDakaghAta huye to kyA? sa kaiH kriyata ityAhaH-- vaha saMvara kina kAraNoM karake kiyA jAtA hai ? isa prakAra jAnane ko icchA hone para sUtrakAra mahArAja agrima sUtra ko kaha rahe haiN| sa guptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH // 2 // gupti pariNatiyAM, samitiyAM, daza dharma, bAraha anuprekSAyeM, vAIsa parISahoM ko jItanA aura cAritra ina AtmIyapuruSArtha svarUpa pariNAmoM karake vaha saMvara ho jAtA haiN| saMsArakAraNagopanAdguptiH, samyagayanaM samitiH, iSTe sthAne dhatte iti dharmaH, svabhAvAnucitanamanuprekSA, pariSahyate iti paroSahAsteSAM jayo nyakkAraH, cAritrazabdoM vyaakhyaataarthH| saMvRNvato guptyAdibhiH guptyAdaya eva saMvara iti cennAsvanimittakarmasaMvarapAt / sa iti vacanaM guptyAdibhiH sAkSAtsaMbaMdhanArtha / __ saMsAra ke kAraNa ho rahe azubha pariNAmoM se AtmA kI rakSA karatI hai arthAt AtmA ko azubha pariNatiyoM se bAla bAla bacAye rakhatI hai isa kAraNa yaha gupti kahI jAtI hai| dUsare prANiyoM kI pIr3A kA parihAra ho jAya isa icchA se bhale prakAra pravartanA samiti hai| AtmA ko abhISTa sthAna meM dhara detA hai isa kAraNa yaha dharma kahA jAtA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH ( 131 zarIra, jagat Adi ke svabhAvoM kA kaI bAra cintana karanA anuprekSA hai| saMvidita yA asaMvidita kSudhA, pipAsA, Adika tIvra vedanAoM ke upajane para karma kI nirjarA karane ke liye jo pUrNarItyA sahI jAtI haiM isa kAraNa ve parISaha haiM / una parISahoM kA jItanA yAnI zAntipUrvaka tiraskAra karanA parISahajaya hai " samyagdarzana, jJAna, cAritrANi, mokSamArgaH " isa sUtra kI TIkA meM cAritra zabda ke artha kA vyAkhyAna kiyA jA cukA haiM / yahAM kisI kA AkSepa hai ki " saMdriyate anena iti saMvaraH " yoM karaNa meM pratyaya karane para saMvaraNa kara rahe AtmA ke gupti, samiti, Adi pariNAmoM karake saMvara hotA hai, isa kAraNa gupti Adika karaNa ho saMbara haiM taba to vaha saMvara ina gupti Adi karake hotA hai / yaha prathamAnta aura tRtIyAnta kA bhedanirdeza karanA ucita nahIM hai / saMvara hI gupti Adika haiM yA gupti Adika hI saMvara haiM yoM kahanA cAhiye / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kyoMki yahAM karaNa meM ac pratyaya nahIM hai kintu saMvaraNa ho jAnA hI ( bhAva ) yahAM saMvara anA gayA hai, Asrava ke nimitta ho rahe karmoM kA saMvaraNa kara dene se sAsa saMvaraNa kriyA ke gupti Adika karaNa isa sUtra meM kaha diye haiM / isa sUtra meM saH yaha jo kathana kiyA gayA hai vaha gupti Adi ke sAtha saMvara kA sAkSAt saMbandha joDane ke liye hai arthAt gupti Adika se hI saMvara hotA hai, anya tIrthasnAna, ziromuNDana, Adi se saMvara nahIM ho pAtA haiM / yaha saMvara hotA hai / 66 " " kuto guptyAdibhirguptyAdaya eva vA saMvaraH syAdityAhaH - yahA~ koI tarka uThAtA hai ki Apake pAsa kyA yukti hai jisase ki guptyAdikoM karake athavA gupti Adika hIM saMvara siddha ho sake~ ? batAo / isa prakAra kaTAkSa pravartane para granthakAra isa agrima vArtika ko vaha rahe haiM / sa cAkhavanirodhaH syAdguptyAdibhirudIritaiH / tatkAraNavipakSatvAtteSAmiti vinizcayaH // 1 // abhI kahe jA cuke guptyAdikoM karake hI Asrava kA nirodha ho rahA vaha saMvara ho sakegA ( pratijJA ) kyoMki usa Asrava ke kAraNoM kA vipakSapanA una gupti AdikoM ke ghaTita ho rahA hai (hetu) isa prakAra hetu kI sAdhya ke sAtha bana rahI vyApti kA vizeSatayA nizcaya hai, avinAbhAvI hetu se sAdhya kA bar3hiyA nizcaya ho jAtA hai /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ) tatvArtha zlokavAtikAlaMkAre tatra guptInAM tatkAraNa vipakSatvaM na tAvadasiddhaM karmAgamanakAraNAnAM kAyAdiyogAnAM virodhina: svarUpa nizcayAt / tathA samityAdonAM vA'samityAditatkAraNaviruddhabhAvanayA pratipAdanAt / 1 una gupti AdikoM meM pahile kahIM gayIM taM na guptiyoM ko usa Asrava ke kAraNoM kA pratipakSIpanA to asiddha nahIM hai, jaba ki karmoM ke Agamana kA kAraNa ho rahe kAyayoga, vacanayoga Adi kA virodhI rUpa se guptiyoM ke svarUpa kA nizcaya ho rahA hai, tisI prakAra samiti, dharma Adi ko bhI usa Asrava ke kAraNa ho rahe svacchandapravartana svarUpa asamiti, adharmavyavahAra Adi kAraNoMse viruddhapanekI bhAvanA karake samajhAyA jAtA hai / yoM tatkAraNavipakSatvahetu ko puSTa kara diyA hai anuprebhAyeM nahIM bhAvanA yA parISahoM ko nahIM jItanA aisI kaSAyapariNatioM se Asrava ho jAtA hai / inake viruddha anuprekSAoM aura parISahujaya se niyamena saMvaraNa hogA / atha dharmentarbhUtena tapasA kiM saMvara eva kriyate kiM vAnyadapi kiMcidityAre kAyAmidamAhaH - ava yahA~ koI zaMkA uThAtA hai ki saMcita karma jabataka naSTa nahIM hoya taba taka kevala saMvara se to mokSa nahIM ho sakatI hai| hA~, udaya meM Akara saMcita karma bhI naSTa ho sakate haiM kintu unake phalakAla meM rAga, dveSa, saMbhava jAne ke kAraNa punaH karmoM kA baMdha jAnA anivArya hai / avipAkanirjarA ke vinA niHzreyasasiddhi asaMbhava hai / ataH daza dharmoM meM antarbhUta ho rahe sAtaveM dharma mAne gaye tapa karake kyA saMvara ho kiyA jAtA hai ? athavA kyA tapaH karake anya bhI koI kArya kiyA jA sakatA hai ? btaao| isa prakAra saMzaya upasthita hone para sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiM / tapasA nirjarA ca // 3 // tapa se saMvara to hotA hI hai yoM pUrvasUtra meM kahA jA cukA hai tathA tapa se nirjarA bhI baDhiyA hotI hai / dharmentarbhAvAt pRthaggrahaNamanarthakamiti cenna / nirjarAkaraNatvakhyApanArthatvAt tapasaH / pradhAnapratipatyarthaM ca / saMvaranimittatvasamuccayArthazcazabdaH / tapasobhyudayahetutvAnirjarAMgatvAbhAva iti cenna, ekasyAnekakAryAraMbhadarzanAt / guNapradhAnaphalopapattervA kRSIvalabat / kena hetunA -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 133 / isa yahAM koI AkSepa karatA hai ki uttamakSamA Adi dharma ke bhedoM meM tapa kA antarbhAva ho jAne se yahAM punaH pRthak rUpa se tapa kA grahaNa karanA vyartha jacatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA cAhiye / kyoMki pUrvasUtra meM uttamakSamA, tapa, Adi dharmoM ko saMvara kA hetu kahA gayA hai aura isa sUtra meM tapa ko nirjarA kA kAraNapanA prasiddha karane ke liye tapaHkA nirUpaNa hai / dUsarI bAta yaha bhI hai ki saMvara ke sampUrNa hetuoM meM tapa hI pradhAna hai, isa rahasya ko samajhAne ke liye hI tara kA pRthak grahaNa kiyA gayA sUtra meM paDe huye ca zabda kA artha samuccaya yAnI dUsare ko ikaTThA karanA hai / yoM isa ca zabda ke kathana kA prayojana saMvara ke nimitta ho jAne kA samuccaya karanA huA arthAt saMvara kA hetu bhI tapa hotA hai / punaH koI zaMkA uThAtA hai ki tapa to devendra, nAgendra Adi abhyudaya sthAnoM kI prApti kA kAraNa mAnA gayA hai / ataH pUrvasaMcita karmoM ko nirjarA kA hetupanA tapa ko ghaTita nahIM hotA haiM / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kAraNa ki eka kAraNa ke dvArA aneka kAryoM kA Arambha honA dekhA jAtA hai jaise ki eka hI Aga jalAnA pacAnA, phapholA DAla denA, sukhAnA Adi aneka kAryoM ko karatI hai, usI prakAra tapa bhI laukika abhyudaya aura ekadeza karmakSaya kA hetu ho jAtA hai koI virodha nahIM hai / athavA eka bAta yaha bhI hai ki jaise kisAna khetI karane meM pravRtta hotA hai, usakA pradhAna lakSya anna kI utpatti karanA hai aura gauNa rUpa se pazuoM ke liye parAla, bhusa, Adi kA upajAnA bhI hai, isI ke samAna muni ke bhI tapazcaraNa kA gauNaphala svargAbhyudaya kI prApti ho jAnA hai aura tapasyA kA pradhAnaphala to karmoM kA kSaya hokara mokSaphala kI prApti bana jAnA haiM / koI paNDita yahA~ tarka uThA rahA hai ki kisa hetu yAnI yukti karake yaha sUtrokta rahasya siddha kara diyA jAtA hai ? batAo / isakA samAdhAna granthakAra agrima vArtika dvArA karate haiM / tapasA nirjarA ca syAt saMvarazceti sUtritaM / saMcitApUrvakarmAptivipakSatvena tasya nuH // 1 // tapazcaraNa se jIva ke karmoM kI nirjarA hotI hai aura saMvara bhI ho jAyagA isa prakAra sUtra meM bahuta acchA nirUpaNa kiyA jA cukA hai ( pratijJA ) kyoMki usa tapa kA jIva ke saMcita karma aura apUrva karmoM kI prApti kA virodhIpane karake nirNIta kara liyA gayA hai arthAt jo saMcita karmoM kA virodhI hogA vaha avazya jIva ke saMcita karmoM kA kSaya kara degA | navIna apUrva karmoM kA virodhI padArtha bhI navIna karmoM ko Ane nahIM degA /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ) udarAgni dvArA kiyA gayA zarIra meM nirAmaya saMtApa bhI saMcita doSoM kA nAza karatA huA AgamiSyamAraNa doSoM ko nahIM Ane detA hai / uSNatA jIvana hai / tattvArthazloka vAtikAlaMkAre tapo pUrvadoSa nirodhi saMcitadoSavinAzi ca laMghanAdivat prasiddhaM tatastena saMvara nirjarayoH kriyA na birudhyate / tapazcaryA to saMvara aura nirjarA donoM ko karatI haiM jaise ki rogI ko laMghana karA denA yA pAcana auSadhi sevana karAnA Adika prayoga jo haiM so Ane vAle navIna doSoM ko roka rahe aura saMcita ho rahe vAta, pitta, kapha, ke doSoM kA vinAza kara rahe prasiddha haiM, usI prakAra tapa bhI niyamakarake bhaviSya meM Ane ke yogya apUrva karmasvarUpa doSoM kA nirodha (saMbara) kara rahA hai / aura saMcita dravyakarma doSoM kA vinAza (nirjarA ) bhI kara rahA hai / tisa kAraNa usa eka tapazcaraNa karake saMvara aura nirjarA donoM kA kiyA jAnA viruddha nahIM paDatA hai / atha kA guptirityAhaH - aba koI jijJAsu prazna karatA hai ki Uparale sUtra kyA hai ? batAo / aisI bubhutsA pravartane para sUtrakAra mahArAja isa samyagyoganigraho guptiH // 4 // mana, vacana, kAya, sambandhI yogoM kA bhale prakAra nigraha karanA yAnI viSaya kaSAyoM meM svacchanda pravRtti kA roke rakhanA gupti hai / arthAt zuddha AtmA kA saMcetana karate huye puruSArtha dvArA mana, vacana kAyoM ko usI meM lagAye rakhanA, nirargala nahIM pravartane denA gupti hai jo ki AtmA vA bisI varma ke udayAdika kI nahIM apekSA rakhatA huA yatnasAdhya zubha pariNAma hai / kahIM gaI gupti kA lakSaNa . agrima sUtra ko kahate haiM / yogazabdo vyAkhyAtArthaH, prAkAmyAbhAvo nigrahaH, samyagiti vizeSaNaM, satkAralokaparipaktyAdyAkAMkSAnivRtyarthaM / tasmAtkAyAdinirodhAttannimittakarmANAsravaNAt saMvara prasiddhiH / kIdRk saMvarastayA (pA) vidhIyata ityAha " kAyavAGmanaH karma yogaH " isa sUtra meM yoga zabda ke artha kA vyAkhyAna kiyA jA cukA hai / yatheSTa svacchanda caryA karanA prAkAmya hai / prAkAmya kA abhAva kara denA nigraha kahA jAtA hai / isa sUtra meM " samyak yaha vizeSaraNa to satkAra, lokaparipaMkti, 17
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamo'dhyAyaH lAbha, puraskAra, yaza Adi ko AkAMkSAoM ke nivAraNArtha kahA hai arthAt katipaya jova mAyAcAra, lobha kaSAya, bhaya Adi ke adhIna hokara loka meM satkAra, pUjA, yazaH, dhana Adi ko prApti ke liye bhI tInoM yogoM kA gopana karate haiM, vaha samIcIna gopana nahIM hai / pUjA, mAna, gaurava Adi kriyAoM kA honA satkAra hai| yaha muni mahAn hai, guptiyoM ko acchA pAlatA hai, deza kA hita hai ityAdi loka meM cAro ora se prasiddhi ho jAnA loka paripaMkti hai / aMtaraMga meM yaza ko vAMcchA rakhanA yazolAbha hai, dhana kI lipsA prasiddha hai ina AkAkSAoM anusAra kI gaI gupti samIcIna gapti nahIM hai / kAya Adi ke usa samIcIna nirodha se usa yoga ko nimitta pAkara Ane vAle karmoM kA Asrava nahIM hone ke kAraNa saMvara ho jAnA prasiddha haiN| yahA~ koI tarka uThAtA hai ki usa gupti karake kisa prakAra (kyoM) saMvara kara diyA jAtA hai ? aiso tarka uThane para granyakAra vArtika dvArA isa uttara ko kahate haiM / yogAnAM nigrahaH samyagguptistredhA tayottamaH / saMvaro baMdhahetUnAM pratipakSasvabhAvayA // 1 // mana, vacana, kAya kA avalamba pAkara huye Atmapradezaparispanda svarUpa yogoM kA bhale prakAra nigraha karanA gupti haiN| vaha gupti manogupti, vacanagupti, kAyagupti yoM tIna prakAra hai| usa gupti karake uttama (baDhiyA) saMvara hotA hai (pratijJA) kyoMki baMdha ke kAraNa ho rahe mithyAdarzana, abirati Adi ke pratipakSa svarUpa (ghAtaka zatru) ye guptiyAM haiM (hetu) baMdhakAraNoM ke zatrubhUta ina guptiyoM karake saMvara ho jAnA avinAbhAvI hai / kaH punaH sakalaM saMvaraM samAsAdayatItyAha yahA~ koI jijJAsu prazna karatA hai ki phira yaha batAo kauna jIva sampurNa saMvara ho jAne kI niSpannatA ko prApta karatA hai ? aisI niNinISA upajane para granthakAra agilI vArtika dvArA samAdhAna kahate haiN| prayogaH kevalI sarvaM saMvaraM prtipdyte| dravyato bhAvatazceti paraM zreyaH samaznute // 2 // zreNI ke asaMkhyAtame bhAgapramANa sampUrNa asaMkhyAta yogoM se sahita ho rahA caudahaveM guNasthAnavartI kevalajJAnI jineMdra mahArAja sarva saMvara ko prApta karatA hai| dravya rUpa se aura bhAvarUpa se caudahame guNasthAna meM paripUrNa saMvara hai kisI bhI karma nokarma kA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre Agamana nahIM hai / nirjarA bhI a, i, u, R, la ina hasva pAMca akSaroM ke uccAraNa meM jitanA kAla lagatA hai utane samaya meM paripUrNa bana baiThatI hai, isa kAraNa uttarakSaNa meM hI yaha jIva sarvotkRSTa mokSa ko bhale prakAra prApta kara letA hai| arthAt aparaniHzreyasa to terahaveM guNasthAna kI Adi meM ho jAtI hai| isase bhI choTI zreNI kI mokSa cauthe guNasthAna ke pUrva meM sAtizayamithyAdaSTi jIva ke apUrvakaraNadazA meM prArambha ho gaI karmoM kI asaMkhyAta guNI nirjarA ke avasara se hI hone lagatI hai| ataH sampUrNa dravyakarma, bhAvakarma, nokarmoM ko anantakAla taka ke liye ho gaI mokSa ko caudahaveM guNasthAna kA antima samaya bIta jAne para mAnA gayA hai / mokSa avasthA guNasthAnoM se atikrAnta hai| gommaTasAra meM kahA hai ki- "guNajIvaThANarahiyA saNNApajjatiyANaparihINA, __ sesa evamaggaraNUNA siddhA suddhA sadA hoti // " kAH samitaya ityAhaH guptiyoM kA pratipAdana ho cukA aba samitiyAM kauna haiM ? aisI jijJAsA upasthita hone para sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiN| IryAbhASeSaNAdAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // samIcIna IryA, samIcIna bhASA, samIcInaeSaNA, samIcIna AdAnanikSepANA aura samyak utsarga ye pAMca samitiyA~ haiM / jIvoM kI rakSA kA uddezya kara bhUmi ko nirakhate huye calanA IryA samiti hai, hitasvarUpa, parimita, bolanA bhASAsamiti hai, doSa aura antarAyoM ko TAla kara zuddha AhAra lenA eSaNA samiti hai| dharmaprApti yA jJAna ke sAdhanoM kA yatnAcAra pUrvaka grahaNa karanA yA nikSepaNa karanA AdAnanikSepaNa samiti hai, jIvoM ko duHkha na hoya aisA lakSya kara zarIramala kA tyAga karanA yA zarIra ko kiso sthAna para dhara denA utsarga samiti hai / mana, vacana, kAyoM, kA gopana karanA atIva kaThina hai| ye kahIM na kahIM pravartane ke liye samutsuka rahate haiM / ataH sarvadA gupti pAlane meM azakta ho rahe munimahArAja kI nirdoSa pravRtti karAne ke liye IryAsamiti Adika samIcIna yogavyApAra isa sUtra meM kahe gaye haiN| samyaggrahaNenAnuvartamAnena pratyekamabhisaMbaMdha, samyagIryetyAdi / samitirityanvartha - saMjJA vA tAMtrikI paMcAnAM / tatra caryAyAM jIvabAdhAparihAra IryAsamitiH, sUkSmabAdarakadvi,tri, caturidriyasaMjJayasaMjJipaMcedriyaparyAptakAparyAptaka bhedAccaturdazajIvasthAnAni tadvikalpa jIva
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (137 - - - - - - bAdhApariharaNa samIryAsamitirityarthaH / ___ isa sUtra meM pUrva sUtra se samyak pada ko anuvRtti ho rahI hai anuvRtti kiye jA rahe samyak zabda ke grahaNa ke sAtha IryA Adi pratyeka kA pUrva meM saMbandha kara denA cAhiye yahAM samyak pada adhikAra meM prApta hai taba to samyaka IryA, samyak bhASA, ityAdi rUpa se samitiyoM ke pAMca nAma ho jAte haiM. samiti zabda kA yaugika artha yA rUDhi artha nirAlA hai kintu yahA~ prakaraNa meM sam + iNa + ktina ina prakRti pratyayoM ke artha ko bhI le rahA anvarthasaMjJAvAlA samitizabda to mAtra jana siddhAnta meM arhantatantrAnusAra inhI IryA Adi pAMcoM ko kaha rahA paribhASita ho rahA hai / una pAMca samitiyoM meM pahalI IryAsamiti to caryA karane meM jovoM kI bAdhA kA parihAra rakhatA hai| jovasthAnoM ko jo jAna cukegA vaha hI jIvoM kI rakSA kara sakatA hai jo mUDha puruSa mAtra manuSya ko hI jIva mAnatA haiM anya mUrkha kevala manuSya, pazu, pakSiyoM meM hI jova mAnate haiM koI koI kITa pataGgoM ko bhI jIva mAnane lage haiM, katipaya vaijJAnika paNDita vRkSa, veloM meM bhI caitanya ko svIkAra karane lage haiM kintu unake jIbha, nAka, AMkha, kAna, kA mAnanA siddhAnta viruddha hai| agni ke nikaTa A jAne para koI vRkSa kaMpane laga jAya yA koI vRkSa kisI kITa, pataGga, ko pakar3a le, etAvatA vRkSa ke AMkheM nahIM kahI jA sakatI haiM yaha to padArthoM ke nimitta se unakA pariNamana hai / chuI muI yadi hAtha chupA dene se sakuca jAtI hai itane mAtra se usake lajjA kA sadbhAva nahIM mAnA jA sakatA hai| aneka jaDa padArtha bhI dUsare dravyoM ke nimitta se Azcaryajanaka pariNatiyoM ko dhAra lete haiM kyA ve vi vArazAlI jIva kahe jA sakate haiM ? kabhI nhiiN| prAyaH sampUrNa vanaspatiyAM apane apane niyata samayoM meM puSpoM ko, phaloM ko dhAratI haiM mAtra itanI kriyA se ve kAla vidhi ko samajhane vAlI nahIM mAna lenI cAhiye nyArI nyArI Rtuo meM pRthvI, jala, vAyu Adi ke bhinna bhinna pariNAmoM anusAra una vanaspatioM ko niyata kAla meM ho phUlanA, phalanA paDatA hai| "davvaparicaTTarUvo jo so kAlo havei vavahAro" nikaTa bhaviSya meM megha Ane vAlA hai AMdhI AvegI aise parijJAna cITiyAM, makkhiyAM, Adi jIvoM ke ho jAte haiM, zUkara ko cAra chaH ghanTe prathama hI AMdhI kA AnA sUjha jAtA hai| kaI pakSiyoM ko bhUkampa Ane kA pahile se hI lakSya ho jAtA hai itane se hI inako jyotiSAcArya nahIM kaha denA cAhiye / aneka utpAtoM yA zubha kAryoM ke pUrva meM nAnA prakAra avinAbhAvI pariNamaba hote rahate haiM kITa pataDgoM ko una sava kA yathAyogya jJAna
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre - hotA hai jJAna se hita prApti aura ahita parihAra kA ho jAnA sulabha hai manuSyoM kI apekSA kITa, pataGga Adika kSudrajIva usa avinAbhAvI pari gamana dvArA adhika lAbha uThA lete haiM koI koI poMgAjantu cUka bho jAte haiN| phala, phUloM se rasa kA grahaNa kara madhumakkhI madha ko banA letI hai jisako ki manuSya banA nahIM sakatA hai, kyA madhumakSikA ko rasAyana zAstrI kaha diyA jAya ? billI, bandara, naulA jisa caMcalatA se ThIka sAMpa ke muMha ko pakaDa lete haiM pacAsa varSa sikhAne para bhI koI vaiyAkaraNa paNDita ukta janmasiddha kriyA ko nahIM kara sktaa| geMDuA, tataiyA, baraiyA, makaDo, vayA, apane bar3hiyA surakSita gRhoM ko banAte haiM jisako ki zilpa zAstrI, vAstunAno nahIM banA sakatA hai / koI bhI paNDita yA ghasakhodA khAye huye anna kA rasa, rudhira, mAMsa, haDDo Adika dhAtuoM ko banAtA haiM yaha koI ghaTa, paTa ko banAne ke samAna sarvAMga buddhipUrvaka puruSArtha nahIM hai| AMkhoM meM AMsU koI do, cAra tole bhara rakkhe huye nahIM haiM kintu zoka, pIDA, karuNA, harSa, apamAna kA vizeSa prakaraNa upasthita ho jAne para AMsU tatkAla bana jAte haiM / na jAne kisa nimitta se kyA kyA kArya jIvoM ke buddhipUrvaka aura abuddhipUrvaka tathA pudgaloM ke sAmagrI dvArA bana baiThate haiN| saMkSepa se kevala itanA hI kahanA hai ki vRkSa yA balliyoM ke AkhoM, kAnoM se sambhavane yogya ho rahe kArya jo dIkhate haiM ve saba bAhya, aMtaraMga, pariNatiyoM dvArA huye hai, vRkSoM ke AMkha, kAna, sarvathA nahIM haiN| vRkSoM meM AMkha Adi indriyoM ke nivRtti, yA upakaraNa, sarvathA nahIM haiN| pAnI noce kI Ara bahatA hai, agni Upara ko jalatI hai, vAyu tirachI calatI hai, peTa meM se mastiSka ke upayogI dravya mAthe meM calA jAtA hai| patalA mala mUtrAzayameM pahuMca jAtA hai ina kRtyoM ke liye pAnI Adi ko AMkha kI AvazyakatA nahIM hai / ataH jaina siddhAnta anusAra vRkSa, jala Adi meM kevala sparzana indriya ko dhAra rahA jIva vidyamAna hai| ekendriya jIva sUkSma aura bAdara do prakAra ke haiN| do indriyavAle, tIna indriyoM ko dhAra rahe, cAra indriyoM se zobhita ho rahe, manarahita kevala pAMca indriyoM se sahita ho rahe, asaMjJo paJcendriya jIva, aura manaHsahita pAMca indriyoMvAle saMjJIjIva ina sAtoM prakAra ke jIvoM ke paryAptaka aura aparyAptaka bhedoM se caudaha jIvasthAna (jovasamAsa) ho jAte haiN| aparyApta nAmakarma ke udaya anusAra jina jIvoM kA zvAsa ke aThArahaveM bhAga kAla taka jIvita rahakara hI maraNa ho jAtA hai ve jIva aparyApta hai| kvacit zarIra paryApti jabataka pUrNa nahIM huI hoya' tabataka kI nivRtyaparyApti dazA ko dhAra rahe jova ko bhI aparyApta kaha diyA hai| isake paryApta nAmakarma kA udaya hai| zarIra paryApti ko pUrNa kara cuke jova paryApta haiN| una jIvoMke anya bhI unaIsa, sattAvana, aThAnave, Adi vikalpa Agama anusAra karaliye jAte haiN|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (119 ina jIvoM kI bAdhA kA parihAra karanA yahI samIcIna IryA samiti kA artha hai / hitamitAsaMdigdhAbhidhAnaM bhaassaasmitiH| annAdAvudgamAdidoSavarjanameSaNAsamitiH, udgamAdayo hi doSAH-udgamotpAdanaiSaraNasaMyojanapramANAMgArakAraNadhUpapratyayAsteSAM navabhirapi koTibhirvarjanameSaraNAsamitirityarthaH / dharmopakaraNAnAM grahaNavisarjanaM prati yatanamAdAnanikSeparaNAsamitiH / jIvAvirodhenAMgamalaniharaNaM samutsargamitiH / sva aura para kA hita karanevAle tathA parimita evaM sandeharahita aise vacana bolanA bhASAsamiti hai| anna, jala, Adi meM udgama, utpAdana, Adi doSoM kA varjanA eSaNAsamiti hai| udgama Adi doSa to udgama, utpAdana, eSaNA, saMyojana, pramANa, aMgAra, kAraNa, dhUmapratyaya ye haiN| una udgama Adi doSoM kA mana, vacana, kAya sambandhI kRtakArita, anumodanA svarUpa, nava bhI koTiyoM (bhaMgoM) karake tyAga karanA eSaNA samiti kA artha hai / dharma pAlane meM upayogI ho rahe piccha, kamaNDalu pustaka, Adi upakaraNoM ke grahaNa karane aura parityAga (dharane) ke prati yatnAcAra pUrvaka pravRtti karanA AdAnanikSe. paNa samiti hai / trasa, sthAvara jIvoM ko bAdhA nahIM hone karake zArIrika mala aura zarIra kA sthApana karanA bhalI utsargasamiti samajhanI cAhiye / vAkkAyaguptiriyamapIti cenna, tatra kAlavizeSe sanigrahopapatteH / nanu ca pAtrAbhAvAt pAriNapuTAhArANAM saMvarAbhAva iti cenna pAtragrahaNAtparigrahadoSAt dainyaprasaMgAcca / annabattatprasaMga iti cenna, tena vinAbhAvAt cirakAlaM tapazcaraNasya / naivaM tasya pAtrAdi vinAbhAva iti na paramarSibhiH pAtrAdi grAhya praasukaanngrhnnvt| kutaH samitInAM saMvaratvamityAha- yahA~ koI AkSepa karatA hai ki yaha samiti bhI vacanagupti aura kAyagupti hai bhASAsamiti vacanagupti ho sakatI hai aura IryA, eSaNA ye saba kAyagupti haiN|-aacaary mahArAja kahate haiM ki yaha AkSepa to ThIka nahIM hai| kyoMki usa guptikA pAlana karane para vizeSa kAla meM sampUrNa yogoM kA nigraha karanA siddha ho rahA hai| guptipAlana karanA atIva kaThina puruSArthasAdhya kArya hai / ataH thoDe se kAla taka sampUrNa yogoM kA nigraha karate huye gupti pala sakatI hai| hAM, usa gupti ko pAlane meM asamartha ho rahe saMyamI kI calane, bolane Adi meM AcArazAstra anusAra pravRtti honA samiti hai| yahAM aura bhI eka zaMkA uThAI jA rahI hai ki Apa jainoM ke yahAM munimahArAja ko pAtra rakhanA niSiddha kahA hai saMyamI hAtharUpa donemeM hI AhAra karate haiM / aisI dazAmeM hAthase gira gaye AhAra ko nimitta pAkara prANiyoM
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavArtikAlaMkAre 140 ) kI hiMsA ho jAnA sambhavatA hai / ataH eSaNAsamiti nahIM palane se saMvara nahIM hovegA / AcArya kahate haiM ki yaha zaMkA to Thoka nahIM hai / pAtra kA grahaNa karane se muni ko parigraha rakhane kA doSa lagatA hai / bartana ke dhone, rakhane, mAjane Adi dvArA aneka doSa lageMge ataH hAtha meM ho parIkSA kara svatantra AhAra karane se muni ko doSa nahIM lagatA hai / eka bAta yaha bhI hai ki kamaNDalu, kaToradAna yA anya koI pAtra ko grahaNa kara caryA kara rahe muni ke dInatA kA prasaMga AtA hai / siMhavRtti ko dhArane vAle muni pAtra lekara dInavRtti kabhI nahIM karate haiN| bhAjana lekara bhojana ke liye gRhasthoM ke ghara jAne meM AzAnubandha vizeSa samajhA jAyagA / yadi yahAM zaMkAkAra yoM kahe ki jaise prApta hone yogya baDhiyA bane huye anna Adi khAdya padArthoM ko choDakara muni dUsare ghara jAkara jo kucha nahIM choke gaye yonIrasa padArtha kA bhojana kara lete haiM, tisI prakAra rAgadveSa nahIM baDhAne vAle sulabha, kaTorA, kaToradAna Adi pAtroM kA prasaMga banA raha sakatA hai / AcArya kahate haiM ki vaha prasaMga to ThIka nahIM hai kyoMki udaragarta ko pUraNa karanevAle usa svAdarahita anna ke vinA cirakAla taka tapazcaraNa nahIM ho sakatA hai / tapazcaraNa zarIra karake hotA hai aura zarIra sthiti AhAra vinA nahIM sambhavatI hai| ataH munimahArAja prAsuka anna ko svIkAra karate haiM / kintu isa prakAra usa tapasyA kA pAtra Adike vinA abhAva nahIM hai / isa kAraNa parama RSiyoM karake pAtra, laThiyA Adi parigraha grahaNa karaneyogya nahIM hai / jaise ki prANiyoM ke saMsarga se rahita ho rahe prAsuka anna kA grahaNa samucita hai vaisA pAtra, basana, daNDa Adi kA grahaNa saMyama kA sAdhana nahIM hai / sAvadhAnIpUrvaka hAtha meM lekara AhAra le rahe muni ke hAtha se kucha giratA nahIM hai / ataH jovoM kI hiMsA hone kI kathamapi saMbhAvanA nahIM hai / kadAcit pramAdavaza anna gira paDe to prAyazcittavidhAna dvArA zuddhi kara lI jAtI hai / aba yahA~ koI tarka uThAtA hai ki samitiyoM ko saMvarapanA yA saMvara kA kAraNapanA bhalA kisa pramANa se siddha hai ? batAo / apane apane Agama se koI bhI bAta batAI jA sakatI hai / vinA samucita yukti ke kisI atyanta atIndriya siddhAnta ko hama mAnane ke liye taiyAra nahIM / isa prakAra kisI tArkika vidvAn kI jijJAsA upajane para granthakAra agrima vArtika kaha rahe haiM / samyakpravRttayaH paMceryAdyAH samitayaH smRtAH / asaMyamabhavasyAbhirAsravasya nirodhanaM // 1 // tadvipakSatvatastAsAmiti dezena saMvaraH / samitau vartamAnAnAM saMyatAnAM yathAyathaM // 2 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 141 tInoM guptiyAM to nivRttirUpa haiM bhale ho zuddha AtmA kA anubhava kara rahe guptidhArI saMyamI ko abhyaMtara puruSArthaM dvArA antarAtmA meM aneka pravRttiyAM karanI par3eM jo ki atyAvazyaka haiM / kintu guptiyoM ko pAla rahe muni ke bahiraMga meM mana, vacana, kAya, kI koI pravRtti nahIM hotI hai / jaMsI ki samitidhArI kI zubha kAryoM meM pravRtti ho rahI hai samiti vAle kI apekSA guptivAle saMyamI kI antarAtmA meM pravRttiyAM adhika hai, jo ki svasaMvedya haiN| tabhI to bahiraMga kAryoM meM yogoM kI paripUrNa nivRtti ho rahI hai / bAta yaha hai ki sukha nidrA le rahe jo kI vahiraMga pravRttiyAM bahubhAga ruka gayo haiM / kintu antaraMga meM pAcana nIroga honA dhAtu, upadhAtu mala, sUtra banAnA Adi kriyAyeM jAgRta dazA se atyadhika ho rahI haiM / mahArogI jIva bahiraMga meM mUrcchita ( behoza ) ho jAtA hai, koI kriyA nahIM karatA dIkhatA hai / kintu aMtaraMga meM zaroraprakRti anusAra baDI kriyAyeM kara rahA hai, tabhI to zarIra. raktazoSa e, kaphavRddhi, Adi kArya ho jAte haiM, kSayarogavAle kI haDDiyAM pIlI paDa jAtI haiM, ghuna jAtI haiM, yaha kyA choTA kArya hai ? saMgrahaNovAle ko zarIra kI dhAtuoM, upadhAtuoM, komala banAnA paDatA hai yaha thor3A kArya nahIM haiM / koI nIroga dekheM ghora prayatna se bhI apanI haDDiyoM meM hajAroM lAkhoM cheda kara le, taba to yaha sulabha kArya mAnA jAya / AcArya kahane haiM ki ye pAMca IrSyA, bhASA Adika samitiyAM to samIcIna pravRttiyAM mAnI gayIM haiN| guruparaMparA se aisA hI smaraNa kiyA jA rahA calA A rahA haiM / asaMyama pariNAmoM se utpanna ho rahe Asrava kA ina pAMca samitiyoM karake nirodha ho jAtA hai ( pratijJA ) kyoMki una samitiyoM ko usa Astrava kA vipakSapanA nirNIta hai ( hetu ) isa kAraNa samiti pAlane meM samocIna pravRtti kara rahe saMyamo yatiyoM ke yathAyogya ekadeza karake saMvara ho jAtA hai ( nigamana) / arthAt vyavahAra meM bhI dekhA gayA hai ki jo vidyArthI yA bhalA puruSa dUsare vyApAra, kRSi, Adi kAryoM se vyuparata rahate haiM ve adhyayana, pUjana, dhyAna Adi zubha pravRttiyoM ko karate huye una vyApAra Adi se upajanevAlI AkulatAoM kA saMvaraNa kara lete haiM / atha dharmapratipAdanArtha mAhaH - - aba sUtrakAra mahArAja samitiyoM kA nirUpaNa kara cukane para vinota ziSyoM ko saMvara ke tIsare hetu mAne gaye dharma kI pratipatti karAne ke liye agile sUtra ko spaSTa kaha rahe haiM / uttama kSamA mArdavAjava zaucasatya saMyamatapastyAgAkiMcanyahmacaryANi dharmaH ||6||
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre uttamakSamA, uttamamArdava, uttama Arjava, uttamazauca, uttamasatya, uttamasaMyama, uttama tapaH, uttamatyAga, uttama AkiMcinya, uttamabrahmacarya, yo daza prakAra dharma hai / bhAvArtha"vatthusahAvo dhammo" dharma kA prasiddhalakSaNa vastu kA svabhAva hai| ataH ye uttama kSamA Adika sabhI AtmA ke tadAtmaka svabhAva haiN| siddha avasthA meM bhI ye pAye jAte haiM tabhI to " OM hIM paramabrahmaNe uttamakSamAdharmAGgAya namaH" " OM hIM paramabrahmaNe uttamamArdavadharmAzAya namaH " " OM hIM paramabrahmaNe uttama ArjavadharmAGgAya namaH" ityAdi mantra sughaTita hote haiN| zuddha AtmA hI sarvotkRSTa brahma hai / jaise sukhaprApti caramaphala hai, usI prakAra paripUrNa uttamakSamA Adika bhI carama phala haiN| jabataka ye paripUrNa nahIM hoya tabataka inake pratipakSI mAne gaye krodha Adi vibhAvoM meM doSoM kI vicAraNA karate huye jIva ke uttama kSamA Adi kI tatparatArUpa tAdAtmya pariNati ho jAne se karmoM kA saMvara ho jAtA hai| dvaMdvasamAsa ke Adi meM par3A huA uttamapada dazoM zabdoM meM anvita kara liyA jAtA hai| pravartamAnasya pramAdaparihArArtha dharmavacanaM, kroSotpattinimittAviSahyAkrozAdisaMbhave kAluSyAbhAvaH kssmaa| jAtyAdimadAvezAdyabhimAnAbhAvo mArdavaM, yogasyAnakratArja, prakarSaprAptalobhanivRttiH zaucaM, guptAvantarbhAva iti cenna, tatra mAnasaparispandapratiSedhAt / AkiMcanye'varodha iti cenna tasya narmamyapradhAnatvAt / taccaturvidhaM zaucaM tato'nyadeva / kuta iti cet, jIvitArogyendriyopabhogabhedAt tadviSayaprAptaprakarSalobhanivRtteH zaucalakSaNatvAt / kevala AtmIya bhAvoM meM ramaNa karate huye muni ke bahiraMga meM sarvathA pravRttiyoM kA nigraha karane ke liye guptiyAM haiN| una paramotkRSTa guptiyoM kI prayatanA karane meM asamartha ho rahe vratiyoM ko pravRtti kA upAya dikhalAne ke liye samitiyoM kA upadeza hai| yaha phira daza prakAra ke dharmoM kA nirUpaNa karanA to pravRtti kara rahe saMyamI ke pramAda kA parihAra karane ke liye hai| krodha ko utpatti ke nimittakAraNa ho rahe duSTa janoM ke vizeSatayA nahIM sahana karane yogya gAlI denA, upahAsa karanA, nindA karanA, tAr3anA, zarIra vighAta kara denA Adi kAryoM kA prakaraNa sambhava ho jAne para kaluSatA nahIM karanA kSamA hai / prakRSTa jAti, kula, vijJAna, aizvarya, ke hote huye bhI unake dvArA kiye gaye mada ke Aveza, prabhutA, Adi abhimAnoM kA puruSArtha dvArA abhAva kara DAlanA mArdava hai| mana, vacana, kAya sambandhI yoga kI vakratA nahIM rakhanA Arjava hai / lobha kI prakarSatA ko prApta ho rahI nivRtti kA karanA yA vRddhi ko prApta ho rahe lobha kA tyAga kara denA zauca dharma hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki nivRtti svarUpa manogupti meM lobhanivRtti svarUpa zauca kA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 143 / antarbhAva ho jAyagA / zauca kA pRthak grahaNa karanA vyartha he graMthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA / kAraNa ki usa manogupti meM mana se huye saMpUrNa parispanda kA pratiSedha kiyA jAtA hai / jo manogupti ko nahIM kara sakate haiM ve anya vastuoM meM mana ko na lagAveM, zuddha rakkheM, isaliye yaha zaucadharma kahA gayA hai / punaH koI kahe ki zauca kA AkiMcanya dharma meM garbha ho jAyagA lobha kA tyAgI ho AkiMcanya ko pAlatA hai, vahI zauca dharma ko dhAregA / granthakAra kahate haiM yaha kathana bhI ThIka nahIM hai / kyoMki usa AkiJcanya dharma meM mamatvarahita pariNAmoM kI pradhAnatA haiN| apane zarIra indriya Adi meM mamatvapUrvaka saMskAra, pramoda Adi kA nivAraNa karane ke liye AkiMcanya mAnA gayA hai / zauca meM mAnasika pavitratA abhISTa hai / vaha cAroM prakAra kA zauca usa AkiMcanya dharma se nyArA hI hai| kisa prakAra se vaha vibhinnatA hai ? aimo jijJAsA upajane para to AcArya kahate haiM ki dekhiye, jIvita rahane kA lobha, rogarahita bane rahane kA lobha, indriyoM kA lobha aura upabhoga karate rahane kA lobha, ina bhedoM se lobha cAra prakAra kA hai| una jIvita Adi ke viSayarUpa se prApta ho rahe padArthoM meM bar3he huye lobha kI nivRtti kara denA yaha zauca kA siddhAntalakSaNa AmnAya - prApta hai, yo spaSTa antara hai / satsu sAdhuvacanaM satyaM / bhASAsamitAvantarbhAva iti cenna tatra sAdhvasAdhubhASA vyavahAre hitamitArthatvAt, anyathAnarthaprasaMgAt / atra bavhapi vaktavyaM / na bhASAdinivRttiH saMyama guptyantarbhAt / nApi kAyAdipravRttiviziSTAsaMyamaH, samitiprasaMgAt / trasasthAvaraH tadhAt pratiSedha AtyaMtika: saMyamaH iti cenna, parihAravizuddhi cAritretarbhAvAt / kartAha saMgamaH ? samitiSu vartamAnasya prANIndriyaparihAraH saMyamaH ! atopahRta saMyamabhedasiddhiH / saMyamo hi dvividhaH, upekSAsaMyamo apahRtasaMyamazceti / dezakAlavidhAnasya parAnurodhanotsRSTakAyastha tridhAtutasya rAgadve vAnabhiSaMgalakSaNa upekSAsaMyamaH / apahRtasaMyamastrividha utkRSTo madhyamo jaghanyazceti / tatra prAsukavasatyAhAramAtra bAhya sAdhanasya svAdhInetarajJAnacaraNakararAdhya bAhyajantUpanipAte satyapyAtmAnaM tatopahRtya jIvAn paripAlayata utkRSTaH, mudunA pramRjya jantUnapaharato madhyamaH, upakaraNAntarecchayA jaghanyaH / sajjana puruSoM meM nirdoSa sAdhuvacana bolanA satya dharma hai / yahA~ koI zaMkA uThAtA haiM ki bhASAsamiti meM hita, mita, satya vacana bolane kA antarbhAva ho jAtA hai punaH yahAM dharmoM meM satya kA grahaNa vyartha hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kAraNa ki vahAM bhASAsamiti meM to sAdhu yA asAdhu puruSoM meM bhASA kA vyavahAra karane
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre - - para hita aura mita bolanA prayojana hai bhASAsamitibAlA muni sajjana, durjanoM ke sAtha vola sakatA hai kintu unake hitasvarUpa parimita bAta kahegA andhayA adhika bolane para anarthadaNDa doSa kA prasaMga laga jAyagA, parantu yahAM satyadharma meM kevala sajjana athavA unake bhaktoM ke sAtha vacanavyavahAra rakhanA abhISTa hai jJAna athavA cAritra kI zikSA dene meM bahuta bhI bola sakatA hai ataH bhASAsamiti se satya dharma nyArA ho hai| aba satyadharma ke pazcAt saMyama kA nirUpaNa karanA nyAya prApta hai koI paNDita saMyama kA lakSa ga yadi yoM kare ki bolane, vyartha vicArane Adi ko nivRtti ho jAnA saMyama hai granyakAra kahate haiM ki yaha lakSaNa Thoka nahIM paDegA kAraNa ki nivRtti karane meM tatpara to guptiyA~ haiM ata: guptiyoM meM antarbhAva ho jAne se saMyama koI gupti se nyA! nahIM Thahara sakatA hai / yadi koI yoM kahe ki kAya, vacana, Adi ko viziSTa yAnI zubha pravRtti karanA saMyama hai so bhI Thoka nahIM jNcegaa| kyoMki yoM to saMyama ko samiti ho jAne kA prasaMga A jAnegA samiti se bhinna koI saMyama nahIM siddha ho paayegaa| punarapi koI saMyama kA lakSaNa yoM karatA hai ki asa jIvoM aura sthAvara jIvoM kI hiMsA kA atyanta avasthA ko prApta huA parityAga kara denA hI saMyama hai| granthakAra kahate haiM ki yaha bhI to ThIka nahIM hai kyoMki jIvoM kI hiMsA kA niSedha to parihAra vizuddhi nAma ke cAritra meM gabhita ho jAtA hai ataH aise saMyama kA grahaNa karanA vyartha par3a jAyagA, taba to phira saMyama kA lakSaNa mahArAja tumhIM batAo, kyA hai ? granthakAra uttara karate haiM ki IryAsamiti Adi meM pravarta rahe muni ke ekendriya, dvondriya Adi prANiyoM kI pIDA kA parihAra karanA prANisaMyama hai, aura indriyoM ke zabda Adi viSayoM meM rAgabhAva nahIM karanA indriya saMyama hai aisA kara dene se apahRta nAmaka saMyama ke bheda kI siddhi ho jAtI hai| bAta yaha hai ki upekSAsaMyama aura apaha saMyama isa prakAra saMyama ke do bheda ho haiN| deza, kAla kI vidhi ko jAnane vAle aura jinhoMne dUsaroM ke uparodha karane meM sarvathA zarIra kA vyApAra choDa rakkhA hai tathA mana, vacana, kAya tInoM rUpoM se guptiyoM ko dhAraNa kara rahA hai aise mUni kA kiso bhI viSaya meM rAga, dveSa kA prasaga nahIM laganA yaha to pahile upekSAsaMyama kA lakSaNa hai| yaha saMyama sarvotkRSTa hai| dUsarA apahRta saMyama to utkRSTa, madhyama, jaghanya yoM kIna prakAra hai| una meM utkRSTa to usa muni ke saMbhavatA hai jo jIva rahita prAsuka vasatikA (nivAsasthAna) aura zuddha AhAra lenA kevala itane hI bAhya sAdhana ko rakhate haiM aura jJAna ArAdhanA karanA, cAritra pAlanA. indriyoM ko vaza meM rakhanA ye saba jinake svAdhIna haiM bahiraMga meM prANiyoM kA prasaMga prApta ho jAne para bhI apane ko una jIvoM se sarvathA bacAkara jovoM ko rakSA kara rahe muni mahA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (145 rAja haiM yoM indriyasaMyama prANisaMyama ko pAla rahe muni ke utkRSTa apahRta saMyama haiN| dUsarA madhyama apahRtasaMyama usa muni ke hotA hai jo komala upakaraNa (picchikA) se zuddha kara jIvoM kA parihAra kara rahe haiM, tIsarA jaghanya apahRta saMyama to anya pramArjaka vastra, tRnn| Adi upakaraNoM kI icchA karake jIvoM ko rakSApUrvaka haTAkara sthAnazuddhi karane vAle saMyamI ke hotA hai| tatpratipAdanArthaH shuddhyssttkopdeshH| bhAvazuddhadhAdayoSTau zuddhayaH / tatra bhAvazuddhiH karmakSayopazamanitA mokSamArgarucyAhitaprasAdA rAgAdyupadyavarahitA, tasyAM satyAmAcAraH prakAzate parizuddhabhittigatacitrakarmavat / kAyazuddhiH nirAvaraNAbharaNA nirastasaMskArA yathAjAtamaladhAriNI nirAkRtAMgavikArA sarvatra prayatavRttiH prazamasukhaM mUrtimaMtamiva pradarzayantI, tasyAM satyAM na svatosya bhayaM upajAyate nApyanyatastasya kAraNAbhAvAt / usa apahRta saMyama kI pratipatti karAne ke liye ATha zuddhiyoM kA upadeza samajha lenA caahiye| bhAvazuddhi, kAyazuddhi, Adika ATha zuddhiyAM haiM una ATha zuddhiyoM meM pahilI bhAvazuddhi to karmoM ke kSayopazama se upajI aura mokSamArga ke upayogI zraddhAna dvArA huI prasannatA ko dhAraNa kara rahI tathA rAgadveSa Adi upadravoM kI AkulatA se rahita ho rahI hai| usa bhAvazuddhi ke ho jAne para AcaraNa kA acchA prakAza ho jAtA hai jaise ki baDhiyA zuddha kara lI gaI bhIMta para prApta huI citraNa kriyA (citralikhanA) acchI prakAzita ho jAtI hai| dUsarI kAyazuddhi to munirAja kI vaha hai jo ki munimahArAja kI kAya sabhI vastra, chAla Adi AvaraNoM aura kaTaka, keyUra, kuNDala Adi bhUSaNoM se rahita hai, muni ke kAya meM nhAnA, dhonA, bAla kADhanA, maMjana, tela, uvaTana lagAnA Adi zArIrika saMskAroM kA Ajanma tyAga kara diyA gayA hai| utpanna huye choTe baccoM kA zarIra jaise maloM ko dhAraNa kara letA hai koI rAgadveSa vikAra nahIM hotA hai, usI prakAra mani kA zarIra bhI bacce ke samAna maloM ko glAnirahita dhAre rahatA hai / agoM kA maTakanA, eMDanA, utthAna ho jAnA Adi vikAroM kA nirAkaraNa kara cukA munizarIra hai| sabhI sthAnoM para sone, baiThane, khaDe hone Adi meM munizarIra ko vRtti baDhiyA yatnAcAra pUrvaka rahatI hai| mUrti ke samAna prazAnti sukha ko acchA dikhalA rahI muni kI kAya hai arthAt muni mahArAja ke zarIra ko dekhakara aisA bhAna hotA hai ki atIndriya prazama sukha hI mAnU mUrti ko dhAraNa kara virAja gayA hai / muni kI yaha uparyukta zarIrAvasthA hI kAyazuddhi hai / usa kAyazuddhi ke ho jAne para isa muni ke na to apane se bhaya upajatA haiM aura anya zastra, zatru, ghAtakapazu
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazloka vAtikAlaMkAre 146) Adi se bhI usa muni ke bhaya nahIM upajatA hai / kyoMki usa bhaya kA kAraNa ho nahIM rahA hai / saMsAra meM bhayU ke kAraNa bhUSaNa, vastra, saMpatti, kuTumba, zarIra inameM vyAmoha Adika haiM, jinakA ki saMyama sAdhu sarvathA tyAga kara cukA hai / samyagdRSTi jIva hI bhayoM se rahita hai phira sakalasaMyamI kI to bAta ho kyA hai / vinayazuddhiH arhadAdiSu paramaguruSu yathArhapUjApravaraNAjJAnAdiSu ca yathAvii bhaktiyuktA guroH sarvatrAnukUlavRttiH praznasvAdhyAyavAcanAkathAvijJApanAdiSu pratipattikuzalA dezakAlabhAvAvabodhanipuraNA sadAcArya matAnucAriNI, tanmUlAH sarvasaMpadaH / IryApathazuddhiH nAnAvidhajIvasthAnayonyAzrayAvabodhajanitaprayatna parihRtajantupIDA jJAnAdityasveMdriyaprakAzanirIkSitadezagAmino drutavilaMbita saMbhrAntavismita lIlA vikAradigaMtarAvalokanAdidoSavirahitagamanA tasyAM satyAM saMyamaH pratiSThito bhavati vibhava iti sunItau / saMyamI kI vinayazuddhi to isa prakAra hai ki arhatparameSThI, siddhaparameSThI Adi paramotkRSTa guruoM meM yathAyogya bhAvapUjA karane kI tatparatA banI rahanA tathA jJAna Adi arthAt jJAna, darzana, cAritra, upacAra inameM zAstrokta vidhianusAra bhaktiyukta rahanA ora guru ke sAtha sabhI sthAnoM para anukUla pravRtti rakhanA vinayazuddhi hai, tathaiva prazna karanA, svAdhyAya karanA, vAcanA, kathAoM ko samajhAnA, tIna loka kA svarUpa samajhanA, nau padArthoM kI pratIti karanA ityAdika meM zraddhApUrvaka kuzala bane rahanA vinayazuddhi hai / deza kAla aura bhAvoM kA jJAna karAne meM nipuNa ho rahI tathA zreSTha AcAryoM ke mata ke anukUla calanevAlI vinayazuddhi hai / usa vinayazuddhi ko mUla kAraNa mAna kara hI sampUrNa jJAna Adi sampattiyAM upaja jAtI haiN| cauthI IryApatha zuddhi kA vivaraNa yoM hai ki caudaha, unaIsa, sattAvana, aTThAnave Adi aneka prakAra ke jIvasthAnoM tathA nau, caurAsI lAkha, Adi yonisthAnoM ke parijJAnoM se utpanna huye dayApUrNa prayatna karake jisameM jantupIDA kA parihAra kiyA jA cukA hai aisI IryApathazuddhi hai / bhUmikA nirIkSaNakara calanA IrSyA hai / IryAke mAga meM jIvoM ko bAdhA na pahuMce aise aneka jJAna yA prayatnoM dvArA IryApatha zuddhi kI jAtI haiM / jaina siddhAnta meM jJAna kA prakAza sarva prakAzoM meM pradhAna mAnA gayA hai / ataH jJAna aura sUya tathA svakIya indriyoM ke prakAza dvArA bar3hiyA dekha liye gaye deza meM gamana kara raho IryApatha - zuddhi hai / IryAtha zuddhi anusAra atizIghra calanA, ativilamba se calanA saMbhrAnta ( DamADola vicAra se yA pramatta hokara) gamana, Azcarya cakita hote jAnA, khelate kUdate calanA, aMgavikAra karate huye calanA, calate samaya sammukha dizA se anya dizAoM kA avalokana
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (147 karanA, akaDate, maTakate, ghUmate, nAcate huye calanA Adi doSoM se rahita gamana kiyA jAtA hai| usa IryApathazuddhi ke hote sante saMyama usI prakAra pratiSThita ho jAtA hai jaise ki baDhiyA nIti ko pAlate huye prabhu ke vibhUti yA dhana kI pratiSThA baDha jAtI hai| bhikSAzuddhiH parIkSitobhayapracArApramaSTapUrvAparasvAMgadeza vidhAnA AcArasUtroktakAladezapravattipratipattikuzalA lAbhAlAbhamAnApamAnasamAnamanovRttiH lokahitakulaparivarjanaparA caMdragatiriva hInAdhikagRhA viziSTopasthAnA, dInAnAthadAnazAlAvivAhayajanagehAdi. parivarjanopalakSita.dInavRttivigamA prAsukAhAragaveSaNaNidhAnA AgamavidhinA niravadyAzanapariprAptaprANayAtrAphalA, tatpratibaddhA hi caraNasaMpataguNasaMpadiva saadhujnsevaanibndhnaa| pAMcamI bhikSAzuddhi yoM bana sakatI haiM ki bhale prakAra parIkSA kara dekha liyA gayA hai jAne, Ane donoM mArgoM kA pracAra jisameM athavA baDhiyA dekhakara muni donoM pAoM se pracAra kareM yA donoM netroM se dono ora dekhate huye saMyamI cleN| aura apane agoM ke dharane yogya pahile pichale dezoM ko bhale prakAra zuddha kara lene kI vidhi meM dattAvadhAna raheM taba bhikSAzuddhi hogii| AcArazAstra meM kahe gaye ucita kAla aura samucita deza kI pravR. ttiyoM kA parijJAna karane meM kuzala bane rahanA bhikSAzuddhi hai| bhojana kA lAbha ho jAne para yA alAbha ho jAne para rAga, dveSa, nahIM karate huye manovRtti ko samAna banAye rakhanA aura kisI prakAra koI sammAna kare yA apamAna kare donoM avasthAoM meM ekasI mAnasika pravRtti rakhanA bhikSAzuddhi hai / loka meM nindita mAne gaye kuloM kA parityAga karane meM tatpara ho rahA muni bhikSA kI zuddhi pAla skegaa| candramA kI gati jisa prakAra kabhI hIna grahoM para hotI hai aura kabhI adhika grahoM para pravartatI hai athavA usakI chAyA gharoM para jaise nyUna adhika paDatI hai usI prakAra munimahArAja bhikSA ke liye kabhI thor3e gharoM meM jAte haiM kabhI adhika gharoM taka bhI paryaTana karate huye, kisI eka ghara meM bhikSA pA lete haiM / nirdhana, aprati. SThita yA sadhana pratiSThita donoM ke ghara samAna vRtti se jAte haiN| garIba, amIra ke ghara para vizeSatA ko nahIM mAnakara upasthita hote haiN| dAtAra gRhastha ke ghara jAkara adhika dera taka bhI nahIM Thahara sakate haiM jisase ki dInatA yA yAcakatva prakaTa hoya aura atyalpa bhI nahIM Thahare jisase ki dAnI ko pAtra ke Ane kA patA bhI na cale / ataH bhikSAke liye dAnI ke ghara para viziSTa kAla taka hI munI kA ThaharanA abhISTa hai| isI prakAra rasoIghara yA AMgana pradezoMmeM hI muni Thahara sakate haiM / bhaNDAragRha, zayanagRhameM muni kA Thahara jAnA anucita hai| bhikSA kI zuddhi rakhanevAle muni ko dIna (nadIdA) aura anAtha ke ghara bhikSA nahIM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha zloka vArtikAlaMkAre 148 ) lenI caahiye| muni ko dAnazAlA, vivAhasyAna pUjAghara aura kroDAsthAna, kArAgRha, Adi sthaloM para bhikSA ke parityAga rakhane kA pUrA lakSya rakhanA paDatA hai / nAdIdepana ko pravRtti se rahita bhikSA honI cAhiye / trasa sthAvara jIvoM se rahita prAtaka AhAra " pragatA asavo yasmAt " ke DhUMDhane meM ho vitta kA dhyAna rakkhA jAya / baDhiyA puSTa, gariSTha, svAdubhojana kI prApti kA lakSya nahIM rakkhA jAya / zAstravihita mArga se nirdoSa ho rahe bhojana kI pariprApti ho jAne se zarIra yA prAraNoM kI yAtrA banI rahe mAtra itanA hI bhojana kA phala samajhA jAya ye saba bhikSAzuddhi ke liye karane par3ate haiM / usa bhikSAzuddhi ke sAtha ho avinAbhAva rakha rahI cAritrasampatti hai, jaise ki sAdhujanoM kI sevA ko kAraNa mAnakara sevaka janoM ko guNoM kI sampatti prApta ho jAtI hai, usI prakAra bhikSAzuddhi aura caritrazuddhi kI vyApti bana raho haiM " yatra yatra bhikSAzuddhistatratatra caraNasampattiH " lAbhAlAbhayoH surasavirasayozca samasaMtoSA bhikSeti bhASyate, yathA salIlasAlaMkAravarayuvatibhirupanIyamAnaghAso gaurna tadaMgagata sauMdarya nirIkSaNaparaH tRNamevAtti thathA vA tRNalavaM nAnAdezasthaM yathAlAbhamabhyavaharati na yojanAsaMpadamavekSate, yathA bhikSurapi bhikSApariveSakajana mRdulalitarUpaveSavilAsavilokana nirutsukaH zuSkadravAhArayojanAvizeSaM vAnapekSamANaH yathAgatamaznAtIti gauriva gorvAcAro gocara iti ca vyapadizyate tathA gaveSaNeti ca / bhikSA kA lAbha ho jAne meM aura bhikSA kA lAbha nahIM hone meM samAna saMtoSa rakhane vAlI tathA sundara rasa vAle vyaJjanoM ke khAne meM aura rasarahita padArthoM ke bhakSaNa meM samAna saMtoSa dhAra rahI vaha bhikSA yoM bakhAnI gaI hai athavA lAbha, alAbha, meM nIrasa, sarasa, meM samAna saMtoSa ko dhArane vAle munIndroM ne vaha bhikSA yoM bakhAnI hai / aisI bhikSA ke gocAra, akSamprakSaNa, udarAgniprazamana, bhrAmarI, zvabhbhrapUraraNa ye pA~ca bheda haiM / pahilI gocarI vRtti isa prakAra ki jaise yauvanalIlAoM aura zreSTha bhUSaNoM se sahita ho rahI sundarI yuvatiyoM karake lAyA gayA hai ghAsa jisake liye aisI gAya usa navoDhA ke agoM meM prApta huye saundarya kA nirIkSaNa karane meM tatpara nahIM hotI huI kevala tRNoM ko hI khAne laga jAtI hai athavA jisa prakAra gAya ( govalIvarda nyAyena baila bhI ) nAnA dezoM meM sthita ho rahe tRNoM ke TukaDoM ko jaisA taisA tRNalAbha hotA jAtA hai tadanusAra gocara bhUmi meM bhramaNa kara kevala khA hI letI haiM koI ghAsa kI yojanA yAnI racanAdinyAsa Adi zobhA ko nahIM nIce dekhatI phirato hai usI prakAra saMyamI bhikSu bhI bhikSA ko parosane vAle strI, puruSoM ke komala zrRMgArocitaceSTAoM sundararUpa, veSa, ( pahanAvA ) vilAsa ( zrRMgArocita ceSTAyeM )
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 141 bhUSaNa zabda Adi ke dekhane, nirakhane, sunane meM utsuka nahIM ho rahA santA tathA sUkhe, gIle, AhAra kI vizeSa racanAoM kI nahIM apekSA karatA huA kevala yathAyogya prApta ye jaise bhI zuddha bhojana ko khA letA hai, yoM khAne meM gAya kA sAdRzya ho jAne se gAya ke samAna muni haiM athavA gau ke samAna cAra yAnI bhojana yA bhojana ke liye gamana hai " cara gatibhakSaNayoH / isa kAraNa isa bhojana vRtti kA nAma " gocAra " isa prakAra vyavahAra meM khAnA gayA hai aura tisI prakAra gau ke samAna bhakSya padArtha kA zodhanA DhUMDhanA hone se " gaveSaNA" yoM bhI kahA diyA jAtA hai / 11 yathA zakaTaM ratnabhAraparipUrNa yena kenacit snehenAkSalepanaM kRtvAbhilaSitaM dezAntaraM vaNigjano nayati tathA munirguNaratnabharitAM tanuzakaTImanavadyabhikSayAyurakSa kSaNenAbhipretasamAdhipattanaM prApayatIti akSamgrakSaraNamiti ca nAma nirUDhaM / muni kI dUsarI akSamprakSaNa bhojanavRtti aisI hai ki jisa prakAra ratna ke bojha se bharapUra ho rahe chakaDA gADo ko vyApArI vaizya manuSya jisa kisI bhI aire gaire tela se dhurA Amana kA lepa kara abhISTa dezAntaroM ko le jAtA hai tisI prakAra muni bhI guraNasvarUpa ratnoM se bharI huI zarIrasvarUpa gADI ko nirdoSa ho rahI sarasa yA nIrasa bhikSA dvArA Ayu:svarUpa rathAMga kA tailalepana karake abhISTa ho rahe samAdhi nAmaka nagara ( ratnoM ke kraya vikraya kA zahara ) ko prApta karA detA hai / isa upamAnopameya yA rUpyarUpaka anusAra isa bhikSA kA nAma akSamprakSaNa isa prakAra niyama se rUDha ho rahA hai / akSasya rathAGgasya prakSaNa snehale namiva akSamprakSaNaM / yathA bhAMDAgAre samutthimanalamazucinA zucino vA vAriNA zamayati gRhI tathA yatirapIti udarAgniprazamanamiti ca nirucyate, dAtRjanabAdhayA vinA kuzalo muniH bhramaravadAharatoti bhramarAhAra ityapi paribhASyate, yena kenacitprakAreNa zvabhrapUraNavabuda ragartamanagAraH pUrayati svAdunetareNa vAhAreNeti zvasrapUraraNamiti ca nirucyate / munimahArAja kI tIsarI udarAgniprazamana nAma kI bhikSAvRtti yoM haiM ki jisa prakAra sonA, rupayA, ratna, anna ke koThAra yA bhaNDAre meM khUba laga uThI Aga ko zuddha athavA saMyamI bhI zuddha khAdya peya dvArA azuddha jala karake gRhastha zAMta kara letA hai, usI prakAra peTa kI Aga ko prazAnta kara letA hai cAhe vaha khAdya padArtha kaisA bhI ho isa kAraNa isa bhojanavRtti kA nAma udarAgniprazamana isa prakAra zabdanirukti nIrasa, sarasa, rUkhA, cikanA,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre pUrvaka kahA jA rahA calA AyA hai| saMyamo kI cauthI bhojana vRtti kA nAma bhrAmarI yoM paDA hai ki bhaurA jaise puSpakalikAoM ko kucha bhI bAdhA nahIM dekara unameM se makaraMda le letA hai usI prakAra dAtA janoM ko bAdhA nahIM pahuMcA kara catura muni bhaure ke samAna AhAra karatA hai isa kAraNa isa bhikSAvRtti kI maraAhAra yA bhrAmarI aisI bhI jainasiddhAnta meM paribhASA kI gaI hai| bhramara kisI bhI maJjarI ko yatkiJcit kleza nahIM pahuMcAtA hai aura aneka puSpoM se parAga yA rasa ko yathocita svarUpa le letA hai| muni kA bhI yahI rUpaka hai| pAMcave bhikSAbhojana zvanapUraNa kA tAtparya yaha hai ki jisa kisI bhI kUDA, kacarA, miTTI, kaMva Dha, patthara Adi prakAra karake jaise gaDDhe ko pUra diyA jAtA hai, usI prakAra anagAra muni bhI apane peTarUpa gaDDhe ko svAdasahita yA svAdarahita kaise bhI AhAra karake bharapUra va ra letA hai| isa kAraNa prakRtipratyayoM ke artha anusAra zvabhrapUraNa isa prakAra saMjJA kahI jA rahI hai| zabda kI nirukti kara yahI artha nikAlA gayA hai / pratiSThApanazuddhiparaH saMyataH nakharomasiMghANakaniSThIvanazukroccAraprasravaNazodhane dehaparityAge ca viditadezakAlo jannaparodhamantareNa prayatate / bhikSAzuddhi kA vivaraNa kara aba granthakAra chaThI pratiSThApanA zuddhi ko kahate haiM ki pratiThApanA samiti ko zuddha banAne meM tatpara ho rahA saMyamI muni deza kAla ko vyavasthA ko jAnatA huA apane, nakha, keza, nAsikAmala, thUka, vIrya, mala, mUtra, pasInA Adi ko zuddha sthala para kSepane meM aura jIvita yA mata, deha ke, dharane yA parityAgane meM prANiyoM ko bAdhA yA unake svatantra vicaraNa meM vighna nahIM hoya isa DhaMga se prayatna karatA haiN| rAjakIya niyama anusAra jahA~ mala, mUtra, kSepaNa kA niSedha hai laukika strI, bAlaka, athavA pazupakSiyoM ke jo baiThane, sone, Ane, jAne ke sthAna haiM vahAM muni ko mala, mUtra, nahIM kSepanA caahiye| apanI deha ko bhI yogya sthAna para dhre| saba se bar3I bAta yaha hai ki jIvoM ko bAdhA nahIM pahuMce, kisa deza meM, kisa kAla meM kahAM kahAM jIva upajate haiM kahAM vicarate haiM yaha muni ko parijJAna rahanA cAhiye, tabhI pratiSThApanA meM zuddhi A skegii| saMyatena zayanAsanazuddhipareNa strIvadhikacaurapAnazauMDazAkunikAdipApajanavAsAH vAdyAH (vAH) zrRMgAravikArabhUSaNojvalavezavezyAkrIr3AbhirAmagItanRtyavAditrAkulazAlAdayaH parihartavyAH / akRtrimA giriguhAtarukoTa rAdayaH kRtrimAzca zUnyAgArAdayo muktamocitAvAsAH anAtmoddezanirvatitAH nirArambhAH sevyAH / sAtavI sone aura baiThane kI zayanAsanazuddhi meM tatpara ho rahe saMyamI karake
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (151 aise sthAna chor3a dene cAhiye jahA~ ki strIjana aura hatyAre, coroM, madirA pIne vAle, juArI tathA pakSiyoM ko mArane vAle, mAMsavikretA, vyabhicArI, Adika pApIjanoM kA AvAsa hoya tathA zrRMgAra ko baDhAnevAlIM zAlAyeM, indriyoM meM vikAroM ko upajAne vAle ghara, bhUSaNoM ke sthAna, ujvala pahanAve ke sthala, vezyAoM ke aDDe, khelane ke kSetra, sundara gAyanapradeza, nRtya, vAditra (bAje) Adi se Akulita ho rahIM zAlAyeM bhI muni ko choDa denI cAhiye aise sthaloM para AtmIya dhyAna karane meM citta nahIM laga sakatA hai| hA~, kisI jIva ke nahIM banAye huye akRtrima ho rahe ye parvatoM ko guphAyeM, vRkSoM ke koTara (khokhale) zilAtala Adika sthAna sevane yogya haiM, tathA manuSyoM ke banAye huye kRtrimasthAna to sUne ghara, jhoMpaDI, koThI Adika, aura jo choDa diye gaye yA chuDo diye gaye AvAsa (sthala) athavA jo apane uddeza se nahIM banAye gaye aise vasatikA dharmazAlA Adika pradeza tathA jinameM koI kRSI, vANijya, vivAhavidhi nahIM hotI ho adhika Arambha, prArambha nahIM racA gayA hoya aise sthAna muni ko sevane yogya haiN| aisA lakSya rakhane se zayanAsana meM zuddhi ho jAtI hai| vAkyazuddhiH pRthivIkAyikAraMbhAdipreraNarahitA paruSaniSThurAdiparapIDAkaraNaprayoganirutsukA vratazoladezanAdipradhAnaphalA hitamitamadhuramanoharA saMyatayogyA tadadhiSThAnA hi sarvasaMyata iti zuddhayaSTakamupadiSTaM bhagavadbhiH saMyamapratipAdanArtha / tato niravadyasaMyamaH syAt / munimahArAja ke vAkyazuddhi to yoM palatI hai ki pRthivIkAyika jIva, jalakAyika jIva Adi kA Arambha karanA, samArambha karanA, Adi kI preraNA se rahita vacanapravRtti honI cAhiye arthAt maTTI ko khodo, yahA~ maTTI bharo, isa sarovara ke pAnI ko sukhAo, yahA~ nahara calAo, vana meM Aga lagAo, aise Arambha aura hiMsA ko baDhAne vAle vacanoM ko muni nahIM boleM, tathA dUsaroM kI pIr3A ko karane vAle kaThora, rUkhe, nindAkAraka, tiraskAraka, Adika vacanoM kA prayoga karane meM utsukatA rahita muni hoya / saMyamI ke uccAraNa kA vratoM kA upadeza, zIloM ke dhArane kA Adeza, pApoM ke parityAga kA zikSaNa denA Adika hI pradhAna phala honA cAhiye / sampUrNa prANiyoM ko hitasvarUpa, parimita mIThe, manohara vacana kahanA hI saMyamI ke yogya hai / usa vAkyazaddhi kA AdhAra pAkara ho laukika, pAralaukika, sampUrNa sampattiyeM prApta ho jAtI haiN| yoM usa apahRta saMyama ko samajhAne ke liye bhagavAn jinendradeva aura ArAtIya AcAryoM ne isa prakAra ATha zuddhiyoM kA upadeza kiyA hai, usa se nirdoSa saMyama pala jaaygaa|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre tapo vakSyamArabhedaM / parigrahanivRttistyAgaH / abhyaMtaratapovizeSotsargagrahaNAt siddhiriti cenna, tasyAnyArthatvAt / zaucavacanAtsiddhiriti cenna tatrAsatyapi gardhotpatteH dAnaM vA svayogyaM tyAgaH / karmoM kA kSaya karane ke liye jo tapA jAya vaha tapa hai, nikaTa bhaviSya meM tapa ke bAraha bheda kahe jAne vAle haiM / cetana aura acetana parigrahoM kI nivRtti kara denA tyAgadharma hai / yahA~ koI zaMkA karatA hai ki chaH prakAra kA abhyantara tapa kahA jAyagA usameM utsarga eka tapa kA vizeSa bheda haiM / utsarga yA vyutsarga kA artha tyAga ho hai / ataH usa utsarga kA grahaNa kara dene se hI isa tyAgadharma kA prayojana siddha ho jAtA hai yahAM dharmoM meM tyAga nAma kA prakAra rakhanA vyartha hai / AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoki - tapa meM par3e huye usa utsarga kA anya prayojana hai kucha niyata kAla taka sampUrNa padArthoM kA tyAga kara denA utsarga kA lakSaNa hai aura kAla kA niyama nahIM kara zakti anusAra jo dAna kiyA jAya vaha tyAga dharma hai / punaH zaMkA uThAI jAtI hai ki zaucadharma kA kathana ho cukA hai ataH zauca meM antarbhAva ho jAne se punaH tyAga kA pratipAdana vyartha hai / tyAgane meM bhI lobha kA tyAga hai / zauca dharma meM bhI lobha kA parityAga kiyA jAtA hai / ataH zaucadharma ke kathana se hI tyAga ke prayojana kI siddhi ho gayI granthakAra kahate haiM / ki yaha bhI kahanA prazasta nahIM haiM / kAraNa ki usa zaucadharma meM to parigrahake nahIM hone para bhI lolupatA upaja baiThatI hai / usa lolupatA kI nivRtti ke liye zauca kahA gayA hai / aura yaha tyAga to phira apane nikaTa varta rahe padArtha kA thor3A bahuta yathAyogya parityAga karanA hai athavA saMyamI ko apane yogya jJAna, dIkSA, dharma vRddhi, prAyazcitta Adi kA dAna kara denA tyAgadharma kahA jAtA hai / bamedamityabhisaMdhinivRttirASicanyaM / anubhUtAMganA smaraNakathAzravaNastrIsaMzavatazayanAsanAdivarjanAt brahmacaryaM svAtaMtryArthaM gurau brahmariNa caryamiti vA / anvarthasaMjJApratipAdanArthatvAdvA'pauruvatyaM / guptyAdyantarbhUtAnAmapi saMvaradhAraraNasAmarthyAddharma iti saMjJAyA anvarthatApratipatteranyathAnupapatterityarthagateH / tadbhAvanApravaraNatvAdvA saptaprakAra pratikramaNavat, saptaprakAraM hi pratikramaNamIryApathikarAtridivIya pAkSikacAturmAsika sAMvatsarikottamasthAnalakSaNatvAt / tacca guptyAdipratiSThApanArthaM yathA bhAvyate tathottamakSamAdidazavidhadharmopi / tatastatrAMtarbhUtasyApi pRthagvacanaM nyAyyaM / uttamavizeSaNaM dRSTaprayojanaparivarjanArthaM / sarveSAM svaguNapratipakSadoSabhAvanAtsaMvara hetutvaM / kathamityAha -
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 153 grahaNa kara liye gaye zarIrAdi meM " yaha merA hai " isa prakAra ke abhiprAyoM kA nivAraNa kara denA AkiJcanya dharma hai / anubhava kara lI jA cuko strI kA svaraNa karanA ki vaha aneka kalA aura guNoM se paripUrNa thI athavA striyoM kI kathA ko sunanA, vAcanA, ratipriya striyoM ke saMga meM rahakara sonA, baiThanA, striyoM ke sundara aMgoM kA dekhanA, pauSTika padArtha khAnA, zArIrika saMskAra Adi kA parityAga karane se paripUrNaM brahmacaryaM dharma hotA hai athavA dharma ko svatantratayA pAlane ke liye Apa hI guru ho rahe parama brahma zuddha AtmA meM caryA rakhanA yaha bhI brahmacarya hai / Upara kisI meM kisI kA antarbhAva ho jAne kI jo zaMkAyeM kI gayI haiM una sabhI kA parihAra yoM kara diyA jAya ki samiti, tapa, Adi meM antarbhUta ho cuke bhI katipaya dharmoM kA yahAM upadeza to bhI anvarthasaMjJApane kI pratipatti ho jAnA anyathA anupapanna hai aisI artha kI se punarutratapanA nahIM haiM / bhAvArtha - dhAraNA sAmarthyAt dharma : yaha dharmazabda kA pratyaya se artha nikala AtA hai / una dharmoM kI saMvara ke dhArane meM sAmarthya hai ataH dharma saMjJA anvartha haiM / dUsarI bAta yaha bhI hai ki sAta prakAra pratikramaNoM ke samAna una daza prakAra ke dharmoM kI bhAvanA bhI gupti Adi ke pAlane meM tatpara haiM, ataH unameM antarbhUta ho cukoM kA bhI prayojanavaza pRthak upadeza kiyA jAtA hai / sAta prakAra kA pratikramaNa to yoM haiM ki 1 IryApatha saMbandhI 2 rAta sambandhI 3 dinasambandhI 4 pakhavADA sambandhI 5 cAturmAsa meM honevAlA 6 vArSika 7 uttamasthAna sambandhI yA uttama artha sambandhI, yoM sAta prakAra kA vaha pratikramaNa arthAt mere khoTe doSa mithyA ho jAya aisA aMtaraMga se abhiprAya prakaTa karanA lakSita kiyA jAtA hai| yaha jaise gupti, samiti, Adi ko pratiSThita karane ke liye bhAvita kiyA jAtA hai usI prakAra uttamakSamA Adika daza prakAra ke dharma bhI gupti Adi meM pratiSThita bane rahane ke liye bhAve jAte haiM / tisa kAraNa se una gupti AdikoM meM garbhita ho cuke bhI katicit dharmoM kA yahAM pRthak nirUpaNa karanA nyAyocita hai / navamo'dhyAyaH yadyapi gupti, kara diyA hai gati ho jAne prakRti aura dazoM dharmoM meM uttama vizeSaNa to dekhe jA rahe laukika prayojanoM kA sarvathA parihAra karane ke liye hai arthAt laukika prayojana ko sAdhane ke liye yadi kSamA yA mArdava Adi dhAre jAyeMge to ve uttama kSamA, uttama mArdava Adi nahIM hoMge, unase karmoM kA saMvara nahIM ho skegaa| sabhI dharmoM ko pAlate huye sva meM guNa aura apane pratipakSa meM doSa kI bhAvanA bhAI jAya jaise ki brahmacarya kA pAlana karanA iha loka aura paraloka meM sukhasaMpAdaka / brahmacArI kI sabhI loga pratiSThA karate haiM / usakA pratipakSa ho rahA vyabhicAra karanA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154) tattvArthalokavAtikAlaMkAre bar3A bhArI doSa hai cAroM puruSArthoM kA nAza karane vAlA hai loka meM vyabhicArI kI nindA hotI hai| isI prakAra kSamA krodha, mArdavamAna, Arjava mAyA, Adi meM guNa doSoM kI bhAvanA karane se karmoM ke saMvara kA hetupanA paripuSTa hotA hai| vaha uparima vaktavya kisa prakAra siddha ho jAtA hai ? aisI jijJAsA utthita hone para granyakAra isa agrima vArtika ko spaSTa kaha rahe haiN| dRSTakAryAnapekSANi kSamAdInyuttamAni tu| sthAddharmaH samitibhyonyaH krodhAdipratipakSataH // 1 // loka meM dekhe jA rahe abhipreta kAryoM kI nahIM apekSA kara kiye gaye kSamA, mArdava, Arjava, Adika dharma to uttama kahe jAveMge aura jo kisI laukikaprayojanavaza kSamA Adi pAle gaye haiM ve kSamA, mArdava, Arjava, Adi bhale ho samajhe jaay| kintu uttamakSamA, uttamamArdavAdi nahIM kahe jA sakate haiN| krodha, mAna, Adi ke pratipakSI ho jAne se ye dharma una samitiyoM se nyAre haiN|| krodhAdipratipakSatvamityeva dharmaH, uttamAyAH kSamAyAH krodhapratipakSatvAt mArdavAjavazaucAnAM mAnamAyAlobhavipakSatvAt satyAdonAmanRtAsaMyamAtapo'tyAgamamatvAbrahmapratikUlatvAcca / sa hi dharma uttamakSamAdInyeva samitibhyonyaH sUtritaH / nanvatra vyaktivacanabhedAdvailakSaNyamiti cenna, sarveSAM dharmabhAvAvyatirekasyaikatvAdAviSTaliMgatvAcca / kasya punaH saMvarasya heturdharma ityAha - ___ krodha Adi se pratipakSapane kI bhAvanA karanA isa ho kAraNa ye dharma haiN| kyoMki uttamakSamA ko krodha kA pratipakSapanA prasiddha hai| mArdava, Arjava aura zauca dharmoM ko mAna, mAyA aura lobha kA vipakSapanA siddha hai tathA satya, saMyama, tapaH, tyAga Adi dharmoM ko jhUTha, asaMyama, atapasyA, atyAga, mamatvabhAva, abrahma, ina doSoM kA pratikUlapanA hone se vipakSapanA nirNIta hai| ataH vaha dharma niyama se uttama kSamA Adi svarUpa hI ho rahA saMtA pUrvokta samitiyoM se nyArA isa sUtra dvArA kahA gayA hai| yahA~ koI zaMkA karatA hai ki udadezyadala aura vidheyadala meM samAna vibhakti aura samAna vacana honA cAhiye / kintu yahA~ daza uddezya vyaktiyoM kA eka dharma vyakti ke sAtha vacanabheda ho rahA dekhA jAtA hai / brahmacaryANi bahuvacana hai aura dharmaH ekavacana hai| napuMsaka liMga aura pulligakA bhI bheda hai / ataH yaha sUtra kA kathana vilakSaNa hai / zabda ke lakSaNa
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (155 zAstra se viruddha paDatA hai| granthakAra kahate haiM yaha to na kahanA / zabdazAstra ko arthatAtparya anusAra calanA caahiye| uttamakSamA Adi sabake dharmapane kA abheda ho jAnA eka hai ataH dazoM uddezyoM meM eka dharmapane kA vidhAna kara diyA hai| eka bAta yaha bhI hai ki brahmacarya zabda apane napuMsaka liMga ko pakaDe huye haiM aura dharma zabda apane pulliga ke Aveza meM jakaDA huA hai / bahuvrIhi samAsa ke sivAya ye ajahalliga mAne gaye zabda apane liMga ko kabhI nahIM choDate haiN| ataH vacana aura liMga kA isa sUtra meM sAmAnAdhikara Nya nahIM hai| zabdoM ke niyata liMga bhI kisI artha kI bhitti para avalambita haiN| siddhAntita artha se zUnya ho rahe kore vyAkaraNa kA koI mUlya nahIM hai| yahA~ koI prazna karatA hai ki ye dharma phira kisa kisa saMvara ke kAraNa ho rahe haiM ? btaao| aisI vubhutsA upajane para zrI vidyAnanda AcArya iMsa agalI vAtika ko kaha rahe haiN| tannimittAsravadhvaMsI yathAyogaM sa deshtH| saMvarasya bhaveddhaturasaMyatadRgAdiSu // 2 // una krodha, mAna, Adi nimittoM dvArA parispanda Atmaka yoga anusAra jo karma Ane vAle the, cauthe asaMyata samyagdRSTi, pAMcame saMyatAsaMyata, Adi guNasthAnoM meM yathAyogya pAle jA rahe ve dharma una karmoM kA ekadeza rUpa se saMvara kara dene ke hetu ho jAte hai| sampUrNa karmoM kA saMvara to caudahaveM guNasthAna meM hai, vaha sarvadeza se saMbara hai| hA~, cauthe Adi guNasthAnoM meM katipaya karmoM kA ho saMvara ho rahA hai ataH yaha ekadeza saMvara samajhA jaaygaa| krodhAdinimittakAsravadhvaMsInyuttamakSamAdIni nizcitAnIti tatsvabhAvo dharmastanimittAsravapradhvansI kathyate / sa yathAyogaM dezataH saMvarasya heturbhavedasaMzayameva asaMyatasamyagdaSTayAdiSu tatsaMbhavAt / tathAhi asaMyatasamma dRSTau tAvadanaMtAnubaMdhikrodhAdipratipakSabhUtAH kSamAvayaH saMbhavatyeva / saMyatAsaMyate vAnaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnAvaraNakrodhAdivipakSAH, pramattasaMyatAdiSu sUkSmasAMparAyAMteSu punaranaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNapratibaMdhinaH, upazAMta. kaSAyAdiSu samastakrodhAdisapatnAH saMgacchaMte virodhAbhAvAt / evaM saMyamAdayopi pramattasaMyatAdiSu yathAyoga saMbhavataH prtipttvyaaH| te ca svapratipakSahetukAsrabanirodhanibaMdhanatvAddeza saMvarasya hetavaH syuH /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156) tasvArthazloka vAtikAlaMkAre jinake nimittakAraNa krodha, mAna, Adi haiM una AsravoM kA dhvaMsa karane vAle uttamakSamA, mArdava, Adi dharma haiM yaha nirNIta kara diyA gayA hai ( vyApti) isa kAraNa una kSamAdi svarUpa ho rahA dharma una krodha Adi ko nimitta pAkara Ane vAle Asrava kA pradhvaMsa karane vAlA kahA jAtA hai / vaha dharma anukUla yogyatA anusAra ekadeza se saMvara karane hetu ho jAyagA / yaha siddhAnta bhI saMzayarahita hI haiM / saMyama se rahita aura samyagdarzana se sahita aise asaMyata samyagdRSTi nAmaka cauthe guNasthAna tathA pAMcaveM Adika guNasthAnoM meM vaha saMvara bhale prakAra saMbhavatA hai / usI ko spaSTa kara graMthakAra yoM dikhalAte haiM ki mokSopayogI saba se prathama cauthe guNasthAna meM anaMtAnubaMdhI krodha Adi kA udaya nahIM hai / ata: asaMyata samyagdRSTi avasthA meM anantAnubandhI krodha Adi ke pratipakSabhUta kSamA, mArdava, Adika to bhale prakAra ho hI rahe haiN| tathA trasavadha kA tyAgI hone se saMyata, aura sthAvara vadha kA tyAgI na hone se asaMyata, aise saMyatAsaMyata nAmaka pAMcaveM guNasthAna meM anantAnubaMdhI caukaDI aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi caukaDI ke vipakSa ho rahe uttama kSamAdika vidyamAna haiM / pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAna ko Adi lekara sUkSmasAMparAya nAmaka dazame paryanta pAMca guNasthAnoM meM phira anantAnubaMdhI, apratya khyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa ina bArahoM kaSAyoM ke zatrubhUta pratibaMdhI kSamAdika bhAva jaga rahe haiM / apratyA gyArahaveM upazAMtakaSAya Adi guNasthAnoM meM anantAnubaMdhI, khyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana ina saba ke krodha Adi ke sapatna yAnI zatrubhUta kSamAdi guNa bhale prakAra saMgata ho rahe haiN| koI virodha karane vAlA nahIM hai / jisa prakAra krodha, mAna, mAyA lobha ke pratipakSa ho rahe kSamA, mArdava, Arjava, zauca dharmoM kA guNasthAnoM meM sadbhAva hai, usI prakAra asaMyama, atapa, Adi ke pratipakSI ho rahe saMyama, tapa, Adi dharma bhI chaThe pramattasaMyata sAtame apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM yathAyogya saMbhava rahe samajha lene cAhiye tathA ve uttamakSamA Adika aura saMyama Adika dazoM dharma apane apane pratipakSa ho rahe krodha Adi ko hetu mAna kara hone vAle Asrava ke nirodha kA kAraNa ho jAne se dezasaMvara ke hetu ho jAyeMge, yahI kArikA meM kahA gayA haiM / athAnuprekSApratipAdanArthamAha dharmoM kA nirUpaNa karane ke anantara sUtrakAra mahArAja aba anukramaprApta anuprekSAoM kI pratipatti karAne ke liye agrimasUtra kA uccAraNa kara rahe haiM /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 157 anityAzaraNa taMsArakatvAnyatvAcyAsava saMvaranirjarAlokabodhidurlabhadharma svAkhyAtatvAnuciMtanamanuprekSAH // 7 // anityapana kA vicAra karanA, koIM ke nahIM zaraNa honepana kA cintana karanA, saMsAra kA vicAra karanA, akelepana kA cintana karanA, zarIrAdi se AtmA ke bhinnapane kA vicAra karanA, zarIrAdi ke azuddhapana kA cintana karanA, Asrava kI cintA karanA, saMvara kI bhAvanA bhAnA, nirjarA tattva kI anuprekSA karanA, lokaracanA kA cintana karanA, samyagjJAna kA durlabhapanA bhAvanA, zreSThadharma ke bar3hiyA vyAkhyAna ho cukane ko punaH punaH bhAvanA karanA ki zrI jinendra bhagavAn ne bahuta acchA kArya kiyA, jo dharma kA vyAkhyAna kara diyA, guNasthAna, mArgaNAoM kA nirUpaNa kiyA, yadi ve antakRt kevalI ke samAna upadeza diye vinA hI mokSa cale jAte to hama kyA kara lete, zrI arahaMta ke usa bar3hiyA dharma - vyAkhyAna se anantAnanta jIva mokSa prApta kara lete haiM aisA dharma + su + AG + khyA + kta + tva, dharmasvAkhyAtatvAnuprekSA isa bArahamIM anuprekSA kA vizAla artha hai| eka acchI vaMdya - vidyA kA upadeza denevAlA paNDita kucha kAla ke liye katipaya jIvoM kA upakAra kara detA haiM, usakI prazaMsA kI jAtI hai to phira aneka janma, jarA, mRtyu, mahArogoM pIDita ho rahe anantAnanta prANiyoM ko akSayaanantakAla taka nIroga banA dene vAle jinendra ke nirdoSa dharmopadeza kI mahimA kA nirUpaNa karanA to azakyAnuSThAna hI haiM / isa prakAra ukta bArahoM cintana ke pIche cintana punaH cintana yoM bhAvanAyeM karanA bAraha anuprekSAyeM haiM / eka bAra huye jJAna ko cintana yA dhyAna nahIM kahate haiM / kintu vIsoM, saikaDoM jJAnoM kI usI viSaya meM aMza tadaMzoM yA tatsambandhI anya bhI padArthoM ko grahaNa kara rahI laDI ko bhAvanA yA dhyAna kahA jAtA hai| vizeSa prakAra ke jJAnoM ko hI bhAvanA mAnanA cAhiye / upAttAnupAttadravyasaMyogavyabhicArasvabhAvo'nityatvaM kSubhitavyAghrAbhidrutamRgazA vaka vajjantorjarAmRtyurujAMta ke paritrAraNAbhAvo'zararaNatvaM dravyAdinimittAdAtmano bhavAMtarA vAptiH saMsAraH, janmajarAmaraNAvRttimahAduHkhAnubhavanaM pratisahAyAnapekSatvamekatvaM, zarIravyatireko lakSaNabhedonyatvaM azubhakAraNatvAdibhirazucitvaM, AtravasaMvaranirjarAgrahaNamanarthaka muktatvAditi cenna tadguNadoSAnveSaNa paratvAdiha tadgrahaNasya | lokasaMsthAnAdividhirvyAkhyAtaH ratnatraya (sva) bhAvAdilAbhasya kRcchapratipattirbodhidurlabhatvaM jIvasthAnaguNasthAnAnAM gatyAdiSu
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre pAgaraNAlakSaNo dharmaH svAkhyAtaH, gatIMdriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAmavyasamyaktva saMjJAhArakeSu mAgeraNA / svAkhyAta iti yuca prasaMga iti, prAdivRtteH zobhanamAkhyAta iti / AtmA karake grahaNa kara liye gaye karma nokarma pudgala dravya utpAda haiM aura paramANuyeM, abrAhyavargaNAyeM, nabhovargaggAyeM, Adika to nahIM grahaNa kiye gaye anupAtta pudgala dravya hai / arthAt vartamAna yA kucha Age pIche ke bhUtabhaviSya kAla meM grahaNa agrahaNa ho jAne kI apekSA se upApta, anupAtta vyavasthA hai| nahIM to prAyaH sabhI pudgaloM ko jIva grahaNa kara cukA hai / yoM sabhI upAtta huye / padArthoM ke bhakSyapana yA abhakSyapanakA niyama bhI vartamAna paryAya anusAra hai / anyathA anna, zAka, Adi kI pUrva avasthAyeM khAta, mala, mUtra, haDDiye, anachanA pAnI Adi mahAna azuddha padArtha haiM / pIche bhI anna ke rakta, mAMsa, mala, Adi baneMge jo ki kAlAntara meM punaH anna, ghAsa, Adi bana skeNge| cora ne koI vastu curAI hai yadi vastu yA cora kI pUrvaparyAyoM ko vicArA jAya to kadAcit vaha cIja cora ko ho cukI hai ulTA sAhUkAra ne cora kI vastu ko curA rakhA hai / svastrI parastrI kA niyama bhI vartamAna kAla kI apekSA se hI hai| pUrvajanmoM meM aneka parastriyAM kisI vivakSita jIva kI svastriyAM ho cukI haiN| aisI dazA meM bhakSyapadArtha, acaurya, parastrItyAgavata, ina saba meM vartamAna paryAyoM ke lakSya kI hI pradhAnatA haiN| ___granthakAra kaha rahe haiM ki ina upAtta yA anupAtta ho rahe zarIra, indriya, upa. bhogya viSaya, svajana Adi dravyoM ke saMyoga kA vyabhicArasvabhAva cintana karanA anityatva anuprekSA hai / arthAt saMsAra meM koI bhI padArtha paryAyarUpase sthira nhiiN| hai jisakA saMyoga hotA hai usIkA kucha kAla meM viyoga ho jAtA hai / yaha jIva mohase dhana, kuTumba, Adiko niyamase saMyukta mAna baiThA hai| kintu ye saba niyamita mAna liye gaye saMyoga se viparIta hokara vyabhicArasvarUpa ho rahe haiM / arthAt sthAyIpanase atirikta hokara bhaMgura haiM (saadhyaabhaavvvRttitvN)| bhUkha se vikala ho rahe vAgha se davA liye gaye mRga choMne kA jaise koI zaraNa nahIM hai, usI prakAra buDhApA, mRtyu, roga, yamarAja ke upasthita ho jAne para jIvakA pUrNatayA rakSaNa karane vAlA koI nahIM hai aisA vicAra karanA azaraNapanA hai| yama eka vyantara deva hai| indra kA lokapAla ho rahA vaimAnika deva bhI hai| kintu rUpaka prakaraNa anusAra udaya yA udIraNAprApta AyuSya karma ke usa bhavasaMbandhI antima niSekoM ko jainasiddhAnta meM yamarAja mAnA gayA hai| lokavyavahAra meM maraNa AyA to yamadeva le jAtA hai aisI dhAraNA hai, paraMtu Ayukarma ke kSINa hone para maraNa samaya para AtA hai| isa meM yama kA koI saMbaMdha nahIM hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (159 dravya, kSetra, kAla, Adi nimittoM se AtmA ko aneka anya bhavoM kI prApti hote rahanA isakA vistRta vitarkaNa karanA saMsAra anuprekSA hai| janma lenA, buDhApA prApta karanA, mara jAnA, punaH janma lenA, bUDhA ho jAnA, mara jAnA, aisI aneka AvRttiyoM meM yaha jIva akelA mahAn duHkhoM kA anubhava karatA rahatA hai usa duHkhAnubhava meM koI bhI apekSaNIya svajana, parajana sahAyaka nahIM hotA hai akelA ho jIva puNyapApa phaloM ko bhogatA hai akelA ho mokSa ko bhI prApta karatA hai kisI sahAyaka kI apekSA karanA vyartha hai koI sahAyaka ho bhI nahIM sakatA hai aiso tarkaNA ekatva anuprekSA hai| AtmA aura zarIra ke bhinna bhinna lakSaNa hone ke kAraNa zarIra se AtmA kA bheda vicAranA aura lakSaNoM ke bheda kA parAmarza karanA anyapana kI anuprekSA hai| zarIra ke kAraNa ho rahe raja, vIrya Adi azubha haiM, zarIra ke kArya mala, sUtrAdi bhI azuddha haiM ityAdi prakAroM karake azuddhapanekA vicAra rakhanA azucitva anuprekSA hai| karmoM ke Asrava hote rahane kI cintA karanA AsravAnuprekSA hai, karmoM ke ruka jAne kA sadvicAra karanA saMvarabhAvanA hai, karmoM ko nirjarA kA svarUpa cintana karanA nirjarAnuprekSA hai| koI paNDita yahAM zaMkA karatA hai ki Asrava, saMvara aura nirjarA kA svarUpa kaha diyA gayA hai ataH unakA yahA~ punaH grahaNa karanA vyartha hai| AcArya kahate haiM yaha zaMkA to ThIka nahIM hai| kAraNa ki yahAM una tInoM kA grahaNa karanA to unake guNa aura doSoM ke DhUMDhane meM tatpara ho rahA hai| Asrava ke doSoM kA vicAra karanA cAhiye, saMbara ke guNoM kI sadabhAvanA karanI cAhiye, nirjarA ke guNa ora doSoM kI vivecanA karanI cAhiye / loka kI racanA lambAI, cauDAI Adi vidhAnoM kA tIsare, cauthe adhyAyoM meM vyAkhyAna kiyA jA cukA hai| ratnatraya svarUpa saddharmalAbha bhedavijJAna, svAnubhUti Adi ke lAbha kI bare kaSTa se prApti hoto hai yoM vizvAsa rakhate huye bhedajJAna kA durlabhapanA cItanA bodhi durlabhapana bhanuprekSA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ) tatvArthazlokavArtikAlaMkAre jinendra bhagavAn ke siddhAnta anusAra jovasthAna, guNasthAnoM kA gati, indriya, Adi meM DhUMDhanA svarUpa dharma bahuta acchA bakhAna diyA gayA hai, aisA zreSTha vicAra karate rahanA dharmasvAkhyAtatva anuprekSA hai / " 13 gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama darzana lezyA, bhavyatva samyaktva, saMjJA aura AhAra ina caudaha pariNatiyoM meM jIvoM kI mArgaNA kI jAtI haiN| yahA~ koI vyAkaraNa zaMkA uThAtA hai ki " svAkhyAtaH isa pada meM "yuc pratyaya ho jAne kA prasaMga hai " yu" ko ana hokara " svAkhyAnam " bananA cAhiye / grantha - kAra kahate haiM yaha to nahIM kahanA / kyoMki yahAM " kugatiH prAdayaH isa samAsa vidhAyaka lakSaraNa sUtra anusAra samAsa vRtti ho jAne se su yAnI sundara hokara AkhyAna kara diyA gayA yoM "svAsyAta pada banA diyA hai / " 11 anuprekSA iti bhAvasAdhanatve bahuvacanavirodhaH, karmasAdhanatve sAmAnAdhikaraNyAbhAva iti cenna vA kRdabhihitasya bhAvasya dravyavadbhAvAt, sAmAnAdhikaraNya siddhezcobhayoH karmasAdhanatvAt / madhyenu prekSAvacana mubhayanimittatvAt / dharmaparISahajayayonimittabhUtA hyanuprekSAstanmadhye'bhidhIyate / kutastAH kathyaMta ityAhaH - cintana karanA aisI bhAvapariNati anuprekSA hai aura bhAva meM zayanaM, pacanaM, gamanaM, Adi ke samAna eka vacana hotA hai / yahAM anuprekSA isa zabda ko bhAva meM pratyaya kara yadi sAdhA jAyegA to anuprekSAH isa bahuvacana pada ke bahuvacana hone kA virodha paDegA " bhAve ekatvaM napuMsakatvaM ca " / hA~, yadi anuprekSA zabda ko karma meM pratyaya kara sAdhA jAya to bahuvacana ghaTita ho jAyagA / kintu anityatva, ekatva, Asrava, saMvara Adika bhAvavAcI padoM ke sAtha anuprekSaNIya dravya ko vaha rahe anuprekSA zabda ke sAtha samAnaadhikaraNavane kA abhAva ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha to na khnaa| kyoMki kRdanta pratyaya se kaha diyA gayA bhAva to dravya ke samAna ho jAtA hai / jaise ki " pac " dhAtu se bhAva meM ghaJ pratyaya karane para bhI pAkau, pAkA, ye dvivacana bahuvacana ke rUpa cala jAte haiM / kyoMki nyAre nyAre pacane yogya padArthoM kA pAka bhAva bhI nyArA nyArA hai / tisI prakAra anuprekSA karane yogya aneka padArthoM ke bheda se anuprekSA bhAva bhI bhinna bhinna haiM / ataH anuprekSA yaha bahuvacana kahanA nyAya se prApta hai /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (161 eka bAta yaha bhI haiM ki uddeza dala ke anucintana pada ko aura bidheyadala ke anuprekSA pada ko karma meM pratyaya kara sAdha liyA jAya jo punaH punaH cintA jAya vaha anuprekSA karane yogya hai yoM samAna adhikaraNapane kI siddhi ho jAtI hai| jaba ki donoM padoM ko karma meM pratyaya kara kRdanta pada banA liyA gayA hai| karma aura parISahajaya ke madhya meM anuprekSAoM kA nirUpaNa to donoM kA nimittakAraNapanA hone se kara diyA hai / dehalodIpakanyAya se kAraNabhUta anuprekSAoMkA bIca meM pratipAdana hai anuprekSAoM kI bhAvanA karatA huA pahile uttama kSamA Adi dharmoM kA pAlana karatA hai aura pichalI parISahoM ko bhI jItane kA utsAha rakhatA hai| ataH dharma aura paroSahajaya ke nimitta ho rahIM anuprekSAoM ko una donoM ke madhya meM kaha diyA gayA hai / ___ yahA~ koI tarka uThAtA hai ki ve bAraha anuprekSAyeM kisa yukti karake prasiddha ho rahIM saMtI saMvara ke kAraNapane se kaha dI jA rahI haiM ? btaao| aisI tarkaNA uThane para granthakAra isa agalI vArtika ko kaha rahe haiN| anuprekSAH prakIya'te'nityatvAdyanucintanaM / dvAdazAtrAnanuprekSA vipakSatvAnmunIzvaraiH // 1 // muniyoM ke Izvara ho rahe sarvaza, gaNadhara, AcArya mahArAjoM yA sUtrakAroM ne anityapana, azaraNapana Adi kA punaH punaH cintana karanA ye bAraha anuprekSAyeM isa sUtra meM bar3hiyA prarUpaNA kara dI haiM (pratijJA) kAraNa ki zarIra Adi ko nitya mAna baiThanA cAhe jisako zaraNa mAna baiThanA Adika anuprekSAvihIna pariNatiyoM kI vipakSa ho rahIM ye anuprekSAyeM haiM (hetu) / Asrava ke virodhI kAraNoM se avazya saMvara ho jAtA hai| parikalpitA evAnityatvAdayo dharmAsteSAmAtmani zarIrAdiSu ca paramArthato. satvAdityapare tAn pratyAhaH yahAM sAMsyapaNDitoM kI ora se kaTAkSa hai ki anityapana Adika dharma to saba yahA~ vahA~ se kalpanA kara liye gaye hI haiM (pratijJA) kyoMki AtmA aura zarIra dhana Adi meM una dharmoM kA vAstavika rUpa se asadbhAva hai (hetu) isa prakAra jo koI dUsare vidvAn kaha rahe haiM unake prati AnArya mahArAja agalI vArtika meM samAdhAna vacana kahate haiN|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre anityatvAdayo dharmAH saMkhyAtmAdiSu tasvikAH, tathA sAdhanasadbhAvAtsarveSAM sveSTatatvavat // 2 // tatonucintanaM teSAM nAsatAM kalitAtmanAM, nApyanarthakamiSTasya saMvarastra prasiddhitaH // 3 // AtmA, zarIra Adi padArthoM meM paryAyadRSTi se vAstavika ho rahe anityatva Adika dharma vidyamAna haiM (pratijJA) tisa prakAra anityatva, azaraNa, ekatva, azucitva, Adi ko siddha karane vAle sAdhanoM kA sadbhAva hone se (hetu) jaise ki sampUrNa pravAdo vidvAnoM ke yahAM apane iSTatattva vastubhUta mAne gaye haiM (dRssttaant)| bhAvArtha-bauddhoM ke yahA~ sva nakSaNa yA jJAna ko vastubhA mAnA gayA hai, sAMkhyoM ne AtmA aura prakRti ko paramArtha tattva mAnA hai, naiyAyikoM ne AtmA, rUpa, rasa, Adi ko vAstavika tattva iSTa kiyA hai. cArvAkane pRthivI Adiko tattva abhISTa kiyA hai| isI prakAra anityapana Adi bho vastubhitti para avalambita ho rahe dharma haiM / babUlA, bijalI, dIpazikhA ye saba kSaNabhaMgura haiN| mahAn kaSTa yA mRtyu meM koI zaraNa nahIM hai, rajo vIrya se utpanna huA mala, mUtra kA adhikaraNa yaha zarIra mahAn apavitra hai, yaha jIva dUsare padArthoM se bhinna hai, tatvajJAna baDA durlabha hai, ityAdika dharma sabhI vastu ke svarUpa meM ota prota hokara anu. praviSTa ho rahe haiM : kore kalpita nahIM haiM / zarIrapara pahana liye gaye vastrameM pratikSaNa jIrNatA praviSTa ho rahI hai, caTAI yA darI pratisamaya ghisa rahI haiN| bacce kA zarIra anukSaNa baDha rahA hai| sarpameM kATe jAneke aura nyole meM kATane ke avayava vastubhUta haiM / agni meM dAhakatva aura ruI meM dAhyatva pariNatiyAM vastubhUta dIkha rahI haiN| aSTasahasrI grantha meM aneka yuktiyoM se bastubhUta dharmoM ko sAdha diyA gayA hai / tisa kAraNa anuprekSAoM meM kore kalpita svarUpa ho rahe una asadbhUta dharmokA bAra bAra cintana nahIM hai| kintu vastubhUta dharmoM kI bhAvanAyeM haiN| ye bAraha bhAvanAyeM vyartha bhI nahIM haiN| kyoMki iSTa ho rahe saMvara kI ina se bhale prakAra siddhi ho jAtI hai / vastubhUta dharma avazya ho vAstavika kArya ko kara DAlate haiN| . athAnuprekSAnantaraM parISahajayaM prastuvAnaH sarvaparISahANAM sahanaM tetra kimartha soDhavyA ityAhaH
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakmo'dhyAyaH (163 aba anuprekSAoM ke anantara parISahajaya ke kathana kA prastAva rakha rahe sUtrakAra mahArAja sampUrNa parISahoM ke sahane ko aura ve yahA~ kisaliye sahana karane yogya haiM, isa 'siddhAnta ke pratipAdanArtha agale sUtra ko kaha rahe haiN| mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH // 8 // zrI jinendradeva dvArA upadiSTa kiye gaye mArga se cyuta nahIM hone ke liye aura nirjarA ke liye cAroM ora se eka ko Adi le karake unaIsa taka sahana karane yogya jo kSudhA Adi pariNatiyAM haiM ve parISahe haiN| parISahA iti mhttvaadnvrthsNjnyaa| prakaraNAt sNvrmaargprtipttiH| tadacyavanArtho nirjarArthazca parISahajayaH / tatra mArgAcyavanAryatvaM kathamasyetyAha / / saMjJA vaha honI cAhiye jisase ki koI choTA svarUpa nahIM ho sake, jaise ki jainendra vyAkaraNa meM -hasva, dIrgha, plutoM kI pra, dI, pa saMjJAyeM haiM bahuvrIhisamAsa kI va, sa, saMjJA hai, ikArAnta ukArAnta, zabdoM kI su saMjJA hai / isI prakAra parISahoM kI choTI saMjJA honI cAhiye thii| parantu sUtrakAra kA parISaha itanI baDo saMjJA karane se yahI prayojana hai ki isa saMjJA kA artha prakRti pratyayoMse hI nikala kara anvartha ho jaay| saba ora se sahana karane yogya parISaha haiN| saMvara kA prakaraNa calA A rahA hai isa se parISahoM ko saMvara ke mArga hone kI dRDha pratIti ho jAtI hai| usa mokSamArga ho rahe saMvara ke mArga se cyuta nahIM hone ke liye aura nirjarA ke liye parISahajaya kiyA jAtA hai / yadi yahA~ koI prazna kare ki una do prayojanoM meM isa parISahajaya kA pahalA prayojana mAnA gayA mArga se cyuta nahIM honA bhalA kisa prakAra yukti siddha hai ? btaao| aisI jijJAsA pravartane para granthakAra agrima vArtika ko kaha rahe haiN| --... mArgAcyavanahetutvaM parISahajayasya sat / parIpahAjaye mArgacyavanasya pratItitaH // 1 // . parISahajaya ko (pakSa) jainamArga se cyuta nahIM hone kA kAraNapanA prazaMsanIya hai (sAdhya) kAraNa ki parISahoM ke nahIM jItane para mArga se cyuta ho jAne kI pratIti horahI hai (hetu)| arthAt adhyayana meM yA vyApAra karane meM aneka parISaheM AtI haiM unako jItane vAlA puruSa hI vidvAn yA dhanADhaya ho jAtA hai aura parISahoM ko nahIM jItanevAlA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ) tattvArthazloka vAtikAlaMkAre pratyuta parISahoM se vijita ho jAne vAlA AlasI jIva mUrkha, daridra raha jAtA hai / yoM avinAbhAvI hetu se sAdhya kI siddhi kara dI gaI hai / nirjarArthatvaM kathamityAha / aba parISahajaya kA dUsarA prayojana karmoM kI nirjarA honA volo kisa prakAra siddha samajhA jAya ? btaao| aisI nirNaya karane kI icchA pravartane para granthakAra vakSyamANa vArtikoM ko kahate haiM / nirjarAkAraNatvaM ca tapaH siddhiparatvataH, tadabhAve tapolopAnnirjarA kvAtiSaktitaH // 2 // pariSoDhavyatAM prAptAstasmAdete parISahAH, parISA jayotthAnAmAtravANAM virodhataH // 3 // parISahajaya meM (pakSa) nirjarA kA kAraNapanA vidyamAna hai ( sAdhya ) tapasyA kI siddhi meM tatparatA karane vAlA hone se ( hetu ) una parISahoM kA jItanA nahIM hone para tapa kA lopa ho jAne se kahAM nirjarA ho sakatI hai ? viSayoM meM atyanta Asakti ke vaza hokara parISahoM se Akulita ho gaye manuSya ke nirjarA nahIM hone pAto hai ( anyathAnupapatti ) / yadi parISahoM se udvigna ho rahe puruSa ke bhI karmoM kI nirjarA mAnI jAyagI to atiprasaMga doSa ho jAyagA / bhUkhe pyAse, poDita ho rahe vyAkula tiryaJca, manuSyoM ke bho karmoM kI nirjarA ho jAnA bana baiThegA, jo ki iSTa nahIM haiM / tisa kAraNa ukta do prayojanoM ko sAdhane vAle hone se ye bAIsa paroSaheM saba ora se sahana karane yogyapaneM ko prApta ho rahI haiM, jaisA ki sUtrakAra ne tavya pratyayAnta pariSoDhavya pada karake kahA hai parISahajayI puruSa ke saMvara hotA hai / parISahoM ke nahIM jItane para uThane vAle AsravoM kA virodha karane vAlA hone se parISahaja saMvara kA kAraNa hai / ke punaste parISahA ityAhaH - sUtrakAra mahArAja ke sanmukha phira yaha batAo ki ve bahuta sI parISaheM mahArAja isa agrimasUtra ko kaha rahe haiM / sI vinIta ziSya kA prezna hai ki mahArAja kauna haiM ? aiso jijJAsA pravartane para sUtrakAra
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryAniSadyAzayyAkrozavadhayAcanAlAbharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni // 6 // kSudhA (bhUkha) pyAsa, zItabAdhA, uSNabAdhA, DAMsa maccharoM dvArA pIDita kiyA jonA, nagna rahanA, arati, striyoM ko bAdhA, calate rahanA, niyamita baiThanA, kaThorasthAna para sonA, gAlo kuvacana sunanA, zArIrika vadha, mA~ganA, lAbha nahIM honA, roga ho jAnA, tinakAkA~TA laga jAnA, malavikAra honA, satkAra puraskAra parISaha, vizeSa jJAnakA abhimAna karane kI utsukatA, ajJAna aura adarzana ye bAIpa parISaheM haiN| arthAt bhUkha kI vedanA ko sahakara kSudhAjanya bAdhA kI ora sarvathA ciMtA na karanA kSutparoSahajaya hai / samyagdRSTi muni ke bhUkha, pyAsa Adi kI ora cittavRtti nahIM jAtI hai| yudhiSThara, bhoma, arjuna, sukozala, sukumAla munIzvaroM ko aneka upasargoM yA parISahoM kA saMvedana hI nahIM ho pAyA thaa| ve kevala AtmadhyAna meM lavalona rahe the / tabhI to kSapaka zrego yA upazama dhegI kA ArohaNa saMbhavatA hai| ataH sarvotkRSTa mArga to yahI hai ki paroSahoM kA parijJAna hI nahIM hoya, hA~, madhyamamArga yaha bhI hai ki paroSahAM ko jAna kara samatAbhAvoM se sahate huye svAnubhava meM lIna ho jAnA / ataH puruSArthI AtmAkA kartavya hai ki vaha kSudhA Adi bAdhAoM para jaya prApta kare, yoM paroSaha kA pUrA nAma kSutparISahajaya, pipAsAvedanAsahana, zItavedanAsahana, ityAdi samajha lenA cAhiye athavA ukta bAIsoM ke sAtha parISahajaya zabda jor3a kara pUre bAIsa nAma banA liye jAya / parISahA iti sAmAnAdhikaraNyenAbhisaMbandho vyaktibhedepi sAmAnyavizeSayoH kathaMcidabhedAt / tena kSuSAdayo dvAviMzatiH parISahAH / tatra prakRSTakSudagniprajvalane dhRtyaMbhasopazamaH kssujjyH| "kSudhA, pipAsA" ko Adi lekara "adarzanAni" paryanta parISaha haiN| yoM bAIsoM kA paroSaha isa zabda ke sAtha samAnaadhikaraNapane karake paralI ora saMbaMdha joDa denA cAhiye, vyaktiapekSA bheda hone para bhI sAmAnya parISaha kA aura kSudhA Adi bAIsa vizeSoM kA kathaMcit abheda ho jAne se samAna adhikaraNapanA ghaTita ho jAtA haiN| jaise ki " AryA mlecchAzca manuSyAH " yahA~ ho rahA hai / tisa kAraNa kSudhA Adika bAIsoM parISaha haiM aise uddezya, vidheya dala sucAru haiM / vidheya aMza pUrva sUtra meM paDA hai aura uddezya dala isa sUtra meM upAtta hai| una bAIsoM meM pahilA paroSahajaya yoM hai ki khUba baDha
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre raho kSudhAsvarUpa udarAgni ke jAjvalyamAna hone para dhairya svarUpa jala se usa agni kA upazama karanA kSudhAvijaya hai| udanyodoraNahetUpanipAte tadvazAprAptiH pipAsAsahanaM / pRthagavacanamaikArthyAditi cenna, sAmarthyabhedAt / abhyavahArasAmAnyAdaikAryamiti cenna adhika raNabhedAt / jalapipAsA vedanIya karma kI udIraNA ke hetuoM kA prasaMga prApta ho jAne para usa pyAsa ke vaza meM prApta nahIM ho jAnA pipAsAparISaha kA sahanA hai| yahA~ koI prazna karatA hai ki kSudhA aura pyAsa parISaha kA pRthak nirUpaNa karanA vyartha hai kAraNa ki donoM . kA eka ho artha hai / jaTharAgni ke kupita hone para hI bhUkha, pyAsa, donoM lagatI haiM / AcArya kahate haiM yaha to nahIM khnaa| kAraNa ki bhUkha aura pyAsa donoM kI sAmarthya bhinna bhinna hai / jvarI puruSa ko bhUkha nahIM lagatI hai pyAsa lagatI hai| bhUkha se dUsarI dhAtuoM kI kSatiyAM hai aura pyAsa se anya dhAtuoM kI hAniyAM haiN| punaH kisI kA AkSepa hai ki mukha dvArA dugdhapAna Adi kara lene se bhUkha, pyAsa, donoM nyUna ho jAtI haiM, yoM khAne pIne kI pravRtti kA samAnapanA honese ina donoM kA eka arthapano hai| nyArA nyArA nirUpaNa nahIM karanA cAhiye / granthakAra va hate haiM yaha to na khnaa| kyoMki adhikaraNoM kA bheda hai| bhUkha ko dUra karane ke roTI, dAla, bhAta, laDDU, Adi nyAre adhikaraNa haiM aura pyAsa kA pratIkAra karane vAlejala, ThaMDAI, ikSurasa, anArarasa Adi dUsare hI Alambana haiM ataH saMyamI ko nyAre nyAre puruSArthoM dvArA bhUkha, pyAsa, donoM ko jItanA paDatA hai| zatyahetusannipAte tatpratIkArAnabhilASAt saMyamaparipAlanaM shiitkssmaa| dAhapratIkArakAMkSAbhAvAccAritrarakSaNamuSNasahanaM, daMzamasakAdInAM sahanaM / zamazakamAtra prasaMga iti cenna, upalakSaNatvAt mazakazabdasya daMzajAtIyAnAmAdizabdArthapratipatteH / zItabAdhA ke hetuoM kA khUba upadrava hone para unake vinAzaka pratIkAroM kI abhilASA nahIM karane se sayama ko saba ora se pAlate rahanA tIsarI zItakSamA hai| tIvra uSNatA prayukta dAha ke upasthita hone para usake nirAkaraNa kI AkAMkSA kA abhAva ho jAne se cAritra ko vAla vAla rakSita rakhanA uSNaparISahasahana hai / DAMsa, macchara, vaimate, dukacoMTI, varra, tataiyA Adi kI bAdhAoM ko samatApUrvaka sahanA svalpa bhI pratIkAra karane meM mana na lagAnA daMzamazakajaya hai| yahA~ koI pallavagrAhI paNDita AkSepa uThAtA hai ki daMzamazaka paroSaha meM DAMsa, maccharoM kA hI grahaNa hogaa| kyoMki ye hI sUtrakAra dvArA kaMThokta
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH kiye haiM tataiyA, vicchU, kAnakhajUrA Adi kA grahaNa nahIM ho skegaa| AcArya kahate haiM yaha to na khnaa| kyoMki daMzamazaka kA upalakSaNa rUpa se kathana kiyA gayA hai / DaMsane vAle DAMsa jAti ke sabhI jIvoM kA grahaga ho jAtA haiN| upalakSaNa se Adi zabda ke artha kI pratipatti ho jAtI hai daMza, mazaka, Adi yaha artha nikala paDatA hai| jAtarUpadhAraNaM nAnyasahanaM saMyame rtibhaavaadrtipriisshjyH| sarveSAmarati. kAraNatvAt pRthagaratigrahaNAnarthakyamiti cenna, kSudAdyabhAvepi mohodayAttatpravRtteH / ___ utpanna huye bacce ke samAna vastra, bhUSa garahita nirgantha svarUpa ko nirdvandva dhAre rahanA nAnyaparISahajaya hai| jo pahile baDe baDe sundara vastroM ko dhAra cuke haiM apane sundara gopya aMgoM ko kapaDoM se Dhake rahane kI Teva rakha cuke haiM, unako saMyama avasthA meM bar3e yatna se nagnatAparISahajaya karanA paDatA haiM / saMyama meM ratipariNAma yAnI lagana laga jAne se ina meM citta nahIM lagane dene vAle arati ke ekAntavAsa, vananivAsa Adi kAraNoM para vijaya prApta karanA aratiparISahajaya hai| yahA~ koI paNDitamAnI AkSepa karatA hai ki bhUkha, pyAsa, Adi sabhI parISaheM arati ke kAraNa haiM / ata: sabhI arati svarUpa haiM / phira arati kA pRthak nirUpaNa karanA vyartha haiM / grantha kAra kahate haiM yaha to na kahanA / kAraNa ki kSudhA, tRSA Adi ke na hone para bho antaraMga meM moha kA udaya ho jAne se usa parati (aruci) kI pravRtti ho jAtI hai / vartamAna meM aneka manuSyoM ke koI bhI AkulatA kA kAraNa na hone para kadAcit cittameM aratiyAM upaja jAtI haiN| kisI meM bhI mana nahIM lagatA hai| yoMhI vinAkAraNa kheda Akara ghera letA hai| ataH aratikA pRthakgrahaNa karanA Avazyaka hai| varAMganArUpadarzanasparzanAdivinivRttiH strIparISahajayaH / vrajyAdoSanigrahazcaryA vijayaH / saMkalpitAsanAdavicalanaM niSadyAtitikSA / AgamoditazayanAvapracyavanaM zayyAsahanaM / yauvanamatta sundarI striyoM ke rUpa ko dekhane aura unakA sparza karane, gIta sunane Adi kI vizeSatayA nivRtti karanA strIparISahajaya haiM / adhika gamana karane se utpanna huye thaka jAnA, kAMTA laga jAnA, vivAI phaTa jAnA, bhuktapUrva yAna, vAhanoM kA smaraNa karanA Adi doSoM kA AtmIya puruSArtha dvArA nigraha karanA caryAparISahavijaya hai| kAla kI maryAdA bAMdha kara saMkalpa kara liye gaye Asana (baiThe rahanA) se vicalita nahIM honA niSadyAparISaha kI titikSA yAnI kSamA (sahanA) hai| Aptokta zAstra meM kahe gaye muhUrtamAtra hone vAle zayana se cyuta ho jAne ke prajvala hetu milane para bhI niSkriya bane rahanA zayyAparISahasahana samajha lenA caahiye|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre aniSTavacanasahanamAkrozaparISahajayaH, mArakeSvamarSApohanabhAvanaM vadhamarSaNaM / prANAtyayepyAhArAdiSu dInAbhidhAnanivRttiryAcanAvijayaH / alAbhepi laabhvtsNtussttsyaalaabhvijyH| nAnAvyAdhipratIkArAnapekSatvaM rogasahanaM / taraNAdinimittavedanAyAM manaso'praNidhAnaM tRraNasparzajayaH / svaparAMgamalopacayApacayasaMkalpAbhAvo maladhAraNaM / kezakhedasahanopasaMkhyAnamiti cenna, malaSahAvarodhAt / tIvramithyAdRSTi mleccha pApI janoM ke aniSTavacanoM ko saha lenA AkrozaparISahajaya hai| mAranevAle adhama jIvoM meM krodha karane kI nivRtti bhAvate rahanA vadhamarSaNa hai| prANoM ke viyoga ho jAne kA prakaraNa upasthita ho jAne para bhI AhAra, vasatikA, auSadha, Adi meM dInatA ke vacana bolane kI nivRtti rakhanA yAcanAvijaya hai / bhikSA Adi kA lAbha nahIM hone para bhI lAbha huye ke samAna saMtoSa ko prApta ho rahe saMyamI ke alAbhaparISaha vijaya hotA hai / vAta, pitta kaphoM kI prakRti ko nimitta pAkara utpanna huI aneka zArIrika vyAdhiyoM ke nirAkaraNArtha kisI bhI auSadhi, paricaryA, Adi ko apekSA na rakhanA rogasahananAma kA parISahajaya hai| sUkhe tRNa, kA~Te, kaMkara, kattaleM Adi ke vyathana ko nimitta pAkara huI zArIrika duHkhavedanA meM mana kA ekAgra nahIM lagAye rahanA tRNasparzaparISahajaya hai| apane zarIra aura parakIya zarIra ke maloM kI vRddhi yA hAni meM glAnivarddhaka mAnasika vicAra nahIM karanA maladhAraNa kahA jAtA hai / yahA~ koI zaMkA karatA hai ki kezoM kA loMca karane meM athavA unako nahIM saMskAra (saMbhAla) kara rakhane meM mahAn kheda paidA hotA hai ataH " kezakhedasahana" nAmaka parISaha bhI maladhAraNa parISaha ke nikaTa ginanI caahiye| sUtrakAra kI dRSTi ko vArtikakAra saMbhAla lete hai / mahAn puruSoM kI dRSTi ko mahAn puruSa hI samajhate haiM / upasaMkhyAna pada kA yaha tAtparya hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki maladhAraNa parISaha meM isa kezakhedasahana kA antarbhAva ho jAtA hai keza bhI eka prakAra kA mala hai| zvetAmbara sampradAya yA vaiSNavoM ke yahAM jaise kezoM ko yA saMkha, sIpa ko pavitra mAnA hai, vaisA digambaroM ke yahAM inako zuddha nahIM mAnA gayA hai, aneka trasa jIvoM kI ina meM satata utpatti hotI rahatI hai| sUtrakAra mahodaya nipuNa prajJAvAn haiM / unake grantha meM koI truTi nahIM hai| __ mAnApamAnayostulyamanasaH satkArapuraskArAnabhilASaH / prajJapilepanirAsaH prajJAvijayaH / ajJAnAvamAnajJAnAbhilASasahanamajJAnaparISahajayaH /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 166 mAna, pratiSThA, bar3AI yA Atmagaurava prApta hone meM athavA apamAna yAnA tiraskAra ho jAne meM tulyamanovRtti ko rakhane vAle saMyamo ke satkAra puraskAra ko abhi. lASA nahIM rakhanA svarUpa satkArapuraskAraparoSahajaya hai| kisI zreSTha puruSa kA pUjA karanA, prazaMsA karanA satkAra hai pratiSThita kriyA aura Arambha, sabhA, Adi meM usako pradhAna banA kara Age kara denA ayavA saba ke pahale AmaMtrita karamA puraskAra hai| prakRSTa jJAna ko adhikatA ho jAne para utpanna huye mada kA nirAkaraNa karate rahanA prajJAvijaya hai| tuccha prakRti ke jIvoM ko yauvana, dhana, jJAnotkaSa, prabhutA kA avasara upasthita ho jAne para avazya mada A jAtA hai / mahAn puruSa apanI gambhIratA dvArA usa mada ke avalepa kA samUlacUla pratyAkhyAna kara dete haiM / yaha muni ajJa hai, kucha nahI jAnatA hai, ityAdika ajJatA apamAna ke AkSepa vacanoM ko jo muni saha rahA hai| prayatna karane para bhI jJAnAtizaya kI nahIM prApti hote sante jJAna kI abhilASAoM ko jo saha rahA hai, jJAnAtizaya ke nahIM upajane ko mana meM nahIM lA rahA hai usake ajJAnaparISahavijaya haiN| pravajyAdyanarthakatvAsamAdhAnamadarzanasahanaM / zraddhAnAlocanagrahaNamavizeSAditi cenna. avyabhicAradarzanArthatgat / manorathaparikalpanAmAtramiti cenna, vakSyamAraNakAraNasAma rthyAt / avadhyAdidarzanopasakhyAnamiti cenna, avadhijJAnAdyabhAve tatsahacaritadarzanAbhAvAdajJAnaparISahAvarodhAt / nanu kSudAdInAM parisoDhavyatvasiddhiH kathamityAha - baDe bar3e duHkhakara tapa maiMne kiye, paJcaparameSThiyoM kI bahuta dinoM taka ArAdhanA bhI kI, baDe baDe granthoM kA adhyayana karate huye bUDhA ho gayA, phira bhI mujhe svAtmopalabdhi nAmaka jJAna kA atizaya prApta nahIM huaa| mahAn upavAsa Adi ko karanevAloM ke paMcAzcarya yA pratihArya hote haiM, yaha vyartha bakavAda hai. jhUThI bAta hai, dIkSA lene kA koI prayojana nahIM nikalA, vratoM kA pAlana niSphala haiM anuprekSAoM kA cintana koro dhUrta viDambanA hai, jainadharma se svAdhInatA prApta nahIM ho sakatI hai, darzana, pUjana, dhyAna, kore DhoMga haiM ityAdika rUpa se nikRSTa vicAroM meM citta ko nahIM samAhita karanA adarzanasahana hai| muni ke nirmala samyagdarzana nahIM honepara yaha parISaha satAtI hai jisakA ki muni ko vijaya karanA paDatA hai| yahA~ ko I AkSepa uThAtA hai ki darzana zabda kA pAribhASika artha zraddhAna karanA hai aura yaugika artha Alocana karanA hai / cakSurdarzana Adi meM bhI sattA kA Alocana honA mAnA gayA hai| ataH yahAM koI vizeSatA kA sUcaka na hone se zraddhAna aura Alocana donoM kA grahaNa ho jAvegA, taba to azraddhAna ke samAna bhanAlocana parIpahajaya bhI Avazyaka
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre paDA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki vyabhicAra doSa rahita ho rahe zraddhAnasvarUpa darzana kA hI grahaNa kiyA jAnA adarzana meM paDe huye darzana kA prayojana hai mati Adika pAMco jJAnoM ke sAtha vyabhi vAra rahita hokara zraddhAna nAma kA darzana laga rahA hai kintu Alocana nAma kA darzana to zrutanAna aura manaHparyaya jJAna ke pUrva meM nahIM hai| yoM donoM jJAna matijJAnapUrvaka haiN| ataH yahAM avyabhivAro zradvAna kA grahaNa kiyA jAya, Alocana phA nhiiN| Alovana kA abhAva koI sahana karane yogya paroSaha nahIM hai| phira koI AkSepa karatA hai ki Apane zradvAna artha ko manamAnI pakaDa liyA hai| manorathoM kI kevala cAroM orase yaha kalyatA hai / ata: darzana kA artha zradvAna letA prAmANika nahIM hai / granyakAra kahate haiM yaha to na khtaa| kyoMki bhaviSa meM kahe jAne vAle kAraNoM ko sAmathrya se darzana kA artha zradvAna ho Thoka hai / "darzana mohAntarAyayoradarzanAlAbhau" isa sUtra dvArA adarzana parISaha kA kAraNa darzana mohanIya karma kahA gayA hai / taba to zraddhAna kA abhAva hI adarzana huaa| punaH koI arthapaNDiA apanA pANDitya dikhalAtA hai ki ajJAna, adarzana paroSahoM ke samAna avadhidarzana na hone, kevala darzana na hone, parihAravizuddhi na hone Adi sahana karane yogya avadhidarzana nahIM honA Adi paroSahoM kA bhI pRthak nirUpaNa karanA cAhiye / bAIsa ke sthAna para yadi tIsa, cAlosa, parISaha ginA dI jAya to chAtroM ko vyutpatti bddhegii| koI ToTA nahIM paDa jaaygaa| granya kAra kahate haiM, yaha to nahIM kahanA / kyoMki avadhijJAna, kevalajJAna Adi ke nahIM hone para unake sAthI ho rahe avadhidarzana Adi kA bhI abhAva ho jAtA hai| ata: ina saba kA ajJAna parISaha meM hI ghera kara aMtarbhAva kara diyA jAtA hai| isa prakAra sahana karane yogya bAIsa paropahoM ke jaya se muni ke mahAna saMvara hotA rahatA hai| yahA~ koI jijJAsu puruSa prazna karatA hai ki kSudhAdika parISahoM ko saba ora se sahana karane yogyapane ko siddhi kisa prakAra ho jAtI hai ? btaao| aisI dazA meM granyakAra isa agrima vArtika ko kaha rahe haiN| te ca cudAdayaH proktA dvAviMzatirasaMzayaM / pariSadyatayA teSAM tatva siddhivizuddhaye // 1 // isa ukta sUtra meM ve kSudhA Adika paroSaheM (pakSa) bahuta acchI yuktiyoM se niHsaMzaya hokara bAIsa kaha do gaI haiM (sAdhya) kAraNa ki tattvasiddhi ko vizuddhi ke liye
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 171 kSudhA Adika paroSaheM sahana karane yogya haiM ( hetu ) arthAt saMvara tattva aura Atmatattva kI vizuddhi ke liye sahana karane yogya vAIsa parISahoM kA sUtrakAra ne bahuta bar3hiyA nirNaya kara diyA hai| te kSudAdayo hi dvAviMzatiparISahAH pariSoDhavyAH proktAH sUtrakArairasaMzayaM teSAM vizuddhayarthaM pariSahyatvAt tata evAnvarthA saMjJA mahatI kRtA parISahA ityuktam / ve kSudhA Adika bAIsa parISaheM nizcaya se sahana karane yogya haiM yoM sUtrakAra umAsvAmI mahArAja karake isa sUtra aura pUrva sUtra meM niHsaMzaya hokara bahuta acchA nirUpaNa kiyA jA cukA hai, jaba ki una kSudhA AdikoM ko vizuddhi ke liye paritaH sahyapanA niyata haiM, tisa hI kAraNa apane vAcyArtha ko ghaTita kara rahI "parISaha" itanI baDI saMjJA kI gaI hai | yaha rahasya granthakAra dvArA kholakara kahA jA cukA hai / atha kasmin guraNasthAne kiyantaH saMbhavantItyAhaH - aba isake anantara koI jijJAsu vinIta zi una karuNAsAgara sUtrakAra mahArAja ke sanmukha prazna karatA hai ki kisa kisa guNasthAna meM kitano kitanI parISaheM saMbhavatI haiM ? btaao| aisA vinampra jijJAsu kA uparodha upasthita ho jAne para zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiM / sUkSmasAM parAyachadmasthavItarAgayozcaturdaza // 10 // atyanta sUkSma ho cuke saMjvalana lobha ke udaya ko dhAra rahe sUkSmasAM parAma nAmaka dazame guNasthAna meM kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, alAbha, roga, tRNasparza, mala, prajJA, aura ajJAna ye caudaha parISaheM sambhava jAtI haiM / tathA chadma se saMsAra meM Thahara rahe kintu sarvathA rAgarahita ho rahe gyArahame aura bArahame guNasthAna bhI ukta caudaha parISaheM sambhava rahI haiM, jinakA ki vijaya dazame, gyArahame, bArahaveM guNasthAna vAloM ko yatna dvArA karanA paDatA hai / caturdazavacanAdanyasyAbhAva: / sUkSmasAmparAye "niyamAnupapattirmohodayAditi cenna, sanmAtratvAt tatra tasya / ata eva parISahAbhAva iti cenna, bAdhAvizeSoparame tadbhAvasyAvira dhyAsitatvAt sarvArthasiddhasya saptamanarakaparyantagamanasAmarthyavat /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ___ isa sUtra meM caudaha aisI vizeSa saMkhyA kA nirUpaNa kara dene se inake atirikta anya mATha parISahoM kA abhAva samajhA jAtA hai| yahA~ koI AkSepa uThAtA hai ki gyArahaveM guNasthAna meM sampUrNa mohanIya karma kA upazama ho jAne se aura bArahave meM mohanIya kA kSaya ho jAne se bhale hI mohanIya ko udaya mAna kara ho jAnevAlI nagnatA, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkArapuraskAra, adarzana ye ATha paroSaheM nahIM hoya, kintu sUkSmasapirAya nAma ke dazame guNasthAna meM sUkSmalobha nAmaka moha kA udaya banA rahane se kSudhA Adi caudaha hI parISahoM kA niyama nahIM bana sakatA hai| granthakAra kahate haiM yaha to nahIM khnaa| kyoMki vahAM dazame guNasthAna meM usa lobhasaMjvalana kI kevala sattA hai| koI kAryakArI nahIM hai / ataH dazamA guNasthAna bhI gyArahave, bArahaveM guNasthAnoM ke samAna hI haiN| punaH kisI kA AkSepa hai ki isa hI kAraNa se yAnI dazame meM mohakA manda udaya hone se aura gyArahame, bArahave, meM manda udaya kA bhI abhAva ho jAne se kSudhA Adika caudaha parISahoM kA bhI abhAva ho jaavegaa| mohanIya kA bala nahIM pAkara vedanIya karma bhI korA sattA mAtra hai, kucha phala nahIM de sakatA hai / granthakAra kahate haiM yaha to na kahanA / kyoMki dazame, gyArahame, bArahaveM guNasthAnoM meM kSudhA Adi kI vizeSa bAdhAoM kA virAma hone para bhI una bAdhAoM kA sadbhAva zaktirUpa se prakaTa hokara AkramaNa kara rahA hai jaise ki sarvArthasiddhi vimAna meM nivAsa kara rahe eka bhavatArI ahamindra bhale hI sAtamI mAdhavInaraka pRthvI meM gamana nahIM karate haiM, kintu sAtame narakataka gamana karane kI unakI sAmarthya hai, kAryarUpa meM vahAM nahIM jAne se koI unakI sAmarthya naSTa nahIM ho jAtI hai| isI prakAra ukta tIna guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa, antarAya aura asAtAvedanIya karmoM kA udaya vidyamAna haiM / ataH parISahoM ko nAmamAtra kathana karanA yuktisaMgata hai| AtmIya zuddhAvasthA meM saMlagna bane rahane ke kAraNa prAyaH parISahoM kA vedana nahIM hone pAtA hai| kathaM puna: sUkSmasAMparAye guNe tadvati vA chadmasthavItarAge cAnutpannakevalajJAne kSINopazAntamohe caturdazaiva paroSahAH kSudAdaya iti pratipAdayannAhaH yahAM koI punaH tarka uThAtA hai ki sUkSma sAMparAya guNasthAna meM athavA usa dazame guNasthAna vAle muni meM tathA jinako kevalajJAna to utpanna nahIM huA kintu mohanIya karma kSaya aura upazAnti ko prApta ho cukA hai aise chadmastha vItarAga nAmaka bArahame, gyArahame guNasthAna vartI muni meM bhalA kSudhA Adika caudaha hI paroSaheM kisa prakAra yuktighaTita
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (173 ho rahI haiM ? btaao| isa tarka ke samAdhAna kI pratipatti ko karAte huye granthakAra agrima vArtikoM ko spaSTa rItyA kaha rahe haiN| syuH sUkSmasAparAye ca cturdshpriisshaaH| chadmasthavItarAge ca tato'nyeSAmasaMbhavAt // 1 // chadmasthavItarAge hi mohAbhAvAnna tatkRtAH / aSTau parISahAH saMti tathAtonye caturdaza // 2 // te sUkSmasAMparAyepi tasyAkiMcitkaratvataH / satopi mohanIyasya sUkSmasyeti pratIyate // 3 // vedanIyanimittAste mA bhUvaMstata eva cet / vyaktirUpA na santyeva zaktirUpeNa tatra te // 4 // mohanIyasahAyasya vedanIyasya tatphalaM / kavalasthApi sArA kevalasyApi tadbhAvetiprasaMgo hi dustyajaH // 5 // ukta satra anusAra sakSmasAMparAya nAmaka dazame guNasthAna meM aura vItarAgachadmastha nAmaka gyArahame, bArahaveM guNasthAnoM meM kSudhA, pipAsA, Adika caudaha parISa ho hI hoNgii| una caudahoM se anya nagnatA Adika ATha parISahoM kA asaMbhava ho jAne se caudaha kA hI niyama hai| chadmastha vItarAga guNasthAnoM meM moha kA udaya nahIM hone se usa mohodaya karake kI gaI oTha parISaheM nahIM hai| yahA~ koI pUrvokta zaMkA ko hI uThAtA hai ki jisa prakAra sUkSma sAMparoya meM sUkSma mohanIya ke udaya kA sadbhAva hone para bhI usa moha ke akiMcitkara ho jAne ke kAraNa nagnatA Adi ATha parISaheM jaise nahIM pratIta ho rahI haiM usa hI prakAra unase nyArI vedanIya ko nimitta pAkara honevAlIM ve kSudhA Adi caudaha parISahe bhI tisa hI kAraNa yAnI mohanIya kA balAdhAna nahIM hone se nahIM hoo? aisA kaTAkSa pravartane para granthakAra samAdhAna karate haiM ki bhale hI vyaktirUpa se yAnI prakaTa meM ve caudaha parISaheM nahIM haiM tathApi una tIna guNasthAnoM meM ve caudaha parISaheM karmaprayukta zaktirUpa karake vidyamAna hI haiM, mohanIya karma kI sahAyatA ko prApta ho rahe vedanIya karma kA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArtha lokavAtikAlaMkAre 174 ) jo phala hotA hai vaha kevala asahAya raha gaye vedanIya kA bhI phala nahIM hai / yadi vedanIya ke sadbhAva mAtra se usa phala kA honA mAnA jAyagA to atiprasaMga doSa kaThinatA se tyAgane yogya laga baiThegA / nirvikalpakaM zuddhopayoga avasthA meM bhI aneka prakAra kI bAdhAoM ke anubhava hone lageMge, AThaveM, naume, guNasthAnoM meM strIveda, puMveda, va napuMsakaveda kA udaya apane laTake dikhalAvegA / bhaya karma kA udaya bhI muni ko bhIta kara degA, kSapaka zreNI meM zIta, uSNa vedanAyeM khUba satAyeMgI / aisI dazA meM kSapaka zreNI kaise Tika sakatI hai ? ataH sUtrokta rahasya hI puSTa samajhA jAya / na hi sAdhanAdisahAyasyAgnerdhUmaH kAryamiti kevalasyApi syAt tathA mohasahAyasya vedanIyasya yatphalaM kSudhAdi tadekAkinopi na yujyate eva tasya sarvadA mohAnapekSatvaprasaM gAt / tathA ca samAdhyavasthAyAmapi kasyacidudbhUtiprasaMga: / tasmAnna kSudAdayaH sUkSmasAMparAye vyaktirUpAH santi mohAdisahAyAsaMbhavAt chadmasthavItarAgavaditi, zaktirUpA eva te tatrAvagaMtavyAH / gIlA IMdhana, vAyu Adi se sahAyatA prApta ho rahe agnikA kArya dhUma haiM / etAvatA vaha dhUma kyA aMgAra, tapta ayogolaka Adi avasthA kI kevala agni kA bhI kArya ho jAyagA ? kabhI nahIM / tisI prakAra mohanIya karma ko sahAyaka pA rahe vedanIya karma kA jo phala bhUkha, pyAsa, laganA Adi hai vaha phala kevala ekAkI raha gaye vedanIya kA bhI kahanA yuktipUrNa nahIM hai / yadi akelA vedanIya bhI kAryakArI bana baiThe to usako sadA mohanIya kI apekSA rakhane ke abhAva kA prasaMga ho jAyagA aura taMsA anartha ho jAne se samAdhi avasthA meM bhI kisI eka bhUkha, pyAsa Adi kI kaTu vedanA phala ke prakaTa ho jAne kA prasaMga bana baiThegA jo ki kisI bhI zvetAmbara yA vaiSNava Adi ke yahAM abhISTa nahIM kiyA gayA hai / tisa kAraNa se siddha ho jAtA hai ki sUkSmasAM parAya meM (pakSa) kSudhA Adika parISa vyaktirUpa prakaTa nahIM haiM ( sAdhyadala ) mohanIya, jJAnAvaraNa, aMtarAya Adi kI sahAyatA kA asaMbhava ho jAne se ( hetu ) chadmasthavItarAga ke samAna ( anvayadRSTAnta ) / isa prakAra ve parISaheM zaktirUpa hI vahAM ukta tIna guNasthAnoM meM samajha lenI cAhiye / atha bhagavati kebalini kiyantaH parISahA ityAhaH -- aba koI jijJAsu pU~chatA hai ki zarIradhArI AtmA meM Apa zaktirUpa se yA vyaktirUpa se parISahoM kA sadbhAva svIkAra karate haiM to terahaveM, caudahaveM, guNasthAnavartI kevalajJAnI mahArAja meM kitanI parISaheM sambhavatI haiM ? batAo / aisI jijJAsA upasthita hone para zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra ko kaha rahe haiM /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 175 ekAdaza jine // 11 // kevalajJAnI jinendra bhagavAna meM vedanIya karma kA sadbhAva hone ke kAraNa kSudhA, pyAsa, zIta, uSNa, DAMsa macchara, caryA, zayyA, vadha, roga, tuNasparza, mala ye gyAraparISaheM ho jAnA saMbhavatA haiM / athavA isa sUtra kA dUsarA artha yoM hai ki "ekena adhikA na daza" eka se adhika daza yAnI gyAraha parISaheM bhagavAn ke nahIM haiN| ekAdaza zabda ke peTa meM se na kA artha niSedha kADha liyA hai| tatra kecit saMntIti vyAcakSate, pare tu na santIti / tadubhayavyAkhyAnAvirodhamupadarzayannAhaH kevalI bhagavAna meM parISahoM ke vicAra kA baha prekaraNa upasthita hone para isa sUtra kA artha koI vidvAn yoM bakhAnate haiM ki kevalajJAnI meM gyAraha parISahe haiM, isa vyAkhyAna se zvetAmbara loga prasanna hote haiN| anya vidvAn to jinendra meM gyAraha parISaheM nahIM haiM aisA sUtrArtha karate haiN| aba granthakAra mahArAja una donoM hI vyAkhyAnoM ke virodha. rahitapana ko yuktipUrvaka dikhalAte huye isa agalI vArtika ko kaha rahe haiM / ekAdaza jine santi zaktitaste priisshaaH| vyaktito neti sAmarthyAt vyAkhyAnadvayamiSyate // 1 // jinendra bhagavAn meM ve kSudhAdi gyAraha parISaheM zaktirUpa se haiM, vyaktirUpa se prakaTa nahIM haiN| isa prakAra artha sambaMdhI aura zabdasaMbandhI nyAya kI sAmarthya se donoM hI vyAkhyAna abhISTa kiye gaye haiN| arthAt zvetAmbaroM ke yahAM mAne gaye kevalI ke kavalAhAragrahaNa karanekA "prameyakamalamArtaNDa" meM bahuta baDhiyA nirAkaraNa kara diyA gayA hai jaise ki gaTThapamAye paDhamA saNNA Na hi tattha kAraNAbhAvA / sesA kammatthitte uvayAre patthi pahi kajje // sAtame, AThaveM, naume "guNasthAnoM meM kAryarUpa AhAra, bhaya, mathuna, parigraha, saMjJAyeM nahIM haiN| kyoMki antaraMga kAraNa mAnI gayI asAtA kI udIraNA kA abhAva hai| sAtA, asAtA kI udIraNA, chaThe guNasthAna taka hI ho jAtI hai| ataH karmoM kA mAtra astitva rahane se tIna saMjJAoM kA vyavahAramAtra haiM / AhArasaMjJA to kathamapi nahIM hai| usI prakAra jinendra bhagavAn ke koI bhI parISaha vyakti rUpa se nahIM pAI jAtI hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre vedanIyodayabhAvAt kSudAdiprasaMga iti cenna, ghAtikarmodayasahAyAbhAvAt tatsAmarthyavirahAt / tatsadbhAvopacArAddhayAnakalpanavacchaktita eva kevalinyekAdazaparISahAH santi na punarvyaktitaH, kevalAdvedanIyAdhuktAdAdyasaMbhavAdityupacArataste tatra parijJAtavyAH / kutaste tatropacayaMta ityAha ___ yahA~ koI prazna uThA rahA haiM ki jinendra bhagavAn meM vedanIya karma ke udaya kA sadbhAva ho jAne se kSudhA, pipAsA, Adi parISahoM dvArA satAye jAne kA prasaMga AvegA karmoM kA udaya apanA kArya karegA hii| granthakAra kahate haiM yaha to na khnaa| kyoMki parISahoM dvArA satAye jAne meM ghAtikarmoM kA udaya sahAyaka haiM / mAyA, lobha, rati, antarAya, Adi ghAtikarmoM ke udaya ko sahAyatA kA abhAva ho jAne se usa vedanoya karma kI bhUkha, pyAsa, Adi dvArA satAne kI zakti kA viyoga ho gayA hai / ataH kevalI bhagavAn ke kSudhA Adi parISahoM kA prasaMga nahIM AtA hai| athavA eka bAta yaha bhI hai ki usa paudgalika vedanoya dravyakarma kA sadbhAva hone se jinendra meM gyAraha parISahoM kA kevala upacAra hai / ataH sUtra meM "upacArAt" pada joDa kara artha kara liyA jAya / jaise ki paripUrNa kSAyika jJAnavAle kevalajJAnI ke dhyAna kI kalpanA kara lI jAtI hai| bhAvArtha-eka artha meM manoyoga lagA kara pravarta rahI aneka apUrvArthavAhiNI jJAnadhArA ko dhyAna kahate haiN| jinendra ko jaba sampUrNa padArthoM kA jJAna hai to unake dhyAna ho jAnA kathamapi nahIM sambhavatA hai, ataH dhyAnakA upacAramAtra hai| usI prakAra zakti se hI kevalajJAnI mahodaya meM gyAraha parISaheM haiM kintu phira vyaktirUpa se eka bhI sahana karane yogya parISaha nahIM hai| sahAyarahita kevala vedanIya karma se vyakta kSudhA Adi parISaha ho jAne kA asambhava hai| isa kAraNa upacAra se ve gyAraha parISaheM una jinendra meM yuktipUrvaka samajha lenI cAhiye / yadi yahAM koI yoM prazna kare ki kisa yukti se una parISahoM kA usa bhagavAn meM upacAra kiyA gayA haiM, yoM sUtrArtha jAna liyA jAya ? aisI nirNaya kI icchA pravartane para grantha kAra ina agalI vArtikoM ko kaha rahe haiN| lezyaikadezayogasya sadbhAvAdupacaryate / yathA lezyA jine tadvadvedanIyasya tatvataH // 2 //
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (177 ghAtihatyupacaryante sttaamaatraatpriisshaaH| chadmasthavItarAgasya yatheti parinizcitaM // 3 // na cudAderabhivyaktistatra taddhetubhAvataH / yogazUnye jine ya dvadanyathAtiprasaMgataH // 4 // " kaSAyodayAnuraJjitA yogapravRttilezyA" kaSAya ke udaya se anuraJjita ho rahI yogoM kI pravRtti lezyA haiM / kevalI bhagavAna ke kaSAyeM nahIM haiM, yoM lezyA kA ekadeza ho rahe mAtra yoga kA sadbhAva ho jAne se jaise jinendra bhagavAn meM lezyA kA upacAra hai usI ke samAna ghAtiyoM kA saMhAra kara cuke bhagavAn meM vedanIya karma kI vastutaH sattA hone se parISahoM kA upacAra kiyA gayA hai| bhUkha, pyAsa Adi lagane meM moha ko AvazyakatA haiN| pipAsA zabda meM to " pAtumicchA" yoM icchA kaNThokta praviSTa ho rahI haiN| gyArahave bArahaveM guNasthAnoM meM moha kA udaya sarvathA nahIM hai / ataH jisa prakAra chadamastha vItarAga muni ke bhUkha, pyAsa, Adi kI abhivyakti, vahAM usake hetu vedanIya ke sadbhAvamAtra se nahIM hone pAtI haiM athavA jaise caudahameM guNasthAnavartI yogarahita ayoga jinendra meM vedanIya kA kevala sadbhAva ho jAne se koI bhUkha, pyAsa, nahIM lagatI haiM, usI prakAra terahaveM guNasthAna meM bhI koI parISaha nahIM satAtI haiM anyathA atiprasaMga ho jaavegaa| arthAt-jinendra ke laga rahIM picAsI prakRtiyoM meM devagati, durbhaga, ayazaskoti, aparyApta, duHsvara, nIca gotra Adi prakRtiyAM bhI svakIya phala ko kara baiTheMgI, jo ki iSTa nahIM hai| isa taraha siddhAnta kA hama pUrNa rUpa se nizcaya kara cuke haiM ki ananta sukho bhagavAn ke vyaktirUpa se parISa hai nahIM haiN| aura na unake dvArA utpanna duHkha kI hI vahAM saMbhAvanA hai| naikaM hetuH cudAdInAM vyaktau cedaM pratIyate / tasya (teSAM) mohodayAdavyakterasadvedyodayepi ca // 5 // kSAmodaratvasaMpatto mohApAye na sekSyate / satyAhArAbhilASepi nAsadvedyodayAhate // 6 // na bhojnopyogsyaastvenaapynudiirnnaa| asotAvedanIyasya na cAhArekSaNAdvinA // 7 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 ) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre JE ME VE DE DEU ALENDARS DULU METEO cadityazeSasAmagrIjanyA bhivyajyate kathaM / tadvaikalye sayogasya pipAsAderayogataH // 8 // -BURTAUNI------------ bhUkha, pyAsa, Adi bAdhAoM ke prakaTa hone meM kevala yaha eka vedanIya kA udaya hI kAraNa nahIM pratIta ho rahA hai / kintu asAtAvedanIya kA udaya hone para bhI moha kA udaya ho jAne se una kSudA Adi kI prakaTatA hotI hai / bhU~kha kI pIDA se peTa ke patalApana yA khAlI ho jAne kI prApti ho jAne para bhUkha, pyAsa, lagatI haiM, kintu terahaveM guNasthAna meM moha kA kSaya ho jAne para vaha riktodarapane kI prApti nahIM dekhI jAtI hai / eka bAta yaha hai ki bhojya padArtha ke AhAra karane kI abhilASA ho jAne para bhUkha lagatI haiM / AhAra kI abhilASA hone para bhI asAtAvedanIya ke udaya vinA kSudA nahIM lagatI hai / kintu bhagavAn ke moha kA abhAva ho jAne se AhAra kI abhilASA ( icchA) bho nahIM haiM / dUsarI bAta yaha hai ki sAmane dhare huye bhojana kA upayoga prArambha kara dene se bhU~kha ke aMtaraMga kAraNa kSudhAvedanIya kI udIraNA ho jAtI haiM, jo ki chaThe guNasthAna sambhavatI haiM / bhojanake upayoga kA asadbhAva ho jAne para asAtAvedanIya karmako anudIraNA bhI na hoya yaha bhI ThIka nahIM hai arthAt bhagavAn ke asAtAvedanIya karma kI udIraNA nahIM hai / AhAra ke dekhane se bhI asAtAvedanIya karma kI udIraNA dvArA bhUkha lagatI hai / AhAra ko dekhe vinA asAtaveMdanIya kI udIraNA nahIM hai yoM pUrvokta saMpUrNa sAmagrI se bhUkha upajatI hai / usa mohodaya, asadvedya udaya, bhUkha ke mAre peTa kA pITha meM ghusa jAnA, AhAra kI abhilASA, bhojana kA upayoga, AhAra kA lolupatApUrNa dekhanA yo sAmagrI kI vikalatA ho jAne para yogasahita kevalajJAnI ke kisa prakAra bhUkha lagane kI bAdhA prakaTa ho sakatI hai ? arthAt nahIM / isI prakAra sayogakevalI ke pipAsA, daMzamazaka, Adi parISadeM bhI yukti se ghaTita nahIM hotI haiM / bhAvArtha - sAmagrI nahIM milane se bhagavAn ke koI bhI parISaha yukta nahIM hai / kSudhA ke viSaya meM gommaTasAra kI gAthA yoM hai - AhAradaMsaNeNa ya tassuvajogeNa omakoThAye, sAdirudIraNAye havadi hu AhArasaNNA hu / AhAra ke dekhane se, AhAra khAnA prArambha kara dene se, peTa khAlI hone se aura ataraMga meM asAtAvedanIya kI udIraNA se AhArasaMjJA upajatI hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 179 kSudAdivedanodbhuto nAhato'naMtazarmatA / nirAhArasya cAzaktau sthAtuM nAnaMtazaktitA // 6 // nityopayuktabodhasya na ca saMjJAsti bhojane / pAne ceti kSudAdInAM nAbhivyaktirjinAdhipe // 10 // yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki arhantaparameSThI ke kSadhA Adi vedanAoM ke prakaTa ho jAne para anantasukhopanA nahIM rakSita raha sakatA hai / bicAre bhUkhe, pyAse ko sukha kahAM, dharA hai ? tathA bhUkhe bhagavAn ko AhAra nahIM milane para calane, phirane, baiThe rahane kI zakti nahIM rhegii| baiThe rahane kI sAmarthya nahIM rahane para kevalI ke anantazaktipatA nahIM bana sakatA hai, jaise ki hama loga bhUkhe rahane kI dazA meM na sukhI haiM aura balazAlI bhI nahIM haiM / anantasukha aura anantabala ke Thahare rahane kI to phira bAta hI kyA hai ? / jaba bhagavAna sarvadA kevalajJAna upayoga meM upayukta bane rahate haiM aise bhagavAn ko khAne, pIne, meM saMjJa, (matijJAna) hI nahIM bana pAtI haiM, isa kAraNa jinendra adhipati meM kSudhA Adika parISaha ko abhivyakti nahIM hai, zakti bhale hI kaha lo, yoM to dharmAtmA sajjana puruSoM meM bhI hiMsA karane, kuzIla sevane, mAMsabhakSaNa kI zaktiyAM vidyamAna haiN| pracaNDa manuSya bhI kSamA brahmacarya ko dhAraNa kara sakate haiM, aisI mAtra zakti kA kAno kauDI bhI mUlya nahIM uThatA hai| atha bAdarasAMparAye kiyantaH paroSahA ityAha aba sUtrakAra mahArAja ke sanmukha kisI vinayazIla ziSya kA prazna hai ki sUkSmasAparAya Adi guNasthAnoM meM Apane katipaya parISaheM batAI, kintu sampUrNa parISaheM bhalA kahAM sambhavatI haiM ? sthUlakaSAyavAle chaThe Adi guNasthAnoM meM bhalA kitano parISaheM haiM ? batAo / aisI jijJAsA prakaTa karanepara sUtrakAramahArAja isa agile sUtra ko kaha rahe haiN| bAdarasAMparAye sarve // 12 // sthUla kaSAya ko dhAranevAle chaThe, sAtaveM, AThaveM, naume, guNasthAnavAle muniyoM sabho bAIsoM parISaheM sambhava jAtI haiN| ___ bAdarasAMparAyagrahaNAt pramattAdinirdezaH nimittavizeSasyAkSINatvAt sarveSu sAmAyika chedopasthApanAparihAravizuddhisaMyameSu sarvasaMbhavaH / kena rUpeNa te tatra santItyAha--
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vAdara sA~parAya zabda ke grahaNase pramatta Adi cAra guraNa sthAnoMkA yahAM svarUpa kathana kiyA gayA hai| vAdara guNasthAna padase novAM guNasthAna hI nahIM pakar3A jAya, kintu saMyamIke jina guNasthAnoMmeM moTI kaSAya hai yoM arthakara chaThe, sAtave, AThave naumeM guNasthAnavartI sAdhuoMkA grahaNa hai paroSahoMke vizeSa rUpase nimittakAdharaNa jJAnAvaraNa Adika he chaThe se nauveM guNasthAnataka una asAdhAraNa nimittoMkA prakSaya nahIM hone ke kAraNa sabhI sAmAyika, chedopasthAnA, aura parihAravizuddhi saMyamake dhArI yatiyoMmeM sampUrNa vAIsoM parISa ho jAne kI sambhAvanA hai, sAmAyika aura chedopasthApanA saMyama chaThe, sAtave, oThave, naumeM, ina cAroM guNasthAnoMmeM pAyA jAtA hai, parihAravizuddhi saMyama to chaThe aura sAtaveM do hI guNasthAnoM meM mila sakatA hai / ____ yahAM koI jijJAmu pUchatA hai ki kisa rUpase yAnI vyakti rUpase yA zakti rUpase ve sabhI paroSaheM una cAra guNasthAnoMmeM vidyamAna hai ? btaao| aisI jJAtuM icchA pravartane para granthakAra agrimavAtikako kahatA ( kahate ) hai| bAdaraH sAMparAyosti yeSAM sarve priisshaaH| santi teSAM nimittasya sAkalyAdvyaktirUpataH // 1 // jinake sthUla kaSAya hai una muniyoMke sabhI parISa he vyakti ( prakaTa ) rUpase ho sakato hai ( pratijJAvAkya ) kyoMki jJAnAdharaNa, antarAya Adi nimitta kAraNoMkI sakalatA ( pUrNasAmagrI ) vyaktirUpeNa vidyamAna hai ( hetudala ) // atha kasminnimitte kaH parISahaH ? / yahAM koI prazna uThAtA hai ki kisa kisa paudgalika karmaprakRti ke nimitta kAraNa pAjAnepara kauna kauna sI paroSahakA ho jAnA bana baiThatA haiM ? btaao| isake uttara meM zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra ko bolate haiN| jJAnAvaraNaM prajJAjJAne // 13 // jJAnAvaraNa karma kA udaya hone para prajJA aura ajJAna ye do paroSaheM saMbhava jAto haiM / jJAnAvaraNe ajJAnaM na prakSeti cenna, jJAnAvaraNa sadbhAve tadbhAvAt / mohAditi cenna, tabhedAnAM parigaNitatvAt / sAvalepAyAH prajJAyA api jJAnAvaraNa nimittatvopapatteH mithyAjJAnavat / etadevAha ___ yahA~ koI AkSepa karatA hai ki jJAnAvaraNa kA udaya hojAne para ajJAna paroSahakA ho jAnA samucita, hai, kintu prajJA to jJAnasvarUpa haiM, jJAnAvaragake kSayopazamase
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 ) navamo'dhyAyaH prajJAnAmakA manojJAkArya sampanna hogA jJAnAvaraNakA udaya pAkara prajJA nahIM ho sakatI hai / AcArya kahate haiM yaha to nahIM samajha baiThanA kyoMki jJAnAvaraNa ke udayakA sadbhAva hone para mada ko utpanna karanevAlI vaha prajJA upajatI hai jinake jJAnAvaraNakA vizuddha kSayopazama hai unakA nirahaMkAra jJAna / jJAnAvaraNakA udaya hone para hI svalpa jJAna meM abhimAna upaja baiThatA haiM, khAlI ghar3A adhika chalakatA hai, eka nItijJa ne kahA hai ki- yadA kiMcijjJo'haM dvipa iva madAndhaH samabhavam / tadA sarvajJo'smItyabhavadavaliptaM mama mnH| yadA kicitkicidbudhajanasakAzAdavagataM, tadA mUrkho'smIti jvara iva mado me vyapagataH / bhAvArtha - thoDI sampatti ke samAna svalpa yA sadoSa jJAnase garva ( aiMTha ) upajatA hai kintu paripUrNa dhanI ke samAna vahu jJAno ke stoka bhI mada nahI paidA hotA hai, ataH vaha jJAna kI hI kamI samajhI jAyagI, jo ki madasaMsakta prajJAko paidA karegI / yahA~ koI apanA mantavya yoM prakaTa karatA hai ki mada upajanA to mohase hotA hai mAnakaSAyake udayase " mai baDA bhArI prajJAzAlI paNDita hUM " aisA garva kara baiThatA hai, ataH prajJAko mohake udayase mAnanA cAhiye, jJAnAvaraNa ke udayase nahIM / AcArya kahate haiM yaha to na kahanA, kyoMki darzana aura cAritra ke vighAtaka rUpase usa mohanIya karma ke bhedoM ko AgamAnukUla ginAyA jA cukA hai, uname prajJAparISahakA antarbhAva nahIM ho sakatA hai, mohanI yakekSayopazama ko dhAraNa kara rahe cAritravAna muni ke bhI prajJA parISahakA sadbhAva hai, isa kAraNa madake avalepase sahita horahI prajJAkA bhI nimitta kAraNa jJAnAvaraNa karma hI bana sakatA hai. jaise ki mithyAjJAna paroSahakA nimittakAraNa jJAna / varaNa karma haiM, isa hI siddhAMta ko parArthAnumAna pramANa dvArA granthakAra agalo vArtika meM kaha rahe haiM / jJAnAvaraNa niSpAdye prajJAjJAne parISahau / - prajJAvalepanivRtte jJAnAvaraNatonyataH // 1 // prajJA aura ajJAna parISa heM ( pakSa ) jJAnAvaraNa karma karake upajAI jAtI hai ( sAdhya ) kyoMki jJAnAvaraNa ke atirikta anya kisI bhI nimittase prajJAprayukta mada ho jAkI nivRtti hai ( hetu ) / arthAt jJAnAvaraNase hI prajJAsambadhI mada ho jAnA bana baiThatA haiM / athavA " nivRtteH " pATha acchA hai, ajJAna yAno jJAnAbhAva ( naJkA artha prasajya ) ke
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre utpAdaka jJAnAvaraNase vaha bhinna prakArakA hI jJAnAvaraNa hai jo ki sAbhimAna prajJA ko banAtA hai, jJAnAvaraNa kSayopazama ke sAtha usI vilakSaNa jJAnAvaraNa kA udaya sammilita ho rahA hai| anyaddhi jJAnAvaraNaM prajJAvalepanimittamajJAnanimittAt jJAnAvaraNAt / na caivaM jJAnAvaraNottaraprakRtisaMjJAkSatistasya matijJAnAvaraNamAtroparodhAt / ajJAna parISaha ke nimitta kAraNa horahe jJAnAvaraNa se vaha jJAnAvaraNakI prakRti nizcayataH nyArA hI hai joki prajJA me mada ke avalepa kara dene kA nimitta ho rahA hai / yadi yahAM koI yaha khaTakA rakkhe ki isa prakAra bhinna jAtikA jJAnAvaraNa mAnanepara to jJAnAvaraNa karma ke uttaraprakRti bhedoM kI niyata ho rahI pAMca saMkhyAkA bigAr3a ho jaaygaa| pranthakAra kahate hai ki yaha zalya to nahIM rakhanA, kyoMki usa jAtyantara jJAnAvaraNa ke sAmAnya matijJAnAvaraNameM antarbhAva kara diyA jAtA hai arthAt jaise Arya aura mleccha manuSyoM se nyAre patita vrAtya, ( saMskAravajita ) manuSya mAnane par3ate hai " nivizeSaM hi sAmAnyaM bhavetkharaviSANavat" yaha mantavya bhI rakSita ho jAtA hai| jabaki sAmAnya kA vizeSa eka sAmAnya bhI hai, jJAnacetanA karmacetanA, aura karma phalacetanA ina tIna cetanA thoMse eka nyArI bhI sAmAnyacetanA hai| pAMca pramANoM se nyArA nayAtmaka jJAna bhI samIcIna jJAna vizeSoM meM nahI ginAye gaye katipaya vizeSoM ko sAmAnya meM ho garbhita karadiyA jAtA hai| saMkhyAte zabda dvArA vicAre asaMkhyAte, anante, kitane bheda ginAye jA sakate hai ? ghor3oM ke kitane hI bheda karo, phira bhI TaTuA, lagaDA, kAnA koI na koI ghor3A chUTa hI jAyagA, joki vizeSoMmeM gaNanA azakya hone ke kAraNa sAmAnya ghor3o meM ginA diyA jAtA hai| jIva ke saMsArI aura mukta bhedoM se nyAre caudahaveM guNasthAnavartI muni haiN| ataH usa jJAnAvaraNakA bhI jJAnAvaraNa sAmAnya meM garbhita kara lenA cAhiye / mithyA, asaMyama, aura samIcIna saMyamase cauthe guNasthAna kA asaMyama nyArA hai| dUsare guNasthAna meM samyaktva aura mithyAtvase nyArA pariNAma hai, paJca-parameSThiyoMse antakRt kevalo aura sAmAnyakevalI atirikta hai, ata chaTa gaye vizeSa saba sAmAnya ke peTame DAla diye jAte haiN| ___aba darzana aura alAbhaparISaha ke antaraMga kAraNa kA nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra mahArAja agrima sUtrako kaha rahe haiM /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 ) navamo'dhyAyaH darzanamohAntarAyayo darzanAlAbhau // 14 // darzana mohanoya karmake udaya anusAra adarzana paroSaha hoto haiM aura lAbhAntarAya karma kA udaya ho jAnepara alAbha parISaha saMbhavatI hai| kiM punaradarzanamatretyAha- . sUtra meM kahA gayA adarzana phira yahAM kyA hai ? kyA jJAnase pahile honevAle mahAsattA kA AlocanasvarUpa darzana kA abhAva hai ? athavA kyA tattvArthazraddhAnasvarUpa samyagdarzana kA abhAva adarzana samajhA jAya ? batAo ! aisI jijJAsA utthita hone para granthakAra agrimavAtika ko kaha rahe hai| adarzanamihArthAnAmazraddhAnaM hi tadbhavet / sati darzanamohe'sya na jJAnAt prAgadarzanaM // 1 // yahAM sUtrameM vaha adarzana to tattvoMkA azraddhAna svarUpa hI ho skegaa| kAraNa ki darzana mohanIyakA udaya hote sante isa azraddhAna svarUpa adarzanakA hI saMbhava jAnA sugha. Tita hai| jJAna se pUrva meM honevAle darzana kA abhAva yahAM adarzana nahIM liyA jaavegaa| yadi aisA hotA to sUtra meM kAraNa kahate samaya darzanAvaraNa kahA gayA hotaa| viziSTakAraNanirdezAdavadhyAdidarzanasaMdehAbhAvaH / antarAya iti sAmAnya nirdezepi sAmAdvizeSasaMpratyayaH / kaH punarasau vizeSa ityAha-- yahA~ darzana mohanIya isa viziSTa kAraNa kA kaNThokta nirdeza hai, isa kAraNa avadhi darzana, cakSurdarzana, Adi kA sandeha nahIM hone pAtA hai / arthAt yadi avadhidarzana yA acakSurdarzana kA abhAva abhISTa hotA to kAraNakoTi meM darzanAvaraNa kA udaya kahA jAtA, sUtra meM jaba ki darzanamohako kAraNa batAyA gayA hai to usakA kArya tattvArthoM kA azraddhAna nAmaka adarzana hI pakar3A jA sakatA hai / isa sUtra meM yadyapi antarAya isa prakAra sAmAnya rUpase kAraNa kA nirdeza kiyA gayA hai / tathApi bhaviSya meM hone yogya kAryakI sAmarthyase sAmAnyakarma antarAya ke vizeSa ho rahe lAbhAntarAyakI arthApatti pramANa dvArA samIcIna pratIti ho jAtI haiN| jisa vizeSa kI pratIti ho jAtI hai vaha vizeSa phira kyA hai ? aisI jijJAsA upajanepara' granthakAra agrimavAtika ko kaha rahe haiN| antarAyotra lAbhasya tdyogyorthaadvishesstH| kAraNasya vizeSAddhi vizeSaH kAryagaH sthitaH // 2 //
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ___ yahAM sUtra meM par3hA gayA antarAya to artha tAtparya kI sAmarthya anusAra usa alAbhaparISahake yogya lAbha kA vizeSa rUpase antarAya kara rahA lAbhAntarAya pakar3A jAyagA kyoMki kAraNa kI vizeSatAoMse hI kArya meM prApta ho rahA, vizeSa vyavasthita hai| lAla tantuoM yA lAla raMgase hI lAla kapar3A bana sakatA haiM " kAyaliMgaM hi kAraNaM " kAraNa ke jJApaka hetu kArya hotA hai, lAbhAMtarAyake dvArA alAbha parISaha kA kathana kiyA gamA he tena darzanamohodaye tattvArthAzraddhAnalakSaNapravarzanaM, lAbhAMtarAyodaye cAlAbha iti prakAzitaM bhavati / tisa kAraNa ukta sUtra dvArA yaha tAtparya prakAza meM lA diyA gayA samajhA jAtA hai ki darzana mohanIya karmakA udaya hone para tattvArthoMkA azraddhAna svarUpa adarzana parISaha upajatI hai aura lAbhAntarAyakA udaya ho jAne para alAbhaparISaha bana baiThatA hai| aba jijJAsu pUMchatA hogA ki mohanIya karma kA prathama bheda horahe darzana mohanIyake udaya anusAra eka adarzanaparISaha kA honA kahA, aba mohanIya kA dUsarA bheda mAne gaye, cAritramohanIyakA udaya hote sante kitanI parISahe haiM ? btaao| aisI jijJA sAkI saMbhAvanA hone para sUtrakAra mahArAja agile sUtra ko kaha rahe haiN| cAritramohe naaNgnyaartistriinissdyaakroshyaacnaastkaarpurskaaraaH||15|| veda, arati, Adika cAritramohanIya karma kA udaya ho jAne para nagnatA, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkArapuraskAra, ye sAta parISaheM ho jAnA saMbhavatA hai| niSadyAparISahasya mohodayanimittatvaM prAriNapIDArthatvAt, puMvedodayAdinimittasvAnnagnyAdInAmiti cAritramohodanibandhanA ete / tadevAha-- . cAritra mohanIya karma kA udaya ho jAnepara prANiyoM ko pIr3A dene kA pariNAma upajatA hai, ataH prANiyoM kI pIr3A kA nirAkaraNa karane ke liye niSadyAparISaha sahI jAtI hai| yoM niSadyA parISaha kA nimittakAraNa cAritramohanIya kA udaya mAnA gayA hai aura nagnatA Adi parISahoM kA nimitta kAraNa to veda kA udaya, arati kA udaya Adi haiN| isa prakAra ye nagnatA Adi parISaheM cAritramoha ke udayako kAraNa mAnakara upajarahIM isa sUtra meM kahI gayI haiN| usa hI mUtroktarahasyako granthakAra agrimavAttika dvArA kaha rahe haiN|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH ( 185 nAgnyAdyAH sapta cAritramohe sati parISahAH / sAmAnyato vizeSAcca tadvizeSeSu te'rthataH / / 1 / / jJAnAvaraNamohAntarAyasaMbhUtayo matAH / ityekAdaza te teSAnabhAve na kacitsadA // 2 // sAmAnya rUpase cAritramohanIya karma kA udaya hote sante nagnatA Adika parISahe sahanI paDatI hai| una cAritra mohanoya ke vizeSa prakAroMkA udaya hote sante ve parISahe artha ke anusAra vizeSa rUpase ho jAtI hai, jaise ki arati kA artha ruci nahIM laganA isa jartha se arati nAmaka vizeSa cAritra mohanIya karma kA udaya to arati parISahakA kAraNa haiM |arth anusAra nagnatA aura parISaha kA kAraNa veda kA udaya hai,yoM vizeSa karmoke kAraNa vizeSa haiN| abataka yoM ukta tIna sUtro me jJAnAvaraNa, mohanIya, aura antarAya karmodvArA acchI upajAyIM jArahI ve prajJA, ajJAna,adarzana: alAbha,nagnatA,arati,strI,niSadyA,Akroza, ayAcanA,satkArapuraskAra, yoM gyAraha pariSahe mAno gayo haiN| una ukta jJAnovaraNAdi karmoMkA abhAva ho jAnepara sarvadA kiso bho AtmA meM ye pariSaheM nahIM upaja pAtI haiN| avazeSa bacarahIM gyAraha pariSahoM ke nimita kAraNa ho raheM karmavizeSa kA prati pAdana karane ke liye zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra ko kahate haiM / vedanIye zeSAH // 16 // kahI jA cukI gyAraha pariSahoM se zeSa baca gayI kSudhA, piMpAsA,zIta, uSNa, daMza mazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tapaspaza, mala ye gyAraha pariSahe to vedanIya karma kA udaya hote sante saMbhava jAtI hai / __uktAdanyanirdeza zeSa iti / te ca kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakacaryAzayyAvadha rogataraNasparzamalaparISahAH / kimekAkinyeva vesnoye'so bhavantyuta sahakAryapekSe satItyAzaMkA yAmidamAha---.. satrame kahA gayA zeSa yaha zabda kahI jA cukI prajA, ajJAna,Adi gyAraha parISahoM se bhinna ho rahI kSudhA, pipAsA, Adi pariSahoM kA kathana karanevAlA hai aura ve zeSa parISahe to kSudhAti, pyAsaduHkha, zotavAdhA, uSNavedanA, daMzamazakavyAdhi, caryA kaSTa zayyApIlA vadhakheda,rogavyathA,tRNasparzavyathana,malakleza ye gyAraha hai| yahA kAI zaMkA upasthita karatA hai| ki ve kSudhA Adika gyAraha parISahe kyA akele vedanIya karmoM ke udayApanna hone para hI ho jAtI haiM ? athavA kyA apane sahakArI kAraNa ho rahe mohanIya yA anya karma kI apekSA rakha
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre rahe vedanIya karmake udaya honepara bana baiThatI haiM ? btaao| aisI AzaMkA kA prakaraNa prApta ho jAne para granthakAra isa agrima vArtikako samAdhAnArtha kaha rahe haiN| zeSAH syurvedanIye te samagrasahakAriNi / - iti sarvatra vijJeyamasAdhAraNakAraNaM // 1 // sampUrNa sahakArI kAraNa rUpa sAmagrIse sahita ho rahe vedanIya karma ke honepara ve zeSa parISahe ho jAtI haiM arthAt akelA vedanoya ho kAryakArI nahI hai| "sAmagrokAraNaM natvekaM " mohanIya Adi karma dravya,kSetra,kAla,bhAva. saMkleza pariNAma,nirjalasaMhanana,AkulatA katipaya karmoM kI udIraNA,isa yathocita sAmagro se pariSahe satAtI hai,jinakA vijaya muniko yatna vdArA karanA par3atA hai| athavA saMyamI mani AtmadhyAna me itane nimagna ho jAte haiM ki unako parISahoMkA parijJAna hI nahI hone pAtA haiM,parISahoMko parISaha samajhakara sahanA jaghanya pada hai parISahoM ko padArthapariNata samajhakara samatA bhAvoMse sahanA madhyama mArga hai / zuddha Atma svarUpa me susthira hokara satA rahI parISahoM kA saMvedana hI nahIM ho pAnA uttama caryA hai| yahAM prakaraNa me ukta gyAraha pariSahoMkA kAraNa vedanIya karma kahA gayA haiM / vaha kevala asAdhAraNa kAraNa haiN| sAdhAraNa kAraNa to mohanIya Adika dusare bhI sahakArI kAraNa hai isI asAdhAraNa kAraNavAlI bAtako prajJA, ajJAna,adarzana Adike kAraNa ho rahe jJAnAvaraNa darzanamohanoya Adime bhI samajha lenA cAhiye arthAt prajJAkA asAdhANa kAraNa jJAnAvaraNa karma hai,anya mohanIya Adi bhI sahakArI kAraNa hai pratibandhakoM kA abhAva rahate huye kAraNAntaroM kI pUrNatArUpa asAdhAraNa kAraNa se uttara kSaName kArya ho hI jAtA hai| nanu jJAnAvaraNe ityAdi sUtreSu vibhaktivizeSo nimittAt karmasaMyoga iti cenna tadyogAbhAvAt / na hi yathA carmariNa dvIpinaM hantItyatra karmasaMyogastathAnAsti tatoyaM sannirdezastadupakSalagatvAt goSu duhyamAnAsu gata ityAdivat / ____ yahAM koI vaiyAkaraNa paNDita zaMkA uThAtA hai ki 'jJAnAvaraNe prajJAjJAne' darzana mohAntarAyayoMradarzanAlAbhau' ityAdi cAra sUtrome vizeSa rUpase saptamI vibhakti to nimittase karmako saMyoga ho jAne para huyI dikhatI hai arthAt ' nimittAt karmayoge ' isa kAraka prakaraNa ke niyama anusAra vedanIye cAritramohe, jJAnAvaraNe, darzana mohAntarAyayoH, yahAM nimittomeM saptamI vibhakti huI jJAta hotI hai|aacaary kahate haiM yaha to na kahanA,kyoMki yahAM una nimitta aura nimittI kA yoga (saMyoga yA samavAya) nahIM hai-dekhiye jisa prakAra ki: carmariNa dvIpinaM hanti dantayorhanti kuJjaraM kezeSu camarI hanti sImni puSkalako htH||
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo'dhyAyaH (187 cAmake nimitta (phala) vAgha ko mAra rahA haiM, yahA~ jisa prakAra varmakA saMyaMga hai cAma aura vyAghra kA avayava avayavI hone se samavAya sambandha hai, nimitta yAnI phala ho rahA cAma usa vyAghra nAmaka karmake sAtha saMbandha ho rahA hai tisaprakAra yahAM jJAnAvaraNa aura ajJAna kA koI saMyoga yA samavAya saMbadha abhISTa nahI hai|vedniiy yA jJanAvaraNa nimitta yAnI phala hoya aura kSudhA Adika yA ajJAna nimittI hoya yaha siddhAnta bhI yukta nahIM hai, jisa se ki 'vedanIye zeSAH' isa prakAra zeSa pada me dvitIyA vibhakti hone kA prasaMga prApta hove| vastutaH yahAM nimitta nimittibhAva nahIM hai tisa kAraNa yahAM sati saptamI rakhanA yaH svaM ca bhAvena bhAvalakSaNaM, jisa kriyA kA kAla jAnA jA rahA prasiddha hai usa kriyA se dusarI ajJAta kriyA ke kAla kI jJapti karanA yahA~ lakSaNa hai, jisakI kriyAse kriyAntara lakSita kiyA jAya usa jJApaka kriyA ke Azraya ko kaha rahe pada me saptamI vibhakti ho jAtI hai ataH yaha vedanIya Adi padome saptamI vibhakti kA nirUpaNa to sat artha ko kathana karane vAlA hai| kyoMki eka jJAtase dUsare ajJAta ko dikhalAyA gayA hai,jaise ki koI cAkara goda - hana ke samaya roTI khAne gayA thA, svAmI ne usase pUchA ki tuma kaba gaye the ? uttara detA hai ki jaba gAye dohI jA rahI thI taba maiM gayA thaa| ve dohI jA cukI thI taba mai yahAM A gayA thA athavA * chAtreSu adhIyamAneSu gata: ' chAtra jaba paDha rahe the taba gayA thA, ityAdika prayogo me jaise sante artha me saptamI ho rahA hai usI prakAra bhAvalakSaNa ho jAnepara vedanIya ke hote mante zaSa parISahe hotI hai, nahIM honepara nahIM hotI haiM yoM saptamI vibhakti ko sughaTita karalenA caahiye|| akasminna mani sakRt kiryataH parISahAH saMbhavantItyAha : parISahoM ke nimitta kAraNa, lakSaNa aura bhedoM ko samajha liyA aba yahAM yaha samajhAoM ki eka AtmA meM eka bAra kitanI parISahe saMbhava jAtI hai ? aisI vinIta bhavya ko jijJAsA prarvatane para sUtrakAra mahArAja isa agrimasUtra kA spaSTa uccAraNa kara rahe haiN| ekAdayo bhAjyA yugapadekasminnakonavizaMteH // 17 // eka samaya me (ekadama) eka AtmAmeM eka parISaha ko Adi lekara vikalpanA karane yogya horahI santI unnIsa parISaheM taka sambhava jAtI haiM / arthAt kadAcit eka kakSAcit do kabhI tIna aisI vikalpanA karate hue eka bAra me unaIsa paroSahe paryanta ho sakatI haiN| virodha hone ke kAraNa zIta aura uSNa ina do me se eka tathA zayyA, niSadyA, caryA ina tIna meM se eka, yoM pUrI bAIsoM nahIM hokara eka samaya meM unaIsa hI sambhavatI hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ) navamo'dhyAyaH AGabhividhyarthaH / zItoSNazayyAniSadyAcaryAnAmasahabhAvAcca kAnaviMzatisaMbhavaH / prajJAjJAnayovirodhAdanyatarAbhAve aSTa / dazaprasaMga iti cenna, apekSAto virodhAbhAvAt / zrutajJAnApekSayA hi prajJAprakarSe satyavadhyAdyabhAvApekSayA ajJAnotpatteH / daMzamazakasya yugatpravRtterekornAvizati vikalpa iti cenna prakArArthatvAt / mazaka evetyayaM paroSaho'nyathAtiprasaMgAt / daMzagrahaNAt tulyajAtIya iti cenna zrutivirodhAt / na hi daMzazaH prakAramabhidhatte mazakazadvopi tattulyamiti cenna, anyatareNa parISahasya nirUpitatvAt / na hi zazadvena nirUpite parISa he mazakazadvagrahaNaM tadarthameva yuktamataH prakAro'rthAntara iti nizcayaH / yahAM para AG abhividhi - maryAdA ke artha meM haiM / zIta-uSNa, zayyA - niSadyA-caryA ina parISahoMkA eka sAtha sadbhAva saMbhava na honeke kAraNa unaIsa parISahoMtaka ekasAtha honA sambhava hai / yahAM koI zaMkA karatA haiM ki prajJA va ajJAna parISahame virodha haiM arthAt ye dono ekasAtha nahIM ho sakate haiM, isalie aThAraha parISahoMkA ekasAtha honekA prasaMga AvegA, aisA na kahanA, apekSAkI dRSTise artha karanepara donome virodha nahIM A sakatA hai / zrutajJAnakI apekSA se adhika jJAna prApta honepara avadhi Adi jJAnoMke abhAva me khinna hokara ajJAna parISahakI utpatti hotI hai / (jJAnakI vizeSatAko prApta honepara ahaMkAra utpanna honA prajJA parISaha hai / ) isIprakAra daMzamazaka ina dono parISahoMko do karanA cAhiye, eka karanepara unaIsa nahIM hote haiM / so do karanepara unaIsa hote haiN| kyoMki una donoM parISahoMkA ekasAtha saMbhava ho sakatA hai, aisA bhI nahIM kahanA / daMzamazaka prakAra arthame prayoga kiyA gayA hai / mazaka hI yaha parISaha hai, anyathA atiprasaMga ho jAyagA / daMzapada grahaNa karane se mazakakA tulya jAtIya parISahakA grahaNa hai, aisA bhI nahIM kahanA | Agama paraMparAkA virodha hai / yahAM koI zaMkA karatA hai ki DhaMza zabda mazakakA prakAravAcI nahIM ho sakatA hai / mazaka zabda bhI usake barAbara hI hai / aisA to nahIM kahanA, kyoMki kisI eka padase hI parISaha kA kathana kiyA gayA hai / daMza zabda se parISaha kA nirUpaNa karane para mazaka zabda uso artha meM prayoga nahIM kiyA gayA haiM / apitu prakArAMtarako sUcita karane ke lie yaha prayoga kiyA gayA hai, yaha nizcaya hai / caryAniSadyAzayyAnA marate ra vizeSAdekAnnaviMzatitvavacanamiti cenna, aratau parISahajayAbhAvAt na hi caryAniSadyAdayyAnAmarate rekatvAdekatvaM yuktaM tatra arato parISaha jayAyogAt, tatkRtapoDAsahanAt parI hajayegyatvameva teSAmiti dvAviMzativacanameva yuktam // tasmAt -:
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189) tattvArthazrokavAtikAlaMkAre yahAM koI zaMkAkAra kahatA hai ki caryA niSadyA zayyA parISahoMmeM aura arA paroSahameM koI bheda nahIM haiM, isalie parISaha unnIsa hote haiM, aisA kathana karanA yukta hai, aisA to nahIM kahanA / kyoMki aratime uparyukta paroSahoMkA jaya nahIM hotA hai| cayaH niSadyA zayyA aura arati ke ekatvapanA yukta nahIM hai, kyoMki aratime ukta parISahoM ke jItaneke yogakA abhAva hai, una caryAdikoMke dvArA utpannapIDA ko vaha arati parISaha ko jItanevAlA sahana nahIM karatA hai, isalie una caryA niSadyA va zayyA parISahoMko jItane meM bhinnapanA hI hai, yoM bAIsa parISahoMkA kathana, karanA hI yuktipUrNa jaMcatA hai / tisa sUtroktasiddhAMtase kyA abhiprAya nikalA ? usako agrimavArtikoM dvArA jJAta kiijiye| sakRdekAdayo bhAjyAH kvacidekAnaviMzatiH / viMzatyAderasaMbhatevirodhAdanyathApi vA // 1 // ityukterniyamAbhAvaH siddhasteSAM samudbhave / sahakArivihInatvaM proktahetorazaktitaH // 2 // eka hI vAra eka ko Adi lekara unaIsa taka vikalpanA yogya ho rahI parISaheM kisI kisI AtmAme upaja baiThatI hai / bIsa, ikaIsa Adi parISahoMkA ekadama eka AtmAmaiM, upaja jAnA saMbhava nahIM haiM, kyoMki zIta, uSNA aura caryA niSadyA zayyAoMkA virodha haiM tathA anya prakArose bhI virodha doSa A jAvegA, kabhI eka ho jAya, kabhI do ho jAya kabhI dasa, kabhI pandraha yoM bhAjyA, isaprakAra kathana kara denese usa parISahoMke DaTakara upajane meM niyama kA abhAva siddha hai, yAnI parISahe hove hI aisA koI niyama na rahA, mAtra karmakA udaya ho jAnepara bhI anya sahakArI kAraNoM kI vizeSa rUpeNa hInatA ho jAnese parISaheM nahI upaja pAveMgI, jaise ki jinendra ke asAtA vedanIya kA udaya parISahoMko nahIM upajA pAtA hai| bhale prakAra kaha diye gaye jJAnAvaraNa, antarAya, vedanIya hetuoMkI anya sahakArI kAraNoMse rahitapanakI avasthAmeM parISahoMke upajAnekI zakti nahIM haiM, tabhI to mohanIya karmakA udaya nahIM honese anantasukhI jinendradevake bhUkha, pyAsa Adi parISahe nahIM upajatI haiN| ki punazcAritramityAha saMvarake chaH hetuoM meM se gupti, samiti, dharma, anuprekSA aura parISahajaya ina pAMcakA pratipAdana kiyA jA cukA hai, aba batalAo ki phira chaThA hetu cAritra bhalA kyA padArtha hai ? aisI vinIta ziSyakI ruci upajane para paramopakArI sUtrakAra isa bhagrima sUtra ko kaha rahe haiN|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH (190 sAmAyikchedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAMparoyayathAkhyAtamiti cAritram // 18 // ___sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, mUkSmasAMparAya aura yathAkhyAta yoM pAMca prakAra cAritra hai| arthAt sampUrNa jIvome samatA bhAva rakhakara saMyama pAlate hue munikA, Arta, radra, dhyAnakI avasthAse rahita hokara tAttvika ciMtana karanA sAmAyika hai / pramAda yA ajJAna dvArA atIndriya karmodaya anusAra kisI nirdoSa kriyAkA vilopa ho jAnepara usase grahaNa kiye jA cuke azubha karmoM kA pratIkAra karate hue AtmAko vahA~ kA vahIM nirdoSa mArga meM pratiSThita kara denA chedopasthApanA hai| ____jIvoMkI bAdhAke parihArake sAtha Atmavizuddhiko baDhA rahA saMyama parihAra vizuddhi hai / parihAravizaddhi saMyamIko cAturmAsabhe eka hI sthalapara rahane kA niyama lAga nahIM hotA hai / caumAse meM basa sthAvara jIvoMko adhika utpatti hone ke kAraNa dayAlu muni eka hI sthAnapara virAjate haiM / parihAravizuddhi saMyamako dhAra raheM munike zarIrase kisI bhI jIvako bAdhA nahIM pahuMcatI hai, pratyuta jovoMko Ananda prApta hotA hai| munizarIrase rogI kA mAtra cha jAya to roga dUra ho jAya, jIvoMke Upara hokara bhI muni cale jAya to jIvoMke yaha abhilASA banI rahatI haiM ki aura bhI do cAra bAra parihAravizuddhivAle muni hamAre Upara hokara cale jAya to bahana hI AnaMda aave| atIva sUkSma ho rahe lobhakA udaya honepara bho sAtizapavizuddhiko kara rahA daza' meM gRNasthAnavAle munikA saMyama sUkSma sAMparAya hai| mohanIya karmake upazama yo kSayase upajA gyArahave Adi cAra guNasthAnomeM varta rahA saMyama yathAkhyAta cAritra hai / cAritra zabdako nirukti pahile kahI jA cukI hai| tatvajJAnI jIvakA saMsArakI jananI ho rahIM antaraMga bahiraMga kriyAoMkA nirodha kara antarAtmAmeM ramaNa karanA cAritra hai| saamaayikshdvotiitaarthH| sAmAyikamiti vA samAsaviSayatvAt ayaMtI yAyAH tatvaghAtahetavA'naH saMgatA AyA: samAyAH samyagvA AyAH samAyAsteSu bhavaM sAmAyika samAyAH prayojanamasyeti ca sAmAyikamiti samAsa (ya) viSayatvaM sAmAyikasyAvasthAnasya / sacca sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaparaM / guptiprasaMga iti cenna iha mAnasapravRttibhAvAt / samiti prasaMga iti cenna, tatra yatasya pravRtyupadezAt / dharmaprasaMga iti cenna, atreti vacanasya kRtsnaka pakSayahetunvajJApanArthatvAt /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 ) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre " Bauh JDERSON " digdezAnarthadaNDa " Adi sUtrame sAmAyika zadvakA artha atIta kAlame kahA jA cukA hai / athavA samAsakA viSaya ho jAnese sAmAyika zadvako yoM banA liyA jAya ki apagatau " dhAtuse Apa banAyA jAya, A rahe haiM isa kAraNa prAriyoMke ghAtake kAraNa jo anartha hai ve Aya hai / saM upasargakA artha saMgata hai athavA saM kA artha samIcIna bhI hai / saMgata jo Aya athavA samocIna jo Aya so samAya hai, una samAyo meM utpanna huA tathA jisakA prayojana rAmAya haiM isa kAraNa vaha sAmAyika haiN| yoM samAsakara punaH bhava yA prayojana artha meM ThaN pratyaya kara samAya zadvase sAmAyika zadva sAdhu banA liyA gayA haiM, arthAt sAmAyika me prANaghAtakA anartha saba dUra cale jAte haiM, athavA prANighAtaka anarthoMko dUra karane ke sAmAyika kiyA jAtA hai / yo AtmIya avasthAna svarUpa ho rahA sAmAyika samAsakA viSaya kara vakhAna diyA gayA hai, aura vaha sAmAyika to hiMsA, jhUTha, corI Adika sampUrNa pApasahita yogoMkA abheda rUpase pratyAkhyAna karaneme tatpara hai / yahAM koI AzaMkA uThAtA hai ki yadi nivRttime tatpara sAmAyika hai taba to sAmAjika ko gupti ho jAnekA prasaMga AjAvegA / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki yahA~ sAmAyikame mAnasika pravRtti vidyamAna hai aura guSThime to manoyoga kI bhI nivRtti hai / puna: kisIkA AkSepa hai ki yadi sAmAyika karate samaya mAnasika pravRtti hai to sAmAyika ko samiti ho jAnekI Apatti A jAyagI, aisI dazAme sAmAyika punarukta huA | AcArya kahate haiM yaha bhI nahIM mAna baitthnaa| kyoMki usa sAmAyika cAritrameM jo prayatna kara rahA hai usa muniko samitiyoMme pravRtti karanekA upadeza haiM / ataH sAmAyika kAraNa hai aura samiti kArya hai, yoM kAryakAraNa ke bhedase samiti aura sAmAyika meM antara hai / phira bhI kisI kA kaTAkSa hai ki samiti meM pravRtta ho rahe muniko daza prakAra dharma pAlane kA bhI upadeza hai, aisI dazAmeM sAmAyika ko dharma bana jAnekA prasaMga bana baiThegA athavA saMyama nAmake dharma meM sAmAyika garbhita hai, phira yahAM kyoM kahA jA rahA hai ? AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki isa sUtra meM iti zabdakA kathana karanA sampUrNa karmoM ke kSaya ho jAnekA kAraNapanA samajhAne ke liye hai, iti kA arthapUrNatA yAnI samApti hai, cAritra dvArA sampUrNa karmo kA kSaya paripUrNa ho jAtA hai, ataH dharmameM garbhita ho rahA bhI sAmAyika Adi cAritra anta meM kahA gayA hai| jo ki mokSakI prAptikA sAkSAt kAraNa hai, iti isI bAta ko samabhAne ke lie sUtrapAta hai /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH HK ( 192 pramAdakRtAnarthaprabaMdha vilope samyakpratikriyA chaMdopasthApanA vikalpanivRttirvA / parihAreNa viziSTA zuddhiyasmin tA rihAra viddhicAritram / tatpunastrizadvarSajAtasya saMvatsara pRthaktvatIrthaM karapAdamUlasevinaH pratyAkhyAnanAmadheyapUvapArAvArapAraMgatasya jantu narodhapradurbhAva vAlaparimANa janmayonide dravyasvabhAva vidhAnajJasya pramAdarahitasya vA mahAvIyabhya paramani jaMgsyAtiduSkaracaryA nuSThAyinaH tisra saMkhyA varjayitvA dvigavyUtigAminaH saMpadyate nAnyasya manAgapi tadviparItasyeti pratipattavyaM / pramAda yA ajJAna se kiye gaye anarthoM kI racanA dvArA nirdoSa kriyAoM kA vilopa ho jAne para bhaTiti samIcIna pratIkAra kara svAtmAmeM vyavasthita ho jAnA chedopasthApanA hai athavA pApapoSaka vikalpoM kI nivRtti ho jAnA chedopasthApanA saMyama haiM / prANiyoM kI pIDA parityAga se viziSTa ho rahI Atmazuddhi jisa saMyama meM hai vaha parihAravizuddhi nAmakA cAritra hai, yaha saMyama lAkhoM karor3oM muniyo meM kisI kisI ko ho rahA atIva virala hai, vaha parihAravizuddhi phira usa tapasvIke hotA hai ki jo janma se tIsa varSa paryanta sukhI rahatA hai, punaH dIkSA grahaNa kara tIrthaMkara ke pAdamUla meM sAta ATha varSa taka sevA karate hue paDha rahA sntA pratyAkhyAna nAmaka pUrvasvarUpa samudra ke pAra ko prApta ho cukA hai, jantuoM kI utpatti kA ruka jAnA, prANiyoMkA upajanA kisa kAlame kaunase jIva paidA hote haiM. unakA pariNAma kyA hai ? jIvoMke janmasthAna, yoniyAM, dezavyavasthA, dravyoM ke svabhAva ityAdika vidhiyoM ko jo bhedaprabheda sahita jAna rahA hai, aura jo pramAda se rahita hai, jisake mahAn parAkrama hai, jisake uttarottara utkRSTa nirjarA ho rahI haiM, atIva kaThinatA se karane yogya caryAko anuSThAna karanekI jisakA Teva hai, tInoM saMdhyAkAloMko chor3akara do kosa paryanta gamana karanevAlA hoya, usa hIM jIvake yaha parihAravizuddhi saMyama kI sampatti prApta hotI hai / una uparyukta lakSaNoMse viparIta avasthAko prApta ho rahe kisI anya muniko alpa bhI parihAravizuddhi saMyama prApta nahIM hotA hai, isa prakAra pratIti kara leno cAhiye / atisUkSkaSAyatvAt sUkSmasAMparAyaM tasya guptisamityo raMtarbhAva iti cenna tadbhAvepi guNanimittavizeSAzrayaNAt / lobhasaMjvalanAkhyayAMparAya: sUkSmo'smin bhabatIti vizeSa AzritaH / niravazeSAMt kSIraNamoha vAt yathAkhyAtacAritraM yathAkhyAtamiti vA AtmasvabhAvAvyatikrame NAkhyAtatvAt iterupAdAna tataH karmasamApterjJApanArthatvAt / yathAkhyAta cAritrasiddhA sakalakarmakSaya parisamAptiH / pUrvaspardhaka, apUrvaspardhaka, bAdarakarSaNavidhi anusAra atyanta sUkSma kaSAya ho jAne se dazameM guNasthAna meM jo cAritra hotA haiM, vaha sUkSmasAM parAya hai /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 193) navasmodhyAyaH www.wwww^^^^^^^ yahAM koI AzaMkA uThAtA hai ki usa sUkSmasAMparAya kA gupti me antarbhAva kara liyA jAya, kyoMki isame pravRttiyoM kA nirodha hotA hai, yA samiti me DAla diyA jAya, kAraNa ki samIcIna ayana yAnI pravartana hai / AcArya kahate haiM ki yoM to nahIM kahanA, isakA hetu yaha hai ki una pravRttinirodha yA samyak ayana ke hote huye bhI sUkSmasAMparAya cAritra ke vizeSatayA nimittakAraNa ho rahe guraNakA yahAM Azraya liyA gayA hai, lobhasaMjvalana nAma kA kaSAya jisa guNasthAname dhule huye kusUMbhI (kasUmala ) vastrakI atyalpa lAlimA samAna atyanta sUkSma ho gayA hai, isa vizeSa kA yahAM avalamba liyA gayA hai / cAritra mohanIya karma kA paripUrNa rUpa se upazama yA kSaya ho cukanese jo gyArahave Adi guNasthAnoM meM saMyama hotA hai vaha yathAkhyAta caritra hai, athavA yathAkhyAta zadvako nirukti dvArA yo artha bhI nikalA jAya ki jisaprakAra AtmA kA svabhAva avasthita hai, usI prakAra AtmAke svabhAva kA ullaghana nahIM karake bakhAna diyA gayA hone se yaha yathAkhyAta cAritra anvartha hai / isa sUtra me samApti artha ko kaha rahe iti zabdakA grahaNa kiyA gayA, joki usa yathAkhyAta cAritra se karmoM kI kSayadvArA samApti ko jJApana karaneke lie hai / sampUrNa karmoM kI kSayakI paripUrNatA yathAkhyAtacAritra se hI siddha hotI hai / sAmAyikAdInAmuttarottaraguNaprakarSakhyApanArthamAnupUrvyavacanaM prAcyacAritradvaya vizuddhe ralpatvAduttaracAritrApekSayA parihAravizuddhicAritrasya tatonantaguraNajaghanyazuddhitvAt / tasyaiva tadanantaguNotkRSTa vizuddhitvAt pUrvacAritradvayasya tadananta guragotkRSTa vizuddhitvAt / tataH sUkSma sAMpa rAyasyAnaMtaguNajaghanya vizuddhitvAt tasyaiva tadanantaguragotkRSTatvAt, tato yathAkhyAtacAritrasya sampUrNavizuddhitvAt / etadevAha - dvandva samAsa kara dene para susaMjJaka yA abhyarhita athavA alpActara pada pUrvame prayukta ho jAte haiM, yaha zabda saMbaMdhI nyAya hai, kintu arthasambaMdhI nyAyame ukta niyama lAgU nahIM hotA, ataH vaktA ko jisa prakAra artha kI pratipatti karAne meM laghumArga pratIta hotA haiM, tadanusAra hI pada Age pIche ghara diye jAte haiM / isa sUtra me sAmAyika ke pIche chedopasthApanA aura usake pIche parihAravizuddhi kArmika AnupUrvI anusAra nirUpaNa karanA to sAmAyika Adi cAritroM me se uttara uttara ke ( agile agile ke) guNoM kI prakarSatA ko prasiddha karAne ke lie hai / pahile sAmayika chedopasthApanA ina donoM cAritroM kI jaghanya avasthA kI vizuddhi agile cAritroM kI apekSA sabase thoDI hai, usa vizuddhi se parihAravizuddhi cAritra kI jaghanya vizuddhi anantaguNI hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre 164 usa vizuddhi se usa ho parihAravizuddhi saMyama ko utkRSTa vizuddhi anantaguNI hai, usa parihAra vizuddhi kI utkRSTa vizuddhi se sAmAyika, chedopasthApanA, ina pahile donoM cAritroMko utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hai, usa sAmAyika, chedopasthApanAoM kI utkRSTa vizuddhi se sUkSmasAMpa rAya saMyamako jaghanyavizuddhi anantaguNI hai, usa sUkSmasatparAya kI jaghanya vizuddhi se usI sUkSma parAya kI utkRSTavizuddhi anantaguNI hai / tisa sUkSmasAMparAya kI utkRSTa vizuddha se yayArupAta cAritra kI vizuddhi ananvaguNI hai, kyoMki yaha yathAkhyAta cAritra sampUrNa nese vizuddha ho rahA haiM, karmoM ke kSaya se huI aura bhaviSya me karmoM kA kSaya karAnevAlI AtmAko puruSArthajanya prasannatA ko yahAM vizuddhi samajhA jAya, jaise ki saMcita ho cuke bAta, pitta, kapha, ke kopajanya doSoM kA yA rogoM kA avyartha auSadhi dvArA jitanA jitanA nirAkaraNa hotA jAtA hai, utanI rogI kI prasatratA yA svasthatA baDhatI jAtI hai / usI prakAra ukta pAMcoM cAritroM meM vizuddhi kA tAratamya baDha rahA tola diyA gayA hai / isa hI sUtrokta rahasya ko granthakAra agilI do vArtiko meM spaSTa kaha rahe haiM / sAmAyikAdi cAritraM sUtritaM paMcadhA tataH / samvaraH karmaNAM jJeyo'cAritrApekSajanmanAM // 1 // dharmAntarbha tamapyetatsaMyamagrahaNAdiha / punaruktaM pradhAnatvarUpAtaye nirvatiM prati // 2 // -- isa sUtra sAmAyikAdi pA~ca prakArake cAritrakA nirUpaNa kiyA jA cukA hai / cAritra nahIM pAlanA svarUpa acAritra kI apekSA se janma le rahe karmoM kA una cAritroM se saMvara ho cukA samajha lenA cAhiye / uttamakSamA Adi dazavidha dharmoM meM saMyama kA grahaNa hai | ataH dharmo me antarbhUta ho rahA bho yaha saMyamasvarUpa cAritra punaH yahAM isa bAtako prasiddha karane ke lie kahA gayA hai ki mokSa kI prApti ke prati isa cAritra kI ho pradhAnatA hai, avyavahita rUpeNa cAritra hI mokSa kA pradhAna kAraNa hai / atha tapovacanaM dharmAntarbhUtaM tadvividhaM bAhyamAbhyaMtaraM ca tatra bAhayabheda pratipatyarthamAha cAritra kA nirUpaNa ho cukA, usake bAda tapase nirjarA bhI hotI hai / yoM sUtrita kiyA gayA hai| dazadharmoM me tapakA nirUpaNa abhtarbhUta ho rahA hai, vaha tapa bAhya aura abhyantara bhedoMse do prakAra hai, una do bhedoMme se bAhara bhedoM ko pratipatti karAne ke lie zrI umAsvAmI mahArAja agrima sUtra ko kaha rahe haiM /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 195 ......... __ anazanAvamaudaryavRtti parisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezA bAhya tapaH // 16 // ____anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ye chaha bAhaya tapa haiN| kaSAya, viSaya, ArambhoMkA parityAga karate huye cAra prakAra AhAra kA tyAga karanA vaha anazana hai / saMyama kI vRddhi ke lie eka grAsa, do kaura Adi nyUna khAnA avamaudarya haiN| lAlasA kI nivRtti ke lie bhojana sambandhI aTapaTo AkhaDI kara lenA yA pravRttikoMkI parisaMkhyA kara lenA vRttiparisaMkhyAna hai| indriyoMpara vijaya prApta karaneke lie ghI, dahI, dUdha, miSTAnna, tela, nona rasoMkA yathAyogya tyAga karanA rasaparityAga hai / . dhyAna kI siddhi ke lie pazu, pakSo, jantuoMse rIte ekAnta sthAnoMmeM sonA; baiThanA, viviktazayyAsana hai| parISahajaya kI zakti baDhAne ke lie pratimAyoga dhAraNa karanA, zarIra khedAvaha Asana lagAnA Adika kAyakleza hai| bahiraMga dravyako apekSAse ye tapa kiye jAte haiM,yA dUsare jIvoMko bhI inakA pratyakSa ho jAtA hai,tisa kAraNa ye chaha bAhya tapa kahe gaye haiN| dRSTaphalAnapekSaM saMyamaprasiddhirAgocchedakarmavinAzadhyAnAgamAvAptyarthamanazaba / tadvividhaM avadhRtAnavadhRtakAlabhedAt / "samyagyojJanigraho guptiH" isa sUtrase samyakapadako anuvRtti calI A rahI haiM, ataH samIcIna anazana vahI hai jo ki kucha bhI mantrasiddhi yazaHprApti, zArIrika svAsthya Adika dekhe jA rahe ihalokasambandhi phaloMkI nahIM apekSA kara kiyA jA rahA hai, saMyama kI bhale prakAra siddhi honA, bhojana me rAga kA uccheda ho jAnA, karmoMkA vinAza honA, dhyAna aura zAstra rahasya kI prApti ho jAnA, ina pAra laukika zreSTha phaloMkI prAptike lie jo ana*zana kiyA jAyagA vaha tapazcaraNa samajhA jAyagA, zeSa to laMghana mAtra hai, jo ki azubha karmoMke udayase huA aura azubha karmoM kA hI baMdha karAnevAlA hai aura yaha zAstrokta avazana to karmoM ke kSayakA aura nirjarAkA sampAdaka haiN| vaha anazana tapa avadhRtakAla aura anavadhUtakAla ina bhedoMse do prakAra hai| eka chAka, eka dina, do dina Adi bIcame dekara upavAsa karanA avadhuta kAla haiM aura samAdhimaraNa ko kara rahe gRhastha yA munike maraNaparyanta AhAra kA parityAga kara denA ana
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre ( 196 vadhUtakAla anazana hotA hai / pahile meM kAla kI maryAdA niyata kara dI jAtI hai / dUsare meM kAla kI avadhi niyata nahIM kI gayI haiM / saMyamaprajAgaradoSaprazamana santoSasvAdhyAya sukha siddhayarthamava maudaryaM / ekAgArasaptavezmaikarathyArdhagrAsAdiviSayasaMkalpo vRttiparisaMkhyAnaM / saMyama kA pAlana, acchA jagate rahanA, vAta, pitta, kapha, sambandhI doSoMkA baDhiya zAMta ho jAnA, svalpa anna meM santoSa ho jAnA, sukhapUrvaka svAdhyAya ho jAnA ina siddhiyoM ke liye avamaudarya tapa kiyA jAtA hai / bhikSAko durlabha banAneke liye munikA eka ghara me ho jAnA, sAta ghara ullaMghana karanA, eka hI galI meM jAnA, AdhA kaura khAnA athavA grAma pATha mAnanepara Adhe hI gAMva meM gocarI ke lie gamana, sIMgame guDakI bhelI aTakAkara baila kA mila jAnA, Adi viSayoMkA saMkalpa karanA vRttiparisaMkhyAna tapa hai / dAMteMdriyatvatejohAnisaMyamoparodhavyAvRtyAdyarthaM ghRtAdirasaparityajanaM rasaparityAgaH / . rasavatparityAga iti cenna, matorluptanirdiSTatvAt zuklapaTa ityAdivat / avyatirekAdvA tadvatsaMpratyayaH / sarvatyAgaprasaMga iti cenna prakarSagateH / prakRSTa rasasyaiva dravyasya tyAgasaMpratyayAt / pratijJAtagaMdhatyAgasya prakRSTagaMdhakastUrikAdi tyAgavat / indriyoM kA damana ho jAnA, prakRtime uttejita hone kI hAni ho jAnA, saMyama ko rokanevAlI lampaTatA kI vyAvRtti ho jAnA gariSThatA janya pramAda kI hInatA ityAdika prayojana ko sAdhane ke liye ghI, dahI, dUdha, Adi rasoMkA kucha dinoM taka yA Ajanma parityAge kara denA rasaparityAga hai / yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki rasazadva guNako kaha rahA hai, guraNIko chor3akara akele guNakA grahaNa yA tyAga nahI kiyA jA sakatA hai, ataH rasavAle ghRtAdi padArthoMkA tyAga kara denA kathana samucita huA taba to rasavatparityAga aisA cauthe tapa kA nAma honA cAhiye, " rasaparityAga zada azuddha jacatA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki tadvAn artha ko kaha rahe matup pratyaya kA lopa ho cukanepara yaha rasaparityAga kahA gayA hai, matup pratyaya ke artha me ac pratyaya bhI ho jAtA haiM, jisako ki matvarthIya aca pratyaya kahate haiM, " guNe zuklAdayaH puMsi guNiliMgAstu tadvati " guNavAcaka zabda kadAcita guNIko bhI kahane me pravarta jAte haiM, matup kA lopa kara aneka zabda prayukta kiye jAte haiM, jaise ki zuklavastra, madhura Amra, zItajala, Adi prayoga sAdhu haiM athavA eka vicAra yaha bhI haiM ki guraNako choDakara guNI nahIM vartatA hai, yo guNa aura guNIkA abheda ho jAne ke kAraNa guNa se usa guNakI dhArane vAle kI samIcIna pratIti ho jAtI hai, rasavAle dravyakA tyAga karanepara hI rasakA tyAga ghaTita ho sakegA, anyathA nahIM / wr
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 ) rasmodhyAyaH yahAM koI AkSepa uThAtA hai ki jagat meM jitane bhI pudgala dravya haiM saba me rasa vidyamAna haiM, ataH rasakA parityAga karanevAlA vratI kisI bhI rasavAle maThA, pAnI Adi padArtha ko nahIM khA pIM sakegA, sabhI ke tyAgakA prasaMga AjAvegA / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki raMgavAna, rUpavAna, jJAnavAna, dhanavAna Adi sthalome prakarSa arthakI jJapti ho jAtI hai, ataH adhika rasavAle yA tIvra rasavAle dravyake hI parityAga karane kI bhalI pratIti ho jAyagI, jaise ki koI manuSya gandhako sUMghanekI pratijJA kara cukA hai, vaha prakRSTa gandhavAle, kastUrI, itra, puSpa, dhUpa, puSpa, Adi tIvra rAgotpAdaka padArthoM ko hI prakarSagaMdhakA tyAga karatA hai / alpa gandhavAle padArthoMkA tyAgI nahIM hai / vaise to sabhI puMgalo meM gaMdha vidyamAna hai, nAsikA indriyavAlA unase kathamapi nahIM baca + sakatA hai, usI prakAra yahAM rasa kA artha prakRSTa rasavAlA padArtha grahaNa karanA / kazcidAha - anazanAvamaudaryarasaparityAgAnAM vRttiparisaMkhyAnAvarodhAt pRthaganirdezaH / tadvikalpanirdeza iti cenna, anavasthAnAt / taM pratyAha, na vA kAyaceSTA viSayagaNanArthatvAdRttiparisaMkhyAnasya / anazanasyAbhyavahartavya nivRttirUpatvAdavamaudaryarasaparityAgayorabhyavahartavyaikadezanivRttiparatvAttato bhedaprasiddheH / yahAM koI paMr3ita kaha rahA hai ki anazana, avamaudarya aura rasaparityAga ina tInoM tapoMkA vRttiparisaMkhyAna nAmaka tapa meM antarbhAva ho jAyagA, kyoMki saba ye bhikSA sambandhI hI niyama haiM, ataH inakA pRthak upadeza nahIM karanA cAhiye, granthakA bojha baDhatA hai, yadi isa AkSepa kA uttara paNDita ke prati koI yoM denA cAhe ki bhale hI ve vRtti parisaMkhyAna me garbhita ho jAya, kintu ziSyabuddhi vaizadyArtha usa vRttiparisaMkhyAna tapa ke vikalpoM kA pRthak nirdeza kara diyA gayA hai, jaise ki " duHkhazoka tApAkrandana 11 ityAdi sUtra meM duHkha ke prakAroMkA nyArA nirUpaNa kiyA jAtA hai, isa para paNDita kahatA haiM ki yaha to nahIM kaha sakate ho, kyoMki vRttiparisaMkhyAna ke prakAroMkA yadi pRthak nirUpaNa karane lagoge to anavasthA ho jAyagI, lAkhoM, karoDoM aTapaTI AkhaDiyoM ke nAma ginAne para bhI kahIM dUra jAkara nahIM Thahara sakoge, ataH hamArA AkSepa tadavastha haiM / aba usa paNDita ke prati AcArya samAdhAna vacana kahate haiM ki yaha doSa uThAnA Thoka nahIM haiM, kyoMki vRttiparisaMkhyAna tapa to kAya kI ceSTA Adi viSayoMkI ginatI ke lie kiyA jAtA hai ki sAdhu bhikSAme pravRtti kara rahA, itane hI kSetra taka apane zarIra kI ceSTA kare, athavA aise aise ginatI ke viSayoMkA prasaMga prApta hoya tabhI bhikSA leve, kintu yaha anazana tapa to khAne pIne vyavahArame Ane yogya padArthoMkI nivRtti kara denA svarUpa hai aura avamaudarya nAma kA tapa to khAne pIne yogya padArthoM ke eka deza rUpa se i
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 198) nivatti karaneme tatpara ho rahA hai tathA rasaparityAga tapa bho khAdya, peya, dravyoM ko ekadeza rUpeNa nivRtti karaneme laga rahA hai, tisa kAraNa iname mahAn bheda prasiddha hai / vRttiyoMkI mAtragaNanA prasiddha kara denA aura khAdya peyoMko pUrNataH yA ekadezataH nivRtti kara denA iname mahAna attara hai, ataH cAroM tapa svatantra hai,koI kisome gabhita nahIM ho sakatA hai aura na koI kisIkA prakAra hai| - AbAdhAtyayabrahmacaryasvAdhyAyadhyAnAdiprasiddhayartha viviktazayyAsanaM / kaaykleishHsthaanmaunaatpnaadirnekdhaa| dehaduHkhatitikSA sukhAnabhiSvaMgapravacanaprabhAvanAdyarthaH / parISahajAtIyatvAt paunaruktyamiti cenna, svakRtaklezApekSatvAt kAyaklezasya / samyagityanuvRtterdRSTaphalanivRttiH, samyagyoganigraho guptirityataH samyaggrahaNamanuvartate / bAhyadravyApekSatvAdvAhyatvaM, parapratyakSatvAt tiirthygRhsthkaarytvaaccaanshnaadeH| etacca karmanirdahanAttapaH, deheMdriyatApAdvA / keSAM punaH karmaNAM saMvaraH syAttapaso'smAdityAha / nikaTavartI jovoMdvArA kiyI jAne yogya AvAdhAoMkA parihAra, bramhacarya dhAraNa, nirAkula svAdhyAya karanA, acchA dhyAna, vyartha bolane paDanekI Apatti se baca jAnA AdikI acchI siddhi ho jAne ke lie viviktazayyAsana tapa kiyA jAtA haiM / jIva rahita ekAnta sthalame zayana karane yA Asana jamAne se ukta bramhacarya Adi kI niSpatti sahajame ho jAtI hai / chaThA kAyakleza nAmakA tapa to pratimA yoga dhAraNa kara sthita ho jAnA, maunavrata rakhanA, madhyAnha me sUrya sammukha Atapana yoga dhAraNa karanA, kaThina Asana lagAnA, Adika aneka prakAra haiM, joki zarIrake dukha upasthita hone para sahanazola bana jAnA, vaiSadhika sukhoM ke kAraNoM meM Asakti nahIM kara gaiThanA, jinazAsana kI prabhAvanA, karmoM ko nirjarA Adike liye kiyA jAtA hai| yahAM koI AkSepa karatA hai ki yaha Atapanayoga, maunadhAraNa Adi svarUpa ho rahA kAyakleza to paroSahoM ko hI jAtikA hai, ataH punaH upadeza karanese punarukAtA doSa aayaa| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki apane Apa calAkara buddhipUrvaka kAyakleza kiyA jAtA hai aura icchAke vinA hI kAraNavaza parISaheM prApta - hA jAtI hai / yoM apane dvArA kiye gaye kleza kI apekSA ho jAne se kAyakleza kA parISahoM se bheda hai| isa sUtrame " samyagyoganigraho guptiH" isa sUtrase samyakapadakI anuvRti calo A rahI haiM, samyak isako anuvatti ho jAnese loka meM dekhe jA rahe phaloMkI navRti kara do jAtI hai| jA lokita phako ojhA ra vara tA kiye jAyeMge, ve
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 199) . navamodhyAyaH samIcIna anazana Adi nahIM kahe jA sakate haiM / bAhya dravyoMko apekSA rakhanA honese ye anazana Adi kiye jAte haiM, ataH inako bAhaya tapa mAnA gayA haiN| . dUsarI bAta ra ha bhI hai ki anya janoMko anazana AdikA ghaTa, paTa, ke samAna pratyakSa bhI ho jAtA hai, tisa kAraNa se bho inako bAhyapanA hai| ___tIsarI bAta yaha bhI hai ki anyamatAvalambI sAdhuoM karake aura gRhasthoM karake bhI anazana Adi katavya kara liye jAte haiM, isa kAraNa inako bAhaya tapa kahA gayA hai| yaha tapa zadva kA nirUpaNa to karmoMkA niHzeSa dAha kara dene se tapaH hai, isa tAtparya ko le rahA hai / jisaprakAra agni tRNa Adivo jalA detI hai, usI prakAra tapa bhI karmoM ko tapAkara bhasma kara detA hai, athavA deha aura iMdriyoMko tApa karatA hai, isa kAraNa bhI anazana Adiko tapa kaha diyA jAtA hai| ___ yahAM koI tarka uThAtA hai ki isa tapase phira kina karmokA saMvara ho jAyagA? batAo ! aisI jijJAsA upasthita ho jAnepara granthakAra agrima vArtika dvArA samAdhAna vacana kahate haiN| SoDhA bAhyaM vinirdiSTaM tapotrAnazanAdi yat / saMvarastena ca jJeyo zatapo hetukarmaNAm // 1 // isa sUtrame anazana, avamaudarya Adi jo chaha prakArakA bahiraMga tapa vizeSa rUpeNa nirdiSTa kiyA gayA hai, usa karake atapasyAko hetu mAnakara Ane yogya karmoMkA saMvara ho jAnA samajha lenA cAhiye / arthAt jo tapasyA nahIM kara raheM hai unake karmoMkA Asrava ho rahA hai tathA usa atapake viparota jo anazana Adi tapoMko kara rahe haiM unake karmoMkA saMvara ho jAtA hai / yaha yuktisiddha siddhAMta hai| athAbhyantaraM tapaHprakAzayannAha; bAhaya tapoMkA nirUpaNa karaneke anamtara aba sUtrakAra mahArAja abhyantara tapoMkA prakAza karAte hue agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiN| prAyazcitta vinayauyAvatyasvAdhyAyavyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // prAyazcitta lenA, vinaya karanA, yAvRttya karanA, svAdhyAya karanA, vyutsarga aura dhyAna ye uttaravartI antaraMga tapa hai / pramAda se utpanna hue doSoMkA pratyanIka prayogoM ' dvArA parihAra kara denA prAyazcitta hai, pUjya padArthoMme Adara karanA vinaya hai, zarIraka / ceSTA yA anya dravya karake upAsanA karanA vaiyAvRttya hai, Alasyako choDakara samIcIna zrutajJAna kI bhAvanA karanA svAdhyAya hai, parapadArthome ApApana aura apanepana ke saMkalpa
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre (200 kA parityAga kara denA vyutsarga hai, cittake vikSepa kA tyAga karate hue eka arthame hI aneka jJAnoMko upajAkara cittavRttikA nirodha karanA dhyAna hai / antaraMga manakA AtmIya zubhabhAvomeM niyaMtraNa kiye jAne ke kAraNa honese ye chaoM antaraMga tapa mAne gaye haiN| tapa iti sambadhyate / asyAnyatIrthAnabhyastatvAtuttaratvaM abhyantaratvamitiyAvat, antaHkaraNavyApArAdvAhyadravyAnapekSatvAt / svata etacca saMvedyamiti darzayannAha / pUrva sUtrame kahe gaye tapa isa zabdako anuvRtti kara yahAM saMbadha kara liyA jAtA hai| anya matAvalambiyoM karake abhyAsa prApta nahIM honeke kAraNa ina prAyazcita AdikoM kI uttara tapasyApanA iSTa kiyA gayA hai| uttara isa padakA artha yahAM prakaraNa anusAra abhyantara haiM, yoM ye abhyantara tapa haiM yaha phalitArtha niklaa| antaraMga indriya ho rahe manakA ina prAyazcita Adiko me avalamba vyApAra honeke kAraNa aura vAhayadravya kI apekSA na honeke kAraNa ye. antaraMga tapa haiM; tathA ye prAyazcita Adika tapa svataH hI bhale prakAra jAnane yogya hai, arthAt upavAsa Adika jaise dUsare jIvoM karake bhI vedya haiM, usaprakAra prAyazcitta Adika mAnasika upayoga ho rahe sante svasaMvedana pratyakSadvArA hI saMvedya hai, parasaMvedya nahIM hai / iso bAta ko pranthakAra agalI vArtikadvArA dikhalAkara spaSTa kaha rahe haiN| prAyazcittAdi SaDbhedaM tapaH saMvarakAraNaM syAduttaraM svasaMvedyamiti spaSTamanogataM // 1 // saMvarakA kAraNa ho rahA prAyazcitta Adi chaha bhedavAlA abhyantara tapa hai, joki spaSTa rUpase mana indriya dvArA jAna liyA gayA, santA svasaMvedana pratyakSa karane yogya hai, ataH yaha antaraMga tapa ho sakatA hai| tadbhedagaNanArthamAha - una antaraMga tapoMke bheda prabhedoM kI gaNanA karaneke lie sUtrakAra mahArAja agrimasUtrako kaha rahe haiM, usako spaSTa suniye / navacaturdazapaJcadvibhedA yathAkrama prAradhyAnAt // 21 // dhyAna nAmaka tapase pahile taka kramAnusAra nI, cAra, daza, pAMca, do itane bhedavAle prAyazcitta Adika haiN| arthAt prAyazcita ke nau bheda haiM, vinayake cAra bheda haiM, dazabhedoMko dhArarahA vaiyAvRttya hai, svAdhyAya ke pA~ca bheda haiM, do bhedavAlA vyutsarga hai / dhyAnake bhedoMkA nirUpaNa bhaviSyame kiyA jaaygaa|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 201) navasmodhyAyaH navAdInAM bhedazadvenopasaMhitAnAmanyapadArthA vRttiH / dvizadvasya pUrvanipAtaprasaMga iti cenna, pUrvasUtrApekSatvAt / zAdvAnnyAyAdddvaMdve suralpActaramiti sUtrAtsaMkhyAyA alpIyasyA ityupasaMkhyAnAcca dvizadvasya pUrvanipAtaprasavatAvapyArthAnnyAyAt prAyazcittAdisUtrArthApekSayA yathAkramamabhisaMbaMdhArthalakSaNamullaMghyate, arthasya balIyastvAt lakSyAnuvidhAnAllakSaNasya / ete ca navAdayaH prabhedA ityAha saMkhyA va saMkhyeya ko kaha rahe aura paralI ora paDe hue bheda zava ke sAtha dvandva samAsa garbhita upasandhAna ko prApta ho rahe nava, catura Adi padoMkI anya padArthoM ko pradhAna rakha rahI bahuvrIhI samAsa nAmakI vRtti kara lI jAya, taba to prAyazcitta Adike nau, cAra, daza, pAMca, do bheda haiM, yaha sUtrArtha ho jAtA hai / yahAM koI zaMkA karatA hai ki sUtrame dvandva samAsa ko prApta hue dvi isa zadva kA sabake pUrva meM niyama se paDa jAnekA prasaMga AtA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA, kyoMki pUrva sUtrame kaha kahe gaye prAyazcitta Adike bhedoMkI apekSA anusAra vyutsaga ke bhedoMko pratipatti karAneke lie pIche dvi zabda kahA gayA hai / - dvandva samAsa susaMjJavAle ikArAnta, ukArAnta padoMkA pUrvame nipAta kara uccAraNa kiyA jAtA haiM, evaM jisa padame atizaya karake alpa ac hoMya usa pada kA bhI pUrva se nipAta ho jAtA hai / tIsarI bAta yaha bhI sUtroMse atirikta vArtikoM dvArA kahI gayI hai ki saMkhyAvAcI paDhome atyanta alpasaMkhyAko kaha rahe padakA pUrvame nipAta hotA hai / ye tInoM niyama dvizabdakA pahile upAdAna karaneme lAgU ho rahA hai, yoM zadvazAstra sambandhI vaiyAkaraNa nyAyase dvi zabda ke pUrva nipAta ho jAnekA prasaMga A para bhI arthasambandhI nyAyase prAyazcitta, vinaya Adi sUtra ke arthakI apekSA karake krama anusAra uddezya vidheya donoMkA sambandha karaneke lie vyAkaraNa ke lakSaNa sUtroMkA ullaMghana kara diyA jAtA hai, " dvandve suH " " alpActaraM " ina sUtroMse tathA " saMkhyAyA alpIyasyA: isa upasaMkhyAna kiye gaye vArtika se jo dvi zabda kA pUrva nipAta honA Avazyaka paDA hai, artha saMbaMdhI nIti se isakI upekSA kI gayI hai, kyoMki nyAya zAstrame zabdakI apekSA arthaM atyadhika balavAna hotA hai / vyAkaraNa ke lakSaNa sUtroMko lakSya ke anukUla kArya karanA cAhiye, siddhAMta yA nyAyazAstra ke anuyAmiyoMko thoDA vyAkaraNa kA lakSya rakhanA paDatA hai, kintu vaiyAkaraNoM ko arthakA bahubhAga dhyAna rakhanA cAhiye, tabhI to " mitre caSoM " Adi sUtra banAne paDe / " ',
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 202) ye nau Adika prabheda hai| antaraMga tapake chaha bheda haiM aura una chaha meM se pAMca ke nava Adika prabheda haiN| isI tattvako granthakAra isa agrima vArtika dvArA spaSTa kaha rahe haiN| proktA navAdayo bhedAH pAradhyAnAtte yathAkragaM / prAyazcittAdibhedAnAM tapasobhyantarasya hi // 1 // isa sUtra dvArA umAsvAmI mahArAjane abhyantara tapa saMbaMdhI prAyazcitta, vinaya Adika bhedoMke dhyAnase pahile yathAkrama se ve nau, cAra Adika prabheda niyama karake bahuta acche kaha diye haiN| eka bAra kisIke bheda kara punaH una bhedoMke jo prakAra kiye jAte haiM, unako prabheda kahate haiN| yatastapaso'bhyantarasya prAyazcittAdaya eva bhedAtmAno navAdayasteSAM bhedA iti prabhedAste / prAgdhyAnaditi vacanaM yathAsaMkhyapratipattyartham / jisa kAraNa se ki abhyantara tapake prAyazcitta, vinaya Adika hI bheda svarUpa hai,isa kAraNa una prAyazcitta AdikoMke no, cAra Adika jo bheda hai, isa kAraNa ve abhyantara tapake prabheda kahe jAte haiM, putra kA putra pautra kahalAtA hai, usakA putra bhI prapautra ho jAtA hai| sUtra meM dhyAna se pahile yaha jo nirUpaNa kiyA gayA hai vaha saMkhyA anusAra prabhedoM kI pratipatti karAneke lie haiM, anyathA prAyazcitta Adi chaha tapoMkA nau, cAra Adi saMkhyAvAcI pAMca padoMke sAtha samanvaya nahIM ho sakatA thaa| dhyAna me pahile yoM kaha dene para to pAMca tapoM kA pAMca saMkhyApUrvaka bhedoMke sAtha yathAsaMkhya anvaya bana jAtA hai, viSamatA nahIM hotI haiM / tatrAsya tapobhedasya navavikalpAn pratipAdayannAha; ___ aba una abhyantara tapome se pahile bheda ho rahe prAyazcitta nAmaka tapake nau vikalpoM kI ziSyoM ko pratipatti karAte huye sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtrakA paribhASaNa kara rahe haiN| aaalocnprtikrmnntdubhyvivekvyutsrgtpshchedprihaaropsthaapnaaH||22|| Alocana, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra aura upasthApanA ye prAyazcitta ke nau bheda haiN| guru ke sanmukha apane pramAdakRta doSoMkA prarUpaNa karanA Alocana hai| bhaviSyame doSoM ke sarvathA parityAga kI bhAvanA rakhakara
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203) navamodhyAyaH vartamAna sambandhI svakIya duSkRtyoM kA pratIkArArtha mithyApana bhAvita karanA pratikramaNa hai| " paDikkamAmi bhaMte, iriyaavhinnaae| virAyaNAye / araNAgutte / pAraNaggamaNe / vijjugamaNe / hriduggmnne| uccaarpssvnnkhelsiNhaannaaye| biyaDipaiThThavaNiyAe je jIvA / eindiyA vA / veindiyA vA / teindiyA vA / cariMdiyA vA / paMciMdiyA vA / NollidA vA / pellidA vA / saMghaTTidA vA / saMghAdidA vaa| uddAvidA vA / paridAvidA vA / lessidA vA / biMdidA vA / chididA vA / ThANado vaa| ThANacaMkamaNado vA / tassavisohi karaNaM / jAva arahantANaM / bhayavantAraNaM / gamokAraM karomi / tAva kAyaM / pAvakamma uccariyaM / vosarAmi ( jApyaM deyaM ) / Namo arahaMtANaM / rAmo siddhaarnnN| Namo AyariyANaM / Namo uvajjhAyAraNaM / raNamo loe savvasAhUNaM / IryApathe pracalatAdya mayA pramAdA, - dekeMdriyapramukhajIvanikAyabAdhA / nirvatitA yadi bhavedayugAntarekSA, mithyAtadastu duritaM guru (jina) bhaktito meN|| karacaraNatanuvidhAtAdaTato nihataH pramAdataH praannii| IryApathamiti bhItyA, muJce taddoSahAnyartha / icchAmibhante IriyAvahamAloceuM / puvvuttaradakkhiNapacchimacaudisAsu virisAsu viharamANeNa, jaguttaradiTThiNA, daduvvA, Dava Dava cariyAye, pramAdadoseNa pANabhUda jIvasattANaM edesi uvaghAdo kado vA, kArido vA, kiraMto vA, samaNamaNudo vA, tassa micchAmi dukkddN| pApiSThena durAtmanA jaDadhiyA mAyAvinA lobhinA, rAgadveSamalImasena manasA duSkarma yanirmitaM / trailokyAdhipate jineMdra bhavataH zrIpAdamUle'dhunA, nindApUrvamahaM jahAmi satataM nivartaye karmaNAM / ityAdi rUpase pratikramaNa kiyA jA sakatA hai, jApya yA sAmAyika ke samAna pratikramaNa karanA bhI ati Avazyaka hai / Alocana aura pratikramaNa donoM kA saMsarga hote sante AtmA ko zuddha karanA tadubhaya hai / koI doSa kevala Alocana kara dene se hI prazAMta ho jAtA hai| dUsarA duSkRtya kevala pratikramaNa karane para nivatta ho jAtA hai / tIsarA doSa aisA haiM jisakA ki Alocana, pratikramaNa dono prAyazcitta karane para Atmazuddhi ho sakatI hai| sabake sAtha milakara ho rahI khAne, pone, upakaraNa rakhane AdikA vyabasthAome se kucha kAlataka ke liye doSI jIvakA pRthag bhAva kara denA viveka hai|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ...................(204 kAryoMtsarga Adi karanA vyutsarga hai| upavAsa Adi karanA tapa hai| kucha dinoM kI dIkSA kA tyAga karA denA cheda hai / pakhavADA, mahInA, Adi ke liye dUra choDa denA parihAra hai| vartamAna kI dIkSA kA cheda kara punaH naye taura se dIkSita karanA ( honA ) upasthApanA hai| ___ yaha nau prakArakA prAyazcitta hai| loka me bhI ghRNita padArtha ko dekhakara thUka denese yA muhasikoDa, AMkha haTAkara vairAgya saMpAdaka zabda bolate hue karuNApUrNa bhAvoM dvArA citta kI glAni miTA lI jAtI hai / paramArthataH jIva kI antaraMga zuddhavRttioMse doSa dUra hokara Atma vizuddha ho jAtA hai| prAyazcittasya nvviklpaaH| pramAdadoSavyudAsabhAvaprasAdanaHzalyAnavasthAvyAvRttimaryAdAtyAgasaMyamadADharyabhAvanAdisidhyarthaM prAyazcittaM vizuddhayarthamityarthaH tasyAlocanAdayo niravadyavRttayo navavikalpA bhavantItyAha isa sUtrame prAyazcitta ke nau vikalpa kaha diye gaye haiN| pramAda se kiye gaye doSoMkA nirAkaraNa karane ke lie prAyazcitta kiyA jAtA hai, bhAvoMkI zaddhike lie bhI prAyazcitta hotA hai| koI aparAdha bana jAnese AtmA meM zalya laga baiThatI hai, usa zalya kA paritgAga kara niHzalya ho jAnA bhI prAyazcitta karane kA prayojana hai| pApa kara cuke jIvakA citta avyavasthita rahatA hai, prAyazcitta kara lenese vaha cittakI lavyavasthA yA anavasthA vyAvRtta ho jAtI hai| pApI jIva dhArmika maryAdAoMkA tyAga kara anargala pravRtti kara baiThatA hai, prAyazcitta kara lenese punaH maryAdA kA tyAga nahIM ho pAtA hai| prAyazcitta kara lenese saMyama pAlane me dRDhatA ho jAtI hai, anityapana Adi bAraha bhAvanAoM yA pAMcavratoMko vAggupti Adi paccIsa bhAvanAoM tathA AtmIya zubha bhAvanAoM kI siddhike lie prAyazcitta kiyA jAtA hai / anyathA pApame pravRtti nahIM honA, aprazasta karmoM kI sthiti, anubhAga kA nhAsa ho jAnA, Adika prayojanoMko sodhanevAlA prAyazcitta haiN| . .. prAyaH kA artha aparAdha hai, cittakA artha vizeSa zuddhi hai, usa aparAdha kI AtmAme zuddhi karanA yA aparAdha ko vizaddhi ke liye pravartanA yaha prAyazcitta kA artha hai / usa prAyazcitta ke nirdoSa pravRtti svarUpa AlocanA Adika nau bheda ho rahe haiM / isa hI sUtrokta siddhAMta ko granthakAra agrima vArtika dvArA kaha rahe haiN| ...
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava'modhyAyaH 205) AlocanAdayo bhedAH prAyazcittasya te nava / yathAgamamiha jJeyA niravadyapravRttaye // 1 // prAyazcitta ke prasiddha ho rahe ve AlocanA Adika nau bheda Agama anasAra jAna lenA cAhiye, joki lage hue doSoMkA nivAraNa karate hue bhaviSya meM nirdoSa pravRtti karAne ke liye upayukta hai| tatra gurave pramAdanivedanaM dshdossvijitmaalocnN| prAyazcittalaghakaraNArthamupakaraNadAnaM,yadi laghu me zaktyapekSaM kiMcitprAyazcittaM dIyate tadAhaM doSaM nivedayAmIti dInavacanaM, parAdRSTadoSagahanena prakaTadoSa nivedanaM, pramAdAlasyAbhyAmalpadoSAvajJAnena sthUladoSapratipAdanaM, mahAdoSasaMvaraNenAlpadoSakathanaM, IdRze doSe kiM prAyazcittamityupAyena pracchannaM, bahuyatijanAlocanAzadvAkule svadoSa nivedanaM, kimidaM gurUpapAditaM prAyazcittaM yuktamAgame na vetyatyanyagurupraznaH,mahadapi prAyazcittaM gRhItaM na phalakaramiti saMcitya svasamAnAya pramAdAvedanaM,paragRhItasyaiva prAyazcittasyAnumatena svaduzcaritasaMvaraNaM, iti dazAlocanadoSAsteSAM varjanamAtmAparAdhasyAzveva nirmAya bAlavadajubudhyAbhidhAnaM tadviziSTamAlocanaM samyagavagaMtavyaM / una nau prakAra prAyazcittoM meM pahilA Alocana yoM haiM ki ekAnta me virAjamAna ho rahe prasanna manavAle guru ke liye (sanmukha) ziSya kA vinaya sahita hokara apane pramAdakRta aparAdhoMkA vaza doSoMse vijita ho rahA spaSTa nivedana kara denA Alocana hai| ve dazadoSa isa prakAra hai ki guru mahArAja prAyazcitta laghu kara deve isake liye piccha, kamaMDala, Adi upakaraNoMkA dAna karanA pahilA doSa hai| upakaraNa de denepara mujhe halakA prAyazcita deMge aisA vicAra kara pustaka Adi denA doSa samajhA gayA haiN| zArIrika prakRti se maiM durbala hUM, poDita hUM, upavAsa Adi vaDe daNDoMko jhelane ke liye samartha nahIM ho sakatA hUM, yadi gurujI merI hInazakti kI apekSA kara / kucha halakA prAyazcitta de deve, taba to meM unake sanmukha doSoMkA nivedana kiye detA hUM, isa prakAra dInatApUrNa vacana kahanA dUsarA doSa hai| dUsare prANiyoM karake nahIM dekhe gaye doSoM ko chipAkara dUsaromai prakaTa ho cuke doSoMkA hI mAyAcAra pUrvaka nivedana karanA tIsarA doSa hai| pramAda aura Alasyase choTe choTe (sUkSma) doSoMkA tiraskAra karate haye kevala sthUla doSoMkA gurujI ke sAmane pratipAdana karanA cauthA doSa hai| yaha aparAdhI
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre apane choTe choTe doSoM ko jAna bUjhakara chipA jAtA hai, moTe doSoMko kaha detA hai / mahAkaThina daNDa prApta hone ke bhayase baDe doSoMkA saMvaraNa karake mAtra choTe choTe doSoMkA guru ke sAmane kathana karanA pAMcavAM doSa hai| gurujo mahArAja, isa prakArake doSa ho jAnepara kisI ko kyA prAyazcitta diyA jA sakatA hai ? isa chalapUrNa upAyase doSoMko lukA chipAkara gurU kI upAsanA karanA yaha chaThA doSa hai / yA "pRcchanaM" pATha mAna lene para pUchanA, artha kiyA jaay| pakhavADe, caumAse, yA varSake antame kiyo jAnevAlI aneka munijanoMkI AlocanAoMke zadbose vyAkula ho rahe avasara para vyAkSipta manavAle AcArya mahArAja ke sanmukha svakIya doSoMkA nivedana karanA sAtavAM doSa hai|| gurujI ke dvArA samajhAkara diyA gayA yaha prAyazcitta (daNDavyavasthA) kyA Agama paddhati me yukta hai ? athavA kyA prAyazcittazAstra anusAra samucita nahIM hai ? isa prakAra zaMkA rakhate huye ziSya kA anya AcAya gurUke sanmukha prazna upasthita karanA AThavAM doSa hai / AThave doSame gurU ke prati azraddhA aura apanI durbalatA vyakta kI hai| bahuta baDA bhI prAyazcitta le liyA gayA kucha dRSTa phala nahIM karatA hai, isa prakAra apane maname acchI mAna lI gayI kubhAvanA pUrNa ciMtanA kara gurUke prati doSoMkA nahIM nivedana karatA huA AlasI muni apane samAna ho rahe dUsare sahavAsIke sanmukha ho pramAdoMkA nivedana kara detA haiM, yaha nomA doSa hai| naumA doSavAle ko guru ke prati azraddhA bhAva, paraloka kA nahIM mAnanA, atoMndriya padArthoM ko iSTa nahIM karanA, AtmIya zuddhikA abhAva, anAstikya Adika aiba lage huye haiN| ___ apane samAna doSavAle dUsare ziSya karake gRhIta ho cuke prAyazcittako mAna lenA ki iso prAyazcitta ko maiM grahaNa kara lUM, sabake sanmukha kahane me baDI burAI hogo isa prakAra apane duHzcaritroMko chipA lenA dazavAM doSa hai|| dravya, kSetra, kAla, bhAva, anusAra daMDAvasthA badalatI rahatI hai| jaja sAhaba eka aparAdhI ko sAta varSa kI sajA dete haiM; usI prakAra ke dusare aparAdhI ko kevala tIna varpakA sajA volate haiM / isI prakAra antaraMga bhAvoM aura paristhitiyoM ke vettA AcArya mahArAja aparAdhI ziSyoMko aneka prakArakI daMDavyavasthA batAte haiN| yoM Alocana ke vaza doSa haiM, unakA parityAga kara gurUjo ke sanmukha zIghra hI apane aparAdha ko dera na kara kaha denA cAhiye, jaise ki kapaTarahita bAlaka apanI svAbhAvika
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH . . . 207) wwwwwwwwwwww M sarala buddhise svakIya doSoMkA anyanAtirikta kathana kara detA hai, usI prakAra chalarahita hokara dazadoSoM kara rahita jo Alocana kiyA jAyagA vaha samIcIna viziSTa prakAra kA Alocana samajha lenA caahiye| tacca saMyatAzrayaM dviviSayamekAnte saMyatikAzrayaM triviSayaM prakAze prAyazcittaM gRhItvA kurvato'kurvatazca kutazcittapazcaraNasAphalyetarAdiguNadoSaprasaktiH prasiddhava / aura vaha Alocana yadi munikA AcArya ke prati hoya to saMyamiyoM kA avalamba pAkara huA ekAnta sthalapara kevala do me hI honA cAhiye / ( viSayatvaM saptamyarthaH ) arthAt saMyamI yadi prAyazcitta leve to vahAM ekAntame gurU aura ziSya do hI hone cAhiye, tathA yadi saMyamavAlo AryikA kA avalamba pAkara yadi prAyazcitta liyA jA rahA hai, to prakAza (ekAntarahita) pradeza meM kama se kama tIna prANiyome liyA jaay| arthAt AyikAse koI prAyazcitta leve, yA oyikA kisI AcArya se prAyazcitta leve to prasiddha sthalame tIna Adi jana avazya hone cAhiye, akele strI kA akele puruSa ke sAtha ekAnta sthalame vArtAlApa Adi karanA niSiddha haiN| AcArya mahArAja se prAyazcittako grahaNa karake zraddhApUrvaka usa prAyazcitta ko karanevAle munike tapazcaraNa kI saphalatA, AtmIya nirdoSatA, cAritravizuddhi Adi guNoMkA prasaMga mila jAnA prasiddha hI hai aura jo lajjA, durbalatA, tiraskAra, hInazakti azraddhA Adi kisI bhI kAraNa se usa gRhota prAyazcitta ko nahIM kara rahA hai, usa ziSyake tapazcaraNa kI niSphalatA, sadoSatA, pApabaMdha, asaMyama, Adi doSoMkA prasaMga ho jAnA bhI prasiddha hI hai| ataH atIcAra yA doSoM se AtmAko bacAkara sarvadA zodhatA rhe| jo sAhukAra apane lene, karja, vyAja, bhADA, hAni, lAbhakA vicAra nahIM rakhatA hai, andhAdhuMda hokara udhAra boTatA hai, apavyaya karatA hai, vaha kucha hI dinoM meM naSTa (varabAda) ho jAtA hai / usI prakAra mumukSu saMyamIko nirdoSa Alocana dvArA apane doSoMkA nivAraNa kara cAritra vizuddhi karate huye zIghra niHzreyasaMprApti kA satata prayatna karate rahanA cAhiye / / mithyAduSkRtAbhidhAnAdhabhivyaktapratikriyA pratikramaNaM / tadubhayasaMsarge sati zodhanAttadubhayaM / sarvasya pratikramaNasyAlocanapUrvakatvAt kevalaM pratikramaNamayuktamiti cenna / tatra gurUNAbhyanujJAtena ziSyeNaivAlocanakaraNAt / tadubhayasmin guruNavobhayasya vidhAnAt /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre mere duSkRtya mithyA ho jAya yAnI pUrvaM karmoMke vazase yA pramAda anusAra mujhase jo khoTA kRtya bana gayA hai, vaha mithyA paDa jAo, isa prakAra kahane, vicArane caryA karane Adi prayogoM karake pApa kA prakaTa rUpame pratIkAra kara denA pratikramaNa hai / pratikramaNa nAmake prAyazcitta se AtmA mRdu ho jAtA hai, bhaviSya me khoTA karma karaneme nahIM pravartatA hai / una Alocana aura pratikramaNa donoMkA sambandha ho jAne para AtmAkI zuddhi ho jAne se jo prAyazcita huA hai, vaha tadubhaya kahA jAtA hai / kisI duSkRtyajanya azuddhi se mailA AtmA Alocana mAtra se zuddha ho jAtA hai, dUsare DhaMgakI malinatA ko kevala pratikramaNa se haTAkara AtmA zuddha bana baiThatA hai, kintu koI pApajanya tIsarI azuddhi isa jAti kI hai, usakA nirAkaraNa tadubhaya se hI kiyA jAtA hai / jaise ki kisI daNDavyavasthAnusAra aparAdhI ko zArIrika kleza ( jelakhAnA) aura Arthika hAni ( juramAnA ) donoM bhugatane paDate haiM / 13 yahAM koI zaMkA karatA haiM ki sabhI pratIkramaNoM ke pUrva me Alocana kiyA jAtA hai, akelA pratikramaNa kara lenA to samucita nahIM haiM, aisI dazA me pratikramaNa aura tadubhaya me koI antara nahIM ThaharA, taba to " tadbhaya kA upAdAna karanA vyartha pddaa|kaar kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki sabhI pratikramaNa yadyapi AloMcanapUrvaka hote haiM, kintu usa pratikramaNa me to gurUjI dvArA vinayapUrNa AjJA prApta kara cuke ziSya karake hI Alocana karanA paDatA hai, aura tadubhaya me to gurujI karake hI Alocana aura pratikramaNa donoM kA vidhAna kiyA jAtA hai, yoM pratikramaNa aura tadubhaya me sASTa antara hai / saMsaktAnnapAnopakaraNAdInAM vibhajanaM vivekaH / vyutsargaH kAryotsargAdikaraNaM / taponazanAdi, divasapakSamAsAdipravrajyA hApanaM chedaH / pakSamAsAdivibhAgena dUrataH parivarjanaM parihAraH / punardIkSA prApaNamupasthApanA / tadidaM navavidhamapi prAyazcittaM ki kasmin * pramAdAcarite syAditi paramAgamAdavaseyaM, tasya dezakAlAdyapekSasyAnyathAvasAtumazakyatvAt / milajula kara vyavahAra me A rahe khAne pIne, upakaraNa dharane, zAstra virAjamAna karane Adi kA pRthagbhAva kara denA viveka haiM / arthAt jo muni eka sAtha khAte, pIte, baiThate yAtrA karate haiM, aparAdhI ziSyako una vyavahAro me se alaga kara diyA jAtA hai, yaha vibhAga karanA viveka nAma kA prAyazcitta hai / loka me bhI aparAdhI ko jAti birAdarI se yathAyogya alaga kara denA daNDa calA A rahA hai /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava'modhyAyaH aa.......209) kAlakA niyama kara kAryotsarga, kaThina Asama, Adi karanA vyutsarga hai / jaise kisI vidyArthI ke pramAda se vAyudvArA zAstrajIkA patra uDakara bhUmi para paDa gayA, isa avinaya kA daNDa gurUjI ne namaskAra mantra par3hate huye kAryotsarga kara lo batalAyA yA kucha dera ke liye eka kaThora Asana se Atapana yoga karanA AjJApita kiyA, usI zAMti Atmazuddhi ke liye vyutsarga kiyA jAtA hai| tapa nAmakA chaThA prAyazcitta to upavAsa karanA, Unodara khAmA, Adi prasiddha hI hai| aneka dinoM se dIkSita ho rahe ziSya kI kisI aparAdha ke bana jAne para dina, pakSa, mahinA, cAturmAsa, Adi vibhAga kara ke dIkSAkA tyAga karA denA cheda nAmakA prAyazcitta hai| pakhavADA, mahinA, Rtu Adi kA vibhAga kara dUra ho se aparAdhI ziSya ko yogyatAnusAra varja deno parihAra haiN| mahAvratoMkA mUla se hI uccheda kara punaH naye rUpa se dIkSA prApta karAnA upasthApanA nAmakA prAyazcitta hai / so yaha nau bhI prakArakA prAyazcitta kaunasA kisa kisa pramAda yA doSa ke AcaraNa karane para ho sakegA, isa rahasya ko paramotkRSTa Agama se niti kara liyA jAya / deza, kAla, avasthA, zArIrika saMhanana, Atmoya bhAva Adi kI apekSA rakha rahe usa prAyazcitta vidhAna kA Agama yA guru paripATI ke atirikta anya prakAroM (upAyoM) se nirNaya nahIM kiyA jA sakatA haiM / AcAryoM karake muniyoM aura gRhasthoM ko prAyazcitta diyA jAtA haiM / gRhasthoM ko gRhasthAcArya yA sadAcArI udbhaTa paNDita bhI prAyazcitta kI vyavasthA kara dete haiM / siddhAMtarahasya yA prAyazcitta ke zAstroMkA adhyayana, adhyApana karanA vizeSa adhikAriyo me hI niyamita hai, sAdhAraNa rUpa se prAyazcitta zAstroM kA upadeza, Adeza, nahIM diyA jAtA hai| atha vinayavikalpapratipAdanArthamAha; prAyazcitta kA prarUpaNa kara cukane para aba sUtrakAra mahArAja vinaya nAmaka tapa ke bhedoM kI pratipatti karAne ke liye usa agrima sUtrakA spaSTa kathana kara raheM hai| jJAnadarzanacAritropacArAH // 23 // jJAna, darzana, cAritra aura upacAra inakA vinaya karanA jJAnavinaya, darzana vinaya, cAritravinaya aura upacAravinaya haiN| iname tIna to azuddha nizcayanayake viSaya
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ho rahI adhyAtma vinaya hai aura cauthI vyavahAranaya kA viSaya hokara bAhya avalambanoMse vizeSita ho rahI upacAravinaya hai| antaraMga pAvana puruSArtho se apane jJAna, darzana, cAritroM ko baDhAkara vizuddha karate huye svayaM unakA vinaya kiyA jAtA hai, vastutaH yahI paramArtha vinaya hai / bahiraMga me guru Adika kA vinaya to bhAvavinaya nahIM hokara dravya vinaya hai| hAM, bhAvavinaya kA sahakArI kAraNa honese upacAravinaya bhI sAdara pAlanIya hai| vinaya ityanuvartate,pratyekamabhisaMbaMdhaH, jJAnavinaya ityAdi / tatra sabahumAna jJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirjJAnavinayaH / padArthazraddhAne niHzaMkitatvAdilakSaNopetatA darzanavinayaH, sAmAyikAdau lokabindusAra paryante zrutasamudre bhagavadbhiH prakAzitenyathA padArthakathanAsaMbhavAt / . " prAyazcittavinayavayovatya" ityAdi sUtrase vinayazadva kI anavatti kara lI jAtI hai / usa vidheya dalame DAla diye gaye vinaya padakA pratyeka jJAna Adi ke sItha paralI ora se saMbaMdha kara lenA cAhiye, taba to jJAna vinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, upacAravinaya isa prakAra vinaya tapake cAra bheda ho jAte haiN| una cAra binayome pahilI jJAnavinaya to yoM hai ki jinAgama yA svakoya .zuddha jJAnakA bahuta mAna rakhate hue jIva karake samyagjJAna ke grahaNa kA abhyAsa karanA, smaraNa karanA, ciMtana karanA,Adika jJAna vinaya hai| "granthArthobhayapUrNa kAle vinayena sopadhAnaM ca bahumAnena manmitamaninhavaM jnyaanmaaraadhym"| yoM aSTaaMgasamanvita jJAna kI ArAdhanA karanI paDatI hai| : jinopadiSTa padArthoM ke zraddhAna karane me niHzaMkitapana, aviparItapana Adi svarUpoMse sahitapanA darzanavitaya hai| "sUkSmaM jinodita tattvaM hetuminaiva hanyate,AjJAsiddha tu tadgrAhacaM nAnyathAvAdinoM jinA: '' isa prakAra tattvo me akampa lohajala ke samAna saMzayarahita ruci rakhanA darzana vinaya hai / sAmAyika, caturvizatistava, vandanA Adika caudaha-aMgabAhya zrutajJAname athavA AcAra aMga Adi aMgo ta / utpAdapUrva, agrAyaNIya pUrva ko Adi lekara triloka bindusAra caudaha ye pUrva paryanta, zrutasamudra me yathArtha pratipAdana hai, inako praNAlI ke atirikta anya prakAroM se padArthoM kA kathana karanA asaMbhava hai, zrI jinendra bhagavAna ke dvArA prakAzita ho rahe zAstrasamudra meM hI padArthoM kA nirUpaNa satyArtha ho rahA hai, aiso niHsaMzaya dRDhatA darzanavinaya ko prANa hai| .
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211) meromoooooooooooooanima meromeromemortance ... tadvatAzcAritre samAhitacittatA cAritravinayaH / pratyakSeSvAcAryAdiSvabhyusthAnAbhigamanAMjalikaNAdirupacAravinayaH, parokSeSvapi kAyavAmaGanoMbhiraMjalikriyA guNasaMkIrtanAnusmaraNAdiH / jJAnalAbhAcAravizuddhisamyagArArdhanAdyartha ' vinayabhAvanaM / kimarthaM punarjJAnAdayo vinayA ityabhedenoktA ityAha- ...' una jJAnavinaya aura darzanavinaya se sahita ho rahe tapasvIkA cAritra meM samASiyukta hokara citta laga jAnA cAritra vinaya hai| ... ....... sanmukha pratyakSa kiye jA rahe pUjanIya AcArya, upAdhyAya Adi meM' samghrameM harSayukta hokara zIghra uTha kara Adara karanA, unake anukUla gamana karanA, hAtha joDa aJjali karanA, praNAma karanA, anunaya karanA, Adika saba upacAra vinaya hai, tathA AcArya Adi ke parokSa hone para bhI unako mana me vicAra kara zarIra se aJjali sahita praNAma karanA, vacana se unake guNoMkA ajchA kIrtana karanA aura manase unakA yA unake guNoMkA bAra bAra smaraNa, kIrtana, prazaMsA Adi karanA upavAravinaya hai| yoM jJAna kI prApti, AcAra kI zuddhi, samIcIna ArAdhanAoMko anubhava, Atmoya madutI Adi prayojanoM ke liye vinaya nAmaka tapakI bhAvanA kI jAtI hai| . , yahAM koI prazna uThAtA hai ki jJAnakI vinaya, darzana kI vinayaM yoM jJAna Adi aura vinaya kA SaSTI vibhakti anusAra bheda karake nirUpaNa karanA acchA lagatA hai, kintu sUtrakAra ne phira jJAna Adika cAra vinaya haiM, yoM abheda - karake isa sUtra meM prarUpaNa kiyA hai, so vaha pratipAdana phira kisa prayojana ko liye huye hai ? btaao| 'aisI jijJAsA pravartane para granthakAra ina agrima do vAtikoM ko kaha rahe haiN| jJAnAdayotra catvAroM vinayAH pratipAditAH / / ....... kathaMcittadabhedasya siddhaye paramArthataH // 1 // nAdibhAva nA sabhyagjJAnAdi vinayo hi naH / 1 / / tasyAMtaraMgatA na syAdanyathAnyena vedanAt // 2 // nizcaya naya anusAra paramArtha rUpa se una 'jJAna, darzana, cAritra aura upacAroM kA vinaya tapa ke sAtha kathaMcit abheda ho rahA hai, isa rahasya kI siddhi ke liye sUtrakArane isa sUtrame abheda' pratipAdaka prathamA vibhakti anusAra jJAna Adika cAra vinayaM kaha kara samajhA dI hai| hama jaina dArzanikoM ke yahA~ jJAna, darzana oNdi ko bhAvanA karanA ho arthAt apane puruSArtha se apanI jJAna Adi sampattiyoM ko jaise
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre hoya taise baDhAnA hI samyagjJAna Adi kA vinaya hai / mandirajI meM zAstra ke sanmukha hAtha joDa lenA yA jinendra deva ke darzana kara lenA mAtra yahI bahiraMga kriyA jJAna, darzana vinaya nahIM haiM / anyathA yAnI yadi jJAna Adiko binaya nahIM mAnakara hama bahiraMga syavahAra ko hI hama vinaya mAna baiThate to anya jIvoM karake saMvedana ho jAneke kAraNa usa vinaya tapako aMtaraMgapanA nahIM ho pAtA, kyoMki dUsaroMse saMvedya ho rahe anazana Adi tapa yA ghaTa, paTa, Adika padArtha bahiraMga mAne gaye haiM / hAM, svasaMvedana pratyakSa karake anubhUta ho rahe jJAna Adi vinaya yA sukha, duHkha Adi padArtha antaraMga haiM |srvjnyke atirikta anya jIvoM se bhI jisakA pratyakSa ho rahA hai vaha padArtha antaraMga nahIM ho sakatA hai / upacAra vinayame bhI antaraMga pariNAma kucha nirAle ho rahe haiN| atha vaiyAvRttyapratipattyarthamAha; vinaya nAmaka antaraMga tapakA nirUpaNa kara cukane para aba sUtrakAra mahArAja ziSyoM ko vaiyAvRttya tapake bhedoM kI pratipatti karAne ke liye isa agile sUtrako racanA karate haiN| prAcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaMghasAdhumanojJAnAM // 24 // ___AcArya ko vaiyAvRttya karanA, upAdhyAya mahArAjako Tahala karanA, tapasvI kI paricaryA karanA, zikSA lenekI vAna rakhane vAle muniyoM ko anukUla vRttitA karanA, rogAdika se kleza pA rahe glAna muniyoM kI sevA karanA, vRddha muni gaNa kI zazraSA karanA, kula me ekatrita ho rahe yativaroM kA anunaya karanA, saMghakI upAsanA karanA, sAdhuoMkI saparyA karanA, manojJa muniyoMkA paricArakatva karanA, yoM dazaprakAra vaiyAvRttya nAmakA tapa hai| vaiyAvRtyamittyanuvRttaH pratyekamabhisaMbaMdhaH / vyAvRttasya bhAvaH karma vA vaiyAvRttyaM / kimarthaM taduktamityAha - bIsameM sUtra se bayAvRttva isa zabda kI anuvRtti kara lI jAtI haiM, isa kAraNa usa vayAvRtyapadakA SaSThI vibhakti vAle AcArya Adipratyeka ke sAtha paralI ora sambandha kara liyA jAya / AcArya kI vaiyAvRtya, upAdhyAya kI vaiyAktya Adika yo dasa, bheda kara pUre nAma samajhe jAte haiM / vyAvRtta zabda se bhAva yA karma me Syatra pratyaya kara aica kA Agama karate huye vaiyAvRtya zabda banA liyA jAtA hai| vyAktta ho rahe puruSa kA bhAva (pariNAma) athavA karma (kriyA) vaiyAvRtya hai / vaha vaiyAvRtya kisaliye kahA. mayA hai ? aisI jijJAsA pravartane para granthakAra agrima vArtika dvArA uttara kahate haiN|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava'modhyAyaH 213) W zrAcAryaprabhatInAM yaddazAnAM viniveditaM / vaiyAvRtyaM bhavedetadanvarthapratipattaye // 1 // AcArya, upAdhyAya Adi daza prakArake muniyoMkA jo vaiyAvRttya karanA isa sUtra me vizeSa rUpeNa nivedana kiyA jA cukA hai, yaha to vayAvRtya zaddha ke prakRti pratyaya anusAra nikAle gaye artha kI pratipatti karAne ke liye ho sakatA hai| arthAt kisI jIvake Upara vyAdhi, parISaha, upasarga, mithyAtva, Adi vipattiyoMkA prasaMga A jAne para kAya kI ceSTA athavA anya dravya karake una vyAdhi AdikoM kA pratIkAra kara denA vaiyAvRtya hai / gugaNa me rAga karane kI buddhi se saMyamI ke pAvoMko dabAnA yA anya bhI saMyamI kA upakAra karanA, prAsuka auSadhi khAnA, pInA, karAnA, Azraya, kATha kA takiyA, tRNoM kI zeyyA, Adi upakaraNoM karake kaSToM ko haTAnA athavA unakA zraddhAna dRDha rakhanA ityAdika saba vaiyAvRtya hai| vaiyAvRtya itane baDe zabdakI nirukti karake hI ukta artha nikala par3atA hai| zrAvaka ke uttara guNoM me zrI samantabhadra AcArya ne vaiyAvatya rikSAvrata kahA hai aura sUtrakAra mahArAja ne atithi saMvibhAga kahA haiN| vidhi, dravya dotA, pAtra, pratigraha AdikA lakSya rakhate huye navakoTise vizuddha ho rahe dAtA kA saMyamiyoM ke liye dAna denA bhI vaiyAvRtya hai|| AcaraMti tasmAd vratAnItyAcAryaH / upetya tasmAdadhIyata ityupAdhyAyaH / mahopavAsAdyanuSThAyI tpsvii| zakSAzIlaH zaikSaH, rujAdikliSTazarIro glAnaH / gaNaH sthvirsNttiH| dIkSakAcAryasaMstyAyaH kulaM / cAturvarNyazramaNanivahaH sNghH| cirapravajitaH sAdhuH / manojJobhirUpaH / saMmato vA lokasya vidvattvavaktRtvamahAkulatvAdibhiH, asaMyatasamyagdRSTirvA / teSAM vyAdhiparISahamithyAtvAdyupanipAte tatpratIkAro vaiyAvRttyaM bAhyadravyAsambhave svakAyena tadAnukUlyAnuSThAnaM ca / tacca samAdhyAdhAnA vicikitsAbhAva pravacanavAtsalyAdyabhivyaktyartha / bahUpadezAt kvaciniyamena pravRttijJApanAya bhUyasAmupanyAsaH / AcArya Adi zabdoM kI nirukti anusAra artha yoM hai ki samyagjJAna cAritra ke AdhAra ho rahe unase prApta ho rahe vratoM kA AcaraNa kiyA jAtA hai,isa kAraNa se AcArya haiM / darzana, jJAna, cAritra, vIrya, tapa ina pAMca AcAroM kA svayaM AcaraNa karate huye jo dUsare bhavyoM ko bhI AcaraNa karAte haiM, ataH ye AcArya haiN| vinaya se prApta hokara, vrata, zIla, bhAvanA aura viziSTa jJAnake AdhAra ho
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre rahe usa prasiddha pAThaka se jo zAstrajJAna paDhA jAtA hai, isa kAraNa yaha upAdhyAya hai, up+adhi+iNa+ghaJ+ su =upAdhyAyaH / bhUma yA prazaMsA athavA atizaya artha me matvarthIya vit pratyaya kara tapasvI zabda banAyA jAtA hai / mahAn upavAsa, rasaparityAga, kAyakleza AdikA pramoda sahita anuSThAna karanevAlA muni tapasvI kahA jAtA hai / jinAgama ke zikSA lene kI Teva ko dhAra rahA vratadhArI saMyamo zaikSya kahA jAtA hai / roga, upasarga Adi karake jo zArIrika kleza uThA rahA hai, vaha vratI glAna samajhA jAtA haiM / vRddha yamiyoM kI saMtati ( maNDala) garaNa hai| dIkSA denevAle AcArya mahArAja kA saMghAta (dIkSita parimaNDala) kula haiN| RSi, muni, yati, anagAra ina cAra ke nagna sAdhuoM kA samudAya saMgha kahA jAtA hai / bahuta kAla dIkSita ho rahe muni sAdhu mAne gaye haiM / atyanta suMda* ho rahe muni manojJa haiM, athavA vidvattA, vaktRtA, mahAn kulame upajanA, aneka lokopakArI kArya karanA, sarvajJa AmnAya anusAra grantha banAnA Adi guNoM karake jo jana samudAya dvArA sammAnanIya ho raheM haiM, be manojJa hai / cauthe guNasthAnavAle asaMyamI samyagdRSTi bhI manojJa kaheM jA sakate haiM / una AcArya Adi dazoM prakAra ke vratiyoM para zArIrika vyAdhi parISaha, mithyAdRSTi ho jAnekA prasaMga, mAnasika vyAkulatA, Adi vighnoMke upasthita ho jAne para nirjIva auSadhi, khAdyapeya padArtha, Asana Adi upakaraNoM dvArA unakA pratIkAra karanA vaiyAvRtya hai | yadi bahiraMga auSadhi khAdya Adi sAmagrI milanekA asaMbhava ho jAya to apane zarIra karake una AcArya AdikoM ke mano'nukUlapana se kriyA karanA bhI vaiyAvRtya haiM / vaha vaiyAvRtya to anya ora se cittavRtti kA nirodha karate huye cittavRtti kI ekAgratA ko dhAraNa karanA, glAnikA abhAva ho jAnA, pravacana ( utkRSTa vacanavAle sAdhu yA Agama ) kI vatsalatA aura svAmIsahitapana, duHkhapratIkAra Adi ko prakaTa karane ke liye kiyA jAtA haiM / arthAt sevA yA vaiyAvRtya karanevAle purUSoMkA yoga mila jAne para vyAdhipIDita munikA citta dhyAna me saMlagna ho jAtA hai| sevakoM kA sevya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 215) 'mubhike kapha, nAsikA mala, mUtra, purISa, Adi maloMkA dhonA haThAnA Adi kriyA anusAra nivicikitsA aMga puSTa hotA hai / sevaka ke pravacana kI vatsalatva guNa ko puSTi milatI hai| prakRSTa hai vacana jinake prakRSTa jo vacana, ityAdi niruktiyoM karake pravacana zava dvArA deva, zAstra, guru, baktA, vAgmI, vAdI ina sabakA grahaNa ho jAtA hai| sevya muniko apane sambhAlanevAle svA mayoM kA bhI AtmA me saMvedana hotA rahatA hai / joki jaghanya yA madhyama zreNI ke sAdhuoMko kadAcit abhISTa ho rahA hai, uttama zreNIke sAdhu to vaiyAvRtya kiye jAne aura nahIM kiye jAne dono dazA me samAna rUpa se Atma dhyAnastha rahate haiM / yahA~ koI yaha pUcha sakatA thA ki isa sUtra me AcArya Adi bahuta muniyoMke nAma kyoM ginAye haiM ? saMghakI vaiyAvatya yA gaNakI veyAvatya mAtra itanA kahane se sabhI prayojana sadha jAtA hai| isakA samAdhAna karane ke lie granthakAra kahate haiM ki AcArya Adi bahuto me vaiyAvRtya karanekA upadeza de dene se kisI na kisI meM kisI bhI sevaka kI niyama karake veyAvatya karane kI pravRtti ho jAya,isa siddhAMta kA jJApana karane ke liye AcArya Adi bahuta se vratiyoMkA isa sUtrame vizadatayA prarUpaNa kiyA gayA hai / sUtrokta pada vyarthasArikhe hokara aparimita arthakA jJApana karAte huye punaH sArthaka ho jAte haiN| atha svAdhyAyaprarUpaNArthamAha; vaiyAvRtya ke anantara aba prasaMga prApta ho rahe svAdhyAya tapakA prarUpaNa karane ke liye zrI umAsvAmI mahArAja isa agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiN| vAcanApacchanAnuprekSAbhnAyadharmopadezAH // 25 // Aptokta granthoMkoM vAcanA, sarvajJa AmnAya se cale A rahe granthoMke prameyoMme saMzayaccheda yA nirNaya ke liye viziSTa jJAnIko pUchanA, jAna liye gaye viSayakA manase ciMtana karanA, dvAdazAMga vANoke sAkSAt yA paramparA se prApta huye jaina vAGamaya kA zuddha ghokanA aura dharmopadeza denA yA sunanA, yoM pAMca prakArakA svAdhyAya tapa hai|| svAdhyAya ityanuvartamAnenAbhisaMbaMdhaH / niravadyagranthArthobhayapratipAdanaM vaacnaa| saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pRcchnaa| adhigatArthasya mnsaabhyaaso'nuprekssaa| ghoSazuddhaM parivartanamAmnAyaH / dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadezaH / prajJAtizayaprazastAdhyavasAyAdyarthaM svAdhyAyaH / kathamayamaMtaraMgarUpa ityAha /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ___" prAyazcittavinaya " ityAdi sUtra se anuvRtta kiye jA rahe svAdhyAya isa padakA vAcanA Adi pratyeka ke sAtha vidheya dalaka ora saMbaMdha kara liyA jAya / AptopajJa nirdoSa granthakA yA usake arthakA athavA donoMkA yogya vinIta pAtra me pratipAdana karanA, vAcanA nAmaka svAdhyAya hai| utpanna haye saMzaya kA cheda karane ke liye athavA nirNIta ho cuke kA punarapi balAdhAna yAnI dRDha avadhAraNa karane ke liye,jisase ki kAlAntarame bhI saMzaya nahIM ho sake, dusare prakAMDa vidvAn ke prati savinaya prazna uThAkara pUchanA, pRcchanA svAdhyAya hai| pUchane vAlA vinIta puruSa apane utkarSa yA dUsaroM kA tiraskAra tathA upahAsa ho jAnekA aNumAtra bhI vicAra na rakkhe / jItane kI icchA, jorase cillAnA, apanA prabhAva jamonA, Adi dUSaNa praznakartA ko TAlane cAhiye, tabhI tatvabu bhutsA anusAra yathArthajJAnakI prApti ho skegii| jAna liye gaye prameya arthakA manase cintanA karate ye abhyAra karanA athavA una arthoM ko bAra bAra ciMtana karanA, anuprekSA svAdhyAya hai| ____ jJAta ho cuke pAThako punaH punaH parivartana karate huye zuddha ghokanA,AmnAya svAdhyAya hai / ghokhate huye pratiSThA yA anya isa loka sambandhi phaloMkI AzA nahIM rakhI jAya / adhika zIghratAse yA adhika vilamba se uccAraNa karanA, gIta gAnA, zira ko kapAnA, artha ko nahIM samajhakara raTanA, ati manda svara se ghokhanA, ityAdi aiboM ko TAlakara ghokhA jaay| dekhe jA rahe laukika prayojanoM kA parityAga kara mithyA mArga kI nivRtti ke liye athavA dUsaroM ke sandeha ko vyAvRtti ke liye ArSapraNIta dharmakathA, AcAra prakAzana aura aMgapUrva sambandhI prajJApanIya tattvoMkA pratipAdana karanA, dharmopadeza nAmakA svAdhyAya hai| svAdhyAya tapako karane kA prayojana yaha hai ki hitAhita kA viveka karane vAlI prajJAbuddhi me atizaya upaje, nirdoSa prazasanIya tattvoMkA adhyavasAya kiyA jAya, Aptokta zAstroMkI akSuNNa sthiti banI rahe, zrotAoM, vaktAoM ke saMzaya kA nirAkaraNa ho jAya, anya mithyAdArzanikoM kA upadrava nahIM satA sake, dUsaroM ke hRdaya me jaina siddhAMta ko dhAka jamA do jAya, svapakSamaNDana, paramatakhaNDana, apane ko aura dUsare bhavyoM ko zIghra mokSa mArga para le jAnA, vairAgya tapovRddhi, Atmavizuddhi Adika phala svAdhyAya ke prasiddha hI hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ navasmodhyAyaH 217) * yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki yaha svAdhyAya antaraMgatapaH svarUpa kisa prakAra hai ? btaao| aisI AzaMkA upasthita hone para granthakAra zrI vidyAnaMda svAmI samAdhAnArtha agrima vArtika ko kaha rahe haiM / svAdhyAyaH paMcadhA prokto vaacnaadiprbhedtH| aMtaraMgazra tajJAna - bhAvanAtmatvatastu sH||1|| vAcanA, pRcchanA Adika prabhedoM se svAdhyAya tapaH pAMca prakArakA isa sUtra me baDhiyA kahA jA cukA hai (pratijJA) kyoMki vaha svAdhyAya to antaraMga me zrutajJAna kI bhAvanA svarUpa ho rahA hai, (hetu) zrutajJAna kI bhAvanA antaraMga tapa haiM, ataH tadAsmaka svAdhyAya bhI antaraMga tapa kahA jAtA hai / atha vyutsargapratinirdezArthamAha; svAdhyAya kA nirUpaNa kara cukane para aba zrI umAsvAmI mahArAja avasara prApta vyutsarga nAmaka tapakA parAmarza karate huye vinIta ziSyoMkI pratipatti karAne ke liye agrima sUtra zItala vAri ko svakIyamukhahimavAna se utAra kara kaha rahe haiM / bAhyAbhyantaropadhyoH / / bAhya upadhiyoM (parigrahoM) aura abhyantara upadhiyoMkA parityAga kara denA vyutsarga nAmaka tapa hai| vyutsarga ityanuvRttervyatirekanirdezaH pUrvavat / upadhIyate balAdhAnArthamityupadhiH / anupAttavastutyAgo baahyopdhivyutsrgH| krodhAdibhAvanivRttirabhyantaropadhivyutsargaH / kAyatyAgazca niyatakAlo yAvajjIvaM vaa| "prAyazcittavinapa" ityAdi sUtra se vyutsarga isa padakI anuvRtti ho mAne se pUrvake samAna SaSThI vibhakti ke anusAra bheda nirdeza karate huye paralI aura vyutsarga kA akhaya kara denA arthAt 'vi+ut+sRj+ghaJ' yoM bhAvameM pratyaya kara vyutsarga zaddha banAyA gayA hai / ataH bhAva kriyA ke liye vyatireka kA kathana karanevAlI "bAhyAbhyantaropadhyoH " isa sUtra me dvivacanAnta SaSThI vibhakti kahI gayI hai| pahile, bAIsave, teIsave, aura paccIsa sUtrome abheda ko kaha rahe prathamA vibhaktivAle pada hai, kintu cauvIsave aura chabbIsave sUtra me vaiyAvRttya karanA aura parityAga kara denA yoM vidheya la ko kriyAoM kI apekSA SaSThI vibhakti DAlI gayI hai| (kartRkarmaNoH kRtiSaSThI /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218) tattvArthazloka vAtikAlaMkAre bhoga aura upabhogo meM balAdhAna yAnI puSTi prApta karAne ke liye jA pAra na hIta hA rahA hai, isa kAraNa yaha upadhi hai| AtmA ke sAtha kathaMcit eva pana ko prApta hokara ..nahIM grahA- kiye gaye vastukA tyAga kara denA bAhya upAyoko sutsarga kahA jAtA hai| tathA yaatm| ka: sAtha kathaMcit ekatva ko prApta hone vAle krAdha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, ha sya, Adi audayika bhAvoMkI nivRtti kara denA abhyAra upaviyoMkA vyutsarga hai| niyana kAla taka athavA jo dhana paryanta kAya kA tyAga kara denA bhI ayanara upadhi kA parityAga hai, kyoMki kAdha Adike samAna zarIra kA bhA. jova ne antaraMga rUpa se parigraha kara rakkhA hai / parigrahanivRtteravacana miti cenna, tasya dhanahiraNyavasanAdiviSayatvAt / dharmAbhyantarabhAvAditi cenna, prAli rajavAhArAdinivRtti taMtratvAt / prAyazcittAnya-:ntaratvAditi cetra, tasya pratidvanddhinAdAt prAyazcittasya hi vyatsargajAtivAraH prati - dvandvIpyate nirapekSazvAya tato netAkA nanayakaM / anekatrAvacanaganeva gatatvAditi cenna zaktyapekSatvAt / tadevAha -- yahAM koI zakA uThAtA hai ki hi vratoMkA upadeza karate samaya pari - graha kI nivRtti kaha do gayI hai, isa kAraNa yahA punaH antaraMga vahiNa parigrahoM / tyAga karanA vyartha hai, taba to yahAM tapoM ke prakaraNa meM vyutpaMga kA nirUpaNa nahIM kanA cAhiye / pakAra kahate haiM ki yaha tA nahIM kahanA kyoMki, "hiMma nRtasne pAnamha - parigrahebhyo virativrataM " isa sUtra anusAra usa pAra graha nivRtti kA ba.thana to ga , bhaMsa, sonA, vastra, dhAnya, Adike parityAga ko vidhaya karatA hai aura yahA rUpI ke sabhI antaraga, bahiraMga, upadhiyoM aura zarIra kA bho mamatva tyAga kara denA abhISTa ho rahA hai, tapazcaraNa kara rahA muni tucha niyata kAlake liye sampUrNa upadhiyoM / sAMkalpika parityAga kara baiThatA hai| punaH zaMkA kAra vaha nahA hai ki unmamA Adi dahA prakAra ke mA meM tyAga dharma bhItara paDA huA hai, tadanusAra upadhiyoM kA parityAga kara diyA jAyagA, na: yahAM vyutsarga kyoM kahA jA rahA hai| anya vAra karate hai ki yaha kahanA kI toTI, nahIM hai, kAragA ki jIva rahita nirdoSa AhAra, Apa, 3 kI niyakti karanA / dAna karanA isa kriyA ko karane ke liye sAdha meM parAdhIna hai, va tyAma anusAra gRhastha AhAra, aupadhi, bAtikA AdikA dAna nA liye yAya
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH sagaratA hai mati mamAmAjI nAnAnana, na pAra karayAnA dene meM meInA nihana va nima ho vara mAtrika sAraka va 12 16.6 jAtA hai .. ki jara bhAra vahA - pAyaniyana ne do me mora FI . , bayAkayaca. meM : hI adhimAna hai, 2. mAmA yA niko ... -5 cAi ho rahA hai, IzeSa ga ne pako parya. , sahAya kAyoM meM prAdi kara lene kA vyayaga 75.13 meM dene, simarA : dApa / apa rakhanA hI kahI hai| sa rakAra niyo / ...... rahA kina mane kilo mA pani pani .. pavatI ne ka la para thana ya ... ma / / hai. kAra se i raza nirUpA kara dene ho ka ka ma pra ho nA bahana hai / yaha to na pahanA, vo aMka 3 .1 " ka sthAna para upadeza diyA gayA hai| para acAkI " da se mAha, samatA, ga, saMgha kA tyAga karako dara bhAvi ' cata rUpa se upAdhiyo 6 ma kA hai, aura nahIM pandara . pa . . / camoM kI madara nija ke liye rihoM ko 3 hai| gata taka jAne hai, viso kiyA ye kara dina ke padArtha naji svarUpa aura kAma para janapa. .varanA hone ke ma 2.para hai, tara ura" go kAra ko ke ra ke ye upena pUrgA dubAra, tabAhara pu ramA niyAmatapaso " -:-hInA samAra sAga 62ne, ye hai : sara ma vanio dvArA 2 ha he hai| ..
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre syAdvAhyAbhyantaropathyo ryu tsoMdhikRto dvidhaa| vratadharmAtmako dAnaprAyazcittAtmako'paraH // 1 // kathaMcityAgatAM prAptopyeko nirdiSyate naNAM / zaktibhedavyapekSAyAM phaleSvekopyanekadhA // 2 // tapa ke bhedoM kA nirUpaNa karate huye adhikAra prApta ho rahA vyutsarga tapa to isa sUtra me hayopadhikA aura abhyantaropadhikA parityAga karanA yoM do prakAra kahA jA cukA smjho| parigrahanivRtti nAmaka vratasvarUpa kahA gayA aura tyAga dharma Atmaka ho rahA, tathA dAnasvarUpa prarUpA gayA, evaM prAyazcitta Atmaka bana rahA, vizeSa vyutsarga to isa antaraMga tapasyA svarUpa vyutsarga se bhinna hI haiM, hAM, sarvatra sAmAnya rUpase tyAga vivakSita haiM / kacit tyAgapane ko prApta ho rahA sAdhAraNapane karake eka bhI vyutsarga kara denA manuSyoM yA jIvoM kI bhinna bhinna zakti kI vizeSa apekSA karane para aneka rUpeNa kaha diyA jAtA hai| tathA eka ho rahA bhI vyutsarga phaloM me bhI aneka prakAra se nirdISTa ho jAtA hai| bhAvArtha :- jaise eka bhI auSadhi bhinna bhinna anuyAnoM kI sahakAritA se aneka rogoMkA damana kara detI hai, uso prakAra vyutsarga bhI aneka AtmIya svabhAvoM se sahakRta ho rahA santA abhyudaya aura niHzreyasa kA sampAdaka ho jAtA hai, AtmA dharmI aneka dharmoM ko dhAra rahA hai| dharme dharmenya evArthoM dharmiNonantadharmaNaH / aMgitvenyatamAntasya zeSAntAnAM tadaMgatA // -AptamImAMsA pratyeka vastu parakIya dravya, kSetra, kAla, bhAvoM kI apekSA nAstitva dharma ko aTala rUpa se jhela rahI hai| apane Upara rakkhe huye svAtmaka anantAnanta abhAvoM me se yadi eka abhAva ko bhI haTA diyA jAya to tatkAla vastuko ukta pratiyogo Atmaka ho jAne ke liye bAdhya ho jAnA pdd'egaa| eka vidyArthI yadi apane Upara tadAtmaka hokara dhare huye sarpAbhAva, siMhAnyonyAbhAva, Adi ko eka kSaNa ke liye bhI dUra kara de to usa chAtra ko usI samaya sarpa yA siMha bana jAnA paDegA, usakI hApa, dhApa, pukAra kisI bhI nyAyAlaya (adAlata) meM sunI nahIM jA skegii| svacatuSTaya anusAra Atmasampatti ko dhAra rahA padArtha pratyeka kSaNa meM svAtirikta viSayoMke prAgabhAva, pradhvansa
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 221) anyonyAbhAva, aura atyantAbhAva ko susthira hokara pakaDe rahatA hai, tabhI usakA jIvana akSuNNa sadgata banA rahatA hai, anyathA pratyeka vastuoM para ApattiyoM ke vajraghAta hote rahate / prakaraNa me eka vyutsarga dharmake aneka vivarta dikhalAye gaye haiM / isI bAta kA vivaraNa granthakAra kara rahe haiM / ^^^^^^^^^^^^^ navasmodhyAyaH sAvadyapratyAkhyAnazaktyapekSayA hi vratAtmakastyAgaH / sa cAvratAstrava nirodhaphalaH / puNyAstravaphalaM tu dAnaM svAtisargazaktyapekSaM / dharmAtmakastu saMvaraNazaktyapekSastyAgaH / prAyazcittAtmako ticArazodhanazaktyapekSaH / abhyantarataporUpastu kAyotsajanazaktyapekSa iti tyAgasAmAnyAdekopyanekaH / vastu me ananta guNa haiM, guNoM kI bhinna bhinna samayoM me aneka paryAye 'hotI rahatI haiM, eka eka paryAya me bhinna bhinna prasaMgoM kI paristhiti ke vaza aneka svabhAva bana baiThate haiM / vyutsarga bhI hai, isI svarUpoM se kahA gayA kRtyoM ke prakaraNa me AtmAke caritra guNakA pariNAma eka vyutsarga ko bhitra bhitra prakaraNoM para svalpa antara anusAra aneka hai| pAMca vratoM meM parigrahanivRtti nAma kA vrata hai, pApoM se sahita ho rahe tyAga kara dene kI zakti apekSA karake yaha vyutsargaM hI vrata Atmaka tyAga hai jo ki vaha parigraha tyAga svarUpa ho rahA avrata pariNAmoM ko hetu mAnakara Ane vAle duSkarmoM kA nirodha kara denA isa phala ko liye huye haiM / arthAt parigraha saMrakSaNa se jo pApa bandha honevAlA thA usako pAMcamA vratasvarUpa ho rahA vyutsarga roka detA hai / tathA " anugrahArthaM svasyAtisargo dAnaM " svakIya artha ke tyAgane kI zakti kI apekSA rakhatA huA dAnasvarUpa vyutsarga to puNyakarmoM kA Asrava honA, isa phala kA saMpAdaka hai / dAnasvarUpa vyutsarga karate rahane se bhogabhUmi me upajanA, deva ho jAnA Adi aneka abhyudayoM kI prApti ho jAtI hai / hA~, uttama kSamA Adi dazavidha dharmo me se tyAga dharma Atmaka ho rahA vyutsarga to saMvaraNa zakti kI apekSA rakhatA huA tyAga svabhAvavAlA pariNAma hai, jaba ki dharmoM se saMvara hotA hai, ataH tyAga Atmaka vyutsarga se karmoM kA saMvara avazya bhAvI hai, evaM nau bhedavAle prAyazcittoM meM sI vyutsarga ginAyA gayA haiM, prAyazcittoM se atIcAroM kA zodhana ho jAtA hai, yoM dazasvarUpa atIcAroM ke zodhane kI zakti kI apekSA rakhatA huA vyutsarga prAyazcitta Atmaka bhI haiM / isI prakAra yahAM abhyantara tapoM me vyutsarga kA pATha haiM, ataH abhyantara tapaHsvarUpa ho rahA vyutsargaM to kAryotsarga karanA, upAtta, anupAtta, upadhiyoMkA tyAga
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre karanA, niyatakAla athavA jIvana paryanta kAya ko tyAga denA, ina zaktiyoMkI apekSA rakhatA huA nyArA hI vizeSa paryAya hai / nivRti dharma ke uttarottara guNoM kI prakarSatA ho jAne se aura saMyamI ke utsAha kI utpatti karAnA svarUpa prayojana hone se punarukta panA nahIM hai / isa prakAra tyAga sAmAnya hone se eka bhI ho rahA vyutsarga bicArA vizeSaNoM ke bheda se aneka ho jAtA hai, usake phala bhI meghajala ke prayojanasamAna paristhiti vaza aneka haiN| sa ca niHsaMganirbhayajIvitAzAvyadAsAdyathaM vytsrgH| kathamupadhyorbAhyatAbhyantaratA ca matA yatastayo vyutsargaH syAdityAha tathA vaha vyutsarga nAmakA tapa to parigraha rahitapana, bhayarahitapana, jIvita rahane kI AzA kA parityAga ho jAnA, doSoMkA uccheda ho jAnA, mokSamArgakI bhAvanA me tatpara bane rahanA, duSkarmoM kA saMvara ho jAnA, Atmazuddhi honA, Adi prayojanoM kI siddhi ke liye kiyA jAto hai / ___ yahAM koI prazna kara rahA hai ki ina do upadhiyo ko bAhayAnA aura abhyantarapanA kaise mAnA gayA hai ? jisase ki unakA tyAga karanA, vyutsarga nAmakA tapa ho sake, aisI jijJAsA pravartane para granthakAra samAdhAnArtha isa uttaravAtika ko spaSTa kaha rahe haiM / bAhyAbhyantaratopadhyoranupAttetaratvataH / jIvena tatra kAyAdya dyAvedye naNAM matA // 1 // saMsArI jIva karake nahIM grahIta honese aura grahota honese upadhiyoMkA bAhayapanA Ara abhyantarapanA vyavasthita ho rahA hai, una donome saMyamo manuSyoMke kAya Adi karake vedya ho rahA bAhara upadhityAga hai, aura vratI puruSoMkI zArIrika ceSTA Adi karake nahIM jAnane yogya to upadhikA abhyantarapanA mAnA gayA hai, arthAt vastra, dhana, gRha, kuTumba Adi bAhya vastuoM aura unake tyAgako sAdhAraNa janatA bhI jAnatI hai, ho, krodha, mAna, zarIra mamatva, AdikA jJAna aura AtmA me unake tyAga pariNAma kA dUsaroM ko jJAna honA kaThina hai| donoM hI upadhiyoM ke tyAga svapara pariNAma antaraMga haiM, ataH vyutsarga ko antaraMga tapame parigaNita kiyA gayA hai| atha dhyAnaM vyAkhyAtukAmaH prAhaH ;pAMcave vyutsarga tapakA nirUpaNa kara cukane para aba grenthakAra chaThe dhyAna
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 223) nAmaka tapake vyAkhyAna karane kI icchA rakhate huye isa agrima sUtra ko bahuta baDhiyA dhyakta kara rahe haiN| uttamasanahanasyai kAgracintAnirodho dhyAnamAMtarmuhUrtAt // 27 // vajravRSabhanArAca aura vajranArAca tathA nArAca ina tIna uttama saMhananoM me se kisI bhI eka saMhanana ko dhAra rahe jIvake kisI eka arthame avyagra, ananyamanaska hokara jo ciMtAoMkA nirodha ho jAnA hai vaha dhyAna hai, jo ki Avali kAlase Upara aura do ghaTI se nIce ke antarmuhUrta nAmaka kAla taka ho sakatA hai| bhAvArtha- eka dhyAna antarmaharta se adhika do ghanTe, cAraghanTe, eka dina, do dina Adi kAloM taka nahIM kiyA jA sakatA hai / kaI ghanTe taka jo dhyAna lagAye baiThe dIkhate haiM, unake utanI derame aneka jJAna ho cuke haiM, jaise ki uttara vaikriyika zarIra antarmuhurtase adhika nahIM ThaharatA hai, hA~, usako punaH punaH utpatti hokara satatadhArA kaI ghanTo dino taka eka sI banI raha sakatI hai| bar3e antarmuhUrta kAlataka to uttama saMhananavAle puruSa hI dhyAna lagA sakate haiN| hIna saMhananavAle jIva bhI Arta,dhyAna yA dharmadhyAna kara sakate haiM / hAM, mahAsaMklezarUpa pradhAna Arta, raudra dhyAna to uttama saMhananavAle jIvake hI pravartate hai| saMhanana ke udaya se sarvathA rIte ho rahe deva, nArakiyoM ke bho ukta tIna dhyAna sambhavate haiN| mokSake upayogI prakRSTa dhyAna to uttama saMhananavAloM ke hI baneMge / anya viSayoMse ciMtAoMko haTAkara eka hI artha me mAnasika vicAroMkoM kendrIbhUta kara denA, zubha dhyAna yA azubhadhyAna kahA jAyagA / zeSa cintAoM ko bhAvanA yA sAmAnyajJAna samajhA jAyagA / kimanena sUtreNa kriyata ityAha - isa umAsvAmI mahArAja ke sUtra karake kyA abhidheya kI jJapti ko jA rahI hai ? aisI jijJAsA upaja jAne para granthakAra agrimavAttika kA nirUpaNa kara rahe haiM, usako suniye| uttametyAdisUtreNa dhyAnaM dhyAtAbhidhIyate / dhyeyaM ca dhyAnakAlazca sAmarthyAtatparikriyA // 1 // ___" uttamasaMhananasya kAgracintA" ityAdi sUtra karake dhyAna, dhyAna karane pAlA jIva, dhyAna karane yogya dhyeya padArtha aura dhyAna dhAre rahanekA kAla, ye cAra bAte kaNThokta kaha dI gayI hai| tathA kaNThokta kiye vinA hI arthApatti ko sAmarthya se usa
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre dhyAna kA parikara bhI isI sUtra se abhidheya ho jAtA hai / bhAvArtha- dhyAna kA prakaraNa atIva gambhIra hai, vizeSa dhyAnoMkI prakriyA ke liye guru paripATI kI AvazyakatA hai, tathApi sUtrakAra mahArAja ne isa sUtrame ziSyoMko samajhAne ke liye bahuta kaha diyA hai| eka artha me mAnasika upayoga ko roke rahanA dhyAna hai / uttama saMhananoM kA dhArI puruSa dhyAna karanevAlA acchA dhyAtA haiM / anya viSayoM se ciMtAoM kA saMharaNa kara stimita antaHkaraNa kI vRttiyoM ko jisa artha meM lagA diyA jAtA hai, vaha padArtha dhyeya hai| aura antarmuhUrta taka eka dhyAna Tika sakatA hai, yaha sUtra me dhyAna kA kAla kaha diyA gayA haiM / dhyAna kA parikara to yogiyoM ke gamya haiN| zrI rAjavAtika meM zukladhyAna aura dharmadhyAna ke parikara kA vivaraNa yoM kiyA haiM ki uttama saMhanana vAlA puruSa parISahoMkI bAdhAoMko saha sakane vAlA svAtmopalabdhi ke liye yA dhyAna yoga ke liye samartha hotA hai / parvatoM kI guhA, nadIkinArA, vana, jorNa upavana, zUnyagRha Adi kisI eka zuddha sthAnapara dhyAna lagAve, usa sthAna para upadravI pazu, pakSI, sarpa, manuSya Adi kA AnA jAnA na hoya / adhika zIta aura adhika uSNa bhI nahIM hoya, tIvra vAyu, varSA, ghAma se rahita hoya, anya bhI Dhola bajanA, nAcanA, gAnA, kolAhala honA, Adi cittavikSepa ke kAraNoMse rahita hoya, aise svAnukUla sparza vAle zuddha sthAnapara pramAda ko nahIM karanevAle sukhAsana se baiTha kara yA khaDe hokara dhyAna lagAve, palyaMkAsana se sIdhA baThakara zarIra ko susthira rakhatA huA apanI goda me Dere (bAye) hastatala para dakSiNa hAthako Upara hathelI karake dharatA huA nAsAgranayana hokara dhyAna lagAve / dAtoMko kholane yA bhIMcane kA prayatna nahIM karatA huA thoDA namramukha hokara mukhapara prasannatA dharatA haA saumyadaSTi hokara dhyAna kare / nidrA, Alasya, rAga, rati, zoka, dveSa, glAni, Adi vikAroM ko dUra kara manda manda zvAsa, ucchvAsa kA pracAra kara rahA nAbhike Upara, hRdaya, mastaka anyAya kisI paricita aMga me manovRtti kA vinyAsa kara mokSa ko cAhanevAlA jIva prazasta dhyAna kre| kSemA, ahiMsA, bramhacarya, mArdava Adi guNoM ko tadAtmaka hokara rakSita rakha rahA Atmatatva ko jAnane me upayukta ho rahA manuSya dhyAnI kahA jA sakatA hai| kevala prANAyAma lagAkara yA anya kisI haThayoga kI paddhati se kitane dinoM yA mahinoM taka matta, mUchita yA mRtakalpa hokara paDe rahanA, dhyAna yA yoga nahIM hai / aisI samAdhi kA DhoMga jahAM ki svAtmatattvopalabdhi nahIM hai, jainadarzana me prazasta nahIM mAnA gayA hai|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwww navamo'dhyAyaH 225) ww 1 prANAyAma iDA piMgalA, suSumnA nADiyAM, kSudravidyA aura mahAvidyAoM kI sidhdi siMha, gaja, meSa, Adi rUpoM kI parAvRti karanA, indrajAla vidyA, vazIkaraNa, stambhana, maMtravidhAna, AdikA vistRta varNana aMgapraviSTa, aura aMgabAhya zrutagrantho meM kiyA gayA hai, kintu mokSopayogI kriyAke laukika kartavyoMse bhinna hai / karmoM kI saMvara yA nirjarAke sampAdaka zubha dhyAnoM ke liye prazasta parikara sAmagrI Avazyaka hai, hAM AtaMraudradhyAna to tIvrarAgI, dveSo jIvome sulabhatAse bana baiThate haiM / sAtame narakako le jAneke liye bhI vizeSa nikRSTa parikara apekSaNIya hai sampUrNa sidhdAnta isa sUtra dvArA hI parizuddha pratibhAvAle vidvAnoM kI dRSTime A jAtA hai, ataH isako sAmarthyaMgamya kaha diyA hai / tatra kazcidAha - yogazcittavRttinirodha iti, sa evaM paryanuyojyaH kimazeSa cittavRttirodhastucchaH kiM vA sthirajJAnAtmaka iti ? nAdyapakSaH zreyAnuttarastu kyAdityAha dhyAna kA svarUpa aura sAmagrI kA nirUpaNa karane ke usa avasarapara koI eka yogamatAnuyAyI patajali vidvAna yoM kaha rahe hai ki yoga to cittakI vRttiyoMkA nirodha ho jAnA hai arthAt yoga matAnusAra satvaguNa, rajoguNa, tamoguNoMkI sAmya avasthA rUpa prakRttike pariNAma svarUpa mana yAnI antaHkaraNa athavA budhdIsvarUpa cittako bahirmukhatAkA viccheda ho jAnese antarmukha hokara apane kAraNa meM laya ho jAnA yoga hai / abhyAsa, vairAgya, Adi sAdhanoMse usa cittakI zAMta, ghora, muDhavRttiyoMkA yA pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA, smRti, ina pAMca vRttiyoMkA nirodha ho jAnA yoga haiN| aba AcAryaM kahate haiM ki vaha yogamatAnuyAyI isa prakAra prazna uThAkara paryAlocanA karane ke yogya hai, ki batAo bhAI sampUrNa cittavRttiyoMkA nirodha ho jAnA kyA tuccha nirupAdhi abhAva padArtha hai ? athavA kyA caMcala cittavRttiyoM kA rukakara sthira jJAnarUpa ho jAnA yaha nirodha hai ? bhAvArtha- abhAvako kahanevAle naJke jaise prasajya aura paryudAsa ye do bheda haiM, pahilA tuccha abhAvako kaha rahA hai, dUsarA paryudAsa to tadbhinna tatsadRzya bhAva padArthakA pratipAdaka hai, usI prakAra nirodha padakA artha bhI sarvAGgarUpeNa abhAva aura tatsadRzya bhAva padArtha hotA hai / aisI dazAme uThAye jA rahe ukta donoM praznoMkA uttara denA patajali anuyAyiyoMko Avazyaka paDa jAtA hai / tuccha abhAvako nirodha mAnanA yaha AdikA pakSa to zreSTha nahIM hai- kyoMki vaizeSika matAnuyAyI hI tuccha abhAvako svIkAra karate haiM / mImAMsaka, jaina, aura yogadArzanika tuccha arthako nahIM mAnate
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkArai 226) haiM, jo kAryaMtA, kAraNatA, arthakriyAkAritA Adi dharmose rotA hai aisA tuccha padArtha AkAzakusuma ke samAna asat hai, hA~ uttaravartI dusarA sthirajJAnasvarUpacitta vRttirodha ho sakatA hai / isI tatvako granthakAra agrimavArtika dvArA vizadarUpeNa kaha raheM haiM / nAbhAvo zeSacittAnAM tucchaH pramitisaMgataH / sthirajJAnAtmakazcintAnirodho natra saMgataH // 2 // AtmA kI yoga ( dhyAna ) avasthA me sampUrNa cittoMkA sarvathA tuccha abhAva (prasajya) ho jAnA to pramAraNoM se bhale prakAra jAnane yogya nahIM hai / jaba ki AtmA jJAnasvarUpa hai, yadi usake sampUrNa jJAnoMkA tuccha abhAva ho jAyagA, to Atma tatva hI kharaviSANa ke samAna uDa jAyagA / jaDa hokara AtmA kabhI Thahara nahIM pAtA hai / jo viSaya samIcIna buddhi se jJAta nahIM ho rahA hai, vaha prAmANika puruSo me mAnya nahIM haiN| hAM, vaha cittavRttiyoM yAnI cintAoM kA nirodha ( paryudAma ) yadi sthira jJAna svarUpa hai, arthAt yahAM vahAM ke aneka saMkalpa vikalpoM me se cittavRttiyoM ko haTAkara eka artha me kendrita kara sthira jJAnasvarUpa ho jAnA hai, aisA cintAnirodha to hama jainoM ke yahAM isa dhyAna ke prakaraNa me pramANa saMgata pratIta ho rahA hai, usI ko sUtrakAra ne isa sUtra me kahA hai / ' tadA nanu cAzeSacittavRttinirodhAnna tucchobhyupagamyate tasya grAhakapramANAbhAvAdanizcitatvAt / kiM tarhi ? puMsaH svarUpevasthAnameva tannirodhaH sa eva hi samAdhi - saMprajJAto yogo dhyAnamiti ca gIyate jJAnasyApi tadA samAdhibhRtAmucchedAt / draSTuH svarUpevasthAnaM,' iti vacanAt / punaH yogamatAnuyAyiyoM kA anunaya hai ki jainoM ke samAna hama bhI sampUrNa cittavRttiyoM kA nirodha ho jAnese koI tuccha abhAva ho jAya, yAnI kucha bhI jJAna, vicAra, tarkaraNA, bhAvanA, nahIM rahe aisA nahIM svIkAra karate haiM, kyoMki aise usa tuccha dhvaMsapadArtha ko grahaNa karanevAle pramAraNa kA abhAva hai / prAmANika dArzanikoM ke yahAM tuccha padArtha kA adyApi nizcaya nahIM ho cukA hai, ataH bandhyAputra ke samAna tuccha nirodha ko pramANagocara nahIM mAnate haiM / taba to yahA~ cittavRttiyoM kA virodha bhalA kaunasA bhAva padArthasvarUpa hai ? isa praznakA uttara hama yaugika yaha dete haiM ki AtmAkA apane zuddha svarUpa me avasthAna ho jAnA hI una cittavRttiyoM kA nirodha haiM aura vahI niyama se samAdhi yA asaMprajJAta yoga athavA dhyAna isa prakAra suMdara zabdoM dvArA gAyA jAtA hai /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 227) bhAvArthaM vitarka, vicAra, Ananda aura asmitA ina cAroM ke sambandha se jo hotI hai vaha saMprajJAta samAdhi hai vaha isameM prAkRta padArthoM kA jJAna, paramAtmAkA jJAna, AnaMdakA anubhava, apane svarUpakA jJAna aise aneka jJAna hote hI isa kAraNa yaha savitarka, nivitarka, savicAra, nirvicAra, cAroM svarUpa sabIja samAdhi hai, isameM nivicAra samAdhi uttama mAnI gaI hai / paramavairAgya dvArA prajJA aura prajJAsaMskAroM kA bhI virodha ho jAnepara nirAlaMbana citta asaMprajJAta samAdhiko prApta hotA hai yaha nirbIja samAdhi sarvottama hai / zuddha svakIya rUpase hI paramAtmAkA sAkSAtkAra karatA huA yogI mukta ho jAtA hai, usa samaya samAdhiko dhAranevAle AtmAoMke jJAnakA bhI sarvathA uccheda ho jAtA hai | pataMjali RSi ke banAye huye yogasUtrake samAdhipAdame aise kathana kiyA gayA haiM ki usa nirodha ke samaya yA yoga AvasthAme dRSTA AtmAkA apane zuddha para mAtmasvarUpa caitanyamAtrame avasthAna ho jAtA hai / draSTo hyAtmA jJAnavAMstu na kumbhAdyasti kasyacit / dharma meghasamAdhizcenna dRSTA jJAnavAn yataH // 3 // yogamata anusAra AtmA mAtra dekhanevAlA dRSTA haiM, jJAnavAn to nahIM hai jJAna yA buddhI to prakRtikA vivarta hai, joki caitanyase nyArA hai, AtmA cetana hai, prakRti jJAnavatI hai| jisa prakAra ghaTa, paTa, Adi ke jJAna nahIM upajatA haiM usI prakAra AtmAme bhI jJAna nahIM hai / asaMkhya jIvomeMse kisI kisI ke dharmamegha nAmakI samAdhi upajatI hai " prasaMkhyAne pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAte dharmameghaH samAdhiH " ( yogasUtra kaivalyapAda 29 vA~ sUtra ) isa sUtra me samAdhike prakarSakI prAptikA upAya batAyA gayA hai / yathAkramase vyavasthita ho rahe tatvoMkI paraspara vilakSaNa svarUpase bhAvanA karanA honepara bhI phalakI lipsA nahIM rakhanevAle yogI ke niraMtara vivekajJAnakA udaya honese dharmamegha nAmaka samAdhi upaja jAtI haiM / arthAt saMprajJAta samAdhike phalasvarUpa vivekajJAnakI paramasImA ke nAma dharmamegha samAdhi hai / usa dharmameva samAdhi se vAsanAsahita avidyAdi kleza aura puNyapApa rUpa karma nivRtta ho jAte haiM (" tataH klezakarma nivRttiH " ) usa kleza nivRttIkAlame avidyAdi sampUrNa AvaraNa aura maloMse rahita huye cittake anantaprakAzame ye jJeya padArtha svalpa pratIta ho jAtA hai / arthAt jJeya jagatase asaMkhyAtaguraNA bhI padArtha adhika hotA to yogI usako bhI jJAnaprasAda dvArA jAna sakatA thA / jJAnaprasAdarUpa paramavairAgya to vyutthAna samprajJAta samAdhime lagA detA hai / yahAM taka yogavidvAn AtmAka caitanya aura draSTApanako puSTa karatA huA dharmamegha samAdhiko kaha cukA hai /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre aba granthakAra kahate haiM ki yaha siddhAMta to ThIka nahIM hai jisakAraNa se jo dRSTA hogA vaha jJAnavAn avazya hogA jJAna aura darzana kA sahayoga hokara avinAbhAva hai| mahAsattAkA AlocanasvarUpa darzanakA honA sAkAropayoga jJAnase saMbaddha hai, chadma sthoMke darzana pUrvaka jJAna hotA hai aura sarvajJa mahArAjake darzana, jJAna, yugapat ho jAte haiM dinake avasarapara dinakarake prakhara pratApa meM jaise tArAnikarakA mandatara udyota bhI sammi lita hai, usI prakAra kevala jJAnake sAkAra caitanyame lokAloka vitimirakevaladarzananAmaka udyota bhAsa rahA hai| tathAhi--jJAnavAnAtmA draSTatvAt yastu na jJAnavAn sa na dRSTA, yathA kuMbhAdi dRSTA cAtmA tato jJAnavAn / pradhAnaM jJAnavaditi cenna, tasyaiva draSTatvaprasaMgAda draSTurjJAnavattAbhAvAt kumbhAdivat / jJAnavatve puruSasyAnityatvApattiriti cenna, pradhAna syaapynitytvaanusskteH| tatpariNAmasya vyaktasyAnityatvopagamAdadoSa iti cet, purUSa paryAyasyApi bodhavizeSAderanityatve ko doSaH ? tasya puruSAt kathaMcidavyatireke bhaMguratvaprasaMga iti cet, pragAnAdvyaktaM kimatyantavyatirivatamiSTaM yena tataH kathaMcidavyatirekAdanityatA na bhavet / ___ isa hI AtmAke jJAna aura darzana donoM svabhAvoMko yuktiyoM dvArA granthakAra puSTa kara rahe haiM / AtmA ( pakSa ) jJAnavAlA haiM ( sAdhyadala ) dRSTA honese ( hetu ) jo jo dRSTA nahIM hai vaha to jJAnavAn bhI nahIM hai jaise ki ghaTa, paTa Adika jaDa padArtha haiM ( vyatirekadRSTAnta ) dRSTA AtmA hai ( upanaya ) tisa kAraNa jJAnavAn haiM ( nigamana ) yo pAMca avayavavAle parArthAnumAna karake AtmAmeM hI jJAnako siddha kiyA gayA hai| yahA~ kapila matAnuyAyI AkSepa uThAtA hai ki AtmAme jJAna nahIM haiM jJAnavAna to pradhAna ( prakRti ) hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA / kyoMki yadi pradhAna meM jJAna mAnA jAyagA to usa pradhAnako hI dRSTA ho jAnekA prasaMga A jAvegA, daSTApana aura jJAna kA sAmAnAdhikaraNya hai / jo dRSTA nahIM hai usake jJAnAdhikaraNapane kA abhAva haiM, jaise ki ghaTa, paTa Adika jaDa padArtha dRSTA nahIM hone ke kAraNa hI jJAnavAn bhI nahIM haiN| tanaH kapilamatAnuyAyI kaha rahe haiM ki jIvoM ke ho rahe ghaTajJAna, paTajJAna Adika anitya hai,yadi AtmA ko jJAnavAn svIkAra kiyA jAyagA taba to vinAzI jJAnake sAtha nAdAtmya ho jAne se AtmAko bhI anityapanakI aniSTa Apatti bana baiThegI, AtmAkA jJAna ke sAtha kSaNakSaName upajanA, maramiTanA, aisA anityapana kisIne nahIM mAnA hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 229) AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki isI prakAra tumhAre yahAM sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNa kI sAmyAvasthArUpa prakRtI ko bhI anitya ho jAne kA prasaMga bana baiThegA, sAMkhyoMne bhI prakRti ko anitya nahIM mAnA hai / yadi sAMkhya yoM kaheM ki usa prakRti kI paryAyeM ho rahe mahattattva ( buddhi ) ahaMkAra, gyAraha iMdriyAM, pAMca tanmAtrAyeM aura pAMca bhUta, ina vyakta padArthoM kA anityapanA hama svIkAra karate haiN| ataH koI doSa nahIM AtA hai, yoM samAdhAna karane para to granthakAra kaha rahe haiM ki jaise nityapradhAna ke pariNAma ho raheM bodha Adika anitya bhI ho sakate haiM usI prakAra nitya AtmA ke jJAna vizeSa, sukha, darzana Adika pariNAma bhI anitya ho jAya to kyA doSa AtA hai ? AtmA ke pariNAma ho rahe jJAna Adika anitya ho sakate haiM / koI kSati nahIM hai / isapara kApila punaH AkSepa uThAtA hai ki Apa jainoM ke kathana meM yaha EST bhArI doSa AtA hai ki una jJAnAdi paryAyoM ko AtmA se kathaMcit abhinna mAnane para AtmA ke bhI kSaNadhvaMsI ho jAne kA prasaMga A jAyagA / jJAna kA bhaTa bhaTa nAza hote hI AtmA bhI vinazatA rahegA / kintu Apane Atmadravya ko anAdi, ananta avinAzI, abhISTa kiyA hai / ^^^^^^^AAAAA aba AcArya mahArAja sAMkhya vidvAnoM ke prati kahate haiM ki Apa kApiloM ke yahAM mahadAdika vyakta padArtha kyA pradhAna se atyanta bhinna ho rahe iSTa kiye gaye haiM ? batAo, jisa kAraNa ki una buddhi Adika pariNAmoM se pradhAna kA kathaMcit abheda ho jAne ke kAraNa prakRti ko anityapanA na hotA / bhAvArtha - jaise Apane hamAre Upara jJAna kA abheda ho jAnese AtmA ke kSaraNadhvaMsIpana kA doSa uThAyA hai, usI prakAra tumhAre yahAM avyakta prakRti kA buddhi Adi vyaktoM ke sAtha abheda ho jAnese prakRti kA bhI kSaNikapanA anivArya ho jAtA hai / Apane bhI prakRtiko anAdi, ananta, nitya mAnA hai / vyaktAvyaktayoravyatirekaikAntepi vyaktamevAnityaM pariNAmatvAnna punaravyaktaM . pariNAmitvAditi cet, tata eva jJAnAtmanoravyatirekepi jJAnamevAnityamastu puruSastu nityostu vizeSAbhAvAt / puna: vAvadUka sAMkhya paNDita kaha rahe haiM ki vyakta padArtha aura avyakta prakRti kA ekAntarUpa se abheda honepara bhI mahattattva Adi vyakta padArtha hI anitya haiM kyoMki ye pariNAma haiM, paryAyeM to sabake yahAM anitya mAnI gaI haiM, hA~ phira avyakta
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre pradhAna to anitya nahIM hai| kyoMki vaha pariNAmoMko karanevAlA yA dhAra rahA pariNAmo haiM pariNAmI dravya Apa jainoM ke yahAM bhI nitya hI mAnA gayA hai / yoM kApiloMke kahane para to AcArya saharSa vaha rahe haiM ki tisa hI kAraNa se jJAna paryAya aura Atmadravya kA abheda hote hue bhI jJAna hI anitya raho / puruSa ( AtmA ) to nitya banA raho hamAre tumhAre. yahAM koI vizeSatA nahIM hai| jo ApakA kaTAkSa hai vahI hamArA AkSepa ho sakatA hai aura jo ApakI orase samAdhAna kiyA jAyagA vahI hamArA samAdhAna bhI samajha lenA cAhiye | apane ghise rupaye ko uttamottama rupayA kahanA aura dUsare ke baDhiyA rupaye ko rUpillI kahane kI Teva vidvAnoM ko nahIM zobhatI hai / jaise sAMkhyoM ke yahAM ( prakRti ) pariNAmI, nitya haiM usI prakAra hama syAdvAdiyoM ke yahA~ AtmA pariNAmI nitya hai / jagat meM kUTastha nitya padArtha kharaviSANavat alIka hai, asaddbhuta haiM / puruSo'pariNAmyeveti cet, pradhAnamapi pariNAmi mAbhUt / vyakteH pariNAmI pradhAnaM na zakteH sarvadA sthAsnutvAditi cet, tathA puruSopi sarvathA vizeSAbhAvAt sarvasya sataH pariNAmitvasAdhanAcca, apariNAmini kramayaugapadya virodhAdartha kriyAnupapatteH sattvasyaivAsaMbhavAt / tato draSTAtmA jJAnavAneva bAdhakAbhAvAditi na tasya svarUpe'vasthitirajJAnAtmikA kAcidasaMprajJAtayogadazAyAmupapadyate jaDAtmabhAvAt / kapilamanAnuyAyI kahate haiM ki hamAre yahA~ puruSa AtmA kUTastha nitya hI hai, pariNamana nahIM karatA hai / aisA unake kahanepara to hama AkSepa kareMge ki taba to prakRti bhI pariNAmoM ko karanevAlI mata hoo| isapara puna: sAMkhya kahate haiM ki mahattatva Adi vyaktiyoM ko apekSA se pradhAna pariNAmoM ko karatA hai zakti kI apekSA se nahIM, zakti kI apekSA se to vaha pradhAna sarvadA sthitizIla hai / utpAda, vinAza, yA AvirbhAva, tirobhAvavAlA nahIM hai / yoM sAMkhyoM ke kahanepara to hama jaina bhI kaha deMge ki tisa hI prakAra puruSa bhI vyakta paryAyoM kI apekSA pariNamanazIla hai, dravyazakti kI apekSA to sarvadA nityasvabhAva hai / ApakI pariNAmadhAriNI prakRti se hamAre yahAM ke pariNAmI AtmA kA sabhI prakAroM se pariNAma dhArane meM koI antara nahIM hai / eka bAta yaha bhI hai ki sampUrNa sat padArthoMkA pariNAmI honA pahile prakaraNoM me siddha kara diyA gayA hai / jo utpAda, vyaya, dhrauvya, pariNAmoM ko nahIM dhAratA hai vaha kharaviSAraNavat asat hai / pariNAmoM se rIte padArtha me krama aura yugapat pakA virodha ho jAne se artha kriyA karane kI siddhi nahIM hone ke kAraNa usakI
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 231) www sattAkA hI asambhava hai| "sattvaM arthakriyayA vyAptaM, arthakriyA ca kramayogapadyAbhyAM vyAptA" tisa kAraNa siddha huA ki dRSTA AtmA ho niyama se jJAnavAn bhI haiM / jabaki isa AtmAke jJAnasahitapana kA koI pratyakSa Adi pramANa bAdhaka nahIM hai / isa kAraNa usa AtmAkA sA~khyamatAnusAra asaMprajJAta samAdhidazA meM ajJAna svarUpa ho rahe svakIya rUpame avasthAna ho jAnA kisI prakAra sughaTita nahIM ho pAtA hai| kyoMki jJAnarahita AtmA jaDa svarUpa ho jAyagA aura asaMprajJAta dazAmeM jaDasvarUpa ho jAnese bhalA AtmAkI svakIya rUpa meM avasthiti kyA rahI ? agni kA atizota sparza avasthAmeM avasthita rahanA jaise bAdhita hai uso prakAra AtmA kA jJAnarahita ho jAnA aneka bAdhAoM se bharapUra hai| samprajJAtastu yo yogo vttisaaruupymaatrk| saMjJAnAtmaka eveti na vivAdosti tAvatA // 4 // hA~, Apa sAMkhyoM ne jo pramANa, viparyaya, vikalpa, nidrA aura smRti ina pAMca vRttiyoMke sAtha tadrUpa ho jAnA mAtra jo saMprajJAta yoga mAnA hai vaha to samIcIna jJAnarUpa hI hai| usameM AtmAkA jJAnalakSaNa rakSita rahatA hai| isa kAraNa titane mAtrase hama jainoMkA Apa logoMke sAtha koI vivAda nahIM hai| arthAt jisa samayame citta ekAgra nahIM hai athavA saMprajJAta samAdhirUpa hai vitarka, vicAra, AnaMda, asmitA, ina cAroM ke anugama se saMprajJAta samAdhiko prApta ho rahA hai, usa avasarapara jJAna akSuNNa banA rahatA hai / yogase anyakAla vyutthAna dazAme bho vRttiyoMkA sArUpya hokara jJAna prakAzatA rahatA hai, yo AtmAke jJAnasahitapaname hamArA tumhArA mata eka hai koI jhagaDA nahIM hai| saMprajJAto yogo jJAnAtmaka eva "vRttisArUpyamitaratre"ti vacanAt / vRttayaH paMcatayyaH tAMsAM viSayasArUpyamAnaM jihAsopAditsArahitamupekSAphalaM taddhayAnaM cittavRttinirodhasyatyaMbhUtasya bhAvAditi yadbhASyate tatra jJAnAtmatvamAtreNa nAsti vivAdaH sarvasya dhyAnasya jJAnAtmakatvaprasiddhaH jJAnameva sthirIbhUtaM samAdhiriti parairapyabhidhAnAt / ___ Apa sAMkhyoMke yahAM mAnA gayA samprajJAta samAdhiyoga to jJAna Atmaka hI hai / pataJjali praNIta yogasUtrake pahile samAdhipAdakA cauthA sUtra "vRttisArUpyamitaratra" aisA RSiyoM kA vacana honese Apako samprajJAta avasthAmai AtmAkA jJAnarUpa abhISTa karanA par3atA hai| isake agale sUtrame cittakI kliSTa, akliSTa, vRttiyAM pAMca prakArako
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mAnI gaI haiN| dharmAdharmakI vAsanA ko utpanna karanevAlI rajoguNasambandhI aura tamoguNa sambandhI vRttiyAM kliSTa haiN| ina vRttiyoM se rAga, dveSa AdimeM pravRtta huA AtmA zubhAzabha karmoM ke karanese janma, maraNa, rUpa kaSToM ko prApta hotA rahatA hai tathA jo vRttiyeM prakRti aura puruSa ke bheda ko viSaya kara rahIM dharmAdharmadvArA bhAvijanma ke Arambha ko nivRtta kara detI haiM ve sAtvikavRttiyeM akliSTa haiN| una pAMcoM vRttiyoM kA zAMta, ghora, sUDha, dazA anusAra cakSurAdi dvArA bAhya, Abhyantara viSayoM meM buddhi ke sAtha mAtra sArUpya ho jAtA haiN| sAttvika vRtti kI zAMta avasthA anusAra chor3ane kI icchA aura grahaNa karane kI icchA se rahita ho rahA upekSA phalavAlA vaha saMprajJAtayoga svarUpa dhyAna hai| isa prakAra ho cuke cittavRtti ke nirodha kA sadbhAva usa samAdhi meM rahatA haiM isa prakAra jo vyAsajI dvArA yogasUtra ke bhASya meM bhASita kiyA gayA hai| isake usa aMzame mAtra jJAna Atmakapane karake hame koI vivAda nahIM hai, kyoMki jaina siddhAnta meM sabhI dhyAnoM kA jJAnAtmakapanA prasiddha ho rahA hai| dasare dArzanikoM ne bhI vyutthAna dazAke asthira jJAnoM kI dazA ko TAlakara sthira ho cukA jJAna hI samAdhi hai aisA nirUpaNa kiyA haiN| yogasUtra ke tIsare vibhUtipAdakA dUsarA sUtra bhI isI abhiprAya ko kaha rahA hai " tatra pratyayakatAnatA dhyAnam " yogacandri kA vRtti ko racanevAle anantadeva paNDita isa sUtra kA artha yoM kara rahe haiM ki jisa jisa deza meM citta dhara diyA haiM usameM pratyaya yAnI jJAna kA ekatAna ho jAnA, ekarasa pravAha rUpase pravarta jAnA arthAt visadRza pariNAmoM kA parihAra karate huye dhAraNA ke Alambana viSaya meM hI nirantara upaja rahA jJAna hI dhyAna hai " tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH " ( sUtra tIsarA ) vahI dhyAna kevala eka arthakA nirbhAsa karatA huA jJAtA, jJeya, svarUpa se zUnya ho rahA mAnaM samAdhi ho jAtA hai mAnasika upayoga jahAM ekAgra kara diyA jAya vaha samAdhi hai| viSayasArUpyaM tu vRttInAM pratibiMbAdhAnaM tadanupapannameva kvacidamUrterthe kasyacit pratibimbAsambhavAt / tathAhi - na pratibiMbabhRto vRttayo'mUrtatvAdyathA khaM, yat pratibiMbabhRtaM na tadamUrta dRSTaM yathA darpaNAdi / amUrtA vRttayastasmAnna pratibiMbabhRta ityatra na tAvadasiddho heturjJAnavRttInAM mUrtatvAnabhyupagamAt / tadabhyupagame bAhyendriyapratyakSatva prasaMgAt / manovadatisUkSmatvAdapratyakSatve svasaMvedanapratyakSatApi na syAttadvadeva / na cAsva. saMviditA eva jJAnavRttayorthagrAhitvavirodhAt / ___Apa pataJjaloM ne " vRttisArUpyamitaratra " isa sUtra dvArA kliSTa akliSTa ho rahIM pramANa Adi vRttiyoM meM viSayoM ke sAtha sarUpapanA yAnI bauddhokta
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ - navamo'dhyAyaH 233) jJAna ke samAna pratibimboM kA dhAraNa karanA jo mAnA hai vaha to yuktiyoM se hI siddha nahIM ho pAtA hai / bhAvArtha- yoga se anya kAla me AtmA kA vRttiyoM ke sAtha tadAkAra ho jAnA yAcI vyutthAna kAla meM buddhi Adi ke sahAre AtmA bhI vaisA hI bhAsatA hai buddhivRtti ke samAna vRttivAlA ho jAtA hai / jaisI jaisI sukha Adi AkAroM ko dhAraNa karanevAlI vRttiyAM hai tadanurUpa hI puruSa kA vedana hotA rahatA hai / calAyamAna jala taraMgoM meM pratibimbita candrabimba bhI calAyamAna dikhatA hai, usI prakAra puruSa bhI vRttiyoM ke AkAravAlA tatsvarUpa vidita ho rahA hai / yaha yogasiddhAnta yukti siddha nahIM hai, kyoMki kisI bhI amUrta arthame kiso bho mUrta yA amUrta padArtha kA pratibimba paDa jAnA asambhava hai| Apake yahA~ AtmA sarvathA amUrta mAnA gayA hai| vRttiyA~ bhI amUrta haiN| unameM viSayoM kA pratibimba nahIM paDa sakatA hai| isI bAtako vizadarUpeNa anumAna banAkara kahate haiM ki vRttiyA~ ( pakSa ) pratibimboM ko dhAranevAlI nahIM hai ( sAdhyadala ) amUrta hone se ( hetu ) jaise ki Akoza amUrta ho rahA pratibimba AkAroM ko nahIM dhAratA hai ( anvayadRSTAnta ) jo jo pratibimba ko dhAranevAle padArtha ve ve amUrta nahIM dekhe gaye haiM jaise ki darpaNa, jala, tela, khaDga Adi haiM (vyatirekadRSTAnta) vRttiyeM amUrta haiM (upanaya) tisa kAraNa pratibimboM ko dhAranevAlI nahIM haiM (nigmn)| yoM isa paJcAvayavAle parArthAnumAna meM par3A huA amUrtapanA hetu asiddha nahIM hai / pakSa meM hetu nahIM rahatA to asiddha hetvAbhAsa ho jAtA, kintu yaha hetu pakSa meM varta rahA hai| jJAnasvarUpa vRttiyoM kA mUrta honA svIkAra nahIM kiyA gayA hai| yadi una jAvavRttiyoM ko rUpAdimAna, marta, svIkAra kiyA jAyagA to cakSu Adi bahiraMga indriyoM dvArA pratyakSa ho jAne kA prasaMga A jAvegA, jJAnoM kA bAhya indriyoM se pratyakSa ho jAnA kisI ko abhISTa nahIM hai| yadi naiyAyika ko mana ke mUrtapana meM sahakArI samajhakAra yoga yahI yo kaheM ki jJAnavRttiyAM mana ke samAna atyanta sUkSma hai / ataH mUrta bhI mana kA sUkSma ho jAne ke kAraNa jaise cakSurAdika karake pratyakSa nahIM ho pAtA hai usI ke samAna atyanta sUkSma hone se jJAna vRttiyoM kA bAhya pratyakSa nahIM ho pAtA hai| aisA kahanepara to hama jaina kahate haiM ki taba to usa mUrta mana ke samAna ho jJAnavRttiyoM kA svasaMvedana pratyakSa ho jAnA bhI nahIM bana skegaa| kintu jJAna kA svasaMvedana ho rahA hai, svasaMvedana dvArA nahIM jAnI jA rahI to jJAnavRttiyoM nahIM haiM, yadi aisI asvasaMvidita hotI to unake dvArA artha ke grahaNa ho jAne kA virodha ho jAtA, jo svasaMvidita nahIM hai
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ '234) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ghaTAdika ke samAna vaha artha kA grAhaka ( jJApaka ) nahIM ho sakatA hai| jJAna jaba kabhI hogA taba svasaMvidita pratyakSAkrAnta hI hogaa| pradIpAdivadasvasaMviditepi viSayagrAhitvaM jJAnavRttInAmaviruddha miti cenna, vaiSamyAt / pradIpAdidravyaMhi nArthagrAhi svayamacetanatvAt / kiM tarhi ? cakSurAdIrUpAdigrAhi jJAnakAraNasya sahakAritayArthagrAhItyupacaryate na punaH paramArthatastatra tathA / jJAnavRttayattu tatvatorthagrAhiNya iSyante tato na sAmyayudAharaNamasyeti nAsvasaMviditatvasiddhistAsAM drshnvt| yadi mImAMsaka ko DhADhasa baMdhAnevAlA samajhakara yauga punaH yoM kahe ki apanA svasaMvedana pratyakSa nahIM hote huye bhI mUrta jJAnavRttiyoM pradIpa, sUrya, cakSurindraya bhAdike samAna hokara viSayoM kI grAhikA ho jAvego, koI virodha nahIM par3atA hai| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki Apake diye huye pradIpa bhAdi dRSTAnta viSama haiN| dekhiye vastutaH vicArA jAya to yahI nirNIta hogA ki svayaM bhacetana yAnI jaDa hone ke kAraNa pradopa Adika dravya to arthoM ko grahaNa karanevAle nahIM haiM, taba to " pradIpena, cakSuSA, sUryeNa, vA jJAyate" yoM pradIpa Adi ko jJAna (pramiti ) kI karaNatA kaise haiM ? isakA samAdhAna yahI hai ki rUpa, rasa bhAdi ko grahaNa karanevAle karaNa bhUta jJAnake sahakArI kAraNa ho jAne se cakSuH, pradIpa Adika padArtha vicAre artha ke grAhakapane karake upacarita kiye jA rahe haiM, karaNa ke kAraNa ko karaNa kaha diyA gayA hai, jaise ki pitA ke pitA ko koI pautra vicArA pitA kaha detA hai| paramArtharUpa se phira ve pradIpAdika to artha ke grAhaka nahIM haiN| hA~, jJAnavRttiyA~ to sAttvika vAstavika rUpa se arthoke grahaNa karalene kI Teva ko dharanevAlI iSTa kI gaI hai, isI prakAra cakSa, sUrya, aJjana, mamIrA me bhI samajha lenaa| tisakAraNa Apa kA pradIpa udAharaNa una jJAnavRttiyoM ke mUtaM honepara bhI artha ko prahaNa karane meM sama nahIM hai viSama hai| isa prakAra una jJAnavRttiyoM kA asvasaMviditapana siddha nahIM hotA hai jaise ki sattA kA Alocana karanevAlA darzana svasaMvidita nahIM hai, vaisA jJAna ko nahIM samajha baiThanA, jJAna to vastutaH svasaMvidita hI haiM " svonmukhatayA pratibhAsanaM svasya vyavasAyaH" viSaya ko grahaNa karate samaya jJAna apanA svasaMvedana tatkAla hI kara letA hai ( jJAna kA upajanA hI svasaMvedana svarUpa hai, cAhe mithyAjJAna ho cAhe samyagjJAna ho tatkSaNa ho svako jAnane meM sabhI pramANa haiN)|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 235) "bhAvaprameyApekSAyA~ pramANAbhAsaninhavaH / vahiH prameyApekSAyAM pramANaM tannibhaM ca te " ( zrI samantabhadrAcAryaH ) / na ca svasaMvivitatvaM kasyacinmUrtasya dRSTamiSTaM cAtiprasaMgAditya mUrtatva meca cittavRttInAmavasthitaM tato nAsiddho hetuH / nApyanaikAntiko viruddho vA vipakSavRttya - bhAvAdyatazcittavRttInAM pratibiMbabhUttvAbhAvo na siddhayet / "" kisI bhI ghaTa, paTa Adi rUpI mUrta padArtha kA svasaMvedana pratyakSa dvArA svayaM ko jJAta kara lenA dekhA nahIM gayA hai aura anumAna yA Agama dvArA bhI " mUta kA svasaMviditi ho jAnA yaha siddha abhISTa nahIM kiyA hai| kyoMki aisA mAnane se atiprasaMga ho jAvegA / AtmA yA jJAna ke samAna anyagRha vastrAdi padArtha bhI apanA svasaMvedana svayaM karane lageMge, taba to jaDa aura cetana padArthoM kA koI pRthagbhAva nahI sakegA / yA cittavRttiyoM kA amUrtapanA hI vyavasthita ho jAtA hai tisakAraNa citta yA jJAna kI vRttiyoM meM pratibimba dhArane ke abhAva ko sAdhanepara diyA gayA amUrtapanA hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / kyoMki pakSa meM bhale prakAra varta rahA hai / tathA yaha amUrtasva hetu anaikAntika yAnI vyabhicArI athavA viruddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai / kyoMki nizcita sAdhyAbhAvavAle darpaNa, raGaga ( rAMga ) lipta pItala ke vAsana Adi vipakSa padArthoM meM nahIM vartatA hai jisa se ki cittavRttiyoM ke prativimba ko dhArane kA abhAva siddha na ho sake, arthAt asiddha, viruddha yA vyabhicArI hetvAbhAsa amUrtatva hetu hotA to dUSita hetu apane prakaraNa prApta sAdhya ko siddha nahIM kara pAtA / kintu yaha amUrtatva hetu nirdoSa hai ataH prativAdiyoMke sanmukha niyata sAdhyako siddha kara hI detA hai / viSaya pratiniyatamAnyathAnupapattyA pratibimbabhRto jJAnavRttaya iti cenna, nirAkAratvepi viSayapratiniyamasiddheH puMso darzanasya bhoganiyamavat / aba bauddhoM kA sahArA lete huye sAMkhya matAnuyAyI kaha rahe haiM ki ghaTajJAna kA viSaya ghaTa hI hai, paTajJAna paTa ko hI jAnatA hai, aisA viSayoM kA pratiniyama bana jAnA anyathA yAnI jJAnavRttiyoM ke prativimba ( AkAra ) dhAre vinA puktipUrNa nahIM siddha ho pAtA hai, isase anumita ho jAtA hai ki jJAnavRttiyA~ cAhe mataM hoM pratibimboM ko avazya dhAratI haiM / ghaTa ko hI ghaTajJAna viSaya karatA hai isakA niyAmaka yahI hai ki ghaTajJAname ghaTa kA AkAra paDA huA hai, yadi antaraMga tattvajJAna kA ora bahiraMga
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre padArtha jJeya kA koI sambandha na hotA to usa ghaTajJAna dvArA koI bhI samudra, paramANu Adi padArtha jJAta kara liyA jaataa| cAMdI ke rupaye ( sikke ) se kucha bhI gehUM, vastra, ghRta, lavaNa Adi padArtha mola liyA jA sakatA hai| rupayA kA kisI vivakSita padArtha ke sAtha ho gaThabaMdhana nahIM ho rahA hai, jisase ki vaha eka niyata padArtha kA hI kraya kre| isI prakAra AkArarahita jJAna upaja cukA vaha cAhe jisa ko prakAza degA / sUrya kA udaya ho gyaa| vaha rAjA, cANDAla sabake gharame samAna rUpa se mariNa muktA phala, mala, mUtra Adi ko vizadarUpa se prakAzatA hai aura jaba jJAname AkAra paDegA usI ko prakAzita kregaa| jo puruSa vikretA ko mUlya degA vahI vastu kA kraya karegA, jo mUlya nahIM dekara kraya karanA amUlyadAnakrayitva doSa hai / bauddhoM ne bhI__" arthena ghaTayatyenAM nahi muktvArtharUpatAM, tasmAtprameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA" aisA kahA hai savikalpakabuddhi nirvikalpakabuddhi kA artha ke sAtha itanA hI saMbaMdha karA detI haiM jisase ki nirvikalpabuddhi meM paDe huye AkAra anusAra vaha artha ko yathArtha jAna baiThatI hai, arthAkAra ke atirikta nirvikalpakabuddhi aura artha kA koI vAdarAyaNa saMbandha nahIM hai / dUtI yA kuTTinI jo hai so muMzcalo abhisArikA ko jAra ke sAtha mAtra itanA hI joDa detI hai, jisase ki unakA Adya milana ho jAya pazcAt vaha dUra ho jAtI hai| " bhinnakAlaM kathaM grAhya iti cedgAhyatAM viduH, hetusvameya yuktijJAstadAkArArpaNakSamam / " bauddhoM ke yahAM jJAna ko artha se janya mAnA gayA hai ( tadutpattiH ) kAryase samartha kAraNa eka kSaNapUrva rahatA hai| jaba saMpUrNa padArtha kSaNika iSTa haiM to jJAnakAla me artha ho cukA aura arthakAla meM jJAna kA AtmalAbha hI nahIM huA thA, taba to bhinna kAlIna jJeya marA huA vicArA uttara kAlavartI jJAna ke dvArA grAhaya kaise hoya / isakA uttara yuktiyoM ko jAnanevAle vauddha yahI dete haiM ki jJAname artha kA AkAra paDa jAnA hI jJeya kI grAhayatA hai| pitA mara gayA laDake ko apanI saMpatti soMpa gayA, kRtajJa, vinIta putra apane janaka ko sarvadA ( smRti yA bhAvanA dvArA ) jAnatA rahatA hai| vaiSNava saMpradAya anusAra putra apane pitA kA tarpaNa karatA hai, piNDadAna karatA hai jo ki usI apane niyata pitA ko prApta hotA mAnA gayA hai / usI prakAra hama sAMkhya bhI viSayoM ke prati niyama kI vyavasthA karate huye jJAna vRttiyoM meM viSaya kA pratibimba
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 237) paDa jAnA abhISTa karate haiM nahIM to kahAM bicArA antastatva jJAna aura kahA~ bahiraMga viSaya | inakA Urdhva loka yA adholoka ke samAna saMbaMdha kyA hai ? | granthakAra AcArya kahate haiM ki yaha to nahI samajha baiThanA, kAraNa ki jJAnameM AkAroM ke nahI paDanepara bhI viSayoM kA pratiniyama ho jAnA siddha hai jaise ki AtmA ke darzana guNa kA bhogoM ke sAtha niyama bana rahA Apa sAMkhyoM ne mAnA hai / arthAt- sAMkhyoM ne cetana AtmA ko duSTA, bhoktA, svIkAra kiyA hai, darzana meM AkAra paDatA nahIM hai phira bhI prakRti se prApta huye bhogya padArthoM ko darzana karatA huA AtmA bhoga letA hai / eka prAkRta bhogya padArtha ko sabhI AtmAyeM nahIM bhogate haiM, viziSTa bhogya ko eka niyata AtmA hI bhogatA hai| yahAM Akara nahIM par3ate huye bho pratyeka saMsArI AtmA kA niyata padArthoM ke darzana yA bhoga ke sAtha dRzyapanA yA bhogyapanA vyavasthita ho rahA Apane mAnA hai / jJAna meM AkAra mAnanepara to Apake yahA~ aura bauddhoM ke yahA~ katipaya doSa AveMge yadi tadAkAra yAnI tadrUpatA hone se jJAna ko artha kA niyAmaka mAnA jAyagA taba to sampUrNa samAna AkAravAle padArthoM kI usI eka pratyakSa jJAna karake vizada pratipatti ho jAnI cAhiye / samAna AkAravAle padArthoM kA jJAna meM pratibimba yA citra ekasA hI paDegA eka pustaka kA pratyakSa karanepara usa chApekhAne kI eka sAtha chApI gaI sampUrNa vaisI pustakoM kA vizada pratibhAsa ho jAnA cAhiye / anumAna yA AgamajJAna ho jAne kI bAta hama nahIM kahate haiM kiMtu sAmane rakhI huI pustaka kA jaisA vizada pratyakSa ho rahA hai vaisA hI cakSuH dvArA vizada pratyakSa una sampUrNa samAna pustakoM kA ho jAnA cAhiye / tadutpatti mAnanepara bhI bauddha isa doSa ko bhale hI TAla deveM kintu anya doSoM se baca nahIM sakate haiN| kyoMki indriya, adRSTa, AkAza Adise vyabhicAra ho jAyagA, inase jJAna paidA hotA hai kintu utpanna huA jJAna ina ko jAnatA nahIM hai yadi isakA tadAkAratA se vAra kiyA jAyagA phira bhI tAdrUpya, tadutpatti donoM kA samAnArthI ke avyavahita pUrvavartI jJAnoM karake vyabhicAra doSa tadavastha rahegA | jaina siddhAnta anusAra kisI bhI AtmIya guNa kisI bhI mUrta amUrta padArtha kA AkAra paDanA tabhI to nahIM iSTa kiyA gayA hai / kvacit jJAna ko sAkAra jo kaha diyA hai| vahAM AkAra kA artha sva, para kA saMcetana karanA, vikalpanAyeM karanA mAtra haiM pratibimba dhAraNa karanA nahIM / bhalA sarvajJa ke jJAna meM bhUta, bhaviSya, padArtha kyA pratibimba DAla meM
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 238) sakate haiM ? kucha bhI nahIM / hamAre tumhAre vyAptijJAna meM triloka trikAlavartI niyata sAdhya aura sAdhana kucha bhI pratibiMba nahIM DAla pAte haiM jaba ki bhUta, bhaviSya kAla ke ve vartamAna meM haiM hI nahIM, aiso dazA meM unakA pratibiMba jJAna meM nahIM paDa sakatA hai ataH pratibimbasvarUpa AkAra kI apekSA AtmA ke sabhI guNa nirAkAra haiM hA~ AtmA kI lambAI, caur3AI, moTAI, svarUpa AkRti yA jJAna dvArA vikalpanA kI apekSA bhale hI kisI guNako sAkAra mAna liyA jAya koI kSati nahI haiM / ataH pratibimva yA AkAra dhAre vinA hI jJAnavRttiyAM svAvaraNa kSayopazama svarUpa yogyatA karake niyata viSayoM ko jAna letI haiM / jagat meM kisI vivakSita puruSa ke strI, bacce, vastra, gRha, bhUSaNa, pustakeM, patra, ghoDe, gADI, rupaye Adi padArtha niyata haiM puruSArtha yA anya kAraNoM se bhI aneka anukUla, pratikUla, padArtha prApta ho jAte haiM / kisa kisa meM AkAra paDa jAne ko mAnate phiroge / sAtAvedanIya ke udaya aura lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya ke kSayopazama anusAra jitane padArtha jisa jIva ko prApta ho rahe haiM ve sava padArtha usake niyata haiM / asAtAvedanIya aura antarAya karma ke udaya se aniSTa padArtha bhI niyatarUpeNa jIvako prApta ho rahe haiM, isI prakAra jJAnAvaraNa ke kSayopazama anusAra jJAna bhI niyata padArthoM ko viSaya kara letA haiM AkAra paDa jAnakI AvazyakatA nahIM hai / atha buddhipratibiMbitameva niyatamarthaM puruSazcetayate nAnyathA pratiniyamAbhAva prasaMgAditi mataM, tahi buddhirapi kutaH pratiyatArthapratibimbaM birbhAta na punaH sakalArthapratibimbamiti niyamaheturvAcyaH pratiniyatAhaMkArAbhimatamevArthaM buddhiH pratibimbayatIti cet, kimanayA paraMparayA pratibimbamantareNaivAhaMkArapratiniyamitamarthaM buddhirvyavasyati manaHsaMkalpitamivAhaMkAraH / karaNAlocitamiva ca manana miti, svasAmagrIprati niyamAdeva sarvatra pratiniyamasiddheralaM pratibimbakalpanayA / tathA ca na cittavRttInAM sArUpyaM nAma yanmAtraM saMprajJAta yogaH syAditi pareSAM dhyAnAsaMbhavaH / nApi dhyeyaM tasya sUtre - pAdAnAt / dhyAnA siddhau tadasiddhezca syAdvAdinAM tu dhyAnaM dhyeye viziSTe sUtritameva, cintAnirodhasyaikadezataH kArtsyato vA dhyAnasyaikAgraviSayatvena vizeSaNAt / tathAhi aba isake anantara kapila matAnuyAyiyoM kA yadi yoM mantavya hove ki buddhi meM pratibimbita ho rahe niyata padArtha ko AtmA cetanA karatA hai anyathA yAnI buddhi meM pratibimba par3e vinA AtmA kisI bhI padArtha kA caitanya nahI kara sakatA hai,
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 239) yadi pratibimba paDe vinA hI caitanyopayoga kara baiThe to pratyeka padArtha kA niyatarUpeNa tanopayoga hone ke niyama ke abhAva kA prasaMga A jAvegA, jaba prakRti vyApaka hai to koI bhI AtmA kisI bhI prAkRta padArthakI cetanA kara legii| ataH "budhyadhyavasitamarthaM puruSazceta " pratibimba dvArA buddhi meM nirNIta ho cuke artha kI hI niyata rUpeNa puruSa cetanA karatA hai yaha mAnanA paDatA hai / granthakAra kahate haiM ki taba to hama pUcheMge ki buddhi bhI bicArI kisa kAraNa se pratyeka ke liye niyata ho rahI artha ke pratibimba ko dhAraNa karatI hai ? kintu phira sampUrNa arthoM ke pratibimba ko kyoM nahI dhAra letI hai ? isakA niyAmaka hetu Apako kahanA paDegA, jaba ki jagat meM anantAnanta padArtha paDe huye haiM to buddhi sabakA pratibiMba le leve niyAmaka hetu ke vinA kisI viziSTa artha kA hI pratibimba le lene kI vyavasthA nahI ho sakatI hai / isapara sAMkhya yadi yoM kahai ki pratyeka buddhi ke liye niyata ho rahe viziSTa ahaMkAra dvArA abhimAna ke viSaya ho rahe padArtha kA hI buddhi pratibimba letI hai arthAt prakRti kA pahilA vivarta buddhi hai punaH buddhi kA kArya ahaMkAra hai, ahaMkAra kA kArya gyAraha indriyA~ aura pA~ca tanmAtrAyeM haiM yoM ahaMkAra se niyata artha kA buddhi pratibimdha letI hai aura buddhi pratibimbita artha kA cetayitA puruSa hai yoM kahanepara to granthakArA kahate haiM ki aisA isa dUravartinI paramparA se kyA lAbha nikalegA ? phira hama pUcheMge ki ahaMkAra bhI niyata artha kA abhimAna kyoM karatA hai ? isapara Apa kaheMge ki mana se jisa niyata viSaya kA saMkalpa kiyA gayA thA usI kA ahaMkArane abhimAna kiyA punaH isapara prazna uThegA ki manane niyata artha kA hI saMkalpa kyoM kiyA ? sabhI prAkRta padArthoM kA usako " yaha hogA " yA " vaha hogA " aisA saMkalpa karanA cAhiye thA, tisapara Apa sAMkhya kahoge ki indriyoM dvArA jisa padArtha kA Alocana huA usI niyata viSaya ko mana vicAratA hai / punarapi prazna uThatA hI rahegA ki indriyoM ne hI una niyata viSayoM kA Alocana kyoM kiyA, sabhI kA eka orase dharakara Alocana kara DAlanA cAhiye thA / bahuta sAhasa kareMge to bhI Apa pAMcave, chaThe codya kA kucha bhI uttara nahIM de sakeMge ataH isa vyartha kI paramparA ko choDiye isase kucha lAbha nahIM / anta meM pakaDe jAnevAle nirNIta mArgapara prathama se hI ArUDha ho jAiye / dekho bAta yaha hai ki prativimba ke
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vinA hI ahaMkAra dvArA pratiniyata ho rahe artha kA hI nirNaya buddhi karatI hai jaise ki pratibimba ke vinA hI mana se saMkalpa kiye jA cuke artha kA ahaMkAratattva abhimAna karatA hai athavA pratibimba par3e vinA indriyAM bhI niyata arthoM kI hI AlocanA karatI haiN| siddhAnta yaha hai ki apanI dravya, kSetra, kAla, bhAva, svarUpa viziSTa sAmagrI ke pratiniyama se hI sabhI arthoM meM pratiniyama bane rahane kI siddhi ho rahI haiM, ataH jJAnavRttiyoM meM pratibimba par3ane kI jhUThI kalpanA se kucha bhI prayojana nahIM savatA hai aura tisaprakAra jJAnoM kA nirAkArapanA siddha ho jAnese cittavRttiyoM kA sArUpya yAnI viSayAkAradhArIpanA nAmamAtra ko bhI siddha na ho sakA jisase ki "vRttisArUpyamitaratra" isa sUtra dvArA una jJAnavRttiyoM kA viSaya sArUpya ho jAnA samprajJAta yoga bana paataa| viSaya grahaNa yA kaSAya karane ke samAna saMprajJAta samAdhi ke avasarapara jJAnavRttiyoM kA tAdU pya nahIM bana pAtA hai| yoM dUsare vidvAn sAMkhyoM ke yahAM dhyAna kA bana jAnA asaMbhava hai| tathA dhyAna ke samAna dhyAna karane yogya dhyeya padArtha bhI siddha nahIM ho pAtA hai kyoMki unake sUtra meM usa dhyeya padArtha kA upAdAna hI nahIM kiyA gayA hai jaba dhyAna ko hI siddhi nahIM ho sakI to usa dhyAna se gamya dhyeya kI siddhi to kathamapi nahIM ho sakatI hai hA~ syAdvAda siddhAnta ko mAnanevAle Aheta vijJoM ke yahA~ to viziSTa eka arthasvarUpa dhyeyameM dhyAna laga jAnA isI sUtra dvArA kahA hI jA cukA hai kyoM ki eka deza se yA saMpUrNa rUpa se cintA ke nirodha ko dhyAna kahA hai " ekAgracintAnirodho dhyAnam " eka agra ( artha ) hI viSayapane karake dhyAna kA vizeSaNa ho rahA hai ( dhyAnaniSTha viSayitA nirUpita viSayatAvAn ekAgraH ) isa hI rahasya ko granthakAra agrima do vArtikoM dvArA spaSTa kara dikhalAte haiN| anekatrApradhAne vA viSaye kalpitepi vaa| mAbhUccintAnirodhoya mityekAgre sa saMsmataH // 5 // ekAgreNeti vA nAnAmukhatvena nivRttye| kvaciccintonirodhosyAdhyAnatvena prabhAdivat // 6 // ukta sUtra meM " ekAgracintAnirodhaH " ko dhyAna kahA gayA hai| eka vAstavika pradhAna artha meM cintAoM kA nirodha karanA dhyAna hai| ina lakSaNa ghaTita padoM kA sAphalya yoM hai ki aneka apradhAna athavA kalpita kiye gaye bhI artha meM
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 241) www cintAoM kA nirodha karanA dhyAna nahIM ho sake isa kAraNa sUtra meM itara kI vyAvRtti karate huye sUtrakAra ne eka agrameM vaha cintAoM kA anyatra se nirodha hokara kendrIbhUta ho jAnA dhyAna kahA hai yoM bhale prakAra sarvajJa AmnAya anusAra smaraNa kara kaha diyA hai| arthAt antarmuhUrta taka ghaTa, paTa Adi aneka padArthoM meM jJAna dhArA ko upajAte rahanA dhyAna nahIM hai kyoMki sUtra meM eka artha meM aisA pada par3A huA hai| aura agnirmANavakaH, ayaM manuSyaH siMhaH, ityAdi sthaloM ke avivakSita yA Aropita gauNa artha meM eka Taka hokara cintA ko roke rahanA dhyAna nahIM hai kAraNa ki sUtra meM mukhya artha ko kahanevAlA agrapada par3A huA hai tathA miTTI kI banI huI gAya, ghoDA, yA avastubhata kalpita artha meM dhyAna lagA baiThanA koI dhyAna nahIM hai kyoM ki vAstavika artha ko kahanevAlA agrapada sUtra meM upAtta hai| eka bAta yaha bhI hai ki aneka arthoM ko mukhya karake uname cintAoM ko roke rahanA dhyAna ho jAyagA isakI nivRtti ke liye sUtrameM " ekAgrecintAnirodhaH," aisA kaha diyA gayA hai vAyuvegarahita avasthA meM pradIpazikhA jisa prakAra acala hai usI prakAra kvacit eka hI acala artha meM dhyAna lagA rahanA cAhiye / pradIpa kI yA sUrya kI prabhA jisa prakAra aneka arthoM meM unmukha ho jAtI hai usa prakAra aneka arthoM me unmukha ho rahI jJAnadhArA kI dhyAnapane karake vyavasthA nahIM niyata hai| ekazabdaH saMkhyApadaM, aMgyate tadaMgati tasminniti vAgraM mukhaM, bhadredAna vipretyAdi nipAtanAt, aMgergatyarthasya karmaNyadhikaraNe vA ragvidhAnAt / cintAntaHkaraNabattiH aniyatakriyArthasya niyatakriyAkartutvenAvasthAnaM nirodhaH ekamagraM mukhaM yasya soyamekAgraH cintAyA nirodhaH ekAgrazcAsau cintAnirodhazca sa ityekaagrcintaanirodhH| isa sUtrameM kahA gayA eka zabda to saMkhyAvAcI pada hai arthAt asahAya, anupama, kevala, asAdhAraNa, abheda, ekatvasaMkhyA, kecit Adika aneka arthoM ke sambhava honepara yahAM prakaraNa meM eka zabda ekatva saMkhyoM ko kahanevAlA liyA gayA hai| aura aMga kA artha yaha hai ki gati artha meM varta rahI " agi" dhAtu se karma yA adhikaraNa meM rak pratyaya kara agra zabda ko siddha kiyA gayA haiM gati arthaka dhAtuoM kA jJAna bhI artha ho jAtA hai| usako jJAta kiyA jAya athavA jJAna dvArA usa meM svIkRti prApta kI jAya isa kAraNa agra kA artha mukha ho jAtA hai " bhadrendrAgravipra" ityAdi sUtra karake nipAta ho jAnese gatyartha agidhAtu se karma vA adhikaraNa meM rak pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai padArthoM meM antaHkaraNa mana kI vRtti ho jAnA cintA hai calanA, sonA,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre khAnA, paDhanA, pATha karanA Adi kriyAoM ke viSayoM meM nahIM niyata hokara pravarta rahe mana kA eka ho niyata kriyA ke kartApane karake avasthita ho jAnA nirodha hai| jisa cintA nirodha kA eka saMkhyAvAlA ana ( mukhya ) ho rahA hai so yaha ekAgra hai cintA kA nirodha ho jAnA cintA nirodha hai ekAgra ho karake jo vaha cintA nirodha bhI hai isa kAraNa vaha ekAgra cintA nirodha mAnA gayA hai yoM bahubrIhi samAsa aura SaSThItatpuruSa ko gabhita kara karmadhArayavRtti yahAM kara dI gaI hai| sa kuta iti cet, ekAgratvena cintAnirodho vIryavizeSAt pradIpazikhAvat / vIryavizeSo hi dIpazikhAyA nirvAtaprakaraNatve aMtaraMbahiraMgahetuvazAt parispandAbhAvopapattau vibhAvyate tathA cintAyA api vIryAntarAyavigamavizeSanirAkuladezAdihetuvazAdi saMpratyayavizeSaH smunniiyte| tata ekAgratvaM tena cintAntaranirodhAdekAnacintAnirodha iti nAnAmukhatvena tasya nivRttiH siddhA bhavati / yahAM koI vinIta sajjana pUMchatA hai ki vaha cintAnirodha phira kisa kAraNa se upajegA ? btaao| aisI zaMkA upasthita karane para AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki vaha eka artha kI ora mukhyatA karake cintAoM kA nirodha ho jAnA to vizeSa jAti ke utsAhapUrNa AtmIya puruSArtha karake utpanna ho jAtA hai| jaise ki AMdhI Adi bAdhAoM se rahita nirApada pradeza meM pradIpa kI prajvalita zikhA ekAgra hokara nizcala banI rahatI hai dIpaka kI kalikA ke halana, calana, rUpa parispanda nahIM honekI siddhi meM sAdhaka ho rahA vIrya vizeSa to antaraMga kAraNa aura bahiraMga kAraNoM ke vaza se nirNIta kara liyA jAtA hai| jIva, ajIva, sampUrNa padArthoM meM anantavIrya vidyamAna hai| antaraMga meM ghRta, taila Adi kI pUrNatA aura bahiraMga meM tIvavAyu kA prakaraNa milane se dIpazikhA kI zakti itanI prabala ho jAtI haiM ki vaha dIpaka ko nizcala pradIpta banAye rakhatI hai usI prakAra antaraMga kAraNa ho rahe vIryAntarAya karmake kSayopazama vizeSa aura bahiraMga kAraNa ho rahe nirAkula pradeza, saMkalpa, vikalpoM, ke abhAva, nirogatA Adi hetuoM kI vazatA, zAstrAbhyAsa, saMhanana Adika samIcIna kAraNa vizeSa bhI bhale prakAra anumAna dvArA nirNIta kara liye jAte haiM, dIpazikhA kA yahAM vahAM se titara, vitara, ho jAne kA nirodha kara niHprakampa bane rahane ke kAraNoM ko vicakSaNa loga jhaTiti jAna jAte haiN| usI prakAra dhyAna karanevAloM kI yahAM vahAM kI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 243) aMTa - saMTa kI cintAoM ko rokakara eka hI mukhya artha meM cintAoM ko roke rahane ke boryavizeSa ke bhI antaraMga bahiraMga kAraNoM kA vidvAnoM karake jJAnalakSaNA dvArA nirNaya kara liyA jAtA hai / tina hI kAraNoM se cintAoM ke eka artha ke abhimukha hokara avasthAna ho jAtA hai, usa ekAgrapane karake anya cintAoM kA nirodha ho jAnese dhyAna ekAgra cintAnirodhasvarUpa bana baiThatA hai yoM usa cintAnirodha ko aneka viSayoM kI mukhyatApane karake upajane kI nivRtti ho jAnA svataHsiddha ho jAtA hai / wwwwwwww artha paryAyavAcI vA agrazabdaH, aMgyate ityagramiti karmasAdhanasyAgrazabdasyArtha paryAyavAcitvopapatteH / ekatvaM ca tadagraM ca tadekAgraM ekatvasaMkhyA viziSTorthaH / pradhAnabhUte vA pradhAnavAcina ekazabdasyAzrayaNAt / ekAgre cintAnirodha ekAgracintAnirodha iti yogavibhAgAt mayUravyaMsakAditvAdvA vRttiH / tato'nekArthe guNabhUte vA kalpanAropo dhyAnaM mA bhUt / agra kA artha mukhya kiyA jA cukA hai aba dUsarA vicAra hai ki athavA artha kA paryAyavAcI agra zabda samajhA jAya, " agi gatau dhAtu se karma meM rak pratyaya ho jAtA hai jo padArtha aMgyate yAnI jAna liyA jAya vaha agra haiM isa prakAra karma me pratyaya kara sAdhe gaye agra zabda ko artha paryAya kA vAcakapanA vyAkaraNa dvArA bana jAtA haiM ekatva saMkhyAsvarUpa ho rahA jo vaha agra yAnI artha hai vaha ekAgra hai yoM isakA tAtparya artha yaha nikalA ki vaha artha ekatva saMkhyA se viziSTa ho rahA hai / athavA eka kA artha ekatva saMkhyA nahIM kara pradhAna ho cuke artha meM eka zabda kI pravRtti rakhI jAya pradhAna ko kaha rahe eka zabda kA Azraya karane se ekAgra kA artha pradhAnabhUta artha ho jAtA hai usa ekAgra meM cintAoM kA nirodha ho jAnA " ekAgracintAnirodha " hai / " isa prakAra ekAgrapada aura cintAnirodhapada kA saptamI tatpuruSa samAsa ho rahA hai " saptamIzauNDaiH " isa samAsa vidhAyaka sUtra kA yoga vibhAga kara dene se athavA mayUravyaMsakAdayazca " isase yahA~ saptamI samAsa nAma kI vRtti kara lIM jAya, " saptamIzauNDaH " isa yoga meM se saptamI ko alaga kara diyA jAya to zoNDAdigaraNa se atirikta padoM ke sAtha bhI saptamyanta padakI tatpuruSavRtti ho jAtI hai / dUsarA upAya yaha bhI hai ki AkRtigaraNa ho rahe mayUra vyaMsakAdika meM ekAgra cintAnirodha kA pATha kara liyA jAya / yoM puruSArtha dvArA eka pradhAna artha meM cintAoM kA nirodha kiye rahanA dhyAna bana jAtA hai / tisakAraNa eka kA ekatva saMkhyA honese aneka arthoM meM dhyAna honA nahIM bana sakA aura eka kA pradhAna karanepara gauNabhUta artha me cintAoM ko
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre roka lenA dhyAna nahIM ho sakatA hai tathA ekAgra kA vAcya pradhAna vAstavika artha karane se kalpita artha me cintAoM ko roke rahanA dhyAna nahIM kahAyegA cintAoM ko rokakara eka hI dhyeya artha meM vAstavika jJAna dhArA ko bahAte huye nizcala cintA karanA dhyAna hai ataH korI avAstavika kalpanAoM kA Aropa karate rahanA dhyAna nahIM samajhA jA sakatA hai yoM sUtrokta padoM kI saphalatA ko dikhAte huye ativyApti doSoM kA nirAkAraNa kara liyA jaay| nanvanekAntavAdinAM sarvasyArthasyaikAnekarUpatvAt kathamanekarUpavyavacchedenaikAgradhyAnaM vidhIyata iti kazcit sopyanAlocitavacanaH, ekasyArthasya paryAyasya vA pradhAnabhAve dhyAnaviSayavacanAt / tatra dravyasya paryAyAntarANAM ca sattvepi guNIbhUtatvAdhyAnaviSayatvavyavacchedAt / tata eva caika zabdasya saMkhyAprAdhAnyavAcino vyAkhyAnAt / yahAM kisI zaMkAkAra kA pUrvapakSa hai ki sampUrNa padArthoM ko aneka dharma svarUpa kahane kI Teva ko rakhanevAle jainoM ke yahAM sabhI padArtha jaba eka svarUpa aura aneka svarUpa haiM to aisA ho jAne se aneka rUpoM kA vyavaccheda karake eka hI artha meM dhyAna kisa prakAra kara liyA jAya ? anekAnta ko ekAnta jAnanA mithyA pdd'egaa| ataH kore eka artha meM dhyAna laga jAnA syAdvAdiyoM ke yahAM nahIM bana sakatA hai| yahAM taka koI eka paNDita kaha rahA hai| aba AcArya kahate haiM ki vaha ekAntavAdI paNDita bhI vicAraNA kiye vinA ho vacanoM ko kahanevAlA hai, kAraNa ki eka padArtha athavA usakI eka paryAya ke pradhAna ho jAnepara jJAna samudAya rUpa dhyAna kA viSaya ho jAnA kahA gayA hai usa dhyeya vastu meM dravya aura dhyAnAkrAnta paryAya se atirikta anya paryAyoM kA sadbhAva honepara bhI ve saba gauNarUpa ho rahI haiM ataH dhyeya dravya yA paryAya se atirikta anya sampUrNa tadabhinna dravya aura paryAyoM ko dhyAna ke viSaya ho jAne kA vyavaccheda ( nirAkaraNa ) ho jAtA hai| tisahI kAraNa se to hamane ekatva saMkhyA yA pradhAnapana ko kathana karanevAle eka zabda kA vyAkhyAna kiyA hai| arthAt anekAntAtmaka arthame se hI eka pradhAnabhUta dravya yA paryAyasvarUpa dharmavizeSa meM hI jJAna dhArA upajAkara akhaMDa dhyAna lagAyA jAtA hai artha to dravya, paryAya, guNa, svabhAva, avibhAgapraticcheda ina sabakA tAdAtmyasvarUpa ho rahA vastu hai usake eka hI kisI vAstavika aMzameM dhyAna ho jAnA bana baiThatA hai|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 245) nanvevaM kalpanAropita eva viSaye dhyAnamuktaM syAttattvataH paryAyamAtrasya vastunonupapattedravyamAtravat, dravyaparyAyAtmano jAtyantarasya ca vastutvAt nayaviSayasya ca vastvekadezatvAdanyathA nayasya vikalAdezatvavirodhAditi paraH / soSi na nItivit, paryAyasya nirAkRtadravyaparyAyAntarasyaiva vA'vastusAdhanAnirastasamastaparyAyadravyavat / na punarapekSitadravyaparyAyantarasya paryAyasyAvastutvaM tasya nayaviSayatayA vastveka dezatvepyavastutvanirAkaraNAt / " nAyaM vastu na cAvastu vastvaMzaH kathyate ytH| na samudro'samudro vA samudrAMzo yathaiva hi|" iti niyamAt / na ca vastvaMzaH kalpanAropita eva bastunopi tathA prasaMgAt / zaMkAkAra paNDita kaha rahA hai ki isa prakAra dhyAna kI vyavasthA karanepara to kalpanA buddhi se Arope gaye kalpita viSayame hI dhyAna honA kahA gayA samajho kyoMki kevala paryAya ko hI tAttvikarUpa se vastupanA banA nahIM sakatA hai jaise ki kevala dravyako hI akSaNNa vastu kA svarUpa nahIM mAnA jAtA hai pramANapaddhati se vicArA jAya to jainoM ke yahAM dravya aura paryAya svarUpa ho rahe tathA ina dravya jAti aura paryAya jAti donoM se nyAre tIsaro ho jAtivAle artha ko vastu mAnA gayA hai| nayake viSayabhata arthAza ko vastu kA eka deza vyavasthita kiyA hai anyathA yAnI nayajJAna ke viSaya ko vastu kA eka deza nahIM mAnakara vastu kA pUrNa svarUpa mAnA jAya to naya ko vastu ke vikala aMzakA kathana karanevAle vikalAdezIpana kA virodha ho jaavegaa| yahAM taka koI dUsarA vidvAn kaha rahA hai / AcArya kahate haiM ki vaha paNDita bhI nyAya, nIti ko jAnanevAlA nahIM hai kAraNa ki dravya aura svabhinna tanniTha nyArI nyArI aneka paryAyoM ko nirAkAraNa kara cuke ho eka akelI paryAya ko hI avastupanA pUrva prakaraNoM meM sAdhA gayA hai jaise ki jisa dravya ne sampUrNa paryAyoM kA nirAkAraNa kara diyA hai vaha kUTastha akelA dravya kathamapi vastu kA pUrNa zarIra nahIM kahA jAtA hai| zIrSa ( zira ) tabhI zarIrAMga ho sakatA hai jaba ki chAtI, peTa, nitamba Adi aMgoM kI apekSA rakhatA hai, isI prakAra chAtI bhI tabhI jIvita haiM jaba ki zira Adi sAta aMgoM kI apekSA rakha rahI hai, paraspara apekSA rakkhe vinA sabhI aMga mara jAte haiM usI prakAra vastu ke aMza ho rahe dravya aura vyaJjana paryAya tathA artha paryAya hai| paryAyoM se nirapekSa ho rahA kevala dravya koI vastu nahIM hai tathaiva dravyoM kI apekSA nahIM rakhanevAlI akelI paryAya koI cIja
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre + 0 000 nahIM hai kharaviSANavat avastu hai| kintu phira dravya aura paryAyAntaroM kI apekSA rakha cukI paryAya ko avasnapanA nahIM hai kyoMki apane samparNa tAdAtmyApanno kI apekSA rakha raho usa paryAya kolIya kA viSayapanA hone ke kAraNa vastu kA ekadezapanA hote huye bhI avastupana kA nirAkaraNa kara diyA gayA hai " pramANanayairadhigamaH" isa sUtra ke vyAkhyAna meM pAMcavI vAtima dvArA yoM niyama kiyA gayA hai ki yaha naya kA viSaya ho rahA arthAMza na to pUrA vistu hai aura na kharaviSANavat avastubhUta hai jisa kAraNa se ki vaha arthAMza vicArA: akhaMDa, vastu kA eka aMza kahA jAtA hai| jisa ho prakAra ki samudra kA aMza ( lAla sAgara yA araba kA samudra Adi TukaDe ) na to pUrA samudra hI hai aura na ghaTa, paTa ke samAna samudra hI hai kintu samudra kA eka aMza haiM isI prakAra dhyAna kA viSayabhUta padArtha bhI vastu kA eka deza hai kalpita nhiiN| vastu kA aMza ho rahA dhyeya padArtha koI korI kalpanAoM se AropA jA cukA hI nahIM hai yadi aMgo ko kalpita mAnA jAyagA to aMgI bhI sarvathA kalpita ho jAyagA ataH vastu ko bho tisa prakAra kalpita ho jAne kA prasaMga A jaavegaa| vastu aMzoM kA samudAya ho to vastu hai / svarUpAlambanameva dhyAnamityanye; tepi na yuktavacasaH, sarvathA tatsvarUpasya dhyAnadhyeyarUpadvaya virodhAt / kathaMcidanekasvarUpasya tadavirodhidhyAnarUpAdarthAntarabhUte dhyeyarUpe dhyAnaM pravartate iti svato vyatiriktameva dravyaparamANuM bhAvaparamANuM vA smaalmbte| na ca dravyaparamANurbhAvaparamANuvArthaparyayo na bhavati pudgalAdidravyaparyAyatvAt tasyeti cintitaprAyaM / apane Apa apane svarUpa ko jJAna meM AlaMbana viSaya banAye rakhanA hI dhyAna hai, isa prakAra koI anya vidvAn kaha rahe haiN| granthakAra kahate haiM ki ve vidvAna bhI yuktipUrNa vacanoM ko kahanevAle nahIM hai| kyoMki sarvathA usI svarUpa meM nimagna bane rahane ko dhyAna aura dhyeya do rUpa ho jAne kA virodha haiM jisa kA dhyAna kiyA jAtA hai vaha dhyeya padArtha hai ataH dhyAna, dhyAtA, dhyeya, yoM kathaMcit aneka svarUpa ho rahe padArtha ke una dhyAna, dhyeya, svarUpoM kA koI virodha nahIM haiM aneka dharmoM ko dhAra rahe dhyAtA AtmA ke dhyAna svarUpa se bhinna artha ho rahe dhyeya rUpa meM dhyAna pravarta jAtA hai isa kAraNa vaha dhyAna apane se bhinna ho rahe hI dravyaparamANu athavA bhAvaparamANu kA bhale prakAra avalaMba karatA hai yoM dhyAna bhinna hai aura dhyAna kA karma nyArA hai rUpAdi mAna pudgalaparyAya dravyaparamANu hai jo ki " attAdi attamajjhaM attattaM aiva
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 247) indriye gejjaM, jaddannaM avibhAgI taM paramANu viyaagehi|" isa svarUpa ko dhAraNa karatI hai aura paramANu kA jJAna yA paramANu atIndriya zaktiyAM bhAvaparamANu hai jJAna to AtmA ke cetanA guNa kI paryAya hai aura paramANu kI zaktiyAM pudgaladravya svarUpa haiM ataH dravya paramANu yA bhAvaparamANu koI artha kI paryAya nahIM hai aisA nahIM samajha baitthnaa| kyoMki ve dravyaparamANu yA bhAvaparamANu donoM hI pudgala Adi ( AtmA ) dravyoM kI paryAya haiM isa siddhAnta kI pUrva prakaraNoM meM kaI bAra cintanA kara cuke haiM yahAM kahanA nirarthaka hai| tatoyaM dhyAnazabdo bhAvakartRkaraNasAdhano vivakSAvazAt dhyeyaM prati vyAvRtasya bhAvamAtratvAt dhyAtivyanimiti bhavati / karaNaprazaMsAparAyAM vRttau kartasAdhanatvaM dhyAyatIti dhyAnaM / sAdhakatamatvavivakSAyAM karaNasAdhanaM dhyAyatyanena jJAnAvaraNavIryAntarAyavigamavizeSodbhutazaktivizeSeNeti dhyAnamiti / ekAntakalpanAyAM doSavidhAnamuktaM / tisakAraNa yaha dhyAna zabda vivakSA ke vaza se bhAva meM yA kartA maiM athavA karaNa meM yuT pratyaya kara sAdha diyA gayA hai| ( dhyAnamAtraM dhyAnaM ) sAmAnya rUpa se jJaptiyoM rUpa dhyAna karanA svarUpa kriyAoM kI apekSA karanepara dhyAna zabda bhAvasAdhana hai kyoMki dhyAna karane yogya padArtha ke prati vyApAra kara rahI kriyAbhAva mAtra hai aisA honese " dhyAtiAnam " isa prakAra bhAvame kti pratyaya kara nirvacana kara diyA hai| karaNa kI prazaMsA karane meM tatpara ho rahI vRtti hote sante to dhyAna zabda ko kartA me yuT pratyaya kara sAdha liyA jAya, dhyAna karanevAlA hai isa kAraNa vaha karaNa svayaM dhyAna kartA hai jaise ki " devadattaH asinA chinatti devadattaH kiM chinnatti asiH svayameva chinnatti " devadatta talavAra se leja ( rassI ) ko kATa rahA hai devadatta kyA kara rahA hai talavAra aisI uttama hai jo ki svayaM hI rassI ko kATatI calI jA rahI hai| yahA~ kATane me karaNabhUta talavAra hai, kartA devadatta hai, kintu talavAra kI baDAI karanA jaba abhISTa ho jAtA hai to karaNa ho rahI talavAra ko hI kartA koTi meM le Ate hai isI prakAra dhyAna vastutaH dhyAna kriyA kA karaNa hai, jaise ki jJaptikriyA kA karaNa jJAna hai| phira bhI karaNa ho rahe dhyAna kI prazaMsA karanA apekSita honepara svataMtra kartA rUpase dhyAna kA ullekha kiyA jAtA hai| AtmA kyA dhyAna karatA hai ? vaha dhyAna hI svayaM dhyAna kara rahA hai| tIsarI dhyAna kriyA meM prakRSTa upakArakapane kI vivakSA karanepara jisa karake dhyAna kiyA jAya vaha dhyAna hai, yoM karaNa meM yuT pratyaya kara dhyAna
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre zabda vyAkaraNa kI prakriyA se nirdoSa siddha kara liyA jAtA hai / jJAnAvaraNa karma aura vIryAntarAya karma ina donoM kA niHzeSarUpa se vigama ( kSayopazama ) ho jAnepara prakaTa huI jAnane aura utsAha karane kI vizeSa AtmIya sAmarthya karake dhyAna karanA hotA hai isa kAraNa yaha jJAnotsAhazakti dhyAna hai yadi ekAntarUpa se dhyAna ko kriyAsvarUpa yA kartA athavA kararaNa svarUpa hI mAnA jAyagA to usame aneka doSoM kA vidhAna AtA hai isako hama pahale kaha cuke haiM / prathamasUtre jJAnazabdasya karaNAdisAdhanatvasamarthanAt nirviSayasya dhyAnasya bhAvasAdhanatvAdyanupapattezca / bhAvavaMtamantareNa bhAvasyAsaMbhavAt karturabhAve karaNatvAnupapatteH / sarvarthakAnte kArakavyavasthAsaMbhavasya coktatvAt / samarthana kiyA jA cukA viSayabhUta dhyeya padArtha haiM, saba se pahile ke " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " isa sUtra me jJAna zabda ko karaNa, bhAva Adi ( kartA ) meM sAdha lene kA hai / dhyAna jJAnasvarUpa hI hai, jJAna ke samAna dhyAna meM bhI ina kA avalamba kvacit bhale hI koI padArtha paDa jAya kintu cAritra, sukha, vIryaM Adika to viSayoM se rIte hote haiM AtmIya sukha yA AtmIya svarUpa niSThA kisI viSaya ke nahIM haiM / svayaM tadrUpa haiM, kintu jJAna yA dhyAna to kisI na kisI viSaya kA hI hogA / kevalajJAna bhI triloka trikAlavarttI bahiraMgapadArtha aura AtmIya antaraMga padArthoM ko viSaya kara rahA hai, yoM dhyAna meM bhI koI dravya yA paryAya athavA svakIya zuddhAtmA viSaya avazya paDa jAte haiM viSayoM se rahita ho rahe dhyAna ko bhAvasAdhanapanA athavA kartAsAdhanapanA Adika nahIM bana sakate haiM kyoMki bhAvavAn padArtha ke vinA bhAva kA honA asambhava hai ghaTa ke vinA ghaTatva nahIM Thahara pAtA hai aura kartA kA abhAva mAnanepara karalapanA nahIM bana sakatA hai sarvathA nityapana, anityapana Adi ekAntoM ke mAnane para kAraka hone kI vyavasthA kA asambhava hai isa bAta ko hama pUrva prakaraNoM me kaha cuke haiM " kriyAprakArIbhUto'rthaH kArakam kriyAnvayitvaM vA kArakatvam " Adi kArakapanA anekAnta siddhAnta meM banatA hai kevala svarUpAlambana ko hI dhyAna mAnane para dhyAna suvyavasthita nahIM ho pAtA hai / " "" na ca vikalpAropite viSaye dhyAnamityekAntavAdopi zreyAn nirviSayadhyAnasyApi kAlpanikatvaprasaMgAt kumArIparikalpitabhojye kAlpanika bhojanavat / na ca parikalpitAt dhyAtAdhyAtuH phalamakalpitarUpamupapadyate kalpita bhojanAdakalpita tRptivat /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ - navamo'dhyAyaH 249) tato nakAntavAdinAM dhyAnadhyeyavyavasthA, pramANavirodhAt svayamiSTatattvanirNayAyogAt dhyAturabhAvAcca / na hi kUTasthapuruSo dhyAtA pUrvAparasvabhAvatyAgopAdAnahInatvAta kssnnikcittkt| yahAM koI ekAntavAdI paNDita kaha rahA hai ki vikalpanAoM se Arope gaye viSaya meM dhyAna pravartatA hai jaise zmazrunavanIta nAma kA parigrahI moMcha meM lage haye makkhana kI bhittipara krayavikraya anusAra korI managaDhanta raudradhyAna kI kalpanAyeM karatA rahA thA choTe choTe bacce apane khela khilonepara aneka niHsAra kalpanAyeM uThAyA karate haiM / duHsvapnoM meM bhI rItI kalpanAyeM utpanna hotI rahatI haiM, isI prakAra dhyAna bhI asadbhuta kalpita padArthoM meM vartatA hai| granthakAra kahate haiM ki isa prakAra ekAntarUpa se kathana karanA zreSThamArga nahIM hai / aneka Arta, raudra dhyAnoM meM vyartha korI kalpanAyeM uThAkara yaha jIva pApabaMdha karatA rahatA hai| kintu bahuta se Arta raudra dhyAnoM meM viSayoM kA avalamba pAkara jJAnadhArA bahatI hai| dharmyadhyAna aura zukladhyAna to paramArtharUpa se vastu sparzI hI haiN| Apa zaMkAkAroM ne bhI "dhyAnaM niviSayaM manaH" ( sAMkhyadarzana chaThA adhyAya paccIsavAM sUtra ) aisA abhISTa kiyA hai / yadi sabhI dhyAna kalpita artha meM pravarta rahe mAne jAyeMge, taba to tumhAre yahAM vAstavika rUpase mAne gaye viSayoM kA avalamba nahIM lekara laga rahe manaHsvarUpa dhyAna ko bhI kAlpanika ho jAne kA prasaMga A jaaygaa| jaise ki guDiyAM guDDoM se khelanevAlI laDakiyoM ke dvArA bahuta se jhUTha sUTa kalpanA kara liye gaye laDDU, pUDI Adi bhojya padArthoM meM bhojana bhI kAlpanika hI samajhA jaaygaa| bacce, bacciyAM, reta maTTI ke kalpita laDDU, pUDiyoM ko mukha kI AkRti banAkara kalpita bhojana kara letI hai, aisI korI kalpanA se krIDA mAtra ke atirikta koI tRpti nahIM ho jAtI hai| isI prakAra yahAM vahAM kI manonIta kalpanA kiye gaye dhyAna se dhyAtA AtmA ko vastubhUta akalpita phala ho jAnA nahIM bana sakatA hai| miTTI ke khilaunA ho rahe gAya, ghoDe, baila se vAstavika dUdha yA bojhA DhonA, khIMcanA; kArya nahIM ho sakate haiM jaise ki kalpita bhojana se bhUkha dUra hokara akalpita tRpti nahIM ho jAtI hai / tisakAraNa ekAntavAdiyoM ke yahAM dhyAna aura dhyAna karane yogya dhyeya padArtha kI vyavasthA nahIM ho sakatI hai| kyoMki pramANa se virodha A jaaygaa| unake yahAM mAne gaye "tatra pratyayakatArthyAnaM" " rAgopahati niM" "brahmAtmacintA dhyAnaM'; "brahma vAsmIti sadvRtyA nirAlambatayA AnandadAyinI sthitiyAnam " ye koI bhI dhyAna ke lakSaNa pramAraNoM se siddha nahIM hote haiN| isI prakAra dhyAna karane yogya kUTastha
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre AtmA yA sUryamaNDala madhyavartI paramAtmA athavA brahma Adika dhyeya padArtha bhI pramANoM se nirNIta nahIM hai yoM svayaM iSTa kiye gaye puruSa, prakRti Adi paccIsa tattva yA pramANa, prameya Adi solaha padArtha athavA dravya, guNa, karma Adi sAta padArtha evaM sadbrahma Adika dhyAna karane yogya tattvoM kA nirNaya nahIM ho pAyA hai| ataH dhyeya tattva kI vyavasthA nahIM huI / tathA dhyAtA AtmA kA bhI abhAva ho jAnese nityapakSa yA kSaNika ekAnta Adi darzanoM meM AtmA kI naiyAyika paNDita sabhI AtmAoM ko nitya, vyApaka mAnate haiM, vedAntI mAna baiThe haiM, bauddha budha to jJAna ke atirikta AtmA ko svIkAra hI yoM ke yahA~ AtmA kamalapatra ke samAna nirlepa mAnA gayA hai / ye Atmatattva ke svarUpa kathana kI paribhASAyeM saba pramANoM se viruddha paDatI hai / jaba ki AtmA nijopAtta zarIrAnuvidhAyI, jJAnAtmaka, pariNAmI, svasaMvedya ho rahA hai / vastutaH aisA hI AtmA dhyAna kA kartA, dhyAtA bana sakatA hai / kApiloM kA mAnA gayA kUTastha, apariNAmI puruSa to dhyAtA nahIM, kyoMki jo pahilI dhyAnAntara kI avasthA yA adhyAna kI dazAko chor3akara vivakSita padArtha ke dhyAna kI paryAya ko dhAraNa karegA, vahI dhyAtA hogA, kUTastha padArtha meM pUrvaM svabhAvoM kA parityAga uttara svabhAvoM kA grahaNa karanA baura dhruvatA isa pariNAma kI honatA hai, jaise ki sat kA sarvathA vinAza aura asat kA sarvAGga utpAda honA mAna rahe bauddhoM ke yahAM mAtra kSaNasthAyI citta ke pUrva svabhAvoMkA tyAga aura uttara svabhAvoM kA grahaNa tathA dhruvatA isa siddhAnta lakSaNalakSita pariNAma ko nahIM dhArane ke kAraNa dhyAtApana nahIM sughaTita ho pAtA hai / nApi pradhAnaM tasyAcetanatvAt kAyavat / mahadAdivyaktAtmA dhyAteti cenna, tasya pradhAnavyatirekeNAbhAvAt / kalpitasya cAvastutvAtsaMtAnavat / syAdvAdinAM tu dhyAtAsti, tasyottamasaMhananatva viziSTasya mUrtimattvAt / tathA cAha dhyAna karanA nahIM banatA hai siddhi nahIM ho pAI hai / advaita brahma ko nahIM karate haiM, sattvaguNa, rajoguNa, tamoguNoM kI sAmya avasthAsvarUpa prakRti bhI dhyAna karanevAlI dhyAtA ( dhyAtrI ) nahIM ho sakatI hI hai / kyoMki sAMkhyoM ne usa pradhAna ko acetana honA mAnA hai / jaise ki acetana zarIra vicArA dhyAna nahIM kara sakatA hai, usI prakAra caitanyarahita pradhAna bhI dhyAna karanevAlA nahIM sughaTita hotA hai " sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, prakRtermahAnmahato haMkAro'haMkArAtpaJca tanmAtrApyubhaya maMdriyaM vanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni puruSa iti paJcaviMzatirguNAH ( sAMkhyasUtra pahilA adhyAya 61 vA~ sUtra ) avyakta pradhAna ke vyakta ho rahe mahAn Adi pariNAma bhI dhyAtA ho jAte haiM, yaha kahanA bhI to ThIka nahIM paDegA / kyoMki una mahadAdicoM ke pradhAna se bhinapane 21
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 251) rUpase abhAva hai jaisA hI pradhAna acetana hai vaise hI usase abhinna ho rahe mahAn, ahaMkAra Adi bhI acetana haiM, acetana padArtha dhyAna karanevAlA nahIM hai, jaise ki ghaTa, paTa, Adi padArtha kisI kA dhyAna nahIM lagA pAte haiM / kalpanA se gaDha liye gaye buddhizAlI mahAm Adi tatvoM kA vastupana nirmita nahIM ho pAtA hai / jaise ki pUrvavarttI aura uttaravartI kAloM meM kucha bhI nahIM anvaya rakhanevAle kSaNika cittoM ko santAna (laDI) vAstavika nahIM bana sakatI hai eka sau gyAraha (111 ) yA ekasau ATha (108) donoM kI mAlA mese aMgulI se chupe jArahe eka vartamAnakAlIna mAlikAkA hI astitva mAnakara eka sau dasa yA eka sau sAta pahile pichale maNiyoM kA sarvathA asadbhAva mAnanevAle bauddhoM ke yahAM jaise nApa dene yogya mAlA nahIM bana sakatI hai usI prakAra bauddhoMke yahAM saMtAna samudAya pretyabhAva Adi bhAva nahIM bana sakate haiM / isa rahasya kA vizeSa vivecana granthakArane apane aSTa sahasrI grantha meM kiyA hai / yoM tirobhAva, AvirbhAva ko mAnanevAle kApiloM aura dvitI yakSaNa meM sabakA dhvaMsa mAnanevAle akriyAvAdI bauddhoM ke yahAM saMtAna yAnI pUrva, apara aneka paryAyoM kI vAstavika laDI nahIM bana pAtI hai / bauddha paNDita padArthoM meM kriyA honA nahIM mAnate haiM unakA vicAra hai ki manuSya, ghoDA, bandukakI golI, topase golA chUTanA ye jo padArtha calate dikhate unameM kriyA nahIM hotI hai kintu pahile dhAkAza pradezapaya jo ghoDA yA golA thA usakA samUlacUla nAza hokara dUsare pradeza para nayA hI ghoDA yA golA upaja gayA hai, isI prakAra mIloM taka yahI vinAza, utpAda ko prakriyA hotI rahatI hai / sinemA ( duSya nATaka ) meM koI citra calate nahI hai, kintu bhinna bhinna prakAra ke tAdRza navIna citroM kA sanmukha utpAda aura pUrva citroM kA vimukha vigama hote rahane se baiThate haiM / jaina siddhAn sthUla buddhivAle prekSaka una una padArthoMko kriyAvAn samajha anusAra bauddhoMkI ukta paMktiyAM alIka hai / sinemA ke citroMmeM bhale hI kriyA nahI hoga mAtra vidyutzakti se rIleM sarakatI huI calIM jAya kintu dRSyamAna manuSya, ghoDe, relagADI vimAna, AdimeM kriyA ho rahI pratyakSa siddha hai / kriyAvAn padArtha bhI ekatva pratyabhijJAna dvArA kAlAntara sthAyI siddha ho rahe hai / yoM utpAda, vyaya, dhIvya, svarUpa pariNAmako dhAranekAle padArthako hI arthakriyA ko kara rahe sat hai / kApila Adi dArzanikoM ke yaho dhyAtAtattva nahIM bana pAtI hai hA~ syAdvAdI vidvadvareNyoM ke yahAM to pariNAmI AtmA dhyAna karanevAlA dhyAtA ho jAtA hai| kyoMki uttama saMhananoMse viziSTa horahe usa saMsArI. anAdi karmabandhanabaddha AtmA ke mUrtisahitapanA pramANoMse siddha hai| usa hI prakAra bAtmAka dhyAtApanako agrima vArtika meM grabhthakAra svayaM pratipAdana kara rahe haiN|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre proktaM saMhananaM yasya bhaveduttama missyte| tasya dhyAnaM paraM muktikAraNaM netarasya tat // 7 // jisa saMsArI AtmAke baDhiyA kahe gaye pahile tIna saMhanana hoMge vaha AtmA uttama saMhananavAlA abhISTa kiyA gayA hai| aura usI AtmA ke mukti kA kAraNa ho rahA utkRSTa dhyAna ho skegaa| anya AtmAke yA prakRti, mahAn, kSaNikacitta, advata brahma, citra advaita, Adiko dhyAtApana aura vaha dhyAna karanA nahIM banapAtA hai / dhyAna karate samaya pahilI adhyAna avasthA ko yA anya dhyAna dazAko choDanA par3atA hai aura navIna dhyAna paryAya ko puruSArthadvArA upajAnA par3atA hai / tathA dhyAtA AtmA pariNAmo hokara sthira rahatA hai / mUrta AtmA mUrtamanake dvArA mUrta, amUrta, padArthoM kA ciMtana karatA rahatA hai / dhyAna avasthAme nimagna hokara katipaya munijana zRgAlI, vyAghrI Adi dvArA bhakSaNa kiye jAne ko kaSTa vedanAoM kA anubhava bhI nahIM karapAte haiM / " namostu temyo munivryebhy:"| AdyaM saMhananaM trayamuttamasaMhananaM soyamuttamasaMhananastasya dhyAnaM na punaranuttamasaMhananasya tasya dhyAnazaktyabhAvAt / vihitapavanavijayasyAnuttamasaMhananasyApi dhyAna sAmarthya manovijayaprApteriti cet, sa parapavanavijayaH kutaH ? gurUpadiSTAbhyAsAtizayAditi cenna,tadabhyAsasyavAnuttamasaMhananena vidhAtumazakyatvAt / tadabhyAse pIDotpattarAta dhyAnaprasaMgAcca / pavanadhAraNAyAmevAvahitamanaso'nyaddhyeye pravRttyanupapateH sakRnmanaso vyApAradvitayAyogAt jJAnayogapadyaprayatnayogapadyAbhyAM manaso'vyavasthiteH / _ nAmakarmako uttara prakRti horahe chaha bhedavAle saMhanana karma ke Adi meM honevAle vajraRSabhanArAca saMhanana, vajranArAcasaMhanana, nArAca saMhanana, ye tIna bheda uttama saMhanana kahe gaye haiM / yaha tInoM prasiddha uttama saMhanana jisa AtmAke udaya prApta kAryAnvita hai vaha AtmA uttama saMhanana hai| yaha bahubrohisamAsa kara uttama saMhanana zabda kA artha karadiyA gayA haiN| usa uttama saMhananavAle AtmAke hI baDhiyA dhyAna hosakatA hai| kintu phira jisa hInazaktika jIvakA uttama saMhanana hai, usa nirbala jIvake dhyAna honA nahIM banatA hai jabaki usake bar3hiyA dhyAna karanekI zakti kA abhAva hai| yahAM koI haThayogI yA prANAyAma ko puSTa karanevAlA paNDita AkSepa kara rahA hai ki jo zvAsocchavAsa Adi vAyuoMpara vijaya prApta kara cukA hai, vaha bhale hI uttamasaMhananoMkA dhArI nahIM bhI hoya phira bhI usake dhyAna karanekI sAmarthya hai kyoMki
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 253) pavana kA vijaya karate huye usane manapara vijaya prApta karalI hai, manovijayo yogI manako grahAM vahA~ na hIM bhaTakAkara eka padArthame lagA kara dhyAna jamA sakatA haiM / aisA kahane para to granthakAra pUchate haiM ki ki vaha utkRSTa pavanakA vijaya karanA bhalA kisa kAraNa se utpanna hogA ? batAo / isa para yadi tuma yoM kaho ki yogAbhyAsI guruke upadiSTa kiye * gaye abhyAsa mArgakI atizaya vRddhi hojAnese pavanoMke Upara vijaya prApta kara liyA jAtA haiM / kaI dinoM aura mahInoM taka haThayoga samAdhi lagAkara mRtakake samAna baiThe yA par3e raha sakate haiM / AcArya kahate hai ki yoM to nahI kahanA, kyoMki uttama saMhananoMse rahita ho raheM puruSa karake usa parama pavana kA abhyAsa yA vijaya nahIM kiyA jAsakatA haiM jo hona sahanana puruSa yadi pavanakA vijaya karegA yA dIrgha kAlataka prANAyAma karegA to zarIra pIDA utpanna hojAne ke kAraNa mAnasika vyathA anusAra ghora ArtadhyAna hojAnekA prasaMga AjAvegA / haTharUpeNa manovijaya hokara AtmAkA zubha dhyAna nahIM bana pAyagA / eka bAta yaha bhI haiM ki mastaka kapolame caDhAkara pavanako dhAraneme hI usakA citta ekAgra lagA rahegA, aisI dazA hojAnepara dUsare dhyeya padArthame manakI pravRtti laganA nahIM bana sakatA hai, eka hI bAra meM manake donoM vyApAra ho jAnekA yoga nahIM haiN| " 'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMgaM !3 eka hI bAra meM do Adi jJAnoM kA nahIM upajavA hI manakA jJApaka hetu haiM | pApaDa, kacoDI, purAnApAna, khAte samaya jo pAMcoM indriyoM dvArA eka sAtha pAMcoM jJAna ho rahe pratIta hote hai vahA~ bhI zIghra kramase utpanna hojAne ke kAraNa ghugapatyakA bhrama haiM, vastutaH ve kramase huye haiM / naiyAyika, jaina, bauddha, vaizeSika sabhI dArzanika eka samayamai eka hI jJAnakA upajanA svIkAra karate haiM / !! tadyaugapadyaliGagatvAcca na manasaH nyAyasUtra dusarA adhyAya prathama Anhika covIsavA sUtra haiM / tathA " prayatnAyogapadyAj jJAnAyaugapadyAccakam " vaizeSikA sUtra tIsarA adhyAya dUsarA Anhika tIsarA sUtra / ina pramANo se siddha hai ki eka hI baba do upayoga nahI kara sakatA hai, katipaya jJAnoM ke eka sAtha upaja jAye yA do cAra jayatvoM ke samaya meM hI upaja jAne karake manakI vyavasthA nahIM ho pAtI hai / kintu vaizeSika sUtra anusAra prayatnoMkA yugapatpanA hI honese aura jJAnoM kA eka sAtha upajanA nahIM hone se hI pratyeka jIvita zarIramai eka eka manakI vyavasthA ho rahIM haiM / nRSva "
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre karanevAlA yA caJcala yAkhyAtA jo eka samaya me mukhasaMcAlana, bhakuTI maTakAnA, hAtha. pAMva calAnA yoM aneka prayatna kara rahA hai / vaha saba manake zIghra sacAra anusAra kramase ho hote haiN| aisA karaNAdaH anuyAyI mAna rahe haiN| kintu jainasiddhAnta anusAra jJAname manako AvazyakatA nahIM haiN| ekendriya jIvase lekara asaMjJo pacendriyata ka jIvoMke jJAname pana kA yoga naho hai / kyoMki unake mana ho nahI haiN| tava to " AtmendriyArthasannikarSe jJAnasya bhAvo'bhAvazca manaso. liMgam " yaha vaizeSikoMkA mantavya yuktipUrNa nahIM hai| tathaiva eka manoyoga dvArA yA vacanayoga dvArA eka hoM samayame katipaya prayatna ho rahe dekhe jAte hai / goha, sA~pa, chapakalI Adi ke avayava kaTa jAne para yA anya jIvoMke bolate hUye, vicAra kara calanepara, kaI prayatna ho rahe haiN| hA jJAna eka sAtha kaI katipaya nahIM ho sakate hai / " ekasmin na dvau upayogau " (. aSTasahasrI ) eka samaya me do upayoga nahI ho sakate haiM,labdhiyA~ cAra taka bhale hI ho jAya"ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturmyaH " yaha sUtra labdhiyoM ke saMbhava jAne kI apekSAse hai| . . . . etena prANAyAmadhAraNayoradhyAnakAraNatvamuktaM pratyAhArakta / yamaniyama yostu tadaMgatvamiSTameva / asaMyatasya yogaaprsiddhH| ......... isa parvokta kathana karake prANAyAma aura dhAraNAko bhI dhyAna kA kAraNa panA nahIM hai / yaha kahA gayA samajho, jaise ki pratyAhAra ko dhyAna kA kAraNapanA nahIM haiM bhAvArtha-yogadarzaname "yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAravAraNAdhyAnasamAdhayo'STAvagDAni" sAdhanapAda kA unatIsavAM sUtra haiN| yama niyama, Asana, prANayAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ye yogake ATha aMga mAne haiN| ahiMsAsatyAsteya brahmacaryAparigrahA yamAH (30 vA~ sUtra ) ahiMsA, satya, acaurya brahmacarya aura parigrahatyAga ye pAMca yama hai " zauca saMtoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH" ( samAdhipAda battIsa vA sUtra ) vAhya, abhyantara zauca rakhanA, saMtoSavRttiH, tapazcaraNa, svAdhyAyakaranA, phala kI icchA chor3a kara Izvara me citta lagAnA ye poca niyama hai " sthirasukhamAsanam " ( 46 vAM sUtra ) sthira aura sukhadAyI siddhAsana, bhadrAsana, vIrAsana, padmAsana, svastikAsana Adi yogake Asana hai / " tasminsati zvAsaprazvAsayogati vicchedaH prANAyAmaH" (sAdhanapAda unaJcAsavAM sUtra ) bAhara kI vAyu kA bhItara jAnA zvAsa hai aura bhItara kI vAyu kA bAhara nikAlanA prazvAsa hai / usa
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH www............ 255) Asanake siddha ho jAne para zvasana aura prazvAsa kI gati kA abhAva hojAnA prANAyAma hai| " svaviSayAsaMprayoge cittasvarUpAnusAra ivendriyArA pratyAhAraH" (sAdhanapAda 54 vA sUtra ) apane apane viSayoM ke sAtha acchA saMbandha nahIM hote huye indriyoMkA mana ke svarUpa anukaraNa hojAnA hI mAno pratyAhAra hai arthAt yama, niyama ke anuSThAna dvArA saMskRta hokara citta apane viSayoM se virakta hojAtA hai taba manake adhIna hokara apane apane viSayoM me saJcAra karanevAlI indriyAM bhI viSayoMse vimukha hokara cittasthiti ke samAna sthita ho jAtI haiN| ... viSayoM meM nahIM jAna dekara indriyoMko antarmukha roke rahanA pratyAhAra hai| "dezabandhazcittasya dhAraNA " ( yogasUtra vibhUtipAda pahilA sUtra ) citta kA kisI nAbhicakra, hRdayakamala mUrdhabhAga, nAsikAana, jilhAagra, Adi pradezo me bandhana karanA yAnI sthira karanA dhAraNA hai| " tatra pratyayakatAnavA dhyAnam " ( vibhUti pAda dUsarA sUtra) dhAraNA ke anantara usa dhyeya padArtha meM cittavRtti kI ekatAnatA ko dhyAna kahate haiM " tadevArthamAtranirbhAsaM svarUpazUnyamiva samAdhiH " ( vibhUtipAda tIsarA sUtra ) jaise japAkusuma ke savidhAna se sphaTikamaNi apane zveta rUpa ko tyAgakara puSpa ke rakta raMga se rakta pratIta hotI hai usI prakAra abhyAsadvArA apane dhyAna svarUpa se zUnya horahA mAnU vaha dhyAna hI dhyAnAtmaka rUpa ko tyAgakara kevala dhyeyarUpa pratIta hone lagajAtA hai vaha samAdhi hai, jahAM dhyAtA, dhyAna, dhyeya tIno pratibhAsate hai vaha dhyAna hai aura kevala svarUpazUnya dhyeya kA dhyAna lagA rahanA samAdhi hai| jisa samAdhi abhyAsa se sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkAra ho jAtA hai, vaha samprajJAta samAdhi hai yo pataJjali ne yogasUtra me nirUpaNa kiyA hai| ___ yahA~ AcArya kaha rahe haiM ki pavana para vijaya prApta kanane se dhyAna kI sAmarthya nahI AtI hai isa kathanase prANAyAma aura dhAraNA ko bhI dhyAna kA kAraNapanA nahIM hai yaha kaha diyA gayA samajho, jaise pratyAhAra dhyAna kA kAraNa nahIM hotA hai / ye tInoM mAtmA kI dhyAna dhArane kI zakti ko puSTa nahIM karate haiN| ho, yama aura niyama ko to dhyAna yA yoga kA aMgapanA iSTa hI haiM, yama to Apane jaina siddhAnta anusAra hI mAva liye hai " ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH" ityAdika siddhiyoM kA hojAnA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256) tatvAryazlokavAtikAlaMkAre bhI samucita hai jo yogI (DhoMgI) yama, niyamoM se rItA hokara saMyamI nahIM haiM usake yoga hojAne kI prasiddhi nahIM haiN| ____ A antarmuhUrtAditi kAlavizeSavacanAcca nAnuttamasaMhananasya dhyAnasiddhiH, tenottamasaMhananavidhAnamanyasyeyatkAlAdhyavasAyadhAraNAsAmarthyAdupapannaM bhavati / tata UdhvaM tannAstItyAha ___dhyAna ke lakSaNasUtra me antarmuhUrta kAlase pahile kAlataka hI dhyAna lagatA hai. isa prakAra kAlavizeSa kI maryAdAkA nirUpaNa kara denese bhI yaha bAta siddha ho jAto hai ki jo prANI uttama saMhananoMkA dhAroM nahI hai, usake dhyAnako siddhi nahIM banatI hai tisa kAraNa sUtrakArane dhyAna ke liye tona ho Adi ke uttama saMhananoM kA vidhAna kiyA hai anya nikRSTa saMhananavAle jova ke itane katipapa AvalIse prArambhakara 48 minaTa muhUrta ke bhItara antarmuhUrta kAla taka cita ekAgra kara adhyavasAya yAnI dhyAna ko dhArane kI sAmarthya nahIM hai, isase yuktipUrNa yahI siddha hotA hai ki uttama saMhananavAlA puruSa hI antarmuhUrta kAlataka cittako ekAgra kara dhyAna lagA sakatA hai, usa antarmuhurtakAlase Upara pUrA muhUrta, dina, rAta, mahonA, do mahInA taka dhyAna lagAye rahane ko yaha sAmarthya kisI bhI jova ke nahIM hai / isI bAta ko granthakAra agrimavArtika dvArA spaSTa antamuhUrtato novaM sambhavastasya dehinAm / zrA antamuhatodityuktaM kAlAntaravicchide // 8 // antarmahUrta kAloMse kAra kAloMtaka prANiyoM ke usa dhyAnakA laga jAnA sambhava nahI haiM, isa kAraNa muhUrta, dina, mAsa, Adika kAlAntaroM kA vyavaccheda karane ke liye mUlasUtrame " A antarmuhUrtAt " yAno antarmuhUrtataka hI dhyAna ho sakatA haiM, yaha kahA gayA hai| nahayuttamasaMhanananopi dhyAnamantarmuhUrtAdUrdhvamavicchinnaM dhyAtumISTa punarAvRtyA parAntarmuhUrtakAle dhyAnasaMtatizcirakAlamapi na virudhyte| uttama saMhananavAlA jIva bhI antarmuhUrta se upara kAlataka vicchedarahita pAna ko dhyAne ke liye samartha nahI hai| antarmuhUrta se Upara jAne para vyaktirUpase dhyAna
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ : mavamodhyAyaH 257) kI laDI TUTa jAyagI, hA~ punaHpunaH katipaya dhyAnoMkI AvRtti karake utkRSTa antarmahataM kAla meM yA do cAra muhUrtakAla me katipaya santAnI dhyAnoM kI sanati cirakAla taka bhI hotI rahe koI virodha nahIM paDatA hai, jaise ki uttaravartI vaikriyika zarIra antarmuhUrta kAla se adhika nahI ThaharatA hai, kintu jina janmAbhiSeka kalyANaka meM yA anya krIDA sthalo me deva, indra, ghanToM, dinoM, taka uttara zarIra dvArA aneka kriyAyeM karate rahate haiM yahAM bhI vaikriyika zarIra kI uttara, uttara aneka vikriyAoM kA utpAda hokara zarIrasaMtati bahuta kAla taka Thahara jAtI hai| nanu yadyekAntarmuhataMsthAsnu dhyAnaM pratisamayaM tAdRzameva tadityaMtasamayepi tena tAdRzenaiva bhavitavyaM tayA ca dvitIyAntarmaharteSvapi tasya sthitisiddherna jAtu vicchedaH syAt / prathamAntarmuhUrtaparisamAptau tadvicchede vA dvitIdyAdisamaye vicchedAnuSakteH kSaNamAtrasthitiH dhyAnamAyAtaM sarvapadArthAMnAM kSaNamAtrasthAsnutayA pratIterakSaNikatve bAdhakasadbhAvAt iti kecit, ___ ava bauddha kA pUrvapakSa prArambha hotA hai ki jaina vidvAna yadi dhyAna ko do cAra saikiNDa yA cAra chaH minaTa Adi eka antarmuhaMta kAla taka hI Thaharave kI Teba ko dhArane bAlA mAnate haiM, aisI dazAme eka antarmuhUrta kAla taka Thahara rahA, vaha dhyAna, piNDa vivArA samaya samaya prati vaisA ho e rusA rahegA, jJAnAryAyoM kA dUsare kSaNa meM badala jAnA jaina bhI iSTa karate hai| antarmuhurta taka ke dhyAna meM asaMkhyAte yA svasaMvedya saMkhyAte jJAna ho cuke hai, eka dhyAna me pahile jJAna ne dUsarA jJAna paidA kiyA, dUsarA jJAna naSTa ho rahA tisare jJAnako upajA gayA, madhyavartI jJAnane apane agile samaya ke jJAna ko banAyA, iso prakAra vinAza, utpAda hote hote dhyAna ke antarasamaya me bhI vaha jJAna usa hI prakAra kA yAnI uttara samayavartI jJAna ko paidA karate rahane vAlA honA cAhiye bhaura tasA hone para dUsare, tIsare, cauthe Adi antarmuhUtoM me bhI usI sadRza jJAna kA banA rahanA siddha hai, vahI cakra cAra chaH ghaNTe taka bhI cala sakatA hai aura aisA hote rahane se kadAcit mahonoM, varSoM taka bhI dhyAna kA viccheda (antarAla) nahIM paDa sakegA koI bhI jJAna thaka kara yoM nahI kahegA ki maiM Age jJAnako utpanna nahIM karUMgA jaise ki dhyAna kA madhyavartI jJAna agrima kSaNa me jJAna ko upajAne ke liye niSedha nahIM karatA hai| yadi pApa jaina yo kahai ki pahile antarmuhataM ke ThIka samApta ho jAne para usa bAna santatirUpa dhyAna kA viccheda mAna liyA jAyegA, pazcAt dUsare dhyAnakA prArambha
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ho jAyagA, isa para hama bauddha kaheMge ki taba to dUsare, tIsare Adi samayoM me hI jhaTa jJAnake vicchedana hojAne kA prasaMga AjAvegA, bAla kI banI lekhanI yadi bIca me se khira jAtI hai to prArambha hote ho dUsare, tIsare kaNoMse bhI vikhara sakatI haiM, aisI dazA ho jAne para antarmuhurta ke antima samaya ke jJAna samAna AdyajJAna upajate hI dUsare samayame jJAna ke TUTa jAne se dhyAna kA kevala eka kSaNataka ThaharanA hI prApta huA, pathArtha ( sUkSma RjusUtra naya anusAra ) vicArane para dIra kalikA. bijalo, jalababUlA Adike samAna sabhI ghaTa, paTa, jJAna, dhyAna, cetana, acetana, padArthokA mAtra eka kSaNa taka hI sthita bane rahanA svabhAva hone karake pratIti ho rahI hai| padArthoM kA kSaNikapane se rahita kAlAntara sthAyIpanA yA nityapanA svarUpa mAnanepara aneka bAdhaka pramANoM kA sadbhAva hai, ataH dhyAna : ekakSaNasthAyI.hI mAnanA caahiye| yahAM taka koI buddhamata anuyAyI kaha rahe haiN| . , .. .. ... ... .. teSAmapi prathamakSaNe dhyAnasyakakSaNasthAyitve tadavasAnepyekakSaNasthAyitvaprasaMgAt na jAtucidvinAzaH sakalakSagavyApisthitiprasiddheH , anyathaikakSagepi na tiSThet / ___ aba AcArya mahArAja lage hAtha TakAsA uttara dete hai ki una bI dvoM ke yahAM bhI pahile kSa game upaja gaye jJAnasvarUpa dhyAna kA yadi eka kSaNataka sthAyognA mAnA jAyagA taba to kSaNa ke Adi, madhya samAna anta me bhI eka kSaNasthAyitva yAnI eka kSaNa taka Tike rahanA svabhAva bane rahane kA prasaMga AvegA, tadanusAra vaha dhyAna dUsare samayame bhI mara nahI sakatA haiM, punaH dUsare samayake antame bhI ekakSaNasyAyitvazIna banA ho rahegA, yoM tIsare kSa game bhI jJAna kA bAla baoN kA nahI ho sakatA hai, isI dhArA anusAra jJAna aneka varSoM yA anantakAla taka TikAu ho jAyagA, yoM tumhAre samAna sUkSmadRSTI se bAla ko khAla nikAlane para kiso bho padArtha kA kabhI vinAza nahIM ho paaygaa| pheMke gaye Dela yA golA calate hI cale jAyaMge, kahIM rukeMge nahIM Adi, madhya ke vega jaise kriyA ko upajAte haiM tadvat 2 prAcIya vega bhI dhArApravAha kriyAko utpatti karate rheNge| athavaH kriyotpatti naho mAnane vAloM ke yahAM svalakSaNa hI uttarottara anaMta pradezoMpara usanna hotA calA jaaygaa| sampUrNa anAdi ananta kSaNoM me vyApa rahe padAryoM ko sthiti bane rahanA prasiddha ho jAyagA, anyathA yAnI samayake antame jJAnakA nAza mAnoge, taba to samayake Adi me hI jJAna kyoM nahIM naSTa ho jAya? aisI dazAmeM vaha jJAna eka pUre kSaNa bhI nahI Thahara pAyegA, tumhArA kSaNikapanA ( dvitiyakSa rAvRtti dhvansapratiyogitvaM ) bhI hAthase nikala jAtA hai|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 259) aryakakSaNasthitikatve no pattireva kSaNAsthAyinaH pracyutirato na sdaavaasthitiH| tAMtamahataM sthitika-dhyAnavAdinAmantamahartAduttarakAlaM samayAdisthitikatvenotpattirevA naMtarmuhUrtasthAyinaH pracyutirantarmuhartasyAsnutayAtmalAbha evotpattiriti nAvicchedazakteH satatAvasthitiprasaMgo yataH kauttsthysiddhiH| ___ isake anantara bauddha yadi yoM kahanA prArambha kareM ki eka kSaNa mAtra Thaharane kI Teva rakhanevAle kSaNasthAyI padArtha kI eka kSaNa mAtra meM ho jisako sthitI hoya, isa svarUpase upajanA hI to dvitIya kSaNa me nahIM ThaharanevAle kA vinaza jAnA hai, yAnI prathama kSaNa kI utpatti ho dvitIya kSaNa meM dhvaMsa ho jAnA svarUpa hai, jo bhI koI padArtha upajegA dvitIya kSaNa me apanI honahAra mRtyu ko sAtha lekara ho upajegA, svacatuSTaya kI apekSA upaja rahe astitva ke sAtha paracatuSTaya apekSA nAstitva kA sAtha lagA rahanA jainoMne bhI abhISTa kiyA hai, pUrva paryAya kA dhvaMsa aura utarakSa gavartI paryAya ke utpAda ho jAne kA eka hI samaya hai, isa kAraNa hama bauddhoM ke yahAM padArthoM kI sadA avasthiti bane rahane kA doSa nahIM laga pAyegA, joki jainoMne hamAre kAra tAna ke tora samAna mArA thA, eka kSaNa ke pIche viccheda par3atA calA jaaygaa| AcArya kahate haiM ki taba to jisa dhyAna ko antarmuhurta sthiti hai aise dhyAna ke kAla kI pakSa ko grahaNa kara rahe jaina vidvAna vAdiyoM ke yahAM bhI yahI samAdhAna lAgU ho jAyagA / pahilA dhyAna antarmuhUrta taka ThaharegA, dUsarA dhyAna AvalI kAlase Upara eka samaya, do samaya, Adi asaMkhyAte samayoM taka sthiti ko lekara ke antarmuhurta taka upaja jaavegaa| jaghanyayukAsaMkhyAta pramANa samayoM kI eka AvalI hai, saMkhyAtI AvaliyoMkA eka antarmuhUrta hotA hai, eka samaya adhika Avalo bho antarmuhUrta me ginI gayI hai| yoM eka samaya, do samaya Adi kI sthiti sahitapane karake antarmuharta taka dhyAna kA upaja jAnA hI antarmuhUrta se adhika nahIM Thaharane vAle dhyAna kA dhvaMsa ho jAnA hai tathA 'antarmuhUrta taka sthitizIla hokara ke dhyAna kA AtmalAbha ho jAnA hI dhyAna kI utsatti hai, jo dhyAna antarmuhUrta kI Ayu lekara hI upajA hai,antarmuhUrta ke pIche sayaya meM usakI mRtyu ho jAnA anivArya hai| __ isa prakAra nahIM viccheda hone kI zakti ke sarvadA avasthita bane rahane kA prasaMga nahIM AtA hai / jisase ki dhyAna ke yA anya ghaTa, paTa Adi paryAyoM ke vitya
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kUTasthapana kI siddhi ho jAya arthAt antarmuhUtaM taka Thaharakara vaha dhyAna avazya naSTa ho jAyagA, yoM pratyeka antamahUrta meM nAnA jJAnoM ke antarAla paDate raheMge, varSoM yA anaMta kAla taka eka hI dhyAna bane rahane kA doSa hama jainoM ke Upara nahIM lAgU hogA, dhyAna ho kyA, kisI bhI padArtha kA kUTastha nitya ho jAnA hama svIkAra nahIM karate hai / ___ kathamanyadAnyasyotpattiratarmuhUrtasthAsnoH pracyutiratiprasaMgAt iti cet, kathame kakSaNapracyutiH kSaNAntarasthitikatvenotpattiranyasya syAditi samaH paryanuyogaH sarvathAtiprasaMgasya smaantvaat| tathA ca na kvacidutpattiH kSaNArthAnAM siddhayet vinAzopi nAnutpannasya bhAvasyeti nityavAdinAM kUTasthArthasiddhi rabAdhitA syAt kSaNikatva eva bAdhakasadbhAvAt / bauddha punaH AkSepa karate haiM ki anya samaya me yAnI dUsare antarmuhUrta meM anya dhyAna yAnIM dUsare dhyAna kA upaja jAnA bhalA antarmuhUrtataka sthitisvabhAvavAle pahile dhyAna kA nAza ho jAnA kase mAnA jA sakatA haiM ? apane ghara kA sthita rahanA kyA dUsare ghara kA vinAza kahalAvegA ? kabhI nhiiN| yoM kucodya karane para to granthakAra kahate hai ki tuma bauddhoM ke yahAM bhI yahI prazna lAgU ho sakatA hai| suniye ki dUsare anya jJAna kA anya dUsare kSaNa me hI sthitisahitapane karake upaja jAnA hI bhalA pahile jJAna kA eka kSaNa pIche hI jhaTa dhvaMsa ho jAnA kisa prakAra ho sakegA ? btaao| isa prakAra sakaTAkSa vyartha ke prazna uThAnA svarUpaparyanuyoga tumhAre Upara bhI samAna rUpase lAgU hai, dUsaroM ko dUSaNa denA yA nigrahaprApta kara dene kI icchA rakhane vAle ekAkSa ko apane hI Upara svayaM doSoM ke . paDa jAne kA lakSya rakhanA cAhiye, vipratiSedha yA sahAnavasthAna virodha ke prakaraNa meM dUsare kA upajanA pahile ke vinaza jAne se avinAbhAvI kahA gayA hai, ataH jainoM ke Upara bauddha matiprasaMga doSa uThAveMge, usI DhaMgase atiprasaMga doSa sabhI prakAroM se bauddhoM ke Upara bhI samAnarUpeNa laga baiThatA hai / bauddha jaisA usakA nirAkaraNa kareMge vaisA hI nivAraNa hamArI ora se bhI samajhA jAya, kSaNasthiti aura antarmuhUrta sthiti ke praznotara donoM ora se samAna hai, pratyuta tisa prakAra anvayarahita korI kSaNikatA mAnane para bauddhoM ke yahAM kSaNika padArthoM kA kisI bhI samaya meM upajanA siddha nahIM ho sakegA, jo padArtha utpanna hI nahIM huA hai, usakA vinAza ho jAnA bhI nahIM siddha ho sakegA, yoM utpAda aura vinAza se rahita padArthoM ke nityapana ko baka rahe, vAdiyoM ke yahAM kUTastha artha kI siddho nirvAdha ho jAvegI, bauddhoM ke kSaNikatva pakSa meM hI aneka bAdhaka pramANoM
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 261) kA sadbhAva hai, bauddhoM kA ghAtaka zastra kupizAca yA kRttyAdevI ke usthita kara dene ke samAna unhIM ke Upara giratA hai nityapana yA kAlAntarasthAyIpana ko puSTi milatI haiM, jisakA ki bauddha nakhaMzikhataka pasInA bahAkara khanDana karanA cAhate haiM / -! . syAdAkUtaM kSaNikavAdinAM kSaNAdUrdhvaM pracyutidvitIyakSa NasthitikatvenotpattiH tato notpatti vipattirahitaM tatsaMtatamanuSajyate yataH kSaNikatva siddhirvApratihatA na syAditi / tadasat, tathAntarmuhUrta sthi tikatvasyApi saddheH sarvathA vizeSAbhAvAt / saMbhavataH kSaNikavAdI bauddhoM kA yaha sAbhiprAya ceSTita hAve ki kSaNika kI hI pakSa ko kahane vAle hama bauddhoM ke yahAM pahilA paryAya kA kSaraNa se Upara vinAza ho jAnI hI dUsarI paryAya kA dvitIya kSaNa meM sthiti ho jAne rUpa karake upaja jAnA haiM, yoM utpAda, vyaya aura dhauvya ghaTita ho jAte haiM, Apa jainoM ke yahA~ bhI RjusUtranaya kI apekSA se utpAda, vyaya aura dhrauvyoM kI rakSA isa hI prakAra kI gayI haiM, tisa kAraNa utpatti aura vinAza se rahita ho rahA santA vaha kSaNika svalakSaNa padArtha satata ( sarvadA ) avasthita rahanA yaha prasaMga uThAyA jAtA aura jisase kSaNikapane kI siddhi nirbAdha nahIM hotI / arthAt kSaNasthitizIla padArtha sabhI utpatti aura vipatti se sahita haiM, ve eka kSaraNa hI Thaharate haiM, koI padArtha nitya nahIM hai, phira padArthoM kI sakala kSaraNoM me vyApA ro sthiti kA prasaMga hamAre Upara kyoM uThAyA jA rahA hai ? = AcArya kahate haiM ki vaha bauddhoM kA kahanA prazaMsanIya nahIM hai, kyoMki tisa hI prakAra dhyAnake antarmuhUrta taka sthita bane rahane kI bhI siddhi ho jAtI hai, sabhI prakA se koI vizeSatA nahIM hai, jaise Apa kSaNika padArtha kI kSaraNakAla se Upara mRtyu hojAnA - hI anya svalakSaNa kI dUsare kSaraNa me hI sthiti honepanese utpatti, mAnate haiM, usI prakAra prakaraNaprApta antarmuhUrta se Upara vivakSita dhyAna kA nAza ho jAnA hI anya dhyAna kA dUsare antarmuhurta taka hI sthita rahanepane karake utpAda hai, yoM jaina siddhAnta ke anukUla utpAda, vyaya, dhrauvyoM kI vyavasthA ko yadi Apa mAna rahe haiM, taba to hamArA abhISTa manoratha siddha ho jAtA hai / na caivaM kSaNikatvavastuno nAzotpAdau samaM syAtAM prathamakSaNabhAvitvAdutpAdasya, dvitIyakSaNabhAvitvAttadvinAzasya / kAryotpAdasya kAraNavinAzAtmakatvAt samameva nAzotpAdau tulAntayornAmonnAmavaditi cet, kathaM prakRtacodyaparihAraH / ekakSaNasthAsnutayo - tpAda eva dvitIyakSaNe vinAza iti nAnyadAnyasyotpattiranyasya vinAzaH / samameva ?
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre nAzotpAdayostayA prasiddhiriti cet, tAMtarmuhUrtamAtrasthAyitayotpattireva taduttarakAlatayA vinAza iti samaH smaadhiH| bauddha kaha rahe haiM ki isa prakAra utpAda aura vinAza ke mAna lene para kSaNika ho rahe svalakSaNa yA vijJAnasvarUpa vastu ke nAza aura utpAda eka hI sama kAla me nahIM ho jAyeMge, jisase ki virodha doSa khar3A kara diyA jAya. kAraNa ki pahile kSaNa meM hone vAlA utpAda hai aura usa prathamakSaNa sthAyI vastu kA vinAza to dUsare kSaNa me hone vAlA hai, pahale kSaNa me vartarahA vastu upAdAna kAraNa hai aura dvitIya kSaNavartI svalakSaNa kArya hai / jaba ki kAraNa ( samavAyikAraNa ) kA vinAza svarUpa hI kArya kA utpAda hai, jainoM ke yahAM bhI "kAryosAdaH kSayo hetoniyamAt lakSaNAt pRthak " (devAgamastotra) pUrvaparyAya ke nAza aura uttaraparyAya ke utpAda kA samaya eka hI mAnA gayA hai| " nAzotpAdau samaM yadvatrAmonnAmo tulAntayoH" jaise samAna DorI ke palaDoM ko cAra raho tarAjU ke antavartI eka bhAga meM nicAI hone para usI samaya jhaTa dUsare bhAga uMcAI ho jAtI hai| eka ora nocA aura dUsarI ora UcA ho jAne kA samaya eka hI hai / isI prakAra nAza aura utpAda kA eka hI samaya hai| AcArya kahate haiM ki jaina siddhAntame dokSita ho cuke mAnU bauddha yadi yoM kaheMgeM taba to hama kahate haiM ki Apa hI ke AkSepa anusAra prApta ho gaye isa prakaraNa prApta codya kA parihAra kisa prakAra kara sakoge ? btaao| yoM to jainasiddhAnta anusAra utpAda, vyaya ko mAna lene para kathaMcit dhrauvyapanA bhI dhvanita ho jAtA hai, bauddhoM ke Upara uThAye gaye kUTastha artha ke siddha ho jAne kA ApAdAna tadavastha ho rhaa| ___ yadi bauddha punaH yoM kahe ki eka kSaNamAtra sthiti rahane svabhAva rUpase upaja jAnA hI dUsare kSaNa me vinAza ho jAnA hai, yoM anya samaya (dvitIya samayameM) anya (dvitIya kSaNavartI svalakSaNa) kA utpAda ho jAnA anya (prathamakSaNavartI svalakSaNa) kA vinAza nahIM hai, kyoMki tisaprakAra tarAjU ke samAna nAza aura utpAdakI eka samaya meM hI ho jAne kI prasiddhi haiM, "savyetaragoviSANavat" baila ke dAyAM aura bAyAM sIMga donoM eka hI samaya meM upajate haiN| sugatamata anuyAyiyoM ke yoM kahanepara hama jinapatizAsana ke anuyAyI kahate haiM ki taba to kevala antarmuhUrta kAlataka sthAyIpane karake dhyAna kI usaja jAnA hI uma antarmuhurta kAla se avyavahita uttaravartI kAla meM
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 263) www A binAza hojAnA svarUpa hai isaprakAra tumhArA, hamArA samAna samAdhAna hai, bodhya aura samAdhAna jaba donoM eka jAti ke haiM to jainoM ke Upara " na jAtu vicchedaH syAt ' eka dhyAna kA kabhI viccheda hI nahIM hogA, aisA kaTAkSa karanA pakSapAtapUrNa ho samajhA jAyagA / nanvevaM saMvatsarAdisthitikamapi dhyAnaM kuto na bhavediti cenna, tathA saMbhAvanA:bhAvAt / yaddhi yathAsthitikaM saMbhAvyate tattathAsthitikaM zakyaM vaktuM nAnyathA / praznAvadhAraNe'nujJAnunayAmaMtraNe nanu " bauddha paNDita prazna " uThA rahe haiM ki yadi mAnI jAyagI to isI dhyAna bho bhalA kyoM asaMkhyAta samayoMvAle antarmuhUrta kAlataka eka dhyAna kI sthiti prakAra varSa daza varSa yA hajAra varSa taka sthiti ko rakhane vAlA nahIM ho jAvegA ? jaba samaya se dhyAna adhika bar3hakara asaMkhyAte samayoM taka anviS rahatA hai to varSoMtaka bhI eka dhyAna Thahara jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki tisa prakAra mahinoM varSoM ta eka hI dhyAna bane rahane kI saMbhAvanA nahIM hai, sabhI prANiyoM kI mAnasika vRttiyo caJcala haiM, manase dhyAna hotA hai, eka artha meM antarmuhUrta se adhika kAlataka upayoga lagA rahanA asaMbhava hai| yaha vyApti hai ki jo padArtha niyama se jisa prakAra sthiti ko liye huye sambhava rahA hai, usa padArtha ke utanI hI sthiti kA dhAraNa karanA kahA jA sakatA hai, anya prakAroM se nirUpaNa karanA nahIM ucita hai, bhAvArtha - " anto muhuttamettA umaragajogA kameNa saMkhaguraNA " ( gommaTasAra jIvakAMDa ) eka manoyoga yA vacanayoga antarmuhUrta kAlataka ThaharatA hai, bhale hI vaha antarmuhUrta choTA, baDA ho / bhAvalezyA bhI choTe yA bar3e antarmuhUrta kAlataka Thaharakara badala jAtI hai, bhale hI vaha samAna lezyA meM ho parivartana kyoM na ho / upazamasamyagdarzana antarmuhUrta taka hI ThaharatA hai, bhAratavarSa meM sUrya kA udaya eka ayana ke dinoM meM sAr3he paccIsa ghaTikA se lekara sADhe tIsa ghar3I ke antargatakAla taka hI rahatA hai, saikaDo varSoMtaka eka hI sUrya kA udaya bannA raha kara utanA baDA akhaNDa dina nahIM prakAzatA hai, chaha mAsa sUrya dakSiNAyana rahatA hai, bhIra chahamAsa taka uttarAyaNa rahatA hai / mAnava striyoM ke do sau assI dino taka garbha meM rahakara saMtAna janma le letI hai| mahone, do mahIne kI nyUnatA yA adhikatA bhale hI ho cAya, kintu dazoM varSoMtaka garbha meM nivAsa bane rahanA alIka hai / pazu pakSiyoM ke bhika cAti anusAra garbhadhAraNa kA kAla nyArA gyArA hai / eka zarIra kI sthiti saMspati
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre asaMkhyAte varSoM taka mAnI jAtI hai, anante varSoMtaka vyakti rUpa se kisI zarIra kA ThaharanA asaMbhava hai| isI prakAra RtuyeM, phala, puSpa Adi ke kAla niyata haiM, eka hI samayakA yA anantevarSoM kA jhUThA Agraha karanA pramANabAdhita hai| koI kapaDA yadi tIna varSa me purAnA (jIrNa) ho jAtA hai to yahAM yaha vicAra uThAyA jA sakatA haiM ki vaha pahile dina yA dUsare dina sarvathA navIna hai, to mahIne bhara bhI navIna hI rahegA, yoM varSa do varSa kyA pAMcasau varSa taka bhI navIna hI banA rhegaa| yadi vaha tIna varSa meM jIrNa ho jAyegA to DhAI varSa meM bhI purAnA par3a hI cukA hogA, yoM nyUnatA karate hue ekadina meM bhI usake jorNa hojAne kA prasaMga bana baitthegaa| __subuddha bhrAta ! jabaki kramakrama se tIna varSa meM jIrNa hojAnA pratyakSa siddha hai to ukta kucodyoM se vastra kI niyata maryAdA kA bAlAna bhI khaNDana nahIM ho sakatA hai| eka manuSya cAlIsa tole pAnI pIkara eka bAra apanI pyAsa bujhA letA hai, yahA~ koI kutarka uThAve ki eka tolA pAnI pIlene para yadi usakI pyAsa nahIM bujhatI hai to do, tIna, Adi unatAlIsa tolA pAnI pIcukane para bhI pyAsa nahIM bujhegii| aura yadi una tAlIsa tolA pAnI pIcukane para pyAsa nahIM bujhI to isake upara eka tolA anya bho pAnI pIliyA tathApi usakI pyAsa kyA bujhegI ? hA~, yadi unatAlIsa tolA pAnI pI lene para pyAsa bujha jAvegI kahoge to eka tolA pIlene para bhI pyAsa bujha gayI kaha do| isI prakAra khicar3I eka muhUrta meM cUlhe para pakatI haiM / nIhAra kara tIna bAra maTTI se hAtha dholene para hastazuddhi hojAtI hai / tona bAra loTA mAja lenepara pAtra zuddha kahA jAtA hai| yoM hI koI manuSya sATha varSataka jIvita rahakara ikasaTha varSa ke Adi samaya meM mara jAtA haiM, yahA~ bhI ukta nissAra codya uThAye jA sakate haiN| kintu anekAMta pakSa meM uThAye gaye virodha Adi doSoM ke samAna ukta kutarkoM kA nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoMki aneka dharmoM se tadAtmaka horahe artha ke samAna aneka kSaNoM taka eka sthUla kriyA yA kriyAvAn kA banA rahanA pratyakSa pramANoM se prasiddha hai| yoM dhyAna kA sthitikAla bhI antarmuhUrta niyata hai, isa se nyUna yA adhika kara dUsare prakAro se dhyAna kA kAla niyata nahIM kiyA jA sakatA haiM / korI dhIMgA dhIMgI calAne se aprAmANikatA kA doSa mAthe mar3ha diyA jaaygaa|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 265) na cAntaHkaraNavRttilakSaNAyAzcitAyA nirodho niyataviSayatayAvasthAnalakSaNAntarmuhUrtAdUdhvaM sambhAvyate manasosmadAdiSvanyaviSayAntare sajAtIye vijAtIye vA saMkramaNanizcayAttatkAryAnubhavasmaraNAdeH sNcaaraanythaanupptteH| kevalamanuttamasaMhananasya citAnirodhamanalpakAlamupalabhya sthiratvena prakSIyamANaM vAvabudhyottamasaMhananasyAMtarmuhUrtakAlastathAsAviti saMbhAvyate / tathA paramAgamaprAmANyaM cetyalaM prasaMgena / . cAta yaha hai ki abhyantara indriya horahe manaH nAmaka antaHkaraNa ko vRttiyA. svarUpa cintA kA niyata eka viSaya meM lagAkara avasthita karanA svarUpa nirodha karanA to antarmuharta se Upara kAlataka kathamapi nahIM saMmbhavatA hai| kyoMki hama tuma Adi saMsArI prANiyoM meM mana ke saMkramaNa ( eka ko chor3akara dUsare viSayoM me laga jAnA ) kA nizcaya ho rahA hai| dhyeya viSaya ke samAna jAtivAle sajAtIya artha meM athavA vibhinna jAtivAle vijAtIya nyAre nyAre dUsare viSayoM me mana kA jhaTa saMkramaNa hojAtA hai / isa sAdhya kA jJApaka avinAbhAvi hetu yaha hai ki usa nyAre nyAre viSayoM maiM 'saMkramaNa ke kArya ho rahe, vibhinna anubhava karanA, smaraNa karanA, pratyabhijJAna karanA, Adi kA saMcAra ho jAnA mana kA saMkramaNa mAne vinA anya prakAroM se bana nahIM pAtA hai| kevala uttama saMhananoM se rahita horahe, Adhunika hInasaMhananI prANI ke alpakAla taka, bhI nahIM Thaharane vAle cintAnirodha ko dekhakara (samajhakara) athavA cintAnirodha kA sthirapane karake atizIghra kSaya horahA anubhava kara yaha anumAna pramANa dvArA sambhAvanA / karalI jAtI haiM ki uttama saMhanana vAle prANI kA vaha dhyAma' tisaprakAra antarmuhUrta kAla / taka hI Tika pAtA hai| bhAvArtha- Aja kala aneka prANI jApa karate, sAmAyika krte| huye dhyAna lagAte haiM, kiMtu cittavRtti eka viSaya me derataka nahIM ThaharatI haiM, prANiyoM / kA citta yahA~ vahAM vicalita hojAtA hai / adhika purUSArtha karane para bhI eka, dii| vipala, pala, saikiNDa taka hI kadAcit dhyAna laga pAtA hai| citta ko vahAM sthira karanA cAhate haiM kiMtu cintA kA nirodha sthira nahIM rahakara kSaya ko prApta hojAtA hai| kArya: pUrvaka kiye gaye duni bhI bahuta dera taka nahIM ho pAte hai, hA~, dhyAnoM ko badala badala : kara koI bhale hI derataka ArtadhyAnI yA raudradhyAmI binAH raho, cintAoM kA nirodha karanA baDA kaThina kArya hai, prakRtijanya kAryoM meM adhika antara nahIM par3atA hai, svarga ya bhogabhUmi maiM bhI canA yA gehaM hogA vaha bIjajanya vRkSapara hI lagA hogA,miDIke kalmita ca ne kI yahA~ carcA nahIM haiM, mAMsa yA rakta trasajivoM ke zarIra se hI upajate hai, bhAta yA
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266) tarakArI ke samAna vanaspatiyoM se yA anya jar3I bUTiyA~ Adi upakaraNoM athavA lauha yaMtro se prAsuka mAMsa nahIM banAyA jA sakatA hai / dekhanA, sUMghanA, AMkha nAka se hI ho sakatA hai| paryApta manuSyoM kI utpatti mAtA ke udara se hai / vRkSa se nahIM / isI prakAra aneka kArya apane kAraNoMdvArA niyatadeza, niyatakAla aura niyata svarUpa se ho rahe hai, dhyAna ke liye bhI antarmuhUrta kAla niyata haiM, cAhe uttama saMhananavAlA saMjJI jIva ho athavA bhale hI hIna saMhananI samanaska prANI ho, antarmuhUrta kAlataka eka artha meM eka eka dhyAna ko nahIM ThaharA sakatA hai / hA~, choTe baDe antarmuhUrta kI bAta nyArI hai, antarmuhUrta ke lAkhoM, karoDo, asaMkhyAte avAntara bheda haiN| apane apane anubhava pramANa ( pratyakSa ) aura anumAna pramANa se isa rahasya ko sAtha diyA hai / tathA antarmuhUrta taka hI eka dhyAna bane rahane kA nirNaya karane meM sarvopari sarvajJa AmnAya prApta paramAgama kI pramANatA hai, jo paramAgama meM likhA huA hai vaha akSarazaH satyArtha hai, nyUna adhika karane kI sAmarthya kisI ko nahIM haiM / tattvArthazlokavAtikAlaMkAre sUtrakAra mahArAja ke isa sUtra meM kahe gaye siddhAnta ko niHsaMzaya hokara pramANa mAna lenA cAhiye / yahA~taka isa prakaraNa ko samApta karate haiM, adhika prasaMga baDhAne se pUrA par3o, buddhimAnoM ko thoDA saMketa hI paryApta hai / bhASyArtha rAjavArtika meM pariNamana ke chaH prakAra rakhakhe haiM, " sa tu SoDhA bhidyate, jAyate'sti, vipariNamate, bardhate, apakSayate, vinazyatoti prathama ho antaraMga, bahiraMga kAraNoM meM bhAva upajatA hai, punaH upajakara vaha AtmalAbha karatA hai, jaise ki manuSyagati karma kI apekSA AtmA manuSyaparyAya rUpase janma lenA hai aura Ayu karma Adi nimittoM se antarmuhUrta yA 50, 100 Adi varSoM taka, manuSya paryAya kA avasthAna rahatA haiM, unameM, vAlaka, zizu, kumAra Adi avasthAoM anusAra vibhinna paritiyA~ hotI rahatI hai / pahile katipaya pariNAmoM ko nahIM choDate hue anya zarIra avayava, jJAna, indriya, vicArazakti, anubhava AdikA adhika ho jAnA vRddhi hai / vRddha avasthA meM kramase pUrva bhAvoM kI ekadeza nivRtti hojAnA apakSaya hai / aura gRhIta manuSya paryAya ko sAmAnya rUpase sarvAMga nivRtta hojAnA vinAza haiN| yoM dRzyamAna padArthoM ke aneka vibhinna kAloM kI maryAdA ko liye huye parigamana hote haiM / dhotI ko pAnI meM Dubokara uThA liyA jAya, usakA pAnI jhaTa eka hI samaya yA nimiSa meM kyoM nahIM nicur3a jAtA hai ? athavA ghaNTo, varSoM, patyoM taka pAnI kyoM 19
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 267) nahI TapakatA rahatA hai ? aise kuvodya uThAkara kisI siddhAnta kA aNumAtra bhI khaNDana nahIM ho sakatA haiM / jaba ki antarmuhUrta kAlataka hI dhotI ke jala kA Tapakate rahanA pratyakSasiddha ho rahA haiM / sAbUdAnA, mUMgakI dAla, bhAta, khicaDI, toraI, laukA, Adika antarmuhUrta meM hI agnipakva hojAte haiM kitanI ho tokSaNa yA mahAn agnise pakAyA jAya, dagdha bhale hI hojAya kintu khAne yogya paripAka hone ke liye antarmuhurta kAla Avazyaka haiM aisI kAla kI maryAdA ko lekara hone vAle niyata kAryoM ke aneka dRSTAnta haiM / AhAra, nIhAra, mUtanA, Adi kArya antarmuhUrta meM sampanna hote haiM dera lage to dUsarI prArambha hogaye samajho / bijalI yA dIpaprakAza athavA zabda ye krama se hI calate haiM bhale ve eka saikiNDa meM hajAro saikaDoM yA dazoM mIla cale, hAtha kI aMgulI me suI yA kAMTA cubha jAne para athavA pAMva ke aMguThe meM Thokara yA coTa laga jAne para krama se hI sarvAMga meM vedanA vyApI hai, hA~, vaha krama mazona ke ghumate huye cAka ke samAna atyanta zIghra cala jAtA hai yoM aneka kAryoM ko kramase ho utpatti hai / bhaiMsa ke daza aura ghoDI ke gyAraha bAraha mahine meM baccA janma letA hai murgI ikaIsa dina meM, billI Der3a mahine me, kutiyA tIna mahIne meM garbhadhAraNa ke pazcAt byAya jAtI hai| isI prakAra murgI ATha mahine me, chiriyA DeDha varSa me, kutiyA do varSa me aura gAya, bhaisa, ghoDI, pAMca varSa me vayaska ( yauvana vayaHprApta ) ho jAtI haiM, sAThI cAMvala sATha dina me pakatI haiM, gehUM, cane, Adi ke kAla niyata hai / hAM, zIta uSNa dezoM me yA bahiraMga prayogoM se kAla maryAdA kI thoDI nyUnatA adhikatA hosakatI hai| __ bijalI kI zakti se murgI ke ADe zoghra baDhAye jAsakate haiM kintu kama se kama eka samaya yA baDhakara saikaDoM varSoM yA palya, sAgaroM kA antara nahIM par3a sakatA hai| karmabhUmiyAM manuSya ATha varSa se Upara samyagdarzana ko upajA sakatA hai, bhogabhUmi kA manuSya unacAsa dina me samyaktva ke yogya hotA haiM, tiryaJca janmase sAta ATha dina (divasa pRthaktva) pIche samyaktvadhArI hopakate hai| deva, nArakI, antarmuhataM me hI paryApta hokara navIna samyagdRSTi bana sakate haiN| " tatparamabhidhIyamAnaM sAdhyamiNi sAdhyasAdhane sandehayati" isa kA lakSa kara aba adhika dRSTAnta denA vyartha hai| hajAroM, lAkhoM bheda vAle choTe, baDe, antarmuhUrta kAla taka hI eka dhyAna Tika sakatA hai, isa ko sarvajJa kI AjJA anusAra svIkAra karo, atiprasaMga baDhAne se hAnike atirikta koI lAbha nahIM niklegaa|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268) na nirUpyate / tattvArthazlokavAtikAlaMkAre www wwAAAAAAAAN kaH punarayamaM tarmuhUrta ityuccate - uktaparimANoMtarmuhUrtaH paramAgame tato'zra yahAM koI jijJAsu vinIta ziSya puMchanA hai ki dhyAna ke antarmuhUrta kAla kI bahuta acchI puSTi kI gaI. hama sabhI dArzanika bahuta prasanna huye hai, aba mahArAja yaha batalAiye ki yaha antarmuhUrtakAla kA parimANa phira kyA hai ? dayAsAgara granthakAra isa para kahate haiM ki antarmuhUrta kA parimANa to utkRSTa mahAn Agama granthoM meM kahA jA cukA hai, tisa kAraNa yahAM punarukti ke bhaya se nahIM kahA jArahA hai, isa zlokavArtika kA adhikArI paNDit svayaM "nRsthitI parAvare" sUtra anusAra antarmuhUrta kA artha jJAta kara cukA hai / arthAta anyasiddhAnta grantho me antarmuhUrta kAla ko nApa batAdIM gaI hai, gommaTasAra meM to " - Avali asaM samayA saMkhejjAvalisamUhamussAso / sattussAsA thovo sattathovA lavo bhariyo aTThattIsaddhalavA nAlI ve nAliyA muhuttaM tu / ega samayeNa hoNaM bhiNNamuhattaM tado sesaM " // 574 // AvalI kAlase Upara aura do ghaDI yAnI aDatAlIsa minaTa se bhItara (nyUna) kA kAla antarmuhUrta hai, antara avyaya kA artha bhItara hotA hai / ataH doghaDI ke bhItara kA kAla antarmuhUrta hai, gommaTasAra meM kSepaka gAthA yoM hai \~~~~~~~ 11 - / / 573 // 11 sasamayamAvali avaraM samaUNa muhuttayaM tu ukkassaM / majjhA saMviyapaM vidhAraNa antomuhutta miNaM // 1 // ekasamaya adhika AvalI kAla kA jaghanya antarmuhUrta hotA hai / eka samaya kama muhUrta yAnI, kSaNanyUna aDatAlIsa minaTa kA utkRSTa antarmuhUrta hotA hai, ina donoM ke madhyavartI asaMkhyAte vikalpa bhI antarmuhUrta ke bheda haiM / jJAnameva dhyAnamiti cenna, tasya vyagratvAt, dhyAnasya punrvygrtvaat| tata evaikApravacanaM vaiyagyanivRtyarthaM sUtre yujyate / koI vidvAna jJAna ko hI dhyAna mAnate haiM, granthakAra kahate haiM ki yaha ekAnta to samucita nahIM hai / kyoMki vaha jJAna vibhinna arthoM me nyArI nyAroM jJaptiyA~ kara rahA vyagra haiM kintu dhyAna phira vyagra nahIM hai, eka hI artha me takSara horahA hai, tisa hI kAraNa se sUtra me "ekAgra" pada kahA gayA hai, jisakA ki vyagratA kI nivRtti karane ke liye
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 269) sUtra me nirUpaNa karanA yuktipUrNa hai, yA vyaMga ko dhyAna ho jAne kI zaMkA kA samAdhAnakAraka hai, (yuja samAdhI ) / bhAvArtha - aneka padArthoMkA avalamba lekara yaho vahAM caJcala hokara viSaya kara rahI cintA kA anya sampUrNa viSayoM kI unmukhatA se vyAvRtta hokara eka hI artha meM niyamita lage rahanA dhyAna hai / aprAmANika dhArAvAhika jJAnoM se yaha dhyAna nyArA hai, dhyAna meM eka arthapara sAdhana, adhikaraNa, svAmitva Adi kI vAstavika kalpanA anusAra aMza, upAMzoM ko grahaNa kara rahe aneka jJAna girate hai / AtmAke sukha, du:kha, krodha, veda, dhyAna lezyA, dAna, pUjana, samyaktva, khAnA, ponA, vyabhicAra, brahmacarya, daur3anA, paThana, pAThana, Adi pariNAma kisI na kisI guraNa kI hI paryAya hosakate haiM, anyathA ye svabhAva yA vibhAva kabhI AtmA ke nahIM kahe jAsakate haiN| krodha karanA cAritra guraNa kI vibhAva pariNati hai / laukika sukha, duHkha to anujIvI sukhaguraNa ke vibhAva pariNAma hai / adhyApaka kI paThanapariNati to guruke jJAnAvaraNa kSayopazama, vIryAntarAyakSayopazama, aMgopAMganAmakarma, svara karmodaya, vAglabdhi, puruSArtha, pratibhA, Adi kAraNoM se upajA katipaya guNoM kA saMkara pariNamana hai, lezyA bhI cAritraguNa aura paryAyazakti horahe yoga kAsakara pariNAma hai | yahA~taka ki heMganA, satanA, ronA, cillAnA Adi pariNAma bhI jIvoM aura pudgala ke sAmudAyika guraNoM ke vivarta haiN| dhyAna bhI AtmA kI eka paryAya hai, joki cAritra guNa ke sAtha sahayoga rakha rahe cetanA guraNa kI vibhAva pariNati hai / viddha avasthA me dhyAna nahIM hai, pratyuta terahaveM, caudahaveM guraNasthAnoM meM bhI anupa - carita dhyAna nahIM hai, ataH dezaghAti prakRtiyoM ke udaya anusAra jJAnAbaraNa ke kSayopazama se upaje dhyAna ko vibhAva pariNAma kaha dene meM saMkoca nahIM kiyA jAtA hai / sarvArthasiddhi meM " jJAnamevAparispandamAnamaparispandAgnizikhAvadavabhAsamAnaM dhyAnamiti, " yaha likhA hai ki agni kI akampazikhA ke samAna parispanda nahIM kara prakAza rahA jJAna hI dhyAna hai, ArttadhyAna aura raudradhyAna to bahubhAga kuzruta jJAna mA kunayasvarUpa haiM / raudradhyAna prathama se lekara cauthe, pAMcave guNasthAnoM me pAyA jAtA hai, tathA chaThe guNasthAnataka ArttadhyAna sambhavatA hai / ataH ye zrutajJAna yA nayarUpa bhI bhale hI ho jA~ya, hA~, dharmyadhyAna aura zukladhyAna to zrutajJAna yA zrutajJAna kA eka deza ho rahe nayasvarUpa haiM / pRthaktvavIcAra aura ekatvavitarka avicAra to bahuta bar3hiyA naya "
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtiya laMkAre 270 ) haiM / nayako zrutajJAna se nyUna zaktivAlA nahIM samajha baiThanA / hA~, karmoM ke kSA karane kI zakti nayajJAnoM me vizeSa hai / sahakArIkAraNa, upAdAnakAraNa, prorekakAraNa, udAsIna kAraNa, jJApakakAraNa, samarthakAraNa, ina me se kisIko nyUnazaktivAlA dUsare ko adhika zaktivAlA ThaharAne kA kisI ko adhikAra nahIM haiM / koI vyakti yo samAja svArthavaza kisI apekSAse yadi kisI vizeSa preraka kAraNa kI adhika pratiSThA karatA hai, to usa anala kAlataka agaNita padArthoM ko udAsInatayA kara rahe kAraNa ke sanmukha usa kSaNika apekSA kA koI mUlya nahIM hai, vastu ko zakti kA vicAra kiijiye| guprAsAdoM me veDe huye rAjanItijJoM tathA sipAhI sainika yA majUroM kI dazA nihAriye / jotra ke samAna pudgala, dharma, adharma, dravya, kAlANuyeM, AkAza, sabhI anantAnanta zaktivAle hai / udAsIna kAraNa kI zaktikA bojha preraka kAraNa kI zakti ke gauravase nyUna nahIM hai / prakaraNa me yaha kahanA hai ki zrutajJAna kA aMza ho jAne ke kAraNa naya jJAnoM ko choTA mata samajho " nayacakra yA AlApapaddhati me kiye gaye nayoM ke vivaraNa kA jina praviSTa vidvAnoM ne sUkSma gaveSaNa kiyA hai, be nayajJAna kA paricaya pAgaye hai / dravya, guNa, paryAya, svabhAva, avibhAga praticchedoM anusAra vAstavika nayajJAna ho rahe atyadhika upayogI hai / nityAzuddhaparyAyArthika, upacaritAsaddbhUtavyavahAra, karmopAdhisApekSa azuddhadravyArthika, svajAtivijAtyupatra ritA sadbhUtavyavahAra paramabhAva grAhakanayeM, paradravyAdi grAhakanaya, nirvikalpanaya, ityAdi kA parAmarSa karane se nayoM ke mahAn udara kA gambhIra vidvAnoM ko AbhAsa hojAtA hai, durnayoM ko lIlA bhI aparampAra hai / nayajJAna atIva vicAra karanevAlA vicAraka hai / vyavahArika pratyakSa yA dezAvadhi, paramAvatri, sarvAvadhi Rjumati, vipulamati yahA~ taka ki kevala jJAna bhI avicAraka hai / matijJAnoM meM ginAye gaye saMjJA, ( pratyabhijJAna ) cintA, ( vyAptijJAna, ) Abhinibodha ( svArthAnumAna) parArthAnumAna yA pratibhA, saMbhava, arthApatti Adi jJAna tathA zrutajJAna ye jJAna vicAra karanevAle haiM / upazama zreNI yA kSapakazra eNI meM avadhijJAna yA mana:paryaya bhale hI pAye jAMya, kiMtu unakA upayoga nahIM hai / vastutaH vahA~ vicArazAlI dhyAna hokara nayajJAnamaMDala camaka rahA hai, tabhI to saMcita anantAnantakarmoM kA vinAza svalpakAla meM karadiyA jAtA hai, isa apekSA pramANoM se nayoM kI zakti bahuta baDhI caDhI mAnI gaI hai| jo muni jitanA hI vicAraka yA -
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 271) nirvikalpaka sunayoM ko puruSArthadvArA upajAtA hai, utanA hI zoghra vaha karmoM kA sthiti anubhAgakhaMDana kara DAlatA hai| yoM saMkSepa meM yaha kahanA hai ki, cAhe koI bhI jJAna to dhyAna nahIM hai, kintu avyagra jJAna dhArA yA durnaya, sunaya, evaM anya ekAgrazrutajJAna dhyAna kA svarUpa dhara lete haiN| yogI yA dhyAnI puruSa isakA aura bhI sUkSma vicAra kara sakate haiM, isa sUtra ke eka eka akSara me aparimita prameya bharA paDA hai / yahA~ vyagratAko nivRtti ke lie mAtra jJAna ko ho dhyAna hojAne kA niSedha kara diyA hai / cintAnirodhagrahaNaM tatsvAbhAvyapradarzanArtha tata evaM jJAnavalakSaNyaM, anyathAsya kathaM cintA na syAt / isa sUtra meM "cintAnirodhaH" pada kA grahaNa to dhyAna ko usa cintAnirovasvabhAva horahepana kA pradarzana karane ke liye hai / arthAt jaise azuddha dravya horahI sthala pRthvI paryAya ke vizeSa vivarta banarahe ghaTa me ghaTazadra pravartatA hai, isI prakAra jJAnasvarUpa cintA kI vRttivizeSa me dhyAna zada ko pravRtti hai, vizeSa artha me avyatra horahI jJAna pravRtti ko lakSaNa nahIM banAkara anya jJAnoM kI cintAoM ke nirodha ko uddezya dala me DAlakara dhyAna kA lakSaNa iSTa kiyA hai, tisa ho kAraNa yAnI cintanirodha kI pradhAnatA hone se dhyAna ko jJAna se vilakSaNapanA hai / anyathA yAnI dhyAna ko jJAnase vilakSaNa nahIM mAna kara yadi dUsare prakAra se sarvathA jJAna svarUpa abhoSTa kara liyA jAyagA to isa jJAnasvarUpa dhyAna ke cintA kisa prakAra nahIM hogI?jJAna to aneka cintanAyeM karatA rahegA, ataH dhyAna me cintA oM ke nirodha para vizeSa lakSya DAlA gayA hai| dhyAnamityadhikRtasvarUpanirdezArtha / muhUrtavacanAdaharAdinivRttistathAvivazaktyabhAvAt / ___ isa sUtra me dhyAna yaha pada lakSyakoTi meM par3A huA hai| jo ki adhikAraprApta chaTe abhyaMtaratapa horahe dhyAna ke svarUpa kA nirUpaNa karane ke liye hai| isa sUtra me bhantarmuhUrta pada kahA gayA hai / muhUrtapada kA kathana karadene se dina, saptAha, pakSa, mAsa, varSa bhAdi kAloM taka dhyAna jame rahane kI nivRtti kara dI jAtI hai, cAra chaH ghanTo taka yA do,cAra dina taka tisa prakAra ekAgra cintA nirodha karate huye eka ho dhyAna lagA rahane kI zakti kA jIvoM ke abhAva hai| tInoM loka, tInoM kAla me koI jIva aisA nahIM hai moki antarmuhUrtase adhika kAlataka eka hI dhyAna lagAye rahane kI sAmarthya rakhatA ho|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre abhAvo nirodha iti cenna, kenacitparyAyeNeSTatvAt / paropagatasya nIrUpasyAbhAvasya pramANAviSayatvena nirsttvaat| kiM ca abhAvasya ca vastutvApatterhetvaMgatvAdibhyaH / na hi hetvaMga tu pakSadharmatvAdivastutvamatikAmati / tadvadvipakSe asatvamapi hetvaMga tathA parapakSapratiSedhe pakSAMgaM cAbhAvo nidarzanAMgaM ceti tasya vastudharmayogAdvastutvaM / tathA pramANanayaviSayatvAt kAraNatvAt kAryatvAdvizeSaNatvAddhetozceti prapaJcatobhyUhyaM tato na kazcidupAlambhaH / __koI vaizeSikamatAnuyAyI AkSepa uThAtA hai ki anya cintAoM kA nirodha hojAnA to abhAva svarUpa haiM, aura abhAva kucha nahIM rahanA yoM tuccha haiN| cintA nirodha kI dazAme cintAyeM yA jJAnoM kA abhAva hojAne se kharaviSANa ke samAna dhyAna kucha bhI padArtha nahIM, ThaharA tuccha, zUnya, abhAva ho gyaa| grantha kAra kahate hai ki yaha to kaTAkSa nahIM karanA,kyoMki tuccha abhAva ko jaina svIkAra nahIM karate haiM, abhAva bhI bhAva Atmaka padArtha hai, aprakRta itara cintAoM ko choDakara kisI na kisI prakRta paryAya se cintA kA banA rahanA iSTa horahA hai| rIte bhUtala ko "bhUtale ghaTAbhAva" mAnA gayA hai ,anyacintA oM ke abhAva kI vivakSA karanepara dhyAna nAstisvarUpa hai, kintu vivakSita viSaya me eka Taka cintana karate hue lage rahane kI apekSA karanese dhyAnabhAva Atmaka sadpa hai, yoM sabhI padArtha paracatuSTaya se nAsti, svacatuSTaya se asti svarUpa vyavasthita ho rahe haiN| dUsare vaizeSika yA naiyAyikoM ke yahA~ svIkAra kiyA svarUpazUnya nIrUpa tuccha abhAva kA pUrva prakaraNa me nirAkaraNa kiyA jA cukA hai, kyoMki kAryatA, kAraNatA, arthakriyAkAritva Adi svarUpoM se rIte horahe tuccha abhAva kisI pramANa ke gocara nahIM horahe hai| ataH inakA pUrva prakaraNo me nirAkaraNa kiyA jA cukA hai, jo pramANa kA viSaya nahIM hai,vaha gaganakusuma ke samAna asat padArtha hai| bhAvArtha- jainoM ke yahA~ prAgabhAva,pradhvaMsa, anyonyAbhAva, aura bhatyaMtAbhAva ko bhAvavastusvarUpa svIkAra kiyA gayA hai, aSTasahasrI meM isakA vizada varNana hai| eka bAta yaha bhI hai ki " dravyAdiSaTkAnyonyAbhAvavatvam " "bhAvabhinnatvam" ye abhAva ke lakSaNa prazasta nahIM hai / jaba ki pUrva paryAyasvarUpa prAgabhAva, aura uttara paryAyasvarUpadhvaMsa tathA eka jAtIya dravya kI paryAya kA jabataka anya paryAya svarUpa nahIM honA rUpa anyonyAbhAva, evaM eka dravya kA dUsare dradhyasvarUpa nahIM honA Atmaka atyantAbhAba ye cAroM pariNAma vAstavika hai, ataH inako vastu kA aMga mAnA jAtA hai|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 273) tuccha abhAva kucha Thosa kArya nahIM kara sakate haiN| kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya ninhve| pradhvaMsasya ca dharmasya pracya ve'nantatA vrjet"| "sarvAMtmakaM tadekaM syAdanyApohavyatikrame, anyatra samavAyena vyapadizyeta srvthaa"| yadi prAgamAva vastu svarUpa hokara kAryakArI nahIM hotA to ghaTAdi kArya sabhI anAdikAlIna bana baitthte| isI prakAra dhvaMsa ko vastubhUta nahIM mAnane se sabhI paryAye anantakAla taka sthira rahatIM, sabhI murdeghATa, kabaristAna, zmazAna bhUmiyoM, jaga-jAtIM to vartamAna kAla ke manuSyoM ko khAne ke liye ekadAnA aura baiThane ke liye eka aMgunasyAna bhI nahIM miltaa| anyonyAbhAva nahIM mAnane para manuSya hI ghoDA, hAtho, sAMpa, tatkAla bana jAtA, koI nirApada hAra eka kSaNa nahIM baiTha pAtA / iso prakAra atyantAbhAva ko vastubhUta mAne vinA jIva kA jar3a bana jAnA jar3a kA cetana banajAnA rokane ke liye bhalA kauna zastra, astra se susajjita hokara pratIhAra bana sakatA thA ? nirupAravya tuccha abhAvoM kI sAmarthya ukta kAryoM ko karane ko nahIM hai, ghoDe ke kallita tuccha soMga kisome gaDakara duHkhavedanA nahIM upajA sakate haiN| __ dUsarI bAta yaha bhI hai ki hetu kA aMga ho jAnA, vyatireka dRSTAMta hojAnA, paracatuSTaya se prakRta vastu ko nAstisvarUpa rakhanA, pratibandhoM kA abhAva karate huye kArya ko nirbAdha utpatti kara denA Adi prakriyAose abhAva ko vastupanA yA vasbu kA aMza ho jAnA ApAdana kara diyA gayA hai / bauddhoM ke yahA~ hetu ke pakSasattva, sapakSasattva, vipakSavyAvRtti, ye tIna aMga mAne gaye haiM, "parvato vanhimAna dhUmAt yahI dhUma kA parvata meM pAyA jAnA to pakSasatva hai| aura anvaya dRSTAMta horahe rasoI ghara meM dhUmakA sadbhAva milanA sapakSasattva hai, tathA vyatirekadRSTAMta ho rahe sarovara meM dhUma kA nahIM rahanA vipakSAsattva hai| yoM jisaprakAra hetu ke pakSa me vRttipana Adika aMga horahe sante to bhI vastupana kA atikramaNa nahIM karate haiM, usI ke samAna vipakSa meM vartane kA asat / panA bhI hetu kA aMga hai tathA parapakSakA pratiSedha karane meM abhAva pakSakA aMga bhI hai, arthAt vAdI kA pakSa apane pakSa ko siddhi karanA aura para pakSa kA pratiSedha karanA hai| ___ " svapakSasiddhirekasya nigrahonyasya vAdinaH, nAsAdhanAMgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / ataHparapakSa kA niSedha karane meM abhAvavAdI ke pakSa kA aMga hai,prativAdI paNDita sAdhana ke aMgoM ko nahIM bola rahA hai, yaha abhAva bhI vAdI ke pakSa kI puSTi me aMga ho gaye hai,
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre 274) tathA eka bAta yaha bhI hai ki, abhAva padArtha dRSTAMta kA aMga bhI hai / jahA~ jahA~ Aga nahIM hai vahA~ vahA~ nahIM hai, aisI vyatirekavyApti ko dhArarahe vyatireka dRSTAMta kA aMza abhAva ho to huA / hetu ke prAga horahe anyathAnupapatti yA avinAbhAva athavA vipakSAsatva ye pAramArthika abhAva svarUpa haiM / yoM usa abhAva ko vastu ke tadAtmaka dha hojAne kA yoga ho jAne se yathArtha vastupatA hai, tisItrakAra pramANa aura samocona nayA~ kA grAhya viSaya hojAne se bhI abhAva padArtha vAstavika hai / vidyAlaya meM siMha, sarpa, sia Adi kA abhAva samocona pratyakSa pramANa kA viSaya ho rahA hai / Rjuputra natra anusAra vartamAna kAla meM pUrva janmoM ko paryAyoM kA abhAva jJAta ho rahA hai, dravyArthika na se atitva kA abhAva aura paryAyAyika naya anusAra nityapana kA abhAva sarvatra paricita ho rahA hai / kahA~ taka kahA jAya abhAva tuccha padArtha nahIM hai, kintu kAryatA kAraNatA, AdhAratA, AdheyatA, vizeSaNatA, vizeSyatA Adi dharmoM ko dhAra rahA bhAvasvarUpa haiM / ghaDe meM moMgarA, mugdara ke lagajAne se ghaTAbhAva (dhvaMsa) upajA, madhya pIne se jJAnAbhAva paidA huA, karmoM kA udaya hojAne se asiddhapanA upajA, komala upakaraNoM karake jhADa deve para kaMTaka, kUDA Adi kA abhAva utpanna huA, auSadhi khAne se roga kA abhAva banA yo abhAva padArtha kArya haiM / tathA abhAva kAraNa bhI hai dekhiye | AMdhI ke abhAva se dIpaka kI utpatti huI, vidyAlaya meM siMha, sarpAbhAva se nirAkulatA, adhyayana, adhyApana huA, purvaparyAya kA dhvasa ho jAne se uttara paryAya upajo so, pA~ca sau varSoM ke prANiyoM kA jovita bane rahanA nahIM hone se Adhunika prANiyoM ko ucita AvAsa, AhAra, ko prApti ho rahI hai / jJAnAvaraNa kA kSayopazama yA kSaya ho jAne se jJAna upaja baiThatA hai, yoM pratyeka kArya meM bhAva kAraNoM se adhika saMkha yA vAle abhAva padArtha kAraNa bane huye hai| chAtra ke mastaka para svAnirika ghor3e, hAthI, zastra, astra, soTa, sandUka saba kA abhAva hai, tabhI vaha paDha rahA hai, bhitti kA amAva hone para hI hama paralo ora kA dRzya dekha sakate hai, yoM abhAva meM kAraNatva dharma bhI baiThA huA hai, abhAva meM sAditva, kAryatva, Adi dharma rahate hai, ataH vaha AdhAra bhI hai / ghaTa me paTAbhAva hai, chAtra meM avinItatA kA abhAva hai, gurU me IrSA kA abhAva hai, yoM abhAva Aya bhI hai, tisa hIM prakAra "ghaTAbhAvavad bhUtalam " "AkAzarUpa abhAvavat" "kRtaghnatAbhAvabAn chAtra: " Adi sthaloM para abhAva vizeSaNa horahA hai / "bhUtale ghaTAbhAva" yahAM prathamAnta mukhya vizeSyaka zAdvabodha mAnanepara niSThatva saMbaMdha se ghaTAbhAvame bhUtala
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 275) vizeSaNa hogayA haiM, aura ghaTAbhAva vizeSya horahA hai, abhAvatva, hetvaMgatva, nidarzanAMgatva Adi vizeSaNoM kA vizeSya bho abhAva hai, ataH ghaTa, 'paTa, kAle, nIle, jJAna, icchA, zarIra, manaH Adi ke samAna abhAva bhI vastubhUta padArtha hai, tuccha nahIM hai, isa prakAra vistAra se isa abhAva ko vastu ke aMgapana ko aneka sadya ktipUrNa vitarkaNAyeM karalI jAve tisakAraNa se hama jainoM ke kAra koI bhI ulAhanA yA dUSaNa nahIM lagapAtA hai| yoM citA ke niropa ko bhale ho abhAva padArtha mAnaliyA jAya phira bhI vaha anya paryAya svarUpa hora hA vastubhUta hai| nanu caikastatra naikAgravacanaM kartavyaM ? kiM tarbekArthavacanaM spaSTArthatvAditi cennAniSTaprasagAt / kocArorthavyaJjanayogasaMkrAntiriti hISTaM tatra dravye paryAyAt saMkra. mAbhAvasyAniSTasya prasaMgaH / ekAgravacanepi tulyamiti cenna,Abhimukhya sati paunaHpunyenApi pravRttijJApanArthatvAt / AbhimukhyavAcini hyagrazadve satyekAgreNaivAbhimukhyena cintAnirodhaH paryAya dravye ca saMkrAmanna virudhyate / yahAM kisI zaMkAkAra kA prazna hai ki "ekAgracintAnirodha" yo isa prakAra usa dhyAna ke lakSaNa meM yaha nahIM kathana karanA cAhiye ki eka agra me cintA kA niroSa karalenA dhyAna hai, taba to kyA nirUpaNa karanA cAhiye ? isapara yaha kahA jAsakatA hai ki "ekArthacintAnirodhaH" eka ho artha meM cintAoM ko rokalenA dhyAna hai, aisA vyakta kahadene se artha bhI spaSTa ho jAtA hai| jisa padase bAla, vRddha, vanitA taka samajha sake aise suspaSTa zabda kA upAdAna karanA paropakRtiparAyaNa sUtrakAra mahArAja ko zobhA detA hai| granthakAra kahate hai ki, yaha to nahIM kahanA kyoMki ekArtha kahadene se aniSTa kahe jAne kA prasaMga aajvegaa| dekhiye bhaviSya meM "vIcAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH" yaha kahanevAle hai, dhyeya artha cAhe dravya hoya athavA paryAya hoya aura vyaJjana yAnI vacana hoya tathA kAya, vacana, manakA avalamba pAkara huA AtmapradezoM kA parispanda svarUpa yoga hoya yoM inakA parivartana honA sUtrakAra ko abhISTa horahA hai, usa avasthAme paryAya se dravya me saMkramaNa hojAnA iSTa hai, yadi ekahi artha me cintAoM ke nirodha ko dhyAna kahA jAyagA ye dRvya se paryAya me athavA paryAya se dravya me saMkramaNa hojAne kA AbhAva jo ki aniSTa haiM, usakA prasaMga bana baiThatA hai| yadi punaH zaMkAkAra yoM kahe kI eka ana kahane para bhI vaha aniSTa kA prasaMga samAva hai, ekAna hokara jo dhyAna dharA jArahA hai, taba bhI dravya se paryAya me yA paryAya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavArtikAlaMkAre 276) * se dravya me saMkrAnti nahIM hosakegI / agra kA artha mukhya yA abhimukha artha rakkhA jAya to bhI eka ho dravya yA paryAya me abhimukha hokara dhyAna jamA rahegA, parivartana nahIM hosakegA | AcArya kahate haiM ki yaha kaTAkSa to ThoMka nahIM, kyoMki agra kA artha abhi mukhapanA hojAne para punaH punaH rUpase bhI pravRtti hojAya isa bAta ko samajhAne ke liye ekAgra zabda kaha diyA gayA hai, jaba ki abhimukhatA artha kA pratipAdana kara raheM agrazabda ke hote sante eka agra karake ho abhimukhatA se cintAnirodha dhyAna hai / to paryAya aura dravya me saMkramaNa karate huye dhyAna kA honA viruddha nahIM paDatA hai, katipaya arthoM me bhI eka dhyAna kI abhimukhatA hojAtI haiM, koI buddhimAn chAtra eka kaThina paMkti ke katipaya arthoM maiM ekaTaka lagakara cintanA karatA rahatA haiM / prAdhAnyavAcino vaikazadvasya grahaNamihAzrIyate / pradhAnapuMsodhyAturabhimukhazcintA nirodha ekAgracintAnirodha iti sAmarthyAt kvaciddhyeyerthe dravyaparyAyAtmanIti pratIyate, tato naanissttprsNgH| athavA pradhAnapanA artha ke vAcaka horahe eka zabda kA grahaNa karanA yahA~ Azrita kiyA gayA haiM, pradhAna horahe dhyAtA AtmA kA arthoM meM abhimukha hokara cintAoM kA nirodha karanA ekAgracittAnirodha hai, isa prakAra vinA kahe ho anya uccAryamAraNazabdoM kI sAmarthya se yaha tAtparya pratIta hojAtA hai ki, dravya aura paryAyoM ke sAtha tadAtmaka ho rahe kisI bhI dhyeya artha me eka dhyAna laga jAtA hai, dhyeya artha ke aMza, pAzoM meM saMkramaNa hotA rahane para bhI eka yAna usI prakAra akSuNNa banA rahatA hai, jaise ki bacana aura yogoM kA abhyaMtara me parivartana hote huye bhI eka dhyAna pratiSThita rahatA hai | tisa kAraNa agrazabda kA nirUpaNa karadene se aniSTa kA prasaMga nahIM ho sakatA hai / sarvatra padArtha ko spaSTa khola kara rakhadenA hI rAjamArga nahIM hai / guptasthaloMpara yA gambhIra tatva kA nirUpaNa kara dene para agAdha dvayarthaka vyarthaka zabda bhI kahe jAte hai / saMkhyAte jar3a zabdoM se anantAnanta prameyoM ke jJAnoM ko tabhI upajAyA jAtA hai, sUtrakAra ke eka eka zabdo me aparimita artha praviSTa horahA haiM / aMga pumAniti tu zabdArthakathane satyekAsmin vA puMsi cintAnirodha ekAgracintAnirodha iti dravyarthAdezAdvAhyadhyeyaprAdhAnyApekSA nirvArtatA, svasminneva dhyAnasya vRttiriti nAnArthavAci tvAdekAgravacanaM nyAyyaM naikArthavacanaM /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 277 ) athavA eka bAta yaha bhI hai ki svAdi gae kI " agi gato" dhAtu se kartA meM auNAdika ra pratyaya kiyA jAya aMgati yAnI gamana kara rahA hai, jAna rahA hai, yoM agra kA artha AtmA huA, isa prakAra agra zuddha karake AtmA svarUpa artha kA kathana karate sante eka puruSa ( AtmA ) maiM cintA oM kA nirodha hojAnA ekAgracintA nirodha hai / yoM dravyArthika naya anusAra kathana kara denese bahiraMga dhyeya padArthoM ke pradhAnapana kI apekSA nivRtta hojAtI hai / svayaM AtmA me hI dhyAna kI pravRtti banI rahatI hai, jo AtmadhyAnI hai vahI utkRSTa puruSArthI hai, cAhe kitanI hI dravya yA paryAyoM meM dhyAna saMkramaraNa kare, kintu aneka padArthoM kA eka dhyAna aura dhyAtA AtmA donoM dravyArthika naya se eka hai, ataH ekAgrazabda hI bahuta acchA hai / AtmA kA dhyAna hI to sarva mukhya haiN| isa prakAra abhISTa horahe aneka arthoMkA vAcaka hojAne se sUtra me ekAgra isa gambhIra zabda kA nirUpaNa karanA nyAya prApta hai, spaSTarUpeNa ekArtha zabda kA kathana kara denA samucita nahIM hai / nanvevamastu cintAnirodho dhyAnaM tasya tu divasamAsAdyavasthAnamupayuktasyeti cenna, indriyopaghAtaprasaMgAt / prANApAna nigraho dhyAnamiti cenna, zarIrapAtaprasaMgAt / mandaM mandaM prANApAnasya pracAro nigrahastato nAstyeva zarIrapAtaH tatkRtavedanAprakarSA - bhAvAditi cenna tasya tAdRzanigrahasya yAnaparikarmatvena sAmarthyAtsUtritatvAt AsanavizeSavijayAdivat / tenaikAgracittAnirodha eva dhyAnam / yahA~ koI AkSepa karanevAlA anunaya kara rahA hai ki isa prakAra to cintA oM kA nirodha kara lenA hI dhyAna kA lakSaNa banA raho, jabaki dravya se paryAya meM yA paryAya se dravya me kaI bAra saMkramaNa karate huye bhI eka dhyAna kahA jAtA hai, athavA katipaya vacanoM aura yogoM kA palaTanA hojAne para bhI eka dhyAna banA rahanA hai to upayoga nimagna ho rahe kisI samAdhistha yogI ke usadhyAna kI dina, mahInA, varSa Adi taka bhI avasthiti banI rahegI / cyavana Adi RSiyoM kA aneka varSoM taka samAdhistha rahanA sunA gayA hai / atri kaNva, Adi RSi bhI bahuta dinoM taka samAdhi lagAyA karate the, vAlmIki RSi ke samAdhi lagAnepara dImakoM ne vAmiyoM banAlI thIM aura una me sarpa rahane laga gaye the / Apa jainoM ke yahA~ bhI bAhubalIsvAmI eka varSa taka yoga lagAye rahe sune jAte haiM, mAtra antarmuhUrta takakI avadhi kyoM DAlI jAtI hai ?
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki antarmuhUrta se adhika dera taka dhyAna lagA dene se indriyoM ke upaghAta hojAne kA prasaMga AjAvegA,yAnI mastaka yA hRdaya phaTa jAyagA, dhyAtA AMkho se andhA, kAnoM se badhira ho jaaygaa| yahAM koI dUsare bAhya samAdhi kA DhoMga rakhanevAle kahate hai ki prANa apAna - vAyu kI kriyA kA grahaNa karanA yAnI dera taka roke rahanA dhyAna hai| AcArya kahate haiM ki yaha haThayoga kA Agraha bhI ThIka nahIM hai, yo zvAsocchAsa rokane se to zarIra ke patana (matyu) hojane kA prasaga bana baitthegaa| "zrI gommaTasAra me likhA hai" "visaveyaraNaraktakSaya,bhayasatthaggaharaNasaMkilesehi,ussAsAhArANaM girohado chijjade aauu"| prANa, apAna vAyu ko rokane karake upajI huI duHkha vedanA kA prakarSa hojAne se prAgo zoghra hI mara jAtA hai| __isa Dara se yadi Apa yoM kaheM ki, zvAsa, uccchAsa ko sarvayA nahIM rokA jAtA hai, kintu manda manda rUpase prANa, apAna vAyu kA gamana, AgamanasvarUpa pracAra honA hI usakA nigraha hai, tisa kAraNa usa nigraha karake ko gayo vedanA kI prakarSatA nahIM hone se zarIra kA pAta nahIM hogA, manda manda sAMsa lete rahane se bahuta dinoM taka yogo jIvita banA rahegA, AcArya kahate hai ki yaha to ThIka nhiiN| kyoMki tisa prakAra kA manda manda calate huye prANa apAna kA nigraha karanA to dhyAna ko parikara sAmagrI hai, svayaM dhyAna nahIM hai / digaMbara muni bhI dhyAna karate samaya bahiraMga meM prANa, Ana kA manda manda pracAra karate haiM, aura antaraMga me manaHdvArA aneka vitarkaNAye karate huye yahA~ vahA~ kI cintanAoM ko roke huye hai / dhyAna ke lakSaNa sUtra me yadyapi dhyAna ko pUrNa sAmagrI kA kaNThokta pratipAdana nahIM kiyA gayA hai / tathApi vinA kahe hI sAmarthya se sUcita hojAtA hai ki prANa, apAna kA mandagamana honA dhyAna kA sahAyaka / parya (tyaM) ka Asana, utkuTikA Asana, mayUra Asana Adi vizeSa AsanoM para vijaya prApta karanA yA netroM ko na adhika kholanA, na adhika mIMcanA Adika ye dhyAna kA sahAyyaka parikara hai| usI prakAra manda prANa, apAna pracAra bho dhyAna kA eka sAdhana hai / sAdhana mukhyarUpeNa kArya nahIM hojAtA hai, tisa kAraNa ekAgrecintAnirodha hI dhyAna samajhA jaay| mAtrAkAlaparigaNanamiti cenna, dhyAnAtikramAt / tathA cittaveyanayAt / etena japasya dhyAnatvaM pratiSiddhaM /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 279) Ajakala ke arjana sAdhuoM kA yaha bhI eka mata hai ki mAtrAoM karake kAla kI niyata gaNanA karate rahanA dhyAna hai, arthAt jitane kAla me hAtha ghoMTU ko chUleve utanA kAla mAtrA kahA jAtA hai| hrasva svara ke uccAraNa me jitanI dera lagatI hai, kvacit utanA kAla mAtrA mAnA hai| eka cuTakI lagAne ke samaya ko bhI koI mAtrA mAnate haiM pandraha mAtrAoM karake jaghanya prANAyAma hotA hai| tIsa mAtrA kAla me madhyama prANAyAma kiyA jAtA hai, aura paitAlIsa mAtrA kAla me uttama prANAyAma saMpanna hotA hai / tIna prANAyAmoM kI eka dhAraNA hotI hai ityAdi / AcArya kahate haiM ki yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yoM to dhyAna kA atikramaNa hogA / mAtrAoM se kAla ko ginate hue tisaprakAra citta kI vyagratA ho jAne ke kAraNa dhyAna hI nahIM laga pAtA hai / caJcala avasthA meM dhyAna kahA~ rahA ? arthAt pattoM ko ginate rahanA, jApake manikAoM ko pherate rahanA, agni ke sanmukha A~khe mIce rahanA, pAnI meM eka TAMgase khaDe rahanA, vRkSapara ulaTA laTaka jAnA ityAdika koI bhI kriyA dhyAna nahI hai | isa pUrvoka kathana karake jApya dene ko bhI dhyAnapanA niSiddha kara diyA gayA hai / hA~, darzana, stotra pUjana se jApya kA phala bhale hI adhika hoya kintu mAlA ke dAna para bIjAkSaroM kA yA paJcaparameSThI ke vAcaka padoM kA eka sau ATha bAra uccAraNa karanA dhyAna nahIM kahA jA sakatA hai / dhyAna karanA vizeSa gurutara kArya hai, tisa me bhI dharmya dhyAna, zukladhyAna to mahAn kaThina haiM phira bhI vartamAna kAla aura isa deza me dharmyaM dhyAna ko abhyAsa se sAdha liyA jAtA hai / vidhyupAyanirdezaH kartavya iti cenna guptyAdiprakaraNasya tAdarthyAt / saMvarArtha taditi cenna, prAgupadezasyobhayArthatvAt tataH saMvarAthaM guptyAdiprakaraNaM dhyAnavidhau tadupAya nirdezArthaM ca bhavati / tathApIha sakaladhyAnadharmANAmiha sAmarthyasiddhatvAt / koI jijJAsu kaha rahA hai ki, ekAgra cintAnirodha ko Apane dhyAna kahA so ThIka samabha liyA, kintu usa dhyAna kI vidhi ke upAyoM kA sUtrakAra ko sUtroM me kathana karanA cAhiye thA, sUtroM meM kAraNoM kA nirUpaNa nahIM hone se hI to aneka puruSa dhyAna ke sahakArI kAraNoM ko hI dhyAva mAnane laga gaye haiM / granthakAra kahate hai ki yaha to AkSepa nahIM karanA kyoMki gupti, samitipAlana, parISahajaya, dharmadhAraNa, anazana, prAyazcitta, Adi prakaraNa usa dhyAna kI vidhi ke
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 280 ) upAyoM ke liye hI sUtroM me pratipAdita kiye gaye haiM / isapara yadi tuma yoM kaho ki vaha prakaraNa to saMvara ke lie kahA gayA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha ekAnta nahIM kara baiThanA, kyoMki pUrva prakaraNa me jo upadeza diyA gayA hai vaha donoM ke liye hai / tisakAraNa gupti, samiti Adi kA prakaraNa saMvara ke liye hotA santA bhI dhyAna karane kI vidhi me usake upAyoM kA nirUpaNa karane ke liye bho hojAtA hai / " ekA kriyA dvacaryakarI prasiddhA", dhAnya ke liye bambA, nahareM, gUle, banAyo jAtI haiN| unase pazu, pakSI bhI pAnI pIlete haiM, hA~, kAnaphADa lenA yA sotArAmo cAdarA olenA, kAnoM me DATa pAgaTTA lagA lenA, paJcAgni tapanA, ye koI bhI dhyAna ko sAmagrI nahIM hai / nidrA, Alasya, rAgadveSa, choDakara ekAgra citta lagAne kA abhyAsa karanA, zarIra ko stabdha rakhanA, indriyoMpara vijaya prApta karanA ityAdika prakaraNa dhyAna ke upAya ho jAte haiM / yadyapi dhyAna ke saMpUrNa dharmoM kA saMgraha isa sUtra me nahIM ho sakA hai tathApi yahA~ prakaraNa anusAra isa sUtra me dhyAna ke sampUrNa dharmoM kI vinA kahe hI pUrva, apara prakaraNoM ko sAmarthya se siddhi hojAtI hai / zaGkhoM dvArA sthUlarUpa se svalpa prameya kahA jAtA hai, tAtparya se bahuta artha: khIMca liyA jAtA hai / "tAtpayaM vacasi " tadevaM sAmAnyenoktasya dhyAnasya vizeSapratipattyarthamAha / tisakAraNa isa prakAra sAmAnya se lakSaraNa kara kaha diye gaye dhyAna ke vizeSoM kI ziSya ko vyutpatti karAne ke liye karuNAsAgara sUtrakAra mahArAja isa agile sUtra ko vyaktarUpeNa kaha rahe haiM, usako datta avadhAna hokara suno| raudradharmyazuktAni // 28 // ArttadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna ye dhyAna ke cAra bheda hai / duHkha ke kArya aura duHkha ke kAraNa horahe iSTaviyoga, aniSTasaMyoga, duHkhavedanA, bhogAkAMkSA anusAra bure cintana karanA ArttadhyAna hai| hiMsA, parigraha Adi ke Avezase bure pariNAmoM me ghulate huye ekaTaka aneka smRtiyA~ upajAte rahanA raudradhyAna haiM / dhArmika siddhAntoM aura dhArmika kriyAoM kA tanmaya hokara ekAgra vicAra karanA dharmyaM dhyAna hai / jJAnArNava me isakI vidhi kA vivecana kiyA gayA hai| ye tIna dhyAna to vartamAna kAlIna isa kSetra ke aneka jIvoM ko svasaMvedya hai / kintu zukladhyAna kevala Agama dvArA hI boddhavya hai| zuddhadravyArthika, paryAyarthika nayoM anusAra vastu kA cintana karanA
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 281 ) zuddhAtmA kA dhyAna karanA, yogoM kA upasaMhAra aura abhAva karate huye sUkSma kriyA yA kriyAnivRtti rUpa AtmapariNati hojAnA zukla dhyAna hai / viziSTa saMyamI ke upazama zreNI yA kSepaka zreNI meM zukla dhyAna pAyA jAtA hai / RtamardanamattirvA RtebhavamAtaM atA bhavamArtamiti vA duHkhabhbhavaM vetyarthaH / rudraH kruddhastatkarma raudraM tatra bhavaMvA / dharmAdanapetaM dharmyaM / zuciguNayogAcchuklaM / lobhAbhi-mavAdenaM tadAvirbhAvopapatteH / zuciguNayogaH prasiddhaH pAramArthikaH / Rna athavA ardana tathA ati se Arttazabda banAyA gayA hai / Rta mAne duHkha hai, Rte bhavaM ARta zabda se taddhitavRtti anusAra araNapratyayakara Artta zabda banA liyA jAya, ta yAnI duHkha me horahA jo durdhyAna hai aha ArttadhyAna hai / athavA bhvAdi gaNa kI " arda gatau yAcane ca" dhAtu se kRdantavRtti anusAra bhAva meM kti pratyayakara atizabda banA liyA jAya, ardanaM ati isa kA artha mAMganA hai, usa ati meM horahA jo apadhyAna hai, vaha Artta hai, isakA tAtparya artha yaha huA ki, duHkha avasthA meM horahA athavA prArthanA yAnI mAMgane kI dazA meM horahAM dhyAna ArtadhyAna hai / yAvanA ( bhIkha mAMganA ) mRtyu ke tulya haiM / "dve yAcitAyAcitayoryathAsaMkhyaM mRtAmRte" ( amarakoSa) yoM Artta zabda kI nirukti karadI gayI hai / "rudira azruvimocane " dhAtu se raudra zabda banAyA jAya / rodayati iti rudraH jisakI kRti sunanevAle ko bhI rulAde vaha rudra hai rudra kA artha krodhI hai, usa rudra kA jo karma yAnI kRtya hai, athavA usa rudra meM horahA jo vicAra hai, vaha raudra hai, yoM rudra zabda setaddhita vRtti anusAra karma yA bhAva artha me araNa pratyayakara raudra zabda banAyA jAtA hai / uttamakSamA Adi dharma se jo anapeta yAnI sahita hai, vaha dhamyaM hai dharma zabda se anapeta artha meM yat pratyaya kara dharmya zabda sAdhu banAyA gayA hai / zuci yAnI pavitra athavA svacchatA guNa ke yoga se zukla samajhA jAya, lobha, krodha Adi vibhAvoM se tiraskRta hojAnA, mRSAnandI hojAnA, dAna, pUjana nimagna ho jAnA Adi pariNatiyoM se usa zukla dhyAna kA pajanA nahIM banatA hai / zuddhAtmatattva - yAna prakaTa hotA hai / zuci me puruSArtha dvArA magna hokara zukla avasthA me zukla yAnI zuklatA guraNa kA yoga hojAnA koI kalpita nahIM hai jaisA bauddha yA sAMkhyoM ne mAna rakkhA hai, kiMtu karmabhAra ke laghu hojAne para AtmA kI zuklatA guNase yukta tadAtmaka pariNati hojAtI hai, yoM uttamakSamA, gupti, sAmAyika yathAkhyAta Adi guNoM ke sAtha anirvacanIya zuklatA kA yoga vAstavika hokara pramANoM se siddha hai /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kathamekaM dhyAnaM catvAri dhyAnAni syurityAha yahAM koi jijJAsu banakara pUMchatA hai ki eka dhyAna ho phira Arta Adi cAra dhyona svarUpa kaise ho jAyeMge? batAo, eka eka ho hai, cAra cAra ho haiM, eka to cAra nahIM hosakatA hai| jaba dhyAna ke pAramArthika pane kA vicAra karane lage to usako saMkhyA yA vizeSaNoM kA bhI yathArtha nirNaya hojAnA cAhiye, vinIta ziSya kI aiso nirNayako icchA pravartane para granthakAra samAdhAna kAraka agrimavAtika ko spaSTa kaha rahe haiN| prArtAdIni tadeva syuzcatvAri pratibhedataH dhyaanaanyekaansaamaany-cintaantrnirodhtH||1|| ekAgracintAnirodha svarUpa horahA vahI dhyAna akelA bheda, prabheda karadene se ataM, raudra, Adi prakAra svarUpa cAra dhyAna hojAte haiM, kyoMki cAro me anya cintAoM kA nirodha kara denese sAmAnyarUpase ekAgrapanA pAyA jAtA hai, jaise ki sIMga aura sAsnA (galakambala) se sahitapanA gau kA sAmAnya lakSaNa hai| vaha kAlI, nIlI, lAla, kapila, dhavala sampUrNa gAyoM meM pAyA jAtA hai, usI prakAra anya cintAo kA nirotra kara ekaTaka ekAgra bane rahanA yaha dhyAna kA sAmAnya lakSaNa Arta, raudra, dharmya zukla dhyAnoM me sughaTita horahA hai| ArtaraudradhANyapi hi dhyAnAnyevakAgyasAdRzyAt cintAntaranirodhAcca zuklavat / kevalamaprazaste pUrve prazaste cetare / kuta ityAha / Arta aura raudra tathA dhayaM ye tIno bhI puruSArtha (pakSa) dhyAna hI hai| (sAdhyadala) eka agra me niyata antarmuhurta kAlataka TikA rahane dharma kA sadazapanA hone se (pahilA hetu) aura anya aneka cintAoM kA nirodhakara ananyagati citta kI ekAgna kendrita avasthA hojAne se (dUsarA hetu) zukla dhyAna ke samAna (anvayadRSTAnta) ___ bhAvArtha - jaina siddhAMta me "nityamekamanekAnugataM sAmAnyaM" nitya aura eka tathA anekoM me anvita hokara rahane vAle ghaTatva, paTatva Adi ko sAmAnya (jAti) nahIM mAnA gayA hai, kintu 'sadRzapariNAmastiryak khaNDamuNDAdiSu gotvavat" ghaTa, paTa,gAya, Adi padArthoM ke sadRza pariNamanoM ko ghaTatva, paTatva, gotva Adi sAmAnyarUpa mAnA gayA hai / jisakA ki tadAzrayavyaktiyoM ke sAtha kathaMcit bheda, abheda hai / dhyAnatva jAti bhI ekAgracintAnirodhasvarUpa sAdRzya sAmAnya anusAra cAroM dhyAnoM me anyUnAnatirikta
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ - navamo'dhyAyaH 283) hokara varta rahI hai| mUla padArtha sabhI bheda prabhedoM me ota-pota, anvita hokara praviSTa horahA hai, zukla dhyAna Agamagamya hai| pratyakSa Adi anyapramANoM se Aptokta Agama kI pramANatA atyadhika hai, ataH svasaMvedya horahe bhI Arta, raudra, dharmyadhyAnoMkA dRSTAnta, atyantaparokSa, Agamagamya, zukladhyAna dediyA gayA hai| ___ ina cAroM dhyAno me dhyAnatva sAmAnya eka hone para bhI antara kevala itanA hI hai ki, pahile do ArtadhyAna, aura raudradhyAna aprazasta hai| inake honepara pApaprakRti yoM meM sthiti, anubhAgazaktiyA~ adhika paDato hai / hA~, paralo ora ke do nyAre dharmyadhyAna aura zukla dhyAna to prazaMsanIya hai, kyoMki inakA sadbhAva honepara gauNa rUpa se puNyAtrava hotA hai aura pradhAna rUpase karmoM kA upazama yA kSaya hotA hai| karmoM ke dagdha karane ko sAmarthya anusAra dharmya aura zukla prazasta mAne gaye haiN| koI taTastha pUMcha rahA hai ki phisa kAraNa se parale do dhyAnoM ko prazastapanA hai ? spaSTa kahiye / aiso jijJAsA pravarta nepara granthakAra kahate hai ki una dhyAnoM me utaravarto do dhyAnoM kA zreSThapanA nirUpaNa karane ke liye to svayaM sUtrakAra mahArAja agile pavitra sUtra ko kaha rahe haiN| pare mokSahetU // 26 // ukta cAroM dhyAnoM me paralo ora ke dharmya aura zukla ye do dhyAna to mokSa ke kAraNa hai| dharmyadhyAna to paramparayA mokSa kA kAraNa hai aura zukladhyAna sAkSAt mokSa kA kAraNa hai / yadyapi upazamazreNi mai zukla dhyAna hotA hai| upazamariNa kA utkRSTa antara katipaya aMtarmuharta nyUna horahA ardha pudgalaparivartana kAla hai ekabAra zukladhyAnake hojAne para bhI mokSa jAne ke liye kisI kiso jIva ko anantabhava dhAraNa karane paDate hai / tathApi mokSa jaba bhI hogI zukladhyAna hI usakI avyavahita kAraNa paDegA, dharmyadhyAna se to zukladhyAna ko bIca me dekara hI mokSa hosakatI haiM / hAM, eka bAra bhI dhamrya dhyAna hojAne para ardhapudgala parivartana kAla me mokSa hojAnA anivArya hai| ataH Arta raudra se nyAre parale do zubhadhyAna mokSa ke kAraNa kahe gaye hai| ____sAmarthyAt pUrve saMsArahetU sUtrite / saMsArahetutvAdAtaraudrayoraprazastatvaM, parayostu dharmazuklayoH prazastatvaM mokSahetutvAt iti / pUrvAbhyAM dharmyasyeva paratvamiti cenna, byavahitepi parazadaprayogAdvivacananirdezAdvA gauNasyApi sNprtyyH| kutaH parayormokSahetutvaM pUrvayoH saMsArahetutvamityAhaH 'kaNThokta kiye vinA hI uccAryamANa itara padoM kI sAmarthya se yaha bAta isI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 284) sUtrase dhvanita hojAtI hai ki, pUrvavartI Arta, raudra dhyAna donoM saMsAra ke saMsAra ke kAraNa honese hI Artta, raudra ko prazastapanA nahIM hai / hAM parale zukladhyAna ko prazastapanA hai, kyoMki ye dono mokSa ke kAraNa hai / zaMkAkAra kA pUrA samAdhAna kara diyA gayA hai / kAraNa hai / dharmya aura yahA~taka taTastha yahA~ koI AzaMkA karatA hai ki pUrvavartI Artta, raudroM se to avyavahita pare ho rahe akele dharmyadhyAna ko hI parapanA prApta haiN| zukladhyAna to dharmadhyAna ke bhI paralI ora hai, ataH parizeSanyAyase kaha gaye pUrva do dhyAnoM se sAkSAt pare dharmyadhyAna hIM eka huA, AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM mAna baiThanA kyoMki vyavadhAna par3e huye padArtha meM bhI para zabda kA prayoga hojAtA hai, jaise ki paTanA se mathurA nagarI pare hai, AgarA se sammeda zikhara para hai, yahA~ madhya me, dezoM, nagaroM aura nado parvatoM kA vyavadhAna paDA huA hai, phira bhI para zadva kahA gayA hai / eka bAta yaha bhI hai ki, pare yaha zabda dvivacana vibhakti kA rUpa kahA gayA hai, ataH paralI aura ke do yoM kathana karane se gauNa ho rahe dUsare kI bhI samIcIna pratIti hojAtI hai / athavA yahA~ yoM bhI zaMkA uThAI jAsakatI hai ki ukta cAro dhyAnoM me parapanA zukla dhyAna me hI sughaTita hai, cAhe lAkho, karoMDo, asaMkhya bhI padArtha kyoM na hoM paralI chora kA eka hI hogA do nahIM, viSamasaMkhyA vAloM kA bIca eka ho sakatA hai, samasaMkhyAvAloM kA ThIka madhya do hotA haiM, samacaturasra, yA sama Ayatacaturasra, saMkhyAvAle vinyasta padArthoM kA madhyama cAra hogaa| hA~, samaghana racita huyI saMkhyAvAlI Dhera vastu oM kA ThIka bahumadhyadeza ATha hotA haiM / madhyadeza ke vibhAga kA aba koI vikalpa zeSa nahIM haiM / kintu pUrvavarttI aura uttaravarttI padArtha eka hI hosakatA hai| savA DeDa, bhI nahIM yoM zukla dhyAna ko para kahanA ThIka hai dharmya ko parapanA kathamapi yukta nahIM hai| granthakAra kahate haiM ki isa AkSepa kA uttara bhI vahI haiM ki para ke nikaTavartI ko bhI parapanA upacArase kaha diyA jAtA hai| mAnya puruSoM ke sAtha Aye huye halake manuSyoM kA bhI vaisA hI Adara kiyA jAtA hai / tathA dvivacanAntapada kA prayoga kara dene se parale do dhyAna hI pakar3e jAte hai / eka kitanA hI vaDA rAjA, paNDita, cakravartI tIrthaMkaramahArAja, bhI ho vaha eka hI do nahIM hai / do kaha dene para pradhAna eka ko 1 bho dUsare gauraNa kA sAhitya prApta karanA hogA / punaH yahAM koI prazna uThAtA hai ki kyA kAraNa hai ki paralI ora kahe gaye
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 285) dharmyadhyAna aura zukla dhyAna to mokSa ke kAraNa hai, tathA pUrvavartI do AtaM, rodra dhyAnoM ko saMsAra kA kAraNapanA prApta hogayA hai ? saMbhava hai ki kisI pApIjIva ko mana me yaha khaTakA rahe ki sUtrakAra mahArAjane pUrva me do acche dhyAna aura pIche do buro dhyAna kaha diye hoN| aisI jijJAsA pravartane para granthakAra isa agrima vArtika ko kaha rahe haiN| mokSahetU pare dhyAne pUrve sNsaarkaarnne| iti sAmarthyataH siddhaM vimohatvetaratvataH // 26 // parale do dhyAna mokSa ke kAraNa haiM / yoM sUtra me kaNThokta kaha dene para vinA kahe hI sAmarthya se yaha siddha hojAtA hai ki, pUrvavartI do Artta, raudradhyAna saMsAra ke kAraNa hai / kyoMki, mokSa ke hetu horahe do dhyAnoM meM moharahitapanA hai aura pUrvavartI do dhyAnoM me vimohatva se itara yAnI mohasahitapanA hai / isakAraNa vimohatva hetu se parale do dhyAnoM me mokSa kA hetupanA sAdha diyA jAtA hai aura pUrvavartI do dhyAnoM me samohattva hetuse arthApatti pramANadvArA saMsAra kA kAraNapanA siddha hojAtA hai| kathaM dhamyasya vimohatvamiti cet, mohaprakarSAbhAvAditi pratyeyaM / sAmarthyAta parayormokSahetutvavacanAt pUrvayoH saMsArahetutvasiddhistayormohaprakarSayogAt / / yahAM koI prazna uThAtA hai ki zukladhyAna bhale hI mokSa kA kAraNa bana jAo usakA moharahitapanA samucita hai, kintu dharmya dhyAna ko moharahitapanA kisa prakAra sAdha sakoge ? daza mai guNasthAna taka mohakarma kA udaya hai, aura dharmya dhyAna to cauthe se sAtame guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai / cauthe, pAMcave, chaThe, guNasthAnoM me mohanIya karma mAne gaye saMjvalana kaSAya kA tIvra udaya hai, taba to pakSa ke ekadeza me heta ke nahoM Thahara ne ke kAraNa ApakA vimohatva hetu bhAgAsiddha hetvAbhAsa hai| "pakSatAvacchedaka sAmAnAdhikaraNyena hetvabhAvo bhAgAsiddhiH" yo prazna uThane para to granthakAra samAdhAna karate haiM ki, dharmya dhyAna vAle cauthe, pAMcave,chaThe, sAtave guNasthAnoM meM mohanIya karma ke udaya kA prakarSa nahIM hai / apratyAkhyAnAvaraNa kA cauthe me udaya hai, pratyAkhyAnAvaraNa kA pAMcave me udaya hai, chaThe me saMjvalana kA tIvra udaya hai, phira bhI ukta kaSAyoM ke tIvratara aura tIvratama prakRSTa udaya nahIM hai / kaSAyoM kA prakRSTa udaya hojAne para una guNasthAnoM meM dharmya dhyAna nahI jama sakatA hai, yoM pratiti anusAra vizvAsa kara lenA cAhiye / parale dhyAnoM ko mokSa kA hetupanA isa sUtra me nirUpaNa kara dene se parizeSa
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286.) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre - --- nyAya ke sAmarthya anusAra pUrva ke do dhyAnoM ko saMsAra ke hetu hone kI siddhi hojAtI hai, kyoMki una Arta raudra, dhyAnoM me mohanIya karma ke udaya kI prakarSatA kA yoga horahA haiM, totramohI jova ke do pahile dhyAna sambhavate haiN| .. tatrAtaya ki lakSaNamityAha : una cAra dhyAnoM me prathama kahe gaye ArtadhyAna kA lakSaNa kyA hai ? aiso vinota chAtra kI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja isa agile sUtra kA saSTa uccAraNa kara rahe haiN| prAttanamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 30 // jo bAdhA oM ke kAraNa horaheM viSa, kA~Te, zatru, zastra ApAta, roga Adika manonukUla nahIM aise amanojJa padArthoM kA prakRSTa saMyoga ho jAne para unake baDhiyA viyoga hojAne ke liye smRtiyoM kA dhArArUpeNa Thoka poche pIche AtmA me AharaNa yAno vAra bAra upajAte rahanA pahilA ArtadhyAna hai / arthAt ekabAra smRti hojAnA kevala smaraNa jJAna hai, ArtadhyAna nahIM, hA~, amanojJa padArtha kA viyoga karane ke liye yadi punaH punaH usa viSaya me ekAgra hokara aneka smRtiyAM uThApo jAyaMgo to vaha smRtiyoM kA samabhi hAra ArtadhyAna bana baiddegaa| isa sUtra meM tIvra rAga, dveSa, pUrvaka smRtiyoM kA samanvAhAra to ArtadhyAna kA sAmAnya lakSaNa hai, zeSa uddezya bhAga to ArtadhyAna ke cAra bhedoM meM se pahile prakAra kA prabodhaka hai| apriyamamanojJaM bAdhAkAraNatvAt / bhRzamarthAntaracintanAdAharaNaM smnvaahaarH| AdhikyenAharaNAdekatrAvarodhaH punaH punaH prabaMdha ityarthaH / smRteH samanvAhAraH smRti. samanvAhAraH / tenAmanojJasyopanipAte sa kathaM nAma me na syAditi saMkalpazcintAprabaMdha Attamiti prakAzitaM bhavati / tatra ki hetukamityAha : ___ jo padArtha vartamAna me jIva ko apriya hai, bAdhAoM kA kAraNa hone se vaha amanojJa mAnA jAtA hai / nyAre nyAre arthoM kA atyartha cintana karane se jo punaH punaH AharaNa (anuvRtti) hojAnA hai vaha samanvAhAra hai, isa kA tAtparya artha yaha huA ki, smRtiyoM kA adhikapane karake AharaNa karane se eka artha me saba ora se ruddha karate huye punaH punaH smRtiyoM kI racanA karate rahanA pahilA AttadhyAna hai| smRti kA ja
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 287) kiyA gayA hai, tisasvaprakRti ko aniSTa kisI bhI prakAra se samanvAhAra hai vaha smRtisamanvAhAra hai, yaha SaSThItatpuruSa samAsa kAraNa isa sUtra dvArA yaha artha prakAzita hojAtA hai ki, ho rahe amanojJa padArtha kA prasaMga Apar3anepara vaha padArtha mere pAsa nAma mAtra bhI nahIM hove isaprakAra saMkalpa vikalpa karate huye aneka cintAoM ko racanA karate rahanA ArttadhyAna hai / yahA~ koI pUchatA hai ki, una dhyAnoM me pahile ArttadhyAna kA hetu kyA hai ? yAnI kisako hetu mAnakara vaha ArttadhyAna upaja baiThatA hai, aisoM bubhutsA pravartane para granthakAra agrimavArtika kA pratipAdana karate hai / 4 taM caturvidhaM tatra saMklezAM gatayoditaM / ArtamityAdisUtreNa prathamaM dveSahetukam // 1 // una dhyAnoM meM saMkleza kA aMga hone se pahilA ArttadhyAna cAra prakAra kA hai / tina meM pahilA ArtadhyAna to dveSa ko hetu mAnakara upajatA saMtA sUtrakArane "AttamamanojJasya" ityAdi sUtra karake kaha diyA hai / arthAt parale do dhyAna vizuddhi ke aMga hai, yaha AdhyAna saMkleza kA kArya hai aura saMkleza baDhAne kA hI kAraNa hai / ataH saMklezAMga hone se hI isa dhyAna ko Arta kahA gayA hai / mithyAdarzanAviratipariNAmasaMklezaH tat svarUpaM tatkAraNakaM tatphalaM ca saMklezAMgaM, tasya bhAvaH saMklezAMgatA tayArttadhyAnamuditaM / taccatuvidhaM svarUpabhedAt / tatra prathamamArttamityAdisUtreNa dveSahetukaM sUtritaM / mithyAdarzana pariNAma aura avirati pariNatiyAM tathA pramAda pariNamana ye saba jIva ke saMkleza hai, jo padArtha saMkleza svarUpa hai, vaha saMkleza aMga hai, aura jisa kA kAraNa vaha saMkleza ( bahubrIhi samAsa ) hai, vaha bho padArtha saMkleza aMga haiM, aura jisa kA phala vaha saMkleza haiM, vaha bhI saMkleza kA aMga hai / yoM saMkleza aura saMkleza kA kArya tathA saMkleza kA kAraNa horahe saba saMkleza kA aMga kahe jAte hai / "vizuddhiyAMgaM cet svaparasthaM sukhAsukhaM / puNyapApAsravo yukto na cedvaparyastavAtaH " isa devagama kI kArikA kA vyAkhyAna karate samaya granthakArane aSTasahasrI grantha me vizuddhi aMga aura saMkleza aMga kA baDhiyA vivaraNa kara diyA hai / usa saMkleza aMga kA jo bhAva hai vaha saMkleza aMgatA hai, usa saMkleza aMgapane karake ArttadhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai / apane apane lakSaNa ke bheda se vaha ArttadhyAna cAra prakAra hai, una cAroM me dveSa ko
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288) tatvArthazlokavAtikAlaMkAre hetu mAnakara upajA pahilA ArttadhyAna isa " ArtamamanojJasya saMprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH " isa sUtra dvArA kaha diyA gayA hai / dvitIyaM kiM svarUpamityAha yahA~ vinIta ziSya jijJAsA karatA hai ki ArttadhyAna kA dUsarA bheda phira kisa svarUpa ko dhAraNa karatA hai, yAnI dUsare ArttadhyAna kA lakSaNa kyA hai ? batAo, aisA prazna utaranepara sUtrakAra mahArAja agrima sUtra kA vyakta nirUpaNa kararahe hai / viparItaM manojJasya || 31 // pUrvokta se viparIta honA arthAt manojJa yAnI iSTa ho rahe apane putra, strI, dhana, bandhu, suyaza, Adi kA viyoga ho jAne para unakA saMyoga hojAne ke liye saMkalpa kara punaH punaH smRtiyoM kI abhyAvRtti karate rahanA dUsarA AdhyAna hai / uktaviparyayAdviparItaM manojJasya viprayoge tatsamprayogAya smRtisamanvAhAro dvitIyamArttamityarthaH / priyasya manojJasya viprayogo vizleSastasmin sati tatsaMprayogAya punaH punazcintA prabandhaH / sA me priyA kathaM saprayoginI syAditi prabandhena cintanamArttadhyAnamaprazastamiti sUtrakArasyAbhiprAyaH / kiM janma tadityAha - pahile kahe gaye svarUpa kA viparyaya hojAne se yaha manojJa kA dUsarA ArttadhyAna usase viparIta hai, isakA artha yaha huA ki, apane manonukUla jJAta hokara abhISTa horahaiM putra, mitra, guru, mAtA, pitA, svAmI, Adi kA prakRSTa viyoga hojAne para unakA yA saMyoga hojAne ke liye smRtiyoM kA dhakkA pela bAra bAra uThAte rahanA ArtadhyAna kA dvitIya prakAra hai / pUrva, apara, sambandha lagAdene se sUtrakAra mahodaya kA abhiprAya yaha pratIta horahA hai ki, atyanta priya horahe manoM me padArtha kA jo prakRSTa viyoga yAnI vizleSa ( sambaMdha viccheda) hojAtA hai, usa ke hojAne para punaH punaH usa priyapadArtha kA uttama saMyoga hojAne ke liye mana me aneka cintAoM kI racanA karatA rahatA hai| ArttadhyAnI jIva vicAratA hai ki, vaha merI atIva priya horahI bastu (strI, santAna Adi ) kisa prakAra mujhase acchA sambandha karanevAlI hojAya yoM uttara uttara vicAroM kI racanA karake cintAe~ karate rahanA dUsarA Artta hai, yaha dhyAna prazaMsa prApta nahIM hai / saprayoga zadva me sama aura pra ye do upasarga par3e huye hai / sama kA artha acchA hai / svasamAna kAlIna tatsadRzasamAnAdhikaraNatva hai aura pra kA artha svasamAna kAlIna tatprAgabhAvAnadhikaraNatva hai, isakA dhvanI vRtti se yaha artha nikalA ki, iSTa kA saMyo
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 289) horahe avasarapara na to usakA bhaviSya me viyoga hojAnA saMbhAvita hai aura vartamAna meM svalpa bhI usa kA yA usake sadRza kA abhAva hojAnA saMbhavanIya nahIM haiM / isI prakAra viprayoga zabda meM bhI prazabda par3A huA hai, jo ki vartamAna meM pratiyogI ke svalpa bhI sadbhAva ko aura bhaviSya me pratiyogI (yasya viyogaH sa pratiyogI) ke hojAne ko sarvathA roke huye haiN| sUtrakAra kA eka eka akSara ananta prameya artha ko lAda rahA hai| yahAM koI pUMcha rahA hai ki usa dUsare ArtadhyAna kA janma kisa kAraNa hotA hai? btaao| aisI jijJAsA uThanepara granthakAra agrima vArtika ko kaha rahe haiN| viparItaM manojJasTotyAdisatreNa nizcitaM / dvitIyamanurAgotthamArtadhyAnamasatphalaM // 1 // isa sUtra me smRti samanvAhAra pada ko pUrvasUtra se anuvRtti kI jAtI hai, viparItaM pada par3A huA hai / ataH sUtra kA zarIra aisA banagayA ki, "manojJasya viprayoge tasaMprayogAya smRtisamanvAhAraH" taba to sUtrakAra ke " viparItaM manojJasya viprayoge" ityAdi sUtra karake yaha siddhAMta nirNIta huA ki dUsarA ArtadhyAna prakaTa anurAga se utpanna hotA hai aura usakA phala duSkarmoM kA baMdhanA tiryaJca gati me lejAnA Adika aprazasta (bahutaburA) hai / bhAvArtha - pahilA ArtadhyAna to tIvra doSa se upajatA hai, aura dUsare ArtadhyAna kI utpatti gADha anurAga se hai yoM ina dono ArtadhyAnoM kI avasthA meM tIvrarAga dveSatuheka azubha karmoM kA Asrava hotA rahatA hai| tRtIyaM kimArttamityAha : tIsarA ArtadhyAna phira kyA hai ? aisI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra ko spaSTa pratipAdanakara kaharaheM haiN| vedanAyAzca // 32 // tIvra duHkhavedanAke avasarapara usake viyoga hojAne ke liye jo bAra bAra smRtiyeM uThAkara cintAye karate rahanA hai vaha tIsarA ArtadhyAna hai / arthAt vAta vyAdhi, zala, pittajvara Adi zArIrikavedanA yA apamAna, ToTA, parIkSA meM anuttIrNa hojAnA, AjIvikA nahIM laganA, Adi mAnasika vedanA kA prasaMga milajAnepara usakA pratIkAra karane me udyamI horahe anavasthita cittavAle adhIra jIva kA aneka cintAoM me ekaTaka magna bane rahanA tIsarA ArtadhyAna hai /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre smRtismnvaahaarstRtiiymaatmitybhismbndhH| prkrnnaatduHkhvednaasmprtyyH| kiMnibandhanaM tadityAha: smRtisamanvAhAraH, aura Arta pada ko anuvRttikara tathA tRtIya pada kA upakAra kara paralI ora sambandha kara diyA jaay| arthAt zArIrika yA mAnasika kaSTa vedanA kA smRti samanvAhAra karanA tIsarA ArtadhyAna hai / vedanA zabda yadyapi sukhAnubhava aura duHkhAnubhava dono me samAnarUpa se pravartatA hai tathApi yahAM ArtadhyAna kA prakaraNa hone se duHkhavedanA ko samIcIna pratIti hojAtI hai, duHkhoM ko saMkleza pUrvaka sahate samaya tIvra ArttadhyAna hojAtA haiM / yahA~ pUrvavat prazna uThAyA jArahA hai ki, vaha tIsarA ArtadhyAna kisako kAraNa mAnakara upaja baiThatA hai ? bnaao| aisI jijJAsA upasthita honepara graMthakAra samAdhAnArtha agrimavArtika ko kaha rahe haiN| asavadyodayopAtta-dveSakAraNamIrita / tRtIyaM vedanAyAzcetyuktaM sUtreNa tatvataH // 1 // . "vedanAyAzca" isa aise sUtra karake dAstavikarUpase jo tIsarA ArtadhyAna kahA gayA hai vaha asAtA vedanIya karma ke udaya anusAra grahaNa hocuke dveSa ko kAraNa mAnakara upajA kaha diyA gayA smjho| bhAvArtha - jaise aniSTasaMyoga aura iSTaviyoga kI azubha vedanAoM anusAra dveSa, rAga hetuka ukta do ArtadhyAna upaja jAte haiM usI prakAra anurAga mizrita kAmukatA, punaHpunaH viSayasukhagRddhi Adi ke liye zArIrika duHkho me dvaSa rakhate huye jIva ke tIsarA ArtadhyAna upajatA hai / caturtha kimityAha - tIna ArtadhyAnoM kA nirUpaNa kiyA so samajha liyA aba yaha. batAo ki cauthA ArttavyAna phira kyA hai ? aisI jijJAsA uThanepara sUtrakAra mahArAja agrima sUtra kI racanA kara pratipAdana karate haiN| ___ nidAnaM ca // 33 // bhogoM kI AkAkSA meM Atura horaheM jIva kA bhaviSya viSayoM kI prApti ke liye ekAgra manayoga lagAte huye saMkalpa, vikalpapUrvaka aneka smRtiyoM kA samanvAhAra karanA yaha nidAna nAmaka cauthA ArtadhyAna hai| " bhogAkAMkSayA niyataM cittaM dIyate yasmin yena vA tannidAnaM " yaha nidAnazabda kI nirukti haiN|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 291) nidAnaviSayaH smRtisamanvAhAraH nidaanN| viparItaM manojasyetyeva siddhamiti cennAprAptapUrvaviSayatvAgnidAnasya / ki hetukaM tadityAha - nidAna ke viSayoM me horahA jo smRtiyoM kA punaHpunaH abhyAvRtta hokara upajanA hai vaha nidAna hai athavA "viSayatvaM saptamyarthaH " nidAna me smRtiyoM kA ekAgre uThate rahanA nidAna nAmakA ArtadhyAna hai| yahA~ koI AkSepa uThAte hai ki yaha cauthA ArttadhyAna to dUsare ArtadhyAna me hI garbhita hojAyagA jaba ki manojJa padArtha kA viparIta arthAta manojJa viSaya kA saMyoga karane ke niye punaH cintAyeM racanA dasarA Arta hai. nidAna me bhI iSTa viSayoM ke saMyoga hojAne kI cintanAye kI jAtI hai| ataH dasare ArtadhyAna se hI cauthe ArtadhyAna kA grahaNa hojAnA siddha haiN| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahI kahanA, kAraNa ki jo viSaya abataka aneka paryAyoM me prApta nahIM haye hai. una sukhAvaha bhoga viSayoM ko prApti ke liye nidAna kiyA jAtA hai| bhaviSya saMkha kI prApti me ekAgra laTaka rahe mana kA apUrva padArtha kI prArthanA me abhimukha bane rahane se nidAna hotA hai aura dUsarA ArtadhyAna to kucha kAla taka bhoga liye gaye prApta hocuke viSayoM kA daivadurvipAka anusAra viyoga hojAnepara punaH unakA saMyoga hojAne kI icchA anusAra pravartatA hai / yoM dUsare aura cauthe ArtadhyAna meM antara hai / aba koI jijJAsa paMcha rahA haiM ki vaha nidAna nAmaka cauthA AdhyAna kisa padArtha ko hetu mAnakara upajatA hai ? btaao| aise nirNayakI iccho pravartane para AcArya mahArAja agrima vArtiko ko kahakara racate haiN| niMdAnaM ceti vAkyena tiivrmohnibndhnN| caturthaM dhyAnamityA caturvidhamudAhRtaM // 1 // nIlo lezyAM samAsRtya kApotI vA samudbhavet tadajJAnAt kutopyAtmapariNAmAttathAvidhAt // 2 // sUtrakAra mahArAja ve " nidAnaM ca, isa sUtra vAkya karake cauthA AdhyAna lakSaNita kiyA hai jo ki vartamAna bhogyoM me arati aura bhaviSya utkaTa bhogoM me gADha anurAga yoM moha ke tIvra udaya ko kAraNa mAnakara upaja baiThatA hai| isaprakAra ukta cAra sUtroM meM cAra prakAra ArtadhyAna kA udAharaNa kI mudrA karake virUpaNa karadiyarA gayA hai| nIlalezyA athavA kapotalezyA ke pariNAmoM kA bhalA AsarA pAkara
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre cAro ArtadhyAna upaja jAte haiM arthAt jIva kI mIlalezyA athavA kApotalezyA pariNati hojAne para cAro dhyAnoM kI utpatti sambhavatI hai| gommaTasAra me likhA hai ki manda buddhivihIro, givviraNAraNIya viSayalolo ya / mANI mAyI ya tahA Alasso ceva bhejjo ya // 50 6 // NiddAcaraNa bahulo dharaNadhaNNo hodi tivvaNNA ya lakkhaNameyaM bhariNayaM samAsado golalessassa / / 510 // rUsai riMgaes aNNe dUsai bahuso ya soyabhayabahulo / asuyai paribhavai paraM pasaMsaye appayaM bahuso // 511 / / raNa ya pattiyai paraM so apAgaM yiva paraMpi maNNato, bhUsai abhiyukto Na ya jAgai hAriNavaDhi vA // 512 // maraNaM pattthei raNe dei subahugaM vithuvvamANo du, raNa garAi kajjAkajjaM lakkhaNameyaM tu kAussa // 593 // gommaTasAra jIvakAMDa buddhihInatA, Alasya, AhArAdisaMjJAoM kI tIvralAlasA, viSaya lolupatA ityAdika cinha nIlalezyAvAle ke haiM / apano, prazaMsA cAhanA, stuti karanevAloMpara tuSTa honA, kArya akArya, nahIM ginanA ityAdika lakSaNa kapotalezyAvAle jIva ke hai / ataH ukta do lezyAoM ke asaMkhyAta bhedoM me se katipaya bhedoM anusAra cAra ArttadhyAna upaja baiThate haiN| tathA ajJAnabhAvase bhI ArttadhyAnoM kI utpatti hai evaM tisaprakAra ke anya bhI kisI kiso AtmIyavibhAva pariNAma se ArttadhyAna kara liyA jAtA hai / pApaprayogaM niHzeSadoSAdhiSThAnamAkulaM / bhogaprasaMganAnAtmasaMkalpAsaMgakAraNaM // 3 // dharmAzaya parityAgi kaSAyAzayavardhanaM / vipAkakaTu tiyetu samudbhavanibandhanaM // 4 // ye cAroM ArttadhyAna pApa maiM prayoga karane se upajate hai aura pApa karmoMkA khUba yoga karAte taba AtmIya puruSArthaM se upajate haiM, sampUrNa doSoM ke adhikaraNa ArttadhyAna haiM / ArttadhyAna karate samaya AtmA me baDI AkulatA upajatI rahatI hai / bhogoM kA 1 prasaMga banAye rakhanA, aneka anAtmIya padArthoM me Atmapane kA saMkalpa karanA aise.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ - navamo'dhyAyaH 293) pariNAmoM ke sAtha ArtadhyAna cAroM ora se parigraha ikaTTha karane ke kAraNa hojAte haiN| dharmya kAryoM me manovRtti lagAne kA parityAga karAnevAle haiM aura kaSAyoM ke abhiprAyoM ko baDhAnevAle haiM, ina ArtadhyAnoM kA vipAka bhaviSya me kaDuA hai yAnI aneka mahAna duHkhoM ke asAtA anusAra prApaka hai tathA tiryaJca gati ke jIvo me niyata utpatti karAne ke kAraNa AtadhyAna hai| keSAM punastatsyAdityAha : vaha ArtadhyAna phira kina jIvoM ke sambhavegA ? aisI namna ziSya kI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra ko kaha rahe haiN| tadaviratadezaviratapramatta saMyatAnAm // 34 // vaha pUrvokta ArtadhyAna to indriyasaMyama aura prANisaMyama ko nahIM dhAra rahe mithyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, tathA avirata samyagdRSTi ina cAra aviratoM ke evaM trasavadhavirakta,sthAvaravadhAvirakta aise dezavirata nAmaka pAMcave guNasthAnavAle jIva ke kiJca chaThe guNasthAnavAle, virata,pramattasaMyata muni ke hojAtA hai,pahale guNasthAna se lekara chaThe guNasthAnataka saMkliSTa jIvoM me ArtadhyAna utpanna arthAt hojAtA hai| sarvadA koI na koI dhyAna rahe ho aisA koI niyama nahIM hai, jaba kabhI cittavRtiyoM ko yahAM vahAM se haTAkara kucha dera taka ekAgra kendrita kara diyA jAtA hai, tabhI dhyAna huA samajhA jAyagA, anyasamayoM meM mAtra jJAna kI pravRttiyoM hai / aviratAdayo vyaakhyaataaH| kadAcitprAcyamArtadhyAnatrayaM pramattAnA, teSAM nidAnasyAsaMbhavAt / tatsaMbhave pramattasaMyatatvavighAtAt / kutasteSAM tadbhavedityAha - pahale guNasthAna se lekara cauthe guNasthAnataka ke aviratoM kA vyAkhyAna kiyA jAcukA hai| nauma adhyAya ke prathamasUtra kA vivaraNa karate huye granthakArace guNasthAnoM kI vyAkhyA kara dI hai, pUrvavartI tIna ArtadhyAna kabhI kabhI pramAda kI vizeSa tIvratA hojAne se upajajAte haiM, haoN, cauthe ArtadhyAna nidAna kI una pramattasaMyamiyoM ke sambhAvanA nahIM hai| saMsArI bhogoM kI prabala AkAMkSAye anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya honepara hotI hai , yadi chaThe guNasthAna me usa nidAna kA upajanA mAnA jAyagA to pramAdopeta saMyamIpana kA vighAta hojAyagA, bhogoM kI akAMkSA karavaipara jIva saMyama se cyuta hojAtA hai| yahAM koI tarkazIla vidyArthI tarka uThAtA hai ki, una chaThe guNasthAnataka ke jIvoM ke vaha ArtadhyAna kisa kAraNa se
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre hosakegA ? Upara ke sAtave Adi guNasthAnoM me ArtadhyAna kyoM nahI upajatA hai ? yadi nahIM upajatA hai to pahale Adi chaha guNasthAnoM meM bhI nahIM upajanA cAhiye, aisA tarka upasthita hone para granthakAra isa agilI vArtika ko samAdhAnArtha kara rahe haiM / tatsyAdaviratAdInAM trayANAM tnnimitttH| nApramattAdiSu kSINatannimitteSu jAtucit // 1 // vaha ArtadhyAna (pakSa) avirata Adika tIna prakAra jIvoM ke hI sambhavatA haiM / (sAdhyadala) unake usa ArtadhyAna ke upajAnevAle nimittoM kA sadbhAva hone se (hetu) sAtame apramatta, AThamai apUrvakaraNa Adi guNasthAnavAloM me kadAcit bhI vaha ArtadhyAna nahIM upajatA hai, (pranijJA) kyoMki vahA~ usa A dhyAna ke nimitta kAraNa horahe kaSAyoM ke tIvra udaya kA nAza hocukA hai, (hetu) isa yukti se ArtadhyAna kI anyUna anatiriktarUpase chaThe guNasthAnataka hI sambhAvanA hai, yahI prameya isa sUtra me kahA gayA hai| .. atha raudraM dhyAnaM kutaH kasya kisvarUpamucyate ? ityAha : ArtadhyAna kA prakaraNa samApta huaa| saMjJA, lakSaNa, hetu aura svAmI kI vyAkhyA anusAra ArtadhyAna ko samajha liyA, aba yaha batAo ki raudradhyAna kyA hai ? dUsarA aprazasta raudradhyAna kina kAraNoM se upajatA haiM ? raudradhyAna kina jIvoM ke hotA hai ? usakA svarUpa kyA kahA jAtA hai ? aisI jijJAsAyeM uThane para kRpAzIla umAsvAmI mahArAja isa vakSyamANa sUtra ko kaha rahe haiM / hiMsAnatasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH // 35 // hiMsAkaranA, jhUThabolanA, corIkaranA, bhogya viSayoM ke saMrakSaNa karanA, ina cAra bure vicAroM se jova ke raudradhyAna upajatA hai, joki cauthe guNasthAnataka ke avirata jIvoM me aura dezavirata gRhasthoM ke pAyA jAtA hai| arthAt hiMsA karane anusAra citta meM smRtiyoM kA samanvAhAra karanA, jhUTha bolane ke anukUla aneka smRtiyoM ko ekAgra uThAnA, corI ke prasaMga me aneka cintAoM kI racanA karanA, vittasaMrakSaNa ke upayogI aneka dursAna uThAnA ye cAra raudra dhyAna haiM / ye pAMcave guNasthAnataka ke jIvo me kadAcit horahe sambhavate haiM /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 295) dhyAnotpattau hiMsAdInAM nimittbhaavaaddhetunirdeshH| tena smRtisamanvAhArAbhisaMbandhaH / tata idamucyate / raudradhyAna kI utpatti me nimittakAraNa hojAne se hiMsA; anRta Adi kA hetu artha me paMcamI vibhakti kara sUtra me kathana kara diyA gayA hai| hetu ke usa paJcamyanta nirdeza ke sAtha smRtisamanvAhAra zabda kA pichilI ora sambandha kara diyA jAya taba to hiMsA se upajA smRtisamanvAhAra pahilA raudra dhyAna hai, isI prakAra jhUTha Adi se lagA lenA / tisa kAraNa ucyamAna aura anuvRtta padoM ko joDa dene para yoM vAkyArtha banA kara kaha diyA jAtA hai ki - hiMsAdibhyotitIvramohodayebhyaH prjaayte| raudraM dhyAnaM smRteH paunaHpunyaM durgatikAraNam // 1 // tatsyAdaviratasyoccai dezasaMyaminopi ca / yathAyoga nimittAnAM teSAM sadbhAvasiddhitaH // 2 // moha kA atyaMta tIvra udaya hoz2Anepara upaje hiMsA, jhUTha,Adi cArapariNatiyoMse jo smRtiyoM kA punaH punaH ekAgra uThAyA jAnA hai, vaha raudradhyAna hai| joki taraka Adi durgatiyoM me lejAne vAlA kAraNa hai / vaha ucca koTi kA raudradhyAna to pahile cAra guNasthAnavAle avirata jIvoM ke sambhavatA hai aura choTA raudradhyAna paJcama guNasthAnavartI eka deza saMyamo ke kadAcit upaz2a jAtA hai| (pratijJA) kyoMki una pocame guNasthAna taka ke jIvoM ke raudradhyAna ke nimitta horahe pariNAmoM kI yathAyogya sattA kA pAyA jAnA siddha horahA hai| apane apane kAraNoM anusAra kAryoM kA upajanA bana baiThatA hai| dezaviratasyApi hiMsAdyAvezAdvittAdisaMrakSaNataMtratvAcca raudraM dhyAnaM saMbhavati tdnuruupkthaadossodyaat| kevalamaviratavanna tasya nArakAdinAmanimittaM samyaktvasAmarthyAt pAMca pApoM se eka deza virakta horahe dezavirata pAMcave guNasthAnavAle zrAvaka ke bhI hiMsA, jhUTha Adi kA aveza hojAne se tathA dhana, ghara, kuTumba, Adi ke saMrakSaNa kI adhInatA hojAne se kabhI kabhI raudradhyAna hojAnA saMbhavatA hai, kyoMki usa raudradhyAna ke anukUla horahe kathAprasaMgoM kA avasara AjAtA hai aura AtmA me rAga, dveSa, hetuka aneka doSoM kA udaya bana baiThatA hai / athavA "kaSAyodayAt" pATha acchA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre raudradhyAna ke anukUla kaSAyoM kA udaya ho jAne se gRhastha ke yaha dhyAna kadAcit pAyA jAtA hai / kevala vizeSa vaktavya yaha hai ki mithyAdRSTi yA sAsAdana samyagdRSTi aviratoM ke samAna vaha raudradhyAna usa zrAvaka ke narakagati, narakagatyAnupUrvyaM narakaAyu, tiryaggati Adi nAma karmoM ke Asatra kA nimittakAraNa nahIM ho pAtA hai, kyoMki pAMcave guNasthAnavAle ke samyagdarzana guNa vidyamAna hai, ataH prathama guNasthAnavAle kA raudradhyAna to narakA, narakagati AdikA bandha karAyagA / dusare guNasthAnavAle ke tiryagAyu, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvya, Adi kA bandha hotA hai. kintu " samyaktvaM ca " isa sUtra anusAra samyagdRSTi tiryaJca yA manuSya ke vaimAnika devAyu karma kA ho Asrava hotA haiN| hA~, samyadRSTi ho rahe deva yA nArakiyoM ke manuSyAyu kA Asrava hotA hai / TTimaDhavI joisivaraNabhavaraNa savvaitthINaM, pudire gahi sammoga sAsaNI gArayApuNNe ( gommaTasAra jI. koDa ) samyagdarzanazuddhA nAraka tiryaG* napuMsakastrItvAni, duSkula vikRtAlpAyurdaridratAM ca vrajanti nApyavratikAH / (zrI samantabhadrAcAryaH) ya samyagdarzana kI sAmarthyaM se zrAvaka kadAcit mAtra raudradhyAna kara lene para bhI naraka nahIM jAsakatA hai / saMyatepi kadAcidastu raubradhyAnaM hiMsAdyA vezAditi cet tadayuktaM, saMyate tadAveze saMyamapracyuteH / yahA~ koI AkSepa uThAtA hai ki, sakala saMyamI me bhI kadAcit raudradhyAna hojAo, raudradhyAna ke samaya jaise aNuvrata rakSita rahe Ate haiM, usI prakAra saMyama bhI dhyAna ve sAtha akSuNNa banA rahasakatA hai / jaise ki saMjvalana kaSAyoM ke udaya hone para bhI saMyama pratiSThita rahatA hai, taba to hiMsAdika kA Aveza hojAne se muni ke bhI dhyAna hojAo / granthakAra kahate hai ki yaha AkSepa to sarvathA yuktiyoM se rInA hai, kyoMki jaina siddhAMta kI vasaMta vAyu kidhara ko baha rahI haiM, isakA AkSepakartA ko svalpa bhI jJAna nahIM hai| joki jJAna ukta rodradhyAna ke lakSaNa sUtra anusAra bAlaka ko bhI hojAtA hai| hiMsA Adi khoTe vicAroM se raudradhyAna kI utpatti kahI gayI hai / saMyamI me una hiMsA Adika kA Aveza hojAne para saMyama kI sarvAMgacyuti hojAtI hai, svalpa bhI dhyAna kA prasaMga AjAnepara AtmA me saMyama nahIM Thahara pAtA hai, jaise ki pracaNDa agni ke AjAnepara pArA yA zIta dUra hojAtA hai /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH tatazcaturvidhaM raudradhyAnaM samupajAyate ! puMsotikRSNalezyasyAviratasyaiva tatparaM // 3 // tathA kApotalezyasya viratAviratasya ca / pramAdAnAmadhiSThAnaM viratasya na jAtucit / / 4 // tisa kAraNase siddha huA ki vaha cAroM prakArakA utkRSTa raudradhyAna to paramakRSNalezyAvAle avirata jIvoMke hI sAmagrI milanepara khUba upaja jAtA hai| aura kApotalezyAvAle jIvake bhI utpanna hotA hai| tathA vikathA 4, kaSAya 4 indriya 5 nidrA 1 sneha 1 yoM 15 yA assI (80) pramAdoMkA adhiSThAna ho rahA vaha raudradhyAna kadAcit viratAvirata nAmaka pAMcave guNasthAnavAle puruSake bhI saMbhava jAtA hai| hAM, indriya saMyama aura prANa saMyamako pAla rahe virakta saMyamIke to kadAcit bhI raudradhyAnakI saMbhAvanA nahIM hai| atha prazastasya dhyAnasya dharmasya tAvatpratipAdanArthamAha, aprazasta do dhyAnoMkA nirUpaNa ho cukA hai| aba isake pazcAt do prazasta dhyAnoMkA pratipAdana karanA nyAyaprApta hai / zabda zakti anusAra do kA yugapat prarUpaNa karanA azakya hai / ataH prazastadhyAnoMmeM pahile kahe gaye dhaya'dhyAnakI pratipatti karAnake liye prathama hI sUtrakAra isa agrima sUtrakA uccAraNa kara rahe haiM / AjJApAyavipAkasaMsthAnavicayAya dharmyam // 39 // AjJAvicayake liye smRtiyoMkA samanvAhAra karanA, apAyavicayake liye smRtiyoko paunaHpunya rUpameM uThAnA, vipAkavicayake artha ekAgra hokara aneka cintAyeM racanA aura lokako racanAke viSayameM artha aneka Agamokta racanAoMkA smaraNapUrvaka dhyAna karanA ye cAra dharmyadhyAna haiM / arthAt yogya upadezakoMkA abhAva ho jAnepara idhara karmodaya anusAra zrotAoMkI mandabuddhi ho jAnese gambhIra siddhAntatattvoMko sAdhaneke liye hetu, vyApti, dRSTAnta, yuktiyoMke nahIM milate sante sarvajJaprokta Agamako hI sarvocca pramANa mAnakara " isa hI prakAra yaha tattva hai kevalajJAnI jinendra mahArAja anyathAvAdI nahIM haiN|" yo sUkSmatattvoMke gahana arthakA ekaTaka avadhAraNa karanA AjJAvicaya hai| athavA sUkSmatattvoMko svayaM samajhakara anya pratipAdyoMke prati apane jainasiddhAMta anusAra tarka, naya, pramANa, hetu, kriyAtipatti, udAharaNadvArA sarvajJakI AjJAkA prakAza
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre karane ke liye smatiyoMkA samanvAhAra karanA prathama ghaHdhyAna haiN| janmAndhake samAna mithyAdRSTi jIvoMko zreSTha mArgakA parijJAna nahIM ha, ye mithyAdRSTi sumArgase bahuta dUra haTa rahA hai, athavA mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritroMse ye prANI kisa prakAra chuDa ye jAve isa prakAra aneka syaliyoMko kendrita karanA apAyavicaya nAmaka dUsarA dharmyadhyAna haiN| ____ jJAnAvaraNa Adi karmoM kA dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAva anusAra phalake anusAra phalake anubhava karaneme ekAgra mana lagAnA vipAkavicaya hai| lokakI racanA, vahAM vahAM jIvoMkA nivAsa ityAdi cintanAoMke liye smRtiyoMpara smRtiyAM uThAte rahanA loka vicaya hai| yoM ye uttama kSamA Adi dazadharmase anapeta ho rahe dharmAdhyAna haiN| vicitiviveko vicAraNA vicayaH / tadapekSayA AjJAdInAM krmnirdeshH| adhikArAt smRtisamanvAhArasambandhaH, AjJA vicayAyasmRtisamanvAhAra ityAdi / tadevaM ' vi upasarga pUrvaka 'citra' 'cayane' dhAtuse bhAvameM ac pratyaya kara vicaya zabda banA liyA jAtA hai / vicaya karanA yAnI viveka yA aneka vicAraNAyeM vicaya hai / " karta. karmaNoH kRti SaSThI" usa kRdanta kriyA zabda bana gaye vicayakI apekSAse AjJA, vipAka AdikoMko SaSThI vibhaktikA prayoga kara kamameM kathana kara diyA jAya / dhyAnake lakSaNama vizeSya ho rahe smati samanvAhAra padakA adhikAra calA A rahA honese ukta cAroM AjJAvicarya Adima paralo ora sambandha kara diyA jAya, taba to AjAko jo vicAraNA usake liye smati samanvAhAra karanA pahilA dharmyadhyAna hai| isI prakAra cAroM dharmAdhyAnoMmeM sUtra artha lagA liyA jAya, vaha vAkyArtha isa prakAra ho jAyagA, usako agrimavAttikameM suniye / / AjJAdivicayAyoktaM dhayaM dhyAnaM caturvidha / aArtarodraparityakteH kArya cintAsvabhAvakaM // 1 // taMtrAjJA dvividhA hetuAdetaravikalpataH / . sarvajJasya vineyAntaH karaNAyattavRttitaH // 2 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 299) AjJA, apAya, AdikI vicAraNA ke liye isa sUtra meM dharmyadhyAna cAra prakAra kahA gayA hai| ArtadhyAna aura raudradhyAnase sarvathA rIte ho rahe jJAnI jIvoM karake vaha dhyAna karanA cAhiye, jisa dharmyadhyAnakA svabhAva aneka zubha cintanAye karanA haiM / " una dharmyadhyAnoM meM pahile AjJAvicayameM kahI gayI AjJA to hetuvAda aura usase itara ahetuvAda yAnI AgamavAda ina bhedoMse do prakAra hai| bhavya vinIta ziSyoM ke mAnasika vicAroMke adhIna pravRtti ho jAneke kAraNa sarvajJakI AjJAkA vicaya kiyA hai / arthAt " bhavibhAganavaza joge vasAya sarvajJakI vacana pravRtti meM bhavyoM kA bhAgya bhI kAraNa paDa jAtA haiM / vItarAga, sarvajJa hitopadezaka, arhata parameSThI anyathA bhASaNa nahIM karate haiN| kisI tattvakI siddhike liye hetu yA dRSTAnta mila jAya to acchA hai / nahIM to apramita prameya mAtra Agamagamya hai / lokameM bhI pratyakSa prameyase anantaguNA prameya Apta puruSoMse gamya ho rahA hai / eka alpajJa prANI apane stoka jIvana meM kitane padArthoM kA pratyakSa kara sakatA hai / apane jIvanabhara meM thoDese padArthoM ko chUtA hai / alpIyAn padArthoM kA svAda rasanAse letA hai, bahuta thoDe vartamAna padArthoM ko sUMgha pAtA hai, moTe moTe svalpa padArthoM ko dekha letA hai / apane pUre gAMma yA pratyeka ghara athavA svazarIra avayavoMko hI nahIM dekha pAtA hai / katipaya sthUla zabdoM ko suna letA hai, parimita sukhaduHkha, icchA Adi AtmIya padArthoMkA mAnasika pratyakSa kara letA hai / avinAbhAvI hetuoM se atyalpa sAdhyoMkA anumAna kara letA hai| smRti, pratyabhijJAna. tarkavdArA kitane hI padArthoMko avizada jAna letA haiN| zeSa bahu bhAga prameya Agamagamya hai / isase anantaguNA anabhilApya artha mAtra kevalajJAna gocara haiM / sarvatra pratyakSa yA hetuvAda lagAne kA Agraha karanA vivekazIla puruSoMko ucita nahIM hai, AptavAkyako pramANa mAne vinA gamAra, gaMge aura vyAkhyAtA vivdAnamai koI antara nahIM mAnA jA sakatA hai / yahI niyata puruSa terA pitA haiN| isameM yathArthaM vaktrI mAtAkA vAkya hI pramANa hai / alpajJoMke pratyakSa aura anumAna vahAM phela ho jAte haiN| hA~, katipaya prameyoM me pratyakSa anumAna, yuktiyA~, udAharaNa, vijJAna, ( sAinsa) tarka bhI pravarta jAte haiM / ataH AptakI ukta AjJAkA vicAra karanA paDatA hai|' Apta puruSa vinamra ziSyoMke hita anurUpa yathArtha satyatatvakA upadeza karate haiM / " vineyavisaMvAdane teSAM prayojanAbhAvAt " tadvicayAya smRtisamanvAhAro dvividha ityAjJAvicayadhyAnaM dvedhA / tatrAgamaprAmA pyAdarthAvadhAraNamAjJAvicayaH, soyamahetudhAdaviSayonanumeyArthagocarArthatvAt / AjJAprakA - zanArtho vA hetuvAdaH / sAmarthyAdayamapyAjJAvicayaH / kaH punarapAya ityAha /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre usa AjJAvicayake liye smRtiyoMkA samanvAhAra karanA do prakArase hotA hai| isa kAraNa AjJAvicaya nAmaka dharmyadhyAna do prakAra hai| uname pahilA to sarvajJa AmnAya anusAra prApta Agamako akSarazaH pramANatA honese sUkSma padArthokA nirNaya karanA AjJAvicaya hai / so yaha prasiddha pahilA dharmyadhyAna hetuvAdakI pradhAnatAse rahita ho rahe prameyoMko viSaya karatA hai / sA~vyavahArika pratyakSa aura anumAna pramANoMdvArA. nahIM jAna lene yogya arthoM ko apane jJAnagocara kara lenA isa dhyAnakA prayojana hai| ataH isako tRtIya sthAna saMkrAnta atIva parokSa padArthoMko jAnane kI apekSA ahetuvAda svarUpa mAnA hai / athavA dasarA AjJAvicaya yaha bhI hai ki samyagdRSTi jIvakA niHzaM. kita hokara sarvajJa AjJA anusAra sUkSma tattvArthoM kA svayaM nirNaya karate huye dUsare prativAdiyoMke sanmukha zAstrArtha yA votarAga kathAme hetu, naya, pramANa, dRSTAnta, pUrvaka prakRSTa bhASaNa yA AjJA prakAzana karane ke liye smRtisamanvAhAra karanA pahilA dharmyadhyAna hai| jo ki hetuvAdasvarUpa hai| AjJAvicaya zabdako nirukti karanepara zabdasAmarthya se yaha dUsarA bhI artha nikala paDatA hai / jo ki samucita hokara vindanmAnya hai| . yahAM prazna uThAyA jAtA hai ki phira dUsarA apAyavicaya nAmaka dharmyadhyAna kyA hai ? aisI jijJAsA utthita honepara granthakAra isa agrimavAttikako spaSTa kaha rahe haiM / asanmArgAdapAyaH syAdanapAyaH svamArgataH / sa evopAya ityeSa tato bhedena noditaH // 3 // tIvramithyAtva karmake udaya anusAra jinako antaraMga cakSuyeM naSTa ho gayI haiM, una prANiyoMkA aprazasta khoTe mArgase apAya (vizleSa) ho jAya, aura Arhata svakIya zreSTha mArgase anapAya yAno prasaMga ho jAya aisI zubha cintanAyeM karanA dUsarA dharmyadhyAna haiM / mithyAmArgase haTanA vaha apane samIcIna mArgakA upAya hI hai| tisa kAraNa yaha sanmArga upAya sUtrakArane bheda karake nahIM kaNThokta kiyA hai / jo asanmArgase haTA. ne kI bhAvanAyeM rakhatA hai ki anAyatanoMkI sevA inase kaise chuDAI jAya ? parizeSa nyAyase yaha nikala paDatA hai ki vaha jIvoMke svamArgakA upAya avazya cita rahA hai| nAstitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekadhamiriNa, vizeSaNatvAbdaghardhyA yathA'bhedavivakSayA " / (zrIsamantabhadrAcAryaH)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 301) yoM nirukti kara dUsare dharmyadhyAnake bhI do artha ho jAte haiN| sasya vicayo dharmyadhyAnaM dvitIyaM / athavA sanmArgApAyavicayaH sarvajJopadezaparAmukhajanApekSayA sampratyeyaH asanmArgApAyasamAdhAnaM vA tadapekSayaiva / kaH punavipAka ityAha- . usa asanmArgase apAyakA vicaya yAnI vicAraNArtha karanA dUsarA dhaya'dhyAna haiM / athavA sarvajJadvArA upadeze gaye zreSTha mArgase parAGmukha ho rahe prANiyoMkI apekSA karake usa sanmArgase apAya ho rahe panakA vicAra bhI dUsarA dharmadhyAna hai / yaha samIcIna pratIti kara lenA cAhiye / asanmArgase apAya (viyoga) kara unako zreSTha mArgameM samA. dhAna karanA bhI una mithyAdRSTi jIvoMkI apekSA karake hI samajhA jAya, isa prakAra dUsare dharmyadhyAnakI bhI do prakriyAM ho sakatI hai| phira tIsarA vipAka nAmaka dharmyadhyAna kyA hai ? usakA lakSaNa kaho aisI AkA~kSA pravataMnepara vinIta ziSyake sanmukha granthakAra agrima vAttikako vyakta samA dhAnArtha kaha rahe haiN| vipAkonubhavaH pUrva kRtAnAM karmaNAM svayaM / jovAdyAzrayabhedena caturtho dhImatAM mataH // 4 // pUrva kAloMmeM svayaM upArjana kiye jA cuke jJAnAvaraNa Adi karmoMkA phalAnu bhavana vicArate rahanA tIsarA vipAka dharmyadhyAna hai / tathA jIva, pudgala Adi dravyoMke adhikaraNa ho rahe AkAzake bheda, prabheda karake anAdi siddhaloka racanAkA cintana karanA cauthA saMsthAnavicaya dharmyadhyAna hai| vicArazIla buddhimAnoMke yahA~ ' trilokasAra' anusAra lokaracanA mAnI gayI hai, usakA ekAgra hokara dhyAna lagAyA jAtA hai / tataH karmaphalAnubhavanavivekaM prati praNidhAnaM vipAkavicayaH / sa ca prapaJcato guNasthAnabhedena karmaprakRtInAmudayodIraNacintanena prmaagmaatprtyetvyH| lokasaMsthAnasvabhAvAvadhAna saMsthAnavicayaH / ko'sau loka ityAha- . usa vipAkavicaya dhyAna anusAra dravya, kSetra, kAla, bhava, bhAvoMko nimittapAkara huye karma phalake anubhava vicAroMke prati ekAgracitta lagAye rahanA vipAkavicaya hai / aura vaha vipAkavicaya to guNasthAna, mArgaNAke bheda karake karmakI mula, uttara prakRtiyoMke udaya, udIraNA anusAra cintana karake ho rahA santA vistArake sAtha paramo
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre skRSTa Agama granthoMse samajha lenA cAhiye / arthAt kaunase karmakA kina kina guNasthAnoMmeM udaya hai / kahA~ udayavyucchitti hai ? manuSya AyukA udaya caudahame guNasthAna taka hai / kintu manuSya AyukI udIraNA chaThe guNasthAnataka hI ho jAtI hai, kAlaprApta huye vinA hI karmoMkA vartamAnameM apakvapAcana kara lenA udIraNA hai| yoM bandha, bandhavyucchitti abandha aura udaya, udayavyucchitti, anudaya, sattva, sattvavyucchitti, asattva, utkarSaNa, apakarSaNa, udIraNA, nidhatti, nikAcanA, saMkramaNa Adi vyavasthAoMko rAjavAttika, gommaTasAra Adi siddhAnta granthoMse samajhakara karmaphaloMkA vicAra karate rahanA caahiye| yaha tIsarA dharmyadhyAna haiN| tathA lokakI racanA usa lokake avayava ho rahe dvIpa, samudra, parvata, svarga, naraka Adi sthAnoMke svabhAva ciMtaneme ekAgracitta lagAnA cauthA saMsthAnavicaya nAmakA dhagadhyAna haiM / yahAM koI jijJAsu srotA prazna uThAtA hai ki vaha loka phira kyA hai? aisI jijJAsA pravartanepara baDhAkara grantha likhaneko utsuka ho rahe zrIvidyAnanda AcArya mahArAja agrimavAttikako kaha rahe haiN| lokaH saMsthAnabhedAdvA svabhAvAdvA niveditaH / tadAdhAro jano vApi mAnabhedopi vA kvacit // 5 / / saMsthAna yAnI racanAke bhedase athavA lokame dekhe jA rahe svakIyabhAva vyava. sthAse lokakA vizeSarUpeNa tIsare, cauthe adhyAyoMmai nivedana kiyA jA cukA hai| " lokyante yasmin " vaha lokAkAza jina jIvoMkA AdhAra ho rahA hai, ve jana bhI loka kahe jAte haiM / athavA kahIM, kahIM ekamAna yAnI mApakA prakAra bhI loka kahA gayA hai| arthAt ATha prakArake upamA pramAName loka (zreNIghana) bhI ginAyA gayA hai| pallo sAyara sUI padaro ya ghaNaMgulo ya jagaseDho, lIyapadaro ya logo uvamapamA evamaTThavihA" (trilokasAra ) aise lokakA vicaya punaH punaH cItA jAtA haiN| lokasyAdhomadhyovabhedasya saMsthAna sannivezaH, lokyamAnasvabhAvasya ca lokasya saMsthAnaM pratidravyaM svAkRtiH tadAdhArasya ca janasya lokasya saMsthAnaM svIpAttazarIraparimANAMkAraH, mAnabhedasya ca lokasya saMkhyAvizeSAkAraH saMsthAnaM tasya vicayaH sNsthaanvicyH| kaH punarvicaya ityAha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303) caudaha rAjU Uce lokake adholoka, madhyaloka, Urdhvaloka, ina tIna bhedoMkI racanA yAnI sannibeza loka hai / tathA loke jA rahe svarUpako dhAra rahe lokakA saMsthAna loka hai / jo ki pratyeka dravyakI svakIya AkRti haiM / arthAt sAMceme jo pola haiM / vaha AkAza dravya hai / pratyeka padArtha AkAzameM hI sthita hai / yoM akhaNDa AkAza dravyakI AkRti anusAra khaNDoMkI kalpanA kara lI jAtI hai / mukhavivara yA nAsikArandhra ityAdi saba AkAza hIM haiN| sahAranapura, AgarA, yUropa, amerikA ye saba AkAza ke vastubhUta kalpita khaNDa haiN| yoM pratyeka manuSyame tadAkArako dhAraNa kara vyApa rahA loka hai / evaM usa lokako AdhAra pAkara basa rahe jana ( lokasamudAya ) svarUpa lokakI racanA to apane apane grahaNa kiye gaye zArIrika parimAraNa ke AkAra haiM / upamA mAnake bheda ho rahe lokakA saMsthAna to zreNIkA ghanasvarUpa eka vizeSasaMkhyAkA AkAra hai / usa lokake saMsthAnakA vicaya yAnI vicAra karanA saMsthAnavicaya hai / koza aura Agama anusAra loka zabda ke katipaya artha haiM / unameM se yogya cAra arthokA grahaNa kiyA gayA hai / yahA~ koI jijJAsu puMchatA hai ki vicayazabdakA artha phira kyA hai ? batAo, aisI babhutsA upajavepara granthakAra isa agrimavArtikako bola rahe haiM / navamo'dhyAyaH vicastatra mImAMsA pramANanayataH sthitaH / tasmiMzcintAprabandho nuzcintAntaranirodhataH // 6 // yuktaM dhyAna tadAdhyAya me kAgyeNa pravRttitaH / dhyAtuzcintAprabandhasya dharmyaM pApavyupAyataH // 7 // usa dhyAnake prakaraNa meM vicayakA artha to pramANa aura nayoMse mImAMsA yAnI vicAra karanA vyavasthita ho rahA hai / usa vicayameM AtmAko anya cintAoMkA nirodha kara denese eka artha me hI katipaya cintAoMkI racanA karanI paDatI hai / tisa kAraNa usI dhyAna gocara ho rahe dhyeyakA cAroM orase avalambakara ekAgrapanese pravRtti hone ke kAraNa vaha dhyAna samucita bana jAtA hai| dhyAtA AtmAke pApa pariNatiyoMkA vinAza ho jAne se ukta AjJAvicaya Adi anusAra kI gayI cintAoMkI zubha racanAoM ko dharmya - dhyAna mAnanA yuktipUrNa hai, yoM yuktiyoMse Agamagamya dharmyadhyAnako siddha kara dikhAyA hai :
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre dharmAdanapeta dharmyaM tasyottamakSamAdimata eva pravRtteH / anuprekSANAM dhamyaMdhyAnasajAtIyatvAt pRthaganupadeza iti cenna, jJAnapravRttivikalpAt / sarvAnuprekSANAmanityatvAnucintanasya jJAna vizeSatvAt dhyAnasthAnucintanaM nirodharUpatvAt / kasya taddharmyadhyAnaM syAdityAha uttamakSamA, uttamamArdava, Adi daza prakArake dharmose anapeta yAnI sahita ho rahA dharmyadhyAna hai / dharma zabdase anapeta arthame yat pratyaya kiyA jAtA hai / uttamakSamA Adi dharmoMko dhAra rahe hI jIvake usa dharmyadhyAnake karanekI pravRtti hotI haiM / ataH dazadharmose anvita bane rahane ke kAraNa tIsare dhyAnako dharmya kahA gayA hai| yahAM koI tarkazIla vidyArthI AkSepa uThAtA haiM ki anityatva Adi anuprekSAoM ko dharmyadhyAnakI samAna jAtivAlA honese unakA pRthak upadeza karanA anucita hai / bAraha bhAvanAoMme bhI anityapana, loka, ekatva AdikI vicAradhArAye yA cintanAye kI jAtI haiM / ataH "anityAzaraNa" ityAdi sUtra karake anuprekSAoMkA vyartha pRthaka nirUpaNa kyoM kiyA jA rahA hai ? / granthakAra kahate hai ki yaha AkSepa to nahIM kara sakate ho| kyoMki anityapana AdikA cintana kara rahI anuprekSAye to mAtra jJAnoMkI pravRttike vikalpa haiM, sabhI anuprekSAoM ke anusAra anityapana Adi punaH punaH cintanoMko vizeSarUpakA jJAnapanA hai / hAM, pIche ekAgra hokara cintana karanA svarUpa dhyAna to nirodharUpa hai / ataH bhAvanAyeM prevRttirUpa haiM / aura dhyAna nivRttisvarUpa hai / jaba bhAvanA karate karate ekAgracintA nirodha ho jAyagA, taba vaha dharmyadhyAna bana jAyagA / ataH sUtrakAra karake anuprekSAoMkA pRthak upadeza karanA nyAyasaMgata stutya prayatna hai / aba yahAM navIna prazna uThatA hai ki vaha dharmyadhyAna kisa jIvake upajegA ? btaao| aisI jijJAsA honepara granthakAra agrima do vArtikoMko kaha rahe haiM / sAkalyena vinirdiSTaM tatpramattApramattayoH / antaraMgatapobhedarUpaM saMyatayoH sphuTaM // 8 // saMyatAsaMyatasyaikadezena saMyatasya tu / yogyatAmAtrataH kaizcidyedu dhyanaM pracakSyate // 9 // vaha dharmyadhyAna antaraMga tapakA bheda svarUpa hI rahA santA paripUrNa rUpase to saMyamI ho rahe pramattasaMyata aura apramatta do saMyata muniyoMme sphuTa hokara pAyA jA rahA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 305) vizeSa rUpeNa zAstroMme kahA gayA hai| chaThe aura sAtameM guNasthAnavartI munike dharmyadhyAna spaSTa rUpeNa vidyamAna haiN| hA~, pA~came guNasthAnavartI saMyatAsaMyata zrAvakake eka deza karake dharmyadhyAna ho jAtA hai| kintu cauthe guNasthAnavartI asaMyatasamyagdRSTike to dharmyadhyAnakI yogyatA mAtra hai| jina kinhIM paNDitoM karake cauthe guNasthAnameM khoTA dhyAna kahA jA rahA hai, vaha bhI yogyatA mAtrase haiN| cauthe, pAMcave, guNasthAnoMmeM raudradhyAna aura chaThe guNasthAna taka ArtadhyAna sambhAvita haiM / yoM cauthemeM durdhyAnakI mAtra yogyatA hai / kadAcit pramAdakI tIvratA ho jAnese dulana bana baiThate haiM / ataH cauthe; pAMcave, ghaTe, sAtame guNasthAnoMmeM dharmyadhyAna honA sambhavatA hai / dhaya'mapramattasyeti cenna, pUrveSAM nivRttiprasaMgAt iSyate ca teSAM samyaktvapravAddhamyadhyAnaM / upazAMtakSINakaSAyayozceti cenna, zuklAbhAvaprasaMgAt tadubhayaM tatreti cenna, pUrvasyAniSTatvAt / dhamyazreNyorneSyate tatastayoH zuklameva / ___ yahAM koI avicArapUrNa vAdI paka rahA rahA hai ki dharmyadhyAna to sAtame guNasthAnavartI pramAdarahita munike hI hotA hai| cauthe, pAMcave, chaThemeM dharmyadhyAna nahIM, bhale hI Arta, raudra ho jAya / AcArya kahate haiM ki yaha to mantavya ucita nahIM hai| kyoM ki sAtamaise pUrvake cauthe, pAMcave, chaTe, gUNasthAnavAloMke dharmyadhyAna honekI nivattikA prasaMga aajaaygaa| jaba ki una asaMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, aura pramattasaMyata AtmAoMke bhI samyagdarzanake prabhAvase dharmyadhyAna ho jAnA abhISTa kiyA gayA hai / ataH sAtame guNasthAnavartIke hI dharmyadhyAna honekA ekAnta haTha karanA samucita nahIM hai| punaH yahAM koI kaha rahA hai ki apramattase pUrvoke samAsa paralI orake gyArahame guNasthAnI upazAMtakaSAya aura bArahame guNasthAnI kSINakaSAya AtmAoMme bhI dharmyadhyAna hI jAo samyaktvakA prabhAva hetu to vahAM vidyamAna hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki gyArahame, bArahame guNasthAnoMme dharmyadhyAna mAna lenepara vahAM zukladhyAnake abhAvakA prasaMga aajaavegaa| sarvajJa AmnAya prApta granthoMmeM chadmastha vItarAgake zukla. dhyAnakA honA abhISTa kiyA hai| _ yadi isapara koI vainayika sampradAyake samAna yo kahe ki ve dharmya, zukla donoM hI vahAM gyArahama, bArahame guNasthAnoMme mAna liye jAya, AcArya kahate hai ki yaha to ThIka nahIM hai| kyoMki zubha do dhyAnoMme pUrvavartI dharmyajJAnako vahAM iSTa nahIM kiyA gayA hai|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre maharSiprokta AgamagranthoM anusAra upazamadheNI aura kSapakazreNI donoMme dharmyadhyAnakA sadbhAva abhISTa nahIM kiyA hai, Agamaviruddha mantavya apasiddhAnta haiM / tisa kAraNa donoM zreNiyoMme aura una upazotakaSAya, kSINakaSAya, guNasthAnoMme akelA zukladhyAna ho pAyA pAtA hai| yaha sammAnya karanA cAhiye / atha zrutakevalinaH kiM dhyAnamityAha, dharmyadhyAnakA nirUpaNa ho cukA, aba cauthe dhyAnakA prarUpaNa prApta avasara honepara agrima sUtrako utthAnikA kI jA rahI hai ki zrutakevalI mahArAjake kaunasA dhyAna hai / chaThe, sAtame guNasthAnavartI zrutakevalIke to dharmyadhyAna hI saMbhavegA, kintu vakSyamANa cAra prakAra zukladhyAnoMmeM zrutakevalIke kauna kauna zukladhyAna pAye jA sakate haiM ? aisI vinIta ziSyako jijJAsA pravartanepara dayApayonidhi sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtra kA spaSTa pratipAdana kara rahe haiN| zukle cAye pUrvavidaH // 37 // bhaviSyame kahe jAnevAle zukladhyAnake cAra bhedoMse Adike do zukladhyAna to caturdazapUrvavettA yAnI sakalazrutajJAnI saMyamIke ho rahe haiN| samuccaya arthako kaha rahe ca avyaya karake yaha artha bhI ghotita ho jAtA hai ki zrutakevalI mahArAjake dharmyadhyAna bhI pAyA jAtA hai| , pUrvavidvizeSaNaM zrutakevalinastadubhayapraNidhAnasAmarthyAt / ca zabda pUrvadhyAnasamuccayArthaH / kiM kRtvavamucyate sUtramAcAyarityAha sampUrNa zrutajJAnake dhArI zrutakevalIke una donoM AdyazuklavyAnoM anusAra ekAgracitta lagAye rahanekI sAmarthya hai| ataH pUrvavit yaha vidheyadalame vizeSaNa kahA gayA hai, jo gyAraha aMgoMme niSNAta vidvAn hai, vahI utpAda Adi caudaha pUrvokA vettA ho sakatA hai| yoM anAyAsase siddha ho gayA ki pUrvadhArI jJAnI avazya dvAdazAMga vettA haiN| ___bhAvArtha- zrutajJAnIke pahile do zukladhyAna sambhavate haiM / pAMca samiti, tIna gupti, ina ATha pravacana mAtAoMkA zrutajJAna bhI jaghanyarUpeNa nigranthoMke abhISTa kiyA gayA hai| rAjavAttikame "saMyamazruta" Adi sUtrakI vyAkhyA karate huye aMtameM zrI akalaMkadevane " jaghanyena pulAkasya zrutamAcAravastu, bakuzakuzIlanitthAnAM zrutamaSTa prava.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 307 ) canamAtaraH " aisA likhA hai / hAM, Atmavizuddhi ke prakRSTa adhyavasAyase utpanna huye, ucca koTIya avibhAga praticchedoM ko dhAra rahe pRthaktvavitarkavIcAra, aura ekatvavitarka vacAradhyAna to pUrvavettA zrutakevalIke hI hoMge, dhyAname jJAnakI baDI AvazyakatA hai / jitanA jJAna acchA hogA, utanA hI baDhiyA dhyAna laga sakegA / jJAna yA bhAvanAye hI cintAnirodhako karatI huI ekAgra kendrita hokara dhyAnakA rUpa dhAra letI haiN| tabhI to zrutavalI saMyamI utkRSTa zreNIke Adya do zukladhyAnoMkA honA isa sUtrame kahA gayA hai / sUtrame paDA huA ca zabda to pUrvavarttI dharmyadhyAnakA samuccaya karaneke liye hai / yahA~ koI prazna uThAtA hai ki kyA vicAra kara zrI umAsvAmI AcArya mahArAjane yaha sUtra isa prakAra kahA hai ? unako prathama zukladhyAnake bheda yA lakSaNa karane cAhiye the / jaisA ki pahile dhyAnoM meM krama rakkhA gayA hai / prathamase hI zukladhyAna ke adhikArI svAmIkA nirUpaNa karanA hame acchA nahIM jaMcA / aiso sakaTAkSa pRcchanA upasthita ho jAnepara granthakAra isa agrima vArtikako samAdhAnArtha kaha rahe haiM / matvA catvAri zuklAni procyamAnAni sUriNA / pUrvavidaH zukle dharmyaM cetyabhidhIyate // 1 // nikaTa bhaviSyame baDhiyA kahe jA raheM cAra zukladhyAnoMko manase buddhime cintana kara sUtrakAra AcArya mahodayane Adya do zukladhyAna pUrvavettA zrutajJAnIke ho jAnevAle kaha diye haiM / aura cakAra padase caturdazapUrvadhArIke dharmyadhyAnakA ho jAnA bhI iso sUtra dyotita kara kahA jA rahA haiM / viSayavivekAparijJAnamiti cenna, vyAkhyAnato vizeSapratipatteH / zreNyArohaNAtprAk dharmyadhyAnaM zreNyoH zukladhyAnamiti vyAkhyAnaM viSayavibekaparijJAnanimittamAzrIyate / tathAhi yahAM koI codya uThA rahA hai ki ca zabda karake pUrvake dharmyadhyAtakA samuccaya kiyA jAnepara bhI viSaya yAno adhikaraNakA vivecana yA pRthagbhAva nahIM parijJAta ho pAtA haiM ki zrutajJAnIke kahAMpara do zukladhyAna haiM / aura kina guNasthAnoMme usake dhadhyAva pAyA jAtA hai ? / granyakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki sAmA, nyokta gambhIra zabdoMkA - vyAkhyAna kara denese sAmAnyagarbhita aneka vizeSoMkI pratipatti
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308) ho jAtI haiM | zreNIpara caDhanese pahile zrutajJAnIke dharmyadhyAna hai| tathA upazamakakSapaka, donoM zreNiyoM zrutakevaloke zukladhyAna hai, isa prakAra sUtrake vyAkhyAnakA Azraya liyA jAtA hai, jo ki vizeSa viSayoMke pRthagbhAvakA parijJAna karAne meM nimitta ho jAtA hai / isI bAtako yuktipUrvaka samajhAte huye granthakAra agrima vArttikame spaSTa kahe dete haiM / usako dattAvadhAna hokara sunalo / tattvArthazlokavAtikAlaMkAre zrAdhirohiNaH zuke dharmyaM pUrvasya tasya hi / pUrNakaraNAdInAM zukkArambhakatA sthiteH // 2 // mohanIya karmakI ikaIsa prakRtiyoMkA upazama yA kSaya karaneke liye zreNIpara caDha rahe zrutajJAnIke do zukladhyAna hote haiM / zreNI AroharaNa ke pUrvavartI usa dvAdazAMgavettA niyamase dhadhyAna hI hotA hai / kyoMki zreNI ke AThame, naume, dazame apUrvakaraNa anivRttikaraNa, Adi guraNasthAniyoMke usa zukladhyAnakA prArambha karanA ArSa granthoMdvArA vyavasthita ho rahA hai / athAvaziSTe zukle kasya bhavataH ityAha donoM zreNiyoM aura upazama zreNI caDha cuke gyAraha meM guraNasthAname pRthaktvavitarka vIcAra tathA kSapakaNI caDha cuke bArahameM kSINamoha guggasthAname dUsare ekatva vitarka avIcAra zukladhyAna ho jAnekA niyama kiyA, aba isake anantara yaha batAo ki bace huye avaziSTa do parale zukladhyAna bhalA kisa mahAtmAke ho jAte haiM ? aisI jijJAsA uThane para karuNAbdhi sUtrakAra maharSi isa agrima sUtrako spaSTa kaha rahe haiM / pare kevalinaH // 38 // sampUrNa jJAnAvaraNa karma jinakA naSTa ho cukA haiM, una terahame; caudahame; guNasthAnavarttI kevalajJAnI mahArAjake parale do sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti nAmaka zukladhyAna yathAkramase hote haiM / kevalizabdasAmAnyanirdezAttadvatorubhayorgrahaNaM / kathamityAha -- kevalajJAnI AtmAko kahanevAle kevalI zabdakA isa sUtra me sAmAnyarUpase kathana kiyA gayA hai / isa kAraNa usa kevalajJAnako dhAranevAle sayoga kevalI bhagavAn aura ayogakevalI zuddhAtmA donoMkA grahaNa ho jAtA hai / kisa prakAra una donoMkA grahaNa
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH 309) ho jAtA hai / ? aisI jijJAsA uThane para granthakAra yuktiko dikhalAte huye agrima zlokame vArtikako kaha rahe haiN| pare kevalinaH zukle sayogasyetarasya ca / yathAyogaM smate tajjJaiH prakRSTe zuddhibhedataH // 1 // terahameM, caudahameM, guNasthAnoMme bhinna bhinna prakArakI vizuddhi ho jAnese sayogakevalI aura unase nyAre ayoga kevalI bhagavAn ke yoga aura ayoga avasthAkA atikrama nahIM kara yathAkramase atyuttama parale do zukladhyAna ho jAte haiN| isa rahasyako dhyAnasiddhAntake paripUrNa jJAyaka RSiyoMne sarvajJa AmnAyapUrvaka smaraNa rakhate huye kahA hai / bhAvArtha:-sayogakevalIke prakRSTa vizuddhi haiM, aura ayogakevalIke tato'pi adhika prakRSTatara vizuddhi hai / ataH usa sAmagrI anusAra sambhavanevAle do zukladhyAna unake upaja baiThate haiN| ____kAni punastAni catvAri zukladhyAnAni yAni svAmivizeSAzrayatayA vibhajyante ityAha yahAM koI vinIta jijJAsu ziSya zuzrUSAsahita prazna kara rahA hai ki ve cAra zukladhyAna phira kaunase haiM ? batAo, jinakA ki ukta do sUtroMme pUrvadhArI aura kevalajJAnI, ina vizeSa svAmiyoMke Azritapane karake do, do rUpase vibhAga kara diyA gayA hai / aisI jAnanekI tIvra AkAMkSA pravartanepara paramopakAraka sUtrakAra mahArAja agile sUtrakA dizada nirUpaNa karate haiN| pRthaktvaikatvavitarkasUkSma kriyApratipAtivyuparatakriyAnivartIni // 39 // pRthaktvavitarkavIcAra, ekasvavitarka avIcAra sUkSmakriyApratipAtI aura vyuparatakriyAnivartI ye zukladhyAnake cAra prakAra hai| arthAt dhyAnakA tattva atyanta gambhIra aura sUkSma hai| uttama koTike dharmyadhyAna aura cAroM zukla dhyAnoMkA to Ajakala yahAM paricaya mAtra bhI nahIM hai / dhyAnoMkA bahubhAga svayaM anubhava karane yogya hai / zabdoMdvArA nirUpaNIya nahIM hai / adhaHkaraNa, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, pariNAmoMkA pratipAdana karanA bhI duHzakya haiM, hAM yogya gurudvArA pratipAdana kara denepara ziSyako apane zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazama anusAra atIndriya prameya kucha aMzoMmeM jhalaka hotA hai / tabhI to
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 tattvArthazlokavAtikAlaMkAre paNNavariNajjA bhAvA, aNantabhAgodu araNabhilapyAraNaM / paNNavaNijjANaM pUNa aNaMtabhAgo sudaNibaddho" // ( gommaTasAra jIvakAMDa) kahA gayA hai| __ aneka vAcya prameyoMmeM bhI zabda AzvAsaka mAtra haiM / vizeSa vyutpatti to svakIya yogyatAse hI hotI hai / dhyAnakI paripUrNa sAmagrIse virAjamAna ho rahA saMyamI AtmA bahiraMga, abhyantara sambandhI dravya aura paryAyoMkA dhyAsa karatA santA vitarka yAnI zAstrajJAnakI sAmarthyase yukta hokara jaba artha vyaJjanoM aura kAyavacanoMkA pRthakapane rUpase saMkramaNa kara rahe manaHkarake derameM vRkSa kATaneke samAna mohakarmaprakRtiyoMkA upazama yA kSaya kara rahA hai / usa samaya vaha pRthaktvavitarkavIcAra dhyAna meM nimagna hai / tathA mohanIya karma vRkSako sarvAMga naSTa karatA huA anantaguNa vizuddha ho rahA vIcArarahita kSINakaSAya jIva artha vyaJjana, yogoMkI saMkrAntiko haTAkara jisa ekAgratAse jJAnAvaraNAdi prakRtiyoMkA kSaya kara detA hai, vaha ekatva vitarka avIvAra haiM / evaM terahave guNasthAnavartI kevalI bhagavAna kI Ayu java tIna antamaharta zeSa raha jAtI hai, taba bAdara yogoMkA tyAgakara kevalI samuddhAta nAmaka puruSadvArA Ayuke barAbara tIna aghAtiyA karmoMkI sthitiko samAna karatA huA, sUkSmayogI tIsare sUkSmakriyApratipAtI dhyAnako dhAratA hai| isa dhyAnameM manakI ekAgratA nahIM hai| kyoMki terahaveM guNasthAnameM avicAraka kevalajJAna sUryake camakate huye mAnasika vicAra yA indriyajanya jJAna nahIM ho pAte haiM, ataH AtmIya prayatna paraNatiko upacArase dhyAna kaha diyA gayA hai / usake pazcAt yogakriyAkA nAzakara caudahaveM guNasthAnameM ayoga kevalIke sampUrNa karmokA nAza kara denekI sAmarthya rakhatA huA, jo AtmIya puruSArtha hotA hai / vaha vyavahArase dhyAna nAmako dhAra rahA vyuparata kriyAnivartI cauthA zukladhyAna hai / yoM cAroM zukladhyAnoMkA saMkSepase svarUpa kathana hai / vakSyamANalakSaNApekSayA sarveSAmanvarthatvaM / tata evAha,-- bhaviSyameM kahe jAnevAle lakSaNoMko apekSA karake sabhI dhyAnoMkA prakRti, pratyaya, anusAra anvarthapanA jAna lenA naahiye| bhAvArtha-sUtrakAra mahArAjane jJAna, cAritra, pramANa, naya, jJAnAvaraNa anuprekSA, Adikapada aise prasukta kiye haiM jinakI ki nirukti kara dene mAtrase abhISTa artha nikala paDatA hai| pRthaktvavitarka Adi dhyAna bhI yathArtha nAmako dhAra rahe haiM / ho, jisa kisI samyagdarzana, vitarka, vIcAra, gAdi padoMse
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 311) yogika artha nikala rahA abhISTa nahIM haiM, unakA pAribhASika artha karaneke liye lakSaNa sUtra banA diye haiM / ataH ina dhyAnoMkA svarUpa prakRti, pratyayase hI samajha liyA jAya tisa hI kAraNa se granthakAra agrima vArttikako spaSTa kaha rahe haiM / pRthakatvetyAdisUtreNAnvarthanAmAni tAnyapi / zuklAni kathitAnyuktasvAmibhedAni lakSaNaiH // 1 // cAroM zuddha dhyAnoMke bhinnabhinna svAmI to pahile do sUtroMmeM kahe jA cuke the / aba isa " pRthaktvaikatva " ityAdi sUtra karake anvartha saMjJAoMko dhara rahe una cAroM bhI zukladhyAnoMkA lakSaNoMse bhI kathana kara diyA gayA haiM / anvartha saMjJAvAle lakSyakA lakSaNa vaha prakRti, pratyaya, artha hI bana baiThatA hai / athaiteSu caturSu zukladhyAneSu kiM kiyadyogasya bhavatItyAha, - yahA~ koI prazna uThAtA haiM ki aba yaha batAo ki ina cAroM zukladhyAnoM meM kauna kaunasA kitane kitane yogavAle jIvake ho jAtA haiM ? aisI AkAMkSA uThanaipara paramakAruNika sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtrako kaha rahe haiM / tryekayogakAyayogAyogAnAm // 40 // tInoM yogoMvAle jIvake, ekayogavAle jIvake, kAyayogI kevalIke, aura ayoga kevaloke yathAkramase ukta cAroM dhyAna ho rahe pAye jAte haiM / arthAt pahilA zukladhyAna dhyAvate huye jIvake antarmuhUrta sthAyI tInoM yoga palaTa jA sakate haiM, to bhI vaha dhyAna eka hI akhaNDa laDIbaddha banA rahatA hai| hAM, dUsare zukladhyAnake liye eka hI yoga me sthira rahanA Avazyaka hai / tIsarA zukladhyAna to manoyoga, vacanayoga aura bAdara kAyayogakI avasthA meM na hokara mAtra sUkSma kAyayoga ho jAnepara svapuruSArtha se sampAdita hotA hai / aura cauthA zukladhyAna, yogarahita dazA meM dhAraNa kiyA jAtA hai / yogazabdo vyAkhyAtArthaH / yathAsaMkhyaM caturNAM sambandhaH / triyogasya pRthaktva vitarka, triSu yogeSvekayogasyekatvavittakaM, kAyayogasya sUkSmakriyApratipAti, ayogasya vyuparata . kriyAnivartIti / tadAha navamodhyAyaH 66 39 kAyavAGmanaH karmayogaH isa sUtra me yoga zabdakA vyAkhyAna kiyA jA cukA haiM / sUtramai kahe gaye cAroM svAmiyoMkA cAroM dhyAnoMke sAtha saMkhyA anusAra saMbandha
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 312) kara liyA jAya taba toM sUtra kI vyAkhyA kara dI jAtI hai ki mana, vacana kAya sambandhI tInoM yogavAle saMyamIke pahilA pRthaktvavitarkavIcAra zukladhyAna ho jAtA hai / tInoM yogomese kisI bhI eka yogako dhAra rahe yathAkhyAta cAritrIke dUsarA ekatva vitarka avIcAra zukladhyAna bana jAtA hai / kevala kAyayogako dhAra rahe parama guruke tIsarA sUkSmakriyA pratipAtI zukladhyAna upajatA haiM / tathA yogoM se rahita ho gaye ayogakevalI bhagavAnke cauthA vyuparata kriyAnivarttI zukladhyAna pAyA jAtA hai / usa hIM Agama prasiddha siddhAntako AcArya mahArAja agilI do vArtikoM meM kaha rahe haiM / tatra prAcyaM triyogasyaikaikayogasya tatparaM / tRtIyaM kAyayogasyAyogasya ca turIyakaM // 1 // yogamArgaNayA teSAM sadbhAvaniyamaH smRtaH / evaM trItyAdisUtreNa vivAdavinivRttaye // 2 // una cAra zukladhyAnoM meM pahilA to tInoM yogavAle eka jIvake sambhava jAtA haiN| usase pahalA, dUsarA zukladhyAna ekayogI jIvake pravartatA hai / sUkSmakAya yogavAlA jina tIsareko dhAratA hai / aura yogarahita caudahaveM guraNasthAnavAle AtmAke cauthA zukladhyAna vartatA hai, jo yogadvArA jIvoMko DhUDhanevAlI yogamArgaraNA karake " tryekayoga " ityAdi sUtradvArA vivAdoMkI vizeSarUpeNa nivRtti karaneke liye isa ukta prakAra una dhyAnoMke sadbhAvakA niyama sarvajJa AmnAya anusAra smaraNa kara kaha diyA gayA hai / tatrAdyayovizeSapratipattyarthamAha -1 una cAroM zukladhyAnoMmeM Adike do zukladhyAnoMkI vizeSatayA pratipatti karAne ke liye sUtrakAra svayaM agrimasatrako spaSTatayA kaha rahe haiM / ekAzraye savitarkavIcAre pUrve // 41 // zrutajJAnI AtmA karake pahile do zukladhyAna Arambhe jAte haiM, ata: eka zrutajJAnI una donoMkA Azraya hai / tathA pUrvavarttI donoM zukladhyAna vakSyamAraNa lakSaNavAle vitarka aura vIcArase sahita hai / arthAt anupama zrutajJAnI kisIkI sahAyatA nahIM cAhatA huA do zukladhyAnoMko dhAra letA hai| jina donoMmeM aneka zAstrIya tarkaraNAyeM vicArI jAtI hai / pahile dhyAna meM vIcAra bhI haiM / dUsareme vIcArakA rahitapanA agrima sUtradvArA kahA jAnevAlA haiM /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 313) kuta ityAha- koI UhApoha karanevAlA chAtra pUMchatA haiM ki yaha isa sUtra meM kahA gayA siddhAMta kisa yuktise nirNIta kara liyA jAya ? batAo, aisI jijJAsA uThane para grabhthakAra agrima do vArtioMko kaha rahe haiM / ekAzraye pariprAptavatajJAnAzrayatvataH / savitarke zrute tatvAtsavIcAre ca saMkramAt // 1 // arthavyaJjanayogeSu sAmAnyenopavartite / pUrve zukle triyogaka yogasaMyatasaMzvayAt // 2 // Atma vizuddhike liye atova upayogI ho rahe zrutajJAnako cAroM anuyogadvArA prApta kara cuke eka vyakti zrutajJAnIko Azraya pAkara prArambha kiye jAnevAle hone se pahile do zukladhyAna eka AzrayavAle haiM, aisA sUtrakArane isa sUtra ke Adime yukta kahA haiM / aura vitarkaNA yAno artha se arthAntaroMkA upalambha karanA svarUpa zrutajJAnakI prApta ho rahe hone se isa sUtra me Adya do zukladhyAnoMko vitarkasahita kahanA yuktipUrNa hai, tathA artha, vyaJjana aura yogoMme sAmAnya rUpase parivartana hote sante ye upajate rahate haiM / ataH saMkamaNa honese inako vIcArasahita kahanA sUtrakAra mahodayakA parArthAnumAna pUrNa hai / pUrvavarttI donoM zukladhyAna yathAkramase tIna yogavAle aura eka yogavAle saMyamI munikA acchA Azraya pAlenese upajate haiM / yoM Apta prokta Agamagarbhita yuktiyoM se pariveSTita ho rahA isa sUtra kA rahasya haiM | AgamAnusAriNI yukti sadyukti hai, Agamaviruddha yuktiko kuyukti mAnanA cAhiye / pUrva vidArabhyatvAdekAzrayatvasiddhiH / savitarkavIcAre iti dvandva pUrvonyapadArthanirdezaH / pUrvatvamekasyaiveti cenna, uktatvAt / pUrva vidvAn karake prArambha karane yogya honese Adya do zukloMkA ekAzrapanA siddha ho jAtA haiM / " savitarkavIcAre " isa padameM pahile vitarkazca vIcArazca vitarkavIcArIyoM dvandvasamAsa kiyA jAya, pUnaH vitarkavIcArAbhyAM sahavartata iti savita - rkavIcAraH, yoM vigrahameM kahe gaye padoM ke arthase nyAre anya padArthakA pradhAnarUpeNa kathana karate huye, bahubrIhisamAsa kara liyA jAya /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre yahA~ koI AkSepa uThA rahA hai ki cAhe hajAroM, asaMkhyoM padArtha kyoM na hove uname pUrvavartI eka hI hogaa| do, tIna, cAra kathamapi Adya yA pUrvavartI nahIM ho sakate haiM / Apa pUrvapadase do dhyAna kaise pakaDa rahe haiM ? . AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA, kyoMki isa AkSepakA uttara hama pahile kaha cuke haiM ki usake samIpavartIko bho upacArase vahI kaha diyA jAtA hai| duSTa aura ziSTako saMgati karanevAlA puruSa bhI usI duSTa yA ziSTa rUpase vyavahAra kara yogya ho jAtA haiM / ataH prathamakA nikaTavartI dUsarA bhI pUrva kahalAne yogya hai / eka bAta yaha bhI hai ki prathamAdvivacana au vibhaktikA napuMsaka liMgame parve yaha rUpa banA hai| ataH dvivacanakI sAmarthyase do pahiloMkA grahaNa ho jAnA nyAyaprApta hai / tatra yathAprasaMge ca aniSTanivRttyarthamidamArabhyate, yathAsaMkhya ukta prakAra una donoM dharmyadhyAnoMme vIcArasahitapanA prasaMga prApta huaa| aura aisA ho jAvese dUsare zukladhyAnako vIcArasahitapanA thAyA, jo ki iSTa nahIM haiM / ataH usa aniSTakI nivRtti karane ke liye sUtrakAra mahArAja lage hAtha isa agrima sUtrakA prArambha karate haiM / arthAt sUtroMmeM zabdavinyAsa alpIyAna honA cAhiye / isI bAtakA lakSya kara yaha prazaMsanIya prayatna satrakArako karanA paDA hai| aisA " bArabhyate " padameM karmaNi pratyaya karanese dhvanita ho jAtA haiM / tantrI vajanese saMgItakI rAga, rAgiNI pahicAna lI jAtI hai / avIcAraM dvitoyam / / 42 // pUrvake do zuklavyAnoMmeM dUsarA dhyAna to vIcArase rahita hai| arthAt pahilA to vitarka aura vIcArase sahita hai| hAM, dUsarA zukladhyAna vitarka yAnI zrutajJAnIya carcAoMse sahita hai, kintu artha, vyaJjana yogoMke parivartana svarUpa vIcArase rahita hai| yaha apavAda sUtra hai / isI sUtrokta mantavyako granthakAra agrima vArtikoma spaSTa kaha rahe haiN| avIcAraM dvitIyaM tatsAMkAntarasamudbhavAt / ekayogasya taddhAturiti pAhApavAdataH // 1 // savitarka savIcAraM pRthaktvena tataH sthitaM / prAcyaM zuklaM tu savitarkavIcArabalAdiha // 2 //
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamo'dhyAyaH tathA'vitarkavIcAre pare zukle nivedite / kAyayogAdhinAthatvAdayogAdhipatitvataH // 3 // 315) artha aura vyaJjanakA saMkramaNa nahIM kara kevala eka yogako dhAra rahe usa dUsare dhyAnake dhyAtA jIvake una artha, vyaJjana yogoMke parivartanakA upajanA kathamapi nahIM hone ke kAraNa dUsarA zukladhyAna vocArarahita hai, isa siddhAntako apavAda rUpase sUtrakArane isa sUtra meM bahuta acchA kahA hai / tisa kAraNa yaha rAddhAnta yahA~ vyavasthita ho jAtA hai ki pUrvavartI pahilA zukladhyAna to vitarka aura vIcArasahitapane kI sAmarthya se dhyAyA jA rahA pRthakapane karake vitarkasahita aura vIcArasahita hai / dUsare zukladhyAnakA ekapane karake vitarkasahita hokara vIcArarahitapanA isa sUtra meM kahA gayA hai / tathA parizeSanyAya anusAra yaha bAta bhI inhIM sUtroMse vyakta hokara nivedana kara dI jAtI hai ki parale do zukladhyAna to vitarka aura vicAra donoMse rahita haiN| kyoMki tIsare zukladhyAnakA pUrNa adhikAra le rahA svAmI sUkSma kAyayogI kevalajJAnI hai / cauthA zukladhyAna to yogarahita caudahaveM guNasthAnavarttI kevalajJAnIko adhi - pati mAna kara hI upajatA hai / ataH abhvaya vyatirekako le rahI anyathAnupapatti anusAra isa sUtra kA prameya siddha ho jAtA hai / ko'yaM vitarka ityAha, - yahAM koI prazna uThAtA hai ki Adike do zukladhyAna Apane vitarkasahita batalAye / vitarka ke kitane hI artha hote haiM / vizeSeNa tarkaNa karanA vitarka hai / ji + taka vaizeSikoMne tarkako ayathArthajJAnoM meM ginA hai / kahIM vyAptijJAnako tarka mAnA gayA hai / gautama sUtra meM " aparijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH anyatra " vyAdhyAropeNa vyApakA ropastarkaH " kahIM " vyApakAbhAvavatvena vyApyAbhAvavattvasamarthanaM " ko tarka kahA gayA hai| yadi vanhi nahIM hotI to dhUma bhI nahIM hotA " dhUmo yadi vahivyabhicArI syAt tadA vanhijanyo na syAt tathA parvato yadi nirvanhiHsyAt nirdhUmaH syAt " yoM vyAghAta, AtmAzraya, itaretarAzraya, cakraka, anavasthA, pratibandhi kalpanA, lAghavakalpanA, gaurava, utsarga, apavAda, vaiyAtya, ye gyAraha prAcIna naiyAyikoMne tarkake bheda mAne haiM / koI " pramANanayairarthaparIkSaNaM tarkaH " kaha rahe haiM / aisI avasthA me " 11
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316) tatvArthadala kavatikAlaMkAre nirNaya karanekI icchA pravarttatI hai ki yaha prakaraNa meM prApta ho rahA vitarka bhalA kyA padArtha hai ? batAo / aisI utkaTa icchA jAganepara kRpAnidhAna sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtrako kaha rahe haiM / vitarkaH zrutam // 43 // vizeSeNa tarkaNA karanA arthAt eka arthase aneka arthAntaroMkA mAnasika vicAra karanA svarUpa zrutajJAnakA yahA~ vitarkapada se grahaNa kiyA gayA hai / atIndriya zukladhyAnakA upayogI ho rahA viziSTa jAtikA zrutajJAna vitarka hai / kimetatsUtravacanAdabhipretamityAha - yahAM koI vyarthakA lAghava dikhA rahA AkSepa kara rahA hai ki isa sUtrakA nirUpaNa karanese sUtrakAra mahArAjake abhiprAyakA kyA vAcyArtha viSaya ho rahA hai ? batAo, yoM AkSepa pravartanaipara granthakAra isa agrima vArtikako spaSTa kaha rahe haiM / vitarkaH zrutamaspaSTatarkaNaM na punarmateH / bhedazcintAkhya ityetatsUtrArambhAdabhIpsitaM // 1 // vitarkakA artha yahA~ zruta haiM / jo ki parokSajJAnarUpeNa aspaSTa tarkaraNA karanA haiM / kintu " matiH smRtiH saMjJA " ityAdi sUtra meM matijJAnakA bheTa jo cintA nAmakA kahA gayA hai, vaha cintAkA artha tarka phira yahAM nahIM liyA prArambha kara denese sUtrakArako abhISTa artha ho rahA hai / vyAvRtti karanA lakSaNa karanekA prayojana hai / gayA haiN| yoM isa sUtrakA arthAt anya aniSToM ko vitarka ke isa pAribhASika artha karake cintA matijJAnake samAna anyadArzani koMke tarka kI bhI vyAvRtti ho jAtI hai / itaroMkA abhAva kara denese hI svakI akSuNNa rakSA ho pAtI haiN| parApekSayA nAstitva hI sva astitvako dRDha banAye rakhatA hai / pUjya mahAmanA granthakArake aSTasahasrI grantha meM isa paravyAvRttikA bahuta acchA vivecana kiyA haiM / jo ki anya granthoM meM sarvathA durlabha hai / jisa sthAnapara hama nirAkula hokara baiThe huye haiM, vahAM sarpa, vyAghra, nakra, cakra, siMha, mattagaja, vAtyA, agni- dAha, bhUkampa, jalavADha, vidyutpAta, rAjakrAnti Adi utpAtoMkA abhAva paripUrNa banA rahanA cAhiye / eka sarpake abhAvakI bhI upekSA kara denepara bhaTa krodhI, kAlA bhujaMga,
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 317) phaNA uThAkara usa sthAnapara adhimakegA, aisI dazAmeM adhyayana, adhyApana, vyApAra, krIDana, Adi saba miTa jAyeMge, yahAMtaka ki jIvana kI AzA bhI choDa denI pdd'egii| ___ ataH jitane bhI pararUpa yA anyasambandhI padArtha hai / una sabake pratyeka pratyeka hokara anantAnanta abhAva prakRta vastuke zirapara lade huye haiM / jina prANiyoMkI mRtyu ho gaI hai unake dhvansa bane rahane do| mAtra pAMca hajAra varSa pahileke zavoMko jIvita kara denese vartamAna prANiyoMke khAneko eka dAnA aura Thaharaneko eka aMgula sthAna bhI nahIM mila skegaa| bhiccImeM Akara bhUkhake mAre vartamAna prANI saba mara jaaNyge| kaH punarvIcAra ityAha, yahA~ agrima sUtrakI utthAnikA uThAyI jAtI hai ki vIcArakA artha phira kyA hai ? batAo / aise pAribhASika artha kI jijJAsA upasthita honepara sUtrakAra agrima sUtrako kaha rahe haiN| vIcArorthavyaMjanayogasaMkrAntiH // 44 // ____ dhyAna karane yogya dravya athavA paryAya yahA~ artha liyA gayA hai / vyaJjanakA artha vacana hotA hai / mana, vacana, kAyadvArA AtmIya pradezoMkA parispanda honA yoga hai, yoM artha, vyaJjana aura yogoMkA saMkramaNa yAnI parivartana honA yahAM zukla dhyAnake prakaraNameM vIcAra hai / arthAt laukika vicAra karanA yA anya kriyAyeM karanA koI yahA~ vIcAra nahIM liyA gayA hai / yoM aniSTa arthakI vyAvRtti karaneke liye vicArakA bhI pAribhASika artha sUtrakArako kaNThokta karanA pdd'aa| kutonyo na vIcAra ityAha, kisa kAraNase yaha jAna liyA jAya ? ki vIcArakA sUtrokta artha hI pakaDA jA sake anya dUsare prasiddha arthakA nahIM grahaNa hove ? btaao| aisI jijJAsA pravartanepara AcArya mahArAja ina agrima vAttikoMko bakhAna rahe haiN| arthavyaJjanayogeSu saMkrAntizcetasastu yaa| sa vIcAro na mImAMsA carergatyaniSThataH // 1 // evaM niruktitIrthasyAvyabhicAritvadarzanAt / proktaM vitarkavIcAralakSaNaM sUtrataH svayaM // 2 //
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vaha prathama zukladhyAna meM upayogI ho rahA vIcAra to artha, vyajana, aura yogoMmeM jo parivartana honA hai, yahI samajhA jaaygaa| yahAM vIcArakA artha mImAMsA yAnI tarkaraNA karanA, saMkalpavikalpa parvaka vicAra karanA (mAna-vicAre) yA vicArapUrvaka tatvanirNaya karanA nahIM hai| kyoMki ( cara-gatI ) dhAtu isa gati yAnI gamana, parivartana artha meM pratiSThita ho rahI hai| " istipo dhAtunirdeza" saptamI vibhaktikA artha niSThatva (meM)hotA hai / yo vi upasargapUrvaka cara dhAtuse ghaJpratyaya karanepara vIcAra zabdakI niruktidvArA hI prApta huye arthakA vyabhicArIpanA nahIM dekhanase sUtrakArane svayaM isa prakAra ukta do sUtroM karake vitarka aura vocArakA lakSaNa bahuta baDhiyA kaha diyA hai / yadi " arthasya vyabhicAritvadarzanAta " aisA pATha mAnA jAya to yoM artha kara liyA jAya ki prakRti pratyaya anusAra niruktise prApta huye, yaugika arthakA vyabhicAra dekhA jAtA haiM / ataH sUtrakArako vitarka aura vIvArakA yogarUDhi artha karanA par3A hai| __dravyaM hitvA paryAye taM tyaktvA dravye saMkramaNamarthasaMkrAntiH, arthasya dravyaparyAyAtmakatvAt / evaM zrutavacanamavalaMbya zrutavacanAntarAlambanaM vyaMjanasaMkrAAntiH / kAyayogAdyogAntare tatopi kAyayoge saMkramaNaM yogasaMkrAntiH / evaM parivartanaM vIcArastena yutaM vitarkeNa ca zrutAkhyena viziSTaM pRthaktvavitarkavIcAraM prathamazukladhyAnaM / kIdRgdhyAtA tadhyAtumahatItyAhaH jainasiddhAnta anusAra artha yAnI vastu to ina dravya aura paryAyoMkA tadAtmaka ho rahA aviSvagbhAva piNDa hai / arthAt vastuke dravya aura paryAya donoM aMza hai / ataH eka hI dhyAna banA rahakara dravyako choDakara paryAyameM aura usa paryAyako choDakara dravyameM saMkramaNa hote rahanA arthasaMkrAnti hai| isI prakAra eka zAstrIya vacanakA avalaMba pAkara dUsare bhinna zAstrIya vacanoMkA sahArA le lenA vyaJjana saMkrAti hai / arthAt "aThaviyakammaviyalA" kA vicAra karate huye, " cadughAikammo" yA " ego me sAsado AdA" ityAdi vacanoMkA Alambana badala kara le liyA jAtA hai| tathA kAyayogase anya dUsare manoyoga yA vacanayogameM aura usa yogase bhI kAyayogameM parivartana ho jAnA yogasaMkrAnti hai / isa prakAra parivartana honA yahAM vIcAra haiN| usa vIcArase mizrita ho rahA aura zrutajJAna nAmaka vitarka karake viziSTa ho rahA pRthaktva vitarka vIcAra saMjJaka pahilA zakladhyAna hai|
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 319) yahAM koI prazna uThAtA haiM ki usa pahile zuklavyAnako dhyAyaneke liye kina lakSaNoMse mukta ho rahA dhyAna karanevAlA AtmA samartha hotA haiM ? batAo / aisI jijJAsA pravartanapara granthakAra mahArAja ina agrima vAttikoMko vizadatayA kaha rahe haiN| kRtaguptyAdyanuSThAno yatiUryAtizAyanaH / arthavyaJjanayogeSu saMkrAntau pRthagudyataH / / 3 // tadopazamanAnmohaprakRtIH kSapayannapi / yathAparicayaM dhyAyetvacidvastuni sakriyaH // 4 // savitakaM savIcAraM pRthaktvenAdimaM muniH / dhyAnaM prakramate dhyAtu pUrvavedI nirAkulaH // 5 // jo saMyamadhAro prayatnazIla muni pUrvokta gupti, dharma, anuprekSA Adi AtmIya zubha pariNatiyoMpara svatantra adhikAra rakhatA huA, unakA pAlana kara rahA hai, tathA AtmIya puruSArtha ho rahe vIrya vizeSake atizayako dhAra rahA hai, vizeSa sAmarthyakI kucha hAni ho jAnese artha, vyaJjana aura yogoMmeM pRthapane karake saMkramaNake nimitta udyata ho rahA hai, upazama zreNImeM mohanIya karmako prakRtiyome upazama kara rahA aura kSapaka zreNImeM una prakRtiyokA kSaya bhI kara rahA santA apane puruSArtha pUrvaka jJAnadvArA pUrvaparicaya anusAra kisI eka vastumeM dhyAna lagAtA hai / vaha prayatna kriyAsahita ho ho rahA santA pUrvavettA muni nirAkula hokara Adike pRthapane karake vitarkasahita aura dhIcArasahita dhyAvako dhyAvaneke liye prathama Arambha karatA hai| atirikta yaha kahanA hai ki "vocAro'rthavyaJjanayogasaMkrAntiH" isa sUtrakA vivaraNa karate huye zrI akalaMkadeva mahArAjane isakA tattvArtha rAjavAti kameM vizada vivecana kiyA hai| vizeSajJAno' usakA adhyayana, manana, kara santoSa prApta kreN| atha dvitIyaM ko dhyAtumarhatItyAha,-- punaH prazna uThAyA jA rahA hai ki isake pazcAt aba yaha batAo ki dUsare zukladhyAnako kauna AtmA dhyAyaneke liye samartha hotA hai ? aiso jijJAsA utthita ho jApaipara granthakAra agrima vArtikoMkA spaSTa pratipAdana kara rahe haiN|
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre sa evAmUlato mohakSapaNAgUrNamAnasaH / prApyAnaMtaguNAMzuddhiM nirundhan baMdhamAtmanaH // 6 // jJAnAvRtisahAyAnAM prakRtInAmazeSataH / hAsayankSapayaMzcAsAM sthitibaMdhaM samaMtataH // 7 // zrutajJAnopayuktAtmA vItavIcAramAnasaH / kSINamoho prakampAtmA prAptakSAyikasaMyamaH / / 8 / / dhyAtvaikatvavitarkokhyaM dhyAnaM ghAtpaghaghasmaraM / dadhAnaH paramAM zuddhiM duHprApyAM na nivartate // 9 // aura vahI AtmA jaba mUlasahitarUpase mohanIya karmakI ikaIsa prakRtiyoMkA kSaya karanemeM manovRtti dvArA pUrNa udyata ho jAtA hai| taba AtmAkI pratikSaNa anantaguNI vizuddhiko prApta kara jJAnAvaraNa aura usake sahAyaka ho rahI antarAya, darzanAvaraNa, Adi karmaprakRtiyoMke bandhako pUrNarUpase rokatA huA tathA unake sthitibaMdhoMkA saba orase hAsa kara rahA evaM ghAti karmokA kSaya karatA huA prayatnazIla AtmA AdhyAtmika zrutajJAnase upayukta ho jAtA hai| jisake manase artha, vyaJjana, yogoMkI palaTana svarUpa saMkrAMti usa zrutajJAna upayogase dUra ho gayI hai, kSAyika cAritrako prApta ho rahA prakamparahita kSINamoha AtmA ghAti karma pApoMko khA jAnevAle yA jItanevAle ekatva vitarka nAmake dhyAnako dhyAyakara baDI kaThinatAse prApta hone yogya parama vizuddhiko dhAraNa kara rahA santa phira nivRtta nahI hotA hai / arthAt saMsArameM lauTatA nahIM hai, mokSako calA hI jAtA hai| yA isa dhyAnake atirikta anya kisI bhI kAraNase nahIM prApta karane yogya paramavizuddhiko dhAra letA hai| yoM ekapanese vitarkaNA kara rahA kSINamohI bArahaveM guNasthAnavAlA AtmA dUsare zukladhyAnako dhyAvaneMke liye prayatnavAn ho jAtA hai| anaMtaguNI vizuddhi, prakRtikSaya, anubhAga khaMDana, sthitikANDakaghAta, nirjarA Adi vilakSaNa prakArake atizaya isa zukladhyAnIke pravarta rahe haiM / isa nirgrantha munike antarmuhUrta kAlapazcAt kevala jJAnasUryakA udaya ho jAnevAlA hai /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 321) atha tRtIyaM dhyAnaM ko dhyAyata ityAha isake anantara granthakAra tIsare zukladhyAnako kauna jIva dhyAvatA hai ? aisA prazna upasthita ho jAneMpara agrima vArttikoMko spaSTa kaha rahe haiM / tato nirdagdhaniHzeSaghAtikarmedhanaH prabhuH / kevalI sadRzAghAtikarmasthitirazeSataH // 10 // saMtyajya vAGmanoyogaM kAyayogaM ca vAdaraM / sUkSmaM tu taM samAzritya mandaspandAdayastvaraM // 11 // dhyAnaMsUkSmakriyaM naSTapratipAtaM tRtIyakaM / dhyAyedyogI yathAyogaM kRtvA karaNasaMtatiM // 12 // usa dUsare zukladhyAna svarUpa agnise jisa samartha puruSArthI yogIne saMpUrNa ghAtikarma svarUpa Indhanako sampUrNarUpeNa jalA diyA hai / vaha kevalajJAnI yA tIrthaMkara bhagavAn utkRSTatayA paune nau varSa kama koTi pUrva varSa kAlataka yA jaghanyarUpeNa antamuhUrta kAlataka terahaveM guNasthAna kI avasthAmeM virAjate haiM / yadi Ayu, karma kI sthiti se tIna itara aghAti karmokI sthiti adhika hotI hai / to ve yogI AtmIya puruSArthadvArA daNDa, kapaTa, pratara aura lokapUraNa nAmaka kevali samudghAta karate haiM / AThaveM samayameM gRhIta zarIra pramANa AtmapradezoMko karate huye niHzeSarUpase cAroM aghAti karmokI sthitiko samAna kara lete haiM / hA~, jinakI pahile se hI cAro aghAti karmoM kI sthiti samAna hai / unake kevali samudghAta karaneke puruSArtha nahIM hote haiM / yoM jinake lage huye cAra aghAti karmoMkI avasthiti samAna hai / ve kevala - jJAnI jineMdra bhagavAna saMpUrNa rUpase satya, anubhaya, manoyoga aura satya anubhayavacanayoga tathA sthUlakAyayogakA to bhaleM prakAra tyAga kara pazcAt usa sUkSmakAya yogakA baDhiyA Azraya lekara zIghrahI mandarUpeNa parispanda ( kaMpa) ke udayako dhAra rahe terahaveM guNasthAnavarttI mahAtmA jineMdra bhagavAn pratipAtako nAza kara cuke tIsare sUkSmakriya apratipAtinAmaka dhyAnako dhyAvate haiM / inakA nIce kI ora yA saMsArameM punaH patana nahIM
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322) tattvArthazlokavAtilaMkAre hotA hai / ye yogI apane gRhIta yogakA atikramaNa nahIM kara asaMkhyAte saMyamotaka pariNAmoMkI santAnako svakIya yatnadvArA karake tIsareM zukladhyAnako dhyAyeMge aisI anicchApUrvaka vidhi hai| atha caturtha zuklaM ko dhyAyatItyAha,-- tRtIya zukladhyAnake adhikArIkA nirUpaNa kara cukanepara aba cauthe zukladhyAnako kauna AtmA dhyAvatA hai ? aisI jijJAsA utthita honepara granthakAra zrI vidyA nanda AcArya agalI do vAttikoMkA spaSTa pratipAdana karate haiN| tataH svayaM samucchinnapradezaspaMdanaM sthirH|| dhvastaniHzeSayogebhyo dhyAnaM dhyAtAptasaMvaraH // 13 // sampUrNanirjarazcAntye kSaNe kssiinnbhvsthitiH| mukhyaM siddhatvamadhyAste prasiddhASTaguNodayaM // 14 // usa tIsare zukladhyAnako dhyAyaneMke antarmuhurta pazcAt chaudahaveM guNasthAnavAlA parispandarahita sthira muni svayaM puruSArthI bana rahA AtmapradezoMkI caMcalatAko pUrNarUpeNa naSTa kara cukA santa cauthe samucchinnakriyAnirvRttinAmaka zukladhyAnako dhyAvatA hai| terahaveM guNasthAnataka yogodvArA karma Ate rahate haiM, jaba caudahaveM guNasthAnameM yogoMkA niHzeSarUpeNa dhvansa kara diyA gayA hai to ayoga avasthAmeM pUrNa saMvara prApta ho cukA hai| ataH paripUrNa saMvarako dhAra rahA yaha dhyAtA cauthe zukladhyAnako dhyAvatA hai, tabhI caudahaveM guNasthAnake antima samayameM saMpUrNa karmoMkI nirjarA karatA huA saMsAra sthitiko kSINa kara samyaktva, jJAna, Adi ATha prasiddha guNoMke abhyudayako dhAra rahe mukhyasiddhatva padapara ArUDha ho jAtA hai ! yo pUrNa saMvara aura nirjarAko prApta kara caudahaveM guNasthAnake antasamayataka saMsArameM ThaharatA huA agale samayameM anuzreNi iSu gatidvArA sAta rAju Urdhva gamanakara siddhAlayameM virAjamAna ho jAtA hai| ___ athAmanaskasya kevalinaH kathamekAgracintAnirodhalakSaNaM dhyAnaM saMbhAvyate ityArekAyAmidamAha, - aba yahAM koI zaMkA kara rahA hai ki manako ekAgra kara citAoMkA nirodha karanA manavAle jIvoMse ho sakatA hai / manake dvArA vicAra karanA bArahaveM guNasthAnataka
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 323) hai / kevalajJAnI mahArAjake jaba bhAvamana nahI hai to unake ekAgra hokara ciMtAoMkA nirodha kara lenA svarUpadhyAna kisa prakAra sambhAvita hotA hai ? jainone kevalajJAnI AtmAke pichale do zukladhyAnoMkA honA jo abhI kahA hai, use sughaTita kIjiye / aisI AzaMkA upasthita ho jAnepara granthakAra agrima vArtikoM dvArA isa samAdhAnako kaha rahe haiM / saMklezAMgatayaikatra ciMtAM ciMtAMtaracyutA / pApaM dhyAnaM yathA proktaM vyavahAranayAzrayAt // 15 // vizudhdhaMgatayA caivaM dharmya zuklaM ca kiMcana / samanaskasya tAdRkSaM nAmanaskasya mukhyataH // 16 // udbhutakevalasyAsyaM sakRtsarvArthavAdinaH / aikAgyAbhAvataH kecidupacArAdvadanti tat // 17 // koI manuSya apane iSTa putrakA viyoga ho jAnepara jaise mahAn saMklezako dhAratA huA ArttadhyAna karatA hai, aura koI hiMsAnandI jIva hiMsAdvArA raudradhyAna kara rahA hai| aise durdhyAnoMke sthalopara anya ciMtAoMse cyuta yAnI niruddha ho rahI ekahI arthameM kI gayI ciMtA jaise saMklezakAraNa yA saMklezakA kArya athavA saMkleza svarUpa ho jAnese pAparUpa dhyAna ho jAtI hai / yoM ThIka kahA gayA hai usI prakAra vyavahAra nayakA Azraya kara lenese cAroM dharmyadhyAna aura koI zukladhyAna bhI vizuddhikArya, vizuddhikAraNa aura vizuddhisvarUpa yoM vizuddhike aMga ho jAnese tisa prakAra manavAle jIvake hIM ho rahe mAne gaye haiM / mukhyarUpase manarahita jIvakA koI bhI dhyAna nahIM hotA hai / arthAt ArttadhyAna, raudradhyAna jaise manasvI jIvake hote haiM jo ki saMklezake aMga haiM, usI prakAra vizuddhike aMga ho rahe dharmyadhyAna aura do pahileke zukladhyAna bhI manavAle jIvake hI saMbhavate haiM, asaMjJI jIvake dhyAna nahIM hote haiM / tathA bhAva manase rIte ho rahe teMrahaveM, caudahaveM guNasthAnavAle kevalajJAnIke bhI mukhya rUpase dhyAna nahIM hai / jaba unako saMpUrNa padArthoM kA yugapat pratyakSa karanevAlA kevalajJAna prakaTa ho gayA hai / to ve anya viSayoMse cintAoMko haTAkara eka artha meM citAko kathamapi nahIM roke raha sakate haiM /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vastutaH unako ciMtA (mAnasika vicAra) honA hI nahIM sambhavatA hai,ataH ata kevalajJAnIkA mukhyarUpase dhyAna nahIM hai| jaba ki kevalajJAna jisa jIvako prakaTa ho gayA hai. vaha eka hI bArameM saMpUrNa arthokA sAkSAt jJAna kara letA hai| isake anya arthoMse haTAkara eka hI arthameM mukhyatayA dhyAna lagAnekI ekAgratAkA abhAva hai| ataH kevalajJAniyoMke vaha dhyAna upacArase mAnA gayA hai aisA koI vidvAn samAdhAna kaha rahe haiN| ciMtAnirodhasadbhAvo dhyAnAtsopinibaMdhanaM / tatra dhyAnopacArasya yoge lezyopacAravat // 18 // sarvaciMtAnirodhastu yo mukhyo nizcitAnnayAt / sosti kevalinaH sthairyamekAgraM ca paraM sadA // 19 // mukhyaM dhyAnamatastaMsthaM sAkSAnirvANakAraNaM / chadmasthasyopacArAtsyAttadanyAstitvakAraNAt / / 20 // ukta akalaMkasamAdhAna zrIvidyAnanda svAmIko saMtoSakara pratIta nahIM hotA hai / " pare kevalinaH" isa sUtrokta rahasyako ye mukhya rUpase sAdhanA cAhate haiN| bAta yaha hai ki dhyAnase ciMtAoMke nirodhakA sadbhAva ho jAtA hai| vaha cintAnirodha bhI unake kevalajJAniyoMmeM dhyAnake upacArakA kAraNa ho rahA hai| jaise ki terahaveM guNasthAnameM kaSAyake nahIM hote huye kevala yogake hI honepara lezyAkA upacAra mAna liyA gayA hai| bhAvArtha-ekAgra hokara anya cintAoMkA nirodha karanA dhyAna hai| " kaSAyodayAnuraJjitA yogapravRttirlezyA " kaSAyake udayase raMgI huA yogoMkI pravRtti lezyA hai / terahaveM guNasthAnameM kevala vizeSya dala yoga pravRtti hai / kaSAyodayase raMgA huA yaha vizeSaNa nahIM hai / ataH lezyA upacArase mAnI gayI hai| tadanusAra ekAgratA vizeSaNake nahIM ghaTanepara mAtra cintAnirodhako upacArase dhyAna mAna liyA gayA hai kintu nizcayanayase vicAranepara jo sarva cintAoMkA nirodha ho jAnA dhyAna hai vaha to kevalIke mukhya rUpase mAnA hI hai / tathA sthiratArUpa utkRSTa ekAgrapanA bhI kevalajJAnI munike sarvadA vidyamAna hai / isa kAraNa vizeSya dala aura vizeSagadala donoM ghaTita ho jAnese usa kevalajJAnIke dhyAna bhI mukhya mAnanA cAhiye jo ki dhyAna sAkSAt rUpase mokSakA
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 325) kAraNa hai / adyAvadhi zukladhyAna nahIM honese mokSa nahIM ho sakI thI / paramapuruSArtha ho rahe mokSakA pradhAnakAraNa dhyAna hI hai / upacarita kAraNoMse choTAsA kArya bhI nahIM hotA hai, maTTIkI gAya dUdha nahIM detI hai, maTTIkA khilaunA ghoDA kabhI gADIko nahIM khIMca sakatA hai, to mukti prApta honA itanA baDA kArya upacarita dhyAna se kaise ho sakatA hai ? kabhI nahIM / vastutaH ekAgratA kevalajJAnameM bhale prakAra ghaTita ho jAtI hai, bhalehI chadmastha jIvoMke upacArase dhyAna kaha diyA jAya kyoMki una chadmasthoMke cittako vyAkSepa karanevAle anya kAraNoMkA astitva pAyA jAtA hai / kevalajJAnImeM to vyAkSepa na hokara sthiratA paripUrNa varta rahI hai / ataH kevalajJAnIkA dhyAna bhI mukhya dhyAna hI hai / yathaivastuni sthairya jJAnasyaikAgyamiSyate / tathA vizvapadArtheSu sakRttatkena vAryate / 21 / mohAnudrekato jJAturyathA vyAkSepasaMkSayaH / mohinasti tathA vItamohasyAsau sadA na kim // 22 // yathaikatra pradhAne vRttirvA tasya mohinaH / tathA kevalinaH kiM na dravyentAvivartake || 23 // iti nizcayato dhyAnaM pratiSedhyaM na dhImatA / pradhAnaM vizvatattvArthavedinAM prasphuTAtmanAM // 24 // jisa prakAra ki eka vastumeM sthira hokara upayoga laga jAnA hI jJAnakI ekAgratA iSTa kI gayI hai / usI prakAra kevalajJAnIkI saMpUrNa padArthoMmeM eka hI bAra sthira hokara upayoga lagA rahanA hI jJAnakI sthiratA hai, yaha kisake dvArA nivAraNakI jA sakatI hai ? arthAt kevalajJAnIke jJAnakI bhI saMpUrNa padArthoM meM sthiratA ho jAnAhI ekAgratA hai / taba to kevalajJAnIke bhI mukhya dhyAna mAnanA anivArya hai / dazaveM guNasthAna taka mohakA udayaM pAyA jAtA hai / AThaveM, navame, guNasthAnoMme mohI jIvake jisa prakAra jJAnI dhyAtAke mohodayakI tIvratA nahIM honese vyAkSepo ( yahA~ vahA~ upayogakA baTa jAnA) kA baDhiyA kSaya ho jAtA hai / usI prakAra sarvathA moharahita kevalajJAnI ke vaha vyAkSepakA nAza bhalA kyoM nahIM hogA ? bhAvArtha - dhyAnako bigADanevAle vyAkSepoMkA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326) tattvArthadalokavAtilaMkAre kSaya kevalajJAnIkA sadA vidyamAna hai jo ki chadmasthoMse bhI adhika dhyAna laga jAnekI puSTikA kAraNa hai| tIsarI bAta yaha bhI hai ki pahilese lekara dazaveM guNasthAnatakake una mohasahita jIvoMke jisa prakAra eka pradhAna arthameM jJAnadhArAkI vRtti ho jAtI hai| jo ki mukhya dhyAna kahA jAtA hai usI prakAra ananta paryAyoMko dhAra rahe pratyeka anante dravyoMmeM kevalajJAnIke jJAnakI pravRtti kyoM nahIM ekAgravRtti kahI jAyagI ? arthAt eka pradhAna arthako jAnanevAlA yadi dhyAnI kahA jA sakatA hai| to anantAnanta paryAyoMvAle anantAnanta dravyoMko yugapat jAnanevAlA kevalajJAnI to baDhiyA sulabhatAse dhyAnavAn hai| isa prakAra vicArazIla buddhimAnoM karake nizcayanayase bhI kevalajJAnIke dhyAna mAnanA cAhiye / kevalajJAnIko mukhyarUpase dhyAna ho jAnekA niSedha karanA yogya nahIM hai| prakarSarUpeNa spaSTa svarUpa saMpUrNa tattvArthoMke vettA kevalajJAniyoMke pradhAna yAnI mukhyadhyAna hai, upacarita nhiiN| sayogakevalI dhyAnI yadi dharmopadezanA / kathaM tataH pravartetetyeke tatrAbhidhIyate // 25 // antarmuhUrtakAlaM vA dhyAnasyAnekavatsaraM / naikAgyaM kevalidhyAnaM prasiddha tattvadezinAm // 26 // tata eva ca te siddhAH kRtakRtyA jinaadhipaaH| ratUyante siddhasAdharmyAtsadehatvepi dhadhinaiH // 27 // ayogitvasamudbhateH pUrvamantarmuhUrtamA / tRtIyaM dhyAnamAkhyAtaM vAkpravRtyA vivarjitaM // 28 // vAkkAyavRttisadbhAve yathA dhyAnI na mAdRzaH / . . . . tathAhanniti tasyAstUpacArAddhyAnadezanA / / 29 // - yahA~ koI zaMkA uThA rahe haiM ki terahaveM guNasthAnameM sayoga kevalajJAnI mahArAja yadi dhyAna lagA rahe kahe jAte haiM to unake dvArA bhalA dharmakA upadeza kisa prakAra pravartagA ? ! dhyAna avasthAmeM sAmAnya muni bhI upadeza nahIM de sakate haiN| to kevalajJAnI mukhyadhyAMnI hokara dharmopadeza kaise deNge?| isa prakAra koI eka paMDita AkSepa
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 327) kara rahe haiM / usa AkSepake pravartanepara granthakArase yaha uttara kahA jA rahA hai ki dhyAnakI ekAgratA antarmuhUrta kAlataka mAnI gayI hai| aneka varSAMtaka dhyAnakI ekAgratA bane rahanA prasiddha nahIM hai / tatvoMkA upadeza kara rahe kevalajJAniyoMkA dhyAna bhI aneka varSoMtaka Thahara rahA nahI mAnA gayA hai / terahameM guNasthAnake antameM kevalajJAnIko tIsarA zukladhyAna iSTa kiyA gayA hai / ataH upadeza dete samaya lAkho, karoDoM, varSoMtaka ve mAtra kevalajJAnI hai / dhyAnI nahIM haiM jaise ki siddhabhagavAn kevalajJAnI hokara bhI dhyAnI nahIM haiM / tisahI kAraNase buddhirUpa dhanako dhAranevAle vidvAnoM karake ve siddhasvarUpa ho rahe stuti (ta) kiye jAte haiN| dehasahita hote santeM bhI siddhoMke samAna dharmoke dhAranekI apekSAse terahaveM guNasthAnavAle kevalajJAniyoMko siddha kahA jAtA hai / siddha bhI karane yogya saMpUrNa kAryoMko sAdha cuke haiM ataH kRtakRtya hai tathaiva karmoko jItanevAloMke adhipati ho rahe sayogakevalI bhI kRyakRtya haiN| stotroMme aisA varNana hai / hA~, caudahaveM guNasthAnameM AyogIpana avasthAke utpanna honeke pahile antarmuhUrta kAlataka terahaveM guNasthAnameM tIsarA zukladhyAna kevala jJAnIko ho rahA bakhAnA gayA hai jo ki dharmopadeza dene yA koI bhI vacanakI pravRttise vizeSarUpeNa varjita hai| yogoMkA nirodha karate haye terahaveMke antameM dhyAnI kevalajJAnIkA dharmopadeza nahIM pravartatA hai / vacana yA kAyakI yahAM vahA~ aMTasaMTa pravRttikA sadbhAva honepara jisa prakAra hamasarIkhe alpajJAnI puruSa dhyAnI nahIM haiN| usI prakAra terahaveM guNasthAnameM varSoMtaka vacana yA zarIrakI pravRtti honepara arhanta bhagavAn bhI dhyAnI nahIM haiN| aise una arhanta bhagavAnke bhalehI upacArase dhyAnakA nirUpaNa kara diyA jAya kintu terahameM, caudahaveM guNasthAnoMke antima antamuhUrtoM meM kevalajJAniyoMke pAye jA rahe do zukladhyAna mukhyahI mAna lene cAhiye / tadetadvyavahAranizcayanayanirUpaNanipuNaiH pramANAMtaHkaraNapravaNaiH sarvamAlocyaM paramagahanatvAcchadmasthAsmAdRzajanAnAmiti nivedayannupasaMharati, ___ tisakAraNa vyavahAranaya aura nizcayanayase pratipAdana karane meM nipuNa ho rahe aura pramANajJAnoMmeM antaHkaraNa (mana) kI vRttiko lagAnemeM pravINa ho rahe vidvAnoM karake yaha sabhI dhyAnakA prakaraNa vicAra kara lene yogya hai / kyoMki alpajJAnI hamasarIkhe alpajJa manuSyoMke vicArAnusAra dhyAnatatva paramagahana hai / isa rahasyakA nivedana karate huye granthakAra prakaraNakA upasaMhAra ( saMkoca ) karate haiM, usakI zikhariNI chandadvArA pratipatti kiijiye|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kvaciccintA yAnaM niyataviSayaM puMsi kArthitaM, kacittasyAH kAtsnyAdvilayanamidaM sarvaviSayaM, kvacitkiMcinmukhyaM guNamapi vadati pratinayaM, tatazcintyaM sadbhiH paramagahanaM jinapatimatam // 30 // kisI kisI yAnI chadmastha alpajJAnI AtmAmeM ekahI viSayako mukhya niyatakara cintana karanA dhyAna kahA gayA hai / aura kisI kisI arthAt kevalajJAnI AtmAmeM usa cintAkA pUrNarUpase nAza hokara saMpUrNa viSayoMko jAna rahA yaha dhyAna vyavasthita kiyA gayA hai / kahIM kahIM koI dhyAna anyaviSayoMse cintAoMko haTAkara ekahI viSayameM roke rahanA mukhya kahA gayA hai / aura kisI nayake anusAra usI dhyAnako gauNa bhI kaha dete haiM / tisa kAraNa pramANa prakriyAke kuzalavettA aura nayayojanikAke prakAMDa vidvAn sajjana puruSoM karake pratyeka nayakI apekSA lagAkara yaha dhyAna tattva ciMtana kara lene yogya hai / cauthe guNasthAnI jIvoMse lekara bArahameM guNasthAnatakake karmajetA jinoMke adhipati ho rahe zrI jineMdrabhagavAnkA zAsana atIva gambhIra hai / pramANa aura naya vivakSAke antaHpraviSTa kuzAgrabuddhi dhyAnI puruSoM karake jineMdrokta dhyAna tattvakA cirakAlIna anubhava karake sunirNaya kara lenA cAhiye / atIva gUDha vipayoMkI vizeSa vyAkhyA kara denese alpajJoM karake kadAcit bhUla ho jAnA saMbhava hai| ata: anubhavagamya zubhadhyAnake gaMbhIra tattvakA vivecana pramANa, naya, niSTha puruSa svayaM kara leveM / iti navamAdhyAyasya prathamamAnhikam // yahAM taka umAsvAmi mahArAja vicita mokSazAstra mahAn graMthake navaveM adhyAyakI zrIvidyAnanda svAmiviracita zlokavAttika vRttikA pahilA Anhika samApta huaa| sadguptyAdisamarthakAraNabhavaM duSkarmaNAM saMvaraH zaddhAtmAtmakadharmagabhitatapojanyAM dadhannirjarA, zreNI dharmyaparodhiruhya ca vahana zukladvayaM kSAyikoM, dhyAnaM snAtakasImasaMyamigaNaH zreyo bhRzaM naH kriyAt / 1 //
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 329) agale sUtrakA avataraNa yaha hai ki parISahoMke jItane aura tapazcaraNase karmoMkI nirjarA honA jo kahA gayA hai / vahA~ yaha spaSTa nahIM samajhA jAtA hai ki sabhI samyadRSTi jIvoMke karmoMkI nirjarA honA kyA samAna hai ? athavA kyA kisI kisI samyagdRSTikI karmanirjarA nyUna yA adhika bhI hai ? aisI nirNaya karanekI icchA pravartaneMpara sUtrakAra mahArAja agrima sUtrako kaha rahe haiM / samyagdRSTizrAvakaviratAnantaviyojakadarzanamohakSapakopazamakopazAMtamohakSapakakSINamohajinAH kramazo'saMkhyeyaguNanirjarAH // 45 // samyagdRSTi, zrAvaka, virata, anantaviyojaka darzanamohakSapaka, cAritramoha, upazamaka, upazAMtamoha, cAritramohakSapaka, kSINamoha aura kevalajJAnI jineMdra ina dazoM AtmajJAniyoMkI kramase uttarottara asaMkhyAta guNI karmanirjarA hotI rahatI hai / bhAvArtha -- bhavya, paMcendriya, saMjJI, paryAptaka, sAtizayamithyAdRSTI jIva, kAlalabdhi, prAyogyalabdhi, vizuddhilabdhi Adi sahakRta ho rahA santA pariNAmoMkI vizuddhise baDha rahA jaba pahile guNasthAnake antima antarmuhUrtameM adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa ye tIna karaNa karatA hai / usa avasarapara apUrvakaraNa avasthA meM anantAnanta karmokI nirjarA karatA hai / yahAM mUlameM anantAnanta karmoMse asaMkhyAtaguNA guNAkAra lagAyA jAya yadi mUlameM asaMkhyAta karmoMkI nirjarA mAnakara punaH dazasthAnoMpara kyA asaMkhyAta sthAnoMtaka bhI asaMkhyAta guNI nirjarA kI jAyagI to bhI jIvameM laga rahe anantAnanta karmokI nirjarA ho jAnA pUrA nahIM paDegA / hAM, mUlameM sAtizaya mithyAdRSTike apUrvakaraNa dazA meM ho rahI anantAnanta karmokI nirjarA mAnanese punaH asaMkhyAta guNI jo nirjarA hogI vaha anantAnanta karmoMkI hI nirjarA hogii| aisI dazAmeM kiJcit nyUna DeDa guNahAni pramANa saMcita dravyakI asaMkhyAta bAroMmeM hI jhaTiti nirjarA hokara mokSa ho jAnA saMbhava jAtA hai / apUrvakaraNa pariNAmoMke dhArI sAtizaya mithyAdRSTikI kArmika nirjarAse cauthe guNasthAnavartI prathamopazama samyagdRSTi jIvake karmoMkI nirjarA asaMkhyAta guNI ho rahI hai, aura kAla to pUrva se saMkhyAta guNA nyUna hai / arthAt samyagdRSTi, zrAvaka Adi pUrva pUrva jIvoMke jitane kAlame jitanI karmanirjarA ho jAtI hai / uttarottara jIvoMkI usase saMkhyAta guNe kamatI hI kAlameM una karmose asaMkhyAta guNe karmoMkI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330) tattvArthazlokavAtilaMkAre nirjarA ho jAtI hai / samyagdRSTIkI apekSA pAMcaveM guNasthAnavartI zrAvakakI karmanirjarA asaMkhyAtaguNI hai / zrAvakase chaThe, sAtaveM guNasthAnavartI virata munikI karmanirjarA asaMkhyAtaguNI adhika hotI rahatI hai / sAtaveM guNasthAnavAlA muni dvitIyopazama samyaktvako dhAraneke liye jaba anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhoMkA visaMyojana karane meM tatpara hotA hai| taba pahile virata munise asaMkhyAtaguNI nirjarAvAlA hai| cauthese lekara kisI bhI sAtaveM taka cAra guNasthAnoMmeM kSayopazama samyagdRSTI manuSya jaba kevalI yA zrutakevalIke nikaTa darzana mohanIyakI tIna prakRtiyoMkA kSaya karaneke liye udyata ho jAtA hai| taba pUrvokta anantaviyojakase asaMkhyAtaguNI karma nirjarAkA dhArI hai| evaM dvitIyopazama samyagdRSTI yA kSAyika samyagdRSTI hokara vaha jaba cAritra mohanIyakI ikaIsa prakRtiyoMkA upazama karaneke liye vyApAra karatA hai| upazamaka nAmako dhAra rahA pUrvoktase asaMkhyAtaguNI nirjarAkA adhikArI hai| aura vahI phira gyArahaveM guNasthAnameM mohanIyako ikaIsoM pratiyoMkA upazama kara cukA upazAntamoha jIva pUrvokta upazamakase asaMkhyAtaguNI karmanirjarAko karatA rahatA hai / kSAyika samyagdRSTI jIva kSapaka zreNIpara caDha rahA jaba cAritra mohanIyakI ikaIsa prakRtiyoMkA kSaya karaneke liye samudyata hotA hai| taba mohakSapaka nAmako dhAra rahA kSapakazreNIse AThave, navameM, dazaveM, guNasthAnoMmeM gyArahaveM guNasthAnavAlese asaMkhyAta guNita karmoMkI nirjarA kara letA hai| aura vahI jIva jo ki cAritra mohanIyakA pUrNarUpeNa kSaya kara cukA kSINakaSAya nAmakadhArI hokara pUrvokta kSapakase asaMkhyAtaguNI karmanirjarAko karatA calA jAtA hai| vahI kSINamoha AtmA jaba dUsare zukladhyAna dvArA ghAtikarmoMkA samUla nAza kara cukA jineMdra nAmakA dhArI hokara terahaveM, caudahaveM, guNasthAnoMmeM pUrvokta kSINamohase asaMkhyAta guNI karmanirjarA kara lenekA prabhu hai / yoM ina daza sthAnoMmeM kramakramase AtmA karmokI asaMkhyAta guNI nirjarA karatA huA antameM sarvakarmokI mokSadazAko prApta kara letA hai| uttarottara kAla saMkhyAtaguNA hIna hai yaha kahA jA cukA hai / " tavvivarIyA kAlA" __kimarthamidamaprastutamucyate ? tapasAnirjarA ceti prakRte tapasi bAhyebhyantare ca dhyAnaparyante vyAkhyAte sarvasamyagdRSTInAM yathAsambhavaM bAhyarUpeNAbhyantararUpeNa ca tapasA samAnanirjarAtvaprasaktau tadvizeSapratipAdanAtha prastutamevedaM yuktamabhidhAtuM / kutaH punaH samyagdRSTayAdayo'saMkhyeyaguNa nirjarAH kramAdbhavantItyAha; -
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 331) yahAM koI AkSepa karatA hai ki yahAM dhyAnakA prastAva calA A rahA hai / agale sUtra meM dhyAna yA tapako karanevAle nirgranthoMkA nirUpaNa kiyA jAyagA / kintu yaha prastAva prApta nahIM ho rahA asaMkhyAtaguNI nirjarAkA pratipAdaka sUtra kisaliye kahA jA rahA hai ? btaao| aisA tarka upasthita ho jAnepara granthakAra samAdhAna karate haiM ki " tapasA nirjarA ca " isa sUtra se tapakA nirUpaNa karanA prakaraNa prApta calA A rahA hai / bAhyatapa aura dhyAnaparyaMta abhyantara tapoMkA vyAkhyAna kara cukanepara yaha bAta vinA kahe hI prasaMgasaMgatise prApta ho jAtI hai ki cauthe guNasthAnase prAraMbha kara caudahaveM guNasthAnatakake sabhI jIva samyagdRSTI haiM / tathA yathAsaMbhava bAhyarUpa aura abhyantararUpa tapazcaraNase bhI unameM yathAyogya samAnatA pAyI jAtI hai / aisI dazA honepara una dazoMpadoMmeM karmoMkI nirjarA bhI samAna koTikI hotI hogI kintu prasaMga prApta honepara arthApana huA aisA sambhAvyasiddhAMta sUtrakArako abhISTa nahIM hai / ataH usa rahasyakI vizeSa pratipatti karAnekA prayojana rakha sUtrakArakA yaha " samyagdRSTizrAvakaH " ityAdi sUtra kathana karaneke liye samucitahI prastAva prApta samAdhAna vacana hai / arthAt samyagdarzana yA tapasyA hoteM huye bhI AtmavizuddhikI vRddhi hote rahanese karmanirjarA asaMkhyAtaguNI baDhatI calI jAtI hai / yahAM koI pUMchatA hai ki samyagdRSTI, zrAvaka, Adika ukta jIva phira kisa kAraNa se asaMkhyAta guNI nirjarAvAle uttarottara kramase ho jAte haiM ? batAo, aisI jijJAsA utthita ho jAnepara granthakAra isa agrima vArtikako paribhASita karate haiM / samyagdRSTyAdayaH santyasaMkhyeyaguNanirjarAH / kramAdatra tathA zuddherasaMkhyeyaguNatvataH // 1 // yahA~ prakaraNa meM samyagdRSTi, zrAvaka, Adi ( pakSa ) kramakramase asaMkhyAta guNita nirjarAvAle haiM ( sAdhya ) tisa prakAra Atmazuddhiko asaMkhyAtaguNI vRddhi hote rahane se ( hetu) / yo anumAna banAkara sUtrokta siddhAntako yuktipUrvaka sAdha diyA gayA hai / arthAt jaise apane AtmIya prasannatAkI uttarottara vRddhi hote rahanese rogotpAdaka yA cintAkAraka paudgalika paryAyoMkI asaMkhyAta guNI nirjarA ho jAtI hai / ( anvayadRSTAMta) usI prakAra AtmIya vizuddhi ke baDhate rahane se karmoMkI nirjarA honA baDhatA calA jAtA hai /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre prathamasamyaktvAdipratilambhe adhyavasAyavizuddhiprakarSAdasaMkhyeyagunarjaratvaM dazAnAM / prathamaM hi bhavyasyopazamasamyaktvaM tadAtyo vedakasamyaktvakSAyikasamyagdarzanazrAvakatvAdayaH sUtroktAstatra pratilabdhAdhyavasAyavizuddhiprakarSAddazAnAmapi kramAdasaMkhyeyaguNanirjaratvamupapadyate / kSapaka ityasAdhuranvAkhyAnAbhAvAditi cenna, ca zabdenamitsaMjJopalabdhaH de jai yai kSaye ityasya kRtAtvasya Nau puki kRte janI-jaSaknasu-rajo'mantAzceti ca zadvena mitsaMjJopalabdhe hRsvatvAt sAdhureva kSapakazabda ityarthaH / prathamopazamasamyaktva, zrAvakapana, Adi prazasta pariNAmoMkI prApti ho jAnepara AtmIya puruSArtha svarUpa adhyavasAyakI vizuddhikA prakarSa ho jAnese ukta dazoM sthAnoMke (meM) asaMkhyAta guNI nirjarAkA ho jAnA pramANasiddha ho jAnA hai| prathamahI anAdi mithyAdRSTI bhavyajIvake upazama samyaktva hotA hai| usako Adi lekara punaH samyaktva prakRtikA vedana hote rahane denevAlA kSayopazama samyaktva upajatA hai / kSayopazama samyagdarzanasehI kSAyika samyagdarzana honekA mArga hai| pAMcaveM guNasthA nameM zrAvakapanA tInoM samyagdRSTiyoMke saMbhavatA hai, kintu yahAM prakaraNameM upazama samyaktva aura kSayopazama samyaktvako dhAranevAlA saMyamAsaMyamI zrAvaka liyA jAya / kyoMki darzanamohanIyakA kSaya karanevAlA pAMcave sthAnapara kaMThokta ho rahA hai / zrApakapanase Age viratapana aura anaMtaviyojakapana Adi guNadhArI puruSArthI jIva sUtrameM kahe jA cuke haiN| una una puruSArthapUrvaka huye pariNAmoMmeM pratyeka meM prApta kI gayI prayatnAdhyavasAyoMkI vizuddhikA baDhanese kramakramase dazoM bhI sthAnoMkA asaMkhyeyaguNI nirjarAkA dhArIpanA yuktipUrvaka siddha ho jAtA hai| yahAM koI aparipakva vaiyAkaraNa AkSepa kara rahA hai ki sUtrameM kahA gayA kSapaka zabda to vyAkaraNa niyamase sAdhu siddha nahIM hotA hai| kyoMki anvAkhyAnameM mita saMjJA hotI hai| yahAM anvAkhyAna nahIM hai|'' kiMcitkAryaM vidhAtumupAttasya kAryAntaraM vidhAtuM punarupAdAnamanvAdezaH" / kisI kAryakA vidhAna karaneke liye grahaNa kiye jA cuke kA punaH anya kAryakA vidhAna karaneke liye upAdAna karanA anvAdeza hai| jaise ki isane vyAkaraNa paDhA hai, aba isako nyAyazAstra paDhAo / anvAdeza hotA taba to mitsaMjJA hokara -hasva ho sakatA thA, yoM kSapaka zabda sAdhu bana jAtA / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki ca zaddha karake mitsaMjJA honA dekhA jAtA hai| bhvAdigaNakI " kSai, jai, pai. kSaye" kSai isa dhAtuko Atva kara lenepara Ni pratyaya pare rahate sante puka karanepara
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa vArttikameM paDe huye ca " janI nRSa knasuraJjomantAzca mitsaMjJA ho jAnekI upalabdhi ho rahI hai / ataH " mitAM nhasvaH jAnese kSapaka zadva samIcIna hI hai, yaha sUtrokta artha ThIka samajha liyA jAya / navamodhyAyaH " -: " 333) zada karake anusAra hasva ho atha tapobhAjAM saMyatAnAM parasparaM guNavizeSAddbhedepi naigamanayA maigraMthyasAmya - mAdarzayannAha ; asaMkhyAtaguNI nirjarAkA prarUpaNa samajha cukanepara aba yahA~ koI tarka uThA rahA hai ki samyagdarzanake hote huye bhI kramase nyArI nyArI asaMkhyAtaguNI nirjarA honeke kAraNa jaba tapodhArI ina saMyamI muniyoMkI paraspara meM samAnatA nahIM hai / taba to gyAraha pratimAoM meM vibhakta ho rahe zrAvaka jaise nirgrantha nahIM haiM / usI prakAra ye virata, anaMtaviyojaka Adi tapasvI bhI nirgratha nahIM ho skeNge| hAM, bArahaveM yA terahaveM guNasthAnaarmist bhalehI nirgrantha kaha diyA jAya / kyoMki inake kisI bhI sattA meM antaraMga, bahiraMga parigraha nahIM hai / isapara AcArya kaha rahe haiM ki vakSyamANa saMyamI tapasviyoM ke parasparameM guNoM kI vizeSatA ho jAnese bheda hote huye bhI naigamanayakI apekSA nirgrathapanekI samAnatA hai / isI rahasyako spaSTa kara dikhalA rahe sUtrakAra mahArAja agrima sUtrako kaha rahe haiM / bhAvArtha - bhAta banAnekI taiyArIme laga rahA yA cAvala dho rahA, AMcapara cAvala caDhA rahA ye saba naigamanayakI apekSA bhAna banAnemeM samAna haiM / athavA pravezikA, vizArada, zAstrIya, kakSA ke sabhI chAtra vidyArthIpanese samAna haiN| sabako uccakoTi ke vidvAn bana jAnekA saMkalpa laga rahA hai / usI prakAra ye virata Adika aura pulAka Adika sabhI nirgrantha haiM | aMtaraMga, bahiraMga parigrahoM ke parityAgakA sabake saMkalpa laga rahA hai / naigamanayake aneka bheda haiM / bhUta, bhaviSya, vartamAna, kAlIna viSayoMko grahaNa karatI huI naigamanaya saMkalpita, asaMkalpita, aneka jJeyoMpara vyApaka adhikAra jamAye rakhatI hai / pulAkabaku kuzIlanirgranthasnAtakA nirgranthAH // 46 // pulAka, vakuza, kuzIla, nirgrantha aura snAtaka ye pAMca nirgrantha muni kahe jAte haiM / samyagdarzana ina sabake vidyamAna hai / tathA bhUSaNa, vastra, Ayudha, Adise rahita ho rahA parigrahavarjitapanA ina sabameM pAyA jAtA hai /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre aparipUrNavratA uttaragaNahInAH pulAkA:. ISadvizuddhapulAkasAdRzyAt akhaMDitavratAH zarIrasaMskAraddhisukhayazovibhUtipravaNA vakuzAH, chedazavalayuktatvAt / bakuzazado hi shblpryaayvaaciih| ___ muniyoMke caurAsI lAkha uttara guNoMse bahubhAga hIna ho rahe, kintu uttara guNoMkI prAptimeM sadbhAvanAoMko rakhanevAle, tathA kabhI kabhI kisI kisI ahiMsAdi mahAvratoMmeM bhI paripUrNatAko nahIM prApta ho rahe muni mahArAja pulAka kahe jAte haiM / pulAkakA artha choTA dhAnya hai| jo ki geMhUM, canA, cAvala Adise bahuta choTA hotA hai / kabhI kabhI apane yogya zarIra anusAra bhI vaha nahIM pUrNa ho pAtA hai| pUrNa vizuddhi bhI nahIM A pAtI hai, yoM svalpavizuddha pulAka nAmaka dhAnyakI sadRzatA ho jAnese ina muniyoMko pulAka nAmase kahA jAtA hai| jina muniyoMke ahiMsAdika mUlavrata to akhaMDita haiN| kiMtu jo zarIrasaMskAra aura picchikA Adi upakaraNa tathA zilA, zAstraveSTana Adiko vibhUSita karanemeM anukula vRtti rakhateM haiM, Rddhijanya sukhakI aura yazaH prApta karanekI vibhUtimeM pravINa rahate haiN| ve vakuzamuni haiM / chedanA, chedopasthApanA yA mohakI zavalatA ( vicitra varNoM kAdhArIpanA ) se yukta ho rahanese ina vicitra cAritravAle muniyoMko vakuza kahA gayA hai / kyoMki yahAM prakaraNameM citravarNoMvAle padArthako kaha rahe zavala zadvake paryAyavAcI vakuza zadvakA nirUpaNa kiyA gayA hai| ___ kuzIlA dvividhAH pratisevanAkaSAyodayabhedAt / kathaMciduttaraguNavirAdhanaM pratisevanA grISme jaMghAprakSAlanavat, saMjvalanamAtrodayaH kaSAyodayastena yogAt mUlottaraguNabhatopi pratisevanA kuzIlAH kaSAyakuzIlAzcocyate / udake daNDarAjivatsaMnirastakarmANoM'tarmaharta kevalajJAnadarzanaprApiNo nirgranthAH / prakSINaghAtikarmANaH kevalinaH snAtakAH, snAta vedasamAptAviti svAthike ke niSpannaH zabdaH / kuta ete nirgranthAH paMcApi matA ityAha; pratisevanAkuzIla aura kaSAyodaya kuzIla ina do bhedoMse kuzIla jAtike muni do prakAra haiM / grISmaRtumeM jaMghA (tilI) kA prakSAlana kara lenA yA zItavAyuke unmukha baiTha jAnA Adi zithilAcAra kartavyoMke samAna jo pramAdAcaraNa kara baiThate haiM / yoM mUla guNoM aura uttara guNoMko pAlate huye bhI kvacit-kathaMcit uttaraguNakI virAdhanAkA pratisevana karanevAle pratisevanA kuzIla hai / aura jina muniyoMke anya pratyAkhyAnAvaraNa
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 335) / Adi kaSAyoM kA to udaya nahIM hai kintu mAtra saMjvalana kaSAyakA udaya hai / usa kaSAyo - dayake yogase ye muni kaSAya kuzIla mAne jAte haiM / ye dodo hI muni mUlaguNoM aura uttaraguNoMko dhArate huye bhI pratisevanA aura kaSAyakI pradhAnatAse pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla kahe jAte haiM / pAnImeM DaNDekI lakIra khIMca denese jaise vyakta nahIM hotI hai usI prakAra karmoMkA udaya jinakA vyakta nahIM hai / mohanIya karmoMkA jo bhale prakAra nAza kara cuke haiM / jJAnAvaraNa Adi karmoMkA udaya bhI jinake atIva manda hai / antarmuhUrta kAlake pazcAt hI jo kevalajJAna aura kevaladarzanako prApta karanevAle haiM / ve nirgrantha nAmake sAdhu haiM / jina munIndroMne cAra ghAti karmoMkI saiMtAlIsa aura aghAti karmoMkI narakagati Adi solaha yoM tresaTha prakRtiyoMkA prakSaya kara diyA hai / aise sayogakevalI aura ayoga kevalI bhagavAn snAtaka jAtike munIzvara haiM / " snAta vedasamApta veda yAnI jJAna kI pUrNatayA samApti ho jAne artha meM snAtadhAtu pravartatI hai / yoM snAtadhAtuse sva hI arthako kaha rahe svArthameM ka pratyaya kara denepara snAtaka zava vyAkaraNa prakriyAse sAdhu niSpanna ho jAtA hai / yoM, jaina siddhAMta anusAra ye pA~coM munirAja nirgratha haiN| yahAM koI tArkika prazna uThAtA hai ki kisa kAraNase yA yukti se bhinna bhinna ho rahe pAMcoM bhI nirgrantha mAna liye gaye siddha ho jAte haiM ? batAo / aisA tarka upasthita ho jAnepara granthakAra samAdhAnArtha ina agrima vArttikoMko kaha rahe haiM / pulAkAdyA matAH paMca nirgranthA vyavahArataH / nizcayAccApi nairgranthya sAmAnyasyAvirodhaH // 1 // vastrAdigraMthasampannAstatonye neti gamyate / bAhyagraMthasya sadbhAve hyaMtargratho na nazyati // 2 // 13 sAmAnyarUpase nirgranthapanekA koI virodha nahIM honese puMlAka Adi pAMcoM putra, munIndra vyavahAranayase aura nizcayanayase bhI nirgrantha mAne gaye haiM / tisa kAraNa una pulAka Adi pAMcoMse bhinna ho rahe jo vastra, bhUSaNa, ghoDe, hAthI, jAgIra, strI, dhana Adi parigrahoMse sampattizAlI bana rahe sAdhu haiM, ve nirgrantha kathamapi nahIM haiM / yaha bAta samajha lI jAtI hai| kAraNa ki vastra, vAhana Adi bAhya parigrahakA sadbhAva honepara antaraMga kaSAya parigraha nahIM naSTa ho pAtA hai / yoM jo sAdhu vastra rakhate hai yA
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre rupayA, sonA, rakhate haiN| unake bAhya parigrahake sAtha sAtha kaSAya, mithyAtva, hAsya Adi antaraMga parigraha bhI DaTa rahA hai / vastutaH digaMbara munihI nirgrantha haiN| ye vastrAdigrahepyAhurnirgranthatvaM yathoditaM / mUrchAnubhUtitasteSAM stryAdyAdAnepi kiM na tat // 3 // jo zvetAMbara yA vaiSNava sampradAyavAle yoM kaha dete haiM ki vastra, laThiyA, pAtra, maTha Adi parigrahake honepara bhI apane zAstra kathita mantavya anusAra nirgranthapanA bakhAnA jA sakatA hai, kyoMki AdikoMmeM una sAdhuoMkI mUrchAkI prakaTatA nahIM hai / mUrchA hotI to parigraha hotA / aba AcArya kahate haiM ki taba to una zvetAMbara yA vaiSNavoMke yahAM strI, riyAsata, ratnabhUSaNa, nRtya yuddhasAmagrI AdikA grahaNa kara lenepara bhI vaha nirgranthapanA kyoM nahIM mAna liyA jAya / ve kaha sakate haiM ki mUrchAkI udbhUti nahIM hai / kisI kAraNavaza hama strIko yA senAko rakhate haiM ityaadi| tattva yaha hai ki yadi dAMta nukAneke liye tRNa yA svalpa tantu bhI rakkhA jAyagA tabhI bahiraMga parigrahake sAthahI antaraMga parigrahakI tIvratA ho jaaygii| grantha mAne kisI bhI parigrahakA hai| gAMTha lagAnA yA silA huA kapaDA pahinanA ye granthake jhUThe kapolakalpita lakSaNa haiN| viSayagrahaNaM kAryaM mUrchA syAttasya kAraNaM / na ca kAraNavidhvaMse jAtu kAryasya saMbhavaH // 4 // viSayaH kAraNaM mUrchA tatkAryamiti yo vadet / tasya mUrchAdayo'sattve viSayasya na siddhayati // 5 // tasmAnmohodayAnmUrchA svArthe tasya grahastataH / sa yasyAsti svayaM tasya na nainthyaM kadAcana // 6 // aMtaraMga meM moha yA mUrchAke honepara hI bAhyameM viSayoMkA grahaNa kiyA jAtA hai| vastra, rupayA gAya, bhojana, pAtra Adi viSayoMkA grahaNa karanA kArya hai| aura mUrchA usakA antaraMga kAraNa hai / kAraNakA vidhvansa ho jAnepara kadAcit bhI kAryakI utpatti nahIM ho sakatI hai / ataH jisa sAdhvAbhAsane viSayoMkA grahaNa kara liyA hai| vaha ubhaya granthase sahita ho rahA pUrA sagraMtha hai / jo mohI jIva yoM kahegA ki viSaya to
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 337) " kAraNa hai / aura mUrcchA ho jAnA usakA kArya hai, kAraNase kArya ho yahI jAya aisA koI niyama nahIM hai / " nahi kAraNAni avazyaM kAryavanti " | aneka kAraNa anya sAmagrI ke nahIM milanepara kArya karanese vaJcita par3e rahate haiM / ataH sAdhuoMke viSaya grahaNa honepara bhI mUrcchA nahIM mAnI jA sakatI hai ! AcArya kahate haiM ki usa vAdI ke yahA~ viSayakA sadbhAva nahIM honepara mUrcchAkA udaya ho jAnA siddha nahIM ho pAvegA / jaba ki hama dekhate haiM ki " utpadyante vilIyante daridrANAM manorathAH rupayA, paisA, koThI, dukAneM nahIM hote huye bhI daridra jIvoMke aneka jhUThe manoratha upajate rahate haiM, naSTa hote rahate haiM / karoDoM bhUkhe peTa rahate haiM / etAvatA kyA unake Unodara tapa kaha diyA jAyagA ? asaMkhya pazu, pakSI, nagna rahate haiM / kyA inako Acelakya saMyamI kaha deveM ? gharameM baiThA huA dhIvara ( macchalImAra ) kyA ahiMsaka hai ? / zmazrunavanItako kyA pari grahatyAgI kaha sakate haiM ? bAta yaha hai ki ina sabake antaraMgameM mahAmUrcchA agni saMkSita ho rahI hai, ataH ye saMtoSI parigrahI cakravartIse bhI adhika mahAparigrahI haiM / viSayoMke nahIM honepara bhI jIvoMse tIvra mUrcchA laga rahI hai / ataH mUrcchAhI antaraMga kAraNa hai / tabhI bahiraMga viSayoMke grahaNa meM pravRtti ho jAtI hai / tisakAraNa AtmAmeM mohakarmakA udaya ho jAnese mUrcchA pariNAma hotA hai, aura usa mUrcchAke ho jAne se usa mohI jIvakI svakIya viSayoM meM grahaNa karanekI pravRtti ho jAtI hai| jisa jIvake svayaM yaha viSayoMkA grahaNa vidyamAna hai / usa mohI jIvake nirgranthapanA kadAcit bhI nahIM samajhA jAyagA / arthAt kevala sira muDA lenese yA tIrthajala snAna kara lene mAtra se dhArmikapanakA anvayavyatireka hove to muDI huyI bheDa yA macchalI, maiDake bage dharmAtmA samajhe jAveMge / bAta yaha haiM ki aMtaraMga parigrahakI poTa utAre vinA aura AtmIya zuddhi vinA koI bhI mokSamArga meM saMlagna nahIM ho pAtA hai / jo parigrahoMko rakhate huye bhI apaneko unase alipta batA rahe haiM, ve dayanIya haiM, isase adhika unakI koI AtmavaMcanA nahIM ho sakatI hai / jaineMdra siddhAnta anusAra unako samIcIna bodhi prApta hove aisI sadbhAvanA hai / yoM yuktiyoMse parapakSakA nirAkaraNa karate huye pAMco munivaroMkA nirgranthapanA sAdhakara svapakSa puSTa kiyA gayA hai / prakRSTApakRSTaguNAnAM nirgranthatvAbhAvazcAritrabhedAt gRhastha vaditi taM pratyAha-na ca dRSTatvAdbrAhmaNazadvavat / na hi jAtyAcArAdhyayanAdibhedAdbhinneSu brAhmaNatvaM virudhyate, saMgrahavyavahArApekSatvAt nizcayanayAdeva samagraguNeSu tadvyapadezasiddheH / ki ca, dRSTirUpasAmAnyAt sarveSAM nirgranthatA na virudhyate /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ (338) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre yahAM koI paMDita AkSepa kara rahA hai ki jisa prakAra pAkSika, naiSThika, sAdhaka, - nAmaka zrAvakake yA dArzanika, pratika Adi gyAraha pratimAvAle zrAvakoM kA nirgranthapanA nahIM hai / kyoMki inakA cAritra bhinna bhinna hai / koI sacitta tyAgI hai / koI saMpUrNa 'striyoMkA tyAgIM haiN| tIsarA Arambha tyAgI hai, yoM deza cAritrakA bheda ho jAnese koI bhI gRhastha nirgrantha nahIM hai / usI prakAra pulAka AdimeM bhI bhinna bhinna prakArake cAritra 'haiN| nirgranthakA cAritra bahuta baDhiyA prakRSTa hai / kuzIla munike madhyama koTikA cAritra hai / pulAkakA cAritra prakRSTa nahIM hai / kadAcit mUlaguNoM meM bhI pUrNatA nahIM ho pAtI hai| ataH prakRSTa guNavAle aura aprakRSTa guNavAle pAMcoMko eka svarUpase nigraMthapanakA abhAva hai | yahAMtaka koI apanA AkSepa pUrA kara cukA hai / aba usake prati AcArya mahArAja uttara kahate haiM ki yaha doSa to nahIM uThAnA cAhiye kyoMki aisA dekhA gayA hai / jaise ki brAmhaNa zadvakI pravRtti hai / kAnyakubja, sanADhya, gauDa, zukla Adi aneka jAtiyoMke brAmhaNa haiM | nyAre nyAre brAmhaNoMkA AcAra bhI nyArA nyArA hai / koI viSNukI upAsanA karatA haiM / anya zAkta hai / tathA laukika AcAroMmeM bhI bheda pAyA jAtA hai / isI prakAra adhyayama, pUjana, dAnagrahaNa Adi kriyAoMmeM bhI paraspara vizeSatAyeM pAI jAtI haiM / koI vedapAThI hai, dUsarA vaiyAkaraNa hai, tIsarA anapaDha hai, cauthA bAlaka brAmhaNa hai, koI dakSiNAko letA hai, koI dakSiNAse ghRNA karatA hai, yoM jAti AcAra, adhyayana, paddhati Adike bhedase bhinna ho rahe bhI brAmhaNoMmeM jaise brAmhaNapanA viruddha nahIM ho pAtA hai / usI prakAra cAritrakI adhikatA, nyUnatA hote huye thI pulAka- AdimeM sarvatra nigraMtha zadva pravartatA hai / eka bAta yaha bhI hai ki saMgraha nayase jaise laMgaDe, lUle, andhe, sUjhate mUrkha, paMDita sabhI manuSyoM kA sAmAnya rUpase saMgraha ho jAtA hai / tathA vyavahAra nayase aneka jAtike vaizyoM meM vaizyapanekA vyavahAra hai / usI prakAra saMgraha aura vyavahAranayakI apekSAse nyUna guNavAle yA adhika guNavAle sabhI muniyoMko nirgrantha kaha diyA jAtA hai| hAM, nizcayanayasehI saMpUrNa guNavAle kevala nigraMtha aura snAtaka munivaroMme usa nirgrathapanakA vyavahAra karanA siddha hotA hai / isameM eka rahasya yaha bhI hai ki samyagdarzanase sahita aura bhUSaNa, vastra, zAstra Adise rahita nirgrattha digaMbararUpa ye donoM svarUpa sAmAnya rUpase sabhI pulA AdimeM pAye jAte haiM / ataH saMpUrNa digaMbara munivaroMkA nirgrathapanA virodharahita siddha ho jAtA hai /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ (339) bhagnavrate vRttAvatiprasaMga iti cenna, rUpAbhAvAt / nirgrantharUpaM hi yathAjAtarUpamasaMskRtaM bhUSAvezAyudhavirahitaM gRhastheSu na sambhavatIti / anyasmin 'saMrUpetiprasaMga iti cenna dRSTyabhAvAt / navamodhyAyaH yahAM koI punaH kaTAkSa karatA hai ki kvacit kadAcit vratoMkA bhaMga kara cuke munimeM bhI yadi nirgrantha zadvakI vRtti mAnI jAvegI jaise ki " avidyo vA savidyo vA brAhmaNo mAmakI tanU " cAhe kisAna yA hatyArA paNDA kyoM na ho sabhI brAmhaNa mAna liye jAte jAte haiM / taba to atiprasaMga doSa laga baiThegA arthAt zrAvaka bhI saMgrahanaya anusAra nirgrantha bana baiThegA granthakAra kahate haiM ki yaha kaTAkSa nahIM karanA kyoMki zrAvakame graMtharahita digaMbara svarUpakA abhAva hai / jaba ki veSakI pradhAnatA hai / jaise tatkAla janma liye bAlakakA rUpa parigraha rahita hai / usI prakAra zArIrika saMskAroMse rahita aura abhiprAyapUrvaka bhUSaNa, Aveza, Ayudha Adise vizeSarUpatayA rahita ho rahA nirgrantha svarUpahI gRhasthoMmeM nahIM sambhavatA hai / tatkAla upaje mUrkha bacce meM kITa, pazu, pakSiyoMke sadRza mAtra bahiraMga graMtha nahIM hai kintu antaraMgameM tIvra parigraha vidyamAna hai / kevala mAMga kADhanA, bAla samhAlanA Adi saMskAroMse rahita aura vastra Adise rahita honeke kAraNa muniko bAlaka kI upamA de dI jAtI hai| zrI samantabhadrAcAryane aranAtha bhagavAnkI stuti karate huye bRhat svayaMbhUstotrameM likhA hai ki bhUSAvezAyudhatyAga vidyAdamadayAparam, rUpameva tavAcaSTe dhIradoSavinigrahan " he dhIra, vIra, bhagavAn ApakA bhUSaNa Aveza ( krodha, mAna kA joza ) hathiyArakA parityAga kara rahA aura tattvavidyA, indriyadamana, dayAmeM tatpara ho rahA ApakA bahiraMga rUpahI doSoMke vinigrahako kaha rahA hai / yoM digaMbara rUpa nahIM honeke kAraNa zrAvakoMmeM nirgranthapanA nahIM hai / isapara punaH koI tarka uThAve ki yadi bahiraMgarUpa (veSa) kI pradhAnatA rakkhI jAyagI taba to anya bhI naMge parivrAjakoM yA daridra nagna puruSa, pazu, pakSiyoMmeM bhI nirgranthapanakI sadRzatA ho jAnepara nirgranthatAke vyavahAra ho jAnekA atiprasaMga ho jAyagA / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki una naMge puruSa, pazu pakSiyoM meM samyagdarzanakA abhAva hai / samyagdarzanake sAtha jahAM digaMbara dIkSApUrvaka nagnarUpa vidyamAna hai / unameM nirgranthapanakA vyavahAra hai / kevala nagnavezIko hI nirgrantha nahIM mAna baiThanA cAhiye / viziSTabuddhiH vizeSyavizeSaNa" " ""
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ (340 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre saMbaMdhaviSayA " vizeSya aura vizeSaNa donoMke vivakSita saMbaMdhadvArA ghaTita ho jAnepara hI viziSTa buddhi huyI kahI jAyagI / cAritrapariNAmotkarSApakarSabhedepi satinaigama saMgrahavyavahAranayAdhInatayA paMcApi nirgranthAH kathyante jAtyAcArAdhyayanAdibhedepi dvijanmavat |-- ukta prakAra pulAka Adi saMyamiyoMme uttarottara vizuddha cAritra pariNatiyoMkA baDhate jAnA aura pUrva pUrva ke cAritra pariNAmakA -hAsa hote jAnA yoM parasparameM bheda hote sante bhI naigama, saMgraha aura vyavahAranayakI adhInatA karake pAMcoM bhI pulAka Adika muni nigrantha kahe jAte haiM / jaise ki jAti, AcAra, adhyayana tilakapaddhati Adi bhinna bhinna hote huye bhI janma aura saMskAra do se utpanna huye dvijanmA sabhI brAmhaNoM ko brAmhaNa kaha diyA jAtA / yoM parArthAnumAna banAkara sUtrokta siddhAMtako puSTa kara diyA gayA hai / teSAM pulAkAdInAM bhUyopi vizeSapratipattyarthamAha ; -- una pulAka, vakuza Adi tapasviyoMkI punarapi ziSyoMko vizeSapratipatti karAke liye sUtrakAra mahArAja isa agale sUtrako kaha rahe haiM / likhita pustaka meM isa sUtra ke avataraNameM aisA pATha hai / " atha pulAkAdInAM paMcAnAM vizeSatayAvabodhArthaM kathayati " aba zrI umAsvAmI mahArAja pulAka, vakuza Adi pAMcoM munivaroMkA vizeSarUpeNa parijJAna karAneke liye agrima sUtrako kaha rahe haiM / saMyamazrutapratisevanAtIrthaliMgalezyopapAdasthAnavikalpataH sAdhyAH // 47 // ina pulAka Adi pAMca tapasviyoMko saMyama, zruta, pratisevanA tIrtha, liMga lezyA, upapAda aura sthAna, ina ATha anuyogoMke bhedoMse sAdha lenA yAnI bakhAna lenA cAhiye / jaise ki pulAka, muni sAmAyika saMyama, aura chedopasthApanA saMyamameM vartate haiM / isI prakAra inakA zAstrajJAna kitanA hai ? yaha bhI vicAraNIya hai / kyoM ki mokSa puruSArthake liya dhyAnakI AvazyakatA hai / aura dhyAna to nayajJAna aura zrutajJAnake vizeSa anubhavI vidvAnko huye pAye jAte haiM / evaM saMyama Adi se munivaroMkA vizeSa paricaya svayaM graMthakAra kaMThokta kara dikhAveMge hI /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ nabamodhyAyaH Abhyantara virAdhane sati sa ca sevanA pratisevanA doSavidhAnamityarthaH / tatazca saMyamAdibhiranuyogaiH sAdhyAH vyAkhyeyAH / saMyamazca zrutazca pratisevanA ca tIthaM ca liMga ca lezyAzcopapAdazca sthAnAni ca saMyamazrutapratisevanAtIrtha liMgalezyopapAdasthAnAni teSAM vikalpAH bhedAH saMyamazrutapratisevanAtIliMgalezyopapAvasthAnavikalpAH tempastataH pulAkAdaya iti paMcabhedAH maharSayaH / saMghamAdibhiH aSTabhiH bhedairanyonya bhedena sAdhyA vyavasthA panIyA ityarthaH / tathAhi; abhyantarake niyamoMme virAdhanA (bigADa) hote sante jo sevanA hai| vaha pratisevanA kahI jAtI hai / isakA artha doSoMkA vidhAna hai| tisa kAraNa saMyama Adika ATha anuyogoM karake pulAka Adika muni sAdha liye jaay| arthAt inakI vizeSa pratipatti karaneke liye vyAkhyA kara lI jAya, isa sUtra meM pahale dvandva samAsa kiyA jAya punaH SaSThI tatpuruSa karate huye paJcamyanta tas pratyaya kara lenA cAhiye / saMyama aura zruta tathA pratisevanA evaM tIrtha tathA liMga aura lezyA tathA upapAda evaM sthAna yoM dvandvavRtti karanepara " saMyamazrutapratisevanA tIrthaliMgalezyopapAdasthAnAni " aisA pada bana jAtA hai / unake jo vikalpa yAnI bheda prabheda haiN| so " saMyamazrutapratisevanAtIrthaliMgalezyopapAdasthAnavikalpa' haiN| unase isa arthameM tataH yAnI " saMyamAdivikalpataH " yaha pada bana jaavegaa| yoM una saMyama Adi ATha bhedoM karake paraspara bhedake sAtha pulAka Adika pAMca bhedavAle mahAn RSirAja sAdhane yogya haiM / yAnI inakI vyavasthA kara lenI caahiye| isakA artha yaha huA ki jaise kisI padArthakA sat, saMkhyA, kSetra, Adike anusAra vyAkhyAna kiyA jAtA hai, dUsare kisI tattvakI nirdeza, svAmitva Adi karake vyAkhyA kI jAtI hai, isI prakAra pulAkAdi maharSiyoMkI vyAkhyA saMyama, zruta Adike dvArA ThIka hotI hai| unake zarIrakI UMcAI, zarIrakA raMga, gRhastha avasthAkA dhana, nivAsasthAna, viSayarati, AyuH, Adi karake pativaroMkA vyAkhyAna nahIM ho pAtA hai| aba svayaM graMthakAra pratyekameM una AThoM anuyogoMko spaSTa kara kaNThokta dikhalAte haiM / pulAko vakuzazcaiva kuzIlAH pratisevanA, chedopasthApanAsAmAyikayorubhayoH sthitAH // 1 //
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre caturpu te bhavatyete kaSAyasakazIlakAH / nirgranthasnAtakau dvaustaH tau yathAkhyAtasaMyame / / 2 / / pulAka muni aura vakuza pati tathA pratisevanAkuzIla ye tInoM tapasvI chedopasthApanA nAmaka saMyama aura sAmAyika saMyama ina donoMmeM sthita rahate haiM / ve ye prasiddha ho rahe kuzIlasahita kaSAyakuzIla saMjJAvAle sAdhu to cAroM saMyamoMmeM vartate haiM / arthAt sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, aura sUkSmasAMparAya ina cAroM cAritroMmeM yathAyogya Thahare huye haiN| tathA ve nirgrantha aura snAtaka do RSivara to yathAkhyAta saMyamameM saMlagna haiN| pulAka, vakuza, pratisevanA, kuzIlAH sAmAyikachedopasthApanA nAmasaMyamadvaye vartante / sAmAyika chedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasAMparAyanAma saMyamaturyake kaSAyakuzIlA bhavanti / nirgranthasnAtakau ca yathAkhyAtasaMyame staH / pulAkavakuzapratisevanA kuzIleSu utkarSeNAbhinnAkSaradazapUrvANi zrutaM korthaH / pulAka, vakuza aura pratisevanAka zIla to sAmAyika aura chedopasthApanA nAmaka donoM saMyamoMmeM pravRtti kara rahe haiN| tathA kaSAyakuzIla sAdhu to sAmAyika,chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAya nAmake cAroM saMyamoMme pravarta rahe haiN| hAM, nirgrantha snAtaka donoM patIzvara yathAkhyAtasaMyamameM pravRtti rakhate haiN| aba ina muniyoMko zrutajJAna kitanA hotA hai ? isakA parAmarza kiyA jAtA hai| pulAka, vakuza aura pratisevanAkuzIla muniyoMmeM utkRSTapane karake abhinnAkSara dazapUrvokA parijJAna ho jAnA itanA zrutajJAna hai| isa abhinnAkSarakA artha kyA hai ? isako agalI vAttikameM suniye / santyekenApyakSareNAbhinnani sAkSarANi vai, dazapUrvANi santyeva tairanyUnAni tAni cet // 3 // te kaSAyakuzIlAzca nirgranthAzceti sAdhavaH / taccaturdazapUrvANi dhArayanti zrutaM sadA // 4 // eka bhI akSara karake nahIM bhinna ho rahe aise akSaroMse sahita dazapUrva hI niyama karake sAkSara dazapUrva haiM / bhAvArtha, gommaTasArameM " eyakkharAdu ubari egegeNakkhareNa
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 343) navamodhyAyaH " vaDDhato / saMkhejjekhalu uDDhe padaNAmaM hodi sudaNANaM " "eya padAdo uvari egege Nakkha reNa vaDDhato, saMkhejja sahassapade uDDhe saMghAda NAmasudaM " yoM eka eka varNakI vRddhi karate huye pada nAmaka zrutajJAna aura saMghAta Adi zrutajJAnoMkA upajanA samajhAyA hai / vastu zrutajJAnameM bhI " ekkekka vaNNa uDDhI kameNa savvatya NAyavvA " yoM kahakara sarvatra eka eka akSara nAmaka jJAnakI vRddhike krama anusAra agale zrutajJAnoMkA honA abhISTa kiyA hai / ataH daza, caudaha, Adi vastu nAmaka zrutajJAnoMke piNDarUpa utpAda pUrva, AgrAyaNI pUrva, Adi pUrvomeM akSarazruta anusAra kramase jJAnavRddhi hotI hai / pUrNa zrutajJAnake eka kama eka dvipramANa (aThAraha Adi vIsa akSarakI saMkhyA (18446744073709551615) apunarukta akSara haiM / yoM eka bhI akSara zrutase nahIM TUTa rahe daza pUrvokA jJAna hotA hai / ve dazapUrva una akSaroMse nyUna nahIM hone cAhiye isa bAtakA khyAla rakkho / tathA ve kaSAyakuzIla aura nirgrantha isa nAmake dhArI sAdhuvarya to tisa hI prakAra sarvadA caudaha pUrva nAmaka zrutajJAnako utkRSTatayA dhArate haiM / jaghanyatayA pulAkaH AcAraM vastusvarUpanirUpakaM zrutaM dharati / vakuzakuzIlanirgranyAzca pravacanamAtRkAsvarUpanirUpakaM zrutaM nikRSTatvena dharaMti / pravacanamAtRkA iti korthaH / 66 jaghanya rUpa se pulAka muni AcAravastuke svarUpakA nirUpaNa karanevAle zrutajJAnako dharatA hai / tathA vakuza, kuzIla aura nirgrantha muni to ATha pravacanamAtRkAke svarUpakA pratipAdana karanevAle zAstrajJAnako jaghanyapane karake dhArate haiM / pravacana mAtRkA " isakA artha kyA hai ? isake liye graMthakAra agrima vArttikako kaha rahe haiM / paMcasamitayastistro guptayazceti mAtaraH / pravacanamAtaroSTau kathyate munibhiH paraiH // 5 // IryAsamiti Adi pAMca samitiyAM aura manogupti Adi tIna guptiyAM ye mAtAyeM haiM / jaise mAtA putrakI jananI hai, saMtAnakI rakSA karatI hai / usI prakAra ye mokSakI jananI aura rakSiNI haiN| utkRSTa munivaroM karake ye hI ATha pravacana mAtAyeM kahI jAtI haiM / arthAt--nyAre nyAre prakArakA nirvacana kara denapara deva, zAstra, guru, tInoMko pravacana kaha sakate hai | zrutajJAnake bheda prabhedoM meM koI aisA prakaraNa hai jo ki mukhyarUpeNa
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 344) paMca samitiyoMkA aura tIna guptiyoMkA pratipAdaka hai| gauNarUpase anya AcAra yA dravyAnuyoga AdikI bhI pratipatti karAtA hogaa| jaise ki cAroM gatiyoMke svarUpakA nirUpaNa karanevAlA pratipatti nAmakA zrutajJAna hai| samitiguptipratipAdakamAgamaM jAnAtItyarthaH / snAtakAnAM kevalajJAnameva / tena teSAM zrutaM nAsti / uktaM ca-pulAkaH sarvazAstrajJo vakuzo bhavyabodhaka', kuzIlastokacAritro nigraMntho granthahArakaH / snAtakaH kevalajJAnI zeSAH sarve tapodhanAH / paMcamahAvratalakSaNamUlaguNASTAviMzati rAtribhuktivirahiteSu cAnyatamaM balAtparoparodhAtpratisevamAnaH pulAko virAdhako bhavati / rAtribhojanavirAdhakaH kathamiti ceducyate / zrAvakAdInAmupakAro'nenabhaviSyatIti vA annAdikaM rAtrau bhojayatIti virAdhakaH syAt / ... aSTa pravacana mAtAkA artha yaha hai ki pAMca samiti aura tIna guptiyoMke pratipAdaka Agamako vakuza Adika jAnate haiM / hAM, snAtaka munivaroMkA jJAna to kevalajJAnahI hai / tisa kAraNa una snAtakoMke zrutajJAnakI prarUpaNA nahIM hai| anya granthameM bhI aisA kahA gayA hai ki pulAka muni prAyaH saMpUrNa zAstroMko jAnatA hai| vakuza muni to bhavyoMko prabodha karAnevAle zAstroMkA jJAtA hai / kuzIla yati svalpa cAritrako dhAra rahA bhavyoMko tattvajJAna karAtA hai| aura nirgrantha muni mahArAja to samAdhistha ho rahe sante nayAtmaka jJAnodvArA antaraMga parigrahoMkA nAza kara rahe haiN| snAtaka kevalajJAnake dhArI haiN| zeSa saMpUrNa muni mahArAja tapazcaraNako paramadhana mAnakara yogya zAstrAbhyAsI haiM / aba pratisevanAko yoM samajhiye ki paMca mahAvrata svarUpa mUlako dhAra rahe aise aTThAIsa mUlaguNa aura rAtribhojana tyAga yoM paMca mahAvrata, aTThAIsa mUlaguNa aura rAtribhojana tyAga ina tIna vratoMmeMse kisI ekako dUsaroMke uparodhavaza balAtkArase pratisevana kara rahA pulAka muni virodhaka ho jAtA hai| arthAt ukta tIna vratoMmeMse kvacit, kadAcita, eka vratakA vinAza kara baiThatA hai| yadi yahAM koI yoM zaMkA kare ki rAtribhojana tyAgavatakI virAdhanA kisa prakAra kara degA ? kyA pulAka rAtako kucha khA legA ? isapara yahI samAdhAna kahA jAtA hai ki zrAvaka, pazu, pakSI, bAlaka, Adi jIvoMkA isa rAtribhakSaNase upakAra ho jaavegaa| yoM vicAra kara rAtrimeM anna, dugdha, jala, auSadhi AdikA bhojana karA detA hai| yoM kisI zrAvaka Adike jIvana, maraNakI kaThina samasyA upasthita ho jAnepara
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 345) navamodhyAyaH karuNAvaza pulAka muni kArita yA anumodanAse rAtribhojana tyAgavratakA akSuNNa pAlana nahIM kara sakA hai / ataH vratakA bigADa denevAlA kaha diyA hai / vakuzo dviprakArazcedupakaraNazarIrataH / tatra nAnA vidhA jJeyA upakAraNavinmatA // 6 // te saMskArapratIkArAkAMkSaNA pratibhaNyate / vapurabhyaMga saMmardana kSAlana vilepanA // 7 // ityAdisaMskArabhAgI zarIrakhakazosti vai / enayorubhayormadhye kaSAyapratisevanA // 8 // dvayormUlaguNAnnaiva virAdhayati sarvadA | virAdhayatyanyatamaM uttaraM guNasaMzritaM // 9 // upakaraNa vakuza aura zarIra vakuza isa prakAra vakuza jAtike nirgrantha to do prakAra ho sakate haiM / unameM upakaraNoMkA vicAra aneka prakAra mAnA gayA samajhane yogya hai / pustaka, zAstra, picchikA Adi aneka prakAre sundara upakaraNoMmeM jisakA citta saMlagna ho rahA hai / sundarazilA, kASThAsana, ziSyamaMDala Adi vicitra parigrahoM se yukta ho rahA santA saMyamIke yogya ho rahe katipaya upakaraNoMkI AkAMkSA rakhatA hai / ve upakaraNa vakuza muni una upakaraNoMke saMskAra karane aura lage huye maloMke pratIkAra karane meM AkAMkSita rahate kahe gaye haiM / dUsareM zarIravakuza muni to niyamase zarIrakA abhyata ( tailAnulepana ) vaiyAvRtya karanevAloMke dvArA zarIrakA acchA mardana kiyA jAnA, zarIrakA prakSAlana karanA, vilepana, kiyA jAnA, dhUla jhADanA ityAdika zArIrika saMskA kI sevAko dhAra rahA hai / yoM ina dono vakuzoM ke madhya meM kaSAyavaza pratisevanA laga rahI hai / kuzIla muni kaSAya kuzIla aura pratisevanA kuzIla ye do bheda haiN| una donoM meM pratisevanA kuzIla to aTThAIsa mUlaguNokI sarvathA virAdhanA nahIM karatA hai, hAM uttara guNoM Azrita ho rahA kadAcit uttaraguNoM meM se kisI eka uttara guNakI virAdhanA kara DAlatA hai /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre asyaiSA pratisevanA yaH kaSAyakazIlo nirgranthAH snAtakazca teSAM virAdhanA kAcinna vartate apratisevanAH / sarveSAM tIrthakarANAM tIrtheSu paMca prakArA api nimranthAH bhavanti / ligaM dvividhaM dravyabhAvabhedAttatra paMcaprakArA api nirgranthA dravyapulligino bhavanti bhAvaligaM tu bhAjyaM vyAkhyeyamityapi na ki kecitsamAstadvadasamarthAH maharSayaH / - isa pratisevanA kuzIlake yahI pratisevanA hai ki kadAcit uttara guNoMkI virAdhanA ho jAtI hai / dUsarA jo kaSAyakuzIla hai, tathA nirgrantha aura snAtaka munivara haiM / unake koI bhI virAdhanA nahIM varta rahI hai / isa kAraNa ve pratisevanArahita haiM / pulAka Adike saMyama, zruta pratisevanAkA vicAra kara diyA hai| inake tIrtha aura liMgakI mImAMsA isa prakAra hai ki--saMpUrNahI tIrthaMkaroMke tIrthoM meM pAMcoM bhI prakArake nigraMtha muni hote haiM / arthAt vRSabha Adi tIrthaMkaroMke yA bhUta bhaviSya kAlIna tIrthakaroMke samayameM athavA unake madhyavartI vAroMmeM pulAka Adi pAMcoM nirgrathoMkA honA saMbhavatA hai / dravyaliga aura bhAvaligake bhedase liMga do prakAra hai| una liMgoMkI apekSA karanepara pAMcoM bhI prakArake nirgrantha muni dravyarUpase puruSaligI hote haiN| dravya strI aura dravya napuMsakoMke pAMcave taka guNasthAnahI hote haiM / chaThA, sAtavAM, guNasthAna dravya puruSoMke hI saMbhava hai| hAM, bhAvaliMgakI apekSA to bhajanIya hai| nauve guNasthAnataka vedakA udaya hai / ata. nauve guNasthAnatakake muniyoMmeM bhAvavedakI apekSA kisIke puMvedakA udaya hai, anyake strIvedanokaSAyakA udaya hai| kvacit napuMsaka veda bhI udayApanna hai| yahAM yaha bhI vyAkhyA kara lene yogya hai ki--pulAka Adi koI bhI munisamAna nahIM hai / kucha na kucha sabhImeM paraspara antara hai / . usIke samAna sabhI maharSi samartha bhI nahIM haiN| koI koI parISaha, upasarga, sahane meM pUrNa samartha haiM / anya upasarga jhelane meM asamartha ho rahe haiN| zItakAlAdike vAcyaM zabdaM tatkambalAbhidhaM / kauzeyAdikamityatra gRhanti na ca vezmani // 10 // kSAlayanti na sIvyanti na prayatnAdikaM tathA / parakAlena kurvanti harAMta parihArakAH // 11 //
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 347) keciccharIramutpannadoSA lajjita kAraNAt / tathA kurvanti vyAkhyAnaM bhagavadArAdhanoditaM // 12 // proktAmaharSibhisteyatsarveSAmupakAriNaH / svAdhyAya karanevAle bhadra prakRti zrotAoMke prati mujha bhASA TIkAkArakA yaha prajJApana hai ki isa " saMyamazrutapratisevanA" ityAdi sUtrakA vivaraNa kucha azuddha pratIta ho rahA hai / jo pustaka upalabdha ho rahA hai usI parase kucha svamanISA anusAra nyUna, adhika kara dezabhASA kara dI gaI hai| vizeSajJa vidvAn AmnAya anusAra zuddha kara leveM, digaMbara saMpradAya anusAra kisI bhI nirgrantha sAdhuke vastrakA rakhanA nahIM saMbhavatA hai / vastra to baDA parigraha hai| muni eka DorA yA tRNa bhI apane pAsa nahIM rakha sakate haiM / hAM, zvetAMbara yA vaiSNava sampradAyavAloMne vastra kA rakhanA sAdhuke abhISTa kiyA hai| kisI kisI granthameM balavattara rAjA yA rASTra athavA ekAnta dharmAgrahI guruoMkA anucita prabhAva DAlanekI dazA ho jAnepara yahAM vahAM kA anArSa kSepaka viSaya likhA pAyA jAtA hai| zrI vidyAnanda svAmI mahAn digaMbara AcArya the| ye zvetAMbara matAnusAra sAdhuke kambala, kozA AdikA grahaNa karanA puSTa nahIM kara sakate haiM / tathA bhagavatI ArAdhanAke kartA zivakoTi digambara munIndra bhI sAdhuke vastra rakhanekI puSTI nahIM karate haiN| Acelakya yAnI vastrarahitapanako sarvatra digaMbara ArSazAstroMme poSA gayA hai| hAM, bhagavatI ArAdhanAsAra graMthakI saMskRta TIkAko banAnevAle yadi zvetAMbara haiM to ve apane saMpradAyako poSaneke liye kucha bhI likha deveM vaha akSuNNa digaMbara siddhAMta nahIM mAnA jA sakatA hai / asalI ratnoMmeM nakalI kAca chipAye chipa nahIM sakate haiM AstAM / yahAM zlokavAttika zAstrake upalabdha pustakameM jo likhA huA hai| usakA artha isa prakAra hai ki--zItakAla, zItavyAdhi Adike avasarapara kambala nAma ke vastrako athavA kozA' rezamake, bane huye kauzeya yA saniyA Adika paToMko yahAM grahaNa kara lete haiM / gharame grahaNa nahIM karate haiN| na vastrako paravArate haiN| aura sIvate bhI nahIM haiM, tathA anya koI sukhAne Adi vyApAroMkA prayatna nahIM karate haiN| gADha zItavedanAse atirikta anya kAloMmeM grahaNa nahIM karate haiM / munike vastroMko lAnevAle lA dete haiM / aura le jAnevAle le jAte haiN| koI koI yahAM yaha kaha rahe haiM ki zarIrameM pIDA, gupta avayavoMmeM doSa Adi upaja
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre 348) jAnepara muni loga lajjita ho jAne ke kAraNase tisa prakAra vastra,pAtra Adiko grahaNa kara lete hai, aisA bhagavatI ArAdhanA graMthameM vyAkhyAna kahA gayA hai / graMthakAra kahate haiM ki mahaSiyoMke kahe gaye aise kathana bhI baDhiyA hai| jisa kAraNase ki ve maharSi sabhI rogI, doSI, pramAdI, jIvoMkA upakAra karate haiN| arthAt koI atIva kaSTa vedanAko bhugata rahA hai / usa munikA AtmadhyAnameM mana nahIM lagatA hai, samAdhimaraNake avasarapara zAri-rika vyAdhiyAM satA rahI haiN| usa samaya jaike khAdya padArtha dikhalA diyA jAtA hai| isI prakAra kambala, kauzeya vastra, pAtra Adi bhI dikhalA diye jAya, balAtkArase samAdhimaraNa karAkara adhogati prApta karAnA maharSiyoMko iSTa nahIM hai| yadi eka, do bAra saMyamase cyuta bhI ho jAya kintu samyagdarzana nirdoSa banA rahe to samantabhadra, mAghanandI, Adi muniyoMke samAna pIche saMyamameM niSNAta saMyamI bhI ho jAyagA / aisA vicAra kara kisI avasarapara saMyama ke zaithilyakA upadeza de diyA gayA hai| yahAM mujha bhASAkArakA yaha prajJApana hai ki--digaMbara saMpradAya anusAra muni jaba eka kapAsa nirmita DorA bhI nahIM rakha sakatA hai to bhalA UrNAmaya kambala kaise grahaNa kara legA ? Azcarya hai, aura aisI dazAmeM vaha upakaraNa vakuza yA upakaraNa kuzIla jAtikA muni kaise pratiSThita raha sakatA hai ? kambala to mUlameM hI UnakA banAyA huA atyadhika azuddha hai| zvetAMbara yA vaiSNava evaM yavana AmnAyavAle bhale hI kambalako zuddha batAveM kintu kuMdakuMda munIMdrakI pavitra digaMbara sampradAyase UnI vastra atyanta apavitra hai| Una, carma, haDDI inameM sadA trasa jIvoMkI utpatti, maraNa, hotA rahatA hai / ataH ye Una, zaMkha, sIpa, camarIruha Adi padArtha apavitra haiM / lokazuddhise zAstrIyazuddhi nyArI hai / koI muni kambala yA pAtrako mohavaza grahaNa kara legA to vaha munipadase bhraSTa ho jAyagA / zrI vidyAnaMda AcArya digaMbara saMpradrAyameM mahAn udbhaTa vidvAn huye haiM / ye muniyoMke vastra pAtra rakhaneko bhI kabhI nahIM puSTa kara sakate haiN| isa sUtrake vivaraNakI saMskRta lekha paddhati bhI azaddha pratIta ho rahI hai, gAmbhIrya bhI nahIM hai| pahale lekhoMse ina paMktiyoMkA sAhitya sAdRzya bhI nahIM milatA hai| saMbhava hai| kisI digaMbara siddhAMtabAhya paMDitane kalpita bhASyako isa graMthameM prakSipta kara diyA hai| AmnAyavidhijJa digaMbara vidvAn isa rahasyakA parAmarza kara leveN| zrI mahAvIra svAmIke triloka, trikAla abAdhita digambaratva siddhAMtakI sarvAMga pratiSThAkA lakSya rakhanA cAhiye / ina kArikAoMmeM azuddhiyAM bhI
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH katipaya haiM / vAcaka ora vAcya prameya donoMhI hamako jaMce nahIM haiM / syAdvAdanIti anusAra koI apekSAvAda bhI sAdhuke kamvala rakhanekA samarthaka nahIM pratIta hotA hai / hAM, munitva haTA diyA jAya to mithyAdRSTi kambalako rakhe, kucha bhI khAve, curAve, koI bhI kriyA kare, isa para hameM kucha kahanA nahIM hai / asaMyata samyagdRSTi ho kara bhI bhale hI kambala rakkhe, khAdya rakkhe, koI Apatti nahIM hai, hAM sAdhuke kambalakA veSa svIkAra kiyA jAyagA to sAdhu yA usakA samarthaka avazya zraddhAnase cyuta ho rahA pakkA mithyAdRSTi hai / ukta zuddha, azuddha kArikAoMkA kevala artha likha diyA hai / yaha vidyAnaMda svAmIkI kRti hai, hameM to isameM bhI sandeha hai / alam kRtadhiyaH suvicArya pravartiSyante / 349) tathaiva vyAkhyAnamArAdhanA bhagavatIproktAbhiprAyeNApavAdarUpaM jJAtavyaM / utsargApavAdayorapavAdo vidhirvalIyAnityupasargeNa yathoktamAcelavayaM ca proktamAste tAvadAryAsamarthadoSavaccharIrAdyapekSayA'pavAdavyAkhyAne na doSaH / amumevAdhAraM gRhItvA jainAbhAsaH kecitsacelatvaM munInAM khyApayanti tanmithyA / sAkSAnmokSakAraNaM nirgrantha liMga miti vacanAt / apavAdavyAkhyAnamupakaraNa kuzIlApekSayA kartavyam / " " ArAdhanA bhagavatI graMthakI TIkA meM kahe gaye abhiprAya karake tisa hI prakAra munike kambala Adi rakhanekA vyAkhyAna karanA apavAda rUpa samajhanA cAhiye utsargavidhi aura apavAda mArga meM apavAdakI vidhi balavAn hotI hai / isa kAraNa utsargarUpase zAstroMmeM kahA gayA hI vastrarahitapanA Acelakya saMyama to bahuta baDhiyA AcaraNa kahA gayA hai / hAM, jaba taka Arya yAnI muni yA ailaka asamartha hai / yA bAta Adi doSoMvAle zarIrase grasta hai / zIta, rogako sahana nahIM kara sakatA hai / ityAdikI apekSA karake apavAdarUpase vyAkhyAna karane meM koI doSa nahIM hai / arthAt saMpUrNa muniyoMke liye rAjamArga to utsargarUpeNa vastrarahitapana hI hai / hAM, kisI ApattikAlameM vastra rakhanekI apavAdavidhI bhI lAgU ho jAtI hai / usa bhagavatI ArAdhanAmeM kahe gaye vastra rakhane ke AdhArako hI grahaNa kara koI koI jainasArikhe dIkha rahe zvetAMbara jainAbhAsa paMDita muniyoMke vastrarahitapanako prasiddha rUpase bakhAna rahe haiN| tabhI to ve UnI, sUtI, vastroMkA rakhanA, daNDa rakhanA, pAtra rakhanA Adi rUpase parigrahI bane huye haiM / granthakAra kahate haiM
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre + + + + + 4 . ki yaha sacelasaMyamIpanA sarvathA mithyA hai / kyoMki sAkSAt mokSakA kAraNa to nirgranthaliMga hI hai / Acelakya saMyamasehI mokSa hotI hai| aisA Agama granthoMkA nirdoSa vacana hai / apavAda rUpase vastra rakhane kA granthakA vyAkhyAna to upakaraNa vakuza nAmaka munikI apekSAse karanA cAhiye / bhAvArtha--uccamArga to vastrarahitapanA hI hai| hAM, koI upakaraNa vakuza kambala AdimeM atyAsakti rakhatA ho aura samAdhimaraNameM bhI usakA upayoga nahIM lagatA ho to aisI dazAmeM vaiSNavasampradAya anusAra kAzIkaroM tayA jIvita gaMgApravAha, giripAta, agnipAta Adike samAna hama jainoMke yahAM balAtkArase mAra denA abhISTa nahIM kiyA gayA hai| ukta kriyAoMko karanevAle aura karAnevAle donoMhI AtmaghAtI haiM / AtmaghAtIko kathamapi mokSamArgame lagA huA nahIM mAnA jA sakatA hai / yoM aise upakaraNoMmeM Asakta ho rahe varAka jIvako dayA kara kamvala de diyA jAya / dharmyadhyAnake vinA vyartha mAra denA yA kaSTa sahAte rahAnA, kRpAlu maharSiyoMkI zAsanapaddhati nahIM haiN| yahAM mujha bhASAkArako mAtra yahI kahanA hai ki--vastrako grahaNa karAnA muniyoMkA dharma nahIM kahA jA sakatA hai / isI prakAra vastra grahaNa kara rahA lolupa raMka jIva bhI muni banA nahIM rakSita raha sakatA hai| isa digaMbarIya tattvakA pUrNa lakSya rakhA jAya / udbhaTa vidvAn " zrI zivakoTi AcArya " kI banAI huI mUlArAdhanA (bhagavatI ArAdhanA) kI cAra sau ikkIsavIM gAthA yoM hai ki " Acelakkuddesiya sejjAhararAyapiMDa kiriyamme, jeTThapaDikkamaNe viyamAsaM pajjo savaNa kappo // 421 // isa gAthA anusAra daza prakArake sthitikalpoMme pahilA Acelakya mAnA hai| zrI aparAjita sUri kI banAI huI ' vijayodayA" TIkAmeM AcelakyakA vizada vyAkhyAna isa prakAra kiyA hai ki--" Acelakkuddesiya" celagrahaNaM parigrahopalakSaNaM, tena sakalaparigrahatyAga Acelakyamityucyate / dazavidhe dharme tyAgo nAma dharmaH / tyAgazca sarvasaMgaviratiracelatApi saiva / tenAcelo patistyAgAkhya dharma pravRtto bhavati / akiJcanAkhye'pi dharma samudyato bhavati niSparigrahaH / parigrahArthA hyArambhapravRttiniSparigrahasyA satyArambhe kuto'saMyamaH / tathA satye'pi dharme samavasthito bhavati / paraM parigrahanimittaM vyalIkaM vdti| asati bAhye kSetrAdike abhyantare ca rAgAdike na nimittamastyanRtAbhidhAnasya tato bruvannevamacela: satyameva bravIti ! lAghavaM ca acelasya bhavati / adattaviratirapi saMpUrNA bhavati / parigrahAbhilASe sati adattAdAne pravartate nAnyatheti / api ca rAgAdike tyakte bhAvavizuddhimayaM bramhacarya
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 351) mapi vizuddhatamaM bhavati / saMganimitto hi krodhastadabhAve cottamA kSamA vyavatiSThate / surupohamADhya ityAdiko darpastyakto bhavati aceleneti / mArdavamapi tatra sannihitaM / ajihmatA cAsya sphuTamAtmIyaM bhAvamAdarzayato'celasyArjavatA bhavati / mAyAyA mUlasya parigrahasya tyAgAt / celAdiparigraha parityAgaparo yasmAt virAgabhAvamupagataH / zabdAdi viSayeSvAsakto bhava / tato vimuktezca zItoSNadaMzamazakAdiparizramAH, surAsurodIrNAH, SoDhAzcopasargAH nizcelatAmabhyupagacchatA / tatopi ghoramanuSThitaM bhavati / evamacelatvopadezena dazavidhadharmAkhyAnaM kRtaM bhavati saMkSepeNa / 1 isakA saMkSepa artha isa prakAra hai ki " na celo vidyate yasya asau acelakaH, acelakasya bhAvaH karma vA AcelakyaM " / celakA artha vastra haiM / jisake pAsa vastra nahIM hai vaha acelaka hai / acelakake bhAva yA kartavyako Acelakya kahate haiM / celakA grahaNa saMpUrNa parigrahoMkA upalakSaNa hai, tisa kAraNa saMpUrNa parigrahoM kA parityAga kara denA Acelakya yaha kahA jAtA hai / uttamakSamA Adi dazadharmo meM eka tyAga nAmakA dharma bhI hai / saMpUrNa parigrahoM se virakta ho jAnA tyAga dharma hai / acelatA bhI vahI tyAga rUpa hai / tisa kAraNa vastrarahita ho rahA muni tyAga nAmaka dharmame pravarta rahA hai / naume AkiJcanya nAmake dharma meM bhI vaha nirvastra muni parigraharahita hokara acchA udyamI ho rahA hai jagat meM parigrahake liye hI kRSi Adi ArambhoMme pravRtti kI jAtI hai kintu parigraharahita muni sevA, vANijya Adi Arambha nahIM honepara kisa kAraNa asaMyama hogA ? arthAt vastrarahita muni chaThe saMyama dharmako bhI pAlatA haiM / tisI prakAra digaMbara muni satyadharma meM bhI bhale prakAra avasthita rahatA hai / kyoMki parigrahake kAraNa hI jIva dUsaroMse jhUTha bolatA hai / aba kSetra, vAstu Adi bahiraMga parigraha munike nahIM haiM, aura rAgAdika aMtaraMga parigraha bhI nahIM rahe haiM / to jhUTha bolanekA nimitta kAraNa hI nahIM rahA taba to isa prakAra parigraharahita hokara bola rahA muni satyahI bolatA hai / vastra rahita muni lAghavaguNa bhI hotA hai / vastravAleko bojha lAdanA paDatA hai kintu vastra rahita muni bojha se rIteM hokara vAyuke samAna laghu hokara svacchaMda gamana karate hai / vastra yAnI parigrahake tyAga denese munike adattavirati yAnI acaurya mahAvrata bhI paripUrNa hotA hai / kyoMki parigrahakI abhilASA hote santehI nahIM dAna kiye gaye padArthako grahaNa karanemeM jIva pravartatA hai, anya kAraNoMse corI nahIM kI jAtI hai / lAghava yA acauryahI
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre zaucadharma hai| eka bAta yaha bhI hai ki rAga AdikA tyAga kara cukanepara munike bhAvavizuddhiyoMse tanmaya ho rahA bramhacarya dharma bhI atIva utkRSTa vizuddha ho jAtA hai / krodha bhI parigrahako nimitta pAkara upajatA hai / usa parigrahakA abhAva ho jAnepara uttamakSamA svayaM vyavasthita ho jAtI hai| yoM acela munike hI uttamakSamA pAI gaI / mArdava dharma bhI usa Acelakyake honepara hI nikaTameM A baiThatA hai / kyoMki " maiM sundara hUM, maiM dhanika hUM" ityAdika garvakA vastrarahitapane karake tyAga ho cukatA hai| spaSTa rUpase AtmIya sahaja bhAvako cAroM ora dikhalA rahe aparigraha munike mAyAcAra rahitapana svarUpa ArjavatA dharma hotA hai / kyoMki mAyAke mUla kAraNa ho rahe parigrahakA munina tyAga kara diyA hai| parigrahI jIva indriyoMke zabda, rUpa Adi viSayoMmeM Asakta ho jAtA hai / jisa parigrahase virAgabhAvako prApta ho cukA muni cIra Adi parigrahake tyAgameM tatpara ho rahA santA usa parigrahase vimukti ho jAneke kAraNa zIta, uSNa, DAMsa, macchara Adike parizramako saha letA hai| niSparigrahapanako prApta ho rahe muni karake parISaheM tathA deva, asuroM karake udIraNA kiye gaye upasarga saba saha liye jAte haiN| vastra oDhe huye ko DAMsa, macchara Adi parISahe kyA satAveMgI ? parigraharahita munikehI ghora tapazcaraNakA anuSThAna kiyA jAtA hai| isa prakAra munike vastrarahitapanakA upadeza kara denese saMkSepa karake dazoM prakArake dharmokA nirUpaNa kara diyA gayA ho jAtA hai / isake Age vijayodayA TIkAmeM anya bhI acelatvakA samarthana yoM kiyA hai ki-- athavA nyathA prakramyate acelatA prazaMsA / saMyamazuddhireko guNaH svedarajomalAvalipte cele tadyonikA tadAzrayAzca trasAH sUkSmAH sthUlAzca jIvA utpadyante, te bAdhyante celagrAhiNA / saMsaktaM vastraM tAvatsthApayatIti cettahi hiMsA syAt / vivecane camriyante saMsaktAH / celavataH sthAne, zayane, niSadyAyAM, pATane, chedane, baMdhane, veSTane, prakSAlane, saMghaTTane, AtapaprakSepaNe ca jIvAnAM vA bAdheti mahAnasaMyamaH / acelasyaivaMvidhAsaMyamAbhAvAt sNymvishuddhiH| indriyavijayodvitIyaH / sarpAkule vane vidyAmannAdirahito yathA pumAna dRDhaprayatno bhavati / evamindriyaniyamane acelopi prayatate / anyathA zarIravikAro lajjanIyo bhavediti / kaSAyAbhAvazca gaNo'celatAyAH stenabhayAdgomayAdirasena lepaM kurvannigUhayitvA kathaMcinmAyAM kroti| unmArgeNa vA stenavaJcanAM kartuyAyAt / gulmavalyAdyantahito vA syAt celAdimamAstIti mAnaM codvahate / balAdapaharaNAt stenena saha kalahaM
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH kuryAt / lAbhAdvAlobhaH pravartate / iti celagrAhiNAmamIdoSAH acelatAyAM punaritthaMbhUtadoSAnutpattiH / dhyAnasvAdhyAyayoravighnatA ca / sUcIsUtrakarpaTAdiparimArgaNasIvanAdi vyAkSepeNa tayovighno bhavati / niHsaMgasya tathAbhUtavyAkSepAbhAvAt / sUtrArthapauruSISu nirvighnatA / svAdhyAyasya dhyAnasya ca bhaavnaa| graMthatyAgazca guNa: / bAhyacelAdigranthatyAgo'bhyantaraparigrahatyAgamUla: / yathA tuSanirAkaraNamabhyantaramalanirAsopAyaH / atuSaM dhAnyaM niyamena zuddhati / bhAjyA tuSasya zuddhiH / evam celavati niyamAdeva bhaajyaa| sacele vItarAgadveSatA na guNaH / sacelohi manojJe vastrevato bhavati, duSyatyamanojJe / bAhyadravyAlambanau hi rAgadveSau tAvasati parigrahe na bhavataH / ki ca zarIre anAdaro gaNaH zarIragatAdara vazenaiva hi jano'saMyame parigrahe ca vartate / acelena tu tadAdarastyaktaH vAtAtapAdibAdhA sahanAt / svavazatA ca guNaH / dezAMtaragamanAdau shaayaaprtiikssnnaat| picchamAtra gRhItvAhi tyaktasakalaparigrahaH pakSIva yAtIti / sacelastu sahAyaparavazamAnasazca kathaM saMyama pAlayet / cetovizuddhiprakaTanaM ca guNo celatAyAM kaupInAdinA pracchAdayato bhAvazuddhirna jJAyate / nizcelasya tu nirvikAradehatayAsphuTA vizamatA nirbhayatA ca guNaH - mamedaM kimapaharanti caurAdayaH, kiM tADayanti, badhnatIti vA bhayamupaiti sacelo bhayAturo vA ki na kuryAt / sarvatra vizrabdhatA ca guNaH niSparigrahaH na kiMcanApi shNkte| sacelastu prati. mArgayAyinaM anyaM vA dRSTvA na tatra vizvAsaM karoti / ko vetyayaM, kiMvA karoti / apratilekhanatA ca guNaH / caturdazavidhaM upadhi gRha NatAM bahupratilekhanatA na tathA celasya / parikarmavarjanaM ca guNaH / udveSTanaM, mocanaM,sIvanaM,bandhanaM raJjanaM ityAdikamanekaM parikarma sacelasya / svasya vastraprAvaraNAdeH svayaM prakSAlanaM, sIvanaM vA kutsitataM karma, vibhUSA, mUrchA ca, lAghavaM ca guNaH / acelo'lpopadhiH sthAnAsanagamanAdikAsu kriyAsu vAyuvadapratibaddho laghubhavati netara: / tIrthakarAcarita tvaM ca guNaH, saMhananabalasamagrA muktimArgaprakhyApanaparajinAH sarva evAcelA bhUtA bhaviSyaM tazca yathAmervAdiparvatagatAH pratimAstIrthakaramArgAnuyAyi. nazca gaNadharA iti te'pyacelAstacchiSyAzca tathaiveti siddhamacelatvaM / celapariveSTitAMgo na jinasadRzaH / vyutsRSTapralaMvabhujo nizcelo jinapratirUpatAM dhatte / atigUDhabalavIryatA ca guNaH / parISahasahanezakto'pi sacelo na parISahAn sahate / evametadguNAvekSaNAdacelatA jinopadiSTA / celapariveSTitAMga AtmAnaM nirgrathaM yo vadettasya kimapare pASaMDino na nirgranthA ? vayameva na te nirgranthA iti vAGmAnaM nAdriyate madhyasthaiH / itthaM cele doSA acelatAyAM aparimitA guNA iti acelatA sthitiklptvenoktaa|
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre 1 athavA vastrarahitapana yA pAtra Adi rahitapanakI prazaMsAkA dUsare prakAroMse bhI prakrama uThAte haiM / bAta yaha hai ki sAdhukA eka pradhAnaguNa saMyamakI zuddhi rakhanA hai / acelatAse hI saMyamazuddhi ho pAtI hai / sveda ( pasInA ) aura dhUlake malase cAroM aura lipta ho rahe vastrameM usa pasInA mailako yonisthAna pAkara upaje trasa jIva aura sthUla, sUkSma ekendriya jIva usa vastrakA Azraya pAkara upajate rahate haiM / vastrako grahaNa karane - vAle puruSa karake ve bAdhAko prApta hote haiM / jIvoMse saMsakta ho rahe vastrako tabataka sthApana kara diyA jAyagA to bhI hiMsA avazya hogI kyoMki vAyu, ghAma zarIrakI uSNatAse ve jIva mara hI jAyeMge / yadi jIvoMko pRthaka kiyA jAtA hai ! to vastrase dRDha cipaka rahe jIva mara jAte haiM / celadhArI puruSako mahAn asaMyama hotA hai| kyoMki usake sthita hone, sone, baiThane, phADane, chedane, bAMdhane lapaTane, paravArane, malane nicoDane, dhUpameM DAlane AdimeM jIvoMko mahatI bAdhA upajatI hai / yoM savastra munike prANa saMyama nahIM palA / hAM, vastrarahita digaMbara munike isa prakAra asaMyama ho jAnekA abhAva hai | ataH saMyamakI vizuddhi ho rahI haiM / sAdhukA dUsarA guNa yA dUsarA saMyama indriyoMpara vijaya prApta karanA hai / sarpoMse Akulita ho rahe banameM jisa prakAra sarpavidyA, nAgamaMtra, nAgadamanI auSadhi, garuDa Adise rahita ho rahA puruSa atIva dRDha prayatnazAlI hotA hai, sadA caukannA rahatA hai, isI prakAra indriyoMke niyaMtraNa karane meM vastrarahita muni bhI saceSTa hokara prayatna karatA hai / anyathA yAnI savastra hokara indriyavijaya meM asAvadhAnI kI jAyagI to zarIra meM vikAra upajegA aura lokameM lajjAspada honA paDegA / yoM vastrarahita munihI indriya saMyamako pAla sakatA hai / acelatAse tIsarA guNa kaSAyoMkA abhAva ho jAnA bhI prApta hotA hai / kAraNa ki vastradhArI puruSa vastrakA coroMke bhaya se gobara, maTTI Adike rasase lepa karatA huA vastrako chipAkara kisI bhI prakAra mAyAcAra karatA hai athavA anucita mArga karake corako Thagane yA dhokA deneke liye pravRtti karegA aura svayaM jhADI, vela, vRkSakoTara AdimeM chipa jAyagA yaha tIvra mAyAcAra haiM / mere pAsa vastra, kambala Adi haiM / yoM vicAra kara mAnakaSAyako bhI dhAraNa karatA hai / balAtkArase DAkU loga chInate haiM / to avazya unake sAtha kalaha karegA / vastrakA lAbha ho jAnese lobhakaSAyakI pravRtti hotI hai yoM vastrako grahaNa karanevAle janoMke ve doSa pAye jAte haiM / kintu phira vastrarahita avasthA meM munike isa prakAra mAyA, mAna
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 355) Adi doSoMkI utpatti nahIM ho pAtI hai| vastrarahita munike dhyAna aura svAdhyAyameM koI vighna nahIM paDatA hai jaba ki vastradhArIke suI, DorA kapaDA, rea, sAbuna Adike rakhane, DhUMDhane yA sIMvane, dhone Adi kriyAoMmeM vyagratA ho jAnese una dhyAna aura svAdhyAyameM vighna ho rahA hai / parigraharahita munike tisa prakAra cittameM AkulatA upaja jAnekA koI kAraNa nahIM hai / digaMbara munike AgamasUtra aura arthakI puruSArthapUrvaka vicAraNAoMmeM koI vighna nahIM paDatA hai / svAdhyAya aura dhyAnakI bhAvanA prakRSTa banI rahatI hai / acelatAse cauthA guNa parigrahakA tyAga ho jAnA bhI prApta ho jAtA hai / dekhiye, antaraMga lobha Adi parigrahake tyAgako mUla kAraNa pAkara bahiraMga vastra, daNDa Adi parigrahakA tyAga huA karatA hai| jisa prakAra dhAnyase bhItarI tuSa (bhasI) kA nirAkaraNa karanA abhyantara malake dUra honekA upAya hai| bhItarakI tuSase rahita ho rahA dhAna niyamase zuddha ho jAtA hai| hAM, bAharakI bhusI nikala jAnepara bhI antaraMga bhusI kA nikalakara dhAnyakI zuddhi honA vikalpanIya hai| yoM vastradhArIke antaraMga aura bahiraMga donoM zuddhiyAM nahIM haiN| kintu vastrarahita munike niyamasehI isa prakAra vizuddhi honA bhajanIya hai / bhAvArtha--vastrarahitake bahiraMga zuddhi to hai hI antaraMga zuddhi hoya bhI nahIM bhI hoya, parantu savastra parigrahahIke donoM zuddhiyAM niyamase nahIM haiN| vastrasahita manuSyameM rAgadveSarahitapanA guNa nahIM pAyA jAtA hai / kyoMki vastradhArI jIva manonukUla sundara vastrameM anurAgI ho jAtA hai| aura manaH pratikUla asundara vastrameM dveSa karane laga jAtA hai| bahiraMga dravyoMkA avalamba pAkara jIvoMke rAga, dveSa upaja jAte haiM / parigrahake nahIM honepara ve rAgadveSa nagna sAdhuke nahIM utpanna hote haiN| pAMcavI bAta eka yaha bhI hai ki sAdhukA zarIrameM Adara nahIM karanA baDhiyA guNa hai| kyoMki zarIrameM Adara karanekI adhInatAse hI jIva niyamase asaMyama aura parigraha pakaDane meM pravarttate haiN| kintu vastrarahita munine usa zarIrakA Adara choDa diyA hai / vAyu, ghAma, zIta, varSA Adi kI parISaheM sahanese ve dhIra, sahanazIla ho gaye haiN| apanI AtmAko vazameM rakhanA bhI sAdhukA chaThA mahAn guNa hai / dezAntarako gamana karanA, yAtrArtha jAnA, Adi kartavyoMmeM kisI sahAyakakI pratIkSA nahIM karanI paDatI hai / jisa munine saMpUrNa parigrahoMko choDa diyA hai| pratilekhana kevala picchikAko grahaNakara pakSIke samAna nirdvanda calA jAtA hai / jo vastra yA parigrahoMse sahita hai / vaha manameM sahAyakoMkA abhilASuka hokara kisa
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre prakAra saMyamakA pAlana kara sakegA ? / vastrarahitapanameM sAtavAM guNa cittakI vizuddhikA prakaTa karanA bhI hai / jo kaupIna dhotI, dukUla Adi vastroMse aMgoMko Dhaka rahA hai| usake bhAvazuddhi nahIM jAnI jAtI hai / " kUpe pAtituM yogyaM kaupInaM = pApaM " tadvizeSakAraNatvAt liMgamapi kaupInaM tadAcchAdanavastratvAdvastramapi -kaupInaM " kaupIna zabdakI nirukti yoM kI gaI hai ki kRpa+ khaJ kumeM girA dene yogya jo padArtha hai / vaha kaupIna hai, jo ki pApa hai / pApakA vizeSa kAraNa honese liMgako bhI kaupIna kahA gayA hai / aura liMgake AcchAdanakA vastra honese laMgoTIko bhI upacaritopacAra yA lakSitalakSaNAse kaupIna kaha diyA gayA hai| yoM kaupInadhArIkA antaraMga vizuddha nahIM hai / kintu niSparigrahI sAdhuke zarIra yA zarIrake guhya aMgoMmeM koI vikAra nahIM honeke kAraNa vairAgyabhAva spaSTa hai / isa acelatAse AThavAM nirbhayatA guNa bhI munike ho jAtA hai / muni vicAratA hai ki ye cora, DAkU uThAIgIre merA yaha kyA apaharaNa kara sakate haiM, parigraha hotA to mujhe tADate, bAMdhate, kintu mujha parigrahatyAgIko ye kyA nADeMge ? athavA kyA bAMdhege ? yoM nirbhayapanako prApta ho rahA hai / kintu vastrasahita puruSa to bhayAtura ho jAtA hai / aura parigrahakI rakSAke liye kyA kyA pAkhaMDa nahIM karatA hai ! acelatAse saba jIvoMmeM vizvAsa banA rahanA guNa bhI naumA prakaTa ho jAtA haiN| parigraharahita ho rahA muni kisIkI bhI zaMkA nahIM karatA hai| sabake sAtha vizvAsa rakhatA huA bekhaTake pravartatA haiN| hAM, vastradhArI to pratyeka apane sAtha mArgameM calanevAle sahacarako athavA anya kisI bhI taTastha mArgagAmIko dekhakara unameM vizvAsa nahIM karatA hai| yaha kauna hai, caura hai, uThAIgIrA hai, kyA karegA aisA avizvAsa usake manameM zalyake samAna cubhatA rhegaa| nirvastra munikA eka apratilekhanA * dazavAM guNa bhI pAyA jAtA hai / arthAt nikaTameM kiJcit bhI parigraha nahIM honese picchikA dvArA adhika zodhanA nahIM karanI paDatI hai / kambala, daNDa, pAtra Adi caudaha prakAra upAdhiyoMko grahaNa kara rahe zvetAmbara sAdhuko unake dharane, uThane AdimeM bahuta pratilekhanA karanI paDatI hai / tisa prakAra niSparigraha nagna muniko itanA jhaMjhaTa nahIM karanA paDatA hai / parikarmavarjana bhI aparigrahI sAdhukA gyArahavAM guNa pAyA jAtA hai / vastradhArIko kholanA, lapeTanA, choDanA, sIvanA, bAMdhanA, raMganA, jhADanA Adika aneka parikarma karane paDate haiM / apane vastra, dohara, DupaTTA Adiko svayaM paravAranA athavA dhonA, sukhAnA, ye khoTe karma aura
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH (35) bhUSita honA, mohita ho jAnA Adi khoTe bhAvakarma bhI parigrahIke vidyamAna haiN| vastrarahitpanemeM bArahavA guNa lAghava bhI hai / vastroM yA parigrahoMse rahita ho rahA muni kevala picchikA aura kamaNDalu ina alpa upadhiyoMko dhArakara khaDe hone, baiThaMcegamana karane Adi kriyAoMmeM vAyuke samAna pratibandhakoM, rahita ho rahA santA laghu ho jAtA hai| kintu anya koI parigrahI laghu nahIM hotA hai| parigrahako poTako lAdakara bhArI banA rahatA hai / acelatA rahanese terahavAM guNa tIrthakarAcaritatva bhI pAyA jAtA hai / saMhananoMkI sAmarthya se paripUrNa ho rahe aura mokSamArgase prakAzana karane meM tatpara ho rahe aise tIrthaMkara jinendra jitane bhI ho cuke haiM, aura hoMge ve sabhI vastrahita hI haiM / jisa prakAra sumeru parvata, nandIzvaradvIpastha girI vijayArdha, kulAcala Adi parvatoMmeM caityAlayastha virAjamAna ho rahIM jinapratimAyeM haiN| ve saba vastrAdi parigraharahita haiM / tIrthaMkaroMke mArgakA anusaraNa karanevAle jo gaNadhara haiM ve bhI saba vastra rahita haiM / tisahI prakAra unake ziSya-praziSya bhI acela haiN| yoM acelapanA siddha ho jAtA haiN| jisane apane zarIrako vastrase veSTita kara liyA hai| vaha jineMdrasarIkhA nahIM hai| jina rUpadhArI sAdhu bhI nahIM hai / jisane apanI lambI bhujAoMko choDakara nIce laTakA rakkhA hai / vaha nizcala yA nizcela hokara jinendra pratimAke rUpako dhAraNa kara letA hai| acelatAmeM atyanta gUDhavalasahitapanA aura atyadhika vIryasahitapanA bhI guNa hai / nagnapuruSahI parISahoMke sahanemeM samartha bhI hotA hai / vastrasahita ho rahA jIva parISahoMko nahIM sahatA hai| isa prakAra ina guNoMkA spaSTa darzana honese jinendra bhagavAnne acelatAkA upadeza kiyA hai| jisakA zarIra cAroM orase vastraveSTita ho rahA hai| vaha yadi apaneko nigraMtha kahegA to usake samAna aura bhI pASaMDI nirgranya kyoM na ho jaayeNge| " hama hI nirgrantha haiN| ye pASaMDI nirgrantha nahIM haiN|" aise yuktira hita kore vacanamAtra madhyastha parIkSakoM karase Adara nahIM pAte haiN| isa prakAra vastradhAraNa karane meM aneka doSa haiN| hAM,acelatAmeM aparimita guNa haiN| isahI kAraNa sarvajJa bhagavAnne acelatAko sthitikalpa svarUpa karake kahA hai / aba aparAjita sUri pUrvapakSapUrvaka sacelatvakA khaMDana karate haiN| ___ athavaM manyase pUrvAgameSu vastrapAtrAdigrahaNamupadiSTaM tathAhyAcArapraNidhau bhaNitaM " pratilikhetpAtrakambalaM dhruvamiti / asatsu pAtrAdiSu kathaM pratilekhanA dhruvaM kriyate " / AcArasyApi dvitIyAdhyAyo lokavicayo nAma tasya paJcame uddeze evamuvataM " paDilehaNaM
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre pAdapuMchaNaM, uggaha, kaDAsaNaM, aNNadaraM, urvadhi pApAvejja" iti / tathA vatthesaNAe "vuttaM tattha eMse hirimaNe segaM,vasthaM vA dhArejja paDilehaNagaM vidiyaMtastha ese jhuggiMde meMde duve ktyAgi 'dhArijja paDilehaNagaM tadiyaM / tastha ese parissahaM arNadhihAsassa tao vatthaNi dhArejja paDilihaNaM ca utthaM / " tathApAyesaNAe kathitaM " hirimaNevA juggidde cAvi aNNage vA tassaNaM kappadi vatthAdikaM pAdacArittae iti" punazcoktaM tatraiva " alAvu pattaM vA carugapattaM vA maTTiga pattaM vA appapANaM appavIja appasaridaM tathA appakAraM pAtralabhe sati paDi ggahissAmIti / " vastrapAtre yadi na grAhye kathametAni 'sUtrANi nIyante / bhAvanAyAM 'coktaM " carimaM trIvara dhAritena paramacelake tu jiNe" iti / tathA sUtrakRtasya puNDarIke adhyAye kathitaM " Nakahejjo dhammakahaM vatthapattAdi hedumiti / " niSedhepyuktaM-'kasiNAi vatthakambalAI jo bhikkhu paDiggahidi pajjadi mAsigaM lahugaM' / iti evaM sUtranirdiSTe cele acelatA kathaM ityatra ucyate--AryikANAmAgame anujJAtaM vasvaM kAraNApekSayA / bhikSUnAM nhImAna yogya zarIrAvayato duzcarmAtilambamAna vIz2o vA parISahasahane vA akSamaH sa gRha NAti / tathAcoktamAcArAMge 'su daMme ADassatto bhagavadA evamakkhAdaM iha khala saMyamAbhimukhA duvihA itthI purisA jAdA bhavanti / te jahA-savvasamaNNA roda gosavva samAgade ceva tatya je savvasamaNNAgade thi rogahattha pANipAde savvindiya samaNNAgade tassa NaM Nokappadi egamavi vatthaM dhAriuM eva pariuM eva aNNattha egeNa paDilehoNa iti" tathAtroktaM kalpe " harihetukaM va hoi dehadu gucchati dehe juggi daro dhArejjasiyaM vatya parissahANaM ca Na vihAsIti" dvitIyamapi sUtraM kAraNamapekSya vastragrahaNamityasya prasAdhakamAcAre vidyate " ahapuNa evaM jANejja upAtikaM te hama tehiM supaDi vaNNe se artha paDijuNNa mudhi padiTThAvejja" iti / himasamaye zItabAdhAsahaH parigRhya celaM tasminiSkrAnte grISme samAyAte pratiSThApayediti / kAraNApekSaM grhnnmaakhyaatN| parijIrNavizeSo pAdAnATTaDhAnAmaparityAga iti cet acelatAvacanena virodhaH / prakSAlanAdika saMskAra virahAtpariz2IrNatA vastrasya kathitA natu dRDhasya tyAgakathanArtha pAtrapratiSThApanA sUtreNo kteti / saMyamArthaM pAtragrahaNaM sidhyati iti manyase naiva, acelatAnAma parigrahatyAgaH pAtraM ca parigraha iti tasyApi tyAgaH siddha eveti / tasmAtkAraNApekSaM vastrapAtragrahaNaM / yadupaka raNaM gRhyate kAraNamapekSya tasya grahaNavidhirgahItasya ca pariharaNamavazyaM vaktavyameva tasmAdvastraM pAtraM cArthAdhikAramapekSya sUtreSu, vahuSu yaduvataM taskAraNamapekSya nirdiSTamiti grAhya /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH yacca bhAvanAyAmuktaM " vIrasaM cIvaradhArI teNa paramacelago jiNotti / taduktaM viprati'pattibahulatvAt / kathaM ? kecidvadanti " tasminnevadine tavastraM vIrajinasya vilaMbana kAriNA gahItamiti'" / anye SaNmaracchinnaM tatkaMTakazAkhAdibhiriti / "sAdhikena varSeNa tadvastrakhaNDalakabrAmhaNena gRhItamiti kecitkathayanti' kecidvAtena patitamupekSita 'jinenetyapare vadanti / -- vilambanakAriNA jinasya skandhe tadAropitamiti / evaM vipratipattibAhalyAnna dRzyate tattvaM sacelaliMgaprakaTanArtha / / yadi celagrahaNaM jitasya kathaM tadvinAza iSTa: / sadA taddhArayitavyaM / kiM ca yadi nazyatIti jJAnaM nirarthakaM tasya grahaNaM / yadi na jJAtamajJAnamasya prApnoti / api ca celaprajJApanA vAMchitA cet "Acelakkodhammo purimacarimANaM " iti vaco mithyA bhavet / tathA navasthAne yaduvataM " yathAhamacelI tathAhou pacchimo idi hokkha ditti " tenApi virodhaH / kiM ca jinAnAmitareSAM vastratyAgakAlo vIrajinasyeva kiM na nirdizyate, yadi vastraM teSAmapi bhavet, evaM tu yuktaM vaktuM / sarvatyAgaM kRtvA sthite jine kenacidvastraM vastuM nikSiptaM upasarga iti / --idaM cAcelatAprasAdhanaparaM zItadaMzamazakataNasparzaparISahasahanavacanaM parISahasUSeSu / na hi sacelaM zItAdayo bAdhante / imAni ca sUtrANi acelatAM darzayanti "paricattesu vatthesu Na puNo celamAdie / acelapavare bhikkhU jiNarUpadhare sdaa| sacelago sukhIbhavadi, asukhI cAvi acelgo| ahaM to sacelo hokkhAmi idi bhikkhUNa 'cintae // AcelAssa lUhassa sIda bhavadi egdaa| NAtapaMse vicintejjo adhisijja alAisau // | meNivAraNaM atthi chAiyaM tANa vijjadi / ahaM tAvaggisevAmi idi bhikkhU Na cinte||aacelgaann lUhassa saMjadassa tavassiNo, taNesu asamANasse gaM te hodi viraadhidaa| egeNa tAvakappeNa saMvuDaM. gati NasitadaMsAvAe josaMpasiddhaM kimaMgapuNa diihkppehi"| etAnyuttarAdhyayane--Acelakoya jo dhammo jo vAyaM puNaruttaro, desido vaDhDhamANeNa pAMseNa amahappaNA / egadhamme pavattANa duvidhA liMgakappaNA, ubhaesiM padiTTANamahaM sNsymaagdaa|" itivacanAccaramatIrthasyApi acelatA sidhyati / -Naggasaya muNDasaya dIha lomaNakkhassaya, mehuNAdo virattassa "ki vibhUsA karissadi / iti dazavakAlikAyAmuktaM / evamAMcelakyaM sthitikalpaH / isakA artha yoM hai ki isake anantara aba tuma zvetAmbara saMpradAyavAle yadi isa prakAra mAnoge ki phira pUrva AcArya praNIta AgamoMmeM vastra, pAtra, daNDa AdikoMse grahaNa karanekA upadeza kiyA gayA hai| tisI prakAra AcArapraNidhi" nAmaka granthameM yoM
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kahA hai ki sAdhu Avazyaka rUpase pAtra, aura kambalakI prtilekhnaa| karai yAnI 'picchIse unako zuddha kre| yadi 'digambaramantavyAnusAra sAdhuke pIsa pAtra Adika nahIM hoMge to nizcita pratilekhanA kisa prakAra kI jaaygii| AcArAMgakA dUsarA adhyAye lokavicaya nAmake hai| usake pAMcaveM uddezyameM isa prakAra kahA hai ki pratilekha pAdapoMchaNa, uggAhA caTAI Asana aura bhI dUsare parigrahoMko sAdhu prApta kare ityAdi / tathA vatthesaNA (vastreSaNA) prakaraNameM kahA gayA hai ki !" jisa sAdhuke manameM lajjA hai| vaha eka vAtra dhAraNa kare aura dUsarA vastra pratilekhanAke liye rakkhe, kisI yogya dezameM sAdhukA do vastra bhI dhAraNa kare aura pratilekhanake liye tIsarA vastra dhAraNa kare / yadi zIta Adi parISahoMko sahana nahIM kara sake to tIsarA vastra bhI dhAraNa kare / sAthahI pratilekhanAke liye cauthA vastra rakkhe / tathA pAdeSaNA prakaraNameM yoM kahA gayA hai ki lajjAzIla sAdhuko vastrAdi grahaNa karane cAhiye / athavA jisake liMga yA vRSaNa aNDakozameM doSa ho usakI bhI vastra dhAranA cAhiye phira bhI vahIM yoM kahA gayA hai ki pAtralAbha hoya to maiM tUmbIpAtra yA lakaDIkA pAtra yA miTTIke pAtrako apane pAsa rakkhUgA jisameM koI jIva nahIM rahA hai| yAnI acitta ho cukA hai, aura jo pAtra phailA huA nahIM hai / choTA AkAra hai, aise pAtrakA lAbha honepara maiM usako grahaNa kruuNgaa| hama zvetAmbara kaha rahe hai ki sAdhu karake yadi vastra aura pAtra yadi nahIM grahaNa kiye jAte to ukta ina sUtravAkyoMko kaise sArthakapane para liyA jA sakatA hai / bhAvanAmeM bhI yoM kahA gayA hai ki 'antima tIrthakara mahAvIra svAmIne vastradhAraNa kiyA thA phira bhI ve acelaka jinendra to rahe hI tathA sUtrakRtAMgake puNDarIka nAmaka adhyAyameM kahA jA cukA hai ki " vastra, pAtra, AdikA prayojana rakhakara sAdhu dharmopadeza nahIM kre| " niSedha yA nizItha granthameM aisA nirUpaNa hai ki " jo sAdhu 6ratra, kambala Adiko grahaNa karatA hai usako laghu mAsika prAyazcitta karanA paDatA hai| " isa prakAra Agama sUtroMmeM jaba celakA baDhiyA nirUpaNa kiyA gayA hai to phira digambaroMkI acelatA kisa prakAra Thahara sakatI ha ? / isa prakAra kaha cukanepara aba aparAjita sUri dvArA yahAM khaMDana pakSameM uttara kahA jA rahA hai ki AgamameM AyikAoMko vastra dhAraNa karanekI AjJA dI hai| kAraNa kI apekSAse bhikSukoMko vastradhAraNakI AjJA hai / jo bhikSuka lajjAvAn hai athavA jisake zarIrake avayava yogya nahIM haiM, athavA jisake puruSaliMgapara carma nahIM hai,
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 361) aNDakoSa yA cinha adhika lambe haiN| yoM yA jo zIta Adi parISaheM sahane meM samartha nahIM hai / vaha vastra grahaNa kara letA hai| ina paMktiyoM dvArA mukta dezabhASAkAra ko zrI aparAjitasUrikA yaha abhiprAya pratIta huA ki vaha vastradhArI mAtra bhikSuka hai / yoM zvetAMbara matAnusAra bhI vastragrahaNa karanA sabhI sAdhuoMko AjJApita nahIM kiyA gayA hai / kevala jo lajjAzIla haiM, ghRNAyukta haiM, tristhAnadoSasahita haiN| athavA parISahajayI nahIM hai vahI vastradhAraNa kara sakate haiN| aisAhI una zvetAMbaroMke graMthoMmeM ullekha hai| sabhI sAdhu oMko vastragrahaNa karanA anivArya nahIM hai / digaMbara saMpradAya anusAra ukta doSavAloM ko dIkSA hI nahIM dI jAtI hai / muni avasthAmeM koI bhI vasdhoMko dhAraNa nahIM kara sakatA vastrasahita dazAmeM muni yA sAdhu banA nahIM raha sakatA hai| chaThe yA sAtaveM guNasthAnase vaha gira jAyagA usake apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya hai| isake Age aparAjita sUri kaha rahe haiM ki tumhAre AcArAMgameM tisa prakAra kahA gayA hai ki dIrgha jIvI bhagavAnne isa prakAra mere liye zruta kahA hai ki isa saMsArameM do prakArake strI aura puruSa saMyamako dhAranevAle huye hote haiN| ve yoM samajho ki jinake saMpUrNa avayava paripUrNa haiM / aura dUsare jinake sampUrNa aMga paripUrNa nahIM haiM / tinameM jo nirdoSa saMpUrNa paripuSTa aMgavAle haiM, aMga hAtha, kuhanI, pAMva jinake sthira haiM / saMpUrNa iMdriyAM nirdoSa hai / unako eka bhI vastra nahIM pahananA cAhiye kevala eka pratilekhana yAnI picchikAke sivAya sabakA parityAga kara denA cAhiye / tisI prakAra kalpasaMjJaka granthameM bhI yoM kahA gayA hai ki jisakA zarIra hI hetuka hai| yAnI apane zarIrake avayavoM anusAra jisako anukSaNa lajjA lagatI hai / athavA jisakA zarIra ghRNAyukta hai| yA tIna sthAnoMmeM doSoMse yukta hai / parISahoMko jIta nahIM sakatA hai / vaha sAdhu janatAmeM zveta vastrako dhAraNa kare / kAraNakI apekSA kara vastrako grahaNa karanA cAhiye yoM isa siddhAntako baDhiyA siddha karanevAlA AcArAMgameM dUsarA sUtra bhI vidyamAna hai / aba phira isa prakAra samajha lo ki zItarogase AkrAnta honepara yA asahya jADekI hemanta Rtu prApta honepara sAdhu vastra upadhiko prApta kare isa prakAra zItakAlake samayameM zItabAdhAko nahIM sahana karanevAlA vastrakA parigrahaNa karake usa zIta Rtuke nikala jAnepara aura grISma Rtuke A jAnepara vastrako dUra rakha denA caahiye| yAnI kapaDekA tyAga kara denA cAhiye / yo kAraNakI apekSAkara vastrakA grahaNa bakhAnA gayA hai / yadi tuma
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre zvetAmbara yoM kahoge ki cAroM orase jIrNa ho cuke vizeSa vastrakA grahaNa kara lenese yaha bAta dhvanita ho jAtI haiM ki dRDha vastroMkA to parityAga karanA hI nahIM cAhiye / aisA kahanepara to hama digambara saMpradAyavAle kahate haiM ki taba to acelatAke kathanake sAtha virodha A jAvegA jo acelatAko mAna cukA hai| vaha sacelatAko puSTa nahIM kara sakatA hai virodha hai / dhonA, sukhAnA, poMchanA Adi saMskAroMke nahIM honese vastrakA jIrNa ho jAnA kahA gayA hai / kintu dRDha vastrakA tyAga kahaneke liye nahIM kahA gayA hai / punaH zvetAMbara yoM kahe ki sUtrameM pAtrakI pratiSThApanA bhI kahI gayI hai| saMyamake liye pAtra (thApaDA) kA grahaNasiddha ho jAtA hai| AcArya kahate haiM ki yadi tuma yoM mAno so ThIka nahIM hai kyoMki cela parigrahakA upalakSaNa hai / acelatAkA lakSaNa parigrahatyAga hai / pAtra bhI parigraha hai| isa kAraNa usakA bhI tyAga kara denA siddha hI ho jAtA hai / tisa kAraNa vastra aura pAtrAkA grahaNa karanA tumhAre yahAM vizeSa kAraNakI apekSA kara kahA gayA hai / jo bhI koI upakaraNa grahaNa kiyA jAtA hai kAraNa ko apekSA kara hI usake grahaNakI vidhi hai / punaH gRhItakA parityAga karanA bhI avazya kahane yogya hI hai / tisa kAraNa arthaka adhikArakI apekSA kara bahutase sUtroMmeM vastra aura pAtrakA grahaNa jo kahA gayA hai vaha kAraNakI apekSA kara hI nirUpita hai| yoM zreSTha mantavya grahaNa karanA cAhiye / jo bhAvanAmeM yoM kahA gayA hai ki antima tIrthaMkara mahAvIra svAmIne eka varSataka vastra dhAraNa kiyA thA usake pazcAt ve vastrakA tyAga kara acelaka jina ho gaye / usa kathana para hama digaMbaroMkA yaha kahanA hai ki usameM bahulatAse vivAda paDe huye haiN| mahAvIra svAmIke vastragrahaNakA tumhAre yahAM nirNaya nahIM ho sakA hai| kyoMki usa viSayameM koI yoM kaha rahe haiM ki jisa dina vIra svAmIne dIkSA lI thI usahI dina vIra jinendrake usa vastrako vilambana karanevAle puruSane le liyA thA tumhAre yahAM dUsare vidvAna usI viSayameM yoM kaha rahe haiM ki cha: mahIne pazcAt vaha vastra kAMToM yA zAkhAoM karake chinna-bhinna, ho gayA thaa| koI tumhAre AcArya yoM kaha rahe haiM ki kucha adhika eka varSa vyatIta honepara vaha vastra khaMDalaka nAmaka brAmhaNane grahaNa kara liyA thA, koI yoM bhI bakhAna rahe haiM ki vAyuke dvArA girA diye gaye usa vastrakI vIra nAthane upekSA kara dI yAnI tyAga diyaa| vilambanako karanevAle pUjakane phira usa vastrako vIrabhagavAnke kandhepara rakha diyA ityAdi koI koI kahate
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH haiN| isa prakAra bahutasIM vipratipattiyAM honese manike sacela liMgakA prakaTa karaneke liye koI Thosa tattva nahIM dIkhatA haiN| saMdigdha tattvako vidvAn loga nahIM mAnate haiM / yadi vIranAthane vastrakA grahaNa kiyA thA to phira usakA vinAza kyoM iSTa kiyA gayA hai / ve vastrako sadA hI pahire rahate / jaise ki janmase lekara dIkSAke pahile taka devopanIta vastroMko dhAraNa karate the| eka bAta yaha bhI hai ki " vastra naSTa ho jaaygaa|" isa prakAra prabhuko yadi jJAna thA to usa vastrakA grahaNa unhoMne vyartha kiyA yadi jJAna nahIM thA, to isa bhagavAnke ajJAnabhAva prakaTa hotA hai jo ki itanA ajJAna avadhijJAnI bhagavAnko honA nahIM cAhiye / yadi tuma zvetAMbara yoM bhI kaho ki vIranAthane munikA liMga vastra hai / isako prajJApita karane ke liye vastra grahaNa iSTa kiyA thaa| taba to hama kahate haiM ki " pahile tIrthaMkara aura pichale tIrthaMkarake yahAM Acelakya yAnI vastrarahitapanA dharma mAnA gayA hai| " yaha vacana jhTha paDa jaavegaa| tisI prakAra navasthAnameM jo yaha kahA gayA hai ki " jisa prakAra maiM AdinAtha bhagavAn vastrarahita hUM usI prakAra pichalA tIrthaMkara mahAvIra svAmI bhI acelaka hovegaa|" usa vacanake sAtha bhI tumhAre kathanakA virodha ho jaavegaa| eka bAta yaha bhI hai ki yadi Apa tIrthaMkaroMke sAdhu avasthAmeM vastradhAraNa mAnate haiN| to vIra jinendra ke samAna anya teIsa tIrthakara jineMndroMke bhI vastrake tyAgakA samaya kyoM nahIM Apa logoMne kahA hai| yadi unakA bhI vastra hotA to isa prakAra vastrake tyAgake kAlako karanA samucita thaa| hAM, yaha kahanA to ThIka hai ki saMpUrNa parigrahoMkA tyAga kara tIrthaMkara jina jaba dhyAnameM sthira ho jAte haiM / to kisIne pahanAneke liye vastrako DAla diyA vaha upasarga huA kahA jaaygaa| yahAMtaka acelatAhI puSTa hotI hai / dekho, yaha yukti bhI acelatAko bhale prakAra siddha karane meM tatpara ho rahI hai ki parISahake sUtroMmeM zIta, deza mazaka, tRNasparza, parISahoMko sahanekA nirUpaNa kiyA hai / moTe vastroMko pahane huye sAdhuko zIta Adi parISaheM nahIM bAdha pAtI haiM / ataH ye parISaha sahaneke sUtra acelatAko hI dikhalAte haiN| nirvastratAko puSTa karaneke liye Apake yahAM anya bhI Agama vAkya haiN| sAdhu vicAratA hai ki " vastroMkA parityAga kara cukanepara phira maiM vastroMko grahaNa nahIM kruuNgaa|" joM vastroMkA tyAgakara acelakoMmeM zreSTha hai vaha sadA jinarUpakA dhArI hai| vastrasahita sAdhu laukika sukhameM magna ho jAtA hai / aura vastrarahita to aiMndriyika sukhI nahIM hotA hai| maiM vastrasahita
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ho jaauuNgaa|" ityAdika bAtoMko bhikSuka manameM nahIM vicAre / aura yoM bhI manameM nahIM vicAre ki " strarahita ho rahe rUkhe mujhako eka samayameM zIta satAveMgA isa kAraNa maiM ghAmakA sevana karUMgA" aisI nirbalatAprayukta cintanAyeM sAdhu na kare / zIta Adi parISahoMko sAdhu sahe yoM bahuta sA Apake yahAM prAkRta, apabhraMza, bhASAoMmeM anya bhI kahA gayA hai| uttarAdhyayanameM likhA hai ki sabase pahale mahAtmA pArzvanAtha aura varddhamAna bhagavAnne eka nirvastrapanAhI dharma kahA hai / pIche munidharmameM pravRtti kara rahe sAdhuoMne do prakAra liMgoMkI kalpanA kara lI hai| ataH maiM donoM sacela, acela, liMgameM saMzayako prApta huA huuN| isa prakAra kathana karane se antima tIrthaMkara mahAvIra svAmIkI acelatA siddha hotI hai / dazavakAlika granthameM bhI yoM kahA gayA hai ki jo nagna haiM, muNDa hai, jisake nakha, keza, baDhe huye hai, jo maithunase virakta hai| aise sAdhuko bhUSaNa kyA kareMge ? yoM Apake hI aneka pramANoMse acelatAkA samarthana hotA hai| isa prakAra aparAjita sUrine Acelakya sthitikalpakA nirUpaNa kiyA hai / isa Acelakyapara bhagavatI ArAdhanA graMthakI vidvadvareNya AzAdhara kRta mUlArAdhanA TIkAmeM kathana kiyA gayA hai--AcelakyaM vastrAdiparigrahAbhAvo nagnatvamAtraM vaa| tacca saMyamazuddhIndriyajaya kaSAyAbhAva dhyAnasvAdhyAyanirvighnatA nirgranthatA vItarAgadveSatA zarIrAnAdara svavazacetovizuddhi prAkaTaya nirbhayatva sarvatra vistabdhatva prakSAlanodveSTanAdiparikarmavarjana vibhUSAmUrcchatva lAghava tIrthakarAcaritatvAnigaDhavala vIryatAdyaparimita guNa grAmopalambhAt sthitikalpatvenopadiSTam / tadguNa samarthana TIkA dRSTayA kiMciducyate yathA-cele hi svedAdiyonika prANinAM prakSAlanAdinA bAdhA syAt iti tattyAge saMyamazuddhiH / lajjanIya zarIravikAranirodhanAya prayatnadADharyendriyajayaH / corAdi vaJcanAdyabhAvAtkaSAyAbhAvaH / sUcIsUtrakarpaTAdimArgaNA sevanAdyabhAvAtsvAdhyAyadhyAnanirvighnatA / abhyantara graMthasya celAdi parigrahamUlasya tyAgaH / manojJAmanojJavastratyAgAt vItarAgadveSatA vAtAtapAdibAdhAsahanAccharIre'nAdaraH / dezAntara gamanAdau sahAyAnapekSaNAtsvavazatA, kaupInAdipracchAdanA karaNAccetovizuddhi prakaTanaM / caurAdi tADanAdibhayAbhAvAnirbhayatvaM, apahAryasya arthasyAbhAvAtsarvatra vizrabdhatA, catudarzavidhopakaraNaparigrAhiNAM sitapaTAnAmidha bahupratilekhanatva prakSAlanAdi vyAsaMga bhAra vAhitvAni ca na santItyAdi / uktaM ca-- mlAnekSAlanataH kutaH kRtajalAdyArambhataH saMyamo / naSTe vyAkulacittatA tha mahatAmapyanyataH prArthanam kaupInepi hRte paraizca jhagiti krodhaH smutpdyte| tannityaM zuci rAgahRccamavatAM vastraM kakummaNDalam / /
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH apica - vikAre viduSAM dveSo nAvikArAnuvartate / tannagnatve nisargotthe ko nAma dveSakalmaSaH // naikiJcanyamahiMsAca kutaH saMyaminAM bhavet / te saMgAya yadIhateM balkalAjinavAsasAm // 365) isakA saMkSepa meM artha yaha haiM ki vastra, daNDa Adi sabhI parigrahoM kA abhAva kara denA athavA kevala nagna ho jAnA Acelakya hai vaha Acelakya to saMyamakI zuddhi honA, indriyoMkA jaya karanA, kaSAyoMkA abhAva ho jAnA dhyAna aura svAdhyAya karanemeM nirvighna rahanA, nirgranthatA, rAgadveSa rahitapana, zarIrameM Adara na honA, parAdhIna na hokara svavaza rahanA, cittI vizuddhikA prakaTa honA, bhayarahita honA, sabameM vizvAsa karanA, paravAha na karanA, dhonA, lameDanA Adi parikriyAoM kA chUTa jAnA, vibhUSita karanemeM mUrcchA nahIM honA, laghu bane rahanA tIrthaMkaroMse Acarita kiyA jAnA balavIryakA nahIM chipA sakanA, mArdava Adika aparimita guNasamudAyakA upalambha honeme sthitikalpa parne karake upadeza-- gayA hai / usa acelakatva guNake samarthanako vijayodaYA TIkAkI dRSTise kucha kahA jA rahA hai / usa prakAra suniye / pasInA Adi yoniko pAkara upaja gaye sa prANiyoM ko vastrake dhone sukhAne Adise bAdhA upajegI ataH usa vastrakA tyAga karanepara saMyama kI zuddhi hogI / lajjA karane yogya zarIrake vikAroMkA nirodha karaneke liye prayatnakI dRDhatA ho jAnese indriyoM kA jaya hogaa| cora Adi dvArA Thagane, lUTane AdikA abhAva ho jAnese kaSAyoMkA abhAva ho jAtA hai / suI, sUta, kapaDA Adike DhUMDhane, sIMvane, sevA karane Adi jhaMjhaToMkA abhAva ho jAnese svAdhyAya aura dhyAnameM nirvighnatA rahatI hai / cela Adi bahiraMga parigrahako mUla mAna kara abhyantara parigraha upaja jAte haiM / vastrakA tyAga kara denese unakA tyAga ho jAtA hai / manojavastrakA tyAga karanese rAga chUTatA hai / aura asundara vastrakA tyAga kara denese dveSa chUTatA hai / vAyu, ghAma, DAMsa AdikI bAdhA sahane se zarIra meM Adura nahIM ho pAtA hai / dezAntarakI jAne AdimeM sahAyakakI apekSA nahIM honese svataMtratA ho jAtI hai| kaupIna Adi dvArA pracchAdana nahIM karanese citta kI vizuddhi prakaTa hotI haiM / cora Adi dvArA mAranA pITanA AdikA bhaya nahIM honese nagnadigambara muniko nagnatva prApta hotA hai / curAne yogya koI padArtha nahIM hone se sabhI jIvoM meM munikA yA munimeM saba jIvoMkA vizvAsa ho jAtA hai / caudaha prakArake upaka
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre raNoMkoM rakha kara bar3e parigrahI ho rahe zvetAmbaroMke yahAM jaise bahutase pratilekhana rakhanA, paravAranA, sukhAnA, Adika aura bahutase parigrahakI poTa lAdanA rakhanA Adika doSa haiM / vaise digambara muniyoMke nahIM hai ityAdika TIkAmeM bahuta likhA hai / anyatra bhI granthoMmeM vastrake doSa dikhalAte huye yoM kahA gayA hai ki vastroMke malina ho jAnepara unako pakhAranA paDegA / dhoneke liye jala lAnA, pAtra lAnA, Adi Arambha kiyA jAyagA, aisA karanese bhalA saMyama kahAMse pala sakatA hai ? vastrake dhonepara indriyasaMyama aura prANasaMyama donoM nahIM palate haiM / aura vastrake naSTa ho jAnepara sAdhukA citta vyAkula ho jAyagA / isake anantara mahAn pUjya puruSoM ko bhI anya janoMse vastrakI prArthanA karanI hogI / mAtra kaupInake bhIM dUsaroM dvArA curAye jAnepara zIghra krodha upaja baiThatA hai ! tisa kAraNa aneka doSoMkI khAni ho rahe vastrakA muniko grahaNa karanA ucita nahIM hai / zAMtikI upAsanA karanevAle muniyoMkA vastra to dizAmaNDala hI hai / vaha dizArUpI vastra nitya hai, kabhI phaTatA nahIM hai| zuddha hai, kabhI mailA nahIM hotA hai, rAga pariNatiko haranevAlA hai / aura bhI graMthoMmeM isa viSayapara kahA gayA hai ki paranimittajanya vikAroMmeM vidvAn puruSoMko dveSa upajatA hai hAM, avikAra yAnI svAbhA vika pariNati ke anukUla pravartanemeM kisIkA koI dveSa nahIM hotA hai / tisa kAraNa svabhAvase utpanna huye nagnapanemeM bhalA kyA dveSa yA pApakA saMsarga ho sakatA hai ? parigrahoMkA sarvathA tyAga kara denese muniyoMkA AkiJcanya dharma palatA hai aura ahiMsA bhI satI hai / una saMyamiyoMkI niSkiJcanatA aura ahiMsA dharma kaise hoMge jo sAdhu chAla aura camaDA tathA vastroMkA saMga yAnI parigraha karaneke liye icchA rakhate haiM / arthAt vakalA, camaDA, kapaDA ina parigrahoMke cAhanevAle puruSa saMyamI nahIM haiM / niSparigrahatva aura ahiMsAko nahIM dhArate haiM / yoM AzAdharajIne TIkAmeM sAdhuoMke vastrAdirahitaparneko puSTa kiyA hai| zrI vIra bhagavAn yA zrI kundakunda svAmIke AmnAya anusAra muniyoMke vastrAdi parigrahoMkA rakhanA niSiddha hai / svayaM granthakAra zrI vidyAnanda svAmI dazameM adhyAya ke antima sUtrakA vyAkhyAna karate huye likheMge ki -- 1 pulligenaiva tu sAkSAdravyatonyA tathA gamavyAghAtAdyuktibAdhAcca stryAdinirvANavAdinAM / sAkSAnnirgranthaligena pAraMparyAttatonyataH / sAkSAtsagranthagena siddhau nirgranthatA vRthA / / 13 / /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 367) isakA abhiprAya yahI hai ki dravya-puruSahI mokSako prApta karatA hai| strI yA napuMsaka tadbhavase mokSa nahIM jAte haiM / inako vastra rakhanA anivArya hai| nirgranthaliMgase hI sAkSAnmokSa prApta hogA. sagranthaliMga karake avyavahita rUpase mokSa nahIM ho sakatI hai| yoM saMyamIkA utsarga mArga AcelakyahI samajhA jaay| vastrasahita ho jAnepara jIvakI dezasaMyama yA asaMyama avasthA samajhI jaaygii| mujha dezabhASAkArako yaha vizvAsa nahIM huA ki zlokavAttika mahAn granthameM zItakAla, lajjA Adike avasarapara upakaraNa vakuza muni kambala, kauzeya vastrako rakha sakate haiN| anagAradharmAmRtako racanevAle udbhaTa paNDita AzAdharajIne aparAjita sUrikI TIkAkA Azraya lekara mUlArAdhanA TIkAmeM acelatvako poSA hai| isase zrI aparAjita sUrikA digambaratva aura prakAMDa vidvattva prakaTa ho jAtA hai| tabhI to AzAdharajI vijayodayA TIkAkA sahArA le rahe haiN| koI bhI digambara AmnAyakA vidvAn muniko vastra rakhanA puSTa nahIM kara sakatA hai| bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAmeM bhI vastrakA samarthana nahIM hai| pratyuta prabala yuktiyoMse vastra, pAtra rakhanekA khaNDana kiyA hai| aisI AcelakyakI puSTi anya granthoMmeM durlabha hai| __ pItapadmazuklAstistro lezyAH pulAkasya bhavanti / pulAka Adi pAMcoM nirgranyoMke saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liMga, ina pAMcoM anuyogoMkA vyAkhyAna kara diyA gayA hai / aba pAMcoM munivaroMmeM chaThe lezyA anuyogako ghaTita karate haiN| prathamokta pulAka munike pIta, padma aura zukla ye tIna zuma lezyAyeM pAI jAtI hai| kRSNo nIlazca kApotaH pItAH padmazca zuklagaH, lakSaNAH SaDapi lezyA vakuzapratisevanA // kuzIlayorbhavantyeva kathiteyaM maharSibhiH // 14 // tathA bakuza aura pratisevanA kuzIla nAmaka muniyoMke kRSNa, nIla aura kApota ye tInoM azubha lezyAyeM tathA pIta, padma lezyA aura zuklavarNocita kartavyako prApta ho rahI zukla lezyA yoM svakIya varNocita AcaraNoM svarUpa ho rahI chaoM bhI lezyAyeM pAI jAtI hI haiM / isa prakAra mahAn RSivaroMne isa lezyAko kahA haiN|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368) tattvArtha zloka vArtikAlaMkAre nanu kRSNa nIlakApotalezyAtrayaM vakuzapratisevanA va kuzIlayoH kathaM bhavati / santyeva tayorUpakaraNAsaktisaMbhavAdArttadhyAnaM kAdAcitkaM saMbhavati tatsaMbhavAdAdiyAtrayaM bhavantyeveti matAntaraM parigrahasaMskArAkAMkSA svayamevottara guNavirAdhanAyAmArta saMbhavAdArtAvinAbhAvi ca lezyASaTkaM pulakasyArtakAraNAbhAvAnna SaT lezyAH / kintuttarAstistra eva / yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki-- vakuza aura pratisevanA kuzIla donoM muniyoMke kRSNa, nIla aura kApota tInoM azubha lezyAyeM kisa prakAra ho sakatI hai ? arthAt granthoMmeM isa prakAra likhA hai ki- " ayadottichalessAo suhatiya lessAhu desa viradatiye tatto sukkA lessA ajogiThANaM alessaM tu " yoM pAMcaveM, chaThe, sAtaveM guNasthAnoM meM tIna zubha lezyAyeM mAnI haiM / vakuza aura pratisevanA kuzIla jaba nirgrantha haiM to kamase kama chaThe sAtaveM guNasthAnameM avazya raheMge isase nicale guNasthAnoMmeM nirgranthoMkI gati hI nahIM hai / to phira chaThe, sAtaveM, guNasthAnavAloMke azubha lezyAyeM kaise kahIM gaI haiM ? batAo / isake uttarameM granthakAra kahate hai ki-- ina donoMke azubha lezyAyeM bhI ho jAtI hI haiM kAraNa ki una vakuza aura pratisevanA kuzaula muniyoMke zAstra, zilA, paTA Adi upakaraNoMmeM rAgapUrvaka Asakti ho jAnA saMbhavatA hai / kabhI kabhI ArttadhyAna ho jAnekI saMbhAvanA hai / usa ArttadhyAnake sambhava jAnese pahalI tInoM azubha lezyAyeM bhI saMbhava jAtI hI haiM / yoM katipaya AcAryoM ke matAntara haiM / nemicandra siddhAntacakravartIke matAnusAra muniyoMke tIna azubha lezyAyeM nahIM pAI jAtI haiM kintu anya AcAryoMkA mantavya aisA hai ki--muniyoMke bahubhAga zubha lezyAyeM hI raheMgI kintu kadAcit ArttadhyAnake ho jAnepara vakuza aura pratisevanA kuzIla muniyoMke azubha lezyAyeM bhI ho sakatI haiM kyoMki inake parigrahake saMskArakA kSaya nahIM huA hai / pUrvadazAmeM jo parigrahakA saMbaMdha lagA huA thA / usakI svalpavAsanA munipadameM calI A rahI hai / ve muni mUlaguNoMko bhalehI akSuNNa pAlate raheM kintu apane ApahI puruSArtha dvArA jaba uttara guNoM kI virAdhanA karanemeM ratikarma vaza hokara pravarta jAte haiM taba inakA ArtadhyAna sambhava jAtA hai| ArttadhyAnake sAtha chahoM lezyAoM kA avinAbhAvI sambandha hai / yAnI ArttadhyAnake avasarapara jIvake zubha, azubha sabhI lezyAyeM pAI jAtI haiM / pulA munike to ArttadhyAna ho jAnekA kAraNa tIvra anurAga yA Asakti nahIM hai,
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 369) ataH chahoM lezyAyeM nahIM mAnI gaI haiM kintu paralI orakI tIna zubha lezyAyeM hI haiN| bhAvArtha-koI choTe alpa paDhe huye chAtra bhI bar3e aura adhika par3he huye chAtrakI apekSA mandakaSAya dekhe gaye haiM, koI koI ajaina bhI jainoMkI apekSA alpakaSAya samajhe gaye haiM / pariNAmoMkI vicitra jAtiyAM haiM / dhana, jJAna, bala Adike Adhikyako dhAra rahe jIvoMse kisI kisI nirdhana, mUrkha, nirbalakI AtmA unnata kAryoMko kara rahI dekhI gaI hai| yoM vicAra kara pariNAmoMkI vyavasthAko atayaM samajha liyA jAya / kapotateja:padmazuklalezyAcatuSTayaM kaSAyakuzIlasyedaM jJAtanyaM / dAtavyaM dAnIyamitiyAvat / kaSAyakuzIlasya yA kApotalezyA dIyate sApi pUrvoktanyAyena veditavyA tasyAH saMjvalanamAtrAntaraMgakaSAyasadbhAvAt parigrahaH / zaktimAtrasadbhAvAtsUkSmasAMparAyasya nirgranthasnAtakayozca kevalA zuklava lezyA veditavyA / ayogikevalinAM tu lezyA nAsti / kaSAyakuzIla sAmaka munike kapota, tejaH, padma, aura zukla yoM cAroMhI lezyAyeM sambhava rahI samajhanI cAhiye / isakA phalitArtha yaha nikalA ki kaSAyakuzIlake liye ukta cAroM lezyAyeM dAtavya haiM, yAnI dene yogya haiN| kaSAyakuzIla muniko jo jo kApota lezyA dI jAtI hai| vaha bhI pUrvokta nIti anusArahI samajha lenI caahiye| arthAt parigrahake saMskArakA paripUrNa kSaya nahIM huA hai / ataH zubha rAgapUrvaka kadAcit kapota lezyA bana baiThatI hai| kevala tIvra saMjvalana antaraMga kaSAyakA sadbhAva rahanese usa kapota lezyAke yogya parigraha hai / bahiraMga 'dravya rUpase koI parigraha nahIM pAyA jAtA hai / phira bhI " kaSAyoM dayAnuraJjitA yogapravRttirlezyA " asaMkhyAta lokapramANa kaSAyAdhyavasAyasthAnoM meM se katipaya kapotalezyA yogya pariNAma ho jAneke kAraNa zaktimAtrakA sadbhAva hai / parihAravizuddhi saMyamavAle munike bhI pichalI cAra lezyAyeM ho sakatI haiM / sUkSma sAMparAyasaMyamI tathA nirgrantha aura snAtaka muniyoMke kevala akelI zuklahI lezyA samajhanI cAhiye / caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalajJAniyoMke to lezyA nahIM hai jaba ki unake kaSAya aura yogakA sarvathA abhAva ho cukA hai| " vizeSyavizeSaNobhayAbhAvaprayukto viziSTAbhAvaH " //
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ___utkRSTasthitiSvutkRSTatayA pulAkasya sahastrAradeveSvaSTAdazasAgaropamajIviteSUpapAdo bhavati / vakuzapratisevanA kuzIlayoviMzati sAgaropamasthitiSUpapAda AraNAcyuta svargayorbhavati / sarvArthasiddhau tu kaSAyakuzIla nirgranthayostrayastrizatsAgararopamasthitiSa deveSUpapAdo bhavati / jaghanyopapAdo'zeSANAmapi saudharmakalpe / dvisAgaropamasthitiSa deveSu veditavyaH / snAtakasya paramanirvRttatvAdupapAdo nirvaannN| sUtrokta chaha anuyogoMkI vicAraNA ho cukI hai| aba granthakAra pulAka Adi muniyoMke sAtaveM upapAdakA vicAra karate haiN| marakara uttarabhavakI utpattiko yahAM upa. pAda mAnA gayA hai| pulAka munikA utkRSTapane karake upapAda to utkRSTa sthiti. vAle aThAraha sAgaropama kAlataka vahAM jIvita bane rahanevAle sahastrAra svargopadevoMmeM hotA hai| tathA vakuza aura pratisevanA kuzIla muniyoMkA AraNa aura acyuta svargauma bAIsasAgaropama sthitiko dhAranevAle devoMmeM upapAda hotA hai| sarvArthasiddhi vimAnameM to kaSAyakuzIla aura nirgrantha muniyoMkA tetIsa sAgaropama sthitivAle devoMmeM upapAda ( pretyabhAva ) hotA hai ! zeSarahita sampUrNa pAMcoM bhI pulAkAdi munivaroMkA jaghanya rUpase upapAda ho jAnA to saudharma aizAna do kalpoMmeM do sAgaropama sthitivAle devoMmeM samajha liyA jAya / kyoMki--samyagdRSTi manuSya marakara kalpopapanna yA kalpAtIta vaimAnika devoMmeM hI upajatA hai / jaghanya koTike vaimAnika bhalA saudharma aizAna svargavAsI devahI ho sakate haiM / pUrva meM manuSya AyuHko bAMdha cukA jIva to mahAvratahI nahIM le pAyegA / avratI marakara bhogabhUmimeM jAvegA, snAtaka muni to paranirvANako prApta ho cuke haiN| isa kAraNa unakA upapAda nirvANa yAnI mokSa ho jAnA hI haiM / saMsArameM upajanAhI inakA vajita ho gayA hai| __ sthAnAnyasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni tAni tu kaSAyakAraNAni bhavanti / kaSAyatamatvena bhidynte| iti kaSAya kAraNAni tatra sarvanikRSTAni labdhisthAnAnIti korthaH / saMyamasthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayorbhavanti / tau ca samakAlamasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni vrajataH / tatastadanantaraM kaSAyakuzIlena saha gacchannapi pulAko vyucchidyate nirvartata ityrthH| tataH kaSAyakuzIla ekAkyevA'sakhyayAni saMyamasthAnAni gacchati / tadanantaraM kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzAH saMyamasthApanAnyasaMkhyeyAni yugapatsaha gacchanti prAnpuvantItyarthaH / tatpazcAdvakuzo nivartate vyucchidyata ityarthaH / tato'pi pratisevanAkuzIla:
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 371) saMyamasthAnAni asaMkhyeyAni vrajitvA vyucchidyate / tato'pyasaMkhyeyAni sthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate / ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate sopyasaMkhyeyAni sthAnAni gatvA vyucchidyate / tadupari ekaM saMyamasthAnaM snAtako vrajitvA paraM nirvANaM labhate / snAtakasya saMyamalabdhiranantaguNA bhavatIti siddham / - " avasthAna nAmaka AThaveM anuyogakA vicAra karate haiM--muniyoMke anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoMkA udaya nahIM hai / kevala saMjvalana kaSAya aura nokaSAyoM kA udaya chaThese dazame guNasthAnataka yathAyogya pAyA jAtA hai / nokaSAyakA udaya naume guNasthAnataka hI hai / muniyoMke sambhava rahe kaSAyoM kA udaya ho jAnepara bhI puruSArthapUrvaka ho rahe AtmavizuddhisvarUpa labdhisthAnoM ko yahAM prakaraNama 11 sthAna mAnA gayA hai / jo ki ginatImeM asaMkhyAta loka pramANasvarUpa asaMkhyAtA saMkhyAta hai / ataH jAtikI apekSA saMyamake sthAna asaMkhyAta haiM / eka saMyamI munike eka bhavameM katipaya antarmuhUrtoMke samayasaMkhyApramANa asaMkhyAte saMyamasthAna ho jAte haiM / anAdibhUta kAlIna anantAnanta saMyamiyoM ( jo aba siddhAlaya meM virAjamAna haiM ) ne vyaktirUpase anantAnanta saMyamasthAna liye the kintu unakI jAtiyAM asaMkhyAta lokapramANa asaMkhyAtI hI thI / eka jIva paryAyameM utkRSTatayA pone nauvarSa kamatI eka koTi pUrvavarSa taka saMyama dhAra sakatA hai / itane kAlameM Avali yA muhUrta saMkhyAtaguNe svarUpa asaM - khyAte saMyamasthAna ho rahe saMbhava jAte haiN| kitanehI saMyamasthAna aneka bAra bhI ho sakate haiM / ye saMyamasthAna to kaSAyoMko nimittakAraNa mAnakara ho jAte haiM / saMjvalanakaSAya aura nokaSAyake udayakA taratamapane karake sthAnoMkA bheda ho jAtA hai / ataH ina sthAnoMke kAraNa kaSAya mAne gaye haiM / uttarottara baDha rahI Atmavizuddhiko dhAra rahe asaMkhyAtA saMkhyAta saMyamasthAnoMko paMktibaddha Upara tara Upara virAjamAna kara dIjiye unameM sabase jaghanya koTike labdhisthAna to pulAka aura kaSAyakuzIla munike hote haiM / labdhisthAnakA artha kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki saMyamakeM SArthadvArA AtmavizuddhirUpa saMyamasthAna hI yahAM labdhisthAna hai / ve kuzIla donoM muni jinadRSTa asaMkhyAte saMyamasthAnoM taka sAtha sAtha yugapat gamana karate haiM / arthAt samAnarUpase saMyamake uparitana sthAnoMko pakaDate huye cale jAte haiM / vahAMse usake anaMtara kaSAyakuzIlakeM sAtha gamana kara rahA bhI pulAka muni vyucchinna ho jAtA 1 upayogI ho rahe purupulAka aura kaSAya
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre hai| isakA artha yaha hai ki pulAka muni nivRtta ho jAtA hai| Uparale saMyamasthAnoMko nahIM grahaNa kara pAtA hai / vahAMse Upara kaSAyakuzIla akelAhI saMyamasthAnoMpara gamana karatA hai, ina svalpa asaMkhyAte saMyama sthAnoMpara isa kaSayakuzIlakAhI adhikAra hai| usake anantara asaMkhyAte uparitanavartI saMyamasthAnoMpara kaSAyakuzIla, pratisevanA kuzIla aura vakuza muni yugapat sAtha sAtha gamana karate haiN| isakA artha yaha hai ki-- Uparale jinadRSTa asaMkhyAte saMyamasthAnoMko ukta tInoM muni prApta kara lete haiN| usake pazcAt vakuza munikA Upara saMyamasthAnoMpara jAnA nivRtta ho jAtA hai / isakA artha yaha hai ki vakuza munikI itanehI madhyavartI saMyamasthAnoMtaka gati hai / isake Age vakuzakI vyucchitti ho jAtI hai| usa vakuzakI gatise bhI Upara pratiyevanA kuzIla asaMkhyAteM saMyamasthAnako calakara vyucchinna ho jAtA hai| usase bhI asaMkhyAte sthAna Upara calakara kaSAyakuzIlakI vyucchiti ho jAtI hai| bhAvArtha-- kaSAyakuzIla inase Uparale saMyamasthAnoMkA adhikArI nahIM hai| aba isase Upara gyArahaveM, bArahaveM, guNasthAnoMmeM mohanIyake upazama yA kSayase ho jAnevAle akaSAyasaMyama sthAnoMko nirgrantha munivara prApta karate haiN| veM bhI asaMkhyAte saMyamasthAnoMtaka calakara vyucchinna ho jAtA hai| usase Upara ekahI saMyamasthAnako prApta hokara snAtaka jineMdra paramanirvANa padako prApta kara letA hai / yoM pulAka AdikI saMyama labdhiyoMse snAtakakI saMyamalabdhi anantaguNI ho jAtI hai| yaha bAta yukti aura Agamase siddha ho cukI samajha lenI cAhiye / zAstroktAH zarasaMkhyakAH RSivarAzcAritrasaMsAdhakAH, bhavyAmbhojavikAsane dinakarAste vai pulAkAdayaH, dRkzuddhayAdiSu tatparAH suranutAH jJAnAbdhi saMbhAvitA, steme bhUri durantadurgaharaNe kinna kSamAH kSemadAH // 15 // sarvajJa AmnAya anusAra granthita kiye gaye zAstroMmeM RSi zreSTha muni pAMca prakAra mAne gaye haiN| kAmake bANa pAMca haiM / ataH cAritrakA bhale prakAra sAdhana kara rahe RSi mahAzaya zara yAnI vANoMkI pAMca saMkhyAko dhAra rahe haiN| veM pulAka Adika pAMco prakArake sAdhu niyamase bhavyajIva svarUpa kamaloMke vikAsanemeM sUryake samAna haiN|
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH darzanavizuddhi Adi bhAvanAoMmeM tatpara ho raheM hai / indra bRhaspati Adi devoM karake stuti kiye jA cuke haiM tathA jo RSivara jJAnasamudra meM avagAha kara rahe haiM / veM pulAka Adi RSi mere bahutase ananta duSTa karma rUpa gaDhake haranemeM kyA samartha nahIM hoMge ? apitu kalyANoM ko denevAle ve maharSi mere duHkhase anta ho jAne yogya ananta karmoMkA vinAza kara hI deMgeM / saMyamiyoMkA prarUpaNa karate huye granthakArane naume adhyAyake anta meM yaha maMgalAcaraNazloka kaha diyA gayA hai / iti navamAdhyAyasya dvitIyamAnhikam // yahAM taka zrI umAsvAmiviracita tattvArthasUtra ke naume adhyAyakA zrI vidyAnanda svAmI saMdarbhita zlokavArtika mahAn grantha meM navama adhyAya sambandhI dvitIya Anhika samApta ho cukA hai / isa viSayakI utkaTa gaveSaNAse prerita hokara maiMne svakIya ziSya paMDita lokanAtha zAstrIdvArA mUDabidrI se tADapatrapara likhI huI prAcIna pratise uddhRta kI gaI " saMyama zrutapratisevanA " sUtrakI zlokavArtika nAmaka TIkA maMgAyI vahAMkI atiprAcIna do, tIna tADapatrakI pratiyoMmeM upakaraNavakuza munike zItakAla AdimeM kambala, kauzeya, Adi vastra grahaNa kara lenekA vidhAna sarvathA nahIM hai / na jAne uttara prAntakI katipaya pratiyoMmeM yaha sadoSa prakaraNa kisane prakSipta kiyA hai ? zrI vidyAnanda svAmIkI mUla kRti tADapatrIya prAcIna likhita granthoMmeM isa prakAra hai / usako avikala uddhRtakara hama likhate haiM / vastutaH gambhIra vidvAn zrI vidyAnanda svAmIjIkA lekha aisAhI honA cAhiyeM / " 373) saMyamazruta pratisevanAtIrthIlaga ityAdi - taso'lakSaNatvAdanirdeza iti cet nAnyatopIti vacanAtsiddheH / bhavadAdi yogeM sa iti cet nAnyatrApi darzanAt / nArthato na zadvato'bhidhAnataH samadhyama iti yathA / pratisevaneti SatvAbhAvaH kriyAntarAbhisambandhAt / pratigatA sevaneti vigatA sevakA yato grAmAdasau visevako grAma iti yathA / pulAkAdaya: saMyamAdibhiH sAdhyA vyAkhyeyA tyarthaH kathamityAha - saMyamAdibhiraSTAbhiranuyogairyathAkramam, 11 sAdhyAste'tra pulAkAdyAstajjJairbhedaprabhedataH // 1 // saMyamAH paMca nirdiSTAH zrutaM ca bahubhedabhRt / sato virAdhane pazcAtsevanA pratisevanA // 2 //
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre tIrtha tIrthakarApekSaM dharmamArgapravartanaM / liMgaM tu dravyabhAvAbhyAM dvidhA saMyatalakSaNaM // 3 // yogapravRttirAkhyAtA kaSAyaranuraJjitA / lezyA SoDhAtra kRSNAdi dvidhA zuddhataratvataH // 4 // upapAdaM punarjanmasthAnAni syuryathAtmanAM / saMyamasyehasAmarthyAdanyasyAprastutatvataH / / 5 / / kaSAyotthAnyasaMkhyayA nyakaSAyosthitAni ca / jaghanyamadhyamotkRSTasvabhAvAni vyapekSayA / / tatra pulAkavakuzapratisevanAkuzIlAH sAmAyikachedopasthApanayorvartante / kaSAyakuzIlAH parihAravizuddhisUkSmasAMparAyayoH pUrvayozca nirgranthasnAtakA yathAkhyAta saMyame / zrute pulAkavakuzapratisevanAkuzIlA utkarSaNAbhinnAkSaradazapUrvamAtra, kaSAyakuzIlA nigranthAzca caturdazapUrvapramANe / jaghanyena pulAkAnAM zrutamAcAravastu, vakuzAdInAmaSTau pravacanamAtaraH, apagatazrutAH snAtakAH kevalitvAt / pratisevanA pulAkasya paMcasu mUla. vrateSu rAtri (rAjya) bhojanaSaSTheSu ( varjeSu ) parAbhiyogAt balAtsaMbhavati / upakaraNa. vkushsyopkrnnsNskaarprtisevnaa| zarIravakuzasya zarIrasaMskArapratisevanA / uttara. guNeSveva pratisevanA kuzIlasya, kaSAyakuzIlAdayaH pratisevanArahitAH / tIthaM sarvatIrtha kareSu / sarveSAM dravyaligaM sarve nirgranthAH bhAvaligaM pratItya bhAjyAH / lezyA punastasyosarAstistraH / vakuzapratisevanA, kuzIlayoH SaDapi / kaSAyakazIlasyottarAstisrA. parihAravizuddhizca / sUkSmasAMparAyasya nigraMthasnAtakayozca zuklava, ayogino'lezyAH / pulAkasyotkRSTopapAdA deveSutkRSTasthitikeSu sahastrAre / bakuzapratisevanAkuzIlayo-vi. zati sAgaropamasthitikeSu, AraNAcyutakalpayoH kaSAyakuzIlayonirgranthayostrayastrizatsA. garopamaritikeSu sarvArthasiddhau sarveSAmapi jaghanyopapAdaH saudharme dvisAgaropamasthitiSu / snAtakasya nirvANaM / saMyamasthAneSvasaMkhyeSu kaSAyanimitteSu satsu sarvajaghanyAni labdhisthAnAni pulAkakaSAyakuzIlayostauyugapadasaMkhyeyasthAnAni gacchataH / tataH pulAko vyucchidyate / tataH kaSAyakuzIlA gacchatyekAkI / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlavakuzAH mahAsaMkhyeyAthAnAni gacchanti tato vakuzo vyucchidyate tato saMkhyeyasthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate / tatopyasaMkhyeyasthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 375) tata UrdhvamakaSAya thAnAni nirgranthaH pratipadyate / sodhyasaMkhyeyasyAnAni gatvA vyucchidyate, tata UrdhvamekaM sthAnaM gatvA snAtako nirvANaM prApnoti / tadA saMyamalabdhiranantaguNA bhavati, evaM navamAdhyAyasUtritAM saMvaranirjarAsiddhimupasaMharannAha, - sidhyatyevamudIritakramavazAdguptyAdibhiH saMvaro / vibhrANaiH pratipakSatAmurubalaiH karmAstravANAM yathA // tadvatsattapaso dina vividhA kAreNa nunnirjarA / nAnAtmIyavizuddhivRddhivazato dhIrasya niHsaMzayam // iti tattvArthazlokavAtrtikAlaMkAre navamasyAdhyAyasya dvitIyamAnhikaM / isakA artha isa prakAra hai ki saMyama zruta, pratisevanA, tIrtha, liMga, lezyA, upapAda aura sthAna ina vikalpoMmeM yA vikalpoM karake pulAka Adiko sAdha lenA cAhiyeM / isa sUtrokta mantavyameM kisIko zaMkA upajatI hai ki koI vyAkaraNakA saptamI yA tRtIyA vibhaktike artha meM tas pratyayako karanevAlA lakSaNasUtra nahIM hai / ataH isa sUtrameM vikalpataH yoM tas pratyayAnta nirdeza nahIM karanA cAhiye / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki vyAkaraNameM tas pratyaya ke prakaraNapara " anyatopi " aisA vacana kahA gayA hai / yAno paMcamI vibhaktike atirikta anya vibhaktiyoMke artha meM bhI tas pratyaya ho jAtA hai / isa kAraNa yahAM saptamyartha yA tRtIyArtha anusAra " vikalpataH " padakI siddhi ho jAtI hai / punaH zaMkAkAra kahatA hai ki vaha " anyato'pi " jo kahA gayA hai / usakA vyAkhyAna yaha hai ki bhavat yuSmat, AdikA yoga ho jAneMpara anya vibhaktiyoMse bhI vaha tas pratyaya kara diyA jAtA hai / AcArya kahate haiM ki yaha bhI to nahIM kahanA kyoMki bhavat AdikA yoga nahIM bhI ho jAnepara anya sthAnoMmeM bhI tas pratyaya huA dekhA jAtA hai / jaise ki prasiddha grantha meM aisA prayoga hai tathA saMjJAdhAranemeM yA artha karake, zadba karake athavA saMjJA karake jo hai / yahAM bhavat AdikA yoga nahIM hai, phira bhI tas pratyaya ho rahA dekhA jAtA haiM / aba sUtrokta pratisevanA padameM zaMkA uThAI jA sakatI hai ki " pratisevanA zadvama dantya sakArake sthAnapara mUrdhanya SakAra honA cAhiye / jaise ki pratiSedha parISaha Adi zadva haiN| isake samAdhAnArtha granthakAra kahate haiM ki " pratisevanA isa pada meM mUrdhanya kAra ho jAnekA abhAva hai ki anya kriyAkA madhya meM saMbaMdha ho rahA hai, jaise ki jisa ki artha meM, zadvama nahIM hai vaha madhyama " "
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ (376) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre . jima sevakaH vigata yAnI dUra cale gaye haiM vaha gAMva " visevaka " 1, kahA jAtA hai / yahAM visecaka padameM " AdezapratyayayoH isa sUtra karake Sa nahIM ho pAtA hai / kyoMki dUsarI gata kriyAkA saMbaMdha ho gayA hai / usI prakAra " pratigatAseMvanA " yoM madhyameM anya kriyAkA sambandha ho jAnese Sa nahIM hone pAtA hai / usI kriyAkA sambandha banA rahatA to akhaNDapadakI rakSA ho jAneke anusAra mUrdhanya Sa ho sakatA thA / yoM pulAka Adika munivara "saMyama zruta" Adi karake sAdhya yAnI vyAkhyAna karane yogya haiM / yaha sUtrakA artha nikalA / kisa prakAra ve sAdha liye jAya ? aisI jijJAsA utthita honepara granthakAra agrIma vAttikoM ko kaha rahe haiM / usa munipadavIko jAnanevAle vidvAnoM karake, saMyama Adi ATha anuyogoM karake krama anusAra ve pulAka Adi RSi svakIya nada-prabhedoM dvArA yahAM sAdha lene yogya hai / / 1 / / sAmAyika, chedopasthApanA, Adi bhedoMvAle saMyama pAMca kahe jA cuke haiN| dUsarA zruta bhI bahuta bheda--prabhedoMko dhAra rahA hai / vidyamAna vratoMkI virAdhanA ho jAnepara pIche tadavasthita honeke liye sevA karanA tIsarI pratisevanA kahI jAtI hai // 2 // cauthA tIrtha to tIrthakara mahArAjoMkI apekSA rakhatA huA dharmamArgakA pravartana karanA hai, pAMcavAM liMga to dravya aura bhAva karake do prakAra ho rahA saMyamIkA lakSaNa hai // / / kaSAyoM karake pIche pIche raMgI jA rahI yogoM kI pravRtti chaThI lezyA bakhAnI gaI hai / kRSNa Adi bhedase chaH prakAra ho rahI vaha lezyA yahAM zuddha aura usase nyArI azuddha rUpase do prakAra mAnI gaI hai // 4 // upapAdake katipaya artha haiM / kintu yahAM saMyamakI sAmarthya se janmasthAna rUpa upapAda liyA gayA hai / saMsArI jIvoMke marakara karmAnusAra punaH janma leneke jo sthAna haiM / vaha upapAda haiM, anya upapAda yahAM prastAva prApta nahIM haiM // 5 // isI prakAra sthAnake bhI aneka artha haiM / kintu saMyamakA prakaraNa honeke kAraNa yahAM kaSAyoMse utpanna huye aura nokaSAyoMse upaje athavA gyArahameMse Upara guNasthAnoMmeM akaSAya bhAvoMse bhI utpanna huye asaMkhyAta lokapramANa saMyamasthAna yahAM sthAna mAne jAte haiM, jo ki vibhinna apekSAoM karake jaghanya, madhyama aura utkRSTa svarUpa hokara niyata haiM / / 6 / / isake Age granthakAra svanirmita alaMkAra granthameM kaha rahe haiM ki una muniyoMmeMse yA ATha anuyogoMmeMme pulAka, vakuza, aura pratisevanAkuzIla muni to sAmAyika aura chedopasthApanA saMyamoM meM varta rahe haiN| hAM, kaSAyakuzIla RSivara to parihAravizuddhi aura sUkSmasAMparAya saMyamameM tathA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 377) pUrvavarttI sAmAyika, chedopasthApanA ina donoM saMyamoMmeM bhI pravarta rahe haiM / nirgrantha aura snAtaka sAdhuvarya to akele yathAkhyAta saMyamameM pravRtti karate haiM / ukta pAMcoM nirgranthoMkA yadi zruta anuyoga meM vicAra kiyA jAya to yoM vyavasthA hai ki pulAka, vakuza aura pratisevanAkuzIla ye utkarSa karake abhinnAkSara dazapUrva mAtrameM pravRtti karate haiM / ye gyAraha aMga dazapUrva se adhika nahIM jAna pAte haiM / kaSAyakuzIla aura nirgrantha to utkarSeNa gyAraha aMga aura caudaha pUrvaparimita zAstrajJAnameM praveza kara jAte haiM / jaghanyaM rUpase pulAkoM kA zrutajJAna AcAravastu nAmakA vizeSa prakaraNa hai / vakuza Adi yAnI vakuza, kuzIla aura nirgranthoMkA jaghanya zrutajJAna ATha pravacanamAtAyeM haiM / snAtaka munivarya toM zrutajJAnako pArakara dUrakara cuke haiM kyoMki kevalajJAna dazAmeM dUsarA jJAnasthAna nahIM pAtA hai / tIsarI pratisevanAkA vyAkhyAna yoM hai ki pulAka munike ahiMsAdi pAMca mUla guNa mahAvratoM meM aura chaThe rAtribhojana tyAgavratameM dUsaroMke abhiyogase balAtkArarUpeNa pratisevanA kadAcit saMbhava jAtI hai / upakaraNavakuza munike upakaraNoMke saMskAra karase pratisevanA ho jAtI hai / zarIra vakuza yatike zarIrake saMskAra karane ke anusAra prati-" sevanA hoM jAtI hai, pratisevanA kuzIlake no mUlaguNoMmeM nahIM hokara uttara guNahI pratisevanA hotI hai / kaSAyakuzIla Adika arthAt kaSAyakuzIla, nirgrantha aura snAtaka ye pratisevanAse rahita haiM | inako koI doSa nahIM laga pAtA hai / cauthe tIrthako yoM bakhAniye ki saMpUrNa tIrthaMkaroM ke samayameM aura unake vAroMmeM ye pAMco prakArake nirgrantha ho jAte haiN| pAMcave liMga anuyogakI yoM vyAkhyA hai ki saMpUrNa muniyoMkA dravyalagahI hai, dravya strI yA napuMsaka kathamapi mahAvratoMko nahIM dhArate haiM, ataH sabhI nirgrantha dravya -' ligI pratIti kara pulliMgI haiM / hAM, bhAvaliMgakI pratIti anusAra vikalpanIya haiM / kisI ke bhAvaveda pulliMgakA udaya hai, anya muni bhavavedaka apekSA strIvedI hai, tIsa - " ke kAryarahita hokara napuMsaka vedakA udaya bhI saMbhavatA hai jo ki naume guNasthAna" saMveda bhAgataka pAyA jA sakatA hai| lezyA to phira usa pulAka munike uttaravartinI' pIta, padma, zukla tIna haiM / vakuza aura pratisevanAkuzIla muniyoMke chahoM bhI lezyAyeM haiM / kaSAyakuzIla aura parihAravizuddhisaMyamavAleke paralI ora kI tIna zubha lezyAyeM hai / sUkSmasAMparAya saMyamI aura nirgrantha snAtaka muniyoMke zuklahI lezyA hotI hai| caudahaveM guNasthAnavarttI ayogI mahArAja to lezyArahita haiN| sAtaveM upapAda anuyogakI vikalpanA ET
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre # hai ki pulAka munikA marakara janma honA svarUpa upapAda utkRSTa rUpase utkRSTasthitivAle devoM meM sahastrAra svarga meM hotA hai / vakuza aura pratisevanA kuzIla sAdhuoMkA AraNa, acyuta, svargoMmeM bAIsasAgaropamasthitivAle devoMmeM utkRSTatayA hogA / kaSAyakuzIla aura nirgrantha munivaroMkA upapAda to taiMtIsa sAgaropama sthitiko dhAranevAle devoMmeM sarvArthasiddhi vimAnameM hogA / sabhI pulAka vakuza kuzIla muniyoMkA jaghanya rUpeNa upapAda to do sAgaropama sthitivAle devoM meM saudharma kalpa meM hogA / snAtaka munikA to paMDita paMDitamaraNa nirvANa hai / nirgrantha aura snAtakoMkA punarjanma hotA hI nahIM hai AThame sthAna anuyogakA muniyoMmeM parAmarza kIjiye ki kaSAyake udaya, upazama, kSamako nimitta pAkara ho rahe sante asaMkhyAte saMyama sthAnoMmeM pulAka aura kaSAyakuzIla muniyoMke sampUrNa jaghanya vizuddhiko liye huye labdhisthAna hote haiM / ve donoMhI Upara Upara racI huyI labdhisthAnoMmeM kucha dUrataka donoM sAtha sAtha yugapat calateM haiM / isake pazcAt pulAkakI vyucchitti ho jAtI hai / yAnI pulAka isase adhika UMcA saMyamasthAnoMpara nahIM caDha pAtA hai| usase Upara kaSAyakuzIla ( vakuza honA cAhiye ) akelAhI jAtA hai, katipaya sthAnoMpara caDhakara usase Upara kaSAyakuzIla, pratisevanA kuzIla aura vakuza munivarya sAtha sAtha asaMkhyAte labdhisthAnoMpara calate haiM / pahile vakuzakI vyucchitti ho jAtI hai / usase bhI Upara asaMkhyAte saMyamasthAnoMpara jAkara vahAMse pratisevanA kuzIlakI vyucchitti ho jAtI hai| usase bhI adhikatara asaMkhyA saMyamasthAnoMpara calakara kaSAyakuzIla vyucchinna ho jAtA hai / unase Upara nirgrantha muni kaSAyarahitajanya saMyamasthAnoMko prApta karatA hai / vaha bhI bArahameM guNasthAna meM pAye jAnevAle asaMkhyAte labdhisthAnoMtaka jAkara vyucchinna ho jAtA hai / usake Upara antima eka saMyama sthAnako calakara snAtaka munivareNya nirvANako prApta ho jAtA haiM / usa samaya saMpalabdhi, anantAnanta guNI ho jAtI hai / isa prakAra naume adhyAyameM zrI umAsvAmI karake sUtroMdvArA racI gayI saMvara aura nirjarAkI siddhikA prakaraNa saMkoca karate huye, granyakAra zrI vidyAnandasvAmI agrima zArdUlavikrIDita chandameM nirUpaNa karate haiM / ki " isa prakAra naume adhyAyameM kahe jA cuke kramake vazase jisa prakAra karmAsravoMke pratipakSIpanako dhAra rahe aura moTI sAmarthyako rakhanevAle gupti, samiti Adi pariNaaiyoM karake saMvara hotA siddha ho jAtA hai, usI prakAra dhIra vIra tapasvI AtmAkA
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 379) vividha AkAravAle kahe jA cuke tapa, karake zuddhAtmasaMbaMdhI aneka saMyama vizuddhiyoMkI vRddhike vazaseM nirjarA ho jAtI hai / isa siddhAntako saMzayarahita hokara svIkAra kara lenA cAhiye / isa prakAra yahAMtaka tattvArthazlokavAttikAlaMkAra nAmaka mahAn graMthameM naume adhyAyakA dUsarA prakaraNa samudAya svarUpa Anhika samApta ho cukA hai / kRtadhiyaH saMvaranirjarAniHzreNImAsAdyAgrima mokSaprAsAdamArohantu / iti zrI vidyAnanda AcArya viracite tattvArthazlokavAtikAlaMkAre __navamo'dhyAyaH samAptaH // 9 // isa prakAra yahAM taka zrI vidyAnanda AcArya mahArAjake dvArA vizeSa utsAhapUrvaka race gaye tattvArthazlokavAttikAlaMkAra nAmaka mahAna granthameM nauvA adhyAya paripUrNa ho cukA hai| --isa naume adhyAyake prakaraNoMkI saMkSepase sUcanA isa prakAra hai ki prathamahI saMvarakA lakSaNa karate huye nirodha aura saMvarakA sAmAnAdhikaraNya nirukti anusAra batAyA gayA hai / baMdhake nirodhako saMvarapanekA niSedha kiyA hai, dravyasaMvara aura bhAvasaMvarakA vicAra karate huye guNasthAnoMkI carcA kI hai| terahaveM taka deza saMvara aura caudahaveM guNasthAnameM pUrNa saMvara honA batAyA hai| saMvarake gupti Adi kAraNoMkA hetuhetumadbhAva poSate huye tapase nirjarAkA honA bhI yukti siddha kiyA hai| sUtrAnusAra gupti, samiti aura dharmoMkI UhApohapUrvaka pratipatti karAI haiN| ATha zuddhiyoMkA vivaraNa karate huye munikI pAMca bhikSAvRttiyoMkA digdarzana kiyA hai / jaina samAjameM pUjana karanA acchA pracalita hai / deva, guru, zAstra athavA arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu, jinadharma, jinAgama jinacaitya, jinacaityAlaya, ina nau devoMkI arcA karanese. samyagdarzana puSTa hotA hai / deva pUjanameM sabhI vyavahAradharma gabhita haiN| jaise ki vizvAsaghAtameM sampUrNa pApa chipe huye hai|| zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhUtAm / zrI samantabhadrAcArya ke pramANavAkyAnusAra kahI gayI samyagdarzanakI utpatti, vRddhi aura rakSA pUjanoM dvArA hotI hai| pUjA karanA samyagdarzanakA kArya bhI hai aura kAraNa bhI haiM / jaise ki AptakA upadeza samyagjJAnakA kArya aura kAraNa hai athavA
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre yama, niyama ye samyakcAritrake kArya aura kAraNa bhI hai| nau devoMkI nitya naimittika pUjanase mokSa mArga mAne gaye ratnatrayakI prApti hotI hai / bhAdrapada dazalakSaNa parva meM bahubhAga jaina bandhu jinacaityAlaya meM jo dazadharmokI pUjA karate haiM vaha naimittika pUjA hai / gRhasthake AvazyakoM ke anusAra pratidina jo pUjA kI jAtI hai vaha nityamaha hai ! jaina meM kitanehI parva yA puNya divasa, pUrva kAloMse cale A rahe haiM / unameM yathAyogya nava devatAoMkA pUjana kiyA jAtA hai / vIra nirvANa divasa, nandIzvara parva AdimeM mukhya rUpase jinendradeva yA pratimA devatAkI pUjA kI jAtI hai / zrutapaMcamIko jinAgama devakI arcA pradhAnatayA hotI hai / sammedazikhara, sonAgira, pAvApura AdikI vandanA karate samaya caityAlayadevakI yA vahAMse mokSa gaye siddhoMkI arcA hotI hai / rakSAbandhana ( salUnA) ke dina to vizeSa pUjA kI jAtI hai vaha gurupUjA hai / arthAt viSNukumAra akaMpana Adi AcArya, upAdhyAya, sAdhuoMkI pUjA hai | dazalakSaNa parva meM tI uttama kSamA Adi yA ratnatraya Adi pUjanakI mukhyatA hai / arhanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sarvasAdhu, jinadharma, jinA - gama, jinacaitya aura jina caityAlaya ina nava devatAoMmeM pAMca parameSThI to jIva tatva haiM / aura caityAlaya pudgala tatva haiM / siddhoMkeM vinA cAra parameSThiyoM ke pratipAdita vacana aura zrutajJAnako jinAgama kahate haiM / dharma devatA to vastu svabhAva, jIvadayA, vratadhAraNa, vyavahAra ratnatraya, sAmAyika, gupti, upazama zreNi, kSapakazreNi, ina avasthAoMko pAra karatA huA, uttama kSamA, ahiMsA, bramhacarya, kevalajJAna, zuddha cAritra, avyAbAdha Adi rUpa ho rahA jIvasvabhAva hI hai / sacitta acitta dravyoM yA bhAvoM dvArA nau devoMkI pUjA karanevAloMko parizeSameM ATha devatAoMkA parityAga karanA paDegA / UMcI dhyAna avasthA meM nija - Atma svarUpa dharmadevatAkI hI upAsanA kI jAyagI taba mokSa prApta hogI / mokSa ho cukanepara bhI zuddha dharmadevahI vahAM sarvadA svarasa svAnubhUta saccidAnandamaya anubhUta hote raheMge / nizcayadharma aura vyavahAra dharmake bheda AtmIya dharma do prakAra kA hai / pUjana IryAsamiti, bramhacaryANuvrata, muni dAna vyutsarga, anazana, vaiyAvRtya, parISahajaya, parihAra, vizuddhi Adi ye nicale guNasthAnoMmeM pAye jAnevAlI
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 381) pariNatiyAM saba vyavahAra dharma haiN| kintu uparimaguNasthAna yA guNasthAnAtIta nizcayadharmakI prAptike nitAMta Avazyaka mArga ye hI haiM / ataH taba taka upAdeya haiN| paramabhAvagrAhaka zuddha dravyAthika nayake dvArA jo AtmAkA svarUpa grahaNa kiyA jAtA hai vahI nizcaya dharma samajhanA cAhiye / jaina zAsanakA manthana karanese yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki dharma aura dharmIkA abheda saMbaMdha hai| yahAM anya dravyoMke tadAtmaka dharmo yA sAMsArika jIvoMke dharmokA vicAra nahIM kara kevala Atmadravya ke aviSvagbhAvI dharmoMkA parAmarza kiyA jAtA hai| uttamakSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapaH, tyAga, AkiMcanya aura bramhacarya ye dazalakSaNa dharma kahe gaye haiN| sAthahI inako paramabramha zuddhasiddha paramAtmasvarUpa bhI iSTa kiyA jAtA hai / dazalakSaNa parvameM pUjana karate samaya " OM nhIM parabrahmaNe uttamakSamAdharmAGgAya namaH " " OM hIM parabramhaNe uttamamArdavadharmA GgAya namaH " ityAdi se anAdikAlIna maMtroMko bolakara pUjakajana aSTa dravyoMko caDhAte haiM aura niyata dinoMmeM yathAkramase ukta anAdikAlIna dazoM maMtroMkA daza dinataka jApa karate haiM / ina dharmoMkA vyAkhyAna zravaNa, manana, pAlana, dhyAna bhI unakI labdhike liye kiyA jAtA hai| uttama kSamA Adi daza dharmoM kA vyAkhyAna sunanA jitanA manohArI hai unakA pAlana karanA usase kahIM asaMkhyAta guNa adhika Anandaprada hai| samyagdaSTi jIvako svAtmAnubhavase jaisA nijAnanda rasa jhalakatA hai| usI prakAra dhArmika puruSoMko ukta siddha paramAtmasvarUpa kSamA Adi dharmoM ke dhAraNa, pAlana dvArA AtmIya rasAnubhavakI alaukika chaTA pratibhAsita rahatI hai| AtmAke nija guNa kabhI niyukta nahIM ho pAte haiN| pratyuta siddha avasthAmeM to ve aura bhI parisphuTa, nirmala, niHpratibandha hokara vyakta ho jAte hai| nizcaya dharma avinAzI hai, antakAla taka AtmAmeM tadAtmaka hokara banA rahatA hai| prakaraNa meM yaha kahanA hai ki ye kSamA Adi dharma zuddha AtmAke paramotkRSTa pariNAma hai| azuddha nizcaya naya, sadbhUta vyavahAra naya, azuddha dravyAthika naya, upanaya Adi nayoMke viSaya ho rahe aura saMsArI jIvoMke kartavya mAne gaye matijJAna, devapUjana, gurusevA adhyayana, pratikramaNa, AlocanA, saMsthAnavicaya, madIya zarIra Adi heya pariNatiyoMke sadRza ye dharma nahIM haiM kintu AtmAke tadAtmaka nija svarUpa haiN| yAnI ina dharmoko alaga kara diyA jAya to dharmI AtmA kucha bhI nahIM raha jaaygaa| jaise ki uSNatA yA usake avinAbhAvI guNoMke nikAla denepara agnitatva asat ho jAtA hai|
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ____ina daza dharmoM meM sabhIke pahile 'uttama' zabda par3A huA hai jo kI isa loka yA paralokake sukhaprada abhyudayoMkI apekSAse kiye gaye vyavahArI jaghanya, madhyama, dharmokA vyAvartaka hai / bhAvArtha-vyAvahArika kSamA, mArdava, Adi dharma saMsArI jIvoMke bhI pAye jAte haiM jo ki parama bhAva mAne gaye uttama kSamA, uttama mArdava Adi dharmoMke saMpAdaka hai / sAdhanoMse sAdhya nyArA hai yA parimArjita hai| cAritraguNasvarUpa uttama kSamA Adiko yoM parabramhamaya samajhiye ki AtmAkI vaibhAvika pariNatiko karanevAle cAroM prakArake krodha karmokA udaya ho jAnepara AtmA apane kSamAbhAvase cyuta ho jAtA hai| krodhako AtmIya puruSArtha dvArA nahIM upajane denA kSamA hai / muniyoMmeM kSamA pAI jAtI hai kintu dazaveM guNasthAnameM krodhakA udaya haTa jAnepara utkRSTa kSamA ho jAtI hai tathA AnuSaGgika doSoMke bhI Tala jAnepara caudahaveM guNasthAnake antameM ( siddhoMkI kSamA ) atyanta utkRSTa uttama kSamA hai| guNakI parama svAbhAvika pariNati karmakalaMka rahita siddha avasthAmeM pAI jAtI hai tabhI to kSamAke liye " dhyAna koTi samA kSamA " yaha likhA gayA haiN| karoDa zubhadhyAnoMke barAbara eka kSamA hai / uttama dhyAna mAne gaye dharmya dhyAna aura zukladhyAnase bhI kSamA koTiguNI upAdeya hai| dhyAna to saMsAra avasthA hai, sAtaveM guNasthAnataka hI dhamya dhyAna hai tathA eka arthameM cintAoMko rokakara zuddha Atma--saMbaMdhI lambe2 nayajJAnoMke piNDa ho rahe zrutajJAnoMkA samudAyasvarUpa zukladhyAna bhI bArahaveM guNa-sthAna taka hI pAyA jAtA hai / uttamakSamA to ina guNasthAnoMmeM pUrNakSamAke anantaveM bhAga mAtra hai / vastutaH anantAnanta avibhAga pratichedoMke dhArI uttama kSamA, mArdava, ArjavazIla, kevalajJAna Adi kSAyika bhAva to anantakAlataka pUrNarItyA siddha paramAtmAoMke hI pAye jAte haiN| kSAyika bhAva aura pAramANika bhAvoMkA akhaNDa samudAya hI siddha paramAtmA hai / yoM cAritra mohanIya mAne gaye krodha, mAna mAyA, lobha nAmaka karmoM ke kSayase hue ye uttama kSamA, mArdavA Arjava, zauca dharma bhI kevalajJAna kSAyika samyaktvake samAna akSaya anantAnantakAlataka zuddha paramAtmAsvarUpa hokara muktAtmAoMmeM tadavastha jaDe hue haiN| asadabhidhAnarUpa jhUThe vacanakA tyAga karanA satyavrata hai / pAMvavAM nizcaya satyadharma isase bhI kahIM UMcA Atmatatva hai tathA ' ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM bramhaparamam' samantabhadrAcAryakI isa ukti ke anusAra ahiMsAke samAna satya bhI zudra siddha parameSThIkA
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 383) ananta avinAzI dharma hai / ' satsu sAdhu satyaM ' jo sajjanoMmeM sAdhu hai vaha satya hai, tIrthaMkarase adhika sajjana anya kauna ho sakate haiM, tIrthaMkara bhagavAna dIkSA ke samaya yA Age pIche bhI satya siddhoMko namaskAra karate haiM / chaThe saMyamake viSayameM yoM vicAra kIjiye ki vrata --dhAraNa, samiti -- pAlana, kaSAyanigraha, indriya-jaya, yoganirodharUpa vyava - hAra saMyama to zrAvaka yA munivaroMmeM pAyA pAtA hai / indriyasaMyama yA prANasaMyama bhI vratiyoMmeM milatA hai / hAM, kSAyikalabdhi yA kSAyika upayoga svarUpa indriyoMko svAyatta rakhanA, athavA sukha sattA, caitanya, bodha ina bhAva prANoMkI bAla 2 rakSA karanA baDe bhArI puruSakA kArya hai / isa kAmako siddha bhagavAna vinA icchAke svabhAvataH anurakSaNa karate rahate haiM / jaise koI pahalavAna zarIragvayavoM, dhAtu upadhAtuoMko yatna dvArA yathAsthAna sthira rakhatA hai / isa mallake kArya meM bhale hI kucha icchAkA yoga bhI hai kintu mukta jIvoMke mohakarmajanya icchA nahIM hai / hAM, jJAna aura prayatna haiM / ToTala aisA hai ki jagatkA eka kArya icchAse hotA hai aura ananta kArya binA icchA ke svakAraNoMse hote rahate haiM / paiMtAlIsa lAkha yojana parimita Uparale tanu vAtavalaya meM virAjamAna ho rahe aura bhUtakAlIna samayoMse asaMkhyAtaveM bhAga nAmaka anantAnanta saMkhyAvAle siddha bhagavAna svakIya niriccha chatracchAyAse trasa sthAvara jIvoMkI rakSA kaise karate haiM ? athavA rain AtmIya guNa yA mokSamArgapara udAsIna kAraNa hokara kaise lagA dete haiM ? isa siddhAntako puSTa karaneke liye eka svataMtra lambA lekha apekSaNIya hai / . zrI rAjavArtika meM ekeMdriya Adi prANiyoMkI pIDAkA parihAra aura indriya viSayoMmeM Asakti nahIM karanA saMyama mAnA hai / ye abhAvAtmaka pratijIvI guNa jaise siddhoM meM nivasate haiM vaise muniyoMmeM to kyA kSapakazreNImeM bhI nahIM pAye jAte haiM / gRhasthoMkI to bAta hI kyA hai, ajJAna yA azakyAnuSThAna honeke kAraNa kSapakazreNImeM bhI uttama samaya nahIM pala pAtA hai| kSapaka zreNI bhI to saMsAra hai / mumukSu jIva kSapaka zreNIko prApta kara punaH choDa detA hai / taba kahIM Age ke puruSArthoM dvArA vaha mokSa prApta kara pAtA hai / sAtaveM tapo dharmakA vivaraNa yoM hai ki karmoMkI nirjarA ho jAya yA punaH karmoM kA sambandha na ho jAya etadartha tapa karanA paDatA hai / vyAvahArika bAhya aura Abhyantara bAraha tapa to siddhoMmeM nahIM hai / kintu punaH yoga aura kaSAyakA prakaraNa nahIM /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mila sake tathA punaH karmasambandhA na ho jAya isake liye mukta jIvoMkA svAbhAvika uttama tapa nAmaka puruSArtha hotA rahatA hai| dekho bhAvAtmaka anujIvI aura abhAvAtmaka prati-jIvI guNoM, tathA aneka svabhAvoMkA piNDa ' vastu' hai| vidvAn puruSa isa siddhAntako bhale prakAra jAnate haiM ki pratyeka padArtha para cha: sthAnavAlI hAni vRddhiko le rahe bhAva guNoMke samAna avibhAga praticchedahIna ye prAgabhAva, dhvaMsa, atyantAbhAva aura anyonyAbhAva cAroM abhAva bhI tadAtmaka hokara lada rahe haiN| koI bhI vastu nijasvarUpa inake bojhako utAra kara pheMka nahIM sakatI hai ! prAgabhAvakA tiraskAra kara yadi pAMcasau varSa AgekI aulAdoMko Aja . paidA kara liyA jAya to isa annake durlabha yugameM kyA bharapUra subhikSameM bhI Apake hisse meM eka annakA dAnA bhI na paDegA tathA rahane ke liye eka aMgula sthAna bhI bAMTameM nahIM aaygaa| ' kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya ninhave ' / ( samantabhadra ) isI prakAra pAMcasau varSake pUrvavartI murdAghAToM, zmazAnoM yA karistAnoMko jagA diyA jAya to purakhA loga anna jalake kaSTaye duHkhI hokara hatyAkAMDa macA deNge| jaise kabhI (prAcIna samayameM) bArahavarSake akAlameM loga dUsaroMke peTameMse anna nikAlakara khA liyA karate the / 'pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet ' ( samantabhadra ) bAta yaha hai ki Age honevAle padArthoM ke prAgabhAvoMko vaisAhI niSedha rUpameM banA rahane do isapara khuziyAM manAo / tathA svakIya purakhAoMko bhI dhvaMsakI mRtyu nidrAmeM sotA rahane do tabhI Apa hama cainakI vaMzI bajA sakate haiM / yoM prAgabhAva aura dhvaMsa kA mAnanA atyAvazyaka hai tathaiva apane sirapara yA parosI huI thAlImeM sarpa vyAghra AdikA abhAva banA rahane do anyathA isa abhAvakA katipaya kSaNake liye bhI yadi tiraskAra kara deveMge to usI kSaNa phaNa uThAye huye sarpa, dahADatA huA bagherA sirapara caDha baitthegaa| thAlI kAlacakra bana jaaygii| yoM pratyeka vastumeM svAtirikta anantAnanta padArthoM svarUpa nahIM pariNata ho jAnekA uddezya rakha jama kara baiTha gaye asaMkhya atyantAbhAva aura anyonyAbhAvakI bhItara bhIteM par3I huI haiN| ' svaparAdAnApohanavyavasthApAdyam khalu vastuno vastutvam ' ( rAjavArtika ) apane nija tatvako pakaDe rahanA aura parakIya upAdhiyoMkA parityAga karate rahanA hI vastukA vastutva hai, yahAM prayojana itanA hI hai ki karmabandha pun| nahIM bana baiThe etadartha
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 385) siddha bhagavAna bhI nizcaya tapako tapateM rahate haiM / jaise ki kamalapatra sarvadAhI koziza se apane loTe 2 roMgaToMko satara kiye rakhatA hai, jo ki roma pAnIke kaNoMse bhI bahuta bArIka aura saghana haiM / tabhI patteko pAnI nahIM chU pAtA hai / hAM, usa romAvalIka murajhA jAnepara patte se pAnI miDa jAtA hai / kyoMki patteko belase toDa denepara yA sukhA denepara kucha kAla pazcAt vaha yatna DhIlA paDa jAtA hai / pratyeka vRkSa svazaktise apane tanA, zAkhAoM, pattoM, phUloM, phaloMko tAjA ( sajAtA huA ) banAye rakhatA hai | ataH romAvalIko sadA satara banAe rakhanA paDatA hai tabhI kamalapatra apane zarIrase pAnIko nahIM lagane detA hai | saMsArI jIvoM yA pudgaloMke guNoM samAna siddha bhagavAna ke guNoM ko bhI arthakriyAyeM karanI paDatI haiM / tabhI ve apane kaivalya yA siddhatvakI rakSA kara pAte haiN| yoM zuddha AtmAoMkA svarUpa ho rahA tapodharma hai / parigrahanivRtti svarUpa tyAga to pUrNarItyA siddhoM meM hI hai / arhantoMke bhI zarIra aura cAra aghAtiyA karma laga rahe haiM / dAnAntarAya karmake kSayase upajA kSAyika dAna siddhoM meM bhI pAyA jAtA hai / udAsInatayA ve jIvoMke liye jJAnadAna, abhayadAna mokSamArga pradAna karate rahate hai / aSTazatIkI ' yAvanti kAryANi tAvantaH svabhAvabhedA: ' isa paMkti tathA zrI gommaTasAra anusAra no Agama dravyako jaba siddhameM lagAyA jAyagA to vizuddha buddhivAle jijJAsuoMke hRdaya meM ukta siddhAnta bhale prakAra baiTha jAvegA / yoM nizcaya uttamatyAgadharmasvarUpa to siddhacakra hI hai anya koI nahIM / jaina nyAyazAstrakA akhaNDa siddhAnta hai ki bhAvAbhAvAtmakaM vastu ' pratyeka padArtha bhAvoM aura abhAvoMkA tadAtmaka piNDa ho rahA hai / eka dravyakA dUsare dravya yA usakI paryAyoMke sAtha atyantAbhAva ho rahA hai / dravyakI sajAtIya paryAyoMmeM anyonyAbhAva praviSTa ho rahA hai / ye abhAva sabhI dravyoM aura svabhAvoMmeM, avibhAga praticchedoMmeM yahAMtaka ki svayaM abhAvoMmeM bhI pAye jAte haiM / isakA dRSTAnta dvArA svalpa spaSTIkaraNa yoM hai / vartamAnameM jitane manuSya vidyamAna haiM una sabake bhAgya, AdateM, vacana--praNAlI, vicAraNAyeM, hastAkSara Adi nyAre 2 hai / yahI nahIM sabakI sUrateM mUrateM bhI nyArI 2 hai / tabhI to loga apane 2 laDake, mAM, bApa, patnI, svAmI, 1 sevakako jhaTa pahacAna lete haiM / isa AkRti bhedasehI bramhacarya aura acauryANuvratakI khAsI rakSA ho pAtI hai / yadi sUrateM yA AkRtiyAM bhinna 2 na hotI to sundarI tArAke liye 1 1
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vidyAbalase sugrIvakI sUrata badala kara A gaye sAhasagati vidyAdharake prakaraNa samAna baDe 2 anartha yA atyAcAra maca jAte, koI bhI sarakAra kisI bhI prakAra isakA phaisalA nahIM kara paatii| ___ bhAiyo ! manuSyoM, striyoM, laDake, laDakiyoMkI sUrateM to pRthaka 2 Apako dIkha hI rahI hai / mai to yaha kahatA hUM ki ghoDe, baila, bhaiMsa, gAya, hiraNa, bandara, sarpa, ina saba jIvoMkI bhI sUrateM ApasameM ekasI nahIM haiN| yAnI jayapurameM yadi paccIsa lAkha kabUtara haiM to unakI eka 2 kI sUrata bhI alaga 2 hai / Apake gharameM yadi pacAsa ciDiyAM haiM to una sabakI mUrateM nyArI 2 haiM / jarA unake baccoMse pUcho ve saba apanI2 mAtAko pahacAna kara apanI 2 khAsa mAM se zIghra lapaTa jAte haiN| nAsamajha aura bevakUpha baccekI bAta nyArI hai / itanAhI nahIM, makkhiyAM cITiyAM, dImakeM, khaTamala, barra tataiyA, macchara, makaDiyAM, machaliyAM, magara, kachuA Adi ye sabahI apanI 2 jAtimeM eka dUsarese nyArI 2 sUratavAle hote haiM / mere abhiprAyako Apa samajha gaye hoMge / mai kaha rahA hUM ki sahAranapurameM kaI karoDa mavikhayAM hai lekina eka 2 makkhIkI sUrata nyArI 2 hai / koI bhI makkhI dUsarI makkhIse zakalameM nahIM milatI hai / sthUladRSTivAloMko ve ekasI dIkhatI haiM, kintu unakI sUrateM usI prakAra nyArI 2 hai jaise ki pratyeka kuTumbake saba manuSyoMke zarIroMke AkAra aura mukhAkRtiyAM bhinna 2 haiN| kevala manupyoMkI mukhAkRtiyAM hI nyArI 2 nahIM kintu haraekake peTa hAtha kAna aMgulI roma sabhI aMga pratyaGgoMkI sUrata nyArI 2 hai| koI bheda-vijJAna kara sake yA na kara sake yaha dUsarI bAta hai / ApakI AvazyakatA yA anAvazyakatAke sAtha vastuvyavasthAkA anvaya vyatireka nahIM hai / TakasAlameM sana 1941 ke Dhale hue rUpase ekase haiM unakI AkRtiyAM samAna hai / bhale hI unakA upAdAna kAraNa bhinna 2 ho isakA yahAM vicAra nahIM cala rahA hai / isI prakAra eka sAMcIkI banI huI IMTeM yA eka sAtha chupI hajAra pustake ekasI ho sakatI haiM / DIvanakA laTThA athavA sarojanIkI malamala inake saikaDoM thAna athavA eka sAtha usI sAMce meM Dhale huye kala puraje, eka sUratavAle ho sakate haiN| hameM inakI AkRtiyAM nyArI 2 nahIM siddha karanI hai / kaimarAmeM inakI tasvIreM khiMcavAveM to ve tasvIreM ekasI hoM bhI, kintu ukta jIvoMke zarIroMkI AkRtiyAM samAna nahIM hai| makkhiyoMke phoTo pratyeka rUpase bhinna 2 haiN|
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 387) hAM, to thoDA aura Arge sarakiye, juye, lIkheM, ghuna, laTeM, paiyAM gijAiyAM hI akelI akelI bhinna 2 AkRtivAlI hai kintu itanAhI pratyeka vastumeM tAdAtmya rUpase pAyA jA rahA abhAva padArtha hameM Adeza detA hai ki maiMne chApa lagAkara pratyeka gehUM cAvala makkA, bAjarA, posta, sarasoM, jIrA, ilAyacI Adi saba cIjoMmeM athavA Ama, ama. rUda, kharabUjA aura aMgUra Adi phaloM yahAMtaka ki sAga, toraI, ghAsa, pattA, phUla, DaNThala sabakI parasparameM nyArI 2 AkRtiyAM banane dI haiN| bhAvArtha:-duniyAmeM karoDoM mana gehU upajatA hai / lAkhoM mana bAjarA ugatA hai| una araboM kharaboM gehUMkA pratyeka dAnA dUsare gehUMke dAnekI sUratakA nahIM hai| eka bAla (kukaDI) ke do hajAra bAjarA bhI saba nyArI 2 sUratake haiM jaise eka mAM ke laDakoMkI AkRti nyArI 2 hai / pratyeka aMgara yA amarUdakI zakla dUsare kisI aMgUra yA amarUdase nahIM milegii| sUkSmadRSTise nirakhiye, pArakhI jauharIke samAna ina ratnoMpara bhedabhAvakI gaharI dRSTi DAliye, saMsArameM bheda vijJAnahI kaThina hai / aura bhI Age baDhakara samajhiye ki bhUtakAlameM bhI jitane ghoDe, makkhiyAM, gehUM, bAjarA, posta, ghAsa, vRkSa, vanaspatiyAM aura phala ho cuke hai ve bhI saba nyArI 2 AkRtiyoMko liye hue the, ve AkRtiyAM ina vartamAnake ghoDe AdikI nyArI 2 AkRtiyoMse bhinna 2 prakArakI hI thii| jaise ki bhUtakAlameM aisA koI manuSya nahIM huA jisakI sUrata ApasameM yA Ajakalake kisI bhI manuSyase ThIka 2 pUrNatayA bhilatI huI ho / aba Apa sabhI anya deva-deviyAM, trasakAya, sthAvarakAya jIvoMkI bhUta, vartamAna, bhaviSyakAlIna bhinna 2 anantAnanta AkRtiyoMkA vicAra svayaM kara sakate haiN| kyoMki jIvoMke agurulaghuguNa aura abhAva svabhAva bahuta vilakSaNa prakArake haiN| samavAyIkAraNa to bhinna 2 haiM hI, isa bAtako to sabhI jAnate haiN| isakI yahAM carcA hI nahIM hai / isa bAtakA bhI lakSya rakhanA ki pratyeka manuSya, ghoDA, kabUtara, cIMTI, laTa, phala, ghAsa, gehaM AdikI sUrata kucha dinoMmeM badalI rahatI hai| arthAt eka manuSyakI bAlya avasthAmeM mukhAkRti nyArI thI; yuvAvasthA aura vRddhadazAkI sUrata badalI huyI nirAlI hai| yadi Apa kisIko zIghra 2 nahIM dekheMge to pahicAnanA kaThina ho jAya, bIsa varSa pIche to bApa-beTeko nahIM cInha sakatA hai| isa AkRtioMke parivartita bhedako mai kahAMtaka bIsa varSa yA daza varSa, eka varSa, eka mAsa, eka dina, eka ghaMTA, eka minaTa yA antima sImA eka samayataka le jAUM ? / isa siddhAMtakA parIkSaNa, nirNaya aba svayaM kara liijiyegaa|
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre tAtparya yaha hai ki bhAvoMke samAna abhAvoMkA bhI sAmrAjya sarvatra chA rahA hai Apa bhAvoMke kAryoMko dekhate A rahe hai kintu abhAvoMke kAryoMkA vistAra bahuta baDhA huA hai / sampUrNa kAryoM meM kevalAnvayI hokara pratibandhakAbhAvako kAraNa mAnA gayA hai / abhAva una baDe 2 kAryoMko sAdhate haiM jo ki bhAva kAraNoMke dvArA kAlatrayameM nahIM ho sakate haiM / asambhava haiM, jaina nyAyagranthoM meM isa tatvakA ati sundara vivecana kiyA gayA hai / yoM ' bhAvAbhAvairgumphitaM vastu / ' pratyeka vastu anantAnanta bhAva aura abhAvoM ke sAtha tadAtmaka hokara guMtha rahI hai / ' merA kucha nahIM aura maiM kisIkA nahIM yaha nauvAM AkiMcana dharmaM to pUrNarItyA siddhoM meM hI milegA jaba ki arahantoMke bhI ATha prAtihArya, paramaudArika zarIra, susvaraprakRtikA udaya aneka upAdhiyAM laga rahI haiM / siddhoMkA AtmA nijasvarUpa banA rahe, para padArthapara hI raheM ! isa arthakriyAke liye kisI svabhAvakA vahAM baiThe rahanA anivArya / eka bAta yaha bhI dhyAna meM rakhanekI hai ki pratyeka sat vastu artha kriyAoMko karatI hai, mukta ho cuke siddhabhagavAnako bhI svocita kriyAyeM karanI paDatI hai / janasiddhAntameM puruSArtha cAra mAne gaye haiN| puruSa yAnI AtmAkA artha yAnI prayojana yA kartavya isako puruSArtha kahate haiM / asi, kRSi, vANijya, adhyApana Adi dvArA nyAyapUrvaka arthopArjana karanA arthapuruSArtha hai / talavAra, vyApAra, zilpa, gAyana Adi sAdhanoM kiye gaye artha puruSArthake aneka bheda haiM / indriyoMke bhogya - upabhogya mAne gaye athavA jalakrIDA, daulata, nAca dekhanA, ratikriyA Adi upAyoMse huye kAma puruSArtha ke bhI aneka prakAra haiM / tathA pUjana, dAna, IrSyA, vratapAlana, satya bhASaNa, upavAsa, dIkSA lenA Adi rUpase dharma puruSArthake aneka bheda haiM / usI prakAra siddha lokameM nizcaya ratnatraya svArtha niSThA, AtmaguNoM ko bharapUra banAe rakhanA lokAgra nivAsa, karmabandha nahIM hone denA, uttama bramhacarya rakSita rakhanA, uttagakSamA ahiMsA Adi mokSa puruSArtha anekavidha ho rahe haiM / siddhoM ke agurulaghuguNa yA anya guNa koI khAlI nahIM baiThe hai / svalpa bhI DhIla kara denepara bhinna DAkuoMke dvArA chApA mAra denekA aMdezA hai| Apako kyA patA hai ki puruSArthiyoM ko kyA 2 kArya karane paDate haiM, taba kahI arthakriyAye ho pAtI hai / kisAna bIja DAlakara alaga ho jAtA hai / phira bhUmike bhItara bIjameM janma le cuke jIvako yA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 389) - - garbhAzayameM A gaye jIvako kitanehI avyakta abuddhi-anicchApUrvaka kArya svakIya prayatnoM karane paDate haiN| tabhI vividha prakArake phala, phUla, anna, gannA, auSadhiyoMkA svarUpa taiyAra hotA hai| garbhasthita jIva apane paryApti yA anya prayatnoMse haDDI, mAMsa, rudhira, nAka, kAna Adi avayavoMko banA DAlatA hai| yaha vicitra jagata to jIva ajIvakI camatkArika arthakriyAoMkA hI pariNAma hai| jalabinduko Uparase gola maTola banA rahaneke liye yA lavaNasamudrake pAnIko hajAroM yojana UMcA uThA rahane ke liye, tathA Agako agni jvAlAoMko Upara pheMkate rahaneke liye epaM vAyuko tirachA phailaneke liye bhItarI aneka kozizeM karanI paDatI haiM / jIvake yatnako puruSArtha kaha dete haiN| jaDakI kozizako sAmarthya kaha dete haiN| saMkSepameM yahI kahanA hai ki siddhabhagavAna koI 'vastu ' se nyAre nahIM hai| saMsArI jIva yA ajIva tatvoMke samAna siddhoMko bhI nija niSThA banAye rakhaneke liye puruSArtha karanA anivArya hai| kAraNa rUpa mokSa puruSArtha samyagdarzana avasthAse zurU ho jAtA hai / aura sAdhyasvarUpa mokSa puruSArtha siddhoMmeM pAyA jAtA hai / siddha niThale nahIM baiThe hai / kidakiccA' siddhoMko jo kRtakRtya kahA hai usakA tAtparya itanAhI hai ki ve laukika vANijya, devapUjana, svAdhyAya, khelanA, kUdanA, adhyayana, bhojana, zayana, karmabandha, yoga kaSAya Adi kAryoMko karacuke haiN| ye kArya aba unheM Age nahIM karanA hai| kintu siddha sabhI kAryoMse mukta nahIM anyathA vahAM 'vastutva ' hI pratiSThita nahIM raha skegaa| - dazavAM dharma bramhacarya hai| zaddha cidAtmaka paramabramhameM caryA karanA yaha bramhacarya to zuddha paramAtmAmeM hI ghaTita hotA haiN| tabhI to aThAraha hajAra zIloMke bhedoMkA svAmitva honA caudahaveM guNasthAnameM mAnA gayA hai| svastrIparastrItyAga yA svaparapati bhI koI kalpita dharma nahIM hai, vAstavika bhAva dravya Atmaka dharma haiN| nyAya granthoMmeM abhAvako bhAvasvarUpa siddha kiyA hai / pratyeka dravyameM ananta guNa haiM / siddhaparamAtmA bhI zuddha dravya hai / ataH unameM aparimita guNa bhareM huye haiN| yadi ina siddha gati, kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikasamyaktva anAhAra, uttamakSamA, mArdava, Arjava bramhacarya, astitva, vastutva Adi kSAyika yA pAriNAmika bhAvoMko siddhoMmeM nahIM mAnA jAya to phira muktajIva AkAza-kusuma samAna kucha nahIM rahate haiN| " bauddhoMkA pradIpanirvANa sama AtmAkA nirvANa ho jAnA
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthazlokavAtikAlaMkAre mokSatatva" vyavasthita nahIM hai / kSAyika bhAva siddhoMkI AtmA hI haiN| ratnatraya yA vIrya, sUkSmatva Adi guNa inahImeM garbhita ho jAte haiN| athavA ye uttama kSamA Adi dharma bhI una samyaktva Adi ATha guNoMmeM lIna ho jAte haiN| rAjavAttikameM anantavIya anantasukha, cAritra AdikA inhIM guNoMmeM antarbhAva batAyA hai| vastutaH ye sampUrNa guNa yA dharma svataMtra hokara ananta haiN| kevala ginatIkA saMkoca kara antarbhAva karanA ruci na hote huye bhI likha diyA hai / jaise ki bandhana aura saMghAta ye daza karmaprakRtiyAM sarvathA bhinna haiM phira bhI bandha aura udayaavasthAmeM zarIra karmameM hI abhinna gina lI gaI hai| yoM ginanese kyA tatvaninhava ho sakatA hai ? kabhI nhiiN| Apa loga vicAra sakate hai ki -- OM hIM parabramhaNe uttamakSamAdhaugAya namaH' yahAM maMtroMmeM kSamA, bramhacarya Adi dharmoke sAtha hI parabramha zabda lagAyA gayA hai / IryAsamiti, bhASAsamiti, parISahajaya, pratikramaNa, zukla dhyAna, Alocana Adiko parabramha kyoM nahIM kahA jAtA hai ? isameM avazya rahasya hai| siddhAnta yaha hai ki IryAsamiti, pratikramaNa, Aloco. AditoM chaThe guNasthAnatakahI pAye jAte hai| sAmAyika nauveMtaka hai / parISahajaya bArahaveM taka hai| yoM ye saba saMsAra avasthAyeM hai / kintu ye dharma to mokSasvarUpa antima lakSya haiM / vyavahAra ratnatraya bhI inakA sAdhana hai parama sAdhya nahIM hai / mAgha, caitra, bhAdrapadameM ina dharmoMkA pUjana, stavana, ciMtana, dhyAna karanese pUre varSa bhara saMskAra banA rahatA hai| isase bhI baDhakara pUre janmabhara taka, yaha bhI nahIM mokSa honetaka asaMkhya bhavoMmeM aura yahAMtaka ki mokSa ho cukanepara bhI anantakAla ye dharma Tike rheNge| . aise akSayanidhiko apanAnA pratyeka mumukSukA pradhAna kartavya hai jo ki apanI AtmAma hI rakkhI huI hai, kahIM bAharase lAnA nahIM hai| kevala vyakta karanA hai| basa yaha kAya kara liyA-to bAjI jIta lI smjho| // OM dharmasvarUpaparamabramhasiddhebhyo namaH // bAraha anuprekSAoMke viSaya anityapana Adi dharmokA tAttvikapana puSTa kiyA hai| parISahoMke lakSaNa, bheda, svAmiyoM aura kAraNoMko yuktipUrvaka darzAyA hai / anantara pAMca cAritra aura bAraha tapAMkA varNana kiyA hai| vyutsarga, dAna, parigrahanivRtti tyAga inake pRthagbhAvapara vicAra kiyA gayA hai , dhyAnakA baDhiyA vivecana karate huye kApiloMke mantavyakA nirAkaraNa kiyA gayA hai, isa sthalakA khaNDana, maNDana atIva manana karane
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH yogya hai / dhyAna kalpanArUpa nahIM hai| aura nirodha abhAvarUpa nahIM hai, vaha dhyAna antamuhUrtahI Thahara sakatA hai| prANAyAma Adi zArIrika kriyAyeM dhyAnasvarUpa nahIM haiM. ityAdi siddhAntoMkA baDhiyA parAmarza kiyA hai / dhyAna viSayake UhApoha bhI dhyAni yoMke hI dhyeya haiN| dhyAnake cAroM bhedoMmeM dhyAnasAmAnyakA lakSaNa ghaTita kara hetuvAda mudrAse pahileke do dhyAnoMko saMsArakA kAraNa aura pichale do dhyAnoMko mokSakA kAraNa siddha kiyA hai| ArtadhyAna aura raudradhyAnake bhedoMmeM yuktiyAM pradarzita kI haiN| dharmyadhyAnake bhedoMkA vivaraNa kara zukladhyAnakA sUtrAnusAra yuktipUrNa vivecana kiyA gayA hai / katipaya sthaloMpara rAjavAttika granthase tAttvika sammelana ho jAtA hai| vitarka aura vicArakA vicAra kara zukladhyAnake svAmiyoMkA prarUpaNa karate huye granthakArane kevalajJAnIke bhI mukhyarUpase dhyAna honA puSTa kiyA hai, jo ki hRdayAkarSaka hai / granthakAra syAdvAdanItiko sAtha sAthahI puSTa karate jAte haiN| yoM naumeM adhyAyakA pahilA Anhika samApta kiyA gayA hai| dUsare AnhikakI AdimeM samyagdRSTi AdikI asaM khyAta guNI nirjarA hone meM yuktiyoMko dikhalAte huye granthakArane sabhI saMyamI tapasviyoMkA naigamanaya anusAra nirgranthapanA pradarzita kiyA hai / vyavahAra aura nizcaya nayase bhI pulAka Adi pAMco nirgranya haiM / vastra, pAtra, daNDa, kambala AdikA grahaNa karanevAle sAdhuoMkA mohIpanA aura mUrchAsahitapanA puSTa kiyA hai| aise sAdhvAbhAsa kabhI nirgrantha nahIM kahe jA sakate haiN| ina mohI sAdhuoMse vicAre gRhastha hajAra guNe acche haiM / tabhI to zrI samantabhadra AcAryane " gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn , anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH " mohI sAdhu patita hai, mithyAdRSTi hai, gRhastha pAMcaveM guNasthAnameM hai! zUnyase ekako kitanA bhI guNA kahA jAya vaha guNAkAra alpoyAn hI rhegaa| rAjavAttika granthake samAna yahAM bhI kucha zaMkAyeM kI gaI haiN| unakA yuktipUrvaka nirAkaraNa kara diyA gayA hai| " saMyamazruta " Adi sUtrake vivaraNameM kucha lipikI azuddhiyAM haiM / pratibhAzAlI vidvAn lipikartAoMpara dayA karate huye granthako zuddha kara leveM / yahAM upakaraNa vakuzakI apekSA munike kadAcit vastrakA grahaNa karanA AbhAsita hotA hai / jo ki digambara sampradAya anusAra satyArtha nahIM hai / svayaM granthakArane pulAkavakuza " Adi sUtra meM vastra AdikA akhaNDa yuktiyoMse khaNDana kiyA hai|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre bhagavatI ArAdhanA mUla granthameM sAdhu ke vastrakA grahaNa dekhA nahIM gayA hai| "Acelakkudesiya sejjA hararAya piNDa kiriyamme, vada jeTTa paDikkamaNe mAsaM pajjo savaNakappo' yaha cArasau chabbIsa (426) vI gAthA hai| mUlameM Acelakyapada par3A huA hai / sarvathA vastrake tyAgako Acelakya kahate haiN| jaba parigrahakA tyAma huA to vastrakA tyAga avazyaMbhAvI hai / vastrake grahaNa karanese saMyama pala nahIM sakatA hai / vastrameM paseva, raja, mala laga jAnese trasa jIvoMkI utpatti ho jAtI hai| vastrake dabanese, masalanese, trasa jIvoMkI hiMsA hovegii| vastrameM mala, rudhira, pasInA laga jAnepara punaH dhoyA jAyagA to sAdhuke mahAn asaMyama hogA, nahIM dhove to apane aura dUsareke glAnikA kAraNa hoya / vastrako koI curAle jAya to krodha hoya, lajjA upaje yaha bhAvahiMsA huI / lajjAvaza grAma, nagara AdimeM jA nahIM sakate, vastrako dUsarese mAMgeM to dInatA upaje, sundara baDhiyA vastra mile to abhimAna ho jAya, moTA, khoTA mile to pariNAmoMmeM dInatA hoya, vastrake rakhanese cora AdikA Dara hai, vAyuke dvArA vastra uDe to punaH aMga DhakanekA vikalpa ho jAya aisI dazAmeM svAdhyAya, japa, dhyAnakA bhaMga hoya, yoM sIvanA, sameTanA, utAranA, dhonA, mAMganA Adi dvArA mahAn pApabandhakA kAraNa vastra hai| jaba munikA zarIrasehI mamatva nahIM hai, to phira vastra kyoM grahaNa karane lage ? muni mahA. rAjakI siMhavRtti hai / ve dInatA, hInatA, yAcakatAko kadAcit bhI dhAraNa nahIM karate haiN| yadyapi granthoMmeM AryikA sAdhvIke solaha hAthakI sADI rakhanekA vidhAna hai| tathApi usako nirgrantha nahIM mAnA gayA hai| AryikAkA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya hai| tIrthaMkara mahArAjako bhalehI pUrNa vairAgya ho jAya, lokAntika deva Akara unake niSkamaNa kalyANakakI stuti kreN| phira bhI vanameM jAkara kezaloMca kara leneparahI AtmadhyAna karate huye unake sAtavAM guNasthAna aura manaHparyayajJAna yugapat hotA hai / striyoMke sacela saMyama hai jo ki mokSakA kAraNa nahIM hai| RddhivizeSoMkA bhI hetu nahIM hai / sacelasaMyamase jaba sAMsArika RddhiyAMhI prApta nahIM ho pAtI haiM / to niHzeSakarmokA kSaya ho jAnA svarUpa mokSa to kaise mila sakatA hai ? " striyo na mokSahetusaMyamavatyaH sAdhUnAmavandyatvAdgRhasthavat " na cAtrAsiddho hetuH " varasamayadikkhiyAe ajjAe ajja dikkhi o sAha, abhigamaNa vaMdaNaNamaMsaNa viNaeNa so pujjo" ityabhidhAnAt / bAhyAbhyantara parigrahavatvAcca na tAstadvatyastadvat / (prameyakamalamArtaNDa:) vastragrahaNa Adi bAhya parigrahase antaraMgake zarIrAnura'ga Adi parigrahakA anumAna kara diyA jAtA hai / yadi koI
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 393) yoM kahe ki zarIrakI uSmAse vAyukAya Adike jIva nahIM mareM ataH rAgadveSa nahIM hote huye bhI ahiMsAke liye vastra le liyA jAtA hai taba to digaMbaroMkI orase kahA jA sakatA hai ki- " vastrarahita sAdhuoMke hiMsakapanekA prasaMga A jAvegA, arahanta Adika muktiko nahIM prApta kara sakeMge kyoMki inake vastra nahIM haiN| hiMsAdoSa lagatA rahegA vastravAle gRhasthahI mokSako jA sakeMge aura vastragrahaNa kara cukanepara bhI jantuoMkA upaghAta honA doSa tadavasya rahegA kyoMki vastrase nahIM Dhake jA sake hAtha, pAMva, mukha Adi pradezoMse nikala rahI USmAse jIvahiMsA avazyaMbhAvinI hai| jaise vIjanekI vAyuse aneka jIva marate haiN| usI prakAra vastrake saMkocane, phailAne Adise upajI vAyu karake aneka jIvoMko pIDA upajegI aisI dazAmeM prANisaMyama nahIM pala sakatA hai| mAMganA, sIvanA, dhonA, sukhAnA, dharanA, lenA, corabhaya, rAgadveSa Adi dvArA. manake saMkSobhako karanevAle vastrakA grahaNa karanA sAdhuoMke liye sarvathA niSiddha hai, saMyamakA upaghAtaka hai| sAdha yadi lajjA yA zItake nivAraNake liye vastra rakhatA hai to kAmapIDA, mukhadurgandha, mArgazrama Adike nivAraNArtha kAminI, tAmbUla, ghoDA Adiko bhI rakha leve / manacalI tanvI yuvatiyoMke manameM kSobha na ho jAya isa kAraNa yadi svakIya aMga, upAGga Dhakaneke liye vastrakA grahaNa mAnoge taba to sAdhuko apane netra phoDa DAlane cAhiye / yA netroMse kapaDA bAMdha lenA caahiye| kyoMki rAgavardhaka anya padArthoMko dekhane meM netra nimitta kAraNa ho rahe haiM / bAta yaha hai ki vastra rakhanese indriyasaMyama bhI nahIM palatA hai / kambala yA kauzeya vastra to mUlameM svayaM apavitra bhI haiN| vaiSNava, zvetAmbara, mohamadIya, logoMne kambalako pavitra mAna rakkhA hai / vaha sarvathA nindya hai| yukti aura vijJAnase bhI siddha ho jAtA hai ki mAMsa, rakta, carma, haDDI, Una inameM satata trasa jIvoMkA utpAda hotA rahatA hai, ataH kambala, pAtra, DaNDA, kauzeya Adiko mahAn parigraha samajhA jAya / chaThe. sAtaveM, yA isase Uparale guNasthAnoMvAle sAdhu kadAcit bhI koI parigraha nahIM rakhate haiN| kamaNDalu, picchikA, zAstra to saMyamake upakaraNa hai / tapazcaryA ke sAdhana haiM, parigraha nahIM haiN| ataH moharahita sAdhu inako ahiMsA, svAdhyAya, dhyAnakI siddhike lie rakha letA hai| paNDita sadAsukha jI kAsalIvAlane bhagavatI ArAdhanAke "Acelakkuddesiya', Adi gAthAkI bhASATIkA karate huye likhA hai ki isakI saMskRta TIkAke kartA zvetAMbara hai / kambala, pAtra Adi rakhanekI puSTi kI hai, isakA zAstranimagnavidvAn vicAra
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kara leveM / isake Age bhagavatI ArAdhanAkI saMskRta TIkA arthasahita dezabhASAkArakeM dvArA dikhAI gaI hai| merI buddhi anusAra aparAjitasUri digambarAcArya haiN| unhoMna bhagavatI ArAdhanA kI saMskRta TIkAmeM bahuta baDhiyA acelatAkA sayuktika samarthana kiyA hai aura zvetAmbara granthoMsehI acelatAko samajhA kara puSTa kiyA hai| zvetAmbaroMka pUrvapakSa uThAye gaye haiM, unakA mahatI vidvattAse uttarapakSa kiyA gayA hai, sambhava hai / paNDita sadAsukhajIkI aparAjitasUrikI isa " AyikANAmAgame'nujJAtaM vastraM kAraNA. pekSayA, bhikSUNAM -hImAnayogya zarIrAvayavo duzcarmAbhilambamAna bIjo vA parISahasahane vA akSamaH sagRNhAti " paMktikA artha yaha jaMca gayA hoya ki bhikSuka lajjA yA parISahoMko nahIM sahanepara vastroMko grahaNa kara letA hai| kintu yaha paMkti to vizeSa paristhiti upasthita ho jAnepara zvetAmbaroMke matAnusAra vastrakA grahaNa kaha rahI hai| yaha digambaroMkA siddhAnta na samajha liyA jAya / aparAjita sUri yA digambara zAsana vastragrahaNako puSTa nahIM karate haiN| aparAjitasUri tI bar3e utsAhapUrvaka acelatApara jhuke huye haiM / aba rahI zlokavAttikakI bAta ki"yaha vyAkhyAna apavAdarUpa samajhanA cAhiye" / usakA abhiprAya yahI hai ki AcAryane lajjA, tristhAnadoSa Adi sabakA paryavekSaNa kara nirdoSa puruSako jinadIkSA dI thii| kintu jo punaH nirbalatAvaza karmaparatantratAse lajjA' zIla yA zItabAdhAko nahIM sahanevAlA athavA tristhAnadoSI ho gayA hai| vaha apavAda mArga anusAra vastrako grahaNa kara leve / saMyamase cyuta ho jAya kintu samyagdarzanase bhraSTa na hoya / punaH balavAna AtmA hokara utsargamArga Acelakyako dhAraNa karatA haA mokSamArgameM laga baitthe| tabhI to Age calakara "jainAbhAsAH kecit sacelatvaM munInAM khyApayanti" tanmithyA sAkSAnmokSa kAraNaM nirgranthAlagaM, granthakArane isa paMkti dvArA jainAbhAsoMka mAne gaye sacelatvako mithyA ThaharA kara mokSakA kAraNa nirgrantha liMgahI mAnA hai / paMDita AzAdharajIne bhI bhagavatI ArAdhanA' kI TIkAmeM nirvastratvako bahuta baDhiyA puSTa kiyA hai / munike pAtra, daNDa, AdikA to paripUrNa rItyA parityAga samajho hii| yoM " bhagavatI ArAdhanA" aura usakI aparAjitasUri kRta vijayodayA TIkA tathA AzAdhara kRta mUlArAdhanA TIkA evaM zlokavAttika aura usake bhASyakA pUrvApara saMdarbha milAkara vidvAn puruSa paryavekSaNa kare / unako sarvatra sAdhuke nirvastratva yA niSparigrahatva guNakA samarthana milegA / "alametadviSayakavAvadUka tayA namo'stu digambaramunibhyaH / "
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ navamodhyAyaH 395) Age pulAka Adi munivaroMko lezyA upapAda AdikA pratipAdana kara maMgalAcaraNapUrvaka dvitIya Anhikako samApta kiyA hai| - isa zlokavArtika mahAn granthakA adhyayana, adhyApana ina pacAso varSoMmeM kvacit, kadAcit hI huA hai / zuddhalipi ke pustakakA milanA bhI atIva durlabha ho gayA hai| TIkA, TippaNNI to nAmamAtra bhI upalabdha nahIM hai| karnATaka deza yA kisI prAcIna bhaNDArameM koI tADapatrapara likhI huI yA kisI prakANDa vidvAn ke dvArA nirIkSita kI gaI pustaka mile to guNagrAhI vidvAn pATha yA dezabhASAko zuddha karate huye sarvajJa AmnAya tattvArthIkA yathArtha zraddhAn kara leveM / " nahi sarvaH sarvavit " namo'stvabhimatasiddhikayai syAdvAdavANyai " katipayadinoM pazcAt prayatna karake tADapatrapara likhI huI prAcIna pratike lekhako mUDabidrIse maMgAyA gayA tadanusAra " saMyamazrutapratisevanA " sUtrakI zlokoMmeM racita vArttikoM aura unake bhASyabhUta alaMkArakA avikala hindI anuvAda kara diyA gayA hai / aba sabhI saMzayoM kA nirAkaraNa hokara AtmA AlhAdita ho jAtA hai / digambara vidvAn digambarase kathamapi vicalita nahIM ho sakate hai / " prINantu santaH, " iti zrI vidyAnanda svAmiviracita tattvArthazlokavAttikAlaMkAra nAmaka mahAn granthakI AgarAmaNDalAMtargata cAvalI grAmanivAsi zrI hetusiMhasuta sahAranapura vAstavya mANikacandrakRta dezabhASAmaya " tattvArthaM cintAmaNi " nAmakI TIkAmeM naumA adhyAya paripUrNa huA / dhyAne hitvAtarau samitimupagatA dezikaM saMvaraM ye, dhyAyanto dharmyazukle pariSahajayato bhAvaneddhASTazuddhIH, kurvANAH svAtmapalAdagaNitaguNitAM nirjarA karmaNAnte nirgranthAH saMyamAdyaiH svaparahitaratAH pAntu bhAjyA striguptAH // 1 // iti navamo'dhyAyaH // *
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre + + // zrI // atha dazamo'dhyAyaH // navama adhyAyake anantara aba tattvArthAdhigamazAstrake dazaveM adhyAyakA prArambha kiyA jAtA hai asaMkhyavandArusurendra vRndanimeSazanyAkSisahasalokyaM nikRSTakarmASTakaulavatraM, namAmi vIraM trijagaccharaNyam // 1 // idAnIM mokSasya svarUpAbhidhAnaM prAptakAlaM tatprApti: kevalajJAnapUviketi kevalajJAnotpattikAraNamucyate / " athedAnI mokSasvarUpamapratipAdayituMkAmo bhagavAn paryAlocayati mokSastAvatkevalajJAnaprAptipUrvako bhavati, tasya kevalasyotpattikAraNaM kimidameveti nirdhArya suutrmidmaahuH,| ___ aba isa samaya dazameM adhyAyake prArambhameM sAtave mokSa tattvake pratipAdanake liye zubhakAmanA rakha rahe bhagavAna umAsvAmI mahArAja manameM paryAlocanA karate haiM ki mokSa to pahale kevalajJAnakI prApti ho jAnepara hotI hai| yoM mokSake svarUpa kathanakA avasara prApta ho jAnepara mokSake pUrva meM huye kevalajJAnakA nirUpaNa karanA Avazyaka huA / usa kevalajJAnakI utpattikA kAraNa kyA yaha hI vakSyamANa sUtrokta ho sakatA hai ? isa prakAra sadAgama--sattarka anusAra nirdhAraNa kara kevalajJAnake utpAdaka kAraNakI pratipatti karAnevAle isa agrima sUtrako mahAmanA umAsvAmI mahArAja spaSTarUpeNa kaha rahe haiN|
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 397) mohakSayAt jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam // 1 // mohanIyakarmake kSayase tathA jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya karmoM ke kSayase AtmAmeM kevalajJAna Adi upajate haiM / arthAt bArahaveM guNasthAnake AdimeM mohanIyakarmakA niravazeSa kSaya ho jAtA hai / mohakA palasAdhya kSaya karane meM AtmAko vizeSa parizrama karanA par3atA hai / ataH bArahaveM guNasthAnameM antarmuhUrta kAlataka AtmA vizrAma karatA hai / sAthahI tIna ghAtikarmoMkA kSaya karaneke liye ghora prayatna bhI karatA jAtA hai| ekatvavitarka avIcAra nAmaka balavattara samartha puruSArtha ho cukanepara terahaveM guNasthAnake AdimeM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya karmoMkA kSaya kara DAlatA hai| tava vizvaprakAzaka kevalajJAna sUrya utpanna ho jAtA hai| jJAnAvaraNake kSaya aura kevalajJAnakI utpattikA samaya vahI eka hai / rogotpAdaka paudgalika doSoMkA vinAza aura Arogya utpatti bhinna kAlIna nahIM hai / jisa jIvake mohakA kSaya ho cukA hai , yA jJAnAvaraNaka kSaya anusAra kevalajJAna upaja cukA hai / usa jIvako mokSa honA anivArya hai / ataH isa sUtrameM mokSake samartha kAraNa kevalajJAna tathA kevaladarzana Adike bhI samartha utpAdaka kAraNoMkA prarUpaNa kiyA gayA hai| mohasya kSayo vidhvaMso mohakSayastasmAt / AvaraNazabdaH pratyekaM prayujyate tena jJAnAvaraNaM ca darzanAvaraNaM ca jJAnadarzanAvaraNe to cAntarAyazca jJAnadarzanAvaraNAntarAyAsteSAM kSayo jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayastasmAccakArAdAyustrikanAmatrayodazakSayAcca kevalaM kevalajJAnamutpadyate / triSaSThiprakRtikSayAtkevalajJAnaM bhavatItyarthaH / aSTAviMzatiH prakRtayo mohasya, paJca jJAnAvaraNasya nava darzanAvaraNasya paJcAntarAyasya / manuSyAyurvarNya mAyustrayaM / sAdhAraNAtapa paJcendriyarahita caturjAti narakagati, narakagatyAnupUrvya, sthAvara; sUkSma, tiryaggati, tiryaggatyAnapUrvya, udyotalakSaNAstrayodaza nAmakarmaNaH prakRtayazceti trisssstthiH| -- sUtrameM kahe gaye mohake kSayakA artha mohakA vidhvansa ho jAnA hai arthAt AtmAse baddha ho rahA mohanIyakarma AtmIya puruSArtha dvArA nirjIrNa kara diyA jAtA hai| vaha karma AtmAse pRthak hokara anya dhUla, reta, Adi paryAyoMmeM pariNata ho jAtA hai| jaise ki soDA, sAbuna, pAnI dvArA vastrase mala chUTakara anya kIca, dhovana Adi pudgala paryAyoMrUpa pariNama jAtA hai / karma yA malakA samUlacUla vinAza nahIM ho jAtA hai /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ghaTakA dhvaMsa ThIkarA Adi paryAya upaja jAtA hai, yoM aisA mohakA kSaya hai| usa moha kSayase yoM nirukti kara pAMcamI vibhaktimeM " mohakSayAt " zabda banA liyA hai / dvaMdvasamAsake Adi yA antameM paDe huye padakA pratyeka meM anvaya kara liyA jAtA hai| prakaraNameM yaha kahanA hai ki " jJAnadarzanAvaraNa" padake antameM par3e huye AvaraNa zadvakA pratyekameM prayoga kara denA cAhiye / taisA kara denese jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa yoM nirvacana kara samAsadvArA " jJAnadarzanAvaraNe " pada banA diyA jAtA hai| ve jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa tathA antarAya yoM dvandvasamAsa kara " jJAnadarzanAvaraNAntarAyAH pada banA liyA jAya / unakA kSaya ho jAnA " jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSaya hai / usako paJcamyantapada banAkara usase kSAyika jJAnakI utpatti honA jJAta kara use kevalajJAnakA utpAdaka hetu samajha liyA jAya / sUtra meM samuccaya arthakA dyotana kara rahA cakAra par3A huA hai / usase tIna AyumeM aura nAmakarmakI teraha prakRtiyoMkA ekatrIkaraNa ho jAtA hai| inakA bhI kSaya ho jAnese kevala yAnI kevalajJAna upaja jAtA hai / isakA artha yaha huA ki saThi prakRtiyoMkA kSaya ho jAnese kevalajJAna Adi hote haiN| aTThAIsa to mohanIya karmakI prakRtiyAM haiM, pAMca jJAnAvaraNa kI, nau darzanAvaraNa kI, pAMca antarAyakI, tathA manuSya Ayuko choDakara narakaAyu tiryaJcaAyu, devaAyu yoM tIna Ayukarma evaM sAdhAraNa Atapa, paJcendriya jAtise rahita ekeMdriya jAti, dviindriya jAti, triindriyajAti, cAra indriyajAti, ye cAra jAtiyAM karma narakagati, narakagatyAnupUrvya, sthAvara, sUkSma, tiryaggati, tiryaggatyAnupUrvya udyota, svarUpa teraha nAmakarmakI prakRtiyAM haiN| isa prakAra jAti karmoMkI saiMtAlIsa, Ayu karmakI tIna, nAmakarmakI teraha, yoM tresaThi prakRtiyAM huI inake kSayase kevalajJAna upajatA hai| nanu mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNakSayAta, antarAyakSayAtprAptiH kevalasya nRNAM bhavet // 1 // vAkyabhedaH karmaNAM ca kSayAcca paribhASitaH / pratipAdanamutkSipyAnukramAstacca kopyasau // 2 // pUrvamevAsti jIvasya vijJeyaH karmaNAM kSayaH / karmakSayaM vinA bhavyo no yAti paramAM gatim // 3 //
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 399) yahAM koI zaMkA uThA rahA hai ki manuSyoMke kevalajJAnakI prApti honA mohanIya karmake kSayase tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karmoke kSayase hogI / isa prakAra vAkyakA bheda kyoM kiyA gayA hai ? samAsa kara lAghavase eka sAtha mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya, karmoMke kSayase kevalajJAnakA utpAda honA kaha denA cAhiye thA / vAkyakA bheda kara deneMse sUtrakArake Upara gauravadoSa diyA jA sakatA hai / granthakAra kaha rahe ki haiM samAsavRtti kara pratipAdana karAnekA ullaMghana kara jo koI vAkya bheda kiyA gayA hai / vaha kisI bhI anukrama nAmake atizayakA paribhASaNa karatA hai / ukta karmoMkA kramAnusAra kSaya ho jAnese kevalajJAna upajatA hai / pahile hI isa jIvake moha - nIya karmakA kSaya ho jAtA hai / pazcAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, antarAya karmoM kA kSaya kiyA jAtA hai / taba kevalajJAna Adi catuSTayakI prApti hotI hai / karmoM kA kSaya kiye vinA koI bhI bhavya jIva utkRSTa mokSagatiko prApta nahIM kara pAtA hai / atyA. dhika puruSArthapUrvaka praNidhAna vizeSa lagAkara viziSTa jAtIya pariNAmoM karake AtmA karmoMkA kSaya karaneke liye udyukta ho jAtA hai / - bhavya prANI samyagdRSTirjIvaH pariNAmavizuddhayA varddhamAno'saMyatasamyagdRSTi, dezasaMyata, pramattasaMyatApramattasaMyata guNasthAneSvanyatamaguNasthAne'nantAnubandhikaSAyacatuSTaya darzanamoha tritaya kSayasupanaya tataH kSAyika samyagdRSTirbhUtvA'pramattaguNasthAne'thApravRttakaraNa maMgIkRtyApUrvAkaraNAbhimukhI bhavati / bhavya prANI jJAnopayogI jIva samyagdRSTi hokara pariNAmoMkI vizuddhi karaka anukSaNa baDha rahA sattA cauthe asaMyatasamyagdRSTi guNasthAna yA pAMcaveM dezasaMyata guNasthAna athavA chaThe pramattasaMyata guNasthAna evaM sAtameM niratizaya apramattasaMyata guNasthAna ina cArameMse kisI bhI eka guNasthAnameM karaNatraya dvArA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina cAroM kaSAyoM kA bisaMyojana karatA huA mithyAtva, samyaGgmithyAtva, samyaktva ina tInoM darzana mohanIya karmoke kSayako prApta kara detA hai / usake pazcAt kSAyika samyagdRSTi hokara sAtameM apramattaguNasthAnameM athApravRttakaraNako aGgIkAra kara AThameM apUrvakaraNa guNasthAnake abhimukha ho jAtA hai / bhAvArtha - prathamopazama samyaktva, anantAnubandhivisaMyojana, kSAyika samyagdarzana prApta honeke pUrvameM katipaya sthaloM para bhinna bhinna jAtike karaNatraya hote hai / kintu yahAM prakaraNa anusAra sAtizaya apramatta sAtaveM
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre guNasthAna aura AThaveM tathA nauveM guNasthAnoMmeM pAye jA rahe tInoM kAraNoMkA agrima vAtrtikoM dvArA nirUpaNa karate haiM / jJAnake vinA sabhI AtmIya pariNAma yadyapi avAcya haiM phira bhI cAritra guNake pariNAma ho rahe una tInoM kAraNoMke antastalapara ziSyako pahuMcAne ke liye AcArya mahArAja stutya prayatna karate haiM / avinAbhAvI hetuoM se sAdhyakI pratipatti hovegI hI / athApramattakaraNamapUrvakaraNaM ca vA, nivRttirahitaM yasminna nivRttizca kathyate // 4 // pariNAmavizeSAtkiM so'yaM samupavarNitaH kIdRzAste bhavantyevAnivRttikaraNAMtagAH / / 5 / / viziSTapariNAmAzca vAcyaM zabdamanukramaM / ekasmin samaye'nyasyaikaikasya samayasya tat // 6 // ekadA lokamAnAzca jIvasya pariNAmikAH / pahilA karaNa athApravRtta karaNa hai aura dUsarA apUrva karaNa hai, tathA tIsarA nivRttirahita anivRttikaraNa kahA jAtA hai / pariNAmoMkI vizuddhiyoMkA vizeSarUpa se baDhanA hote rahane se yaha anirvacanIya karaNoM kA krama AgamameM bhale prakAra varNita kiyA gayA hai / ve anivRttikaraNa taka antako prApta ho rahe viziSTa pariNAma bhalA kisa DhaMgake haiM ? aura ve isahI kramase upajate haiM ? ina praznoMkA uttara zadvoM dvArA nahIM kahA jA sakatA hai / tathApi krama anusAra ziSya vyutpatti ke liye zadvoM dvArA kahA jA rahA hai / jaise ki andhe puruSako kacce, pake, Amra phaloMke varNakA jJAna unakI avinAbhAvI gandhoMdvArA kara diyA jAtA hai / eka samaya meM dUsare anya eka eka samayakeM eka kAla dekhe jA rahe pariNAma samudAya nAnA jIvoMke ho jAte haiM / tisa kAraNa pahilA karaNa athApravRtta yA adhaHkaraNa hai / bhAvArtha - yahAM kucha pAThameM truTi raha gayI dIkhatI hai, " zrI gommaTasAra " meM jahmA uvarima bhAvA heTima bhAveMhi sarisagA hoMti hmApaDhamaM karaNaM adhApavattoti Niddi ||
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 401) antomuhutta metto takkAlo hodi tatthapariNAmA logANamasaMkhamidA uvaruvAra sarisavaDhigayA || vAvattariti sahassA solasa caucAri ekka paMceva, dhaNa addhA visese tiya saMkhAhoi saMkhejje // ityAdi katipaya gAthAoM dvArA tInoM kAraNoMkA udAharaNasahita vistRta varNana hai / samakAlIna aura bhinna kAlIna jIvoMke pariNAma sadRza aura visadRza bhI hoM isa kAraNa pahilA karaNa adhaHkaraNa hai / Urdhvagaccha, tiryaggaccha, pracayadhana, anukRSTiracanA, ityAdi vidhi se vicAra kara liyA jAya / pahile karaNakA antamuhUrtakAla baDA hai / uttarottara choTA hai / dUsare apUrva karaNameM samAna sAmayika nAnA jIvoM ke pariNAma sadRza aura visadRza bhI haiM hAM, bhinnakAlIna jIvoMke pariNAma visadRza hI haiM, - chaNaudi ca sahassA aTThaya solasa dhaNaM tadadvANaM, pariNAmavisesoviya causaMkhA puvvakaraNa saMdiTThI // ina donoM karaNoMke pariNAma asaMkhyAta loka pramANa haiM / eka jIvake kevala antarmuhUrta kAlakI gaNanA meM AnevAle choTe asaMkhyAta samayoM pramANahI pariNAma hote haiN| hAM, tIsare karaNake sampUrNa pariNAmake bala choTe antamuhUrta ke samayoM barAbara svalpa asaMkhyAte hI haiM / samAna samayoMke jIvoMke pariNAma samAna hI haiM aura bhinnakAlIna jIvoMke pariNAma visadRza hI haiM- egamhi kAlasamaye saMThANAdIhiM jaha Nivadanti Na Nivadanti tahA viya pariNAmehi miho jahi // yoM gommaTasArameM ina karaNoMkA vyAsarUpeNa varNana hai / vizeSa paricchitti ke abhilASuka vidvAn vahAMse paritRpti kareM yahAM mAtra saMketa karanAhI paryApta samajhA jAya / ekasmin samaye hyavalokamAnAvacchinnA jIvasya pariNAmAH santi, tatrApramattaguNasthAne pUrvapUrvasamaye pravRttA yAdRzAH pariNAmAstAdRzA eva, athAnantaramuttarasamayeSvAsatAtpravRttA viziSTacAritrarUpAH pariNAmA athApravRttakaraNavAcyA bhavaMti apUrvakaraNaprayogeNApUrvaka raNakSapaka guNasthAnavyapadezamanubhUyAbhinavazubhAbhisaMdhirnA dharmyazukladhyAnAbhiprAyeNa kRSIkRtapApaprakRtisthityanubhAgaH san saMbadhitapuNyakarmAnubhavaH san anivRttikaraNaM labdhvA anivRttivAdarasAMparAyakSapakaguNasthAnamadhirohati /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre eka samayameM niyamita saMbhAvita dekhe jA rahe pariNAma jIvake maryAdita haiN| tInoM karaNoMke pariNAmoMkI maryAdA nyArI nyArI hai / una tIna pariNAmoMmeM pahilA karaNa sAtizaya apramatta gaNasthAnameM hotA hai| pahile pahile samayoMmeM jisa prakArake pariNAma pravRtta huye hai unake pazcAt uttara samayoMmeM bhI vaise hI pariNAma cAroM orase pravRtta ho jAya ve cAritra guNake viziSTa rUpa ho rahe pariNAma athApravRttakaraNa zaddha karake vAcya ho jAte haiN| dUsare apUrvakaraNa nAmaka prayoga karake AThaveM apUrvakaraNa kSapaka guNasthAna nAmakA anubhava kara navIna navIna zubha pariNAmoMko vicAra rahA AtmA pahile dhyAye gaye dharmyadhyAna aura vartamAnameM dhyAye jA rahe zukladhyAnake abhiprAya (naya vicAra) karake pApakarma prakRtiyoMke sthitibandha aura anubhAga bandhako kRSa kara detA hai / vahI AtmA puNya karmoM ke anubhAgako baDhiyA baDhA cukA santA navame guNasthAnameM anivattikaraNako prApta karake " anivattivAdarasAMparAyakSapaka" gaNasthAnapara caDhatA hai| yahAM dazameM guNasthAnakI apekSA kaSAya moTI hai, nivRtti nahIM hai| ataH isakA nAma anvartha hai / jaisA nAma hai vaisA hI artha hai / - tatrApratyAkhyAnapratyAkhyAnakaSAyASTakaM naSTaM vidhAya napuMsakavedavinAzaM kRtvA strIvedaM samUlakASaM kaSitvAtra hAsyaratyaratizokabhayajugupsAlakSaNaM noSAyaSaTkaM puMvede prakSipya kSapayitvA puMvedaM krodhasaMjvalane ca krodhasaMjvalanaM mAnasaMjvalane, mAnasaMjvalana mAyAsaMjvalane, mAyAsaMjvalanaM lobhasaMjvalane, lobha saMjvalanaM krameNa vAdarakidRivibhAgena vinAzamAnayati / vAdara kidiriti korthaH / upAyadvAreNa phalaM bhuktvA nirjIryamANamuddhata zeSamupahatazaktikaM karma kidirityucyate Ajya kidivat / sA kididvidhA bhavati / bAdara. ki disUkSmaki dibhedAditi kidRizadvasyArthI veditavyaH / tatpazcAllobhasaMjvalanaM kRSIkRtya sUkSmasAMparAyakSapako bhUtvA niHzeSaM mohanIyaM nirmUlya kSINakaSAyaguNasthAne spheTitamohanIyabhAraH sannadhirohati / tasya guNasthAnopAMtya samayettyasamayAtprathamasamaye dvicaramasamaya nidrApracale dve prakRtI kSapayitvA antyasapaye paMca jJAnAvaraNAni, catvAri drshnaavrnnaani| paMcAntarAyAn kSapayati tadanantaraM kevalajJAna, kevaladarzanasvabhAva kevalaM saMprApyAcintya vibhUtimAhAtmyaM prApnoti / - usa navameM gaNastha nameM apratyAkhyAnAvaraNa karma, krodha, mAna, mAyA, lobha aura pratyAkhyAnAvaraNa karma krodha, mAna, mAyA, lobha ina AThoM kaSAyoMko naSTakara punaH napuMsakavedakA vinAza karake aura strIveda karmako mUlasahita kasate huye vadhakara pazcAt
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 403) 1 1 hAsya rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA svarUpa chaoM nokaSAya karmoMko puMveda 'karmama prakSepaNa kara kSaya kara diyA jAtA hai / puMvedakA krodhasaMjvalana meM aura krodhasaMjvalana karmakA mAnasaMjvalanameM, tathA mAnasaMjvalanakA mAyAsaMjvalanameM evaM mAyAsaMjvalana karmakA lobhasaMjvalanameM prakSepaNa kara saMkramaNa krama anusAra pralaya kara diyA jAtA hai / vAdarakRSTi vibhAga karake vAdaralobha saMjvalana karmakA vilaya kara mAtra sUkSma saMjvalana karma avazeSa raha jAtA hai / kidi zadva prAkRtabhASAkA hai, jo ki kRSTikA apabhraMza hai | vAdara fafa isa kA artha kyA hai ? isakA uttara yahI hai ki upAya dvArA phalako bhoga kara nirjarAko prApta huye karmoMse uddhRta kara liye gaye avazeSahIna zaktivAle karma kidi nAmase kahe jAte haiM / jaise ki ghRtakA viloDanakara moTe rUpase sUkSma karSaNa ho jAtA hai athavA annako cAkImeM pIsa deneMse usake sUkSmakhaNDa ho jAte haiM / yoM navameM guNasthAnameM pUrvasparddhaka, apUrva sparddhaka, vAdarakRSTi, sUkSmakRSTi, anubhAga anusAra saMjvalana karmako sUkSma kara diyA jAtA hai / vaha kiTTi vAdarakidi aura sUkSmakiTTi bhedase do prakAra kI hotI hai / yoM kidi zadvakA artha samajha lenA cAhiye / usake pazcAt lobha saMjvalanako kRSakara dazaveM guNasthAna meM sUkSmasAMparAyakSapaka hokara antama sampUrNa mohanIya karmakA nirmUlanakara kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAna meM mohanIya karmake bhArako pheMkakara nirmoha ho rahA santA pariNAmoMkI vizuddhi dvArA Upara caDha jAtA hai / usa antarmuhUrta kAlasthAyI bArahameM guNasthAnake upAntya samayameM yAnI antima samayase pahile samaya meM arthAt dvicarama samaya meM nidrA aura pracalA do prakRtiyoMkA kSaya kara antima samayameM pAMca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa tathA pAMca antarAya karmoMkA puruSArtha dvArA kSaya karA detA hai / usake avyavahita pazcAt AtmAke svabhAva . ho rahe kevalajJAna aura kevaladarzana svarUpa kevalako bhale prakAra prApta kara nahIM cintanameM Ave aisI bahiraMga, antaraMga vibhUti ke mAhAtmyako vaha yatnazIla AtmA prApta ho jAtA hai / vIranirvANa samvat 2444 yAnI vikrama samvat 1975 meM mudrita huI pustakameM " mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAya kSayAcca kevalaM sUtrakI TIkA chapI nahIM hai, uttara prAntakI likhita pustakameM jo kucha zuddha, azuddha TIkA pAI gaI usakI bhASA yathAyogya saMzodhana kara kara dI gaI hai / punaH mUDabidrI se tADapatrapara likhI huI prAcIna 11
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre pratike lekhako maMgAyA gyaa| vaha isa prakAra hai- " mohakSayAjjJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevalam" // 1 // nirjarA padArthasyaiva saMvarAnantaranirdezabhAjaH prastutatvAt tannirdeza eva yukto'dhunA na punaH kevalotpatteriti kazcit tadasat / mokSavacanAdeva nirjarAsvabhAva sampratyayAnmokSanirdezopapattestahi mokSasUtramevArabdhavyamiti cet, atrocyate-- atha mohakSayAjjJAnAvaraNAdikSayAcca nuH kevalaM vyaktimetIti yanmokSaH prastutAdapi // sUtrakAro'bravInnUnaM tattatprAdhAnyasiddhaye muktasyAjJAnarUpatvavyudAsAya ca kasyacit / / sukhaM kevalamatroktaM duHkhenApRktamuttamaM, jJAnaM prAdezikanidarzanaM darzanaistathA / / vIyaM ca dezavIryeNa dAnAdyaistadviparyayaH mohasyAtyantikadhvaMsAtsukhamAtyantikaM bhavet // prazamAtmaka mityetatpratikSepo na nirvatau / / jJAna tathA vidhaM zuddhaM jJAnAvaraNasaMkSayAt / / darzanAvaraNadhvaMsAddarzana ceti tatasthitiH, vIyaM ca dAnAdyazeSa svAntarAyakSayAditi / / nAkiMcitkara caitanyamAnaM muktAvazaktikaM / nanviha dazame'dhyAye kathaM mokSasya prastutiriti cet navamAdhyAye saMvarasya guptyAdisUtreNa prarUpaNAt / " tapasAni narA ce" ti sUtreNa nirjarAyAH kathanAt " mArgAcyavananirjarAthaM pariSoDhavyAH parISahAH" iti cAvipAkanirjarApratipatteH / " tatazca nijare'tyanena vipAkanirjarAyAH pratipAdanAt / nanvetadapi nirAkAraNakazanaM na svarUpavacana miti cet na nirAzadaniruktyaivArthAvyabhicAriNyA nirjarAlakSaNasyAbhidhAnAt tadartha sUtrAntarAnArambhAbhiprAyAt / tato mokSasyaiveha prastutiH / tasyAmapi kevalasyaivopa. ttihetukathanaM kimarthamiti cet tasya prAdhAnyasiddhayartha muktasyAjJAnarUpavyavacchedArtha cedaM sUtrakAro'bravIditi no nizcayaH / dvividhaM hi niHzreyasaM parAparabhedAt / tatra kevalotpattiraparAmuktiH, kRtsna vipramokSaH parA, yadyevaM nyAyaprAptameva prathamaM aparamokSasya kevalotpAda. lakSaNasya vacanaM tadanantaraM paramokSavacanAt / tathA ca kathaM kevalasya prAdhAnyasiddhayartha
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 405) tadabhidhAnamiti na codyaM kevalasyotpAdasyAtmalAbhalakSaNatvAt / AtmalAbhasyAntarma lakSayahetukasya mokSatvavyavasthAnAn jIvasyAjJAnavyavacchedAt sarvathApyabhAvAt kiMcitkaratvavyava cchedavat / tathAcoktam AtmalAbhaM vidurmokSaM jIvasyAntarbhalakSayAt // nAbhAvaM nApyacaitanyaM na caitanyamanarthakam / iti ki punaH kevalamatrAbhipretaM ? niHzeSa mohakSayAdanaMtaprazamasukhaM kevalaM sAMsArikasukhena duHkhAnuSaktena rahitatvAt, jJAnadarzanAvaraNAntarAyakSayAcca anantaM jJAnadarzanaM vIrya - mabhayadAnAdi ca kevalaM kSAyopazamikAjJAnAdiviviktatvAt na caitadviruddhaM navAnAM kevalalabdhInAmupadezAt / mohAdiprakSayaH kutaH siddhaH ? iti ceducyate, - mohAdiprakSayaH siddhaH paramaH kvacidAtmani // prakRSyamANarUpatvAnmANikyAdau malAdivat / tataH proktaM kevalaM sarvArthagocaraM kiMciddarzanaM jJAnaM ceti / sUtre vRttiprasaMgo laghvarthamiti cetra, krameNa kSayajJApanArthatvAt mohAdInAM tatkSayo hetuH kevalotpatteriti hetulakSaNa vibhaktinirdezaH / etadevAha - pUrvaM mohakSayo jJAnAvaraNAditrayakSayaH tadanantaramityetadvRtya nirdezato mataM ghAtisaMghAtanirghAtA devaM kevalamAtmanaH, svarUpaM mukhyamudbhUtistallabdhirmuktirarhatAM // itaraca kevalasya prAdhAnyamityAha, tasyAM satyAM mumukSUNAM muktimArgopadezanAt / siddhayediti pradhAnatvaM kevalasyeti pUrvavAk 11 kutaH punaH mohAdInAM kSaya iti ceducyate " sajIvasyAtmavizuddhi vizeSAt / asaMyata samyagdRSTacAdiguNasthAne vedakasamyaktva kSAyikadarzanacAritrapariNAmavizeSAt kramazo'zubhetara karmaprakRtikSapaNanibandhanAdityarthaH / ina vArttikoM aura bhASyakA artha yoM hai ki mohake kSayase aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, tathA antarAya karmoMke kSayase kevalajJAna upajatA hai / aisA sUtrArtha honepara
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre koI AkSepa karatA hai ki naume adhyAyameM saMvara tattvakA nirUpaNa kara cukanepara usake pazcAt dazameM adhyAyameM agile nirjarA padArtha kAhI nirdeza karanA yogya hai / avasara saMgati anusAra nirUpaNa yogyatAko dhAra rahA nirjarA tattvahI prastAva prApta hai / ataH dazameM adhyAyake AdimeM aba usa nirjarAkA prarUpaNa karanA hI samucita hai, kintu phira kevalajJAnakI utpattikA pratipAdana karanA sUtrakArako yukta nahIM hai / yahAM taka koI prativAdI kaha rahA hai / granthakAra kahate haiM ki yaha usakA kahanA prazaMsanIya nahIM hai, aMsatyArtha hai / kAraNa dazaveM adhyAyameM mokSatattvakA kathana kara denesehI nirjarA svarUpakI bhale prakAra pratIti ho jAtI hai / ekadeza honA nirjarA hai, aura pUrNarUpeNa karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai / jaise ki koI bhI avayavI prAsAdakI racanA usake bhIMta, khambha, chata Adi avayavoMkI racanApUrvaka hotI hai / usI prakAra nirjarAkI pratIti ho jAnemehI mokSakA pratipAdana yuktipUrNa siddha ho jAtA hai / isapara yadi AkSepa kartA yoM kahe ki taba to isa adhyAyakI AdimeM mokSake pratipAdaka sUtrakA hI prArambha karanA cAhiye, kevalajJAnako AdimeM kyoM kaha baiThe ? isa prakAra vikSepa uThAnepara to granthakAra karake isa avasara para samAdhAnArtha agrima vArtikeM kahI jA rahI haiM / una vArttikoM kA artha yaha hai ki aba dazameM adhyAyake prArambha meM yaha kahA jAtA hai ki mohanIya karmakA kSaya ho jAnese tathA jJAnAvaraNa Adi karmoMkA kSaya ho jAnese AtmAkA kevala (jJAna) prakaTa ho jAtA hai / jisa kAraNase ki kevalajJAnakA prakaTa ho jAnAhI jIvanmokSa hai / ataH mokSakA prastAva ho jAnese bhI sUtrakAra mahArAja niyamase kevalajJAnako kaha cuke haiM / tataH usa kevalajJAnakI pradhAnatAko siddha karaneke liye yaha racanA kI gaI hai / kevalajJAnIkA mokSa ho jAnA rokanepara bhI nahIM ruka pAtA hai / ataH kevalajJAnakI utpatti pradhAna mAnI gaI hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki kisI kisI vAdIke yahAM mokSa avasthA meM jJAna nahIM mAnA gayA hai / vaizeSikoMne mokSa avasthA meM buddhi Adi nau guNoMkA dhvaMsa ho jAnA svIkAra kiyA hai / ataH mokSaprApta jIvake jJAnarahita svarUpa ho jAnekA khaNDana karaneke liye kevalajJAnakA Adya meM pratipAdana karanA Avazyaka paDa gayA hai / / / 1-2 / / kA0 yahAM sUtra meM kevala pada diyA gayA hai| usakA kevalajJAna artha karanA upalakSaNa hai / sAthahI anantasukha, darzana, vIrya AdikA upaja jAnA bhI abhipreta ho rahA hai / kevala kA artha anyoMse rItA hotA hai / jaise ki koI paNDita kevala vaiyAkaraNa hai, 11
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 407) isakA tAtparya yahI hai ki vaha nyAyazAstra, sAhitya, siddhAnta, jyotiSa Adi zAstroMke jJAnase rahita ho rahA zuddha vaiyAkaraNa mAtra hai| isI prakAra kevala sukhakA artha yaha hai ki arhanta avasthAmeM duHkha sarvathA nahIM rahe / duHkhake samyakaise rahita ho rahA uttama sukhahI yahAM kevalasukha kahA gayA hai| " tatsukhaM yatra nAsukhaM " pradeza pradeza yAnI svalpa viSayoMmeM honevAle kSAyopazamika jJAnoMke saMsargase rahita ho rahA kSAyikajJAnahI yahAM kevalajJAna abhISTa hai / tisI prakAra ekadezI kSAyopazapika darzanoMse rahita ho rahA kSAyika darzana hI yahAM darzana mAnA gayA hai // 3 // kA0 / vIrya bhI choTI choTI svalpa sAMsArika zaktiyoMse pRthagmUla ho rahA anantavIrya yahAM kevalavIrya pratipAdita kiyA gayA hai / evaM usa anantadAna, lAbha Adise viparIta ho rahe saMsArI jIvoMke alpadAna, stokalAbha, adAna Adi bhAvoMse asaMlagna ho rahe kSAyikadAna, kSAyikalAbha Adi bhI sUtrokta kevalapada karake kahe gaye haiN| yoM cAra karmoMke kSaya ho jAnese ananta catuSTayoMkA honA nirUpita kiyA gayA hai / antakA atikramaNa kara rahe anantakAla takake liye mohakarmakA dhvaMsa ho jAnese jIvana muktako Atyantika anantAnanta sukha ho jaavegaa| yaha sukha paramazAnti svarUpa hai / vaizeSika yA naiyAyika kucha bhI mAne kintu jaina siddhAnta anusAra mokSa avasthAmeM isa anantAnanta prazamasukhakA nirAkaraNa nahIM hai tathA jJAnAvaraNakA atIva kSaya ho jAnese tisI prakAra anantAnanta zuddha kSAyikajJAna bhI mokSa avasthAmeM vidyamAna hai| nirAkaraNIya nahIM hai / / 4-5 kA0 // evaM darzanAvaraNa karmakA pradhvaMsa ho jAnese anantAnanta kSAyika mahAsattAlocanAtmaka darzana bhI vyakta ho jAtA hai| apane apane kSAyikadAna, kSAyikalAbha Adike pratipakSI ho rahe dAnAntarAya, lAbhAntarAya Adi sampUrNa antarAya karmoke kSayase anantajJAna, anantAnantavIrya, AdikI bhI mokSa avasthA meM sthiti prasiddha hai| isa prakAra mokSameM caitanya, sukha, darzana, vIrya, dAna Adi aneka zuddha pariNatiyoMkI vyavasthA ho rahI hai / jo sAMkhyamatAnuyAyI mokSa avasthAmeM kevala caitanyahI mAnate haiN| athavA jJAnAdvaitavAdI yA bramhAdvaitavAdI akele jJAna yA citsattAko mAna baiThe hai / aisA muktimeM zakti (vIrya) dAna Adise rahita ho rahA kevala kucha bhI nahIM kara sakanevAlA caitanyahI nahIM vyavasthita hai| arthAt jJAnAvaraNa, lAbhAntarAya, bhogAntarAya AdikA kSayopazama ho jAnepara bhI yadi vIryAntarAyakA kSayopazama nahIM hai / to ve saba vyartha (phala) haiN| nirbala, azakta yA saroga avasthAmeM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre paNDitoM, dhanADhayoMke jJAna, bhoga, upabhoga kucha bhI nahIM hone pAte haiN| ataH aneka guNoMkI sphUti honemeM vIryaguNakA sphurAyamANa honA anivArya Avazyaka hai / jisa dArzanikane mokSa avasthAmeM vIryaguNase rahita ho rahA kevala caitanyamAna rakkhA hai| vaha korA caitanya akiMcitkara hai, jaDatAke samAna hai| zArIrika aMgoM ke samAna aneka guNa parasparApekSa hokarahI svakIya sattAko sthira kiye huye haiM / dhaDake vinA akelA mastaka mara jAyagA, mastakake vinA dhaDa sI jIvita nahIM raha sakatA hai| tadvat caitanyakI sthiti anantavIrya ke sAtha avalambita hai / / 6 // // "zaktiryasya balaM tasya" yoM vAttikoM dvArA aneka vipratipattiyoMkA nirAkaraNa ho cukanepara punaH koI AkSepakartA zaMkA uThA rahA hai ki yahAM dazameM adhyAyameM sAtaveM mokSa tattvake nirUpaNakA prastAva kisa prakAra samajhA gayA ? batAo / aisA AkSepa pravartanapara to hama granthakAra samAdhAna karate haiM ki nauveM adhyAyameM " saguptisamiti " ityAdi sUtra karake saMvaratattvakI prarUpaNA kI jA cukI hai| vahAM hI "tapasA nirjarAca" isa sUtra karake chaThe nirjarA tattvakA bhI kathana ho cukA hai| tathA " mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parISahAH " isa sUtra karake avipAka nirjarAkI pratipatti karAI jA cukI hai| " tatazca nirjarA" isa AThaveM adhyAyake sUtra karake savipAka nirjarAkA bhI pratipAdana kara diyA gayA hai| ataH chahoM tattvoMkA vyAkhyAna ho cukanepara parizeSa nyAyase isa dazaveM adhyAyameM mokSakA nirUpaNa karanA nyAya prApta hai / yadi yahAM koI yoM zaMkA uThAve ki yaha tIna sUtroM dvArA nirjarAkA pratipAdana bhI nirjarAke kAraNoMkA kathana hai ' inameM nirjarAkA siddhAntalakSaNa nahIM kahA gayA hai| ataH nirjarAkA sUtrakArako kaNThokta lakSaNa yahAM karanA cAhiye / yoM kahanepara to granthakAra kahate haiM ki yaha nahIM kahanA kyoMki nirjarA zadbakI vyabhicAra doSase rahita ho rahI " nirjIryate yayA sA nirjarA" isa nirukti karakehI nirjarAke lakSaNakA kathana ho jAtA hai / ataH usa nirjarA svarUpake liye anya sUtrake Arambha karane meM sUtrakArakA abhiprAya nahIM hai| zadva nirukti karakehI yadi padakA yaugika artha nikala paDatA hai / to unake pAribhASika lakSaNa sUtrako banAnekI AvazyakatA nahIM raha jAtI hai| jaise ki jJAna cAritra, kSAyika, IryA, jJAnAvaraNa Adika pada haiN| hAM, jina zadvoMkA yogika artha sUtrakArako abhISTa nahIM haiN| una samyagdarzana upayoga, gupti, parISaha Adi zadvoMkI nirukti kara denese iSTa arthakA vyabhicAra ho jAtA hai / ata: unakA lakSaNa
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 409) svatantra sUtroM dvArA kahA hI hai| tisa kAraNa nirjarAkA vyAkhyAna ho cukanepara yahAM dazameM adhyAyameM mokSatattvakA hI prastAva prApta hai / aisA samajha lenepara ziSya pUchatA hai ki acchI bAta hai / usa mokSakA prastAva prApta honepara mokSa kI pratipatti karAnebAlA sUtra kahanA cAhiye thaa| aprakRta kevalakI hI utpattike hetukA kathana bhalA kisaliye kiyA jA rahA hai ? batAo / yoM bhalamanuSAI kA prazna utaranepara to granthakAra samAdhAna karate haiM ki usa kevala (jJAna) kI pradhAnatAko siddha karaneke liye tathA mokSaprApta jIvake ajJAna svarUpa ho jAnekA nirAkaraNa karaneke liye sUtrakAra isa dazama adhyAyake prathama sUtrako kaha cuke haiM, aisA hamArA nizcaya yaha hai ki niHzreyasa yAnI mokSa honA paraniHzreyasa aura apara niHzreyasa bhedase do prakAra hai| unameM kevalajJAna, anantadarzana AdikI utpatti ho jAnA to aparamokSa hai / jo ki terahaveM, caudahaveM guNasthAnameM ho rahI jIvanamukti kahI jAtI haiN| hAM, sampUrNa AThoM karmoMkA anantakAla takake liye niHzeSa rUpeNa chUTa jAnA paramukti hai jo ki siddha avasthAmeM prApta ho jAtI hai| isa samAdhAnapara zaMkAkAra punaH AkSepa uThAtA hai ki yadi isa prakAra hai / " ki kevalajJAnakA upaja jAnA aparaniHzreyasa hai| " taba to kevalajJAna sukhAdikI utpatti ho jAnA svarUpa apara mokSakA pahile kathana karanA nyAya mArgadvArA prApta huA, usa aparaniHzreyasake avyavahita pazcAt paramokSakA kathana karanA ThIka hai aura taisA suvyavasthita ho jAnepara granthakArane kevalakI pradhAnatAko siddha karaneke liye usa prathama sUtrako kahA hai / yaha samAdhAna karanA kisa prakAra ThIka kahA jA sakatA hai ? batAo yahI sIdhA uttara acchA thA ki mokSakA prastAva prApta ho rahA hai| prathama sUtra dvArA aparamokSakA pratipAdana hai, aura dUsare sUtra karake paramukti kahI jA rahI hai / aba granthakAra kahate haiM ki yaha codya uThAnA ucita nahIM hai ! kyoMki kevalajJAna AdikA utpAda hoM jAnA AtmalAbha svarUpa hai / ataH antaraMga ghAtikarma svarUpa maloMke kSayako hetu mAnakara upaje AtmalAbhako hI mokSapanakI vyavasthA dI gaI hai / aisA niyata kara denese mokSama jIvake ajJAna svarUpa ( jJAnarahita ) ho jAnekA parihAra ho jAtA hai| jaise ki mokSa avasthAmeM sabhI prakAroMse abhAva ho jAne aura kucha bhI nahIM kara sakanekA vyavaccheda kara diyA jAtA hai / arthAt bauddhoMne mokSa avasthAko sarvathA abhAvarUpa mAna ravakhA hai| jaise ki dIpaka bujha jAtA hai / kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai, tathA vaizeSikoMke
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 ) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre yahAM muktAtmA kucha bhI nahIM karanevAlA akiMcitkara mAnA gayA hai | advaitavAdiyoM ke yahAM choTI sattAkA abhAva hokara baDI sattA meM mila jAnA mokSa kahA hai / kintu jinAgamameM anantajJAna, aura sukha, vIrya, cAritra Adiko puruSArthoM dvArA bhoganevAlA muktAtmA abhISTa kiyA hai| yahAM, laukika khAnA, pInA, sonA Adi kriyAoM ko muktAtmA nahIM karatA hai / bAta yaha hai ki karmodaya-janya khAne pIne Adi kriyAoM meM itanA puruSArtha nahIM kiyA jAtA hai / jitanA ki muktAtmAko yathA prApta svakIya sukha, jJAna, vIrya, cAritra AdikA upabhoga karane yA svarUpaniSTha hone meM prayatna karanA paDatA hai | vidyArthIko apanI granthokta prameyoMkI smRtiyoMko dhAre rahane meM bhArI puruSArtha lagAnA paDatA hai / tabhI vaha uttIrNa ho pAtA hai / aneka saMkalpa, vikalpoM meM paDe huye aura karmoM dvArA satAye gaye saMsArI jIva apane stokajJAna, darzana, AtmaniSThA, utsAha, svalpa svatantratA AdikA bhI upabhoga nahIM kara pAte hai / isa trairAzika dvArA muktoMke anantajJAna AdikA anubhava na karane meM kiye jA rahe puruSArthakA anumAna kucha kucha lagAyA jA sakatA hai / AcArya isI bAtako kaha rahe haiM ki jIvake sarvathA abhAva tathA akiMcitkarapanakA vyavaccheda ho jAne ke samAna Adi sUtra dvArA ajJAna svabhAvakA vyavaccheda kara diyA jAtA hai / aura tisI prakAra pUrvAcAryapraNIta anya granthoM meM kahA jA cukA bhI hai ki jIvake antaraMga dravya bhAva maloMkA kSaya ho jAnese svAtmalAbha ho jAne ko hI gaNadharadeva mokSa mAnate haiM / jIvakA abhAva ho jAnA mokSa nahIM hai, jIvakA acetana ho jAnA bhI mokSa nahIM hai / tathA vyartha akiJcitkara kUTastha caitanya mAtra ho jAnA bhI mokSa svarUpa nahIM hai / arthAt ina tInoM avasthAoM meM nijAtmasvarUpakA lAbha nahIM ho pAyA hai / pratyuta apanI gAMThakI choTI moTI sampatti hI khoI jA cukI hai / isa prakAra prathama sUtrase AtmalAbha aura dvitIya sUtrase kAraNoM dvArA pratibandhakoMkA dUra ho jAnA mokSakA svarUpa kahA gayA hai / yahAM koI prazna uThAtA hai ki yahAM prathama sUtra meM kahe gaye kevala padakA phira kyA artha liyA gayA hai ? batAo / isake samAdhAnArtha pUrva kArikAoM meM kahe gaye arthakAhI AcArya mahArAja vivaraNa karate haiM ki zeSarahita sampUrNa mohanIya karmakA kSaya ho jAnese utpanna huA / prazAntisvarUpa anantasukha yahAM kevalapadakA vAcyArtha hai / jo ki sukha karmajanya duHkhoMse bahubhAga mila rahe sAMsArika sukhase rahita hai / tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmoMke kSayase upajA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH kara anantajJAna, anantadarzana, anantavIrya aura abhayadAna, kSAyikalAbha Adi bhI kevalapadase abhi preta ho rahe haiM jo ki kSAyopazamika alpajJAna, kujJAna, ajJAna, adarzana, anutsAha Adi se pRthagbhUta honeke kAraNa " kevala padadvArA grAhya haiM / anyoMse pRthagbhUta kara diye gaye akelI vyaktiko kevala mAnA jAtA hai / mokSa abasthAmeM yaha kevalajJAna darzana AdikA AtmalAbha ho jAneko svIkAra karanA koI siddhAntase viruddha nahIM hai kyoMki prAcIna zAstroM meM jIvanamuktoMke nau kevalalabdhiyoMke prakaTa ho jAnekA upadeza pAyA jAtA hai / bhAvArtha--arahanta avasthA meM nau kevalalabdhiyAM upaja baiThatI haiM / gommaTasArama aisA nirUpaNa hai ki " kevalaNANadivAyara kiraNakalA vapaNA siyaNNANo, -Nava kevalaladhuggama sujaNiya paramappa vavaeso asahAyaNANadaMsaNasahiyo idi kevalIhu jogeNa juttotti sajogijiNo aNAi NihaNAriso utto 33 411) "" - isakA aidamyartha yaha hai ki dhArApravAhase cale A rahe anAdhi nidhana ArSagranthoMmeM yoM kahA gayA hai ki sahAyarahita kevalajJAna, darzana Adi sahita kevalI haiM / unake kSAyikasamyaktva, kSAyikacAritra, jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye nau labdhiyAM prakaTa ho jAtI hai| yahAM koI vinIta ziSya pUMchatA hai ki mohanIya karma, jJAnAvaraNa AdikA prakSaya ho jAnA bhalA kisa hetuse siddha ho cukA mAnA jAya ? yo prazna upasthita ho jAnepara granthakAra agrima vArtika dvArA samAdhAna kahate haiM ki kisI na kisI AtmAme ( pakSa ) moha Adi karmoMkA prakRSTa kSaya prasiddha ho cukA hai | ( sAdhyadala ) moha AdikI hInatAkA prakarSa ho rahA honese ( hetu) mANikya, suvarNa AdimeM jaise mala, kidi AdikA sarvathA prakSaya siddha hai / ( anvaya dRSTAnta ) // 8 // arthAt mANikya, motI, suvarNa AdimeM antaraMga, bahiraMga maloke prayogoMdvArA kSayakA tAratamya hote hote antameM sarva maloMkA dhvaMsa ho jAnA siddha hai / usI prakAra saMsArI jIva karmoMkI kSIyamANatA tAratamya rUpase baDha rahI dekhI jAtI hai / vaha antameM jAkara mohAdi pUrNakSayako siddha kara detI hai / isa viSayakA " doSAvaraNayo harnirnizzeSAtyatizAyanAt kvacidyathA svahetubhyo bahirantarma lakSayaH isa devAgamakI kArikAkA 33
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre vivaraNa karate huye granthakArane aSTasahasrImeM acchA vivecana kiyA hai| yahAM granyakAra upasaMhAra karate haiM ki tisa kAraNa sampUrNa arthoMko viSaya kara rahe koI kSAyika darzana aura jJAna Adi bhI kevala hai| yaha bahuta baDhiyA prathama sUtrameM kahA jA cukA hai| aba yahAM dUsare prakArakI zaMkA uThAI jAtI hai| jaise ki rAjavAttikameM kI gaI hai ki yahAM prathama sUtrameM lAghava karaneke liye sUtrameM samAsavRtti kara denekA prasaMga prApta hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki kramase moha Adi karmoke kSaya ho jAnekI jJapti karAneke liye pahile padakA dvandvasamAsa nahIM kiyA gayA hai| antarmuhUrta pahile usa mohakA kSaya ho jAnA kevalakI utpattikA hetu hai isI kAraNa mohakSayAt padakA hetusvarUpako kahanevAlI paJcamI vibhakti dvArA kathana kiyA gayA hai / isahI rahasyako granyakAra agrima do vAttikoMmeM kaha rahe hai ki " pUrvahI bArahaveM guNasthAnakI AdimeM cAritra mohanIya karmakA kSaya ho jAtA hai, usake antarmuhUrtakA pazcAt terahaveM guNasthAnakI AdimeM jJAnAvaraNAdi tInoM karmoMkA kSaya ho jAtA hai / yaha tattvasamAsavRttipUrvaka kathana nahIM karanese sUtrakArakA mantavya hai yoM pratIta ho jAtA hai // 9 // isa prakAra ghAtikarmoMke samudAyakA samUla ghAta ho jAnese AtmAke kevala upajatA hai| una kSAyika bhAvoMkA prakaTa ho jAnAhI AtmAkA mukhya svarUpa hai / arahanta parameSThiyoMke usa svarUpakI labdhi ho jAnA hI mokSa hai| arahantadevake anuyAyI dArzanika svarUpalAbha ho jAneko mokSa svIkAra karate haiM // 10 // granthakArako kevalakI pradhAnatA abhISTa hai| usakA samarthana kiyA jA cukA hai, phira bhI kucha asvarasa raha gayA dIkhatA hai / ataH granthakAra usa bAtako siddha karane ke liye sarvotkRSTa hetu de rahe haiM ki isa hetuse bhau sUtrokta kevalakI pradhAnatA puSTa hotI hai| isako agrima vAttika dvArA granthakAra kahate haiM ki usa kevalakI utpatti hote santehI mokSAbhilASI jIvoMko muktike mArgakA upadeza prApta hotA hai / ataH kevalakI pradhAnatA bhale prakAra siddha ho baiThegI isahI kAraNa sUtrakArane dazameM adhyAyake pUrva meM kevalakI utpatti ho jAnekA vacana kahA hai / / / 11 / / aba yahAM kisIkA prazna uThatA hai ki phira yaha batAo ki mohAdikoMkA kSaya bhalA kisa kAraNase ho jAtA hai / isa prakAra jijJAsA pravartanapara to granthakAra dvArA yoM samAdhAna kahA jAtA hai ki vaha karmokA kSaya to jIvakI vizeSa Atmavizuddhise ho jAtA hai / zuddha praNidhAnoMse karmokA kSaya huA karatA hai| cauthe asaMyatasamyagdRSTi Adi
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH guNasthAnoMmeM upazamasamyaktvake pIche vedakasamyaktva aura kSAyikasamyagdarzana tathA cAritra saMbandhI pariNAma vizeSoMse karmokA kSaya kara diyA jAtA hai / jo ki upayoga dvArA lagAye gaye vizuddha pariNAma krama kramase azubha aura zubha karma prakRtiyoMkI kSapaNA karanemeM samartha kAraNa ho rahe haiM / yahAM taka isa sUtrake arthakA spaSTIkaraNa kara diyA gayA haiN| atha kevalajJAnotpatti pravitakyaidAnI pUrvoditanirjarAnidAnAnAM sannidhAne mokSakAraNaM mokSasvarUpaM ca vyAcaSTe / aba isake anantara kevalajJAnakI utpattikI baDhiyA vitarkaNA kara isa samaya pahile kaha diye gaye / nirjarAke kAraNoMkI sannikaTatA ho jAnepara sUtrakAra mahArAja mokSake kAraNa aura mokSa ke svarUpakA agrima sUtra dvArA vyAkhyAna karate hai / mudrita pustakameM isa sUtrakA avataraNa yoM haiM ki-kasmAddhetormokSaH kiM lakSaNazcetyatrocyate-kisa kAraNase mokSa hotI hai ? aura usa mokSakA lakSaNa kyA hai ? yahAM aisI jijJAsA utyita honepara sUtrakAra AcArya karake agrima sUtra kahA jAtA hai| baMdhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH // 2 // karmabandhake hetu ho rahe mithyAdarzanAdikoM yA AsravakA abhAva ho jAnA svarUpa saMvara aura ekadeza karmakSaya karanevAlI nirjarA iva do AtmIya pariNAmoM karake sampUrNa karmoMkA anantAnanta kAlake liye prakarSarUpeNa chUTa jAnA mokSa hai / badhasya hetavo mithyAdarzanA viratipramAdakaSAyayogAsteSAmabhAvo natanakarmaNAmapravezo bndhhetvbhaavH| pUrvopArjitakarmaNAmekadezakSayo nirjarA / bandhahetvabhAvazca nirjarA ca bandhahetvabhAvanirjare / tabhyAM bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM dvAbhyAM kAraNAbhyAM kRtvA kRtsnAnAM vizveSAM karmaNAM viziSTamanyajanAsAdhAraNaM prakRSTamekavezakarmakSayanAmanirjarAyAM tu utkRSTamAtyantika mokSaNaM mokSaH / kRtsnakarmavipramokSo mokSa ucyate / etena pUrvapadena mokSasya heturukto, dvitIyapadena mokSasvarUpaM pratipAditamiti veditavyam / bandhake kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya, aura yoga haiN| unakA abhAva ho jAnA arthAt navIna karmoMkA praveza nahIM honA hI bandhahetvabhAva hai| pahile samayoMmeM upAjita kiye gaye saMcita karmoMkA ekadezarUpeNa kSaya kara denA nirjarA hai|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414) bandhahetvabhAva aura nirjarA ina do padoMkA itaretara nAmaka dvandva samAsa kara " bandhaH hetvabhAva nirjare " aisA pada banA liyA jAtA hai / tRtIyA yAH paJcamI vibhakti ke dvivacana anusAra tAbhyAM kara denepara " bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM " pada bana jAtA hai / ina donoM kAraNoM karake kRtsna pAnI sampUrNa karmoMkA vi yAnI viziSTa jo ki anya manuSyoMse asAdhAraNa hoya aisA pra yAnI prakRSTa ho rahA jo eka deza karmoMkA kSaya ho jAnA nAmaka nirjarA, karake utkRSTa Atyantika yAnI anantAnanta kAlatakake liye chUTa jAnA mokSa hai / yoM " kRtsnakarmavipramokSo mokSaH " isa lakSaNa vAkya ke eka eka padakA artha kaha diyA gayA hai| isa sUtra ke " bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM isa pUrva pada karake to mokSake hetukA nirUpaNa kiyA gayA hai| jo ki saMvara aura nirjarA haiM / tathA dUsare " kRtsnakarmavipramokSaH " isa pada karake mokSake svarUpakI pratipatti darasAI gaI hai / yoM " " samajha lenA cAhiye / tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ; karmaNAM haraNAnmokSaH / ; " * nanvatra saptasu tattveSu SaTtattvasvarUpaM proktaM nirjarAsvarUpaM noktaM / satyaM sarva Yuan 7 yahAM koI zaMkA uThA rahA hai ki isa tattvArthazAstra granthame sAta tattvoM meM se jIva, ajIva, Asrava bandha, saMvara aura mokSa ina chaha tattvoMkA svarUpa bahuta acchA kahA jo cukA hai / kintu chaThe nirjarAtattvakA svarUpa nahIM kahA gayA hai, isakA kyA kAraNa hai'? AcArya kahate haiM ki yaha praznakartAkA kathana satya hai / yAvaduttaraM na vadAmi tAvatsatyam " jabataka hama samAdhAnArtha uttara nahIM kaha dete haiM kaha rahA hai, zrotAoM para usakA prabhAva paDa sakatA haiM / aba cc / tabataka zaMkAkAra ThIka samajho, bAta yaha haiM ki pUrNa karmoMkA vinAza ho jAnese mokSa hotA hai / karmoMkA kSaya yugapata ho nahIM sakatA F hai saMcita karmoMkA kSaya kramase hI hogA / ataH vinA kahe hI arthApatti pramANakI sAmarthya se nirjarAtattvakA svarUpa jAna liyA jAtA hai / bhAvArtha jo chAtra yahAMtaka tattvArtha zAstrakA adhyayana kara cukA hai| usako aneka avaktavya yA anukta prameyoMkI pratipatti bhI ho jAnekI yogyatA hai / gurujI mahArAja sabhI bhAvArthoMko apane mukhasehI kahate phireM to ziSyoMkI buddhi vizuddha nahIM ho pAtI hai / rasADhyavyaJjanoMko kitanA bhI bhAjanoM meM pakAkara niSpanna kara diyA jAya phira bhI mukhameM lAra milAne aura svAda Aneke liye dAntoMse cavAye jAnekA kArya zeSa rakhanA paDatA hai / ataH nahIM kahe gaye /
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: dazamo'dhyAyaH / athavA " tatazca nirjarA" aura tapasA nirjarA ca, yoM saMketamAtra kaha diye gaye nirjarAtattvako anabhidhAyaka uccAryamANa zadvoMkI sAmarthyasehI samajha liyA jAya / isI tatvako granthakAra agrima vAttika dvArA kaha rahe haiN| sarvakarmakSayo mokSo yadi proktsttstthaa| sAmarthyAdeva jJAyata karmaNAM nirjarA matA // 1 // __ sUtrakAra mahArAjane yadi "sampUrNa karmoMkA kSaya ho jAnA mokSa hai|" yaha baDhiyA sUtra meM kaha diyA hai / taba to unhIM padoMye tisa prakAra kahe vinA sAmarthyasehI yaha bAta jAna lI jAtI hai ki madhyameM karmoMkI nirjarA honA mAna liyA gayA hai| bhAvArthanirjarApUrvaka hI mokSa hotI hai, krama kramasehI nadI sUkhatI hai, bAlaka krama anusAra yuvA hotA hai| mahAn agAdha, granthoMkI vyutpattikA lAbha kAlakramasehI hotA hai| isI prakAra karmoMkA kSaya bhI kramase nirjarA hote santehI ho pAtA hai / ataH nirjarAkA svarUpa abhihita zadvoM dvArA hI gamyamAna hai / gamyamAnako punaH kaNThokta zadvoM dvArA kaha denepara " punarukta doSa" laga jAnekI sambhAvanA hai| . yadekadezena karmakSayo nirjarA tena pRthak sUtraM nirjarAlakSaNapratipAdakaM na vihitamiti veditavyaM / jaba ki ekadeza karake karmoMkA kSaya honA nirjarA hai| jaba kabhI karmoMkA kSaya hogA taba eka eka aMza karakehI hogA, tisa kAraNa nirjarAke lakSaNakI pratipatti karAdenevAlA pRthak sUtra sUtrakAra mahodayane nahIM kiyA hai / yaha pUrvokta zaMkAkA samAdhAna samajha lenA caahiye| karmakSayo dviprakAro bhavati prayatnAprayatnasAdhyavikalpAttatrAprayatnasAdhyazcaramottamazarIrasya nArakatiryagdevAyuSAM bhavati / prayatnasAdhyastu karmakSayaH kthyte| .. __calAkara prayatnase sAdhya kiyA jAya aura vinAhI prayatnake sAdhya ho jaay| yoM ina do vikalpoMse karmoMkA kSaya ho jAnA do prakAra hotA hai| una do bhedoMmeM dUsarA vinAhI prayatnake sAdhya ho jAya aisA karma kSaya to tadbhavamokSagAmI uttama carama zarIravAle. jIvake narakaAyuH, tiryaJcaAyuH, aura devaAyuH, ina tIna karmoMkA ho jAtA hai| kyoMki caramazarIrI jIvake parabhavakI AyuHkA bandha hI nahIM hotA hai|
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre bhAvArtha- yadi devaAyukA bandha ho jAtA to marakara unako devagatimeM jAnA paDatA, jaba ki unakA usI bhavameM mokSa ho jAnA anivArya hai / tathA naraka AyuH, aura tiryak AyukA unako yadi bandha ho gayA hotA to ve carama zarIrI jIva nahIM hote huve ve aNuvrata yA mahAvratoMko hI dhAraNa nahIM kara paate| kyoMki " cattAri vi khettAiM Auga bandheNa hoi sammattaM aNuvaya mahavva AI Na lahai devAugaM mottuM "ataH usI manuSya paryAyase mokSako prApta karanevAle jIvake cAra Ayu karmomeM kevala bhujyamAna manuSya AyuSya karmakA sadbhAva hai / itara tIna AyuoMkA vinA yatna kiye hI kSaya ho cukA samajho / hAM, prathamokta prayatnoMse sAdhya ho rahA karmoM kA kSaya to aba yathAmnAya kahA jA rahA hai / sampUrNa karmaprakRtiyAM ekasau aDatAlIsa ( 148 ) haiM / unameM tIna AyuoMkA to yatna kiye vinA hI kSaya ho jAnA kahA jA cukA hai / zeSa ekasau paiMtAlIsa prakRtiyoMkA kSaya karaneke liye mumukSu puruSArthI jIvako mahAn prayatna karanA paDatA hai / saMsArI jIvoMkeM aneka prakAra puruSArtha hote hai / khAye huye ko pacAnA laDakA, laDakI utpanna karanA unako pAlanA, paDhAnA, pAvoMse calakara dezAntarako jAnA, pUjana karanA, sAmAyika karanA, svAdhyAya, dhyAna karanA ityAdika sampUrNa kriyAyeM puruSArtha hai / auSadhikI sahAyatA pAkara aneka rogoMko svakIya jJAta, ajJAta puruSArthoM dvArA naSTa kara diyA jAtA hai / choTI phuMsiyAM, halakA zleSma, svalpa suIkA cubha jAnA Adika pacAsoM laghu rogakA vinA auSadhike hI svakIya Arogyavardhaka asvasaMvidita puruSArtha dvArA vinAza kara diyA jAtA hai / bahubhAga bar3e rogoM meM bhI auSadhi mAtra AzvAsana karA detI hai / kucha kupita bAta, pitta, kapha, sambandhI dUSita pudgalakA nivAraNa bhI kara detI hai / kintu Arogya, svAthya, balabRddhi to zArIrika prakRti anusAra nija puruSArtha dvArAhI prApta hote haiM / ghoDA ko jaba thakAna ho jAtI hai / taba vaha leTa lATakara svakIya puruSArthase mArgakhedako miTA detA hai / aneka manuSya dinameM kArya karake thaka jAte haiM / rAtako so jAnepara zArIrika prakRtike balase buddhipUrvaka yA puruSArthoM dvArA usa thakAnako dUra kara diyA jAtA hai / " svajIvite kAma sukhe ca tRSNayA, divAzramArtA nizizerate prjaaH| tvamArya naktaMdivamapramatta vA najAgarevAtmavizuddhavartmani " ( "bRhat svayaMbhUstotraM") yoM ekeMdriyase lagAkara paJcendriyaparyanta anantAnanta jIvoMke buddhipUrvaka, abuddhipUrvaka, icchApUrvaka, anicchApUrvaka vicArapUrvaka, avicArapUrvaka aneka puruSArtha hote rahate haiM /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 417) dharma, artha, kAma aura mokSa ye buddhipUrvaka puruSArthake bheda haiM / haganA, mUtanA, jamhAI lenA, chIMkanA ye bhI puruSArtha haiM / aise puruSArthoMse laukika kArya sampAdita hote haiM / sAdhAraNa rUpeNa sabhI jIvoMmeM pAye jA rahe khAnA, pInA, so jAnA, uccAraNa karanA, calanA Adi puruSArthoMse na to karmakA kSaya hotA hai / aura na aise kAryoMko karane se koI pramANapatra milatA hai / hAM, mokSake sAdhanabhUta puruSArthoM kA saMpAdana karanese mahatI pratiSThA aura avinazvara sukhasaMpatti prApta hotI hai / laukika puruSArthoMse asaMkhyAtaguNA puruSArtha alaukika kAryoM meM karanA paDatA hai / haMsane, rone, vyAyAma karane, nAcane, ghoDA baila hAMkane, pAMva dAbane, gADI kheMcane, kustI laDane Adi kAryoM meM jo ISat agaNya puruSArtha hotA hai usase asaMkhyAtaguNA puruSArtha mana, kAya dvArA devadarzana, devArcana, munidAna Adi zubhakriyAoMke anuSThAnameM kiyA jAnA hai / sAmAyika karane aura zubhadhyAna lagAneM meM to aparimita puruSArtha saMyamIko karanA paDatA hai / yadi koI indra zArIrika balase jambUdvIpako uThA leveM usa prayatnase upazamazreNI, kSapakazreNIvAloMkA buddhipUrvaka puruSArtha kahIM anantaguNA tolameM samajhA jAyagA / saca pUcho to pazubala yA zArIrika balase AtmIya puruSArtha baloMke liye guNakArakA milanAhI asaMbhava hai / zUnyase eka akSarako kitanA gunA kahA jA sakatA hai ? jo koI saMkhyA guNAkArake liye niyata kI jAyagI, alpIyasI paDegI isa rahasyako pahile bhI kahA jA cukA hai / niHsaMzaya avadhAraNa karaneke liye punarukta kiyA gayA hai / bAta yaha hai ki sAtizaya mithyAdRSTi se prArambhakara caudahaveM guNasthAnataka jIvoMke bar3e bhArI prayatnapUrvaka puruSArtha ho rahe haiM / samAdhimaraNa kara rahA, zrAvaka yA muni tathA bhAvanAoMko bhAva rahA dharmAtmA athavA uttamakSamA Adika dharmoMko dhAra rahA, vratoMko pAla rahA, indriyoMkA nigraha kara rahA, parISahoMkoM jIta rahA, kaSAyoMpara vijaya pA rahA, abhakSyoMko tyAga kara rahA, ahiMsA, bramhacarya AdimeM tanmaya ho rahA, mana, vacana, kAyakA gopana kara rahA mumukSu jIva baDA bhArI puruSArthI hai / eka raTe huye vyAkhyAnako jhADa denevAle paNDitase siddhAnta yA nyAyakI kaThina paMktiko cupake hokara lagA rahA vidvAn atyadhika puruSArthI hai / alametat prasaMginyA kathayA / caturtha, paJcama, SaSTha, saptameSu guNasthAneSu madhye'nyatama guNasthAne'nantAnubandhikaSAyacatuSTayasya mithyAtvaprakRtitrayasya ca kSayo vidhIyate, anivRttibAdarasAM parAyaguNasthAnasya nava bhAgAH kriyante tatra prathamabhAge nidrAnidrA, pracalApracalA, styAnagRddhi,
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre narakagati, tiryaggati, ekendriya jAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, narakagatiprAyogyAnupUrvya, tiryaggatiprAyogyAnu pUrvya Atapodyota sthAvara sUkSma, sAdhAraNAbhidhAnakAnAM SoDazAnAM karmaprakRtinAM prakSayo bhavati / dvitIyabhAgamadhye kaSAyASTakaM naSTaM vidhIyate, tRtIyabhAge napuMsakavedacchedaH kriyate / caturthabhAge strIvedavinAzaH sajyate,paJcame. bhAge nokaSAya SaTkaM pradhvansyate, SaSThe bhAge puMvedAnAM vedAbhAvo racyate, saptame bhAge saMjvalanakrodhavidhvansa: kalpyate / aSTame bhAge saMjvalanamAnavinAzaH praNIyate, navame bhAge saMjvalanamAyAkSayaH kriyate / lobhasaMjvalanaM dazamagaNasthAnaprAnte vinAzaM gacchati / nidrApracale dvAdazaguNasthAnasyopAMtyasamaye vinazyate paMca jJAnAvaraNacakSuracakSuravavikevala darzanAvaraNacatuSTayapaJcAntarAyANAM tadantyasamaye kSayo bhavati / arthAt saMsArI jIva jInAse utarane, caDhane, pAnImeM tairane, sAikila calAne, daNDa baiThaka karane Adi prayatnoMkohI puruSArtha samajha rahA hai| sAmAyika, dhyAna AdimeM kiye jA rahe buddhipUrvaka puruSArthoMkA kabhI paricaya nahIM ho pAyA hai| " na hi bandhyA vijAnAti gurvI prasavavedanAM " bandhyA strI putraprasavakI bhArI sukhaduHkha vedanAkA anubhava nahIM kara pAtI hai| zAstrIya, AcArya parIkSA kI uttIrNatAprayojanako sAdhanevAle zAstrarahasya cintanake puruSArthoMkA saMvedana eka laThTha kisAna kyA kara sakatA hai ? / anAdi kAlIna mithyAdRSTi jIvako samyagdarzanakI prAptimeM mahAn atyadhika prayatna karanA paDatA hai / kSAyika samyagdarzanakI prApti ho jAnA to sAmagrI milanepara ghora puruSArthakA kArya hai| cauthe, pAMcaveM, chaThe yA sAtaveM gaNasthAnoMke madhyameM se kisI bhI eka guNasthAnameM anantAnubandhI kaSAyoMke krodha, mAna, mAyA, lobha cAroM paudgalika karmoMkA tathA mithyAtva, samyamithAtva, aura samyaktva ina tInoM prakRtiyoMkA yatna dvArA kSaya kara diyA jAtA hai| isa ghora prayatnasAdhya kAryameM zrAnta ho cuke AtmAko do bAra vizrAma lenA paDatA hai| aisA gommaTasArakI saMskRta TIkAmeM nirUpita hai| granthakAra kaha rahe haiM ki anivRtti sAMparAya nAmaka guNasthAnake nau bhAga kiye jAte haiN| unameMse pahile bhAgameM nidrAnidrA, pracalA pracalA, styAnagRddhi, narakagati, tiryaggati, e kendriyajAti, dviindriyajAti, triindriyajAti, caturindriyajAti, narakagatiprAyogyAnupUrvya, tiryaggatiprAyogyAnupUrvya, Atapa, udyota, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa, nAmaka solaha karma prakRtiyoMkA prakSaya ho jAtA hai| navameM guNasthAnake dvitIya bhAgake madhyameM apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha aura
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 419) pratyAkhyAnAvaraga krodha, mAna mAyA, lobha ina AThoM kaSAyoMko munike jinadRSTa yA svasaMvidita prayatna dvArA naSTa kara diyA jAtA hai / tIsare bhAga meM napuMsakaveda karmakA cauthe bhAgameM strIveda karmakA cheda kiyA jAtA hai / vinAza karanA racA jAtA hai, pAMcaveM bhAga hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina chahoM nokaSAyoMkA pradhvaMsa kara diyA jAtA hai / chaThe bhAga meM puMvedakA atyantAbhAva racA jAtA hai| sAtaveM bhAgameM saMjvalana krodha kA vidhvaMsa AtmasAmarthya dvArA banAyA jAtA hai / AThaveM bhAgameM saMjvalana mAnake vinAzakI baDhiyA racanA kI jAtI hai / navameM guNasthAnake navaveM bhAga meM saMjvalana mAyA karmakA kSaya kara diyA jAtA hai / sUkSmalobhasaMjvalana karmako yaha puruSArthI jIva dazameM guNasthAnake prakRSTa antasamaya meM vinAzako prApta kara detA hai / kSapakazreNIvAlA yativarya isase pareM bAra hameM guNasthAnake antima samayake pUrva nikaTavartI upAnta samaya meM nidrA aura pracalA do karmaprakRtiyoMko naSTa kara DAlatA hai / usa bArahameM guNasthAna meM kSINakaSAya paramapuruSArthI jIva jJAnAvaraNakI pAMcoM karmaprakRtiyAM aura darzanAvaraNakI cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ina cAroM prakRtiyoMkA tathA pAMca antarAyakarmakI prakRtiyoMkA buddhipUrvaka yatna dvArA kSaya kara DAlatA hai / usI kSaNa terahaveM guNasthAnake AdimeM mumukSu jIva anantAnanta jJAna, darzana, sukha, vIrya isa anantacatuSTayakoM prApta kara apara niHzreyasa avasthAko prApta ho jAtA hai / zubha puruSArtha kabhI vyartha nahIM jAtA hai / puruSArthI labhate mokSam / " " sayogakevalinaH kasyAzcidapi prakRteH kSayo nAsti / caturdazaguNasthAnasya dviramasamaye dvAsaptatiprakRtInAM kSayo bhavati / kAstAH prakRtaya ? / anyatara hi vedanIya devargAna, audArikavaikriyikAhAra katai jasakArmaNazarIra paMcakaM // 7 // tadbaMndhanapaMcakaM // 12 // tatsaMghAta paMcakaM / / 11 / / tatsaMsthAnaSaTkaM / / 23 / / audArikavaikriyikAhAraka zarIrAMgopAMgatrayaM // 26 // saMhananaSaTkaM // 32 // prazastA prazastavarNapaM vakraM / / 37 / / surabhirasurabhigaMdhadvayaM / / 39 / / prazastA prazastarasapaJcakaM / 44 / / sparzASTakaM / 52 / / devagati prAyogyAnupU / / 53 / / agurulaghutva // 54 // upaghAta / / 55 / / paraghAta // 56 // ucchvAsa / / 57 / / prazastA prazasta vihAyogatidvayaM / 59 / / aparyApti / / 60 / / pratyekazarIra / / 61 / / sthiratvamasthiratvaM // 63 // zubhatvamazubhatvaM // 65 // durbhagatvaM // 66 // susvaratva, duHsvaratva // 68 / / anAdeyaM ca // 69 / / ayazaskIrtiH // 70 // nirmANa // 71 //
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre nIcagotra // 72 // miti ayogikevalicaramasamaye trayodaza prakRtayaH kSayamupayAnti / kAstA-anyataravedanIyaM 1 manuSyAyuH, 2 manuSyagati, 3 paJcendriyajAti, 4 manuSyagatiprAyogyAnupUrvI 5 trasatvaM 6 vAvaratvaM 7 paryAptakatvaM 8 zubhagatvaM 9 AdeyatvaM 10 yazaskotiH 11 tIrthakaratva 12 uccairgotraM 13 ceti etAsAM dravyakarmaprakRtInAM kSayAnmokSo'vasIyata iti niruktiH / punastathAca tasya karmaNaH sadvandhodayodIraNa vyavasthAgrahaNaM tatkRtaH vibhAgo guNasthAnApekSaH pravacanAnneyaH / terahaveM guNasthAnavAle yoga sahitake balajJAnIke to kisI bhI prakRtikA kSaya nahIM hotA hai| hAM, caudahave guNasthAnake dvicarama samaya yAnI antima samayake pUrvavartI samayameM bahattara prakRtiyoMkA kSaya ho jAtA hai / ve bahattara prakRtiyAM kaunasI haiM ? isakA uttara yaha hai ki sAtA, asAtA do vedanIya karmoM se eka koI sA bhI vedanIyakarma, devagati, audArikazarIra, vaikriyikazarIra nAmakarma, AhAraka zarIra taijasazarIra nAmakarma, kArmaNazarIra, ye pAMcoM zarIra nAmaka nAmakarma, una pAMcoM zarIroMke pAMcoM bandhanakarma aura pAMcoM zarIroMke pAMco saMghAta nAmakarma, una zarIra karmose upaje nokarma zarIroMke upayogI chahoM saMsthAna, audArika aMgopAMga, vakriyikazarIra aMgopAGga, AhAraka zarIra aMgopAMga yoM ye tInoM aMgopAMga nAmakakarma, chaoM saMhananakarma, prazasta aura aprazasta pAMcoM varNakarma, sugandha aura durgandha donoM gandha karma, prazaMsanIya aura aprazaMsanIya pAMcoM rasakarma, AThauM sparzakarma, devagati prAyogyAnupUrvya, agurulaghutva, upaghAta, paraghAta, ucchvAsa, prazastavihAyogati, aprazasta vihAyogati, ye donoM karma prakRtiyAM, aparyAptikarma pratyeka zarIra, sthiratva, asthiratvakarma, zubha, azubhatvakarma, durbhagatva, susvaratva, duHsvaratva, anAdeyakarma, ayazaskIti, nirmANa nAmakarma aura nIcairgotra isa prakAra bahattara prakRtiyoMkA yoga hai| caudahaveM guNasthAnavartI ayogakevalI mahArAjake antima samayameM teraha prakRtiyAM kSayako prApta ho jAtI haiN| ve teraha karma prakRtiyAM kaunasI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki donoM vedanIya karmoMse zeSa rahA koI bhI eka vedanIya karma, manuSya AyuSya, manuSyagati, paJcendriya jAti, manuSyagatiprAyogyAnupUrvya, trasatva, vAdaratva, paryAptakatva, zubhagatva, Adeyatva, yazaskIti, tIrthakaratva, uccairgotra, yoM teraha prakRtiyAM caudahaveMke antima samayakeM avyavahita uttara kSaNameM naSTa ho jAtI haiN| yoM ina ekasau aDatAlIsa karma prakRtiyoMke kSayase mokSa ho jAnA nirNIta kiyA jAtA hai| yahAMtaka mokSa zadvakI
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH nirukti kara karmoke chUTa jAneko mokSa kahA jA cukA hai / punaH inakA vizeSa varNana tathA una karmoMkI sattA, bandha, udaya, udIraNA AdikI vyavasthAkA grahaNa karanA yA isa guNasthAnameM kina prakRtiyoMkA bandha hai ? yoM bandha, abandha, bandhavyucchitti, udaya, anudaya, udayavyucchitti, sattA, asattA, sattAvyucchitti, udIraNA, anudIraNA, udIraNA. vyucchitti ityAdi karake liye gaye vibhAgako guNasthAnoMkI apekSA rakhakara ArSa AmnAya anusAra cale A rahe zAstrase lagA lenA caahiye| bhAvArtha-rAjavAttika, gommaTasAra Adi granthoMse bandha, udaya, sattA AdikI guNasthAnoMmeM vyavasthAko samajha liyA jAya, yahAM saMkSepase kathana karanA mAtra abhISTa hai / mudrita pustakameM " bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH " isa sUtrakI TIkA chapI nahIM hai| uttara prAMtakI likhita pustakameM jo kucha zuddha azuddha, TIkA pAI gaI usakA yathAyogya saMzodhana kara dezabhASA kara dI gaI hai / punaH mUDabidrIse tADapatrapara likhI huI prAcIna pratike lekhako maMgAyA gayA vaha isa prakAra hai / atha paramamokSaH kutaH syAditi pratipAdanArthamAha.-" bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM kRtsnakarmavipramokSo mokSaH / ko'ya bandhahetuH ? ko vA tadabhAvaH ? ityAha- . AtravAbhihito bandhahetu pUrvamanekathA tasyAbhAvaH paro jJeyaH saMvaraH sarvakarmaNAM / / 1 // kAsau nirjaretyAha; - nirjarA ca parAyoga-kevalyantakSaNodbhavA, tAbhyAM mokSastayoranyatarApAye'sya nodayaH // 2 // na tAvatsaMvarApAye kRtsnakarmakSayaH kvacit aparAparakarmopaDhaukanAtsvanimittataH // 3 // nApi tannirjarApAye pUrvakarmavyavasthiteH nAnupakramasAdhyAyAM nirjarAyAM virodhadaH // 4 // tapotizayataH samyagdarzanajJAnayoginaH na bhAvasaMvaro'nyoto mArgo ratnatrayAtmakaH / / 5 //
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre nirjarAdeza mokSAtmA sanmArgaphalameva sA natrayAtmakamArgasya vighAtakRditIritaM // 6 // nanu ca mithyAdarzanAdi hetvabhAvAdabhinavakarmAdAnAbhAvaH pUrvodita nirjarAhetu sannidhAne cArjitakarmanirjarA iti / bandhahetvabhAvanirjarAbhyAM prAdurbhavan mokSaH kiM lakSaNa ityAha / kRtsnakarmavipramokSo mokSa iti tadvayAkhyAnArtha mAha, - - vizeSeNaprakRSTena mokSaH syAtkRtsnakarmaNAM jIvasyAtyanta vizleSaH sa mokSa iti lakSyatAM // 7 // nanu ca kRtsnakarmasantAnasyAdyAbhAvAdantAbhAva iti cet na bIjAMkurasantAnenAnekAntAt uktaM ca dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAMkuraH karmavIje tathA dagdhe nArohati bhavAMkuraH // 8 // iti kena rUpeNa karmapudgaladravyasya kSaya iti cedamidhIyate / kRtsnasya karmatvena kSayaH karmaNo na pudgalatvena / sato dravyasya dravyatvenAtyanta vinAzAyogAt / tadanutpattimattvA tsarvadAsthitereva prasiddheH / karmatvaparyAyeNa tu tasyAtmapariNAmavizeSAdutpatti siddheH yukto vinAza iti siddhaH kRtsnakarmakSayo mokSaH bhAvasAdhano mokSazadvo dviviSayo viprayogakriyAmAtragateH / " mokSa Asane " ityasya dhAtorghaJi sati mokSaNaM mokSa iti vyutpatteH / moktavya mokSakApekSatvAdviprayoga kriyAmAtrasva gateH / kRtsnazadvenASTavidhasya karmaNaH sadbandhodayo dIraNavyavasthasya grahaNaM / tatkSayavibhAgo guNasthAnApekSaH pravacanAnteyaH / isakA dezabhASA meM artha isa prakAra hai ki isake anantara paramamokSa kina kAraNoM se upajeMgA ? isa siddhAntakI pratipatti karAneke liye sUtrakAra mahArAja isa agile sUtrako kahate haiM--sUtrArtha yoM hai ki bandhake hetuoMkA abhAva aura nirjarAse sampUrNa karmoMkA nizzeSarUpeNa prAgabhAvAnadhikaraNa hokara niranta chUTa jAnA mokSa hai / yahAMpara koI vinIta ziSya prazna uThAtA hai ki yaha bandhakA hetu kyA padArtha hai ? aura usa bandha hetukA abhAva bhI kyA hai ? batAo / aisI vinIta ziSyakI jijJAsA pravartanepara granthakAra isa agrima vArtikako kaha rahe haiM / pUrva adhyAyoMme Asravako kahA jA cukA hai| usake aneka bheda haiM / AsravahI bandhakA hetu hai / sampUrNa karmoMke usa AsravakA
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 423) utkRSTa abhAva ho jAnA to saMvara samajha liyA jAya arthAt bandhahetvabhAvakA artha saMvara tattva hai // 1 // punaH vahI jijJAsu pUMcha rahA hai ki mahArAja vaha nirjarA bhalA kyA padArtha hai ? batAo / aisI savinaya jijJAsA pravartanepara AcArya mahArAja agrima vArtikoMko spaSTarUpeNa kaha rahe haiM ki caudahaveM guNasthAnavarttI ayoga kevalI bhagavAnke antima kSaNameM upajI utkRSTa nirjarAhI yahAM nirjarA lI gaI hai / samartha kAraNoM karake avyavahita uttara kSaNameMhI kArya banA diyA jAtA hai / ataH una utkRSTa saMvara aura utkRSTa nirjarA tattvoM karake anantara kSaNameM mokSa tattva utpanna ho jAtA hai / una saMvara aura nirjarA donoMmeMse kisI bhI ekakA apAya yAnI vikalatA ho jAnepara isa mokSa kAryakI utpatti nahIM ho pAyegI // 2 // kyoMki pahile kahe gaye saMvarakA vizleSa ho jAnepara to kisI bhI AtmAmeM sampUrNa karmoMkA kSaya nahIM ho pAtA hai / jaba ki apane nimittakAraNoM dvArA uttarottara karmoMkA AnA baDhatA rahegA to sampUrNa karmoM kA kSaya nahIM ho pAyegA / bhAvArtha -- nAvameMse zanaiH zanaiH pAnI nikAlate huye bhI yadi nAvakA cheda nahIM banda kiyA hai / to nAvakA pAnI kabhI nahIM nizzeSa ho sakegA / isI prakAra yadi gupti Adi dvArA saMvara nahIM kiyA jAyagA to avirati pramAda Adi bhAvoM karake karmoMkA Asrava ho jAtA hI rahegA mokSa nahIM ho pAyegA // 3 // tathA dUsare kAraNa nirjarAkA apAya mAna lenepara bhI kisI bhI AtmAmeM sarva karmoMkA. vinAza nahIM ho sakegA / jaba ki saMcita ho rahe pUrva karmoMkI AtmAmeM dRDharUpeNa aba sthiti ho rahI hai / arthAt cheda banda kara denepara bhI nAvameMse yadi pUrvasaMcita jalako nahIM nikAlA jAyagA to nAva AdhI pauna to aba DUba hI rahI hai / phala kAlameM saMskAravaza vAyuke jhakoro dvArA pUrI DUba jAyagI yoM nAvameMse jala nizzeSa nahIM ho pAyegA, ataH anupakramase sAdhya ho rahI nirjarAke hote santehI mokSa ho pAtA hai / yaha kAryakAraNabhAva koI virodha doSako denevAlA nahIM hai // 4 // samyagdarzana aura samyajJAnase yukta ho rahe jIvake camatkAraka tapase bhAvasaMvara upaja jAtA hai / isase anya koI mokSakA mArga nahIM hai / tapa to cAritra hai, ataH samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ina tInoM ratnatraya svarUpahI mokSamArga hai / jo ki Adha sUtrameM kahA gayA thA // 5 // isI prakAra eka deza mokSa ho jAnA svarUpa jo nirjarA hai| vaha bhI usa zreSThamArga ratnatrayakA phalasvarUpahI hai| saMcita karmokI ratnatrayase nirjarA ho jAtI hai / yoM
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424) tattvArtha zloka vArtikAlaMkAre ratnatrayAtmaka mArgakA vighAta karanevAlA yaha sUtrokta siddhAnta nahIM hai / yaha isa sUtra dvArA sUtrakArane kaha diyA hai / bhAvArtha -- prathamAdhyAyake pahile sUtrameM ratnatrayako mokSakA mArga ( upAya ) batAyA gayA hai / aura aba bandhahetvabhAva aura nirjarAko mokSakA kAraNa kaha diyA hai / yaha sUtrakArakA nirUpaNa virodha doSApanna hoya yaha nahIM samajha baiThanA kyoMki saMvara aura nirjarA ratnatrayasvarUpahI hai || 6 || aba koI UhApoha karanevAlA prazna uThAtA hai ki Apane pUrvakArikAoM dvArA sUtrokta kAraNakoTiko bahuta acchI taraha samajhA diyA hai ki isa ratnatrayadhArI jIvake mithyAdarzana, avirati Adi hetuoMkA abhAva ho jAnese navIna navIna AnevAle karmoke grahaNakA abhAva ho gayA tathA pUrva meM - kaha diye gaye nirjarAke anubhava camatkArika tapazcaraNa hetuoMkA nikaTapana ho jAnepara saMcita karmoMkI nirjarA ho gaI / isa prakAra baMdhahetvabhAva aura nirjarA karake mokSakA prAdurbhAva huA aba yaha batAo ki usa upaja rahI mokSakA lakSaNa kyA hai ? aisI jijJAsA pravartane para sUtrakAra mahArAja sUtrake vidheyadalako yoM kaha rahe haiM ki sampUrNa karmoMkA vizeSarUpeNa prakRSTa mokSa ho jAnA mokSa hai / yoM kaha cukranepara usakA vyAkhyAna karaneke liye granthakAra agrima vArtikako kaha rahe haiM ki " vi" yAnI vizeSarUpa se aura " pra yAnI prakRSTa rUpase jIvake sampUrNa karmoMkA atyanta viyoga jo ho jAvegA vahI mokSa hai / aisA isa lakSyalakSaNabhAva dvArA samajha lenA cAhiye / sUtrakArakA eka eka pada aniSTa vyAvartaka hai || 7 | aba yahAM koI prazna uThA rahA hai ki vyaktirUpase karma bhalehI sAdi aura sAnta hoM kintu sampUrNa karmokI santAna anAdi kAla se calI A rahI hai / anAdi padArtha avazya ananta hotA hai / vaizeSika prAgabhAvako anAdi aura sAnta mAnate haiM / ataH prAgabhAvase bhinna ho rahA jo jo satpadArtha anAdi hai / vaha nizcayase ananta hai, yaha nirdoSa vyApti bana rahI hai / ataH sarva karmokI santA - nakA Adi nahIM honese usake antakA bhI abhAva ho jAyagA aisI dazAmeM anantakAla takake liye karmoMkA abhAva nahIM ho sakatA hai / granthakAra kahate hai ki yaha to nahIM kahanA kyoMki bIjakI santAna aura aMkurakI santAna karake vyabhicAradoSa A jAyagA / arthAt jo jo anAdi sat hai / vaha vaha ananta hai, yaha vyApti vyabhicarita hai | dekhiye kisI bhI bIja yA aMkurako pakaDa liyA jAya usakI santAna barAbara anAdikAla se calI A rahI hai / madhyameM eka vyakti ke bhI TUTanekA vyavadhAna nahIM paDA hai - kisI bhI 1)
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 425) laDakA laDakI yA garbhaja napuMsaka ( hIjaDA ) ko le liyA jAya usake anAdikAlIna anantAnanta pitAoMne apane aurasya santAnako avazya upajAyA thA, santAnako nahIM upajA karave klIvapanekI gAlI khAkara ve nahIM mare / isI prakAra usa mAnavakI anAdikAlIna ananta mAtAyeM bhI bandhyAyeM na kahAkara prasavitrI bana cukI haiN| aba bIja, aMkurapara A jAiye ki usako bhUja lenepara yA jalA denepara punaH usakI santAna nahIM calatI hai / ataH jalA diye gaye bIjakI anAdi santAna bhI sAnta ho gaI isI bAtako anya granthameM bhI yoM kahA gayA hai ki jisa prakAra bIjake agnidvArA atyanta rUpase dagdha kiye jAnepara puna: usase aMkura nahIM ugatA hai| tisI prakAra ratnatrayadvArA karmabIjake dagdha ho jAnepara punaH janmajarAmRtyusvarUpa saMsAra aMkura nahIM upaja pAtA hai| punaH koI jijJAsu pUcha rahA hai ki karmapariNata pudgaladravyakA kSaya batAo kisa svarUpase ho jAtA hai ? kyA usakA maTiyAmeTa hokara samUlazikha vinAza ho jAtA hai ? athavA usa pudgalakI karmaavasthAkA vinAza ho jAtA hai, batAo / yo sAnunaya tarka uThAneMpara granthakArase yaha samAdhAna kahA jAtA hai ki sampUrNa karmakA karma avasthApanese kSaya ho jAtA hai, pudgalapane karake kSaya nahIM hotA hai| kyoMki anAdi ananta satsvarUpa ho rahe kisI bhI dravyakA dravyapane karake atyanta vinAza ho jAnekA yoga nahIM hai / " nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " sadravyakA vinAza nahIM hotA hai, aura sadravya kabhI upajatA nahIM hai / jitane eka yA asaMkhyAta vA ananta dravya haiM tInoM kAloMmeM utanehI haiM, apanI iyattAko nahIM choDate haiN| " nityAvasthitAnyarUpANi " ataH una dravyoMkI utpatti bhI nahIM mAnI gaI hai / vinAza aura utpAdase rahita ho rahe dravyakI sadA sthitihI prasiddha hai| hAM, una pariNAmI dravyoMkI paryAyoMkA utpAda yA vinAza hotA rahatA hai| kArmaNavargaNAsvarUpa usa pudgalakI saMsArI AtmAke kaSAya Adi pariNAma vizeSase karmaparyAyarUpa karake utpatti ho jAnA siddha hai| isI kAraNa AtmapariNAmoM karake usakA karmatva paryAyarUpase vinAza ho jAnA bhI yuktipUrNa hai / isa prakAra sampUrNa karmoMkA kSaya ho jAnA mokSa siddha kara diyA gayA hai| aba granthakAra dUsarI bAtako batA rahe haiN| mokSa zabda bhAvameM pratyaya kara sAdhA gayA hai| jo ki do ko viSaya karatA hai / kAraNa ki prakarSa rUpase viyoga ho jAnA mAtra itanIhI kriyAkI jJapti ho rahI hai / "mokSa asane" yoM isa dhAtuse ghaJ pratyaya karane para
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre chUTa jAnA mAtra kriyA mokSa hai| yoM mokSa zadbakI nirukti kara vyutpatti kara lenI cAhiye / saMyoga, viyoga, dvitva, tritva saMkhyA ityAdi padArtha do Adi padArthoM meM rahate haiN| choDane yogya karma moktavya haiM, aura choDa denevAlA AtmA puruSArthI mokSaka hai / isa apekSAse kevala viprayoga yAnI kevala viyoMga ho jAnA itanI kriyAkI jJapti ho jAtI hai| karmakA vizeSaNa sUtrame kRtsna kahA gayA hai / karmokI sattA, bandha honA, udayameM AnA, udIraNA ho jAnA, Adika aneka avasthAyeM haiM / mokSameM paudgalika sampUrNa karmoMkA nAza to ho hI jAtA hai / sAthahI karmoMkI tatsvarUpa kRtsna avasthAoMse bhI karmoMkA nAza ho jAtA hai / ataH sattA, bandha, udaya aura udIrapaNA avasthAoMmeM vyavasthita ho rahe AThoM prakArake karmoMkA kRtsna zabda karake grahaNa ho jAtA hai / una rmoke kSaya honekA vibhAga kaisA hai ? isakA guNasthAnoMkI upekSA rakhatA huA vaha vibhAga Aptokta Agamase upariSThAt prApta kara lenA cAhiye / arthAt kisa 2 guNasthAnameM kina kina prakRtiyoMkA kSaya hotA hai / isa rahasyako rAjavAttika, gommaTasAra, Adi mahAn ArSa granthoMse samajha liyA jAya / ki dravyakarmaNAmeva mokSaH spAduta bhAvakarmaNAmapItyAzaMkAyAmidamAha - yahAM koI prazna uThAtA hai ki kyA paudgalika dravyakarmoke kSayasehI mokSa hAvagA ! athavA kyA bhAva karmoke kSayase bhI mokSa ho sakegI? isa prakAra AzaMkA pravartanepara sUtrakAra mahArAja isa agrima sUtrako spaSTarUpeNa kaha rahe haiN| - aupazamakAdibhavyatvAnAM ca // 3 // upazama samyaktva, upazamacAritra ina aupamika bhAva aura matijJAna Adika kSAyopazamika bhAvako Adi lekara bhavyatva paryanta bhAvakarmoMkA bhI kSaya ho jAnese mokSa hotI hai / arthAt donoM aupazamika bhAva, aThArahoM kSAyopazamikabhAva, ikaIsoM audayika bhAva aura pAraNAmika bhavyatvabhAvakA mokSa avasthAmeM kSaya ho jAtA hai / abhavyatva bhAva to mokSagAmI jIvake hai hI nhiiN| " bhaviyA siddhi jesi jIvANaM te havanti bhavasiddhA, tavivarIyA bhanvA saMsArAdo Na sijjhanti // " jinakI bhaviSyameM siddhi honevAlI hai| ve jIva bhavya haiM kintu jinakI siddhi ho cukI ve to bhUta siddha haiN| unameM bhaviSya kAlakI apekSA rakhanevAlA bhavyatva nahIM
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 427) hai| hAM, jIvatvabhAva vidyamAna hai| karmoMke kSayase upajanevAle kSAyika bhAva to mokSa avasthAmeM rahanehI caahiye| __ bhavyatvagrahaNamanyapAriNAmikAnivRttyartha, tena jIvatvAderavyAvRttiH sarvataH sarvadA prasiddhA bhavati / kasmAdaupazamikAdikSayAnmokSa ityAha; isa sUtrameM bhavyatvakA grahaNa karanA to anya pAriNAmika bhAvoMkI nahIM nivRtti karaneke liye hai| yoM tisa bhavyatvakA kaNThokta nirUpaNa kara denese jIvatva, astitva, paryAyatva, asarvagatatva, arUpatva Adi pAriNAmika bhAvoMkI vyAvRtti nahIM honA sarvadA saba orase prasiddha ho jAtA hai| arthAt jIvatva, astitva Adika pAraNAmika bhAva mokSa avasthAmeM sadA sarva rUpase vidyamAna rahate haiM ! yahAM koI tarkazIla vidyArthI pUchatA hai ki kisa kAraNase aupazamika Adi bhAvoMke kSayase mokSa ho jAtA hai ? yuktipUrvaka samajhAo / aisI tarkaNA upasthita ho jAnepara granthakAra agrima vAttikoMko kaha rahe hai| tathaupazamikAdInAM bhavyatvasya ca saMkSayAt / mokSa ityAha .tadbhAve saMsAritvaprasiddhitaH / / 1 // nanvaupazamio'bhAve kSAyopazamike'pi ca / bhAve'traudayike puMso bhAvostu kSAyike kathaM // 2 // tisa prakAra aupazamika, kSAyopazamika Adi aura bhavyatvabhAvakA baDhiyA kSaya ho jAnese mokSa hotI hai| isa siddhAntako sUtrakArane hetupUrvaka kahA hai / ( pratijJA ) kyoMki una aupazamika Adi bhAvoMke pAye jAnepara saMsArI bane rahanekI prasiddhi hai / (hetu) arthAt upazama samyagdarzana, matijJAna, saMyamAsaMyama, devagati, krodha Adi bhAvoMkA sadbhAva saMsArI jIvoMmeMhI pAyA jAtA hai| yadi mukta jIvoMmeM bhI ukta bhAvoMkI sattA mAnI jAyagI to ve saMsArI ho jaaveNge| unako kabhI mokSa nahIM nahIM ho skegaa| hAM, opazamika, audayika Adi bhAvoMkA abhAva ho jAnepara zuddha AtmAkI koI kSati nahIM hotI hai| pratyuta, AtmAkI svAtmIyatA aura zuddhatA adhika prakaTa ho jAtI hai| yahAM koI zaMkA uThAtA hai ki aupazamika bhAva aura kSAyoparzamika bhI bhAva
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre tathA manuSyagati Adi audayika bhAvoMke abhAva ho jAnepara AtmAkA sadbhAva banA rahe kyoMki ye naimittikabhAva haiN| para upAdhiyoMse janya haiN| aupAdhika bhAva naSTa ho jAne hI cAhiye tabhI nirAkula hokara svAtmalAbha ho sakemA kintu kSAyika bhAvoMke abhAva ho jAnepara AtmAkA sadbhAva kisa prakAra Thahara sakatA hai ? kyoMki para upAdhiyoMkA kSaya ho jAnepara svAtmaniSThA prApta hotI hai| sUtrakAra mahArAjane " aupazamikAdi bhavyatvAnAM ca " isa sUtrameM Adi pada karake kSAyika bhAvoMkA bhI grahaNa kiyA hogA / kSAyikacAritra, kSAyikadAna, Adi bhAvoMkI nivRtti ho jAnA to acchA nahIM jacA / atra samAdhIyate___ yahAM aisI zaMkA upasthita ho jAnepara granthakAra karake 'aba samAdhAna vacana kahA jAtA hai| siddhiH savyapadezasya cAritrAderabhAvataH / kSAyikasya na satyasmin kRtakRtyatvanitiH // 3 // na cAritrAdirasyAsti siddhAnAM mohasaMkSayAt / siddhA eva tu siddhAste guNasthAnavimuktataH // 4 // dezacAritra, sakalacAritra, yathAkhyAtacAritra, sAmAyika, chedopasthApanA ityAdi nAmoMse kahe jA rahe cAritra athavA kSAyikadAna, lAbha, Adi nAmavAlI labdhiyAM Adike abhAvase siddhi hotI hai / hAM, zuddha avyapadezya kSAyika bhAvoMke abhAvase siddhi nahIM hai| pratyuta ina nirvikalpaka cAritra, kSAyikadAna Adi bhAvoMke honeparahI siddhoMke kRtakRtyapanakI siddhi ho rahI hai / svarUpaniSThA karAnevAle pariNAmoMko cAritra mAnA gayA hai| azubhase nivRtti aura zubhameM pravRtti honeko cAritra kahate haiN| " asuhAdo viNivittI suhe pavittI ya jANa cArittaM " athavA "bahiraantara kiriyA roho bhavakAraNappaNAsaThaM " saMsAra kAraNoMke vinAzArtha bahiraMga antaraMga kriyAoMkA rodha karanA cAritra hai| jaba mokSa avasthAmeM jIva kRtakRtya ho jAtA hai| karane yogya kRtyoMko kara cukatA hai / to isake ukta cAritra, dAna, Adika savikalpa nahIM haiN| hAM, cAritra mohanIya karmakA baDhiyA kSaya ho jAnese siddhoMke kSAyikabhAvakA sadbhAva hai| vastuta:
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH dekhA jAya to siddha bhagavAn to siddha hI haiN| " cAritravAna haiM, dAnavAna haiM, ityAdika rUpase unakA nirUpaNa karanA zobhA nahIM detA hai| "gaganaM gaganAkAraM, sAgaraH sAgaropamaH / arhannahanniva proktaH siddhAH siddhopamAH smRtaH" / nirvikalpaka nirupama siddhaparameSThI siddha hI haiN| kyoMki ve guNasthAnoMke jhagaDese vizeSarUpeNa mukta ho cuke haiM / * nanveva kevaladarzanAdInAmapi kSAyikabhAvAnAM mokSe kSayaH prasajyata ityArekAyAmapavAdamAha; yahAM koI vinIta ziSya AzaMkA uThA rahA hai ki isa prakAra aupamika Adi bhAvoMkA kSaya mAnanepara to mokSa avasthAmeM kevaladarzana, kevalajJAna Adika kSAyika bhAvoMke bhI kSaya ho jAnekA prasaMga A jAvegA ? aura aisI dazAmeM pradIpanirvANa samAna mokSa tattva zUnyapadArtha bana baiThegA tucchAbhAvako jainoMne abhISTa nahIM kiyA hai / isa prakAra saMzaya upasthita ho jAnepara sUtrakAra mahArAja apavAda mArgako agrima sUtra dvArA spaSTa rUpeNa kaha rahe haiN| anyatra kevala samyaktvajJAnadarzanasiddhatvebhyaH // 4 // kevalasamyaktva, (kSAyikasamyagdarzana) kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatva bhAva inase vajita zeSa sampUrNa bhAvoMkA mokSameM kSaya ho jAtA hai| bhAvArtha-aupamika Adika trepana bhAvoMmeMse katipaya kSAyikabhAva aura jIvatvabhAva muktoMme avazya pAyA jAtA hai / astitva Adi bhAva bhI unake pAye jAte haiN| ekaso aDatAlIsa prakRtiyoMmeMse kisI bhI eka AdikA udaya yA sadbhAva banA rahanese jIva siddha nahIM ho pAtA hai| hAM, sampUrNa karmoMkA kSaya ho jAnepara siddhatva bhAva sadA siddhoMkA jagamagAtA rahatA hai| ataH aneka zuddhabhAvoMkA piNDa mukta avasthAmeM hai / mokSa tuccha padArtha nahIM hai| anyatra zavo'yaM parivarjanArthastadapekSaH siddhatvebhya iti vibhaktinirdezaH / 'anyatra droNabhISmAbhyAM sarveyodhAH parAGmukhA, iti yathA / anyazabdaprayogeM tadvijJAnamiti cenna, pratyayAntasyApi prayoge taddarzanAt / / sUtrameM paDA huA yaha " anyatra " zabda to parityAga arthako liye huye hai| usa parivarjana arthakI apekSA anusAra " siddhatvebhyaH " yahAM paJcamI vibhaktikA nirdeza
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kiyA gayA hai| jisa prakAra ki droNa aura bhISmako choDakara sabhI yoddhA yuddhase parAGmukha ho gaye haiN| isa prayogameM anyatra zadvakA yoga ho jAnepara " droNabhISmAbhyAM " isa padameM paJcamI vibhakti kI gaI hai| yahAM koI AkSepa karatA hai ki anya zadvakA prayoga karanepara bhI usa varjana arthakA vizeSajJAna ho sakatA thA sUtrakArane vyartha "tra" pratyaya lagAkara anyatra itane baDe zabda kA prayoga kiyA granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki jisa prakAra " anyo devadattAt " yahAM anya zadvake prayogameM paJcamI vibhakti huI hai| usI prakAra svArthameM tra pratyayakara tra pratyayAnta anyatra zadbake prakRSTa sannidhAna honepara bhI vibhaktyartha anusAra usa paJcamI vibhaktikA honA dekhA jAtA hai / svArthika pratyayoMke laga jAnese koI gaurava doSacarcA Adara nahIM pAtI hai| anantavIryAdinivRttiprasaMga iti cenna, atraivAntarbhAvAt / anantavIryahInasyAmaMtAvabodhavRttyabhAvAt sukhasya jJAnasamavAyitvAt / bandhasyAvyavasthA azvAdivaditi cenna, mithyAdarzanAdhucchede kAtsnyena tatkSayAt / punaH pravartanaprasaMgo jAnataH pazyatazca kAruNyAditi cenna, sarvAstravaparikSayAt / vItarAge snehaparyAyasya kAruNyasyAsaMbhavAbhaktispRhA. divat / akasmAditi cedanirmokSaprasaMgaH sato hetu kasya nityatvApattevinAzAyogAt / punaH koI zaMkAkAra bola uThA ki samyaktva, jJAna, darzana aura siddhatvabhAva ina cArakAhI ullekha kara denese to anya anantavIrya, anantasukha, sUkSmatatva Adi bhAvoMkI nivRtti ho jAnekA prasaMga A jaavegaa| AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM khnaa| kyoMki una anantavIrya AdikoMkA inhIM samyaktva AdimeM ananta bhAva ho jAtA hai / jo jIva anantavIryase hIna hai, usake anantajJAnakI pravRtti ho jAnekA abhAva hai / jJAna aura vIryakA avinAbhAvI sambandha hai| jaise ki rUpa kaha denese rasa Adi vinA kahe hI samajha liye jAte hai / usI prakAra kSAyikajJAnakA kaNThokta sadbhAva svIkAra kara lenepara tadavinAbhAvI anantavIryakA sadbhAva vinA kahe hI arthApatyA pratIta ho jAtA hai / tathA sukha kA jJAna guNake sAtha ekArthasamavAya saMbandha ho rahA hai / jJAna aura sukha donoM eka artha AtmAmeM gurubhAIke samAna ekArtha samaveta ho rahe haiN| ataH jJAnakA nirUpaNa kara denese usake sahacara sukhakA bhI nirUpaNa ho cukA smjho| athavA sukha jJAnamaya hI hai| ataH jJAnapadase tadabhinna sukhakA bhI grahaNa ho jAtA hai| yahAM
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 431) koI tarka uThA rahA hai ki ghoDe, baila, Adike samAna bandhakI koI vyavasthA nahIM ho sakegI / arthAt ghoDe AdikA eka bandhana TUTa jAnepara bhI punaH dusare bandhanoMse jaise unakA bandha jAnA sambhava hai / usI prakAra jIvakA bhI koI eka bandha dUra ho gayA hai / to bhI anya karmabandhana bana baiTheMge / sadAke liye mokSa ho jAnekI vyavasthA nahIM mAnI jA sakatI hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki bandhake kAraNa mithyAdarzana, avirati Adika pariNAma haiN| paripUrNarUpa se mithyAdarzana AdikA jaba uccheda ho cukA hai / taba una bandha hetuoMkA kSaya ho jAneMse punaH bandha nahIM ho pAtA hai / jaba kAraNahI nahIM rahe to kAryoMkI utpatti kinase hogI ? / punaH kaTAkSa uThAyA jA rahA hai ki eka bAra mukta ho jAnepara bhI phira unake bandhakI pravRtti ho jAnekA prasaMga laga jAvegA / kAraNa ki aneka zArIrika aura mAnasika duHkha samudrameM DUba rahe jagatko jJAnadvArA jAna rahe aura kevaladarzana dvArA sattAlocana kara rahe mukta jIvake avazya karuNA upajeMgIM, duHkhita jIvoMko dekhakara ahiMsaka dayAlu 'jIvakA karuNAbhAva upaja jAnA svAbhAvika hai / muniyoMke bhI klizyamAna jIvoM meM kAruNyabhAvanAkA upaja jAnA sAtaveM adhyAya meM kahA gayA hai / usa karuNAse siddhoM ke dravyakarmokA bandha jAnA anivArya hai / granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoM ki sampUrNa zubha, azubha, AsravoMkA paripUrNa kSaya ho jAnese mukta jIvoMke bandha pariNatikA abhAva hai / AsravapUrvaka bandha hotA hai| siddhoM meM karuNA nahIM hai, karuNA to snehapramAda kI paryAya hai / rAgabhAvoM se sarvathA rIte ho rahe mukta jIvoM meM snehakI paryAya ho rahI karuNAkA usI prakAra asaMbhava hai jaise ki bhakti, spRhA, gRddhi, AkAMkSA Adi nahIM saMbhavatI haiN| arthAt siddhabhagavAn ahiMsA, uttamakSamAmaya haiM / unameM bhakti, karuNA, Adika rAga pariNatiyAM nahIM haiM / jo ki bandhake kAraNa haiN| yadi kisI bhI kAraNa ke nahIM bhI honepara akasmAt muktake bandha honA mAnoge yAnI vinAhI kAraNake mukta - jIva karmabaddha ho jAvegA / kahoge taba to kadAcit bhI mokSa nahIM ho sakanekA prasaMga A jAvegA / mokSa ho jAneke avyavahita uttara kAlameM hI punaH karmabandha bana baiThegA / taba mokSa kahAM huI / yaha dArzanikoMkA niyama hai ki " sadakAraNavannityaM " sat hokara jo utpAdaka kAraNoMse rahita hai vaha nitya hai / gaganakusuma, azvaviSANa, yA vaizeSika ke yahAM mAne gaye / prAgabhAva ina asat padArthoM meM atiprasaMgakA nivAraNa karaneke liye
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre nityake lakSaNameM sat vizeSaNa diyA gayA hai| aura ghaTa, paTa, AdimeM ativyApti na hoya ataH akAraNavat vizeSya hai / aba yadi satpadArtha mAne gaye bandhake ho jAnekA koI kAraNa nahIM mAnA jAvegA vinA hI kAraNa bandha hotA rahegA to ahetuka sadbhUta bandhako nitya hote rahane kI aniSTa Apatti A jAvegI / aura aisA honese bandhakA kabhI vinAza nahIM ho pAvegA / taba to kinhIM bhI jIvoMkA mokSa honA asaMbhava ho jaaveNgaa| kintu kAlAntara sthAyI mokSa tattva haiN| ataH kAraNoMke naSTa ho jAnepara puna bandhakA nahIM honA pramANa prasiddha hai| muktasya sthAnavattvAt pAta iti cenna, anAsravatvAt sAtravasya yAnapAtrAde: pAtadarzanAta, gauravAbhAvAcca tasya na pAta stAlaphalAdeH satigaurave vRntasaMyogAbhAvAt ptnprsiddhH| . yahAM kisI sthUla buddhi dArzanikakA AkSepa hai ki Apa jainoMne mukta jIvoMkA jaba vizeSa sthAna mAnA hai / arthAt tanuvAtavalayameM siddhaparameSThI virAjate haiM / jo koI padArtha sthira rahatA hai vaha AdhAra ke nahIM honepara gira paDatA hai / ata: mukta jIvakA adhodezameM patana ho jAnA caahiye| AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki mukta jIvoMkI AtmAmeM koI dravyakarma yA nokarmakA Asrava nahIM ho rahA hai / nAvameM cheda ho jAnepara cheda dvArA pAnIkA Asrava hote rahanese nAva jalamagna ho jAtI hai, mukha dvArA anna, jalakA Asrava hote rahanese udara sthiti mala malAzayameM giratA hai, parvatIya pichale jalakA dhakApela Agamana hote rahanese agilA jala nIce gira paDatA hai| yoM Asrava sahita ho rahe nAva AdikA pAta dekhA jAtA hai| mukta jIvoMke AsravahI nahIM hai / " kAraNAbhAve kAryAbhAvaH" eka bAta yaha bhI hai ki bhArI padArtha nIce giratA hai mukta jIvoMmeM gaurava yAnI bhArIpana nahIM hai jo ki pudgala skandhoMmeM hI pAyA jAtA hai| dekhiye, tAlaphala, seva, nAriyala AdikA gaurava hote santehI phalake DAMThala aura zAkhAke saMyogakA abhAva ho jAnese pAta ho jAnA prasiddha ho rahA hai / " vRntaM kusumabandhanam " / uchAlI gaI geMda bhArI honese nIce gira paDatI hai / ataH mukta jIvoMmeM bhArIpana nahIM honese unakA patana nahIM hone pAtA hai / kevala avasthAna hone mAtrasehI kisIkA pAta nahIM ho jAtA hai| anyathA vAyu, sUrya Adi sabhI padArthoMkA patana / jAyagA jo ki kisIko bhI iSTa nahIM hai /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 433) nanu mahAparimANAnAmalpIyasyAdhAre mokSakSetre parasparoparodha iti cenna, ava. gAhazaktiyogAt nAnApradIpamaNiprakAzAdivat tata eva janmamaraNadvandvopanipAta vyAvAdhAvirahAt paramasukhinaH / tatsukhasya nAstupamAnamAkAzaparimANavat / puna: koI zaMkA uThAtA haiM ki siddha parameSThI anantAnanta haiM / mahAparimANavAle siddhoMkA atyanta choTe paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa AdhArabhUta siddha kSetrameM avagAha mAnA jaaygaa| to paraspara avarodha yAnI ruka jAnA, dhakkA pela honA, ghicapica saMkIrNa honA A rahe anya siddhoMko sthAna na mila sakanA, ho jaaygaa| granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki amUrta siddhoMmeM avagAha zaktikA yoga ho rahA hai| jaise ki aneka dIpaka, maNi, Taurca, agni Adike prakAza, pratApa, udyota, uSNatA Adika eka hI ghara yA Dere meM uparodha kiye vinA samA jAte haiN| siddha bhagavAn to amUrta haiM, bahutase mUrta bAdara pudgaloMkA bhI paraspara eka kSetrameM avagAha ho jAtA hai / dUdha meM thoDA bUrA samA jAtA hai, UMTanIke dUdhameM madhu vahIM samA jAtA hai, Upara AkAzameM vAyu, bijalI, megha, dhuAM sugandha, durgandha, skandha Adika aneka padArtha bhare paDe hai| yoM mUrta sthUloMkI jaba yaha dazA hai| to sUkSma pudgala yA amUrta padArtha dharma, adharma Adi to baDI nirAkulatAse eka sthAna para Thahara jA sakate haiM / eka siddha bhagavAnke sthAnapara anantAnanta siddha virAjamAna haiN| kyoMki ve avagAhanazaktivAle amUrta paramAtmA padArtha hai / tisa hI kAraNase janma lenA, maranA, AkulatA, jhagaDe, TanToMkA Upara paDanA, bahuta bAdhAyeM honA, inakA viraha ho jAnese ve mukta jIva paramasukhI haiN| AyuSyakarmake abhAvase avagAhaguNa aura vedanIya karmake abhAvase avyAbAdhaguNa tathA nAmakarmakA dhvansa kara denese unake amartatva gaNa prakaTa ho gaye haiN| vizeSarUpeNa sabhI AvAdhAoMke abhAvako nimitta pAkara huA siddhoMke ananta samIcIna sukha hai| siddhoMke usa parama sukhakA dRSTAnta dene yogya koI upamAna nahIM hai| jaise ki AkAza parimANakI upamA rakhanevAlA koI nahIM hai| - muktAnAmanAkAratvAdabhAva iti cennAtItAnantara zarIrAkArAnuvidhAyitvAt gatasikkakabhaSAgarbhavat / muktAnAmazarIratve tadabhAvAdvisarpaNaprasaMga iti cenna, kAraNA. bhAvAt / kutaH kAraNAt saMharaNavisarpaNe saMsAriNaH syAtAmiti cet, nAmakarmasaMbadhAt saMharaNa visarpaNadharmatvaM pradIpaprakAzavat /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434) tattvArtha zloka vArtikAlaMkAre yahAM koI AkSepa kara rahA hai ki muktajIva amUrta haiM / aisI dazAmeM unakA lambAI cauDAIvAlA yA rUpa, rasavAlA koI AkAra nahIM honese muktoMkA abhAva ho jAvegA / jaise ki koI AkAra na honese jagat meM azvaviSANa nahIM haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to ThIka nahIM haiN| kyoMki avyavahita vyatIta ho cuke zarIra ke AkArakA anukUla vidhAna karanevAlI mukta AtmAye haiM / jisa sAMceke garbha meMse mauma nikAla diyA gayA hai, usa AkAzakA vahI AkAra pIche banA rahatA hai / " mauma gayo gali bhUSa majhAra rahyo ta vyomatadAkRtidhArI " usI prakAra muktake AtmAkI lambAI, cauDAI, moTAI, svarUpa AkRti to pUrvazarIra anusAra hai / " kiM cUNA caramadehadoM siddho svAsa, uzvAsake lenese jIvita zarIra kucha baDha jAtA hai| mukta jIvake svAsa usvAsakoM nimitta pAkara Atma pradezoMkA baDha jAnA nahIM hai / tathA mukha pradeza, udarAzaya, polI naseM inake bhara jAnese Atmapradeza kucha Thusa jAte haiM / yahAM koI kaTAkSa kara rahA hai ki AtmA ke pradeza gRhIta zarIra anusAra ghaTate baDhate rahate haiM / muktajIvoM ke zarIra to nahIM hai / aisI dazAmeM usa zarIrakA abhAva ho jAnese mukta AtmAoMke loka barAbara phaila jAnekA prasaMga AtA hai / jaba ki Apa jainoMne eka jIvako pradeza lokAkAzake samAna mAnA haiM | " asaMkhyeyAH pradezA dharmAdharmaikajIvAnAm " granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki kAraNakA abhAva hai| yahAM, koI prazna uThAtA hai ki saMsArI jIvake kisa kAraNase saMkoca vistAra huA karate haiM ? jo ki kAraNa muktoMke nahIM haiM, batAo ? yoM pUchane para to AcArya kaha rahe haiM ki nAmakarma ke sambandha se saMsArI jIvakA saMkoca vistAra dharmoMse sahitapanA hai / jaise ki pradIpakA prakAza saMkucatA phailatA hai / arthAt pradIpakA lambA, cauDA prakAza niyata parimANako le rahA santA bholuA, mauni, DerA Adi dravyoMse ruka jAnepara choTA baDA ho jAtA hai / usI prakAra nAmakarma ke sambandhase jIvakA parimANa choTA baDA zarIrAvacchinna hokara parimita hai / nAmakarmakA abhAva ho jAne se muktajIvake saMkoca vistAra kucha ho nahIM pAtA hai / antimazarIra anusAra kucha ghaTakara utanAhI banA rahatA hai / " nAtmanaH saMharaNa visarpaNavatve sAdhye pradIpo dRSTAntaH zreyAn mUrti madvaidharmyAditi cenna, ubhayalakSaNaprAptatvAt / dRSTAntasya hi lakSaNaM sAdhyadharmAdhikaraNatvaM sAdhanadharmAdhikaraNatvaM ca / tatra saMharaNa visarpaNadharmakatvasya sAdhyasyAdhiSThAnaparimANAnuvidhAyitvasya
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 435) sAdhanasya ca pradIpe sadbhAvAt sa dRSTAntaH syAdeva jIvasya cAmUrtamUrtatvobhaya lakSaNayuktatvAt na mUrtimadvaidharmyamasti yato'yaM dRSTAnto na syAt / "bandhaM pratyekatvaM lakSaNato bhavati tasya nAnAtvaM, tasmAdamUrtibhAvo naikAMtAdbhavati jIvasya / " iti racanAt kathaM cinmUrtimattvasyApi prasiddhaH / nAmakarmasaMbandhaprasaMgaH pradIpasyeti cenna, tasya dRSTAntatvenAvivakSitatvAt sAdhana dharmatvAnabhiprAyAt svAdhiSThAnaparimANAnuvidhAyitvasya ca sAdhanadharmasya tatra bhAvAt zarIraM hi jIvasyAdhiSThAnaM pradIpasya tu gRhaM tatparimANAnuvidhAna. mubhayorastIti nopAlaMbhaH / zarIraparimANAnuvidhAyitvaM sAdhanaM pradIpe tasyA sattvAt / nApi gRhaparimANAnuvidhAyitvaM tasyAtmanyabhAvAt tata idamucyate-saMsArI jIvaH pradezasaMha raNavisarpaNa dharmakaH svAdhiSThAnaparimANAnuvidhAyitvAt pradIpaprakAzavat, nahi muktAtmA svAdhiSThAnaparimANAnuvidhAyI tasyAzarIrAdhiSThAnasyAbhAvAt / pUrvAnantarazarIraparimANaM tu yadanukRtaM tatparityAgakAraNasya nAmakarmasaMbaMdhinibandhanazarIrAntarasyAbhAvAnnaM visarpaNaM muktasya yato lokaakaashprimaanntvaapttiH| __ yahAM koI AkSepa karatA hai ki AtmAke saMkoca vistArasahitapanA sAdhane meM dIpaka dRSTAnta denA zreSTha nahIM hai / kyoMki AtmAkA mUrtimAnke sAtha vilakSaNa dharmasahitapanA ho rahA hai / pradIpa mUrtimAn hai / amUrti AtmA usase vilakSaNa hai| sAdharmya rakhanevAlA padArtha dRSTAnta ho sakatA hai, vidharmA nhiiN| granthakAra kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki mUrta aura amUrta donoM lakSaNoMse prApta ho rahA AtmA hai / zuddha upayoga lakSaNakI apekSA AtmA amarta hai / aura karma nokarmake bandha pariNAmakI apekSA AtmA mUrta hai / sAdhyadharmakA adhikaraNapanA aura sAdhanadharmakA adhikaraNapanA dRSTAntakA svarUpa hai / unameM saMkoca vistAra dharmose sahitapane sAdhyakA aura adhiSThAnake parimANakA anuvidhAna karanA sAdhanakA pradIpameM sadbhAva hai / ataH vaha dIpaka dRSTAnta ho ho jAyagA / jIvake nayavivakSA anusAra amUrtapana aura mUrtapana donoM lakSaNoMkA yoga hai| isa kAraNa mUrtimAnke sAtha vidharmApana nahIM hai jisase ki mUrta jIvakA mUrta dIpaka dRSTAnta nahIM ho pAtA, arthAt sAdharmya honeseM dIpaka dRSTAnta samucita hai| siddhAnta granthoMmeM isa prakAra vacana hai ki jIva aura pudgalakA bandhAke prati ekatva ho rahA hai| aura apane apane lakSaNoMse unakA nAnAtva niyata hai| tisa kAraNa ekAnta rUpase jIvakA amUrta honA nahIM hai / yoM bandhakI apekSA jIvakA kathaMcit mUrtisahitapanA
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre bhI prasiddha ho rahA hai| yahAM koI sthUla buddhi zrotA AkSepa uThAtA hai ki mUrta AtmA ke nAmakarmakA bandha ho rahA hai / usIke samAna pradIpake nAmakarma ke sambandha kSe jAnekA prasaMga AvegA / AcArya kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki usakI dRSTAntapase vivakSA nahIM kI gaI hai / karmabandhanakI apekSA hetudharmapanakA hamArA abhiprAya nahIM hai / apane AdhAra ho rahe adhiSThAna ke parimANakA anuvidhAna karanA kevala itanehI sAdhana dharmakA kucha dIpakameM sadbhAva hai / sabhI dASTantike dharma dRSTAntameM nahIM milate haiM / anyathA vaha dRSTAntahI nahIM rahegA dASTanti bana baiThegA / prakaraNa meM jIvakA adhiSThAna niyamase zarIra hai / aura dIpakakA Azraya to ghara hai, jIva aura pradIpa donoMmeM una apane AdhAroMke parimANakA anuvidhAna karanA pAyA jAtA hai / isa kAraNa hamAre Upara koI ulAhanA nahIM AtA hai / jIvameM apane zarIrake parimANakA anuvidhAna karanA sAdhana hai / usakA pradIpameM asadbhAva hai, aura pradIpa meM apane AdhAra ho rahe gharake parimANakA anuvidhAna hai usakA jIvameM bhI abhAva hai / tisa kAraNa anumAna vAkya banAkara yaha kaha diyA jAtA hai ki saMsArI jIva ( pakSa ) AtmapradezoM ke saMkocavistAra dharmoMko liye huye hai / ( sAdhya ) apane adhiSThAna ke parimANakA anu vidhAna karanevAlA honese ( hetu) pradIpake prakAzasamAna ( anvayadRSTAnta ) kintu tathA mukta AtmA (pakSa) apane adhiSThAnake parimANakA anuvidhAna karanevAlA nahIM hai / ( sAdhyadala ) kyoMki vaha arIra hai, usake adhiSThAnakA abhAva hai | ( hetu ) mukta AtmAne jo avyavahita pUrvavartI zarIrakeM parimANakA anukaraNa kara liyA hai / vaha to antima zarIra upAdhike haTa jAnese svAbhAvika ho gayA hai / yadi nAmakarma punaH koI dUsarA zarIra racA jAtA to usa AkArako mukta AtmA avazya choDa detA nAmakarma sambandhakA nimitta pAkara zarIrAntarakI racanA honA usa pUrvAkAra ke parityAgakA kAraNa hai / mukta jIvake ava zarIra racanAkA abhAva hai / ataH mukta AtmAkA pradeza vistAra ho jAnA nahIM hotA hai / jisase ki lokAkAza barobara parimANa ho jAnekI Apatti prApta hotI / nabu saMharaNa visarpaNasvabhAvasyAtmanaH pradIpavadevA nityatvaprasaga iti cenna tAvanmAtrasya vivakSitatvAt candramukhIvat saMharaNavisarpaNasvabhAvatvamAtraM vivakSitaM candramukhIpriyadarzanavat / sarvasAdharmye dRSTAntasyApanhavAt /
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 437) yahAM koI anunayapUrvaka AkSepa karatA hai ki pradIpa prakAzake samAna AtmAkA yadi saMkucita honA, phailanA svabhAva mAnA jAyagA / taba to pradIpake samAnahI AtmAko bhI anitya ho jAnekA prasaMga lAgU hogA, AcArya mahArAja kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki hamako pradIpakA kevala utanAhI dharma vivakSA prApta ho cukA hai| jaise ki kisI sundara mukhavAlI strIko candramukhI kaha diyA jAtA hai| " candravanmukhaM yasyAH sA candramukhI " jisakA mukha candramAke samAna hai / vaha candramukhI hai| yahAM kevala candramAkA darzana jaise priya hai / usI prakAra strIkA mukhadarzana bhI pyArA hai| yahAM mAtra candrakA priyadarzana honA guNahI strImukha meM vivakSita kara strImukhakI candramAkI upamA de dI gaI hai / yoM to candramAmeM AkAza pralambamAnatva, sakalaMkatva, kumudabandhutva, ratnamayatva Adi aneka dharma haiM / jo ki strImukhameM nahIM pAye jAte haiM, evaM strImukhameM bhI carma veSTitatva, netrakRSNatva, bhakSakatva, kaphavattva, zadvotpAdakatva, asthimAMsakttva, uccArakatva Adi aneka dharma pAye jAte haiM jo ki jyotipka vimAna ho rahe candramAmeM nahIM pAye jAte haiM / ataH pradIpa dRSTAnta anusAra AtmAmeM pradIpakA kevala saMkoca vikAsazAlitva svabhAva vaktAko abhISTa ho rahA hai / jaise ki candra mukhI kahanepara candramAkA priyadarzana svabhAvahI strImukha meM upamAtAko iSTa ho rahA hai / pradIpake anya anityatva, pratApakatva, dhUmotpAdakatva, agnikAyikajIva dhAritva, paudgalikatva, ghRta,taila,vidyut, gaisa janyatva Adika dharma AtmAmeM nahIM hai / tathaiva AtmAke caitanya, kartRtva, bhoktRtva Adika dharma pradIpame vidyamAna nahIM haiN| sabhI prakAroMse dRSTAnta aura dArTAntakA samAnadharma sahitapanA mAnA jAvegA to dRSTAntakAhI apanhava ho jAyagA / dArTAnta svayaM dRSTAnta bana baiThegA / yA dRSTAntahI dAnti ho jAyagA, aisI dazAmeM jagatse sabhI dRSTAnta curA liye jaayge| athavA sarva dRSTAMta chipa jAyaMge / ___ sarvathA'bhAvo mokSaH pradIpavaditi cenna, sAdhyatvAt / pradIpepi niranvayavinA. zasyApratIte stasya tamaH pudgalabhAvanotpAdAddIpapudgalabhAvena vinAzAtpudgalajAtyA dhruvatvAt / dRSTatvAcca nigalAdiviyoge devadattAdyavasthAnavat / na sarvathA mokSAvasthAyAmabhAvaH / __yahAM koI bauddhadArzanika kaTAkSa karatA hai ki jaise battI, taila, agni, pAtrake, mila jAnepara dIpaka nirantara pravartatA rahatA hai / aura unakA kSaya ho jAnepara kisI
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438) tattvArthazloka vArtikAlaMkAre dizA vidizAko nahIM jAtA huA usI sthalapara atyanta vinAzako prApta ho jAtA hai / usI prakAra kAraNavaza skandhakI santAna pratisantAna rUpase calA A rahA yaha vijJAna skandhasvarUpa jIva padArtha bicArA klezakA kSaya ho jAnepara kisI dizAvidizAko nahIM jAkara jahAM thA vahAM kA vahIM pralayako prApta ho jAtA hai / yahI mokSa hai | granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki ApakA diyA huA dRSTAnta svayaM sAdhya koTi meM paDA huA hai / pradIpa meM bhI anvaya santAna nahIM rahakara niranvaya naSTa ho jAnekI pratIti nahIM ho rahI hai / dIpaka bujha jAnepara andhakAra yA kAjala svarUpa pudgala paryAya ho karake usa dIpakakA utpAda ho rahA hai / aura pudgalakI paryAya ho rahe dIpaka rUpase usakA nAza ho gayA hai| tathA pudgala jAtisvarUpase dhruvatA hai / " na sarvathA nitya mudetyapaiti na ca kriyAkAraka matrayuktaM naivAsato janmasato na nAzo dIpastamaH pudgalabhAvato'sti ( zrI samantabhadra svAmI ) jaba dRSTAnta diye jA rahe dIpakakAhI atyanta vinAza nahIM huA hai / tadvata AtmAkA bhI mokSa avasthA meM abhAva nahIM hotA hai / pratyeka dravyameM anAdise anantakAlataka utpAda, vyaya, dhrauvya svarUpa pariNAma hote rahate haiM / eka bAta yaha bhI hai ki jaise sAMkala, beDI, rassI, pIMjarA AdikA viyoga ho jAnepara devadatta, kaidI, baila, pakSI AdikA avasthAna rahatA hai / yAnI unakA sadbhAvanA banA rahatA hai / yoM dekhA jAtA hai, ataH isI prakAra AtmA ke karmabandhakA kSaya ho jAnepara AtmA ke sadbhAvako chipA nahIM sakate hai / arthAt AtmAkA samUlacUla maTiyAmeMTa nahIM ho jAtA hai / yoM mokSa avasthAmeM sabhI prakAroMse abhAva ho jAnA siddha nahIM ho sakatA hai / 13 yatraiva karmavipramokSastatraivAvasthAnamiti cenna sAdhyatvAt yo yatra vipramuktaH satatraivAvatiSThata iti / siddhaM dezAntaragatidarzanAt nigalAdivinirmuktasya / gatikAraNasadbhAvAddezAntaragatidarzanamiti cet, niHzeSakarmabandhana vipramuktasyApi gatinimitasyordhvavrajyAsvabhAvasya bhAvAt dezAntarAga tirastu / tadevam / yahAM koI akriyAvAdI dArzanika kaha rahA hai ki jahAM hI sthalapara karmoMkA vipramokSa huA hai| vahAM hI sthAnapara AtmAkI avasthiti ho jAyagI kyoMki gatike kAraNa noI karma nahIM rahe haiM / granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki tumhArA ApAdana pramANa nirNIta nahIM ho sakA hai / jo jahAM koI chUTatA hai, vaha vahAM hI "
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH nizcala hokara baiThA rahatA hai / " yaha bAta sAdhane yogya hai, jaba ki gAyu, vAyu, kaidii| chUTaneke sthAnase anyatra jAte huye bhI dekhe jAte haiN| hAM yaha bAta siddha ho cukI haiM ki sAMkala Adise vizeSarUpeNa nirmukta ho gye| bhaiMsa, hAthI AdikA anya dezoMme gamana honA dekhA jA rahA hai / yadi isapara koI yoM kahe ki bhaisa AdikI gatike kAraNa ho rahe utsAha, vega, icchA, zArIrika puruSArtha Adi kAraNoMkA sadbhAva hai / ataH unako dezAMtarameM gamana ho jAnA dIkha rahA hai / yoM kahanepara to hama bhI baDI prasannatAke sAtha samAdhAna kareMge ki niHzeSa karmabandhanoMse vipramukta ho rahe AtmAke bhI Urdhvagamanake nimittakAraNa ho rahe Urdhvagati svabhAvakA sadbhAva hai| ataH anyadezasaMbaMdhinI gati ho jaao| mukta AtmAmeM vIrya puruSArtha, UrdhvagamanasvabhAva, caitanya sattA, agurulaghu, samyaktva, anantasukha Adi anantAnanta guNa aura svabhAva vidyamAna rahate haiM / dravya yA zuddhadravyakI paryAya mukta AtmA hai / koI mAtra avibhAga praticcheda yA svabhAvahI to mukta AtmA nahIM hai / tisa kAraNa isa prakAra ukta AkSepoMkA baDhiyA samAdhAna ho cukanepara sUtrokta rahasya jo siddha huA hai / usako agrima vAttikoM dvArA suno samajho / mokSaH kevalasamyaktvajJAnadarzanasaMkSayAt / siddhatvasaMkSayAnneti vanyatretyAdinAbravIt // 1 // . etaiH saha virodhasyAbhAvAnmokSasya srvthaa| svayaM savyapadezaizca vyapadezastathAtvataH // 2 // siddhatvaM kevalAdibhyo viziSTaM teSu satsvapi, karmodayanimittasyA siddhatvasya kvacidgateH // 3 // aupazamika samyaktva, bhavyatva, manaHparyayajJAna, manuSyagati Adi bhAvoMkA kSaya ho jAnese jaise mokSa hotA hai| usa prakAra kevala samyakta, yA kevalajJAna athavA kSAyika darzana Adi bhAvoMkA bhI bhale prakAra kSaya ho jAnese mokSa hotI hai aisA nahIM hai / evaM karmodaya janya asiddhatva bhAvakA vinAza honepara upaja gaye siddhatva bhAvakA samIcIna kSaya ho jAnese bhI mukti nahIM ho pAtI hai isa siddhAntako to " anyatra kevalajJAnadarzana" ityAdi sUtra karake umAsvAmI mahArAja kaha cuke haiM / arthAt anya bhAvoMke
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 ) tattvArtha zlokavAtikAlaMkAre samAna mokSameM kSAyika samyagdarzana Adi bhAvoMkA nAza nahIM ho pAtA hai / jo ki sUtrakArane isa sUtra se kaha diyA hai / ina kSAyika samyagdarzana Adi bhAvoM ke sAtha mokSakA sabhI prakAroMse virodhakA abhAva hai / arthAt aupazamika, kSAyopazamika bhAvoke sAtha jaise mokSakA virodha hai / vaisA kSAyika bhAvoMke sAtha virodha nahIM hai / jainasiddhAnta anusAra mokSa abhAvasvarUpa nahIM hai / kintu vibhAvapariNatikA kSaya hokara guNoM kA svAbhAvika pariNamana hote rahanA mokSa hai / mokSameM kyA sarvatra sarvadAhI dravyoMmeM aneka nahIM kahane yogya anirvacanIya guNa pAye jAte haiM / phira bhI ziSyoM ko pratipatti karAne ke liye katipaya zadvoM dvArA nirUpe jA rahe vyapadeza sahita bhAvoM karake dravyoMkI pratipatti karAI jAtI hai / mokSameM paripUrNa svAnubhava hai, vizvapadArthoM kA jJAna hai / sampUrNa sattAlocana hai, svaniSThA hai, tathA siddhatva yA kRtakRtyapanA bharapUra ho rahA hai / isa kAraNa svayaM vyapadeza yAnI zadvaprayogasahita ho rahe samyagdarzana Adi karake ti prakAra mokSakA nirUpaNa ho rahA samajho / yadi yahAM koI yoM pUcheM, ki kSAyika samyagdarzana, kSAyikajJAna AdibhAvoMse siddhatva bhAva meM kyA viziSTatA hai, jo kevalajJAna Adiko prApta ho cukA hai| vaha siddha bhI ho cukA hai samajho, phira siddhatva bhAvakA pRthak nirUpaNa kyoM kiyA gayA hai ? isakA samAdhAna granthakAra pahilesehI kareM dete haiM ki kevala Adise siddhatvabhAva vilakSaNa hai / kyoMki una kevalajJAna Adike hote te bhI kisI bhI karmake udayako nimitta pAkara huye asiddhapanakI kahIM kahIM jJapti ho rahIM hai / eka sau aDatAlIsa karmoM se cAhe kisI bhI karmakA udaya banA rahane se jIva siddha nahIM ho pAtA hai / cauthe se lekara sAtaveM taka kisI bhI guNasthAnameM kSAyika samyaktva upajakara Upara guNasthAnoMmeM bhI pAyA jAtA hai / nAnA kSAyika samyagdRSTi jIvoMke cauthe guNasthAna meM ekasau ikatAlIsa prakRtiyoMkI sattA hai / yathAyogya aneka prakRtiyoMkA udaya hai / tathA kevalajJAna aura kevaladarzana donoM terahaveM guNasthAnoM meM upaja jAte haiM / vahAM picAsI prakRtiyoMkA sadbhAva hai, caudahaveM guNasthAnake upAntyasamaya aura antyasamayameM bahattara aura teraha karmoMkI sattA hai / abhI taka siddhatva bhAva nahIM ho pAyA hai | ataH granthakAra likha rahe haiM ki vaha siddhatvabhAva una kevala samyaktva Adi pariNatiyoMse vibhinnahI hai / kAraNa ki kahIM kahIM terahaveM yA caudahaveM guNasthAnoMmeM tIna antarmuhUrtoMse prArambha kara karor3oM varSoM taka kevalajJAna Adi hote huye bhI asiddhatva bhAvakI prApti ho rahI hai /
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH tataH sakalakalmaSasantatisaMsaktivinirmuktireva svAtmeti samAcakSate yuktizAstrAviruddhavacasaH sUrayo bhagavantastasya svAtmanaH prAptiH parA nivRttiriti niHsaMdigdha, tena svavizeSaguNavyAvRttirmuktizcaitanyamAtrasthitirvA anyathA vA vadaMtopAkRtAH, pramANavyAhatatvAditi nivedayati; ____ tisahI kAraNa pUrva AcArya mahArAja yoM bhale prakAra AmnAyapUrvaka bakhAnate A rahe hai ki sampUrNa pApoMkI saMtatike saMsargakA vizeSarUpeNa sarvAMga mokSa ho jAnAhI AtmAkA nijasvarUpa hai / arthAt kisI samayake bhI karmasamudAyako jIva adhikase adhika sattara koTAkoTI sAgara kAlameM chuDA degA kintu unake udaya anusAra kaSAyavaza ho rahI pApoMkI santatise mokSa pA jAnA atIva durlabha hai| kaSAyoMke saMskAravaza anantAnanta varSoM se jIvake karmabandha santati lagI calI A rahI hai| karmoMkI sthiti sattara koTAkoTI sAgara, cAlIsa koTAkoTI sAgara Adi rUpa karake vyavasthita hai| kintu karma santAnakA koI sthitibandha niyata nahIM hai| " antomuhutta padvavaM chammAsaM saMkha saMkha NAMtabhavaM " yaha saba eka udayApanna karmavyaktikA vAsanAkAla hai / santAnakA nahIM anAdise ananta kAlataka bhI abhavyoMkI kalmaSasantati pAyI jAtI hai / gehUM, canA, vyaktiyoMkI umra daza, bosa, pacAsa, sau varSa niyata ho sakatI hai| parantu gehUM, canoMkI bIjAMkura santatikI kAlamaryAdA koI niyata nahIM hai| kisI bIja vyaktikI anAdisAnta aura anya bIjoMkI anAdise anantakAla taka santati calI jAtI hai / mumukSu mahApuruSArthI jIva kSapaka zreNIpara caDhakara parale do zukladhyAnoM dvArA sampUrNa pApoM aura pApa santatiyoMkA parikSaya kara detA hai| vahI zuddhAtmAkA samyaktva, jJAna: darzana, siddhatva, sattA, Atmaka svarUpa hai| yukti aura zAstrase aviruddha vacanoMko kahanevAle AcArya bhagavAn usI svAmIkI prAptiko karmokA utkRSTatayA nivRtta ho jAnA mAnate haiM / nirvRtti pATha acchA jacatA hai athavA svAtmAkI prAptihI utkRSTamokSa (para niHzreyasa) svIkAra karate haiM / yaha siddhAnta sandeharahita hokara siddha kiyA jAtA hai| granthake AdimeM do sau pacAsa vIM " tanna prAyaH parikSINakalmaSasyAsya dhImataH, svAtmopalabdhirUpesmin mokSe saMpratipattitaH" isa vAttika dvArA granthakArane jo kahA thaa| usI rahasyako puSTa kara diyA gayA hai / tisa kAraNa apanI AtmAke buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma, aura saMskAra ina nau vizeSa guNoMkI vyAvRtti
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre ho jAnA mokSa hai / aisA vaizeSika mAna rahe haiN| athavA prakRtikA saMsarga chUTakara zuddha caitanya mAtrameM AtmAkI sthiti ho jAnA mokSa hai| aisA sAMkhya mAna rahe haiM, advaita paramAnandameM nimagna ho jAnA paraniHzreyasa hai / aisA bramhAdvaitavAdI mAna rahe haiN| athavA anya prakAroMse bauddha, mImAMsaka, zAkta yoga Adi dArzanika mokSake svarUpako bola rahe haiN| yoM mokSake sUtrokta svarUpakI yuktisahita siddhi ho jAnepara ukta vaizeSika Adi dArzanikoMke abhISTa mokSavAdakA nirAkaraNa kara diyA gayA samajhA jAya kyoMki unakA muktivAda pramANoMse vyAghAtako prApta ho rahA hai| isI bAtakA granthakAra " zArdUlavikrIDita " chandaH meM kahI gaI agalI vArtika dvArA nivedana kara rahe haiN| svAtmAMtarbahiraMgakalmaSatati vyAsaktinirmuktatA, jIvasyeti vadaMti zuddhadhiSaNA yuktyAgamAnveSiNaH / prAptistasyatu nitiH paratarA nAbhAvamAtraM na vA, vizleSo guNatonyathA sthitirapi vyAhanyamAnatvataH // 4 // jIvatattvakI zuddha AtmA yahI hai ki antaraMga aura bahiraMga pApoMkI laDI yA santAnake vizeSatayA cAroM orase bandhajAnekA anantakAla takake liye mokSa ho jAya, hitAhita vicAriNI zuddha buddhi ko dhAranevAle tathA yukti aura AgamakA anveSaNa kara rahe purAtana AcArya aisA akSuNNa siddhAnta kaha rahe haiN| atyanta utkRSTapara niHzreyasa to usa svAtmAkI prApti ho jAnA hai / bauddhoMke mantavya anusAra pradIpa nirvANavat kevala abhAva ho jAnA mokSa nahIM hai / aura vaizeSikoMke vicAra anusAra AtmAkA vizeSa guNoMse vizleSa (viyoga) ho jAnA bhI paramokSa nahIM hai| athavA anya prakAroMke caitanya mAtra sthiti honA yA sAlokya, sAmIpya, sAyujya, sArUpya Adika bhI mokSa nahIM haiM / kyoMki ukta alIka siddhAntoMmeM vyAghAta, pUrvApara virodha, guNIkA abhAva ho jAnA Adi aneka doSoM dvArA bAdhAyeM upasthita ho rahI hai jinako ki pahile prakaraNoMmeM dikhAyA jA cukA hai| iti vazamAdhyAyasya prathamamAnhikam /
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443) yahAM taka tattvArthazlokavAttikAlaMkAra saMjJaka mahAn grantha meM dazaveM adhyAyakA pahilA Anhika yAnI prakaraNa samudAya samApta ho cukA hai / karmASTakapramokSaNajASTaguNA aSTamIdharAdhiSThAH, saccitkSamAdirUpAH siddhAH puruSAthinodadaMtu bodhim // 1 // dazamo'dhyAyaH ++++ agile sUtrakA avataraNa yoM hai ki yahAM koI dArzanika kaha sakatA hai ki yadi mokSa ho jAne para kAraNa nahIM rahanese jIvakA saMkoca aura vistAra nahIM hotA hai / taba to gati ke kAraNoMkA abhAva ho jAnese mukta jIvakA Urdhvagamana bhI nahIM ho sakegA / jaise ki nIce yA tirachA gamana nahIM ho rahA hai / tisa kAraNa jisa sthAnapara jIva mukta huA hai| vahAM hI anantakAla taka usI Asana se sthita banA rahegA / aisI aniSTApatti ke pravarttane para sUtrakAra mahArAja agrima sUtrakA jhaTiti pratipAdana karate haiM / tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAMtAt / / 5 / / usa mokSa ke avyavahita uttaraM kAlameM mukta jIva svabhAvase lokake antaparyanta Uparako calA jAtA hai arthAt jIvakA Urdhvagamana svabhAva | asvAbhAvika yahAM vahAM le jAnekA nimitta kAraNa karmabandha thA jaba karmabandhakA paripUrNarUpeNa abhAva ho gayA to apanI vaisika pariNati anusAra jIva Uparako calA jAtA hai / lokAntase Upara gamanakA sahakArI kAraNa dharmadravya nahIM hai / ataH lokAntataka jAkara vahAMhI siddhakSetra meM virAjamAna ho jAtA hai / " tadgRhaNaM mokSasya pratinirdezArthaM, AbhividhyarthaH / etadeva samabhidhatte / " tat zaddha pUrvakA parAmarzaka hotA hai / isa sUtra meM tat padakA grahaNa haiM jo ki kucha vyavahita paDe huye mokSakA pratinirdeza karaneke liye hai / tatkA artha pradhAna bhI hotA hai| yahAM prakaraNameM mokSa pradhAna hai / ataH usI pradhAnakA pratikRti kathana ho jAtA hai / " AlokAnta " padameM paDe huye " AGa " upasargakA artha " abhividhi " hai / uccAryamANa artha se sahita abhividhi hotI hai / ataH lokakA UparalA antimasthAna bhI gRhIta ho jAtA hai / isahI mantavyako granthakAra agrima vArttikoM dvArA kaha rahe haiM /
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre tacchadvAdgRhyate mokSaH sUtresminnAnyasaMgrahaH, sAmarthyAditi tasyaivAnantaraM tadanaMtaraM // 1 // gacchatIti vacaHzaktermuktideze sthiticchidA, UrdhvamityabhidhAnAt digantaragaticyutiH // 2 // alokAntAditi dhvAnAnnA lokAkAzagAmitA, muktazceti tvayaM pakSanirdezaH kRtamityapi // 3 // 67 "" isa sUtra meM upAtta kiye gaye tat zadvase dazama adhyAyake dvitIya sUtrokta kA grahaNa kiyA jAtA hai / anya kevalasamyaktva AdikA samIcInatayA grahaNa nahIM hai / yaha vyavasthA kahe vinAhI prakaraNa anusAra sAmarthya se prApta ho jAtI hai / isa kAraNa usa mokSa jhaTiti uttarakAlahI tadanantarakA artha hai / isa sUtra meM " gacchati " yaha vacana kahA gayA hai / isa zadvakI sAmarthyase muktipradeza DhAI dvIpa meM hI jahAM kI tahAM mukta jIvakI sthiti bane rahanekA vyavaccheda kara diyA gayA hai / aura sUtrameM " UrdhvaM isa prakAra kathana kara denese to Uparase atirikta anya dizAoMmeM mukta jIvoMkI gati ho jAnekI vyAvRtti ho jAtI hai / tathA AlokAntAt " isa prakAra isa padakA nirUpaNa kara denese to alokAkAzameM bhI cale jAnekI Teba rakhanekA niSedha ho jAtA haiM / aura gacchati kriyAse AkSipyamAzA ' muktaH ' yaha to pakSakA nirdeza kiyA gayA hai / arthAt " mukto jIvastadanantaramAlokAntAdUrdhvaM gacchati " itanA pratijJAvAkya hai / isameM paDe huye sabhI padoMkI itara vyAvRtti karate huye saphalatA dikhA dI gaI hai / dharmadravya, aura adharmadravyakA UparalA bhAga tathA sabhI anantAnanta parameSThiyoMke zirobhAva yAnI mUDa sambandhI uparima Atmapradeza to akhaNDa AkAzake khaNDarUpeNa kalpita kara liye gaye tatrastha alokAkAzake adhastana pradezoM meM saMspRSTa ho rahe haiM / hetu nirdezasta hi kartavya ityAha; vinIta ziSya kaha rahA hai ki isa sUtrAnusAra kahI gayI pratijJAke hetukA nirdeza taba to karanA cAhiye / hetu prayogake binA korI pratijJAkA koI parIkSaka Adara nahIM karatA hai / aisI jijJAsA utthita honepara sUtrakAra mahArAja agrima sUtrako kaha rahe haiM /
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 445) pUrvaprayogAdasaMgatvAdbaMdhacchedAttathAgatipariNAmAcca // 6 // mukta jIva mokSa ho jAne ke avyavahita uttara kAlameM Uparako jAtA hai // ( pratijJA ) pahile saMskRta kara diye gaye / UrdhvagamanakA prayoga honese ( pahilA hetu ) lage huye karma, nokarma, parigrahoMkA saMgachUTa jAneMse ( dUsarA hetu) bandhakA cheda ho jAne se ( tIsarA hetu ) / tisa prakAra Urdhvagamana karanA rUpa svAbhAvika pariNati honese ( cauthA hetu ) / ina cAra hetuoMse pUrva sUtrokta pratijJAko sAdha liyA jAya / etacca hetucatuSTayaM kathaM gamakamityAha; ye cAroM hetu ukta pratijJAke kisa prakAra jJapti karAnevAle ho sakate haiM ? sambhava hai, inakI sAdhya ke sAtha vyApti nahIM ghaTita hoya / aisI nirNetuM icchA pravartanepara granthakAra agilI vArtikako kaha rahe haiM / pUrvetyAdyena vAkyena proktaM hetucatuSTayaM, sAdhyena vyAptamunneyamanyathAnupapattiH // 1 // pUrva prayogAt " ityAdi sUtravAkya karake pUrvapratijJAke sAdhaka cAroM hetu bahuta baDhiyA kahe jA cuke haiM jo ki hetukI prANa ho rahI anyathAnupapatti ( avinA"bhAva ) se sAdhya karake vyApta cAroM hetu haiM / yaha bAta vinA kahehI jJAnalakSaNa dvArA samajha lene yogya hai / arthAt isa sUtra meM kahe gaye cAroM hetu apane Urdhvagamana sAdhya sAtha vyAptiko rakhate haiM / ataH nirdoSa hetu apane sAdhyako avazya siddha kara DAleMge / atraiva dRSTAnta pratipAdanArtha mAha; sahI artha nirNaya meM anvaya vyAptiko dhAra rahe dRSTAntoMkI pratipatti karA - neke liye sUtrakAra agrima sUtrako kaha rahe haiM / AviddhakulAlacakravadvyapagatalepAlA buvadaraMDabIjavadagnizikhAvacca // 7 // - vesahita ghumA diye gaye kumhArake cAka samAna 1 lage huye lepako haTA cukI tumbI samAna 2 aNDIke bIjasamAna 2 aura agnIkI zikhAke samAna 4 pUrvokta cAroM anumAnoM ke ye cAroM anvaya dRSTAnta haiM / arthAt " mukto jIva UrdhvaM gacchati ( pratijJA ) pUrvaprayogAt (hetu) AviddhakulAlacakravat ( anvayadRSTAnta) mukta jIva
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446) tattvArthazloka vAtikAlaMkAre Uparako calA jAtA hai / kyoMki Upara jAnekA pUrvasaihI prayoga laga rahA hai| jaise ki ghumA diyA gayA cAka bicArA daNDake haTa jAnepara bhI pUrva saMskAravaza gatikriyA karatA hai / 1 " mukto jIva UrdhvaM gacchati ( pratijJA ) asaMgatvAt (hetu) vyapagatalepAlaMbuvat. ( anvaya dRSTAnta) mukta jIva DhAI dvIpase zIghra Uparako jAtA hai / kyoMki usaka kisIkA saMsarga nahIM rahA hai / jaise ki jisa tumbIkA saMlagna lepa dUra ho gayA hai| vaha tumbI tahase jalake Upara svabhAvataH A jAtI hai 2 / mukto jIvaH (pakSa) UrdhvaM gacchati (sAdhya) bandhacchedAt ( hetu ) eraNDabIjavat ( anvayadRSTAnta ) mukta jIva Uparako jAtA hai / kyoMki usake bandhanoMkA cheda ho gayA hai / jaise ki aNDIkA bIja DoMDAse nikala kara prathamahI Uparako jAtA hai / aiMThaparI yA anya bhI katipaya phaliyoM meM prathamase hI aiMThakA saMskAra rahatA hai / unakA bandhana haTA denepara svabhAvataH ve sikuDa jAtI haiM / saMskAra anusAra iTha jAtI haiM / Adi, aNDIke bIja meM Upara jAnekA saMskAra utpatti kAlasehI praviSTa ho rahA haiM 3 / mokSAnantaraM jIvaH Urdhvagacchati ( pratijJA ) tathAgatipariNAmAt (hetuH ) agnizikhAvat ( anvayadRSTAnta) mokSake pazcAt jIva Uparako jAtA hai / kyoMki tisa prakAra Urdhvagamana usakI svAbhAvika pariNati hai / jaise ki svataH svabhAva agnikI zikhA Uparako jAtI hai 4 / yoM cAroM padArthAnumAnoM dvArA prativAdIke sanmukha sUtrakAra mahArAjane mukta jIvakA Urdhvagamana siddha kara diyA hai / kimarthamidamudAharaNacatuSTaya mukta mityAha; ye cAroMhI udAharaNa bhalA kisa prayojanake liye sUtrakAra mahodayane kahe haiM ? isa prakAra kisIkA tarka upasthita ho jAnepara zrI vidyAnanda svAmI usake samAdhAnArtha isa agrima vArtikako kaha rahe haiM / " - AviddhetyAdinA dRSTaM saddRSTAMtacatuSTayaM, bahirvyAptirapISTeha sAdhanatvaprasiddhaye // 1 // AviddhakulAla " ityAdi sUtra karake cAroM zreSTha dRSTAnta dikhA diye gaye haiN| yahAM anumAnameM iSTa sAdhya ke avinAbhAvI ho rahe prakRta hetumeM sAdhanapane kI prasiddhi ke liye bahiraMga vyApti bhI ghaTita ho rahI hai / bhAvArtha- pakSa se bAhara dRSTAnta meM jo vyApti dikhalAI jAtI hai / vaha bahiraMga vyApti hai / jaise ki parvata meM Aga hai /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 447) dhUma honese rasoI gharake samAna / yahAM pakSa ho rahe parvatase bAhara rasoI gharameM vyApti sAdhI gaI dikhalAI gaI hai / tathA sampUrNa anekAnta Atmaka haiN| prameya honese agnike samAna yahAM pakSa ho rahe sampUrNa padArthoM ke bhItarahI agnimeM sAdhya aura hetukI vyApti grahaNa kI gaI hai| yaha antarvyApti hai| prakaraNameM pakSase atirakta cakratUmbI Adi bAhara le padArthoM meM anvaya vyApti dikhalAI gaI hai / pakSase bAhara dRSTAntameM vyAptiko dikhalAnepara prativAdIko adhika vizvAsa ho jAtA hai / kyoMki " laukikaparIkSakANAM yatra buddhisAmyaM sa dRSTAntaH " laukika aura parIkSaka yA vAdI aura prativAdI donoMkI buddhi jisako samAnarUpeNa mAnya kara rahI hai vaha dRSTAnta hotA hai| yoM antima adhyAyameM sUtrakArane hetu dRSTAntapUrvaka muktakI Urdhvagatiko siddha kara diyA hai / sUtrakAra mahA- . rAjake anya adhyAyoMmeM nirUpe gaye tattva sabhI yukti, dRSTAntoMse bharapUra haiM / " sthAlI taMDula" nyAya anusAra sabhI tattvArthoM meM vidvAn puruSa sAmarthyase hetu aura dRSTAntoMko lagA leveM / nyAyazAstrake gambhIra vidvAn zrI vidyAnanda svAmIne isa graMthameM : tattvArthasUtrokta prameyoMkI hetu dRSTAntapUrvaka siddhi karane meM kisI bhI prakArakI kasara nahIM choDI hai / vivakSita tattvako siddhikI cUDApara maNi banA kara virAjamAna kara diyA hai / tabhI to yaha grantha sUtrokta tattvArtha siddhAntoMkA zlokoM dvArA vAttikoMmeM racita kiyA gayA alaMkAra svarUpa hai| jijJAsu sajjana usI rahasyako spaSTarUpeNa dezabhASAmaya " tattvArthacintAmaNi" meM parijJAtakara saphala manoratha hoveM / hetudRSTAntAnAM yathAsaMkhyamabhisaMbandhaH / kamityAha; pUrva sUtrameM kahe gaye cAroM hetuoM aura isa sUtrameM kahe gaye cAroM dRSTAntoMkA saMkhyA anusAra yathAkramase Age pIche saMbandha kara diyA jAya / kisa prakAra saMbandha kareM? aisI jijJAsA utthita honepara granthakAra agrima vAttikoMko kaha rahe haiN| UrdhvaM gacchati muktAtmA tathA pUrvaprayogataH, yAMviddhaM kulAlasya cakramityatra sAdhanaM / / 2 // nAsiddhaM moktukAmasya lokAgragamanaM prati, praNidhAnavizeSasya sadbhAvAdabhUrizaH sphuTaM // 3 //
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre nacAnaikAMtikaM tatsyAdviruddha vA vipakSataH, * vyAvRtteH sarvathA neSTa vighAtakRdidaM tataH // 4 // mukta AtmA Uparako calA jAtA hai / ( pratijJA ) tisa prakAra pUrvakAlakA prayoga honese (hetu) jaise ki kumhArakA gola ghumA diyA gayA cAka hai / (anvayadRSTAMta ) isa anumAna meM prayukta kiyA gayA hetu asiddha nahIM hai| yAnI " pUrva prayoga " hetu muktAtmA pakSa meM vidyamAna hai / kyoMki mokSakI tIvra kAmanA kara rahe saMsArI jIvakA lokake agrabhAgameM gamana karaneke liye spaSTa rUpase bahuta bAra yogavizeSa lagAye rahanekA sadbhAva hai / jisa kAryako karaneke liye aneka bAra manoyoga laga cukA hai / usa praNidhAnakA itanA Aveza AtmAmeM bharA huA hai ki manoyogase haTa jAneM para bhI usake Aveza anusAra mukta AtmA Uparako calA jAtA hai / ataH ukta hetu asiddha hetvAbhAsa nahIM hai / tathA kahA gayA " pUrvaprayoga hetu " anaikAntika (vyabhicArI) athavA viruddha hetvAbhAsa bhI nahIM hai / kyoMki sabhI prakAroM karake vipakSase hetu vyAvRtta ho rahA hai / 'vipakSa ke eka deza meM rahatA to vyabhicArI hotA, bipakSameM sarvAMga rahatA to viruddha hotA, kintu yaha hetu vipakSa meM rahatA hI nahIM hai ataH nirdoSa hai / tisa kAraNa siddha huA ki yaha hetu yA anumAna abhISTa sAdhyakA vighAta karanevAlA nahIM hai / pratyuta * sAdhyakA sAdhaka hai / . asaMgatvAdyathAlAbUphalaM nirgatalepanaM, baMdhacchedAdyathai raNDabIjamityapyato gataM // 5 // UrdhvabrajyAsvabhAvatvAdagnerjvAlA yatheti ca, dRSTAnte'pi na sarvatra sAdhyasAdhanazUnyatA // 6 // mukta jIva Uparako jAtA hai / saMgarahita ho jAnese jaise ki lepanako nikAla cukA tumbIphala Uparako A jAtA hai / bhAvArtha - -tumbIphalapara miTTIkA lepa kara denepara jalameM DAla deneMse vaha nIce paDa jAtI hai / aura vahI tUmbI jalake bandhanako pRthak kara halakI ho bojha AkrAnta ho rahA AtmA kleda dvArA miTTI ke cukI UparahI calI jAtI hai / tisI prakAra karma ke saMsArameM DUbA rahatA hai, karmasaMsarga ke chUTa jAnepara
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 449) zIghra UparahI calA jAtA hai| maTTI, patthara Adi padArtha adhogauravazIla haiM, vAyu tiryaggaurava svabhAva hai| kintu AtmA UrdhvagauravazIla hai| yaha tIsarA anumAna bhI inhI yuktiyoMse parijJAta ho jAtA hai ki jisa prakAra eraNDakA bIja bandhanakA cheda ho jAnese Uparako jAtA hai| usI prakAra AtmAkA karmabandha TUTa jAnepara Uparako calA jAtA hai / jaba taka vauMDImeM aNDI thI taba bhI eraNDa bIjako UrdhvagamanakI preraNA laga rahI thI avarodhakake haTa jAnepara vaha Upara uchala jAtA hai| usI prakAra rokanevAle gati, jAti Adi karmabandhoMke cheda ho jAnese muktakI gati Upara ho rahI jAna lI jAtI hai| cauthA anumAna yoM hai ki deza meM jAnekI Teva honese jaise agnikI jvAlA Uparako jAtI hai / usI prakAra mukta AtmA Uparako gati karatA hai| ina sabhI dRSTAntoMmeM sAdhya aura sAdhanase rItApana nahIM hai / yAnI cAroM bhI dRSTAntoMmeM niyata hetu aura sAdhya sughaTita pAye jAte haiN| cAroM anumAnoMmeM pratijJA, hetu aura udAharaNa tInoM aMga sUtrakArane kaNThokta kara diye haiN| bAlakoMko vyutpatti karAneke liye upanaya aura nigamana bhI prayukta kiye jA sakate haiN| ___asaMgatvabandhacchedayorarthAvizeSAdanuvAdaprasaMga iti cennArthAnyatvAt / bandhasyAnyonyapraveze satyavibhAgenAvasthAnarUpatvAt, saMgasya ca parasya prAptimAtratvAt / novAharaNamalAbArutAdezAditi cenna, tiryaggamanaprasaMgAt tiryaggamanasvabhAvatvAnmArutasya / yahAM koI AkSepa kara rahA hai ki dUsare asaMgatva hetu aura tIsare bandhaccheda hetu ina donoMmeM koI artha kI vizeSatA nahIM dikhatI hai| paradravyake saMsargase rahita ho jAnA aura paradravyakeM bandhakA chida jAnA donoM ekahI bAta haiM / ataH tIsare hetukA kahanA to mAtra dUsarekA anuvAda kara denA hai| granthakAra kahate haiM ki aisA doSa prasaMga to nahIM uThAnA kyoMki donoMkA artha nyArA nyArA hai / dekhiye bandhane yogya AtmA aura karmakA paraspara pradeza praveza hote sante vibhAga rahita hokara sthita ho jAnA svarUpa tI bandha hai / jo ki ekapanakI buddhi utpanna kahatA hai| aura prakRta dravyake sAtha dUsare padArthako chU lenA mAtra prApti ho jAnA saMga hai " paraspara prApti " pATha bhI acchA hai| dUdhameM bUrekA bandha ho rahA hai / aura dUdhameM DAla diye gaye sauvarNa kaMkaNakA saMsarga hai / yoM bandha aura saMyogake arthameM antara hai| yahAM koI prativAdI kaha rahA hai ki mukta jIvakA svabhAvasehI Urdhvagamana ho jAne meM tUmbIkA udAharaNa ThIka nahIM hai kyoMki tUmbI
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre to vAyuke Avezase jalake Upara uchala AtI hai / mukta jIvako koI Upara nahIM uThA detA hai / ataH dRSTAnta viSama hai / AcArya kahate haiM ki yaha to nahIM kahanA kyoMki vAyukA tirachA gamana karane kA svabhAva honese tUmbIke tirache gamana honekA prasaMga A jaavegaa| vAyuse prerita hokara tUmbI jAtI to tirachI jAtI, kintu tUmbI jalameM Upara jAtI hai / ataH vaha kisIkI preraNAse nahIM kintu svabhAvasehI Uparako gamana karatI hai / yoM tUmbI dRSTAnta sama hai| nanvevamUrdhvagatisvabhAvasthAtmanaH Urdhvagatya mAve'pi tadabhAvaprasaMgognerauSNyavat tadabhAve'bhAvavaditi cenna, gatyantaranivRttyarthatvAt tadUrdhvagatisvabhAvasya, UrdhvajvalanavadvA tadbhAve nAbhAvaH / vegavadravyAbhighAtAdanalasyovajvalanAbhAve'pi tiryagjvalanasadbhAvadarzanAt / yahAM mukta jIvakI sadA Urdhvagati hotI rahanA mAnanevAle maNDalIkI orase pUrvapakSa uThAyA jA rahA hai ki jaise agnikA svabhAva uSNatA hai| usa uSNasvabhAvavAle agnike uSNapanakA abhAva ho jAnepara mUla agnikA bhI jisa prakAra abhAva ho jAtA hai| isI prakAra Urdhvagamana svabhAvavAle mukta AtmAkI UrdhvagatikA abhAva ho jAnepara bhI usa mukta AtmAke abhAva ho jAnekA prasaMga AtA hai / jaise ki uSNatAke abhAva ho jAnepara agnike abhAva ho jAnekA dRSTAnta diyA jA cukA hai| granthakAra kahate haiM ki yaha to na kahanA kyoMki usa muktAtmAke Urdhvagamana svabhAvakA to anya gatiyoMkI nivRttike liye kathana kiyA gayA hai| jaise ki agnikA svabhAvase UparakI ora jvAlA uThanA hotA hai / usa UrdhvajvalanakA abhAva ho jAnepara agnikA abhAva nahIM ho jAtA hai| dekhiye Upara vegavAle dravyakA saMyoga vizeSa ho jAnese agnikA Urdhvajvalana nahIM bhI hai| to bhI agnike tirachI ora jalanekA sadbhAva dekhA jAtA hai / bhAvArtha-sunAra yA luhAra dhAtuko galAte samaya tirachI vAyuse agnijvAlAko tirachA vahAM dete haiM, eka phuTa UMce cUlhepara do phuTa UMcI agnijvAlApara tabA dhara denese agnizikhAyeM tirachI phaila jAtI haiM / vegavAn yA balavAn padArtha jvAlAoMko tirachA kara dete haiM / vegavAlI vAyuse prerita hokara gaisake haNDe meM pradIpajvAlA, yA sunAroMke prAimasa cUlhekI jvAlA nIce pradezoMkI ora jalatI hai| yoM agnikA abhAva nahIM 'huA hai / aura tirachA calanA, nIcarbalana agnikA svabhAva bhI nahIM mAnA jAtA hai|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 451) isI prakAra yadi muktakA gamana hogA to UparahI hogA / anya dizAoM meM nahIM hogA kevala itanAhI abhISTa hai Upara gamana hotAhI rahe yaha mantavya ArhatoMko iSTa nahIM hai / yoM uparima tanuvAtake agrabhAgameM muktoM ke UrdhvagamanakA abhAva hote huye bhI mukta dravyakA abhAva nahIM ho pAtA hai / saMbhava hai pUrNa kAraNa sAmagrI mila jAtI to muktakA Urdhvagamana hotA rahatA, jaise ki ghoDeke zirapara bhI kaThinAvayava sIMga banAnekI sAmagrI mila jAtI to bailake samAna azvake bhI viSANa uTha nikalate / kintu jaba asaMbhAvya kAryoMkA pratibandhaka kAraNa vidyamAna hai to Urdhvagamana nahIM ho pAtA hai / " pratibandhakAbhAvavattvasati kAraNatAvacchedakAvalIDhadharmAvacchinnAvikalatvaM sAmagrI " 1 dazamo'dhyAyaH nanvevaM muktasya lokAtparataH kuto nordhvagatirityAha; 1 punaH kisIko yaha zaMkA raha gayI hai ki mukta jIvakA lokase paralI ora Upara kisa kAraNa se Urdhvagamana nahIM ho pAtA haiM ? batAo arthAt agnikA to vegavAle dravyake sAtha saMyoga ho jAneMse tirachA jvalana ho jAnepara abhAva nahIM ho sakanA samucita hai | mukta jIvake to phira svabhAva gatiko lopanevAlA koI hetu nahIM hai / ataH Urdhvagamana hone ko virAma nahIM milanA cAhiyeM, Urdhvagamana anantakAla taka hote rahanA cAhiye aisI jijJAsA pravartanepara sUtrakAra mahodaya isa agrima sUtrakoM kaha rahe haiM / dharmAstikAyAbhAvAt // 8 // sampUrNa jIva aura pudgalyeMke gamana karaneme sahakArI kAraNa ho rahe dharmAstikAyakA lokake Upara abhAva honese lokAgra ke uparima alokameM mukta jIvakA gamana nahIM ho pAtA hai / bhAvArtha--loka aura alokake vibhAgakI anyathA anupapatti anusAra dharmAstikAyakI siddhi ho rahI hai / dharmadravya aneka guNoMkA piNDa hai trikAla astitvako liye huye hai / lokAkAsa barobara vyaJjana paryAyako dhAra rahA pradezoM kA pracaya svarUpa hai / aisA amUrta dharmAstikAya aloka AkAza meM nahIM haiM / ataH udAsInakaraNa ke " nahIM honese alokAkAzameM kisIkA gamana nahIM ho pAtA hai / 1 kaH punardhamAstikAya ityAha; yaha dharmAstikAya phira kyA padArtha hai ? aisI vismaraNazIla ziSyako jijJAsA uThane para granthakAra samAdhAnArtha agrima vArttikoM ko kaha rahe haiM /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452) tattvArthazlokavArtikAlaMkAre midamAha ; ukto dharmAstikAyo'tra gatyupagrahakAraNaM / tasyAbhAvAnna lokAgrAtparato gatirAtmanaH // 1 // evaM niHzeSamithyAbhimAno muktau nivartate, yuktyAgamabalAttasyAH svarUpaM prati nirNayAt // 2 // isa tattvArthAdhigma " grantha meM pAMcaveM adhyAya dharmAstikAyako kahA jA cukA hai / gati pariNata jIva pudgalake gamana upakArakA sahakArI karaNa dharma dravya hai / usakA abhAva ho jAnese muktAtmAkI lokAgrase paralI ora Uparako gati nahIM ho pAtI hai / uparima tanuvAtake nau lAkhaveM bhAga kSetra yA pandrahasauveM bhAga athavA inake madhyavarttI bhAgoMmeM siddha virAja rahe haiM jo ki samyaktva Adi aSTa guNoMse sahita haiM, karmarahita haiM / sAdi nitya haiM, kRtakRtya haiM, lokAloka jJAtA hai, dRSTA haiM, carama zarIrase kucha nyUna AkRtikoM liye huye haiM, rUpAdirahita haiM / gati Adi nau mArgaNAoMse te haiM / yoM aneka guNa yA svabhAvoMse siddhoM kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| bauddha, naiyAyika Adi dArzanikoMne jaisA mukta AtmAkA svarUpa mAnA hai vaha prAmANika nahIM hai / unakA sAbhimAna mantavya mithyA hai / isa prakAra mukta avasthA meM anya dArzanikoM ke sampUrNa asatya mantavyoMkI nivRtti ho jAtI hai / kyoMki yukti aura AgamakI sAmarthya se usa mokSake svarUpake prati nirNaya kara diyA gayA hai / satyamArga meM mithyA abhimAnoMkI gati nahIM ho pAtI hai | ataH ukta nirUpaNa anusAra mokSa sambandhI sampUrNa vivAdoMkI nivRtti kara dI gayI samajho / atha kimete muktAH samAnAH sarve kiM vA bhedenApi nirdezyA ityAzaMkAyA isake anantara koI vinIta jijJAsu prazna karatA hai ki ye mukta jIva sabake saba kyA samAna haiM ? athavA kyA bhinna bhinna svarUpase bhI kathana karane yogya haiM ? jisake ki avalambapara unako jAnakara paramAtmAoMkA dhyAna lagAyA jA sake, batAo, isa prakAra samucita AzaMkA upasthita ho jAnepara sUtrakAra mahArAja isa pAvana antima sUtrako spaSTatayA kaha rahe haiM /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH kSetrakAlagatiliMgatIrthacAritrapratyekabuddhabodhitajJAnAvagAhanAMtarasaMkhyAlpa bahutvataH sAdhyAH // 9 // 1 kSetra 2 kAla 3 gati 4 liMga 5 tIrtha 6 cAritra 7 pratyekabuddha bodhitabuddha 8 jJAna 9 avagAhanA 10 antara 11 saMkhyA 12 alpabahutva, ina bAraha anuyogoM karake siddha jIvoMkA vibhinna prakAroMse cintana karanA cAhiye / bhAvArtha--naiyAyikoMne sampUrNa mukta jIvoMkoM sarvathA sadRza svIkAra kiyA hai / advaitavAdI to sabhI mukta jIvoMkA parabramhameM lIna ho jAneko mokSa mAna baiThe hai| isI prakAra anya dArzanikoMne bhI svecchA parikalpita mukta jIvoMmeM bheda, abheda, vibheda kalpita kara rakkhA hai| kintu jaina siddhAMta anusAra mukta jIvoMke kevalajJAna, siddhatva, karmanokarmarahitatva, agurulaghutva, kSAyika labdhiyAM, amUrtatva Adi bhAvoMmeM koI antara nahIM hai / tathA pUrva janmoMmeM karmodaya anusAra huye gati, jAti, trasatva Adi kAraNoM anusAra bhI koI bheda aba nahIM rahA hai| tathApi pratyutpanna naya aura bhUtAnugraha naya ina do nayoMkI vivakSAke vazase kSetra,kAla, Adi bhedoM dvArA siddha bhagavAnkA dhyAna kiyA jA sakatA hai| jJApaka kAraNoMkI vibhinnatA ho jAnese jJeyatattvakI antastalasparzinI jJapti ho jAtI hai| dhyAna bhI antarmuhartase adhika ThaharatA nahIM hai| jhaTa dUsarI ora upayoga calA jAtA hai / ataH svakIya zuddhAtmAke cintana karanemeM mukta jIvoMkA svarUpa cintana karanA Avazyaka kAraNa hai| bhagavAn RSabhadevakA kSetra, kAla, avagAhanA Adi dvArA cintana kara cukanepara zAntinAtha siddha parameSThIke kSetra AdikA vicAra karo punaH neminAtha, pArzvanAtha Adike cAritra AdikA dhyAna lgaao| yoM kramAnusAra utkaTa prayatna karate huye svakIya zuddhAtma cintana dvArA mumukSu jIva mokSamArgameM saMlagna ho jAtA hai / kena rUpeNasiddhAH kSetrAdibhirbhedanirdeSTavyA ityAha - yahAM koI tattvababhutsu AjJAkArI ziSya prazna karatA hai ki kisa svarUpase kSetra, kAla Adi karake bAraha bhedoM dvArA siddha parameSThI nirdeza kara lene yogya haiM ? btaao| isa prakAra jijJAsA pravartane para granthakAra mahodaya ina agrima vAttikoMkA spaSTa nirUpaNa kara rahe haiN| siddhAH kSetrAdibhirbhedaiH sAdhyAH suutroppaadibhiH| sAmAnyato vizeSAcca bhAvAbhede'pi sannayaiH // 1 //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre isa sUtrameM grahaNa kiye gaye kSetra Adi bhedoM dvArA zreSTha nayoM karake siddhoMkI vikalpanA kara lenI cAhiye / yadyapi kSAyika samyaktva, siddhatva Adi bhAvoM karake sampUrNa siddhoMkA sAdRzyamudrayA abheda ho rahA hai| tathApi tiryakasAmAnya dvArA samAna ho rahe sampUrNa siddhoMkI tadvayApya sAmAnya aura vizeSoM karake zreSTha naya yojanikA anusAra cintanAyeM kI jAnI cAhiye / smatiyoMkA samanvAhArahI dhyAna bana baitthegaa| kSetraM svAtmapradezAH syuH siddhayatAM nizcayAnayAt, vyavahAranayAdvayomasakalAH karmabhUmayaH // 2 // manuSyabhUmirapyatra haraNApekSayA matA, hRtvA pareNa nItAnAM siddheH sUtrAnivAraNAt // 3 // dravya, kSetra, kAla, bhAvoMmese nizcayanaya anusAra kSetrakA vicAra karanepara vivakSita dravyake svakIya pradezahI svakSetra samajhe jAte haiN| gRha, AkAza, Adiko vyavahAra nayase ghaTAdikA kSetra kaha diyA jAtA hai| prakaraNameM siddhiko prApta ho rahe mukta jIvoMkA nizcaya nayase kSetra to svakIya AtmAke asaMkhyAta pradezahI ho sakate haiM jinakA ki mukta Atma dravyake sAtha cokhA abheda ho rahA hai| hAM, vyavahAra nayase AkAza yA pAMca meru sambandhI bharata, airAvata, videha kSetra anusAra sampUrNa pandrahoM karma bhUmiyAM bhI kSetra haiN| kyoMki sabhI padArtha AkAzameM Thaharate haiN| ata: sAmAnya rUpase sabakA kSetra AkAza hai / sampUrNa karmabhUmiyoMmeM janma lekara svecchApUrvaka tapazcaraNa kara kSapaka zreNI anusAra kevalajJAnako prApta kara kucha kAlataka saMsArameM Thaharate huye jIva karma bhUmiyoMsehI mokSa prApta karate haiN| ataH bhUta paryAyako grahaNa karanevAlI bhUtanayakI apekSA janmase prArambha kara caudahaveM guNasthAnataka siddhoMkA kSetra pandraha karmabhUmiyAM haiN| hAM, saMharaNakI apekSAse paitAlIsa lAkha yojana lambI cauDI gola manuSya bhUmi bhI siddhoMkA kSetra mAnA gayA hai| kAraNa ki dUsare zatrubhUta vidyAdhara yA devadvArA hara lene para kahIM bhI manuSya lokameM pheMka diye gaye yA le jAyegA ye jIvoMkI vahAMse siddhi ho jAnekA Agama sUtroMmeM nivAraNa nahIM kiyA gayA hai / paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa siddha kSetra sarvatra ThasAThasa anantAnanta siddhoMse bharA huA hai| lavaNasamudra kAlodadhi samudra, sumeruparvatakI cUlikA, nadI, hRda, jvAlAmukhI parvata upasa pudra Adi sabhI tapasviyoMke
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 455) agamya bhI sthaloMke Upara yAnI DhAI dvIpake sabhI bhAgoMke Upara siddhalokameM anantAnanta siddha virAja rahe haiM / ataH pratIta hotA hai ki upasarga prApta ho kara anantakRtkevalI una agamya sthAnoMse mokSa gaye haiM / DhAI dvIpase bAhara manuSya zarIra kathamapi nahIM jA pAtA hai / jaise ki agnimeM hokara pArA akSuNNa nahIM nikala pAtA hai| bijalIke tIkSNa pravAha (karenTa) kA jIvita, anAvRta, mAnava zarIra ulaMghana nahIM pAtA hai| ataH manuSya lokako bhI saMhArakI apekSA bhUtabhAva prajJApananaya anusAra siddhoMkA kSetra kaha diyA gayA hai| teSAmekakSaNaH kAlaH pratyutpannanayAtmanaH / bhUtaprajJApanAdeva syAtsAmAnyavizeSataH // 4 // utsarpiNyavasarpiNyorjAtAH siddhayanti kecana / caturthakAle paryantabhAge kAle tRtIyake // 5 // sarvadA haraNApekSA kSetrApekSA hi kAlabhRt / sarvakSetreSu tatsiddhau na viruddhA kathaMcana // 6 // una siddha jIvoMkA pratyutpannanaya yAnI ThIka avasthAko kahanevAle naya svarUpase to kAla ekahI kSaNa hai / arthAt karmoMkA nAza kara usa ekahI kSaNameM siddha ho jAte hai| hAM, pahile kAloMmeM ho cukI pariNatiyoMko baDhiyA samajhAnevAle bhUtaprajJApana nayase sAmAnya vizeSakI apekSA karake kAla anuyoga yoM khatipAnA cAhiye, ki sAmAnyarUpase utsarpiNI aura avasarpiNI kAlomeM janma le cuke katipaya jIva siddha ho jAte haiN| utsa. piNI yA avasarpiNIke vizeSa rUpase vicAra karanepara to avasarpiNIke pUreM cauthe kAlameM aura tIsare kAlake paryanta bhAgameM siddhi ho jAtI hai| hAM, utsarpiNIke to tIsare duHSamasuSamA kAlameM siddha hote haiM / hara le jAnekI apekSA sabhI kAloMmeM siddhi hai| jaba ki devakuru uttara kuruoMmeM sadA suSamasuSamA kAla varta rahA hai| hari aura ramyaka varSa kSetroM meM sarvadA suSamAkAla vidyamAna hai / haimavataka aura hairaNyavatakameM sadA suSamaduHSamA samaya ho rahA hai / yadi koI vidyAdhara yA deva kisI carama zarIra mokSagAmI jIvako tapazcaraNa karate haye uttama, madhyama, jaghanya bhogabhUmiyoMmeM hara le jAya to vahAMse bhI pahile, dUsare, tIsare kAloMmeM siddhi ho jAnA saMbhavatA hai / bharata, airAvata, kSetroMmeM chaThe
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre kAlakI pravRtti ho jAnepara videha kSetrase mumakSakA haraNa kara bharata, airAvatoMmeM dhara diyA jA sakatA hai / taba jo mukti hogI vaha chaThe kAlameM mukti huI samajhI jAvegI yoM kSetrakI apekSA siddhi ho jAnA sabhI kAloMko dhAra rahA hai| kyoki sabhI kSetroM meM una antakRtakevaliyoMkI siddhi mAnanepara kisI bhI prakArase virodha nahIM par3atA hai / avasapiNIke cauthe kAlameM lekara pAMcaveM kAlameM mokSa jAnA aviruddha hai| pAMcame kAlameM utpanna huye jIvako usa paryAyase mokSa nahIM ho sakatI hai| sidhdiH sidhdagatau puMsAM syAnmanuSyagatAvapi / avedatvena sAvedAtritayA dvAstibhAvataH // 7 // pulligenaiva tu sAkSAdvyatonyA tathAgama-- vyAghAtAyuktibAdhAcca stryAdinirvANavAdinAM / / 8 // sAkSAnirgranthaliMgena paarNpttitonytH| sAkSAtsagraMthaliMgena sidhdo nirgranthatA vRthA // 9 // tIsare gatike anuyogameM yaha kahanA hai ki pratyutpanna nayakI apekSA siddhagatimeM hI puruSoMkI siddhi ho rahI hai| hAM, bhUtaprajJApanase manuSyoMkI siddhi manuSyagatimeM bhI ho rahI kahI jAtI hai / usase bhI pahile paryAyakA yadi vicAra kiyA jAyagA to cAroM bhI gatiyoMse Akara manuSya paryAya lete huye tadbhava mokSa ho sakatA hai / liMgakI apekSA yoM vicAra hai ki vastutaH vedarahitapane karake vaha siddhi hotI hai| kyoMki dazame guNasthAnase prArambha kara caudahaveMke anantataka veda karmakA udayahI nahIM hai / hAM, atIta pariNatiyoMkA vicAra karanepara to bhAvase navameM guNasthAnataka tInoM vedoMkA udaya hai| ataH bhAvaliMgakI apekSA tInoM vedoMse siddhi ho jAtI hai , dravya vedakI apekSAse to puruSaliMga karakehI sAkSAt mokSa hotA hai / tisa DhaMgase anya prakAra vyavasthA mAnanepara strI, napuMsaka, pazu pakSI AdikA bhI nirvANa honA kahanevAle zvetAmbara, vaiSNava Adi vAdiyoMke yahAM to sadAgamadvArA vyAghAta doSa upasthita hogA, tathA yuktiyoMse bhI bAdhA prApta hogii| sarvajJokta AgamoMmeM dravya puruSakAhI mokSa jAnA likhA hai / manuSyahI kSapaka zreNIpara caDha sakatA hai, striyoMke jaba vizeSa RddhiyAMhI nahIM ho pAtI haiM / to tadbhava
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 457) mokSakA hetu ho rahA yathAkhyAtasaMyama to kathamapi nahIM ho sakatA hai / striyAM ( pakSa ) mokSake hetu mAne gaye, saMyamako sAkSAt nahIM dhAratI hai / ( sAdhya ) kyoMki ve sAdhuoM ke vandanAyogya nahIM haiM / (hetu) jaise ki gRhastha vicAre sAdhuoMke vandanIya nahIM hone se mokSa hetu saMyamake dhArI nahIM haiM / ( anvayadRSTAnta ) / anya bhI aneka AgamavAkya aura yuktiyoM se striyoMkA tadbhavase mokSa ho jAnA siddha nahIM ho pAtA hai / zvetAmbaroM ke yahAM vadatovyAghAta doSa A rahA hai| eka ora striyoM ko mokSa nahIM ho sakane ke kAra kA nirUpaNa hai, dUsarI ora striyoMko mokSa ho jAnekA Adeza ( phatavA ) de diyA hai / prameyakamala mArtaNDa meM strImuktikA vizadarUpeNa parihAra kiyA gayA hai| liMgakA dUsarA vicAra nirgranthaliMga aura sagranthaliMga svarUpase bhI kiyA jAtA hai / avyavahita rUpase to nirgrantha yAnI parigraharahitapana liMga karake hI mokSa hotI hai| hAM, paramparAseM usase anya sagranthaliMgase bhI mokSopAya pradarzita kiyA gayA hai / zvetAmbara yA paurANika sampradAya anusAra yadi sagranthaliMga karake siddhi mAnI jAyagI to nirgranthatA vyartha paDegI / prAyaH sabhI sampradAyoM meM dIkSA, vairAgya, parigraha tyAgako hI uccakoTikA mokSa mArga svIkAra kiyA gayA hai / sati tIrthakare siddhi rasatyapi ca kasyacita, bhavedavyapadezena cAritreNa vinizcayAt // 10 // tathaivaikacatuHpaJca vikalpena prakalpate, tIrthakI apekSA yoM sidhdikI cintanA kI jAya ki tIrthaMkara jinendrakeM vidya mAna honepara jIvoMkI sidhdi hotI hai / aura kisI kisI jIvakI tIrthaMkaroMke nahIM honepara unake bAre meM mokSa ho jAvegI / cAritra karake sidhdoMkI yoM bhAvanAkI jAya ki vastutaH pratyutpanna nayadvArA vizeSa nirNaya kiyA jAya usase to zadvoM dvArA nahIM kathana karane yogya cAritra karake sidhdi hotI hai / chaThe guNasthAnase prArambha kara caudahaveM guNasthAnataka yathAyogya sAmAyika, Adi cAritra pAye jAte haiN| pAMcaveM guNasthAna meM deza cAritra kahA jAtA hai / yoM ina cAritroMkA nAmanirdeza hai / caudahave guNasthAnake antima samayavarttI cAritrakA nAma yathAkhyAta cAritra hai / jo ki AtmAke cAritra guNakI pari ti hai / dravyoM ke guNa anAdise anantakAla taka nitya rahate haiN| hAM, unakI svabhAva
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458) vibhAva paryAyeM palaTatI rahatI haiN| caudaha guNasthAnoM meM mithyAcAritra, acAritra dezacAritra, sakalacAritra, yathAkhyAta cAritra ye cAritrake nAma nirUpaNIya haiM / kintu guNasthAnoMse atikrAnta hoM jAnepara siddhi honeke AdyakSaNa meM cAritrakA koI zadvadvArA nideza nahIM kiyA jAtA hai / kintu cAritra guNakA svAbhAvika pariNAma vidyamAna hai / ataH zadva dvArA aba vyaktavya ho rahe cAritra karake sAkSAt siddhi honA mAnA gayA hai / hAM, bhUta pUrva prajJApana nayakI apekSAse tisa prakAra vicAra karanepara eka, cAra, pAMca bhedoMvAle cAritrase siddhi honekA samarthana kiyA jAtA hai / arthAt avyavahita rUpa karake eka yathAkhyAta cAritrasehI siddhi hoNgii| hAM, vyavadhAna dekara to sAmAyika Adi cAroM athavA parihAra vizuddhi cAritra se adhika ho rahe pAMcoM bhI cAritroMse mokSa ho jAtA hai / lAkhoM mokSagAmiyoMse eka dokehI parihAra vizuddhi saMyama ho pAtA hai / ataH pAMcoM saMyamoMkA saMbhava jAnA kisI kisIkA hI kahA gayA hai / tattvArtha zloka vArtikAlaMkAre paropadezazUnyanyatvAsiddhI pratyekabuddhatA // 11 // paropadezataH siddhau bodhitaH pratipAditaH jJAnenaikena vA siddhibhyAM tribhirapIpyate // 12 // caturbhiH svAbhimukhyasyApekSAyAM nAnyathA punaH / paropadezakI zUnyatA honese svazakti anusAra siddhi ho jAnepara jIvakI pratyeka buddhatA vyavacchita hai / aura paropadeza se siddhi honepara bodhita buddha samajhAyA gayA hai / arthAt paramparApara lakSya diyA jAyagA to pratyekabuddhako bhI kabhI pahale dezanA - labdhi, zAstra zravaNa, paropadeza, milahI cukA hogA aura bodhitabuddha bhI mokSa jAne avyavasthita pUrva paropadezako nahIM sunatA rahatA hai / yoM sarvatra syAdvAda siddhAnta anupraviSTa ho rahA hai| AThave jJAna anuyoga karake siddhoMkI yoM vikalpanA kI jAya ki pratyutpannagrAhI nayake Adeza se eka kevalajJAna karake hI siddhi hogI | siddhalokako jA rahe mukta jIvake usa samaya akelA kevalajJAna hai / hAM, bhUtapUrva avasthAkA nirUpaNa karanese to mati, zruta, do jJAnose yA mati, zruta, avadhi tIna jJAnoMse athavA cAroM kSAyopazamika jJAnoMse siddhi honA abhISTa kiyA gayA haiM / arthAt kevalajJAnake pUrva meM niyamataH zrutajJAna hotA hai / labdhirUpa se cAroM jJAna ho sakate haiN| svAtmalabdhi ke abhimukha
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH koI jIva matijJAnase hotA hai, anya jIva avadhijJAnase rUpIdravyoMkI spaSTa jJapti kara Atmalabdhi ke abhimukha hotA jAtA hai, tIsarA jIva zruta yA manaHparyayase bhI zreNIke yogya jJAnadhArAko upajAtA hai| ataH svajJAnake abhimukha ho jAnekI apekSA honepara do, tIna, cAra jJAnoMkA vyavahitameM honA kahA gayA hai| phira anya prakAroMsa nahIM kahA gayA hai| avagAhanamutkRSTaM sapAdazatapaJcakaM // 13 // cApAnAmadhasaMyuktamalitrayamapyatha, madhyamaM bahudhA sidhdistriprakAre'vagAhane // 14 // svapradeze nabhovyApilakSaNe saMpravartate, anantaraM jaghanyena dvau kSaNau sidhdayatAM nRNAM / 15 / / utkarSeNapunastatsyAdeteSAM samayASTakaM / aMtaraM samayostyeko jaghanyena prakarSataH / 16 / SaNmAsAH sidhdayatAM nAnA madhyamaM pratigamyatAM / avagAhanAkI apekSA siddhoMkA parAmarza yoM kiyA jAya ki siddhoMkI utkRSTa avagAhanA savA pAMcasau dhanuSa hai jo ki bar3e dhanuSoMse paune solaha sau dhanuSa moTe uparima tanuvAtavalayake pandrahasauveM bhAga hai / aura siddhoMkI jaghanya avagAhanA AdhArasahita tIna hAtha pAnI sADe tIna hAtha pramANa hai jo ki tanuvAtavalaya naulAkhave bhAga hai / 1574500 - 1575450048 ...... - 900000 ,, arthAt- mokSagAmI 525 manuSyoMkA choTA zarIra sADe tIna hAtha mAnA gayA hai| arthApatti dvArA yaha rahasya pratIta ho jAtA hai ki choTI avagAhanAvAle khaGgAsanasehI mokSa gaye haiN| anyathA sADe tIna hAthakA palyaGkAsana paune do hAtha hI UMcA raha jAtA jo ki avagAhanA mokSameM abhISTa nahIM hai / mojhameM sidhdoMke khaDgAsana dohI Asana abhISTa kiye gaye haiN| kaunIse lagAkara phailI haI choTI aMgalItakakI nApako arani kahate haiM / jaghanya avagAhanA sADe tIna arani hai / madhyama avagAhanAoMke bahuta prakAra hai| yoM utkRSTa, jaghanya
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre aura madhyama tIna prakAra avagAhanAoM ke honepara jIvoMkI sidhdi ho rahI hai / carama zarIrase kucha nyUna ho jAnA prasidhdahI hai / svakIya AtmAkai vyaJjana paryAya svarUpa pradezameM athavA utane pradezoMko vyApanevAle AkAza svarUpa kSetra meM jIvoMkI avagAhanA bhale prakAra pravarta rahI hai / dazaveM antarake khAte meM yoM vicAra kiyA jAya ki sidhdiko prApta ho rahe manuSyoM kA jaghanya rUpase antara nahIM paDe to do samayataka na paDe / kisI bhI padArthakA choTese choTA anantara ( yAnI vyavadhAna nahIM paDanA ) do samayahI ho sakatA hai / phira utkRSTa rUpase ina siddhoMkA avyavadhAna paDe to ATha samaya paDa sakatA hai, ATha samayataka barAbara vyavadhAna rahita siddha hote rahate hai / pazcAt avazya antara paTa jAvegA yAnI kucha derake liye siddhoMkA upajanA banda ho jAvegA / tathA siddha hoMnevAloMkA yadi jaghanya rUpase antara paDe to eka samaya hai / arthAt eka samaya vyavadhAna dekara puna: tIsare kSaNameM siddha utpanna ho jAya / hAM, siddha ho rahe jIvoMkA utkRSTa rUpase antara paDe to chaH mahIne taka virahakAla paDa jAvegA madhyama bhedoMke prati aneka antara samajha liye jAMya / ekasmin samaye siddhayede ko jIvo jaghanyataH // 17 // aSTottarazataM jIvAH prakarSeNeti vizrutaM, nAlpe na bahavaH siddhAH sidhdakSetravyapekSayA // 18 // vyavahAravyapekSAyAM teSAmalyabahutvavit, tatrAye hariNAtsidhdA janmasidhdasamUhataH // 19 // janmasidhdAH punastebhyaH saMkhyeyaguNatAbhRtaH, karmabhogadharA vArdhi dvIpordhvAdhastirobhuvAH / / 20 // sidhdAnAmUrdhvasiddhAH syuH sarvebhyolpe pare nyathA, syuH saMkhyeyaguNAstebhyodhastiryagbhirvRtAH kramAt / / 21 / / gyArahavIM saMkhyAkA vimarSa yoM karo ki jaghanya rUpase eka samaya meM ekahI jIva siddha ho pAtA hai| hAM, prakarSapanese eka samaya meM ekasau ATha jIva siddhaloka meM pahuMca jAte haiM / yaha siddhAnta pUrvAcArya prasiddha hai / bArahaveM alpabahutvanAmaka anuyogakA yoM
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH dhyAna lagAnA cAhiye ki siddhakSetrakI apekSA karake siddhabhagavAn na thoDe haiM aura na bahuta haiM / kyoMki siddha anantAnanta haiM, jo ki do cAra, sau, hajArase bahuta bar3I saMkhyA hai / ataH siddha thoDe nahIM kahe jA sakate haiN| sAthahI Ajataka jitane siddha hoM cuke haiM ve eka nigodiyA zarIrameM vidyamAna jIvoMke anantaveM eka bhAga pramANa haiM / " eya Nigoda sarIre jIvAvathamANado diTThA, siddhehi aNetaguNA savve hi vitIda kAleNa" eka nigodiyAke zarIrameM kAhAgaNyanAnusAra bhUtakAlake samayoMse ora dravya saMkhyAnusAra siddha rAzise anantAnantaguNe jIva pAye jAte haiM , pudgalarAzi yA aloMkAkAza pradezarAzi athavA jaghanya jJAnake avibhAga praticchedoMse to siddharAzi atIva alpa hai / samudrameMse sUcIke agrabhAgapara A gaye jala kaNakI aura samudrakI upamA viSama paDegI, kyoMki samudrake pUre jalase suIke agrabhAgapara AyA huA pAnI saMkhyAtaveM, yA asaMkhyAtaveM bhAga hai / aura siddharAzi to pudgalarAzi yA ukta padArthoM ke anantAnantaveM bhAga pramANa hai / ataH sidhdoMko thoDA yA bahuta kahanA ucita nahIM jaMcA / eka bAta yaha bhI hai ki jo jIva eka samayameM sidhda ho rahe haiN| unakA thoDA bahutapana kisakI apekSA lagAyA jAya ? pratyutpanna nayakI apekSA sidhda ho rahe jIvoMkA koI alpa bahutva nahI hai, hAM bhUta pUrva avasthAko jAnanevAlI vyavahAra nayakI apekSA karanepara una sidhdoMkA thoDApana aura bahutapana bicArA jA sakatA hai / jo ki isa prakAra hai / thoDApana aura bahutapanako jAnane ke liye kSetroMse huye sidhda do prakAra pratIta karane yogya haiN| prathama to kisIke dvArA hara liye jAnese jo anya kSetroMme paDakara sidhdiko prApta huye hai| ve saMharaNa sidhda haiM / aura jo apane janma sthAnoM ke nikaTa prAntoMmeMhI svacchanda vihAra kara unhIM kSetroMse karmoM kA kSaya kara cuke haiN| ve janmasidhda samajhe jAte haiN| una donoMmeM saMharaNa dvArA kSetrAntaroMse sidhda huye mukta jIva toM janmakSetrase sidhda huye mukta jIva samudAyase thoDe haiM / kintu phira una saMharaNa kSetrasidhdoMse janmakSetra sidhda ho rahe muktajIva saMkhyAtaguNepanako dhAra rahe haiM / isI prakAra karmabhUmi aura bhogabhUmikI gaNanA kara lI jAya, arthAt DhAI dvIpakI jaghanya, madhyama, uttama bhoga bhUmiyoMse jitane jIva sidhda huye haiM / DhAI dvIpasambandhI karmabhUmi bhUmiyoMmeMse unase saMkhyAta guNe adhika jIvoMne sidhdagati prApta kI gaI hai / tathA samudroMse sidhda huye jIvoMkI apekSA dvIpoMse sidhda huye jIva saMkhyAta guNe haiM / UrdhvabhUmi, adhobhUmi aura tirachI bhUmiyoMse huye sidhda bhI uttarottara saMkhyAta guNe haiM / UrdhvadezameM manuSya sudarzana merukI coTItaka le jAye jA
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre sakate haiM / DhAI dvIpakI samatala bhUmise kahIMse bhI ninyAnave hajAra cAlIsa yojana UMce manuSya uchAle jA sakate haiN| una ucca pradezoMse jo siddhi prApta kareMge ve Urdhvaloka siddha kahe jAMyage, aura yahAMse eka hajAra yojana moTI citrA pRthvImeM nIce kahIM bhI taka manuSya girAye jA sakate haiN| yahAM samatalase lagAkara nIcalI vajA pRthvIke uparima bhAga taka gera diye gaye manuSyoMkI siddhi honA adholoka siddhi kahI jaavegii| tirache DhAI dvIpake paiMtAlIsa lAkha bRhat yojana lambe, cauDe, gola kSetrase jo siddha hoMgeM, ve tiryakloka siddha mAne jAte haiN| yoM anantAnanta karmokA vinAza kara anantAnanta guNoMko prApta kara cuke tathA jinakA zirogra bhAga usa anantAnanta pradezI alokAkAzase saMyukta ho rahA hai / ve anantAnanta siddha haiN| jo ki anantAnanta avibhAga praticchedoMkoM dhAra rahIM anantAnanta paryAyoMke samudAya svarUpa anantAnanta guNoMke aviSvagbhUta piNDa haiN| una sampUrNa siddhoMkoM Urdhvadeza, adhodeza aura tiryakdezase yadi sAdhA jAyagA to usakA nirNaya isa prakAra hai ki sabase thoDe Urdhvaloka siddha hai, itara siddha anyathA haiM / yAnI bahuta haiN| una Urda siddhoMse adholoka siddha saMkhyAta guNa haiN| do se prArambha kara utkRSTa saMkhyAta taka saMkhyAta nAmaka saMkhyAke saMkhyAte prakAra hai / anavasthA, zalAkA, pratizalAkA, mahAzalAkA kuNDoM anusAra samajhAye gaye utkRSTa saMkhyAtako yadi lAkho yojana lambe cauDe kAgajapara bhI likhA jAya to pUrA nahIM likhA jA sakatA hai| yahAM jinendra bhagavAnke dvArA jJAta ho rahA, athavA tadanusAra granthita kiye gaye AgamameM upadiSTa hoM rahA, koI vizeSa saMkhyAta AcAryako abhISTa hai| adholokameM huye siddhoMkI gaNanAse tiryaJcoM karake veSTita ho rahe tiryak lokameM manuSya hokara siddha ho cuke jIvoMkI ginatI kramase saMkhyAta guNI hai| samudre sarvataH stokA dvIpe saMkhyeyasaMguNaH, lavaNode samastebhyaH stokAH siddhA vizeSataH // 22 // kAlode sAgare jambUdvIpe ca parinitAH, dhAtakIkhaNDa savIpe puSkaradvIpa eva ca / / 23 // te saMkhyeyaguNAH proktAH kramazo vahavonyathA, pratyetavyAH samAsena yathAgama mazeSataH // 24 //
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ . dazamo'dhyAyaH 463) samudra aura dvIpoMkI apekSA siddhoMko ravati AnA cAhiye ki samudroMmeMse tabase thoDe jIva siddha huye hai, dvIpoMmeMse unase saMkhyAte guNe siddha ho cuke haiN| yaha sAmAnya bAta huI / aba vizeSa rUpase yoM samajho ki lavaNa samudra meMse sampUrNa sthAnoMkI apekSA thoDe jIva siddha huye haiM, kAlodadhi samudrase usa lavaNa samudrake siddhoMkI apekSA saMkhyAta guNe jIva mokSako gaye haiM / kAlodadhi samudra kI apekSA jambUdvIpoMmeMse saMkhyAte guNe jIvoMne nirvANa prApta kiyA hai| bhalehI jambUdvIpase lavaNasamudra cauvIsa gunA hai / aura jambUdvIpase lodaka samudra kA kSetraphala chaha sau bahattara gunA hai / tathApi jambUdvIpase huye siddhoMkI saMkhyA adhika hai| hare gaye yA vidyAdhara athavA devoMdvArA pheMke gaye antakRta kevalIhI samudroMse mokSa gaye haiN| vahAM yatna dvArA icchApUrvaka koI muni dhyAna nahIM lagA sakatA hai| jisa jIvane jahAMpara aSTakarmokA kSaya kara diyA hai| vaha to usI kSetrapara siddha hoM gayA samajhA jaavegaa| bhalehI usI samaya sAta rAjuUrdhvagamana kara siddhalokameM virAjamAna ho jaay| " bAhira sUI vaggaM abbhantara sUi vaggaparihINaM, " " jambUvAsa vibhatte tattiyamettANi khaNDANi " ( trilokasAra ) bAhiralI sUcIke vargameMse abhyantara sUcIke vargako ghaTA diyA jAya aura jambUdvIpake varga Atmaka vyAsakA bhAga de diyA jAya / to jambUdvIpakI barobarake utanI saMkhyAvAle TukaDe bana jAte hai / zreSTha dhAnakI khaNDadvIpameM huye siddhoMkI saMkhyA jambUdvIpake siddhoMse saMkhyAta guNI hai / jambUdvIpase dhAtakI khaNDakA kSetraphala eka sau cavAlIsa guNA baDA hai / tathA dhAtakI khaNDameM huye siddhoMmeMse puSkara dvIpameMhI upaje ve siddha saMkhyAtaguNe. haiM / jambUdvIpase gyAraha sau caurAsI guNA ora dhAtakI khaNDase kiMcit adhika aThagunA baDA puSkarArdha dvIpa hai| yoM kramame guNAkAra rUpa ho rahe siddha bahata samajhe jAte haiN| anyathA yAnI jinase gaNAkAra kiyA gayA hai / ve siddha thoDe samajhane cAhiye, isa prakAra pUrvAgamakA atikramaNa nahIM kara saMkSepase alpa aura bahuta sampUrNa siddhoMko baDhiyA kahA jA cukA hai / vistAra rUpase anya Agama granthoM dvArA pUrNatayA pratIti kara lenI cAhiye / jaise ki manuSyagatise pUrvagatikI apekSA alpabahutva yo samajhiye ki tiryaJca gatise Akara manuSya hokara mokSako gaye, jIva svalpa haiN| manuSyagatise puna: manuSya hokara siddha huye jIva unase saMkhyAta guNe haiM, inase bhI saMkhyAta guNe ve jIva hai / jo narakoMseM Akara manuSya hokara
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mokSako gaye haiN| devayonise manuSya hokara mokSa jAnevAloMkI saMkhyA inase bhI saMkhyAta guNI hai / isI prakAra vedake anuyogameM napuMsakaveda, strIveda, aura puMvedake udaya honepara kSapakaNI caDhanevAloMkI saMkhyA uttarottara saMkhyAta guNI adhika hai| pratyeka buddha thoDe haiM, bodhitabuddha unase saMkhyAta guNe adhika haiN| evaM cAritra, jJAna, avagAhanA, saMkhyA, antara anusAra bhI alpabahutva ArSa AgamakA atikramaNa nahIM kara lagAyA jA sakatA hai| eka eva tu siddhAtmAsarvatheti yakeviduH, teSAM nAnAtmanAM siddhimArgAnuSThAvRthA bhavet // 25 // kSetrAdyapekSaM pratyuktaM saMsAryekatvamaJjasA, ekAtmavAdinAM caivaM tatra vAco'pramANatA // 26 // niHzeSakumatadhvAMta vidhvasanapaTIpasI, mokSanItirato jainI bhAnudIptirivojjvalA // 27 // yahAM bramhAdvaitavAdI kaha rahe hai ki sidhdi AtmA to sabhI prakAroMse ekahau hai| zarIra Adi upAdhiyoMke dvArA ekahI AtmA bhinna bhinna pratibhAsita ho rahA hai, jaise ki eka zarIrAvacchinna akhaNDa eka AtmAmeM kabhI " mere sirameM vedanA hai|" kadAcit " mere pAMvameM pIDA hai, yoM khaNDa kalpanA karalI jAtI hai / mukha vivara, gharakI pola Adi upAdhiyoMke haTa jAnepara jaiseM khaNDarUpeNa kalpita kara liyA gayA / AkAza punaH mahA AkAzameM lIna ho jAtA hai / usI prakAra zarIra, indriya Adi jhagaDoMke nivRtta ho jAnepara khaNDita mAna liyA gayA AtmA usI eka parabramhameM mila jAtA hai| ataH sidhda AtmA ekahI hai| aba AcArya kahate hai ki isa prakAra jo koI vedAnta matAnuyAyI kaha rahe haiN| unake yahAM aneka AtmAoMkA sidhdi yA mokSa mArgameM anuSThAna karanA vyartha ho jAvegA / jaba ki Apake yahAM ekahI AtmA hai, to eka jIvake mokSa prApta kara lenepara sabhI jIvoMkI mukti ho jaavegii| nyAre nyAre jIvoMkA dIkSA lenA tapazcaraNa karanA, vairAgyabhAva bhAvanA, dharma AcaraNa saba vyartha ho jAveMgeM / eka bAta yaha bhI hai ki aisA kauna ajJa jIva hogA jo apanI sattAko maTiyAmeMTa karanA caahegaa| aisI mokSako koI nahIM vAMcchegA jahAM ki apanAhI khoja kho jAya advaitavAdiyoMne jo sirameM pIDA, pAMvameM bAdhA yA AkAzake khaNDakI carcA kI thii| vaha dRSTAnta to viSama
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH hai / kisI bhI avayavameM pIDA ho sampUrNa AtmAmeM usakA anubhava hotA hai / dUsarI bAta yaha hai ki AtmAke pradeza aneka haiN| isI prakAra AkAzake pradeza bhI nAnA haiN| joM bambaImeM AkAzake pradeza haiM / ve sahAranapurameM nahIM hai, anyathA mAnane para sahAranapurake peTameM usI sthalapara bambaI ghusa baitthegii| zarIrameM mukhavivara, udaradarI nAsikArandhra nyAre nyAre haiN| yadi pradezoMko nyArA nyArA na mAnA jAyagA to zarIra yA AtmAkI AkRti paramANuke barobara ho jaaygii| sarasoMke sthalapara sumeru parvata akSuNNa samA jAvegA, sidhdAnta yaha hai ki pratyeka zarIrameM 'sva' saMvedana pratyakSa dvArA pratIta ho rahe jIva dravya pratizarIra nyAre nyAre aneka haiN| koI dhanavAna hai, koI nirdhana hai, mUrkha paNDita, nIroga-saroga, bAla vRddha, pazu, pakSI, puruSa-strI, deva-nArakI, kITa-pataMga, agnikAyika jalakAyika, karjadAra, karjadenevAlA, nyAyAdhIza (jaja) kaidI, puNyavAn pApI, advaitavAdI dvaitavAdI, bramhacArI vyabhicArI, badhya ghAtaka, svAmI sevaka, guru ziSya, Thaga aura ThagA gayA, ye saba jIva nyAre nyAre haiN| abhI isI sUtra dvArA sUtrakAra mahArAja karake kSetra, kAla AdikI apekSA jIvoMko nyArA nyArA siddha kara saMsArI jIvoMke ekapanakA tAttvikarUpase khaNDana kiyA jA cukA hai / usa AtmaikatvameM kahe gaye eka AtmA tattvako kahanevAloMke vacanako pramANatA nahIM hai / pramANarahita aMTasaMTa kahanevAloMke vacana parIkSakoMke yahAM mAnya nahIM haiN| para saMgrahanayase sampUrNa padAryoMko eka kaha dene meM koI bAdhA nahIM hai| kintu pramANoMse anekoMkoM eka kahanA asatyArtha hai| siddhoMke samAna koI dUsarA nahIM hai / ataH ve anantAnanta sukhI siddha advaita yAnI anupama bhI kahe jA jakate haiN| saMgraha nayakI apekSA siddhoMko eka kahA jA sakatA hai| isa kAraNa jinendra karake pratipAdita kI gayIM aura sampUrNa khoTe matoM rUpa gADha andhakArakA vidhvaMsa karane meM atIva dakSa ho rahI yaha mokSa tattvArthakI nIti to sUryakI dIptike samAna ujvala hokara tInoM loka prakAza rahI hai| " khadyoto dyotate tAvadyAvannodayate zaziH, udite tu divAnArthe na khadyoto na candramAH // " jugunU taba taka camakatA hai jaba taka ki candramAkA udaya nahIM hotA hai| hAM, pratApI sUryakA udaya ho jAnepara to na candramA aura na paTa bIjanA camaka pAte haiN| isa zlokavAttika mahAn grantha meM sarvajJa jinendra karake pratipAdita kiye gaye nyAyazAstrakA nirUpaNa kiyA gayA hai / sahasranAma stotrameM agraNI gramiNIrnetA praNetA nyAyazAstrakRt, zAstA dhrmptirdhyo dharmAtmA dharmatIrthakRt " isa
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre zloka dvArA bhagavAnko vizeSarUpeNa nyAyazAstrakA karanevAlA kahA gayA hai / mokSa tattvameM dArzanikoMke aneka vivAda paDe huye haiN| jo ki prathama sUtrakI vyAkhyA anusAra katipaya jAne jA sakate haiN| isa dazave adhyAyameM bhI katipaya dArzanikoMkA ullekha kiyA gayA hai| una sampUrNa kumatoMkA isa abAdhita syAdvAda nItidvArA khaNDana ho jAtA hai / aura anekAnta zAsana anusAra mokSa tattva prakAzita ho jAtA hai| evaM jIvAdi tattvArthAH prapaJcya samudIritAH / samyagdarzanavijJAnagocarAzcaraNAzrayAH // 28 // tataH sAdhIyasI mokSamArgavyAkhyA prapaJcataH, sarvatattvArthavidyeyaM pramANanayazaktitaH // 29 / / granthakAra kaha rahe haiM ki samyagdarzana aura samIcIna vijJAnake viSaya ho rahe tathA uttama cAritrake Azraya ho rahe jIva, ajIva Adi tattvArthokA zrI umAsvAmI mahArAjane saMkSepase AItadarzana mokSazAstrameM bahuta baDhiyA nirUpaNa kiyA hai / unhIM jIva Adi tattvoMkA hamane vistArase isa prakAra " zlokavAttikAlaMkAra" granthameM baDhiyA vivaraNa kara diyA hai / granthake adhyayana, adhyApanakA phala ratnatrayakA avalamba prApta ho jAnA hai| tisa kAraNa vistArase mokSa mArgakI vyAkhyA karanA bahuta baDhiyA kartavya huA hai / pramANa aura nayakI prakANDa sAmarthya se kI gayI yaha grantha vyAkhyA sampUrNa tattvArthoMkI vidyA hai| bhAvArtha-tarka uThAkara pUrvapakSa meM kiye gaye sampUrNa dArzanikoMke matako dikhAyA gayA hai / aura uttara pakSa meM jainadarzanakI puSTi kI gaI hai| yoM granthake adhyayana karanevAloMko sampUrNa vidyAoMkA parijJAna hokara pUrvapakSoMkA tyAga aura uttara pakSoMkA sAdara grahaNa ho jAtA hai / Adya sUtra " samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " kA avataraNa karate samaya granthakArane usake avyavahita pUrva meM " evaM sAdhIyasI sAdhoH prAgevAsannanirvRteH, nirvANopAjijJAsA tatsUtrasya pravattikA" yaha vAttika kahA hai| tadanusAra Adi granya aura antima granthakA saMdarbha milAte huye granthakAra kaha rahe hai ki sabhI dArzanikoMkA antima dhyeya mokSa hai / usa mokSake mArgakI jijJAsA honA sahaja hai| ataH Adi sUtra meM mokSakA mArga batAkara dazaveM adhyAya taka mokSakA nirUpaNa kara diyA gayA hai| mokSa aura mokSake kAraNoMkA nirUpaNa karate huye AcAryoMko saMsAra aura saMsArake
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH prAha; kAraNoMkI pratipatti karAnA bhI Avazyaka huA hai| tabhI unakA parityAga kiyA jA sakegA / yoM isa mahAn granthameM sAta tattvoMkA vizadarUpeNa varNana hai / ratnoM kA saMcaya karanA nyArA kArya hai, kintu apahArakoMkA yA zatruoMse laDhAImeM jItakara una tattvArtha ratnoMkI parirakSA karanA, dIpti baDhAnA, vilakSaNa kArya hai / svacatuSTaya apekSA astitva dharma se paracatuSTayApekSa. nAstitva dharma nyArA hai / jo ki sAMkarya Adi doSoMko haTAkara svAstitvako bAla bAla rakhAye huye hai / isa granthakA svAdhyAya karanevAle jIva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrakA Azraya pAkara mokSakI prApti kara lete hai / yaha granthakArake ina zlokoMse dhvanita ho jAtA hai / jJAnI jIva tattvajJAna svarUpa mANikyakI isa grantha dvArA caMdravat dIptiko baDhAkara ajJAnAndhakArarikta prakAzita mokSamArga meM nirupadrava gamana karate haiM / tadevaM zAstraparisamAptau paramamaMgalaM niHzreyasamArgameva maMgalamabhiSTotumanAH 467) tisa kAraNa isa prakAra isa tattvArthazlokavArtikAlaMkAra nAmaka mahAn zAstrakI . sAMgopAGga samApti ho cukaneMpara sarvotkRSTa maMgala ho rahe mokSa mArgakohI antya maMgala svarUpa mAnate huye aura usahI kI antima stuti karaneke mAnasika abhiprAyako dhAra rahe granthakAra zrI vidyAnanda svAmI agrima padyako zArdUla vikrIDita chanda dvArA sAnanda gAyana purassara spaSTa kaha rahe haiM / jIpAtsajjanatAzrayaH zivasudhAdhArAvadhAnaprabhurdhvastadhvAMtatatiH samunnatagatistItrapratApAnvitaH / prorjajjyoti rivAvagAhanakRtAnaMtasthitirmAnitaH, sanmArgastritayAtmako'khilamalaprajvAlanaprakSamaH // 30 // prakRSTa rUpa karake balavAn ho rahI jyotike samAna samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina tInoM svarUpa ho rahA zreSTha mokSamArga jayavantA rahe / yAnI sUrya yA candramAkI jyoti jaise anAdise anantakAlataka jayavantI hai / usI prakAra ratnatraya Atmaka mokSamArga bhI jayazIla banA rhe| yahAM utkRSTa jyotiko upamAna aura mokSa
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre mArgako upameya banAyA gayA hai / aba granthakAra donoMmeM ghaTita ho jAneM yogya vizeSaNoMko kaha rahe haiM ki mokSamArga kaisA hai ? jo ki sajjana puruSoMkI maNDalIko Azraya yAnI avalamba (sahArA) ho rahA hai / tApasaMtapta janasamudAya bhI candramAkI jyotikA Azraya pakaDatA hai / tathA ratnatrayasvarUpa zreSThamArga usa mokSa svarUpa amRtadhArAko varSAnekI ekAgratA meM samartha ho rahA hai / aura sAthahI candrajyoti bhI kalyANa karanevAlI amRtakIdhArAko varSAneke avadhAna meM sAmarthyazAlI hai / ratnatrayane mithyA zraddhAna, kujJAna aura acAritra svarUpa gADhAndhakArake vistArako naSTa kara diyA hai / idhara sUrya kI jyoti dvArA andhakArapaMkti naSTa kara dI jAtI hai / ratnatrayase samIcIna unnata ho rahI mokSagati prApta hotI hai / sAthahI jyotiSmAn sUryakI gati bhI acchI unnata ho rahI hai / yahAMse ATha sau yojana UMcA sUryamaNDala, aura ATha sau assI yojana UMcA AkAza meM candramaNDala gamana ( tirachAbhramaNa ) kara rahA hai / ratnatraya to sAtizaya, alaukika AtmIya utkaTa pratApase sahita ho rahA hai / camakatA huA jyotirmaNDala bhI pragADhapratApase sahita ho rahA hai / ratnatrayameM pramANase yA ikaIsa prakArake saMkhyAmAna dvArA avagAha kiye jAkara viSayatAsambandhena anantapadArthoMne sthiti kara rakkhI hai / prakRSTa jyotine bhI apane niyata parimANase ananta AkAzameM avagAha kara liyA hai / sampUrNa maloM ke prajvAlane meM acchA samartha jaisA jyotiSmAn padArtha hai / zArIrika maloMkA prakSAlana ho jAya yAnI paseva dvArA doSa vaha jAya isake liye katipaya manuSya, pazu, pakSI, dhUpa meM baiThakara sUryAtapase snAna karate haiM / candramA to auSadhIza mAne gaye haiM / usI prakAra zreSThamArga bhI sampUrNa pApoMko prakarSarUpeNa jalAne meM bahuta baDhiyA samartha hai / isa prakAra granthakAra zrI umAsvAmI mahArAjane Adi sUtra ke prameyakohI antima maMgalAcaraNa kara " Adau madhye'vasAne ca maMgalaM bhASitaM budhaistajjinendra guNastotraM tadavighnaprasiddhaye isa nIti anusAra granthako nirvighna samApta kiyA hai / " iti dazamAdhyAyasya dvitIyamAnhikam yahAM taka dazaveM adhyAyakA hokara samApta ho cukA hai / prakaraNoMkA samudAyasvarUpa dUsarA Anhika pUrNa iti zrI vidyAnanda AcArya viracite tattvArthazlokavAttikAlaMkAre dazamo'dhyAyaH samAptaH / / 10 / /
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 469 ) isa prakAra yahAM taka prativAdi bhayaMkara udbhaTa vidvAn zrI vidyAnanda mahAn cAya mahodaya karake vilakSaNa svarUpasai race gaye tattvArtha zlokavAtikAlaMkAra nAmaka anupama graMthameM dazama adhyAya samApta hokara paripUrNa ho cukA haiM / isa dazaveM adhyAyakeM prakaraNoMkI sUcikA saMkSepa isa prakAra hai ki prathamahI sAtaveM mokSa tattvakA nirUpaNa karaneke liye usake pUrvavartI kevalakA pratipAdana kiyA gayA hai / isa sUtrakI vyAkhyA karate huye uttara prAMtako pustakame prakRtiyoMke kSayake krama aura adhaHkaraNa Adi prinnaamoNk| carcA kI gaI hai / bArahaveM guNasthAnake antataka honevAle karmakSayakA krama dikhalAte huye dara kRSTi, sUkSma kRSTikA svarUpa kahA gayA hai / tADapatrapara likhI huI prAcIna pustaka anusAra to kevalake nirUpaNako saMgati dikhalAte huye mokSameM jJAna nahIM rahanekA khaNDana kiyA hai / laukika jJAna sukhoMse bhinna ananta catuSTayako jIvanamuktadazAmeM siddha kara diyA hai / nirjarAkA pratipAdana karanA cAhiye / isa zaMkAkA pratyAkhyAna karate hue apara mokSa aura para mokSakA bhada batalAkara jIvake AtmalAbhako hI mokSapanakI vyavasthA dI hai| yahAM dArzanikoMke dUSita mantavyoMkA niSadha kiyA hai / sUtrokta kevalapadase akele kevalajJAnakAhI grahaNa nahIM hai kiMtu jJAna darzana, vIrya, dAna Adi aneka kSAyika bhAvoMko vAcya kiyA gayA hai / sUtrokta rahasyakA anumAnase siddha kara makSa kI apekSA kevalIkI pradhAnatA sAdhI gaI hai| isake Age dUsare sUtrameM mokSakA siddhAMta lakSaNa kiyA gayA hai| mokSake hetuoMkI vyAkhyA kara 'vi' aura 'pra' zabdoM karake itara vyAvRtti samajhAyI gaI hai / ayatnasAdhya aura puruSArthasAdhya karmakSayakI pratipatti karAte huye eka sau aDatAlIsa prakRtioMko ginAkara unakA mokSama kSaya ho jAnA kramAnusAra kahA hai prAcIna pratise prApta huI TIkA anusAra dvitIya sUtrakI utthAnikA uThakara utkRSTa sabara aura nirjarAkA svarUpa batAte huye sUtrokta kAryakAraNabhAvako anvavyatireka dvArA yA anyathAnupapattise puSTa karadiyA hai / yahAM bhI graMthakArane mokSa lakSaNake ghaTakAvayava ho rahe 'vi' aura 'pra' kA vAttika dvArA vyAkhyAna kiyA hai / bIjAMkurakA dRSTAMta dekara karmo kA dhvaMsa samajhAyA gayA hai| vvaya, dhrauvya rUpase pudgala drajyakA pariNamana puSTa kiyA gayA hai / karmokI bandha, udaya udIraNA Adiko prAcIna graMthoMse jJAtakara lene kA niveza kiyA hai / pazcAt katipaya kSAyika bhAvoMke atirikta anya sabhI aupamika Adi bhAvoMke mokSame nAza ho
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470) tattvArthazlokavAtikAlaMkAre jAnekA yuktipUrvaka vivaraNa kiyA hai| anantavIrya, sukha, cAritra Adi guNa mokSameM vidyamAna rahate batAye gaye haiN| yahAM dArzanikoMkI mokSaviSayiNI katipaya zaMkAoM aura AkSepoMkA vidvattApUrNa pratyAkhyAna kiyA gayA hai| jisase ki " aTThaviyakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA, aTThaguNA kidakiccA,loyaggaNivAsiNo siddhA:, " (gommaTasAra) " NaTThakammadeho lopAlopassa jANao daTaThA, purisAyAro appA siddho jhAeha loya siharattho"(dravyasaMgraha) isa prakAra siddhasvarUpako paripuSTi ho jAtI hai / siddhatva pariNatiko nyArA sAdhate huye granthakArane anya dArzanikoMke mokSa lakSaNakA prativAda kara pahilA Anhika samApta kiyA hai / usake pazcAt sUtrokta hetu, dRSTAnta pUrvaka siddhoMke UrdhvagamanakI vyAkhyA kI gaI hai| dharmAstikAya nahIM honeke kAraNa lokAgrase paralI ora muktoMkA jAnA niSiddha kiyA hai| isa prakAra mokSatattvameM sampUrNa mithyA mantavyoMkI nivRtti kara kSetra AdikA vyAkhyAna kiyA gayA hai| prArambhase lekara granthake antatakakI prabandha saMgatiko milAkara mokSa mArgakI stuti karate huye antima maMgalAcaraNa paDhA hai| prakRSTa jyotike samAna ratnatrayakI zaktiko dikhalAkara dvitIya Anhika samApta kiyA gayA hai| pAdonavarSanavakojjhadanAdikAlA, llokordhvaniSThatanuvAtanicIyamAnAM, nnityAnnamAmi kRtakRtyavarAnanantAn / siddhAn svavIryasukhadarzanabodhilabdhai // 1 // iti zrI umAsvAmI mahArAja viracita tattvArthasUtra ( ArhatAna ) para zrI vidyAnanda svAmI mahArAja karake racI gayI zlokavAttikAlaMkAra nAmaka mahAn granthakI AgarAmaNDalAntargata cAvalI grAma nivAsI vartamAna sahAranapura vAstavya " mANikyacandra" kRta dezabhASAmaya " tattvArthacintAmaNi saMjJaka TIkAmeM dazavAM adhyAya paripUrNa huaa| " namostu siddhebhyaH siddhidebhyaH," " gacchataH skhalanaM kvApi bhavatyeva pramAdataH hasanti durjanAstatra samAdadhati sajjanAH"
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ dazamo'dhyAyaH 471) isa nIti anusAra mujha alpabuddhi jIvase aneka truTiyAM ho jAnA saMbhava kintu " haMsakSIra " nyAya anusAra zodhana karate huye sajjana puruSa siddhAntokta arthakA grahaNa kre| aisA nivedana hai| ||AUM namaH siddhebhyaH siddhidebhyaH // // OM namaH zAMtinAthAya jagaccharaNyAya // miti prathama bhAdrapada kRSNA navamI maMgalavAra vikrama saMvat 1993 vIra nirvANa samvat 2462 zrI vIraH sa zriye naH syaadusskrmdhvaantbhaaskrH| . yajjJAnAndhau pramIyate lokAloko dvivinduSat // ___" namostu mahAvIrAya" mArgazIrSa paJcabhyAM ravivAsare saM. 1998 vIra ni. saM. 2467 zodhanakarma nirvRttam / " namo'stu jinavANyai, duSkarmasambara nirjarAsampAdikAya "
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
_