Book Title: Sanmati Tark Prakaran Part 05
Author(s): Abhaydevsuri
Publisher: Divya Darshan Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003805/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindIvivecanasamanvita tattvabodhavidhAyinI TIkAlaGkRta // sanmati - tarkaprakaraNa // sUtrakAra : siddhasena divAkarasUri Jain Educationa International khaNDa - 5 vRttikAra : tarkapaJcAnana abhayadevasUri prakAzaka divyadarzana TrasTa, kalikuNDa dholakA - 387810 For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jenI hai dva , - haMsI @ . nI zrI paUTUbakarANI bagIvALA ukAcI (sTrarI) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merA mujha meM kachu nAhIM, jo kucha hai so terA / terA tujha ko soMpateM, kyA lAgata hai merA / / yuvAzibira ke AdyapraNetA parama pUjya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA ke caraNo meM sAdara samarpaNa Jain Educations International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH AcAryazrIsiddhasenadivAkarasUriviracita sanmati-tarkaprakaraNa jaina-zvetAmbara-rAjagacchIyamaharSi-pradyumnasUriziSya tarkapaMcAnanazrIabhayadevasUrijIviracita * tattvabodhavidhAyinI-vyAkhyA * * hindI vivecana * tRtIyakANDa paMcamakhaMDa| hindI vivecana ke mArgadarzaka evaM preraka nyAyavizArada-saMghahitaiSI-zAstramarmajJa-AcAryadeva zrI vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAja prakAzaka divyadarzana TrasTa 36, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA (gujarAta) - pIna - 387810 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmatitarkaprakaraNa-paMcamakhaMDa prakAzaka :- divyadarzana TrasTa kumArapALa vi. zAha 36, kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA (gujarAta) - pIna - 387810 mUlya - 600/- rUpaye sampUrNa seTa mUlya 3000/- rUpaye prakAzana varSa | TAIpaseTiMga vIra ni.saM. 2522 zrI pArzva kompyuTarsa vikrama saM. 2052 (pra0 AvRtti) amadAvAda-380008 vikrama saM. 2067 (dvi0 AvRtti) phona.(079) 25460295 vIra ni.saM. 2537 * sarvAdhikAra zramaNapradhAna zrI saMgha ko svAyatta * prApti sthAna :- (1) prakAzaka (2) sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapoLa, amadAvAda-380 001. (3) hindI grantha kAryAlaya hIrAbAga, sI.pI.Tenka, muMbaI-4. * saMpUrNa Arthika sahAyatA * zrI zve. mU. jaina saMgha - umarA - sUrata zatazaH dhanyavAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azirvacana pa.pU. AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnu sU.ma.sA. ___ duSkAla meM ghevara mIle vaisA yaha 'sammati-tarka0' TIkA-hiMdI vivecana grantha Aja tattvabubhukSu janatA ke karakamala meM upasthita ho rahA hai / Aja kI pAzcAtya rItarasama ke prabhAva meM prAcIna saMskRtaprAkRta zAstroM ke adhyayana meM va ciMtana-manana meM duHkhada audAsInya dikha rahA hai / kaI bhAgyavAnoM ko tattva kI jijJAsA hone para bhI saMskRta, prAkRta evaM nyAyAdi darzana ke zAstroM kA jJAna na hone se bhUkhe tar3apate haiM, aisI vartamAna paristhiti meM yaha tattvapUrNa zAstra, pracalita bhASA meM eka pakvAnna-thAla kI bhAMti upasthita ho rahA hai| daraasala rAjA vikramAditya ko pratibodha karane vAle mahAvidvAn jainAcArya zrI siddhasenadivAkara mahArAja ne jainadharma ke pramukha siddhAnta syAdvAda-anekAMtavAda kA Azraya kara ekAMtavAdI darzanoM kI samIkSA va jainadarzana kI sarvoparitA kI pratiSThA karane vAle zrI saMmatitarka (sanmati tarka) prakaraNa zAstra kI racanA kii| isa para tarkapaMcAnana vAdI zrI abhayadevasUrijI mahArAja ne vistRta-vyAkhyA likhI jisameM bauddha-nyAya-vaizeSika-sAMkhya-mImAMsakAdi darzanoM kI mAnyatAoM kA pUrvapakSarUpa meM pratipAdana evaM unakA nirAkaraNa rUpa meM uttara pakSa kA pratipAdana aisI tarka para tarka, tarka para tarka kI zailI se kiyA hai ki agara koI tArkika bananA cAhe to isa vyAkhyA ke gahare adhyayana se bana sakatA hai| itanA hI nahIM, kintu anyAnya darzanoM kA bodha evaM jaina darzana kI tattvoM ke bAre meM sahI mAnyatA evaM vizva ko jainadharma kI viziSTa dena svarUpa anekAntavAda kA samyag bodha prApta hotA hai / isa mahAna zAstra ko jaise paDhate calate hai vaise vaise mithyA darzana ko mAnya vividha padArtha va siddhAnta kitane galata hai isakA ThIka paricaya milatA hai, va jaina tattva padArthoM kA vizada bodha hotA hai| isase samyagdarzana prApta hotA hai, aura prApta samyagdarzana nirmala hotA calatA hai / samyagdarzana kI adhikAdhika nirmalatA cAritra kI adhikAdhika nirmalatA kI saMpAdaka hotI hai / isIlie to 'nizItha-cUrNi' zAstra meM saMmati-tarka Adi ke adhyayanArtha AvazyakatA par3ane para AdhAkarma Adi sAdhu-gocarI-doSa ke sevana meM cAritra kA bhaMga nahIM aisA vidhAna kiyA hai / yaha saMmati-tarka zAstra baDhiyA manaHsaMzodhaka va tattva-prakAzaka hone se isa paMcamakAla meM eka ucca nidhi samAna hai / mumukSu bhavya jIva isakA bAra bAra parizIlana kareM va isa hindI vivecana ke kartA munizrI anyAnya tAttvika zAstroM kA aisA subodha vivecana karate rahe yahI zubhecchA ! vi.saM.2040 ASADha kR.11 AcArya vijaya bhuvanabhAnusUri Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gurUdeva ke Azirvacana * - paMcama ArAno A eka mahattvano graMtha pUrvadhara mahAjJAnI purUSe racyo cha kAraNake cothA ArAmAM kevaLajJAnIavadhijJAnI ane aneka labdhivALA ane anekAneka viziSTa jJAnIonA yoganI prApti thavAthI sanmArgamA joDAelA jIvo ja vadhAre rahetA hatA ane te jIvo paNa adhika saraLa ane sUkSma vicAraka hatA. jyAre pAMcamA ArAmAM mithyAdarzanonuM baLa vadhyu - jainadarzananA viziSTajJAnIo vagerenI ApekSita ochAza maMdatA thavAthI mithyAdarzano aneka prakAranA kutarkothI unmArga pravartAvavA asatprarUpaNA karavA lAgyA. joke sarvakALa mATe jainadarzana ane enA siddhAMto abAdhita ane prabhAvazALI rahyA che ane rahevAnA che chatAM zrI siddharSi gaNadhara bauddhadarzanathI bharamAyA ane jainadarzanathI pAchA svastha thayA, chevaTe to lalitavistarA graMtha ja emane dRDha sthira thavAmAM kAraNa banyo. e graMtha paNa ApanAra emanA guru ja hatA. jyAre gururnu paNa na cAle tyAre evA uttama mArmika zAstro tevA jIvone mArgamAM sthira karavA kAma lAge che A dRSTithI jema lalitavistarAnI racanA che tema mithyAdarzananA aneka asaMbaddha ane asat padArthonuM tArkika ane saMgIna khaMDanapUrvaka jainadarzana mAnya vAtonuM satarka hRdayagrAhI khaMDana A graMthamAM TIkAkAra bhagavaMtoe karyu che - A TIkA graMtha paNa kaThana ane zramagrAhya tIkSNabuddhigrAhya che tethI ja AvA graMthone vyavahArika ane bhASAgamya karavA mATe sUkSmabuddhi nyAyanI mArmika samajaNa ane bhASAmAM utAravA mATe cAlu bhASAnI paNa suMdara lekhana zailI pAmelA varSo sudhI prAcIna ane navya nyAyanA U~DA ubhyAsI-jainadarzananA nyAya ane tattvonA abhyAsI evA ziSyaratna AcAryazrI jayasuMdarasUrijIe 30-32 varSanA parizrama dvArA A graMthane lokabhASAmAM saraLa grAhya banAvyo che. jAte ja lekhana karyu che. bIjo Avo ja ati moTo ane atigaMbhIra tarka nyAya ane carcApUrNa graMtha zAstravArtAsamuccaya graMtha che - ernu paNa sAMgopAMga saMpAdana pote kayuM che A graMthanA abhyAsathI jainazAsana darzananuM vyavahArika gaurava to ghaNuM ja vadhaze ane tArkikadRSTivALA abhyAsako prabhunA mArgamA dRDha sthira thaze. AvA graMthonu mAhAtmya pAMcamA ArAmAM savizeSa jarUrI che. graMthakAra ane TIkAkAranI jema AvA graMthonA anuvAdo vivecano e saMghanI kImatI mUDI che ane bhaMDAromAM vyavasthita saMgrahaNIya ane rakSaNIya che. jema ati kImati ratno koIne ane kyAreka tevA pUnyazALIne ja kAma lAge. paraMtu teno saMgraha ane rakSaNa sarvaprayatnothI karAya che tema A graMthanA bhaNanAra alpa-alpatama hoya tethI enuM mAhAtmya ghaTatuM nathI. A graMthanI jema paramagurudeva zrImadvijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAje lalItavistarAnuM je vivecana lakhyuM che te paNa nyAyatarka ane jainamArganA tarko ane tattvathI pUrNa zAsanano amUlyagraMtha che je zraddhAne ane paramAtmA uparanI bhaktine atyaMta vikasita kare che. aneka jJAnI mahAtmAo A rIte atiupayogI graMthonuM viracana ane vizuddhIkaraNa kare che A paNa prabhunA zAsananI balihArI che. A graMthakAra anuvAdanA prayatnanI khuba khuba anumodanA- saMyama pAlananI sarvatomukhI jAgRti, prabhu mArganI prarUpaNA dvArA dezanAdvArA prabhuzAsanane akhaMDita pravAhIta vahana karavo-karAvavo ane zAstraciMtana-manana dvArA AtmAne bhAvita karavAnuM kArya zAsananA zramaNonuM che. temA pravartana karanAra TakI rahenAra saune dhanyavAda ! anumodanA. sAntAkrujha - vi0saM0 2067, zrA0 su0 1 li0 vijayajayaghoSasUri Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prakAzakIya nivedana zrI siddhasenadivAkara sUriviracita zrI sanmati tarkaprakaraNa kI vyAkhyA evaM hindI vivecana ke sAtha dUsarA khaMDa prakAzita karane ke bAda aba paMcamakhaMDa kA prakAzana karate hue hameM AnaMda hI AnaMda hai / zrI jainazAsana meM darzanaprabhAvaka zAstragranthoM meM zrIsanmati tarkaprakaraNa kA mahattvapUrNa sthAna hai / zrI siddhasenadivAkarasUrijI mahArAja jaina zAsana ke prabhAvaka AcAryoM meM agragaNya rahe haiN| Apa ne saMvat pravarttaka avantirAja vikrama ko dharmopadeza de kara zrIjinazAsana kA bhakta bnaayaa| vikramarAjA ne Apa ko sarvajJatulya samajha kara koTi dravya dAna meM diyA kiMtu Apane niHspRhatA se kaha diyA daridrAn bhara rAjendra ! he rAjan tU isa dhana se daridra - anAtha logoM ko RNamukti pradAna kara ! vikrama rAjA ne pUjyazrI ke Adeza ko zirodhArya kara ke sabhI karjadAroM ko karja se mukti dilAI- usI kI yAda meM vikramasaMvat kA pravarttana huaa| aise mahAmahima niHspRha AcArya ke caraNoM meM hama bAra bAra vandanA karate haiN| una kA banAyA huA yaha tarkaprakaraNa aneka gUDha rahasyoM se bharA huA hai / aneka dArzanika tathyoM kA isa meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| sva.pUjyapAdagurudeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. kI kRpA se hI isa grantharatna ke prakAzana kA lAbha hameM prApta huA hai| unhIM ke Adeza ko zirodhArya kara ke unhIM ke vidvAna praziSyaratna pUjya paM. zrI jayasuMdaravijaya gaNi mahArAja ne hindI vivecana kI racanA kara ke evaM pUre grantha kA sampAdana - saMzodhana kara ke jaina zAsana kI mahatI sevA kI hai| isa khaMDa ke prakAzanArtha zrI umarA jaina zve. mU. saMgha (sUrata) kI ora se apane jJAnanidhi se Arthika sahAyatA prApta huI hai usakI hama anumodanA karate haiM / isa kArya meM prAcIna hastalikhita pratoM ke jJAnabhaMDAra evaM mudrita granthavAle jJAnabhaMDAroM ke vyavahAracintakoM kA bhI sahayoga ullekhArha hai, jinhoMne udAramana se apane apane mUlyavAn granthoM kA viniyoga kiyA hai| 5 smaraNa meM rahe ki sanmati tarka 0 ke hindIvivecanavAle prathamakhaMDa kA prakAzana zeTha motIzA lAlabAga TrasTa - bhUlezvara - muMbaI kI ora se vi.saM. 2040 meM huA thaa| usa ke bAda vi.saM. 2051 meM hamArI saMsthA se isI grantha kA dUsarA khaMDa prakAzita huA hai| aura aba hamArI saMsthA se yaha paMcama khaMDa kA prakAzana ho rahA hai / ( usa kI yaha dvitIyAvRtti punarmudrita hai / ) aise uttama grantharatna ke prakAzanArtha zrI umarA jaina zve. mU. saMgha (sUrata) kI ora se apane jJAnanidhi meM se saMpUrNa Arthika lAbha liyA gayA hai dhanyavAd ke pAtra haiN| granthamudraNa ke liye TAIpa - seTiMga karane vAle zrI pArzva kompyuTarsa (maNinagara - ahamadAvAda) ke ajayabhAI evaM vimalabhAI donoM abhinaMdana ke pAtra haiM / aise uttama grantharatnoM ke prakAzanArtha hamArI saMsthA sadaiva pragati karatI rahe yahI zAsanadeva ko prArthanA / li. Jain Educationa International zrI divyadarzanaTrasTa ke TrasTIgaNa kI ora se kumArapALa vi. zAha For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sampAdaka anubhava * bahuta sAla bIta gaye sanmatitarkaprakaraNa kA sampAdana evaM hindI vivecana karate krte| prathamabhAga ke sampAdana meM eka patrAkAra mudrita prati, eka pustakAkAra kitAba evaM sukhalAla-becaradAsayugala sampAdita kitAba kA sadupayoga kiyA gayA thA, jisa meM prAcIna hastapratiyA~ kAgaja-tADapatroM kI hastapratiyoM kA bhI AvazyakatAnusAra upayoga kiyA thaa| dvitIya se paMcama khaMDa ke sampAdana meM mUlAdhAra to sukhalAla-becaradAsa sampAdita AvRtti hI rahI, vizeSataH Upari ullikhita hastapratiyoM kA sahArA liyA gyaa| paMDitayugala sampAdita tRtIyakhaMDa kI AvRtti meM bahuta hI azuddha pATha bahuta se prazna cihna evaM kauMsa lagA kara aise hI choDa diye gaye the - cU~ki unheM jo kAgaja kI hastaprata milI thI ve saba vaisI hI azuddha thI aura usa khaMDa ke liye ati apekSita tADapatrIya koI prata upalabdha nahIM huii| sampAdanakAla meM hamArI bhI yahI sthiti rhii| hamane hetubindu evaM anya mudrita aneka granthoM ko dekhA lekina una se kucha sahArA nahIM milaa| __hA~, pramANavArttika grantha bahuta sthAnoM meM upayukta bnaa| pramANavArttika kI bahuta kArikAe~ sanmati0 TIkA grantha meM uddhRta kI gayI hai ataH sampAdana aura hindIvivecana ke liye hama usa grantha ke RNI haiN| paMDitayugala ke sampAdana meM vizamacihnoM kI dRSTi se jahA~ jahA~ saMmArjana karane kI AvazyakatA thI vaha kara liyA hai| tRtIyakhaMDa sampAdana meM kauMsavAle praznacihnAMkita jo pariccheda haiM ve saba hamane vaise hI rakhe haiM, phira bhI hindI vivecana meM hamane jahA~ taka ho sake zuddha pATha saMbhAvanA karake bhAvArtha likhane kA prayAsa kiyA hai| ata eva una prabhAgoM meM hamArI bhI kSatiyA~ pAThakoM ko dRSTigocara ho sakatI haiM evaM anya anya sthaloM meM sampAdana evaM vivecana meM bhI hamArI truTiyAM raha gayI hogI, pAThaka varga unakA sammArjana kareMge-hamArI yaha prArthanA hai| kAraNa, zrI jinezvaraprabhu ke vacanoM meM kisI bhI kSati ko avakAza nahIM hotA, jo bhI kSatiyA~ hogI ve hamArI ho sakatI haiN| jaina sAdhu pAdacArI evaM bhinna bhinna pradezoM meM vicaraNa karate haiM, bahuta parimita sAmagrI sAtha meM hotI hai, ataH apekSita bahubhAga sAmagrI ke viraha ke kAraNa bhI apekSita svarUpa se sampAdana aura vivecana kArya karanA sambhavita nahIM rhtaa| hamAre isa vizAlakAya kArya meM karIbana 1 lAkha se bhI adhika kimi0 jaghanyarUpa se paidala vihAra ho cukA hogaa| ataH hamAre sampAdana evaM vivecana ko koI sampUrNa mAna lene kI jarUra nahIM hai| siddhAntamahodadhi AcAryadeva pa.pU.zrI vi premasUrIzvarajI ma. sA0, nyAyavizArada pa.pU.A zrI vi.bhuvanabhAnusU0 ma. sA. evaM unake paTTAlaMkAra siddhAntadivAkara suvizAla gacchAdhipati A0deva zrI vi. jayaghoSasU0 ma. sA. Adi gurUbhagavaMta kI kRpAdaSTi se hI yaha sukRta ho sakA hai| adhyayana-adhyApana karAne vAle guruvarga, paMDitavarga, hastaprata pradAna karanevAlI saMsthAe~, sukRtakAla meM upayukta grantha pradAna karanevAle jaina jJAnabhaMDAra ke saMcAlaka, pUrvamudrita prakAzana karanevAlI saMsthAe~ evaM pUrva AvRttiyoM kA sampAdana karanevAle vidvajjana ye saba isa sukRta ke sahabhAgI haiM, una sabhI kA isa prakAzanakArya para RNa hai| isa AvRtti kA prakAzana karane ke liye apane jJAnanidhi se vizAla dhanarAzi kA sadupayoga karanevAle jaina saMghoM ko evaM isa grantha ke prakAzana kI jimmedArI vahana karanevAlI saMsthA ko hArdika dhanyavAda hai| kSatiyoM ke liye kssmaayaacnaa| li. jayasuMdarasUri, vi0 saM02067. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000 YA00100 isa sampUrNa grantha (pA~ca khaMDoM) ke samudita nUtana prakAzana ke liye zrI umarA jaina zve0 mU0 saMgha (sUrata) ne vizAla dhanarAzi kA sadvyaya apane jJAnanidhi meM se kiyA hai - etadartha zrIsaMgha dhanyavAdAha hai| ODDODD 90 od PORDER Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA zrI sanmati tarkaprakaraNa jainazAsana kA amUlya nidhAna hai| anekAntavAda athavA syAdvAda zrI jainazAsana kA sarvato adhika mahattvazAlI pramukha siddhAnta hai| jainazAstroM meM kahA hai - ekAntavAda mithyAtva hai, anekAntavAda samyaktva hai| ekAntavAda saMklezakAraka hai, anekAntavAda samAdhAnakAraka, cittaprasannatAkAraka hai, klezanivAraka hai| haTha, jidda, kadAgraha, matamamatva, matasaMgharSa - yaha saba mithyAtva kA pradarzana hai| sApekSabhAva se satyatathya kA svIkAra evaM samarthana, anAgrahitA, apane apane sthAna-avasara meM eka-dUsare ke mata kI prastutatAaprastutatA kA viveka, yaha saba samyaktva kA alaMkAra hai| sanmati tarkaprakaraNa ke tRtIyakANDa-paMcamakhaMDa meM bhArapUrvaka anekAntavAda ke svarUpa evaM usa ke mahattva kA nirUpaNa kiyA gayA hai| sAmAnya evaM vizeSapadArtha sarvathA eka-dUsare se svatantra bhinna yA abhinna nahIM hai kintu anyonya milita hI hai, sAmAnya-vizeSa meM bhedAbheda hai| sanmatikAra isa kANDa kI prathama kArikA se hI isa taraha sAmAnya-vizeSa ke bhedAbheda dikhA kara ke anekAntavAda ko puraskRta karate haiN| isa kANDa kI adhikatama kArikAoM ke dvArA sanmatikAra isI tathya para bhAra de raheM hai ki sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vyaMjanaparyAyaarthaparyAya, utpAda-vinAza, hetuvAda-ahetuvAda, satkArya-asatkAryavAda, kAlAdikAraNatAvAda ityAdi sabhI vaktavyoM meM tad tad viSayoM kA nirUpaNa anekAntavAda ke AdhAra para karane se hI satyaprarUpaNA ko avakAza milatA hai, ekAntavAda ke AdhAra para hone vAlI prarUpaNA mithyA phalita hotI hai| __ anya vizeSa to ThIka, anekAnta ko bhI anekAntamaya svIkArane ke liye sanmatikAra isa grantha meM gAthA 27 meM bhArapUrvaka sUcanA karate haiN| jainazAstrakAroM kA yaha pradhAna sUra rahA hai ki jaina siddhAntoM kA adhyayana karate hue pahale to anekAntavAda ko samajha kara pUre apane vicAravizva ko anekAnta ke raMga se raJjita kara denA cAhiye / evaM apane pratipAdana ko bhI anekAntagarbhita hI rakhanA cAhiye / anyathA anartha ho sakatA hai| ___ jaina zAstroM meM pRthvIkAyAdi chaH jIvanikAyoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa siddhAnta kA adhyayana karanevAlA yadi ekAntataH chaH hI jIva nikAya kI saddahaNA kara le to vaha pAramArthika saddahaNA nahIM hai| (dekhiye gAthA 28) aise mahAn anekAntavAda ke prakAza meM hama saralatA se yaha samajha sakate haiM ki kisI bhI siddhAnta ko ekAntavAda kI pakaDa se grahaNa kara ke phira usa ekAntavAda-dUSita (vAstava meM ajaina) siddhAnta kI rakSA ke nAma para saMgharSa phailAnA, kalaha kI Aga jalAnA, usa Aga meM hajAroM bhadra jIvoM ke hitoM ko bali kara denA - yaha saba ghora mithyAtva - abhinivezamithyAtva kA tANDava ho sakatA hai| jainazAsana meM vitaNDAvAda yA vivAda ko kahIM bhI sthAna nahIM hai| dharmavAda avazya avasara prApta hai| kAraNa, dharmavAda se matimAlinya kA zodhana hotA hai jaba ki vivAda evaM vitaNDAvAda se matimAlinya kI vRddhi hotI hai| dharmavAda aura vivAda kI bhedarekhA itanI sUkSma hotI hai ki kaba dharmavAda se vivAda meM patana ho jAya yaha kahA nahIM jA sktaa| isI liye anekAntavAda ke prarUpaka ko vivAda se bacA kara dharmavAda meM sthira karane ke sanmatikAra ne 43 vIM gAthA meM dharmavAda ke hetavAda evaM ahetavAda (Agama) aise do bhedoM ko upadarzita kiyA hai| 45 vI gAthA meM aura spaSTatA karate hue kahA hai ki jo prajJApaka hetuvAdagamya Agamika padArthoM kA hetu se aura jahA~ hetu kI pahu~ca nahIM hai vaise Agamika padArtho kA Agama se, prajJApana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA karatA hai vahI saccA jaina siddhAMto kA vyAkhyAtA hai, usa se viparIta prarUpaNA karanevAlA siddhAnta kA virAdhaka hai| yahA~ bhI anekAntavAda kI pradhAnatA ko najara-aMdAja nahIM kara skte| jainazAsana meM kAraNa-tattvoM kA pratipAdana bhI anekAnta se mukta nahIM hai| 53 vIM gAthA meM yahI tathya kahA gayA hai ki kAla, svabhAva, niyati, karma yA puruSArtha ina pAMco ke samavAya (gauNa-mukhyabhAva se samudAyApanna) ko kAraNa mAnane meM samyaktva dikhAyA hai, pRthak eka eka ko kAraNa mAnane vAle ekAntavAda meM mithyAtva darzAyA gayA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki akele prArabdha yA akele puruSArtha se kahIM bhI phalaniSpatti nahIM hotii| ____ jainazAstroM meM samyaktva ke chaH sthAna dikhAye gaye haiN| 'AtmA hai- 'nitya hai- kartA hai- 'bhoktA hai mokSa hai- 'mokSopAya hai| sanmatikAra gAthA 55 meM kahate haiM ki ye chaH sthAna bhI mithyAtva ke haiN| kaba ? ekAntavAda se jaba aisA mAna liyA jAya taba / pUjya zrI bAra bAra isa DhaMga se ekAntavAda kI vAsanA toDa kara antaHkaraNa ko anekAntavAda kI suvAsa se surabhita karane ke liye bhArapUrvaka nirdeza karate haiN| jainAgama ke eka eka sUtra aneka nayoM se anuviddha hotA hai| kintu kucha loga unhIM sUtroM ko sirpha AbhAsika eka eka naya se jJAta kara lete haiM aura apane ko 'sUtradhAra' (zAstrajJAtA) mAna kara samajha kara baiTha jAte haiM (itanA hI nahIM-maiM hI yA mere guru hI zAstrajJAtA hai, bAkI saba akovida haiM aisA jora-zora se pracAra karane meM hI masta bane rahate haiM) vAstava meM to una mahAzayoM meM aneka nayoM ke gahana-parAmarza se phalita honevAle zAstratAtparya kA bodha-sAmarthya hotA nhiiN| aise 'sUtradharoM' ko 61 vI gAthA meM pUjyazrI ajJAnI hI nirdiSTa karate haiN| itanA hI nahIM vaise sUtradhara anekAntavAda kA anAdara karate hue samyagdarzana guNa ko bhI gavA~ dete hai (gAthA 62), kyoMki 'hama zAsanabhakta haiM' aisI AbhimAnika zAsanabhakti mAtra se koI siddhAntajJAtA (yAnI vAstava meM zAstrajJAtA) nahIM ho jAtA (gAthA 63) / jo loga sirpha satra kA pATha karate haiM. artha ke adhyayana kI upekSA karate haiM . una ke prati gAthA 64 meM kahA gayA hai ki arthAnusAra sUtra kI pravRtti hotI hai| sUtra ke pIche artha ko nahIM calanA hai| arthabodha bhI sarala nahIM hotA, ati gahana nayavAda meM artha kA AviSkAra duSkara hai| isIliye anekAntavAda siddhAnta kA adhyayana atyaMta Avazyaka bana jAtA hai| ___ aneka bhayasthAnoM ke prati reDa signala dikhAte hue sanmatikAra atyanta mahattvapUrNa tathya ke prati nirdeza karate haiM - anekAntavAda ko AtmasAt kara ke zAstrokta padArthoM ke vimarza-parAmarza karane meM pratyeka sAdhujana kA Adara honA caahie| 'kadAcit koI parAmarza-vimarza kiye binA hI upari sataha se kucha sUtroM kA pATha kara ke apane ko bahuzruta mAna baiThe, evaM apane aMgUThA chApa ziSya-anuyAyIvarga meM sammata-mAnya ho jAya, evaM aneka ziSyoM ke parivAra se samRddha bana jAya, to aisA sAdhu yA AcArya vAstava meM zAstrajJa athavA zAsanabhakta nahIM hai kintu zAstra-siddhAnta kA bar3A duzmana hai - kyoMki vaha zAstra-zAstra kara ke zAstroM ke hI anekAntavAdAdi anekAneka siddhAntoM kI ghora avajJA karatA huA jainazAsana kI lokadRSTi meM atyanta laghutA kara baiThatA hai|' (gAthA-66) choTI-sI bAta meM akhabAroM ke mAdhyama se jo loga Aja-kala apane manamAne siddhAnta ke pracAra ke nAma para satya-tathya jinasiddhAntoM kA jora-zora se khaMDana karane meM lage hue haiM una ke liye (evaM sabhI ke liye) zrI sanmatikAra kA yaha hitavacana reDa signala hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prastAvanA vratAdi pAlana meM aura piNDavizuddhi Adi ke AcaraNa meM jo nirantara vyasta bane rahate haiM kintu sAmarthya hone para bhI jaina evaM jainetara zAstra - siddhAntoM ke adhyayana meM Avazyaka udyama choDa baiThate haiM ekAnta-anekAnta kA viveka nahIM rakhate ve kabhI bhI nizcayAtmaka zuddha jJAnadarzanopayoga svarUpa caraNa-karaNa ke niSkalaMka sAra ko prApta nahIM kara sakate / ( gAthA 67) kriyAzUnya jJAna evaM jJAnazUnya kriyA ye donoM hI ekAnta abhigama haiM jo janma-maraNa ke duHkhoM ke bhaya kA nivAraNa karane meM asamartha hai / ( gAthA 67 ) aise aneka reDa-signala dikhAte hue zrI sanmatikArane vastutaH ekAntavAda kI kuvAsanA ko toDa kara anekAntavAda kI sugaMdha se antaHkaraNa ko suvAsita karane ke liye niHsaMdeha asIma upakAra kiyA hai| samagra grantha ke antima maMgala ke rUpa meM zrI sanmatikAra zrIjinavacana ke kalyANa (pracaMDa utkarSa) kI kAmanA ko abhivyakta karate hue kahate haiM saMvignajanoM ke liye sukhabodhya evaM amRtaniH syandatulya bhagavaMta jinavacana kA kalyANa ho jo ki mithyAdarzanoM ke samUhamaya hai / ( gAthA 69 ) - -- yahA~ zrIjinavacana ko mithyAdarzanoM kA samUha dikhAne kA tAtparya samajhane jaisA hai| aisA nahIM hai ki eka eka mithyAdarzana ke pratipAdya tattvoM ko grahaNa kara ke jinadarzana kI niSpatti huI / vAstava meM to jinadarzana meM pratipAdita anekAneka tathyoM meM se eka ( yA do / tIna) tathyoM ko pakaDa kara ke usa kI nIMva para hI mithyAdarzanoM ne apane apane darzanoM kI imArata khaDI kI hai| phira bhI jinadarzana ko mithyAdarzanasamUhamaya kahane kA tAtparya yaha hai ki eka baDe vyApArI ne lAkhoM rUpaye kI pU~jI lagA kara anekAneka seMkaDoM selaAiTamoM kA DipArTamenTala sTora khola diyaa| usa ke sTora se yA anyoM se eka / do bikAu mAla kharIda kara ke choTe choTe vyApAriyoM ne agala-bagala meM usI bAjAra meM choTI choTI dukAna lagA dI / taba loga kahate haiM ki bhAI pUrA bAjAra hI yahA~ ikaTThA ho gayA hai, sAre bAjAra meM jo mAla milatA hai (are ! usa choTI choTI dukAnoM meM jo nahIM milatA, vaha bhI yahA~ ) isa sTora meM milatA hai| isI taraha anya anya darzanoM meM jo bAta batAyI gayI hai usa kA pUrA samUha jaina- darzana meM bhI upalabdha hotA hai / hA~- itanA vizeSa hai ki anya anya dukAnoM meM Apa ko harA raMga milegA to nIlA raMga nahIM milegA, nIlA raMga milegA to harA raMga nahIM milegA, kahIM donoM hI mileMge lekina suMdara peinTIMga nahIM milegA jaba ki usa baDe sTora meM Apa ko tayyAra suMdara rekhAMkana yukta aneka raMgo ke samudAya ke rUpa meM adbhUta citra mila jAyegA / aise hI anya anya darzanoM meM kahIM jJAna kI bAta hogI to AcaraNa kI bAta nahIM milegI, kisI meM AcaraNa para bhAra hogA to jJAna kI gandha nahIM hogI aura kahIM para donoM hoMge lekina usa kA sucAru samanvaya nahIM hogA jaba ki yahA~ jaina darzana meM samyakjJAna - samyagdarzana - samyak cAritra kA athavA sat-asat ubhaya kA, nitya - anitya ubhaya kA, dravya-paryAya ubhaya kA, bheda - abheda ubhaya kA baDA manohara suzliSTa saMkalana dekhane ko milegA / niSkarSa, apanI jijJAsA ko pUrNarUpa se saMtoSa karane vAlA eka mAtra yaha jaina darzana hI hai / - Jain Educationa International granthakarttA zrI siddhasena divAkara sUrijI mahArAja apane samaya meM yugapradhAna AcArya the| jainazAsana kI kIrttipatAkA ko Apane samagra bhAratavarSa meM laharAI thI / sanmati tarka prakaraNa Adi aneka grantharatnoM kI racanA kara ke unhoMne jainazAsana ke dArzanika sAhitya kI zrIvRddhi kI hai / saMvat pravarttaka vikramarAjA Adi aneka mahAnubhAvoM ko pratibodha kara ke aneka hitakara kAryoM kA pravarttana karavAyA hai| For Personal and Private Use Only - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 11 sanmati kI samasta kArikAoM para vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUrijI mahArAjane vistRta 'tattvabodhavidhAyinI' vyAkhyA kA nirmANa kiyA hai| Apa vikrama kI gyArahavIM zatAbdI meM jaina zAsana ko rozana kara gye| 'tarka paJcAnana' yaha ApakA sArthaka biruda thaa| Apa kI vyAkhyA Apa kI sarvatomukhI pratibhA kI sAkSi hai| prameyakamalamArtaNDa evaM nyAyakumudacandra, syAdvAdaratnAkara Adi aneka pazcAtkAlIna granthoM para Apa kI vyAkhyA kA amiTa prabhAva hai| ___vyAkhyA - tattvabodhavidhAyinI meM sanmati0 ke hArda kA acchA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| 49 vIM gAthA ke vivaraNa meM vistAra se kaNAda (vaizeSika) darzana ke dravya-guNa Adi padArthoM kA nirUpaNa kara ke, anekAntavAda ke avalamba se una kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| 50 vIM gAthA ke vivaraNa meM sadasatkAryavAda uparAMta citra rUpavAda (pR.708) kA prAsaMgikarUpa se vivecana kiyA hai| 52 vIM gAthA ke vivaraNa meM kAla, svabhAva, niyati, pUrvakRta (karma), puruSArthaM pA~co kI ekAnta-kAraNatA kA khaMDana aura pA~co kI saMkalita kAraNatA kA samarthana vistAra se kiyA hai| 57 vIM gAthA kI vyAkhyA meM 'vibhajyavAda' zabda kA eka bAra 'anekAntavAda' aisA artha diyA hai to dUsarI bAra 'ekAntavAda' aisA bhI artha kiyA hai - vaha mananIya hai| 63 vI gAthA ke vivaraNa (pR.732) meM jainadarzana ke jIvAdi mokSaparyanta sAta tattvoM kA sapramANa vistRta vivecana kuzalatA se huA hai| tathA, (pR.734) Artta-raudra-dharmya-zukla ina cAra dhyAnoM kA bhI sucAru spaSTIkaraNa upalabdha hai| gAthA 65 meM vyAkhyA meM (pR.746) dharmopakaraNavirodhI digambaramata kA acchA nirAkaraNa kiyA gayA hai| tathA, (pR.751) striyoM kI mukti ke adhikAra ko china lene vAle digambara mata kA bhI suMdara pratyAkhyAna kara ke strImukti kI sthApanA kI gayI hai| tathA pR.754 meM zrIjinapratimA kI A~gI-rozanI-vibhUSA kA samarthana kiyA hai| paMDitayugala sukhalAla-becara apane bhUtapUrva-sampAdakIya nivedana meM likhate haiM - "vastutattva vicAranA granthomAM AvI carcAone avakAza na hovo joIe..' - kintu yaha eka bhramaNA hai ki "pratimA-vibhUSA kI carcA kA vastutattvavicAra meM samAveza nahIM hotaa|' una ke sampAdakIya nivedana meM aise abhiprAya kI abhivyakti ko anucita dikhAyA jAya to vaha ucita hogaa| vyAkhyA kI prazasti se jJAta hotA hai ki zrI abhayadevasUrijI AcAryapradyumnasUrijI ke ziSya the| tRtIyakANDa-paMcamakhaMDa mUla evaM vyAkhyA ke isa sampAdana meM paMDitayugala sampAdita cirapUrvamudrita gujarAtavidyApITha kI ora se prakAzita pUrva saMskaraNa kA mukhyarUpa se upayoga kiyA gayA hai| pUrvasaMskaraNa sampAdana kA prathama prayAsa thA, isa liye suMdara kArya hote hue bhI jo kucha kSatiyA~ najara meM AyI una kA, pATaNa-hemacandrAcArya jJAnabhaMDAra ke do tADapatrIya Adarza evaM limbaDI-jainasaMgha ke jJAnabhaMDAra ke sanmati0 grantha ke Adarza ke AdhAra para, saMzodhana kara lene kA prayAsa kiyA gayA hai - evaM usa saMzodhita pATha ke AdhAra para hI hindI vivecana kiyA gayA hai| prathama evaM dvitIya khaMDa kI taraha isa paMcamakhaMDa ke nUtana sampAdana evaM hindI vivecana meM yathAkSayopazama zuddha prayAsa karane para bhI koI truTiyA~ raha gayI hogI, adhyetA gaNa una kA zodhana kareM yahI vijJapti / ____paMDitayugalane apane saMskaraNa meM tIsare pariziSTa meM (jo ki isa grantha meM bhI yathAsaMbhava uddhRta kiyA hai,) pU. mahopAdhyAya yazovijaya ma. ke granthoM meM uddhRta sanmati0 kI gAthAoM ke AdhAra para pU.A. zrI pradyumnasUrijI ma. ne eka grantha taiyAra karavAyA hai (hastAdarza) jisa meM pU. upA. ma.ke granthoM se una sabhI avataraNoM kA lekhanakArya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prastAvanA kiyA gayA hai| una kI udAratA ke kAraNa isa khaMDa meM jitanI gAthAoM ke Upara mahopAdhyAyajI kA choTAbaDA vivecana upalabdha hai vaha yahA~ TippaNIyoM meM mudrita kiyA gayA hai| etadartha yaha prakAzana una kA baDA RNI hai / tRtIya - caturtha khaMDa kA hindI vivecana, sampAdana kArya abhI pratIkSAkhaMDa meM hI hai, (aba suprakAzita hai) usa ke pahale paMcamakhaMDa ke prakAzana kA kAraNa yaha hai ki jaba koimbatUra (tamilanADu) meM pUjya gurudeva bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. ke sAtha cAturmAsa thA taba dUsare khaMDa kA hindI vivecana kArya pUrA ho gayA thaa| taba pUjyazrI kA Adeza huA tIsare, cauthe ko bAda meM hAtha para lenA, pahale paMcamakhaMDa kA vivecana zuru kara do, nyAya paDhanevAloM ke liye usa kI baDI AvazyakatA hai| nyAyadarzana to saba paDheMge, lekina usa ke bAda turaMta usa ke ekAntavAda kA anekAntavAda ke Aloka meM nirAkaraNa nahIM paDheMge to ekAntavAda kI vAsanA se matimoha ho jAne kA pUrA sambhava hai isa liye isa paMcamakhaMDa kA zIghra prakAzana jarUrI hai| pUjyazrI kI pavitra icchA ko zirodhArya kara ke hamane paMcama khaMDa ke hindI vivecana kA kArya pahale kiyA, isI liye dUsare khaMDa kA gatavarSa prakAzana hone ke bAda paMcamakhaMDa kA prakAzana kiyA gayA hai| - tattveSu sarveSu guruH pradhAnam - yaha pU. munisuMdarasUri mahArAja kI sUkti isa kArya meM bahudhA sArthaka ho rahI hai / siddhAnta - mahodadhi karmasAhityaniSNAta - suvizAlagacchanirmAtA- zAsanazazirAhupIDAnivAraka zrIsaMgharakSAkAraka pa.pU. sva. AcAryadevazrImad vijayapremasUrIzvarajI ma.sA. evaM Apa ke paTTAlaMkAra - nyAyavizArada - vardhamAnataponidhiutsUtravacanapIDAnivAraka - zrIsaMghotkarSavidhAtA pa. pU. sva. AcAryadevazrImad vijayabhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. evaM Apa ke paTTavibhUSaka - siddhAntadivAkara- gItArthagaNacUDAmaNi - gacchAdhipati paramopakArI gurUdeva pa.pU. AcAryadeva zrImadvijaya jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. Adi gurujanoM kI niraMtara kRpAvRSTi ke prabhAva se yaha kArya niSpanna ho sakA hai / tathA, jina mahAnubhAvoM ke sadbhAva evaM pratyakSa / parokSa sahAyatA se yaha kArya ho sakA hai una saba ke prati kRtajJatA pradarzita karatA huuN| zIghra ekAntavAdabhare saMsAra kI vAsanA jayasuMdaravijaya - hastagiritIrtha mahA vadi 11. (aba : A0 jayasuMdarasUri ma.sA. ) adhikArI - mumukSu adhyetA gaNa isa grantharatna kA adhyayana kara se mukta ho jAya, yahI maMgala kAmanA / Jain Educationa International jaha jaha bahussuo saMmao a sissagaNasaMparivuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhaMtapaDiNIo / / 66 / / caraNa-karaNappahANA sasamaya parasamayamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM NicchayasuddhaM Na yANaMti / / 67 / / jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA na nivvaDa ( ? ha ) i| tassa bhuvaNekkaguruNo namo agaMtavAyassa || 68 // bhaddaM micchAdaMsaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / 69 / / For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 10 (sanmati0 paJcamakhaMDa - viSayAnukrama) viSaya pRSThAGka | viSaya pRSThAGka prakAzakIya | sAtavIM gAthA prastAvanA AtmasvabhAva bhI anekAntagarbhita viSayAnukrama 9 | AThavIM gAthA prathamagAthA vyAkhyAnArambha (tRtIyakANDa) 1 | dravya aura guNa kA sarvathA bheda-vaizeSikAdimata sAmAnya-vizeSayoH parasparAnuvedhaH | navamI gAthA sAmAnya evaM vizeSa kA paraspara avibhaktasvarUpa | guNa-guNI meM ekAntabheda kA parihAra ekAntabhedapakSe doSanirUpaNam | dasavIM-gyArahavIM gAthA dvitIyagAthA | guNArthika kyoM nahIM batAyA ? ekAntabheda-pakSa meM pramANavirodha / sUtroM meM varNAdi ke liye 'paryAya' zabda kA prayoga 19 prastutakANDa kA Arambha vyartha hone kI AzaMkA 3 bArahavIM gAthA prastuta kANDa kA Arambha sArthaka hai - uttara 4 | paryAyazabda guNazabda samAnArtha haiM to kyA ? samIkSitArthavacanasvarUpanirUpaNam | gAthA - 13-14 tRtIyagAthA 4 | guNArthikanaya bhagavadupadiSTa hone kI AzaMkA Aptavacana kI vizeSatA 4 | siddhAnta meM guNazabda gaNitazAstroktadharmasUcaka vartamAna paryAya kI traikAlika sattA mAnane | gAthA - 15 para zaMkA-samAdhAna guNazabda paryAyabhinnaartha pratipAdaka nahIM pUrvottara avasthA meM eka jJAnAtmA kI anuvRtti 6 | gAthA - 16 AtmA aura jJAna-paryAya meM bhedAbheda | ekAnta abhedavAdI kI AzaMkA paramANu evaM vyaNukAdi dravyoM kA tAdAtmya 8 | gAthA - 17-18 / paramANu kA utpatti-pralaya sayuktika 8 | gAthA - 19 samavAyagarbhita ayutasiddhi kA nirasana 9 | ekAntaabhedavAdI ke pakSa meM prasaJjana 'dravyAntara' zabda kI anya do vyAkhyA 10 | gAthA - 20-21 caturthagAthA sambandhavizeSa se sambandhivizeSa kI zaMkA atIta-anAgata kAla meM vartamAnatva kI Apatti 11 kA samAdhAna varttamAnatva kI Apatti kA nirAkaraNa | gAthA - 22 paJcamagAthA 12 | paranimitta vaiSamya pariNAma kI saMgati visadRza-sadRza paryAyoM se asti-nAsti vimarza 12 | gAthA - 23-24 vyaMjanaparyAya-arthaparyAya se asti-nAsti vimarza / dravya aura guNa ke lakSaNa meM doSodbhAvana varttamAnaparyAya meM bhI bhajanA 13 | dravya aura guNa ke lakSaNa meM doSodbhAvana chaThThI gAthA 14 | upAdhyAyajIkRta avataraNikA kI tulanA SaTsthAna hAni-vRddhi kA vivaraNa 14 | bhedapakSa meM guNoM ke mUrta-amUrta vikalpa 12 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 viSaya gAthA 25-26 jaina darzana meM sarvatra padArthoM meM anekAntavAda - gAthA 27 kyA anekAnta meM bhI anekAnta hai anekAnta kI avyApakatA kA bhaya nirmUla gAthA 28 SaDjIvanikAya aura ahiMsAdharma meM bhI anekAnta gAthA 29 gati pariNAma aura agati kA anekAnta ekadizA meM gamana anya dizA meM agamana sarvathA eka nahIM hai gAthA 30 niSedharUpa se dravya bhI adravya hai - - gAthA - 32 utpAda ke vividha prakAra gAthA 31 bhAvamAtra meM anekAnta kI vyApakatA para saMdeha - samAdhAna vacanavizeSa meM prayatna - ajanyatva kI mImAMsA - Jain Educationa International ? hA~ / - - pRSThAGka viSaya pRSThAGka 30 miTTIpiNDa ke punarunmajjana kI Apatti kA uddhAra 49 35 30 gAthA 50 31 utpAda - vinAza-sthitiyoM kA kAla se bhedAbheda vinAzotpAda ke AdhArabhUta dravya kI 32 33 traikAlika sthiti 34 arthAntara anarthAntaratva sAdhaka anumAna 34 35 35 gAthA - 34 vinAza ke vividha prakAroM kA vyutpAdana 36 37 37 gAthA 37 varttamAna paryAya kI traikAlikatA kaise ? gAthA 38 gAthA 39 58 vibhAgajanya dravyotpAda kA asvIkAra 58 38 / dvyaNuka-tryaNukaniSpatti kI prakriyA 59 40 61 62 41 63 39 svabhAvaparivarttana se kAryasAdhakatA, zaMkA-samAdhAna 60 saMyoga ko atizaya mAnane para bhI anistAra 40 saMyoga ke anutpanna pakSa meM vikalpa prahAra saMyogAdiguNAbhinna paramANu meM kAryatva - jaina mata vibhAgajanya aNujanma kA samarthana prAgabhAva-pradhvaMsa kramazaH pUrvottara dravyAtmaka hai 42 paramANu kI aparivarttanazIlatA aghaTita hai paramANuparyanta dravyanAzavArttA asaMgata 41 65 42 66 67 67 67 2 gAthA 36 arthAntara - anarthAntaratvasAdhaka anya do anumAna AkuMcana-prasAraNa kA udAharaNa atIta-anAgata-varttamAna paryAyoM meM kathaMcid bheda 38 gAthA 33 svAbhAvika utpAda ke do prakAra gaganAdi meM sAvayavatva prasiddhi saMyoga kI avyApyavRttitA durghaTa gagana niravayava hone para zabda meM vyApakatva kA aniSTa 43 gAthA - 40 saMyoga kI avyApyavRttitA se gagana sAvayavatvasiddhi 43 ghaTAdi meM rUpaparAvarttana kA upapAdana zabdazravaNa se gaganasAvayavatva kI siddhi 44 gAthA 41 44 ekadravyanAza se aneka kA utpAda 45 ekakAla meM ekadravya ke ananta paryAya kaise ? sabhI samavAyikAraNa sAvayava hai vyApti gagana meM savinAzitva kI siddhi se sAvayavatva Azrayatvadharma ke nAza se gagananAza - siddhi ekatvika utpAda meM bhI anekAnta 47 gAthA 42 47 zarIra ke dRSTAnta se anantaparyAyoM ke utpAda kA nirUpaNa - - - - 50 52 52 53 53 53 54 55 55 57 For Personal and Private Use Only w w w w w 9 68 69 69 69 70 48 70 48 | zarIrotpatti ke sAtha sarvadravyasambandhoM kA utpAda 71 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ox wU 33 95 78 100 viSaya hetvahetubhyAM dharmAvAdadvaividhyam vastu ke anantadharmoM kA pratyakSagrahaNa gAthA - 43 dharmAvAda ke do bheda ahetuvAda-hetuvAda kI vyAkhyA bhavyatvAdivibhAga Agamagocara hI kyoM hai ? gAthA - 44 hetuvAda kA pratipAdana gAthA - 45 anyathApratipAdana meM siddhAntavirAdhanA SaDjIvanikAya meM caitanyasAdhaka pramANa vanaspati meM caitanyasAdhaka liMga ajIva dravyoM kA lakSaNa-nirdeza dharmAstikAya Adi pA~ca ajIva dravya gAthA - 46 parizuddha nayavAda-aparizuddha nayavAda gAthA - 47 vacanamArga, nayavAda aura anyadarzana kI samAna saMkhyA gAthA - 48 sAMkhya-saugatamata kA udgamasthAna naya gAthA - 49 vaizeSikamatAnusAriNI padArtha-vyavasthA kaNAdamata ko mithyA kahane kA prayojana vaizeSikamatAnusArI padArthavyavasthA nava dravya, 24 guNa, paMca karma ityAdi kaNAdoktapadArthavyavasthA na saMgatA vaizeSika mata samAlocanA kA prArambha kAraNoM ke tIna bheda aviddhakarNapradarzita paramANunityatva anumAna dharmisAdhaka pramANa se nityatvasiddhi azakya svatantra avayavI kA astitva nahIM hai avayaviniSedha sAdhaka anumAna pRSThAGka | viSaya pRSThAGka 72 | guNa aura guNI meM bheda kI sthApanA-pUrvapakSa 72 | avayava-avayavI meM bheda kI sthApanA-pUrvapakSa 73 | guNa-guNibhedavAda kA pratividhAna-uttarapakSa 73 | avayavI kA pratividhAna-uttarapakSa | abhibhUtarUpa kA asvIkAra | pUrvarUpanAza-nUtanarUpotpatti pakSa meM zaMkA-samAdhAna | SaSThIvibhaktiprayoga bhedasAdhaka nahIM hai | chaH padArtha-siddhAnta ke bhaMga kI vipadA | SaTpadArthavyavasthA meM vighnaparamparA jJAnamaya astitva pakSa meM ayathArthatA bhedAntarapratikSepa ke liye SaSThIvibhakti | avayavibhedasAdhaka bhinnakartRkatvAdianumAna nirarthaka | sthUladravya ke pratibhAsa kA upapAdana | aNUparokSatAvAda meM anUpapattiyA~ 79 | sarvazabdAnupapatti kA nivAraNa | jo sthUla hai vaha eka nahIM hotA | avayavipakSa meM saMyoga kI avyApyavRttitA durghaTa 101 'avyApyavRtti' zabda kA artha | sthUlaviSayaka pratyakSa ekavyaktigrAhaka nahIM hai| anekarUpa nIlAdi sthUla viSaya aNusamudAyAtmaka 103 | avayavoM meM avayavI kA vRttitva durghaTa 104 82 | samavAyAtmaka vRtti kA upapAdana durghaTa | vRtti kI durghaTanA kA nirAkaraNa-avayavIvAdI 106 avayavIvAdI ke pUrvapakSa kA pratyuttara 82 | kRtsna-ekadeza vikalpayugala kA aucitya 108 zabdaguNa ke AzrayarUpa meM AkAza kI siddhi 109 84 | zabda pRthvI Adi anya dravyoM kA guNa nahIM hai 110 84 | paratvAdiliMgaka kAladravya kI sthApanA 110 85 | kAla ke vinA pUrva-pazcAdbhAvapratIti azakya 111 86 | daza pratitiyoM se digdravya kI sthApanA 111 86 | manodravya kI sthApanA 113 | pratividhAna prArambha-AkAzAnumAna meM dUSaNa 113 87 | karNachidragata AkAza zrotrendriya nahIM 114 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 140 146 147 147 149 viSaya pRSThAGka | viSaya pRSThAGka dika-kAlasAdhaka anumAnoM meM dUSaNa vibhAga siddhi meM bAdhaka pramANa 138 dik-kAla kI kalpanA nirarthaka 116 paratva-aparatva ke sAdhana kA prayAsa 138 kriyAdibhedamUlaka pUrvAparabheda mAnane meM anavasthA 116 | paratva-aparatva ke utpAda kI prakriyA 139 vizeSarUpa se manaHsAdhaka anumAna meM bAdhAdi doSa 117 | paratva-aparatva sAdhaka hetu sadoSa pRthvI Adi dravyoM meM guNAdibheda kA anumAna vyartha 117 | | nIlAdiguNoM meM paratvAdipratIti aupacArika nahIM 140 nava se adhika dravya cha se adhika padArtha | prativAdikalpita paratvAdinirapekSa sAdhya nirbAdha hai 141 kA sambhava 118 | AtmA meM buddhi Adi kI AzrayatA para vikalpa 142 nyUnAdhika vizeSaNa kI asaMgati tadavastha | AtmA meM guNasthiti kA nimittabhAva asaMgata 143 dravyoM ke niSedha se guNAdivyavasthA bhI niSiddha 120 / | sthiti-asthitibhAva kI sthApakatA durghaTa 144 24 guNoM kA nAmollekha 120 buddhi Adi guNoM kI samIkSA 144 niravayava sampUrNarUpa ke grahaNa kI Apatti 121 | gurutvaAdi meM guNarUpatA kA pratiSedha 145 nIlAdi meM dravyatva kA prasaJjana 121 vega-bhAvanA-sthitisthApaka trividhasaMskAra saMkhyA ekadravyA-anekadravyA nityA-anityA 122 saMskAroM ke khokhalepana kA digdarzana samudAyavyAvRttabhAva hI saMkhyA hai 122 | vegAkhya saMskAra kI asaMgatatA guNoM meM saMkhyA kA jJAna aupacArika nahIM hai 123 bhAvanA saMskAra ke sAdhaka anumAna kI samIkSA 148 saMkhyA kI vyavasthA meM ekArthasamavAya nirupayogI 124 sthitisthApaka saMskAra kI kalpanA nirarthaka aviddhakarNasUcita saMkhyA-anumAna sadoSa 125 | AtmaguNa adRSTa kI samIkSA | mahad Adi parimANa ke cAra prakAra | utkSepaNAdi paJcavidha karma parimANasAdhaka anumAna meM hetu sadoSa 127 kriyAsAdhaka anumAnoM meM sadoSatA 152 'mahatI prAsAdamAlA' pratIti kI chAnabIna kSaNikabhAva meM kriyAjanya azakya 153 mAlA na avayavI hai na jAti 129 akSaNikabhAva meM kriyotpatti azakya pRthaktva guNa ke sAdhaka-bAdhaka 129 gatizilatA kI zaMkA kA nivAraNa pRthaktva ke vinA sukhAdiguNoM meM pRthakpana pRthakriyA ke aMgIkAra meM pratyakSavirodha 154 kA vyavahAra sAmAnyapadArtha kA nirasana 155 saMyoga ke sAdhaka pramANa sAmAnya ke parAparabheda 156 vibhAga ke sAdhaka pramANa 132 sAmAnya kA sAdhaka anumAna 156 'kuNDalavAn' aisI pratIti se saMyogasiddhiprayAsa 132 vibhinna piNDoM meM samAnAkArajJAna kA nimitta 157 atirikta saMyogavAda pratiSedha 133 | pratyakSa meM svatantra sAmAnya kA apratibhAsa 158 bhrama ke liye AdhArabhUta mukhyapadArtha pratyakSa gocara piNDoM se hI anugatapratIti anivArya nahIM 134 | azvAdi se gobuddhi kI Apatti niravakAza 159 'sakuNDala caitra' buddhi kA nimitta ? 135 sAmAnyasamIkSA meM mUrttAmUrtavikalpa saMyogasAdhyaka anumAna meM anaikAntika doSa 136 | bhedAbhedavikalpoM kI anupapatti / 160 saMyogasiddhi meM bAdhaka pramANa 137 / sAmAnyAbhAva hI bhedagrahAbhAvaprayojaka 126 151 128 153 154 130 158 160 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sAmAnya kI vRtti para ekadeza- pUrNatA vikalpa gotva kA sambandha go-piNDa se yA agosvarUpa piNDa se anugatAkArapratIti svavyaktivyApaka sAmAnya ke pakSa meM ekatvabhaMga anugatAkAra buddhi bhI sAmAnya kI grAhaka nahIM kyoM ? piNDa - piNDAntara vRttiprayojaka svabhAva para prazna eka padArtha anekavRtti kyoM nahIM ? anugata sAmAnya ke vinA bhI abhedabuddhi zakya anugata nimitta sAdhaka anumAna bAdhita hai| vyakti se alaga pratibhAsa na hone kA nimitta viparItasiddhi evaM sAdhyadroha doSa anugatAkAra jJAna sAmAnyaviraha meM bhI anabhivyakti aprayojaka hai abhivyakti svarUpa sAmAnya nirAdhAra hai kArtsnye- ekadezavRtti se atirikta vRtti kA prazna 165 samavAyAtmaka vRtti ke svarUpa para prazna utpanna-anutpanna-utpadyamAna piNDoM meM sAmAnya kaise ? utpadyamAna vyakti ke sAtha sAmAnya kaise juTegA ? sarpavat sAmAnya kA saMkrama asaMbhava sAmAnya ke vinA bhI abhAva meM kevala sAmAnya ke grahaNa kI anupapatti sAmAnya kI vRtti para sthiti - abhivyakti ke do vikalpa pRSThAGka viSaya 161 abhivyaktisvarUpa vRtti ke donoM vikalpa durghaTa sAmAnya kI siddhi ke liye kumArilaprayAsa kumArilapradarzita anumAnoM meM doSaparamparA pratyekasamavetArthaviSayatva meM doSodbhAvana Jain Educationa International 162 163 brAhmaNatva jJAna meM atirikta nimitta amAnya 164 | brAhmaNajanya zarIra meM brAhmaNatva asaMgata 164 | vizeSapadArthanirUpaNam antya nityadravyavRtti vizeSapadArtha 166 vizeSapadArtha pAramArthika nahIM hai| vizeSoM meM vyAvRttabuddhi kA nimitta kauna ? 167 | zuci - azuci bhAva kalpanA kI nipaja kaise ? samavAyapadArtha kI sthApanA - pUrvapakSa 173 174 175 anugatapratIti se vastuvyavasthA azakya 175 atIta - anAgata bhAvoM meM anugatapratIti para prazna 175 176 pRSThAGka 183 abhedagrAhaka adhyavasAya bhrAnta kyoM ? jAti kI nityatA evaM ekatva meM bAdhaka pradarzana 184 brAhmaNatva svatantra jAti nahIM hai 185 185 186 187 187 189 189 191 192 193 194 195 167 samavAyapadArtha niSedha uttarapakSa 167 168 169 vizeSaNabheda se aupAdhika samavAyabheda durghaTa 170 | samavAyaekatvasiddhi meM saMyogadRSTAnta vyartha 171 samavAyanitya hone para ghaTAdivinAza durghaTa naSTa-aniSTa saMbandhiyoM kA eka samavAya durghaTa samavAyanityatApakSa meM janmapadArthasamIkSA 172 172 178 179 180 ghaTa meM rUpAdi kI buddhi kA vizleSaNa samavAya ko eka mAnane para aniSTaprasaMga eka - samavAya pakSa meM padArthapaMcaka sAMkaryadoSa anivArya gAthA .50 bauddha nyAya-vaizeSika aura sAMkhyamata - meM parasparadUSakatA zazasIMga kI utpatti kyoM nahIM hotI ? asat kI utpatti anabhimata hai kAraNa kArya asahabhAvI hone para aneka saMkaTa santAnakRta kAraNa-kAryabhAva durghaTa santAnakRtapakSa meM anvaya - vyatireka durghaTa arthakriyAdhAna sattva ke pakSa meM anavasthAdi bauddhamata meM pratyabhijJA apramANa hai 181 sAMkhya ke satkAryavAda kI samAlocanA 182 | sAMkhyasammate satkAryavAde doSAkhyAnam 17 For Personal and Private Use Only 196 196 198 199 200 201 202 202 203 204 205 206 206 207 208 209 209 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 viSaya pRSThAGka satkAryavAda meM punaH punaH kAryotpatti kA saMkaTa 211 211 kAraNa sat hI ho aisA ekAnta varjya ekAntasat padArtha meM avasthAbheda asaMgata kAraNa-kArya meM samAnakAlatA mAnane para saMkaTa kathaMcit sadasadvAda kI nirdoSatA prAsaMgikI citrarUpamImAMsA 214 citrarUpa ekAnekatA parAmarza eka paTa meM anekazuklAdirUpa kaise ? 215 avayavI meM rUpasAmAnya kI hI utpatti asaMgata 216 - - tadavastha citrarUpa ekAnekAkAra mAnane para saMgatibauddhamata meM citrapratibhAsa ekAneka svarUpa gAthA 51 nirapekSa do nayoM meM midhyAtva, sApekSa meM samyaktva 222 gAthA 52 ghaTa - pRthvI ke dRSTAnta se bhedAbhedasamarthana gAthA 53 - rUpasAmAnya se citrarUpapratIti durghaTa 216 ekadravya meM anekAkAra anekarUpapratipAdana sadoSa 217 ekAnta karmakAraNavAda yuktisaMgata nahIM ekAntavAda meM bhASyakathanavirodhaparihAra azakya 218 | ekAntapuruSakAraNavAdimatasthApanA eka rUpa ke upalambha meM citrapratIti kyoM nahI ? 219 ekAntapuruSamAtrakAraNavAdimata kA nirUpaNa eka avayava ke upalambha meM citrapratItiprasaMga viSaya kAraNa- anupalambhahetu anaikAntika anupalabdhi hetu donoM vikalpoM meM asamartha 212 jJApaka hetupakSa meM bhI nirhetukatvasiddhi duSkara 212 ekAntaniyatikAraNavAdimatanirUpaNam 213 ekAntaniyativAdanirasanam 214 kAlaikAntavAdanirasanam kAla hI samasta kAryoM kA kAraNa ekAntavAda sRSTi kA kAraNa eka mAtra kAla nahIM svabhAvaikAntavAdavinyAsa - nirasane ekAnta svabhAvakAraNavAda kI samIkSA koI kAraNa na honA aisA svabhAva - pUrvapakSa bAhya-abhyantara padArthamAtra nirhetuka - pUrvapakSa ekAntasvabhAvakAraNavAdanirasanam Jain Educationa International ekamAtra niyati hI sRSTimAtra kA kAraNa- ekAntavAdI ekAntaniyatikAraNavAda meM niSphalatAeM 237 ekamAtrapuruSakAraNavAda kI samAlocanA 219 | ekamAtra puruSakAraNatAvAda meM prayojana kI anupapatti 237 prazastamati ke mata kA sthApana - utthApana svabhAvataH IzvarapravRtti asaMgata 220 238 221 240 240 svabhAva se yA abuddhipUrvaka pravRtti asaMgata gAthA 54 mithyAtvaprasakti ke chaH sthAna chaH sthAnoM meM mithyAtva kA upapAdana 241 242 243 55 244 244 223 | mithyA chaH sthAnakoM meM anumAnavirodhapradarzana 224 | gAthA 225 asti AtmA Adi mithyAtva ke chaH sthAna syAd asti Adi samyaktva ke chaH sthAna Atma-astitvAdi sAdhane meM hetu - dRSTAntadoSa 226 niravakAza 225 245 225 246 247 227 gAthA 56 227 sAdharmya - vaidharmya dvArA ekAntavAda meM siddhi duSkara 247 227 | prAsaMgikI hetvAbhAsacarcA 248 228 249 prakaraNasama yAnI satpratipakSa kA udAharaNa kaNTakAdi kI tIkSNatA bhI sahetuka - uttarapakSa 228 | anyatarAnupalabdhi hetu anaikAntika ? cAkSuSa jJAna meM sparza kI kAraNatA kA svAgata 229 zaMkAnivAraNa kaNTaka aura tIkSNatA ke prati deza - kAlahetutAsiddhi 229 | prakaraNasama kI svatantra - doSatA kA samarthana karma jagadvaicitryakAraNam-karmavAdI karma hI ekamAtra kAraNa - karmavAdI - - - pRSThAGka 230 231 232 233 233 For Personal and Private Use Only 233 233 234 234 236 236 236 250 252 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 279 viSaya pRSThAGka | viSaya pRSThAGka anyatarAnupalabdhi hetu kA asiddha meM hetu kA lakSaNya bhI ekAntavAda meM durghaTa 277 antarbhAva duSkara 252 anekAntamata meM ekalakSaNa hetu-kathana kA tAtparya 278 asAdhAraNa/asiddhatA kI AzaMkA 253 | ekAntavAda meM vyAptigrahaNa duSkara 278 asAdhAraNa/asiddhatA kI AzaMkA kA nirmUlana 254 | kSaNikavAda meM kArya-kAraNabhAva kA grahaNa duSkara 279 anyatarazabda kisI eka vizeSa kA vAcaka nahIM 254 kSaNikavAda meM anubhavabAdha kAlAtyayAdiSTa svatantra hetvAbhAsa 256 | gAthA - 60 hetvAbhAsa pA~ca nahIM tIna-uttarapakSa | dravyAdi ATha se sApekSanirUpaNa kA sanmArga 280 nityadharmAnupalabdhi hetu meM anaikAntikatA gardabhasIMga aura jIvAdidravyoM meM vizeSatA kA mUla 281 kA virodha - naiyAyika 258 | guNAdi kI pRthag upalabdhi ke prasaMga kA nirasana 282 vipakSIbhUtapakSa meM sAdhyanizcaya kA aniSTa - uttarapakSa 259 | vastumAtra meM ekAnekasvarUpa kI siddhi 282 hetu meM pakSadharmatAgrahaNa kI saarthktaa| kSaNika-nirAkArajJAnavAda anubhava bAhya 283 anupalabdhi hetu meM prasajya-paryudAsa ke do vikalpa 261 | kSaNikatvasAdhaka sattvAdi hetu viruddha kaise ? 284 eka dharmI meM viruddha do dharma ke samAveza sAdRzya ke AdhAra para santAnavyavasthA duSkara 285 se syAdvAdasiddhi . 262 | anvaya-vyatireka evaM pramANaviSayatA kI anupapatti 286 eka anumAna dUsare anumAna kA bAdhaka kyoM nahIM ? 263 | zukti meM rajata-darzana kathaMcid abhrAnta 286 pakSa-sapakSAnyataratva bhI prakaraNasama nahI hai 263 | niraMza-kSaNikasvalakSaNagrAhI nirvikalpa kA pratiSedha 287 kAlAtyayApadiSTa ke lakSaNa meM asaMgatiyA~ 265 | | akSaNika artha meM arthakriyA azakya / 288 abAdhitatva hetu kA lakSaNa durghaTa hai sarvadA bhedaviziSTa abheda kI upalabdhi abAdhitatva kA nizcaya duSkara 267 | viziSTa pratIti samavAyamUlaka nahIM ekAntavAda meM pakSadharmatA Adi kI darghaTatA 268 | sAmAnya ke grahaNa meM saMkaTa 290 ekAntavAda meM bhAva-abhAva kA aikya-durghaTa 268 | sAmAnya aura vizeSa kA sarvathA sAmAnyAtmaka hetu kA prayoga nirhetuka 269 | anyonya-vizeSa ayukta sAmAnya kI vRtti donoM vikalpa meM asaMgata 270 | 'ghaTa sat hai' pratIti se sAmAnya-vizeSAtmaka nityasAmAnya jJAnotpAda meM akiMcitkara 271 | vastu kI siddhi 292 sAmAnyAtmaka hetu meM asAdhAraNatAdoSaprasakti 271 | sAmAnya ke pakSa meM nirarthakatAdi doSasantAna 293 sAmAnya-vizeSa ubhaya yA anubhaya meM hetutva durghaTa 272 | | vyatireka-avyatireka pakSa meM doSoM kA nirAkaraNa 294 sAdhya meM catuSkoTi anupapatti 273 | vividha matoM kA ekAnta aniSTa, anekAnta iSTa 294 gAthA - 57 vaidika-hiMsA meM sadoSatva-mImAMsA 296 ekAntavAda kI Apatti evaM parihAra 274 | | yAjJika hiMsA kA bacAva niSphala 297 gAthA - 58 vedamata evaM saMsAramocaka mata meM kyA vizeSa ? 298 anekAntavAdagarbhita nirUpaNa ajeya 275 gAthA - 61 gAthA - 59 276 | dIkSA aMgIkAra se mokSaprApti ke vidhAna laukika aura parIkSakoM meM nindA kA hetu 276 | kA tAtparya 289 290 291 patti .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 viSaya - saMtuSTa janoM ko upAlambha sUtradharazabda gAthA 62 gAthA 63 nirdoSa samyagdarzana kA vAstava svarUpa zAsanabhakti meM siddhAntajJAna kA mahattva sAta tattva - do padArthoM kI vyavasthA sAMkhya-bauddha-vedAnta darzana ke padArthoM kA nirAkaraNa 303 pRthak AsravAdi tattvoM ke pratipAdana kA hetu jainamataprasiddhadhyAnacatuSTayanirUpaNam 302 - pRSThAGka | viSaya 299 | padArthAntaravizeSitapadArtha-svarUpa vAkyArtha 300 pradarzaka pUrvapakSa 301 | ekAntavAda meM vizeSaNoparAga kI durghaTatA 301 liT Adi pratyayoM se bhAva kI sAdhyatA 301 ke kathana kI samIkSA Jain Educationa International bandhapadArtha kA nirUpaNa aura prakAra ArttadhyAna kA svarUpa evaM cAra bheda raudradhyAna svarUpa evaM bheda prazasta dhyAna kA prayogavidhi dharmadhyAna : svarUpa, bAhya - abhyantara bheda dharmadhyAna ke daza bheda zarIra evaM viSayoM ke prati vaimukhya kA cintana saMsthAna - AjJA-hetuvicaya dharmadhyAna 311 313 314 315 316 zukladhyAna : svarUpa evaM bAhya - AdhyAtmika bheda 312 Adya zukladhyAnabheda kA vizeSa paricaya dvitIya zukladhyAnayoga svarUpa-kArya-phala kevalisamuddhAtaprakriyA evaM caturtha zukladhyAna Asrava evaM bandha tattvoM kA sAdhaka pramANa Asrava kI siddhi meM AkSepa - samAdhAna saMvara - nirjarA mokSa tattvoM kI pramANataH siddhi mokSa ke liye Avazyaka saMvarAdi tattvoM kA jJAna 320 bandha aura mokSa ke hetu Agama- gamya vikalpacatuSTayenaikAntavAde vAkyArthasambhavapradarzanam 322 317 319 321 vAkya ke vAcyArtha para vikalpa - catuSTaya sAmAnyavAdI kI ora se prathamavikalpa kA samarthana sAmAnyavAdI ke mata meM viziSTa arthabodha kI durghaTa vAkya meM viziSTArthavAcakatA ki siddhi zabdazAstra kA vyavahAra 328 phalasApekSabhAva se puruSa - preraNA kI azakyatA 329 parasparasApekSa bhAvAbhAvAtmaka kAryatApakSa samIcIna 330 304 vidhi ke pravarttakatva sambandha meM dvividha mata 331 306 |vidhi ke sattva asattva pakSa meM prerakatA kI durghaTatA 332 306 |vidhi - niSpatti ke sambandha meM anavasthAdi doSa 333 306 |vidhi kI pratIti para do vikalpa 334 307 | niSpanna dhAtvartha dhAtuvAcya ho taba vidhi nirarthaka 334 308 || niSedhaka vidhi kA nairarthakya 308 309 310 322 323 324 325 325 kA asaMbhava kriyA - kArakasaMsargarUpa vAkyArtha kI AlocanA asat vAkyArtha kI jJApakatA ke Upara vividha vikalpa pRSThAGka 335 na sambaddha bhAvanAdi meM vidhi kA pravarttakatva ayukta 336 padArthapratipAdya bhAvanA hI vAkyArtha mImAMsaka 337 zveta azva dauDatA hai- aisI buddhi kA udAharaNa ekAntavAda meM puruSavyApArasvarUpa vAkyArtha 337 vAkyArthajJApaka padArtha kaunasA pramANa pratyakSa artha dharmasvarUpa hone kI vipadA vAkya ke anavabodha se vAkyArtha apratIti abhihita anvayavAda nirasana anvitAbhidhAnavAdi ekAntamata kA nirasana padajanya padArthajJAna vAkyArthaparyavasAyi mAnane meM atiprasaMga arthavAdAdi vAkyoM kA prAmANya sudurghaTa vizeSa zabdavAcya hai ? dUsarA vikalpa anekAvayavAtmaka sthUla avayavI kA apalApa azakya 326 328 For Personal and Private Use Only 338 338 339 340 341 342 343 344 344 345 346 347 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 viSaya 372 353 / saptamaH 353 | 384 384 pRSThAGka | viSaya pRSThAGka sAmAnya-vizeSa ubhaya kI vAcyatA kA sUtravidhAnoM kA paramArtha tIsarA vikalpa 348 strImokSAdhikAre digambaramatanirmUlanam 373 anubhava kI vAcyatA kA cauthA vikalpa 349 | strImukti ke adhikAra meM digambaramatapratikSepa 373 anekAntavAda meM zabdapramANa kA padArthaviSaya 349 / mahilAoM meM nirgranthatA kA sadbhAva Agamasiddha 374 vAsanA bhI anantadharmAtmaka ekavasturUpa svIkArArha 350 | siddhaprAbhRta Adi AgamoM meM strImuktividhAna 375 sugatajJAna abhrAnta nahIM ho sakatA 350 strItvahetuka anumAna meM doSaparamparA 376 vizada nairAtmyajJAna bhI mithyA hai 351 caudahapUrvajJAnAbhAvasAdhaka Agama se muktisiddhi 377 daSTaviSayAvisaMvAdI hone se anekAntavAda pramANa hai 352 karmakSayasAdhakAdhyavasAyasAdhaka anamAna kI sadoSatA 378 gAthA - 64 | saptamanarakaprApakaadhyavasAya na kAraNa hai na vyApaka 378 arthAdhInaM sUtram na sUtrAdhIno'rthaH 353 | atikliSTa aura atizubha pariNAmoM meM vyAptiabhAva 380 sUtra arthAdhIna hai artha sUtrAdhIna nahIM 353 | Agamavacana meM anumAnabAdha kA asaMbhava 380 sUtra zabda ke vividha vyutpatti-artha | atIndriya vastu meM AgamanirapekSa anumAna gatihIna 381 gAthA - 65 354 | pUrvo kA jJAna na hone para bhI tIrthaMkara vaskhAdivatAM nairgranthyavirahaH - digambara-pUrvapakSaH / 355 | ko zukladhyAna 382 digambaroM kA pUrvapakSaprArambha 355 | gAthA - 66 vastrAdi ke Agraha meM pravrajyApariNAmazUnyatA 356 mahAvratiabandhatva hetu kI durbalatA zvetAmbaroM kA uttarapakSa 356 | jinapratimA kI AbharaNAdivibhUSA karmakSayasAdhaka vastrAdi ke grahaNa meM tRSNAmUlakatva ke gAthA - 67 386 bhrama kA nirasana 358 naya-pramANa se zAstrArtha kA paribhAvana-karttavya 386 AhAragrahaNa kI taraha vastrAdigrahaNa nirdoSa hai 359 | caraNa-sittarI - karaNa-sittarI 387 vastrAdi ke viraha meM saMklezotpatti digambarapakSa meM 360 | | svaparasamayabheda ke ajANa caraNa-karaNasAravaMcita 388 Azayazuddhi se ahiMsA aura aparigraha 362 | sAmAyikamAtra padajJAnI mASatuSamuni AhAra kI taraha vastrAdi meM jayaNA se zuddhi 362 | | kI mukti kaise ? 389 vastrAdigrahaNa se rAgAdi kA upacaya asiddha 363 / | gAthA - 68 digambarokta hetu meM vizeSaNAdi kI asiddhi | parasparazUnya jJAna-kriyA se duHkhabhayanivAraNa vastrAdi grantharUpa nahIM hai- anumAnasiddhi 364 azakya vastrAdi kI dharmopakaraNatAsAdhaka yuktivRMda samyagjJAna-samyakriyA se duHkhabhaya kA vAraNa 391 pAtra ke vinA isa kAla meM viDambanA 366 jeNa viNA logassa. adhika kArikA 391 bAhya tapa kA prayojana abhyantaratapapuSTi gAthA - 69 392 ziSya ko gurudhAritaliMga ke grahaNa jinavacana mithyAdarzanasamUhamaya phira bhI amRtatulya 392 kA upadeza vyartha 369 sAMkhyAdi ke darzanoM kA avayava samUha, vastradhArakoM meM parigrahAgraha kA ApAdana vyartha 370 jinadarzana avayavI 393 AgamoM meM yati ko vastrAdigrahaNa kA spaSTa vidhAna 371 | saptabhaMgIvyutpAdanenAnekAntavAdasamarthanam 394 390 363 390 365 ___367 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 viSaya anekAntavAda saptabhaMgI kA nirUpaNa paTa ke vyApakatva ke bAre me saptabhaMgI eka anugatapratIti kAlpanika nahIM agni ko anuSNa mAnane meM syAdavAdI ko saMkaTa nahIM - miTTI Adi bhAvoM kI nirbAdha trayAtmakatA vidyut Adi niranvayavinAzI nahIM pratibhAsa kA bheda - abheda vastubheda - abheda kA sthApaka nyAyadarzanokta nigrahasthAna svarUpa mImAMsA nyAyadarzanokta nigrahasthAna ke svarUpa kI AlocanA doSodbhAvana meM azaktimAna se nigraha azakya pakSAdivacana se nigraha kA bauddhamata anucita anuvRtti AcArA0 sU0 A0 ni0 uttarA0 o0 ni0 kA0 jI0 vi0 jIvAjIvA 0 jambU0 pra0 ta0 sU0 ta0 sU0 bhA0 ta0 rAja0 dharmasaM0 Jain Educationa International anuyogadvAravRttiH AcArAMgasUtram Avazyaka niryukti uttarAdhyayanasUtra oghaniryuktisUtra kArikA jIvavicAraprakaraNam jIvAjIvAbhigamasUtra jambUdvIpaprajJaptisUtram pRSThAGka viSaya 394 adhikavacana kI nigrahasthAnatA amAnya 395 | yogyAnupalabdhi se abhAvasiddhi kA 397 ekAnta amAnya tattvArthasUtram tattvArthasUtrabhASyam tattvArtharAjavArttikam dharmasaMgrahaNIsUtram 404 vAda meM jaya-parAjaya kA AdhAra hai svapakSasiddhi 405 397 hetvAbhAsamAtra se nigrahasthAna nahIM ho jAtA 406 398 vAdanyAyagranthokta nigrahasthAna lakSaNa asaMgata 407 399 400 401 amRtatulya jinavacana kA kalyANa ho antyamaMgala | vyAkhyAkAra-abhayadevasUrikRtA prazastiH vyAkhyAkAra antima prazasti abhayadevasUristutigAthA pariziSTa - 1 pariziSTa - 2 401 402 403 | pariziSTa-3 pariziSTa-4 (saMketaspaSTIkaraNam navata0 pAta0 da0 prava0 sA0 prava0 sAro 0 brahmasU0 zAM0 bhaga0 sU0 manu0 mahA0 zA0 vizeSA 0 zAstravA0 zlo0 vA0 SaDda0 svayaMbhU0 For Personal and Private Use Only navatattvaprakaraNam pAtaJjaladarzanam pravacanasAra pravacanasAroddhAraH brahmasUtrazAMkarabhASyam- bhagavatIsUtram manusmRtiH pRSThAGka 403 mahAbhAratazAntiparva vizeSAvazyakabhASyam zAstravArttAsamuccayaH zlokavArttikaH SaDdarzanasamuccayaH svayaMbhU stotram 407 408 408 409 410 411 413 414 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH // zrIsiddhasenadivAkarasUripraNItaM // sanmati-tarkaprakaraNam zrIabhayadevasUripraNItA vyAkhyA tattvabodhavidhAyinI hindIvivecanasamalaMkRtA paJcamaH khaNDaH tRtIya: kANDa: * sAmAnya-vizeSayoH parasparAnuvedhaH * [ta0vi0] evaM darzana-jJAnAtmanoH parasparAvinirbhAgarUpatAM pratipAdya idAnIM sAmAnyavizeSayoranyonyAnuviddhaM svarUpamupadarzayannAha - __sAmaNNammi viseso visesapakkhe ya vayaNaviNiveso / davvapariNAmamaNNaM dAei tayaM ca Niyamei // 1 // sAmAnye = 'asti' ityetasmin vizeSo = 'dravyaM' ityayam, tathA vizeSapakSe ca ghaTAdau 'asti' ityetasya vacanasya nAmanAmavatorabhedAt sattAsAmAnyasya vinivezaH pradarzanam dravyapariNatimanyAM = * sAmAnya evaM vizeSa kA paraspara avibhakttasvarUpa * granthakAra zrIsiddhasenadivAkarajI ne sammati tarkaprakaraNa ke dvitIya kANDa meM kAphI parAmarza kara ke yaha phalita kiyA ki darzanAtmA aura jJAnAtmA paraspara apathaka yAnI abhinna hI hai. una meM koI vinirbhAga = jadAI nahIM hai| tatIya kAMDa meM ve yaha dikhAnA cAhate haiM ki usI taraha sAmAnya aura nahIM hai, ye donoM paraspara mile-jule hI haiM, eka-dUsare se dRDha abhedabhAva se saMlagna haiM - mUlagAthA zabdArtha :- sAmAnya meM vizeSa aura vizeSapakSa meM vacananiveza yaha sUcita karatA hai ki dravyapariNati (kucha) aura hI hai, tathA vizeSa kA niyamana karatI haiM // 1 // vyAkhyA vizeSArtha :- isa gAthA kA spaSTArthaM dikhAte hue vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUrijI kahate haiM - 'asti dravyam' yahA~ 'asti' isa prakAra sattA sAmAnya kA nirdeza hone para 'dravyam' isa prakAra vizeSa kA nirdeza sAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam sattAkhyasya dravyasya pRthivyAkhyAM pariNatimanyAM sattArUpA'parityAgenaiva vRttAM darzayati; vizeSAbhAve sAmAnyasyApyanyathAbhAvaprasakteH / yad yadAtmakaM tat tadabhAve na bhavati, ghaTAdyanyatamavizeSAbhAve mRdvat, vizeSAtmakaM ca sAmAnyamiti tadabhAve tasyApyabhAvaH / tathA, takaM ca vizeSam dvitIyapakSe sAmAnyAtmani niyamayati - vizeSaH sAmAnyAtmaka eva tadabhAve tasyApyabhAvaprasaMgAt, yataH sAmAnyAtmakasya vizeSasya sAmAnyAbhAve, ghaTAderiva mRdabhAve, na bhAvo yuktaH // 1 // * ekAntabhedapakSe doSanirUpaNam * na ca 'vizeSAd vyatiriktaM sAmAnyamekAntataH, tasmAd vA vizeSA niyamato bhinnA' ityabhyupagantavyam adhyakSAdipramANavirodhAt ityAha - egaMtaNivvisesaM eyaMtavisesiyaM ca vayamANo / davvassa pajjave, pajjavAhi daviyaM Niyattei // 2 // sAtha hI kiyA jAtA hai / matalaba, sAmAnyadyotaka 'asti' ke sAtha abhedAnvaya se hI 'dravyam' isa prakAra vizeSa kA nirUpaNa kiyA jAtA hai / tathA, 'ghaTaH asti' isa prakAra ke vacanapradarzana meM ghaTAdi vizeSapakSa kA nirdeza hone para 'asti' isa vacana kA yAnI sattAsAmAnya kA, (nAma aura nAmavat yAnI nAmArtha meM abheda hotA hai isa nyAya se kahA hai sattAsAmAnya kA) niveza yAnI pradarzana abhedAnvaya se kiyA jAtA hai / isa prakAra, sAmAnya kA vizeSa ke sAtha aura vizeSa kA sAmAnya ke sAtha abhedAnvaya se nirUpaNa yaha sUcita karatA hai ki dravya kA kucha aura hI pariNAma hotA hai / matalaba, sattA yaha dravya kA hI nAma hai aura sattAnAmaka dravya kA ghaTAdimaya pRthvIsaMjJaka abhinna pariNAma hotA hai jo sattAsvarUpa kA parihAra kiye binA hI dravya se saMlagna rahatA hai / tAtparya yaha hai ki vizeSa ke na hone para sattAsvarUpa sAmAnya meM bhI anyathAbhAva yAnI asatpana kA praveza ho jAtA hai / aisA niyama hai ki jo jisa svarUpa meM hotA hai vaha usake na hone para nahIM hotA hai, jaise - miTTI ghaTapiNDAdi kisI eka vizeSa avasthAmaya hI hotI hai, ata: vizeSAvasthA ke na hone para miTTI bhI nahIM hotI hai| sAmAnya se abhinna vizeSa kA nirdeza, jaise sAmAnya meM vizeSa kA niyamana kara ke dravya sAmAnya meM pRthvIrUpa pariNAmavizeSa kA abheda sUcita karatA hai; vaise hI vizeSapakSa meM sAmAnya kA abheda-nirdeza vizeSa meM sAmAnya kA niyamana karatA hai| niyamana isa prakAra ki vizeSa sAmAnya rUpa hI hotA hai, kyoMki sAmAnyarUpatA ke viraha meM vizeSa bhI asat bana jAtA hai / kAraNa, ghaTAdivizeSa miTTIsAmAnyarUpa hone se miTTI ke viraha meM ghaTa nahIM hotA vaise hI vizeSa bhI sAmAnyAtmaka hone ke kAraNa, sAmAnya ke viraha meM vizeSa kA honA yuktisaMgata nahIM hai // 1 // * ekAntabhedapakSa meM pramANavirodha * "sAmAnyapadArtha vizeSapadArtha se ekAntabhinna hai, athavA vizeSa padArtha sAmAnya padArtha se ekAntabhinna hai'' - aisA mAnanA acchA nahIM, kyoMki usa meM pratyakSAdi kaI pramANoM kA virodha khaDA ho jAtA hai / isa tathya ko granthakAra dUsarI gAthA se prakaTa karate kahate haiM - mUlagAthA-zabdArtha : ekAnta nirvizeSa (yAnI sAmAnya) tathA ekAnta vizeSa ko kahanevAlA, dravya se paryAyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 2 ___ ekAntena nirgatA vizeSA yasmAt sAmAnyAt tad vizeSavikalaM sAmAnyaM vadan dravyasya paryAyAn RjutvAdIn nivarttayati; Rju-vakratAparyAyAtmakAGgulyAdidravyasya adhyakSAdipramANapratIyamAnasya vinivRttiprasaktaradhyakSAdipramANabAdhApattiH / tathA, ekAntavizeSaM sAmAnyarahitaM vadan paryAyebhyo vizeSebhyo dravyaM nivartayati, evaM cAMgulyAdidravyA'vyatiriktaRju-vakratAdivizeSasya pratyakSAdyavagatasya nivRttiprasaktiH / na cA'bAdhitapramANaviSayIkRtasya tathAbhUtasya tasya nivRttiryuktA, sarvabhAvanivRttiprasakteH anyabhAvAbhyupagamasyApi tanibandhanatvAt tatpratItasyApyabhAve sarvavyavahArAbhAva iti pratipAditam / atrAha - 'sAmaNNammi.' ityAdikANDaM nA''rabdhavyam uktArthatvAt / yato na tAvadanena vastu anekAntAtmakaM pratipAdyate 'egadaviyammi' [pra.kA gA031] ityAdinA 'iharA samUhasiddha' - [pra. kA0, gA0 27] ityAdinA ca tasya pratipAditatvAt / tathA, 'uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM' [pra. kA0 gA0 12] ityanena lakSaNadvAreNa sarvasya sataH anekAntAtmakatvaM pradarzitameva / atha kA aura paryAyoM se dravya kA nivartana (= viyojana) kara baiThatA hai // 2 // vyAkhyArtha : nirvizeSa yAnI jisa meM apRthagbhAva se vizeSa maujUda nahIM hai aisA, arthAt sAmAnya / jaba vAdI aise ekAntataH sAmAnya kA pratipAdana karatA hai taba usa meM yaha doSa sira uThAtA hai ki RjutA Adi paryAya dravya kA tyAga kara jAte haiN| matalaba yaha hai ki sabhI ko pratyakSAdi pramANa se yaha bhAsita hotA hai ki aMgulI Adi dravya kabhI RjutAparyAya se to kabhI vakratAparyAya se apRthagbhUta athavA abhinna hotA hai / kintu jaba pravaktA vizeparyAyazUnya dravyasAmAnya ke astitva kI ghoSaNA karatA hai taba pratyakSAdi se prasiddha RjutAdiparyAyaviziSTa aMgulI dravya ko to apanA mu~ha chipAnA paDegA / isa meM pratyakSAdipramANabAdharUpa anyAya kI Apatti sira uThAtI hai / isa prakAra, jo pravaktA sAmAnyazUnya ekAnta vizeSa ke astitva ko ghoSita karatA hai vaha paryAyoM (vizeSoM) se dravya kA bahiSkAra kara baiThatA hai / phalataH aMgulI Adi dravya se apRthagbhUta-abhedApanna RjutA-vakratAdi paryAyoM ko apanA mu~ha chipAnA paDegA, bhale hI ve pratyakSAdi pramANa se prasiddha ho / saca kaheM to, jo nirbAdha pramANagocara vastu hai jaise dravyamilita paryAya aura paryAyamilita dravya, una ko kahIM mu~ha chipAnA paDe yaha jAyaja nahIM hai / kAraNa, vaisI sthiti meM samasta pramANagocara padArthasamUha ko sAmUhika vizvatyAga karanA hogA, kyoMki dravya-paryAya kI taraha anya padArthoM kA svIkAra bhI pramANAdhIna hotA hai, jaba pramANasiddha vastu ko bhAga nikalanA paDegA to pramANAdhIna samUcA vyavahAra lupta ho jAyegA / * prastuta kANDa kA Arambha vyartha hone kI zaMkA * zaMkA :- 'sAmaNNammi viseso0' isa gAthA se le kara Apa jisa kAMDa kA zrIgaNeza kara rahe ho vaha binajarUrI hai kyoMki usa ke artha kA pratipAdana ho cukA hai| yadi Apa isa kAMDa se vastu kI anekAntAtmakatA kA nirUpaNa karanA cAhate haiM to vaha nirarthaka hai kyoMki vaha to pahale kAMDa kI egadaviyammi0 isa 31vIM gAthA se, tathA usI kAMDa kI iharA samUhasiddha0 usa 27 vI gAthA se kahA jA cukA hai / uparAMta, usI kAMDa kI 12 vI gAthA ke uttarArddha meM "uppAya-TThii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM" isa lakSaNa kathana se samUce sat padArtha anekAntAtmaka hone kA kahA jA cukA hai / yadi tRtIyakAMDa se Apa cAhate haiM ki pramANa ke viSaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam pramANaviSayavAkyanirUpaNArthamidaM prastUyate - tadapi na samyak, 'saviyappa-NibbiyappaM0' [pra. kA. gA0 35] ityAdinA tasyApi nirUpitatvAt, vAkyasya ca vastutvAt tanirUpaNe tasyApi nirUpitatvAt na tanirUpaNArthamapyetadapunaruktam / - evametat, kintu prameyaprAdhAnyena tadgrAhakasya pramANasyApi nirUpaNamityetatpradarzanadvAreNa tatpratipAdakavAkyAvatAraH prAg vihitaH, iha tvavidyamAnaprameyasya pramANasya pramANatvA'sambhavAt pramANanirUpaNadvAreNa prameyanirUpaNamiti pradarzanadvAreNaitadvAkyAvatAra ityadoSaH / yadvA anekAntapakSoktadoSaparihAro'nekadhA vyavasthApyate iti na kazcid doSaH 'sAmaNNammi.' ityAdisUtrasaMdarbhaviracane // 2 // * samIkSitArthavacanasvarUpanirUpaNam * sAmAnya-vizeSAnekAntAtmakavastupratipAdakaM vacanamAptasya, itaraditarasyetyetadeva darzayannAha - pacuppannaM bhAvaM vigaya-bhavissehiM jaM samaNNei / eyaM paDuccavayaNaM davvaMtaraNissiyaM jaM ca // 3 // ke pratipAdaka vAkya kA vyutpAdana kiyA jAya, to yaha bhI binajarUrI hai, kyoMki saviyappa-NibviyappaM0 isa prathama kAMDa kI 35 vI gAthA se vaha vyutpAdana bhI (yAnI pramANaviSayapratipAdaka vAkya kaisA honA cAhiye yaha bhI) kiyA jA cukA hai / tathA vAkya bhI to eka vastu hI hai, ata: vastu kI anekAntAtmakatA kA nirUpaNa karane para vAkya kI anekAntAtmakatA kA nirUpaNa apane Apa ho jAtA hai ata: usa ke liye tRtIyakAMDa kA prArambha punarukti ke sivA aura kucha nahIM hai / * prastuta kANDa kA prArambha sArthaka hai - uttara * uttara :- uttara meM vyAkhyAkAra kahate haiM ki ApakA kathana vAjiba hai, lekina prarUpaNA ke prakAra meM antara hai / dekhiye, pahale-prameya kI mukhyatA rakha kara prameyagrAhaka hone se pramANa kA nirUpaNa hotA hai yaha pradarzita karate hue pramANanirUpaNa ke aMgabhUta pramANaviSaya pratipAdaka vAkya kA, saviyappa-Nivviyappa0 isa gAthA se avatAra kiyA gayA thA / aba yahA~ aisA abhiprAya hai ki jisa pramANa kA koI prameyabhUta viSaya hI nahIM hai vaha vAstava meM pramANa hI nahIM hai, ataH pramANa kA vyutpAdana karane dvArA prameya kA vyutpAdana vivakSita kiyA jAtA hai -- isa tathya ko darzAte hue tRtIya kAMDa meM prameyavyutpAdaka vAkya kA avatAra kiyA jA rahA hai / ataH punarukti yA anya kisI doSa ko avakAza nahIM hai / ___ athavA ukta zaMkA ke uttara meM saMkSepa meM yaha jJAtavya hai ki anekAntavAda meM prasaJjita doSoM kA nirasana aneka tarIke se ho sakatA hai, yahA~ tIsare kAMDa meM bhI naye tarIke se vahI kArya siddha kiyA jA rahA hai, ataH sAmaNNammi viseso0 ityAdi sUtrasaMdarbha kI racanA meM koI aparAdha nahIM hai // 2 // * Aptavacana kI vizeSatA * tIsarI gAthA meM granthakAra yaha dikhAnA cAhate haiM ki sAmAnya-vizeSa ubhayamilita anekAntAtmaka vastu pradarzita karane vAlA vacana yaha Aptavacana hai, jaba ki usa se viparIta vastu dikhAne vAlA vacana, Apta kA nahIM hotaa| mUlagAthA zabdArtha :- jisa vacana se vartamAna padArtha kA atIta-anAgata paryAyoM se samanvaya dikhAyA jAtA hai tathA (paramANuAdi ko) dravyAntara se sambaddha dikhAyA jAtA hai vaha vacana pratItyavacana (=samIkSitArthavacana) hai / / 3 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 3 pratyutpannaM bhAvaM vastuno varttamAnapariNAmam vigata-bhaviSyadbhyAM paryAyAbhyAM yat samAnarUpatayA nayati = pratipAdayati vacaH tat pratItyavacanaM = samIkSitArthavacanaM sarvajJavacanamityarthaH, anyaccAnAptavacanam / ___ nanu vartamAnaparyAyasya prAgapi sadbhAve kArakavyApAravaiphalyam kriyA-guNa-vyapadezAnAM ca prAgapyupalambhaprasaMgazca / uttarakAlaM ca sadbhAve vinAzahetuvyApAranairarthakyam upalabdhyAdiprasaMgazca / tato yad yadaivopalambhAdikAryakRt tat tadaiva, na prAk na pazcAt, arthakriyAlakSaNasattvavirahe vastuno'bhAvAt / asadetat - tasya prAgasattve'dalasyotpattyayogAt / na cAtmAdidravyaM vijJAnAdiparyAyotpattau dalam tasya niSpannatvAt / na ca niSpannasyaiva punarniSpattiH anavasthAprasaMgAt / na ca tatra vidyamAna eva jJAnAdikAryotpattiH, 'tatra' iti sambandhAbhAvato vyapadezAbhAvaprasaMgAt, samavAyasambandhaprakalpanAyAM tasya sarvatrA'vizeSAt tadvad AkAzAdAvapi tat syAt / ____ vyAkhyAH - 'pratyutpanna' zabda vartamAnakAlavAcI hai, pratyutpanna bhAva yAnI vastu kA vartamAnakAlIna pariNAma / vartamAna pariNAma kI atIta-anAgata paryAyoM ke sAtha samAnarUpatA dikhAne vAlA vacana yaha pratItyavacana hai / pratItyavacana yAnI sucAruDhaMga se parIkSita artha kA pratipAdaka vacana / tAtparya yahA~ sarvajJavacana se hai| jo vaisA vartamAna pariNAma ko atIta-anAgata paryAyoM se samAnatA dikhAne vAlA nahIM hotA, bhinnatA dikhAnevAlA hotA hai, vaha vacana aise puruSa kA hai jo Apta nahIM hai, vizvAsapAtra nahIM hai / * vartamAnaparyAya kI traikAlika sattA mAnane para zaMkA-samAdhAna * __zaMkA - vartamAna paryAya ko atIta paryAya se abhinna batAne kA matalaba hogA ki vartamAna paryAya pUrva kAla meM bhI vidyamAna thA, usa kI utpatti vartamAna meM huI aisA kucha nahIM hai / ataH vartamAna meM usa kI utpatti karane vAle kartA-karaNa Adi kArakoM kA kucha bhI yogadAna niSphala banA rahegA / tathA, vartamAna paryAya vartamAna kAla meM jina kriyAoM ko sampanna karatA hai, jina guNoM se AliMgita hai, jina padoM se vyavahRta ho rahA hai; una kriyAoM kA, guNoM kA tathA una padoM ke vyavahAra kA pUrvakAla meM bhI pracalana mAnanA hogA kyoMki vartamAna paryAya kI pUrvakAla meM bhI Apa vidyamAnatA svIkArate haiM / aise hI, vartamAna paryAya bhaviSya paryAya se abhinna hone ke kAraNa bhAvi meM bhI upalabdha hotA rahegA aura usa ke vinAzakoM kA prayAsa niSphala rhegaa| ina sabhI aniSToM ko TAlane ke liye yaha mAnanA ucita hai ki jisa kA upalambhAdikAryakAritva jisa kAla meM hotA hai usI kAla meM usa kI sattA hai, pUrva meM bhI nahIM aura uttarakAla meM bhI nahIM / kAraNa, jisa kAla meM arthakriyAkAritvarUpa sattva na ho usa kAla meM vastu bhI nahIM hotI / ___ uttara :- yaha zaMkA galata hai / yadi vartamAna bhAva kI pUrvakAla meM kisI na kisI rUpa meM sattA nahIM mAneMge to usa kI utpatti ke AdhArabhUta kisI dala kA pUrvasadbhAva na hone se usa vartamAna bhAva kI nirAdhAra utpatti ho nahIM sakegI / yadi kaheM ki -- vartamAna vijJAnaparyAya kI utpatti ke liye jo AdhArabhUta dala cAhiye vaha AtmA maujUda hai - to yaha ThIka nahIM, kyoMki AtmA yadi vartamAna paryAya se sarvathA bhinna hai to vaha pUrvakAla meM kisI rUpa se apUrNa nahIM hai, sarvaprakAra se niSpanna hI hai / jo paripUrNarUpa se niSpanna (yAnI sambhavita sarvaprakAra se labdhasattAka) hai usako nayA kucha prAptavya na hone se punaH vijJAnAtmanA usakI niSpatti zakya nahIM hai / yadi niSpanna hone para bhI punaH punaH niSpatti hone kA mAneMge to usakI niSpatti kA cakra rukegA hI nahIM / yadi kaheM ki -- vijJAnabhinna AtmA jo pUrvakAla meM vidyamAna hai usa meM sva se bhinna vartamAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam athAtmAdidravyameva tenA''kAreNotpadyata iti nA'dalotpattiH kAryasya / bhavatyevamutpattiH kintvAtmadravyaM pUrvamapyAsIt pazcAdapi bhaviSyati, tatsarvAvasthAsu tAdAtmyapratIteH, anyathA pUrvottarAvasthayostapratibhAso na bhavet / na caikatvapratibhAso bhrAntaH, bAdhakAbhAve bhrAntyasiddheH / na cArthakriyAvirodho nityatve bAdhakaH, anityatve eva tasya bAdhakatvena pratipAdanAt / na cotpAda-vinAzayorapi tatra pratipattAvekAntato nityatvameva, pariNAminityatayA tasya nityatvAt, anyathA kharaviSANavat tasyA'bhAvaprasaMgAt / na caivaM tasya vikAritvaprasaMgo doSAya, abhISTatvAt / na ca nityatvavirodhastathaiva tattattvapratIteH / na ca tasya tathAtvapratipattirdhAntiH, bAdhakAbhAvAdityuktatvAt / vijJAna paryAya kA udbhava ho sakegA -- to yaha yukta nahIM hai, kyoMki 'usa meM udbhava' aisA dikhAne ke liye una donoM ke bIca koI sambandha honA cAhiye, jo nahIM hai isaliye 'usa meM aisA vacanaprayoga nirarthaka hai / yadi yahA~ samavAya sambandha kI kalpanA kareMge to vyApakarUpa se sarvatra AkAzAdi meM usa ke vidyamAna hone se AkAza meM bhI samavAya sambandha se vijJAnodbhava ho jAyegA / * pUrvottara avasthA meM eka jJAnAtmA kI anuvRtti * yadi kaheM ki -- 'sambandha kI jarUra hI nahIM hai, Atmadravya hI vartamAnavijJAnaparyAyarUpa se utpanna hotA hai ata: vijJAnotpatti nirdala -- nirAdhAra nahIM hai' -- to isa meM hama sammata hai, isa prakAra usakI utpatti binA sambandha ho sakatI hai, kintu aba yaha dhyAna meM liyA jAya ki vijJAnAkAra Atmadravya se abhinna hai, Atmadravya pUrvakAla meM bhI thA aura bhAvi kAla meM bhI rahane vAlA hai, phalataH Atmadravya ke abheda se vaha vijJAna bhI AtmadravyarUpa meM pUrva kAla meM thA aura bhAvikAla meM rahegA, kyoMki pUrva-pazcAt kAla bhAvI sarvaavasthAoM ke sAtha Atmadravya kA tAdAtmya anubhavopArUDha hai / yadi isa bAta ko nahIM mAneMge to pUrvapazcAt avasthAoM meM nirantara Atmadravya kA jo anubhava hotA hai vaha nahIM ho pAyegA / yadi aisA kaheM ki - 'pUrvapazcAt avasthAoM meM AtmAbheda kA jo pratibhAsa hotA hai vaha bhrAnti hai' - to yaha ThIka nahIM hai, bhrAnti kI bAta jUThI hai kyoMki usa anubhava meM koI bAdhaka pratIti nahIM hotI / yadi kaheM ki - 'pUrvapazcAdanugAmI yAnI nitya AtmA ko mAnane meM arthakriyA kA virodha bAdhaka hai, nitya bhAva meM kramaza: yA ekasAtha, kisI bhI prakAra arthakriyA saMgata nahIM hotI' - to yaha ayukta hai cU~ki kSaNabhaMgura hone se anitya bhAva meM hI 'arthakriyA-asaMgati' rUpa bAdhaka vyathAkAraka hai, vaha bAta pahale kahI jA cukI hai| ___AtmA ko hama (syAdvAdI) ekAntanitya nahIM mAnate, vijJAnAkAra ke abheda se hama AtmA meM bhI utpattivinAza svIkArate haiM, ata: usa meM ekAntanityatva nahIM kintu pariNAminityatvasvarUpa nityatva mAnate haiN| pariNAma ke rUpa meM badalate rahane para bhI apane AtmatvAdi mUlasvarUpa se sthAyI bane rahanA yahI pariNAminityatva hai| yadi ekAntanitya mAna kara usakI utpatti-vinAza kA bahiSkAra kiyA jAya to vaha gadhesIMga kI taraha asat hone kI vipadA khaDI hoMgI, kyoMki jisa kA kisI bhI rUpa meM utpAda-vinAza nahIM hotA vaha gardabhazrRMga kI taraha asat hotA hai| yadi kaheM ki - 'pariNAma ke rUpa meM AtmA ke utpAda-vinAza mAneMge to nirvikAra AtmA kI kathA samApta ho kara use vikArI mAnane kI kathA cAlu ho jaayegii|' - to yaha ThIka hI hai, kyoMki mUlasvarUpa se nirvikAra rahate hue bhI AtmA meM pUrvApara vijJAnapariNAma ke rUpa meM kathaMcit savikAratA mAnane meM koI saMkaTa nahIM hai / kathaMcit savikAratA mAnane meM nityatva ke sAtha virodha khaDA hone kI cintA bhI nirarthaka hai kyoMki AtmadravyatvarUpa se AtmA meM kathaMcit nityatva bhI anubhavasiddha hI hai| aisA nahIM kaha sakate ki 'AtmA meM AtmadravyatvarUpa se sthAyitva For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 3 atha jJAnaparyAyAdAtmano vyatireke bhedenopalambhaH syAt, avyatireke paryAyamAtram dravyamAnaM vA bhavet, vyatirekA'vyatirekapakSastu virodhAghrAtaH, anubhayapakSastvanyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhenAparavidhAnAdasaMgataH / asadetat - vyatirekA'vyatirekapakSasyAbhyupagamAt / na ca vyatirekapakSabhAvI tadvyatirekeNopalabdhiprasaMgo doSaH, ekajJAnavyatirekeNa jJAnAntare'pi tasya pratItervyatirekopalambhasya sadbhAvAt / avyatireko'pi, jJAnAtmakatvena tasya pratIteH / na ca vyatirekA'nyatirekayoranyonyaparihAreNAvasthAnAd virodhaH, abAdhitapramANaviSayIkRte vastutattve virodhA'sambhavAt, anyathA saMzayajJAnasyaikAnekarUpasya vaizeSikeNa, grAhya-grAhakasaMvittirUpasya buddhyAtmanazcaikAnekasvabhAvasya saugatena kathaM pratipAdanamupapattimad bhavet yadi pramANapratipanne vastutattve virodhaH saMgacchetetyAdi pUrvameva pratipAditam / vartamAnaparyAyasyAnvayidravyadvAreNa trikAlAstitvapratipAdakaM pratItyavacanamiti siddham / kA anubhava bhrAntirUpa hai' -- isa anubhava meM koI bAdhaka pratIti kA udaya nahIM hai ataH vaha bhrAntirUpa nahIM ho sakatA / yaha bAta pahale hI kahI jA cukI hai| * AtmA aura jJAnaparyAya meM bhedAbheda * zaMkA :- yahA~ cAra pakSa haiM, AtmA vijJAnaparyAya se bhinna hai ? abhinna hai ? bhinna-abhinna (ubhaya) hai ? yA anubhaya yAnI do meM se eka bhI nahIM hai ? prathama pakSa meM vijJAna se alaga Atmadravya kA upalambha prasakta hogA / dUsare abheda pakSa meM, yA to sirpha dravyarUpa AtmA hI rahegA athavA sirpha vijJAna hI akelA upalabdha hogA, kyoMki abheda meM dvitva nahIM TikatA / ubhayavAle tIsare pakSa meM spaSTa hI virodha hai, kyoMki bheda-abheda parasparaparihAravRtti haiM / cauthe anubhaya pakSa meM, eka kA niSedha dUsare (usa ke abhAva) kA AkSepaka hone se, saMgata nahIM hogA / uttara :- yaha galata zaMkA hai / tIsare bhinnAbhinna pakSa ko to hama mAnate hI haiM / isa kA matalaba yaha nahIM hai ki vijJAna se alaga usa kI upalabdhi kA doSa hogA, kyoMki eka vivakSita jJAna meM pariNata hone para, anya apariNata jJAna se bhinnarUpa meM Atmadravya kI upalabdhi ho sakatI hai -- isa meM koI doSagandha nahIM hai / tathA AtmA jJAnamaya hone kI pratIti kisa ko nahIM hotI ? ataH AtmA jJAna se kathaMcit abhinna bhI hai / yadi kaheM ki -- bheda-abheda paraspara parihArI hone se eka-dUsare se viruddha hai, ata: virodhadoSa prasakta hogA -- to yaha ThIka nahIM hai, jaba pUrvokta rIti se bAdhakarahita pramANa se yaha anubhava hotA hai ki AtmA kathaMcit jJAnamaya hai aura jJAna se kathaMcit bhinna hai taba pramANasiddha vastutattva hone para virodha ko avakAza nahIM rahatA / yadi pramANasiddha vastutattva ke Upara bhI aise virodha thopA jAyegA to vaha vaizeSika aura bauddhamata meM bhI sAvakAza rahegA - vaizeSika mAnatA hai ki saMzayajJAna eka hote hue bhI paraspara viruddha koTidvayAvagAhI hone se tadgrAhI -- atadgrAhI aise ubhayarUpa hotA hai / tathA, bauddha mAnatA hai ki eka hI buddhi, grAhya saMvedana rUpa aura grAhaka saMvedanarUpa ubhayAtmaka hotI hai aura buddhirUpa meM eka bhI hotI hai / yadi pramANasiddha vastu meM bhI virodha saMgata mAnA jAya to vaizeSika-bauddhavAdI kaise apane mata kA upapAdana kara pAyeMge ? pahale hI yaha bAta kahI jA cukI hai| niSkarSa, yaha siddha hotA hai ki pratItyavacana vartamAna pariNAma ko apane anvayi dravya ke mAdhyama se trikAlAvasthAyi pradarzita karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam __paramANvArambhakadravyAt kAryadravyaM vyaNukAdi dravyAntaraM vaizeSikAbhiprAyataH, tena niHsRtaM = sambaddhaM kAraNaM paramANvAdi yat pratipAdayati tadapi pratItyavacanam / tathAhi - tryaNukarUpatayA paramANavaH prAdurbhUtAH vyaNukatayA pracyutAH paramANurUpatayA avicalitasvarUpA abhyupagantavyAH, anyathA tadrUpatayA'nutpAde prAktanarUpatA'pagamo na syAt paramANvavasthAvat, prAktanarUpApagame vA nottararUpatayotpattistadavasthAvat / paramANurUpatayA'pi vinAzotpattyabhyupagame pUrvottarAvasthayornirAdhAravigama-prAdurbhAvaprasaktiH / na ca tadavasthayorevA''dhAratvam tayostadAnImasattvAt / na ca pUrvottarakAryadravyavinAzaprAdurbhAvayoH kAraNasyAvinAza-prAdurbhAvau, tatastasyaikAntato himavad-vindhyayoriva bhedaprasakteH / na ca kAraNAzritasya kAryadravyasyotpatte yaM doSaH, tayoryutasiddhitaH kuNDa-badaravat pRthguplbdhiprskteH| ayutasiddhAvapi * paramANu evaM vyaNukAdi dravyoM kA tAdAtmya * mUlagAthA ke caturthapAda meM pratItyavacana kA anya eka svarUpa dikhAyA gayA hai -- dravyAntara ni:sRta jo vacana hai vaha bhI pratItyavacana hai / yahA~ 'dravyAntara' zabda kA artha vaizeSikamatAnusAra lenA hai vyaNuka Adi, kyoMki vyaNukAdi ke Arambhaka yAnI upAdAna rUpa se janaka jo paramANu dravya haiM una se sarvathA bhinna haiM ye vyaNukAdi dravya, isaliye usa ko vaizeSika mata meM 'dravyAntara' kahA gayA hai / niHsRta yAnI sambaddha, arthAt kAraNatAsambandhavAle paramANudravya / tAtparya yaha hai ki paramANu Adi kAraNa dravya ko dravyAntara se yAnI vyaNukAdi dravya se. sambaddha yAnI tAdAtmya bhAva se athavA pariNAma-pariNAmI bhAva se viziSTa. batAnevAlA jo vacana hai vaha bhI pratItyavacana hai / isa tathya kA samarthana karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM - tryaNukarUpa se paramANu utpanna hote haiM, vyaNukarUpa se cyuta hote haiM aura phira bhI paramANurUpa se avicalitasvabhAva rahate haiM - aisA svIkAra lenA cAhiye / yadi aisA nahIM mAnate haiM, yAnI paramANuoM kI tryaNukarUpa se utpatti nahIM mAneMge to pUrvakAlIna vyaNukarUpatA kA paramANusvarUpa kI taraha cyavana bhI amAnya rahegA, athavA vyaNukarUpa se paramANu kA cyavana nahIM mAneMge to jaise paramANu avasthA kI utpatti nahIM hai vaise tryaNukarUpa se bhI utpatti nahIM hogI / yadi tryaNukotpattikAla meM yA vyaNukapracyavakAla meM paramANu kA paramANurUpa se bhI utpatti-vinAza svIkAra kareMge to uttarakAlIna tryaNukotpatti aura pUrvakAlIna vyaNukapracyava donoM ko nirAdhAra-nirdala mAnanA paDegA / yadi kaheM ki tryaNukAvasthA aura vyaNukAvasthA hI una donoM kA AdhAra bana jAyegI to yaha yukta nahIM hai, kyoMki utpattivinAzakAla meM ve avasthA hI maujUda nahIM haiM / * paramANu kA utpatti aura pralaya sayuktika * yadi aisA kaheM ki - 'vyaNukavinAza svatantra hai, vyaNuka rUpa meM vyaNuka ke kAraNabhUta paramANu kA vinAza mAnane kI jarUra nahIM hai / tathA tryaNuka utpatti bhI svatantra hai, tryaNukarUpa meM kAraNabhUta paramANu kI utpatti mAnane kI bhI jarUra nahIM hai / tAtparya, kArya ke utpattivinAza ke sAtha kAraNa ke utpAda-pralaya mAnane kI kyA jarUra ?' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNa-kArya meM kathaMcid abheda hotA hai isaliye kArya ke utpAda-vinAza meM kAraNa kA bhI kathaMcid utpatti-pralaya mAnanA yuktiyukta hai, anyathA himAcala-vindhyAcala kI taraha kAraNa-kArya meM sarvathA bheda prasakta hogA / phalata: kAraNa-kArya bhAva vilIna ho jAyegA / athavA himAcala-vindhyAcala kI taraha upAdAna kAraNa se sarvathA pRthagrUpa se kArya kA upalambha prasakta hogA / yadi kaheM ki - 'kArya ke sAtha kAraNa kI utpatti nahIM mAneMge, kintu kAraNAzrita hI kAryadravya utpanna hotA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 3 kAryotpattau kAraNasyApyutpattiprasakttiH, anyathA'yutasiddhyanupapatteH / / ___ athA'yutAzrayasamavAyitvamayutasiddhiH, sA ca kAryotpattau kAraNAnutpattAvapi bhavatyeva / na, samavAyA'siddhAvayutasiddhyasiddheH / na cAyutasiddhita eva samavAyasiddhiH, itaretarAzrayadoSaprasakteH / na cAdhyakSataH samavAyasiddhernAyaM doSaH, tantvAtmakapaTapratibhAsamantareNAdhyakSapratipattAvaparasamavAyApratIteH / 'iha tantuSu paTaH' ityatrApi pratyaye 'iha tantuSu' iti pratipattistantvAlambanA, 'paTaH' iti pratipattiH paTAlambanA saMvedyata iti nAparaH samavAyapratibhAsaH / na ca 'iha tantuSu paTaH' iti laukikI pratipattiH kintu 'paTe tantavaH' iti / na cAnyathAbhUtapratipattyA'nyathAbhUtArthavyavasthA / na cAnumAnAdapi samavAyaprasiddhiH, pratyakSAbhAve tatpUrvakasya tasya tatrA'pravRtteH / anumAnapUrvakasya tu tasyAnavasthAdidoSAghrAtatvAt aisA mAneMge to kArya-kAraNa meM sarvathA bheda yA pRthag upalabdhi kA doSa nahIM hogA' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki kAraNa-kArya kI yutasiddhi (= asaMzliSTatA) aura ayutasiddhi (= saMzliSTatA) ina do vikalpoM meM se eka ko to mAnanA hI paDegA, yadi yutasiddhi mAneMge to kuNDa aura badarIphala kI bhA~ti una donoM kI pRthag upalabdhi barabasa prasakta hogI / yadi ayutasiddhi mAneMge to yahI kathaMcid abhedarUpa hone se kArya utpanna hone para kathaMcid kAraNa bhI utpanna hone kI bAta phalita ho jAtI hai, kyoMki isa ke vinA ayutasiddhi yAnI pragADha saMzliSTatA (apArthakya) ghaTa nahIM sakatI / (jahA~ pragADha maitrIsambandha hotA hai vahA~ eka ke duHkha se dUsarA bhI du:khI hotA hai / ) * samavAyagarbhita ayutasiddhi kA nirasana * naiyAyika :- ayutasiddhi kA matalaba kathaMcid abheda nahIM hai / usakA matalaba hai samavAya sambandha se ayuta yAnI apRthagbhUta Azraya meM rahanA / ayuta Azraya meM vRtti hone se kArya kI kAraNa se pRthag upalabdhi kA doSaprasaMga nahIM hogA / tathA kArya utpanna hote samaya kAraNa kI utpatti na mAnane para bhI samavAya se apRthag Azraya meM vRttitvarUpa ayutasiddhi ghaTa sakatI hai / jaina :- yaha nivedana ayukta hai kyoMki samavAya hI siddha nahIM hai to vaisI. ayutasiddhi kaise prasiddha ho sakegI ? yadi kaheM ki - ayutasiddhi se hI samavAya siddha hogA to yaha ayukta hai kyoMki eka dUsare ke AdhAra para eka dUsare kI siddhi mAnane meM anyonyAzraya doSa prasaktta hogA / yadi isa doSa ko TAlane ke liye pratyakSa ko hI samavAyasAdhaka kaha diyA jAya to vaha bhI ayukta hai, kyoMki pratyakSa meM sirpha tantumaya paTa kA darzana hotA hai, usake atirikta kisI samavAyAtmaka sambandha kA darzana nahIM hotA / 'yahA~ tantuoM meM vastra hai' isa pratIti meM bhI samavAya dRSTigocara nahIM hai, kyoMki 'yahA~ tantuoM meM' isa rUpa meM tantu dRSTigocara hote haiM aura 'vastra hai' isa rUpa meM vastra hI dRSTigocara hotA hai, kintu una se atirikta samavAya kA kucha bhI AbhAsa nahIM hotA / vAstava meM to janasAdhAraNa ko 'vastra meM tantu haiN| aisA hI anubhava hotA hai na ki 'tantuoM meM vastra hai' aisA / eka prakAra kI pratIti se dUsare prakAra ke artha ko siddha karane vAlI vyavasthA kahIM dekhI nhiiN| ___ anumAna se samavAya kI siddhi kI AzA karanA vyartha hai, kyoMki anumAnapravRtti pratyakSapUrvaka hI hotI hai, samavAya jaba pratyakSasiddha hI nahIM hai to tatpUrvaka anumAna bhI samavAyasiddhi ke liye pravRtta nahIM ho sakatA / yadi kaheM - 'pratyakSapUrvaka anumAnapravRtti na hone para bhI anumAnapUrvaka anumAnapravRtti se samavAyasiddhi ho sakegI' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam tatrApravRttirityanekazaH pratipAditaM na punarucyate / iti vyavasthitametat - tathAbhUtavastupratipAdakamevA''ptavacanam, ekAntapratipAdakaM tu nAptavacanam / ___ athavA ekadravyAdanyad dravyaM 'dravyAntaram' tasmin 'ni:sRtaM' = sambaddhaM yat tadapi pratItyavacanam / yathA - dIrghataraM madhyamikAGgulIdravyamapekSya hrasvataramaGguSThakadravyamiti vacaH / isva-dIrghAdikastu svadharma eva dravyAntaravizeSAbhivyaMgyaH piteva putrAdinA / ___ yadvA gotvasadRzapariNatiyuktAcchAbaleyadravyAt tatsadRzapariNatiyuktaM bAhuleyAdi 'dravyAntara' tasmin ni:zritaM = sambaddhaM vAcakatvena 'gauH' iti yad vacanaM tadapi pratItyavacanam / na punaH kevalatiryaksAmAnya-vizeSa-tadvadbhayAdipratipAdakam asadbhUtArthapratipAdakatvAd unmattavAkyavat // 3 // nanu pratyutpannaparyAyasya svakAlavadatItA'nAgatakAlayoH sattve atItA'nAgatakAlayorvarttamAnakAla-- to yaha AzA bhI vyartha hai kyoMki bAra bAra kahA jA cukA hai ki pUrvAnumAna kI bhI pravRtti uttara anumAnapUrvaka mAneMge to anyonyAzraya doSa hogA / yadi pUrvatara anumAna pUrvaka pUrvAnumAna kI pravRtti mAneMge to usa pUrvatara anumAna kI pravRtti bhI pUrvatamAnumAnapUrvaka... isa prakAra pUrva-pUrva anumAnapUrvakatva kI kalpanA kA anta hI nahIM AyegA -- ityAdi doSa hone se anumAnapUrvaka anumAnapravRtti se samavAya kI siddhi azakya hai / phira se isa bAta ko doharAne kI jarUra nahIM / niSkarSa yaha phalita hotA hai ki dravyAntarani:sRta artha kA prarUpaka vacana hI Aptavacana ho sakatA hai, jo ekAntavAdapradarzaka vacana hai vaha Aptavacana nahIM ho sakatA / * dravyAntarazabda kI anya do vyAkhyA * caturtha pAda kI vyAkhyA eka anya prakAra se vyAkhyAkAra prastuta karate haiM - kisI eka dravya se usa ke jaisA kintu bhinna jo anya dravya vaha dravyAntara hai, aise dravyAntara kA sambandhi vacana yahI pratItyavacana hai / udA0 madhyamikA U~galI aMgUThe se lambI hai jaba ki usa kI apekSA aMgUThA dravya choTA hai -- yaha pratItyavacana hai / hrasvatA aura dIrghatA ye aMgUTha Adi dravyoM ke apane hI dharma haiM kintu inakI sahI abhivyakti viziSTa dravyAntara ke sApekSa hotI hai| jaise pitRtva Adi pitA kA apanA dharma hai kintu vaha putrAdi se abhivyakta hotA hai / athavA anya eka prakAra se caturthapAda kI vyAkhyA isa taraha hai - dravyAntara yAnI sadRzapariNativAlA anya dravya / zabalA aura bahulA ina do gAyoM meM gotvarUpa se pariNAmasAdRzya hai isaliye zabala gaudravya kI apekSA bahulA gau dravyAntara kahI jAyegI / yahA~ gotvarUpa se samAnapariNati ko najara meM rakha kara isa dravyAntara ke liye jo 'gAya' aisA vacanaprayoga kiyA jAtA hai vaha pratItyavacana hai / tAtparya yaha hai ki svatantra tiryak sAmAnya gotvAdi athavA zabalatvAdi svatantra vizeSa (eka-dUsare se sarvathA bhinna) kA nirUpaNa karane vAlA jo 'gAya' aisA vacana hai vaha pratItyavacana nahIM hai / tathA svatantra gotva se viziSTa athavA svatantra zabalatva se viziSTa athavA svatantra tadubhaya se viziSTa dravya ke liye jo 'gAya' zabda kA pratipAdana kiyA jAya to vaha bhI pratItyavacana nahIM hai / kAraNa, unmattapuruSa ke pralApa kI taraha ye bhI asadbhUta svatantra sAmAnya-vizeSa ke pratipAdana karanevAle haiM / pratItya vacana to gotvarUpasadRzapariNati se anuviddha, evaM zabalatvarUpa vizeSa athavA bahulAtvarUpa vizeSa se abhedabhAva se AliMgita, dravyAntara kA nirUpaNa karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 4 tApatteH, anyathA tadrUpatayA tayostatsattvA'sambhavAt - traikAlyA'yogAt tasya tadviziSTatAnupapattestathAbhUtArthapratipAdakaM vacanamapratItyavacanamevetyAzaMkyAha - davvaM jahA pariNayaM taheva atthi tti tammi samayammi / vigaya-bhavissehi u pajjaehiM bhayaNA vibhayaNA vA // 4 // . dravyaM = cetanAcetanam yathA = tadAkArArthagrahaNarUpatayA ghaTAdirUpatayA vA pariNataM vartamAnasamaye tathaiva asti / vigata-bhaviSyadbhistu paryAyairbhajanA = kathaMcit taistasyaikatvam, vibhajanA = vigatabhajanA nAnAtvaM kathaMcit, 'vA' zabdasya kathaMcidarthatvAt / tataH pratyutpannaparyAyasya vigatabhaviSyadbhyAM na sarvathaikatvamiti kathaM tatpratipAdakavacanasyA'pratItyavacanateti bhAvaH // 4 // nanu ghaTAderarthasya kaiH paryAyairastitvaM anastitvaM vA ? ityAha - * atIta-anAgata kAla meM vartamAnatva kI Apatti * zaMkA :- vartamAna paryAya kA atItAnAgata paryAyoM ke sAtha abheda dikhAyA gayA, usa ke Upara yaha zaMkA ho sakatI hai ki atIta-anAgata kAla meM agara vartamAna kAlIna paryAya kI sattA svIkAra leMge to atItakAla aura anAgata kAla atItatva-anAgatatva ko choDa kara varttamAnarUpa bana jAne kI vipadA hogI / kAraNa, atItaanAgata kAla meM atIta-anAgatarUpa se vartamAnaparyAya kI sattA kI AdhAratA sambhava nahIM hai isaliye vartamAnatAprApta atItAnAgata kAla meM hI vartamAna paryAya kI sattA ho sakatI hai / phalataH kAla meM atItatva-anAgatatva kA bhaMga ho kara sirpha varttamAnatva hI zeSa rahane se traikAlya kA yoga nahIM raha pAyegA; taba vartamAnaparyAya meM atItakAlavaiziSTya yA anAgatakAla vaiziSTya bhI nahIM raha pAyegA / tAtparya, vartamAnaparyAya kI atItAdikAla meM sattA pradarzita karanevAlA vacana bhI apratItyavacana hai / / uttara :- isa zaMkA ko mana meM rakha kara granthakAra cauthI gAthA meM kahate haiM - * vartamAnatva kI Apatti kA nirAkaraNa * mUla gAthA zabdArtha :- dravya jisarUpa meM pariNata hotA hai usa kAla meM vaha vaisA hI hotA hai / vigatabhaviSyat paryAyoM ke sAtha bhajanA athavA vibhajanA hotI hai / vyAkhyA :- dravya koI bhI ho cetana yA acetana, vaha vartamAnakAla meM (kramazaH) detana hai to kisI eka arthAkAra grahaNa ke rUpa meM, aura acetana hai to ghaTAdirUpa meM, jaisA pariNata hotA hai vaisA hI usa kAla meM vAstavika hotA hai / yAnI usa rUpa se usakA pUrA abheda hotA hai / jaba ki vigata-bhaviSyat paryAyoM ke sAtha usa dravya kI bhajanA yAnI kathaMcid ekatva athavA vibhajanA yAnI kathaMcit bhinnatA hotI hai / mUlagAthA meM jo aMtima 'vA' zabda hai usakA yahA~ 'kathaMcit' aisA artha liyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki vartamAna paryAya kA atItAnAgata paryAyoM ke sAtha ekadravyAzraya ke rUpa meM abheda hone para bhI sarvathA abheda nahIM hai, yAnI kAla se bhI abheda hai aisI bAta nahIM hai, kAla se to kathaMcit bhinnatA hI hai / isaliye zaMkAkAra kI atItAnAgata kAla meM vartamAnatApatti kI zaMkA nirmUla ho jAtI hai / isa sthiti meM vartamAna paryAya kA atItaanAgata paryAya se abheda pradarzita karanevAle vacana ko apratItyavacana kaise kahA jA sakatA hai ?! // 4 // 'tammi samayammi' ityasya vyAkhyA 'vartamAnasamaye' iti / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam parapajjavehiM asarisagamehiM NiyameNa Niccamavi natthi sarisehiM pi vaMjaNao atthi Na puNa'tthapajjAe // 5 // vartamAnaparyAyavyatiriktabhUtabhaviSyatparyAyAH paraparyAyAstairvisadRzagamairvijAtIyajJAnagrAdyaiH niyamena = nizcayena nityaM = sarvadA nAsti tad dravyam, tairapi tadA tasya sadbhAve avsthaasNkiirnntaaprskteH| sadRzaistu vyaJjanataH sAmAnyadharmaiH sat-dravya-pRthivItvAdibhiH vizeSAtmakaizca zabdapratipAdyairasti, sAmAnyavizeSAtmakasya zabdavAcyatvAt / sAmAnyamAtrasya tadvAcyatve zabdAdapravRttiprasakterarthakriyAsamarthasya tenAnuktatvAt sAmAnyamAtrasya ca taduktasyArthakriyA'nivarttakatvAt, vizeSamantareNa sAmAnyasyA'sambhavAt sAmAnyapratipAdanadvAreNa lakSaNayA vizeSapratipAdanamapi zabdAnna sambhavati, kramapratipatterasaMveda * visadRza-sadRza paryAyoM se asti-nAsti vimarza * prazna :- ghaTa-vastra ityAdi padArtha kA bhUta-bhaviSya kAla meM bhI Apane kathaMcid satya hone kA nirdeza kiyA, isa se yaha jijJAsA UThatI hai ki vyApakarUpa se, kina paryAyoM se ghaTa-vastrAdi padArtha kA astitva hotA hai aura kina paryAyoM se nahIM hotA hai ? uttara :- isa prazna kA uttara paMcamI kArikA meM diyA jA rahA hai - mUlagAthAzabdArtha :- hamezA ke liye, visadRzagamAtmaka paraparyAyoM se nizcayataH dravya kA nAstitva hI hotA hai / sadRza paraparyAyoM meM bhI vyaJjanataH astitva hotA hai, arthaparyAyoM se nahIM hotA / / 5 / / ___vyAkhyA :- paraparyAya ke do prakAra ho sakate haiM - visadRzagama aura sadRza / vartamAna paryAyoM se bhinna jo bhUta-bhAvi paryAya haiM una ko yahA~ paraparyAya samajhanA hai / visadRzagama yAnI vijAtIyasvarUpa se jJAnagrAhya aise paraparyAya-udA0 pUrvottarakAlIna piNDa-kapAlakhaNDasamUha jo ki ghaTajJAna se nahIM kintu vijAtIyajJAna se jAne jAte haiM / vijAtIya svarUpa vAle paraparyAyoM kI apekSA se ghaTAdi dravya kA astitva kabhI bhI nahIM hotA yaha pakkI bAta hai / yadi visadRza paraparyAyoM se bhI ghaTadravya kA vartamAnakAla meM astitva mAnA jAya to piNDAvasthA -- ghaTAvasthA aura khaNDIbhUtakapAlasamUhAvasthA, ina kA sAMkarya prasakta hogA / * vyaMjanaparyAya-arthaparyAya se asti-nAsti vimarza * sadRza-paryAyoM ke do bheda kiye jA sakate haiM, vyaJjana yAnI zabda se pratipAdya paryAya aura arthaparyAya (jo ki zabdapratipAdya nahIM hote) / zabdapratipAdya sadRza paryAya bhI sAmAnya-vizeSobhayAtmaka haiM, jaise sat-dravya-pRthvI Adi sAmAnyAtmaka haiM aura ghaTa-kumbhAdi vizeSAtmaka haiM, parasparamilita ina donoM se abhinna aisI zabdavAcya vastu, sadRzavyaJjanaparyAya kI apekSA se astitvazAlI hotI hai / yahA~ sAmAnyavizeSAtmaka vastu kA nirdeza isaliye kiyA gayA hai ki vahI zabdavAcya hotI hai / sAmAnyamAtra ko zabdavAcya mAneMge to zabda se hone vAlI pravRtti sthagita ho jAyegI kyoMki taba zabda se kisI arthakriyAsamartha rUpa kA nirdeza nahIM milatA / jisa sAmAnyarUpa kA nirdeza milatA hai vaha arthakriyA kA nivartaka yAnI sAdhaka nahIM hotA; jaise ki gotva-ghaTatva sAmAnya se dohana-jalAnayana Adi koI arthakriyA kahIM nahIM hotI / yadi kalpanA kareM ki - 'sAmAnya vizeSa se milA-julA hI rahatA hai ata: sAmAnyanirdeza hone para lakSaNAvRtti se vizeSa kA nirdeza prApta hone se arthakriyApravRtti ho sakegI' -- to yaha kalpanA vyartha hai kyoMki zabda sunane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH nAt; vizeSANAM tvAnantyAt saMketA'sambhavataH zabdA'vAcyatvam / parasparavyAvRttasAmAnya-vizeSayorapyavAcyatvam ubhayadoSaprasaMgAt / tata ubhayAtmakaM vastu guNa - pradhAnabhAvena zabdenAbhidhIyata iti sadRzairvyaJjanato'stItyupapannam / na punaH naiva arthaparyAyaiH anyonyavyAvRttavastusvalakSaNagrAhakatvAt tasya / = RjusUtrAbhimatArthaparyAyaiH tad asti, ayaM cArthaH pUrvasUtra eva pradarzitaH ityanyathA gAthAsUtraM vyAkhyeyam anyavastugatAH paryAyA visadRza-sadRzatayA dviprakArAH, tatra visadRzairvivakSito ghaTAdirnaivAsti sadRzaistu kaizciduktavadasti kaizcinneti tAtparyArthaH // 5 // nanu pratyutpannaparyAyeNa bhAvasyAsstitvaniyame ekAntavAdApattiH ityAzaMkyAha ke bAda prathama sAmAnya kA bodha aura bAda meM vizeSa kA bodha aisA kramika saMvedana anubhavArUDha nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki vizeSa to vyaktirUpa se ananta hai, isaliye unameM saMketa kA sambhava na hone se vaha zabdavAcya ho nahIM sakatA / eka- dUsare se sarvathA svatantra aise sAmAnya - vizeSa kA yugala mila kara bhI zabdavAcya nahIM ho sakatA kyoMki svatantra sAmAnya vizeSa ke eka-eka pakSa meM jo vipadAe~ haiM ve saba isa pakSa meM bhI A kara khaDI raha jAyegI / - kA0 5 = Jain Educationa International -- -- uparokta rIti se svatantra sAmAnya vizeSa zabdavAcya nahIM ho sakate isaliye yahI mAnanA ucita hai anyonya milita sAmAnya-vizeSobhayAtmaka vastu hI kabhI 'sAmAnya gauNa aura vizeSa mukhya' ho kara tathA kabhI 'vizeSa gauNa aura sAmAnya mukhya' ho kara zabdavAcya hotI hai / isa sthiti ko dhyAna meM rakha kara granthakAra ne kahA hai ki vyaJjanasApekSa sadRza paryAyoM se ghaTAdi padArtha kA astitva hotA hai / 13 sadRza vyaMjana paryAya nahIM kintu sadRza jo tadrUpa, tadrasa Adi arthaparyAya haiM una paryAyoM se prastuta ghaTa Adi padArthoM kA astitva nahIM ho sakatA / kAraNa yaha hai ki tad tad vyakti ke jo vyaktigata rUpa - rasAdi bhUta- bhAvi paryAya haiM ve varttamAna ke rUpa- rasAdi paryAyoM se sadRza hone para bhI RjusUtra ke mata se asat haiM / RjusUtra ke mata se, atIta - anAgata aura parakIya vastu vastu hI nahIM hotI / vaha to sarvathA eka-dUsare se vilakSaNa svalakSaNamAtravastu kA grAhaka hone se, vAstava meM usa ke mata meM sAdRzya jaisI cIja hI nahIM hai, ataH sadRza paryAyoM se vastu kA astitva vaha kaise svIkAra karegA ? dhyAna meM rahe ki zabda - samabhirUDhAdi zabdanaya haiM, RjusUtra zabdanaya nahIM hai isaliye vyaJjanaparyAya kI carcA meM RjusUtra ko vicAraNA meM nahIM liyA hai, jaba ki RjusUtra arthanaya hone se arthaparyAya kI vicAraNA meM usa ko sthAna milA hai / For Personal and Private Use Only vyAkhyAkAra kahate haiM ki bhUta- bhAvikAlIna paraparyAyoM ko lekara jo bAta yahA~ huI vaha to kariba kariba pUrvagAthAoM meM bhI ho cukI hai, isa liye yahA~ ' para paryAya' zabda se bhUta - bhAvikAlIna paryAyoM ko choDa kara sirpha anyavastugata paryAyoM ko lekara isa gAthA kI arthavyAkhyA karanA ucita hai jaise anyavastugata paryAya do prakAra ke haiM visadRza aura sadRza / una meM se visadRzaparyAyoM kI apekSA ko vivakSita karake kahA jAyegA ki ghaTa Adi padArtha kA astitva nahIM hai / sadRza paryAya kI apekSA kI vivakSA kI jAya to kahanA hogA ki kucha sadRza (vyaJjana) paryAyoM kI apekSA ghaTa Adi padArtha kA astitva jarUra hai, kintu kucha sadRza (arthaparyAyarUpa) paryAyoM kI apekSA se vaha nahIM hai| yaha pA~cavI gAthA kA tAtpayArtha hai ||5|| -- * varttamAnaparyAya meM bhI bhajanA zaMkA :- cauthI gAthA meM jo kahA gayA hai ki varttamAna kAla meM varttamAna paryAya se bhAva kA niyamataH Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 zrI sammati - tarkaprakaraNam pacappaNNammi vipajjayammi bhayaNAgaDaM paDai davvaM / jaM egaguNAIyA aNaMtakappA 'gamavisesA // 6 // varttamAne'pi pariNAme sva-pararUpatayA sadasadAtmarUpatAm, adho- madhyordhvAdirUpeNa ca bhedAbhedAtmakatAM ca 'bhajanAgatimAsAdayati dravyam / yata ekaguNakRSNatvAdayo'nantaprakArAstatra guNavizeSAsteSAM ca madhye kenacid guNavizeSeNa yuktaM tat / tathAhi kRSNaM dravyaM tadddravyAntareNa tulyam adhikaM UnaM vA bhavet prakArAntarAbhAvAt, prathamapakSe sarvathA tulyatve tadekatvApattiH ', uttarapakSayoH saMkhyeyAdibhAgaguNavRddhihAnibhyAM SaTsthAnakapratipattiravazyaMbhAvinI / astitva hI hai| - to yahA~ niyama dikhAne se ekAntavAda kI Apatti jarUra hogI / uttara :- isa zaMkA kA uttara chaTThI kA. se diyA jAtA hai| mUlagAthA zabdArtha : varttamAnaparyAya ke bAre meM bhI dravya bhajanAgati ko prApta hai, kyoMki ekaguNAdi ananta prakAra, vizeSoM ke hote haiM / I yA UrdhvabhAga ke sAtha abhinna rahatA hai, Upara rakta, vyAkhyA :- varttamAna pariNAma meM niyama batAne se ekAntavAdaprApti ko avakAza nahIM hai, kyoMki vaha niyama bhI vikalpasaMmilita hI hai / dekhiye varttamAna pariNAma meM bhI svarUpa se sadrUpatA aura pararUpa se asadrUpatA ke vikalpa hote haiM, tathA adhobhAga- madhyabhAga aura UrdhvabhAga se bhI bhedAtmaka aura abhedAtmaka vikalpa hote haiM / vivakSita nIlAdi varttamAna paryAya kabhI dravya ke madhyabhAga ke sAtha abhinna hotA hai to kabhI adhobhAga madhya meM zveta aura adhobhAga meM nIla aisI dhvajA isa kA udAharaNa hai / sva-para rUpa se bhI sadrUpatA - asadrUpatA isaliye haiM ki pUre vastra meM jaba eka hI kRSNAdi varNa hotA hai taba bhI kRSNAdi meM eka guNa kAlA, dviguNa kAlA... anantaguNa kAlA aise jo anantaprakAra kRSNavarNa ke haiM unameM se kisI eka prakAra se hI vaha sat hotA hai aura tadanya sabhI prakAroM se vaha asat hotA hai / isa prakAra sociye ki jo eka kRSNarUpavAlA dravya hai usa meM anya kRSNadravya kI tulanA meM tIna vikalpa se kRSNatA ho sakatI hai 1 samAna kRSNatA, 2 adhikaguNa kRSNatA, 3 nyUna kRSNatA / ina meM se kisI eka vikalpa kA hI sambhava ho sakatA hai, anya vikalpa sambhava nahIM hai / prathama vikalpa meM bhI sarvathA tulyatA nahIM kintu kathaMcit tulyatA hI mAnanA hogA, kyoMki sarvathA tulyatA mAneMge to sarvathA ekatva = abheda mAnane kI bhI Apatti ho sakatI hai / ata: vahA~ bhI bhajanAgati sAvakAza hai / tathA nyUnAdhikapakSoM meM to chaH sthAnoM kI sambhAvanA se yAnI cha: cha: prakAra kI hAni - vRddhi yathAsambhava mAnanA hogA / Jain Educationa International - * SaT sthAna hAni - vRddhi kA vivaraNa chacha prakAra hAni-vRddhi yaha jaina zAstrameM vizeSataH 'SaTsthAna hAnivRddhi prakriyA' rUpa se prasiddha hai eka vyakti meM dUsarI vyakti kI apekSA jo nyUnAdhikatA hotI hai vaha sambhavata: cha: prakAra se vargIkRta kI jA sakatI hai / isako isa prakAra samajheMgeM - 1 eka vastu dUsarI vastu se guNa avaguNa meM sambhavataH anantabhAga hAnivAlI ho sakatI hai / 2 athavA asaMkhya bhAga hAnivAlI ho sakatI hai / 3 athavA saMkhyAta bhAga hAnivAlI ho sakatI hai / 4 athavA saMkhyAta guNa hAnivAlI ho sakatI hai / 5 athavA asaMkhyAta guNa hAnivAlI ho 1. ' guNavisesA' iti pAThAntaram, 2. bhajanAgatiM 3. 'tadekatvApattiH, tathA ca nIla-nIlatarAdipratItibAdhaH, uttarapakSayoH' iti vyAkhyAtaM zrIyazovijayopAdhyAyena anekAntavyavasthAprakaraNe / vikalpapaddhatim iti, tathA = For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 6 syAdetat-pudgaladravyasya tAdRgbhUtAparapudgaladravyApekSayA anekAntarUpatA yuktA, pratyutpanne tvAtmadravyaparyAye kathamanekAntarUpatA ? - na, AtmaparyAyasyApi jJAnAdestattadgrAhyArthApekSayA'nekAntarUpatA pudgalavanna virudhyate / tathA dravya kaSAya-yogopayogajJAna - darzana - cAritra - vIryaprabhedAtmakatvAdAtmanaH pudgalavadanekAntarUpatA ArSe pratipAditaiva " kaivihe NaM bhaMte ! AyA paNNatte ? goyamA ! aTThavihe / taM sakatI hai / 6 athavA anaMta guNa hAnivAlI ho sakatI hai / sahasra (1000 ) kI saMkhyA ko le kara isa bAta ko aisI kalpanA se samajha sakate haiM (1) 1000 = 995, yahA~ atyanta kama hAni hone se kalpanA se isa ko anantabhAga kI hAni kaha sakate haiM / yAnI eka vizAla rAzi meM se usakA anantavA~ ( bahuta choTA) hissA kama kiyA jAtA hai / (2) 1000 - 125 = 875, yaha pUrva kI hAni se kucha baDha kara hAni hai isaliye kalpanA se isako asaMkhyAtabhAga kI hAni kaha sakate haiN| yAnI isa meM asaMkhyAtavAM bhAga ( pUrva se baDA hissA ) hIna ho jAtA hai / (3) 1000 250 = 750, yahA~ cauthAI hissA kama ho gayA hai, kalpanA se isa ko saMkhyAta bhAga hAni kaha sakate haiM, isa meM saMkhyAtavA~ yAnI khAsA baDA hissA kama jAtA hai / (4) saMkhyAta guNa hAni kA matalaba hai mUla rAzi sirpha saMkhyAtavA~ bhAga hI zeSa raha jAya, udA0 1000 - 750 = 250 / yahA~ sirpha cauthAI hissA zeSa raha jAtA hai / ( 5 ) asaMkhyAta guNa hAni meM sirpha asaMkhyAtavA~ bhAga hI zeSa raha jAtA hai jaise 1000 - 875 = 125 / yahA~ ATha bhAga meM se sirpha ADhavA~ bhAga bacatA hai, bAkI sAta bhAga kama ho jAte haiM / ( 6 ) anantaguNa hAni meM sirpha anantavA~ bhAga hI baca jAtA hai jaise 1000 - - 995 =5, yahA~ 200 vA~ bhAga hI bacatA hai / 15 - isa se ulaTe krama se cale to 1 anantaguNavRddhi (5 +995 = 1000) 2 asaMkhyaguNa vRddhi (125 + 875=1000) 3 saMkhyAtaguNavRddhi (250 + 750 = 1000) 4 saMkhyAtabhAgavRddhi ( 750 + 250 = 1000) 5 asaMkhyAta bhAgavRddhi (875+125=1000) 6 anantabhAga vRddhi (995 + 5 = 1000 ) isa prakAra ke cha: sthAna vRddhi meM bhI yathAsambhava ho sakate hai / isa prakAra kI hAni - vRddhi ko jaina zAstroM meM 'SaT sthAna hAni - vRddhi' kahA jAtA hai / eka kAle varNa vAle dravya kI kAlimA dUsare kAle dravya kI kAlimA se yathAsaMbhava SaTsthAnahAnivRddhi meM se koI bhI prakAra se ho sakatI hai, kyoMki kRSNatA ke nyUnatama aMza ko prArambhika mAnaka banAyA jAya to aise anantAnanta aMza hareka kRSNavarNa ke dravya meM ho sakate haiM ataH una meM uparokta cha: prakAra kI hAni - vRddhi bhI sambhavita hai / niSkarSa yaha hai ki eka kRSNadravya apane meM jitane aMza vAlI kRSNatA ko varttamAna meM dhAraNa karatA hai| vaha tathAvidha kRSNatAparyAya se astitva meM hotA hai aura taba anya sakala vikalpavAle kRSNatA paryAya se astitvazAlI nahIM hotA / isa prakAra varttamAna paryAya meM bhI bhajanAgati sAvakAza hone se ekAntavAda kI Apatti nahIM hai / prazna :- pudgala (paramANu) dravya meM to sajAtIya anya pudgala dravya kI apekSAoM kI vivakSA se anekAntavAda kI sthApanA ho sakatI hai / varttamAna Atmadravya ke paryAyoM meM vaha kaise kI jAyegI ? Jain Educationa International uttara :- isa zaMkA kA kucha bhI mahattva nahIM hai kyoMki AtmA ke jo varttamAna jJAnAdiparyAya haiM ve bhI apane grAhya viSayabheda kI apekSA anekAntarUpa hI hote haiM, jaisA pudgala ke liye kaha Aye haiM / isa meM koI virodha nahIM hai / tathA ArSa yAnI AgamazAstra meM bhI bhagavatI sUtra meM "bhagavan ! AtmA kitane prakAra ke haiM ?" isa prazna ke uttara meM 'he gautama! ATha prakAra ke haiM' aisA uttara de kara, dravyAtmA (Atmadravya), For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam jahA - davie AyA..." *[bhagavatI* zata. 12 - u0 10] ityAdau // 6 // itazcAnekAntAtmakatA AtmanaH pratipattavyetyAha - kovaM upyAyaMto puriso jIvassa kArao hoi / tatto vibhaeyavvo parammi sayameva bhaiyavvo // 7 // kopapariNatimupanayan puruSo jIvasya parabhavaprAdurbhAve nivarttako bhavati, tanimittasya karmaNa upAdAnAt / kopapariNAmamApadyamAnazca puruSastataH = parabhavajIvAd vibhajanIyo = bhinno vyavasthApanIyaH, kArya-kAraNayormutpiNDaghaTavat kathaMcid bhedAt, anyathA kArya-kAraNabhAvAbhAvaprasaMgAt / na cAsau tato bhinna eva, parasmin bhave svayameva puruSo bhajanIyaH = AtmarUpatayA abhedena vyavasthApyata iti bhAvaH, ghaTAyAkArapariNatamRdrvyavat kathaMcid bhinna ityanekAntaH / yadvA - kopapariNatimanyasmin jIve utpAdayan puruSaH kArako bhavati / tato'sau kopakArakatvena vibhajanIyaH = kopapariNatiyogye jIve kArakaH, anyatrA'kAraka iti // 7 // kaSAyapariNatAtmA, yogapariNatAtmA, upayogapariNatAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, cAritrAtmA aura vIryAtmA aise ATha prakAra ginAye gaye haiM // 6 // * AtmasvabhAva bhI anekAntagarbhita * nimnoktta tarIke se bhI AtmA kI anekAntarUpatA svIkAranA cAhiye - mUla gAthA zabdArtha : - gussA ko paidA karanevAlA puruSa jIva kA kAraka hai / usa parabhava jIva se puruSa vibhajanIya hai (tathA) svayameva puruSa parabhava meM bhajanIya hai // 7|| __apanI AtmA meM gussA ke adhyavasAya ko utpanna karanevAlA jIva aisA duSkarma kA bandha karatA hai jisa se vaha svayaM agrimabhavagrahaNapariNAmaviziSTa sva kA yAnI khuda apane jIva kA utpAdaka bana baiThatA hai, kyoMki gussA ke jariye agrimabhavaprApaka karma kA grahaNa ho jAtA hai / yahA~, agrimabhava kA jIva kArya hai aura vartamAna bhava kA jIva usa kA kAraNa hai, isaliye kopAdhyavasAya meM pariNata jIva kAraNarUpa hone se, kAryarUpa agrimabhavapariNAmavAle jIva se bhinna hai - yaha vyavasthA ucita vyavasthA hai / jaise, miTTIpiNDa aura ghaTa meM kAraNa-kArya bhAva hone se ve donoM kathaMcid bhinna mAne jAte haiM / yadi aisA bheda nahIM mAneMge to kAraNa-kAryabhAva sarvathA abheda meM sambhava na hone se vilIna ho jAyegA / ___kathaMcid bhinna kahane kA matalaba yaha hai ki una donoM meM kathaMcid abheda bhI hai, sarvathA bhinna hI nahIM hai / ataH agrimabhavazAlI jIva ke sAtha vartamAna meM kopAdhyavasAyapariNata AtmA ko bhajanIya mAnanA hogA, arthAt AtmabhAva se abhinna hai isa prakAra kI vyavasthA dikhAnA hogA / udA0 ghaTAkAra pariNata mRdrvya aura miTTIpiNDa rUpa mRdravya meM miTTI ke rUpa meM kathaMcid abhinnatA hotI hai - isa prakAra yahA~ bhI anekAnta sthApita hotA hai| ___athavA isa gAthA kI kucha anya rIti se vyAkhyA isa prakAra ho sakatI hai - jIva meM kopAdhyavasAya * daviyAyA kasAyAyA jogAyA uvaogAyA NANAyA daMsaNAyA carittAyA vIriyAyA'' - iti sampUrNasUtram (bhagavatIsUtre sU0467) * zrI yazovijayopAdhyAyena anekAntavyavasthAyAm 'prasaMgAt' ityanantaram - 'vItarAgajanmAdarzananyAyenaikatvena siddhara kathaM bhavabhedena bheda iti cet ? mRdrvyatayaikatvena siddhasya mRtpiNDaghaTabhAvAbhyAmapi kathaM bhedaH ? na hi mRtpiNDaghaTabhAvAbhyAM mRda iva deva-manujabhAvAbhyAM jIvasya vailakSaNyamaprAmANikamiti vibhAvanIyam' - ityadhikaM paribhAvitametAM gAthAM vivRNvatA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 8 dravyaM guNAdibhyo'nanyat te'pi dravyAdananya evetyetadanekAntamamRSyamANA AhuH -- rUva-rasa-gaMdha-phAsA asamANaggahaNa-lakkhaNA jamhA / tamhA davvANugayA 'guNa'tti te kei icchaMti // 8 // rUpa-rasa-gandha-sparzAH asamAnagrahaNalakSaNA yasmAt tato dravyAzritA guNA iti kecana vaizeSikAdyAH, svayUthyA vA siddhAntAnabhijJA abhyupagacchanti / tathAhi - guNA dravyAd bhinnAH, bhinnapramANagrAhyatvAt bhinnalakSaNatvAcca, stambhAt kumbhavat / na cAsiddhau hetU, dravyasya 'yamahamadrAkSaM tameva spRzAmi' ityanusaMdhAnAdhyakSagrAhyatvAt - rUpAdInAM ca pratiniyatendriyaprabhavapratyayAvaseyatvAt 'dArzanaM spArzanaM ca dravyam' ityAdyAbhidhAnAdasamAnagrahaNatA dravya-guNayoH siddhAH / tathA, vibhinnalakSaNatvamapi - 'kriyAvad kI Aga lagAnevAlA puruSa usakA kartA banA huA hai / yahA~ bhI gussA ke kartA ke rUpa se usa puruSa kI vibhajanA isa prakAra jAnanA cAhiye - gussA kI Aga sabhI meM nahIM laga sakatI / jo kaSAyAdhIna jIva hai usI meM vaha Aga kaTuvacanAdi se lagAyI jA sakatI hai, kaSAyavijetA jIva meM vaha zakya nahIM hai / ata: gussA kI Aga lagAnevAlA puruSa kopapariNatiyogya kaSAyAdhIna jIva ke prati kartA hai, kaSAyavijetA ke prati vaha kartA nahIM hai // 7 // * dravya aura guNa kA sarvathA bheda - vaizeSikAdimata * dravya aura paryAya ke bhedAbhedasambandha meM anekAntapradarzana kara diyA hai, usa se yaha bhI phalita ho jAtA hai ki 'dravya guNAdi se bhinna nahIM hai aura guNAdi bhI dravya se bhinna nahIM hai' / aisA anekAnta hai, kyoMki guNa vastuta: paryAya se alaga cIja nahIM hai / phira bhI isa bAta para parAmarza na karanevAle kucha logoM kA kahanA aisA hai - ____ mUlagAthA zabdArtha :- cU~ki rUpa, rasa, gandha aura sparza kA grahaNa aura lakSaNa asamAna hai isIliye kucha loga guNoM ko dravyAnugata (dravyabhinna) mAnate haiM // // ____ vyAkhyArtha :- yahA~ kucha loga se tAtparya hai vaizeSika-naiyAyika Adi jainetara dArzanika, athavA apane juthavAle yAnI kucha digambara vAdI, jinako vAstavika siddhAnta kI jAnakArI nahIM hai / unake kahane kA tAtparya yaha hai ki guNa dravyAzrita jarUra haiM kintu dravyamaya yA dravyarUpa (yAnI dravya se abhinna) nahIM hai arthAt dravya se bhinna haiM / (mUlagAthA meM guNa dravya se bhinna haiM aisA akSarazaH nahIM kahA hai, kintu 'dravyAnugata zabda se isakA sUcana kiyA hai / ) dravya se bhinna hone meM do hetu haiM - 1 unakA grAhaka pramANa dravyagrAhaka pramANa se atirikta 2 tathA stambha aura kambha meM jaise lakSaNabheda hai vaise gaNa aura dravya ke lakSaNa bhI bhinna haiM / grAhakapramANa ke bheda se tathA lakSaNa ke bheda se jarUra vastubheda siddha hotA hai / ye donoM hetu vAstavika haiM, asiddha nahIM haiM / dravyagrAhaka pramANa - 'jisa ko dekhA usI ko sparza karatA hU~' yaha darzana-spArzana ke viSaya ko eka - mUlagAthA meM jo 'te' pada hai usakA zrIabhayadevasUri yA upAdhyAyajIne kucha bhI vivaraNa nahIM kiyA hai / yadi mUlagAthA meM 'guNa tti te' ke badale 'guNabhinne' aisA kucha pATha hotA aura zrI abhayadevasUrijI kI vyAkhyA meM 'guNa iti' ke sthAna meM 'guNA bhinnA iti' aisA pATha hotA to bahuta acchA rahatA, kyoMki upAdhyAyajIne to 'guNAH tadbhinnA eveti' aisA hI vyAkhyAna anekAntavyavasthAprakaraNa meM kiyA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam guNavat samavAyikAraNaM dravyam' vize0 da0 1-1-15] 'dravyAzrayyaguNavAn saMyoga-vibhAgeSva-kAraNamanapekSaH' [vaize0 da. 1-1-16] itivacanAt siddham // 8 // etatparihArAyAha - dUre tA aNNattaM guNasaI ceva tAva pAricchaM / kiM paMjavAhio hoja pajjave ceva guNasaNNA // 9 // __ dUre tAvad guNa-guNinorekAntenA'nyatvam-asambhAvanIyamiti yAvat - guNAtmakadravyapratyayabAdhitatvAd ekAntaguNaguNibhedasya / na ca samavAyanimitto'yamabhedapratyayaH tasya niSiddhatvAt / na caikatvapratyayasya prAgupanyastAnumAnabAdhA, ekatvapratyayAdhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvenaikazAkhAprabhavatvAnumAnasyeva tasya kAlAtyayApadiSTatvAt / tato guNa-guNinorekAntAnyatvasyA'sambhavAt, guNazabde eva tAvat pArIkSyamasti kiM paryAyAdadhike guNazabdaH ? uta paryAya eva prayukta iti ? abhiprAyazca na paryAyAdanyo guNaH, paryAyazca kathaMcid dravyAtmakaH iti vikalpaH kRtaH // 9 // dikhAnevAlA jo aikya anusaMdhAyi pratyakSa pramANa hai usa se darzana aura spArzana ke eka viSayabhUta dravya kA grahaNa hotA hai / rUpAdi ke liye kabhI bhI aisA eka pratyakSa nahIM hotA ki 'jisa rUpa ko dekhA thA usI kA sparza kara rahA hU~... ityAdi'; kyoki rUpa-rasAdi (dravya kI taraha) do indriyoM se nahIM kiMtu pRthak pRthak niyata indriyajanya pratIti se gRhIta hote haiM / (rUpa kA cakSu se, rasa kA jihvA se, gandha kA ghrANendriya se aura sparza kA tvacA se grahaNa hotA hai) / kahA gayA hai ki 'dravya darzanagrAhya aura sparzanagrAhya hotA hai (jaba ki rUpAdiguNa eka-eka indriya grAhya hote haiM) ityAdi kathana se dravya aura guNa meM asamAnagrahaNatA prasiddha hai| dravya aura guNa kA lakSaNa bhI bhinna bhinna batAyA gayA hai / vaizeSika sUtroM meM kahA hai ki 'jo kriyAzraya guNAzraya aura samavAyI kAraNa hotA hai vaha dravya hai' / tathA 'jo dravyAzrita hote haiM, nirguNa hote haiM saMyogavibhAga ke kAraNa nahIM hote, nirapekSa hote haiM ve guNa haiM / ' - isa prakAra dravya aura guNa ke lakSaNa-pratipAdaka sUtra vacana se yahA~ lakSaNabheda siddha hotA hai ||8|| * guNa-guNI meM ekAntabheda kA parihAra * guNa-guNI ke sarvathA bhedavAda kA parihAra 9vIM gAthA se karate haiM - mUla gAthA zabdArtha :- anyatva to dUra raho, 'guNa' zabda kI hI parIkSA kI jAya - kyA paryAyAtirikta meM 'guNa' saMjJA karate haiM yA paryAya meM hI ? // 9 // vyAkhyArtha :- guNa-guNI ke ekAnta bheda kI kathA ko abhI bAju para rahane do, kyoMki ekAntabheda kA saMbhava hI nahIM hai / dravya se abhinna guNa kI upalabdhirUpa pratyakSa pratIti hI ekAnta guNa-guNIbheda kI bAdhaka hai / samavAya ke prabhAva se guNa aura dravya meM abhedapratIti hotI hai aisA nahIM hai, kyoMki prathamakhaMDa meM vistAra se samavAya ke astitva kA niSedha ho cukA hai / 8 vI gAthA meM jo asamAnagrahaNahetuka tathA lakSaNabhedahetuka do anumAna dikhAye haiM ve kAlAtyayApadiSTa yAnI bAdhita hone se, guNa-guNI ke ekatva kI pratIti meM ve bAdhaka nahIM bana sakate / donoM anumAna isaliye bAdhita hai ki usa ke karma yAnI sAdhya kA nirdeza ekatva sAdhaka OM atra 'pajjavAhie' iti vaktavye 'pajjavAhio' iti vacanamArSe na doSAya / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 11 yadi paryAyAdanyo guNaH syAt paryAyArthikavad guNArthiko'pi nayo vacanIyaH syAdityAha do uNa NayA bhagavayA davvaTThiya-pajjavaTThiyA niyayA / to ya guNavisese guNaTThiyaNao vi jujjaMto // 10 // dvAveva mUlanayau bhagavatA dravyArthika- paryAyArthiko niyamitau / tatrAtaH paryAyAdadhike guNavizeSe grAhye sati tadgrAhakaguNAstikanayo'pi niyamituM yujyamAnakaH syAt; anyathA avyApakatvaM nayAnAM bhavet arhato vA tadaparijJAnaM prasajyeta // 10 // na ca bhagavatA'sAvukta ityAha jaM ca puNa arihayA tesu tesu suttesu goyamAINaM / pajjavasaNNA NiyayA vAgariyA teNa pajjAyA // 11 // yataH punarbhagavatA tasmiMstasmin sUtre 'vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM' [bhagavatI sU0 14-4-513] pratyakSa pratIti se pUrvabAdhita hone para bhI una anumAnoM kA prayoga kiyA jAtA hai / jaise eka zAkhA meM utpanna do Amraphala, eka apakka aura dUsarA pakka, pratyakSa AsvAdanapratIti se patA cala jAya ki eka khaTTA hai aura dUsarA mIThA hai, isa prakAra rasabheda kI pratyakSapratIti ke bAda yadi ekazAkhAjanyatvarUpa hetu se samAnarasAtmaka sAdhya kA nirdeza kara ke anumAnaprayoga kiyA jAya to vaha kAlAtyayApadiSTa yAnI bAdhita ho jAtA hai / isa prakAra guNa-guNI ke ekAntabheda kA sambhava na hone se, usa kI bAta ko bAju para rakha kara, guNazabda kI samIkSA karane do guNazabda kA prayoga paryAya se adhika yAnI atirikta kisI cIja kA nirdeza karatA hai yA paryAya kA hI ? mUla granthakAra ke praznAtmakavidhAna kA phalita abhiprAya yaha hai ki 'guNa' paryAya se bhinna nahIM hai kintu paryAyAtmaka hI hai, taba isa samIkSA se spaSTa hai ki paryAya kathaMcid dravyAtmaka hone se guNa bhI kathaMcid dravyAtmaka hI hai, dravya se sarvathA bhinna nahIM hai || 9 || 19 * guNArthika naya kyoM nahIM batAyA ? * alaga 'guNa yadi paryAya se bhinna hotA to paryAyArthikanaya kI taraha guNArthika naya kA bhI nirUpaNa avazya kiyA jAtA' isa vipakSa bAdhaka tarka ke nirUpaNa ke dvArA granthakAra guNa - paryAya kI abhinnatA dikhAte haiM mUlagAthA evaM vyAkhyA kA artha zrI arihaMta bhagavAnane bhArapUrvaka yaha niyama batAyA hai ki mUlanaya dravyArthika aura paryAyArthika ye do hI haiM / naya ke nirUpaNa meM, yadi paryAya se bhI baDhakara, yAnI usase svatantra koI 'guNa' saMjJaka vizeSa cIja naya kI grAhya hotI to usake grAhaka ke taura para usa niyamavidhAna meM guNAstika naya kA praveza kara ke 'mUla naya tIna hI haiM' aisA niyamavidhAna dikhAnA karttavyA thA, ucita thA / yadi aisA nahIM karate to nayoM kA nirUpaNa guNa ke bAre meM avyApaka yAnI apUrNa raha jAtA / athavA nayanirUpaNa karanevAle arihaMta bhagavAna ko guNAstikanaya kA jJAna nahIM thA, aisI kSati hotI // 10 // * sUtroM meM varNAdi ke liye 'paryAya' zabda kA prayoga guNAstikanayApAdana athavA bhagavaMta meM ajJAnApAdAna rUpa prasaMgApAdAna 10vIM gAthA se kara ke aba 11 vIM gAthA se usa ke phalita viparyaya kA nirdeza karate haiM. jIvAjIvAbhigama pratipa0 3 sU0 78 tathA jambUdvIpa pra0 vakSa0 2 sU0 36 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zrI sammati-tarkaprakaraNam ityAdinA paryAyasaMjJA niyamitA varNAdiSu gautamAdibhyaH vyAkRtAstataH paryAyA eva varNAdayo na guNA ityabhiprAyaH // 11 // atha tatra guNa eva paryAyazabdenoktaH tulyArthatvAt, AgamAcca 'ya eva paryAyaH sa eva guNaH' [ ] ityAdikAt / etadevAha - parigamaNaM pajjAo aNegakaraNaM guNa tti tullatthA / taha vi Na 'guNa'tti bhaNNai pajjavaNayadesaNA jamhA // 12 // ___ pari = samantAt sahabhAvibhiH kramabhAvibhizca bhedairvastunaH pariNatasya gamanaM = paricchedo yaH sa paryAyaH, viSaya-viSayiNorabhedAt / anekarUpatayA vastunaH karaNaM = karoterjJAnArthatvAt jJAnam viSayaviSayiNorabhedAdeva guNaH iti tulyArthI guNa-paryAyazabdau, tathApi na 'guNArthikaH' ityabhihitaH tIrthakRtA, paryAyanayadvAreNaiva dezanA yasmAt kRtA bhagavateti // 12 // ___gAthA-vyAkhyArtha :- zrIarihaMta bhagavAnane alaga alaga bhagavatI-jIvAjIvAbhigama-jambUdvIpaprajJapti Adi sUtroM meM 'vaNNapajjavehiM (=varNaparyavoM se) gaMdhapajjavehiM (= gaMdhaparyAyoM se)' isa taraha guNasaMjJA kA prayoga choDa kara 'paryava' saMjJA kA prayoga kiyA hai aura isa taraha varNAdi kA paryAyarUpa se niyamana kiyA hai| matalaba, gautamaAdi ziSyoM ke samakSa bhagavAna mahAvIrasvAmIne varNAdi kA paryAyarUpa se pratipAdana kiyA hai isaliye varNAdi 'guNa' nahIM hai / yaha viparyaya kA abhiprAya = bhAvArtha hai // 11 / / * paryAyazabda guNazabda samAnArtha haiM to kyA ? * AzaMkA :- bhagavatI Adi sUtroM meM paryAya' zabda kA prayoga varNAdi guNoM ke liye hI kiyA gayA hai, kyoMki 'paryAya' aura 'guNa' donoM zabda kA artha eka hI hai / Agamavacana bhI aisA maujUda hai ki 'jo paryAya hai vahI guNa hai' / ataH guNAtmaka paryAya ke liye tIsarA guNAstika naya kyoM na mAnA jAya ? AzaMkA kA tAtparya yaha hai ki paryAya zabda saMsthAnAdi AkArasvarUpa paryAya aura varNAdi guNa, donoM artha meM prayukta hai| una meM jo 'guNa' ke artha meM prayukta 'paryAya' zabda hai vaha guNazabda kA samAnArthaka hai aura anyaparyAyoM se guNa ko alaga siddha karatA hai isaliye usa ke pratipAdaka 'guNAstika' naya kI kalpanA karane meM koI aucityabhaMga nahIM hai / isa AzaMkA kA nirdeza aura usa kA samAdhAna karate hue sanmatikAra kahate haiM - __ mUlagAthA zabdArtha : - paryAya parigamanarUpa hai aura guNa anekakaraNarUpa hai - ye donoM artha samAna haiN| phira bhI 'guNa'0 nahIM kahA jAtA kyoMki dezanA paryAyanaya kI hai // 12 // vyAkhyArtha :- 'parigamana' zabda meM 'pari' kA artha hai sahabhAvi aura kamrabhAvI aise aneka prakAra yAnI aneka bheda meM pariNata vastu, usakA gamana yAnI pariccheda arthAt bodha yaha (jJAnAtmaka) paryAya hai / yadyapi 'usa bodha kA viSaya paryAya hai' - aisA kahanA cAhiye kiMtu viSaya-viSayI ke abhedopacAra se bodha paryAya hai aisA kahanA nirbAdha hai / 'guNa' kA artha hai eka vastu ko anekarUpa se kare, 'kare' yAnI jAne / arthAt anekarUpa se vastu kA jJAna / jJAna kA matalaba yahA~ jJAna kA viSaya samajhanA, kyoMki yahA~ bhI viSaya-viSayI meM abhedopacAra kiyA hai / ukta rIti se, aneka bheda meM pariNata vastu (paryAya) aura aneka rUpa se jJAta honevAlI vastu (guNa) - ina donoM arthoM meM koI bheda na hone se guNa-paryAya zabdayugala tulyArthaka hI hai / (AzaMkAkAra ne jo kahA vaha bAta ThIka hai) phira bhI tIrthaMkaroMne kahIM bhI 'guNa' yAnI guNArthika naya kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 14 guNadvAreNA'pi dezanAyAM bhagavataH pravRttirupalabhyate iti na guNAbhAva ityAha - jaMpanti atthi samaye egaguNo dasaguNo aNaMtaguNo / rUvAI pariNAmo, bhaNNai tamhA guNaviseso // 13 // jalpanti dravya-guNAnyatvavAdinaH - vidyate eva siddhAnte 'egaguNakAlae duguNakAlae' [bhagavatI sU0 5-7-217] ityAdiH rUpAdau vyapadezaH tasmAd rUpAdirguNavizeSa evetyasti guNArthiko nayaH upadiSTazca bhagavateti // 13 // atrAha siddhAntavAdI - guNasahamaMtareNAvi taM tu pajjavavisesasaMkhANaM / sijjhai NavaraM saMkhANasatyadhammo 'taiguNo'tti // 14 // pratipAdana nahIM kiyA / (mUla gAthA meM 'guNa' zabda hai jisa ke liye vyAkhyA meM 'guNArthika' aisA sIdhA nirdeza kara diyA gayA hai / ) kintu bhagavaMta ne to 'paryAyanaya' kaha kara hI dezanA varasAyI hai, isaliye 'guNArthika' naya niravakAza hai / / 12 / / * guNArthika naya bhagavadupadiSTa hone kI AzaMkA * AzaMkA :- 'guNa' zabdaprayoga ke dvArA bhI bhagavAna kI dezanApravRtti upalabdha hotI hai, ata: dravya aura paryAya se atirikta guNa kA sarvathA abhAva nahIM hai - isI AzaMkA ko granthakAra kahate haiM - mUlagAthA zabdArtha : - samaya meM ekaguNa dasaguNa anaMtaguNa rUpAdi pariNAma kahA gayA hai isaliye guNavizeSa kaha sakate haiM // 13 // vyAkhyArtha :- dravya aura guNa kA bheda batAne vAle kahate haiM ki bhagavatI Adi sUtroM meM rUpAdi ke liye 'ekaguNakAlA duguNakAlA, dasa guNa kAlA, anantaguNa kAlA' aisA zabdanirdeza kiyA gayA hai / isa se phalita hotA hai ki rUpAdi (jisa ko Apa paryAya dikhAnA cAhate haiM vaha) guNavizeSasvarUpa hI hai / isIliye paryAya ko bAju para rakha kara vahA~ guNazabda kA nirdeza, tIsare guNArthika naya ke pratipAdana ke vinA asaMgata ho jAne se, arthApatti se yaha bhI siddha ho jAtA hai ki bhagavAna ne tIsare guNArthika naya kA bhI upadeza kiyA hai // 13 // * siddhAnta meM guNazabda gaNitazAstrokttadharmasUcaka * mUlagAthAzabdArtha :- guNazabda ke vinA bhI paryAyavizeSa saMkhyA siddha hai, sirpha itanA guNA' isa prakAra gaNitazAstradharma hai // 14 // * anekAntavyavasthAgranthe zrIyazovijayavAcakairevaM kRtA'vataraNikA - 'nanu paryAyazabdaH kramabhAvidharmavAcaka eva, guNazabdazca sahabhAvidharmavAcaka eva, tathA ca guNAH paryAyebhyo'tiricyante paryAyAtiriktaguNAbhidhAnAnyathAnupapattyA ca guNArthikanayo'pi bhagavatA'rthAdupadiSTa evetyAzaMkate - + "saMkhANe.... suparinihie'' - (vyAkhyA) - 'saMkhANe'tti gaNitaskandhe supariniSThite iti yogaH' (bhaga0za02 u01 sU0 90) / 7 anekAntavyavasthAyAM 'na u guNo tti' itipAThAntaranirdezo'pi vidyate / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam 'ayaM tAvadguNa' iti rUpAdyabhidhAyiguNazabdavyatirekeNApi 'ekaguNakAla:' ityAdikaM paryAyavizeSasaMkhyAvAcakaM vacaH sidhyati na punarguNAstikanayapratipAdakatvena, yataH saMkhyAnaM gaNitazAstradharmaH ' etAvatA'dhiko nyUno vA bhAva:' iti gaNitazAstradharmatvAdasyetyarthaH // 14 // dRSTAntadvAreNAmumevArthaM dRDhIkartumAha - jaha dasasu dasaguNammi ya egammi dasattaNaM samaM caiva / ahiyammi vi guNasadde taheya evaM pi daTThavvaM // 15 // yathA dazasu dravyeSu ekasmin vA dravye dazaguNite rdezazabdAtireke'pi dazatvaM samameva tathaiva etadapi na bhidyate 'paramANurekaguNakRSNAdiH' iti ekAdizabdAdhikye / guNa- paryAyazabdayorbhedaH, vastu punastayostulyamiti bhAvaH / na ca guNAnAM paryAyatve vAcakamukhyasUtram 'guNaparyAyavad dravyam' [tattvArthA0 22 -- vyAkhyArtha :- siddhAntavAdI kA uttara yaha hai ki bhagavatI sUtra Adi meM 'ekaguNakAlae' ityAdisUtra meM rUpAdi ke lie 'guNa' zabdaprayoga mAnane kI jarUra hI nahIM hai, kyoMki dravya ke paryAyavizeSa svarUpa saMkhyA ko kRSNAdirUpa kI kRSNatA anya kRSNadravya kI apekSA dasaguNI yA anantaguNI adhika yA nyUna hai isa prakAra ke saMkhyAvizeSa ko, batAne ke liye vaha vacanaprayoga hai yaha siddha yAnI sarvajanasammata tathya hai / ataH usa vacana ko arthApatti se guNArthikanaya pratipAdaka mAnanA nirarthaka hai / mUlagAthA meM prayukta 'saMkhANa' zabda kA artha hai gaNitazAstra / tAtparya yaha hai ki 'yaha itanAguNA hai' isa prakAra jo tAvadguNatvasvarUpa gaNitazAstraprasiddha dharma hai usa kA nirdeza 'ekaguNakAlae....' ityAdi sUtra meM kiyA gayA hai, na ki rUpAdi kA guNarUpa meM, isaliye rUpAdi guNa ke liye guNArthika naya kI mAnyatA nirAdhAra siddha hotI hai || 14 || * 'guNa' zabda paryAyabhinnaartha pratipAdaka nahIM - 'guNa' zabda kisI atirikta artha kA pratipAdaka nahIM hai, isa tathya ke dRDhIkaraNa ke liye dRSTAnta dikhAte haiMmUlagAthAzabdArtha :- daza aura dazaguNita eka, donoM meM dazatva samAna hai, yadyapi guNa zabda adhika hai, isI taraha yaha bhI samajha lIjie || 15 // vyAkhyArtha :- samIkaraNa siddhAnta ke anusAra gaNita meM 10 = 10 x 1 barAbara hotA hai, isa meM 'dazaguNita eka' aise vyavahAra meM guNa zabda kA daza uparAMta adhika prayoga karane se saMkhyA meM kucha pharka nahIM paDatA, kyoMki donoM ora dazatva saMkhyA samAna hai / isI taraha 'ekaguNakAlA paramANu' yahA~ bhI ekazabda uparAMta guNazabda kA prayoga karane se bhI kisI naye artha kA pratipAdana nahIM hotA eka aMza kAlA aura ekaguNita eka aMzakAlA -- - aisA kahane para kucha adhika - nyUna nahIM hotA / matalaba yaha hai ki 'guNa' zabda aura 'paryAya' zabda meM zabdabheda hI hai, donoM kA abhidheya vastu yAnI artha to samAna hI hai / yadi yaha kahA jAya guNa aura paryAya ko eka mAnane vAle pakSa meM, vAcakavarya zrImad umAsvAtijI viracita tattvArthAdhigamasUtra meM dravya kA lakSaNa karate hue kahA gayA hai 'guNa aura paryAya vAlA ho vaha dravya hai' isa ke sAtha virodha AyegA / kAraNa, paryAya ke pahale yahIM guNazabda kA prayoga sUcita karatA hai ki una donoM meM bheda hai / to yaha gairamunAsiba hai kyoMki vahA~ yugapadbhAvi yAnI dravya ke sahabhAvi paryAyoM 'guNazabdAtireke'pi' iti vAcakoktamanekAntavyavasthAyAm / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 16 5-37] iti virudhyate, yugapadayugapadbhAviparyAyavizeSapratipAdanArthatvAt tasya / na caivamapi matupprayogAd dravyavibhinnaparyAyasiddhiH, nityayoge'tra matubvidhAnAt dravyaparyAyayostAdAtmyAt sadA'vinirbhAgavarttitvAt anyathA pramANabAdhopapatteH / saMjJA - saMkhyA - svalakSaNA'rthakriyAbhedAd vA kathaMcit tayorabhede'pi bhedasiddherna matubanupapattiH // 15 // evaM dravyaparyAyayorbhedaikAntapratiSedhe'bhedaikAntavAdyAha eyaMtapakkhavAo jo uNa davva-guNa-jAibheyammi / aha puvvapaDikuTTho uAharaNamittameyaM tu // 16 // ke liye hI 'guNa' zabda prayoga hai aura ayugapadbhAvi yAnI kramabhAvi paryAyoM ke liye paryAyazabda kA prayoga kiyA gayA hai, isa prakAra paryAyavizeSa hI guNa haiM yaha siddha hotA hai / - yadi yaha kahA jAya sUtrakAra maharSi ne guNa- paryAya samAsa ke Upara vat-pratyaya kA prayoga kiyA hai usa se siddha hotA hai ki dravya aura paryAya alaga alaga hai, kyoMki bheda meM hI vat ( mat) pratyaya lagAyA jAtA hai / to yaha galata hai kyoMki 'viziSTasvarUpavat dravyam viziSTasvarUpavAlA dravya' aise prayoga meM jaise 23 = svarUpa aura dravya meM bheda na hone para bhI dravya aura usake svarUpa kA nityayoga vatpratyaya se sUcita hotA hai, vaise hI yahA~ bhI dravya aura paryAya meM bheda na hone para bhI unakA nityayoga sUcita karane ke liye vat pratyaya lagAyA gayA hai / dravya aura paryAya meM nitya hI tAdAtmya rahatA hai, paraspara mila kara hI rahate haiM, isaliye nityayoga kahane meM koI bAdha nahIM hai / yadi dravya - paryAya ke bIca bheda mAneMge to usameM 'pAnI kA barpha ho gayA' ityAdi jo abhedagrAhI pratIti hotI hai usa kA bAdha jarUra prasakta hogA / athavA dUsarA samAdhAna yaha hai ki 'dravya' aura 'paryAya' isa prakAra saMjJAbheda, eka dravya ke asaMkhya paryAya isa prakAra saMkhyAbheda, dravya aura paryAya ke apane lakSaNoM meM bheda tathA donoM kI arthakriyA meM bheda, itanA bheda hone se una donoM meM kathaMcid abheda ke rahate hue bhI kathaMcid bheda siddha hai, usa kathaMcid bheda ko sUcita karane ke liye 'vat' pratyaya kA prayoga karane meM koI asaMgati nahIM hai ||15|| * ekAnta abhedavAdI kI AzaMkA * uparokta carcA meM dravya aura paryAya ke ekAnta bheda kA niSedha kiyA hai, aba yahA~ abheda ekAntavAdI AzaMkA vyakta karatA hai Jain Educationa International mUlagAthAzabdArtha :- dravya-guNa-jAti ke bheda meM jo ekAnta - pakSapAta hai usakA pahale niSedha ho cukA hai, yahA~ mAtra udAharaNa hI kahanA hai / / 16 / / pitA-putra bhatIjA - bhANajA - bhrAtA ke sAtha eka puruSa kA sambandha hotA * tasyetyanantaraM zrIyazovijayavAcakairanekAntavyavasthAyAmevamabhANi 'sahabhAvidharmavAcakaguNazabdasamabhivyAhRtasya paryAyazabdasya dharmamAtravAcakasyApi 'go-balivarda' nyAyena tadatiriktadharmapratipAdakatve doSAbhAvAt / na hi kAlpaniko guNa - paryAyayorbhedo vAstavaM tadabhedaM viruNaddhi / kalpanAbIjaM ca tatra tatra pradeze vyutpattivizeSAdhAnameva / ata eva "guNANamAsao davvaM egadavvassiyA guNA lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave" (uttarA0 28- 6 ) ityuttarAdhyayanavacanaM 'davvaNAme guNaNAme pajjavaNAme' ityAdyanuyogadvAra (sU0 123) vacanaM ca ziSyavyutpattivizeSAya kAlpanikaguNaparyAyabhedAbhidhAnaparameva, svAbhAvikatadbhedAbhidhAnaparatve tu guNArthikanayaprasaMgAt / na ca 'nANadaMsaNaTTayAe duve ahaM' ityAdyAgama eva guNArthikanayapratipAdaka iti zaMkAze (?le)zo'pi vidheyaH, anekIkaraNasya paryAyArthagocaratvAdasyeti dik / For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam piu putta - Nattu bhavvaya bhAUNaM egapurisasambaMdho / - Naya so egassa piya tti sesayANaM piyA hoi // 17 // jaha saMbaMdhavisiTTho so puriso purisabhAvaNiraisao / taha davvamiMdiyagayaM rUvAivisesaNaM lahai // 18 // ekAntavyatiriktAbhyupagamavAdo yaH punardravya-guNa - kriyAbhedeSu sa yadyapi pUrvameva pratikSipta:, bhedaikAntagrAhakapramANAbhAvAt abhedagrAhakasya ca ' sarvamekaM sadavizeSAt vizeSe vA viyatkusumavadasattvaprasaMgAt' iti pradarzitatvAt / tathApi tatsvarUpe dADharyotpAdanArthamudAharaNamAtramabhidhIyate // 16 // pitR - putra naptR - bhAgneya-bhrAtRbhirya ekasya puruSasya saMbandha: tenAsAveka eva pitrAdivyapadezamAsAdayati / na cAsAvekasya pitA putrasambandhataH iti zeSANAmapi pitA bhavati ||17|| 24 yathA pradarzitasambandhaviziSTaH pitrAdivyapadezamAzrityAsI puruSarUpatayA niratizayo'pi san tathA dravyamapi ghrANa-rasana-cakSus - tvak - zrotrasambandhamavApya rUpa-rasa- gandha - sparza - zabdavyapadezamAtraM labhate hai / eka kA pitA vaha zeSa sabhI kA pitA nahIM hotA ||17|| puruSarUpa se niratizaya bhI jaise vaha puruSa sambandhaviziSTa hotA hai vaise indriyasambaddha eka hI dravya rUpAdivizeSavyavahAra ko prApta karatA hai || 18 || vyAkhyArtha :- dravya-guNa-jAti meM paraspara bheda hai aisA ekAntabheda svIkArapakSa jo hai vaha pahale hI nirasta kiyA gayA hai; jaise ki bheda kA grAhaka koI pramANa nahIM hai, jaba ki abhedagrahaNa ke liye yaha anumAnaprayoga dikhA cuke haiM ki 'saba kucha eka hai kyoMki sat tattva se aviziSTa hai' / isa ke viparyaya meM yaha bAdhaka bhI dikhAyA gayA hai ki 'yadi vastu mAtra sat tattva se aviziSTa na ho kara vyatirikta hogI to gaganapuSpa kI taraha usa meM asattva prasakta hogA / ' isa prakAra ekAntabheda pakSa kA niSedha to kiyA jA cukA hai, usI ke dRDhIkaraNa hetu sirpha udAharaNa sUcita karate haiM ki eka hI puruSa ke sAtha pitA kA, putra kA bhatIjA kA, bhANajA kA aura bhAI kA isa prakAra anekoM kA sambandha hotA hai aura ina ke jariye vaha eka hI puruSa putra, pitA, cAcA, mAmA, bhAI kahA jAtA hai, sambandha bheda se yahA~ vyaktibheda nahIM hotA / yadi eka puruSa ko ekAntarUpa se pitA yA putra mAnA jAya to vaha eka vyakti kA pitA (ekAnta pitArUpa ) hone se zeSa sabhI vyaktiyoM kA pitA bana jAyegA isa aniSTa prasaMga ke viparyaya kI sUcanA dete hue granthakAra kahate haiM ki kisI puruSa kA eka vyakti ke sAtha putratva kA sambandha hone para usa vyakti kA pitA hone mAtra se sAre jagat kA, zeSa sabhI vyaktiyoM kA pitA nahIM ho jAtA / vaha puruSa puruSarUpa se niratizaya yAnI sAdhAraNa vyaktirUpa hone para bhI putrAdi ke sambandha se viziSTa ho kara 'pitA' Adi sambodhana kA saubhAgya prApta karatA hai, vaise hI rUpi dravya ghrANendriya- rasanendriya-netrendriya-sparzanendriya aura zrotrendriya ke samparka se rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabda ke sambodhanoM ko prApta karatA hai, hAlA~ki vaha dravya dravyarUpa se eka aviziSTa yAnI sAmAnya hai / tAtparya yaha hai ki jaise devatAoM ke svAmI ke liye - dezI0 nA0 6 100 / 1. ' bhavvo bahiNItaNae' 'bhavvo bhAgineyaH ' 2. bhagnI = bhaginI ( pRSo0 sAdhuH), (saM0 hiM0 koze), bhagnyA apatyaM bhAgneyaH / Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 19 dravyasvarUpeNA'viziSTamapi / nahi zakrendrAdizabdabhedAd gIrvANanAthasyeva rUpAdizabdabhedAd vastubhedo yuktaH // 18 // 'tadA dravyAdvaitaikAntasthite: ' kathaMcid bhedAbhedavAdo dravya - yAha * hojjAhi duguNamaharaM anaMtaguNakAlayaM tu jaM davvaM / Na u Daharao mahallo vA hoi saMbaMdhao puriso // 19 // - guNayormithyAvAdaH' iti asya nirAkaraNA 25 yadi nAmAmrAdidravyameva rasanasambandhAd ' rasaH' iti vyapadezamAtramAsAdayet dviguNamadhuraM rasataH kuto bhavet ? tathA nayanasambandhAd yadi nAma 'kRSNam' iti bhavet anantaguNakRSNaM tat kutaH syAt ? vaiSamyabhedAvagaternayanAdisambandhamAtrAdasambhavAt / tathA, putrAdisambandhadvAreNa pitrAdireva puruSo bhavet na tvalpo mahAn veti yuktaH / vizeSapratipatterupacaritatve mithyAtve vA sAmAnyapratipattAvapi zakra-indra yA puraMdara aise vividha zabda prayukta hote haiM kintu zabdabheda se vahA~ vastubheda nahIM hotA vaise hI yahA~ bhI samajhanA cAhiye ||16|| 17||18|| " isa prakAra dravyAbheda ekAntavAda siddha hotA hai taba spaSTa hai ki dravya aura guNa meM kathaMcid bhedAbheda kA nirUpaNa mithyAvAda hai / " - ekAnta abhedavAdI ke isa kathana ke pratikAra meM aba anekAntavAdI kahate haiN| * ekAnta abhedavAdI ke pakSa meM prasaJjana mUlagAthAbhAvArtha :- dravya dugunA mIThA yA anantaguNa kAlA ( kaise ) hogA ? sambandha ke jariye puruSa choTAbar3A nahIM ho jAtA ||19|| vyAkhyArtha : - abheda - ekAntavAdI yadi Ama ke phala kI rasanA ke samparka se 'rasa' saMjJA karate haiM, ( arthAt vaha svayaM rasAtmaka nahIM hai), lekina dUsare kisI phala ke rasa kI rasanA kA samparka to donoM phala meM samAna hai to yaha bheda kaise ? kI 'kRSNa' saMjJA karate haiM to anantaguNa kRSNatA kA vyavahAra kisa se phalita kareMge ? do dravya ke rUpa meM aura rasa meM yaha jo vaiSamya yAnI asamAnatA hai, usa ke bheda kA bodha, yAnI yaha usa se itanA gunA adhika kAlA athavA madhura hai isa prakAra kA bodha sirpha netrAdi indriyoM ke samparka se hI ho jAtA ho aisA to saMbhava nahIM hai / kAraNa, indriyasamparka to sirpha madhura, kAlA ityAdi vyavahAra kA sampAdaka ho sakatA hai kintu unameM vaiSamyabheda kA to AdhAna kara nahIM sakatA, phira svataH vaiSamyabheda ke vinA indriyoM se usakA patA kaise calegA ? yaha tAtparya hai / kadAcit itanA mAna le ki putrAdi ke sambandha ke jariye koI puruSa 'pitA' yA 'putra' Jain Educationa International 1. 'kAntaH sthite' iti pAThAntaram liM0 Adarze / vastutaH atra 'tadA dravyAdvaitaikAntasthite:' asya sthAne 'tadevaM dravyAdvaitaikAnte sthite' iti pAThaH samyak pratibhAti / * anekAntavyavasthAgranthe zrIyazovijayavAcakairasyA gAthAyA avataraNiketthamAlekhitA " nanvevaM dravyAdvaitaikAntasiddheH kathaMcidbhedAbhedavAdo dravyaguNayoraghaTamAnaH syAditi cet ? na, rUpAdInAM guNabhedena vyavahAropapattAvapi dravyA'vizeSe'pi tadvizeSadarzanena bhedasyApi sambhavAt, Aha ca hojjAhi0 / " iti / For Personal and Private Use Only apekSA dugunA madhura kaise batA sakeMge ? tathA, yadi ve netra ke samparka se dravya Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tathAprasakteriti bhAvaH // 19 // atrAhAbhedaikAntavAdI -- bhaNNai saMbaMdhavasA jai saMbaMdhittaNaM aNumayaM te / NaNu saMbaMdhavisese saMbaMdhivisesaNaM siddhaM // 20 // sambandhasAmAnyavazAd yadi sambandhitvasAmAnyam anumataM tava, nanu sambandhavizeSadvAreNa tathaiva sambandhivizeSo'pi kiM nAbhyupagamyate ? // 20 // siddhAntavAdyAha - zrI sammati - tarkaprakaraNam jujjara saMbaMdhavasA saMbaMdhivisesaNaM Na uNa eyaM / NayaNAivisesagao rUvAivisesapariNAmo // 21 // sambandhavizeSavazAd yujyate sambandhivizeSaH yathA daNDAdisambandhivizeSajanitasambandhavizeSasamAsA kahA jA sakatA hai kiMtu rameza ke pitAjI maheza ke pitAjI se baDe haiM yA choTe haiM aisI jo viSamatA hai| vaha sirpha putrAdi ke sambandha se kaise sthAna pAyegI ? yadi kaheM ki yaha madhura athavA kAlA hai aisA bodha sAmAnya hai jo vAstavika hai, kintu 'yaha dugunA madhura athavA anantagunA kAlA hai' aisA bodha yA to aupacArika hai athavA mithyA hai, kAraNa haiM ki vizeSa hI vAstava hai, vizeSabodha hI samyak hai / nahIM hai ||19|| sAmAnya vAstava hai, vizeSa avAstava hai to isa se ulTA bhI kaha sakate sAmAnya avAstava hai, isaliye sAmAnyabodha mithyA athavA aupacArika hai jaba ki isa kA kyA javAba hai ?! tAtparya, sAmAnyavAdI kA ekAnta abhedapakSa nirdoSa Jain Educationa International * sambandhavizeSa se sambandhivizeSa kI zaMkA kA samAdhAna * ekAnta abhedavAdI kahatA hai, suno javAba mUlagAthArtha :- kahA jAtA hai, sambandha ke AdhAra para agara sambandhitva meM Apa kI sammati hai to sambandhavizeSa ke AdhAra para saMbaMdhivizeSa siddha ho jAtA hai ||20|| - 11 vyAkhyArtha :- netrAdi indriyoM ke sAmAnya sambandha se agara rasa, rUpa Adi sAmAnya sambandhi kA Apa svIkAra karate haiM to indriyoM ke sambandhavizeSa ke AdhAra para dugunA madhura rasa tathA ananta guNa kRSNadravyarUpa vizeSa sambandhIyoM ko svIkAra karane meM Apa kyoM hicakicAte haiM ? matalaba yaha hai ki sAmAnya indriyasambandha jo rasa - rUpAdi ke vyavahAra kA prayojaka hai vahI indriyasambandha vizeSarUpa se sambandhivizeSa ke vyavahAroM kA bhI prayojaka ho sakatA hai ataH dravyAdvaita mAnane meM koI Apatti nahIM hai / indriya ke sAmAnya samparka se jo dravya 'rasa' saMjJA prApta karatA hai vahI dravya vizeSasamparka se 'dugunA madhura' saMjJA prApta kara letA hai, dravya meM koI bhI pharka nahIM // 20 // isa javAba ke sAmane siddhAntavAdI kahatA hai mUlagAthArtha :- sambandha ke AdhAra para sambandhivizeSa kI bAta ghaTa sakatI hai kintu (advaitavAda meM) nayanAdigata vizeSa aura usase rUpAdi pariNAmavizeSa kI bAta saMgata nahIM hai ||21|| For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 22 ditasambandhivizeSo'vagataH / dravyAdvaitavAdinastu na sambandhivizeSaH nApi sambandhavizeSaH saMgacchata iti kuto rasanAdivizeSasambandhajanito rasAdivizeSapariNAmaH ? // 21 // nanvanekAntavAdino'pi rUpa-rasAderananta-dviguNAdivaiSamyapariNatiH kathamupapannA ? ityAha - bhaNNai visamapariNayaM kaha evaM hohii tti uvaNIyaM / taM hoi paraNimittaM Na va tti ettha'tthi egaMto // 22 // zItoSNasparzavadekatraikadA virodhAd bhaNyate ekatra AmraphalAdau viSamapariNatiH kathaM bhavati ? iti pareNa prerite upanItaM = pradarzitamAptena - tad bhavati paranimittam - dravyakSetrakAlabhAvAnAM sahakAriNAM vaicitryAt kAryamapi vaicitryamAsAdayati tad = AmrAdi vastu viSamarUpatayA paranimittaM bhavati / na vA 'paranimittameva' ityatrApyekAnto'sti, svarUpasyApi kathaMcinimittatvAt / tanna dravyAdvaitekAntaH sambhavI // 22 // dravya-guNayorbhedaikAntavAdinA prAk pradarzitatallakSaNasyaikatvapratipattyadhyakSabAdhitatvAd lakSaNAntaraM vaktavyam tadAha - vyAkhyArtha :- kathaMcid bhedavAdI ke mata meM sAmAnya se adhika vizeSa bhI svIkRta hai isa liye sambandhavizeSa aura usa ke dvArA sambandhivizeSa kI bAta yathArtha ghaTa sakatI hai / jaise - puruSa ke sAtha daNDAdi vizeSasambandhI se janya saMyogarUpa sambandhavizeSa kI mahimA se 'daNDI' svarUpa sambandhivizeSa kI prasiddhi suvidita hai / kintu ekAnta advaitavAda meM samasyA yaha hai ki vizeSa jaisA kucha hai hI nahIM, na sambandhavizeSa hai na sambandhivizeSa, isa sthiti meM rasanAdi indriyavizeSa ke sambandhavizeSa se Amraphala meM viziSTa madhura rasAdipariNAma kI bAta ko avakAza hI kahA~ hai ? // 21 // * paranimitta vaiSamyaparINAma kI saMgati * prazna - anekAntavAda meM, rUpa yA rasAdi meM jo anantaguNakRSNatA athavA dugunI madhuratA ityAdi vaiSamya pariNati dIkhAI detI hai usa kA kyA samAdhAna hai ? uttara meM prazna kA anuvAda karake kahate haiM - mUlagAthArtha :- pUchA jAya ki vaha viSama pariNAma kaise hotA hai - isake uttara meM kaha diyA hai ki vaha paranimitta hotA hai, athavA 'vaisA hI hai' aisA ekAnta bhI nahIM hai // 22 // vyAkhyArtha :- praznakAra kA pUchane kA Azaya yaha hai ki eka kAla meM eka hI sthAna meM zIta aura uSNa sparza kA yAnI viSamasparzoM kA astitva virodhagrasta hai isaliye yahA~ bhI prazna khaDA hotA hai ki Apa jo viSamapariNAma eka hI AmraphalAdi dravya meM dikhAte haiM vaha kaise ho sakatA hai ? isa prazna ke sAmane granthakAra kahate haiM ki AptapuruSoM ne yaha dikhAyA hai ki eka hI dravya meM paranimitta se, yAnI para dravya athavA kSetra, kAla yA bhAvarUpa sahakArIyoM kI viSamatA se viSamapariNAmarUpa kAryavaicitrya ho sakatA hai / yahA~ bhI aisA ekAntavAda nahIM hai ki 'paranimitta se hI hotA hai,' kabhI kabhI usa viSamapariNAmAtmaka vicitra kArya meM apanA tathAsvabhAvAtmaka svarUpa hI nimitta hotA hai / Amraphala kabhI dUsare saDe hue phala ke saMsarga se saDa jAtA hai aura kabhI apane Apa bhI saDatA hai / niSkarSa, ekAntadravyAdvaitavAda (ekAnta abhedavAda) sambhava nahIM hai // 22 / / * atha dravya-guNayorbhedaikAntavAdino dravyaguNalakSaNAnupapattimudbhAvayanti ityanekAntavyavasthAgranthe yshovijyvaackkRtaavtrnnikaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam davvassa ThiI jamma-vigamA ya guNalakkhaNaM ti vattavvaM / evaM sai kevaliNo jujjai taM No u daviyassa // 23 // ___ dravyasya lakSaNaM sthitiH, janma-vigamau lakSaNaM guNAnAm, evaM sati kevalino yujyate etallakSaNam tatra 'kila kevalAtmanA sthite eva cetanA'cetanarUpA anye arthA jJeyabhAvenotpadyante, ajJeyarUpatayA ca nazyanti / na tu dravyasyANvAderlakSaNamidaM yujyate, na hi aNau rUpAdayo jAyante atyantabhinnatvAt gavyazvAdivat / athavA kevalino'pi sakalajJeyagrAhiNo naitallakSaNaM yujyate na cApi dravyasya acetanasya, guNa-guNinoratyantabhede'sattvApatteH - asatozca kharaviSANAderiva lakSaNA'sambhavAditi // 23 // "davvatthaMtarabhUyA muttA'muttA ya te guNA hojja / jai muttA paramANU Natthi amuttesu aggahaNaM // 24 // * dravya aura guNa ke lakSaNa meM doSodbhAvana * bhedavAdI ne AThavIM gAthA meM dravya aura guNa ke bhinna bhinna lakSaNa ko dhyAna meM rakha kara una kA bheda batAyA thA, kintu 9vIM gAthA se dravya aura guNa meM aikyabodha se usa meM pratyakSa bodha kA pradarzana kiyA gayA thA / ataH vaha bhedavAdI nayA lakSaNa prastuta karatA hai aura granthakAra usameM asaMgati dikhAnA cAhate haiM - pUrvArdha se lakSaNa aura uttarArdha se usa meM asaMgati dikhAyeMge - ___ mUlagAthArtha :- dravya kA lakSaNa sthAyitva aura guNa kA lakSaNa utpatti-vinAza batAyeMge to vaha kevalI meM ghaTegA (athavA usameM to nahIM ghaTegA) kintu dravya meM nahIM ghaTegA // 23 // vyAkhyArtha :- yadi abhedavAdI aisA lakSaNa dikhAve ki dravya kA lakSaNa sthAyitva hai, yAnI vaha sadA avasthita hotA hai / guNa kA lakSaNa hai utpatti-vinAza, yAnI ve kabhI utpanna ho kara vinaSTa ho jAte haiM - to isa meM dravya ke lakSaNa meM avyApti doSa AyegA / matalaba yaha hai ki kevalajJAnI ke Atmadravya meM yaha lakSaNa ghaTa sakegA kyoMki darpaNavat kevalI ke rUpa meM vaha sthAyI rahatA hai aura una meM pratibimbita hone vAle sAre jagata ke jaDa-cetana padArtha (jina meM anya dravya bhI zAmila haiM ve) pratikSaNa ajJeyarUpa se naSTa ho kara jJeyarUpa se pratikSaNa utpanna hote rahate haiM, isa liye anya kisI bhI jJeya dravya meM vaha sthAyitvarUpa lakSaNa nahIM ghaTegA / aNu Adi dravyoM meM bhI dravya kA lakSaNa nahIM ghaTa sakatA, kyoMki gAya ke garbha meM jaise atyantabheda ke kAraNa azva kI utpatti nahIM hotI vaise hI okAntabhedapakSa meM atyantabhinna rUpa-rasAdi gaNa aNadravya ke garbha meM utpanna nahIM ho pAyeMge; phalata: guNazUnyatA ke kAraNa usa meM sthAyitvarUpa lakSaNa bhI nahIM ghaTegA / ____ athavA vyAkhyAkAra isa gAthA ke uttarArdha kI dUsare DhaMga se, vyAkhyA kara dikhAte haiM ki kevalI dravya meM bhI yaha sthAyitva lakSaNa saMgata nahIM hogA bhale hI vaha sakala jJeya vastu kA prakAzaka ho, tathA acetanadravya meM bhI vaha lakSaNa nahIM ghaTa sakegA / kAraNa, lakSaNabheda se agara guNa-guNi kA ekAnta bheda mAnane jAyeMge to una meM asattva kI Apatti AyegI. taba lakSaNa bhI kyA saMgata hogA ? jo gardabhasIMga kI taraha asata hai usa meM kabhI bhI koI lakSaNa yAnI sattvavyApya dharmavizeSa kA sambhava hI nahIM hotA // 23 // - yazovijayavAcakaistu 'atrottaram' ityavataraNikA caturviMzatigAthAyA nirdiSTA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 24 dravyArthAntarabhUtaguNavAdinaH dravyAdarthAntarabhUtaguNA mUrtA amUrtA vA bhaveyuH ? yadi mUrtAH, paramANavo na tarhi paramANavo bhavanti, mUrtimadrUpAdhAratvAt anekapradezikaskandhadravyavat / athA'mUrtAH agrahaNaM teSAm amUrtatvAt AkAzavat / tato dravya-guNayoH kathaMcid bhedA'bhedAvabhyupagamanIyau anyathoktadoSaprasakteH / tathAhi - dravya-guNayoH kathaMcid bhedaH yathAkramamekAnekapratyayAvaseyatvAt, * upAdhyAyajIkRta avataraNikA kI tulanA * yahA~ isa saMdarbha meM dhyAna meM lene jaisI bAta yaha hai ki 23vIM gAthA kI avatArikA aura tevIsavIM gAthA kI vyAkhyA se yaha phalita hotA hai ki 23 vI gAthA meM bhedavAdI pUrvArdha se nayA lakSaNa prastuta karatA hai aura abhedavAdI uttarArdha se usa meM doSAropaNa karate haiM / phira 24vIM gAthA kI vyAkhyAkAra ne koI avataraNikA nahIM kI hai aura usakI vyAkhyA meM dravyabhinna-guNavAdI ke mata meM aura doSAropaNa kiyA gayA hai / dUsarI ora, ___ zrImad upAdhyAyajIne anekAntavyavasthAgrantha meM (pratAkAra pRSTha 83/1) 23vIM gAthA kI avataraNikA isa DhaMga se batAyI hai ki bhedavAdI dravya-guNa ke lakSaNa meM 23vIM samUcI gAthA se sirpha anupapatti hI dikhAtA hai; matalaba vaha pUrvArdha se abhedavAdI kI ora se AzaMkita lakSaNa kA pradarzana karatA hai aura uttarArdha se usa meM svayaM hI doSAropaNa karatA hai / bAda meM kahate haiM ki dravyabhinnaguNavAdI ne jo kahA hai usa kA javAba 24vIM gAthA meM granthakAra dikhA rahe haiM / isa taraha vyAkhyAkAra aura zrI upAdhyAyajI mahArAja 23vIM gAthA kI vyAkhyA alaga DhaMga se karate haiM / kintu upAdhyAyajI mahArAja kI vyAkhyA meM yaha bAta akharatI hai ki bhedavAdI jaba lakSaNa kA khaMDana karatA hai taba kaise yaha kaha sakatA hai ki guNa-guNi meM atyanta bheda hone para asattva kI Apatti AyegI ? vaha svayaM to bhedavAdI hai aura bhedavAda meM Apatti dikhAkara ukta lakSaNa meM doSAropaNa kaise karatA hai ? aise hI atyanta bheda ke AdhAra para aNu meM rUpAdi kI utpatti kA bhI vaha niSedha karatA hai, yaha bhI svamata-kuThAraprahAra jaisA ho jAtA hai / - isa ke sAmAdhAna meM kaha sakate haiM ki bhedavAdI guNa-guNI ke atyanta bhedapakSa meM asattva kI Apatti kA abhyupagamavAda se AdhAra lekara hI dravya ke lakSaNa kI asaMgati dikhAnA cAhatA hai| kintu yaha samAdhAna athavA ukta prazna kitanA ucita yA anucita hai yaha vicAra adhyetA ke Upara choDa diyA jAtA hai / * bhedapakSa meM guNoM ke mUrta-amUrta vikalpa * mUlagAthArtha :- dravya se arthAntarabhUta guNa mUrtta hoMge yA amUrta ? yadi mUrta hoMge to paramANu na hoMge, amUrta hoMge to grahaNa nahIM hogA // 24 // 23 vI gAthA ke uttarArdha se bhedavAdI ke mata meM Apatti pradarzana ke bAda 24 vIM gAthA meM nayI Apatti kA pradarzana karate haiM - 'guNa dravya se arthAntarabhUta hote haiM' aisI mAnyatAvAle ko yaha prazna hai ki dravya se arthAntarabhUta guNoM ko Apa mUrta mAneMge yA amUrta ? yadi mUrta mAneMge to paramANu ke paramANutva kA bhaMga ho jAyegA / kAraNa, ve bhI mUrta rUpAdi guNoM ke Azraya bana jAyeMge aura jo mUrttimat rUpAdi kA Azraya hotA hai vaha avazya aneka pradezavAlA skandha (= avayavI) dravya hI hotA hai na ki paramANu / yahA~ mUrtta kA artha hai cAkSuSAdipratyakSagocara / paramANu to cAkSuSagocara nahIM hotA, yadi vaha bhI cAkSuSAdi gocara rUpAdi kA Azraya hogA taba vaha paramANu kaise kahA jAyegA ? skandha (= avayavI) dravya hI cAkSuSagocara hotA hai ata: ve paramANu bhI skandha meM hI antarbhUta ho jAyeMge / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 zrI sammati-tarkaprakaraNam kathaMcidbhedo'pi rUpAdyAtmanA dravyasvarUpasya rUpAdInAM ca dravyAtmakatayA pratIteH, anyathA tadabhAvApatte // 24 // sIsamaIvipphAraNamettattho'yaM kao samullAvo / iharA kahAmuhaM ceva Natthi evaM sasamayammi // 25 // tataH ziSyabuddhivikAzanamAtrA'rthoyaM kRtaH prabandhaH itarathA kathaivaiSA nAsti svasiddhAnte 'kimete guNA guNino bhinnAH Ahosvid abhinnAH' iti, anekAntAtmakatvAt sakalavastunaH // 25 // evaMrUpe ca vastutattve anyathArUpaM tat pratipAdayanto mithyAvAdino bhavantItyAha - Na vi atthi aNNavAdo Na vi tavvAo jiNovaesammi / taM ceva ya maNNaMtA avamaNNaMtA Na yANaMti // 26 // __yadi bhinna guNoM ko amUrta mAneMge to unakA kisI ko bhI pratyakSAtmaka graha nahIM ho sakegA, jaise amUrta AkAza kA cAkSuSAdipratyakSa nahIM hotA / ina doSoM se bacane ke liye bahuta Avazyaka hai ki dra ke bIca kathaMcid bheda aura kathaMcid abheda mAnA jAya / yadi aisA nahIM mAneMge to uparoktta doSa jyoM ke tyoM raheMge / dekhiye - 'dravyamekam = dravya eka hai, guNA: bahavaH = guNa aneka haiM' isa prakAra kramazaH dravya meM ekatva kI pratIti hotI hai jaba ki usI dravya ke guNoM ke bAre meM anekatva kI pratIti hotI hai, aisI bhinna bhinna pratIti se yaha siddha hotA hai ki dravya aura guNa meM kathaMcid bheda hai / tathA, rUpAdi guNoM dravyamaya hone kI pratIti aura dravya rUpAdiguNamaya hone kI pratIti hotI hai, isa se yahI siddha hotA hai ki dravya aura guNoM meM atyanta bheda nahIM hai kintu kathaMcid abheda bhI hai / yadi kathaMcid abheda nahIM mAneMge to dravya meM guNamayatva aura guNoM meM dravyamayatA kI jo pratIti hotI hai usa kA abhAva ho jAyegA, matalaba vaisI pratIti utpanna nahIM ho pAyegI // 24 // * jaina darzana meM sarvatra padArthoM meM anekAntavAda * __ mUlagAthArtha :- ziSyabuddhivaizadya ke liye itanA vistAra kiyA, bAkI hamAre siddhAnta meM aisI kathA kA mu~ha taka nahIM hai // 25 // ___vyAkhyArtha :- guNa-guNI ke bhedAbheda kI uparokta carcA kA eka mAtra yahI prayojana hai - avyutpanna ziSyoM kI buddhi ko anekAntavAda ke bahumUlya saMskAroM se vikasita karanA / anyathA, hamAre jaina darzana meM sakalavastuoM kI anekAntagarbhatA itanI suprasiddha hai ki 'ye guNa guNI se bhinna haiM yA abhinna haiM' aisI carcA ko avakAza hI nahIM milatA / jainadarzana ke vyutpanna vidvAnoM kI bAtoM meM to sthAna sthAna meM - 'kathaMcid bhinnAbhinna, kathaMcida sadasata kathaMcida nityAnitya. amaka apekSA se acchA lekina amuka apekSA se burA' ityAdi prakAra se syAdvAda hI jhalakatA rahatA hai // 25 // ___ uparokta prakAra se vastutattva anekAntamaya hai yaha siddha hone para bhI jo loga vastu ke bAre meM viparIta pratipAdana karate haiM ve avazya mithyAvAdI hote haiM, yaha aba kahate haiM - - anekAnta-vyavasthAyAmupAdhyAyayazovijayairatrAdhikavistaro prapaMcito yathA 'etacca vivakSAmAtreNocyate'nyathA jAtyantarAtmake vastuni bhedAbhedAdanyatarakathAyA evA'sambhavAt / na hi citraM vastu nIlapItAdyanyataratayA kathyate carcyate vA, ekatarajijJAsayA kevalaM tathA pratIyata iti / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 paJcamaH khaNDaH - kA0 27 naivAsti anyavAdo guNa-guNinoH nApyananyavAdo jinopadeze = dvAdazAMge pravacane sarvatra kathaMcidityAzrayaNAt / tadeva anyadeveti vA manyamAnAH, mananIyameva avamanyamAnA vAdino'bhyupagataviSayAvajJAvidhAyitvAd ajJA bhavanti abhyupagamanIyavastvastitvapratipAdakopAyanimittA'parijJAnAd mRSAvAdivaditi tAtparyArthaH / tato'nekAntavAda eva vyavasthitaH // 26 // nanu 'sarvatrA'nekAntaH' iti niyame anekAnte'pyanekAntAd ekAntaprasaktiH / atha nAnekAnte'nekAntavAdastarhi avyApako'nekAntavAda ityatrAha - bhayaNA vi hu bhaiyavvA jaha bhayaNA bhayai savvadavvAiM / evaM bhayaNA Niyamo vi hoi samayAviroheNa // 27 // ___ mUlagAthArtha :- zrI jinendra ke upadeza meM na to anyavAda hai, na ananyavAda / phira bhI (ekAntataH) 'anya' hI yA 'ananya' hI mAnanevAle aura 'mAnane yogya' na mAnanevAle ajJAnI haiM // 26 / / vyAkhyArtha - zrImad jinezvara deva ne dvAdazAMga pravacana yAnI AgamoM meM kahIM bhI guNa-guNI ke ekAnta bhedavAda kA athavA ekAnta abhedavAda kA samarthana nahIM kiyaa| bhagavAna ne upadeza meM kahIM bhI ekAnta Agraha ko avakAza hI nahIM diyA, sarvatra unhoMne kathaMcidavAda ko yAnI syAdvAda yA anekAntavAda ko hI avakAza diyA hai| phira bhI kucha loga aise kadAgrahI hote haiM jo 'eka hI hai' athavA 'bhinna hI hai' isa prakAra ekAnta mAnyatA dhAraNa kara ke, vAstava meM mAnane lAyaka jo anekAntavAda hai usa kI avajJA karate haiM, isa prakAra tAttvika svIkAra karane yogya viSayoM kI avajJA karane ke kAraNa ve ajJAnI bane rahate haiM / tAtparya yaha hai ki mAnane lAyaka vastu kA pratipAdana kisa * asyA gAthAyA vyAkhyA'nekAntavyavasthAgranthe zrIyazovijaya vAcakaiH kRtA sA'trodhriyate - yathA bhajanA'nekAnto bhajate = sarvavastUni tadetatsvabhAvatayA jJApayati, tathA bhajanA'pi = anekAnto'pi bhajanIyA = anekAnto'pyanekAnta itISTamasmAka miti nayapramANApekSayakAntazcAnekAntazcetyevamasau jJApanIyaH / tathAhi - nityAnityAdizabalaikasvarUpe vastuni nityatvAnityatvAdyekataradharmAvacchedakAvacchedenaikataradharmAtmakatvamubhayAvacchedena vobhayAtmakatvam, tathA nityAnityatvAdisaptadharmAtmakatvapratipAdakatAparyAptyadhikaraNe'nekAntamahAvAkye'pi sakalanayavAkyAvacchedenoktarUpamanekAntAtmakatvaM pratyekanayavAkyAvacchedena caikAntAtmakatvaM na durvacamiti bhAvaH / etadevAha - evam = uktarItyA bhajanA = anekAntaH sambhavati niyamazca = ekAntazca; samayasya = siddhAntasya "rayaNappabhA siya sAsayA siya asAsayA" ityevamanekAntapratipAdakasya 'davvaTThayAe sAsayA pajjavaTThayAe asAsayA' ityevaM caikAntAbhidhAyakasya avirodhena / na caivamavyApako'nekAntavAdaH, syAtpadasaMsUcitAnekAntagarbhasyaivaikAntasvabhAvatvAdanekAntasyApi syAtkAralAJchanaikAntagarbhasyAnekAntasvabhAvatvAt / na cAnavasthA, dezakAtyAbhyAmavayavAvayavirUpasya vastuna iva syAdvAdasyApyekAntAnekAntAtmakasyaiva pramANAdeva pratIteH / bhinnaikAntA'nekAntAvalambane'pyasyA jJaptivirodhitvAbhAvAt, svasAmagrImahimnA tAdRzasyaivotpattermiyo'napekSaNAdutpattivirodhitAyA api vaktumazakyatvAt / na cotpatti-jJaptyanyatarA'pratibandhakApyanavasthA dUSaNam, yattArkikA: 'mUlakSayakarIM prAhuranavasthAM hi dUSaNam' iti / na cedevaM tadA prameyatve prameyatvAdyupagame'pyanavasthAdoSo durnivAra: syAt / yadvA yathA naiyAyikAdInAM 'ghaTAbhAvo'tirikta eva tadabhAvazca ghaTa eva, tRtIyAbhAvazcAdya eva caturthazca dvitIya eva' ityAdirItyA nAnavasthA tathA'smAkaM anekAntaH :'anekAntAnekAnta ekAntaH tadanekAnta Adya eva 'tadanekAntazca dvitIya eveti tRtIya-caturthAdyanekAntAnAmAdyadvitIyayoreva paryavasAnAt kA'navasthA nAma ?! 'ekAntaniyAmakasva-pararUpayoranavasthAnAdekAntagarbhAnekAntasya parijJAtumazakyatvAjjJaptipratibandhikaiveyamanavasthA' iti kazcit / tanna, itthamapi 'guDazuNThI'nyAyenAnavacchinnAnekAnte dossaabhaavaat| sAvacchinnAnekAntavAde'pi sUkSmAvacchedakajijJAsoparama evAnekAntaprayogAntaraparizramoparame'navasthAnavakAzAditi diga / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam yathA bhajanA = anekAnto bhajate sarvavastUni tadatatsvabhAvatayA jJApayati tathA bhajanA'pi anekAntospi bhajanIyaH anekAnto'pyanekAnta ityarthaH / nayapramANApekSayA 'ekAntazcAnekAntazca' ityevaM jJApanIyaH / evaM ca bhajanA = 'nekAntaH sambhavati, niyamazca = ekAntazca, siddhAntasya " rayaNappabhA siA sAsayA siyAssAsayA" [jIvA0 pratipa0 3-1-78] ityevamanekAntapratipAdakasya " davvaTTayAe sAsayA, pajjavaTTayAe asAsayA [ ]" ityevaM caikAntAbhidhAyakAvirodhena / prakAra karanA, isake upAya kA parijJAna jaise asatyavAdI ko nahIM hotA vaise hI ekAntavAdiyoM ko bhI nahIM hotA, isaliye ve ajJAnI kahe jAte haiM / isa prakAra anekAntavAda kI sthApanA huyI ||26|| kyA anekAnta meM bhI anekAnta hai ? hA~ 32 = - hai ataH prazna Apane kahA ki niyamataH anekAnta sarvavastuvyApaka hai, anekAnta bhI eka vastu usa meM bhI anekAnta honA cAhiye, jaba anekAnta meM bhI anekAnta mAneMge to usa se ekAnta hI phalita hogA / yAnI ekAntavAda galA pakar3a legA / yadi isa ke bhaya se anekAnta meM anekAnta nahIM mAneMge to usa kI sarvavastuvyApakatA kA bhaMga kyoM nahIM hogA ? uttara :- isake uttara meM kahate haiM mUlagAthArtha :- jaise bhajanA sarva dravyoM ko vibhakta karatI hai vaise hI bhajanA meM bhI vibhajana samajha lenA / ataH siddhAnta kA virodha na ho isa prakAra se bhajanA niyamarUpa bhI ho sakatI hai ||27|| Jain Educationa International = - 1 jaina siddhAnta meM 'aisA hai aisA nahIM bhI hai' isa DhaMga se vikalpoM ko sUcita karane ke liye bAra bAra 'bhajanA' zabda kA prayoga upalabdha hotA hai / paraspara viruddha vikalpoM kA prastutIkaraNa yahI syAdvAda athavA anekAntavAda hai / ataH granthakAra ne bhI yahA~ anekAnta ke liye bhajanAzabda kA prayoga kiyA hai / ve kahate haiM ki bhajanA yAnI anekAnta, jaise pratyeka dravyAtmaka arthAt dravyaparyAyobhayAtmaka vastuoM kA vibhajana karatI hai, vibhajana yAnI yaha sUcita karanA ki pratyeka vastu kathaMcit tatsvabhAva hai aura kathaMcit atatsvabhAva hai; ThIka isI DhaMga se bhajanA kA bhI vibhajana samajha lenA cAhiye / matalaba yaha hai ki anekAnta meM anekAnta hotA hai / jaise dekha lijiye naya kI apekSA ekAnta bhI hotA hai aura sarvanayanivaSayagrAhaka pramANa kI apekSA anekAnta bhI hotA hai / isa prakAra jo bhajanA yAnI anekAnta hai vaha kathaMcid niyamasvarUpa yAnI ekAntAtmaka bhI ho sakatA hai / isa meM lezamAtra siddhAntavirodha nahIM hai kyoMki siddhAnta ke sUtroM meM anekAnta kA aura anekAntagarbhita ekAnta kA, donoM kA yathAsambhava darzana hotA hai / jaise dekhiye jIvAjIvAbhigamasUtra meM eka prazna ke uttara meM kahA hai ki yaha 'ratnaprabhA pRthvI kathaMcit zAzvata hai kathaMcid azAzvata hai" / isa sUtra meM spaSTa hI anekAnta dikhAI detA hai / usI viSaya meM 'zAzvata hai to kaise aura azAzvata hai to kaise' isa pRthak pRthak praznoM ke uttara meM eka sUtra meM kahA gayA hai ki 'dravyArthatA se zAzvata hai, paryAyArthatA se azAzvata hai|' yahA~ spaSTa hI anekAntagarbhita ekAnta kA darzana hotA hai / cU~ki pahale jo zAzvata azAzvata kA anekAnta dikhAyA gayA hai unhIM ke eka eka aMza ko yahA~ gRhIta kiyA hai isaliye anekAntagarbhatA spaSTa hotI hai, to dUsarI aura dravyArthatA se sirpha zAzvata hI kahA hai na ki zAzvatAzAzvata, tathA paryAyArthatA se sirpha azAzvata hI kahA hai na ki zAzvatAzAzvata, ata: ekAnta bhI yahA~ jhalakatA hai / isa prakAra siddhAnta ke sUtroM meM anekAnta kA tathA anekAntaaMzabhUta ekAnta kA, donoM kA darzana upalabdha hone se, kaha sakate haiM ki anekAnta meM bhI anekAnta mAnane para siddhAnta ke sAtha koI virodha nahIM hai; tathA anekAnta kI vyApakatA meM koI kSati bhI nahIM rahatI aura ekAntika ekAnta ko bhI avakAza nahIM rahatA / - For Personal and Private Use Only - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 paJcamaH khaNDaH - kA0 27 na caivamavyApako'nekAntavAdaH, 'syAt' padasaMsUcitAnekAntagarbhasyaikAntasya tattvAt anekAntasyApi 'syAt' kAralAJchanaikAntagarbhasya anekAntasvabhAvatvAt / na cAnavasthA, anyanirapekSasvasvarUpata eva tathAtvopapatteH / yadvA svarUpata evAnekAntasyaikAntapratiSedhenAnekAntarUpatvAt 'syAdekAntaH' 'syAdanekAntaH' iti kathaM nAnekAnte'nekAnto'pi / anekAntAtmakavastuvyavasthApakasya tadvyavasthApakatvaM svayamanekAntAtmakatvamantareNA'nekAntasyAnupapannamiti na tatrA'vyApakatvAdidoSa ityasakRdAveditameva // 27 // nanvanekAntasya vyApakatve 'SaD jIvanikAyAH - tadaghAte vA dharmaH' ityatrApyanekAnta eva syAdityAzaMkyAha - * anekAnta kI avyApakatA kA bhaya nirmUla * mana meM Dara rakhane kI jarUra nahIM hai ki 'anekAnta ke anekAnta se phalita ekAnta ke sira uThAne para anekAnta usa aMza meM avyApaka hI raha jAyegA' - aisA Dara tabhI hotA agara vaha phalita ekAnta anekAnta se sarvathA nirapekSa hotA / yahA~ to 'syAt (kathaMcit) zAzvata hI hai' isa prakAra kA jo eka dharmAvagAhI ekAnta hai vaha nirviSa sarpatulya hai, usa kA viSa to 'syAt' pada se sUcita anekAnta kI amRtauSadhi se dhvaMsa kiyA huA hai / loga meM bhI prasiddha hai mAraNAdi vidhi se gujarA huA viSa auSadha bana jAtA hai / anekAnta bhI svayaM anekAntasvabhAva hone se usa meM bhI 'syAt' padAnuviddha ekAnta, garbhitarUpa se zAmila rahatA hI hai / ___ yadi yaha kahA jAya - anekAnta ke anekAnta se jo ekAnta phalita hotA hai usa ke garbha meM Apa jo anekAnta pradarzita karate haiM, usa meM bhI Apa ko anekAnta mAnanA hogA, pariNAmasvarUpa eka nayA ekAnta phalita hogA, usa ko bhI Apa anekAntagarbhita batAyeMge to usa garbhita anekAnta meM bhI anekAnta mAnanA hogA... isa prakAra anekAnta meM bhI anekAnta, usa meM bhI anekAnta... anta hI nahIM AyegA / - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~ anekAnta meM anekAnta batAne kA itanA hI tAtparya hai ki anekAnta paraspara sApekSa aneka ekAntagarbhita hotA hai / usakA matalaba yaha to kabhI nahIM hai ki anekAnta svabhinna eka naye anekAnta para avalambita hotA hai| anya anekAnta se nirapekSa hI anekAnta kA apanA svarUpa hotA hai / anekAnta apane svarUpa se hI anekAntAtmaka hotA hai, isaliye anya anya anekAnta kI apekSA se saMbhavita anavasthA ko koI avakAza hI nahIM hai / athavA, jaba anekAnta kA svarUpa hI ekAntaniSedhAtmaka hai to phira anavasthA ko avakAza hI kyoM bacegA ? ekAntaniSedha yahI anekAnta kI anekAntarUpatA hai, naye kisI anekAnta ko lA kara anekAntarUpatA kA upapAdana karane kA kleza hI nahIM hai phira kaise anavasthA ?! anekAnta kA apanA svarUpa 'syAd anekAnta:' aisA hai, isI se phalita hotA hai 'syAd ekAnto'pi' arthAt kathaMcid ekAnta hai kathaMcid anekAnta hai - isa prakAra anekAnta ke bhaMgoM meM svayaM hI anekAnta vyakta ho rahA hai to 'anekAnta meM anekAnta hai' aisA kahane meM doSa kyA hai ?! dUsarI bAta yaha hai ki kisI bhI vastu kA svarUpanirdhAraNa anyathA'nupapatti se jaba phalita hotA hai taba usa meM kabhI bhI kalpita doSoM ko sthAna nahIM hotA kyoMki anyathAnupapatti sarvato balIyasI hotI hai / prastuta meM, vastumAtra meM anekAntAtmakatA kI sthApanA karanevAlA jo anekAnta(vAda) hai vaha svayaM yadi anekAntAtmaka na ho to usa se vastumAtra meM anekAntAtmakatA kI sthApanA kA sambhava hI nahIM hai, isa prakAra vastu meM anekAntAtmakatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam NiyameNa saddahaMto chakkAe bhAvao na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA // 28 // niyamena = avadhAraNena 'SaDevaite jIvAH kAyAzca' ityevaM zraddhadhAnaH SaTkAyAn bhAvataH = paramArthato na zraddhatte, jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt, kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt, jIva-pudgala-pradezAnAM parasparA'vinirbhAgavRttitvAca-jIvapradezAnAM syAd ajIvatvam, pratyekaM prAdhAnyavivakSayA syAd anikAyatvam / sUtravihitanyAyena pravRttasyA'pramattasya "hiMsA'pyahiMsA' / iti 'taddhAte syAdadharmaH' iti na bhAvasamyagdRSTirasau syAt, dravyasamyagdRSTistu syAt 'bhagavataivamuktam' iti jinavacanarucisvabhAvakI sthApanA kI anyathAnupapatti se jaba anekAnta meM anekAntAtmakatA siddha hotI hai to vahA~ avyApakatA yA anavasthAdi doSa nisteja haiM - yaha pahale bhI kaI daphe kahA jA cukA hai // 27|| * SaTjIvanikAya aura ahiMsAdharma meM bhI anekAnta * AzaMkA - anekAntasiddhAnta yadi vyApaka hai to kyA isameM bhI Apa anekAnta mAneMge ki 'jIvanikAya cha: hai. jIvoM ko na mArane meM dharma hai', isa meM bhI anekAnta hai kyA ? tAtparya yaha hai ki yahA~ bhI anekAnta mAneMge to cha: jIva nikAyoM kA aura ahiMsA kA jo vyApaka jaina siddhAnta hai usameM bhI saMkoca karanA paDegA ! uttara :- isa AzaMkA kA granthakAra satarka sAnukUla uttara dete haiM - mUlagAthArtha :- cha kAya kI niyamagarbhita zraddhA karanevAlA paramArtha se zraddhA (hI) nahIM karatA, aparyAyoM meM zraddhA avibhakta hotI hai // 28 // ___vyAkhyArtha : - jina logoM kA atibhArapUrvaka aTala niyama ke rUpa meM kahanA hai ki 'jIvanikAya cha hI hai', unakI yaha zraddhA dRDha hone para bhI pAramArthika nahIM hai / kAraNa, cha kAya vAle (pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya) jIvoM meM jo kAya(=zarIra)kRta bhedarekhA hai usa se Upara UTha iyaM gAthA zrIyazovijayavAcakairanekAntavyavasthAgranthe vyAkhyAtA yathA -- "niyamena = avadhAraNena SaDaivaite jIvAH kAyAzcetyevaM zraddadhAnaH SaTkAyAn bhAvataH = paramArthato na zraddhatte, jIvarAzyapekSayA teSAmekatvAt, kAyAnAmapi pudgalatayaikatvAt, jIvapudgalapradezAnAM parasparA'vinirbhAgavRttitvAjjIvapradezAnAM syAdajIvatvam, pratyekaM prAdhAnyavivakSayA syAdanikAyatvam / sUtravihitanyAyena pravRttasyA'pramattasya na hiMsA / iti tadghAte'pi syAdadharma iti na bhAvasamyagdRSTirasau / dravyasamyagdRSTistu syAdevAnyadarzanA'sadgrahanivRttyA jinavacanarucisvabhAvasya saMkSepasamyaktvalakSaNatvAt / tathA ca pAramaSam [uttarA0 28-26] iti / aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevaruitti hoi NAyavyo / avisArao pavayaNe, aNabhiggahio ya sesesu // 26 / / tato'paryAyeSvapi na vidyante''cirmurmurAdayo vivakSitaparyAyA yeSu pudgaleSu teSvapyavibhaktazraddhAnaM yattadapi bhAvata eva bhaved 'arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI ve'ti / na hi bhUtabhAviparyAyoparaktavAkyaM dravyataH satyaM bhvti| 'savizeSa0' iti nyAyAd bhUta-bhAviparyAyadhvaMsaprAgabhAvAvagAhitvAt tatra dravyataH satyatvam-iti cet ? na, tathApi dharmAze dravyato'vibhaktasyApi dhayaMze vibhaktasya pratyayasya bhAvata eva sambhavAt / tannAtrApyavyApako'nekAntavAdaH / vastuto niyamena SaT kAyAn zraddadhad bhAvato na samyagdRSTirityatraiva heturayam - 'handi = yataH aparyAyeSu = ekAdiprakArarahiteSu SaTsu kAyeSu zraddhA'vibhaktA bhavati = syAdvAdajJAnaparisamApyAkAMkSAparipUrtyA'vizrAntA bhavati - "egavihaduvihativihA' - ityAdiprarUpaNayaiva tadvizrAntisambhavAdityayamartho'nubhavasammukhIna iti dhyeyam / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 29 tvAt / tato'paryAyeSvapi 'na vidyante arci-murmurAdayo vivakSitaparyAyA yeSu pudgaleSu teSvapi' avibhaktazraddhAnaM yat tadapi bhAvata eva bhavet 'arciSmAnayaM bhAvo bhUto bhAvI vA' iti / tannA'vyApako'nekAntavAdaH // 28 // __ nanvekAntasya vyApakatve 'gacchati-tiSThati' ityatrApyanekAntaH syAt, tathAbhyupagame ca tayorabhAvaprasaktiH - ityetadevAha - gaiparigayaM gaI ceva kei NiyameNa daviyamicchaMti / taMpi ya uDDagaIyaM tahA gaI anahA agaI // 29 // 'gatikriyApariNAmavad dravyaM gatimadeva' iti kecid manyante, tadapi gatikriyApariNataM jIvadravyaM kara dekhA jAya to samagra jIvarAzi kI apekSA sabhI jIva eka hI haiM / isa taraha cha kAyoM meM jo varNAdibheda hai usa kI avivakSA hone para pudgalarUpa se hI usa kI vivakSA karane para ve kAya bhI eka hI haiM, una meM koI bheda nahIM hai / 'kyA jIva ajIva bhI hotA hai' ? isa prazna kA bhI yahI uttara hai ki jIva aura pudgala ke pradeza paraspara avibhaktarUpa se AkAzapradezoM meM rahate haiM, isa paraspara avibhAjyatA ke jariye jIva ko kathaMcid ajIva bhI kaha sakate haiM / tathA, eka eka jIva vyakti ko kisI vivakSAvaza prAdhAnya diyA jAya taba nikAyarUpa meM jJAta jIvasamUha kI vivakSA na karane para jIva meM kathaMcid anikAyatva bhI mAna sakate haiM / isI taraha, vyAkhyAkAra kahate haiM ki zAstrokta vidhAna ke anurUpa pravRtti karanevAlA jo atyanta sAvadhAna apramatta sAdhu hai usakI nadI uttaraNa Adi pravRtti meM jIva-ghAta anivAryarUpa se ho jAne para bhI vaha hiMsA hiMsA nahIM hai kintu phalataH ahiMsA hI hai, isaliye vahA~ jIvaghAta hone para bhI adharma nahIM hotA / isa mImAMsA se yaha siddha hotA hai ki jo 'cha jIvanikAya' kI aura 'jIvaghAta hone para adharma hone' kI bAta Upara atigADha zraddhA kara letA hai vaha paramArtha se tAttvika samyagdRSTi nahIM hai / yadi vaisI zraddhA karanevAlA kadAgrahI nahIM hai, sirpha 'bhagavAna kahA hai| aisA samajha kara vaha tathokta zraddhA dhAraNa karatA hai to usakI zraddhA meM jinavacanaruci kA svabhAva akhaMDa hone se usa ko 'dravyasamyagdRSTi' kahA jA sakatA hai / yahA~ 'dravya' kA matalaba hai bhaviSya meM anekAntasiddhAnta kA jJAna prApta hone para bhAva meM pariNata honekI yogyatA rakhane vAlI zraddhA / tathA adagdha yA ardhadagdha kASTha-tRNAdi ke pudgaladravya meM abhI vartamAna meM agni yA agnikaNa svarUpa paryAya vidyamAna nahIM hai, vaise tRNa-kASThAdi ke viSaya meM 'ye pudgala agnimaya bana cuke haiM yA baneMge' aisI jo avibhakta yAnI abhedAvagAhI jJAnAtmaka zraddhA hai vaha atAttvika nahIM kinta tAttvika hI hai| niSkarSa, cha jIvanikAya aura ahiMsA kA siddhAnta bhI anekAntagarbhita hone se anekAntavAda bhalIbhA~ti vyApaka hai yaha siddha hotA hai // 28 // * gati pariNAma aura agati kA anekAnta * prazna - anekAnta vyApaka hai isaliye jo 'gamana karatA hai' vaha 'gamana nahIM karatA hai tathA jo 'khaDA hai' vaha 'khaDA nahIM hai' isa prakAra yahA~ bhI anekAnta mAnanA paDegA / yahA~ anekAnta mAnane kA natIjA yaha hogA ki gati ke hone para bhI gati-abhAva aura sthiti ke hone para bhI vahA~ sthiti-abhAva prasakta hoMge - isakA kyA ? uttara - granthakAra kahate haiM - mUlagAthArtha - kucha loga gatipariNata dravya ko gatizIla hI mAnate haiM / (kintu) vaha bhI kisI eka urdhvAdidizA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 zrI sammati-tarkaprakaraNam sarvato gamanA'yogAd UrdhvAdipratiniyatadiggatikaM tairvAdibhirabhyupagantavyam / evaM ca tat tathA = pratiniyatadiggamanenaiva gatimat; anyathA'pi gatimat syAt tadA'bhipretadezaprAptivad anabhipretadezaprAptirapi tasya bhavedityanupalabhyamAnayugapadviruddhobhayadezaprAptiprasakteratrApyanekAnto nA'vyApakaH / 'abhipretagatireva tatrA'nabhipretA'gatiri'ti cet ? na, anabhipretagatyabhAvAbhAve pratiniyatagatibhAva eva na bhavet tatsadbhAve vA tadavastho'nekAntaH // 29 // syAdetad -'dahanAd dahanaH pavanAt pavanaH' ityatrApyanekAnte dahanAdAvadahanAdeviruddharUpasya sambhavAt meM hI gatikAraka hogA, arthAt usa dizA meM gatikAraka aura tadanya dizA meM gatihIna hI hogA // 29 / / vyAkhyArtha - jisa dravya meM gamanakriyA ke pariNAma kA udbhava haA usa dravya ko usa vakta kucha ekAntavAdI niyamataH yAnI ekAntata: gatizIla hI mAnate haiM / kintu anekAntavAdI kahate haiM ki vaha gatipariNata jIvadravya gamana karegA to kauna sI dizA meM ? sabhI dizAoM meM eka sAtha to nahIM jA sakatA, kisI eka hI Urdhva Adi dizA meM vaha jA sakatA hai, isa bAta meM ekAntavAdI ko bhI sammati denA hI paDegA / aba sociye ki yahA~ anekAnta kaise hai - jisa dizA meM vaha jAyegA, usa ko choDa kara zeSa dizAoM meM to gati kA abhAva hai hI / isa prakAra gativAle meM bhI anyadikgamanAbhAva kI prasakti koI Apatti nahIM api tu iSTApatti hI hai / yadi vivakSita eka dizA meM jAnevAlA jIvadravya anya dizAoM meM bhI usI kAla meM gati karegA to jaise usa dravya ko vivakSita dizA meM gamana karane se vAMchita deza kI prApti hotI hai vaise anya dizAoM meM AvAMchitadeza kI prApti bhI prasakti hogI - yaha ekAntavAda ke sira para dUSaNa hai / eka kAla meM paraspara viruddha dizAvAle deza kI upalabdhi na hone para bhI uparokta aniSTa prasaMga yahI sUcita karatA hai ki gati (aura usI prakAra sthiti) ke bAre meM anekAnta hI hai ata: vaha kahIM bhI avyApaka nahIM hai| * ekadizA meM gamana-anyadizA meM agamana, sarvathA eka nahIM hai * zaMkA :- yadi eka dravya meM gati aura gati-abhAva aise paraspara viruddha do dharma kA samAveza siddha ho taba anekAntapraveza hogA kintu yahA~ to eka hI vivakSitadigagamanarUpa jo dharma hai vahI anya dizA meM agamanarUpa * anyathA cAgatimadeva, anyathApi yadi gatimat syAt.... ityanekAntavyavasthAyAm pAThaH / Hetadane zrImadapAdhyAyairadhikamupadarzitamanekAntavyavasthAgranthe taccaivama "nana gatimadevetyekAntena gatisAmAnyavati gatisAmAnyAbhAvo niSidhyate, sa ca gativizeSAbhAvena nA'podyate, na hi vizeSAbhAva eva sAmAnyAbhAvaH, iti ko'yamanekAnta iti cet ? na, gatisAmAnyavatyapi gativizeSAbhAvena bhAvAbhAvobhayarUpatAsamAvezAdevAnekAntasAmrAjyAt / na ca vizeSAbhAvebhyaH sAmAnyAbhAvo'pi sarvathAtiriktaH, kintu yAvadvizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedenAtirikto yatkiJcidvizeSAbhAvAdhikaraNAvacchedena cAnatirikta iti gatisAmAnyavati vizeSarUpeNa tatsAmAnyAbhAvo'pi na durlabhaH / 'gatimati gatitvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaniSedhAnnaikAntavyAghAta' iti cet ? na, sAmAnyarUpeNa vizeSAbhAvamAdAyetthamapi vaktumazakyatvAt / 'gatitvAvacchinnagatisAmAnyaniSThapratiyogitAkAbhAvena saha gatisAmAnyavirodhaikAnta eva' iti cet ? na, sAmAnyAvacchinnapratiyogitAkatvasyAdhikaraNavizeSAvacchedenaiva sambhavAt, tattadadhikaraNAntarbhAvena virodhA'virodhayorapyanekAntasyaiva sAmrAjyAt / yadi ca sAmAnyAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo'tirikta eva tadA 'dravyavizeSa rUpaM na tu dravyasAmAnye' iti pratItyA sAmAnyAvacchinnAdhikaraNatAko'pyabhAvo'tirikto'bhyupagantavyaH / tasmAdabhAvasya sAmAnyAdhikaraNakatvasya sAmAnyapratiyogikatvasya svataH sAmAnyavizeSabhAvasya cAnekAntakroDIkRtatvAd bhAvAbhAvayorvirodhA'virodhAvapi tAdRzAvevetyabhiprAyAt / etena bhAvAbhAvasAmAnyayoreva virodhakalpanAd bhedAbhedAdyanekAntasamAvezo'prAmANika: - ityapAstam, virodhasyApi vizeSavizrAntatvena yathAnubhavaM guNaguNyAdi-bhedAbhedAdyavirodhakalpana eva lAghavAdityadhika matkRtanayarahasye / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpAbhAvaH syAd ityatrAha paJcama: khaNDa: = guNaNivvattiyasaNA evaM dahaNAdao vi daTThavvA / Jain Educationa International - - jaM tu jahA paDisiddhaM davvamadavvaM tahA hoI // 30 // guNena sahanAdinA nirvarttitA utpAditA saMjJA abhidhAnaM yeSAM tespi dahana - pavanAdaya evamevA'nekAntAtmakA draSTavyAH / tathAhi dAhapariNAmayogyaM tRNAdikaM dahatIti dahanaH, tadapariNatisvabhAvaM svAtmAkAzA'prAptavajrANvAdikaM na dahatIti / tena yad dravyaM yathA dahanarUpatayA pratiSiddhaM tad adravyaM adahanAdirUpam tathA = bhajanAprakAreNa 'syAd dahanaH syAnna' iti bhavati tato nADavyApI anekAntaH / = tathA 'adahana:' ityatrApyanekAntaH / tathAhi - yadudakadravyaM yathA dahanarUpeNa pratiSiddhaM 'dahano hai, do viruddha dharma kA ullekha hI nahIM hai to anekAnta kaise ? uttara :- (eka hI pariNAma meM gamanatva aura agamanatva aise do paraspara viruddha dharmoM ke samAveza kA nirdeza kara ke zaMkAkAra ne svayaM hI anekAnta siddha kara diyA hai phira bhI) vyAkhyAkAra kahate haiM - avivakSita dizAoM meM kucha kAla ke bAda jaba agamana kA bhaMga kara diyA jAyegA taba avivakSita dizA meM agamanAbhAva to rahegA kintu anekAntasvIkAra na karane para usa vakta vivakSitadizA meM gamana to nahIM mAna sakeMge kyoMki avivakSitadizA meM gati - abhAva kA abhAva pratiniyata dizA meM gati ke abhAvarUpa ho jAne se vivakSitadizA meM gati ke sAtha viruddha hone para eka dravya meM ekAntavAda meM ve donoM nahIM raha pAyeMge, phalataH usa vakta pratiniyata dizA meM bhI gati kA abhAva prasakta hogA / yadi isa aniSTa se bacane ke liye usa vakta pratiniyata dizA meM gati mAna leMge taba to eka dravya meM avivakSita digagamana aura pratiniyata dizA meM gamana aise pRthak pRthak viruddha dharmoM kA samAveza mAna lene se anekAnta kI vyApakatA svataH siddha ho jAyegI / tAtparya yaha hai ki yadi avivakSitadizA meM agamana aura pratiniyatadizA meM gati ina ko eka hI mAnA jAya to avikSitadizA meM agamana kA abhAva hone para pratiniyatadizA meM gati kA bhI abhAva prasakta hogA, vaha to kisI ko mAnya nahIM ho sakatA / taba avivakSitadizA meM agamana aura pratiniyata dizA meM gati ina donoM ko eka dravya meM svIkAra karanA hI hogA, phalataH anekAnta kI vyApakatA siddha ho jAyegI ||29|| kA0 30 - = * niSedhyarUpa se dravya bhI adravya hai prazna :- dahanakriyAkAraka hone se 'dahana' kahA jAtA hai, pavanakriyA (dhAvana) kAraka hone se 'pavana' kahA jAtA hai / aba yahA~ yadi anekAnta praveza hogA to dahana meM adahanarUpatA kA aura pavana meM apavanarUpatA kA, yAnI viruddha dharma kA praveza hogA, usa kA natIjA dahanAdi ke dAhakatvAdisvarUpa kA bhaMga prasakta hogA / isakA nirAkaraNa kaise kareMge ? uttara :- granthakAra uttara meM kahate haiN| mUlagAthArtha usI prakAra (gati Adi kI bhA~ti ), guNaprerita saMjJAvAle dahanAdi bhI anekAntasvarUpa samajha lenA / jo dravya jisa rUpa se pratiSiddha hai usa rUpa se vaha adravya hotA hai ||30|| vyAkhyArtha :- agni meM dAhakArakatA guNadharma hai aura vAyu meM pavanakriyA guNadharma hotA hai isaliye una 37 - For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 zrI sammati-tarkaprakaraNam na bhavati iti adahanaH iti' - tadapi na sarvathA adahanadravyaM bhavati, pRthivyAderadahanarUpAd vyAvRttatvAt anyathA dahanavyatiriktabhUtaikatvaprasaGgaH ityanekAnta eva adahanavyAvRttasya tadrvyatvAt // 30 // nanvevaM tadatadrvyatvAt jIvadravyamajIvadravyam ajIvadravyaM ca jIvadravyaM syAdityAzaMkyA''ha - kuMbho Na jIvadaviyaM jIvo Na hoi kuMbhadaviyaM ti / tamhA do vi adaviyaM aNNoNNavisesiyA hoMti // 31 // kumbho jIvadravyaM na bhavatIti, jIvo'pi na bhavati ghaTadravyam / tasmAd dvAvapi adravyamanyonyavizeSitau kI sArthaka guNadharmaprayuktta 'dahana, pavana' aisI saMjJA kI gayI hai| isakA matalaba yaha kabhI nahIM hai ki ye dahanAdi ekAntataH dahanAdirUpa hI hote haiM / yahA~ anekAntavAda isa taraha hai - jvalanazIla pariNAmavAle tRNAdi padArthoM kA agni dahana karatA hai isa liye dAhya tRNAdi kI apekSA vaha jarUra 'dahana' hai, kintu jo jvalanapariNAmazIla nahIM hote vaise AtmA, AkAza tathA dUrastha asaMyukta vastu, vajra, aNu Adi kA vaha dahana nahIM karatA hai; are ! vaha khuda apanA bhI dahana nahIM karatA hai, isaliye adAhya vastu kI apekSA agni adahanarUpa bhI hai| tAtparya, agni Adi jina dravyoM kA jisa rUpa meM (AkAzAdi ke rUpa meM) niSedha kiyA jAtA hai una rUpoM se una agniAdi dravyoM ko adravya (adahana) kahA jAya to koI galatI nahIM hai, vAstava meM vahA~ isa prakAra bhajanA yAnI vikalpa ko avakAza rahatA hai ki (tRNAdi kI apekSA se) agni kathaMcid dahanadravya rUpa hai aura kathaMcid (AkAzAdi kI apekSA) dahanadravyarUpa nahIM hai, yAnI adahana hai / isa prakAra, anekAnta meM avyApakatA niravakAza hai / jalAdi dravya dahanabhinna hone se 'adahana' kahe jAte haiM - yahA~ bhI ekAntavAda nahIM hai, kyoMki 'adahana' kA matalaba hai ki dahanarUpa se pratiSedha, yAnI jala dahana nahIM hai isaliye 'adahana' hai; kintu pRthvI Adi dravya bhI dahanAtmaka na hone se 'adahana' hI haiM, 'jalarUpa' adahana 'pRthvIrUpa' adahana se bhinna hai isaliye kaha sakate haiM ki jala bhI kathaMcit adahana(pRthvI)rUpa nahIM hai / yadi aisA nahIM mAneMge to 'dahana' se bhinna jitane bhI jala-pRthvI Adi dravya haiM una meM ekatva kA atiprasaMga hogA / ataH, jalAdi adahanadravya pRthvIAdi adahana dravya se kathaMcid bhinna hone para hI jalAdirUpa se surakSita raha sakate haiM anyathA sarvathA adahanarUpa hone para pRthvIAdi se bhinna na rahane ke kAraNa vaha jaladravyarUpa meM surakSita na raha kara pRthvIAdi dravyarUpa bana jAne kI Apatti ho sakatI hai / isaliye jalAdi adahana dravya meM anekAnta labdhaprasara hai, kathaMcid adahanarUpa hai aura kathaMcid adahanarUpa nahIM hai // 30 // * bhAva mAtra meM anekAnta kI vyApakatA para saMdeha-samAdhAna * zaMkA :- anekAnta ko sarvavyApaka mAnane para yaha vipadA hai ki pratyeka dravya tadrvya aura atadravya ubhayarUpa mAnanA paDegA, phalataH jIvadravya ko ajIvadravyarUpa aura ajIvadravya ko jIvadravyasvarUpa mAnanA hogA uttara :- granthakAra kahate haiM - mUlagAthArtha :- kumbha hai vaha jIvadravya nahIM hai, jIva hai vaha kumbha dravyarUpa nahIM hai, anyonya kI vizeSApekSA se donoM hI adravya haiM // 31 // vyAkhyArtha :- agni meM pakAyA huA miTTI kA kumbha nirjIva hotA hai ataH vaha svayaM jIvadravyarUpa nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 31 = parasparAbhAvAtmakau / ____ yato'yamabhiprAyaH jIvadravyaM kumbhAderajIvadravyAd vyAvRttam avyAvRttaM vA ? prathamapakSe svarUpApekSayA jIvo jIvadravyam, kumbhAdyajIvadravyApekSayA tu na jIvadravyamityubhayarUpatvAdanekAnta eva / dvitIyavikalpe tu sarvasya sarvAtmakatvApatteH pratiniyatarUpAbhAvatastayorabhAvaH kharaviSANavat / tataH sarvamanekAntAtmakam anyathA pratiniyatarUpatA'nupapatteH - iti vyavasthitam // 31 // atra prAguktam - 'pratyutpannaM paryAyaM vigata-bhaviSyadbhyAM yat samAnayati vacanaM tat pratItyavacanam' iti, tatra vacanAdiko'pi paryAyaH / sa cA prayatnAnantarIyako vacanavizeSalakSaNaH, ghaTAdikastu prayatnAnantarIyaka' iti kecit sampratipannAH, tannirAkaraNAya 'yad yato'nvaya-vyatirekAbhyAM pratIyate tat tata evA'bhyupagantavyam anyathA kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaktiH' - ityAha - hotA / isI taraha jIva dravya cetanAmaya hotA hai, ataH vaha kabhI acetana kumbhadravyarUpa nahIM hotA / jIva aura kumbha ko anyonya se vizeSita kiye jAya yAnI eka-dUsare meM eka-dUsare ke bhAva kI mImAMsA kI jAya to patA calegA ki ve donoM eka-dUsare ke abhAvarUpa yAnI bhedarUpa hai / ataH jIvadravyarUpa na hone se kumbha adravya hai aura kumbhadravyarUpa na hone se jIva bhI adravyarUpa hai aisA kaha sakate haiM / tAtparya isa prakAra ke vikalpa se phalita hogA ki jIvadravya kumbhAdi ajIvadravya se vyAvRtta hai yA avyAvRtta ? prathamapakSa meM yahI phalita hogA ki jIva sva-rUpa kI apekSA jIvadravya hai aura kumbhAdi (ajIvadravya) kI apekSA jIvadravyarUpa nahIM hai, isa prakAra ubhayarUpatA phalita hone se anekAnta hI siddha hotA hai / dUsare vikalpa meM, eka bhAva anya bhAvoM se avyAvRtta hogA to eka hI bhAva meM anya sarva bhAvoM kA tAdAtmya prasakta hone se, pratyeka bhAva meM anyasarvabhAvAtmakatva kI prApti hogI, phalataH amuka kumbhAdi dravya kumbhAdirUpa hI hai aisA pratiniyatabhAva TikegA nahIM, phalataH zazasIMga kI taraha pratyeka bhAva pratiniyatarUpa se yAnI kumbhAdi kA pratiniyata kumbhAdirUpa se abhAva hI prasakta hogA, kyoMki aba sarva sarvAtmaka hone se kisI meM koI pratiniyatarUpa (=asAdhAraNarUpa) bacA hI nahIM hai - isa aniSTa se pAra utarane ke liye kathaMcit prathamapakSa kA svIkAra karane para sarvabhAva anekAntAtmaka hai isa tathya ko svIkAranA hI hogA / nahIM svIkAreMge to bhAva kA pratiniyatarUpa se astitva saMgata nahIM ho sakegA / isa prakAra sarvatra anekAnta kI nirdoSa vyavasthA siddha hotI hai // 31 // * vacanavizeSa meM prayatna-ajanyatva kI mImAMsA * isa kANDa kI tIsarI gAthA meM pahale yaha kahA thA ki 'pratyutpanna paryAya kA bhUta-bhAviparyAyoM ke sAtha samanvaya karanevAlA vacana, vaha pratItya vacana hai' isa meM vacana kI bAta hai, usa ke bAre meM kahate hai ki vacana eka paryAyavizeSarUpa hI hai to bhI usa kI utpatti ke bAre meM kucha vivAda hai, kucha loga kahate haiM ki vacanavizeSarUpa aisA bhI paryAya hotA hai jo vinA prayatna hI astitvApanna hai, jaba ki ghaTAdiparyAya aise haiM ki una kI utpatti vinA prayatna nahIM hotI / mImAMsA darzana mAnatA hai ki zabdarUpa paryAyavizeSa nitya sanAtana haiM, kisI vaktA ke prayatna se usa kI utpatti hotI hai aisA nahIM hai / aisI mAnyatA meM apanI sammati dikhAnevAle vidvAnoM ke prati, una kI isa mAnyatA kA saMzodhana karane ke liye granthakAra yaha dikhAnA cAhate haiM ki jo(dhUmAdi) anvaya-vyatireka sahacAra se, jisa avadhi (agni Adi) ke sAtha saMlagna hote dikhAI dete haiM vaha usa se utpanna hotA hai aisA avazya mAnanA cAhiye, anyathA dhUma aura agni Adi bhAvoM meM jo kArya-kAraNabhAva kI vyavasthA hai usa kA bhaMga ho jAyegA / isa tathya ko dhyAna para lAne ke liye granthakAra utpAda aura vinAza ke bheda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam uppAo duviyappo, paogajaNio ya vIsasA ceva / tattha u paogajaNio samudayavAo aparizuddho // 32 // dvibhedaH utpAdaH, puruSatarakArakavyApArajanyatayA'dhyakSAnumAnAbhyAM tathA tasya pratIteH / puruSavyApArAnvaya-vyatirekAnuvidhAyitve'pi zabdavizeSasya tadajanyatve ghaTAderapi tadajanyatAprasaktervizeSAbhAvAt, pratyabhijJAnAdezca vizeSasya prAgeva nirastatvAt / tatra prayogeNa yo janita utpAdaH mUrtimadravyArabdhAkramazaH 32-33-34 gAthAoM se vyutpAdita karate haiM - (32-33-34 vIM gAthAo kI avataraNikA meM aisA bhI kaha sakate haiM ki granthakAra aneka sthAnoM meM anekAnta kA praveza kaise hai yaha dikhAte dikhAte, utpAda-vinAza Adi meM bhI 35 vIM gAthA meM anekAntavAda kA praveza dikhAnA cAhate haiM, usa ke liye pahale 32-33 vI gAthA se utpAda kA aura 34 vIM gAthA se vinAza kA jaina mata ke anusAra paricaya karAnA cAhate haiM -) * utpAda ke vividha prakAra * mUlagAthArtha :- utpAda ke do vikalpa haiM 1-prayogajanya, 2-visrasAjanya / una meM prayogajanya utpAda samudayavAda kahA jAtA hai aura vaha aparizuddha hai // 32 / / vyAkhyArtha :- utpatti ke do prakAra haiM - prayoga yAnI puruSa ke prayatna se janya aura dUsarA vIsasA yAnI va se janya / pratyakSa aura anamAna donoM pramANa se yaha prasiddha tathya hai ki ghaTa-vastra aura vacanAdi padArtha kumhAra, julAhA, vaktA Adi ke prayatna karane para evaM anya karmAdi kArakoM ke sakriya hone para utpanna hote haiN| jaba ki AkAza meM bIjalI Adi padArtha svAbhAvika yAnI puruSaprayatna ke vinA hI anya meghaAdi kArakoM ke prabhAva se utpanna hotA hai / vacanAtmaka zabdavizeSa bhI vaktA puruSa ke prayatna se utpanna hotA hai, yadi vaktAzUnya gRha ho to koI vacana vahA~ nahIM sunAI detA, isa prakAra vacana meM vaktA ke prayatna ke anvaya aura vyatireka kA anusaraNa spaSTa upalabdha hotA hai| phira bhI yadi mImAMsaka Adi dArzanika vidvAna zabda ko vaktA ke prayatna ke vinA hI astitvaprApta yAnI nitya mAneMge taba to ghaTAdi padArtha bhI kumhAra ke prayatna ke vinA hI astitvazAlI mAnane kI Apatti prasakta hogI / janyatvarUpa se vacana aura ghaTa meM aisA koI antara nahIM hai jisa se ki eka ko prayatnaajanya aura dUsare ko prayatnajanya aisA bheda siddha kiyA jA sake / ___yadi kaheM ki - 'ghaTAdi meM vaisI pratyabhijJA nahIM hotI ki 'yaha vahI ghaTa hai' / jaba ki 'maiM usI dhvani ko, usI kakAra-khakAra ko suna rahA hU~' aisI pratyabhijJA hotI hai isaliye zabda nitya hI hai, puruSa kA prayatna to sirpha usa kI abhivyakti karane meM sArthaka hotA hai|' - to yaha ThIka nahIM hai, pahale khaNDa meM hI zabdanityatvavAda kA yA sphoTavAda kA pratiSedha vistAra se ho cukA hai / 'vahI kakAra hai' yaha pratyabhijJA to sirpha sajAtIya varNa ko hI viSaya karatI hai / prayoga janya utpAda ko yahA~ samudAyavAda kahA gayA hai / kAraNa, vastra-ghaTAdi padArtha. martta yAnI rUpAdiviziSTa padla dravya ke bane hae choTe baDe avayavoM ke saMyojana se. utpanna hotA hai| isa prakAra vaha avayavoM ke samudAya se viracita hone se kathaMcit avayavasamudAyAtmaka hI hotA hai isaliye aise ma atra 'puruSavyApAra-puruSatarakArakavyApArajanyatayA' iti pAThena bhavitavyam, etad syAdvAdakalpalatAyAH saptamastabake uppAo0 sAbhAvio vi0 iti gAthAdvayoddharaNapUrvanirUpitavyAkhyAnena nizcIyate / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 33 vayavakRtatvAt sa samudAyavAdaH, tathAbhUtA''rabdhasya samudAyAtmakatvAt / tata evA'sAvaparizuddhaH, sAvayavAtmakasya tacchabdavAcyatvena abhipretatvAt // 32 // visrasAjanito'pyutpAdo dvividha ityAha - sAbhAvio vi samudayakao bva egaMti[egatti]o vva hojjAhi / AgAsAIANaM tiNhaM parapaJcao'NiyamA // 33 // svAbhAvikazca dvividha utpAdaH - ekaH samudayakRtaH = prAkpratipAditAvayavArabdho ghaTAdivat / aparazca ekatviko = anutpAditA'mUrttimaddavyAvayavArabdha AkAzAdivat / AkAzAdInAM ca trayANAM dravyANAmavagAhakAdighaTAdiparadravyanimitto'vagAhanAdikriyotpAdo'niyamAd = anekAntAd bhaved / avagAhaka-gantR-sthAtRdravyasaMnidhAnato'mbaradharmAdharmeSvavagAhana-gati-sthitikriyotpattinimittabhAvotpattirityabhiprAyaH / nanvanArabdhA'mUrtimadravyAvayavatve gaganAdInAM niravayavatvaprasakteranekAntAtmakatvavyAghAtaH / na, utpAda ko samudAyavAda kahA gayA hai / samudAyAtmaka hone ke kAraNa hI ise aparizuddha kahA gayA hai, kyoMki jisa meM aneka avayavoM kA milana ho vahI 'samudAya' zabda se nirdiSTa hotA hai / yahA~ samudAya kI pUrNatA yA apUrNatA avayava kI pUrNatA-apUrNatA para avalambita hai yahI aparizuddhi hai / syAdvAdakalpalatA ke sAtave stabaka meM zrI upAdhyAyajI kahate haiM ki 'atrA'parizuddhatvaM svAzrayayAvadavayavotpAdApekSayA pUrNasvabhAvatvam, na hyapUrNAvayavo ghaTa utpadyamAna kAtsnye'notpanna iti vyavahIyate iti' - arthaH 'apane AzrayabhUtaavayavoM ke utpAda kI apekSA pUrNasvabhAva honA yahI aparizuddhatA hai, avayava yadi apUrNa haiM to una se pUrA ghaDA utpanna hone kA vyavahAra nahIM hotA' avayavoM ke utpAda kI AdhInatA hI aparizuddhi hai- yaha tAtparya hai // 32 // * svAbhAvika utpAda ke do prakAra * svabhAva se honevAle utpAda ke do bheda kahate haiM - mUlagAthArtha :- svabhAvajAnita utpAda samudAyakRta aura aikatvika aise dvividha hotA hai / AkAzAdi tIna dravyoM kA vinA niyama se anyanimitta hotA hai / / 33 / / vyAkhyArtha - vinasA kA artha hai svabhAva / yadyapi prayogajanita utpAda bhI svabhAvakRta to hotA hI hai, kintu yahA~ puruSaprayatna viraha meM bhI svabhAva se jo utpanna hote haiM udA0 bIjalI Adi, usa ke utpAda kI bAta hai / isa ke bhI do bheda haiM - (1) pahalA utpAda to samudayakRta hI hai / jaise mUrttadravya se niSpanna avayavoM se ghaTa kA utpAda hotA hai vaise megha-bIjalI Adi kA bhI hotA hai / pharka hai to itanA ki ghaTAdi ke utpAda meM puruSavyApAra kAraNa hotA hai, meghAdi ke utpAda meM kisI puruSa kA vyApAra kAraNa nahIM hotA / (2) dUsare prakAra ke utpAda ko 'ekatvika' kahA gayA hai / AkAza, dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye tIna dravya svatantra eka eka dravyarUpa haiM kintu unakA utpAda pRthak pRthak mUrttimad dravya ke avayavasamudAyoM ke milane se nahIM hotA kintu unakA utpAda pRthak pRthak mUrttimad dravya ke avayava samudAyoM ke milane se nahIM hotA kintu anAdi kAla se ve apane ajanya-amUrta avayavoM meM nitya samaveta jaise haiM, ata: nUtana dravya ghaTAdi kI taraha unakA utpAda nahIM hotA / ve svayaM akele hI kramaza: avagAhanazIla ghaTapaTAdi dravya, gatizIla sUrya-candrAdi dravya tathA sthitiabhimukha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam mUrtimadravyAnArabdhAnAmapi teSAM sAvayavatvAt / na ca sAvayavatvamasiddham pradezavyavahArasyA''kAze darzanAt / na ca 'AkAzasya pradezAH' iti vyavahAro mithyA mithyAtvanimittAbhAvAt / na ca saMyogasyA'vyApyavRttitvanimittaH sAvayavatvAdhyAropo mithyAtvakAraNam, niravayave'vyApyavRttisaMyogAdhAratvasyA'dhyAropanimittasyaivAnupapatteH / yadi ca sAvayavaM nabho na bhavet tadA zrotrAkAzasamavetasyeva zabdasya brahmabhASitasyA'pyupalambho'smadAdi(?de)rbhavet, niravayavaikAkAzazrotrasamavetatvAt / atha dharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhAkAzadeza eva zrotraM tatra ca brahmabhASitasyA'samavAyAnAsmadAdibhiH zravaNam / nanvevaM saiva sAvayavatvaprasaktiH zrotrAkAzapradezAd brahmazabdAdhArAkAzadezasyAnyatvAt / cakrAdi dravyoM kI avagAhanA, gati aura sthiti meM nimittabhUta banate haiM, taba jo una AkAzAdi kI animittabhAva se nivRtti ho kara nimittabhAva meM utpatti hotI hai use 'ekatvika' yAnI avayavasamudAya ke janyasaMyoga ke vinA hI svagata ekatvaprayukta utpAda kahA jAtA hai / tAtparya, anyadravyoM ke avagAhanAdi kArya meM una kA jo nimitta bhAva hai vaha AkAzAdi kI eka apanI hI pradhAnatA rakhatA hai, anya kArakoM kI nahIM, isaliye 'aikatvika' utpAda kahA jAtA hai / una meM jo nimittabhAva ubhara AtA hai usa meM AkAzAdi se anya avagAhakadravya, gatikAraka dravya aura ruddhagatika dravya bhI nimitta banate haiM isaliye yaha aikatvika utpAda, vinA kisI niyama se, yAnI kathaMcid, parapratyayika (=paranimittaka) bhI kahA gayA hai / * gaganaAdi meM sAvayavatva prasiddhi * prazna :- jaba anekAnta vyApaka hai to gaganAdi meM bhI kathaMcit sAvayavatva, kathaMcit niravayavatva, isa taraha anekAnta honA cAhiye / kintu, jaba Apane kahA ki gaganAdi ke aise koI avayava nahIM hai jo mUrttadravya se niSpanna ho, isakA matalaba yaha hogA ki gagana niravayava hai, jitane bhI sAvayava dravya haiM ve saba mUrttadravya ke avayavoM se banA huA hotA hai, gaganAdi vaisA nahIM hai isaliye usa meM ekAnta niravayavatva praviSTa hone se anekAntAtmakatva kA vyAghAta kyoM nahIM hogA ? uttara :- anekAntAtmakatva kA vyAghAta zakya nahIM hai, kyoMki gaganAdi dravya mUrttadravya ke avayavoM se niSpanna na hone para bhI amUrta (aniSpanna) avayavoM ke zAzvata yoga se gaganAdi kA zAzvata astitva jArI hai / aisA nahIM kaha sakate ki 'gagana meM sAvayavatva asiddha hai'; kyoMki 'AkAza ke pradeza' aisA jo vyavahAra vizvaprasiddha hai usa se hI siddha ho jAtA hai ki AkAza sAvayava dravya hai / 'AkAza ke pradeza' isa taraha ke vyavahAra ko mithyA kahanA vAjiba nahIM, kyoMki aisA koI nimitta yAnI bAdhaka nahIM hai jisa se ki usa vyavahAra ko apramANa ghoSita kiyA jA sake / * saMyoga kI avyApyavRttitA durghaTa * yadi yaha kahA jAya - 'gagana kI avayavasaMyoga se niSpatti nahIM hotI hai, kintu usa meM avyApyavRttibhAva se saMyoga rahatA hai - isI ke nimitta se AkAza meM bhI sAvayavatva kA Aropa kiyA jAtA hai, vAstava meM vahA~ sAvayavatva nahIM hai kintu aupAdhika hai, isIliye 'AkAza ke pradeza' yaha vyavahAra mithyA hai / ' - to yaha gairavAjiba hai cU~ki Aropa kA nimitta jo Apane batAyA saMyoga kA avyApyavRttitva, vahI gagana ke niravayava hone para nahIM ghaTa sakegA to usa ke nimitta se vyavahAra meM aupAdhikatva kI siddhi kI AzA kaise ? gagana yadi niravayava hai to usa meM rahane vAle saMyoga ko pUre AkAza meM vyApyavRtti ho kara hI rahanA paDegA, avayava ke vinA ekadezavRttitva kaise ghaTegA ? gagana yadi niravayava hogA to yaha bhI Apatti AyegI-zrotrAkAza meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 33 yadi ca sAvayavamAkAzaM na bhavet, zabdasya nityatvaM sarvagatatvaM ca syAt AkAzaikaguNatvAt tanmahattvavat / atha kSaNikaikadezavRttivizeSaguNatvasya zabde pramANataH prasiddhernAyaM doSaH / nanvevamekadezavRttivizeSaguNatvAbhyupagame kathaM na zabdAdhArasyA''kAzasya sAvayavatvaprasiddhiH ? na hi niravayavatve 'tasyaikadeze eva zabdo varttate na sarvatra' iti vyapadezaH saMgacchate / na ca saMyogasyA'vyApyavRttitvanibandhano'yam yata AkAzaM vyApya saMyogo na varttata iti tadekadeze varttata ityabhyupagamaprasaktiH / vyApyavRttitvaM hi sAmastyavRttitvam, tatpratiSedhazca paryudAsapakSe ekadezavRttitvameva, prasajyapakSe tu vRttipratiSedha evaH na cAsau yuktaH, saMyogasya guNatvena dravyAzritatvAt tadabhAve ca tadabhAvAt / na ca niravayavatve samaveta hI zabda kI upalabdhi hone kA Apa mAnate haiM usa ke badale akhila brahmANDa meM dhvanita hone vAle sabhI zabdoM kI upalabdhi kA atiprasaMga hogA, kyoMki zabda ko Apa AkAza kA guNa mAnate haiM aura Apa ke mata meM zrotra bhI AkAza rUpa hI hai aura AkAza niravayava akhila brahmANDavyApI hai, matalaba pUrA AkAza hI jaba zrotrendriya hai taba usa meM guNarUpa se samaveta ho kara utpanna hone vAlA kauna sA zabda anupalabdha rahegA ? yadi kaheM ki - 'pUrA eka AkAza zrotrendriyarUpa nahIM hai kintu dharma-adharma ke saMskAra se abhivyApta karNachidra se avaruddha jo AkAza-khaMDa hai, itanA hI zrotrendriya hai, ataH jo zabda guNa utane khaMDa meM samaveta hogA vahI sunAI degA, akhilabrahmANDagata zabda kA to usa meM samavAya azakya hai isaliye akhila zabdoM ke zravaNa kI vipadA nahIM ho sakatI' - to yaha bhI vyartha hai kyoMki aise to saralatA se AkAza ke sAvayavatva kI siddhi ho jAyegI, kyoMki sAvayavatva ke vinA karNachidra avaruddha AkAza khaMDa kI bAta bhI kaise hogI ? Apa ko jarUra mAnanA paDegA ki sunAI denevAle zabda ke samavAyi zrotramaya AkAza khaMDa anya sabhI brahmANDagata zabdoM ke samavAyI mahat AkAzakhaMDa se kathaMcid bhinna hai anyathA zabdamAtra ke zravaNa kI Apatti nahIM TAla sakate / isa taraha AkAza meM sAvayavatva siddha ho jAtA hai / * gagana niravayava hone para zabda meM vyApakatva kA aniSTa * gagana yadi sAvayava na ho to zabdamAtra ko sarvavyApI aura nitya mAnanA paDegA, kyoMki gagana ke paramamahat pariNAma kI taraha zabda ekamAtra AkAza kA hI guNa hai| AkAza kA paramamahat pariNAma sarvavyApi hai aura nitya hai to zabda bhI vaisA kyoM nahIM hogA ? yadi kaheM ki - 'nyAya-vaizeSika paribhASA ke anusAra bahirindriya grAhya hone se zabda AkAza kA vizeSaguNa hai, tathA 'yaha zabda vINA meM utpanna ho kara zIghra hI naSTa ho gayA' isa pratIti se zabda meM kSaNikatva aura ekadezavRttitva pramANasiddha hai, isaliye zabda meM nityatva aura sarvavyApitva kI doSApatti ko avakAza nahIM / ' - to yahA~ spaSTa dekha sakate haiM ki zabda ko ukta pratIti ke bala para ekadezavRtti-vizeSaguNAtmaka mAnane para, ekadezavRttitva ko saMgata karane ke liye zabda ke AzrayabhUta AkAza kA sAvayavatva suprasiddha hue vinA kaise rahegA ? AkAza niravayava hone para, 'zabda AkAza ke ekabhAga meM hI rahatA hai na ki sarvabhAgoM meM' aisA zabdavyavahAra saMgata nahIM ho sakatA / / * saMyoga kI avyApyavRttitA se gagana-sAvayavatvasiddhi * yadi aisA kaheMge ki - 'AkAza meM eka bhAga kA zAbdika vyavahAra saMyoga kI avyApyavRttitAmUlaka hotA hai na ki AkAza kI sAvayavatAmUlaka' - to yaha vyartha hai, kyoMki avyApyavRttitA kA artha kyA hai ? pUre AkAza ko vyApta kara ke saMyoga nahIM rahatA, yahI / isakA arthApatti se yahI artha mAnanA paDatA hai ki 'saMyoga AkAza ke eka bhAga meM rahatA hai' isaliye anAyAsa sAvayavatva siddha ho jAtA hai / dekhiye - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam AkAzasya saMtAnavRttyAssgatasya zabdasya zrotreNApyupalabdhiH sambhavati, anyAnyAkAzadezotpattidvAreNa tasya zrotrasamavetatvAnupapatteH / jalataraMganyAyenAparAparAkAzadezAdAvaparAparazabdotpattiprakalpanAyAM kathaM nAkAzasya sAvayavatvam ? kiMca, AkAzaM zabdotpattau samavAyikAraNamabhyupagamyate, yacca samavAyikAraNaM tat sAvayavam yathA tantvAdi, samavAyikAraNaM ca pareNa zabdotpattAvAkAzamabhyupagatam / na ca paramANvAtmAdinA vyabhicAraH tasyApi sAvayavatvAt, anyathA dvyaNuka - buddhyAdestatkAryasya sAvayavatvaM na syAt / na ca buddhyAdeH sAvayavatvamasiddham AtmanaH sAvayavatvena sAdhitatvAt tadvizeSaguNatvena buddhyAdeH kathaMcit tAdAtmyasiddhitaH sAvayavatvopapatteH / na ca yata eva pramANAdaNavaH siddhAsteSAM niravayavatvamapi tata eva siddhamiti 44 * vyApyavRttitva kA artha hotA hai 'akhiladravya meM vyApakarUpa se rahanA' / ' avyApyavRtti' zabda vyApyavRttitva kA pratiSedha karatA hai| pratiSedha ke do prakAra haiM ? 1 paryudAsa pratiSedha, jisa meM niSedhya ke niSedha ke sAtha sadRza kA vidhAna hotA hai / 2 prasajyapratiSedha, jisa meM sarvathA niSedha kiyA jAtA hai / yahA~ vyApyavRttitva kA paryudAsa pratiSedha mAneMge to akhila brahma meM vyApaka rUpa se rahane ke niSedha ke sAtha kisI eka deza meM vRttitva kA vidhAna bhI phalita hogA, taba anAyAsa sAvayavatva siddha ho jAyegA / prasajyapratiSedha yahA~ sAvakAza nahIM hai kyoMki taba saMyoga kI avyApyavRttitA kA vRttitvaniSedha artha phalita hogA, kintu vaha iSTa nahIM hai kyoMki saMyoga guNAtmaka hone se usa ko dravyavRtti hI mAnanA paDegA, dravyavRtti yadi vaha nahIM hogA to vaha svayaM abhAvapratiyogI hI bana kara raha jAyegA / * zabdazravaNa se gaganasAvayavatva kI siddhi AkAza ko niravayava mAnane para, dUradeza meM utpanna hone vAlA zabda paraMparAgatazreNi ke dvArA utpattisthAna se zrotra taka pahu~ca kara sunAI detA hai yaha bAta nahIM ghaTegI, kyoMki zabda to guNa hai vaha svayaM dUra se zrotra taka dauDa kara pahu~ca nahIM sakatA, na zrotra dauDa kara vahA~ jA sakatA hai, naiyAyika mata ke anusAra zabda dUra deza meM utpanna ho kara dUsare kSaNa meM nikaTavarttI AkAza meM naye zabda ko utpanna karatA hai, vaha bhI agrima AkAza meM naye zabda ko utpanna karatA hai, isa prakAra ekazreNi meM nayA nayA utpanna hone vAlA zabda jaba zrotra deza meM utpanna hotA hai taba sunAI detA hai, kintu yaha prakriyA AkAza ko niravayava mAnane para kaise saMgata hogI ? naiyAyikoM ne jo jalataraMga kA udAharaNa diyA hai, jala meM kaMkarakSepa hone para kaMkaraspRSTa jala meM taraMga utpanna ho kara naSTa ho jAtI hai kintu vaha apane AsapAsa ke pAnI meM nayI taraMga paidA karatI hai, vaha bhI usI prakAra nayI taraMga paidA karatI hai| isa prakAra naye naye taraMga kI utpatti hone se, utpattisthAna se taTapradeza taka taraMga pahu~ca jAtI hai / ThIka isI prakAra utpatti deza se naye naye zabdoM kI utpatti ho kara zabda zrotradeza taka pahu~ca jAtA hai / kintu yaha kaba saMbhava hogA ? jala kI taraha AkAza ko bhI sAvayava mAnA jAya tabhI, anyathA nahIM / jaise taraMga kI utpatti parimita jala meM hotI hai vaise paramparayA naye naye zabdoM kI utpatti bhI parimita AkAza meM hI ho sakatI hai, to AkAza ko sAvayava mAne vinA kaise calegA ? * sabhI samavAyIkAraNa sAvayava hai| vyApti * - - sAvayavatva kA sAdhaka aura eka pramANa hai, naiyAyikAdi vidvAna zabda kI utpatti meM AkAza ko samavAyikAraNa mAnate haiM, jo bhI samavAyikAraNa hotA hai vaha sAvayava hotA hai jaise tantu Adi / AkAza ko zabda kI utpatti meM samavAyikAraNa to mAnA huA hI hai / yadi kaheM ki 'paramANu bhI dvyaNukAdi kA samavAyI kAraNa hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 33 tadgrAhakapramANabAdhitatvAt sAvayavatvAnumAnasyA'prAmANyam pramANataH paramANUnAmasiddhAvAzrayA'siddhitaH sAvayavatvAnumAnasyA'pravRttiriti vAcyam, yataH sAvayavakAryasya sAvayavakAraNapUrvakatve sAdhye na pUrvoktadoSAvakAzaH / na ca kArya-kAraNayorAtyantiko bhedaH, samavAyaniSedhe hi himavad-vindhyayoriva bhede viziSTakArya-kAraNarUpatAnupapatteH / tato vyaNukAdeH paramANukAryasya sAvayavatvAt tadAtmabhUtAH paramANavaH kathaM na sAvayavAH - iti na paramANvAdibhirvyabhicAraH / ___ api ca sAvayavamAkAzaM tadvinAzAnyathAnupapatteH / na cA''kAzasya vinAzitvamasiddham - tathAhi - anityamAkAzam, tadvizeSaguNAbhimatazabdavinAzAnyathAnupapatteH / yato na tAvadAzraya-vinAzAcchabdavinAzo'bhyupagatastannityatvAbhyupagamavirodhAt / na virodhiguNaprAdurbhAvAt, tanmahattvAderekArthasamavAyitvena tathA AtmA jJAnAdi guNoM kA sa0 kA0 hai kintu paramANu aura AtmA meM sAvayavatva nahIM hai ataH samavAyI kAraNatva hetu sAvayavatva kA vidrohI hai / ' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki paramANu aura AtmA bhI sAvayava hai / yadi paramANu aura AtmA niravayava hoMge to una ke kAryabhUta vyaNuka aura buddhi Adi meM sAvayavatva asiddha ho jAyegA / 'buddhi Adi meM sAvayavatva kahA~ siddha hai' ? yaha prazna niravakAza hai, kyoMki prathamakhaMDa (pR. 592) meM Atmavibhutva nirAkaraNavAda meM AtmA kA sAvayavatva siddha kiyA huA hai, buddhi AtmA kA hI vizeSaguNa hai ataH AtmA ke sAtha usakA kathaMcit tAdAtmyabhAva siddha hotA hai, isaliye AtmA se abhinna buddhi meM bhI sAvayavatva siddha hotA hai / yadi kaheM ki - "dravyaparimANaM kvacid vizrAntam... isa prakAra ke anumAna se aNuparimANa dravya kI siddhi kI jAtI hai, jisa dravya kI aNurUpa meM siddhi kI jA rahI hai usa ko yadi sAvayava mAneMge taba to usa ke avayava kA parimANa usase bhI laghu mAnanA hogA / usa laghu avayava ko sAvayava kaheMge to usa ke bhI avayava ko laghutara parimANavAlA mAnanA hogA / isa prakAra parimANa ke laghutA kI avizrAnta dhArA calatI rahegI / isa aniSTa Apatti ke phalasvarUpa aNuparimANa sAdhaka anumAna se aNudravya meM niravayavatva bhI siddha ho jAtA hai / aba yadi usa meM bhI sAvayavatva kI siddhi ke liye anumAnaprayAsa kareMge to vaha pUrvokta 'aNu' sAdhaka pramANa se hI bAdhita ho jAyegA / niSkarSa, paramANu meM sAvayavatvasAdhaka anumAna apramANa ThaharatA hai / yadi pUrvoktta aniSTa Apatti ko iSTApatti mAna liyA jAya taba to 'paramANu' kI hI siddhi nahIM ho sakegI, phalataH usameM sAvayavatva kI siddhi ke liye prastuta kiyA jAne vAlA anumAna AzrayAsiddhi doSa kA grAsa bana jaayegaa| isaliye sAvayavatva ke anumAna kI pravRtti hI ruka jAyegI / " - to yaha nirarthaka hai, kyoMki hama paramANu ko pakSa karake sAvayavatva kI siddhi nahIM karate haiM kintu sAvayava kArya ko pakSa karake usameM sAvayavakAraNapUrvakatva kI siddhi karate haiM, jaise 'vyaNuka sAvayavadravyajanya hai kyoMki sAvayava hai' / vyaNuka to prasiddha hI hai, taba AzrayAsiddhi kaise hogI ? / ___uparAMta, isa bAta para dhyAna dIjiye ki samavAya kA to hama pahale niSedha kara Aye haiM, ata: kAryakAraNa meM atyanta bheda kA bhI niSedha ho jAtA hai, kyoMki yadi una meM atyanta bheda mAneMge to vindhya aura himAcala kI taraha una meM viziSTa kArya-kAraNabhAva hI anupapanna rahegA / vindhya aura himAcala meM kyA kabhI kArya-kAraNabhAva hotA hai ? jaba kArya-kAraNa kathaMcid abhinna haiM taba paramANuoM ke kAryabhUta vyaNukAdi sAvayava hone se vyaNuka se abhinna paramANa bhI kaise sAvayava nahIM hoMge ? AkAza meM samavAyikAraNatva heta se sAvayavatva kI siddhi ke anumAna se aba paramANuAdi ko le kara sAdhyadroha kA ApAdana bekAra hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zrI sammati-tarkaprakaraNam rUpa-rasayoriva virodhitA'siddheH / virodhitve vA zravaNasamaye'pi tadabhAvaprasaMgaH, tadApi tanmahattvasya sadbhAvAt / nA'pi saMyogAdivirodhiguNaH, tasya tatkAraNatvAt / nApi saMskAraH, tasya guNatvena zabde'sambhavAt sambhave vA zabdasya dravyatvaprasaktiH / AkAzasya dravyatvena tatsambhave'pi tasyAbhAve AkAzasyApyabhAvaprasaktiH tasya tadavyatirekAt / vyatireke vA 'tasya' iti sambandhA'yogAt / nApi zabdopalabdhiprApakadharmAdyabhAvAt tadabhAvaH, tasya vibhinnAzrayasyAnena vinAzayitumazakyatvAt / zakyatve vA tadAdhArasyApi vinAzaprasaGgaH, tasya tadavyatirekAt / tato'mbaravizeSaguNatve zabdasya tadvinAzAnyathAnupapattyA tasyApi vinAzitvam, tato'pi sAvayavatvam / na ca buddhyAdibhirvyabhicAraH uktottrtvaat| kiM ca, AzritavinAze AzrayatvasyApi vinAzaH AzritatvanibandhanatvAt tasya, dharmasya ca dharmiNaH kathaMcidavyatirekAt tathA''kAzasya vinAzitvAt sAvayavatvaM ghaTAderivopapannam / kiMca, sAvayavamAkA * gagana meM savinAzitva kI siddhi se sAvayavatva * AkAza meM sAvayavatva sAdhaka eka aura anumAna vinAza kI anyathAnupapatti se kara sakate haiM / AkAza yadi niravayava hogA to usakA vinAza asaMgata rahegA / 'rahane do, hameM AkAza kA vinAza asvIkArya hI hai' aisA nahIM kaha sakate, kyoMki AkAza meM vinAzitA asiddha nahIM hai, usa kA sAdhaka anumAna ho sakatA hai, jaise - AkAza anitya hai kyoMki usa ke vizeSaguNabhUta zabda kA vinAza AkAza ko vinAzI mAne vinA zakya hI nahIM hai / kaise yaha dekhiye - Apake AkAza meM nityatva ke siddhAnta ke sAtha virodha hotA hai isIliye Apane zabda kA nAza AzrayabhUta AkAzavinAza se prayukta nahIM mAnA hai / kintu Akhira to AkAzavinAza se prayukta hI zabdanAza mAnanA paDegA / kAraNa, aura koI zabda kA nAzaka ghaTatA nahIM hai; virodhiguNa ke udbhava se zabda kA nAza zakya nahIM hai, kyoki AkAza kA paramamahata parimANa aura zabda donoM eka sAtha ekakAla meM eka artha meM samavAya se binA kisI virodha rahane vAle haiM, jaise rUpa aura rasa, ataH paramamahatparimANa aura zabda meM koI virodha asiddha hai / A~kha muMda kara virodha mAneMge to paramamahat parimANarUpa virodhi nitya hone ke kAraNa sadA vidyamAna hone se zabda ko zravaNakAla meM bhI sthiti prApta nahIM hogI / saMyogAdi guNa bhI zabda ke virodhi nahIM hai, ulTe saMyoga-vibhAga to zabda ke janaka haiM, jaise bherI-daNDa saMyoga aura vNshaavyvvibhaag| saMskAra bhI zabda kA vinAzaka nahIM ho sakatA / guNa hone ke kAraNa, saMskAra zabdarUpa guNa meM to raha hI nahIM sakatA vaha kaise zabda kA vinAza karegA ? yadi zabda meM usa ke vinAzaka saMskAraguNa kA prAdurbhAva mAneMge to zabda guNAzraya hone se usa meM dravyatva prasakta hogA jo jaina ko iSTa hai kintu naiyAyikAdi ko iSTa nahIM hai / yadyapi AkAza meM saMskAra hotA nahIM hai, phira bhI dravya hone ke nAte AkAza meM saMskAra mAna kara usako zabda kA nAzaka batAyeMge to AkAza ke bhI nAza kI Apatti hogI kyoMki (samavAyaasiddhi pakSa meM) guNaguNI meM abheda hotA hai ataH zabda naSTa hogA to AkAza bhI naSTa hogA / yadi zabda aura AkAza meM bheda mAneMge to 'AkAza kA guNa' isa prakAra SaSThI vibhakti kA sambandhamUlaka prayoga saMgata nahIM hogA kyoMki abheda ke alAvA aura koI samavAyAdi sambandha yahA~ saMgata nahIM ho sakatA / yadi kaheM ki - 'zabda kI upalabdhi kA janaka dharmAdi guNa kA jaba vinAza ho jAtA hai to vaha vinAza zabda kA bhI vinAza kara detA hai' - - to yaha gairavAjiba hai kyoMki dharmAdiguNa ke vinAza kA Azraya AtmA hai jo zabda kA Azraya nahIM hai, ataH bhinna Azraya meM rahA haA dharmAdinAza zabda kA nAza nahIM kara sakatA / phira bhI yadi dharmAdi ke nAza se zabda kA nAza mAneMge to Upara kahA hai tadanusAra zabda ke AdhArabhUta AkAza kA vinAza bhI prasakta hogA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 33 zam himavad-vindhyAvaruddhavibhinnadezatvAt tadavaSTabdhadezamUbhAgavat; anyathA tayo rUpa-rasayorivaikadezAkAzasthitiprasaktiH, na caitad dRSTamiti sarvaM vastUtpAda - vinAza-sthityAtmakatvAt kathaMcit sAvayavaM siddham / tataH prayoga-visrasAtmakamUrttimadravyAnArabdhatvenA''kAzAderutpAda ' aikatviko ''bhidhIyate, na puna - rniravayavakRtatvAdaikatvikaH / ayamapi syAdaikatvikaH syAdanaikatvikaH, na tvaikatvika eva / evaM mUrttimadamUrttimadavayavadravyadvayotpAdyA'vagAha - gati-sthitInAM yathoktaprakAreNa tatrotpatteH avagAha-gati-sthitisvabhAvasya ca viziSTakAryatvAd viziSTakAraNapUrvakatvasiddhestatkAraNe AkAzAdisaMjJAH samayanibandhanAH siddhAH // 33 // utpAdavad vigamo'pi tathAvidha evetyAha kyoMki AkAza zabda se abhinna hai / niSkarSa, zabda jina logoM ke mata meM AkAza kA vizeSaguNa hai una ke matAnusAra, AkAzarUpa Azraya ke nAza ke vinA zabda kA nAza saMgata honA kaThina hai isaliye AkAza meM bhI vinAzitva siddha hotA hai / vinAzitva kI siddhi se sAvayavatva bhI siddha hogA / yahA~ vinAzitva hetu ko buddhiAdi meM sAvayavatva kA vidrohI batAnA yukta nahIM hai kyoMki buddhi Adi bhI sAvayava hI haiM yaha bhI kucha samaya pahale hI kaha Aye haiN| AtmA kA sAvayavatva prathama khaMDa meM siddha ho cukA hai aura buddhirUpa usakA vizeSaguNa usa se kathaMcid abhinna hone se vaha bhI sAvayava hI hai / * Azrayatvadharma ke nAza se gagananAza siddhi - - 47 - isa DhaMga se bhI AkAza meM vinAzitva kI siddhi ho sakatI hai| zabda AkAza kA Azrita hai, Azrita kA nAza hone para AkAza ke AzrayatA dharma kA bhI nAza hue vinA nahIM rahegA, kyoMki AzrayatA AzritatvamUlaka hotI hai / dharma aura dharmI meM kathaMcid abheda hI hotA hai, ataH AzrayatArUpa dharma kA nAza hone para dharmIrUpa Azraya yAnI AkAza kA nAza honA anivArya hai / AkAza meM vinAzitva kI siddhi se anAyAsa sAvayavatva siddha ho jAtA hai kyoMki vinAzI dravya sAvayava hI hotA hai, jaise ghaTa - vastrAdi / taduparAMta, himAcala aura vindhya AkAza ke bhinna bhinna deza meM avaSTambhana = AzrayaNa karate haiM, jaise ki himAcala aura vindhya parvata apane se AkrAnta bhinna bhinna bhUkhaMDa meM avaSTambhana karate haiM / isa se bhI siddha hotA hai ki AkAza sAvayava hai / yadi rUpa-rasa kI taraha una donoM ko niravayava eka pUre hI AkAza meM avasthita mAneMge to jahA~ rUpa hai vahA~ hI rasa hotA hai vaise hI jahA~ vindhyAcala hai vahA~ hI himAcala kI avasthiti prasakta hogI, kintu vaha iSTa nahIM hai / isa prakAra, vividha prakAra se hara koI vastu utpatti-sthitivinAza trayAtmaka siddha hone se kathaMcit sAvayava mAnanA cAhiye / (cAhe vaha dravya ho yA guNa ho) / * aikatvika utpAda meM bhI anekAnta * mukhya bAta yaha hai ki AkAzAdi kA utpAda 'aikatvika' isaliye nahIM kahA gayA ki AkAzAdi niravayava svayaMracita hai, kintu prayogajanya yA visrasAtmaka kisI mUrttadravya se Arabdha avayava vAle ve nahIM hote isaliye AkAzAdi ke utpAda ko 'aikatvika' kahA gayA hai / yaha jo aikatvika utpAda hai vaha sarvathA ( ekAnta se) 'aikatvika' hI hai aisA nahIM hai kintu kathaMcid aikatvika hai kathaMcid anaikatvika bhI hai ( kyoMki AkAzAdi tIna ke avayava ekAntata: amUrtta nahIM hai ) / isa prakAra mUrttadravya pugala aura amUrta avayava vAle AkAzAdi dravya, ina ke samparka se pudgalAdi dravya meM avagAhanA, gati aura sthiti dharmoM kI uparokta rIti se utpatti hotI hai taba AkAzAdi tIna meM bhI avakAzadAna, gatipoSakatva aura sthitikArakatva rUpa svabhAva utpanna hotA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 zrI sammati - tarkaprakaraNam vigamassa vi esa vihI samudayajaNiyammi so u duvippo / samudayavibhAgamettaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca // 34 // vigamasyApyeSa eva dvirUpo bhedaH - svAbhAvikaH prayogajanitazceti, tadvyAtiriktasya vastuno'bhAvAt pUrvAvasthAvigamavyatirekeNottarAvasthotpattyanupapatteH / na hi bIjAdInAmavinAze'GkurAdikAryaprAdurbhAvo dRSTaH na cAvagAha - gati - sthityAdhAratvaM tadanAdhAratvasvabhAvaprAktanAvasthAdhvaMsamantareNa sambhavati / tatra samudayajanito yo vinAzaH sa ubhayatrApi dvividhaH, ekaH samudayavibhAgamAtraprakAro vinAzaH yathA paTAdeH kAryasya tatkAraNapRthakkaraNe tantuvibhAgamAtram, dvitIyaprakArastvarthAntarabhAvagamanaM vinAzaH yathA mRtpiNDa - sya ghaTArthAntarabhAvenotpAdo vinAzaH / na cArthAntararUpavinAzavinAze mRtpiNDaprAdurbhAvaprasaktiriti vaktavyam, pUrvottarakAlAvasthayorasaMkIrNatvAt atItataratvena prAktanAvasthAyA utpatteH atItasya ca varttamAnatA'yogAt tayoH svasvabhAvA'parityAgatastathAniyatatvAt tuccharUpasya hyabhAvasyAbhAva: syAdapi tada(?d)bhAvarUpa:, na tu vastvantarAdupajAyamAnaM vastvantaramatItatarAvasthArUpaM bhavitumarhati taratamapratyayArthavyavahArAbhAvaprasakteH / pratipAditaM ca kasyacid rUpasya nivRttyA rUpAntaragamanaM vastunaH prAk, hai, ye tIna svabhAva sarvadravya sAdhAraNa na hone se viziSTa kAryarUpa haiM / jo viziSTa kArya hote haiM ve viziSTa kAraNapUrvaka hI hone cAhiye / ataH avakAzapradAnarUpa asAdhAraNakArya ke viziSTakAraNarUpa meM siddha honevAle dravya kI siddhAntAnusAra 'AkAza' saMjJA kI gayI hai, gatisahAyakatvarUpa viziSTa kArya ke janakarUpa meM siddha hone vAle dravya kI 'dharmAstikAya' saMjJA kI gayI hai / aura sthitikArakatvarUpa viziSTa kArya ke utpAdakarUpa meM siddha honevAle dravya kI, siddhAntAnusAra adharmAstikAya saMjJA kI gayI hai ||33|| * vinAza ke vividha prakAroM kA vyutpAdana * utpAda kI taraha vinAza kI bAta karate haiM -- mUlagA :- vinAza kA bhI vidhi vahI hai (jo utpAda kA hai) samudayajanita ke do bheda haiN| 1, samudAyavibhAgamAtra aura 2, arthAntarabhAvagamana |34| - vyAkhyArtha :- utpAda kI taraha vinAza ke bhI do bheda haiN| 1 svAbhAvika aura 2 prayogajanya | aisI koI vastu nahIM hai jo ina donoM kI jugalabaMdI kA zikAra na banatI ho / ina do prakAra ke vinAza kA sAmrAjya pUre vastujagat para chAyA huA hai / kAraNa, hara koI vastu nayI avasthA dhAraNa karake utpanna hotI hI rahatI hai, kintu pUrva avasthA kA vinAza huye vinA nayI avasthA kI utpatti azakya hai / kahIM bhI aMkurAdi kArya kA udbhava bIjAdi ke vinAza ke vinA hotA ho aisA dIkhatA nahIM hai / AkAzAdi meM jo avagAhanA, gati aura sthiti kArya kI AdhAratA utpanna hotI hai vaha aise hI nahIM hotI, AkAza meM pUrvakAlIna anAdhAratA svarUpa avasthA kA vinAza hotA hai taba AdhAratAparyAya utpanna hotA hai / Jain Educationa International vinAza ke jo do prakAra haiM una meM se pahalA prayogajanita jo hai usakA prayogajanya utpAda kI taraha eka hI bheda hai samudAyajanita / svAbhAvika vinAza kA svAbhAvika utpAda kI taraha do bheda haiM - 1 samudAyajanita aura 2'aikatvika' / prayogajanya aura svAbhAvika donoM hI samudAyajanita vinAza ke do bheda haiM samudAyavibhAjanakRta aura arthAntaragamanarUpa / 1pahalA hai ( a ) samudAyAntargata avayavoM kA vibhAjana ho jAnA / eka vastrarUpa kArya ke aneka khaMDa kiye jAya athavA usake kAraNabhUta eka eka tantu alaga kara diyA jAya to vastra kA vinAza - For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 34 iti na punarabhidhIyate // 34 // na cotpAda-vinAzayoraikAntikatadrUpatA'bhyupagame'nekAntavAdavyAghAtaH, kathaMcit tayostadrUpatA'bhyupagamAt / tadAha - Jain Educationa International 49 to ho jAyegA vaha samudayajanita prayogajanya vinAza hai / (b) pracaMDa vAtavisphoTa se baDe baDe makAna gira jAya vaha svAbhAvika samudayakRta vinAza hai / 2 (a) miTTI ke piNDa meM se jaba ghaTa utpanna hotA hai taba miTTI kA ghaTarUpa arthAntara meM pariNata ho jAnA yahI miTTIpiNDa kA vinAza hai, yaha prayogajanita arthAntaragamanarUpa vinAza hai / (b) garmI meM barpha kA pAnI ho jAnA, yahA~ barpha kA svAbhAvika arthArantaragamanarUpa vinAza hai / svAbhAvika vinAza kA jo aikatvika bheda hai vaha utpAda kI taraha samajha lenA / udA0 avagAhAdi kI anAdhAratA kA vinAza | -- - ghaTarUpa arthAntara (jo * miTTIpiNDa ke punarunmajjana kI Apatti kA uddhAra miTTIpiNDa ke arthAntaragamanarUpa vinAza ke bAre meM yadi aisI zaMkA kI jAya ki ki miTTIpiNDa kA vinAza hI hai usa ) kA vinAza hogA to punaH miTTIpiNDa kA prAdurbhAva ho jAyegA' to vaha vAjiba nahIM hai kyoMki miTTI kA piNDa yaha ghaTa kI pUrvakAlAvasthA hai aura ghaTanAza yaha ghaTa kI uttarakAlInAvasthA hai, svabhAvataH ye donoM avasthA asaMkIrNa hotI hai, asaMkIrNa kA matalaba yaha hai ki kisI kAla meM kisI bhI deza meM ghaTa kI pUrvAvasthA uttarakAlAvasthAsvarUpa ko dhAraNa nahIM karatI aura uttarakAlAvasthA pUrvAvasthAsvarUpa ko dhAraNa nahIM karatI, isa prakAra pUrvottarAvasthA kA niyata paurvAparya bhAva hotA hai, yadi ghaTanAzakAla meM miTTI piNDa kA prAdurbhAva mAneMge to isa niyata pauvAparyabhAva kA bhaMga ho jAyegA, kyoMki pUrvAvasthA taba uttarAvasthA rUpa dhAraNa kara legI / hA~, hogA to yaha hogA ki ghaTakAla meM jo miTTIpiNDa - pUrvAvasthA atIta hai vaha ghaTanAzakAla meM aura bhI adhika atIta hone se atItatara banegI, kiMtu uttarAvasthA kA rUpa yAnI varttamAnatAsvarUpa ko kaise dhAraNa karegI ? atIta kabhI varttamAnatA kA saubhAgya nahIM prApta kara sakatA / aisA svabhAva hai ki bhAviavasthA kramazaH varttamAna aura atIta banatI hai, varttamAnAvasthA svakAla meM varttamAna hotI hai aura bAda meM atIta hotI hai, atItAvasthA kA svabhAva hai ki vaha dina-pratidina atItatara, atItatama hotI hai / isa svabhAva kA atikramaNa karake atItapUrvAvasthA varttamAna bana jAya aura varttamAna avasthA ( ghaTanAza) svakAla meM pUrvAvasthArUpa yAnI atItAtmaka bana jAya aisA zakya nahIM hai / hA~, yadi hama miTTIpiNDa ke vinAza ko vastubhUta ghaTAtmaka na mAna kara sarvathA tuccha - asat mAnate taba to usa miTTIpiNDa ke tuccha abhAvAtmaka vinAza kA abhAva tadbhAvarUpa yAnI miTTIpiNDAtmaka hone kI Apatti ho sakatI thI / yahA~ to eka vastu se apane vinAza ke rUpa meM tuccha abhAva nahIM kintu dUsarI vastu hI utpanna ho rahI hai, vaha dUsarI vastu yAnI ThIkarIyA~ to abhI varttamAna hai, usa kAla meM miTTIpiNDa avasthA to atItatara hai, jo vasturUpa varttamAnAvasthA varttamAna meM hai vaha varttamAna meM hI atItatara kaise ho sakatI hai ? yadi atIta avasthA uttarakAla meM kramazaH atItatara aura atItatama hone ke badale uttarakAlAvasthA ko dhAraNa kara legI taba to sAre vizva meM 'tara - tama' ye do vyAkaraNapratyaya lagA kara jo prAcIna - prAcInatara - prAcInatama Adi kA vyavahAra kiyA jAtA hai usakA vilopa hI ho jAyegA / pahale isa gAthA kI vyAkhyA ke Arambha meM yaha kaha diyA hai ki vastu kI kisI eka avasthA kA vinAza hone para anya avasthA ( na ki pUrvAvasthA) utpanna hotI hai, ataH yahA~ punarAvRtti Avazyaka nahIM ||34|| * aikatvikanAzazcaikatvikotpAdavad vaigrasikabheda eveti syAdvAdakalpAtAyAmuktam saptamastabake / vyAkhyAkRdbhizca nAtra kiJcidullekha: kRtaH / For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam tiNNi vi uppAyAI abhiNNakAlA ya bhiNNakAlA ya / atyaMtaraM aNatthaMtaraM ca daviyAhi NAyavvA // 35 // trayopyutpAda-vigama-sthitisvabhAvAH parasparato'nyakAlAH, yato na paTAderutpAdasamaya eva vinAzaH tasyAnutpattiprasakteH / nA'pi tadvinAzasamaye tasyaivotpattiH, avinAzApatteH / na ca tatprAdurbhAvasamaya eva tatsthitiH, tadrUpeNaivAvasthitasyAnavasthAprasaktitaH prAdurbhAvA'yogAt / na ca ghaTarUpamRsthitikAle tasyAH vinAzaH, tadrUpeNAvasthitasya vinAzAnupapatteH / na ca ghaTavinAzaviziSTamRtkAle tasyA evotpAdo dRSTaH / nApi tadutpAdaviziSTamRtsamaye tasyA eva dhvaMso'nutpattiprasaMgata eva yuktaH / tatastrayANAmapi bhinnakAlatvAt tad dravyamarthAntaraM = nAnAsvabhAvam, na hyanyonyavyatiriktakAlotpAda-vigamadhrauvyA'vyatiriktamekasvarUpaM dravyamupapadyate tasya tebhyo bhedaprasakteH / * utpAda-vinAza-sthitiyoM kA kAla se bhedAbheda * __ arthAntaragamanasvarUpa vinAza ke vivaraNa meM yaha jo kahA hai ki miTTI ke piNDa kA vinAza aura ghaTotpAda abhinna hai, usa se aisA nahIM samajha lenA ki - 'utpAda aura vinAza meM ekAntataH abhedarUpatA hI hotI hai isaliye anekAntavAda meM vyAghAta AyegA / ' - vyAghAta ko avakAza isaliye nahIM hai ki utpAda-vinAza ko hama kathaMcid ekarUpa mAnate haiM, sarvathA ekarUpa nahIM / yaha tathya nimnokta gAthAvivaraNa se spaSTa ho jAyegA - mUlagAthArtha :- utpAda-vinAza aura sthiti ye tInoM hI abhinnakAlIna aura bhinnakAlIna hote haiM, tathA dravya se arthAntara aura anarthAntara hote haiM // 35 // vyAkhyArtha :- utpAdasvabhAva, vinAzasvabhAva aura sthitisvabhAva ye tInoM svabhAva anyonya bhinnakAlIna hote haiM / (vyAkhyA meM pahale bhinnakAlIna kI aura bAda meM abhinnakAlIna kI carcA hai jaba ki mUlagAthA meM pahale abhinnakAlIna aura bAda meM bhinnakAlIna kI bAta hai / ) yahA~ pahale AghaTa-paTAdi avasthAoM (paryAyoM) ke utpAdAdi meM bheda batAyA jAyegA, phira BghaTaparyAya se viziSTa miTTI kI utpatti Adi meM bhinnakAlatA dikhAyI jaayegii| pazcAt usake bhinna bhinna pratiyogika utpAdAdi meM abhinnakAlInatA dIkhAyI jAyegI / Apahale kahate haiM ki vastra yA ghaTAdi ke utpattikAla meM usI ghaTa yA vastra kA vinAza asambhava hai, kyoMki vinAzasAmagrI utpattivirodhI hone se usa samaya meM ghaTa kI utpatti ko hI roka degI / tathA ghaTa ke vinAzakAla meM ghaTa kI utpatti kA sambhava nahIM hai, kyoMki utpAdaka sAmagrI saMnihita rahegI to vinAza ko hI roka degI / ghaTa kI utpatti ke kAla meM ghaTa kI avasthiti bhI nahIM mAna sakate, kyoMki yadi usa kAla meM ghaTarUpa se ghaTa kI avasthiti ke hone para bhI utpatti ko labdhAvasara mAneMge to usake uttarakSaNa meM... usa ke uttarakSaNa meM... isa prakAra yAvadavasthitikAla meM utpatti kI hI paramparArUpa anavasthA prasakta hogI, phalataH anavasthA doSa ke kAraNa utpatti aprAmANika bana jAne se ghaTa kabhI utpanna hI nahIM ho pAyegA / isa prakAra ghaTa ke utpAdAdi bhinnakAlIna - syA0 ka. prathamastabake asyA bhAvArtha evaM nirUpitaH - 'atraikapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravyanirUpitatvena votpAda-sthitivigamAnAM bhinnakAlatA, yathA ghaTotpAdasamaye ghaTaviziSTamRdutpAdasamaye vA na tadvinAzaH anutpattiprasakteH / nApi tadvinAzasamaye tadutpattiH, avinAzaprasaktteH / na ca tatprAdurbhAvasamaya eva tatsthitiH, tadrUpeNAvasthitasyAnavasthA prasaktyA prAdurbhAvA'yogAt / ato dravyAdarthAntarabhUtAste, anekarUpANAmekadravyarUpatvAyogAt / bhinnapratiyoginirUpitatvena tadviziSTadravya nirUpitatvena vA'bhinnakAlatA, yathA kuzUlatadviziSTamRnnAza-ghaTatadviziSTamRdutpAda-mRtsthitInAm / ata aikarUpyeNa dravyAdanAntarabhUtatvamiti sampradAyaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 35 na ca tad bhinnamevAstu tattritayavikalasya tasya tathA'nupalabdhito'sattvAt / na caikasya dravyasyAbhAvAdanekAntAbhAvaprasaktiH, yato'bhinnakAlAzcotpAdAdayaH / na hi kuzUlavinAzaghaTotpAdayorbhinnakAlatA anyathA vinAzAt kAryotpattiH syAt, ghaTAdyuttaraparyAyAnutpattAvapi prAktanaparyAyadhvaMsaprasaktizca syAt / pUrvottaraparyAyavinAzotpAdakriyAyA nirAdhArAyA ayogAt tadAdhArabhUtadravyasthitirapi tadA'bhyupagantavyA / na ca kriyAphalameva kriyAdhAraH tasya prAgasattvAt sattve vA kriyAvaiphalyAttatastrayANAmabhinnakAlatvAt tadavyatiriktaM dravyamabhinnaM na nAnA / na ca ghaTotpAda - vinAzApekSayA bhinnakAlatayA'rthAntaratvam kuzUlaghaTavinAzotpAdApekSayA abhinnakAlatvenAnarthAntaratvAdekAnta iti vaktavyam, dravyasya pUrvAvasthAyAM bhinnA'bhinnatayA pratIyamAnasyottarAvasthAyAmapi bhinnAbhinnatayA tasyaiva pratIteranekAntA'vyAhateH / na cA'bAdhitA'dhyakSAdipratipattiviSayasya tasya virodhAdyudbhAvanaM yuktisaMgatam sarvapramANaprameyavyavahAravilopaprasaMgAt / isa prakAra ghaTa siddha hue / aba ghaTaviziSTa miTTI kI bAta karate haiM ghaTAtmakamiTTI kA jaba sthitikAla pravarttamAna hai taba usa kAla meM usa kA vinAza saMgata nahIM hai, kyoMki ghaTarUpa se miTTI kI sthiti yaha ghaTarUpa se miTTI ke vinAza kI virodhinI hai / tathA, ghaTavinAzaviziSTa jo miTTI kAla hai jo ki kathaMcid miTTI kA bhI vinAzakAla hI hai, usa kAla meM ghaTa ke rUpa meM usakI utpatti kA kahIM bhI darzana hI sambhava nahIM hai / tathA, ghaTotpattiviziSTa miTTIkAla meM usakA vinAza bhI saMbhava nahIM hai, kyoMki taba usakI utpatti azakya bana jAyegI / uttpAda-vinAza-sthiti athavA ghaTaviziSTamiTTIdravya ke utpAda - vinAza- sthiti ye bhinnakAlIna hone se vaha ghaTadravya yA ghaTaparyAyaviziSTa miTTI dravya arthAntarabhUta yAnI vividhasvabhAvoM kA anubhava karatA hai, arthAt utpattikAlInadravya sthiti - vinAzakAlIna dravyoM se kathaMcid bhinna hai; sthitikAlInadravya utpatti - vinAzakAlIna dravya se kathaMcid bhinna hai; tathA vinAzakAlIna dravya aparadvayakAlIna dravya se kathaMcid bhinna hai / kAraNa, paraspara bhinnakAlIna utpatti, sthiti aura vinAza, ekasvarUpa dravya se avyatirikta nahIM raha sakatA / tAtparya, bhinnakAlIna utpAdAdi, apane se abhinna dravya kA, bhinnakAlIna sthitiAdi se abhinna dravya se, bhedaka bana jAte haiM / anyathA, usa dravya kA utpAdAdi se bheda prasakta ho sakatA hai / 51 -- Jain Educationa International yadi kaheM ki 'dravya aura utpAdAdi ke bIca meM bheda hI mAnA jAya to vaha ThIka nahIM hai kyoMki utpAdAdi aura dravya ke bIca agara bheda mAnA jAyegA to dravya svataH utpAdAdizUnya ho jAne se upalabdhiyogya bhI na rahane se asat ho jAne kI vipadA hogI / utpattiviziSTa dravya, sthitiviziSTa dravya aura vinAzaviziSTa dravya meM utpattiAdibhedaprayukta bheda mAnane kA aisA matalaba nahIM hai ki ekAnta bheda prasakta hone se anekAnta kA vilopa ho jAya, kyoMki kathaMcid bhinnakAlIna utpAdAdi kathaMcid abhinnakAlIna bhI hote haiM / kuzUla yaha miTTI kI ghaTapUrvakAlIna avasthAvizeSa hai, usakA jisa samaya nAza hotA hai usI vakta uttarAvasthArUpa ghaTa kI utpatti hotI hai / ataH kuzUlavinAza aura ghaTotpatti ye donoM meM bhinnakAlatA nahIM hotI / yadi kuzUlavinAza ke uttarakSaNa meM ghaTarUpakArya kI utpatti mAneMge to tuccha vinAza se bhAvAtmaka ghaTa kI utpatti mAnane kI vipadA AyegI, yadi vinAza ko ghaTa kA utpAdaka nahIM mAneMge to yaha saMbhAvanA bhI raha jAyegI ki kadAcit uttarakSaNa meM ghaTAvasthA kI utpatti na hone para bhI kUzUlaparyAya kA nAza ho jAya, kyoMki na to vinAza usa kA utpAdaka hai na to vinAza kI pUrvAvasthA yAnI kuzUla / yadi kuzUla ke caramakSaNa se ghaTa kA utpAda mAnanA hai taba to kuzUla ke nAzakSaNa meM hI ghaTa kA utpAda mAnanA hogA / For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 zrI sammati-tarkaprakaraNam ___ ata eva arthAntaramanantaraM cotpAdAdayo dravyAt, tadvA tebhyastatheti pratijJeyam, dravyAt = tathAbhUtatadgrAhakatvapariNatAdAtmalakSaNAt pramANAdityapi vyAkhyeyam / na hi tathAbhUtapramANapravRttistathAbhUtArthamantareNopapannA dhUma iva dhUmadhvajamantareNa, saMvedyate ca tathAbhUtagrAhyagrAhakarUpatayA anekAntAtmakaM svasaMvedanataH pramANamiti na tadapalApaH kartuM zakyaH, anyathA'tiprasaMgAt / yadvA dezAdiviprakRSTA utpatti-vinAza-sthitisvabhAvA bhinnAbhinnakAlA arthAntarAnAntararUpAH dravyatvAt = dravyA'vyatiriktatvAdityarthaH, anyathotpAdAdInAmabhAvaprasakteH tebhyo vA dravyamarthAntarAnarthAntaram dravyatvAt / pratijJArthaMkadezatA ca heto zaMkanIyA dravyavizeSe sAdhye dravyasAmAnyasya hetutveno * vinAzotpAda ke AdhArabhUta dravya kI traikAlika sthiti * jaba isa DhaMga se vinAzotpAda samakAlIna siddha hote haiM to samAnakAla meM vinAzotpAda ke AdhArabhUtadravya kI sthiti kA bhI svIkAra anivArya hai, kyoMki AdhAra hI nahIM hogA to pUrvaparyAya kA nAza aura usa kSaNa meM uttara paryAya kI utpatti kriyA kisa ke Alambana se hogI ? binA Alambana vaha azakya hai / yadi kaheM ki - 'utpattikriyA kA phala yAnI kuzUlanAza ke bAda utpanna honevAlA phalarUpa ghaTa hI utpattikriyA kA AdhAra banegA' - to yaha sambhava nahIM hai kyoMki phala to pUrvakAla kI utpattikriyA ke vakta vidyamAna hI nahIM hai, yadi vidyamAna hai taba to utpattikriyA hI niSphala ho jAyegI / niSkarSa, utpAda-sthiti aura vinAza tInoM ukttarIti se samAnakAlIna hone se, tInoM se abhinna dravya bhI tInoM ke AdhArabhUta eka hI hai alaga alaga nahIM hai / yadi aisA kahA jAya - 'ghaTa ke utpAda-vinAza bhinnakAlIna hone se, una kI apekSA se dekhe to dravya bhI bhinna bhinna hai abhinna nahIM - matalaba ki taba ekAnta bheda hai / tathA, kuzUla kA vinAza aura ghaTa kA utpAda samakAlIna hai isaliye unakA AdhArabhUta dravya alaga alaga nahIM kintu ekAnta se abhinna hI haiM / isa prakAra donoM ora ekAnta sira uThAyegA / '- to yaha galata hai, kyoMki dravya kI pUrvAvasthA meM bhI dravya usa avasthA se pUrvokta DhaMga se kathaMcid bhinnAbhinna hI pratIta hotA hai aura uttara avasthA meM bhI dravya usase vaisA hI pratIta hotA hai taba kaise anekAnta ko coTa pahu~cegI ? jo nirbAdha pratyakSa pratIti kA viSaya hotA hai usa meM virodha kA udbhAvana karanA buddhimAnI nahIM hai, anyathA pramANabhUta pratyakSa hI avizvasanIya ho jAne se usake upajIvaka aura bhI saba pramANa avizvasanIya ho jAyeMge, phalataH prameyamAtra kA vyavahAra bhI lupta ho jAne kA atiprasaMga hogA / * arthAntara-anarthAntaratva sAdhaka anumAna * anekAnta pratyakSasiddha hai isIliye, mUlagAthA ke uttarArdha kI vyAkhyA anumAna-pradarzana ke rUpa meM bhI kI jA sakatI hai - jaise - utpAdAdi tInoM apane dravya se arthAntara aura anarthAntara ubhaya haiM, yaha pratijJA hai, athavA aisI bhI pratijJA kI jA sakatI hai ki dravya utpAdAditraya se arthAntara aura anarthAntara ubhaya hai, isa meM hetu hai dravya / yahA~ dravya ko hetu batA kara yaha kahanA cAhate haiM ki utpAdAditraya ko athavA dravya ko, eka-dUsare se kucha aMza meM arthAntarabhUta aura kucha aMza meM anarthAntarabhUta rUpa se, grahaNa karane kI kriyA meM pariNata (pratyakSAdi) pramANa (aisA pramANa hI dravyazabdArtha abhipreta hai jisa ko hetu kiyA gayA hai -) ukta pratijJA ko siddha karatA hai / jaise agni ke vinA dhUma kI sattA ghaTa nahIM sakatI vaise hI dravya aura utpAdAdi ke bIca arthAntaratva-anarthAntaratva ubhaya ke vinA, unakA usa rUpa se grahaNa karane vAle pratyakSAdi pramANa kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 36 panyAsAt // 35 // atraivArthe pratyakSapratItamudAharaNamAha - jo AuMcaNakAlo so ceva pasAriyassa vi Na jutto / tesiM puNa paDivattI-vigame kAlaMtaraM patthi // 36 // ___ya AkuzcanakAlo'GgulyAdevyasya sa eva tatprasAraNasya na yuktaH bhinnakAlatayA AkuMcana-prasAraNayoH pratItestayorbhedaH, anyathA tayoH svarUpAbhAvApatterityuktam / tattatparyAyAbhinnasyAGgulyAdidravyasyApi tathAvidhatvAt tadapi bhinnamabhyupagantavyam anyathA tadanupalambhAt; abhinnaM ca tadavasthayostasyaiva pratyabhijJAyamAnatvAt / tayoH punarutpAdavinAzayoH pratipattizca = prAdurbhAvaH, vigamazca = vipattiH - pratipatti-vigamaM tatra kAlAntaraM bhinnakAlatvamaGgulIdravyasya ca nAsti / pUrvaparyAyavinAzottaraparyAyotpattyapravRtti bhI ghaTa nahIM sakatI / svayaMprakAzI pramANa se jaba isa prakAra spaSTa saMvedana hotA hai ki - dravya aura utpAdAdi kathaMcida bhinnAbhinna hai aura usakI grahaNa kriyA meM vaise hI pratyakSapramANa pariNata hai - taba usa kA apalApa kaise ho sakatA hai ? yadi pramANasiddha vastu kA apalApa karane jAyeMge to bahuta baDA aniSTa hogA ki sAre jagata kA vyavahAra Thapa ho jAyegA / * arthAntara-anarthAntaratvasAdhaka anya do anumAna * vyAkhyAkAra aura bhI do anumAna sUcita karate haiM, (1) bhinnakAlIna yA abhinnakAlIna evaM dezabheda aura svabhAvabheda se vibhinna aise utpAdasvabhAva, vinAzasvabhAva aura sthitisvabhAva paraspara kathaMcid arthAntara aura anarthAntararUpa hote haiM, kyoMki ye saba dravyAtmaka haiM, arthAt dravya se avyatirikta haiM / vipakSa meM bAdhaka yaha hai ki yadi dravya se avyatirikta hone para bhI ve paraspara sarvathA bhinna hoMge to dravya ke sAtha abheda ko gavA~ dene ke kAraNa nirAdhAra ho kara asat ho jAyeMge / (2) aisA bhI anumAna kara sakate haiM ki dravya utpAdAdisvabhAvatraya se kathaMcid arthAntara-anarthAntararUpa hotA hai, kyoMki vaha dravya hai / hAlA~ki, yahA~ pakSa ke rUpa meM dravya pratijJA meM zAmila hai aura dravya(tva) hI hetu hai isaliye hetu meM pratijJAtaarthaekadezatArUpa doSa kI AzaMkA ho sakatI hai| kintu vAstava meM vaha doSa niravakAza hai kyoMki hetu to dravyasAmAnya hai jaba ki viziSTadravya yAnI arthAntaraanarthAntarobhayatvaviziSTa dravya sAdhya hai, isa prakAra viziSTa aura sAmAnya meM kathaMcid bheda hone se koI doSa nahIM hai, jaise-agni uSNa hai kyoMki agni hai, isa sthala meM uSNatva viziSTa agni kI siddhi ke liye agnisAmAnya ko hetu kiyA jAtA hai taba koI doSa nahIM hotA // 35 / / * AkuMcana-prasAraNa kA udAharaNa * ____ bhinnakAlatA aura abhinnakAlatA ko spaSTa dikhAne ke liye 36ve sUtra meM pratyakSa-upalabdha dRSTAnta prastuta karate haiM - ___ mUlagAthArtha :- jo saMkucanakAla hai vahI prasAraNa kA kAla nahIM hotA / una ke pratipatti aura vigama meM bhinnakAlatA nahIM hotI (athavA hotI hai / ) / / 36 / / vyAkhyArtha :- aMgulI Adi jo saMkoca-vikAsadharmI dravya hai, jisa kAla meM vaha saMkocAvasthA meM hai usI kAla meM prasAraNa avasthA kA honA nyAyasaMgata nahIM hai / saMkoca-vistAra ye donoM kriyA bhinnakAlIna pratIta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam gulidravyAvasthitInAmabhinnakAlatA abhinnarUpatA ca pratIyate, ekasyaiva dravyasya tathAvivarttAtmakasyAdhyakSataH pratIteH / athavA, 'kAlAntaraM nAsti' ityatra 'a'kAraprazleSAd naJazcopAdAnAt pratiSedhadvayena prakRtArthagateH kAlAntaraM kAlabheda utpAdAdevyasya cAstIti kathaMcid bheda ityarthaH, kathaMcid bhedenApi pratipatteH / tenotpatti-vinAza-sthitInAM paraspararUpaparityAgA'parityAga-pravRttapratyekatryAtmakaikarUpatve'pi na varttamAnaparyAyAtmakasyaivA'tItA'nAgatakAlayoH sattvam vastunastryAtmakatvAbhyupagamAt / atItA'nAgatakAlayorapi tadrUpeNa sattve utpAda-vinAzayorabhAvena kathaM tryAtmakatvaM tasya bhavet ? dravyasyotpatti-vinAzanimittatvAdatIhotI hai isaliye saMkoca-vistAra donoM avasthA meM bheda siddha hotA hai / yadi una donoM meM bheda nahIM mAnA jAya to paraspara viruddha ye do avasthA apane svarUpa ko kho baiThegI; jaise Aga pAnI ho jAya yA pAnI Aga bana jAya to apane svarUpa ko kho baiThate haiN| pUrvakAlIna saMkocAvasthAvAlA aMgulIdravya aura uttarakAlIna vistaraNAvasthAvAlA aMgulIdravya, ye donoM apanI apanI parasparaviruddha avasthA se abheda rakhate haiM isaliye usa meM bhI bheda kA svIkAra anivArya ho jAtA hai / yadi bhinna bhinna avasthAvAle dravya ko eka mAneMge to paraspara virodha hone ke kAraNa kisI eka ke rahane meM vinigamanA na hone para, una donoM kI upalabdhi sthagita ho jaayegii| syAdvAda sarvopari hai, isaliye una meM sarvathA bheda nahIM kiMtu kathaMcid abheda bhI mAnya hai, kyoMki pUrvottara avasthA meM bhI 'yaha vahI aMgulIdravya hai' isa prakAra ekatvAdhyavasAyarUpa nirbAdha pratyabhijJA hotI hai / ___ saMkoca-vikAsa avasthA ke jo utpAda-vinAza haiM, arthAt saMkocAvasthA kA prAdurbhAva aura vikAsa avasthA kA vigama, ina meM bhinnakAlatA nahIM hotI / tAtparya, una donoM ke AdhArabhUta aMgulIdravya meM, saMkocaprAdurbhAva aura vikAsavigama avasthA samakAlIna hone se bheda mAnane kI jarUra nahIM rahatI, ataH bhinna bhinna aMgulIdravya mAna kara una meM kAlabheda mAnane kI bhI jarUra nahIM hai / yahA~ spaSTa pratIti hotI hai ki vistArAtmaka pUrvaparyAya kA nAza, saMkocAtmAka uttara paryAya kA prAdurbhAva aura aMgulIdravya kI sAtatyAtmaka sthiti ye tInoM eka hI haiM aura samAnakAlIna haiM; vAstavavikatA yaha hai ki yahA~ pratyakSa se hI yaha pratIta hotA hai ki eka hI aMgulI Adi dravya satata saMkoca-vistAra Adi pRthak pRthak vivartoM meM abhedabhAva se anuvartamAna rahatA hai / / * atIta-anAgata-varttamAna paryAyo meM kathaMcid bheda * mUla sUtra ke uttarArdha meM 'kAlaMtaraM Natthi' isa aMza kI vyAkhyA dUsare DhaMga se karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM ki 'vigame' zabda ke bAda saMdhiniyamAnusAra lupta 'a' kAra ko 'kAlantaraM' ke sAtha joDane para 'akAlAntara nahIM hai' aisA vAkya phalita hotA hai / isa meM do niSedha hone se 'kAlAntara hai' aisA vidheyArtha prApta hotA hai / isa kA bhAvArtha yaha hai ki dravya ke utpAdAdi meM kAlabheda hone se dravya meM bhI kathaMcid bheda hai, kyoMki bhinna bhinna kAla meM bheda se hI dravya pratIta hotA hai / isa se yaha niSkarSa nikalegA ki yadyapi utpatti, vinAza aura sthiti ye tInoM, paraspara kA parihAra kara ke evaM sahavartI ho kara rahane vAle eka eka karake una tInoM ke sAtha abhedabhAvApanna jo dravya haiM usa ke sAtha ekarUpatA rakhanevAle haiM, phira bhI, kAlabheda aparihArya hone se jo vartamAnaparyAyAtmaka vastu hai vaha atIta yA anAgata kAla meM astitvadhAraka nahIM hotI / kAraNa, vastu ko utpAdAditrayAtmaka mAnI gayI hai / yaha trayAtmakatA tabhI ghaTa sakatI hai jaba vartamAnaparyAya atIta-anAgata se bhinna ho / yadi varttamAnaparyAya apane vyaktirUpa se atIta aura anAgatakAla meM bhI sattAzAlI rahegA, taba zAzvata ho jAne se, usa ke utpAda-vinAza kI kathA hI samApta ho jAyegI to phira vastu kI trayAtmakatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 37 tAditAyAH, anyathA vartamAnavat tadabhAvAt / na ca tatparyAyasyAtItAnAgatakAlayorabhAve kathaM nityatvamiti vAcyam, kathaMcit tasyAbhyupagamAt parityaktopAditsyamAnapUrvottaraparyAyasyAnyAnyaveSaparityAgopAdAnaikanaTapuruSavad dravyasya vivarttAtmakatvAt / sarvathA nityatve pUrvottaravyapadezAbhAvaprasakteH / sarvathA'nityatve'pyubhayatraikapratibhAsavyapadezAdivyavahArAbhAvazca syAt / na caikAnekatvapratibhAso mithyA / tato yadeva vinaSTaM zivakarUpatayA tadevotpannaM mRdravyaM ghaTAdirUpatayA avasthitaM ca mRttveneti tryAtmakaM tat sarvadA dravyamiti vyavasthitam // 36 // yathotpAda-vyaya-sthitInAM pratyekamekaikaM rUpaM tathA bhUta-vartamAna-bhaviSyadbhirapyekaikaM rUpaM trikAlatAmAsAdayatItyetadevAha - uppajjamANakAlaM uppaNNaM ti vigayaM vigacchantaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei // 37 // utpadyamAnasamaya eva kiMcit paTadravyaM tAvadutpannaM - yadyekatantupravezakriyAsamaye tad dravyaM tena rUpeNa notpannaM tartRttaratrApi tannotpannamityatyantAnutpattiprasaktistasya syAt / na cotpannAMzena tenaiva punastadutpadyate tAvanmAtrapaTAdidravyotpattiprasakteruttarottarakriyAkSaNasya tAvanmAtraphalotpAdane eva prakSayAd kaise ghaTegI ? atItatva dravyavinAzamUlaka hai aura anAgatatva dravyotpAdamUlaka hai, aisA agara nahIM mAneMge to vartamAna meM jaise utpAda-vinAzaanyataramUlakatva nahIM hotA vaise hI atIta-anAgata meM bhI kramazaH vinAzotpAdamUlakatva nahIM rahegA / * vartamAna paryAya kI traikAlikatA kaise ? * yadi kaheM ki - 'varttamAnaparyAya atIta-anAgata kAla meM nahIM rahegA to vartamAnaparyAya ko nitya kaise batA sakeMge ?' - to aisA prazna asAra hai kyoMki koI bAta ekAntagrasta nahIM hai, vartamAna paryAya ko atItaanAgata meM kathaMcit vidyamAna hone kA inkAra nahIM karate / jaise eka hI naTapuruSa pUrvaveSa ko badala kara naye veSa kA aMgIkAra karatA hai vaise hI dravya bhI vivarttAtmaka (yAnI bAra bAra apanI avasthA kA parivartana karanevAlA) hone se pUrva paryAya kA tyAga aura uttara paryAya kA grahaNa karatA rahatA hai ataH dravya ke rUpa meM usa se kathaMcida abhinna vartamAna paryAya ko nitya bhI mAna sakate haiN| lekina ekAnta nitya mAneMge to 'pUrvAvasthA' 'uttarAvasthA' aisA vacanaprayoga bhI zakya nahIM rahegA. kyoMki ekAnta nitya padArtha sarvakAlavyApI hotA hai / yadi use ekAntataH anitya mAnA jAya to vaha bhI saMgata nahIM hai, kyoki pUrvottara avasthAoM meM jo eka hI naTapuruSa kA yA dravya kA pramANabhUta pratibhAsa evaM usa ke ekatva kA vyavahAra hotA hai usake na hone kI Apatti hogI / kathaMcid ekatva kA pratibhAsa bhI hotA hai aura kathaMcid bheda kA pratibhAsa bhI hotA hai, donoM hI sApekSa hone se, una meM se eka ko bhI mithyA nahIM kaha sakate / niSkarSa yaha hai ki pUrvakAlIna zibakaavasthAdhArI ke rUpa meM jo miTTI dravya vinaSTa huA vahI ghaTAvasthAdhArI ke rUpa meM utpanna huA aura miTTI ke rUpa meM avasthita rahatA hai, isa prakAra dravyamAtra utpAdAditrayAtmaka hone kA siddha hotA hai / / 36 / / / * trikAlavizeSita dravya kI prajJApanA * utpAda-vyaya aura sthiti, ina tInoM ke eka eka kA svarUpa jaise trayAtmaka hai, vaise hI vaha eka eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam aparasya phalAntarasyA'nutpattiprasakteH / yadi ca vidyamAnA ekatantupravezakriyA na phalotpAdikA, vinaSTA sutarAM na bhavet asattvAt anutpattyavasthAvat na hyanutpannavinaSTayorasattve kazcid vizeSaH / tataH prathamakriyAkSaNaH kenacid rUpeNa dravyamutpAdayati, dvitIyastvasau tadeva aMzAntareNotpAdayati anyathA kriyAkSaNAntarasya vaiphalyaprasakteH / ekenAMzenotpannaM sad uttarakriyAkSaNaphalAMzena yadyapUrvamapUrvaM tad utpadyeta tadotpannaM bhavet nAnyatheti prathamatantupravezAdArabhyAntyatantusaMyogAvadhiM yAvad utpadyamAnaM prabandhena tadrUpatayotpannam, abhipretaniSThArUpatayA cotpatsyata ityutpadyamAnam utpannamutpatsyamAnaM ca bhavati, evamutpannamapi utpadyamAnamutpatsyamAnaM ca bhavati, tathotpatsyamAnamapi utpadyamAnamutpannaM cetyekaikamutpannAdikAlatrayeNa yathA traikAlyaM pratipadyate tathA vigacchadAdikAlatrayeNApyutpAdAdirekaikaH traikAlyaM pratipadyate / ___ tathAhi - yathA yad yadaivotpadyate tat tadaivotpannam utpatsyate ca / yad yadaivotpannaM tat tadaiva bhUta-bhaviSya-varttamAnakAla ko le kara bhI - kAlikabhAva prApta karate haiM - yaha dikhAte hue kahate haiM - __mUlagAthArtha :- utpatti ke kriyA kAla meM dravya ko 'utpanna' dikhAnevAlA aura vinAzakriyA kAla meM dravya ko vinaSTa dikhAnevAlA (puruSa) tInoM kAla ko viSaya ke rUpa meM vizeSita karatA hai // 37 // ___vyAkhyArtha :- koI eka vastra dravya apanI utpattikriyA ke kAla meM bhI 'utpanna' hotA hai - isa tathya kI puSTi meM kaha sakate haiM ki vastranirmANa ke liye UrdhvatantusamUha ke bhItara jaba prathama tIrache taMtu kA praveza karAyA jAtA hai usa samaya vaha vastra dravya utane aMza meM, (mAnoM tirache hajAra taMtuo kA vastra banane vAlA hai to 1000ve aMza meM,) usa vastra ko 'utpanna' samajhanA cAhiye / yadi aisA nahIM mAneMge to uttarakAla meM dUsare, tIsare yAvat carama tantu kA praveza karAne para bhI vaha anutpanna hI rahegA, phalata: vaha vastra sadA ke liye sarvathA anutpanna hone kA atiprasaMga hogA / aisA nahIM hai ki - prathamatantupraveza hone para jitane aMza meM vaha vastra utpanna huA, naye naye tantupravezakAla meM bhI usI aMza meM punaH punaH usa vastra kI utpatti hI calatI rahe - yadi aisA mAneMge to sarvathA ekatantumAtrapramANa vastrAdi dravya kI utpatti hone kA atiprasaMga hogA / kAraNa, uttarottara tantupraveza kriyA sirpha eka tantumAtrapramANa vastrotpAdana karake kSINa hotI rahegI, phalataH tantudvayapramANa yA tantatrayapramANa Adi naye naye phalasvarUpa vastra kA utpAdana hI nahIM ho pAyegA / aba yaha sociye ki apanI vidyamAnatA meM bhI eka tantupravezakriyA agara phalotpAdana nahIM karatI to vinaSTa hone ke bAda to sutarAM nahIM kara pAyegI kyoMki anutpannaavasthA kI taraha vinaSTa avasthA bhI asat hai / anutpanna aura vinaSTa ina donoM avasthA ke asattva meM koI pharka nahIM hai, jisa se ki yaha AzA kara sake ki anutpanna avasthA meM bhale kArya na ho sake lekina vinaSTa avasthA meM to ho sakegA ! isa se yaha niSkarSa phali karSa phalita hotA hai ki prathama kriyAkSaNa kacha aMza meM dravya kA utpAdana karatA hai . dvitIya kriyAkSaNa usI dravya ko kucha anya aMza meM utpanna karatA hai; aisA yadi nahIM mAneMge to dvitIyakSaNa kI kriyA se usI aMza meM dravya kI puna: utpatti mAnane para niSphalatA kA kalaMka lagegA / sampUrNa vastra kI utpatti kI AzA taba kara sakate haiM jaba ki eka aMza meM vastra utpanna hone ke bAda uttarottara kriyAkSaNoM ke dvArA apUrva-apUrva aMza se usa dravya kI utpatti hone kA svIkAra kiyA jAya, anyathA vaisI AzA vyartha hogI / isa prakAra prathamatantupraveza se le kara antimatantusaMyogaparyanta vaha dravya paramparayA utpadyamAna raha kara utpanna hotA hai tathA jina aMzo se utpanna honA bAkI hai una aMzo se utpatsyamAna (=bhaviSya meM utpanna hone vAlA) rahatA hai / - isa prakAra samuccayarUpa se dekhA jAya to yaha kaha sakate haiM ki eka hI dravya jaba utpadyamAna-avasthA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 38 utpadyata utpatsyate ca / yad yadaiva utpatsyate tat tadaivotpadyata utpannaM ca / tathA - tadeva tadaiva yadutpadyate tad tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / tathA, yadeva yadaivotpannaM tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / tathA yadeva yadaivotpatsyate tadeva tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca / evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH, tathA sthityApi trikAla eva saprapaJcaH pradarzanIyaH / evaM sthitirapi utpAda-vinAzAbhyAM saprapazcAbhyAmekaikAbhyAM trikAlA pradarzanIyeti dravyamanyonyAtmakatathAbhUtakAlatrayAtmakotpAda-vinAza-sthityAtmakaM prajJApayaMstrikAlaviSayaM dravyasvarUpaM pratipAditaM bhavati, anyathA dravyasyAbhAvAt tadvacanasya mithyAtvaprasaktiriti bhAvaH // 37 // ____ nanvarthAntaragamanalakSaNasya vinAzasyA'sambhavAt vibhAgajasya cotpAdasya; tavayAbhAve sthiterapyabhAvAt tat traikAlyaM dUrotsAritameveti manyamAnAn vAdinaH prati tadabhyupagamapradarzanapUrvakamAha davvaMtarasaMjogAhi keci daviyassa beMti uppAyaM / uppAyatthA'kusalA vibhAgajAyaM Na icchanti // 38 // samAnajAtIyadravyAntarAdeva samavAyikAraNAt tatsaMyogA'samavAyikAraNa-nimittakAraNAdisavyapekSAd avayavi kAryadravyaM bhinnaM kAraNadravyebhyaH utpadyata iti dravyasyotpAdaM kecana bruvate / te cotpAdArthAnabhijJA meM hai taba utpanna aura utpatsyamAna bhI hai; tathA jo utpatsyamAna hai vahI utpadyamAna aura utpannAvasthA meM bhI hai / jaise eka eka utpannAdi tInoM kAla ko lekara yahA~ dravya kI traikAlikatA darzAyI gayI hai vaise hI vinazyamAnAdi tInoM kAla ko le kara bhI utpAdAdi meM eka eka kara ke traikAlikatA kA upadarzana kiyA jA sakatA hai / vaha upadarzana isa taraha hai - jo jaba utpanna ho rahA hai vaha usa samaya utpanna bhI hai aura utpanna hone vAlA bhI / jo jaba utpanna huA hai usI samaya vaha utpanna ho rahA hai aura utpanna honevAlA bhI / jo jaba utpanna honevAlA hai vaha usI samaya utpanna hai aura utpanna ho rahA hai bhI / ThIka isa taraha utpadyamAna, utpanna aura utpatsyamAna ke sAtha vigama ko joDa dIjiye - jo jaba utpanna ho rahA hai vaha usI samaya naSTa hai, / rahA hai aura naSTa honevAlA bhI / tathA, jo jaba utpanna hai vaha bhI usI samaya naSTa hai, naSTa ho rahA hai aura naSTa hone vAlA bhI / tathA, jo jisa samaya utpanna honevAlA hai vaha usI samaya naSTa hai, naSTa ho rahA hai evaM naSTa honevAlA bhI hai / isI prakAra yaha bhI samajha hI lenA hai ki - jo jaba naSTa ho rahA hai vaha usI samaya utpanna hai, utpanna ho rahA hai aura utpanna hone vAlA bhI hai... ityAdi, vigama kI bhI utpAdAdi ke sAtha traikAlikatA pradarzita kI jA sakatI hai / tathA sthiti ke sAtha bhI usI DhaMga se utpAda-vinAza ke vistAra se traikAlikatA pradarzita kI jA sakatI hai / tathA, usI DhaMga se sthiti kI bhI utpAda-vinAza pratyeka ke sAtha traikAlikatA kA pradarzana vistAra se kiyA jA sakatA hai / ukta rIti anusAra jo parasparAbhinna eka-dUsare se anuviddha trikAlavyApta utpAda-vinAza-sthiti haiM ve saba ekadravya-saMsargI hone se dravya bhI ukta prakAra ke utpAdAdi se ananya hai - isa DhaMga kA pratipAdana karane vAlA puruSa dravya ko sahI DhaMga se trikAlaviSaya ke rUpa meM vizeSarUpa se prastuta karatA hai // tAtparya, uparokta DhaMga se dravya kA svarUpa trikAlavyApaka hai yaha pratipAdita hotA hai, yadi dravya ko traikAlika na mAne to vAstava meM svarUpazUnya ho jAne se dravya kA astitva hI zUnya ho jAne se dravyapratipAdaka vacanaprayoga mithyA ho jAne naSTa ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zrI sammati-tarkaprakaraNam vibhAgajAtaM necchanti // 38 // kutaH punarvibhAgajotpAdAnabhyupagamavAdina utpAdArthAnabhijJAH ? yataH, ____ aNu duaNuehiM davve Araddhe 'tiaNuyaM' ti vavaeso / tatto ya puNa vibhatto aNu tti jAo aNU hoi // 39 // dvAbhyAM paramANubhyAM kAryadravye Arabdhe 'aNuH' iti vyapadezaH paramANudvayArabdhasya vyaNukasyANuparimANatvAt / tribhi_NukaizcaturbhirvA''rabdhe 'tryaNukam' iti vyapadezaH, anyathotpattAvupalabdhinimittasya mahattvasyAbhAvaprasakteH / atra kila tribhizcaturbhirvA pratyekaM paramANubhirArabdhamaNuparimANameva kAryam iti tryAdiparamANUnAmAkI durghaTanA hogI // 37 // * vibhAgajanya dravyotpAda kA asvIkAra * ___ vAdizaMkA - Apane 34 vIM gAthA meM jo do prakAra kA vinAza dikhAyA hai usa meM se eka arthAntaragamana ko vinAza ke rUpa meM prastuta karanA asambhava hai, tathA vibhAgajanya utpAda jaisI koI cIja duniyA meM hai nhiiN| vinAza aura utpAda ke viraha meM sthiti bhI saMbhavabAhya ho jAtI hai / phalataH una sabhI kI traikAlikatA kA sapanA bhI dekhanA vyartha hai / ___ uttara - aisA mAnane vAle vAdI ke samakSa granthakAra vibhAgajanya utpAda ko mAnya rakhate hue pratipAdana karate haiM - mUlagAthArtha :- kucha utpAdapadArtha ke nirUpaNa meM akuzala vAdI eka dravya kA anyadravya ke sAtha saMyoga hone para naye dravya kI utpatti ko mAnya karate haiM, kintu vibhAgajanya utpAda ko mAnya nahIM karate // 38 / / ___vyAkhyArtha :- kucha vAdI kahate haiM, do yA do se adhika samAnajAtIya avayavadravya se avayavidravyAtmaka kArya utpanna hotA hai aura vaha kAraNadravya se bhinna hotA hai; yahA~ avayavadravya samavAyikAraNa hotA hai, avayavoM kA saMyoga asamavAyikAraNa hotA hai, una donoM se bhinna zeSa kAraNoM ko nimitta kAraNa kahA jAtA hai, asamavAyi aura nimitta kAraNa ke sahayoga vAle samavAyikAraNa se kArya dravya kA janma hotA hai / isa prakAra avayavAtmaka kAraNadravya ke saMyoga se hI kArya dravya kA janma mAnanevAle ye vAdI vAstava meM utpAdatattva ke anabhijJa haiM isIliye vibhAgajanya utpAda ko nahIM mAnate // 38 // prazna :- vibhAgajanya utpAda ko na mAnane vAle utpAdatattva ke vAstava jJAtA nahIM hai aisA kyoM ? uttara :- isaliye ki - mUlagAthArtha :- eka aura eka aise do aNuoM se janita dravya ko 'aNu(parimANa)' hI kahA jAtA hai, bahu (-3) vyaNukoM se janita dravya ko tryaNuka kahA jAtA hai to vaise hI una meM se pRthak ho jAne vAle aNuparimANa dravya ko 'aNu' aisA kahA jA sakatA hai // 39 / / ___ vyAkhyArtha :- do paramANu mila kara jisa kArya ko utpanna karate haiM vaha vyaNuka hone parabhI usa ko 'aNu' dravya kahA jAtA hai / kAraNa yaha niyama hai ki parimANa apane sajAtIya sotkarSa parimANa ko janma - bahuSu tvaniyamaH - kadAcit tribhirArabhyate iti tryaNukamityucyate kadAcicaturbhirArabhyate kadAcit paJcabhiriti yatheSTaM kalpanA / prazasta0 kaMdalI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 39 rambhakatve ArambhavaiyarthyaprasaktiH iti dvAbhyAM paramANubhyAM vyaNukamArabhyate / tryaNukamapi na dvAbhyAmaNubhyAmArabhyate, kAraNavizeSaparimANato'nupabhogyatvaprasakteH / yato mahattvaparimANayuktaM tad upalabdhiyogyaM syAttathA copabhogyaM kAraNabahutvamahattvapracayajanyaM ca mahattvam / na ca dvi-triparamANvArabdhe kArye mahattvam , tatra mahatparimANAbhAvAt teSAmaNuparimANatvAt, pracayo'pyavayavAbhAvAna sambhavati teSAm / nApi dvAbhyAmaNubhyAm, kAraNabahutvAbhAvAt, na pracayo'pi prazithilAvayavasaMyogAbhAvAt / upalabhyate ca samAnaparimANaistribhiH piNDairArabdhe kArye mahattvam na dvAbhyAmiti mahatparimANAbhyAM tAbhyAmevArabdhe mahattvam na tribhiralpaparimANairArabdhe iti samAnasaMkhyA-tulAparimANAbhyAM tantupiNDAbhyAmArabdhe paTAdikArye prazithilAvayavatantusaMyogakRtaM mahattvamupalabhyate na tad itaratreti / detA hai / yadi yahA~ do paramANu ke parimANa se sajAtIya utkarSazAlI parimANa kA janma mAneMge to vahA~ vyaNuka meM aNutara parimANa utpanna hone kI Apatti ho sakatI hai, isaliye vahA~ aNuparimANa ko janaka nahIM mAnA jAtA / ataH do paramANuoM se utpanna vyaNuka meM sirpha dvitvasaMkhyAjanya aNuparimANa hI mAnA gayA hai, isaliye vyaNuka ko bhI 'aNu' hI kahA jAtA hai / tIna yA cAra vyaNuka ke milane se utpanna honevAle dravya ko 'tryaNuka' kahA jAtA hai / yadi ise bhI 'aNu' hI mAnA jAyegA to usameM mahattva parimANa kA astitva lupta ho jAyegA, jo ki dravya ke pratyakSopalambha kA nimittakAraNa hai / phalata: tryaNuka adRzya bana jAyegA / * vyaNuka-tryaNukaniSpatti kI prakriyA * __ ArambhavAda meM do paramANu se bane vyaNuka se hI janya dravya kA prArambha mAnA jAtA hai / usa kA kAraNa yaha hai ki tIna yA cAra pratyeka (yAnI chUTe) paramANuoM ke milana se koI bhI dravya utpanna hogA to usakA parimANa to aNuparimANa hI utpanna hogA / phalataH, tIna yA cAra pRthak pRthak paramANuoM ko dravyArambhaka mAnane para kisI prayojana (mahat parimANotpatti Adi)kI siddhi na hone se vahA~ nirarthaka Arambha hogA / yadi tryaNuka kI utpatti tIna vyaNuka ke badale do aNuoM se hogI to usa meM bhI vizeSakAraNabhUta aNuoM kA samAna parimANa yAnI aNu parimANa hI utpanna hone se vaha upabhogayogya nahIM banegA / jo mahattva-parimANa se AzliSTa hotA hai vahI upalabdhiyogya ho sakatA hai aura vahI upabhogayogya hotA hai / mahattva yathAsambhava tIna hetu se utpanna hotA hai, 1-tIna yA tIna se adhika samavAyikAraNa se, 2- mahattva se aura 3 - pracaya (yAnI zithilaavayava saMyoga) se / do paramANu se janya dravya meM na to kAraNabahutva hai, na mahattva, ataH vyaNuka meM mahatparimANa utpanna nahIM ho sakatA / tIna pathaka pathaka paramANa meM mahattva nahIM hone se una se utpanna honevAle dravya meM mahattva utpanna nahIM hotA, yadi yahA~ kAraNagata bahutva saMkhyA se parimANa kI utpatti mAneMge to aNuparimANa sajAtIya hone se utpanna hogA lekina mahat parimANa utpanna nahIM hogA / tIna pRthak pRthak paramANu sAvayava na hone se vahA~ zithila avayavasaMyogasvarUpa pracaya se bhI mahattvaparimANa utpanna nahIM ho sakatA / do aNu se utpanna hone vAle dravya meM bhI mahattva utpanna nahIM ho sakatA kyoMki vahA~ kAraNa-bahutva nahIM hai aura niravayava hone se zithila avayavasaMyogAtmaka pracaya bhI vahA~ nahIM hai / do samAna(aNu)parimANavAle avayavoM se Arabdha dravya meM mahattva upalabdha nahIM hotA, isakA matalaba yaha nahIM hai ki mahattva sarvathA anupalabdha hai; tIna samAna(aNu) parimANavAle avayavoM se (jo svayaM paramANurUpa nahIM kintu vyaNukAtmaka hai una se) kAraNabahutvasaMkhyA-janya mahat parimANa upalabdha hotA hai / tathA mahatparimANavAle do sAvayava dravya se utpanna dravya meM bhI mahattva upalabdha hotA hai / kintu tIna aNuparimANa niravayava dravya se utpanna dravya meM mahattva upalabdha nahIM hotA / tathA do tantupiNDa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zrI sammati-tarkaprakaraNam nanveva yadi kAryArambhastadA 'dravyANi dravyAntaramArabhanta dve bahUni vA samAnajAtIyAni' ityabhyupagamaH parityajyatAm yato na paramANu-TyaNukAdInAmaparityaktAjanakAvasthAnAmanaGgIkRtasvakAryajananasvabhAvAnAM ca vyaNuka-tryaNukAdikAryanirvarttakatvam, anyathA prAgapi tatkAryaprasaMgAt / ___ atha na teSAmajanakAvasthAtyAgato janakasvabhAvAntarotpattau kAryajanakatvaM, kintu pUrvasvabhAvavyavasthitAnAmeva saMyogalakSaNasahakArizaktisadbhAvAt tadA kAryanirvartakatvam, prAk tu tadabhAvAna kAryotpattiH kAraNAnAmavicalitasvarUpatve'pi / na ca saMyogena teSAmanatizayo vyAvaya'te atizayo vA kazcidutpAdyate abhinno bhinno vA; saMyogasyaivA'tizayatvAt / na ca kathamanyaH saMyogasteSAmatizaya iti vAcyam ananyasyApyatizayatvAyogAt, na hi sa eva tasyA'tizaya ityupalabdham / tasmAt tatsaMyoge sati kAryamupalabhyate tadabhAve tu nopalabhyate iti saMyoga eva kAryotpAdane teSAmatizaya iti na tadutpattau teSAM svabhAvAntarotpattiH, saMyogAtizayasya tebhyo bhinnatvAditi / asadetat - jo ki saMkhyA, gurutva aura parimANa meM bilakula samAna hai vaise tantupiNDoM se utpanna hone vAle vastrAdi kAryoM meM zithilAvayavasaMyogAtmakapracaya se janya mahattva upalabdha hotA hai, anyatra kahIM nahIM hotA / * svabhAvaparivartana se kAryasAdhakatA, zaMkA-samAdhAna * prativAdI :- isa DhaMga se Apane jo kAryadravya kA Arambha dikhAyA usa meM to Apa kA jo yaha siddhAnta hai ki 'samAnajAtIya do yA do se adhika dravyoM se anyadravya kA udgama hotA hai' isa siddhAnta ko Apa choDa dIjiye / kAraNa, paramANu athavA vyaNuka Adi se vyaNuka athavA tryaNukAdi kArya kA niSpAdana tabhI zakya hai jaba ve paramANu Adi apanI pUrvakAlIna ajananAvasthA kA parityAga karake vyaNukAdikAryajananasvabhAva kA aMgIkAra kare / yadi pUrva ajananasvabhAva ko choDa kara nUtana jananasvabhAva kA aMgIkAra kiye vinA hI paramANuAdi vyaNukAdikArya ke niSpAdana karane meM laga jAyeMge to jaba ve pRthak pRthak bikhare hue the taba bhI apane apane kArya ke niSpAdana meM laga jAne kI durghaTanA sthAna legI / ___ vAdI :- aisA nahIM hai ki 'paramANuAdi upAdAnadravya ajananAvasthA tyAga kara ke jananasvabhAva ko apanA kara hI kArya ko janama de sakate haiM / svabhAvaparivartana ke vinA bhI, pUrvasvabhAva meM hI raha kara, paraspara saMyogAtmaka sahakArI ke prabhAva se hI ve kArya kA niSpAdana kara sakate haiM / yaha sahakArI pUrvakAla meM nahIM hotA, isaliye usa kAla meM kAryotpatti kI durghaTanA ko avakAza nahIM rahatA / kAraNasamudAya to usa vakta bhI tadavastha hI hotA hai / aisA bhI nahIM hai ki 'kAraNoM meM pUrvAvasthA meM jo anatizaya thA vaha saMyoga ke dvArA khadeDa diyA jAtA hai, athavA kAraNoM se bhinna yA abhinna aisA koI nayA atizaya utpanna kiyA jAtA hai' / atizaya hI mAnanA ho to usa saMyoga ko hI atizaya ke rUpa meM mAna lo / aisA prazna mata karo ki kAraNoM se bhinna aise saMyoga ko kAraNoM ke atizaya rUpa meM kaise mAna liyA jAya ?' - yadi bhinna saMyoga 'atizaya' nahIM bana sakatA to abhinna koI padArtha bhI kaise 'atizaya' ho sakatA hai ? abhinna kA matalaba hai svayaM vaha padArtha, vaha svayaM apanA atizaya bana jAya aisA kahIM dekhA nahIM hai / niSkarSa - paramANuAdi dravyoM ke saMyoga ke hone para kArya upalabdha hotA hai aura saMyoga ke abhAva meM vaha kArya upalabdha nahIM hotA, isaliye nizcita hotA hai ki vaha saMyoga hI kAraNoM kA atizaya hai jisa se kArya kA udbhava hotA hai / bhinna saMyoga kI utpatti hotI hai isaliye kAraNoM ke svabhAva meM koI parivartana kI utpatti nahIM hotI, kyoMki saMyogarUpa atizaya kAraNoM se bhinna hai / prativAdi :- yaha vAdikathana galata hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 39 ___ yataH kAryotpattau teSAM saMyogo'tizayo bhavatu, saMyogotpattau tu teSAM ko'tizayaH iti vAcyam / na tAvat sa eva saMyogaH tasyAdyApyanutpatteH, nApi saMyogAntaram tasyAnabhyupagamAt; abhyupagame'pi tadutpattAvapyaparasaMyogAtizayaprakalpanAyAmanavasthAprasakteH / na ca kriyA atizayaH tadutpattAvapi pUrvoktadoSaprasaMgAt / kiJca, adRSTApekSAdAtmANusaMyogAt paramANuSu kriyotpadyata ityabhyupagamAdAtma-paramANusaMyogotpattAvapyaparo'tizayo vAcyaH, tatra ca tadeva dUSaNam / kiMca, asau saMyogo vyaNukAdinirvartakaH kiM paramANvAdyAzritaH uta tadanyAzrita Ahosvid anAzrita iti ? yadyAdyaH pakSa tadA tadutpattAvAzraya utpadyate naveti ? yadyutpadyate tadA paramANUnAmapi kAryatvaprasaktistatsaMyogavat / atha notpadyate tadA saMyogastadAzrito na syAt, samavAyasyAbhAvAt, teSAM ca taM pratyakArakatvAt tadakArakatvaM tu tatra tasya prAgabhAvA'nivRttestadanyaguNAntaravat / tatasteSAM kAryarUpatayA pariNatirabhyupagantavyA, anyathA tadAzritatvaM saMyogasya na syAt / anyAzritatve'pi pUrvoktadoSaprasaMgaH / anAzritatvapakSe tu nirhetukotpattiprasaktiH / * saMyoga ko atizaya mAnane para bhI anistAra * ___ galata hone kA kAraNa yaha hai ki saMyoga ko kAraNoM kA atizaya mAna liyA, kintu prazna yaha hai ki saMyogarUpa atizaya se jaise vyaNukAdi kA janma hotA hai vaise saMyoga ko utpanna karane ke liye ve kauna sA atizaya mAneMge ? yaha kahanA paDegA / vahI saMyoga to apanI utpatti ke pahale 'atizaya' nahIM bana sakatA, kyoMki taba usa kI sattA hI nahIM hai / anya saMyoga ko bhI 'atizaya' nahIM batA sakate kyoMki saMyoga ke pahale saMyoga maMjura hI nahIM hai / agara use bhI maMjura kara le to usa kI utpatti ke liye aura koI saMyogarUpa atizaya kAraNoM meM thA, usa atizayasaMyoga kI utpatti ke liye bhI aura koI saMyogAtizaya.. isa taraha kI vyartha kalpanA kA anta hI nahIM AyegA / yadi kriyA ko saMyoga ke pUrva atizaya mAne to kriyA ke liye bhI ve hI doSa A paDeMge jo saMyoga ke bAre meM dikhAye gaye haiM, kyoMki kriyA kI utpatti ke liye bhI atizaya kA prazna sira uThAyegA / dUsarI bAta yaha hai ki siddhAntAnusAra kriyA kI utpatti adRSTa ke sahakAra se, AtmA aura aNu ke saMyoga se hotI hai; ataH AtmA-aNu ke saMyoga kI utpatti ke liye bhI aura eka atizaya dikhAnA paDegA aura phira se vahI anavasthA Adi dUSaNa-paramparA cala paDegI / vyaNukaniSpAdaka saMyoga ke bAre meM bhI prazna khaDe hoMge ki vaha a paramANuAdiAzrita hai yA b anya kisI kA Azrita hai yA 0 anAzrita hI hotA hai ? prathama pakSa maMjara karane para prazna khaDe hoMge ki 11 saMyoga kI utpatti ke sAtha sAtha usake AzrayabhUta paramANu bhI utpanna hoMge yA a2 nahIM ? a2 yadi nahIM utpanna hote taba to saMyoga ko una meM Azraya bhI nahIM milegA, kyoMki samavAya kA to bAra bAra niSedha ho cukA hai; tathA ve paramANusaMyoga ke prati kAraNa bhI nahIM ho sakate / kAraNa, paramANu meM bAra bAra saMghaTana-vighaTana hone para bhI saMyoga evaM anya guNa bAra bAra utpanna hote rahane se yaha mAnanA paDegA ki vahA~ saMyoga kA prAgabhAva bhI anyaguNoM ke prAgabhAva kI taraha nivRtta kabhI nahIM hotA; jaba saMyoga kA prAgabhAva paramANu se nivRtta nahIM hotA taba paramANusamudAya kaise saMyoga ko utpanna kara sakate haiM ?! ataH mAnanA cAhiye ki saMyoga ke sAtha sAtha saMyogAtmakakAryapariNAma meM pariNata paramANuoM kI bhI utpatti hotI hai / aisA yadi na mAneMge to saMyoga paramANuoM kA abhedabhAva se Azrita nahIM bana sakegA / b yadi saMyoga ko anyAzrita mAneMge to vahA~ paramANu kA saMyoga atizaya na bana sakegA aura vyaNukAdi utpanna nahIM ho pAyegA - vahI pUrvokta doSa kI durghaTanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam atha saMyogo notpadyata ityabhyupagamastadA vaktavyam kimasau A san B utA'san ? yadi A saMstadA tannityatvaprasaktiH 'sadakAraNavannityam' ( vaize0 sU0 4-1 - 1 ) iti bhavato'bhyupagamAt / tathA cAsau guNo na bhavet - nityatvenA'nAzritatvAd, anAzritasya ca pAratantryAsyogAd, aparatantrasya cA'guNatvAd / B athA'sanniti pakSastadA kAryAnutpattiprasaMga:, tadabhAve prAgvad viziSTaparimANopetakAryadravyotpattyabhAvAt / tathA ca jagato'dRzyatAprasaktiriti saMyogaikatvasaMkhyAparimANamahattvaparatvAdyanekaguNAnAM tatrotpattirabhyupeyA, kAraNaguNapUrvaprakrameNa kAryotpattyabhyupagamAt / ' iSTamevaitad' iti cet ? nanu teSAM ka Azraya iti vaktavyam, na tAvat kAryam, tadutpatteH prAk tasyA'sattvAt, sattve votpattivirodhAd / na ca prathamakSaNe nirguNameva kAryaM guNotpatteH prAgastIti vaktavyam guNasambandhavat sattAsambandhasyApyAdyakSaNe abhAvatastatsattvA'sambhavAt / na cotpatti -sattAsambandhayorekakAlatayA'dyakSaNa eva sattvam, sthAna pAyegI / c yadi saMyoga ko anAzrita hI mAneMge to vaha nirhetuka hI utpanna hone kI durghaTanA prasakta hogI / 62 * saMyoga ke anutpanna pakSa meM vikalpa prahAra yadi isa jhaMjhaTa se bacane ke liye kahA jAya ki saMyoga atizaya utpanna nahIM hotA to yahA~ bhI do prazna ho sakate haiM, A vaha saMyoga sat hai ? yA B asat hai ? A sat mAneMge to usa ko nitya bhI mAnanA paDegA kyoMki Apa ke vaizeSika darzana meM kahA gayA hai ki jo 'sat evaM kAraNazUnya hotA hai vaha nitya hotA hai / ' yadi use nitya mAna leMge to vaha guNAtmaka nahIM honA cAhiye, kyoMki jo guNa hotA hai vaha kisI dravya kA Azrita jarUra hotA hai, nitya padArtha nitya hone ke kAraNa kisI kA Azrita nahIM hotA, jo Azrita nahIM hotA vaha kisI ko paratantra nahIM hotA, jo kisI ( dravya Adi) ko paratantra nahIM hai vaha 'guNa' kaise ho sakatA hai ? B yadi vaha saMyoga, jo utpanna nahIM hotA, vaha asat hai taba to kisI bhI kArya kI utpatti hI sambhava nahIM rahegI / kAraNa, jaba saMyoga hI nahIM hai to do paramANu se dvyaNuka paidA nahIM hogA, tIna dvyaNuka se tryaNuka bhI utpanna nahIM hogA, phalataH viziSTa mahat parimANavAle kAryadravya kI utpatti hI asambhava hai / viziSTa parimANa ke viraha meM kisI bhI tryaNukAdi dravya kA pratyakSa zakya na hone se sArA jagat adRzya bana jAyegA / isa durghaTanA se bacane ke liye, yAnI dRzya jagat kI saMgati ke liye dravyoM meM saMyoga, ekatvasaMkhyA, parimANa, mahattva, paratva Adi aneka guNoM kI utpatti avazya mAnanI paDegI, usakA kAraNa yaha hai ki kArya athavA kArya guNAdi kI utpatti apane kAraNagata guNoM kI paramparA se hotI hai / ataH saMyoga ko anutpanna mAnanA ThIka nahIM ho sakatA / vAdI :- saMyogAdi kI utpatti hameM mAnya hI hai / prativAdI :- mAnya to hai lekina una kA Azraya kauna hogA yaha bhI to kahanA hogA ! kAryadravya to unakI utpatti ke pahale hai nahIM ataH kArya to una kA Azraya bana nahIM sakatA / aura yadi vaha pahale hai, taba to saMyoga se usakI utpatti kI bAta hI virodhagrasta hone se samApta ho jAyegI / vAdI :- saMyogAdi ke pahale kAryadravya kI sattA maMjura karane meM koI bAdha nahIM hai, kyoMki saMyogAdi guNoM kI utpatti ke pahale kAryadravya apanI utpatti ke prathama kSaNa meM nirguNa hI hotA hai / prativAdI :- yadi prathama kSaNa meM kAryadravya meM guNa-sambandha kA asvIkAra kareMge to usa kA sattAsambandha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 39 tadA rUpAdiguNasamavAyAbhAvato'nupalambhe tatastatsattAsambandhavyavasthApanA'sambhavAt / na hi 'sat' ityupalambhamantareNa tadA tasya sattAsambandhaH sattvaM vA vyavasthApayituM zakyam / na ca mahattvAderguNasya dravyeNa sahotpAde taddavyAdheyatA tadrvyasya vA tadAdhAratA akAraNasyAzrayatvA'yogAt / na caikakAlayoH kAryakAraNabhAvaH savyetaragoviSANayoriva bhavatpakSe yuktaH / tanna kAryaM tadAzrayaH / ____ athANavastadAzrayastarhi kAryadravyasyApi ta evAzrayaH ityekAzrayau kArya-guNau prAptau / tathA'bhyupagame'pi na tAvad yutasiddhayostayoH kuNDa-badaravat AzrayA''zrayibhAvaH; akAryakAraNaprasaMgAt / nA'yutasiddhayoH, ayutasiddhyA''zrayAzrayibhAvavirodhAt / tathAhi - 'apRthasiddhaH' ityanena bhedaniSedhaH pratipAdyate samavAyAbhAve anyasyArthasyA'trA'sambhavAt; 'adhArAdheyabhAvaH' ityanena caikatvaniSedhaH kriyate bhI prathamakSaNa meM nahIM raha sakegA, phalataH kAryadravya kA sattva hI prathamakSaNa meM gaganakusumavat asambhava ho jaayegaa| vAdI :- sattA aura sattAsambandha (samavAya) nitya hai isaliye prathamakSaNa meM utpatti aura sattAsambandha donoM eka hI kSaNa meM sampanna ho jAte haiN| prativAdI :- aisA nahIM ho sakatA, kyoMki prathamakSaNa meM rUpAdi ke abhAva meM sattAsambandha kI sthApanA azakya hai / sattAsambandha kI siddhi ke liye usa kA prathamakSaNa meM upalambha honA cAhiye, kintu usa kSaNa meM jaba rUpAdi kA samavAya hI nahIM hogA to sattA kA upalambha na hone se usa kI siddhi kaise ho pAyegI ? jaba taka 'yaha sat hai' isa prakAra upalambha na ho taba taka vastu ke sattAsambandha kI athavA sattva kI vyavasthA asambhava hai / vAdI :- isa balA ko TAlane ke liye hama mahattvAdi guNa aura dravya kA eka sAtha hI udbhava mAneMge / prativAdI :- taba dUsarI Apatti AyegI, na to mahattvAdi guNa dravya ke Adheya ho sakeMge, na dravya unakA AdhAra ho sakegA, kyoMki eka sAtha utpanna honevAle do padArtha meM paraspara kAraNatA na hone se eka-dUsare kI AzrayatA yA AdheyatA sambhava nahIM ho sakatI / jaise bAye aura dAye bailasiMgoM meM sahotpatti hone ke jariye kArya-kAraNabhAva zakya nahIM hai vaise hI guNa aura dravya ke sahotpAda pakSa meM bhI vaha zakya nahIM ho sakatA / niSkarSa :- kAryadravya saMyoga kA Azraya nahIM hai / / * saMyogAdiguNAbhinna paramANu meM kAryatva - jaina mata * vAdI :- kAryadravya nahIM, to aNuoM ko hI saMyoga kA Azraya mAna leMge / prativAdI :- taba to kAryadravya ke bhI aNu hI Azraya mAna lIjiye / aisA mAnane para kArya aura guNa bhI ekAzraya-Azrita ho skeNge| vAdI :- aisA hI hama mAna lete haiM / prativAdI :- mAna to leMge lekina una meM Azraya AzrayibhAva kaise saMgati karegA ? eka kAraNa ke Azrita kArya aura guNa una donoM meM yutasiddhatA (pRthaktA) mAneMge to jaise kuNDa aura bera meM Azraya-AzrayibhAva hone para bhI kAraNa-kAryabhAva nahIM hotA, vaise hI kArya aura guNa meM kAraNa-kAryabhAva nahIM ghaTa sakegA / yadi una donoM meM ayutasiddhatA (apRthaktA) mAneMge to ayutasiddhatA ke sAtha Azraya-AzrayibhAva kA virodha ho jaayegaa| jaise dekhiye - ayutasiddha kA matalaba hai 'apRthagsiddha' / yahA~ apRthak kahane se hI bheda kA niSedha ho jAtA hai / bheda kA niSedha isaliye ki bheda mAneMge to samavAyasambandha mAnanA paDegA, kintu vahI to gaganapuSpatulya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam iti kathamanayorekatra sadbhAvaH ? atha nAtrAdhArAdheyabhAvastarhi teSAM sattvamutA'sattvamiti vaktavyam / yadyAdyaH pakSaH, tadA 'saMyogAdiguNAtmakAH paramANava eva tathAbhUtaM kAryam' iti jainapakSaH eva samAzritaH syAt / dvitIyapakSe tu sarvAnupalabdhiprasaktiH / yadi ca paramANavaH svarUpA'parityAgataH kAryadravyamArabhante svAtmano'vyatiriktaM tadA kAryadravyAnutpattiprasaktiH / na hi kAryadravye paramANusvarUpA'parityAge sthUlatvasya sadbhAvaH tasya tadabhAvAtmakatvAt / tasmAt paramANurUpatAparityAgena mRdravyaM sthUlakAryasvarUpamAsAdayati iti tadrUpatAparityAgena ca punarapi paramANurUpatAmanubhavatIti valayavat pudgaladravyapariNaterAdiranto vA na vidyate iti na kAryadravyaM kAraNebhyo bhinnam / na cArthAntarabhAvagamanaM vinAzo'yukta iti tadrUpaparityAgopAdAnAtmakasthitisvabhAvasya dravyasya traikAlyaM nAnupapannam / yathA ca ekasaMkhyA-saMyoga-mahattvA'paratvAdiparyAyaiH paramANUnAmutpatteH kAryarUpAH paramANavastathA bahutvasaMkhyAvibhAgAlpaparimANaparatvAtmakatvena prAdurbhAvAt paramANavaH kAryadravyavat tathotpannAzcAbhyupagantavyAH, kAraNAnvaya-vyatirekAnuvidhAnopalambhasya kAryatAvyavasthAnibandhanasyAtrApi sadbhAvAditi ayamarthaH 'tatto ya' ityAdi gAthApazcArddhana pradarzitaH / asat hai, taba dUsarA koI bhI sambandha rUpa artha bhedapakSa meM saMbhava na hone se, apRthak kA artha abhinna aisA karanA hI hogA / dUsarI ora, 'AdhAra-AdheyabhAva' ke batalAne se ekatva kA niSedha phalita hotA hai (kyoMki aneka meM hI AzrayaAzrayibhAva ho sakatA hai) isaliye bheda kA niSedha karake ekatva kA nirdeza karanevAle 'apRthak' zabda kA artha abheda aura ekatvaniSedha karanevAle 'AdhAra-AdheyabhAva' zabda kA artha bheda, ye donoM kA eka sthAna meM samAveza kaise ho sakatA hai ? vAdI :- hama apRthakbhAva mAneMge lekina AdhAraAdheyabhAva nahIM mAnate haiM / prativAdI :- taba yaha dikhAnA paDegA ki kArya aura guNa 'sadbhUta haiM yA asadbhUta ?' yadi sadbhUta haiM taba to 'saMyogAdiguNAtmaka jo paramANuvarga hai vahI kArya hai' yaha ekamAtra jainapakSa aMgIkAra kara lenA hogaa| yadi kArya aura guNa ko (rUpAdi ko bhI) asat mAneMge to kisI bhI cIja kI upalabdhi hI zakya na rhegii| prativAdI Age yahI bAta kahanA cAhatA hai ki yadi paramANu apane (ajanakatvAdi) svarUpa kA parityAga kiye binA hI apane se abhinna vyaNuka Adi kAryadravya kA nirmANa karate haiM - aisA mAneMge taba to kabhI kAryadravya kA janma hI nahIM hogA / kAraNa, paramANu dravya apane paramANusvarUpa kA parihAra nahIM kareMge to usa se abhinna kAryadravya meM sthUlatva kA AvirbhAva hI kaise hogA ? sthUlatva to paramANutvAbhAvAtmaka hai, abhAva aura pratiyogI kaise ekAdhikaraNa ho sakate haiM ? niSkarSa yaha hai ki do paramANu ke saMyogAtmaka atizaya se kAryadravya ke janma kI thiyorI barAbara nahIM hai, vAstava meM paramANusvarUpa miTTIdravya hI apane paramANusvarUpa kA parihAra kara ke sthala kAryasvarUpa ko dhAraNa karatA hai aura kabhI vahI kAryadravya apane sthala svarUpa kA parihAra kara ke paramANusvarUpa kA Adara karatA hai| anAdi kAla se isa prakAra pudgaladravya meM kabhI paramA to kabhI sthUla-svarUpa pariNAmoM kI paramparA calI AtI hai aura bhaviSya meM ananta kAla taka calane vAlI hai, isaliye isa prakAra ke pariNAmoM ke pravAha kA valayAkAra kI taraha na to kahIM prArambhabindu hai na kahIM antabindu hai / valayAkAra cUDI ityAdi dravyoM meM koI prArambha-anta upalabdha nahIM hotA jaise kisI netara kI * tathotpannA abhyu0 iti pAThAntaram / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 39 ___ 'tasmAd' = ekaparimANAd dravyAd 'vibhaktaH' = vibhAgAtmakatvenotpannaH 'aNuriti aNurjAto bhavati', etadavasthAyAH prAk tadasattvAt, sattve vA idAnImiva prAgapi sthUlarUpakAryAbhAva-prasaMgAt, idAnIM vA tadrUpatA tadrUpA'vizeSAt prAktanAvasthAyAmiva syAt / evaM caturvidhakAryadravyAbhyupagamo'saMgataH / na ca ya eva kAryadravyArambhakAH paramANavasta eva tadrvyavinAzottarakAlaM svarUpeNa vyavasthitAH, kAryadravyaprAgabhAva-pradhvaMsAbhAvayorekatvavirodhAt ghaTadravyaprAgabhAvapradhvaMsAbhAva-mRpiMDakapAlavat / na ca prAgabhAva-pradhvaMsAbhAvayostuccharUpatayA mRtpiNDa-kapAlarUpatvamasiddham tuccharUpasyAbhAvasya pramANA'janakatvena tadaviSayatvato vyavasthApayitumazakyatvAt iti pratipAdanAt / na ca kapAlasaMyogAd ghaTadravyamupajAyate tadvibhAgAcca vinazyatIti mRtpiNDasya ghaTadravyaM prati samavAyikAraNatvamayuktamiti vaktavyam adhyakSata eva mRtpiNDopAdAnatvena tasya pratIteH / ata eva ghaTasya kapAlasamachaDI meM upalabdha hotA hai / paramANu aura sthUladravya ye saba pudgaladravya ke hI pariNAmavizeSarUpa haiM isaliye kAraNabhUta paramANu dravya aura kAryadravya meM koI bhedakalpanA ko sthAna nahIM hai| paramANuavasthAgata pudgaladravya jaba sthUlakAryaavasthA ko dhAraNa karatA hai taba kaha sakate haiM ki paramANudravya kA sthUla kArya meM rUpAntara ho gayA, yAnI arthAntarabhAvagamanarUpa vinAza ho gayA / yaha vinAza aprAmANika nahIM hai yaha pahale sayuktika batAyA gayA hai / isa saMdarbha meM aisA niSkarSa nikAlane meM koI asaMgati nahIM hai ki - pUrvasvarUpa kA tyAga aura naye svarUpa kA Adara karate hue apane dravyAtmaka svabhAva meM dhrava rahanevAlA dravya traikAlika hI hotA hai / ____ yahA~ pulagadravyapariNAmavAda kI sthApanA ho jAne para paramANu dravya paramANu ke rUpa meM nitya athavA anAdi nahIM hai kintu anitya aura sAdi kAryarUpa hai yaha bhI siddha hotA hai / kaise yaha dekhiye, jaba aneka paramANuvoM se eka kAryadravya kA nirmANa hotA hai taba ve paramANuvoM ekatvasaMkhyA, parasparasaMyoga, mahattva aura aparatvAdi paryAyoM ko apane garbha meM rakhate hue eka sthUla kAryadravya ke rUpa meM jaise utpanna hote haiM; ThIka vaise hI usa sthUla kAryadravya kA vinAza hone para bahutvasaMkhyA, paraspara vibhAga, alpa parimANa aura paratvAdi paryAyoM ko apane garbha meM liye hue ve paramANu bhI sthUla kAryadravya kI taraha hI prAdurbhAva ko prApta hote haiM / isa prakAra paramANuavasthA ke rUpa meM paramANudravya ko bhI utpattizIla hI mAnanA cAhiye; kyoMki anya kAryoM ke liye bhI yahI nyAya hai ki jo kAraNoM ke anvaya-vyatireka kA anusaraNa karate hue upalabdha hote haiM una ko 'kArya' kahA jAtA hai / yahA~ bhI paramANu-avasthAvAle paramANudravya, sthUlakAryAtmaka kAraNa ke anvaya-vyatireka ke anusaraNa karate hue spaSTa hI upalabdha hote haiM / yahI tathya mUlagAthA ke tatto ya0 ityAdi uttarArdha se granthakAra ne prakaTa kiyA hai / * vibhAgajanya aNujanma kA samarthana * mUlagAthA ke uttarArdha kA tAtparya yaha hai ki usa prArambhika mahatparimANavAle tryaNuka dravya se jaba vibhAga utpanna hotA hai taba vibhAgAtmakasvarUpa se vibhakta dravya meM aNuparimANa kI utpatti ke sAtha aNudravya bhI utpanna hotA hai / isa taraha aNu kA bhI utpAda mAnane kA kAraNa yaha hai ki tryaNukAvasthA ke kAla meM yaha aNuavasthA vidyamAna nahIM thI / yadi tryaNakakAla meM bhI aNu-avasthA ko vidyamAna hone kA Agraha rakheMge to, jaise vartamAna aNu-avasthAkAla meM sthUlAtmaka kAryadravya vidyamAna nahIM hai vaise hI tryaNukAvasthAkAla meM bhI sthUlakArya ke avidyamAna hone kA atiprasaMga prApta hogA / athavA, tryaNukakAla meM vidyamAna aNu-avasthA ko jaise sthUlatva ke sAtha virodha nahIM hai vaise aNukAla meM bhI na hone se aNukAla meM bhI sthUlarUpatA kI prApti kA atiprasaMga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sammati-tarkaprakaraNam vAyikAraNatvAnumAnamadhyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTam / na cAlpaparimANatantuprabhavaM mahatparimANaM paTakAryamupalabdhamiti ghaTAdikamapi tadalpaparimANAnekakAraNaprabhavaM kalpayituM yuktam, viparyayeNApi kalpanAyAH pravRttiprasaMgAt, adhyakSabAdhastu taditaratrApi samAnaH / __kiMca, paramANUnAM sarvadaikaM rUpamabhyupagacchannabhAvameva teSAmabhyupagacchet akArakatvaprasaMgAt, tacca prAgabhAvapradhvaMsAbhAvavikalatvenAnAdheyAtizayatvAt viyatkusumavat / tadasattve ca kAryadravyasyApyabhAvaH ahetostasyA'sattvAt / tadabhAve ca parAparatvAdipratyayAderayogAt kAlAderapyamUrttadravyasyAbhAva iti sarvAho sakatA hai| uparokta carcA se yaha phalita hotA hai ki ajaina dArzanikoMne jo aNu(vyaNuka),mahat - hrasva,dIrgha aise jo caturvidha kAryadravya kA siddhAnta mAnA hai vaha asaMgata hai, kyoMki aba paramANu ko bhI kAryadravya meM zAmila karanA hogA / ___yadi yaha kahA jAya ki - 'paramANu kA utpAda-vinAza nahIM hotA, vyaNukAdi kAryadravya ke janaka paramANu usa kAla meM saMyukta ho kara vidyamAna rahate haiM, jaba kArya dravya kA vinAza ho jAtA hai taba ve apane mUla pRthak svarUpa meM avasthita ho jAte haiM' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~ kAryadravya ke prAgabhAvarUpa bhI paramANu haiM aura ve hI paramANu kAryadravya ke pradhvaMsAbhAvarUpa bhI dikhAye jA rahe haiM jo asaMgata hai kyoMki prAgabhAva aura dhvaMsa ke eka hone meM virodha hai / udA0 ghaTadravya kA prAgabhAva mRtpiNDa hai aura pradhvaMsAbhAva kapAla hai, una ke eka hone meM spaSTa hI virodha hai / / * prAgabhAva-pradhvaMsa kramazaH pUrvottara dravyAtmaka haiM * ___ yadi kahA jAya ki - 'prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva to tuccha hai isaliye miTTIpiNDa aura prAgabhAva eka nahIM ho sakate, tathA kapAla aura pradhvaMsAbhAva bhI eka nahIM hai / ' - to yaha ThIka nahIM hai / kAraNa, jo tuccha hai ve kisI ke bhI janaka nahIM hote. ata: ve pramANajJAna ke bhI janaka nahIM ho sakate. pramANa ke aviSaya hone ke kAraNa tuccha aise prAgabhAva-pradhvaMsAbhAva kI sthApanA bhI zakya nahIM hogI, isaliye pahale hI kaha Aye haiM ki prAgabhAva aura pradhvaMsa ye tuccha nahIM hai kintu kramazaH pUrvadravya aura uttaradravyarUpa hI haiN| yadi yaha kahA jAya ki - 'ghaTadravya to kapAla-kapAla ke saMyoga se utpanna hotA hai aura una ke vibhAga se naSTa ho jAtA hai yaha vAstavikatA hai, isaliye miTTIpiNDa ko ghaTa kA samavAyikAraNa dikhAnA ThIka nahIM hai-' to yaha bAta galata hai, kyoMki pratyakSa hI dikhAI detA hai ki kumhAra miTTI ke piNDa rUpa upAdAna kAraNa se hI ghaTanirmANa karatA hai na ki kapAla se / yaha nirbAdhapratyakSa itanA balavAna hai ki usase, kapAla ko samavAyikAraNa siddha karanevAlA anumAna bhI nirasta ho jAtA hai, kyoMki kapAla meM samavAyikAraNatA kA nirdeza, miTTIpiNDa rUpa kAraNa ke pratyakSa se bAdhita ho jAne ke bAda usa anumAna kA prayoga karane ko jAte haiM to vaha kAlAtyayApadiSTa doSa se grasta ho jAtA hai| yadi kahA jAya ki - 'baDA parimANa vAlA vastrAdi kArya apane se alpa parimANavAle aneka tantuoM se utpanna hotA huA dekha kara yaha kalpanA sahaja ho sakatI hai ki ghaTadravya bhI apane se alpaparimANavAle aneka kapAlAdirUpa kAraNa se hI utpanna honA cAhiye / ' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yahA~ viparIta kalpanA ko bhI avakAza hai, dekhiye - adhika yA samAna parimANavAle miTTI piNDa se alpa yA samAna pariNAmavAle ghaTAdi kI utpatti ko dekha kara yaha kalpanA ho sakatI hai ki vastra bhI apane se samAdhikaparimANavAle avayavoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 39 bhAvaprasaktiH / ___ yadapi 'arthAntaragamanalakSaNo vinAzo'sambhavI paramANuparyantatvAt sarvavinAzAnAm' ityabhidhAnam, tadapyasaMgatam, tathAbhUtavinAze pramANAbhAvAt / tathAhi - na tAvadadhyakSaM tatpratipAdane vyApriyate kapAlaparyantaghaTavinAzopalambhe tasya vyApAropalabdheH / nAnumAnamapi, pratyakSApravRttau tatra tasyApyapravRtteHadhyakSapUrvakatvena tasya vyAvarNanAt / Agamasya cAtrArthe'nupayogAt / paramANuparyante ca vinAze ghaTAdidhvaMse na kiMcidapyupalabhyeta, paramANUnAmadRzyatvenAbhyupagamAt / 'chidraghaTena(nA?)pAkanikSiptena vA tenA'nekAnta' iti cet ? na, sarvasya pakSIkRtatvAt, avayavini ca chidrasyotpannatvAt, tasya ca niravayavatvAnnAvayave tadutpattiH paramANuSu tadasambhavAt / 'pAkAnyathAnupapattyA paramANuparyanto vinAzaH parikalpyata' iti cet ? na, viziSTasAmagrIvazAd viziSTavarNasya ghaTAdevyasya kathaMcidavinAze'pyutpattisambhavAt / paramANuparyantavinAzAbhyupagame ca taddezatva-tatsaMkhyAtvatatparimANatvoparyavasthApitakarparAdyapAta-pratyakSopase hI utpanna honA cAhiye / yadi kaheM ki vaisI kalpanA to pratyakSabAdhita hai kyoMki alpapariNAmavAle tantu se vastra utpanna hone kA pratyakSa sarvavidita hai - to ghaTa ke bAre meM bhI pratyakSa se sarvavidita tathya yaha hai ki ghaTa kapAla se nahIM kintu miTTIpiNDa se hI utpanna hotA hai ataH usa ke kapAlajanyatva kI kalpanA bhI bAdhita ho jAtI hai / * paramANu kI aparivartanazIlatA aghaTita hai * uparAMta, paramANuvoM kA sadA-sarvadA ekasA svarUpa mAnane vAle pakSa meM to una ke sarvathA abhAva ko hI mAnane kA atiprasaMga ho sakatA hai / kAraNa, paramANu kA utpAda-vinAza na hone se usa kA na to koI prAgabhAva hai, na pradhvaMsAbhAva / isa sthiti meM usa meM kisI bhI atizaya kA AdhAna zakya na hone se gaganakusuma kI taraha vaha sarvathA akAraka yAnI kAryakriyAzUnya raha jAyegA jisa kA dUsarA artha hai asat honA / jaba isa taraha paramANu asat ho jAyeMge to phalataH vyaNukAdi kAryadravya kA abhAva bhI prasaktta hogA, kyoMki jisa kA koI hetu (=janaka) nahIM hai vaha asat hotA hai / kAryadravya ke asat ho jAne para tadAzrita paratva-aparatvAdi kI pratIti bhI ghaTegI nahIM, phalataH kAla-dizArUpa amUrttadravya ke bhI abhAva kI prasakti hogI, pariNAmataH samagra vizva kA abhAva prasaktta hogA / * paramANuparyanta dravyanAzavArtA asaMgata * ___ jo yaha kahA jAtA hai ki - 'arthAntaragamanasvarUpa vinAza sambhava nahIM hai, kyoMki pratyeka dravyanAza paramANuparyanta hI hotA hai / tAtparya, ghaTa-vastrAdi dravya jaba naSTa hotA hai to arthAntarabhUta kapAla-khaMDavastrAdi rUpAntara ko prApta nahIM hote kintu kapAla-kapAlikA-upakapAlikA yAvat vyaNuka kA bhI nAza ho kara sirpha paramANu baca jAte haiN| puna: una se vyaNukAdi krama se kapAlAdi utpanna hote haiM / '- yaha kathana, isa prakAra ke vinAza meM koI pramANa na hone se asaMgata hai / dekhiye - 'ghaTAdi dravya kA paramANuparyanta vinAza hotA hai' isa bAta kA nirUpaNa karane kI pratyakSa kI guMjAIza hI nahIM hai / pratyakSa to sirpha kapAlaparyanta vinAza ko dikhAne kI hI guMjAIza dhAraNa karatA hai| anumAna kI bhI paramANuparyantavinAza kI siddhi meM guMjAIza nahIM hai kyoMki pratyakSa kI jahA~ pahu~ca nahIM 1. teSAM zarIrendriyANAM vyaNukAdivinAzakrameNa tAvad vinAzo yAvad paramANuriti - prazasta0 kaM0 / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam labhyatvAdIni pacyamAne ghaTe na syuH / zUcyagraviddhaghaTenAnekAntazca parihata eva / na ca kapAlArthI ghaTaM bhindyAdAparamANvante vinAze / tataH pratItiviruddhatvAnnAsAvabhyupagantavya iti // 39 // prastutamevAkSepadvAreNopasaMharatyAcAryaH - bahuyANa egasadde jai saMjogAhi hoi uppAo / NaNu egavibhAgammi vi jujjai bahuyANa uppAo // 40 // vahA~ anumAna kI bhI pahu~ca nahIM ho sakatI, kahA hai ki anumAna kI pravRtti pratyakSAnusAra hotI hai / isa vivAdAspada vArtA meM AgamapramANa to nirupayogI hai cU~ki aisA koI ubhayasammata Agama hI nahIM hai jisa meM isa tathya para koI prakAza DAlA gayA ho / paramANuparyanta vinAza ke svIkAra ke viruddha yaha tarka hai ki ghaTAdi kA paramANuparyanta vinAza ho jAne para vahA~ kapAlAdi kucha bhI dikhAI nahIM degA, kyoMki paramANu jo bacate haiM ve to adRzya hone kA mAnA jAtA hai / yadi yaha kahA jAya - 'ghaTAdi vinaSTa hone para kucha bhI upalabdha nahIM hogA - yaha tarka zithila hai kyoMki ghaTa kA vinAza hone para bhI chidraghaTa dikhAI detA hai, tathA kacce ghaTa ko jaba nibhADe meM pAka ke liye rakhA jAtA hai taba agnisaMyogarUpa pAka se paramANuparyanta vinAza hone para bhI usakA satata darzana hotA hai, ataH usa tarka meM anaikAntikatA hai' - to yaha ThIka nahIM hai, cU~ki chidra ghaTa aura pAkagata ghaTa bhI pakSa meM hI antarbhUta hai, ata: vahA~ bhI yaha ApAdana karanA hai ki paramANuparyanta vinAza mAnane para chidra ghaTAdi kI upalabdhi nahIM ho sakegI / dUsarI bAta yaha hai ki paramANuoM meM chidra utpanna nahIM ho sakatA, avayavidravya meM hI vaha utpanna ho sakatA hai / chidra svayaM AkAzamaya hone se niravayava hotA hai, ata: avayava meM to chidrotpatti ko avakAza hI nahIM hai, kyoMki caramAvayava paramANu kabhI sachidra nahIM hotA / * ghaTAdi meM rUpaparAvartana kA upapAdana * ___ yadi yaha kahA jAya - 'agnisaMyogarUpa pAka se paramANu meM hI rUpaparAvRtti sambhava hai, pAkanihita ghaTa ke rUpa kI parAvRtti hotI hai yaha to sarvamAnya hai, yadi paramANuparyanta vinAza na mAnA jAya to paramANu meM rUpa-parAvRtti na hone se pakva ghaTa meM bhI vaha saMgata nahIM ho pAyegI, isa se siddha ho jAtA hai paramANuparyanta vinAza' - to yaha ThIka nahIM hai / kAraNa, ghaTAdidravya meM rUpaparAvartanakAraka viziSTa sAmagrI se, kathaMcid avinaSTa ghaTAdi dravya meM bhI navIna rUpavizeSa kA utpAda ho sakatA hai / yadi paramANuparyanta vinAza mAnA jAya to aura bhI bahuta vipadAe~ haiM, jaise, pAkanihita ghaTa kA eka bAra paramANuparyanta bhaMga ho jAyegA to punaH usI ghaTa meM pAkadezAvasthAna zakya nahIM hogA / vahI ekatvAdi saMkhyA bhI tadavastha nahIM raha pAyegI / pAka ke pahale jitanA parimANa thA utanA hI parimANa saMgata nahIM hogA / "pAka kAla meM ghaTAdi ke Upara jAtA hai vaha bhI gira jAyegA / "tathA. usa kAla meM vaha satata pratyakSopalabdha rahatA hai vaha bhI saMgata nahIM hogA / yadi kaheM ki - 'sUI kI noka se agara ghaTa meM anuvedha kiyA jAya taba Apa ke mata meM bhI ghaTa to badala gayA hai, to ve sArI ApattiyA~ yahA~ lagane se anekAnta doSa hogA' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki hamAre jaina mata meM to pariNAmavAda se isa kA parihAra ho jAtA hai / yadi paramANu-paryanta vinAza mAnA jAya to kabhI kapAlaprApti ke liye ghaTa ko toDa diyA jAtA hai vaha bhI nirarthaka bana jAyegA / niSkarSa, paramANuparyantavinAza pratIti-viruddha hone se svIkArArha nahIM hai / / 39 / / pratipakSa meM AkSepa ke sAtha prastuta carcA kA upasaMhAra karate hue AcArya kahate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 41 -- dvyaNukAdInAM sati saMyoge yadyekasya tryaNukAdeH kAryadravyasyotpAdo bhavati - anyathaikAbhidhAnapratyayavyavahArA'yogAt; nahi bahuSu 'eko ghaTa utpanna : ' ityAdivyavahAro yuktaH - 'nanu' ityakSamAyAm ekasya kAryadravyasya vinAze'pi yujyate eva bahUnAM samAnajAtIyAnAM tatkAryadravyavinAzAtmakAnAM prabhUtatayA vibhaktAtmanAmutpAda iti / tathAhi - ghaTavinAzAd bahUni kapAlAnyutpannAnItyanekAbhidhAnapratyayavyavahAro yuktaH, anyathA tadasambhavAt / tataH pratyekaM tryAtmakAstrikAlAzcotpAdAdayo vyavasthitA ityanantaparyAyAtmakamekaM dravyam // 40 // ---- 69 nanvanante kAle bhavatvanantaparyAyAtmakamekaM dravyam, ekasamaye tu kathaM tad tadAtmakamavasIyate ? pradarzitadizA tadAtmakaM tadavasIyate ityAha egasamayammi egadaviyassa bahuyA vi hoMti uppAyA / uppAyasamA vigamA ThiIu ussaggao NiyamA // 41 // ekasmin samaye ekadravyasya bahava utpAdA bhavanti / utpAdasamAnasaMkhyA vigamA api tasyaiva * ekadravyanAza se aneka kA utpAda mUlagAthArtha :- yadi bahu dravyoM ke saMyoga se aisA utpAda ho sakatA hai jo 'eka' zabda kA viSaya banatA hai to nizcaya hI eka ke vibhAga se bahu dravyoM kA utpAda bhI ghaTa sakatA hai ||40|| vyAkhyArtha :- dvyaNukAdi aneka dravyoM ke saMyoga se vyaNukAdi eka kArya dravya kA utpAda ho sakatA hai yaha sarvasammata tathya hai / yadi aisA na hotA to 'eka' aisI saMjJA, 'eka' aisI pratIti tathA 'eka' aisA vyavahAra bhI nahIM ghaTatA / aneka dravyoM kA nirdeza karane ke liye eka ghaTa utpanna huA' aisA zabdavyavahAra karanA ucita nahIM ginA jAtA / agara ukta rIti se eka dravya kA utpAda saMbhava hai - to mUla granthakAra yahA~ akSamyatAsUcaka 'nanu' zabda kA prayoga karate hue kahate haiM - eka kAryadravya kA vinAza hone para samAnajAtivAle evaM pUrvadravyavinAzAtmaka, aneka hone se parasparavibhakta bahu dravyoM kA utpAda bhI ho sakatA hai / jaise dekhiye - ghaTa kA bhaMga huA taba kahate haiM ki aneka kapAla utpanna hue / vaisI pratIti bhI hotI hai aura vaisA hI lokavyavahAra bhI hotA hai / yahA~ koI ayuktatA nahIM hai, yadi koI ayuktatA hotI to vaisA kathana, vaisI pratIti, vaisA lokavyavahAra kucha bhI nahIM hotA / -- samagra carcA kA niSkarSa yaha hai ki utpAda-vyaya aura sthairya ye eka eka trayAtmaka yAnI utpAda-vyayasthairyAtmaka hai, tathA tInoM hI traikAlika bhI haiM / vAste eka eka dravya anantaparyAyAtmaka hone kA siddha hotA hai ||40|| * ekakAla meM ekadravya ke ananta paryAya kaise ? * zaMkA :- anantakAla ke paryAyoM kI ginatI karane para eka dravya anantaparyAyAtmaka ho sakatA hai, kintu eka hI samaya meM eka dravya anantaparyAyAtmaka kaise jAna sakate haiM ? samAdhAna :- pahale 35 - 36-37 gAthA meM dikhAyA hai usa dizA meM dhyAna se soceMge to eka hI dravya eka samaya meM ananta paryAyAtmaka ho sakatA hai yaha bhalI bhA~ti jAna sakate haiM / 41vIM gAthA se bhI yahI tathya dikhAte haiM mUlagAthArtha :- yaha autsargika niyama hai ki eka samaya meM eka dravya ke bahuta sAre utpAda hote haiM, jitane utpAda hote haiM utane hI vinAza aura sthitiyA~ bhI hotI hai // 41 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam tadaivotpadyante, vinAzamantareNotpAdasyA'sambhavAt / nahi pUrvaparyAyA'vinAze uttaraparyAyaH prAdurbhavitumarhati, prAdurbhAve vA sarvasya sarvakAryatAprasaktiH, tadakAryatvaM vA kAryAntarasyeva syAt / sthitirapi sAmAnyarUpatayA tathaiva niyatA, sthitirahitasyotpAdasyAbhAvAt, bhAve vA zazazRGgAderapyutpattiprasaMgAt // 41 // etadeva dRSTAntadvAreNa samarthayannAha - kAya-maNa-vayaNa-kiriyA-rUvAi-gaIvisesao vAvi / saMjoyabheyao jANaNA ya daviyassa uppAo // 42 // ___ yadaivAnantAnantapradezikAhArabhAvapariNatapudgalopayogopajAtarasarudhirAdipariNativazAvirbhUtaziroM'gulyAdyaGgopAGgabhAvapariNatasthUra-sUkSma-sUkSmatarAdibhedabhinnAvayavAtmakasya kAyasyotpattistadaivAnantAnantaparamANU___vyAkhyArtha :- eka samaya meM eka dravya ke bahuta sAre utpAda hote haiM / jitane utpAda hote haiM utane hI vinAza bhI usa dravya ke usI kAla meM AvirbhUta hote haiM / vinAza ke vinA utpatti kA kabhI saMbhava hI nahIM hotA / pUrvakAlInapiNDAdiparyAya kA vinAza hue vinA uttarakAlIna ghaTadravya kA utpAda pragaTa hI nahIM ho sakatA / (dhyAna meM rahe ki yahA~ pUrvakAlIna aura uttarakAlIna yaha kramaza: piNDa aura ghaTa kA vizeSaNa hai na ki vinAzautpAda kA, kyoMki ve to samakAlIna hI haiM / ) yadi pUrvaparyAya-vinAza ke vinA hI uttaraparyAya utpanna ho sakatA hai taba to hara kisI dravya meM ekakAla meM sarvaparyAya kI saMgati kA atiprasaMga ho jAyegA, kyoMki paramANuvyaNukAdi athavA tantu-miTTIpiNDAdi dravyoM meM pUrva pUrva paryAyoM kA vinAza hue vinA hI naye naye bhAvi ananta paryAya utpanna ho kara pUrvaparyAyasamudAya meM vRddhi hI karate raheMge / athavA, yaha atiprasaMga ho sakatA hai ki ghaTaparyAya jaise tantu dravya kA kArya nahIM hotA vaise miTTI dravya kA bhI kArya nahIM hogA, kyoMki ghaTotpattikAla meM jaise tantuavasthA vinaSTa nahIM hotI vaise hI miTTI kI piNDAvasthA bhI naSTa nahIM hogI / vinAza jaise utpAda ke sAtha kAla aura saMkhyA se niyata hai vaise hI samAnatayA, utpAda ke sAtha utanI sthitiyA~ bhI usI kAla meM niyata hai aisA svIkAranA cAhiye, kyoMki vinA sthiti ke jaise zazasIMga kI utpatti nahIM hotI vaise utpAda bhI sambhava nahIM hogA / yadi vinA sthiti utpAda ho sakatA hai to zazasIMga kI utpatti kA bhI atiprasaMga ho sakatA hai // 41 // * zarIra ke dRSTAnta se anantaparyAyoM ke utpAda kA nirUpaNa * eka kAla meM bhI eka dravya meM anantaparyAya kaise hote haiM, isa tathya kA dRSTAnta ke dvArA samarthana ke liye kahate haiM - mUlagAthArtha :- dravya ke utpAda ke sAtha zarIra-mana-vacana-kriyA-rUpAdi-gativizeSa tathA saMyoga-vibhAga aura jJAnaparyAya kA bhI utpAda hotA hai // 42 / / ___vyAkhyArtha :- jisa samaya eka kAyA dravya utpanna hotA hai usI samaya usake sAtha ananta utpAda milejule rahate haiM, vaha isa prakAra - anantAnanta paramANupradezoM kI AhArarUpa meM pariNati yAnI utpatti hotI hai aura taba usake upayoga ke sAtha rasa-rudhirAdi dhAtuoM kI utpatti hotI hai, usake sAtha hI rasAdipariNAma ke mAdhyama se zira, aMgulI Adi aMga-upAMga bhAvoM ke pariNamana se sthUla-sUkSma-sUkSmatarAdi vividha avayavoM kI utpatti hote samaya samUce avayavasamudAyAtmaka kAyArUpa eka avayavI kI utpatti hotI hai / kAyA kI utpatti ke sAtha sAtha usa ke aMtaraMgarUpa meM jo mana kI utpatti hotI hai usa meM bhI manovargaNA ke anantAnanta paramANuoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 42 pacitamanovargaNApariNatipratilabhyamanautpAdo'pi tadaiva vacanasyApi 'kAyotkRSTataravargaNotpattipratilabdhavRttirutpAda:, tadaiva ca kAyAtmanoranyonyAnupravezAd viSamIkRtA'saMkhyAtAtmapradeze kAyakriyotpattiH, tadaiva ca rUpAdInAmapi pratikSaNotpattivinazvarANAmutpattiH, tadaiva ca mithyAtvA'virati -pramAda - kaSAyAdipariNatisamutpAditakarmabandhanimittA''gAmigativizeSANAmapyutpattiH, tadaiva cotsRjyamAnopAdIyamAnAnantaparamANvApAditatatpramANasaMyoga-vibhAgAnAmutpattiH / 7 yadvA yadaiva zarIrAderdravyasyotpattistadaiva trailokyAntargatasamastadravyaiH saha sAkSAt pAramparyeNa vA sambandhAnAmutpattiH, sarvadravyavyAptivyavasthitAkAza-dharmAdharmAdidravyasambandhAt / tadaiva ca bhAvisvaparyAyaparajJAnaviSayatvAdInAM cotpAdanazaktInAmapyutpAdaH ziro - grIvA - cacu- netra - picchodara-caraNAdyanekAvayavAntarbhAvakamayUrANDakarasazaktInAmiva, anyathA tatra teSAmuttarakAlamapyanutpattiprasaMgAt / utpAda-vinAzasthityAtmakAzca pratikSaNaM bhAvAH, zItoSNasamparkAdivazAdavAntarasUkSmatara - tamAdibhedena tathaiva sva-parApekSayA kI pariNati yAnI ananta manaH paramANuoMmeM mana ke rUpa meM pariNamanazIlatArUpa paryAyoM kA AvirbhAva hotA hai / kAyA kI utpatti ke sAthA sAtha usa se sambaddha vizeSakriyAtmaka vacana kI utpatti hote samaya kAyayoga se AkRSTa bhASAvargaNArUpa abhyantaravargaNA ke ananta paramANuoM kI vANIrUpa meM pariNamanazIlatAsvarUpa ananta paryAyoM kI utpatti hotI hai / tathA kAya-kriyA kI utpatti meM aneka utpAda zAmila haiM, jaise, zarIra aura AtmA ke vilakSaNa saMyoga se jo anyonyamayatArUpa anyonyAnupraveza hotA hai usake prabhAva se jIva ke asaMkhya pradezoM meM vaiSamya ho jAne se zarIrakriyA ke utpAda kAla meM bhI nyUnAdhikatArUpa vaiSamya kA udaya hotA hai jisa se zarIrakriyA kA AvirbhAva hotA hai / tathA zarIra ke sAtha usa ke rUpAdi kA bhI utpAda hotA hai aura ye rUpAdi bhI pratikSaNa janmavinAzazIla hote haiM / tathA kAyA utpanna hotI hai taba mithyAtva, avirati, kaSAya aura yoga ke nimitta se pUrva meM ba~dhe gaye karma varttamAnabhava meM udayAbhimukha ho jAne para tanmUlaka bhAvi ( zarIra sahabhAvI ) gativizeSa bhI phalonmukha hotA hai yaha phalonmukhatA bhI vividha utpattisvarUpa hai jisa ke aneka bheda hote haiM / tathA, kAyotpattikAla meM zarIravAsI AtmA zarIracayApacaya ke liye anantAnanta paramANuoM kA tyAga aura grahaNa karatA hai, usa vakta una paramANuoM ke samasaMkhya saMyoga-vibhAga kI AtmA meM utpatti hotI hai, ataH vaha bhI saMkhyA se ananta hai / * zarIrotpatti ke sAtha sarvadravyasambandhoM kA utpAda Jain Educationa International 71 athavA, jaba zarIrAdi eka dravya kI utpatti hotI hai usI samaya trailokya meM vidyamAna sabhI dravyoM ke sAtha usa utpanna dravya ke sAkSAt tathA paramparA se agaNita sambandha utpanna hote haiM, kyoMki dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza Adi dravyoM kA sambandha sarvadravyavyApI hotA hai / tathA usI samaya, usa zarIrAdi dravya meM bhaviSyat yuvA-vRddhatvAdisvaparyAya tathA sarvajJAdijJAnaviSayatAdi paraparyAryoM kI jananazaktiyA~ bhI utpanna ho jAtI tathya ko mayUrANDakagata rasazakti ke dRSTAnta se bhalIbhA~ti samajha sakate haiM / mayUra ke aNDe meM jisa samaya rasotpatti hotI hai usI samaya rasa ke bhItara, sira- grIvA - coMca - nayana- pIMcha- udara-paira Adi Adi avayavoM ko bhAvi meM utpanna karanevAlI zaktiyA~ bhI utpanna ho jAtI hai / aisA agara na mAneM to bhaviSyakAla meM una avayavoM kI utpatti hI ruka jAyegI / 1. syAdvAdakalpalatAyAM 'kAyAkRSTAntaravarga 0' iti pAThaH samucitaH / hindIvivecana bhI usI pATha ke AdhAra para likhA hai / For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 zrI sammati-tarkaprakaraNam yugapat krameNa copalabdheH / na ca tara-tamAdibhedena nava-purANatayA krameNopalabdhiH pratikSaNaM tathotpattimantareNa sambhavati / na cAsmadAdyadhyakSaM niravazeSadharmAtmakavastugrAhakaM yenAnantadharmANAmekadA vastunyapratipatterabhAva ityucyeta, anumAnataH pratikSaNamanantadharmAtmakasya tasya pradarzitanyAyena pratipatteH / sakalatrailokyavyAvRttasya ca vastuno'dhyakSeNa grahaNe-tadvyAvRttInAM pAramArthikataddharmarUpatayA anyathA tasya tadvyAvRttatA'yogAt-kathaM nAnantadharmANAM vastunyadhyakSeNa grahaNam ? // 42 // * hetvahetubhyAM dharmAvAdadvaividhyam * idAnIM viditanayatvAd viziSTaprajJaH ziSyo vigRhya kathanayogyaH sampannaH iti tasya vigrahakathanopadezamAha - 'duviho' ityAdi - ___pratyeka bhAva pratikSaNa meM utpAda-vinAza-sthiti svabhAvatrayAtmaka hotA hai yaha tathya, hetu se bhI siddha hotA hai / hetu yaha hai ki jisa bhAva ko eka sAtha athavA kramazaH zIta aura uSNa dravya kA samparka hotA hai, usa bhAva kI avAntara sUkSma-sUkSmatara tathA sUkSmatama Adi bheda se, tathA svaapekSA se yAnI svataH zIta yA uSNa bheda se athavA parataH (= parasamparka se) zItarUpa meM aura uSNarUpa meM athavA zItoSNarUpa meM eka sAtha athavA kramazaH upalabdhi hotI hai / tAtparya yaha hai ki ThaMDI yA garmI kI Rtu meM eka hI vastu kA pahale alpatama zIta athavA alpatama uSNa ke rUpa meM utpanna hone kA anubhava hotA hai aura bAda meM usa ke zItoSNa sparza meM tara-tama bhAva se pratikSaNa parivartana hotA hI rahatA hai, yadyapi mUlasvarUpa meM to vaha avasthita hI rahatA hai / alpatama zIta yA alpatamoSNa rUpa meM naSTa ho kara pratikSaNa alpatara zIta yA alpataroSNa ke rUpa meM panna hotA rahatA hai. isa prakAra jo anubhava hotA hai usa se yaha siddha hotA hai ki bhAva mAtra pratyeka kSaNa meM utpAda-vinAza-sthitisvabhAva hI hotA hai, kyoMki tara-tamAdi bheda se naye-purAne-svarUpa meM kramazaH vastu kI upalabdhi tabhI ho sakatI hai jaba ki pratikSaNa usa prakAra se utpatti mAnya kI jAya / aisA nahIM kaha sakate ki - 'hama logoM ko kabhI bhI eka kAla meM eka vastu meM ananta dharmoM kA anubhava nahIM hotA, isaliye eka vastu meM ananta dharma nahIM ho sakate' - kyoMki aisA tabhI kahA jA sakatA hai ki kabhI hama logoM meM se kisI ko sakala (vidyamAna)dharmAtmaka vastu kA grAhaka pratyakSa yadi siddha hotA, to siddha vastu kA anyatra abhAva-pratyakSa mAnA jA sakatA thA, kintu vaisA nahIM hai / vAstava meM, anumAna se kSaNa kSaNa meM vastu anantadharmAtmaka kaise hotI hai - isa kA pratipAdana yuktipUrvaka pahale kara diyA hai / * vastu ke ananta dharmoM kA pratyakSa-grahaNa * vastu meM ananta dharmoM kA pratyakSa se grahaNa hama logoM ko sarvathA nahIM hotA - aisA bhI nahIM hai, kyoMki sAre trailokyagata padArthoM se vyAvRtta rUpa meM azvAdi padArthoM kA pratyakSa bodha sarvamAnya hai, trilokavartI padArthoM kI vyAvRttiyA~ to vAstava meM hara kisI vastu ke apane hI dharma haiM, yadi ve usake dharma nahIM mAne jAya to vaha vastu anyapadArthoM se vyAvRtta hI nahIM ho pAyegI / tAtparya yaha hai ki vyAvRtti svavRtti svetarabheda svarUpa hotI hai aura vaha sva se abhinna hotI hai, ataH kisI bhI vastu kA sva-rUpa samasta trailokyavartI padArthoM ke bhedapratiyogitArUpa sambandha ke vinA ghaTita hI nahIM hotA / ataH anya sakala vastu se vyAvRttarUpa meM vastu ke pratyakSabodha meM bhedapratiyogI ke rUpa meM ananta padArthoM kA grahaNa bhI ho jAne se vastu kI anantadharmatA kA bhI grahaNa saMgata hai // 42 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 43 73 athavA pratyakSa-parokSarUpaH saMkSepato dvividha upayoga AtmanaH / tatra pratyakSopayogastrividhaH avadhimanaHparyAya-kevalabhedena / tatra kevalopayogaH sakalaviSayaH prAk pratipAditaH / avadhi-manaHparyAyopayogastvasakalaviSayo'smadAdibhirAgamagamyaH / parokSopayogastu mati-zrutarUpo dvividhaH tatrAkSa-liMgaprabhavamatyupayogasya svarUpamAveditam / zrutopayogasya tvAcAryastaddhetubhUtahetvahetuvAdabhedabhinnAgamapratipAdanadvAreNa svarUpamAha / duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo ya / tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhAvA // 43 // vastudharmANAmastitvAdInAm A = samantAd vAdaH = tatpratipAdaka AgamaH ahetu-hetuvAdabhedena dvaividhyaM pratipadyate / pramANAntarAnavagatavastupratipAdaka Agamo'hetuvAdaH, tadviparItastvasau hetuvAdaH'hinoti = gamayati arthamiti hetuH, tatparicchinno'rtho'pi hetuH, taM vadati ya AgamaH sa hetuvAdaH / * dharmAvAda ke do bheda * 43 vI mUlagAthA kI do prakAra se avataraNikA vyAkhyAkAra ne dikhAyI hai - (1) pUrva grantha meM vistAra se dravyArthika-paryAyArthika evaM saMgrahAdi nayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai usa ko paDhane vAlA ziSya usa ke jJAna ko prApta kara ke viziSTa prajJAvAn bana cukA hai isaliye vigraha kara ke yAnI vibheda dikhA kara jo kathana kiyA jAya usako samajhane ke kAbila ho gayA hai - aisA samajha kara abhI 43 vIM gAthA se vigrahakathana kA upadeza malagranthakAra karane jA rahe haiM - 'daviho0' ityAdi gA gAthA se / ___(2) athavA, saMkSepa meM AtmA kA upayoga guNadharma do bheda se hai, pratyakSa aura parokSa / isa meM pratyakSa upayoga ke tIna bheda haiM avadhijJAna, mana:paryAyajJAna aura kevalajJAna / una meM se kevalajJAna upayoga sarva vastu sparzI hotA hai yaha pahale batAyA jA cukA hai / avadhi aura mana:paryAya ye do upayoga asaMpUrNavastusparzI haiM tathA sarvajJa ke Agama se hI Aja-kala hama una ke bAre meM kucha jAna sakate haiM / parokSa-upayoga ke do bheda haiM - matijJAna aura zrutajJAna / matijJAnopayoga kA svarUpa pahale dikhA Aye haiM ki vaha indriya aura liMga ( hetu) se utpattizIla hotA hai / aba yahA~ AcAryazrI ke dvArA 42 vIM gAthA se zrutopayoga ke svarUpa ko isa taraha dikhAyA jA rahA hai ki zrutopayoga kA hetu Agama hai jisa ke do bheda haiM hetuvAda aura ahetuvAda / isa prakAra zrutopayoga kA svarUpa kahate hue Agama ke bheda kA pratipAdana karate haiM - ___ mUlagAthArtha :- dharmavAda ke do bheda haiM ahetuvAda aura hetuvAda, una meM bhavyatva-abhavyatvAdi bhAvoM kA nirUpaNa ahetuvAda hai // 43 // * ahetuvAda - hetuvAda kI vyAkhyA * vyAkhyArtha :- 'dharmAvAda' zabda meM dharma kA matalaba hai astitvAdi vastudharma, 'A-vAda' zabda meM A yAnI aneka prakAra se, vAda yAnI (vastudharmoM kA) pratipAdana karanevAlA AgamazAstra / isa AgamasvarUpa dharmAvAda ke do bheda haiM ahetuvAda aura hetuvAda / ahetuvAda yAnI anyapramANoM ke liye agocara aisI vastu kA nirUpaka jo Agama / hetuvAdAgama isa se viparIta hotA hai / bodhArthaka 'hi' dhAtu para se 'hetu' zabda banA hai, artha kA bodha karAve aise liMga ko hetu kahate haiM aura yahA~ usa hetu se jJAta honevAle artha ko bhI 'hetu' kahA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 zrI sammati - tarkaprakaraNam yastu vastusvarUpapratipAdakatve'pi tadviparIto'sAvahetuvAdo dRSTivAdAt prAyeNAnyaH / tatra tvahetuvAdo bhavyA'bhavyasvarUpapratipAdaka AgamaH tadvibhAgapratipAdane'dhyakSAdeH pramANAntarasyA'pravRtteH / na hi 'ayaM bhavya ayaM tvabhavyaH' ityatrAgamamantareNa pramANAntarapravRttisambhavo'smadAdyapekSayA / nanu 'tadvibhAgapratipAdakaM vaco yathArtham arhadvacanatvAt anekAntAtmakavastupratipAdakavacovat' ityanumAnAt tadvibhAgapratipattau kathaM na tasyAnumAnaviSayatA ? na, evamapyAgamAdeva tadvibhAgapratipatteH, tadvyatirekeNa pramANAntarasya tatpratipattinibandhanasyAbhAvAt / arhadAgamasya ca pradhAnArthasaMvAdanibandhanatatpraNItatvanizcaye'numAnato'tIndriyArthaviSaye prAmANyaM nizcIyate ityabhyupagamyata eva / AgamanirapekSasya tu pramANAntarasyAsmadAdestatra pravRttirna vidyate ityetAvatA'hetuvAdatvametadviSayAgamasyocyata iti // 43 // gayA hai / aise 'hetu' kA pratipAdaka Agama hetuvAdAgama kahA jAtA hai / isa hetuvAdasvabhAva se jo viparIta hotA hai vaha vastusvarUpajJApaka hone para bhI ahetuvAdAgama kahA jAtA hai / prAyazaH dRSTivAda yAnI 12ve aMgasUtra se anya jitane bhI Agama haiM ve kariba kariba ahetuvAdasvarUpa hote haiM / jaise, koI jIva bhavya hotA hai, koI abhavya, isa prakAra ke jIvavibhAga kA pratipAdana hama logoM ke pratyakSAdi pramANa se zakya nahIM hai isaliye bhavyAbhavyavibhAga batAne vAlA Agama ahetuvAda hai / 'yaha bhavya hai, yaha abhavya hai' isa tathya kI jAnakArI meM hama logoM kI apekSA se dekhA jAya to jinAgama ke alAvA aura kisI bhI pramANa kI pravRtti sambhava nahIM hai / * bhavyatvAdivibhAga Agamagocara hI kyoM hai ? * prazna :- bhavya-abhavya vibhAga anumAnagamya kyoM nahIM ho sakatA ? dekhiye 'bhavya - abhavya jIvavibhAgaprarUpaka vacana (pakSanirdeza) yathArtha hai ( yaha sAdhya nirdeza; ) kyoMki jinabhASita hai ( hetu), jaise anekAntamayavastuprarUpaka vacana (udAharaNa) ' - isa prakAra ke anumAna meM ukta jIvavibhAga bhI viSaya bana jAtA / ataH ukta jIvavibhAga anumAnagamya ho sakatA hai / uttara :- yahA~ pakSanirdeza yAnI pakSa ke rUpa meM ukta jIvavibhAga kA nirdeza Agama ke vinA zakya hI nahIM hai isaliye aisA anumAnaprayoga karate samaya bhI Akhira yahI siddha hotA hai ki ukta jIvavibhAga Agamagamya hI hai, kyoMki Agama ko chor3a kara, ukta jIvavibhAga kA prathama bodha karAne vAlA aura koI pramANa hI maujUda nahIM hai / hA~, pradhAnabhUta dRSTa candra-sUryagrahaNAdi artha ke saMvAdarUpa hetu se jinabhASita Agama meM Aptaracitatva kA anumAna se bhAna ho jAya taba adRSTa atIndriyapadArthoM ke viSaya meM bhI anumAna ke dvArA AgamaprAmANya kA nizcaya hotA hai isa tathya ko hama bhI svIkArate haiM / yAnI AgamanirdiSTa bhavya - abhavya jIvavibhAga rUpa viSaya meM Agama ke prAmANya kA nizcaya saMvAdaliMgaka anumAna se jarUra ho sakatA hai, isaliye ukta jIvavibhAgAdi padArthoM ko anumAnagamya ( hetugamya) mAnane meM koI bAdha nahIM hai / ahetuvAda kahane kA mUla tAtparya itanA hI hai ki anumAna se jisa viSaya meM Agama-prAmANya nizcita hotA hai usa viSaya kA bhAna pahale Agama se ho jAya, tabhI anya anumAnAdi pramANa kI vahA~ pravRtti zakya hai, AgamanirapekSa hamAre anya kisI pramANa kI ukta jIvavibhAgAdi viSaya meM pravRtti zakya nahIM hai, itanA mAtra sUcita karane ke liye yahA~ ukta jIvavibhAgAdi pratipAdaka Agama ko ahetuvAdasvarUpa batAnA abhISTa hai ||43|| (mahopAdhyAya zrIyazovijayamahArAja bhI syAdvAdakalpalatA ke dUsare stabaka meM 23ve zloka kI vyAkhyA meM likhate haiM ki "AgamAnya pramANa ke agocara vastu kA sarvaprathama pratipAdana Agama se hI zakya hai ataH vaisI atIndriya vastu hetuvAda kA kSetra nahIM hai, yadyapi Agamanirdeza ke bAda AgamasApekSa pramANa kI pravRtti zakya hone se atIndriya padArtha hetuvAda kI paridhi meM A jAtA hai, phira bhI hetuvAda- AgamavAda kI zAstrIyavyavasthA Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 44 vacanavyApAra kevalamapekSyAyaM kramaH / yadA tu jJAna-darzana-cAritraviSaye yathAvadanuSThAnapravaNaH tadvikalazca puruSaH pratIyate tadA'numAnagamyo'pi tadvibhAgo bhavati, yathA bhavyo'bhavyo vAyaM puruSaH samyagjJAnAdiparipUrNA'paripUrNatvAbhyAm lokaprasiddhabhavyAbhavyapuruSavat / ahetuvAdAgamAvagate vA dharmiNi bhavyA'bhavyasvarUpe tadvi(?davi)parItanirNayaphalo hetuvAdaH pravarttate / yo'yamAgame bhavyAdirabhihitaH sa tathaiva, yathoktahetusadbhAvAdityAha - bhavio sammaiMsaNa-NANa-carittapaDivattisaMpanno / NiyamA dakkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvAyassa // 44 // bhavyo'yam samyagdarzana-jJAna-cAritrapratipattisampUrNatvAt uktapuruSavat / tatparipUrNatvAdeva niyamAt saMsAraduHkhAntaM kariSyati karmavyAdherAtyantikaM vinAzamanubhaviSyati, tannibandhanamithyAtvAdipratipakSAbhyAsasAtmIbhAvAt, vyAdhinidAnapratikUlAcaraNapravRttatathAvidhAturavat / yaH punarna tatpratipakSAbhyAsasAtmyavAn kA bhaMga nahIM hotA kyoMki prAthamika jJAna ke liye hI uktta vyavasthA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / ) yahA~ jo pahale ahetuvAda, bAda meM hetuvAda aisA krama dikhAyA gayA hai vaha sirpha vacanavyApAra kI apekSA se hI dikhAyA hai, isa liye yaha koI niyama nahIM ki pahale ahetuvAda kA viSaya banane ke bAda hI vaha hetuvAdaviSaya bana sake / koI aisA bhI anumAna kara sakatA hai ki eka puruSa vidhibahumAna se jJAna-darzana-cAritra ke anuSThAna meM tatpara hai isaliye bhavya hai, dUsarA puruSa vaisA nahIM hai, ina do puruSoM ke liye kramazaH aise do anumAna AsAnI se kara sakate haiM ki yaha puruSa bhavya hai, kyoMki samyagjJAnAdi se alaMkRta hai jaise loka meM prasiddha sajjanapuruSa / dUsarA puruSa abhavya hai, kyoMki samyagjJAnAdi se sarvathA parAGmukha hai jaise lokaprasiddha durjanAtmA / isa prakAra bhavyAbhavyavibhAga anumAnagocara ho sakatA hai / athavA, kevalAgamagamya padArthoM ke bAre meM jaise ki bhavyasvarUpa-abhavyasvarUpa AgamanirdiSTa dharmi ke bAre meM Agama jise 'bhavya' karAra detA hai vaha usa se viparIta nahIM kintu vaisA hI hai; tathA Agama jise abhavya karAra detA hai vaha usa se viparIta nahIM kintu vaisA hI hai - isa prakAra ke aviparItanirNaya ke phala ko nipajAne meM hetuvAda ati upayogI banatA hai| - isa tathya ko nIce 44 vIM gAthA meM batAyA jA rahA hai ki Agama meM jo bhavya Adi tathya batAye gaye haiM ve yathArtha hI haiM - ___ mUlagAthArtha :- 'jo bhavyajIva samyagdarzana-jJAna-cAritra ke aMgIkAra se samRddha hai, vaha avazya dukha kA uccheda karegA' yaha hetuvAda kA lakSaNa hai // 44|| * hetuvAda kA pratipAdana * vyAkhyArtha :- yaha AtmA bhavya hai kyoMki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ke aMgIkAra se paripUrNa hai jaise ki koI sajjana puruSa / bhavya jIva samyagdarzanAdi se paripUrNa hone ke kAraNa avazyameva saMsAra ke du:khoM kA anta karegA / tAtparya, karmarUpa bimArI kA atyanta yAnI apunarbhAva se vinAza anubhava karegA / karma bimArI kA mUla mithyAtva-avirati-kaSAya-yoga haiM / mithyAtvAdi kA pratipakSa hai samyag darzanAdi, jaba usa kA abhyAsa AtmasAt ho jAtA hai taba bimArI ko TalanA hI par3atA hai / jaise, kisI bukhAra Adi bimArI ke jo kAraNa hote haiM atibhojana Adi, usa ke pratikUla AcaraNa, hita-mita AhAra aura auSadha kA grahaNa kiyA jAtA hai to usa bimAra kI bimArI Tala jAtI hai / jo karmavyAdhi ke pratipakSa kA abhyAsa AtmasAt Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 zrI sammati-tarkaprakaraNam nAsau duHkhAntakRd bhaviSyati tannidAnAnuSThAnapravRttatathAvidhAturavat iti hetuvAdasya lakSaNam / hetuvAdazca prAyo dRSTivAdaH tasya dravyAnuyogatvAt, "samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH (ta0 sU0 1-1) ityAderanumAnAdigamyasyArthasya tatra pratipAdanAt / yathA cAtrAnumAnAdigamyatA tathA gandhahastiprabhRtibhivikrAntamiti neha pradaryate granthavistarabhayAt // 44 // 'jIvA'jIvA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam' (ta0 sU0 1-4) ityubhayavAdAgamapratipAdyAn bhAvAMstathaivA'saMkIrNarUpAn pratipAdayan saiddhAntikaH puruSaH, itarastu tadvirAdhaka ityAha - jo heuvAyapakkhammi heuo Agame ya Agamio / so sasamayapaNNavao siddhantavirAhao anno // 45 // yo hetuvAdAgamaviSayamarthaM hetuvAdAgamena, tadviparItAgamaviSayaM cArthamAgamamAtreNa pradarzayati vaktA sa svasiddhAntasya = dvAdazAMgasya pratipAdanakuzalaH, anyathA pratipAdayaMzca-tadarthasya pratipAdayitumazakyatvAt tatpratipAdake vacasyanAsthAdidoSamutpAdayan siddhAntavirAdhako bhavati, sarvajJapraNItAgamasya nissAratA nahIM karatA hai vaha sAMsArika du:khoM kA vinAza nahIM kara pAyegA, jaise koI AdamI bukhAra jaisI bimArI ke kAraNabhUta apathya bhojana meM hI pravRtta rahatA hai vaha bukhAra ko TAla nahIM sakatA / isa prakAra bhavyajIva ke bAre meM jo anumAna batAyA jAtA hai vaha hetuvAda kA lakSaNa hai / dvAdazAMga jainAgama meM jo bArahavA aMga hai 'dRSTivAda', vaha prAya hetuvAdAgamasvarUpa hotA hai kyoMki usakI gaNanA cAra anuyogoM meM se dravyAnuyoga meM kI gayI hai / dravyAnuyoga meM vividha dravya-guNa-paryAyoM kI vicAraNA vistAra se tarka-hetu Adi se kI jAtI hai / ataH usa meM samyagdarzana-jJAna-cAritrasvarUpa mokSamArga ityAdi anumAnagocara viSayoM kI carcA kA pratipAdana vistAra se kiyA jAtA hai / samyag darzanAdi tIna mila kara kaise mokSamArga banatA hai - isa viSaya kI vistRta carcA yahA~ granthavistAra ke bhaya se nahIM karate kintu vahA~ kaise kaise anumAnAdi kI pravRtti hotI hai isa kI carcA meM zrI gandhahastI Adi pUrvAcAryoM ne acchA kauzala dikhAyA hai // 44 // * anyathApratipAdana meM siddhAntavirAdhanA * samyagdarzana yAnI tattvArthazraddhA hai, yahA~ tattva ye sAta haiM; 'jIva, ajIva, Azrava, "saMvara, "bandha, nirjarA aura "mokSa / ina tattvoM meM se kucha jIvAdi tattva hetuvAdAgamagamya haiM, kucha bandha-nirjarAdi ahetuvAdAgamagamya hote haiM, kucha ubhayagamya bhI hote haiM, jo tattva jisa prakAra ke Agama kA viSaya ho usakA usI prakAra asaMkIrNarUpa se pratipAdana karanA cAhiye / tAtparya, jo hetuvAdagamya haiM una ko sirpha Agamagamya batAnA yA jo sirpha Agamagamya haiM una ko AgamanirapekSa hetuvAdagamya bhI batAnA aisI saMkIrNatA karanA yaha jainAgama kI virAdhanA hai / ata: uktta dvividha vibhAga kA asaMkIrNarUpa se pratipAdana karanevAlA puruSa vAstava meM saiddhAntika puruSa hai, usa se viparIta pratipAdana karanevAlA siddhAntavirAdhaka hai - isa bAtako 45vIM gAthA se kahate haiM - mUlagAthArtha :- jo hetuvAdapakSa meM hetuka (= hetuvAdI) hai aura AgamapakSa meM Agamika (= AgamavAdI) hai vahI svasiddhAnta kA prarUpaka hai, dUsarA to siddhAnta-virAdhaka hai // 45 // ___ vyAkhyArtha :- prarUpaka puruSa yadi hetuvAdAgamasambandhi padArtha kA hetuvAdAgama ke rUpa meM, tathA ahetuvAdAgamasambandhi padArtha kA ahetuvAdAgama ke rUpa meM pradarzana karatA hai vaha svasamaya yAnI kevalibhASita dvAdazAMga-Agama ke pratipAdana meM kuzala hai, adhikArI hai / jo ulaTA pratipAdana karanevAlA hai vaha, ulaTe DhaMga se artha kA yathArtha pratipAdana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 45 pradarzanAt tatpratyanIko bhavatIti yAvat / ___tathAhi - pRthivyAdermanuSyaparyantasya SaDvidhajIvanikAyasya jIvatvamAgamena anumAnAdinA ca pramANena siddhaM tathaiva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, anyathA tadvirAdhakaH / yataH pravyaktacetane trasanikAye caitanyalakSaNaM jIvatvaM svasaMvedanAdhyakSataH svAtmani pratIyate, paratra tvareNAnumAnataH / vanaspatiparyanteSu pRthivyAdiSu sthAvareSu anumAnatazcaitanyapratipattiH / tathAhi, "vanaspatayazcetanAH, vRkSAyurvedAbhihitapratiniyatakAlAyuSka-viziSTauSadhaprayogasampAditavRddhi-hAni-kSata-bhagnasaMrohaNa-pratiniyatavRddhi-SaDbhAvavikArotpAdanAzAvasthAniyataviziSTazarIrasnigdhatva-rukSatva-viziSTadauhRda-bAlakumAra-vRddhAvasthA-pratiniyataviziSTarasa-vIryavipAkapratiniyatapradezAhAragrahaNAdimattvAnyathAnupapatteH, viziSTastrIzarIravat" - ityAdyanumAnaM bhASyakRtprabhRtibhirvistarataH pratipAditaM taccaitanyaprasAdhakamityanumAnataH teSAM caitanyamAnaM siddhyti| sAdhAraNa-pratyekazarIratvAdikastu bhedaH - zakya na hone ke kAraNa, usa ke prarUpaka zrI jina ke vacanoM meM anAsthA = avizvAsa Adi doSa ko janma detA huA siddhAntavirAdhaka bana baiThatA hai / tAtparya, viparItavAdI puruSa sarvajJaracita Agama ko asAra dikhA kara yAnI usameM laghutA kA ApAdana karake vaha jinAgama kA duzmana bana baiThatA hai / * SaDjIvanikAya meM caitanyasAdhaka pramANa * spaSTatA :- pRthvIkAya jIva se le kara apkAya-tejaskAya-vAyukAya-vanaspatikAya aura trasakAya meM manuSyaparyanta cha: jIvanikAyoM meM jIvatva yAnI caitanya, AgamapramANa aura anumAnapramANa donoM se siddha hai / dazavaikAlika sUtra ke SaTjIvanikAyAdhyayana tathA zrI AcArAMgasUtra ke zastraparijJA adhyayana ityAdi AgamoM se pRthvIkAya Adi meM caitanya siddha hai / anumAna se bhI siddha hai yaha Age dikhAyeMge / yaha jaisA hai vaisA hI pratipAdana karanevAlA upadezaka svasiddhAnta kA prarUpaka hotA hai, yadi isa se viparIta pratipAdana karatA hai to vaha siddhAnta kA virAdhaka hai / trasakAya jIvoM kI cetanA suvyakta hotI hai, hara eka trasakAya jIva ko apanI AtmA meM caitanyasvarUpa jIvatva svasaMvidita pratyakSa anubhava se mahesUsa hotA hai| anya trasa jIva meM caitanya kA ehasAsa svadRSTAntamUlaka anumAna se ho sakatA hai / pRthvIkAya se lekara vanaspatikAyaparyanta sthAvarakAya jIvoM meM bhI anumAnapramANa se caitanya kA bodha kara sakate haiM / * vanaspati meM caitanyasAdhaka liMga * dekhiye - vanaspati sacetanA hotI hai (yaha pratijJA hai), kyoMki vRkSAyurvedazAstra meM jo lakSaNa kahe haiM ve caitanya ke vinA saMgata nahIM ho sakate / (yaha hetu nirdeza huA) udA0 viziSTa mahilA kA zarIra / caitanya ke vinA saMgata na hone vAle ve lakSaNa ye haiM - strI-zarIra kI taraha vanaspatiyoM kA AyuSyakAla maryAdita hI hotA hai, viziSTa yAnI pratikula-anukula auSadha prayoga se una meM hAni-vRddhi bhI hotI hai, una meM bhI jakhama hote haiM - haDDI kI taraha tUTa-phuTa hone para bhI punaH rujhAna AtI hai, kramazaH niyata sImA taka unakI vRddhi hotI rahatI hai, chaH prakAra ke 'janma-astitva-vipariNAma-vRddhi-apakSaya-vinAza' ina vikAroM kA una meM darzana hotA hai, una kA viziSTa zarIra utpatti-vinAza avasthA se grasta hotA hai, unameM snigdhatA-RkSatA bhI hotI hai, una meM viziSTa dohada bhI dekhe jAte haiM, bAla-kumAra-vRddhAvasthA bhI una meM upalabdha haiM, viziSTa koTi ke niyata rasa-vIrya aura vipAka bhI dikhAI detA hai tathA niyata pramANavAle AhAra kA grahaNa bhI karate haiM / ye saba lakSaNa strIzarIra aura vanaspatikAya meM samAnarUpa se upalabdha hote haiM jo cetanA ke vinA saMgata nahIM ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 zrI sammati-tarkaprakaraNam 'gUDhasira-saMdhi-pavvaM samabhaMga-mahIragaM ca chiNNaruhaM / sAhAraNaM sarIraM tabvivarIyaM ca patteyaM // ' (jIvavicAra pra0 gAthA-12) ityAdyAgamapratipAdya eva / jIvalakSaNavyatiriktalakSaNAstvajIvA dharmA'dharmAkAza-kAla-pudgalabhedena paJcavidhAH / tatra pudgalAstikAyavyatiriktAnAM svatomUrtimaddavyasambandhamantareNAtmadravyavadamUrttatvAd anumAnapratyayAvaseyatA / tathAhi, gati-sthityavagAhalakSaNaM pudgalAstikAyAdikAryaM viziSTakAraNaprabhavaM viziSTakAryatvAt, zAlyaMkurAdikAryavat, yazcAsau kAraNavizeSaH sa dharmA'dharmA''kAzalakSaNo yathAsaMkhyamavaseyaH / kAlastu viziSTaparAparapratyayAdiliMgAnumeyaH / pudgalAstikAyastu pratyakSA'numAnalakSaNapramANadvayagamyaH / yasteSAM dharmAdInAmasaMkhyeyapradezAtmakatvAdiko vizeSaH tatpradezAnAM ca sUkSma-sUkSmataratvAdiko vibhAgaH sa 'kAlo ya hoi suhumo' ( ) ityAdyAgamapratipAdya eva nAgamanirapekSayuktyavaseyaH / evamAzravAdiSvapi tattveSu sakate / isa prakAra ke aneka anumAna vizeSAvazyakabhASyakAra ne vistAra se kahe haiM (vi. A0 bhA0 gAthA 103 pR0 68-69), jo caitanya ke udghoSaka haiM / yadyapi isa prakAra ke anumAna se vanaspati Adi jIvoM meM sirpha cetanA hI siddha hotI hai, una meM jo 'sAdhAraNa (=anantakAya) aura pratyeka' aisA zAstroktta vividha vibhAga hai vaha to sirpha Agamagocara hI hotA hai / Agama meM (jIvavicAra grantha meM) kahA hai, 'jisa ke sirA-saMdhi aura parva gupta hote haiM, samAna cheda hotA hai, bhUmi ke nIce UgatA hai (aise kanda), chinna TukaDe bhI Ugate haiM -- aisA vanaspatikAya 'sAdhAraNa' hai aura ina se ulaTe lakSaNavAlA vanaspatikAya 'pratyeka' haiM / * ajIva dravyoM kA lakSaNa-nirdeza * jIva ke kahe gaye lakSaNoM se viparIta lakSaNa jina meM hote haiM unheM 'ajIva' kahA jAtA hai / ajIva ke pA~ca bheda haiM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, kAla aura pudgala (bhautikadravya) / pudgala kI bAta bAda meM kareMge / pudgalabhinna jo cAra ajIva haiM ve mUrttadravya ke sambandha se upacArataH mUrta kahe jAya to alaga bAta hai bAkI svayaM to Atma-dravya kI taraha arUpI aura amUrta haiM, isaliye una kA pratyakSa hama logoM ko azakya hai, hA~ anumAna se una kI pratIti zakya hai (Agama se to hai hI) / dekhiye yaha anumAna -- 'jIva aura pudgala ke jo gati, sthiti aura avagAhanA ye tIna kArya haiM ve viziSTakAraNajanya haiM (pratijJA) kyoMki ve kArya viziSTa koTi ke haiM (hetu), jaise zAlIjanya aMkurAdi viziSTa kArya / / * dharmAstikAya Adi pA~ca ajIva dravya * ____ yahA~ kramazaH jo gati kA kAraNavizeSa siddha hotA hai usa kI 'dharmAstikAya' saMjJA kI gayI hai, sthiti ke kAraNavizeSa kI 'adharmAstikAya' saMjJA kI gayI hai aura avagAhanA ke kAraNavizeSa kI 'AkAza' saMjJA kI gayI hai / tathA, viziSTa DhaMga se jo 'yaha usa se bar3A hai aura yaha isa se choTA' isa prakAra ke paratvaaparatva kI pratIti hotI hai usa ko liMga banA kara pUrvavat viziSTa kAraNa ke rUpa meM 'kAla' kA anumAna ho sakatA hai / tathA, pudgalAstikAya kA bodha pratyakSa pramANa se to hotA hI hai aura vRkSakampanAdi liMga se vAyu Adi pudgaloM kA anumAnapramANa se bhI bodha hotA hai / dharmAstikAya aura adharmAstikAya meM avibhAjya asaMkhya pradeza hote haiM yaha vizeSatA hai, AkAza ke ananta pradeza yaha usa kI vizeSatA hai, kAla ke samaya-AvalikArUpa khaMDa yaha usakI vizeSatA hai, pudgala kA carama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcama: khaNDa: kA0 46 yuktyAgamagamyeSu yuktigamyamaMzaM yuktita eva, AgamagamyaM tu kevalAgamata eva pratipAdayan svasamayaprajJApakaH, itarastu tadvirAdhaka iti prajJApakalakSaNamavagantavyam // 45 // yo hetusAdhyamarthaM hetunA sAdhayati AgamasiddhaM ca Agamena, tasya nayavAdaH parizuddhaH nAnyasyetyetadevAha 'parisuddha0' ityAdi; yadvA vastudharmapratipAdako hetu - hetuvAdaprabheda Agamo vAkyanaya-rUpaH parizuddhetarabhedena dvirUpatAM pratipadyate ityAha parisuddho nayavAo AgamamettatthasAhao ho / so ceva duNNigiNNo doNi vi pakkhe vidhamme ||46 // pari samantAt zuddho nayavAdaH yadA vivakSitA'vivakSitAnantarUpAtmakavastupratipAdakaM nayavAkyaM pravarttate 'syAnnityam' ityAdikaM tadA bhavati, pramANaparizuddhAgamArthamAtrasya nyUnAdhikavyavacchedena pratipAdanAt adhikasyA'sambhavena nyUnasya ca nayAnAmasarvArthatvaprasaMgato'rthasya parizuddhAgamaviSayatvA'yo = 79 aMza paramANu hotA hai, ina meM koI sUkSma hotA hai (jaise kAla) to koI sUkSmatara hotA hai (jaise gagana) ityAdirUpa meM jo vibhAga hai vaha kevala 'kAlo ya hoi suhumo' ( ) = kAla sUkSma hotA hai ityAdi AgamapramANa se jAna sakate haiM, vahA~ AgamanirapekSa anumAnAdi pramANa mUka haiM / jIva-ajIva ke bAda Azrava - saMvarAdi mokSaparyanta jo tattva haiM, ye sabhI kucha aMza meM Agamagamya to kucha aMza meM yuktigamya hote haiM, ataH jo yuktigamya aMza haiM usa kA yukti se hI pratipAdana karanevAlA aura Agamabodhya aMza kA Agama se pratipAdana kA karttA vaha sva- samayaprajJApaka kahA jAyegA, usa ke badale ulaTA pratipAdana karanevAle ko Agama kA virAdhaka kahA jAyegA isa prakAra yaha prajJApaka kA lakSaNa pichAna lenA cAhiye // 45 // -- * parizuddha nayavAda aparizuddha nayavAda * vyAkhyAkAra 46 vIM mUlagAthA kI avataraNikA do prakAra se dikhAte haiM hetusAdhya artha kI siddhi hetu ke dvArA aura Agamasiddha arthoM kI siddhi Agama se karanevAlA jo prajJApaka hai usa kI prajJApanA jaise svasamayaprajJApanA hai vaise hI usIkA nayavAda bhI parizuddha hotA hai, dUsaroM kA nahIM, yaha tathya granthakAra pradarzita karane jA rahe haiM athavA, vastu ke dharmoM ko dikhAnevAlA Agama jo ahetuvAda aura hetuvAda aise do bhedavAlA hai vaha vAkyAtmaka, ata eva nayagarbhita hotA hai, una meM koI parizuddha hotA hai to dUsarA azuddha hotA hai, isa prakAra jo do bheda haiM una kI spaSTatA ke liye kahate haiN| Jain Educationa International mUla parizuddha nayavAda Agamokta arthamAtra kA sAdhaka hotA hai / durnigIrNa yAnI asadrUpa se prayukta nayavAda donoM hI pakSa kA vidharmI banatA hai, (arthAt aparizuddha bana baiThatA hai ) ||46|| vyAkhyArtha :- parizuddha zabda meM 'pari' kA artha hai samantAt yAnI aneka dRSTi se, vaha nayavAda zuddha hai jo vivakSita evaM avivakSita anantadharmAtmaka vastu ke pradarzaka 'kathaMcit yaha nitya hI hai' isa DhaMga se nayavAkyoM kA prayoga karatA hai / kAraNa, isa prakAra ke nayavAkya se pramANavizuddha Agamokta arthamAtra kA aisA nirUpaNa hotA hai jisa meM na to koI nyUnatA ho yA adhikatA / yadi nyUnAdhika doSayukta vAkyaprayoga kiyA jAya to For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 zrI sammati-tarkaprakaraNam gAt / sa eva nayavAdaH itararUpanirapekSaikarUpapratipAdakatvena yadA durnikSiptaH pramANaviruddhArthapratipAdakatvenA'vatAritastadA dvitIyadharmanirapekSasya pratipAdyadharmasyA'pyabhAvato'pratipAdanAd aparizuddho bhavati, pramANaviruddhasya tathAtadarthasya vyavasthApayitumazakyatvAt // 46 // aparizuddhazca nayavAdaH parasamayaH, kiyadbhedo bhavati ? ityAha - jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hoMti NayavAyA / " jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva hoti parasamayA // 47 // anekAntAtmakasya vastuna ekadezasya yad anyanirapekSasyAvadhAraNam aparizuddho nayaH, tAvanmAtrArthasya vAcakAnAM zabdAnAM yAvanto mArgAH = hetavo nayAH tAvanta eva bhavanti nayavAdAstatpratipAdakAH zabdAH / yAvanto nayavAdAstAvanta eva parasamayA bhavanti svecchAprakalpitavikalpanibandhanatvAt parasamayAnAM parimitirna vidyate / nanu yadyaparimitAH parasamayAH kathaM tannibandhanabhUtAnAM nayAnAM saMkhyAniyamaH 'naigamavaha parizuddhAgamoktta arthaviSayaka nahIM hogA, kyoMki adhika artha kA sambhava nahIM hotA, (yAnI sarvajJabhASita Agamamoktta artha se atiriktta artha ke pratipAdana meM usa kI guMjAIza nahIM hotI) tathA nyUna artha kA pratipAdana karane meM ve nayagarbhitavAkya sarvArthavyApaka nahIM ho pAyeMge, yaha atiprasaMga hai / ___yadi vahI nayavAda anyadharmanirapekSa kisI eka dharma ke pratipAdana para bala karegA to taba usa kA avatAra sirpha pramANaviruddhArtha pratipAdaka raha jAyegA, phalataH vaha avizuddha kahA jAyegA, kyoMki pratipAdya dharma apane sApekSa dharmoM ke viraha meM zUnya ho jAne se pratipAdana ke kAbila hI nahIM rahegA / anyadharmanirapekSa vivakSitadharma to pramANa se viruddha hai isaliye anyadharmanirapekSarUpa meM usa kI pratiSThA kabhI zakya nahIM hotI / * vacanamArga, nayavAda aura anyadarzanoM kI samAna saMkhyA * ___ aparizuddha nayavAda yahI para(jainetara) samaya hai / usa ke kitane bheda ho sakate haiM - yaha 47 vI gAthA se kahate haiM - ___ mUlagAthArtha :- jitane vacanamArga haiM utane hI nayavAda ho sakate haiM, jitane nayavAda haiM utane hI itara darzana hote haiM // 47 // vyAkhyArtha :- vastu svayaM anekAntAtmaka hotI hai / usa ke aneka aMza hote haiM, usa meM se anya aMzoM kI akSamya upekSA se sAtha kisI eka aMza kA nirdhAraNa kara lenA yaha aparizuddha naya hai / utane mAtra aMzabhUta artha ke vAcaka zabdaprayoga ke hetubhUta jitane adhyavasAyAtmaka naya haiM, utane hI nayavAda yAnI una ke pratipAdaka zabda hote haiM / tAtparya yaha hai ki kisI eka vastu ke bhinna bhinna aMzoM ko lekara usa vastu kA jitane prakAra se nirUpaNa kiyA jA sakatA hai utane nayavAda ho sakate haiM / jitane nayavAda haiM utane hI anya darzana ho sakate haiM, kyoMki ve sabhI ekAnta darzana svacchaMda DhaMga se kiye gaye vikalpoM kI nIMva para khaDe hone vAle haiM isa liye una kI saMkhyA kI koI sImA hI nahIM hai| __yadi pUchA jAya - anya darzana jaba agaNita haiM to unake mUlabhUta nayoM kI saMkhyA sImita kyoM hai ? ma yAvanto vacanapathAH = vaktRvikalpahetavo'dhyavasAyavizeSA: tAvanto nayavAdA: = tajjanitavakttRvikalpAH zabdAtmakA: sAmAnyato naigamAdisaptabhedopagrahe'pi prativyakti tadAnantyAt / yAvantazca nayavAdAstAvanta eva parasamamayAH, nirapekSa-vaktRvikalpamAtrakalpitatvAt teSAm / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 48 saMgraha-vyavahAra-rjusUtra-zabda-samabhirUDhaivaMbhUtA nayAH' iti zrUyate ? na, sthUlatastacchruteH, avAntarabhedena tu teSAmaparimitatvameva svakalpanAzilpighaTitavikalpAnAmaniyatatvAt taduttha-pravAdAnAmapi tatsaMkhyAparimANatvAt // 47 // nanu kaM nayamAzritya kaH parasamayaH pravRttaH ? ko vA kasya viSayaH ? ityAha - jaM kAvilaM darisaNaM evaM davaTThiyassa vattavyaM / suddhoaNataNaassa u parisuddho pajjavaviappo // 48 // yat kApilaM darzanaM = sAMkhyamatam etad dravyAstikanayasya vaktavyam, tadviSayaviSayam tadutthApitaM ceti bhAvaH / zauddhodanestu parizuddhaH paryAyavizeSa eva vaktavyaH - parizuddhaparyAyAstikanayavizeSaviSayaM tadutthApitaM ca saugatamatamityabhiprAyaH / mithyAsvarUpanayaprabhavatvAt anayoH mithyAtvaM 'prAk pradarzitameva // 48 // nanu bhavatu parasparanirapekSaikaikanayAvalambinoH sAMkhyasaugatamatayomithyAtvam, kaNabhugmatasya tu dravyAjaise ki sunA jAtA hai 'naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDha aura evaMbhUta ye sAta naya haiM / ' - to yaha prazna ThIka nahIM hai kyoMki vahA~ sAta naya kA kathana sirpha moTe taura para kiyA huA hai, eka eka ke avAntara bheda-prabheda gine jAya to ve agaNita hone kA patA calatA hai. kAraNa, svacchaMda kalpanAtmaka zilpiyoM ke race huye vikalpoM kI saMkhyA kI koI iyattA nahIM hotI, ata: una vikalpoM se janme hue anyatIrthika pravAdoM kA saMkhyAparimANa bhI una vikalpoM ke samAna hI hogA / / 47|| prazna :- kisa naya ko pakaDa kara kauna sA anya darzana pravRtta huA ? athavA kauna se anya darzana kA kyA viSaya hai ? ina praznoM ke uttara meM kahate haiM - * sAMkhya-saugatamata kA udgamasthAna naya * mUlagAthArtha :- kapila RSi kA sAMkhyadarzana dravyArthikanaya kA vakttavya hai, zuddhodanaputra buddha kA darzana parizuddha paryAyAvalambi hai // 48 // vyAkhyArtha :- jaina matAnusAra zrI RSabhadeva prathama tIrthaMkara kA pautra marici thA usa ke ziSya kapila RSi ne sarva prathama sAMkhya darzana kA pratipAdana kiyA / usa kA vakttavyabhUta viSaya vahI hai jo dravyArthikanaya kA viSaya hai / isaliye dravyArthika naya hI sAMkhyadarzana kA mUla udgamasthAna hai / dravyArthika naya dravya ko pradhAnatA dene vAlA hai, sAMkhya darzana ne isa dRSTi ko apanA kara puruSa aura prakRti aise do tattva ko apane darzana meM mukhya sthAna diyA aura prakRtitattva ko hI sAre jagat kA dravya yAnI upAdAna kAraNa batAyA / zuddhodana yaha gautamabuddha ke pitA kA nAma thA / gautama buddha ne bauddhamata kI sthApanA kI / parizuddha yAnI dravya se nirapekSa paryAyavizeSa jo ki paryAyanayoM kA viSaya hai vahI bauddhamata kA viSaya hai / tAtparya yaha hai ki sarvanayasamavAyavAdI jaina darzana ke eka aMzabhUta paryAyanaya ko pakaDa kara bauddha darzana pravRtta huA / pahale hI yaha kaha diyA hai ki anyonya nirapekSa ekAntAvalambi dravyArthika-paryAyArthika donoM naya mithyAvAdI haiM aura ina mithyAvAdI nayoM se ukta sAMkhya-bauddha darzana kA udbhava huA hai isa liye sAMkhya-bauddha darzana bhI mithyA hai // 48 // 1. pR0 296-8, 387-18 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 zrI sammati-tarkaprakaraNam rthikaparyAyArthikanayadvayAvalambinaH kathaM mithyAtvam ? ityatrAha - dohi vi Naehi NIaM satthamulUeNa taha vi micchattaM / jaM savisaappahANattaNeNa aNNoNNaniravekkhA // 49 // dvAbhyAmapi dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM praNItaM zAstram ulUkena vaizeSikazAstrapraNetrA, dravyaguNAdeH padArthaSaTkasya nityAnityaikAntarUpasya tatra pratipAdanAt / * vaizeSikamatAnusAriNI padArtha-vyavasthA * ___ tathAhi dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAkhyAH SaDeva padArthAH, nyUnAdhikapratipAdakapramANAbhAve parasparaviviktasvarUpaSaTpadArthavyavasthApakapramANaviSayatvAt, ubhayAbhimataghaTAdiSaTpadArthavat / tatra pRthIvyap-tejo-vAyvAkAza-kAla-digAtma-manAMsi navaiva dravyANi / 'pRthivI ApaH tejo vAyuH' ityetat catuHsaMkhyaM nityA'nityabhedAd dviprakAraM dravyam / tatra paramANurUpaM nityam "sadakAraNavanityam" (vaize0 da0 41-1) iti vacanAt / tadArabdhaM tu vyaNukAdi kAryadravyamanityam / AkAzAdikaM tu nityameva, anutpattimattvAt / eSAM ca dravyatvAbhisambandhAd dravyarUpatA, dravyatvAbhisambandhazca dravyatvasAmAnyopa * kaNAdamata ko mithyA kahane kA prayojana * prazna :- anyonya sarvathA nirapekSa eka-eka naya ko pakaDa kara baiTha jAne vAle sAMkhyamata aura bauddhamata ko mithyA kahA gayA, usa meM koI Apatti nahIM hai / kintu Apa to dravyArthika-paryAyArthika donoM naya kA Azraya lene vAle kaNAdaRSi ke mata ko bhI mithyA kahate haiM - aisA kyoM ? isa prazna ke uttara meM, 49 vI gAthA se kahate haiM - mUlagAthArtha :- ulUka (=kaNAda) RSi ne donoM naya ke AdhAra para apanA zAstra banAyA, phira bhI usa meM mithyAtva hai, kyoMki apane apane viSaya ko hI pradhAnatA dene vAlA hone ke kAraNa una donoM kA paraspara nirapekSa bhAva hai // 49 // ___ vyAkhyArtha :- vaiziSikazAstra ke praNetA ulUkaRSi ne jo 'vaizeSikasUtra' ke nAma se prasiddha zAstra banAyA hai unhoMne dravyArthika aura paryAyArthika donoM nayoM kA avalamba le kara dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAya ina cha: padArthoM kA nirUpaNa kiyA hai, kintu usameM bhI kucha sAmAnyAdi padArthoM ko sarvathA nitya hI batAyA, jaba ki anya karmAdi padArthoM ko ekAnta rUpa se anitya hI batAyA hai| * vaizeSikamatAnusArI padArthavyavasthA * vaizeSika darzana meM chaH hI mUla padArtha dikhAye gaye haiM - 1dravya 2guNa 3karma 4sAmAnya 5vizeSa 6smvaay| cha se kama yA adhika padArtha siddha karane vAlA koI pramANa nahIM hai, jaba ki eka-dUsare se svatantra dravyAdi cha padArtha ko siddha karanevAlA pramANa maujUda hai / usa pramANa ke cha hI svatantra viSaya haiM isaliye padArtha cha: hI haiM / jaise kisI do pakSoM kI, pramANasiddha ghaTAdi cha padArthoM meM pUrNa sammati hotI hai vaisA hI yahA~ hai| ____ nava dravya haiM -- 'pRthvI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla, "dizA, "AtmA aura 'mana / pahale cAra, pRthvI-jala-teja aura vAyu - dravyoM meM nitya aura anitya aise do vibhAga haiM / (1) jo sUkSmatama aMza hai use paramANu kahA jAtA hai vaha nitya hotA hai / yaha vaizeSikasUtra kA vacana hai 'jo kAraNajanya na hone para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 lakSitasamavAyaH, tatsamavetaM vA sAmAnyam, etaccetaravyavacchedakameSAM lakSaNam / tathAhi - pRthivyAdIni manaH paryantAni itarebhyo bhidyante 'dravyANi' iti vA vyavaharttavyAni dravyatvAbhisambandhAt, yAni tu naivaM na ca tAni dravyatvAbhisambandhavanti yathA guNAdivastUni iti kevalavyatirekihetubalAt, pRthivyAdIni dravyANi guNAdibhyo vyAvRttarUpANi siddhAni / pRthivyAdInAmapi bhedavatAM pRthivItvAbhisambandhAdikaM lakSaNamitarebhyo bhedavyavahAre tacchabdavAcyatve vA sAdhye kevalavyatirekirUpaM draSTavyam / abhedavatAM tvAkAza-kAla- digdravyANAmanAdi - siddhatacchabdavAcyatA draSTavyA / - navaiva caitAni dravyANi, nyUnAdhikatvapratipAdakapramANAbhAve parasparavyAvRttanavalakSaNayogitvAt, ubhayAbhimatanavaghaTAdivat / evaM rUpAdayazcaturviMzatiguNAH / utkSepaNAdIni paJca karmANi parA'parabhedabhinnaM bhI sat hotA hai vaha nitya hotA hai' / ( 2 ) aneka paramANu se niSpanna honevAle dvyaNukAdi kArya dravya anitya hotA hai / taduparAMta, AkAzAdi pA~ca dravya nitya hI hotA hai, kyoMki una kI kabhI bhI nayI utpatti nahIM hotI / ina nava dravyoM meM dravyatvajAti ke sambandha se dravyarUpatA hotI hai / dravyarUpatA ke prayojaka dravyatvAbhisambandha ke do artha ho sakate haiM, 1dravyatvarUpa sAmAnya se upalakSita samavAyAtmaka sambandha, 2 athavA dravya meM samaveta dravyatvarUpa sAmAnya / yahI dravyatvAbhisambandha nava dravyoM kA sAdhAraNa lakSaNa hai, jo ki guNAdi padArthoM se una kA bhedaka yA vyavacchedaka bana jAtA hai / jaise dekhiye isa prakAra vyatireka anumAna ho sakatA hai ki pRthvI se le kara mana taka ke padArtha anya (guNAdi) se vyAvRtta haiM, athavA 'dravya' vyavahAra ke yogya haiM kyoMki dravyatvAbhisambandhavAle haiM / jo dravyarUpa nahIM hote ve ( guNAdi) dravyatvAbhisambandhavAle bhI nahIM hote jaise guNa-karma Adi / isa prakAra kevalavyatirekI hetu ke bala se pRthvI Adi, guNAdivyAvRttarUpa se dravyasvarUpa siddha hote haiM / 83 jaise dravyoM meM guNAdibheda aura dravyasvarUpatA siddha kI gayI hai vaise hI pRthvI meM jalAdibheda evaM pRthvIvyavahAra, tathA jalAdi dravyoM meM jalAdItarabheda evaM jalAdivyavahAra siddha karane ke liye pRthvItvAdisambandharUpa lakSaNa ko kevalavyatirekI hetu banA kara anumAna se una meM svetarabhedavyavahAra athavA pRthvI AdizabdavAcyatA kA nirUpaNa kiyA jA sakatA hai / pRthvI, jala, teja, vAyu, AtmA aura mana ye cha: dravya paraspara bhinna to hai hI kintu pratyeka meM ananta bheda haiM isa liye una kI siddhi kevalavyatirekI hetu se batAyI gayI hai / AkAzakAla aura dizA dravya svayaM eka eka abhinna hI haiM una meM jo AkAzAdizabdavAcyatA hai vaha anAdisiddha hai / (dizA meM jo pUrva - uttarAdi bheda haiM aura kAla meM atItAdi bheda haiM ve saba vyavahAra ke liye vaizeSikamata meM kAlpanika haiM / ) * nava dravya, 24 guNa, paMca karma ityAdi * ye dravya nava hI haiM / hetu nava se nyUna athavA adhika dravyasaMkhyAsAdhaka koI pramANa nahIM hai aura eka-dUsare se bhinna bhinna aise 'samavAyikAraNatva' Adi nava lakSaNa meM se eka eka svatantralakSaNa ko eka eka dravya ne dhAraNa kiyA hai / jaise ki ubhaya mata sammata ghaTapaTAdi nava vastu ( athavA nava graha yA nava nidhAna ) / Jain Educationa International dravya ke bAda guNa padArtha AtA hai, guNa rUpa - rasAdi 24 haiM / pA~ca karma ( kriyAe~) haiM - utkSepaNa, apakSepaNa, AkuMcana, prasAraNa aura gamana / sAmAnya nAma ke padArtha ke do bheda haiM 1 parasAmAnya yAnI sattA aura 2 aparasAmAnya dravyatva, guNatva Adi / yaha sAmAnya aneka samAna padArthoM meM samAnAkAra buddhi yAnI anugatajJAna kA kAraNa For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 zrI sammati-tarkaprakaraNam dvividhaM sAmAnyamanugatajJAnakAraNam / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSA atyantavyAvRttabuddhihetavaH / ayutasiddhAnAmAdhArAdheyabhUtAnAm 'iha' itipratyayaheturyaH sambandhaH sa samavAya eko vyApakazca / atra ca padArthaSaTke dravyANi guNAzca kecinityA eva, kecit tvanityA eva / karma anityameva / sAmAnyavizeSasamavAyAstu nityA eveti padArthavyavasthA / tatazcaitat zAstraM tathApi mithyAtvam, tatpradarzitapadArthaSaTkasya pramANabAdhitatvAt / * kaNAdokttapadArthavyavasthA na saMgatA * yatazcatuHsaMkhyaM pRthivyAdidravyaM paramANurUpaM yannityamupavarNitam tadasaMgatam, ekAntA'kSaNikatve kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tallakSaNaM sattvaM tato vyAvarttate, tatazca asattvameva tasya / yadi ca sthUlakAryadravyakAraNabhUtAnAmaNUnAM tajjanakaikasvabhAvatA tadA tatkAryANAM sakRdeva sarveSAmutpattiprabanatA hai / vizeSapadArtha nitya paramANu-AkAzAdi dravyoM meM rahatA hai, vaha aMtima vizeSarUpa yAnI aMtimabhedakatattvarUpa hote haiM / tAtparya, do vizeSoM kA bhedaka koI anya vizeSa nahIM hotA kintu ve antima vizeSa svataH bhinna hote haiM / ina vizeSoM ke prabhAva se hI una nitya dravyoM kA bheda surakSita rahatA hai aura yogiyoM ko nitya dravyoM meM bhedabuddhi hotI hai / __'samavAya' sambandhAtmaka padArtha hai aura vaha sarvatra vyApaka evaM eka hI hai / 1samavAyI dravya aura samaveta dravya, guNa aura dravya, 3kriyA aura dravya, 4jAti aura jAtimAn tathA 5vizeSa-vizeSavAn -- itane AdheyaAdhArabhUta yugala padArtha paraspara ayuta yAnI apRthagbhAva se eka-dUsare ko sadA cipaka kara hI rahane vAle haiM aura una ko sadA cipaka kara rakhane vAlA jo sambandha hai usI ko samavAyasambandha kahA gayA hai| usI ke prabhAva se 'yahA~ vastra meM zvetarUpa' ityAdi pratItiyA~ ho sakatI haiM / ye cha: padArtha haiM, una meM kucha dravya aura guNa nitya hote haiM jaise paramANu aura usa kA aNuparimANa ityAdi / kucha dravya aura guNa anitya hote haiM jaise dIpaka aura usakA uSNasparza ityAdi / karma(kriyA) to saba anitya hI haiM / sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye tInoM nitya hI hote haiM / nitya yAnI anutpanna padArtha aura anitya yAnI sotpattika padArtha / yaha padArthavyavasthA jo vaiziSikazAstra meM batAyI gayI hai, usa meM yadyapi nitya aura anitya athavA dravya aura paryAya ke aMgIkAra se dravyArthika-paryAyArthika ubhaya naya kA AzarA liyA gayA hai phira bhI usa meM mithyAtva tadavastha hI rahA huA hai, kyoMki isa prakAra batAye gaye ekAnta nitya yA ekAnta anitya cha padArtha pramANasiddha nahIM kintu pramANabAdhita hai| * vaizeSika mata samAlocanA kA prArambha * kaNAdabhASita tattvavyavasthA yAnI SaTpadArthI kaise pramANabAdhita hai isakI spaSTatA aba vyAkhyAkAra vistAra se dikhAnA cAhate haiM / ataH prArambha meM kahA hai ki paramANusvarUpa pRthvIAdi cAra dravyoM ko nitya batAyA hai vaha saMgata nahIM hai| kAraNa, ekAnta akSaNikatva (yAnI nityatva) pakSa meM paramANu ke dvArA kramazaH athavA ekasAtha arthakriyA sampAdana mAnane meM virodha prasaktta hai, phalataH arthakriyArUpa lakSaNa kI nivRtti se paramANu meM sattva kI bhI vyAvRtti prasakta hotI hai| isa taraha paramANu meM asattva hI siddha hogA / yadi kaheM ki-'sthUla kAryadravya ke kAraNabhUta aNu dravyoM meM aisA sthUlakAryajanakatvarUpa hI svabhAva hai, 'kramaza: yA ekasAtha' aisA koI tattva svabhAva meM antarbhUta nahIM hai, janakasvabhAvatA hone se asattva bhI prasakta nahIM ho sakatA' -- to yahA~ eka sAtha sarvakAryadravya kI utpatti ho jAne kA atiprasaMga durnivAra rahegA, kyoMki hara eka kAryadravya kI janakatA kA svabhAva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 saktiH avikalakAraNatvAt / tathA ca prayogaH - ye'vikalakAraNAste sakRdevotpadyante yathA samAnotpAdA bahavo'GkarAH, avikalakAraNAzca paramANukAryatvenAbhimatA bhAvA iti svabhAvahetuH / avikalakAraNasyApyanutpAde sarvadA'nutpattiprasaktiH vizeSAbhAvAt iti viparyaye bAdhakaM pramANam / syAdetad - samavAyyasamavAyinimittabhedAt trividhaM kAraNam / yatra hi kAryaM samavaiti tat samavAyikAraNam yathA vyaNukasyANudvayam / yacca kAryaikArthasamavetaM kAryakAraNaikArthasamavetaM vA kAryamutpAdayati tad asamavAyikAraNam yathA paTAvayavidravyArambhe tantusaMyogaH, paTasamavetarUpAdyArambhe paTotpAdakatanturUpAdi ca / zeSaM tu utpAdakaM nimittakAraNam yathA - adRSTA''kAzAdi / tatra saMyogAderapekSaNIyasyA'saMnidheravikalakAraNatvamasiddham ! - asadetat, saMyogAdinA'nAdheyAtizayatvAt nityatayA'NUnAM tadapekSatvA'yogAt / na ca tanu-karaNAdInAM kAryANAM sakRt prAdurbhAva upalabhyate, tasmAd viparyayaH / jo ki avikalarUpa hai, paramANuoM meM pratyeka kSaNa meM rahatA hai ata: kAraNa avikala rahane para eka sAtha sarvakAryadravya kI utpatti ho jAnA nyAyayukta hai / dekhiye yaha prasaMgApAdana prayoga -- jina ke kAraNa avikala upasthita rahate haiM ve eka bAra hI utpanna ho jAte haiM, jaise ghAsavAlI jarmI meM eka bAra hI aneka aMkUre paidA ho jAte haiM / paramANu ke kAryarUpa meM abhimata jo vyaNukAdi padArtha haiM ve bhI avikala kAraNavAle haiM isaliye eka bAra meM hI utpanna ho jAne cAhiye / yahA~ avikalakAraNatA yaha svabhAvahetu hai / yadi kAraNasAmagrI avikala rahane para bhI eka bAra una saba kAryoM kI utpatti na hogI to phira samajha lenA ki kabhI bhI unakI utpatti nahIM ho pAyegI, cU~ki avikalakAraNatArUpa svabhAva ke alAvA aura koI nayA vizeSa bAda meM AyegA nahIM jo kAryotpatti karA sake / -- yaha vipakSabAdhaka pramANa yAnI tarka hai| 'avikalakAraNatA hone para bhI agara ve kArya eka bAra utpanna nahIM hote to kyA bAdha ?' isa prakAra ke vipakSa kI zaMkA meM uktta tarka bAdhaka hai / * kAraNoM ke tIna bheda * nityavAdI :- kAraNa ke tIna prakAra haiM, 1samavAyi, 2asamavAyi aura 3nimitta / 1 jisa kAraNa meM kArya samavyApta ho jAtA hai usako 'samavAyi' kahA jAtA hai, udA0 TyaNuka dravya ke do paramANu / 2 jo kArya athavA usake kAraNadravya ke sAtha eka artha yAnI adhikaraNa meM samaveta ho aura kAryotpatti meM sakriya ho use se asamavAyi kAraNa kahA jAtA hai. udA0 vastrarUpa avayavidravya kI utpatti ke parvakSaNa meM kAryarUpa vastra ke adhikaraNa meM samaveta ho kara rahane vAlA tantusaMyoga, yaha kAryaikArthasamaveta asamavAyikAraNa hai / tathA, vastra ke rUpa kI utpatti meM tantugata rUpa asamavAyikAraNa banatA hai jo ki kArya (=rUpa) ke kAraNabhUta vastra ke sAtha eka adhikaraNa bhUta tantuoM meM rahatA hai / 3 samavAyi-asamavAyi se bhinna, jitane bhI utpatti meM sahayoga dene vAle kAraNa haiM jaise-adRSTa (puNya-pApa) aura AkAza-kAlAdi, una ko nimitta kAraNa kahA jAtA hai / prastuta meM bAta yaha hai ki vyaNuka Adi sarva kAryoM kI eka bAra utpatti ho jAne ke liye paramANuoM kA saMyoga bhI asamavAyikAraNarUpa meM apekSita hai, pRthak pRthak rahe hue paramANuoM meM jaba taka vaha saMnihita nahIM hai taba taka avikalakAraNatArUpa hetu hI asiddha hai isa liye vaha prasaMgApAdana vyartha hai / anityavAdI :- yaha samAdhAna galata hai / kAraNa, saMyoga koI aisI cIja nahIM hai jo pRthak paramANu meM koI naye atizaya kA AdhAna kare / paramANu to nitya hai, nitya ko saMyogAdi kisI kI bhI apekSA nahIM hotI / ataH vaha prasaMgApAdana tadavastha rahatA hai / prasaMga ke Upara se aba viparyaya dikhAte haiM - zarIra-indriyAdi kArya kA eka bAra hI sahotpAda hotA ho aisA dikhatA nahIM hai isa liye yaha viparyaya phalita hotA hai ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 zrI sammati-tarkaprakaraNam tathA ca prayogaH - ye kramavatkAryahetavaste'nityAH, yathA kramavadaMkurAdinivarttakA bIjAdayaH, tathA ca paramANava iti svabhAvahetuH / / yadapi aviddhakarNoktamaNUnAM nityatvasAdhakaM pramANam - 'paramANUtpAdakAbhimataM kAraNaM saddharmopetaM na bhavati, sattvapratipAdakapramANA'viSayatvAt zazazRMgavat' iti / tatra kuvindAderaNUtpAdakakAraNasya sattvapratipAdakapramANaviSayatvAd asiddho hetuH / yathA ca paTAdayaH paramANvAtmakAH kuvindotpAdyAstathA pradarzayiSyAmaH / deza-kAla-svabhAvaviprakRSTAnAM ca bhAvAnAM sadupalambhakapramANanivRttAvapi sattvA'virodhAd anaikAntikazca hetuH / tato na aNvanityatvaprasAdhakAnumAnapratijJAyA anumAnabAdhA / na ca 'yata eva pramANAt paramANavaH prasiddhAH tata eva nityatvadharmopetA api te' iti tadgrAhakapramANabAdhitatvAt tadanityatvaprasAdhakasyAnumAnasyAnutthAnam pramANato'prasiddhau cANUnAmAzrayAsiddhatayA tat' iti vAcyam sarvasya pramANaviSayasya anityatvadharmopetasyaiva tadviSayatvAt anyathAbhUtasya tadajanakatve tadviSayatvAnupapatteH paramANu nitya nahIM hai / yahA~ hetuprayoga isa prakAra dekhiye -- jo kramabaddha kAryakAri hetu hote haiM ve anitya hote haiM, udA0 kramabaddha aMkUra-kisalaya Adi kArya karane vAle bIja Adi / paramANu bhI kramabaddha vyaNukAdi kArya karane vAle haiM isa liye anitya hone cAhiye / yahA~ 'kramabaddhakAryakArihetutva' yaha svabhAvahetu-prayoga hai / * aviddhakarNapradarzita paramANunityatva anumAna * paramANuoM meM nityatva kI siddhi ke liye eka anumAna 'aviddhakarNa' vidvAn ne aise kahA hai - "paramANuoM ke janakarUpa meM abhipreta kAraNa sat padArtha kA samAnadharmI nahIM hotA, kyoMki vaha sattvasAdhakapramANa kA viSaya nahIM hai jaise zazasIMga'' / ___isa prayoga meM hetu asiddha hai kyoMki vastrAdisvarUpa aNuoM ke utpAdakarUpa meM prasiddha julAhA Adi kAraNa, sattvasAdhakapramANa kA viSayabhUta hI hai / vastrAdi kaise aNu-Atmaka hI haiM aura ve kisa prakAra julAhe se niSpanna hote haiM yaha tathya Age batAyA jAyegA / taduparAMta, kucha aise bhI padArtha (pizAca jaise) hote haiM jo dezakAla evaM svabhAva se hamAre liye dUravartI hone para bhI sattvazAlI hote haiM, bhale hI vahA~ sattvasAdhaka pramANa na prasaratA ho; ataH pUrvokta prayoga kA hetu sAdhyadrohI ThaharatA hai / aba yaha phalita hotA hai ki aNuoM meM anityatva kI siddhi ke liye pahale jo anityavAdI ne anumAnaprayoga kiyA hai, usa meM koI pratijJAbAdha jaisA kucha nahIM hai / * dharmIsAdhaka pramANa se nityatvasiddhi azakya * __ zaMkA :- laghu-parimANa kahIM para jarUra vizrAnta hai... isa prakAra ke anumAna se carama avayava ke rUpa meM aNu kI siddhi hotI hai, yadi ise janya mAnA jAya to usa ke bhI avayava siddha hone para caramAvayavatva ke bhaMga kI ApadA prasakta hotI hai aura vaha aNusAdhaka anumAna bhI vyartha ho jAne kI musIbata paidA ho jAtI hai / ataH jisa anumAna se aNu siddha hogA usI se vaha nityatvadharmazAlI hI siddha hotA hai / ataH kramikakAryahetutvahetuka anityatvasAdhaka anumAna, dharmI(aNu)sAdhakapramANa se bAdhita ho jAne para, prastutipAtra hI nahIM rhtaa| yadi ukta dharmIsAdhaka pramANa se aNu kI siddhi hI nahIM mAneMge taba to aNu meM anityatvasAdhaka anumAna kA hetu pakSazUnya ho jAne se AzrayAsiddhidoSagrasta bana jAyegA / uttara :- yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki jitane bhI pramANasiddha vizvavartI padArtha haiM ve saba anityatva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 'nA'kAraNaM viSayaH' iti prasAdhitatvAt / nityasya cA'kAraNatvAt / tanna catuHsaMkhyaM paramANvAtmakaM nityadravyaM sambhavati / nApi tadArabdhamavayavidravyaM sambhavati, guNAvayavavyatiriktasya tasyA'nupalambhAt na hi zuklAdiguNebhyaH tantvAdyavayavebhyazcArthAntarabhUtaM paTAdi dravyaM cakSurAdijJAne'vabhAsate / na cAvayavino vyaNukAderanupalambhe paramANUnAM viviktasvarUpANAmupalambhA'viSayatvAt pratibhAsA'bhAvaprasakteH, AzrayAsiddhatayA avayavyAdiniSedhakaprasaMgasAdhanaprayogAnupapattiH iti vaktavyam, paramANUnAmeva viziSTAkAratayotpannAnAM pratibhAsaviSayatayA AzrayAsiddhatAdyanupapatterna prayogAnupapattiH / evaM ca yad upalabdhilakSaNaprAptaM sad yatra nopalabhyate tattatra nAsti, yathA kvacit pradezavizeSe ghaTAdiranupalambhaviSayaH; guNAvayavArthAntarabhUto dharmavAle ho kara hI pramANa kA viSaya banate haiM / (nitya bhAva arthakriyAkArI na hone se kisI kA bhI kAraNa nahIM banatA) jo anitya nahIM hai vaha pramAjanaka bhI nahIM hotA, phalataH vaha pramANaviSaya bhI nahIM ho sktaa| pahale se yaha siddha hai ki jo pramA kA kAraNa nahIM hotA vaha usa kA viSaya bhI nahIM ho sakatA / nitya padArtha to niSkriya hone se kisI kA (pramA kA) kAraNa hI nahIM hotaa| ataH anityatvasAdhaka pramANa sarvavastuvyApaka hone se aNu yadi vastubhUta haiM to una meM bhI pramANaviSayatva kI anyathAanupapatti se anityatva kI siddhi nirbAdha hai, isa meM koI AzrayAsiddhi doSa ko avakAza nahIM hai / niSkarSa :- pRthvI Adi paramANurUpa cAra dravya nityadravyarUpa nahIM ho sakatA / * svatantra avayavI kA astitva nahIM hai * vaiziSika matAnusAra jisa ko avayavI dravya kahA jAtA hai jo ki paramANusaMyogajanya mAnA jAtA hai vaha sambhavArUDha nahIM hai / isaliye ki (rUpAdi) guNa aura (tantu Adi) avayavoM se pRthak kisI (vastrAdi) avayavI kA upalambha hI nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jaba vastra ko dekhate haiM to zuklAdi guNa dikhAI dete haiM aura vyavasthita gaThe gae tantuAdi avayava cAkSuSajJAna meM upalabdha hote haiM kintu ina se atirikta koI vastrasaMjJaka avayavI upalabdha nahIM hotA ki jo tantu se bhinna ho / yadi yaha kahA jAya - 'isa taraha yadi Apa avayavI kA yAnI vyaNukAdi dravyoM kA upalambha nahIM mAnate haiM taba to jagat paramANumaya zeSa rahA, paramANu to cakSugocara hote hI nahIM kyoMki ve eka-dUsare se sarvathA bhinna kaNAtmaka haiM, phalataH avayavI aura avayava kisI kA bhI pratibhAsa sambhava na hone se pratibhAsa mAtra kA uccheda prasakta hogA / aba to dravyarUpa Azraya hI asiddha ho gayA to kisa ko pakSa banA kara avayavI Adi kA pratiSedha karanevAle anumAna kA prayoga kara sakeMge ?" - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki svatantra paramANu aura paramANu se sarvathA atirikta dravya ke pratibhAsaviraha meM bhI, viziSTasthUlAkAra rUpa se utpanna paramANupuJja to pratibhAsita hotA hI hai ataH pratibhAsamAna viziSTAkAra paramANupuJjasvarUpa Azraya ke rahate hue AzrayAsiddhatA Adi kI bAta hI asaMgata ho jAtI hai / ataH avayavIniSedhaka anumAna ke prayoga meM koI asaMgati nahIM rhtii| * avayaviniSedha sAdhaka anumAna * isa sthiti meM yaha svabhAvAnupalabdhihetuka anumAna ho sakatA hai ki - jo upalabdhiyogya hone para bhI jahA~ upalabdha nahIM hotA vaha vahA~ vidyamAna nahIM hotA / udA0 ardhvAkAzAdi rUpa viziSTa pradeza meM upalabdha na honevAlA ghaTAdi / prastuta meM guNa aura avayavoM se arthAntarabhUta guNI athavA avayavI dRzyarUpa se abhimata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 zrI sammati-tarkaprakaraNam guNyavayavI ca dRzyatvenA'bhimato nopalabhyate ca tatraiva deze iti svabhAvAnupalabdhiH / na ca hetovizeSaNamasiddham, 'mahati anekadravyavattvAt rUpAccopalabdhiH' (vaize. 4-1-6) iti vacanAt tayordRzyatvenA'bhyupagamAt / nanu guNavyatirikto guNI upalabhyata eva tadrUpAdiguNA'grahaNe'pi tasya grahaNAt / tathAhi - mandamandaprakAze tadgatasitAdirUpAnupalambhe'pi upalabhyate balAkAdiH, svagatazuklaguNA'grahaNe'pi ca sannihitopadhAnAvasthAyAM gRhyate sphaTikopalaH, tathA''prapadInakaJcakAvacchannazarIraH pumAMstadgatazyAmAdirUpA'pratibhAse'pi 'pumAn' iti pratyayotpatteH pratibhAtyeva, kuGkumAdiraktaM ca vastraM tadrUpasya saMsargirUpeNA'bhibhUtasya aprakAze'pi prakAzata eva 'vastram' iti pratyayotpatteH adhyakSata eva guNa-guNinorbhedaH siddhaH tathA, anumAnato'pi tayorbhedaH / tathAhi - yad yadvyavacchedyatvena pratIyate tat tato bhinnam yathA devadattAd azvaH guNivyavacchedyatvena pratIyate ca nIlotpalasya rUpAdaya iti / tathA, pRthivyaptejovAyavo dravyANi rUpa-rasa-gandha-sparzebhyo bhinnAni, ekavacana-bahuvacanaviSayatvAt yathA 'candraH' 'nakSatrANi' hone para bhI avayavadeza meM hI upalabdha nahIM hotA / ataH avayavI sattAzUnya siddha hotA hai / yahA~ upalabdhiyogya mAnane para bhI upalabdha na honA yaha upalambhasvabhAva kI anupalabdhi heturUpa meM prayukta hai| hetu meM 'upalabdhiyogya honA' yaha vizeSaNa-aMza hai jo ki guNI yA avayavI ke bAre meM asiddha hai aisA kaha nahIM sakate, kyoMki vaizeSikasUtra meM avayavI ke liye kahA gayA hai ki 'mahatpariNAmavAle avayavI kI, anekadravyavattA aura rUpa ke prabhAva se upalabdhi hotI hai|' anekadravyavattA yAnI anekadravya meM samavAyitva samajhanA / vaizeSikasUtra ke ukta kathana se prativAdI ko guNI athavA avayavI meM dRzyatva kA svIkAra siddha ho jAtA hai / * guNa aura guNI meM bheda kI sthApanA - pUrvapakSa * bhedavAdI :- guNa se bhinna guNI kI upalabdhi avazya hotI hai, kyoMki kisI eka vastu ke rUpAdiguNa kA grahaNa na hone para bhI usa vastu kA grahaNa hotA hai / jaise dekhiye - prakAza jaba atyanta manda ho jAtA hai taba gaganAdi meM UDate hue bagule Adi kA zvetAdi rUpa spaSTa na dikhAI dene para bhI 'koI pakSI UDa rahA hai' isa DhaMga se bagule Adi kA grahaNa hotA hai / tathA, sphaTika ratna ke pIche koI japAkusumAdi upAdhi saMnihita rahatI hai taba usa sthiti meM yadyapi sphaTikagata abhAsvarazukla rUpa kA grahaNa nahIM hotA phira bhI sphaTikaratna kA (guNI kA) grahaNa to hotA hI hai / tathA, mastaka se paira taka kaMcukavastra se zarIra kA AcchAdana kara lene vAle puruSa kA zyAmAdi koI rUpa bhAsita nahIM hotA phira bhI 'yaha puruSa hai' aisA bodha utpanna hotA hai isaliye puruSa kA pratibhAsa to hotA hI hai / taduparAMta, jaba kisI zveta vastra ko kesarAdi raMga se raMgA jAtA hai taba saMsargI kesarAdi dravya ke raktarUpa se vastra kA zveta rUpa parAbhUta ho jAne se upalabdha nahIM hotA, phira bhI vastra to bhAsatA hI hai kyoMki vahA~ 'yaha vastra hai' esI nirbAdha pratIti hotI hai / ina saba udAharaNoM se pratyakSa yaha siddha hotA hai ki na bhAsane vAlA guNa aura phira bhI bhAsita honevAlA dravya ye donoM bhinna bhinna haiN| pratyakSa uparAMta, anumAna se bhI guNa-guNI kA bheda siddha hai, dekhiye, jo jisa se vyavacchinna hotA huA pratIta hotA hai vaha usa se bhinna hotA hai / udA0 devadatta se azva vyavacchinna hotA huA bhAsita hotA hai aura vaha usase bhinna bhI hotA hai / prastuta meM, nIla-kamalAdi guNI se usa ke rUpAdi guNa, apane guNI se vyavacchinna hote hue bhAsita hote haiM isa liye guNI aura guNa bhinna honA siddha hotA hai / yaha dUsarA anumAna - pRthvI, jala, teja aura vAyu yaha eka eka dravya rUpa-rasa-gandha aura sparza guNoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 89 iti / tathA ca 'pRthivI' iti ekavacanam ' rUpa-rasa- gandha-sparzAH ' bahuvacanamupalabhyate iti tayorbhedaH / avayavAvayavinorapyanumAnataH siddho bhedaH / tathAhi - vivAdAdhikaraNebhyastantubhyo bhinnaH paTaH bhinnakartRkatvAt ghaTAdivat, bhinnazaktikatvAd vA viSA'gadavat, pUrvottarakAlabhAvitvAd vA pitA-putravat, vibhinnapariNAmatvAd vA kuvalabilvavat iti / viruddhadharmAdhyAsanibandhano hyanyatrApi bhAvAnAM bhedaH, sa ca atrApyasti iti kathaM na bhedaH ? yadi cAvayavI avayavebhyo bhinno na bhavet sthUlapratibhAso na syAt paramANUnAM sUkSmatvAt / na ca anyAdRgbhUtaH pratibhAsaH anyAdRgarthavyavasthApakaH atiprasaMgAt / na ca sthUlAbhAve 'paramANu : ' iti vyapadezo'pi saMbhavI, sthUlApekSitatvAd aNutvasya' udyotakarAdayaH / atra pratividhIyate - yaduktam ' svagataguNA'nupalambhe'pi valAkA sphaTikAdaya upalabhyante' iti tadasaMgatam, tajjJAnasya ayathArthatvena bhrAntatayA nirviSayatvAt / tathAhi - balAkAdayaH zuklAH santaH se bhinna hai, kyoMki dravya ke liye ekavacana kA aura guNa ke liye bahuvacana kA prayoga hotA hai / udA0 candra kA ekavacana meM aura nakSatroM kA bahuvacana meM prayoga hotA hai, candra aura nakSatroM meM bheda hotA hai / prastuta meM 'pRthvI' ekavacanAnta prayoga hai jaba ki 'pRthvIvyAM rUpa-rasa- gandha-sparzAH yahA~ rUpAdi guNoM kA bahuvacanAnta prayoga hotA hai| isa se yaha siddha hotA hai ki pRthvI dravyarUpa guNI aura rUpAdi guNoM meM bheda hai / * avayava - avayavI meM bheda kI sthApanA Jain Educationa International pUrvapakSa avayava aura avayavI ke bheda kI siddhi bhI anumAna se zakya hai / dekhiye tantu vastra se abhinna hai yA bhinna isa vivAda ke adhikaraNa jo tantu haiM una ko pakSa banA kara yaha prayoga hai, vivAdAspada tantuoM vastra se bhinna haiM kyoMki vastrakarttA se bhinnakartRka haiM jaise ki ghaTAdi / ghaTAdi ke kartA se tantu kA karttA bhinna hai aura tantuoM se ghaTAdi bhinna haiM / athavA zaktibheda ko bhI hetu kara sakate haiM, jaise viSa aura auSadha kI zakti bhinna bhinna hotI hai aura viSa tathA auSadha bhinna hote haiM vaise hI tantu aura vastra kI zakti bhI bhinna bhinna hai, ataH tantu se vastra bhinna honA cAhiye / athavA pUrvottarakAlabhAvitva ko hetu kara sakate haiM, pitA aura putra meM pUrvottarakAlabhAvitva hotA hai aura bheda hotA hai, isI taraha tantu pUrvakAla bhAvi haiM aura vastra uttarakAlabhAvi haiM isa liye una meM bheda hI honA cAhiye / athavA, parimANabheda hetu banAIye | kubala aura bilva (motI aura bela- phala) kA parimANa bhinna bhinna hotA hai aura una meM bheda hotA hai vaise hI tantu aura bastra meM parimANabheda hone se vastubheda honA cAhiye / saba jAnate haiM ki vastubheda sarvatra viruddhadharmAdhyAsamUlaka hotA hai, tantu aura vastra meM bhI uparokta DhaMga se kaI prakAra viruddhadharmAdhyAsa pratIta hotA hai, to phira una meM bheda kyoM na hogA 1 avayavI yadi apane avayavoM se bhinna na hotA to, paramANurUpa avayava sUkSma ho ke kAraNa, usa se a-bhinna avayavI sUkSmarUpa se hI bhAsita hotA na ki sthUlarUpa se bhAsita hotA / aisA to kabhI nahIM hotA ki eka taraha ke vastu pratibhAsa se anyaprakAra kI vastu kI sthApanA kI jA sake, vastra ke pratibhAsa se kabhI zastra ke astitva kI sthApanA nahIM ho sakatI / agara eka taraha ke vastu pratibhAsa se anya taraha kI vastu kI sthApanA maMjura ho taba to azvapratibhAsa se hastI kI sthApanA kA atiprasaMga ho sakatA hai / yadi avayavI jaise kisI sthUlabhAva ko maMjura nahIM kareMge to aNutva aura sthUlatva paraspara sApekSa hone ke kAraNa 'paramANu' aisA vyavahAra bhI nahIM kara pAyeMge, arthAt sthUla ke viraha meM paramANu kA bhI abhAva prasakta hogA / isa taraha udyotakara Adi, avayavI bhedavAda kA samarthana karate haiM / usa ke pratikAra meM aba kahate haiM - For Personal and Private Use Only -- -- www Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam zyAmAdirUpatayA upalabhyante, na ca teSAM tadrUpaM tAttvikamasti, 'tadrUpA'grahaNe'pi teSAM grahaNam' itybhyupgmksstiprskteH| na ca tadA zyAmAdirUpAd vyatirikto'paraH sphaTikAdisvabhAvaH upalabhyate, zyAmAdirUpasyaivopalambhAt / na ca atadrUpA api balAkAdayaH zyAmAdirUpeNopalabhyante, yata AkAravazena pratiniyatArthatA jJAnasya vyavasthApyate, anyAkArasyApi tasya anyArthatAyAM rUpajJAnasyApi rasaviSayatAprasakteH avizeSAt / na cAnyAkArasya anyaviSayavyavasthApakatve'pi tasya parasyeSTasiddhiH, yataH zuklAdaya eva zyAmAdirUpeNa pratibhAnti tajjJAnasya bhrAntatvAt na punastadvyatiriktasya guNinastataH siddhirbhavet / yacca kaJcakAvacchanne puMsi 'pumAn' iti jJAnamadhyakSam avayavivyavasthApakam uktam tadadhyakSameva na bhavati, zabdAnuviddhatvAt aspaSTAkAratvAcca api tu rUpAdisaMhatimAtralakSaNapuruSaviSayamanumAnametat iti nAto'vayavisiddhiH / tathAhi - rUpAdipracayAtmakapuruSahetukaH kaJcakasaMnivezaH upalabhyamAnaH * guNa-guNIbhedavAda kA pratividhAna - uttarapakSa * aba ekAntabhedavAda ke pratikAra meM kahate haiM - vedavAdIne jo yaha kahA hai ki - 'apane meM rahe hue guNa kA upalambha na hone para bhI bagule - sphaTikAdi kA darzana hotA hai' - yaha bAta asaMgata hai kyoMki vaisA jJAna yathArtha na hone se bhramAtmaka hotA hai aura isI liye viSayazUnya hotA hai / spaSTatA - usa kAla meM bagulA Adi zveta hone para bhI zyAma dikhAI dete haiM, kintu una kA vaha zyAmAdirUpa vAstavika nahIM hotA, yadi use vAstavika mAnA jAya to vAstavika rUpa kA grahaNa siddha hone para 'una ke rUpa kA grahaNa nahIM hotA phira bhI una kA grahaNa hotA hai' isa mAnyatA ko kSati pahu~cegI kyoMki taba to vAstavika zyAmAdirUpa kA grahaNa Apa ko svIkArya prasakta hotA hai / usa kAla meM spaSTa hai ki zyAmAdirUpa ko choDa kara aura koI zvetAdisvabhAva sphaTikAdi kA upalabdha hI nahIM hotA, cU~ki upalabdha hotA hai vaha to zyAmAdirUpa hI hai jo avAstavika hai| yadi aisA kaheM ki 'zyAmAdirUpa na hone para bhI zyAmAdirUpeNa vahA~ bagale Adi kA upalambha hotA hai' to aisA bhI nahIM hai / kAraNa, jJAna ke AkAra ke AdhAra para 'yaha jJAna isa viSaya kA hai' isa prakAra jJAna kI niyataviSayatA kI vyavasthA kI jAtI hai, jJAna eka AkAra kA hone para bhI agara usa meM aparaartha-viSayatA mAnya rakhI jAya taba to rUpAkAra jJAna meM rasaviSayatA kA atiprasaMga sahaja bana jAyegA, kyoMki Apa kI mAnyatA ke anusAra yahA~ koI bhinna sthiti nahIM hai / tathA, kadAcit maMjura kiyA jAya ki eka AkAra vAlA jJAna aparaviSayaka ho sakatA hai, to bhI isa se bhedavAdI kA kucha iSTa siddha nahIM ho sakatA, kyoMki jisa jJAna meM zuklAdi padArtha zyAmAdirUpa se bhAsita hotA hai vaha jJAna bhrAnta hai, bhrAnta hone ke kAraNa hI usa jJAna se, guNa se bhinna guNI kI siddhi zakya nahIM hai / tAtparya, zukla guNa ke anupalambha meM bagule kA darzana guNI ko guNa se bhinna siddha karane meM samartha nahIM hai / * avayavI kA pratividhAna - uttarapakSa * ___ taduparAMta, bheda siddha karane hetu jo yaha kahA thA - 'paira se coTI taka kaJcaka pahane hue zarIradhArI puruSa kA rUpa na dikhAI dene para 'puruSa' aisA pratyakSa jJAna hotA hai jisa se avayavI kI siddhi zakya hai' - usa ke Upara vicAra kIjiye ki vaha jJAna pratyakSa ho sakatA hai ? nahIM / kAraNa, vaha jJAna eka to zabdajJAnAnuviddha hai, dUsare, spaSTAkAra nahIM hai / vAstava meM to vaha jJAna anumAnAtmaka hai jo ki sirpha rUpAdi-viziSTa puruSasAmAnya ko viSaya karatA hai / ataH usa jJAna ko pratyakSa samajha kara avayavisiddhi kI AzA karanA vyartha hai / spaSTatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 svakAraNamanumApayati dhUma ivAgnim / yacca-kuGkumAdirakte vastre tadrUpA'pratipattAvapi 'vastram' iti jJAnam - tadapi prAktanazuklarUpavinAze sAmagryantaropajAtarUpAntarasya adhyakSeNa grahaNe sati uttarakAlaM tatpRSThabhAvisamayavazAt 'vastram' iti samudAyaviSayaM sAMvRtaM paramArthato nirviSayameva pratyavamarzajJAnam ityasiddhamasya pratyakSatvam / na caitad anumAnam pUrvAdhyakSa(kSAs)gRhitaviSayatvAt ali(lai)GgikatvAt ca / tannAtra abhibhUtaM kiMcid rUpaM vidyate / na cAbhibhUtavastrarUpasya tadavasthAyAmabhAve dhautavastrAvasthAyAM punaH zuklarUpAnupalabdhiH syAditi vaktavyam, yataH agnyAdisAmagrIprAdurbhUtabhAsvararUpasya lohAdeH punaH zyAmAdirUpAntarotpattivat tatrApi sAmagryantarAt zuklarUpotpatteravirodhAt / na ca 'prAktanameva rUpamabhibhUtatvAt tadAnupalabdham pazcAd abhibhavAbhAvAd upalabhyate' ityasya pratiSedhena 'rUpAntarameva prAktanarUpavinAzenopajAtamatropalabhyate' iti bhavato'pi kiM pramANamiti vaktavyam, anumAnasya sadbhAvAt / tathAhi - yadaparityaktAnabhibhUta-svabhAvaM tasya na pareNAbhibhavaH yathA pUrvAvasthAyAM tasyaiva, aparityaktAnabhibhUtasvabhAvaM cAbhibhavAvasthAyAM rUpamiti - jaise dhUma se agni kA anumAna udita hotA hai vaise hI rUpAdisaMghAtavizeSAtmaka puruSaviracita kaMcuka ke tathAvidha UrdhvAkArAdi racanAvizeSa aura usa kI hila-cAla ko liMga banA kara loga vahA~ usa ke nimitta ke rUpa meM liMgI 'puruSa' kA anumAna kara lete hai / * abhibhUta rUpa kA asvIkAra * bhedavAdIne jo kahA hai ki - kesararaJjita vastra ke bAre meM vasra ke mUlarUpa kA upalambha na hone para bhI 'yaha vastra hai' aisA pratyakSa jJAna hotA hai - vaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki kesara se raMjita kiye gaye vastra kA pUrvakAlIna zvetarUpa abhibhUta nahIM kintu naSTa hI ho jAtA hai, evaM anyarUpajanaka kesarAdi sAmagrI ke prabhAva se jo anya (kesarI) rUpa utpanna hotA hai usI kA vahA~ pratyakSa jJAna hotA hai, usa ke bAda uttarakSaNa meM usa ke pUrvakAlasaMjAta saMketa ke prabhAva se 'yaha vastra hai' isa prakAra samudAyAvalambi kalpanAprabhava jJAna hotA hai, vAstava meM yaha pratyavamarzI jJAna viSayazUnya hI hotA hai / isI liye usa meM pratyakSatva nahIM ho sakatA / tAtparya yaha hai ki (bauddha matAnusAra) rUpa vinazvara padArtha hai, zvetarUpa ke vinAza ke bAda yadi kesarI varNa utpanna hotA hai taba usa kA pratyakSa hotA hai kintu vastra kA nahIM hotA, vastra kA parAmarzAtmaka jJAna to pUrvakAlIna vAsanA ke prabhAva se hotA hai isIliye usa ko sAMvata yA kAlpanika kahA jAtA hai, jisa kA vAstavika koI viSaya hI nahIM hai, ataH aise parAmarzAtmaka jJAna meM pratyakSatva kA sambhava hI nahIM hai / vastraviSayaka ukta jJAna meM pratyakSatva kA sambhava hI nahIM hai / vastraviSayaka ukta jJAna ko anumAnarUpa bhI nahIM mAna sakate, kyoMki anumeya padArtha pahale kabhI pratyakSa se gRhIta honA cAhiye, kintu yaha to kabhI pratyakSa se gRhIta hI nahIM huaa| tathA anumAna liMga-janya hotA hai kintu yaha koI liMgajanya jJAna nahIM hai / niSkarSa, pUrvarUpa kA nAza mAnA jA sakatA hai kintu 'abhibhUta ho kara vaha pUrvarUpa taba bhI vidyamAna hotA hai' aisI bAta atathya hai / * pUrvarUpanAza - nUtanarUpotpatti pakSa meM zaMkA-samAdhAna * yadi yaha pUchA jAya - kesararaMjita vastra ke pUrva zveta rUpa kA abhibhava ho jAne kI dazA meM Apa agara usa kA vinAza hI mAna lete haiM to vastradhAvana ke bAda punaH jo zvetarUpa kI upalabdhi hotI hai vaha kaise hogI ? - to isa kA javAba yaha hai, jaise agni meM rakhe gaye lohe meM jo bhAsvararUpa upalabdha hotA hai, bAhara nikAlane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 zrI sammati-tarkaprakaraNam vyApakaviruddhopalabdhiH / parityaktA'nabhibhUtasvabhAvatvAbhyupagame'pi siddhamasyAnyatvam svabhAva-bhedasya bhAvabhedalakSaNatvAt, anyathA'tiprasaMgAt / na ca svatantrecchAmAtrabhAvinaH SaSThIvacanabhedAderbAhyavastugatabhedA'vyabhicAritvam yena tato guNaguNinorbhedasiddhiH syAt / tena 'yad yad vyavacchinnam' ityAdiprayogAnupapattiH / yadi tu vastugatabhedamantareNa SaSThyAdivRttirna bhavet 'svasya bhAvaH' 'SaNNAM padArthAnAmastitvam' 'dArAH' 'sIkatAH' ityAdau SaSThyAdevRttirna syAt bhAvAdestra vyatiriktasya tannibandhanasyAbhAvAt / atha sadupalambhakapramANaviSayatvaM dharmAntaraM SaNNAmastitvamiSyata iti na hetorvyabhicAraH / na, saptamapadArthaprasakteH SaTpadArthAbhyupagamo ke bAda vaha naSTa hotA hai aura anya zyAmAdirUpa kA udbhava hotA hai, isI taraha vastradhAvana kI sAmagrI se vahA~ kesarI rUpa kA nAza ho kara zuklAdi rUpa kI utpatti hotI hai, aisA mAnane meM koI virodha nahIM hai / yadi yaha pUchA jAya ki - "eka pakSa meM kesararaJjita vastra meM pUrva rUpa kA abhibhava ho jAne se anupalambha hotA hai, pazcAt vastradhAvana ke bAda abhibhava na rahane para punaH pragaTa hotA hai / isa tathya kA Apa niSedha karate haiM aura kahate haiM ki vastra dhulAI ke bAda pUrvarUpa naSTa ho kara anya rUpa utpanna hotA hai jo upalabdha hotA hai - to pUrva pakSa ke niSedha meM aura apane pakSa ke samarthana meM Apa ke pAsa kyA pramANa hai ? to javAba hai anumAnapramANa kA sadbhAva / yahA~ vyApaka viruddha upalabdhisvarUpa hetu kA prayoga dekhiye - 'jo anabhibhUtasvabhAvatyAgI nahIM hai usa kA kabhI dUsare se abhibhava zakya nahIM hai / jaise, kesararaJjana ke pahale vasra kA rUpa anabhibhUtasvabhAvatyAgI nahIM thA to rUpa kA abhibhava bhI nahIM thA / jisa ko prativAdI (kesara raJjita dazA meM) abhibhavAvasthA kahate haiM usa avasthA meM vaha rUpa anabhibhUtasvabhAvatyAgI nahIM hai (yadi tyAgI hai taba to svabhAvatyAgarUpa nAza siddha ho jAyegA) ataH dUsare se abhibhava bhI nahIM hai / (phalataH abhibhava ke badale, anupalabdhi se nAza mAnanA hogA / ) yahA~ parAbhibhava vyApaka hai jisa kA virodhI hai anabhibhUtasvabhAva kA atyAga, usa kI upalabdhi se vyApaka kA abhAva siddha kiyA jAtA hai / yahA~ yadi aisA kaheM ki 'abhibhavAvasthA meM hama anabhibhUtasvabhAva kA parityAga hI mAnate haiM, ataH Apane jo kahA ki 'usa avasthA meM vaha rUpa anabhibhUtasvabhAvatyAgI nahIM hai' yaha galata hai -- to yaha samajha lo ki svabhAvatyAga se vastubheda hotA hai isaliye anAyAsa hI abhibhavAvasthA meM rUpabheda yAnI pUrvarUpanAza, naye rUpa kI utpatti siddha ho jAtI hai / yadi svabhAvabheda se vastubheda nahIM mAneMge taba to dUdha aura dahI ityAdi meM bheda kA uccheda ho jAyegA, yaha atiprasaMga hogA / * SaSThIvibhaktiprayoga bhedasAdhaka nahIM hai * ___pahale jo yaha kahA thA ki -- 'utpala kA rUpa' yahA~ chaTThI vibhakti ke prayoga se tathA 'pRthivyAM rUparasa-gandha-sparzAH' yahA~ guNI ke liye ekavacana aura guNoM ke liye bahuvacana ke prayoga se guNI aura guNoM meM bheda siddha hotA hai -- vaha ThIka nahIM hai kyoMki 'rAhu kA sira' yahA~ abheda hone para bhI chaTThI vibhakti kA prayoga hotA hai, tathA 'miTTI ke ghaTa-zarAva' yahA~ abheda hone para bhI ekavacana-bahuvacana kA bheda kiyA jAtA hai -- isase yaha siddha hotA hai ki chaTThIvibhakti prayoga athavA vacanabheda vaktA kI svatantra icchA para nirbhara rahate haiM, vastugata bheda ke sAtha una kA riztA nahIM hai, arthAt chaTThIvibhaktiprayoga evaM vacana-bheda vastubheda ke avinAbhAvi nahIM hai / ataH una se guNa aura guNI ke bIca bhedasiddhi zakya nahIM hai / isa liye pahale jo prayoga kahA thA ki jo jisa se bhinna pratIta hotA hai vaha usa se bhinna hotA hai jaise devadatta se azva... ityAdi, vaisA prayoga asaMgata ThaharatA hai| yadi mAnA jAya ki - vastugata bheda ke vinA chaTThIvibhaktiprayoga Adi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 hIyate / atha SaTpadArthavyatiriktAnAmapi dharmANAmabhyupagamAnnAyaM doSaH / tathA ca padArthapravezakagranthe - 'evaM dharmairvinA dharmiNAmuddezaH kRtaH / ' (pra. pA. bhASye pR0 26) iti / asadetat, taisteSAM sambandhAnupapatteH tamantareNa ca dharma-dharmibhAvAyogAt anyathA'tiprasaMgAt / na ca saMyogalakSaNo'tra sambandhaH, saMyogasya guNatvena dravyeSveva bhAvAt / nApi samavAyasvarUpaH, sattAvat tasya sarvatraikatvAbhyupagamAt, samavAyena ca saha samavAyasambandhe dvitIyasamavAyAbhyupagamaH syAt tatra caanvsthaa| na ca SabhiH padArthairdharmANAmutpAdanAt 'teSAM te' iti vyapadezaH, tathAbhyupagame badarAdayo'pi kuNDAdisambandhinastathaiva syuH iti saMyoga-samavAyAkhyasambandhAntarakalpanAvaiyarthyaprasaktiH / zakya nahIM hai - to vaha galata hai kyoMki 'svasya bhAvaH' tathA 'chaH padArthoM kA astitva' ityAdi meM bheda ke na rahate hue bhI SaSThI kA prayoga hotA he / tathA, eka hI patnI ke liye bhI 'dArAH' tathA eka vAlukaNa ke liye 'sIkatAH' aisA bahuvacanaprayoga bahutva ke viraha meM bhI hotA hai / 'sva kA bhAva' ityAdi prayoga meM SaSThIprayoga Adi kA nimitta koI atirikta bhAvAdi nahIM hotA / * chaH padArtha - siddhAnta ke bhaMga kI vipadA * yadi kahA jAya - 'chaH padArthoM kA astitva' yahA~ 'yaha sat hai' isa prakAra ke upalambha karAne vAle pramANa ke viSaya ke rUpa meM 'astitva' ko hama svatantra dharma ke rUpa meM svIkAra karate haiM, ataH isa sthala meM 'jo jisa se bhinna pratIta hotA hai' isa hetu meM sAdhyadroha kA sambhava nahIM hai / - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki taba chaH se atirikta sAtave padArtha ko maMjura karane kI ApadA hogI aura 'padArtha chaH hI haiM' isa siddhAnta kA bhaMga ho jAyegA / yadi kaheM - dharmisvarUpa chaH padArthoM se atirikta svatantra aneka dharmoM ko (dharmi ko nahIM) hama svIkArate hI haiM, jaise ki padArthapravezaka grantha meM spaSTa kahA hai ki 'dharmoM ko choDa kara (sirpha) dharmiyoM kA uddeza kiyA gayA hai / isa kathana se yaha phalita hotA hai ki dharmi sirpha chaH haiM kintu una ke dharma to bahuta haiM jo una se atirikta bhI haiN| - to yaha ThIka nahIM hai / kAraNa, dharmiyoM ke sAtha una atirikta mAne gaye dharmoM kA koI riztA (sambandha) mela na khAne se 'chaH kA astitva' aisA SaSThI-prayoga hI zakya nahIM rahegA / sambandha ke vinA dharmi-dharma bhAva bhI saMgata nahIM ho sakatA, vinA sambandha ke 'dharma-dharmI' bhAva maMjura kareMge to himAcala-vindhyAcala Adi meM bhI vaha prasakta hogA / saMyoga sambandha kA yahA~ mela nahIM baiTha sakatA, kyoMki saMyoga guNAtmaka mAne jAne ke kAraNa vaha sirpha dravya-dravya ke bIca hI ho sakegA, kintu dravya aura guNa-jAti ityAdi ke bIca nahIM ho sakegA / samavAyAtmaka sambandha bhI nahIM ghaTa sakatA, kyoMki sarvatra jaise sattA eka hI mAnI jAtI hai vaise hI samavAya bhI eka hI mAnA gayA hai, phalataH pRthvI Adi meM bhI jJAna ke samavAya kI prasakti hogI / tathA padArthoM ke sAtha samavAya kA bhI agara atirikta samavAyasambandha mAneMge to dUsare samavAya kI kalpanA karanI hogI, phira usa ke liye bhI naye naye samavAya kI kalpanA karanI hogI, isa taraha anavasthA doSa hogA / yadi kaheM ki -- che padArtha apane apane dharmoM ko utpanna karate haiM ataH dharmI aura dharma ke bIca 'tadutpatti' sambandha hone se ye usa ke' isa prakAra sambandhaSaSThIprayoga ho sakegA - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki taba to 'kuNDa meM bera' ityAdi sthala meM bhI tadutpatti sambandha mAna kara usa sambandha se bera ko kuNDAdisambandhi mAnane kA atiprasaMga hogA / isa kA natIjA yaha hogA ki saMyoga aura samavAya nAma ke sambandha kI kalpanA hI nirarthaka ho jAyegI, kyoMki sarvatra tadutpatti sambandha se dharma-dharmibhAva mAnane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam " bhavatu vA SaNNAmastitvaM dharmAntaram tathApi vyabhicAra eva tadastitve aparAstitvAdyabhAve'pi 'tadastitvasya astitva-prameyatva - abhidheyatvAni' iti SaSTyAdipravRtteH / atha tatrApi aparAstitvAbhyupagamastadA'navasthAprasaktiH / na ceSTatvAd adoSaH, sarveSAmapi uttarottaradharmAdhAratvAd dharmitvaprasakteH 'SaDeva dharmiNaH proktAH' ityetasyA'nupapattiH SaTpadArthavyatiriktAnAmanyeSAmapi vA dharmiNAmastitvAdInAM viziSTadharmAdhArANAM sambhavAt / na ca dharmirUpA eva ye te eva SaTkenAvadhAritA iti vaktavyam guNAdInAmanirdezaprasaGgAt / na hi guNAdInAM dharmirUpataiva kintu dravyAzritatvAt dharmarUpatvamapi / yastvAha - sadupalambhakapramANagamyatvaM SaNNAmastitvamabhidhIyate tacca SaTpadArthaviSayaM jJAnam tasmin sati 'sat' iti vyavahArapravRtteH / evaM 'jJAnajanitaM jJAnajJeyatvam abhidhAnajanitaM abhidheyatvam' ityevaM vyatirekanibandhanA SaSThI siddhA, na cA'navasthA, na ca SaTpadArthavyatiriktapadArthAntaraprasaktiH jJAnasya guNapadArthe'ntarbhAvAt / * sopyayuktavAdI, evamapi astitvAdeH SaTpadArthAvyatireke vyabhicArasya tadavasthatvAt, ke liye bAdhya honA paDegA / 7 -- 94 SaTpadArthavyavasthA meM vighnaparamparA athavA, mAna liyA ki chaH padArthoM kA astitva eka svatantra dharma hai phira bhI vyabhicAra doSa tadavastha rahegA kyoMki usa 'astitva ke astitva, prameyatva, abhidheyatva' isa taraha vastugata bheda ke viraha meM chaTThIvibhakti kA prayoga Apa bhI kareMge / yadi astitva meM nayA astitva dharma mAna leMge to vyabhicAra Tala jAne para bhI anavasthA doSa sira uThAyegA / agara kaheM 'iSTApatti ! hama usako doSarUpa nahIM mAnate' to uttarottara astitva dharma ko lekara pUrva - pUrva astitva ko dharmIrUpa maMjura karanA paDegA kyoMki ve uttarottara dharma ke AdhAra haiM / phalataH 'ye chaH hI dharmI kahe gaye haiM' isa kathana kA vyAghAta hogA, kyoMki aba to chaH padArtha se atirikta anya bhI astitvAdi dharmI jo ki viziSTa dharmoM ke AdhAra haiM, saMbhava haiM / yadi bacAva karane jAya ki jo dharma-dharmIubhayarUpa na ho sirpha dharmirUpa ho aise hI chaH dharmI ginAye gaye haiM, astitvAdi to dharmadharmIubhayarUpa hone se una se koI vyAghAta nahIM hai - to yaha vAjiba nahIM, kyoMki taba to guNa - kriyAdi kA bhI dharmIrUpa se nirdeza galata ThaharegA, kyoMki guNa - kriyAdi bhI astitvAdi ke dharmI haiM kintu dravya ke dharma haiM, isa liye ve kevala dharmIrUpa nahIM haiM / * jJAnamaya astitva pakSa meM ayathArthatA * yadi yaha kahA jAya " yaha sat hai isa prakAra ke upalambha ke janaka pramANa kI gamyatA yahI 'cha: kA astitva' isa prayoga se sUcita karanA abhipreta hai, na ki chaH bhAva ke svatantra dharmAntarabhUta astitva ko sUcita karanA / tathA yahA~ pramANagamyatA chaH padArthaviSayaka jJAnamaya hI hai, usa se alaga nahIM hai, kyoMki jJAna hone para 'sat' isa prakAra vyavahAra pravRtta hotA hai / yaha jJAtavya hai ki 'jJAnajanita jJeyatva' 'abhidhAnajanita abhidheyatva' ina prayogoM meM jaise jJeyatva aura abhidheyatva kramazaH jJAna aura abhidhAna se bhinna haiM, isIliye bhedamUlaka uparokta prayoga kiyA jAtA hai; vaise hI ' cha : padArtho kA astitva' yahA~ bhI bhedamUlaka hI SaSThIvibhakti kA prayoga kiyA jAtA hai / uparokta prayogoM se hI siddha hai jJAna, abhidhAna aura cha padArthoM se kramazaH jJeyatva, abhidheyatva evaM jJAnamaya astitva bhinna haiM / isa pakSa meM na to anavasthA hai, na chaH se atirikta padArthAntara kA prasaMga hai, kyoMki pramANagamyatvasvarUpa astitva jJAnamaya hai aura usa kA samAveza 'guNa' saMjJaka dvitIya padArtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 vyatireke saptamapadArthaprasakteAyaprAptatvAt / kiMca, yadi SaNNAM padArthAnAmarthakriyAsamarthapadArthasvarUpaM svatattvaM na syAt tadA zazazRMgarUpatA teSAM bhavet arthakriyA'sAmarthyAt, tatazca kathaM sadupalambhakapramANagamyatA teSAm ? atha arthakriyAsamarthaM rUpaM teSAM vidyate; ta(?ya)dA te tadrUpA eva bhedAntapratikSepamAtrajijJAsAyAM 'teSAmastitvam' ityevaM yadi vyapadezaM vyatirekavibhaktyA samAsAdayanti - tadA na kazcid virodhaH / na hi tadavyatiriktamapi svarUpaM buddhyA'pakRSya tato vyatiriktamiva abhidhIyamAnaM virodhabhAg bhavati, icchAmAtrAnuvidhAyitvAd vAca utpAdyakathAzrayAtisundarapadArthavacanavat / ___bhinnakartRkatvAdyanumAnamapi asaMgatam, yato yadi aprAptapaTavyapadezebhyastantubhyaH prAktanAvasthebhyo bhedaH paTasyAtra sAdhyate tadA siddhasAdhyatAprasaktiH sarvabhAvAnAM kSaNikatvena tadvilakSaNapaTAkhyapadArthAmeM kiyA huA hai / " - to aisA kahanevAlA yathArthavAdI nahIM hai / kAraNa, isa DhaMga ke pratipAdana se agara yaha siddha ho jAya ki astitva atirikta nahIM hai, to vastugata bheda na hone para bhI SaSThIprayoga hone se vyabhicAra doSa tadavastha rahegA / yadi astitva ko atirikta mAneMge to chaH se atirikta yAnI sAtave padArtha kA Adara karane ke liye bAdhya honA paDegA kyoMki Apa ke matAnusAra vahA~ SaSThI ke anusAra vastugatabheda siddha hone ke kAraNa sAtavA padArtha nyAyaprApta ho jAtA hai / * bhedAntapratikSepa ke liye SaSThIvibhakti * taduparAMta, dUsarI bAta yaha hai ki padArthoM ke astitva ko jJAnamaya ghoSita karane para yaha phalita hogA ki cha padArthoM kA svatattva yAnI apanA svarUpa arthakriyAsamarthapadArthatva rUpa nahIM hai; phalataH una meM zazasIMgatulya asattva prasakta huye vinA nahIM rahegA, kyoMki una meM arthakriyA ke liye jarUrI sAmarthya nahIM hai / taba phira ve cha padArtha jaba sat bhI nahIM haiM taba 'sad' upalambha karAnevAle pramANa se gamya bhI kaise raheMge ? yadi kaheM "una meM arthakriyAsAmarthya to hai hI, jaba ve arthakriyAsamartharUpa hote hue hI anyaprakAratA (yAnI cha se adhikatA) ke niSedhamAtra kI jijJAsA hone para 'chaH kA astitva' isa prakAra vyatirekasUcaka vibhakti ke prayoga se nirdeza prApta karate haiM" - to usa meM koI virodha nahIM hai / matalaba yaha hai ki padArtha ke avyatirikta svarUpa ko (yAnI astitva ko) sirpha buddhi se alaga kara ke 'mAnoM ki alaga hI ho' isa DhaMga se SaSThIprayoga se nirdiSTa kiyA jAtA hai to prativAdI ko koI virodha nahIM hai, kyoMki vacanaprayoga icchAmAtraprerita hote haiM yaha hama pahale hI kaha Aye haiM / icchAvacana vAstavikatA se sambaddha ho yaha Avazyaka nahIM hai| koI nayI kathA banAyI jAya to usa meM kathA kA jo mukhya Azraya yAnI nAyaka koI cakravartI hai, usa ke liye 'atisuMdara' nAmAtmaka padArtha kI kalpanA kI jAtI hai, jisa ko vAstavikatA ke sAtha sambandha nahIM hotA, vaise yahA~ bhI astitva kA kAlpanika bheda kiyA jAya to koI vipadA nahIM hai / vastugata bheda na hone para bhI SaSThIprayoga ho sakatA hai ataH SaSThIprayoga se guNa-guNIbheda kI siddhi asambhava ho jAtI hai / * avayavIbhedasAdhaka bhinnakartRkatvAdianumAna nirarthaka * pahale jo avayavIbheda siddha karane ke liye bhinnakartRkatvAdi hetu se anumAnaprayoga kahA gayA hai - tantu ke kartA se vastra kA kartA bhinna hai ataH vastra tantu se bhinna hai... ityAdi, vaha bhI ayuktta hai / kAraNa, yadi 'vastra' saMjJA ko prApta na hue pUrvakAlIna avasthA meM tantuoM meM agara vastrabheda siddha karane kI manISA ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam nutpAde'pi pratikSaNaM bhinnatvAt / atha paTAvasthAyAM ye tantavastebhyaH paTasya bhedaH sAdhyastadA hetunAmasiddhatA, na hi tadavasthAbhAvitantubhyaH paTasya bhedA prasiddhau bhinnakartRkatvAdayo dharmAH siddhimAsAdayanti / na ca tatsiddhiH, idAnImeva tatsiddhaye sAdhanasyopanyAsAt / na ca 'tantavaH 'paTaH' iti ca saMjJAmAtrAt padArthAnAM bhedasiddhiH, saMjJAntarasya prayojanAntaravazenApi saMketanAt / tathAhi - yoSitkartRkAstantavaH zItApanodAdyarthA'samarthAH tantuzabdasamAvezabhAjaH, kuvindakartRkA viziSTAvasthAprAptAH prAvaraNAdyarthakriyAsamarthAH paTavyapadezasamAvezinastadarthakriyApratipAdanAya vyavahAribhistathA tatra saMketakaraNAt anyathA gauravA'zakti-vaiphalyadoSaprasaGgAt / tathAhi - yadi yAvanto bhAvA vivakSitaikakAryanirvartanasamarthAsteSu tAvantaH zabdA nivezyante tadA gauravadoSaH, na caiSAmasAdhAraNaM rUpaM nirdeSTuM zakyamiti azaktidoSaH, utprekSitasAmAnyAkAreNa nirdeze varaM 'paTaH' ityekayaiva zrutyA pratipAdanaM kRtam na ca kiMcit phalamasya pratyekaM pRthagabhidhAnaprayAsasya pazyAma iti vaiphalyadoSaH / sAmastyena tvabhidhAne sati vyavahAralAghavAdirguNa ityekArthakriyAkAriSu anekeSu ekazabdasaMketa upapannaH sakalavastuvivakSAyAM jagat-tribhuvanato siddhasAdhyatA doSa hai kyoMki usa avasthA meM hama bhI vastrabheda svIkArate haiN| vAstava meM, (RjusUtranaya kA avalambana kara ke dekhA jAya to) sabhI padArtha kSaNabhaMgura haiM, ataH tantuoM se vilakSaNa vastrasaMjJaka padArtha utpanna na hone ke samaya bhI kSaNa-kSaNa meM tantu bhinna bhinna hI haiM ataH usa kAla meM vastrabheda to sutarAM mAnya hai| yadi kahA jAya - vastrAvasthA kAla meM jo tantu haiM una se vastra bhinna hai yaha usa anumAnaprayoga kA sAdhya hai - to kahanA paDegA ki bhinnakartRkatvAdi hetu vahA~ asiddha hai / vastrAvasthAkAla meM rahe hue tantuoM se usa vastra kA aura tantuoM kA kartA bhinna hai ityAdi kaise Apa siddha kara pAyeMge ? yadi kaheM ki - usa bheda ko hI hama pahale siddha kara leMge to yaha ThIka nahIM kyoMki Apa to abhI bhinnakartRkatva hetu se usakI siddhi kA prayAsa kara rahe haiM, kintu usake pahale bheda asiddha hone ke kAraNa bhinnakartRkatva hetu hI asiddha hai, vaha kaise vastrabheda siddha kara pAyegA / 'tantu' aura 'vastra' ye saMjJA bhinna hai usakA matalaba yaha nahIM ki una donoM ke artha meM bhI bheda hai, alaga alaga prayojana ke vaza alaga alaga saMjJA kI jAtI hai| dekhiye - mahilAoM ne banAye hue tantu, prAvaraNa ke dvArA sardI ko dUra karane ke liye samartha nahIM hote, ata: unako sirpha tantu saMjJA dI jAtI hai, jaba ki bunanevAle ne viziSTasaMyojana se banAye hue tantu eka aisI viziSTa avasthA ko prApta karate haiM jisa se ve prAvaraNa Adi kriyA karane ke samartha bana jAte haiM (saMskRta meM vastra ke liye 'paTa' zabda prayukta hotA hai, usa kA artha hotA hai aMgAdi kA AcchAdana karanevAlA) / aura taba una ke liye 'paTa' saMjJA kA prayoga kiyA jAtA hai / prAvaraNa Adi arthakriyA kA nirUpaNa karane ke liye vyavahArI logoM ne tantuoM kA 'paTa' aisA saMketa kiyA hotA hai / yadi aisA nahIM mAneMge to gaurava, azakti aura viphalatA ye doSa prasaktta hoMge / gauravAdi doSa :- abhilaSita eka kArya ke utpAdana meM jitane padArtha samartha hote haiM una sabhI ke liye vyaktigata eka-eka zabda joDA jAya to gaurava doSa prasaktta hogA / alaga alaga zabdayojanA karane para unakA kyA sAdhAraNa svarUpa hai yaha nirdeza karanA azakya ho jAne se azaktti doSa hogA / yadi unameM eka sAdhAraNa dharma = sAmAnya kI kalpanA karake usa sAdhAraNarUpa se sabhI ko saMgRhIta nirdeza karane kI ceSTA kareMge to usa ke badale 'paTa' aise eka zabda kI hI yojanA kara denA acchA rahegA / taba phira alaga alaga saMjJA karane ke prayAsa kA koI icchanIya phala nahIM dikhatA, ataH vaiphalyadoSa AyegA / uktta doSoM ko TAlane ke liye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 97 vizvAdizabdavat / evamekavacanAdikaM sAMketikaM vyavahAralAghavArthamupAdIyamAnaM na vAstavaM tayorbhedaM prasAdhayati / viziSTAvasthAprAptAnAM cANUnAmindriyagrAhyatvAd atIndriyatvamisiddhamiti na avayavyabhAve pratibhAsaviratiprasaktirdUSaNam / nahi sarvadaiva indriyAtikrAntasvarUpAH paramANavaH kSaNikavAdibhirabhyupagamyante teSAM sarvadaikasvabhAvatAvirahAt / tata: parasparA'vinirbhAgavarttitayA sahakArivazAdutpannAH paramANavaH kSaNikavAdibhirabhyupagamyante teSAM sarvadaikasvabhAvatAvirahAt / tata: parasparA'vinirbhAgavarttitayA sahakArivazAdutpannAH paramANavaH eva adhyakSaviSayatAmupayAntItyabhyupagantavyam anyathA vijAtIyAnAM dravyAnArambhakatvAt pAva(?na)kataptopala - hemasUtAderupalambho syAt / na ca tatra saMyogasyopalabhyatA adRSTAzrayasya tasyApi upalambhA'viSayatvAt vAyvAkAzasaMyogavat / nanu paurvAparyAdidigbhedena paramANavo vyavasthitAH na ca te tadrUpeNa upalabhyante iti kathamadhyakSa - taiSAm ? na, sarvAkArAnubhave'pi yatraivAMze'bhyAsAdikAraNasadbhAvAnnizcayastatraivAdhyakSaviSayatAvyavasthApanAt vyaktigatarUpa se nahIM kintu samaSTigatarUpa se nAmakaraNa kiyA jAya to vyavahAra meM lAghava Adi guNa prApta hotA hai / ataH eka arthakriyA kA sampAdana karanevAle aneka padArthoM ke liye eka hI zabda kA saMketa karanA nyAyocita siddha hotA hai / jaise ki duniyA kI sarvavastu kA pratipAdana karane kI manISA ho taba jagat, tribhuvana, vizva, loka ityAdi zabdoM kA prayoga sAdhAraNarUpa se kiyA jAtA hai / jaise saMketAnusAra saMjJA kI jAtI hai| vaise hI vyavahAra meM saralatA lAne ke liye saMketAnusAra arthAt icchAnusAra kabhI ekavacana to kabhI bahuvacana kiyA jAtA hai jisa ko vAstavikatA ke sAtha sambandha ho yaha Avazyaka nahIM hai / ataH vacanabheda kabhI vastubheda kA sAdhaka nahIM bana sakatA / * sthUla dravya ke pratibhAsa kA upapAdana yaha jo kahA thA 'paramANu sUkSma (atIndriya) hote haiM, avayavI ko bhinna nahIM mAneMge to (sthUla) dravya kA pratibhAsa azakya hogA' usakA javAba yaha hai ki paramANu hara koI avasthA meM atIndriya nahIM hote, bAdarapariNAmasvarUpa viziSTAvasthA ko prApta hue paramANu indriyagocara hote haiM, ataH svatantra avayavI ke viraha meM bhI sthUlapratibhAsa kA abhAva rUpa dUSaNa prasakta nahIM ho sakatA / kSaNikavAdI RjusUtranaya ke mata meM paramANu hara-hameza indriya ke liye agocara hone kA nahIM mAnA gayA hai, kyoMki paramANu hara - hameza aNusvabhAva hI rahatA ho aisA nahIM hai / phalataH mAnanA cAhiye ki sahakArIyoM ke sahakAra se paraspara avibhakta rUpa se jaba paramANu kA utpAda hotA hai taba ve pratyakSaviSayatA se alaMkRta ho jAte haiM / yadi aisA nahIM mAneMge to madya, Aga meM tapA huA paththara aura sone kI jarI ke dhAge ityAdi ke pratyakSa kA vilopa ho jAne kI musIbata aayegii| kAraNa, prativAdI ke mata meM yahA~ vijAtIya dravyoM kA mizraNa hone se naye kisI avayavIdravya ke Arambha kA sambhava hI nahIM hai, isa sthiti meM vahA~ paramANupuJja ke alAvA aura kucha nahIM hai, isaliye unakA pratyakSa prativAdI ke mata meM niruddha ho jAyegA / yadi kaheM ki - vahA~ mizraNAntargata dravyoM kA sirpha saMyoga hI upalabdha hotA hai na ki paramANu to yaha ThIka nahIM, kyoMki vaha saMyoga bhI paramANu yAnI adRzya padArtha meM Azrita mAnanA hogA aura adRzyapadArthAzrita saMyoga kA upalambha azakya hai, udA0 vAyu aura AkAza kA saMyoga / yadi pUchA jAya ki paramANupuJja meM hara eka paramANu pUrva - pazcimAdi bhinna bhinna dizA meM avasthita hota hai lekina usa DhaMga se to ve upalabdha nahIM hote, ve to pua rUpa meM upalabdha hote haiM to phira unakA pratyakSa Jain Educationa International - - - For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 zrI sammati-tarkaprakaraNam anyatra tu gRhItasyApi vyavahArA'yogyatvena nizcayAnutpatteragRhItakalpatvAt / nanu avayavyabhAve bahuSu paramANuSu akSavyApAreNa 'eko ghaTaH' iti kathaM pratyayaH ? na, anekasUkSmatarapadArthasaMvedanataH 'ekaH' iti vibhramotpatteH, pradIpAdau nairantaryotpannasadRzAparAparajvAlAdipadArthasaMvedane'pi ekatvavibhramavat / nanu bhedenAnupalakSyamANAH paramANavaH kathamadhyakSAH ? na, vivekenA'navadhAryamANasyAnadhyakSatve pradIpAdau pUrvAparavibhAgenAnupalakSyamANe'nadhyakSatAprasakteravayavavivekena vA'gRhyamANo'pyavayavI kathaM tathApratyakSatveneSTaH ? yadi ca nIlAdinirbhAse nA'NavaH pratibhAnti tadA bAhyArthavAdinA nIlAdijJAnaM nirviSayaM vA'bhyupagamyeta saviSayaM vA ? na tAvanirviSayam vijJAnavAdaprasaktereva / bAhyaviSayatve'pi nIlAdiviSayaH sthUlarUpatayA pratibhAsamAnaH Aeka Baneko vA ? eko'pi avayavairArabdhaH, anArabdho vA ? / (A)tatra na tAvat ayamubhayarUpo'pyeko yuktaH, sthUlasyaikasvabhAvatvavirodhAt / tathAhi - yadi sthUlamekaM syAt tadA ekadezarAge sarvasya rAgaH prasajyeta, ekadezA'varaNe ca sarvasyAvaraNaM bhavet kaise maMjura ho sakegA ? - to isa kA javAba yaha hai ki paramANuoM kA hara eka sambhavita AkAra se pratyakSa hotA hI hai, phira bhI dizAbheda se unakA pratyakSa (=nirvikalpajJAna) nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki ati abhyAsa Adi kAraNoM ke bala para jisa aMza ko lekara nizcaya (=savikalpajJAna) paidA hotA hai usI aMza meM pratyakSa kI viSayatA ghoSita kI jAtI hai, anya aMzoM kA pratyakSa hone para bhI vyavahArayogyatA na hone ke kAraNa unakA nizcaya na ho sakane se ve aMza gRhIta hone para bhI agRhItatulya samajhe jAte haiN| prazna :- jaba Apa avayavI nahIM mAnate taba aneka paramANuoM para dRSTipAta hote samaya ye bahuta haiM' aisI pratIti honI cAhiye usake badale 'eka ghaDA' aisI ekatva kI pratIti kaise ho sakatI hai ? uttara :- isa prazna kI koI kImata nahIM hai / jaise dIpajyota Adi ke bAre meM pratikSaNa lagAtAra aneka nayI nayI samAnAkAra jvAlAAdi kI utpatti hotI hai yaha mAnya hone para bhI usa ke saMvedana ke samaya ekatva kA vibhrama honA suvidita hai; isI taraha yahA~ aneka paramANuoM kA saMvedana hone para bhI naikaTya ke kAraNa ekatva kA vibhrama hone meM koI Azcarya nahIM hai / prazna :- jaise bhinna bhinna do ghaDe pRthak pRthak upalabdha hote haiM vaise puJjagata paramANu paraspara bhinnarUpa se upalabdha nahIM hote. to una ko kaise pratyakSa mAnA jAya ? uttara :- yadi Apa aisA samajha baiThe haiM ki pRthakarUpa se jisa kA upalambha nahIM hotA usakA pratyakSa bhI nahIM ho sakatA, to dIpajyota Adi ke bAre meM bhI pRthakrUpa se pUrva-apara ke bheda se usakI upalabdhi na hone se usa ke bhI pratyakSa kA bhaMga prasaktta hogA / uparAMta, avayavoM se pRthak avayavI bhI kahIM upalabdha nahIM hotA to kaise yaha Apa ko pratyakSarUpa se mAnya hogA ?! * aNuparokSatAvAda meM anupapattiyA~ * paramANu ko sarvathA parokSa mAnanevAle bAhyArthavAdI ke sAmane ye do vikalpaprazna haiM - nIla-pItAdi ke pratibhAsa meM jaba aNu bhAsita nahIM hotA to usa vakta jo nIlAdi jJAna hotA hai vaha nirviSaya hotA hai yA saviSaya ? yadi nirviSaya mAneMge to jagat nirAkAra vijJAnamAtra mAnane kI vipadA ghera legI / saviSaya pakSa meM bhI yadi sirpha jJAnamAtraviSayaka mAneMge to bhI vijJAnavAda maMjura karanA paDegA / saviSaya yAnI bAhyArthaviSayaka mAneMge to sthUlarUpa se bhAsamAna nIlAdi viSaya kA svIkAra karanA hogA / vahA~ ye do vikalpa prazna khaDe hoMge, vaha bhAsamAna nIlAdi Aekavyakti rUpa hai yA BanekavyaktirUpa ? eka vyakti pakSa meM bhI vaha avayavArabdha eka vyaktirUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 raktA'raktayoH AvRtA'nAvRtayozca bhavadabhyupagamenaikatvAt / na ca parasparaviruddhadharmA'dhyAse'pyekatvaM yuktam atiprasaMgAt, tathA'bhyupagame vA vizvamekaM dravyaM syAt tatazca sahotpattyAdiprasaMgaH / na caikadezAvaraNe sarvamAvRtamupalabhyata ityadhyakSavirodhaH / anumAnavirodho'pi / tathAhi - yadviruddhadharmAdhyAsitaM na tadekam yathA'zva-mahiSadikamupalabhyabhAnA'nupalabhyamAnasvarUpam, AvRtAnAvRtasvarUpeNa ca viruddha-dharmAdhyAsitaM sthUlamiti vyApakaviruddhopalabdhiH / sarvasyaikatvaprasaGgo viparyaye bAdhakaM pramANam / - 'ekasmin bhedAbhAvAt sarvazabdaprayogAnupapattiH' ( ) iti uddyotakaraH / tathAhi - sarvazabdo'nekArthaviSayaH, na ca avayavI nAnAtmA, iti kathaM tatra sarvazabdaprayogaH yenaikadezAvaraNe sarvAvaraNaprasaktirityucyeta ? - asadetat, yato ya eva vastrAdayo bhAvA loke prasiddhAsta eva bhavadbhirapi avayavitvena kalpitAH, tatra ca 'sarvaM vastraM raktam' ityAdiko loke sarvekazabdaprayogaH prasiddha eveti bhAsatA hai yA avayavoM se anArabdha eka vyaktirUpa bhAsatA hai ? __()ina meM eka bhI pakSa meM ekavyaktirUpatA kA mela nahIM khAtA, kyoMki sthUla ho aura ekavyaktisvabhAva ho yaha paraspara viruddha hai / dekha lIjiye - sthUla vastu yadi vyakti-Atma hogI to usa ko eka bhAga meM raMga lagAne para sampUrNa vyaktti raMgIna bana jAyegI / evaM eka bhAga meM pardA paDA hogA to sampUrNa vyakti AvRta ho jAyegI, kyoMki Apa ke matAnusAra to raMga lagAyI huI evaM na lagAyI huI vastu tathA AvRta evaM anAvRta vastu eka vyaktirUpa hI hai ataH usa meM AvRtatva-anAvRtatva do dharmoM kA samAveza zakya nahIM hai kyoMki ve paraspara viruddha dharma hai; paraspara viruddha dharmoM kA eka mAne gaye padArtha meM AbhAsa hone para, vAstava meM usa padArtha meM ekatva kA sambhava hI nahIM rahatA, kyoMki phira azvatva aura gotva kA dharmI bhI eka mAnane kA atiprasaMga ho sakatA hai / are phira to cetanatva, jaDatva Adi sabhI dharmoM kA eka hI dharmI mAna lene para sArA vizva hI eka dravya rUpa mAna lenA hogA aura usa kI utpatti ke sAtha sAre vizva kI utpatti... ityAdi bahuta bigddegaa| dUsarI ora, yaha vAstavikatA hai ki ekaaMza meM AvRta vastra sampUrNa AvRta nahIM dIkhatA ataH pratyakSavirodha durvAra hai / vaise hI anumAnavirodha bhI upasthita hogA / dekhiye -- jo viruddha dharmAdhyAsa se grasta hai vaha eka nahIM hotA, udA0 jaba azva upalambhaviSaya hotA hai aura usa vaktta mahiSa upalambhaviSaya nahIM hotA, taba una donoM meM upalambhaviSayatA aura anupalambhaviSayatA kramazaH adhyasta hotI hai aura ve eka nahIM hote / vaise hI AvRta-anAvRtarUpa se viruddhadharmAdhyasta hotI hai sthUla vastu, ata: vaha bhI 'eka' honA azakya hai / yahA~ hetu vyApakaviruddha upalabdhirUpa hai, ekatvarUpa vyApaka kA viruddha hai viruddhadharmAdhyAsa, usa kI upalabdhi ke bala se yahA~ ekatva kA niSedha kiyA jAtA hai / yadi aisI vipakSa kI zaMkA kI jAya ki viruddhadharmAdhyAsa ho jAne para bhI ekatva raha sakatA hai - to usa meM yaha bAdhaka tarka hai, taba sArA vizva eka ho jAyegA / * sarvazabdAnupapatti kA nivAraNa * isa viSaya meM udyotakarane jo kahA hai - 'avayavI pUrNa rUpa se eka hotA hai, usa meM koI bhedarekhA nahIM hotI, ata: usa ke liye 'sarva' zabda kA prayoga asaMgata hai' / usa ke samarthana meM ve kahate haiM, 'sarva' zabda anekArthavAcaka hai, avayavI anekAtmaka nahIM hotA to kaise usake liye 'sarva' zabda kA prayoga ucita mAnA jAya ? tAtparya yaha hai ki avayavI apane eka deza se AvRta hone para sarvAMza se AvRta hone kI prativAdiyoM kI Apatti hai - usa kA yaha javAba hai ki avayavI anekAtmaka na hone se usa ke liye 'sarvAMza se' yaha vikalpa uThAnA galata hai / ataH eka deza kA AvaraNa hone para sarvAvaraNa kA prasaMjana kaha nahIM sakate / - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam kathaM tatra tatprayogAnupapattiH ? yadarthavivakSAyAM raktAdizabdaprayogo loke tasyAmevAsmAbhirapi tatpratItimanusRtya bhavatAM virodhapratipAdanAya 'sarva' AdizabdaprayogaH kriyate iti kathamasyAnupapattiH ? / __kizca, sthUlasyaikatvamabhyupagacchato bhavata evAyaM doSaH nAsmAkam tadanabhyupagamAt / na ca paTakAraNeSu tantuSUpacArataH paTAbhidhAnapravRtteH 'sarva' AdizabdaprayogAnupapattirdoSaH parasyApi na bhaviSyatIti vaktavyam, evaM sarvadaiva bahuvacanaprayogApatteH / na hi bhavadabhyupagamena bahuSu ekavacanamupapattimat / na cAvayavigatAM saMkhyAmAdAya paTAdizabdastadavayaveSu tantvAdiSvaparityaktAtmAbhidheyagataliGgAdivartata iti vAcyam, asya vyapadezasya gauNatve skhalavRttitayA'gauNAd bhedaprasakteH, na cAsAvasti / tathAhi - 'raktaM sarvaM vastram' ityatra naivaM buddhiH 'na vastraM raktam kintu tatkAraNabhUtAstantavaH' iti / kiJca, bhedenopalabdhayoH go-vAhikayormukhyopacaritazabdaviSayatA sambhavati / na cAvayavAvayavinoH kadAcid bhedenopalabdhiriti nAtropacaritazabdaprayogo yuktaH / - udyotakara kA yaha kathana galata hai, kyoMki logoM meM jo vastrAdi bhAva prasiddha haiM una ko hI naiyAyika udyotakarAdi ne 'avayavI' rUpa meM svIkRta kiyA hai, jaba loka meM 'sampUrNa vastra raMgIna hai' aisA 'sarva' yA 'eka' zabda kA dvividha vyavahAra ati pracalita hai to phira avayavI ke liye 'sarva' zabda kA prayoga kaise asaMgata kahA jAya ? jisa artha ko sUcita karane ke liye loka 'raMgIna' zabda kA vyavahAra karate haiM usI artha ke liye pratIti ke anusAra hama, Apa ke mata meM virodha dikhAne ke liye 'sarva' ityAdi zabdavyavahAra karate haiM / taba batAIye kyA asaMgati hai ?! * jo sthUla hai vaha eka nahIM hotA * dUsarI bAta yaha hai ki yadi sthUla avayavI ke liye 'sarva' zabda kA prayoga asaMgata hai to yaha asaMgatidoSa Apa logoM ko (naiyAyikAdi ko) hI sira para DhonA hogA, kyoMki sthUla avayavI ko Apa hI 'eka' mAnane para DaTe hue haiM, hama nahIM, kyoMki hameM sthUla 'eka' honA maMjura nahIM hai / yadi yaha kahA jAya - 'vastra zabda kA prayoga upacAra se vastra ke kAraNabhUta tantuoM ke liye bhI hotA hai, ve aneka hote haiM, ata: 'sarva Adi zabda kA prayoga loga meM jo hotA hai usa ko tantu-arthaka mAna lene para hamAre mata meM bhI koI Apatti nahIM hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki tantuoM ke liye paTa tathA 'sarva' zabdaprayoga karane para sadA ke liye bahuvacanAnta hI paTa zabda ke prayoga kI Apatti khaDI hogI / Apa kA to yaha mata hai ki bahusaMkhyaka vastu ke liye ekavacanAnta prayoga nahIM kiyA jA sakatA / yadi yaha kahA jAya - 'paTa' zabda kA jaba upacAra se tantuoM ke liye prayoga hotA hai taba vaha apane mukhya artha paTa ke liMga kA jaise parivartana nahIM karatA vaise hI paTAntargata ekatva saMkhyA kA bhI parihAra nahIM karatA / tAtparya, paTa zabda kA ekavacanAnta prayoga jaba tantu ke liye upacAra se kiyA jAtA hai taba paTa ke liMga aura saMkhyA kA parihAra nahIM karatA, sirpha paTa rUpa mukhya artha ke badale upacAra se tantu kA pratipAdana karatA hai, ataH sarvadA bahuvacana kI vipadA niravakAza hai / - yadi Apa isa (abhrAnta) prayoga ko aupacArika yAnI gauNa mAneMge to yaha skhalavRtti yAnI arthAsaMvAdI hone se bhrAnta mAnanA hogA, taba jo paTa ke liye hI agauNa 'paTa' zabda kA prayoga hotA hai usa meM aura isameM bheda prasaktta hogA / vAstava meM 'paTa' zabda ke prayoga meM, paTa ke liye abhrAnta aura tantu ke liye bhrAnta aisA koI bheda Aja taka upalabdha nahIM huA / dekhiye - 'saMpUrNa vastra raMgIna hai' aisA prayoga suna kara kabhI aisI buddhi nahIM hotI ki 'vastra raMgIna nahIM kintu unake kAraNabhUta tantu raMgIna haiM' / dUsarI bAta yaha hai ki bhinna bhinna upalabdha honevAle baila Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 zaMkarasvAmI atrAha "vastrasya rAgaH' kuGkumAdidravyeNa saMyoga ucyate, sa ca avyApyavRttiH, tata ekatra rakte na sarvasya rAgaH, na ca zarIrAderekadezAvaraNe sarvasyAvaraNaM yuktam " ( ) iti / asadetat, yato yadi paTAdirniraMzamekaM dravyam tadA kiM kuGkumAdinA tatrA'vyAptam yena saMyogosvyApyavRttirbhavet ? atha avyAptamapi kiMcid rUpaM tatrAvasthitaM tadA tayorbhedaH vyAptA'vyAptayo - rviruddhadharmAdhyAsataH ekasvabhAvatvA'yogAt / na ca pRthutaradezAvasthAnamekasya yuktam niraMzatvAt, anyathA sarvatra sthUla sUkSmAdibhedo na syAt ekatvenA'vizeSAt / na cAlpabahvavayavArambhAdikRto'sau vizeSo'vayavAnAm tathAbhede'pi avayavinAM niraMzatayA parasparaM vizeSAbhAvAt, avayavAlpabahutvagrahaNakRte ca sthUlAdivyavahAre'vayamAtramevAbhyupagataM dRzyatvena syAt sthUlAdivyatirekeNAnyasyA'dRzyamAnatvAt / kiMca, avayavAlpabahutvakRte tathA bhede'vayavA eva tathA tathotpadyamAnA alpabahutarA: sthUla sUkSmAdivyavasthAnibandhanaM bhaviSyanti kiM tadArabdhAvayavikalpanayA, tasya kadAcidapyadRSTasAmarthyAt / aura usake vAhaka ke liye mukhya aura gauNa zabdaprayoga kA honA sambhavita hai, kintu avayava - avayavI kA to kabhI bhedopalambha huA hI nahIM hai to yahA~ tantu avayavoM ke liye upacaritazabdaprayoga mAnanA kitanA yukta hai ?! Apa hI sociye / * avayavipakSa meM saMyoga kI avyApyavRttitA durghaTa isa viSaya meM zaMkarasvAmI ne kahA hai - kesarAdi dravya kA saMyoga yahI vastra kA raJjana hai| saMyoga to ekadezavRtti hone se avyApyavRtti hI hotA hai, ataH eka bhAga meM raMga lagAne para sarvatra raJjana honA azakya hai, jaise ki zarIra ke kisI eka bhAga meM AvaraNa lagAne para sampUrNa deha kA AvaraNa honA ayukta hai / tAtparya, saMyoga avyApyavRtti hone se avayavI eka hone para bhI eka bhAga meM raMga lagAne se sampUrNa vastra raMgIna ho jAne kI Apatti ayogya hai / 101 zaMkarasvAmI kA yaha kathana galata hai, kyoMki jaba vastra avayavI akhaMDa eka ikAI hai taba usake koI apane bhAga hI nahIM hai, to vaha kaunasA bhAga hai jisa meM kesarAdi kA saMyoga avyApta raha jAtA haiM, jisa se Apa ko thothA bacAva karanA paDe ki saMyoga avyApyavRtti hai.. ityAdi / hA~, agara usa avayavI vastra meM koI bhAga avyApta hI raha gayA ho taba to usa meM bhI bheda prasakta hogA kyoMki vyApta aura avyApta aise do paraspara viruddha dharma jahA~ adhyAsita ho vahA~ ekasvabhAvatA kA honA sambhava hI nahIM hai / taduparAMta, jo eka akhaMDa avayavI hai vaha lambe-cauDe deza meM pUrNa vyApta ho kara raha bhI nahIM sakatA kyoMki vaha niraMza hai, aMza hote to eka kone meM eka aMza, dUsare kone meM dUsarA, isa prakAra vaha vyApta ho kara rahatA / yadi niraMza hone para bhI vastu lambe-cauDe deza meM vyApta ho kara raha sakegI to kahIM bhI sthUla sUkSma, sthUlatara- sUkSmatara Adi bheda sAvakAza nahIM rahegA, kyoMki hara eka avayavI meM samAnarUpa se ekatva vidyamAna hai, phira eka sthUla ho, dUsarA sthUlatara ho yaha kaise ho sakatA hai ? -- yadi kahA jaya jisa meM alpa avayava hoMge vaha avayavI sUkSma hogA, jisa meM bahu avayava hoMge vaha avayavI sthUla hogA isa prakAra ekatva samAnarUpa se hone para bhI sthUla sUkSma kA bheda ho sakegA to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki avayavoM meM alpa - bahutva ke kAraNa yaha bheda ho sakatA hai kintu usa meM avayavI ko kyA ? ve to niraMza hone se paraspara samAna haiM / uparAMta, sthUla sUkSma ke vyavahAra ko avayavoM ke alpabahutvamUlaka mAneMge to Apa sirpha avayava ko hI dRzya mAna sakeMge kyoMki vaha dIkhAI detA hai, avayavI dIkhatA Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 zrI sammati-tarkaprakaraNam kiJca, avyApyavRttiH saMyoga iti yadi 'sarvaM dravyaM na vyApnoti' ityayamarthaH tadA dravyasya 'sarva' - zabdA'viSayatvAbhyupagamAdayuktaH / atha tadekadezavRttiH, tadasaMgatam, tasyaikadezA'sambhavAt / na ca 'tadArambhake'vayave varttate' ityarthaprakalpanA, avayavAnAmeva raktatvAt tadavayavirUpasyA'raktatvaprasaktteryugapad raktA'raktarUpadvayopalabdhiH prasajyate / kiJca, tadArambhako'pi avayavo yadyavayavIrUpastadA saMyogasyA'vyApyavRttitayA tatrApyekadezavRttitvamiti tulyaH paryanuyogaH / atha aNurUpastadA aNUnAmatIndriyatvAt tadAzritaH saMyogopyatIndriyaH eveti na raktopalambho bhavet / na ca yathA'GgulIrUpasyAzrayopalabdhAvevopalabdhiAptistathA saMyogasyAzrayopalabdhAvevopalabdhirna vidyata iti vaktavyam, saMyogasyApi AzrayAnupalabdhAvanupalabdheranyathA ghaTa-pizAcasaMyogasyApyupalabdhiH syAt / evaM ca aMgulIrUpavad rAgasyApi nahIM isa liye usa ko dRzya nahIM mAna sakeMge, kyoMki sthUlatA Adi to alpa-bahutvamUlaka hone se avayavI meM rahate nahIM / evaM yaha bhI socanA hogA ki sthUla-sUkSmAdi kA bheda jaba avayavoM ke alpabahutva se prayukta hai taba alpa-bahutva ke jariye sUkSma-sthUla rUpa se utpanna honevAle alpa yA bahusaMkhyaka avayavoM ke hI sthUlasUkSmAdi vyavahAra bhI saMpanna ho jAyegA, aba avayavoM se Arabdha avayavI kI kalpanA kI kyA jarUra hai ? kisI bhI kArya meM avayavI kI to koI zaktti prasiddha rahI nahIM, to niSprayojana usakI kalpanA kyoM kI jAya ?! * 'avyApyavRtti' zabda kA artha kyA ? * yahA~ saMyoga kI avyApyavRttitA para bhI vicAra karanA Avazyaka hai ki vaha kyA hai ? 'jo sarva (pUre) dravya meM vyApta nahIM hotA vaha avyApyavRtti' aisA artha agara kiyA jAya to vaha uddyotakarAdi ke mata meM mela nahIM khAyegA, kyoMki ve avayavIrUpa dravya ko 'sarva' zabda prayoga kA viSaya hI nahIM mAnate haiM / yadi 'avayavI ke eka deza meM rahanA' yaha artha hai to vaha asaMgata hai kyoMki niraMza avayavI kA koI deza yAnI aMza hI nahIM hotA / yadi aisI arthakalpanA kareM ki 'avayavI ke Arambhaka avayava meM rahanA' - to vahA~ yaha phalita hogA ki raMgasaMsarga sirpha avayavoM meM hI huA hai, avayavI meM raMgasaMsarga na hone se vaha to araJjita hI raha jAyegA aura vastra ko dekhane para raJjita avayava aura araJjita avayavI isa prakAra eka sAtha raJjita-araJjita do svarUpa kA upalambha prasakta hogA / tathA yaha bhI socanA paDegA ki avayavI-Arambhaka avayava bhI yadi eka laghu avayavIrUpa hI hogA to vahA~ bhI saMyoga avyApyavRtti ho kara hI rahegA / arthAt vahA~ bhI ekadezavRttitva kA artha vicAra karane para pUrvavat doSagrasta mAluma paDegA / yadi 'eka deza vRttitva' meM eka deza aNurUpa mAnA jAya to vaha atIndriya hone se, usa meM rahA huA saMyoga bhI atIndriya hI mAnanA hogA, phalataH raJjitatva kA upalambha bhI nahIM hogaa| yadi yaha kahA jAya - jaise yaha niyama hai ki u~galI ke rUpa kA upalambha usa ke AzrayabhUta u~galI kA upalambha hone para hI hotA hai vaise yaha niyama nahIM hai ki Azraya kA upalambha hone para hI saMyoga kI upalabdhi ho - yahI saMyoga kI avyApyavRttitA hai / ataH aNu atIndriya hone para bhI raMgasaMyogAtmaka raJjitatva kA upalambha ho sakegA / ' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoki saMyoga ke liye bhI yaha niyama hai ki Azraya kA upalambha na hone para saMyoga kI upalabdhi bhI nahIM hotI / yadi aise niyama ko nahIM mAneMge to ghaTa aura atIndriya pizAca ke saMyoga kI upalabdhi bhI ho jAyegI / isa se to yaha niSkarSa phalita hogA ki 'Azraya kA upalambha hone para hI apanA upalambha honA' yaha niyama jaise u~galI ke rUpa ko lAgu paDatA hai aura vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 adRSTAzrayasyAnupalabdherAzrayopalabdhAvevopalabdhiriti vyApyavRttirasAvapi syAt / ___ athA'rakteSvavayaveSu samavetasya dravyasyopalabdhAvapi na rAgasya saMyogasvabhAvasyopalabdhirityAzrayopalabdhau nAsyopalabdhirityavyApyavRttitvam / na, raktA'raktAvayavasamavetasyAvayavina ekatvAt rakte'pyavayave rAgasya tadvAreNAnupalabdhiprasaGgAt Azrayopalambhe'pi tasyAnupalambhAt / na cAnyaH saMyogagrahaNopAyaH AzrayopalambhAt samasti tato naikarUpo viSayo yuktaH / ___ anekarUpo'pi aNusaMcayAtmaka eva sAmarthyAt siddhaH, vidyamAnAvayavasyaikatvA'yogAt / tataH paTAdInAM paramANurUpatvAd nIlAdiH paramANUnAmAkAraH siddhaH, sthUlarUpasyaikasyAparasya viSayasyA'sambhavAt / na ca 'paramANuH' iti vyapadezaH sthUlasyaikasyAbhAve'yuktaH, kalpitasthUlApekSayA'pi tadvyapadezasya sambhavAt / tato na sthUlamekaM dravyamavayavAnArabdhamapi ghaTate tadArabdhaM tu sutarAmasambhavi / tathA ca 'yadanekam na tadekadravyAnugatam yathA ghaTa-kuTyAdayaH, aneke ca tantvAdayaH' iti vyApakaviruddhopalavyApyavRtti hI hotA hai aise hI yaha niyama saMyogAtmaka 'rAga' ko bhI lAgu hotA hai, kyoki Azraya adRSTa rahane para usakA upalambha nahIM hotA, ataH vaha bhI vyApyavRtti hI honA cAhiye / * sthUla viSayaka pratyakSa ekavyakttigrAhaka nahIM hai * yadi yaha kahA jAya - "eka do avayava raJjita hone para bhI jo avayava ariJjata haiM una bhAgoM meM samaveta vayavidravya kA upalambha hone para bhI saMyogAtmaka 'rAga' kI vahA~ upalabdhi nahIM hotI. isa prakAra Azraya upalabdha hone para bhI Azrita 'rAga' anupalabdha rahatA hai yahI saMyoga kI avyApyavRttitA hai / ' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yadi araktAvayavoM ke bhAga meM avayavi meM rAga kI anupalabdhi mAneMge to rakta aura arakta avayavoM meM samaveta avayavI eka hone se raktAvayavavAle bhAga meM bhI rAga kI anupalabdhi prasakta hogI, kyoMki Apa ke matAnusAra vahA~ Azraya(avayavI) upalabdha hone para bhI saMyogAtmaka rAga anupalabdha raha sakatA hai / Azraya ke upalambha ke alAvA aura koI aisA upAya nahIM hai jo saMyoga kA upalambhaka bana sake / ataH sthUlapratyakSa kA koI eka vyaktirUpa hI viSaya honA ghaTa nahIM sakatA / prathama vikalpa samApta / * anekarUpa nIlAdi sthUla viSaya aNusamudAyAtmaka * (B)nIlAdi pratibhAsa bAhyaviSayaka mAnane para sthUla rUpa se bhAsamAna nIlAdi eka hai yA aneka - unameM se prathama vikalpa kI carcA haI / aba yadi dusare vikalpa meM use anekarUpa mAnA jaya to yuktibala ke AdhAra para aNusamudAyAtmaka hI use mAnanA ThIka rahegA, kyoMki aNusamudAya se atirikta dravya ko anekarUpa mAneMge to Apa ko vaha sAvayava hI mAnanA hogA, aura jo sAvayava hogA (yAnI laghu-bRhad avayavIrUpa hogA) usa meM ekatva nahIM ghaTa sakatA, kintu niravayava aNu meM to vaha ghaTa sakatA hai, aura eka eka aNu mila kara samudAya bhI ghaTa sakatA hai / tAtparya yaha hai ki aNu se atirikta aneka dravya mAneMge to vahA~ anekatA to eka-eka ke milane para hI ho sakatI hai, kintu jaba sAvayava meM ekatva hI nahIM ghaTa sakatA to anekatA kaise tayyAra hogI ? aNu niravayava hai isaliye vahA~ koI samasyA nahIM hai / phalita yaha hotA hai ki vastrAdi dravya paramANu(puJja)rUpa hI hotA hai aura nIlAdi usakA AkAravizeSa hai, kyoMki nIlAdi AkAravAle paramANu ke alAvA aura koI sthUlabuddhi ke viSayarUpa meM saMgata nahIM hotA / pahale jo kahA thA ki - 'paramANu' aisA zabdaprayoga, aNutva ke sthUlasApekSa hone se, sthUla-eka dravya ke vinA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 zrI sammati-tarkaprakaraNam bdhiH / yadvA, 'yadekam na tadanekadravyAzritam yathaikaparamANuH, ekaM cAvayavisaMjJitaM dravyamiti vyApakaviruddhopalabdhiprayogaH prasaMgasAdhanarUpaH / prayogadvaye'pi avayavino'vayaveSu vRttyananupapattirviparyaye bAdhakaM pramANam / sA caikAvayavakroDIkRtena vA svabhAvenAvayavyavayavAntare varttate uta svabhAvAntareNa, prakArAntarA'sambhavAt ? yadi tainaiveti pakSaH sa na yuktaH tasya tenaivAvayavena kroDIkRtatvAt anyatra vartitumazakteH, zaktau vA tatrAvayave tasya sarvAtmanA vRttyanupapattiH, aparasvabhAvAbhAvAnna tasyAparAvayavavRttisvabhAvaH, tadbhAve vA ekatvahAniprasakteH / tathAhi - yadekakroDIkRtam na tat tadaivAnyatra pravarttate, yathA ekabhAjanakroDIkRtamAmrAdi na tadaiva bhAjanAntaramadhyamadhyAste, ekAvayavakroDIkRtaM cAvayavisvarUpam iti vyApakaviruddhopalabdhiH / ekAvayavasambaddhasvabhAvasyAtaddezAvayavAntarasaMbaddhasvabhAvatA'bhyupagame tadavayavAnAmekadezatAprasaktirviparyaye bAdhakaM pramANam / ekadezatAyAM caikAtmyam avibhaktarUpatvAt, vibhaktarUpAvasthitau caikadezatvaM na syAt / sambhava nahIM hai -- yaha galata bAta hai kyoMki kalpita gadhesIMga kI asatyatA kI apekSA se hI bailasIMga ke liye 'satya' kA vyavahAra hotA hai vaise hI kalpita sthUlatva kI apekSA se hI aNutva kA vyavahAra ho sakatA hai / niSkarSa :- avayavoM se anArabdha aisA sthUla-eka dravya nyAyasaMgata nahIM hai, to phira avayavArabdha to kaise nyAyasaMgata ho sakatA hai ? nIlAdi bAhyaviSaya eka mAnA jAya to avayavArabdha mAnA jAya yA anArabdha, ye jo pahale do vikalpa kiye the una kA yaha niSkarSa, uparokta carcA se anAyAsa phalita hotA hai / anumAnaprayoga isa prakAra hai - jo aneka haiM ve kisI eka (avayavI jaise) dravya se anugata (=vyApta) nahIM hotA jaise ghaTakuTI Adi (kA samudAya) / tantu Adi bhI anekAtmaka haiM ataH una meM bhI koI eka anugata avayavI ho nahIM sakatA / - isa prayoga meM, ekadravyAnugatatArUpa vyApaka kA virodhI hai anekatva, usa kI upalabdhi heturUpa meM prayukta hai ataH vyApaka viruddhopalabdhisvarUpa hetuprayoga hai / athavA aisA prasaMgApAdana prayoga dekhiye - jo eka hotA hai vaha anekadravyoM meM Azrita nahIM hotA jaise eka paramANu, avayavIsaMjJaka dravya bhI eka mAnA gayA hai ataH vaha bhI anekAzrita nahIM honA cAhiye / isa prayoga meM prativAdimAnya avayavI meM anekadravyAzritatva ke bhaMga kA ApAdana kiyA gayA hai / yahA~ anekAzritatva vyApaka hai aura ekatva usakA virodhI hai isaliye vyApakaviruddhopalabdhisvarUpa hetuprayoga kiyA gayA hai / * avayavoM meM avayavI kA vRttitva durghaTa * uktta donoM prayogoM ke Upara agara aisI vipakSa zaMkA kI jAya ki - aneka avayavoM meM eka anugata avayavI kyoM nahIM ho sakatA ? athavA eka avayavI kyoM anekAzrita nahIM ho sakatA ? to vipakSazaMkAbAdhaka spaSTa pramANa yaha hai ki avayavoM meM avayavI kI vRtti yAnI sthiti hI saMgata nahIM hotI / vRtti kI asaMgati isa prakAra hai - eka avayavI jaba aneka avayavoM meM rahegA to eka hI svabhAva se sabhI avayavoM meM rahegA yA alaga alaga svabhAva se alaga alaga avayavoM meM rahegA ? arthAt kisI eka avayava meM, usa avayava kI goda meM baiTha jAne ke svabhAva se vaha jaise baiTha jAtA hai, kyA usI svabhAva se vaha anya avayava kI goda meM vRtti ho jAtA hai yA anya svabhAva se ? aura to koI tIsarA vikalpa nahIM / yadi kaheM ki usI svabhAva se, to vaha ayuktta hai, kyoMki usa svabhAva se to vaha eka hI avayava se pakaDa liyA gayA hai ataH anya avayava meM usI svabhAva se Thaharane kI zakti usa meM kaise ho sakatI hai ? yadi usI svabhAva se anya avayava meM bhI rahane kI zakti usa meM hogI, taba to pahale avayava meM usakI sampUrNatayA vRtti hI nahIM ghaTa sakegI, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 105 atha svabhAvAntareNA'vayavAntare vRttistadA eko'nekavRttirna syAt svabhAvabhedAtmakatvAdvastubhedasya, anyathA tadayogAt / 'avayavI avayaveSu varttate' iti samavAyarUpA prAptirucyate ' ( ) iti udyotakarAbhyupagame'pi 'kimekAvayavasamavetenaiva svabhAvena avayavAntareSu vartate atha anyena' iti vicAra : samAna eveti kRtsnaikadezazabdAnuccAraNe'pi vRttyanupapattiryuktA, taduccAraNe'pi sA yuktaiva / tathAhi - yadi sarvAtmanA pratyekamavayaveSvavayavI vartteta tadA yAvanto'vayavAstAvanta evAvayavinaH syuH svabhAvabhedamantareNa pratyavayavaM tasya sarvAtmanA vRttyanupapatteH / evaM ca yugapadanekakuNDAdivyavasthitabilvAdivadanekAvayavyupalabdhiprasaktiH / athaikadezenAsau teSu vartata iti pakSastadA'navasthAprasaktiH teSvapyavayaveSu vRttAvaparaikadezavRttikalpanayA / atha yairekadezairavayavI avayaveSu vartate te tasya svAtmabhUtA iti nAnavasthA tarhi tadvat pANyAdayopyavayakyoMki vaha usI svabhAva se anya avayava meM bhI vRtti hai, hara eka avayavoM meM avayavI eka hI svabhAva se sampUrNatayA kaise Thahara sakegA ? aura dUsarI bAta yaha hai ki jisa svabhAva se avayavI jisa avayava meM rahatA hai, anya avayava meM rahane ke liye bhI anya vaisA svabhAva cAhiye, jo eka avayavI meM honA sambhava nahIM hai, phira kaise vaha anya avayavoM meM bhI raha sakegA ? yadi vaisA anya svabhAva avayavI meM hai, taba to svabhAvabheda prasakta hone ke kAraNa avayavI ke ekatva kA bhaMga ho jAyegA / dekhiye yaha prayoga - jo eka avayava kI goda meM baiTha gayA vaha anya avayava meM varttamAna nahIM ho sakatA, jaise eka bhAjana kI goda meM rahe hue Ama - phalAdi anya bhAjana meM usI samaya nahIM raha sakate / avayavI kA svarUpa bhI eka avayava kI goda meM pakaDA huA hai, ataH vaha bhI anya avayava meM nahIM raha sakatA / isa prayoga meM anyatravRtti vyApaka hai, usa kA virodhI hai kisI eka meM hI vRtti ho jAnA, usakI upalabdhi ko yahA~ hetu banAyA gayA hai, isa prakAra vyApakaviruddha - upalabdhi hetu hai / yaha viparIta zaMkA meM bAdhaka pramANa isa taraha hai ekapradezagata avayava se sambaddha svabhAvavAle eka avayavI meM yadi anyapradezagata avayava ke sAtha sambaddhasvabhAvatA mAna lI jAyegI, to una avayavoM meM samAnadezasthiti bhI mAnanI paDegI yaha atiprasaMga hogA / samAnadezasthiti bhI mAna leMge to avibhakta sthitivAle una avayavoM meM ekAtmatA yAnI ekatva ko bhI mAna lenA paDegA / yadi una ko vibhakta svarUpavAle mAnanA hai to phira vibhaktadezavRtti bhI mAnanA hogA na ki samAnadezavRtti / yadi avayavI ko anya svabhAva se anya avayava meM vRtti mAnA jAya to aneka meM eka kI vRti ko sthAna hI nahIM rahatA, kyoMki vahA~ vastu bheda hI sthAna le legA, kyoMki vaha svabhAvabhedAtmaka hI hotA hai / yadi svabhAvabheda se vastu bheda nahIM mAneMge to vizvabhara meM kahIM bhI vastu bheda ko sthAna nahIM milegA / * samavAyAtmaka vRtti kA upapAdana durghaTa * - uddyotakarAdi vidvAnoM ne mAnA hai ki avayavoM meM avayavI kI vRtti kA matalaba hai samavAyAtmaka sambandha / yahA~ bhI asaMgati tadavastha hai -- jisa svabhAva se avayavI eka avayava meM samaveta hai, kyA usI svabhAva se yaha anya avayavoM meM rahatA hai yA anyasvabhAva se ? yaha vicAra yahA~ bhI pUrvavat tulya hI hai / yadi hama kRtsna - ekadeza kA vikalpa uThAte taba to Apa kisI prakAra unakA samAdhAna kara dete, kintu yahA~ to una vikalpoM ko prastuta na karane para bhI ukta do vikalpoM se vRtti kI asaMgati phalita ho jAtI hai / vAstava meM to, kRtsna- eka deza vikalpoM kA samAdhAna bhI duSkara hai / dekhiye, yadi avayavI pratyeka avayavoM meM sampUrNatayA raha jAyegA taba to jitane avayava utane avayavI prasakta hoMge, kyoMki svabhAvabheda ke vinA eka svabhAva se hI pratyeka avayavoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only w Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam vAstasya svAtmabhUtAH kiM nA'bhyupagamyante ? tathA'bhyupagame cAparAvayavaprakalpanA na syAt avayavapracayAtmakatvAt tasya / ___nanvidaM prasaGgasAdhanam, svatantrasAdhanaM vA ? svtntrsaadhne'vyvino'prsiddhraashryaasiddhtvaadirdossH| na ca vRttyA parasya sattvaM vyAptam yena tannivRttau tatsattvavyAvRttirbhavet, vRttyabhAve'pi rUpAdeH pareNa sattvAbhyupagamAt / ekadezena sarvAtmanA vA'vayavino vRttipratiSedhe vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnalakSaNatvAt prakArAntareNa vRttirabhyupagatA syAt / yathA ca vRttidvayamupalambhAdabhyupagamyate tathA'vayavini vRtterupalambhAt prakArAntareNA'sau kiM nAbhyupagamyate ?! vRttizca samavAyaH tasya sarvatraikatvAt niravayavatvAcca kRtsnaikadezazabdA'viSayatvam / atha prasaMgasAdhanam tadapyavayavino vRttezcAnupalambhe'yuktam / na ca parasya bhavato vA kAtsnyaikadezAbhyAmanekasminnekasya vRttirupalabdhigocaro yasyA asaMbhavAdavayavidravyamasat syAt / athaivambhUtA vRttiH kvacidupalabdhA tadA'vayavinyapi sA bhaviSyatIti na tatpratiSedho yuktaH, vRttimAtrasya meM sampUrNatayA avayavI kA raha jAnA sambhava nahIM hai / aba to jaise bhinna bhinna kuNDAdi meM rahe hue bilvaphalAdi kI alaga alaga upalabdhi hotI hai vaise hI prati-avayava samaveta alaga alaga avayavI bhI upalabdha ho jaayegaa| yadi sampUrNatayA nahIM kintu eka deza se vRtti - yaha dUsarA vikalpa mAneMge to anavasthA doSa khaDA hai, kyoMki usa ekadeza kI bhI una avayavoM meM vRtti ke bAre meM sampUrNa-eka deza do vikalpoM meM se dUsare vikalpa kA svIkAra karane para ekadeza kI bhI ekadeza se vRtti, usa kI bhI eka deza se.... isa prakAra mAnazUnya kalpanA kA amaryAda kaSTa bhoganA paDegA / yadi aisA kaheM ki - 'jina eka eka aMza se avayavI eka eka avayavoM meM ekadeza se vRtti hotA hai ve eka eka aMza avayavI ke AtmabhUta yAnI abhinna hI hote haiM, ataH una ke liye apara apara eka eka deza kI kalpanA kA kaSTa anAvazyaka hai' - to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki ekadeza se vRtti kI upapatti ke liye kalpita eka eka aMza ko jaba Apa avayavI ke AtmabhUta mAna lene ko tayyAra hai, taba hAtha-paira Adi avayavoM ko bhI eka zarIra-avayavI ke AtmabhUta kyoM nahIM mAna lete ? tAtparya, avayavI avayavapracayAtmaka yAnI avayavasamudAyarUpa hI hone se. apara apara ekadezarUpa avayavoM kI kalpanA karanA anAvazyaka hai| * vRtti kI durghaTatA kA nirAkaraNa - avayavIvAdI * avayavIvAdI :- avayavI ke nirasana ke liye Apane jo kucha kahA vaha sirpha prasaMgApAdanarUpa meM hai yA svatantra kucha apane mata kA sAdhana karane ke liye ? svatantrasAdhana pakSa meM Apa ko AzrayAsiddhi Adi doSa hai, kyoMki avayavI hI Apa ke mata meM siddha nahIM hai to usa ke Upara lagAye gaye doSa kA sAdhana kaise ThIka hogA ? dUsarI bAta yaha hai ki Apa ke mata meM padArtha kI sattA vRtti se vyApta to hai nahIM, to vRtti kI nivRtti ke sAtha padArthasattA kI nivRtti kaise ghoSita ho sakatI hai ? Apa ke mata meM to paramANuoM meM kAtya'ekadezavatti ke viraha meM bhI rUpAdi kI sattA mAnI jAtI hai / tathA. eka-do vizeSa ke niSedha se parizeSarUpa vizeSa ko apane Apa mAnyatA mila jAtI hai, jaise ki yaha puruSa brAhmaNa-kSatriya nahIM hai aisA kahane para 'vaizya yA zUdra hai' isa tathya ko samarthana milatA hai / prastuta meM Apa avayavI kI ekadeza se yA sampUrNatayA vRtti kA niSedha karate ho to apane Apa una donoM se atirikta kisI anyaprakAra kI vRtti kA samarthana ho jAtA hai / eka deza se aura sampUrNatayA vRtti ke do prakAroM kA jaba Apa ko kahIM upalambha huA hogA tabhI Apa usa ko mAnate haiM to vaise hI (una donoM se atirikta) kisI eka DhaMga se avayavI ke bAre meM bhI vRtti kA upalambha hotA hai to tIsare kisI prakAra se bhI vRtti kyoM mAnate nahIM ? hamAre mata meM vaha tIsarA prakAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 cAnupalambhe 'ekadezena sarvAtmanA vA' iti vizeSapratiSedho'nupapannaH, siddhe dharmiNi tasyopapattedharmyasiddhau ca tasyaiva pratiSedho vidheyaH / tenaitAvadeva vaktavyam 'vRttireva nAsti' iti / na caitadapi yuktam adhyakSata evAvayaveSvavayavino vRttisiddheH / tathAhi - indriyavyApAre sakti 'iha tantuSu paTaH' iti buddhirabAdhitarUpopajAyata eva / na cAbAdhitarUpAyA asyA apratyakSatvaM yuktam rUpAdisvalakSaNagrAhiNopyadhyakSasyAnadhyakSatAprasakteH - avizeSAt / ___ asadetat - yato nedamasmAbhiH svatantrasAdhanamabhidhIyate kintu prasaGgasAdhanam / tasya ca 'vyApyavyApakabhAvasiddhau vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako vyApakanivRttirvA vyApyanivRttyavinAbhAvinI' ityetatpradarzanaphalasya pravRttiyuktaiva / vyApya-vyApakabhAvasiddhizcAtra lokaprasiddhaiva bhavatA'bhyupagamanIyA / lokazca kasyacit sarvAtmanA vRttiM kutracidabhyupagacchati, yathA zrIphalasya kuNDAdau, kvacicca kasyacit ekadezena, yathA'nekapIThAdhizayitasya caitrAdeH / yatra ca prakAradvayaM vRtteAvRttaM tatra vRtterabhAva samavAya hai / vaha nitya evaM sarvatra eka vyakti svarUpa hI hai tathA niraMza = niravayava hai isa liye samavAya ke Upara ekadeza yA sarvAMza aise vikalpa kA jAdU calegA hI nahIM / ____ yadi kaheM ki yaha hamArA prasaMgApAdanamAtra hai, to vaha taba yogya kahA jAtA yadi avayavI yA usa kI vRtti (= samavAya) kA anupalambha hotA, kintu aisA to hai nahIM / anyavAdI yA Apa ke mata meM eka kI aneka meM vRtti upalambhagocara hI nahIM hai to phira usa ke asambhava se avayavidravya ko asata hone kA ApAdana kaise kiyA jA sakatA hai ? agara anekoM meM eka kI vRtti ekadeza se yA sampUrNatayA kahIM dekha liyA hai taba to vaha avayavI ke liye bhI ghaTa sakatI hai ataH usa kA pratiSedha karanA nirarthaka hai / yadi Apane usa prakAra kI vRtti ko kahIM nahIM dekhA taba to 'eka deza se athavA sampUrNatayA vRtti nahIM hai' aisA vizeSaniSedha karane kI koI AvazyakatA hI nahIM hai, kyoMki vRtti rUpa dharmI siddha hone para 'eka deza se nahIM' ityAdi niSedha ghaTa sakatA hai, jaba dharmI hI siddha nahIM hai taba pahale dharmI kA hI niSedha karanA cAhiye, ataH sirpha itanA hI kahanA cAhiye ki 'vRtti jaisI koI cIja hI nahIM hai / kintu jaba pratyakSa se hI avayavoM meM avayavI kI vRtti siddha hai taba Apa vaisA kahane kI hiMmata bhI kaise kara sakate haiM ki 'vRtti jaisI cIja nahIM hai' ? dekha lIjiye - - 'yahA~ tantuoM meM vastra hai' isa prakAra vRttiviSayaka buddhi berokaToka utpanna hotI hai / isa nirbAdha buddhi ko apratyakSa karAra denA ThIka nahIM hai, kyoMki bAda meM rUpAdisvalakSaNasparzI nirbAdha pratyakSa ko bhI apratyakSa karAra diyA jAyegA kyoMki ukta vRttipratyakSa aura rUpAdipratyakSa meM khAsa koI bheda nahIM hai / tAtparya, sampUrNatayA yA ekadeza se avayavI kI vRtti na hone para bhI samavAya se usa kI vRtti prasiddha hai / ataH avayavI satya hai / * avayavIvAdI ke pUrvapakSa kA pratyuttara * avayavIvAdI kA yaha pratipAdana galata hai / kAraNa, hama vahA~ avayaviprativAdaprasaMga meM koI svatantrasiddhAnta kA pratipAdana karanA nahIM cAhate the, sirpha ukta avayaviprativAda se hama prasaMgasAdhana hI karanA cAhate haiM / prasaMgasAdhana kI pravRtti yuktisaMgata hai, kyoMki usa se yaha spaSTa phalita hotA hai ki 'jina do bhAvoM meM vyApya-vyApakabhAva prasiddha ho una do meM se vyApya kA svIkAra karane para vyApaka kA svIkAra anivArya ho jAtA hai, evaM vyApaka ke viraha meM vyApya kA avazya viraha hotA hai / ' vyApya-vyApaka bhAva kisI do bhAvoM meM siddha hai yA nahIM isa viSaya meM to lokaprasiddhi hI zaraNabhUta hotI hai| loka meM yaha mAnA gayA hai-koI padArtha kisI eka adhikaraNa meM rahatA hai to sampUrNa samAviSTa ho kara rahatA hai, udA0 kuNDAdi meM nAriyala Adi / vaise hI koI padArtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 zrI sammati-tarkaprakaraNam eva - kathaM na vyAptisiddhiryenAtra prasaMgasAdhanasyAvakAzo na syAt ? nirastA ca prAgevAnekasminnekasya vRttirna punaH pratipAdyate / yaccAdhyakSata eva vRttiH siddhA 'iha idam' ityakSAnusAribuddhyutpatteH, tadapyasaMgatam yato na 'iha tantuSu paTaH' iti vikalpikA'pi loke buddhiH pravarttate / kiM tarhi ? 'paTe tantavaH' iti / na cAdhyakSe tantusamavetaM vyatiriktaM paTAdidravyamavabhAsate / na ca vivekenA'pratibhAsamAnasya 'iha idaM varttate' iti buddhiviSayatA / na hi vivekenA'pratibhAsamAne kuNDAdau badarAdike 'iha kuNDe badarANi' iti pratyayaH prAdurbhavati / / ___yadapi 'kAtsnyaikadezAbhyAM vRttirna kvacidupalakSitA' iti tadapyasaMgatam, badarAdeH kuNDAdau sarvAtmanA, vaMzAderekadezena stambhAdau vRtterupalakSaNAt / yadapi uktamuddyotakareNa 'ekasmin avayavini kRtsnaikadezazabdapravRttyasaMbhavAt ayukto'yaM praznaH - kimekadezena varttate atha kRtsno varttate iti / kRtsnam iti hi khalvekasyAzeSasyAbhidhAnam 'ekadezaH' iti cAnekatve sati kasyacidabhidhAnam tAvimau kRtsnaikadezazabdAvekasminnavayavinyanupapannau (2-1-32 nyAyavA0) iti, tadapi pratyuktaM prAktananyAyenaiva / tathA ca kRtsnaH paTaH kuNDe varttate ekadezena vA ityevaM paTAdiSu kRtsnaikadezazabdapravRttirdRzyata kisI eka adhikaraNa meM eka deza se rahatA hai, udA0 aneka khaMDa khaMDa kASThaphalaka para soyA huA caitra Adi / jahA~ ina meM se eka bhI prakAra se vRtti nahIM hotI vahA~ vRtti kA sarvathA abhAva honA cAhiye / isa prakAra jaba niyama siddha hotA hai taba prasaMgasAdhana ko avakAza kyoM nahIM milegA ? ! eka bhAva kI aneka meM vRtti pUrvokta do vikalpoM meM se eka se bhI ghaTatI nahIM, isaliye vaha sambhava hI nahIM hai - yaha pahale hI batA diyA hai isaliye punaH usa kA pratipAdana kyoM karanA ?! yaha jo kahA gayA ki - vRtti to vahA~ pratyakSapramANa se siddha hai, kyoMki 'yahA~ tantuoM meM yaha vastra hai' aisI indriyajanya buddhi sabhI ko hotI hai - vaha kathana asaMgata hai, kyoMki pratyakSa meM kabhI 'tantuoM meM vastra hai' aisI vikalpabuddhi pravRtta nahIM hotI, ulaTa meM 'vastra meM tantu haiM' buddhi hotI hai / dUsarI bAta yaha hai ki 'tantuoM meM samaveta kintu tantu se atiriktta' aise vastrAdi dravya kA pratyakSa meM bhAna nahIM hotA / jo pRthakarUpa se bhAsita na ho usa ke bAre meM 'vaha yahA~ hai' aisI bhedabuddhiviSayatA kA honA zakya nahIM hai / kuNDAdi meM bhI agara pRthak rUpa se bera kA bhAna na hotA to 'yahA~ kuNDa meM bera haiM' aisI pratIti kabhI udIta nahIM ho pAtI / * kRtsna - ekadeza vikalpayugala kA aucitya * yaha jo avayavIvAdI ne kahA hai ki 'sampUrNatayA athavA ekadeza se kahIM bhI vRtti upalabdha nahIM hai' yaha nitAnta galata hai kyoMki kuNDa meM bera kA sampUrNatayA samAveza hotA hai, stambha ke Upara tIrachA rakhA gayA bA~sa eka deza se stambha para vRtti hotA hai, yaha sabhI ko mAnya hai / uddyotakarane jo kahA hai ki - "ekavyaktirUpa avayavI ke bAre meM kiye jAne vAle prazna meM sampUrNa aura ekadeza se zabdoM kA prayoga sambhavocita hI nahIM hai, ataH yaha prazna bhI anucita hai ki kyA vaha eka deza se rahatA hai yA sampUrNatayA rahatA hai ?' 'sampUrNa' yaha zabda eka ke bAre meM azeSa (= jisa meM koI bAkI nahIM rahA) kA abhidhAyI hai, tathA ekadeza zabda aneka meM se kisI eka kA abhidhAyI hai / ye donoM hI 'sampUrNa-ekadeza' zabda eka avayavI ke bAre meM asaMgata hai|' - uddyotakara ke nyAyavArttika ke isa kathana kA pUrvoktayukti se pratyAkhyAna ho jAtA hai / sampUrNa-ekadeza zabdayugala kI pravRtti to vastrAdi avayavI ke liye spaSTa upalabdha hotI hai, jaise 'sampUrNa vastra jalakuMDa meM samAviSTa hai, tathA / 'eka bhAga se vastra jalakuMDa meM rakhA gayA hai' - ityAdi / 'ye to gauNa yAnI upacAra se hone Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 eva / na ceyamupacaritA, askhaladvRttitvAd / na ca zabdapravRttyanupapattimAtrapreraNayA vastvarthasya pratiSedhaH zakyo vidhAtum, tatra tacchabdA'pravRttAvapi vyAptyavyAptizabdayoH pravRttyupapatteH / tathAhi - 'avayavI avayaveSu varttamAnaH pratyavayavaM kiM vyAptyA varttate utA'vyAptyA ?' ityevaM vivakSitArthAbhidhAne na kaMcid doSamutpazyAmaH / tanna nityAnityarUpapRthivyAdicatuHsaMkhyaM dravyamupapattimat / / AkAzAkhyaikanityadravyaprasiddhaye zabdaM guNatvAlliGgatvena pratipAdayanti / tathA ca pareSAM prayogaH - ye vinAzitvotpattimattvAdidharmAdhyAsitAH te kvacidAzritA yathA ghaTAdayaH, tathA ca zabdAH tasmAdebhirAzritaiH kvacid bhavitavyam, yazcaiSAmAzrayaH sa pArizeSyAdAkAzaH / tathAhi - nAyaM zabdaH pRthvyAdInAM vAyuparyantAnAM guNaH, adhyakSagrAhyatve satyakAraNaguNapUrvakatvAt / ye tu pRthivyAdInAM caturNAM guNAste bAhyendriyAdhyakSatve sati akAraNaguNapUrvakA na bhavanti yathA rUpAdayaH, na ca tathA zabdaH / evaM 'ayAvadrvyabhAvitvAt' 'AzrayAd bheryAderanyatropalabdhezca' ityAdayo hetavo draSTavyAH / sparzavatAM yathoktaviparItA guNA upalabdhAH / 'pratyakSatve sati' iti ca vizeSaNaM paramANugataiH pAkajaiH anekAntikatvaM mA bhUd ityupAttam / na cAtmaguNo'haMkAreNa vibhaktagrahaNAt bAhyendriyAdhyakSatvAt AtmAntaravAle zabdaprayoga haiM' - aisA kahanA galata hai, kyoMki yaha koI skhalavRtti yAnI bAdhita zabdaprayoga nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki sirpha zabdaprayoga kI asaMgati dikhA kara ke, usa zabdaprayoga se vaktA jisa tathya kA pratipAdana karanA cAhatA hai usa tathya kA niSedha to kabhI nahIM ho sakatA / kisIne azva ke liye usa kA hubahu aMgopAMga Adi kA varNana karate hue 'baila' zabda kA prayoga kara diyA, to usa prayoga kI asaMgati dIkhA dene mAtra se usane jisa azva ko dekhA hai usa kA to niSedha nahIM ho sakatA / yadi avayavI ke liye 'sampUrNa yA ekadeza-vRtti' zabdoM kA prayoga na kare, to bhI vyApti-avyApti zabdoM ke prayoga se bhI hamArI bAta ko hama batA sakate haiM / jaise dekhiye - avayavoM meM rahanevAlA avayavI kyA vyApti se (yAnI vyApakarUpa se) rahatA hai yA avyApti se (yAnI avyApaka ho kara) rahatA hai ? isa prakAra vivakSita artha ke pratipAdana meM yAnI avayavI meM prasaMgasAdhana karane meM koI doSa nahIM hai / niSkarSa :- nityasvarUpa paramANu Adi aura anitya svarUpa avayavI ye do prakAra ke pRthvI Adi cAra dravyoM kA yukti ke sAtha mela nahIM baiThatA / * zabdaguNa ke AzrayarUpa meM AkAza kI siddhi * ___nyAya-vaizeSika matavAdI 'zabda' guNa hone kA pratipAdana karate haiM, kyoMki usa ko liMga banA kara usa ke Azraya ke rUpa meM eka nitya AkAzasaMjJaka dravya kI ve siddhi cAhate haiM / una kI ora se yaha prayoga hai -- vinAzitva-utpattizIlatA Adi dharmoM se jo grasta rahate haiM ve kisI ke Azrita hote haiM jaise ghaTa-vastrAdi / zabda (dhvani) bhI utpatti-vinAzazIla hai, ataH sabhI dhvaniyA~ kisI kI Azrita honI cAhiye / isa prayoga se jo zabda kA Azraya siddha hotA hai vaha parizeSanyAya se AkAza hI hai / dekhiye - zabda kisI bhI pRthvIjala-teja-vAyu ina cAra meM se eka kA bhI guNa nahIM hai kyoMki vaha pratyakSagrAhya hai kintu kAraNaguNapUrvaka nahIM hai| pRthvI Adi cAra dravyoM ke sabhI guNa bAhyendriyapratyakSa hote haiM aura kAraNaguNapUrvaka hI hote haiN| kAraNaguNapUrvaka yAnI avayavoM ke guNa se avayavI meM jina guNoM kI utpatti hotI hai ve rUpAdi guNa / zabda kAraNaguNapUrvaka nahIM hai isa liye pRthvI Adi cAra kA guNa nahIM ho sakatA / yahA~ pahale hetu meM 'pratyakSagrAhyatva' aMza agara na rakhA jAya to pRthvIAdi ke paramANuvoM meM pAkajanya rUpAdi meM akAraNaguNapUrvakatva hetu ke hone para bhI pRthvI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 zrI sammati-tarkaprakaraNam grAhyatvAca, buddhyAdInAmAtmaguNAnAM tadvaiparItyopalabdheH / na dik-kAla-manasAm zrotragrAhyatvAt / ataH pArizeSyAd guNo bhUtvA''kAzasya liGgam / AkAzaM ca zabdaliMgA'vizeSAt vizeSaliMgAbhAvAcca ekam vibhu ca sarvatropalabhyamAnaguNatvAt samavAyitve satyanAzritatvAcca dravyam, akRtakatvAnityam / ___ parA'paravyatikara-yogapadyA'yaugapadya-cira/kSiprapratyayaliMgaH kAlo dravyAntaram / tathAhi - paraH pitA aparaH putraH / yugapat ayugapat vA, tathA ciram kSipram vA kRtaM kariSyate vA iti yat AdiguNatva kA viraha rUpa sAdhya na rahane se vyabhicAra doSa kI sambhAvanA hai, kintu 'pratyakSagrAhyatva' vizeSaNasahita hetu karane se doSa nahIM hogA, kyoMki paramANu ke rUpAdiguNa pratyakSa nahIM hote / (yadyapi una ke mata meM IzvarapratyakSa hone se, aba bhI vaha doSa tadavastha rahatA hai kintu 'indriyagrAhyatve sati' aise vizeSaNa meM tAtparya samajhanA cAhiye, phira vaha doSa nahIM rahegA / ) * zabda pRthvIAdi anya dravyoM kA guNa nahIM hai * zabda meM pRthvI Adi cAra ke guNatva kA niSedha karane ke liye 'ayAvadrvyabhAvitva' athavA 'bherI Adi Azraya se anyatra upalabdhi' ityAdi aura bhI kaI hetu kahe jA sakate haiM / rUpAdi guNa apane AzrayabhUta dravya meM yAvadrvya rahate haiM jaba ki zabda to utpanna ho kara tvarA se naSTa ho jAtA hai isa liye vaha pRthvI Adi cAra kA guNa nahIM ho sakatA / tathA, saMbhavita bherI-tabalA Adi Azraya se vaha utpanna hotA hai kintu dUra dUra parvata kI guphA meM bhI vaha sunAI detA hai, pRthvI Adi cAra ke guNa aise nahIM hote / sparza ke AzrayabhUta jo pRthvI Adi cAra haiM una ke guNa yAvadrvyabhAvI hote haiM aura unake Azraya meM hI upalabdha hote haiM ataH zabda se viparIta -vilakSaNa hI hai, yAnI zabda pRthvI Adi cAra ke guNoM se vilakSaNa hI guNa hai / zabda AtmA kA guNa nahIM ho sakatA, kyoMki 'maiM zabdavAlA hU~' isa prakAra usa kA ahaMkAra se avibhakta rUpa meM grahaNa nahIM hotA kintu ahaMkAra (ahaMtva) se vibhakta (=vyadhikaraNa) svarUpa meM hI usakA grahaNa hotA hai / zabda bAhyendriyapratyakSa hai isa liye bhI vaha AtmA kA guNa nahIM ho sakatA / tathA eka hI zabda anya jIvoM se bhI pratyakSagRhIta hotA hai isa liye bhI vaha jIva kA guNa nahIM ho sakatA / kAraNa, AtmA ke jo buddhi Adi guNa haiM ve zabda se viparIta hI haiM, yAnI na to buddhi Adi bAhyendriyapratyakSa hai, na eka AtmA ke guNa dUsare AtmA ko indriyagrAhya hote haiN| zabda dik-kAla aura mana kA guNa bhI nahIM ho sakatA, kyoMki zrotragrAhya hai, dik Adi tIna kA eka bhI guNa zrotragrAhya nahIM hai / [ prakAra pathvI Adi ATha meM se eka bhI dravya kA jo gaNa nahIM hai vaha gaNa hone se kisI dravya kA Azrita to honA hI cAhiye, ataH usa ke Azraya dravya ke rUpa meM parizeSa nyAya se AkAza siddha ho jAtA hai / AkAza kA vizeSa to koI liMga nahIM hai, zabdarUpa sAmAnya liMga hai isa liye usa ko 'eka' mAtra dravya rUpa mAnane meM koI Apatti nahIM hai / tathA usa kA zabda guNa kone kone meM sarvatra upalabdha hotA hai isa liye vaha 'eka' ho kara bhI vizvavyApaka siddha hotA hai / vaha zabdaguNa kA samavAyI kAraNa hai tathA svayaM anAzrita hai isa liye 'dravya' rUpa siddha hotA hai, evaM usa meM kRtakatva na hone se vaha nitya siddha hotA hai / * paratvAdiliMgaka kAladravya kI sthApanA * nyAya-vaizeSika mata meM kAla bhI eka svatantra dravya hai / usa kI anumiti ke liye bahuta se liMga haiM - isa pra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 parA'parAdijJAnam tadAdityAdikriyA-dravyavyatiriktapadArthanibandhanam tatpratyayavilakSaNatvAt, ghaTAdipratyayavat / yo'sya hetuH sa pArizeSyAt kAlaH / yato na tAvat parA'parAdipratyayaH digdezakRto'yam, sthavire'paradigvibhAgAvasthite'pi 'paro'yam' iti pratyayotpatteH / tathA yUni paradigbhAvAvasthite'pi 'aparo'yam' iti jJAnaprAdurbhAvAt / na ca valIpalitAdikRto'yaM pratyayaH, tatkRtapratyayavailakSaNyenotpatteH / nApi kriyAnirvartitaH, tatpratibhAvitajJAnavailakSaNyena saMvedanAt / tathA ca sUtram 'aparasmin paraM yugapad ayugapat ciraM kSipramiti kAlaliGgAni' (vaize0 da0 2-2-6) iti / AkAzavadevAsyApi vibhutvanityatvaikatvAdayo dharmA avagantavyAH / digapi ekAdidharmopetaM dravyaM pramANataH siddham / tathAhi - mUrteSveva dravyeSu mUrtaM dravyamavadhi kRtvA 'idamasmAt pUrveNa, dakSiNena, pazcimenottareNa, pUrvadakSiNena, dakSiNApareNAparottareNottarapUrveNAdhastA- paratva aura aparatva kA vyavahAra, samasAmayika aura viSamasAmayika ghaTanAe~, vilamba aura zIghratA kI pratIti ye saba liMga hai / spaSTatA - pitA baDA aura beTA choTA, yAnI ina meM pUrvApara krama hotA hai vaha kAla ke binA azakya hai / kabhI koI do ghaTanA ekasAtha kahIM hotI haiM, kabhI pUrvApara krama se hotI hai / kabhI koI kArya hone meM bahuta vilamba hotA hai to kabhI zIghra kAryasiddhi hotI hai / yaha kArya kala ho gayA, vaha to do dina ke bAda hogA / isa prakAra ke vyavahAroM meM jo kisI ke bAre meM pUrvatA kA aura anya ke viSaya meM pAzcAttyabhAva kA bodha hotA hai vaha kisI aise padArtha ke prabhAva se hotA hai jo na to sUrya Adi kI kriyArUpa hai, na to dravya yAnI zarIra para buDhApe meM honevAle valI-palita yA kaTIvakratA Adi rUpa hai, kintu una se atirikta hI hai jisa ko 'kAla' saMjJA dI gayI hai, kyoMki sUryakriyAdi kI pratIti aura yaha pUrva-pazcAdbhAva kI pratIti bahuta vilakSaNa hai, jaise ghaTAdi kI pratIti / isa pratIti kA jo mUlAdhAra hai vahI parizeSanyAya se 'kAla' kahA jAtA hai / / * kAla ke vinA pUrva-pazcAdabhAvapratIti azakya * yadi kaheM ki 'yaha pUrva-pazcAt kI pratIti dizAoM ke vibhAga se hotI hai' to vaha anucita hai, kyoMki vRddha puruSa pazcima dizA ke vibhAga meM baiThA ho to bhI usa ke viSaya meM 'yaha pUrva (baDA) hai' aisI pratIti sabhI ko hotI hai aura yuvAna puruSa pUrvadizA ke vibhAga meM baiThA ho to bhI 'yaha pazcima (choTA) hai' isa prakAra se bodha hotA hai / valI-palitAdi se pUrva-pazcAt kI pratIti kA honA sambhava nahIM hai, kyoMki do bUDhe vyakti meM samAnarUpa se valI-palita Adi dekhane para bhI pUrva-pazcAt kI pratIti vilakSaNa hI hotI hai / sUrya Adi kI kriyA se prabhAvita, yAnI janma lenevAlA jJAna aura pUrvapazcAtbhAva kI pratIti, donoM meM saMvedana vilakSaNa hotA hai / vaizeSikasUtra (2-2-6) meM kahA hai ki - "apara meM para (buddhi), samasAmayikatA - viSamasAmayikatA, vilamba-tvarA ye saba kAla ke liMga haiM / " __ AkAza meM jaise ekatva-vyApakatva-nityatva dravyarUpatva ityAdi dharma pahale dikhAye haiM vaise kAla meM bhI ye saba dharma samajha lenA / * daza pratItiyoM se digdravya kI sthApanA * 'dizA' eka svatantra ekatvAdidharmavAlA dravya hai yaha pramANasiddha tathya hai / dekhiye - eka mUrtta dravya kA sImAMkana kara ke anya mUrta dravyoM kA sthAna jJAta karane ke liye aisI daza pratItiyA~ hotI hai - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 zrI sammati-tarkaprakaraNam dupariSTAt' amI daza pratyayA yato bhavanti sA dig iti / tathA ca sUtram - 'ata idam iti yatastad dizo liMgam' (vaize0 da0 2-2-10) iti / ete hi vizeSapratyayA na AkasmikAH sambhavanti / na ca parasparApekSamUrttadravyanimittAH itaretarAzrayatvenobhayapratyayAbhAvaprasakteH / tato'nyanimittotpAdyatvA'sambhavAdete dizo liMgabhUtAH / dizazca vibhutvaikatvanityatvAdayo dharmAH kAlavad avagantavyAH / tasyAzcaikatve'pi prAcyAdibhedena nAnAtvaM kAryavizeSAd vyavasthitam / prayogazcAtra yadetat pUrvA'parAdijJAnam tad mUrttadravyavyatiriktapadArthanibandhanam, tatpratyayavilakSaNatvAt, sukhAdijJAnavat iti / ____ Atmadravyasya ca vibhutvAdidharmopetasya parA'bhyupagatasya prAgeva (prathamakhaMDe pRSTha 536) pratiSedhaH kRta iti na tatpUrvapakSaH punaH pradarzyate / 'isa se yaha pUrva meM hai athavA isa se yaha dakSiNa meM hai, athavA isa se yaha pazcima meM hai athavA "isa se yaha uttara meM hai, athavA 'isa se yaha agnikoNa meM hai, athavA 6isa se yaha nairRtya meM hai, athavA "isa se yaha vAyavya meM hai, "athavA isa se yaha IzAna meM hai, athavA isa se yaha nimnasthAna meM hai, 1 athavA isa se yaha U~cAI para hai / ina pratItiyoM kA mUlAdhAra jo hai vahI 'dizA' dravya hai / vaizeSikadarzana ke sUtra meM kahA hai - "jisa ke nimitta 'isa se yaha' aisA bhAna hotA hai vahI (nimitta) dizA kA liMga hai / " ukta daza bheda vAlI jo vizeSa-pratItiyA~ haiM vaha niSkAraNa nahIM ho sakatI / sImAMkana karanevAle mUrttadravyoM ke nimitta se ve pratItiyA~ hotI ho aisA bhI nahIM hai, kyoMki anyonyAzraya ho jAne se, do meM se eka bhI pratIti janma nahIM pA sakegI / tAtparya yaha hai ki kisI eka mUrta meM pUrvatva taba taka sthApita nahIM ho sakatA jaba taka usa ke sAmane rahe hue mUrta dravya meM pazcimatva kI sthApanA na ho jAya; tathA kisI eka mUrttadravya meM pazcimatva kI sthApanA taba taka nahIM ho sakegI jaba taka usake sAmane rahe hue mUrta dravya meM pUrvatva siddha na ho jAya / phalataH na to pUrva kI pratIti hogI na pazcima kI / AkAzAdi anya kisI nimitta se bhI pUrvAdi kA bhAna honA sambhava nahIM hai| ataH ina pratItiyoM ke liMgabhAva se 'dizA' nAmaka eka svatantra dravya siddha hotA hai / kAla kI taraha dizA meM bhI ekatva, vyApakatva aura nityatvAdi dharma samajha lenA cAhiye / yadi kaheM ki - dizA eka hI dravya hai to phira pUrvAdi 10 bhedoM kA kyA hogA ? - to javAba hai ki dizA to eka hI hai kintu kisI mUrta dravya meM pUrva kA aura kisI meM pazcima kA bhAna aura vyavahAra kAryabheda ko le kara ho sakatA hai / jaise eka hI caitra kAryabheda se pAcaka-vAcaka Adi kahA jAtA hai vaise eka hI dizA pUrvAdipratItiyA~rUpa kAryabheda se vividha mAnI gayI hai| dizA ke liye yaha prayoga dekhiye - jo yaha 'pUrva-pazcima' ityAdirUpa se jJAna hotA hai vaha mUrttadravya se bhinna kisI padArtha ke nimitta se hotA hai, kyoMki mUrttadravya ke jJAna se yaha jJAna vilakSaNa hai, jaise sukhAdijJAna / mUrttAdijJAna se vilakSaNa sukhAdijJAna ke mUlanimitta ke rUpa meM jaise svatantra viSayadravya siddha hai vaise hI pUrvapazcimAdijJAna mUrttadravyajJAna se vilakSaNa hone se usa ke mUlAdhAra rUpa meM dizA nAma kA svatantra dravya siddha hotA hai / __ nyAya-vaizeSika mata meM Atma dravya ko vibhu aura nitya mAnA gayA hai / vAstava meM, AtmA meM vibhutva aura nityatva yuktisaMgata na hone se pahale khaMDa meM pRSThAMka 536 se hI usakA sapUrvapakSa pratiSedha dikhAyA hai, ataH usa kA punarAvarttana yahA~ nahIM kiyA jAtA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 113 manodravyasya tu yugapajjJAnAnutpattirliGgam / tathA ca sUtram - 'yugapajjJAnAnutpattirmanaso liGgam' (nyAya da0 1-1-16) iti / anekendriyArthasaMnidhAne satyapi ekadA, krameNa jJAnotpattyupalambhAdanumIyata indriyArthavyatirekaM hetvantaramasti iti yatsaMnidhAnA'saMnidhAnAbhyAM jJAnasyotpattyanutpattI bhavataH / tathA ca prayogaH - rUpAdyupalabdhiH AtmabAhyendriyArthavyatiriktahetvantarApekSA, krameNopajAyamAnatvAt rathAdivat / atra pratividhIyate - yadi sAmAnyenAzritatvamAnaM zabdAnAM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA, teSAM bhUtakAryatayA tadAzritatvAt, kAryasya kAraNapratibaddhAtmalAbhatayA tadAzritatvAbhyupagamAt / atha ekanityA'mUrtta-vibhudravyasamavetatvenaiSAmAzritatvaM sAdhyate tadA tathAbhUtasAdhyAnvitatvasya dRSTAnte hetorabhAvAt anaikAntikatA hetoH, pratijJAyAzcAnumAnavirodhitvam / tathAhi - yadi nityaikavyApi-nabhodravyasamavetAH zabdA bhaveyustadaikadotpannAnekazabdavad anyakAlA api te tadaiva syuH avikalakAraNatvAt ekAzrayatvAcca / na ca sahakAryapekSA nityasya sambhavati iti pratipAditam / nApi samavAyitvamanupakAriNo yuktamatiprasaGgAt / tato'kramabhAvitvaprasaGgo vyavasthitaH / tatkAraNasya nityatve vyA * manodravya kI sthApanA * manas eka svatantra dravya mAnA gayA hai / pA~ca pA~ca indriya hone para bhI eka sAtha pA~ca indriyapratyakSa jJAna utpanna nahIM hote yahI liGga hai jo mana dravya ko siddha karatA hai / nyAyadarzana kA yaha sUtra hai -- 'eka sAtha aneka jJAnoM kI anutpatti yaha mana kA liGga hai / ' zrotra-cakSu Adi anekendriyoM ke sAtha apane apane viSayoM kA eka sAtha samparka ho jAne para bhI, kramazaH zabdajJAna, rUpajJAna Adi jJAna utpanna hote haiM, eka sAtha nahIM hote / isa tathya se yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki indriya aura viSaya ke alAvA aura bhI koI (mana jaisA) hetu hai jisa ke sAtha indriyasamparka rahane para jJAna hotA hai aura usa ke na rahane para nahIM hotA / / isa prakAra anumAnaprayoga dekha sakate haiM -- rUpAdi viSaya kA upalambha, AtmA-bAhyendriya evaM viSaya kI tripuTI se bhI atirikta kisI hetu se sApekSa hai, kyoMki kramazaH utpanna hote haiM / jaise rathAdi ke eka eka vibhAga ko milA kara kramazaH ratha utpanna kiyA jAtA hai aura taba AtmA, bAhyendriya aura viSaya se atirikta hathoDA Adi sAdhanoM kI bhI apekSA hotI hai / prastuta meM kramazaH jJAnotpatti ke liye bhI jo atirikta hetu apekSita hai vahI mana hai / * pratividhAna prArambha - AkAzAnumAna meM dUSaNa * AkAzAdi ko svatantra dravya siddha karane ke liye jo yaha saba kahA gayA hai vaha galata hai / zabda meM Azritatva kI kathA meM do vikalpa prazna haiM -- 1 sAmAnyatayA sirpha Azritatva hI siddha karanA hai to vaha siddhasAdhana mAtra hai / kAraNa, zabda bhUta(=pudgala) kA kArya hone se bhUta kA Azrita honA hameM bhI mAnya hai / jo kArya hotA hai vaha kisI eka upAdAnakAraNa se sambaddha ho kara hI svabhAvalAbha karatA hai isa AdhAra para hama mAnate haiM ki zabda bhUtakArya hone se bhUtAzrita hI ho sakatA hai / dUsare vikalpa meM yadi eka-nitya-amUrtta-vibhudravya meM samaveta ho aise vizeSarUpa se yadi zabda meM Azritatva siddha karanA hai to vaise sAdhya kI vyApti ghaTAdi dRSTAntagata hetu meM na hone se utpattivinAzazIlatA hetu sAdhyadrohI bana jAyegA / dUsarA doSa pratijJA meM anumAnabAdhA hai, vaha isa prakAra - zabda yadi eka-nitya-vyApaka AkAzadravya meM samavAya se Azrita hogA to jaise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 zrI sammati-tarkaprakaraNam pitve ca zabdAnAM sarvapuruSairgrahaNaprasaGgaH / tathAhi - AkAzAtmakaM zrotram AkAzaM caikameveti tatprAptAnAM sarveSAmapi zravaNaM syAt / na ca niravayavAkAze'yaM vibhAgaH 'idamAtmIyaM zrotram' 'idaM ca parakIyam' iti / ____ atha yadIyadharmAdharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhaM nabhaH tattasya zrotramiti vibhAgaH, ata eva nAsikAdirandhrAntareNa na zabdopalambhaH saMjAyate, tatkarNazaSkulIvighAtAd bAdhiryAdikaM ca vyavasthApyata iti / asadetat - anaMzasya nabhasa evaMvidhavibhAgAnupapatteH / na ca pAramArthikavibhAganiSpAyaM phalaM parikalpitAvayavavibhAgo nivarttayituM kSamaH atiprasaMgAt, anyathA malayajarasAdikamapi pAvakaprakalpanayA ploSAdikAryaM vidadhyAt / na ca kalpitatadavayavavazAdapi pratiniyatazabdopalambhadarzanAnAyaM doSaH, zabdopalambhakAryasyAnyathAsiddhatvAt / na ca 'saMyogasyA'vyApyavRttitvakRtA AkAzasya dezAH' ekakAla meM bherI-mRdaMgAdi ke aneka zabda utpanna hote haiM vaise sabhI zabda yAnI bhinna bhinna kAla ke zabda bhI eka hI kAla meM utpanna ho jAyeMge kyoMki AkAzarUpa avikala kAraNa sadA saMnihita hai aura vaha eka mAtra hI sabhI zabdoM ke AzrayarUpa meM mAnya hai / isa prakAra nityasamavetatva hetu se akramikatva ke anumAna se zabda ke nityasamavetatva meM jarUra bAdhA pahu~cegI / yadi kaheM ki - sahakArI kramika prApta hone se zabda kramazaH utpanna hote haiM na ki eka sAtha - to yaha ThIka nahIM, kyoMki nitya padArtha ko kabhI sahakArI kI apekSA nahIM hotI - yaha pahale bhI kahA huA hai / tathA jo upakAravihIna hai usa meM samavAyitva bhI nahIM ho sakatA, anyathA AtmA bhI zabda kA samavAyI bana sakatA hai / isa prakAra AkAza kI siddhi meM eka sAtha sarvazabdotpattirUpa prasaMga tadavastha rahegA / dUsarI bAta yaha hai ki zabda ke upAdAna kAraNa ko nitya aura vyApaka mAna lene para pratyeka zabda sabhI puruSoM se gRhIta hone kA atiprasaMga bhI hogA / kaise yaha dekhiye - zrotrendriya bhI AkAzarUpa hI Apa mAnate haiM, AkAza to sarvasAdhAraNa eka hI hai ataH AkAzAtmaka zrotra meM sambaddha hone vAle pratyeka zabda kA sabhI puruSoM ko zravaNa ho jAne kI vipadA hogI / AkAza ke yadi avayava hote taba to yaha kaha sakate ki 'yaha zrotra merA hai aura yaha dUsare kA hai' - kintu niravayava AkAza meM vaisA sambhava hI nahIM hai jisa se yaha kahA jA sake ki mere zrotra meM utpanna zabda mujhe hI sunAI degA, anya ko nahIM / * karNachidragata AkAza zrotrendriya nahIM * yadi yaha kahA jAya - pUrA AkAza zrotrendriyarUpa nahIM hai, usa kA eka vibhAga hI zrotrarUpa hai; jisa puruSa ke puNya-pApa ke viziSTa saMskAra se avaruddha karNachidrarUpa jo AkAza hai vahI usa vyakti kA zrotra hai| yahI sababa hai ki nAsikA-mukha Adi anya chidroM se kabhI zabdazravaNa nahIM hotA / karNachidra ko coTa pahu~catI hai tabhI baherApana kA udaya mAnA jAtA hai| - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki niravayava AkAza kA koI vibhAga honA yaha asaMgata bAta hai / kAlpanika bIja se kabhI zasyaniSpatti nahIM hotI vaise hI pAramArthika gagana-vibhAga se jo zravaNa-phala niSpanna honA cAhiye vaha kAlpanika avayavavibhAga se kabhI utpanna nahIM hotA, anyathA zItala candanarasa meM agni kI kalpanA karane mAtra se dAhAdi kArya bhI hone lagegA / yadi kaheM ki - saba kalpanA samAna nahIM hotI, ataH jaba kalpita gaganavibhAga se bhI niyata zabdopalambha dikhAI detA hai taba usa meM ukta doSa ko sthAna nahIM rahatA / - to yaha bhramaNA hai, kyoMki vinA kalpanA bhI anyathA yAnI pArthivAdi zarIrAvayavarUpa zrotrendriya se hI zabda kA zravaNa spaSTa anubhavasiddha hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 115 iti vyapadezaH, prAgevAsya pratiSiddhatvAt / api ca, anala-karNazaSkulyAdayo'pi samAnadezAH syuH abhinnaikanabhaH-saMsargitvAt / tathAhi - yenaiko viyatsvabhAvena saMyuktastenaivAparo'pIti taddezabhAvI so'pi syAt, tatsaMyuktasvabhAvaviyatsaMsargitvAt taddezAvasthitAnalavat / zabdAnAmapi ata evaikadezatvAt ekopalambhe sarvopalabdhizca syAt / dUrAsannAdyavasthAyitA tu bhAvAnAM pratItigocarA virodhinI ca bhavet / dik-kAlasAdhanaprayogeSvapi ete doSAH - sAmAnyena sAdhane siddhasAdhyatA, vizeSasAdhane hetoranvayAdyasiddhiranumAnabAdhitatvaM ca pratijJAyAH iti samAnAH / tathAhi - pUrvAparotpannapadArthaviSayapUrvAparazabdasaMketavazodbhUtasaMskAranibandhanatvAt prakRtapratyayasya, kAraNamAtre sAdhye kathaM na siddhasAdhyatA ? vizeSe ca kathaM nAnvayA'siddhiH ? anumAnabAdhA ca pratijJAyAH pUrvavad bhAvanIyAH / ata eva netaretarAzrayadoSo'pi pUrvapakSodito (pR0112-4) viziSTapadArthasaMketaprabhavatve'sya pratyayasya / kiMca, niraMzaikadikkAlAkhyapadArthanimittatvaM parA'parAdipratyayasya prasAdhayitumabhyupagatam taccA'yuktam svAkArAnukAripatya yaha bhI nahIM kaha sakate ki - 'saMyoga kI avyApyavRttitA hI AkAza kA deza hai' - kyoMki usa kA pahale hI pratiSedha kara Aye haiN| dUsarI bAta yaha hai ki agni aura karNachidra meM samAnadezatA prasakta hogI, kyoMki donoM hI akhaMDa eka gagana ke saMsargI hai / kaise yaha dekhiye - eka ke sAtha saMyoga kA prayojaka jo gaganasvabhAva hai vahI dUsare ke sAtha saMyoga kA prayojaka hai / ataH donoM hI samAnadezasthAyI hone cAhiye, kyoMki donoM hI apane sAtha saMyukta svabhAvavAle eka hI gagana ke saMsargI haiM jaise prakAza aura agni samAnadezasthAyI hote haiM / isa DhaMga se jaba yaha siddha hotA hai ki sabhI zabda samAna (gagana) dezasthAyI haiM taba eka zabda kI upalabdhi hone para sabhI zabdoM kA upalambha hone kA atiprasaMga durnivAra hai / dUsarA doSa yaha hogA ki 'vaha dUra hai yaha nikaTa hai' isa prakAra kI pratIti se jo dUra-nikaTa bhAvoM kI vyavasthA hotI hai usa ke sAtha virodha hogA, kyoMki niravayava AkAza kA koI dUra-nikaTa vibhAga sambhava nahIM hai / * dik-kAlasAdhaka anumAnoM meM dUSaNa * dizA aura kAla kI siddhi ke liye jo prayoga dikhAyA gayA hai una meM AkAzaprakaraNa meM diye gaye doSa samAnarUpa se lAgU hote haiM - yadi sAmAnyataH dik-kAla tattva kI siddhi apekSita hai taba 'siddha kA sAdhana' doSa hai, vizeSarUpa se ekatvAdidharmayukta dik-kAla kI siddhi abhipreta ho taba hetu meM anvaya (vyApti) kI asiddhi, dRSTAntAsiddhi aura pratijJA meM anumAnabAdha ye doSa pUrvavat prasakta haiM / dekha lIjiye - pUrva-pazcAt utpanna padArthoM ke viSaya meM kiye gaye 'pUrva-apara' zabdoM ke saMketa ke prabhAva se jAgrata honevAle saMskAra parA'paratva pratIti evaM vyavahAra kA mUlAdhAra hai - isa DhaMga se saMskArarUpa sAmAnya kAraNa kI siddhi karanA abhipreta ho to vaha hama bhI mAnate haiM, taba siddha-sAdhana doSa kaise TalegA ? vizeSarUpa se yAnI eka-vyApaka-nityadravyarUpa kAraNa kI siddhi yadi karanA ho to vaise sAdhya ke sAtha hetu kI vyApti siddha na hone se vyApyatvAsiddhi spaSTa hai / pratianumAna se yahA~ bAdha pahu~catA hai - ekAzrayatva aura avikala dik aura kAlarUpa kAraNa upasthita hone se sabhI vastu meM samAna-digvarttitva aura samakAlInatA kA pratianumAna eka-nitya-vyApaka dik-kAla ke anumAna ko bAdhaprahata kara detA hai / pUrvapakSIne dik-siddhi ke viparItapakSa meM jo, 'pUrvatva siddha nahIM hogA taba taka pazcimatva asiddha rahegA'... ityAdi anyonyAzraya doSa kahA thA vaha bhI niravakAza hai, kyoMki eka kI apekSA sUryodaya ke nikaTavartI padArtha meM evaM sUryAsta ke nikaTavartI padArtha meM kramazaH kiye gaye saMketa anusAra yaha 'pUrva' hai vaha 'pazcima' hai aisI pratIti AsAnI se kI jA sakatI hai| yaha bhI socanA hai parAparAdipratIti meM jo niraMza-eka dik-kAla saMjJaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 yajanakasya tadviSayatvAt; niraMzasya ca paurvAparyAdivibhAgAbhAvatastathAbhUtapratyayotpAdakatvA'sambhavAt / tathAbhUtapratyayAdviparItArthasiddheH iSTaviparyayasAdhanAt viruddhazcaivaM hetuH syAt / -kalA atha bAhyAdhyAtmikabhAvapaurvAparyanibandhanasya dik-kAlayoH paurvAparyavyapadezasya bhAvAnna hetorviruddhatA / nanvevaM dik-kAlaparikalpanA vyarthA tatsAdhyAbhimatasya kAryasya bAhyAdhyAtmikaiH sambandhibhireva nirvarttitatvAt / tathAhi dik pUrvAparAdivyavasthAheturiSyate kAlazca pUrvAparakSaNa - lava - nimeSa - ka muhUrtta - prahara divasa ahorAtra pakSa- mAsa Rtu - ayana - saMvatsarAdipratyayaprasavanimitto'bhyupagataH / ayaM ca svarUpabhedaH svAtmani tayoH samasto'pyasambhavI tatsambandhiSu punarbhAveSu vidyamAnastatra pratyayaheturiti vyarthA tatprakalpanA / atha tatsambandhiSvapyayaM bhedo'parakriyAdibhedanimittastarhi tatrApyevamiti anavasthAprasaktiH / atha padArtheSu pUrvAparabhedaH kAlanimittaH, nanu kAlopyasau na svataH iti aparakAlanimitto yadyabhyupagamyate tadAnavasthA / atha padArthabhedanimittastadetaretarAzrayatvaprasaGgaH / atha tatra svata padArtha kA yogadAna siddha karanA Apa cAhate haiM vaha ThIka nahIM, kyoMki koI bhI padArtha kisI eka pratIti kA viSaya tabhI mAnA jAtA hai jaba vaha padArtha apane se samAnAkAra pratIti ko utpanna karatA hai / kintu prastuta meM niraMza mAne jAnevAle dik-kAla padArtha meM pUrva - pazcAt Adi vibhAga hI nahIM hai to una se pUrva - pazcAt Adi vibhAga viSayaka pratIti ko kaise utpanna karegA ? ! vAstava meM to dik-kAla sAdhaka pUrvAparAdipratItirUpa hetu viruddha ThaharatA hai, kyoMki vaha to pUrvAparavibhAgAvagAhI hone se eka akhaMDa - niravayava padArtha se viparIta aneka sakhaMDa - sAvayava padArtha ko siddha karane ke kAraNa iSTa-siddhi kA vighAtaka hai / * dik-kAla kI kalpanA nirarthaka -- zrI sammati-tarkaprakaraNam yadi yaha kahA jAya 'hetu viruddha nahIM ho sakatA kyoMki hetu se to sirpha dik-kAla hI siddha karanA abhipreta hai aura dizA aura kAla eka aura nirvibhAga hone para bhI apane sambandhi bAhya pradIpAdi tathA abhyantara zarIrAdi padArthoM ke pUrvAparabhAva ke mUlAdhAra para dik-kAla meM bhI upacarita pUrvAparabhAva kA vyavahAra hotA hI hai / ' are, taba to dik-kAla kI kalpanA bhI nirarthaka tthhregii| kAraNa, dizA aura kAla se jo padArthagata parAparatva kI ghaTanA rUpa kArya siddha karanA cAhate haiM vaha kArya to bAhya - abhyantara apane sambandhiyoM se nipaTa jAtA hai / kaise yaha dekhiye ' yaha pUrva meM, vaha pazcima meM' aisI vyavasthA kA hetu dizA mAnI jAtI hai, tathA pUrvakSaNa, pazcimakSaNa evaM lava, nimeSa, kalA, muhUrtta prahara divasa, ahorAtra, pakSa, mAha, Rtu, ayana, varSa ityAdi meM pUrva-pazcimabhAva kI pratIti ke janma meM nimittarUpa meM kAla kI kalpanA kI jAtI hai / kintu dizA meM aura kAla meM eka aura akhaMDa hone ke kAraNa svataH to sampUrNa bheda hote nahIM, jo pUrvApara bheda haiM ve to dikkAlasambandhi padArthoM meM svataH Apane mAna liyA hai, una se hI yAnI padArthagata pUrvAparabheda se hI pUrvAparapratIti ghaTita ho jAtI hai to aba dik-kAla kI kalpanA kisa ke liye ? Jain Educationa International - * kriyAdibhedamUlaka pUrvAparabheda mAnane meM anavasthA yadi aisA kaheM ki padArthoM meM bhI pUrvAparabheda svataH nahIM kintu anya kriyAdibheda para avalambita hai to phira una kriyAdibhedoM ko anyAvalambita mAnane para anavasthA doSa prasakta hogA / yadi padArthagata bhedoM ko kAlanimitta mAnA jAyegA to kAla meM jo pakSa mAsAdi bheda haiM una ke liye anyakAla - nimitta kI kalpanA hone para punaH anavasthA doSa hogA / yadi una kAla ke bhedoM ko padArthabhedAvalambita mAneMge to donoM ekadUsare para avalambI ho jAne se anyonyAzraya doSa hogA / yadi kAlagata bhedoM ko svataH hone kA mAna leMge For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 evAyaM bhedaH, padArtheSvapi svata evAyaM kiM nAbhyupagamyate ? tatazca punarapi dik-kAlaprakalpanaM vyartham / manaHsAdhane'pi hetau kAraNamAtre sAdhye siddhasAdhyatA, manaskArAdezcakSurAdivyatiriktasya kAraNamAtrasyeSTeH / vizeSeNa tu nityaikamanaHsAdhane'nanvayadoSaH pratijJAyAzvAnumAnabAdhA iSTaviparyayasAdhanAd, viruddhazca heturiti doSAH pUrvavad vAcyAH / cakSurAdivyatiriktAnityakAraNasApekSatvasya sAdhanAdviruddhatA prakaTaiva, anyathA hyatrApi nityakAraNatve cetasAmavikalakAraNatvAta kramotpattiviruddhaiva bhavet / tanna pRthivyAdermanaHparyantasya dravyanavakasya pramANataH siddhiH / tataH pRthivyAdIni dravyANi itarebhyo bhidyante dravyatvAbhisambandhAt' (pR0 83-1) ityAdihetUpanyAso'yukta eva, tatsvarUpA'siddhau hetorAzrayAsiddhatvadoSAt / svarUpAsiddhazcAyaM hetuH dravyatvAbhisambandhasya samavAyalakSaNasyA'siddheH / vizeSaNA'siddhazca dravyatvasAmAnyasya niSiddhatvAnniSetsyamAnatvAcca / na cAtrAnvayaH siddhaH, sAdharmyadRSTAntasyAbhAvAt / na ca sapakSAbhAve kevalavyatirekI heturgamakaH, pratibandhaprasAdhakapramANaviSayasAdharmyadRSTAntAbhAve sarvatra sAdhyAbhAvAt sAdhanasya vyAvRttyasiddheH / "sAdhyasadbhAve eva sarvatra sAdhanasadbhAvaH' ityevaMbhUtAnvayA'prato (usa ke ekatva kA bhaMga to hogA hI, uparAMta) padArthoM meM bhI svataH pUrvAparabheda kyoM na mAna liyA jAya ? natIjatana, aise bhI dikkAla kI kalpanA nirarthaka ThaharegI / * vizeSarUpa se manaHsAdhaka anumAna meM bAdhAdi doSa * mana kI siddhi ke liye prayukta hetu se, indriyoM se atirikta sirpha Antara kAraNa hI siddha karanA ho to siddhasAdhanadoSa prasakta hai. kyoMki cakSa Adi se atirikta jAnakAraNa ke rUpa meM manaskAra hameM bhI maMjara hai| yadi vizeSataH nitya evaM ekamAtra mana kI siddhi abhilaSita ho to heta meM sAdhya kI 3 vyAptirUpa ananvaya doSa hogaa| pratijJA meM anumAna bAdhA hI hogI kyoMki nitya ko kisI kI apekSA na hone se avikalakAraNatva hetu se sadaiva jJAnotpatti kI siddhi kA aniSTa prasakta hone se bAdha pahu~cegA / tathA iSTaviparyaya yAnI hetu se nityaviparIta sAdhyasiddhi hone se viruddha doSa hogA - ye doSa akAza-kAla ke bAre meM jaise kahe gaye haiM vaise hI samajha lenA / isa meM viruddhatA isa taraha atyanta pragaTa hai ki jo sApekSa hotA hai vaha anitya hotA hai, ataH cakSuAdi se atirikta anityamanaHsApekSatA hI siddha hogI na ki nityamanaHsApekSatA / yadi siddha hone vAle kAraNa ko nitya mAnA jAya to nitya cetas rUpa avikala kAraNa se tIna kAla meM honevAle saba jJAna eka sAtha hI utpanna ho jAyegA na ki kramazaH / kramazaH jJAnotpatti mana kI nityatA se viruddha hai| niSkarSa, nyAya-vaizeSikamatAbhipreta 'pRthvI se manaH paryanta nava dravyoM' kI siddhi meM pramANa nahIM hai / (ekAnta nitya AtmA kI siddhi kA pahale khaMDa meM hI pratiSedha kiyA hai / ) * pRthvIAdi dravyoM meM guNAdibheda kA anumAna vyartha * 'pRthivI Adi dravya anya (guNAdi) se bhedazAlI haiM, kyoMki dravyatvajAtisambaddha haiM' isa taraha jo vyatirekI anumAna pUrva-pakSiyoM kI ora se diyA jAtA hai vaha aba nirarthaka hai kyoMki ukta rIti se jaba nava dravyoM kI siddhi meM baDe baDe bAdhaka upasthita haiM taba una kI svarUpataH evaM pakSarUpa meM bhI asiddhi hone se dravyatvAbhisa hetu AzrayAsiddhidoSa-duSita ho jAtA hai / hetu bhI svarUpAsiddha hai kyoMki dravyatva kA samavAya sambandha bhI hai / hetu meM dravyatvarUpa vizeSaNa bhI asiddha hai, kyoMki nyAya-vaizeSika abhilaSita dravyatvajAti kA pahale niSedha kiyA hai aura Age kiyA jAyegA / dUsarI bAta yaha hai ki kevalavyatirekI hetu se sAdhyasiddhi nahIM ho sakatI, kyoMki usa kA koi sapakSa yAnI anvaya dRSTAnta nahIM hotA / jaba taka vyApti ke sAdhaka siddha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 zrI sammati - tarkaprakaraNam siddhau ' sAdhyAbhAve sarvatra sAdhanasya abhAva : " iti sakalAkSepeNa vyatirekasyA'sambhavAt" ityAdernyAyasyA'sakRt pratipAditatvAt / yadapi 'navaiva dravyANi' ityAdiprayogapratipAdanam / ( pR0 82 - 9 ) tadapyasaMgatameva; tatsvarUpA'siddhau tatsaMkhyAsiddherdUrApAstatvAt / na ca lakSaNayogitvamapi teSAm asiddhapRthivItvAbhisambandhAderlakSaNasyAnupapatteH / ata evAnyonyavyAvRttAdervizeSaNasyAnupapattirvizeSyAbhAve vishessnnsyaapysmbhvaat| 'nyUnAdhika' (82-7) ityAdyapi tadvizeSaNamasaMgatam pramANa- prameya - saMzaya- prayojana - dRSTAnta - siddhAntaavayava-tarka-nirNaya-vAda- jalpa - vitaNDA - hetvAbhAsa chala - jAti - nigrahasthAnAnAM naiyAyikAbhyupagatapadArthAnAM SaTpadArthAdhikAnAm tamazchAyAdInAM ca navadravyAdhikAnAM sadbhAvAt / na ca padArthaSoDazakasya SaTSvevAntarbhAvAt tamazchAyAdInAM ca tejo'bhAvarUpatvAnna tadadhikapadArthasadbhAva iti vaktavyam - dravyAdInA - mapi SaNNAM pramANa-prameyarUpapadArthadvaye'ntarbhAvAt padArthaSaTkasyApyanupapatteH / -- pramANa ke viSayabhUta sAdharmya dRSTAnta upalabdha nahIM hotA taba taka sarvatra vyApakarUpa se sAdhya ke viraha meM hetu ke viraha kA nizcaya bhI nahIM ho sakatA, ataH vyatirekavyApti kA sambhava bhI vahA~ raha nahIM pAtA / kaI bAra yaha nyAya pahale kahA jA cukA hai ki sAdhya kI upasthiti meM hI sarvatra sAdhana kI upasthiti hotI hai, isa prakAra kA anvaya jisa sAdhya - sAdhana meM aprasiddha hai, una meM, sAdhya ke viraha meM sAdhana kA avazya viraha hotA hai - isa prakAra ke vyatireka kA bhI sambhava nahIM hotA / * nava se adhika dravya, cha se adhika padArtha sambhava 'dravya sirpha nava hI hai' isa prakAra jo dravyoM kI saMkhyA kA nirdhAraNa kiyA gayA hai vaha bhI asaMgata hai kyoMki jaba dravyoM kA svarUpa hI asiddha hai taba una kI saMkhyA kI siddhi kI AzA kaise kI jA sakatI hai ?! pRthvI Adi meM itarabheda kI siddhi ke liye pRthivItvAdilakSaNa ke sambandha ko heturUpa meM prayukta karanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki pRthivItvAdi jAti svayaM asiddha hai taba usa kA sambandhAdilakSaNa hetu kaise saMgata ho sakegA ? 'padArtha chaH hI haiM' aura 'dravya nava hI hai' isa sAdhya kI siddhi ke liye prayukta hetuoM meM jo pUrvapakSIne yaha vizeSaNa kiyA thA 'anyonyavyAvRtta' - yaha vizeSaNa asaMgata hai kyoMki jaba SaT padArthasAdhaka pramANa viSayatvarUpa vizeSya tathA (parasparavyAvRtta) navalakSaNayogitva rUpa vizeSya hI ghaTatA nahIM hai taba 'parasparavyAvRtta' isa vizeSaNa kA sambhava hI kahA~ rahegA ?! tathA usI prayogayugala meM jo 'nyUnAdhikapratipAdaka pramANa kA abhAva' ( pR0 82) yaha vizeSaNa diyA hai vaha bhI asaMgata hai, kyoMki chaH padArthoM se bhI adhika yAnI 16 padArtha naiyAyikoMne kahe haiN| pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda, jalpa, vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti, nigrahasthAna ye haiM una ke solaha padArtha / tathA nava dravyoM se adhika tamas - chAyAdi dravyoM kI pratyakSa upalabdhi hotI hai isaliye nava se adhika dravyoM kA pratipAdaka pramANa kA sadbhAva hai / yadi yaha kahA jAya ' pramANAdi solaha padArthoM kA chaH padArthoM meM antarbhAva ho jAtA hai, jaise pramANa kA jJAnaguNa meM, prameya to cha: hai hI, saMzaya kA jJAnaguNa meM.... ityAdi / tathA tamas - chAyA to tejodravya kA abhAva hI hai isa liye bhAvasaMkhyA cha batAne meM koI doSa nahIM hai aura cha se adhika padArthoM kA sadbhAva nahIM hai aisA kaha sakate haiM' to aisA mata boliye, kyoMki taba to dravya-guNAdi cha padArthoM kA pramANa aura prameya ina do padArthoM me hI samAveza zakya hai, isa liye 'cha se nyUna padArtha nahIM hai' aisA bhI nahIM kaha sakeMge aura cha padArtha vArttA asaMgata A paDegI / Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only w Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 119 atha tadantarbhAve'pi avAntaravibhinnalakSaNavazAt prayojanavazAdvA dravyAdiSaTkavyavasthA tarhi tata eva pramANAdiSoDazakavyavasthA tamazchAyAdidravyAntaravyavasthA'pi bhaviSyati iti 'nyUnAdhika 0 ' ityAdi - vizeSaNAnupapattireva / na ca tamazchAyAderbahalatvAdi - taratamavizeSayogino viziSTArthakriyAnirvarttanasamarthasya ca bhAsAmabhAvarUpateti vaktavyam, bhAsAmapyevaM tamazchAyA'bhAvarUpatAprasakteH / na cAvArakadravyasannidhAnApekSatejo'bhAvarUpatA tayoH, svasAmagrIto viziSTapadArthotpattau pratiyogyabhAvarUpatve bhAsAmapi tathAtvopapatteH / yadapi madhura-zItadravyopayogAd ye guNAH samupajAyante chAyAdisevanAdapi te prAdurbhavantItyupacArAt 'chAyA madhura-zItalA' ityucyate tat tejasyapi samAnam / yathA ca chAyA-tamasoH pudgaladravyAtmakatvaM tathA prAk (caturthakhaMDe) pratipAditamiti na punarucyate / tadevaM 'pRthivyAdIni nava dravyANi' ityanupapannam tatsadbhAvapratipAdakapramANAbhAvAt bAdhakasya ca pradarzitatvAt / * nyUnAdhika vizeSaNa kI asaMgati tadavastha * aba Apa kaheMge ki pramANa- prameya ina doM meM cha padArthoM kA antarbhAva ho jAne para bhI una prameyoM ke jo aneka bheda haiM una meM sabhI kA avAntara lakSaNa bhinna bhinna haiM isaliye, athavA una ko svatantrarUpa se bodhita karane ke prayojana se, padArthavyavasthA meM cha padArtha batAye gaye haiN| taba to aisA bhI kaha sakate haiM ki vizeSa prayojana se nyAyadarzana meM solaha padArthoM kI vyavasthA batAyI gayI hai, na ki padArtha utane hI haiM isa liye / tathA, nava dravyoM kI vyavasthA bhI sirpha vyavasthA ke liye hI kI gayI hogI, ataH tamas aura chAyA ko nava se atirikta dravya mAna lene meM koI bAdha nahIM hai / phalataH 'nyUnAdhika pratipAdaka pramANa nahIM hai' yaha (hetugata) vizeSaNa aMza asaMgata ThaharatA hai / jisa tamas aura chAyA meM, nibiDa, nibiDatara, nibiDa ma aMdhakAra, ghana-ghanatara - ghanatama chAyA isa prakAra tara - tamabhAvasvarUpa vizeSatA upalabdha hotI hai, tathA saMtapta puruSoM ko sAtAjananAdi viziSTa arthakriyA ke phalana meM jo samartha haiM una ko sirpha tejas ke abhAvarUpa meM karAra denA ucita nahIM hai, kyoMki usa se ulaTA yAnI tejas ko tamas ke abhAvarUpa meM ghoSita karane kA atiprasaMga ho sakatA / yadi aisA kaheMge ki jaba koI AvaraNa dravya bIca meM A jAtA hai taba tejasa kA abhAva hone para hI andhakAra kI yA chAyA kI pratIti hotI hai isa liye ve donoM tejasabhAva svarUpa hone cAhiye / nahIM, aisI bAta nahIM hai / AvaraNa dravya to tamas kI utpatti ke liye sAmagrIrUpa hai, apanI sAmagrI se tamasUrUpa atirikta dravya utpanna hotA hai, usa ko Apa agara pratiyogisvarUpa tejas kA abhAva hI karAra deMge to aisA bhI mAnane kI vipadA hogI ki AvaraNa dravya ke haTha jAne se tamodravya kA abhAva hone para hI tejas kI pratIti hotI hai ataH prabhA 'tamas kA abhAva' hI hai / Jain Educationa International - madhura evaM zItala hotI hai' isa se tathA Ayurveda meM batAyA hai ki ' chAyA bhI chAyA dravyarUpa siddha hotI / isa para jo naiyAyikAdi kahate haiM ki 'madhura-zIta dravya ke sevana se jo lAbha hotA hai vahI chAyAdi ke sevana se hotA hai isI liye chAyA ko upacAra se madhura - zItala batAyA gayA hai' vaha ThIka nahIM hai, kyoMki isase viparIta tejas ke liye aisA hI kahA jA sakatA hai ki uSma dravyoM ke sevana se jo lAbha hotA hai vahI AtapAdi ke sevana se bhI hotA hai ataH usa ko upacAra se dravya kahA gayA hai, vAstava meM tejas dravyarUpa nahIM hai / chAyA aura tamas pudgalamaya ( = bhautika) haiM isa tathya kA upapAdana pahale ho cukA hai ataH punarukti kI jarUra nahIM / niSkarSa - 'pRthvI Adi nava hI dravya haiM' yaha nyAya-vaizeSika darzana kA siddhAnta asaMgata hai, kyoMki usa meM bAdhaka kA pradarzana kiyA jA cukA hai aura nava dravyoM kA sAdhaka koI pramANa bhI nahIM hai / - -- - For Personal and Private Use Only - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 zrI sammati-tarkaprakaraNam dravyAbhAvAcca guNAdayo vizeSaparyantAH asanta eva, teSAM tadAzritatvAbhyupagamAt, AzrayAbhAve ca tadAzritAnAM tatparatantratayA'vasthAnA'sambhavAt / guNa-karmaNAM ca sAkSAd dravyAzritatvaM parairabhyupagatam / tathA ca sUtram 'dravyAzrayI aguNavAn saMyoga-vibhAgeSvakAraNam anapekSa iti guNalakSaNam' (vai0da. 1-1-16) / ekadravyamaguNaM saMyogavibhAgeSvanapekSaM kAraNamiti karmalakSaNam (vai0da0 11-17) / ekamevaikasminnaiva ca dravye AzritamekadravyaM karma / guNAstu kecidanekasmin varttante saMkhyA-saMyogAdayaH aneke vaikadaikatra varttante rUpa-rasAdayaH / sAmAnyavizeSAzca kecid dravyatva-pRthvItvAdayo dravyavRttaya eva guNatva-karmatvAdayastu dravyasambandha(?ddha)guNa-karmAzritAH / sattAsAmAnyaM tu dravya-guNa-karmavRtti / vizeSAstu nityadravyeSveva varttante iti dravyapratiSedhe guNAdipratiSedhaH prasiddha eva / samavAyastu paJcapadArthaniSedhe niSiddha eva, sarvAzrayAzritAbhAve tasyA'bhAvAt / tato dravyaniSedhAdevAzeSapadArthaniSedhasiddhAvapi vizeSato guNAdipratiSedhaH pradaryate, paradarzanasya sarvathA'yuktatApradarzanAt / tatra 'rUpa-rasa-gandha-sparzAH saMkhyAH parimANAni pRthaktvam saMyogavibhAgau paratvA'paratve buddhayaH sukhaduHkhe icchA-dveSau prayatnazca guNAH' (vai0da0 1-1-6) iti sUtrasaMgRhItAH saptadaza, 'ca' zabdasamuccitAH gurutva-dravatva-sneha-saMskAra-dharmA'dharma-zabdAzca sapta gRhyante iti caturviMzatirguNAH / tatra cakSurlAhyaM * dravyoM ke niSedha se guNAdivyavasthA bhI niSiddha * guNa se le kara vizeSa taka ke padArtha saba sAkSAt yA paramparayA dravyAzrita hI mAne gaye haiM, kintu svakalpita dravya hI 'sat' siddha nahIM ho sakatA, ataH guNAdi to sutarAM asat Thaharate haiM / kAraNa, Azrita padArtha Azraya ko parAdhIna hote haiM / Azraya ke abhAva meM Azrita kA avasthAna sambhava hI nahIM hai / parapakSiyoM ne guNa aura kriyA ko sAkSAta dravyAzrita mAne haiM / vaizeSikasUtra meM kahA gayA hai ki 'dravyAzrita ho, svayaM nirguNa ho, saMyoga yA vibhAga kA kAraNa na ho tathA nirapekSa ho yaha guNa kA lakSaNa hai / ' (vai.da. 1-1-16) / tathA 'jo eka dravya hotA hai, nirguNa hai tathA saMyoga-vibhAga kA nirapekSa kAraNa hai vaha karma hai' (vai.da. 1-1-17) / sUtra meM 'ekadravya' kahA hai usa kA yaha artha hai - jo eka dravya meM eka hI hotA hai aura eka dravya meM hI rahatA hai / guNoM meM kucha saMkhyA-saMyogAdi anekadravyoM meM rahate haiM, evaM kucha rUpa-rasAdi aneka ho kara eka dravya meM rahate haiN| jo sAmAnya-vizeSobhayasvarUpa dravyatva-pRthivItvAdi jAtiyA~ hai ve sirpha dravya meM rahatI haiM jaba ki guNatva yA karmatvAdi jAtiyA~ dravya meM nahIM kintu dravyasambaddha guNa yA karma meM rahatI haiM / sattA mahAsAmAnya dravya-guNa-karma tInoM meM vAsa karatA hai / vizeSa padArtha sirpha nitya dravyoM meM hI rahate haiN| pUrvagrantha meM dravya kA pratiSedha kiyA jA cukA hai ataH usa ke Azrita guNAdi kA bhI pratiSedha jAna lenA cAhiye / samavAya bhI bAkI nahIM rahatA, kyoMki yadyapi vaha ukta pA~ca padArthoM kA sambandha hai. kinta pA~ca sambandhiyoM ke pratiSedha se usa kA bhI pratiSedha ho jAtA hai / jaba koI Azraya-Azrita hI nahIM haiM taba usa ke sambandha kA sadbhAva nahIM ho sakatA / isa prakAra, dravya kA niSedha ho jAne para sakala parapakSipradarzita padArthoM kA apane Apa niSedha ho jAtA hai, tathApi ekAntavAdIyoM ke darzana sarvathA ayukta haiM yaha pradarzita karanA abhISTa hone se, savizeSa guNAdi padArthoM kA niSedha dikhAyA jA rahA hai - * caubIsa guNoM kA nAmollekha * guNa ke liye vaizeSika darzana meM kahA hai - rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyogavibhAga, paratva-aparatva, buddhi, sukha-duHkha, icchA, dveSa, prayatna ye 17 guNa to kaMThataH hI kahe haiM aura sUtra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 rUpaM pRthivyudakajvalanavRtti / raso rasanendriyagrAhyaH pRthivyudakavRttiH / gandho ghrANagrAhyaH pRthivIvRttiH sparzastvagindriyagrAhyaH pRthivyudakajvalanapavanavRttiH / rUpAdezca guNatve sati cakSurgrAhyatvAdikaM lakSaNamitaravyavacchedakam / ___ eSAM ca madhye rUpasya mahattvAdyupetadravyasamavetasya zuklAderniravayavasya yadi grahaNamiSyate tadA kuJcikAdivivaravarttisUkSmapradIpAdyAlokodyotitA'pavarakAdivyavasthitapRthutaraghaTAdidravyasamavetazuklAdirUpAbhivyaktau sakalasyaiva yAvadrvyavarttina upalabdhiH syAd, niravayavatvAt / na hyekasya tasyAvayavA vidyante yenaikadezAbhivyaktirbhavet / evaM gandha-rasa-sparzAnAmapi tadAdhAraikadezasthAnAmabhivyaktau yaavdrvybhaavinaamplbdhiprsnggH| atha bhavatyeva sakalasya nIlAderupalabdhiH / nanu tenAlokAdinA nIlAderaNuzo bhedAbhyupagame pRthivyAdiparamANudravyavadaNuparimANayogitvena guNavattvAd dravyatAprasaktirbhavet / na caivamapi guNasaMjJAkaraNe kazcid guNo'vivAdaprasakteH / na cANutve'pyAzritatvAd guNatvamupapannam sadasatorAzrayAnupapatteH, meM 'ca' zabda se anya bhI sAta guNa sUcita kiye gaye haiM - gurutva, dravatva, sneha, saMskAra, dharma-adharma, zabda / isa prakAra saMkalita 24 guNa hote haiM / una meM, netrendriyagrAhya guNa rUpa hai jo sirpha pRthvI-jala-agni tIna meM rahatA hai / rasanendriyagrAhya guNa rasa hai, sirpha pRthvI aura jala meM vAsa karatA hai / ghrANendriya grAhya guNa gandha hai, sirpha pRthvI meM rahatA hai / sparzanendriyagrAhya guNa sparza hai, pRthvI-jala-vAyu-agni ina cAra meM rahatA hai / guNa hote hue cakSu/rasanA/ghrANa/tvacA se grAhya honA ye kramazaH rUpAdi ke lakSaNa hai jo una ko 'anya padArthoM se bhinna' jJAta karAtA hai / * niravayava sampUrNarUpa ke grahaNa kI Apatti ** yahA~ parAmarzanIya yaha hai ki jaba pUrvapakSI ke mata meM mahattvAdiviziSTadravya meM samaveta niravayava zuklAdi rUpa kA cakSu se grahaNa mAnA jAtA hai usa vakta aisI paristhiti ho sakatI hai ki kuJjI ke chidra se sUkSma pradIpAloka eka ora kamare meM nikala rahA ho, vahA~ sAmane paDe hue vizAla ghaTAdidravya ko ve kiraNa sparza kara rahe hoM, taba usa dhaTAdi meM samaveta sampUrNa, dravya ke eka eka bhAga meM jo niravayava zukla rUpa hai usa kA sampUrNa kA pratyakSa hone kI Apatti hogI kyoMki vaha niravayava hai aura eka hai, usa ke koI aMza hI nahIM hai jisa se ki sirpha eka deza agrimabhAga ke rUpa kI abhivyakti ho sake aura pazcAdbhAgavartI rUpa kI nahIM, aisA kahA jA sake / isI taraha, AdhArabhUtadravya ke eka deza meM jaba gandha-rasa-sparza kI upalabdhi hogI to niravayava hone ke kAraNa sampUrNa dravyagata gandhAdi kI upalabdhi kA atiprasaMga hogA / * nIlAdi meM dravyatva kA prasaMjana * __ yadi aisA kaheM ki - 'jaba jaba nIlAdi kA upalambha hotA hai sampUrNa kA yAnI sampUrNadravyagata nIlAdi kA upalambha hotA hai' - to yahA~ aisI Apatti hogI, AlokAdi se sampUrNadravyagata nIlAdi kI yAnI eka eka aNugatanIlAdi kI upalabdhi mAneMge to usa nIlAdi meM bhI eka-eka aNu jitanA bheda mAnanA paDegA, isa sthiti meM pRthivIAdi ke aNuparimANavAle dravya kI taraha una nIlAdi meM bhI aNuparimANa sambandha ke kAraNa tathA parimANaguNAzrayatA ke kAraNa dravyatva prasakta ho jAyegA / dravya hote hue bhI agara Apa usa kI 'guNa' saMjJA karane ke abhilASI haiM to usa meM hameM koI vivAda nahIM hai kintu Apa ko koI lAbha nahIM hai / yadi kaheM ki - 'aNu hone para bhI vaha dravya kA Azrita hone se nIlAdi meM guNatva ghaTa sakatA hai' - to vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 zrI sammati - tarkaprakaraNam atiprasaGgAcca avayavidravyasyApyavayavadravyAzritatvAd guNatvApatteH / saMkhyA tu ekAdivyavahAraheturekatvAdilakSaNA parairabhyupagatA / sA punarekadravyA cAnekadravyA ca / tatraikasaMkhyaikadravyA, anekadravyA tu dvitvAdisaMkhyA / tatraikadravyAyAH salilAdiparamANvAdigatarUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH / anekadravyAyAstu ekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattiH, apekSAbuddhivinAzAd vinAzaH kvacidAzrayavinAzAditi / iyaM ca dvividhApi saMkhyA pratyakSataH eva siddhA, vizeSabuddhezca nimittAntarApekSatvAd anumAnato'pi siddhiH - iti pare manyante / atra samudAyavyAvRttai - katvAdisaMjJAviSayapadArthavyatirekeNopalabdhilakSaNaprAptAyAH saMkhyAyA anupalabdherasattvaM zazaviSANavat / na ca vizeSaNamasiddham tasyA dRzyatveneSTeH / tathA ca sUtram - ' saMkhyA - parimANAni pRthaktvam saMyogavibhAgau paratvA'paratve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi' (vai0da0 4-1-11 ) / na ca vizeSabuddhito'numAnato'pi saMkhyAsiddhiH, yato yathA 'eko guNaH ' ' bahavo guNAH' ityAdau saMkhyAmantareNApi ThIka nahIM kyoMki vaha nIlAdi guNa yadi asat haiM to vaha kisI kA Azrita nahIM ho sakatA, yadi sat hai to bhI usa kA koI Azraya nahI ho sakatA kyoMki 'sat' apane Apa meM avikArya paripUrNa hotA hai ataH usa ko kisI Azraya kI apekSA nahIM rahatI / dUsarI bAta yaha hai ki dravyAzrita ho usa ko guNa mAneMge to avayavidravya bhI avayavadravyoM kA Azrita hotA hai ataH use bhI 'guNa' mAnane kI Apatti hogI / * saMkhyA ekadravyA-anekadravyA-nityA - anityA * eka - do... ityAdivyavahAra ke hetu ekatva - dvitvAdi guNa ko nyAya-vaizeSika darzana meM 'saMkhyA' kahA gayA hai / usa ke do bheda haiM ekadravyA aura anekadravyA / 'ekatva' saMkhyA sirpha eka dravya meM hI samaveta hotI hai ataH vaha ekadravyA hai / dvitva Adi saMkhyA anekAzraya meM rahatI hai ataH vaha anekadravyA hai / ekadravyA ekatva - saMkhyA nitya bhI hotI hai aura anitya bhI / paramANu Adi nityadravyagata ekatva nitya hai, dvyaNukAdi aura sthUla jalAdi dravya meM ekatva anitya hai, jaise paramANugata rUpAdi nitya hotA hai aura sthUla dravya meM vaha anitya hotA hai / anekadravyA saMkhyA kI niSpatti, aneka dravyoM meM rahe hue aneka ekatva se tathA 'ye aneka haiM' isa prakAra kI anekaviSayaka buddhi ke sahayoga se hotI hai / apekSAbuddhivinAza se tathA kabhI kabhI Azraya ke vinAza se vaha saMkhyA naSTa hotI hai / yaha eka hai ye aneka haiM ye donoM hI saMkhyA pratyakSasiddha haiN| aisA bodha pratyakSa hotA hai / anumAna se bhI saMkhyA kI siddhi kI jA sakatI hai, saMkhyAvagAhI buddhi vizeSabuddhi hai isaliye vaha dravyAdi se atirikta evaM rUpAdi se atirikta kisI nimitta ke vinA nahIM ho sakatI, jo nimitta siddha hogA vahI saMkhyAtmaka guNa hai / yaha nyAya-vaizeSikoM kA mata hai / * samudAyavyAvRtta bhAva hI saMkhyA hai * una ke sAmane bauddha Adi dArzanikoM kA yaha pratipAdana hai| jaba ghaTa akelA hotA hai taba usameM samudAya kI buddhi nahIM hotI ataH samudAyavyAvRtta ghaTa yahI 'eka' isa saMjJA kA viSayabhUta bhAva hai; isI taraha 'do' 'tIna' ityAdi saMjJA ke viSayabhUta bhAva dvyadhikavyAvRtta, tryadhikavyAvRtta ghaTa Adi haiM, matalaba ki dRzyamAna padArtha hI saMkhyAbhUta hai una se atirikta koI saMkhyA, upalabdhi lakSaNa prApta hone para bhI upalabdha na hone se, zazasIMga kI taraha asat hai / 'upalabdhilakSaNaprApta' yaha vizeSaNa asiddha nahIM hai kyoMki saMkhyA sabhI ko dRzyarUpa se Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 pazcamaH khaNDaH - kA0 49 ekAdibuddhistathA ghaTAdiSvapi asahAyAdiSu svecchAviracitaikatvAdisaMketAhitamanaskAraprabhavamekAdijJAnaM bhaviSyatIti kimekAdisaMkhyayA ? ___ na ca guNeSu saMkhyA sambhavati adravyatvAt teSAm, saMkhyAyAzca guNatvena dravyAzritatvAt / na ca guNeSUpacaritamekatvAdijJAnamaskhaladvRttitvAt / na ca guNeSu saMkhyAsadbhAve'navasthAdibAdhakapramANopapatterupacaritamekatvAdijJAnam; ghaTAdiSvapi vRtti-vikalpAderdvitvAdisaMkhyAyAM bAdhakasya sadbhAvAt tadvijJAnasya tathAtvaprasakteH / na ca vRttivikalpAderbAdhakasyA'bAdhakatvam tasya nirastatvAt / na ca kvacid mukhyasaMkhyAbhAve gauNapratyayasya tadviSayasyA'bhAva iti ghaTAdau mukhyasaMkhyAyogo'bhyupagantavya iti vAcyam, mukhyapUrvakatvena gauNapratyayasyaivaMvidhe viSaye bauddhaM prati kvacidapyasiddheH / na hi gavAdiSvapi 'gauH' iti jJAnaM pAramArthikagotvanibandhanatayA mukhyaM siddham nApi vAhike tad jJAnaM vastubhUtagotvAdhyAropAdupacaritam / kiJca, yathA vAhike 'gaurivAyam na tu gaureva sAsnAdyabhAvAt' skhalati pratyayaH iti gauNaH, naivam 'eka ivaiko guNaH na tu eka eva' iti pratyayaH kintu yAdRzI ghaTAdiSvaskhalitA buddhirbhavati tAdRzI guNAdiSvapi / atha na sAdRzyApekSametajjJAnam kintu yat tadAzrayabhUtaM abhISTa hI hai / vaizeSikasUtra 4-1-11 meM kahA hai - "saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga-vibhAga, paratva-aparatva aura kriyA rUpIdravya meM samaveta hone se cAkSuSapratyakSa hote haiN|' vizeSabuddhihetuka anumAna se saMkhyA kI siddhi kI bAta jo kahI gayI hai vaha ThIka nahIM hai / kAraNa, 'isa meM eka guNa hai' 'isa meM bahuta guNa haiM' isa prakAra ekAdi kI vizeSabuddhi yahA~ hone para bhI guNa meM saMkhyA nahIM mAnI jAtI to isI prakAra, niHsahAya yA dvitIyAdisahita ghaTAdi dravyoM meM bhI, saMkhyA na hone para bhI, icchAnusAra kiye gaye 'eka-dvi' Adi saMketoM se prabhAvita cittavRtti se 'eka-dvi' Adi kA jJAna guNoM kI taraha ho sakatA hai / taba ekatvAdi svatantra saMkhyA ko mAnane kI AvazyakatA hI kyA hai ?! * guNoM meM saMkhyA kA jJAna aupacArika nahIM hai * saMkhyA to nyAyamata meM guNasvarUpa hone se dravya meM Azrita hI hotI hai, guNa to dravyasvarUpa nahIM hai isaliye una meM saMkhyA kA honA sambhava nahIM / guNoM meM ekatvAdi kA jJAna upacAramUlaka nahIM kahA jA sakatA, kyoMki yaha jJAna skhaladvRtti (= bAdhya) nahIM hai / yadi yaha kahA jAya - 'guNoM meM saMkhyA rahegI to usa saMkhyAguNa meM bhI 'eka-saMkhyA-do saMkhyA' ityAdi prakAra se saMkhyA guNa mAnanA paDegA, jisa se anavasthA doSa hogA, isa doSarUpa bAdhaka pramANa se bAdhita hone ke kAraNa guNoM meM ekatvAdi kA jJAna upacAramUlaka siddha hogA' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki ghaTAdi dravyoM meM bhI dvitvAdi saMkhyA mAnane para kRtsna-ekadezavRtti ke vikalpasvarUpa bAdhakapramANa maujUda hone se ghaTAdigata saMkhyA kA jJAna bhI (apramANa yAnI) upacAramUlaka mAnanA hogA / 'kRtsnaekadeza vRtti ke vikalparUpa bAdhaka vAstava meM bAdhaka hI nahIM hai' aisA nahIM kaha sakate kyoMki pahale avayavinirasanasthala meM usa kI bAdhakatA kA samarthana ho cukA hai| jo loga aisA bolate haiM ki - "kisI eka sthala meM mukhya saMkhyA kA svIkAra na karane para saMkhyAviSayaka gauNapratIti kA sambhava hI nahIM rahatA, isa liye ghaTAdi dravyoM meM mukhya saMkhyA kA yoga maMjara karanA paDegA' - yaha bolane jaisA nahIM hai, kyoMki saMkhyAdi ke bAre meM bauddhamata meM koI aisI gauNa pratIti siddha nahIM hai jo makhyaparvaka hotI hai / (sabhI pratIti eka-sI hI - bauddha mata meM, go-Adi ke bAre meM 'gau' aisA jJAna vAstavika gotvamUlaka hone kA siddha nahIM hai aura govAhaka meM vAstavika gotva ke adhyAropa se 'gau' aisA upacarita jJAna hotA ho aisI bAta bhI nahIM hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 zrI sammati-tarkaprakaraNam dravyaM tadgataikatvAdisaMkhyAto guNAdInAM tadekArthasamavAyAt / nanvevam ' ekasmin dravye rUpAdayo bahavo guNAH' iti jJAnotpattirna syAt tadAzrayadravye bahutvasaMkhyAyAH abhAvAt / 'SaT padArthAH' 'sukha-duHkhe' 'icchA-dveSau ' 'paJcavidhaM karma ' 'paramaparazca dvividhaM sAmAnyam' 'eko bhAvaH' 'ekaH samavAyaH' iti vyapadezeSu ca kiM nimittamiti vaktavyam / na hyatraikArthasamavAyinI saMkhyA vidyate ityavyApinIyamapi kalpanA na yuktisaMgatA / bhavatu vaikArthasamavAyAdanyato vA svaprakalpitAd hetorayaM pratyayastathApi guNAdigatamukhyasaMkhyA'bhAvataH skhaladvRttiH syAt mANavake siMhapratyayavat, na caivamupalabhyate iti saMketamAtranibandhana eva sarvatrAbhyupagantavyaH / yadapi gaja-turaga- syandanAdidUsarI bAta yaha hai ki go-vAhaka ko dekhane para 'yaha gau - jaisA hai lekina gau to nahI kyoMki yahA~ galagodaDI nahIM hai' isa prakAra gau-viSayaka jJAna skhalita hotA hai isa liye usa ko kucha sImA taka gauNa kaha sakate haiM, lekina guNa ke bAre meM jo saMkhyA kA jJAna hotA hai vaha 'yaha guNa eka jaisA hai kintu eka hI nahIM hai, isa prakAra se skhalita anubhava nahIM hotA; jaisI askhalita buddhi ghaTAdi meM saMkhyA kI hotI hai vaisI hI guNAdi meM bhI hotI hai ataH 'eka ko mukhya, dUsare ko gauNa' aisA pakSapAta ucita nahIM hai / - pUrvapakSI :- hama aisA nahIM kahate haiM ki guNa meM saMkhyA kA jJAna guNa meM ghaTAdi ke sAdRzya ke prabhAva se hotA hai ataH vaha gauNa hai / kintu gauNa isa liye hai ki guNa ke AzrayabhUta jo dravya haiM usa meM ekatvAdisaMkhyA bhI rahatI hai aura guNAdi bhI, ataH una ke ekArtha yAnI samAnArtha meM samavAya se nivAsa hone ke kAraNa guNoM meM saMkhyAviSayaka gauNabuddhi, saMkhyA ke na rahane para bhI ho jAtI hai / uttarapakSI :- dravyagata saMkhyA ke ekArthasamavAya se yadi guNoM meM gauNa saMkhyApratIti ko mAneMge to 'eka dravya bahu guNa haiM' aisI pratIti asambhava ho jAyegI, kyoMki yahA~ guNoM ke AzrayabhUta eka dravya meM bahutva saMkhyA hI nahIM hai / ataH ekArthasamavAya kI bAta galata hai / * saMkhyA kI vyavasthA meM ekArthasamavAya nirupayogI ekArthasamavAya se saMkhyA kI vyavasthA bahuta saMkucita hai, jitanI vyApaka honI cAhiye utanI nahIM hai, kyoMki 'chaH padArtha' isa vyavahAra meM SaTtva saMkhyA ekArthasamavAya se padArthoM meM nahIM mAnI jA sakatI kyoMki kisI eka dravya meM chaH padArtha kA SaTtva ke sAtha ekArtha samavAya nahIM hotA / tathA 'sukha - duHkhe' yahA~ bhI dvitva ke sAtha sukha duHkha ubhaya kA ekArthasamavAya nahIM hotA, hotA hai to kisI eka kA hotA hai / 'paJcavidhaM karma' yahA~ bhI kisI eka dravya meM kabhI samudita pA~ca kriyA nahIM hotI ataH ekArtha samavAya nahIM hai / 'sAmAnya para apara dvividha hotA hai' yahA~ bhI sAmAnyagata paratva aura aparatva kA ekArthasamavAya nahIM hai / 'bhAva eka hai' yahA~ bhI bhAvasAmAnya kA ekArthasamavAya nahIM hai / 'ekaH samavAyaH' yahA~ samavAya kahIM bhI samavAya se nahIM rahatA / taba dikhAnA cAhiye ki yahA~ saMkhyA ke vyapadeza kA padArthAdi se atirikta kauna sA nimitta hai ? saMkhyA to ekArthasamavAya se bhI uparokta rIti se padArthAdi meM rahatI nahIM hai / ataH ekArthasamavAya kI kalpanA bhI anucita hai / -- athavA mAna liyA jAya ki ekArthasamavAya yA anya kisI nyAyamatakalpita nimitta se guNAdi meM saMkhyA kI pratIti hotI hai, kintu usa kA phalitArtha yaha hogA ki dravya meM samavAya se jaise mukhya saMkhyA rahatI hai, guNAdi meM vaise samavAya se mukhya saMkhyA nahIM rahatI / ataH guNAdi meM jo saMkhyAbodha hogA vaha skhalita vRtti yAnI mANavaka meM siMhopacAra kI taraha aupacArika hogA / kintu tathya yaha hai ki 'caubIsa guNa' ityAdi pratIti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 vyatiriktanimittaprabhavaH senApratyayaH, gajAdipratyayavilakSaNatvAt vastra-carma-kambaleSu nIlapratyayavat iti saMkhyAsiddhaye yadaviddhakarNoktaM pramANam-tadapyayuktam, gajAdivyatiriktasaMketAdiprabhavatveneSTatvAt siddhasAdhyatAdoSAghrAtatvAt / atha viziSTasaMkhyAnimittaprabhavatvamasya sAdhyatvenAbhipretam tadAnaikAntiko hetuH buddhyAdau 'ekA buddhiH' ityAdiviziSTapratyayasya saMkhyAmantareNApi bhAvAt / 'anekadravyA ca dvitvAdisaMkhyA, ekatvebhyo'nekaviSayaikabuddhisahitebhya utpadyate' ityabhyupagamazcAnupapannaH, saMketAbhogamAtreNa saMkhyeyeSu 'dve' 'trINi dravyANi' ityAdibuddherupapatteH, tathApyadRSTasAmarthyasyAnyasya taddhetutvakalpane hetvanavasthAprasaktiH / kiJca, apekSAbuddhyanvaya-vyatirekAnuvidhAyitve dvitvAdipratyayasya vyAdisaMkhyAprabhavatvAbhyupagame taddhetubhUtasaMkhyAyA ekasyA anekavRttitvamabhyupagataM bhavati, tacca pramANabAdhitamiti asakRdAveditam, ato'pekSAbuddhireva vyAdibuddhinimittabhUtA varamabhyupagantavyeti sthitam / meM kabhI bhI bAdhaprayukta skhalanA kA ehasAsa kisI ko nahIM hotA / ataH sarvatra dravyAdi meM saMkhyA kA vyavahAra saMketamAtramUlaka hotA hai aisA mAnanA ucita hai / * aviddhakarNasUcita saMkhyA-anumAna sadoSa * aviddhakarNa vidvAn ne yahA~ saMkhyA kI siddhi meM aura eka anumAnaprayoga kahA hai - 'senA' (yA vizAla senA) isa prakAra kI pratIti eka eka hAthI, azva Adi kI pratIti se vilakSaNa hai, isaliye hAthI, azva, ratha Adi se svatantra kisI nimitta se prabhAvita hai / udA0 vastra-carma-kambala ityAdi meM 'nIla' aisI pratIti vastra-carma-kambala ityAdi se atirikta nIlavarNa se prabhAvita hotI hai| yahA~ 'senA' pratIti meM yaha jo svatantra nimitta hai vahI 'bahutva' saMjJaka saMkhyA hai| - aviddhakarNa kA yaha prayAsa anucita hai kyoMki gajAdi se vyatirikta saMketarUpa nimitta bhI yahA~ siddha ho sakatA hai jo hameM iSTa hI hai isaliye siddhasAdhana doSa anivArya hai / yadi kaheM ki - 'hama yahA~ viziSTa saMkhyAnimittamUlakatva sAdhya karate haiM jo Apa ke mata meM siddha na hone se koI doSa nahIM hai' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki 'eka buddhi' aisI pratIti, buddhi meM ekatvasaMkhyA ke na hone para bhI hotI hai ataH hetu sAdhyadrohI hai / yaha jo mAnA huA hai ki - dvitvAdi 'anekadravyA' saMkhyA taba utpanna hotI hai jaba aneka vastu viSayaka 'yaha eka aura vaha eka...' ityAdirUpa se anekaekatva-avagAhI apekSAbuddhi aura ekatvasaMkhyA sahayogI banate haiM / - aisA mAnanA bhI aba aghaTita hai, kyoMki saMkhyeya yAnI aneka vastu ko dekhane ke bAda pUrva saMketa ke smaraNamAtra se ye do haiM' yA 'tIna dravya haiM' ityAdi saMkhyAvagAhI buddhi utpanna ho sakatI hai aura aisA anubhava bhI hai / taba ekatvasahakRta anekaviSayaka eka buddhi meM hetutA kI kalpanA karanA ThIka nahIM hai kyoMki usa meM vaisA sAmarthya anubhavabAhya hai / phira bhI Apa vaisI buddhi meM hetutA kI kalpanA kareMge to vaise buddhi ke liye anya kisI ananubhUta buddhi meM hetutA kI kalpanA, phira usa buddhi ke liye bhI anyakalpanA.... isa taraha kalpanA karate hI jAo koI anta nahIM AyegA / dUsarI bAta yaha hai - dvitvAdipratIti ko Apa dvi-Adi saMkhyAjanya mAnate ho aura dvitvAdisaMkhyA kA apekSAbuddhi ke sAtha anvaya-vyatireka sahacAra hone se dvi-Adi saMkhyA ko apekSAbuddhijanya mAnate ho - yahA~ yaha socanA jarUrI hai ki dvitvAdisaMkhyA jo ki dvitvAdipratIti kI hetubhUta hai usa ko anekavRtti bhI mAnanA paDegA, 'eka kI anekavRttitA' avayavinirasanaprakaraNa meM pramANabAdhita hai yaha kaI bAra spaSTa ho cukA hai / isa sthiti meM dvitvAdipratIti ke lie saMkhyA kI kalpanA aura saMkhyA ke liye apekSAbuddhi kI kalpanA kA dIrgha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zrI sammati-tarkaprakaraNam parimANavyavahArakAraNaM parimANaM mahad aNu dIrgham hrasvamiti caturvidham ( ) iti parairabhyupagatam / tatra mahad dvividham nityamanityaM ca / nityamAkAzakAladigAtmasu paramamahattvam, anityaM tryaNukAdiSu dravyeSu / aNvapi nityA'nityabhedAt dvividham, paramANu-manassu pArimANDalyalakSaNam nityam anityaM vyaNuka eva / kuvalA''malakabilvAdiSu tu mahatsvapi tatprakarSAbhAvamapekSya bhAkto'NuvyavahAraH / tathAhi - yAdRzaM bilve mahat parimANam tAdRzaM nAmalake yAdRzaM ca tat tatra na tAdRzaM kuvala iti / nanu mahad-dIrghayostryaNukAdiSu vartamAnayoH vyaNuke cANutva-hasvatvayoH ko vizeSaH ? mahatsu 'dIrghamAnIyatAm' dIrtheSu 'mahadAnIyatAm' iti vyavahArabhedapratIterasti tayoH parasparato bhedaH / aNutva-hasvatvayostu vizeSo yoginAM taddarzinAmadhyakSa eva / mahadAdi ca parimANaM rUpAdibhyo'rthAntaram tatpratyayavilakSaNabuddhigrAhyatvAt sukhAdivat / kaSTa karane ke badale 'taddhetorevAstu kiM tena ?' isa nyAya se apekSAbuddhi ko hI sIdhe dvitvAdipratIti meM hetu mAna lenA kitanA acchA hai !! * mahad Adi parimANa ke cAra prakAra * __ vaizeSika mata meM parimANavyavahAra ke nimittarUpa meM eka svatantra 'parimANa' guNa mAnA gayA hai / usa ke cAra bheda haiM mahat, aNu, dIrgha, hrasva / mahat parimANa ke do bheda haiM nitya aura anitya / AkAza, kAla, dizA aura AtmA ina meM 'paramamahattva' saMjJaka utkRSTa mahat parimANa hai jo nitya hai / tryaNukAdi dravyoM meM taratamabhAvavAlA mahata parimANa hai vaha anitya hai| aNa-parimANa ke bhI do bheda haiM nitya aura anitya / paramANa evaM manas meM jo aNu parimANa hai vaha nitya hai aura anitya aNu-parimANa sirpha vyaNuka dravyoM meM hI rahatA hai / yadyapi kuvala, AmalA, bIluphala ityAdi meM bhI 'yaha bahuta choTA hai' isa taraha se aNutva kA vyavahAra hotA hai kintu vaha upacAra se hotA hai, kuvalAdi se baDe dravyoM meM jo prakarSayukta mahat parimANa hai vaisA una meM nahIM hai isaliye una ko upacAra se aNu kahA jAtA hai / dekhiye - bIlu kA parimANa jitanA bar3A hai utanA A~vale kA nahIM hotA aura A~valA jitanA bar3A hai utanA baDA kuvala nahIM hotA / ataH vahA~ ApekSika aNu-mahat vyavahAra hotA hai / prazna :- tryaNukAdi meM vartamAna mahat aura dIrgha parimANa meM kyA pharka hai aura vyaNuka meM aNutva aura hrasvatva meM kyA pharka hai ? uttara :- mahatparimANavAle aneka dravyoM meM se jo dIrgha dravya ko lAne ke liye, tathA dIrgha aneka dravyoM meM se mahat dravya ko lAne ke liye Adeza diyA jAtA hai, isa bhinna bhinna Adeza vyavahAra kI pratIti se yaha phalita ho jAtA hai ki mahat aura dIrgha meM bheda hai / aNu aura hrasva parimANa meM yadyapi ve atIndriya hone se hamAre vyavahAra kA viSaya na hone se una ke bheda ko spaSTa nahIM dekha sakate, phira bhI una kA pratyakSa darzana karanevAle yogipuruSoM ko una meM jo bheda hai usa kA bhI pratyakSa hotA hai / ___parimANa kI siddhi ke liye yaha prayoga hai - mahat Adi parimANa rUpAdi se svatantra ikAI hai kyoMki rUpAdipratIti se vilakSaNa pratIti se gRhIta hote haiM, udA0 sukhAdi / sukha-duHkhAdi kI pratIti rUpaAdi kI pratIti se vilakSaNa anubhUta hotI hai ataH jaise sukhAdi rUpAdi se bhinna hote haiM vaise hI parimANa bhI vilakSaNapratIti ke jariye rUpAdi se bhinna guNa siddha hotA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 ___atra yadi 'rUpAdiviSayendriyabuddhivilakSaNabuddhigrAhyatvAt' iti hetvarthastadA heturasiddhastathAvyavasthitarUpAdivyatirekeNa mahadAdiparimANasyAdhyakSapratyayagrAhyatvenA'saMvedanAt / atha 'aNu-mahat' ityAkAratatpratyayavilakSaNakalpanAbuddhigrAhyatvAditi hetustadA viparyaye bAdhakapramANAbhAvAdanaikAntikaH / na hyasyAH kizcidapi paramArthato grAhyamasti kalpanAbuddhitvAt / ekadiGmukhAdipravRtteSu viziSTarUpAdiSUpalabdheSu tadvilakSaNarUpAdibhedaprakAzanAya samayavazAt 'mahat' ityAdi adhyavasyantI buddhiH pravarttate iti nAto vastuvyavasthA / na ca rUpAdivyatiriktaM grAhyamapyasyA astIti asiddhatA hetoH / pratyakSabAdhA ca pratijJAyAH, adhyakSatvenAbhyupagatasya mahadAde rUpAdivyatirekeNAnupalabdheH / tato dRSTe spRSTe vaikadiGmukhapravRtte rUpAdau bhUyasi atadrUpaparAvRtte 'dIrgham' iti vyavahAraH pravarttate, parimANAbhAve'pi tadapekSayA cAlpIyasi rUpAdau samutpanne 'hrasvam' iti vyavahAraH / evaM mahadAdAvapi yojyam / ekA'nekavikalpAbhyAM rUpAdivad mahadAdyanupapattezcAbhAvaH / avidyamAne'pi mahadAdau bhavatprakalpite prAsAdamAlAdiSu * parimANasAdhaka anumAna meM hetu sadoSa * parimANasAdhaka prayoga meM yadi rUpAdipratItivilakSaNapratItigrAhyatva hetu kA yaha tAtparya ho ki rUpAdiviSayakendriyabuddhivilakSaNabuddhigrAhyatva, to esA hetu asiddha hai / kAraNa, indriyabuddhigrAhyarUpAdi se atirikta mahatparimANAdi kA pratyakSapratIti ke viSayarUpa meM kabhI bhI saMvedana nahIM hotA, ataH vilakSaNapratItigrAhyatva hetu asiddha hai / yadi rUpAdipratItivilakSaNa-aNu-mahatAkArakalpanAbuddhigrAhyatva ko hetu kare to yaha hetu anaikAntikadoSagrasta ho jAyegA, kyoMki aisA kalpanAbuddhigrAhyatva parimANa meM rahatA ho aura rUpAdibheda na rahatA ho to usa meM, yAnI aisI viparIta kalpanA meM koI bAdhaka nahIM hai| kAraNa, kalpanAbuddhi pramANa nahIM hotI, ataH rUpAdi se atirikta na hone para bhI parimANagrAhakakalpanAbuddhi rUpAdisvalakSaNapratIti se vilakSaNa ho sakatI hai / vAstava meM to kalpanAbuddhi kA koI pAramArthika grAhya viSaya hotA hI nahIM hai, kyoMki vaha buddhi hI kalpanA (=vAsanA) prayukta hai / ekado yA do-tIna dizAmukha kI ora vyApta rUpAdi kA grahaNa ho jAne ke bAda jaba kabhI aneka arthAt tInacAra yA cAra-pA~ca dizAmukha kI ora vyApta rUpAdi kI pratIti hotI hai taba uttarakAlIna gRhIta rUpAdi meM pUrvakAlInagRhItarUpAdi kA bheda prakAzita karane ke liye kalpanAbuddhi pUrvagRhIta saMketAnusAra 'yaha aNu hai, yaha mahat hai' aisA adhyavasAya kara letI hai, lekina saMketAnusAra hone vAlI kalpanAbuddhi se koI tathyabhUta tattvavyavasthA nahIM hotI / rUpAdi se atirikta koI isa buddhi kA grAhya nahIM hai isaliye rUpAdibuddhi-vilakSaNabuddhigrAhyatva hetu asiddha ThaharatA hai / tathA, ukta prayoga meM pratyakSa bAdhA bhI hai, kyoMki mahat Adi jo pratyakSa se upalabdha hote haiM ve rUpAdi se atirikta yAnI bhinnarUpa meM kabhI upalabdha nahIM hote, (rUpAdi aura parimANa samAnabuddhigrAhya hI hote haiM) / svatantra parimANa na hone para bhI dIrgha-hrasva kA vyavahAra isa taraha hotA hai ki jaba ekadigabhimukha puSkala rUpa dikhAI detA hai athavA vaha rUpa atyadhika kSetra ko vyApta karatA hai aura usa rUpa meM koI parAvarttana nahIM hotA taba taka usa ke liye 'yaha dIrgha hai' aisA vyavahAra pravarttatA hai / usa se viparIta, pUrva kI apekSA alpa rUpa kA vyApa hone para 'yaha hrasva hai' aisA vyavahAra hotA hai / isa prakAra, aneka dizAbhimukha rUpa kA vyApa adhika hone para mahat kA vyavahAra hotA hai, alpa digabhimukha vyApa rahane para aNu kA ApekSika vyavahAra hotA hai / pahale rUpAdi ke nirasana meM jaise ye vikalpa kiye gaye the ki eka bhAga meM abhivyakta hone para eka niravayavarUpa sAre dravya meM abhivyakta ho jAyegA - ityAdi, vaise yahA~ bhI eka niravayava parimANa, dravya ke eka bhAga meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 zrI sammati-tarkaprakaraNam mahadAdipratyayaprAdurbhUteranubhavAdanaikAntikazca hetuH / ___ na ca yatraiva prAsAdAdau samaveto mAlAkhyo guNaH tatraiva mahattvAdikamapItyekArthasamavAyavazAt 'mahatI prAsAdamAlA' iti pratyayotpatte naikAntikatvam, svasamayavirodhAt / tathAhi - na prAsAdo bhavadbhiravayavidravyamabhyupagamyate, vijAtIyAnAM dravyAnArambhAt, kiM tarhi ? saMyogAtmako guNaH / na ca guNaH parimANavAn 'nirguNA guNAH' ( ) iti vacanAt / tato mAlAkhyasya guNasya prAsAdAdidhvabhAvAt 'prAsAdamAlA' ityayameva pratyayastAvadayuktaH - dUrata eva 'sA mahatI hrasvA vA' ityAdipratyayavyapadezasambhavaH / mAlAyAH saMkhyAtvena prAsAdAdInAM ca saMyogatvena mahattvAdezca parimANatvena parairabhyupagamAt trayANAmapi guNatvAd guNeSu ca guNA'sambhavAt 'mahatI prAsAdamAlA' iti naikArthasamavAyAt pratyayotpattiH / athApi avayavisvabhAvA mAlA iSyate; tathApi dravyasya dravyAzrayatvAnna mAlAyAH saMyogasvarUpaprAsAdAzrayatvaM yuktam / atha mAlA jAtisvabhAvA'bhyupagamyate; tathApi jAteH pratyAzrayaM parisamAptatvAt ekasminnapi prAsAde 'mAlA' iti pratyayotpattirbhavet / 'ekA prAsAdamAlA mahatI dIrghA hrasvA vA' ityAdipratyayAnupapattistadavasthaiva syAt mAlAyAM tadAzraye ca prAsAdAvyakta hone para sampUrNa parimANa abhivyakta ho jAne kI vipadA hogI aura aNu-aNu meM bhinna bhinna parimANa mAnane para mahat parimANa kA vilopa ho jAne kA doSa hogA - isa prakAra rUpAdi niSedha kI taraha parimANa kA bhI niSedha Sedha samajha lenA / dUsarI bAta yaha hai ki prAsAdamAlA Adi meM Apa kA mAnA huA mahat parimANa nahIM hotA, kyoMki Apa prAsAdamAlA ko eka avayavI nahIM svIkArate, phira bhI 'yaha prAsAdazreNi vizAla hai' aisI askhalita pratIti anubhUta hotI hI hai / yahA~ Apa ke matAnusAra rUpAdivyatirikta parimANa nahIM hai aura vilakSaNabuddhigrAhyatva hetu hai ataH hetu sAdhyadrohI ThaharatA hai / * 'mahatI prAsAdamAlA' pratIti kI chAnabIna * ___ parimANavAdI :- jisa prAsAdaparamparA meM 'mAlA' (zreNI)saMjJaka guNa (yAnI bhAva) samaveta hai usa prAsAdAdi meM samavAya se mahattvAdi bhI rahatA hai, ataH ekArthasamavAya se yahA~ 'vizAla prAsAdazreNI' aisI pratIti honA sahaja hai, vilakSaNabuddhigrAhyatva hetu hai aura yahA~ rUpAdi se atirikta mahattvaparimANa bhI ekArthasamavAyasambandha se hai ataH hetu sAdhyadrohI nahIM hogA / abhedavAdI :- yaha kathana galata hai / kAraNa isa meM parimANavAdI ko svasiddhAntavirodha prApta hogA / kaise yaha dekhiye - Apa ke mata meM prAsAda to vijAtIya kASTha-loha-pattharAdi dravyoM se nirmita hone ke kAraNa koI svatantra avayavIdravya hI nahIM hai / Apa ke mata meM kabhI vijAtIya dravyoM ke milane se naye dravyoM kI utpatti nahIM mAnI jAtI / taba prAsAda kyA hai ? to nyAya-vaizeSika parimANavAdI ke mata meM vaha sirpha vijAtIya dravyoM kA 'saMyoga'saMjJaka guNa hI hai / 'guNa nirguNa hote haiM' isa ukti ke anusAra saMyogaguNAtmaka prAsAda meM parimANa guNa raha nahIM sakatA / tAtparya, prAsAdAdi meM 'mAlA' saMjJaka guNa jaisI koI cIja na hone se, 'prAsAdamAlA' yaha pratIti hI saMgata nahIM ho sakatI / jaba 'prAsAdamAlA' aisA bodha bhI asambhava hai to vaha vizAla athavA hrasva hai' aisA bodha athavA aisA vyavahAra to sutarAM asambhava ho jAtA hai / spaSTatA yaha hai ki parimANavAdI ke mata meM 'mAlA' yaha saMkhyAtmaka guNa hai, prAsAdAdi saMyogAtmaka guNa hai aura parimANa bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 dAvekatvAderguNasyA'sambhavAt, kASThAdiSu ca prAsAdAzrayeSu vivakSitadIrghAdyayogAt / bahvISu ca prAsAdamAlAsu 'mAlA-mAlA' ityanugatapratyayotpattirna syAt jAtAvaparajAteranupapatteH / na ca tadAzrayajAtinibandhana aupacAriko'yaM pratyayo'skhaladvRttitvAt / na hi mukhyapratyayAviziSTo gauNo yukto'tiprasaMgAt / ata eva mAlAdiSu mahattvAdipratyayo'pi naupacArikaH / uktaM ca - (pra0vA. 2-157) mAlAdau ca mahattvAdiriSTo yazcaupacArikaH / mukhyA'viziSTavijJAnagrAhyatvAnnaupacArikaH // iti / tanna parimANaM rUpAdiSu pRthag guNa iti sthitam / saMyuktamapi dravyaM yadvazAt 'atredaM pRthak' ityapodhriyate tadapoddhAravyavahArakAraNaM pRthaktvaM nAma guNa hai / tInoM hI guNAtmaka hone se eka-dUsare meM nahIM raha sakate kyoMki guNa meM koI guNoM kA sambhava nahIM hotA / ataH ekArthasamavAya se 'yaha vizAla prAsAdazreNI' aisA bodha bhI sambhava nahIM rahatA / * mAlA na avayavI hai na jAti * yadi Apa 'mAlA' ko 'saMkhyA'rUpa nahIM kintu avayavIdravyarUpa mAnate haiM - to bhI prAsAda saMyogAtmaka guNarUpa hone se mAlArUpa avayavI dravya prAsAdAtmaka guNa meM nahIM raha sakegA kyoMki avayavI kA Azraya avayavadravya hI hotA hai, guNa nahIM / yadi Apa mAlA ko jAtisvabhAva mAneMge to yadyapi vaha saMyogAtmaka prAsAda meM raha sakatI hai, kintu jAti pratyeka vyakti meM vyApta ho kara rahatI hai isaliye eka prAsAda ko dekha kara bhI 'prAsAdamAlA' aisA bodha hone kI Apatti ho sakatI hai / uparAMta, jAtipakSa meM 'yaha eka prAsAdamAlA dIrgha/hrasva hai' aise bodha kI asaMgati to tadavastha hI raha jAyegI / kAraNa, jAtisvarUpa mAlA ke AzrayabhUta saMyogAtmaka prAsAdAdi meM ekatvAdi guNa kA abhAva hai aura saMyogAtmaka prAsAda ke AzrayabhUta kASThAdi dravyoM meM vaha dIrgha-hrasvatA nahIM hai jo prAsAdamAlA meM dRSTigocara hotI hai| dUsarI bAta yaha hai ki cAra dizAoM me alaga alaga prAsAdamAlAoM ko dekha kara 'mAlA-mAlA' aisA jo anugata bodha hotA hai vaha saMgata nahIM hogA kyoMki jAtisvarUpa mAlA meM anya kisI jAti kA sambhava nahIM hotA / 'mAlA-mAlA' yaha anugatabodha kabhI bhI bAdhakapratIti se skhalita nahIM hotA, ataH jAtisvarUpa mAlA ke AzrayabhUta prAsAdAdi meM rahe hue jAti ke prabhAva se aupacArika taura para 'mAlA-mAlA' bodha hotA hai aisA kaha nahIM sakate / eka ora mukhya-jAtimUlaka anugata bodha, aura dUsarI ora upacAra se anugata bodha, ye donoM tulya nahIM ho sakate, anyathA yaha atiprasaMga hogA ki mukhya goviSayaka bodha aura gauNa go-vAhaka meM goviSayaka bodha donoM hI tulya ho jAyeMge / mAlAdi meM jAtisvarUpa hone ke kAraNa jaise aupacArika anugatabodha ko mAnanA asaMgata hai vaise hI mahattvAdi kI aupacArika pratIti ko mAnanA bhI asaMgata hai / pramANavArttika meM kahA gayA hai - ___"mAlAdi meM mahattvAdi (ke bodha) ko aupacArika mAnane ko kahA jAya, lekina mahattvAdi ke mukhya bodha kI taraha mAlA meM bhI samAna bodha hotA hai ataH aupacArika nahIM kaha sakate / " niSkarSa :- rUpAdi se alaga, svatantra parimANarUpa guNa asat hai / * pRthaktva-guNa ke sAdhaka-bAdhaka * pRthaktva :- dravya ko anyonya saMyukta hai aisA dekhane ke bAda bhI 'yaha isa se hai to alaga' isa prakAra * uddhRto'yaM zlokaH tattvasaMgraha-kA0 650-paMjikAyAm / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrI sammati-tarkaprakaraNam guNaH' iti kANAdAH 'ghaTAdibhyo'rthAntaram, tatpratyayavilakSaNajJAnagrAhyatvAt, sukhAdivat' iti vyvsthitaaH| atra tAvad hetorasiddhatA, parasparasvarUpavyAvRttarUpAdivyatirekeNArthAntarabhUtasya pRthaktvaguNasyAdhyakSe'pratibhAsena ghaTAdivilakSaNajJAnagrAhyatvasyA'siddheH / ata evopalabdhilakSaNaprAptatvenAbhyupagatasya tasyAnupalambhAdasattvam / na ca 'pRthak' iti vikalpapratyayAvaseyatvena tasya sattvam, sajAtIyavijAtIyavyAvRttarUpAdyanubhavanibandhanatvAt tatpratyayasya / vyAvRttatA ca bhAvAnAM sva-svabhAvavyavasthiteH, anyathA svata evAvyAvRttarUpANAM pRthaktvAdivazAt teSAM pRthagrUpatA'siddheH, pRthaktvAderbhinnA'bhinnapRthagrUpabhAvakaraNe'kiMcitkaratvAt - bhedapakSe sambandhAsiddheH, abhedapakSe tu pRthagrUpasya bhAvasyaivotpatterAntarabhUtapRthaktvaguNakalpanAvaiyarthyAt tata eva 'pRthak' vyavahArasiddherhatoranaikAntikatvam / kiJca, yathA parasparavyAvRttAtmatayA sukha-duHkhAdiguNeSu 'pRthak' iti pratyaya-viSayatA pRthaktvaguNAbhAve'pi guNeSu guNA'sambhavAt tathA ghaTAdiSvapi bhaviSyatIti hetoranaikAntikatA parisphuTaiva / judAI mahasUsa ho jAtI hai jisa ko 'apoddhAra' kahA jAtA hai / isa apoddhAravyavahAra ke nimittarUpa meM 'pRthaktva' saMjJaka guNa kI kalpanA kaNAda RSi ke ziSyoM ne kI hai / ve isa prakAra prayoga dikhalAte haiM - 'pRthaktva ghaTAdi se arthAntara hai kyoMki vaha aise jJAna se gRhIta hotA hai jo ghaTAdipratIti se vilakSaNa hotA hai / udA0 sukhAdi, jisa kA jJAna ghaTAdipratIti se vilakSaNa hotA hai aura ghaTAdi se sukhAdi bhinna hI hotA hai|' anya vAdI kahate haiM ki isa prayoga meM hetu asiddha hai, kyoMki ghaTAdi ko dekhane para anyonyavyAvRtta rUpAdi kA bhAna hotA hai lekina una se atirikta koI 'pRthaktva' guNa pratyakSa meM bhAsita nahIM hotA, ataH jaba svatantra grAhya hI nahIM hai to vilakSaNajJAnagrAhyatvarUpa heta hI kaise siddha hogA ?! Apa ke mata meM to pathaktva svatantra upalabdhilakSaNaprApta gaNa hai. kinta phira bhI pratyakSa meM vaha kisI ko rUpAdi se atirikta svatantra upalabdha nahIM hotA, ataH vaha asat siddha hotA hai / 'yaha isa se pRthak hai' aisI kAlpanika pratIti meM bhAsita hone ke kAraNa pRthaktva kI sattA mAna lenA ThIka nahIM hai, kyoMki sajAtIya aura vijAtIya padArthoM se vyAvRtta rUpAdi kI anubhUti hI 'yaha pRthak hai' isa pRthaktvAnubhava kA bIja hai / rUpAdi ko sajAtIya-vijAtIya padArthoM se apane Apa ko alaga karane ke liye kisI pRthaktvaguNa kI jarUra nahIM hai, vaha to apanI svabhAvavyavasthA ke bala para hI alaga pIchAnA jAtA hai / yadi unheM svataH vyAvRtta na mAna kara pRthaktvAdiguNa ke jariye vyAvRtta hone kA maMjUra kareMge to yaha sambhava nahIM hai, kyoMki jo svataH avyAvRtta svabhAva hai vaha anya ke yoga se bhI pRthagrUpa siddha nahIM ho sakatA / vikalpa UTha sakeMge ki pRthaktva bhinna ho kara padArthoM ko alaga rakhegA yA abhinna raha kara ? donoM pakSa meM vaha akiMcitkara rahegA / yadi vaha padArtha se bhinna hogA to padArtha ke sAtha usa ke sambandha kA mela nahIM khAyegA / yadi padArtha se abhinna hogA taba to phalitArtha yaha huA ki padArtha svayaM hI pRthaksvarUpa utpanna huA hai, ataH arthAntarabhUta svatantra pRthaktvaguNa kI kalpanA vyartha hai, kyoMki pRthaksvarUpa padArtha se hI 'pRthak' vyavahAra kI upapatti ho jAyegI / isa prakAra arthAntarabhUta pRthaktvasAdhya asiddha ho jAne para koI bhI hetu prayukta kiyA jAya, vaha sAdhyadrohI hI ThaharegA / * pRthaktva ke vinA sukhAdiguNoM meM pRthakpana kA vyavahAra * dUsarI bAta yaha hai ki guNoM meM to guNa kA astitva sambhava nahIM hai ataH sukha-duHkhAdi guNoM meM pRthaktva guNa raha nahIM sakatA, phira bhI parasparavyAvRttatA ke AdhAra para hI 'sukha se duHkha pRthak hai duHkha se sukha pRthak hai' isa prakAra kA pRthaktvabodha sukha-duHkha ko lekara hotA hai / ThIka aise hI svatantra pRthaktvaguNa ke vinA ghaTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 131 na ca guNeSu 'pRthak' iti pratyayo bhAktaH mukhyapratyayA'viziSTatvAt / 'pRthak' ityapoddhAravyavahArasya svarUpavibhinnapadArthanibandhanatvAt paropanyastAnumAne pratijJAyA anumAnabAdhA / tathA ca prayogaH - ye parasparavyAvRttAtmAnaH te svavyatiriktapRthaktvAnAdhArAH yathA sukhAdayaH, parasparavyAvRttAtmAnazca ghaTAdaya iti svabhAvahetuH / ekasyAnekavRttyanupapattiH, sambandhAbhAvazca samavAyasya pratiSetsyamAnatvAt, sukhAdiSu tadvyavahArAbhAvaprasaktizca viparyaye bAdhakaM pramANam / tanna pRthaktvaM guNaH tatsAdhakapramANAbhAvAd bAdhakopapattezceti vyavasthitam / aprAptipUrvikA prAptiH saMyogaH, prAptipUrvikA cA'prAptirvibhAgaH / tau ca dravyeSu yathAkramaM 'saMyuktavibhakta' pratyayahetU anyatarobhayakarmajau saMyogavibhAgajau ca yathAkramam / na ca saMyogavibhAgayoH sattvapratipAdakapramANA'viSayatvAt sadvyavahArA'viSayatA zazaviSANavat iti vAcyam, saMyogasya dravyayovizeSaNatvenAdhyakSataH pratIyamAnatvAt / tathAhi - kazcit kenacit "saMyukte dravye Ahara' ityukto yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhya(?bha)te te eva Aharati na dravyamAtram / anyathA hi yatkiJcidAharet / vastrAdi meM bhI parasparavyAvRttimUlaka 'pRthak' vyavahArasiddha ho sakatA hai, isa sthiti meM sAdhya ke na hone para bhI hetu vilakSaNabodhagrAhyatva raha jAyegA to sAdhyadroha doSa hogA, yaha spaSTa hai / guNoM meM jo 'pRthak' aisA bodha hotA hai use aupacArika nahIM batA sakate, kyoMki mukhya pRthaktva ke bodha se yahA~ koI vaisadRzya nahIM hotA / jaba yaha phalita ho gayA ki 'pRthak' isa prakAra apoddhAravyavahAra svataHvyAvRttapadArthamUlaka hI hotA hai taba paravAdI ke anumAna kI pratijJA dUsare anumAna se bAdhita ho jAtI hai / usa dUsare anumAna kA prayoga dekhiye - jo paraspara vyAvRttasvabhAva vAle hote haiM ve apane se atirikta pRthaktva ke AzrayabhUta nahIM hote jaise sukhAdi, ghaTAdi bhI parasparavyAvRttasvabhAva hI hote haiM / yaha svabhAvahetuka anumAna hai / isa meM vyAvRttasvabhAvAtmaka hetu se atirikta pRthaktva kA niSedha siddha hotA hai jisa se atiriktapRthaktva hone kI yAnI viparyaya kI kalpanA kI jAyegI to usa meM bahuta se bAdhaka pramANa haiM / jaise - 1 eka, pRthaktva kI anuyogI-pratiyogI aneka meM vRtti ekadeza yA akhaMDa rUpa se saMgata nahIM ho pAyegI / 2 atirikta pRthaktva kA apane Azraya ke sAtha koI sambandha mela nahIM khAyegA / 3 samavAya kI kalpanA kareMge lekina usa kA abhI Age niSedha kiyA jAnevAlA hai / 4 sukhAdi guNoM meM atirikta pRthaktva na hone se usa ke vyavahAra ke bhaMga kI vipadA hogI / niSkarSa, pRthaktva koI svatantra guNa nahIM hai, kyoMki usa kA sAdhaka pramANa nahIM hai aura bAdhaka pramANa labdhaprasara hai| * saMyoga ke sAdhaka pramANa * saMyoga-vibhAga :- pUrva meM aprApta (dUrasthita) dravyoM kI eka-dUsare ko prApti yAnI nairantarya ho jAnA yaha saMyoga hai, prApta dravyoM kI aprApti vibhAga guNa hai / 'ye saMyukta hai' isa prakAra kI pratIti kA viSayabhUta nimitta saMyoga hai, saMyujyamAna kisI eka dravya meM yA sabhI dravyoM meM saMyogAnukula yAnI anyonyasanmukha gatipreraka vega kI janaka kriyA utpanna hotI hai vaha saMyoga kI janaka hotI hai / bhitti aura hasta kA saMyoga ekadravyaniSThakriyAjanya hotA hai, meSadvayasaMyoga ubhayaniSThakarmajanya hotA hai / 'ye vibhakta haiM' isa pratIti kA viSayabhUta nimitta vibhAga hai, hasta-bhitti vibhAga hastagatakriyA se utpanna hotA hai, meSadvayavibhAga ubhayaniSThakriyA se utpanna hotA hai / aisA kahanA ki - saMyoga aura vibhAga 'sat' vyavahAra ke yogya nahIM hai kyoMki sattvasAdhakapramANa ke apAtra haiM, udA0 - dRSTavyaM nyAyavArttike 2-1-31 sUtrasya / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 zrI sammati-tarkaprakaraNam etad vibhAgasAdhane'pi viparyayeNa sarvaM samAnam / kiJca, yadyarthAntarabhUtau saMyogavibhAgau vastuno na syAtAm tadA vastumAtranibandhanau 'sAntaramidam - nirantaram' iti ca pratyayau notpadyeyAtAm na hi vizeSapratyayau vastuvizeSamantareNa sambhavinau sarvadA bhAvaprasaGgAt / api ca, dUradezavartinaH pramAtuH sAntarAvasthite'pi dhava-khadirAdau nirantarAvasAyinI buddhiryotpadyate yA ca zAkhizikharAvasakte balAkAdau sAntaratvAdhyavasAyinI samupajAyate dvividhA'pIyam 'atasmiMstat' iti pravRtermithyAbuddhiH, na cAsau mukhyapadArthAnubhavamantareNa kvacidupajAyamAnA saMlakSyate / na hi ananubhUtarajatasya zuktikAyAm 'rajatam' iti vibhramaH, iti kazcin mukhyo bhAvo vibhramadhiyo nimittamabhyupagantavyaH, tadabhyupagame ca saMyogavibhAgasiddhiH tadvyatirekeNAnyasya etadbuddhernibandhanasyAsambhavAt / __tathA, 'kuNDalI devadattaH' iti matiH kiMnibandhanopajAyata iti vaktavyam / na puruSa-kuNDalamAtranibandhanA, sarvadA tayostasyA utpattiprasaMgAt / api ca, yadeva kvacit kenacidupalabdhaM sattvena, zazasIMga / - yaha ThIka nahIM hai, kyoMki milita aneka dravyoM ke vizeSaNarUpa meM saMyoga kI pratyakSa pratIti sabhI ko hotI hai / dekhiye - eka ne dUsare ko kahA, 'saMyukta do dravyo ko le Ava' taba sunanevAlA jina do dravyoM kA saMyoga dekhatA hai una do dravyoM ko le AtA hai, na ki jaise taise dravyoM ko / yadi saMyoga apratyakSa hotA to zrotA kisI bhI vastu ko uThA lAtA / * vibhAga ke sAdhaka pramANa * vibhAga bhI ukta rIti se pratyakSa siddha hai, vibhakta do dravyoM ke Anayana ke liye Adeza ko suna kara sevaka vaise do dravyoM ko hI lAtA hai jina ke vibhAga ko spaSTa dekhatA hai / yadi dravya se atirikta svatantra saMyoga-vibhAga ko na mAna kara sirpha dravya vastu kA hI svIkAra kareMge to samajha lIjiye ki mAtra dravyavastu se (usa ko dekhane ke bAda) ina do ke bIca meM antara hai aura ye do nirantara haiM aisA bodha kabhI utpanna nahIM hogA / sAntara-nirantarabodha vizeSapratItirUpa haiM jo kisI saMyoga-vibhAgasvarUpa vizeSa vastu ke vinA ho nahIM sakatA, anyathA kaisI bhI dazA meM sarvatra sarvakAla meM sAntara aura nirantara kI pratIti hotI rahegI / yaha bhI socane kI jarUra hai - dhava aura khadIra ke vRkSa ke bIca kucha antara rahane para bhI dUradezavartI dRSTA ko eka-dUsare se saTe hue dikhAI dete haiM, dUsarI ora vRkSa kI coTI ke Upara choTI sI TahanI ke Upara bagulA baiThA ho to dUradezavartI dRSTA ko vaha vRkSa se alaga dikhAI detA hai / ye dono buddhiyA~ mithyApratItirUpa haiM kyoMki ye buddhi 'atathAbhUta viSaya ko tathAbhUta' dekhatI hai / yaha suvidita tathya hai ki mukhyapadArtha ke anubhava ke vinA mithyApratIti kA udaya kahIM dikhatA nahIM hai, zuddha rajata ke ajJAtA puruSa ko zukti meM rajata kA vibhrama kabhI nahIM hotA / ataH pUrvokta sAntara-nirantara bhramabuddhiyoM kI pRSThabhUmi meM kisI mukhya bhAva ko nimittarUpa meM maMjUrI denI hogI / mukhya bhAva ko mAna lene para saMyoga-vibhAga kI anAyAsa siddhi ho jAyegI, kyoMki una ke vinA aura koI cIja ukta sAntara-nirantarabuddhi kA nimitta bane yaha asambhava hai / ** 'kuNDalavAn' aisI pratIti se saMyogasiddhiprayAsa ** aura bhI sociye ki 'devadatta sakuNDala hai' isa buddhi meM devadatta aura kuNDala se atirikta koI nimitta hai yA nahIM, hai to vaha kaunasA hai ? sirpha puruSa aura kuNDala mAtra se to vaha buddhi ho nahIM sakatI, yadi ho sakatI hai taba to devadatta ke pAsa bhUmigata kuNDala ko dekha kara ke bhI vaisI buddhi udita hotI / yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 tasyaivAnyatra vidhiH pratiSedho vA dRSTaH / yadi ca saMyogo na kadAcidupalabdhaH kathaM vibhAgenAsya 'caitro'kuNDalaH kuNDalI vA' ityevaM pratiSedho vidhizca bhavet ? yataH 'akuNDalazcaitraH' iti na kuNDalaM pratiSidhyate tasyAnyadezAdau vidyamAnasya pratiSedhumazakyatvAt, ata eva na caitraH, tatazcaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate / evaM 'kuNDalI caitraH' ityatrApi caitra-kuNDalayornAnyatarasya vidhiH, tayoH siddhatvAt / tataH pArizeSyAdapratItasya tatsaMyogasyaiva vidhiriti saMyogAdirvAstavaH samastyeva yadvazAd vibhaktavidhipratiSedhapravRttiH 'caitraH kuNDalI' ityAdiprayogeSu / kiJca, yadi saMyogaH arthAntaraM na bhavet tadA bIjAdayaH aviziSTatvAt sarvadaiva svakAryamaGkurAdikaM vidadhyuH, na caivam, sarvadA teSAM kAryAnArambhAt, ato bIjAdayaH svakAryanirvarttane kAraNAntarasavyapekSAH mRtpiNDa-daNDa-cakra-sUtrAdaya iva ghaTAdikaraNe / yo'sAvapekSyaH sa saMyogaH / ( ) ityuyotakaraH / atra pratividhIyate - yat tAvaduktam 'padArthavizeSaNabhAvena saMyogo'dhyakSataH pratIyate' iti, tadayuktam; yato na saMyuktapadArthArthAntarabhUtaH saMyogaH kadAcit pratipatturdarzanapathamavatarati / na taddarzanAd viziSTe dravye asAvAharati, kiM tarhi ? prAgbhAvisAntarAvasthAto viziSTe nirantarAvasthe ye samuniyama hai ki kisI ko kahIM bhI 'sad' rUpa se kucha upalabdha yAnI jJAta huA ho tabhI vaha anya sthAna meM usa cIja ko dekhane- na dekhane para usa kA vidhAna yA pratiSedha karatA hai; saMyoga jaisI cIja agara kahIM upalabdha hI nahIM hai taba 'caitra kuNDalavihIna hai' athavA 'caitra sakuNDala hai' aisA pRthak pRthak niSedha yA vidhAna kisa ke AdhAra para hogA ? dekhiye, 'caitra kuNDalavihIna hai' isa prakAra kisa kA niSedha hotA hai ? kuNDala kA nahIM, kyoMki kuNDala to anya kisI sthAnAdi meM avazya vidyamAna hai, ataH usa kA niSedha nahIM ho sakatA / caitra kA bhI niSedha azakya hai kyoMki vaha bhI yahA~ vidyamAna hai / ataH mAnanA hogA ki caitra ke sAtha kuNDala ke saMyoga kA niSedha hotA hai / aise hI, 'caitra sakuNDala hai' yahA~ caitra yA kuNDala meM se eka kA bhI vidhAna azakya hai kyoMki ve to svataH siddha hai, ataH parizeSanyAyAnusAra una donoM ke pUrva-ajJAta saMyoga kA hI vidhAna kiyA jA sakatA hai / isa se phalita hotA hai ki saMyogAdi padArtha vAstavika hai, usI ke prabhAva se 'caitra sakuNDala....' ityAdi prayogoM meM pRthak pRthak vidhi-niSedha kA pratipAdana kiyA jAtA hai / ___aura eka bAta, saMyoga yadi arthAntara na hotA to bhUmi-bIja ke saMyoga ke vinA, bhUmi sarvadA avasthita hai aura bIja bhI koSThAdi meM sarvakAla saMcita hai, jala bhI nadIyoM meM sadA hai / saMyogarUpa vizeSa kI apekSA na hone para sadA sarvadA aMkurAdi kAryoM kI niSpatti bIjAdi se hotI rahatI, kintu nahIM hotI hai, sarvakAla bIjAdi se aMkurotpatti kA cakra gatizIla nahIM hotA / ataH anumAna hotA hai ki aMkurAdi apane kArya ke utpAdana ke liye bhU-jala-bIjAdi ko una se atirikta kisI cIja kI apekSA jarUra hai; jaise miTTIpiNDa, daNDa, cakra, cIvara Adi ko ghaTAdi utpAdana meM paraspara una se atirikta kisI kI apekSA rahatI hai; jo vahA~ apekSaNIya hai usI kA nAma saMyoga (paraspara kA milanarUpa saMyoga) hai / - saMyoga kI siddhi meM yaha udyotakara vidvAna kA vaktavya hai / * atirikta saMyogavAda pratiSedha * atirikta saMyogavAda kA aba pratikAra dekhiye - yaha jo kahA hai - saMyukta padArthoM ke vizeSaNarUpa meM pratyakSa hI saMyoga pratIta hotA hai - vaha ayukta hai / kAraNa, saMyukta padArthoM se atiriktasvarUpa saMyoga kabhI bhI dRSTA ko dRSTipathagocara nahIM hotA / 'saMyoga ko dekha kara sevaka viziSTa saMyukta padArthoM ko le AtA hai' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 zrI sammati-tarkaprakaraNam tpanne vastunI; te eva 'saMyukta pratyayaviSaye tacchandavAcye, avasthAvizeSe saMketitatvAt 'sNyukt'shbdsy| tato yatra tathAvidhe vastunI 'saMyoga' zabdaviSayatAmupagate nizcinoti tatra te eva Aharati nAnye / na hi prekSAvAn zabdAt tadprerite'rthe pravRttimAracayati / vastvantarameva ca tathA tathotpadyamAnaM 'nirantaramidaM vastu' 'sAntaramidam' iti ca buddhibhedanibandhanaM bhaviSyati saMyoga-vibhAgayordravyA rthAntarabhUtayorabhAve'pi iti anaikAntiko 'vizeSapratyayatvAt' iti hetuH / tathAhi - vicchinnaM yadutpannaM vastu tat sAntarabuddhenimittabhAvamupayAtyeva himavat-vindhyAdrivat, avicchinnotpattikaM ca nirantarabuddhiviSayaH nirantaroparacitadevadatta-yajJadattagRhavat / na hi gRhayoH pareNApi saMyogaguNAzrayatvamabhyupagamyate nirguNatvAdguNAnAm, tayozca saMyogAtmakatvena guNatvAt / nApi himavat-vindhyayovibhAgAzrayatvam prAptipUrvikAyA aprAptervibhAgalakSaNAyAstayorabhAvAt / na ca sarvA mithyAbuddhiH sAdharmyagrahaNAdutpadyate; kasyAzcit tadantareNApIndriyavaiguNyamAtrAdevotpattyupalabdheH, anyagatacetasastaimirikasya dvicandrAdyavikalpabuddhivat / na ca pradhAnArthAnusAritve'pi isa bAta meM koI tathya nahIM hai / to tathya kyA hai ? pUrva kAla meM sAntarAvasthAvAle do dravya jaba pratikSaNotpattivAdAnusAra viziSTa nirantara (saMyukta) avasthA ke rUpa meM utpanna ho jAte haiM taba ve dravya hI 'saMyukta' aisI pratIti meM viSaya banate haiM aura 'saMyukta' zabda ke pratipAdya hote haiM / 'saMyukta' zabda kA saMketa bhI vaise nirantaraavasthita padArthadvaya ke saMdarbha meM hI kiyA huA hai / sevaka ko jaba yaha nizcayAtmaka pratIti ho jAtI hai ki isa nirantarAvasthAvAle do dravya 'saMyukta' zabdaprayoga ke liye pAtra hai taba koI use 'saMyukta' dravya lAne kA Adeza karatA hai to vaha unhIM do dravyoM ko le AtA hai, anya dravyoM ko nahIM, kyoMki buddhizAlI nara zabda se apratipAdita padArtha ke liye zabdaprerita pravRtti kabhI nahIM karatA / nirantara aura sAntara svarUpa utpanna honevAlI vastu hI vAstava meM 'ye nirantara hai' "ye do sAntara hai" isa prakAra alaga alaga hone vAlI pratIti kA makhya nimi hone vAlI pratIti kA mukhya nimitta ho sakatI hai, ataH dravyoM se arthAntarabhUta saMyoga-vibhAga kA svatantra astitva siddha nahIM hotA / phalataH una kI siddhi ke liye jo 'vizeSapratItitva' ko hetu banAyA gayA hai vaha sAdhyaviraha meM raha jAne se sAdhyadrohI nizcita hotA hai / dekhiye -- himAlaya aura vindhyAcala kI bhA~ti jo vicchinnarUpa se utpanna bhAva haiM ve hI 'ye sAntara hai' isa pratIti meM nimittabhUta haiM, tathA eka-dUsare se jur3e hue devadatta aura yajJadatta ke nivAsasthAnoM kI taraha jo avicchinna milita rUpa se utpanna hue bhAva haiM ve 'ye nirantara haiM' isa buddhi ke nimittabhUta viSaya haiM / nyAyavAdI bhI divAra-lakaDI Adi ke saMyogavizeSarUpa gRhoM meM naye saMyogaguNa kI AzrayatA to mAna hI nahIM sakate kyoMki guNa nirguNa hote haiM, gRha saMyogAtmaka hone se una ke mata meM guNAtmaka vastu hai / himAcala aura vindhyAcala ko svatantra vibhAga kA Azraya mAnanA bhI ayukta hai, kyoMki 'pahale mile hue dravyoM kA bAda meM vighaTana honA' yaha jo vibhAga kA lakSaNa pahale batAyA hai vaha yahA~ saMgata nahIM ho sakatA, kyoMki ye do pahADa pahale kabhI mile hue the hI nahIM / * bhrama ke liye AdhArabhUta mukhyapadArtha anivArya nahIM * aisA nahIM hai ki hara koI bhramabuddhi mukhyapadArtha ke sAdharmyabodha se hI hotI hai / usa ke vinA bhI sirpha indriya meM vikAra mAtra ke nimitta se bhI bhrama ho jAtA hai, udA0 citta jaba anyatra vyAkSipta ho taba puruSa kucha kA kucha jagabhramaNa jaisA dekhatA hai, jagabhramaNa kahIM bhI vAstavika nahIM hai, tathA timirarogavAle ko AkAza meM prathama jo sahavartI candrayugala kA vikalpajJAna hotA hai vahA~ bhI sahavartI candrayugala kahIM vAstavika Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama: khaNDa: kA0 49 mithyAbuddheH parasyeSTasiddhiH, vicchinnA'vicchinnarUpatayopajAtasya vastunaH pradhAnabhUtasya tadbuddhinibandhanasya siddhAvapi tadarthAntarabhUtasaMyoga-vibhAgalakSaNaguNA'prasiddheH / yathA ca caitra - kuNDalayorviziSTAvasthAprAptau saMyogaH prAdurbhavati na sarvadA tathA 'caitraH kuNDalI' iti matirapi tadavasthAvizeSanibandhanA kadAcideva bhaviSyati na sarvadA iti kimarthAntarabhUtasaMyogakalpanayA ? yadapi 'yadeva kvacidupalabdham' ityAdyabhidhAnam (132-10) tadapi asaMgatam, viziSTAvasthAyAH pradarzitamatinibandhanAyA upalabhyasvabhAvAyA anyatrAnupalambhataH pratiSedhopapatteH / paraparikalpitasya ca saMyogasya saMyogipadArthavivekena kvacidapi pratyaye'pratibhAsanAt kutaH pratiSedho vidhirvA sambhavI ? yadi ca devadatta-kuNDalayordezAntarAdau sattvAnna niSedho'sattve'pi tadA''narthakyam tadA naJarthAbhAva eva syAt, saMyogapratiSedhe'pi caitad dUSaNaM samAnam tasyApi vidyamAnatve pratiSedhAnupapatteH avidyamAnatve tadAnarthakyAt / yadapi 'bIjAdayo'viziSTatvAt sarvadaiva kAryaM vidadhyuH' ityAyuktam tatra bIjAdInAmaviziSTatvamasiddham sarvabhAvAnAM pratikSaNaviru viziSTAvasthAprAptau janakatvAt bIjAdInAM svakAryajanane sApekSatvamAtrasAdhane ca siddhasAdhyatA avyavadhAnAdyavasthAntarasApekSANAM bIjAdInAmaGkurAdisvakAryanirvarttanasyA'smAbhirabhyupagamAt / nahIM hotA / kadAcit maMjUra kara liyA jAya ki mithyAbuddhi mukhya ke hone para hI ho sakatI hai- tathApi pratipakSI kA kucha iSTa siddha nahIM hogA, kyoMki mithyAbuddhi kA pUrva AdhArabhUta vicchinna / avicchinna rUpa se upajAta vastusvarUpa pradhAna bhAva to donoM ke mata meM siddha hai, jaba ki usa se arthAntarabhUta saMyoga - vibhAgAtmaka guNa to siddha hI nahIM hai / jaise hI caitra aura kuNDala viziSTa ( nirantara ) avasthA ko prApta hone para hI Apa ke matAnusAra saMyoga kA prAdurbhAva hotA hai na ki sarvadA jaisI taisI avasthA meM bhI, vaise hI 'caitra sakuNDala hai' aisI buddhi bhI nirantara avasthAvizeSamUlaka hone se kabhI usa avasthA ke hone para hI hogI na ki sarvadA, isa buddhi kA niyamana anyathA ghaTita ho jAne para arthAntarabhUtasaMyoga kI kalpanA kA kaSTa kyoM kiyA jAya ? * sakuNDala caitra-buddhi kA nimitta ? yaha jo kahA gayA hai ki jo kahIM upalabdha hotA hai usI kA anyatra vidhAna / niSedha kiyA jAtA hai... ityAdi, vaha nipaTa galata hai, kyoMki 'caitra sakuNDala hai' isa prakAra kI buddhi kA mUla nimitta jo nirantarAvasthAna rUpa viziSTAvasthA hai vaha upalabdhilakSaNa ko prApta hai, ataH jahA~ vaha upalabdha nahIM rahatI vahA~ usa kA 'saMyukta nahIM hai' isa prakAra niSedha kiyA jAya yaha to ucita hI hai, lekina nyAya mata meM kalpita svatantra saMyoga kA to saMyukta bhAva se atirikta rUpa meM kahIM bhAna hI nahIM hotA, to phira usa ke bAre meM kaise vidhi / niSedha sambhava hoMge ? aura jo Apane kahA thA ki 'akuNDalo devadattaH' ityAdi prayogoM meM na devadatta kA vidhi / niSedha zakya hai na kuNDala kA, kyoMki donoM hI anya sthAna meM yadi sat haiM to unakA niSedha nirarthaka hai... ityAdi - usako sahI mAnA jAya taba to yaha vipadA hogI ki niSedhArthaka naJ- pada kA artha hI vilupta ho jAyegA / kAraNa, saMyoga kA pratiSedha mAnane ke pakSa meM bhI ve kalpita dUSaNa tadavastha haiM - yadi saMyoga kahIM bhI vidyamAna hai to usa kA niSedha kara nahIM sakate aura yadi kahIM bhI vidyamAna nahIM hai to usa kA niSedha vyartha hai / 135 yaha jo kahA hai ki, saMyoga kI mahattA nahIM mAneMge to bhU-jala - bIjAdi aviziSTarUpa se sarvadA vidyamAna hone se sarva kAla meM aMkurAdi kAryaniSpatti hotI rahegI vaha ayukta isa liye hai ki bIjAdi usa kAla meM aviziSTa hote haiM yaha bAta asiddha hai, kyoMki bauddhamata meM bhAvamAtra pratikSaNa vinAzI hotA hai ataH asaMyuktadazA meM ajanaka hone para bhI jisa kSaNa meM ve viziSTa saMyuktasvarUpa utpanna hote haiM taba ve kArya ke janaka hote Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 zrI sammati-tarkaprakaraNam ____ atha saMyogAkhyapadArthAntarasApekSatvaM teSAM sAdhyate tadA tathAvidhena dharmeNa hetoranvayA'siddheranaikAntikatA, dRSTAntasya ca sAdhyavikalatAprasaktiH / atha avasthAntaravizeSApekSA bIjAdayaH svakAryotpattihetavo na punararthAntarabhUtasaMyogApekSA iti kutaH siddhaM yena sApekSatvamAtre sAdhye sAmAnyena siddhasAdhyatAdoSa udbhAvyate ? yadi hi saMyogamAtrasApekSA eva te tadArambhakAstadA prathamopanipAta eva aMkurAdikAryaprasavo bIjAdibhyo bhavet pazcAdvad avikalakAraNatvAt / atha prathamopanipAte na tadudayaH pazcAdapi na syAt pUrvavad vikalakAraNatvA'viziSTatvAt / na ca bIjAdeH saMyoge'nupakAriNi apekSA yuktA atiprasaGgAt / na ca tatkAraNAnAM kSiti-bIjAdInAmekasvabhAvatayA nityasaMnihitatvAt saMyogAnAM kAdAcitkatvaM yuktam / atha kSityAdInAM saMyoge'pi janye karmAdisApekSatvAt saMyogasya kAdAcitkatvam, na, tatrApi tulyaparyanuyogatvAt / tathAhi - karmApi kasmAt sarvadA na janayati ? iti paryanuyogasyA'vyAvRttireva / na ca 'tatkAraNAbhAvAt' ityuttaraM saMgatam nityakAraNAbhyupagame tasyApi haiM na ki aviziSTAvasthA meM bhI / ataH 'apane kArya ko utpanna karane ke liye bIjAdi ko kisI kI apekSA hai' itanA hI agara Apa siddha karanA cAhate haiM taba to siddhasAdhana doSa khaDA hai, kyoMki hama bhI mAnate haiM ki avyavadhAnasvarUpa avasthAvizeSa ke sApekSa hI bIjAdi aMkurAdi kArya kA utpAdana karate haiM, na ki aprasiddha saMyoga ke sApekSa / * saMyogasAdhyaka anumAna meM anaikAntika doSa * yadi yaha kahA jAya -- 'caitra sakuNDala hai' ityAdi pratItiyoM meM vizeSapratyayatva hetu se hama saMyogasaMjJakabhAvasApekSatva siddha karanA cAhate haiM -- to hetu meM anaikAntikatA doSa hogA, kyoMki tathAvidha sAdhya ke sAtha hetu kI vyApti siddha nahIM hai aura vyApyatvAsiddha hetu sAdhyadrohI bana jAtA hai / tathA, dRSTAnta meM bhI vaisA sAdhya prasiddha na hone se dRSTAntAsiddhi doSa bhI lagegA / prazna :- Apane aMkurAdi kAryotpatti ke liye bIjAdi ko arthAntarabhUta saMyoga kI nahIM kintu viziSTAvasthA kI apekSA hotI hai yaha kisa pramANa se siddha kara dikhAyA hai jisa se yaha garjanA karate ho ki sAmAnyataH 'yatkiMcitsApekSatA' hI siddha karane meM siddhasAdhana doSa hogA ? uttara :- saMyogasApekSatA mAnane meM yaha vipadA hogI ki bIjAdi ko apane kArya ke utpAdana meM sirpha saMyoga kI hI apekSA rahatI ho taba to bhU-jala-bIja kA Apasa meM saMyoga ho jAne para tvarita aMkurAdi kAryotpatti ho jAnI cAhiye, jaise kucha samaya bAda sampUrNa kAraNa sAmagrI se hotA hai vaise usa vakta bhI saMyoga ho jAne para to Apa ke mata meM sAmagrI sampUrNa ho jAne se tvarita aMkura janma ho jAnA cAhiye, kintu nahIM hotaa| ataH hamArA vaha nirNaya ThIka hai ki saMyoga kI nahIM kintu kAryAvyavahitapUrvakSaNa meM jaisI viziSTAvasthA prApta hotI hai usI kI apekSA hotI hai, usa ke viraha se hI bhU-jala-bIja saMyoga hone para bhI pahale kArya nahIM hotA thA / jaba saMyoga kA prathama Agamana hone para bhI kArya nahIM hotA to usa kA matalaba yaha huA ki kAraNasAmagrI meM kucha vaikalya jarUra hai, ataH usa vaikalya ke rahate hue saMyoga ke hone para bhI bhAvi meM kArya hone kI AzA nahIM kI jA sakatI / saMyoga se yadi bIjAdi kA koI upakAra nahIM hotA to anupakArI saMyoga kI kAryotpatti meM apekSA mAnanA galata hai, kyoMki taba to anupakAribhUta sAre vizva kI apekSA mAnane kA atiprasaMga ho sakatA hai / dUsarI bAta yaha hai ki kSiti-bIjAdi ko Apa kSaNika nahIM mAnate kintu anekapalasthAyI athavA nitya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 nityabhAvaH iti paryanuyogasya sarvatra tulyatvAt / kSaNikavAdinastu nAyaM doSaH pUrvapUrvahetupratibaddhatvAt taduttarottarakAryANAM yugapat kAraNavaikalyena sarveSAmasannidhAnAt, ataH pareSAmaGkarAdikAryahetutvaM bIjAdInAM (na ?) sarvadA prasajyata iti nArthAntarasaMyogasApekSAsta iti vyavasthitam / saMyogasadbhAvabAdhakaM ca pramANaM pratyakSavad anumAnamapi vidyata eva / tathAhi - yA saMyuktAkArA buddhiH sA bhavatparikalpitasaMyogAnAspadavastuvizeSamAtraprabhavA, 'saMyuktau prAsAdau' iti buddhivat, saMyuktAkArA ca 'caitraH kuNDalI' ityAdibuddhiH, iti svabhAvahetuH / yadvA yA'nekavastusaMnipAte sati samutpadyate sA bhavatparikalpitasaMyogavikalAnekavastuvizeSamAtrabhAvinI yathA viralAvasthitAnekatantuviSayA buddhiH, tathA ca vimatyadhikaraNabhAvApannA saMyuktabuddhiH - iti svabhAvahetuH / etadeva prayogadvayaM vibhAgamAnate haiM, evaM una ko ekasvabhAvayukta hI mAnate haiM kyoMki svabhAvabheda mAnane para kSaNikavAda prasakta hotA hai / isa sthiti meM agara una kA saMyogisvabhAva mAneMge to usa ke nitya saMnihita hone se saMyoga bhI nitya hI hogA na ki alpakAlIna / taba usa ke vinA kArya kI anutpatti dikhAnA bhI ThIka nahIM hai / yadi kaheM ki - 'kSiti-bIjAdi ko saMyoga nipajAne ke liye kriyA kI apekSA hotI hai, kriyA kadAcit hotI hai ataH tajanya saMyoga kAdAcitka hotA hai' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, jo saMyoga ke liye prazna thA vahI aba bIjAdi kI kriyA ke liye hogA, bIjAdi sthAyi aura ekasvabhAva yAnI sakriyasvabhAva vAle hone para kriyA kaise kAdAcitka ho sakatI hai ? usa kA bhI utpAda satata kyoM cAlu nahIM rahatA ? isa prazna kA nirAkaraNa zakya nahIM hai / 'kriyA ke kAraNa satata na hone se satata kriyotpatti nahIM hotI' aisA uttara ThIka nahIM hai, kyoMki nityavAdI jaba kAraNoM ko nitya mAnate haiM taba kriyotpatti kA bhI nityabhAva kyoM nahIM hotA ? yaha prazna tadavastha hI rahegA / kSaNikavAdI ko to aisI koI samasyA hI nahIM hai, kyoMki uttara-uttarakSaNa ke kAryoM kA janma pUrvapUrva kAraNakSaNa paramparA para nirbhara hotA hai, eka sAtha sarva kAraNoM kA saMmilana nahIM hotA, ataH kAraNavaikalya hone para sarva kAryoM kA eka sAtha Agamana bhI nahIM hotA / yahI kAraNa hai ki nityavAdI ke mata meM bIjAdi meM sarvakAla aMkurAdikAryakAritva kA ApAdana prasakta ho sakatA hai, kSaNikavAda meM vaha nahIM hotA, ata: siddha ho jAtA hai ki bIjAdi ko arthAntarabhUta saMyoga kI apekSA nahIM hotI / * saMyogasiddhi meM bAdhaka pramANa * pratyakSa kI taraha anumAna bhI saMyoga kI sattA meM bAdhaka pramANa maujUda hai / dekha lijiye - jo 'saMyukta' AkAra kI buddhi hotI hai vaha prativAdikalpita saMyoga ke anAzrayabhUta vastuvizeSa mAtra se utpanna hotI hai, jaise 'ye do mahala saMyukta hai' aisI buddhi / 'caitra sakuNDala hai' yaha buddhi bhI 'saMyukta' AkArAvagAhI hotI hai / yaha svabhAvahetuka anumAna hai / mahala to guNAtmaka padArtha hai, usa meM saMyogAtmaka guNa ke na rahate hue bhI 'saMyukta' buddhi hotI hai, vaise anyatra bhI vinA saMyoga ke hI 'saMyukta' buddhi ho sakatI hai, yahA~ saMyuktAkArabuddhisvabhAva athavA yaha dUsarA svabhAvahetuka anumAnaprayoga hai - jo buddhi aneka vastuoM ke milane para utpanna hotI hai vaha prativAdIkalpita saMyoga ke vinA hI sirpha aneka vastuvizeSa mAtramUlaka hotI hai jaise chuTe chuTe bikhare hue (yAnI alpa-atialpa antara rakha kara bikhare hue) tantu ko viSaya karanevAlI buddhi, vivAdAspada 'caitra sakuNDala hai' yaha buddhi bhI aneka vastu ke milane para hotI hai ataH vaha bhI vinA saMyoga ke, aneka vastuvizeSa mAtramUlaka ho sakatI hai / yahA~ chuTe chuTe bikhare hue tantuoM ko dekha kara bhI 'saMyukta' yA 'milita' aisI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 zrI sammati - tarkaprakaraNam pratiSedhe'pi vAcyam / tathAhi - meSAdiSu vibhaktabuddhiH vibhAgarahitapadArthamAtranibandhanA vibhaktabuddhitvAd anekapadArthA'sannidhAnAyattodayatvAd vA, devadatta - yajJadattagRhavibhAgabuddhivat himavat- vindhyavibhAgabuddhivad vA / sAdhyaviparyaye hetorbAdhakaM pramANam ekasyAnekavRttyanupapattiH, iti na saMyoga - vibhAgagu NadvayasadbhAvaH / 'idaM param idamaparam' iti yato'bhidhAnapratyayau bhavatastadyathAkramaM paratvamaparatvaJca siddham / prayogazcAtra yo'yaM 'param - aparam' iti ca pratyayaH sa ghaTAdivyatiriktArthAntaranibandhanaH, tatpratyayavilakSaNatvAt, sukhAdipratyayavat / tathAhi - ekasyAM dizi sthitayoH 'param' 'aparam' iti ca pratyayotpatterna tAvadayaM dignibandhanaH, ekasminnapi varttamAnakAle varttamAnayoryuva - sthavirayoraniyatadigdezasaMyuktayoH 'param' 'aparam' iti ca pratyayotpatternApyayaM kAlanibandhanaH tadavizeSe'pi pratyayavizeSAt / na cAnyadasya nibandhanamabhidhAtuM zakyam tasmAd yannibandhano'yaM pratyayaH tat paratvam aparatvaJcAbhyubuddhi hotI hai, saMyoga to yahA~ nimitta nahIM hai kintu paraspara nikaTavarttI aneka vastu hI usa meM nimitta haiM / vaise hI avyavahita caitra aura kuNDala ko dekha kara saMyoganirapekSa ' caitra sakuNDala hai' aisI buddhi ho sakatI hai / * vibhAgasiddhi meM bAdhaka pramANa -- saMyoga kI taraha vibhAga ke liye bhI vaise hI do anumAna prayogoM kA bAdhaka pramANa ke rUpa meM vinyAsa ho sakatA hai / jaise dekhiye bheDoM Adi meM 'vibhakta' aisI buddhi vibhAganirapekSa vastumAtramUlaka hotI hai, kyoMki vaha 'vibhakta' buddhi hai / athavA, kyoMki vaha aneka padArthoM ke amilana ke AdhAra para udita hotI hai| udA0 amilita devadattagRha aura yajJadattagRha meM hone vAlI vibhAgabuddhi athavA himAcala - vindhyAcala meM hone vAlI vibhaagbuddhi| gRha to guNAtmaka hone se una meM vibhAgAtmaka guNa raha nahIM sakatA, ataH vahA~ vibhAga nirapekSa amilita gRhadvaya ko hI vibhakta buddhi kA nimitta mAnanA hogA / pahADa bhI svatantra avayavI nahIM hai kintu aneka avayavIyoM kA milana (yAnI nyAyamata meM saMyoga ) rUpa hone se usa meM bhI vibhAga guNa hone kI sambhAvanA nahIM rhtii| yadi kaheM ki do bheDoM meM vibhaktabuddhi vibhAgaguNamUlaka hI mAne to kyA bAdhaka hai to isa viparItazaMkA meM bAdhaka yaha hai ki eka vibhAga guNa ko aneka meM Azrita mAnanA paDegA, kintu eka kI aneka meM vRtti ghaTita nahIM hotI yaha bAdhaka pahale hI avayavinirasanaprakaraNa meM kaha Aye haiM / niSkarSa saMyoga aura vibhAga ye koI svatantra sattAdhArI guNa nahIM hai / * paratva- aparatva ke sAdhana kA prayAsa Jain Educationa International nyAya-vaizeSikavAdI paratva - aparatva svatantra guNayugala kI siddhi ke liye prayAsa karate haiM 'yaha para hai aura yaha apara hai' aisI buddhi hotI hai, arthAt yaha isa sImA para hai aura vaha usa sImA para hai athavA 'yaha pahalA hai aura vaha bAda meM huA' isa prakAra pratIti bhI hotI hai aura zabdavyavahAra bhI kiyA jAtA hai, isa se kramazaH paratva aura aparatva ye do guNa siddha hote haiM / prayoga isa prakAra hai 'yaha para aura vaha apara' isa DhaMga kI pratIti ghaTAdi se atirikta arthAntarabhUta vastu ke nimitta se hotI hai, kyoMki ghaTAdi kI pratIti se yaha pratIti vilakSaNa hotI hai, jaise sukhAdi kI pratIti ghaTAdi se atirikta sukhAdi ke nimitta se hotI hai / spaSTIkaraNa :eka hI dizA meM rahe hue do padArtha ko dekha kara " yaha para hai vaha apara hai' aisA bhAna hotA hai, dizAbheda na hone para bhI hotA hai ataH vaha dizAmUlaka nahIM ho sakatA / tathA, eka hI varttamAnakAla meM rahe hue aniyata dizAbhAga meM rahe hue yuvAna aura bujurga puruSa ko dekha kara 'yaha para hai vaha apara hai' aisA bhAna hotA hai, -- For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 pagantavyam / etacca dvitayamapi dikkRtam kAlakRtaM ca / dikRtasya tAvadiyamutpattiH kasyAM dizyavasthitayoH piNDayorekasya draSTuH saMnikRSTamavadhiM kRtvA etasmAd viprakRSTo'yam' iti paratvAdhAre buddhirutpadyate tatastAmapekSya pareNa dikpradezena yogAt paratvamutpadyate / viprakRSTaM vA'vadhiM kRtvA 'etasmAt saMnikRSTo'yam' ityaparatvAdhAre buddhirutpadyate tAmapekSA ( ? kSyA) pareNa dikpradezena yogAdaparatvasyotpattiH / kAlakRtayostvayamutpattikramaH, tathAhi - varttamAnakAlayoH aniyatadigdezasaMyuktayoryuva - sthavirayormadhye yasya valI- palita- rUDhazmazrutA''dinAnumitAdityodayAnAM bhUyastvam tatraikasya draSTuryuvAnamavadhiM kRtvA sthavire viprakRSTabuddhirutpadyate, tAmapekSya pareNa kAlapradezena yogAt paratvasyotpattiH / sthaviraM cAvadhiM kRtvA yasyA'rUDhazmazrutAdinAnumitamAdityodayA'stamayAnAmalpatvam tatra yUni saMnikRSTabuddhirutpadyate, tAmapekSyApareNa kAlapradezena yogAdaparatvasyotpattiriti / atra ca paratvasAdhanamanaikAntikam sAdhyavipakSe'pi hetorvRtteH / tathAhi yathAkrameNotpAdAd nIlAdiSu kAlopAdhiH krameNa ca vyavasthAnAd digupAdhizva 'paraM nIlamaparaM ca' iti pratyayotpattiH kAlabheda na hone para bhI hotA hai ataH vaha kAlamAtramUlaka nahIM ho sakatA, kyoMki kAla samAna hone para vaha kAlamAtramUlaka nahIM sakatA, kyoMki kAla samAna hone para bhI pratIti eka ko 'para' rUpa meM, dUsare ko apararUpa meM gRhIta karatI hai yaha vizeSatA hai / dik aura kAla ke alAvA ora kisI dravya kI to yahA~ sambhAvanA hI nahIM hai ataH jisa ke AdhAra para ye pratItiyA~ hotI hai vaha nimitta paratva aura aparatva se atirikta nahIM hai yaha mAnanA hogA / 139 Jain Educationa International - * paratvaH aparatva ke utpAda kI prakriyA * paratva-aparatva kA yugala daizika aura kAlika se do prakAra kA hai daizika kA utpattiprakAra isa taraha eka dizA meM jaba koI dRSTA do piNDoM ko dekhatA hai taba jo nikaTavarttI piNDa hai usa ko avadhi samajha kara 'vaha isa se dUra hai' isa prakAra kI paratva ke AdhArabhUta piNDa ke bAre meM buddhi karatA hai, usa apekSAbuddhi se para dizAbhAga ke yoga se dUrastha piNDa meM paratva utpanna hotA hai / athavA, dUrastha ko avadhi kara ke 'yaha usa se nikaTa hai' aisI aparatvAdhArabhUta piNDa ke bAre meM buddhi utpanna hotI hai taba usa apekSAbuddhi se apara dizAbhAga ke yoga se usa piNDa meM aparatva utpanna hotA hai / kAlika paratvAparatva kA utpattikrama isa prakAra samajhiye varttamAna kAla meM aniyata dizAbhAga meM rahe hue yuvAna aura sthavira jaba dRSTigocara rahate haiM taba una meM se jisa puruSa ke zarIra meM paDI huI jhurrI aura pake hue bAla ko dekha kara usa ke sAtha aneka sUryodayoM ke sambandha kI anumAna se jAnakArI prApta hotI hai taba usa eka dRSTA ko yuvAna kI apekSA usa puruSa meM vRddhatva kI viprakarSAvagAhI buddhi utpanna hotI hai; usa buddhi ke jariye 'para' kAlavibhAga yoga se usa vRddha puruSa meM paratva kA janma hotA hai / jaba vaha dRSTA vRddha ko avadhi kara ke dUsare ko dekhatA hai ki isa ko aba taka koI dADhI - mUcha bhI nahIM Aye haiM taba anumAna se samajha jAte haiM ki usa vRddha kI apekSA isane kama sUryodaya dekhe haiM, ataH usa ke bAre meM saMnikRSTatA kI yAnI kama umra kI buddhi kA udaya hotA hai, usa buddhi ke jariye jo apara kAlavibhAga hai usa ke yoga se usa javAna meM 'aparatva' kI utpatti hotI hai / For Personal and Private Use Only w Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam asatyapi paratvAparatvalakSaNe guNe, guNAnAM nirguNatvAt, tathA paTAdiSvapi bhaviSyatIti yadyarthAntaranimittatvamAtraM pareNeha sAdhayitumiSTaM tadA kathaM nAnaikAntikatA hetoH ? atha nityadik-kAlapadArthahetukaguNavizeSanibandhanatvaM prakRtapratyayasya tadA dRSTAntAbhAvo'numAnabAdhA ca pratijJAyAH / tathAhi yaH parA'parAdipratyayaH sa paraparikalpitaguNarahitArthamAtrakRtakramotpAdavyavasthAnibandhanaH, parAparapratyayatvAt rUpAdiSu parAparapratyayavat, parAparapratyayazcAyaM ghaTAdiSu iti svabhAvahetuH / / na ca nIlAdikeSu ekArthasamavAyAd upacarito'yaM parAparatvAdipratyayaH iti anaikAntikatA bhavatprayuktasyApi hetoH, pAramparyeNa ca nIlAdiSvapi paratvAdenimittabhAvopagamAt sAdhyavikalatA ca dRSTAntasyeti vaktavyam askhalavRttitvenAsyopacaritatvAbhAvAt / svAzraye'pi ca tayorupalabdhyabhAvAd na tabalena pratyayo yuktaH iti kuto rUpAdiSu tanibandhano bhaviSyati ? sukhAdiSu vA pUrvottarakAla * paratva-aparatva sAdhaka hetu sadoSa * nyAya-vaizeSika ke vipakSIyoM kA kahanA hai ki paratva kI siddhi ke liye prayojita hetu sAdhyadrohI hai kyoMki vaha sAdhya ke vipakSa meM bhI jA baiThA hai / dekhiye - pAka se jaba ghaTAdi meM raktanAza ho kara nIlotpatti hotI hai taba vahA~ 'nIla para hai aura raktarUpa apara hai' aise kAlika parAparabhAva kA bodha hotA hai, aise hI avayavI ke eka bhAga meM nIla aura anya bhAga meM raktarUpa hone para 'nIla para hai aura rakta apara hai' aisA daizika parApara bhAva kA bodha hotA hai / vAstava meM nIla-rakta guNAtmaka hone se una meM guNarUpa paratva-aparatva svarUpa sAdhya nahIM hai. kyoMki gaNa meM gaNa nahIM rahatA, phira bhI pratyayavizeSarUpa heta raha jAtA hai ataH heta sAdhyadrohI siddha ho gayA / jaba paratva aura aparatva ke vinA nIla-rakta meM parAparabhAva kI vizeSa pratIti ho sakatI hai taba vastrAdi meM bhI una ke vinA ho sakatI hai / ataH yadi ukta prayoga se pratipakSI ko arthAntaramUlakatva hI siddha karanA hai (jisa ke vahA~ na hone para bhI pratIti bana sakatI hai) to hetu kyoM sAdhyadrohI na ginA jAya ? yadi ukta pratIti meM nimittabhUta aisA guNavizeSa siddha karanA abhISTa hai jo nitya dizA aura kAlapadArtha se janma letA hai, to vaisA sAdhya aprasiddha hone se dRSTAntaviraha doSa hogA aura ukta prayoga meM anya anumAna se bAdhA bhI pahu~cegI / kaise yaha dekhiye - pratianumAna prayoga :- parAparabhAvapratIti prativAdikalpitaguNanirapekSa arthamAtraprerita kramazaH utpAda-sthiti ke nimitta se hone vAlI hai, kyoMki vaha parAparapratItisvarUpa hai, udA0 rUpAdi meM hone vAlI parAparabhAvapratIti / ghaTa Adi meM bhI yaha pratIti parAparabhAvapratItisvarUpa hai ataH prativAdikalpita paratvAdinirapekSa hI honI cAhiye / yaha svabhAvahetu prati-anumAna pUrvapakSI kI anumAnapratijJA kA bAdhaka hai / * nIlAdiguNoM meM paratvAdipratIti aupacArika nahIM * paratvavAdI :- paratvAdi aura nIlAdirUpa, eka hI vastrAdi artha meM samavAya se vAsa karate haiM ataH aupacArikarUpa se nIlAdi rUpa meM ekArthasamavAya se paratvAdi kI pratIti hotI hai| ataH Apa ke prayoga meM 'prativAdikalpitaguNanirapekSa' yaha aMza bAdhita ho jAne se Apa kA prayojita hetu anaikAntika yAnI sAdhyadrohI bana jAtA hai / tathA Apane jo nIlarUpAdi pratIti kA dRSTAnta diyA hai usa meM bhI paramparayA paratvAdi kA nimittabhAva akSuNNa hai ataH paratvAdinirapekSatArUpa sAdhya usa meM na hone kA doSa prasakta hai / uttara :- nIlAdi meM jo parAparabhAva kI pratIti ko Apa aupacArika dikhA rahe haiM vaha galata hai kyoMki vaha pratIti kisI bAdhajJAna se skhalita nahIM hotI / dUsarI bAta, nIlAdi ke Azraya meM bhI samavAya se paratvAdi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 141 bhAviSu kiMnibandhano'yaM bhavet ? na caivaM tatraikArthasamavAyAdestannibandhanasyAbhAvAt / kiJca, dikkAlayoH pUrvameva pratiSiddhatvAt taddhetukayoH paratvA'paratvayorabhAva iti kutastannimittatvA''zaGkA yena hetoranaikAntikatA syAt ? na ca paramArthato dikkAlayoH pradezAH santi yatastatsaMyogAdapekSAbuddhisahitAdutpattistayorbhavet, dik-kAlayorekAtmakatvena niravayavatvAd / na cArthakriyAnibandhana upacarito'vayavabhedo yuktaH arthakriyAyA vastusvabhAvapratibaddhatvAt upacArasya cA'pAramArthikatvAt / tat kutaH anaikAntikatA prakRtahetoH ? asiddhatA ca paropanyastahetoH pUrvavad vAcyA / "na saMkhyAdayo guNA dravyAd avyatirekiNaH, teSAM tadvyavacchedahetutvAt / yo hi yadvyavacchedako nAsau tadavyatirekI, devadattavyavacchedakadaNDAdivat / tathA ca saMkhyAdayo dravyavyavacchedakAH tasmAd na tadavyatirekiNaH" ityatra prayoge yadi dravyAd avyatirekatvaniSedhamAtraM sAdhyaM tadA siddhasAdhyatA sarvasaMvRtimatAmavastutayA tattvA'nyatvavAcyatvenA'niSTeH / atha 'samUha-santAnAdayaH tattvAnyatvAbhyAmavacanIyA na bhavanti, pratiniyatadharmayogitvAt rUpAdivat'; atrApi yadi pAramArthikaniyakI svatantropalabdhi na hone se Azraya meM bhI paratvAdi ke nimitta se parAparabhAva pratIti zakya nahIM hai taba paramparayA usa ke nimitta se nIlAdi meM gauNa pratIti mAnanA kaise yukta hogA ? * prativAdikalpitaparatvAdinirapekSa sAdhya nirbAdha hai * tathA AtmA meM to Apa ke mata se bhI paratvAparatva nahIM hai, to Atmagata sukhAdiguNoM meM paratvAdi kI gauNa pratIti kisa nimitta se hogI ? vahA~ to ekArthasamavAya se bhI parAparapratIti kA nimitta paratvAdi vidyamAna nahIM hai / dUsarI bAta, Apa ke mAne hue dizA aura kAla dravya kA to pahale hI hama niSedha kara cuke haiM, ataH una ke samaveta kAryabhUta paratva-aparatva bhI siddha nahIM hai, isa sthiti meM ve parApara-bhAvapratIti ke nimitta hone kI AzaMkA bhI kisa ko UThegI ? aba batAIye ki 'prativAdikalpita paratvAdinirapekSa' yaha hamArA sAdhya kaise bAdhita hai aura hamAre prayoga meM svabhAvahetu bhI kaise sAdhyadrohI hogA ? vAstava meM to Apa ke mata meM niravayava hone se dizA aura kAladravya meM koI vibhAga hI jaba nahIM hai taba una ke yoga se apekSAbuddhi ke sahakAra se paratvAdi ke utpAda kI kathA hI kaise bana pAyegI ? yadi aisA kaheM ki - 'yadyapi dizA aura kAla akhaMDa eka-eka dravyarUpa hone se niravayava haiM, phira bhI paratvAdijanmAnukula arthakriyA una se hotI haiM, ataH usa arthakriyAjanma ke liye aupacArika yAnI kAlpanika avayavabheda bhI mAna leMge' - to yaha bhI galata hai, kyoMki arthakriyA Thosa vastusvabhAva para nirbhara hotI hai na ki avAstavika vastu para, jo aupacArika hai vaha to avAstavika hotA hai / isa sthiti meM prativAdikalpitaparatvAdinirapekSatAsAdhaka hetu kaise sAdhyadrohI ho sakatA hai ? pahale jaise saMyoga-vibhAgAdi sAdhaka hetu meM asiddhi kA udbhAvana kara dikhAyA hai vaise yahA~ bhI paratvAdisAdhaka hetu meM asiddhi doSa kA ApAdana kahA jA sakatA hai / * saMkhyAdiguNa dravya se sarvathA vyatirikta nahIM hai * saMkhyAdi guNa dravya se avyatirikta nahIM haiM - yaha siddha karane ke liye kisIne yaha prayoga kiyA hai - saMkhyAdi guNa dravya se avyatirekI nahIM hai, kyoMki saMkhyAdi to dravyoM ke vyavacchedaka (saMkhyAdi zunya vastu se bhinnatA-jJApaka) haiM / jo jisa kA vyavacchedaka hotA hai vaha usa se vyatirekI nahIM hotA / udA0 daNDa, devadatta ko adaNDI logoM se bhinna prasiddha karatA hai aura vaha devadatta se avyatirekI nahIM hotA / saMkhyAdi bhI dravyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 zrI sammati - tarkaprakaraNam tadharmatvaM hetutveneSTaM tadA'siddho hetuH / na hi santAnAdInAM pAramArthikaniyatadharmayogitvaM saugataM prati siddham / atha sAmAnyena hetustadA zazazRGgAdAvapi kalpitaniyatadharmayogitvasyAbhAvatvA'mUrttatvAdeH sadbhAvAdanaikAntikaH / atha na dravyAdavyatirekapratiSedhamAtraM sAdhyam kiM tarhi ? dravyavyatirekitvam pratiSedhadvayena prakRtArthagateH / asadetat saMkhyAderdravyAd vyatirekeNAnupalambhAdabhAvato hetorAzrayAsiddhatvaprasakteH / na ca dravyAtmakatvena pratIyamAnasyApi saMkhyAderbhedaH sAdhayituM zakyaH, tadAtmanastato bhede tasya niHsvabhAvatAprasakteH / tanna saMkhyAdayaH paratvA'paratvaparyantA dravyAd vyatirekiNaH kutazcit pramANAdavasIyante iti na tathA te sadvyavahAraviSayAH / ye ca buddhyAdayaH prayatnAntA Atmasamavetatvena tadguNA abhyupagatAH te tathAbhUtAtmaniSedhAdeva pratiSiddhAH / tathAhi AtmA eSAmutpattikAraNatvena vA''zrayo'bhyupagamyeta, sthitinimittatayA vA ? na tAvadAdyaH pakSaH, avikalakAraNatayA buddhyAdeH sarvadaiva sarvasyotpattiprasakteH anAdheyAtizayasya sahake vyavacchedaka haiM ataH ve dravyoM se avyatirekI nahIM hote / isa prayoga meM yadi saMkhyAdi meM sirpha avyatirekitva kA niSedha hI siddha karanA abhipreta ho taba to siddhasAdhana doSa hI hogA, kyoMki bauddhavAdI to ina sabhI padArthoM ko kAlpanika hI mAnatA hai / kAlpanika padArtha vastubhUta na hone se vaha kisI se abhinna hai yA bhinna - aise vikalpoM kA viSaya bane yaha iSTa nahIM hai, ataH avyatirekitvavikalpa kA niSedha ucita hI hai / - yadi yaha kahA jAya - samUha athavA santAnAdi (bauddhAbhimata kAlpanika padArtha) abhinna / bhinna vikalpoM kA aviSaya nahIM hotA kyoMki ve pratiniyata bhedAdidharma se alaMkRta hote haiM jaise rUpa - rasAdi / ataH avyatirekitva ke vikalpa kA niSedha saMkhyAdi kI kAlpanikatA se prayukta nahIM ho sakatA / to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki pratiniyatadharmayogitva hetu kA yadi yaha matalaba ho ki vAstavika niyatadharmayogitva, to hetu meM asiddhi doSa hogA, kyoMki tathAgata mata meM santAnAdi meM pAramArthikadharmasahitatva asiddha hai / yadi sAmAnyataH pratiniyatadharmasahitatva ko hetu kiyA jAya taba to abhAvatva - - amUrttatvAdi kalpita niyata dharmoM kA yoga zazasIMga Adi meM bhI raha jAtA hai kintu vahA~ sAdhya 'abhinna / bhinna vikalpoM ke aviSayatva kA abhAva nahIM hai ataH hetu sAdhyadrohI ho baitthegaa| yadi kaheM ki pUrvokta prayoga meM dravya se avyatireka kA niSedhamAtra sAdhya nahIM hai / to kyA sAdhya hai ? isa kA uttara yaha hai ki do niSedha prakRta artha kA vidhAyaka hotA hai ataH yahA~ bhI avyatireka ke niSedha se vyatirekitva kI siddhi abhipreta hai / to yaha kathana galata hai, kyoMki saMkhyAdi kabhI bhI dravya se bhinnarUpa meM upalabdha nahIM hote ataH usa kA abhAva phalita hone se hetu meM AzrayAsiddhi doSa praveza karegA / saMkhyAdi dravyAtmaka hI hone kA pratIta hotA hai ataH una kA dravya se bheda kA sAdhana zakya nahIM hai / yadi dravyAtmaka saMkhyA kA dravya se bheda hogA to saMkhyAdi zazasIMga tulya svabhAvavihIna ho jAne kI vipadA hogI / niSkarSa saMkhyA se le kara paratvAparatva taka ke bhAva kisI bhI pramANa se dravya se bhinna pratIta nahIM hote, ataH ve bhinna yAnI svatantra padArtha ke rUpa meM 'sat' vyavahAra ke viSaya nahIM bana sakate / * AtmA meM buddhi Adi kI AzrayatA para vikalpa : nyAya-vaizeSika vAdiyoM ne samavAya se AtmA meM rahane vAle buddhi se lekara prayatna taka guNoM kA aMgIkAra kiyA hai / kintu nitya vyApaka AtmasvarUpa kA niSedha ho cukA hai ataH usake guNoM kA bhI niSedha ho jAtA hai / kaise yaha dekhiye - AtmA ko ina guNoM kA Azraya utpattikAraNa ke rUpa meM mAneMge yA sthiti ke nimittarUpa meM ? prathama vikalpa nahIM baiThegA, kyoMki nitya AtmasvarUpa avikala kAraNa ke rahate hue sabhI AtmA meM sarvadA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 kAryapekSA'yogAt / na ca krama-yogapadyavyAptakAryotpAdanasAmarthyasya nitye sambhavaH tatra kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhasya pratipAditatvAt / na ca dvitIyo'pi pakSo yuktaH, sthiteH sthAturavyatirekAt tasya taddhetutve sthAtRhetutvameva syAt, tacca prAktananyAyenA'saMgatam / na ca pariniSThitAtmarUpatvAt sthAtuH kazciddhetuH sambhavI, tatra tasyAkiJcitkaratvAt / vyatireke'pi sthiteH sthAturna tena kiJcit kRtaM syAt sthiterarthAntarabhUtAyAH karaNAt / evaM cAkiJcitkaraH kathamAzrayo buddhyAderasau bhavet ? na ca sthitestatsambandhitayA karaNAt tasyA'sAvupakArakatvAdAzrayaH, tasyAstatsambandhitvAsiddheH, bhinnAyAstadupakArAbhAve sambandhA'yogAt, tata upakArakalpanAyAmanavasthAprasakteH, samavAyasambandhasya cA'siddheH / na ca tasya sthitiM prati hetutvamapi yuktam nityasya kvacidapi sAmarthyA'yogAt / kiJca, sthApyamAno buddhyAdiH sthitisvabhAvo vA tena sthApyeta basthitisvabhAvo vA ? yadi basthitisvabhAvaH nAsau kenacit sthApayituM zakyaH tatsvabhAvA'vyatikramAt / atha sthitisvabhAvaH, tadA tatsvabhAvasya svayameva tatsvabhAvatayA tasya sthitisiddheH kimakiJcitkarasthApakakalpanayA ? atha sthAtuH pAtAbhAvaM kurvan sthApako nAkiJcitkaraH / na, pAtAbhAvasya prasajyapratiSedharUpatve kArahI buddhi Adi guNoM kI utpattiparamparA lagAtAra calatI rhegii| taba nidrA Adi kA lopa ho jAyegA / sahakArI ke viraha se kadAcit buddhi Adi kA udbhava ruka jAne kI bAta mAnI jAyI to usa meM tathya nahIM hai kyoMki nitya evaM vyApaka padArtha meM sahakArI ke yoga se kisI atizaya kA AdhAna azakya hone se sahakArI kI apekSA hI saMgata nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki nitya padArtha kramazaH athavA eka sAtha sabhI kAryoM kA utpAdana karane meM samartha bana sake aisA sambhava nahIM hai, kyoMki kramazaH athavA eka sAtha hone vAlI arthakriyA ke sAtha nityatva kA pakkA virodha hai, pahale yaha kahA jA cukA hai / / * AtmA meM guNasthiti kA nimittabhAva asaMgata * dUsarA vikalpa-sthiti ke nimittarUpa meM AtmA ko una guNoM kA Azraya mAnanA ayuktta hai, kyoMki sthAtA guNa sthiti se atiriktta nahIM hai ata: sthiti kA nimitta jo hogA vaha sthAtA guNa kA bhI nimitta yAnI utpattihetu mAnanA paDegA / kintu prathama vikalpa meM hI kaha diyA hai ki nitya AtmA se guNa kI utpatti saMgata nahIM hai / dUsarI bAta yaha hai ki sthAtA guNa agara svayaM meM paripUrNarUpavAlA hai to usa kA utpAdana hI azakya hai, kyoMki paripUrNa vastu ko nayA kucha dene meM koI samartha nahIM hai / sthiti yadi guNa se bhinna hai to sthiti kA nimitta banane vAlA AtmA usa guNa kA to koI upakAra kara nahIM sakatA, jo kucha upakAra karegA vaha to arthAntarabhUta sthiti kA karegA, taba guNoM ko AtmA ke sAtha kyA riztA rahegA ? kucha nahIM, taba akiJcitkara AtmA buddhi Adi kA Azraya kaise ho sakegA ? yadi kaheM ki - "sthiti guNasambandhi hai ata: sthiti kA upakAra paramparayA guNa para hone se AtmA buddhi Adi kA Azraya bana sakegA' - to yaha barAbara nahIM hai, kyoMki bheda pakSa meM sthiti guNasambandhi nahIM hai, jo bhinna hai usake Upara vinA kisI upakAra ke guNa usakA sambandhi bana nahIM sakatA, aura vinA upakAra ke sambandha baiThegA nahIM / yadi kucha upakAra hone kI kalpanA kareMge to usa upakAra ko tatsambandhi hone ke liye aura kisI upakAra kI kalpanA, phira usake liye bhI anya upakAra.. aise to anavasthA prasakta hogI / samavAya sambandha ko bhUla jAIye kyoMki vaha to siddha hI nahIM hai / tathA, kalpita samavAya nitya hone se pUrvoktta rIti se AtmA kI taraha samavAya bhI sthiti kA hetu nahIM bana sakatA / nitya padArtha meM paramArthataH kucha bhI arthakriyAsAdhaka zakti nahIM hotI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 zrI sammati-tarkaprakaraNam kavyApArA'viSayatvAt, paryudAsarUpatve'pi kimasau pAta eva uta pAtAdanyat padArthAntaram ? yadi pAta eva tadA 'sthApakaH sthAtuH pAtaM karoti' iti prAptam tathA ca kathamasau sthApako bhavet ? atha padArthAntaraM pAtAdanyadasau karoti / nanvevaM padArthAntarakaraNe'pi sthAtA patedeva padArthAntarotpAde'pi tasya trANA'sambhavAt / na ca padArthAntareNa sthApakotpAditena sthAtuH pAtapratibandhaH kriyate iti vaktavyam, tasyApi pAtAdananyatve pAta eva kRtaH syAt, anyatve tena tatsambandhA'siddhestatkaraNe'pi sthAtustadavastha eva pAto bhavet tenApi aparapAtapratibandhakaraNe tadbhinnAbhinnavikalpadvayAnativRttidvAreNAnavasthAdiprasaktiH / tanna kazcit kasyacit sthApakaH / ___ kiJca, bhavennAma badarAdermUrttadravyasyAdhogamanapratibandhakatvena kuNDAdirAzrayaH, buddhyAdestu amUrtasyAdhogatyabhAvAt kiM kurvANaH AtmAdirAzrayo bhavet ? api, notpannAnAM buddhyAdInAM kazcidAzrayaH, * sthiti-asthitisvabhAva kI sthApakatA durghaTa * sthiti ke Upara thoDA aura vicAra kareM - sthApaka AtmA sthitisvabhAva baddhi Adi kI sthApanA karegA yA asthitisvabhAva buddhi Adi kI ? asthitisvabhAva buddhi Adi kI sthApanA kisI bhI upAya se zakya nahIM hai, kyoMki svabhAva kA kabhI anyathAkaraNa kisI upAya se nahIM hotA / yadi buddhi Adi sthitisvabhAva hI hai to buddhi Adi svayaM sthitirUpa hone se apane Apa buddhi Adi sthitisampanna bane raheMge, phira usake liye kucha bhI na kara sakanevAle sthApaka AtmA kI phijula kalpanA kyoM kI jAya ? yadi kahA jAya - 'svayaMsthita guNa kA patana(nAza) na hone denA yahI sthApakatA hai ataH AtmA akiJcitkara nahIM hai / ' - yaha ThIka nahIM hai, kyoMki patanAbhAva sarvathA patana kA niSedharUpa yAnI prasajyapratiSedharUpa hai, prasajyapratiSedha svataH siddha hotA hai, usake liye kisI kAraka ko kucha kaSTa nahIM uThAnA paDatA / yadi patanAbhAva paryudAsapratiSedharUpa mAnA jAya to sambhavita do vikalpa haiM, 1 patanAbhAva yAnI patana nahIM kintu patana jaisA hI anya patana, 2 athavA patana se anya koI padArtha / yadi prathama artha liyA jAya to phalita yaha hogA ki sthApaka AtmA patanasvarUpa patanAbhAva kA kAraka hai / jo patana hI karAnevAlA hai usako sthApaka mAna sakate haiM kyA ? yadi dusarA artha grahaNa kareM, sthApaka AtmA pAta se bhinna kisI anyapadArtha kA kAraka hai, to anyapadArtha kA kAraka bhale ho kintu yahA~ jo sthAtA guNa hai usake pAta ko rokegA nahIM to sthAtA guNa kA pAta hogA, anya padArtha ke utpAda se usakA to rakSaNa nahIM hogA, taba vaha sthApaka kaise ? yadi kahA jAya ki sthApaka se utpAdita anya padArtha sthAtA guNa ke patana ko rokegA - to yahA~ socanA hogA ki patanapratibandha patana se bhinna hogA yA abhinna ? yadi abhinna hogA taba to pratibandha karane kA matalaba 'pAta karanA' hI hogA / yadi bhinna hogA to usa pratibandha ke sAtha pAta kA koI riztA na hone se pratibandha karane para bhI sthAtA kA pAta to tadavastha hI hogA, rukegA nahIM / yadi kaheM ki - pahalA pratibandha dUsare pAtapratibandha ko utpanna karegA ataH pAta ruka jAyegA - lekina dUsare pratibandha ke Upara bhI 'pAta se bhinna-abhinna' ye do vikalpoM kA paMjA phailA huA hai, abhinna pakSa meM pAtakArakatva prasaktta hogA, bhinna pakSa meM aura eka pAtapratibandha kI kalpanA... phira eka aura pAtapratibandha... aise to anavasthAdi doSa ghusa jAyegA / isa para itanA hI phalita hotA hai ki koI kisI kA sthApaka nahIM bana sakatA / * buddhi Adi guNoM kI samIkSA * dUsarI bAta - kuNDAdi bera Adi mUrttadravya kA Azraya bana sakatA hai, kyoMki vaha usa kI adhogati ko rokane vAlA hai / kintu buddhi amUrta hai, usa kI adhogati hotI nahIM to AtmA kyA upakAra kara ke usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 satAM nirAzaMsatayA''zritatvAnupapatteH / nApyanutpannAnAm, nirupAkhyatayA teSAM tattvA'yogAt / kiJca, "buddhiH upalabdhiH jJAnam ityanarthAntaram' (nyAyasUtra 1-1-15) iti vacanAd buddherjJAnarUpatA parairabhyupagatA / na ca tasyAH svasaMviditatvamabhyupagatam buddhyantaragrAhyatayA'bhyupagamAt / na ca tathAbhUtAyAstasyA rUpAdivad buddhitvaM yuktamiti prAk pratipAditam / sukha-duHkhecchA-dveSAdInAM cAjJAnarUpatve rUpAdivanAtmavizeSaguNatA'bhyupagantuM yuktA / jJAnarUpatve buddharbhedenAbhidhAnamasaMgatameva, kaJcid vizeSamupAdAya jJAnAtmakAnAmapi tato bhedenAbhidhAne'bhimAnAdInAmapi bhedenAbhidhAnaM kAryamityalamatijalpitena / gurutva-dravatva-snehAnAM tu rUpAdivad guNarUpatA pratiSedhyA / 'gurutvaM hi pRthivyudakavRtti patanakriyAnibandhanam / dravatvaM tu pRthivyudakajvalanavRtti syandanahetuH pRthivyanalayonaimittikam apAM sAMsiddhikam / snehastvambhasi eva snigdhapratyayahetuH' ityAdiprakriyA pRthivyAdInAmAdhAratvaniSedhAt tadgatarUpAdiniSedhAcca niSiddhaiva, tannyAyasyAtrApi samAnatvAt / kA Azraya bana sakegA ? buddhiAdi jaba eka bAra utpanna ho gaye to aba una ko kisI kI AzaMsA yA paravA nahIM hai, isa liye kisI kA Azrita hone kI jarUra bhI nahIM hai, Azrita nahIM hai to una kA Azraya kauna hogA ? yadi ve buddhi Adi anutpanna haiM, usa kAla meM to ve nirUpAkhya yAnI tuccha haiM ataH kisI ke Azrita hone kI yA una ke koI Azraya hone kI kathA hI sambhava nahIM hai / uparAMta, nyAyasUtra meM kahA hai ki buddhi, upalabdhi yA jJAna inameM koI arthAntara nahIM hai / isa vacana ke AdhAra para pratipakSiyoMne buddhi ko jJAnasvarUpa mAna liyA hai, kintu buddhi ko svasaMvidita svIkAra nahIM kiyA, kyoMki ve usa ko anyabuddhivedya mAnate haiM / hama pahale yaha spaSTa kara Aye haiM ki rUpa-rasAdi svasaMvidita na hone se buddhi-Atmaka nahIM hai vaise hI buddhi svasaMvidita na hone para buddhisvarUpa nahIM ho sakatI / sukha-duHkhaicchA-dveSa to jJAnasvarUpa hI haiM kyoMki svasaMvidita haiM, phira bhI pratipakSI unheM jJAnAtmaka mAnane ko tayyAra nahIM haiM / yadi ve jJAnAtmaka na mAne jAya to AtmavRtti vizeSaguNarUpa bhI mAnatA ThIka nahIM hai, kyoMki rUparasAdi jJAnAtmaka na hone se AtmA ke vizeSaguNarUpa bhI nahIM mAne jAte / yadi sukhAdi ko jJAna rUpa hI mAna lete haiM to phira una kA aura jJAna kA pRthak pRthak nirUpaNa karane kI jarUra nahIM hai / yadi jJAnAtmaka hone para bhI kisI vizeSatA ko lekara buddhi kA pRthak nirUpaNa kareMge to aba itanA hI kahanA hai ki kisI eka vizeSatA ko lekara abhimAnAdi kI bhI jJAna se pRthak parigaNanA karanI paDegI, adhika vistAra kI AvazyakatA nahIM hai / * gurutvaAdi meM guNarUpatA kA pratiSedha * jaise rUpAdi meM guNarUpatA kA niSedha kiyA gayA hai vaise gurutva, dravatva aura sneha kA bhI pratiSedha jAna lenA cAhiye / prativAdI kI yaha prakriyA hai - "gurutva pRthvI aura jaladravya meM rahanevAlA guNa hai aura vaha adhaHpatana kriyA kA nimitta hai / dravatva guNa hai jo ki pRthvI, jala aura suvarNAtmaka tejodravya, tIna meM rahane vAlA hai / vaha syandana yAnI pravAhipana kA hetu hai / pRthvI aura suvarNa meM rahanevAlA dravatva naimittika hotA hai, kyoMki agnisaMyoga se utpanna hotA hai / jala meM svabhAvataH dravatva hotA hai, ataH use 'sAMsiddhika' saMjJA dI gayI hai / sneha guNa to sirpha jala meM hI rahatA hai jo snigdhatA kI spArzana buddhi kA hetu hai / " - isa prakriyA kA bhI niSedha pragaTa hai, kyoMki pRthvI Adi meM AzrayatA kA niSedha kiyA jA cukA hai aura una Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 zrI sammati-tarkaprakaraNam __saMskArastu trividhaH, vegaH bhAvanA sthitisthApakazcetyabhyupagataH / tatra vegAkhyaH pRthivyap-tejovAyu-manassu mUrtimadravyeSu prayatnAbhighAtavizeSApekSAt karmaNaH samutpadyate niyatadikriyAprabandhahetuH sparzavadrvyasaMyogavirodhI ca / tatra zarIrAdiprayatnavizeSAvirbhUtakarmavizeSanimittaH yadvazAdiSorantarAle'pAtaH sa ca niyatadikriyAkAryasambandhonIyamAnasadbhAvaH / loSTAyabhighAtotpannakarmotpAdyastu zAkhAdau vegAkhyaH saMskAraH / bhAvanAsaMjJaH punaH AtmaguNo jJAnajo jJAnahetuzca dRSTA'nubhUtazruteSvartheSu smRtipratyabhijJAnakAryonnIyamAnasadbhAvaH / mUrtimadravyaguNaH sthitisthApako ghanAvayavasaMnivezaviziSTaM svamAzrayaM kAlAntarasthAyinamanyathA vyavasthitamapi prayatnataH pUrvavad yathAvasthitaM sthApayatIti kRtvA / dRzyate ca tAlapatrAdeH prabhUtatarakAlasaMveSTitasya prasArya muktasya punastathaivAvasthAnaM saMskAravazAt / evaM dhanuHzAkhAzRGgadantAdiSu bhugnApavarttiteSu ca vastrAdiSu tasya kAryaM parisphuTamupalabhyata eveti tatastatsadbhAvaH meM rahanevAle rUpAdi guNoM kA bhI pratiSedha ho cukA hai, usI nyAya se gurutvAdi kA bhI niSedha ho jAtA hai kyoMki nyAya to sarvatra samAna hotA hai. garutvAdi meM usa kA koI pakSapAta nahIM hai| * vega - bhAvanA - sthitisthApaka trividhasaMskAra * saMskAra ke tIna bheda haiM 1 vega, 2 bhAvanA, 3 sthitisthApaka / ina meM jo 'vega' nAma kA saMskAra hai vaha pRthvI, jala, teja, vAyu aura mana itane mUrtta dravyoM meM hI rahatA hai aura prayatna evaM abhighAtavizeSAtmaka saMyoga se sahakRta karma se usa kI utpatti hotI hai / vega se apane AdhArabhUta dravya meM niyata dizA kI preraka kriyAparamparA utpanna hotI hai / sasparza dravyasaMyoga vega kA virodhI hotA hai / bANAdi meM jo vega utpanna hotA hai vaha usa vizeSa kriyA se utpanna hotA hai jo sirpha zarIrAdigata prayatna se utpanna hotI hai aura isI vega ke kAraNa gati karate hue bANa kA madhya meM patana nahIM hotA hai / madhya meM patana hue vinA niyata dizAbhimukha gatipreraka kriyArUpa kArya ke sambandha se bANAdi meM 'vega' saMskAra kA sadbhAva anumita hotA hai / kisI vRkSa kI zAkhA ko koI duSTa, patthara Adi se coTa lagAtA hai taba zAkhAoM meM jo kampanakriyA utpanna hotI hai usa se bhI 'vega' saMjJaka saMskAra kA udbhava hotA hai aura vaha zAkhA-kampana se anumita hotA hai / 'bhAvanA' saMjJaka saMskAra AtmA kA gaNa hai jo jJAna se utpanna hotA hai aura smRti-AdijJAna kA utpAdaka bhI hotA hai / pUrva dRSTa, anubhUta athavA pUrvazruta padArthoM ke bAre meM kAlAntara meM smaraNa yA pratyabhijJA svarUpa kArya utpanna hotA hai usa se 'bhAvanA' saMskAra kA anumAna kiyA jA sakatA hai / 'sthitisthApaka' saMskAra yaha mUrta dravyoM kA guNa hai| yaha saMskAra apane kAlAntarasthAyI saghanaavayavaracanAviziSTa AzrayabhUta dravya ko pUrva sthiti meM punaH sthApita karatA hai / tAtparya, kisI eka kutte kI duma jaise dravya ko kucha samaya taka prayatnapUrvaka anya prakAra se rakhA jAya to bAda meM prayatna choDa dene para yaha saMskAra punaH usa ko pUrvasthiti meM lA kara rakha detA hai / dekhane vAle jAnate haiM ki dIrghakAlataka tAlapatra-bhojapatrAdi ko vastra meM lapeTa kara rakhA jAtA hai to ve gola nalAkAra dhAraNa kara lete haiM, bAda meM jaba vastra ko choDa kara jamIM para unheM prayatnapUrvaka sIdhe dabAye jAte haiM to kucha dera taka sIdhe rahate haiM lekina prayatna choDa dene para vaha saMskAra punaH una ko nalAkAra sthiti meM sthApita kara detA hai / aise hI dRDha avayavavAle dhanuSya, vRkSa zAkhA, baila-zIMga, hastIdanta Adi jo svataH vakra hote haiM, tathA gaDDI kara ke rakhA gayA vastrAdi-unheM jora se dabAne para alpa yA atyalpa mAtrA meM ve sIdhe hote haiM kintu dabAva se mukta hone para usa saMskAra ke prabhAva se punaH apanI pUrva (vakra) sthiti ko dhAraNa kara lete haiM / aise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 147 siddhaH / asadetat - kSaNabhaGgasiddhau vegAkhyasaMskArakAryasya karmaprabandhasyA'siddheH / na hi utpattyanantaraM bhAvAnAM nAze niyatadikriyAprabandhasya taddhetozca saMskArasyotpattiH / na ca svopAdAnadezA'nantaradezotpAda eva bhAvAnAM kriyAprabandhaH, hetoranaikAntikatvaprasakteH / tathAhi - tataH prAktanasvahetava eva siddhimAsAdayanti na yathoktaH saMskAraH, tena saha kvacidapyanvayA'siddheH / yadi ca tathAvidhasaMskAravazAd iSvAdInAmapAtastadA ca na kadAcidapi pAtaH syAt pAtapratibandhakasya vegasya sarvadA'vasthAnAt / evaM cAkAzaprasarpiNaH zarasyAkasmAt pAtopalabdhirna syAd bhavadabhyupagamena / na ca mUrtimadvAyvAdisaMyogAdyupahatazaktitvAd vegasya patanam, prathamameva pAtaprasakteH, vAyvAdisaMyogasya tadvirodhinastadaiva sadbhAvAt / na ca prAg vegasya balIyastvAd virodhinamapi mUrttadravyasaMyogamapAsya svAdhAraM dezAntaraM prApayati, pazcAdapi tasya balIyastvAt tathaiva tatprApakatvaprasakteH / na hi kArya kI spaSTa upalabdhi se 'sthitisthApaka' saMskAra kA astitva anumita hotA hai / * saMskAroM ke khokhalepana kA digdarzana * pratipakSipratipAdita yaha saMskAravArtA khokhalI hai / jaba kSaNabhaGgavAda siddha ho cukA hai taba kSaNikavAdI ke mata meM sthAyI 'vega' saMjJaka saMskAra ke dvArA kriyA-paramparA rUpa kArya hI asiddha hai / bhAvamAtra yAnI vega kA Azraya bhI apanI utpatti ke dUsare kSaNa meM nAzazIla hote haiM, ataH niyatadizAbhimukha kriyA-paramparA aura usa ke janaka saMskAra kI utpatti usa Azraya se ho nahIM sakatI / yadi yaha kahA jAya ki - 'kSaNikavAda meM bhI kriyA-paramparA ghaTa sakatI hai| apane upAdAnabhUta deza ke nikaTatamapradeza meM punaH punaH kriyA kI utpatti honA yahI kriyA-paramparA hai / ' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA mAnane para kriyAprabandha rUpa kAryahetu meM sAdhyadroha doSa prApta hogA / kaise yaha dekhiye, nikaTatama deza meM utpanna kriyA hetu se usa ke tathAvidha utpAdaka pUrvakSaNagata kAraNoM kI siddhi avazya hogI, kintu pUrvokta saMskAra kaise siddha hogA ? phalataH sAdhya ke viraha meM hetu raha jAne se sAdhyadrohI ThaharegA / saMskAra ke sAtha kriyA kI vyApti hI siddha nahIM hai ataH kriyA paramparA se saMskAra kI siddhi AzAspada nahIM rahatI / tathA, Apa ke kalpita saMskAra ke prabhAva se agara bANAdi kA madhya meM pAta nahIM hotA to Age bhI kaise hogA ? kabhI bhI usa kA pAta sambhava nahIM rahegA, kyoMki pAtapratibandhaka vega, kriyA ke Azraya meM satata upasthita hai / kriyAparamparAjanaka evaM madhya meM pAtapratibandhaka vega kI kalpanA ke pakSa meM ukta rIti se gaganacArI bANAdi ke akasmAt patana kA upalambha hI kabhI nahIM hogA, yaha dRSTavirodha doSa hogA / * vegAkhya saMskAra kI asaMgatatA * ___ yadi yaha kahA jAya - 'mUrta vAyudravya ke saMyoga se vega kI zakti upahata ho jAne se kAlAntara meM iSu kA bhUmipatana ho jAtA hai' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki dhanuSya se bANa chuTate samaya hI usa kA adhaHpatana prasakta ho jAnA cAhiye kyoMki vega kA virodhI mUrtta vAyudravya kA saMyoga vahA~ bhI maujuda hai / yadi kaheM ki - chUTate samaya bANa meM vega adhika balavAn hotA hai ataH mUrttadravyasaMyoga ke virodha ko ThukarA kara vaha apane Azraya (bANa) ko lakSya-deza taka pahu~cA sakatA hai / - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki Adi se anta taka 'vega' guNa to eka hI hai ataH Adi meM balavAn vega anta meM bhI balavAn hone se vaha apane AdhAra ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 zrI sammati - tarkaprakaraNam vegasya pazcAdanyathAtvam, anyathotpattikAraNAbhAvAt tatsamavAyikAraNasyeSvAdeH sarvatrA'viziSTatvAt / na ca karmAkhyaM kAraNaM pazvAdviziSyata iti vaktavyam tasyApi tulyaparyanuyogatvAt / anyatve'pica pratikSaNaM karmaNo vegasya prAktanasyaivAvasthAnAd vinAzakAraNAbhAvAt zarasyApAta eva syAt / na ca vAyusaMyogastasya vinAzakAraNam prathamameva tatsaMyogAd vegavinAzAdiSoH pAtaprasaGgAt, sarvatra vAyoravizeSeNa tatsaMyogasyA'pyavizeSAt / na ca prabhUtAkAzadezasaMyogotpAdanAt saMskAraprakSayAdiSoH pAtaH, saMskArasyaikasvabhAvatvenAvasthitasya prAgiva pazcAdapi prakSayAnupapatteH / na cAkAzadezAH pareNAbhyupagamyante yena tatsaMyogAnAM bhUyastvaM saMskArakSayahetutvaM vA yuktiyuktaM bhavet / kalpanAzilpighaTitAnAM tu AkAzadezAnAM saMyogabhedakatvamanupapannam tadAyattabhedAnAM ca saMyogAnAM saMskArakSayahetutvaM dUrotsAritameva, iSostu pAto'nyathAsiddha ityalamatiprapaJcena / smRtyAdikAryAt tu sAmAnyena yadi bhAvanAmAtraM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA, pUrvAnubhavA''hitakahIM bhI girane hI nahIM degA aura anya agrima deza taka pahu~cAtA hI rahegA, rukegA nahIM / 'kAlAntara meM vega durbala ho jAtA hai' aisA kahanA ayukta hai kyoMki vahA~ durbala vega kA utpAdaka koI kAraNa hI nahIM hai / pahale jo usa kA samavAyI kAraNa bANa hai vaha to pUrva-pazcAt kAla meM eka-sA hI hai / yadi kaheM ki to bANa meM kriyA tIvra hotI hai lekina pazcAt manda ho jAtI hai to yahA~ bhI vega kI taraha hI prazna hai manda kriyA kA utpAdaka kAraNa kauna hai ? samavAyI kAraNa to eka-sA hI hai / kadAcit kriyA ko pratikSaNa bhinna bhinna mAnI jAya to bhI usa kA janaka vegarUpa kAraNa tadavastha hone se pUrva-pazcAt utpanna hone vAlI kriyA meM koI pharka paDane vAlA hai nahIM aura vegarUpa janaka kA koI nAzakahetu na hone se bANa kA patana sambhavabAhya ho jAyegA / vAyusaMyoga yadi usa kA vinAza kAraNa mAnA jAya taba to dhanuSya se chUTate samaya hI, vAyusaMyoga se vega kA nAza ho jAne para pahale hI bANa kA patana ho jAyegA / vAyu to sarvatra phailA huA hai, ataH vAyusaMyoga to sarvatra bANa meM sulabha hai / yadi yaha kahA jAya tIra jyoM jyoM Age baDhatA hai tyoM tyoM bahusaMkhyaka AkAzadeza ke sAtha saMyogoM kA utpAdana karate karate saMskAra (vega) kSINa ho jAtA hai, natIjatana bANa kA patana hotA hai| to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki saMskAra kA koI eka hI aviruddha svabhAva ho sakatA hai, ataH prathama kSaNa meM vaha yadi avasthita yAnI avinazvarasvabhAva hai to kAlAntara meM usa kA vaisA hI svabhAva rahane se vaha kaise kSINa hogA ? tathA, Apa to AkAza ko niravayava mAnate haiM taba bahusaMkhyaka AkAzadeza ke saMyogoM kI pracuratA aura usa meM saMskArakSayakAraNatA kI bAta kaise yuktisaMgata ho sakatI hai| 'AkAza ke deza' yaha vyavahAra hI Apa nahIM kara sakate / yadi 'kalpanA' zilpI se racita yAnI kAlpanika AkAzadezoM ko maMjUra kara le to bhI kalpita deza se saMyoga kI bhinnatA mAnanA ucita nahIM hai, phira aneka dezAdhIna pracura saMyogoM meM saMskArakSaya kI hetutA kI to bAta hI kahA~ pahale jo kahA thA ki pratikSaNa pUrvapUrva bANakSaNa se nikaTavartI kSetra meM naye naye bANakSaNa utpanna hote rahate haiM isa pakSa meM vega kI kalpanA ke vinA bhI tathA tathA nUtanotpatti ke kAraNa bANa kA patana siddha ho jAtA hai / ataH vega ke nirasana ke liye jyAdA bolane kI jarUra nahIM rahatI / ? - Jain Educationa International -- -- * bhAvanA saMskAra ke sAdhaka anumAna kI samIkSA smRti Adi kAryoM ke sahAre agara Apa sAmAnyataH bhAvanA ko siddha karanA cAhate haiM taba to siddhasAdhana For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 sAmarthyalakSaNAyA jJAnasyAtmabhUtAyAstasyAH smRtihetutvenAsmAbhirapyabhyupagamAt / athAtmaguNasvarUpA bhAvanA sAdhayitumabhipretA tadA tayA tathAbhUtayA smRtyAdeH kvacidapyanvayAsiddheranaikAntikatA hetoH, pratijJAyAzvAnumAnabAdhitatvam tadAdhArasyAtmanaH pUrvameva nirAkRtatvAt tadabhAve tasyA apyabhAvAt / tathAhi - ye yadAzritAste tasyAbhAve'vasthitiM na pratilabhante yathA kuDyAbhAve citrAdayaH, AzritAzca pareNAtmani saMskArAdayo'bhyupagamyanta iti vyApakaviruddhopalabdhiH / sthitisthApakastu saMskAro'tyantamasaMgata eva / tathAhi - asau kiM svayamasthirasvabhAvaM bhAvaM sthApayati uta sthirasvabhAvamiti pakSadvayam / yadi asthirasvabhAvam tadA kSaNAdUrdhvaM tasya svayamevAbhAvAt kasyAsau sthApakaH syAt ? atha dvitIyaH pakSaH, tadA sthire svabhAve'vasthitAnAM bhAvAnAM tAdUpyAdevAvasthAnAt kimakiJcitkarasthApakaprakalpanayA ? na ca kSaNikatve'pi bhAvAnAmekakSaNAvasthitAnu(?)ttarakAlaM sthApakasya sAmarthyamaMgIkriyate yataH svarUpapratilambhalakSaNaiva bhAvAnAM sthitirucyate na punarlabdhAtmasattAkAnAm AtmarUpasaMdhAraNalakSaNottarakAlaM svayaM calAtmana uttarakAlamavasthAnA'sambhavAt, sambhave hai / kAraNa, pUrvAnubhava se jisa meM smRtijanaka sAmarthya kA AdhAna hotA hai vaisI jJAnamaya-jJAnasvarUpa 'vAsanA' saMjJaka saMskAra ko hama bhI smRtijanaka mAnate haiM / Apa ko yadi jJAna se atirikta AtmaguNasvarUpa bhAvanA kI siddhi abhipreta hai to vaisI svatantra bhAvanA ke sAtha smRtiAdi kI vyApti kahIM bhI siddha nahIM hai ataH sAdhya asiddha rahane para hetu sAdhyadrohI ThaharegA / dUsarI ora pUrvavat pratianumAna se Apa ke prayoga meM bAdhA prApta hogii| smRtirUpa pratIti pUrvapakSiabhimata saMskAranirapekSa apane hetu se utpanna hotI hai kyoMki vaha smRtirUpapratIti hai... ityAdi pratianumAna svayaM jAna lenA / tathA, bhAvanA kA AdhArabhUta jo ekAnta nitya Atmadravya hai usakA pahale hI nirasana ho cukA hai, ataH Atmadravya ke abhAva meM 'bhAvanA' saMskAra kA bhI abhAva phalita ho jAtA hai / yahA~ anumAna aise bhI ho sakatA hai, jo jisa ke Azrita mAne jAte haiM ve usake viraha meM avasthita nahIM raha sakate, udA0 bhittI ke viraha meM citrAdi / prativAdI saMskArAdi ko AtmA ke Azrita mAnatA hai ataH AtmA ke niSedha se unakA niSedha phalita hotA hai / yahA~ saMskArAdi kI sthiti kI vyApaka hai Atmasthiti, usa ke viruddha yAnI AtmAbhAva kI upalabdhi yahA~ hetu hai, usa se saMskArAdi kA niSedha siddha hotA hai / * sthitisthApaka saMskAra kI kalpanA nirarthaka * sthitisthApaka saMskAra to atyanta ayukta hai / kaise yaha dekhiye - bhAva jo svayaM asthirasvabhAva hai usakA yaha sthApaka hai yA jo svayaM sthirasvabhAva hai usakA sthApaka hogA ? do vikalpa haiM / asthirasvabhAvavAlA bhAva to kSaNabhaMgura hone se dUsare kSaNa meM hI naSTa ho jAyegA, phira kisakA sthApaka saMskAra hogA ? dUsare vikalpa meM, jo sthirasvabhAvavAle bhAva haiM ve to apane svarUpa meM sadAvasthita rahane ke svabhAvavAle hI haiM, saMskAra kyA usakA sthApana karegA ? usa kA kucha kAma hI nahIM hai / akiJcitkara sthApaka kI kalpanA se kyA lAbha ? yadi pahale vikalpa meM phira se yaha kahA jAya ki - 'bhAva kSaNika hai, eka kSaNa to vaha apane Apa raheMge, uttarakSaNoM meM usakI sthiti banAye rakhane meM saMskAra sArthaka hogA / hama usa meM vaisA hI sAmarthya mAnate haiN|' - to yaha galata hai, kyoMki bhAvoM kI sthiti kA matalaba hai bhAvoM ko svasattA kI prApti / jo prathamakSaNa meM labdhasattAka bhAva hai usako saMskAra se kyA sattA upalabdha hogI jisa se usako sthApaka mAnA jAya ? kSaNika bhAva ne prathama kSaNa meM to AtmasvarUpadhAraNa svayaM kiyA hai, dUsare kSaNa meM vaha svayaM calasvabhAva hone Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam vA na kadAcidapi nivRttiH syAt pUrvavat pazcAdapyaviziSTatvAt atatsvabhAvatvaprasaMgAca / na ca kSaNasthitiprabandhe'pi sthApakasya sAmarthya siddhiH, pUrva-pUrvakAraNasAmarthyakRtasyottarottarakAryaprasavasya saMskAramantareNApi siddheH / akSaNikasya tvanyathAtvA'sambhavAt svata eva sthitiriti na tatrApi sthApakopayogaH / na ca saMskArasya kSaNotpAdane'pi sAmarthyam prAktanakSaNamantareNAparasya tatrApi sAmarthyAnavadhAraNAt / tathAhi - pramANAdhInA prameyavyavasthA / na ca prasiddhakAraNavyatirekeNa vastrAdiSu pratyakSAnupalambhAbhyAM cakSurAdivad vA kAryavyatirekato'parasya sAmarthyAvadhAraNam / na cAdRSTasAmarthyasyApi hetutvakalpanA atiprasaGgAt, tadaparAparahetuprakalpanAyA anivRtteH / na ca saMskAra utpAdakaheturiSTaH paraiH kintUtpannasya vastrAderuttarakAlaM sthApako guNaH / tatra cAsyA'kiJcitkaratvameveti prAg vyavasthApitam / ___ kartRphaladAyI AtmaguNa Atma-manaHsaMyogajaH svakAryavirodhI dharmAdharmarUpatayA bhedavAn adRSTAse uttarakAla meM usakI avasthiti TikanevAlI nahIM hai taba saMskAra kyA TikAyegA ? yadi kSaNika bhAva kI uttarakAla sthiti Tika jAyegI to bAda meM kabhI bhI usakI nivRtti ho nahIM pAyegI aura pUrva-pazcAt kAla meM vaha eka-sA hI raha jAyegA, kintu taba usake asthirasvabhAvatva ke bhaMga kI Apatti AyegI / yadi aisA kaheM ki - bhAva kI kSaNika sthiti svayaM ho sakatI hai lekina nayI nayI kSaNika sthiti kI paramparA sthApaka saMskAra ke sAmarthya se hI siddha hogI - to yaha galata hai, kyoMki uttarottara kSaNa sthitikArya to apane pUrvapUrvakSaNa sthitirUpa kAraNakSaNoM ke sAmarthya se hI, saMskAra ke vinA bhI siddha honevAlA hI hai| meM anyathAbhAva kabhI hone vAlA hI nahIM hai. vaha sadA avasthita rahane ke svabhAvavAlA hai ata: usakI sthiti ke liye to sthApaka kI AvazyakatA hI nahIM hai| yadi kaheM ki - 'kSaNika bhAva kI sthiti kA nahIM utpatti kA hI hetu saMskAra hai' - to yaha nitAnta galata hai, kyoMki hara eka kSaNa kA udbhava usake pUrvakSaNa ke sAmarthya se hI hotA huA dekhA gayA hai, aura kisI meM vaha sAmarthya nahIM dekhA gayA / kaise yaha dekhiye - saba mAnate haiM ki prameyoM kI sthApanA pramANAdhIna hotI hai / pratyakSa aura anupalambha se, vastra ke prati tantuAdi prasiddha kAraNoM ko choDa kara aura kisI kA sAmarthya dikhAI nahIM detA / tantu rahate haiM to vastra banatA hai, ve nahIM hote to vastra nahIM banatA ataH tantu meM vastra ke utpAdana kA sAmarthya siddha hotA hai / tathA cakSu nahIM hotI to pratyakSa darzana nahIM hotA ataH kArya ke vyatireka se darzana ke prati cakSu sAmarthya avadhArita hotA hai, anya kisI saMskArAdi kA sAmarthya avadhArita hotA nahIM hai / jisa meM aisA sAmarthya upalabdha nahIM hai usa meM kAraNatA kI kalpanA nahIM kI jA sakatI / A~kha mUMda kara kareMge to sarva meM sarva kI kAraNatA kI kalpanA kA atiprasaMga hogA aura usake bhI hetu kI, usake bhI hetu kI kalpanA karate hI jAyeMge to anta bhI nahIM AyegA / spaSTa bAta hai ki prativAdI ko bhI saMskAra meM vastrAdi ke prati utpAdakatvarUpa hetutA iSTa nahIM hai, usako to utpanna vastrAdi kA uttarakAla meM sthApaka ke rUpa meM saMskAra guNa kA aMgIkAra karanA hai / kintu pahale hI yaha kaha diyA hai ki sthira yA asthira donoM vikalpoM meM saMskAra sthApaka ke rUpa meM anAvazyaka hI hai| * AtmaguNa adRSTa kI samIkSA * ____ vaiziSika vidvAnoM ne 'adRSTa' saMjJaka guNa ko parokSa mAnA hai aura usakA svarUpa varNana isa taraha kiyA hai - 'adRSTa' nAma kA guNa kartA ko phaladAtA hai, vaha AtmA kA guNa hai, AtmA aura mana ke saMyoga se AtmA meM utpanna hotA hai, apanA kArya hI apanA virodhI yAnI nAzaka hotA hai, usa ke do bheda haiM dharma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 151 khyo guNaH iti vaiziSikaiH parokSAdRSTasvarUpamupavarNitam / 'kartuH priya-hita- mokSaheturdharmaH adharmastu apriya-pratyavAyahetuH' [prazastapA0 bhA0 272 / 8 athavA 280 / 8 ] iti / etacca tatsamavAyikAraNasyAtmano manasaH Atma-manaH saMyogasya ca nimittatA'samavAyikAraNatvenAbhyupagatasya niSedhAt kAraNAbhAve kAryasyApyabhAvAt sarvamanupapannam / zabdastvAkAzaguNatvenAbhimataH, tasya cAkAzaguNatvaM prAg niSiddhamiti na caturviMzatirapi guNAH pramANopapattikAH // utkSepaNAdIni paJca karmANi / tathA ca sUtram 'utkSepaNamapakSepaNamAkuJcanam prasAraNam gamanamiti karmANi' [vai0sU0 1-1-7] iti / tatrotkSepaNaM yadUrdhvAdhaH pradezAbhyAM saMyoga-vibhAgakAraNaM karma utpadyate / yathA zarIrAvayave tatsambandhe ( ?ddhe) vA mUrttimati muzalAdau dravye UrdhvabhAgbhirAkAzadezAdyaiH saMyogakAraNam adhodigbhAgAvacchinnaizca tairvibhAgakAraNaM prayatnAdivazAt karma tadutkSepaNamucyate / etadviparItasaMyoga-vibhAgakAraNaM ca karma apakSepaNam / Rjudravyasya kuTilatvakAraNaM ca karma AkuJcanam yathA Rjuno'GgulyAdidravyasya ye'grAvayavAsteSAmAkAzAdibhiH svasaMyogibhirvibhAge sati mUlapradezaizca saMyoge sati yena karmaNA'GgulyAdivayavI kuTilaH sampadyate tat karma prasAraNam / aniyatadigdezairyat saMyogaaura adharma / prazastapAdabhASya meM bhI kahA gayA hai ki 'dharma apane karttA kA priya karanevAlA, hitakArI aura mokSaprApaka hotA hai, adharma apane karttA ko apriyakArI aura nukasAnakAraka hotA hai / ' vAstava meM yaha saba asaMgata hai / kaise yaha dekha lIjiye pahale usake samavAyikAraNa AtmA kA aura nimitta kAraNa mana kA niSedha ho cukA hai, tathA usake asamavAyikAraNarUpa Atma-manaH saMyoga kA bhI niSedha ho cukA hai / isa prakAra samavAyi, asamavAyi aura nimitta, sabhI kAraNoM kA niSedha ho jAne se kArya kA bhI nirasana ho jAtA hai / (adRSTa AtmaguNa nahIM kintu paugalika hai yaha bhI pahale khaMDa meM kaha Aye haiM / ) zabda ko AkAza kA guNa mAnA gayA hai, kintu pahale khaMDa meM usake gaganaguNatva kA nirasana ho cukA hai / isa prakAra caubIsa meM se eka bhI guNa pramANa kI kasauTI para kharA nahIM utaratA / * utkSepaNAdi paJcavidha karma - nyAya vaizeSika mata meM 'karma yAnI kriyA' tIsarA padArtha batAyA gayA hai, usake pA~ca bheda haiM utkSepaNAdi / sUtra meM kahA hai 'utkSepaNa, apakSepaNa, AkuJcana, prasAraNa aura gamana ye pA~ca karma haiM' (vai0 sU01-1-7) utkSepaNa :- kisI eka dravya kA Urdhva yA adhaH pradeza ke sAtha saMyoga yA vibhAga karAne vAlI kriyA / udA0 zarIra ke hAtha-paira Adi avayavoM meM athavA una se sambaddha muzalAdi mUrtta dravya meM jIva ke prayatna se UrdhvadizA ke AkAzapradezoM ke sAtha saMyoga karAnevAlI aura adhodizA ke AkAzapradezoM ke sAtha vibhAga karAnevAlI kriyA utpanna hotI hai, usako utkSepaNa karma kahA jAtA hai / apakSepaNa :utkSepaNa se ulaTA samajhanA hai, UrdhvabhAga ke sAtha vibhAga aura adhobhAga ke sAtha saMyoga karAne vAlA karma apakSepaNa hai / AkuJcana :- dravya kI Rju avasthA ko vakrAvasthA meM palaTa dene vAlI kriyA ko AkuJcana kahA gayA hai / udA0 aMgulI jaba sIdhI hai taba usake jo agrima avayava haiM usakA jisa AkAza-deza ke sAtha saMyoga hai usa AkAza deza ke sAtha vibhAga ko paidA karake jo aMgulI kA mUla deza hai usa ke sAtha saMyoga karAnevAlA jo karma hai vaha AkuJcana hai, usase Rju aMgulI vakra ho jAtI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 zrI sammati-tarkaprakaraNam vibhAgakAraNaM tad gamanam / catuSprakAramapi utkSepaNAdikaM karma niyatadigdezasaMyoga-vibhAgakAraNam / aniyatadigbhistu bhAvaiH saMyoga-vibhAgakAraNaM tu karma gamanam tena bhramaNa - spandana - recanAdInAmapi gamana evAntarbhAvAt paJcaiva karmANi / mUrttimaddravyasaMyogavibhAgakAryopalambhAt paJcavidhasyApi karmaNo'numAnAt prasiddhiH / tathA, adhyakSato'pi utkSepaNAdeH karmaNaH pratipattiH, indriyavyApAreNa 'gacchati' ityAdi - pratipattyutpatteH / tathA ca 'saMkhyAH parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paratvAparatve karma ca rUpisamavAyAccAkSuSANi' (vai0 sU0 4-1-11) iti sUtramapyupapannam / 1 atra saMyoga-vibhAgalakSaNaM tAvat tatkAryamasiddham tayoH pUrvameva niSedhAt / na ca nairantaryotpAdAdimAtralakSaNau tatkAryatayA saMyoga-vibhAgau hetutvena vAcyau, tathAvidhena karmaNA tayoH kvacidanvayA'siddheranaikAntikatAprasakteH / sAdhyaviparyayeNa ca hetorvyApterviruddhatA'pi vaktavyA / siddhasAdhyatA ca kAraNamAtrAsstitve sAdhye tathAvidhasaMyoga-vibhAgakAraNatve vAyvAderabhISTeH / kAraNavizeSA'stitve prasAraNa :- AkuJcana se ulaTA prasAraNa hai jo vakra ko Rju banA detA hai / mUladeza se aMgulI- agra IT vibhAga aura anya AkAzadeza se saMyoga paidA kara ke RjutA lAne vAlA karma prasAraNa hai / gamana : aniyata dizA ke gagana vibhAga ke sAtha dravya kA saMyoga vibhAga karAnevAlA karma gamana hai / utkSepaNAdi prathama cAra karma dravya ko niyata dizA meM AkAzadeza ke sAtha saMyukta vibhakta karatA hai, jaba ki gamana karma kisI bhI anizcita dizA ke AkAzadeza ke sAtha dravyoM kA saMyoga - vibhAga karAtA hai / isa kA tAtparya yaha hai ki aniyatadezasaMyoga-vibhAgajanaka bhramaNa, spandana, recanAdi kriyAoM kA bhI gamanakarma meM hI samAveza kara liyA gayA hai ataH pA~ca se adhika saMkhyA karmoM kI nahIM hotI / kArya se kAraNa kA anumAna hotA hai| ataH bhinna bhinna deza yA dravya ke sAtha mUrttadravyoM ke saMyoga - vibhAgarUpa kArya ko dekha kara saralatA se pA~coM kriyA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / tathA, indriyavyApAra se spaSTa dikhatA hai ki 'yaha jA rahA hai - gati kara rahA hai' isa prakAra kI pratIti se gamanAdi karmoM kI pratyakSa upalabdhi siddhiprApta hai / isa prakAra pahale jo sUtra meM kahA gayA hai ki 'saMkhyA, parimANa, pRthaktva, saMyoga-vibhAga, paratvAparatva aura kriyA ye saba rUpidravya ke samavAya- sannikarSa se cAkSuSa pratyakSa hote haiM- (vai0 sU0 4-1-11) yaha sUtra bhI saMgata ho jAtA hai / * kriyAsAdhaka anumAnoM meM sadoSatA * vaizeSikoM ke prativAda meM yaha kahanA ucita hai ki kArya se kAraNa ke anumAna kI bAta ThIka hai, lekina saMyoga-vibhAga kArya kA pahale nirasana ho gayA hai ataH kArya hI asiddha hai to kAraNabhUta karma kA anumAna kaise ho sakatA hai ? yadi do dravyoM kA nirantara - sAntarabhAva se utpAda honA isI kA nAma hai saMyoga-vibhAga, aura yahI kAryahetu bana kara kriyA kA anumAna karAyegA aisA kahA jAya to vaha galata hai, kyoMki anumAna ke pUrva kriyA sarvathA asiddha hone se usa ke sAtha tathAvidha saMyoga - vibhAga kA anvaya ( vyApti) siddha na hone se vinA sAdhya ke raha jAne vAlA hetu sAdhyadrohI hogA / sirpha sAdhyadroha hI nahIM, viruddha doSa bhI hogA kyoMki tathAvidha saMyoga vibhAga rUpa hetu ko kriyA ke badale kriyA ke abhAva ke sAtha hI vyApti banatI hai, kyoMki kriyA asiddha hai / yadi 'kriyA' padArtha ke badale sirpha kAraNamAtra kA hI astitva siddha karanA cAheMge to siddhasAdhana doSa hogA, kyoMki do dravyoM ke saMyoga-vibhAga kA preraka vAyu-abhighAta Adi svarUpa kAraNa hameM iSTa hI haiM / yadi sirpha kAraNamAtra nahIM kintu utkSepaNAdisvarUpa kAraNavizeSa siddha karanA cAheMge to vahA~ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 ca sAdhye anumAnabAdhaH pratijJAyAH / tathAhi-padArthAnAM kriyA bhavantI kSaNikAnAM bhavet akSaNikAnAM vA ? na tAvat kSaNikAnAm utpattideza eva teSAM dhvaMsAd dezAntaraprAptyasambhavAt / tathAhi yo yatra deze dhvaMsate sa na tadanyadezamAkrAmati yathA pradIpAdiH, janmadeza eva ca dhvaMsante sarvabhAvA iti vyApakaviruddhopalabdhiH / na cA'siddhatA hetoH anyasya kSaNikatvAyogAt / atha yadi nAma bhAvAnAM kSaNikateSyate tathApyutpattikAla eva kiM naiSAM kriyA bhavati ? naitat-yataH pAzcAtyadezavizleSe purovartidezazleSe ca sati gantA bhAvo bhavati nAkAzAdiH / na caikakSaNamAtrabhAvinaH kriyAkAlavilambaH sambhavati yena prAktanadezaparihAreNAparadezamAkrAmet sattAkAla eva dhvaMsavazIkRtatvAt / tanna janmakAlabhAvinI kriyA / nApi pUrvottarayoH koTyoH, tasyaiva tadAnImabhAvAt / ataH utpattikSaNAt parataH kSaNamapi yo na vyavatiSTheta tasyA''stAM vidUrataradezAvakramaNasambhavaH, paramANumAtrapradezasaMkramaNamapi nAstIti kutaH kSaNikasya kriyA ?! nApyakSaNikasyAsau yuktA / yata ekarUpaM hi sarvadA vastvakSaNikamucyate, na ca tasyA''kAzavat pratijJA meM anumAnabAdhA A pahu~cegI / kaise yaha dekhiye - utpanna hone vAlI kriyA kSaNika padArthoM meM hogI yA akSaNika padArthoM meM ye do vikalpa haiM / * kSaNika bhAva meM kriyAjanma azakya * kSaNika padArthoM meM kriyotpattivAlA vikalpa prazasta nahIM hai, kyoMki kSaNika padArtha jisa deza meM utpanna huA usI deza meM dhvasta ho jAtA hai, anya deza ke sAtha usakA saMyoga yAnI prApti zakya hI nahIM hai to tatpreraka kriyA kA kyA matalaba ? prayoga dekhiye - jo jisa deza meM dhvasta hotA hai vaha anyadeza meM nahIM jA sakatA jaise pradIpAdi / kSaNika sarvabhAva janmasthAna meM hI dhvasta hote haiM ataH anyatra gati asambhava hai / yahA~ anyadezagamana kA vyApaka hai janmadeza meM adhvaMsa, usakA virodhI hai janmadeza meM dhvaMsa, usakI upalabdhi yahA~ hetu hai / hetu meM asiddhi doSa ko avakAza nahIM hai, kyoMki jo janmadeza meM dhvasta nahIM hogA usa meM kSaNikatva nahIM ho sakatA, yahA~ to kSaNika bhAva kA vikalpa hai / prazna :- bhAva kSaNika bhale ho, kintu usakI utpattikSaNa meM anyadezaprAptipreraka kriyA usa meM kyoM nahIM ho sakatI ? uttara :- prazna anucita hai, vAstavikatA aisI hai ki pUrvadeza ko choDa kara agrima deza meM bhAva ke gamana kI bAta hai AkAzAdi kI to nahIM hai / aba bhAva to ekakSaNamAtrasthAyI hai vaha kriyAkAla ke liye apane dhvaMsa meM vilamba to nahIM kara sakatA ki jisa se pUrvadeza kA tyAga kara ke anya deza meM gamana kara sake; vaha to apanI sattAkSaNa meM hI dhvaMsa ko samarpaNa kara detA hai| ataH janmakSaNa meM kriyA kA udbhava azakya hai / janma ke pUrva yA uttarakSaNa meM to vaha svayaM hI nahIM hai to kriyA kahA~ utpanna hogI ? phalita yahI hogA ki utpattikSaNa ke dUsare kSaNa meM jo Tika nahIM pAtA vaha ati dUra deza meM saMkramaNa kI bAta to dUra, paramANupramita deza meM bhI saMkramaNa karane meM sakSama nahIM hai / niSkarSa -- kSaNika bhAva meM kriyA kA udbhava azakya hai / * akSaNika bhAva meM kriyotpatti azakya * akSaNika bhAva meM kriyA kA udbhavavAlA vikalpa bhI prazasta nahIM hai / akSaNika usa vastu ko kahate haiM jo sarvakAla meM eka avicalita svarUpadhArI ho / AkAza sarvakAla meM eka avicalita svarUpadhArI hone se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 zrI sammati-tarkaprakaraNam sarvadA'viziSTatvAt kriyAsamAvezo yuktaH / tathAhi - yat sarvadA'viziSTaM na tasya kriyAsambhavo yathA''kAzasya, aviziSTaM ca vastu akSaNikAbhimataM sarvadeti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH / na cA'kSaNikasyA'viziSTatve'pi prakRtyaiva gantRrUpatvAt kriyAvattvaM bhaviSyatItyanaikAntikatA hetorAzaMkanIyA, yato yadi prakRtyaivotkSepaNAdikriyAyogino bhAvA bhaveyustadA naiSAM kadAcinizcalatA bhavet sarvadA ekarUpatvAt / athAganturUpatA'pyeSAmaGgIkriyate tathAsati sarvadaikarUpatvAdAkAzavadagantAro bhveyuH| evaM ca gatyavasthAyAmapyacalatvameSAM prasaktamaparityaktAgatirUpatvAd nizcalAvasthAvat / athobhayarUpatvAdeSAmayamadoSaH, naivam gantRtvA'gantRtvaviruddhadharmAdhyAsAdekatvavyAhatiprasakteH kSaNikataivApadyeta bhinnasvabhAvayoracalAnilayorivAtyantabhedAt / / __ anumAnavirodhavad adhyakSavirodho'pi pratijJAyAH / tathAhi - 'yadupalabdhilakSaNaprAptaM sad nopalabhyate na tat prekSAvatA 'sat' iti vyavaharttavyam yathA kacit pradezavizeSe'nupalabhyamAno ghaTaH / nopalabhyate ca viziSTarUpAdivyatirekeNa karme ti svabhAvAnupalabdhiH / tathA, tathAdezAntarAvaSTambhousa meM jaise kriyA kA samAveza nahIM hotA vaise hI sarvakAla meM ekasvarUpa akSaNika padArtha meM bhI kriyA kA samAveza azakya hai / prayoga dekhiye - jo sarvakAla meM aviziSTa yAnI eka-sarIkhA hotA hai usa meM kriyApraveza sambhava nahIM, jaise AkAza / akSaNika mAnA gayA padArtha bhI sadA ke liye aviziSTa hotA hai / yahA~ kriyApraveza kI vyApaka hai bhinnabhinna kAla meM vividhatA, usa kA virodhI hai sarva kAla meM avaiziSTya, usa kI upalabdhi yahA~ hetu hai jisa se yahA~ prasaMgApAdana kiyA gayA hai / * gatizIlatA kI zaMkA kA nivAraNa * yadi yaha zaMkA kI jAya - bhAva akSaNika yAnI sarvakAla meM aviziSTa bhale rahe, uparAMta svabhAva hI usa kA gatizIla hone se usa meM kriyAvattA bhI rahegI, ataH Apa ke prayoga meM hetu sAdhyadrohI ho sakatA hai / - to yaha zaMkA ayogya hai kyoMki yadi padArtha svabhAvataH utkSepaNAdikriyAdhAraka hI rahegA to una meM kabhI bhI sthairya kA upalambha hI nahIM hogA kyoMki sarvakAla meM ekarUpa hone se svabhAvataH sarvadA gatizIla hI rhegaa| yadi una meM agatizIlatA ko bhI mAneMge to sarvadA svabhAvataH ekarUpa yAnI agatizIla hone se AkAza kI taraha agAmuka yAnI sthira hI bane raheMge aura aisA mAnane para gatiavasthA meM bhI una padArthoM meM acalatA ko maMjUrI denI paDegI, kyoMki nizcalAvasthA meM jaise agatisvarUpa kA tyAga nahIM hotA vaise yahA~ gatiavasthA meM bhI agatisvarUpa kA tyAga nahIM hai / yadi gati-agati ubhayarUpatA kA svIkAra karane jAyeMge to doSamukta nahIM ho sakeMge, kyoMki gatikArakatva aura agatikArakatva ye do viruddha dharma haiM ataH una donoM kA praveza hone para vastu kA ekatva bhAga jAyegA aura bhinna bhinna svabhAva ke kAraNa pahADa aura pavana kI taraha una sthira aura gatizIla padArthoM meM bheda ho jAne se kSaNikatva kA Agamana ho jAyegA / * pRthak kriyA ke aMgIkAra meM pratyakSavirodha * karmavAdiyoM kI pratijJA meM anumAna kA virodha hai, isI taraha pratyakSavirodha bhI hai / kaise yaha dekhiye - yahA~ svabhAvAnupalabdhi hetu se pratyakSavirodha dikhAyA jA rahA hai - jo upalabdhilakSaNa prApta hone para bhI upalabdha nahIM hotA vaha 'sat' rUpa se vyavahArayogya nahIM hotA jaise kisI eka sthAna meM na upalabdha hone vAlA ghaDA / dravya jaba dRSTigocara hotA hai taba rUpa-saMsthAnAdi se pRthak karma kA upalambha nahIM hotA ata: vaha bhI 'sat' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 tpAdirUpAdivyatirekeNendriyajJAne karmaNaH pratibhAsAnupalakSaNAdutkSepaNAdibuddhestu sAbhijalpatvAt anadhyakSatvam / na ceyaM karmapadArthAnubhavasAmarthyabhAvinI, yathAsaMketaM tathotpadyamAnarUpAdivazenotpatteH, 'nityA'nityayorgatyayogAt' iti pratipAdanAt / gativyavahArastu loke'parAparanairantaryotpattimatpadArtho - palabdheH 'sa evAyaM gacchati' iti bhrAntyutpatteH pradIpAdau gamanavyavahAravadupapadyata eva / na hi pradIpAdiH sa eva dezAntaramAkrAmati SaTkSaNasthAyitvena tasya parairabhyupagamAt / "svakAraNasambandhakAlaH prathamaH tataH svasAmAnyAbhivyaktikAlaH tato'vayavakarmakAlaH tato'vayavavibhAgakAlaH tataH svArambhakAvayavasaMyogavinAzakAlaH tato dravyavinAzakAla : " ( iti prakriyopavarNanAt / atha ca tatrApi ' sa eva pradIpAdirgacchati' iti vyavahArapravRttiriti nAnyathAsiddhAd vyavahAramAtrAd dravyavyatiriktakarmAbhyupa-gamaH zreyAniti sthitam // parA'parabhedabhinnaM sAmAnyamapi dravya-guNa-karmAtmakapadArthatrayAzritatvAbhyupagamAt tannirAsAnnirastameva rUpa se vyavahAra yogya nahIM hai / isa taraha anupalabdhi se pratyakSa virodha phalita jAtA hai / indriyajanya jJAna meM kSaNa kSaNa meM agrimAgrimapradeza kA avaSTambha yAnI AzarA le kara naye naye rUpAdi kA udbhava dikhAI detA hai kintu una se adhika karma kA pratibhAsa mahasUsa nahIM hotA / ' utkSepaNAdi buddhi bhI hotI hai usako kyoM chipAte haiM ?' chipAne kI bAta nahIM hai, vahA~ jo UrdhvAdi dizA kI ora naye naye rUpAdi kI utpatti hotI hai usa ko dekha pUrva vAsanA ke anusAra mana meM jo abhijalpa hotA hai 'yaha Upara jA rahA hai' usI kA anubhava hotA hai, karma kA nahIM / aura zabdAnuviddha yaha buddhi pratyakSarUpa nahIM hotI / usa buddhi meM aisA sAmarthya nahIM hai ki vaha karmAtmaka svatantra bhAva kA anubhava nipajAve / vaha to pUrvakRta saMketa ke anurUpa nirantara avasthA meM utpanna honevAle rUpAdi ko dekha kara hI utpanna hotI hai / yaha vAstavika kahA gayA hai ki na to kSaNika padArtha meM gati sambhava hai, na nitya meM / loka meM jo sarvavidita gativyavahAra hai usakA upapAdana kaise kareMge ? isa prakAra, dekhiye - naye naye nirantara samIpavarttI gaganapradezoM meM niyata dizA ke abhimukha jaba kSaNa kSaNa meM utpanna hone vAle padArthoM ko dekhate haiM taba 'yaha vahI jA rahA hai' aisI bhramaNA hotI hai - usI se gativyavahAra hotA hai / jaise pradIpAdi meM gativyavahAra hotA hai / jaba dIpapAtra ko jhulAyA jAtA hai taba jAnate to saba hai ki dIpajyota kSaNa kSaNa meM nayI nayI utpanna hotI hai, phira bhI nirantarotpatti ke kAraNa dIpajyota meM bhI 'yaha vahI dIpa jhula rahA hai' aisI bhramaNA aura vyavahAra hotA hai / vahA~ 'eka hI pradIpAdi dezAntara meM saMcAra karatA hai' aisA to Apa bhI nahIM mAna sakate, kyoMki Apa to mAnate haiM ki pradIpAdi cha: kSaNa mAtra jIvita hote haiM / ApakI yaha prakriyA hai yAda kIjiye - prathama kSaNa meM apane samavAyi kAraNoM kA sambandha hotA hai, dUsarA kSaNa usakI sAmAnyAbhivyakti kA hotA hai, tIsare kSaNa meM usameM vibhAgajanaka kriyA hotI hai, cauthe kSaNa meM samavAyi avayavoM meM vibhAga janma letA hai, pA~cave kSaNa meM apane Arambhaka avayavoM ke saMyoga kA nAza hotA hai, chaTThe kSaNa meM avayavI dravya kA vinAza hotA hai| aisI prakriyA jAnate hue bhI vahA~ vahI ' pradIpAdi jhula rahA hai' aisA jo vyavahArapravarttana hotA hai vaha nirantarotpatti se anyathAsiddha hai, ataH sirpha vyavahAra ke bala se dravya se pRthak karma kA aMgIkAra prazasta nahIM hai yaha niSkarSa hai / - 155 * sAmAnyapadArtha kA nirasana para aura apara donoM prakAra ke sAmAnya ko dravya, guNa yA karma ye tIna padArthoM meM Azrita mAnA gayA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ___ zrI sammati-tarkaprakaraNam AzrayamantareNA''zritAnAM sadbhAve'nAzritatvaprasaGgAt / tathApi pareSAM tatrAbhiniveza iti parAbhyupagamapradarzanapUrvakaH tadvizeSapratiSedhapradarzanamArgaH pradarzyate / ____ tatra sAmAnyaM dvividham param aparazca / paraM sattAkhyam tacca triSu dravya-guNa-karmasu padArtheSu anuvRttipratyayasyaiva kAraNatvAt sAmAnyameva na vizeSaH / aparaM tu dravyatva-guNatva-karmatvAdilakSaNam tacca svAzrayeSu dravyAdiSvanuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyamityucyate / svAzrayasya ca vijAtIyebhyo vyAvRttapratyayahetutayA vizeSaNAt sAmAnyamapi sad vizeSasaMjJAM labhate / tathAhi - dravyAdiSu 'aguNaH' ityAdikA yeyaM vyAvRttabuddhirutpadyate tAM pratyeSAmeva hetutvaM nAnyasya / na hi aguNatvAdikamaparamasti / apekSAbhedAccaikasya sAmAnyavizeSabhAvo na virudhyate / yadvA sAmAnyarUpatA mukhyataH vizeSasaMjJA tUpacArataH, hai kintu jaba una tIna padArthoM kA nirasana ho gayA to 'sAmAnya' jo una kA Azrita hone se una ke vinA raha hI nahIM sakatA, usa kA anAyAsa nirasana ho jAtA hai| yadi Azraya ke vinA bhI Azrita ke ar3e rahane kI kalpanA kareMge to usake AzritatvasvarUpa kA hI bhaMga-prasaMga sira UThAyegA / tathya itanA spaSTa hone para bhI anya vAdIyoM ko sAmAnya ke svIkAra meM dRDha Agraha hai to eka bAra usa ke astitva kA anaicchika svIkAra karake hama yaha pradarzita kareMge ki kalpita sAmAnya meM aneka bAbatoM kA mela nahIM khAtA / * sAmAnya ke parAparabheda * sAmAnya ke do prakAra haiM para aura apara / 'sattA' hI para sAmAnya hai kyoMki vaha sarvAdhika vyApaka sAmAnya hai / yadi sattA se bhI adhika vyApaka koI sAmAnya hotA to vahI 'para' ho jAtA aura sattA apara bana jAtI, kintu vaisA hai nahIM / sattA dravya, guNa aura karma tInoM padArthoM meM rahatI hai kyoMki 'dravya sat hai guNa sat hai kriyA sat haiN| aisA anugata sattApratyaya tInoM meM hotA hai / 'sattA' sirpha isa anugatapratIti meM hI hetu banatI hai na ki kisI vyAvRttapratIti meM, ata: vaha 'sAmAnya rUpa hI hai na ki vizeSarUpa bhI / dravyatva guNatva yA karmatva ityAdi apara sAmAnya haiM / ye dravyatvAdi, apane AzrayabhUta dravyAdi ke viSaya meM anugatapratIti ke hetu banate hai ataH unhe 'sAmAnya' saMjJA prApta hai, dUsarI ora apane AzrayabhUta dravyAdi ko vijAtIya gaNAdi padArthoM se vyAvRttipratIti ko bhI janma dete haiM, isa prakAra bhedaprakAzAnAtmaka 'vizeSaNa' rUpa kArya karane se use 'vizeSa' saMjJA bhI prApta hai / spaSTatA - dravya ke bAre meM 'yaha guNa nahIM hai' aisI jo vyAvRttiAkAra buddhi utpanna hotI hai usa ke prati bhI dravyatvAdi apara sAmAnya hI hetu hote haiM na ki anya koI / aguNatvAdi kisI apara sAmAnya kA astitva siddha nahIM hai ki jisa se 'aguNaH' ityAdi AkAra buddhi kA janma ho sake / eka hI sAmAnya meM apekSAbheda se sAmAnyarUpatA aura vizeSarUpatA donoM ke svIkAra meM koI virodha nahIM hai, sAmAnAkArabuddhi ke janma kI apekSA sAmAnyarUpatA aura bhedAkArabuddhijanma kI apekSA vizeSarUpatA donoM samAnAdhikaraNa ho sakate haiM / yadi isameM anekAntavAdapraveza kA Dara ho to aisA bhI kaha sakate haiM ki mukhyatayA dravyatvAdi meM sAmAnyarUpatA hI hai, upacAra se una meM 'vizeSa' saMjJA kI pravRtti ho sakatI haiM kyoMki svatantra vizeSapadArtha kI taraha dravyatvAdi bhI vyAvRttAkAra buddhi ke janaka hote haiM / sAmAnya pratyakSapramANa se siddha haiM, kyoMki indriyasaMnikarSa se anugatAkAra pratIti janma letI hai, indriyasaMnikarSa na hone para anugatAkAra pratIti janma nahIM letI / * sAmAnya kA sAdhaka anumAna * anumAna pramANa se bhI sAmAnya siddha hai / dekhiye - bhinna bhinna khaNDita, muNDita, zabalavarNa Adi gopiNDoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 157 vizeSANAmiva dravyatvAdInAmapi vyAvRttabuddhinibandhanatvAt / sAmAnyasya cendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyyanugatAkArapratyayagrAhyatvAdadhyakSataH prasiddhiH / ___ tathA, anumAnAcca / tathAhi - vyAvRtteSu khaNDa-muNDa-zAbaleyAdiSu anugatAkAraH pratyayaH tadvyatiriktAnugatAkAranimittanibandhanaH vyAvRtteSvanugatAkArapratyayatvAt; yo yo vyAvRtteSvanugatAkAraH pratyayaH sa sa tadvyatiriktAnugatanimittanibandhanaH yathA carma-cIra-kambaleSu nIlapratyayaH, tathA cAyaM zAbaleyAdiSu 'gauH' 'gauH' iti pratyayaH, tasmAt tadvyatiriktAnugatAkAranimittanibandhanaH iti / tathAhi - nedamanusyUtAkArajJAnaM piNDeSu nirhetukam kAdAcitkatvAt / na zAbaleyAdipiNDanibandhanam teSAM vyAvRttarUpatvAt asya cAnugatarUpatvAt / yadi cedaM piNDamAtraprabhavaM syAt tadA zAbaleyAdiSviva karkAdiSvapi 'gauH gauH' ityullekhenotpadyeta piNDarUpatAyAsteSvapi avizeSAt / atha vAhadohAdyarthakriyAnibandhaneSveva teSu 'gauH gauH' iti pratyayahetutA / na, tadarthakriyA'bhAve'pi vatsAdau gobuddhipravRttermahiSyAdau tatsadbhAve'pi cA'pravRtteH / kiJca, arthakriyAyA api prativyaktibhede kuto'nugatAkArajJAnahetutA ? abhede siddhamanugatanimittanibandhanatvamasya jJAnasya / na cAsya bAdhitatvam, sarvadA sarvatra sarvapramAtRNAM zAbaleyAdiSu meM 'yaha gAya hai' aisA jo samAnAkAra bodha hotA hai vaha una piNDoM se atirikta samAnAkArarUpa nimitta se prabhAvita hai kyoMki vaha bhinna piNDoM meM sAmAnAkArapratIti rUpa hai / bhinna bhinna vyakti meM jo sAmAnAkArapratIti hotI hai vaha una vyaktiyoM se pRthak eka nimitta se janya hotI hai jaise - camaDA, vastrakhaMDa, kambalAdi meM nIlAkAra pratIti. carmAdi se atiriktta nIla rUpa se janya hotI hai| aise hI zabalavarNAdi piNDoM meM / gAya hai' aisI pratIti hotI hai, ata: vaha bhI una piNDoM se atirikta samAna 'gotva' rUpa sAmAnya se janya honI jAhiye / isa tathya kI dRDhatA dekhiye - bhinna bhinna piNDoM meM yaha anuviddhAkAra jJAna kabhI kabhI hI hotA hai isaliye nirhetuka nahIM ho sakatA / zabalavarNAdi piNDamAtramUlaka bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki ve piNDa paraspara bhinnasvarUpa haiM jaba ki yaha pratIti abhedAkAravagAhI hai / sirpha piNDamAtra se hI yadi vaisI pratIti bana sakatI to azvAdi piNDoM meM bhI 'yaha gAya hai. vaha bhI gAya hai| aise ullekha ke sAtha utpanna ho jAtI. kyoMki azvAdi meM samAnarUpa se gAya Adi kI taraha piNDarUpatA vidyamAna hai / yadi kahA jAya - 'jina piNDoM se vahanadohanAdikriyAe~ sampanna hotI haiM una meM hI 'yaha gau hai - gau hai' isa prakAra ke bodha kI hetutA mAna lI jAya to azvAdi se vaisI pratIti hone kA prasaMga nahIM rahatA aura atirikta nimitta mAnane kI AvazyakatA bhI nahIM rahegI' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki dohanAdi arthakriyA ke viraha meM, bachaDe Adi meM 'gAya' buddhi pravarttamAna hai, dUsarI ora dohanAdi kriyA ke rahate hue bhI mahiSI Adi meM go-buddhi pravRtta nahIM hotI, ata: samAnAkAra pratIti ko arthakriyAmUlaka mAnanA asambhava hai / * vibhinna piNDoM meM samAnAkArajJAna kA nimitta * dUsarI bAta yaha bhI hai ki bhinna bhinna piNDoM kI arthakriyA bhI bhinna bhinna hotI hai, to una meM jo samAnAkAra jJAna hogA usakA hetu kisa ko batAyeMge ? una arthakriyAoM meM to anya koI arthakriyA nahIM hotI / taba yadi bhinna bhinna piNDoM meM piNDabheda se arthakriyAbheda na mAna kara sabhI piNDoM meM eka hI arthakriyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 zrI sammati-tarkaprakaraNam anusyUtapratyayotpatteH / na ca duSTakAraNaprabhavatvam vizadanetrANAmapyanusyUtAkArasyAkSajapratyaye pratibhAsanAt / na ca saMzayaviparyayAnadhyavasAyarUpatayA'syotpattiH, tadvaiparItyenAsya pratibhAsanAt / na caivambhUtasyApi pratyayasyA'pramANatA svalakSaNaviSayasyApi tasyApramANatAprasakteH / na ca pratIyamAnasyApi anugatapratyayasyApalApaH zakyate kartum, sarvatyayApalApaprasakteH / tasmAdanugatapratyayanimittatvAt sAmAnyasadbhAvaH siddhaH / atra pratividhIyate - yat tAvaduktam 'adhyakSapratyayAdeva sAmAnyaM pratIyate' iti tadayuktam, zAbaleyAdivyatirekeNAparasyAnugatAkArasyAkSajapratyaye sAmAnyasyA'pratibhAsanAt / na hi akSavyApAreNa zAbaleyAdiSu vyavasthitaM sUtrakaNThe guNa iva bhinnamanugatAkAraM sAmAnyaM kenacillakSyate / 'gauH gauH' iti vikalpajJAnenApi ta eva sAmAnAkArAH zAbaleyAdayo bahirvyavasthitA avasIyante'ntazca zabdollekhaH, na punastadbhinnamaparaM gotvam / tanna nirvikalpakena savikalpakena vA'dhyakSeNa sAmAnya vyavasthAmAnane jAyeMge to anAyAsa samAnAkAra jJAna meM anugata nimitta kI hetutA siddha ho jAyegI, phira usa nimitta kI 'sAmAnya' saMjJA ho yA 'arthakriyA' - usakA mahattva nahIM hai / anugatAkAra pratIti ko mithyA yA bAdhita nahIM mAna sakate kyoMki zabalavarNAdi piNDoM meM hamezA ke liye sabhI nirdhAnta jJAtAoM ko anugatAkAra bodha udita hotA hai / uparAMta, aisA nahIM kaha sakate ki anugatAkAra bodha sadoSa hetuoM se hotA hai, arthAt vaha pratIti doSamUlaka hone se anugata nimitta kI siddhi usase azakya hai - kAraNa yaha hai ki nirdoSanetravAle logoM ko bhI indriyajanyabodha meM anugata AkAra kA bhAna hotA rahatA hai / yadi bauddhavAdI nirdoSa abhrAnta pratIti ko bhI apramANa karAra deMge to svalakSaNaviSayaka nirvikalpa pratyakSa meM bhI apramANatA kA atiprasaMga hogA / atyanta anubhavasiddha anugatAkAra bodha kA tiraskAra bhI karanA anucita hai, kyoMki pramANasiddha kA tiraskAra karane para sabhI pratItiyA~ tiraskAra kI zikAra bana jAyegI / uktta carcA se; yaha niSkarSa phalita kiyA jAtA hai ki 'sAmAnya' padArtha kA sadbhAva pramANa-siddha hai, kyoMki vaha samAnAkAra bodha kA hetu hai / kAryaliGgaka anumAna se kAraNa kA astitva siddha honA sarvasAdhAraNa tathya hai| * pratyakSa meM svatantra sAmAnya kA apratibhAsa * sAmAnya kA pratividhAna :- 'pratyakSapratIti se hI sAmAnya kA bodha hotA hai' aisA jo pharamAyA vaha galata hai, kyoMki anugatAkAra pratyakSapratIti meM zabalavarNAdi ke alAvA aura kisI sAmAnya kA pratibhAsa nahIM hotaa| cakSaprayoga se kisI ko bhI yaha lakSita nahIM hotA ki satrakaNTha (brAhmaNa ke gale) meM dhAge (janou) kI taraha zabalavarNAdi piNDoM meM koI una se bhinna anugatAkAra sAmAnya upasthita hai / 'gAya-gAya' isa vikalpajJAna meM bhI bahirdezastha ve hI zabalavarNAdi samAnAkAra piNDa bhAsita hote haiM aura antara meM 'gAya' aisA zabdollekha anubhUta hotA hai kintu una se atiriktta koI svatantra gotva bhAsita nahIM hotA / isa se yahI phalita huA ki sAmAnya kI sthApanA na to nirvikalpa pratyakSa se sambhava hai na savikalpapratyakSa se / * pratyakSagocara piNDoM se hI anugatapratIti * anugatAkArapratItisvarUpa kAryaliMgaka anumAna se sAmAnya kI sthApanA dikhAyI gayI hai vaha bhI asaMgata hai, kyoMki usa pratIti ke heturUpa meM sAmAnya kA nizcaya pramANa se nahIM hotA / hA~, vahA~ itanA mAtra siddha OM sUtrakaNThaH khaJjarITe dvijanmani kapotake (hai0 ane0 4-70) / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazJcamaH khaNDaH kA0 49 159 payituM zakyam / yadapi kAryabhUtAnugatapratyayenAnumAnataH sAmAnyavyavasthApanam * tadapyasaMgatam tasya pratyayahetutvena pramANato'nizcayAt / tathAhi anugatAkArajJAnasya nirnimittasyA'sambhavAt kenacinnimittena bhAvyabhityetAvanmAtraM sidhyati / tacca sAmAnyam anyadveti na nizcayo bhavatAm / kAryAnvaya - vyatirekAbhyAM ca kAraNatvAvadhAraNam piNDAnAJca vijJAnajanmani tataH sAmArthyaM vizeSapratyaye siddhamitIhApi teSAmeva sAmarthyaprakalpanam, na sAmAnyasya tasya kvacidapi sAmarthyAnavadhAraNAt / tathAhi--piNDasadbhAve'nugatAkAraM jJAnamupalabhyate tadabhAve neti varamadhyakSapratyayAvaseyAnAM teSAmeva tanni mittatA kalpanIyA / - " yadapi 'piNDAnAmaviziSTatvAt pratiniyamo na syAt tajjanmani' ityabhidhAnam tadapyasaMgatam; yato yathA piNDAdirUpatayA'vizeSe'pi tantUnAmeva paTajanmani hetutvam na kapAlAdInAm tathA zAbaleyAdI - nAmeva 'gauH gauH' iti jJAnotpAdane sAmarthyaM bhaviSyati kayAcid yuktyA na karkAdInAm / yathA vA gaDUcyAdereva jvarAdizamane sAmarthyaM pratIyate na dadhyAdervasturUpatayA'vizeSe'pi tathA prakRte'pi bhaviSyatIti na paryanuyogo yuktaH / kiJca sAmAnyaM pareNa mUrttamabhyupagamyate'mUrttaM vA ? yadyamUrttam ho sakatA hai ki usa anugatAkAra pratIti kA koI nimitta honA cAhiye kyoMki vinA nimitta ke anugatAkAra bodha sambhava nahIM hai / phira bhI usa anumAna se Apa yaha nizcaya nahIM kara pAte ki vaha nimitta 'sAmAnya' hI hai yA anya koI / yaha sunizcita tathya hai ki kAraNatA kA nizcaya kAryAnugAmI anvaya- vyatireka sahacAra se hotA hai, jaba vinA kisI svatantra vizeSa ko mAne bhI vizeSAkAra pratItirUpa vijJAna kI utpatti ke prati gAya Adi piNDoM ko hI sakSama mAne jAte haiM vaise hI atirikta sAmAnya ke vinA bhI unhIM piNDoM meM hI samAnAkAra bodha kA jananasAmarthya mAna sakate haiM na ki sAmAnya meM, kyoMki kisI bhI dAhAdi kriyA ke prati sAmAnya kA sAmarthya nizcita nahIM hai / spaSTa tathya yaha phalita hotA hai piNDa ke hote hue samAnAkAra jJAna upalabdha hotA hai, piNDa ke viraha meM vaha upalabdha nahIM hotA, ataH pratyakSapratItigocara piNDoM meM hI anugatAkAraprata kI hetutA mAna lenI cAhiye / I * azvAdi se go-buddhi kI Apatti niravakAza yaha jo kahA thA - piNDamAtra se hI samAnAkAra buddhi kA janma mAnane para azvAdi piNDoM se bhI ' gAyagAya' aisI buddhi sambhava hone se koI niyama hI nahIM rahegA kyoMki piNDarUpatA gAya aura azvAdipiNDoM meM samAnarUpa se maujUda hai yaha kathana galata hai / kAraNa, tantu - kapAlAdi meM piNDarUpatA sAdhAraNa hAne para bhI vastra ke prati tantu aura ghaTa ke prati kapAla hI hetu banatA hai, vastra ke prati tantu hetu nahIM hotA yaha prasiddha tathya hai vaise hI azvAdi aura zabalavarNa go Adi meM piNDarUpatA sAdhAraNa hone para bhI zabalavarNa go Adi meM hI samAnAkAra 'gAya gAya' jJAna kA jananasAmarthya rahegA na ki azvAdi meM, cAhe koI bhI yukti yahA~ sAdhaka banegI / athavA galo - auSadhi aura dahIM Adi meM vasturUpatA sAdhAraNa hone para bhI bukhAra ke zamana meM galo - sudarzanacUrNa Adi kA hI sAmarthya hotA hai na ki dahIM kA, isI taraha 'gAya - gAya' samAnAkAra buddhi ke liye bhI samAdhAna sulabha hai / yahA~ galo Adi bhinna bhinna auSadhiyoM meM koI 'sAmAnya' nahIM mAnA jAtA to vaise hI zabalavarNAdi meM bhI sAmAnya kA prazna nirarthaka hai / Jain Educationa International - * sAmAnyasamIkSA meM mUrttAmUrtta vikalpa mUrttatvAdi vikalpa bhI prasakta haiM, jaise dekhiye - sAmAnya mUrtta hai yA amUrtta ? amUrta vastu sAmAnyarUpa For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrI sammati - tarkaprakaraNam na sAmAnyaM syAd rUpavat / atha mUrttam tathA ca na sAmAnyaM ghaTAdivat / tathA, yadi anaMzaM sAmAnyamabhyupagamyate tarhi na sAmAnyamanaMzatvAt paramANuvat / sAMzatve'pi na sAmAnyam ghaTavat / kiJca, yadi piNDebhyo bhinnaM sAmAnyam, bhedenaivopalabhyeta ghaTAdibhya iva paTaH / na caikAntato vyaktibhyaH sAmAnyasya bhede 'gorgotvam' iti vyapadezopapattiH sambandhAbhAvAt, samavAyasya tatsambandhatvena niSetsyamAnatvAt / vyaktibhyastasyA'bhede'nyatrAnanuyAyitvAd na sAmAnyarUpatA piNDasvarUpavat / na ca bhedena vyaktibhyastasyA'nupalakSaNaM bhinnapratibhAsaviSayatvAdasiddham, buddhibhedasya vyakti-nimittatvena pratipAdanAt / kiJca, yadi sAmAnyabuddhirvyaktibhinnasAmAnyanibandhanA bhavet tadA vyaktyagrahaNe'pi bhavedazvabuddhivad gopiNDA'grahaNe, na ca kadAcit tathA bhavet / tato na vyaktivyatiriktasAmAnya sadbhAvaH / athAdhArapratipattimantareNAdheyapratipattirna bhavatIti tadgraha eva tadgrahaH nA'bhAvAt, anyathA kuNDAdyAdhArapratipattimantareNa badarAdheyasyA'pratipatteH tasyApyabhAva eva syAt / na badarAdeH pratiniyatAdhAra nahIM ho sakatI jaise 'rUpa' amUrta hai aura sAmAnyAtmaka nahIM hai / mUrtta vastu bhI sAmAnyarUpa nahIM ho sakatI jaise ghaTa mUrtta hai to vaha sAmAnyAtmaka nahIM hai / sAmAnya yadi niraMza mAnA jAya to paramANu kI taraha vaha sAmAnyAtmaka nahIM hogA kyoki niraMza hai / yadi aMzavat mAnA jAya to ghaTa kI taraha vaha 'sAmAnya' nahIM hogA / * bhedAbheda vikalpoM kI anupapatti * uparAMta, bhedAbheda vikalpa bhI prasakta haiM, sAmAnya yadi piNDoM se sarvathA bhinna hogA to sadA ke liye ghaTAdi se bhinna vastra kI taraha piNDoM se pRthak hI upalabdha hogA / tathA, sAmAnya ekAntarUpa se vyaktiyoM se bhinna hogA to 'gAya kA gotva' isa prakAra vyavahAra zakya nahIM hogA kyoMki ekAnta bheda meM koI sambandha nahIM ho sakatA / samavAya bhI vahA~ sambandha nahIM bana sakatA, kyoMki sAmAnya vizeSa ke bAda samavAya kA bhI nirasana Age kiyA jAyegA / yadi sAmAnya vyaktiyoM se ekAntarUpa se abhinna hogA to jisa eka piNDa meM rahegA usI meM samAviSTa ho jAne se anya piNDa meM usakI anuvRtti nahIM ho sakegI, jaise eka piNDa ke svarUpa kI anya piNDa meM anugAmitA nahIM hotI / ataH anuvRttiviraha ke kAraNa vaha sAmAnyarUpa nahIM rahegA / yadi kahA jAya - piNDAdi se atirikta sAmAnya upalakSita nahIM hotA isa bAta meM koI tathya nahIM hai kyoki piNDAdi se atirikta svarUpa gotvAdisAmAnya kA anugatAkAra pratibhAsagocara honA suvidita hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki pahale hI kaha Aye haiM ki anugatAkAra pratIti vizeSavyaktimUlaka hI hotI hai na ki sAmAnya - mUlaka / tathA, sAmAnyabuddhi yadi vyaktibhinna sAmAnya - mUlaka mAnI jAya to kabhI vyakti agRhIta rahane para bhI sAmAnya kA grahaNa ho sakatA hai, jaise go- vyakti agRhIta rahane para bhI go se sarvathA bhinna azva kA grahaNa hotA hai / kintu tathya yaha hai ki vyakti ke ajJAta rahane para kabhI bhI sAmAnyabuddhi nahIM hotI / ataH vyakti se bhinna sAmAnya kA sadbhAva nahIM hai yaha phalita hotA hai / - * sAmAnyAbhAva hI bhedagrahAbhAvaprayojaka sAmAnyavAdI :- adhAra kA jJAna na hone para Adheya kA jJAna nahIM hotA yaha niyama hai / ataH vyakti kA grahaNa hone para hI sAmAnya kA grahaNa ho sakatA hai / ataH gotvAdi sAmAnya kA agrahaNa vyakti - agrahaNamUlaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 161 mantareNApi svarUpeNopalabdhernAbhAvaH, gotvAdestu pratiniyatapiNDopalambhamantareNa svarUpeNa kadAcanA'pi anupalabdherabhAva eva / tena 'tadagrahe tabuddhyabhAvAt' ityatra 'sAmAnyAbhivyaJjakapiNDagrahaNa eva tadabhivyaGgyasAmAnyabuddhisadbhAvAt - prakAzagrahaNe eva gRhyamANaghaTAdisattvavat - sAmAnyasyApi sattvam' iti yaduktaM tad nirastaM bhavati ghaTanimittaghaTabuddhivat sAmAnyanibandhanatvena tadbuddherasiddheH / / kiJca, sAmAnyaM nirAdhAraM vA'bhyupagamyeta AdhAravadvA ? yadi nirAdhAram na sAmAnyaM syAt anAdhAratvAt zazazRGgavat / AdhAravattve'pi tasya tatra vRttyanupapattiH / tathAhi - tasyaikadezena vA tatra vRttirbhavet sarvAtmanA vA ? sarvAtmanA vRttAvekasminneva piNDe sarvAtmanA parisamAptatvAd yAvantaH piNDAH tAvanti sAmAnyAni syuH, na vA sAmAnyam ekapiNDavRttitvAd rUpAdivat / ekadezavRttAvapi na sAmAnyaM syAt sAmAnyasya niraMzatvenaikadezA'sambhavAt / sambhave'pi te tato bhinnA vA syuH abhinnA vA ? yadi bhinnAstadA teSu sAmAnyaM varttata uta neti ? yadi vartate tadA kiM sarvAtmanA utaikadezena ? yadi sarvAtmanA, tAvatsAmAnyaprasaktiH pratyekamekadeze tasya parisamAptatvAt, na vA sAmAnyam pradezavRttitvAd ghaTavat / athaikadezena ekadezeSu vRtti; tadA te'pyekadezA yadi tato bhinnAstadA teSvapi ho sakatA hai na ki abhAva hone se / aisA na mAne to vahA~ bera kA bhI abhAva mAnanA hogA jahA~ kuNDAtmaka AdhAra na dikhane para bera rUpa Adheya bhI nahIM dekhAI degA / prativAdI :- yaha kathana ayukta hai / kAraNa, bera kI svatantra upalabaddhi usa ke niyata AdhAra kA anupalambha hone para bhI ho sakatI hai ataH AdhAra anupalabdha rahane para bera ke abhAva kA pradarzana anucita hai, kintu prastuta meM niyata piNDopalambha ke vinA kabhI bhI svarUpata: gotvAdi jAti kI upalabdhi nahIM hotI, ata: usa ke, vyakti se atirikta hone kA niSedha ho sakatA hai / ataH vyakti kA grahaNa na hone para jAti kA bhAna nahIM hotA, isaliye yahA~ jo sAmAnyavAdI kA kahanA hai ki 'sAmAnya ke vyaJjaka piNDa kA grahaNa hAne para hI piNDa se abhivyaGgya sAmAnya kI upaladdhi hotI hai / jaise, prakAza kA grahaNa hone para hI gRhIta hone vAle ghaTAdi kA sattva siddha hotA hai, vaise hI abhivyaGgya sAmAnya kA bhI sattva siddha hotA hai / ' - yaha kathana galata siddha hotA hai, kyoMki jaise ghaTa kI buddhi ghaTasattvamUlaka siddha hotI hai vaise yahA~ sAmAnyAkArabuddhi sAmAnyamUlaka siddha nahIM hai, kintu vyaktimUlaka hI hotI hai / * sAmAnya kI vRtti para ekadeza-pUrNatA vikalpa * aura bhI sociye - sAmAnya ko nirAdhAra mAnA jAya yA sAdhAra ? jo nirAdhAra hai vaha AdhArazUnya hone se zazasIMga kI bhA~ti sAmAnyAtmaka nahIM ho sakatA / yadi use AdhArayukta mAnA jAya to bhI AdhAra meM usakI vRttitA kA upapAdana kaThina hai / dekhiye - sAmAnya kI AdhAra meM vRttitA ekadeza se hogI yA sampUrNarUpa se ? yadi sAmAnya ko sampUrNarUpa se AdhAra meM rahanevAlA mAnA jAya to eka hI piNDa meM usakA pUrNatayA samAveza ho jAne se anya piNDoM meM anya anya sAmAnya ko rakhanA hogA, yAnI jitane go-piNDa utane gotvasAmAnya mAnane hoMge / yadi utane na mAna kara eka hI mAneMge to usakI sAmAnyarUpatA kA bhaMga ho jAyegA, kyoMki rUpAdi kI taraha vaha bhI sirpha eka hI piNDa meM rahanevAlA hai / yadi eka deza se vRttitA mAnI jAya to vaha sambhava nahIM hai kyoMki sAmAnya ko niraMza mAnA gayA hai ataH usake koI deza hI sambhava nahIM hai, ataH ekadeza se rahanevAlA padArtha sAmAnyAtmaka nahIM ho sakatA / yadi usake deza(aMza) bhI mAna liye jAya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 zrI sammati-tarkaprakaraNam aparaikadezavazAdvRttirityanavasthA prasaktiH / athAbhinnAstadA teSAM sAmAnyarUpatvAt tAvanti sAmAnyAni syuH / na ca sAmAnyAtmakAnAM teSAM karaNarUpatA yuktA yena taiH piNDeSu sAmAnyaM varteta, na hi ghaTatvAdisAmAnyaM gotvasya piNDavRttau karaNatvenopalabdham / na ca sAmAnyasyAnuvRttyekarUpatvAt kAtsnyaikadezazabdayostatrApravRttiH, niravayavaikarUpe'pi vyAptyavyAptizabdayorbhavataiva pravRttyabhyupagamAt tatra ca kRtsnaikadezavRttipakSoktadoSANAM samAnatvAt aparasya cAtra vaktavyasya pUrvameva niSiddhatvAt / tanna vRttyanupapatteH sAmAnyasya sattvamabhyupagantuM yuktam / / kiJca, piNDotpattikAle kiM gavAtmakena piNDena gotvaM sambadhyate utA'gavAtmakena ? yadyAdyaH pakSastadA gotvasambandhAt prAk piNDasya yadyaparagotvasambandhAd gorUpatA tadA'navasthAprasaktiH / atha tatsambandhamantareNA'pi tasya gorUpatA tadA gotvasambandhavaiyarthyam tamantareNApi gopiNDasya prAgeva gorUpatvAt / athAgorUpeNa tadA'gorUpatvA'vizeSAt azvAdipiNDairapi gotvasambandhaprasaktiH ityazvAdato ye prazna khaDe hoMge ki ve deza apane sAmAnya se bhinna haiM yA abhinna ? bhinna dezoM meM vaha sAmAnya rahatA hai yA nahIM rahatA ? rahatA hai to ekadeza se rahatA hai yA sampUrNarUpa se ? yadi sampUrNa deza meM rahegA to pUrvavat jitane deza utane sAmAnya ko mAnanA hogA, kyoMki eka eka deza meM eka eka alaga alaga sAmAnya hI pUrNatayA samAviSTa ho raha sakatA hai / athavA to vaha sAmAnyarUpa hI nahIM hogA kyoMki ghaTa kI taraha aneka pradezoM meM rahatA hai / yadi vaha apane dezoM meM ekadeza se rahatA hai to una praznoM kI punarAvRtti hogI - ve eka deza usa sAmAnya se yadi bhinna mAne jAyeMge to una meM bhI naye ekadeza se sAmAnya kI vRttitA mAnane para anavasthA prasaMga hogA / yadi ve eka deza abhinna mAne jAyeMge to abheda hone ke kAraNa jitane deza utane una se abhinna sAmAnya prasaktta hoMge / tathA, sAmAnyAtmaka eka dezoM meM karaNarUpatA bhI nahIM ghaTegI jisa se ki una ekadezoM ke mAdhyama se sAmAnya, piNDoM meM vAsa kara sake / kAraNa, sAmAnya kabhI karaNa nahIM hotA, gotva ko apane piNDa meM rahane ke liye ghaTatvAdi sAmAnya karaNarUpa se sahayogI banatA ho aisA kahIM bhI dikhatA nahIM / yadi aisA kahA jAya ki 'sAmAnya to sirpha ekamAtra anuvRttisvabhAvarUpa hI hai, na ki dravyAdirUpa jisa se ki 'ekadeza aura sampUrNa' aise zabdajAla meM vaha pha~sAyA jA sake / - kintu yaha galata ukti hai kyoMki ekamAtra niravayavasvarUpa (saMyoga-rUpAdi) vastu ke liye khuda Apa bhI vyApyavRtti-avyApyavRtti Adi zabdoM ke prayoga karate hue dRSTi meM A cuke haiM / vahA~ bhI ekadezavRtti aura sampUrNavRtti do pakSoM meM batAye gaye doSa samAnarUpa se lAgU haiM , ataH ekadeza-sampUrNavRtti ke liye Apane jo vaktavya diyA hai usakA pahale jaise niSedha kiyA jA cukA hai vaise yahA~ bhI samajha lenA / niSkarSa yaha hai ki vRttitva kA upapAdana sambhava na hone se sAmAnya kI sattA ko aMgIkAra karanA anucita hai| * gotva kA sambandha go-piNDa se yA agosvarUpa piNDa se * aura bhI vimarza kijiye - piNDa ke utpattikAla meM gotva kisa se sambandha karatA hai 'go' svarUpa piNDa se yA 'a-go' svarUpa piNDa se ? prathama pakSa meM, gotva saMyojana se pahale vaha piNDa 'go' svarUpa kaise bana gayA ? yadi anya gotva ke sambandha se banA to usa anya gotva ke sambandha ke pahale bhI anya gotva kA sambandha.. isa taraha mAnane para anavasthA prasaMga hogA / yadi gotva sambandha ke pUrva meM anya gotva sambandha ke vinA hI svataH vaha 'go' svarUpa hai taba to kisI bhI gotva ke yoga kI AvazyakatA nahIM hai kyoMki usake vinA bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 163 yo'pi gorUpAH syuH / na cA'gorUpatvA'vizeSe'pi gotvasambandhAt prAk zAbaleyAdibhireva gotvaM sambadhyate na karkAdibhiriti vakttavyam, niyamahetorabhAvAt / athopalakSaNabhedo niyamahetuH / tathAhi - yatra kakudAdInyupalakSaNAni piNDe tatraiva gotvaM varttate na kesarAdyupalakSaNavati / asadetat - gotvAderacetanatvena nirabhiprAyasya pradarzitopalakSaNapratyabhijJAnavazAdanyaparihAreNa pratiniyatAdhAravRttitvAnupapatteH / na ca kakudAdyupalakSaNayoginaH piNDAdeH svAtmani gotvAdhArasAmarthya pratiniyataM nimittaM kalpayituM yuktam, yato yayA zaktyA kakudAdimantaH piNDavizeSAH gotvasAmAnyaM vijAtIyapiNDavyavacchedena svAtmani vyavasthApayanti tayaiva 'gauH gauH' ityanugatAkArajJAnahetavo'pi bhaviSyantIti kimantargaDusAmAnyaprakalpanayA / na cAdRSTaM gotvAdeH sAmAnyasya pratiniyatavyaktivRttinimittaM kalpanIyam, tatrApi asya dUSaNasya samAnatvAt / yadapi 'anugatAkAraM jJAnaM sAmAnyamantareNA'sambhavi' iti, tatrApi kiM yatrAnugataM jJAnaM tatra pahale vaha gopiNDa svayaM 'go' svarUpa hI hai / yadi kaheM ki gotvasambandha ke pahale vaha 'ago' svarUpa hI thA, to aba aisA hogA ki gotva sambandha ke pahale go-azvAdi sakala piNDa samAnarUpa se agosvarUpa hote haiM aura bAda meM agosvarUpa piNDa se gotva kA sambandha hotA hai ata: gAya kI taraha azvAdi piNDoM meM bhI vaha hogA, phalasvarUpa azvAdi bhI go-svarUpa bana jAyeMge / aisA niyama nahIM batA sakate ki - agorUpatA samAna hone para bhI gotva sambandha hone ke pahale jo zabalavarNAdirUpa hai usI ke sAtha gotva kA sambandha hogA, azvAdi ke sAtha nahIM hogA / - kyoMki niyamaprayojaka koI hetu nahIM hai| yadi aisA kaheM ki - 'lakSaNa-bheda hI niyamaprayojaka hai / jaise dekhiye - 'jisa piNDa meM khUdha-sIMga ityAdi upalakSaNa hote haiM (yAnI bhAvi meM phUTane vAle haiM) usI meM gotva sambaddha hotA hai, kesarAdi lakSaNoM vAle piNDa meM sambaddha nahI hotA / ' - yaha asat pralApa hai kyoMki yaha to Apa ke antaHkaraNa ke abhiprAya kA pradarzana hai na ki gotvAdi ke / gotvAdi acetana hai ataH una meM yaha vivekabuddhi nahIM hotI ki 'mujhe sAmAnyavAdI pradarzita khaMdha Adi lakSaNa vAle piNDa se hI sambaddha honA hai aura kesarAdilakSaNavAle piNDa kA parihAra karanA hai / 'ataH gotvAdi meM niyatAdhAratA kA upapAdana duHzakya hai / yadi aisI kalpanA kI jAya ki 'khUdha Adi lakSaNavAle piNDoM kA apane meM hI niyata nimittabhUta aisA sAmarthya hotA hai ki ve gotva ko cumbaka kI taraha apanI ora khiMca kara gotva ke AdhAra bana sakeMge, azvAdi meM vaha sAmarthya na hone se ve gotva ke AdhAra nahIM baneMge / ' - aisI kalpanA ayuktta hai kyoMki khUdha AdilakSaNavAle viziSTa piNDoM meM gotvasAmAnya ko anyapiNDoM se sambaddha na hone dene aura khiMca kara apane meM rakha lene ke liye jisa sAmarthya kI kalpanA kI jAtI hai, usa ke badale 'gAya-gAya' aise anugatAkAra jJAna ko hI utpanna karane meM una ke usa sAmarthya kI kalpanA kara lI jAya to suvidhA rahegI, phira bIca meM nirarthaka gotvasAmAnya kI kalpanA kA kaSTa kyoM uThAyA jAya ? yadi gotvAdisAmAnya sirpha gosvarUpa niyata piNDoM meM hI raha sake usake liye adRSTa kisI nimitta kI kalpanA kI jAya to usake badale anugatAkAra pratIti ke nimittarUpa meM hI usa adRSTa kI kalpanA kara lenI cAhiye, isa prakAra sAmarthya aura adRSTa nimitta kI kalpanA meM samAna doSa hai gotvasAmAnya kI nirarthakatA / * anugatAkArajJAna sAmAnyaviraha meM bhI * yaha jo kahA thA - sAmAnya ke vinA anugatAkAra jJAna nahIM ho sakatA - usa ke Upara prazna hai, Apa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 zrI sammati-tarkaprakaraNam sAmAnyasambhavaH pratipAdyate Ahosvit yatra sAmAnyasambhavastatrAnugataM jJAnamiti ? tatra yadyAdyaH pakSaH, sa na yuktaH, yato gotvAdisAmAnyeSu bahuSu 'sAmAnyam-sAmAnyam' iti anugatAkArapratyayapravRtteraparasAmAnyakalpanAprasaktiH syAt / tathA, prAgabhAvAdiSvapyabhAveSu 'abhAva:-abhAvaH' ityanugatapratyayapravRttirasti, na ca parairabhAvasAmAnyamabhyupagatamiti vyabhicAraH / na ca sAmAnyAdiSu anugatapratyayasya gauNatvAnna vyabhicAraH, askhaladvRttitvena gauNatvasyAsiddherityuktatvAt / atha yatra sAmAnyaM tatrAnugatapratyayakalpanA / na, pAcakAdiSu tadabhAvepi anugatapratyayapravRtteH / na ca tatrApi pacanakriyAnimitto'yaM pratyayaH, tasyAH prativyakti bhinnatvAt tatsAmAnyanimittatve prAgeva tatpratyayaprasUtirbhavet sAmAnyasya nityatvena tadApi taddhetorbhAvAt / abhivyaJjakakriyAbhAvAt prAganabhivyaktAt tatsAmAnyAt na tatpratyayotpattiriti cet ? pacanakriyAnivRttAvapi abhivyaJjakAbhAvenAnabhivyaktAt tatsAmAnyAt tatpratyayotpattirna syAt, anutpannavadvinaSTasyApi abhivyaJjakasyA'bhivyaJjakatvA'yogAt / athaikadAbhivyaktasya tatsAmAnyasya nityatvena kyA kahanA cAhate haiM - jahA~ anugatAkAra jJAna hotA hai vahA~ sAmAnya kI sattA hotI hai yA jahA~ sAmAnya kI sattA hotI hai vahA~ hI anugatAkAra jJAna ho sakatA hai ? prathama pakSa ayukta hai, kyoMki 'sAmAnya - sAmAnya' aisA anugatAkAra jJAna gotvAdi aneka sAmAnyoM meM bhI hotA hai ataH sAmAnyoM meM bhI anya sAmAnya kI kalpanA kA prasaMga hogA / uparAMta, 'abhAva-abhAva' aisA anugatAkAra jJAna aneka prAgabhAvAdi abhAvoM meM bhI hotA hai kintu sAmAnyavAdI ko abhAvasAmAnya mAnya nahIM hai / ataH sAmAnya ke viraha meM abhAvoM meM anugatAkAra jJAna hone se vyabhicAra doSa hogA / yadi bacAva kiyA jAya ki '-sAmAnya, abhAva Adi meM jo anugatAkAra jJAna hotA hai vaha aupacArika hai jaise manu meM siMha kA jJAna / ataH vyabhicAra niravakAza hai' - to aise thothe bacAvoM ke prati pahale hI yaha kaI bAra kaha diyA hai ki jahA~ askhalita vRtti se pratIti hotI hai vahA~ aupacArikatA kI bAta aprAmANika hai, arthAt vyabhicAra doSa anivArya rahatA hai / ___yadi kahane kA matalaba yaha ho ki jahA~ sAmAnya ho vahA~ hI anugatAkAra pratIti hone kI kalpanA zakya hai - to yaha bhI ayukta hai, kyoMki pAkakartA meM pAcakatvarUpa sAmAnya ke na hone para bhI anugatAkAra jJAna kI kalpanA kiye binA uddhAra nahIM hai / aisA nahIM kaha sakate ki - 'pAcakAdi meM pAkakriyAkartRtvamUlaka anugatAkAra jJAna ho sakatA hai / ' - kyoMki aisA taba kaha sakate yadi pAkakriyA sarvatra eka hotI, vAstava meM, alaga alaga pAkakartA meM pAkakriyA bhI bhinna bhinna hI hotI hai / yadi pAkakriyA ko eka sAmAnyarUpa mAna kara usa ke AdhAra para anugatAkAra jJAna kA samarthana kiyA jAya, taba to jisane pahale pAkakriyA nahIM kI thI vaise pAka-karttA meM usa kAla meM bhI pAcakatva kI pratIti kA udbhava prasaMga prApta hogA, kyoMki sAmAnya nitya hone se usa kAla meM bhI anugatAkArapratIti kA hetu upasthita thA / * anabhivyakti aprayojaka hai * sAmAnyavAdI :- usa kAla meM nitya sAmAnya ke hone para bhI usa se pAcakatva kI anugatapratIti na hone kA kAraNa yaha hai ki pacanakriyAsvarUpa abhivyaJjaka ke na hone se usa kAla meM vaha sAmAnya anabhivyakta hai| __ prativAdI :- acchA, jaba pAkakriyA pUrI ho gai, usa ke bAda bhI abhivyaJjaka kriyA maujuda nahIM hai usa kAla meM sAmAnya abhivyakta na hone se punaH anugatAkAra pratIti nahIM ho sakegI / anutpanna pAkakriyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 sarvadA'bhivyaktatvAduttarakAlaM tatpratyayotpattistarhi pacanakriyAyAH prAgapi tatsAmAnyasyaikarUpatayA'bhivyaktatvAttatastatpratyayotpattiH syAt / atha prAg na tasyAbhivyaktistarhi abhivyaktAnabhivyaktasvabhAvadvayayogAt tasya naikatvam svabhAvabhedalakSaNatvAdvastubhedasya / atha vyaktipratibhAsa-samaya eva sAmAnyasya pratibhAsa iti na tataH prAk pazcAd vA'bhivyaktaikarUpasyApi tasya grahaNam - tarhi vyaktipratibhAsakAle'parapratibhAsasyA'saMvedanAd anugatapratibhAsasya ca tadA vyaktinibandhanatvAt sAmAnyasyAbhAva eveti prAptam / tena 'yatra sAmAnyasadbhAvAdanugatAkAraM jJAnaM pravarttate tatra tad mukhyam yatra tu tadabhAvAttat tad gauNam' ityetadapi nirastam sAmAnyanibandhanatvenAnugatajJAnasya kvacidapyasiddheH, mukhyAbhAve gauNakalpanAyAH durApAstatvAt / / yadapi "kimanena prasaGga ApAdyate parasya, Ahosvit svatantrasAdhanamiti ? na tAvat prasaGgasAdhanam parAbhyupagamenaiva tasya vRtteH / na ca parasya kAtsnryenaikadezena vA niraMzasya vRttiH siddhA kintu vRttimAtraM jaise abhivyaMjaka nahIM bana sakatI vaise hI vinaSTa pacanakriyA bhI abhivyaJjaka nahIM ho sakatI / yadi aisA kahA jAya ki - 'pahale eka bAra pAkakriyA ho jAne para nitya sAmAnya sadA ke liye abhivyakta ho jAtA hai ataH uttarakAla meM pAkakriyA naSTa ho jAne para bhI abhivyakta sAmAnya se anugatAkAra jJAna nirbAdha ho sakatA hai|' - to aba aisA bhI ho sakatA hai ki sAmAnya ekarUpa nitya hone se pAkakriyA ke bAda jaise abhivyakta hotA hai vaise pAkakriyA ke pahale bhI vaha abhivyakta eka svarUpa hone se usa kAla meM punaH anugatAkAra jJAna hone kA prasaMga tadavastha rahegA / phira bhI yadi Apa pUrvakAla meM sAmAnya kI abhivyakti ko maMjura nahIM karate to phalataH eka hI nitya sAmAnya meM abhivyakta-anabhivyakta svabhAvadvaya kA prasaMga hone se bheda prasakta hogA jisa se sAmAnya ke ekatva kA bhI bhaMga hogA, kyoMki vastubheda kA prayojaka lakSaNa hI svabhAvabheda hai / * abhivyaktasvarUpa sAmAnya nirAdhAra * aba yadi aisA kahA jAya ki - 'pAkakartA ke rUpa meM pAcaka vyakti kA pratibhAsa jisa kAla meM hotA ho usI kAla meM anugatAkAra jJAnajanaka sAmAnya kA pratibhAsa zakya hotA hai, ataH pAkakriyA ke pUrva yA pazcAt kAla meM, sAmAnya ekamAtra abhivyaktasvarUpa hone para bhI usa kA bhAna nahIM hotA / ' - taba to sAmAnya kA sarvathA abhAva prasakta hogA, kyoMki vyaktipratibhAsa-zUnya kAla meM to sAmAnya ajJAta hI rahatA hai, vyakti pratibhAsa kAla meM to vyakti ke alAvA aura kisI kA saMvedana hotA nahIM hai aura anugatAkAra jJAna taba vyaktimUlaka mAnane meM koI bAdha bhI nahIM hai, aba sAmAnya ko mAnane ke liye AdhAra hI kyA rahA ? isa carcA se Apa kA vaha kathana bhI nirasta ho jAtA hai ki - 'jahA~ sAmAnya ke rahate hue usa ke bala para jo anugatAkAra jJAna pravRtta hotA hai vaha mukhya hai, sAmAnya ke viraha meM jo abhAvAdi meM anugatajJAna hotA hai vaha gauNa hai' - yaha kathana aba tathyabhata nahIM ho sakatA kyoMki 'anagata jJAna sAmAnyamalaka bhI hotA hai' yaha tathya hI jaba taka siddha nahIM huA, taba mukhya ke viraha meM kisI ke gauNa hone kI to kalpanA bhI kaise sambhava hai ?! * kAtya'-ekadeza vRtti se atiriktta vRtti kA prazna * yaha jo prazna thA ki - 'ekadeza-sampUrNavikalpoM se Apa aniSTApAdana karanA cAhate haiM yA svatantra kucha siddha karanA ? aniSTApAdana azakya hai, kyoMki vaha paravAdImAnya pakSa meM hI ho sakatA hai, hamAre mata meM niraMza vastu kI sampUrNa yA ekadeza se vRtti hI jaba siddha nahIM hai taba una vikalpoM ke dvArA kiyA gayA doSAropaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 zrI sammati-tarkaprakaraNam samavAyasvarUpaM siddham tacca vidyata eva samavAyasya pramANataH siddheH / tanna prasaGgasAdhanametat / svatantraM tu sAdhanaM na bhavati sAmAnyalakSaNasya dharmiNo'siddhehetorAzrayAsiddhiprasaGgAt, dharmisiddhau vA tatpratipAdakapramANabAdhitatvAt tadabhAvasAdhakapramANasya apratipattireva ityabhidhAnam tadapyasaMgatam, yato nA'smAbhiH kiJcidatra sAmAnyasya sAdhyate kintu yena sAmAnya vyaktyAzritamabhyupagamyate tena tatra tasyaikadezena sarvAtmanA vA-anyathA vRtterasambhavAt-vRttirvAcyA / atha samavAyalakSaNA vRttistatra tasyoktaiva / na, tasyAH svarUpA'nirdezAt / athAzrayAzrayibhAvastasyAH svarUpam / na, asya paryAyamAtratvAt, vRttimAtram samavAyaH AzrayAzrayibhAvaH iti ca paryAyazabdA ete, na tu kAtsnyai kadezavRttivyatirekeNa lokaprasiddhAparavRttipradarzanaM kRtam / yA tu samavAyalakSaNA svazAstraparibhASitA vRttiH sA tu tadgrAhakapramANAbhAvAt saamaanyvdsiddhsvruupaiv| yadi ca piNDebhyo vyatiriktam kuNDavyatiriktabadaravat sAmAnyaM pramANata upalabhyate tadA teSu tasya vRttiprakalpanA syAt, na ca tat tathopalabhyata ityuktaM prAk / api ca utpanne piNDe sAmAnyaM vartate nirarthaka hai| hamAre mata meM to samavAyAtmaka vRtti prasiddha hai jo pramANasiddha hai aura sAmAnya ke liye vahI vRtti vidyamAna hai| ataH aniSTApAdana azakya hai| svatantrasAdhana bhI Apa nahIM kara sakate, kyoMki sAmAnyarUpa dharmI hI Apa ke mata meM prasiddha nahIM hai ataH usa meM vRtti-abhAva ko yA usa ke abhAva ko siddha karane ke liye jisa hetu kA prayoga kareMge vaha AzrayAsiddha ho jaayegaa| yadi Apa ke mata meM sAmAnyAtmaka dharmI siddha hai, taba to usake sAdhaka pramANa se hI usa ke abhAva kA pratipAdaka pramANa bAdhita ho jAne se, usa kI pravRtti ruka jaayegii|" - yaha pUrA prazna asaMgata hai kyoMki hama yahA~ sAmAnya ke kisI bhI dharma kI siddhi nahIM karanA cAhate kintu itanA hI kahanA cAhate haiM ki vRtti ke do se adhika vikalpa nahIM hote| eka deza se aura sampUrNarUpa se - ye do hI vikalpa haiN| ataH jo loga sAmAnya ko vyakti meM vRtti yAnI Azrita mAnate haiM una logoM kI ora se yaha spaSTa karanA jarUrI hai ki sAmAnya vyakti meM eka deza se Azrita hai yA sampUrNatayA ? yadi doM meM se eka bhI vikalpa nahIM ghaTatA, to sAmAnyarUpa Azrita kI kalpanA nirarthaka bana jaayegii| * samavAyAtmaka vRtti ke svarUpa para prazna * Apane samavAyasvarUpa vRtti kA nidarzana kiyA hai lekina samavAya ke svarUpa ke bAre meM kucha bhI nirdeza nahIM kiyA hai| AzrayAzrayibhAva hI yadi samavAya kA svarUpa dikhAyA jAya to vaha svarUpanirdeza nahIM kintu paryAyavAcI zabdAntaramAtra kA nirdeza huaa| vRttimAtra yA samavAya yA AzrayAzrayibhAva ye zabda paryAyavAcI haiM, ina se sampUrNa-ekadeza vikalpoM ke atirikta kisI lokaprasiddha vRtti kA nirdeza ('samavAya' zabda ke prayoga se) nahIM ho jaataa| nyAya-vaizeSikadarzana meM paribhASita jo svatantra 'samavAya'saMjJaka vRtti dikhAyI jAtI hai vaha to sAmAnya kI taraha hI prasiddha hai, kyoMki usa ke sattva kA pradarzaka koI pramANa nahIM hai| tathA, jaise ki kuNDa se bera pRthak hotA hai vaise piNDoM se pRthak sAmAnya pramANa se upalabdha hotA taba to piNDoM meM sAmAnya ke liye samavAyarUpa vRtti kI kalpanA ucita kahI jAtI, kintu pahale hI kaha diyA hai ki 'sAmAnya' pramANa se upalabdha nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 167 Ahosvidanutpanne uta utpadyamAne iti viklpaaH| na tAvadanutpanne tadA piNDasyA'sattvAt / nApyutpanne, agorUpe'zvapiNDa iva tatra tasya vRttyayogAt ityuktatvAt / nApyutpadyamAne, aniSpannasyAdhAratvAyogAt / vidyamAnasvarUpANAmeva kuNDabadarANAmAzrayAzrayibhAvadarzanAt / ato 'ya eva piNDotpattikAlaH sa eva tatsAmAnyasambandhakAla' ityayuktamanyatraivamadarzanAt / kiJca, utpadyamAnena piNDena saha sAmAnyaM sambadhyamAnaM kimanyata Agatya sambadhyate uta piNDena sahotpAdAt Ahosvit piNDotpatteH prAgeva taddezAvasthAnAt iti viklpaaH| tatra na tAvad anyata Agatya sambadhyata iti pakSaH AzrayituM yuktaH, yataH prAktanapiNDaparityAgena tat tatrAgacchati utA'parityAgeneti vAcyam / yadi parityAgeneti pakSaH sa na yuktaH prAktanapiNDasya gotvprityktsyaagoruuptaaprskteH| athAparityAgena tadA'parityaktaprAktanapiNDasya niraMzasya rUpAderiva gamanA'sambhavaH / na hyaparityaktaprAktanAdhArANAM rUpAdInAmAdhArAntarasaMkrAntiH kvacidapyupalabdhA / * utpanna-anutpanna-utpadyamAna piNDoM meM sAmAnya kaise ? * sAmAnya isa taraha bhI carcAspada hai - sAmAnya kahA~ rahatA hai ? utpanna piNDa meM, anutpanna piNDa meM yA utpanna ho rahe piNDa meM ? anutpanna dazA meM jaba piNDa svayaM hI asat hai to usameM kisI ke rahane kI bAta hI nahIM hai| utpanna piNDa meM bhI nahIM ho sakatA, kyoMki jaise agosvarUpa - utpanna azvapiNDa meM vaha sambandha nahIM karatA vaise go-piNDa meM bhI nahIM kara sakatA yaha pahale hI kahA jA cukA hai| utpanna huA nahIM hai kintu jo utpanna ho rahA hai aise piNDa meM bhI vaha nahIM raha sakatA, kyoMki jo apane svarUpa se apUrNa hai vaha kisI kA AdhAra nahIM bana sktaa| jo pUrNasvarUpa se vidyamAna piNDa haiM una meM hI kuNDa aura badara kI taraha AzrayAzrayibhAva dRSTigocara hotA hai| isa se yaha phalita ho jAtA hai ki - 'jo piNDa kA utpattikAla hai vahI usameM sAmAnya kA sambandhakAla hai'- yaha vacana bhI asAra hai, kyoMki anyatra kahIM bhI apUrNarUpa se utpanna padArtha meM anya padArtha kA sambandha prasiddha nahIM hai| * utpadyamAna vyakti ke sAtha sAmAnya kaise juTegA ? * sAmAnya ke bAre meM yaha eka rasaprada carcA hai - utpanna honevAle piNDa ke sAtha sambaddha hone vAlA sAmAnya kyA anyatra kahIM se A kara sambaddha hotA hai yA usI piNDa ke sAtha utpanna ho kara sambaddha hotA hai ? athavA piNDotpatti ke pahale hI vahA~ vaha maujuda rahatA hai ? tIna vikalpa haiN| prathama vikalpa-anyatra kahIM se A kara sambaddha honA yaha pakSa yukta nahIM hai, kyoMki yahA~ naye do prazna haiM - pUrvotpanna piNDa ko choDa kara vaha isa piNDa meM AtA hai yA vinA choDa ke ? choDa kara AtA hai yaha prazna ayukta hai kyoMki gotva se bichaDA huA pUrvotpanna piNDa taba 'ago'Atmaka ho jAne kA prasaMga khaDA hogaa| pUrvotpanna piNDa ko binA choDa ke to vaha isa piNDa meM nahIM A sakatA kyoMki rUpAdi kI taraha niraMza sAmAnya gatizIla nahIM hai| pUrvAdhAra ko na choDane vAle rUpAdi anya kisI AdhAra meM saMkrAnta ho jAya aisA kahIM bhI nahIM dekhaa| * sarpavat sAmAnya kA saMkrama asaMbhava * ___ yadi aisA kahA jAya - sarpa jaise pUrvAdhAra ko binA choDe hI lambA ho kara anyAdhAra meM pahu~catA hai isa taraha sAmAnya kA pUrvatana piNDa se anya piNDa meM saMkrama ho skegaa| - to yaha ThIka nahIM hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 zrI sammati - tarkaprakaraNam na ca prAktanAdhArA'parityAge'pyAdhArAntarasaMkramaH sarpAderiva sAmAnyasya bhaviSyatIti vaktavyam, sAmAnyasyAmUrttatvAbhyupagamAt amUrttasya ca rUpAdivad gamanA'sambhavAt / na ca sarpavat pUrvAdhArA'parityAgenAdhArAntarakroDIkaraNe sAmAnyarUpatA, sadezasya ghaTavat sAmAnyarUpatAnupapatteH / na ca piNDotpatteH prAk taddeze tasyAvasthAnAdutpadyamAne piNDe tasya vRttirityabhyupagamo'pi yuktaH, nirAdhArasya sAmAnyasya tatrAvasthAnA'sambhavAt avasthAne vA''kAzavat sAmAnyarUpatAvirahAt / na ca piNDenaiva sahotpadyate iti pakSaprakalpanA'pi saMgatA, utpattimattvena tasyAnityatAprasakteH anityasya ca jvAlAdivat sAmAnyarUpatA'yogAt / na ca zAbaleyAdipiNDasya sAmAnyasambandhavikalasyaiva pareNA'vasthAnabhyupagatam / iti sAmAnyaprakalpanA anekadoSaduSTatvAdasaMgataiva / taduktam - na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAnna vAM'zavat / jahAti pUrvaM nAdhAramaho ! vyasanasantatiH / / ( tathA, yatrAsau varttate bhAvastena sambadhyate na ca / taddezinaM ca vyApnoti kimapyetad mahAdbhutam / / ( ) na ca, gamanAdidharmavikalasyApi sAmAnyasyotpadyamAnapiNDasambandho 'gauH gauH' ityanusyUtAkArapratyayAt pratIyata eveti pramANapratipanne vastuni virodhAdyudbhAvanamasaMgatameveti vAcyam, 'gauH - gauH ' kyoMki mUrtta padArtha hI gatizIla hotA hai, amUrtta rUpAdi gatizIla nahIM hote ataH amUrtta hone se sAmAnya bhI eka piNDa se dUsare piNDa meM sA~pa kI taraha jA nahIM sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki sA~pa kI taraha pUrvatana AdhAra ko choDe binA naye AdhAra meM saMkrAnta honevAle padArtha meM sAmAnyarUpatA ghaTa nahIM sakatI / tIsarA vikalpa piNDotpatti ke pahale usa deza meM binA AdhAra ke vidyamAna sAmAnya utpanna hone vAle piNDa meM saMkrAnta ho jAtA hai aisI mAnyatA bhI anucita hai, kyoMki AdhAra ke vinA piNDotpatti ke pUrva usa deza meM sAmAnya kA avasthAna sambhava nahIM hai| phira bhI yadi kisI taraha usa kI upasthiti mAneMge to AkAza kI taraha vaha bhI sAmAnyarUpa nahIM ho sakatA / piNDa ke sAtha hI sAmAnya bhI utpanna ho jAya aisA nayA vikalpa bhI asaMgata hai, kyoMki utpattizIla hone se usa ko anitya mAnanA paDegA aura jvAlA - agni Adi kI taraha anitya vastu meM sAmAnyarUpatA sambhava nahIM hai| Akhira itane doSoM se uba kara bhI, sAmAnya ke yoga se rahita hI zabalavarNAdipiNDoM kA avasthAna svIkArane ke liye Apa kI tayyArI nahIM hai / niSkarSa, aneka doSoM se dUSita hone ke kAraNa sAmAnya kI kalpanA ayukta hai pramANavArttika meM kahA gayA hai - * sAmAnya ke vinA bhI abhAva meM anugatAkArapratIti 'na gamana karatA hai, na to vahA~ pahale thA, pIche se sambaddha ho jAtA hai kintu niraMza hai, pUrva AdhAra ko chor3atA bhI nahIM hai jAtidUSaNoM kI zRMkhalA AzcaryakAraka hai / ' 'piNDa jisa deza meM varttamAna hotA hai vahA~ to yaha (sAmAnya) hotA nahIM, phira bhI usa deza ke piNDa meM vyApta ho jAtA hai yaha koI mahAn Azcarya hai|' Jain Educationa International ) - sAmAnyavAdI :- sAmAnya meM gatizIlatAdi dharma ghaTate nahIM hai, phira bhI 'gAya - gAya' isa anugatAkAra prati se itanA to spaSTa siddha hotA hai ki utpanna ho rahe piNDa ke sAtha sAmAnya kA sambandha maujuda hai / ataH pramANasiddha For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH 169 ityanugatAkArapratyayasya prAgabhAvAdiSvabhAvapratyayavat sAmAnyasambandhamantareNA'pi siddhatvAt / kiJca, piNDebhyo vyatiriktaM yadyanusyUtamekaM sAmAnyamabhyupagamyeta tadaikapiNDopalambhe tasyAvibhaktatvAt piNDAntarAle'pyupalabdhiH syAt / na hi tasyaikatrAbhivyaktasyAnyatrAnabhivyaktasvarUpatA, viruddhadharmAdhyAsato bhedprskteH| tathApyabhede na kiJcidbhinnaM syAditi sarvatra bhedavyavahAranivRtteH tadapekSasyAbhedavyavahArasyApi virahAt sarvAbhAvaprasaktiH / athAntarAle sNyuktsmvaaysmbndhsyoplmbhhetoshckssusso'bhaavaadnuplmbhH| asadetat tatra tatsadbhAve pramANAbhAvAt / yadi hi piNDadvayAntarAle sAmAnyasya kutazcit pramANAt sadbhAvaH siddhaH syAt tadA'grahaNanimittaM yathopavarNitamupapadyetA'pi na ca tatsadbhAvaH siddha ityasakRdAveditam / 7 na ca svavyaktisarvagatatvAt sAmAnyasyA'yamadoSaH, antarAle tasyAbhAve svavyaktiSu ca sadbhAve'nekatvaprasakteH tadantareNA'ntarAle vicchinnasya sakalasvavyaktisambaddhatvA'nupapatteH / yadapi - atrAntarAlavastu meM vArttikakAra kI ora se jo doSaparamparA kA nidarzana kiyA gayA hai vaha anucita hai| : prativAdI aisA nahIM kaha sakate, kyoMki sAmAnyasambandha ke na hone para bhI pramANavAdi meM anugatAkAra abhAvapratIti hotI hai vaha Apa bhI mAnate haiM, ataH 'gAya gAya' aisI anugatAkAra pratIti bhI gotvAdi sAmAnya ke sambandha ke vinA hI hotI hai yaha anAyAsa siddha ho sakatA I dUsarI bAta, yadi piNDoM meM anugata kintu una se pRthak aisA eka sAmAnya mAnA jAya to sabhI sajAtIya piNDoM meM eka hI sAmAnya anugata hone kI sthiti meM jaba eka piNDa meM sAmAnya kI abhivyakti hogI to do sAmAnya piNDoM ke madhya deza meM bhI usakI abhivyakti yAnI upalabdhi ho jAne kA atiprasaMga hogA / aisA nahIM kaha sakate ki vaha piNDadeza meM abhivyakta hai kintu antarAla ( = madhya) bhAga meM anabhivyakta hai| yadi aisA kaheMge to viruddhadharmasamAvezabhaya se bheda prasakta hogA / viruddhadharma samAveza ke bAvajuda bhI abheda mAneMge to sarvatra bheda kA uccheda ho jAyegA, phalataH bhedavyavahAra kI kathA hI samApta ho jAyegI aura pratiyogIrUpa bheda kA uccheda hone para bhedasApekSa abhedavyavahAra kI kathA bhI zUnya ho jAne se sarvazUnyatAvAda prApta hogA / yadi yaha kahA jAya do piNDoM ke bIca sAmAnya ke rahate hue bhI usake sAtha cakSu kA saMyuktasamavAyAtmaka samparka nahIM hai jo ki usakA upalambhaka hai, ataH samparka ke viraha meM usakI upalabdhi nahIM hotI / to yaha galata bAta hai, kyoMki jaba, kabhI bhI vahA~ usakI upalabdhi nahIM hotI to vahA~ usake hone meM koI pramANa hI nahIM hai| hA~, do piNDoM ke madhyabhAga meM kisI anya pramANa se usakA sadbhAva siddha hotA to usakI anupalabdhi kA Apane jo nimitta batAyA (samparkaviraha) vaha ghaTa sakatA thA, kintu usa kA madhyabhAga meM sadbhAva hI siddha nahIM hai yaha to kaI bAra kaha diyA hai / * svavyaktivyApaka sAmAnya ke pakSa meM ekatvabhaMga * - yadi kahA jAya ki 'sAmAnya ko sarvagata mAnane para tathAkathita pUrvokta doSa sambhava hai kintu sirpha apane AdhArabhUta sarvavyaktiyoM meM vyApaka mAnane para madhyabhAga meM abhivyakti Adi kA savAla nahIM rahatA / ' to yaha ThIka nahIM, kyoMki yadi isa taraha madhyabhAga meM usake abhAva aura sarvavyakti meM hI sadbhAva kA svIkAra kareMge to usameM vyaktibheda se anekatva prApta hogA, yAnI eka eka vyakti meM bhinna bhinna sAmAnya mAnanA hogA, kyoMki aneka hone para hI vaha madhyabhAga meM na rahe aura sakala vyakti meM rahe aisA bana -- Jain Educationa International - -- - kA0 49 For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 zrI sammati-tarkaprakaraNam zabdena kiM piNDAntaramazvAdirUpamabhidhIyate Ahosvid mUrttadravyAbhAvaH utAkAzAdipradeza iti viklpaaH| yadyazvAdipiNDAntarAbhidhAnaM tadA tatra gotvasAmAnyasyAvRtteragrahaNamupapannameva / na hi yadyatra nAsti tattatra gRhyata iti prsyaabhyupgmH| athAkAzAdidezastadA tatrApi saamaanysyaa'vRttergrhnnmev| evaM mUrtadravyAbhAve'pi agrahaNamabhAvAdeva / - iti dUSaNAbhidhAnam tadapi asaMgatameva, evaM dUSaNAbhidhAne sarvatra tdbhidhaanaa'nivRtteH| tathAhi - 'ghaTadvayAntarAle paTAdidravyasyAgrahaNAdabhAvaH' ityatrApi vikalpauta(?kalpyaita) doSAbhidhAnasyAbhidhAtuM zakyatvAt / atha atra 'antarAla' zabdasya lokaprasiddha evArthaH prakalpyate tarhi etadanyatrApi samAnamiti na prynuyogaavkaashH| kiJca, yadhupalabhyasvabhAvaM sAmAnyamabhyupagamyate tadA sAsnAdyavayavAnAmiva zAbaleyAdau tabuddhyA grahaNaM syAt, agrahaNAttadasadityatra - 'ki sAsnAdibuddhyA'grahaNAt sAmAnyasyA'sattvam Ahosvit svabuddhyeti kalpanAdvayam / na tAvat sAsnAdibuddhyA'gRhyamANatvAttasyA'sattvam rUpAderapi rsaadibuddhyaagrhnnaadsttvprskteH| atha svabuddhyA'gRhyamANatvAdasattvam tadayuktam virodhAt / na hi sAmAnyabuddhiH sAmAnyasya cAgrAhikA ityabhidhAnamaviruddham 'mAtA ca me vandhyA ca' ityabhidhAnavat / sakatA hai| aneka na hone para madhyabhAga meM vicchinna sAmAnya sakala svavyaktiyoM se sambaddha nahIM ho sakatA / nyAyavArttikakAra ne jo kahA hai - (sUtra-2-2-65 vArtika meM) 'antarAla' zabda se prativAdI ko kyA kahanA hai ? azvAdirUpa piNDAntara ? yA mUladravyAbhAva ? athavA AkAzAdi kA pradeza ? ye tIna prazna vikalpa haiN| una meM se pahalA yAnI azvAdirUpa piNDAntara artha liyA jAya to usa meM gotvasAmAnya ke na hone se usakI anupalabdhi saMgata hai| hama bhI aisA nahIM mAnate ki jo jisa meM nahIM hai vahA~ vaha gRhIta ho| AkAza ke pradeza kI bAta meM bhI yahI uttara hai, usa meM bhI sAmAnya (gotva) na hone se usakI anupalabdhi saMgata hai| tathA, mUrttadravyAbhAva meM bhI gotvAdi sAmAnya nahIM rahatA ataH vahA~ bhI usakA grahaNa nahIM hotaa| - isa prakAra jo vArttikakAra ne antarAla meM anupalabdhi kA upapAdana kiyA hai vaha galata hai, kyoMki aba to prativAdI pItarUpAdi athavA vastrAdi ko bhI sAmAnya kI taraha sarvatra vyApaka mAna sakatA hai| matalaba, sAmAnya ke prakaraNa meM antarAla zabda para vikalpa karake dUSaNa ApAdana karane para pItarUpAdi athavA vastra kI vyApakatA ke liye bhI vaisA zakya hai| yadi pUchA jAya ki jaba vyApaka hai to do ghaToM ke antarAla meM kyoM vaha upalabdha nahIM hotA, upalabdha na hone se usakA vahA~ abhAva hai - to usake javAba meM bhI kaheMge ki 'antarAla' zabda se kyA abhipreta hai piNDAntara, AkAza yA mUrttadravyAbhAva... ityaadi| yadi kahA jAya ki - 'vastra prakaraNa meM 'antarAla' zabda se jo lokaprasiddha artha hai vahI abhipreta hai na ki piNDAntarAdi' - to phira sAmAnyaprakaraNa meM samAna hai| ataH Apa ko kucha bhI prativAda ke liye avakAza nahIM hai| ___* anugatAkAra buddhi bhI sAmAnya kI grAhaka nahIM kyoM ? * sAmAnya ke virodha meM jo yaha kisIne kahA hai ki sAmAnya ko upalabdhiyogyasvabhAvavAlA mAnane para zabalavarNAdi meM usakI buddhi se usakA grahaNa honA cAhiye jaise galagudaDI Adi avayavoM kA usa meM grahaNa hotA hai, sAmAnya kA isa taraha grahaNa nahIM hotA isaliye vaha asat hai - isa ke pratikAra meM sAmAnyavAdI aisA vikalpa karatA hai - ki sAmAnya ko asat kyoM kahate haiM, galagudaDI Adi kI buddhi se agRhIta hone ke kAraNa yA sAmAnya kI buddhi se agRhIta hone ke kAraNa ? galagudaDI kI buddhi se agRhIta hone Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 171 na cAnugatAkArabuddhyA sAmAnyaM na gRhyate, vyAvRttabuddherapi vizeSa prtygraahktvprskteH| ataH 'tadbuddhyA'gRhyamANatvAdasat sAmAnyamityayuktam' - ityapyabhidhAnamasaMgatam yato bhavadabhiprAyeNa samAnAkArazAbaleyAdibuddhiH sAmAnyabuddhiH tayA ca deza-kAlavyApi sAmAnyaM na gRhyate tathAbhUtasya buddhyajanakatvena tadgrAhyatvAyogAt / ata evAnugatAkArabuddheravyApakakSaNikazAbaleyAdipadArthaprabhavatvAt tadgrAhakatvameva na sAmAnyagrAhakatvam / ___kiJca, akSaNikavyApakaikasvabhAvatve sAmAnyasya kiM yenaiva svabhAvenaikasmin piNDe varttate sAmAnya tenaiva piNDAntare Ahosvit svabhAvAntareNa ? yadi tenaiva tataH sarvapiNDAnAmekatvaprasaktiH ekadezakAlasvabhAvaniyatapiNDavRttyabhinnasAmAnyasvabhAvakroDIkRtatvAt sarvapiNDAnAm pratiniyatadeza-kAlasvabhAvaikapiNDavat / atha svabhAvAntareNa, tadA'nekasvabhAvayogAt sAmAnyasyAnekatvaprasaktiH, svabhAvamAtra se sAmAnya ko asat mAnanA ucita hai kyoMki aisA mAnane para, rasAdi kI buddhi se agRhIta honevAle rUpAdi ko bhI asat kahanA pddegaa| yadi sAmAnyabuddhi se agRhIta hone ke kAraNa sAmAnya ko asat mAnA jAya to yaha bhI anucita hai kyoMki spaSTa virodha khaDA hai| 'sAmAnya kI buddhi aura usa se sAmAnya kA agrahaNa' yaha bAta virodhazUnya nahIM ho sakatI. jaise 'yaha merI mAtA vandhyA hai' yaha bAta / 'anugatAkArabuddhi se sAmAnya gRhIta nahIM hotA' aisA nahIM mAna sakate anyathA vyAvRttAkArabuddhi meM bhI vizeSoM kI agrAhakatA kA prasaMga A pddegaa| sArAMza, sAmAnyabuddhi se sAmAnya gRhIta nahIM hotA yaha vidhAna anucita hai| - sAmAnyavAdI kA yaha dIrgha vikalpavidhAna saMgata nahIM hai| kAraNa, sAmAnyavAdI ke abhiprAyAnusAra jo samAnAkAra zabalavarNAdi kI buddhi hai (jisa ko vaha sAmAnyagrAhakabuddhi mAnatA hai) usase (samAnAkAra zabalavarNAdi gRhIta hotA hai kintu) kabhI bhI deza-kAlavyApaka 'sAmAnya' tattva kA grahaNa nahIM hotaa| deza-kAla vyApaka 'sAmAnya' tattva tadAkArabuddhi kA janaka na hone se vaha usa buddhi kA grAhaka nahIM mAnA jA sktaa| yahI kAraNa hai ki anugatAkArabuddhi avyApaka evaM kSaNika aise zabalavarNAdipadArtha dvArA janya hone se usa kI grAhaka to hai kintu vyApaka sAmAnya kI grAhaka nahIM hai| * piNDa-piNDAntara vRttiprayojaka svabhAva para prazna * sAmAnya ko nitya aura vyApaka ekamAtra svarUpavAlA mAnA gayA hai vahA~ prazna hai ki eka sAmAnya jisa svabhAva se eka piNDa meM rahatA hai kyA usI svabhAva se anya piNDa meM rahatA hai yA anya svabhAva se ? yadi usI svabhAva se rahane kA mAnA jAya to sakala piNDoM meM ekatva ho jAyegA kyoMki ve sarva piNDa deza-kAla-svabhAva se niyata kisI eka piNDa meM rahanevAle usI sAmAnya se ghera liye gaye haiN| jaise niyata deza-kAla aura svabhAvavAle do piNDoM meM bheda nahIM hotA vaisA hI yahA~ bhI smjhiye| ka aura kha piNDa yadi niyata deza-kAla meM niyata eka svabhAvayukta hotA hai to ka aura kha abhinna hotA hai| vaise yahA~ yadi sAmAnya samAna deza-kAla-svabhAva se ka, kha, ga Adi piNDoM meM rahatA hai to usakA matalaba yaha hogA ki ka-kha-ga Adi piNDoM meM bheda nahIM hai| yadi kahA jAya ki sAmAnya anya svabhAva se anya piNDa meM rahatA hai, to aneka svabhAva ke praveza se sAmAnya meM bhI anekatva prasakta hogaa| svabhAvabheda harahameza vastubhedaka mAnA gayA hai, yadi svabhAvabheda hone para vastu meM bheda maMjUra nahIM kareMge to sarvathA bhedoccheda prasakta hogaa| yaha bhI yukti saMgata nahIM hai ki eka ho kara aneka meM rhe| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 zrI sammati - tarkaprakaraNam bhedasya bhAvabhedakatvAdanyathA bhedA'yogAt / na caikasyAnekavRttitvaM rUpAderiva yuktam / atha yathaikasya rUpAderekavRttitvaM tathaivopalambhAdabhyupagamyate tathaikasya sAmAnyasyAnekavRttitvamanekatropalambhAt kiM nA'bhyupagamyate abAdhitopalambhasya bhAvarUpavyavasthAnibandhanatvAt ? bhavedetat yadyanekavRttitayaikaM sAmAnyaM svarUpato'dhyakSe pratibhAseta, na caivam vyaktivyavasthitasyaikasya vyaktibhyo bhinnasya kutracit pratyaye'pratibhAsanAt / na ca dezavyAptiH kAlavyAptirvA kasyacid bhAvasya kenacit pramANena pratipattuM zakyeti prAk pratipAditam / na ca parasparavyAvRttAtmAno bhAvA anugatanimittamantareNa kathamabhinnAkArapratyayanibandhanaM bhavantIti vaktavyam, yato yathA guDUcyAdayo bhAvAH parasparaviviktA api saha pratyekaM caikasAmAnyamantareNApi ekaM jvarAdizamanalakSaNaM kAryaM nirvarttayanti / na hi tatraikaM sAmAnyaM tadarthakriyAsampAdanasamarthamasti anyathA teSAM cira- kSiprAdibhedena vyAdhyupazamasAmarthyApalabdhirna syAt sAmAnyasya sarvatraikarUpatvAt / na ca sarasauSadhAdyupayogasampAdyazIghravyAdhyupazamAdibhedopalababdhizca syAt sAmAnyasya nityasvabhAvatayA parairanAdheyAtizayasya sarvatra sarvadekarUpatvAt / guDUcyAdibhAvanibandhanatve tu nAyaM doSaH tasya pratikSaNaM * eka padArtha anekavRtti kyoM nahIM ? * 'jaise eka dravya meM eka rUpa kA upalambha hone para ekarUpa ko ekadravyavRtti mAnA jAtA hai vaise hI eka sAmAnya kI aneka piNDoM meM upalabdhi hotI hai ata eva eka meM anekavRtti bhI kyoM nahIM mAnA jAya ? bhAvoM ke svarUpa kI vyavasthA kalpanA se nahIM kintu usakI jaisI nirbAdha upalabdhi ho usake mutAbika hotI hai / ' aisA sAmAnyavAdI kA vidhAna taba mAna liyA jAya yadi eka sAmAnya svarUpa se aneka meM rahatA huA pratyakSa pratIti meM sphurita hotA ho / kintu vAstava meM vaisA kucha bhI sphurita nahIM hotA, kyoMki kisI bhI pratIti meM aisA sphurita nahIM hotA ki eka hI vyaktibhinna sAmAnya aneka vyaktiyoM meM eka sAtha varttamAna ho| pahale yaha bhI kaha diyA hai ki kisI bhI pramANa se yaha jAnanA zakya nahIM hai ki koI eka vastu sarvadeza meM yA sarvakAla meM vyApta hai / * anugata sAmAnya ke vinA bhI abhedabuddhi zakya aisA mata kahanA ki padArtha to paraspara vyAvRtta hote haiM, taba una kisI eka anugatanimitta ke vinA abhedAkArapratIti sirpha vyAvRttapadArthoM se kaise hogI ? niSedha kA hetu yaha hai ki anyatra bhI aisA dekhA jAtA hai ki guDUcI, sudarzana cUrNa Adi dravya eka dUsare se atyanta bhinna hote haiM, una meM koI eka sAmAnya nahIM hai phira bhI ve saba dravya mila kara athavA pRthak pRthak eka eka bhI jvarAdizamanarUpa eka kArya karate haiM / jvarazamanarUpa arthakriyA karane ke liye una meM kisI bhI, eka sAmAnyatattva kI jarUra nahIM rhtii| yadi una meM eka sAmAnyatattva kI sattA mAna kara samAna kArya kI niSpatti mAneMge to sabhI meM samAna avadhi meM jvarazamanasAmarthya bhI mAnanA hogA kyoMki sabhI meM eka hI sAmAnya hai / kintu spaSTa dikhatA hai ki kisI se tatkAlIna vyAdhizamana ho jAtA hai to kisI se cirakAla ke bAda vyAdhizamana hotA hai / tathA, sAmAnya to sabhI piNDoM meM nitya ekarUpa evaM anAdheya atizayavAlA (yAnI jo kisI se bhI prabhAvita na ho aisA ) hotA hai isaliye rasAla evaM pratyagra ( nUtana jAta) auSadhAdi ke sevana se jo zIghra vyAdhizamana Adi vizeSatA upalabdha hotI hai vaha nahIM ho skegii| yadi sAmAnya ke badale guDUcI Adi ko hI jvarazAmaka mAna liyA jAya to usa meM uparokta doSa nahIM hogA, kyoMki kSaNikavAda meM pratikSaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 bhinnatve bhinnazaktitvAt / tathehApi kecid bhAvAH prakRtyaivaikAkAraparAmarzahetavo bhaviSyantIti na tadarthaM sAmAnyaprakalpanaM yuktam / ___ yadapi 'anugatapratyayaH piNDavyatiriktAnugatanimittanibandhanaH' ityAdyanumAnam tatra pratijJAyA anumaanaabaadhaa| tathAhi - anugatapratyayAnAM piNDavyatiriktamanugataM nimittamAlambanabhUtaM sAdhayitumabhipretam, taccA'yuktam tasya tatrApratibhAsanAd, varNA''kRtyakSarAkArasyaivArthasya tatra pratibhAsanAcca tadrUpavikalatayA sAmAnyasya parairabhyupagamAt kathaM tatpratibhAse tasya pratibhAsaH anyAkArasya vijJAnasyanyAlambanatve'tiprasaGgAt ? tathAhi - yo yadvilakSaNArthapratibhAsaH pratyayaH sa tadgrAhako na bhavati yathA rUpapratyayo na rasAdigrAhakaH, jAtivilakSaNaparNAdipratibhAsazcAnvayI pratyaya iti vyaapkviruddhoplbdhiH| ___yo'pi zaMkarasvAmyatrAha - "sAmAnyamapi nIlatvAdi nIlAdyAkArameva, anyathA 'nIlam nIlam' vaha auSadha bhinna hotA hai ataH usa meM zakti bhI bhinna bhinna hotI hai, arthAt pratyagra (tAjA) auSadha zIghra lAbha karatA hai aura purAnA ho to vilamba se lAbha karatA hai yaha bheda kSaNikavAda meM vinA sAmAnya ke hI ghaTa sakatA hai kyoMki nUtana evaM purAnA auSadha bhinna hotA hai, una meM zakti bhI bhinna hotI hai| ThIka usI taraha kucha bhAva svabhAva se hI anugatAkAra parAmarza ke hetu bana sakate haiM ataH usake liye 'sAmAnya' kI kalpanA kA kaSTa karane kI jarUra nahIM rhtii| * anugatanimitta sAdhaka anumAna bAdhita hai * sAmAnyavAdI ne jo anumAnaprayoga kahA thA - anugatapratIti piNDoM se pRthak anugata nimitta se prayojya hai, kyoMki vaha anugatAkAra pratItisvarUpa hai - isa pratijJA meM dUsare anumAna se bAdhA upasthita hai| pahale to yaha dekhiye ki sAmAnyavAdI ko anugatapratItiyoM ke viSayarUpa meM, piNDoM se atirikta nimitta siddha karane kI cAha hai kintu vaha yuktisaMgata nahIM hai kyoMki piNDoM meM vaise sAmAnya kA pratibhAsa nahIM hotA, pratItiyoM meM to varNAkRtiakSarAkAra padArtha hI bhAsita hotA hai| nIlAdi varNa, AkRti yAnI vRttAdi saMsthAna, akSara yAnI dhenu Adi zabda - ina AkAroM meM padArtha pratIta hotA hai - jaba ki sAmAnyavAdI sAmAnya kI pratIti ko aise AkAra vAlI nahIM maante| sAmAnya ko ve loga varNAdiAkArazUnya hI mAnate haiN| ataH yaha prazna tadavastha hI rahatA hai ki varNAdiAkAra artha ke pratibhAsa meM sAmAnya kA pratibhAsa hai hI kahA~ ? yadi eka AkAra vAle jJAna ko anya AkAravAlA mAnA jAyegA to goAkAra jJAna ko azvAkAra mAnane kI bar3I Apatti hogii| yaha bAdhaka anumAna aba saprayoga dekhiye - 'jo pratibhAsa jisa se vilakSaNa artha ko viSaya karatA hai vaha usa artha kA grAhaka nahIM hotA, jaise rUpapratibhAsa rasa se vilakSaNa artha ko viSaya karatA hai to rasa kA grAhaka nahIM hotaa| vivAdAspada anugatAkAra pratibhAsa bhI jAti se vilakSaNa varNAdiAkAra artha kA pratibhAsI hotA hai ataH vaha jAti kA grAhaka nahIM ho sktaa|' yahA~ tadarthagrAhakatA kA vyApaka hai tadvilakSaNaarthAgrAhakatva, usakA virodhI hai tadvilakSaNaarthagrAhakatva jisa kI upalabdhi yahA~ tadarthagrAhakatva ke abhAva ko siddha karane ke liye heturUpa meM upanyasta hai| * anumAnabAdha TAlane kA zaMkarasvAmI kA prayAsa vyartha * zaMkarasvAmI paMDitane kahA hai - vyakti jaise nIlAkAra hai vaise nIlatvAdi sAmAnya bhI nIlAkAra hI . varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi varNyate - iti pramANavArttike (2-147) varNo nIlAdiH, AkRtiH saMsthAnam, akSaraM gavAdizabdaH, teSAmAkAro yathApratItaH, tena zUnyaM gotvaM hi sAmAnyavAdibhirvarNyate / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam ityanuvRttipratyayo na syAditi hetorasiddhatvAt nAnumAnabAdhA " ( ) iti so'pyayuktakArI, nIlAderguNAd nIlatvAdeH sAmAnyasyaivamabhedaprasaMgAt / atha guNasya vyAvRttatvAt tatsAmAnyasya tvanugatatvAdAkArabhedAd bhedaH / na, vyAvRttanIlAdiguNavyaktiriktAnugatanIlatvAdisAmAnyasya nIlAdyAkArasyA'pratibhAsanAdadhyakSe'sAdhAraNasya nIlAderekasyaiva pratibhAsanAt vikalpajJAne'pi yathAdRSTasyaiva nirNayAd dvitIyasya sAmAnyAkArasya tatrApyanizcayAt / na ca kSaNikatvavat pratibhAsamAnamapi sAmAnyaM vyaktibhedena nopalabhyata iti vaktavyam, anupalakSitasya vyaktiSvabhinnadhI- dhvaninimittatvA'yogAt / na hi vizeSaNAnupalakSaNe vizeSye buddhirupajAyate daNDAnupalakSaNe daNDibuddhivat / tathA ca "samavAyinaH zvaityAt zvaityabuddheH zvete buddhiH" (vai0 da0 8-1-9) iti vacanaM niravakAzaM bhavet / kiJca, avikalpavijJAnavAdinaH hai, arthAt jAti aura vyakti kA pratibhAsa to sAmAnAkAra hI hotA hai kyoMki donoM ke lie 'nIlanIla' aisA ekarUpa hI pratyaya hotA hai / ataH nIlatvagrAhaka pratIti vilakSaNArthapratibhAsarUpa nahIM kintu nIlatvaprakAzaka nIlAkArapratibhAsarUpa hI hai / ataH prativAdI anumAna meM nIlatva - agrAhakatva kI siddhi ke liye jo nIlatvavilakSaNArtha pratibhAsa kA heturUpa meM upanyAsa kiyA gayA hai vaha asiddha hai / ataH asiddha hetu se anumAna na hone se hamAre pUrvokta ' anugata pratIti meM vyaktibhinna anugatanimittahetukatva sAdhaka' anumAna meM prastuta anumAna se bAdhA pahu~cane kA savAla hI nahIM hai / jAya zaMkarasvAmI kA yaha vidhAna ayukta hai, kyoMki aisA mAnane para nIlAdi guNa aura nIlatvAdi sAmAnya meM abheda hI prasakta hogA kyoMki donoM kA jJAna 'nIla - nIla' isa taraha samAna hI Apane mAnA hai / yadi kahA 'guNa kA svarUpa vyAvRttimaya hai aura sAmAnya kA svarUpa hai anuvRtti, isa prakAra donoM ke AkArasvarUpa meM bheda hone se una donoM meM abheda prasakta nahIM ho sakatA' to yaha kathana galata hai kyoMki 'nIla - nIla aise pratibhAsa meM vyAvRttimayanIlAdiguNa se anuvRttimayanIlatvAdisAmAnya pRthak hai isa DhaMga se nIlAdiAkAra kA bhAna nahIM hotA / nirvikalpa pratyakSa meM to sirpha eka mAtra nIlAdisvalakSaNa hI sphurita hotA hai aura nirvikalpa meM jaisA duSTa ho vaisA hI savikalpajJAna meM nizcaya kA udbhava hotA hai ataH savikalpa meM bhI vyAvRttimayanIlAdi kA hI bhAna hotA hai, usa se pRthak sAmAnyAkAra kA vahA~ koI nizcaya nahIM hotA / * vyakti se alaga pratibhAsa na hone kA nimitta 174 yadi yaha kahA jAya kSaNikavAda meM, nirvikalpa meM kSaNikatva kA bhAna hone para bhI svalakSaNavyakti se alaga kSaNikatva kA jaise savikalpa meM nirNaya nahIM hotA, vaise hI yahA~ nIlAdisvalakSaNa ke sAtha nIlatvAdi sAmAnya kA nirvikalpa meM bhAna hone para bhI savikalpa meM usakA vyakti se alaga nizcaya nahIM hotA - aisA mata kahiye, kyoMki Apa ke matAnusAra jo vyaktiyoM meM upalakSita nahIM hotA vaha vyakti se apRthagrUpa meM apane bhAna kA athavA usa se samAna zabdaprayoga kA hetu nahIM bana sktaa| Apa kA yaha mata hai ki vizeSaNa ajJAta rahane para vizeSya meM tadrUpa se buddhi nahIM hotI jaise daNDa- jJAna na hone para yaha daNDadhArI hai' aisI vizeSya (yAnI viziSTa ) buddhi nahIM ho sakatI / isa tathya ko maMjura nahIM kareMge to vaizeSikadarzana ke sUtra ( 8-1-9) meM jo kahA hai ki 'samavAyI meM zvetatA hone se zvetatA kI buddhi hotI hai aura zvetatA kI (yAnI vizeSaNa kI) buddhi se veta dravya (vizeSya) kI buddhi hotI hai / ' yaha vidhAna nirarthaka bana jaayegaa| dUsarI bAta yaha hai ki nirvikalpa ko hI pratyakSa pramANa mAnane vAle bauddha mata meM, pratyakSa se gRhIta kA bhI nizcaya meM apratibhAsita honA mAnA jA sakatA hai, kintu jo nyAyavaizeSikavAdI savikalpa ko hI pratyakSa pramANa rUpa mAnate haiM una ke mata meM gRhIta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 pratibhAtAnupalakSaNaM yujyetA'pi, bhavatastu savikalpAdhyakSavAdino gRhItA'nupalakSaNamayuktam nizcayAnAmupalakSaNamantareNa aparagrahaNA'sambhavAt, na hi nizcayairanizcitaM gRhItaM nAma / kiJca, yadyatrAnugataM nimittaM nityaM sAdhyate tadA tasyA'siddhiH, vipryysiddheH| tathAhi - anugatAbhidhAnapratyayAH kramavatkAraNaprabhavAH, krameNopajAyamAnatvAt, pradIpajvAlAprabhavakramabhAvipratyayavat / yadi tu akramasAmAnyahetukA ete'bhaviSyanna krameNotpattimAsAdayiSyan avikalakAraNatvAt / tathApi teSAM taddhetukatve sarvaM sarvahetukaM syAt iti prtiniytkaarykaarnnbhaavvyvsthaavilopprsktiH| anaikAntikazca hetuH, SaTsu padArthesu aparAnugatanimittAbhAve'pi 'padArthAH padArthAH' itynugtprtyyoplbdheH| na ca sadupalambhakapramANaviSayatvAdikamanugataM nimittamatrApyasti ityavyabhicAraH, prAguktottaratvAdasya / na ca vipakSe vRttAvasya bAdhakaM pramANamastIti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikaH / hone para bhI abhAsita rahanA aisA mata pradarzita karanA ThIka nahIM hai kyoMki Apa ke mata meM to nirvikalpa se gRhIta padArtha hI savikalpa meM paraspara sambaddharUpa se bhAsita hotA hai| nizcayoM ke dvArA upalakSita honA yA gRhIta honA eka hI bAta hai, usa meM koI bheda nahIM hai, ataH nizcaya se jo anizcita ho usa ko Apa gRhIta bhI nahIM mAna sakate, yAnI apratibhAsita rahatA hai aisA nahIM mAna skte| * viparIta siddhi evaM sAdhyadroha doSa * aura bhI vivAdAspada bAta yaha hai ki yadi Apa anugata nimitta ko nitya siddha karanA cAhate haiM to anugata nimitta kI hI asiddhi ho jAyegI kyoMki sthiti usa se viparIta siddha hotI hai| dekhiye prayoga - anugata zabdaprayoga aura anugata pratIti kramazaH utpattizIla kAraNoM se janya hai kyoMki ve bhI kramazaH utpattizIla haiN| udA0 pradIpajvAlA kI pratIti kramazaH utpattizIla haiM ataH pradIpajvAlA bhI kramazaH utpattizIla hai| yadi anugata vyavahAra aura pratIti akramika sAmAnya padArthahetuka hotI to una kI pravRtti kabhI bhI kramika na hotI, kyoMki Adi meM hI una kI sAmagrI sakalarUpa se upasthita hai| yadi phira bhI kramika bhAva ke prati akramika bhAva ko hetu mAnate raheMge to phira koI bhI vastu kisI bhI ananurUpa kArya kA hetu bana sakegI, phalataH niyata kArya-kAraNabhAva kI vyavasthA kA vilopa prasakta hogaa| ___ tathA anugatapratyayatva hetu bhI Apa ke anumAna meM sAdhyadrohI hai, kyoMki 'padArtha-padArtha' isa prakAra hone vAlI anugatapratIti meM Apa kA hetu to rahatA hai kintu anugatanimittamUlakatva sAdhya usa meM nahIM rahatA, kyoMki Apa ke matAnusAra sakala padArtha meM sattA bhI anugata nahIM hai| yadi aisA kaheM ki- yahAM 'sattvarUpa se upalabdhi karAne vAle pramANa kA viSayatva' rUpa anugata nimitta vidyamAna hone se hetu sAdhyadrohI nahIM ho sakatA, - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki pahale hI isa kA uttara de diyA hai ki tathAvidha pramANaviSayatva pramANAdi aura viSayatAdi ke bheda se bhinna bhinna hai, ataH yahA~ koI bhI eka anugata viSayatArUpa nimitta na hone se sAdhya asiddha hai| viSayatA viSayabheda se pRthak pRthak hotI hai| * anugatapratIti se vastuvyavasthA azakya * yadi aisA kahane jAya ki - 'anugata nimitta na hone para bhI 'padArtha-padArtha' ityAdi anugatapratIti ko maMjura kareMge to pratItibhedamUlaka viSayabheda kI jo vyavasthA kI jAtI hai usa meM vighna hogA, kyoMki anugatapratIti aura vyAvRttAkAra pratIti meM Apa ko viSayabheda maMjura nahIM hai| phalataH rUpa-AkRti Adi kI pratIti ke bheda se rUpa aura AkRti Adi viSaya meM bheda kI vyavasthA zakya na hone se rUpAdipratIti apane rUpAdi viSayoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 zrI sammati-tarkaprakaraNam na cAnugatanimittAbhAve'pyasya bhAve pratyayabhedakRtA viSayabhedavyavasthA na syAditi rUpAdipratyayAnAmapi na svaviSayavyavasthApakatvaM bhavediti vaktavyam anugatapratyayasyA'viziSTAbhilApatvena svalakSaNA'viSayIkaraNAt tadvyavasthApakatvA'yogAt yathAsaMketaM tattadvyAvRttimAdAyaikatrApi anekviruddhdhrmaadhyvsaayiviklpprsuutervirodhaat| ____ yadi cAnugatanimitamantareNAnugatapratyayo na bhavet icchAviracitarUpeSu candrApIDAdibhAve naSTA'-jAteSu ca mahAsammata-zaMkhacakravartiprabhRtiSu kathaM bhavet ? na hi tatrApi sAmAnyasadbhAvaH, tasya vyaktyAzritatvAt tadabhAve tasyApyabhAvAt / na hyAzritAnAmayaM dharmaH yaduta AzrayAbhAve'pi kevalAnAmavasthAnam anAzritatvaprasaMgAt kevalasya vA'vasthAne grahaNaprasaktireveti na naSTA'jAteSu anugatAkAraH pratyayaH sAmAnyanibandhanaH syAt iti anekAnta eva hetoH| na ca pareNA'pi kevalasya sAmAnyasya grhnnmbhyupgmyte| tathA coktam - 'svAzrayendriyasaMnikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam / ' ( ) iti / ___ kevalasyApi ca sAmAnyasya grahaNAbhyupagame sAmAnyapratyayasya vyaktyadhyavasAyo na prApnoti vyaktestadAnImabhAvAd 'vyaktInAmidaM sAmAnyam' iti sambandhazca na syAt nimittAbhAvAt / tathAhi - kI vyavasthA karane meM asaphala rhegii|' - aisA mata kahiye, kyoMki vAstava meM anugata pratIti AntarjalpAtmaka abhilApa se bhinna nahIM hotI, abhilApAtmaka hone se vaha paramArthataH satya svalakSaNAtmaka vastusparzI nahIM hotI isa liye anugatapratIti se apane kAlpanika sAmAnyAtmaka vastu kI vyavasthA na ho yaha iSTa hI hai| anugatAkAra pratIti aura vyavahAra to go-azvaAdi saMketoM ke anusAra agovyAvRtti aura anazvavyAvRtti ke AdhAra para bhI hone meM koI virodha nahIM hai| saMketa yAnI pUrvavAsanA ke prabhAva se eka hI vastu meM vyAvRttigrAhaka evaM anuvRttigrAhaka aise aneka viruddha dharmAdhyavasAyI vikalpoM ke udbhava meM koI virodha yA Azcarya nahIM hai| * atIta-anAgata bhAvoM meM anugatapratIti para prazna * sAmAnyavAdI ke sAmane yaha bhI prazna hai - yadi anugatanimitta ke vinA anugatapratIti sambhava nahIM hai to apanI icchAnusAra kAdambarI Adi kAvyoM meM kalpita candrApIDa Adi pAtroM meM tathA kAlagartA meM vilIna mahAsammatAdi cakravartI evaM anAgatakAlabhAvI zaMkhAdicakravartI Adi meM jo manuSyatva-cakravartItvAdi kI anagatapratIti hotI hai vaha kaise ho sakegI ? yahA~ to Apa sAmAnya tattva kI sattA ko nahIM batA sakate kyoMki vyaktiyoM kA Azrita sAmAnya, vyaktiyoM ke vartamAna meM vidyamAna na hone se, nahIM ho sktaa| AzritoM kA aisA dharma nahIM hotA ki Azraya ke viraha meM svayaM akele vidyamAna rheN| yadi aisA zakya hogA to phira una ko kisI ke Azrita mAnane kI kabhI bhI AvazyakatA nahIM rhegii| tathA, Azraya ke vinA yadi usa kA kevala avasthAna zakya hogA to vyakti ke grahaNa vinA bhI una kA svatantra grahaNa prasakta hogaa| sArAMza, vinaSTa evaM bhAvi padArthoM meM anugatAkAra pratIti sAmAnyamUlaka na hone se anugatAkArapratyayatva hetu yahA~ sAdhyadrohI ThaharatA hai| sAmAnyavAdI ne bhI vyaktinirapekSa kevala sAmAnya ke grahaNa ko maMjUra nahIM rakhA hai| jaise ki kahA gayA hai - 'sAmAnya kA bhAna, sAmAnya ke Azraya ke sAtha indriya saMnikarSa ko sApekSa hotA hai|' * kevala sAmAnya ke grahaNa kI anupapatti * yaha bhI vicAraNIya hai ki yadi kevala sAmAnya kA grahaNa mAnA jAya to sAmAnya kI pratIti meM vyakti #. bauddhasampradAya ke 'mahAvyutpatti' grantha meM cakravarttiyoM ke 60 nAma ginAye haiM una meM prathama nAma 'mahAsammata' hai (paM0 sukhalAla Adi) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 sambandhasya nimittaM bhavat tadvyaGgyatvaM vA sAmAnyasya bhavet tajjanyatA vA, tadgrahaNApekSagrahaNatA vA ? tatra na tAvad vyaktibhiyaMgyatvAt sAmAnyaM tAbhiH sambaddham parairanupakAryasya nityatvAt sAmAnyasyA'vizeSato vyaMgyatvAnupapatteH / yo hi yasyA'nupakAryaH sa tasyA'bhivyaMgyo na bhavati yathA himavAn vindhyasya, anupakAryaM sAmAnya vyaktibhiH iti / anupakAryasyApi vyaMgyatve sarvaH sarvasya vyaMgyaH syaaditytiprsNgH| nApi tajjanyatA tannibandhanam nityatayA'bhyupagatasya tajjanyatvA'yogAt kevalasyApi grhnnaabhyupgmaacc| nApi tajjJAnapAratantryamapi tasya sambhavati tena 'svAzrayendriyasaMnikarSApekSapratipattikaM sAmAnyam' ityuktamabhidhAnam AzrayasyA'yogAt tadgatendriyasaMnikarSAdyapekSAyA dUrotsAritatvAt / na cAsya nityatayA parairanAdheyavizeSatvAt kvacidapi apekSA, ato yadi tatsvaviSayajJAnotpAdanasamarthaM tadA sarvadaiva tad janayet athA'samartham na kadAcidapi janayet / na hi samartham asamartha vA tasya tadrUpaM tat kenacidanyathAkartuM zakyam nityatvahAniprasaMgAt / yaduktam - ( ) kA adhyavasAya nahI hogA kyoMki vyakti ke vinA hI kevala sAmAnya pratIta hotA hai usa vakta vyakti maujUda hI nahIM hai| jaba vyakti maujUda nahIM hai taba 'itanI vyaktiyoM kA yaha sAmAnya' isa prakAra sAdhAraNabhUta se sAmAnya kI pratIti sambhava na hone se vyakti aura sAmAnya ke sambandha kI pratIti bhI kaise hogI ? Apa ke mata meM sambandhaprayojaka nimitta ke vinA tathAvidha pratIti sambhava nahIM hai| kaise yaha dekhiye - vyakti se sAmAnya vyaMgya hai ataH vyaktivyaMgyatva jo sAmAnya meM hai vaha (1) vyakti ke sAtha sAmAnya sambandha kA nimitta ho sakatA hai ? yA (2) sAmAnya vyakti se janya hone ke kAraNa vyaktijanyatva vyakti ke sAtha sAmAnya ke sambandha kA nimitta ho sakatA hai? athavA (3) sAmAnya kA grahaNa vyaktigrahaNasApekSa hone se vyaktigrahaNasApekSagrahaNatva yaha sambandha kA nimitta hogA ? tIna meM se kauna sA nimitta hogA ? (1) vyakti se vyaMgya hone ke kAraNa sAmAnya vyaktisambaddha ho aisA mAnanA ayukta hai, kyoMki sAmAnya nitya hone se dUsare ke dvArA upakAra kiye jAne yogya nahIM hai, sarvadA aviziSTa eka svarUpa rahatA hai isaliye vaha kisI se vyaMgya nahIM ho sktaa| jo jisa kA upakArapAtra nahIM hai vaha usase abhivyaMgya nahIM ho sakatA, udA0 himavaMta parvata vindhya kA upakArapAtra na hone se usa kA abhivyaMgya bhI nahIM hotaa| sAmAnya bhI vyaktiyoM ke ehasAna se dabA huA nahIM hai ataH vaha una se abhivyaMgya nahIM ho sktaa| ehasAna se dabA huA na hone para bhI kisI kA vyaMgya koI mAnA jAya to pratyeka bhAva anya sabhI bhAvoM se vyaMgya mAna lenA hogA, yaha atiprasaMga hogaa| (2) 'vyakti se janya hone se sAmAnya, vyakti se sambandha ho' yaha dUsarA pakSa bhI svIkRtipAtra nahIM hai, kyoMki sAmAnya nitya mAnA gayA hai ataH vaha kisI se bhI janya nahIM ho sktaa| dUsarI bAta, kevala sAmAnya kA svatantra grahaNa (yahA~ yaha pakSa pravarttamAna hai) pahale mAna kara yaha vicAra cala rahA hai isa liye bhI tajjanyatva rUpa nimitta se sambandha hone kI bAta buddhigamya nahIM rhtii| (3) tathA tIsarA pakSa, vyaktigrahaNasApekSagrahaNatva bhI sambhava nahIM hai kyoMki nitya padArtha kisI kA bhI paratantra nahIM hotA, ataH pahale jo kisIne kahA hai ki sAmAnya kA grahaNa apane Azraya ke sAtha indriyasaMnikarSa kA sApekSa hai - yaha kathana bhI yuktihIna hai| uparAMta, jaba nitya padArtha kA Azraya bhI koI nahIM bana sakatA to Azraya ke sAtha indriyasaMnikarSAdi kI apekSA kI bAta to dUra ho jAtI hai| nitya padArtha meM dUsare ke dvArA kisI bhI saMskAra kA AdhAna zakya nahIM hotA ataH usa ko kisI kI apekSA raha nahIM sktii| phalataH yadi vaha apane viSaya meM jJAna ko utpanna karane meM samartha hogA to sarvadA karatA rahegA, yadi asamartha hogA to kabhI bhI utpanna nahIM karegA, kintu dUsare kI apekSA kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 zrI sammati-tarkaprakaraNam ___"tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena saMsthitA / nityatvAdacikitsyasya kastA kSapayituM kSamaH ?" / iti / ___ ata evAsya vyaktiSu vRttirpynuppnnaa| tathAhi - vRttirasya bhavantI sthitilakSaNA vA bhavet, abhivyaktilakSaNA vA ? sthitirapi niHsvabhAvatApracyutirabhyupagamyate AhosvidadhogatipratibandhasvarUpA ? tatra na tAvadAdyaH pakSaH, sAmAnyasya nityatayA svabhAvA'pracyuteH svataH siddhatvAt / nApyadhogatipratibandhasvarUpA sthitistatra sambhavinI, amUrta-sarvagatatvAbhyAM niSkriyatvAt svata evAdhogamanA'sambhavAt pratibandhakAnAM vaiyarthyAt / na ca sAmAnyasya svavyaktiSu samavAyaH sthitirabhyupagantavyA, tasyaiva vicAryamANatvAt / tathAhi-ayutasiddhAnAmAzrayAzrayibhAvo yaH sambandhaH 'iha' itipratyayahetuH sa samavAyaH prairbhyupgtH| 'AzritatvaM ca sAmAnyasya vyaktipratibaddhasthititvena vA, tadabhivyaMgyatayA vA' ityetadeva paryAlocayituM prakrAntam parasparA'saMkIrNarUpANAM bhAvAnAmakiJcitkarArthAntarasamavAyA'yogAt, yoge vA sarvaH sarvasya samavAyaH prasajyeta / tathAhi - vyAvRttasvarUpAn bhAvAn saMzleSayan padArthaH samavAyaH prklpitH| na cArthAntarabhAve'pi svAtmavyavasthitA bhAvAH parasparasya svabhAvamAtmasAtkurvanti / na nAma nahIM legaa| usa kA svarUpa cAhe samartha ho yA asamartha, kintu anya ke dvArA usa meM kisI bhI prakAra ke parivartana kA sambhava nahIM hai, anyathA usa ke nityatva ko coTa lgegii| kahA bhI hai - ___"svabhAvataH usa meM jo zakti yA azakti hogI usa ko coTa pahu~cAne meM kauna samartha hai ? kyoMki vaha nitya hone se kisI bhI cikitsA ke liye ayogya hai|" * sAmAnya kI vRtti para sthiti-abhivyakti ke do vikalpa * nitya hai isIliye sAmAnya kI vyaktiyoM meM vRtti bhI asaMgata hai| dekhiye - vRtti agara hai to sthiti svarUpa hai yA abhivyaktisvarUpa hai ? sthiti bhI svasvabhAva se apracyutisvarUpa hai yA adhogati meM rukAvaTa svarUpa hai ? yadi 'svasvabhAva se apracyutirUpa sthiti' yahI vyakti meM sAmAnya kI vRtti ho to yahA~ vyakti kI sApekSatA aura tatprayukta AdhArAdheyabhAva ko avakAza hI nahIM hai kyoMki sAmAnya nitya hone se, apane svabhAva se apracyutirUpa sthiti svataH siddha hai, usa ke liye vyaktisvarUpa AdhAra anAvazyaka hai| adhogati meM rukAvaTa svarUpa sthiti bhI yahA~ asambhava hai kyoMki sAmAnya to amUrta hai evaM niSkriya hai isaliye usa meM jaba adhogamana hI saMbhava nahIM hai taba usa meM rukAvaTa rUpa sthiti kI to bAta hI kahA~ ? ataH aisI sthiti sambhava na hone se vyakti meM sAmAnya kI vRtti sambhavahIna hai| __yadi aisA mAnA jAya ki 'samavAya' hI vyaktiyoM meM sAmAnya kI sthitirUpa vRtti hai - to nAmaMjUra hai kyoMki vicAra karane para vaha bhI ghaTatI nahIM hai - dekhiye, Apa kA mantavya aisA hai - jo ayuta yAnI apRthaka siddha guNa-guNavAna kriyA-kriyAvAna Adi kA AzrayAzrayibhAvarUpa sambandha hai vahI samavAya / jo 'yahA~ phala meM rasa hai' ityAdi pratItiyoM meM hetu banatA hai| - isI ke Upara to yaha vicAra kiyA jA rahA hai ki vyaktiyoM meM sAmAnya kA Azritatva, vyakti se pratibaddha hI usa kI sthiti hone ke kAraNa hai yA vyakti se hI abhivyaMgyatva hone ke kAraNa hai ? vAstava meM to vyakti aura jAti donoM paraspara asaMkIrNa padArtha hai ataH akiJcitkara arthAntarabhUta samavAya se una kA koI samparka hI asambhava hai, yadi phira bhI usa ko mAnane kA Agraha ho to pratyeka bhAva kA pratyeka bhAva ke sAtha samavAya sambandha mAnanA pddegaa| kaise yaha dekhiye - paraspara vyAvRtta dravya-guNAdi ke saMyojana karanevAle padArtha ke rUpa meM samavAya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___179 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 cA'rthAntarAzleSakAriNo bhAvAntarasya 'samavAyaH' iti nAmakaraNe'pi kAcit kSatiH / na ca zleSakaraNAt samavAyarUpatvaM saMzleSasya, saMzliSyamANapadArthebhyo bhinnasya karaNe taistasya sambandhA'siddheH, abhinnasya karaNe sAmAnyAdeH kaarytvenaa'nitytvprskteH| tanna sAmAnyasya vyaktiSu sthitivRttiH| nApi tadabhivyaktilakSaNA'sau yuktaa| tathAhi - tadviSayavijJAnotpAdanalakSaNA vA tadabhivyaktiH svarUpaparipoSalakSaNA vA ? na tAvat svabhAvaparipoSalakSaNA, nityasya svabhAvA'nyathAkaraNA'sambhavAt / nApi tadviSayavijJAnotpAdanasvarUpA'sau yuktA, sAmAnyasya svata eva vijJAnotpAdanasAmarthya - bhivyaktikAraNApekSA'yogAt asAmarthe'pi parairanAdheyavizeSatvAt sAmAnyasya tadapekSatvAnupapatteH, parairAdheyavizeSatvAbhyupagame'pyanityatvaprasaktito vyaktivadasAdhAraNatvAt sAmAnyarUpatA'nupapatteH, tena sAmAnyasya vyaktiSu vRttinibandhanA'bhAvAd avRttiH| tathA ca prayogaH, yasmin yasya vRttinibandhanaM nAsti na tatra tad varttate, vindhya iva himavAn, nAsti ca bhedeSu vRttinibandhanaM sAmAnyasyeti vyaapkaanuplbdhiH| kI kalpanA kI gayI hai, kintu arthAntarabhUta samavAya ke hote hue bhI apane svabhAva meM avasthita padArtha kabhI eka dUsare ke guNadharmo ko apanAtA nahIM hai| sirpha eka bhAva ke sAtha AzleSakArI anya bhAva kA 'samavAya' aisA nAmakaraNa kara diyA jAya to kyA kSati hai ? eka-dUsare kA AzleSa koI alaga cIja ho aura eka-dUsare kA AzleSa karAne vAle ko samavAyAtmaka kahA jAya to usa meM koI aucitya nahIM hai, kyoMki saMyujyamAna padArtho se bhinna aise AzleSa ko mAnane para yaha prazna hogA ki usa AzleSa kA una padArtho se kauna sA riztA hai ? usa kA koI sarala uttara nhiiN| abhinna AzleSa kA karaNa mAnA jAyegA to phalasvarUpa sAmAnya kA hI karaNa siddha hone se usa meM janyatvaprayukta anityatva kA prasaMga hogaa| ataH niSkarSa yahI phalita huA ki vyakti meM sAmAnya kI vRtti sthitisvarUpa nahIM ghtttii| * abhivyaktisvarUpa vRtti ke donoM vikalpa durghaTa * abhivyaktisvarUpa vRtti kA dUsarA pakSa bhI ayukta hai| kaise yaha dekhiye - sAmAnya kI abhivyakti yAnI kyA sAmAnyaviSayaka vijJAna kA utpAdana samajhanA yA BsAmAnya ke svarUpa kA paripoSaNamAtra ? BsvabhAvapoSaNamAtra ghaTa nahIM sakatA, kyoMki nitya padArtha apane svarUpa se paripUrNa hotA hai, ataH vyakti ke dvArA svabhAvapoSaNa ke nAma para sAmAnya ke svabhAva meM yatkiJcita bhI nayA saMskAra yA parivartana kiyA jAnA zakya nahIM hai| vyakti ke dvArA sAmAnya ke viSaya meM jJAna kA janana-yaha pahalA pakSa bhI ThIka nahIM hai kyoMki sAmAnya svayaM hI svaviSayaka jJAna ke janana meM samartha hai aura samartha ko apanI abhivyakti ke liye svabhinna kAraNa kI koI apekSA nahIM ho sktii| nitya sAmAnya meM nayA koI atizayAdhAna zakya na hone se, sAmAnya yadi svaviSayakajJAnajanana ke liye asamartha hogA to bhI vyakti kI apekSA nahIM karegA, kyoMki vyakti ke dvArA nitya padArtha para koI upakAra honevAlA nahIM hai| yadi sAmAnya meM vyakti dvArA kisI upakArAtmaka atizaya ke AdhAna ko maMjUra kareMge to sAmAnya ko anitya mAnane kI vipadA hogI aura anitya ho jAne para vyakti kI taraha vaha bhI asAdhAraNasvarUpadhArI ho jAne se usa kI sAmAnyarUpatA palAyana ho jaayegii| niSkarSa, vyaktiyoM meM sAmAnya kI vRtti ko sthApita karanevAlA koI sAdhana na hone se usa ko avRtti hI siddha karanA ucita hai| jaise prayoga dekhiye - jisa meM jisa kI vRtti kA sthApaka nimitta nahIM hai vaha usa meM vRtti nahIM hotaa| udA0 vindhyAcala meM himAlaya kI vRtti nahIM hotii| bhedoM meM yAnI vyaktiyoM meM sAmAnya kI vRtti kA sthApaka koI nimitta nahIM hai ataH sAmAnya kI vRtti vyaktiyoM meM nahIM ho sktii| - isa prayoga meM vRtti (kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrI sammati - tarkaprakaraNam sarve'pi ca paraprakalpitAH sAmAnyasAdhanAya hetavo'nayA dizA pratiSeddhavyAH / kumArilaprakalpitAstu - gopiNDabhedeSu gobuddhiH ekagotvanibandhanA gavAbhAsatvAt ekAkAratvAcca ekagopiNDaviSayabuddhivat / athavA yeyaM gobuddhiH sA zAbaleyAnna bhavati tadvyatiriktArthAntarAlambanA vA, tadabhAve'pi bhAvAt, ghaTe pArthivabuddhivat / sarvagatatvaM ca sAmAnyasya pramANAntarAt siddham / tathAhi - yoyaM gomatiH sA pratyekasamavetArthaviSayA, pratipiNDaM kRtsnasvarUpapadArthAkAratvAt, pratyekavyaktiviSayabuddhivat / ekatvamapi sAmAnyasya pramANopapannameva / tathAhi - yadyapi sAmAnyaM sarvAtmanA prativyakti parisamAptaM tathApyekameva tat ekAkArabuddhigrAhyatvAt yathA naJyukteSu vAkyeSu braahmnnaadinivrttnm| na caitat zakyaM vaktum 'bhinneSu abhinnAkAraH pratyayo bhrAntaH iti na tadbalAd vastutattvavyavasthA' iti| yato nAsya duSTakAraNaprabhavatvamasti, nApi bAdhakapratyayasadbhAvaH tato mithyAtvanibandhanAbhAvAt kataM bhrAntatA ? taduktam (zlo0 vA0 vana0 zlo0 44-47-49) upalabdhi) kA vyApaka hai vRttisthApaka nimitta, usakI anupalabdhi hetu hai jo vyApya kA yAnI vRtti kA abhAva siddha karatA hai| yaha eka dizAsaMketa hai, isa ke anusAra anya bhI sAmAnyavAdI nyAyavaizeSika prarUpita sAmAnyasAdha hetuoM kA pratikSepa samajha lenA / * sAmAnya kI siddhi ke liye kumArilaprayAsa mImAMsAdarzana ke vidvAna kumArila ne sAmAnya kI siddhi ke liye hetuoM kA pratipAdana kiyA hai - aneka prakAra ke gopiNDoM meM 'gAya' aisI buddhi eka anugata gotva mUlaka hotI hai kyoMki vaha go - AbhAsI yAnI goviSayaka hI hotI hai aura vaha samAnAkAra hotI hai jaise eka gopiNDa ke viSaya meM ( aneka) go buddhi / athavA isa taraha prayoga hai yaha jo gobuddhi hai vaha zabalavarNapiNDa se utpanna nahIM hai athavA gopiNDa se atirikta arthAntara ke Alambana se hone vAlI hai, kyoMki zabalavarNavAle gopiNDa ke abhAva meM bhI hotI hai, jaise ghaTa ko dekha kara 'pArthiva hai' aisI buddhi ghaTa ke badale zarAva ke hone para bhI hotI hai / - sAmAnya meM vyApakatva siddha karane ke liye anya pramANa hai yaha jo 'gAya' buddhi hai vaha pratyeka vyakti meM samaveta padArtha ko viSaya karatI hai kyoMki pratyeka piNDa meM akhaMDasvarUpa padArthAkAra hotI hai, jaise pratyeka vyaktiviSayaka buddhi / sAmAnya meM ekatva kI siddhi ke liye yaha sAdhaka pramANa hai - hAlA~ki sAmAnya akhaNDarUpa se pratyeka vyakti meM samAviSTa hai phira bhI eka hI hai kyoMki ekAkArabuddhi se gRhIta hotA hai, jaise naJpadavAle abrAhmaNAdipadoM se yukta vAkyoM meM brAhmaNAdi kI vyAvRtti, hAlA~ki brAhmaNoM ke athavA vaizyAdi ke aneka hone para bhI ekAkArabuddhi se hI una kI vyAvRtti gRhIta hotI hai aura eka hI hotI hai| aisA kahanA duHzakya hai ki "bhinna piNDoM meM abhinnAkAra pratIti bhrAnta hai ataH usa ke bala para vastutattva kI vyavasthA zakya nahIM' kyoMki aisA kahane para bhrAnti kA mUla dikhAnA paDegA, kyA dUSita kAraNoM se janya hone se vaha bhrAnta hotI hai yA pazcAdbhAvi bAdhakapratIti ke jariye bhrAnta hotI * kintu usa meM rahanevAle gotva se utpanna hai yaha garbhitArtha hai| +. yahA~ sirpha vyApakatva kI siddhi hI abhipreta hai, ekatva kI siddhi ke liye alaga se nIce anumAna diyA jAyegA / udAharaNa meM jaise buddhi cAhe eka ho yA aneka lekina pratyeka vyakti ko vyApakarUpa se viSaya karatI hai vaise hI pratyekavyakti meM samaveta padArtha ko viSaya karane se pakSabhUta gobuddhi bhI vyApaka padArtha viSayaka siddha hogI / For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 181 piNDabhedeSu gobuddhirekgotvnibndhnaa| gavAbhAsaikarUpAbhyAmekagopiNDabuddhivat / / na zAbaleyAdbhobuddhiH tato'nyAlambanA'pi vaa| tadabhAve'pi sadbhAvAd ghaTe pArthivabuddhivat / / pratyekasamavetArthaviSayaivAtha gomtiH| pratyekaM kRtsnarUpatvAt pratyekavyaktibuddhivat / / pratyekasamavetA'pi jAtirekaiva buddhitH| naJyukteSviva vAkyeSu brAhmaNAdinivarttanam / / naikarUpA matirgotve mithyA vaktuM ca zakyate / nAtra kAraNadoSo'sti bAdhakaH pratyayo'pi vA / / iti / atra prathamasAdhane sAdhyavikalamudAharaNam gotvasyaikasya tatrA'siddhestannibandhanatvasyaikagopiNDaviSayabuddherapyasiddhatvAt / atha sAmAnyenaikanibandhanatvamAtraM sAdhyate tadA siddhasAdhyatA, vijAtIyavyavacchedena kalpitaikA'govyAvRttinibandhanatvasyeSTatvAt / 'na zAbaleyAgobuddhiH' ityatrApi sAkSAt tadutpattiniSedhe sAdhye siddhasAdhyatA ttsvlkssnnaanubhvaahitsNskaarsNketaadivyvhittvaattsyaaH| atha paramparayA'pi 'tato na bhavati' iti sAdhyate tadA'numAnabAdhaH pratijJAyAH sAdhyavikalatA ca dRSTAhai ? jaba donoM meM se eka bhI usa buddhi ko mithyA siddha karane vAlA nimitta maujUda nahIM hai to usa ko bhrAnta kaise kaha sakate haiM ? kahA hai zlokavArtika meM - ____"bhinna piNDo meM 'gAya' buddhi ekagotvamUlaka hotI hai, kyoMki goAbhAsika hotI hai, athavA ekarUpa (ekAkAra) hotI hai, jaise eka gopiNDa meM 'gAya' buddhi / / " - "gAya-buddhi zabalavarNapiNDa se nahIM hotI, athavA usa se atirikta padArtha ke Alambana se hotI hai, kyoMki usa ke abhAva meM bhI hotI hai jaise ghaTa me pArthiva-buddhi / / " (tathA) "gobuddhi pratyeka meM samaveta artha kI udbhAsaka hai, kyoMki vaha pratyeka ke bAre meM akhaNDAkAragrAhI hai, jaise pratyeka vyaktigrAhI buddhi / " "pratyeka piNDa meM rahate hue bhI jAti eka hI hotI hai kyoMki ekAkArabuddhi hotI hai, jaise nagarbhita vAkyoM meM brAhmaNAdi kI vyAvRtti / ' - "gotvaviSayaka ekAkAra pratIti bhramAtmaka nahIM hai, kyoMki na to usa meM koI kAraNadoSa hai, na bAdhaka pratIti hai||" * kumArilapradarzita anumAnoM meM doSaparamparA * ___ kumArila ke prativAdI kahate haiM ki 'gAya' buddhi meM gotvamUlakatA siddha karanevAle prathama prayoga meM sAdhyAprasiddhi hone se dRSTAnta sAdhyahIna hai kyoMki eka gotva abhI taka asiddha hone se eka gopiNDaviSayakabuddhirUpa udAharaNa meM ekagotvamUlakatva maujUda nahIM hai| yadi vizeSarUpa sAdhya na kara ke sAdhAraNarUpa se sirpha ekapadArthamUlakatva ko hI sAdhya kiyA jAya to siddhasAdhanaprayAsa hogA, kyoMki vijAtIyoM ke vyavacchedapUrvaka kAlpanika eka agovyAvRttimUlakatva hameM bhI iSTa hai| 'zabalavarNa se 'gAya' buddhi utpanna nahIM hotI' aise vidhAna meM kyA tAtparya hai ? yadi 'sAkSAt zabalavarNa se utpatti na hone' kA siddha karanA cAhate haiM to yahA~ bhI siddhasAdhanAyAsa hai kyoMki hama mAnate haiM ki 'gAya' aisI nizcayabuddhi sAkSAt gosvalakSaNa se utpanna nahIM hotI kintu vyavadhAna se, yAnI gosvalakSaNa ke anubhava se niSpanna saMskAra aura saMketAdi ke vyavadhAna se hI vaisA nizcaya utpanna hotA hai| yadi Apa aisA siddha karanA cAhate haiM ki gobuddhi paramparA se bhI zabalavarNAdipiNDajanya nahIM hotI, taba to pratijJA meM pratianumAna kI bAdhA aura dRSTAnta meM sAdhyazUnyatA ye doSa hoNge| kAraNa, 'gAya' - nizcaya zabalavarNAdi piNDa se janya hai kyoMki usa ke anvaya-vyatireka sahacAra se anuviddha hai jaise zabalavarNapratIti' isa anumAna se Apa ke anumAna kI pratijJA bAdhita ho jAtI hai| tathA, Apane usa anumAna prayoga meM ghaTa meM (yAnI ghaTaviSayaka) pArthivabuddhi kA jo dRSTAnta diyA hai, usa meM to sAdhya bhI nahIM hai kyoMki usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 zrI sammati-tarkaprakaraNam ntasya / anyAlambanatve'pi sAdhye saMnihitazAbaleyAdipiNDAdhyavasAyitvena tasyAH saMvedanAt dRSTAntasya ca sAdhyavikalatA pUrvavat / atha zAbaleyA'sannidhau bAhuleyAdisaMnidhAnapravRttA yA buddhiH sA tato'nyAlambaneti pakSastadA siddhsaadhytaa| atha sAkSAt vastusadAlambaneti sAdhyate tadAnaikAntikatA hetoH, nahi paramArthato'syA vastusadAlambanamastIti prasAdhitatvAt / ____ yadapi pratyekaparisamAptArthaviSayatvasAdhanam tatrApi sAmAnyena sAdhye siddhasAdhyatA pratipadArthamatadUpaparAvRttavasturUpAdhyavasAyenAsyAH prvRtteH| atha vastubhUta-pratyekaparisamApta-nityaikasAmAnyAkhyapadArthaviSayatvaM sAdhyate tadA dRSTAntasya sAdhyavikalatA'naikAntikatA ca hetoH tathAvidhena sAdhyate hetoH kvcidpynvyaa'siddheH| ekasya ca kramavatsu bahuSu sarvAtmanA parisamAptatve sarvavyaktibhedAnAmanyonyamekarUpatAprasaktiH ekavyaktipariniSThitasvabhAvasAmAnyasaMsRSTatvAt ekavyaktirUpavat, sAmAnyasya vaa'nekruuptaapttiH| yugapadanekavastuparisamAptAtmarUpatvAdatidUradezAvasthitAnekabhAjanavyavasthitAnekAmrAdiphalavat itynumaanbaadhH| ata eva 'na cAtra bAdhakaH pratyayo'sti' iti yaduktam tadapAstam buddhi meM ghaTajanyatva hai tabhI to 'ghaTa meM pArthivabuddhi' aisA kahA jAtA hai taba usa meM ghaTajanyatva kA abhAva kaise ho sakatA hai ? tajanyatAbhAva ke badale 'athavA' kara ke jo 'anyAlambanatA' ko sAdhya dikhAyA gayA hai usa ke bAre meM yaha sociye ki yadi Apa saMnihitazabalavarNagopiNDabuddhi ko anya yAnI asaMnihitagopiNDAdiviSayaka siddha karanA cAhate haiM to spaSTa hI anubhava kA virodha prasakta hogA, kyoMki vahA~ to aisA hI saMvedana hotA hai ki yaha gobuddhi saMnihita zabalavarNAdigopiNDa ko hI adhyavasita karatI hai| tathA, ghaTa meM hone vAlI pArthiva buddhi to usI ghaTa ko Alambana karatI hai na ki anya ghaTa ko, ataH vaha dRSTAnta bhI pUrvavat sAdhyavihIna hai| yadi zabalavarNAdi saMnihita na hone para zabalavarNAdi se anya yAnI bahula (kRSNa)varNAdi se jaba vaha buddhi pravRtta ho usa vakta agara usa meM Apa zabalavarNAdi se anya Alambana ko siddha karanA cAheMge to usa meM kisI ko bhI vivAda na hone se siddhasAdhanAyAsa hogaa| yadi usa gobuddhi meM Apa sAkSAt vastusattAvalambitA siddha karanA cAheMge to hetu sAdhyadrohI ThaharegA, kyoMki pahale yaha batAyA gayA hai ki savikalpa nizcayabuddhi pAramArthikarUpa se vastusattAvalambi kabhI nahIM hotI, arthAt sAdhya na hone se hetu rahegA to sAdhyadrohI khlaayegaa| * pratyekasamavetArthaviSayatva meM doSodbhAvana * gobuddhi meM pratyekasamavetArthaviSayakatva kI siddhi ke liye jo prayoga dikhAyA hai usa meM yadi sAmAnya se sAdhyasiddhi abhipreta ho to siddhasAdhana kA kaSTamAtra hai| kAraNa, gonizcaya pratyeka padArtha meM atatsvarUpavyAvRttimayavastu ko hI adhyavasita kara ke pravRtta hotI hai| yadi Apa svatantravidhayA pratyeka vyakti meM samaveta vastubhUta eka nitya 'sAmAnya' padArtha ko usa buddhi ke viSayarUpa meM siddha karanA cAhate haiM to dRSTAnta meM sAdhyazUnyatA doSa hogA aura tathAvidha sAdhya ke sAtha kahIM bhI hetu meM vyApti siddha na hone se, hetusAdhyadrohI bhI hogaa| yadi eka sAmAnya ko kramika aneka padArthoM meM pUrNatayA samAviSTa mAneMge to sabhI prakAra kI vyaktiyoM meM paraspara ekarUpatA (ekatva) prasakta hogI, kyoMki ekavyakti meM parisamAptasvabhAvavAle eka hI sAmAnya se sarvavyakti AzliSTa hai jaise ekarUpa se AzliSTa eka vykti| athavA prati vyakti paripUrNarUpa se samAviSTa na hone ke kAraNa jitanI vyakti utane sAmAnya mAnanA hogA, jaisa eka dUsare se dUra dUra rahe hue bhAjanoM meM parisamApta Amra aneka hote haiN| isa prakAra sAmAnya meM pratyekaparisamApti anumAna meM prati-anumAnabAdhA maujUda hai| isI kAraNa se, 'yahA~ koI bAdhaka pratIti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 183 bAdhakasya pradarzitatvAt / yadapi ekatvasAdhanaM sAmAnyasya, tatrApi tasya pratyekasamavetatvA'siddherAzrayA'siddho hetuH| svarUpA'siddhazca ekabuddhigrAhyatvasya paramArthatastatrA'siddheH zAbaleyAdiSu 'samAnAH' iti buddhyutptteH| brAhmaNAdinivarttanaM ca paramArthato naikamasti tasyA'vastutvAt, ataH sAdhyavikalamudAharaNam / kalpanAzilpighaTite caikatve sAdhye siddhasAdhyatA, apohasya klpnaanimittsyaiktvenesstteH| 'na cAtra kAraNadoSo'sti' ityetadapi asiddham anAdyavidyAvAsanAsvarUpasya kAraNadoSasya sadbhAvAt / bAdhakasadbhAvazca 'na ca yAti' ityAdinA prdrshitH| tathAhi - ye yatra notpannAH nApi prAgavasthAyinaH nApi pazcAt anyato dezAdAgatimantaste tatra na vartante nApi upalabhyante yathA rAsabhazirasi tadviSANAdayaH, tathA ca sAmAnyaM tacchUnyadezotpAdavati zAbaleyAdike vastuni - iti vyaapkaanuplbdhiH| na cAyamanaikAntiko hetuH tatra vRttyupalambhayoH prakArAntarA'sambhavAt / tacca svAzrayamAtravyApitvA'bhyupagame gotvAdijAterbAdhakaM pramANaM pradarzitam / sarvasarvagatatvAbhyupagame tu tasyA ekasmin vyaktibhede grahaNe vijAtIyavyaktibhede vyaktyantarAle copalambhaH syAt anupalambhAttu tadabhAva nahIM hai' yaha vidhAna bhI jUThA siddha hotA hai kyoMki pratianumAnarUpa bAdhaka kA pradarzana kiyA jA cukA hai| sAmAnya meM ekatva kA sAdhaka jo prayoga kahA gayA thA usa meM hetu hI AzrayAsiddha hai kyoMki pratyeka meM parisamApta sAmAnyarUpa pakSa hI asiddha hai| tathA usa heta meM (ekAkArabaddhigrAhyatva heta meM) svarUpAsiddhi doSa bhI hai. kyoMki zabalavarNAdi ko dekha kara 'ye samAna hai' aisI buddhi to hotI hai lekina 'ye eka haiM' aisI buddhi nahIM hotii| ataH ekAkArabuddhigrAhyatva paramArtharUpa se vahA~ asiddha hai| tathA, jo brAhmaNAdi kI vyAvRtti kA dRSTAnta diyA hai usa meM sAdhyazUnyatA kA doSa hai, kyoMki vyAvRtti svayaM hI vastubhUta nahIM hai to pAramArthika ekatva kI to usa meM bAta hI kahA~ ? hA~, jaise hameM apoha meM kAlpanika ekatva iSTa hai vaise Apa ke kalpita sAmAnya meM kalpanAmUlaka ekatva kI siddhi abhipreta ho to siddhasAdhana kA kaSTamAtra hai| * abhedagrAhaka adhyavasAya bhrAnta kyoM ? * bhinna padArthoM meM abhedagrAhI adhyavasAya ko bhrAnta siddha karanevAlA koI kAraNadoSa nahIM hai yaha vidhAna bhI asiddha hai| kyoMki anAdikAlIna avidyA se janita vAsanA hI vahA~ duSTa kAraNa ke rUpa meM maujUda hai| 'na yAti na ca tatrA'sIt' isa "pra. vA." kI kArikA ke dvArA usa adhyavasAya meM bAdhakapradarzana kiyA jA cukA hai| phira se dekhiye - jo bhAva jahA~ na to utpanna hote haiM, na pUrvAvasthita hote haiM aura na pIche se kisI anya deza se vahA~ Agamana karate haiM ve na to vahA~ varttamAna haiM na vahA~ upalabdha hote haiN| udA0 gadhe ke sira para sIMga-cUDA aadi| prastuta meM sAmAnyazUnya deza meM utpanna honevAle zabalavarNAdi gopiNDa rUpa vastu meM sAmAnya kI bhI gadhesIMga jaisI hI sthiti hai ataH vaha asat siddha hotA hai| isa prayoga meM sattA athavA upalabdhi kA vyApaka artha hai utpatti, pUrvAvasthiti aura anyadeza se prApti, tIna meM se eka ; una vyApaka kI anupalabdhi yahA~ heturUpa meM prastuta hai| yaha hetu sAdhyadrohI nahIM hai, kyoMki kisI bhAva kI kisI eka sthAna meM vRtti athavA upalambha ke pIche usa kI vahA~ utpatti, pUrvAvasthiti athavA pazcAdAgamana ina meM se koI eka prakAra hotA hI hai, aura kisI prakAra kA sambhava nahIM hai| apane AzrayamAtra meM hI vyApakatA, gotvAdi jAti meM maMjUra rakhane ke pakSa meM bhI yahI bAdhaka pramANa hai| sAmAnya ko sarvatra sarvagata yAnI vyApaka mAnane ke pakSa meM bAdhaka pramANa yaha hai - kisI eka vyaktivizeSa meM sAmAnya kA grahaNa hone para vijAtIya anya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zrI sammati-tarkaprakaraNam iti dRzyAnupalambho bAdhakaM pramANam / tathAhi - upalabdhavyaktisamavetasAmAnyasvarUpAdupalabdhAdavyatiriktaM ced vyaktyantarAlavarti sAmAnyarUpam tadA tasyApi grahaNaM bhavet gRhItAdabhinnatvAt gRhItasvarUpavat / atha na tasyopalambhaH, tathA sati anupalabdharUpAvyatirekAt tadvat upabdhavyaktisamavAyino'pi rUpasyopalambho na syAt / athobhayarUpatA'bhyupagamyate tadA rUpabhedAt tadvastubhedaH parasparaviruddhadharmAdhyAsAt / na hyanyonyaviruddharUpagrahaNA'grahaNadharmAdhyAsitamapi vastu ekaM yuktam atiprasaMgAt, vizvasyaivamekadravyatAprasakteH sahotpAda-vinAzAdyupapattiH syAdanyathA 'ekam' iti nAmamAtrameva bhavet na ca tatra vivaadH| nityatvaikatvarUpAbhyupagame ca sAmAnyasyA'nekazo bAdhakaM pratipAditamevAnumAnam ye kramitvA'nugAmitva-vastutvotpattimattvAdidharmopetAste paraparikalpitanityaikasarvagatasAmAnyato nAtmalAbhamAsAdayanti yathA pAcakAdipratyayAH, tathA cAmI gavAdipratyayA iti viruddhavyAptopalabdhiH, nityabhAvaviruddhA'nityatAbhAvena kramitvAderyAptatvAt nityasya ca kramA'kramAbhyAmarthakriyAvirodhAd nAnaikAntikatA hetoH, vyakti meM tathA do vyakti ke madhya bhAga meM bhI usa kA upalambha prasakta hogaa| jaba upalambha nahIM hotA hai to dRzya ke anupalambha se usa kA abhAva siddha hotA hai| kaise yaha dekhiye - dRSTigocara vyakti meM samaveta sAmAnya jo ki Apa ko upalabdha ho rahA hai usase, do vyakti ke madhyabhAga meM rahanevAlA sAmAnya avyatirikta hogA to usa kA upalambha bhI prasakta hogA kyoMki vyakti meM gRhIta sAmAnya se vaha abhinna hai, jaise gRhIta sAmAnya kA svruup| kintu yadi usa kA upalambha nahIM hotA hai to anupalabdha sAmAnya se vyaktisamaveta sAmAnya abhinna hone se usa kA bhI anupalambha prasakta hogaa| yadi isa sthiti meM eka sAmAnya meM upalabdha-anupalabdha ubhayarUpatA kA svIkAra kareMge to svarUpabheda se sAmAnya meM vastubheda prasakta hogA, kyoMki paraspara da dharmoM kA ekatra adhyAsa vastubhedasAdhaka hotA hai| anyonyavirodhi upalabdha-anupalabdha dharmayugala se adhyAsita vastu ko eka hI mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki taba sAre vizva meM vastubheda kA lopa ho kara ekadravyarUpa vizva prasakta hogaa| aura ekadravyarUpatA prasakta hone se sAre vizva kI eka sAtha utpatti aura vinAza bhI prasakta hogA, kyoMki usa ke vinA vizva kA ekatva sirpha bolane ke liye nAma mAtra hI hogA, nAma to cAhe kucha bhI bolA jAya - hameM usa meM koI vivAda nahIM hai| * jAti kI nityatA evaM ekatva meM bAdhakapradarzana * sAmAnya ko eka evaM nitya mAnane ke pakSa meM bAdhaka anumAna kA pradarzana kaI bAra ho cukA hai - jaise kramikatva, anugAmitA, vastutva, utpatti Adi dharmoM se yukta jo dharmI hote haiM ve pratipakSakalpitanityaeka-vyApaka sAmAnya ke dvArA AtmalAbha nahIM prApta karate, udA0 pAkakartA Adi viSayaka pratItiyA~ ; ye gAya Adi viSayaka pratItiyA~ bhI kramitvAdidharmAzliSTa haiM ataH una ko AtmalAbha kI prApti meM sAmAnya kI apekSA nahIM hotii| yahA~ nityasAmAnyasApekSatA kI viruddha hai nitya sAmAnyanirapekSatA, usa se vyApta hai kramitvAdidharmayuktatA, usa kI upalabdhi ko yahA~ hetu kiyA gayA hai| tAtparya, nityatva ke virodhI anityatva se vyApta hai kramitvAdidharma, usa kI upalabdhi hetubhUta hai| isa hetu meM sAdhyadroha kA Aropa azakya hai, kyoMki kramazaH yA ekasAtha arthakriyA ke vikalpoM kA nityatva ke sAtha spaSTa hI virodha hai ataH kramitvAdidharmopeta hetu ko nitya sAmAnya ke sAtha janya-janakabhAva ghaTa nahIM sktaa| pAkakarttAdiviSayaka pratItiyoM meM nityajanyatva kA pahale nirasana kiyA huA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 dRSTAntasya ca sAdhyAnvitatvena pUrvaM prasAditatvAnnAsiddho dRSTAntaH / tadevaM bAdhakapratyayasyA'bhAvo'siddhaH, anekaprakArasya bAdhakasya pradarzitatvAt / bhavatu vA gotvAdi sAmAnyam karkAdivilakSaNatvena zAbaleyAdInAM pratipatteH / brAhmaNatvAdi sAmAnyaM tUpadezamAtravyaMgyam gavAzvAdivad brAhmaNetaravizeSapratipattyabhAvAt / na copadezasahAyAdhyakSagamyaM tat, adhyakSaviSaye upadezApekSA'yogAt, tadyoge vopadezasyaiva kevalasya vyApAra ityupadezamAtravyaMgyataiva / atha 'varNavizeSAdhyayanAcAra-yajJopavItAdivyatiriktanimittanibandhanaM 'brAhmaNa' iti jJAnam tannimittabuddhivilakSaNatvAt, gavAzvAdijJAnavat' iti liGgAt pratipatteH brAhmaNatvAdisAmAnyasya naagmmaatrvyNgytvmiti| asadetat, nagarAdijJAnavad vyatiriktanibandhanAbhAve'pi tathAbhUtajJAnasya kathaMcidupapatteH / na hi nagarAdijJAne'pi vyatiriktaM dravyAntaramasti yadekAkArajJAnanibandhanaM bhavet / kASThAdInAmeva pratyAsattyA kayAcit prAsAdAdivyavahAranibandhanAnAM nagarAdivyavahAranibandhanatvopapatteH, anyathA 'SaNNagarI' hai ataH usa dRSTAnta meM sAdhya na hone kA prazna nahIM hai, dRSTAnta ubhayapakSa siddha hai / isa DhaMga se aneka prakAra ke bAdhaka anumAna nitya sAmAnyapakSa meM pradarzita haiM ataH bAdhakapratIti kA abhAva asiddha hai| * brAhmaNatva svatantra jAti nahIM hai * yadi Apa kA ati Agraha hai ki gotva sAmAnya ko mAnanA hI paDegA kyoMki zabalavarNAdi gopiNDoM meM azvAdi se vilakSaNatA kA bhAna usa ke vinA nahIM ho sakatA to calo, eka bAra kucha sImA taka gotvAdi sAmAnya kA svIkAra kara liyA, kintu brAhmaNatvAdi ko bhI jAtirUpa meM mAna lenA yaha anucita hai, kyoMki vaha to jAtivAdIyoM ke svaracita Agamopadeza ke vinA jJAta nahIM hotA, go- azva meM jaise spaSTa bheda pratIta hotA hai vaise brAhmaNa aura abrAhmaNa manuSya meM nahIM hotA / yadi kaheM ki brAhmaNatva jAti sirpha Agamopadezagamya nahIM hai kintu Agamopadeza zravaNa ke bAda usa se sahakRta pratyakSa kA bhI gocara hai to yaha vidhAna galata hai, kyoMki pratyakSagocara vastu ke liye kabhI upadeza kI AvazyakatA nahIM hotI / yadi upadeza Avazyaka hai to usa kA matalaba yahI hai ki brAhmaNatva jAti ke bhAna ke liye upadeza hI savyApAra hai, arthAt, vaha ekamAtra upadeza se hI abhivyaMgya hai| * brAhmaNatva jJAna meM atirikta nimitta amAnya * Jain Educationa International 185 - yadi yaha kahA jAya 'zarIra kA varNavizeSa, vedAdi kA adhyayana, yajJAdi kA AcAra, janoU ityAdi bAhyanimittoM se atirikta nimitta se 'yaha brAhmaNa hai' aisA jJAna hotA hai, kyoMki varNavizeSAdi nimittoM ke jJAna se yaha jJAna vilakSaNa hai, jaise azvajJAna se go kA jJAna vilakSaNa hotA hai to vaha 'gAya' isa prakAra gotvajAtiviSayaka hotA hai / isa prakAra ke anumAna se brAhmaNatva jAti kA anumiti jJAna bhI ho sakatA hai, ata eva vaha sirpha AgamamAtrabodhya nahIM hai / to yaha pratipAdana galata hai, kyoMki 'brAhmaNa' isa prakAra kA jJAna atirikta nimitta ke vinA bhI kisI prakAra unhIM nimittoM ke dvArA ho sakatA hai| jaise prAsAdaApaNAdi ke nimittoM se atirikta nimitta ke vinA bhI 'yaha nagara hai' aisA jJAna Apa ko bhI mAnya hai kyoMki Apa isa jJAna ko nagaratvajAtimUlaka nahIM maante| 'nagara - nagara' aisA jo anugatAkAra jJAna hotA hai usa ke pIche koI dravyAntarasvarUpa atirikta nimitta nahIM hotA kintu kASTha - simenTa Adi hI nimitta hote haiN| jaise kisI eka prakAra ke sambandha se kASTha - i~Ta Adi dravyoM se hI 'yaha prAsAda hai' aisA anugatavyavahAra - For Personal and Private Use Only - Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrI sammati-tarkaprakaraNam ityAdiSvapi vstvntrklpnaaprskteH| na ca tatrApi tathA'stu iti vaktavyam vastvantarasya tannibandhanasya tatra niSiddhatvAt / ato'naikAntiko hetuH| siddhasAdhyatA ca samudAyibhyo'nyatvAGgIkaraNe samudAyasya tannibandhanatvAd brAhmaNabuddheH tadagrahe tadbuddhyabhAvAt pAnakavaditi na varNAdibhyo vyatiriktam / tasmAt zarIrotpattikAraNaM zrutaM tapo vA brAhmaNatvaM parikalpanIyaM syAt / tatra brAhmaNazukra-zoNitasaMbhUte zarIravizeSe yadi brAhmaNatvajAtiH samavetA bhavet tataH saMskArabhraMze-'pi na tato vyAvarteta, tena saMskArAbhAvAd vrAtyo nA'brAhmaNo bhavet / atha saMskArarahito'pi vrAtyo brAhmaNa eva kevalaM brAhmaNakriyAmakurvANasya bhavatyabrAhmaNavyapadezastatra putrasyeva putrkriyaamkurvtH| tathAhi - 'ayamagauH ayamanazvaH ayamamanuSyaH' ityAdivyavahAro loke suprasiddha eva / na caitAvatA takriyAvaikalye'pi paramArthatastasya tathAbhAvaH, pratyakSAdivirodhAt / etasyAM ca vastuvyavasthAyAM brAhmaNamAtApitrutpAdyatvasya prAdhAnyAt gajAdInAM zikSeva kevalamadhyayanAdikA kriyA sampadyate / tathA'bhyupagame ca brahma-vyAsa-mataGga -vizvAmitraprabhRtInAM brAhmaNatvaM na syAt / na cA'dRzye vastuni nirNayo hotA hai vaise hI una kASThAdi se 'yaha nagara hai' aisA anugatavyavahAra siddha hotA hai| yadi isa tathya kA asvIkAra kareMge to cha nagarIyoM ke samudAya ke liye jo 'SaNNagarI' aisA anugata vyavahAra hotA hai usa ke liye bhI nagarIyoM se atirikta eka nimitta kI kalpanA kA kaSTa karanA hogaa| yadi isa kaSTha ko saharSa jhelane ke liye Apa tayyAra ho jAyeMge to bhI koI saphalatA nahIM milegI kyoMki nagarIyoM ke samudAya se atirikta usa pratItijanaka nimitta sarvamata meM niSiddha hai| tAtparya, brAhmaNatvajAti ke na hone para bhI vilakSaNabuddhi rUpa hetu sambhava hone se sAdhyadroha kA doSa prasakta hai| kadAcit atirikta nimitta kA Agraha ho to siddhasAdhana doSa sAvakAza hai| kAraNa, samudAya ke aMgoM se atirikta samudAyAtmaka anya vastu ko usa vilakSaNa buddhi ke nimittarUpa meM mAna leNge| tAtparya, varNavizeSa Adi aMgo ke samudAyarUpa atirikta nimitta se hI 'brAhmaNa' buddhi kA honA mAna sakate haiM, kyoMki varNavizeSAdi aMgo ke samudAya ke grahaNa ke vinA 'brAhmaNa' buddhi nahIM hotii| udA0 vividha madyAMgoM ke samudAya ke vinA 'peyA' kA nirmANa nahIM hotaa| isa carcA se itanA spaSTa ho jAtA hai ki varNAdi ke samudAya se atirikta koI brAhmaNatva jAti sat nahIM hai| phalataH jaba brAhmaNatva rUpa nahIM hai taba zarIrotpattikAraNa (pita Adi) yA vedAdhyayana athavA tapazcaryAsvarUpa hI brAhmaNatva kI kalpanA karanI pddegii| brAhmaNatva kI jAtirUpa meM kalpanA anAvazyaka hai| * brAhmaNajanya zarIra meM brAhmaNatva asaMgata * una meM se brAhmaNa pitA-mAtA ke zukra-zoNita ke yoga se utpanna zarIravizeSa meM agara brAhmaNatva jAti ke samavAya ko mAneMge to saMskAra se bhraSTa hone ke bAda bhI jAtirUpa hone se brAhmaNatva kI nivRtti saMgata nahIM ho skegii| isase yaha phalita hogA ki saMskAra ke abhAva meM vrAtyAdi meM brAhmaNatva kA abhAva ho aisA nahIM hai| yadi aisA kahA jAya - "vrAtya meM saMskAra ke viraha meM bhI brAhmaNatva hotA hI hai, sirpha brahmakriyA ke na hone se usa ke liye 'abrAhmaNa' kA vyavahAra hogA, jaise ki putrakarttavya kA pAlana na hone para putra ke liye bhI aputra kA vyavahAra hotA hai| duniyA meM spaSTarUpa se suvidita tathya hai ki kSIra na dene para gAya meM 'agau' vyavahAra hotA hai, tathA tejI se na dauDane para azva meM 'anazva' kA tathA 'mAnavatA' ke guNa na hone para mAnava meM 'amAnava' kA vyavahAra hotA hai| sirpha una kI ucita kriyA na hone mAtra se, pAramArthikarUpa se 'gAya' vagairaha 'agau' Adi nahIM ho jAte, una ko 'agau' Adi mAnane meM to pratyakSa jAtirUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 187 vidhAtuM zakyaH 'zUdrAdyutpAdyatvamasya nAsti' iti, anAdigotrapaddhatau ca kAmArttatvAt sarvadA pramadAnAM kasyAzcid vyabhicArasambhavAt kuto yoninibandhanabrAhmaNyanizcayAt saMskArasyAdhyayanAdezcA'viparyayastattvanizcayaH ? Agamasya ca tannizcayanibandhanatvena kalpitasya rAgAdiyuktapuruSapraNItatvenA'prAmANyAt na nishcyhetutaa| apauruSeyasya ca prativyakti evambhUtArthapratipAdanaparasyA'nupalambhAnna tato'pi tannizcayaH / na cA'vigAnatastraivarNikapravAdo'tra vastuni pramANam, tasyApi vybhicaaritvoplbdheH| dRzyante ca bahavastraivarNikairavigAnena brAhmaNatvena vyavahriyamANA viparyayabhAjaH ityalamatinirbandhena vacanamAtragamye'rthe / iti vyavasthitametat - asat sAmAnyam tatsAdhakapramANAbhAvAt bAdhakopapattezca / * vizeSapadArthaprarUpaNam * nityadravyavRttayaH paramANvAkAzakAladigAtmamanastu vRtteratyantavyAvRttabuddhihetavo vishessaaH| te ca paramANUnAM jagadvinAzArambhakoTibhUtatvAt muktAtmanAM muktamanasAM ca saMsAraparyantarUpatvAd antatvam teSu bhavAH = antyA ityucyante teSu sphuTataramAlakSyamANatvAt, vRttistveSAM sarvasminneva paramANvAdau nitye dravye vidyata eva, ata eva 'nityadravyavRttayaH antyAH ' ityubhayapadopAdAnam / apare tu 'utpAdavinAzaAdi aneka pramANoM kA virodha hai| aisI vyavasthA mAnya karane para prAdhAnya to brAhmaNa mAtA-pitA se utpatti kA hI rahegA aura adhyayanAdi kriyA to sirpha 'brAhmaNa' aise vyavahAra ke liye hI kAma AyegI, jaise bhAravahanAdi kI zikSA gajAdi ke vyavahAra meM upayogI hotI hai' - kintu yaha vyavasthA ucita nahIM hai kyoMki brAhmaNa mAtA-pitA se utpanna na hone para bhI brahmA, vyAsa, mataGga, vizvAmitra vagairaha meM brAhmaNatva kA lopa prasakta huA yaha baDA doSa hai| uparAMta, 'brAhmaNamAtApitAjanyatva' yaha adRzya cIja hai, ataH usa ke AdhAra para brAhmaNatva kA nirNaya karanA kaThina ho jAtA hai, ataH prasiddha brAhmaNa meM 'zUdrAdi se ajanyatva' nahIM hI hai aisA nirNaya kaise ho sakatA hai ? gotrapaddhati ko jaba Apa anAdi mAnate haiM, to ho sakatA hai ki strIvarga ke sarvakAla meM kAmAtura hone ke kAraNa brAhmaNa mAne jAne vAle vyakti kI pUrvaja vaMza paramparA meM koI mahilA vyabhicArI hone kA inakAra nahIM kiyA jA sktaa| isa sthiti meM janmayonimUlaka brAhmaNatva ke nizcaya se saMskAra aura adhyayanAdi ke AdhAra para tattva ke nizcaya kA sambhava hI kahA~ hai ? yadi kahA jAya ki - jina logoM ke bAre meM brAhmaNa-kSatriya yA vaizya hone meM kisI ko koI vivAda nahIM hai una ke liye brAhmaNAdi hone kA lokapravAda hI pramANa hai - to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki lokapravAda meM sarvathA avivAda kahIM bhI nahIM hotA. tathA usa meM bhI kaI bAra vyabhicAra upalabdha hotA hai. dikhAI paDatA hai ki bahuta se brAhmaNakSatriya-vaizyoM ke liye una ke brAhmaNatvAdi meM vivAda na hone para bhI vAstava meM ve zUdrAdi hote haiN| ataH sirpha Apake kahane mAtra se kisI ko brAhmaNa Adi mAna lene kA Agraha anucita hai| niSkarSa :- 'sAmAnya' asat hai kyoMki usa ko siddha karanevAlA koI pramANa nahIM hai, ulTe usa ke liye prabala bAdhaka bhI maujUda hai| * antya nityadravyavRtti vizeSapadArtha * nyAya-vaizeSika darzana meM 'vizeSa' saMjJaka paMcama padArtha mAnA gayA hai| usa kI yaha vyAkhyA hai - paramANu, AkAza, kAla, dizA, AtmA, mana ye nitya dravya kahe jAte haiM, una meM hI ye 'vizeSa' padArtha rahate haiN| vizeSa kA matalaba hai vyAvarttaka / atyanta-vyAvRttAkArabuddhi ke kAraka hone se ve 'vizeSa' kahe jAte haiN| vizeSoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam lakSaNAntarahiteSu dravyeSu bhavA antyAH' ityasya vyAkhyAnaM 'nityadravyavRttayaH' iti padaM varNayanti / vyAvRttabuddhihetutvaM ca vizeSANAM sadbhAvapratipAdakaM pramANam / yathA hi asmadAdInAM gavAdiSu AkRtiguNa-kriyA- avayava-saMyoganimitto'zvAdibhyo vyAvRttaH pratyayo dRSTaH tadyathA - gauH zuklaH zIghragatiH pInakakudaH mahAghaNTaH iti yathAkramam tathA'smadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyA''kRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimittAbhAve pratyAdhAraM yadbalAd 'vilakSaNo'yam vilakSaNo'yam' iti pratyayavRttiH dezakAlaviprakarSopalabdhe ca sa evAyam' iti pratyabhijJAnaM ca yato bhavati te yoginAM vizeSapratyayonnItasattvA antyA vizeSAH siddhAH / yoginAM tvete pratyakSata eva siddhAH / 188 ko 'antya' kahA gayA hai, usa ke spaSTIkaraNa meM kahA hai ki 'anta meM rahane vAle' ye antya haiN| anta zabda se paramANuAdi dravya abhipreta haiN| sAre vizva ke Arambha kI prathama sImA aura vinAza kI antima sImA bhI paramANu haiM ataH ve 'anta' haiM, tathA mukta AtmA aura mukta mana bhI saMsAra ke dhvaMsa kI sImA hai isaliye 'anta' hai| tAtparya yaha hai ki ina antima dravyoM meM ve vizeSataH spaSTa rUpa se jJAta hote haiM isa liye ' antya' kahe jAte haiN| aisA nahIM hai ki vizeSa sirpha 'anta' dravyoM meM hI rahate haiM, AkAza-kAla- dizA yAnI sakala nityadravyoM meM ve rahate haiN| isI liye ' antya' aura 'nityadravyavRtti' ye do pada, usa kI vyAkhyA meM vaizeSikadarzana ke granthoM meM prayukta kiye gaye haiM / kucha loga isa DhaMga se bhI varNana karate haiM ki " utpAda - vinAza ye do anta haiM una se rahita (antima nahIM kintu antahIna) dravyoM meM hI rahane vAle vizeSoM ko 'antya' kahA gayA hai aura 'nityadravyavRtti' yaha pada antyazabda kI vyAkhyA ke rUpa meM prayukta hai / " vizeSoM kI sattA siddha karanevAlA pramANa hai vyAvRttabuddhihetutva / jaise, hama logoM ko go Adi meM azvAdi se vilakSaNa pratIti, AkRti-guNa-kriyA-avayavasaMyoga Adi ke bheda ke AdhAra para hotI hai yaha suvidita hai / dekha lijiye AkRti AdhAra para 'yaha gAya hai' rUpa ke AdhAra para 'yaha zukla hai' kriyA ke AdhAra para ' yaha usa se zIghragAmI hai' avayava ke AdhAra para 'yaha puSTa khUMdhavAlA hai' tathA anya dravya ke saMyoga se 'yaha baDIghaNTIvAlA hai' aisI azvAdi se vilakSaNa pratIti hotI hai| ThIka isI taraha, hamAre varga meM viziSTa mAne jAne vAle divyadRSTi yogiyoM ko bhI nityadravyoM ko pratyakSa dekhane para, samAna AkRtivAle, samAnaguNavAle aura samAna kriyAvAle paramANuoM meM tathA samAnaguNavAle mukta AtmAoM meM evaM samAna manodravyoM meM bhI 'yaha usa se alaga hai vaha isase alaga hai' isa prakAra bhedapratIti avazya hotI hogI / prazna yaha hai ki jaba AkRti Adi saba kucha do nityadravya meM samAna hoMge taba kisa ke AdhAra para vaha bheda pratIti janma pAyegI ? guNa-kriyA kA bheda yA anya koI bheda to hai nahIM, taba jisa ke bala para yaha bhedapratIti una ko hotI hai ve 'vizeSa' padArtha ke rUpa meM atirikta siddha hote haiN| jaba koI yogI kisI eka dezakAla meM kisI eka paramANu ko dekha kara, bAda meM anya dezakAla meM usa ko dekhane para pIchAna lete haiM ki 'yaha vahI paramANu hai' yaha pratyabhijJAna bhI 'vizeSa' ke bala para hI ho sakatA hai, kyoMki anya samAna paramANu aura usa paramANu meM usa ke alAvA aura kucha bheda nahIM hai| isa prakAra, yogiyoM kI vizeSa - pratIti se nityadravyoM meM antya vizeSoM kI sattA hamAre liye siddha hotI hai| yogIjana to use pratyakSa hI dekhate haiM ataH una ke liye to ve pratyakSasiddha haiM / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 ete ca lkssnnaa'smbhvaadevaasntH| tathAhi - yadeSAM nityadravyavRttitvAdikaM lakSaNamabhihitam tadasambhavadoSaduSTatvAdalakSaNameva / yato na kiJcinnityaM dravyamasti, tasya pUrvameva nirastatvAt / tadabhAve ca tadvRttitvaM lakSaNameSAM dUrotsAritameva / yacca yogiprabhavavizeSapratyayabalAdeSAM sattvaM sAdhyate tadasaMgatameva, hetoranaikAntikatvAt / tathA hi - paramANvAdInAM svasvabhAvavyavasthiteH svarUpaM parasparA'saMkIrNarUpaM vA bhavet, saMkIrNasvabhAvaM veti kalpanAdvayam / AdyakalpanAyAM svata evA'saMkIrNaparamANvAdirUpopalambhAd yoginAM teSu vailakSaNyapratyayotpattirbhaviSyatIti vyarthamaparavizeSapadArthakalpanam / dvitIyAyAmapi vizeSAkhyapadArthAntarasannidhAne'pi parasparavyatimizreSu paramANvAdiSu tadbalAd vyAvRttapratyayo yoginAM pravarttamAnaH kathamabhrAnto bhavet, svarUpato'vyAvRttasvarUpeSu aNvAdiSu vyAvRttAkAratayA pravarttamAnasya tasya 'atasmiMstadgrahaNa'rUpatayA bhrAntatvA'natikramAt ? evametatpratyayoginaste'yogina eva syuH| kiJca, yadi vizeSAkhyapadArthAntaravyatirekeNa vilakSaNapratyayotpattirna bhavet kathaM vizeSeSu tasyotpattirbhavet teSvaparavizeSAbhAvAt ?! bhAve vA'navasthAprasakteH 'nityadravyavRttayaH' iti cA'bhyupagamakSatiH syAt vizeSeSvapi vizeSANAM vRtteH| atha svata eva teSu parasparavailakSaNyamityaparavizeSamantareNApi vaila * vizeSapadArtha pAramArthika nahIM * pratipakSiyoM kA kahanA hai ki vizeSoM sat nahIM hai, una ke pradarzita lakSaNa sambhavavihIna hai| dekhiye - nityadravyavRttitva Adi yaha pradarzita lakSaNa asambhava doSa se duSTa hone se kulakSaNa hai| kAraNa, nitya dravya jaisI koI cIja hI nahIM hai, pahale nityadravya kA pratiSedha kiyA jA cukA hai| nitya dravya siddha na hone para, una meM vRttitva - yaha vizeSoM kA lakSaNa kaise ghaTa sakatA hai ?! yogiyoM ke vizeSapratyakSa ke bala para vizeSoM kI sattA kA pradarzana asaMgata hI hai, kyoMki vahA~ hetu sAdhyadrohI hai| kaise yaha dekhiye - yahA~ do vikalpa jAna lIjiye dravya apane apane svabhAva meM avasthita hote haiM, yaha svabhAva paraspara asaMkIrNatAsvarUpa hai yA paraspara saMkIrNatArUpa ? prathama vikalpa meM yogijanoM ko vinA kisI nimitta ke hI asaMkIrNa paramANu Adi kA svarUpa upalabdha ho jAne se paramANu Adi nitya dravyoM meM paraspara vilakSaNatA kI pratIti udita ho jAyegI, phira atirikta vizeSa padArtha kI kalpanA kA kaSTa kyoM ? dvitIya vikalpa meM jaba ve paramANu Adi nitya dravya svabhAva se hI paraspara saMkIrNa (avyAvRtta) haiM taba una meM, vizeSasaMjJaka anya padArtha ke saMnidhAna hone para bhI usa ke bala se jo yogiyoM ko vyAvRttAkAra bodha hogA usa ko abhrAnta kaise mAnA jA sakegA jaba ki nitya padArtha to saMkIrNa svarUpavAle haiM ? saMkIrNa yAnI avyAvRtta, svarUpa se avyAvRtta aNu Adi padArthoM meM vyAvRttAkAra grahaNa kara ke pravRtta hone vAlA yogipratyakSa atathAkAra vastu meM tathAkAragrAhI hone se bhramaNA ke Avartta se ubara nahIM paayegaa| tathA, aisI bhramapratIti karane vAle yogIyoM ko 'yogI' bhI kauna mAnegA ?! * vizeSoM meM vyAvRttabuddhi kA nimitta kauna ? * dUsarI bAta - yadi vizeSasaMjJaka padArtha ke vinA vilakSaNa pratIti nahIM ho sakatI, to jina meM anya vizeSa hI nahIM hai aise vizeSoM ke viSaya meM vilakSaNa pratIti kaise hogI ? yadi una meM bhI svatantra vizeSa mAne jAyeMge to una naye vizeSoM meM bhI vilakSaNa pratIti ke liye anya... anya... anya.. vizeSoM kI kalpanA kA anta nahIM aayegaa| evaM vizeSoM meM apara vizeSoM kI vRtti mAnane para 'nitya-dravyavRtti' siddhAnta kA bhaMga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam kSaNyabuddhiviSayatA, tarhi paramANvAdInAmapi tata eva tadbuddhipravRttirbhaviSyatIti vyarthaM vizeSAkhyapadArthaparikalpanam / atha vizeSeSvaparavizeSayogAd vyAvRttabuddhiparikalpanAyAmanavasthAdibAdhakopapatterupacArAtteSu tdbuddhiH| na, tathAbhUtavijJAnAdhArANAM yoginAmayogitvaprasakteH, tadbuddheH "vizeSA iva' iti skhaladrUpatayA pravRttAvanirNayabuddhyadhikaraNatvAt, teSAM 'vizeSA eva' ityaskhaladrUpabuddhyadhikaraNatve'paravizeSavikalAnAM vizeSANAM paramANvAdInAmivA'vizeSarUpatayA tadbuddheviparyastarUpatvena tadAdhArANAM kathaM nA'yogitvam ? yadi ca bAdhakopapattervizeSeSu vyAvRttabuddhi paravizeSanibandhanA tarhi paramANvAdiSvapi bhinnavizeSanibandhanA nAsAvabhyupagantavyA, teSAM tatra bhinnAbhinnavyAvRttarUpakaraNAnupapatterbAdhakasya sadbhAvAt / yadapyatrAdhyayanAyuktaM pratisamAdhAnam "yathA zvamAMsAzucyAdInAM svata evA'zucitvamanyeSAM ca bhAvAnAM tadyogAt tat, tathehApi tAdAtmyAdvizeSeSu svata eva vyAvRttapratyayahetutvam paramANvAdiSu tu tadyogAt / kiJca, atadAtmakeSvapi anyanimittaH pratyayo bhavatyeva yathA pradIpAt paTAdiSu na punaH paTAdibhyaH ho jaayegaa| yadi yaha kahA jAya - vizeSoM meM paraspara vailakSaNya anyavizeSa prayukta nahIM kintu svamAtraprayukta hI hotA hai ataH apara vizeSa ke vinA bhI una meM vilakSaNabuddhiviSayatA ghaTa skegii| - to phira paramANu Adi meM bhI paraspara vailakSaNya svamAtraprayukta mAna kara vilakSaNabuddhiviSayatA kA upapAdana ho sakatA hai, phalataH vizeSasaMjJaka padArtha kI kalpanA nirarthaka hai| yadi aisA kahA jAya - 'paramANu Adi meM vilakSaNapratIti ke upapAdanArtha vizeSoM kI kalpanA ucita hai kyoMki usa meM koI bAdhaka nahIM hai, kintu vizeSoM meM yadi anya vizeSoM se vyAvRttAkAra buddhi kI kalpanA karane jAyeMge to anavasthAdi bAdhaka sira uThA sakate haiM, ataH vizeSoM meM honevAlI vilakSaNapratIti ko aupacArika mAna lI jAya yahI ucita hai|' - to yaha ayukta hai, kyoMki taba aupacArika (pratyakSa) buddhi ke AzrayabhUta yogIyoM meM ayogitva prasakta hogaa| kAraNa, yadi paramANu Adi viSaya meM 'ye vizeSa jaise haiM' aisI "skhalitarUpa se yogijanoM kI aupacArika buddhi pravRtta hone para yogijana anizcayAtmakabuddhi ke Azraya bana jAyeMge matalaba ki ayogI bana jaayeNge| aura 'ina meM anya vizeSa haiM' aisI askhalitarUpa se aupacArikabuddhi ke Azraya hone para, jo apara vizeSazUnya haiM ve to paramANu Adi kI taraha avizeSarUpa hone se una meM vizeSarUpatA kI buddhi, viparyayarUpa hone ke kAraNa, una ke AzrayabhUta yogijana meM ayogitva kyoM prasakta nahIM hogA ? yadi vizeSoM meM vyAvRttAkAra buddhi ko aparavizeSamUlaka mAnane meM bAdhaka vidyamAna hone se usa ko aparavizeSamUlaka nahIM mAnate haiM to paramANuAdi meM honevAlI vyAvRttAkAra buddhi ko bhI bhinnavizeSamUlaka mAnane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki paramANu yadi svataH bhinna hoMge to vizeSa ke dvArA una kA vyAvRttIkaraNa azakya hai (anAvazyaka hai)| yadi svayaM abhinna hoMge to isa pakSa meM bhI vyAvRttikaraNa zakya nahIM kyoMki abhinna haiM una kA bheda kaise hogA ? yaha bAdhaka yahA~ bhI vidyamAna hai| ____ vaizeSikoM ke adhyayanAdi vidvAnoM ne isa carcA meM jo yaha pratisamAdhAna meM kahA hai - "kutte ke mA~sa Adi meM svataH hI azucipana hotA hai jaba ki anya bhAvoM meM svataH nahIM kintu una ke yoga se azucipana hotA hai| aise hI vizeSoM meM vizeSoM kA tAdAtmya hone se ve svayaM hI vyAvRttapratIti ke upapAdaka hote haiM jaba ki paramANuAdi meM vizeSoM ke samavAyayoga se hI vyAvRttabuddhi utpanna hotI hai| tathA, jo tadAtmaka na ho una ke ma. skhalad = viSayagrahaNaviparItAkAram (pra.vA.1-209 ttiikaa)| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 pradIpe, evaM vizeSebhya evA'NvAdau viziSTapratyayaH nA'NvAdibhyaH" ityAdikam / [ ] tadapyasaMgatam, yato'zucitvaM bhAvAnAM kalpanAsamAropit na paarmaarthikmvyvsthitestsy| ___ tathAhi - yadeva kasyacid zrotriyAderdravyamazucitvena pratibhAti tadeva kApAlikAdeH zucitvena / na caikasya parasparaviruddhAnekarUpasamAvezo yuktaH ektvhaaniprskteH| bhavatu vA pAramArthikaM padArthAnAmazucitvam tathApi na dRSTAnta-dArTAntikayoH sAmyam yataH sva( ?zva)mAMsAdyazucidravyasaMsargAd modakAdayaH bhAvAH pracyutaprAktanazucisvabhAvA apara evA'zucirUpA utpadyante iti yuktameSAmanyasaMsargajamazucitvam na tu paramANvAdiSvetat sambhavati teSAM nityatvAdeva praaktnaa'viviktsvruupprityaagenaaprviviktsvruuptyaa'nupptteH| ata eva pradIpapaTadRSTAnto'pyasaMgataH paTAdInAM pradIpAdipadArthAntaropAdhikasya rUpAntarasyotpatteH, prakRte ca tadasambhavAt iti / anumAnabAdhitazca vishesssdbhaavaa'bhyupgmH| tathAhi - vivAdAdhikaraNeSu bhAveSu vilakSaNapratyayaH tadvyatiriktavizeSanibandhano na bhavati, vyAvRttapratyayatvAt, vizeSeSu vyAvRttapratyayavat iti / pUrvavadasya hetoH pratibandhAdhikaM vAcyam / tanna vizeSaviSaya meM kucha pratItiyA~ anyanimittaka bhI hotI hai, jaise pradIpa se paTAdiviSayaka pratIti hotI hai| kintu, paTAdi se pradIpa kI pratIti nahIM hotii| aise hI, vizeSoM ke dvArA hI aNu-Adi meM bheda-pratIti hotI hai, na ki aNuAdi se vizeSoM meN|' - kintu yaha adhyayanAdigata vidhAna asaMgata hai, kyoMki padArthoM meM koI pAramArthika zucitva yA azucitva nahIM hotA kintu kalpanAprayukta hotA hai, kyoMki isa meM koI niyata vyavasthA nahIM hotii| * zuci-azuci bhAva kalpanA kI nipaja kaise ? * dekhiye - koI eka cIja brAhmaNAdi ko apavitra lagatI hai vahI aghorI bAvAjI Adi ko pavitra bhAsatI hai| eka hI vastu meM zucitva-azucitva ye paraspara viruddha do dharma samAviSTa honA ThIka nahIM hai kyoMki viruddhadharmasamAveza se vastubheda prasakta hone para vastu ke ekatva kA bhaMga prasakta hogaa| kucha samaya ke liye mAna lo ki padArthoM meM azucitva pAramArthika hai to bhI vizeSavAdI ko lAbha nahIM hai| kAraNa, kSaNikavAda meM hI yaha sambhava hai ki kutte ke mA~sa Adi azucidravyoM kA saMsarga hone para pUrvakSaNa ke zuci modakAdi bhAva svabhAvacyuta yAnI naSTa ho kara anya kSaNa meM azuci bhAva utpanna hote haiM, isa prakAra anyasaMsargajanita azucitA kSaNabhaMgavAda meM ho sakatI hai, kintu Apa ke mata meM paramANu Adi to nitya dravya mAne gaye haiM, nitya dravyoM meM vizeSa ke yoga se pUrvakAlIna aviziSTa svarUpa kA tyAga karake uttarakSaNa meM viziSTa svabhAva kA upAdAna sambhava hI nahIM hai ataH vizeSa ke yoga se vyAvRttAkArabuddhi janakatA una meM asambhava hai| yahI kAraNa hai ki pradIpa-vastra kA dRSTAnta bhI vizeSasamarthana meM anukula nahIM hai| kAraNa, kSaNabhaMgavAda meM pradIpAdi anya artharUpa upAdhi ke yoga se prakAzitasvarUpa naye vastrakSaNa kI utpatti sambhava hai, kintu prastuta meM nitya dravya kI viziSTarUpa se utpatti sambhava nahIM hai| taduparAMta, vizeSapadArtha ke astitva kA svIkAra pratianumAna se bAdhita hai| dekhiye- vivAdAspada (paramANu Adi) bhAvoM ke viSaya meM hone vAlI vilakSaNa pratIti atirikta vizeSapadArthamUlaka nahIM hai kyoMki vyAvRttAkAravAlI hai| udA0 prativAdI ke matAnusAra vizeSoM meM yogijanoM ko jo paraspara vilakSaNa pratIti hotI hai vaha atirikta vizeSamUlaka nahIM hotI, vyAvRttAkAra jarUra hotI hai| isa anumAnaprayoga meM hetu kI vyApti Adi kI carcA pUrvavat samajha lenaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 zrI sammati-tarkaprakaraNam padArthasadbhAvaH tatsAdhakapramANAbhAvAd bAdhakopapattezceti sthitam / / * samavAyapadArthasthApanotthApane * samavAyastu 'iha tantuSu paTaH' ityAdIhabuddhivizeSAd dravyAdibhyo arthAntaratvenAbhyupagamyate 'ayutasiddha0' (prazasta0 kaM0) ityAdilakSaNopetaH / yathA hi sattA-dravyatvAdInAmAtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAdhAreSu tebhyaH parasparatazcArthAntaramAvastathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSu "iha tantuSu paTaH, iha paTadravye guNa-karmaNI, iha dravya-guNa-karmasu sattA, iha dravye dravyatvam, iha guNe guNatvam iha karmaNi karmatvam iha dravyeSu antyA vizeSAH" ityAdivizeSapratyayadarzanAt paJcabhyaH padArthebhyo'rthAntaratA tasyAvasIyate / tathA ca prayogaH - yeSu yadAkAravilakSaNo yaH pratyayaH tadvyatiriktArthAntaranibandhaH so'bhyupagantavyaH, yathA puruSe 'daNDI' iti prtyyH| tathA cAyaM paJcasu padArtheSu 'iha' pratyayaH iti svabhAvahetupratirUpakaH pryogH| nibandhanamantareNAsya sadbhAve nityaM sattvamasattvaM vA syAditi viparyaye niSkarSa :- vizeSapadArtha astitvazAlI nahIM hai kyoMki usakA sAdhaka koI pramANa nahIM hai aura bAdhaka maujUda hai| * samavAya padArtha kI sthApanA - pUrvapakSa * ___'yahA~ tantuoM meM vastra' isa prakAra 'yahA~' aise ullekha ke sAtha jo viziSTa buddhi hotI hai usa ke AdhAra para dravyAdi se atirikta vastu ke rUpa meM samavAya kA svIkAra nyA. vai0 darzanoM meM kiyA gayA hai| usake ye lakSaNa haiM - ayutasiddhatA yAnI dravyAdi kA guNAdi ke sAtha apRthagbhAva / AdhAra aura Adheya ke bIca aisA apRthagbhAva banAye rakhane vAlA koI sambandha hotA hai| vahI sambandha 'yahA~ yaha hai' aisI buddhi kA hetu hai| jaise sattA aura dravyatvAdi ko apane dravyAdi AdhAroM se alaga padArtha ke rUpa meM maMjura kiye jAte hai, kyoMki ve apane dravyAdi AdhAroM meM svAnurUpa 'sat' 'dravya' 'guNa' ityAdi pratIti ke udbhAvaka hai, tathA eka hI AdhAra meM rahate hue bhI, svAnurUpa bhinna pratIti ke janaka hone se sattA-dravyatva alaga alaga mAne jAte haiM : vaise samavAya bhI dravyAdi pA~ca padArthoM se alaga padArtha, viziSTa pratItiyoM ke AdhAra para siddha hotA hai| viziSTa pratItiyA~ isa taraha hai - "yahA~ tantuoM meM vastra hai', yahA~ vastra meM guNa yA kriyA meM sattA hai, yahA~ dravya meM dravyatva hai, yahA~ guNa meM guNatva hai, yahA~ kriyA meM karmatva hai, yahA~ dravyoM meM antya vizeSa haiN|' dekhiye prayoga - kucha bhAvoM meM yadi una se vilakSaNAkAra pratIti hotI hai to vaha una bhAvoM se atirikta padArtha prerita hotI hai - aisA mAnanA hogA, jaise puruSa ko dekha kara 'DaNDAvAlA' aisI buddhi puruSa se bhinna daMDa se prerita hotI hai| vaise hI dravyAdi pA~ca padArthoM ke bAre meM - 'yahA~' aisA jo vilakSaNa bodha hotA hai vaha bhI pA~ca se atirikta padArtha (= samavAya) se prerita honA caahiye| - yaha prayoga kariba kariba bauddhamata ke svabhAvahetu prayoga jaisA hI hai, kyoMki isa meM vilakSaNapratIti kA svabhAva hI hetu ke rUpa meM nirdiSTa hai| yadi koI ulaTI zaMkA kare ki alaga nimitta ke vinA bhI 'yahA~' aisI viziSTa pratIti ho sakatI hai - to usa meM yaha bAdhaka pramANa tarkasvarUpa hai ki alaga padArtha ke vinA vaisI viziSTa pratIti yA to sadA hotI rahegI, yA kabhI nahIM hogI, kyoMki nimittazUnya bhAva yA to janma nahIM letA yA to zAzvata hotA hai| isa prakAra 'yahA~' aisI buddhisvarUpa liMga se janita anumAnapramANa se samavAya kA jJAna prApta hotA hai| *. ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandhaH ihapratyayahetuH sa samavAyaH (prazastapAdabhASya- kaMdalI- pR0 14-324) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 bAdhakaM pramANam / evam 'iha' buddhiliGgAvaseyaH smvaayH| adhyakSabuddhyavaseyatvamapi tasya kecana mnynte| tathAhi - akSavyApAre sati 'iha tantuSu paTaH' ityAdipratyayotpattervizeSaNIbhUtasya tasya 'iha' buddhydhykssaavseytaa| samavAyazca na saMyogavad bhinnaH kintu talliGgAvizeSAd vizeSaliGgAbhAvAcca sattAvat sarvatra eka eva / akAraNatvAcca tadvadeva nityH| akAraNatvaM ca tatkAraNAnupalabdheH siddham / ___atra pratividhIyate - 'iha tantuSu paTaH' ityAdikA buddhiH svasamavAyAhitavAsanAprakalpitaiva na tu loke tathotpadyamAnatvena siddheti dharmyasiddherAzrayAsiddho hetuH| tathAhi - yatra nAnAtvamupalakSitaM bhavet tatrAdhArAdheyabhAve sati 'iha' buddhirutpadyamAnA loke saMvedyate, yathA 'iha kuNDe dadhi' iti / na ca nAnAtvaM tantu-paTayorupalabdhigocaraH iti kathaM tatra 'iha' buddhyutpAdaH ? na ca svamatiprakalpitasya kAryasya kAraNaparyanuyogaH paraM prati vidheyH| na cecchAyAH padArtharUpAnurodhaH, tasyAH svAtanyavRttitvAt, tato'pi vastuvyavasthApane teSAmavyavasthAprasakteH bhavatparikalpitasyApi vastuno'nyathA'nyasya prakalpayituM zakyatvAt / na kevalam 'iha tantuSu paTaH' ityAdikA buddhirloke na saMvedyate kintu viparyayeNaiva tasyA utpaadaanubhvH| tathAhi-vRkSe zAkhA, parvate zilA ityAdikA buddhiloke utpadyamAnatvena saMvedyate / na ca 'vRkSe zAkhA' ityAdikA'pi matiH samavAyanibandhanA, kintu vivakSita kucha loga samavAya ko pratyakSabuddhigocara bhI mAnate haiN| vaha isa taraha - indriya sakriya hone para hI 'yahA~ tantuoM meM vastra' aisA bodha utpanna hotA hai, yahA~ tantugata vastra ke vizeSaNabhUta sambandhakAra padArtha yAnI samavAya hI pratyakSabuddhi kA gocara banA hai| pratiyogI-ghaTa-vastrAdi ke bheda se hAlA~ki saMyoga sambandha bhinna bhinna hotA hai, evaM anayogI bhatala-jalAdi ke bheda se bhii| kinta samavAya ko sattA jAti kI taraha sarvatra eka hI mAnA jAtA hai| kAraNa, samavAya kA anumApaka 'yahA~ isa prakAra kI buddhi rUpa' liMga sarvatra ekasA hotA hai, evaM isa ke atirikta usa kA dUsarA koI liMga bhI nahIM hai| jAti kA jaise koI utpAdaka kAraNa nahIM hotA vaise samavAya kA bhI, ata eva vaha sattA kI taraha nitya mAnA gayA hai| jAti kI taraha samavAya kA bhI koI utpAdaka-kAraNa upalabdha nahIM hai, ataH anupalabdhi se kAraNAbhAva siddha hotA hai| * samavAya padArtha niSedha-uttarapakSa * samavAya kA pratiSedha - 'yahA~ tantuoM meM vastra' ityAdi buddhi sirpha sAmpradAyikavAsanA kI upajamAtra hai| loka meM isa taraha utpanna hone vAlI buddhi prasiddha hI nahIM hai| buddhisvarUpa dharmI asiddha hone se ukta svabhAva hetu meM spaSTa hI AzrayAsiddhi doSa ubharatA hai| spaSTa bAta hai ki jahA~ pRthaktva lakSita hotA hai vahA~ hI ekadUsare meM AdhAra-Adheya bhAva ke rahate hue 'yahA~ yaha' aisI buddhi kI utpatti lokasaMvidita hotI hai jaise 'yahA~ kuNDe meM dahIM hai' yaha buddhi / tantu aura vastra meM kabhI bhI bheda upalabdhigocara nahIM huA taba kaise 'yahA~' aisI akRtrima buddhi janma pAyegI ? apanI mati se kabhI kisI kArya kI kalpanA kara lene ke bAda usake kAraNa kI jA~ca ke liye dUsare ko prazna karanA ucita nhiiN| icchA padArtha-avinAbhAvi nahIM hotI, kyoMki icchAvRtti svatantra hotI hai| pramANa ke badale svatantra icchA se vastu kI vyavasthA karane para aura avyavasthA baDhegI, cU~ki para-prakalpita vastu kI anya ke dvArA anyaprakAra se kalpanA bhI zakya hai| 'yahA~ tantuoM meM vastra' yaha buddhi loka meM anubhavasiddha to nahIM hai, usa se ulaTI hI buddhi loka meM anubhavasiddha hai| dekha lijiye - loka meM to 'zAkhA meM vRkSa' aisI nahIM kintu 'vRkSa meM zAkhA' tathA 'zilAoM meM pahADa' aisI nahIM kintu 'pahADa meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam zAkhAvyatiriktaskandhAdiviziSTasamudAyanibandhanaiva / ___ evam 'iha ghaTe rUpa-rasa-gandha-sparzAH' ityAdibuddherapi ghaTasvabhAvatvaM rUpAdInAM nibandhanatvena pratipadyate lokaH / tathAhi - ghaTe rUpAdikaM = 'ghaTasvabhAvameva etadrUpAdikaM na paTasvabhAvam' (ityrthH)| bahuSu rUpAdiSu sAdhAraNazaktivizeSapratipAdanAbhiprAyeNa tadanyarUpAdivyavacchedena ghaTAdizruteH saMketaH, rUpAdizrutestu pratyekamasAdhAraNacakSurjJAnAdikAryotpAdanazaktiprakAzanAya samayakaraNam / ata eva ghaTAdizrutirna rUpAdIn bhedAnAkSipati tatsAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / rUpAdizabdAzca ghaTa-paTAdisarvAvastharUpAdivAcakA iti rUpAdizabdebhyaH kevalebhyo na tadvizeSapratItistena viziSTAvastharUpAdipratipAdanAya 'ghaTe rUpAdaya' itthamevamubhayapadaprayogaH kriyate, tato'pi ghaTAtmakA rUpAdayaH paTAtmakarUpAdivyavacchedena prtiiynte| ghaTazabdastu sarvAvasthaM calanAdisvabhAvAnvitaM ghaTaM brUte iti kevalAnna vizeSapratItiH, 'rUpam' ityAdizabdaprayoge tu tadanyavyavacchedena vizeSapratipattirupajAyata iti ttpryogH| tasmAt zilA' aisI ulaTI buddhi hI anubhavasiddha hai| 'vRkSa meM zAkhA' ityAdi mati samavAyamUlaka nahIM hotI kintu nirdiSTa zAkhA se vyatirikta adho-UrdhvabhAgavarti skandhAdiviziSTasamudAya ke nikaTa sAMnidhya mUlaka hI hotI hai| * ghaTa meM rUpAdi kI buddhi kA vizleSaNa * 'yahA~ ghaTa meM rUpa-rasa-gandha-sparza haiM' yaha pratIti bhI samavAyamUlaka nahIM hai| loka meM isa buddhi kA nimitta, rUpAdi meM ghaTasvabhAvatArUpa hI anubhUta kiyA jAtA hai| samajha lo ki 'ghaTa meM rUpAdi' isa ullekha kA phalitArtha yaha hai ki ye rUpAdi ghaTasvabhAva hI haiM na ki pttsvbhaavruup| yadi yaha pUchA jAya ki jaba ghaTa aura rUpAdi samasvabhAva yAnI eka hai taba do meM se eka kA hI ullekha honA cAhiye, donoM kA kyoM ? isa prazna kA uttara yaha hai ki ghaTa kA rUpa, paTa kA rUpa, naTa kA rUpa aise rUpAdi aneka haiM, rUpAdi zabda ye aneka prakAra ke rUpAdi ke liye sAdhAraNa hai, ataH prastuta meM sirpha ghaTasvabhAvarUpa meM zaktivizeSa ke pratipAdana kA tAtparya hone se, anyarUpAdi kA vyavaccheda sUcita karane ke liye ghaTAdizabda kA saMketa 'ghaTa' zabdaprayoga se kiyA jAtA hai| rUpAdi zabda kA prayoga bhI isaliye kiyA jAtA hai ki ghaTasvabhAva paTasvabhAvAdirUpa pratyeka rUpAdi meM asAdhAraNa cAkSuSajJAnAdi kAryotpAdaka sAmarthya nihita hai yaha pradarzita kiyA jaay| isa prakAra kA viziSTa prayojana hone se hI, sirpha ghaTAdizabda prayukta hone para rUpAdi bhedoM kA nirdeza sambhava nahIM hotA, kyoMki ghaTAdizabdoM kA rUpAdi ke sAtha mila kara eka artha sUcita karanA' isa DhaMga kA sAmAnAdhikaraNya nahIM hotA / rUpAdizabda bhI ghaTa-paTAdi avasthAvAle rUpAdi kA vAcaka hotA hai ataH kevala rUpAdizabda se ghaTasvabhAva yA paTasvabhAvAtmaka rUpavizeSa kI pratIti nahIM ho sakatI, ata eva ghaTa-paTAdivizeSa adhikaraNa svarUpAvasthAvAle rUpAdivizeSa kI pratIti ke liye 'ghaTa ke rUpAdi' isa taraha donoM padoM kA prayoga kiyA jAtA hai| isI upAya se. paTasvabhAva rUpAdi kA vyavaccheda ho kara ghaTAtmaka rUpAdi pratIti hotI hai| ghaTa zabda to sarvAvasthAsahita disvabhAva se anvita ghaTa kA nirdeza karatA hai, usa se rUpAvasthAvizeSa kI pratIti nahIM hotii| rUpAdizabdaprayoga hone para calanAdianyAvasthA kA vyavaccheda ho kara rUpAvasthAvizeSa kI pratIti hotI hai, isaliye rUpAdizabda kA bhI prayoga sArthaka hai| uparokta saMketa ke AdhAra para, 'yahA~ ghaTa meM rUpAdi' ityAdi ullekhavAlA jJAna jo hotA hai vaha rUpAdi meM ghaTasvabhAvatAdimUlaka hotA hai na ki samavAyamUlaka / kAraNa, ghaTa-rUpAdi-samavAya tInoM kA bheda, yAnI ye tIna kabhI bhI alaga alaga upalabdha nahIM hote, phira kaise vaha jJAna samavAyaprayukta ho sakatA hai ?! tAtparya, samavAya kI siddhi ke liye upanyasta anumAna meM prayukta svabhAvahetu samavAya kalpanA ke vinA bhI raha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 49 saMketavazAt 'iha ghaTe rUpAdayaH' ityAdijJAnaM tathAbhUtapadArthanibandhanam na samavAyanibandhanam / yato na ghaTarUpAdisamavAyAnAM bhedaH parasparataH kvacidapyupalabdhigocaraH, tat kathametad jJAnaM samavAyanibandhanaM bhavet ?! tena paropanyastahetoranaikAntikatvAt uktanyAyena pratijJAyAzcAnumAnabAdhitatvAnna smvaaysiddhiH| ___ yadapi 'ihabuddhyavizeSAt' ityAdyabhidhAnam tadapyasaMgatam, yato yokaH samavAyaH syAt tadA 'tantuSu ghaTaH' ityAdibuddherapyutpatti syAt / tathAhi - yata eva samavAyAt 'kapAleSu ghaTaH' iti pratyayotpattirabhyupagatA sa eva samavAyaH tantuSu ghaTasya iti kimiti tathApratyayotpatirna bhavet ?! atha na tantuSu ghaTaH Azrita iti tatra tathApratyayo notpdyte| asadetat - yataH kapAleSu ghaTa AzritaH iti samavAyabalAd bhavadbhirabhidhIyate, sa ca samavAyaH kiM tantuSu nAsti yena 'iha tantuSu ghaTo'sti' iti pratyayo na bhavet samavAyasyaikatvena sarvatrA'vizeSAt ?! evaM ca dravya-guNa-karmaNAM dravyatvaguNatva-karmatvAdivizeSaNaiH sambandhasyaikatvAt padArthapaJcakasya vibhAgo na bhavet / atha samavAyasyaikatve'pi na padArthasaMkaraH, AdhArAdheyaniyamAt / tathAhi - 'dravyeSveva dravyatvam guNeSveva guNatvam karmasveva karmatvam ityevaM dravyatvAdInAM pratiniyatAdhArAvacchedena pratipatteH sdbhaavH| na, evaM samavAyasya pratipadArthaM bhinntvopptteH| jAne se sAdhyadrohI ThaharatA hai; tathA pUrvokta nyAya se usa anumAna kI pratijJA bhI pratianumAna se bAdhita hai ataH samavAyasiddhi kI AzA niSphala hai| ___* samavAya ko eka mAnane para aniSTaprasaMga * yaha jo kahA thA 'liMga svarUpa 'iha' buddhi dravyAdi meM eka-sI hotI hai isaliye samavAya eka hI hai' - vaha vidhAna asaMgata hai, kyoMki samavAya yadi eka aura vyApaka hogA to 'tantuoM meM ghaTa hai' aisI bhI buddhi hone kI vipadA hogii| dekha lijiye - 'kapAloM meM ghaTa haiM' isa buddhi kA kAraka jo samavAya hai vahI samavAya ghaTa kA tantuoM meM bhI hai to phira 'tantuoM meM ghaTa hai' aisA bhAna kyoM nahIM hogA ? yadi aisA kaheM ki - ghaTa tantuoM kA Azrita hI nahIM hai isaliye tantuoM meM ghaTa ke bhAna kA aniSTa niravakAza hai - to yaha galata hai, kyoMki kapAloM meM ghaTa Azrita hai aisA Apa kisa ke bala para kaheMge ? samavAya ke bala para ! to vahI samavAya tantuoM meM nahIM hai kyA, jisase 'yahA~ tantuoM meM ghaTa hai' aise bhAna kA inakAra karate ho ?! samavAya to jaise kapAla meM hai vaise tantuoM meM bhI sarvatra vahI hai, koI alaga nahIM hai| samavAya ko eka mAnane para dravyAdi pA~ca padArthoM kA vibhAga bhI ucchinna ho jAyegA, kyoMki dravyatvagaNatva-karmatva Adi vizeSaNa yAnI padArthavibhAjaka upAdhi samavAya eka hone ke kAraNa dravya-gaNa-karma tInoM meM raha jAyegI, isaliye dravya-guNAdi padArthoM kA saMkara prasakta hogaa| ___yadi yaha kahA jAya ki - "samavAya eka hone para bhI dravyAdipadArthoM meM sAMkarya nahIM hogA kyoMki AdhAraAdheya bhAva niyata hai| kaise yaha dekhiye- dravyatva sirpha dravyoM meM hI hotA hai (yAnI dravya kA AdhArAdheyabhAva kevala dravyatva ke sAtha hI hai, guNatvAdi ke sAtha nhiiN)| evaM guNatva guNoM meM hotA hai dravya-karma meM nhiiN| isa prakAra dravyatvAdi niyatAdhArAvacchinna hone ke kAraNa 'dravya meM hI dravyatva' ityAdi niyataDhaMga se hI bhAna hogaa|" - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki niyata AdhArAdheyabhAva mAnane para prati AdhAra eka eka alaga alaga samavAya kA svIkAra anicchayA bhI karanA par3egA anyathA niyata AdhAra-Adheya bhAva hI saMgata nahIM hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 zrI sammati-tarkaprakaraNam ___atha 'iha' iti samavAyanimittAyA buddherabhinnAkAratayA sarvatrAnugamAdekaH samavAyaH sarvatrAvasIyeta, tadekatve'pi dravyatvAdinimittAnAM pratyayAnAM pratiniyatAdhArAvacchedenAnuyAyitayotpattevyatvAdInAM bheda iti na padArthapaJcakasya saMkIrNatAprasaktiH / yathA hi dadhi-kuNDayoH saMyogaikatve'pi AdhAryAdheyapratiniyama upapattimAn tathA samavAyaikatve'pi dravyatvAdInAM vyaGgyavyaJjakazaktibhedA(dA)dhArAdheyapratiniyamopapatterasaMkIrNapadArthavyavasthA saMgataiva pramANanibandhanatvAt prameyavyavasthAyAH iti / asadetat, yato nAsmAkaM rUpatvAdInAM rUpAdiSvAdheyaniyamaH siddhaH, bhavatAM punaH samavAyamekaM sarvatrA'bhyupagacchatAM pratiniyamo durghaTaH prasajyeta / tathAhi - 'dravya eva dravyatvam' ityevaM niyamaH samavAyanibandhano bhavadbhirabhyupagamyate, dravyatvAdeH samavAyasya ca guNAdiSvapyekasyaiva sadbhAvAt kathaM na padArthasaMkaraprasaGgaH dravyatvAdyAdheyatvasyAbhinnanimittatvAt ? atha dravye dravyatvasya yaH samavAyaH na sa eva guNAdiSu guNatvAdestarhi saMyogavat samavAyasya pratyAdhAraM bhedaH syAt / atha svarUpeNA'bhinnasyApi samavAyasya dravyatvAdivizeSaNabhedAd bheda iti na padArthasaMkaraH / nanu * eka samavAya pakSa meM padArthapaMcaka sAMkaryadoSa anivArya * yadi yaha kahA jAya - samavAyamUlaka 'yahA~' isa prakAra kI abhinnAkArAvagAhi buddhi sarvatra dravyaguNAdi meM anugata hone se samavAya kA ekatva siddha hotA hai / samavAya eka hone para bhI padArthapaMcaka meM sAMkarya doSa ko avakAza nahIM hai, kyoMki dravyatvAdi ke bala para hone vAlI pratItiyA~ niyatAdhArAvacchinna hI hotI hai, guNAdi meM dravyatvamUlaka pratIti kA anugama nahIM hotA isaliye dravyatva-guNatvAdi upAdhiyoM kA bheda siddha hotA hai / udA0 dahIM aura kuMDa ke bIca eka hI saMyoga sambandha hone para bhI kuMDa hI AdhAra aura dahIM hI Adheya - aisA niyata AdhAra-AdheyabhAva hone meM pUrNa saMgati hai. isa taraha samavAya eka hone para bhI dravya hI dravyatvajAti kA vyaMjaka aura dravyatva usa se vyaMgya aisA zaktibheda hone se niyata AdhAra-Adheya bhAva bhI ghaTa sakatA hai ataH padArthoM kI vyavasthA meM asaMkIrNatA surakSita rahatI hai / Akhira to prameyavyavasthA pramANamUlaka hI hotI hai, samavAya kI ekatA aura asaMkIrNa padArthavyavasthA donoM pramANasiddha hai ataH koI Apatti nahIM hai / - yaha vidhAna bhI galata hai, kyoMki hamAre mata meM to rUpAdi meM rUpatvAdi kA Adheyaniyama pramANasiddha hai hI nahIM, evaM Apa ke mata meM vaha prasiddha to hai kintu jaba samavAya ko Apa eka mAnate haiM to usa Adheyaniyama sAdhaka pramANa meM bhI bar3I bAdhA upasthita ho jAtI hai phalata: vaha AdhAraAdheyaniyama bhI durdhaTa bana jAtA hai| kaise yaha dekhiye, 'dravya meM hI dravyatva vRtti ho' isa AdhArAdheya niyama ko Apa samavAyamUlaka mAnate haiM kyoMki samavAyasambandha ke vinA to vaha ghaTa hI nahIM sakegA / aba dUsarI ora dekhate haiM ki dravyatvAdi kA jo samavAya dravya meM hai vahI eka hone se guNAdi meM bhI hai taba dravya meM samavAya se guNatva bhI raha jAyegA to padArtha sAMkarya doSa kyoM nahIM hogA jaba ki dravyatvAdi meM AdheyatA kA prayojaka nimittabhUta samavAya to eka hI hai ?! yadi yaha kahA jAya ki dravya meM dravyatva kA jo samavAya hai aura guNAdi meM jo guNatvAdi kA samavAya hai vaha sarvathA eka nahIM hai -- taba to jaise AdhArabheda se saMyoga bhinna bhinna hotA hai vaise samavAya bhI bhinna bhinna mAnanA hogA / / * vizeSaNabheda se aupAdhika samavAyabheda durghaTa * samavAyavAdI :- samavAya apane svarUpa meM abhinna yAnI eka hI hai kintu dravyatvasamavAya, guNatvasamavAya... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 49 197 dravyatvAdervizeSaNasya samavAyA'bhede kuto bhedaH ? yadi svata eva, AdheyatAniyamo'pi teSAM svata eva bhaviSyatIti samavAyaprakalpanA vyarthA / atha pratiniyatAdhArasambandhavazAt teSAM pratiniyatarUpatA tarhi 'samavAyasya vizeSaNabhedAd bhinnatA vizeSaNAnAM ca samavAyAt sA' ityanyonyasaMzrayaH / yadapi dravyatvAdinimittAnAm ityAdyabhihitam tadapi asambaddham, na hi avikale nimitte sati kAryasyAnanvayitvaM yuktam tasyA'tatkAryatvaprasakteH / evaM ca buddhivyatirekA'sambhavAt tadvazAdAdhArAdheyabhAvaniyamavyavasthA na yuktisaMgatA / na ca ' dravya eva dravyatvamAzritam' iti vyapadezAt tanniyamaH, samavAyavazAdevAzritatvAdivyavasthopavarNanAt, tasya ca sarvatrA'viziSTatvAt tathAvyapadezasyApi bhavadabhyupagamenA'yogAt / na ca vyaMgyavyaJjakazaktipratiniyamAd AdhArAdheyapratiniyamaH, vyaGgyAdipratiniyamasyApi samavAyanimittatvAt / tathAhi - dravyAdInAM dravyatvAdisAmAnyavyaJjakatvaM tatsamavAyabalAdeva parairabhyupagamyate, yataH dravya eva dravyatvaM samavetam tatastenaiva tad vyajyate na punarjJAnotpAdanayogyasvabhAvotpAdanAnnitye sattAdau tadayogAt / sa ca samavAyaH sarvatrA'viziSTa iti na tadbalAd vyaGgyavyaJjakazaktipratiisa prakAra bhinna bhinna vizeSaNoM ke yoga se samavAya meM aupAdhika bheda hai, dravyatvasamavAya se dravyatva hI dravya meM rahatA hai na ki guNatvAdi / ataH padArthasAMkarya doSa ko avakAza nahIM hai / pratipakSI :- jaba samavAya svarUpataH eka hai taba dravyatva guNatva vizeSaNoM ke bheda kA prayojaka kauna hai ? yadi vizeSaNoM meM svataH eva bheda ho sakatA hai to svataH eva AdheyatA niyama bhI ho jAyegA, phira AdheyatA ke liye jarUra hI nahIM hai samavAya kI / yadi yaha kahA jAya ki vizeSaNoM meM paraspara pratiniyatarUpatA yAnI bhinnatA 'niyatAdhAra ke sAtha sambandha' para avalambita hotI hai - to yahA~ anyonyAzraya doSa avasaraprApta hai kyoMki vizeSaNabheda se samavAya meM ( aupAdhika) bheda aura samavAya ke ( aupAdhika) bheda se vizeSaNoM meM bheda dikhAyA jAtA hai | aura jo vaha kahA hai ki dravyatvAdi mUlaka pratItiyA~ ananuyAyI = ananugata hone se dravyatvAdi kA bheda siddha hotA hai... ityAdi, vaha asambaddha pralApa hai, kyoMki nimittarUpa samavAya jaba eka hogA to usa ke kArya meM yAnI dravyAdi meM dravyatva - guNatvAdi kI pratItiyoM meM ananugatatva ho hI nahIM sakatA, anyathA ve ananugata pratItiyA~ samavAya kA kArya nahIM ho sakegI / tAtparya, anugata eka nimitta hone para buddhibheda kA sambhava na hone se, asaMbhavita buddhibheda ke AdhAra para kI jAne vAlI AdhAra - Adheya bhAva vyavasthA yuktisaMgata nahIM ho sakatI / yaha nahIM kaha sakate ki - ' dravyatva dravya meM hI Azrita hotA hai isa lokavyavahAra se AdhAradheyabhAva vyavasthA ho jAyegI' aisA kahanA isaliye ThIka nahIM hai ki vyavasthA vyavahAramUlaka nahIM hotI, Apane to samavAya ke bala para AzritatvAdi kI vyavasthA ghoSita kiyA hai / samavAya to dravya - guNAdi sarvatra eka-sA hotA hai isaliye jaba eka nimitta se sarvatra sAdhAraNarUpa se Azritatva siddha hone vAlA hai taba 'dravya meM hI dravyatva Azrita hai' yaha vyavahAra bhI Apa ke mata meM nahIM kiyA jA sakegA / vyaMgya - vyaJjaka zakti ke niyama se AdhAra - Adheya bhAva ke niyama kI bAta bhI asAra hai, kyoMki dravyatvAdi kI vyaGgyatA kA niyama bhI samavAya para hI avalambita hai / dekhiye dravyAdi ko dravyatvAdi sAmAnya kA vyaJjaka dravyatvAdi ke samavAya ke bala para hI Apane mAnA huA hai / kAraNa, Apa ke matAnusAra dravya meM hI dravyatva samavAya se rahatA hai isaliye dravya se dravyatva vyakta hotA jJAnotpattiyogyasvabhAva kA AdhAna karane se vaha usa se vyakta hotA hai se usa meM kisI cIja kA AdhAna sambhava hI nahIM hai / jaba samavAya ke hai / aisA nahIM hai ki dravya dravyatva meM / sattA - dravyatvAdi sAmAnya nitya hone bala para hI vyagya - vyaJjaka bhAva taya Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 zrI sammati-tarkaprakaraNam niyama iti na tato'pi AdhArAdheyapratiniyamaH / yo'pi dadhi-kuNDasaMyogo dRSTAntatvenopAttaH so'pi asmAn pratyasiddhaH, pUrvameva saMyogasya pratiSiddhatvAt, tatsadbhAve'pi cAyaM paryanuyogastatrApi tulyaH / tathAhi - yadi 'iha kuNDe dadhi' iti buddhiH saMyoganimittA tasya caikatvam tadA nimittatvA'vizeSAt yathA 'kuNDe dadhi' iti pratyayaH tathA 'dani kuNDam' ityapi syAt dadhi-kuNDasaMyogasyA'vizeSe tajjanyapratyayasyApyavizeSaprasakteH, anyathA tasya tanimittatvA'yogAt atiprasaMgAt / kiMca, yadi 'iha tantuSu paTaH' iti pratyayaH tantu-paTavyatirikta nimittamantareNa na syAt 'iha samavAyiSu samavAyaH' ityapi pratyayo'parasamavAyanimittamantareNa na syAt / athAparasamavAyaprakalpanAyAmanavasthAprasaktestamantareNApyasya pratyayasyotpattistarhi anenaiva heturanaikAntikaH syAt iti na 'iha' pratyayAt samavAyasiddhiH / yacca 'kAraNAnupalabdhernityaH samavAyaH' ityabhidhAnam tadapyasaMgatam yato yadyasau nityaH syAt tadA ghaTAdInAmapi nityatvaM prasajyeta svAdhAreSu teSAM sarvadA'vasthAnAt / tathAhi - eSAM samavAyAt svAdhAreSvavasthAnamiSyate sa ca nitya iti kimiti sadaite honA hai to vaha sAdhAraNatayA sarvatra maujUda hone se guNa meM bhI dravyatvasamavAya se dravyatva vyakta hone kI vipadA tadavastha rahegI / niSkarSa, samavAya ke bala para bhI vyaMgya-vyaMjaka zaktiniyama sambhava na hone se usa ke dvArA AdhAra-AdheyabhAva kA niyama bhI asambhava hai / * samavAya-ekatva siddhi meM saMyogadRSTAntavyartha * samavAyavAdIne jo ekatva ke liye saMyoga kA dRSTAnta diyA hai vaha bauddhAdi ke sAmane asiddha hai kyoMki saMyoga koI svatantra padArtha nahIM hai yaha pahale hI kahA gayA hai / yadi usakI svatantra sattA kA svIkAra kara le to usa ko bhI samavAya kI taraha hI praznavikalpoM kA sAmanA karanA hogA / dekhiye - 'yahA~ kuNDe meM dahIM' isa buddhi ko yadi saMyoga ke nimitta se mAneMge aura saMyoga ko eka hI mAneMge to jaise 'kuNDe meM dahIM' pratIti hotI hai vaise 'dahI meM kuNDa' aisI bhI pratIti ho sakegI kyoMki donoM ke liye nimittabhUta saMyoga eka hI hai, tathA dahIM aura kuNDa kA saMyoga yadi eka hI hai to usa se hone vAlI donoM pratItiyoM meM ekarUpatA prasakta hogI / yadi aisA nahIM hogA to saMyoga meM pratItiyoM ke prati nimitta bhAva bhI ghaTegA nahIM, kyoMki eka saMyoga ko vividharUpa pratItiyoM kA nimitta mAnane para sAre kAryavRnda meM ekakAraNakatva kI vipadA ho sakatI hai / yaha bhI vimarzanIya hai ki 'yahA~ tantuoM meM vastra' aisA bodha tantu yA paTa se atirikta nimitta (samavAya) ke vinA nahIM ho sakatA to 'yahA~ samavAyioM meM samavAya' aisA bodha bhI una donoM se atirikta samavAya ke vinA kaise ho sakegA ? yadi isa sthAna meM bhI naye samavAya kI kalpanA karane jAyeMge to usa ke liye bhI apara samavAya apara samavAya isa DhaMga se anavasthA doSa prasakta hogaa| yadi anavasthA ko TAlane ke liye vahA~ atirikta samavAya ke vinA hI usa ('samavAyioM meM samavAya') bodha kI utpatti mAnI jAya to samavAyasAdhaka hetu yahA~ sAdhyadrohI prasiddha hogA / tAtparya, 'yahA~' aisI pratIti se samavAya kI siddhi azakya hai / yaha jo kahA thA ki - samavAya kA koI kAraNa upalabdha nahIM hai ataH vaha nitya hI honA cAhiye - vaha asaMgata vidhAna hai, kyoMki yadi vaha nitya hotA to ghaTAdi meM bhI nityatva prasakta hogA kyoMki nitya hone se usako apane AdhAroM meM nityavAsa karanA paDegA aura nityavAsa karane ke liye Azraya bhI nitya honA cAhiye / samajho ki, ghaTAdi avayavI kA samavAya ke bala para apane AzrayoM meM avasthAna mAnA gayA hai, jaba sambandhi ghaTAdi nitya hoMge tabhI usakA sambandha nitya ho sakatA hai, sambandhi ke vinA sambandha kaisA ? tAtparya, 4, jaba sambandha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ 199 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 na saMtiSTheran ? atha svArambhakAvayavavinAzAd vibhAgAd vA ghaTAdInAM vinAzaH satyapi samavAye'vasthitihetau sahakArikAraNAntarAbhAvAd virodhipratyayopanipAtAcca / tato na ghaTAdInAM nityatvaprasaGgaH iti / asadetat - yataH kapAlAdInAM ghaTAdyArambhakAvayavAnAmapi svArambhakAvayaveSu samavAyasadbhAvAt kuto vibhAgo vinAzo vA yena kAraNavibhAgAdisadbhAvAd ghaTAdevinAzotpattirbhavet, virodhisamavAyasadbhAve vibhAgAderanutpatteH / yadi ca svArambhakAvayavAnAM vinAzo'bhyupagamyeta tadA samavAyasyApi vinAzAbhyupagamo'vazyaMbhAvI sambandhinivRttau sambandhanivRtteravazyaMbhAvitvAt kuNDabadarasaMyogavinAze tatsaMyogavat sambandhinAM vA'vinAzaprasaGgo'vinaSTasambandhatvAt anuparatasaMyogadravyadvayavat, anyathobhayeSAmapi tatsambaddhasvabhAvahAniprasaktiH syAt / / ____ atha yadi nivRttA'zeSasambandhitvAt samavAyavinAza iti prathamaprayogArthastadA hetoH pakSaikadezA'siddhatAprasaktiH / na hyazeSANAM sambandhinAM pralaye'pi vinAzaH paramANvAdInAM tatrApyavasthAnAt / nitya hai to sambandhi bhI nitya avasthita mAnane hoMge / * samavAya nitya hone para ghaTAdivinAza durghaTa * samavAyavAdI :- apane Arambhaka avayavoM ke vinAza se yA unake vibhAga se ghaTAdi kA vinAza ho sakatA hai / avasthitikAraka samavAya tadavastha rahane para bhI avasthiti ke liye anya sahakAri kAraNoM ke na hone para evaM virodhi hetuoM ke upasthita ho jAne se vinAza avarjanIya hai, ata: ghaTAdi meM nityatva kI vipadA sambhava nahIM hai / pratipakSI :- yaha vidhAna galata hai / kAraNa, ghaTAdi kI taraha usa ke avayavabhUta kapAlAdi meM bhI nityatva prasakta haiM, kyoMki ve bhI apane avayavoM kapAlikAdi meM, kapAlikA bhI apane avayava upakapAlikAdi meM isa vata yaNaka apane avayava paramANa meM nitya samavAya sambandha se rahate haiM. sambandhi nitya hone para hI sambandha nitya raha sakatA hai ata: dvyaNukAdi sampUrNa avayavIvarga bhI nitya bane raheMge / aba una ghaTAdi ke avayavoM ke vibhAga kA yA vinAza kA sambhava hI kahA~ hai jisa se ki kAraNavibhAgAdi ke hone para ghaTAdi udbhava sira uThA sake ?! jaba nAzavirodhi samavAya nitya upasthita hai to vibhAgAdi kI utpatti vaha kaise hone degA ? yadi ghaTAdi ke Arambhaka avayavoM kA vi gata hone para bhI mAnane kA Agraha rakheMge to unakA sambandhabhUta samavAya bhI naSTa hone kI vipadA avazya AyegI / kAraNa, jahA~ sambandhi vinAza hotA hai vahA~ sambandhavinAza avazya hotA hai yaha vyApti hai, udAharaNa hai - bera yA kuNDAtmaka saMyogi ke nAza se saMyoga sambandha kA nAza hotA hai / athavA samavAya ko avinaSTa mAnane para usa ke sambandhi ghaTAdi ko bhI avinaSTa mAnanA hogA / kAraNa, yaha niyama hai ki jahA~ sambandha avinaSTa rahatA hai vahA~ sambandhi bhI avinaSTa rahate haiM, udAharaNa - avinaSTasaMyogavAle AtmA aura AkAza dravya / yadi sambandha ke rahate hue bhI sambandhi kA nAza mAneMge to usa meM sambaddhasvabhAvatA ko hAni pahu~cegI arthAt sambandha ke rahate hue bhI kabhI ve asambaddha hI raha jAyeMge / samavAyavAdI :- Apane jo pahale niyama batAyA ki sambandhi kA vinAza ho vahA~ sambandhavinAza avazya hotA hai, isa prayoga meM yadi sambandhivinAza se 'sakalasambandhivinAza hone para samavAya kA vinAza' yaha artha apekSita ho taba hetu meM pakSaikadeza meM asiddhi (yAnI bhAgAsiddhi) doSa prasaktta hogA, kyoMki pralaya kAla meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 zrI sammati-tarkaprakaraNam atha 'vinaSTakatipayasambandhitvAt' iti heturvivakSitastadA'naikAntikaH / yataH yadi nAma kazcit sambandhI vinaSTastathApi aparasambandhinibandhanA sambandhasyAvasthitiyuktaiva / na ca saMyogasyApi katipayasaMyogivinAze'pi aparasaMyogyavasthAnAt anenaiva nyAyenA'vasthAnaprasaktiH, saMyogasya pratiyogi bhinnatvAt tadvinAze vinAzopapatteH samavAyasya tu sarvatraikatvAt naikasambandhivinAze vinAzaH / 'iha' pratyayasyAnyatrApyavizeSAt tannibandhanasya samavAyasyApyabheda iti nAnyasambandhisadbhAve tadvinAzaprasaktiH / - asadetat, yataH kiM ya eva ghaTAdayo vinAzamanubhavanti svakAraNAdisamavAyinaH tadvRttyAtmaka eva samavAyo'vinaSTe paTAdisambandhyantare'vatiSThate Ahosvidanya evAsau iti kalpanAdvayam / yadyAdyaH pakSastadA prAgavasthAvadapracyutavRttitvAd ghaTAdayo'vasthitA eva syuH, tadanavasthAne vA'navasthitavRttitvAt samavAyasyApi vinAza; tasya vRttyAtmakatvAt, anyathA tasya tadrUpatAnupapatteH / svatantrasya ca tadanupakAriNastadvRttiH 'samavAyaH' iti nAmakaraNe saMjJAmAtrameva bhavet na vstutthaabhaavH| tathA cA'vinaSTasambandhyavasthAyAmapi ghaTAdayo na svAzrayavRttAH samavAyasadbhAvabalAt sidhyeyuH vinaSTabhI sakalasambandhiyoM kA vinAza nahIM hotA, paramANu to usa kAla meM bhI avasthita rahate haiM / yadi prathama prayoga (niyama) meM hetu kA yaha artha vivakSita ho ki kucha sambandhiyoM kA vinaSTa honA, to aisA hetu sAdhyadrohI hogA, kyoMki kisI eka sambandhi kA vinAza hone para bhI anya anya sambandhiyoM ke avasthita hone se sambandha bhI avasthita yAnI avinaSTa raha sakatA hai / yadi yaha kahA jAya ki - aise to kisI eka saMyogi ke naSTa hone para bhI anya saMyogiyoM ke avasthita rahane para saMyoga bhI avinaSTa rahane kI vipadA hogI - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki samavAya sarvatra eka hotA hai jaba ki saMyoga saMyogibheda se bhinna bhinna hotA hai / ataH eka sambandhi kA nAza hone para saMyoga kA nAza hogA na ki samavAya kA / 'yahA~' aisA bhAna ghaTa-vastrAdi sarvatra ekasA hotA hai ataH anugatapratIti ke bala para usakA nimittabhUta samavAya bhI abhinna siddha hotA hai ataH jaba taka paramANu Adi sambandhi maujUda hai taba taka samavAya kA vinAza asambhava hai / pratipakSI :- samavAyavAdI kA yaha pratividhAna galata hai / kAraNa, yahA~ do vikalpoM kA vimarza karanA hogA, apane kAraNAdi meM samavAyI jina ghaTAdi kA nAza mAnA jAtA hai, kyA unhIM kA sambandhabhUta samavAya avinaSTa anya paTAdisamavAyioM ke rahate hue rahatA hai yA una paTAdi kA samavAya usa se anya hotA hai ? * naSTa-anaSTa saMbandhiyoM kA eka samavAya durghaTa * ___ prathama vikalpa, yadi vinAzapUrvAvasthA meM ghaTAdi kA samavAya jaise anya paTAdi sambandhi meM avasthita hai vaise AkSipta vinAza ke bAda bhI vaha apracyuta sambandhAtmaka rUpa se avasthita hai taba to ghaTAdi bhI avasthita hI rahane cAhiye / yadi una ko anavasthita mAneMge to usa kAla meM sambandha bhI 'anavasthita kA sambandha' bana jAne se samavAya svayaM bhI anavasthita ho jAne se usakA vinAza hI prasakta hogA, kyoMki samavAya to sambandhAtmaka hI siddha kiyA gayA hai / jaba usakA sambandhi vinaSTa hogA to vinaSTasambandhi ke sambandha ke rUpa meM usakA vinAza avazyaM bhAvI hai / yadi aisA nahIM mAneMge to vaha samavAya ghaTAdi kA sambandharUpa hI nahIM ghaTa skegaa| tathA, ghaTAdi ko kucha bhI upagRhIta na karanevAle kisI svatantra padArtha ko usa kA sambandha kaha kara 'samavAya' aisA nAmakaraNa kareMge to vaha sirpha nirarthaka saMjJA mAtra raha jAyegA, kyoMki vAstava meM to vaisA tathya hai nhiiN| aisI sthiti mAnya karane para, ghaTAdi jaba avinaSTAvasthAzAlI hoMge taba bhI ve samavAya ke jora para apane kapAlAdi Azraya meM vRtti nahIM ho sakeMge, kyoMki jaise vinaSTa avasthA meM vaha una ke liye sambandha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 paJcamaH khaNDaH - kA0 49 samavAyikAraNAvasthAyAmiva paramArthato vRttyabhAvAt / ekarUpavRttisadbhAve'pi teSAM vinAzAbhyupagamAt na tannimittA svakAraNeSu teSAM sthitirbhavet tatsadbhAve'pi kathaM tadbhAvanimittastadbhAva iti svayameva cintyam / atha dvitIyaH pakSastadA saMyogAdivat samavAyabahutvaprApteH 'samavAyo'bhedavAn' ityabhyupagamavyAhatiH / nityatve ca samavAyasyA'bhyupagamyamAne svakAraNasamavAyasya svasattAsamavAyasya ca janmazabdavAcyasya sarvadA sadbhAvAt kAryajanmani kvacidapi kAraNAnAM sAphalyaM na syAt, tathA cAdhyakSAdivirodhaH, tantvAdeH paTAdikAryajanakatvenAdhyakSAdinA pratIteH 'anyatarakarmajaH ubhayakarmajaH saMyogajazva saMyogaH' (vai0 da07-2-9) "vibhAgo'pi anyatarobhayakarma-vibhAgajaH' ( ) 'indriyArthasannikarSotpannaM jJAnaM' (nyA. da. 1-1-4) ityAdijanmapratipAdakasUtrasamUhavirodhazca / ___ samavAyalakSaNasya ca janmano nityatayA kramA'sambhavAd bhAvAnAM kramotpattirupalabhyamAnA viruddhA ca syAt / samavAyalakSaNajanmanityatayA ca jagad anupakAryopakArakabhUtam iti zAstrapraNayanamanarthakaM bhavet / buddhijanmano'pi samavAyasvabhAvatayA kramAbhAvAt 'yugapad bhAnAnutpattirmanaso liGgam' (nyA0 da0 1-1-16) ityAdi sarvamapi viruddhaM syAditi nityasamavAyaprakalpanamasamaJjasamiti sthitam / kA kAma nahIM karatA vaise hI pAramArthikarUpa se avinaSTAvasthA meM bhI vaha sambandharUpa nahIM hai | jaba vRtti yAnI sambandha ekarUpa = avicchinnarUpa se maujUda hone para bhI ghaTAdi ko vinaSTa mAne jAte haiM usa kA phalitArtha yaha hai ki kAraNoM meM ghaTAdi kI sthiti samavAyamUlaka nahIM hotI / aba Apa ko hI socanA cAhiye ki jagat meM samavAya sat hone para bhI jaba sambandharUpa nahIM hai to samavAyAstitvamUlaka ghaTAdi kA sadbhAva una ke avayavoM meM mAnanA kahA~ taka ucita hai ?! ___ghaTasambandhAtmaka samavAya se paTAdisambandhAtmaka samavAya bhinna hai yaha dUsarA pakSa mAnya kiyA jAya to saMyogAdi kI taraha aneka samavAya mAnya ho jAne se 'samavAya abhinna hai' isa mantavya ko vyAghAta pahu~cegA / * samavAyanityatApakSa meM janmapadArthasamIkSA * samavAyanityatA pakSa meM janma kyA cIja hai yaha bhI vicAraNIya hai, yadi apane kAraNoM meM kArya kA samavAya athavA kArya meM sattA kA samavAya yahI janma kI vyAkhyA ho to kAryotpatti kA jaza kAraNoM ko kabhI nahIM prApta hogA, kyoMki nitya samavAyasvarUpa utpatti sadA vidyamAna hI hai / phalasvarUpa pratyakSAdipramANoM kA virodha prasakta hogA kyoMki tantu Adi meM vastrAdi kI kAraNatA pratyakSaprasiddha hai / uparAMta, 'kisa kA kisa se janma hotA hai' yaha batAnevAle sUtrasamudAya ke sAtha virodha prasakta hogA, una sUtroM kA yaha anuvAda hai - 'saMyoga pratiyogIanuyogi meM se kisI eka ke karma se yA ubhaya ke karma se athavA to saMyoga se utpanna hotA hai|' (vaizeSika da0 7-2-9) 'saMyoga kI taraha vibhAga bhI kisI eka ke karma se, ubhaya ke karma se athavA vibhAga se utpanna hotA hai / ' ( ) 'pratyakSa jJAna indriya aura viSaya ke saMnikarSa se utpanna hotA hai' (nyAya da0 1-1-4) / tathA, janma kI vyAkhyA samavAyarUpa karane para, samavAya nitya hone se sabhI padArthoM kA janma samakAlIna hI ho gayA, taba padArthoM meM jo kramazaH utpatti dikhAI detI hai usa ke sAtha virodha prasakta hogA / tathA, samavAyAtmaka janma nitya hone se, sAre jagata meM na to koI kisI kA upakAraka hogA, na koI kisI kA upakArya hogA / isa ke phalasvarUpa, mandabuddhi jana ke upakAra ke liye jo maharSiyoM ne zAstraracanA kI hai vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 __ zrI sammati-tarkaprakaraNam tadevamulUkapratipAditazAstrasya mithyAtvam, tadabhihitapadArthAnAmapramANatvAt pramANabAdhitatvAcca / AcAryastu etat sarvaM hRdi kRtvA tanmithyAtvA'vinAbhUtaM pratipAditasakalanyAyavyApakaM 'jaM savisaya' ityAdinA gAthApazcArddhana hetumAha - yasmAt svaviSayapradhAnatAvyavasthitA'nyonyanirapekSobhayanayAzritaM tat, anyonyanirapekSanayAzritatvasya mithyAtvAdinA'vinAbhUtatvAt // 49 // anyonyanirapekSanayAzritasya mithyAtvA'vinAbhUtatvameva darzayannAha - je saMtavAyadose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe, tesiM savve vi te saccA // 50 // yAnekAntasadvAdapakSe dravyAstikAbhyupagatapadArthAbhyupagame zAkyaulUkyA doSAn vadanti sAGkhyAnAM kriyAguNavyapadezopalabdhyAdiprasaGgAdilakSaNAn - te sarve'pi teSAM satyA ityevaM sambandhaH kAryaH / te ca doSA evaM satyAH syuH yadyanyanirapekSanayAbhyupagatapadArthapratipAdakaM tat zAstraM mithyA syAt nAbhI nirarthaka ThaharegI / tathA, buddhi kA janma bhI kramazaH nahIM ho sakegA kyoMki samavAyAtmaka janma nitya hai phalataH 'mana kA liMga hai - eka sAtha jJAna kI anutpatti' ityAdi sabhI tathyoM ke sAtha virodha prasakta hogaa| niSkarSa - nitya samavAya kI kalpanA asaMgata hai yaha siddha hotA hai / ___ sampUrNa nyAya-vaizeSika mAnya padArthoM kI tarka-parIkSA kA natIjA yahI hai ki ulUka RSi pradarzita zAstra mithyA hai, kyoMki una ke dvArA pradarzita padArtha aprAmANika hai itanA hI nahIM, virodhipramANoM se bAdhita bhI haiM / zrI siddhasena AcArya, uparokta carcA ko hRdaya meM rakhate hue ulUkadarzana meM mithyAtva kA sUcaka mithyAtva kA avinAbhAvi evaM uparokta carcA meM dikhAye gaye sabhI nyAyoM (yukti-dRSTAntoM) meM vyApaka aisA hetu, 49 vIM 'jaM savisaya-' ityAdi gAthA ke pazcArdha se dikhA rahe haiM - ulUka RSine donoM dravyArthika-paryAyArthika nayoM kA Azraya liyA hai, kintu usa ke darzana meM ye donoM naya apane apane viSaya bheda yA abheda ko hI pradhAnatA dene meM mazagala hai. eka-dasare ke vaktavya se sarvathA nirapekSa hai| anyonya nirapekSa nayoM para avalambita darzana meM mithyAtva honA avazyabhAvi hai // 49 / / * bauddha, nyAyavaizeSika aura sAMkhya mato meM paraspara dUSakatA * pratidvandvI naya se nirapekSa kisI eka hI naya para Azrita abhiprAya mithyAtva avinAbhUta hotA hai - yaha tathya 50 vIM gAthA se dikhAyA jA rahA hai - mUlagAthArtha :- bauddha aura vaizeSikavAdI, sAMkhya darzana ke satkAryavAda meM jo doSAropaNa karate haiM; evaM bauddha-vaizeSikadarzanoM ke asatkAryavAda meM sAMkhya kI ora se jo bhI dUSaNa lagAye jAte haiM ve saba tathyabhare haiM / / 3-50 / / ____ vyAkhyArtha :- dravyAstika nayamAnyapadArtha kA avalamba le kara sAMkhyavAdi ne jo ekAntAbhinivezapUrvaka satkAryavAda kA maMDana kiyA hai usake Upara zAkya yAnI bauddha aura ulUka yAnI vaizeSikamata kI ora se, aneka doSa dikhAye haiM - utpatti ke pUrva kArya sat hone para usa se arthakriyA kI upalabdhi, usa ke guNoM kI evaM 'sat' Adi vyavahAra kI upalabdhi Adi kA aniSTa hogA - aise doSa dikhAye gaye haiM / granthakAra maharSi kahate haiM ki ve doSa satya haiM / gAthA ke pUrvArdha kA aisA anvaya karanA / doSa satya kaise haiM yaha dekhiye - una kA zAstra yadi pratidvandInaya se nirapekSa eka naya ke mAne hue padArthoM kA agara pratipAdana karatA hai to vaha jarUra mithyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 50 203 nyathA, prAgapi kAryAvasthAta ekAntena tatsattvanibandhanatvAt teSAm, anyathA kathaMcit sattve'nekAntavAdApatterdoSAbhAva eva syAt / sAGkhyA api asatkAryavAdadoSAn asadakaraNAdIn yAn vadanti te sarve teSAM satyA eva, ekAntA'sati kAraNavyApArA'sambhavAdanyathA zazazRGgAderapi kAraNavyApArAdutpattiH syAt / atha zazazRGgasya na kAraNAvasthAyAmasattvAdanutpattiH kintu kAraNAbhAvAt, ghaTAdestu mRtpiNDAvasthAyAmasato'pi kAraNasadbhAvAdutpattiH / nanu kutaH zazazRGgasya kAraNAbhAvaH ? 'atyantAbhAvarUpatvAt tasye ti cet tadeva kutaH ? 'kAraNAbhAvAt' iti cet so'yamitaretarAzrayadoSaH / ghaTAdInAmapi ca mRtpiNDAvasthAyAmasattve kutaH kAraNasadbhAvaH ? 'prAgasattvAdeva tatra kAraNasadbhAvaH, sati kAraNavyApArA'sambhavAt' iti cet ? asadetat, ghaTasya mRtpiNDAvasthAyAM sattve prAganavasthAyogAdasattve'pi zazazRMgasyeva tadanutpatteH / athA'syotpattidarzanAt prAgabhAvaH na zazazRGgasya / na, itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi - yAvadasya(na) prAgabhAvitvaM na tAvadutpattisiddhiH yAvacca notpattisiddhiH na tAvat prAgabhAvitvasiddhiriti honA cAhiye, eka naya kA abhiniveza na ho to vaha mithyA nahIM ho sakatA, kyoMki kAryAvasthA ke pUrvakAla meM bhI ekAntataH kAryasattva hI mithyAtva kA mUla prayojaka hai / yadi ekAntataH kAryasattva ke badale kathaMcit kAryasattva mAnA jAya to anekAntavAda prApta hone para eka bhI doSa nahIM rahegA / tathA sAMkhyavAdI bhI asatkAryavAda meM jina doSoM kA - (sAMkhyakArikA 9 se) asadakaraNa, upAdAnagrahaNa Adi kA nidarzana karatA hai, ve doSa bhI satya haiM, kyoMki ekAnta asat ke liye kAraNoM kA vyApAra sambhava nahIM hai, yadi vaha sambhava hotA to zazasIMga kI niSpatti bhI kAraNavyApAra se sambhava ho sakatI thI / * zazasIMga kI utpatti kyoM nahIM hotI ? * yadi yahA~ kahA jAya ki - 'zazasIMga kA anudbhava kAraNAvasthA meM usa kA sattva na hone se nahIM, kintu kAraNoM ke na hone se hotA hai / ghaTa bhI miTTipiNDa kI dazA meM asat hai kintu usa ke kAraNoM kI maujUdagI se usa kI utpatti hotI hai / ' - isa ke Upara prazna hai ki jaba ghaTa ke kAraNa haiM taba zazasIMga ke kyoM nahIM haiM ? yadi usa ke kAraNa nahIM hai kyoMki vaha atyantAbhAvarUpa yAnI atyantAsat hai - aisA kahA jAya to punaH prazna hogA ki ghaTa utpatti ke pUrva atyantAbhAvarUpa nahIM hai to zazasIMga kyoM vaisA hai ? yadi isa ke uttara meM kAraNAbhAva ko dikhAyeMge to anyonyAzraya doSa hogA, kyoMki kAraNAbhAva kA prayojaka atyanta asadrUpatA aura atyantAsadrUpatA kA prayojaka kAraNAbhAva dikhAyA jAtA hai / zazasIMga kA kAraNasadbhAva nahIM hotA to miTTIkAla meM ghaTa kA bhI kAraNasadbhAva kaise hotA hai ? "miTTI kAla meM usa kA prAgabhAva hotA hai isaliye ghaTa ke kAraNoM kA sadbhAva hotA hai, prAgabhAva ke badale ghaTa-sattA hone para to kAraNoM kA vyApAra hI asambhava ho jaayegaa|" - aisA kahanA ayogya hai, miTTIkAla meM sirpha do vikalpa haiM, ghaTa yadi usa kAla meM hogA to prAgabhAvAvasthA nahIM kahI jA sakatI aura yadi miTTIkAla meM ghaTa asat hai to zazasIMga kI taraha usa kI bhI utpatti athavA prAgabhAva azakya raheMge / yadi kahA jAya - uttarakAla meM ghaTotpatti kA darzana hotA hai isa liye usa kA miTTIkAla meM pUrvAbhAva kahA jA sakatA hai, kintu zazasIMga kI utpatti kA darzana kabhI nahIM hotA isaliye usa kA pUrvAbhAva nahIM mAnA jA sakatA / - aisA kahane para bhI jJapti meM anyonyAzraya doSa hogA / dekhiye - jahA~ taka ghaTa kA prAgabhAva siddha nahIM vahA~ taka usa kI utpatti siddha nahIM hogI aura utpatti kI siddhi na ho jAya taba taka prAgabhAva siddha nahIM hotA / yadi aisA kahA jAya -- miTTI Adi kAraNa kAryavaMcita hote haiM yahI prAgabhAva hai jo ki utpatti Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 zrI sammati-tarkaprakaraNam vyaktamitaretarAzrayatvam / ataH kAraNasya kAryazUnyatA prAgabhAvaH prAgeva siddhaH / asadetat, akAraNasyApi kAryazUnyatopalambhAttatsambandhAd ghaTasya tatkAryatAprasakteH / tathAhi - yasya prAgabhAvitvaM tasya kAryatA, tacca kAryazUnyaM padArthAntaraM kArakAbhimatAd anyadapi ca tatprAgabhAvasvabhAvaM prAptam tatsambandhena ca ghaTAdeH zazazRGgAdivyavacchedena kAryatA'bhyupagateti sUtrapiNDakAryatA'pi ghaTasyaivaM bhavet / na ca tadanvayavyatirekAbhAvAna tatkAryatA, anvaya-vyatirekAmAvasya tatrA'sattvanibandhanatvAt / na ca prAgabhAvo nAma pratyakSAdipramANagrAhyaH, mRtpiNDasvarUpamAtrasyaiva tatra pratibhAsanAt / na ca kAraNasvarUpameva prAgabhAvaH, nirvizeSaNasya svarUpamAtrasya kArye'pi sadbhAvAt tasyApi prAgabhAvarUpatAprasakteH / atha kAryAntarApekSayA tasyApi prAgabhAvarUpatA kAraNasvabhAvA'bhyupagamyata eva / na, kAraNAbhimatApekSayA'pi tadrUpatAprasakteH / tathApratItyabhAvAna tadrUpateti cet ? na, pratItimAtrAdanapekSitavastusvarUpAd vastuvyavasthA'yogAt / tato mRtpiNDAdirUpatayA vastu gRhyate'dhyakSadinA na punastadvyatiriktakAraNAdirUpatayA tasyAstatrA'pratibhAsanAt, pratibhAsane'pi viziSTakAryApekSayA kAraNatvasya pratipattau kAryapratibhAsamantareNa tatkAraNatvasyA'pratIterasatastadAnIM kAryasyA'ke pahale siddha hai / - to yaha ThIka nahIM, kyoMki miTTI Adi kI taraha ghaTa ke akAraNa mAne gaye tantu Adi bhI miTTI kAla meM kAryazUnya upalabdha hone se prAgabhAvarUpa prasakta hoMge aura vaise prAgabhAva ke sAtha bhI sambandha hone se ghaTa bhI tantujanya hone kI Apatti AyegI / * asat kI utpatti anabhimata hai * spaSTIkaraNa :- kAryatA usa meM hotI hai jisa kA prAgabhAva ho / vaha jo kAryazUnya padArthAntara hai jo ki kArakarUpa se abhimata miTTI se anya tantu Adi hai vaha bhI kAryazUnya hone se prAgabhAvasvabhAva prApta hotA hai kyoMki vaha kArya se zUnya hai, phalasvarUpa, prAgabhAvAtmaka sambandha se, zazasIMgaAdi ke vyavacchedapUrvaka ghaTAdi meM kAryatA hogI aura usake kAraNa ke rUpa meM pUrva meM kArya se zUnya tantupiNDa meM kAraNatA prApta hone se ghaTa bhI tantu kA kArya ho jAne kI Apatti hogI / - 'ghaTa meM tantu ke anvaya-vyatireka na hone se vaha tantu kA kArya nahIM ho sakatA' - aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMki anvaya-vyatireka kA abhAva to ghaTakA tantu meM asattvadyotaka ho sakatA hai kintu kapAlasamaveta ghaTa meM tantukAryatA kA virodhI nahIM hai / dUsarI bAta, prAgabhAva yaha koI svatantra pratyakSAdipramANasiddha tattva nahIM hai, prAgabhAva ke nAma se to sirpha miTTI ke piNDa kA svarUpamAtra hI bhAsita hotA hai / tathA, prAgabhAva kAraNa kA svarUpamAtra bhI nahIM hotA, kyoMki nirvizeSa yAnI jaisA taisA svarUpamAtra to kArya kA bhI maujUda hone se kArya ko bhI prAgabhAva svarUpa kahanA hogA / yadi kaheM ki - - ''isa meM koI Apatti hI nahIM hai kyoMki kArya bhI bhAvi kArya kA kAraNa hone se usa kA prAgabhAva kahA jA sakatA hai" - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki sirpha bhAvi kArya kA nahIM kintu apane kAraNa kI apekSA se bhI usa meM prAgabhAvarUpatA prasakta hogI / "vaisI pratIti na hone se apane kAraNa kI apekSA kArya ko prAgabhAvasvarUpa nahIM kaha sakate'' - aisA bhI nahIM, kyoMki vastusvarUpa se nirapekSa pratItimAtra se kabhI vastusthApanA nahIM ho sakatI ata eva tathAvidhapratIti ke abhAva se vastu kA nihnava bhI zakya nahIM hai / phalitArtha yaha hai ki kAryotpatti ke pUrvakAla meM vastu miTTI Adi rUpa meM hI pratyakSAdi se lakSita hotI hai; usa se atirikta kAraNAdirUpa se anya koI vastu vahA~ bhAsita nahIM hotI / kadAcit bhAsita honA mAna liyA jAya to kAraNatva kI pratIti kisI viziSTa kArya se sApekSa hI ho sakatI hai, ataH kArya bhAsita hue vinA usa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 50 205 pratibhAsanAt pratyakSasyAsadarthagrAhakatvena bhrAntatAprasakteH tadA tatkAryasya sattvaprasaktiH syAditi kathamasata kAraNavyApAraH pratIyate ? tannA'sataH kAryatvaM yuktam / nApi asatkAraNaM kAryam, tadAnImasati kAraNe tasya tatkRtatvA'yogAt kSaNamAtravAsthAyinaH kAraNasya svabhAvamAtravyavasthiteranyatra vyApArA'yogAt / atha tadanantaraM kAryasya bhAvAt prAgbhAvitvamAtrameva kAraNasya vyApAraH asadetat, samastabhAvakSaNAnantaraM vivakSitakAryasya sadbhAvAt sarveSAM tatpUrvakAlabhAvitvasya bhAvAt tatkAraNatAprasakteH / atha sarvabhAvakSaNAbhAve'pi tadbhAva iti na tasya tatkAryatA / na, kSaNikeSu bhAveSu vivakSitakSaNAbhAva eva sarvatra vivAdAdhyAsitakAryasadbhAvAd na tadapekSayA'pi tasya kAryatA bhavet / na ca kSaNikasya kAryasya tadabhAve'pi punarbhavanasambhavaH tasya tadaiva bhAvAd anyadA kadAcidapyabhAvAt / na ca viziSTabhAvakSaNadharmAnuvidhAnAttasya tatkAryatAvyavasthA, sarvathA kI kAraNatA kA bhAna sambhava nahIM hai, kyoMki kArya usa kAla meM asat hone se lakSita honA asambhava hai phira bhI agara vahA~ kArya sApekSa kAraNatA kA pratibhAsa bhrAnta mAneMge to asat artha - sparzI hone se vaha pratibhA bhrAnta hI mAnanA hogA, agara usa ko bhrAnta nahIM mAnanA hai to kArya kA usa kAla meM sattva mAna lenA hogaa| aba batAIye ki asat kI niSpatti ke liye kAraNoM ke vyApAra kI bAta meM kitanA tathya hai ? niSkarSa, asat kI kAryatA yuktisaMgata nahIM hai / * kAraNa kAryaasahabhAvI hone para aneka saMkaTa * bauddhasampradAya kA jo yaha siddhAnta hai ki kAryakSaNa meM kAraNa sarvathA apane astitva ko kho detA hai aura asat se kAryajanma hotA hai yaha siddhAnta galata hai / yadi kArya kSaNa meM kAraNa maujUda nahIM rahegA to utpanna vastu kisa kA kArya hai yaha taya na hone se, 'vaha amuka kAraNa se utpanna huA' aisA nirNaya nahIM hogA / dUsarI bAta yaha hai ki kAraNa yadi kSaNika hai to vaha apanI utpattikSaNa meM AtmasvabhAvalAbha meM hI vyagra ho jAne se kAryotpatti ke liye koI yogadAna kara nahIM pAyegA / yadi aisA kahA jAya - kArya kI pUrvakSaNa meM maujUda rahanA yAnI kAryapUrvabhAva yahI kAraNavyApAra hai, kyoMki kAraNakSaNa ke bAda hI kAryotpatti kA darzana hotA hai / to yaha galata hai kyoMki kisI eka kArya kI pUrvakSaNa meM to sAre jagata ke padArtha pUrvabhAvI hote haiM, phalataH una sabhI meM usa kArya ke prati kAraNatA hone ke Apatti AyegI / - -- yadi kahA jAya - apekSita kAraNa se atirikta sAre jagat ke padArtha na hone para bhI apekSita kAraNa kI, pUrva kSaNa meM sattA hone para hI kAryotpatti hotI hai, ata eva apekSita kAraNa se atirikta padArthoM kI apekSA se kAryatva kI Apatti utpanna bhAva meM zakya nahIM hai / to yaha galata hai kyoMki jaba sarva bhAva kSaNika hai taba apekSita kAraNa kSaNa ke bhI na rahane para hI vivAdAspada kAryotpatti kA sambhava hai, ataH usa apekSita kAraNakSaNa kI kAryatA bhI vivAdAspada kArya meM nahIM ho sakegI / aisA bhaya rakhanA ki yadi apekSita kAraNa kI kAryatA kA bhaMga ho jAyegA to kArya kAraNanirapekSa ho jAne se pratikSaNa utpanna hotA hI rahegA, yAnI dUsare kSaNa meM usake vinAza ke badale punarunmajjana kI vipadA hogI * yaha bhaya nirarthaka hai, kyoMki jisa kA svabhAva hI kSaNika hai vaha apanI kSaNa se atirikta kisI bhI kSaNa meM raha nahIM sakatA, anyathA vaha ' kSaNika' nahIM rahegA / yadi kAryatA kI aisI vyavasthA kI jAya ki jo jisa viziSTa bhAvakSaNa ke dharmoM kA anugamana ( aMgIkAra) karatA hai vaha usa kA kArya hogA / - to yaha vyavasthA bhI kSativihIna nahIM hai, kyoMki yadi kArya vyakti kAraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ___ zrI sammati-tarkaprakaraNam taddharmAnuvidhAne tasya kAraNarUpatApattestatprAkkAlabhAvitayA tatkAryatAvyatikramAt, kathaMcit taddharmAnuvidhAne'nekAntavAdApatteH 'asatkAraNaM kAryam' ityabhyupagamavyAghAtAt / ___ atha santAnApekSaH kAryakAraNabhAva ityayamadoSaH / na, santAnasya pUrvAparakSaNavyatirekeNAbhAvAd bhAve vA tasyaiva kAryakAraNarUpasyA'rthakriyAsAmarthyAt sattvaM syAt na kSaNAnAmarthakriyAsAmarthyavikalatayA bhavet / atha tatsambandhinaH santAnasya kAryakAraNatve teSAmapi kAryakAraNabhAvaH / na, bhinnayoH kAryakAraNabhAvAdaparasya sambandhasyAbhAvAt santAnasya ca sarvajagatkSaNAnantarabhAvitvena sarvasantAnatAprasaktiH syAt / kiJca, tasyApi nityatve kSaNakAryatve ca satkAryavAdaprasaktiH kSaNikatve cA'nvayA'prasiddhestasya tatkAryatA'prasiddhiH, vyatirekazca kAryatAnibandhanaM kSaNikapakSe na sambhavatIti pratipAditameva / na cAtrApi aparasantAnaprakalpanayA kAryakAraNabhAvaprakalpanaM yuktam anavasthAprasakteH / tathAhi - santAnasyApi ke sakala dharmoM kA anugamana karegI to 1usa meM aura kAraNa meM bheda lupta ho jAyegA, 2aura kArya bhI kAraNa kI taraha svapUrvakAlabhAvI dharmAkrAnta ho jAne se vaha usa kA kArya bhI nahIM raha sakegA / yadi sakala dharmoM kA nahIM kintu kathaMcit kucha dharmoM kA anugamana hone kA mAneMge to sarvatra kathaMcid bhAva mAnane vAle anekAntavAda (jaina mata) meM Apa kA majabUrana praveza ho jAyegA / tathA kAryakSaNa meM kAraNa sarvathA asat hotA hai' yaha mAnyatA bhI bhaMga ho jAyegI kyoMki aba to kathaMcit asat mAnanA hogA na ki sarvathA / * santAnakRta kAraNa-kAryabhAva durghaTa * -'pUrvabhAva ke jariye yadi kAraNatA-kAryatA kI vyavasthA zakya nahIM hai to eka santAnagata pUrvApara kSaNoM meM samAnasantAnamadhyavartI hone se kAraNa-kAryabhAva ho sakatA hai, ata: koI pUrvokta doSa nahIM hogA-' aisA bhI kahanA galata hai, kyoMki pUrvAparakSaNoM se atirikta jaba koI santAna jaisI cIja hI nahIM hai to usa ke bala para kAraNa-kArya vyavasthA kaise zakya hogI ?! yadi pUrvAparakSaNoM se atirikta santAna padArtha kA aMgIkAra kara leMge, taba to arthakriyAsAmarthya bhI usI meM rahegA, na ki kSaNoM meM, phalataH sattva bhI santAna kA mAnya hogA na ki kSaNoM kA, kyoMki una meM arthakriyA kA sAmarthya hI nahIM hai / yadi kahA jAya - pUrvAparakSaNoM kA santAna ke sAtha kucha sambandha avazya mAnanA hogA, ataH santAna meM kAraNa-kAryabhAva mAnane para usake sambandhI kSaNoM meM bhI kAraNa-kAryabhAva kI vyavasthA ghaTa jAyegI - to yaha vyartha pralApa hai. kyoMki santAna aura santAnI (pUrvAparakSaNoM) kA bheda pakSa svIkAra kiyA hai, aura bheda pakSa meM una donoM meM janya-janakabhAva ke alAvA aura koI sambandha maujUda nahIM hotA / dUsarI bAta yaha hai ki sAre jagat meM sakala padArtha mila kara eka hI santAna zeSa baca jAyegA, kyoMki koI bhI eka santAnavyakti sAre jagat ke sarva padArthakSaNa ke uttara meM janma liyA huA hotA hai, isaliye vaha vizvagata samastakSaNoM kA santAna kahA jAyegA na ki sirpha kapAlakSaNoM kA yA tantukSaNoM kA / ata: ghaTasantAna yA vastrasantAna ityAdi pRthak pRthak santAna lupta ho jAyeMge / * santAnapakSa meM anvaya-vyatireka durghaTa * ___ yadi santAna ko nitya mAna kara aneka kSaNoM ke kAryarUpa mAnA jAyegA to nitya yAnI pUrvakAla meM vidyamAna ho kara kSaNajanya hone se satkAryavAda Apa ke gale paDa jAyegA / yadi santAna ko kSaNabhaMgura mAneMge to anya kSaNoM ke sAtha usakA 'anvaya sahacAra yAnI eka kI vidyamAnatA meM hI dUsare kA honA' yaha bAta na hone se santAna meM yA kisI bhI kArya meM kSaNajanyatva kI saMgati nahIM baiThegI / kSaNikavAda meM yaha eka baDA dUSaNa hai aura dUsarA yaha hai ki kAryakAraNa bhAva saMgata karane ke liye jo vyatireka sahacAra cAhiye vaha bhI asaMbhava Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 50 kAryatA'bhyupagame kSaNikatvAnna kAryarUpatA ataH santAnAntaramatrApi kAryatAnibandhanamabhyupagantavyam tasyApi ca kSaNikatve kAryatA'prasiddhestannibandhanamaparaM santAnAntaramabhyupagamanIyamityanavasthA parisphuTaiva / kiJca, kSaNikabhAvAbhyupagamavAdino yadi bhinnakAryodayAddhetoH sattvamabhimataM tadA tatkAryasyApi aparakAryodayAt sattvasiddhirityanavasthAprasakteH na kvacit sattvavyavasthA syAditi kutastadvyavacchedena 'sat kAryam' iti vyapadezaH / atha jJAnalakSaNakAryasadbhAvAddhetoH sattvavyavasthitiH / nanu jJAnasyApi kathaM jJeyasattAvyavasthApakatvam ? 'jJeyakAryatvAd' iti cet ? nanu kiM tenaiva jJAnena jJeyakAryatA svAtmanaH pratIyate uta BjJAnAntareNa ? Ana tAvat tenaiva, tasya prAgasattvAbhyupagamAdapravRtteH pravRttau vA tatkAryatAvagatiH punaH prAk pravarttane saMgacchate tatrApi punaH prAk pravRttAviti anavasthAprasakteH kutastasya tatkAryatAvagatiH ? atha samAnakAlatve'pi jJAnasya jJeyakAryatA; nanvevamavizeSAd jJeyasyApi jJAnakAryatAvagatiH syAditi tadapi tadvyavasthApakaM prasajyeta / na ca samAnakAlayoH stambhakumbhayoH hogA, kyoMki yaha pahale hI kaha cuke haiM ki 'eka ke na hone para dUsare kA avazya na honA' yaha bAta kSaNikavAda meM azakya hai, kyoMki 'pUrvakSaNa ke vidyamAna sabhI padArtha na hone para kArya kA na honA' yaha vyatireka ativyApaka bana jAtA hai / jaise kSaNoM meM kAraNa-kAryabhAva kI vyavasthA ke liye santAna kI kalpanA nirarthaka hai vaise hI santAnoM ke bIca kAraNa-kAryabhAva kI vyavasthA ke liye apara santAnoM kI kalpanA bhI nirarthaka hai| kAraNa, una aparasantAnoM meM bhI kAraNa-kArya bhAva kI vyavasthA ke liye apara apara santAnoM kI kalpanA karate rahane meM koI anta hI nahIM AyegA / isa kI aura spaSTatA yaha hai ki apara santAna kI kalpanA ke bAda bhI, agara use kSaNika hI mAna kara usa meM kAryatA mAna leMge to usa meM kAryarUpatA saMgata nahIM hogI kyoMki kSaNika bhAva meM usa kA sambhava nahIM hai / phalataH usameM kAryatA-saMgati ke liye anya santAna kI kalpanA kA avalambana lenA hogaa| use bhI kSaNika mAna lene para punaH kAryatA saMgata nahI ho sakegI, usako saMgata karane ke liye punazca santAnAntara kI kalpanA kA anta kahA~ AyegA ? ata: anavasthA doSa anivArya rahegA / * arthakriyAdhIna sattva ke pakSa meM anavasthAdi * ___ yaha bhI socane jaisA hai - asatkAryavAdI bauddha to bhAvamAtra ko kSaNika mAnate haiM, kSaNika bhAva kA sattva bhI sva se bhinna arthakriyA yAnI aparakSaNarUpa kArya kI utpatti ko adhIna mAnate haiM / usa apara kSaNa kA sattva bhI tRtIyakSaNa-utpatti ko adhIna ho jAya to aise sabhI pUrva pUrva kSaNa kA sattva uttarottarakSaNAdhIna ho jAne se, kisI bhI eka kSaNa kA sattva ThIka DhaMga se siddha nahIM ho sakegA, kyoMki anavasthA dUSaNa sira uThAyegA / aisI sthiti meM, jaba ki 'sat' kI hI vyavasthA duSkara hai, 'sat' ke vyavaccheda pUrvaka kArya utpatti ke pahale asata hone kA nirdeza kaise ho sakegA ? yadi yahA~ kahA jAya ki - jJAnAtmaka kArya ke udaya rUpa heta se kSaNika bhAva se sattva kI siddhi ho sakatI hai - to isa para prazna hai ki kAryAtmaka jJAna se jJeya kI sattA kA sthApana kaise hogA ? uttara meM yadi kahA jAya ki vaha jJeya kA kAryabhUta liMga hone se jJeya kI sattA kA sthApana karegA to yahA~ do vikalpa prazna haiM / A maiM jJeya kA kArya hU~, aisA bodha apane Apa svayaM vaha jJAna kara letA hai yA B anya jJAna se hotA hai ? A jJAna svayaM jJeyakAryatva kA bodha karane meM sakSama nahIM hotA kyoMki jJeya jaba pUrvakSaNa meM thA taba vaha svayaM hI na thA, isaliye pUrvakSaNa ke jJeya ko kAraNarUpa meM grahaNa karane ke liye usakI pravRtti sambhava nahIM hai / yadi sambhava mAnI jAya to vahA~ jJeyakAryatva kA bodha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 zrI sammati-tarkaprakaraNam kAraNatopalabdhA, iti prakRte'pi sA na syAt / atha kevalasyApi kumbhasya dRSTarakAryatA, jJAnasyApi kevalasya dRSTarakAryatAprasaktiH / 'tasya tato'nyatvAnna vyabhicAra' iti cet ? nanu kumbho'pi kuto'nyaH sa na bhavet ? 'pratyabhijJAnAnAnya' iti cet ? etad jJAne'pi samAnam, nityatA ca kumbhasyaivaM bhavediti kuto'satkAryavAdaH ? na ca pratyabhijJAnaM bhavataH pramANam pUrvApararUpAdhikaraNasyaikatayA pratIteH / na hi pUrvAparapratyayAbhyAmaparapUrvarUpatAgrahaH, nApyekapratyayena pUrvApararUpadvayasya krameNa grahaH, ekasyAkramasya kramavadrUpagrAhakatayA'pravRtteH / na ca smaraNasya dvayovRttiH saMbhavati / na cAsya pramANatA / na ca pUrvAparapratyayayoH parasparaparihAreNa vRttau tata utpadyamAnaM smaraNamekatvasya vedakaM yuktam agRhItagrAhitayA'smaraNarUpatAprasakteH / na cAtmApyekatvamavaiti pratyakSAdipramANavazenArthA''vedakatvAt tasya caikatve'pravRtteH / na ca pramANanirapekSa evAtmaikatvagrAhakaH, svApamadamUrchAdyavasthAyAmapi tasya tadgrAhakatvopapatteH / na ca tasyAusake pUrva meM punaH pravRttizIla mAna lene para hI saMgata ho sakatI hai / vaha bhI punaH punaH pUrva meM pravRttizIla mAnane para saMgata ho sakegA / isa taraha punaH punaH pUrva-pravRtti mAnane meM anavasthA doSa prasaktta hogA, to sva meM jJeyakAryatA kA bodha hogA kaise ? binA kisI vizeSa hI yadi samAnakAlIna mAna kara jJAna ko jJeya se janya mAneMge to isa se ulaTA, yAnI 'jJeya bhI jJAna kA kArya hai' aisA bodha hone kA sambhava hone se jJeya bhI jJAna kI vyavasthA kA sampAdaka bana baiThegA / dUsarI bAta yaha hai ki samAnakAlIna stambha aura kumbha ina donoM meM kabhI bhI kAraNa-kAryabhAva dRSTigocara nahIM huA, ata eva prastuta meM samakAlIna jJeya aura jJAna meM bhI kAraNa-kAryabhAva honA sambhava nahIM hai / yadi kahA jAya ki - 'stambha ke vinA sirpha akelA kumbha dRSTigocara hotA hai isaliye unameM kAraNa-kAryabhAva nahIM mAna sakate,' - to yaha bhI kaha sakate haiM ki jJeya ke vinA bhI kevala jJAnamAtra dRSTigocara hotA hai (vinA sarpa bhI rassI meM sarpajJAna hotA hai) isa liye jJAna meM bhI jJeya-kAryatA siddha nahIM ho sakatI / yadi kahA jAya ki-vaha jJAna usa jJAna se vijAtIya hai jo jJeya se hI utpanna hotA hai ataH usa se koI kAraNatA kA vyabhicAra nahIM hai - to isa ke sAmane yaha kyoM nahIM kaha sakate ki vaha kumbha bhI usa kumbha se vijAtIya hai jo stambha se hI utpanna hotA hai ! yadi pratyabhijJAna ke bala para vahA~ eka hI kumbha mAnA jAya to pratyabhijJAna ke bala para vahA~ eka hI jJAna bhI mAnA jA sakatA hai| tathA pratyabhijJAna ko vAstavika mAna lene para to kumbha meM kSaNikatA samApta ho kara nityatA kI prasakti ho jAyegI aura nityatA prasakta hone para asatkAryavAda kahA~ jAyegA ?! * bauddhamata meM pratyabhijJA apramANa hai * pratyabhijJAna se kumbha ke ekatva kA pratipAdana bauddha mata meM azakya hai kyoMki vahA~ pratyabhijJAna ko pramANa nahIM mAnA gayA / vaha isa liye ki pUrvarUpa aura pazcAtkAlInarUpa kA adhikaraNa eka hI hai aisI pratIti ho nahIM sakatI / na to pUrvarUpagrAhI pratIti pazcAtbhAvirUpa ko viSaya karatI hai, na pazcAdbhAvirUpagrAhaka pratIti pUrvarUpa ko viSaya karatI hai / aisI bhI koI eka pratIti nahIM hai jo kramazaH pUrva-pazcAd rUpoM kA avagAhana kara sake / jo svayaM hI ekakSaNasthAyI hone se kramavikala hai usa kI kramika (pUrvApara) kSaNoM ko grahaNa karane hetu pravRtti zakya nahIM / ___ smaraNa kI bhI kramikakSaNoM ke grahaNa ke liye pravRtti azakya hai / kadAcit zakya ho, kintu vaha pramANabhUta nahIM hai / pUrvottarakSaNoM kA svarUpa sarvathA eka-dUsare se bhinna hai, ataH una donoM se koI aisA eka smaraNa kaise utpanna ho sakatA hai jo una meM ekatva kA grahaNa kare ? yadi usa kA grahaNa karegA to vaha smRtirUpatA For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 paJcamaH khaNDaH - kA0 50 pyekatvaM kutazcit pramANAt prasiddham tadgrAhakatvena tasyApratIteH / na ca bauddhasyAtmAnyad vA vastu nityamasti "kSaNikAH sarvasaMskArAH" ( ) iti vacanAt / tanna tenaiva AtmanaH prameyakAryatAvagatiH / BnApyanyena, tasyApi svaprameyakAryAvagatau prAgavRttitayA'sAmarthyAt / tanna jJAnalakSaNamapi kArya hetoH sattAM vyavasthApayituM samarthaM kSaNikaikAntavAde / adhyakSasya yathoktanyAyena pauvAparye'pravRtteH / ata eva nAnumAnasyApi paurvAparye pravRttiH, tasya tatpUrvakatvAt pratyakSA pratipanne'rthe paralokAdAvivArthavikalpanamAtratvena sarvajJAnasyAbhyupagamAt / tannA'satkAryavAdaH pramANasaMgataH / * sAMkhyasammate satkAryavAde doSAkhyAnam * satkAryavAdastu prAgeva nirastatvAdayukta eva / tathAhi - nityasya kAryakAritvaM tatra syAt, tacA'yuktam, nityasya vyatirekA'prasiddhitaH kAryakaraNe sAmarthyA'prasiddheH / na hi nityasya sarvadezako kho baiThegA, kyoMki ekatva pUrva meM agRhIta hai, usa kA grahaNa karane se vaha agRhItagrAhI bana jAyegA, smaraNa kabhI agRhItagrAhI nahIM hotA / AtmA svatantrarUpa se kumbha ke ekatva kA grahaNa kara nahIM sakatA pratyakSAdi pramANoM ke AdhAra para hI vaha artha kA prakAzana kara sakatA hai aura pratyakSAdi pramANa ekatva ke grahaNa meM pravRtti nahIM kara sakate, yaha pahale batAyA jA cukA hai / yadi pratyakSAdi pramANoM ke avalambana vinA hI AtmA ko ekatva kA grahaNa karane meM sakSama mAnA jAya to jaba koI puruSa nidrAdhIna ho, naze meM ho yA behoza ho, usa kAla meM bhI AtmA ko ekatvAdi artha ke grahaNa meM paTu mAnanA paDegA / kSaNikavAda meM, pUrvAparakSaNa meM anugata eka AtmA kisI bhI pramANa se siddha nahIM hai - kyoMki kabhI bhI pUrvAparakSaNa anugata ekatva kI AtmA meM pratIti nahIM hotI / (sAdRzyamUlaka ekatva pratIti bhrAnta hotI hai / ) bauddhamata kA yaha siddhAnta hai ki 'hara koI saMskAra (bhAva) kSaNika hotA hai,' isa liye bauddha mata meM AtmA yA anya koI bhI cIja nitya nahIM hotI / niSkarSa, vahI jJAna svagata jJeya-kAryatA kA grAhaka nahIM bana sakatA / __ anya jJAna se prastutajJAnagata jJeyakAryatA kA grahaNa bhI azakya hai, kyoMki prastutajJAnagata kSaNa meM (yAnI pUrvakSaNa meM) vaha anyajJAna maujUda hI nahIM hai / niSkarSa, ekAnta kSaNikavAda meM jJAnAtmaka kArya se kAraNa kI sattA kI vyavasthA sambhava nahIM hai / pahale kahA jA cukA hai ki pratyakSa svayaM bhI kSaNika hone se, pUrvAparabhAva ke grahaNa meM usa kA yogadAna asambhava hai| pratyakSa jaba asamartha hai to anumAna to sutarAM asamartha hogA, kyoMki pratyakSa ke balabUte para hI anumAnapravRtti samartha hotI hai / "jisa viSaya kA pratyakSa nahIM hotA usa viSaya meM aura jitane bhI jJAna udita hote haiM ve saba paralokAdi kI kalpanA kI taraha artha kI kalpanA ko hI janma dene vAle hote haiM na ki una ke svarUpa nizcaya ko / ' aisA bauddhamAnya siddhAnta hone se, pratyakSabhinna jJAna se kisI bhI viSaya kI yA jJAnakArya ke kAraNa kI sattA kI vAstavika siddhi sambhava nahIM hai / niSkarSa, kSaNikavAda meM utpatti ke pUrva kArya asat hone kA siddhAnta pramANasaMgata nahIM hai / * sAMkhya ke satkAryavAda kI samAlocanA * satkAryavAda kA nirasana to pahale (dvitIyakhaMDa pR.350 meM) kiyA gayA hai isa liye vaha ayukta hI hai| phira se dekhiye - satkAryavAda meM nitya padArtha ko hI kAryajanmadAtA mAnanA hogA / aura vahI ayukta hai, kyoMki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 zrI sammati-tarkaprakaraNam kAlavyApinaH kvacit kAryavyApAravirahiNaH sAmarthyamavagantuM zakyam / atha sarvadezA'vyApinastasya tatra sAmarthya bhaviSyati / tadasat, yataH sarvadezA'vyAptistasya tathApratIteryadyavasIyate sarvakAlA'vyAptirapi tasya tata evA'bhyupagamanIyA syAt / 'abhyupagamyata eva' iti cet ? nanvevaM katipayadezakAlavyAptirapyapratipattereva anupapanneti niraMzaikakSaNarUpatA bhAvAnAM samAyAtA / na ca tadekAntapakSe'pi kAryajanakatA, prAk pratikSiptatvAt / na caikAntanityavyApakatvapakSe pramANapravRttirityasakRt pratipAditam / na cA'sati kArye nirviSayatvAt kAraNavyApArA'sambhavAt satyeva teSAM vyApAraH, yato na dRSTvA zrutvA jJAtvA vA hetUnAM kArye vyApAraH teSAM jaDatvena tadasambhavAt / na cAdRzyamAnA'jaDezvarAdihetukamakRSTotpattikaM bhUruhAdi sambhavatIti prAk pratipAditam (pR. 428/438) / na cA'sataH kAryasya vijJAnaM na grAhakam asatyapyakSAdibuddheH pravRtteH, anyathA kathaM kAryArthapratipAdikA codanA bhavet ? kiJca, yadi satyeva 'nitya kAraNa ke na hone para kArya kA na honA' isa prakAra kA vyatireka sahacAra sambhava na hone se, kAryotpatti ke prati nitya bhAva meM kAraNatA svarUpa zakti bhI sambhavahIna ho jAtI hai / jo sarvadeza - sarvakAla meM vyApaka ho usa ko nitya kahA jAya to aise nitya bhAva meM kAryAnvayanazakti yuktisaMgata na hone se kAryotpAdana ke liye vaha samartha ho aisA nahIM mAna sakate / jo sarvadeza-kAla vyApaka hotA hai usa ko kAryotpatti meM vilamba sahya na hone se satata kAryajanma kI vipadA vahA~ durnivAra hai / yadi kahA jAya ki - 'nitya padArtha sarvadezavyApaka na hone se yogyadezaprApti ke vilamba se satata kAryakArI hone kI vipadA nahIM rahegI aura yogya deza prApta hone para usa meM kAryajanmAnukula sAmarthya pragaTa ho jAyegA' - to yaha galata hai / kAraNa, deza-avyApti kI pratIti ke bala para yadi kAraNa ko sarvadeza-avyApaka mAna leMge to kAla-avyApti kI anubhavasiddha pratIti ke bala para sarvakAla-avyApakatA ko bhI mAnanA hogA / tAtparya, bhAva ko nitya nahIM mAnA jAyegA / yadi kahA jAya ki - hama bhAva ko nitya nahIM kintu alpa-deza-kAlavyApaka hI mAneMge, ataH svadezakAla meM kAryakaraNasAmarthya pragaTa ho sakegA / - to yaha ThIka nahIM, kyoMki taba to phalitArtha ke rUpa meM alpadeza-kAla meM avyApti kI pratIti ke bala para alpadeza-kAlavyApakatA ko bhI choDa denA paDegA, phalataH sabhI bhAvoM ko niraMza kSaNamAtrasvarUpa mAna lenA paDegA / ekAnta kSaNika niraMza vastuvAda meM kAryajanakatA kA pratikSepa to pahale hI ho cukA hai / yaha bhI pahale kaI bAra kahA jA cukA hai ki bhAva ko ekAnta nitya evaM vyApaka yAnI vibhuparimANavAle mAnane meM kisI pramANa kA saMvAda upalabdha nahIM hai / ___yadi kahA jAya - kArya ko utpatti ke pUrva asat mAneMge to asat kI dizA meM kAraNa kA kriyAnvita honA sambhava nahIM hotA. sata ke prati hI vaha kriyAnvita ho sakatA hai isaliye satakAryavAda hI saMgatimAna hai| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki kArya abhI asat hai aisA dekha kara yA suna kara to kAraNoM ko kriyAnvita nahIM honA hai, kAraNa to jaDa hai unheM vaisA darzana yA zravaNa honA sambhava hI nahIM hai / ataH utpatti ke pUrva kArya asat ho taba bhI kAraNoM ko kriyAnvita hone meM koI kSati nahIM hai / yaha bhI pahale khaMDa meM (pR.429) kahA jA cukA hai ki vinA karSaNAdi se, sirpha adRzya cetana paramezvara Adi ke vyApAra se kahIM bhI vRkSaaMkurAdi kA udbhava zakya nahIM hai / yadi kahA jAya ki - asat kArya kA vijJAna se grahaNa na hone se usa ke utpAdana meM prayatna zakya na hogA / - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki mRgajalAdi asat padArtha gocara pratyakSAdi buddhi kA pravartana sarvatra dekhA jAtA hai / yadi asadgocara buddhi ko amAnya kareMge to asat bhAvi iSTaphala ke upAya kA sUcaka vedagata preraNAvAkya kaise saMgata ho sakegA ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 50 211 kArye kAraNavyApArastadotpanne'pi ghaTAdikArye kAraNavyApArAdanavarataM tadutpattiprasaktiH tatsattvA'vizeSAt / athAbhivyaktatvAnnotpanne punarutpattiH, utpatterabhivyaktisvarUpatvAtvAttasyAzca prathamakAraNavyApArAdeva nivRttatvAt / nanu abhivyaktirapi yadi vidyamAnaivotpadyate utpannA'pi punaH punarutpadyeta, athA'vidyamAnA tadA'sadutpattiprasaktiH / na cA'bhivyaktAvapyasatyAM kArya iva kAraNavyApAro'bhyupagantuM yuktaH, svasiddhAntaprakopaprasaMgAt / / atha 'sataH kAraNAt kAryam' iti satkAryavAdaH asato hetutvA'yogAt tathAbhyupagame vA zazazRMgAderapi padArthotpattiprasaktiH / atyantAbhAva-prAgabhAvayoH asattvenA'vizeSAt / na ca prAgbhAvI AsId iti hetu tyantAbhAvIti vaktavyam yato yadA AsIt tadA na hetuH anyadA heturiti prasakteH / tatazcedaM prasaktam - asan hetuH saMzcA'heturiti / tataH sanneva hetuH tasya kArye vyApArAt nA'san tatra tadayogAt - etadapyasat, yataH sato'pi kAraNasya prAktanarUpA'parityAgAd na kArya * satkAryavAda meM punaH punaH kAryotpatti kA saMkaTa * __yaha bhI socanA hogA ki satkAryavAda meM kArya utpatti ke pahale aura bAda meM samAnarUpa se sat hI hotA hai to jaise utpatti ke pahale ghaTAdi kArya ko janma dene ke liye kAraNavarga pravRtta hotA hai vaise hI utpatti ke bAda bhI ghaTAdi sat kArya ko janma dene ke liye punaH punaH kAraNavarga pravRtta hI rahegA, phalataH niraMtara punaH punaH kAryotpatti hotI rahegI / yadi kahA jAya ki - prathama utpanna hone ke bAda ghaTAdi kArya abhivyaktasvarUpa ho jAte haiM ataH punaH usa kI utpatti ruka jAtI hai; utpatti kA matalaba hI yahA~ spaSTa abhivyaktirUpa hai, prathama sakriya bane hue kAraNoM se hI abhivyakti ho jAtI hai ataH punarutpatti niravakAza hai / - to yahA~ do vikalpa khaDe haiM - 1, abhivyakti yadi pUrva meM sat ho kara hI prathamakAraNavyApAra se utpanna hotI hai aisA mAneMge to abhivyakti kI bhI punaH punaH nirantara utpattiparamparA calatI rahane kI vipadA tadavastha rahegI / 2 yadi kAraNavyApAra ke pUrva meM abhivyakti asat hai aisA mAneMge to spaSTa hI asat (abhivyakti) kI utpatti kA atiprasaMga hogA / asat kArya kI dizA meM jaise Apa ko kAraNavyApAra ThIka nahIM lagatA, to asat abhivyakti ke liye bhI kAraNavyApAra anucita samajhanA cAhiye anyathA satkAryavAdasiddhAnta ke prakopa kA bhAjana Apa ko honA paDegA / * kAraNa sat hI ho - aisA ekAnta varNya * ___ satvakAraNavAdI - kAryotpAdaka kAraNa sat hI hotA hai, asat padArtha kisI bhI kArya kA janaka nahIM ho sakatA / yadi asat se kAryaniSpatti honA mAna leMge to zazasIMga se bhI kArya utpanna hone kA atiprasaMga hogA / prAgabhAva se kArya kI utpatti mAneMge to atyantAbhAva se bhI utpatti mAnanA hogA kyoMki donoM samAnarUpa se asat hai / yadi kahA jAya ki - 'prAgabhAva pUrvakAlabhAvi thA isaliye vaha hetu bana sakatA hai, jaba ki atyantAbhAva to atizayena abhAvI (yAnI ati tuccha) hai isaliye vaha hetu nahIM bana sakatA' - to yaha ThIka nahIM hai / kyoMki isa meM aisA aniSTa prasaMga A paDegA ki jaba (pUrvakAla meM) prAgabhAva thA taba vaha hetu nahIM thA aura jisa kSaNa meM kArya utpanna huA taba vaha na hone para bhI hetu bana jAyegA / isa kA aniSTa phalitArtha yaha hogA ki prAgabhAva jaba sat hai taba hetu nahIM hai aura asat hai taba hetu hotA hai / niSkarSa yaha AyA ki 'asat kAraNa' pakSa meM aniSTa hone se jo sat hai vahI hetu bana sakatA hai, kyoMki sat hI kAryotpatti ke liye sakriya ho sakatA hai na ki asat, kyoMki vaha kucha bhI yogadAna nahIM kara sakatA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrI sammati-tarkaprakaraNam prati hetutA prAktanAvasthAvat / atha tadA vyApArayogAd hetutA - asadetat, vyApAreNa kArya prati tasya hetutve 'so'pi vyApAraH kutastasya ?' iti paryanuyogasambhavAd / 'vyApAravatpadArthAcet' nanu tatrApi vyApAro yadyaparavyApArAt tadA vyApAraparamparAvyavahitatvAt kAraNasya na kadAcit kAryotpAdane pravRttiH syAt, anantavyApAraparamparAparyavasAnaM yAvat kasyacidanavasthAnAdasataH kAraNAt kAryotpattizca syAt / ___ atha kAraNarUpameva vyApAraH tatkAla eva ca kAryam tena nAnavasthA, nApyasataH kAraNAt kAryotpattiH / nanvevaM kAraNasamAnakAlaM kAryaM syAt tathA ca kutaH savyetaragoviSANavat kAryakAraNabhAvaH ? atha kAryabhAvakAle kAraNasya na sadbhAvastarhi cirataranaSTAdiva tatkAladhvaMsino'pi kutaH kAryasadbhAvaH ? kAryotpattikAle tadanantarabhAvinaH sattA cet ? tarhi kAryotpattiH kAryAt na bhinneti * ekAntasat padArtha meM avasthAbheda asaMgata * ____ anekAntavAdI :- satkAraNavAdI kA yaha bayAna galata hai / hetu yaha hai ki kAraNa yadi ekAntasat hogA to usa meM avasthAbheda saMgata na hogA aura jaba taka pUrvakAlIna suSupta avasthA kA tyAga kara ke janakAvasthA meM usa kA parivartana nahIM hogA taba taka pUrvAvasthA kI taraha kAryotpatti zakya nahIM hogI / yadi kahA jAya ki - 'kAraNa meM parivartana na hone para bhI sakriyatA (= vyApAra) ke yoga se eka hI kAraNa ekAnta sat hone para bhI kAryotpatti kA hetu bana sakatA hai' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki yadi vyApAra ke dvArA kAraNa hetu banegA to yaha prazna hai ki 'vaha usI kA vyApAra hai' aisA kaise siddha kareMge ? athavA usa meM vyApAra kA yoga kaise hogA ? yadi kahA jAya ki anya vyApArayukta padArtha se - to usa padArtha ke vyApAra ke liye anya vyApAra kI kalpanA karanI paDegI, phira usa anya vyApAra ke liye aura eka apara vyApAra...... aise vyApAraparamparA kA hI vyavadhAna ho jAne se kAraNa ko kabhI bhI kAryotpatti ke liye pravRtti karane kA avasara hI nahIM AyegA, kyoMki vyApAraparamparA ananta ho jAyegI, usa meM ananta kAla bItegA aura utane kAla taka to koI bhI kAraNa TikanevAlA nahIM hai ataH jaba vyApAraparamparA ke sampanna ho jAne ke bAda kArya utpanna hogA taba taka to kAraNa hI ciravinaSTa ho jAne se, asat kAraNa se kAryotpatti A paDegI / * kAraNa-kArya meM samAnakAlatA hone para saMkaTa * yadi kahA jAya - vyApAra to kAraNasvarUpa hI hai aura jisa kAla meM kAraNAtmaka vyApAra hotA hai usI kAla meM kArya hotA hai, ataH vyApAra ke liye vyApAra... isa taraha kI koI anavasthA yahA~ nahIM hogI aura asat kAraNa se kAryotpatti kA prasaMga bhI nahIM hai kyoMki kAraNa ke kAla meM hI kArya utpanna hotA hai|to yahA~ kAryakAraNabhAvabhaMga kI vipadA hogI, kyoMki vyApAra kAraNAbhinna hone se kArya bhI kAraNasamAnakAlIna ho jAyegA aura samAnakAlIna padArthoM meM bAye-dAhIne gozRMga kI taraha kAraNakAryabhAva nahIM ho sakatA / yadi kaheM ki kAryotpattikAla meM kAraNa na hone se pUrvAparabhAva se kAraNa-kAryabhAva sunizcita ho sakegA - to yahA~ prazna hai ki jaise cira kAla se naSTa kAraNa kArya ko janma nahIM de sakatA vaise tatkAla dhvasta kAraNa bhI kaise kArya ko janma de sakatA hai ? yadi kahA jAya ki tatkAladhvasta padArtha to kAryotpatti kI anantarapUrvakSaNa meM sat hote hue kAryotpattikAla meM bhI sat hone se kAraNa ho sakatA hai kintu ciradhvasta padArtha anantara pUrvakSaNa meM sat nahIM hotA ataH vaha kAryotpattikAla meM na hone se kAraNa nahIM ho sakatA / - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki kArya aura usa kI utpatti abhinna (eka) hone se kAraNa aura kArya donoM samAnakAlIna ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 50 213 kAryakAraNayoH samAnakAlataiva syAt tathA ca kutaH kAryakAraNabhAvaH ? na ca 'sataH kAraNAt kAryotpattiH' ityabhyupagamavAdinaH kAryotpattikAle kAraNasyA'sattvaM bauddhasyeva siddham / avicalitarUpasya ca tasya sadbhAve tadApi na kAryavattA vikalakAraNatvAt prAgvat, tadA tadvattve vA pUrvamapi tadvattvaM syAt avikalakAraNatvAt tadavasthAvat / tatraikAntasatkAryavAdaH asatkAryavAdo vA yuktaH anekado-SaduSTatvAt ____ atha ekAntena sadasatorajanyatvAdajanakatvAcca kAryakAraNabhAvAbhAvAt sarvazUnyataiva / taduktam'azaktaM sarvam iti cet' ( )... ityAdi / na, kathaMcit sadasatorjanyatvAt janakatvAcca / na caikasya sadasadUpatvaM viruddham, kathaMcit bhinnanimittApekSasya sadasattvasya ekadaikatrA'bAdhitAdhyakSataH pratipatteH / na ca adhyakSapratipanne vastuni virodhaH anyathA ekacitrapaTajJAne citrarUpatAyAH citrapaTe ca citraikarUpasya virodhaH syAt / tathA ca 'zuklAbanekaprakAraM pRthivyA rUpam' iti vaizeSikasya jAyeMge, phalataH samAnakAlIna meM kAraNa-kAryabhAva kI asaMgati kA pUrvadoSa tadavastha rahegA / dUsarI bAta yaha hai ki 'sat' kAraNa se kAryotpatti ke pakSa meM bauddhamata kI taraha kAryajanmakAla meM kAraNa kA vinAza mAnya nahIM hai / yadi 'sat' kAraNa ko kAryajanmakAla meM bhI acalitasvabhAvayukta hI mAnege to vahA~ vyApArAdi kucha bhI na hone se, pUrvavat niSkriya asamartha kAraNAtmaka hone se, kAryajanma kA sambhava hI nahIM rahegA / phira bhI yadi usa se kAryasambhava hogA to tathAvidha niSkriyasvarUpa kintu samartha kAraNa pUrva kAla meM bhI maujUda hone se pUrva kAla meM bhI kArya kA sambhava mAnanA paDegA / niSkarSa, utpatti ke pahale kArya sarvathA asat hotA hai aisA ekAnta asat-kAryavAda athavA sarvathA sat hotA hai aisA ekAnta satkAryavAda, donoM meM se eka bhI yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki ekAntavAda meM bahuta sAre dUSaNa prasakta haiM / * kathaMcit sadasatvAda kI nirdoSatA * zUnyavAdI :- Apane ThIka kahA ki ekAnta sat athavA ekAnta asat padArtha na to utpanna ho sakatA hai, na utpanna kara sakatA hai, ata eva na koI kAraNa hai na koI kArya, isakA phalitArtha yahI hai sArA jagat zUnya hai, kucha bhI vAstavika nahIM hai / (dArzanikoM ke mata meM 'sat' padArtha yA to kAraNa hotA hai yA kArya / lekina kAraNa-kArya uparokta rIti se saMgata na hone se, 'sarvam zUnyam' yahI phalita hotA hai - yaha zUnyavAdI kA tAtparya hai / ) kahA bhI hai - yadi saba kucha (arthakriyA ke liye) azakta hI hai (to asat hone se zUnya hai) ..... ityAdi / anekAntavAdI :- zUnyavAda ThIka nahIM hai / ekAnta sat yA asat ke badale yadi kathaMcit (yAnI sarvathA nahIM kintu kucha eka aMza se) 'sat-asat' ubhayarUpa padArtha mAnA jAya to vaha janya bhI ho sakatA hai janaka bhI / 'yadi eka vastu ko sat-asat ubhayarUpa mAneMge to virodha prasakta hogA' aisA kahanA ayukta hai, kyoMki bhinna bhinna prayojakabhUta nimittoM kI apekSA se kathaMcit sattva aura kathaMcit asattva donoM samAnakAla meM eka hI vastu meM nirbAdharUpa se pratyakSagocara haiN| pratyakSapramANagocara padArtha virodha ke liye aspRzya hai / yadi pratyakSapramANagocara vastu meM balAt virodhApAdana kiyA jAyegA to eka citrapaTa gocara pratyakSajJAna meM jo citrarUpatA kA anubhava hotA hai aura usa jJAna ke viSayabhUta eka citrapaTa meM bhI jo citrAkAra rUpa kA anubhava hotA hai - una meM bhI virodha prasakta hogA, kyoMki yahA~ bhI pItAMza-nIlAMza ityAdi aneka paraspara viruddharUpoM kA samAveza eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 zrI sammati-tarkaprakaraNam viruddhAbhidhAnaM bhavet / * prAsaGgikI citrarUpamImAMsA * atha tadavayavAnAM zuklAdyanekarUpayogitA avayavinastvekameva rUpam / na, tadavayavAnAmapyavayavitvenAnekaprakAraikarUpayogitvavirodhAt / atha pratyekamavayaveSu zuklAdikamekaikaM rUpam tarhi tadavayavAdiSvapi ekaikameva rUpaM yAvat paramANava iti vibhinnaghaTapaTAdipadArtheSviva citrapaTe'pi 'nIla-pItazuklarUpA ete bhAvAH' iti pratipattiH syAt na punaH 'citrarUpaH ghaTaH' iti, avayavA'vayavinoranyatvAt avayavAnAmanekarUpA'sambandhitve'pi avayavinastathAbhAvAbhAvAt / athA'vayavino'pi vibhinnAnekarUpasambandhitvamabhyupagamyate tathApi citraikarUpapratibhAsAnupapattiH anekarUpasambandhitvasyaiva tatra sadbhAvAt / sUtravyAghAtazcaivaM syAt 'avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAt' ( ) iti sUtreNAbhidhAnAt avyApake paTAdidravye ekendriyagrAhyANAM zuklAdInAM vizeSaguNAnAmasambhavo'nena sUtreNa pratipAditaH sa ca vyAhanyeta / kiJca, zuklAdInAmekatra paTAdAvanekasvarUpANAM sadbhAvAbhyupagame vyApyavRttitvam avyApyavRttitvam citrapaTa meM yA eka citrajJAna meM Apa nahIM kara sakeMge / isa kA yaha duSpariNAma AyegA ki vaizeSikoMne jo kahA hai ki 'pRthvI kA rUpa (yAnI rUpasAmAnyAtmaka eka vastu) zukla-pItAdi anekaprakAra kA hotA hai' yaha kathana bhI virodhagrasta ho jAyegA / * citrarUpa-ekAnekatA parAmarza * yadi citrarUpa kI kAnekarUpatA TAlane ke liye aisA kahA jAya ki - 'avayavi kA rUpa to eka hI hai (citra) aura anekarUpa kA yoga to aneka avayavoM meM hai|'- to yaha asaMgata hai yoMki paTa ke avayava bhI svayaM to avayavIrUpa hI haiM isa liye punaH vahA~ aneka prakAra kA eka rUpa hone kI vipadA tadavastha hI rahegI / yadi kahA jAya ki 'avayavIsvarUpa kisI bhI eka avayava meM aneka prakAra kA rUpa nahIM hai, vaha to saba avayavoM meM milakara hai, vAstava meM eka avayava meM to zuklAdi eka eka hI rUpa hotA hai / ' - - to yaha bhI asaMgata hai kyoMki isa taraha to avayava ke avayavoM meM, una ke bhI avayavoM meM yAvat paramANusvarUpa aMtima avayavoM meM pratyeka meM eka eka rUpa kA hI astitva siddha hogA, aisI sthiti meM yaha vipadA hogI ki pRthak pRthak ghaTa, vastra, miTTI Adi padArthoM ko dekha kara jaise 'ye padArtha zveta-pItA-nIlAdi- (vividha) rUpavAle haiM aisI pratIti hotI hai vaise hI citrapaTa ko dekha kara bhI ye saba zveta-pIle-nIle avayava haiM' aisI pratIti hogI, kintu 'yaha vastra citra (eka) rUpavAlA hai' aisI pratIti kabhI nahIM hogI / kAraNa, vaizeSika mata meM avayava aura avayavI sarvathA bhinna hote haiM, isa sthiti meM aneka avayavoM meM mila kara aneka rUpa bhale ho kintu avayavi meM to anekarUpa nahIM hai / yadi kahiye ki - hama avayavI meM bhI anekarUpa kA aMgIkAra kara leMge - ataH yaha vastra citra (yAnI anekarUpavAlA) hai aisI pratIti jarUra hogI -- kintu taba 'eka citrarUpavAlA vastra' aisI pratIti kataI nahIM hogI, kyoMki aba to vastra meM eka rUpa nahIM hai aneka rUpa hI haiM / eka vastra (avayavI) meM aneka rUpoM kA aMgIkAra karane para 'avibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmasambhavAt' isa sUtra kI hAni hogI, kyoMki isa sUtra meM to avyApaka vastrAdi dravyoM meM eka hI (cakSu Adi) indriya se grAhya ho aise zukla-pItAdi aneka vizeSa guNoM ke sAmAnAdhikaraNya kA spaSTa niSedha pratipAdana kiyA gayA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 paJcamaH khaNDaH - kA0 50 vA ? avyApyavRttitve 'zeSANAmAzrayavyApitvam' (prazasta0 bhASya pR0 249) iti virudhyeta / AzrayavyApitvepyekAvayavasahitepyavayavinyupalabhyamAne'parAvayavAnupalabdhAvapyanekarUpapratipattiH syAt sarvarUpANAmAzrayavyApitvAt / atha zuklAdyanekAkAraM citramekaM tadrUpaM yathA zuklAdiko ruupvishessH| kathaM tInekAkAramekaM rUpamaviruddhaM bhavet citraikarUpAbhyupagamasya citrataratvAt / atha citraikarUpasya tasya pratyakSeNa pratItena virodhastarhi sadasadrUpaikarUpatayA kArya-kAraNarUpasya vastunaH pratipattau virodhaH kathaM bhavet ? na ca citrapaTAdAvapAstazuklAdivizeSa rUpamAtraM tadupalambhAnyathAnupapattyA'stItyabhyupagantavyam 'citrarUpaH paTaH' iti pratibhAsAbhAvaprasakteH / atha parasparaviruddhAnAM zuklAdirUpANAM citraikarUpAnArambhakatvAt zuklAdInAM rUpANAM samAnarUpArambhakatvopalambhAd na tatra citraikruupotpttiH| nanvayamaparo vaizeSikasyaiva hai / eka vastra meM aneka rUpa samAveza mAnane para sUtra kA vyAghAta honA spaSTa hai / * eka paTa meM aneka zuklAdirUpa kaise ? * yaha bhI socanA hogA - eka vastrAdi meM yadi zveta pItAdi aneka rUpoM kA samAveza mAneMge to do vikalpa prazna khar3e hoMge - AzvetAdi eka eka rUpa ko vyApyavRtti mAneMge yA BavyApyavRtti mAneMge ? Byadi avyApyavRtti mAneMge to prazastapAdabhASya ke isa vAkya ke sAtha virodha hogA - 'zeSANAmAzrayavyApitvam' (pR. 249) - tAtparya yaha hai ki isa bhASyavAkya meM kahA gayA hai ki saMyoga, vibhAga, zabda aura AtmA ke vizeSaguNa avyApyavRtti hote haiM aura una se anya sabhI guNa AzrayavyApI yAnI vyApyavRtti hote haiM / isa kA phalitArtha huA ki zvetAdi rUpa vyApyavRtti hote haiM / yadi unheM aba avyApyavRtti mAneMge to spaSTa hI usa bhASyavAkya ke sAtha virodha prasakta hotA hai / Aeka vastrAdi meM aneka rUpoM kA samAveza yadi AzrayavyApaka yAnI vyApyavRtti mAnA jAya to jahA~ pUrA avayavI nahIM dikhatA, sirpha eka hI avayavavAlA bhAga usa kA dikhatA hai, dUsare avayavavAlA bhAga nahIM dikhatA -- aisI sthiti meM bhI (vAstava meM to eka hI rUpa kA darzana honA cAhiye usa ke badale) aneka rUpoM kA darzana hogA / kyoMki ve saba AzrayavyApaka haiM / yadi kahA jAya ki - 'eka vastrAdi meM eka zuklAdi rUpa kI taraha citra rUpa bhI eka hI hotA hai sIrpha usa ke AkAra aneka hone se vaha vividha rUpoM vAlA dikhatA hai' - to aisA mAnane para virodha kyoM nahIM hogA jaba ki Apa eka citra rUpa ko bhI anekaAkAravAlA mAna lete ho ? Apa kA yaha eka citrarUpa ko anekAkAra mAnane kA ravaiyA hI ati AzcaryakAraka lagatA hai / (avayavI to citra hai kintu Apa kI mAnyatA to ati citra hai) / yadi kahA jAya - 'anekAkAroM meM bhAsamAna hotA huA bhI vaha citrarUpa pratyakSa se hI ekarUpAtmaka dikhatA hai ataH pratyakSagocara artha meM virodha ko avakAza hI nahIM rahatA / ' - oha ! taba to anekAntavAda meM jo eka hI kAraNa yA kArya vastu ko pratyakSa ke AdhAra para eka mAnate hue pramANasiddha sat-asat Adi anekAkAragarbhita mAnI jAya to usa meM bhI virodha ko kahA~ avakAza hai ?! yaha kahanA ki - 'vastrAdi dravya kA cAkSuSa darzana usa meM rUpasAmAnya kI maujUdagI ke vinA ho nahIM sakatA, aba usa meM yaha to nahIM kaha sakate ki vaha rUpa zveta hai yA pItAdi hai, kyoMki yadi vaha zvetarUpa ho to sabhI dizA meM se dekhanevAle ko zveta hI dikhanA cAhiye, yadi pIta hai to vaisA hI sabhI dizA meM se dikhanA cAhiye, kintu aisA nahIM dikhatA to usa kA niSkarSa yahI hai - usa vastra meM zvetAdi koI bhI vizeSa rUpa nahIM hai kintu rUpasAmAnya jarUra hai / isa mAnyatA meM eka meM anekAkAra kA virodhavAlA doSa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 zrI sammati-tarkaprakaraNama doSo'stu asamAnajAtIyaguNAnArambhavAdinaH / kiJca, yadi samAnajAtIyaguNArambhakatvameva kAraNaguNAnAmityabhyupagamaH 'zuklAt zuklam' ityAdipratIteH, kathaM tarhi kAraNagatazuklAdirUpavizeSebhyaH kArya rUpamAtrasyApAstatadvizeSasyotpattirbhavet tebhyastasyA'samAnatvAt / atha tadgatarUpamAtrebhyastadrUpamAtrasyotpatterna doSaH; asadetat - zuklAdirUpavizeSavyatirekeNa rUpatvAdisAmAnyamapahAya rUpamAtrasyAbhAvAt sAmAnyasya ca nityatvenA'janyatvAt / na ca rUpamAtranibandhanaH 'citrarUpaH paTaH' iti pratibhAso yuktaH, zuklAdipratyayasyApi tannibandhanatvena zuklAdirUpavizeSasyApyabhAvaprasakteH / na cAvayavagatacitrarUpAt paTe citrapratibhAsaH, avayaveSvapi tadrUpA'sambhavAt / na cAnyarUpasyAnyatra viziSTapratipattijanakatvam pRthivIgatacitrarUpAd nahIM rahegA' - ThIka nahIM hai, kyoMki taba 'rUpI vastra' aisI hI pratIti hogI kintu 'vastra citrarUpavAlA hai' aisA pratibhAsa kabhI nahIM ho sakegA / jina logoM kA yaha kahanA hai ki -- 'vastrAdi meM koI eka citrasaMjJaka rUpa kA janma sambhava hI nahIM hai, kyoMki zveta Adi vividha rUpa paraspara virodhI hone se, ve saba (avayavoM meM) mila kara eka citrarUpa utpanna kara nahIM sakate / zvetAdi eka eka rUpa to sirpha apane samAnajAtIya eka eka rUpa ke hI utpAdaka hote haiM yaha dRSTigocara hotA hai / ataH eka citra rUpa kA janma asambhava hai" - aisA kahanevAloM ne to vaizeSika sampradAya ke sira para eka ora doSa maDha diyA, kyoMki isa sampradAya meM asamAnajAtIya guNoM ke janma ko asambhava mAnA gayA hai / tAtparya, zvetAdi rUpoM se (mila kara) asamAnajAtIya citra eka rUpa kA janma sambhava na hone para, vastrAdi meM jo eka citra varNa kA pratibhAsa hotA hai vaha asaMgata bana jAyegA / * avayavI meM rUpasAmAnya kI hI utpatti asaMgata * bhinna bhinna rUpavAle avayavoM se avayavI meM sirpha rUpasAmAnya kI hI utpatti mAnanevAle paMDitoM ko yaha bhI socanA cAhiye ki yadi zveta tantu se zveta hI vastra ke janma ke AdhAra para kAraNagata guNoM se samAnajAtIya guNoM kI hI utpatti hotI hai aisA agara siddhAnta raca liyA jAya to jaba aneka avayavoM meM bhinna bhinna zvetapItAdi rUpa maujUda hogA taba una se utpanna hone vAle avayavI meM bhI zveta-pItAdi aneka rUpoM kA janma mAnanA cAhiye, usa ke badale zveta-pItAdi vizeSoM se anAkrAnta rUpasAmAnya kA janma kaise ho sakatA hai ? jaba ki zvetAdirUpa to rUpasAmAnya se vijAtIya hai / yadi kaheM ki - 'zvetAdirUpoM meM rUpasAmAnya antargata hI hai isa liye rUpasAmAnya se garbhita zvetAdirUpoM se avayavI meM bhI rUpasAmAnya kA janma sambhava hai, isa meM koI doSa nahIM hai / ' - to yaha vidhAna galata hai kyoMki rUpasAmAnya yAnI rUpatva jAti jo ki zuklAdivizeSarUpa se pRthak hI hai, rUpatva jAti ke alAvA aura koI rUpasAmAnya he nahIM, rUpatva jAti nitya hone se ajanya hai ataH usa ke janma kI bAta yuktivikala hai / * rUpasAmAnya se citrarUpapratIti durghaTa * __ kisI prakAra vastra meM rUpasAmAnya kA sadbhAva ho jAya, phira bhI usa se 'yaha citra rUpavAlA vastra hai' aisA pratibhAsa honA yuktisaMgata nahIM hai kyoMki yadi rUpasAmAnya se citrarUpa kA pratibhAsa sambhava mAnA jAya to rUpasAmAnya se zvetAdirUpa kA bhI pratibhAsa mAna liyA jA sakatA hai / phalasvarUpa, zvetAdi vizeSarUpoM kA astitva mAnane kI jarUrata na hone se ve lupta ho jAyeMge / yadi kahA jAya ki - 'avayavoM meM rahe hue citrarUpa ke jariye avayavI meM citrarUpa kI pratIti ho sakatI hai' - to yaha bhI galata hai kyoMki avayavoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 50 vAyau citrarUpapratipattiprasakteH, bhedazcAvayavA'vayavinorbhavadabhiprAyeNa, yadi ca rUpamAtrameva tatra syAt 'kSitau rUpamanekaprakAram' iti virudhyate - anekaprakAraM hi zuklatvAdibhedabhinnamucyate rUpamAtraM ca zuklAdivizeSarahitam tasya zuklAdivizeSeSvanantarbhAvAt kathaM na virodhaH ?! ___ yadapi zuklAdyanekaprakArarUpAbhyupagame kSitau sUtravirodhaparihArAbhidhAnaM kilA'vibhuni dravye samAnendriyagrAhyANAM vizeSaguNAnAmekAkArANAmasambhavaH na tvanekAkArANAm, kSitau zuklAdyanekAkArANAM teSAmupalambhAt ekAkArANAmekatra bahUnAM sadbhAve ekenaiva zuklAdipratipatterjanitatvAd aparatadbhedakalpanAvaiyarthyaprasaGgAnna tadabhyupagamaH na caivamanekAkArANAm' iti - tadapi asaGgatam, vyApyA'vyApyavRttitvavikalpadvaye'pi doSapratipAdanAt / athA'vyApyavRttitve na virodhadoSaH 'zeSANAmAzrayavyApitvameva' ityavadhAraNAnabhyupagamAt / nanvevaM sUkSmavivarapraviSTAlokodyotitAlpatarapaTavibhAgavRttirUpadezasya pratipattau yadi tadAdhArasya paTAvayavinaH pratipattistadA tadAdheyA'zeSazuklAdirUpapratipattirapi bhavet AdheyapratimeM bhI pUrvokta rIti se citrarUpa kA honA sambhava nahIM hai / uparAMta eka dravya meM rahe hue rUpa se anya dravya meM rUpa ke vaiziSTya kI pratIti kA honA yuktiyukta bhI nahIM hai kyoMki vaisA mAneMge to pRthivIdravya meM rahe hue citrarUpa ke jariye vAyudravya meM citrarUpa kA pratibhAsa hone kI Apatti hogI / Apa ke vaizeSika mata meM to avayava aura avayavI meM sarvathA (ekAnta se) bheda mAnA gayA hai, ataH yadi bhinna padArtha ke rUpa se anya padArtha meM rUpa kI pratIti mAnI jAya to pRthvI ke rUpa se 'rUpavAn vAyuH' aisI pratIti kI vipadA anivArita rahegI / uparAMta, yadi avayavI meM Apa rUpasAmAnya kA hI sadbhAva mAneMge to 'pRthvI meM rUpa aneka prakAra kA hotA hai' yaha kathana virodhagrasta raha jAyegA kyoMki jo niravayava paramANu haiM una meM to koI eka hI rUpa hotA hai aura avayavI pRthvI meM to sarvatra rUpasAmAnya hI rahatA hai, aneka prakAra ke rUpa hone kA matalaba hai zuklatva-pItatva Adi aneka jAti viziSTa bhinna bhinna rUpa, jaba ki rUpa sAmAnya kA matalaba hai rUpatva ke alAvA jisa meM koI vizeSa (vyApya) jAti na rahatI ho aisA rUpa / zuklAdi vizeSa rUpoM meM to zuklatvAdi vizeSajAti kA samAveza rahatA hai ataH ekAkI rUpatva jAtivAle rUpa kA antarbhAva zuklAdivizeSoM meM ho nahIM sakatA taba aisI sthiti meM pRthvI meM anekaprakAra ke rUpa kA vidhAna kyoM virodhagrasta nahIM hogA ? * eka dravya meM anekAkAra aneka rUpa pratipAdana sadoSa 1 pRthvI meM aneka prakAra ke rUpa kA aMgIkAra karane para jo virodha prasakta huA hai usa ke parihAra ke liye yaha jo kahA gayA hai ki - "avibhu (= avyApaka) dravya meM samAnendriya se grAhya aneka vizeSaguNoM ke hone kA jo niSedha kiyA hai vaha sirpha ekAkAra guNoM ke liye / jaba ki anekAkAra yAnI zveta-pItAdi samAnendriyagrAhya guNoM kA niSedha nahIM hai / pRthvI dravya meM zveta-pItAdi aneka AkAra vAle aneka guNoM kI pratyakSa upalabdhi hotI hai, jaba ki zuklAdi kisI eka hI AkAravAle aneka rUpoM kA eka dravya meM sadbhAva mAneMge to 'yaha zveta hai' aisI buddhi to una meM se kisI eka hI zveta rUpa se sambhava hone se, anya zvetAdi samAnAkAra guNoM kI kalpanA bekAra raha jAyegI / ata eva ekAkAra samAnendriyagrAhya aneka guNoM kA niSedha nahIM hai / pRthvI dravya meM zveta-pItAdi aneka AkAra vAle aneka guNoM kI pratyakSa upalabdhi hotI hai, jaba ki zuklAdi kisI eka hI AkAravAle aneka rUpoM kA eka dravya meM sadbhAva mAneMge to 'yaha zveta hai' aisI buddhi to una meM se kisI eka hI zveta rUpa se sambhava hone se, anya zvetAdi samAnAkAra guNoM kI kalpanA bekAra raha jaayegii| ata eva ekAkAra samAnendriyagrAhya aneka guNoM kA eka dravya meM aMgIkAra nahIM kiyA hai / anekAkAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zrI sammati-tarkaprakaraNam pattimantareNa tadAdhAratvasya pratipattumazakteH / na cAlpatarAlpatamarUpAdhAratvavyatiriktaM tasya tadanyarUpAdhAratvamanekam, anekasvabhAvayoginaH paTasyA'nekatvaprasakteH, svabhAvabhedalakSaNatvAd vastubhedasyAnyathA tadayogAt, tadanekatve'pi tasyaikatve kathaM nAnekAkAramekaM syAt ? atha tatpratipattau nAvayavipratipattistarhi nirAdhArasya rUpasya pratipattau guNarUpatA vizIryeta dravyAzrayAdilakSaNayogitvAt tasya / na ca tadrUpatA'pratipattau tallakSaNayogitA tasyAvagantuM zakyA, prameyavyavasthAyAH pramANAdhInatvAt / aNuparimANayogitve cAlpatarapaTAdirUpasya paramANoriva dravyarUpatAprasaktiH, tasyaiva tadyogitvAt / yAnI bhinnAkAra aneka guNoM ko mAnane meM koI vaisI vipadA nahIM hai - isa liye una kA aMgIkAra kiyA hai|" - yaha pratipAdana bhI galata hai| kAraNa batAyA hI hai ki una ko Apa vyApyavRtti mAneMge yA avyApyavatti - donoM hI vikalpoM meM doSa pratipAdana pahale kiyA jA cukA hai / yadi avyApyavRtti mAneMge to 'zeSa guNa AzrayavyApI hote haiM' isa bhASya-kathana se virodha hotA hai / yadi vyApyavRtti mAne to dravya ke kisI eka bhAga meM bhI bahu rUpa upalabdha hone kI vipadA hai / * ekAntavAda meM bhASyakathanavirodhaparihAra azakya * yadi yaha kahA jAya - avyApyavRtti aneka guNa mAnane meM koI bhASyakathanavirodha nahIM hai kyoMki 'bAkI saba AzrayavyApI hI hote haiN| aisA 'hI' garbhita avadhAraNa yahA~ nahIM mAnate haiM / ataH una meM se koI avyApyavRtti bhI ho sakatA hai / - to yahA~ bhI yaha vipadA hogI - eka sUkSma chidra se Ane vAlA prakAza kisI vastra ke kucha ekakhaMDabhAga para paDatA hai taba aneka asamAnAkAra avyApyavRtti rUpavAle usa vastra ke kisI eka utane bhAga meM rahe hue rUpAMza kA upalambha ho rahA hai, isa sthiti meM agara usa ke AdhArabhUta pUre vastra avayavI kA darzana mAneMge to usa avayavI vastra meM rahe hue AdheyabhUta sakala zvetAdirUpoM kI upalabdhi hone kI vipadA khaDI hogI / kAraNa, Adheya padArthoM kA grahaNa hue binA 'una kA yaha AdhAra hai' aisA bodha sambhava nahIM hai / yadi kaheM ki - 'tattadrUpAdhAratA rUpabheda se pRthak pRthak hai ataH sakala zvetAdi kI upalabdhi ke viraha meM bhI tattadpAdhAratA kA grahaNa ho sakatA hai' - to yaha vyartha hai kyoMki tattadpAdhAratA yA to atyalpa rUpAdhAratArUpa hai yA alpAtyalparUpAdhAratA rUpa hai kintu usa se anya pRthak pRthak nahIM hai / yadi pRthak pRthak aneka AdhAratA mAneMge to aneka svabhAvoM ke yoga se paTa meM bhI bahutva prasakta hogA kyoMki svabhAvabheda hI vastubheda kA lakSaNa hai / yadi isa bAta ko nahIM mAneMge to eka hI vastrAdi meM aneka svabhAva hone para bhI vastubheda na hone se, aneka svabhAva hone para bhI ekatva surakSita rahegA to eka vastu anekAkAra mAna lenA paDegA - yaha ekAntavAda meM kaise jamegA ? ___yadi aisA kahA jAya - 'rUpAdi Adheya kA grahaNa hone para bhI usa kA AdhAra agRhIta rahatA hai isa liye AdhAratA ke ekatva yA bheda se hone vAlI kisI bhI vipadA ko avakAza nahIM hai'-to nirAdhAra rUpagrahaNa phalita hone se rUpAdi ke guNatva kA bhaMga hogA, kyoMki guNa kA grahaNa Azraya ke sAtha hI zakya hotA hai| guNa ke lakSaNa meM hI dravyAzrayatva zAmila hai, ataH dravyasvarUpAzrayAtmaka AdhAra ke grahaNa ke vinA agara rUpa gRhIta hogA to usa ko 'gaNa' kauna kahegA ? jaba taka guNa kA dravyAzrayatvAtmaka svarUpa agRhIta rahegA taba taka apane lakSaNa se anuviddha rUpa meM usa kA avadhAraNa zakya nahIM hai / hara jagaha prameyoM kI vyavasthA pramANoM ke AdhAra para hI kI jAtI hai, pramANa ke vinA yAnI guNa ke lakSaNa kA grahaNa hue vinA guNAtmaka prameya kI vyavasthA azakya hai / dUsarI vipadA yaha hai ki jaba atyalpaparimANavAle paTa kA rUpa bhI yadi aNu yAnI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 paJcamaH khaNDaH - kA0 50 __ ata eva 'ekAvayavasahitasya paTasyopalambhAt ekarUpopalambhe'pi AzrayA'vyApitayA zeSarUpANAmanupalambhAccitrapratibhAsAbhAvaH' iti yaduktam tadapi nirastam, ekarUpopAdhyupakArakazaktyabhinnasya paTadravyasya nizcayAtmanAdhyakSeNa grahaNe'zeSarUpopAdhyupakArakazaktyabhinnAtmanastasyaikarUpatayA grahaNAlupakAryagrahaNamantareNa upakArakatvagrahaNasyA'sambhavAt zaktInAM tato bhede sambandhA'siddheraparopakArakazaktiprakalpanAyAmanavasthAprasakteH kathaM nAzeSopakAryarUpapratibhAsAccitrapratibhAsaprasaktiH ? etena 'tantUnAM nIlAdyanekarUpasambandhitvAt paTe'pyanekarUpArambhakatve na kiJcid bAdhakaM pramANaM kAraNaguNapUrva-krameNa tathAvidhasya rUpasyotpAdAt' ityapi pratyuktam ekAvayavapratibhAse citrapratibhAsotpattiprasaGgasyaiva bAdhakatvAt / yadapi bhavatu vA ekaM paTe citraM rUpam nIlAdirUpairekarUpArambhAt yathA hi zuklAdirvizeSo rUpasya tathA citramapi rUpavizeSa eva citrazabdavAcyaH' iti tadapi asaMgatameva, anekAkArasyaikatve laghuparimANavAlA mAna liyA jAyegA to paramANu kI taraha vaha bhI saparimANa ho jAne se dravyAtmaka prasakta hogA, kyoMki dravya hI saparimANa hotA hai na ki rUpAdi guNa / * eka rUpa ke upalambha meM citrapratIti kyoM nahIM ? * yaha jo kisI kA kahanA hai ki - 'citra vastra meM aneka avyApyavRttirUpa hote haiM / jaba eka vibhAga ke sAtha sAtha avayavI vastra kA pratyakSa hotA hai taba kisI eka rUpa kA darzana hotA hai, anya rUpoM kA darzana nahIM hotA, isa liye vahA~ citrapratibhAsa nahIM hotA / ' - yaha bhI pUrvokta vivecana se nirasta ho jAtA hai / jaise pahale Adheya-AdhAra kA muddA lekara bAta kahI gayI hai vaise yahA~ upakArya-upakAraka bhAva ko muddA banA kara yaha kahanA hogA - rUpa upAdhi hai aura avayavI upadheya hai, upadheya upakAraka hai aura upAdhi upakArya hai, upadheya meM kisI eka rUpAtmaka upAdhi ke Upara upakAra karane kI jo zakti hotI hai vahI usa upadheya (avayavI) antargata anya sabhI rUpoM ke liye bhI abhinna hI hotI hai / vaha zakti bhI upakAraka avayavI se abhinna hI hotI hai / isa sthiti meM jaba eka rUpa ke sAtha sAtha svopakAraka zakti se abhinna paTadravya kA nizcayAtmaka pratyakSa se grahaNa hogA taba anya sarvarUpoM kI upakAraka zakti se abhinna paTadravya kA grahaNa hone se tadantargata sakala rUpoM kA bhI grahaNa avazya honA cAhiye, kyoMki upakAraka kI pratIti upakArya pratIti kI avinAbhAvinI hotI hai / ataH avayavigata aneka asamAna avyApyavRtti rUpoM meM se kisI eka kA bhI grahaNa hone para sabhI kA grahaNa hone se punaH citrapratibhAsa hone kI vipadA prasakta hai / * eka avayava ke upalambha meM citrapratItiprasaMga tadavastha * uparokta vivecana ke AdhAra para hI, yaha bhI kathana nirasta ho jAtA hai ki - 'nIla-pItAdi aneka rUpavAlA vibhinna tantusamudAya apane vastrasvarUpa avayavI meM bhI aneka nIla-pItAdi rUpoM ko janma de sakatA hai / isa tathya ko bAdhA pahu~cAnevAlA koI pramANa maujUda nahIM hai, kyoMki kAryadravya meM kAraNaguNa-anurUpa kAryaguNoM kA, prastuta meM anekavidha rUpa kA janma ho sakatA hai / ' - nirasta isa liye hai ki yahA~ para bhI pUrvavat eka avayava kA darzana hone para citra-pratibhAsa hone kA atiprasaMga hI bAdhaka hai / taduparAMta jo kisI kA yaha kahanA hai ki - 'vastra avayavI meM aneka rUpa na mAna kara eka hI citrarUpa kA svIkAra ucita hai / avayavoM ke nIla-pItAdirUpoM se mila kara eka hI rUpa kA janma hotA hai| zveta-pItAdi jaise ra hai vaise hI citra bhI rUpa kA hI avAntara vizeSa hai aura usa ke liye 'citra' zabda kA prayoga kiyA jAtA haiN|' - yaha kathana bhI asaMgata hI hai kyoMki citrarUpa nIla-pItAdi anekAkAravAlA to dIkhatA hI hai, jaba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 zrI sammati-tarkaprakaraNam citraikazabdavAcyatve vA'bhyupagamyamAne sadasadanekAkArAnugatasyaikasya kAraNAdizabdavAcyatvenA'bhyupagamA'virodhAt / ___ yathA ca bahUnAM tantvAdigatanIlAdirUpANAM paTagataikacitrarUpArambhakatvaM dRSTatvAdaviruddhaM tathA'nekAkArasyaikarUpatvaM vastuno dRSTatvAdevA'viruddhamabhyupagantavyam ata evaikAnekarUpatvAt citrarUpasyaikAvayavasahite'vayavinyupalabhyamAne zeSAvayavAvaraNe citrapratibhAsAbhAva upapattimAn / sarvathA tvekarUpatve tatrApi citrapratibhAsaH syAt avayavivyAptyA tadrUpasya vRtteH / na cAvayavanAnArUpopalambhasahakArIndriyamavayavini citrapratibhAsaM janayatIti tatra sahakAryabhAvAt citrapratibhAsAnutpattiriti vAcyam, avayavino'pyanupalabdhiprasaGgAt / na hi cAkSuSapratipattyA'gRhyamANarUpasyAvayavino vAyoriva grahaNaM dRSTam / na ca citrarUpavyatirekeNA'paraM tatra rUpamAtramasti yatastatpratipattyA paTagrahaNaM bhavet / na cAvayavarUpoanekAkAra vAlI eka vastu kA aura usa ke liye 'citra' zabda prayoga kA svIkAra kara sakate haiM; taba satasat anekAkAra se anugata aisI eka vastu kA aura usa ke liye 'kAraNa' Adi zabdoM ke prayoga kA svIkAra karane meM kyA virodha hai ?! * citrarUpa ekAnekAkAra mAnane para saMgati * nirbAdha dRSTigocara hone ke AdhAra para hI jaba tantu Adi avayavoM meM rahe hue nIla-pItAdi rUpoM meM (anekatA hone para bhI) eka-citrarUpajanakatA ko mAnya kiyA jAtA hai vaise hI nirbAdha dRSTigocara hone ke AdhAra para anekAkAravAlI vastu meM ekAtmakatA hone meM koI virodha nahIM hai yaha mAna lenA cAhiye / citrarUpa ko ekaanekasvarUpa mAnane para yaha lAbha hai ki eka hI avayava ke sAtha jaba (citrarUpavAlA) avayavI dRSTigocara hotA hai taba zeSa avayava dRSTivimukha rahane ke kAraNa citrapratibhAsa kA na honA yaha saMgata hotA hai / vahA~ anekAkAra hone para bhI ekarUpavaiziSTya hI anubhUta hotA hai isa liye use ekAtmaka bhI mAnanA cAhiye / kintu yadi tadgata citra rUpa ko sarvathA ekAtmaka (evaM pUrNa avayavivyApta) hI mAnA jAya to avayavI upalabdha hone para citra rUpa bhI dRSTigocara honA cAhiye kyoMki vaha citrarUpa pUre avayavI meM vyApta ho kara rahane vAlA hai / ___ yadi aisA kahA jAya ki - citra rUpa viziSTa avayavI ko dekha kara eka citrapratibhAsa anubhava hone meM cakSu indriya ke sAtha sAtha usa kA sahakArI bhI honA cAhiye - vaha sahakArI hai vividha avayavoM kA evaM una ke bhItara rahe hue rUpoM kA darzana / prastuta meM jahA~ eka hI avayava ke sAtha avayavI dikhAI detA hai, vahA~ ukta sahakArI na hone se hI citra pratibhAsa kA janma nahIM hotA / ataH citrarUpa ko ekAneka mAnane kI AvazyakatA nahIM rahatI / - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki aisA samAdhAna karane para to citrarUpa kA to kyA, avayavI ke darzana kA bhI janma nahIM ho pAyegA, kyoMki jisa avayavI ke rUpa kA cAkSuSa pratIti se grahaNa nahIM hotA usa avayavI kA darzana azakya hai / jaise rUpa kA cAkSuSa na hone para vAyu kA bhI pratyakSa nahIM hotA / Apa ke mata meM, vahA~ citra eka rUpa ko choDa kara anya to koI rUpa hai hI nahIM ki jisa ke grahaNa se avayavI vastra kA grahaNa ho sake / "avayava ke rUpa kA upalambha vahA~ avayavI ke rUpa ke grahaNa meM sahakArI hai" aisA bhI nahIM kaha sakate, kyoMki aisA kahane para to avayava bhI svayaM avayavI-Atmaka hone se usa ke rUpa ke upalambha meM usa ke avayavoM ke rUpopalambha kI, una avayavoM ke rUpa ke upalambha meM una ke bhI choTe avayavoM ke rUpa ke upalambha kI... AvazyakatA ho jAne se kabhI bhI kisI bhI dravya ke upalambha kA sambhava hI nahIM rahegA, kyoMki isa taraha pUrva-pUrva avayavoM meM jaba vyaNuka taka pahu~ceMge to vyaNuka ke rUpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 50 palambho'vayavirUpapratipattAvakSasahakArI, tadbhAve vA tadavayavarUpopalambho'pi svAvayavarUpopalambhAkSasahakArI iti tamantareNa sa na syAd - iti pUrvapUrvAvayavarUpopalambhApekSayA paramANurUpopalambhAbhAvAt tajjanyadvyaNukAdyavayavirUpopalambhA'sambhavAt na kvacidapi rUpopalabdhiH syAt / tadabhAve ca nAvayavyupalabdhiriti tadAzritapadArthAnAmapyupalambhAbhAvAt sarvapratibhAsAbhAvaH syAt / tata ekAnekasvabhAvaM citrapaTavad vastu abhyupagantavyaM vaizeSikeNa / bauddhenApi citrapaTapratibhAsasyaikAnekarUpatAmabhyupagacchatA ekAnekarUpaM vastvabhyupagatameva / atha pratibhAso'pi ekAnekarUpo nAbhyupagamyate - tarhi sarvathA pratibhAsAbhAvaH syAt iti asakRdAveditam / tata ekAntato'sati kArye na kAraNavyApArastenAbhyupagantavyaH asati tatra tadabhAvAt / nApi sati, mRtpiNDe tasya tamantareNApi tataH prAgeva niSpannatvAt / na ca mRtpiNDe kArakavyApAraH pRthubudhnodarAdyAkArastatphalam anyatra vyApAre'nyatra phalA'sambhavAt sa eva mRtpiNDaH kArakavyApArAt pRthubudhnodake darzana ke liye paramANu svarUpa avayava ke cAkSuSa darzanarUpa sahakArI kI AvazyakatA khar3I hogI aura vaha asambhava hai / phalataH rUpa kI upalabdhi lupta ho jAne se avayavI kA darzana bhI lupta ho jAyegA aura avayavI svarUpa Azraya anupalabdha rahane para usa ke Azrita saMsthAnAdi kA bhI upalambha na hone se sarvathA darzanazUnyatA prasakta hogI / niSkarSa citra paTa kA rUpa jaise eka - aneka svabhAva se alaMkRta mAnanA hogA vaise hI vaizeSika ko vastumAtra ekAnekasvabhAvAlaMkRta mAnanA paDegA / * bauddhamata meM citrapratibhAsa ekAnekasvarUpa vaizeSikoM kI taraha bauddha matavAle bhI vastu ko ( majabUrI se bhI ) eka - anekasvarUpa mAnate hI haiM, kyoMki ve bhI (citravastra nahIM kintu ) citravastrapratIti ko eka anekAtmaka svIkAra karate haiM / yadi bauddha kahegA ki hama pratIti ko eka aneka svarUpa nahIM svIkAra karate / to kisI bhI taraha una ke mata meM eka citrAnubhavasaMgati na baiThane se citrAnubhavapratIti kA sarvathA vilopa ho jAyegA - yaha kaI bAra pahale kaha diyA hai / citrarUpa kA anubhava to eka vasturUpa hai phira bhI usa meM nIlAnubhavAMza, pItAnubhavAMza, zvetAnubhavAMza aise anekatA kA spaSTa pratibhAsa hotA hai ataH bauddhoM ko bhI usa kI ekAnekarUpatA kA svIkAra anivArya hai / - Jain Educationa International 221 isa carcA kA sAra yahI hai ki 'ekAnta asat' kAryoM ko janma dene ke liye kAraNakalApa sakriya hotA hai aisA bauddhoM ko nahIM mAnanA cAhiye kyoMki jo ekAnta asat hai usa ko utpanna karane ke liye jaise ki kharagozasIMga kA utpAda karane ke liye kabhI koI kAraNakalApa sakriya banatA nahIM hai / tathA, kArya ko utpatti ke pahale 'ekAnta sat' mAnanA bhI ThIka nahIM hai kyoMki miTTIpiNDa meM kAraNaprayoga ke pahale se hI ghaDA to pUrva utpanna hI hai / yadi aisA kahA jAya ki 'miTTI ke piNDa ke Upara jaba kAraNasamUha apanA vyApAra karane lagate haiM taba jo bhItara se zuSira cauDA gola AkAra niSpanna hotA hai yahI usa kA phala hai, arthAt kAraNavyApAra nirarthaka nahIM to yaha ThIka nahIM - kyoMki kAraNavyApAra to miTTIpiNDa se sambaddha hai jaba ki vaisA golAkAra to kAryAtmaka ghaTa ke sAtha sambaddha hai, anya sthAna meM kucha prayatna hone para dUsare sthAna meM phala kA udaya ho aisA ho nahIM sakatA, anyathA tantuoM ke Upara kAraNavyApAra hone para yahA~ ghaTa meM vaise golAkAra phala kI niSpatti kI vipadA hogI / yadi kahA jAya 'miTTIpiNDa aura zuSiravAlA golAkAra (phala) yaha koI bhinna bhinna nahIM hai, vahI miTTIpiNDa kAraNasamUha ke vyApAra se zuSiragolAkAra meM pariNata ho jAtA hai aura taba usI ko 'ghaDA' kahA jAtA hai' - For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 zrI sammati-tarkaprakaraNam rAdyAkAratAM pratipadyate iti kArakavyApAraphalayoraikyaviSayatve'nekAntavAdasiddhiH / tasmAd dravyAstikaparyAyAstikAbhyAM kevalAbhyAM sahitAbhyAmanyonyanirapekSAbhyAM vyavasthApitaM vastvasatyamiti tatpratipAdakaM zAstraM sarvaM mithyeti vyavasthitam // 50 // amumevArthamanvaya-vyatirekAbhyAM dRDhIkartumAha - te u bhayaNovaNIyA sammaiMsaNamaNuttaraM hoti / jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi na pUraMti pADikaM // 51 // tau = dravya-paryAyAstikanayau bhajanayA = parasparasvabhAvA'vinAbhUtatayA upanItau = sadasadrUpaikAntavyavacchedena tadAtmakaikakAryakAraNAdivastupratipAdakatvenopayojitau yadA bhavatastadA samyagdarzanamanuttaraM = nAsti asmAdanyaduttaraM pradhAnaM yasmiMstat tathAbhUtaM bhavataH parasparAvinirbhAgavarttidravyaparyAyAtmakaikavastutattvaviSayarucyAtmakA'bAdhitA'vabodhasvabhAvatvAt / yadA tvanyonyanirapekSadravya-paryAyapratipAdahai / tAtparya, jahA~ kArakavyApAra hai vahA~ hI golAkAra (ghaDA) phala bhI niSpanna hotA hai, isa taraha kArakavyApAra aura phala samAnaviSayaka hI haiM / ' - oha ! taba to anAyAsa hI anekAntavAda siddha ho jAtA hai, kyoMki aba to mAnanA paDegA ki kArakavyApAra ke pahale ghaDA miTTIpiNDa ke rUpa meM sat thA kintu ghaDA ke golAkAra ke rUpa meM asat thA, aba kAraNavyApAra ke bAda vaha ghaDA ke rUpa meM utpanna huA / arthAt kAraNa vyApAra ke pUrva kArya kathaMcit sat aura kathaMcit asat hotA hai yaha siddha ho jAtA hai| niSkarSa - pRthaka pRthak svatantrarUpa se dravyAstika yA paryAyAstika naya se pratipAdita vastu satya nahIM ho sakatI / tathA donoM naya ko milA kara kintu phira bhI paraspara sarvathA nirapekSa donoM nayoM se jo vastu pratipAdita kI jAya use bhI satya nahIM mAna sakate, kyoMki paraspara nirapekSa cAhe mile yA nahIM mile kucha bhI pharka nahIM paDatA / ataH aisI asatya vastu kA pratipAdaka vaizeSika yA bauddhoM kA zAstra bhI saba mithyA hai yaha niSkarSa phalita hotA hai / / 50 / / ____ 'paraspara nirapekSa do naya mithyA hote haiN| isI tathya kA anvaya-vyatireka se puSTi karane ke liye 51 vIM gAthA meM granthakAra kahate haiM - gAthArtha :- dravyAstika-paryAyAstika ye do naya bhajanA yAnI sApekSa bhAva se milAye jAya to vaha milana bejoDa samyagdarzanAtmaka ho jAyeMge / kintu ve paraspara nirapekSa eka eka milakara bhI saMsAraduHkha se chuTakArA nahIM de sakate // 5|| * nirapekSa do nayoM meM mithyAtva, sApekSa meM samyaktva * vyAkhyArtha :- mUla sUtra meM 'te' kA artha hai dravyAstika aura paryAyArthika naya / ye donoM naya jaba bhajanA se upanIta hote haiM - arthAt paraspara svabhAva se avinAbhAvi ho kara (yAnI anyonyAvalambI ho kara) ekAnta sat yA ekAnta asat kA tiraskAra kara ke sadasat ubhayAtmaka eka kArya yA eka kAraNa Adi vastu kA pratipAdana karane ke liye upayojita - pravRtta hote haiM, taba jisa ke mukAbale meM dUsarA koI hai nahIM aise anuttara samyag darzanAtmaka yAnI sahI vastudarzanAtmaka bana jAte haiM / kAraNa, vaha vastudarzana nirbAdha avabodha svarUpa hotA hai aura paraspara apRthak rahane vAle dravya-paryAyAtmaka eka vastutattva kA pakSapAta rakhanevAlI rucisvarUpa hotA hai / jaba ve donoM dravyAstika-paryAyAstikanaya paraspara nirapekSa (svatantra) dravya yA paryAya kA pratipAdana karane ke liye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 52 223 katvenopanItau bhavato na tadA samyaktvaM pratipadyete yasmAt saMsArabhAvijanmAdiduHkhavimokSamAtyantikaM vizleSaM dvAvapi tau pratyekaM na vidhattaH, mithyAjJAnAt samyakriyA'naGgatayA''tyantikabhavopadravAnivRttyasiddheH tadviparyayakAraNatvAt - taccA'sakRt prAk pratipAditamiti na punaH pratanyate / tataH kAraNAt kArya kathaMcidanyat kathaMcidananyad, ata eva tadatadrUpatayA 'sacca asacca' iti // 51 // amumevArthamupasaMhAradvAreNa upadarzayannAha - natthi puDhavIvisiTTho 'ghaDo'tti jaM teNa jujjai aNaNNo / jaM puNa 'ghaDo'tti puvvaM Na Asi puDhavI tao aNNo // 52 // nAsti sadravyamRtpRthivItvAdibhyo vizliSTo = bhinno ghaTaH sadAdivyatiriktasvabhAvatayA tasyA'nupalambhAt / kiJca, yadi sattvAdayo dharmA ghaTAdekAntato bhinnAH so'pi vA tebhyo bhinnaH syAt tadA na ghaTasya sadAditvaM syAt svato'sadAderanyadharmayoge'pi zazazRMgAderiva tattattvA(tathAtvA)'yogAt / sadAderapi ghaTAdyAkArAdatyantabhede nirAkAratayA'tyantAbhAvasyevopalambhaviSayatvA'yogAd jJeyatvaprameyatvAdidharmANAmapi sadAdidharmebhyo bhede'sattvam sadAdestu tebhyo bhede'jJeyatvAdasattvameva 'upalambhaH upanIta yAnI sajja hote haiM taba samyaktva yAnI vyAvahArikaprAmANya ko prApta nahIM kara sakate / sababa yaha hai ki paraspara nirapekSa nayayugala meM se koI bhI eka naya, bhava meM honevAle janmAdi duHkho kA sampUrNa viyoga karAne meM samartha nahIM hote / kAraNa, nirapekSa eka naya se arjita jJAna mithyA hotA hai, vaha samyak muktisAdhaka kriyA kA aMga na bana sakane se saMsArAtmaka pracaMDa upadrava se sarvathA nivRtti karAne meM samartha nahIM hotA, kyoMki vaha to ulaTA saMsAranivRtti ke badale saMsAraparibhramaNa kA hI hetu banatA hai / kaI bAra yaha mithyAjJAna ke asAmarthya kI bAta kahI jA cukI hai ataH phira se nahIM duharAte / isa kA phalitArtha yaha hai ki kArya apane (upAdAna) kAraNa se kathaMcita kAraNAtmaka-kAraNAnAtmaka svarUpa hone se utpatti ke pahale vaha kathaMcit sat bhI hotA hai aura asat bhI // 51 // * ghaTa-pRthvI ke dRSTAnta se bhedAbhedasamarthana * upasaMhAra karate hue 52 vIM gAthA meM kAraNa-kArya ke abheda siddhAnta kA dRSTAnta se samarthana kara rahe haiM - gAthArtha :- ghaDA pRthvI (miTTI) se viziSTa yAnI bhinna nahIM hai isa liye ananya kahanA yukta hai / kintu 'ghaTa' ke AkAra meM vaha utpatti ke pUrva nahIM thA, isa liye pRthvI se bhinna hai / vyAkhyArtha :- mUla gAthA meM 'pRthvI' zabda hai, upalakSaNa se yahA~ sat, dravya, miTTI ye saba yAda karanA hai / ghaDA koI 'sat' se yA dravya se athavA miTTI yAnI pRthvI se vizleSa rakhane vAlA yAnI judAI rakhanevAlA nahIM hai / kAraNa. 'sata' yA dravyAdi se pRthaka svabhAva meM usa kA upalambha nahIM hotA / tAtparya yaha hai ki jaba jaba ghaTa kA upalambha hotA hai taba usa ke sAtha sAtha sat kA, miTTIdravya kA athavA pRthvI tattva kA upalambha sahaja ho jAtA hai / yaha socA jA sakatA hai ki sattva-dravyatva Adi guNadharma yadi ghaDA se sarvathA bhinna hoMge, athavA ghaDA una guNadharmoM se yadi sarvathA bhinna hogA to kitane bhI upAya se ghaDA sat athavA dravyAtmaka ho nahIM pAtA, kyoMki jo svayaM asat hai usa ko bhinna dharmoM kA yoga karAne para bhI sat yA dravyAdisvarUpa nahIM ho sakatA jaise kharagozasIMga / kitanA bhI upAya karo, kharagozasIMga kabhI bhI sat yA dravyAtmaka svarUpa dhAraNa nahIM kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 zrI sammati-tarkaprakaraNam sattA' ( ) iti vacanAt / tataH sadAdirUpatayA upalabhyamAnatvAd ghaTasya tebhyo'bhinnarUpatA'bhyupagantavyA prameyavyavasthiteH pramANanibandhanatvAt / ___ yat punaH pRthubudhnodarAdyAkAratayA pUrvaM sadAdirna AsIt tato'sau anyastebhyo ghaTarUpatayA prAk sadAderanupalambhAt, prAgapi tadrUpasya sadAdau sattve'nupalambhA'yogAt, dRzyAnupalambhasya cA'bhAvA'vyabhicAritvAt, tadatadrUpatAyAzca virodhAbhAvAt pratIyamAnAyAM tadayogAt, abAdhitapratyayasya ca mithyAtvA'sambhavAd, bAdhAvirahasya ca prAgevopapAditatvAt // 52 // sadAyekAntavAdavat kAlAyekAntavAde'pi mithyAtvamevetyAha - kAlo sahAva NiyaI puvakayaM purisakAraNegaMtA / micchattaM te ceva samAsao hoMti sammattaM // 53 // pAyegA / dUsarI ora, sat-dravyAdi ko yadi ghaTaAdi vizeSa AkAroM se atyanta bhinna mAnA jAyegA to atyantAbhAva kI taraha sarvathA AkArazUnya hone ke kAraNa upalambha ke yogya bhI nahIM raha pAyeMge / tathA, jJeyatva-viSayatva prameyatvAdi dharmoM ko yadi sattvAdi dharmoM se sarvathA bhinna mAneMge to jJeyatvAdi dharma sattvAdidharmavikala ho jAne se yAnI 'sat' Adi rUpa na hone se 'asat' bana baiTheMge / dUsarI ora, sattvAdi dharmoM ko yadi jJeyatvAdi dharmoM se sarvathA bhinna mAneMge to sattvAdi dharma jJeyAdirUpa nahIM raheMge / aura jo jJeya nahIM hoMge ve antataH 'asat' hI bane raheMge, kyoMki yaha mAnya tathya hai ki 'upalambha hI vastu kA sattva hai;' yAnI jisa kA upalambha nahIM hotA vaha asat hotA hai / isa carcA se yaha niSkarSa dhyAna meM AtA hai ki ghaTAdi padArtha sattva-dravyAdisvarUpa se hI upalabdha hote haiM ataH isa upalabdhi pramANa se yahI siddha hotA hai ki sattvAdi dharma se ghaDA abhinna hai / Akhira, prameya = padArthoM kI vyavasthA pramANa ko hI adhIna hotI hai / pramANa se yahI upalabdha hotA hai ki ghaTAdi aura sattvAdi kathaMcit abhinna haiM / mUla gAthA ke pUrvArdha meM abheda kA samarthana karane ke bAda aba uttarArdha se bheda kA samarthana karate kahate haiM ki miTTI Adi satpadArtha ghaDA kI utpatti ke pUrvakAla meM madhya meM cauDA-zuSira vRttAkArAdi svarUpa se vidyamAna nahIM thA isaliye vaha zuSiravRttAkArAdi se kathaMcit bhinna bhI mAnanA cAhiye / kAraNa, miTTI Adi jo sat ttaparva kAla meM ghaTasvarUpa se (yAnI zaSira-vattAkArAdisvarUpa se) kabhI upalabdha nahIM hote haiM / yadi sat yA dravyAdi meM, pUrvakAla meM ghaTasvarUpa vidyamAna hotA to aisA ho nahIM sakatA ki usa kI upalabdhi na ho / jahA~ dRzyasvabhAva hone para bhI vastu kI upalabdhi nahIM hotI vahA~ avazya usa kA abhAva hotA hai / jaba vastu ko tadrUpa aura atadrUpa ubhayasvabhAva aMgIkAra karate haiM to kisI bhI prakAra ke virodha ko avakAza nahIM rahatA / jaba vastu meM pramANataH tadrUpatA-atadrUpatA spaSTa pratIta ho rahI hai taba vahA~ virodha kA udbhAvana niravakAza hai / tadrUpa-atadrUpatA kI pratIti ko mithyA nahIM batA sakate, kyoMki vaha nirbAdha hotI hai, nirbAdha pratIti meM mithyAtva nivAsa hI nahIM kara sakatA / kaise isa pratIti meM bAdhAbhAva hai yaha pahale vistAra se kahA jA cukA hai // 52 // ___sat-dravyAdi dharmoM ke bAre meM ekAntavAda kA svIkAra mithyA hai vaise hI kAla-svabhAvAdi ke pRthak ekAnta kAraNavAda bhI mithyA hai isa tathya kA nirdeza 53 vI gAthA meM karate haiM - gAthArtha :- eka eka kAla-svabhAva-niyati-bhAgya aura puruSArtha ko svatantra kAraNa mAnane meM mithyAtva hai, padArtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 53 225 kAla-svabhAva-niyati- pUrvakRta- puruSakAraNarUpA ekAntAH sarve'pi ekakA mithyAtvam / ta eva samuditAH parasparA'jahadvRttayaH samyaktvarUpatAM pratipadyante iti tAtparyArthaH // * kAlaikAntavAdanirasanam tatra kAla evaikAntena jagataH kAraNamiti kAlavAdinaH prAhuH / tathAhi sarvasya zItoSNavarSa-vanaspati-puruSAderjagataH prabhava- sthiti - vinAzeSu mahoparAgayutiyuddhodayAstamayagatigamanAgamanAdau ca kAlaH kAraNam tamantareNa sarvasyA'syA'nyakAraNatvAbhimatabhAvasadbhAve'pyabhAvAt tatsadbhAve ca bhAvAt / - - taduktam ( mahAbhA0 Adiparva a0 1 zlo0 273-275) kAlaH pacati bhUtAni, kAla saMharati prajAH / kAlaH supteSu jAgarti, kAlo hi duratikramaH // asadetat -- tatkAlasadbhAve'pi vRSTyAdeH kadAcidadarzanAt / na ca tadabhavanamapi tadvizeSakRtameva, nityaikarUpatayA tasya vizeSAbhAvAt / vizeSe vA tajjananA'jananasvabhAvatayA tasya nityatvavyatikramAt jaba ki una saba ko sammIlita kAraNa mAnane meM samyaktva hai // 53 // tAtparyArtha yaha hai ki vizva kI samasta ghaTanAoM ke pIche eka mAtra kAla ko hI svatantra kAraNa rUpa meM batAnA isa meM mithyAtva hai / tathaiva, eka mAtra svabhAva ko, ekamAtra bhavitavyatA ko eka mAtra bhAgya ko, yA ekamAtra puruSArtha ko hI kramazaH svatantra kAraNa mAna lene meM bhI mithyAtva hai / kara hI hara kisI kArya ke kAraNa hote haiM, paraspara eka-dUsare kA tyAga kiye binA mila kAraNabhAva ko dhAraNa karate haiM / niSkarSa ina pA~coM kI samudita sAmagrI se hI kisI bhI ho sakatA hai / saba samudita ho kara hI ve samyak kArya kA utpAda - -- * kAla hI samastakAryoM kA kAraNa - ekAntavAda yahA~ kAlavAdiyoM kA mata aisA hai ki sAre jagat kA eka mAtra kAraNa kAla hI hai anya kucha nahIM / spaSTa hai ki ThaMDI-garmI-bAriza - peDapattI athavA puruSa - mahilA Adi sampUrNa jagat kA sarjana - visarjana athavA avasthAna kA eka mAtra kAraNa kAla hI hotA hai / tathA, candra-sUryagrahaNa, vividha grahoM kI yuti, rAjAdi meM paraspara yuddha, sUryAdi grahoM ke niyamita udaya asta grahoM kI gati aura jar3a-cetana ke gamana - Agamana Adi vividha ghaTanAoM kA bhI ekamAtra kAraNa kAla hI hotA hai / yadi svabhAva Adi anya tattvoM ko jagat kA kAraNa mAnA jAya aura kAla ko choDa diyA jAya to yaha asambhava hai kyoMki bIja meM vizAla vaTavRkSa banane kA svabhAva Adi anya kAraNoM ke rahate hue bhI jaba taka 20 - 25 varSa pramANa kAla kA sahayoga na mile taba taka koI bhI bIja se vRkSa nahIM ho sakatA / dUsarI ora kAla ke prabhAva se saba kucha bana AtA hai / mahAbhArata meM bhI vyAsa ne yahI kahA hai ki Jain Educationa International bhUtoM kA paripAka kAla se hotA hai, prajA kA saMhAra bhI kAla se hotA hai / jaba anya saba niSkriya yA niSphala yAnI suSupta rahate haiM taba bhI eka mAtra kAla hI sajAga rahatA hai / kAla kA atikramaNa karanA duSkara hai || * sRSTi kA kAraNa eka mAtra kAla nahIM kAlavAdI kA yaha bayAna galata hai / varSARtu bArIza kA kAla hone para bhI kabhI kabhI varSARtu meM dekhate haiM ki bArIza kA eka buMda bhI nahIM giratA / isa se yaha siddha hotA hai ki kAla ke alAvA aura bhI koI For Personal and Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zrI sammati-tarkaprakaraNam svabhAvabhedAd bhedsiddheH| na ca grahamaNDalAdikRto varSAdervizeSaH, tasyApi ahetukatayA'bhAvAt / na ca kAla eva tasya hetuH, itaretarAzrayadoSaprasakteH - sati kAlabhede varSAdibhedahetorgrahamaNDalAderbhedaH tadbhedAcca kAlabheda iti parisphuTamitaretarAzrayatvam / anyataH kAraNAd varSAdibhede na kAla eva ekaH kAraNaM bhaved - ityabhyupagamavirodhaH / kAlasya ca kutazcid bhedAbhyupagame anityatvamityuktam / tatra ca prabhava-sthiti-vinAzeSu yadyaparaH kAlaH kAraNam, tadA tatrApi sa eva paryanuyoga ityanavasthAnAd na varSAdikAryotpattiH syAt / na caikasya kAraNatvaM yuktam krama-yogapadyAbhyAM tadvirodhAt / tanna kAla eva ekaH kAraNaM jgtH| * svabhAvaikAntavAdavinyAsa-nirasane * apare tu - 'svabhAvata eva bhAvA jAyante' iti varNayanti / atra yadi A 'svabhAvakAraNA bhAvAH' iti teSAmabhyupagamastadA svAtmani kriyAvirodho dossH| na hyanutpannAnAM teSAM svabhAvaH samasti / kAraNa vRSTi kA hai jisa ke na hone se bArIza nahIM hotii| yadi aisA kaheM ki - 'bAriza kA na honA yaha bhI kucha tathAvidhaparisthitiviziSTa kAla kA hI kArya hai| bhinna bhinna kAlavizeSa hI vRSTi aura avRSTi kA kAraNa hai|' - aisA nahIM kaha sakate, kyoMki kAla nityaekasvarUpa hotA hai - usa meM koI vizeSa bheda nahIM hotaa| yadi usa meM vizeSabheda mAna leMge to usa meM vRSTijananasvabhAva aura vRSTinirodhasvabhAva aise do viruddhasvabhAva praviSTa hone se, kAla meM bhI bheda prasakta hogA aura usa ke nityatva kA bhaMga ho jaayegaa| yadi aisA kaheM ki - kAla ke hote hue bhI kabhI grahamaNDala (jyotiSacakra) kI viziSTa sthiti se vRSTipAta nahIM hotaa| matalaba, kAryahetu kAla hI hai aura grahamaNDala kAryAbhAva kA prayojaka hai| - kintu yaha ThIka nahIM, kyoMki grahamaNDala nitya hone se ekasvabhAva rahatA hai, ataH usa meM palaTA lAne vAlA koI hetu na hone se koI vizeSa sthiti ke palaTane se vRSTi-abhAva kA kathana yuktiyukta nahIM hai, kyoMki usa ke anukula-pratikula sthitivizeSa meM koI hetu hI nahIM hai| yadi kaheM ki grahamaNDala ke sthitibheda meM kAla hI hetu hai - to yahA~ anyonyAzraya doSa-praveza hogaa| kAla nitya eka svabhAva hone se grahamaNDalAdi meM kisI bheda kA prayojaka tabhI ho sakatA hai jaba kAla meM hI kucha bheda siddha ho jAya; jaba varSAdibhedaprayojaka grahamaNDalAdi meM bheda siddha hogA taba kAlabheda siddha hogA - isa taraha itaretarAzraya doSa spaSTa hai| yadi varSAdibheda meM kAla se atirikta kisI grahamaNDalAdi ko hetu mAneMge to 'kAla hI eka mAtra kAraNa hotA hai' isa siddhAnta kA virodha prasakta hogaa| tathA, kisI grahamaNDalAdi se yadi kAlabheda svIkAra kareMge to kAla meM svabhAvabheda se bheda yAnI anityatA praviSTa hogii| kAla anitya hone para, usa meM bhI utpAda-vinAza aura sthiti ko mAnanA hogaa| yadi usa ke utpAdavinAza aura sthiti meM anya kAla ko kAraNa batAyeMge to vahA~ bhI pUrvavat vRSTi Adi bheda ke praznoM kA Avartana hone para punaH dvitIya kAla ke utpAdAdi ke liye tRtIya-caturtha... aise kAla kI kalpanA kA anta nahIM aayegaa| phalasvarUpa, bArIza Adi kAryoM kA janma hI asambhava ho jAyegA, kyoMki jaba taka kAla ke hI utpAdAdi kI sthira vyavasthA na ho sake, varSA Adi kI utpatti kA to avasara hI kaba aayegaa| tathA kisI eka hI padArtha ko kAraNa mAnanA vikalpasaMgata nahIM hai| yadi eka padArtha kramazaH kArya karegA to svabhAvabheda prasakta hone se ekatva kA bhaMga hogaa| yadi eka padArtha eka sAtha eka kSaNa meM sabhI kArya kara DAlegA, to dUsare kSaNa meM niSkriya yAnI arthakriyAkAritva se zUnya ho jAne se 'asat' ho jAyegA, isa prakAra virodha prasakta hone ke kAraNa eka mAtra kAla ko sAre jagat kA kAraNa mAnanA yuktisaMgata nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 53 227 utpannAnAM tu svabhAvasaMgatAvapi prAk svabhAvA'bhAve'pi utpatternirvRttatvAd na svabhAvastatra kAraNaM bhavet / B atha 'kAraNamantareNa bhAvA bhavanti sva-parakAraNanimittajanmanirapekSatayA sarvahetunirAzaMsasvabhAvAH bhAvAH / tathA cAtra svabhAvavAdibhiryuktiH pradarzyate - yadanupalabhyamAnasattAkaM tat prekSAvatAmasadvyavahAraviSayaH yathA zazazRMgam, anupalabhyamAnasattAkaM ca bhAvAnAM kAraNamiti svabhAvAnupalabdhiH / na cAyamasiddho hetuH kaNTakAditaikSNyAdernimittabhUtasya kasyacidadhyakSAdinA'saMvedanAt / taduktam kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM vA / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH ? / / ( ) athApi syAt bhavatu bAhyAnAM bhAvAnAM kAraNAnupalabdherahetukatvam AdhyAtmikAnAM tu kuto nirhetukatvasiddhiH ? asadetat yato yadi nAma duHkhAdInAmadhyakSato nirhetukatvamasiddhaM tathApi 1 Jain Educationa International * ekAnta svabhAvakAraNavAda kI samIkSA * svabhAvavAdiyoM kA kahanA hai ki pratyeka vastu apane antaraMga svabhAva se hI utpanna hotI hai / yahA~ vimarza karanA jarUrI hai ki 'svabhAva se' isa kA matalaba kyA hai| A yadi isa kA artha yaha ho ki sva yAnI apanA, bhAva yAnI astitva (sattA) yahI kAraNa ho bhAvamAtra kA to isa kA phalitArtha yaha hogA ki pratyeka bhAva 'svabhAva se' yAnI apanI hI sattA se, yAnI apane se hI utpanna hotA hai / aisA mAnane para 'sva vastu kriyAvirodha' saMjJaka doSa hogA / koI bhI padArtha apanI utpatti pahale sattAzUnya hone ke nAte usa meM apanI utpatti ke liye kisI bhI kriyA kA honA viruddha hai / koI bhAva svayaM sva ko utpanna karane laga jAya yaha pramANaviruddha hai| jaba taka vaha utpanna nahIM hai taba vahA~ 'svabhAva' (sva kI sattA ) vidyamAna hI nahIM hai| hA~, utpanna hone ke bAda usa meM 'sva - bhAva' kA honA jacatA hai, lekina svabhAvamAtrakAraNavAdI ko yahA~ yaha samasyA hogI ki bhAva to utpatti ke pahale svabhAvAtmaka kAraNa se zUnya hone para bhI usa kI utpatti to siddha ho gayI, aba pIche usa meM AyA huA svabhAva pUrvakAlIna utpatti kA kAraNa kaise banegA ?! * koI kAraNa na honA aisA svabhAva pUrvapakSa B aisA kahA jA sakatA hai bhAva kabhI bhI svAtmaka yA parAtmaka - kAraNa yA nimitta ke janma (yAnI sattA) kA gulAma nahIM hotA / bhAva kA yahI svabhAva hai ki kisI bhI hetu kI AzaMsA nahIM rkhtaa| isa tathya ko pramANita karane ke liye svabhAvavAdI isa taraha yuktipradarzana karate haiM "jisa kI sattA upalabdha nahIM hotI usa kA vyavahAra, buddhimAna loga asat ke rUpa meM karate haiM, jaise ki kharagoza ke sIMga kA / bhAvoM ke kAraNa kI sattA bhI upalabdha nahIM hotI, isa liye usa kA vyavahAra bhI 'asat' ke rUpa meM honA ucita hai| yahA~ 'asat' vyavahAra ke viSaya kA svabhAva hai sattA, usa kI anupalabdhi ko hetu kiyA gayA hai| hetu asiddha nahIM hai, kyoMki kaNTakAdi kI tIkSNatA Adi kA koI bhI hetu kahIM bhI kisI ko pratyakSAdi se dRSTigocara nahIM hotA / kahA hai '"kisane kaNTakoM meM tIkSNatA ko janma diyA ? pazu aura paMchIyoM meM jo aneka vicitratAe~ haiM, kisane kiyA ? yaha saba svabhAva se hI janmaprApta hai ? yahA~ kisI kI icchA kA mahattva hI nahIM hai, to prayatna kI to bAta hI kahA~ ?' * bAhya-abhyantara padArthamAtra nirhetuka - pUrvapakSa yadi zaMkA kareM ki bAhya padArthoM kA to koI kAraNa upalabdha na hone se ve nirhetuka hoMge, lekina -- For Personal and Private Use Only - - - Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zrI sammati-tarkaprakaraNam anumAnatastat teSAM siddhameva / tathAhi - yat kAdAcitkaM tad nirhetukam yathA kaNTakAdestaikSNyam kadAcitkaM ca sukhAdikamiti svabhAvahetuH / na ca yasya bhAvA'bhAvayorniyamena yasya bhAvAbhAvau tattasya kAraNam, vyabhicArAt / tathAhi - sparzasadbhAva eva cakSurvijJAnam tadabhAve na tat kadAcit, na ca sparzaH tatkAraNam / tanaitat kAraNabhAvalakSaNam vyabhicAritvAt / ataH sarvahetunirAzaMsaM janma bhAvanAmiti siddham / * ekAntasvabhAvakAraNavAdanirasanam * asadetat - kaNTakAditaikSNyAderapi nirhetuktvaa'siddheH| tathAhi - adhyakSA'nupalambhAbhyAmanvayavyatirekato bIjAdikaM tatkAraNatvena nizcitameva / yasya hi yasmin satyeva (yasya ?) bhAvaH yasya ca vikArAd yasya vikAraH tat tasya kAraNamucyate / utsUnAdiviziSTAvasthAprAptaM ca bIjaM kaNTakAditaikSNyAderanvayavyatirekAt adhyakSAnupalambhAbhyAM kAraNatayA nizcitamiti 'anupalabhyamAnasattAkaM ca kAraNam' ityasiddho hetuH| yadapi 'kAryakAraNabhAvalakSaNaM vyabhicAri' ityuktam, tadapi asiddham sparzasyApi rUpahetutayA cakSurvijJAne nimittatayeSTatvAt tamantareNa rUpasyaiva viziSTAvasthasyA'sambhavAt / abhyantara padArtha nirhetuka hai aisA kaise siddha huA ? - aisI zaMkA galata hai kyoMki abhyantara dukhAdi padArtho kA bAhya pratyakSa na hone ke kAraNa una ke nirhetuka hone kA nirNaya pratyakSa se yadyapi na ho sake kintu anumAna se vaisA siddha ho sakatA hai| dekha lo - jo bhI alpakAlIna hotA hai vaha nirhetuka hotA hai jaise kaNTakoM kI tIkSNatA. sakhAdi bhI alpakAlIna hI hote haiN| yahA~ alpakAlInatArUpa svabhAva ko heta kiyA gayA hai| yadi 'jisa ke hone para jo avazya hotA hai aura na hone para nahIM hotA' vahI usa kA kAraNa mAnA jAya to vaha ucita nahIM hai kyoMki vaisA anvaya-vyatireka hone para bhI kahIM kAraNatA nahIM mAnI jaatii| udA0 sparza ke rahate hI vastu ke rUpa kA cAkSuSa darzana hotA hai aura sparza ke na rahane para vaha nahIM hotA - itanA hote hue bhI sparza ko darzana kA hetu nahIM mAnA jaataa| ataH anvaya-vyatireka koI kAraNatA ke lakSaNa nahIM haiM kyoMki ve kAraNatA ke avinAbhAvI nahIM hai| Akhira yahI siddha hotA hai ki padArthoM kI utpatti kisI bhI hetu kI AzaMsA rakhatI nahIM hai| * kaNTakAdi kI tIkSNatA bhI sahetuka - uttarapakSa * svabhAvavAdiyoM kA yaha bayAna galata hai| kaNTaka Adi kI tIkSNatA Adi nirhetuka hotI hai yaha kahA~ siddha hai ? pratyakSAvalambita anvaya aura anupalambha para avalambita vyatireka ke bala para yaha siddha hotA hai ki bIja hI kaNTaka kI tIkSNatA kA kAraNa hai| jisa ke hone para jo nizcita rahatA hai aura jisa ke vikAra se jisa meM vikRti prasaratI hai vaha usa kA kAraNa kahA jAtA hai; 'isa ke hone para yaha hai' aisA anvaya kA pratyakSa aura 'isa ke na hone para bhI nahIM hai' isa prakAra vyatirekamukha dRzyAnupalambha kAraNatA kA grAhaka hotA hai| tantu yadi purAne hone se durbalatA ke vikAra se grasta haiM to una se utpanna hone vAle vastra meM bhI durbalatArUpa vikRti maujUda rahatI hai ataH tantu vastra ke kAraNarUpa meM siddha hote haiN| isI taraha prastuta meM, utsUna yAnI kucha aMkurita avasthAprApta bIjavizeSa ke rahane para hI kaNTaka meM tIkSNatA kA prAdurbhAva hotA hai yaha anvaya pratyakSasiddha hai aura tathAvidha bIjavizeSa ke na rahane para kaNTaka meM tIkSNatA nahIM hotI yaha vyatireka bhI dRzyAnupalambha se siddha hai - isa prakAra pratyakSa aura anupalambha ke bala para kaNTakAdi kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 53 229 na ca vyatirekamAtraM kAryakAraNabhAvanibandhanatvenA'bhyupagamyate tadvAdibhiH kintu tadvizeSa eva / tathAhi - samartheSu satsu yeSu kAryaM bhavadupalabdham teSAM madhye'nyatamasyApi abhAve tad abhavat tatkAraNaM tad iti vyavasthApyate na tu 'yasyAbhAve yanna bhavati' iti vyatirekamAtrataH, anyathA mAtRvivAhocitapArazIkadezaprabhavasya piNDakharjUrasya tadvivAhAbhAve'bhAvAdavyabhicAraH syAt / na caivaMbhUtasya vyatirekasya sparzena vyabhicAraH, na hi rUpAdisaMnidhAnamupadarzya sparzasyaikasyAbhAvAt cakSurvijJAnaM na bhavatIti zakyaM darzayitumiti kuto vyabhicAraH kAryakAraNabhAvalakSaNasya ? na kevalaM bIjAdiH kAraNatvena bhAvAnAM nizcitaH kintu dezakAlAdirapi / tathAhi yadi pratiniyata dezakAlahetutA kaNTakAdestaikSNyAderna syAt tadA yeyamataddeza- kAlaparihAreNa pratiniyatadeza - kAlatA teSAmupalambhagocaracAriNI sA na syAt, tannirapekSatvAt tadvadanyadezakAlA api te bhaveyuH, na caivam ataH pratiniyatadezAdau varttamAnAstadapekSAsta iti siddham / tathA ca tatkAryA apekSAlakSaNatvAt tatkAryatIkSNatA ke prati bIjavizeSa meM kAraNatA nirvivAda siddha hotI hai| ataH ' kAraNa kI sattA kA upalambha nahIM hotA' aisA hetu asiddha hone se 'asad' - vyavahAra - gocaratA kI siddhi dUra hai / cAkSuSa jJAna meM sparza kI kAraNatA kA svAgata yaha jo kaha Aye ki anvaya-vyatireka, kAryakAraNabhAva ke na rahane para bhI sparza aura cAkSuSadarzana meM raha jAne se, vyabhicArI lakSaNa haiM vaha bhI asiddha hai| kAraNa, hameM to cAkSuSa jJAna ke prati sparza kI kAraNatA isa prakAra se mAnya hI hai ki vaha sparza tathAvidha rUpa kA hetu hotA hai jisa se cAkSuSa darzana janma letA hai / yadi vahA~ sparza na rahegA to cAkSuSadarzanAnukUla avasthAvAlA rUpa bhI vahA~ nahIM hotA / tathA Apa ko vaha bhI jAna lenA cAhiye ki vAdIyoM ko sirpha vyatirekamUlaka hI kArya-kAraNabhAva hone kA mAnya nahIM hai| hA~, agara koI viziSTa prakAra kA vyatireka rahA to kArya-kAraNa bhAva ho sakatA hai| dekhiye jina samartha zaktizAlI cIja vastuoM ke rahate hue kArya kA janma dekhA huA hai, una meM se kisI eka ke viraha meM jaba kArya kA janma nahIM hotA taba vaha kAraNa hone kA siddha ho jAtA hai aisA to mAnate haiN| kintu 'jisa ke viraha meM jo nahIM hotA' sirpha aise thothe vyatirekamAtra se kAraNa nahIM mAna liyA jAtA / koI kArya nahIM hone para jisa kA viraha hai una sabhI ko yadi kAraNa mAna liyA jAya, taba to kabhI piNDakhajUra ke prati aise mAtRvivAha ko bhI kAraNa mAna lenA hogA jisake viraha meM kabhI piNDakhajUra kA bhI viraha ho jAtA hai| mAtRvivAha pArazIyoM ke deza meM hotA hai / kabhI mAtRvivAha kA avasara nahIM hotA taba piNDakhajUra bhI dekhane ko nahIM milatI, itane mAtra se (vyatireka ke bala para ) kyA yaha mAna lenA ucita hai ki piNDakhajUra ke prati mAtRvivAha kAraNa hai ? hamane jo kAraNatAsthApaka vyatireka kA svarUpa batAyA hai vaha sparza ke bAre meM vyabhicArI nahIM hai, kyoMki 'rUpAdi kA saMnidhAna hone para eka mAtra sparza ke abhAva meM cakSuvijJAna nahIM ho' aisA to kabhI batA nahIM sakate haiM isaliye sparza aura cAkSuSa darzana meM kArya kAraNabhAva kA vyabhicAra kaise hogA ? - Jain Educationa International -- * kaNTaka aura tIkSNatA ke prati deza - kAlahetutAsiddhi yaha bhI jAna lenA jarUrI hai ki padArthoM ke prati sirpha bIjAdi hI kAraNa nahIM hai, deza kAlAdi bhI kAraNa hote haiM / kaNTakAdi aura usa kI tIkSNatA meM yadi niyata deza - kAla ko hetu na mAneMge, to niyata For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 zrI sammati-tarkaprakaraNama tvasya, niyatadezatayA ca teSAM vRttiradhyakSata eva siddheti kathaM na tatkAryatAvagatiH ? yadapi 'kAdAcitkatvAt' iti sAdhanam tadapi viruddham, sAdhyaviparyayasAdhanAdahetoH kaadaacitktvaanupptteH| sAdhyavikalazca dRSTAntaH ahetukatvasya tatrApyabhAvAt / evamanupalabhyamAnasattAkaM bhAvAnAM kAraNamiti hetorasiddhatA pratijJAyAzca pratyakSavirodho vyvsthitH| siddhatve'pi cAsya hetoranaikAntikatvam / tathAhi - yadyanupalambhamAtraM hetutvenopAdIyate tadA pramANAbhAvAt kAraNasattAbhAvA'siddheH kathaM nAnaikAntikatA ? tathAhi - kAraNaM vyApakaM vA nivartamAnaM kAryaM vyApyaM vA''dAya nivarttate / na ca pramANamarthasattAyA vyApakaM vRkSatvavat ziMzapAyAH abhinnasyaiva vyApakatvAt / na ca pramANa-prameyayorabhedaH bhinnapratibhAsaviSayatvAt / nApi pramANaM kAraNamarthasya vyabhicArAt, dezakAlAdiviprakRSTAnAM bhAvAnAM pramANA'viSayIkaraNe'pi sattA'virodhAt / na ca yadantareNA'pi kaNTaka deza aura kaNTaka kI tIkSNatAvAle niyatakAla ko choDa kara anya deza-kAla meM tIkSNatA nahIM hotI kintu niyata deza-kAla meM hI vaha dRSTigocara hotI hai yaha nahIM ghaTa sakegA, kyoMki Apa tIkSNatA ko niyatadezakAla se nirapekSa hI mAnate haiN| ataH deza-kAla nirapekSa hone para, kaNTaka kI tIkSNatA jaise kaNTaka ke deza-kAla meM hotI hai vaise kaNTaka bhinna deza-kAla meM bhI honI caahiye| kintu vaisA to dRSTigocara nahIM hotaa| ataH yaha siddha hotA hai ki niyata deza-kAla meM utpanna hone vAle kaNTaka aura usa kI tIkSNatA Adi deza-kAlasApekSa hote haiN| sApekSa hone se hI ve dezakAlajanya haiM yaha bhI phalita ho jAtA hai, kyoMki tatsApekSabhAva hI tatkAryatva kA lakSaNa hai| jaba kaNTaka-tIkSNatAdi kI pravRtti niyatadeza meM hI dRSTigocara hotI hai to phira kaNTakAdi meM niyata deza janyatA kaise nahIM hogI ? __pahale nirhetukatA kI siddhi ke liye svabhAvavAdI ne jo kAdAcitkatva ko sAdhanarUpa meM prastuta kiyA thA, vaha viruddha hai kyoMki niyatakAlatA hetu to ulaTA sahetukatva ko siddha karatA hai, jo hetujanya nahIM hotA vaha kabhI bhI niyatakAlIna nahIM hotaa| aura yahA~ jo kaNTakAdi kI tIkSNatA Adi ko dRSTAnta ke rUpa meM kahA gayA hai vaha sAdhyazUnya hai, kyoMki usa meM bhI nirhetukatva sAdhya kaise nahIM hai vaha abhI hI kaha diyA hai| niSkarSa yaha hai ki pahale jo svabhAvavAdI ne kAraNa ko 'asat'-vyavahAra-yogya siddha karane ke liye kAraNa kI sattA kI anupalabdhi ko hetu kiyA thA vaha aba asiddha bana jAtA hai| bIjAdi kI sattA to pratyakSagocara hai hI, ataH pratijJA meM pratyakSa virodha bhI suzliSTa hai| ____* kAraNa-anupalambha hetu anaikAntika * yadi kisI taraha kAraNa-sattA kI anupalabdhirUpa hetu ko kaise bhI siddha mAna liyA jAya, tathApi vahA~ sAdhyadroha kA doSa to hogA hii| dekha lIjiye- Apa kAraNasattA kI anupalabdhi se kAraNasattA ke abhAva ko siddha karanA cAhate haiM taba vicAra kA niSkarSa yaha phalita hogA ki kAraNasattAnupalabdhi kAraNasattAzUnyatA kI vyApaka na hone se vaha kAraNasattAzUnyatA (rUpa sAdhya) kA droha karanevAlI hai| anupalabdhi hara hameza pramANapaMcakaabhAva svarUpa hI hotI hai| vaha kAraNasattAzUnyatA ko siddha karane meM samartha nahIM hai isa liye anaikAntika bana jAtI hai| kaise ? dekhiye - jahA~ kAraNa athavA vyApaka kahIM nahIM rahatA taba kArya athavA vyApya bhI vahA~ nahIM rahatA - isa ko kAraNa yA vyApaka kI nivRtti se kArya athavA vyApya kI nivRtti kahA jAtA hai| pramANa koI padArthasattA kA vyApaka nahIM hai jisa se ki usa kI nivRtti se kAraNasattA kI nivRtti mAnI jA ske| vRkSatva sIsama se abhinna hone se vyApaka hotA hai vaise jo jisa se abhinna ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 53 231 yad bhavati tattasya kAraNamatiprasaGgAt, kAraNatvAbhyupagame svAbhyupagamavyAghAtAt / na ca pramANAt prameyaprabhavaH api tu prameyAt pramANasya, anyathA tena tadgrahaNA'yogAt / na ca pramANamapratibaddhamapi arthasattAnivarttakamatiprasaGgAt gonivRttAvazvanivRttiprasakteH / kiJcAnupalabdhirhetutvenopAdIyamAnA svopalambhanivRttirUpA vopAdIyeta, sarvapuruSopalambhanivRttisvabhAvA vA ? tatra na tAvad AdyaH pakSaH, khalabIlAdyantargatasya bIjAdeH svopalambhanivRttAvapi sttaa'nivRtterhetornaikaantiktvaat| atha dvitIyaH pakSaH so'pi na yuktaH hetorasiddheH / na hi mayUracandrakAdeH sarvapuruSairaduSTaM kAraNaM nopalabhyata ityarvAgdRzA nizcetuM zakyam / kiJca, 'nirhetukA bhAvA:' ityatra hetu - rupAdIyate Ahosvid neti ? yadi nopAdIyate tadA na svapakSasiddhiH pramANamantareNa tasyA ayogAt / atha heturupAdIyate tadA svAbhyupagamavirodhaH pramANajanyatayA svpksssiddherbhyupgmaat| taduktam vahI usa kA vyApaka ho sakatA hai / pramANa aura arthasattAsvarUpa prameya, donoM kA bhedamukhI pratibhAsa hone se una meM bheda siddha hai, abheda nahIM / kAraNa kI nivRtti se bhI kArya kI nivRtti hotI hai, kintu pramANa koI arthasattA kA kAraNa nahIM hai, ( kAraNasattA kA to Apa khaMDana kara rahe haiM, ) ki jisa se pramANa kI nivRtti se arthasattA ( kArya ) kI nivRtti dikhAI jA ske| bahuta se aise padArtha hai jo dUra deza meM rahe haiM aura cira atIta yA cira bhaviSya kAla ke padArtha kAla viprakRSTa haiM ve apane pramANa ke viSaya nahIM hote, phira bhI ve sattA meM hone meM koI virodha nahIM hai / deza-kAla viprakRSTa padArthoM kI sattA pramANa ke vinA bhI ho sakatI hai| eka padArtha jaba dUsare kisI padArtha viraha meM bhI maujUda raha jAya to usa dUsare padArtha ko eka padArtha kA kAraNa nahIM kaha sakate haiM / anyathA, dhenu ke viraha meM azva ke raha jAne para bhI dhenu ko azva kA kAraNa mAnanA hogA / saca to yaha hai ki yadi Apa pramANa ko sattA kA kAraNa mAna leMge taba to apane nirhetukatA ke siddhAnta para hI kuThArAghAta ho jAyegA / kahIM bhI prameya kI sattA pramANasattA ko adhIna nahIM hotI kintu pramANa kI sattA prameya ko adhIna hotI hai| agara isa se ulaTA hI mAneMge to pramANa (kAraNa) prameya kA grAhaka hI nahIM rahegA / arthasattA ke sAtha pramANa kI vyApti (pratibandha) hai hI nahIM ki jisa se pramANa kI nivRtti se arthasattA kI nivRtti kahI jA sake / vyApti ke vinA bhI agara vaisA mAneMge taba to dhenu ke na rahane para azva kI nivRtti mAnane ke liye bAdhya honA paDegA / * anupalabdhi hetu donoM vikalpoM meM asamartha yaha bhI svabhAvavAdI ko socanA cAhiye ki jisa kAraNasattA kI anupalabdhi ko Apa hetu kara rahe haiM vaha sirpha Apa ko upalabdhi nahIM huI isaliye yA phira kisI ko bhI upalabdhi nahIM hotI isaliye ? kisI ko kabhI ghAsa ke Dhera meM yA bIla meM chipI huI bIjAdi vastu kI upalabdhi na ho, to itane mAtra se vahA~ bIjAdi kI sattA zUnya nahIM ho jAtI / ataH Apa kI anupalabdhi anaikAntika hone se kAraNasattA ke abhAva kA sAdhana nahIM kara sakatI / dvitIya pakSa bhI anucita hai kyoMki taba anupalabdhi hetu hI svarUpataH asiddha bana jAyegA / udA0 morapIccha meM jo candraka hotA hai usa kA kAraNa hama logoM ko upalabdha na ho, usa kA yaha matalaba nahIM hai ki vaha kisI ko bhI upalabdha nahIM hai, kyoMki hama alpajJa haiM isaliye vaisA nizcaya karane ke liye azakta haiN| ataH sarvajana anupalabdhi ko hetu kiyA jAya to vaha asiddha hI rahegA / yaha bhI prazna hai ki bhAva ko nirhetuka siddha karane ke liye Apa kisI hetu kA AsarA leMge yA nahIM ? yadi nahIM, to Apa kI iSTasiddhi yAnI bhAva ke nirhetukatva kI siddhi nahIM hogI, kyoMki pramANa ke vA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 zrI sammati-tarkaprakaraNam na heturastIti vadan sahetukaM nanu pratijJAM svayameva bAdhate / athApi hetupraNayAlaso bhavet pratijJayA kevalayA'sya kiM bhavet / / ( ) iti / na ca jJApakahetUpanyAse'pi kArakahetupratikSepavAdino na svapakSabAdheti vaktavyam yato liMgaM tatpratipAdakaM vA vaco yadi pakSasiddherutpAdakaM na bhavet kathaM tasya jJApakahetutA syAt, anyathA sarvasya sarvaM prati jJApakatA prasajyeta / na caivaM kAraka-jJApakahetvoravizeSaH sAdhyAnutpAdakasya jJApakahetutvAt, tadutpAdakasya tu kArakahetuzabdavAcyatvAt / anumAnabAdhitatvaM ca pratijJAyAH spaSTameva / tathAhi - pratiniyatabhAvasaMnidhau ye pratiniyatajanmAnaH te sahetukAH yathA bhavatprayuktasAdhanasaMnidhibhAvi tatsAdhyArthajJAnam / tathA ca mayUra candrakAdayo bhAvAH iti svbhaavhetuH| tanna svabhAvaikAntavAdAbhyupagamo yuktisNgtH| sAdhyasiddhi azakya hai| yadi Apa nirhetukatva siddha karane ke liye hetu kA zaraNa leMge to apane pakSa para hI kuThArAghAta ho jAyegA kyoMki taba Apa ko svIkAra karanA paDegA ki Apake pakSa kI siddhi hetujanya arthAt pramANajanya hai| kahA gayA hai ki - ___hetuprayoga kara ke hetu kA niSedha karane vAlA svayaM hI apanI pratijJA kA lopa kara rahA hai| yadi vaha hetuprayoga meM Alasa karegA to hetuzunya kevala pratijJA se kyA siddha hogA ?' iti| * jJApaka hetupakSa meM bhI nirhetukatvasiddhi duSkara * yadi aisA kahA jAya - hama nirhetukatva kI siddhi ke liye jisa hetu kA upanyAsa kareMge vaha kAraka yAnI utpAdaka hetu nahIM kintu jJApaka hetu hai| hama to sirpha nirhetukatva siddhi meM kArakahetu kA hI niSedha siddha karanA cAhate haiM, ataH jJApaka hetu ke upanyAsa karane meM koI hamAre pakSa para kuThArAghAta kA sambhava nahIM hai - to yaha vidhAna bhI ajJAnapUrNa hai| yadi jJApaka hetu yA usa kA pratipAdaka vacana pakSasiddhi kA utpAdaka (yAnI kAraka heturUpa) na mAnA jAya to vaha jJApaka hetu bhI kaise ho sakegA ? jJApaka kA matalaba hai jJAnotpAdaka, jo pakSasiddhi yAnI sAdhya ke jJAna kA utpAdaka nahIM hogA vaha jJApaka ho hI nahIM sktaa| yadi sAdhyajJAna-utpAdaka na ho usa ko bhI jJApaka hetu mAnA jAya, taba to koI bhI padArtha kisI bhI bhAva kA jJApaka hone kA mAna lenA pddegaa| jJApaka hetu yadi utpAdaka bana jAyegA to phira kAraka aura jJApaka hetuoM meM kyA bheda rahegA ? isa prazna kA javAba yaha hai ki, jo sAdhya kA utpAdaka na ho sirpha prakAzaka ho vaha sAdhya kA jJApaka hetu hai jaba ki sAdhya ke utpAdaka hetu ko 'kAraka' hetu kahA jAtA hai| udA0 dhUma agni kA sirpha prakAzaka hai, usa ko agni kA jJApaka hetu kaheMge aura indhana agni kA utpAdaka hai usa ko kAraka hetu kheNge| ___tathA, nirhetukatva kI siddhi ke liye jo anumAnaprayoga kiyA gayA hai usakI pratijJA, sahetukatvasAdhaka prati-anumAna se spaSTarUpa se bAdhita hai| dekha lIjiye - niyata kisI padArtha kI vidyamAnatA meM hI jisa bhAva kA niyamataH janma hotA hai vaha bhAva sahetuka hI hotA hai| udA0 Apa ke dvArA prayojita sAdhana kI vidyamAnatA meM Apa ke dvArA pratijJAta sAdhyaartha kA jJAna usa sAdhana se janya hotA hai| morapIccha ke candrakAdi bhAva bhI usa sAdhya artha ke jJAna ke jaisA hI hai isa liye sahetuka hI hai| isa svabhAvahetuka anumAna se nirhetukatva kA anumAna bAdhita ho jAtA hai| niSkarSa, bhAva mAtra svabhAva se hI utpanna hote haiM aisA ekAntasvabhAvavAda kA svIkAra yuktizUnya hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 paJcamaH khaNDaH - kA0 53 * ekAntaniyatikAraNavAdimatanirUpaNam * sarvasya vastunaH tathA tathA niyatarUpeNa bhavanAd niyatireva kAraNamiti kecit / tathAhi - tIkSNazastrAdyupahatA api tathAmaraNaniyatatA'bhAve jIvanta eva dRzyante niyate ca maraNakAle zastrAdighAtamantareNApi mRtyubhAja upalabhyante / na ca niyatimantareNa svabhAvaH kAlo vA kazcid hetuH, yataH kaNTakAdayo'pi niyatyaiva tIkSNAditayA niyatAH samupajAyante na kuNThAditayA / kAlo'pi zItAderbhAvasya tathAniyatatayaiva tadA tadA tatra tatra tathA tathA nirvrtkH| tathA coktam - 'prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vaa| bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne nA'bhAvyaM bhavati na bhAvino'sti naashH|| ( ) ityAdi / ___* ekAntaniyativAdanirasanam * asadetat - zAstropadezavaiyarthyaprasakteH tadupadezamantareNApi artheSu niyatikRtatvabuddherniyatyaiva bhAvAt, dRSTA'dRSTaphalazAstrapratipAditazubhAzubhakriyAphalaniyamAbhAvazca / atha tathaiva niyatiH kAraNamiti nAyaM * ekamAtra niyati hI sRSTimAtra kA kAraNa - ekAntavAdI * kucha paNDitoM kA kahanA hai - hara koI cIja apane apane niyata svarUpa meM hI hotI rahatI hai yaha prabhAva niyatitattva kA hai isa liye sirpha niyati hI eka mAtra sAre vizva kA kAraNa hai| dekhiye - jaba niyati maraNAnukula nahIM hotI taba manuSya viSa khA le yA tIkSNa zastra se ghAyala ho jAya phira bhI jIndA hI rahatA hai| dUsarI ora jaba niyatitattva maraNAnukula rahatI hai taba zastrAdi kI coTa ke vinA bhI hRdaya baMdha paDa jAtA hai aura AdamI mara jAtA hai| isa se yahI phalita hotA hai ki ekamAtra niyatitattva hI kAraNa hai; svabhAva yA kAla kahIM bhI kAraNa nahIM hai| niyati kA hI yahI prabhAva hai ki kaNTakAdi bhI tIkSNatAdiniyata AkAra se hI utpanna hotA hai na ki sthUla-kuNDAdi AkAra se| garmI ke bAda bArIza kI mausama, usa ke bAda ThaMDI kI mausama, usa ke bAda punaH garmI kI mausana isa taraha se kAla bhI niyati se niyantrita ho kara hI samaya samaya para sthAna sthAna meM sardI Adi ghaTanAoM ko apane apane niyatarUpa se pragaTa karatA hai| kahA hai - __"niyati ke prabhAva kA AsarA le kara jo padArtha prApta hone vAlA hai vaha prApta hokara hI rahatA hai cAhe vaha zubha ho yA azubha / koI bhI jIva cAhe kitanI bhI koziza kare, jo nahIM hogA so nahIM hogA aura jo avazyaMbhAvI hai usa kA vighAta nahIM hogaa|" * ekAntaniyatikAraNavAda meM niSphalatAe~ * niyativAdiyoM kA yaha vidhAna galata hai| yadi niyativAda kA svIkAra kiyA jAya to zAstropadeza saba nirarthaka bana jAyegA kyoMki zAstra kA upadeza suna kara bhI niyati meM to koI parivartana hone vAlA hai nhiiN| yadi kaheM ki - yaha saba niyatijanya hI hai aisA jJAna sampAdana karane meM zAstropadeza saphala hogA - to yaha bhI ThIka nahIM kyoMki vaisA jJAna sampAdana bhI niyati AdhIna hone se niyati dvArA hI ho jaayegaa| uparAMta, vyavasthAbhaMga kA doSa isa taraha hogA - bhojana se bhUkhavinAza aura jalapAna se tRSAzAnti hotI hai yaha sarvajanoM ko dRSTigocara hotA hai kintu usa ko asatya mAnanA hogaa| evaM adhika bhojanAdi se ajJAta bimArI, udA0 arbudAdi roga hotA hai yaha bhI asatya tthregaa| tathA, zAstroM meM jo zubha kriyAoM kA zubha phala, azubha kriyAoM kA azubha phala batAyA gayA hai usa niyama kA bhI bhaMga prasakta hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 zrI sammati-tarkaprakaraNam dossH| na, niyaterekasvabhAvatvAbhyupagame visNvaadaa'visNvaadaadibhedaabhaavprskteH| aniyamena niyateH kAraNatvAd ayamadoSa' iti cet, na, aniyame kAraNAbhAvAnna niyatireva kAraNam tatrApi pUrvavat paryanuyogA'nivRtteH / na ca niyatirAtmAnamutpAdayituM samarthA svAtmani kriyAvirodhAt / na ca kAlAdikaM niyateH kAraNam tasya niSiddhatvAt / na cA'hetukA sA yuktA niyatarUpatA'nupapatteH / na ca svato'niyatA anyabhAvaniyatatvakAraNam zazazRGgAdestadrUpatA'nupalambhAt / tanna niyatirapi prtiniytbhaavotpttihetuH| * karma jagadvaicitryakAraNam - karmavAdI * janmAntaropAttamiSTAniSTaphaladaM karma sarvajagadvaicitryakAraNamiti krmvaadinH| tathA cAhuH - yadi aisA kahA jAya ki - 'bhojana se bhUkhavinAza Adi jo hotA hai, yaha vyavasthA bhI niyatikRta hI hai, niyati hI aisI hotI hai ki bhojana ke dvArA bhUkhazamana, jalapAna ke dvArA tRSAzAnti, zubha kriyA ke dvArA hI zubha phala, azubha kriyA ke dvArA hI azubha phala - ye saba niyati kA hI khela hai, ataH vyavasthAbhaMga doSa niravakAza hai|' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yadi ukta rIti se aisA niyata hI ho ki bhojana ke dvArA bhUkhazamana Adi ho, taba kabhI kisI ko bhojana ke dvArA bhUkhazamana hotA hai aura kisI ko nahIM bhI hotA- isa prakAra kahIM saMvAda to kabhI visaMvAda dekhane ko milatA hai yaha bheda lupta ho jAyegA, kyoMki niyati ko to Apa ekasvabhAva hI mAna sakate haiM, arthAt yA to sarvatra saMvAda, yA to visaMvAda hI honA cAhiye kintu ve donoM ekasvabhAva niyati se kabhI saMgata nahIM ho skeNge| yadi kaheM ki - "niyativAda meM niyati se saba niyata hotA hai kintu niyati svayaM aniyata kAraNa hone se kabhI saMvAda to kabhI visaMvAda hone meM koI doSa nahIM hai|' - to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki yadi niyati aniyata kAraNarUpa hogI to usa kA matalaba hogA kabhI kAraNa hogI, kabhI nahIM bhI hogI; arthAt 'vahI eka kAraNa hotI hai' yaha niyama nahIM bcegaa| nityAnitya vikalpa meM bhI doSa prasakta hogaa| niyati yadi nitya hai to vaha kisI ke prati kAraNa nahIM hogI kyoMki nirvyApAra hone se nitya padArtha kisI kA kAraNa nahIM bntaa| niyati agara anitya hogI to (usa kA bhI kAraNa khojanA paDegA aura) ekAnta anitya bhAva meM kAryajanana sAmarthya na hone se niyati kisI kA kAraNa nahIM ho skegii| dUsarI bAta, niyati agara anitya hogI to kArya bhI avazya hogii| kArya utpattizIla hone se niyati kI utpatti meM kauna kAraNa hai yaha bhI batAnA pddegaa| 'niyati hI anityaniyati kA kAraNa hai' aisA uttara deMge to usa kI kAraNabhUta niyati bhI anitya hone se usa kA kAraNa batAnA pddegaa| isa taraha punaH punaH kAraNarUpa se batAyI jAnevAlI niyati ke kAraNa-prazna kA anta nahIM aayegaa| yadi kaheM ki - 'vaha khuda hI apanI utpatti kara legI' - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki yadi koI apanI utpatti meM hetu bane to suzikSita naTaputra apane khaMdhe para bhI caDhane kI kriyA kara skegaa| kintu yaha zakya nahIM kyoMki sva meM tathAvidha kriyA honA viruddha hai| niyati ko anitya mAna kara kAla ko usa kA kAraNa batAyA jAya to vaha zakya hI nahIM kyoMki Apa to niyati se atirikta kisI ko bhI kAraNa mAnane ke liye tayyAra nhiiN| usa ko nirhetuka mAnanA ucita nahIM hai kyoMki nirhetuka hone para usa kA niyatasvarUpa hI aniyata bana jaayegaa| svayaM aniyata bana jAne para vaha anya padArthoM ko niyata karane meM sakSama nahIM rhegii| zazazRMga jo ki sadA ke liye aniyata hai vaha kisI bhI padArtha ko niyata karane meM sakSama nahIM hai| niSkarSa- niyati hI mAtra niyatAkAra padArthoM kI utpatti kA eka mAtra kAraNa nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 53 235 yathA yathA pUrvakRtasya karmaNaH phalaM nidhAnasthamivAvatiSThate / tathA tathA tatpratipAdanodyatA pradIpahasteva matiH pravarttate / / ( ) tathA ca - karmaNA yukta eva sarvo hyutpadyate nrH| sa tathA''kRSyate tena na yathA svayamicchati / / ( ) tathAhi - samAnamIhamAnAnAM samAnadeza-kAla-kulA''kArAdimatAmarthaprAptyaprAptI nA'nimitte yukte animittasya dezAdipratiniyamA'yogAt / na ca paridRzyamAnakAraNaprabhave, tasya kAryasyApi tadrUpatApatteH bhedA'bhedavyatiriktasya tasyAsattvAt / tato yannimitte ete tad dRSTakAraNavyatiriktamadRSTaM kAraNaM krmeti| asadetat - kulAlAderghaTAdikAraNatvenAdhyakSataH pratIyamAnasya parihAreNA'parA'dRSTakAraNatAprakalpanAyAM tatparihAreNAparAparA'dRSTakAraNakalpanayA'navasthAprasaGgataH kvacidapi kaarnnprtiniymaanupptteH| na ca * karma hI ekamAtra kAraNa - karmavAdI * karmamAtra kAraNa vAdiyoM kA kahanA hai ki - janma-janmAntara meM saMcita karma hI sAre jagat ke vaividhya kA eka mAtra kAraNa hai aura vahI iSTa yA aniSTa phaloM kA sampAdaka hai| kahA hai - ___"mAnoM ki nidhAnagata ho isa DhaMga se pUrvasaMcita karmoM kA phala jaise jaise upasthita hotA rahatA hai vaise vaise usa ke anusaraNa ke liye sajja buddhi bhI pravRtta hotI rahatI hai, udA0 hasta meM rahA huA dIpa / ' tAtparya yaha hai ki hastagata dIpa hasta sthira rahane para sthira rahatA hai aura hasta gati karatA hai to pradIpa bhI gati karatA hai| isa taraha buddhi bhI lagabhaga karmAnusAriNI hotI hai| nidhAna ke rUpa meM bhUmigata dhana kvacit kvacit akasmAt bAhara nikala AtA hai vaise hI Atmagata karma bhI kaba yakAyaka udaya meM A paDatA hai yaha hama jAna nahIM skte| yaha bhI kahA gayA hai ki - _ 'hara koI manuSya apane karmoM ko sAtha lekara hI janma letA hai| jisa ora vaha svayaM jAnA nahIM cAhatA usa ora usa ke karma usa ko khiMca kara bhI le jAtA hai|' isa se bhI karma kI kAraNatA phalita hotI hai| spaSTa dekhiye - caitra aura maitra ye do mitra eka hI dezakAla meM aura eka hI kula meM, juDavA bandhu kI taraha samAnAkAra mukhAdivAle utpanna hue haiN| donoM hI samAna cIja kI abhilASA karate haiN| eka ko vaha cIja atarkita prApta ho jAtI hai aura dUsare ko ati AyAsa karane para bhI nahIM miltii| aisA jo bhedabhAva hai vaha vinA kAraNa nahIM honA caahiye| vinA kAraNa hone vAle bhAvoM meM niyatadeza-niyatakAla kA bandhana nahIM rhegaa| aisA bhI nahIM hai ki yaha bhedabhAva kisI dRSTigata kAraNa se hotA ho, kyoMki dRSTigocara hone vAle jitane bhI kAraNa haiM ve to yahA~ donoM ke liye samAnarUpa se prApta haiN| yadi kAraNa eka-sA hI ho to pariNAma bhinna bhinna nahIM ho sakatA, anyathA bhinna bhinna pariNAma vinA kAraNa hotA hai aisA svIkAranA pddegaa| yadi pariNAma bheda ko vinA kAraNa svIkAra kareMge to pariNAma (kArya) ko bhI vinA kAraNa svIkAra karanA hogA, kyoMki pariNAma bhI to kahIM bhedAtmaka aura kahIM abhedAtmaka ho sakatA hai. tIsarA koI prakAra usa kA nahIM hai jisase ki usa ko vinA kAraNa mAnA jA ske| isa se yaha niSkarSa phalita hotA hai ki eka ko atarkita arthaprApti aura dUsare ko aprApti aisA bhedabhAva dRSTakAraNoM se atirikta hI kisI adRSTakAraNa se phalita hotA hai jisa ko 'karma' kahA jAtA hai| vahI eka sarva ghaTanAoM ke pIche kAraNa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 zrI sammati - tarkaprakaraNam svatantraM karma jagadvaicitryakAraNamupapadyate tasya kartradhInatvAt / na caikasvabhAvAt tato jagadvaicitryamupapattimat kAraNavaicitryamantareNa kAryavaicitryA'yogAt vaicitrye vA tadekakAryatApracyuteH, anekasvabhAvatve ca karmaNaH nAmamAtranibandhanaiva vipratipattiH, puruSa-kAla-svabhAvAderapi jgdvaicitrykaarnntvenaa'rthto'bhyupgmaat| na ca tena cetanavatA'nadhiSThitamacetanatvAt vAsyAdivat karma pravarttate / atha tadadhiSThAyakaH puruSo'bhyupagamyate na tarhi karmaikAntavAdaH, puruSasyApi tadadhiSThAyakatvena jagadvaicitryakAraNatvopapatteH / na ca kevalaM kiJcid vastu nityamanityaM vA kAryakRt sambhavatItyasakRt pratipAditam / tanna karmaikAntavAdo'pi yuktisaMgataH / * ekAntapuruSakAraNavAdimatasthApanA anyastvAha 'puruSa evaikaH sakalalokasthiti - sarga - pralayahetuH pralaye'pi aluptajJAnAtizayazaktiH ' iti / tathA coktam - UrNanAbha ivAMzUnAM candrakAntaH ivA'mbhasAm / prarohANAmiva plakSaH sa hetuH srvjnminaam|| iti|| * ekAnta karmakAraNavAda yuktisaMgata nahIM * ekAnta karmavAdiyoM kA yaha mata galata hai / pratyakSa se jo dikhAI paDatA hai ki miTTI ke ghaDe kA utpAdana kumhAra karatA hai, phira bhI use kAraNa na mAna kara, adRzya padArtha ko hI ( eka mAtra ) kAraNa mAnane kI kalpanA karane jAyeMge to usa adRzya padArtha (karma) ke liye bhI anya anya adRzya kAraNoM kI kalpanA karate karate anta hI nahIM pAyeMge, phalasvarUpa kisI bhI bhAva ke niyata kAraNa kI avasthA nahIM ho pAyegI / dUsarI bAta yaha hai ki karma akelA svatantrarUpa se sAre jagat kI vicitratAoM kA kAraNa nahIM ho sakatA, kyoMki vaha bhI karttA ko parAdhIna hotA hai / taduparAMta, karma ko yadi ekasvarUpa hI mAneMge to vaha nahIM bana sakegA, kyoMki jagat kI vicitratA kI saMgati ke liye karma ko bhI vicitrasvabhAva hI mAnanA hogA / karma vicitrasvabhAva mAneMge to usa kI vicitratA liye anya kisI ko kAraNa mAnanA paDegA, phalataH 'karma hI kAraNa hai' yaha siddhAnta DUba jAyegA / yadi karma ko vicitrasvabhAva mAna leMge to usa vicitratA kI upapatti puruSAdibheda se hI sampanna ho sakatI hai, arthAt puruSa, kAla, svabhAva, niyati ko bhI jagat kI vicitratA ke prati kAraNatA siddha ho jAyegI / aisI sthiti meM karmavicitratA ko kAraNa kahanA athavA karmapuruSAdi ke samavAya ko kAraNa kahanA isa meM koI pharka nahIM paDatA, sirpha nAmamAtra kA pharka rahatA hai / yaha bhI dhyAna meM rahe ki jaise cetana se anadhiSThita kuThArAdi jaDa padArtha svayaM chedana kriyA meM saMlagna nahIM ho sakate, aise hI jaDa hone se karma bhI jaba taka cetanA se adhiSThita nahIM hogA taba taka kisI kArya meM yogadAna nahIM kara skegaa| yadi karma ke adhiSThAtA ke rUpa meM puruSa (jIva ) ko svIkAra kareMge to ekAnta karma - kAraNatAvAda samApta ho jAyegA, kyoMki karma ke adhiSThAtA ke rUpa meM vizvavicitratA ke prati aba AtmA kI kAraNatA bhI yuktisaMgata siddha hogii| pahale kaI bAra kaha diyA hai ki dUsare ke sahayoga ke vinA koI bhI akelA kucha bhI kara nahIM sakatA, cAhe vaha nitya ho yA anitya / niSkarSa, ekAntakarmakAraNatAvAda bhI yuktisaMgata nahIM hai / * ekAnta puruSamAtrakAraNavAdimata kA nirUpaNa puruSakAraNavAdiyoM kA kahanA hai ki samagra lokavarttI padArthoM kI utpatti-sthiti- vinAza kA eka mAtra hetu puruSa (jIva ) hI hai / samagra pRthvI kA pralaya ho jAya taba bhI jIvAtmA kI sAtizaya jJAnazakti lupta nahIM hotI / kahA gayA hai Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 53 237 tathA, 'puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhAvyam' ( ) ityaadi| UrNanAbho'tra markaTako vyaakhyaatH| atra sakala lokasthitisarga-pralayahetutezvarasyeva puruSavAdibhiH puruSasyeSTA / vizeSastu samavAyAdyaparakAraNasavyapekSa Izvaro jagad nirvarttayati, ayaM tu kevala eva / asya cezvarasyeva jgddhetutaa'sNgtaa| tathAhi - puruSo janminAM heturnotpttivikltvtH| gaganAMbhojavat sarvamanyathA yugapad bhavet / / ( ) kiJca, prekSApUrvakAripravRttiH prayojanavattayA vyApteti kiM prayojanamuddizyA'yaM jagatkaraNe pravarttate ? nezvarAdipreraNAt asvaatntryprskteH| na parAnugrahArtham anukampayA duHkhitsttvnirvrtnaanupptteH| na tatkarmakSayArthaM duHkhitasattvanirmANe pravRttiH, tatkarmaNo'pi tatkRtatvena tatprakSayArthaM tnnirmaannprvRttaavprekssaapuurvkaaritaa''ptteH| na ca prAk sRSTeranukampanIyasattvasadbhAva iti nirAlambanAyA anukampAyA ayogAt nA'to'pi jagatkaraNe prvRttiryuktaa| na cAnukampAtaH pravRttau sukhisattvaprakSayArthaM pravRttiryukteti devAdInAM jaise makaDI-jantu tantujAla kI racanA karatA hai, candrakAnta maNi jala-sarjana karatA hai, plakSa kA vRkSa aMkuroM ko janma detA hai, vaise hI samagra sRSTi ko jIva hI janma detA hai|' ___mUla saMskRta zloka meM 'UrNanAbha' zabda hai usa kA artha hai makaDI-jantu / tathA, vedoM meM kahA hai ki 'yahA~ jo kucha bhI bhUta aura bhAvi hai vaha saba puruSa hI hai|' ___ eka samajhane kI bAta hai ki IzvarakartRtvavAdI 'samagra loka kA sarjana-visarjana-pAlanahAra Izvara hai' aisA mAnate haiM aura yahA~ puruSakAraNatAvAdI Izvara ke sthAna meM puruSa ko mAnatA hai, kintu pharka itanA hai ki IzvaravAdI mAnate haiM ki samavAya-paramANu Adi kAraNa ke sahayoga se Izvara sRSTiracanA karatA hai jaba ki puruSa to vinA kisI sahayoga hI sRSTi racatA hai| * ekamAtrapuruSakAraNavAda kI samAlocanA * jaise IzvarakartRtvavAda asaMgata hai vaise "ekamAtra jIva hI jagat kA hetu hai' yaha vAda bhI saMgata nahIM hai| dekhiye kisIne kahA hai - ___ 'svayaM utpattizUnya (sattAzUnya) hone se jIva jIvasRSTi kA hetu nahIM mAnA jA sktaa| jaise, AkAzakusuma utpattirahita hone se kisI kA hetu nahIM hotaa| yadi utpattirahita hone para bhI vaha jIvasRSTi raca sakatA hai to anya koI vizeSa kAraNa na hone se samagra jIvasRSTi ko eka sAtha hI paidA kara baitthegaa|' tAtparya, jIva hI ekamAtra sarvatra kAraNa nahIM hotaa| * ekamAtra puruSakAraNatAvAda meM prayojana kI anupapatti * yaha bhI jJAtavya hai ki buddhimattApUrvaka kAma karane vAloM kI pravRtti saprayojana hI hotI hai| aba eka mAtra jIva ko hI sRSTividhAtA mAnanevAloM se yaha prazna hai ki vidhAtA jIva ko sRSTiracanA karane meM kyA prayojana hai ? yadi IzvarAdi kI preraNA se vinA prayojana bhI vaha pravRtta hogA to usakI svatantratA kA bhaMga ho jaayegaa| yadi kaheM ki - 'vaha itanA anukampAzIla hai ki sirpha anya jIvoM ke Upara kRpA karane ke liye hI pravRtta hotA hai|' - to vidhAtA kI dukhita jIvoM ke nirmANa kI pravRtti asaMgata bana jAyegI kyoMki dayAprerita nirmANa dukhI karane vAlA nahIM ho sktaa| yadi kahA jAya - 'una jIvoM ke duHkhaprada karma duHkhabhoga se kSINa karane ke liye duHkhI jIvoM ke nirmANa kI pravRtti vAjIba hai' - to yaha ThIka nahIM kyoMki una karmoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam prlyaanuppttirbhvet| na ca samarthasya duHkhakAraNamadharmAdikamapekSya kRpAlordukhitasattvanirvarttanaM yuktam kRpAparatantratayA duHkhaprade karmaNyavadhA ( ? dhI) raNopapatteH / na hi kRpAlavaH paraduHkhahetutvamevecchanti paraduHkhaviyogecchayaiva teSAM sarvadA pravRtteH / na ca krIDyApi tatra tasya pravRttiryuktA, krIDotpAde'pi jagadutpAdApekSayA tasyA'svAtantryopapatteH / jagadutpatti-sthiti- pra -pralayAtmakasya vicitrakrIDopAyasya tadutpattAvapekSaNAt / yadi vicitrakrIDopAyotpAdane tasya prAgeva zaktiH tadA yugapadazeSajagadutpatti-sthiti-pralayAn viddhyaat| athAdau na tatra zaktistadA'zaktAvasthAyA aviziSTatvAt krameNApi na tAn vidadhyAt ekatraikasya zaktA'zaktatvalakSaNaviruddhadharmadvayA'yogAt / ayaM ca doSa IzvaravAdinAmapi samAna iti / '"parAnugrahArthamIzvaraH pravarttate yathA kazcit kRtArtho munirAtmahitA'hitaprApti - parihArArthA'sambhave'pi kA nirmANa bhI to vidhAtA jIvane kiyA hogA, pahale vaise duHkhaprada karmoM kA nirmANa karanA aura bAda meM una ko kSINa karane ke liye duHkhI jIvoM kA nirmANa karanA isa meM buddhimattA kaise hogI ? dUsarI bAta yaha hai ki sRSTinirmANa ke pahale to koI dayApAtra jIva hI nahIM the, (ve to bAda meM race gaye) taba viSaya ke abhAva meM anukampA bhI ho nahIM sktii| usa sthiti meM sRSTinirmANa kI pravRtti (anukampA ke na hone se) kaise ucita kahI jAya ? yadi kisI prakAra anukampAprerita pravRtti kA svIkAra kiyA jAya to devasRSTi ke saMhAra kI pravRtti anucita siddha hogI kyoMki deva to sukhI jIva hai, dayAlu vidhAtA kI sukhI jIvoM ke saMhAra ke liye pravRtti kaise ucita hogI ? yaha bhI socane jaisA hai ki jo dayAlu hai aura zaktizAlI bhI hai vaha duHkhIjIvoM ke duHkhadAyaka pApakarma kA sahArA le kara duHkhIjIvoM ke nirmANa kI pravRtti karanA kaise cAhegA ? vaha to dayAlu aura zaktizAlI hone para pahale una duHkhadAyaka karmoM ko hI kSINa karane kI kozIza kregaa| jo dayAlu hote haiM ve kisI bhI taraha anyoM ko duHkhI karane meM nimitta bananA pasaMda nahIM karate, una kI pravRtti to hara hameza dUsare logoM ke duHkhoM ko dUra karane kI icchA se hI prerita hotI hai / yadi vidhAtA sirpha khela - khela meM hI sRSTi nirmANa karatA hai to yaha ucita nahIM hai kyoMki taba usa kI svatantratA kA lopa - prasaMga hogA, kyoMki usa ko (apane manoraMjana ke liye yA kisI ke bhI liye) khela karane kI icchA hai kintu vaha sRSTi ke vinA khela karane ko azakta hai isa liye sRSTi nirmANa ke sahayoga kI apekSA rakhatA hai, arthAt krIDA nirmANa ke liye usa ko krIDA ke upAyabhUta sRSTi ke utpatti, vinAza- sthiti kA mu~ha dekhanA paDatA hai to vaha svatantra kaise ? yaha bhI socanA paDegA ki yadi usa vidhAtA jIva meM krIDA ke upAyabhUta utpatti-sthiti- pralaya ke utpAdana meM kAma Ane vAlI zakti prArambha se hI hotI hai taba to vaha eka sAtha hI sRSTi ke utpatti-sthiti- pralaya kA nirmANa kara baiThegA kyoMki utpatti karane ke kAla meM hI sthiti aura pralayanirmANa kI zakti akSuNNa hai| yadi prArambha meM vaisI zakti nahIM hotI, yAnI usa kAla meM vidhAtA jIva kI dazA azakta hai to bAda meM bhI azakta avasthA tadavastha rahane ke kAraNa; pahale utpatti, phira sthiti aura usa ke bAda pralaya - isa prakAra kramazaH nirmANakriyA nahIM ho pAyegI / prArambhakAla meM azaktAvasthA aura bAda meM sthiti Adi ke liye sazaktAvasthA aisI viruddha do avasthA kA yoga eka hI jIva meM ghaTa nahIM sakatA / dhyAna meM rahe ki ye saba doSa IzvaravAdiyoM ke pakSa meM bhI samAnarUpa se saMlagna hote haiM / utthApana * * prazastamati ke mata kA sthApana prazastamati vidvAna yahA~ kahatA hai - - Izvara sRSTi ke sarjanAdi meM jo pravRtti karatA hai usa kA ekamAtra prayojana hai parAnugraha / udA0 koI atizaya For Personal and Private Use Only 238 Jain Educationa International - - Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 53 239 parahitArthamupadezAdikaM karoti tathezvaro'pyAtmIyAmaizvaryavibhUtiM vikhyApya prANino'nugrahISyan pravarttata iti / athavA zaktisvAbhAvyAt, yathA kAlasya vasantAdInAM paryAyeNAbhivyaktau sthAvara-jaGgamavikArotpattiH svabhAvataH tathaivezvarasyApyAvirbhAvAnugrahasaMhArazaktinAM paryAyeNAbhivyaktau prANinAmutpatti-sthitipralayahetutvam' - iti yaduktaM prazastamatinA tadapi pratikSiptaM dRSTavyam / tathAhi - yadyasAvanugrahapravRttastadA sarvamekAntasukhinaM prANigaNaM vidadhyAdityuktam / zaktisvAbhAvyAt karaNe utpatti-sthiti-saMhArAn jagato yugapat kuryAt ityAdikamapi uktameva dUSaNam / tathA cAha - sargasthityupasaMhAran yugapad vyaktazaktitaH / yugapacca jagat kuryAt no cet so'vyktshktikH|| na vyaktazaktirIzo'yaM krmennaapyuppdyte| vyaktazaktirato'nyazcet bhAvo hyekaH kathaM bhavet / / ( ) evaM kAlasyApi paryAyeNa vasantAdyabhivyaktipravRttAvayameva dossH| bhAvAstu zItoSNAdipariNatibhAjaH pratikSaNavizarAravaH kathaMcit kAla ityabhidhAnAbhidheyAH prAg vyvsthaapitaaH| atha na krIDAdyarthA bhagavataH pravRttiH kintu pRthivyAdimahAbhUtAnAM yathA svakAryeSu svabhAvata eva pravRttiH tathezvarasyApIti vairAgI muni jaba kisI ko upadeza karatA hai to use na to kucha apanA Atmahita hone vAlA hai na to apane kisI ahita kI nivRtti ; tathApi ekamAtra paropakAra ke liye vaha upadeza karatA hai| ThIka isI taraha, Izvara bhI apane aizvarya kI AbAdI ko prakAzita karate hue parAnugraha hetu pravRtta hotA hai| athavA, apanI sahaja zakti se svabhAvataH Izvara kI sarjanAdi pravRtti hotI hai| jaise kramazaH vasanta, grISma Adi vibhAgoM ke rUpa meM kAla abhivyakta hone para sthAvara jaMgama bhAvo meM vividha parivartana kA udbhava svAbhAvika hotA hai vaise hI Izvara kI sarjana-pAlana-visarjana zaktiyoM kI kramazaH abhivyakti hone para svabhAvataH prANivarga ke udbhava-sthiti aura pralaya niSpanna hote haiN| prazastamati kA yaha nirUpaNa nirasta ho jAtA hai kyoMki yadi vAstava meM Izvara kI ceSTA parAnukampA ke liye hI hotI to vaha sabhI prANiyoM ko ekAnta se sukhI hI banAtA, kisI duHkhI jIva kA nirmANa hI nahIM krtaa| tathA, yadi vaha apanI svAbhAvika zakti se sarjanAdi karatA hai to pahale hI yaha dUSaNa kahA hai ki svabhAva akSuNNa hone se vaha eka sAtha hI sarjana-visarjana kara degA, kramazaH kyoM karegA ? jaise ki kahA hai - ____'yadi Izvara meM nihita zakti pragaTa hai to vaha eka sAtha hI sarjana-pAlana-saMhAra kara degA, sAre jagat kA nirmANa bhI eka sAtha kregaa| yadi aisA nahIM karatA to usa kI zakti apragaTa hone kA mAnanA hogaa|' _ 'Izvara kI zakti kramazaH pragaTa hotI hai yaha vidhAna bhI asaMgata hai kyoMki jisa kI zakti kramazaH vyakta hotI hai vaha yadi (avyaktazakti se) apara hai taba una se utpanna hone vAlA bhAva kaise eka ho sakatA hai ?' ___vasantAdi RtuoM ke krama se kAla kI abhivyakti kI jo bAta prazastamati ne kahI hai vahA~ bhI yahI doSa hai| yadi svAbhAvika hai| yadi svAbhAvika zakti pragaTa hai taba ekasAtha hI vasantAdi Rta kA saMmilana ho jaayegaa| vAstava meM jainamatAnusAra kAla koI svatantra dravya nahIM hai, pahale hI yaha vyavasthA pradarzita kI gayI hai ki pratikSaNa vinAzI zIta-uSNAdi guNa-paryAyoM meM pariNata hone vAle padArthoM ko hI kathaMcit 'kAla' saMjJA dI gayI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 __ zrI sammati-tarkaprakaraNam - ayuktametat, evaM hi tadvyApAramAtrabhAvinAmazeSabhAvAnAM yugapad bhAvo bhavet avikalakAraNatvAt, sahakAryapekSApi na nityasya saMgatA ityuktam / puruSavAdinAM tu kevalasyaiva puruSasya jagatkAraNatvenAbhyupagamAttadapekSA dUrApAstaiva / pRthivyAdimahAbhUtAnAM tu svahetubalAyAtAparasvabhAvasadbhAvAnna tadutpAdyakAryasya yugapadutpattyAdidoSaH sNbhvii| ___ na ca yathorNanAbhaH svabhAvataH pravRtto'pi na svakAryANi yugapad nirvartayati tathA puruSo'pIti vAcyam, yata UrNanAbhasyApi prANibhakSaNalAmpaTyAt svakArye pravRttirna svabhAvataH, anyathA tatrApyasya doSasya samAnatvAt / na hyasau nityaikasvabhAvaH api tu svahetubalabhAvyaparAparakAdAcitkazaktimAniti tadbhAvinaH kAryasya kramapravRttirupapannaiva / na ca yathA kathaMcidabuddhipUrvakameva puruSo jagannivarttane pravartate, prAkRtapuruSAdapyevamasya hInatayA prekssaapuurvkaarinnaamnvdheyvcntaaprskteH| evaM prajApatiprabhRtInAmapi jagatkAraNatvenAbhISTAnAM nirAso dRSTavyaH nyAyasya samAnatvAt / tanna kAlAyekAntAH pramANataH * svabhAvataH IzvarapravRtti asaMgata * yadi aisA kahA jAya ki 'Izvara kI pravRtti krIDAdiprayojanaprerita nahIM hotI kintu svabhAvaprerita hotI hai jaise ki pRthvIAdi paMca mahAbhUtoM kI apane apane kAryoM meM svabhAvataH sahaja kAraNatA hotI hai|' - yaha vidhAna yuktipUrNa nahIM hai, kyoMki yadi Izvara eka-mAtra svabhAva se hI sakala vastusamUha kI racanA karatA hai to vaha svabhAva sarvadA akSuNNa hone se una sakala vastusamUha kI utpatti bhI eka sAtha ho jAyegI kyoMki usa kI ekamAtra sAmagrI-svabhAva sadA maujUda hai| 'sahakArI ke vilamba se kArya vilamba' kI bAta meM koI tathya nahIM hai kyoMki nitya padArtha ko svakAryasampAdana ke liye kisI sahakArI kI apekSA nahIM raha jaatii| puruSa-kAraNavAdi to kevala puruSa ko hI sarva kAryoM kA hetu mAnatA hai, isa liye usa ke mata meM to sahakArI apekSA kI bAta dUra nikSipta hai| tathA pRthivI Adi mahAbhUtoM kI kevala svabhAvataH pravRtti kI bAta meM bhI tathya nahIM hai, una meM bhI apane apane bhinna bhinna hetuoM se anya anya svabhAva hotA hai, isa liye una se utpanna honevAle kAryoM kI eka sAtha utpatti Adi doSoM ko avakAza nahIM hai| * svabhAva se yA abuddhipUrvaka pravRtti asaMgata * puruSavAdI :- makaDI kI jAla banAne meM usa jantu kI svabhAva se hI pravRtti hotI hai phira bhI kramazaH hotI hai, to aise hI puruSa kI bhI kramazaH svabhAva se ceSTA ho skegii| siddhAntavAdI :- nahIM, makaDI kI pravRtti kevala svabhAva se nahIM kintu makkhI Adi jantuoM ke bhakSaNa kI lAlasA se hI usa kI jAlanirmANa pravRtti hotI hai| yadi makaDI kI ceSTA kevala svabhAva se hotI taba to vahA~ bhI eka sAtha apane kAryoM kI niSpatti kA dUSaNa tadavastha hI rhtaa| uparAMta, makaDI koI zAzvata jantu nahIM hai| vaha to apane bhinna bhinna hetu se janma letA hai aura usa kI zakti bhI alpakAlIna evaM bhinna bhinna prakAra kI hotI hai kyoMki vaha bhI apane apane tathAvidha hetuoM se hI utpanna hotI hai| ata eva zaktiyoM ke kramika hone se makaDI kI pravRtti bhI kramika honA susaMgata hai| puruSavAdI :- yaha puruSa jaise taise hI vinA buddhi ke hI sRSTiracanA meM pravRtta hotA hai| siddhAntavAdI :- nahIM, aisA mAnane para to sRSTinirmAtA puruSa grAmINapuruSa se bhI hInakakSa ho jAne se buddhipUrvaka kAma karane vAloM ke liye usa kA vacana upAdeya nahIM rhegaa| jaise sRSTinirmANa ke viSaya meM puruSavAda Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 54 sambhavantIti tadvAdo mithyAvAda iti sthitam / ta evAnyonyasavyapekSA nityAdyekAntavyapohenaikAnekasvabhAvAH kAryanirvarttanapaTavaH pramANaviSayatayA paramArthasanta iti tatpratipAdakasya zAstrasyApi samyaktvamiti tadvAdaH samyagvAdatayA vyavasthitaH || 53 // yathaite kAlAdyekAntA mithyAtvamanubhavanti, syAdvAdopagrahAt tu ta eva samyaktvaM pratipadyante tathAtmApi ekAntanityA'nityatvAdidharmAdhyAsito mithyAtvamanekAntarUpatayA tvabhyupagamyamAnaH samyaktvaM pratipadyata ityAha - Natthi Na Nicco Na kuNai kayaM Na veei Natthi NivvANaM / Natthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI / / 54 / / 'nAsti AtmA ekAntataH' iti bRhaspatimatAnusArI / 'asti AtmA kintu pratikSaNavizarArutayA cittasaMtateH na nitya' iti bauddhA: / 'asti AtmA nityo bhoktA, na tu karoti' iti sAGkhyAH / 'karttA'sau na bhoktA prakRtivat kartturbhoktRtvAnupapatteH ' / yadvA yena kRtaM karma ta eva prAhuH evaM IzvaravAda kA nirasana ho jAtA hai vaise 'prajApati dvArA isa sRSTi kA nirmANa huA' ityAdi pralApoM kA bhI nirasana samajha lenA cAhiye, kyoMki nyAya sarvatra apakSapAtI hone se, jo dUSaNa puruSavAda meM haiM ve prajApativAda meM bhI samAnarUpa se saMlagna hoNge| kAlAdi kI ekAnta kAraNatA pramANa se saMgata nahIM hotI yaha aba siddha ho jAtA hai isa liye ekAnta kAraNatAvAda mithyA hai yaha niSkarSa phalita hotA hai / 241 53 vIM gAthA ke uttarArdha ko spaSTa karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM ki ye saba ekAnta kAraNatAvAdI agara apanA apanA ekAnta kadAgraha choDa kara anya niyati Adi sApekSa kAlAdi kI kAraNatA kA svIkAra kara le arthAt anekAntavAda kA svIkAra kare aura ekAnta nitya - ekAntAnityavAda kA parihAra kara ke pratyeka vastu ekAnekasvabhAva ho kara hI apane kArya ke sampAdana meM sazakta hotI hai aisA mAnA jAya to ve pramANasaMgata hone se pAramArthika satya mAne jA sakate haiM aura usa ke nirUpaNa karanevAle zAstra ko bhI samyak zAstra kaha sakate haiN| samyak zAstrokta vAda hI samyagvAda hotA hai yaha niSkarSa hai / / 53 / / Upara jo kaha Aye, ekAntarUpa se kAlAdi kI kAraNatA kA vAda mithyAtvapatita ho jAtA hai aura syAdvAda se alaMkRta ve hI kAlAdikAraNatA vAda samyaktvArUDha ho jAtA haiM - aise hI AtmA ko bhI yadi ekAntarUpa se nitya athavA anityAdi svarUpavAlA mAna liyA jAya to mithyAtva prasakta hogA, kintu anekAntamAlA usa ko pahanA diyA jAya to samyaktva se alaMkRta ho jAtA hai yaha tathya 54 ve sUtra se kahA jA rahA hai - Jain Educationa International gAthArtha :- (AtmA) nahIM hai, nitya nahIM hai, karttA nahIM, bhogatA nahIM, nirvANa nahIM hai aura AtmA ke mokSa kA koI upAya bhI nahIM hai ye chaH sthAna haiM mithyAtva ke / / 54 / / - - * mithyAtvaprasakti ke chaH sthAna * vyAkhyArtha :- (1) bRhaspati jo ki nAstikoM kA guru mAnA jAtA hai usa ke mata meM AtmA jaisI koI cIja hI nahIM hai, arthAt AtmA ekAntataH nAsti hai / (2) bauddha vidvAna to kahate haiM ki AtmA jarUra haiM lekina vaha kSaNa kSaNa meM kSINa hone vAle cittoM ke santAnarUpa hI hai / arthAt vaha nitya nahIM hai / (3) sAMkhya kahate haiM AtmA nitya aura bhoktA hai kintu karttA nahIM hai / (4) phira ye hI loga kahate haiM ki AtmA karttA For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 zrI sammati - tarkaprakaraNam nAsau tad bhuMkte kSaNikatvAt cittasaMtateH iti bauddhAH ; kSaNikatvAt cittasaMtateH kRtaM na vedayate iti bauddha evaah| karttA bhoktA cAtmA kintu na mucyate'sau cetanatvAdabhavyavat, rAgAdInAmAtmasvarUpA'vyatirekAt tadakSaye teSAmapyakSayAt iti yAjJikaH / nirhetuka evA'sau mucyate tatsvabhAvatAvyatirekeNa'parasya tatropAyasyA'bhAvAt iti maNDalI prAha / etAni SaD mithyAtvasya sthAnAni SaNNAmapyeSAM pakSANAM mithyAtvAdhAratayA vyavasthiteH / tathAhi etAni nAstitvAdivizeSaNAni sAdhyadharmivizeSaNatayopAdIyamAnAni kiM pratipakSavyudAsenopAdIyante Ahosvit kathaMcit tatsaMgraheNeti kalpanAdvayam / prathamapakSe'dhyakSavirodhaH ; svasaMvedanAdhyakSatazcaitanyasyAtmarUpasya pratIteH, kathaMcit tasya pariNAmanityatApratItezca, zarIrAdivyApArataH hai kintu bhoktA nahIM hai, jaise prakRti bhoga karatI hai vaise AtmA meM bhoktRtva saMgata nahIM hotA / athavA bauddhavAdI kahate haiM - cittasaMtati kSaNika hai isaliye jisa ne karma kiyA vaha usa kA phala bhoga karane ke kAla meM jIvita nahIM rahatA isa liye AtmA karttA hai kintu bhoktA nahIM hai / cittasantAna kSaNajIvI hone se kRta kA vedana nahIM karatA aisA bauddha kA hI kathana hai / (5) yAjJika mImAMsako kA yaha mata hai ki AtmA karttA - bhoktA jarUra hai kintu kabhI bhI usa kA mokSa nahIM hotA, kyoMki vaha cetana hai, jaise jaina mata meM abhavya jIvoM kA mokSa kabhI nahIM hotaa| mImAMsaka pradarzita kAraNa yaha hai ki rAga-dveSAdi AtmA se abhinna hote haiM ataH AtmA ko akSaya mAnane para tadabhinna rAgAdi bhI avinAzI prasakta hogA / ( 6 ) 'maMDalI' nAma se vikhyAta paMDita kA kahanA hai ki mokSa jarUra hogA lekina vinA hetu se, yAnI mokSa kA koI upAya nahIM hai| AtmA kA mukti svabhAva hI usa ko kabhI mukta karegA, aura koI mukti kA upAya hai hI nahIM / ye chaH mata mithyAtva ke nivAsasthAna haiM kyoMki ina cha pakSoM ko apanA AdhAra banA kara mithyAtva sthira rahatA hai / - Jain Educationa International - * chaH sthAnoM meM mithyAtva kA upapAdana * ye saba kaise mithyAtva ke sthAna hai vaha dekhiye - prativAdiyoM ne yahA~ AtmA ko sAdhyadharmI yAnI pakSa ke rUpa meM prastuta kara ke usa meM jo nAstitvAdi vizeSaNoM kA pratipAdana kiyA hai usa ke Upara ye do prazna haiM ki nAstitvAdi ke pratipakSa astitvAdi ke niSedha ke sAtha nAstitvAdi vizeSaNoM kA pratipAdana abhISTa hai yA kathaMcit astitvAdi ko bhI mAnya rakha kara nAstitvAdi kA sAdhana karanA hai ? prathama vikalpa meM eka eka vizeSaNa meM pratyakSataH virodha doSa prasakta hogA / ( 1 ) caitanyasvarUpa AtmA sabhI ko 'ahaM' ke rUpa meM yA caitanyasphuraNa ke rUpa meM apane pratyakSa saMvedana se pratIta hotA hai ataH nAstitva ke sAtha pratyakSa virodha hai / (2) tathA, bAla-vRddhAdi pariNAmoM meM bhI avicchinna AtmA kA anubhava hone se AtmA meM kathaMcit pariNAma - nityatA bhI saMvidita hotI hai ataH 'nitya nahIM haiM' yaha vidhAna pratyakSa viruddha hai / (3) tathA, zarIra to jaDa hai phira bhI AtmA ke caitanya se hI vaha saceSTa banatA hai aura vividha kArya karatA hai yaha bhI pratyakSAnubhava hai isa liye 'karttA nahIM hai' yaha vidhAna bhI pratyakSaviruddha hai / (4) tathA, jIva apane prayatna se pakAye gaye bhojana - dAla-cAvala Adi kA bhoga karatA hai yaha bhI anubhavasiddha hai isaliye 'bhoktA nahIM hai' yaha vidhAna bhI pratyakSaviruddha hai / (5) tathA, jaba yogasiddha puruSa upazamabhAva ke sudhArasa se sabhara sukha se chalAchala avasthA meM nimagna ho jAtA hai taba pudgala ke svarUpa se aura rAgAdi se atyanta vimukta apanI AtmA ko mahesusa karatA hai isa liye 'mokSa nahIM hai' yaha vidhAna bhI pratyakSaviruddha hai| (6) tathA, jaba samyag darzana, samyag jJAna aura samyag AcaraNa kA utkarSa maMda yA maMdatara avasthA meM vidyamAna For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 54 243 kartRtvopalabdhezva, svavyApAranirvartitabhaktasUpAdibhoktRtvasaMvedanAcca, pudgalalakSaNavilakSaNatayA rAgAdiviviktatayA ca zamasukharasAvasthAyAM kathaMcit tasyopalabdhezva, svotkarSataratamAdibhAvato rAgAdyapacayataratamabhAvavidhAyisamyagjJAnadarzanAderupalambhAcca / anumAnato'pi virodhaH, tathAbhUtajJAnakAryAnyathAnupapattitaH caitanyalakSaNasyAtmanaH siddhiH ghaTAdivad rUpAdiguNataH jJAnasvarUpaguNopalambhAt kathaMcittadabhinnasyAtmalakSaNasya guNinaH siddhiriti kathaM nAnumAnavirodhaH ?! itaradharmanirapekSadharmalakSaNasya vizeSaNasya tadAdhArabhUtasya ca vizeSyasyA'prasiddheH aprasiddhavizeSaNa-vizeSyobhayadoSairduSTazca pkssH| 'AtmA' iti vacanena tatsattAbhidhAnam 'nAsti' ityanena ca tatpratiSedhAbhidhAnamiti padayoH pratijJAvAkye vyAghAtaH lokavirodhazca tathAbhUtavizeSaNaviziSTatayA dharmiNo lokena vyavahriyamANatvAt svavacanavirodhazca tatpratipAdakavacanasyetaradharmasApekSatayA prvRtteH| heturapi itaranirapekSakadharmarUpo'siddhaH tathAbhUtasya tasya kvacidanupalabdheH sarvatra tadviparIta eva bhAvAd viruddhazca / dRSTAntazca sAdhyasAdhanadharmavikalaH tathAbhUtasAdhyasAdhanadharmAdhikaraNatayA ksyciddhrminno'prsiddheH| tana prathama pkssH| hotA hai taba maMda yA maMdatara mAtrA meM rAgAdi kA vilaya anubhUta hotA hai; evaM jaba samyag darzanAdi kA utkarSa ugra-ugratara dazA meM vidyamAna hotA hai taba ugra-ugratara yAvat parAkASThA taka rAgAdi doSoM kA vilaya bhI anubhUta hotA hai ataH 'mokSa kA upAya nahIM hai' yaha vidhAna bhI pratyakSaviruddha lakSita hotA hai, kyoMki ukta anvayavyatireka se samyagdarzanAdi meM hI mokSa kI kAraNatA siddha hotI hai| * mithyA chaH sthAnakoM meM anumAnavirodhapradarzana * AtmA kA nAstitvAdi anumAnaviruddha hai| jaise rUpAdi guNa ghaTAdi AdhAra ke vinA sambhava na hone se ghaTa ke rUpAdiguNoM se una ke AzrayabhUta ghaTAdi kI siddhi hotI hai vaise hI jJAnAdi guNa svarUpa kArya bhI usa ke AdhArabhUta AtmA ke vinA sambhava na hone se caitanyasvarUpa AtmA kI siddhi anumAnapramANa se hotI hai| jJAna aura AtmA meM kathaMcit abheda hI hotA hai, ataH jJAnAtmaka guNa kA upalambha hone para AtmasvarUpa guNI kI siddhi nirvivAda hotI hai - isa tAdAtmyamUlaka anumAna ke sAtha nAstitvAdipratipAdana kA virodha kyoM nahIM hogA ? taduparAMta, AtmA pakSa 'aprasiddha vizeSaNa aura 'aprasiddha vizeSya' doSa se duSTa hai| kaise yaha dekhiye- AtmA kA vizeSya rUpa meM aura nAstitvAdi kA vizeSaNa ke rUpa meM nirdeza kiyA gayA hai kintu vizeSaNa itaradharmanirapekSa dharmasvarUpa hotA hai, astitvasApekSa hone se nAstitva vaisA dharma nahIM hone se vizeSaNa asiddha hai| tathA vizeSaNa ke AdhAra ko vizeSya kahA jAtA hai, kintu yahA~ vizeSaNa asiddha hone se usa kA AdhAra bhI asiddha hai ataH vizeSya-asiddhi doSa bhI prasakta hai| jaba 'AtmA' zabdaprayoga kiyA jAtA hai taba usa se to AtmA kI sattA kA nirdeza kiyA jAtA hai, phira 'nAsti' zabda se usa kI sattA kA niSedhavacana karane para pratijJAvAkya meM una donoM padoM kA paraspara vyAghAta ho jAtA hai| tathA loka meM to sattAdivizeSaNaviziSTa dharmI kA hI vyavahAra kiyA jAtA hai, jo sattAdivizeSeNa zUnya ho usa kA loka meM vyavahAra nahIM hotaa| ataH 'AtmA nAsti' aisA kahane para lokavyavahAra kA virodha prasakta hogaa| tathA, nAstitvAdi pratipAdaka vacanaprayoga astitvAdi itaradharma kI apekSA se hI kiyA jA sakatA hai, phalataH AtmA kA astitva siddha ho jAne se apane 'nAsti' vacana kA virodha bhI prasakta hogaa| AtmA meM nAstitvAdi ko siddha karane ke liye itara nirapekSa eka dharmasvarUpa hetu honA cAhiye kintu yahA~ vaisA koI hetu upalabdha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasarA 244 zrI sammati-tarkaprakaraNam nApi dvitIyaH svAbhyupagamavirodhaprasaGgAt sAdhanavaiphalyApattezca, tathAbhUtasyAnekAntarUpatayA'smAbhirapyabhyupagamAt / tasmAt vyavasthitametadekAntarUpatayA SaDapyetAni mithyAtvasya sthAnAni / / 54 // na kevalaM 'nAsti' ityAdiSaNmithyAtvasthAnAni, tadviparyayeNApi ekAntavAde tathaiva tAnIti darzayannAha - atthi aviNAsadhammI karei veei atthi NivvANaM / atthi ya mokkhovAo chammicchattassa ThANAI / / 55 / / 'asti AtmA' iti pakSaH puurnnaadervaadinH| 'sa cA'vinAzadharmI' ityeSA pratijJA kpilmtaanusaarinnH| 'kartR-bhoktRsvabhAvo'sau' iti mataM jaimineH| 'tathAbhUta evAsau jaDasvarUpaH' ityksspaadknnmugmtaanusaarinnH| 'asti nirvANam' asti ca mokSopAyaH' ityAmananti nAstika-yAjJikavyatinahIM hai isa liye hetu asiddha hai| UlaTA, yahA~ jo hetu hogA vaha viruddha hI hogA kyoMki vaha hetu AtmA meM to kabhI nahIM rahegA, api tu rahegA to vipakSa meM hI rhegaa| agara AtmA meM nAstitvAdi ke sAdhana ke liye kisI dRSTAnta kA upanyAsa kiyA jAya to vaha bhI sAdhyadharma aura sAdhana ubhaya se zUnya hI hogA, kyoMki tathAvidha nAstitvAdi sAdhya aura usa ke liye prayukta sambhavita sAdhana, donoM kA adhikaraNa ho aisA eka dharmI kahIM bhI prasiddha nahIM hogaa| ataH pratipakSanirasanavAlA prathamapakSa siddha nahIM ho sktaa| 42-24) yadi nAstitvAdi vizeSaNoM kA pratipAdana. pratipakSa ke svIkAra ke sAtha hI karanA abhISTa ho taba do bAta haiM, Apa ekAntavAdI hone para Apa ke nAstitvAdi mAnya pakSa ke sAtha astitvAdi svIkAra ko virodha prasakta hogaa| dUsarI bAta, hamAre sAmane phira nAstitvAdi kA sAdhana niSphala yAnI nirarthaka AyAsa mAtra baca jAyegA, kyoMki hama anekAntavAdI haiM aura hameM astitva-nAstitva ubhaya kA anekAnta ke rUpa meM pahale se hI svIkAra hai| niSkarSa :- 'AtmA nahIM hai' ityAdi chaH sthAna ekAntagarbhita hone para mithyAtva ke hI AzrayasthAna bane raheMge / / 54 / / * asti AtmA-Adi mithyAtva ke chaH sthAna * 'nAsti' Adi chaH hI mithyAtva ke sthAna hai aisA mata samajhanA ! usa se viparIta 'asti' Adi chaH bhI mithyAtvasthAna hI ho jAyeMge yadi ekAntavAda kA AsarA liyA jaay| yahI tathya 55 ve sUtra se ujAgara kiyA jA rahA hai - gAthArtha :- "hai - avinAzadharmI hai - kartA hai - bhogatA hai - nirvANa hai - mokSa kA upAya hai" ye chaH mithyAtva ke sthAna haiM / / 55 / / vyAkhyArtha :- pUraNa tApasAdi ekAntavAdiyoM kA mata hai ki 'AtmA sat hai'| kapilamatAnuyAyI sAMkhyavAdiyoM kI yaha pratijJA hai ki AtmA avinAzazIla hai| mImAMsAsUtra ke kartA jaimini kA mata hai ki AtmA kartA bhI hai bhoktA bhI hai, arthAt kartRtva bhoktRtva AtmA kA svabhAva hai| akSapAda aura kaNAda ke anuyAyI vaizeSika-naiyAyika paMDitoM kA mata aisA hai ki kartA-bhoktA hone para bhI AtmA jaDasvabhAva hai (kyoMki jJAna usa kA svabhAva nahIM kintu Agantuka-vinAzI-bhinna guNa hai|) nAstika aura mImAMsako ko choDa bAkI saba pAkhaNDiyoM kA (yAnI jainetara Astika dArzanikoM kA) yaha mata hai ki mokSa hai aura usa kA upAya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 55 245 riktAH pASaNDinaH / ete cAbhyupagamA ekAntAbhyupagamatvAd mithyAsthAnAni / eSvapi pUrvavad vikalpadvaye'pi taddoSAnatikrAnteH ekAntena tadastitvAderadhyakSA'numAnAbhyAmapratIteH tathAbhyupagame ca svAstitvenevAnyabhAvAstitvenApi tasya bhAvAt sarvabhAvasaMkIrNatAprasakteH svasvarUpA'vyavasthiteH khapuSpavadasattvameva syAt ityAdidUSaNamasakRt pratipAditam / hetu-dRSTAntadoSAzca pUrvavadatrApi vaacyaaH| ___ caturthapAdaM tu gAthAyAH kecidanyathA paThanti - 'chassammattassa ThANAI' ti / atra tu pAThe itaradharmA'jahadvRttA pravarttamAnA ete SaT pakSAH samyaktvasyAdhAratAM pratipadyanta iti vyAkhyeyam / na ca 'syAdasti AtmA' 'syAnnityaH' ityatAdipratijJAvAkyam adhyakSAdinA pramANena bAdhyate, sva-parabhAvAbhAvobhayAtmakabhAvAvabhAsakAdhyakSAdipramANavyatirekeNAnyathAbhUtasyAdhyakSatAderapratIte; tenAnumAnAbhyupagamasvavacanabhI hai| ye saba mata ekAntavAsanAgarbhita hone se mithyAtva ke sthAna hai| 'asti' Adi ekAnta sthAnoM meM bhI 'nAsti' Adi sthAnoM kI taraha bahuta dUSaNa haiM aura pahale kaI bAra usa kA nirUpaNa ho cukA hai| phira bhI saMkSepa meM dekha lIjiye - astitvAdi vizeSaNoM kA pratipAdana pratipakSa ke niSedhapUrvaka kareMge yA svIkArapUrvaka ? phira nAstitva kI taraha yahA~ bhI prathama pakSa meM pratyakSa aura anumAna kA virodha prasakta hogaa| kAraNa, kisI bhI cIja kA astitva ekAntarUpa se yAnI sarvarUpa se kisI ko bhI pratIta nahIM hotaa| udA. jo zvetarUpa se sat pratIta hotA hai vaha zvetabhinnarUpoM se sat nahIM bhaastaa| yadi koI bhI vastu sarvaprakAra se sat hogI to agni jalarUpa se aura jala agnirUpa se - athavA prakAza tamasrUpa se aura tamas prakAzarUpa se 'sat' mAnanA paDegA, isa sthiti meM padArtha kA koI eka prakAzAdimaya svarUpa sunizcita nahIM rahegA, sabhI bhAva saMkIrNasvarUpavAle ho jaayeNge| saMkIrNa svarUpa ho jAne para usa kA nizcita eka svarUpa na rahane se gaganakusuma kI taraha vaha 'asat' hI nizcita hogaa| - isa prakAra ke dUSaNoM kA pahale kaI bAra nirUpaNa ho cukA hai| uparAMta, nAstitvAdi ke bAre meM jaise hetu aura dRSTAnta ko sadoSa karAra diyA thA vaise yahA~ astitvAdi ke bAre meM bhI samajha lenA caahiye| * syAd asti - Adi samyaktva ke chaH sthAna * 55 vIM gAthA kA cauthA pAda 'chammicchattassa ThANAI' aisA jo hai usa ke badale kucha vidvAn 'chassammattassa ThANAI' aisA pATha prastuta karate haiN| taba isa pATha ke anusAra pUre sUtra kI vyAkhyA isa prakAra hogI - 'apane pratipakSI dharma kA tyAga kiye vinA kahe jAne vAle 'asti' Adi chaH pakSa samyaktva ke AdhArasthAna bana jAte hai|' jaba pratipakSa kA sarvathA tyAga nahIM kiyA jAya taba pratijJA vAkya 'syAd asti' (yAnI kathaMcit - kisI apekSA se hai) 'syAd nityaH' isa DhaMga se 'syAt' pada se alaMkRta kiyA jAtA hai| 'syAt' pada garbhita pratijJAvAkya kisI bhI pratyakSAdipramANa se bAdhita nahIM ho sakatA, kyoMki pratyakSAdipramANa se yahI avabhAsa hotA hai ki pratyeka bhAva ubhayAtmaka hai - arthAt svarUpa se sat hai aura pararUpa se asat hai; isa se viparItasvarUpavAle padArtha kI kisI bhI pratyakSAdi pramANa se pratIti hotI nahIM hai| jaba pratyakSAdi pramANa se ubhayAtmaka bhAva avagata hotA hai taba pUrvokta 'asti AtmA' Adi pratijJAvAkya meM na to anumAnavirodha hai, na svamatavirodha hai, na svavacanavyAghAta hai, aura na lokavyavahAra ke virodha ko avakAza mila sakatA hai| kAraNa eka hI hai ki 'sat-asat ubhayAtmaka vastu pratyakSAdipramANagocara ho rahI hai ataH usa meM kisI bhI prakAra ke virodha ko avakAza nahIM bctaa| yahA~ pratijJA vAkya meM AtmA ko vizeSya kara ke astitvAdi ko vizeSaNoM ke rUpa meM prastuta kiyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zrI sammati-tarkaprakaraNam lokavyavahAravirodho'pi na pratijJAyAH, adhyakSAdipramANAvaseye sadasattAtmake vastuni kasyacid virodhasyA'sambhavAt / na cA'prasiddhavizeSaNaH pakSaH laukika-parIkSakaistathAbhUtavizeSaNasyA'vipratipattyA sarvatra pratIteH, anyathA vizeSaNavyavahArasyocchedaprasaMgAt anyathAbhUtasya tasya kvacidapyasambhavAt tathAbhUtavizeSaNAtmakasya dharmiNaH sarvatra pratIte prsiddhvishessytaadossH| nApyaprasiddhobhayatA dUSaNam tathAbhUtadvayavyatirekeNAnyasyA'sattvataH pramANA'viSayatvAt / heturapi nA'prasiddhaH tatra tasya sattvapratIteH, vipakSe sattvA'sambhavAt nApi viruddhaH, anaikAntikatA'pi ataH evaa'yuktaa| dRSTAntadoSA api sAdhyAdivikalatvAdayo nAtra sambhavinaH, asiddhatvAdidoSavatyeva sAdhane teSAM bhAvAt / na cAnumAnato'nekAntAtmakaM vastu tadvAdibhiH pratIyate adhyakSasiddhatvAt / yastu pratipanne'pi tatastasmin vipratipadyate taM prati tatprasiddhatvenaiva nyAyenAnumAnopanyAsena vipratipattinirAkaraNamAtrameva vidhIyate iti naa'prsiddhvishessnntvaaderdosssyaa'vkaashH| pratikSaNapariNAma-parabhAgAdInAM tUttaravikArA'rvAgbhAgadarzanAnyathAnupapattyA'numAne nAdhyakSAdibAdhA asmadAdyadhyakSasya sarvAtmanA vastugayA hai| yadi koI yahA~ vizeSaNoM ko aprasiddha karAra de to yaha ucita nahIM hai kyoMki na kevala logoM ko, api tu parIkSakoM ko bhI AtmA ke astitva, nityatvAdi vizeSaNoM kA nirvivAdarUpa se sarvatra bhAna hotA hai| yadi ina vizeSaNoM kA inkAra kiyA jAya to phira sarvatra vizeSaNavyavahAra kA uccheda ho jaayegaa| AtmA ko sat Adi rUpa se vizeSita kara ke usa kA jJAna karAtA hai isIliye astitvAdi AtmA ke vizeSaNa banane ke kAbila hai, kintu yadi isa kA inkAra kiyA jAya to nIlAdirUpa bhI vizeSaNa banane ke kAbila nahIM rahegA, phalataH vizeSaNavyavahAra kA vilopa honA svAbhAvika hai| astitvAdi se sarvathA ulaTA hI aise vizeSyabhUta AtmA padArtha kA kahIM bhI sambhava nahIM hai aura 'astitva' Adi vizeSaNAtmaka dharmI AtmA kI sarvatra pratIti hotI hai isa liye ukta pratijJA meM dharmI kI yA vizeSya kI asiddhi kA doSa bhI niravakAza hai| yahA~ vizeSya-vizeSaNa - ubhaya kI aprasiddhatA kA doSa sambhava hI nahIM hai, kyoMki vizeSyabhUta AtmA evaM astitvAdi usa ke vizeSaNoM ke alAvA aura koI yahA~ pratijJAvAkya meM vizeSya yA vizeSaNa ke rUpa meM pramANagocara na hone se asat hai| * Atma-astitvAdi sAdhane meM hetudoSa-dRSTAntadoSa niravakAza * / AtmA ke astitvAdi dharmoM kI siddhi ke liye koI hetu hI nahIM hai aisA nahIM kaha sakate, kyoMki jJAnAdi hetu ke rUpa meM AtmA meM vidyamAna haiM yaha anubhavasiddha hai| jJAnAdi hetu vipakSabhUta jaDa pASANAdi meM nahIM rahatA ataH hetu meM viruddha doSa kA udbhAvana azakya hai| vipakSa meM vRtti na ho se hI yaha jJAnAdi hetu sAdhyadrohI bhI nahIM ho skte| yahA~ sAdhyavaikalyAdi dRSTAntagata doSoM ko bhI avakAza nahIM hai kyoMki jahA~ hetu meM asiddhi Adi doSa rahatA ho vahA~ hI dRSTAnta meM sAdhyavaikalyAdi doSa ho sakatA hai| yaha bhI samajhane jaisA hai ki hama to vastu ko anekAntAtmaka mAnate haiM ataH hamAre mata meM sAdhya-hetudRSTAnta saba anekAntAtmaka hote haiM jaba ki prativAdI to vaisA nahIM mAnate hai ataH usa kI ora se vizeSaNAsiddhi Adi kisI bhI doSa kA AropaNa vyartha-prayAsa hai| jo loga anekAntamaya vastu kA pratyakSa karate hue bhI usa kA svIkAra nahIM karate haiM, vivAda karate haiM, una ke sAmane usa ke matAnurUpa hI nyAya kA prayoga kara ke jaba hamArI ora se anumAna kA upanyAsa kiyA jAtA hai taba usa kA prayojana sirpha vivAda kA yAnI prativAdI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 247 grahaNA'sAmarthyAt sphaTikAdau cArvAgbhAga-parabhAgayoradhyakSata evaikadA prtiptteH| na ca sthairyagrAhyadhyakSa pratikSaNaparimANAnumAne virudhyate'sya tadanugrAhakatvAt kathaMcit pratikSaNapariNAmasya tatpratItasyaivAnumAnato'pi nizcayAt / / 55 / / anekAntavyavacchedenaikAntAvadhAritadharmAdhikaraNatvena dharmiNaM sAdhayannekAntavAdI na sAdharmyataH sAdhayituM prabhuH nApi vaidharmyataH iti pratipAdayannAha - sAhammau vva atthaM sAhejja paro vihammao vA vi| aNNoNNaM paDikuTThA doNNavi ee asavvAyA // 56 // "samAnaH = tulyaH sAdhyasAmAnyAnvitaH sAdhanadharmo yasya' asau sadharmA sAdharmyadRSTAntApekSayA sAdhyadharmI, tasya bhAvaH sAdharmyam tato vA arthaM sAdhyadharmAdhikaraNatayA dharmiNaM sAdhayet paraH anvayihetupradarzanAt sAdhyadharmiNi vivakSitaM sAdhyaM yadi vaizeSikAdiH sAdhayet tadA tatputratvAderapi gamakatvaM syAt anvayamAtrasya tatrApi bhAvAt / atha vaidhAd - "vigatastathAbhUtaH sAdhanadharmo yasmAd' asau ke mata kA nirasanamAtra hotA hai na ki svatantra sAdhana / ataH vaise anumAna prayogoM meM hama prativAdI sammata hetu-dRSTAnta prayoga karate haiM taba aprasiddha-vizeSaNatA Adi doSoM ke Aropa ko avakAza nahIM rhtaa| tathA, uttarakAlIna vikAra ko hetu kara ke kSaNa kSaNa vastu parivartana kA aura agrima bhAga ke darzana se pAzcAtya bhAga kA anumAna kiyA jAya taba vahA~ pratyakSabAdhAdi doSa ko avakAza nahIM hotA, kyoMki hamArA pratyakSa itanA sazakta nahIM hotA ki vastu ke sampUrNa dharmoM kA grahaNa kara ske| hA~, sphaTika kAca Adi aise padArtha bhI hote haiM jisa ke agrima aura pAzcAttya donoM bhAgoM ko eka sAtha bhI pratyakSa se dekha sakate haiN| anekAnta mata meM vastu ke sthAyitva ko grahaNa karanevAle pratyakSa ke sAtha pratikSaNaparivartanazIlatA ke anumAna kA koI virodha sambhava nahIM hai, kyoMki sthAyitvagrAhI pratyakSa hI vastu ke pratikSaNaparivartana kA bhI aMzataH grahaNa karatA hai ataH vaha sthAyitvagrAhaka pratyakSa to pratikSaNa pariNAma ke anumAna kA samarthaka hai| pratikSaNagRhIta pratikSaNapariNAma kA hI punaH nizcaya anumAna se vahA~ kiyA jAtA hai / / 55 / / * sAdharmya-vaidharmya dvArA ekAntavAda meM siddhi duSkara * ekAntavAdI cAhe ki anekAntavAda ko tyAga diyA jAya aura ekAntarUpa se nirdhArita dharma ke adhikaraNa ke rUpa meM dharmI ko siddha kiyA jAya to vaha cAhe isa tathya ko sAdharmya se siddha kare yA vaidharmya se, lekina saphala nahIM ho sakegA - isI tathya kA nirUpaNa 56 ve sUtra meM kiyA jA rahA hai - gAthArtha :- prativAdI sAdharmya se arthasiddhi kare yA vaidharmya se, ve donoM hI asadvAda hai kyoMki paraspara viruddha haiM / / 56 / / ___vyAkhyArtha :- 'sAdharmya' zabda 'sadharmA' zabda se - bhAva meM 'ya' pratyaya lagane se banA hai| sadharmA zabda kI vyutpatti hai - samAna hai sAdhanadharma jisa kaa| samAna yAnI tulya aura sAdhanadharma se yahA~ sAdhya-sAmAnya se anvita sAdhanadharma abhipreta hai| aise sadharmA kA bhAva hI sAdharmya hai| tAtparya yaha hai ki dRSTAnta meM aura pakSa meM, sAdhya kA AdhArabhUta dharmI jaba sAdhya ke sAtha vyApti se anvita sAdhanadharma se samanvita hotA hai taba donoM hI samAnadharmA ho jAte haiM aura aise sthala meM dRSTAnta ko sAdharmya dRSTAnta kahA jAtA hai| vaizeSikAdi paMDita jaba sAdharmya dRSTAnta ke AdhAra para sAdhyadharma ke adhikaraNarUpa meM pakSa ko siddha karanA cAheMge, arthAt Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 zrI sammati - tarkaprakaraNam vidharmA tasya bhAvo vaidharmyam tato vA vyatirekiNo hetoH prakRtaM sAdhyaM sAdhayet / ubhAbhyAM vA 'vA' zabdasya samucyayArthatvAt tathApi tatputratvAdereva gamakatvaprasaktiH, zyAmatvAbhAve tatputratvAderanyatra gaurapuruSe'bhAvAd, ubhAbhyAmapi tatsAdhane'ta eva sAdhyasiddhiprasaktiH syAt / athAtra kAlAtyayApadiSTatvAdidoSasadbhAvAd na sAdhyasAdhakatAprasaktiH / na, asiddha - viruddhA'naikAntika hetvAbhAsamantareNAparahetvAbhAsA'sambhavAt / na ca trairUpyalakSaNayogino'siddhatvAdihetvAbhAsatA kRtakatvAderivA'nityatvasAdhane sambhavati, asti ca bhavadabhiprAyeNa trairUpyaM prakRtatAviti kuto'sya hetvAbhAsatA ?! - yadi ve anvayavyAptigarbhita hetu kA upanyAsa kara ke pakSa meM apane iSTa sAdhya ko siddha karanA cAhate haiM to saphala nahIM hote| kAraNa, sAdharmya mAtra se sAdhyasiddhi mAna lene para tatputratva Adi hetu bhI sAdhyasAdhaka bana baiTheMge kyoMki vaisA anvaya yAnI sAdharmya to yahA~ bhI vidyamAna hai| tAtparya yaha hai ki nUtana jAta (gauravarNa) puruSa meM zyAmatva siddha karane ke liye tatputratva ko hetu kiyA jAya to vaha usa ke sahodara sabhI zyAma bandhuoM meM vidyamAna hone se sAdharmya dRSTAnta ke AdhAra para nUtana jAta puruSa meM zyAmatva kA sAdhaka ho baiThegA, kyoMki anvaya to yahA~ bhI maujUda hai| yadi pratipakSI ekAntavAdI vaidharmya se apanA ullU sIdhA karanA cAhe to vahA~ bhI vahI doSa hogA / sAdhyasAmAnya sAtha anvaya dhAraNa karane vAlA sAdhanadharma jisa meM nahIM rahatA usa kI 'vidharmA' saMjJA hai / vidharmA kA bhAva vaidharmya, yAnI vidharmA meM na rahanevAlA hetu - vyatirekI hetu bhI ise kahA jAtA hai| aise vyatirekI hetu se sAdhyasiddhi abhISTa ho taba bhI tatputratva hetu se nUtana jAta ( gauravarNa) bacce meM zyAmatva siddha ho baiThegA, kyoMki jo mahilA usa nUtana jAta bacce kI mAtA nahIM hai usa mahilA ke gauravarNavAle putroM meM zyAmatva kA abhAva aura tatputratva (yAnI nUtanajAta bacce kI mAtA se nirUpita putratva ) kA abhAva donoM hI raha jAte haiM / mUla sUtra meM 'bA' zabda tIsare 'ubhaya' vikalpa kA samuccAyaka hai / arthAt kevala sAdharmya yA vaidharmya nahIM kintu sAdharmya-vaidharmya ubhaya se yAnI anvaya-vyatirekI hetu se yadi sAdhyasiddhi abhISTa ho taba bhI tatputratva se sAdhyasiddhi hone kI vipadA tadavastha rahatI hai kyoMki jisa puruSa meM tatputratva hetu nahIM hai vaise anya gauravarNavAle puruSa meM zyAmatva bhI nahIM hai / ataH anvaya - vyatirekI hetu se yadi ekAntavAdI ko sAdhyasiddhi abhISTa ho taba tatputratva se bhI sAdhyasiddhi prasakta hogI / * prAsaMgika hetvAbhAsa carcA : vAdI tatputratva hetu sthala meM gaura puruSa meM zyAma varNa pratyakSa bAdhita arthAt kAlAtyayApadiSTatA Adi doSa se duSTa hai ataH zyAmavarNarUpa sAdhya kI siddhi kA atiprasaMga nahIM hogA / prativAdI :- 'bAdha' yAnI kAlAtyayApadiSTatA yaha koI svatantra hetvAbhAsa (doSa) nahIM hai| saMbhavita hetvAbhAsa tIna hI haiM " asiddha, viruddha aura anaikaantik| ina ke alAvA aura koI hetvAbhAsa nahIM hotA / jo hetu pakSavRttitA, sapakSavRttitA aura vipakSa se nivRtti ina tIna lakSaNoM se jur3A rahatA hai usa meM kabhI bhI asiddhi, viruddhatA yA sAdhyadroha jaise hetvAbhAsa doSa Thahara nahIM sktaa| jaise anityatva sAdhya kI siddhi ke liye kRtakatva hetu kA upanyAsa kiyA jAya to vaha tIna lakSaNoM se alaMkRta rahane kAraNa hetvAbhAsa nahIM hotA, sadhetu hI hotA hai / vAdI ke matAnusAra jo tatputratva hetu hai usa meM bhI lakSaNatrayI maujUda hai, to phira usa ko hetvAbhAsa kaise kaha sakeMge ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 paJcamaH khaNDaH - kA0 56 atha bhavatvayaM doSaH yeSAM trairUpye'vinAbhAvaparisamAptiH, nAsmAkaM paJcalakSaNahetuvAdinAm, prakaraNasamAderapi hetvAbhAsatvopapatteH trailakSaNyasadbhAve'pyaparasyAsatpratipakSatvAderhetulakSaNasyA'sambhavena tadAbhAsatvasambhavAt / 'yasmAt prakaraNacintA sa prakaraNasamaH' (nyAyada0 1-2-7) iti prakaraNasamasya lakSaNAbhidhAnAt - prakriyete sAdhyatvenAdhikriyete anizcitau pakSa-pratipakSau yau tau prakaraNam, tasya cintA saMzayAt prabhRti AnizcayAdAlocanasvabhAvA yato bhavati sa eva tannizcayArthaM prayuktaH prkrnnsmH| pakSadvaye'pi tasya samAnatvAt ubhayatrApi anvayAdisadbhAvAt / / ____ tathAhi tasyodAharaNam - 'anityaH zabdo nityadharmAnupalabdheH anupalabhyamAnanityadharmakaM ghaTAdi anityaM dRSTam yat punarnityaM na tadanupalabhyamAnanityadharmakaM yathA''tmAdi' - evaM cintAsambandhipuruSeNa tattvAnupalabdherekadezabhUtAyA anyatarAnupalabdheranityatvasiddhau sAdhanatvenopanyAse sati dvitIyazcintAsambandhI puruSa Aha - yadyanena prakAreNAnityatvaM sAdhyate tarhi nityatAsiddhirapyanyatarAnupalabdhestatrApi sadbhAvAt / tathAhi - nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheH anupalabhyamAnA'nityadharmakaM nityaM dRSTamAtmAdi, yat punarna vAdI :- jina ke mata meM hetu kA sAdhya ke sAtha avinAbhAva ukta tIna lakSaNoM se hI niSThita ho jAtA hai una ke mata meM tatputratva hetu se zyAmatva kI siddhi kA doSa hone do| hama to pA~ca lakSaNa se alaMkRta hetu ko hI sadhetu mAnate haiM ataH hamAre mata meM usa doSa ko avakAza hI nahIM hai| hamAre mata meM prakaraNasama (satpratikSita) hetu ko bhI hetvAbhAsa hI mAnA jAtA hai| asatpratipakSitatva aura abAdhitatva ye aura do lakSaNa hetu ke mAne jAte haiN| ukta tIna lakSaNoM ke hote hue bhI aura do lakSaNa asatpratipakSitatvAdi, usa tatputratva hetu meM sambhava na hone se vaha hetu hetvAbhAsa ho sakatA hai| nyAyadarzana meM prakaraNasama (satpratipakSita) hetu kA lakSaNa kahA hai - jisa se prakaraNacintA karanI paDe vaha hetu prakaraNasama hotA hai| yahA~ 'prakaraNa' zabda kA tAtparya hai - jahA~ pakSa aura pratipakSa donoM hI anizcita hone ke kAraNa siddhi ke liye pratIkSita kiye jAte haiM vaise pakSa aura pratipakSa ubhaya ko prakaraNa kaha jAtA hai| donoM hI Amane sAmane A jAne se, una kI saccAI ke bAre meM saMzaya yA jijJAsA khaDI ho jAtI hai aura jaba taka nirNaya na ho taba taka ve donoM saMzaya se lekara vicArAdhIna hI raha jAte haiM - yaha cintA hai| jo pakSa-pratipakSa meM se koI bhI eka, jo ki vicArAdhIna hai, usI ko hI yadi nizcaya ke liye prayukta kiyA jAya to vaisA pakSa yA pratipakSa, arthAt usa meM prayukta kiye gaye hetu 'prakaraNasama' hetvAbhAsa kahalAtA hai, kyoMki donoM hI pakSa meM vaha cintA samAnarUpa se anivArya bana jAtI hai, kyoMki donoM hI pakSa meM pakSavRttitvarUpa anvayAdi tIna lakSaNa maujUda rahate haiN| * prakaraNasama yAnI satpratipakSa kA udAharaNa * prakaraNasama kA yaha udAharaNa dekhiye - eka vAdI kahatA hai - zabda anitya hai kyoMki usa meM koI nitya padArtha ke dharmoM kI (avinAzitvAdi kI) upalabdhi nahIM hotii| udA. jisa meM nitya ke dharma kI upalabdhi nahIM hotI vaha anitya dekhA gayA hai jaise ghaDA aadi| aura jo nitya hotA hai usa meM nitya ke dharma kI anupalabdhi nahIM hotI jaise ki AtmA meN| jJAtavya hai ki yahA~ zabda meM jaise nitya dharma kI upalabdhi nahIM hotI vaise anitya dharma kI bhI upalabdhi duSkara hai| arthAt tatva kyA hai - nityadharmavattA yA anityadharmavattA ? donoM kI anupalabdhi yahA~ tattvAnupalabdhi kahI gayI hai| jaba cintAkAraka eka vAdI ukta tattvAnupalabdhi ke eka aMzabhUta nityadharmAnupalabdhisvarUpa anyatarAnupalabdhi kA sAdhanarUpa meM upanyAsa kara ke zabda meM anityatva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 zrI sammati - tarkaprakaraNam nityaM tat nAnupalabhyamAnA'nityadharmakam yathA ghaTAdi / evamanyatarAnupalabdherubhayapakSasAdhAraNatvAt prakaraNAnativRtterhetvAbhAsatvam / na ca nizcitayoH pakSa - pratipakSaparigrahe'dhikArAt kathaM cintAyukta evaM sAdhanopanyAsaM vidadhyAt iti vaktavyam, yato'nyadA saMdehe'pi cintAsambandhI puruSaH anyatarAnupalabdheH pakSadharmAnvayavyatirekAn avagacchan tadbalAt svasAdhyaM yadA nizcinoti tadA dvitIyastAmeva svasAdhyasAdhanAya hetutvenA'bhidhatte / yadyatastvatpakSasiddhiH ata eva matpakSasiddhiH kiM na bhavet trairUpyasya pakSadvaye'pi atra tulyatvAt / atha nityatvAnityatvaikAntaviparyayeNApi asyAH pravRtteranaikAntikatA, ubhayavRttirhyanaikAntikaH na prkrnnsmH| na, yatra pakSa - sapakSa-vipakSANAM tulyo dharmo hetutvenopAdIyate tatra saMzayahetutA sAdhAraNatvena tasya viruddhavizeSAnusmArakatvAt, na tu prakRta evaMvidhaH yato nityadharmAnupalabdheranitya eva bhAvaH na nitye| evamanityadharmAnupalabdhernitya eva bhAvaH nA'nitye / evaM caikatra sAdhye vipakSavyAvRtteH prakaraNasiddha karanA cAhatA hai; taba dUsarA cintAkAraka puruSa kaha sakatA hai yadi isa DhaMga se Apa anityatva ko siddha karate haiM to nityatva bhI isI DhaMga se siddha ho sakatA hai kyoMki anitya dharmAnupalabdhirUpa anyatarAnupalabdhi hetu nityatva siddha karane ke liye maujUda hai / dekha lo zabda nitya hai kyoMki usa meM koI anitya padArtha kA dharma upalabdha nahIM hotA / jisa meM anitya padArtha kA dharma upalabdha nahIM hotA vaha nitya dekhA gayA hai jaise AtmA Adi dravya / usa se ulaTA (yAnI vyatirekI dRSTAnta - ) jo nitya nahIM hotA usa meM anitya ke dharma kI anupalabdhi nahIM hotI jaise ki ghaDA Adi meM / isa prakAra yahA~ zabda nitya hai yA anitya isa carcA meM donoM vAdI ora se anyatarAnupalabdhi (nitya dharma kI yA anityadharma kI anupalabdhi ) samAnarUpa se donoM hI pakSa meM prayukta hone para, prakaraNa carcA samApta hone ke badale jArI rahatI hai, ata eva ise hetvAbhAsa kahA jAtA hai / yadi yaha prazna ho jAya - 'eka pakSa kA yA dUsare pakSa kA ( pratipakSa kA ) svIkAra nizcita anyatarAnupalabdhi ke Upara hI avalambita hai, nizcaya rahe tabhI vAdI ko ukta prayoga karane kA adhikAra prApta ho sakatA hai, kintu yahA~ to anyatarAnupalabdhi nizcita hI nahIM hai, phira kaise vaha isa prakAra ke sAdhana ko prastuta kara sakate hai ?' to isa kA uttara yaha hai ki kabhI kabhI saMdeha rahate hue bhI cintAkAraka vAdI puruSa ko jaba kisI eka anupalabdhi meM pakSavRttitva, anvaya (sapakSavRttitva) aura vyatireka yAnI vipakSavyAvRtti kA nizcitarUpa se bhAna ho jAtA hai taba usa ke bala para vaha apane iSTa sAdhya kA bhI nizcaya karane ko sajja ho jAtA hai usa ke sAmane taba dUsarA vAdI usI DhaMga se anyatarAnupalabdhi ko apane iSTa sAdhya kI siddhi ke liye hetu ke rUpa meM prastuta kara detA hai| usa meM usa kA abhiprAya yaha hai ki agara tathAvidha anyatarAnupalabdhi se vAdI kA pakSa siddha ho sakatA hai to anyatarAnupalabdhi se hI merA ( prativAdI kA) pakSa bhI siddha ho sakatA hai kyoMki donoM hI mata meM, hetu meM pakSavRttitvAdi tIna lakSaNa tulya hai| Jain Educationa International * anyatarAnupalabdhi hetu anaikAntika ? zaMkAnivAraNa * koI vidvAna kahatA hai ki yaha hetu anaikAntika hI hai, kyoMki anyatarAnupalabdhi kI pravRtti nityatva ekAnta ke viparIta anityatva kI ora anityatva ekAnta se viparIta nityatva kI siddhi ke liye bhI ho rahI hai| jo hetu isa taraha donoM pakSa meM rahatA ho vaha anaikAntika hotA hai na ki prakaraNasama / isa ke sAmane vAdI kA kahanA hai ki yaha anaikAntika nahIM hai / jo hetu pakSa - sapakSa aura vipakSa tInoM For Personal and Private Use Only -- - - Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 251 samatA nAnaikAntikatA pakSadvayavRttitayA tasyAbhAvAt / nanu yadyayaM pakSadvaye varttate tadA sAdhAraNAnaikAntikaH, atha na pravarttate kathamayaM pakSadvayasAdhakaH syAt atadvatteratatsAdhakatvAt / na, pakSadvaye prakRtasya vRttyabhyupagamAt / tathAhi - sAdhanakAle'nityapakSe eva nityadharmAnupalabdhirvarttate na nitye, yadApi nityatvaM sAdhyaM tadApi nityapakSa evAnityadharmAnupalabdhirvarttate nA'nitye / tatazca sapakSe eva prakaraNasamasya vRttiH, sapakSavipakSozcAnaikAntikasya, sAdhyApekSayA ca pakSa-sapakSa-vipakSavyavahAraH nAnyathA, tena sAdhyadvayavRttiH ubhayasAdhyasapakSavRttizca prakaraNasamaH na tu kadAcit sAdhyApekSayA vipkssvRttiH| anaikAntikastu vipakSavRttirapItyasmAd asya bhedH| na tu rUpatrayayoge'pi asya hetutvam sapratipakSatvAt / yasya tu pratibandhaparisamAptI rUpatrayayoge, tena prakaraNasamasya nA'hetutvamupadarzayituM zakyam / na cAsya kAlAtyayApadiSTatvam abAdhitaviSayatvAt yayorhi prakaraNacintA tayorayaM hetuH, na ca tau saMdigdhameM samAnarUpa se vidyamAna hotA hai taba vaha saMzaya kA hetu bana jAtA hai, kyoMki vaha tInoM meM sAdhAraNa hone se viruddha yAnI vipakSa kI vizeSatA kA yAnI sAdhyaviparyaya kA smAraka bana jAne se anumiti ko roka detA hai| yahI anaikAntika hai| prakaraNasama hetu vaisA nahIM hai| kAraNa yaha hai ki - nityadharmAnupalabdhi hetu kA bhAva (astitva) anitya meM hI hotA hai na ki vipakSabhUta nitya meM / tathA, anityadharmAnupalabdhi hetu kA bhAva (astitva) nitya meM hI hotA hai na ki vipakSabhUta anitya meN| isa prakAra kisIbhI eka pakSa kA hetu vipakSavRtti na hone se anaikAntika doSa ko avakAza nahIM hai, kintu prakaraNasama eka svatantra doSa ko hI avakAza hai| sapakSa vipakSa donoM pakSa meM rahanevAlA hetu hI anaikAntika hotA hai kintu prastuta meM aisA nahIM hai| prazna :- agara anyatarAnupalabdhi hetu ubhaya pakSa meM yAnI nityavAdI ke mata meM aura anityavAdI ke mata meM rahatA hai taba to vaha sAdhAraNAnaikAntika doSa se daSTa tthhregaa| yadi vaha donoM pakSa meM (yAnI donoM meM se kisI bhI eka pakSa meM) nahIM hai to vaha donoM pakSa kA (yAnI kisI bhI eka pakSa kA) sAdhaka kaise ho sakatA hai ? pakSa meM nahIM rahanevAlA dharma usa pakSa kA sAdhaka nahIM ho sktaa| uttara :- ukta doSa nahIM hai kyoMki anyatarAnupalabdhi do aMza se ghaTita hai aura eka-eka aMza le kara yaha anyatarAnupalabdhi donoM hI pakSa meM vidyamAna hai, phira bhI koI sAdhAraNAnaikAntika doSa nahIM hai| kaise yaha dekhiye - jaba eka vAdI anityatvasiddhi kara rahA hai taba nityadharmAnupalabdhisvarUpa anyatarAnupalabdhi hetu sirpha anityapakSa meM hI rahatA hai na ki nityapakSa meN| evaM, dUsarA vAdI nityatva siddha karatA hai taba anityadharmAnupalabdhi hetu sirpha nitya pakSa meM hI rahatA hai na ki anitya pakSa meN| isa se yaha spaSTa hotA hai ki prakaraNasama hetu sapakSa meM hI rahatA hai, jaba ki jo anaikAntika hetu hotA hai vaha sapakSa-vipakSa donoM meM rahatA hai| yaha jJAtavya hai ki pakSa, sapakSa yA vipakSa ke vyavahAra kA mukhya nimitta 'sAdhya kA honA aura nahIM honA' hai, na ki 'hetu yA anya kisI kA honA-nahIM honaa'| isa se yaha bheda spaSTa hotA hai ki anyatarAnupalabdhi prakaraNasama hetu donoM vAdI ke bhinna bhinna sAdhyavAle pakSa meM jarUra rahatA hai phira bhI pRthak pRthak donoM sAdhya ke sapakSa meM hI rahatA hai na ki vipakSa meN| yAnI kisI eka sAdhya kA ullekha liyA jAya taba hetu vipakSavRtti nahIM hotaa| jaba ki anaikAntika hetu sapakSa aura vipakSa donoM meM rahanevAlA hai - ataH anaikAntika se prakaraNasama kA bheda spaSTa ho jAtA hai| ___niSkarSa :- hetu ke tIna lakSaNa pakSavRttitvAdi saba anyatarAnupalabdhi hetu meM rahate hue bhI vaha sad hetu isI liye nahIM ho sakatA, kyoMki yaha hetu satpratipakSita hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 zrI sammati-tarkaprakaraNam tvAd bAdhAmasyopadarzayituM kssmau| na ca hetudvayasaMnipAtAdekatra dharmiNi saMzayotpattestajjanakatvenAsyAnaikAntikatA, yato na saMzayahetutvenAnaikAntikatvam indriyasaMnikarSAderapi tthaatvprskteH| na ca tattvAnupalabdhirvizeSasmRtyAdizUnyA saMzayakAraNam na ca tatsahitAyA asyA hetutvam kevalAyA eva tattvenopanyAsAt / na ca saMdigdhe viSaye bhrAntapuruSeNa nizcayArthamupAdIyamAnAyA asyAH saMdehahetutA yuktaa| bhavatu vA kathaMcid atassaMzayotpattistathApi anaikAntAdasya vizeSaH / sa hi sapakSa-vipakSayoH samAnaH ayaM tu tadviparItaH sAdhyadvayavRttitvAt tu prakaraNasamaH / na cA'sambhavaH, asyaivaMvidhasAdhanaprayogasya bhrAnteH sadbhAvAt / athA'syA'siddhe'ntarbhAvaH nityatvAdino nityadharmAnupalabdheH itarasya cetaradharmAnupalabdherasiddhatvAt / asadetat - yatazcintAsambandhipuruSeNa prakaraNasamasya hetutvenopanyAsaH tasya ca tatsambandhinaiva kathamitareNA __* prakaraNasama kI svatantra doSatA kA samarthana * jina ke mata meM, ukta tIna lakSaNoM ke hone para avinAbhAva kI itizrI mAna lI jAtI hai una ke mata meM prakaraNasama hetu meM asadhetutva yAnI hetvAbhAsa dikhAnA zakya nahIM hai| prakaraNasama hetu ko kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa kahanA bhI zakya nahIM hai kyoMki usa kA viSaya yAnI sAdhya kisI anya pramANa se bAdhita nahIM hai| jina do pakSoM ke bAre meM prakaraNacintA kI jAtI hai una do ke liye yahA~ anyatarAnupalabdhi hetu prastuta hotA hai, aura ve do pakSa to saMdigdha rahate haiM, ataH saMdigdha viSayavAle do pakSa hetu ko bAdha kA bali nahIM banA sktaa| yadi yaha kahA jAya ki - anaikAntika hetu kA kArya hai pakSa meM sAdhya kA saMdeha khaDA kara denA, yahA~ eka hI zabdAtmaka dharmI meM anyatarAnupalabdhi ke do aMzabhUta do heta jaba upasthita hote haiM taba sAdhya ke bAre meM saMdeha paidA kara dete haiM ataH yaha hetu anaikAntika hI hogaa| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki saMzayajanakatva anaikAntika kA lakSaNa nahIM hai, anyathA indriyasaMnikarSAdi bhI anaikAntika kahe jAyeMge kyoMki vaha bhI saMzayajanaka hotA hai| yaha jJAtavya hai ki anyatara pakSagata vizeSa kA smaraNa na ho usa dazA meM anyatarAnupalabdhi saMdehahetu nahIM banatI hai| dUsarI ora agara vizeSa kA smaraNa rahe taba to anyatarAnapalabdhi het bhI nahIM bana sakatI, vizeSasmaraNa na rahe tabhI kevala anyatarAnupalabdhi kA hetu ke rUpa meM prayoga kiyA jAtA hai| aisI sthiti meM, jaba ki nityatva yA anityatva kA saMdeha maujUda hai, taba koI bhrAnta mahAnubhAva nizcaya ke liye hI anyatarAnupalabdhi kA prayoga karatA hai, ataH usa kA saMdehajanaka mAnanA ayukta hai| (saMdeha to pahale se hI hai|) athavA kaise bhI yaha mAna liyA jAya ki vaha saMdeha kI janaka hai, tathApi anaikAntika aura prakaraNasama meM bheda rahegA hii| anaikAntika hetu sapakSa-vipakSa ubhayasAdhAraNa hotA hai jaba ki prakaraNasama usa se viparIta yAnI sapakSamAtravRtti hotA hai| vaha donoM sAdhyapakSoM meM anyatara ke rUpa meM rahatA hai, ataH vaha anaikAntika nahIM kintu prakaraNasama hI kahA jaayegaa| yadi kaheM ki - isa taraha kA hetu ho hI nahIM sakatA - to yaha galata haiM kyoMki bhrAnti se tathAvidha hetuprayoga kA pUrA sambhava hai| * anyatarAnupalabdhi hetu kA asiddha meM antarbhAva duSkara * yadi yaha kahA jAya - prakaraNasama hetu kA antarbhAva asiddha hetvAbhAsa meM honA cAhiye, kyoMki nityadharmAnupalabdhi hetu nityavAdI ke pakSa meM asiddha hai aura anityadharmAnupalabdhi hetu anityavAdI ke pakSa meM asiddha hai| - yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 56 'siddhatodbhAvanaM vidhAtuM zakyam ? yasya hi anupalabdhinimittasaMzayotpattau zabde nityatvA'nityatvajijJAsA sa kathamanyatarAnupalabdhirhetutvaprayoge'siddhatAM brUyAt ? ata eva sUtrakAreNa 'yasmAt prakaraNacintA' (nyAyada0 1-2-7) iti asiddhatAdoSaparihArArthamupAttam / evam ' anityaH zabdaH pakSa - sapakSayoranyataratvAt ghaTavat' iti cintAsambandhinA puruSeNokte'parastatsambandhI' nityaH zabdaH pakSa- sapakSayoranyataratvAt AkAzavat' yadAha tadA prakaraNasama eva / atra prerayanti pakSa-sapakSayoranyataraH pakSo sapakSo vA ? yadi pakSaH tadA na hetoH sapakSavRttitA, na hi zabdasya dharmyantare vRttiH sambhavatIti asAdhAraNataivAsya hetoH syAt / atha sapakSaH anyatarazabdavAcyastadA hetorasiddhatA sapakSayorghaTA''kAzayoH zabdAkhye dharmiNi apravRtterasiddhe'ntarbhUtasyAsya vidhAna galata hai kyoMki yahA~ donoM pakSoM ke cintAkAraka puruSoM kI ora se prakaraNasama hetu kA heturUpa se jaba upanyAsa kiyA jAtA hai taba eka puruSa ke sAmane dUsarA puruSa asiddhi kA udbhAvana kaise kara sakatA hai ? jina ko nitya yA anitya dharma kI anupalabdhi ke kAraNa zabda ke bAre meM saMzaya paidA ho jAya ki 'yaha nitya hai yA anitya' aise logoM ko isa saMzaya se yaha jijJAsA hotI hai ki zabda nitya hai yA anitya ? jaba taka donoM meM se eka kA bhI nirNaya nahIM hai taba taka anyatarAnupalabdhi kA heturUpa se prayoga karane para, usa ko asiddha kaise kahA jA sakegA ? nyAyadarzana ke sUtrakAra ne isI liye, asiddhi doSa ko yahA~ niravakAza dikhAne ke liye 'yasmAt prakaraNacintA' aisA kahA hai, arthAt jisa saMzaya ke kAraNa pakSa aura pratipakSa svarUpa prakaraNa kI samIkSA pravRtta hotI hai vaha prakaraNasama hetvAbhAsa hai aisA kahA hai / taduparAMta, eka aura udAharaNa prakaraNasama kA dekha sakate haiM eka vAdI kahatA hai ' zabda anitya hai kyoMki vaha pakSa yA sapakSa meM se eka hai jaise ki ghtt|' aba isa prayoga meM, ghaTa meM anityatva siddha hone se vaha sapakSa hai aura zabda meM anityatva kA saMdeha hone se vaha pakSa hai, kintu 'pakSa - sapakSa anyataratva' yaha donoM kA samAnadharma hai / agara samAnadharmamAtra ko hetu banA kara anityatva kI zabda meM siddhi kI jAya to vaise dUsarA vAdI nityatva kI bhI siddhi kara sakatA hai - . jaise dekhiye ' zabda nitya hai kyoMki vaha pakSa - sapakSa meM se eka hai jaise AkAza / ' yahA~ AkAza meM nityatva siddha hai isaliye vaha sapakSa hai aura zabda meM nityatva saMdigdha hai bAdhita nahIM hai isa liye vaha pakSa hai / isa prakAra pakSa-sapakSa anyataratva hetu sarvatra prakaraNasama hetvAbhAsa ho sakatA hai / * asAdhAraNa/asiddhatA kI AzaMkA yahA~ prakaraNasama ke niSedha meM kucha loga kahate haiM jo 'pakSa - sapakSa do meM se eka' usa meM 'do meM se eka' isa se pakSa abhipreta hai yA sapakSa ? yadi pakSa (zabda) abhipreta ho taba yaha hetu asAdhAraNa anaikAntika hI hogA na ki usa se bhinna prakaraNasama, kyoMki zabdAtmaka 'do meM se eka' hetu yahA~ kisI anya sapakSavipakSa dharmI meM vidyamAna nahIM hai / jo sapakSa-vipakSa vyAvRtta ho vahI hetu asAdhAraNa anaikAntika kahA jAtA hai| ('pakSa-sapakSa anyataratva' hetu tAdAtmya se 'pakSa - sapakSa anyatarAtmaka' yahA~ grahaNa kiyA jAya taba uparokta doSa barAbara lAgU ho jAtA hai / tAdAtmya se zabda hetu zabda meM hI rahatA anyatra nahIM / ) yadi anyataratva hetu se sapakSa ko liyA jAya to vAdi ke prayoga meM ghaTAtmaka sapakSa aura prativAdi ke prayoga meM AkAzAtmaka sapakSa hetu banegA, kintu aisA hetu kahIM bhI zabdAtmaka pakSa meM tAdAtmyAdi se nahIM rahatA, isaliye yaha hetu 'asiddha' hetvAbhAsa banegA na ki prakaraNasama / prayogoM meM 'pakSa - sapakSAnyatara' zabda se pakSa yA sapakSa ke alAvA aura kisI kA grahaNa to yahA~ sambhava nahIM hai jo ki pakSa kA tAdAtmyAdi se dharma (yAnI hetu) bana sake, Jain Educationa International - - 253 For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 zrI sammati-tarkaprakaraNam na prkrnnsmtaa| na ca pakSasapakSayorvyatiriktaH kazcidanyatarazabdavAcyaH yasya pakSadharmatA'nvayazca bhavet / tannAyaM hetuH| atra pratividadhati - bhavedeSa doSaH yadi pakSa-sapakSayorvizeSazabdavAcyayohertutvaM vivakSitaM bhavet, tacca na, anyatarazabdAbhidheyasyaiva hetutvena vivakSitatvAt / sa ca pakSa-sapakSayoH sAdhAraNaH, tasyaiva sAdhAraNazabdAbhidheyatvAt / yadi cAnugato dvayordharmaH kazcit zabdavAcyo na bhavettadA 'vizeSa' zabdavat 'anyatara' zabdo'pi na tatra pravarteta / nApi tacchabdAt ubhayatra pratItirbhaved dRzyate ca, tasmAt pakSatAM sapakSatAM cA'sAdhAraNarUpatvena kalpitAM parityajyA'nyatarazabdo dvayorapi vAcakatvena yogyaH tato yA vizeSapratItiH sA purussvivkssaanibndhnaa| yadA hi sAdhanaprayoktA pakSadharmatvamasya vivakSati tadA 'anyatara' zabdavAcyaH pakSaH, sapakSe'nugamavivakSAyAM tu sapakSaH tacchandavAcyaH, etadabhiprAyavAMzca anyatara' - zabdavAcyaM hetutvena pratipAdayati, na 'vizeSa' zabdavAcyam / ____na ca vivakSAnibandhanazabdapravRttau pakSAdizabdavat anyatarazabdo'pi vizeSAbhidhAyI syAt / yato aura sAdhya ke sAtha usakA vyApti sambandha nizcita kiyA jA ske| niSkarSa, anyataratva prastuta meM sad hetu nahIM hai, athavA prakaraNasama bhI nahIM hai kintu anaikAntika yA asiddha hetvAbhAsa hai| * asAdhAraNa-asiddhatA kI AzaMkA kA nirmUlana * prakaraNasama ke niSedha ke pratikAra meM naiyAyika yaha kahate haiM ki - ukta doSa taba sAvakAza hotA yadi hamane vizeSa zabdavAcya pakSa yA sapakSa ko hetu banAyA hotaa| 'pakSa' aura 'sapakSa' ye donoM vizeSazabda haiM (yAnI vyakti vizeSa vAcaka zabda hai|) kintu ina zabdayugala meM se eka bhI vizeSazabda ke vAcyArtha ko hetu nahIM kiyA gayA hai| 'pakSa-sapakSAnyatara' yaha zabda tadubhaya sAmAnya kA vAcaka hai aura usa kA vAcyArtha he tadubhayasAmAnya / usI ko yahA~ jaba hetu kiyA gayA hai taba pakSa aura sapakSAtmaka vizeSa artha ke vikalpa kara ke jo doSa kahA gayA hai usa ko avakAza hI kahA~ hai ? tathA, tadubhayasAmAnyAtmaka jo vAcyArtha (hetu) hai yaha to pakSa aura sapakSa ubhaya meM samAnarUpa se rahanevAlA hai, tabhI to usakA sAdhAraNa (yAnI sAmAnya) zabda se pratipAdana kiyA jAtA hai| hA~, yadi aisA hotA : pakSa-sapakSa ubhaya meM anugata koI eka zabdavAcya dharma hI yahA~ na hotA taba to, jaise 'pakSa' yA 'sapakSa' jaise vizeSazabdoM kI yahA~ pravRtti nahIM hotI vaise hI 'anyatara' zabda kI bhI pravRtti nahIM hotii| uparAMta. usa 'anyatara' zabda se jo pakSa-sapakSa ubhaya kI pratIti hotI hai vaha bhI nahIM hotI yadi anyatara zabda kA koI ubhayasAmAnya dharma vAcya na hotaa| ubhaya kI pratIti hotI hai yaha dikhatA hai, ataH yaha siddha hotA hai ki asAdhAraNarUpa se kalpita pakSatA yA sapakSatA ko choDa kara 'anyatara' zabda pakSa-sapakSa ubhaya kA pratipAdana karane meM sakSama hai| jaba vaha ubhaya kA vAcaka hai taba jo vizeSa kI yAnI pakSa yA sapakSa kI pratIti bhI hotI hai usakA kAraNa hai puruSa kI vivkssaa| jaba hetuprayoga karane vAle kI vivakSA usako pakSa dharma ke rUpa meM prayukta karane kI hotI hai taba 'anyatara' zabda kA vAcyArtha pakSa hotA hai, aura jaba sapakSa meM hetu ke anugama kI vivakSA rahatI hai| taba anyatarazabda kA vAcyArtha sapakSa hotA hai| jisa ke mana meM yaha spaSTa abhiprAya rahatA hai vaha 'anyatara' aise sAmAnyazabda ke vAcyArtha kA (yAnI ubhayasAmAnya dharma kA) hI heturUpa meM prayoga karate haiM na ki 'pakSa' yA 'sapakSa' aise vizeSazabdoM ke vAcyArtha kaa| * anyatarazabda kisI eka vizeSa kA vAcaka nahIM * yadi aisA kahA jAya ki - 'zabda pravRtti jaba vivakSAdhIna hai taba 'pakSa' Adi zabda kI taraha 'anyatara' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 255 lokavyavahArAcchabdArthasambandhavyutpattiH, tatra ca 'pakSa' zabdasya na sapakSe pravRttiH nApi 'sapakSa' zabdasya pksse| yathA cAnayoH saMketAdapi nAnyatra vattiH evaM 'anyatara' zabdasya sAmAnye saMketitasya na vizeSa eva vRtiH / ubhayAbhidhAyakatve tu vivakSAvazenAnyataratra niymH| na caivamapi vizeSe tasya vRttau dUSaNaM tadavasthameva; evaM doSodbhAvane kasyacit samyagdhetutvAnupapatteH, kRtakatvAderapi pakSadharmatvavivakSAyAM vizeSarUpatvAdanugamAbhAvAt sapakSavizeSitasya pakSadharmatvA'yogAt / atha kRtakatvamAtrasya hetutvena vivakSAto na doSastarhi tat prakRte'pi tulyam 'anyatara' zabdasyApyanaGgIkRtavizeSasya dvayAbhidhAne saamopptteH| etena yaduktaM nyAyavidA - 'anarthaH khalvapi kalpanAsamAropito na liGgam tathA pakSa evAyaM pakSasapakSayoranyataraH' ( ) ityAdi; tadapi nirastam trairUpyasadbhAve'pi prakaraNasamatvenA'syA'gamakatvAt / zabda bhI kisI vizeSa kA yAnI pakSa athavA sapakSa kA vAcaka bana sakatA hai| taba prakaraNasama ke badale asAdhAraNaanaikAntika yA asiddha hetvAbhAsa kA punarAvarttana hogA aura prakaraNasama kA vilopa honA anivArya hai' - to yaha ThIka nahIM hai| zabdapravRtti vivakSAdhIna hone para bhI lokavyavahAra kA ullaMghana nahIM krtii| 'zabda kA kisa artha ke sAtha prastuta meM sambandha abhipreta hai' yaha vyutpatti lokavyavahAra para nirbhara rahatI hai| lokavyavahAra meM, vivakSA hone para bhI 'pakSa' zabda kI sapakSa ke liye aura 'sapakSa' zabda kI pakSa ke liye pravRtti nahIM hotii| jaise pakSa-sapakSa ina do zabdoM kI pravRtti saMketa yAnI vivakSA hone para bhI kramazaH sapakSa aura pakSa ke liye nahIM ho sakatI, ThIka isI taraha ubhaya sAmAnya artha meM saMketita 'anyatara' zabda kI pravRtti bhI pakSAdi vizeSa ke liye nahIM ho sktii| hA~, vivakSA kA itanA yogadAna yahA~ jarUra hai ki 'anyatara' zabda ubhayasAmAnyavAn artha ke jariye ubhaya kA vAcaka hone para bhI vivakSA ke prabhAva se kisI eka sAmAnyavAna kA hI vAcaka ho yaha niyantraNa ho jAtA hai| ___yadi aisA kahA jAya ki - "kisI eka sAmAnyavAn ke vAcaka bana jAne se Akhira to 'anyatara' zabda kI vRtti kisI eka vizeSa artha meM hI phalita huI, isa liye prakaraNasama kA vilopa kA prasaMga bhI tadavastha hI raha jAyegA' - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki isa DhaMga se pUrvokta dUSaNa ke tadavastha raha jAne kA AkSepa karane para to koI bhI hetu sad hetu ke rUpa meM prasiddha nahIM ho pAyegA, kyoMki kRtakatvAdi (anityatA sAdhaka) hetu meM jaba pakSadharmatA kA anveSaNa kareMge taba zabdAtmakapakSagata kRtakatva hetu kA bhI pakSavRtti kRtakatvavizeSa meM hI paryavasAna phalita hogA, phalataH kRtakatvavizeSa kA anyatra anugama na hone se vaha bhI asAdhAraNaanaikAntika hI bana jAyegA, yadi sapakSavizeSita yAnI sapakSavRtti kRtakatvavizeSa ko hetu banAyeMge to vaha pakSadharma na hone se hetu asiddha hetvAbhAsa tthhregaa| yadi kahA jAya ki - 'pakSavRtti yA sapakSavRtti kI vivakSA ko choDa kara sirpha kRtakatva sAmAnya ko hI hetu karane se vaha hetvAbhAsa nahIM banegA' - to prastuta meM bhI samAna vArtA ho sakatI hai, vizeSa kA ullekha kiye vinA hI 'anyatara' zabda, sAmAnyadharmavidhayA donoM pakSapakSa kA pratipAdana karane meM samartha bana sakegA / phalataH asAdhAraNa yA asiddha ko avakAza na rahane para prakaraNasama hetvAbhAsa hI yahA~ sAvakAza raha paayegaa| nyAyavettA (saMbhavataH dharmakIrti) ne yahA~ prakaraNasama ko asAdhAraNa hetvAbhAsa siddha karane ke liye jo kahA hai ki - (zabda kA) artha na ho, usa ko bhI agara kalpanA se Aropita kiyA jAya phira bhI vaha hetu nahIM ho sktaa| isI taraha 'pakSa-sapakSAnyatara' zabda kA artha yahA~ pakSa hI phalita hotA hai|' ityAdi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktaH kAlAtyayApadiSTo'pi hetvAbhAso'paro'bhyupagataH, yathA 'pakvAnyetAnyAmraphalAni, ekazAkhAprabhavatvAdupayuktaphalavat' / asya hi rUpatrayayogino'pi pratyakSabAdhitakarmAnantaraprayogAt kAlAtyayApadiSTatA agamakatve nibandhanam / hetoH kAlo'duSTakarmAnantaraM prayogaH, pratyakSAdiviruddhasya tu duSTakarmAnantaraM prayogAt hetukAlavyatikrameNa prayogaH, tasmAcca kAlAtyayApadiSTazabdAbhidheyatA hetvAbhAsatA ca / taduktaM nyAyabhASyakRtA 'yat punaranumAnaM pratyakSA''gamaviruddhaM nyAyAbhAsaH sa iti' (vAtsyA0 bhA0 pR0 4 paM0 5 ) / tadevaM paJcalakSaNayogini hetAvavinAbhAvaparisamApteH tatputratvAdau tu trailakSaNye'pi kAlAtyayApadiSTatvAnna gamakatvam iti naiyAyikAH / 256 asadetat, asiddhAdivyatirekeNAparasya prakaraNasamAdeH hetvAbhAsasyA'yogAt / yacca prakaraNasamasya 'anityaH zabdaH anupalabhyamAnanityadharmakatvAt' ityudAharaNaM pradarzitam tadasaMgatameva / yato'nupalabhya - jo kahA hai| vaha bhI uparokta sAmAnya vizeSa carcA ke prakAza meM nirasta ho jAtA hai| phalitArtha yahI hai ki anyataratva hetu meM, hetu ke prativAdisvIkRta tInoM lakSaNa hone para bhI prakaraNasama hone se hI yaha hetu sAdhya kA gamaka yAnI sAdhaka nahIM ho sakatA / * kAlAtyayApadiSTa svatantra hetvAbhAsa * jaise prakaraNasama hetu hetvAbhAsa hai vaise hI eka aura bhI hetvAbhAsa hai jisa ko naiyAyika mata meM kAlAtyayApadiSTa kahA jAtA hai| karma yAnI sAdhya kA nirdeza jaba pratyakSa athavA Agama se viruddha ho, taba usa dazA meM jisa hetu kA prayoga kiyA jAtA hai usa ko kAlAtyayApadiSTa (bAdhita ) kahA jAtA hai / udA0 'ye Amraphala pake hue haiM kyoMki pUrvabhakSita phala kI samAna zAkhA meM utpanna hai, jaise ki pUrvabhakSita Amraphala / ' yahA~ 'ekazAkhotpatti' hetu pakSadharma hai, sapakSadharma hai aura vipakSavyAvRtta bhI hai / tInoM lakSaNa se yukta hone para bhI una AmraphaloM meM pakvatA ( naramAI ityAdi) ke viruddha kaThoratA pratyakSa siddha hai, ata eva pakvatAsvarUpa sAdhya (yAnI karma ) pratyakSabAdhita hai, pratyakSa bAdha hone para bhI yahA~ pakvatA kI siddhi hai yahI kAlAtyayApadiSTatA hai jo hetu meM sAdhya kI asAdhakatA kA nimitta hai / zabdArtha dekhiye - kAla yAnI hetu kA abAdhita karma hone para prayoga karanA / jaba karma pratyakSAdiviruddha hai taba bAdhita karma lakSita hone ke bAda jo hetu kA prayoga kiyA jAtA hai vaha hetu kAla kA ullaMghana kara ke hotA hai, ata eva usa ko 'kAlAtyayApadiSTa' zabda se aura hetvAbhAsarUpa meM vyavahRta kiyA jAtA hai| nyAyabhASyakAra vAtsyAyana liye ekazAkhotpatti hetu kA prayoga kiyA jA rahA kahA pratyakSa athavA Agama se viruddha jo anumAna prayoga kiyA jAya vaha nyAyAbhAsAtmaka hotA hai / naiyAyika kI uparokta carcA kA sAra yaha hai ki avinAbhAva arthAt vyApti kA nivezana paJca lakSaNa (pakSadharmatAsapakSavRttitva-vipakSavyAvRtti-asatpratipakSitatva abAdhitatva) vAle hetu meM hI nirvivAda siddha hotA hai / zyAmatva sAdhaka tatputratva Adi hetu meM prAthamika tIna lakSaNoM ke hone para bhI vaha kAlAtyayApadiSTa hone se, arthAt abAdhita na hone se sAdhya kA sAdhaka nahIM ho sakatA / * hetvAbhAsa pA~ca nahIM, tIna-uttarapakSa naiyAyikoM kI ora se paMca hetvAbhAsa kA samarthana kiyA gayA - usa ke sAmane vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUrijI aba kahate haiM ki pA~ca hetvAbhAsa kA vidhAna galata hai / yahA~ saMdarbha kA smaraNa kara liyA jAya 56 vIM mUla gAthA meM yaha kahA gayA hai ki ekAntavAdI sAdharmya athavA vaidharmya se sAdhya siddhi kare phira bhI tatputratvAdi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 257 mAnanityadharmakatvaM yadi zabde na tattvataH siddhaM tadA pakSavRttitayAsyAsiddhe kathaM nAsiddhaH ? atha tat tatra siddham tadA kiM sAdhyadharmA'nvite dharmiNi tat siddham uta tadvikale iti vaktavyam / yadi tadanvite tadA sAdhyavatyeva dharmiNi tasya sadbhAvasiddheH kathamagamakatA ? na hi 'sAdhyadharmamantareNa dharmiNyabhavanaM' vihAyAparaM hetoravinAbhAvitvama tacceta samasti kathaM na gamakatA, avinAbhAvanibandhanatvAttasyAH ? atha tadvikale tat tatra siddhaM tadA tatra varttamAno hetuH kathaM na viruddhaM, vipakSa eva varttamAnasya viruddhatvAt ? bhavati ca sAdhyadharmavikala eva dharmiNi varttamAno vipkssvRttiH| atha saMdigdhasAdhyadharmavati tat tatra varttate tadA saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAd anaikaantikH| atha sAdhyadharmivyatirikte dharmyantare yasya sAdhyAbhAva eva darzanaM sa viruddhaH, yasya ca tadabhAve'pi asaavnaikaantikH| na hi dharmiNa eva vipakSatA tasya hi vipakSatve sarvasya hetorahetutvaprasakteH / yataH sAdhyadharmI sAdhyadharmasadasattvAzrayatvena sarvadA saMdigdha eva sAdhyasiddheH prAg anyathA sAdhyAbhAve nizcite sAdhyAbhAvanizcAyakatvena pramANena bAdhitatvAt hetorapravRttireva syAt, pratyakSAdipramANena ca sAdhyadharmayuktatayA dharmiNo nizcaye hetorvaiyarthyaprasaktiH pratyakSAdita eva hetusAdhyasya siddheH| tasmAt hetu meM sadhetutva kA prasaMga rahatA hai| pUrvapakSane yahA~ kAlAtyayApadiSTatvAdi doSa kA pradarzana kiyA thA taba vyAkhyAkAra ne kahA ki hetvAbhAsa tIna hI hai| unake sAmane naiyAyikoM ne vistAra se prakaraNasama aura kAlAtyayApadiSTa hetvAbhAsa kA samarthana kiyaa| aba vyAkhyAkAra kahate haiM - asiddha, anaikAntika aura viruddha ye tIna hI hetvAbhAsa haiN| prakaraNasama aura kAlAtyayApadiSTa - ye do doSa hetu meM saMgata nahIM hone se ve hetvAbhAsa nahIM ho skte| prakaraNasama ke nirUpaNa meM jo udAharaNasthAna batAyA gayA hai - 'zabda anitya hai kyoMki usameM nitya dharma kI upalabdhi nahIM hotI' - yaha udAharaNa pRthak prakaraNasama hetvAbhAsa dikhAne meM asamartha hai| kAraNa, yadi zabda meM nityadharma kI anupalabdhi paramArtha se siddha nahIM hai to hetu pakSavRtti na hone se asiddha bana jAtA hai, taba yahA~ asiddha hetvAbhAsa hI kyoM na mAnA jAya ? yadi zabda meM nityadharma kI anapalabdhi pAramArthikarUpa se siddha ho taba do vikalpa soca lenA cAhiye - ki vaha siddha hetu sAdhya dharma se viziSTa dharmI meM siddha hai yA sAdhyadharma se zUnya dharmI meM ? tAtparya yaha hai ki sAdhyadharma anityatva se viziSTa dharmI ghaTAdi meM yadi hetu siddha hai taba to sapakSavRtti bhI hai isaliye vaha zabda meM apane sAdhya kA sAdhana karane meM sakSama kyoM na ha meM avinAbhAva prasiddha hotA hai vahI hetu sAdhyasAdhaka hotA hai| 'sAdhyadharma ke na rahane para kisI bhI dharmI meM svayaM nahIM rahatA' - yahI hetu kA sAdhya ke sAtha avinAbhAva hai| anityatva sAdhya na rahane para nityadharmAnupalabdhirUpa hetu bhI kisI dharmI meM nahIM rahatA, ataH hetu sAdhya kA avinAbhAvI siddha hotA hai, to phira nityadharmAnupalabdhi hetu sAdhyasAdhaka kyoM nahIM hogA ? yadi aisA ho ki nityadharmAnupalabdhi hetu sAdhyadharmaviziSTa dharmI meM nahIM kintu sAdhyadharmazUnya dharmI meM hI siddha hai, taba to vaise dharmI meM rahanevAlA hetu viruddha hI kahA jAnA ucita hai| sAdhyadharmazUnya dharmI ko hI vipakSa kahA jAtA hai aura aise vipakSa meM hI rahanevAlA hetu viruddha kahA jAtA hai| jo hetu sAdhyadharmazUnya dharmI meM rahe vahI to vipakSavRtti kahA jAtA hai| yadi yaha saMdeha ho ki 'hetu jisa dharmI (pakSa) meM rahatA hai vaha sAdhyadharma se viziSTa hai yA zUnya hai ?' to yahA~ hetu ke dharmI ko yAnI pakSa ko saMdigdhasAdhyadharmavAlA kahA jAyegA, hetu yadi aise saMdigdhasAdhyadharmavAle dharmI meM vartamAna hai to usa kI vipakSavyAvRtti bhI saMdigdha ho jAyegI, kyoMki yadi hetu kA dharmI sAdhyadharmazUnya hogA to vahI vipakSa bana jAyegA, kintu pakSa yahA~ vipakSabhUta hI hai yA nahIM isa bAre meM saMdeha hai isaliye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 __ zrI sammati-tarkaprakaraNam saMdigdhasAdhyadharmA dharmI hetorAzrayatvenaiSTavya iti / yadi anaikAntikastatra vartamAno hetuH, dhUmAdirapi tarhi tathAvidha eva syAt tasyApi evaM saMdigdhavyatirekitvAt / yadi hi vipakSavRttitvena nizcito yathA'gamakastathA saMdigdhavyatirekyapi, anumAnaprAmANyaM parityaktameva bhavet / tato'numeyavyatirikte sAdhyAbhAvavatyeva tu varttamAnaH pakSadharmatve sati viruddhaH ityabhyupagantavyam / yazca vipakSAdvyAvRttaH sapakSe cA'nugataH pakSadharmo nizcitaH sa svasAdhyaM gamayati / prakRtastu yadyapi vipakSAd vyAvRttastathApi na svasAdhyasAdhakaH pratibandhasya svasAdhyenA'nizcayAt / tadanizcayazca na vipakSavRttitvena, kintu prakaraNasamatvena, ekazAkhAprabhavatvAdestu kAlAtyayApadiSTatveneti / asadetat, yato yadi dharmivyatirikte dharmyantare hetoH svasAdhyena pratibandho'bhyupagamyate tadA hetu saMdigdha vipakSavyAvRtti vAlA ho jAne se vaha anaikAntika kahA jaayegaa| (yahA~ saMdigdhAnaikAntika hetvAbhAsa hogaa|) * nityadharmAnupalabdhi hetu meM anaikAntitA kA virodha-naiyAyika * yahA~ saMdigdhasAdhyadharmavAle pakSa ko le kara batAye gaye anaikAntika doSa ke nivAraNa ke liye anaikAntika aura viruddha meM antara spaSTa karatA huA naiyAyika kahatA hai - sAdhyadharmI se atirikta jo dharmI hai vahA~ sAdhya kA abhAva hI rahatA ho, phira bhI yadi hetu vahA~ varttamAna ho to usako viruddha hetvAbhAsa kahA jAyegA, kintu yadi vaise dharmI meM kabhI sAdhya ke rahane para hetu rahatA ho, kabhI sAdhya ke na rahane para bhI hetu rahatA ho - to aise hetu ko anaikAntika hetvAbhAsa kahA jAtA hai| naiyAyika yahA~ spaSTatA karanA cAhate haiM ki jo sAdhyadharmI hai, yAnI jisa dharmI meM sAdhya siddha kiyA jA rahA hai usa dharmI ko vipakSa nahIM mAnA jA sktaa| yadi usa meM sAdhya kA darzana nahIM hotA itane mAtra se usako vipakSa mAna liyA jAya to sarvatra hetu vipakSavRtti bana jAne se asad hetu bana baitthegaa| jaba taka sAdhyadharmI meM sAdhya siddhi ke liye hetu prayoga nahIM kiyA gayA aura aba kiyA jA rahA hai, taba hetuprayoga ke pahale to pratyeka sAdhyadharmI meM yaha saMdeha hotA hI hai ki vaha sAdhyadharma kA saccA Azraya hai yA nahIM hai, yaha saMdeha to ulTA anumAna meM sahAyaka hotA hai, virodhI nahIM, isaliye usako saMdeha aura usake AdhAra para anaikAntika doSa dikhAnA galata hai| yadi sAdhyasiddhi ke pahale saMdeha hone ke badale dharmI meM sAdhyAbhAva nizcita rahegA, taba sAdhyAbhAva ke nizcAyaka pramANa se sAdhyasiddhi bAdhita ho jAne para hetu ke pratipAdana ko avakAza hI nahIM rhtaa| aise hI, yadi sAdhyasiddhi ke pahale hI sAdhya vahA~ pratyakSAdi anya pramANa se nizcita hai, taba to dharmI kA sAdhyadharmaviziSTatayA nizcaya ho gayA, aba hetuprayoga karanA nirarthaka hai, kyoMki hetuprayoga se jisa sAdhya kA nizcaya karanA hai vaha to pahale hI pratyakSAdi se nizcita ho cukA hai| isa carcA kA pariNAma yaha hai ki hetu kA Azraya vahI iSTa hai jisa dharmI meM sAdhyadharma kA saMdeha ho, na ki usakA nizcaya, na to usake abhAva kA nizcaya / yadi aise saMdigdhasAdhyadharma se viziSTa dharmI meM rahanevAle hetu ko anaikAntika ghoSita kiyA jAyegA, to dhUmAdi hetu bhI saMdigdha agnivAle parvatAdi meM raha jAne se, anaikAntika doSagrasta ho baiThegA, kyoMki dhUma hetu kA bhI agnivirahaviziSTa dharmI se vyatireka yAnI vyAvRtti saMdehagrasta hai| tAtparya yaha hai ki pakSa meM hI vipakSavRttitvena saMdigdha hetu anaikAntika nahIM hotA, yadi vipakSavRttitvena nizcita hetu kI taraha vaha bhI anaikAntika mAna liyA jAya to sAdhyadharmI bhI vipakSarUpa meM sarvadA saMdigdha rahane se aura sadhetu bhI usa meM vartamAna rahane se saba koI hetu anaikAntikadoSagrasta ho jaayegaa| natIjA yaha hogA ki anumAna ke prAmANya kA hI uccheda ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 259 dharmiNyupAdIyamAno'pi hetuH sAdhyasyopasthApako na syAt sAdhyadharmiNi sAdhyamantareNA'pi heto sadbhAvAbhyupagamAt, tadvyatirikta eva dharmyantare tasya sAdhyena pratibandhagrahaNAt / na cAnyatra svasAdhyA'vinAbhAvitvena nizcito'nyatra sAdhyaM gamayet atiprasaGgAt / / __ atha yadi sAdhyadharmAnvitatvena sAdhyadharmiNyapi heturanvayapradarzanakAla eva nizcitastadA pUrvameva sAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi nizcayAt pakSadharmatAgrahaNasya vaiyarthyam / asadetat, yataH pratibandhaprasAdhakena pramANena sarvopasaMhAreNa 'sAdhanadharmaH sAdhyadharmAbhAve kvacidapi na bhavati' - iti sAmAnyena pratibandhanizcaye, pakSadharmatAgrahaNakAle yatraiva dharmiNyupalabhyate hetustatraiva svasAdhyaM nizcAyayatIti pakSadharmatAgrahaNasya vizeSaviSayapratipattinibandhanatvAnnAnumAnasya vaiyarthyam / na hi viziSTadharmiNyupalabhyamAno hetustadgatasAdhya - jaayegaa| niSkarSa, anumeya yAnI pakSa se bhinna sAdhyadharmaviziSTa meM aura sAdhyadharmazUnya meM, ubhaya meM rahanevAlA hetu anaikAntika kahA jAyegA aura sAdhyadharmazUnya dharmI meM hI rahatA ho aise hetu ko viruddha kahA jaayegaa| vahI hetu saddhetu yAnI sAdhyasAdhaka hotA hai jo nizcitarUpa se vipakSa se vyAvRtta ho, nizcitarUpa se sapakSa meM vartamAna ho aura nizcitarUpa se pakSavRtti bhI ho| nityadharmAnupalabdhirUpa hetu vipakSabhUta nitya padArtha se vyAvRtta jarUra hai, kintu phira bhI apane sAdhya kA sAdhaka nahIM hai kyoMki usa hetu ko apane anityatva sAdhya ke sAtha vyApti prasiddha nahIM hai| aisA nahIM hai ki vaha hetu vipakSavRtti hai isaliye vyApti prasiddha nahIM hai, kintu prakaraNasama hone se hI usa hetu meM apane sAdhya kI vyApti nizcita nahIM ho sktii| tathA, ekazAkhotpatti hetu to pUrva meM kahe mutAbika kAlAtyayApadiSTa hai isIliye vahA~ vyApti aprasiddha hai| tAtparya, prakaraNasama aura kAlAtyayApadiSTa ko bhI hetvAbhAsa mAnanA caahiye| * vipakSIbhUtapakSa meM sAdhyanizcaya kA aniSTa - uttarapakSa * __ vyAkhyAkAra kahate haiM ki yaha vidhAna galata hai| Apane jo kahA hai vipakSa meM sAdhya ke na rahane para na rahanevAlA aura sapakSa meM rahanevAlA hetu sAdhya sAdhaka hotA hai - usakA matalaba yaha huA ki hetu kI apane sAdhya ke sAtha vyApti kA grahaNa pakSAtmaka dharmI sahita anya dharmIyoM meM ho aisA Apa ko abhipreta nahIM hai kintu pakSAtmaka dharmI ko choDa kara anya dharmIyoM meM hI hetu meM svasAdhya kI vyApti kA grahaNa iSTa hai| taba aisA mAnane para pakSa meM hetu kA bhAna hone para bhI usa se apane sAdhya kA prakAzana nahIM ho sakegA, kyoMki vyApti to anya dharmiyoM meM hI abhipreta hai, pakSAtmaka dharmI meM nahIM, arthAt sAdhyadharmI meM to sAdhya ke na hone para bhI agara hetu rahatA hai to vaha Apa ko mAnya hai, kyoMki Apa ke matAnasAra to heta meM sAdhya kI vyApti kA grahaNa sirpha anyadharmI meM hI iSTa hai| aisA nahIM ho sakatA ki anyadharmI meM (yAnI pAkazAlA Adi meM) hetu kI apane sAdhya ke sAtha vyApti kA grahaNa kiyA gayA ho to itara dharmI (parvatAdi) meM bhI sAdhya kA nizcaya karA ske| yadi aisA mAneMge to jalahRdAdi meM sAdhya ke nizcaya kA atiprasaMga ho jaayegaa| * hetu meM pakSadharmatAgrahaNa kI sArthakatA * naiyAyika :- hetu kI vyApti ke nirUpaNakAla meM, sAdhyadharmI yAnI pakSa ko bhI hetu-adhikaraNa ke rUpa meM grahaNa karake yadi vahA~ bhI sAdhyadharma-avinAbhAvarUpa se hetu kA nizcaya kiyA jA cukA hai, to vahA~ tathAvidha hetu ke bala para sAdhyadharma kA bhI usI vakta nizcaya ho cukA rhegaa| aba vartamAna meM jaba ki sAdhyanizcaya pahale hI ho gayA hai taba hetu meM pakSavRttitva ke grahaNa kA kyA matalaba ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam mantareNopapattimAn anyathA tasya svasAdhyavyAptatvA'yogAt / na caivaM hetUpalambhe'pi sAdhyaviSayasadasattvA'nizcayaH yena saMdigdhavyatirekitA hetoH sarvatra bhavet, nizcitasvasAdhyAvinAbhUtahetUpalambhasyaiva sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattirUpatvAt / na hi tatra tathAbhUtahetunizcayAdaparastasya svasAdhanapratipAdanavyApAraH / ata eva nizcitapratibandhaikahetusadbhAve dharmiNi na viparItasAdhyopasthApakasya tallakSaNayogino hetvantarasya sadbhAvaH tayordvayorapi svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityAnityatvayozcaikatraikadaikAntavAdimatena virodhAdasambhavAt tadvyavasthApaka hetvorapyasaMbhavasya nyAyaprAptatvAt / sambhave vA tayoH svasAdhyAvinAbhUtatvAt nityAnityatvadharmayuktatvaM dharmiNaH syAditi kutaH prakaraNasamasyA'gamakatA ? athAnyatarasyAtra svasAdhyAvinAbhAvavikalatA tarhi tata eva tasyA'gamakateti kimasatpratipakSatArUpapratipAdanaprayAsena ? ! 260 kiMca, nityadharmAnupalabdhiH prasajyapratiSedharUpA paryudAsarUpA vA zabdA'nityatve hetuH ? na tAvadAdyaH pakSaH anupalabdhimAtrasya tucchasya sAdhyA'sAdhakatvAt / atha dvitIyaH tadA'nityadharmopalabdhireva heturiti yadyasau zabde siddhA kathaM nA'nityatAsiddhiH ? atha cintAsambandhinA puruSeNAsau prayujyate iti na jainavAdI :* aisA kahanA galata hai / kAraNa, vyAptigrahakAla meM vyAptigrAhaka pramANa se sarva hetu - adhikaraNa ke ullekha ke sAtha vyAptinizcaya kiyA jAtA hai vaha sAmAnyarUpa se isa DhaMga se kiyA jAtA hai ki sAdhyadharma jahA~ nahIM hotA vahA~ kahIM bhI sAdhana dharma nahIM hotA / usa samaya prastuta pakSa meM hetu hai yA nahIM yaha anveSaNa nahIM kiyA gayA thaa| aba vaha kiyA jA rahA hai taba jisa pakSa meM hetu kI upalabdhi hotI hai usI pakSavyakti meM ( na ki sakala hetu - adhikaraNa meM) hI apane sAdhya kA nizcaya sthApita karatA hai / yahA~ vyaktivizeSarUpa pakSa meM sAdhya kA nizcaya karane meM tathAvidhapakSavRttitva kA anveSaNa sArthaka banatA hai, ataH pahale jo anumAnavyarthatA kI AzaMkA kI gayI thI vaha nirmUla ho jAtI hai| vahA~ aisA anumAna kiyA jAtA hai ki, yahA~ vyaktivizeSa meM dikhAI dene vAlA hetu, vinA sAdhya ke yahA~ ho nahIM sakatA, yadi hotA to vaha apane sAdhya se avinAbhAvI nahIM ho sktaa| pahale jo kahA thA ki hetu meM sarvatra saMdigdhavyatirekatA ke kAraNa asAdhakatA prasakta hogI vaha bhI kucha nahIM hai, kyoMki sAdhyAvinAbhUta hetu kA vyaktivizeSAtmaka pakSa upalambha hone para 'sAdhya vahA~ hai yA nahIM' aisA anirNaya Tika nahIM sakatA, kyoMki pakSa meM svasAdhyavinAbhUtasvarUpa se nizcita hetu kA upalambha hI pakSa meM sAdhya kI upalabdhi rUpa hai| pakSa meM apane sAdhya se avinAbhUtasvarUpa se hetu kA nizcaya honA yahI hetu meM apane sAdhya kA sAdhakatva hai, sAdhakatA usa se koI anya nahIM hai / aisI sthiti meM, jaba sunizcita vyAptivAle eka hetu kA yadi pakSa meM sadbhAva sujJAta huA, taba vahA~ usI pakSa me viparIta sAdhya kA sAdhana karane vAlA avinAbhUta anya hetu kA sadbhAva sambhava hI nahIM hai, yadi ve donoM hI hetu sunizcitarUpa se apane sAdhya se avinAbhUta hai to ekAntavAdI ke mata meM kisI eka vastu meM nityatva aura anityatva ye donoM sAdhyadharmoM kA samAveza viruddha hone ke kAraNa asambhava hai, ata eva una donoM ke pRthak pRthak avinAbhUta do hetu kA kisI eka pakSa meM kabhI bhI sambhava na honA yaha nyAyasaMgata hai / yadi vaisA sambhava ho taba to doneM hetu apane sAdhya ke avinAbhUta hone ke bala para eka dharmI meM nityadharmaanitya dharma ubhaya samAveza kyoM siddha nahIM hogA ? kaise vahA~ prakaraNasama hetvAbhAsa kaha kara hetu ko asAdhaka kahA jAya ? hA~, yadi una donoM hetu meM koI eka apane sAdhya ke avinAbhAva se zUnya ho, taba to vyApti ke viraha se hI usameM asAdhakatA siddha rahegI, phira usa meM 'asatpratipakSitatva' eka adhika rUpa ke anveSaNa ke prayAsa kI kyA AvazyakatA hai ? 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 261 tatra nizcitA tarhi kathaM na saMdigdhAsiddho hetudinaM prati ? prativAdinastatvasau svarUpAsiddha eva nityadharmopalabdhestatra tasya siddheH ? yadapi - ubhayAnupalabdhinibandhanA yadA dvayorapi cintA tadaikadezopalabdheranyatareNa hetutvenopAdAne kathaM cintAsambandhyeva dvitIyaH tasyA'siddhatAM vaktuM pArayati ? - ityAdyabhidhAnam tadapi asaMgatam / yato yadi dvitIyaH saMzayApannatvAt tatrAsiddhatAM nodbhAvayituM samarthaH, prathamo'pi tarhi kathaM saMzayitatvAdeva tasya hetutAmabhidhAtuM zakto bhavet ? atha saMzayito'pi tatra hetutAmabhidadhyAt tadyasiddhatAmapyabhidadhyAt bhrAnterubhayatrA'vizeSAt / ___ yadapi 'sAdhanakAle nityadharmAnupalabdhiranityapakSa eva varttate na vipakSe' ityAdyabhidhAnam tadapyasaMgatam vipakSAdekAntato'sya vyAvRttau pakSadharmatve ca svasAdhyasAdhakatvameva, anyonyavyavacchedarUpANAmekavyavacchedenAparatra vRttinizcaye gatyantarAbhAvAt / na hi yo'nityapakSa eva varttamAno nizcito vastudharmaH sa tanna * anupalabdhi hetu meM prasajya-paryudAsa ke do vikalpa * prakaraNasama ke udAharaNa meM, nityadharmAnupalabdhi ko hetu dikhAnevAle naiyAyika ke sAmane yaha bhI prazna hai ki yahA~ anupalabdhi zabda se prasajya pratiSedha sammata hai yA paryudAsa ? pahalA pakSa to ThIka nahIM hai kyoMki prasajyapratiSedha pakSa meM anupalabdhi kA artha hogA upalabdhi kA abhAva, jo ki tuccha hotA hai, gadhe ke sIMga kI taraha tuccha anupalabdhi kabhI bhI apane sAdhya ko siddha nahIM kara sktii| yadi dUsarA paryudAsavAlA pakSa svIkRta ho to hetu kA phalitArtha yaha hogA ki anityadharmopalabdhi hetu hai| yadi yaha hetu zabda meM siddha hai taba to anAyAsa anityatA kI siddhi ho jAyegI, prakaraNasamatA ko avakAza hI kahA~ hai ? yadi kahA jAya ki - 'nityatva-anityatva kI cintA karane vAlA puruSa paryudAsa niSedha ke artha meM jaba nityadharmAnupalabdhi ko, yAnI anityadharmopalabdhi ko hetu banA kara anityatva kI siddhi ke liye prayoga kara rahA hai isa se hI yaha phalita hotA hai ki usa ke liye prayogakAla meM, zabda meM anityadharmopalabdhi nizcita nahIM hai arthAt saMdigdha hai|' - to isakA matalaba yahI hogA ki khuda vAdI ke mata meM bhI hetu saMdigdhAsiddha hai| tathA prativAdI ke liye to vaha svarUpAsiddha hI hai, kyoMki vaha zabda meM nityatva-siddhi ke liye anityadharmAnupalabdhi ko hI hetu kara rahA hai, ataH usake mata meM to zabda meM nityadharmopalabdhi (paryudAsa artha meM) hetu ke rUpa meM siddha hai| tAtparya, hetu meM asiddhi doSa hI huA na ki prakaraNasamatA kaa| yadi yaha kahA jAya - "zabda meM jaba nityadharma yA anitya dharma donoM meM se eka kI bhI upalabdhi nahIM hai, usa sthiti meM vAdI-prativAdI donoM jaba cintA (carcA) kara rahe haiM taba yadi una meM se koI eka puruSa kisI eka aMza kI upalabdhi ko (mAna lo ki nityadharmopalabdhi ko) hetu banA kara rakhe to dUsare cintAkArI puruSa ko kyA adhikAra hai ki vaha ubhayAnapalabdhi avasthA meM ukta heta ko asiddha meTa ghoSita kare ? tAtparya, ki yahA~ asiddhi kA udbhAvana nahIM ho sakatA kintu viparIta hetu lagA kara prakaraNasamatA kA hI pradarzana ho sakatA hai|" - yaha kathana bhI asaMgata hai| kyoMki yadi ubhayAnupalabdhimUlaka saMzaya ke kAraNa prativAdI vAdI ke anityadharmopalabdhi hetu meM asiddhi doSa kA udbhAvana karane meM niSphala rahatA hai to pahalA vAdI tathAvidha saMzaya ke kAraNa usa hetu ko hetu ke rUpa meM prastuta karane kA sAhasa karane meM kaise saphala hotA hai ? yadi saMzaya hone para bhI vaha usa hetu kA prayoga karatA hai to dUsarA vAdI saMzaya hone para bhI vahA~ asiddhi doSa kA nirUpaNa saralatA se kara sakatA hai, kyoMki bhrAnti to vAdI-prativAdI donoM ko ho sakatI hai, ataH prativAdI ko 'kadAcit merI bhrAnti hogI to' aisA Dara rakhane kI jarUra kyA hai ?! For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 zrI sammati-tarkaprakaraNam sAdhayatIti vaktuM yuktam / atha dvitIyo'pi vastudharmastatra tathaiva nishcitH| na, parasparaviruddhadharmayostadavinAbhUtayokatra dharmiNyayogAt, yoge vA nityAnityatvayoH zabdAkhye dharmiNyekadA sadbhAvAt anekAntarUpavastusadbhAvo'bhyupagataH syAt, tamantareNa taddhatvoH svasAdhyAvinAbhUtayoH ttraayogaat| atha dvayostulyabalayorekatra pravRttau parasparaviSayapratibandhAna svasAdhyasAdhakatvam / asadetat, svasAdhyAvinAbhUtayordharmiNi tayorupalabdhireva svasAdhyasAdhakatvamiti kutastatsadbhAve parasparaviSayapratibandhaH ? tatpratibandho * eka dharmI meM viruddha do dharma ke samAveza se syAdvAda-siddhi * ___ yaha jo pahale kahA hai (251-3) ki 'zabda meM anityatvasAdhana ke prayoga kAla meM nityadharmAnupalabdhi hetu vipakSa meM nahIM rahatA kintu anityapakSa meM hI vartamAna hai ataH sirpha sapakSa meM hI rahane se yaha hetu anaikAntika nahIM hai kintu prakaraNasama hai|' - yaha vidhAna asaMgata hai kyoMki yadi sAdhanakAla meM hetu vipakSa se sarvathA vyAvRtta aura pakSavRtti hogA to vaha anityatvarUpa apane sAdhya kI siddhi kiye vinA nahIM raha sktaa| kAraNa, paraspara ulaTe svarUpa vAle do dharmI meM se eka dharmI meM kisI eka dharma ke astitva kA vyavaccheda hone para dUsare meM usa dharma kI vRtti kA nizcaya ho kara hI rahegA kyoMki aura koI vikalpa hI vahA~ nahIM hai| jaba hetu kA vipakSa se vyavaccheda ho gayA to sapakSavRtti kA nizcaya ho kara hI rahegA kyoMki sapakSa aura vipakSa paraspara ulaTe svarUpavAle haiN| ataH 'hetu anityapakSa meM vRtti hai' isa prakAra jaba vastudharma (hetu) kA nizcaya ho jAya taba 'apane sAdhya ko vaha nahIM sAdha sakatA' aisA kahanA ucita nahIM hai| yadi kahA jAya ki - 'jaise nityadharmAnupalabdhirUpa vastudharma kA "vipakSa meM na honA, sapakSa meM honA' aisA nizcaya hai vaise hI nityapakSa meM anityadharmAnupalabdhirUpa pratihetu vastudharma kA bhI vaisA hI nizcaya hai, isa liye kisI bhI eka se sva sAdhya nizcaya nahIM ho skegaa|' - to yaha bhI ThIka nahIM kyoMki Apa ke matAnasAra paraspara virodhI dharmoM kA yA una ke avinAbhAvI vyApya dharmoM kA eka dharmI meM saMgama azakya hai| hA~ syAdvAdIyoM kI taraha Apa una kA samAveza mAna lete haiM taba to zabdAtmaka eka dharmI meM eka kAla meM nityatva-anityatva ubhaya kA sadbhAva ukta do anumAnoM se siddha ho jAne se Apa ko bhI anekAntAtmaka vastusvarUpa kA svIkAra karanA paDegA, kyoMki aisA svIkAra kiye vinA apane sAdhya ke avinAbhAvI do hetuoM kA zabdAtmaka dharmI meM samAveza ghaTita nahIM hogaa| yadi kahA jAya - 'eka dharmI meM prayukta kiye gaye donoM hetu samAna bala vAle hone se eka-dUsare ke sAdhya kI siddhi meM pratibandha lagA deMge, ataH apane apane sAdhya kI siddhi nahIM kara paayeNge|' - to yaha bAta galata hai, pahale hI kaha Aye haiM ki hetu ke upalambha se sAdhya kI upalabdhi pRthak hotI hai aisA nahIM hai, apane sAdhya ke avinAbhUta hetu kA upalambha hI garbhitarUpa se sAdhya kA upalambha hai| eka dharmI meM svasAdhyavyApta do dharmoM kA upalambha jaba hogA taba usa ke sAtha sAtha hI una ke apane apane sAdhya kA upalambha avilamba ho jAyegA, phira eka-dUsare ko pratibandha lagAne kA avakAza hI kahA~ rahatA hai ?! pratibandha hogA to aisA hogA ki eka svasAdhyAvinAbhUta hetu kA upalambha eka dharmI meM huA to dUsare tathAvidha pratihetu kA upalambha vahA~ nahIM hogaa| kintu Apane to donoM hetu meM trairUpya kA svIkAra kiyA hai, ataH donoM hetu kI apravRtti svarUpa pratibandha ko yahA~ avakAza hI nahIM hai, kyoMki donoM hetu kI eka dharmI meM pravRtti (upalabdhi) aura apravRtti ye donoM kramazaH bhAva-abhAva svarUpa hone se paraspara eka dUsare ko choDa kara rahane ke svabhAva vAle hI haiM, ataH eka dharmI meM eka ke hone para dUsare kI, yAnI donoM hetu kI eka dharmI meM pravRtti hone para apravRtti vahA~ nahIM ho sakatI jisa se pratibandha labdhaprasara ho ske| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 hi tayostathAbhUtayostatrA'pravRttiH, sA ca trairUpyAbhyupagame virodhAdayuktA bhAvAbhAvayoH parasparaparihArasthitalakSaNatayaikatrA'yogAt / atha dvayoranyonyavyavacchedarUpayorekatrA'yogAdanityadharmAnupalabdhernityadharmAnupalabdhervA bAdhA / na, anumAnasyAnumAnAntareNa bAdhA'yogAt / tathAhi - tulyabalayorvA tayorbAdhyabAdhakabhAvaM atulyabalayorvA ? na tAvadAdyaH pakSaH, dvayostulyatve ekasya bAdhakatvamaparasya bAdhyatvamiti vizeSAnupapatteH / na ca pakSadharmatvAdyabhAvAdirekasya vizeSaH, tasyAnabhyupagamAdabhyupagame vA tata evaikasya duSTatvAnna kiJcidanumAnabAdhayA / tanna pUrvaH pakSaH / nApi dvitIyaH, yato'tulyabalatvaM tayoH pakSadharmatvAdibhAvAbhAvakRtam, anumAnabAdhAjanitaM vA ? na tAvat AdyaH pakSaH, tasyAnabhyupagamAdabhyupagame vA'numAnabAdhavaiyarthyaprasakteH / nApi dvitIyaH tasyAdyApi vicArAspadatvAt / na hi dvayostrairUpyAttulyatve ekasya bAdhyatvamaparasya ca bAdhakatvam iti vyavasthApayituM zakyam / tannAnumAnabAdhAkRtamapi atulyabalatvamitaretarAzrayadoSApatteH parisphuTatvAt / etena pakSa-sapakSAnyataratvAderapi prakaraNasamasya vyudAsaH kRto draSTavyaH, nyAyasya samAnatvAt / yadi yaha kahA jAya ki 'do parasparavyavacchedAtmaka dharmoM kA eka dharmI meM avakAza nahIM hotA / anityadharmAnupalabdhi aura nityadharmAnupalabdhi paraspara viparIta haiM ataH eka dharmI meM eka ke hone para dUsare kA pratibandha kyoM nahIM hogA ?" yaha prazna saMgata nahIM hai, kyoMki ve donoM parasparavyavacchedasvarUpa hone para bhI jaba una donoM kA eka dharmI meM prayoga kiyA jAya taba donoM svatantra anumAna hone se, eka anumAna dUsare anumAna kA koI pratibandha nahIM lagA sakatA / * eka anumAna dUsare anumAna kA bAdhaka kyoM nahIM ? * eka anumAna yadi dUsare anumAna kA bAdhaka hogA to do vikalpaprazna khar3e hoMge anumAnoM meM bAdhyabAdhaka bhAva hogA yA asamAnabalavAle meM ? pahale pakSa meM bAdhya - bAdhaka bhAva sambhava hI nahIM hai, kyoMki donoM hI samAnabala vAle haiM, una meM eka meM dUsare se koI adhika vizeSatA hai nahIM / yaha to Apa nahIM kaha sakate ki eka pakSavRttitA kA viraha Adi vizeSatA hai, dUsare meM nahIM hai| kAraNa, Apa to prayogakAla meM donoM hetuoM ko pakSavRtti mAna kara calate haiM / yadi Apa kisI eka ko pakSavRttitvAdi se zUnya mAna leMge to usI se vahA~ asiddhAdi doSa pragaTa ho jAyegA, phira dUsare anumAna se bAdhA kI upasthiti ko avakAza hI kaise rahegA ? niSkarSa, pahalA vikalpa ayukta hai / dvitIya vikalpa bhI aprastuta hai, kyoMki yahI to aba taka vicArAdhIna hai ki do meM se kauna sA hetu hInabalavAlA aura kauna sA adhikabalavAlA hai ? aba taka to asamAnabalatA siddha nahIM hai / isa sthiti meM, jaba ki tInarUpoM kA samAveza donoM hetuoM meM samAna hai taba eka bAdhya aura dUsarA bAdhaka aisI vyavasthA kaise ho sakatI hai ? yahA~ anumAnabAdha ke bala para bhI asamAnabalatva nahIM kahA jA sakatA, kyoMki asamAnabala ke AdhAra para anumAnabAdha aura anumAnabAdha ke jariye asamAnabalatva siddha karane para anyonyAzraya doSa spaSTa hai| * pakSa-sapakSAnyataratva bhI prakaraNasama nahIM hai 263 Jain Educationa International ukta anupalabdhi hetu meM prakaraNasamatva doSa kA jaise nirAkaraNa kiyA gayA, vaise pakSa - sapakSAnyataratva (pakSa yA vipakSa meM se koI eka honA) Adi hetuoM meM bhI prakaraNasamatva kA nirasana jAna lenA cAhiye, kyoMki jisa yukti se pahale prakaraNasamatva kA nirasana kiyA hai vaha yukti vahA~ bhI samAnarUpa se saMlagna hai / kaise For Personal and Private Use Only samAna balavAle do Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 zrI sammati-tarkaprakaraNam yadapi 'atrA'sAdhAraNatvA'siddhatvadoSadvayanirAsArthamanyatarazabdAbhidheyatvaM pakSa-sapakSayoH sAdhAraNaM hetutvena vivakSitam anyatarazabdAt tathAvidhArthapratipatteH tasya tatra yogyatvAt' ityabhidhAnam tadapyasaMgatam yataH yatrA'niyamena phalasambandho vivakSito bhavati tatraiva loke 'anyatara' zabdaprayogo dRSTaH yathA 'devadattayajJadattayoranyataraM bhojaya' ityatrA'niyamena devadatto yajJadatto vA bhojanakriyayA sambadhyate iti 'anyatara' - zabdaprayogaH, na caivaM zabdaH pakSa-sapakSayoranyataraH tasya pakSatvena 'anyata' zabdavAcyatvA'yogAt / yadapi 'yadA pakSadharmatvaM prayoktA vivakSita tadA 'anyatara' zabdavAcyaH pakSaH' ityAdyabhidhAnam tadapyasaMgatam evaMvivakSAyAmasya kalpanAsamAropitatve'nartharUpatayA linggtvaanupptteH| na hi kalpanAviracitasyArthatvaM trairUpyaM vopapattimat atiprasaGgAt / tattve vA'nyasya gamakatAnibandhanasyAbhAvAt samyagghetutvaM syAdityuktaM prAk / ___ kAlAtyayApadiSTasya tu lakSaNamasaMgatameva / na hi pramANaprasiddhatrarUpyasadbhAve hetorviSayabAdhA sambhavinI, tayorvirodhAt / sAdhyasadbhAve eva hetordhamiNi sadbhAvastrairUpyam tadabhAva eva ca tatra tatsadbhAvo bAdhA, bhAvAbhAvayozcaikatraikasya virodhaH / yaha dekhiye - Apane jo pahale kahA hai ki - 'asAdhAraNa anaikAntika doSa aura asiddhatva doSa ye donoM ko niravakAza dikhAne ke liye pakSa aura sapakSa ubhaya sAdhAraNa 'abhyantara' zabdavAcya padArtha ko hetu ke rUpa meM pradarzita kiyA gayA hai| 'anyatara' zabda se 'do meM se koI eka' aise artha kA bodha hotA hai aura vaisA artha yahAM pakSa-sapakSAnyataratva kA, hone yogya hai, asaMgata nahIM hai|' - yaha vidhAna anucita hai| kAraNa, anyatara zabda kA yahI artha yahA~ saMgata nahIM hai| jahA~ phala arthAt vidheya kA anvaya aniyatarUpa se do meM se kisI bhI eka ke sAtha vivakSita ho (na ki do meM se amuka hI eka ke sAtha), vahA~ hI lokavyavahAra meM 'anyatara' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| jaise udA. 'devadatta-yajJadatta do meM se eka ko bhojana karAo' aise vAkyaprayoga se aniyatarUpa se bhojana karAne kI kriyA kA anvaya cAhe devadatta ke sAtha kiyA jAya yA yajJadatta ke sAtha, iSTa hai, ata eva yahA~ 'anyatara' zabda ke artha meM 'do meM se eka' aisA zabdaprayoga kiyA jA sakatA hai| Apane jo zabda ko pakSa kara ke pakSa-sapakSAnyatara ko hetu kiyA hai vahA~ to anyatara zabda se aniyatabhAva se 'pakSa yA sapakSarUpa hone se' aisA artha Apa ko abhipreta hI nahIM hai| Apa ko to niyatabhAva se 'anyatara' zabda se 'pakSa' hI artha abhipreta hai, aura usa ke liye 'anyatara' zabda kA gya nahIM hai| ataH anyatarazabda ke prayoga dvArA prakaraNasamatva ko labdhaprasara dikhAnA asAdhAraNaanaikAntika evaM asiddhatva ko niravakAza dikhAnA gairamunAsiba hai| ___ yaha jo Apane kahA thA ki - 'hetu meM pakSavRttitva dikhAnA vivakSita ho taba 'anyatara' zabda kA pakSa artha grahaNa krnaa|' - vaha bhI asaMgata hai kyoMki vAstava meM niyatarUpa se pakSAtmaka hI artha kA grahaNa zakya na hone para Apa ko yahA~ kalpanA se hI tathAvidha artha kA samAropaNa karanA par3egA aura kalpanA-Aropita artha to anartha hai, arthAt avAstava hai, usa meM hetutva hI nahIM ghaTa sktaa| kalpanA-Aropita artha na to vAstavika artha hotA hai, na usa meM hetu ke tIna rUpa bhI saMgata ho sakate haiM, kyoMki phira sarvathA avyavasthA kA atiprasaMga sira utthaayegaa| yadi kalpanA-Aropita artha meM tIna rUpoM ko saMgata mAnA jAya, taba to aura koI trairUpya se atirikta gamakatvaprayojaka hotA nahIM, trirUpatA hI gamakatva kA prayojaka hotA hai, phalataH vaha hetu samyag hetu hI bana baitthegaa| yaha pahale bhI kahA jA cukA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 265 kiJca, adhyakSAgamayoH kuto hetuviSayabAdhakatvamiti vaktavyam / 'svArthA'sambhave tayorabhAvAditi cet ? hetAvapi sati trairUpye tat samAnamityasAvapi tayorviSaye bAdhakaH syAt ; dRzyate hi candrArkAdisthairyagrAhyadhyakSaM dezAntaraprAptiliGgaprabhavatadgatyanumAnena bAdhyamAnam / atha tatsthairyagrAhyadhyakSasya tadA''bhAsatvAd bAdhyatvaM tarkhekazAkhAprabhavatvAnumAnasyApi tadA''bhAsatvAd bAdhyatvamityabhyupagantavyam / na ca "evamastu' iti vaktavyam yatastasya tadAbhAsatvaM kimadhyakSabAdhyatvAt uta trairUpyavaikalyAt ? na tAvadAdyaH pakSaH, itaretarAzrayadoSasadbhAvAt - tadAbhAsatve'dhyakSabAdhyatvam tatazca tdaabhaastvmityekaa'siddhaavnytraaprsiddheH| nApi dvitIyaH, trairUpyasadbhAvasya tatra pareNAbhyupagamAt, anabhyupagame vA tata eva tasyA'gamakatopapatteradhyakSabAdhAbhyapagamavaiyarthyAt / na cA'bAdhitaviSayatvaM hetulakSaNamupapannam trairUpyavanizcitasyaiva tasya gmkaanggtopptteH| na ca tasya nizcayaH sambhavati, svasambandhino'bAdhitatvanizcayasya tatkAlabhAvino'samyaganumAne'pi sadbhAvAt * kAlAtyayApadiSTa ke lakSaNa meM asaMgatiyA~ * kAlAtyayApadiSTa kA jo lakSaNa kathana kiyA gayA hai vaha galata hai| jaba tInarUpoM kA sadbhAva pramANasiddha ho taba hetu ke sAdhya viSaya meM pratibandha (= bAdha) honA sambhava nahIM hai| sAdhyapratibandha aura hetu ke tIna rUpa - una meM pakkA virodha hai| kaise, yaha hetu ke tIna rUpoM ke svarUpa ko kholane se patA calegA - 'sAdhya ke hone para hI heta kA honA' yahI trairUpya hai. 'heta kA honA' isa se 1 pakSavattitva aura 'sAdhya ke hone para hI' isa aMza se 2 sapakSa vRttitva aura 3 vipakSavyAvRtti donoM kA sadbhAva prasiddha ho jAtA hai| dUsarI ora sAdhya ke na hone para hI hetu kA raha jAnA - yaha bAdha hai, eka meM bhAvAtmaka sAdhya hai dUsare meM sAdhya kA abhAva hai aura eka sthala meM ina donoM meM spaSTa virodha hai| yaha bhI socanA cAhiye ki heta ke sAdhyAtmaka viSaya meM pratyakSa aura Agama kA bAdha kisa DhaMga se ho sakatA hai ? yadi yaha uttara ho ki jaba vahA~ svaviSayAtmaka padArtha nahIM hotA taba tadviSayaka pratyakSa yA Agama labdhaprasara nahIM hotA, isI se una donoM kA bAdha kahA jAtA hai| yahI uttara hetu ke bAre meM samAna hai, hetu meM bhI trairUpya taba vidyamAna hotA hai jaba apanA viSaya vidyamAna ho, ataH trairUpya ke hone para pratyakSa yA Agama hetu ke sAdhyAtmaka viSaya kA bAdha nahIM karegA, ulaTA hetu hI una donoM kA (pratyakSa-Agama kA) bAdha kregaa| yaha dikhatA to hai ki candra aura sUrya sthira ho aisA pratyakSa hone para bhI dezAntaraprApti hetuka gati ke anumAna se usa pratyakSa kA bAdha hotA hai, yAnI candra aura sUrya gatizIla siddha hote haiN| yadi yahA~ kahA jAya ki una kI sthiratA kA grAhaka pratyakSa pratyakSAbhAsa hotA hai isa liye usa kA anumAna se bAdha hotA hai - to prastuta bAdha ke udAharaNa meM bhI kahA jA sakatA hai ki Amraphala meM jo pakvatA kA anumAna hai vaha anumAnAbhAsa hai isa liye ekazAkhotpAda hetu se hone vAle pakvatA ke anumAna meM pratyakSa kA bAdha ho skegaa| ___hA~, aisA hI mAna lijiye' aisA bhI Apa yahA~ nahIM kaha sakate, kyoMki yahA~ do vikalpaprazna prasakta haiM, vaha anumAna pratyakSabAdhya hone se anumAnAbhAsa siddha hogA yA tIna rUpoM ke na hone se ? prathama pakSa to anyonyAzraya doSa hone se svIkArayogya nahIM hai - kyoMki usa ke anumAnAbhAsatva kI siddhi hone para hI usa meM pratyakSabAdhyatA mAnI jA sakegI aura pratyakSabAdhyatva siddha hone para hI anumAnAbhAsatva prasiddha hogaa| isa sthiti meM jaba taka eka asiddha hai taba taka dUsare kI siddhi nahIM ho skegii| dUsare pakSa meM trairUpya kA viraha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam uttarakAlabhAvino'siddhatvAt sarvasambandhinastAdAtvikasyottarakAlabhAvinazcAsiddhatvAt / na hyarvAdRzA 'sarvatra sarvadA sarveSAmatra bAdhakasyAbhAvaH' iti nizcetuM zakyam tannizcayanibandhanasyAbhAvAt / nAnupalambhastannibandhanaH sarvasambandhinastasyA'siddhatvAt, Atmasambandhino'naikAntikatvAt, na saMvAdastannibandhanaH prAganumAnapravRttestasyA'siddheH, anumAnottarakAlaM tatsiddhyabhyupagame itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi anumAnAt pravRttau saMvAdanizcayaH tatazcAbAdhitatvAvagame'numAnapravRttiriti parisphuTamitaretarAzrayatvam / na cA'vinAbhAvanizcayAdapyabAdhitaviSayatvanizcayaH, paJcalakSaNayogyavinAbhAvaparisamAptivAdinAmabAdhitaviSayatvAnizcaye'vinAbhabhAvanizcayasyaivA'sambhavAt / yadi ca pratyakSAgamabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktasyaiva kAlAtyayApadiSTatvam tarhi 'mUrkhoyaM devadattaH tvatputratvAt ubhayAbhimata-tvatputravat' ityasyApi gamakatA syaat| na hi sakalazAstravyAkhyAtRtvaliGgajanitAnumAnabAdhitaviSayatvamantareNAnyadadhyakSato Apa vahA~ nahIM mAna sakate kyoMki hetu ko bAdhita dikhAne ke liye Apane tIna rUpoM kA to usa meM svIkAra kara liyA hai| hA~, yadi Apa yahA~ tIna rUpoM ke sadbhAva kA asvIkAra kara dete haiM to trairUpya ke abhAva se hI ekazAkhotpatti hetu meM sAdhakatA kA nirasana ho jAne se pratyakSa bAdha doSa kA aMgIkAra nirarthaka ThaharatA hai / * abAdhitatva hetu kA lakSaNa durghaTa hai jaise pakSavRttitvAdi tIna, hetu ke lakSaNa haiM vaise abAdhitaviSayatA hetu kA lakSaNa sambhava nahIM hai / kAraNa, usa kA nizcaya azakya hai aura jaise pakSavRttitvAdi tIna ke nizcaya ke vinA ve tIna sAdhakatA ke aMga nahIM bana sakate vaise abAdhitaviSayatA bhI anizcita hone para sAdhakatA kA aMga nahIM bana sktii| abAdhitaviSayatA kA satya nizcaya sambhava nahIM hai - kaise, yaha dekhiye apanA yAnI anumAna karane vAle kA abAdhitatvanizcaya vahA~ kAma AyegA yA sarvajanoM kA vaisA nizcaya vahA~ kAma AyegA ? jisa samaya meM jJAtA anumAna kara rahA hai usa samaya jo svayaM usa ko abAdhitatva kA nizcaya hai vaha sAdhakatA kA aMga mAnA jAya to vaisA nizcaya asat anumAna ke kAla meM bhI ho sakatA hai, ataH ativyApti prasakta hogI / yadi anumAna ke uttarakAla meM abAdhitatva kA nizcaya usa jJAtA ko hogA to vaha bhI kAma meM nahIM AyegA kyoMki anumAnakAla meM jaba usa kI mA~ga hai taba to vaha asiddha hai / sarvajanoM kA abAdhitatva nizcaya na to anumAna kAla meM ho sakatA hai, na anumAna ke uttarakAla meM, ataH vaha to sarvathA bekAra hai / alpajJa puruSa ko kabhI bhI aisA nizcaya honA sambhava nahIM hai ki 'sabhI logoM ko samasta kAla meM sarvathA bekAra hai / bAdhaka kI anupasthiti rahatI hai|' aisA nizcaya hone ke liye koI upAya honA cAhiye kintu vaha nahIM hai / bAdhaka kA anupalambha mAtra yahA~ upAyabhUta nahIM hai kyoMki sabhI logoM ko bAdhaka kA anupalambha hI ho aisA siddha nahIM hai| sirpha anumAnakarttA kA hI bAdhaka kA anupalambha to asat anumAnasthala meM bhI hone se vaha anaikAntika hai, arthAt nirupayogI hai| yadi kahA jAya ki * saMvAdarUpa upAya se bAdhakAbhAva kA nizcaya kara ke anumAna ho sakegA - to yaha bhI zakya nahIM hai kyoMki anumAna ke pahale to vaisA saMvAda asiddha hai| anumAna ke pahale vaisA koI bAdhakAbhAvaviSayaka saMvAdI jJAna yA pravRtti prApta nahIM hai ki jisa se yahA~ bAdhakAbhAva kA nirNaya ho sake / kadAcit anumAna ke uttara kAla meM saMvAdIpravRttisvarUpa saMvAda siddha mAnA jAya to vaha bhI anumAna ke liye nirarthaka hogA kyoMki vahA~ anyonyAzraya doSa laga jAyegA anumAna hone ke bAda pravRtti ke dvArA saMvAdanizcaya hogA aura saMvAdanizcaya ke AdhAra para abAdhitatva nizcaya hone se anumAna pravRtta hogA / spaSTa hI yahA~ saMvAdanizcaya aura anumAna meM anyonyAzraya ho jAtA hai / 266 - Jain Educationa International - - For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 267 bAdhitaviSayatvamAgamabAdhitaviSayatvaM vA agmktaanibndhnmsyaasti| na cAnumAnasya tulyabalatvAnnAnumAnaM prati bAdhakatA sambhavinIti vaktavyam nizcitapratibandhaliGgasamutthasyAnumAnasyA'nizcitapratibandhaliGgasamutthena atulyabalatvAt / ata eva na sAdharmyamAtrAd heturgamako'pi tu AkSiptavyatirekAt sAdharmyavizeSAt / nApi vyatirekamAtrAt kintvaGgIkRtAnvayAt tadvizeSAt / na ca parasparAnanuviddhobhayamAtrAdapi api tu parasparasvarUpA'jahadvRttisAdharmya-vaidharmyarUpatvAt / na ca prakRtahetau pratibandhanizcAyakapramANanibandhanaM trairUpyaM nizcitamiti tadabhAvAdevAsya hetvAbhAsatvam na punarasatpratipakSatvA'bAdhitaviSayatvApararUpavirahAt / yadA ca pakSadharmatvAdyanekavAstavarUpAtmakamekaM liGgamabhyupagamaviSayastadA tat tathAbhUtameva vastu prasAdhayatIti kathaM na viparyayasiddhiH ?! * abAdhitatva kA nizcaya duSkara * abAdhitaviSayatA kA nizcaya, avinAbhAva ke nizcaya se bhI nahIM ho sktaa| kAraNa yaha hai ki jo hetu meM paMcarUpatA mAnate haiM una ke mata meM avinAbhAva kA nizcaya bhI pAMcarUpoM ke nizcaya para nirbhara hai aura una pA~ca rUpoM meM hI eka una ke mata meM abAdhitatva hai| ataH abAdhitaviSayatva ke nizcaya ke vinA avinAbhAva kA nizcaya zakya nahIM hai| kAlAtyayApadiSTa kA arthanirUpaNa karate hue yaha jo kahA jAtA hai ki - sAdhyAtmaka karma pratyakSa yA Agama se bAdhita hone para jo bAda meM heta prayakta kiyA jAtA hai usI ko kAlAtyayApadiSTa kahate haiN| aisA kahane para to 'yaha devadatta mUrkha hai kyoMki vaha Apa kA putra hai, jaise ki ubhayasammata Apa kA dUsarA mUrkha putra / ' - isa prayoga meM hetu meM sAdhakatA prasakta hogii| kyoM ? isa liye ki yahA~ hetu tabhI asAdhaka kahA jA sakatA hai jaba ki isa meM pratyakSabAdhitaviSayatA yA AgamabAdhitaviSayatA siddha ho sake, kintu yahA~ vaha sAkSAt sambhava nahIM hai| yahA~ to sakalazAstra ke vyAkhyAnasvarUpa liMga se utpanna amUrkhatva yAnI prAjJatva kA anumAna hI bAdhaka ho sakatA hai| isaliye yahA~ pratyakSabAdhitaviSayatA athavA AgamabAdhitaviSayatA rUpa asAdhakatA kA mUla to hai hI nahIM taba Apa kI kAlAtyayApadiSTatva kI vyAkhyA ke anusAra yahA~ devadatta meM 'Apa kA putra honA' yaha hetu kyoM mUrkhatva-sAdhaka nahIM hogaa| Apa kI kAlAtyayApadiSTatva kI vyAkhyA meM Apane anumAnabAdhitaviSayatA kA to praveza hI nahIM kiyA hai| yadi yaha kahA jAya ki - anumAna anumAna samAna bala hote haiM ataH ve eka-dUsare ke bAdhaka nahIM ho sakate - to yaha bhASaNayogya nahIM hai, kyoMki donoM anumAna samAna bala ho aisA nahIM hai, jo sunizcita vyAptivAle liMga se anumAna hotA hai vaha adhika balavAna hotA hai jaba ki anizcita vyAptivAlA anumAna hInabala hotA hai| yahI sababa hai ki sirpha sapakSavRtti hetusAdhyayugala ke sAdharmya mAtra se hetu sAdhya-sAdhaka nahIM bana jAtA, kintu vyatirekavyApti viziSTa, sapakSa ke sAdharmya se hetu sAdhaka hotA hai| arthAt, 'yadi sAdhya na ho to hetu bhI na ho' isa prakAra vyatirekAkSepa' ke yogya sapakSa ke sAdharmya se hI hetu meM sAdhakatA ho sakatI hai| tathA, vyatirekamAtra yAnI vipakSa ke vaidharmyamAtra se hetu sAdhyasAdhaka nahIM bana jAtA kintu jahA~ vipakSa meM 'hetu hotA to sAdhya avazya hotA' isa prakAra ke anvaya ke AkSepa ke yogya viziSTa vaidharmya ho usa sthala meM hI hetu sAdhya kA sAdhaka ho sakatA hai| tathA, parasparanirapekSa arthAt kevala sAdharmya athavA kevala vaidharmya mAtra se bhI hetu sAdhaka nahIM bana sakatA kintu paraspara ajahadvRtti yAnI paraspara sApekSa sAdharmya-vaidharmya se hI hetu sAdhaka ho sakatA hai| pakSa-sapakSAnyataratvarUpa athavA ekazAkhotpattirUpa jo prakRta hetu hai usa meM vyAptinizcayapratipAdaka pramANa kA prayojaka 'tIna lakSaNa yuktatA' hI nizcita nahIM hai ata eva usa ke viraha meM yaha hetu hetvAbhAsa mAnanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 zrI sammati - tarkaprakaraNam yadA ca pakSadharmatvAdyanekAvAstavarUpAtmakamekaM liGgamabhyupagamaviSayastadA tat tathAbhUtameva vastu prasAdhayatIti kathaM na viparyayasiddhiH ? na ca sAdhyasAdhanayoH parasparato dharmiNazcaikAntabhede pakSadharmatvAdidharmayogo liGgasyopapattimAn, saMbandhA'siddheH / na ca samAvAyAdeH sambandhasya niSedhe ekArthasamavAyAdiH sAdhya-sAdhanayoH dharmiNazca sambandhaH sambhavI, ekAntapakSe tAdAtmyatadutpattilakSaNo'pyasAvayukta eva iti 'pakSadharmatvam' ityAdi hetulakSaNamasaMgatameva syAt / yadi ca pakSadharmatvAdikaM hetostrairUpyamabhyupagamyate kathaM na paravAdAzrayaNam ekasya hetoranekadharmAtmakasyAbhyupagamAt / na ca yadeva pakSadharmasya sapakSa eva sattvam tadeva vipakSAt sarvato vyAvRttatvamiti vAcyam anvayavyatirekayorbhAvAbhAvarUpayoH sarvathA tAdAtmyA'yogAttattve vA kevalA'nvayI kevalavyatireka vA sarvo hetuH syAt na trirUpavAn / vyatirekasya cAbhAvarUpatvAt hetostadrUpatve'bhAvarUpo hetuH syAt, na cAbhAvasya tuccharUpatvAt svasAdhyena dharmiNA vA sambandha upapattimAn / na ca vipakSe sarvatrA'sattvameva hetoH svakIyaM rUpaM vyatirekaH na tucchAbhAvamAtramiti vaktavyam yato yadi sapakSa eva sattvaM vipakSAd vyAvRttatvam na tato bhinnamasti tadA tasya tadeva ucita hai / usa ke badale asatpratipakSitva aura abAdhitaviSayatva ina do rUpoM ke viraha se una ko hetvAbhAsa mAnanA pramANazUnya hai / * ekAntavAda meM pakSadharmatA Adi kI durghaTatA yahA~ ekAntavAdiyoM ko yaha bhI socanA cAhiye ki jaba veM pakSavRttitvAdi aneka vAstavika rUpoM se samanvita eka liMga ko yAnI ekAnekasvarUpa liMga ko mAnane ke liye sajja haiM taba vaise liMga se jo sAdhya vastu siddha hogI vaha bhI anekAntAtmaka yAnI ekAnekasvarUpa kyoM siddha nahIM hogI ? arthAt ekAntavAdiyoM ko yahA~ ekAnta se viparIta anekAnta kI siddhi kaise nahIM hogI ? are ! ekAntavAda meM paraspara sAdhya aura sAdhana ke bIca athavA dharmI se sAdhya yA sAdhana kA ekAntataH yadi bheda hI mAnA jAyegA to hetu meM pakSadharmatAdi rUpoM kA anvaya bhI ghaTa nahIM sakegA / kAraNa, vahA~ koI sambandha - ghaTanA nahIM ho skegii| samavAya sambandha kA to pahale niSedha ho cukA hai| jaba samavAya nahIM ghaTa sakegA to usa ke upajIvI ekArthasamavAyAdi sambandha tathA sAdhyasAdhana kA sambandha evaM una kA dharmI ke sAtha sambandha bhI nahIM ghaTa sakegA / ekAntavAdI ke pakSa meM tAdAtmya saMbandha bhI ekAntatAdAtmyarUpa hone se (dharma - dharmI ityAdi bhAva lupta ho jAne ke bhaya se ) ghaTa nahIM sakegA / tathA ekAntavAda meM tadutpatti sambandha bhI nahIM ghaTa sakatA kyoMki ekAntabheda pakSa meM kAraNa kArya bhAva kI saMgati bhI durlabha hai| phalataH yahA~ pakSadharmatA Adi tIna yA pA~ca hetu-lakSaNa bhI saMgata nahIM ho sakatA / * ekAntavAda meM bhAva - abhAva kA aikya durghaTa jAya yadi 'pakSadharmatA' Adi ko hetu ke trairUpya svarUpa Apa mAnate haiM to yahA~ eka hetu kA anekAtmaka rUpa meM svIkAra huA, isa liye paravAdI ( anekAntavAdI) ke mata kA Azraya kaise nahIM huA ? yadi hA 'pakSadharmatA, sapakSasattva aura vipakSA'sattva ye koI vibhinnarUpa nahIM hai pakSadharma kA jo sapakSa meM sattva hai vahI vipakSa se sarvathA vyAvRttisvarUpa hai' to yaha Apa ke matAnusAra ThIka nahIM hai, kyoMki sapakSa meM sattva yaha anvayasvarUpa hone se bhAvapadArthAtmaka hai jaba ki vipakSa se vyAvRtti vyatireka svarUpa hone se abhAvAtmaka (tuccha) hai, ekAntavAda meM bhAva aura abhAva meM kabhI lezamAtra bhI tAdAtmya hotA nahIM hai| yadi phira bhI Apa vaisA mAneMge to sabhI hetu kevalAnvayI athavA kevalavyatirekI ho jAyeMge kintu tIna rUpazAlI nahIM hoMge, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 269 sAvadhAraNaM nopapattimat vastubhUtAnyAbhAvamantareNa pratiniyatasya tasya tatrA'sambhavAt / atha tataH tad anyad dharmAntaram tarhi ekarUpasyAnekadharmAtmakasya hetostathAbhUtasya sAdhyA'vinAbhUtatvena nizcitasthAnekAntAtmakavastupratipAdanAt kathaM na paropanyastahetUnAM sarveSAM viruddhatA ekAntaviruddhenAnekAntena vyAptatvAt ?! kiJca, hetuH A sAmAnyarUpo vopAdIyeta paraiH B vizeSarUpo vA ? A yadi sAmAnyarUpastadA tad vyaktibhyo bhinnamabhinnaM vA ? na tAvad bhinnam 'idaM sAmAnyam ayaM vizeSaH ayaM tadvAn' iti vastutrayopalambhAnupalakSaNAt / tathA ca sAmAnyasya bhedenAbhyupagantumazakyatvAt / na ca samAvAyavazAt parasparaM teSAM bhedenAnupalakSaNam yataH samavAyasya 'iha' buddhihetutvamupagIyate, na ca bhedagrahaNamantareNa kyoMki pakSasattva aura sapakSasattva yaha anvayAtmaka hai, vipakSavyAvRtti vyatirekAtmaka hai, una donoM meM tAdAtmya hone se yA to kevala anvaya rahegA, yA kevala vyatireka rahegA kintu do nahIM raheMge kyoMki abheda hone para dvitva nahIM hotaa| uparAMta, vyatireka to abhAvAtmaka hI hotA hai isa liye kevala vyatirekI hetu bhI abhAvAtmaka ThaharegA; natIjA yaha AyegA ki abhAvAtmaka hone se tucchasvarUpa banA hetu apane sAdhya yA dharmI ke sAtha koI sambandha dhAraNa nahIM kara skegaa| ___ yadi kahA jAya - 'vyatireka koI tuccha abhAvAtmaka nahIM hai, hetu kA jo sabhI vipakSa meM 'asattva hI hotA hai' yahI vyatireka hai jo ki hetu kA apanA svarUpa hI hai|' - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki 'sapakSa meM hI sattva' yahI 'vipakSa se nivRtti' rUpa hai (tAdAtmya hone se) usa se jaba vaha bhinna nahIM hai, taba 'sapakSa meM sattva hI' yahA~ jo avadhAraNa (bhArapUrvaka kathana) ke sAtha sattva darzAyA jAtA hai vahI asaMgata ho jAyegA kyoMki vaha sirpha 'asattva hI' nahIM kintu (vipakSa meM) 'asattvarUpa bhI' hai| tAtparya, avadhAraNa ke sAtha sattva kA pratiniyata pratipAdana tabhI ho sakatA hai jaba ki vyavacchedyabhUta anya vastubhUta (tuccha nahIM) abhAva kA aMgIkAra kiyA jAya, kyoMki 'sattva hI' - yahA~ avadhAraNa se tuccha abhAva kA vyavaccheda zakya nahIM hai, jo tuccha hai vaha kahIM vyavacchedya nahIM hotaa| yadi Apa aisA kahate haiM ki - sapakSa meM sattva kA pRthak dharma hai aura vipakSa se vyAvRtti yaha svatantra dharmAntara hai donoM eka nahIM hai| taba to hetu eka hai aura phira bhI pRthak pRthak aneka rUpa hone se aneka dharmAtmaka hai, aisA hetu hI apane sAdhya se vyApta hotA hai yaha nizcaya jaba phalita huA to yahI anekAntAtmaka vastu kA pratipAdana huaa| aisI sthiti meM ekAntavAdI ke dvArA upanyasta samasta hetu viruddha kyoM nahIM hogA jaba ki ve hetu ekAntabhinna sAdhya se vyApta hone ke badale anekAntAtmaka sAdhya se vyApta siddha hote haiM ?!! * sAmAnyAtmaka hetu kA prayoga nirhetuka * ekAntavAdiyoM ke sAmane yaha prazna hai ki prayoga kiyA jAnevAlA hetu A sAmAnyasvarUpa hai yA B vizeSasvarUpa ? A yadi hetu sAmAnyarUpa hai to vaha vyaktiyoM se bhinna hotA hai yA abhinna ? bhedapakSa saMgata nahIM ho sakatA, kyoMki bheda ho taba 'yaha sAmAnya, yaha vizeSa aura yaha sAmAnyavAn' aisI bhedazaH tIna khaNDavAlI pratIti honI cAhiye kintu vaisI pratIti nahIM hotii| yadi kahA jAya ki - "samavAyasambandha ke prabhAva se vaisI bhedollekhakArI sakhaNDa pratIti nahIM hotI' - to yaha ThIka nahIM hai| samavAya to 'yahA~' aisI buddhi ke heturUpa meM Apane svIkAra kiyA hai, bhedagrahaNa ke vinA 'yahA~ yaha vidyamAna hai' (= 'tantu meM vastra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 zrI sammati - tarkaprakaraNam 'iha idamavasthitam' iti buddhayutpattisambhavaH / kiMca, 'nA'gRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH' iti kANAdAnAM siddhaantH| na ca sAmAnyanizcayaH saMsthAnabhedAvasAyamantareNopapadyate / yataH dUrAt padArtha - svarUpamupalabhamAno nAgRhItasaMsthAnabhedaH azvatvAdisAmAnyamupalabdhuM zaknoti / na ca saMsthAnabhedAvagamastadAdhAropalambhamantareNa sambhavatIti kathaM netaretarAzrayadoSaprasaGgaH / tathAhi padArthagrahaNe sati saMsthAnabhedAvagamaH tatra ca sAmAnya - - vizeSAvabodhaH, tasmiMzca sati padArthasvarUpAvagatiH iti vyaktamitaretarAzrayatvam cakrakaprasaMgo vA / kiJca, azvatvAdeH sAmAnyabhedasya svAzrayasarvagatatve karkAdivyaktizUnye deze prathamataramupajAyamAnAyA vyakteH azvatvAdisAmAnyena yogo na bhavet, vyaktizUnye deze sAmAnyasyA'navasthAnAt vyaktyantarAdanavagamAcca, tataH sarvasarvagataM tadabhyupagantavyam evaM ca karkAdibhiriva zAbaleyAdibhirapi tadabhivyajyeta / na ca karkAdyAnAmeva tadabhivyaktau sAmarthyam na zAbaleyAdInAmiti vAcyam yataH yayA pratyAsattyA vidyamAna hai' ) aisI buddhi utpanna hone kA sambhava nahIM hai / taduparAMta, kaNAdamata (vaizeSikamata) ke anugAmiyoM kA yaha siddhAnta hai ki 'vizeSaNa gRhIta na hone para vizeSya kI buddhi pravRtta nahIM hotI / ' kintu yahA~ Age cala kara kaise itaretarAzraya doSa hotA hai yaha dekhiye azvavyakti meM 'azvatva' sAmAnya kA nizcaya kaise hogA ? jaba taka azvAdi ke saMsthAnavizeSa kA bodha nahIM hogA taba taka azvatvasAmAnya kA bodha saMbhava nahIM hai| kAraNa, dUra se padArtha ke svarUpa ko dekhane vAlA saMsthAnavizeSa kA upalambha kiye vinA azvatvasAmAnya kA upalambha karane meM saphala nahIM ho sakatA / tathA saMsthAna to guNa hai isa liye Azraya (vyakti) ke upalambha ke vinA saMsthAna vizeSa kA upalambha sambhava nahIM hai| aisI sthiti meM itaretarAzraya kyoM nahIM hogA ? dekhiye vyaktipadArtha kA grahaNa hone para saMsthAnavizeSa kA bodha hogA, usa ke bAda yAnI vyaMjaka saMsthAnavizeSa kA bodha hone para sAmAnyavizeSa (jAtivizeSa) yAnI azvatvAdisAmAnya kA bodha hogA, aura aba Apa ke anusAra vizeSaNarUpa sAmAnya kA bodha hone para hI vyaktirUpa padArtha kA bodha hogaa| isa prakAra yahA~ sAmAnyabodha aura vyaktibodha (vizeSaNabodha aura vizeSyabodha) eka-dUsare ke liye apekSita hone se anyonyAzraya doSa spaSTa hai / athavA yahA~ cakraka doSa lagegA kyoMki bIca meM saMsthAna vizeSa kA bodha bhI apekSita hai| * sAmAnya kI vRtti donoM vikalpa meM asaMgata sAmAnya kI vyApakatA ke prati bhI do vikalpa prazna haiM sAmAnya sirpha apane sarva AzrayoM meM hI vRtti hotA hai yA samasta Azraya- anAzraya padArthoM meM rahatA hai ? yadi pahalA pakSa mAnA jAya, arthAt azvatvAdi sAmAnya ko apane AzrayoM taka hI sImita mAnA jAya taba jisa deza meM pahale koI azvAdivyakti nahIM hai aura abhinava utpanna ho rahI hai usa azvavyakti se azvatvAdi sAmAnya padArtha kA yoga ( = sambandha ) nahIM ho pAyegA, kyoMki vaha deza pahale vyaktizUnya hone se sAmAnya bhI vahA~ anupasthita hai / anya vyaktiyoM se dauDa kara sAmAnya usa nUtanajAta vyakti meM praveza kara de yaha bhI sambhava nahIM kyoMki vaha niSkriya hai| yadi dUsarA pakSa mAnA jAya, arthAt sAmAnya ko sarvatra vyApta mAnA jAya to azvAdi kI taraha zAbaleya gau Adi meM bhI azvatva sAmAnya kI vyApti hone se, azvAdi se azvatva kI abhivyakti kI taraha gau - zAbaleyAdi se bhI azvatva kA vyaktibhAvana ho jAne kI vipadA khaDI hogI / yadi yaha kahA jAya ki 'azvatva kI abhivyakti kA sAmarthya azva meM hI sImita rahatA hai ataH Jain Educationa International - -- - For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 271 tA eva tad Atmani avasthApayanti tayaiva tA eva 'azvaH azvaH' ityekAkAraparAmarzapratyayamupajanayiSyantIti kimaparatadbhinnasAmAnyaprakalpanayA ? na ca svAzrayendriyasaMyogAt prAk svajJAnajanane'samarthaM sAmAnyaM tadA parairanAdheyAtizayam tamapekSya svAvabhAsi jJAnaM janayati, prAktanA'samarthasvabhAvA'parityAge svabhAvAntarAnutpAde ca tadayogAt tathAbhyupagame ca kssnniktaaprskteH| na ca svabhAvAntarasyopajAyamAnasya tato bhedaH, sambandhA'siddhitaH tatsadbhAve'pi prAgvat tasya svAvabhAsijJAnajananayogAd na pratibhAsaH syAt / tathA ca sAmAnyasya vyaktibhyo bhedenA'pratibhAsamAnasyAsiddhatvAt kathaM hetutvam ? kiJca, prativyakti sAmAnyasya sarvAtmanA parisamAptatvAbhyupagamAdekasyAM vyaktau vinivezitasvarUpasya tadaiva vyaktyantare vRttyanupapattestadanurUpapratyayasya tatrA'sambhavAdasAdhAraNatA ca hetoH syAt / yadi cA'sAdhAraNarUpA vyaktayaH svarUpataH tadA parasAmAnyayogAdapi na sAdhAraNatAM pratipadyanta iti vyarthA sAmAnyaprakalpanA, svato'sAdhAraNasyAnyayogAdapi sAdhAraNarUpatvAnupapatteH svatastadrUpatve'pi nizAbaleyAdi se azvatva kI abhivyakti ho jAne kA savAla hI nahIM hai' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA sAmarthya azva meM hI sImita karane ke liye Apa ko sambandhavizeSa (pratyAsatti) ko mAnanA hI paDegA, isa sthiti meM yaha kahanA ucita hogA ki jisa sambandha vizeSa se, sarvagata hone para bhI sAmAnya kI abhivyakti kA sAmarthya sirpha azvAdi vyakti meM hI sImita rahatA hai - usa sambandha vizeSa ke bala se hI (azvatvAdi sAmAnya ke na hone para bhI) 'yaha azva hai - azva hai' isa prakAra kI ekAkAra pratIti bhI utpanna ho jAyegI, taba vyakti se bhinna svatantra azvatvAdi sAmAnya kI kalpanA karane kA kaSTa kyoM kare ? * nityasAmAnya jJAnotpAda meM akiMcitkara * yaha bhI socanA cAhiye ki sAmAnya nitya hone se, usa meM anya kisI se kucha bhI saMskArAdhAna kA sambhava nahIM hai, aisA sAmAnya apane Azraya ke sAtha indriya kA saMyoga hone ke pahale to apanA avabhAsa karane meM samartha nahIM hotaa| phira indriyasaMnikarSa ke bAda bhI vaha kaise samartha ho sakatA hai jaba ki nitya hone se usa kI asamarthatA meM koI parivartana sambhava nahIM hai ?! pUrvakAlIna asamarthasvabhAva kA tyAga na kiyA jAya aura uttarakAlIna samarthasvabhAva kA aMgIkAra na kiyA jAya taba taka vaha apane jJAna ke utpAda meM samartha nahIM bana sktaa| yadi use pUrvasvabhAvatyAga aura uttarasvabhAvaaMgIkAra karane vAlA mAna liyA jAya to usa kI nityatA kA bhaMga hogA aura sAmAnya kSaNika mAnane kI vipadA hogii| tathA, sAmAnya meM navIna svabhAva tpAda mAna liyA jAya taba bhI vaha svabhAva sAmAnya se bhinna mAneMge to una donoM meM sambandha sthApanA kI khoja meM anavasthA prasakta hogii| ataH sAmAnya aura navIna svabhAva meM abheda hI mAnanA hogaa| abheda mAnA jAyegA to do meM se eka hogA, yAnI kucha bhI parivartana nahIM hogA, phalataH pUrvAvasthA kI taraha varttamAna meM bhI vaha apane jJAna kI utpatti ke liye asamartha hone se usa kA pratibhAsa azakya hI rhegaa| mUla bAta yaha calI hai ki hetu sAmAnyarUpa hogA ki vizeSarUpa ? yadi sAmAnyarUpa hogA to yahA~ aba savAla hai ki vyaktiyoM se svatantra bhinnarUpa se pratibhAsita na honevAlA sAmAnya asiddha hai, vaha hetu kaise bana sakegA ? * sAmAnyAtmaka hetu meM asAdhAraNatAdoSaprasakti * vyakti bhinna sAmAnya pakSa meM eka asaMgati yaha bhI hai ki sAmAnya apane samasta akhaMDarUpa se eka eka vyakti meM samAviSTa mAna lene para yaha durghaTanA hogI ki eka vyakti meM akhaMDarUpa se samAviSTa sAmAnya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 zrI sammati-tarkaprakaraNam SphalA sAmAnyakalpanA iti vyaktyatiriktasya sAmAnyasyAbhAvAdasiddhastallakSaNo hetuH iti kathaM tataH sAdhyasiddhiH ? atha vyaktyavyatiriktaM sAmAnyaM hetuH tadapi asaMgatameva vyaktyavyatiriktasya vyaktisvarUpavad vyaktyantarAnanugamAt sAmAnyarUpatAnupapatteH, vyaktyantarasAdhAraNasyaiva vastunaH 'sAmAnyam' ityabhidhAnAt, tatsAdhAraNatve vA na tasya vyaktisvarUpA'vyatiricyamAnamUrttitA, sAmAnyarUpatayA bhedA'vyatiricyamAnasvarUpasya virodhAt / tanna vyaktyavyatiriktamapi sAmAnyaM hetuH vyaktisvarUpavat asAdhAraNatvena gamakatvA'yogAt / Bata eva na vyaktirUpamapi hetuH| na cobhayaM parasparAnanuviddhaM hetuH ubhayadoSaprasaMgAt / na anubhayam anyonyavyavacchedarUpANAmekAbhAve dvitIyavidhAnAt anubhayasyA'sattvena hetutvA'yogAt / buddhiprakalpitaM ca sAmAnyam kA anya vyakti meM praveza azakya ho jaayegaa| tathA, eka vyakti meM hI samAviSTa ho jAnevAlA sAmAnya sAmAnyarUpa hI nahIM rahegA, arthAt sarvavyakti sAdhAraNa na ho kara vaha eka vyakti meM rahanevAlA asAdhAraNa ho jAyegA, phalataH usa se anugata pratIti bhI nahIM ho skegii| isa sthiti meM sAmAnyasvarUpa kahA gayA hetu sAmAnyAtmaka nahIM kintu pakSamAtravRtti ho jAne se asAdhAraNa anaikAntika doSagrasta ho jaayegaa| ___dUsarI bAta yaha hai ki vyakti kA svarUpa kyA hai ? yadi svarUpataH vyakti asAdhAraNarUpa hI hai taba lAkho prayatna se svabhinna sAdhAraNa (sAmAnya) kA yoga karAne para bhI vyakti sAdhAraNasvarUpa kA aMgIkAra nahIM kara pAyegI kyoMki vastu ke mUla svarUpa kA parivartana nahIM ho sktaa| phalataH sAmAnya kI kalpanA nirarthaka raha jAyegI, kyoMki asAdhAraNa padArtha anya ke sahayoga se bhI sAdhAraNAtmaka bana nahIM sktii| yadi vyakti svayaM sAdhAraNAtmaka hai to bhI sAmAnya kI kalpanA nirarthaka rahegI, (kyoMki aba usa kI jarUra hI nahIM rhii)| niSkarSa, vyaktiyoM se pRthak sAmAnya kA astitva hI siddha nahIM hai, ataH sAmAnya rUpa hetupakSa meM hetu hI asiddha ho jAyegA, phira usa se sAdhyasiddhi kI AzA hI kyA rakhanA ?! yadi dUsare pakSa meM vyakti se abhinna sAmAnya ko hetu banAyA jAyegA to vaha bhI saMgata nahIM hogA, kyoMki vyakti kA svarUpa jaise anyavyakti-anugata nahIM hotA vaise hI vyakti se abhinna sAmAnya bhI vyaktisvarUpa kI taraha anyavyakti-anugata nahIM ho sakatA, taba usa meM sAmAnyarUpatA hI durghaTa rhegii| jo anyavyaktisAdhAraNa ho vahI sAmAnya kahA jA sakatA hai| yadi vyaktiabhinna sAmAnya ko anyavyakti-anugata mAneMge to tathAvidha sAmAnya kI mUrti yAnI AtmasvarUpa, vyakti se avyatiriktatA kA anubhava nahIM kara sakegA. kyoMki sAmAnyarUpatA aura vyakti se avyatiriktarUpatA, ina donoM meM virodha hai| niSkarSa, vyakti se abhinna sAmAnya kahIM bhI hetu nahIM bana sakatA, kyoMki jaise vyakti kA svarUpa asAdhAraNa hotA hai vaise vyakti-abhinna sAmAnya bhI asAdhAraNa hone se anaikAntika ho jAne se sAdhya-sAdhaka nahIM bana sktaa| __ByahI kAraNa hai ki vizeSAtmaka vyakti bhI hetu kI bhUmikA nahIM nibhA sakatA kyoMki vaha bhI asAdhAraNa hai| * sAmAnya-vizeSa ubhaya yA anubhaya meM hetutva durghaTa * eka-dUsare se mile hue sAmAnya-vizeSa ubhaya bhI sAdhyasAdhaka hetu bana nahIM sakate, kyoMki jo doSa pratyeka pakSa meM haiM ve saba ubhaya pakSa meM mila kara sira utthaayeNge| ubhaya se viparIta yAnI anubhaya ko hetu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 56 273 avasturUpatvAt sAdhyenA'pratibaddhatvAt asiddhatvAca na hetuH| tasmAt padArthAntarAnuvRttavyAvRttarUpamAtmAnaM bibhrad ekameva padArthasvarUpaM pratipatturbhedAbhedapratyayaprasUtinibandhanaM hetutvenopAdIyamAnaM tathAbhUtasAdhyasiddhinibandhanamabhyupagantavyam / na ca yadeva rUpaM rUpAntarAd vyAvarttate tadeva kathamanuvRttimAsAdayati, yaccAnuvarttate tath kathaM vyAvRttirUpatAmAtmasAt karoti iti vaktavyam bhedAbhedarUpatayA adhyakSataH pratIyamAne vastusvarUpe virodhA'siddherityasakRd aavedittvaat| kiJca, ekAntavAdyupanyastahetoH kiM sAmAnyaM sAdhyaM Ahosvid vizeSaH ? uta ubhayaM parasparaviviktam utasvid anubhayamiti viklpaaH| tatra na tAvat sAmAnyam kevalasya tasyA'sambhavAt arthakriyAkAritvavikalatvAcca / nApi vizeSaH tasyA'nanuyAyitvena sAdhayitumazakyatvAt / nApi ubhayam ubhydossaa'ntivRtteH| nApyanubhayam tasyA'sato hetvavyApakatvena sAdhyatvA'yogAt / etadevAha gAthApazcArdhena 'anyonyapratikRSTau' pratikSiptau 'dvAvapi etau' sAmAnya-vizeSakAntau asadvAdAviti / itaravinirmuktasyaikasya zazazRMgAderiva sAdhayitumazakyatvAt / / 56 / / banAyeMge aisA kaha nahIM sakate, kyoMki vAstava meM yahA~ anubhaya jaisI koI cIja hI asat hai| anubhaya yAnI na sAmAnya na vizeSa / kintu ina donoM se atirikta tIsarA pakSa na hone se sAmAnya ke niSedha se vizeSa kA vidhAna hogA aura vizeSa ke niSedha se sAmAnya kA vidhAna hogA, kintu isa se anya koI anubhaya hotA nhiiN| isa liye anubhaya ko heturUpa meM prastuta nahI kara sakate / buddhi se kalpita sAmAnya vasturUpa nahIM hotA hai, ataH vaha sAdhya se avinAbhAvasambandhazAlI bhI nahIM hotaa| vaisA sAmAnya asiddha hotA hai ataH usa ko hetu nahIM kiyA jA sktaa| hetu vahI padArtha ho sakatA hai jisa kI AtmA anyapadArtha kI anuvRtti evaM vyAvRtti ubhaya se garbhita svarUpavAlI ho, aisA padArtha hI jJAtA ko bhedapratIti aura abhedapratIti kA mUla nimitta ho sakatA hai| aise padArtha ko hetu ke rUpa meM prayukta karane se svavyApaka sAdhya kI siddhi ke liye samartha ho sakatA hai| prazna :- padArtha kA svarUpa yadi anyapadArtha se vyAvRttivAlA hogA to vahI svarUpa anyapadArtha se anuvRttivAlA bhI kaise ho sakatA hai ? tathA jo anuvRttivAlA hai vaha vyAvRttivAlA kaise ho sakatA hai ? / uttara :- jaba vastu kA svarUpa kathaMcid bheda-abheda ubhayasvarUpa pratyakSapratItigocara hotA hai taba usa meM virodha kI zaMkA ko avakAza hI nahIM rhtaa| yaha tathya pahale bAra bAra kahA jA cukA hai, ki dUra se jo vRkSasAmAnya ke rUpa meM dikhAI detA hai vahI nikaTa meM jAne para nimba yA AmravRkSa ke vizeSarUpa meM dikhAI detA hai| * sAdhya meM catuSkoTi anupapatti * jaise hetu ke liye sAmAnya-vizeSa Adi vikalpa kahe gaye haiM vaise sAdhya ke liye bhI cAra vikalpa prastuta haiN| ekAntavAdI ke dvArA upanyasta hetu kA sAdhya kyA hogA ? sAmAnya yA vizeSa ? paraspara nirapekSa tadubhaya yA anubhaya ? yahA~ prathama vikalpa asat hai kyoMki kevala vizeSavinirmukta sAmAnya asambhava hai, asat hai, ata eva kisI bhI arthakriyA ke prati nirarthaka hai| vizeSarUpa bhI sAdhya nahIM ho sakatA kyoMki vaha anyatra dRSTAntAdi meM anugata na hone se usa ke sAtha vyApti gRhIta nahIM hone para usa kA sAdhana azakya hai| donoM pakSoM ke dUSaNa mila kara ubhaya pakSa meM zAmila ho jAne se paraspara nirapekSa ubhaya pakSa bhI anucita hai| anubhaya pakSa to asat hI hai, asat meM hetu kI vyApakatA na hone se vaha sAdhya hI nahIM ho sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 zrI sammati-tarkaprakaraNam sAmAnya-vizeSayoH svarUpaM parasparaviviktamanUdya nirAkurvannAha - davvaTThiyavattavvaM sAmaNNaM pajjavasya ya viseso| ee samovaNIA vibhajjavAyaM viseseMti / / 57 / / dravyAstikasya vaktavyaM = vAcyam vizeSanirapekSaM sAmAnyamAtram, paryAyAstikasya punaHanusyUtAkAravivikto vizeSa eva vaacyH| etau ca sAmAnyavizeSau anyonyanirapekSau ekaikarUpatayA parasparaprAdhAnyena vA ekatra upanItau = pradarzitau vibhajyavAdam = anekAntavAda satyavAdasvarUpamatizayAte asatyarUpatayA tataH tau atizayaM labhete iti yAvat / vizeSe sAdhye anugamAbhAvataH, sAmAnye sAdhye siddhasAdhanatayA sAdhanavaiphalyataH, pradhAnobhayarUpe sAdhye ubhayadoSApattitaH, anubhayarUpe sAdhye ubhayAbhAvataH saadhytvaa'yogaat| tasmAd vivAdAspadIbhUtasAmAnyavizeSobhayAtmakasAdhyadharmAdhArasAdhyadharmiNi anyonyAnuviddhasAdharmya-vaidharmyasvabhAvadvayAtmakaikahetupradarzanato naikAntavAdapakSoktadoSAvakAzaH smbhvii| ___ yahI saba bAta mana meM rakha kara granthakArane 56 vIM gAthA ke uttarArdha meM kahA hai ki hetu ke sAmAnyavizeSa vikalpoM meM ekAntasAmAnyavAda aura ekAntavizeSa vAda donoM eka dUsare se TakarA kara durbala ho jAte haiM ataH donoM hI ekAntavAda asat vAda haiN| dUsare se sApekSa na rahatA huA kevala sAmAnya yA kevala vizeSa kharagoza ke sIMga kI taraha siddha nahIM kiyA jA sakatA / / 56 / / ekAntavAda kI Apatti evaM parihAra paraspara nirapekSa (amilita) sAmAnya aura vizeSa ke svarUpa kA, yAnI una ke svatantra viSaya kA nirUpaNa kara ke 57 vI gAthA meM usa kA nirAkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM - gAthArtha :- dravyArthikanaya kA vAcyArtha 'sAmAnya' hai, paryAyArthikanaya kA vAcyArtha vizeSa hai| ina kA eka eka rUpa se pradarzana hone para anekAntavAda kA atikramaNa ho jAtA hai| (athavA 'parasparasApekSarUpa se pradarzita ye donoM, ekAntavAda kA nirAkaraNa kara dete haiM' - aisA dUsarA artha bhI uttarArdha vyAkhyA meM batAyA gayA hai|) ||57 / / ____ vyAkhyArtha :- dravyAstikanaya kA vAcyArtha hai vizeSanirapekSa sAmAnya, aura paryAyAstika kA vAcyArtha hai anusyUtAkAra (= anugatAkAra = samAnAkAra) se alipta aisA vizeSa / ye do naya apane apane viSaya ko yAnI sAmAnya aura vizeSa ko eka-dUsare se sarvathA nirapekSa eka mAtra apane hI viSaya ko pradarzita karate hai; athavA ye do naya apane sAmAnya-vizeSa viSayoM ko paraspara pradhAnarUpa se, arthAt avadhAraNa ke sAtha apanA hI viSaya satya hai isa DhaMga se pradarzita karate haiM- dUsare kA apalApa karate haiM, ata eva ve satyavAdasvarUpa anekAntavAda, jise granthakAra ne "vibhajyavAda' kahA hai, usa kA atikramaNa kara jAte haiM kyoMki svayaM asatyasvarUpa haiN| vibhajyavAda yAnI hara eka vastu kA vibhinna dRSTikoNa se vibhajana yAnI vivecana karake kiyA jAne vAlA vAda arthAt anekAntavAda / ekAntavAda meM una donoM nayoM kA viSaya asatya isaliye haiM ki vizeSa ko sAdhya banAyA jAya to usa kA anugama zakya nahIM hai, sAmAnya ko sAdhya kiyA jAya to siddhasAdhanatA hone se hetuprayoga niSphalatA prApta karatA hai, yadi donoM ko prAdhAnya (avadhAraNa ke sAtha itara nirapekSa svamAtra ko mahattva) dekara sAdhya kiyA jAya to donoM pakSa meM kahe hue doSa prasakta hoMge, yadi anubhava ko sAdhya kare to vahA~ ubhaya kA abhAva sAdhya hI nahIM ho sakegA, ataH ekAntavAda meM eka bhI pakSa meM sAdhya-saMgati hI nahIM kI jA sktii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 58 275 = niraakurutH| evameva ata eva gAthApazcArdhena " etau = sAmAnya - vizeSau samupanItau parasparasavyapekSatayA 'syAt ' padaprayogato dharmiNi avasthApayatau vibhajyavAdam = ekAntavAdaM vizeSayataH tayorAtmalAbhAt anyathA'numAnaviSayasyoktanyAyato'sattvAt' ityapi darzayati / / 57 / / yatrAnumAnaviSayatayA'bhyupagamyamAne sAdhye dUSaNavAdino'vakAza eva na bhavati tadeva sAdhyaM hetuviSayatayA'bhyupagantavyamiti darzayannAha heuvisaovaNIyaM jaha vayaNijjaM paro niyattei / jai taM tahA purillo dAIto keNa jivvaMto / / 58 / / hetuviSayatayA upanItam upadarzitaM sAdhyadharmilakSaNaM vastu pUrvapakSavAdinA 'anityaH zabdaH' ityevaM yathA vacanIyaM paro dUSaNavAdI nivarttayati, siddhasAdhyatAM'nanugamadoSAdyupanyAsenaikAntavacanIyasya taditaradharmAnanuSaktasyA'nekadoSaduSTatayA nivarttayituM zakyatvAt; yadi tat tathA dvitIyadharmAkrAntaM 'syAt' zabdayojanena purillaH pUrvapakSavAdI adarzayiSyata tato'sau naiva kenacidajeSyata / jitazcAsau tathAbhUtasya anekAntavAda meM aisA koI doSa sambhava nahIM hai| jo ye vivAdAspada sAmAnya- vizeSa haiM una ko paraspara gauNa-mukhyabhAva se militarUpa meM sAdhya banAyA jAya aura vaise sAdhya dharma ke AzrayabhUta pakSa meM paraspara sApekSabhAva se anuviddha sAdharmyasvarUpa athavA vaidharmyasvarUpa ubhayAtmaka eka hetu kA upanyAsa kiyA jAya to ekAntavAda ke cAra vikalpa meM jo doSa dikhAyA gayA hai una meM se eka bhI doSa prasakta nahIM ho sakegA / = = - isI tathya ko vyAkhyAkAra ne gAthA ke uttarArdha meM dUsare prakAra se vyAkhyA kara ke isa DhaMga se ujAgara kiyA hai 'syAt ' pada ke prayoga ke sAtha paraspara sApekSarUpa se yadi una sAmAnya - vizeSa kA heturUpa meM, pakSa meM upanyAsa kiyA jAya to ve ekAntavAda svarUpa vibhajyavAda kA nirAkaraNa kara dete haiN| pahale vibhajyavAda kA 'anekAntavAda' artha kiyA gayA thA, yahA~ 'ekAntavAda' artha batAyA hai, vibhajya yAnI paraspara nirapekSarUpa se vibhAjana karake vastu nirUpaNa karane vAlA vAda / paraspara sApekSarUpa se donoM naya kA viSaya apane svarUpa meM samyak sthAna prApta kara sakatA hai| anyathA paraspara vaimukhya rakhane para to pahale kahe gaye yuktisaMdarbha ke anusAra anumAna kA viSaya hI prasiddha na hone se asat ThaharatA hai / / 57 / / * anekAntavAdagarbhita nirUpaNa ajeya Jain Educationa International aba 58 vIM kArikA se yaha dikhAte haiM ki aise hI sAdhya ko hetu ke dvArA siddha karane ke liye upanyAsa kiyA jAya jisa sAdhya ko anumAna ke viSayarUpa meM aMgIkAra karane para dUSaNa pradarzana karane ke liye vAdI ko koI chidra hI na mila sake gAthArtha :- hetu ke kSetra ke bAre meM upanyasta vacana ko anyavAdI jaise (yadyapi ) nivRtta karatA hai, kintu yadi vahI vaktA pUrvokta prakAra se usa kA upanyAsa karatA to kauna usa ko jita sakatA thA ? / / 58 / / vyAkhyArtha :- pUrvapakSavAdi ne hetu ke viSayakSetra meM arthAt sAdhyadharmisvarUpa vastu ke bAre meM jo vAkyasaMdarbha yuktisaMdarbha prastuta kiyA hai vaha itanA durbala hai ki anya vAdI usa kA AsAnI se nivarttana arthAt nirasana kara sakatA hai| jaise ki abhI batA Aye hai ki ekAntavAda meM, kaisA bhI hetuprayoga kare, siddhasAdhyatA yA ananugama doSa hotA hai| ekAntavAdagarbhitavAkyasaMdarbha meM anyadharmoM kA anuSaGga nahIM kiyA jAtA, ata eva usa meM sAre doSa sira uThAte haiM aura una ko dikhAne dvArA ekAntavAdI ke pratipAdana kA nirasana saralatA bahuta - For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam sAdhyadharmiNo'pradarzanAt pradarzitasya caikAntarUpasyA'sattvAt tatpradarzako'satyavAditayA nigrahAI iti / / 58 // etadeva darzayannAha - eyantA'sabbhUyaM sanbhUyamaNicchiyaM ca vymaanno| loiya-paricchiyANaM vayaNijjapahe paDai vAdI / / 59 / / AstAM tAvat ekAntena asadbhUtam = asatyam, sadbhUtamapi anizcitaM vadan vAdI laukikAnAm parIkSakANAM ca vacanIyamArga patati / tataH anakAntAtmakAddhetoH tathAbhUtameva sAdhyadharmiNaM sAdhayan vAdI sadvAdI syAditi tathaiva sAdhyA'vinAbhUto heturdharmiNi tena pradarzanIyaH tatpradarzanena ca - 'hetoH sapakSa-vipakSayoH sadasattvamavazyaM pradarzanIyam' - iti yaducyate paraiH tadapAstaM bhavati tAvanmAtrAdeva sAdhyapratipatteH / na ca tatastatpratipattAvapi vidyamAnatvAd rUpAntaramapi tatrAvazyaM pradarzanIyam, jJAtatvAderapi tatra prdrshnprskteH| atha sAmarthyAt tat pratIyate iti na vacanena pradarzyate se ho sakatA hai| kintu agara usa ke vAkyasaMdarbha ko vaha anya dharma kA anuSaMga kara 'syAt' pada ke ujjvala alaMkAra se sajAtA, aura hamane pahale batAyA hai usa tarIke se vaha usa kA pratipAdana karatA to kisI kI majAla nahIM ki koI use parAsta kara ske| anekAntagarbhitarUpa se sAdhyadharmI kA pratipAdana na karane se hI usa kA parAjaya hotA hai, kyoMki usa kA ekAntagarbhita nirUpaNa asat ThaharatA hai, isaliye asat padArtha batAnevAlA pUrvapakSavAdI asatyavAditA ke kAraNa bicArA nigRhIta ho jAtA hai / / 58 / / * laukika aura parIkSakoM meM nindA kA hetu * ekAntavAdI nindApAtra banatA hai yaha 59 vIM gAthA meM kahate haiM - gAthArtha :- ekAnta asadbhUta kA aura sadbhUta kA bhI anizcita rUpa se pratipAdana karanevAlA vAdI laukika aura parIkSakoM ke upAlambha kA pAtra banatA hai / / 59 / / vyAkhyArtha :- vyAkhyAkAra kahate haiM ki ekAnta se asatya aise padArthoM (zazasIMga Adi) kA sadbhAva batAnevAlA vAdI upAlambhapAtra bane isa meM to saMdeha hI nahIM hai| usa kI bAta to rahane do, jo vAdI sadbhUta padArtha kA bhI anizcitarUpa se nirUpaNa karatA hai vaha bhI laukika puruSa evaM parIkSaka puruSoM kI nindA kA pAtra bana jAtA hai| satyavAdI vahI hai jo anekAntasvarUpa hetu kA prayoga kara ke anekAntAtmaka hI sAdhyadharmI kI siddhi karatA hai| isI liye vaktA ko anekAntavAdagarbhitarUpa se hI sAdhya kA avinAbhUta yAnI sAdhya kA vyApyabhUta hetu kA pakSa meM pradarzana karanA cAhiye / yahA~ jo kucha loga yaha kahate haiM ki - 'hetu ke pradarzana ke sAtha sapakSasattva aura vipakSa-asattva kA bhI avazya pradarzana karanA cAhiye' vaha nirasta ho jAtA hai kyoMki sAdhyA'vinAbhUta hetumAtra ke pradarzana se hI sAdhya kA avabodha ho jAtA hai| yadi aisA kahA jAya ki hetumAtra ke prayoga se sAdhya kA bodha yadyapi ho sakatA hai phira bhI sapakSasattva aura vipakSAsattva ye do rUpa vahA~ saddhetu meM avazya vidyamAna rahate haiM isa liye usa kA pradarzana avazya karanA cAhiye - to yahA~ yaha atiprasaMga hogA ki hetu meM jJAtavya bhI avazya rahatA hai ataH 2. upA0 yazovijayajI ke patroM meM isa gAthA kA artha :- "ekAntaI asadbhUta artha dUra raho, sadbhUta artha paNi jo anizcita ka0 saMdehAkrAnta kahaI, to vAdI laukika ane parIkSaka je loka, tehano - vacanIya patha ka0 niMdA mArga, tehamAM paDe. te mAhe saMdeha na krvo|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 59 277 tarhi anvaya-vyatirekAvapi tata eva nAvazyaM prdrshniiyau| ata eva dRSTAnto'pi nAvazyaM vAcyaH sAdharmyavaidharmya-pradarzanaparatvAt tasya / upanaya-nigamanavacanayostu dUrApAstatA tadantareNApi sAdhyA'vinAbhUtahetupradarzanamAtrAt sAdhyapratipattyutpatteH, anyathA tadayogAt / trilakSaNahetupradarzanavAdinastu niraMzavastvabhyupagamavirodhaH niraMze trailakSaNyavirodhAt / parikalpitasvarUpatrairUpyAbhyupagamo'pyasaMgataH, parikalpitasya paramArthasattve taddoSAnatikramAt aparamArthasattve tallakSaNatvA'yogAt asataH sllkssnntvvirodhaat| na ca kalpanAvyavasthApitalakSaNabhedAllakSyabheda upapattimAn - iti liGgasya niraMzasvabhAvasya kiJcid rUpaM vAcyam / na ca sAdhAdivyatirekeNa tasya svarUpaM pradarzayituM zakyate iti tasya niHsvbhaavtaaprsktiH| na caikalakSaNahetuvAdino'pi anekAntAtmakavastvabhyupagamAd darzanavyAghAta iti vAcyam prayoganiyama eva 'ekalakSaNo hetuH' ityabhidhAnAd na(ca) svabhAvaniyame, tathAbhUtasya zazazRMgAderiva niHsvabhAvatvAt gamakAGganirUpaNayA 'ekalakSaNo hetuH' - iti vyvsthaapittvaat| usa kA bhI pradarzana Avazyaka bana jaayegaa| jJAta hetu se hI sAdhya kA bodhana hotA hai na ki ajJAta hetu se| yadi kahA jAya ki - vahA~ prayogasAmarthya se hI jJAtavya kA bodha ho jAtA hai ataH usa kA pradara nahIM hai - to sapakSasattvarUpa anvaya aura vipakSa meM asattvarUpa vyatireka bhI, sAdhyAvinAbhUtahetuprayoga ke sAmarthya se hI abhivyakta ho jAte hai, isa liye una kA pradarzana bhI Avazyaka nahIM rhtaa| yahI kAraNa hai ki anvayavyatireka kI taraha dRSTAnta bhI anvaya-vyatirekasvarUpa sAdharmya-vaidharmya ke pradarzana se hI caritArtha hotA hai, jaba anvaya-vyatirekapradarzana hI anAvazyaka hai to phira dRSTAntapradarzana kI AvazyakatA nahIM rhtii| upanaya aura nigamanavAkya ke uccAraNa kI sArthakatA bhI darApAsta hI hai. kyoMki una ke vinA bhI. sAdhyA'vinAbhata heta ke pradarzanamAtra se sAdhyabodha utpanna ho jAtA hai| upanaya-nigamana-vAkyaprayoga karane para bhI yadi tathAvidha hetu kA prayoga na kiyA jAya to kabhI bhI sAdhya kA bodha utpanna nahIM hogaa| - isa prakAra naiyAyikakalpita paJcAvayavaprayoga meM pratijJA aura hetu-avayavoM ke alAvA zeSa tIna avayavoM kA prayoga nirarthaka ThaharatA hai| hetu kA lakSaNya bhI ekAntavAda meM durghaTa bauddhamata meM hetu ke tIna samudita lakSaNa mAne gaye haiM - pakSasattva, sapakSasattva aura vipakSa meM asattva / kintu dUsarI ora bauddhamata meM vastu ko niraMza hI mAnA gayA hai| ina do bAtoM meM virodha prasakta hotA hai| kAraNa yaha hai ki niraMzavastu meM tInalakSaNoM kA yoga siddha hai| ina tIna lakSaNoM ko kAlpanika mAne jAya to yadyapi kAlpanika lakSaNoM ke sAtha niraMzatA kA virodha nahIM hogA, kintu phira bhI kAlpanikatA saMgata nahIM hai kyoMki kalpita lakSaNoM ko yadi pAramArthika sat mAneMge to virodhadoSa tadavastha hI rahegA aura yadi apAramArthika mAneMge to gardabhasIMga kI taraha una meM lakSaNatva hI nahIM saMgata hogaa| kAraNa, asat yAnI apAramArthika cIja kabhI sat yAnI pAramArthika vastu kA lakSaNa nahIM ho sktii| lakSya agara eka hI niraMza vastu hai to kalpanA se Aropita lakSaNoM ke dvArA usa lakSya meM anya alakSya kA bheda sthApita nahIM ho sktaa| isaliye niraMza liMga kA koI aisA spaSTa svarUpa dikhAnA cAhiye jisa kA niraMzatA ke sAtha virodha na ho| yahA~ sAdharmya aura vaidharmya ke vinA aura kisI liMgasvarUpa kA pradarzana zakya hI nahIM hai| arthAt liMga kA svarUpa dikhAne jAyeMge to sAdharmya-vaidharmya kA nirUpaNa karanA hI paDegA, kintu taba liMga kI niraMzatA kA bhaMga prasakta hotA hai, ataH sAdharmya-vaidharmya ko liMga ke svarUpAtmaka nahIM dikhA skte| sAdharmya-vaidharmya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 zrI sammati-tarkaprakaraNam na caikAntavAdinA pratibandhagrahaNamapi yuktisaMgatam avicalitarUpe Atmani jJAnapaurvAparyAbhAvAt / pratikSaNadhvaMsinyapi ubhayagrahaNAnuvRttaikacaitanyAbhAvAt - kAraNasvarUpagrAhiNA jJAnena kAryasya tatsvarUpagrAhiNA ca kAraNasya grahaNAsambhavAdekena ca dvayoragrahaNe kArya-kAraNabhAvAdeH pratibandhasya grahaNAyogAt kAraNAdisvarUpA'vyatireke'pi kAraNatvAderna tatsvarUpagrAhiNA kAryakAraNabhAvAdergrahaH, ekasambandhisvarUpagrahaNe'pi tadgrahaNaprasakteH / na ca tadgrahe'pi nizcayAnutpatterna doSaH, savikalpakatvena prathamAkSasannipAtajasyAdhyakSasya vyavasthApanAt / se anya koI svarUpa hai nhiiN| phalataH liMga niHsvabhAva mAnane kI vipadA sira utthaayegii| * anekAntamata meM ekalakSaNa hetukathana kA tAtparya * yadi yaha kahA jAya - anekAntavAdI to liMga kA eka hI lakSaNa mAnate haiM - anyathAnupapatti, kintu dUsarI ora liMga ko anekAntAtmaka yAnI anekalakSaNavAlA bhI mAnate haiM - taba ekalakSaNatArUpa apane siddhAnta ke sAtha virodha kyoM nahIM hogA ? - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki hamane-prayoga kitane lakSaNoMvAle hetU kA kiyA jAya - isa niyama kI carcA meM hI hetu ko ekalakSaNavAlA kahA hai na ki svabhAva ke niyama kI carcA meN| svabhAva kA nirUpaNa karate samaya to yahI niyama kahA gayA hai ki heturUpa vastu bhI aneka svabhAva hI hai| yadi svabhAvaniyama carcA meM koI aisA kahe ki hetu kA eka hI lakSaNa (svarUpa) hai to vaha saMgata na hone se hetu zazazIMga kI taraha niHsvabhAva ho jAne kI vipadA jarUra prasakta hogii| ata eva hamAre anekAnta darzana meM, hetu meM kitane aMga sAdhya ke gamaka, yAnI sAdhyasiddhi meM upayogI haiM - isa ke pratipAdana meM hI hetu ko eka lakSaNa vAlA kahA gayA hai| * ekAntavAda meM vyAptigrahaNa duSkara * ekAntavAda meM pratibandha (= niyama = vyApti) kA grahaNa bhI yukti se saMgata nahIM ho sktaa| jo ekAntanityavAdI haiM una ke mata meM AtmA kA svarUpa sarvathA acala karatA hai, ataH usa meM pahale hetu kA jJAna, bAda meM sAdhya kA jJAna, isa prakAra kA krama saMgata nahIM ho sktaa| nityavAdI ke mata meM pratyeka vastu kA jJAna eka sAtha hI ho sakegA, kramazaH nahIM ho sktaa| ekAnta anityavAda meM vastumAtra ko pratikSaNa vinAzI mAnA jAtA hai, ataH hetu yA sAdhya ko, athavA kArya aura kAraNa ko-donoM ko eka sAtha grahaNa karanevAlA eka caitanyakSaNa na hone se isa mata meM bhI vyApya-vyApakabhAva athavA kAryakAraNabhAva svarUpa pratibandha kA grahaNa ghaTegA nhiiN| jisa jJAna se kAraNarUpa padArtha kA grahaNa hogA usa jJAnakSaNa se kAryarUpapadArtha kA grahaNa zakya nahIM, evaM jisa jJAna se kArya kA grahaNa hogA usa jJAnakSaNa se kAraNasvarUpa kA grahaNa zakya nahIM hai - isa sthiti meM jaba taka eka jJAna-kSaNa se kArya-kAraNa ubhaya padArtha kA grahaNa nahIM hogA taba taka una donoM meM rahe hue kArya-kAraNabhAva AdisvarUpa pratibandha kA bhI grahaNa zakya nahIM hai| yadyapi kAraNatA ko kAraNa se aura kAryatA ko kArya se abhinna mAna lI jAya phira bhI eka kAraNa yA kArya ke jJAna meM kAraNatA yA kAryatA kA bhAna ho jAya yaha sambhava nahIM hai| yadi vaisA sambhava hogA to agni Adi ki kAraNatA kA grahaNa sabhI ko ho jAyegA, kintu aisA hotA nhiiN| yadi aisA kaheM ki kAraNa yA kArya ke grahaNa meM kAraNatA Adi kA prathama hone vAlA nirvikalpa jJAna hotA hI hai, kintu bAda meM savikalpa yAnI nizcaya ke utpanna na hone se agni Adi ke jJAna meM dhUmAdi kAraNatA kA bhAna lakSita nahIM hotA, ataH ukta atiprasaMga niravakAza hai| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki pahale hama yaha siddha kara Aye haiM ki prathama prathama vastu akSagocara hone para savikalpa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 59 na ca kAryAnubhAvAnantarabhAvinA smaraNena kAryakAraNabhAvo'nusaMdhIyata iti vaktavyam, anubhUta eva smaraNaprAdurbhAvAt / na ca pratibandhaH kenacidanubhUtaH tasyobhayaniSThatvAt ubhayasya ca pUrvAparakAlabhAvinaH ekenAgrahaNAt / na ca kAryAnubhavAnantarabhAvinaH smaraNasya kAryAnubhavo janakaH, tadanantaraM smaraNasyAbhAvAt / na ca kSaNikaikAntavAde kAryakAraNabhAva upapattimAn ityuktam / na ca sntaanaadiklpnaapytropyoginii| na ca smaraNakAle'tItatadviSayasmaraNamAtraM pratIyate'pi tu tadanubhavitA'pi, 'ahamevamidamanubhUtavAn' ityanubhavitrAdhArAnubhUtaviSayasmRtyadhyavasAyAdekAdhAre anubhava-smaraNe abhyupagantavye, tadabhAve tthaa'dhyvsaayaanuppteH| na cAnubhavasmaraNayoranugatacaitanyAbhAve taddharmatayA prtipttiryuktaa| na hi yatpratipattikAle yannAsti tattaddharmatayA pratipattuM yuktam, bodhAbhAve grAhya-grAhakasaMvittitritayapratipattivat / pratyakSa hI paidA hotA hai, na ki nirvikalpaka, ataH Upara kahA huA samAdhAna durghaTa hai| * kSaNikavAda meM kArya-kAraNabhAva kA grahaNa duSkara * kSaNikavAdI :- kAryAnubhAva hone ke bAda jo kAraNa aura kArya kA avagAhI smaraNa hogA usase kAryakAraNabhAva svarUpa pratibandha kA anusaMdhAna ho jaayegaa| anekAntavAda :- aisA mata kahiye, kyoMki yaha sarvamAnya niyama hai ki pUrvAnubhUta kA hI smaraNa hotA hai| pahale kAraNakSaNa meM kAraNa vastu kA svatantra anubhava huA hai na ki kAraNatvarUpa se, bAda meM kAryakSaNa meM kArya kA svatantra anubhava huA hai, na ki kAryatvarUpa se / arthAt pRthak pRthak kAraNa vastu yA kArya vastu kA anubhava hone para bhI kAryakAraNabhAvAtmaka pratibandha kA anubhava to kabhI nahIM huaa| pratibandha ubhayavRtti hai, ubhaya kA eka sAtha anubhava kisI bhI eka kSaNa meM kisI eka jJAna se nahIM huA hai kyoMki kAraNa aura kArya pUrvAparakAlabhAvi hote haiM na ki samAnakAlabhAvi / ataH smaraNa meM pratibandha kA bhAna zakya hI nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki kSaNikavAda meM smaraNa se pratibandha kA to kyA, kArya kA bhI grahaNa nahIM hotA, kyoMki kSaNika vAda meM jJAna aura viSaya kA janya-janakabhAva hI kArya-kAraNabhAva hotA hai, kAryAnubhava ke bAda smaraNa to saMskAra ke dvArA cirakAla ke bAda hotA hai, usa smaraNa kA janaka kArya nahIM hai kyoMki kArya ke ThIka uttarakSaNa meM smaraNa nahIM hotaa| uparAMta, yaha bhI kaha cuke haiM ki kSaNikavAda meM, kAryotpattikSaNa meM kAraNa kI upasthiti na hone se 'yaha isa kA kAraNa, yaha isa kA kArya' aisA kAraNa-kArya bhAva bhI saMgata nahIM ho sktaa| yadi aisA samAdhAna kara le ki eka santAna meM pUrvakSaNa kAraNa aura uttara kSaNa kArya hotA hai - to aisA samAdhAna niSphala hai kyoMki saMtAna koI pAramArthika vastu hI nahIM hai, kalpita saMtAna se baiThAyA gayA kAraNa-kAryabhAva bhI kalpita hI hogA na ki paarmaarthik| * kSaNikavAda meM anubhavabAdha * vAstava meM kSaNikavAda bhI asaMgata hai, kyoMki smaraNakAla meM sirpha atIta viSaya hI bhAsita nahIM hotA, kintu usa ke sAtha anubhavakartA bhI pratIta hotA hai jaise ki - 'maiMne hI aisA anubhava kiyA thaa|' yahA~ 'maiM' isa ullekha se smRti meM anubhavakartA kA bhAna spaSTa hai| isa anubhava ke bala para yaha avazya svIkAra karanA hogA ki smaraNa aura anubhava kA AdhAra eka hI hai, kyoMki anubhavakartAsvarUpa eka AdhAra meM hI anubhUta viSaya kI smRti kA adhyavasAya hotA hai, yadi anubhava-smRti kA eka AdhAra na mAnA jAya to samAnAdhikaraNa smRti kA adhyavasAya ho nahIM sakatA, lekina hotA jarUra hai| dUsarI bAta yaha hai ki anubhava aura smRti meM agara eka anugata caitanya nahIM mAneMge to usake (cetana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 zrI sammati-tarkaprakaraNam asti ca taddharmatayA'nubhavasmaraNayoH tadA pratipattiriti kathaM kSaNikaikAntavAdaH tatra vA pratibandhanizcaya iti ?! na caikAntavAdinaH sAmAnyAdikaM sAdhyaM sambhavatIti pratipAditam / tasmAdanekAntAtmakaM vastu abhyupagantavyam adhyakSAdeH pramANasya tatpratipAdakatvena pravRtteH / / 59 // ___ sa eva ca sanmArga ityupasaMharannAha - davvaM khittaM kAlaM bhAvaM pjjaay-des-sNjoge| bhedaM ca pacca samA bhAvANaM paNNavaNapajjA // 6 // dravya-kSetra-kAla-bhAva-paryAya-deza-saMyogAn bhedaM cetyaSTau bhAvAn Azritya vastuno bhede sati samA sarvavastuviSayAyAH prajJApanAyAH syAdvAdarUpAyAH paryA = panthAH mArga iti yAvat / / tatra dravyaM pRthivyAdi, kSetraM svArambhakAvayavasvarUpam tadAzrayaM vA AkAzam, kAlaM yugapadayugapaccirakSiprapratyayaliGgalakSaNam vartanAtmakaM vA nava-purANAdilakSaNam bhAvaM mUlAGkurAdilakSaNam paryAyaM rUpAdisvabhAvam dezaM mUlAGkurapatrakANDAdikramabhAvivibhAgam, saMyogaM bhUmyAdipratyekasamudAyaM dravyaparyAyake) dharma ke rUpa meM jo usa kI pratIti hotI hai vaha bhI nahIM hogii| jisa vastu ke anubhavakAla meM jo vidyamAna nahIM hai, usa vastu ko 'usa ke dharma' ke rUpa meM mAnanA ucita nahIM hai| udA. - jaba jJAna hI nahIM hogA to jJAtA, jJeya aura saMvedana ke trika kA anubhava bhI nahIM hotaa| spaSTa dikhatA hai ki anubhava aura smaraNa kI eka AdhArabhUta dharmI ke dharmarUpa meM pratIti hotI hai, taba vibhinna kSaNoM meM anugata eka AtmA siddha hotA hai, phira kaise ekAnta kSaNikavAda prAmANika ho sakatA hai ? athavA ekAnta kSaNikavAda meM jaba kAraNa-kArya kA kisI eka jJAnakSaNa meM bhAsa hI nahIM hotA, to pratibandha kA nizcaya kaise ho sakatA hai ? pahale yaha batA cuke haiM ki ekAntavAda meM sAmAnya yA vizeSa koI bhI sAdhya yA hetu nahIM ho sakatA hai| niSkarSa, vastu ko anekAntAtmaka svIkAranA cAhiye, kyoMki pratyakSAdi pramANa vastu ko anekAntAtmaka hI dikhAne meM tatpara haiM / / 59 / / * dravyAdi ATha se sApekSa nirUpaNa kA sanmArga * prastuta carcA ke upasaMhAra meM 60 vI gAthA meM kahate haiM ki syAdvAda hI sanmArga hai - gAthArtha :- dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bheda ke AdhAra se bhAvoM kA prajJApanAmArga samyak hai / / 60 // ___ vyAkhyArtha :- vastu-vastu meM ATha bhAva ke AdhAra para bheda kiyA jAya taba sarva vastu sambandhI syAdvAdagarbhita prajJApanA mArga sama yAnI samyak hotA hai (paryA kA artha pantha yAnI maarg)| ve ATha bhAva haiM dravya, kSetra, kAla, bhAva, paryAya, deza, saMyoga aura bhed| eka eka kA paricaya - 'dravya' yAnI pRthvI-jalAdi / 'kSetra' yAnI dravya ke janaka avayava athavA una kA Azraya aakaash| "eka sAtha bole', 'eka sAtha nahIM bole', 'yaha kArya vilamba se haA' athavA 'tvarita haA aisI pratIti kA Alambana 'kAla' dravya hai| kAla ko dravyAtmaka nahIM kintu jainadarzanaprasiddha vartanAparyAya svarUpa grahaNa kare to 'yaha purAnA hai yaha nayA hai' aisI pratIti kA Alambana kAla hai| 'bhAva' se yahA~ mUla-aMkurAdibhAva vivakSita hai| 'paryAya' zabda se rUpa-rasa Adi vivakSita haiN| 'deza' zabda se mUla, usa ke bAda aMkura, usa ke bAda kramazaH patra, kANDa Adi kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 281 lakSaNam, bhedaM pratikSaNavivarttAtmakaM vA jIvAjIvAdibhAvAnAM pratItya samAnatayA tadatadAtmakatvena prajJApanA = nirUpaNA yA sA satpatha iti / ___ na hi tadatadAtmakaikadravyatvAdibhedAbhAve kharaviSANAderjIvAdidravyasya vishessH| yato na dravyakSetra-kAla-bhAva-paryAyAdeza-saMyoga-bhedarahitaM vastu kenacit pratyakSAdyanyatamapramANenAvagantuM zakyam / na ca pramANA'gocarasya sadvyavahAragocaratA sambhavinIti tadatadAtmakaM tad abhyupagantavyam / na hyekAntato'tadAtmakaM dravyAdibhedabhinnaM vyatiriktarUpaM ca pramANatastad nirUpayituM zakyam, dravyAdivyatiriktasya zazazRMgavat kutazcit prmaannaadprtiiteH| na hi tato dravyAdInAM bhede'pi samavAyasambandhavazAt tatsambaddhatAprasaGgaH, sambandhibhedena tdbhedaabhedklpnaadvyaantivRtteH| prathamavikalpe samavAyAnekatvaprasaktiH sambandhibhedato bhedAt, saMyogavadanityatvaprasaktizca / dvitIyakalpanAyAmapi sambandhisaMkaraprasaktiH / kramika vibhAga vivakSita hai| 'saMyoga' zabda se bhUmi-jalAdi kA samudAya vivakSita hai jo ki dravya-paryAya ubhayasvarUpa hai| 'bheda' zabda se jIva-ajIvAdi padArthoM kA pratisamaya hone vAlA vivartta apekSita hai| ina AThoM ko lekara samAnapaddhati se kisI bhI padArtha kI tadrUpa-atadrUpa bhAva se prajJApanA yAnI nirUpaNa kiyA jAya - vahI sanmArga yAnI sat prarUpaNA hai| * gardabhasIMga aura jIvAdidravyoM meM vizeSatA kA mUla * agara aisA na mAnA jAya ki eka hI jIvAdidravya bhinna bhinna apekSA se eka bhI hai aneka bhI hai, kathaMcit tadrUpa hai kathaMcid atadrUpa hai - sirpha kUTastha eka svarUpa mAnA jAya taba to zazasIMga aura jIvAdidravya meM koI antara hI nahIM rhegaa| pratyakSAdi kisI eka pramANa se koI bhI eka vastu jaba bhAsita hotI hai taba dravya-kSetra-kAla-bhAva-paryAya-deza-saMyoga aura bheda se avaguNThita hI bhAsita ho sakatI hai, anyathA dravyAdi se vinirmuktasvarUpa se koI bhI vastu bhAsita nahIM hotii| jo pramANa kA agocara hai vaha kabhI bhI 'sad' vyavahAraviSaya nahIM bana sktaa| ataH pramANa se ekAneka, tadrUpa-atadrUpa bhAsita hone vAlI vastu ko tAdRza hI mAnanA caahiye| dravyAdi bheda se bhinna evaM dravyAdi se ekAnta se avyatirikta ho aura ekAnta se atadAtmaka ho aisI vastu pramANanirUpita nahIM ho sakatI, kyoMki dravyAdi se sarvathA vyatirikta vastu zazasIMga kI taraha kisI bhI pramANa se pratIta nahIM hai| yadi kahA jAya - guNa-kriyAdi vastu aisI hai jo dravyAdi se sarvathA vyatirikta hI hai, tathApi 'samavAya' nAmaka sambandhavizeSa ke bala se ve guNakriyAdi dravya ke sAtha cipaka kara rahate haiN| - to yaha ThIka nahIM, kyoMki yahA~ do vikalpoM kI saMgati honA duSkara hai| vikalpa ye haiM ki sambandhi yAnI pRthvI-jalAdi dravyoM ke bheda se vaha samavAya bhI bhinna bhinna hogA yA eka hI hogA ? yadi bhinna hogA to prathama vikalpa meM ekasamavAyavAdI ko aneka samavAyoM ke svIkAra kI vipadA hogii| uparAMta, jaise sambandhibheda se bhinna bhinna saMyoga anitya hotA hai vaise nityasamavAyavAdI ko yahA~ saMbandhibheda bhinna samavAya ko bhI anitya svIkArane kI musIbata hogii| dUsare vikalpa meM yadi vyApaka eka samavAya mAneMge to kauna kisa kA sambandhi hai - nahIM hai, isa viSaya meM koI niyatabhAva na rahane se sambandhisAMkarya kA saMkaTa khaDA hogA, arthAt pazutva sirpha pazu kA hI nahIM manuSya kA bhI 'samaveta' dharma hogA aura manuSyatva sirpha manuSya kA hI nahIM, pazu kA bhI sambandhI dharma bana jaayegaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 zrI sammati-tarkaprakaraNam na caivaM chatra-daNDa-kuNDalAdisambandhavizeSaviziSTadevadattAderiva samavAyino jAti-guNatvAderbhedenopalabdheH (bdhiH)| na hi ya eva daNDa-devadattayoH sambandhaH sa eva chatrAdibhirapi, tatsambandhA'vizeSe tdvishessnnvishessyvaiphlyprskteH| na hi vizeSaNaM vizeSyaM dharmAntarAd vyavacchidya AtmanyavyavasthApayad vizeSaNarUpatAM pratipadyate / evaM samavAyasambandhasyA'vizeSe dravyatvAdInAmapi vizeSaNAnAmavizeSAnna jIvAjIvAdidravyavyavacchedakatA syAditi samavAyisaMkaraprasaktiH kathaM nA'sajyeta ? na ca samavAyaH tadgrAhakapramANAbhAvAt sambhavati / tadabhAve na vastuno vastutvayogo bhavediti tad anekAntAtmakaika - rUpamabhyupagantavyam / na caikAnekAtmakatvaM vastuno viruddham pramANapratipanne vastuni virodhA'yogAt / tathAhi - ekAnekAtmakamAtmAdi vastu, prameyatvAt, citrapaTarUpavat grAhyagrAhakAkArasaMvittirUpaikavijJAnavad vaa| na ca vaizeSikaM prati citrapaTarUpasyaikAnekatvamasiddham prAk (pR. 214) * guNAdi kI pRthag upalabdhi ke prasaMga kA nirasana * samavAyavAdI :- jaba Apa nityamilana kAraka samavAya ko nahIM mAneMge to samavAyI dravya se pRthak guNa, jAti Adi kI upalabdhi prasakta hogI, jaise devadatta meM usa ke saMyogasambandha se vizeSaNabhUta daNDa, chatra aura kuNDalAdi kI pRthak upalabdhi sabhI ko hotI hai| anekAntavAdI :- aisI koI Apatti nahIM hai, kyoMki saMyoga aura samavAya kI bAta alaga hai, devadatta aura daNDa kA saMyoga aura devadatta-chatrAdi kA saMyoga, ye eka nahIM hote haiN| yadi ina meM bhI eka hI sambandha hotA to chatrAdi vizeSaNa aura devadattAdi vizeSya-yaha vyavasthA hI nirarthaka bana jaayegii| kaise yaha dekhiye - yadi saMyogarUpa sambandha sarvatra eka hI hotA to daNDa kA sambandha sirpha devadatta ke sAtha nahIM, yajJadattAdi sabhI vyakti ke sAtha prasakta hone se, daNDa devadatta kA vizeSaNa bana kara daNDi ke rUpa meM yajJadattAdi kI vyAvRtti kara nahIM sakatA, matalaba ki daNDa 'vizeSaNa' hI nahIM hotA, phira devadatta usa kA vizeSya bhI kaise hotA ? 'vizeSaNa' kahA jAne vAlA bhAva yadi vizeSya ko anya dharmI se vicchinna banA kara, yAnI usa se usa kI bhinnatA dikhA kara yadi 'devadattAdi' ko hI vizeSyasvarUpa meM vyavasthita na kara sake to usa ko vizeSaNa kauna kahegA ? prastuta meM samavAyasambandha bhI yadi eka aura vyApaka hogA to vizeSaNarUpa se abhimata dravyatvAdi, sarvasAdhAraNa yAnI guNAdivRtti ho jAne se, dravyatvAdi ke bala para jo jIva-ajIvAdi dravyoM kI vyAvarttakatA usa meM hai vahI aba nahIM rhegii| phalataH dravya kI taraha guNAdi bhI dravyatva ke samavAyI ho jAne se samavAyisAMkarya doSa kyoM nahIM hogA ? dUsarI bAta yaha hai ki samavAya kA grAhaka koI Thosa pramANa na hone se samavAya kA sadbhAva hI nahIM hai| pramANa kA viraha hone para vastu meM vastutva kA yoga bhI durghaTa bana jaayegaa| niSkarSa, koI bhI eka rUpa yAnI bhAva, anekAntAtmaka hotA hai yahI mAnanA ucita hai| kisI bhI vastu meM ekAnekarUpatA hone meM virodha kI zaMkA karanA ucita nahIM, kyoMki vastu kI ekAnekarUpatA pramANasiddha hone se, usa meM virodha kA prasara hI nahIM hai| * vastumAtra meM ekAnekasvarUpa kI siddhi * ekAnekAtmaka vastu meM koI virodha kaise nahIM hai yaha dekhiye - AtmAdi vastu eka-aneka svarUpa hotI hai kyoMki vaha prameya hai jaise ki vastra kA citrarUpa athavA grAhya-grAhakobhayAkAra evaM saMvedanasvarUpa eka vijJAna / 4. kaikaH rUpa0 iti puurvmudrite| pATaNasatkatADapatrAdarza tu 'kaikarUpa' iti pAThaH zuddhaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 283 prasAdhitatvAt / nApi grAhyagrAhakasaMvittilakSaNarUpatrayAtmakamekaM vijJAnaM bauddhaM pratyasiddham tathAbhUtavijJAnasya pratyAtmasaMvedanIyasya pratikSepe srvprmaann-prmeyprtikssepprskteH| svArthAkArayorvijJAnamabhinnasvarUpam, vijJAnasya ca vedya-vedakAkAroM bhinnAtmAnoM kathaJcidanubhavagocarApannau / etacca pratikSaNaM svabhAvabhedamanubhavadapi na sarvathA bhedavat saMvedyate iti saMvidAtmanaH svayamekasya kramavartyanekAtmakatvaM na virodhamanubhavatIti kathamadhyakSAdiviruddhaM niranvayavinAzitvamabhyupagantuM yuktam ?! na hi kadAcit kvacit kSaNikatvamantarbahirvA'dhyakSato'nubhUyate 'tathaiva' iti nirNayAnutpatteH, bhedAtmana eva antarvijJAnasya bahirghaTAdevAbhinnasya nizcayAt / tathAbhUtasyApyanubhavasya bhrAntikalpanAyAM na kiJcidadhyakSamabhrAntalakSaNabhAg bhavet / na hi jJAnaM vedya-vedakAkArazUnyaM sthUlAkAraviviktam paramANurUpaM vA ghaTAdikamekaM nirIkSAmahe yataH bAhyAdhyAtmikaM bhedAbhedarUpatayA'nubhUyamAnaM bhrAntavijJAnaviSayatayA vyavasthApyeta / ataH 'yathAdarzanameveyaM mAna-meyavyavasthitiH na punaryathAtattvam' ( 2 ) ityetad anizcitArthAbhidhAnam / na - isa prayoga ke sAmane yadi vaizeSikoM kI ora se kahA jAya ki hama vastra ke citrarUpako ekAnekasvarUpa nahIM mAnate ataH dRSTAntAsiddhi doSa hogA - to vaha galata hai, kyoMki isI kANDa meM pahale (pR0 214) citrarUpa kI carcA meM citrarUpa kI ekAnekarUpatA kA sAdhana kara Aye haiN| bauddha yadi aisA kaheM ki grAhyAkAra, grAhakAkAra aura saMvedanAkAra aise tIna lakSaNoM se milita eka vijJAna hamAre mata meM asiddha hai - to vaha bhI galata hai, kyoMki tathAvidha tIna AkAroM se milita eka vijJAna kA saMvedana jana-sAdhAraNa meM anubhavapratiSThita hai, phira bhI usa kA virodha kareMge to sarvatra sarva pramANoM aura prameyoM kA vilopa prasakta hogaa| sabhI pramAtAoM kA yaha anubhava hai ki svAkAra yAnI grAhakAkAra aura grAhyAkAra ina donoM se vijJAna abhedabhAva dhAraNa karatA hai, dUsarI ora vijJAna ke vedya-vedaka do AkAra paraspara kucha bhinna svarUpa bhI hote haiM (nahIM to 'vedya' 'vedaka' aise do zabda prayoga karane kI AvazyakatA na hotii|)| kSaNa kSaNa meM jo vijJAna kA saMvedana hotA hai usa meM pratikSaNa AkAroM meM svabhAvataH yAnI grAhyasvabhAva aura grAhakasvabhAva ke rUpa meM paraspara vilakSaNatA kA anubhava hotA huA bhI sarvathA bheda anubhava nahIM hotA kintu vijJAna se una kI abhinnatA kA bhI anubhava hotA hai aura eka hI vijJAnamayatA ke rUpa meM donoM AkAroM meM abheda bhI anubhUta hotA hai| isase yaha phalita hotA hai ki pUrvAparabhAvi kSaNoM meM saMvedana kA svarUpa svataH ekAtmaka hote hue bhI kramika anekAkAroM ke utpatti-vinAza se anekAtmaka bhI hotA hai| isa meM jaba virodha kA prasara hI nahIM hai taba pratyeka kSaNoM kA kSaNamAtra meM ekAnta se niranvaya vinAza mAnanA kahA~ taka ucita hai jaba ki usa meM pratyakSAdi pramANoM kA virodha bhI jAgaruka hai ?! * kSaNika- nirAkArajJAnavAda anubhavabAhya * kabhI bhI kisI bhI bAhya yA Antara koI bhI cIja kA 'kSaNabhaMgura hai' aisA anubhava pratyakSAdi se kahIM bhI hotA nahIM hai| yadi vastu kSaNabhaMgura hotI to bAhya ghaTAdi vastu ko eka bAra dekhane ke bAda phira se 'vahI - vaisI hI hai' aisA nizcaya kabhI bhI nahIM ho sktaa| nizcaya to aisA hI hotA hai ki Antarika vijJAna bAhya ghaTAdi se (kathaMcid) bhinna hai aura bAhya ghaTAdi to pahale jo thA usa se abhinna hai| yadi ma. "yathAnudarzanaM ceyaM meymaanphlsthitiH| kriyate'vidyamAnApi grAhya-grAhakasaMvidAm / / ' iti pramANavArttike (2-357) / 'tasmAd grAhya-grAhakasaMvidA paramArthato'vidyamAnApi meyamAnaphalasthitiryathAdarzanaM kriyate / grAhyAkAro meyaH, grAhakAkAro mAnam, saMvittiH phalamiti vyavasthApyate' iti manorathanandIvyAkhyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 zrI sammati-tarkaprakaraNam hi kvacit kenacit pramANenaikAntarUpaM vastutattvamayaM pratipannavAn yata evaM vadan zobheta / yadA cAdhyakSaviruddhaH niraMzakSaNikaikAntaH tato nAnumAnamapi atra pravartitumutsahate'dhyakSabAdhitaviSayatvAttasya / tena "niranvayavinazvaraM vastu pratikSaNavekSamANo'pi nAvadhArayati' ( ) ityetadapyasadabhidhAnam, pratikSaNavizarArutAyAH kutazcidapyanIkSaNAt / ___ ata eva kSaNikatvaikAnte sattvAdiheturupAdIyamAnaH sarva eva viruddhaH, anekAnta eva tasya sambhavAt / tathAhi - arthakriyAlakSaNaM sattvam, na cAsau tadekAnte krama-yaugapadyAbhyAM sambhavati, yataH 'yasmin satyeva yad bhavati tat tasya kAraNam itaracca kAryam' iti kArya-kAraNalakSaNam, kSaNike ca kAraNe sati yadi kAryotpattirbhavet tadA kArya-kAraNayoH sahotpatteH kiM kasya kAraNam kiM vA kArya aise anubhava ko 'bhrAnti' TharAyA jAya to phira vaha kauna sA pratyakSa bacegA jisa ko abhrAntasvarUpa mAnA jAya ?! nirIkSakoM ko aisA anubhava nahIM hotA ki saMvedana grAhyAkAra-grAhakAkAra se sarvathA alipta hai, ghaTAdi sthUlAkAra se sarvathA vimukta kevala paramANu (athavA paramANupuJja) svarUpa hI hai| yadi vaisA anubhava hotA taba to bhinnAbhinnarUpa se anubhavagocara hone vAlI bAhya athavA abhyantara vastu ko bhrAnta jJAna kA viSaya kahA jA sakatA thA ! kintu vaisA anubhava nahIM hotA, phira bhI vastu ko kSaNika, jJAna ko nirAkAra mAnane vAle bauddhoM kA yaha kathana-pramANa-prameya kI vyavasthA darzana ke anurUpa honI cAhiye nahIM ki (svakalpita) tattvoM ke anusAra - yaha siddhAntakathana anizcita yAnI saMzayagrasta bana jaayegaa| kahIM bhI, kisI bhI pramANa se bauddha ko ekAntagarbhita vastu tattva kA darzana nahIM huA, phira bhI vaha darzanAnusAra vastuvyavasthA kI bAta kare to vaha usa ke liye zobhAspada nahIM hai| svayaM darzanAnusAra anekAntAtmaka vastu svIkAra karatA to vaha siddhAntakathana zobhAyukta ho sktaa| yaha bhI socanA hogA ki eka ora niraMza-kSaNika ekAntavastuvAda pratyakSa viruddha hote hue bhI 'yat sat tat kSaNikam' ityAdi kSaNikatva sAdhaka anumAnoM kA prayoga karane kA sAhasa kiyA jAya to vahA~ kSaNikaviSaya pratyakSabAdhita hone se vaha anumAna pravRtta hI nahIM ho skegaa| bauddhoMne jo yaha kahA hai ki 'pratikSaNa niranvayavinAzI vastu kA hI nirIkSaNa hotA to kintu (kucha kAraNavazAt) avadhAraNa yAnI vaisA nizcaya (= savikalpajJAna) nahIM ho pAtA' yaha kathana bhI aba uparokta carcA ke prakAza meM galata siddha ho rahA hai, kyoMki kisI bhI pramANa se, pratikSaNa kSaNavinAzI vastu kA darzana hotA nahIM hai| * kSaNikatvasAdhaka sattvAdi hetu viruddha kaise ? * anekAnta ke sAtha hI sattva kA mela khAtA hai, ekAnta ke sAtha usa kA mela nahIM khAtA, isI liye bauddhoM kI ora se ekAntakSaNikatva kI siddhi ke liye sattva Adi ko hetu karane para, ve sabhI hetu viruddha ho baittheNge| kaise yaha dekhiye - sattva kA lakSaNa hai arthkriyaa| ekAnta kSaNikavAda meM kramazaH athavA ekasAtha arthakriyAkAritva kA sambhava nahIM hai| kyoM aisA ? isa liye ki kAraNa aura kArya kA lakSaNa saMgata honA cAhiye, 'jisa ke rahate hue hI jo utpanna ho vaha kAraNa hai aura utpanna honevAlA kArya hai|' aba yaha dekhanA hai ki kSaNika padArtha rahate hue (arthAt usa kSaNa meM hI, jisa kSaNa meM vaha svayaM vidyamAna hai -) yadi kArya kI utpatti mAneMge to kAraNa-kArya donoM sahotpanna aura samAnakSaNavRtti ho jAne se kauna kisa kA kAraNa aura kisa kA kauna kArya isa ke Upara praznacihna laga jaayeNge| tathA kSaNika kAraNakArya samAnakSaNavRtti ho jAne para paramparayA sAre jagat ke padArtha ekakSaNavRtti ho jaayegaa| (cauthI kSaNavAlA bhAva kAraNakSaNasamAnakSaNavRtti ho jAne se tRtIya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 60 285 vyavasthApyeta ? trailokyasya caikakSaNavarttitA prasajyeta / ' yadanantaraM yad bhavati tat tasya kAryaM itarat kAraNam' iti vyavasthAyAM kAraNAbhimate vastuni asatyeva bhavatastadanantarabhAvitvasya durghaTatvAt, cirataravinaSTAdapi ca tasya bhAvo bhavet tadabhAvA'vizeSAt / na cAnantarasyApi kAryotpattikAlamaprApya vinAzamanubhavatazcirAtItasyeva kAraNatA yato'rthakriyA kSaNakSaye na virudhyeta / prAkkAlabhAvitvena kAraNatve sarvaM prati sarvasya kAraNatA prasajyeta sarvavastukSaNAnAM vivakSitakAryaM prati prAgbhAvitvAvizeSAt / tathA ca svaparasaMtAnavyavasthA'pi anupapannaiva syAt / na ca sAdRzyAt tadvyavasthA, sarvathA sAdRzye kAryasya kAraNarUpatAprasakterekakSaNamAtraM santAnaH prsjyet| kathaMcit sAdRzye'nekAntavAdaprasaktiH / na ca sAdRzyaM bhavadabhiprAyeNA'sti sarvatra vailakSaNyA - vizeSAt, anyathA svakRtAntaprakopAt / na ca kSaNikaikAntavAdino'nvaya- vyatirekapratipattiH sambhavatIti sAdhya-sAdhanayostrikAlaviSayayoH sAkalyena vyApterasiddheH 'yat sat tat sarvaM kSaNikam saMzca zabdaH ' ityAdyanumAnapravRttiH kathaM bhavet ? akAraNasya ca pramANaviSayatvAnabhyupagame sAdhya-sAdhanayostrikAlakSaNa meM A jAyegA, vaha bhI vaisA hI hone se dUsarI kSaNa meM, dUsarI kSaNa bhI vaisI hI hone se prathama kSaNavRtti ho jAyegI / ) kAraNa- kArya kA lakSaNa aisA banAyA jAya ki 'jisa bhAva ke bAda jo utpanna ho vaha kArya, aura pUrvakSaNavAlA bhAva kAraNa / ' aisI vyavasthA kI jAya to, jisa kSaNa meM kAraNa asat hai usa kSaNa meM kArya hogA, taba vaha kArya usI asat kAraNa ke bAda huA hai yaha vizvAsa kaise hogA ? yAnI yaha bAta durghaTa ho jAyegI kyoMki dIrghakAla ke pahale jo naSTa ho gayA hai usa se bhI vaha kArya utpanna hone kA mAnA jA sakatA hai, kyoMki kArya kSaNa meM to vaha bhI samAna DhaMga se asat hai / yadi vaha dIrghakAla pUrva naSTa ho cukA bhAva kAryotpatti ke pahale hI vinaSTa ho jAne se kAraNa nahIM banatA to aciranaSTa kSaNa bhI kAryotpatti ke pUrva hI naSTa ho jAne se kAraNa nahIM bana sakegA / ataH kSaNakSayavAda meM arthakriyA kA virodha spaSTa hai / 'pUrvakAla meM vidyamAna ho vaha (uttarakAlabhAvi kArya kA aisA kucha nahIM) kAraNa' itane ko hI kAraNa kA lakSaNa mAnA jAya to vivakSita pratiniyata kisI eka kSaNa utpanna kArya ke prati pUrvakAla meM ho gaye ananta bhAvoM ko kAraNa mAna lenA paDegA, itanA hI nahIM pratyeka kSaNa kisI na kisI kSaNa kI pUrva bhAvi aura kisI kI utara kAla bhAvi hone se saba kAryo ke prati sabhI bhAvoM kI kAraNatA prasakta hogii| natIjA yaha hogA ki azvakSaNa gokSaNa kA kAraNa aura usa se ulaTA bhI ho jAne se 'yaha svasantAna aura yaha para santAna' aisI bhedavyavasthA bhI samApta ho jAyegI, kyoMki pratyeka santAna meM pratyeka santAna ke kSaNa antaH praviSTa ho jAyeMge / meM - * sAdRzya ke AdhAra para santAnavyavasthA duSkara yadi yaha kahA jAya ki 'azvakSaNoM meM azva kSaNoM kA sAdRzya hotA hai, go- kSaNoM meM gokSaNoM kA, isa prakAra 'sAdRzya kI mahimA se svasantAna aura sAdRzya kA abhAva hone para parasantAna' aisI vyavasthA ho sakatI hai| ' to yaha anucita vidhAna hai kyoMki yahA~ do vikalpa haiM sarvathA aura kathaMcit / yadi eka azvakSaNa kA dUsare azvakSaNa meM sarvathA sAdRzya hone kA mAneMge to kArya kAraNasvarUpApanna hI ho jAyegA, kyoMki sarvathA sAdRzya to sva kA sva meM hI hotA hai, phalataH sArA santAna ekakSaNamaya hI ho baitthegaa| yadi kathaMcit sAdRzya mAneMge to anekAntavAda kA jayajayakAra ! vastutaH bauddhamata meM sAdRzya jaisI koI cIja hI nahIM hai, kyoMki usa ke mata meM bhedabhAva kA hI sAmrAjya hai, pratyeka svalakSaNa anya se sarvathA bhinna hotA hai| yadi una meM kathaMcit thoDA bhI sAdRzya mAneMge to anvaya prasakta hone se anekakSaNasthAyitva prApta hogA aura kSaNikavAdasiddhAnta kupita ho baiThegA | Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 zrI sammati-tarkaprakaraNam viSayavyAptigrahaNasya dUrotsAritatvAt 'nA'nanukRtAnvaya-vyatirekaM kAraNam nA'kAraNaM viSayaH' ( ) iti vacanamanumAnocchedakaM ca prasaktam / grAhya-grAhakAkArajJAnaikatvavad grAhyAkArasyApi yugapadanekArthAvabhAsinazcitraikarUpatA ekAntavAdaM pratikSipatyeva / bhrAntyAtmanazca darzanasya antarbahizca abhrAntAtmakatvaM kathaMcid abhyupagantavyam anyathA kathaM svasaMvedanAdhyakSatA tasya bhavet ? tadabhAve ca kathaM tatsvabhAvasiddhiryuktA ? kathaM ca bhrAntajJAnaM bhrAntirUpatayA''tmAnamasaMvidad jJAnarUpatAyA vA avagacchad bahistathA nAvagacchet yato bhrAntaikAntarUpatA * anvaya-vyatireka evaM pramANaviSayatA kI anupapatti * taduparAMta - kSaNika ekAntavAda meM sAdhya-hetu ke bIca anvaya-vyatireka sambandha kI prasiddhi duSkara hai| kAraNa, koI bhI eka jJAna hetu aura sAdhya ko eka sAtha grahaNa karanevAlA hotA nahIM hai yaha pahale kaha Aye haiN| phalataH trikAlaviSayabhUta yAnI tIna kAla ke sAdhya aura hetu samasta kA avagAhana karane vAlI vyApti siddha nahIM ho sakegI, kyoMki atIta-anAgata viSaya asat hone se vyApti meM una kA avagAhana zakya nahIM hai| jaba vyApti kA bhI bauddhamata meM koI ThikAnA nahIM hai taba 'jo sat hotA hai vaha kSaNika hotA hai - zabda bhI sat hai' ityAdi anumAnoM kI pravRtti bhI kaise zakya hogI ? dUsarI bAta yaha hai ki bauddhamata meM pramANa kA kAraNa ho usI ko pramANa kA viSaya mAnA jAtA hai, jo pramANotpAdaka nahIM vaha usa kA viSaya bhI nahIM hotaa| vyApti kA grahaNa karanA ho taba to atIta-varttamAnaanAgata sabhI sAdhanoM aura sAdhyoM ko pramANabhUta jJAna meM praviSTa karanA paDegA, kintu bauddhamata meM yaha sambhava nahIM hai kyoMki atIta anAgata padArtha asat hone se jJAnotpAdaka nahIM hai, ata eva vyAptijJAna ke viSaya bhI nahIM bana skte| phalataH trikAlaviSayaka vyAptijJAna kA hI sambhava nahIM rhtaa| taba bauddha ne jo vinA soce kaha diyA hai ki - 'anvayavyatireka kA anusaraNa na karanevAlA kAraNa nahIM ho sakatA aura jo (jJAna kA) kAraNa nahIM hotA vaha (jJAna kA) viSaya nahIM bana sakatA' - yaha vidhAna to anumAnamAtra kA ucchedaka hI siddha huA kyoMki anumAna ke liye Avazyaka vyAptijJAna trikAlaviSayaka bana hI nahIM paataa| (kyoMki atIta-anAgata bhAva asat hai, jJAna ke kAraNa na hone se vyAptijJAna ke viSaya hI nahIM hai|) tathA, pahale kahA hai ki eka hI jJAna grAhya-grAhaka aneka AkAravAlA hone se ekAnekarUpa hotA hai isa liye ekAntavAda kA nirasana hotA hai| vaise hI, jaba eka sAtha dAla-cAvala Adi aneka cIjoM ko dekhate haiM taba usa ke jJAna meM jo grAhyAkAra hai vaha bhI dAla-cAvala ke aneka AkAroM se sammilita se citrAkAra siddha hotA hai, isa se bhI ekAntavAda ko dhokhA hai| * zakti meM rajata-darzana kathacida abhrAnta * __ tathA, bauddhamata meM jo zukti meM rajata kA darzana bhrAnta mAnA gayA hai usa ko bhI bAhya-abhyantara ubhaya prakAra se kathaMcid abhrAnta bhI mAnanA hogaa| kAraNa yaha hai ki bauddha svaprakAzavAdI hai, ataH bhrAnta darzana bhI usa ke mata meM svasaMvedanapratyakSAtmaka hI hotA hai| svasaMvedanapratyakSa kA viSaya jo svasaMvedana (bhrAnta darzana) hai vaha to jUThA nahIM hai ata eva vahI bhrAnta darzana svasaMvedana kI apekSA abhrAnta mAnanA hogaa| yadi vaha bhrAnta darzana svasaMvedi nahIM hogA to vaha bauddhamata meM darzanasvarUpa kaise hogA ? usa ko to jaDa svarUpa mAnanA pddegaa| tathA vahI bhrAntajJAna dharmI aMza meM abhrAnta hotA hai, ataH bAhyaviSaya kI apekSA se bhI kathaMcid abhrAnta mAnanA hogaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 paJcamaH khaNDaH - kA0 60 timirAdyupaplutadRzAM bhavet ? kathaM ca bhrAntavikalpajJAnayoH svasaMvedanamabhrAntamavikalpaM vA'bhyupagacchan anekAntaM nAbhyupagacchet ? grAhya-grAhakasaMvittyAkAravivekaM saMvidaH svasaMvedanenA'saMvedayan saMvidrUpatAM cAnubhavan kathaM kramabhAvino vikalpetarAtmanoranugatasaMvedanAtmAnamanubhavaprasiddhaM pratikSipet ? tataH krama-sahabhAvinaH parasparavilakSaNAn svabhAvAn yathAvasthitarUpatayA vyApnuvat sakalalokapratItaM svasaMvedanam anekAntatattvavyavasthApakamekAntavAdapratikSepi pratiSThitamiti 'niraMzakSaNikasvalakSaNamantarbahizcA'nizcitamapi saMvittirviSayIkaroti' iti kalpanA ayuktisaMgataiva, apramANaprasiddhakalpanAyAH sarvatra niraMkuzatvAt sklsrvjnytaaklpnprskteH| na hyekasya saMvittiraparasyA'saMvittiH sarvatra sambandhAbhAvAvizeSAt / na hi vAstavasambandhAbhAve parikalpitasya tasya niyAmakatvaM yuktamatiprasaGgAt / ___tathA timirAdi rogagrasta manuSya jo ki jAnatA hai ki 'mujhe netra meM yaha roga hai' usa ke jJAna ko bhI ekAnta bhrAntasvarUpa kaise mAna sakate haiM ? usa kA bhrAntajJAna apanI jAta ko bhrAntirUpa se na jAnatA huA bhI yadi jJAnarUpa se jAna sakatA hai to bAhyaviSaya ke bAre meM bhI aisA kyoM nahIM ho sakatA ki vaha bAhyaviSaya ko sirpha viSayarUpa se hI jAnatA hai na ki sat yA asat rUpa se ? taba aisI sthiti meM vaha sarvathAbhrAnta nahIM kahA jA sakatA kyoMki use purovartI ke rUpa meM kucha na kucha satya vastu kA jJAna hai| tathA bauddhavAdI jaba bhrAntajJAna ke jJAna kA aura vikalpajJAna (jo ki bauddhamata meM pramANa nahIM hai) kA aisA saMvedana mAnatA hai jo abhrAnta, svasaMvidita evaM nirvikalpapratyakSapramArUpa hotA hai, taba bhrAntAbhrAnta ubhayasvarUpa siddha hone para vaha anekAntavAda ke svIkAra ko kaise TAla sakatA hai ? tathA bauddhavAdI jaba aisA mAnatA hai ki jJAna meM jo grAhyAkAra, grAhakAkAra aura saMvedanAkAra hai una kA bhedazaH pRthaka pRthak saMvedana nahIM hotA kintu tInoM AkAra meM anugata jJAnarUpatA kA saMvedana hotA haitaba to kramabhAvi nirvikalpajJAna aura vikalpajJAna ke liye bhI aisA kyoM nahIM mAnatA ki una donoM kA pRthak pRthak bhedazaH jJAna nahIM hotA kintu una donoM meM anugata eka saMvedanarUpatA kA anubhava hotA haiyaha tathya sabhI logoM ko bhI anubhavasiddha hai| jaba vaha aisA mAna legA to phira aneka kSaNoM meM anugata eka bhAva ke svIkAra ko kaise TAla sakatA hai ?! * niraMza-kSaNikasvalakSaNagrAhI nirvikalpa kA pratiSedha * bauddhoM ke siddhAnta kI samIkSA kA niSkarSa yaha siddha karatA hai ki kramabhAvI yA sahabhAvi paraspara vilakSaNa svabhAvavAle bhAvoM kA yathAvasthita svarUpa se avagAhana karanevAlA, sakalaloka meM prasiddha svasaMvedana jJAna ekAntavAda kA nirAkaraNa kara ke anekAntagarbhita tattvavyavasthA kI pratiSThA karatA hai| ata eva bauddhoM kI jo yaha kalpanA hai ki - 'svalakSaNa' vastu niraMza evaM kSaNika hai aura bAhya-antara kisI bhI rUpa se, nizcaya (savikalpa) se usa kA jJAna na hone para bhI nirvikalpa saMvedana (darzana) se vaha gRhIta hotA hai- yaha kalpanA yuktisaMgata nahIM hai, kyoMki nirvikalpa se anekAMza - akSaNika hI svalakSaNa gRhIta hotA hai aisI dhAraNA bhI kI jA sakatI hai| pramANa se asiddha vastu kI hI kalpanA karanA ho to usa ke Upara kisI kA bhI aMkuza nahIM rhegaa| phira to saba jIvAtmA sarvajJa hone kI kalpanA bhI kI jA sakatI hai| eka vastu kA kisI eka ko saMvedana ho, dUsare ko na ho - aisI vyavasthA to pramANa ke avalambana se ho sakatI hai, kintu jaba niraMkuza hI kalpanA karanA hai taba to eka vyakti ko jisa kA saMvedana hai usa kA dUsare ko nahIM hai - aisA kahane kA matalaba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 zrI sammati-tarkaprakaraNam na ca vAstavaH sambandhaH parasya siddhaH iti tAdAtmyatadutpattyorabhAvAt sAdhya-sAdhanayoH pratibandhaniyamAbhAve'numAnapravRtti rotsAritaiva / ___ atha kSaNikAnirvattamAnamapi arthakriyAlakSaNaM sattvamakSaNike'vasthAsyatIti na tto'nekaantaatmkvstusiddhiH| na, akSiNake'pi kramayogapadyAbhyAM tasya virodhAt / tathAhi - na tAvadakSaNikasya kramavat kAryakaraNam prAk tatkaraNasamarthasyAbhimatakSaNavat tadakaraNavirodhAt / prAk tadasAmarthya pazcAdapi na tatsAmarthyam apariNAmino'nAdheyA'praheyAtizayatvAt svabhAvotpattivinAzAbhyupagame'pi nityaikAntavAdavirodhAt / tato vyatiriktasyAtizayasya karaNe'natizayasya tasya prAgiva pazcAdapi tatkaraNA'sambhavAt / sahakArikAraNApekSApi tasyAyuktaiva yato'sahAyasya prAgakaraNasvabhAvasya punaH sasahAyasya kAryakaraNaM bhavet, na hi shkaarikRtmtishymnnggiikurvtstdpekssoppttimtii| tanna krameNAparihI nahIM rhtaa| agara yaha kaheM ki 'sambandha ke viraha se dUsare ko usa kA saMvedana na ho aisA ho sakatA hai', to yaha sambandha viraha to niraMza kSaNika svalakSaNa ke sAtha bhI hai, phira bhI usa kA saMvedana eka vyakti ko hI ho sake, dUsare ko nahIM- aisI vyavasthA zakya nahIM hai| yadi niraMza kSaNika svalakSaNa ke sAtha vAstavika sambandha na hone para bhI kAlpanika saMbaMdha jisa vyakti ke sAtha rahatA hai usa ko usa kA saMvedana hogA, dUsare ko nahIM - aisI vyavasthA kI jAya to vaha bhI ayukta hai kyoMki kAlpanika sambandha kI kalpanA to hara eka vyakti ke sAtha kI jA sakatI hai, ataH sabhI vyakti ko samasta vastu ke jJAna se sarvajJatA kI Apatti tadavastha rhegii| jaba bauddha ke mata meM eka vastu ko dUsarI vastu ke sAtha koI vAstavika sambandha hI siddha nahIM hai taba tAdAtmya aura tadutpatti sambandha kA astitva bhI lupta ho jAne se vyApti kA niyama bhI lupta ho jAyegA, phalataH anumAna kI pravRtti kA to sambhava hI dUra prasthita ho jAtA hai| * akSaNika artha meM arthakriyA azakya * __ aba akSaNikavAdI maMca para A kara kahatA hai ki - 'kSaNika vastu se dUra bhAganevAlI arthakriyA, jo ki sattva kA lakSaNa hai, akSaNika meM nirbAdha raha sakatI hai, ataH anekAntAtmaka vastu kI siddhi azakya hai|' yaha vidhAna bhI galata hai| kAraNa, akSaNika artha ke sAtha bhI ekasAtha yA kramika arthakriyA kA virodha hai| kaise yaha dekhiye - akSaNika bhAva kramazaH kAryakArI nahIM ho sakatA. kyoMki jo kArya dasare meM karanevAlA hai usa kArya ko karane meM jaba vaha prathama kSaNa meM zaktizAlI hai to prathamakSaNa meM kyoM nahIM karegA ? karane meM kyA virodha hai ? yadi prathamakSaNa meM vaha asamartha hai to dUsarI-tIsarI kSaNa meM bhI tadavastha hone se samartha nahIM hogA aura kArya nahIM kregaa| pahale jaba sAmarthya nahIM hai to bAda meM bhI sAmarthya nahIM A sktaa| jo apariNAmI nitya hogA vaha na kisI naye atizaya ko AtmasAt kara sakatA hai, na pUrvAtizaya ko choDa bhI sakatA hai, isa liye usa meM yadi pahale jo svabhAva hai usa kA nAza aura naye sAmarthyasvabhAva kI utpatti kA svIkAra kareMge to ekAnta nityavAda ke sAtha virodha hogaa| jo nayA atizaya utpanna hogA vaha bhI yadi usa nitya vastu se sarvathA bhinna hogA to usase usa vastu ko koI phAyadA hone vAlA nahIM, vaha to pahale ki taraha hI niratizaya rahane se pahale jo kArya nahIM ho sakA vaha aba bhI hone kI sambhAvanA nahIM rahatI yadi kahA jAya - nitya padArtha bhI sahakArikAraNa ke sAnnidhya meM hI samartha hotA hai - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki pahale asahAya dazA meM jo akaraNasvabhAva hai vaha sahakArI kA sAMnidhya hone para svabhAva kA palaTA hokara karaNasvabhAva ho jAya aura kArya karane laga jAya yaha sambhava nahIM hai kyoMki nityapadArtha tIsare kSaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 289 NAmI bhAvaH kAryaM nivrttyti| nApi yaugapadyena, kAlAntare tasyA'kiMcitkaratvenAvastutvApatteH kssnnmaatraavsthaayitvprskteH| na ca krama-yogapadyavyatiriktaM prakArAntaraM sambhavatIti arthakriyA vyApikA nivartamAnA vyApyAM sattAM nityAdapyAdAya nivarttate iti 'yat sat tat sarvamanekAntAtmakaM' siddhamanyathA prtykssaadivirodhprskteH| na hi bhedamantareNa kadAcit ksycidbhedoplbdhiH| harSaviSAdAdyanekAkAravivarttAtmakasyAntazcaitanyasya svasaMvedanAdhyakSato varNa-saMsthAnasadAdyanekAkArasya sthUlasya pUrvAparasvabhAvaparityAgopAdAnAtmakasya ghaTAderbahirekasyendriyajAdhyakSataH saMvedanAt sukhAdi-rUpAdibhedavikalatayA caitanya-ghaTAdeH kadAcidapi upalambhA'gocaratvAt, mahAsAmAnyagocarasyA'vAntarasAmAnyasya vA sarvagatA'sarvagatadharmAtmakasya vyaktivyatiriktasvabhAvatayA kadAcit kvacidanupalabdheH - dravya-guNa-karmaNAM kathaM tadviviziSTatayA pratipattirbhavet ? samavAyasya cAnavasthAdoSataH sambandhAntarAbhAvAt dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSANAmanyonyaM ke svabhAva meM parivartana nahIM ho sktaa| sahakArI kI apekSA kA vidhAna bhI tabhI saMgata ho sakatA hai jaba ki nitya mAne hue padArtha meM sahakAriprayojita koI atizaya svIkAra kiyA jaay| usa kA svIkAra karane para kathaMcid anityatva ho jAne se anekAntavAda kA samarthana hogaa| sArAMza, ekAnta nitya apariNAmI akSaNika padArtha se kramazaH arthakriyA kA sampAdana nahIM ho sktaa| apariNAmI nitya padArtha eka sAtha bhI arthakriyA kA sampAdana nahIM kara sakatA / eka sAtha sArI arthakriyA kara lene ke bAda kAlAntara meM yAnI dUsare hI kSaNa meM vaha niSkriya - akiJcitkArI ho jAne se asat ho jAne kI vipadA aura sirpha eka kSaNa kAryakArI hone se kSaNikatA kI samasyA khar3I hogii| arthakriyA kA sampAdana 'krama-ekasAtha' ke do vikalpoM se atirikta kisI tIsare vikalpa se honA sambhava nahIM hai| apariNAmI bhAva se vyApakIbhUta arthakriyA dUra bhAgane se, usa kI vyApyabhUta sattA bhI kozoM dUra bhAga jaayegii| isa prakAra ekAnta vAda meM nahIM kintu anekAntavAda meM hI arthakriyAlakSaNa sattva kI saMgati ThIka baiThane se, siddha ho jAtA hai ki jo sat hotA hai vaha anekAntasvarUpa hI hotA hai, isa se viparIta kalpanA karane para pratyakSAdi pramANoM kA virodha prasakta hotA hai| * sarvadA bhedaviziSTa abheda kI upalabdhi * eka tathya spaSTa hai ki bheda ke vinA, bheda se aspRSTa abheda kI upalabdhi kabhI bhI kisI ko bhI hotI nahIM hai| kabhI bhI jaba caitanya kI upalabdhi hotI hai taba sukhAdi bhedoM ke sAtha hI hotI hai, svatantra nahIM hotI, kyoMki apane saMvedanAtmakAdhyakSa se hI yaha anubhava hotA hai ki antazcetanA kabhI harSa meM to kabhI viSAda meM, isa prakAra aneka vivartoM meM abhedabhAva se juDI rahatI hai| tathA indriyajanya pratyakSa se bAhya ghaTAdi kI bhI svatantra upalabdhi nahIM hotI kinta zyAmAdi varNa evaM kambagrIvAdi saMsthAna se mile hae 'sat' 'dravya' ityAdi AkAroM se viziSTa hI bAhya ghaTAdi kA upalambha hotA hai aura vaha bhI sirpha paramANu Atmaka hI nahIM- sthUlAtmaka aura AmAdi pUrvasvabhAvatyAga evaM pakvAdi uttarasvabhAvagrahaNa se anuviddha hI ghaTAdi upalabdhigocara hotA hai| sukha-duHkhAdi se alipta caitanya kA aura rUpa-saMsthAna Adi dharmoM se aviziSTa ghaTAdi kA svatantra upalambha kabhI nahIM hotaa| tAtparya yaha hai ki sarvagatasvabhAvavAle sattArUpa mahAsAmAnya ho yA asarvagatasvabhAvavAle dravyatvAdi avAntara sAmAnya ho, kabhI bhI aura kahIM bhI una kI upalabdhi vyakti se vyatirikta svabhAvAtmakarUpa meM hotI nahIM hai| vyatiriktasvabhAva hone para to dravya-guNa-karmoM kI sattAdi se viziSTa rUpa meM pratIti hI kaise ho sakatI hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 zrI sammati-tarkaprakaraNam tAdAtmyAniSTau teSvavRtteH sarvapadArthasvarUpA'prasiddhiH syAt / svata eva samavAyasya dravyAdiSu vRttau samavAyamantareNApi dravyAdayo'pi svadhAreSu vRttiM svata evAtmasAtkariSyantIti smvaayklpnaavaiyrthyprsktiH| avayavino'pi svArambhakAvayaveSu tAdAtmyAnabhyupagame sAmAnyasyeva tadvastu vRttivikalpAnavasthAdidoSaprasaGgAd na vRttirbhavet ; vRttau vA sAkalyena pratyAdhAraM grahaNA'sambhavAt vyaktivad bhedaprasaktiH; khaNDazaH pratipatteragRhItasvabhAvAd gRhItasvabhAvasya bhedAt tathA ca saamaanyaadiruuptaahaaniprsktiH| ___kiJca, sarvasvAdhAravyApinaH sAmAnyasya dravyasya vA tadvatAM sAmastyena grahaNA'sambhavAt kathaM tadagrahe tadgrahaNaM bhavet ? AdhArA'pratipattau tadAdheyasya tattvenA'pratipatteH sAmAnyAghazeSa gRhIteSvapi sAmAnyAdervRttivikalpAdidoSasteSvapi pUrvavat smaanH| tadaMzagrahaNe'pi ca sAmAnyasya vyApinaH kadAcidapyapratipatteH 'sad dravyam' ityAdipratipattistadvatsu na kadAcid bhavet, tadaMzAnAM sAmAnyAderatyantabhedAt / ata eva dravyAdiSaTpadArthavyavasthApi anupapannA bhavet, pratibhAsagocaracAriNAM * viziSTa pratIti samavAyamUlaka nahIM * yadi kahA jAya ki - 'dravya-guNa-karma aura sattAdi sAmAnya sarvathA vyatirikta hone para bhI samavAya sambandha se viziSTa pratIti ho sakatI hai' - to yaha ThIka nahIM hai kyoM ki dravya meM phira samavAyavaiziSTya kI pratIti ke liye anya samavAya kI kalpanA kA anta hI nahIM AyegA - yaha anavasthA doSa hai| anya koI saMyogAdi sambandha bhI ghaTatA nahIM hai| aisI sthiti meM dravya-guNa-karma-sAmAnya aura vizeSa ina sabhI meM paraspara yadi tAdAtmya nahIM mAneMge to dravyAdi meM guNAdi kI vRtti asambhava hone se, na dravya kI, na guNa kI, kisI bhI padArthasvarUpa kI spaSTa prasiddhi nahIM ho paayegii| yadi kahA jAya ki - samavAyavaiziSTya ke liye naye samavAya kI kalpanA anAvazyaka hai kyoMki samavAya kI dravyAdi meM svataH vRtti mAna leMge - to isa taraha dravyAdi meM guNAdi kI vRtti bhI samavAya ke vinA svataH hI mAna lI jaay| avayavI dravya Adi padArtha svataH hI apane AdhAroM meM Azraya ko AtmasAt kara leMge; samavAya kI vyartha kalpanA kA kaSTa kyoM ? yadi avayavI dravya kI apane avayavoM meM tAdAtmyavRtti na mAnI jAya to jaise sAmAnya kI dravyAdi meM vRtti ke Upara ekadeza-kRtsna Adi vikalpoM ke asamAdhAna aura anavasthA kA doSAropaNa hotA hai vaise avayavI kI vRtti ke Upara bhI ve sAre doSa prasakta hoNge| pariNAma yaha hogA ki avayavoM meM avayavI dravya kI vRtti hI aghaTita ho jaayegii| tAdAtmya ke binA bhI kaise bhI vRtti kI ghaTanA kara leMge to eka eka AdhArabhUta avayavoM meM samastarUpa se avayavI kI akhaNDa pratIti honA sambhava na hone se eka eka avayavavyakti kI taraha usa kA bheda prasakta hogA aura usa kI khaNDakhaNDa pratIti hogii| jisa khaNDa kA grahaNa hogA vaha gRhItasvabhAva kahA jAyegA aura jisa khaNDa kA grahaNa nahIM hogA usa ko agRhItasvabhAva kahA jAyegA, isa prakAra svabhAvabheda se avayavI meM bheda prasakta hogA aura usa ke sarvAvayavasAdhAraNasvarUpa kA bhaMga prasakta hogaa| * sAmAnya ke grahaNa meM saMkaTa * yaha bhI socanA paDegA ki sAmAnya athavA avayavI dravya jaba apane samasta AdhAroM meM vyApaka mAne jAte haiM taba yaha to sambhava nahIM hai ki una samasta AdhAroM kA eka-sAtha grahaNa ho ske| aisI sthiti meM sabhI avayavoM yA vyaktiyoM ke grahaNa ke vinA avayavI athavA sAmAnya kA grahaNa kaise ho sakegA ? jaba taka AdhAroM kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 291 sAmAnyAyaMzAnAM pdaarthaantrtaaprskteH| atha niraMzaM sAmAnyamabhyupagamyate iti nAyaM doSastarhi sakalasvAzrayapratipattyabhAvato manAgapi na sAmAnyapratipattiriti 'sad dravyaM pRthivI' ityAdipratipatternitarAmabhAvaH syAt / tadaMzAnAM sAmAnyAd bhedAbhedakalpanAyAM dravyAdaya eva bhedAbhedAtmakAH kiM nAbhyupagamyante ? iti sAmAnyAdiprakalpanA dUrotsAritaiva iti kutastadbhedaikAntakalpanA ? tataH sAmAnyavizeSAtmakaM sarvaM vastu sttvaat| na hi vizeSarahitaM sAmAnyamAtram sAmAnyarahitaM vA vizaSamAtra sambhavati, tAdRzaH kvacidapi vRttivirodhAt / vRttyA hi sattvaM vyAptaM svalakSaNAt sAmAnyalakSaNAd vA tAdRzAd vRttinivRttyA nivarttata eva / yataH kvacid vRttimato'pi svalakSaNasya na dezAntaravarttinA'nyena saMyogaH tatsaMsargAdyavacchinnasvabhAvAntaravirahAd vizeSavikalasAmAnyavat / ekasya pratisaMbandhi sambandhasvabhAvavizeSAbhyupagame vizeSANAM-tatsvalakSaNaM sAmAnyalakSaNameva syAt / na ca vizeSairanyadezasthitairasaMyuktasyaikatra tasya vRttigrahaNa na ho taba taka una ke Adheya ke rUpa meM sAmAnya Adi Adheya kA grahaNa nahIM ho sktaa| jitane AdhAroM kA yA vyaktiyoM kA grahaNa ho utane sAmAnyAdi ke aMzo kA grahaNa ho sakatA hai kintu taba sAmAnyAdi ko aMzavat mAnanA pddegaa| aMzavat mAnane para punaH una aMzo meM sAmAnyAdi kI vRtti kA vikalpa prazna pahale kI taraha hI siradardarUpa bana jaayegaa| tathA kucha aMzoM kA grahaNa hone para bhI vyApaka sAmAnya kA to grahaNa durlabha hI raha jaayegaa| phalataH sAmAnyadhAraka dravyAdi meM 'dravya sat hai' ityAdi sabhI dravyoM ko viSaya karane vAlI pratIti kI to AzA hI nahIM kI jA sakatI, kyoM ki sAmAnya ke aMza aura sAmAnya meM atyanta bheda mAnanA hogaa| una kA bheda mAnane para, dravya meM akhaNDa sAmAnya avagAhI 'dravya sat hai' yaha pratIti honA sambhava nahIM hai| pariNAma yaha hogA ki dravya-guNAdi chaha padArthoM kI vyavasthA chinna-bhinna ho jaayegii| kAraNa, sattA sAmAnya kI pratIti sambhava nahIM hai, una ke aMzo kA pratibhAsa sambhava hai kintu ve to bhedavAdI ke pakSa meM sAmAnya se atyanta bhinna hone se unheM dravyAdi SaTka se atirikta padArtha mAnanA pddegaa| ___ yadi aisA kahA jAya - sAmAnya niraMza hI mAnA hai ataH koI pUrvokta doSa nahIM hai - taba to lezamAtra bhI, aMzamAtra bhI sAmAnya kI pratIti ho nahIM sakatI, kyoMki usa ke sabhI AdhAroM kA grahaNa sambhava nahIM hai| phalataH 'dravya sat hai' 'pRthvI sat hai' 'pRthvI dravya hai' ityAdi pratItiyA~ hone kI to AzA hI choDa denA hogaa| yadi aMzo kA svIkAra kara ke una kA aura sAmAnya kA bhedAbheda mAna liyA jAya to phira dravyAdi ko hI eka-dUsare se bhinnAbhinna mAna lene meM kyA hAni hai ? taba sAmAnyAdi kI lambI kalpanA ko dUra hI bhAganA hogA, phira usa ke ekAnta bheda kI kalpanA kA to pUchanA hI kyA ? niSkarSa, samasta vastu sat hone ke hetu se, sAmAnya-vizeSobhayAtmaka hotI hai yaha siddha hotA hai| * sAmAnya aura vizeSa kA sarvathA anyonya-vizleSa ayukta * ___ isa duniyA meM kahIM bhI vizeSa ke AzleSa se zUnya sAmAnya aura sAmAnya ke AzleSa se zUnya vizeSa milegA nhiiN| paraspara AzleSazanya sAmAnya - vizeSa mAnane para vizeSoM meM sAmAnya kI vRtti saMgata hone meM virodha prasakta hotA hai| sattva vRtti kA avinAbhAvI hotA he| bauddhamata meM mAne gaye svalakSaNa aura sAmAnyalakSaNa donoM padArthoM parasparAzleSazUnya hone se, vRtti kA mela baiThatA nhiiN| vRtti ke bhAga jAne se una kA sattva bhI dUra bhAga jAtA 5. pUrvamudrite 'AvyavacchinnaH' iti paatthH| tAlApatrAdarza 'rgAdyavacchinna' iti / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 zrI sammati-tarkaprakaraNam ravya(?ttirvya) vadhAnA'vizeSAt / evaM ca svabhAvavizeSANAM sAmAnyarUpAH sarva eva bhAvAH vizeSarUpAzca / tatra deza-kAlAvasthAvizeSaniyatAnAM sarveSAmapi sattvaM sAmAnyamekarUpam avyavadhAnAt; tasya ca te vizeSA eva aneka rUpam / yataH tadeva sattvaM pariNAmavizeSApekSayA gotva-brAhmaNatvAdilakSaNA jAtiH pariNAmavizeSAzca tadAtmakA vyaktaya iti parasparavyAvRttAnekapariNAmayogAdekasyaikAnekapariNatirUpatA saMzayajJAnasyevA'viruddhA / ____ vyaktivyatiriktasya sAmAnyasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH zazazRMgavadasattvAt 'san ghaTaH' ityAdipratyayaH sAmAnya-vizeSAtmakavastvabhAve'bAdhitarUpo na syAt / na ca cakSurAdibuddhau varNAkRtyakSarAkArazUnyaM sAmAnyaM paravyAvarNitasvarUpamavabhAsate pratibhAsabhedaprasaGgAt / yadi ca tat sarvagatam, hai| kAraNa yaha hai ki svalakSaNa padArtha kisI deza meM vidyamAna hone para bhI anyadeza meM rahe hue anya svalakSaNa ke sAtha usa kA koI saMyogAdi sambandha nahIM mAnA gayA hai, kyoMki anyasaMsargAvacchinna eka anya svabhAva usa meM mAnA nahIM gayA, jaise ki vizeSazUnya sAmAnya meM vizeSasaMsargakAraka anya svabhAva nahIM mAnA gyaa| yadi vizeSoM meM sambandhibheda se naye naye sambandhAnukulasvabhAvavizeSa kisI eka svalakSaNa meM mAnA jAya to vaha svalakSaNa khuda hI una sambandhiyoM kA sAmAnya (sambandhi) bana jAne se sAmAnyalakSaNa bana baitthegaa| dUsarI ora, eka svalakSaNa kI kisI eka deza meM vRtti (avasthiti) bhI - yadi usa ko anya dezagata vizeSoM se sarvathA asaMyukta (yAnI asambaddha) hI mAnA jAya to- ghaTegI nahIM, kyoM ki jaise anya nikaTatamavartI svalakSaNoM se usa kA vyavadhAna hI hai vaise usa deza meM bhI usa kA vyavadhAna hI hai| vyavadhAna samAnarUpa se hone para bhI anya svalakSaNoM se asaMyukta mAnanA aura svakIya deza se saMyukta mAnanA yaha nahIM bana sktaa| jaba saMyukta mAneMge to sambandhibheda se bhinna bhinna sambandhAnukulasvabhAvavizeSa bhI mAnanA pddegaa| phalataH aneka svabhAvoM kA eka sAdhAraNa saMbadhi hone se vizeSAtmaka sabhI bhAvoM ko una svabhAvavizeSoM kI apekSA sAmAnyAtmaka bhI mAnanA hogaa| aba aisI vyavasthA hogI ki apane apane deza, kAla aura viziSTa dazA se niyata sabhI bhAvoM kA eka 'sattva' sAmAnyarUpa kahA jAyegA, aura ve bhAva usI sAmAnya ke hI avyavadhAnavartI hone se usa ke vizeSarUpa kahe jaayeNge| isa prakAra eka hI sAmAnya ke aneka rUpa bhI ho sakate haiN| jaise dekhiye, vahI eka sattva sAmAnya go Adi AkAra vizeSapariNAma kI apekSA se gotva yA brAhmaNatva jAtirUpa mAnA jAyegA, ye hI usa ke vizeSa he| aura ve go Adi pariNAmavizeSa gotvAdijAti se abheda bhAva rakhate hae 'vyakti' kahe jaayeNge| jaise saMzayajJAna meM paraspara viruddha aneka AkAroM kA sparza hone se usa meM eka-anekarUpatA hone meM koI virodhagandha nahIM hai, vaise hI yahA~ eka hI bhAva meM sApekSarUpa se parasparavilakSaNa aneka pariNAmoM ke yoga se eka-anekarUpatA hone meM koI virodha nahIM hai| * "ghaTa sat hai' pratIti se sAmAnya-vizeSAtmaka vastu kI siddhi * ___ ekAntavAdiyoM ne jo vyaktiyoM se sarvathA vyatirikta sAmAnya mAnA hai vaisA sAmAnya upalabdhi ke yogya hone para bhI jaba upalabdha nahIM hotA taba asat siddha hotA hai jaise ki kharagoza kA siiNg| vaise sAmAnya ke asat hone para bhI jo 'ghaTa sat hai' aisA abAdhita anubhava hotA hai vaha tabhI ho sakatA hai yadi vastu ko sAmAnya-vizeSobhayAtmakasvabhAvavAlA mAnA jaay| anya vAdiyoM ne sAmAnya ko nIlAdi varNa, trikoNAdi saMsthAna aura go-Adi akSara-aise tInoM AkAra se zUnya mAnA hai - kintu aisA sAmAnya kabhI cAkSuSa Adi For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 piNDAntarAlepyupalabhyeta svabhAvA'vizeSAt / AzrayAbhAvAdanabhivyaktyabhyupagame'bhivyaktAdanabhivyaktasvarUpasya bhedAt sAmAnyarUpatA na syAt / na cAzrayabhAvAbhAvAvabhivyaktyanabhivyaktI satpratyayakartRtvAkartRtve nityaikasvabhAvasya yujyate; tadrUpayogino'pyekatve kathaM nAnekAntasiddhiH ? svAzrayasarvagatatve'pi sattAyA AzrayeNaikenaikadA prakAzitAyAH sarvadA sarvatra prakAzitatvAt sakalavastuprapaJcasya sakRdupalabdhiprasaGgaH na vA kasyacidupalabdhiH syAdavizeSAt / prakArAntareNa pratItyabhyupagame'nekAntavAda eva / svataH satAM vizeSANAM sattAsambandhAnarthakyam, asatAM tatsambandhAnupapattiH atiprskteH| akriyasAmAnyasambandhAd vyaktInAmakriyatvam sAmAnyasya vA kriyAvattvAdavyApakatvaM syAt / vyaktyavyatireke buddhiyoM meM bhAsatA nahIM hai| gotvAdi sAmAnya-zveta-raktAdivarNAkAra, catuSpada saMsthAnAkAra aura 'go' ityAdi zabdAkAra se anuviddha hI bhAsatA hai| phira bhI use varNAdiAkArazUnya hI mAneMge to pratibhAsabheda kI prasakti hogii| arthAt, sabhI ko go-saMsthAnAdi dekha kara jaisI gotva jAti kI pratIti hotI hai usa ke badale kisI anya avyakta prakAra kI hI gotva kI pratIti hogii| ekAntavAda meM sAmAnya ko sarvagata yAnI vyApaka mAnA gayA hai vaha bhI galata hai kyoMki taba do-cAra go-piNDoM ke madhya bhAga meM bhI gotva kI upalabdhi prasakta hogii| arthAta do ghena ke bIca meM khaDe azva meM bhI gotva kI pratitI hogI, kyoMki svabhAva yAnI usa kI sattA go-deza kI taraha azvadeza meM bhI vyApaka hai| yadi aisA kaheM ki - gotvAdi jAti go-Adi AzrayapiNDoM se hI abhivyakta hotI hai, ataH azvAdi meM usa kI upalabdhi kA aniSTa prasaMga nahIM hogA, - to yaha bhI ThIka nahIM kyoMki go-Adi meM abhivyakta svarUpa aura azvAdi meM anabhivyaktasvarUpa-isa prakAra do viruddha svarUpa se usa meM bheda prasakta hone se usa kI sAmAnyarUpatA kA hI bhaMga ho jaayegaa| jo ekAnta nitya padArtha haiM, kahIM una kA Azraya honA - kahIM na honA, kahIM una kI abhivyakti kA honA-kahIM na honA, kahIM 'sat' aisI pratIti ko janma denA-kabhI na denA, aisA viruddha dharmoM kA samAveza una meM sambhava hI nahIM hai kyoMki vaha niyata ekAntasvarUpa hotA hai| yadi ekAnta nitya eka padArtha meM Azrita-anAzrita Adi aneka viruddha dharmoM kA antarbhAva mAneMge to anekAntavAda kI siddhi ko aba kauna roka sakatA hai ? sAmAnya ko sarvavyApaka na mAna kara sirpha apane Azraya mAtra meM hI vyApaka mAneMge to yaha aniSTa prasakta hogA ki kisI eka Azraya meM sAmAnya prakAzita ho jAne para sarvAzrayoM meM sadA ke liye vaha prakaTa ho kara rahegA, kyoMki eka Azraya meM prakAzita aura anya Azraya meM aprakAzita aise viruddha dharmoM kA eka meM antarbhAva ekAntavAdI ko mAnya nahIM hai| phalataH, eka Azraya meM sattA kI pratIti hone para samasta sat vastusamUha ke sattva kI upalabdhi hogI, yA to kisI eka Azraya meM bhI usa kI upalabdhi nahIM hogI, kyoMki prakAzita yA aprakAzita, sAmAnya to sarvatra sarvadA ekasvarUpa hI hotA hai| aisA koI vizeSa usa meM hai nahIM jisa se ki eka Azraya meM prakAzita aura anya meM aprakAzita mAnA jA ske| yadi usa meM kucha vizeSa kA svIkAra kara ke 'ghaTa sat hai' aisI pratIti ko saMgata karane jAyeMge to sAmAnya meM vizeSAzleSa prasakta hone se anekAntavAda gale meM A pddegaa| __* sAmAnya ke pakSa meM nirarthakatAdi doSasantAna * _ 'sat' ke bAre meM ye vikalpa prazna bhI samasyArUpa haiM - dravya-guNAdi vizeSa padArtha svayaM sat hai yA asat haiM ? yadi svayaM sat haiM taba to sattAsAmAnya kA yoga nirarthaka hai| yadi ve svayaM asat haiM to una asatoM se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ___ zrI sammati-tarkaprakaraNam vyaktisvalakSaNavat tat sAmAnyameva na bhavet vyaktInAM vA sAmAnyAvyatirekAd vyaktisvarUpahAneH sAmAnyasya tadrUpatA na bhavet / na ca vyatirekAvyatirekapakSe'pyanavasthobhayapakSadoSa-vaiyadhikaraNya-saMzayavirodhAdidoSaprasaGgAt sarvathA tadabhAvaH; anavasthAdidoSasya prAk pratiSiddhatvAt, pratIyamAne'pi tathAbhUte vastuni virodhAdidoSAsaJjane prakArAntareNa pratibhAsA'sambhavAt srvshuunytaaprsnggH| na ca saivAstu iti vaktavyam svasaMvedanamAtrasyApyabhAvaprasaGgataH niSpramANikAyAH tasyA apyabhyupagantumazakyatvAt, tathApi tasyA abhyupagame varamanekAntAtmakaM vastu abhyupagantavyam tasyA'bAdhitapratItigocaratvAt / tena, rUpAdi-kSaNikajJAnamAtra- zUnyavAdAbhyupagamaH tathA pRthivyAyekAntanityatvAbhyupagamaH tathAtmAdyadvaitAGgIkaraNam tathA paralokAbhAvanirUpaNam dravya-guNAderatyantabhedapratijJAnaM ca tathA sattA kA yoga sambhava hI nahIM hai| yadi asat dravyAdi ke sAtha sattA kA yoga hogA to zazazRMgAdi ke sAtha bhI usa ke yoga kI aniSTa Apatti hogii| tathA sAmAnya ko niSkriya mAnA gayA hai, ataH vyaktiyoM ke sAtha usa kA yoga hone para do vaikalpika aniSTa prasakta hogaa| eka to. niSkriya sAmAnya ke yoga vAla bhI niSkriya bana jAyegI, kyoMki vyakti sakriya hogI aura sAmAnya niSkriya rahegA to una kA viyoga ho jaayegaa| yadi vyakti ke yoga se sAmAnya bhI sakriya bana jAyegA to kriyAyukta hone se usa kI vyApakatA kA bhaMga hogaa| ___ vyatirikta pakSa ko choDa kara aba avyatirikta pakSa kA vicAra kare - sAmAnya ko vyakti se avyatirikta nahIM mAneMge to vyaktivizeSa svalakSaNa kI bhA~ti vaha bhI vizeSa rUpa bana jAyegA aura usa kI sAmAnyarUpatA kA bhaMga hogaa| athavA sAmAnya se vyatirikta na hone se vyakti ke vizeSasvarUpa kI hAni hogii| ataH sAmAnya ko vyaktirUpa yAnI vyakti se avyatirikta mAnanA bhI yuktisaMgata nahIM hai, doSasaMgata hai| * vyatireka-avyatireka pakSa meM doSoM kA nirAkaraNa * __yadi kahA jAya - vyakti-jAti meM vyatireka-avyatireka yaha tIsarA pakSa mAneMge to anavasthA, ubhayapakSa ke doSa, vyadhikaraNatA, saMzaya, virodha Adi aneka vipadA khaDI hogI. natIjA yaha hogA ki sAmAnyatattva kA hI lopa prasakta hogaa| - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki anavasthAdi koI bhI doSa kathaMcid vyatirikta-avyatirikta pakSa meM nahIM hotA, kathaMcid kI yaha mahimA hai - yaha pahale batAyA jA cukA hai| vAstavikatA to yaha hai ki pramANa se vastu anekAntasvarUpa hI jaba pratIta hotI hai taba yadi usa meM kAlpanika virodhAdi doSoM kA udbhAvana kiyA jAyegA to, anya ekAntasvarUpa se usa kA pratibhAsa sambhava na hone se 'sarvaM zUnyaM' zUnyavAda hI duSTatA phailaayegaa| 'are ! usI ko mAna leMge' aisA kahanA nAdAnIyata hai, kyoMki saba svAnubhavamAtra ke uccheda kA mahA dUSaNa prasakta hogaa| uparAMta, sarvazUnyatAvAda meM pramANa bhI zUnya ho jAne para pramANazUnya sarvazUnyatA kA svIkAra kauna karegA ? pramANa ke viraha meM yadi sarvazUnyatA kA svIkAra kareMge to usa se bahuta acchA hogA ki pramANasiddha anekAntAtmaka vastu kA svIkAra kara lenA, kyoMki nirbAdha pratIti usI ko viSaya karatI hai| * vividha matoM kA ekAnta aniSTa, anekAnta iSTa * ekAntavAdiyoM kI mAnyatAe~ vicitra hai - 'koI mAnatA hai, rUpAdi sAre padArtha kSaNika hI hai| koI mAnatA hai, jagat kSaNika vijJAnamAtra hI hai| koI mAnatA hai kucha bhI nahIM hai, saba zUnya hai| koI mAnatA hai, pRthivI Adi ekAnta nitya hI hai| koI kahatA hai advaitavAda hI vAstavika hai jisa meM ekamAtra AtmA kI yA jJAna kI yA zabda kI hI hastI hai| koI kahatA hai paraloka koI cIja nahIM hai| koI kahatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 60 295 'hiMsAto dharmAbhyupagamaH, dIkSAto muktipratipAdanam ityAyekAntavAdiprasiddhaM sarvamasat pratipattavyam, tatpratipAditahetunAM pradarzitanItyA'nekAntavyAptatvena virodhAt, itaradharmasavyapekSasyaikAntavAdyabhyupagatasya sarvasya pAramArthikatvAt abhiSvaGgAdipratiSedhArthaM vijJAnamAtrAdyabhidhAnasya sArthakatvAt / tathAhi - 'ahamasyaiva ahamevAsya' ityekAntanityatvasvasvAmisambandhAbhinivezaprabhavarAgAdipratiSedhaparaM kSaNikarUpAdipratipAdanaM yuktameva / sAlambanajJAnaikAntapratiSedhaparaM vijnyaanmaatraabhidhaanm| sarvaviSayAbhiSvaGganiSedhapravaNaM zUnyatAprakAzanam / 'kSaNika evAyaM pRthivyAdiH' ityekAntAbhinivezamUladveSAdiniSedhaparaM tannityatvapraNayanam / jAtyAdimadonmUlatA(?nA) nuguNamAtmAdyadvaitaprakAzanam / 'janmAntarajanitakarmaphalabhoktRtvameva dharmAnuSThAnam' ityekAntanirAsaprayojanaM paralokAbhAvAvabodhanam / dravyAdyavyatirekaikAntapratiSedhAbhiprAyaM tadbhedAkhyAhai dravya se guNAdi aura guNAdi se davya sarvathA bhinna hai| koI pratijJA karatA hai 'hiMsA se dharma hotA hai'| koI kahatA hai saMnyAsa yAnI dIkSAgrahaNa se mokSa hotA hai| yaha saba ekAntavAdagarbhita vidhAna jUThe haiN| ina vidhAnoM ko siddha karane ke liye bahuta sAre hetu kahe jAyeMge lekina pUrva meM kahe mutAbika ve saba hetu ekAnta se nahIM kintu anekAnta se vyApti rakhate haiM ataH ekAnta kI siddhi ke badale usa se viparIta anekAnta ko siddha karane se ve hetu pratipakSa meM virodhadoSa se dUSita ho jAte haiN| yadi una ekAntavAdiyoM ke mAne hae vidhAnoM meM anya dharmoM kI apekSA joDa kara ekAntavAda ke viSa kI chaTanI kI jAya to ve sAre vidhAna pAramArthika ho sakate haiN| kAraNa, rAgAdi dUSaNoM ke nivAraNa ke liye 'jagat vijJAnamAtra hai' ityAdi vidhAna sArthaka yAnI upayogI bana jAte haiN| ___kaise yaha dekhiye - (1) padArthoM meM ekAnta nityatva kI vAsanA se 'yaha merA, maiM usa kA mAlika' aisI durbhAvanA ke kAraNa kisI padArtha yA vyakti ke Upara aisA rAga- yAnI Asakti ho jAtI hai ki 'maiM isI kA hU~ aura maiM hI isa kA (mAlika) huuN|' ityAdi...jaba vastu ke sthAyitva kI buddhi tUTegI tabhI yaha Asakti TalegI, ataH Asakti ke nivAraNa ke liye 'ye saba rUpa-rasAdi viSaya kSaNa-bhaMgura haiM' aisA vidhAna nitAnta ucita hai| (2) 'jJAna mAtra saviSaya hI hotA hai' aise ekAnta abhiniveza se viSayoM ke prati jhukAva ho jAtA hai, ataH abhiniveza ko tor3ane ke liye 'jagat vijJAnamAtra hai' aisA vidhAna ucita hai| (3) jJAna kA abhimAna bhI dUSaNa hai, ataH viSaya aura jJAna, sabhI ke abhiniveza kA nivAraNa karane ke liye 'saba zUnya hai' aisA vidhAna zobhAspada hai| (4) ye pRthvI Adi kSaNika hI haiM, kala mere pAsa nahIM rahegA, isa liye Aja hI usa ke upabhoga ko jI bhara ke mAna lU~..ityAdi abhiniveza ko dUra karane ke liye, athavA nityapakSa ke prati dveSabhAvanA Adi ko dUra karane ke liye yuktiyukta nityatva kA pratipAdana sArthaka hai| (5) logoM ko apanI jAti, apane kula ityAdi kA nirarthaka abhimAna rahatA hai aura dUsarI jAtikula ke prati ghRNA-bhAva ho jAtA hai| jaba yaha samajhA jAya ki jagat meM AtmA advaita hai, hama aura ve saba eka AtmA hai, eka pAnI kI aneka taraMga hai, kyoM Apasa meM abhimAna-ghRNA karanA ? aise sadbhAva kI sthApanA ke liye AtmAdvaitavAda sArthaka hai| (6) kyA 'paraloka nahIM hai' aisA nAstika jaisA vidhAna bhI pAramArthika mAneMge ? jI hA~, 'maiM to paraloka meM kiye hue karma ke phaloM kA hI upabhoga karatA hU~ aura yahI dharmAnuSThAna hai' aise kadAgraha ko toDane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 zrI sammati - tarkaprakaraNam nm| apramattasya yoganibandhanaprANavyaparopaNasyA'hiMsAtvapratipAdanArthaM 'hiMsAto dharma:' iti vacanam, rAga-dveSa-moha-tRSNAdinibandhanasya prANavyaparopaNasya duHkhasaMvedanIyaphalanirvarttakatvena hiMsAtvopapateH / ata eva vaidikahiMsAyA api tannimittatve'pAyahetutvamanyahiMsAvat prasaktam, na ca tasyA atannimittatvam, 'citrayA yajeta pazukAma:' ( zAbarabhASya 1-4-3) iti tRSNAnimittazravaNAt / na caivaMvidhasya vAkyasya pramANatA'pi upapattimatI, tatprAptinimittatarddhisopadezakatvAt tRssnnaadivRddhinimitttdnytdvighaatopdeshvaakyvt| na cApauruSeyatvAdasya prAmANyam tasya niSiddhatvAt / na ca puruSapraNItasya hiMsAvidhAyakasya tasya prAmANyam ' brAhmaNo hantavyaH' iti vAkyavat / na ca vedavihitatvAttaddhiMsAyA ahiMsAtvam prakRtahiMsAyA api tattvopapatteH / na ca 'brAhmaNo na hantavyaH' iti tadvAkyabAdhitatvAnna prakRtahiMsAyAstadvihitatvam ' na vai hiMsro bhavet' iti vedavAkyabAdhitacitrAdiyajanavAkyavihitahiMsAvat ke liye paraloka kA niSedha bhI sArthaka hai, usa se yaha darzAne kA abhiprAya hai ki isa janma meM kiye gaye ugra pApoM kA phala bhI isI janma meM hI bhugatanA paDegA, paraloka kI pratikSA mata kro| aura phalabhoga dharmAnuSThAna nahIM hai phalatyAga dharmAnuSThAna hai / (7) 'dravya aura guNAdi meM abheda hI hotA hai' aisI ekAntavAsanA dUra karane ke liye una ke bheda kA nirUpaNa sArthaka hai / (8) kyA 'hiMsA se dharma hotA hai' yaha vidhAna bhI satya hai ? jI hA~, anekAntavAda meM sahI apekSA ko samajhane para isa vidhAna meM jo tathyAMza hai vaha dhyAna meM AyegA / sahI apekSA yaha hai ki nitAnta apramattabhAva meM nimagna muniyoM se jo kahIM kAyayoga se anivArya hiMsA vAyukAya Adi kI hotI hai to vaha ahiMsArUpa hI hai, yaha dikhAne ke liye 'hiMsA se bhI dharma hotA hai' aisA vidhAna munAsiba hai / paramArtha se to hiMsA vahI hai jahA~ rAga se, dveSa se moha se, dhanatRSNAdi se prANoM kA ghAta kiyA jAtA hai| yahI saccI hiMsA, pAparUpa hiMsA hai kyoMki usa se duHkhabhogaphalaka karma kA bandha hotA hai| dIkSA se mukti kI bAta Age hogI / * vaidika - hiMsA meM sadoSatva-mImAMsA * kucha loga vaidika yajJa-yAga kI hiMsA ko nirdoSa mAnate haiM, kyA vaha bhI saca hai ? nahIM, vaha hiMsA rAgAdimUlaka hone se laukika hiMsA kI taraha hI nukasAnakAraka hotI hai / vaidika hiMsA, apramattamuni se honevAlI vAyukAyahiMsA kI taraha rAgAdiabhAvaprerita nahIM hotI / ' pazu kI kAmanAvAlA citrAyajJa kare' aise vaidika vidhAnoM se spaSTa sunAI detA hai ki vaidika hiMsA bhI tRSNAmUlaka hai / pazuhiMsA kA vidhAna karanevAle vedavAkyoM meM prAmANya bhI nahIM mAnA jA sakatA kyoMki ve bhautika samRddhi ke liye kI jAnevAlI pazuhiMsA ke upadezaka haiN| jaise ki anya nAstika logoM ke tRSNAdi kI vRddhi meM nimittabhUta pazuhiMsA kA vidhAna karane vAle vAkya / yadi kahA jAya vedavAkya apauruSeya hone se pramANabhUta haiM to yaha galata hai kyoMki koI bhI vAkya apauruSeya nahIM ho sakatA yaha pahale kaha Aye haiM / ataH vedavAkya bhI puruSaracita hI hai aura ve hiMsA kA vidhAna karanevAle haiM isa liye 'brAhmaNa kA ghAta karanA' aise vAkya kI taraha apramANa haiM / yadi kahA jAya ki 'vedavihita pazuhiMsA ahiMsA haiM' to yaha galata hai kyoMki vedavihita brAhmaNahiMsA ko bhI ahiMsA kahanA paDegA / yadi brAhmaNahiMsA, 'brAhmaNa kA ghAta na karanA' aise vedavAkya se bAdhita hone se vedavihita nahIM ho manusmRti 8/380 | *. 'na jAtu brAhmaNaM hanyAt' Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 60 297 prakRtahiMsAyAstadvihitatvopapatteH / atha 'brAhmaNo hantavyaH' iti vAkyaM na kvacid vede zrUyate / na, utsannAnekazAkhAnAM tatrAbhyupagamAt tathA ca 'sahasravartmA sAmaveda:' ityAdizrutiH / atha yajJAdanyatra hiMsApratiSedhaH tatra ca tadvidhAnam yathA ca ' anyatra hiMsA'pAyahetuH' ityAgamAt siddham tathA tata eva tatra svargahetuH ityapi siddham / na ca yadekadaikatrApAyahetuH tat sarvadA sarvatra tathetyabhyupagantavyam Atura - svasthabhujikriyAvadavasthAdibhedena bhAvAnAM parasparaviruddhaphalakartRtvopalambhAt / asamyagetat, tRSNAdinimittatA ca prakRtahiMseti pratipAditatvAt / na ca yannimittatvena yat prasiddham tat phalAntarArthitvena vidhIyamAnamautsargikaM doSaM na nirvarttayati / yathA AyurvedaprasiddhaM dAhAdikaM rugapagamArthitayA vidhIyamAnaM svanimittaM duHkham / kliSTakarmasambandhahetutayA ca makhavidhAnAdanyatra hiMsAdikaM zAstre prasiddhimiti saptatantAvapi tad vidhIyamAnaM kAmyamAnaphalasadbhAve'pi tatkarmanimittaM sakatI aisA kahA jAya to vaha bhI galata hai, kyoMki 'hiMsaka na honA' aise vedavAkya se bAdhita hone para bhI jaise citrAdiyajJavAkya se vihita pazuhiMsA ko vedavihita Apa mAnate haiM vaise hI brAhmaNahiMsA ko bhI vedavihita mAnane meM koI bAdha nahIM hai / yadi aisA kahA jAya 'brAhmaNa ko mAranA' aisA vAkya veda meM kahIM bhI zrutigocara nahIM hotA to yaha bhI ThIka nahIM hai, zrutigocara na hone para bhI vaha una vedoM meM ho sakatA hai jo Aja vicchinna ho cukA hai| Apa bhI 'sAmaveda ke hajAroM mArga hai' ityAdi mahAbhArata (1-1-1) ke vAkya se veda kI aneka zAkhAe~ vicchinna ho cukI hai isa tathya kA svIkAra kara cuke haiN| * yAjJika hiMsA kA bacAva niSphala yadi kahA jAya yajJabAhya hiMsA kA niSedha hai, yajJa meM hiMsA kA niSedha nahIM kintu vidhAna kiyA gayA hai| 'anyatra, yAnI yajJa ke sivAya hiMsA nukazAnakAraka hai' isa vedavAkya se jaise 'yajJa meM hiMsA vihita hai' yaha siddha hotA hai usI taraha vedavAkya se 'yajJa meM hiMsA svarga kI hetu hai' yaha bhI siddha hai| isa meM kyA virodha hai ? jo AcaraNa kisI eka deza - kAla meM nukazAna karatA hai vaha sabhI deza - kAla meM nukazAna hI kare aisA mAnanA galata hai, kyoMki bimAra puruSa kI bhojana kriyA usa ko nukazAna karatI hai kintu vahI bhojanakriyA svastha puruSa ko puSTikAraka hotI hai| isI taraha avasthAdibheda se eka hI bhAva (= padArtha ) paraspara viruddha lAbha-hAni Adi phala ko janma detA hai yaha dekhA jAtA hai| yaha nirUpaNa galata hai / kAraNa, sabhI zAstroM meM yaha bAta nirvivAda kahI gayI hai ki tRSNAdimUlaka hiMsA nukazAnakAraka hai| vaidika yajJAdi meM bhI hiMsA samRddhi Adi ke liye kI jAtI hai ataH tRSNAdimUlaka hI hai yaha pahale kahA jA cukA hai| yahA~ isa tathya ke prati dhyAna denA jarUrI hai ki jo anuSThAna jisa ke utpAdaheturUpa meM prasiddha hai vaha yadi anya kisI phalakAmanA se kiyA jAya to bhI usa kA jo prasiddha autsargika doSarUpa phala hai (jisa kA vaha utpAdaka hetu hai) usa ko na utpanna kare aisA nahIM hai| udAharaNa- dAha jalana kI pIDA kA utpAdaka hetu hai, isa liye AyurvedazAstra meM sAmAnyataH usa kA niSedha hai, kintu kisI vizeSa bimArI ko dUra karane ke liye dAha kA AyurvedazAstra meM vidhAna bhI kiyA gayA hai / kintu isa kA matalaba yaha nahIM hai ki vaha AyurvedazAstra se vihita hone ke kAraNa jalana kI pIDA ko nahIM kregaa| ThIka isI taraha yajJavidhAyaka vAkyoM se bhinna vedavAkyoM ke dvArA hiMsA kA niSedha isI liye kiyA gayA hai ki hiMsA kliSTa karmabandha kI hetu hai| ataH yadi saptatantu Adi vedavihita anuSThAnoM meM hiMsA karane se kadAcit kAmita phalasiddhi ho yA na bhI ho, kintu kliSTakarma kA bandha hue vinA nahIM rahegA / Jain Educationa International --- For Personal and Private Use Only - Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 zrI sammati-tarkaprakaraNam tad bhavatyeva / na ca hiMsAtaH svargAdisukhaprAptAvasukhanirvarttakakliSTakarmahetutA asaMgatA, narezvarArAdhananimittabrAhmaNAdilAbhajanitasukhasaMprAptau tadvadhasyApi tthaatvopptteH| atha grAmAdilAbho brAhmaNAdivadhanirvarttitAduSTanimitto na bhavati tarhi svargAdiprAptirapyadhvaravihitAhiMsAnirvarttitA na bhavatIti samAnam / ___ athAzvamedhAdAvalabhyamAnAnAM chAgAdInAM svargaprApteH na taddhiMsA hiMseti - tarhi saMsAramocakaviracitA'pi tata eva hiMsA na hiMsA syAt, devatoddezato mlecchAdiviracitA ca brAhmaNagavAdihiMsA ca na hiMsA syAt / atha tadAgamasyApramANatvAnna tadupadezajanitA hiMsA ahiNseti| nanu vedasya kutaH prAmANyasiddhiH ? na guNavatpuruSapraNItatvAt, paraistasya tathA'nabhyupagamAt / nA'pauruSeyatvAt tasyA'sambhavAt / tanna pradarzitAbhiprAyAd vinA hiMsAto dhrmaa'vaaptiryuktaa| yadi kahA jAya - vedavihita hiMsA meM vedavAkya se jaba svargAdisukhaprAptiphala siddha hai taba usa meM duHkhajanakakliSTakarmabandha kI hetutA mAnanA ucita nahIM hai| - to yaha ThIka nahIM hai| koI puruSa kisI narendra ko prasanna karane ke liye usa narendra ke duzmana bane hue brAhmaNa kA vadha karatA hai taba khuza ho kara rAjA usa ko gA~va Adi sampatti bakSisa detA hai| yahA~ brAhmaNahatyA se sampatti Adi sukha kA lAbha huA usa kA matalaba yaha nahIM hai ki brAhmaNahatyA meM duHkhajanakakarmabandhahetutA radda ho jAya / yadi kahA jAya - brAhmaNa hatyA se gA~va Adi sampatti kA lAbha, hatyAjanita adRSTamUlaka nahIM hotA, isa liye vahA~ kliSTakarmabandha ho sakatA hai jaba ki yajJAdi kI hiMsA se svargAdisukha kI prApti hiMsAjanita adRSTamUlaka hotI hai isa liye yahA~ kliSTakarmabandha nahIM hogaa| - to yaha ThIka nahIM hai| yahA~ bhI kaha sakate haiM ki yajJagata hiMsA se svargAdi kI prApti bhI vedavihita hiMsAjanita adRSTamUlaka nahIM hai (kintu kisI devatAdi kI prasannatA Adi se hI ho sakatI hai|) ataH vedavihita hiMsA se kliSTakarmo kA bandha honA dunirvAra hai| * vedamata evaM saMsAramocakamata meM kyA vizeSa ? * yadi kahA jAya - azvamedhAdi yajJoM meM vadha kiye jAne vAle chAga Adi ko svargaprApti kA lAbha hotA hai| ataH yajJa kI hiMsA vastutaH hiMsA nahIM hai| - to saMsAramocakamatavAdI, jo mAnatA hai ki jIvoM ko mAra dene se una kI saMsAra ke sAre duHkho se mukti ho jAtI hai, usa kI ora se kI jAnevAlI hiMsA bhI duHkhamokSa ke lAbha ke kAraNa vastutaH hiMsA nahIM hogii| tathA, kSetradevatA Adi ko prasanna karane ke liye anAryAdi loga brAhmaNa yA gauAdi ko mArate haiM to vahA~ bhI vastutaH hiMsA nahIM kahI jA skegii| kAraNa, una ke mata se vadha kiye jAnevAle go-brAhmaNa Adi ko usa devatA kA sAMnidhya aura kRpA kA lAbha hotA hai| yadi kahA jAya - 'saMsAramocaka aura anArya Adi ke zAstra pramANabhUta nahIM hai ataH una zAstroM se vihita hiMsA ko ahiMsA nahIM kaha skte|' - to are mahAnubhava ! Apa ke veda kA bhI prAmANya kahA~ siddha hai ? vaha bhI apramANa kyoM na mAnA jAya ? 'guNavAna puruSoM ne veda kI racanA kiyA hai isa liye usa ko apramANa nahIM mAneMge' - aisA nahIM kaha sakate kyoMki hama use guNavAna puruSoM kI racanA nahIM mAnate / apaurUSeya hone se veda ko pramANa batAnA ThIka nahIM hai kyoMki koI bhI zAstra apauruSeya ho nahIM sktaa| niSkarSa, hamane pahale jo abhiprAya kahA hai ki apramattabhAva meM avasthita muni se hone vAlI hiMsA ahiMsA hai - isa abhiprAya (apekSA) ke svIkAra ke vinA hiMsA se dharmaprApti kA vidhAna ucita nahIM ho sktaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 61 299 paramaprakarSAvasthajJAna-darzana-cAritrAtmakamuktimArgasya 'dIkSA' zabdenAbhidhAne dIkSAto muktirupapannaiva, avikalakAraNasya kAryanirvartakatvAt anyathA kAraNatvA'yogAt / tatra tadbhaktyupAdAnArthaM caivamabhidhAnAdadoSaH / na hi tadbhaktyabhAve upAdeyaphalaprAptinimittasamyagjJAnAdipuSTinimittadIkSApravRttipravaNo bhavet / tannAnyaparatvaM pradarzitavacasAmabhyupagantavyam / tathA'bhyupagame vA'nAptatvaM tadvAdinAM prasajyeta tatra pUrvoktadoSAnativRtteH / / 6 / / ye tvavivecitAgamapratipattimAtramAzrayante te'navagataparamArthA eveti pratipAdayannAha - pADekkanayapahagayaM suttaM sutthrsddsNtutttthaa| avikoviyasAmatthA jahAgamavibhattapaDivattI / / 61 // pratyekanayamArgagataM sUtram - "kSaNikAH sarvasaMskArAH, vijJAnamAtramevedaM bho jinaputrAH ! yadidaM traidhAtukam / " ( ) iti, 'grAhyagrAhakobhayazUnyaM tattvam' ( ) iti, "nityamekamaNDavyApi niSkriyam' ( ) ityAdi, 'sadakAraNavad nityam' (vaize0 da. 4-1-1) iti, 'AtmA re zrotavyo jJAtavyo * dIkSA-aMgIkAra se mokSaprApti ke vidhAna kA tAtparya * 'dIkSA se mokSa hotA hai' yaha vidhAna bhI saMgata hai yadi anekAntavAda kA AzrayaNa kara ke 'dIkSA' zabda kA yaha artha mAnA jAya ki prakRSTa avasthA ko prApta huye samyagdarzana-jJAna-cAritra yaha mukti kA mArga hai aura yahI dIkSA hai| sirpha veSaparivartanasvarUpa dIkSA se makti kI prApti saMgata nahIM hai| jisa ka sa kArya kI jo kAraNasAmagrI hotI hai vaha sampUrNa upasthita rahane para hI kArya kA janma hotA hai, anyathA usa ko kAraNa bhI kauna kahegA ? tAtparya, akele cAritra se mukti nahIM hotI kintu jJAna-darzana-cAritrAtmaka sampUrNa sAmagrI se hI mokSa hotA hai| vaise mokSamArgasvarUpa dIkSA meM bhakti-bahumAna-Adara ko utpanna karane ke liye 'dIkSA se mokSa hotA hai' aisA kahane meM koI doSa nahIM hai| yadi dIkSA ke prati bhakti-bahumAna utpanna nahIM hogA to koI bhI jIva mokSasvarUpa jo upAdeya phala hai usa kI prApti meM prabala nimittabhUta jJAnAdi kI puSTi karanevAlI dIkSA kA grahaNa karegA hI nhiiN| taba mokSa kaise hogA ? ____ ekAntavAdI 'hiMsA se dharma' aisa vidhAnoM meM hiMsA Adi zabdoM ke artha kI Upara batAye hue artha se viparIta kalpanA kara ke hiMsAdi zabdoM ko anyArthaparaka yAnI vaidikahiMsAdiparaka batAte haiM vaha AdaraNIya nahIM hai, kyoMki usa meM bAdha hai, ataH vaise artha ko mAnya kareMge to una ke upadezaka RSi Adi meM anAptatA yAnI avizvasanIyatA pragaTa hogii| anAptatA ke kAraNa ekAntavAda meM batAye hue sabhI doSoM kA punarAgamana hogaa| isaliye anekAntavAda hI zreyaskara hai||6|| * sUtradharazabda se saMtuSTa janoM ko upAlambha * kucha vidvAna buddhi se vicAra kiye vinA hI AgamasUtra kA upari sataha se soca kara artha kara lete haiN| vAstava meM una ko paramArtha kA bodha nahIM hotA - isa tathya ko 61 vIM kArikA se ujAgara kara rahe haiM - gAthArtha :- eka eka nayamArga bodhaka sUtra kA abhyAsa kara ke (kucha loga) 'sUtradhara' zabda mAtra se khuza khuza ho jAte haiN| kintu ve avikasitasAmarthyavAle haiM kyoMki vinA viveka yathAzruta artha ko mAna lete haiM / / 61 / / vyAkhyArtha :- kucha paMDita aise haiM ki jina ke liye loga 'sUtradhara' yAnI 'bahuzruta' zabda kA prayoga kara le to ve tuSTa-puSTa ho jAte haiM - svayaM garva kara lete haiM ki hama bhI 'paMDita' haiM, 'bahuzruta' haiM, 'zrutadhArI' hai| aise Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam mantavyo nididhyAsitavyaH' (bRhadA0 u0 2-4-5) ityAdi, 'sattA-dravyatvasambandhAt sad dravyaM vastu' ( ) iti, 'paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH' ( ), 'codanAlakSaNo'rtho dharmaH' (mImAMsAda0 1-1-2) iti, 'dharmAdharmakSayakarI dIkSA' ( ) ityAdikamadhItya 'sUtradharA vayam' iti zabdamAtrasaMtuSTAH garvavantaH avikovidasAmarthyAH avikovidam ajJaM sAmarthya yeSAM te tathA'viditasUtravyApAraviSayA iti yAvat / kimityevaM te ? ityAha - yathAzrutameva avibhaktA avivekena pratipattireSAmiti kRtvA sUtrAbhiprAyavyatiriktaviSayavipratipattitvAt itarajanavad ajJA itybhipraayH| athavA svayUthyA eva ekanayadarzanena katicit sUtrANi adhItya kecit 'sUtradharA vayam' iti garvitA yathAvasthitAnyanayasavyapekSasUtrArthA'parijJAnAd aviditAtmavidvatsvarUpA iti gAthAbhiprAyaH / / 61 // athaiSAmekanayadarzanena pravRttAnAM yo doSastamudbhAvayitumAha - sammaiMsaNamiNamo sayalasamattavayaNijjaNihosa / attukkosaviNaTThA salAhamANA viNAseMti / / 2 / / bahuzruta bana jAne ke liye ve loga vibhinna zAstroM ke kucha aise sUtroM ko kaNThastha kara lete haiM jo eka eka nayAvalambI hote haiN| jaise - bauddhoM kA eka sUtra hai - 'sabhI saMskAra kSaNika haiN| he jinaputroM ! yaha jo tIna dhAtu se banA jagat hai vaha samUcA vijJAnamAtra hI hai !' yahA~ paryAyArthika naya ko lekara kSaNikatva kA aura saMgrahanayagarbhita jJAnanaya ke Alambana se vijJAnamAtra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| saMgrahanaya ke sAtireka Alambana se kisI ne kahA hai ki 'tattva to yahI hai ki na grAhya hai na grAhaka hai, saba zUnya hai|' dravyArthika saMgrahanaya ke Alambana se kisIne kahA hai - 'sAre aNDa yAnI brahmANDa meM vyApaka aura nitya eka hI tattva hai|' dravyArthika naya ko hI pakaDa kara vaizeSika darzana meM kahA gayA hai ki 'kAraNajanya na hote hue bhI jo sat hotA hai vaha nitya hai|' AtmA ko hI suno, jAno, manana karo, nididhyAsana kro| bhedanaya kA Alambana le kara kahA gayA hai ki sattA jAti ke yoga se vastu sat hotI hai aura dravyatva jAti ke yoga se vastu dravyarUpa hotI hai| nakArAtmaka dRSTi se kisIne kahA hai ki paralokaprasthAyI AtmA jaisA koI tattva na hone se paraloka bhI nahIM hai| vedasarvasvavAdI kisIne kahA hai ki 'veda ke vidhivAkya se jisa karttavya kI preraNA kI jAtI hai vahI dharma hai|' mokSavAdIyoM kA kahanA hai ki 'dharma aura adharma donoM kA sampUrNa kSaya karanevAlI jo hai yahI dIkSA hai|' jina paMDitoM ke jJAna kA kSayopazama itanA vikasita aura vyApaka nahIM banA hai, jo sUtraprayoga ke vividha vistRta viSaya ko jAna nahIM pAye haiM ve Upara batAye gaye sUtroM kA vividha nayoM se samIkSaNa kiye vinA hI apane manamAne artha kara lete haiM aura svayaM paMDita yA zAstrI hone kA garva dhAraNa karate haiN| sUtrakAra maharSi aise paMDitoM ko jJAnasAmarthya se zUnya dikhAte haiN| usa kA kAraNa yaha hai ki ve loga sUtra kA vividha naya - dRSTikoNoM se vivecana - vicAra - parAmarza kiye vinA hI sUtra ke ApAtadRSTigocara yathAzruta artha ko pakaDa kara khiMcAtAnI karane laga jAte haiN| una ko ajJa kahane kA yahI kAraNa hai ki ve loga sUtrAbhiprAya ke vAstavika viSayabhUta artha ko choDa kara, anya sAmAnyabuddhivAloM kI taraha anya artha ko hI svIkAra lete haiN| ___ vyAkhyAkAra 'athavA' kara ke anya eka abhiprAya kA nirdeza karate haiM ki apane hI samAnadharmI (digambarAdi) paMDitavarga kisI eka nayadRSTi ko apanA kara kucha sUtra paDha lete haiM aura phira garva karate haiM ki 'hama bhI sUtradhara haiN'| kintu una logoM ko yathArtha anyanayasApekSa sUtrArtha kA bhAna nahIM hotA isa liye ve apanI vidvattA kA yathArtha mUlyAMkana nahIM kara skte| yaha gAthA kA abhiprAya hai / / 61 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 301 samyagdarzanametat parasparaviSayA'parityAgapravRttAnekanayAtmakam tacca 'syAnnityaH' ityAdi sakaladharmaparisamAptavacanIyatayA nirdoSam, ekanayavAdinastvaviSaye sUtravyavasthApanena AtmotkarSeNa vinaSTAH syAdvAdAbhigamaM prati anAdriyamANA 'vayaM sUtradharAH' ityAtmAnaM zlAghamAnAH samyagdarzanaM vinAzayanti - tadAtmani na vyavasthApayantIti yAvat / / 62 // ____ atha na te AgamapratyanIkAH tadbhaktatvAt, taddezaparijJAnavantazceti kathaM tad vinAzayantIti ? atrAha Na hu sAsaNabhattImettaeNa siddhaMtajANao hoii| Na vijANao vi NiyamA paNNavaNANicchio NAmaM / / 63 / / na ca zAsanabhaktimAtreNaiva siddhAntajJAtA bhavati / na ca tadajJAnavAn bhAvasamyaktvavAn bhavati ajJAtasyArthasya viziSTaruciviSayatvAnupapatte / tadbhaktimAtreNa zraddhAnusAritayA dravyasamyaktvaM mArgAnusAryavabodhamAtrAnuSaktarucisvabhAvaM tu sadapi na bhAvasamyaktvasAdhyaphalanivarttakam bhAvasamyaktvanimittatvenaiva tasya drvysmyktvruuptvopptteH| na ca jIvAditattvaikadezajJAtA'pi niyamato'nekAntAtmakavastusvarUpaprajJA * nirdoSa samyagdarzana kA vAstavika svarUpa * eka hI naya ko pakaDa kara khiMcAtAnI karane vAle ko kyA nukasAna hotA hai yaha 62 vIM gAthA meM batAyA jA rahA hai - ___ gAthArtha :- sakala dharmoM meM samApta- paryApta hone vAle nirUpaNa se samyagdarzana nirdoSa rahatA hai| apane utkarSa se vinaSTa paMDitagaNa AtmAzlAdhA se samyagdarzana kA nAza karate haiN| vyAkhyArtha :- darzana yAnI zuddha pratipAdana / yaha tabhI zuddha arthAt samyag kahA jAtA hai jaba anya-anya naya ke viSayoM kI upekSA kiye vinA aneka nayoM se garbhita ho| 'syAd nityaH' isa DhaMga se vastumAtra ko anya anityatvAdi dharmoM ko sApekSa raha kara kathaMcit nityatA kA pratipAdana honA caahiye| aisA 'syAt' garbhita vacanIyatva yAnI nirUpaNa, vastu ke anya samasta dharmoM ko bhI gauNarUpa se viSaya karatA hai| isa DhaMga se hI samyagdarzana doSa se alipta raha sakatA hai| jo eka eka naya kI khiMcAtAnI karanevAle vAdI haiM ve sUtra ko aviSaya meM yAnI ayathArtha viSaya meM joDa kara apanA utkarSa karane se bAja nahIM aate| Akhira to ve apane utkarSa se svayaM naSTa hote haiN| syAdvAda zailI kA anAdara karanevAle aise paMDitagaNa 'hama sUtradhara-bahuzruta haiM' aisI AtmazlAdhA meM DUba kara samyagdarzanaguNa kA vinAza karate haiM, samyagdarzana ko AtmasAt nahIM karate / / 62 / / * zAsanabhakti meM siddhAntajJAna kA mahatva * prazna :- ve paMDita bhI Agamabhakta hone se zAsana ke duzmana nahIM hote, kucha Agama ke aMzoM ke jJAtA bhI hote haiM, phira ve samyagdarzana kA vinAza kaise kara baiThege ? uttara :- sUtrakAra kahate haiM - gAthArtha :- zAsana kI bhakti hone mAtra se koI siddhAntoM kA jJAtA nahIM ho jaataa| tathA, kucha jAnakArI ho jAne mAtra se vaha avazya sunizcita prarUpaNA karane vAlA nahIM ho jAtA / / 63 / / vyAkhyArtha :- jaina zAsana para bhaktibhAva ho jAnA sarala hai, kintu bhakti mAtra se koI siddhAntajJAtA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 zrI sammati - tarkaprakaraNam panAyAM nizcito bhavati, ekadezajJAnavataH sakaladharmAtmakavastujJAnavikalatayA samyak ttprruupnnaa'smbhvaat| tathAhi sarvajJo yathAvasthitaikadezajJaH / jIvAdisakalatattvajJatA tvAgamavidaH sAmAnyarUpatayA'bhidhIyate 'mati - zrutayornibandho (sarva) dravyeSvasarvaparyAyeSu' (tattvArthA 0 1 - 17) iti vacanAt / tattvaM tu jIvA'jIvAsrava-bandha-saMvara- nirjarA - mokSAkhyAH sapta padArthAH / tatra cetanAlakSaNo'rtho jIvaH tadviparItalakSaNastvajIvaH / dharmA'dharmAkAzakAlapudgalabhedena tvasau paJcadhA vyavasthApitaH / etatpadArthadvayAntarvarttinazca sarve'pi bhAvAH / na hi rUpa-rasa- gandha - sparzAdayaH sAdhAraNA'sAdhAraNarUpA mUrttA'mUrttacetanA'cetanadravyaguNAH utkSepaNA'pakSepaNAdIni ca karmANi, sAmAnya- vizeSa - samavAyAzca jIvA'jIvavyatirekeNA''tmasthitiM labhante, tadbhedenaikAntatasteSAmanupalambhAt teSAM tadAtmakatvena pratipatteranyathA tadasattvaprasakteH / tato jIvA'jIvAbhyAM pRthak jAtyantaratvena dravya-guNa-karma- sAmAnyanahIM ho jAtA / siddhAntoM kA sunizcita gaharA jJAna na hone para bhAvataH samyaktva bhI nahIM hotA / kAraNa yaha hai ki jisa ko saiddhAntika artha kA jJAna nahIM hai, usa ko usa viSaya meM tadanurUpa viziSTa prakAra kI ruci honA bhI sambhava nahIM hai, bhAva samyaktva viziSTarucisvarUpa hai / hA~, zAsana kI bhakti ho taba zraddhAbhAvamUlaka dravyasamyaktva ho sakatA hai jo ki mArgAnusaraNAnukulabodhamAtra se anuSakta rucisvarUpa hotA hai / vaisA dravyasamyaktva hone mAtra se sAdhya phala kI prApti honA zakya nahIM hai, sAdhyaphala kI prApti sirpha bhAvasamyaktva se hI hotI hai| zraddhAgarbhita mArgAnusAribodhagarbhita ruci meM dravya samyaktva kA vyavahAra bhI isI liye kiyA jAtA hai ki vaha sAkSAt yA paramparayA bhAvasamyaktva kA nimitta banatA hai / gAthA ke uttarArdha meM yaha bAta spaSTa kI gayI hai ki jIvAditattvoM ke lezamAtra ko jAnanevAlA abhyAsI anekAntAtmaka vastu ke nirUpaNa meM sunizcitarUpa se nipuNa hI ho aisA koI niyama nahIM hai| jisa ko sirpha AMzika jJAna hai use sakaladharmoM se AzliSTa saMpUrNa vastu kA jJAna na hone se samyag anekAntAtmaka vastu kI prarUpaNA kI AzA usa se nahIM kI jA sktii| vAstava meM to sarvajJa hI yathArtharUpa se vastu ke eka deza kA jJAtA ho sakatA hai| AgamAbhyAsI zrutajJAnI ko jIvAdi sakalatattvoM kA jJAtA batAyA jAtA hai vaha sAmAnyarUpa se na ki vizeSarUpa se arthAt sakalaparyAyoM ke jJAna se nahIM, kyoMki tattvArthasUtra meM zvetAmbara jaina AcArya umAsvAtijIne yaha spaSTa kahA hai ki mati aura zruta kA viSayakSetra (sarva) dravya hai kintu sarvaparyAya nahIM / * sAta tattva, do padArtha kI vyavasthA samasta bhAvasamyaktva yathArtha jIvAdi tattvoM ke jJAna para avalambita hai isa liye vyAkhyAkAra jIvAdi sAta tattvoM para prakAza DAlate haiM jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta padArtha tattva hai / caitanyamaya padArtha jIva hai, usa se viparIta yAnI cetanAzUnya padArtha ajIva (jaDa) hai| ajIva padArtha ke pA~ca bheda hai dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kAla aura pudgalAstikAya / vizva bhAvoM kA antarbhAva 'jIva aura ajIva' do padArthoM meM ho jAtA hai| vaizeSika darzana meM jo cha padArtha batAye gaye haiM una kA bhI antarbhAva ina do jIva - ajIva padArthoM meM hI ho jAtA hai| pRthvI Adi dravyoM ke rUparasa-gandha-sparzAdi tathA Atmadravya ke jJAna - icchAdi guNa; koI sAmAnyaguNa koI vizeSa guNa, koI cetana dravya ke guNa, koI mUrta acetana dravya ke guNa aura koI amUrta acetana dravya ke guNa, tathA utkSepaNa - apakSepaNaAkuMcana-prasAraNa-gamana ye pA~ca kriyAeM (karma), tathA sAmAnya, vizeSa aura samavAya ye sabhI padArtha, jIvaajIvayugala ke kSetra se bAhara eka kadama bhI nahIM rakha sakate, kyoMki jIva athavA ajIva ke ekAnta pRthagbhAva - Jain Educationa International -- -- For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 vizeSa-samavAyA na vAcyAH / evaM pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarka-nirNaya - vAda-jalpa-vitaNDA-hetvAbhAsa-chala-jAti-nigrahasthAnAni ca na pRthgbhidhaaniiyaani| tathA, prakRtermahAn mahato'haMkArastasmAd gaNazca ssoddshkH| - tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhuutaaniH|| (sAMkA0 22) caturviMzatiH padArthAH puruSazceti na vaktavyam / tathA, duHkha-samuda(dA?) ya-mArga-nirodhAzcatvAri AryasatyAnIti na vaktavyam / tathA 'pRthivI ApaH tejaH vAyuH iti tattvAni' iti na vaktavyam / tatprabhedarUpatayA'bhidhAne'pi na doSo jAtyantarakalpanAyA evAghaTamAnatvAt, rAzidvayena sakalasya jagato vyAptatvAt tadavyAptasya shshshRnggtulytvaat| zabdabrahmAyekAntasya ca prAk pratiSiddhatvAt, abAdhitarUpobhayapratibhAsasya tathAbhUtavastuvyavasthApakasya prasAdhitatvAt, vidyA'vidyAdvayabhedAt dvaitakalpanAyAmapi tritvaprasakteH, bAhyAlambanabhUtabhAvApekSayA vidyaatvopptteH| anyathA nirviSayatvena ubhayoravizeSAt tatpratibhAgasyA'ghaTamAnatvAt / na hi dvayornirAlambanatve viparyastA'viparyastajJAnayoriva vidyaatvaa'vidyaatvbhedH| tato nA'dvayaM vastu, nApi tdvytiriktmsti| rakhate hue kabhI ve upalabdhigocara nahIM hote| yaha anubhavasiddha hai ki dravya-guNAdi padArtha yA to jIva-abhinna haiM yA ajIva-abhinna haiN| yadi ve jIvAjIva ina donoM se bhinna hoMge to una ko zazasIMga kI bhA~ti asat kakSA meM jAnA pddegaa| kahane kA tAtparya yaha hai ki jIva yA ajIva se sarvathA pRthak vijAtIya rUpa se dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa aura samavAya kA nirvAcana nahIM karanA caahiye| naiyAyikoM ne 16 padAthoM kI sUci banAyI hai - pramANa, prameya, saMzaya, prayojana, dRSTAnta, siddhAnta, avayava, tarka, nirNaya, vAda-jalpa-vitaNDA, hetvAbhAsa, chala, jAti aura nigrahasthAna / kintu jIva-ajIva se pRthak ina kA nirvAcana-parigaNana karane kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki ina sabhI kA antarbhAva jIva yA ajIva meM abhedabhAva se ho jAtA hai| * sAMkhya-bauddha-vedAnta darzana ke padArthoM kA nirAkaraNa * tathA, sAMkhyamata meM 25 padArtha ginAye haiN| puruSa aura prakRti ye do mukhya padArtha haiN| prakRti se mahat (buddhi) tattva kA janma hotA hai, buddhi se ahaMkAra aura ahaMkAra se anya SoDazavarga kA janma hotA hai :pA~ca sUkSmabhUta (tanmAtrA) - pRthvI-jala-agni-vAyu-AkAza, pAMca jJAnendriya-sparzana-rasanA-ghrANa-netra-zrotra, pA~ca karmendriya- pANi, pAda, pAyu, upastha aura vAk, solahavA~ mana hai| SoDazavarga-antargata pA~ca sUkSmabhUtoM se pA~ca sthUla bhUtoM kA paJcIkaraNaprakriyA se janma hotA hai| eka puruSa aura prakRti Adi 24, saba milA kara 25 padArtha hote haiN| ye saba puruSa aura prakRti athavA jIva aura ajIva padArthoM meM samAviSTa ho jAte haiM, ataH unakA svatantra padArtharUpa se parigaNana ThIka nahIM hai| tathA, bauddhamata meM, padArtha ke rUpa meM cAra AryasatyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai duHkha, samudaya, mArga aura nirodh| ina kA bhI antarbhAva jIvAjIvayugala meM ho sakatA hai isa liye alaga kahane kI jarUra nahIM hai| nAstika loga pRthvI-jala-teja aura vAyu ye cAra padArtha kahate haiM, kintu (jIva yA) ajIva meM usa kA samAveza ho jAne se pRthak dikhAne kI jarUra nahIM hai| hA~, yadi dravya-guNa Adi ko, yA mahat-ahaMkAra Adi ko jIva yA ajIva ke upabhedoM ke rUpa meM kahA jAya to koI harakata nahIM hai| hama to itanA kahate hai ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam athAsravAdInAmapyanupapattiH rAzidvayena sakalasya vyAptatvAt / na tatasteSAM kthNcidbhedprtipaadnaarthtvaat| anayoreva tathApariNatayoH sakAraNasaMsAra-muktipratipAdanaparatvAt tathAbhidhAnasyAnena vA krameNa tajjJAnasya muktihetutvapradarzanArthatvAt vipratipattinirAsArthatvAd vA tadabhidhAnasyA'duSTatA / thAha Asravati karma yataH sa AsravaH kAya - vAg - manovyApAraH / sa ca jIvA'jIvAbhyAM kathaMcid bhinnaH tathaiva pratItiviSayatvAt / atha bandhAbhAve kathaM tasyopapattiH ? prAk tatsadbhAve vA na tasya unako jIva yA ajIva se vijAtIya mAna kara pRthak batAnA yahI asaMgata hai, kyoMki zAstrakAroM ne jo jIvarAzi ajIvarAzi aise rAziyugala dikhAyA hai vaha sAre vizva meM vyApaka hai, koI bhI padArtha una ke ghere se bAhara nahIM hai| yadi koI jIva yA ajIva rAzi ke bAhara kA padArtha hogA to vaha jarUra zazasIMga kI taraha asat hogaa| tathA, zabdavAdiyoM ne jo eka mAtra zabdAdvaita kA, vedAntI vAdiyoM ne eka mAtra brahmAdi - advaita kA nirUpaNa kiyA hai usa kA to pUrvagrantha meM vistAra pratikAra kiyA jA cukA hai| advaitavAda ke sAmane jIvAjIvadvaita kA prasthAna karanevAle nirbAdha dvaitAnubhava kA samarthana kiyA jA cukA hai| vidyA advaita kI sthApanA karanevAloM ko kesai bhI Akhira dUsare avidyA padArtha ko mAnA hI paDatA hai aura vidyA - avidyA ke yugala ko sAlambana hI mAnanA hogA, phalataH Alambana arthAt viSaya ke rUpa meM tIsarA padArtha bhI balAt gale paDegA / yadi vidyA kA koI bAhya viSayabhUta bhAva hI nahIM hogA to usa ko kisa kI vidyA batAyeMge ? yadi na koI vidyA kA viSaya hai, na koI avidyA kA viSaya hai taba to donoM ko pramANabhUta yA apramANabhUta samAnarUpa se mAnanA paDegA, phira una donoM meM bheda kyA rahegA ? viSaya ke saMvAditva - asaMvAditva ke AdhAra para hI vidyA- avidyA kA bheda kiyA jA sakatA hai / eka jJAna viparyasta aura dUsarA aviparyasta yAnI eka mithyA aura dUsarA samyak hai aisA bheda, AlambanabhUta viSaya para nirbhara rahatA hai| yadi donoM hI jJAna nirAlambana hai to vidyA kisa ko kaheMge, avidyA kisa ko kaheMge ? niSkarSa yaha hai vastu advaitAtmaka nahIM hai aura jIvAjIvayugala se bahirbhUta bhI nahIM hai| 304 -- * pRthak AsravAdi tattvoM ke pratipAdana kA hetu prativAdI :- jaba Apa ke mata meM sArA jagat rAziyugala se vyApta hai taba AsravAdi padArtho kA pRthag vidhAna bhI asaMgata hai / anekAntavAdI hamAre mata meM to kathaMcid bhedAbhedabhAva hone se koI asaMgati nahIM hai / AsravAdi padArtha rAziyugala se abhinna jarUra haiM, kintu kathaMcid bhinna hai yaha dikhAne ke liye una kA pRthag vidhAna kiyA hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki jIva aura ajIva hI Asrava-bandha meM pariNata hone para saMsAra ke kAraNa ho jAte haiM aura saMvara - nirjarA meM pariNata hone para mokSa ke kAraNa hote haiM athavA jIva - ajIvaAsrava ityAdi krama se padArthoM kA jJAna mokSa kA hetu hai aisA pradarzita karane ke liye, yA to AsravAdi padArthoM ke viSaya meM asammati dikhAne vAloM kA nirAkaraNa karane ke liye, rAziyugala se kathaMcid bhinna AsravAdi kA nirUpaNa karane meM koI hAni nahIM hai / spaSTIkaraNa suna mana, vacana aura kAyA kI kriyAoM ko Asrava kahA jAtA hai kyoMki unhIM se karmoM kA AtmA meM AsravaNa yAnI jharaNa = Agamana = praveza hotA hai| karma aura AtmA svatantra rAzi haiM kintu una kI asaMyukta pratIti aura AtmA meM karma ke jharaNa kI pratIti, donoM kathaMcit bhinna bhinna Jain Educationa International - : For Personal and Private Use Only - Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 bndhhetutaa| na hi yad yaddhetukaM tat tadabhAve'pi bhavati atiprasaGgAt / asadetat, pUrvottarApekSayA'nyonyaM kArya-kAraNabhAvaniyamAt / na cetaretarAzrayadoSaH pravAhA'pekSayA'nAditvAt / puNyA'puNyabandhahetutayA cAsau dvividhaH utkarSApakarSabhedenA'nekaprakAro'pi daNDa-guptyAditritvAdisaMkhyAbhedamAsAdayan phalAnubandhyananubandhibhedataH anekazabdavizeSavAcyatAmanubhavati, ekAntavAdinAM ca nAyaM saMbhavatIti 'kamma joganimittaM0 (pra0 ka0 gAthA 19)' iti gAthArthaM pradarzayadbhi prAk pratipAditatvAt / prakAra se hotI hai isI liye Asrava ko rAziyugala se kathaMcid bhinna mAnA gayA hai| prativAdI :- yahA~ bandha aura Asrava meM pUrvApara bhAva para prazna hai| yadi abaddha AtmA meM karma kA Asrava mAneMge to yaha prazna hogA ki bandha ke vinA Asrava hogA kaise ? (aura muktAtmA ko bhI Asrava kI Apatti hogI) yadi Asrava ke pahale bandha ke sadbhAva ko mAneMge to Asrava ko bandhahetu nahIM mAna skte| jo kisI kA hetu mAnA jAya usa ke abhAva meM vaha kArya pahale se siddha nahIM ho sktaa| yadi Asrava ke vinA hI usa ke pahale bandha siddha ho jAyegA to megha ke vinA bhI vaSTi ho jAne kA atiprasaMga ho sakatA hai| anekAntavAdI :- yaha prazna nirarthaka hai| yahA~ Azrava aura bandha meM paraspara pUrvottara bhAva se kAryakAraNa bhAva hone kA niyama hai| isa meM anyonyAzraya doSa kalpanA karane kI tvarA nahIM karanA, donoM hI pravAha kI apekSA se anAdi hai aura apane uttara kAla meM Asrava bandha ko yA bandha Asrava ko janma detA hai| bandha ke do prakAra haiM puNyabandha aura pApabandha, una ke kAraNasvarUpa Asrava ke bhI do prakAra haiM zubha aura ashubh| Asrava meM bhI taratamabhAva hotA hai isa liye usa ke sirpha do hI nahIM, pratyeka ke aneka bheda hote haiM, phira bhI daNDa-gupti, kaSAya-avrata Adi ke bheda se tIna-cAra-pA~ca aise bhI usa ke bheda parigaNita haiN| jaise - Asrava mana-vacana-kAyA kI zubhAzubha kriyArUpa kahA gayA hai - to azubha kriyA ko yahA~ manadaNDavacanadaNDa aura kAyadaNDa kahA gayA hai isa prakAra Asrava ke tIna bheda hote haiN| athavA pravRttirUpa zubha manavacana-kAya kriyA ko yahA~ manogupti-vacanagupti-kAyagupti ke rUpa meM Asrava ke bheda gine jAya to bhI tIna bheda ho sakate haiN| jaba mana-vacana-kAya kriyA mukhyataH kaSAyaprerita ho taba krodha, lobha, mAna aura mAyA ke bheda se Asrava cAra bhedavAlA hotA hai| jaba hiMsA-jhUTha Adi pA~ca avratoM se mana-vacana-kAyA kI pravRtti labAlaba ho taba pA~ca avratoM ke bheda se pA~ca prakAra Asrava ke ho sakate haiN| kabhI karmoM kA Asrava hone para bhI atyantazithila bandha hone se tIsare kSaNa meM bhI niSphala hokara ve karma AtmA se pRthak ho jAte haiM to usa ko phalAnanubandhI Asrava kaheMge aura dRDhIbhUta bandhavAle karmoM ke phala bhoganA paDe, aise Asrava ko phalAnubandhI kahA jAya to ye do bheda bhI ho sakatA hai| isa DhaMga se to eka hI Asrava kaSAya, avrata, yoga (mana-vacana-kAyA ke) ityAdi aneka zabdoM ke vAcyakSetra meM baiTha jAtA hai| ekAntavAdI ke mata meM to aisI suMdara prakriyA kA gandha bhI milanA muzkila hai kyoMki ve saba ekAntavAdI ekAnta bheda yA ekAnta abheda mAna lete haiN| tRtIyakhaNDa meM prathama kANDa kI 'kamma joganimittaM'... isa 19vIM gAthA ke arthapradarzana ke avasara meM vyAkhyA meM Asrava kA pratipAdana kAphI ho cukA hai| . kammaM joganimittaM bajjhai bandha-TThiI ksaayvsaa| apariNaucchiNNesu ya baMdhaTThiikAraNaM Natthi / / isa gAthA ke uttarArdha meM kahA gayA hai ki apariNAmI ekAntanityAtmavAdI ke mata meM evaM ucchinna yAnI ekAntakSaNabhaMgavAdI ke mata meM krodhAdi kaSAya athavA dveSAdi kA saMbhava na hone se karma kA bandha evaM phala pradAna-kAla taka karma kI avasthiti - donoM asambhava hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam tannimittaH sakaSAyasyAtmanaH karmavargaNApudgalaiH saMzleSavizeSo bandhaH / sa ca sAmAnyenaikavidho'pi prakRti- sthityanubhAga- pradezabhedena caturdhA / punarekaiko jJAnAvaraNIyAdi - mUlaprakRtibhedAdaSTavidhaH / punarapi matyAvaraNAdyuttaraprakRtibhedAdanekavidhaH / ayaM ca kazcit tIrthakaratvAdiphalanirvarttakatvAt prazastaH, aparazca nArakAdiphalanirvarttakatvAdaprazastaH, prazastA'prazastAtmapariNAmodbhUtasya karmaNaH sukha-duHkhasaMvedanIyaphalanirvarttakatvAt / 306 * jainamataprasiddhadhyAnacatuSTayanirUpaNam * aprazastazcAtmapariNAmo dvividhaH Artta - raudrabhedAt / AmuhUrttasthAyI Akrandana - -vilapana- paridevanazocana - paravibhavavismaya - viSayasaMgAdikazca svasaMvedya AtmanaH anumeyazca pareSAm kliSTaH pariNAmavizeSaH ArttadhyAnazabdavAcyo bAhyaH / AbhyantarazcA'manojJasaMprayogAnutpattyadhyavasAnam utpannasya ca vinAzAdhyamanojJasaMprayogasyotpattikalpanAdhyavasAyaH utpannasyA'vinAzasaMkalpAdhyavasAnamityetat caturvidhamArttadhyAnam / amanojJasaMprayogazca bAhyAdhyAtmajatvena dvidhA / zItA''tapa - vyAlAdijanito bAhyaH, vAta-pitta-zleSmAdiprAdurbhUto'bhyantaraH zArIraH, bhaya-viSAdArati-zoka- jugupsA-daurmanasyAdiprabhavo * bandha - padArtha kA nirUpaNa aura prakAra AsravoM kI vajaha se kaSAyapariNata AtmA kA karmavargaNA ke pudgaloM ke sAtha jo eka viziSTa prakAra kA AzleSa (saMyojana) hotA hai use bandha kahA jAtA hai / sAmAnyatayA bandha kA eka hI prakAra hai, vizeSatayA cAra prakAra haiM prakRtibandha, sthitibandha, anubhAga (rasa) bandha aura pradezabandha / eka eka ke jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi ATha bheda haiN| tathA jJAnAvaraNa ke matijJAnAvaraNa Adi pA~ca bheda, darzanAvaraNa kA cakSurdarzanAvaraNa Adi 9 bheda... isa prakAra bahuta se bheda - prabheda karmagrantha zAstroM meM prasiddha haiM / tIrthakaratvalakSmI Adi phala nipajAne vAle kucha karmabandha ke bheda prazasta kahe jAte haiM, narkavedanA Adi phala nipajAne vAle kucha karmabandha ke bheda aprazasta kahe jAte haiN| zubhAzubha karmabandha kA mUla hai AtmA kA zubhAzubhapariNAma, aura usa se bA~dhe gaye karmoM se sukhasaMvedya evaM duHkhabhogya phaloM kI prApti hotI hai| * ArttadhyAna kA svarUpa evaM cAra bheda * AtmA ke aprazasta pariNAma ke Artta aura raudra do bheda haiN| Artta pariNAma ke liye jaina zAsana meM ArttadhyAna zabda kA bhI prayoga kiyA jAtA hai / usa ke do bheda haiM bAhya aura abhyantara / Akranda, vilApa, parivedana, zoka, anya vaibhava ko dekha kara vismaya ( mUDhatA ) honA, viSayoM meM Asakti ye kliSTa pariNAma bAhya ArttadhyAnAtmaka haiM / ArttadhyAnI jIvoM ko yaha pariNAma svasaMvedanasiddha hai / usa ke cahere kI taMga rekhAoM se dUsare logoM ko bhI usa kA anumAna ho jAtA hai / yaha pariNAma eka muhUrtta se adhika samaya nahIM rahatA, muhUrtta ke bAda to usa kucha na kucha parivarttana ho jAtA hai / Abhyantara ArttadhyAna pariNAma ke cAra bheda haiM / 1. aniSTa vastu kA saMyoga na ho aisA adhyavasAya / 2. utpanna aniSTa vastu ke saMyoga ke vinAza kA adhyavasAya / 3. ramaNIya iSTa vastu ke saMyoga ke lAbha kI kalpanA kA adhyavasAya / 4. prApta iSTa saMyoga avinAza saMkalpa kA adhyavasAya / isa meM pahale bheda meM, aniSTa saMyoga ke do bheda haiM bAhya aura AdhyAtmika / ThaMDI-garmI aura sarpAdi janAvara se jo bhayAdi pariNAma hotA hai vaha bAhya hai / AdhyAtmika ke do bheda haiM- vAta-pitta aura kapha dhAtuoM ke vasAyaH Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 307 maansH| ayamamanojJasaMprayogaH 'kathaM nAma me na sampadyata iti saMkalpaprabandha ArttadhyAnam kRSNanIla- kApotalezyAbalAdhAyakaM pramAdAdhiSThAnam ApramattaguNasthAnAt tiryagmanuSyagatinirvarttakam utkarSApakarSabhedAt kSAyopazamikabhAvarUpaM parokSajJAnarUpatvAt / evaM rudre bhavaM raudram hiMsA'nRta- steya - saMrakSaNA''nandabhedena caturvidham / tatra hiMsAyAmAnando ruciryasmin tad hiMsAnandam evamuttaratrApi yojyam / etadapi bAhyAdhyAtmabhedAd dvividham / paruSaniSThura - vacanAkroza - nirbhartsana- tADana - paradArAtikramA'bhinivezAdirUpaM bAhyam / sva- parAbhyAM svasaMvedanAnumAnagamyaM baahym| AdhyAtmikaM hiMsAyAM saMrambha - samArambhAdilakSaNAyAM nairghRNyena pravarttamAnasya saMkalpAdhyavasAnam-saMkalpazcintAprabandhastasyA'dhyavasAnam tIvrakaSAyAnuSaktatvaM prathamaM hiMsAnandaM nAma / pareSAmanekaprakArairmithyAvacanairvaJcanaM prati saMkalpAdhyavasAnaM mRSAnandaM nAma / paradravyApaharaNaM pratyanekopAyairyat "tat steyAnandam / parigrahe ' mama eva idaM svam ahamevAsya svAmI' ityabhinivezaH, tadapahartRvighAtena vaiSamya se jo pariNAma utpanna hotA hai vaha zArIrika pahalA hai| dUsarA mAnasika hai jo bhaya, viSAda, arati, zoka, jugupsA aura mana kI burAI se hotA hai / yahA~ jo aniSTa saMyoga hai vaha ArttadhyAnAtmaka 'yaha cIja kaise dUra Tale - yA mere pAsa phaTake hI nahIM' aisI saMkalpanA - paramparArUpa hotA hai yahI ArttadhyAna hai| ArttadhyAna kA pariNAma kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA - tInoM azubha lezyA ke bala ko puSTa karane vAlA hai| pramAda - Alasya kA nityasthAna hai / chaTThe guNasthAna taka vaha ho sakatA hai| aise ArttadhyAna se tiryaJca yA manuSyagati karma kA bandha hotA hai / isa meM tara - tamabhAva se aneka bheda hote haiM / yaha ArttadhyAna parokSajJAnasaMtatisvarUpa hone se kSAyopazamikabhAvAtmaka hai / ( mohanIyakarma kA audayika bhAva hai| itanA yAda rakhanA / ) * raudradhyA : svarUpa evaM bheda rudra svabhAva meM hone vAle dhyAna ko raudra kahA jAtA hai / usa ke cAra bheda haiM - hiMsAnanda, mRSAnanda, steyAnanda aura saMrakSaNAnanda / Ananda yAnI ruci / jisake rahate hue hiMsA meM Ananda yAnI ruci hotI hai yahI hiMsAnanda raudradhyAna pariNAma hai| bAhya aura abhyantara aise isa ke do bheda haiN| bAhya . kaThora evaM niSThura bhASaNa karanA, kisI ke Upara Akroza karanA, kisI ko dhutkAranA, mArapITa karanA, parastrI para julma karanA, ati kadAgraha yAnI mithyA abhiniveza rakhanA yaha saba bAhya raudradhyAna, hiMsAnanda kA bheda hai / raudradhyAnI kA yaha bAhya pariNAma usa ke liye svasaMvedanasiddha hai, dUsaroM ke liye anumAnagamya hai| abhyantara :- saMrambha aura samArambha svarUpa hiMsA meM nirdayatA se pravRtti karate samaya jo cintAsaMtAnAtmaka saMkalpa kA adhyavasAya rahatA hai yaha abhyantara bheda hai / hiMsAnanda raudradhyAna meM ati ugra kaSAyoM kA anuSaMga rahatA hai / mRSAnanda aneka prakAroM se jUTha bola kara dUsare logoM ko kaise ThaganA- isI ke saMkalpa kA adhyavasAya yaha mRSAnanda raudradhyAna hai / syAnanda :- parakIya dhana-sampatti Adi kI corI kA hI saMkalpa - saMtAna adhyavasAya yaha steyAnanda raudradhyAna hai| saMrakSaNAnanda :- yaha sampatti sirpha mere akele kI hI hai, maiM hI ekamAtra usa kA mAlika hU~- isa prakAra kA abhiniveza yaha saMrakSaNAnanda raudradhyAna hai / isa meM apaharaNa karane vAle ko mAra kara bhI apanI *. 'saMkalpAdhyavasAnam' ityatrAdhyAhAro gamyaH / : Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only - Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 zrI sammati-tarkaprakaraNam saMrakSaNaM prati saMkalpAdhyavasAnaM saMrakSaNAnandam / caturvidhamapyetat kRSNAdilezyAbalAdhAyakam prAk pramattaguNasthAnAt, pramAdAdhiSThAnaM kaSAyaprAdhAnyAdaudayikabhAvarUpaM narakagatiphalanirvarttakam / pApadhyAnadvayamapi heyam / ___ upAdeyaM tu prazastaM dharma-zukladhyAnadvayam / tatra parvataguhA-jIrNodyAna-zUnyAgArAdau manuSyAdyApAtavikale'vakAzo manovikSepanimittazUnye sattvopaghAtarahite ucite zilAtalAdau yathAsamAdhAnaM vihitaparyaGkAsana UrdhvasthAnastho vA mandamandaprANA'pAnapracAraH - atiprANanirodhe cetaso vyAkulatvenaikAgratA'nupapatteH - niruddhalocanAdikaraNapracAro hRdi lalATe mastake'nyatra vA yathAparicayaM manovRttiM praNidhAya mumukSurdhyAyet prazastaM dhyAnam / tatra bAhyAdhyAtmikabhAvAnAM yAthAtmyaM dharmaH tasmAdanapetaM dharmyam / tacca dvividham bAhyamAdhyAtmikaM c| sUtrArthaparyAlocanam dRDhavratatA zIlaguNAnurAgaH nibhRtakAyavAgvyApArAdirUpaM bAhyam, AtmanaH svasaMvedanagrAhyamanyeSAmanumeyam / AdhyAtmikaM tattvArthasaMgrahAdau cAturvidhyena pradarzitaM sNksseptH| anyatra sampatti kI surakSA karane kA tIvra azubha adhyavasAya hotA hai| yaha cAra bhedavAlA raudradhyAna, kRSNa-nIla-kapota tIna azubha lezyAoM kA balavardhaka hai; pramatta guNasthAna ke pahale hI hotA hai (yAnI pA~ca guNasthAnaka taka hotA hai| guNasthAnakramAroha grantha meM to pramattaguNasthAna meM Artta-raudra kI mukhyatA vyAkhyAmeM kahI gayI hai|) yaha raudradhyAna pramAda kA hI adhiSThAna hai| isa meM pradhAnatA kaSAyoM kI hotI hai isa liye yaha audayika bhAvasvarUpa hotA hai| narakagati isa kA phala hai| Arta aura raudra donoM azubha dhyAna pApamaya hone se, una se dUra rahanA hI zreyaskara hai| * prazasta dhyAna kA prayogavidhi* prazasta dhyAna Atmahitakara hone se upAdeya hai, usa ke do bheda haiM - dharmadhyAna aura shukldhyaan| mumukSu yAnI mokSAbhilASI jIva prazasta dhyAna meM prayatna karatA hai| vaha dhyAna ke liye aisA sthAna cuna letA hai jahA~ manuSya-pazu Adi kA saMcAra na ho, mana ko vikSipta karane vAlA koI nimitta upAdhibhUta na ho, jIvoM kA upamardana kA jahA~ sambhava na ho| prAyaH aisA sthAna parvata kI guhA, jIrNa-tyakta udyAna athavA zUnyagRha Adi ho sakate haiN| aise sthAnoM meM koI baiThane lAyaka zilAkhaNDa ho to pramArjana kara ke usa ke Upara paryaGkAsana yA apane mana kA samAdhAna rahe vaise kisI eka Asana meM dhyAtA baiTha jAtA hai, athavA kAussaga mudrA meM khaDA bhI raha sakatA hai| zvAsa-ucchvAsa kI gati manda rakhatA hai| yadi vaha samUcA zvAsanirodha kara de to mana vyAkula ho jAya, phira ekAgratA nahIM rhegii| dhyAtA apane cakSu Adi kriyAoM kA pUrNa nirodha kara letA hai| tathA manovRtti ko lalATadeza meM yA mastaka meM, yA apane abhyAsa ke anusAra kahIM bhI sthApita kara letA hai aura isa DhaMga se vaha prazasta dhyAna meM magna hotA hai| * dharmadhyAna : svarUpa, bAhya-abhyantara bheda * dharmadhyAna :- bAhya aura AdhyAtmika bhAvoM kA jo apanA apanA svabhAva-pariNAma, yaha dharma hai| aise dharma se anuSakta ho use dharmya kahA jAtA hai (aura dharma bhii|) dharmadhyAna ke do bheda haiM, bAhya aura AdhyAtmika / sarvajJabhASita sUtroM kA una ke artha ke sAtha parAmarza karanA, vrato meM dRDhatA ko dhAraNa karanA, zIla jaise uttama guNoM ke prati hRdaya se jhukAva honA, mana-vacana-zarIra kI kriyAoM ko niyantrita rakhanA - ye saba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 dazavidham - tadyathA apAyopAyajIvAjIvavipAkavirAgabhavasaMsthAnAjJAhetuvicayAni ceti / lokasaMsAravicayayoH saMsthAna-bhava-vicayayorantarbhAvAnnoddiSTadazabhedebhyaH pRthagabhidhAnam / (1) tatrA'pAye vicayo = vicAro yasmin tadapAyavicayam / evamanyatrApi yojyam / duSTamanovAkkAyavyApAravizeSANAmapAyaH kathaM nu nAma syAt ityevaMbhUtaH saMkalpaprabandho doSaparivarjanasya kuzalapravRttitvAdapAyavicayam / (2) teSAmeva kuzalAnAM svIkaraNamupAyaH, 'sa kathaM nu me syAt' iti saMkalpaprabandhaH upaayvicym| (3) asaMkhyeyapradezAtmakasAkArAnAkAropayogalakSaNA'nAdisvakRtakarmaphalopabhogitvAdijIvasvarUpAnucintanaM jIvavicayam / (4) dharmAdharmAkAza-kAla-pudgalAnAmanantaparyAyAtmakAnAmajIvAnAmanucintanamajIvavicayam / (5) mUlottaraprakRtibhedabhinnasya padgalAtmakasya madhurakaTuphalasya karmaNaH saMsArisattvaviSayavipAkavizeSAnucintanaM vipAkavicayam / dharmadhyAna ke hI bAhya bheda haiN| dhyAtA ke liye aisA dharmadhyAna kA pariNAma svasaMvedanasiddha hI rahatA hai| dUsaroM ke liye anumAnagocara hotA hai| ___ zrI zvetAmbaraziromaNi vAcakavarya umAsvAti AcAryane tattvArthadhigamasUtra meM saMkSepa se AdhyAtmika dharmadhyAna ke cAra bheda ginAyeM haiN| anya zAstroM meM 10 bheda bhI kahe haiM jina meM cAra kA antarbhAva hai| 10 bheda ye haiM - 'apAyavicaya, upAyavicaya, jIvavicaya, ajIvavicaya, vipAkavicaya, virAgavicaya, bhavavicaya, saMsthAnavicaya, AjJAvicaya aura "hetuvicaya / ina meM, saMsthAnavicaya meM lokavicaya kA antarbhAva hai aura bhavavicaya meM saMsAravicaya kaa| isaliye una doM kA svatantra ullekha na karane se 10 kI saMkhyA ThIka banI rahatI hai| * dharmadhyAtA ke daza bheda * (1) apAyavicaya :- apAya ke bAre meM vicaya yAnI vicAra, yahI apAyavicaya hai| upAyavicayAdi bhedoM meM bhI isI taraha zabdArtha samajha rakhanA hai| 'kaise mere aprazasta mana-vacana-kAyA ke spandanoM kA apAya yAnI nirodha ho' aisI saMkalpa-paramparA apAyavicaya pahalA bheda hai| isa meM doSoM ke parihAra kI cintA kI jA rahI hai, yaha kuzalapravRttisvarUpa hai ata ava dharmadhyAnasvarUpa haiN| (2) upAyavicaya :- kuzala mana-vacana-kAyA kI pravRttiyoM ko aMgIkAra karanA, usa ke upAyoM ko socanA yaha upAyavicaya hai| 'mere mana-vacana-kAyA kI saba pravRtti kuzala kaise bane' yaha cintana-prabandha isa meM kiyA jAtA hai| (3) jIvavicaya :- jIva ke vAstavika svarUpa kA vicAra karanA yaha jIvavicaya hai| jaise ki yaha socanA - jIva ke eka-dUsare se mile hue asaMkhyapradeza haiN| sAkAra aura nirAkAra do upayoga, jIva kA lakSaNa hai| jIva anAdi hai| apane kiye hue karmoM ke phala-vipAka kA khuda hI upabhoktA hai... ityAdi cintAsantAna jIvavicaya dharmadhyAna hai| (4) ajIvavicaya :- ajIva padArthoM ke svarUpa kA manana-ciMtana karanA yaha ajIvavicaya dharmadhyAna hai| jaise-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura kAla ye ajIva ke pA~ca bheda haiN| ye ajIva dravya anantaparyAyoM meM vivarttamAna rahate haiM... ityaadi| (5) vipAkavicaya :- karmoM ke vipAka kA cintana vipAkavicaya hai| jaise - mUla ATha bhedavAle aura 158 upabhedavAle karmoM meM se kucha bhedoM ke phala madhura hote haiM, kucha ke phala kuTu hote haiN| ye karma pudgalasvarUpa hI hote haiM na ki aatm-gunnsvruup| sabhI saMsArI jIvoM ko kaTu-madhura karmaphaloM kA bhoga karanA paDatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 zrI sammati-tarkaprakaraNam (6) 'kutsitamidaM zarIrakaM zukra-zoNitasamudbhUtamazucibhRtaghaTopamamanityamaparitrANaM galadazucinavachidratayA'zuci A (?anA)dheyazaucam, na kiJcidatra kamanIyataraM samasti / kimpAkaphalopabhogopamAH pramukharasikA vipAkakaTavaH prakRtyA bhaGgurAH parAdhInAH saMtoSAmRtAsvAdaparipanthinaH sadbhirninditAH viSayAH tadudbhavaM ca sukhaM duHkhAnuSaGgi duHkhajanakaM ca nAto dehinAM tRptiH| na caitadAtyantikamiti nAtrAsthA vivekinA''dhAtuM yukteti viratirevAtaH zreyaskAriNI' ityAdirAgahetuvirodhAnucintanaM vairaagyvicym| (7) 'pretya svakRtakarmaphalopabhogArthaM punaH prAdurbhAvo' bhavaH / sa cAraghaTTaghaTIyantravad mUtrapurISA'ntratantranibaddhadurgandhajaTharapuTakoTarAdiSu ajasramAvarttanam / na cAtra kiJcijjantoH svakRtakarmaphalamanubhavataH * zarIra evaM viSayoM ke prati vaimukhya kA cintana * (6) virAgavicaya :- yaha zarIra gaMdA hai, puruSa ke zukra aura strI ke khUna jaise azucimaya tattvoM ke milana se isa kA prAdurbhAva hotA hai| chidrAlu aura viSThA se bhare hue ghar3e ke tulya yaha zarIra apane nava nava chidroM se sadA gandagI ugalatA rahatA hai isa liye yaha azucimaya hai| kitanI bhI koziza kara ke jala aura sAbuna se usa ko dhoyA jAya lekina vaha kabhI svaccha-pavitra nahIM hotaa| isaliye isa kAyA meM kucha bhI ramaNIyatA nahIM hai| Akhira eka dina vaha miTTI meM mila jAne vAlA hai| prANaviyoga ke bAda vaha saDegA - virasa banegA aura vidhvasta ho jAyegA - koI bhI isa sthiti se usa ko bacA nahI sktaa| zarIratuSTipuSTi ke liye jina viSayoM kA upabhoga kiyA jAtA hai ve bhI kimpAkaphala tulya viSaile haiM jina ko khAne se phala-vipAka prANa-ghAtaka, roga-vardhaka evaM durgatisarjaka hotA hai| bijalI kI bhA~ti ye caJcala-vinazvara hote haiN| svAdhIna bhI nahIM hote, una ko hA~sila karane ke liye kaI logoM kI yA anya jaDa tattvoM kI gulAmI karanI par3atI hai| ye viSaya saMtoSAtmaka sudhAkuNDa ke amRtapAna meM avarodha DAlanevAle haiN| ziSTa loga hara hameza ina viSayoM kI niMdA karate Aye haiN| viSayajanya sukha bhI aisA hai jisa ke piche duHkhoM kI raphtAra calI AtI hai, vaha sUkha bhI duHkha kA sarjana kara detA hai: kitanA bhI ho. jIva ko kabhI bhI isa se tRpti nahIM hotii| viSayasukha dekhate dekhate hI naSTa ho jAtA hai aura apane svarUpa meM sadA aparipUrNa hI hotA hai| vivekI logoM ko aise bhadde viSayasakha meM Asakti rakhanA hI nahIM cAhiye. usa se hajAroM rahane meM hI zreya haiM, isIliye zrI tIrthaMkaroMne viratidharma ko hI yAnI sarvaviSayatyAga ko hI zreyaskara batAyA hai| isa DhaMga se rAgotpAdaka viSayoM ke bAre meM viparIta cintana karanA yahI vairAgyaviSaya dharmadhyAna hai| (7) bhavavicaya :- bhava yAnI saMsAra, arthAt apane kiye hue karmoM ke phalabhoga ke liye paraloka meM janma dhAraNa karanA - punarapi jananaM punarapi maraNaM punarapi jananIjaThare zayanam - jananI kA jaThara mUtra-viSThA aura A~taDIyoM ke tantra se bharA huA evaM durgandhipUrNa rahatA hai| aise jaTharapuTakakSa meM bAra bAra janma lenA paDe - yahI bhava hai| jaise khetoM meM jalasiJcana ke liye vizAla kUpoM meM ghaTI-yantra kI racanA kI jAtI hai - jisa ko araghaTTa kahA jAtA hai - baila kI sahAyatA se vaha ghumAyA jAtA hai| araghaTTa meM juDI huI ghaDiyA~ nIce jAtI hai - usa meM jala bhara jAtA hai, phira ve Upara AtI hai taba sArA jala khAlI ho jAtA hai, pUnaH ve nIce jAtI haiM, punaH pAnI bharatA hai, Upara AtI hai, khAlI ho jAtI haiM - ThIka aise hI yaha jIva bhI saMsAra meM eka gati se dUsarI gati meM bhaTakatA rahatA hai, kabhI nIce naraka meM jAtA hai, kabhI Upara svarga meM jAtA hai, cakkara mAratA rahatA hai, usa ke bhramaNa kA abhI taka anta nahIM aayaa| vividha gatiyoM meM paribhramaNa ke daurAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 311 cetanamacetanaM vA sahAyabhUtaM zaraNatAM pratipadyate.. ityAdi bhavasaMkrAntidoSaparyAlocanaM bhavavicayam / (8) bhavana-naga-sarit-samudra-bhUruhAdayaH pRthiviivyvsthitaaH| sA'pi dhnoddhi-ghnvaat-tnuvaatprtisstthaa| te'pi aakaashprtisstthaaH| tadapi svaatmprtisstthm| tatrAdhomukhamallakasaMsthAnaM varNayanti adholokam ityAdi ca saMsthAnAnucintanaM saMsthAnavicayam / / (9) atIndriyatvAd hetUdAharaNAdisadbhAve'pi buddhyatizaya-zaktivikalaiH paraloka-bandha-mokSadharmAdharmAdibhAveSu atyantaduHkhabodheSu AptaprAmANyAt tadviSayaM tadvacanaM tathaivetyAjJAvicayam / (10) AgamaviSayavipratipattau tarkAnusAribuddheH puMsaH syAdvAdaprarUpakAgamasya kaSacchedatApazuddhitaH samAzrayaNIyatvaguNAnucintanaM hetuvicym|| etacca sarva dharmadhyAnam zreyohetutvAt / etacca saMvararUpamazubhAsravapratyanIkatvAt 'AsravanirodhaH becArA jIva apane kiye hue duSkarmoM ke phaloM ko bhogatA rahatA hai| kyA cetana, kyA jaDa, koI bhI vastu kaTuphala bhoga ke samaya meM usa ko sahAyatA nahIM detii| taba jIva bhI apane ko isa bhava meM azaraNa mahasUsa karatA hai|... isa prakAra bhavabhramaNa ke bhayaMkara aniSToM kA cintana-manana karanA yaha bhavavicaya dharmadhyAna hai| * saMsthAna - AjJA- hetuvicaya dharmadhyAna * (8) saMsthAnavicaya :- vizva ke saMsthAna-AkAra aura usa kI saMracanA-saMcAlana Adi kA cintana karanA yaha saMsthAnavicaya dharmadhyAna hai| jaise, rAjAoM ke bhavana, merugiri Adi parvata, gaMgA Adi nadiyA~, lavaNAdi samudra evaM vRkSAdi choTe-bar3e piNDa pRthvI para avasthita haiM, pRthvI ke adhodeza meM ghanodadhi-ghanavAta aura tanuvAta aise eka jalamaya aura do vAyumaya prastara haiM jina ke Upara pRthvI avasthita haiN| ghanodadhi Adi prastara bhI khule AkAza meM hI pratiSThita haiM aura AkAza svayaM nirAdhAra - nirAvalamba svamAtrapratiSThita hai| adholoka kA AkAra adhomukha tailapAtra (athavA chatra) jaisA batAyA gayA hai... ityAdi cintana isa meM kiyA jAtA hai| (9) AjJAvicaya :- paraloka, karmabandha, mokSa, dharmAstikAya, adharmAstikAyAdi dravya athavA puNya-pApAdi tattva atIndriya haiN| sUkSmabuddhivAle hetuprayoga aura udAharaNAdi ke sadbhAva se usa kI yathArtha jAnakArI prApta kara sakate haiM; kintu ye padArtha atIndriya hai, isa liye sAtizayabuddhizakti se vikala manuSyoM ke liye atyanta durbodha haiN| phira bhI una ke upadeSTA vItarAga-sarvajJa tIrthaMkara bhagavAna hone se, atyanta vizvasanIya hai isaliye una padAthoM thoM kA nirUpaNa karanevAle una ke zAstravacana bhI atyanta vizvAsapAtra haiM - isa prakAra punaH punaH cintanamanana karanA, ise AjJAvicaya dharmadhyAna kahA gayA hai| (10) hetuvicaya :- jo loga 'bAbAvAkyaM pramANam' mAna kara nahIM calate kintu tattvoM ko tarka kI kasauTI se kasa kara vizvAsa karanevAle hote haiM, una ko jaba yaha samasyA ho jAtI hai ki paraspara viruddha pratipAdana karane vAle vividha sampradAyoM ke AgamazAstroM meM kisa ko pramANa mAnanA ? taba pramANabhUta zAstra kA nirNaya karane ke liye kaSa-cheda aura tApa ye tIna kasauTiyA~ dikhA kara syAdvAdapratipAdaka Agama kA prAmANya-vizvAsapAtratA-zaraNyatA ko dikhAyA jAtA hai - yaha hetuvicaya dharmadhyAna hai| jaise suvarNa kI parakha kaSa-cheda aura tApa se kI jAtI hai vaise yahA~ zAstroM ke liye bhI tIna kasauTI hai| 1 ucita vidhi-niSedha kA pratipAdana, 2 una ke poSaka AcArapAlana kA pratipAdana, 3 usa zAstra ke darzAye hue AtmAdi tattvoM ke sAtha una vidhi-niSedhoM aura AcAroM kI saMgati, ina tIna kasauTI se zAstra kI parakha kI jAtI hai| ye 10 dhyAnabheda AtmahitakAraka hone se dharmadhyAna evaM saMvarAtmaka hI haiM, kyoMki saMvara yaha azubha Asrava Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 zrI sammati-tarkaprakaraNam saMvaraH' (ta0 sU0 9-1) iti vacanAt, gupti-samiti-dharmAnuprekSAdInAM cAsravapratibandhakAritvAt / ayamapi jIvA'jIvAbhyAM kathaMcidabhinnaH, bhedAbhedaikAnte doSopapateH / na cAyamekAntavAdinAM ghaTate, mithyAjJAnAd mithyAjJAnasya nirodhaanupptteH| saMvarazca dvividhaH deza-sarvabhedAt / pIta-padmalezyAbalAdhAnamapramattasaMyatasyAntarmuharttakAlapramANaM svargasukhanibandhanametad dharmadhyAnaM pratipattavyam / ___ kaSAyadoSamalApagamAt zucitvam tadanuSaGgAt zuklaM dhyAnam / tacca dvividham zukla-paramazuklabhedAt / tatra pRthaktvavitarkavIcAram ekatvavitarkAvIcAraM ceti zuklaM dvidhA / paramazuklamapi sUkSmakriyApratipAti vyuparatakriyAnirvarti ceti dvidhaa| bAhyAdhyAtmika bhedAccaitadapi dvividham / gAtra-dRSTi parispandAbhAvaH jRmbhodgArakSavathuvirahaH kA pratipakSarUpa hai| tattvArthasUtra (9-1) meM bhI saMvara ko AsravanirodhasvarUpa hI darzAyA gayA hai| ___yahA~ yaha bAta cala rahI hai ki sakaSAya AtmA kA aprazasta AtmapariNAma AsravAtmaka hai, ArttaraudradhyAna isIliye AsravasvarUpa hai| dharmadhyAna prazasta pariNAmarUpa hone se Asrava kA virodhI hai isaliye saMvararUpa hai - aisA kaha kara vyAkhyAkAra ne saMvaratattva kA lezataH nirUpaNa kara diyaa| manogupti-vacanagupti aura kAyagupti tathA iryA-bhASA Adi pA~ca samitiyA~ tathA anityAdi bAraha evaM maitrI Adi cAra, purI solaha dharmAnuprekSA ye saba Asrava ke virodhI hone se saMvarAtmaka haiN| ____ saMvarapariNAma bhI jIva-ajIva yugala se kathaMcid abhinna hI hai, ekAnta bhinna athavA ekAnta abhinna mAnane meM pUrvokta bahuta doSa A paDate haiN| ekAntavAdiyoM ke darzana meM isa prakAra ke saMvaratattva kA koI sugandha hI nahIM hai, kyoMki saMvara to mithyAjJAna kA virodhI hai kintu ekAntavAdiyoM kA jJAna mithyAjJAnarUpa hI hotA hai to mithyAjJAna se mithyAjJAna kA nirodha kaise zakya hogA ? saMvara ke do bheda haiM, dezasaMvara aura sarvasaMvara / arthAt inheM dezavirati (gRhasthadharma) aura sarvavirati (sAdhudharma) kaha sakate haiN| athavA zailezI meM carama saMvara sarvasaMvara rUpa hotA hai aura usa ke pahale saba deza saMvara yAnI AMzika saMvara hotA hai| ___ yaha jo dharmadhyAnAtmaka saMvara hai vaha pItalezyA aura padmalezyA ke zubha adhyavasAya kA puSTikAraka hai| apramattasaMyata ko dharma (yA zukla) dhyAna hI hotA hai jo ki lagAtAra antarmuhUrttaparyanta avasthita raha sakatA hai, bAda meM kucha palaTA A jAtA hai, punazca antarmuhUrta (Within 48 minutes) avasthita rahatA hai aisA ho sakatA hai| dharmadhyAna kA phala svargIya sukha hai| * zukladhyAna : svarUpa evaM bAhya-AdhyAtmika bheda * aba vyAkhyAkAra nirjarAtattva dikhAne ke liye zukla dhyAna kA svarUpa evaM bheda kA vivecana karate haiN| jo dhyAna zucitva (= svacchatA) se alaMkRta hai vaha zukla dhyAna kahA jAtA hai| yahA~ zucitva yAnI kaSAyoM kI malinatA ke dAga kI dhulaaii| zukla dhyAna ke do bheda haiM, A zukla aura B paramazukla / A zukla ke do bheda haiM 1 pRthaktvavitarkavIcAra aura 2 ekatvavitarka avIcAra | B paramazukla ke bhI do bheda haiM, 1 sUkSmakriyA apratipAtI aura 2 vyuparatakriyAnirvartI / zukladhyAna ke isa DhaMga se bhI do bheda haiM bAhya aura AdhyAtmika / bAhya :- zarIra aura dRSTi atyanta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 anabhivyaktaprANA'pAnapracAratvamityAdiguNayogi bAhyam pareSAmanumeyamAtmanazca svasaMvedyam / AdhyAtmikaM tu - pRthagbhAvaH = pRthaktvaM - nAnAtvam, vitarkaH = zrutajJAnaM dvAdazAGgam, vIcAraH = arthavyaJjana-yogasaMkrAntiH / vyaJjanaM = abhidhAnam, tadviSayo'rthaH, mano-vAk-kAyalakSaNo yogaH, saMkrAntiH = parasparataH parivartanam / pRthaktvena vitarkasyArtha-vyaJjana-yogeSu saMkrAntirvIcAraH yasmin asti tat pRthaktvavitarkavIcAram / __tathAhi - asAvuttamasaMhanano bhAvayati (:) vijRmbhitapuruSakAravIryasAmarthyaH saMhRtAzeSacittavyAkSepaH karmaprakRtIH sthityanubhAgAdibhirhAsayan mahAsaMvarasAmarthyato mohanIyamacintyasAmarthyamazeSamupazamayan kSapayan vA dravyaparamANuM bhAvaparamANuM caikamavalambya dravya-paryAyArthAd vyaJjanam, vyaJjanAdvA'rtham, yogAd yogAntaram, vyaJjanAd vyaJjanAntaraM ca saMkrAman pRthaktvavitarkavIcAraM zuklataralezyamupazamaka-kSapaka-guNasthAnabhUmikamantarmuhartAddhaM kSAyopazamikabhUmikaM prAyaH pUrvadharaniSevyamAzritArthavyaJjanayogasaMkramaNaM zreNisthira bana jAya, thoDA sA bhI sthUla kampana usa meM na ho| na jamhAI Ave, na bagAsA, na chIMka ho / zvAsocchvAsa kI kriyA bhI manda manda calatI rahe.. ityAdi lakSaNa bAhya zukla dhyAna ke haiN| svayaM ko yaha anubhavasiddha rahatA hai, dUsare ko anumAnagocara hotA hai| ___ zukladhyAna ke Adya bhedayugala hI AdhyAtmika zukla dhyAna haiN| usa meM pahalA hai - pRthaktvavitarkavicAra / isa kA vivecana karate haiN| pRthaktva yAnI pRthagbhAva athavA vaividhya / vitarka yAnI dvAdazAMga AgamoM kA jJAna, yAnI zrRtajJAna / vIcAra kA matalaba hai artha, vyaJjana aura yogoM kA saMkramaNa / vyaJjana yAnI nAma yA zabda, artha yAnI usa zabda kA vAcyArtha aura yoga yAnI mn-vcn-kaayaa| saMkrAnti yAnI eka zabda ke Upara se dhyAna kA dUsare zabda para saMkramaNa yAnI parivartana, eka artha se dUsare artha para aura eka yoga se dUsare yoga meM privrtn| vividharUpoM meM vitarka yAnI zrutajJAnamaya pariNAma kA artha-vyaJjana-yogoM meM saMkramaNa yAnI vicAra jisa dhyAna meM hotA hai vahI pRthaktvavitarkavIcAra saMjJaka zukladhyAna kA prathamabheda hai| * Adya zukladhyAnabheda kA vizeSa paricaya * spaSTIkaraNa :- bhAva-sAdhu zukladhyAna kA avalambana karatA hai| aise bhAvasAdhu jo uttama yAnI prathama vajra-RSabha-nArAca saMghayaNabalavAlA hotA hai, jisa meM kaThora puruSArtha karane ke liye adamya utsAha kA sAmarthya hotA hai, jo samagra cittavikSepoM kA saMhAra kara letA hai, karmaprakRtiyoM kI sthiti aura azubha rasa ko kSINa karatA hai, mahAsaMvara ke dRDhabala se jo acintyazaktizAli samagra mohanIya karma kA upazama yA kSaya prArambha kara detA hai, kisI eka dravya yA bhAva paramANu ko apane dhyAna kA viSaya karatA huA dravya-paryAyobhayasvarUpa artha se vyaJjana kI ora, vyaJjana se artha kI ora- athavA eka yoga se anyayoga meM - eka vyaJjana se anya vyaJjana kI ora saMkramaNa karatA rahatA hai - aisA bhAvasAdhu pRthaktva vitarka vIcAra zukladhyAna kA ArohaNa karatA hai| zukladhyAna ke isa bheda meM lezyA atyanta zukla yAnI nirmala hotI hai, upazamazreNi yA kSapaka zreNi ke jo aSTama Adi guNasthAna haiM una kI bhUmikA para yaha zukladhyAna eka antarmuhUrta pramANa jAgrata rahatA hai, isa meM audayika nahIM kintu mohanIya ke kSAyopazamikabhAva kI mukhya bhUmikA rahatI hai| prAyazaH 14 pUrvadhara maharSiyoM ko yaha dhyAna hotA hai, kisI eka paramANu Adi artha ko Alambana kara ke yaha dhyAna vyaJjana aura yoga meM saMkrAnta hotA rahatA hai| yadi yaha dhyAna upazamazreNi meM ho taba svargaphalaka hotA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 zrI sammati-tarkaprakaraNam bhedAt svargApavargaphalapradamAyaM zukladhyAnamavalambate / ____etacca nirjarAtmakamAtmasthitakarmakSayakAraNatvAt tasyAH 'tapasA nirjarA ca' (ta0 sU0 9-3) iti vacanAd dhyAnasya cAntarotkRSTataporUpatvAd / jIvAjIvAbhyAM kathaMcidasAvabhinnA dvyaGgulaviyogavat viyuktAtmano viyogasya kathaMcid abhedAt / ekAntavAde tu pUrvavat pazcAdapi aviyogo'taddharmatvAt viyoge vA pUrvamapi tatsvabhAvatvAdayuktasya viyogAbhAva eva / na hi bandhAbhAve tadvinAzaH sambhavI tasya vastudharmatvAt / na hi aGgulyoH saMyogAbhAve tadviyoga iti vyvhaarH| tasmAd nirjarAyA apyekaantvaade'nuppttiH|| ____ekatvena vitarko yasmin tadekatvavitarkam vigatArtha-vyaJjana-yogasaMkramatvAd avIcAraM dvitIyaM zukladhyAnam / tathAhi - ekaparamANAvekameva paryAyAmAlambyatvenAdAyAnyataraikayogabalAdhAnamAzritavyatiriktAzeSArthavyaJjanayogasaMkramaviSayacintAvikSeparahitaM bahutarakarmanirjarArUpaM niHzeSamohanIyakSayAnantaraM yugapadbhAvighAtikarmatrayadhvaMsanasamarthamakaSAyacchadmasthavItarAgaguNasthAnabhUmikaM kSapako dvitIyaM zukladhyAnamAsAaura kSapakazreNi meM ho taba mokSaphalaka hotA hai| yaha Adya zukladhyAna nirjarAmaya hI hotA hai, kyoMki isa se Atmagata prabhUta karmarAzi kA kSaya ho jAtA hai| zrI tattvArtha sUtra meM kahA gayA hai ki tapa se saMvara evaM nirjarA hote haiM - yaha zukladhyAna utkRSTa abhyantaratapasvarUpa hai isa liye yaha dhyAna nirjarAtmaka kahA gayA hai| yaha nirjarA tattva bhI jIva-ajIvarAziyugala se kathaMcit abhinna hai kyoMki nirjarA karmaviyogarUpa hai aura viyuktAtmA evaM karma se karmaviyoga kathaMcid abhinna hotA hai, jaise ki do aMguliyoM kA viyoga una se kathaMcid abhinna hotA hai| ekAntavAda meM to saMsArI jIva ekAnta se aviyukta hI hotA hai, ataH mukta kAla meM bhI karma kA aviyoga pUrvavat tadavastha banA rhegaa| yadi mukta kAla meM viyoga svIkAra kareMge to pUrvakAla meM bhI viyuktAvasthAvAlA svabhAva hI prasakta hone se AtmA ko nitya-mukta mAnanA pddegaa| yadi aisA mAna leMge to viyogakathA bhI samApta ho jAyegI kyoMki viyoga to bandhAtmaka saMyoga kA vinAzarUpa hai, bandha hI nahIM hogA to viyoga hogA kaise ? vinAza to vastudharmasvarUpa yAnI sapratiyogI hai, pratiyogI bandha hai usa ke vinA vinAza ho nahIM sktaa| do aMgulI saMyukta hai aisA dekhane ke bAda kabhI 'aba ye donoM viyukta hai' aisA vyavahAra kiyA jAtA hai, pUrva meM saMyuktAvasthA hI na ho taba 'viyukta' kaise kahI jAyegI ? niSkarSa yaha hai ki ekAntavAda meM nirjarAtattva kI saMgati nahIM baitthegii| * dvitIyazukladhyAna svarUpa-kArya-phala * ekatvavitarkavicAra :- jisa dhyAna meM vaividhya ko choDa kara ekarUpa se vitarka (zrutajJAna) kiyA jAtA hai use ekatvavitarka kahA jAtA hai| isa dhyAna meM artha-vyaJjana aura yogoM kA saMkramaNa nahIM hotA, avasthita hote haiM, isa liye yaha dvitIya zukla dhyAna nirvIcAra hai| spaSTIkaraNa- isa dhyAna meM eka paramANu ke eka hI paryAya ko viSaya banA kara dhyAna kI dhArA bahatI rahatI hai| kisI bhI eka yogabala kA yahA~ AdhAna rahatA hai| jisa yogabala kA AzrayaNa kiyA gayA hai usa se anya yogayugala, artha yA vyaJjanoM meM yahA~ saMkrama nahIM hotA, na usa ke bAre meM koI cintAvizeSa rahatA hai| isa dhyAna meM pracuratama karmanirjarA hotI hai| samagra mohanIya karma kSINa hone ke bAda isa dhyAna meM aisA prabala sAmarthya rahatA hai ki vaha eka sAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 dayati prAyaH pUrvavideva / tadanantaraM dhyAnAntare varttamAnaH kSAyikajJAnadarzana- cAritra - vIryAtizayasampatsamanvito bhagavAn kevalI jAyata iti / sa cAtyantA'punarbhavasampadaGganAsamAliGgitatanuH kRtakRtyo'cintya - jJAnAdyaizvaryamAhAtmyAtizayaparamabhaktinamrAmarezvarAdivandyacaraNo'ntarmuhUrtaM dezonAM vA pUrvakoTiM bhavopagrAhikarmavazAd viharan yadA'ntarmuhUrttaparizeSAyuSkastattulyasthitinAmagotravedanIyazca bhavati tadA manovAgbAdarakAyayogaM nirudhya sUkSmakAyayogopagaH sUkSmakriyA'pratipAti zukladhyAnaM tRtIyamadhyAste / yadA punarantarmuhUrttasthitikAyuSka-karmAdhikatarasthitizeSakarmatrayo bhavatyasau tadA''yuSkakarmasthitisamAnasthitizeSakarmasampAdanArthaM samuddhAtamAzritya daNDa- kapATa - mantha - lokApUraNAni svAtmapradezavistaraNatazcaturbhiH samayairvidhAya tAvadbhireva taiH punastAnupasaMhRtya svapradezavistaraNasamIkRtabhavopagrAhikarmA svazarIra - parimANo bhUtvA tataH tRtIyaM zukladhyAnabhedaM parisamApayya punazcaturthaM zukladhyAnamArabhate tat punajJAnAvaraNa - darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtI karmo kA viccheda kara detA hai / vaha dhyAna 12 veM guNasthAnaka meM apanI bhUmikA kA nirvAha karatA hai, niSkaSAya chadmastha vItarAga arthAt kSINamoha yaha 12 vA~ guNasthAnaka hai / upazamaka yAnI upazamazreNiArUDha mahAtmA isa kA dhyAtA nahIM hotA kintu mohanIyakSaya karanevAlA kSapaka mahAtmA hI isa kA dhyAtA hotA hai, jo prAyaH 14 pUrvoM kA jJAtA hotA hai| dUsare zukladhyAna kA dhyAtA jaba usa dhyAna ko pUrNa kara ke Age dhyAnAntaradazA meM ArohaNa karatA hai taba vaha bhagavAn kevalajJAnI ho jAtA hai jisa ke pAsa kSAyikajJAna, kSAyika samyagdarzana aura kSAyika cAritra tathA kSAyika vIrya (parAkramazakti) kA vaibhava jhagamagAtA hai / Jain Educationa International - : tRtIya zukladhyAna jisa meM punaH janmadhAraNa kI kaDAkUTa nahIM rahatI aisI ajarAmarasthiti yAnI atyanta apunarbhavasthiti yaha eka vizAla sampatti hai, isa sampattirUpa aMganA se sadA AzliSTa kevalI bhagavAn aba karttavyazeSa na rahane se kRtakRtya ho jAte haiM / kevalajJAna eka acintya mahimAzAlI aizvarya hai, aise sAtizaya aizvaryadhAraka kevalI bhagavaMta ke caraNoM meM vinamra bana kara indra Adi devatA paramabhakti se vandana karate haiM / kevalajJAnaprApti ke bAda kevalajJAnI kA bhavopagrAhI karma yAnI AyuSya Adi karma kisI ko to sirpha antarmuhUrta hI nyUnatamakAla zeSa rahatA hai jaba ki kisI ko yadi eka pUrva kroDa varSoM AyuSya ho aura navameM varSa meM kevalajJAna ho gayA ho to navavarSanyUna eka kroDa pUrva varSa zeSa rahatA hai| utane varSoM taka adhikatama kAla taka ye mahAtmA dharatItala ko pAvana karate hue vicarateM hai / jaba una kA AyuSya karma sirpha antarmuhUrtta hI avazeSa rahatA hai taba jina kI nAmakarma - gotrakarma aura vedanIya karma kI kAlasthiti AyuSyatulya hI hotI haiM ve mahAtmA mana-vacana-sthUla-kAyA ke yogoM kA atyanta nirodha kara dete haiM, sirpha sUkSma kAyA kI kriyAe~ anuSakta yAnI apratipAtI rahatI haiM / taba isa sthiti meM vaha tIsare sUkSmakriyA apratipAtI dhyAna meM ArUDha kahe jAte haiM / * kevalisamudghAtaprakriyA evaM caturtha zukladhyAna kevalI bhagavaMta kI AyuSya sthiti se anya karmoM kI sthiti yadi adhika hotI hai to una karmoM kI AyuSya samasthiti karane ke liye una kA hrAsa karate haiM, usa ko samudghAta kahA jAtA hai| samudghAtaprakriyA meM kevalajJAnI mahAtmA apane AtmapradezoM ko samagra lokAkAza meM phailA dete haiN| lokAkAza aura AtmA ke, avibhAjya avayavAtmaka pradezoM kI saMkhyA samAna hai, isaliye samudghAta meM eka eka lokAkAzapradeza para eka eka Atmapradeza vyApta ho jAte haiM / usa kI prakriyA yaha hai prathama samaya meM zarIra samAna cauDAI 1 pUrva / aise kroDa pUrva varSa / * 84 lAkha x 84 lAkha = 70560 abja = 315 For Personal and Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam vigataprANApAnapracArAzeSakAyavAg-manoyogasarva-dezaparispandatvAd vigatakriyAnivartti ityucyate / tatra ca srvbndhaasrvnirodho'shesskrmprikssysaamopptteH| tadeva ca niHzeSabhavaduHkhaviTapidAvAnalakalpaM sAkSAd mokSakAraNam / taddhyAnavAMzcAyogikevalI niHzeSitamalakalaGko'vAptazuddhanijasvabhAva UrdhvagatipariNAmasvAbhAvyAt nivAtapradezapradIpazikhAvadUrdhvaM gacchatyekasamayenAlokAntAt vinirmuktAzeSabandhanasya prAptanijasvarUpasyAtmano lokAnte'vasthAnaM mokSaH 'bandhaviyogo mokSaH' ( ) iti vacanAt / atra ca jIvAjIvayorAgamAdivAdhyakSAnumAnato'pi siddhiH pradarzitA, AsravasyApi tathaiva / karmayogyapudgalAtmapradezAnAM parasparAnupravezasvabhAvasya tu bandhasyAnupalabdhAvapyadhyakSataH, anumAnAt pratipattiH / tathAhi - azeSajJeyasvabhAvasyAtmanaH svaviSaye'pravRttirviziSTadravyasambandhanimittA, pItahRtpUrapuruSasvaviSayajJAnA'pravRttivat / yacca jJAnasya svaviSayapratibandhakaM dravyaM tad jJAnAvaraNAdi vastusat pudgalarUpaM karma / vAlA tathA UrdhvAdha Ayata 14 rAja loka pramANa daMDa AtmapradezoM kA banatA hai| dUsare samaya meM usa daMDa ko tirache vikasita kara ke kapATa banatA hai| tIsare samaya meM usa kapATa ko donoM ora lokAnta taka phailA kara manthanadaNDa banatA hai| cauthe samaya meM avaziSTa niSkUToM ko bhara kara AtmA saMpUrNa loka meM vyApta ho jAtA hai| taba AyuSya sthiti se adhikasthitivAle sabhI karma-pudgaloM kI nirjarA ho jAtI hai, samasthitivAle karma zeSa rahate haiN| punaH manthanadaNDa-kapATa-daNDa ke krama se upasaMhAra kara ke AtmA ko zarIrAvasthita kara dete haiN| yahA~ zukladhyAna kA tIsarA bheda samApta ho jAtA hai| bAda meM cauthA zukladhyAna Arambha hotA hai| usa kA nAma 'vigatakriyAnivartI' hai| isa dhyAnabheda meM zvAsocchvAsa kA pracAra sarvathA ruka jAtA hai| tathA mana vacana kAyA kI sthUla-sUkSma samagra kriyA bhI ruka jAtI hai isaliye yaha vigatakriya0 kahA jAtA hai| yahA~ yoganirodha ke sAtha samagra Asrava aura bandha kA bhI sampUrNa nirodha ho jAtA hai aura usa ke prabhAva se sakala karmoM ko kSINa kara dene vAlA AtmasAmarthya pragaTa hotA hai| yaha zreSTha dhyAnabheda hai kyoMki samagra bhavaduHkhoM ke vRkSoM ke jaMgala ko bhasmIbhUta kara dene vAlA dAvAnala hai aura yahI sAkSAt vinA vilamba mukti kA kAraNa hai| isa dhyAnAvasthA meM yogakriyA ruka jAne se ayogI kevalI kahA jAtA hai| carama samaya meM sakala karmakalaGaka ko dagdha kara ke zaddha AtmasvabhAva meM ArUDha AtmA eka samayamAtra meM lokAnta taka Urdhva gati karatA hai| jaise nirvAtapradeza meM nihita dIpaka kI jvAlA svabhAvataH Urdhvagati karatI hai vaise hI zuddhasvabhAvavAle AtmA kA bhI sahaja Urdhvagati pariNAma pragaTa hone se usa kI gati UrdhvadizA meM hI hotI hai| sakala karmabandhanoM se mukta AtmA nijasvarUpa prApta kara ke lokAgra bhAga meM jA kara sthira ho jAtA hai yahI mokSa - aMtima tattva hai| zAstrakAroM kA yaha vacana hai 'bandha kA viyoga mokSa hai|' * Asrava evaM bandha tattvoM kA sAdhaka pramANa * vyAkhyAkAra kahate haiM ki isa vyAkhyA grantha meM pahale jIva aura ajIva kI siddhi AgamapramANa kI taraha pratyakSa aura anumAna se kI jA cukI hai| usI taraha Asrava kI siddhi bhI Agama kI taraha pratyakSa aura anumAnapramANa se samajha lenA caahiye| Atmapradeza aura karmapariNatiyogya pudgaladravya kA parasparAnuSaGgAtmaka bandha yadyapi pratyakSa se upalabdha nahIM hai phira bhI anumAna se upalabdhi gocara ho sakatA hai| kaise yaha dekhiyesamasta jJeya vastu ke jJAna se otaprota AtmA kI apane grAhya viSayoM meM jo apravRtti hai vaha viziSTa anyadravyasambandhamUlaka hotI hai; jaise dhattUrakapAnakAraka puruSa kI svagrAhyaviSayoM meM pravRtti kA viraha, madirA dravya ke sambandha se prayukta hotA hai| yahA~ jo jJAna kA pratibandhaka dravya siddha hotA hai usa kA nAma karma hai jo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 Atmanazca sakalajJeyajJAnasvabhAvatA svaviSayA'pravRttizca chadmasthAvasthAyAM prAk prdrshitaiv| audArikAdyazeSazarIranibandhanasyAnekA'vAntarabhedabhinnA'STavidhakarmAtmakasya kArmaNazarIrasya sarvajJapraNItAgamAt siddheH kathaM na tato bandhasiddhiH ? na ca kArmaNazarIrasya mUrttimattvAt sattve upalabdhiH syAd, anupalambhAcca tadasaditi vAcyam / yato na sarvaM mUrttimadupalabhyate saukSmyAt pizAcAdizarIrasyevaudArikAdizarIranimittatayopakalpitasyAnupalambhe'pi apahnotumazakyatvAt / kathamanupalabhyamAnasyAstitvaM tasyeti cet ? na, AptavAdAt tasya siddheH / na ca tadabhAve audArikAdyapUrvazarIrayoga AtmanaH syAt / na hi rajjvAkAzayoriva mUrttAmUrtayorbandhavizeSayogaH, kArmaNazarIrA'vinAbhUtazcAmukteH sadAtmA iti tasya kathaMcinmUrttatvam tatazcaudArikazarIrasambandho rajju-ghaTayorivopapattimAn / atha sUkSmazarIrasiddhAvapyAsravanirapekSAH paramANavo vAyvAdisUkSmadravyanimittaparamANudravyavad bhaviSyantIti na bndhhetvaasvsiddhiH| naitad, kroDIkRtacaitanyaprayojanasyA'cenasyAsravanirapekSaparamANuki vastusat pudgalasvarUpa hai aura jJAnAvaraNAdi usa ke bheda haiN| 'AtmA sakalajJeyaviSayakajJAnasvarUpa' hI hai aura phira bhI chadmasthAvasthA meM apane sakala grAhya viSayoM meM usa kI pravRtti nahIM hotI- ye do tathya pahale spaSTa kiye jA cuke haiM, isa liye hetu kI asiddhi kI AzaMkA niravakAza hai| Agama se to bandhasiddhi spaSTa hI hai, kyoMki sarvajJaprakAzita AgamoM meM kArmaNazarIra kA spaSTa ullekha AtA hai| yaha kArmaNazarIra hI audArika, vaikriya Adi samasta zarIra dhAraNa kA mUla hetu hai aura vaha dUsarA kucha nahIM, aneka avAntara bhedavAle ATha prakAra ke karmoM kA samUha hI hai| jaba kArmaNa zarIra hai to AtmA ke sAtha karma kA bandha huye binA yaha kaise ghaTegA ? zarIra aura AtmA to parasparabaddha hI hote haiN| aisA kahanA ki 'mUrtimanta hone ke hetu se kArmaNazarIra yadi sat hai to usa kI upalabdhi honI cAhiye, kintu nahIM hotI ataH vaha asat hai' - yaha ThIka nahIM hai kyoMki mUrtimanta ke sAtha upalabdhi kI vyApti nahIM hai jisa se ki mUrtimanta sarva vastu upalabdha ho ske| sUkSma hone ke kAraNa mUrtimanta padArtha sat hone para bhI upalabdha nahIM hotA jaise ki pizAcAdi kA shriir| usI taraha audArikAdizarIra ke mUla hetu ke rUpa meM anumAnita kArmaNa zarIra kA upalambha na hone mAtra se apalApa nahIM ho sktaa| yadi kahA jAya ki - "jisa kA upalambha hI nahIM hai usa kA astitva kaise mAnA jAya - to isa prazna kA samAdhAna hai ki AptapravAda yAnI vizvasanIya arhat sarvajJa prakAzita vacana pramANabhUta hone se, una ke AdhAra para kArmaNazarIra kI siddhi nirbAdha hai| yadi use nahIM mAneMge to yahA~ sthUla audArikAdi nUtana zarIra ke sAtha AtmA kA saMyoga hI siddha nahIM ho skegaa| martta aura amartta kA raja aura AkAza kI taraha bandhavizeSAtmaka saMyoga honA asambhava hai, ataH mukti na ho taba taka sadaiva AtmA ko anAdikAla se kArmaNazarIra sambandha mAnanA hI hogA, tabhI usa ke yoga se AtmA meM kathaMcid mUrttatva prasiddha hogA aura bAda meM rajjU aura ghaTa meM jaise bandhavizeSAtmaka saMyoga dRSTa hai vaise AtmA aura sthUla audArikAdi zarIra kA yoga saMgata ho skegaa| * Asrava kI siddhi meM AkSepa-samAdhAna * pratipakSI :- karmaparamANuoM ke bandha ke heturUpa meM Asravasiddhi kI AzA nahIM kI jA sktii| sUkSmazarIra kI kaise bhI siddhi ho sakatI hai| jaise vAyu Adi sUkSma dravya kA (skandha kA) nirmANa una ke paramANudravyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 zrI sammati-tarkaprakaraNam hetutvaanupptteH| na hyabhyantarIkRtacaitanyaprayojanasyAkAzadravyAdervAg-buddhi-zarIrArambhAdinirapekSaparamANujanyatA parasyApi siddhaa| ataH tRSNAnubaddhasya caitanyasya mano-vAk-kAyavyApAravataH karmavargaNApudgalasacivasya kArmaNazarIrAnuviddhasya tathAvidhataccharIranirvarttakatvam - anyathA tathAvidhakAraNaprabhavataccharIrAbhAve Atmano bandhAbhAvataH saMsArisattvavikalaM jagat syAdeva / tIrthAntarIyairapyAtivAhikAdizabdavAcyatayA'bhyupagamyamAnaM kArmaNazarIraM sakaladRSTapadArthA'visaMvAdyarhaduktAgamapratipAdyamavazyamabhyupagantavyamanyathA skldRssttaadRssttvyvhaarocchedprsnggH| na cAcetanasya tasya kathaM bhavAntaraprApakatvam ? cetanAdhiSThitasyAcetanasyApi devadattavyApAraprayukta dezAntaraprApaNazaktimannaudravyavadacetanasyApi tatprApaka - tvA'virodhAt / na ca sadA caitanyAnuSaktasya tasyAcetanavyapadezayogiteti prAk pratipAditatvAt / tadevamanumAnAgamAbhyAM bandhasya prsiddhiH| saMvarasya tu adhyakSAnumAnAgamaprasiddhatA nyAyAnugataiva, caitanyapariNateH svAtmani svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt anyatra tu tatprabhavakAryAnumeyatvAt Agamasya ca tatpratipAdakasya pradarzitatvAt / nirjarA tu jJAnAvaraNIyAdeH karmaNaH kevalajJAnasadbhAvAnyathAnupapattyAnumAnataH 'tapasA nirjarA ca' (ta0 sU0 se hotA hai vaise sUkSmakArmaNazarIra kA nirmANa bhI AsravanirapekSa paramANudravyoM se kyoM nahIM ho sakatA ? ____ uttarapakSa :- yaha kalpanA ThIka nahIM hai| kAraNa, jo dravya caitanya ke liye kucha upayogI hotA hai vaha yA to paramANu-ajanya hotA hai yA to AsravasApekSaparamANujanya hotA hai kintu AsravanirapekSaparamANujanya kabhI nahIM hotaa| udA. AkAzAdi dravya, jaina mata meM caitanya ko avagAhapradAna ke liye aura naiyAyika ke mata meM zrotrendriya ke rUpa meM, upayogi hotA hai - yaha AsravanirapekSa arthAt mana-vacana-zarIrakriyAnirapekSa paramANujanya nahIM hotaa| naiyAyikAdi mata meM bhI ukta niyama mAnya hai| ataH tRSNA-bandhana se baddha caitanya kA prayojana siddha karane vAlA sthUla audArikAdizarIra kA nirmANa aise karmapudgalasamUha se hI hogA jo kArmaNazarIrAnuviddha ho aura AsravAtmaka mana-vacana-zarIra kriyA se anuSakta ho| yadi AsravasApekSakAraNajanya zarIra kA svIkAra nahIM kareMge to AtmA kA bandha bhI siddha nahIM hogA aura sArA jagat saMsArI (baddha) jIvoM se zUnya ho jaayegaa| ___anya dArzanikavarga bhI 'ativAhika' Adi zabdoM kA jo prayoga karate haiM usa kA vAcyArtha kArmaNazarIra hI mAnanA cAhiye, kyoMki usa kA pratipAdana aise Agama meM kiyA gayA hai jo arihanta-sarvajJa kathita hai aura dRSTa sakala padArthoM se avisaMvAdI hai| aise mahimAzAlI Agama pratipAdita vastu ko na svIkArane para dRSTa-adRSTa vastusambandhi sakala vyavahAroM kA viccheda prasakta hogaa| prazna :- karma yA kArmaNa zarIra to acetana hai vaha jIva ko bhavAntara meM gatikAraka kaise ho sakatA hai ? uttara :- acetanadravya bhI cetana se adhiSThita hone para cetanadravya kI taraha gatikAraka bana sakatA hai jaise devadattanAma ke nAvika se adhiSThita acetana naukAdravya eka taTa se dUsare taTa kI aura saphara karavAtA hai vaise cetanAdhiSThita acetanadravya bhI dezAntaraprApaka hone meM koI virodha nahIM hai| tathA, kArmaNazarIra to caitanya ke sAtha sadA ke liye anuSakta hI rahatA hai jaba taka mukti na ho| ataH use acetana kahanA bhI munAsiba nahIM hai| sthUla zarIra bhI jaba taka jIvita rahatA hai taba taka use murdA yA acetana nahIM kaha jaataa| pahale isa tathya kA nirUpaNa ho cukA hai| isa carcA kA sAra yaha hai ki Agama aura anugama pramANa se bandhapadArtha prasiddhiprApta hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 9-3) ityAptAgamatazcA'smadAdibhiH pratIyate sarvakarmanirjarAvadbhistu svasaMvedanAdhyakSataH paramapadaprAptihetoH samyagjJAnAdeH svasaMviditatvAt sarvakarmApagamAvirbhUtacaitanyasukhasvabhAvAtmasvarUpasya mokSasyApyanantaroktanyAyataH prtipttiH| ____ tathAhi - 'yadutkarSatAratamyAd yasyApacayatAratamyam tatprakarSaniSThA-gamane bhavati tasyAtyantikaH kSayaH / yathoSNasparzatAratamyAt zItasparzasya / bhavati ca jJAnavairAgyAderutkarSatAratamyAdajJAnarAgAderapacayatAratamyam' ityanumAnataH bhagavadAgamatazcAsmadAderapavargasiddhiH bhagavatAM tu kevlaadhyksstH| iti jiivaajiivpdaarthdvyaa'vytiriktaasrvaadiprtipttirmumukssubhirvidheyaa| tathAhi - mokSArthibhiravazyaM mokSaH pramANataH pratipattavyo'nyathA tdupaayprvRttynupptteH| na * saMvara-nirjarA-mokSa tattvoM kI pramANataH siddhi * saMvara padArtha kI siddhi pratyakSa-anumAna-Agama tInoM pramANa se nyAyapUrNa DhaMga se ho sakatI hai| AzravanirodhasvarUpa saMvara samiti-gupti-dharmAnuprekSAdharmadhyAnAtmaka jIvapariNAmasvarUpa hai aura yaha jIva pariNAma hamArI AtmA meM saMyamadhyAnAdirUpa se pratyakSa svAnubhavasiddha hai| anya AtmA meM, saMvarajanya upazamabhAvAdi kArya liMga se saMvara kA anumAna kiyA jA sakatA hai| 'saMvara AsravanirodharUpa hai' isa artha ke pratipAdaka tattvArthasUtrarUpa Agama se bhI saMvara padArtha siddha hai| nirjarA padArtha kI siddhi hamAre pratyakSa se nahIM to anumAna se ho sakatI hai| jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI nirjarA (kSaya) ke vinA kevalajJAna kI sattA hI siddha nahIM ho sakatI, ataH kevalajJAnAtmaka kAryaliMga se nirjarA kA anumAna ho sakatA hai| 'tapa se nirjarA bhI hotI hai| aise arthavAle tattvArthasUtrarUpa Aptaracita Agama se bhI nirjarA siddha hotI hai| sarva karmoM kI nirjarA kara dene vAle mahAtmAoM ko apane svaprakAza pratyakSa se hI nirjarA padArtha siddha hai| tathA una mahAtmAoM ko paramapada mokSa kI prApti ke hetu samyagjJAnAdi svaprakAzAnubhavasiddha hone se mokSa una ke liye pratyakSasiddha hai| pUrvokta nyAya se mokSa anumAnasiddha bhI hai, kyoMki sakala karmoM ke kSaya se AvirbhUta zuddha caitanyamaya sukhasvabhAva AtmA hI mokSa kA svarUpa hai| usa ke liye anamAna-prayoga ko suniye - "jisa vastu kA taratamabhAva se utkarSa hone para, taratamabhAva se jisa padArtha kA apakarSa hotA hai, usa vastu kA utkarSa jaba carama sImA ko prApta hotA hai taba vaha padArtha sarvathA kSINa ho jAtA hai| udA0 jala ko ubAlate samaya uSNasparza ke taratamabhAva se zIta sparza meM tAratamya hotA hai to sImAprakarSa ko prApta uSNa sparza se zIta sparza kA sarvathA nAza ho jAtA hai| yahA~ bhI. jJAna aura vairAgya Adi ke utkarSa ke tAratamya se ajJAna aura rAgAdi ke apakarSa kA taratamabhAva hotA hai, ataH jJAna aura vairAgya ke caramotkarSa se ajJAna aura rAgAdi kA sampUrNa kSaya (yAnI sampUrNa caitanyasukhasvabhAvarUpa mokSa) ho sakatA hai|" isa prakAra hamAre liye anumAna se, evaM bhagavaviracita Agama se bhI mokSa kI siddhi hotI hai| bhagavAn ko to khuda apane kevalajJAnapratyakSa se mokSa siddha hai| ___ uparokta nIti anusAra mumukSu mahAtmA jIvAjIvayugala se kathaMcid abhinna AsravAdi padArthoM kA svIkAra kreN| mokSa kA arthI ho use mumukSu kahA jAtA hai| aise mumukSuoM kA mukhya karttavya hai ki pramANa ke AdhAra para mokSa tattva kA aMgIkAra krnaa| mokSa tattva ke svIkAra ke vinA usa ke upAyoM kA anusaraNa durghaTa hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam hyanavagatasasyAdisadbhAvastadarthI tatprAptyupAye kRSyAdau pravarttitumutsahate / tadupAyapravRttirapyupAyasvarUpasaMvaranirjarAlakSaNapadArthadvayapratipattimantareNAnupapannA, ajJAtasya prekSApUrvakAripravRttiviSayatvAnupapatteH / tathAhi - azeSakarmaviyogalakSaNo mokSaH saMvara- nirjarAphalaH tadabhAve'nupapadyamAnastatpravRttiM tajjJAnapUrvikAmAkSipati / na hi abhinavakarmotpattau prAktanAzeSakarmasaMyogAbhAvo bhAve vA''tyantikaH tadviyogaH sambhavatIti saMvara - nirjarAjJAnaM mumukSubhiravazyaM vidhAtavyam / karmabandho'pi saMvara - nirjarAnivarttanIyaH saMsArasaritsrotaH pravarttako jJAtavyaH ajJAtasyopAyanivarttanIyatvAyogAt / ayamapi Asravaphalatvena jJAtavyo'nyathA tadanutpatteH / yathA hi ghaTAdeH snehAbhAve rajaH sambandho na ghaTate tathA kaSAyasnehAbhAve nAtmanaH karmarajaH sambandha upapattimAn / Asravo'pi bandhaheturjIvAjIvakAraNatayA jJAtavyaH, anyathAkAraNasya tasyA'sambhavAt / na hi ajJAtakAraNaM tatkAryatayA zAlyaGkurAdivaj jJAtuM zakyam / na ca jIvAjIvabahirbhUtamAsravasya kAraNaM bhavati tadvyatirekeNa padArthAntarasyA'sattvAt / jIvAjIvayozca pariNAmitve sati AsravAdihetutvam, ekAntanityasyAnityasya vArthakriyA'nirvarttakatvenAsattvAt / aneka sajjanoM kI mokSArthaka pravRtti dikhAI detI hai jo mokSa tattva ke astitva ke vinA ghaTa nahIM sakatI / dhAnya kA arthI dhAnya ke svarUpa ko samajhe vinA dhAnya kI prApti ke liye usa ke upAyabhUta kRSikarma kI kaSTamaya pravRtti karane ke liye utsAhita nahIM hotA / mokSa ke upAyoM meM pravRtti bhI saMvara - nirjarA svarUpa do padArtha ko samajhe binA nahIM ho sakatI kyoMki ye do padArtha hI mukti ke upAya haiM / ajJAta upAya, kisI bhI buddhipUrvaka kArya karane vAlI vyakti kI pravRtti kA viSaya kabhI bhI nahIM ho sakatA / * mokSa ke liye Avazyaka saMvarAdi tattvoM kA jJAna 320 spaSTa suniye ! sakala karmoM kA viyoga yaha mokSa hai jo saMvara aura nirjarA ke milana kA phala hai / saMvaranirjarA ke viraha meM mokSa honA asambhava hai ataH usa ke liye jJAnapUrvaka saMvara nirjarA meM pravRtti Avazyaka ho jAtI hai / pUrvabaddha samasta karmoM ke saMyoga kA abhAva (mokSa) tabhI ho sakatA hai jaba ki nUtana karma kA bandha ruka jaay| usa ke vinA yadyapi pUrvabaddha sakala karmoM kA viyoga hogA, phira bhI nUtana karmoM kA bandha jArI rahane se Atyantika karmaviyoga sambhava nahIM hogA, ataH nirjarA ke sAtha saMvara tattva bhI upAdeya hai / ata eva mumukSuoM ko saMvara aura nirjarA donoM tattvoM kA jJAnasampAdana karanA Avazyaka hai / saMsAraduHkhasaritApravAha ko bahate rakhanevAlA karmabandha bhI saMvara aura nirjarAtattva se ruka sakatA hai, ata eva bandha tattva kA paricaya (jJAna) bhI Avazyaka hai, kyoMki usa ko jAne vinA usa ke nivarttaka upAya se usa kI nivRtti bhI sambhava nahIM hai / karmabandha Asrava kA phala hai isaliye Asrava kA jJAna bhI karmabandha ko rokane ke liye anivArya hai, usa ke vinA karmabandha ko rokanA asambhava hai / yaha dhyAna meM rahanA cAhiye ki jaise cikanAI ke binA rajomala se ghaTAdi avaguNThita nahIM hotA vaise hI kaSAyAtmaka cikanAI ke vinA AtmA bhI karmarajomala se avaguNThita nahIM ho sktaa| kaSAya hI mukhya Asrava hai aura Asrava karmabandha kA hetu hai ataH usa ko vizeSarUpa se jAnanA cAhiye ki jIva aura ajIva donoM kI milIbhagata se AsravakArya niSpanna hotA hai| yadi jIva - ajIva ko Asrava kA kAraNa nahIM mAneMge to usa kA astitva hI lupta ho baiThegA / jaise zAlIbIja kA jJAna na hone para usa ke kArya ke rUpa meM zAlyaMkura kA jJAna ho nahIM sakatA, vaise hI jIva aura ajIva tattvoM kA jJAna na hone para una ke kArya ke rUpa meM Asrava kA jJAna bhI nahIM ho sakatA / jIva - ajIva ko choDa kara aura to koI Asrava kA kAraNa honA sambhava nahIM hai, kyoMki jIva - ajIva yugala se bahirbhUta kisI vastu kA astitva hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 paJcamaH khaNDaH - kA0 60 tasmAt pariNAmijIvAjIvapadArthadvayA'vyatiriktau kathaMcit sakAraNau heyopAdeyarUpau bandhamokSau pratipattavyAviti sapta padArthAH prmaannto'bhyupgntvyaaH| ___ yathA ca saMvara-nirjarayormokSahetutA Asravasya ca bandhanimittatvaM tathA''gamAt pratipattavyam tasya ca jIvAjIvAdilakSaNe dRSTaviSaye vastutattve sarvadA'visaMvAdAdadRSTaviSaye'pi ekavAkyatayA pravarttamAnasya prAmANyaM pratipattavyam / na ca vaktradhInatvAt tasyA'prAmANyam vaktradhInatvapramANatvayorvirodhAbhAvAt / vaktradhInasyApi pratyakSasya prAmANyopalabdheH / na cAkSajatvAd vastupratibaddhatvena tatra prAmANyam na zAbdasya viparyayAditi vaktavyam, zAbdasya ata eva pramANAntaratvopapatteH, anyathA'numAnAdavizeSaprasaGgAt / tathAhi - guNavadvaktRprayuktazabdaprabhavatvAdeva zAbdamanumAnajJAnAd viziSyate anyathA bAhyArthapratibandhasyAtrApi sadbhAvAd nAnumAnAdasya vizeSaH syAt / yadA ca parokSe'pi viSaye'sya prAmANyamuktanyAnahIM hotaa| ataH jIva aura ajIva ke svarUpa ko jAnanA ati jarUrI hai| jIva aura ajIva donoM pariNamanazIla hI mAnanA ucita hai, anyathA ve Asrava ke heturUpa meM pariNata hI nahIM hoNge| ekAnta nitya padArtha yA ekAnta anitya padArtha arthakriyA ke saMpAdana meM samartha nahIM ho sakate, ataH ve sat bhI nahIM ho skte| niSkarSa :- pariNAmI jIva aura ajIva ke yugala se kathaMcit avyatirikta bandha aura mokSa ko, una ke kramazaH Asrava evaM saMvara-nirjarA svarUpa hetuoM ke sAtha jAnanA aura svIkAranA cAhiye / una meM bhI bandha aura usa kA hetu Asrava heya hai, mokSa evaM usa ke hetu saMvara-nirjarA upAdeya haiM yaha bhI samajhanA cAhiye / isa prakAra pramANa ke AdhAra para sAta padArthoM kA svIkAra avazya karanA caahiye| * bandha aura mokSa ke hetu Agama-gamya * prazna :- saMvara aura nirjarA mokSa ke hetu haiM, bandha kA hetu Azrava hai - yaha kaise jAnA jAya ? uttara :- kevalajJAnI prakAzita AgamoM kI sahAyatA se acchI taraha ukta tathyoM ko jAna sakate haiN| sarvajJa kA Agama dRSTigocara jIva-ajIva tattvoM ke sAtha sadA avisaMvAdI rahA hai, dRSTapadArthaprakAzaka aura adRSTArthaprakAzaka pUrA Agama eka hai, ekavAkyatA se anuSakta hai, isa liye adRSTa padArtho ke viSaya meM bhI usa ke prAmANya kA svIkAra bejhIjhaka karanA caahiye| ___ yadi yaha kahA jAya ki - vaktA ko sApekSa hone se vaha Agama apramANa hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki vaktRtva sApekSatA aura prAmANya meM parasparavirodha nahIM hai| dekhate haiM ki kabhI AkAza meM duja ke cA~da Adi padArthoM kA pratyakSabodha kisI vaktA ke kahane se hotA hai phira bhI vaha pratyakSabodha pramANa hI hotA hai. apramANa nhiiN| yadi kahA jAya - pratyakSabodha vaktasApekSa hone para bhI indriyajanya hone se vastaspI hotA hai isa liye pramANabhUta hogA, kintu zAbdabodha vaisA nahIM balki usa se ulTA hone se pramANa nahIM mAnA jA sakatA - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki indriyajanya na hone ke kAraNa pratyakSa se ulaTA hone para bhI vaha vastusparzI hone se pramANa hI hotA hai aura vaktRsApekSa hone ke jariye hI vaha anumAna se atirikta svatantra pramANa ke rUpa meM susaMgata ho sakatA hai| yadi vaktRsApekSa nahIM hotA to zAbdabodha vastupratibaddha hone ke kAraNa anumAna meM hI antarbhUta ho jAtA, svatantra pramANa nahIM hotaa| anumAna se usa kI bhinnatA kA hetu yaha hai ki pramANabhUta zAbdabodha, yathArthajJAna evaM avaJcakabuddhi Adi guNoM se vibhUSita vaktA ke uccArita zabdoM se utpanna hotA hai, anumAna aisA nahIM hotaa| sirpha bAhyArtha ke sambandhamAtra se agara zAbdabodha ko pramANa mAnA jAtA, taba to vaha bAhyArthasambandha anumAna meM bhI maujUda hone se anumAna se zAbda pramANa kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 zrI sammati-tarkaprakaraNam yAt tadA guNavadvaktRprayuktatvenA'sya prAmANyamatazca guNavadvaktRprayuktatvamitItaretarAzrayadoSo'pi nAtrAvakAzaM labhate yathoktasaMvAdAdasya prAmANyanizcaye / 'kuto'yamasyAtra saMvAdaH' ityapekSAyAm 'AptapraNItatvAt' ityavagamo na punaH prathamameva tatpraNItatvanizcayAdasyArthapratipAdakatvam pratibandhanizcayAdanumAnasyeva / nApi dRSTaviSayA'visaMvAdivAkyaikavAkyatAM virahayyAdRSTArthavAkyaikadezasyAnyataH kutazcit prAksaMvAditvanibandhanasya prAmANyasya nizcayaH abhyAsAvasthAyAM tu AptapraNItatvanizcayAt pravRttiradRSTArthavAkyAnna vAryata iti kuta itaretarAzrayAvakAzaH ? * vikalpacatuSTayenaikAntavAde vAkyArthAsambhavapradarzanam * ekAntavAdivAkyAt tu dRSTArthe'pi visaMvAdinaH sarvathA'pravRttireva / nizcitavisaMvAdAGkalyagrahastiyUthazatapratipAdakavAkyAdivad na hyekAntavAdivacanAnAM vAcyaM sambhavItyuktam / yataH sAmAnyaM vA tadvAcyaM bhavet BvizeSo vA ? 'ubhayam anubhayaM veti viklpaaH| ___-na tAvat "sAmAnyam tasyetaravyAvRttapratiniyataikavasturUpatvA'yogAt zabdavAcyatve ghaTAdyAnayanAya bheda hI viccheda pA jaayegaa| parokSa viSaya meM dRSTaviSayasaMvAdi-ekavAkyatArUpa yukti se zAbdabodha meM prAmANya kA svIkAra kiyA gayA hai isa liye nimnokta anyonyAzraya doSa ko avakAza nahIM hai| guNavadvaktAbhASitatva hone para prAmANya kI siddhi aura prAmANya siddha hone para gaNavadavaktAbhASitatva kI siddhi yaha anyonyAzraya doSa nahIM hai kyoMki rIti se saMvAda aura saMvAdi-ekavAkyatA ke AdhAra para hI AptavacanasvarUpa Agama meM prAmANya kA nizcaya ho jAtA hai| 'adRSTa viSaya meM Agama kA saMvAda kaise upalabdha hogA' aisA yadi prazna kiyA jAya to usa ke uttara meM kaha sakate haiM ki AptaracanA hone se saMvAda kA avabodha hotA hai| aisA nahIM hai ki pahale se hI AptaracanA ke nizcaya se Agama kA prAmANya kahA jAya, jaise vyAptisvarUpa pratibandha ke nizcaya se anumAna kA prAmANya nahIM kahA jaataa| anumAna kA prAmANya arthasaMvAda ke bala para hI kahA jAtA hai| jaba pUchA jAya ki yaha anumAna kyoM arthasaMvAdI hai taba uttara meM kahA jA sakatA hai ki sunizcita vyApti hone se hI vaha saMvAdI hai, yahA~ koI anyonyAzraya doSa nahIM hai| aisA bhI nahIM hai ki - dRSTaviSayasaMvAdivAkya-ekavAkyatA ko upekSita kara ke adRSTArthaviSayaka vAkya svarUpa eka khaMDa meM kisI anya tattva ke AdhAra para pUrvabhAgasaMvAditAmUlaka prAmANya kA nizcaya kiyA jAtA ho; esA kiyA jAtA taba to usa anya tattva kA prAmANya aura adRSTArthaviSayakavAkya ke prAmANya meM anyonyAzraya doSa ho sakatA thaa| hA~, kabhI kabhI saMvAda ke bodha vinA bhI atyanta su-abhyasta dazA meM Apta racanA ke nizcaya se hI adRSTArthavAkya meM prAmANya kA bhAna aura usa se pravRtti ho jAnA sambhava hai, phira bhI yahA~ anyonyAzraya doSa ko avakAza nahIM hai| * vAkya ke vAcyArtha para vikalpa-catuSTaya * ekAntavAdiyoM ke vAkyoM se saphala pravRtti kA sambhava hI nahIM hai, kyoMki ve dRSTa artha ke bAre meM bhI saMvAdI nahIM hote| "U~galI kI noka para so hAthI nAcate haiM' isa vAkya kI taraha ekAntavAdiyoM ke vAkya meM bhI visaMvAda sunizcita hai| vAstava meM pahale hI kahA hai ki ekAntavAdiyoM ke vAkya kA koI vAstavika vAcyArtha hI nahIM hotaa| yadi ve vAcyArtha ko mAnate haiM to kisa ko ? - AsAmAnya ko ?, BvizeSa ko ?, ubhaya ko ? yA anubhaya ko ? - ye cAra vikalpa haiN| 2. pRSTha 346 paryantamayaM vikalpo'nuvaya'mAno vibhAvanIyaH / For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamaH khaNDaH - kA0 63 323 preritaH sarvatra pravarteta na vA kvacit, bhedanibandhanatvAt prvRteH| sAmAnyasyA'narthakriyAkAritayA ca prvRttinibndhntvaa'yogaat| ____ athApi syAt yadA'yaM pratipattA vAkyamazrutapUrvaM zrRNoti tadA padAnAM saMketakAlAnubhUtAnAmarthaM sAmAnyalakSaNameva pratipadyate, yA tu vAkyArthapratipattiH sA'pekSA-saMnidhAnAbhyAM vizeSaNa-vizeSyabhAvAt padArthapratipattinibandhanA, na punastato vAkyAt, tathAvidhasya tasya svArthena saha smbndhaa'prtiptteH| vAkyameva ca pravRtti-nivRttivyavahArakSamam na padam, tasyA'narthakriyAkArisAmAnyapratipAdakatvenA'pravRttyaGgatvAt / ata eva na vivakSApratibhAsinama) pratipAdayantaH zabdA anumAnatAmAsAdayanti, agRhItapratibandhAdapi vAkyavizeSAdyathoktanyAyato vaakyaarthprtiptteH| anenaivAbhiprAyeNa saugatA vAkyagatAM cintAmanAdRtya pdmevaanumaane'ntrbhaavitvntH| uktaM ca mImAMsakaiH - "vAkyArthe tu padArthebhyaH sambandhAnugamAd Rte / buddhirutpadyate tasmAd bhinnA sA'pyakSabuddhivat / / vAkyeSvadRSTeSvapi sArthakeSu padArthacinmAtratayA pratItim / dRSTvAnumAnavyatirekabhItAH kliSTAH padAbhedavicAraNAyAm / / " ___ (zlo0 vA0 zabda pa0 zlo0 109, 111) iti / ____pahale vikalpa meM, sAmAnya ko vAcyArtha nahIM mAna sakate, kyoMki usa kA svabhAva hai anuvRtti, arthAt vaha koI anyavyAvRtta niyata eka vyakti svarUpa nahIM hone se yadi usa ko zabdavAcya mAnA jAyegA to jaba kisI ko ghaTAdi lAne ke liye Adeza hogA taba vaha samasta ghaTa vyakti ghaTasAmAnya kroDIkRta hone se una sabhI ko lAne kI pravRtti karegA athavA kisI bhI eka ko na laayegaa| aisA kyoM ? isa liye ki pravRtti bhedAvalambI yAnI vyaktivizeSa ke liye hI hotI hai na ki sAmAnya ke liye / sAmAnya kisI bhI arthakriyAsampAdana meM upayogI na hone se pravRttikAraka nahIM ho sktaa| ___* sAmAnyavAdI kI ora se prathama vikalpa kA samarthana * pUrvapakSa :- jaba vettA puruSa azrutapUrva vAkya ko sunatA hai taba saMketakAla meM jisa pada kA jo sAmAnya artha anubhUta kiyA thA usI sAmAnya artha kA bodha hotA hai| isa prakAra padArtha kA bodha hone ke bAda, paraspara anvaya kI apekSA aura saMnidhi ke jariye vizeSaNa-vizeSyabhAva se garbhita jo vAkyArthabodha hotA hai vaha pUrvajAtapadArthabodhamUlaka hI hotA hai, na ki vAkyazravaNamUlaka; kAraNa yaha hai ki pUrva meM tathAvidha vizeSaNa-vizeSyabhAvApanna vAkyArtha ke sAtha usa vAkya ke saMsarga kA bhAna kabhI huA nahIM hai| pravRtti-nivRttivyavahAra ke liye to vAkya hI samartha hotA hai, pada nahIM, kyoMki pada kA vAcyArthabhUta sAmAnya arthakriyAsampAdaka na hone se pravRtti-upayogI nahIM hotaa| jaba ki vAkya zravaNa ke bAda to padArthabodha aura usa ke bAda vAkyArtha kA bhAna pUrvokta rIti se hotA hai| isI liye anumAna aura zAbda meM bheda surakSita rahatA hai| yadyapi 'vivakSA-antargata artha kA pratipAdana eka vAkyagata zabdoM se hotA hai,' aisA bauddha kahatA hai, arthAt zabda se vivakSA kA anumAna hotA hai aura anumiti ke viSayarUpa meM vivakSAantargata artha kA bodha hotA hai, isa liye zabda se hone vAlA arthabodha anumitirUpa hai - zabda anumAnAtmaka hai... ityAdi bauddha bhale hI kahe, kintu phira bhI yaha bAta ThIka nahIM hai, kyoMki azrutapUrva vAkya kA kisI bhI vivakSA-antargata arthoM ke sAtha pUrvagRhIta pratibandha maujUda nahIM hone Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 zrI sammati-tarkaprakaraNam asadetat - evaMkalpanAyAM padArthAnAmapi vAkyArthapratipattihetutvA'sambhavAt / tathAhi - 'ghaTaH paTaH kumbhaH' ityAdipadebhyo yathA'nyonyAnanuSaktasvatantrasAmAnyAtmakArthapratipattistathA sambaddhapadasamUhazravaNAdapi kiM na tathAbhUtasAmAnyapratipattirbhavet ? na hi tataH sAmAnyamAtrAdhigame tatparityAgato viziSTArthapratipattau nimittamasti / na vA'pekSA-sannidhAnAdikaM padArthAnAM tatpratipattau nimittam, padArthasya padArthAntaraM pratyutpattau pratipattau vA'pekSAderayogAt tasya sAmAnyAtmakatvenotpatterasambhavAt svapadebhya eva pratipatteH tatrApi pdaarthaantraapekssaadynupptteH| 'arthazaktita eva tato vizeSapratipattiH' iti cet ? tarhi padArthAnAmekArthasambhavA pratipattiryasya tasyApi tatastatpratipattirbhavet / na ca sAmAnyatyAge kiJcid nibandhanaM bAdhakAbhAvAt, satyarthitve ubhayapratipatti-pravRtti syAtAm / na ca vAkyArthapratyaya eva bAdhakaH, tena tasya virodhAbhAvAt sAmAnya-vizeSayoH sAhacaryAt sAmAnyapratyayasya ca vizeSapratipattiM prati para bhI pUrva meM kahe yuktisaMdarbha ke anusAra padArthajJAna se vAkyArthabodha hotA hai| isI abhiprAya se to bauddhavAdiyoM ne vAkyArtha ke vicAra meM zAmila hone ke bajAya, apane anumAna-pradarzana meM pada-padArtha kA hI ullekha kiyA hai| mImAMsaka kumArila ne apane zlokavArttika grantha meM isa tathya para prakAza DAlate hue kahA hai - "sambandha (yAnI pratibandha) grahaNa kiye vinA bhI padArtha ke avalambana se vAkyArtha viSayiNI buddhi utpanna hotI hai, isIliye vaha anumAna se bhinna hai, jaise indriyajanya buddhi / - atyanta adRSTa artha sabhara vAkyoM (aura usa ke sambandha ke adRSTa hone para bhI) ke viSaya meM bhI padArthajJAnamAtra se arthapratIti hotI hai yaha dekha kara hI bauddhoM ne anumAna se zAbdabodha kI bhinnatA ke Dara se pada aura artha ke abheda sambandha kI hI carcA kA kleza kiyA hai| (vAkya kI carcA jAnabujha kara choDa diyA hai|)" * sAmAnyavAdI ke mata meM viziSTa arthabodha kI durghaTatA * uttarapakSa :- pUrvapakSI kA yaha vistRta kathana galata hai| Apa aisI kalpanA kareMge ki vAkya vAkyArthajJAna meM hetu nahIM hai to padArtha (? pada) bhI vAkyArthabodha kA hetu nahIM bana skegaa| kaise yaha dekhiye - ghaTa, paTa, kumbha ityAdi padoM se Apa ke matAnusAra paraspara asambaddha svatantra ghaTatvAdi sAmAnyarUpa artha kA hI bhAna hotA hai, to aise hI parasparasambaddha pada samudAya ke zravaNa se bhI svatantra sAmAnyAtmaka artha kA bodha yegA ? jaba vAkyagata padazravaNa se sirpha sAmAnya kA hI avabodha hotA hai, taba usa kA tyAga kara ke viziSTa artha kA bodha mAnane meM adhika nimitta kyA hai ? yadi kaheM ki padArthoM kI apekSA, saMnidhi Adi hI viziSTa artha bodha kA nimitta hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki Apa ke mata se padArtha sAmAnyAtmaka hai, eka sAmAnya padArtha ko apanI utpatti yA bodhana meM anya sAmAnya kI apekSA Adi rakhane kI jarUra hI nahIM hai| sAmAnya to nitya mAnA hai ataH usa kI utpatti kA savAla hI nahIM hai, aura usa kA bodha to apane vAcaka pada se hI ho jAne vAlA hai ataH bodha ke liye bhI anya padArthApekSA nahIM hai| yadi kahA jAya - arthagata vizeSa zakti se hI vAkyagata padoM ke vizeSa artha kA bodha hotA hai - to jisa ko padArthoM ke aikArthya (yAnI mila kara ekArthabodhakatva) mUlaka abheda bodha hotA hai usa vyakti ko aikArya ke vinA bhI arthagata zakti se vAkyArtha kA bodha ho jaayegaa| hakIkata to yaha hai ki vAcyArtha meM bAdha hone para anya artha kA bhAna mAnya hotA hai, kintu Apa ke matAnusAra padoM se sAmAnya artha ke bhAna meM koI bAdha to hai nahIM jisa se ki usa tyAga karanA pdde| donoM padoM se do sAmAnya kA bodha, apekSita hone para ho sakatA hai aura apekSAnusAra pravRtti bhI ho sakatI hai| yadi kaheM ki vizeSarUpa se vAkyArtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 325 -- nimittatvAbhyupagamAt nimittasya ca nimittinA'bAdhyatvAt, anyathA tasya tannimittatvA'yogAt / atha prAgapyevamayaM vyutpAditaH yatra padArthAnAmekadravyasambhavastatra padArthasAmAnyatyAgAd vizeSaH pratipattavyaH yathA nIlotpalAdau / nanvevaM sarvavAkyAnyasya vyutpAditAnyeva bhavanti / tathAhi - yaH kazcit sambhavadekadravyArthanivezaH padasamUhaH sa saMketasamayAgatasAmAnyAtmakAvayavArthaparityAgatasteSAmeva vizeSaNavizeSyabhAvena viziSTArthagocaraH pratipattavyaH, yathA 'nIlotpalaM pazya' ityAdipadasaMghAtaH, tathA cAyama - pUrvavAkyAtmakaH padasamudAyaH iti saMketamanusRtya yadA tatastathAbhUtamarthaM pratyeti tadA kathaM na viziSTArthavAcakaM vAkyam ? anenaiva ca krameNa zabdavidAM samayavyavahAra upalabhyate / yathA 'dhAtvAdiH kriyAvacanaH kartrAdivacanazca laDAdiH' iti samayapUrvakaM prakRti-pratyayau pratyayArthaM saha brUta kA bodha hotA hai vahI sAmAnya bodha meM bAdhaka hai to yaha bhI ayuktika hai, kyoMki vizeSarUpa se vAkyArthabodha ke sAtha sAmAnyabodha ko virodha nahIM hai, api tu sAmAnya aura vizeSa donoM eka-dUsare ke sahacara hI hote haiM ataH vizeSa vAkyArtha bodha ke prati sAmAnya ke bodha ko nimittarUpa meM svIkAranA hI hogA, tabhI sAhacarya surakSita rhegaa| nimittI arthAt kArya kabhI nimitta kA yAnI nimitta kAraNa kA bAdhaka nahIM hotA, bAdhaka hotA to usa kA vaha nimitta hI nahIM banatA / yaha to sarvavidita hI hai ki kisI eka vastu kA sAmAnyabodha usa ke vizeSabodha meM kAraNa hotA hai / * vAkya meM viziSTArthavAcakatA kI siddhi yadi kahA jAya '"pahale hI padArthasAmAnya ke tyAga kA vyutpAdana kiyA jA cukA hai / suniye, jahA~ padArtha meM ekadravyasambhava yAnI ekAdhikaraNya kI sambhAvanA hotI hai vahA~ padArthasAmAnya kA tyAga kara ke vizeSa kA hI svIkAra kiyA jaay| udA0 nIlotpala Adi / yahA~ nIlasAmAnyapadArtha evaM utpalasAmAnya padArtha meM ekAdhikaraNatA sambhava hone se sAmAnya padArtha kA tyAga kara ke vizeSaNavizeSyabhAvApanna nIlotpanna svarUpa vizeSa padArtha kA svIkAra kiyA jAtA hai" to yahA~ kahA jA sakatA hai ki aise sabhI vAkyoM kA bhI vyutpAdana sambhava hai| kaise, yaha dekhiye - jo koI ekadravyArthaniveza ke sambhava vAlA padasamudAya prayukta ho, usa padasamudAya kA (viziSTa artha svIkAra ke yogya hai / ), jisa ke avayavoM kA sAmAnyAtmaka artha saMketakAla meM nizcita kiyA hai, usa artha kA tyAga kara ke, una avayavArthoM kA hI vizeSaNa - vizeSyabhAva samajha kara, viziSTa artha svIkAra karanA caahiye| udA. 'nIlotpala ko dekhiye', isa padasamudAya kA darzanIyatva viziSTa nIlotpala hI artha svIkAra kiyA gayA hai / ( upanaya) yaha apUrvavAkyAtmaka padasamUha bhI sambhavArUDha ekadravyArthanivezavAlA hai ataH use bhI viziSTArthagocara svIkAra kiyA jaay| isa prakAra, Apa ke batAye gaye vyutpattisaMketa kA hI anusaraNa kara ke zrotA jaba tathAvidha viziSTa artha kA bodha anubhava karatA hai to vAkya ko bhI viziSTArthaviSayaka kyoM na mAnA jAya ? (yAnI sAmAnya hI vAcyArtha hai aisA ekAntavAda DUba jAyegA / ) -- * zabdazAstra kA vyavahAra * zabdazAstra ke paMDitoM kA zAstrIyavyavahAra bhI isa DhaMga se hI upalabdha hotA hai / vyavahAra - karttA ko isa taraha saMketa diyA jAtA hai ki dhAtu Adi pada kriyAvAcaka hote haiM aura laT- liT Adi pratyayapada kartR AdivAcaka hote haiN| aisA saMketa dene ke bAda use aisI vyutpatti batAyI jAtI hai ki pratyaya svatantrarUpa se kisI artha kA AkhyAna nahIM karatA kintu prakRti ( dhAtu Adi) aura pratyaya donoM mila kara hI pratyayArtha kA AkhyAna karate haiN| isa DhaMga se vyutpanna banA huA vyavahArI samajhatA hai ki vizeSavinirmukta sAmAnyamAtra arthakriyAsampAdaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam iti vyutpAdito'narthakriyAkAritvena sAmAnyamAtrasya vizeSanirapekSasya pratipAdayitumaniSTeH tatparityAgena vyavahArakAle vizeSamavagacchati vyavahArI / na ca prakRti-pratyayArthAvevAtra padArtha pratipAdayataH na padamiti mantavyam - __'azAbde vApi vAkyArthe na padArtheSvazAbdatA / vAkyArthasyeva naiteSAM nimittaantrsmbhvH||' (zlo. vA. vAkyA0 zlo0-230) ityasya virodhaprasakteH / na ca vAkyasya vAkyArthe saMketakaraNe'numAnAt zAbdasyA'vizeSapratipattiH, vizeSasya prAkpratipAditatvAt kevalasya ca padasya prayogAnahatvAt vAkyasya tu prayogArhasya sAmAnyAnabhidhAyakatvAt kathaM sAmAnyaM zabdArthaH syAt ? ___yaistu pUrvapadAnuraJjitaM padameva vAkyam, padArtha eva padArthAntaravizeSito vaakyaartho'bhyupgtH| tathAhi - 'daNDI' 'chatrI' ityAdivyapadezaM yathA puruSa eva samAsAdayati nAnyastadvyatiriktaH; tathA 'apAkSIt' 'pacati' 'pakSyati' ityAdyatItakAlAdyavacchinnaH kriyAviziSTazca devadatta eva pratIyate - 'apAkSIt' ityAdizabdAnAM devadattazabdena sAmAnAdhikaraNyAt na tu tdvytirikto'rthH| atha yadyatra kAlAdyana hone se usa kA pratipAdana vaktA kA iSTa nahIM ho sakatA, ataH usa vAkya se vyavahArakAla meM sAmAnya artha kA tyAga kara ke vizeSa kA hI grahaNa karatA hai| yadi kahA jAya ki - yahA~ prakRti-artha aura pratyayArtha hI mila kara padArtha kA pratipAdana karate haiM na ki pada svatantrarUpa se - to aisA mAnanA ThIka nahIM hai kyoMki vAkyArtha meM bhI zAbdatva kA upapAdana karate hue zlokavArttika meM kahA gayA hai ki - 'vAkyArtha meM (kucha kAla taka) azAbdatva mAna lene para bhI padArtha meM zAbdabodhatva kA abhAva nahIM hai, kyoMki vAkyArtha jaise anya nimitta (padArtha jJAna) ke bala se sambhava hotA he, padArtha ke liye aisA nahIM hai|' - isa kathana se padArtha meM to zAbdatva kA spaSTa hI aMgIkAra kiyA gayA hai phira pada ko svatantrarUpa se padArtha kA bodhaka na mAne to isa zlokavArtika ke vidhAna ke sAtha virodha prasakta hogaa| ___yadi yaha kahA jAya ki - 'vAkyArtha meM vAkya kA saMketa mAna liyA jAya to zAbdabodha aura anumAna meM kucha pharka nahIM rahegA' - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki pahale pharka batAyA hai ki pratibandha kA pUrva meM grahaNa na hone para bhI apUrvavAkya ke zravaNa se vAkyArtha kA bhAna hotA hai, anumAna meM pahale pratibandhagrahaNa Avazyaka hotA hai| aba yahA~ prazna itanA hI hai ki kahIM bhI svatantra padamAtra kA prayoga nahIM hotA hai, prayoga hotA hai vAkya kA, kintu vaha sAmAnya kA nahIM vizeSa kA pratipAdana karatA hai, taba sAmAnya ko zabda kA vAcyArtha kaise mAnA jA sakatA hai ? * padArthAntaravizeSitapadArthasvarupavAkyArthapradarzaka pUrvapakSa * jo kucha paMDito kA yaha mata hai - pUrva-pUrva padoM se anuraJjita - sahoccarita pada hI vAkya haiN| anya anya padArtha se vizeSita padArtha hI vAkyArtha hai| kaise yaha dekhiye - puruSa hI 'daNDavAlA' 'chatravAlA' aise sambodhanoM ko prApta karatA hai na ki puruSa se bhinna koI anya vastu / tathaiva, 'usane pakAyA thA' - 'vaha pakA rahA hai' - 'vaha pakAyegA' ina prayogoM se bhUta-vartamAna-bhAvikAla se anuSakta aura pAkakriyAvizeSa se sambadbha eka devadatta hI pratIta hotA hai, kyoMki 'apAkSIt' (= vaha pakAnevAlA thA) ityAdi zabdoM kA eka devadatta ke sAtha hI sAmAnAdhikaraNya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 327 vacchinnapuruSa eva pratIyate tadA 'agnihotraM juhuyAt' grAmaM gaccha ' 'svAdhyAyaH karttavyaH' iti liTloT- kRtya - prayogeSu kasyArthasya pratItiH ? atrApi karmaNi niyuktaH kriyAviziSTo'dhyeSaNAdiviziSTazca devadatta eva pratIyate, kevalaM varttamAnAdiH kAlo na vizeSaNatvenAtrAvatiSThate / atha yati nAtrArthAtirekAvagatirbhAvasampAdane kathaM puruSaH pravarttate ? yathA hi devadattaH 'pacati' ityAdivAkyAnna pravarttate tathA 'juhuyAt' ityasmAdapi naiva pravartteta, pravRttinimittasyAnavabodhAt / asat 'juhuyAt' ityAdivAkyajanitavijJAnasyaiva pravarttakatvAt pravRttestadbhAvabhAvitvenopalambhAt, tadvAkyasamutthaM jJAnaM puruSaM svargAdisAdhane niyojayadupalabhyate na ' pacati' AdivAkyasamuttham / tathAhi - vidhyAdivAkyajanitajJAnAnantaramicchA, tadanantaraM prayatnaH, tadanantaraM ca puruSasya svargAdiphalArthaH parispandaH, tato'pi phalaparyantAt svargaphalAvAptiH ityabhidhAnAt / te'pyayuktakAriNaH, ekAntapakSe vizeSaNa - vizeSyayoratyantabhede'bhede vA vizeSaNAnurAgasya padapadArtheSvasambhavAt vAkyArthakalpanAderanupapatteH / ata eva ' apAkSId devadattaH' ityAdau na kAlakriyAviziSTapuruSapratipattiH, kriyAdeH puruSAd bhede sambandhA'siddhito vyavacchedakatvAnupapatteH / abhede'pi ( = aikArthya) pratIta hotA hai, na ki anya, ( devadatta se bhinna ) koI padArtha / 'svAdhyAyaH prazna :- 'apAkSIt' ityAdi zabdoM se yadi bhUtakAlAdi se anuSakta devadattAdi puruSa hI dRSTigocara hotA hai to 'agnihotraM juhuyAt = agnihotra homa kiyA jAya' 'grAmaM gaccha = gAma kI ora jAo' karttavyaH = svAdhyAya karane yogya hai' ina prayogoM meM liT pratyayAnta 'juhuyAt' zabda, loT pratyayAnta 'gaccha' prayoga aura kRtyapratyayAnta 'karttavyaH' prayogoM meM kisa artha kI pratIti mAneMge ? praznakAra kA tAtparya yaha hai ki yahA~ liT Adi pratyayAnta kA sAmAnAdhikaraNya kahA~ hai ? uttara :- yahA~ bhI homa kriyA meM niyukta, gamanakriyA meM saMlagna, adhyeSaNAdi se viziSTa devadatta kI hI pratIti hotI hai| pharka itanA hai ki yahA~ vizeSaNa ke rUpa meM varttamAnAdi kAla kA bodha nahIM hotA / prazna :- devadatta se atirikta kisI artha kA yadi yahA~ bhAna nahIM hotA to puruSa kI bhAvasampAdana ke liye pravRtti kaise hogI ? prazna kA tAtparya yaha hai ki 'juhuyAt' zabda se yadi ' homa ke dvArA apUrva ke bhAvana kI preraNA' jaisA koI artha hI pratIta nahIM hotA, sirpha 'viziSTa devadatta' hI pratIta hotA hai to apUrvabhAvana ( = puNyaniSpAdana) ke liye hone vAlI pravRtti kaise ho sakegI ? 'devadattaH pacati' isa vAkya jaise preraNAbodha se pravRtti nahIM hotI vaise 'juhuyAt' zabda se bhI pravRtti nahIM hogI, kyoMki pravRttinimitta apUrvabhAvana kI preraNA kA yahA~ bodha hI nahIM hai| Jain Educationa International - - - uttara :- prazna galata hai| liT pratyayAnta 'juhuyAt' Adi vAkyajanya bodha hI pravarttaka bodha hai isa meM kyA pUchanA ? dikhatA hai ki 'juhuyAt' ityAdi zabdAvalI kA zravaNa hone para arthI zrotA kI pravRtti hotI hai| 'juhuyAt' ityAdi vAkyajanya jJAna hI puruSa ko svargAdi kI sAdhanA meM preraNA karatA hai na ki 'pacati' AdivAkyajanya jJAna yaha spaSTa dekhA gayA hai / kaise yaha dekhiye kahA gayA hai ki 'vidhi' Adi pratyayagarbhitavAkyajanya bodha ke bAda phala kI icchAvAle ko pravRtti kI icchA hotI hai, usa ke bAda vaha prayatna karatA hai, prayatna ke phalasvarupa prayatnazIla puruSa meM svargAdiphala anukula ceSTA prArambha hotI hai| usa phalaparyantabhAvi ceSTA se antataH svargAdiphala kI niSpatti hotI hai / For Personal and Private Use Only - - Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 zrI sammati-tarkaprakaraNam ekasya tAttvikavizeSaNa-vizeSyarUpatA'saMgataH, anyathA'tiprasaMgAt, kalpanAracitasya tadrUpatvasya sarvatrA'vizeSAt, viziSTa pratyayotpattezcAnyanimittatvAt, virodhAdidoSasya ca tatra prAgeva prativihitatvAt / etena liDAdiyuktavAkyajanitavijJAnasya pravartakatvamekAntavAdiprakalpitaM pratikSiptaM tadbhAvabhAvitvasyA'nyathAsiddhatvapratipAdanAt / yadapyatra - ( ) saMsargamohitadhiyo viviktaM dhAtugocarAt / bhAvAtmAnaM na pazyanti ye tebhyaH sa vivicyate / / ityAdinA granthasaMdarbheNa pratipAdayanti - bhAva eva sAdhyatayA liDAdibhirabhidhIyate na kartA 'pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe' ( ) iti vacanAd; bhAva eva ca kAlatrayazUnyaH sAdhyatayA pratIyamAno vidhiritybhidhiiyte| sa cAtmalAbhAya prerayan puruSaM liDarthaH iti / tadapyanupapannam, bhAvasya phalasApekSatva-nirapekSatvavikalpadvaye'pi saadhytvaanupptteH| na tAvat phalanirapekSo bhAvaH * ekAntavAda meM vizeSaNoparAga kI durghaTatA * kucha paMDito kA vaha kathana ayukta hai - ____ ekAntavAda meM vizeSaNa-vizeSya meM atyanta bheda hogA yA abheda ? kisI bhI pakSa meM pada yA padArthoM meM vizeSaNa kA anuraJjana (ekAntavAda meM) zakya nahIM hai| na to 'devadatta' pada 'daNDI' Adi vizeSaNa padoM se raJjita ho sakatA hai na to devadatta padArtha daNDI Adi padArtha se raJjita ho skegaa| phalataH ekAntavAda meM vAkyArtha kI racanA Adi bhI susaMgata nahIM ho sktii| ekAntavAda meM vizeSaNa-vizeSya bhAva meM ekAnta bheda pakSa yA abheda pakSa ke saMgata na hone se hI, 'devadattaH apAkSId = devadatta ne pakAyA' ityAdi prayogoM meM kAla aura kriyA se viziSTa devadattAdi kI pratIti bhI sughaTita nahIM ho sktii| kAraNa yaha hai ki yadi devadatta se kriyAdi kA ekAnta bheda rahegA to donoM ke bIca sambandha kA mela nahIM baiThegA, phalataH vizeSaNa bana kara vyavacchedakatA kA kAma kriyAdi se nahIM hogaa| abhedapakSa meM to eka hI padArtha zeSa rahane se koI tAttvika vizeSaNa-vizeSyabhAva saMgata nahIM hogaa| yadi eka vastu meM vizeSaNa-vizeSyabhAva mAneMge to pratyeka cIja svavizeSaNa aura svavizeSya bana jAyegI, kyoMki kalpanA se to vinA kisI bhedabhAva se sarvatra vizeSaNatA-vizeSyatA kI racanA kI jA sakatI hai| ekAnta abheda isa liye bhI nahIM ghaTa sakatA ki sarvatra viziSTa pratIti (kathaMcid) bhedamUlaka hI hotI hai| kathaMcid bhedAbheda pakSa meM virodha kI AzaMkAoM kA pratikAra to kaI bAra pahale ho cukA hai| ___ ekAntavAda meM vaiziSTya kI ghaTanA durghaTa hai isI liye 'juhuyAt' ityAdi liT Adi pratyayAnta vAkyaprayogoM se utpanna honevAle jJAna se svargArthI kI pravRtti ke sampAdana kI kalpanA bhI nirasta ho jAtI hai| pravRtti to vaise vAkyaprayogoM ke jJAna ke vinA bhI. eka-dUsare ko dekhane se bhI hone kI prabala zakyatA hai ataH 'tathAvidhajJAna hone para hI pravRtti kA honA' yaha anvaya anyathAsiddha hai| * liT Adi pratyayoM se bhAva kI sAdhyatA ke kathana kI samIkSA * saMsargamohita0 ...ityAdi kArikA saMdarbha ko lekara kucha paMDitone jo kucha kahA hai vaha bhI susaMgata nahIM hai| ukta kArikA meM yaha kahA gayA hai ki 'saMsarga se jina kI buddhi mohagrasta ho gayI hai, phalataH dhAtugocara artha se bhAvAtmA ko pRthak nahIM dekha sakate, una logoM ke sAmane bhAvAtmA kA vivecana kiyA jAtA hai' - isa kArikArtha ko le kara kucha paMDita kahate haiM - liT Adi pratyayAnta padoM se bhAva kA hI abhidhAna sAdhya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 329 AtmaviSayasAdhyatAyAM puruSaM prerayituM samarthaH, prekSApUrvakAriNaH phalavikale karmaNi kutazcidapravRtteH / api ca, asau bhAvaH svAtmasampAdanAya puruSaM prerayan niSpannaH aniSpanno vA prerayet ? 'na tAvad niSpannaH tatsadbhAvasya siddhatvAt / nApyaniSpannaH avidyamAnasyA'tiprasaMgataH prerakatvA'yogAt / na ca sAmAnyAkAreNa vidyamAno vizeSAkArasampAdanAya bhAvaH puruSaM prerayatIti vaktavyam sAmAnyAkAraNa vidyamAnatayA tasya sAdhyatvAnupapatteH, vidyamAnasya ca varttamAnatvena liDarthatvAnupapatteH trikAlazUnyasya liDarthatvAbhyupagamAt vizeSAkAratAyAzca sampAdyatve'pi prerakatvAnupapatterityuktam / atha phalApekSo bhAvaH svAtmasampAdanAya puruSa prerayatItyabhyupagamastarhi phalasyaiva prerakatvam na bhAvasya syAt, tathAbhyupagame'pi doSa eva - tatrApi vidyamAnA''vidyamAnavikalpadvayAnativRtteH / tathAhi - yadyapi sarvAH kriyAH prayojanavattvena vyAptA iti tadeva bhAvasampAdane puruSaM prerayati, tathApi tadekAntato vidyamAnaM kathaM puruSaM prerayet ? na hi yad yasyAsti sa tadarthameva loke pravarttamAno dRSTaH, prayojanamanuddizya prerakasadbhAve'pi kasyacit prvRttynuplbdheH| na ca prayojanasyAtmasambandhitAke rUpa meM kiyA jAtA hai, na kI kartA kA abhidhAna / yaha zAstravacana bhI hai ki 'AkhyAta (kriyApada) pUrvAparIbhUta bhAva kA hI AkhyAna karatA hai|' (homAdi kriyA yahA~ 'bhAva' zabda se vivakSita pratIta hotI hai, kriyA ke prArambhika-antima aneka caraNa hote haiM - ata usa meM pUrva-apara bhAva honA sahaja hai|) "vidhi' artha meM pratyaya lagAte haiM to vahA~ 'vidhi' zabda kA artha yahI hai kAlatrayanirapekSa sAdhya rupa se pratIta honevAlA bhAva / vahI sAdhyAtmaka bhAva apanI niSpatti ke liye puruSa ko preraNA karatA huA liT pratyayArtha kahA jAtA hai| yaha paMDitakathana bhI durghaTa hai, kyoMki bhAva kA jaba phalanirapekSa aura bphalasApekSa do vikalpoM se vivecana kareMge taba usa kI sAdhyatA hI saMgata nahIM hotii| phalanirapekSa bhAva sAdhya hogA yA phalasApekSa bhAva ? yadi ApahalA vikalpa svIkAra kareM to vaha saMgata nahIM hotA kyoMki phalanirapekSabhAva svaviSayakasAdhyatA yAnI svaniSpatti ke liye puruSa ko preraNA dene meM sakSama nahIM hotA / buddhi pUrvaka kArya karane vAle sajjana kabhI bhI phalazUnya kriyA meM kisI bhI prakAra pravatti nahIM krte| yaha bhI socanA cAhiye ki niSpanna bhAva svaniSpatti ke liye puruSa ko preraNA degA yA aniSpanna bhAva ? niSpanna bhAva to siddha hI hai vaha kyA apanI niSpatti ke liye preraNA karegA ? jo bhAva DaniSpanna hai vaha asat hai avidyamAna hai, vaha kyA preraNA karegA ? yadi asat bhI preraNA karegA to azvasIMga bhI kahIM kAryakArI ho baitthegaa| yadi aisA kahA jAya - bhAva sAmAnyAkAra se niSpanna hai, vizeSAkAra se aniSpanna he, ataH sAmAnyAkAra se vidyamAna bhAva vizeSAkAra kI niSpatti ke liye puruSa ko preraNA degaa| - to yaha vidhAna ThIka nahIM hai kyoMki sAmAnyAkAra se jaba vaha vidyamAna hI hai taba usa meM sAdhyatA nahIM ghttegii| tathA jo vidyamAna yAnI varttamAna hai vaha liT pratyayArtha bhI nahIM ho sakatA, kyoMki Apa to liT pratyayArtha ko kAlatrayazUnya hone kA mAnate haiN| phalataH vizeSAkAra sampAdya hone para bhI liTpratyayArtha na hone se preraka nahIM bana sakatA / * phalasApekSabhAva se puruSa-preraNA kI azakyatA * dUsare vikalpa meM yadi phalasApekSa bhAva apane svarUpa kI siddhi ke liye puruSa ko preraNA karatA hai aisA mAneMge to yahA~ vAstavika preraNAdAtA bhAva nahIM kintu phala hI kahanA caahiye| phala ko preraka mAna leMge taba to koI doSa nahIM ?' - doSa he, phala EvidyamAna ho kara preraka hogA yA FavidyamAna yAnI asat phala preraka hogA ? ye do vikalpa khaDe haiN| spaSTarUpa se kaheM to yahA~ ekAntavAda hI sadoSa haiN| yadyapi yaha bAta ThIka hai ki pratyeka kriyA saprayojana hotI hai, ataH prayojana (phala) hI puruSa ko bhAvasampAdana kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 zrI sammati-tarkaprakaraNam mutpAdayitumasau pravarttate, AtmasambandhitAyA api vidyamAnatvena prvRttivissytvaanupptteH| kiJca, duHkhavirahasukhasvabhAvalakSaNaM prayojanamupajAyamAnamAtmasambandhitayaivopajAyate iti na tadartho'pi prayAsaH sphlH| na ca prayojanamavidyamAnaM puruSaM prerayati avidyamAnasya kaarktvaa'yogaat| 'kAryatayA tat tatra prerayati' iti cet ? nanu sApi yadi bhAvarUpA na tarhi vidyamAnatvAt puruSapravartikA bhavet ! na ca vidyamAnasya kAryarUpatA sambhavati tasya kAryatAvirodhAt 'athAbhAvarUpA tathApi na prerakatvam abhAvasyApi svarUpeNa vidymaantvaat| na ca svargAbhAvaH purussaarthtvenaabhyupgtH| na ca parasparaviviktobhayarUpatayA'pi kAryatAyAH prerakatvam ubhayadoSAnuSaGgAt, anyonyAnuSaktobhayarUpatA'bhyupagame parapakSAbhyupagamaprasaktiH, phalAnubhavaparyAyA'vyatiriktasya kAraNaparyAyAtmakasyAtmanaH phalAtmatayA pariNAmAt kAraNa-phalaparyAyayoH kathaMcidabhedAdekasyaivAtmadravyasya tattadrUpatayA vivRtteH, phalasya bhAvAbhAvarUpatayA pravartakatvAt anyathA srvvyvhaarocchedprskteH| preraNA detA hai, kintu phira bhI yaha prazna siradarda jaisA hai ki ekAnta se vidyamAna phala puruSa ko kaise preraNA karegA ? jo cIja vidyamAna yAnI siddha hai - prApta hai - usa kI prApti ke liye koI pravRtti karatA huA dikhatA nahIM hai| kabhI prayojana ke badale anya koI preraka ho, phira bhI puruSa prayojana ke uddezya ke alAvA pravRtti nahIM krtaa| yadi aisA kahA jAya ki - (jaise jambUphalAdi pUrvaniSpanna hone para bhI una ko apanA karane ke liye, apane ghara meM khAne ke liye lA kara rakhane ke liye puruSa kI pravRtti hotI hai vaise) prayojana (phala) kA apane (puruSa ke) sAtha sambandha ke sampAdana ke liye pravRtti ho sakatI hai - to yaha bhI ThIka nahIM hai| puruSa to AtmA hai jo vyApaka hai, kisI bhI deza meM utpanna (vidyamAna) prayojana ke sAtha usa kA sambandha akSuNNa hai phira usa ke liye pravRtti Avazyaka nahIM hai| ___yaha bhI dhyAna meM lenA cAhiye ki mukhya prayojana duHkhanAza aura sukhaprApti hai aura ve jaba bhI utpanna hote haiM taba Atmasambaddha hI utpanna hote haiM, jaba vaha vidyamAna hai to sambandha bhI vidyamAna hai, phira usa ke liye pravRtti kI jAya to bhI vaha saphala nahIM hogii| ___ avidyamAna prayojanavAlA vikalpa to asaMgata hI hai, kyoMki avidyamAna = asat kabhI bhI kAraka (sampAdaka) nahIM hotA athaH avidyamAna prayojana puruSa kA preraNAdAtA nahIM ho sktaa| yadi kahA jAya - avidyamAna prayojana bhAvi kArya ke rupa meM arthAt kAryatva (sAdhyatva) rupa se puruSa kA preraka ho sakatA hai - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki vaha kAryatA yadi GbhAvAtmaka yAnI vidyamAna hai taba to siddha hone se puruSa kI preraka jo aba vidyamAna hI hai usa meM kAryarUpatA kA honA sambhava nahIM hai kyoMki vidyamAnatA aura kAryatA viruddha hai| yadi vaha kAryatA abhAvAtmaka asat hai to bhI vaha preraka nahIM ho sakatI kyoMki vaha kAryatA abhAvAtmaka rUpa se vidyamAna - prApta hI hai| aprApta ho to bhI vaha preraka nahIM ho sakatI kyoMki svarga kI abhAvAtmaka kAryatA kA artha hai svargAbhAva, svargAbhAva kabhI puruSArtha yAnI puruSa se abhilaSaNIya padArtha nahIM hai| * paraspara sApekSa bhAvAbhAvAtmaka kAryatApakSa samIcIna * ___ yadi kAryatA ko paraspara nirapekSa bhAvAbhAva ubhaya svarUpa mAna kara use preraka batAyA jAya to isa pakSa meM bhAvapakSakathita aura abhAvapakSakathita doSoM kA praveza hogaa| yadi paraspara sApekSa arthAt anuSakta bhAvAbhAva ubhaya svarUpa kAryatA mAnI jAya to ekAntavAda kA tyAga aura anekAntavAda ke svIkAra kI vipadA hogii| anekAntavAda meM kAraNAvasthAnuSakta AtmA phalAnubhava avasthA se sarvathA bhinna nahIM hotA, kAraNAvastha AtmA sakatI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 anye tu vidheH pravarttakatvamabhyupapannAH trikAlazUnyo vidhireva pravarttakaikasvabhAvaH liDopadizyamAnaH karmaNi puruSaM niyojayati / sa ca preSaNAdhyeSaNAdivyatiriktastadanugatazca govyaktiSu gotvavat / adhyeSaNA = satkArapUrvako niyogaH, preSaNA tu nyatkArapUrvako niyoga eva, puruSagatAzayavizeSaH preSaNA'dhye - ssnnaashbdvaacyH| na cAsya prerakatvam vyabhicArAt / tathAhi - adhyeSaNA'bhAve'pi preSaNAtaH puruSapravRttirupalabhyate tadabhAve'pi cAdhyeSaNAtaH puruSapravRttirupalabhyate iti na preSaNAdeH purussprvrttktvm| kintu, yathokto vidhirbhAvyaniSThabhAvakavyApArasvabhAvabhAvanAnugate svargAdiphalasampAdake dhAtvarthe puruSaM niyojayati / (zlo0 vA0 autpattika sU0 zlo0 14 ) taduktam vidhAvanAzrite sAdhyaH puruSArtho na labhyate / zrutaH svargAdivAkyena * dhAtvarthaH sAdhyatAM vrajet / / hI phalAvasthA meM pariNata ho jAtA hai; isa prakAra kAraNa avasthA aura kArya avasthA meM kathaMcid abheda hotA hai / anekAntavAda meM eka hI AtmA - dravya tat tat rUpa se anya anya avasthAoM meM vivartto meM avataraNa karatA rahatA hai| ataH phala bhAvAbhAva ubhayarUpa hone se arthAt kathaMcit siddha aura kathaMcit asiddha hone se pravRttikAraka ho sakatA hai| yadi aisA na mAnA jAya to vidyamAna - avidyamAna vikalpoM se sAre jAgatika vyavahAroM kI durghaTatA arthAt ucchedaprasaMga ho sakatA hai / * vidhi ke pravarttakatva sambandha meM dvividha mata - - anya kucha paMDito kA yaha kahanA hai ki vidhi hI pravarttaka hai / liT pratyaya se jisa kA vidhAna kiyA jAtA hai use vidhi kahate haiM, vaha kAlatraya avizeSita yAnI kAlatrayazUnya hai aura usa kA ekamAtra yahI svabhAva hai pravarttakatA / vahI puruSa ko kriyA meM pravRtta karatA hai / vaha vidhi preSaNA yA adhyeSaNA rUpa nahIM hai kintu una meM anugata svatantra tattva hotA hai, jaise gotva samasta go se atirikta kintu una meM anugata svatantra tattva hotA hai / yahA~ adhyeSaNA kA matalaba hai satkAra yAnI sanmAna ke sAtha kisI ko kisI kArya meM joDanevAlA vyApAra, jaba ki preSaNA yAnI anAdara ke sAtha kisI kArya meM joDanevAlA vyApAra / preSaNA aura adhyeSaNA zabdoM kA vAcya vAstava meM eka prakAra kA puruSagata satkArAdibhAvarUpa Azaya hI hai / preSaNA aura adhyeSaNA svayaM puruSa kA pravarttaka nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki preSaNA ke na hone para adhyeSaNA se bhI puruSa kI pravRtti hotI hai, evaM adhyeSaNA ke viraha meM preSaNA se bhI puruSa - pravRtti hotI hai, ataH vyabhicAra doSa hogA / isa liye una ko puruSapravarttaka nahIM mAna sakate / kintu pUrvoktAnusAra una meM anugata vidhisaMjJaka tattva hI svargAdiphala sampAdaka yaj Adi dhAtvartha yAgAdi, jo ki bhAvya (svarga athavA apUrva ) niSTha yAnI bhAvya saMbandhI jo bhAvaka (yAnI niSpAdanAnukula ) karAtA hai| zlokavArttika meM kahA hai -- vyApAra svarUpa bhAvanA, usa se anugata hotA hai - meM puruSa ko pravarttana "yadi vidhi kA AzrayaNa na kare to puruSArtha (svargAdi) 'sAdhya' rUpa meM prApta nahIM hogA kyoMki ( viprakRSTa hone se) svargAdi ke bAdha se dhAtvartha ( yAgAdi) hI sAdhya bana jAyegA / " tAtparya yaha hai ki vidhi ke na hone para samAnapadazruti se dhAtvartha ( yAgAdi) kA hI bhAvanAMza me anvaya hogA kyoMki viprakRSTa hone se svargAdi meM bhAvanAMza anvaya bAdhita ho jAyegA, phalataH yAgAdi kI iSTasAdhanatA calI jAyegI / vidhi ke rahane para to samAnapratyaya se gRhIta dhAtvartha se bhI adhika saMnikRSTa puruSapravarttanAtmaka vidhi se avaruddha bhAvanA ke bala se dhAtvartha ko lA~gha kara viprakRSTa svargAdi hI bhAvyarUpa se gRhIta hogA, aura usa ke sAdhanarUpa meM yAgAdi bhI siddha hogA / isa taraha vidhi * zlokavArttike 'zrutasvargAdibAdhena' iti pAThaH ucitazca / T Jain Educationa International 331 - For Personal and Private Use Only - Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 zrI sammati-tarkaprakaraNam apare tu manyante dhAtvarthamAtre phalaparyAlocanAnirapekSo vidhiH puruSaM prerayati sa tathAbhUto liDAdipratyayAbhidheyaH iti / ___ sarve te'yuktvaadinH| yato vidhi labdhasattAkaH puruSaM prerayati, avidyamAnasya gaganakusumAderiva prerakatvA'sambhavAt sambhave vA vidyamAnatAprasakteH / na cA'vidyamAnavidhyarthaM preraNA pratipAdayituM prabhavati, pratipAdane vA'vidyamAnaviSayatvena kezoNDukAdijJAnavad na pramANaM bhavet / na cA'vidyamAnena saha liTpratyayasya sambandhaH tadabhAvAttasyA'vAcakatvaM syAt / atha labdhasattAko vidhiH prerakastadA trikAlazUnyatA tasya vyAvarteta, vartamAnakAlatAprApteH liTpratyayagamyatA ca na syAt / sAmpratakAle ca tasmin pratyakSAderapyavatArAt codanaiva dharme pramANam pramANameva codanA iti na vaktavyaM syAt pratyakSAdestatra pravRttAvavadhAraNadvayasyApyanupapatteH / na ca sAmAnyAbhidhAyi padaM vizeSAbhidhAyi yuktam autpattikazca zabdasya sambandhaH sAmAnyalakSaNenArtheNa na vizeSeNa / na cAsambaddhapadaM vizeSe vijJAnaM vidhAtuM samartham / na cAnavagato vidhiH pravartako yuktaH / kI pravartakatA akSuNNa hai| ___dUsare paMDitoM kA mata yaha hai ki sirpha dhAtvartha ke bAre meM phalaparyAlocananirapekSa vidhi hI puruSa kA preraka hai aura aisA vidhi liT Adi pratyayoM kA vAcyArtha hai| ____ ina donoM paMDitoM ke mata ke bAre meM vyAkhyAnakAra kahate haiM - * vidhi ke sattva-asattva pakSa meM prerakatA kI durghaTatA * ye saba ayuktavAdI haiM kAraNa yaha hai ki preraNA karanevAlA vidhi hI jaba svarUpasattA se vaMcita hai vaha puruSa ko preraNA nahIM kara sktaa| jo vidyamAna nahIM yAnI asat hai vaha gaganapuSpa kI taraha preraka nahIM ho sakatA, yadi preraka banegA to asat nahIM sat hogA, arthAt vidyamAna hogaa| tathA, jisa kA vidhirUpa artha asat hai vaha pada preraNA kA pratipAdana karane meM bhI sakSama nahIM ho sktaa| kadAcit vaisA pada bhI preraNAkAraka mAnA jAya to asat kezoNDuka Adi viSayaka mithyAjJAna kI taraha vaha pada bhI avidyamAna-viSayasparzI hone se apramANa hI mAnA jaayegaa| liT pratyaya kA vAcyatAsambandha bhI vidyamAna ke sAtha ho sakatA hai na ki avidyamAna ke sAtha, vidhi to avidyamAna hone se vaha usa kA vAcyArtha ho nahIM sakatA, phalataH vAcyArtha na hone se liTpratyaya meM vAcakatA kA lopa ho jaayegaa| yadi sattAviziSTa vidhi ko preraka mAne to vidhi meM jo kAlatrayazUnyatA pradarzita kiyA hai usa kA lopa ho jAyegA aura vidyamAna arthAt varttamAnakAlIna ho jAne se vidhi liTpratyaya kA vAcya hI nahIM ho skegaa| tathA vartamAnakAlIna vidhi ke viSaya meM to pratyakSa kI pravRtti bhI zakya hone se Apa yaha nahIM kaha sakeMge ki 'codanA hI eka mAtra dharma ke bAre meM pramANabhUta hai' aura 'codanA pramANabhUta hI hai| jaba dharma ke viSaya meM pratyakSa pramANa kI pravRtti zakya hogI to ina donoM meM se eka bhI vidhAna bhArapUrvaka nahIM kahA jA skegaa| dUsarI bAta yaha hai ki mImAMsaka mata meM pada kA vAcyArtha sAmAnya hI hotA hai na ki vizeSa / ataH zabda pattika sambandha bhI vizeSa ke sAtha nahIM sAmAnyAtmaka padArtha ke sAtha hI hogaa| jaba vidhisvarUpa vizeSa padArtha ke sAtha koI pada sambaddha hI nahIM hai to vaha pada vidhivizeSa kA pratipAdana kaise kara sakatA hai ? tathA, pada se apratipAdita vidhi pravartaka ho yaha yukta nahIM hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 kiJca, vidherapi niSpAdyatvAt taniSpattaye puruSaH kena preryeteti vaktavyam / yadi vidhyantareNa tadA tatrApi tdntrennetynvsthaa| athecchAtaH tatrA'sau pravarttate tarhi sarvatra tathaiva pravarttatAm kimapramANikavidhikalpanayA ? atha nityo vidhyarthaH puruSaM prerayatItyabhyupagamastarhi tasya liTpratyayavAcyatA vyAvarteta liDastrikAlazUnyArthaviSayatvAt vidhyarthasya tu nityatayA vartamAnakAlatvAt vartamAnakAlatve ca tatrAdhyakSAderapi avatArAt pratItArthAnuvAdakatvena na tatra preraNA pramANaM syAt / kiJca, nityatve liDarthasya dharmarUpatA vyAvarteta kAryarUpasyArthasya dharmarUpatAbhyupagamAt codanaikagamyasya tu vidhyarthasya liDA sambandhAnavagamAt na tatastatpratipattiH syAt / athAnavadhAritanityasambandhamapi zabdazaktisvAbhAvyAt tatpadaM tamarthameva bodhayati tarhi gavAdipadAnAmapi zabdazaktyaivAnavagatasambandhAnAM svArthapratyAyakatvaM bhavet / atha teSAM tathAbhUtAnAM na tattvam tarhi vidhipadasyApi tanna syAt / ata eva na padAd vAkyaM padArthAdvA ekAntato bhinno'bhinno vA'bhyupagantavyo'nyathoktadoSAnativRtteH / kiJca, ayaM vidhirvAkyazravaNAnantaraM kiM pratibhAti uta puruSavyApArAnyathAnupapattyA pratIyate ? na tAvadAdyaH pakSaH, vAkyazravaNAnantaraM paruSasyaivAdhyeSaNAdiviziSTatayA pratIteH, puruSazcAtmAnameva vAkyAt * vidhi-niSpatti ke sambandha meM anavasthAdi doSa * yaha bhI socanA hogA ki vidhi bhI niSpanna nahIM hai, niSpAdya hai, ataH usa kI niSpatti ke liye puruSa ko preraNA cAhiye, kauna use karegA ? yadi kaheM ki usa ke liye eka anya vidhi preraka hogA, to usa vidhi ke liye bhI anya vidhi.... isa taraha anavasthA doSa hogA, preraNA to raha jAyegI, yadi kahA jAya ki vidhiniSpAdana puruSa icchA se hI hogA, - to yAgAdi meM bhI icchA se hI puruSa pravRtti hogI, phira vidhi kI kalpanA nirarthaka hai| yadi kahA jAya ki - vidhyartha to nitya hai, vahI puruSa kA preraNAdAtA hai - to nitya vidhyartha meM aba liT pratyaya kI vAcyatA nahIM rahegI, kyoMki nitya hone se vidhi meM vartamAnakAlatA prasakta hogI aura vartamAnakAlIna hone se usa meM pratyakSAdi anya pramANoM kA praveza bhI zakya ho jaayegaa| phalataH anya pramANa se adhigata artha kA anuvAdaka ho jAne se. usa artha meM preraNA pramANabhUta nahIM rhegii| ___taduparAMta liT pratyayArtha ko nitya mAnane para vaha aba dharmarUpa nahIM hogA, kyoMki jo kArya (sAdhya) rUpa artha hai usI meM dharmarUpatA ho sakatI hai, nitya vidhyartha to niSpAdya hI nahIM hai| jaba vidhyartha dharmarUpa hI nahIM hai aura nitya hai taba liT pratyaya ke sAtha 'ekamAtra codanAgamya vidhyartha' kA sambandha prasiddha na hone se liT pratyaya se usa kA bhAna bhI nahIM ho skegaa| yadi kahA jAya ki - nitya vidhyartha ke sAtha sambandha kA bodhaka bhale na ho, apanI svAbhAvika zabdazakti se hI liTpratyayarUpa pada vidhyartha kA hI bodhaka hogA - to isake sAmane yaha bhI kahA jA sakatA hai ki sambandha kA yAnI vRtti kA bhAna na hone para bhI apanI sahaja zakti se 'go' Adi pada bhI apane apane arthoM kA bodhaka bana jAyeMge, phira zakti-lakSaNA kisI bhI vRtti ke jJAna kI AvazyakatA nahIM hogii| yadi kahA jAya ki - vRttijJAna ke vinA go Adi pada svArthabodhaka nahIM ho sakate, - to yaha bhI kahanA cAhiye ki sambandhajJAna ke vinA vidhipada bhI vidhyartha kA bodhaka nahIM ho sktaa| niSkarSa yaha hai ki aisA mAnanA hI nahIM cAhiye ki pada aura vAkya athavA padArtha aura vAkyArtha meM ekAnta se bheda yA abheda hI hai| ekAnta bheda yA ekAnta abheda mAnane para uparyukta sabhI prakAra ke doSoM kI durghaTanA durnivAra hogii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 zrI sammati - tarkaprakaraNam karmaNi niyujyamAnamavagacchati, tadavagamAccecchayaiva pravarttate'taH pravRttirapyanyathAsiddheti nAsau liddrthmvgmyti| kiJca, pravRttyanyathAnupapattyA nimittamAtrasyaivAvagatiH na vidhyarthasya pratyakSAderapi, heyamupAdeyaM cArthamavagatya nivarttante pravarttante vA jantavaH / na ca tatra vidhernirvarttakatvam pravarttakatvaM veSyate, evami - hApyabhipretaphalArthI adhyeSaNAdericchAto vA pravartteta / na cAdhyeSaNAdervyabhicArAt pravarttakatvamayuktam yathAsambhavaM pravarttakatvopapatteH, yadA'dhyeSaNA tadA tasyA eva pravarttakatvam yadA tu preSaNA tadA tasyA ev| na hi raktatantvabhAve'pi zuklebhyastebhyaH paTotpattau raktatanvato na svotpAdyapaTotpattau pariNAmikAraNatAM prtipdynte| na ca tadvyatirikto'nyaH kazcit tatra pariNAmikAraNatvAmAsAdayati / kiJca, dhAtvartho'pi yadi dhAtunA pariniSpanno'bhidhIyate tadA na vidheH puruSaprerakatvamabhyupagantavyam dhAtvarthasya niSpannatvAt / sAmAnyapadArthavAdinAM tu dhAtvabhidheyasya kathaM puruSavyApArasAdhyatvam sAmAnyasya nityatayA sAdhyatvA'nupapatteH ? na ca vizeSa utpAdyo dhAtuvAcyaH, tena saha nityatayA * vidhi kI pratIti para do vikalpa do vikalpa aura bhI hai, (1) vAkyazravaNa ke bAda vidhi kA avabodha hotA hai yA (2) puruSapravRtti kI anyathA anupapatti se usa kA bhAna hotA hai ? prathama pakSa saMgata nahIM hai, kyoMki vAkya zravaNa bAda adhyeSaNAdi se viziSTatayA puruSa kI hI puruSa ko pratIti hotI hai / 'yaha vAkya mujhe kriyA meM niyukta kara rahA hai' aisA hI bhAna puruSa ko hotA hai ( na kI vidhi kA ) / isa bodha ke bAda to phalecchA se hI puruSa kI pravRtti hotI hai / ataH puruSapravRtti kI anyathA = vidhi ke vinA, anupapatti na hone se, pravRtti vidhi ke binA bhI siddha hone se, dUsare vikalpa meM, puruSapravRtti kI anyathA anupapatti bhI liTpratyayArtha vidhi kI bodhaka nahIM ho sakatI / yaha bhI dhyAna rahe ki pravRtti kI anyathA anupapatti to sirpha nimittamAtra kA bodha karAyegI na ki usa nimit ke rUpa me vidhyartha kA bhI, kyoMki nimitta to pratyakSAdi koI bhI ho sakatA hai, pratyakSAdi se bhI jantuvarga heya-upAdeya kA viveka prApta karake nivRtti - pravRtti karate haiM / pratyakSAdi se hone vAlI nivRtti - pravRtti meM vidha ko nivarttaka yA pravarttaka nahIM mAnA jAtA, to phira yahA~ bhI svargAdi iSTa phala kA abhilASI adhyeSaNA se athavA icchA se yathAsambhava pravRtti kara legA, vidhi ko mAnane meM koI pramANa nahIM hai| pahale adhyeSaNA - preSaNA meM vyabhicAra darzAyA hai, ataH adhyeSaNA Adi ko pravarttaka yadi kahA jAya ki nahIM mAnA jA sakatA to yaha galata hai kyoMki adhyeSaNAdi meM bhI yathAsambhava ( jaba jo upasthita ho una meM) pravarttakatA ghaTa sakatI hai, jaise dekhiye ki preSaNA ke badale jahA~ adhyeSaNA maujUda hai vahA~ adhyeSaNA pravarttaka hogI, jahA~ adhyeSaNA nahIM hai preSaNA hai - vahA~ preSaNA pravarttaka hogii| yadi eka prakAra kA kAraNa maujUda na hone para dUsare prakAra ke kAraNa se kAryaniSpatti ke sthala meM vyabhicAra doSa mAnA jAyegA to raktatantu Adi kI kAraNatA kA bhaMga hogA / rakta tantuoM ke na hone para zveta tantuoM se vastra kI utpatti hotI hai, isa kA matalaba yaha kabhI nahIM hai ki rakta tantuoM se utpanna honevAle vastra ke prati rakta tantu upAdAna kAraNa na banate ho| jahA~ zvetAdi tantu nahIM hai sirpha rakta tantu maujUda hai aura vastrotpatti hotI hai vahA~ rakta tantu ke alAvA aura koI upAdAna kAraNa bana hI nahIM sakatA / * niSpanna dhAtvartha dhAtuvAcya ho taba vidhi nirarthaka yaha bhI vicArayogya hai ki yadi dhAtvartha niSpanna hI hai aura vaha dhAtu se pratipAdya mAnA jAya to vidhi Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 sambandhA'yogAt / na hyanityena nityaH sambandho ghaTate'bhyupeyate vA, vAcya-vAcaka-tatsambaddhAnAM pareNa nityatvAbhyupagamAt / api ca vidheH pravartakatve kArakatvaM syAt na prAmANyAm icchA-prayatnAderiva tathAtve tadanupapatteH, pravartakatvaM ca yathoktanyAyAdanupapannam / evaM 'brAhmaNaM na hanyAt' iti pratiSedhavidhirapi pratikSipto dRssttvyH| tathAhi - ayaM puruSa va prerayatIti vaktavyam nArthe, 'bhAvanAyAM dhAtvarthe vA? tatra yadi nArthe vidhiH puruSaM pravarttayati - tadayuktam, natrarthasyAbhAvarUpatvAt tatra vidheH prerakatvA'sambhavAt / na hi akriyAtmake naJarthe kasyacit prerakatvamupapattimat / atha vadhapravRttaM puruSaM nivarttayati pratiSedhavidhiH - ayuktametat, pratiSedhenaiva nivarti(ta)tvAd vidhestatra nairarthakyAt / atha pratiSedhaniSiddhasyA'nivRttestatra vidhirAzrIyate, vidhiniSiddho'pi yadi na nivarttate tadA kimAzrayaNIyam ? atha bhAvanAyAM vidheH pravartakatvam - ayuktametat, rAgata eva tasyAmasya pravRtteH vidheyarthyAt / na ca dhAtvarthe'pi tamasau pravarttayati, tatrApi rAgAdevA'sya pravRtteH / vidhirhi apravRttapravartakaH, rAgAt pravRttasya ko puruSa kA pravartaka mAnanA niSphala hai kyoMki dhAtvartha to svataH niSpanna hai, phira pravRtti Avazyaka nahIM hai to vidhi ko pravartaka mAnane se lAbha kyA ? tathA, jAti ko padArtha mAnane vAle mImAMsaka ke mata meM jo dhAta-vAcya sAmAnya hai vaha paruSa-pravatti kA sAdhya hI nahIM ho sakatA, kyoMki sAmAnya nitya hai isaliye usa meM sAdhyatA nahIM ghttegii| yadi vizeSa ko dhAtuvAcya mAnA jAya to yaha bhI durghaTa hai, kyoMki vizeSa bhI nitya hai ataH nitya hone ke kAraNa vizeSa ke sAtha dhAtu-pada kA koI sambandha ghaTa nahIM sakatA anitya ke sAtha nitya kA sambandha durghaTa hai, koI svIkAra bhI nahIM karatA, kyoMki prativAdI to vAcya-vAcaka aura una ke sambandha ko nitya mAnane vAlA hai| nitya-nitya kA koI sambandha nahIM hotaa| yaha bhI vicAra kiyA jAya ki vidhi ko pravartaka mAnA jAya to vaha kAraka ho sakatA hai lekina pramANabhUta kaise ho gayA ? kAraka to icchA aura prayatnAdi bhI hote haiM kintu unheM 'pramANabhUta hI ho' aisA nahIM mAnA jAtA to vidhi meM bhI usI taraha prAmANya durghaTa hai| prAmANya durghaTa hone ke bAvajUda upara kahe yuktisaMdarbha ke anusAra vaha pravartaka bhI nahIM ho sktaa| * niSedhaka vidhi kA nairarthakya * jaise yAgAdi kA vidhAyaka vidhi pramANa se asaMgata hai vaise brAhmaNahatyA kA niSedhaka vidhi bhI vAstava meM pramANa se durghaTa hai ataH usa kA bhI pratikSepa yuktisaMgata hai| kaise yaha dekhiye - brAhmaNa hatyA kA niSedhaka 'brAhmaNa kA ghAta nahIM karanA' yaha vidhi puruSa ko kahA~ pravRtta karatA hai yaha btaaiiye| kyA nArtha niSedha meM ? bhAvanA meM ? yA dhAtvartha meM ? vidhi naJartha meM puruSa ko pravRtta kare yaha yuktiyukta nahIM hai, kyoMki nArtha to abhAvAtmaka hai, vidhi kabhI abhAva meM preraka nahIM bana sakatI / naJartha kriyAtmaka nahIM hai ataH akriyArUpa naJartha meM koI bhI pravartaka nahIM ho sktaa| yadi kahA jAya ki vadha meM pravRtta puruSa ko niSedhavidhi rokatI hai, to yaha bhI ayukta hai kyoMki rokane kA kAma to naJartha niSedha se hI ho jAtA hai ataH niSedhavidhi to vahA~ nirarthaka hai| yadi kahA jAya ki naJartha niSedha se bhI jo nahIM rukatA usa ko rokane ke liye niSedhavidhi zaraNya hai, to yahA~ bhI prazna hai ki niSedhavidhi se bhI jo nahI rukatA taba kauna zaraNya hogA ? niSedhavidhi bhAvanA meM bhI pravartaka nahIM ho sktii| kyoMki rAga se hI bhAvanA meM pravRtti ho jAyegI, usa ko rokane ke liye vidhi nirarthaka hai| dhAtvartha meM bhI vidhi pravRttikAraka nahIM hai, kyoMki vahA~ bhI rAga (icchA) se hI pravRtti hotI hai| vidhi to apravRtta kA pravartaka honA cAhiye, jahA~ vidhi ke vinA bhI rAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam ca pravarttane vidhitvAyogAt / atha nasambaddhabhAvanAyAM vidhiH pravarttayati / na, nArthasambaddhAyAstasyAH abhAvarUpatvena pravRttiviSayatvA'yogAt / na ca bhAvanAyAM hananaviziSTAyAM rAgAt pravarttamAnaH puruSaH pratiSedhaparyudastAyAM vidhinA niyujyate, abhAvaviziSTAyA bhAvanAyA vidhiviSayatva'yogAt / na cAsau hananAbhAvaviziSTA vidhiviSayatAM pratipadyate, amAvasyAvyApArarUpatayA bhAvanAM prati vyavacchedakatvA'yogAt / na ca hantinajupahitaH abhakSyA'sparzanIyanyAyena hananavyatiriktadhAtvarthA'ntarAbhidhAyakatvAt tadavacchinnAM bhAvanAM prakAzayati, sA ca vidhergocaratAM pratipadyata - iti vaktavyam yato bhAvanAyAM hananavyatiriktadhAtvarthamAtraviziSTAyAM vidheH pravartakatvameva na nivarttakatvam pravartakatvaikarUpatvena tasyA'bhyupagamAt, tacca yathA tasya na sambhavati tathA pratipAditameva / tanna mImAMsakAbhiprAyeNa vidheH pravartakatvaM nivarttakatvaM vA sambhavati / tena - _ 'sAdhane puruSArthasya saMgirante tryiividH| bodhaM vidhau samAyattam ...... // ( se pravRtti sambhava hai usa meM yadi koI anya pravartaka kalpita kiyA jAya to usa meM vidhitva saMgata nahIM hogA kyoMki vidhi to anyathA apravRtta kA hI pravartaka honA caahiye| * nasambaddha bhAvanAdi meM vidhi kA pravartakatva ayukta * yadi kahA jAya ki - vidhi aviziSTa naJartha, bhAvanA aura dhAtvartha pratyeka meM pravartaka na ho to koI hAni nahIM hai, nasambaddhabhAvanA meM arthAt niSedhAnvita bhAvanA meM pravartaka hogA - to yaha saMgata nahIM hai, kyoMki nArthasambaddha bhAvanA abhAvarUpa hai, abhAvarUpa hone se vaha pravRtti kA viSaya hI bana nahIM sktii| yadi kahA jAya - naJarthaviziSTa dhAtvartha meM pratiSedhavidhi puruSa ko pravRtti karAyegI - to yaha bhI asAra hai kyoMki dhAtvartha bhI naJarthaviziSTa hone para abhAvarUpa hone se pravRtti kA gocara nahIM bana sakatA / yadi kahA jAya ki dhAtuviziSTa bhAvanA meM puruSa rAga se pravRtti karane jAtA hai taba vidhi usa ko niSedhaviziSTa bhAvanA kI ora moDa detA hai - to yaha bhI asaMgata hai kyoMki abhI kaha Aye haiM ki abhAvaviziSTa bhAvanA abhAvarUpa hone se vidhi kA viSaya nahIM ho sakatI, kyoMki vidhi hara hameza bhAvasparzI hotA hai| yahI kAraNa hai ki ghAtAbhAvaviziSTa bhAvanA bhI vidhi-viSaya nahIM bana sakatI, kyoMki vyavacchedavyApArayukta ho vahI vizeSaNa ho sakatA hai, abhAva vyApArazUnya hone se vyavacchedaka nahIM hai ataH vaha bhAvanA kA vizeSaNa na hone se ghAtAbhAvaviziSTa bhAvanA ho nahIM sktii| __ yadi kahA jAya - 'jaise abhakSya-aspRzya Adi naJ se anuzliSTa zabda, bhakSaNa-sparzana kA abhAva nahIM kintu una se atirikta bhakSaNa-sparzana-anaucityarUpa artha kA pratipAdana karatA hai vaise hI naanuzliSTa han dhAtu bhI ghAta-atirikta anya dhAtvartha kA yAnI ghAta-anaucitya kA pratipAdaka hotA hai aura tathAvidhadhAtvartha se viziSTa bhAvanA vahA~ prakAzita hotI hai, aisI bhAvanA vidhi kA gocara ho sakatI hai|' - to yaha ucita nahIM hai, kyoMki yahA~ vidhi ghAtabhAvanA kA nivarttaka to nahIM hogA, hogA to sirpha ghAtabhinna dhAtvarthaviziSTa bhAvanA meM pravartaka hI hogA, kyoMki Apa ke mata se vidhi sirpha pravartaka hI hai| vaha bhI sambhavArUDha to nahIM hai yaha pahale batAyA huA hI hai| niSkarSa, mImAMsaka mata meM vidhi kisI kA bhI pravartaka yA nivarttaka honA sambhava nahIM hai| ata eva "sAdhane puruSArthasya..." ityAdi zloka se jo kahA gayA hai ki - tIna 4. 'bodhavidhau' iti pUrvamudrite / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 337 ityaadysNgtaarthaabhidhaanm| ye tu bhAvanAM vAkyArthatvena pratipAdayanti - bhAvanA hi bhAvye'rthe svargAdike puruSasya vyApAraH 'bhAvyaniSTho bhAvakavyApAro bhAvanA' ( ) iti vacanAt / sA ca 'kiM kena katham' iti tryaMzaparipUrNA - "kim' ti svarga 'kena' iti darza-pUrNamAsyAdinA bhAvayan, 'katham' iti itikarttavyatAM darzayati prayogAdivyApArarUpAm / iyamitthaMbhUtA bhAvanA padArthapratipAdyA padAnAM vAkyArthapratipAdane sAmarthyAbhAvAt / tAni hi svArthapratipAdanamAtreNa nivRttavyApArANi na vAkyArthabodhakSamANi, AkAMkSAsanidhi-yogyatAvacchinnAnAM padArthAnAmevAnvayavyatirekAbhyAM vaakyaarthvedktvprtiptteH| tathAhi - padazravaNAbhAve'pi yadA zvetaguNaM dravyaM pazyati, azvajAtiM ca 'heSA' zabdAt anuminoti, kriyAM ca khuravikSepAdizabdena ca budhyate - tadA 'zveto'zvo dhAvati' ityavagacchati / uktaM ca - 'pazyataH zvetimArUpaM heSAzabdaM ca shrRnnvtH| padavikSepazabdaM ca zvetAzvo dhAvatIti dhiiH||' (zlo0 vA. vAkyA0 zlo0 358) veda ke vettAoM kA kahanA hai ki puruSArtha ke sAdhana kA bodha vidhi ko samAyatta hai.... ityAdi - vaha bhI asaMgatArtha kA pratipAdana hai| * padArthapratipAdya bhAvanA hI vAkyArtha - mImAMsaka * kucha paNDita mAnate haiM ki bhAvanA hI vAkyArtha hai| bhAvanA kyA hai ? bhAvya svargAdi artha sambandhI puruSa kA vyApAra hI bhAvanA hai| yaha zAstravacana hai ki 'bhAvaka (puruSa) kA bhAvyaniSTha vyApAra bhAvanA hai|' yaha bhAvanA tIna aMzo meM pariparNa vyApta rahatI hai - (1) kiM = kyA. (2) kena = kauna se sAdhana se. (3) katham = kisa prakAra se ? - yahA~ 'kiM' kA uttara hogA svargAdi, 'kena' kA uttara hai darzapUrNamAsIsaMjJaka yAgavizeSa se bhAvanA kI jAya, aura 'kaise' yaha prazna itikarttavyatA kA prazna hai - uttara hai ki prayoga Adi vyApAra svarUpa itikarttavyatA se| aisI tIna aMza vyApta bhAvanA jo ki vAkyArtharUpa hai usa kA pratipAdaka kauna hai - isa prazna kA uttara abhihitAnvayavAdI detA hai, padArthoM se hI bhAvanA (=vAkyArtha) kA nirupaNa hotA hai, na ki padoM se| padoM meM yaha sAmarthya hI nahIM hai ki ve vAkyArtha kA bodha karA ske| pada to apane apane artha kA (padArtha kA) bodha karA kara hI caritArtha ho jAte haiM, ataH ve vAkyArthabodha karAne ke liye sakSama nahIM hote| padArtha hI saMnidhi, yogyatA, AkAMkSAdi ke sahayoga se vAkyArtha ke pratipAdaka hote haiM - yaha tathya anvaya-vyatireka sahacAra bala se jJAta hotA hai| kaise yaha dekhiye - * zveta azva dauDatA hai - aisI buddhi kA udAharaNa * (pahale anvaya sahacAra pradarzana) padoM kA zravaNa nahIM hai usa avasthA meM jJAtA dUra se Ate hue (azva) zvetaguNavAle dravya ko dekhatA hai, heSArava sunAI detA hai ataH azva jAti kA anumAna ho jAtA hai aura pAdanikSepadhvani se dhAvana kriyA kA bhAna huA - taba zveta guNa rUpe padArtha kA pratyakSa se jJAna, azvajAti kA anumAna se aura dhAvanakriyArUpa padArtha kI upasthiti dhvani se huI - isa prakAra padArthoM kI upasthiti ho jAne para una padArthoM meM AkAMkSAdi ke sahayoga se jJAtA ko yaha bodha ho jAtA hai jo 'zveta azva dauDatA hai' isa vAkya se bhI hotA hai| zlokAvArttika meM kahA hai ki 'zvetarUpa ko dekhane vAle, heSArava sunanevAle aura khuranikSepa kI TaoNpa ko sunane vAle jJAtA ko 'zveta azva dauDa rahA hai' yaha buddhi hotI hai' - yaha anvaya sahacAra huaa| (aba vyatireka sahacAra pradarzana) dUsarI ora, jaba mAnasa apacAra yAnI koI mAnasika vikSepa rahatA hai taba padoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam yatra cApacArAt mAnasAt zrRNvannapi padAni padArthAn nAvadhArayati tatra na bhavati vAkyArthapratyaya iti vyatirekabalAt padArthAnAM vAkyArthAvedakatvamavasIyate / uktaM ca ( zlo0 vA0 vAkyA0 zlo0 330331) 'bhAvanaiva hi vAkyArthaH sarvatrAkhyAtavattayA / / * anekaguNajAtyAdivikArArthAnuraJjitA / ' ete'pyayuktavAdina eva, puruSavyApArasya tadvyatiriktasya prAk pratiSiddhatvAt vAkyArthAnupapatteH / tatsattve'pi yadyasau padArthAdabhinnastadA padArtha eva syAt na vAkyArthaH / tathA ca kutaH padArthagamyatA ? na ca padArthasya sAmAnyAtmakatvAt kAryatA, tato na dharmarUpatA, tathA ca pratyakSAdigocaratvAt codanAyAstadanuvAdakatvena tadviSayatvena pravarttamAnAyA na prAmANyaM syAt ityuktaM prAk / na ca padAnAmapi prAmANyaM smRtyutpAdakatvena bhavadbhirabhyupagamyate - 'padamapyadhikAbhAvAt smArakAnna viziSyate' (zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 107 ) ityabhidhAnAt / tathA ca na kvacidarthe zAbdasya prAmANyaM bhavet / atha kriyAkArakasaMsargarUpaH padArthAdarthAntaraM vAkyArthaH / nanu asAvapi yadyanityaH tadA kArakasampAdyaH padArthasampAdyo vA ? na kArakasampAdyaH, svakRtAntaprakopAt / padArthotpAdyatve'pi ya eva ko sunane para bhI padArthoM kI upasthiti na hone se vAkyArtha kA bodha nahIM hotA hai| yaha vyatireka sahacAra hai / ina donoM se yaha phalita hotA hai ki padArtha hI vAkyArtha ke nivedaka haiM na ki padasamUha / zlokavArttika meM kahA gayA hai 'aneka guNa-jAti Adi kArakArthoM se anurakta bhAvanA hI sarvatra AkhyAta (kriyApada) vizeSita hone se vAkyArtha hotI hai / ' tAtparya yaha hai ki 'zukla gAya' ityAdi vAkyoM meM bhI 'gacchati' ityAdi AkhyAta kA adhyAhAra karanA hI paDatA hai isa liye AkhyAtavAcya bhAvanA hI zuddha vAkyArtha hai, usa meM hI aneka guNAdi anya padArtho kA anvaya kiyA jAtA hai| isa prakAra aneka padArthoM se anvita AkhyAtArtha bhAvanA hI vAkyArtha hai / isa se yahI niSkarSa nikalatA hai ki anya padArthoM se anvita padArtha hI vAkyArtha hotA hai / 338 - * ekAntavAda meM puruSavyApArasvarUpa vAkyArtha kA asaMbhava * ye paMDita bhI ayuktavAdI haiM kyoMki ekAntavAdIyoM ke mata meM puruSa se atirikta puruSavyApAra kA pahale hI pratikSepa kiyA jA cukA hai, ataH puruSavyApAra vAkyArtharUpa ho yaha saMgata nahIM hai / kadAcit kisI taraha puruSavyApAra kI siddhi kara lI jAya to vaha yadi padArtha se abhinna hogA to padArthasvarUpa hI huA na ki vAkyArtharUpa, taba vAkyArtha padArthagamya hai aisA kahane kA kyA matalaba ? tathA sAmAnya ko vAcyArtha mAnane vAle ekAntavAdi ke mata meM sAmAnyAtmaka padArtha nitya hone se kAryarUpa nahIM ho sktaa| kAryarUpa na hone se vaha dharmarUpa bhI nahIM ho sakatA / uparAMta, sAmAnyAtmaka nitya padArtha pratyakSAdigocara bhI ho sakatA hai| ataH codanA anyapramANAdhigata artha kI anuvAdaka ho jAne se, tathAvidha artha ke viSaya meM pravRtta hone vAlI codanA ko pramANa nahIM mAnA jA sakegA, pahale bhI yaha bAta ho gayI hai / dUsarI ora, Apa ke mata meM pada to mAtra padArtha kI smRti upasthiti kAraka hone se ( adhikagrAhI na hone se ) usa ko pramANa nahIM mAnA jAtA / zlokavArttika meM kahA 'Adhikya na hone se pada bhI smRtikAraka se pRthag nahIM hai|' aba pariNAma yaha hogA ki zAbda pramANa hI lupta ho jAyegA kyoMki pada to vAcaka hI nahIM hai / ( sirpha smAraka haiM / ) = hai * kriyA-kArakasaMsargarUpa vAkyArtha kI AlocanA * yadi kahA jAya vAkyArtha aura padArtha abhinna nahIM hai, pRthag hai / 'caitraH pacati' yahA~ 'caitra' pada kA * 'dikArArthA' iti pAThaH zlokavArttike / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 padArthAstasyotpAdakAsta eva yadi jJApakAstadA pUrvaM kiM jJApakA utotpAdakA" iti vaktavyam"yadi prAk jJApakAH tadA tadutpAditaM jJAnamavidyamAnavAkyArthaviSayatvAt kezondukAdijJAnavat apramANaM syaat| 'karttavyatayA te taM jJApayanti' iti cet ? na, tasyAmapi bhaavaabhaavobhyaanubhyviklpaantikrmaat| 'Adyavikalpe tatkarttavyatAyA bhAvasvabhAvatayA vidyamAnavAkyArthaviSayA codanA syAt, tathA ca vidyamAnopalambhanatva-tatsamprayogajatvopapatteradhyakSavad na bhAvanA'rthaviSayA syAt / 'athAbhAvasvabhAvA karttavyatA / na, abhAvasya tucchatayA kartumazakteH / atucchatve'pi svena rUpeNa vidyamAnatvAt karttavyatA'sambhavAt / na cAbhAvaviSayaM codanAyAH paraiH prAmANyamabhyupagamyate, abhAvapramANaviSayatvAccAbhAvasya tadviSayatve codanAyAH anuvAdakatvAt aprAmANyaprasaGgazca / 'na cobhayAkAratA'pi, ubhayadoSaprasakteH / ' anubhayavikalpe'pi codanAjanitajJAnasya nirviSayatAprasaktiH / atha te taM prAg utpAdayanti pazcAd jJApayantItyabhyupagamaH so'pi anupapannaH vidyamAnArthaviSayatvena codanAyAH pratyakSAdyavagatArthagocaratvAdaprAmANyaprasakteH / atha nityo vAkyArthaH padArthaiH pratipAdyate / nanvenaM - padArtha caitra hai aura 'pacati' kA padArtha hai pAkakriyAnukula kRti, aba vAkyArtha hogA kriyA meM kAraka kA saMsarga, yAnI caitra kA pAkakriyA ke sAtha jo saMsarga bhAsita hotA hai vahI vAkyArtha hai / to yahA~ do vikalpa hoge ki yaha vAkyArtha anitya hai yA B nitya ? yadi anitya hai to kArakasampAdya hai yA padArthasampAdya ? kAraka sampAdya hai aisA mAneMge to Apa kA siddhAntarUpI yamarAja kopAyamAna hogA, kyoMki Apa ke mata meM vAkyArtha kArakasampAdya nahIM padArthasampAdya hI mAnA gayA hai| yadi yaha dUsarA vikalpa mAna leMge to yahA~ vikalpa hai| jo padArtha vAkyArtha ke utpAdaka haiM ve hI yadi usa ke jJApaka mAne jAya to pahale ve usa ke jJApaka haiM aura bAda meM utpAdaka ? kyA pahale utpAdaka aura bAda meM jJApaka ? Jain Educationa International 339 - * asat vAkyArtha kI jJApakatA ke Upara vividha vikalpa * prathama vikalpa 'yadi kahA jAya ki padArtha pahale vAkyArtha kA jJApaka haiM, bAda meM utpAdaka; to yahA~ jJApaka padArthoM se vAkyArtha kA jJAna vAkyArtha kI asadavasthA meM utpanna ho jAne se kezoNDukAdi asat padArtha ke jJAna kI taraha avidyamAna viSaya sparzI hone se pramANabhUta nahIM hogA / yadi aisA kahA jAya ki 'jJApaka padArtha vAkyArtha ko karttavyarUpa se paricita karAtA hai ataH apramANa nahIM ho sktaa|' to yahA~ bhI cAra vikalpa haiN| jJAta karAyI jAne vAlI karttavyatA usa samaya 'bhAvAtmaka sadrUpa hai ? 'yA abhAvAtmaka hai ? yA 'ubhayAtmaka hai? yA 'anubhayAtmaka ? karttavyatA bhAvAtmaka hone se usa kI jJApaka codanA vidyamAnavAkyArthaviSayaka ho jAyegI / vAkyArtha vidyamAna hone se usa ke jJAna meM vidyamAna kA upalambhakatva aura sat - saMnikarSajanyatva bhI ghaTa sakatA hai jaise ki pratyakSajJAna meM hotA hai| isa sthiti bhAvanA arthasparzI yAnI pramANabhUta nahIM rahegI, kyoMki bhAvanA to asiddhasAdhanasparzI hotI hai / yadi karttavyatA ko abhAvAtmaka mAnI jAya to vaha bhI saMgata nahIM hai kyoMki tuccha hone abhAva karttavyarUpa nahIM ho sakatA / yadi tucchasvarUpa na ho kara vaha anya koI svarUpa se hai to vaha jisa svarUpa se vidyamAna hai usa svarUpa se siddha hone ke kAraNa karttavyabhUta nahIM ho sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki abhAva to abhAvapramANa kA viSaya hotA hai, codanAgocara nahIM ho sakatA ata eva abhAva ke viSaya meM mImAMsako ne codanA ko pramANa nahIM mAnA hai / yadi codanA ko bhI abhAvaviSayaka mAneMge to codanA abhAvapramANAdhigata abhAva kI anuvAdaka mAtra hI ho jAne se usa meM aprAmANya prasakta hogA / tIsare vikalpa meM yadi karttavyatA ko bhAva- abhAva ubhayasvarUpa mAnA jAya to eka-eka pakSa meM kahe gaye For Personal and Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam vidyamAnArthagocaratvaM codanAyAH syAt tathA ca 'trikAlazUnyakAryarUpArthaviSayavijJAnotpAdikA codanA' ityabhyupagamavyAghAtaH / api ca vAkyArthamavabodhayantaH padArthA kiM zabdapramANatayA'vabodhayanti utAnumAnatvena Ahosvit 'arthApattitaH utasvit pramANAntaratveneti vikalpAH / yadyAdyo vikalpaH sa na yuktaH pdaarthaanaamshbdaatmktvaat| `atha dvitIyaH so'pi na yuktaH, padArthAnAM vAkyArthAvinAbhAvitvena prAgaprati - patteH : anumAnAnavatArAt / na ca vAkyArthasya pramANAntarA'gocaratvAt padArthavyApakatA'navagatA anumAnagocaraH, anyatrApi tathAbhAvaprasakteH / vAkyArthavinAbhAvitvAvagame vA padArthAnAM codanAyA anuvAdarUpatAprasakteraprAmANyAnuSaGgaH / na ca padArthAnAM pakSadharmatA kvcidvgmyte| na ca tdvgmvytirekennaanumaanprvRttiH| na cArthApattirUpatvena padArthA vAkyArthamavabodhayanti 'codanAlakSaNo'rtho 340 sabhI doSa mila kara isa pakSa meM prasakta hoNge| ( athavA sApekSarUpa se ubhayAtmaka mAnane para anekAntavAdapraveza prasakta hogaa|) yadi 'bhAva yA abhAva meM se eka bhI nahIM' yaha cauthA vikalpa mAnA jAya to codanAjanya jJAna viSayazUnya bana kara rahegA kyoMki bhAva yA abhAva koI bhI usa kA viSaya nahIM hai / yadi kahA jAya padArtha pahale vAkyArtha ko utpanna karate haiM bAda meM usa ke jJApaka banate haiN| to yaha bhI asaMgata hai, kyoMki taba vAkyArtha utpanna yAnI vidyamAna hone se usa kI jJApaka codanA vidyamAnArthaviSayaka bana jAyegI aura vidyamAnArthagrAhakapratyakSAdi se adhigata artha ko gocara karane se codanA apramANa bana jaayegii| ye saba ^ anityapakSa meM vikalpa hue / padArthoM ke dvArA yadi nitya vAkyArtha kA pratipAdana mAnA jAya to codanA, nitya yAnI 'sadA vidyamAna' artha kI avagAhinI ho jAyegI / isa sthiti meM Apane jo mAnA hai 'codanA to kAlatrayazUnya kAryAtmaka arthaviSayaka vijJAna ko utpanna karatI hai' usa ko coTa phuNcegii| - * vAkyArthajJApaka padArtha kauna sA pramANa ? * 1 - 'zabdapramANa yaha bhI vicAra kiyA jAya - vAkyArtha kA avabodha karAnevAle padArtha kauna sA pramANa hai ? ho kara ve vAkyArthaprakAzaka hote haiM ? yA anumAna pramANa ho kara ? 'athavA arthApatti ho kara ? yA anya koI pramANa bana kara ? 3 'pahalA vikalpa ayukta hai kyoMki padArtha zabdAtmaka nahIM hote| dUsarA vikalpa bhI yukta nahIM hai kyoMki anumiti ke pahale vAkyArtha ke sAtha padArtho kA avinAbhAva gRhIta honA cAhiye kintu vaha gRhIta nahIM hai| isa liye anumAna kA avatAra azakya hai / yadi kahA jAya ki vAkyArtha meM padArthoM kI vyApakatA yAnI vAkyArtha ke sAtha padArthoM kA avinAbhAva hI anumAna kA viSaya mAnate haiM, kyoMki anya kisI pramANa se usa kA bodha sambhava nahIM hai ataH anumAnapramANa kA hI yahA~ avatAra mAnanA hogA - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki anya agni Adi anumAnasthala meM bhI A~kha mu~da kara aisA kahA jAyegA ki agni kI vyApakatA Adi anya pramANa gocara na hone se anumAna kA hI vahA~ avatAra mAnanA hogA, phira usa kI vyApakatA bhale anumAnAgocara ho| yadi kisI taraha padArthoM meM vAkyArtha ke sAtha avinAbhAva kA grahaNa anumAna se ho jAya to vAkyArtha ke anumAnagamya ho jAne para codanA meM anuvAdarUpatA kI prasakti ke dvArA aprAmANya prasakta hogA / yaha bhI jJAtavya hai ki pakSadharmatA kA jJAna na hone para anumAna nahIM hotA hai vAkyArthabodha ke samaya kisI ko yaha ehasAsa nahIM hotA ki ye padArtha pakSadharma yAnI hetu haiM, yahA~ pakSadharmatA kA jJAna na hone para bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 341 dharmaH' ityabhyupagamavyAghAtaprasakteH / na cArthApattiranumAnAd viziSyate iti prAk pratipAditatvAt / na ca pramANAntarAtmakAH santaH padArthA vAkyArthaM gamayanti, tRtIyavikalpoktadoSaprasakteH / atha 'padebhyaH padArthAH tebhyazca vAkyArthaH pratIyate' iti pAramparyeNa codanAyA dharmaM prati nimittatA tarhi zrotrAt padajJAnam tato'pi padArthavijJAnam tasmAcca dharmajJAnam iti pratyakSalakSaNo'rthaH dharmaH prasaktaH / atha sAkSAd dharmaM prati akSasya vyApArAbhAvAd na pratyakSalakSaNatA dharmasya / tarhi codanAyA api sAkSAttatra vyApArAbhAvAd na codanAlakSaNo'pi dharmaH syAt / padaM ca padArthasyApi smArakatvAd na vAcakam; na ca vAkyArthe smaryamANapadArthasambaddhatayA'vijJAte padArthasmaraNAnyathAnupapattyA pratipattiryuktA / na ca sambandho vAkyArthena saha kasyacidavagantuM zakyaH, sambandhyavagamapurassaratvAt sambandhapratipatteH, smaryamANapadArthapratipattyanyathAnupapattiM ca vinA nAnyato vAkyArthapratipattiH tAmantareNa ca nAnyathAnupapatteH pravRttiH - itItaretarAzrayapravRtterna kathaMcid vAkyArthapratipattiH syAt / sambandhAvagamamantareNApi padArthAnAM vAkyArthAvedakatve ekapadArthasamudAyasya sarvavAkyArthAvedakatvaprasaktiH / vAkyArthabodha hotA hai, ata eva anumAna niravakAza hai| `padArtha arthApattipramANa bana kara vAkyArtha kA prakAzaka ho yaha tIsarA vikalpa bhI ayukta hai, kyoMki taba arthApatti hI dharmAtmaka bana jAne se, 'codanAtmaka padArtha dharma hai' isa mAnyatA kA bhaMga prasakta hogA / tathA yaha pahale kahA jA cukA hai ki arthApatti anumAna se pRthak pramANa nahIM hai, ataH anumAnavikalpa meM kahe gaye doSa isa meM sAvakAza hoNge| yadi anya kisI pramANa ke rUpa meM padArtha vAkyArthabodha karAve yaha cauthA vikalpa svIkAra kareMge to vaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki jo tIsare vikalpa meM doSa kahA hai ki 'codanAtmaka padArtha dharma hai' isa mAnyatA kA bhaMga hogA yaha doSa yahA~ bhI sAvakAza hai| * pratyakSa artha dharmasvarUpa hone kI vipadA - yadi kahA jAya 'codanAsvarUpa artha dharma hai' isa mAnyatA ke bhaMga kA prasaMga nahIM ho sakatA kyoMki codanA paramparayA dharma ke prati nimittabhUta hai| kaise yaha dekhiye, padoM se padArtha kA bodha aura padArthoM se vAkyArthabodha hotA hai' to aisA mAnane para pratyakSasvarUpa artha (arthAt indriya) ko bhI dharma mAnanA hogA kyoMki zrotrendriya se padajJAna, padajJAna se padArthavijJAna aura padArthajJAna se dharma kA jJAna hotA hai| yadi kahA jAya ki zrotrendriya kA dharma ke prati sAkSAt yogadAna nahIM hotA, ataH dharma pratyakSarUpa yAnI indriyasvarUpa nahIM ho sakatA to pratipakSa meM kaha sakate haiM ki codanA kA bhI dharma ke prati sAkSAt yogadAna na hone se codanA bhI dharmarUpa nahIM ho sktii| dUsarI bAta, pada to padArtha kA smAraka mAnA gayA hai na ki vAcaka, jaba taka padajJAna se smaraNa kiye jAnevAle padArthoM ke sambandhi ke rUpa vAkyArtha jJAta nahIM huA taba taka padArthasmRti kI anyathAnupapatti se vAkyArtha kI pratIti honA asambhava hai / anyathAnupapatti ke liye sambandhajJAna Avazyaka hai, kintu vAkyArtha ke sAtha to kisI kA bhI sambandha jJAta ho nahIM sakatA kyoMki sambandha kA jJAna sambandhijJAnapUrvaka hI ho sakatA haiN| isa sthiti meM aisA hogA ki smaraNa kiye jAne vAle padArthoM kI pratIti kI anyathAnupapatti ke alAvA aura kisI se bhI vAkyArtha kA bodha hogA nahIM aura vAkyArthabodha ke vinA anyathAnupapatti kI prasiddhi sambhava nahIM hai isa prakAra anyonyAzrita ho jAne se vAkyArtha kI pratIti kisI bhI taraha ho nahIM skegii| yadi sambandha ke ajJAta rahane para bhI padArthoM se vAkyArtha kA bodha ho jAya to vaha vipadA hogI ki kisI bhI eka padArthavarga se samasta vAkyArthoM kA prakAza ho jAyegA, kyoMki aba sambandha ke anveSaNa kI jarUra hI nahIM hai| - Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam yadapi mAnasAdapacArAt padazravaNe'pi padArthAnavagamAd na vAkyArthajJAnaM dRSTamiti padArthAnAmeva vAkyArthAvabodhakatvamavasIyate ityuktam (pRSTha - 338) tadapyacAru, viziSTapadasamudAyAt kathaMcidabhinnasya vAkyasyaivAnavabodhAttatra vAkyArthapratItyanupapatteH, na punaH padArthAnavagamAt / na hyupahatamanaso vAkyAtmakapadAnAM zrotrasambandhamAtreNAvagamaH, na cAnavagataM svarUpeNa vAkyaM vAkyArthasaMbaddhatvena vA svArthaM pratipAdayati atiprasaGgAt / yadi copahatamanAH padAni zRNoti tadarthAn kimiti nAvadhArayati ? atha parAmarzarUpaM tadarthAvadhAraNaM tarhi padazravaNamapi nizcayAtmakamevAbhyupagantavyam atadAtmakasya tacchravaNasya svApa-pada-mUrchAdiSviva paramArthato'zravaNarUpatvAt avikalpajJAnasyAjJAnarUpatayA vyavasthApitatvAt / pUrvapadAnuviddhaM cAntyapadaM yadA vAkyam pUrvapadAni ca svAbhidheyaviziSTatayA'ntyapadapratipattikAle parAmRzyamAnAni vAkyArthapratipattijanakAni tadA padArthAnavagame vAkyasyaiva svArthAbhisambaddhatayA'navagamAt kathaM tato vAkyArthapratipattirbhavet ? ! 342 * vAkya ke anavabodha se vAkyArtha apratIti * yaha jo pahale kahA gayA thA ki (pRSTha - 338) padoM kA zravaNa hone para bhI, mAnasika vikSepa yA upaghAta ke kAraNa padArthoM kA bodha nahIM hotA isI liye vAkyArtha kA jJAna bhI nahIM hotA hai, isa liye padArtha hI vAkyArtha kA bodhaka hai yaha phalita hotA hai| yaha kalpanA galata hai kyoMki vahA~ vAkyArthabodha na hone kA kAraNa padArthabodhAbhAva nahI hai kintu viziSTapadasamUha se kathaMcid abhinna vAkya kA abodha hI hai / arthAt mAnasika vikSepa cala-vicalatA ke kAla meM vAkyazravaNa hI ThIka DhaMga se nahIM hotaa| mAnasika upaghAtavAle puruSa ke zrotrendriya ke sAtha vAkyAtmaka padoM kA sambandha hone mAtra se vAkyabodha nahIM ho jaataa| ata eva, svarUpa se ajJAta athavA vAkyArthasambandhi ke rUpa meM ajJAta vAkya apane artha ke bodha - prayojaka nahIM hote / yadi vAkya ke ajJAta rahane para bhI vAkyArthabodha ho jAyegA to vAkya na sunanevAle bhI sabhI ko vaha ho jaayegaa| yadi kahA jAya ki mAnasika upaghAtavAlA manuSya padoM ko ( vAkya ko) nahIM sunatA aisA nahIM, sunatA hI hai, taba to yaha bhI kaha sakate haiM ki vaha vAkyArtha kA avadhAraNa bhI karatA hI hai kyoM nahIM kara sakatA ? yadi kaheM ki artha kA avadhAraNa to parAmarzarUpa hotA hai jo ki mAnasika upaghAta avasthA meM sambhava nahIM hai taba to yaha bhI jAna lIjiye ki vAkyArthabodhaprayojaka padazravaNa bhI sunizcitasvarUpa ho tabhI vAkyArthabodha hotA hai, mAnasika upaghAtAvasthA meM sunizcita padazravaNa sambhava na hone se vAkyArtha bodha nahIM hotaa| anizcayAtmaka anadhyavasAyarUpa padazravaNa to nidrA, behozI aura naze kI avasthA meM bhI hotA hai kintu vaha paramArtha se zravaNarUpa hI nahIM hotaa| pahale bhI yaha sthApita kiyA gayA hai ki avikalpAtmakajJAna ajJAnatulya hI hotA hai / yadi aisI prakriyA mAnI jAya ki pUrva - pUrva padoM se saMsakta antya pada yahI vAkya hai, antya pada ke zravaNa kAla meM apane apane artha se viziSTa svarUpa meM parAmarzArUDha pUrvapada hI vAkyArtha ke bodha ke prayojaka haiM - aisI prakriyA mAnane para to spaSTa hai ki padArthoM kA bodha na hone para, vAstava meM apane artha se sambandhi ke rUpa meM vAkya kA hI bodha anupasthita hai, jaba vAkya hI isa prakAra viziSTa rUpa se ajJAta hai taba vAkyArtha kI pratIti kaise hogI ? tAtparya, isa prakriyA meM bhI vAkya ke ajJAta hone se hI vAkyArthabodha kA abhAva siddha hotA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 343 tathAhi - 'gaurgacchati' iti vAkyaprayoge gozabdAt sAmAnyavizeSAtmakaM gavArthaM gacchatyAyanyatamakriyAsApekSaM prAk pratipadyate, 'gacchati' ityetasmAcca tameva pratiniyatagamikriyAvacchinnamavagacchati, tataH kriyAdyavacchinnaH sAmAnyavizeSAtmako vAkyArtho vyavatiSThate padasamudAyAtmakAd vAkyAt padArthAtmakasyaiva tasya prtiptteH| yasminnuccarite yaH pratIyate sa eva tasyArthaH iti zAbdikAnAM vyavahArAt / yazca zabdamantareNApi adhyakSAderarthaH pratIyate na sa zabdArthaH tena 'pazyataH zvetimArUpam' (pR. 337) ityAdyabhidhAnaM prakRtAnupayogyeva / ataH - __"padAni hi svaM svamarthamabhidhAya nivRttavyApArANi, athedAnI padArthAH prAgavagatAH santo vAkyArthaM gamayanti tasmAt padebhyaH padArthapratyayaH padArthebhyo vaakyaarthprtyyH| ___ padArthAnAM tu mUlatvamiSTaM tadbhAvabhAvataH / padArthapUrvakastasmAd vaakyaartho'ymvsthitH|| (zlo0 vA0 vAkyA0 zlo0 111 u0-336 pU0)" ityAdi - yat parairuktam tadapAstaM bhavati, ato nAbhihitAnvayaH / nApyanvitAnAM kriyA-kArakAdInAmekAntato'bhidhAnam, yataH padArthaH padArthAntarasaMsakta eva yadi padenAbhidhIyate tadA prathamapadenaiva vAkyArthasyAbhihitatvAt zeSapadoccAraNamanarthakamAsajyeta, padasya ca * abhihita anvaya-vAda nirasana * kaise yaha dekhiye - 'gauH gacchati = gAya jA rahI hai' isa vAkyaprayoga meM gozabda se gamanAdi kisI eka kriyA se sApekSa sAmAnya-vizeSAtmaka 'go' arthakA pahale jJAna hotA hai| phira 'gacchati' pada se niyata gamanakriyA se viziSTa eka go kA bodha hotA hai - isa prakAra kriyAdi se viziSTa sAmAnyavizeSAtmaka hI vAkyArtha phalita hotA hai| padasamudAyAtmaka vAkya se kathaMcit padArthAbhinna hI vAkyArtha kI pratIti hotI hai| isa tathya meM zabdazAstrIoM kA yaha vyavahAra sAkSibhUta hai ki jisa ke uccAra ke bAda jo pratIta ho vahI usa uccarita pada kA artha hotA hai| zabdazravaNa ke vinA bhI pratyakSAdi se jo arthapratIti hotI hai vaha zabdArtha rUpa ho hI nahIM sakatI kyoMki vaha zabdajanya nahIM hai, ataH 'pazyataH zvetimA rUpam = zvetarUpa ko dekhatA huA...' (zveta azva daur3a rahA hai) ityAdi kA zAbdabodha ke rUpa meM prastutIkaraNa prakRta meM niSprayojana hai| isI liye abhihitAnvayavAdiyoM ne yaha jo kahA hai - ___"padasamUha to apane apane artha kA prakAzana kara ke caritArtha ho jAtA hai, aba to una se upasthita padArthoM kA samUha hI vAkyArtha kA prakAzana karatA hai, ataH 'padoM se padArthabodha, padArthabodha se vAkyArthabodha' yaha phalita hotA hai, jaise ki zlokavArttika meM kahA hai ki - "(vAkyArthajJAna ke prati) padArthajJAna kA mUlatva (kAraNatva) iSTa hai kyoMki padArthoM kA jJAna hone para vAkyArthapratIti hotI hai| isa yukti ke AdhAra para, vAkyArtha padArthamUlaka hai yaha sthApita kiyA jAtA hai|" ___ anya vAdiyoM kA yaha kathana bhI nirasta ho jAtA hai| niSkarSa, abhihitAnvayavAda saMgata nahIM hai| vAkyArthabodha ke adhikaraNa meM mImAMsakoM aura naiyAyikoM kA do paraspara viruddha mata hai| mImAMsaka abhihitAnvayavAdI hai - usa kA kahanA hai ki zAbdabodha meM padAdi se pratipAdita padArthoM ke (na ki padoM ke) paraspara anvaya se vAkyArtha kA bodha hotA hai| isa mata kA nirasana vyAkhyAkAra ne kiyA hai| naiyAyikoM kA mata hai ki saMsargamaryAdA arthAt padagata AkAMkSA se anyonya anvita padArthasvarUpa vAkyArtha kA padoM se prakAzana hotA hai| aba vyAkhyAkAra isa ke pratikSepa meM kahate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam vAkyarUpatAprasaktiH vizeSAbhidhAyitvAt, yAvanti ca vAkye padAni tAvanti vAkyAni syuH yAvantazca padArthA vAkyArthA api tAvanta eva prasajyeran / yadi ca padArthAnekatve'pi eka eva vAkyArthastadA pratipAditArthapratipAdakatvAt zeSapadArthapadAnAM paunaruktyamAsajyeta / anvitArthAbhidhAyakatve ca padasya 'gauH' ityukte 'gacchati' AdikriyAvizeSAkAGkSA na syAt tata eva kriyAvizeSasaMsargasyAvagatatvAt / na ca vizeSANAmAnantyAt samayakaraNAzakterasaMketitasya cAtiprasaGgataH pratipAdanasAmarthyA'yogAt padAnAM vizeSapratyAyanasAmarthyaM syAt / na ca kevalasAmAnyAbhidhAyi padaM sambhavati, sAmAnyasyArthakriyA'nirvartakatvena vyApitvena cAnayanAdikriyAsaMsargAbhAvAt / tatazca sAmAnyavizeSayoranyatarasyApi padenA'nabhidhAnAt kathamanvitAbhidhAnam ? sAmAnyasya nityatvAdekatvAcca padena saha saMketasadbhAvAt padArthatve'pi vAkyArthasya tatsambaddhatvenA'grahaNAt kutastatpratipattirityuktaM prAk ! ____yadi ca padAt padArthe utpannaM jJAnaM vAkyArthaparyavasAyi abhyupagamyeta cakSurAdiprabhavarUpAdijJAnaM * anvitAbhidhAnavAdi ekAntamata kA nirasana * ekAnta se, kriyA-kArakAdi anvita padArthoM kA padaprayukta abhidhAna bhI yuktiyukta nahIM hai| yadi anyapadArtha se saMsakta hI padArtha pada se vyAkhyAta kiyA jAtA ho taba to prathama pada se hI anyapadArthAnvita svapadArthasvarUpa vAkyArtha kA nirUpaNa ho jAne se zeSa padoM kA uccAraNa nirarthaka tthhregaa| evaM pada meM vAkyAtmakatA kI prasakti hogI, kyoMki usa se viziSTa arthakA abhidhAna hotA hai| tathA, jitane pada utane vAkya, isI taraha jitane padArtha utane vAkyArtha hone kI bhI anvitAbhidhAna pakSa meM vipadA aayegii| yadi kahA jAya ki 'padArtha kI bahulatA hone para bhI vAkyArtha to eka hI hotA hai - jo ki anyapadArthAnvita padArtharUpa hai' taba to eka padArtha ke dvArA jisa vAkyArtha kA pratipAdana huA, usI kA pratipAdana karane se zeSapadArthaprakAzaka padoM ke bhASaNa meM punaruktidoSa prazakta hogaa| tathA anvitAbhidhAna pakSa meM 'gauH' eka pada ke zravaNa se, gamana kriyA se anvita gAya kA bodha ho jAne se 'gacchati' Adi kriyA padoM ke adhyAhAra Adi kI AkAMkSA nahI rahegI, kyoMki 'gauH' pada se hI kriyAvizeSa kA saMsarga jJAta ho cukA hai| tathA, padoM meM vizeSArtha avabodhaka sAmarthya ho nahIM sakatA, kyoMki vizeSa ananta hone se yaha zakya nahIM hai ki pratyeka vizeSa meM pRthak-pRthak saMketa kiyA jA ske| jisa kA saMketa nahIM hai usa artha kA pratipAdana pada se zakya hogA to zazasIMga Adi ke pratipAdana kI prasakti ho sakatI hai, ataH vizeSoM kA pratipAdana zakya nahIM hone se, padoM meM vizeSArthapratIti kA sAmarthya ho nahIM sktaa| pada se kevala sAmAnya kA pratipAdana bhI asambhava hai, kyoMki sAmAnya kisI bhI arthakriyA ke sampAdana meM sakSama nahIM hai aura vyApaka bhI hai isaliye usa ke AnayanAdi kriyA kA saMsarga kisI bhI padArtha meM ho nahIM sktaa| jaba isa prakAra sAmAnya yA vizeSa - eka kA bhI pratipAdana kisI bhI pada se zakya nahIM hai taba anvitAbhidhAna kI to bAta hI kahA~ ? pahale kahA hai ki sAmAnya eka aura nitya hone se yadyapi usa meM pada kA saMketa ho sakatA hai, ataH sAmAnya kA padArtha ke rUpa meM grahaNa ho sakatA hai, kintu vAkyArtha kA padArtha ke sambandhirUpa meM grahaNa zakya na hone se vAkyArtha kI pratIti kisa se hogI yaha prazna jyoM kA tyoM hI khar3A rahatA hai| __* padajanya padArthajJAna vAkyArthaparyavasAyi mAnane meM atiprasaMga * pada kA vyApAra paramparayA vAkyArthajJAna taka khiMca kara agara yaha kahA jAya ki pada se padArthajJAna utpanna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama: khaNDa: kA0 63 345 gandhAdiparyavasitaM tadA prasajyeta / atha cakSurAdiprabhavaM rUpAdijJAnaM na gandhAdisAkSAtkAri iti nAyaM dossH| tarhi padaprabhavaM padArthajJAnamapi na vAkyArthAvabhAsi iti na tatparyavasitamabhyupagantavyam / cakSurAdergandhAdAviva padasyApi vAkyArthasambandhAnavagamAt sAmarthyAnupapatteH / na ca padAt sAmAnyamAtrapadArthapratipattAvapi tadvizeSapratipattiH syAt, vizeSarUpeNa tu pravRttyAdivyavahArasamartho vAkyArtho na saMsargamAtram tasyA'rthakriyA'kSamasya zrotranabhivAJchitatvAt, anabhivAJchitArthapratipAdakasya ca vacasa unmttkvirutsyevaa'prmaanntvaat| na ca vizeSamantareNa sAmAnyamanupapadyamAnaM saMsargavizeSamavabodhayatIti zakyaM vaktum AdhArapratipattAvapi tadvizeSapratipatterayogAt / na hi 'paya AnIyatAm' ityukte tadAdhAramAtrapratipattAvapi kuTAdivizeSapratipattiH sambhavinI / tad na anvitAbhidhAnam abhihitAnvayo vA ekAntavAdimatena sambhavI / - vidhivAkyasya ca prAmANyanirAse'rthavAdAdivAkyAnAM prAmANyamapAstameva kriyAGgatvena teSAM paraiH prAmANyAbhyupagamAt anyathA tadayogAt / taduktam 'AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyamatadarthAnAm' hotA hai aura usa se antataH vAkyArthajJAna utpanna hotA hai to phira netrAdijanya rUpAdijJAna ko bhI paramparayA gandhAdijJAna paryavasAyI mAnanA paDegA / arthAt netra se rUpajJAna aura rUpajJAna se rUpAvinAbhAvi gandha kA jJAna bhI netra se hI huA aisA mAnanA hogA / yadi kahA jA paramparayA netra se utpanna rUpajJAna gandha ke sAkSAtkArAtmaka nahIM hotA isa liye use netrajanya mAnane kA doSa nahIM hai| to phira padajanya padArthajJAna bhI vAkyArthAvabhAsI nahIM hai isaliye padArthajJAna ko vAkyArthaparyavasAyI mAnanA ucita nahIM hogA / cakSu meM jaise gandhagrahaNasAmarthya nahIM hotA vaise hI vAkyArtha ke sAtha padArtha yA pada kA sambandha ajJAta rahane ke kAraNa pada meM bhI vAkyArthabodha kA sAmarthya nahIM hotA / hA~, pada se yadyapi mAtra sAmAnyAtmaka padArtha kA bodha ho sakatA hai kintu padArthavizeSa kA arthAt vAkyArtha kA bodha usa se zakya nahIM hai / dUsarI ora vAkyArtha hI vizeSarUpa se pravRtti Adi vyavahAra ke sampAdana meM samartha hotA hai na ki saMsargamAtra / saMsarga to arthakriyA karane meM sakSama nahIM hotA, ataH usa kA jJAna bhI zrotA ko apekSita nahIM hotA / anapekSita saMsargamAtra artha kA pratipAdana karane vAlA vacana pramANabhUta nahIM mAnA jAtA jaise kisI pAgala kA pralApa / I yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki 'vizeSa ke vinA sAmAnya kA rahanA asaMgata hai usa anyathAnupapatti se pada saMsargavizeSa kA bodha karAyegA' - kyoMki AdhArAtmaka vizeSa ke vinA sAmAnya kI anyathAnupapatti se sAmAnyataH AdhArAtmaka vizeSa kA yAnI pAtra kA bodha hone para bhI viziSTa prakAra ke dhAtupAtrAdi AdhAra kA bodha honA sambhava nahIM hai / jaise 'dUdha lAo' aisA Adeza sunanevAle zrotA ko kisI sAmAnya AdhAra pAtra meM dUdha ko le jAnA yaha mAlUma paDa jAtA hai kintu kauna se AdhAra meM le jAnA ? kuTa meM yA kaTore meM isa kA bhAna nahIM hotA hai| niSkarSa yaha hai ki ekAntavAdimata meM na to anvitAbhidhAna vAda sahI hai na abhihitAnvayavAda / * arthavAdAdi vAkyoM kA prAmANya sudurghaTa vidhivAkya kA prAmANya jaba ukta rIti se gaganapuSpa tulya ho gayA to arthavAdAdi vAkyoM kA prAmANya to sudUra pratikSipta ho jAtA hai| mImAMsaka to vidhivAkyasUcita kriyA ke aGgarUpa meM upayogI hone se hI arthavAdAdi vAkyoM ke prAmANya ko gauNarUpa se svIkAra karatA hai, kriyA kA aMga na ho aise vedavAkyoM ko vaha pramANa hI nahIM maantaa| mImAMsAsUtra meM kahA hai ki 'AmnAya yAnI veda kA prayojana kriyA hI hai isa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 zrI sammati-tarkaprakaraNam (mImAMsA. 1-2-1) iti / na ca vidhyaGgatA'pi arthavAdAdivAkyAnAM parAbhyupagamena sambhavati sAmAnyadestadarthasyAsambhavena vidhyarthopakArakatvA'yogato'rthadvAreNa teSAM tdnggtvaanupptteH| na cArthakRtaM sambandhamapahAya zabdaH zabdAntarasyAGgabhAvamAsAdayatItyatiprasaGgAt / tana sAmAnyazabdArthavAdiprakalpitaM tat tadabhidheyaM sambhavatIti na prathamapakSAbhyupagamaH zreyAn / ___dvitIyavikalpAbhyupagame'pi vizeSAH kiM samuccitAH zabdavAcyAH ? uta vikalpitAH ? iti vaktavyam / yadi vikalpitA iti pakSastadA ekavizeSavyatirekeNAnyeSAM vizeSANAM na vivakSitadugdhazabdavAcyatA syAt tatazcaikapayaHparamANoranyatra tatparamANvAdau na dugdhazabdAt pratipatti-pravRttI syAtAm / samuccitAnAmapi teSAM tacchandavAcyatve ekasminnapi payasi tadbahutvaprasaGgaH parasparaviviktapayaHparamANUnAM tatrAnekatvAt / na ca tatsamuccaye'pi payaH, tadvyatirekeNa tadanabhyupagamAt tathA tasyA'pratItezca / na caikakAryakAritayA tathA vyapadezaH, tasyApi vastutve tadrUpatvAt avastutve kAryavirodhAt / liye kriyArthaka na ho vaise vedavAkya pramANa nahIM hai|' yahA~ parAmarza yaha karanA hai ki ekAntavAdI ke mata ke anusAra arthavAdAdi vAkya meM vidhi-aGgarUpatA ghaTa nahIM sakatI, kyoMki arthavAdAdi vAkyoM kA sAmAnyAdi koI artha hI ekAntavAda meM saMgata nahIM ho sakatA, to phira vidhyartha ke upakAraka hone kI to bAta hI kahA~ ? phalataH artha dvArA ve vidhi ke aMga bhI bana nahIM skte| eka zabda anya zabda kA aMgarUpa tabhI bana sakatA hai jaba usa kA usa ke sAtha koI arthakRta sambandha ho| arthaprayukta sambandha ke vinA yadi koI zabda dUsare zabda kA upakAraka bana sake to laukika zabda bhI vidhizabda kA upakAraka bana jAne kA atiprasaMga ho sakatA hai| niSkarSa yaha hai ki sAmAnya ko zabda kA vAcyArtha mAnane vAle ekAntavAdiyoM ke pakSa meM, aneka doSoM ke kAraNa sAmAnya meM zabdavAcyatA kI saMgati asambhava hai| ataH pRSTha 320 se 321 meM jina cAra vikalpoM kA nirdeza kiyA gayA hai una meM se prathama vikalpa kA aMgIkAra niSphala hai yaha siddha hotA hai| (aba taka vistRta vivecana saba prathama vikalpa kA hI huA, anya tIna vikalpoM kA vivecana saMkSepa meM aba kreNgeN|) * vizeSa zabdavAcya hai ? dUsarA vikalpa * vizeSa ko zabdavAcya mAnA jAya - yaha dUsarA vikalpa vimarzArUDha hai - samuccita (yAnI samUhabhAva meM rahe hue) vizeSoM ko zabdavAcya mAnanA yA vikalpita (yAnI pRthak pRthak) eka eka vizeSa ko ? yaha socA jAya / yadi vikalpita vizeSa ko zabdavAcya mAnA jAya to vivakSita eka 'dugdha' zabda kisI eka vizeSa (dugdha vyakti) kA vAcaka hogA kintu anya sabhI dugdhavyaktiyoM kA vAcaka nahIM bnegaa| natijA yaha hogA ki eka 'dugdha' zabda se kisI eka hI dugdha-paramANu kA bodha hogA, usa meM hI pravRtti hogI; kintu anya dugdhaparamANuoM kA bodha evaM una meM pravRtti nahIM ho skegii| ___yadi saba samucita vizeSoM ko zabdavAcya mAnA jAya to isa dUsare vikalpa meM, kisI eka dugdha (avayavIskandha) meM bhI dugdha-bahutva yAnI anekatva kI prasakti hogI, kyoMki eka dugdha (avayavI) meM bhI paraspara pRthak aneka dugdha-paramANu maujUda rahate haiN| yadi kaheM ki samuccita vizeSoM ko nahIM kintu vizeSoM ke samuccaya ko payas Adi zabdavAcya mAnA jAya to yahA~ bhI tulya doSa hai kyoMki samucita vizeSoM se atirikta koI samuccaya jaisI cIja hI nahIM hotI, na to usa kI una se pRthak pratIti hotI hai| yadi yaha kahA jAya ki - 'samuccita vizeSa mila kara eka kArya niSpanna karate haiM, ata eva ekakAryakArI hone se use eka samuccayarUpa K. payaHzabdapravRttiH ityabhiprAyaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 63 347 teSAM caikatraiva sAmarthya tasyaikasyaikaparamANurUpatve'nupalabhyatAprasaktiH anekANurUpatve ekakAryatvavirodhaH, ekasya tatkartRtvavirodhazca sthUlaikavastunastadekakAryatve tasya samAnarUpatAprasaGgaH, svArambhAvayavadravyavyApakaikarUpatvAt / evaM ca vishessmaatrvaadtyaagH| svAvayavasAdhAraNaikarUpavastvanabhyupagame'pi ca prtiniytvissyprtipttybhaavprsktiH| anekAvayavAtmakaikasthUlavastvabhAve tadAkArapratipatterabhAvAt sarvadA sarvasyAstasyAstadAkAratayaiva saMvedanAt anyonyAnuviddhA'nanuviddhavastuvyavasthApakapramANAbhAve ca pramANAntarapratipannatathAbhUtavastupratipAdakAbhidhAnasyApyasambhavAt pratiniyatapravRttihetuzAbdavyavahArAbhAvaprasaktizca / ata eva tathAbhUtavikalpajananAt 'zabdaH pramANamasatyapi bAhyasvalakSaNaviSayatve'... ityuktam / "payaH pIyatAm' ityabhidhAnotthApitavikalpAkArasya kharaviSANazabdotthApitavikalpAkArAd abhedaprasakteH sarvatra tathAbhUtavastvanubhavAbhAva eva vikalpAkArapravRtterbahiSpravRttyabhAvazca / na ca tadadhyavasAyena tatra pravRttiH, sarvadA tattattvA'grahaNe'tattvasya tattvarUpatayA tatrAdhyAropA'sambhavAt / na caivaM mRgatRSNikAsvadhyAropitodakAkArasyeva tasya prAptirbhavet / na ca svalakSaNAnubhavadvArAyAtavikalpaprabhavazabdasya saMvAditvakalpanA'pi bhavanmatena saMgatA, niraMzakSaNikamAna kara usa ko zabdavAcya mAneMge' - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki eka kArya meM bhI ye hI musIbateM khaDI haiM ki eka kArya samuccayAtmaka hai yA nahIM ? yadi vaha vasturUpa hai taba to samuccita vizeSoM se atirikta nahIM hogA aura yadi vaha avasturUpa - asat hai to usa ke kAryarUpa hone meM virodha hogA, kyoMki asat kAryarUpa nahIM hotaa| dUsarI bAta yaha hai ki ekakAryakArI samucita vizeSoM se jo eka kArya kiyA jAtA hai vaha bhI yadi eka paramANusvarUpa hI hogA to upalabdhiyogya hI nahIM hogaa| yadi vaha kArya anekaparamANurUpa hogA to una meM (eka) kAryatA kA hI virodha hogaa| evaM kAryarUpa paramANu aneka hone se usa ke kAraNa bhI eka nahIM anekAtmaka hI mAnanA paDegA, ataH kAryoM meM eka kartRtva kA virodha prasakta hogaa| yadi kisI eka sthUla vastu ko una samuccita aneka paramANuoM ke eka samuccaya kA kArya mAneMge to vaha sthUla vasturUpa kArya meM samAnarUpatA kI yAnI sAmAnyamayatva kI prasakti hogI, kyoMki apane Arambhaka avayava (paramANu) jo ki aneka haiM una sabhI ke prati vyApaka rUpa se vaha sthUla eka vastu 'samAna kArya rUpa' hai| phalataH sAmAnyAtmakatva kI prasakti hone se vizeSarUpatA kA vilopa prasakta hogaa| * anekAvayavAtmaka sthUla avayavI kA apalApa azakya * yadi vizeSalopa ke aniSTa se bacane ke liye apane avayavoM meM sambaddha sAdhAraNa eka sthUla vastukA apalApa kiyA jAya to niyata eka viSaya kA zabda se bodha nahIM ho skegaa| dUsarI vipadA yaha hai - yadi jainamatasammata anekAvayavAtmaka hI eka sthUla avayavI vastu kA svIkAra nahIM kareMge to Ayata-vRtta Adi niyata vastuAkAroM kI pratIti asambhava ho jAyegI, jaba ki sabhI dRSTAoM ko sarvakAla meM koI bhI sthUla vastu kisI eka viziSTAkAravAlI hI saMvidita hotI hai| anekAntamatAnusAra, hara koI vastu eka-dUsare se kathaMcit anuviddha evaM ananuviddha hI pramANagocara hai, yadi aisI vastu ke sthApaka pramANa kA apalApa kiyA jAyegA to anya pramANa se prasiddha aise nAmAbhidhAna kA bhI asaMbhava prasakta hogA jisa nAmAbhidhAna se (udA0 citrapada se) anekAntAtmaka vastu kA hI pratipAdana kiyA jAtA hai| isa kA natIjA yaha hogA ki niyatapravRttikAraka zabdavyavahAra kA bhI lopa prasakta hogaa| jaba anekAntavAda na svIkArane para zAbda vyavahAra hI zUnya prasakta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam paramANusvalakSaNAnubhavasyAbhAvAt anyasya cAnabhyupagamAt / abhyupagame vA zabdasyAnekAntavastuviSayaprAmANyaprasaGgaH trirUpaliGgapratipAdakavAkyavat pAramparyeNa tasya tatra pratibandhAt / na caivamapi vizeSaikAntasiddhiH ubhayavAdaprAptiprasaGgAt / tanna dvitIyavikalpasyApi saMbhavaH / 'tRtIyavikalpo'pi pratyekapakSabhAvidoSaprasaGgato'nabhyupagamaviSayaH / na ca parasparanirapekSayoH sAmAnyavizeSayorasattve tadArabdhobhayavAdo yuktaH aGgulIdvayAbhAve tatsaMyogavat / 348 ho jAtA hai, taba ekAntavAdI bauddhoMne jo yaha kahA hai ki ' zabda yadyapi bAhya svalakSaNAtmaka vastugocara nahIM hotA phira bhI vastuprApaka vyavahAra meM prayojaka vikalpa ko paidA karane se pramANabhUta hotA hai' yaha ayukta ThaharegA, kyoMki ekAntavAda zAbdavyavahAra ko hI lopa prasakta hai, kAraNa, yathArtha vastu kA bodhaka koI nAma hI ho nahIM sktaa| phalataH, 'kharazRMga' zabda se janita vikalpa kA AkAra aura 'dUdha pIo' ina zabdoM se janita vikalpa kA AkAra donoM samAnarUpa se asadAkAra svarUpa ho jAne se una meM koI bheda nahIM rhegaa| bheda nahIM rahane kA kAraNa yaha ki donoM vikalpoM ke AkAra kI pravRtti vAstavika vastugocara anubhava ke viraha meM hI huI hai / pariNAma yaha AyegA ki bAhyavastugocara pravRtti kA hI uccheda ho jAyegA / yadi yaha kahA jAya ki pravRtti kA uccheda nahIM hogA kyoMki vikalpa se vastu kA yathArthajJAna na hone para bhI vastu kA adhyavasAya to hotA hI hai aura aise mithyA adhyavasAya se bhI pravRtti ho sakatI hai| - to yaha nitAnta galata hai kyoMki mithyA adhyavasAya se pravRtti usI vastu ke bAre meM ho sakatI hai jaba kabhI usa vastu ke bAre meM pahale kabhI tAttvika grahaNa ho cukA ho / kintu Apake mata meM to vikalpa se kabhI vastutattva kA grahaNa huA hI nahIM, taba atattva meM tattvarUpatA ke adhyAropa adhyavasAya hone kA sambhava hI kahA~ hai jisa se pravRtti ho ske| pahale kabhI satyajala kA vikalpa huA ho taba kabhI mRgamaricikA meM jalAkAra ke adhyAropa ke dvArA usa ke liye pravRtti honA sambhava hai, kintu tAttvika jala kA vikalpa se grahaNa hI nahIM huA, to usa se pravRtti aura satya jala kI prApti kA sambhava kahA~ rahatA hai ? ekAntavAdI bauddhoMne jo svalakSaNa ke nirvikalpa anubhava ke bala se nipajanevAle vikalpa ke dvArA utpanna hone vAle zabda ko pravRtti kA saMvAdI hone kI kalpanA kara batAyI hai vaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usa ke matAnusAra svalakSaNa to niraMza eka paramANu rUpa hI hai aura vaha bhI kSaNika, isa liye usakA nirvikalpa anubhava sambhava hI nahIM hai| tathA, paramANu ke alAvA koI sthUla avayavI dravya use mAnya nahIM hai taba usa ke anubhava bala para vikalpa, usa vikalpa se saMvAdI zabda kI sambhAvanA hI dUra bhAga jAyegI / yadi vaha paramANupuJjAtmaka sthUla dravya kA svIkAra kara legA taba to ekAnekAtmakavastu ke svIkAra se anekAntavastugocara zabda pramANa kA svIkAra bhI usa ke gale meM A paDegA / kAraNa, tInarUpavAle liMga ke pratipAdaka vAkya kI taraha anya zabdoM kA bhI paramparayA anakAntAtmaka vastu ke sAtha sambandha baiTha jAtA hai| lekina isa sthiti meM bhI sAmAnyavizeSobhayAtmaka vastu kI prApti hone se ekAntataH svatantra vizeSa kI siddhi to dUra hI raha jAyegI / niSkarSa :- ekAntavAda meM 'vizeSa zabdavAcya hai' yaha dUsarA vikalpa bhI yuktisaMgata nahIM hai| * sAmAnya - vizeSa ubhaya kI vAcyatA kA tIsarA vikalpa * tIsarA vikalpa- sAmAnya ko aura vizeSa ko donoM ko zabda kA vAcyArtha mAnA jAya yaha bhI svIkRtipAtra nahIM hai kyoMki jo doSa sAmAnya-pakSa meM diye gaye haiM, evaM jo doSa vizeSapakSa meM diye gaye haiM ve saba ubhayapakSa meM praviSTa ho sakate haiN| saca to yaha hai ki svatantra, paraspara nirapekSa na to sAmAnya kA astitva hai na vizeSa kaa| ata eva paraspara nirapekSa ubhayavAda bhI galata hai| jaba do U~galI vidyamAna ho taba to usa kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only - Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA063 349 "anubhayavikalpAbhyupagamo'pyasaMgataH pratiniyatasAmAnyavizeSayoranabhidhAne prvRttyaadivyvhaaraabhaavprskteH| na cAnubhayapakSaH sambhavati, anyonyavyavacchedarUpayoranyataraniSedhasya tadaparavidhinAntarIyakatvAt / parasparApekSayA dvayorapi upasarjanatve nirapekSatve cAsattvameva sApekSatve cetaretarAzrayadoSAnuSaGgaH / dvayorapi prAdhAnye sApekSatvAnupapatterasattvameva / anyatarasyaivopasarjanatve nimittaanuppttiH| dvyorpyaudaasiinyaabhyupgme'sNvyvhaarytoppttiH| tadatadAtmakaikavastuno yathAkSayopazamaM pramANataH pradhAnopasarjanatayA pratipattyabhyupagame 'syAt sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu' ityazeSarUpAtmakavastupratipAdakatvena zabdAdeH pramANabhUtapratipattinibandhanasyAbhyupagamAt anekAntamatAnupravezaH, samAnA'samAnapariNAmAtmakaikavastusaMyoga vizvAsapAtra hai kintu do U~galI hI jahA~ na ho vahA~ usa ke saMyoga kA kyA bharosA ? * anubhaya kI vAcyatA kA cauthA vikalpa * cauthA vikalpa - prathama-dvitIya donoM kA niSedha yAnI anubhaya kA hai| arthAt zabda kA vAcya na to sAmAnya hai, na vizeSa / kintu yaha vikalpa bhI asaMgata hai| kAraNa, zabda se yadi vizeSa meM se kisI bhI eka niyata padArtha kA pratipAdana hI nahIM mAnA jAya to zabdamUlaka pravRtti-nivRtti Adi pUre vyavahAroM kA uccheda mAnanA pddegaa| vAstava meM, anubhayapakSa sambhavArUDha bhI nahIM hai| kAraNa yaha hai ki anubhaya kA artha hai sAmAnya aura vizeSa yAnI ubhaya kA nissedh| socanA yaha hai ki sAmAnya kA niSedha karane para vizeSa ko zabdavAcya mAnanA paDegA, kyoMki tIsarA koI vAcyArtha ho yaha sambhava nahIM hai| (ataH vizeSa ko vAcyArtha mAnane para vizeSapakSakathita doSa prasakta hoNge|) evaM vizeSa kA niSedha, sAmAnya ke vidhAna meM paryavasita hogaa| jahA~ do padArtha eka dUsare ke vyavacchedarUpa hote haiM vahA~ kisI eka kA niSedha karane para zeSa dUsare kA vidhAna anivArya ho jAtA hai| (ataH yahA~ sAmAnyapakSakathita doSa bhI prasakta hogeN|) yadi vyavahArasampAdana ke liye eka-dUsare kI apekSA eka dUsare ko gauNa vAcya mAna liyA jAya - arthAt sAmAnyavAdI sAmAnya kI apekSA vizeSa ko gauNa vAcya mAne aura vizeSavAdI vizeSa kI apekSA sAmAnya ko gauNa vAcya mAne to yahA~ samasyA yaha hai ki ubhaya vAdI una donoM ko sarvathA nirapekSa (svatantra) mAneMge to pUrvakathanAnusAra una kA asattva prasakta hai, kyoMki svatantra sAmAnya kA yA vizeSa kA astitva hI khatare meM hai| yadi una donoM ko paraspara sApekSa mAneMge to anyonyAzraya doSa prasakta hogA kyoMki apane apane mAnya padArtha meM mukhyatA siddha hone para anya svIkRta padArtha meM gauNatA siddha hogI, gauNatA kI siddhi hone para mukhyatA kI siddhi hogii| yadi paraspara sApekSa sAmAnya-vizeSa donoM ko pradhAna mAnA jAya to punaH asattva prasakta hogA, kyoMki sApekSabhAva meM eka pradhAna eka gauNa avazya hotA hai, ataH ubhaya pradhAna asat haiN| yadi aisA bhI mAnA jAya ki eka pradhAna, dUsarA gauNa - to ekAntamata meM aisA mAnane ke liye (arthAt eka ko gauNa yA pradhAna mAnane ke liye) koI AdhArabhUta nimitta hI nahIM hai| yadi sAmAnya-vizeSa donoM ko gauNa-pradhAna bhAvameM sarvathA udAsIna hI mAnA jAya (yAnI kauna gauNa kauna pradhAna isa carcA ko niravakAza batAyA jAya) to udAsIna hone ke kAraNa ve vyavahAra ke yogya hI nahIM rheNge| * anekAntavAda meM zabdapramANa kA yathArthaviSaya * ___ yadi aisA mAnA jAya ki vastu bhinna bhinna apekSA se kathaMcit sAmAnyarUpa hotI hai aura nahIM bhI hotI; evaM kathaMcit vizeSarUpa hotI hai aura nahIM bhI hotI - arthAt kathaMcit sAmAnya-vizeSobhayAtmaka hotI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 zrI sammati-tarkaprakaraNam pratipAdakatvena zabdAderabhyupagamAt / tasmAt anugata-vyAvRttAtmakaikapratibhAsajanakasvabhAvaM tathAbhUtadharmadvayAtmakamekaM vastu abhyupagantavyamanyathA tathAbhUtapratibhAsasya hetvabhAvato'bhAvaprasakteH, anyAdRzasya ca tasyA'saMvedanAt, sarvapratibhAsaviratiprasaGga ityuktaM praak| na cAnAditathAbhUtavikalpaprasavavAsanAtastathAbhUtapratibhAsasadbhAvAdayamadoSaH, tasyA api anantadharmAtmakaikarUpatA'nabhyupagame tathAvidhavijJAnajanakatvA'yogAt ityasakRdAveditatvAt / na ca sarva evAyaM pramANa-prameyavyavahAro bhrAntirUpa iti vaktavyam aparasyAbhrAntarUpasyAbhAvAt / na ca sugatajJAnamabhrAntam tasyotpattikAraNAbhAvato'bhAvAt / na nairAtmyAdibhAvanA tatkAraNam tasyA mithyArUpatayA'mithyArUpatajjJAnahetutvA'yogAt / na ca tasya sadbhAvaH siddhaH adhyakSato'nadhigamAt / na cAnumAnakintu zrotA kA apane kSayopazama (arthagrahaNazakti kI tIvra-mandatA) ke anusAra, prAmANika taura para kabhI sAmAnya kI to kabhI vizeSa kI - mukhya athavA gauNarUpa se pratIti hotI hai - to yahA~ spaSTa hI anekAntavAda meM praveza ho jaayegaa| anekAntavAda meM vastu syAt (yAnI kathaMcit) sAmAnya-vizeSAtmaka mAnI gayI hai| evaM zabdAdi mAdhyama ko sambhavita sAmAnya-vizeSa sarvadharmAtmaka vastu ke pratipAdaka hone para pramANabhUta pratIti karAne vAlA mAnA gayA hai| 'syAt' pada samucita apekSA se kisI eka-do dharmoM kI mukhyatA ke sAtha gauNa rUpa se anya tadgata sakala dharmoM kA sUcana karane vAlA hai| jaba koI bhI vAkya 'syAt' pada ke sadupayogapUrvaka astitvAdi kA nirUpaNa karatA hai taba vastugata sakala dharmoM kA mukhya-gauNa bhAva se prakAzana kara ke prAmANika bodha ko utpanna karatA hai| sArAMza yaha hai ki pratyeka vastu ko anugata-vyAvRtta ubhayasvarUpAnuviddha eka pratibhAsa utpanna karane ke svabhAva se viziSTa, evaM anugata-vyAvRtta ubhaya dharmAtmaka eka padArtharUpa mAnanA nyAyayukta hai| yadi isa kA inkAra kiyA jAyegA, to anugata-byAvRtta svabhAva pratibhAsa kA janaka koI tathAvidha kAraNa na hone se pratibhAsa kA hI abhAva prasakta hogaa| ekAnta ekasvarUpa vastu kA saMvedana ho nahIM sktaa| phalataH samagra pratibhAsoM ke uccheda kA aniSTa prasakta hogaa| pahale yaha tathya kaI bAra kahA jA cukA hai| * vAsanA bhI anantadharmAtmaka ekavasturUpa svIkArArha * bauddha :- anekAntavAda meM praveza kI koI Apatti nahIM hai, kyoMki anAdikAlIna pravAhAgata vikalpajanita vAsanA kI mahimA se lokaprasiddha pratibhAsoM kA utpAdana hotA hI rhegaa| jaina :- vAsanA yadi koI pAramArthika cIja hai to vaha bhI anantadharmAtmaka phira bhI ekAtmaka hai aisA mAnanA hogaa| nahIM mAneMge to pUrvakathitAnusAra usa se lokasiddha vijJAnoM kA janma honA hI saMgata nahIM hogA - yaha bAta aneka daphA pahale kahI jA cukI hai| ataH anekAntavAda praveza anivArya hai| aisA to kaha nahIM sakate ki 'yaha pUrA pramANa-prameya vyavahAra bhramaNA hai' - yadi yaha bhramaNA hai to dUsarA abhrAnta kaunasA vyavahAra hai ? nahIM hai| vAstava meM pramANa-prameya vyavahAra nahIM kintu sugata (buddha) kA jJAna hI bhramaNA hai| vaha abhrAnta nahIM hai kyoMki sugata ko abhrAnta jJAna utpanna karane vAlA koI kAraNa hI sambhava nahIM hai ataH sugata meM abhrAnta jJAna kA abhAva kaha sakate haiN| * sugatajJAna abhrAnta nahIM ho sakatA * 'AtmA hai nahIM' aisI nairAtmya darzana kI bhAvanA sugata ke abhrAnta jJAna kA kAraNa nahIM ho sakatI, kyoMki jo nairAtmya bhAvanA svayaM mithyA hai vaha amithyAsvarUpa sugata ke abhrAntajJAna kA kAraNa kaise ho sakatI hai ? taduparAMta, sugata ko abhrAnta jJAna hone meM koI pramANa na hone se usa kA sattva hI siddha nahIM hai| dUsare logoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 63 351 to'pi tatsiddhiH tatpratibaddhaliGgA'pratipatteH / na ca lokaprasiddhapramANasya pramANatA'bhyupagatA 'sarva evA'yaM pramANa' 0 ityaadybhidhaanaat| na cA'pramANakavastubhAvanAprakarSajaM jJAnamabhrAntam, kAma-zokabhayAdijJAnasya bhAvanAprakarSajasyApi bhrAntatvopalabdheH, nairAtmyAdezca vastuno'pramANopapannatvapratipAdanAt / na ca satyabhayAdijJAnapUrvakasyApi bhAvanotthabhayajJAnasya satyatopalabdhA ityasyApyasatyatAprasaktiH / 'adhyAropAt kAmAdijJAnasyA'satyatA' iti cet ? atrApyadhyAropaH samAnaH indriyajJAnagrAhyavastunaH tadviSayatvenAbhAvAt nirvikalpaviSayasya vikalpajJAnaviSayatvavirodhAt / na ca bhAvanAjamavikalpam vizadatvAt iti vAcyam tathAtve'pi tatpratibhAsasyAbhyAsakRtatvena tatra mithyAtvopapatteH / na ca tatpratibhAso vastukRta eva na bhAvanAkRta iti vAcyam, itaratrApi tathA prskteH| na ca pramANAntarabAdhAtaH tatrAsau na tatkRtaH, atrApi tadvAdhAsambhavAt kSaNikasyArthasya pramANAntarataH prAgupalabdhasya bhAvanAprakarSaje jJAne'sambhavAt avikalpaviSayasya bhAvanAvikalpaviSayatvAyogAt tatprakarSaje'pi tasyA'pratibhAsanAt / na cAnyadA tasya dRSTatvAd na pramANabAdhA, itaratrApyasya ko sugata kA jJAna pratyakSa nahIM hai isaliye pratyakSa se sugata ke abhrAntajJAna kI siddhi duSkara hai| anumAna se bhI usa kI siddhi ho nahIM sakatI, kyoMki sugatajJAna kA avinAbhAvI koI tattva nahIM hai jo liGga bana kara usa ke abhrAntajJAna kA anumAna karA ske| dUsarI bAta yaha hai ki yadi lokaprasiddha pramANa se usa kI siddhi karane kI ceSTA kare to vaha niSphala hogI kyoMki lokaprasiddha pramANoM meM Apa to prAmANya svIkArane ko taiyAra nahIM hai.. Apa to kahate hai ki 'yaha pUrA pramANa- prameya vyavahAra bhrAntirUpa hai / ' jaba sugata kA jJAna pramANasiddha vastu hI nahIM hai, taba usa kA bhAvanA ke prakarSa se utpanna jJAna abhrAnta kaise ho sakatA hai ? bhAvanAprakarSa se utpanna hone vAlA kAmavAsanA-zokavAsanA-bhayavAsanA prerita jJAna bhrAnta hotA hai yaha dikhAI detA hai / nairAtmya bhAvanA kA viSaya nairAtmya = AtmA kA abhAva bhI pramANasiddha vastu nahIM hai yaha pahale kahA jA cukA hai| kabhI koI bhaya kA srota satya hotA hai taba bhayAdi kA satya jJAna hotA hai, kintu usa ke bAda bhayavAsanA jAgrata hone para bhayasrota nahIM hotA phira bhI bhAvanA se bhayajJAna paidA ho jAtA hai| vaha bhayajJAna satyabhayajJAnapUrvaka hone para bhI bhAvanAjanya hone se mithyA hotA hai / jaba isa meM satyatA kI upalabdhi nahIM hai to nairAtmyabhAvanAjanya jJAna meM asatyatA kyoM prasakta nahIM hogI ? yadi kahA jAya ki 'bhaya-kAmAdijJAna to adhyAropAtmaka hone se satya nahIM hotA, nairAtmyabhAvanA janita jJAna adhyAropa nahIM hotA isa liye vaha satya ho sakatA hai|' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki nairAtmyabhAvanAjanita jJAna meM bhI adhyAropa samAna hai, kyoMki usa jJAna kA viSaya na to indriyajJAna (pratyakSa ) grAhya vastu hotI hai, na nirvikalpa kA viSaya usa kA viSaya hotA hai, bhAvanAjanya jJAna to vikalpAtmaka hai, vikalpAtmaka jJAna kA viSaya nirvikalpagrAhyaviSayAtmaka nahIM ho sakatA / * vizada nairAtmyajJAna bhI mithyA hai yadi bhAvanAjanya jJAna ko vizada = spaSTa hone ke kAraNa nirvikalpa hI mAnA jAya jisa se ki nairAtmya pramANita ho sake to vaha anucita hai kyoMki vizada hone para bhI bhAvanAjanyapratibhAsa hai to Akhira abhyAsaprerita, jo abhyAsa prerita jJAna hotA hai vaha vastusparzI hone kA niyama nahIM hai ataH nairAtmyajJAna vizada hone para bhI mithyA hai| yadi kahA jAya ki - ' nairAtmyabodha vastusparzI hI hotA hai na ki bhAvanAprerita' to yaha bhI ThIka nahIM, kyoMki taba bhaya - zoka kI bhAvanA se utpanna jJAna ko bhI bhAvanAjanya na mAna Jain Educationa International -- - - For Personal and Private Use Only - Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 zrI sammati - tarkaprakaraNam tulyatvAt / na ca niranvayavinAzasaMgate cetasi bhAvanAdeH sambhava iti pratipAditamanekazaH / na ca saugataM jJAnaM kathaMcidapi pramANatAmAsAdayati tannibandhanatadAkArotpattyAdernirastatvAt 'ajJAtArthaprakAzo vA' (pra0 vA0 1-7) ityasyApi pAramArthikapramANalakSaNasya pratikSiptatvAt / tadevamekAntavAdiprakalpitasya pramANa- prameyAdeH sarvasyA'ghaTamAnatvAt tacchAsanaM dRSTavadadRSTArthe'pi visNvaaditvaadprmaannm| tatpratipakSabhUtaM ca yathoktajIvAditattvaprakAzakaM sarvatra dRSTArthe'vyabhicAritvAt adRSTArthe'pi sahetuke heyopAdeyasvarUpe bandhamokSalakSaNe vastutattve pramANamiti sthitam / ataH pUrvAparaikavAkyatayA sakalAnantadharmAtmakajIvAditattvapratipAdakasUtrasaMdarbhasya naya - pramANadvAreNa pravRttasya tAtparyArthajJAtA siddhAntajJAtA na punaraparihRtavirodhatadekadezajJAtA / na caikadezajJaH syAdvAdaprarUpaNAyAH samyak kara vastusparzI mAnane kI vipadA hogI / ' vahA~ to anya pramANoM kA bAdha hai isa liye bhayAdijJAna vastusparzI nahIM ho sakatA' aisA kahe to nairAtmyabhAvanA meM athavA kSaNika artha hone meM bhI anya pramANoM kA bAdha sambhava hai| arthAt AtmasattA sAdhaka athavA sthiratAsAdhaka kaI pramANa kramazaH nairAtmya athavA kSaNika artha bAdhaka haiN| vastutaH bhAvanAprakarSajanya jJAna meM bhI pUrvopalabdha padArtha kI viSayatA sambhava nahIM hai, kyoMki bhAvanA vikalpAtmaka hai ataH avikalpa kA viSaya kabhI usa kA viSaya nahIM ho sakatA / arthAt bhAvanAtmaka vikalpa kA viSaya nairAtmyAdi kabhI bhI avikalpa kA viSaya na hone se pramANabhUta nahIM mAnA jA sakatA / yadi kahA jAya ki 'bhAvanArahita kAla meM kSaNika padArtha yA nairAtmya, avikalpa se dRSTa hone ke kAraNa usa meM anya pramANa kA bAdha asambhava hai' to AtmA yA sthirapadArtha ke liye bhI isa taraha kaha sakate haiM ki bhAvanArahita kAla meM ve bhI pratyakSAdi se dRSTa hai, ataH usa meM bhI anya pramANa kA bAdha asambhava hai| vAstava meM, bauddhamata meM nairAtmyabhAvanA bhI koI saMgata padArtha nahIM hai, kyoMki usa ke mata meM vastumAtra niranvayanAzazIla he, koI sthAyI vastu yA anekakSaNa meM pravAhita vastu hI nahIM hai to anekakSaNa bhAvI bhAvanA bhI kaise ho sakatI hai ? anekabAra yaha tathya kahA jA cukA hai| eka aura bAta yaha hai ki buddha kA jJAna pramANamudrA ko prApta nahIM kara sakatA, kyoMki prAmANya kA mUla hai arthAkAra jJAnotpatti, bauddhamata meM artha (svalakSaNa) aura jJAna samAnakSaNavRtti na hone se arthAkAra jJAnotpAda sambhava nahIM hai / pramANavArttika meM (17) 'ajJAtArthaprakAzo vA svarUpAdhigateH param' isa zlokArdha se jo pAramArthika mAne jAne vAle ajJAtArthaprakAzarUpa lakSaNa kA nirUpaNa kiyA hai vaha bhI pahale nirasta kiyA jA cukA hai / * dRSTaviSayAvisaMvAdI hone se anekAntavAda pramANa hai niSkarSa ekAntavAdiyoM ne jo pramANa - prameyAdi kI prakriyA dikhAI hai vaha atyanta durghaTa hai, visaMvAdI hai, jaise dRSTa padArthoM ke bAre meM visaMvAdI hai vaise hI adRSTa- atIndriya padArthoM ke bAre meM bhI visaMvAdI hai, ata eva apramANa hai| ekAntavAda kA vipakSa yAnI anekAntavAda pramANabhUta hai kyoMki usa meM yuktisaMgata jIvAdi tattvoM kA nirUpaNa hai, kisI bhI dRSTa viSaya meM visaMvAdI nahIM hai, isa liye sahetuka yAnI hetuvAdasaMgata atIndriya heya bandhAdi aura upAdeya mokSAdi svarUpa vastu tattva ke viSaya meM bhI pramANa hai yaha sunizcita satya hai / vyAkhyAkAra 63 vIM gAthAsUtra kA hArda dikhAte hue kahate haiM ki saccA siddhAntajJAtA vahI hai jo naya aura pramANa ke mAdhyama se, pUrvApara ekavAkyatA se alaMkRta evaM samasta anantaparyAyAtmaka jIvAditattva ke prakAzaka, aise sUtra samUha ke tAtparyArtha kA jJAtA ho / jisa meM pUrvApara virodha kA parihAra na kiyA gayA ho, aise : - Jain Educationa International -- For Personal and Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 paJcamaH khaNDaH - kA0 64 samartha iti vyavasthitam / / 63 / / ___* arthAdhInaM sUtram, na sUtrAdhIno arthaH * sUtrasya sUcanArthatvAt arthavazAt tasya niSpattiH, na punaH sUtramAtreNaivAnyanirapekSeNArthaniSpattiH ityAha - suttaM atthanimeNaM na suttametteNa atthpddivttii| atthagaI uNa NayavAyagahaNalIlA durabhigammA / / 64 / / __ anekArtharAzisUcanAt sUte vA'smAdartharAziH zete vA'sminnarthasamUhaH zrUyate vA'smAdanekArtha iti niruktavazAt sUtram / aryata iti arthaH sAkSAttasyA'bhidheyaH gamyazca sAmarthyAt tasya sthAnameva sUtram yathA'rthaM sUtrArthavyavasthApanAt sUtrAntaranirapekSasya tasyArthavyavasthApane pramANAntarabAdhayA tadarthasya tatsUtrasyonmattavAkyavat asuutrtvaaptteH| ata eva niyuktyAdyapekSatvAt sUtrArthasya na sUtramAtreNaivArthasya paurvAparyeNAviruddhasya pratipattiH ayathArthatayA'pyavivRtasya tasya shruteH| arthasya tu yathAvasthitasya gatiH siddhAntoM ke lezamAtra kI jAnakArI rakhanevAlA jJAtA saccA siddhAntajJAtA nhiiN| jo sirpha eka deza kI - lezamAtra kI jAnakArI rakhatA ho use pUrvApara virodha kA bhAna na rahane se vaha sahI DhaMga se syAdvAda mahAsiddhAnta ke nipuNa prarUpaNa meM samartha nahIM ho sakatA, isa meM koI saMdeha nahIM hai / / 63 / / * sUtra arthAdhIna hai, artha sUtrAdhIna nahIM * __ artha kA sUcana karane se 'sUtra' kahA jAtA hai| yadi artha hI na ho to sUtra kA astitva nahIM rahegA, ataH sUtranirmANa arthAdhIna hai kintu artha sUtrAdhIna nahIM hotaa| evaM vyAkhyAnAdi anyasahAya se nirapekSa sUtra se artha kI niSpatti (pratipatti) nahIM kI jA sakatI - yaha tathya 64 vIM gAthA se dikhAyA jA rahA hai - gAthArtha :- sUtra artha kA nivAsasthAna hai, ataH kevala sUtra se arthAvabodha nahIM hotaa| arthaprApti nayavAda ke vipina meM lIna hone se duradhigamya hai / / 64 / / * sUtrazabda ke vividha vyutpatti-artha * vyAkhyArtha :- sUtra zabda kI vyutpatti aneka prakAra se hotI hai, jaise : aneka arthasamUha kA sUcana karane vAlA hone se 'sUtra' kahA jAtA hai| athavA jisa se arthasamUha kA prasava (= bodhAtmaka) hotA hai vaha 'sUtra' hai| athavA jisa meM vyAkhyAna ke viraha meM arthasamUha suSupta rahatA hai vaha 'sUtra' hai| athavA jisa ke Alambana se aneka artha sunane ko milate hai vaha 'sUtra' hai| 'artha' zabda 'R'dhAtu se banatA hai, 'R' dhAtu kA artha hai jJAna athavA prApti / sUtra yA zabda se jisa kA sAkSAt jJAna, prApti yA abhidhAna hotA hai, vaha artha hai| sUtra yA zabda meM aisA sAmarthya hotA hai jisa se vaha artha kA pratipAdana kara sakatA hai| isaliye sUtra artha kA sthAna hai - nivAsasthAna hai| sUtra yathArtharUpa se apane artha kI vyavasthA karanevAlA hetA hai, kintu yaha vyavasthA anya sUtroM se nirapekSarUpa meM vaha nahIM kara sktaa| apavAdAdi sUtroM ke sApekSa raha kara hI utsargAdi sUtra arthavyavasthA kara sakatA hai| yadi vaha anyasUtra ko sApekSa na rahegA to usa kI arthavyavasthA meM pramANabAdha prasakta hone se vaha sUtra pAgaloM ke pralApa kI taraha sUtra kahalAne ke lAyaka nahIM rhegaa| yahI kAraNa hai ki sUtrArthavyavasthA niyukti Adi arthavyAkhyAna para avalambita hone se hI, sthAnakavAsI yA terApaMthIyoM kI taraha kevala sUtra ko pakaDane para unheM kabhI bhI pUrvApara bhAva se aviruddha artha kA. avabodha nahIM hotaa| kAraNa, avyAkhyAta sUtra kA bodha ayathArtha bhI ho sakatA hai aisA jJAnIyoM kA parAmarza hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam = pratipattiH punardravyArtha - paryAyArthalakSaNanayavAdAveva gahanaM vipinam tatra lInA tathA ca duradhigamyA duravabodhA / sakalanayasammatArthasya pratipAdakaM sUtram ' jIvo aNAiNihaNo'.. (dharmasaMgrahaNI - 35) ityAdivAkyAdatra" pramANArthasUcakaM syAt / pravRttAni ca nayavAdena sUtrANi, tathA cAgamaH tthi eNa vihUNaM suttaM attho ya jiNamae kiMci / Asajja u soAraM gae NaavisArao bUA / / iti ( Ava0 uvagghAyani0 gA0 38 ) / / 64 / / tamhA ahigayasutteNa atthasaMpAyaNammi jaiyavvaM / AyariyadhIrahatthA haMdi mahANaM vilaMbenti // 65 // yata evamanekAntAtmakArthapratipAdakatvena sUtraM vyAkhyeyam 'tasmAt' iti pUrvoktArthapratyavamarzArthaH, adhItam azeSaM sUtraM yenAsau tathA adhItatatkAlavyAvahArikAzeSasiddhAntena 354 = adhigatam dravyArthika paryAyArthika Adi nayoM ke bAda ati gahana vana jaisA hai, yathAvasthita arthAvabodha usa meM chIpA huA hai isa liye vaha sugama nahIM kintu atidurgama hai / jisa sUtra se sakalanayasammata artha kA nirUpaNa kiyA jAtA hai vaha sUtra pramANArtha kA sUcaka kahA jA sakatA hai, jaise : 'jIvo aNAinihaNo' ityAdi sUtravAkya / jainazAsana meM eka eka sUtra aneka nayoM ke AdhAra para vyAkhyAta kiye jA sakate hai, kyoMki jaina sUtra saba vividha nayoM se garbhita hI hote haiM, isI liye ve pramANArtha ke nirUpaka mAne jAte haiM / Avazyaka - Agama meM yahI bAta kahI gayI hai 'jinazAsana meM koI bhI sUtra yA artha naya se vidhura nahIM hotA / naya- vizArada vaktA zrotAoM ( kI grahaNa - dhAraNAdi zakti) ko lakSa meM rakha kara nayanirUpaNa karate haiM' ||64 // = gAthArtha :- isa liye sUtra ke jJAtA ko artha na paDhe hue AcArya bezaka mahApuruSoM kI vyAkhyArtha :- sUtra kI vyAkhyA isa DhaMga se - artha - sampAdana meM prayatnazIla honA caahiye| dhIrahasta yAnI AjJA kI viDambanA karate haiM / / 65 / / karanA cAhiye jisa se ki anekAntagarbhita artha kA nirUpaNa ho 'tasmAt ' zabda se isa tathya kA parAmarza karate hue sUtrakAra kahate haiM ki ata eva sUtra kA sucArurUpa se jJAna prApta karane ke bAda anekAntavAda kA avalambana kara ke sUtrajJAtA ko sUtra ke artha kA abhrAnta sampAdana karane ke liye prayatna karanA cAhiye / sUtrajJAna kA matalaba apane kAla meM vyavahAraprasiddha sampUrNa siddhAnta kA adhyayana | arthasampAdana kA tAtparya hai ki pramANa aura nayoM ke avalambana se yathArtha artha kA avdhaarnn| sArAMza yaha hai ki zravaNayogya sUtra kA adhyayana yAnI zravaNa kara ke kisI bhI naya se sarvathA Jain Educationa International - * 'vAkyavad na' iti pUrvamudrite atra tu liM0 AdarzAnusAreNa pAThaH / + 'jIvo aNAinihaNo'mutto pariNAmI jANao kattA / micchattAdikatassa ya Niyakammaphalassa bhottA u / / 35 / / artha :- jIva anAdi-ananta hai, amUrta hai, pariNamI hai, jJAtA evaM karttA hai, mithyAtvAdi se kiye hue karmoM ke phaloM kA bhoktA hai / ( dharmasaMgrahaNI gAthA 35 ) isa gAthA meM vividha durnayoM ke vividha vivAdoM kA nirasana karate hue granthakAra zrI haribhadrasUrijIne sabhI nayoM ko sammata aise Atmatattva kA svarUpa darzAyA hai, jaise- dravyArthikanaya AtmA ko anAdi-anaMta nitya mAnatA hai, paryAyArthika naya usa ko pariNAmI yAnI anitya mAnatA hai| 1 For Personal and Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 itiyAnat arthasampAdane = tadviSayapramANa-nayasvarUpAvadhAraNe yatitavyam / adhItya sUtraM zrotavyam zrutvA ca nayasarvasaMvAdavinizcayaparizuddhaM bhAvanIyam anyathA AcAryA dhIrahastA = azikSitazAstrArthA anabhyastakarmApi karmaNi dhRSTatayA vyApriyate yeSAM hastaste dhIrahastA AcAryAzca te azikSitadhRSTAzca iti yAvat, haMdi gRhyatAm te tAdRzA mahAjJAm = AptazAsanaM vigopayanti viDambayanti iti yAvat / * vastrAdivatAM nairgranthyavirahaH - digambarapUrvapakSaH * tathA ca dRzyante eva sarvajJavacanaM yathAvasthitamanavagacchanto digvAsaso 'vastra-pAtrAdidharmopakaraNasamanvitAnAM yatInAM nairgranthyAbhAvAd na samyagavratAni tIrthakRdbhiH pratipAditAnI'ti prtipaadyntH| tathAhi - (1) yad rAgAdyapacayanimittanairgranthyavipakSarUpaM tat tadupacayahetuH yathA viziSTazRGgArAnuSaktAGganAGgasaMgAdikam, yathoktanairgranthyavipakSabhUtaM ca vastrAdigrahaNaM zvetavAsasAmiti / (2) tathA, yaH svIkRtagranthaH so'dhvani saMcaran nAbhISTa sthAnaprAptimAn bhavati, yathA caurAdyupadrute pathi saMcaran asahAyaH svIkRtagrantho'dhvagaH, svIkRtagranthazca mokSAdhvani saMcaran vastrAdyupakaraNavAn sitapaTa iti / (3) tathA yo yadvineyaH sa talliGgAnukArI yathA cIvarAdiliGgadhArisugatavinayo raktapaTaH, vyutsRSTavisaMvAda na ho isa DhaMga se viziSTa nizcaya se parizuddha arthavibhAvana karanA caahiye| isa sUtra ke uttarArdha meM kaTAkSa ke rUpa meM 'dhIrahasta' zabda kA prayoga kiyA hai - 'dhIra' kA matalaba yaha hai ki jisa karma meM apanA kauzala na ho aise karmo meM bhI dhRSTatA se pravRtti karane vAlA, jisa kA hasta aisA dhIra hai aise AcArya ko yahA~ dhIrahasta kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki jisane artha kA zikSaNa nahIM liyA phira bhI anadhikRta ceSTA karatA hai aisA dhRSTa AcArya vAstava meM Apta mahApuruSoM kI yAnI pUrvAcAryo kI yA tIrthaMkara bhagavAna kI AjJA kI viDambanA karate haiM - usa kA upahAsa karAte haiN|| * digambaroM kA pUrvapakSaprArambha * sUtrakArane jo nirdeza kiyA hai usa kI yathArtha pratIti sarvajJavacana ko yathArtha DhaMga se na samajhane vAle digambaroM meM kI jA sakatI haiN| ve kahate haiM ki vastrapAtrAdi dharmopakaraNa rakhanevAle yatiyoM meM nirgranthatA na hone se una ke vrata zrI tIrthaMkaroM ne sahI nahIM batAye, arthAt zvetAmbara yatiyoM ke vrata tIrthaMkaravacana ke anusAra samyag nahIM hai| yahA~ digambaroM kI ora se tIna AbhAsika anumAna prayoga prastuta haiM - (1) rAgAdi kI kSINatA meM nimittabhUta nirgranthatA kA jo pratipakSI hai vaha rAgAdi kI puSTi kA hetu banatA hai - jaise zrRMgArI mahilA kA aMga-AzleSa; zvetAmbara yatiyoM kA vastrAdigrahaNa bhI nirgranthatA kA pratipakSI hai isa liye rAgAdipuSTikAraka siddha hote haiN| (2) jo grantha (parigraha) dhAraNa karatA hai vaha mArga meM calatA huA bhI iSTa gantavya sthAna para pahu~ca nahIM pAtA, jaise : taskaroM ke upadrava vAle mArga meM dhanAdi grantha dhAraNa kara ke calanevAlA besahArA musAphira, mukti mArga meM calane vAlA zvetAmbara yati bhI vastrAdi upakaraNavAlA hone se granthadhAraka hai| ataH use mokSaprApti durlabha hai| (3) jo jisa kA ziSya (anuyAyI) hotA hai vaha usa ke liGga kA dhAraka hotA hai, jaise - vastrAdi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 zrI sammati-tarkaprakaraNam tyaktadehatIrthakRdvineyAzca bhikSava iti / na ca vastrAdyupakaraNA''grahavatsu pravrajyApariNAmaH sambhavI mithyAdRSTiSvapi parigrahAgrahavatsu anyathA ttprskteH| tathA ca prayogaH - zvetabhikSavo mahAvratapariNAmavanto na bhavanti na vA tatphalasAdhakAH, vastra-pAtrAdiparigrahAgrahayogitvAt, mahArambhagRhasthavat / na ca bhagavadbhiH vastragrahaNaM yatInAmupadiSTam tadAgame vastragrahaNapratiSedhasya zravaNAt / tathAhi - sthitakalpe 'Acelaka(ku)desiya... (bR0bhA0 gAthA 1972)' ityAdisUtre celagrahaNapratiSedhaH Acelakyapadena kRta eva / tathA, parISaheSvacelaparISahasya yaterupadezAt, tathA 'NagiNassa vA vi muNDassa' (dazavai0 6-65) ityAdyAgame bahuzo yatervastrAdiparityAgo bhagavadbhiH pratipAdita iti / tat pratiSiddhaM vastrAdigrahaNamAcarantaH paratIrthikA iva kathaM samyagjJAnadarzanacAritralakSaNamuktimArgasamanvitA zvetAmbarAH ? iti / atra pratividhIyate - yattAvad 'rAgAdyapacayanimitta..." ityAdiprayogopAdAnam tatra rAgAdyapacayaliGgadhAraka buddha ke raktavastradhArI ziSya ; yati bhI deha kA vosiraNa aura tyAga karanevAle tIrthaMkara ke ziSya hote haiN| ataH tIrthaMkara ke (nagnatArUpa) liMga ke dhAraka hone caahiye| (zvetAmbara yati tIrthaMkaraliMga ke dhAraka na hone se ve tIrthaMkara ke ziSya nahIM hai - yaha tAtparya hai|) * vastrAdi ke Agraha me pravrajyApariNAmazUnyatA * __jina yatiyoM ko vastra-pAtrAdi dharmopakaraNa rakhane kA Agraha ho una meM pravrajyA yAnI saMyamadharma kA pariNAma udita nahIM ho sktaa| yadi vastrAdi rakhane para bhI cAritra pariNAma kA udaya ho sakatA to aparimita parigraha rakhane ke AgrahavAle mithyAdRSTiyoM meM bhI pravrajyA kA pariNAma prasakta hogaa| anumAna prayoga :- 'zvetAmbara bhikSuoM meM mahAvratoM kA pariNAma athavA mahAvratapAlana ke phala kA udaya asambhava hai kyoMki ve vastra-pAtrAdi parigraha se bojhila haiM, jaiseH mahAparigraha dhAraNa karane vAlA gRhastha / ' tAtparya, parigrahadhArI zvetAmbara yatiyoM kA mahAvrata yA una kA phala asambhava hai| tIrthaMkara bhagavAnane yatiyoM kA vastragrahaNa ke liye kisI bhI vidhAna kA upadeza nahIM kiyA balki una ke hI AgamoM meM vastragrahaNa kA spaSTa pratiSedha sunAI detA hai| sthitakalpapratipAdaka bRhatkalpAdi zAstra meM yatiyoM ke kalpa yAnI AcAra "Acelakkudesiya...." ityAdi gAthA meM ginAye gaye haiM usa sUtra meM 'Acelakya' zabda se spaSTa hI cela (=vastra) ke grahaNa kA niSedha kiyA gayA hai / uparAMta, sAdhuoM ko 22 kaSToM ko sahana karanA cAhiye jina ko 'pariSaha' kahA jAtA hai, una meM 'acela' pariSaha bhI kahA gayA hai| tathA ''NagiNassa vA vi muNDassa...." ityAdi dazavaikAlika sUtra meM bhagavAnane yati ke nagna hone kA nirdeza kiyA hai| jaba itane sAre sUtroM me vastragrahaNa kA niSedha kiyA gayA hai taba anya mithyAdRSTi darzanIyoM kI taraha vastrAdi kA bejhijhaka grahaNa karanevAle zvetAmbara muniyoM meM samyagdarzana-samyakjJAna-samyakcAritrasvarUpa muktimArga ke samanvaya kI AzA hI kyA rakhanA ?! * zvetAmbaroM kA uttarapakSa * digambaramata ke pUrvapakSa ko aba satarka pratyuttara dete hue vyAkhyAkAra kahate haiM - digambaraprastuta tIna prayoga meM se prathama prayoga meM jo hetu hai rAgAdi apacaya ke nimittabhUta nirgranthatA kA vipakSatva, isa meM rAgAdi apacaya ke nimittabhUta jo nirgranthatA hai vaha dezanirgranthatA vivakSita hai yA BsampUrNa ma. NagiNassa vA vi muMDassa diih-rom-nhNsinno| mehuNA uvasaMtassa kiM vibhUsAi kAriaM ? / / (da0vai0 6-65) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 357 nimittaM 4kimekadezanairgranthyam Ahosvit sarvathA nairgranthyamiti ? yadi BsarvathA nairgranthyaM rAgAdyapacayanimittam tatra tathAbhUtanairgranthyasya muktavyatirekeNA'saMbhavAt, mithyAtvA'virati-pramAda-kaSAyayogabalapravRttASTavidhakarmasambandhasya granthatvAt tadabhAvasya cAtyantikasya niHzeSato mukteSu eva sambhavAt, tatazca kathaM tasya rAgAdyapacayahetuteti kathaM na vizeSaNA'siddho hetuH ? atha dezanairgranthyaM rAgAdyapacayanimittatayA'tra vivakSitaM tadA'trApi vaktavyam - 'kiM tat samyagjJAnAditAratamyenopacIyamAnam Ahosvid bAhyavastrAdyabhAvarUpam ? 'tatra yadi AdyaH pakSaH sa na yuktaH, tathAbhUtasya samyagjJAnAdivipakSatvena vastrAdigrahaNasyA'siddheH hetorvishessyaa'siddhtaaprskteH| nApi dvitIyaH, vastrAdyabhAvasya rAgAdyapacayanimittatvAsiddheH hetorvizeSaNAsiddhatAdoSAt / na ca vastrAdyabhAvo rAgAdyapacayahetutvena siddha iti vaktavyam atizayarAgavadbhiH pArApatAdibhiyabhicArAt / na ca puruSatve sati vastrAbhAvo rAgAdyapacayahetuH, vastravikalanAhalairvyabhicArAt / na cAryadezotpattimatpuruSatve sati asau taddheturiti vaktavyam tathAbhUtakAmukapuruSairvyabhicArAt / na ca vratadhAritathAbhUtapuruSatve satyasau tanimittam, tathAbhUtapAzupatairvyabhicArAt / na ca jainazAsanapratinirgranthatA ? ye do vikalpa haiN| prathama vikalpa meM, yadi sampUrNa nirgranthatA rAgAdiapacaya ke nimittarUpa meM vivakSita ho to hetu meM vizeSaNAsiddhi kA doSa prasakta hogA, kyoMki sampUrNa nirgranthatA yAnI mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda aura yogabala se arjita AThoM prakAra ke karmoM ke sambandharUpa grantha kA sarvathA abhAva; aisA atyanta granthAbhAva to muktAtmA ke alAvA aura kisI saMsArI jIva meM sambhava hI nahIM hai, muktAtmA kI nirgranthatA to rAgAdiapacaya kA phala hai na ki nimitta, taba hetu meM nirgranthatA (yAnI sampUrNa muktAtmA kI nirgranthatA) ko jo 'rAgAdiapacayanimitta' aisA vizeSaNa lagAyA hai vaha kaise ghaTegA ? dUsare vikalpa meM yadi deza (=AMzika) nirgranthatA ko liyA jAya to vaha rAgAdiapacaya kA nimitta jarura hai, kintu yahA~ do praznoM kA uttara denA hogaa| vaha dezanirgranthatA samyagjJAna Adi kI taratamatA se upacita hone vAlI vivakSita hai yA bAhyavastrAdi ke abhAvasvarUpa lenA hai ? pahale pakSa meM, jo samyag jJAnAdi kA vipakSa hogA vaha samyagjJAnAdi kI taratamatA se taratamabhAva meM upacita honevAle nairgranthya kA bhI vipakSa hogA, kintu vastrAdigrahaNa samyagjJAnAdi ke vipakSarUpa meM siddha na hone se nirgranthatA vipakSarUpatva bhI vastrAdigrahaNarUpa pakSa meM asiddha hai| ataH pakSa meM hetu vizeSyaaMza meM asiddhidoSagrasta ho jaayegaa| yadi dUsare pakSa meM dezanirgranthatA vastrAdi ke abhAvarUpa hI vivakSita ho to yahA~ hetu meM vizeSaNAMza asiddha hone kA doSa hogaa| kAraNa, hetu ke aMzabhUta nirgranthatA yAnI vastrAdi-abhAva meM rAgAdi ke apacaya kI nimittatA hI asiddha hai| * vastrAdi kA abhAva rAgAdiapacayahetu nahIM hai * aisA nahIM kaha sakate ki vastrAdi kA abhAva rAgAdi ke apacaya kA hetu hai - kyoMki atizaya kAmI kabUtara Adi nirvastra haiM kintu una meM rAgAdi kA apacaya nahIM hotaa| 'puruSa yadi vastra na rakhe to rAgAdi kA apacaya hotA hai' aisA bhI nahIM kaha sakate, kyoMki nirvastra hone para bhI anArya puruSoM ko rAgAdi kA apacaya nahIM hotaa| yadi kahA jAya ki Arya-puruSa meM vastrAdi kA abhAva rAgAdi ke apacaya kA hetu hotA hai to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki kAmAtura Aryadezotpanna puruSa meM nagna hone para bhI rAgAdi kA apacaya nahIM hotaa| yadi vratadhArI AryapuruSa kI nagnatA ko rAgAdiapacaya meM hetu kahA jAya to yaha bhI anucita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 zrI sammati-tarkaprakaraNam pattimattathAbhUtapuruSatve satIti vizeSaNopAdAnAdadoSaH, unmattadigambarairvyabhicArAt / na cAnunmattatve sati ityaparavizeSaNAd doSAbhAvaH, mithyAtvopetadravyaliMgAvalambidigvAsasA vyabhicArAt / na ca samyagdarzanAdisamanvitapuruSatve satyasau taddhetuH ; vizeSaNasyaiva tatra sAmarthyena vizeSyasyA'sAmarthyato'nupAdAnaprasakteH / na ca viziSTazrutasaMhananavikalAnAmarvAkkAlabhAvipuruSANAM vastrAdidharmopakaraNAbhAve yatiyogyAhAraviraha iva viziSTazarIrasthiterabhAvataH samyagdarzanAdisamanvitatvavizeSaNopapattiriti vizeSyasadbhAvo vizeSaNasya bAdhaka ev| ___ atha vastrAdiparigrahasya tRSNApUrvakatvAt tasyA ca rAgAderavazyaMbhAvitvAt samyagdarzanAdezca tadvipakSatvAt tRSNAprabhavavastragrahaNAbhAvaH svakAraNanivRttimantareNAnupapadyamAno rAgAdivipakSabhUtasamyagjJAnAdyutkarSavidhAyakatvAt kathaM tadbhAvabAdhakatvenopadizyate ? iti / na, vastrAdiparigrahasya tRSNAnimittatve AhAragrahaNasyApi tthaatvprskteH| na cAhAragrahaNasya parigrahavyavahArA'viSayatvAt na tRSNAhai kyoMki pAzupata (zAMkara) matavAle vratadhArI AryapuruSa ko nagna rahane para bhI rAgAdi kA apacaya nahIM hotaa| yadi jaina vratadhArI AryapuruSa kI nagnatA ko rAgAdihrAsa kA hetu mAnA jAya to vaha bhI nahIM ghaTegA kyoMki kAraNavaza pAgala bane hue (=unmatta) jaina digambara vratadhArI ko nagna hone para bhI rAgAdihrAsa nahIM hotaa| yadi aba pAgala na ho aise ko liyA jAya to bhI doSa to rahegA, kyoMki bhItara se mithyAtvI dravyaliGgI digambara ko rAgAdi kA hrAsa nahIM hotaa| aba yadi aisA kaheM ki samyag darzanAdi guNagaNopeta nagna puruSa ko rAgAdihrAsa hotA hai to yahA~ 'nagna' kahane kI AvazyakatA hI nahIM hai kyoMki 'samyagdarzanAdiguNopeta' yaha vizeSaNa hI rAgAdihrAsa meM jaba samartha hai to vastrAdiabhAva anyathAsiddha ho jAtA hai| ataH mUla prayoga meM 'rAgAdiapacayanimittabhUta samyagdarzanAdiguNa upeta vastrAdiviraha svarUpa nirgranthatA....' aisA kahane ke badale 'rAgAdiapacaya nimitta vastrAdi-abhAvarUpa nirgranthatA' aisA jo kahA hai vahA~ 'vastrAdiabhAva' yaha vizeSya asamartha hone se usa kA upAdAna nirarthaka prasakta hogA, phalataH vyarthavizeSyatA yaha hetudoSa pahale prayoga meM spaSTa hai| vAstava meM to 'vastrAdi abhAva' nirgranthatA meM yA muktisAdhanA meM pratikula hone se vaha ulaTA vizeSaNa kA virodhI siddha hogaa| kaise yaha dekhiye - jaise sAdhu ke liye grahaNa yogya AhAra-pAnI na milane para saMyamAnukula zarIradhAraNa na hone se samyagdarzanAdi guNoM kI puSTi nahIM hotI; vaise hI viziSTa zrutAbhyAsa-viziSTa saMghayaNabalAdi se zUnya paMcama kAla ke aidaMyugIna puruSoM ke pAsa yadi dharmopakaraNa (vastra-pAtrAdi) na hogA to saMyamAnukula dehadhAraNa sambhava na hone se 'samyagdarzanAdiguNopeta' yaha aMtima vizeSaNa sampanna hI nahIM hogA, phalataH vastrAdiabhAvasvarUpa nirgranthatA yaha vizeSya 'samyagdarzanAdiguNopeta' vizeSaNa kA bAdhaka siddha hogaa| isa liye vastrAdiabhAva nirgranthatAsvarUpa nahIM ho sktaa| * vastrAdi ke grahaNa meM tRSNAmUlakatva ke bhrama kA nirasana * prazna :- are ! vastragrahaNAbhAva ko Apa samyagdarzanAdi meM bAdhaka kaise batA rahe haiM ? vaha to ulaTA rAgAdi ke vipakSabhUta samyagjJAnAdi kA utkarSa baDhAnevAlA hai| tRSNA ke vinA koI vastrAdi kA grahaNa nahIM karatA, ata eva vastrAdigrahaNa tRSNAmUlaka hI hotA hai| tRSNAmUlaka vastrAdi ko rakhane para rAga-dveSa kA honA anivArya hai| samyagdarzanAdi guNa to rAgAdi kA vipakSa hai| ataH rAga-dveSAdi kI nivRtti ke hone para hI tRSNAmUlaka vastrAdigrahaNa kA abhAva ghaTa sakatA hai| taba Apa rAgAdi ke vipakSabhUta samyagjJAnAdi meM vastragrahaNAbhAva ko bAdhaka kaise kaha sakate haiM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 65 359 pUrvakatvamiti vAcyam, mUrchAviSayatve tasya parigraha' zabdavAcyatvopapatteH 'mUrchA parigrahaH ' ( tattvArtha0 7-12) iti vcnaat| atha srak - candanAdivadupabhogArthaM mAMsAdibhakSaNavat zarIrabRMhaNArthaM vA nAsau gRhyate kintu jJAnAdyupaSTambhanimittazarIrasthityAdihetutayA, ato na tRSNApUrvakaH nApi 'parigraha 'zabdavAcyaH / tarhi vastrAdidharmopakaraNagrahaNe'pi samAnametat / atha vastrAdyabhAve'pi zarIrasthitisambhavAt tRSNApUrvakameva tadgrahaNam / na, AhAre'pyasya samAnatvAt / atha tamantareNa ciratarakAlazarIrasthiterasmadAderadarzanAt vedanopazamAdibhiH SaDbhirnimittaistasya grahaNam tarhi anuttamasaMhananasya viziSTazrutA'parikarmitacittavRtteH kAlAtikrAntAdivasatiparihArakRtaprayatnasya SaDvidhajIvanikAyavidhvaMsavidhAyyagnyAdyanArambhiNaH zItAdyupadravAd vastrAdigrahaNamantareNa zarIrasthiterabhAvAt tadgrahaNamapi nyAyyam / tathA, vAyvAdinimittaprAdurbhUtavikriyAvalliGgasaMvaraNaprayojanapaTalAdyupadhivizeSasya ca grahaNaM kiM nAbhyupagamyate ? zItAdibAdhopajAyamAnArttadhyAnapratiSedhArthaM yuktakalpAdezcAdAnaM kimiti neSyate ? na ca strIsrak - candanAdyabhAvopajAyamAnasaMklezapariNAmanibarhaNArthaM stryAderapi grahaNaM prasajyate uttara :- Apa kI yaha dhAraNA galata hai ki tRSNA ke vinA vastrAdigrahaNa nahIM hotaa| yadi Apa kA Agraha hai ki vastrAdigrahaNa tRSNAmUlaka hI hotA hai to AhAragrahaNa bhI tRSNAmUlaka hI hone kA aniSTa prasakta hogA / yadi kahA jAya AhAra kA grahaNa parigrahAtmaka nahIM hai, kyoMki AhAragrahaNa ke liye 'isane AhAra kA parigraha kiyA' aisA vyavahAra nahIM hotA / to yaha ThIka nahIM hai; kyoMki jo mUrchA kA viSaya ho vaha nirvivAda parigrahavyavahAra kA viSaya ho jAtA hai| zvetAmbara ziromaNi zrI umAsvAti AcArya ke tattvArtha sUtra (7-12) meM spaSTa hI nirdeza kiyA huA hai ki 'mUrchA parigraha' rUpa hai| AhAra bhI gRddhi - mUrchA kA viSaya hotA hI hai ataH usa kA grahaNa bhI tRSNAmUlaka parigrahasvarUpa hI hogA / yadi kahA jAya jaise upabhoga ke liye puSpamAlA-candanAdi kA grahaNa hotA hai, athavA zarIrabalavRddhi ke liye mAMsAdi kA bhakSaNa kiyA jAtA hai vaise yahA~ upabhoga yA zarIrabalavRddhi ke liye munijana AhAragrahaNa nahIM karate, kintu jJAnAdi guNoM kI puSTi nimittabhUta dehasthiti ko TikAne ke liye hI AhAra liyA jAtA hai / ataH AhAragrahaNa tRSNAmUlaka nahIM hotA, ata eva vaha parigrahazabdaprayoga kI paridhi meM nahIM AtA / dhanyavAda ! yahI bAta aba vastragrahaNa ke liye bhI samajha lo ! jJAnAdi ke poSaNa meM nimittabhUta dehasthiti ke liye hI vastrAdi dharmopakaraNa kA grahaNa kiyA jAtA hai, ata eva vaha bhI parigrahazabdaprayoga ke ghere meM nahIM A skte| yadi kahA jAya . to ke vinA bhI dehasthiti surakSita raha sakatI hai, ataH tRSNA ke vinA vastrAdigrahaNa kA sambhava nahIM / AhAragrahaNa meM yaha bAta samAna hai, AhAra ke vinA bhI dehasthiti kaI dinoM taka surakSita raha sakatI hai, ataH tRSNA ke vinA AhAragrahaNa bhI sambhava nahIM hogA / vastragrahaNa - Jain Educationa International - * AhAragrahaNa kI taraha vastrAdigrahaNa nirdoSa hai yadi yaha kahA jAya hamAre logoM meM dikhatA hai ki AhAra ke vinA bhI sudIrghakAlaparyanta dehasthiti banI rahatI nahIM hai / ataH kSudvedanA kA upazama, sevA, iryAsamitipAlana, saMyamapAlana, jIvadayA aura dharmaanuprekSA ina chaH nimittoM ke Alambana se AhAragrahaNa meM doSa nahIM hai / to aba yaha vastrAdigrahaNa meM bhI samAna hai / jina logoM kA saMghayaNabala uttama nahIM hai, citapariNAma viziSTa zrutAdhyayana se parikarmita nahIM hai, jo aisI vasati ke parihAra meM prayatnazIla haiM jisa meM kAlAtikrAnta Adi doSoM kA sambhava hai, jo chaH jIvanikAyahiMsAphalaka - For Personal and Private Use Only -- Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam - iti vaktavyam kSudvedanAprazamanimittatrikoTiparizuddhAhAragrahaNavadaGganAsamprayogasaMkalpaprabhavavedanApariNAmopazamArthaM vRSyataramAMsAdyAhAragrahaNasyApi prskteH| atha tathAbhUtAhAragrahaNe sutarAM kliSTAdhyavasAyotpattiprAbalyamiti na tadgrahaNam - tat stryAdigrahaNe'pi samAnam / ___yadapi vastrAdyabhAve saMklezaparimANotpattiH kAtarANAm na svazarIramapi kASThavad manyamAnAnAM digvAsasAm tathA'darzanAt iti - tadapi anubhavaviruddham, ArttadhyAnopagatAnAmanantasattvopamardavidhAyyanalArambhAdipratiSiddhAcaraNavattayA teSAmupalambhAt tadanAcaraNavatastvAtmahiMsakatvenAviratyAzrayaNAt ayatitvaM nyAyataH prasaktam / atha gaNDacchedanAdiprAdurbhavaduHkhAtizayamasahamAnakAtarAturavat tadadukhAntaM na zItAdiduHkhamasahamAnaH saMsArabAdhAntamupayAtuM kSamaH - tarhi kSudvedanAdukhA'sahane'pyetat samAnam / atha muktimArgAvirodhitvAdAhAragrahaNamaduSTam - vastrAdigrahaNamapyata eva kiM nAduSTam ? atha vastrAdemalAdidigdhasya yUkAdisanmUrchanAnekasattvahetutayA tadgrahaNe tadvyApatteravazyaMbhAvitvAt muktimArgAvirodhitvaM agniAdi Arambha-samArambha se dUra rahate haiM - aise isa kAla ke muniyoM ko sakhta ThaMDI Adi upadravoM meM zarIrasthiti kI surakSA vastrAdigrahaNa ke vinA sambhava nahIM hai ataH una ke liye vastrAdi kA grahaNa bhI nyAyayukta hai| tathA yaha Azcarya hai ki jaba vAyuprakRtivikAra Adi se puruSaliMga meM vikriyA utpanna hotI hai taba usa kA saMvaraNa zAsananiMdAnivAraNa ke liye atyanta Avazyaka hone se usa ke liye tIrthaMkarone paTalAdi vastra vizeSa ke grahaNa kI anujJA dI huI hai, phira bhI digambara muni kyoM aisI viziSTa doSanivAraka upadhi (=dharmopakaraNa) kA grahaNa nahIM karate ? tathA yaha bhI Azcarya hai ki sakhta ThaMDI Adi kI pIr3A se honevAle ArtadhyAna ko rokane ke liye tIrthaMkarone pramANayukta kapaDe Adi ke grahaNa kI anujJA dI hai, phira bhI digambara muni usa kA grahaNa na kara ke kyoM ArttadhyAna kA vAraNa nahIM karate ? ___digambara :- ArttadhyAnapariNAma ko rokane ke liye yadi Aja Apa vastrAdi grahaNa kareMge to phira kala strI-puSpamAlA-candanAdi ke abhAva meM utpanna honevAle kliSTa saMklezasvarUpa Artta-raudra pariNAma ko rokane ke liye strI Adi kA bhI Apa parigraha kara baittheNge| __zvetAmbara :- aisA bhaddA tarka to AhAragrahaNa ke liye bhI kara sakate hai - yadi Apa kSudhAvedanA zAnta karane ke liye Aja trikoTiparizuddha AhAra kA grahaNa karate haiM vaise kala aMganAsaMgasaMkalpajanya AturatAsvarUpa vedanApariNAma ke nivAraNa ke liye vAjIkara mAMsAdiAhAra kA bhI grahaNa kara baittheNge| __ digambara :- mAMsAdiAhAra ke grahaNa meM to ulaTA jora se saMkliSTa adhyavasAya jAgrata hogA, ataH usa kA grahaNa nahIM kara sakate, sirpha trikoTiparizuddha AhArapiNDa kA hI grahaNa kara sakate haiN| zvetAmbara :- to yaha bAta strIAdi grahaNa ke liye bhI tulya hai, yadi strI kA grahaNa kiyA jAya to usa ke sevana se atizaya saMkliSTa adhyavasAya pragaTa hogA ataH usa kA grahaNa zAstravihita nahIM ho sktaa| kintu zItAdijanyArttadhyAna ke vAraNa ke liye trikoTiparizuddha vastrAdipiNDa kA grahaNa zAstravihita hone se ucita hI hai| * vastrAdi ke viraha meM saMklezotpatti digambarapakSa meM * digambaroM kA yaha pragalbhana hai ki - 'vastrAdi ke viraha meM zItAdi se saMkliSTa pariNAmoM kA janma kAyaroM ko ho sakatA hai kintu apane zarIra ko bhI kASThatulya samajhane vAle niHspRha digambara muniyoM ko nahIM hotA, kyoMki vaisA dIkhatA nahIM hai ki nirvastra digambara yatiyoM ko vastrAdi ke vinA ArttadhyAna hotA ho|' - yaha pragalbhana bhI anubhavaviruddha hai, kyoMki bahuta se digambara yati jaba zItAdivedanA se ArttadhyAna meM par3ate haiM taba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 361 tasyA'siddham - tarhi AhAragrahaNe'pyetat samAnam, sammurchanAdyanekajantusampAtahetutvasya tatparibhoganimittatadvinAzasya ca tatrApi sambhavAt / tathAhi - saMbhavantyevAgantukAH sammUrchanajAzcAnekaprakArAH tatra jantavaH, tatparibhoge cAvazyaMbhAvI teSAM vinaashH| bhuktasya ca tasya koSThagatasya saMsaktimattvAt tdutsrge'nekkRmyaadisttvvyaapttirvshyNbhaavinii| ____ atha vidhAnena tatparibhogAdikaM vidadhato na sattvavyApattiH, vyApattau vA zuddhAzayasya tadrakSAdau yatnavato gItArthasya jJAnAdipuSTAlambanapravRtterahiMsakatvAt na tadgrahaNaM muktimArgavirodhi - tarhi vastrAdigrahaNamapyevaM kriyamANaM kathaM muktimArgavirodhi syAt ? atha vastrAdermaladigghasya kSAlane'pkAyAdivinAzaH yathAsambhava anantajIvaghAtahetu agniprajvAlana Adi zAstraniSiddha ceSTA karate hue dikhAI dete haiN| tathA, jo agniprajvalanAdi nahIM karate ve bhI zItAdivedanA sahana na hone se ArttadhyAna kara ke AtmahiMsA karane dvArA avirati taka nIce utara jAte haiM aise bhI bahata digambara dekhe jAte haiM - ataH una meM asAdhatA mAnanA nyAyasaMgata haiN| digambara :- jaba zarIra ke kisI aMga meM khataranAka granthi-phoDAdi ho jAtA hai aura usa kI vedanA asahya bana jAtI hai taba usa kA cheda-dAhAdi karanA par3atA hai| jo dardI usa cheda-dAha Adi se honevAlI pIDA ko sahana nahIM kara pAtA vaha usa phoDA Adi se hone vAlI bhayaMkara pIDA kA anta nahIM kara sktaa| ThIka isI taraha zItAdivedanA ko sahana na kara sakanevAlA pUre saMsAra ke duHkho kA anta nahIM kara sktaa| ataH vastrAdigrahaNa nahIM karanA caahiye| zvetAmbara :- aura Age samAnarUpa se yaha bhI boliye ki jo kSudhAvedanA ko sahana nahIM kara sakatA vaha bhI saMsAra ke duHkho kA anta nahIM kara sktaa| ataH AhAra grahaNa bhI yati ko nahIM karanA cAhiye / - yaha aniSTApAdana hai| ___ digambara :- AhAragrahaNa muktimArga kA virodhi na hone se nirdoSa hai| zvetAmbara :- to aise hI vastrAdi dharmopakaraNa kA grahaNa muktimArga kA virodhi na hone se nirdoSa kyoM nahIM mAnate ? digambara :- vastrAdi pahaneMge to vaha zarIra ke mala se malina hogA, phira usa meM jUM Adi aneka sammUrchima jIvoM kA udbhava hogaa| aise vastroM ko pahanane se avazyameva una jIvoM kI virAdhanA hogI, isa prakAra vastrAdi kA grahaNa virAdhanAhetu hone se muktimArga kA virodhI hai, muktimArga kA avirodhitva usa meM asiddha hai| zvetAmbara :- AhAra grahaNa kareMge to usa meM bhI kRmi Adi aneka saMmUrchima jIvoM kA udbhava hogA, aise AhAra kA bhakSaNa karane para una jIvoM kI virAdhanA bhI hogii| athavA peTa ke aMdara bimArI ke kAraNa gRhIta AhAra meM kRmi Adi jIvoM kA udbhava aura una kI virAdhanA bhI hogii| taba AhAragrahaNa meM bhI vaha virAdhanA | dekhiye - AhAra meM to Agantaka makkhI Adi sakSma janta kA pAta evaM saMmarchima aneka prakAra ke jIvoM kA udbhava hotA hai| aise AhAra ko khAne para una kA vinAza avazya hogaa| taduparAMta, vaha khAyA huA bhojana jaba udara meM jAyegA to vahA~ bhI aneka sUkSma jIvoM kI saMsakti (=udbhava) hogI jaise viSThA meM hotI hai| jaba digambara yati malotsarga karegA taba kRmi Adi aneka jIvoM kA ghAta bhI avazya hogaa| ataH AhAragrahaNa bhI muktimArga kA virodhi mAnanA pdd'egaa| . jayapura (rAja.) meM jaba cAturmAsa thA taba talAza karavAne para patA calA thA ki jADe kI mausama meM una ke AzrayasthAnoM meM rAta ko cAro kone meM sagaDIyA~ jalAI jAtI thii| ataH vyAkhyAkAra kA kathana anubhava se satya pratIta hotA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 zrI sammati-tarkaprakaraNam bAkuzikatvaM ca, akSAlane saMsaktidoSaH; ityubhayataHpAzA rajjuriti tadgrahaNaM muktimaargvirodhi| na, AhArAdigrahaNe'pyasya samAnatvAt / tathAhi - taddigdhasyAsyAdeH prakSAlanAdAvapkAyAdivinAzaH akSAlane pravacanopaghAta iti tadgrahaNasya muktimArgavirodhitvaM kathaM na samAnam ? atha prAsukodakAdinA yatnatastaddigdhAsyAdiprakSAlane nAyaM dossH| - vastrAdizodhane'pi yatnataH kriyamANe'doSa eva / tena - 'na sAkSAd vastragrahaNasya muktisAdhanatvam ratnatrayasyaiva sAkSAt tatsAdhanatvAt / nApi paramparayA ratnatrayakAraNatvena, tadgrahaNasya ratnatrayavirodhitvAt / niSparigrahavirodhi saparigrahatvamiti sakalalokaprasiddham rUpajJAnotpattestama iva / na ca ratnatrayahetuzarIrasthitikAraNatvena vastrAdigrahaNaM paramparayA * Azayazuddhi se ahiMsA aura aparigraha * digambara :- itanA hone para bhI yadi jayaNA Adi vidhipUrvaka AhAra kA paribhoga kiyA jAya to kisI bhI jIva kI virAdhanA nahIM hogii| kadAcit virAdhanA ho jAya to bhI vizuddha Azaya se arthAt saMyamavRddhi ke bhAva se jIvarakSA meM satata prayatnazIla rahanevAle gItArthayati ko jJAnAdi ke puSTa Alambana se AhAragrahaNa meM pravRtta hone ke kAraNa hiMsA kA doSa nahIM rahegA, vaha yati ahiMsaka hI banA rhegaa| ataH vaise yati kA AhAragrahaNa muktimArga kA virodhi nahIM ho sktaa| zvetAmbara :- dhanyavAda ! yaha bhI sociye ki zuddhAzayavAlA jIvarakSAprayatnazIla yati vidhipUrvaka vastrAdi paribhoga kare to bhI vaha aparigrahI hI banA rahegA, taba vastrAdigrahaNa bhI muktimArga-virodhi kaise ho sakatA hai ? ! * AhAra kI taraha vastrAdi meM jayaNA se zuddhi * digambara :- pahanane para vastrAdi malina hoge hii| aba yadi una ko dhoyeMge to apkAya jIvoM kI virAdhanA hogI evaM vastradhAvanAdi ke kAraNa bakuzapana bhI hogaa| bakuzapana yAnI eka prakAra kA zithilAcAra / yadi nahIM dhoyeMge to ghu Adi jIvoM kI saMsakti hogii| vastrAdi dhAraNa karane vAle yatiyoM ko isa DhaMga se donoM ora se phA~sA hai| sArAMza, vastrAdi grahaNa muktimArga kA virodhi hai| ___ zvetAmbara :- AhAragrahaNa bhI aisI samAna yukti se muktimArga kA virodhi bana jaayegaa| kaise yaha dekhiye - AhAra hasta meM grahaNa kareMge aura mukha meM prakSepa kareMge to hasta-mukhAdi bhI malina-cIkane hoNge| yadi una ko dhoyeMge to apkAya ke jIvoM kI virAdhanA hogii| nahIM dhoyeMge to AhAra se malina hasta-mukhAdi ko dekha kara loga khillI uDAyeMge to pravacanopaghAta yAnI zAsananiMdA kA baDA doSa hogA - aise donoM ora se phA~sA hone se AhAragrahaNa ko bhI samAna DhaMga se muktimArga kA virodhI kyoM ghoSita nahIM karate ? digambara :- prAsuka yAnI acetana jala se yatanApUrvaka AhAra se lipta hastAdi ko dhone se koI doSa nahIM hogaa| zvetAmbara :- dhanyavAda ! yatanApUrvaka acetana jala se mala-malina vastroM ko dhone para bhI koI doSa sambhava nahIM hai| digambara kA nimnokta pralApa bhI Upara kahe gaye yuktisaMdarbha se nirasta ho jAtA hai| digambara kahate haiM - ''vastragrahaNa sAkSAt mukti kA sAdhana nahIM hai, sAkSAt mukti-upAya to samyagdarzana-samyagjJAna-samyakcAritra yaha ratnatraya hI hai| isa ratnatraya kA kAraNa hone se paramparayA vastrAdigrahaNa mukti-upAya ho aisA bhI nahIM hai kyoMki vastrAdigrahaNa to ulTA ratnatraya kA virodhI hai| jaise timira rUpasAkSAtkAra kA virodhI hai vaise parigrahadhAraNa bhI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 65 muktisAdhanam, tadantareNApi ratnatrayanimittazarIrasthitisambhavAt' AhAragrahaNe'pi asya samAnatvena pradarzitatvAt / pratikSiptaM dRSTavyam ata eva 'sAkSAt pAramparyeNa vA muktyanupayogivastrAdigrahaNaM rAgAdyupacayahetuH, tat svIkurvan tRSNAyuktatvAt yatyAbhAso gRhasthaM nAtizete' - ityAdyapakarNanIyam AgamoktavidhinA vastrAdigrahaNasya hiMsAdyapAyarakSaNanimittatayA muktimArgasamyagjJAnAdyupabRMhakatvAt tatparityAgasya tvarvAkkAlInayatyapekSayA tadbAdhakatvAt / tato vizeSyasadbhAve 'samyagjJAnAdyanvitatve sati' iti vizeSaNamasiddham sati cAsmin vizeSyamasiddham iti vyavasthitam / tanna rAgAdyapacayanimittatA paravyAvarNitasvarUpasya nairgranthyasya siddhA / eva vyAvarNitasvarUpanairgranthyavipakSabhUtatve'pi vastrAdigrahaNasya na rAgAdyupacayaM prati janakatvam tadviruddhena samyagdarzanAdyupacayena yathoktavastrAdigrahaNasya vyAptatvena tadviruddhasAdhakatvAt / dRSTAntasyApi paravyAaparigraha kA virodhI hai sArI duniyA ise jAnatI hai| 'ratnatrayasampAdaka dehasthiti kA kAraNa hone se paramparayA vastrAdigrahaNa mukti-upAya ho' aisA bhI nahIM hai kyoMki vastrAdigrahaNa ke binA bhI ratnatrayasampAdaka dehasthiti surakSita ho sakatI hai / " digambaroM kA yaha pralApa isa liye nirasta hai ki vastrAdigrahaNa dehasthiti kA kAraNa hone se paramparayA ratnatrayapuSTi karane dvArA mukti kA hetu banate haiM yaha vistRta carcA se siddha kara diyA hai| yadi digambara isa DhaMga se vastrAdigrahaNa kI paramparayA mukti - hetutA kA apalApa karegA to usI DhaMga se AhAragrahaNa meM bhI muktihetutA kA nirasana ho jAne kA aniSTa hogA - yaha samAnarUpa se uparokta carcA meM kahA jA cukA hai| * vastrAdigrahaNa se rAgAdi kA upacaya asiddha - digambaroM ke mata kA pardAphAza ho cukA hai isI liye una kA yaha pralApa zravaNayogya bhI nahIM rahatA ki 'sAkSAt athavA paramparayA jo muktiprApti meM upayogI nahIM hai aise vastrAdi kA grahaNa sirpha rAgAdi kI hI vRddhi karanevAlA hai| jo yati usa kA grahaNa karegA vaha bezaka tRSNAparAdhIna bnegaa| phira usa zramaNAbhA aura meM koI bheda nahIM rahegA / ' gRhastha yaha digambarapralApa zravaNa ke kAbila na hone kA kAraNa yaha hai ki AgamazAstra se vihita vidhi ke anusAra kiyA gayA vastra - pAtrAdi kA grahaNa hiMsA Adi apAyoM se bacane meM sahAyaka hone se mukti ke upAyabhUta samyagjJAnAdi kA puSTikAraka hai / prArambhika sAdhanAkAla meM jo yati usa kA tyAga kara detA hai vaha ArttadhyAnAdi meM paDatA hai aura usa ke liye vastrAdi kA tyAga muktimArga kA bAdhaka bana jAtA hai / Jain Educationa International - - - * digambarokta hetu meM vizeSaNAdi kI asiddhi digambara ne pahale prayoga meM hetu meM vizeSya aMza meM nairgranthya zabda kA artha vastrAdi kA abhAva kiyA hai, kintu vaha ukta rIti se samyagjJAnAdi kA bAdhaka hai isaliye yadi vizeSyAMza kA Agraha rakheMge to 'samyagjJAnAdi se yukta hote hue nirgranthatA (nagnatA ) ' se pUrvasUcita pariSkAra meM vizeSaNAMza samyagjJAnAdiyuktatva hI palAyana ho jAyegA, aura yadi vizeSaNa ko nahIM chor3anA hai to vizeSya aMza 'vastrAdiabhAvasvarUpa nirgranthatA' asiddha ho jAyegA yaha siddha ho jAtA hai| sArAMza, digambara kI batAyI huI vastrAdiabhAva svarUpa nirgranthatA rAgAdihrAsa meM sahAyaka nahIM ho sakatI yaha siddha hotA hai| isI liye, vastrAdigrahaNa digambarapratipAdita vastrAdiabhAvasvarUpa nirgranthatA kA vipakSabhUta hone para bhI usa meM rAgAdipuSTikArakatva kI siddhi kI AzA nahIM rakha sakate, kyoMki vastrAdi meM saMyama kA vipakSabhUtatva' hetu to ulaTA rAgAdipuSTikAraka se viruddha yAnI 363 iti yaduktam tat pradarzitanyAyena For Personal and Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam tathA ca prayogaH varNitanairgranthyavipakSabhUtatvA'siddheH sAdhanavikalatA / na ca yathoktAGganAsaMgAdirapi upasarga - sahiSNorvairAgyabhAvanAvazIkRtacetaso yogino rAgAdyupacayahetuH, bharatezvaraprabhRtiSu tasya tatprakSayahetutvena zAstre zravaNAt, 'je jatiA u heU bhavassa... ' ( ) ityAdyAgamaprAmANyAt / rAgAdyapacayanimittanairgranthyavipakSabhUtatvaM ca vastrAdyupAdAnasyAsiddham dharmopakaraNatvena tasya granthatvAnupapatteH / arhanmArgoktakriyAvyavasthitAnAM samyagdarzanAdisaMpadyuktAnAM yatInAM vastrAdikaM na granthaH dharmopakaraNatvAt, pramArjanAdinimittopAdIyamAnapiJchikAdivat; yat tu karmabandhahetutayA granthatvena prasiddhaM tat dharmopakaraNamapi na bhavati yathA lubdhakAdermRgAdibandhanimittaM vAgurAdikam / na ca dharmopakaraNatvaM vastrAderasiddham vastrAdyantareNa yatInAmuktalakSaNAnAmarhatpraNItA'brahmaparityAgAdilakSaNasya vratasamUhasya sarvathA saMrakSaNahetutvAnupapatteH / yacca vratasaMrakSaNahetustad dharmopakaraNatvena parasyApi siddham yathA picchikAdi, vaidharmyeNa vAgurAdi / na ca picchikAderabhiSvaGgahetutvAnupapatterdharmopakaraNatvaM samyagdarzanAdi ke puSTikArakatva se vyApta ho aisA vastrAdigrahaNa meM hI dekhA jAtA hai, ataH vipakSabhUtatva hetu viruddhasAdhaka hone se virodhadoSagrasta siddha hotA hai / tathA, digambarane apane prathama prayoga meM jo viziSTa zrRMgAra alaMkRtanArIsaMga kA dRSTAnta peza kiyA hai usa meM, digambarapratipAdita 'vastrAdiabhAvasvarUpa nirgranthatA kA vipakSabhUtatva' yaha hetu bhI asiddha hai kyoMki tathAvidhanArIsaMga vastrAdiabhAva kA vipakSabhUta nahIM hai / evaM yaha bhI socanA jarurI hai ki sphArazrRMgAraalaMkRtanArIsaMga bhI una yogipuruSoM ke liye rAgAdipuSTikAraka nahIM hotA jo upasargo ko sahana karane meM kaThora hote haiM aura jina kA citta niraMtara vairAgyabhAvanA se plAvita rahatA hai| zAstra meM suna paDatA hai ki bharatezvara Adi cakravarttIyoM ko hajAroM nArIyoM kA saMga bhI rAgAdi upacaya kAraka nahIM huA, api tu itanA hote hue bhI viSayoM ke prati vairAgyabhAvanA aura ekatva bhAvanA ke puSTa bana jAne se ulaTA rAgAdi kA kSaya phalita huA / Agama zAstra meM bhI spaSTa kahA hai ki jo jitane saMsAravRddhi ke hetu haiM ve hI viparItarUpa se utane mokSa ke hetu hai / tathA, rAgAdihrAsakAraka nirgranthatA granthAbhAvarUpa liyA jAya to vastrAdigrahaNa meM tathAvidha nirgranthatA kA vipakSabhUtatva siddha nahIM hogA (yAnI hetu pakSa meM asiddha hai / ) kyoMki vastrAdi dharmopakaraNasvarUpa hone se usa meM granthatva hI nahIM ghaTegA / 364 -- * vastrAdi grantharUpa nahIM hai anumAnasiddhi * vastrAdi meM granthatvAbhAvasAdhaka anumAna prayoga isa prakAra hai zrI tIrthaMkarapraNItamArga meM vihita kiye gaye kriyAkalApa meM vyavasthita rahanevAle aura samyagdarzanAdi kI sampadA se alaMkRta yatiyoM ke liye vastrAdi granthasvarUpa nahIM hai kyoMki una ke liye vastrAdi dharmopakaraNarUpa hai; jaise pramArjanAdi ke liye digambarayatigRhIta pachI (mayUrapIccha) Adi / tathA jo karmabandha kA hetu hone se granthasvarUpa prasiddha hotA hai vaha dharmopakaraNarUpa nahIM hotA, jaise pazu Adi ko pha~sAne vAlI zikArIyoM kI jAla Adi / vastrAdi dharmopakaraNasvarUpa hai isa meM koI saMdeha nahIM hai, asahiSNu sAdhuoM ko arhat prabhu pradarzita abrahmatyAgAdisvarUpa vratasamudAya kA saMrakSaNa karane meM vastrAdi atyanta upayogI banate haiM, vastrAdi ke vinA ve yati vratasamudAya kA saMrakSaNa nahIM kara sakate / digambara mata meM bhI yaha tathya svIkRta hai ki jo vratasaMrakSaNa meM upayogI ho vaha dharmopakaraNasvarUpa hotA hai jaise pachI aadi| usa se ulaTA, jo vratasaMrakSaNa meM virodhI ho vaha dharmopakaraNa nahIM hotA jaise pazu Adi ko pha~sAnevAlI jaal| Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 365 yuktam na vastrAdeH tadviparyayAt iti vAcyam anabhiSvaGganimittasyaiva tasyApi dharmopakaraNatvAbhyupagamAt abhiSvaGganibandhanasya zarIrAderapi adharmopakaraNatvAt / na ca zarIre'pi apratibaddhAnAM viditavedyAnAM sAdhUnAM vastrAdiSu 'mama idam' itybhiniveshH| uktaM ca tattvArthasUtrakRtA vAcakamukhyena - ___'yadvat turagaH stsvpyaabhrnnvibhuussnnessvnbhissktH| tadvad upagrahavAnapi na saMgamupayAti nirgranthaH / / 141 / / (prazamarati kA0 141) abhyupagamanIyaM caitat pareNA'pi, anyathA zukladhyAnAgninA karmendhanaM bhasmasAt kurvataH parityaktA'zeSasaMgasya kenacit tadupasargakaraNabuddhyA bhaktyA vA vastrAdyAvRtazarIrasya granthatvAt paramayogino muktisAdhakatvaM na syAt / atha yat svayamAdattaM vastrAdi tadabhiSvaMganimittatvAd na dharmopakaraNam / na, svayaMgRhItapiMchikAdinA vyabhicArAt / atha piMchikAdyagrahe'pramArjitAsanAdyupavezanAdisambhavataH ___ yadi yaha kahA jAya - pIchI Adi jarUra dharmopakaraNasvarUpa hote hai kyoMki vaha rAgajanaka nahIM hote| vastrAdi meM ulaTA hai, vastrAdi rAga-janaka hai ataH vaha dharmopakaraNarUpa nahIM hai - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jo rAgAdi-janaka na ho vaise vastrAdi ko hI hama dharmopakaraNasvarUpa mAnate haiM, dUsarI ora jisa ko zarIrAdi rAga-janaka hote haiM una ke liye zarIrAdi bhI adharma kA hI upakaraNa hotA hai, digambara yaha kyoM nahIM mAnatA ? tattvArthasaMvedI sAdhuoM ko to zarIra meM bhI pratibandha = mamatvabhAva nahIM hotA, phalataH 'yaha merA hai' aisA mamatvagarbhita abhiniveza vastrAdi meM nahIM hotA / vyAkhyAkArane yahA~ tattvArthasUtrakAra vAcakamukhya aura prazamaratigranthakAra eka hone kA nirdeza karate hue zrI umAsvAtI mahArAja ke prazamaratigrantha kI eka kArikA (141) sAkSI ke rUpa meM uddhRta kI hai, jisa kA bhAvArtha yaha hai ki - ___AbharaNa aura vibhUSA Adi ke hote hue bhI jaise azva ko una AbharaNAdi kA abhiSvaMga-abhimAna nahIM hotA; vaise hI vastrAdiupagraha (=saMgraha) kAraka nigraMtha bhI usa meM saMgavAn (=Asakta) nahIM hotA / / * vastrAdi kI dharmopakaraNatAsAdhaka yuktivRMda * vastrAdi dharmopakaraNa vratabAdhaka nahIM hai isa tathya kA svIkAra prativAdI ko avazya karanA hogA, anyathA yaha musIbata hogI - koI paramayogI puruSa zukladhyAna kI Aga meM karma ko indhana banA kara usa ko bhasmasAt kara rahA hai, samasta saMga kA (vastrAdi kA bhI) usane tyAga kara diyA hai, usa ko kaSTa dene kI buddhi se kisI duSTa ne athavA karuNA-bhaktibuddhi se kisI bhakta ne usa ko ThaMDI se ThiThurate hue dekha kara zarIra para vastra lapeTa diyaa| aba vastra to grantha ho gayA, usa kA nirgranthapana calA jAyegA aura usa becAre kI mukti vahA~ hI ruka jaayegii| yadi vastrasaMga mAtra se usa kI mukti nahIM rukegI to mAnanA paDegA ki vastrasaMga vratabAdhaka yA muktibAdhaka nahIM hai| ___ yadi kahA jAya - svayaM grahaNa kiyA huA vastrAdi hI rAga-janaka hone se, vaha dharmopakaraNarUpa nahIM hotaa| vahA~ usa yogIne svayaM vastragrahaNa nahIM kiyA, isaliye usa kI mukti nahIM rukegii| - to svayaM piMchIAdi grahaNa karane vAle digambara yati kI bhI mukti ruka jAyegI, anyathA 'svayaM gRhIta ho vaha dharmopakaraNa nahIM hotA' - isa niyama kA bhaMga hogaa| yadi kahA jAya ki - "piMchikA Adi kA grahaNa na kiyA jAya to vinA pUMje-pramArje baiTha jAne kA atyadhika sambhava hone se sUkSma jIva-jaMtuoM kI virAdhanA sahaja ho jAne se prathama mahAvrata 'samagra hiMsA se viramaNa' kA bhaMga ho jAne kI musIbata hogI, usa se bacane ke liye, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 zrI sammati-tarkaprakaraNam sUkSmasattvavyApattisadbhAve prANAtipAtaviramaNAdimahAvratadhAraNAnupapatteH tadarthaM tadgrahaNam dharmopakaraNatvaM ca piMchikAdeH ata evopapannam - tarhi ata eva pAtrasyApi dharmopakaraNatvaM tadgrahaNaM copapannam tadantareNaikatraiva bhujikriyAM hasta eva vidadhatAmArambhadoSataH kara-caraNakSAlane ca jalagatA'saMkhyeyAdisattvavyApattito mahAvratadhAraNAnupapatteH / na ca pratigRhamodanasya bhikSAmAtrasyopabhogAd vastrapUtodakAGgIkaraNAccAyamadoSaH, tathAbhUtapravRtteryuSmAsvanupalambhAt pravRttAvapi pravacanopaghAtaprasakteH tasya cA'bodhibIjatvAt - 'chakkAyadayAvaMto vi saMjao dullahaM kuNai bohiM AhAra...' *( ) ityAdyAgamaprAmANyAt / ___ na ca gRhasthavAsasA pUtamapyudakaM nirjantukaM sarvaM saMpadyate tajjantUnAM sUkSmatvAt vastrasya cAghanatvAt gRhiNAM tacchodhane'tizayaprayatnAnupapattezca / na ca kara eva pratyupekSya tatsattvAnupalabdhau tadupabhogAd pUMjane-pramArjane ke liye piMchI Adi (dharmopakaraNa) kA grahaNa karanA hI hogA aura ahiMsAvratarakSA meM upayogI hone se 'piMchI dharmopakaraNa hai' yaha bhI saMgata ho jAyegA" - to isI taraha pAtra (aura vastrAdi) meM bhI dharmopakaraNatA susaMgata ho jAyegI, kyoMki usa ke vinA jIva-jantu anveSaNa na hone se ahiMsAvrata kI surakSA zakya nahIM hai| ahiMsAvrata kI surakSA ke liye ata eva dharmopakaraNasvarUpa pAtra kA grahaNa bhI nyAyayukta hai| pAtra ke vinA svayaM hAtha meM hI AhAra grahaNa kara ke bhojana karane para eka hI ghara se bhojana lene se Arambha yAnI hiMsA doSa kA honA pUrA sambhava hai, pravAhI yA ghana vikIrNa padArtha bhojana ke liye hAtha meM lene para, hAtha se vaha nIce giregA, hAtha-paira Adi avayava jUThe hoMge, usa kA prakSAlana karane ke liye gRhastha sacitta jala kA upayoga karegA to apkAya ke asaMkhya jIvoM kI virAdhanA hone se prathama mahAvrata kA dhAraNa zithila ho jaayegaa| yadi aisA kahA jAya ki - "digambara yati hAtha meM sirpha cAvala kI hI bhikSA grahaNa kareMge ataH nIce girane kA sambhava - doSa nahIM hogaa| evaM kara-caraNa prakSAlana ke liye vastra se chAne hue jala kA hI upayoga karane se apkAya jIvoM kI virAdhanA bhI nahIM hogii|' - to yaha pralApamAtra hai kyoMki digambara yati roTI-bATI saba bhikSA meM lete hai na ki sirpha cAvala / evaM pAnI kA upayoga bhI vastra se chAne vinA hI karate haiN| kadAcit sirpha cAvalAdi kI bhikSA kA grahaNa karate ho, phira bhI eka hI ghara ke dvAra para khaDe khaDe asabhya paddhati se bhojana karane para jaina zAsana kI bahuta hI niMdA-upaghAta kA baDA doSa prasakta hotA hai| pravacana upaghAta yaha bodhibIja kA nAzaka hotA hai| zAstroM meM kahA hai - _ 'AhAra-nihAra ke viSaya meM logoM ko atyanta jugupsA paidA karanevAlA sAdhu svayaM bodhiprApti ko durlabha banA rahA hai, cAhe vaha kitanA bhI cha jIvanikAyoM kI rakSA meM udyamavaMta ho|' * pAtra ke vinA isa kAla meM viDambanA * digambara ne jo gRhastha ke dvArA vastra meM chAne hue pAnI ko grahaNa karane kA AlApa kiyA hai vaha bhI sArahIna hai, kyoMki gRhastha pAnI ko vastra se chAna le to bhI vaha pUrA janturahita nahIM ho jAtA, kyoMki jalagata kucha aise sUkSma jantu hote haiM jo vastra se chAnane para bhI jala se alaga nahIM hote kyoMki vastra itanA saghana nahIM hotA ki usa ke chidroM meM se ve jantu ArapAra nikala na ske| tathA gRhasthoM ko jala chAnane meM itanI sAvadhAnI yA kauzala bhI nahIM hotaa| yadi kahA jAya ki - digambara yati hAtha meM bhojana ko le kara usa kA pratyupekSaNa kara ke jaba usa meM koI jIva-jantu kA upalambha na ho taba usa kA upabhoga . AhAre nihAre parassa uMcha jaNemANe / / - ityuttarArddhaH / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 367 na pUrvokto doSaH; tathA'nirIkSaNAt, tadanupalabdhAvapi tadabhAvanizcayA'yogAt / na ca yatnanirIkSaNAnupalabdhA vyApAdyamAnA api sattvA na vratAticArakAriNaH; viSacUrNAderanupalabdhabhuktasya prANanAzahetutvopalabdheH / na ca caturtharasAdeH prAsukodakasyopabhogAdayamadoSaH / tatrApi sattvasaMsaktisaMbhavAt - karaprakSipte tasmin tannirIkSaNe pAnojjhanayostadvyApattidoSasyA'parihAryatvAt / pAtrAdigrahaNe tu tatpratyupekSaNasya tadrakSaNasya ca sukaratvAt na vrtaaticaardossaapttiH| na ca trivArovRttoSNodakasyaiva paribhogAd ayamadoSaH, tathAbhUtasya pratikAlaM tatkAlopasthAyinaH tasyA'prApteH, prAptAvapi tasya tRDapanodA'kSamatvAt tadyuktasya cAnuttamasaMhananasyedAnIMtanayaterA-dhyAnopapatteH tasya ca durgatinibandhanatvAt / na ca tRDAde1khasya taporUpatvenAzrayaNIyatvAt ayamadoSaH anazanAderbAhyatapasa AntaratapaupacayahetutvenAzrIyamANatvAt, anyAdRgbhUtasya cA'tapastvAt - karegA, atha- pUrvokta doSa ko avakAza nahIM rahegA - to isa meM tathya nahIM hai kyoMki (aise koI digambara yati prAyaH nipuNa nirIkSaNa karatA nahIM hai, hAtha meM le kara turanta hI mu~ha meM DAla dete haiM athavA) vaise Upari sataha para dekha lene mAtra se jIva-jantu kA upalambha (nirIkSaNa) na hone para bhI usa ke sarvathA abhAva kA nizcaya chadmastha puruSa nahIM kara sktaa| ___yadi aisA kahA jAya - prayatnapUrvaka nirIkSaNa karane para yadi jIva-jantu upalabdha na hue taba usa ke upabhoga se yadi kisI sUkSma jIva-jantu kA prANa-vinAza ho jAya, phira bhI usa se ahiMsAvrata meM koI aticAra (=doSa) nahIM hotA - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki bhojana meM viSacUrNa kA jJAna na hone para bhI agara viSailA bhojana kara liyA jAya to usa ajJAta viSabhakSaNa se jaise svaprANa-vinAza hotA hai vaise hI ajJAta jIvahiMsA se vratabhaMga bhI ho sakatA hai| yadi yaha kahA jAya ki - 'caturtharasAdi yAnI khaTTA yA madhura evaM acitta jala kA hI upabhoga kiyA jAya to jIvahiMsA kA doSa nahIM rahegA - kyoMki khaTTe jalameM jIvoM kA sadbhAva nahIM hotA' - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki vaise jala meM bhI jIvoM kI saMsakti (=prAdurbhAva) hone kI sambhAvanA bahuta hai| digambara yati aise pAnIko hAtha meM legA aura bAda meM agara tathAvidha jIva-jantu dikhAI degA to kyA kareMge - agara pI jAyeMge to bhI virAdhanA hogI, agara vahA~ hI choDa deMge to bhI virAdhanA doSa kA nivAraNa azakya hai| hA~, pAtrAdi rakhA ho to eka pAtra se jIva-jantu ko dUsare pAtra meM saMkrAnta kara ke usa kI rakSA acchI taraha se ho sakatI hai| zubha phala yaha hogA ki vrata meM koI aticAra doSa kA dAga nahIM lgegaa| * bAhyatapa kA prayojana abhyantaratapapuSTi * da kahA jAya - tIna bAra ubAle hae uSNajala kA pAna karane para yaha doSa bhI nahIM hogA - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki jaba digambara yati vahA~ pahu~ce tabhI sarvadA ghara-ghara meM vaisA garama-garama hI pAnI mila jAya aisA sambhava nahIM hai| kadAcit kahIM eka-do bAra vaisA garama-garama pAnI mila jAya to bhI usa se pyAsa nahIM bujha sktii| natIjA yaha hogA ki uttama zArIrika gaThana ke viraha meM vartamAnakAlIna yati ko pyAsa nahIM bujhane se baicenI aura ArttadhyAna prasakta hogA jo ki durgati kA mUla hai| yadi yaha kahA jAya - tRSA Adi kA duHkha (kaSTa) to tapomaya hai ataH svAgatapAtra hI hai, koI doSa nahIM hai agara pyAsa na bujhe / - to yaha ThIka nahIM hai, ArttadhyAna na hone para kucha hada taka vaha tapomaya ho sakatA hai kintu pyAsa na bujhane para ArttadhyAna ho jAnA bahu sambhava hai, taba vaha tapa rUpa hove to bhI kyA ? Akhira bAhya anazanAdi tapa to abhyantaratapa kI puSTi ke liye hone cAhiye na ki ArttadhyAnapreraka / abhyantaratapa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 zrI sammati-tarkaprakaraNam ___'so ya tavo kAyavvo jeNa maNo maMgulaM na ciMteI' (paJcava0 gAthA 214) ityAdyAgamaprAmANyAt / stutikRtA'pyuktam - 'bAhyaM tapaH paramaduzcaramAcaradhvamAdhyAtmikasya tapasa upabRMhaNArtham' (svayaMbhUsto0 83) iti / tanna vastra-pAtrAdivikalasyedAnIMtanayateH sarvasAvadyayogapratyAkhyAnaM sambhavatIti kathaM na tasya dharmopakaraNatvam ? __ evaM 'yaH svIkRtagranthaH'... ityAdiprayoge'pi vastrAdidharmopakaraNasyA'granthatvapratipAdanAt 'svIkRtagranthazca mokSAdhvani saMcaran vastrAdyupakaraNavAn' iti hetursiddhH| na ca tathAvidhavastrAdyupakaraNadhAriNAM caurAdibhya upadravaH saMbhavati, tadvastrAderazobhanatvA'lpamUlyatvAbhyAM caurA'grAhyatvAt / athAdhamacaurAstathAbhUtamapi gRhNanti iti tadagrAhyatvaM tasyA'siddham / nanvevaM pustakAdyapi mokSAdhvasaMcAriNA na grAhyaM syAt tatrApyasya doSasya samAnatvAt / atha tadapi bhagavatA pratiSiddham - na, tatpratiSiddhapustakAdigrAhiNAmidAnIMtanarSINAM tadAjJAvilopakAritvenA'yatitvaprasakteH / jJAnAdyupaSTambhahetutvena tadgrahaNe pAtrAdAvapi tata eva grhnnprsktiH| na ca pAtheyAdhupakaraNarahitasyAdhvagasyApyabhISTasthAnaprAptiH kA poSaka hI bAhyatapa upAdeya hotA hai, anyathA vaha taparUpa hI nahIM ho sktaa| zAstrakAra maharSi bhI kahate haiM ki - 'vahI tapa upAdeya hai jisa ke hone para mana se azubha cintana nahIM hotaa|' isa Agama pramANa se ukta tathya kA samarthana hotA hai| digambaramAnya stutikAra (svayaMbhUstotrakarttA) ne bhI kahA hai ki 'AdhyAtmika (abhyantara) tapa kI puSTi ke liye parama duSkara bAhya tapa kA AcaraNa karanA cAhiye / ' sArAMza, vastra-pAtrAdi ke viraha meM vartamAnakAlIna sAdhu kA paripUrNa sarvasAvadyayoga kA pacakkhANa sambhava nahIM hai, to usa meM sahAyaka hone vAle vastra-pAtrAdi ko dharmopakaraNa kyoM na mAnA jAya ?! digambara ne dUsarA anumAnaprayoga aisA kahA thA ki 'grantha rakha kara patha-saMcaraNa karane vAlA iSTa sthAna para nahIM pahu~ca sakatA'.. ityaadi| kintu abhI to yaha siddha kiyA jA cukA hai ki vastrAdi to dharmopakaraNa hai na ki 'grantha' / ataH muktipatha-saMcaraNa karanevAlA zveta bhikSu vastrAdi dharmopakaraNavAlA hone para bhI granthayukta na hone se, usa meM ukta prayogavAlA hetu hI asiddha hai| dUsarI bAta yaha hai ki sAdhu jo vastra rakhate haiM ve vastra jIrNa-zIrNa zobhAhIna evaM alpamUlya ke hote haiM, caurAdi bhI una ko pasaMda nahIM kare aise hote haiN| ataH aise vastra dhAraNa karane vAle sAdhu mahAtmA ko cora Adi ke upadrava kA sambhava nahIM hai| jo adhamavattivAle cora hote haiM ve to zobhAhIna alpamalya vastroM kI bhI corI karate haiM. isa liye 'vaise vastroM ko cora pasaMda nahIM karate' yaha kathana asiddha hai| yathArthavAdI :- are bhaiyA ! taba to muktimArga ke pathikoM ke liye pustakAdi bhI agrAhya mAnanA hogA, kyoMki adhama cora to pustakAdi kI bhI corI karate haiN| vastrAdi meM jo doSa hai vahI pustakAdi meM bhI hai| digambara :- isI lIe bhagavAnane to pustakAdi kA bhI pratiSedha kiyA hai| yathArthavAdI :- Apa kI yaha bAta galata hai kyoMki pustakAdi ko bhagavatpratiSiddha mAnane para jina digambara yatiyoM ne vartamAnakAla meM pustakAdi kA parigraha kiyA hai una ko asAdhu mAnanA hogA kyoMki unhoMne pustakaagrahaNa saMbaMdhI bhagavadAjJA kA vilopa kiyA hai| digambara :- hamane parigraha ke rUpa meM nahIM kintu jJAnAdipuSTikAraka hone se pustakAdi kA grahaNa kiyA hai, ataH asAdhutA athavA bhagavadAjJAbhaMga kA doSa nahIM hogaa| yarthAthavAdI :- aba to vastra-pAtrAdi kA grahaNa bhI Apa ko prasakta hogA, kyoMki cAritra kI puSTi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 paJcamaH khaNDaH - kA0 65 sambhavinIti dRSTAntopyasaMgata eva, sarvasya viziSTaphalArambhiNastadupakaraNarahitasya tatphalA'prasAdhakatvAt / tathAhi - yo yatropAyavikalo nAsau tat sAdhayati yathA kRSyAdhupAyavikalastatphalam azeSakarmavigamasvabhAvamuktiphalavastrAdidharmopakaraNopAyavikalazca munirbhavadbhirabhyupagamyata iti| na ca kSAyikajJAnadarzanacAritrANyeva tadupAya iti vaktavyam 'vastrAdidharmopakaraNavikalasya kSAyikajJAnAderevA'sambhavAt' ityukttvaat| 'yo yadvineyo'... ityAdiko'pi prayogo'nupapannaH, 'sarvathA parityaktavastratIrthakRdvineyatvAt' ityasya hetorasiddhatvAt, bhagavata eva parityaktavastratvAnupapatteH - 'savve vi egadUseNa NiggayA jiNavarA' (A. ni0 gAthA 227) ityAdyAgamaprAmANyAt / na cAsyAnyArthatvam AcArAdhaGgeSu taistaiH sUtrairbhagavatyekavastragrahaNasya zrAmaNyapratipattisamaye pratipAditatvAt / na caivaM tadA sarvavastraparityAgAvedakastatra kazcidAgamaH zrUyate / yo'pi 'vosaTThacattadeho viharai gAmANugAmaM tu' ( ) ityAgamaH so'pi na zrAmaNyapratipattisamayabhAvibhagavanagnatvA'vedakaH, kintu taduttarakAlaM rAgAdivipramuktatvaM bhagavatyAvedake liye ve bhI upayogI haiN| taduparAMta, digambarane jo ukta anumAnaprayoga meM granthadhAraka musAphira kA udAharaNa diyA hai vaha bhI galata hai - kyoMki pAtheyAdi upakaraNazUnya musAphira kabhI iSTa sthAna para nahIM pahu~ca sktaa| itanA hI nahIM - yaha bhI samajhane lAyaka hai ki viziSTa phala ke liye udyama karanevAle yadi usa ke liye upayogI upakaraNa kA Adara nahIM kareMge to kabhI bhI apane viziSTa phala kI prApti nahIM kara paayeNge| aisA anumAnaprayoga dekha lijie - jo jisa pravRtti meM upAyazUnya hotA hai vaha usa ke phala ko nahIM prApta kara sktaa| udA0 kRSi karma ke liye jarUrI aujAra hala Adi se zUnya puruSa kRSi ke phala ko nahIM prApta kara sktaa| Apa bhI yahI mAnate haiM ki yati vastrAdizUnya hI hotA hai jo (vastrAdi) ki dharmopakaraNarUpa hone se sakalakarmavinAzAtmaka muktisvarUpa phala kA upAyabhUta hai| yadi kaheM ki - 'vastrAdi nahIM kintu kSAyika jJAna-darzana-cAritra hI mukti ke upAya haiM' to aisA kahane kI jarUra nahIM hai kyoMki vastrAdi dharmopakaraNa se zUnya sAdhaka ko kSAyika jJAnAdi kI prApti hI asambhava hai| pahale yaha kahA jA cukA hai| * ziSya ko gurudhAritaliMga ke grahaNa kA upadeza vyartha * digambarane jo tIsarA anumAna batAyA hai - 'jo jisa kA ziSya ho vaha usake liMga kA anusaraNa karatA hai' yaha tIsarA prayoga bhI mithyA hai| kAraNa, usa meM jo yaha hetu kahA gayA hai 'sarvathA vastra kA tyAga karanevAle tIrthaMkara ke ziSya bhikSu hote haiM' - yaha hetu asiddhidoSa se dUSita hai, kyoMki 'bhagavAna tIrthaMkara ne vastra kA sarvathA tyAga kiyA thA yaha vidhAna zAstrasaMgata nahIM hai| pramANabhUta Avazyakaniyukti Agama meM to yaha kahA hai ki - sabhI tIrthaMkarone eka devadUSya (daivI vastra) grahaNa kara ke niSkramaNa kiyA thaa|' yaha prAmANika Agamavacana digambara ke hetu ko 'asiddha' ghoSita karatA hai| 'isa Agamavacana kA artha to dUsarA hI kucha hai, vastragrahaNa artha nahIM hai', aisA bhI nahIM kahA jA sakatA, kyoMki AcArAMga Adi AgamoM ke una sUtroM meM dIkSA aMgIkAra karate samaya bhagavAna meM ekavastra grahaNa kA spaSTa nirdeza kiyA gayA hai| usa se viparIta, yAnI dIkSAgrahaNa samaya meM sarvathA vastraparityAga sUcita karanevAlA eka bhI Agamavacana digambara ko bhI upalabdha nahIM hai| digambara :- aisA nahIM hai, 'vosaTTacattadeho viharai gAmANugAmaM tu' ( ) arthAt deha kA vyutsarga evaM tyAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam yati, na hyanenAgamena bhagavato vastravaikalyamAvedyate / ___kiMca, yadi yo yadvineyaH sa talliGgadhArI, tadA bhavatAmiva bhagavato'pi kmnnddlu-ttttttikaadilinggdhaaritvprsktiH| atha na daivacaritamAcarituM zakyate iti tadagRhItaTaTTikAdigraho'smAbhistavyatirekeNa mahAvratadhAraNaM kartumazaktakairAzrIyate, tarhi 'jArisayaM guruliGgaM sIseNa vi tAriseNa hoyavvaM' () ityAdyabhinivezastyajyatAm / yadapi 'na ca vastrAdyupakaraNAgrahavatsu pravrajyApariNAmaH sambhavati' ityAbhidhAnam tadapyasaMgatam parigrahAgrahavatsu prvrjyaaprinnaamsyaa'smaabhirpynisstteH| na ca sarvasAvadyayogaviratipratijJAnirvAhanimittavastrAdidharmopakaraNayogiSu parigrahAgrahavattvam, anyathA zarIrayogiSvapi parigrahAgrahavattvaM syAt / atha tanna parityaktuM zakyate iti, avidhAnena tatparityAge'nekabhavAnubandhitadanuSaktiprasaktiH vidhAnaparityAgastu tasya prastutavidhinaiva tarhi vastrAdyupakaraNatyAge'pi ayameva vidhiH, anyathA pravrajyApariNAmasya prakRSTaphalanivarttakasya vastrAdhupAdAnamantareNa asambhavAt, tatsambhave ca zarIratyAgavad vastrAdityAkara ke bhagavAna grAmAnugrAma vicarate haiM - yaha Agamavacana bhagavAn ke nagnatva ko sUcita karatA hai| yathArthavAdI :- nahIM nahIM, usa Agama meM dIkSAgrahaNa kAla meM bhagavAna kI nagnatA kA kataI sUcana nahIM hai, vaha sUtra to yaha kahatA hai ki dIkSA lene ke bAda bhagavAn apane dehAdi meM bhI rAgAdi na rakhate hue vicarate haiN| yahA~ isa Agama meM bhagavAna ke vastratyAga kA gandha bhI nahIM hai| yaha bhI socanA cAhiye ki yadi aisA Agraha rakhA jAya ki jo jisa kA ziSya ho vaha usI ke liMga kA anusaraNa karatA hai - to jaise Apa kamaNDalU aura TaTTikAdi ko liMgarUpa meM dhAraNa karate haiM usa se to yaha siddha hogA ki Apa ke guru tIrthaMkara bhI kamaNDalU Adi yatiliMga ko dhAraNa karate hoMge, kyoMki Apa ke mata meM to ziSya guru ke liMga kA hI upAsaka hotA hai, arthAt tIrthaMkara ne kamaNDalU Adi ko dhAraNa kiyA hogA, tabhI Apa use dhAraNa karate hoNge| yadi kahA jAya - 'bhagavAna ke lokottara AcaraNa kA anukaraNa zakya nahIM hai isaliye unhoMne kamaNDalU Adi kA grahaNa nahIM kiyA thA phira bhI hama digambara yatiyoM ne TaTTikA Adi kA grahaNa kiyA hai kyoMki usa ke vinA hamAre liye mahAvratoM kA pAlana azakya hai|' - aho ! taba to 'jaisA guru kA liMga ho vaise hI liMga kA dhAraNa ziSya ko karanA cAhiye' aise kadAgraha ko jalAJjali denA hI ucita hai| * vastradhArakoM meM parigrahAgraha kA ApAdAna vyartha * digambara ne jo yaha kahA thA - vastrAdi upakaraNoM kA Agraha (kadAgraha) rakhanevAle ko pravrajyA kA pariNAma kabhI udita nahIM hotaa| - yaha bhI asaMgata vidhAna hai| yaha to hameM bhI iSTa nahIM hai ki parigraha kA kadAgraha rakhe use pravrajyA kA pariNAma prasphuTita ho| lekina, jinhoMne sarva sAvadyayoga ke tyAga kI pratijJA kI hai, usa pratijJA ke nirvAha ke liye hI jinhoMne vastrAdi dharmopakaraNoM ko dhAraNa kiyA hai - una yogI mahAtmAoM ke Upara parigraha ke Agraha kA AkSepa hI galata hai| yadi saMyamarakSA ke liye vastrAdidharmopakaraNoM ke dhAraNa meM jisa ko parigraha ke Agraha kA darzana hotA hai use to saMyamapAlana ke liye zarIradhAraNa meM bhI parigraha ke Agraha kA darzana karanA pdd'egaa| ___ yadi kahA jAya ki - zarIra kA parityAga azakya hai| tathA, yadi avidhi se usa kA tyAga jaise taise AtmahatyAdi kara ke kiyA jAya to aneka bhavoM kI paramparA meM punaH punaH zarIra kI jaila meM pha~sanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 gasyApi svataHsiddhatvAt uttIrNamahArNavapuruSayAnaparityAgasyeva prAk tu tatparityAgo mahArNavayAnamadhyAsInayAnaparityAgavad apAyahetureva / tena 'zvetabhikSavo mahAvratapariNAmavanto na bhavanti' ityAdiprayoge 'parigrahAgrahayogitvAt' ityasya hetorasiddhataiva / yadapi 'na ca bhagavadbhirvastragrahaNaM yatInAmupadiSTam' tadapi anadhItAgamasyAbhidhAnam AcArAdyaGgeSu vastrapASaNAdhyayanAdiSu tadgrahaNasya yatInAM vistarato bhagavatA pratipAdanAt / tathA caudhikopadhirjinakalpikAnAM dvAdazavidhaH sthavirakalpikAnAM caturdazavidhaH nirgranthInAM paJcaviMzatividho bhagavadbhiranujJAtaH 'jiNA bArasarUvANi (o?) therA coddsruuvinno| ajjANaM paNavIsaM tu ao uDDamuvaggaho' / __ - (paJcavastu0 771) ityAdyarhaduktAgamaprAmANyAt / yadapi sthitakalpe Acelakyam parISaheSu vA'celatvaM yaterupadiSTam tadapi zuklA'kRtsnavastragrahaNApekSayA vastrAbhAve'pi aneSaNIyatadagrahaNApekSayA ca, anyathA vstraadigrhnnaabhidhaayksyaaneksyaagmsyaitdaagmbaadhittvenaa'praamaannyprskteH| yathA ca bhuJAnopyeSaNIyamAhAraM kSutparISahajetA yatiH aneSaNIyAhAraparityAgAt, tathA vastraiSaNA'parizuddhavastrA'grahaNAt shukljiirnnhogaa| yadi vidhipUrvaka usa ke tyAga kA Agraha kiyA jAya to yahI jJAnAdi kI ArAdhanA hI usa ke sarvadA tyAga kA bejoDa vidhi hai| - aho ! taba to vastratyAga ke liye bhI samAna bAta hai| vastrAdi kA nagnatA Adi rUpa avidhipUrvaka tyAga karane se bhavobhava taka bhaTakanA paDe, yadi vidhipUrvaka vastrAdityAga kA Agraha ho to yaha jJAnAdi kI ArAdhanA hI usa ke sarvadA tyAga kI uttama vidhi hai| yadi sarvathA nagna ho kara vastratyAga (avidhipUrvaka) kiyA jAya to vastragrahaNa ke abhAva meM utkRSTaphalasampAdaka sthira-dRDha pravrajyA pariNAma hI jAgrat nahIM hogaa| jaba prakRSTa pravrajyA pariNAma aura usa kA utkRSTa phala kevalajJAnAdi mokSaparyanta prApta ho jAyegA taba zarIratyAga kI taraha vastrAdityAga bhI anAyAsa hI hone vAlA hai - jaise, mahAsAgara ko pAra kara jAnevAle musAphira apane Apa hI jahAja kA tyAga kara detA hai| yadi kevalajJAnAdi labdhi prApta karane ke pahale hI vastrAdi kA tyAga kara diyA jAya to bahuta hI nukasAna ho sakatA hai jaise majhadhAra meM agara samudra meM naukA kA tyAga kara diyA jAya to AdamI kabhI samudra pAra nahIM utregaa| sArAMza, 'zvetAmbara bhikSu mahAvrata pariNAmavAle nahIM hote kyoMki parigraha ke AgrahI haiM' aise digambara anumAnaprayoga meM 'parigraha ke AgrahI' yaha hetu asiddha ghoSita ho jAtA hai| * AgamoM meM yati ko vastrAdigrahaNa kA spaSTa vidhAna * digambara ne jo pahale kahA hai - bhagavAna ne yatiyoM ko vastragrahaNa kA upadeza nahIM kiyA - yaha bhI Agama ke anabhijJa puruSa kA vidhAna hai, kyoMki AcAraMga Adi Agamo meM vastraiSaNA-pAtraiSaNA Adi adhyayanoM meM bhagavAna ne yatiyoM ko spaSTa hI vistAra se vastrAdigrahaNa kA vidhAna kiyA huA hai| bhagavAna ne jinakalpI muniyoM ke liye bArahabhedI, sthavirakalpI muniyoM ke liye caturdazabhedI evaM sAdhvIyoM ke liye paJcavIzabhedI ogha (sAmAnya) upadhi (upakaraNavRMda) ke grahaNa kI anujJA dI hai| jaise paJcavastu Adi zAstroM meM bhI kahA hai - 'jinakalpiyoM ke liye bAraha prakAra kI, sthavirakalpiyoM ke liye caudaha prakAra kI aura sAdhvIyoM ke liye paJcavIza prakAra kI ogha upadhi hotI hai, usa se jyAdA aupagrahika hotI hai|' bhagavAna ke bhAkhe hue isa Agamavacana ke pramANa se vastrAdigrahaNa siddha hotA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 zrI sammati-tarkaprakaraNam vastravAnapi muniH acelaparISahajetA kiM na syAt ? 'NagiNassa vA vi' (dazavai0 6-65) ityAdyapyAgamaH tathAvidhavastravato'pi nagnatvamAha uktanyAyAt, dRzyante hi loke tathAvidhavastravanto'pi 'nagnA vayam' ityAtmAnaM vypdishntH| 'je bhikkhU kasiNaM vatthaM paDigAhei' ( ) ityAdeH pramANamUlyAdhikavastragrahaNapratiSedhavidhAyinaH yogyA'yogya-tadgrahaNa-pratiSedhavidhAyinazcAgamasya "piNDaM sejaM ca vatthaM ca cautthaM pAyameva y| akappiyaM Na icchejjA paDigAheja kappiyaM / / " (dazavai0 6-48) - ityAdeAdazAGgyantargatasyAnekasya sadbhAvAna gauNArthavRtteruttamasaMhananapuruSavizeSaviSayapratiniyatAvasthAgocaravastramokSapratipAdakatayA mukhyavRttervA''gamalezasya zravaNamAtrAt bhagavatpratipAditaM yatInAM vastrAdigrahaNaM pratikSeptuM yuktam / tatpratikSepakAriNo bRhaspatimatAnusAriNa iva mithyaadRssttitvprskteH| ato vastrAdyupakaraNasamanvitAH zvetabhikSavo nirvANaphalahetusamyagdarzana-jJAna-cAritrayuktAH avikalArhatpraNItamahAvratasampannatvAt, gaNadharAdivat / tadevaM dharmopakaraNayuktasya mahAvratadhAriNo nirgranthatvAt AryikANAmapi muktipraaptyvirodhH| digambara ne jo kahA hai ki - 'sthita kalpa meM muniyoM ko Acelakya kA (celAbhAva yAnI vastrAbhAva kA) evaM parISahoM meM acela parISaha kA upadeza hone se vastragrahaNa kA niSedha ho jAtA hai' - yaha bhI apekSA ko vinA samajhe kaha diyA hai| kAraNa, Acelakya kA upadeza apariparNa-zaklavarNa jIrNazIrNa vastragrahaNa kI apekSA se kiyA gayA hai, tathA kabhI purAnA vastra corI ho gayA, aba vastra na hone para bhI sAdhu kabhI aneSaNIya (akalpya rezamI Adi) vastroM kA grahaNa nahIM karatA, isa apekSA se hI Acelakya kA upadeza hai na ki sarvathA nagnatA kI apekSA se / yadi sarvathA nagnatA kI apekSA se Acelakya kA upadeza samajha baiTheMge to phira vastrAdigrahaNa ke upadezaka anekavidha Agamavacana ukta AcelakyavidhAna se bAdhita ho jAne se aprAmANika ho jAne kI bar3I vipadA sira utthaayegii| tathA, acela pariSaha kA vAstava rahasya yaha hai ki jaise sAdhu aneSaNIya AhAra kA tyAga kara ke eSaNIya AhAra-bhojana karane para bhI kSudhA-pariSaha kA vijetA kahA jAtA hai, kyoMki kSudhA hone para bhI vaha Akula ho kara aneSaNIya AhAra kA grahaNa nahIM karatA - aise hI muni vastraiSaNA se aparizuddha vastra kA grahaNa nahIM karatA kintu eSaNIya pramANayukta jIrNa evaM zuklamAtra hI vastra kA grahaNa karatA hai - to use bhI acelaparISaha kA vijetA kyoM na mAnA jAya ? digambara ne jo kahA thA ki - 'NagiNassa vA vi muNDassa diihromnhNsinno| mehaNA uvasaMtassa kiM vibhUsAi kAriaM / / nagna aura muNDa evaM dIrgha keza-nakhadhArI, maithuna se virata muni ko viSUbhA kA kyA prayojana ?' - isa prakAra ke AgamoM meM kaI bAra bhagavAna ne vastrAdityAga kA upadeza kiyA hai|' - yaha bhI bhramaNA hai, kyoMki ukta yuktiyoM ke anusAra nagnatAsUcaka AgamavacanoM meM bhI jIrNa-zIrNa-zuklavastra ke liye hI 'nagnatA' zabdaprayoga kiyA hai na ki sarvathA vastratyAga kI apekSA se / loka-vyavahAra meM bhI phaTe-tUTe maile kapar3e pahanane vAle apane liye bAra bAra kahate haiM ki hama to (garIbI ke mAre) naMge phirate haiN| ataH AcelakyAdi sUtroM ke AdhAra para bhI digambara mata kA abhiprAya nahIM hotaa| ___* sUtra vidhAnoM kA paramArtha * digambara pravaktA 'NagiNassa vA vi0' ityAdi sUtraleza ke zravaNamAtra se usa ke artha ko vinA samajhe hI galata DhaMga se vastrAdigrahaNa kA pratikSepa kara baiThatA hai vaha nyAyayukta nahIM hai| kAraNa, 'je bhikkhU0' ityAdi sUtra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 65 * strImokSAdhikAre digambaramatanirmUlanam * atha striyo muktibhAjo na bhavanti, strItvAt, caturdazapUrvasaMvidbhAginya iva / atra yadi 'sarvAH striyo muktibhAjo na bhavanti' iti sAdhyeta tadA siddhasAdhyatA, abhavyastrINAM muktisadbhAvAnabhyupagamAt / atha 'bhavyA api tAstadbhAjo na bhavanti' iti sAdhyate tadA'trApi siddhasAdhyatA, bhavyAnAmapi sarvAsAM muktisaMgA'niSTeH 'bhavvA vi te aNatA siddhipahaM je Na pAveMti' ( ) iti vacanaprAmANyAt / atha avAptasamyagdarzanA api tA na tadbhAjaH iti pakSaH / atrApi siddhasAdhyatA tadavasthaiva prAptojjhitasamyagdarzanAnAM tAsAM tadbhAktvAniSTeH / atha aparityaktasamyagdarzanA api na tAstadbhAjaH, tathApi siddhasAdhyatA aprAptA'vikalacAritrANAM samyagdarzanasadbhAve'pi tatprAptyanabhyupagamAt / atha avikalacAritraprAptireva tAsAM na bhvti| kuta etat ? yadi strItvAt, puruSasyApi sA na syAt purusstvaat| atha puruSe meM jo bhikSu pUrNa vastra kA grahaNa kare0 ' (vaha prAyazcittabhAgI hotA hai) isa taraha pramANa se adhika aura atimUlyavAna vastra kA grahaNa pratiSedha kiyA gayA hai usa se hI pramANayukta aura alpamUlya vastroM ke grahaNa kA vidhAna phalita ho jAtA hai / tathA Agama meM yatiprAyogya vastrAdi kA grahaNa aura ayogya vastrAdi kA pratiSedha kiyA gayA hai jaise - dazavaikAlika sUtra meM kahA hai 'piNDa (AhArAdi), zayyA, vastra aura pAtra yadi akalpita hai to sAdhu ise grahaNa kI icchA na kare, kalpita ho to grahaNa kre|' isa sUtrArtha se bhI kalpita vastrAdi grahaNa kA spaSTa vidhAna siddha hotA hai / isa prakAra dvAdazAMgI meM vastragrahaNa vidhAyaka aneka sUtra maujUda hai / ata eva gauNarUpa se yAnI aupacArika nagnatA ( jIrNa-zIrNa vastra ) ke pratipAdaka sUtraleza ke zravaNa mAtra se, athavA mukhyavRtti se zreSThasaMghayaNabalavAle puruSavizeSa ke liye avasthAvizeSa meM vastratyAga kA vidhAyaka kisI sUtra ke zravaNamAtra se grathila bana kara, anya sUtroM meM bhagavAna ke dvArA upadiSTa vastrAdigrahaNa kA niSedha karane kA sAhasa karanA, avicAritaramaNIya hai| vastrAdigrahaNa pratipAdaka sUtroM kA apalApa karane vAle pravaktAoM meM nAstikamata ke upAsakoM kI taraha mithyAtva prApti kA prasaMga durnivAra hai / jaise nAstika matavAle jainAgama kA apalApa karate haiM vaise hI digambara pravaktA bhI vastragrahaNa pratipAdaka jainAgamoM kA apalApa karake apanI hI hAni kara rahA hai T - uparokta samagra carcA kA niSkarSa yaha hai ki vastrapAtrAdi upakaraNa ke dhAraka zvetAmbara yati niHsaMdeha mokSaphalaprApaka samyagdarzana- samyagjJAna- samyakcAritrAtmaka ratnatrayI se vibhUSita hote haiM, kyoMki ve bhagavadupadiSTa akhaMDa pA~ca mahAvratoM se sampanna haiM, jaise gautamasvAmI Adi gaNadhara maharSi / upasaMhAra karate hue aura strImukti kA nirdeza karate hue vyAkhyAkAra kahate haiM ki dharmopakaraNa ke dhAraka mahAvratoM ke pAlaka nirgrantha hote haiM ata eva mahAvratadhArI sAdhvIyoM ko bhI mokSaprApti meM koI bAdhA nahIM hai / Jain Educationa International * strImukti ke adhikAra meM digambaramata pratikSepa 'striyoM kI mukti' yaha suna kara digambara ko kyoM pIDA hotI hai patA nahIM vaha garjanA karane laga jAtA hai striyoM kI mukti kabhI nahIM hotI kyoMki usa ko strI kA avatAra milA hai, strI ke avatAra meM jaise caudaha pUrva-dRSTivAda kA jJAna unheM prApta nahIM hotA / digambara kI pIDA ke apaharaNa ke liye aba vyAkhyAkAra kahate haiM ki yadi 'sabhI striyoM kI mukti nahIM hotI' itanA hI use siddha karanA ho to siddhasAdhana (AyAsamAtra) hai kyoMki sabhI striyoM meM abhavya strI bhI samAviSTa hI haiM / yadi sabhI bhavya striyoM kI bhI mukti kA niSedha sAdhya ho to yahA~ bhI siddhasAdhana ( AyAsamAtra ) hai kyoMki hama bhI nahIM mAnate ki samasta 373 For Personal and Private Use Only - Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati - tarkaprakaraNam sakalasAvadyayoganivRttirUpA cittapariNatiH svasaMvedanAdhyakSasiddhA svAtmani, anyairanumAnAdavasIyate; nanu sA striyAM tathaiva kiM nAvasIyate yena tatra tasyAH svAgrahAvezavazAdabhAvaH pratipAdyate ? ! 374 atha tAsAM bhagavatA nairgranthyasyA'nabhidhAnAd na tatprAptiH / asadetat, tAsAM tasya bhagavatA 'No kappai NiggaMthassa NiggaMthIe vA abhinnatAlapalambe paDigAhittae' (bRhatkalpa 0 u01 sU0 1) ityAdyAgamena bahuzaH pratipAdanAt, ayogyAyAzca pravrajyApratipattipratiSedhasya 'aTThArasa purisesuM vIsaM itthIsu' ( ) ityAdyAgamena vidhAnAcca / vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAparatvAcca na tAsAM bhagavatpratipAditanairgranthyanimittA 'vikalacAritraprAptyanupapattiH / atha tathAbhUtacAritravattve'pi na tAsAM tadbhAktvamiti sAdhyArthaH tathApyanumAnabAdhitatvaM pakSasya doSaH / tathAhi - yadavikalakAraNaM tadavazyamutpattimat yathA'ntyAvasthAbhavyoM kI mukti hogii| zAstravacana hai jisa kA bhAvArtha yaha hai ki 'anaMta aise bhI bhavya haiM jo siddhimArga ko prApta nahIM kara paayeNge|' isa vacanapramANa se mAna sakate haiM ki sabhI bhavya striyoM kI mukti asambhava hai / yadi samyagdarzana prApta ho cukA ho aisI striyoM ke liye bhI mukti kA niSedha abhipreta ho to yahA~ bhI siddhasAdhana (AyAsamAtra) hai| kAraNa, samyagdarzana prApta hone ke bAda kho baiThanevAlI kisI bhI mithyAtvI strI kI mukti hamAre mata meM bhI nahIM hotI / yadi samyagdarzana kA tyAga na karane vAlI strIyoM kI mukti kA niSedha abhipreta ho to yaha bhI hameM mAnya hone se sAdhanaprayAsa nirarthaka hai kyoMki samyagdarzana hone para bhI jinhoMne akhaMDa cAritra ko prApta nahIM kiyA una striyoM kI mukti na honA, hameM bhI mAnya hai / aba yadi striyoM ko sarvathA akhaMDacAritraprApti kA hI digambara kI ora se niSedha kara diyA jAya to yahA~ pramANaprazna khaDA hogA / kisa pramANa ke AdhAra para ve strI ko saMyamaprApti kA niSedha karate haiM ? yadi 'strItva' hetu se strIyoM meM saMyama kA niSedha kiyA jAya to 'puruSatva' hetu se puruSa ko bhI saMyama kA niSedha kiyA jA sakegA / yadi digambara kahatA hai ki 'puruSoM ko apanI AtmA meM svakIya pratyakSa saMvedana se sarvasAvadyayoganivRttigarbhita cittapariNAma anubhavasiddha hotA hai, evaM dUsare logoM ko saddhetu se dUsare meM sarvaviratipariNAma kA anumAna hotA hai' to yahA~ pakSapAta ko choDa kara yaha bhI kyoM nahIM kahate ki striyoM ko bhI sva- AtmA meM sarvaviratipariNAma svasaMvedanasiddha hai aura saddhetu ke dvArA dUsare loga una meM usa kA anumAna kara sakate haiN| aisA kahane ke badale digambara loga apane Agraha ke vaza ho kara striyoM meM sarvavirati ke abhAva kI ghoSaNA kyoM kara dete haiM ?! * mahilAoM meM nirgranthatA kA sadbhAva Agamasiddha yadi bhagavAna ne mahilAoM meM nirgranthatA kI sattA kA nirUpaNa nahIM kiyA isaliye striyoM meM nirgrathatA kI sattA na hone kA siddha hotA hai aisA kahA jAya to vaha galata hai kyoMki bhagavAna ne bRhatkalpasUtra Adi Agama meM nirgrantha aura nirgranthI donoM ko akhaMDa tAlapralamba ( phala-sabjI Adi ) grahaNa karane kA spaSTa niSedha kiyA hai| yahA~ nirgranthI zabda se hI mahilA meM nirgranthatA kA pratipAdana siddha ho jAtA hai / tathA, 18 prakAra ke puruSoM ko evaM 20 prakAra kI mahilAoM ko cAritragrahaNa ke liye ayogya ghoSita kiyA hai| aura unheM cAritra ke svIkAra kA niSedha kiyA hai| usI Agama se yaha phalita ho jAtA hai ki zeSa prakAra vAle strI-puruSa pravrAjana ke yogya hai / kAraNa, vyaktivizeSa ke liye kiyA gayA niSedha, taditara zeSa vyaktiyoM ke liye vidhAnaphalaka hotA hai, jaise ki kahA jAya ki 'digambara kA mokSa nahIM hotA' to usa se yaha phalita hotA hai ki 'digambara se bhinna zvetAmbaraAdi kA mokSa hotA hai / ' tAtparya yaha hai ki bRhatkalpasUtra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 paJcamaH khaNDaH - kA0 65 prAptabIjAdisAmagrIko'GkuraH, avikalakAraNazca tasyAmavasthAyAM sImantinImuktyAvirbhAvaH iti kathaM na pakSasyA'numAnabAdhA ? atha strIvedaparikSayAbhAvAt nA'vikalacAritraprAptistAsAmiti na muktibhAktvam, tarhi puruSasyA'pi puruSavedA'parikSayAt nA'vikalacAritraprAptiriti na muktiprAptirbhavet / atha tatparikSaye zailezyavasthAbhAvicAritraprAptimataH puruSasya muktiprAptirna prAk - tarhi sImantinyA api evaM muktiprAptau na kazcid doSaH sambhAvyate / athA'syAH strIvedaparikSayasAmarthyAnanupatte yaM doSaH - nanu tatparikSayasAmarthyAbhAvastasyAH kutaH siddhaH ? 'AgamAt' iti cet ? na, tasya tathAbhUtasya dvAdazAGgyAmanupalabdheH / 'tatparikSayasAmarthyapratipAdakasyApi tasyAnupalabdhiriti cet ? na, 'savvathovA titthayarisiddhA tthiyarititthe atitthayarisiddhA asaMkhejaguNA' ( ) ityAdisiddhaprAbhRtAgamasyAnekasya sAmarthyavRttyA sImantinInAM strIvedaparikSayasAmarthyapratipAdakasyopalambhAt / na hi sarvakarmAnIkanAyakarUpamohanIyaAdi AgamoM ke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki bhagavAna ke kahe hue nirgranthatA ke mUlabhUta akhaMDa cAritra kI prApti striyoM ko alabhya nahIM hai| yadi aisA anumAnaprayoga kiyA jAya ki - 'akhaMDa cAritravatI hone para bhI striyA~ mukti prApta nahIM kara sakatI' - to yaha anumAna prati-anumAna se bAdhita hone kA doSa anivArya hai| prati-anumAna : jisa ke kAraNa sampUrNa mila jAte haiM vaha kArya be-rokaToka utpanna hotA hI hai, jaise bIjAdi sAmagrI sampUrNa carama avasthAprApta ho jAya to aMkurAtmaka kArya utpanna hotA hI hai| akhaMDacAritravatI ko strI avatAra meM mukti ke AvirbhAva kI sAmagrI paripUrNa hotI hai ataH striyA~ mukti prApta kara sakatI haiN| * siddhaprAmRta Adi AgamoM meM strImukti vidhAna * digambara :- striyoM ke strIveda kA kSaya nahIM hotA, ataH unheM akhaMDa cAritra kI prApti zakya na hone se mukti prApti zakya na hone se mukti prApti kI to bAta hI kahA~ ?! __ yathArthavAdI :- aisI maukhika kAlpanika bAta ke sAmane aisI bhI kalpanA zakya hai ki puruSa ke puruSaveda kA kSaya nahIM hotA, ataH unheM bhI akhaMDa cAritra prApta na hone se mukti kI prApti nahIM hotii| digambara :- puruSaveda kA kSaya na hone taka puruSa kI mukti bhale hI na ho kintu puruSaveda kA kSaya hone ke bAda zailezI avasthA meM akhaMDa cAritra (yathAkhyAtasaMjJaka cAritra) prApti ke bAda mokSa jarUra prApta hotA hai| yathArthavAdI :- ThIka hai, isI taraha strIveda kA kSaya ho jAne para strI ko bhI zailezI avasthA meM akhaMDa cAritra prApti dvArA bAda meM mokSa ho sakatA hai - isa meM koI doSa nahIM hai| ___digambara :- strI meM yaha sAmarthya nahIM hotA ki yaha strIveda kA kSaya kara sake, ataH unheM muktiprApti ke doSa kI sambhAvanA bhI nahIM hai| __ yathArthavAdI :- kaise Apane yaha siddha kara liyA ki striyoM meM strIvedavinAza kA sAmarthya nahIM hotA ? Agama se to yaha siddha nahIM ho sktaa| samagra dvAdazAMgI Agama meM koI bhI aisA sUtra nahIM hai jo strI meM strIvedavinAzasAmarthya kA niSedha karatA ho| digambara :- aisA koI sUtra bhI nahIM hai ki jisa meM strIvedakSaya ke sAmarthya kA vidhAna ho| yathArthavAdI :- yaha kathana galata hai, 'siddhaprAbhRta' Adi aneka AgamoM meM 'savvathovA0' ityAdi sUtroM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 zrI sammati-tarkaprakaraNam karmAGgabhUtastrIvedaparikSayamantareNa tAsAM muktiprAptiriti muktisadbhAvAvedakameva vacastAsAM sAmarthyAvedakaM siddham / atha strItvAdeva na tAsAM tatparikSayasAmarthyam / na, strItvasya tatparikSayasAmarthyena virodhA'siddheH / na hyavikalakAraNasya tatparikSayasAmarthyasya strItvasadbhAvAdabhAvaH kvacidapi nizcito yena agni-zItayoriva sahAnavasthAnavirodhastayoH siddho bhavet / nApi bhAvAbhAvayorivAnayoranyonyavyavacchedarUpatA avagatA yena parasparaparihArasthitalakSaNavirodhasiddhirbhavet / na cA'viruddhavidhiranyasyAbhAvAvedakaH atiprasaGgAt / tanna strItvAdapi tAsAM ttprikssysaamrthyaanuppttisiddhiH| pratyakSasya tu indriyajasyAtIndriyapadArthabhAvAbhAvavivecane'nadhikAra eveti nA'to'pi tatparikSayasAmarthyAnupapattisiddhistAsAm / ato'nekadoSaduSTatvAna prakRtapakSaH sAdhanamarhati / ___'strItvAt' iti heturapi yadi 'uditastrIvedatvAt' ityupAttastadA'siddhaH muktiprAptiprAktanasamayAdiSu se alpabahutvavicArameM kahA gayA hai ki strItIrthaMkara siddha kama se kama hote haiN| strItIrthaMkara ke tIrtha meM atIrthakarI (= tIrtha sthApanA na karane vAlI mahilA) ho kara siddha hone vAlI mahilAe~ tIrthaMkarI kI saMkhyA se asaMkhyaguNa hotI haiN| aise aneka Agamo meM strIsiddha kA nirdeza yaha arthApatti se siddha karatA hai ki strIyoM meM strIveda ke kSaya kA sAmarthya akSuNNa hotA hai| samasta karmasenA meM nAyaka hai mohanIya karma, usa kA eka bheda hai strIveda karma, usa ke kSaya ke vinA mukti prApta karane vAle strIsiddha kA sambhava nahIM hai ataH strIsiddha ko mukti kI prApti ke sUcaka Agamavacana se arthataH yaha bhI sUcita ho jAtA hai ki striyoM meM strIveda vinAza kA sAmarthya avazya hotA hai| * strItvahetuka anumAna meM doSaparamparA * digambara :- striyoM meM strIvedavinAzasAmarthya mUla se hI nahIM hotA yaha hamArI pratijJA hai| hetu hai strItva, 'strI honA' yahI hetu paryApta hai| __ yathArthavAdI :- strItva aura strIvedavinAzasAmarthya meM koI pratiSThita virodha nahIM hai ataH hetu sAdhyasAdhaka nahIM ho sktaa| kisI bhI sthala meM aisA nirNaya nahIM ho sakatA ki mokSaprApti ke paripUrNa kAraNa ke hote hae bhI striyoM meM sirpha ekamAtra strItva kI badaulata strIvedavinAza kI kSamatA nahIM hotii| yadi aisA hotA to ThaMDI aura agni kI taraha una meM sahAnavasthAna saMjJaka virodha siddha hotaa| bhAva aura abhAva jaise parasparavyavacchedAtmaka svarUpa hotA hai vaisA virodha bhI yahA~ strItva aura strIvedavinAzasAmarthya meM nahIM hai kyoMki ye do paraspara vyavacchedaka nahIM hai| yadi eka padArtha dUsare bhAva kA vyavacchedakarUpa se viruddha ho to usa eka ke vidhAna se dUsare kI nivRtti siddha kI jA sakatI, kintu jahA~ virodha hI nahIM hai vahA~ eka ke vidhAna se dUsare kI vyAvRtti kA nivedana zakya nahIM hai| sArAMza, strItva hone para strIvedavinAza ke sAmarthya kI durghaTatA siddha nahIM ho sktii| pratyakSa se to yaha siddha ho nahIM sakatA ki strI meM strIvedavinAzakSamatA durghaTa hai, kyoMki strIvedAdi padArtha atIndriya hone se, atIndriya bhAva aura abhAva ke pariccheda meM indriyajanya pratyakSa khuda hI paMgu hai, usa kA vahA~ adhikAra hI nahIM hai| digambara kI yaha strImuktivirodhi pratijJA aise kaI doSoM se duSTa hai isaliye vaha siddhikoTi para pahu~cane ke kAbila nahIM hai| digambarane yahA~ jo 'strItva' ko hetu kiyA hai usa kA abhiprAya yadi yaha ho ki 'uditastrIvedatva' arthAt 'strIveda kA udaya hone se' - to hetu hI asiddha bana jAyegA, kyoMki mokSaprApti ke nikaTa pUrvakAla meM strIyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 377 strIvedodasya tAsAmasambhavAt, anivRttiguNasthAne eva tasya parikSayAt / 'parikSINastrIvedatvAt' iti ca heturviparyayavyAptatvAd viruddhH| na ca 'strItvAt' ityasya 'parikSINastrIvedatvAt' ityayamarthaH, atrArthe prakRtazabdasyA'rUDhatvAt / atha 'stryAkArayogitvAt' 'strItvAt' iti hetvarthastadA viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAt anaikAntiko hetuH|| caturdazapUrvasaMvitsambandhitvAbhAvo'pi tAsAM kutaH siddhaH yena sAdhyavikalo dRSTAnto na syAt ? 'sarvajJapraNItAgamAt' iti cet ? tata eva muktibhAktvasyApi tAsAM siddhirstu| na hyekavAkyatayA vyavasthitaH dRSTeSTAdiSu bAdhAmananubhavan AptAgamaH kvacit pramANaM kvacinetyabhyupagantuM prekSApUrvakAriNA shkyH| atha vivAdagocarApannA'balA azeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyavikalA, avidyamAnAdhaHsaptamanarakaprAptyavikalakAraNakarmabIjabhUtAdhyavasAnatvAt / yastvazeSakarmaparikSayanibandhanAdhyavasAyavikalo na bhavati nAsAvavidyamAnAdhaHsaptamanarakaprAptyavikalakAraNakarmabIjabhUtAdhyavasAnaH, yathobhayasampratipattiviSayaH ko bhI strIveda ke udaya kA sambhava nahIM hotA kyoMki anivRttibAdaramohasaMjJaka navameM guNasthAna meM strIveda kA kSaya hone ke bAda hI 13 veM aura 14 veM guNasthAnaka ko prApta kiyA jA sakatA hai| yadi 'strItva' hetu kA yaha abhiprAya ho ki 'strIveda kSINa ho jAne se' - to vaha hetu viparyayavyApta hone se viruddha ho jaayegaa| strIvedavinAzasAmarthyAbhAva kA virodhI hai strIvedavinAzasAmarthya aura strIvedakSaya usa kA kArya hone se usa kA vyApya hai - isa prakAra jo viparyaya kA vyApya hai vaha to ulaTA sAdhya ke abhAva ko yAnI sAmarthya ko siddha karatA hai, isI liye viruddha hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'strItva' zabda kA 'strIvedaparikSaya' artha dikhAnA yaha bhI anucita hai kyoMki strIveda kI kSINatA ke artha meM prastuta 'strItva' zabda kahIM bhI rUDha nahIM hai| yadi kahA jAya ki - 'strItva' hetu kA matalaba hai 'strIAkAra kA yoga honA' - to yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki hetu yadi vipakSa se vyAvRtta hai yA nahIM aisA saMzaya ho taba usa saMzaya kA nivarttaka ucita tarka honA cAhiye, yadi vaha nahIM ho to hetu kI vipakSavyAvRtti saMdigdha ho jAne se vaha anaikAntikadoSagrasta bana jaayegaa| prastuta meM, yadi strI-AkAra kA yoga vipakSabhUta strIvedavinAzasakSama vyakti meM bhI rahe to kauna bAdhaka hai aisI zaMkA kI jAya to usa kA koI samAdhAna nahIM hai, strI-AkAra kA yoga bhI ho aura usa meM strIvedavinAzazakti bhI ho - usa meM koI bAdhakapramANa na hone se hetu kI vipakSavyAvRtti saMdigdha ho jAtI hai, ataH strItva hetu anaikAntika ho jaayegaa| * caudahapUrvajJAnAbhAvasAdhaka Agama se muktisiddhi * digambarane jo strItvahetuka prAthamika anumAna meM, strI meM caudahapUrva ke jJAna ke abhAva ko dRSTAnta banAyA hai, yahA~ prazna hai ki caudahapUrvajJAnAbhAva strI meM kisa pramANa se siddha hai ? jaba koI pramANa hI nahIM hai taba dRSTAnta kyoM sAdhyazUnya na kahA jAya ? (yadyapi yahA~ caudahapUrvajJAnAbhAvaviziSTa strI ko udAharaNa karane para yaha bhI prazna hai ki caudahapUrva kA jJAna na rahe to mukti nahIM hotI aisA bhI kisa pramANa se siddha hai ? tIrthaMkaroM ko caudahapUrvo kA pATha nahIM hotA kintu mukti hotI hai| phira bhI aba isa bAta ko sthagita rakhA hai|) yadi sarvajJabhASita Agama ke AdhAra para strI ko caudahapUrvajJAna na hone meM vizvAsa kiyA jAtA hai to usI Agama ke dvArA strIyoM ko muktiprApti kI bhI siddhi hotI hai, usa ke Upara avizvAsa kyoM ? sarvajJa-bhASita sampUrNa Agama eka vistRta mahAvAkyasvarUpa hai, usa ke pahale sUtra se antimasUtra paryanta ekavAkyatA hotI hai, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 zrI sammati-tarkaprakaraNam puruSa iti vaidhHdRssttaantH| asadetat - yato'trApi prayoge sAdhya-sAdhanayoH pratibandhAbhAvAnAto hetorvivkssitsaadhysiddhiH| tathAhi - yathoktAdhyavasAnaM nivartamAnamabalAto'zeSakarmakSayAdhyavasAyanivartakaM kAraNaM vA (bhavad) bhavet vyApakaM vA ? anyasya nivRttAvapi aparanivRtteravazyaMbhAvAbhAvAt anyathA'zvanivRttAvapi gavAderniyamena nivRttiprskteH| Aha ca nyAyavAdI (pramANavArttike 3-23) tasmAttanmAtrasambandhaH svabhAvo bhAvameva vaa| nivartayet kAraNaM vA kaarymvybhicaartH|| iti / tatra na tAvat kAraNaM yathoktAdhyavasAnamazeSakarmakSayAdhyavasAnasya yena tannivRttyA tasyApi nivRttiH syAt / kAraNatve vA yatrAzeSakarmakSayAdhyavasAnaM yogini sambhavati tatrAdhaHsaptamanarakapRthivIprAptyavaMdhyakAraNasya bIjabhUtAdhyavasAnasadbhAvAt kAryasya kAraNAvyabhicAritvAt tasya narakaprAptisadbhAva iti kisI bhI dRSTa yA iSTa vastu ke bAre meM sarvajJAgama bAdhita nahIM dekhA jaataa| aise AptapuruSa bhASita Agama ke kisI eka aMza ko pramANa mAnanA aura anya aMza ko apramANa karanA yaha buddhimAnoM ke liye ucita nahIM hai| * karmakSayasAdhakAdhyavasAya sAdhaka anumAna kI sadoSatA * aba digambara nayA anumAna prastuta karatA hai - vivAdAspada strI (jisa kI mukti ke bAre meM vivAda cala rahA hai aisI strI) sakalakarmoM ke kSaya-sampAdaka adhyavasAya se zUnya hotI hai, kyoMki usa meM nIce sAtavIM naraka meM le cale aise paripUrNa kAraNabhUta karmoM kA janaka adhyavasAya nahIM hotaa| yahA~ vyatirekavyAptisahita yaha udAharaNa hai ki jo sakalakarmakSayakAraka adhyavasAya se zUnya nahIM hotA vahI nIce sAtavI naraka meM le cale aise paripUrNakAraNabhUta karmoM ke bIjabhUta adhyavasAya se zUnya nahIM hotaa| udA0 jaise koI prasannacandrarAjarSi jaisA ubhayamAnya puruSa jo ki sakalakarmakSayakArakaadhyavasAya se zUnya nahIM the to sAtavI naraka prayojakakarmajanakaadhyavasAya se vikala bhI nahIM the| isa prakAra yahA~ vaidharmyadRSTAnta prastuta hai| ___yathArthavAdI kahate haiM ki digambara kA yaha anumAna galata hai| kAraNa, isa prayoga meM bhI sAdhya-sAdhana ke bIca vyAptirUpa pratibandha na hone se, ukta hetu se bhI strI meM mukti kA niSedha siddha nahIM ho sktaa| ____ samIkSA :- sakalakarmakSayakAraka adhyavasAya ko apanI nivRtti ke dvArA nivRtta karanevAlA sAtavIMnarakaprayojakakarmajanakaadhyavasAya pUrvokta adhyavasAya kA kAraNa hai yA vyApaka hai ? jo kAraNa yA vyApaka hotA hai vahI apanI nivRtti ke dvArA apane kArya yA vyApya kA nivarttaka ho sakatA hai, dUsare kisI kI nivRtti meM anya kI nivRtti avazya ho aisA kabhI nahIM hotaa| anyathA azva, go kA kAraNa yA vyApaka na hone para bhI svanivRtti ke dvArA go kA nivarttaka ho baiThane kA aniSTa hogaa| nyAyavAdI dharmakIrti ne pramANavArttika meM kahA hai ki - '(adarzanamAtra se vyatirekasiddhi nahIM hotI) ata eva tanmAtra yAnI sAdhana se sambaddha (vyApakIbhUta) vRkSAtmaka svabhAva hI nivRtta hotA huA apane vyApyabhUta (sIsama) bhAva kA nivarttana karatA hai| athavA kAraNa apanI nivRtti ke dvArA kArya kA nivarttana karatA hai|' isa kathana se yahI siddha hotA hai ki nivarttakabhAva nivartyabhAva kA kAraNa athavA svabhAvarUpa meM vyApaka honA cAhiye, anyathA vaha sva kI nivRtti ke dvArA anya kA nivarttaka nahIM bana sktaa| * saptamanarakaprApakaadhyavasAya na kAraNa hai. na vyApaka * adhaH saptamanarakagamanaprayojaka karmajanaka adhyavasAya muktisAdhaka sakalakarmakSayakAraka adhyavasAya kA kAraNa hai yA vyApaka ? ina do meM se eka ho taba to vaha apanI nivRtti se muktiadhyavasAya kA nivarttaka kahA jA sakatA hai| yadi use kAraNa mAnA jAya to phalita yaha hogA ki jisa yogi-AtmA meM sakalakarmakSaya kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 379 anissttaapttiH| na ca yoginyazeSakarmakSayanibandhanamadhyavasAnaM janayadapi narakaprAptinibandhanakarmabIjabhUtamadhyavasAnaM narakaprAptilakSaNaM svakAryaM na janayatIti vAcyam avikalakAraNasyAvazyaMtayA svakAryanirvartakatvAt anyathA'vikalakAraNatvAyogAt / na ca yadeva tathAbhUtakarmanivarttanasamarthaM tadeva tatkSayahetvadhyavasAnanibandhanaM bhavati, bhAvAbhAvayorekasminnekadA virodhAt, tannivarttakasya hetoH svabhAvAntaramaprApnuvatastanivartakatvavirodhAt / na hi yadeva yadaivAGgulIdravyasya RjutvotpAdakam tadeva tadaiva tasya vinAzakaM sambhavati ekanimittayorekadA bhAvAbhAvayorvirodhAt / nApi tat tasya vyApakam yena tatastanivarttamAnaM tadapyAdAya nivarteta / vyApakatve vA yatrAzeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyasadbhAvastatra vyApakasyAvazyaMbhAvitvAt anyathA tasya tadvyApakatvA'yogAt - yoginastadadhyavasAyavato'dhaH saptamanarakaprAptiprasaGgo'niSTaH tadavastha eva syAt / na ca yatra kliSTatarAdhyavasAyasadbhAvastatrAtizubhatarAdhyavasAyena bhAvyamiti pratibandhasambhavaH tandulamatsyena vyabhicArAt / na ca manuSyajAtiyogitve sati avyabhicAraH, uttamasaMhananena cAritraprAptiadhyavasAya hai| gI meM usa kA kAraNabhUta adhaH saptamanarakapRthvIprApti ke avandhyakAraNarUpa bIjAtmaka azubha adhyavasAya bhI avazya hogA; uparAMta, kArya apane avandhya kAraNa kA vyabhicAri nahIM hotA ataH usa yogI ko avazyameva tathAvidha azubha adhyavasAya ke phalasvarUpa saptamanaraka kI prApti ho kara rhegii| (vaha yogI mokSa meM jAyegA yA saptama naraka meM yaha prazna khaDA hogA!) aisA nahIM kahanA ki usa yogI meM vaha azubha adhyavasAya muktisAdhaka adhyavasAya kA kAraNa hone se mukti kA sarjana karegA, narakaprAptirUpa apanA kArya nahIM kraayegaa| - aisA kahanA vyartha hai. kyoMki naraka meM le jAnevAle karmo ke bIjabhata adhyavasAya narakaprApti kA pariparNa kAraNa hone se apane kAryasvarUpa narakaprApti ko avazya karAvegA hii| anyathA, use naraka kA paripUrNa kAraNa hI nahIM kaha skeNge| yaha bhI vicitra kathA hai ki jo saptamanarakaprApaka karmoM ke nirmANa meM samartha adhyavasAya hai vaha unhIM karmoM ke vinAzakAraka adhyavasAya kA bhI hetu bana ske| aisA to kabhI ho nahIM sktaa| eka kAla meM eka hI vastu bhAva aura usa ke virodhI abhAva donoM kA sarjana kare yaha virodhagrasta hone se sambhava nahIM hai| jaba taka narakaprApaka adhyavasAya apane svabhAva meM parivartana kara ke karmakSayakArakaadhyavasAyajanaka svabhAva ko AtmasAt na kara le taba taka usI eka adhyavasAya se saptamanarakayogya karmo kA sarjana evaM una karmoM ke visarjana karAnevAle adhyavasAya kA bhI sarjana kare yaha sambhava nahIM hai| udA0 jo kAraNa jisa samaya meM aMgulIdravya meM saralatA kA AdhAna karanevAlA hai vahI kAraNa usa saralatA kA usI kAla meM vinAzaka ho (yA usa vinAzaka nimitta kA bhI sarjaka ho) yaha kabhI nahIM ho sktaa| paraspara virodhI bhAva aura abhAva ye donoM kA eka hI kAla meM samAna nimitta ho nahIM sakatA, kyoMki virodha khaDA hogaa| vaha azubha adhyavasAya usa sakala karmakSayakAraka adhyavasAya kA vyApaka bhI nahIM hai jisa se ki narakaprApaka adhyavasAya kI nivRtti se muktisAdhaka adhyavasAya kI nivRtti dikhAyI jA ske| yadi use vyApaka mAneMge to muktisAdhaka adhyavasAya ko vyApya mAnanA hogA; vyApya hone para vyApaka avazya vahA~ hotA hai ataH karmakSayakAraka adhyavasAya vAle yogI puruSa meM saptamanarakaprayojakakarmajanaka adhyavasAya bhI avazya rhegaa| yadi nahIM rahegA to use vyApaka hI nahIM kahA jaayegaa| phalataH usa yogI ko saptamanaraka prApti kA aniSTa anicchayA bhI prasakta hogA. yaha doSa kAraNapakSa kI taraha tadavastha hI rhegaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 zrI sammati-tarkaprakaraNam kAlArvAksamayabhAvinA sarvaparyAptisampannena tathAvidhakliSTapariNAmavatA puruSeNa vyabhicArAt / na ca yatrAtizubhataraH pariNAmastatrApyazubhatarapariNAmena bhAvyamityatrApi pratibandhaH tathAvidhayoginA vyabhicArAt / kiM ca, strINAM saptamanarakapRthvIprAptinibandhanakarmabIjAdhyavasAyAbhAvaH kutaH pratipannaH ? 'AptAgamAt' iti cet ? azeSakarmazailavajrAzanibhUtazubhAdhyavasAyasadbhAvo'pi tata evaabhyupgntvyH| na hi atIndriye evaMvidhe'rthe asmadAderarvAgdRzaH AptAgamAd Rte'nyat pramANamasti / na ca dRSTeSTAvirodhyAptavacanamasattarkAnusArijAtivikalpairbAdhAmanubhavati teSAM prAptA'prAptavyApAdakamataMgajavikalpavadavastu * atikliSTa aura atizubha pariNAmoM meM vyAptiabhAva * aisA koI kAnUna (vyApti) nahIM haiM ke jisa vyakti meM atikliSTa adhyavasAya kA sphuraNa ho use atizubhatara adhyavasAya kA udaya bhI honA caahiye| tandula matsya bar3e matsya ke akSipaTala para baiThA baiThA socatA hai ki yaha baDA matsya kaisA mUrkha hai - apane mu~ha meM svayaM jalapravAha ke bala se Aye hue choTe choTe matsyoM ko peTa meM gila lene ke bajAya aise hI choDa detA hai| agara maiM hotA to sabhI kA kacUmara kara ke peTa meM gila letaa| aisA atikrUra saptamanaraka gamanayogyakarmabandhajanaka raudra adhyavasAya atikliSTa hotA hai kintu use muktiprApaka karmakSayakAraka adhyavasAya kabhI nahIM hotA, ataH yahA~ vaisA kAnUna vyartha siddha hotA hai| yadi aisA kahA jAya ki - manuSyajAti meM janma le kara jise atikliSTa adhyavasAya hotA hai use atizubhAdhyavasAya bhI avazya hotA hai aisA kAnUna vyartha nahIM hogaa| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki bhaviSya meM cAritra lene vAlA ho aisA puruSa, uttama prathama saMghayaNabala se yukta ho, sarvaparyApti se sampanna ho, atikliSTa adhyavasAyavAlA ho to dRDhaprahArI Adi kI taraha usa ke pApAcAra se bharapUra kAla meM atizubha adhyavasAya nahIM hotA, ataH ukta kAnUna kI vyarthatA tadavastha hai| tathAjisa vyakti meM atizubhatara adhyavasAya pariNAma ho usa vyakti ko azubhatara pariNAma hotA hI hai - aisI vyApti bhI nahIM raca sakate, kyoMki anuttaradevaloka se Aye hue tadbhavamuktigAmI cAritrasampanna bhavya yogIpuruSa meM jaba kSapakazreNisampAdaka atizubha adhyavasAya jAgrata hotA hai taba usa vyakti ko kliSTAdhyavasAya nahIM hotA ataH vaisI vyApti banA lenA bhI vyartha hai| * Agamavacana meM anumAna bAdha kA asaMbhava * yaha bhI prazna hai - striyoM ko saptamanarakapRthvI meM le jAne vAle karmoM ke bIjabhUta kliSTa adhyavasAya nahIM hotA yaha bhI kisa pramANa se siddha hai ? yadi AptapuruSaviracita AgamapramANa se, to phira usI pramANa se sakalakarmoM ke pahADa ko cUrA karane meM samartha vajrAzanipAtatulya zubhAdhyavasAya bhI striyoM meM mAna lenA cAhiye / spaSTa bAta hai ki adhyavasAya jaisI atIndriya vastu ke viSaya meM apane jaise alpadarzI logoM meM Apta Agama ke alAvA aura koI pramANa zaraNya nahIM hai| cAhe kitane bhI kutarkapathagAmI asat vikalpoM kI prapaJcajAla khaDI kI jAya, lekina dRSTAviruddha aura iSTAviruddha aise Aptavacana ko koI bAdhA nahIM pahu~cA skte| kutarkAnusAri vikalpa kabhI vastusparzI nahIM hote, sirpha gaja ke bAre meM kiye gaye prAptaghAtaka-aprAptaghAtaka vikalpayUgala kI taraha nirarthaka hote haiN| ___ eka paMDitajI rAste se gujara rahe the to pIche madamasta tUphAnI hAthI dauDatA A rahA thA, kisI ne paMDitajI ko kahA, bAjU para cale jAo nahIM to vaha tUphAnI hAthI Apa ko mAra degA - taba paMDitajI apane kutarkasvabhAva kA pradarzana karate hue vikalpa karane lage - vaha tuphAnI hAthI prApta (saMyukta) ko mAregA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 65 ( vA0 pa0 1-38) saMsparzitvAt / uktaM ca bhartRhariNA 'atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArSeNa cakSuSA / ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena bAdhyate / / ' na cAtra vastuni AgamanirapekSamanumAnaM pravarttitumutsahate, pakSadharmAderliMgarUpasya pramANAntarataH pratipattumazakteH, pratipattau vA sAdhyasyApi pratibandhagrAhiNA pramANena pratipatternaikAntato'tIndriyatA bhavet / AgamAnusAri cAnumAnaM prakRte vastuni saMvAdakRdeva na bAdhakamiti pradarzitam / na cAptavacanaM strInirvANapratipAdakamapramANam, saptamanarakaprAptipratiSedhakaM pramANamiti vaktavyam, ubhayatrAptapraNItatvAdeH praamaannynibndhnsyaa'vishessaat| na caikamAptapraNItameva na bhavati, itaratrApi asya samAnatvAt, pUrvApa - ropanibaddhAzeSadRSTAdRSTaprayojanArthapratipAdakA'vAntaravAkyasamUhAtmakaikamahAvAkyarUpatayA'rhadAgamasyaikatvAt / tathA cAntaravAkyAnAM keSAJcidaprAmANye sarvasyApyAgamasyA'prAmANyaprasakteH aGgaduSTatve tadAtmakAGgino'pi yA aprApta ko ? prApta ko mAregA to pahale usa philahAna ko hI mAra degA jo usa kI pITha para savAra hai / yadi aprApta ko mAregA to sAre janapada ke aprApta logoM ko bhI mAregA, phira mujhe akele ko hI kyoM mArane kA Dara dikhAyA jAtA hai ? aise kutarkagarbhita vikalpa karanevAle paMDitajI ko kyA kahA jAya ? cAra AdamIyoM ne usa ko gale se pakar3a kara muzkila se bAjU para kiyA na hotA to vikalpa karate karate hI vahA~ nirvikalpa ho jAte sadA ke liye / bhartRharine apane vAkyapadIya meM kahA hai 'anya pramANa se asaMvedya indriyagocara padArthoM ko RSisAkSAtkArasvarUpa netra se jo loga dekha rahe haiM, una kA vacana kabhI bhI anumAna se skhalita nahIM ho sakatA / ' * atIndriya vastu meM AgamanirapekSa anumAna gatihIna adhyavasAya jaisI atIndriya vastu ke viSaya meM svatantra AgamanirapekSa anumAna kI guMjAIza hI nahIM hai ki vaha pravRtti kara sake / strIsvarUpa pakSa meM tathAvidha azubha adhyavasAya ke abhAva ko hetu karane para bhI usa hetu meM pakSadharmatAdi rUpoM kA nizcaya Agamabhinna pramANa se zakya hI nahIM hai| yadi vaisA nizcaya atIndriya padArtha ke bAre meM zakya ho taba atIndriya sAdhya kA nizcaya bhI Agamabhinna vyAptigrAhaka pramANa se zakya ho jAyegA, phalataH vaise sAdhya ko ekAntataH 'atIndriya' nahIM kahA jA skegaa| phalataH yahA~ AgamasApekSa anumAna hI pravRtta ho sakatA hai| AgamasApekSa anumAna to prakRta viSaya yAnI strI kI mukti ke bAre meM saMvAdI hai na ki bAdhaka yaha pahale dikhAyA jA cukA hai| yadi kahA jAya strInirvANavidhAyaka AgamasvarUpa Aptavacana pramANabhUta nahIM hai, dUsarI ora strI ko saptamanaraka meM gati kA pratiSedhaka sUtra pramANa hai to aisA kahanA ucita nahIM hai kyoMki vacana meM prAmANya kA prayojaka hai AptabhASitatva, vaha donoM hI strImuktividhAyaka evaM strIsaptamanarakagatinivAraka sUtroM meM vinA pakSapa se maujUda hai, ataH eka ko apramANa, dUsare ko pramANa mAnanA gairavAjIba hai / 'una meM se narakagatiniSedhaka sUtra AptabhASita hai kintu strImuktividhAyaka sUtra AptabhASita nahIM hai aisA kahanA bhI galata hai / kAraNa, vItarAgasarvajJabhASita Agama eka aisA mahAvAkya hai jisa meM dRSTa- adRSTa prayojana bhUta arthoM ke pratipAdaka, aneka pUrvAparabhAva se sthApita avAntaravAkyoM kA samUha abhedabhAvApanna hai ata eva vaha alaga alaga nahIM kintu eka hI akhaMDa ikAI hai| una meM se yadi kisI eka - do avAntara vAkyakhaMDoM ko apramANa karAra deMge to una se abhedabhAvApanna mahAvAkyAtmaka samuce Agama meM aprAmANya kA aniSTaprasaMga gale meM A paDegA / jaisA vastra Jain Educationa International - 381 For Personal and Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam dusstttvaa''ptteH| na ca pradarzitavAkyAtmakaH sarvajJapraNItAgamatvenAsmAn pratyasiddha iti vaktavyam, nAstikamImAMsakAn prati puruSanirvANAvedakasyApi tatpraNItatvena asiddheH / yA ca tAn prati tasya tatpraNItatvAvedikA yuktiH setaratrApi samAnA pUrvAparaikavAkyatva - dRSTA'dRSTAbAdhitArthatvAderavizeSAt / atha strINAM ghAtikarmakSayanimittAdyazukladhyAnadvayasyA'sambhavAd na nirvANaprAptiH saMbhavinI / nanu kutastadddvayasya tatrAbhAvagatiH ? ' pUrvadharasyaiva tayoH sadbhAvAt ' Aye pUrvavidaH " ( tattvArtha0 9-39) iti vacanaprAmANyAt, na ca pUrvadharatvaM tAsAm tadanadhikAritvAditi cet ? tarhi prAktanabhavAnadhItapUrvANAM varttamAnatIrthAdhipatyAdInAmapi na tad bhavet, tadadhyayanA'sambhavAt AdyazukladhyAnadvayA'sambhavataH tannimittaghAtikarmakSayasamudbhUtAzeSatattvAvabodhasvabhAvakevalajJAnAbhAve na muktizrIsaMgatiH syaaditynissttaapttiH| ataH zAstrayogAgamyasAmarthyayogAvaseyabhAveSvatisUkSmeSvapi teSAM viziSTakSayopazamavIryavizeSaprabhavaprabhAvayogAt pUrvadharasyeva bodhAtirekasadbhAvAd AdyazukladhyAnadvayaprApteH kaivalyAvAptikrameNa muktyake eka aMza meM dAga lagane para pUrA vastraM malina kahA jAtA hai aura dhoyA jAtA hai| -- yadi aisA kahA jAya siddhaprAbhRta Adi ke strI- nirvANa sAdhaka pradarzita sUtroM ko hama sarvajJabhASita mAnate hI nahIM - to baDI Apatti hogI, kyoMki nAstika loga evaM mImAMsaka Adi paMDitavarga puruSamuktisUcaka sUtroM ko bhI sarvajJabhASita athavA pramANabhUta nahIM mAnate, to kyA Apa bhI una sUtroM ko apramANa mAneMge ? 'hama una ke sAmane Thosa yuktiyA~ peza kara ke dikhAyeMge ki puruSanirvANasUcaka zAstra pramANabhUta hai to unhIM yuktiyoM kA sadupayoga karake yaha bhI dikhAyA jA sakatA hai ki strInirvANasUcaka sUtra bhI pramANa hai, kyoMki puruSanirvANasAdhaka evaM strInirvANasAdhaka sUtroM meM pUrvApara ekavAkyatA abAdhita hai aura una donoM hI sUtroM kI ekavAkyatA dhAraNa karanevAlA Agama dRSTa arthoM ke bAre meM bAdhamukta haiM, ataH donoM sUtra ke prAmANya meM koI bheda nahIM ho sakatA / 382 - * pUrvo kA jJAna na hone para bhI tIrthaMkara ko zukladhyAna zukladhyAna kA prathama aura dUsarA bheda ghAtI karmoM ke kSaya kA mukhya kAraNa hai, strIyoM meM digambara : ye do bheda sambhava nahIM hai isaliye una ko mokSaprApti kA sambhava nahIM hai / prazna :- kaise patA calA ki strIyoM meM ve do bheda asambhava haiM ? uttara :- pUrvadharoM ko hI ve hote haiM, tattvArthasUtra kA vacana pramANa hai ki 'Adye pUrvavidaH' yAnI pahale do bheda sirpha pUrvazrutadhArIyoM ko hI sambhava hai / strIyoM ko pUrvazruta ke abhyAsa kA adhikAra hI nahIM hai yaha to Apa bhI mAnate haiN| pUrvazruta ke abhAva meM zukladhyAna ke do bhedoM kA bhI abhAva arthAt siddha ho jAtA hai / yathArthavAdI :- jinhoMne pUrvabhava meM kabhI pUrvazruta kA adhyayana nahIM kiyA aise caramatIrthapati zrI mahAvIra prabhu Adi ko bhI zukladhyAna ke do bhedoM kA ayoga phalita ho jAyegA kyoMki unhoMne bhI isa bhava meM pUrvazruta kA adhyayana nahIM kiyA / phalataH unheM zukladhyAna ke prathama do bhedoM kA sambhava na hone se tanmUlaka ghAtI karmo kA kSaya bhI nahIM hogaa| natIjatana, sakalatattvAbodhasvarUpa kevalajJAna na hone se una ko bhI mokSalakSmI kI prApti nahIM honI cAhiye yaha baDA aniSTa prasaMga upasthita hogA / digambara :- carama tIrthapati Adi ko pUrvazruta kA abhyAsa nahIM thA yaha sahI hai / kintu una ko sUkSma bhAvoM ke bAre meM pUrvazrutadhara jaisA hI atizAyI bodha jarUra thaa| zAstrayoga se agamya kintu sAmarthyayoga se hI gamya aise sUkSmabhAvoM ko avagata karane ke liye una ke pAsa viziSTa koTi kA kSayopazama thA, evaM aisA adbhuta vIrya (sAmarthya) thA jisa ke prabhAva se sUkSma bhAvoM ko jAna ske| isa prakAra pUrvazrutadhara kI taraha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 65 383 vAptiriti na doSaH, tadadhyayanamantareNApi viziSTakSayopazamasamudbhUtajJAnAt pUrvavittvasambhavAt / - tarhi nirgranthInAmapi evaM dvitayasambhave na kazcid doSamutpazyAmaH / abhyupagamanIyaM caitat, anyathA marudevasvAminIprabhRtInAM janmAntare'pi anadhItapUrvANAM na muktiprAptirbhavet / na cAsau teSAmasiddhA, siddhaprAbhRtAdigrantheSu gRhiliMgasiddhAnAM pratipAdanAt / na ca te'pramANam sarvajJapraNItatvena teSAM prAmANyasya sAdhitatvAt / ___ atha mAyAgAravAdibhUyastvAdabalAnAM na muktipraaptiH| na, tadA tAsAM tadbhUyastvA'sambhavAt, prAk tu puruSANAmapi tatsambhavo'viruddhaH / athAlpasattvAH krUrAdhyavasAyAzca tA iti na muktibhaajH| na, sattvasya kAryagamyatvAt tasya ca tAsu darzanAt alpsttvtvaa'siddhiH| dRzyante hyasadabhiyogAdau tRNavat tAH prANaparityAgaM kurvANAH parISahopasargAbhibhavaM cA'GgIkRtamahAvratAH viddhaanaaH| krUrAdhyavasAyatvaM dRDhaprahAriprabhRtInAM prAgavasthAyAM tadbhave vidyamAnamapi na muktiprAptipratibandhakam tadavasthAyAM tu tasya tAsvapi abhAva eva / atha lokavad lokottare'pi dharme puruSasyottamatvAt muktiprAptiH, na strINAm sAtizayabodhavAle hone se una ko zukladhyAna ke prathama do bheda kI prApti saralatA se ho sakatI hai, ghAtI karmoM kA kSaya aura kevalajJAna evaM mukti bhI prApta hone meM koI bAdha nahIM hai| tAtparya, pUrvazruta ke adhyayana ke vinA bhI una ko aisA viziSTa kSayopazama ho jAtA hai ki ve svataH (bhAvataH) pUrvavettA hote haiN| yathArthavAdI :- hA~ jI ! aise hI pUrvazruta adhyayana ke vinA bhI sAdhvIyoM ko viziSTa kSayopazama ke prabhAva se pUrvo kA jJAna, zukladhyAna ke do bheda, ghAtI karmoM kA kSaya kevalajJAna aura mokSaprApti hone meM koI saMkaTa khar3A nahIM rhtaa| digambaroM ko isa tathya kA anicchA se bhI svIkAra kara lenA cAhiye, anyathA pUrva janmoM meM pUrvazruta kA abhyAsa na karanevAle bhI RSabhadevamAtA marudevAsvAminI Adi puNyAtmAoM ko mokSaprApti kabhI nahIM hotii| 'unheM mokSa prApta hI nahIM huA' aisI bAta bhI nahIM hai, kyoMki siddhaprAmRta Adi aneka AgamoM meM gRhasthaliMga meM bhI siddha hone vAle aneka puNyAtmAoM kA nirdeza kiyA hai| siddhaprAbhRta Adi zAstrokoM apramANa nahIM karAra denA, sarvajJabhASita hone ke AdhAra para una ke prAmANya ko siddha kiyA jA cukA hai| digambara :- strIyoM meM mAyAgArava Adi prabala doSa hote haiM isaliye una ko mokSalAbha nahIM hotaa| yathArthavAdI :- yaha vidhAna galata hai, sAdhaka dazA meM strIyoM meM mAyAgAravAdi prabala doSoM kA sambhava nahIM hotaa| pUrvAvasthA meM to strIyoM kI taraha puruSoM meM bhI prabala doSa hone meM kyA virodha hai ? aisA kahanA ki - 'mahilA meM sattva kama hotA hai aura una kI prakRti krUra hotI hai isaliye una kI mukti nahIM hotI' - yaha bhI ThIka nahIM hai| sattva kama hai yA adhika yaha to eka mAtra una ke kAryoM se hI hama jAna sakate haiM aura viziSTa parAkrama Adi kArya mahilAoM meM bhI dekhA jAtA hai isaliye una meM kama hone kI bAta asiddha hai| kyA nahIM dekhA hai ki kabhI pavitra mahilA ke Upara galata AkSepa kiyA jAya to ve ghAsaphUsa kI taraha prANoM kI kurabAnI kara detI hai aura bahuta sAdhvIyA~ mahAvratI bana kara pariSaha-upasargoM kI phauja ko parAsta karatI hai| krUra prakRti kI bAta bhI vicArazUnya hai| dRDhaprahArI Adi meM pUrvAvasthA meM atyanta krUratA thI lekina pratibodha pA jAne para sAdhanAkAla meM vaha nahIM thI aura use mokSalAbha huaa| aise hI pUrvAvasthA meM mahilAoM meM krUratA ke rahane para bhI vaha mukti meM pratibandhaka nahIM hotI kyoMki sAdhvI avasthA meM usa krUratA kA abhAva ho sakatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 zrI sammati-tarkaprakaraNam anuttamatvAt / na, anyaguNApekSA'nuttamatvasya muktiprAptyapratibandhakatvAdanyathA tIrthakRdguNApekSayA gaNadharAderapyanuttamatvAt muktiprAptyabhAvo bhavet / athAzeSakarmakSayanibandhanasyAdhyavasAyasya gaNadharAdiSu tIrthakRdapekSayA tulytvaadymdossH| samAnametadabalAsvapi tthaavidhyogytaamaapnnaasu|| atha mahAvratasthapuruSAvandyatvAt na tAsAM muktyavAptiH tarhi gaNadharAderapyarhadavandyatvAt na muktyavAptiH syAt / atha 'titthapaNAmaM kAuM' "(A0 ni0 gAthA 45) ityAdyAgamaprAmANyAt prathamagaNadharasya 'tIrtha' zabdAbhidheyatvAt tadavandyatvaM tasyA'siddham - tarhi cAturvarNyazramaNasaMghasyApi 'tIrtha' zabdavAcyatvAt tatra tu tAsAmantarbhAvAt mahAvratasthapuruSA'vandyatvaM tAsAmapyasiddham / tanna yuktyAgamAbhyAM tAsAM muktiprAptyabhAvaH pratipattuM shkyH| tatsadbhAvastu pradarzitAgamAt yuktitazca pratIyata eva / tathAhi - vimatyadhikaraNabhAvApannAH striyo muktibhAjaH avAptAzeSakarmakSayanibandhanAdhyavasAyatvAt, ubhayAbhimatagaNadharAdipuruSavat ityAdyAgamayuktigarbhamanumAnaM nirdoSaM yuktizabdavAcyaM samastyeva / digambara :- lokavyavahAra meM jaise puruSa uttama hote haiM aise hI lokottara dharmakSetra meM bhI puruSa hI uttama hote haiM ataH unako mokSaprApti ho sakatI hai, mahilAoM ko nahIM, kyoMki ve uttama nahIM hotii| yathArthavAdI :- yaha tarka bhI ayogya hai| zarIrabalAdi anyaguNoM kI apekSA mahilAe~ anuttama ho isa se mokSalAbha meM koI pratibandha nahIM ho jaataa| anyathA, tIrthaMkara prabhu ke guNoM kI tulanA meM gaNadharAdi bhI anuttama hone se una ko bhI mokSalAbha na hone kA saMkaTa hogaa| yadi kahA jAya - 'gaNadharAdi meM sakalakarmakSayahetu adhyavasAya tIrthaMkara kI tulanA meM samAna hI hotA hai isaliye mukti-abhAvavAlA saMkaTa nahIM hogaa|' - to vaisI samAnayogyatA dhAraNa karane vAlI mahilAoM meM bhI yaha bAta samAna hI hai| matalaba, sakalakarmakSayasAdhaka adhyavasAya mahilAoM meM, puruSoM kI tulanA meM samAna hI hotA hai| * mahAvrati-avandyatva hetu kI durbalatA * digambara :- aGganA mahAvratadhArI puruSoM ke liye avandya hone se una kI mukti nahIM ho sktii| yathArthavAdI :- aise to gaNadharAdi munivarga bhI tIrthaMkaroM ke liye avandya hai to gaNadharAdi kI mukti kaise hogI ? digambara :- Apa ke Agama meM 'tIrtha ko praNAma karake bhagavAna yojanagAminI sabhI samajha sake aisI sAdhAraNa vANI se sabhI saMjJijIvoM ko (dharma) sunAte haiN|' - isa prakAra ke zAstra meM tIrthaMkara bhagavAna tIrtha ko praNAma karate haiM yaha kahA huA hai| tathA pahale gaNadhara kI 'tIrtha' meM gaNanA kI huI hai isaliye gaNadhara tIrthaMkara se avandya na hone se unakI mukti meM bAdha nahIM hogaa| yathArthavAdI :- sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA yaha caturvidhasaMgha bhI 'tIrtha' zabda kA abhidheya hai jo ki tIrthaMkara se vandya hai, usa meM strI kA bhI antarbhAva hai isaliye mahilA mahAvratadhArIpuruSa se avandya hone kA vidhAna asatya hai| niSkarSa - yukti yA Agama se mahilAoM meM mokSalAbha kA abhAva siddha nahIM ho sktaa| hamane jo Agama aura yuktiyoM kA upanyAsa kiyA hai una se to ulaTA strImukti kA sadbhAva hI siddha hotA hai| dekhiye - vivAda ke adhikaraNabhUta mahilA mokSalAbha kI adhikArI hai kyoMki sakalakarmakSaya kAraka adhyavasAya se avaMcita hai jaise ubhayasammata gaNadharAdipuruSa / isa prakAra Agama evaM yuktiyoM se garbhita, 'yukti' aparanAma yaha anumAna nirdoSa hai| . titthapaNAmaM kAuM kahei sAhAraNeNa sddenn| savvesiM saMnINaM joaNanihAriNA bhayavaM / / (Avazyaka ni0 45) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 66 385 ___yadapi - 'bhagavatpratimAyA na bhUSA AbharaNAdibhirvidheyA' iti svAgrahAvaSTabdhacetobhirdigambarairucyate' - tadapi arhatpraNItAgamAparijJAnasya vijRmbhitamupalakSyate, tatkaraNasya zubhabhAvanimittatayA karmakSayA'vandhyakAraNatvAt / tathAhi - bhagavatpratimAyA bhUSaNAdyAropaNaM karmakSayakAraNam, karturmanaHprasAdajanakatvAt, kuGkumAdyAlepanavat / na ca vratAvasthAyAM bhagavatA bhUSaNAderanaGgIkRtatvAd na tatpratikRtau tad vidheyam saMmajjanAGgarAgapuSpAdidhAraNasyApi tadavasthAyAM bhagavatA'nAzritatvAt na tattatra vidheyaM syAt / atha merumastakAdiSu tadabhiSekAdau indrAdibhistasya vihitatvAdasmadAdibhirapi kRtAnukaraNAdibhiH prayojanaistat tatra vidhIyate tarhi tata evAbharaNAdibhirvibhUSAdikamapi vidheyam kRtAnukaraNAdeH smaantvaat| evamanyadapyAgamabAhyaM svamanISikayA paraparikalpitamAgama-yuktipradarzanena pratiSeddhavyam nyAyadizaH pradarzitatvAt / tadevamanadhItA'zrutayathAvadaparibhAvitAgamatAtparyA digvAsasa ivAptAjJAM vigopayantIti vyavasthitam / / 65 / / yata evaM tataH - jaha jaha bahussuo saMmao a sissagaNasaMparivuDo ya / aviNicchio ya samae taha taha siddhaMtapaDiNIo // 66 / / * jinapratimA kI AbharaNAdivibhUSA karmakSayasAdhaka * digambaroM kA citta apane kadAgraha se itanA upapluta hai ki ve kahate haiM ki - 'bhagavAna kI pratimA kI vastrAbhUSaNAdi se pUjA-zobhA nahIM karanA cAhiye / ' vyAkhyAkAra kahate haiM ki isa meM una logoM kA bhagavat kevalIbhASita AgamoM ke bAre meM gADha ajJAna hI pradarzita hotA hai| una logoM ko yaha jJAna nahIM hai ki bhagavAna kI pratimA ko AbhUSaNAdi se sajAnA karmakSaya kA kAraNa hai kyoMki kartA ko (evaM dRSTA ko bhI) manaHprasannatA kA heta hai jaise kesaracandanAdi kA vilepana (jo ki digambara bhI karate haiN| yadi yahA~ kahA jAya - bhagavAna ne vratagrahaNa ke bAda AbhUSaNAdi kA aMgIkAra nahIM kiyA ataH una kI pratimA meM vaha nahIM honA caahiye| - to phira vratadhAraNa ke bAda bhagavAna ne snAna, aMgavilepana, puSpAdidhAraNa bhI nahIM kiyA thA, isaliye digambaroM ko yaha bhI saba choDa denA pddegaa| yadi kahA jAya - meruparvata ke zikhara para janmAbhiSekAdi avasara para indrAdi devatAoM ne bhagavAna ko snAnAdi karAyA thA, usa sukRta kA anukaraNa Adi prayojana ko lakSa meM rakha kara hama loga bhI pratimA ke snAnAdi karate haiM - taba to usa avasara para devatAoM ne bhagavAna ko AbharaNAdi se vibhUSita bhI kiyA thA, to sukRta-anukaraNAdi prayojana zvetAmbara pakSa meM bhI nyAyayukta haiN| isa prakAra, yahA~ jo nyAya dizA kA nirdeza kiyA gayA hai usa ke anusAra AgamoM se viparIta apanI svacchanda buddhi se kalpita anya anya kuchandoM kA bhI Agama evaM yuktivinyAsa ke dvArA pratiSedha, sajjanoM ke liye karttavya hai| sArAMza yaha hai ki digambaroM kI bhA~ti jinhoMne na to AgamoM kA adhyayana kiyA hai, na to ThIka DhaMga se zravaNa kiyA hai aura na usa ke tAtparya kA samyag paribhAvana kiyA hai ve AptajanoM kI AjJA kI viDambanA karanevAle hai| vartamAnakAla meM bhI aise kucha anabhijJa loga devadravyavRddhi ke suvihita upAyoM se saMcita devadravyAdi se jinapratimA kI pUjA-vibhUSAdi karane kA virodha karate haiM aura antarAyakarmoM kA bandha karate haiM, niHsaMdeha ve loga jinAjJA kI viDambanA karate haiN| - yaha phalita hotA hai / / 65 / / ___ bhagavadAjJA kA paryAlocana na karane se hI aisA hotA hai isa tathya kA adhika spaSTIkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 zrI sammati-tarkaprakaraNam ___ yathA yathA bahuzrutaH samyagaparibhAvitArthAnekazAstrazravaNamAtrataH tathAvidhA'parA'viditazAstrAbhiprAyajanasammatazca zAstrajJatvena ata eva zrutavizeSAnabhijJaiH ziSyagaNaiH samantAt parivRtazca avinizcitazca samaye tathAvidhaparivAradAt samayaparyAlocane'nAdRtatvAt tathA tathA siddhAntapratyanIkaH yathAvasthitavastusvarUpaprakAzakArhadAgamapratipakSaH nissAraprarUpaNayA'nyAgamebhyo'pi bhagavadAgamamadhaH karotIti yAvat / / 66 / / tasmAt zAstramadhItya tadarthAvadhAraNaM vidheyam avadhRtazca tadartho naya-pramANAbhiprAyato yathAvat paribhAvanIyaH anyathA tatphalaparijJAnavikalatAprasaktirityAha - caraNa-karaNappahANA ssmy-prsmymukkvaavaaraa| caraNakaraNassa sAraM NicchayasaddhaM Na yANati / / 67 / / ___ gAthArtha :- jyoM jyoM bahuzrutasammata evaM ziSyavarga se adhika parivRta ho jAtA hai kintu Agama ke bAre meM avinizcita rahatA hai, tyoM tyoM vaha siddhAnta kA duzmana banatA hai||66|| vyAkhyArtha :- koI eka paMDita kahA jAne vAlA AcArya yA sAdhu (yA zrAvaka bhI) aneka zAstroM kA zravaNa (evaM vAMcana) kara letA hai aura logoM meM 'bahuzruta' athavA 'zAstrapuraskartA' kI mithyA khyAti ko prApta kara letA hai, kintu zAstroM ke artha kA vaha samyak paryAlocana nahIM karatA; aisA AcAryAdi zAstratAtparya se anabhijJajanoM meM apanI vAcAlatA Adi ke kAraNa vyAkhyAnavAcaspati Adi ke rUpa meM sammata yAnI tathAvidha ajJAnI logoM meM lokapriya ho jAtA hai| usakI lokapriyatA - khyAti-ADambara Adi ko dekha kara vaise hI zAstratAtparya ke anabhijJa jana usa se AkRSTa ho kara usa ke ziSya bana baiThate haiM - isa prakAra idhara-udhara se dUsare ke ziSyoM ko bhI prapaJcAdi se apanI ora khiMca kara vizAla ziSyaparivAra kA netA bana jAtA hai| vizAla parivAra ke abhimAna meM vaha zAstra ke tAtparya ke paryAlocana meM, kadAgraha ke kAraNa kabhI dattacitta nahIM hotA, maiM jo mAnatA hU~ - samajhatA hU~ aura kahatA hU~ vahI satya hai - vahI zAstra kA saccA artha hai aisA logoM ke dila meM ThasAne ke liye vaha bhArI prapaJca khelatA hai kintu zAstra ke sahI tAtparya ke bAre meM avinizcita-yAnI nizcayazUnya hI rahatA hai - aisA bahuzruta, sammata, vizAlaziSyavargavAlA zAstratAtparyavimukha AcAryAdi adhika adhika zAstra kA - siddhAnta kA - jainazAsana kA duzmana bana baiThatA hai| vAstava meM to vaha yathAvasthitavastusvarUpa ke prakAzaka tIrthaMkara-Agama kA virodhI hI hotA hai itanA hI nahIM vaha hajAroM lAkhoM rUpayoM kA pAnI karake apane mithyA matAbhiprAya ko jinavANI-jainapravacana ke svarUpa meM prastuta karake usa kI tathyahIna sArahIna zAstraviruddha prarUpaNA ke dvArA paramezvara ke AgamazAstroM kA 'zAstra-zAstra' ke nAma para hI anyadIya zAstroM kI tulanA meM bhI baDA avamUlyana karAtA hai| pratyakSa udAharaNa hai vartamAna kAla meM jayavIyarAyasUtra ke iSTaphalasiddhi pada kI aneka pUrvAcAryakRta vyAkhyAoM se ulaTA manamAne artha kA pracAra karanevAle AbhAsikajainapravacanakAra ||66 / / * nayapramANa se zAstrArtha kA paribhAvana-karttavya * isa pratipAdana se kahane kA tAtparya itanA hai - zAstra kA samyak adhyayana kara ke usa ke artha kA ThIka avadhAraNa karanA caahiye| arthAvadhAraNa karane ke bAda usa artha kA naya evaM pramANa ke abhiprAya ke Aloka meM paryAlocana karanA cAhiye, nahIM to usa ke phalabhUta aidamparya jJAna se vaMcita raha jAne kA aniSTa prasakta hotA hai - isa bAta ko 67 vI gAthA se sUtrakAra kahate haiM - gAthArtha :- caraNa-karaNa ke pAlana meM hI tatpara bane raha kara jo svaAgama evaM parAgama ke parizIlana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 67 387 caraNam = zramaNadharmaH, (o0ni0gAthA-2) ___ 'vaya-samaNadhamma-saMjama-veyAvaccaM ca bNbhguttiio| NANAitiyaM tava kohaNiggahAI caraNameyaM / / iti vacanAt / vratAni hiMsAviramaNAdini paJca / zramaNadharmaH kSAntyAdirdazadhA, saMyamaH paJcAsravaviramaNAdiH saptadazabhedaH, vaiyAvRttyaM dazadhA AcAryArAdhanAdi, brahmaguptayo nava vasatyAdayaH, jJAnAditritayaM jJAna-darzana-cAritrANi, tapo dvAdazadhA anazanAdi, krodhAdikaSAyaSoDazakasya nigrahazcetyaSTadhA caraNam / / karaNam piNDavizuddhayAdiH - (o0ni0gAthA-3) "piMDavisohI samiI bhAvaNa-paDimAi-iMdiyaniroho / paDilehaNa-guttIo abhiggahA ceva karaNaM tu / / iti vacanAt / tatra piNDavizuddhiH trikoTiparizuddhirAhArasya - "saMsaTThamasaMsaTThA uddhaDa taha appaleviyA ceva / uggahiyA paggahiyA ujjhiyahammA ya sattamiyA' / ( ) iti saptadhA vaa| samitiH IryAsamityAdiH pnycdhaa| bhAvanA anityatvAdikA dvAdaza / pratimA mAsAdikA dvAdaza bhikSUNAm, darzanAdikaikAdazopAsakAnAm / indriyanirodhaH ckssuraadikrnnpnycksNymH| se dUra rahate haiM ve nizcayazuddha caraNa-karaNa ke sAra ko nahIM jAna sakate / / 67 / / vyAkhyArtha :- vyAkhyA meM pahale kucha vistAra se aSTavidha caraNa kI evaM aSTavidha karaNa kI bheda-prabheda ke sAtha vivecanA kI gayI hai| * caraNasittarI - karaNasittarI * caraNa yAnI sAmAnyataH sAdhuoM kA AcAradharma / odhaniyukti meM usa ke ATha bheda aise ginAye haiM - vrata, zramaNadharma, saMyama, vaiyAvRttya, brahmacaryarakSaka nava maryAdA, jJAnAditritaya, tapa evaM krodhanigrahAdi / sarvajIvahiMsAnivRtti, sarvamRSAvAda-nivRtti, sarvavidhacauryanivRtti, sarvavidhamaithunanivRtti, sakalaparigrahanivRtti ye haiM pA~ca mhaavrt| zramaNadharma ke ye daza prakAra haiM - satya, kSamA, mRdutA, zauca (bhItara kI pavitratA), asaMgatA, saralatA, brahmacarya, vimukti, saMyama aura tpsyaa| saMyama ke sattarA bheda haiM jisa meM paJca AsravoM se virati Adi ginAye jAte haiN| 'dazavidha AcAryAdi kI sevA ko vaiyAvRttya kahA gayA hai| brahmacarya kI surakSA ke liye strIAdizUnya vasati meM rahanA ityAdi nava gupti = maryAdAe~ kahI gayI hai| jJAna-darzana-cAritra ye jJAnAditritaya hai| anazanaUnodarI, dhyAna-kAyotsargAdi 12 prakAra tapa ke haiN| anantAnubandhi Adi caturvidha krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyoM catuSka kA vijy| yaha sArA 'caraNasittarI' kahA jAtA hai kyoMki isa meM 70 pratibheda hote haiN| ____karaNa meM piNDavizuddhi Adi 70 pratibheda ginAye gaye haiN| oghaniyukti meM mukhya karaNa kA nirdeza isa prakAra se kiyA haiM - piNDavizuddhi pahalA karaNa hai, usa kA matalaba hai akRta-akArita-akrIta aise tIna koTi se vizuddha AhArapiMDa kA grahaNa karanA / athavA saMsRSTa, asaMsRSTa, uddhRta, alpalepA, avagRhItA, pragRhItA aura ujjhitadharmA aise sAta bheda jo piNDaiSaNA ke haiM yahI hai pinnddvishuddhi| piNDaiSaNA yAnI piNDa-grahaNa ke vividha prakAra / pA~ca samiti - IryAsamiti, bhASAsamiti, aiSaNAsamiti, AdAnanikSepasamiti, pariSThApanikAsamiti / samyak saprayojana pravRtti ko samiti kahA jAtA hai| anityatva-azaraNatva Adi kI tIvra anubhUtisvarUpa bAraha bhAvanA hai jo saMsAra ke rAga ko zithila kara detI haiN| ekamAsa - do mAsa Adi paryanta jo viziSTa kaThora 5. dRSTavyAsyA gAthAyAH vyAkhyA paMcAzake 18-6 TIkAyAm / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 zrI sammati-tarkaprakaraNam pratilekhanaM mukhavastrikAdyupakaraNapratyupekSaNamanekavidham / guptiH mano-vAk-kAyasaMvaraNalakSaNA tridhA / abhigrahA vasatipramArjanAdayo'nekavidhAH - ____etayozcaraNa-karaNayoH pradhAnAstadanuSThAnatatparAH, svasamaya-parasamayamuktavyApArAH 'ayaM sva-samayaH anekAntAtmakavastuprarUpaNAt, ayaM ca parasamayaH kevalanayAbhiprAyapratipAdanAt' ityetasmin parijJAne'nAdRtA anekAntAtmakavastutattvaM yathAvadanavabudhyamAnAH taditaravyavacchedena iti yAvat, caraNakaraNayoH sAraM = phalam nizcayazuddhaM nizcayazca tat zuddhaM ca jJAna-darzanopayogAtmakaM niSkalaGka na jAnanti = na anubhavanti, jJAna-darzanacAritrAtmakakAraNaprabhavatvAt tasya kAraNAbhAve ca kAryasyA'sambhavAt anyathA tasya nirhetukatvApatteH caraNakaraNayozca cAritrAtmakatvAt dravya-paryAyAtmakajIvAditattvAvagamasvabhAvarucyabhAve'bhAvAt / athavA caraNakaraNayoH sAraM nizcayena zuddhaM samyagdarzanaM te na jAnanti / na hi yathAvasthitavastutattvAvabodhamantareNa tadruciH, na ca svasamaya-parasamayatAtparyArthAnavagame tadavabodhaH abhigraha (niyama) pAlana kiyA jAtA hai usako 'pratimA' kahate haiM, bhikSuoM ke liye bAraha pratimA (aura zrAvakavarga ke liye samyagdarzanAdi gyAraha pratimA) kA vidhAna hai| indriyanirodha yAnI cakSu Adi pA~ca indriyoM kA nirodha = saMyama = niyantraNa / jIva-jantu kI hiMsA na ho jAya usa ke liye mukhavastrikA Adi aneka dharmopakaraNoM kA pratyupekSaNa-nirIkSaNa karanA yaha pratilekhana hai| mana, vacana evaM kAyA kI azubha pravRttiyoM para aMkuza evaM zuddha pravRttiyoM meM pravartana - ye gupti tIna haiN| abhigraha yAnI viziSTa prakAra se tyAgAdipratijJA jisa ke aneka bheda haiN| ye sabhI pratibheda 70 prakAra ke hote haiN| ___caraNasittarI aura karaNasittarI ke vistAra ke jijJAsu paMcavastu, paJcAzaka, pravacanasArodvAra Adi granthoM kA parizIlana kreN| * svaparasamayabheda ke ajANa caraNa-karaNasAravaMcita * __ aba vyAkhyAkAra gAthA kI vyAkhyA karate hue kahate haiM ki ve muni, jo ina caraNa-karaNa ke hI anuSThAna meM nimagna rahate haiM kintu 'anekAntAtmaka vastusvarUpa ko dikhAne vAlA hone se yaha svasamaya hai - kevala (anyanirapekSa) eka naya ke abhiprAya para bhAra dene ke kAraNa yaha parasamaya hai' - isa prakAra ke vivekajJAna kA arjana karane ke liye parizrama karane ke badale jo anAdara karate haiM ve caraNakaraNa ke sArabhata rahasya nahIM jAnate - aisA Age anvaya karanA hai| anekAntAtmaka hotA hai vastutattva - isa tathya ko ekAnta ke vyavacchedapUrvaka na samajhanevAle ve muni nizcayAtmaka niSkalaGka zuddha jJAna-darzanopayogarUpa caraNa karaNa ke phala kA anubhava nahIM kara paate| nizcayAtmaka niSkalaMka jJAna-darzanopayoga yAnI vizuddha upayoga to jJAnadarzana-cAritrAtmaka kAraNakalApa kA sAmudAyika kArya hai, kAraNoM ke viraha meM kArya kA sambhava hI nahIM hotA, anyathA kAraNa ke vinA kArya utpanna hogA to vaha nirhetuka hone kI Apatti hogii| caraNa-karaNAnuSThAna cAritrarUpa hai, dravya-paryAyAtmaka jIvAditattva ke bodhasvarUpa zuddha ruci ke viraha meM cAritra kA sambhava nahIM hotaa| gAthA ke uttarArddha kA dUsare prakAra se vivecana isa prakAra hai - caraNa-karaNa kA sAra hai nizcayataH zuddha aisA samyagdarzana / svasamaya-parasamaya kA vivekajJAna na rahane para usa kA anubhava nahIM hotaa| jaba taka yathAvasthita vastutattva kA avabodha na ho taba taka yathArtharuci nahIM hotI, svasamaya-parasamaya ke tAtparyArtha kA avabodha na hone para boTika = digambarAdi ko tattvAvabodha kA sambhava nahIM rhtaa| pya ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 67 ____389 boTikAderiva smbhvii| atha jIvAdidravyaparyAyArthA'parijJAne'pi 'yadarhadbhiruktaM tadevaikaM satyam' ityetAvataiva smygdrshnsdbhaavH| 'maNNai tameva saccaM hissaMkaM jaM jiNehiM paNNattaM' (dRSTavyaH-AcArAMga-5-5-162) ityAdyAgamaprAmANyAt / na, svasamaya-parasamayaparamArthAnabhijJairnirAvaraNajJAnadarzanAtmakajinasvarUpA'jJAnavadbhiH tadabhihitabhAvAnAM sAmAnyarUpatayApyanyavyavacchedena satyasvarUpatvena jJAtumazakyatvAt / nanvevamAgamavirodhaH sAmAyikamAtrapadavido mASatuSAderyathoktacAritriNastatra muktipratipAdanAt, sakalazAstrArthajJatAvikalavratasya vratAdyAcaraNanairarthakyApattizca tatsAdhyaphalAnavApteH / na ca yathopavarNitacaraNakaraNe samyagdarzanavaipha(?ka)lye bhavataH, jJAnAditritayasyApi tatra pAThAt / na, ye yathoditacaraNakaraNaprarUpaNAsevanadvAreNa pradhAnAdAcAryAt svasamayaparasamayamuktavyApArA na bhavanti-iti naJo'tra sambandhAt, te caraNakaraNasya sAraM nizcayazuddhaM jAnantyeva, gurvAjJayA pravRtteH caraNaguNasthitasya sAdhoH sarvanayavizuddhatayA'bhyupa ___* sAmAyikamAtrApadajJAnI mASatuSamuni kI mukti kaise ? * yahA~ eka prazna khaDA hotA hai - jIvAdi tattvoM ke dravyapayAryabheda se artha kA vijJAna na hone para bhI 'jo arihaMta ne kahA hai vahI eka saca hai' itanI sAmAnyataH zraddhA se bhI samyagdarzana kA sadbhAva mAnA jA sakatA hai| isa tathya meM yaha AgamapramANa sAkSI bhI hai - 'maNNai0' ityAdi, jisa kA yaha bhAvArtha hai ki 'jinezvaradevoM ne jo kahA hai vahI eka niHzaMka satya hai aisA (samyagdRSTi) mAnatA hai|' uttara yaha hai ki... sAmAnyataH zraddhA bhI kutattvavyavacchedapUrvaka tattva ke sAmAnyataH satyarUpa se jJAna ke vinA nahIM ho sktii| jisa ko svasamaya aura parasamaya ke paramArtha kA jJAna nahIM hai, evaM nirAvaraNa jJAnadarzana ubhayasvarUpa tIrthaMkara jinendra ke svarUpa kA bhI jJAna nahIM hai - usa jIva ko sAmAnyatayA kutattvavyavacchedapUrvaka kevalibhASita tattvoM kA satyasvarUpa se jJAna ho nahIM sakatA, taba usa ke vinA use samyagdarzana kaise ho sakatA hai ?! prazna :- aisA kahane para Agamavirodha kyoM nahIM hogA ? AgamazAstra meM kahA hai ki sAmAyikapadamAtra ke jJAnI aura sAmAyika cAritra ke dhAraka mASatuSAdi muni ko svasamaya-parasamayAdi kA kucha anyavyavacchedapUrvaka sAmAnyajJAna bhI nahIM thaa| ve to 'mA ruSa mA tuSa' itanA bhI kaMThastha kara nahIM pAye the| phira bhI una kI mukti ho gyii| tathA, Apa ke kathanAnusAra to samyagdarzana ke liye sakalazAstrIya artho kA svasamayAdi bheda se jJAna anivArya ho jaayegaa| phalataH usa ke vinA vratadhAraNa karane vAle yatiyoM kA vratAdipAlana nirarthaka ho jAne kI vipadA hogI, kyoMki usase sAdhya phala kA, samyagdarzanaprayojaka jJAna na hone se AvirbhAva nahIM hogaa| yaha bhI jAna lIjiye ki jisa caraNa-karaNa ko Apa samyagdarzana ke vinA niSphala batA rahe haiM ve caraNa-karaNa ke vinA sambhava hI nahIM hai kyoMki vahA~ 'caraNa' meM jJAnAdi tInoM kA samAveza haiN| ___ uttara :- Agamavirodha isa liye nahIM haiM ki naJpada kA anvaya dUsare DhaMga se (pUrvArdha ke sAtha) kreNge| jinhoMne zAstrokta caraNa-karaNa kI prarUpaNA evaM usa ke yathArtha pAlana dvArA pradhAnabhUta AcArya ke pAsa raha kara svasamaya aura parasamaya ke parizIlanAdi vyApAra ko tAka para nahIM rakha diyA (isa prakAra pUrvArdha ke sAtha naJ kA anvaya huA-) ve nizcayavizuddha caraNa-karaNa ke sAra ko jAna sakate haiM - prApta karate haiM, kyoMki hamArA 4. avibhaktasarvajJazraddhAnasya cA'punarbandhakAdisambhavitvena samyagdarzanA'niyAmakatvAt - ityadhikapATho'nekAntavyavasthAyAm / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 zrI sammati-tarkaprakaraNam gamAt 'taM savvaNayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU / / (A0ni0102) ityAdyAgamaprAmANyAt / agItArthasya tu svatantracaraNakaraNapravRtteH vratAdyanuSThAnasya vaiphalyamabhyupagamyata eva - 'gIyattho ya vihAro, bIo gIyatthamIsao bhnnio|' (o0ni0121) ityAdyAgamaprAmANyAt / / 67 // atra ca samyagdarzanasya samyagjJAnAdabhedAd jJAna-kriyayoranyataravikalayo zeSakarmakSayalakSaNaphalanivartakatvaM sambhavatIti pratipAdayannAha - NANaM kiriyArahiyaM kiriyAmettaM ca do vi egNtaa| asamatthA dAeu~ jamma-maraNadukkha mA bhAI / / 68 // jJAyate yathAvad jIvAditattvamaneneti jJAnam, kriyate iti kriyA = yathoktanuSThAnam tayA rahitam 'janma-maraNaduHkhebhyo mA bhaiSIH' iti darzayituM dAtuM vA asamartham / na hi jJAnamAtreNaiva puruSo bhayebhyo mucyate kriyArahitatvAt, dRSTapradIpanaka-palAyanamArgapaGguvat / kriyamAnaM vA jJAnarahitam na 'tebhyo mA bhaiSIH' iti darzayituM dAtuM vA samartham - na hi kriyAmAtrAt puruSo bhayebhyo mucyate sajjJAnavikalatvAt yahI mata hai ki guru-AjJAsApekSa pravRtti karane vAlA caraNa evaM guNa (jJAna) ubhaya meM saMtulanapUrvaka acala rahane vAlA sAdhu sarvanayavizuddha yAnI sabhI nayoM ko mAnya hotA hai| Avazyakaniyukti meM kahA hai - 'caraNa aura guNa meM rahanevAlA sAdhu sarvanayavizuddha hai|' isa AgamapramANa se ukta gAthA kA artha samarthita hotA hai| svacchaMda DhaMga se caraNa-karaNa meM pravRtta hone vAle agItArtha yati kA vratAdi anuSThAna niSphala mAnane meM koI harakata nahIM hai, kyoMki oghaniyuktikAra Adi zAstrakAroMne kahA hai ki - 'svayaM gItArtha ho kara ziSyaparivAra ke sAtha vihAra kare athavA svayaM agItArtha ho to gItArtha kI nizrA meM raha kara vihAra kare, ina do prakAra ke vihAra kI anujJA hai| (tIsare svacchaMda ekAkI vihAra kI jinamata meM kisI ko bhI anujJA nahIM hai)|' - isa arthavAle 'gIyattho0' ityAdi AgamapramANa se, agItArtha svacchaMda vihArI ke vratAdi ko niSphala hI mAnanA cAhiye / / 67 / / * parasparazUnya jJAna-kriyA se duHkhabhayanivAraNa azakya * yadi prazna ho ki caraNa aura guNa (jJAna) meM avasthita ko sAdhu kahA gayA to samyagdarzana ko kyoM choDa diyA ? to uttara yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna meM abheda hai| eka dUsare se zUnya jJAna aura kriyA sakala karmo ke kSayasvarUpa phala kA nirmANa kara nahIM sakate - isa tathya ko sUtrakAra aba 68 vIM gAthA se kahate haiM - gAthArtha :- kriyAzUnyajJAna aura jJAnazUnya kriyA ye donoM hI ekAnta, jIva ko yaha batAne meM asamartha hai ki 'janma aura mRtyu ke duHkha kA bhaya mata rkhnaa|' vyAkhyArtha :- jJAna kA yaha vyutpatti-artha hai 'jisa ke dvArA jIva-ajIva Adi tattvoM kA yathArtha bodha ho vaha jJAna hai|' jo kI jAtI hai use kriyA kahA jAtA hai, arthAt zAstrokta AcAra kA pAlana yaha kriyA hai| kriyA se rahita jJAnamAtra jIva ko yaha AzvAsana dene meM yA batAne meM samartha nahIM hotA ki 'tU janma-maraNa ke duHkhoM se DaranA nahIM' / jJAnamAtra se puruSa bhayamukta nahIM ho jAtA kyoMki usa meM bhayamocaka kriyA kI kamI hai| jaise paMgu puruSa aTavI meM dAvAnala ko dekhatA hai usa se bhAgane ke liye sahI rAste ko bhI jAnatA hai kintu palAyanakriyA na kara sakane ke kAraNa vaha dAvAnala ke bhaya se mukta nahIM hotA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 68 pradIpanakabhayaprapalAyamAnAndhavat / tathA cAgamaH (A0ni0 gAthA 22) ' hayaM NANaM kiyAhINaM hayA aNNANao kiyA / pAsaMto paMgulo daDDho dhAvamANo ya aMdhao' / / ubhayasadbhAvastu 'tebhyo mA bhaiSIH' iti darzayituM samarthaH / tathAhi - samyagjJAnakriyAvAn bhayebhyo mucyate ubhayasaMyogavattvAt prdiipnkbhyaandhskndhaaruuddhpNguvt| uktaM ca 'saMjogasiddhie phalaM vayaMti' (A0ni0gAthA 23) ityAdi / tasmAt samyagjJAnAditritayanayasamUhAd muktiH / nayasamUhaviSayaM ca samyagjJAnam zraddhAnaM ca tadviSayaM samyagdarzanam tatpUrvaM ca azeSapApakriyAnivRttilakSaNaM cAritram - pradhAnopasarjana bhAvena mukhyavRttyA vA tat tritayapradarzakaM ca vAkyamAgamaH nAnyaH, ekAntapratipAdakasyAsadarthatvena visaMvAdakatayA tasya prAdhAnyAnupapatteH, jinavacanasya tu tadviparyayeNa dRSTavadadRSTArthe'pi prAmANyasaMgateH / / 68 / / tasya tathAbhUtasya stutipratipAdanAya maGgalArthatvAt prakaraNaparisamAptau gAthAsUtramAha - - jJAnazUnya kriyA bhI jIva ko yaha batAne meM athavA AzvAsana dene meM samartha nahIM hotI ki 'tU janmamaraNa ke duHkhoM se DaranA nahIM ' kyoMki vaha sadjJAna se vikala hai| jaise: andhapuruSa dAvAnala ke bhaya se palAyana karatA hai kintu kisa mArga se bhAganA yaha nahIM dekha sakane ke kAraNa dAvAnala ke saMkaTa se mukta nahIM ho sktaa| Avazyakaniryukti Adi Agama meM kahA gayA hai - 'kriyAhIna jJAna hatabhAgI hai aura ajJAnapUrvaka kriyA bhI hatabhAginI hai| dekhanevAlA bhI paMgu aura dauDanevAlA andha donoM hI jala gaye / ' * samyagjJAna samyakkriyA se duHkhabhaya kA vAraNa ** - - Jain Educationa International samyagjJAna aura samyak kriyA ina donoM kA milana yaha AzvAsana dene meM samartha hai ki 'tU aba janmamaraNa ke bhaya se DaranA nahIM' / dekhiye prayoga samyagjJAna evaM kriyAvAn puruSa bhayamukta hotA hai, kyoMki ubhayasaMyojana karanevAlA hai / udA0 dAvAnala ke saMkaTa meM andhe ke khaMdhe para baiTha jAnevAlA paMgu puruSa / Avazyakaniryukti meM kahA hai 'saMyoga siddha hone para phala prApta hotA hai' / ( eka cakra se ratha prayANa nahIM kara sakatA / ) 391 - sArAMza yaha hai ki samyagjJAnAdi tIna nayoMke samUha ke Alambana se mokSaprApti hotI hai / yahA~ vividhanayoM ke samUha ko viSaya karane vAlA jJAna samyagjJAna hai / samyagjJAna ke viSayoM meM zraddhA hI samyagdarzana hai| samyagjJAna-darzanagarbhita sakala sAvadyayoganivRtti yaha cAritra hai / ina sabhI ko mukhya yA gauNarUpa se dikhAnevAlA athavA pratyeka ko apane apane sthAna meM mukhyavRtti se darzAnevAlA vAkya AgamapramANa kahA jAtA hai / usa se anya vAkya ekAnta kA pratipAdana karane se, asadbhUtaarthasparzI hone se visaMvAdI hote haiM ata eva AgamarUpa nahIM hote| vaise vAkyoM kA koI prAdhAnya yAnI mahattva nahIM hotaa| jinavacana vaisA visaMvAdI nahIM hai, dRSTa viSayoM ke bAre meM vaha pUrNarUpa se saMvAdI hai, ata eva adRSTa padArthoM ke kSetra meM bhI usa ko pramANabhUta mAnanA saMgata hai / / 68 / / For Personal and Private Use Only bhUtaparva sampAdaka paM. sukhalAla Adi ke kathanAnusAra 68vIM kArikA ke bAda mUlagrantha ke kisI eka hastAdarza meM 69 vIM kArikA ke pahale yaha eka adhika kArikA upalabdha hotI hai| jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA na nivvaDa ( ?ha) i / tassa bhuvaNekkaguruNo namo aNegaMtavAyassa / / isa kArikA kI vyAkhyA yadyapi upalabdha nahI hai kintu kArikAnirdiSTa tathya mahattva pUrNa hai / kArikA *. saMjogasiddhIe phalaM vayaMti na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho a paMgU a vaNe samiccA te saMpauttA nagaraM paTThA / saMpUrNagAthA | Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam bhaddaM micchAdaMsaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa / / 69 / / bhadraM kalyANam jinavacanasya astu iti sambandhaH mithyAdarzanasamUhamayasya / nanu yad mithyAdarzanasamUhamayaM tat kathaM samyagrUpatAmAsAdayati ? na hi viSakaNikAsamUhamayasyAmRtarUpatApattiH prasiddhA / na, parasparanirapekSasaMgrahAdinayarUpApannasAMkhyAdimithyAdarzanAnAM parasparasavyapekSatAsamAsAditAnekAntarUpANAM viSakaNikAsamUhavizeSamayasyAmRtasaMdohasyeva samyaktvApatteH / dRzyante hi viSAdayo'pi bhAvAH parasparasaMyogavizeSasamAsAditapariNatyantarA agadarUpatAmAtmasAtkurvANAH, madhvAjyaprabhRtayastu viziSTasaMyogAvAptadravyAntarasvabhAvA mRtiprAptinimittaviSayarUpatAmAsAdayantaH / na cAdhyakSaprasiddhArthasya paryanuyogaviSayatA, meM kahA gayA hai ki 'jisa ke vinA lokavyavahAra kA nirvAha bhI zakya nahIM, aise bhuvana meM ekamAtra guru tulya anekAntavAda ko namaskAra hai / / ' pUrva - pazcimAdi dizAoM kA, choTA-baDA ityAdi parimANa kA, laghu-guru ityAdi bhAra kA, U~cA-nIcA ityAdi kA jo loka vyavahAra hotA hai vaha anekAntasiddhAnta ke vinA nyAyasaMgata nahIM ho sktaa| kisI eka vyakti kI apekSA jo pUrvadigavasthita hotA hai vahI dUsare vyakti kI apekSA pazcimadigavasthita ho sakatA hai / jaise ujjainI nagarI kAzmIra se dakSiNa meM hai, kalakattA se pazcima meM hai, beMgalora se uttara meM hai aura ahamadAbAda se pUrva meM hai| isa prakAra tattaddigavasthitatva kAzmIrAdi anya prAntoM se sApekSa hI hotA hai kahIM bhI ekAnta se nahIM kaha sakate ki ujjainI kaunasI dizA meM hai / ataH aise pracura lokavyavahAroM kA samarthana-vyutpAdana anekAntasiddhAnta karatA hai isI liye vaha gurutulya hai / guru ke vinA vyavahAroM kA vizuddha sampAdana zakya nahIM hotA isI liye yahA~ anekAntasiddhAnta ko 'vizva kA ekAmAtra gurU' kahA gayA hai, kyoMki loka evaM ('api' zabda se ) lokottara sabhI vyavahAroM ke sampAdana meM anekAntasiddhAnta hI parama mArgadarzaka hai| aise mahAn siddhAnta ko namaskAra / 392 = sUtrakAra pramANabhUta jinavacana kI stavanA ke liye evaM isa prakaraNa grantha kI samApti meM AzirvacanAtmaka aMtima maMgalAcaraNa svarUpa antima gAthAsUtra kA nirvAcana karate haiM gAthArtha :- mithyAdarzanoM ke ( saMtulita ) samUhAtmaka evaM amRta ke sAra bhUta (athavA amRtAsvAdamaya), tathA saMvignajanoM ke liye sukhAdhigamya bhagavad jinavacana kA bhadra ho ! ( kalyANa ho ! ) / / 69 / / vyAkhyArtha :- bhadra yAnI kalyANa, jinavacana kA ho aisA saMkSepa se anvaya karanA hai| isa kArikA una meM se prathama vizeSaNa kA vistRta vivecana - meM jinavacana 'mithyAdarzanasamUhamaya' ityAdi vizeSaNa haiN| vyAkhyAkAra prastuta karate haiN| * jinavacana mithyAdarzanasamUhamaya, phira bhI amRtatulya * mithyAdarzanasamUhamaya yahA~ eka prazna hai, jo mithyAdarzanoM ke samUha se avyatirikta hai vaha kaise 'samyak' svarUpa ko prApta karegA ? jahA~ aneka viSakaNikAoM kA saMyoga kiyA jAya vahA~ eka amRtamaya samUhadravya niSpanna nahIM hotA / uttara :- sAmAnyataH viSakaNikAoM kA samudAya amRtatulya nahIM hone para bhI, vizeSa prakAra ke viSaprAyaH dravyoM kA saMyojana hone para amRtatulya auSadha kA nirmANa hotA hai (viSaM viSasya ghAtakam) yaha sarvavidita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 69 393 anyathA'gnyAderapi daahy-dhnshktyaadiprynuyogopptteH| ata eva nirapekSA naigamAdayo durnayAH sApekSAstu sunayA ucyante / abhihitArthasaMvAdi cedaM vAdivRSabhastutikRtsiddhasenAcAryavacanam - nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohdhaatvH| bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH|| ( ) iti athavA sAMkhyAyekAntavAdidarzanasamUhamayaikasya cUrNanasvabhAvasya mithyAdRSTipuruSasamUhavighaTanasamarthasya vA; yadvA mithyAdarzanasamUhA naigamAdayaH - ekaikasya naigamAdernayasya zatavidhatvAt - 'ekkekko vi sayaviho' * (A0ni0gAthA 36) ityAdyAgamaprAmANyAt - avayavA yasya tad mithyAdarzanasamUhamayam hai| jaise maNi-mantra-auSadha kA prabhAva acintya hotA hai vaise hI dravyoM ke saMyojana kA prabhAva bhI acintya hotA hai| Ayurveda ke zAstroM meM yaha prasiddha tathya hai| ThIka isI taraha viSatulya sAMkhyAdi mithyAdarzana, jo ki paraspara nirapekSa (paraspara pratikSepaka) hone ke kAraNa hI mithyAtva ko prApta haiM, una kA parasparasApekSa ucita DhaMga se yathAsthAna Ayojana kara ke samudAya banAyA jAya to ve ekAntavirodhI yAnI anekAntasvarUpa amRtamayatA yAnI samyaktva ko prApta kare, isa meM koI Azcarya nahIM hai| jagat meM bhI dikhAI detA hai ki jahara Adi padArthoM kA jaba viziSTa rAsAyaNika prakriyA se saMyojana kiyA jAtA hai taba una ke samudAya (Compound) meM eka aise pariNAma vizeSa kA udbhava ho jAtA hai ki ve auSadha kA camatkArika kArya kara dete haiN| isase ulaTA, madhu, ghI Adi uttama dravyoM kA viziSTa DhaMga se saMyojana karane para ve mauta ko AmantraNa denevAle viSatulya dravyAtmaka bana jAte haiN| jo cIja pratyakSasiddha ho - jaise ki dAhaka svabhAvI prANavAyu (Oxygen) aura dAhyasvabhAvI udajana (Hydrogen) vAyu ke saMyojana se dAhazAmaka pAnI bana jAtA hai ityAdi, usa meM 'yaha kaise' ? isa prazna ko avakAza nahIM rhtaa| yadi pratyakSasiddha vastusvabhAva ke bAre meM prazna kareMge to agni kI dahanazakti, kASTa kI dAhayogyatA Adi ke viSaya meM bhI prazna khaDe ho jaayeNge| ____ bAta yahI hai ki naigamAdinaya ke apane apane abhiprAya, anya abhiprAyoM kA tiraskAra kara ke paraspara nirapekSa rahate haiM taba ve 'durnaya' kahe jAte haiN| ve hI naigamAdi nayoM ke abhiprAya paraspara sahayoga kara ke jaba anya nayoM kA tiraskAra nahIM karate taba 'sunaya' kahe jAte haiN| nirdiSTa hakIkata ke sAtha saMvAdI eka zloka vAdivRSabha stutikAra zrI siddhasenAcArya kA racA huA uddhRta kiyA gayA hai - "svarNasiddhirasa se pariSkRta lohadhAtuoM (svarNa meM palaTa jAtI hai usa) kI taraha 'syAt' (anekAntavAcaka) pada se alaMkRta Apa ke naya bhI ye iSTaphalaprada bana jAte haiM, isI liye hitakAMkSI Aryajana Apa ko praNAma karate haiN|" * sAMkhyAdi ke darzanoM kA avayava samUha, jinadarzana avayavI * ___ 'mithyAdarzanasamUhamaya' pada kI dUsarI vyAkhyA :- sAMkhya naiyAyikAdi ekAntavAdIyoM kA darzana mithyAdarzana hai, jinazAsana una kA samUhAtmaka ekasaMkalana hai, jaise aneka dravyoM ke saMyoga se eka cUrNa auSadha banatA hai vaisA yaha jinavacana hai jo mithyAdRSTivAdI puruSoM ke samUha kA vighaTana yAnI parAbhava karane meM sakSama ho jAtA hai| athavA tIsare DhaMga se vyAkhyA- mithyAdarzanoM kA samUha jisa ke eka eka avayava mAtra haiM aisA jinavacanarUpa avayavI hai| naigamAdinaya mithyAdarzanoM kA hI samUha hai aura naigamAdi eka eka naya kI so-so vidhAe~ haiN| Avazyaka 4. ekkeko vi sayaviho sattanayasayA havaMti evaM tu| anno vi ya Aeso paJca sayA huMti u nayANaM / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam (tasya) jinavacanasya naigamAdayaH sApekSAH saptAvayavAH, teSAmapyekaikaH zatadhA vyavasthitaH itybhipraayH| * saptabhaMgIvyutpAdanenAnekAntavAdasamarthanam * samUharUpasaptanayAvayavodAharaNApekSayA ca saptabhaGgIpradarzanamAgamajJA vidadhati sAmAnyavizeSAtmakatvAd vastutattvasya - sAmAnyasyaikatvAt tadvivakSAyAM yadeva ghaTAdidravyam 'syAdekam' iti prathamabhaGgaviSayaH tadeva dezakAla-prayojanabhedAt nAnAtvaM pratipadyamAnaM tadvivakSayA 'syAdanekam' iti dvitiiybhNgvissyH| tadevobhayAtmakamekadaikazabdena yadA'bhidhAtuM na zakyate tadA 'syAdavaktavyam' iti tRtiiybhNgvissyH| yadeva cAvakAzadAtRtvenAsAdhAraNena ekamAkAzaM tadevAvagAhyAvagAhakAvagAhanakriyAbhedAdanekaM bhavati tadrUpairvinA tasyA'vastutvApatteH, pradezabhedApekSayA'pi ca tadanekam anyathA himavat-vindhyayorapyekadezatAprApteH, tasya ca tathAvivakSAyAm 'syAdekaM cAnekaM ca' iti cturthbhNgvissytaa| yadeva caikamAkAzaM bhavataH prasiddha tadekasminnavayave vivakSite ekam avayavasyAvayavAntarAd bhinnatvAd bhinnAnAM cAvayavAnAM vAcakasya zabdaniyukti Agama ke 'eka eka sAtaso prakAra ke haiM' isa pramANavAkya se naigamAdinayoM ke sAtaso bheda prasiddha haiN| mithyAdarzanoM ke samUha ke sAtaso prakAra kahe jA sakate haiM - aura ve jinavacana ke avayavabhUta haiN| avayava jaba avayavI ko choDa kara svatantra ho jAte haiM taba una kI koI kimata nahIM rhtii| yahA~ kahane kA matalaba yahI hai ki svatantra hone para jo mithyAdarzana bana jAte haiM aise naigamAdi sAta naya sApekSa ho kara jinavacana ke avibhAjya aMga bana jAte haiM aura usa eka eka ke so-so bheda hai - arthAt vaha itanA vizAla hai| * anekAntavAda - saptabhaMgI kA nirUpaNa * __vastutattva sAmAnya-vizeSa ubhayAtmaka hai| sAmAnya ke avAntara aneka bheda haiM evaM vizeSa ke bhI aneka bheda hote haiN| eka sAtha una sabhI sAmAnya vizeSa bhedoM kA nirUpaNa zakya nahIM hai kyoMki vacanabala maryAdita hai| eka eka aMza ko le kara hI vastu kA zAbdika pratipAdana zakya hotA hai jise naya kahA jAtA hai| ve saba bhedaprabhedayukta naya milakara hI eka vastu kA sahI nirUpaNa kara sakate haiM isaliye samudAyabhAvApanna sAta nayoM ke eka eka ke bhI aneka avayava phalita hote haiN| una avayavoM ko udAharaNa ke sAtha dikhAne ke liye Agama ke paMDitoM ne saptabhaMgI kA pradarzana kiyA hai prathamabhaMga :- sAmAnya ekarUpa hotA hai, usa ke pratipAdana kI cAha hone para ghaTAdi dravya ke liye 'syAd eka hai' aisA pahalA bhaMga prastuta kiyA jAtA hai| cAhe ghaTa ke dezAdibheda se kitane bhI bheda ho kintu sAmAnyadRSTi se sabhI ghaTa eka hI hote haiM, yahA~ bhedadRSTi gauNa = upekSita hai| dUsarA bhaMga :- jaba bhedadRSTi se pratipAdana kI cAha ho taba usI ghaTAdidravya ke deza-kAla-prayojanabheda ko lakSya meM rakha kara bhinna bhinna ghaTAdi kI vivakSA se 'syAt aneka haiM' aisA dUsarA bhaMga prastuta kiyA jAtA hai| tIsarA bhaMga :- ghaTAdi dravya eka hai aura aneka bhI kintu eka sAtha eka kAlameM bheda-abheda ubhaya dRSTi se usa kA nirUpaNa vacanagocara nahIM ho sakatA isa liye taba sirpha 'syAt avaktavya' isa tIsare bhaMga se hI saMtoSa mAnanA pdd'egaa| ___ caturtha bhaMga :- yadi ekasAtha ubhayadRSTi se nirUpaNa karane ke badale kramazaH ubhayadRSTi se nirUpaNa karane kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 paJcamaH khaNDaH - kA0 69 syAbhAvAdavaktavyaM ceti tathAvivakSAyAm 'syAdekamavaktavyaM ca' iti paJcamabhaGgaviSayastat / yadevaikamAkAzaM prasiddhaM bhavataH tadavagAhyAvagAhakAvagAhanakriyAbhedAdanekam ekAnekatvapratipAdakazabdAbhAvAdavaktavyaM cAtaH 'syAdanekamavaktavyaM ca' iti sssstthbhNgvissyH| yadevaikamAkAzAtmatayA''kAzaM bhavataH prasiddhaM tadeva tathaikam avagAhyAvagAhakAvagAhanakriyApekSayA'nekaM ca yugapatpratipAdanApekSayA'vaktavyaM ceti 'syAdekamanekamavaktavyaM ca' iti sptmbhNgvissyH|| ____evaM 'syAt sarvagataH' 'syAd asarvagato ghaTAdiH' ityAdikA'pi saptabhaMgI vktvyaa| yato ya eva pArthivA paramANavo ghaTaH ta eva visrasAdipariNAmavazAt jalAnilAnalAvanyAdirUpatAmAtmasAtkurvANAH 'syAt sarvagato ghaTaH' ityAdisaptabhaMgaviSayatAM yathoktanyAyAt kathaM nAsAdayanti ?! na ca ghaTacAha ho taba AkAza kA udAharaNa le kara caturthabhaMga kahA jA sakatA hai ki 'avakAzadAna' eka mAtra AkAza kA asAdhAraNa dharma hai usa dRSTi se AkAza dravya eka hai, kintu usa meM avagAhana karanevAle ghaTAdidravya samasta AkAza meM vyApyavRtti na ho kara kisI eka deza meM hI avagAhana karate haiM, isa prakAra avagAhya AkAzakSetra ke pUrva-pazcimAdi aneka bheda ho jAte haiM, tathA una kSetroM meM avagAhana karanevAle dravyoM ke bheda se una kI avagAhana kriyA bhI anekarUpa ho jAtI hai, phalataH avagAhya kSetra bheda, avagAhana bheda evaM avagAhana kriyAoM ke vaividhya ke kAraNa, AkAza aneka bhI hai yaha mAnanA hogaa| yadi AkAza meM isa taraha avagAhyAdi aneka rUpoM kA inakAra kiyA jAya to AkAza jaisI koI vastu hI nahIM rhegii| tathA, eka AkAza dravya ke bhI asaMkhya-anaMta sUkSma pradeza hote haiM isaliye bhI usa ko 'aneka' mAnanA hogaa| anyathA, himAlayavyApta kSetra aura vindhyAcalavyApta kSetra meM alpa-bahu pradezoM ke bheda se bheda na rahane para donoM meM samapariNAma evaM samAnadezavRttitva kA aniSTa prasakta hogaa| isa prakAra kramazaH vivakSA rakhane para 'syAt eka aura aneka' aisA cauthA bhaMga niSpanna hogaa| paMcamabhaMga :- Apa AkAza ko eka mAnate haiM, usa ke eka pradeza ke sAtha AkAza kA kathaMcit abheda hone se usa eka pradeza ke pRthak pRthak vivecana kI vivakSA kI jAya to zabda-agocara hone se, samasta pradezoM ke vAcaka pRthak pRthak zabdoM ke na hone se vaha avaktavya bhI hai| isa prakAra kramazaH vivakSA karane para 'syAt eka hai aura avaktavya bhI' yaha pA~cavA bhaMga niSpanna hogaa| ____ chaTThA bhaMga :- prasiddha eka AkAza bhI avagAhya-avagAhaka-avagAhanAdi bheda dRSTi se dekhA jAya to aneka to hai hI, kintu eka sAtha usa ke ekatva aura anekatva kA pratipAdaka zabda na hone se, avaktavya bhI hai| ataH kramazaH aura ekasAtha, isa DhaMga se vivakSA karane para 'syAt aneka hai aura avaktavya bhI' yaha chaTThA bhaMga niSpanna hogaa| saptama bhaMga :- akhaMDAkAzarUpa se AkAza eka hai, avagAhya-avagAhaka-avagAhanAkriyA bhedo kI dRSTi se aneka hai, kintu pUrvavat ekasAtha pratipAdana kA Agraha hone para avaktavya kahanA pddegaa| isa prakAra kramazaH aura ekasAtha vivakSA karane para 'syAt eka hai aura aneka evaM avaktavya bhI hai' yaha sAtavA~ bhaMga niSpanna huaa| isa prakAra hara eka dharma para saptabhaMga niSpanna ho sakate haiN| * ghaTa ke vyApakatva ke bAre meM saptabhaMgI * udAharaNa ke rUpa meM ghaTa ke sarvagatatva yAnI vyApakatva ko le kara saptabhaMgI darzAyI jA sakatI hai - 'ghaTa syAt vyApaka hai syAt avyApaka hai' ityAdi / ghaTa vyApaka isa taraha hai ki ghaTAntargata jo pArthiva paramANu haiM ve hI naisargika parivartanazIlatA ke kAraNa kabhI jalapariNAma, kabhI vAyupariNAma, kabhI agnipariNAma to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam paramANUnAM pudgalarUpatAparityAge pUrvaparyAyA'parityAge ca ghaTaparyAyApattiH, kSaNikA'kSaNikaikAntayorarthakriyAnupapatterasattvApatteH / pariNAmina eva suvarNAtmanA vyavasthitasya keyurAtmanA vinAzamanubhavataH kaTakAdyAtmanA utpadyamAnasya vastunaH sattvAt, anyathA kvacit kasyacit kdaacidnuplbdhH| na cAdhyakSAdanyad gariSThaM pramANAntaramasti yatastadviparItabhAvAbhyupagamaH kriyate / antarbahizca harSaviSAdAdyanekAkAravitarkA(vartA)tmakaikacaitanya - sthAsakozakuzUlAdyanekAkArasvIkRtaikamRtpiNDAdeH svasaMvedanAkSajAdhyakSataH prtiptteH| sarvathopalabhyamadhyarUpaM pUrvAparakoTyorasat iti vadataH sarvapramANavirodhAt kuNDalAGgadAdiSu paryAyeSu tAdRgbhUtasuvarNadravyopalabdheH kAryotpattau kAraNasya sarvathA nivRttyanupalabdheH / ___ na ca sAdRzyavipralambhAt tadadhyavasAyakalpaneti vaktavyam tadekAntabhedasAdhakapramANasyApAstatvAt / na ca kathaMcit svabhAvabhede'pi tAdAtmyakSitiH, grAhya-grAhakAkArasaMvidvat viviktaparamANuSu kabhI pRthvI pariNAma ko AtmasAt kara lete haiM isa prakAra samasta lokAkAzasparzI bana jAne se 'syAt ghaTa sarvagata hai' yaha pahalA bhaMga niSpanna hotA hai, isa prakAra yahA~ bhI sAta bhaMgo kI viSayatA pUrvokta nyAya se saMgata hI hai| yahA~ eka prazna hai ki ghaTa ke paramANu jaba jalAdipariNAma ko prApta ho gaye to ghaTa hI nahIM rahA, phira usa kI vyApakatA kaise ? isa ke uttara meM vyAkhyAkAra kahate haiM ki ghaTa sarvathA anitya yA nitya nahIM hai kintu nityAnitya hai| yadi ghaTa ke paramANu pudgalasvarUpa kA hI tyAga kara de to una meM ghaTaparyAya kI prApti kAlatraya meM kabhI bhI nahIM ho sakegI kyoMki pudgaladravya hI ghaTAdiparyAya vAlA ho sakatA hai na ki jIvAdidravya / ataH pudgalarUpa se ghaTAdi dravya nitya hai| yadi ghaTa ke paramANu pUrvakAlIna piNDAdi avasthA kA tyAga nahIM kareMge to ghaTaparyAya kA AvirbhAva azakya hai, isa liye paryAyarUpa se use anitya bhI mAnanA hogaa| vastu ko ekAnta kSaNabhaMgura (anitya) athavA ekAnta nitya mAna lIyA jAya to usa me arthakriyA kI saMgati na baiThane se usa ke asat hone para saMkaTa hogaa| suvarNAdi vastu ko pariNAmI mAnane para hI, keyuraparyAya se vinaSTa, kaTakAdiparyAya se utpanna aura suvarNarUpa se avasthita hone ke kAraNa use 'sat' kahA jA skegaa| anyathA, dravya-paryAyAtmaka yA utpAda-vyaya-dhrauvya ke na hone se usa kI kahIM bhI kabhI kisI ko bhI upalabdhi hI nahIM hogii| utpAda-vyaya-dhrauvya sAkSAtkArasiddha hone se svIkAranA hI cAhiye, pratyakSa se anya koI aisA pramANa nahIM hai jo balavattara ho, ataH pratyakSasiddha vastusvabhAva ko na mAna kara usa se ulaTe svabhAva ko mAnanA ucita nahIM ho sktaa| svasaMvedanapratyakSa pramANa se sabhI ko mahasUsa hotA hai ki abhyantara caitanya kabhI harSAtmaka vivartta meM, to kabhI viSAda ke vivartta meM - isa prakAra aneka AkAroM meM sva ko badalatA rahatA hai phira bhI caitanyarUpa meM apane ekatva ko akhaMDita rakhatA hai| bAhya ghaTAdi dravya bhI sthAsa-koza-kuzUla Adi AkAroM meM sva ko badalatA huA miTTIpiNDa ke rUpa meM anugata eka svarUpa, pratyakSa se dikhatA hai| aisA kahIM dikhatA nahIM ki vasta sarvathA eka mAtra madhyamAvasthA meM hI sthira rahatI ho aura parva yA pazcAdbhAvi koTi meM asat yAnI aparivartya ho| phira bhI vaisA mAnanevAle bauddha viddhAnoM ke mata meM sabhI pramANoM kA virodha prasakta hogaa| kuNDala evaM aMgadAdi paryAyoM meM anugata eka suvarNadravya kA pratyakSAnubhava kisa ko nahIM hai ? aisA dikhatA nahIM hai ki miTTI se ghaDe kI yA tantuoM se vastra kI utpatti hone para miTTI yA tantuoM kA sarvathA vinAza yAnI asattva ho jaay| . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 69 sthUlaikaghaTAdipratibhAsavadvA / grAhya grAhakAkAraviviktasaMvitprakalpane'dhyakSadhiyo'pi vivakSitAkAravivekAnupalabdheradhyakSetarasvabhAvAbhyAM virodhasvarUpA'siddhAvanyatrApi kaH pradveSaH ? tathAhi zakyamanyatrApyevamabhidhAtum - ekameva pArthivadravyaM locanAdisAmagrIvizeSAt varNAdipratipattibhede'pi bhinnamiva pratibhAti pratyAsannetararUpatAvyavasthitaikaviSayavat / na hi spaSTA'spaSTanirbhAsabhede'pi tadekatvakSitistatra, tadvadihApi rUpAdipratibhAsabhede'pi ekatvaM kiM na syAt pratIteravizeSAt / evaM ca syAdvAdino'gnerapyanuSNatvaprasaktiriti asaMgatamabhidhAnam yatastatrApi 'syAd uSNo'gniH' iti sparzavizeSeNoSNasya bhAsvarAkAreNa punaranuSNasya tasyaikasya nAnAsvabhAvazakterabAdhitapramANaviSayasyaivaM vacane doSA''saMgA'* eka anugata pratIti kAlpanika nahIM yadi kahA jAya ki 'eka anugata svarNadravya kI pratIti kA mUla hai sAdRzya / sarva vastu kSaNika hone para bhI uttarakSaNa meM pUrvakSaNa kA sAdRzya rahane se ekatva kI pratAraNA ho jAtI hai, ata eva ekatva ke adhyavasAya kI kalpanA kara lI jAtI hai / ' to yaha ThIka nahIM hai kyoMki aisA kahane se pahale kSaNikatA kI siddhi honI cAhiye, kSaNikatA siddha karane ke liye pUrvottarakSaNavartI vastu meM bheda siddha honA cAhiye, kintu yahA~ jo ekAntabhedasAdhaka pramANa kA upanyAsa kiyA jAtA hai usa kA kaI bAra nirasana ho cukA hai| yaha dhyAtavya hai ki kucha mAtrA meM eka hI vastu meM svabhAva-bheda ho sakatA hai kintu usa se tAdAtmyabhAva ko koI hAni nahIM ho jaatii| eka hI saMvedana grAhyAkAra aura grAhakAkAra ubhaya se saMzliSTa hotA hai / tathA eka eka pRthak pRthak paramANuoM meM anekatva evaM sUkSmatA hone para bhI una ke samudAya meM ekatva evaM sthUlatva kA pratibhAsa hotA hai| yahA~ kathaMcit ekatva - anekatva, sUkSmatva-sthUlatva, grAhyatva - grAhakatva svabhAvoM meM bheda hone para bhI una ke tAdAtmyabhAva ko hAni nahIM hai| yadi kahA jAya saMvedana aura usa ke grAhyAkAra athavA grAhakAkAra meM bheda hotA hai, ataH AkAroM meM bheda hone para bhI saMvedana eka raha sakatA hai aisI kalpanA ThIka nahIM hai, pratyakSabuddhi bhI eka viziSTa AkAra se pRthak svarUpa meM ulapabdha nahIM hotI / ataH usa meM pratyakSasvabhAva to mAnanA hI hogA, sAtha sAtha dUsare logoM ko vaha parokSa hone se usa meM parokSasvabhAva bhI svIkAra karanA hogA / isa prakAra do svabhAva mAnane meM jaba koI virodha kI badabU nahIM AtI to phira akSaNika sthira padArtha meM hI kyoM dveSa rakhate haiM ? dekhiye sthira bhAva ke liye bhI kaha sakate haiM ki ghaTAdi pArthiva dravya eka hote hue bhI netrAdi bhinna bhinna sAmagrI ke kAraNa varNa - rasAdi pratItiyoM kA bheda hote hue bhI zvetamadhurAdirUpa se bhinna pratIta hotA hai, jaise eka hI viSaya ke liye dUra ho taba aura najadika ho taba bhinna bhinna pratIti hotI hai| najadika hone para 'spaSTa' aura dUra hone para 'aspaSTa' aise bhinna bhinna pratibhAsa hote haiM phira bhI usa vastu ke ekatva ko koI hAni nahIM hotI / to aise hI rUpa - rasAdi pratibhAsabheda evaM pUrvakSaNa- - uttarakSaNa meM pratibhAsabheda ke hote hue bhI usa meM ekatva kyoM nahIM ho sakatA ? jaba ki svabhAvabheda kI pratIti to donoM sthala meM samAna hai| - Jain Educationa International * agni ko anuSNa mAnane meM syAdavAdI ko saMkaTa nahIM yadi syAdvAdI eka vastu meM svabhAvabheda kA svIkAra karegA aura vastu ko sad-asad anekasvabhAva mAnegA to agni ko bhI anuSNa mAnane kA saMkaTa khaDA hogA - aisA tarka asaMgata hai, kyoMki 'syAt agni uSNa hai' isa se hameM yahI kahanA hai ki sparzavizeSa ke dRSTikoNa se agni uSNa hai, kintu bhAsvarAkAra hai itane mAtra se uSNa nahIM hai (arthAt anuSNa hai / ) isa prakAra eka hI agni meM pRthak pRthak aneka svabhAvazakti - 397 For Personal and Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 zrI sammati-tarkaprakaraNam sambhavAt / tasmAdekasyaiva sAmagrIbhedavazAt tthaaprtibhaasaa'virodhH| kAraNasya ca kAryAtmanotpattau na kiJcidapekSaNIyamasti yatastathotpitsusvabhAvatA na bhavet / ata eva mRdAdibhAvo ghaTasvabhAvena nazvaraH kapAlasvarUpeNa cotpattau tiSThatIti svabhAvata eva nazvara utpitsuH sthAsnuzca anyatamApAye padArthasyaivA'sambhavAt tritayabhAvaM pratyanapekSatvAcca / na hi utpannaH padArthaH kiJcit sthitiM pratyapekSate sthityAtmakatvAdutpAdasya / na cAvasthita utpattau kiJcidapekSate utpattisvabhAvatvAt sthiteH| na ca vinaSTa utpattiM prati hetvantarApekSaH vinAzasyotpattyAtmakatvAt / tataH pUrvAparasvabhAvaparityAgAvAptilakSaNaM pariNAmamAsAdayan bhAvo vyavatiSThata iti pratyakSAdipramANagocarametat / ataH zabda-vidyut-pradIpAderapi niranvayavinAzakalpanA'saMgataiva / teSAmAdau sthitidarzanAt ante'pi tatsvabhAvAnatikramAt / na hi bhAvaH svaM svabhAvaM parityajati prAgapi ttsvbhaavprityaagprskteH| ante ca kSayadarzanAt prAgapi nazvarasvabhAvavat AdAvutpattisamaye sthitidarzanAdante sthitiH kiM nAbhyupeyate ? mAnane meM koI bAdhaka pramANa nahIM hai, ataH agni ko anuSNa kahane meM bhI syAdvAda ke DhaMga se koI doSaleza nahIM hai| niSkarSa, eka hI vastu ke bAre meM bhinna bhinna sAmagrI ke jariye bhinna bhinna pratibhAsa bhI ho sakate haiM aura vastu eka bhI ho sakatI hai - isa meM koI virodha nahIM hai| miTTI Adi bhAvoM kI nirbAdha trayAtmakatA syAdvAdasiddhAntAnusAra upAdAna kAraNa svayaM hI kAryarUpa se utpanna hotA hai, isa meM aise kisI kI parAdhInatA nahIM hotI jisa kI prApti ke asambhava se kAryotpatti ruka jaayegii| ataH kAraNa meM kAryarUpa se utpattiyogyatAmaya svabhAva na hone kI zaMkA hI niravakAza hai| isI liye miTTI Adi bhAva trayAtmaka siddha hotA hai, kyoMki miTTI Adi bhAva ghaTarUpa se nAzavaMta, kapAlasvarUpa se utpattizIla ho kara bhI miTTIrUpa meM dhruva rahatA hai - isa prakAra svabhAvataH padArthamAtra nAzavaMta-utpatizIla-dhruvasvabhAva trayAtmaka hotA hai, eka ke bhI viraha meM padArtha ke svatattvakA bhaMga phalita hogaa| jo vinAzAdi tIna prakriyA se nirapekSa hotA hai vaha zazasIMga kI taraha asat hotA hai| koI bhI utpanna padArtha apanI sthiti ke liye parasApekSa arthAt paramukhadarzI yA parAdhIna nahIM hotA, usa kI utpatti sthiti ke sAtha tAdAtmyApanna hI hotI hai| aise hI dhruva padArtha apane naye paryAya se utpatti hone meM bhI anyasApekSa nahIM rahatA, kyoMki usa kI sthiratA-sthiti svayaM hI utpattizIla hotI hai| aise hI vinaSTa padArtha bhI utpatti ke liye anyahetusApekSa nahIM hotA kyoMki vinAza bhI utpattisvabhAvavAlA hI hotA hai| utpatti Adi ke jo hetu kahe jAte haiM ve sirpha utpattiAdi svabhAva ke vyaJjakamAtra hI hote haiN| aba pratyakSAdipramANa se dekhA jAyato spaSTa hI yaha dikhAI degA ki bhAva mAtra pUrvasvabhAvatyAga evaM aparasvabhAvaprApti svarUpa pariNAma ko AtmasAta karatA haA avasthita rahatA hai| ____ bauddha ne jo aisI kalpanA kI hai ki - zabda, bIjalI aura pradIpa Adi pratyeka padArtha niranvayavinAzI hote haiM - vaha saMgata nahIM hotI, kyoMki prArambha meM jisa kI sthiti spaSTa dikhAI detI hai usa kA yaha svabhAva antimakSaNa taka atikrAnta nahIM hotaa| koI bhI bhAva apane svabhAva kA sarvathA parityAga kara de yaha to sambhava nahIM hai, anyathA pahale se hI usa kA tyAga kyoM nahIM kara detA ? jaba bauddhavAdI yaha mAnatA hai ki antima kSaNa meM vastumAtra kA vinAza dikhatA hai ataH pratikSaNa vastu vinAzI hI hone cAhiye - to aisA bhI kyoM nahIM mAnatA ki prArambha meM utpattikSaNa meM vastumAtra kI sthiti dikhatI hai ata eva antasamaya taka vaha sthitizIla hotI hai ?! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 69 399 ___na ca vidyutpradIpAdestaijasarUpaparityAgAt tAmasarUpasvIkaraNe kiJcid viruddhaM bhvet| na ca svabhAvabhedastadekatvavighAtakRt, grAhya-grAhakAkArasaMvedanavat vedyavedakAkAravivekaparokSA'parokSasaMvittivadvA / yathA ca dhvaMsahetostadatada(t) karaNavirodhAt akiJcitkaratvam tathA sthityutpAdahetvorvizarArudharmaNaH sthAsnutAkaraNAbhAvAt svata eva sthitisvabhAvasya sthitihetorAnarthakyAt / atha sthitiheturapAtaM karotItyucyate tarhi 'pAtaM na karoti' iti prasaktam evaM cAkiJcitkaratvameva tasya / yadi vA'rthAntaraM tato'pAtaH tarhi tasya karaNe vinazvarasvabhAvaH kiM na vinazyet ? athA'sau sthAsnuH tathApi sthitihetorAnarthakyam svata eva tasya sthiteH| tathA utpattiheturapi yadi bhAvaM karoti tadA tasyA'kiJcitkaratvameva bhAvasya svayameva bhAvarUpatvAt / athAbhAvaM bhAvarUpatAM nayati tarhi nAzaheturapi bhAvamabhAvIkarotIti kathamakiJcitkaraH syAt ? na hi abhAvasya bhAvIkaraNe bhAvasya vA'bhAvIkaraNe kazcid vizeSaH smbhvii| ata eva teSAmanyatamasya sahetukatvamahetukatvaM vA'bhyupagacchan sarveSAM tadabhyupagantumarhatyavizeSAt / * vidyut Adi niranvayavinAzI nahIM hai * vidyut Adi kA bhI niranvaya vinAza nahIM hotA, pradIpa-vidyut Adi pudgaladravya ke hI taijasa pariNAma haiN| jaba ve taijasa pariNAma kA tyAga karate haiM taba tAmasa pariNAma kA aMgIkAra kara lete haiN| isa tathya ke svIkAra meM koI virodha nahIM hai| taijasa evaM tAmasa dravya kA paraspara ulaTA svabhAva una ke ekatva kA vighAtaka nahIM hai jaise saMvedana meM grAhyAkAra aura grAhakAkAra eka dUsare se vibhinna hone para bhI saMvedana eka hotA hai, yadvA vedya-vedakAkAra se mukta saMvedana parokSa-aparokSa ubhayAkAra hone para bhI eka hotA hai| bauddha :- dhvaMsa ko svAbhAvika mAnane ke badale Apa use sahetuka mAnate haiM vahA~ spaSTa hai ki dhvaMsaka mAne gaye daNDAdi ghaTAdi kA vinAza yAnI abhAva karatA hai, usa para prazna hai ki vaha nAzazIla kA vinAza karegA yA anAzazIla kA ? donoM hI vikalpa meM virodha hone se dhvaMsahetu nirarthaka hai| syAdvAdI :- aise hI sthiti aura utpatti ke hetu ko bhI nirarthaka kyoM nahIM mAnate ? jo svataH nAzazIla hai usa ko sthitisthApaka se koI sthirasvabhAva kA lAbha ho nahIM skegaa| yadi bhAva svataH sthitisvabhAva hai to bhI use sthitisthApaka se koI atiriktalAbha nahIM hogA, donoM hI vikalpa meM sthiti hetu nirarthaka hai| yadi kahA jAya - sthiti hetu nirarthaka nahIM hai, vaha vastu ke apAta ko karatA hai - to bhI nirarthakatA nahIM TalegI kyoMki apAta ko karane kA matalaba hai 'pAta ko na karanA' - isa meM sthiti ko kyA lAbha huA ? yadi 'apAta' sthiti se abhinna hogA to apAta ko karane se 'sthiti' ko hI karatA hai yaha artha huaa| yahA~ punaH prazna hogA ki yadi vaha vinAzasvabhAva padArtha kI sthiti ko karane jAyegA to usI vakta vinAza hI kyoM nahIM ho jAyegA ? yadi svataH sthitisvabhAva kI sthiti karane jAyegA to akiMcitkara tthhregaa| isI taraha utpattihetu bhI nirarthaka tthhregaa| do prazna hoMge, bhAva kI utpatti kA hetu yadi bhAva ko karane kA dAvA karatA hai to vaha vyartha hai, jo svayaM bhAvasvarUpa hI hai usa kA punaH kyA bhAvIkaraNa hogA ? yadi kahA jAya ki vaha abhAva kA bhAva banAyegA - are ! taba to nAzahetu bhAva ko abhAva banAyegA phira vaha kaise nirarthaka hogA ? abhAva kA bhAva banAve yA bhAva kA abhAva banAve - donoM prakriyA meM aisA koI bheda nahIM hai ki jisa se eka ko hetu mAnA jAya aura anya ko nhiiN| ata eva yadi utpatti-sthiti-vinAza meM kisI eka ko bhI sahetuka yA ahetuka mAneMge to tInoM ko tathaiva sahetuka yA ahetuka mAnanA paDegA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sammati-tarkaprakaraNam na ca bhinnayogakSematvAt kArya-kAraNayorekatvamanupapannam svabhAvabhedepyekatvapratipatteH, sarvasaMvitkSaNAnAmekadotpattivinAzavatAmabhinnayogakSematve'pi ca parasparataH pRthgbhaavsiddheH| athAtrAbhinnayogakSemapakSe'pi pratibhAsabhedA dastarhi yatra pratibhAsAbhedastatra bhinnayogakSematvepyabhedaH, pratibhAsabhedAbhedayorvastubhedAbhedavyavasthApakatvAt samudAyasya ca dezakAlabhedAbhAvAt sakRdeva saMvittyAtmanotpatterekatvaM ca prasajyeta / yadi ca svabhAvabhedo vastubhedalakSaNam tadA santAnAntarayoriva viSayaviSayIrUpAyAM saMviterekatve'pi pratyakSetarayorvA'sau vidyata iti nAnAtvaM bhavet / yadi punaH svabhAvabhedA'vizeSe'pi vivakSitajJAnakSaNAkArayoreva tAdAtmyam na punaH santAnAntarasaMvittInAmiti pratyAsatteH kutazcid vyavasthApyate tarhi parasyApi vivakSitaikArthopAdAnopAdeyabhUtayorevAvasthayostAdAtmyaM kathaMcid vadato na kazcid doSaH prasaktimAn / nirAkRtazcAnekazaH ekAntavAdaH tatprasAdhakahetunAM sarveSAmanekAntavyAptatayA viruddhatApradarzanAt, tatpradarzanaM caikAntavAdinigrahasthAnamanekAntavAdivijayasyaivetaraparAjayAdhikaraNaprAptilakSaNatvAt, "viruddhaM kyoMki eka ko ahetuka aura anya ko sahetuka mAnane ke pakSa meM koI yukti nahIM hai| * pratibhAsa kA bheda-abheda vastubheda-abheda kA sthApaka * zaMkA :- kAraNa aura kArya ke yoga-kSema bhinna bhinna hote haiN| kAraNa pUrvavartI hotA hai, kArya uttaravartI hotA hai; kAraNa siddha rahatA hai, kArya sAdhya hotA hai ityaadi| ataH yoga-kSema ke bheda se kAraNa aura kArya meM bheda mAnanA ucita hai na ki pahale kahe Aye haiM aisA ektv| ___ uttara :- aisA nahIM hai| svabhAvabheda (yoga-kSema Adi kA bheda) ke rahane para bhI ekatva mAnanA ucita hai| usa se ulaTA, eka sAtha utpanna-vinaSTa saMvedanakSaNoM meM yoga-kSema-bheda na hone para bhI una meM paraspara bheda siddha mAnA jAtA hai| yadi kahA jAya - 'vahA~ yoga-kSema-bheda ke na hone para bhI pratibhAsa bhinna bhinna hotA hai isa liye eka zvetavastrakSaNa se anya zvetavastrakSaNa meM bheda mAna sakate haiN|' - to yahA~ samajhanA cAhiye ki jaise yogakSemabheda na hone para bhI pratibhAsabheda se kSaNabheda mAnA jAtA hai to vaise hI yogakSemabheda rahane para bhI pratibhAsa ke abheda se abheda mAna lenA cAhiye, kyoMki aba to Apa pratibhAsa ke bheda yA abheda ke AdhAra para vasta meM bheda yA abheda kI sthApanA karate haiN| tathA. bauddhamata meM sthala dravya ko avayavIrUpa na mAna kara paramANusamudAyAtmaka hI mAnA jAtA hai; vAstava meM vahA~ ekatva na hone para bhI aba ekatva prasakta hogA, kyoMki vahA~ na dezabheda hai na kAlabheda, aura una kA AtmasaMvedana bhI eka hI hotA hai| yadi svabhAvabheda ko vastubhedaprayojaka mAnA jAya to jaise ekasaMtAna ke saMvedana se anya santAnagata saMvedana bhinna hotA hai vaise eka hI saMvedana meM viSayasvabhAva aura viSayIsvabhAva kA bheda hone se saMvedanabheda prasakta hogaa| athavA vahI eka saMvedana sva ke liye pratyakSa aura anya ke liye parokSasvabhAva hone se punaH saMvedanabheda prasakta hogaa| aba yadi svabhAvabheda donoM sthala meM samAna hone para bhI santAnAntaravartI kSaNoM meM hI bheda svIkArya hai, viSaya-viSayIbhAvApanna athavA pratyakSa-parokSabhAvApanna vivakSitajJAnakSaNa ke AkAroM meM bheda svIkArya nahIM hai, kisI bhI sambandhavizeSa ke AdhAra para Apa aisI sthApanA karanA cAhate hai to phira prativAdI bhI kaha sakatA hai ki vivakSita eka bhAva kI upAdAna-upAdeya-bhAvApanna kAraNa-kAryabhUta avasthAoM meM hI kathaMcit tAdAtmya hotA hai - aisA kahane meM syAdvAdI ko koI doSa nahIM lgtaa| niSkarSa yaha hai ki ekAntavAdasAdhaka sabhI hetu vAstava meM ekAnta se ulaTA yAnI anekAnta ke sAtha vyApta hone se viruddhadoSagrasta hote haiM yaha pradarzana pahale kaI bAra kara ke aneka daphA ekAntavAda kA nirasana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 69 hetumudbhAvya vAdinaM jayatItaraH' ( ) ityasya vacaso nyAyAnugatatvAt / * nyAyadarzanoktanigrahasthAnasvarUpamImAMsA * yadi punarasAdhanAGgavacanaM vAdinaH parAjayAdhikaraNamabhyupagamyeta tadA vAdAbhyupagamaM vidhAya tUSNIMbhAvamAtreNA(?Na)sAdhanAMgasyAvacanAd vAdino vijayaH kiM na syAt ? prativAdino'pi svapakSasiddhimakurvataH kathaM na vijayastata eva bhavet ? atha sAdhanAMgA'vacanamapi nigrahasthAnaM tarhi vAdiprativAdinoryogapadyena nigrahAdhikaraNatA bhavet tUSNIbhAvA'vizeSAt / 'tUSNIMbhAvopalambhenetaro vijayavAn' iti cet ? nanvevamitarajayasyAnyataraparAjayAdhikaraNataiva praaptaa| na ca svapakSasiddhimakurvata itaropalambhamAtreNa jayaprAptiH, tadaprAptau ca kathaM taditarasya parAjayaH ? yadapi 'iSTasyArthasya siddhiH = sAdhanam, tasyAGgaM svabhAva-kAryA'nupalambhalakSaNaM hetutrayaM pakSadharmatvAdi vA trairUpyam tasyA'vacanaM nigrahasthAnaM vAdinaH' ityuktam - tadapyacAru, prativAdino'pi pakSadharmatvAderanyatamasyAnuktAvasamarthane vA vijayA'prApteH, tadaprAptau ca vAdino nigrahasthAnAnupapatteH, itarajayanAntarIyakatvAditaraparAjayasya / evaM hetvAbhAsAderasAdhanAGgasya vacanaM vAdino nigrahasthAnamiti pratikSiptamuktanyAyAd draSTavyam / atha tataH kiyA jA cukA hai| ekAntasAdhaka hetuoM meM viruddhatA kA pradarzana ekAntavAdiyoM ke liye nigrahasthAna hai, kyoMki ekAntasAdhaka hetuoM se anekAnta kI siddhi hone para anekAntavAdI kA vijaya ho jAtA hai aura vahI ekAntavAdI ke liye parAjaya kA adhikaraNa bana jAtA hai| yahA~ yaha nyAyasaMgata vacana sAkSirUpa hai viruddhaM0 ityAdi - arthAt 'prativAdI vAdI ke prayukta hetu meM viruddhatA kA udbhAvana kara ke vAdI ko jIta letA hai|' * nyAyadarzanokta nigrahasthAna ke svarUpa kI AlocanA * vAdI viruddhatA doSa kA udbhAvana kara ke jaba anAyAsa svapakSasiddhi kA pradarzana karatA hai taba vAdI kA jaya aura prativAdI kA parAjaya dhvanita hotA hai - yahA~ kahane kA tAtparya yaha hai ki jaba taka vAdI svapakSasiddhi na kare taba taka kisI bhI hAlata meM prativAdI kA parAjaya yAnI nigraha nahIM hotaa| yadi sirpha asAdhanabhUta aMga kA vacana = nirUpaNa karane mAtra se (prativAdI kI svapakSasiddhi na hone para bhI) vAdI ko parAjaya kA adhikaraNa ghoSita kiyA jAya - to eka bAra vAda kA svIkAra kara ke vAdI vAdasabhA meM mauna dhAraNa kara le to utane se hI vahA~ (a)sAdhanabhUta aMga kA vacana na karane se vAdI kA vijaya kyoM nahIM mAnA jAya ? tathA prativAdI bhI vahA~ mauna dhAraNa kara le to svapakSasiddhi cAhe na bhI kare, vijaya kyoM na hogA ? yadi kahA jAya - avacanamAtra se jaya nahIM ho jAtA, sAdhanabhUta aMga kA vacana bhI karanA cAhiye, usa ke na karane para vAdI ko nigrahasthAna hI prApta hogaa| - to prativAdI bhI vahA~ mauna rakha kara sAdhana ke aMgabhUta vacana na karane se, yahA~ maunadhAraka vAdI-prativAdI donoM hI eka sAtha nigraha ke adhikaraNa baneMge kyoMki donoM samAnarUpa se mauna hai| yadi kahA jAya - mauna rahane se jaya-parAjaya nahIM kintu jo dUsare ke mauna kA upalambha yAnI ullekha prathama kara dikhAve usa kI vijaya hogii| - to isa kA matalaba yaha huA ki eka kI vijaya se hI dUsarA parAjaya kA adhikaraNa ho jAtA hai| kintu yahA~ prazna hai ki jaba taka koI bhI svapakSasiddhi nahIM karatA, taba taka sirpha dUsare ke mauna kA ullekha kara dene mAtra se eka kA jaya aura ullekha na kara sakane mAtra se dUsare kA parAjaya kaise nyAyasaMgata kahA jAya ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 zrI sammati-tarkaprakaraNam sAdhyasiddherabhAvAt tasya nigrahasthAnameva / na, bhrUvikSepAderasAdhanAGgakaraNasya tata eva ttpraapteH| tato vAdinamasAdhanAGgamabhidadhAnaM kurvANaM vA svapakSasiddhiM vidadhadeva prativAdI tatpakSapratikSepeNa nigRhNAtItyetadeva nyaayopetmutpshyaamH| ___ evaM prativAdino doSamanudbhAvayato na nigrahasthAnam tAvatA svapakSasiddhimakurvANasya vAdino vijayaprAptyayogAt tatsAdhanasya sadoSatvasambhavAt / 'tasya sadoSatve'pi tadudbhAvanA'samarthatvAt prativAdino nigrahasthAnaM tad' iti cet ? na, doSavatsAdhanAbhidhAnAd vAdino'pi parAjayAdhikaraNatvAt dvayorapi yugapat praajypraapteH| ata eva prativAdino doSasyAnudbhAvanamapi na nigrahasthAnam / yacca vAdipakSasiddherapratibandhakaM pakSAdivacanAdhikyodbhAvanaM prativAdipakSasiddhAvasAdhakatamaM tat sarvaM na vAdinaH parAjayAdhikaraNam anyathA tatpAdaprasArikAdyudbhAvanamapi tasya parAjayAdhikaraNam syAt / kisI ne jo yaha kahA hai - 'sAdhana' yAnI iSTa artha kI siddhi, usa ke tIna aMga haiM svabhAva hetu - kArya hetu aura anupalambha hetu / athavA ye tIna aMga hai - pakSavRttitva, sapakSavRttitva aura vipakSavyAvRtti / isa prakAra ke aMga kA kathana nahIM karanA- arthAt svapakSasAdhaka hetu kA athavA usa hetu meM trirUpatA kA nirUpaNa na karanA, yahI vAdI ke liye nigrahasthAna hai| - kintu yaha bhI pUrA saca nahIM hai, kyoMki vAdI ke svapakSasiddhi na karane mAtra se usa kI parAjaya hone dvArA svapakSasiddhi na karanevAle prativAdI kA jaya mAna lenA bhI ucita nahIM hai| jaba taka prativAdI apane hetu meM pakSadharmatAdi kisI eka aMga kA nirUpaNa na kare yA usa kA samarthana na kare taba taka prativAdI kA vijaya nahIM ho sakatA aura prativAdI kA vijaya na hone se vAdI kA parAjaya bhI ghaTa nahIM sakatA kyoMki jaya-parAjaya to eka hI mudrA ke do pahalU haiM, ataH eka kA parAjaya anya ke jaya ke vinA nahIM ho sktaa| isI nyAya se, 'jaya ke vinA parAjaya nahIM' isa nyAya se hI, hetvAbhAsa kI nigrahasthAnatA durApAsta ho jAtI hai, kyoMki prativAdI jaba taka svapakSasiddhi na kare taba taka anAbhoga Adi se asAdhanAGgabhUta hetvAbhAsa kA prayoga kara dene mAtra se vAdI ko parAjita nahIM mAna skte| yadi kahA jAya - hetvAbhAsa se vAdI kI svapakSasiddhi nahIM hotI isI liye vaha nigrahasthAna ko prApta ho jaayegaa| - to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vAdI ke bhrU-vikSepa Adi bhI kAyikarUpa se asAdhanAGgabhUta hone se, ata eva sAdhya-siddhi-kAraka na hone se vAdI nigRhIta ho jAne kA saMkaTa khaDA hogaa| niSkarSa, svapakSa kI siddhi karane ke sAtha hI yadi prativAdI, asAdhanAGga kathana karane vAle athavA asAdhanAGgabhUta kriyA karane vAle vAdI ke pakSa kA pratikSepa kara ke usa ko nigRhIta kara sakatA hai - yahI nyAyasaMgata dRSTi hai| ataH naiyAyikAdi ne jo 21 nigrahasthAnoM kA pradarzana kiyA hai vaha pUrNarUpa se svapakSasiddhinirapekSa hone para yuktiyukta nahIM hai| * doSodbhAvana meM azaktimAtra se nigraha azakya * __ prativAdI yadi vAdI ke mata meM doSodbhAvana na kare to nigrahasthAna prApta kare - yaha bhI nyAyayukta nahIM hai. kyoMki taba bhI vAdI svapakSasiddhi na karane se vijayI nahIM hotA, kyoMki taba usa kAla meM usa kA hetu sadoSa hone kI sambhAvanA banI rahatI hai| 'hetu sadoSa hone para bhI prativAdI usa kA udbhAvana karane meM samartha na hone se nigrahasthAna ko prApta ho jAya' - aisA tarka bhI ThIka nahIM hai kyoMki taba doSayukta sAdhana kA kathana karane vAlA vAdI bhI parAjaya kA adhikaraNa bana rahA hai| isa prakAra se to donoM hI parAjita ho jaayeNge| isI liye doSa kA udbhAvana na karanevAlA prativAdI nigrahasthAna ko prApta nahIM hotA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama: khaNDa: kA0 69 403 atha pakSAdivacanasyA'sAdhanAGgatvAttadudbhAvane vAdinastadaparijJAnanibandhanaparAjayAdhikaraNatA tarhi 'yat sat tat sarvaM kSaNikam' iti vyAptivacanAdeva zabdasyApi kSaNikatvasiddhau 'saMzca zabdaH' ityabhidhAnaM tata eva tasya parAjayAdhikaraNaM bhavet / na ca zabde zabda ( ? sattva) vipratipattiryena tannirAsAya sattvAbhidhAnaM tatrA'punaruktaM bhavet, tadvipratipattau vA tatsAdhakahetu (to) rasiddhatvAdidoSatrayAnativRtterbhavataivAbhyupagamAt tatsAdhyatvAnupapattiH / yadi ca saMkSiptavacanAt sAdhyasiddhau tadvistarAbhidhAnaM nigrahasthAnaM tarhi sattvAt kSaNakSayasiddhau kRtakatva-prayatnAntarIyakatvAdyabhidhAnaM kathaM na nigrahasthAnaM syAt ? kathaM vA kRtakaprayatnAnantarIyakAdiSu svArthikasya tasyopAdAnaM tatra syAt ? ' yat sat tat sarvaM kSaNikam' ityAdisAdhanavAkyamabhidhAya pakSAdivacanavat tatsamarthanamapi nigrahasthAnaM prasaktam asamarthitamapi svata eva tattvenoktameva / svasAdhyA'vinAbhUtasya hetoH pradarzanamAtrAt sAdhyasiddheH sadbhAvAt svabhAva-kAryAnupalambhaprakalpanayA tathA, naiyAyika ne jo 'adhika' Adi nigrahasthAna batAyA hai vaha bhI vAdI ke parAjaya kA adhikaraNa nahIM bana sakatA / saca to yaha hai ki vAdI ne agara pakSAdi ke nirdeza karane meM koI adhika nirdeza kara diyA to usa se na to vAdI kI pakSasiddhi meM pratibandha hotA hai, na to vaha prativAdI kI pakSasiddhi meM sAdhakatama banatA hai, isIliye vaisA koI bhI doSodbhAvana parAjayaprayojaka nahIM ho sakatA / anyathA, vAdI pAdaprasAraNa kare to vaha bhI pakSasiddhi meM anukula na hone se, usa kA udbhAvana bhI vAdI prativAdI ke liye parAjaya-jaya kA adhikaraNa ho jAyegA / * pakSAdivacana se nigraha kA bauddhamata anucita yadi bauddha kI ora se yaha kahA jAya ki vyAptisahita hetu aura upanaya se hI sAdhya siddhi ho jAne para pakSAdi kA adhika vacana sAdhanAGgabhUta na hone se, jaba usa kA ( adhikatA kA ) prativAdI kI ora se udbhAvana kiyA jAya taba adhikatAdidoSAjJAnamUlaka parAjaya vAdI ko jarUra prApta honA cAhiye to bauddha ko bhI kahanA hogA ki 'jo sat hai vaha kSaNika hotA hai' isa vyApti kA ullekha karane mAtra se hI 'yat' padArtha antargata zabdapadArtha meM bhI sattvahetuka kSaNikatA kI siddhi ho jAtI hai, taba ' zabda bhI sat' hai yaha upanaya vacana adhika ho jAne se bauddha bhI parAjayAdhikaraNa ho jAyegA / zabda meM sattva ke hone meM kisI ko vivAda nahIM hai jisa kA nirAkaraNa karane ke liye zabda meM sattva kA nirdeza karane para, 'punarukti nahIM hai' aisA kahA jA ske| yadi zabda meM sattva hone na hone meM vivAda hogA to zabda - pakSa meM sattva hetu asiddhi Adi tIna doSa meM se kisI eka doSa se grasta ho jAyegA, (arthAt saMdigdhAsiddhi kA bhoga bana jAyegA ) bauddha ne bhI yaha mAnA huA hai, phalataH zabda meM kSaNikatva sAdhya kI saMgati hI nahIM baitthegii| * adhikavacana kI nigrahasthAnatA amAnya Jain Educationa International 'adhika' vacana ko doSa mAnate hue yaha jo kahA hai ki saMkSipta kathana se hI sAdhya siddha ho sakatA hai taba vistAra kathana nigrahasthAna hai to bauddha mata meM sattva hetu se hI sAdhya kI siddhi ho sakatI hai taba kRtakatva athavA prayatnAnantarIyakatva Adi hetuprayoga bhI nigrahasthAna kyoM nahIM hogA ? athavA, kRtaka aura prayatnAnantarIyaka zabdoM kA heturUpa meM jaba prayoga kiyA jAtA hai taba vahA~ 'kRta' aura 'prayatnAntarIya' zabdoM ke prayoga se bhI nirvAha ho sakatA hai taba svArtha meM 'ka' pratyaya ke sAtha hetu kA upAdAna vahA~ kaise ucita kahA jA sakatA hai ? tathA, bauddha kI ora se 'jo sat hai vaha kSaNika hotA hai' isa sAdhanavAkya - -- For Personal and Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 zrI sammati - tarkaprakaraNam tadvacanaM nigrahasthAnaM parasya prasaktam / anupalabdhAvupalabdhilakSaNaprAptasya iti vizeSaNopAdAnaM nigrahasthAnaM adRzyAnAmapi vyAdhi-bhUta - grahAdInAM kutazcid vyAvRttisiddheH / yadi tu upalabhyAnupalabdherevAbhAvasiddhiH tadA 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIraM prANAdimattvAt' ityatra ghaTAderAtmano'kSaNikasyAdRzyAnupalambhAdabhAvAsiddheH 'yat sat tat sarvaM kSaNikam' iti sAmastyena vyAptyasiddhitaH kSaNakSayAnumAnaM nAnavadyaM syAt / kiJca, deza-kAla-svabhAvaviprakRSTabhAvAnupalabdherabhAvAsiddhau 'sarvatra sarvadA sarvo dhUmo'gnimantareNAnupapattimAn' iti vyApterasiddherna tatastatsiddhiH syAt / na cAdhyakSAnupalambhau tatkAryakAraNabhAvaprasAdhakAvabhyupagamyamAnau sannihitaviSayabalotpatteravicArakatvAcceyato vyApArAn vidhAtuM kssmau| tatpRSThabhAvivikalpasya tannivarttanasAmarthyAbhyupagame savikalpakasyAniSTaM prAmANyaM prasajyetAnadhigatArthAdhigantRtvAdavisaMvAditvAcca tasya / avikalpakasya tu hiMsAviratidAnacetasAM svargAdiphalanirvarttanasAmarthyasvabhAvasaMvedanasyeva sarvAtmanA vastusaMvedane'pi nirNayavazAdeva prAmANyopapatteH / anyathA anumAnasyAS - kA pradarzana karane ke bAda pakSAdikathana ko jaise nigrahasthAna mAnate ho to usa sAdhanavAkya ke samarthana ke liye asiddhi Adi doSa kA pradarzana bhI nigrahasthAna kyoM nahIM mAnA jAtA ? ! samarthana ke binA bhI apane Apa sAdhya ke sAdhakarUpa meM sAdhana kA kathana ho hI jAtA hai; apane sAdhya ke avinAbhUta hetu ke pradarzana mAtra se sAdhya kI siddhi ho jAtI hai, taba ' iti svabhAvahetuH' athavA 'iti kAryahetuH' athavA 'anupalabdhihetuH ' ityAdi hetubheda kI kalpanA evaM usa ke zabdataH pradarzana meM bhI bauddha ko nigrahasthAna prApta hogA / tathA, anupalabdhihetu se abhAva kI siddhi karate samaya 'upalabdhilakSaNa ( upalabdhiyogyatA ) prApta hone para bhI anupalabdha hone se' aisA hetuprayoga karate haiM to usa meM 'upalabdhilakSaNaprApta' aisA vizeSaNa kA upAdAna nirarthaka hogA, kyoMki jina adRzya vyAdhi, bhUta, grahAdi ke vyavaccheda ke Azaya se usa vizeSaNa kA prayoga kiyA jAtA hai vaha Azaya to anya kisI bhI DhaMga se, prakaraNAdi se bhI jJAta ho sakatA hai| yaha bhI vicAraNIya hai ki yadi ekAnta se upalabdhiyogya kI anupalabdhi se hI abhAva kI siddhi mAnI jAya, to Atmasiddhi ke liye yaha jo anumAnaprayoga kiyA jAtA hai kI 'vaha jIvaMta zarIra AtmazUnya nahIM hai kyoMki prANAdiyukta hai' isa prayoga se AtmA siddha ho jAne ke bAda yadi vaha akSaNika hai to bhI usa kI anupalabdhi adRzyAnupalabdhi hone se ghaTAdi meM yA dUsare kSaNa meM usa ke abhAva kI siddhi nahIM ho sakegI, phalataH akSaNika AtmA kA abhAva siddha na hone se 'jo sat hai vaha saba kSaNika hotA hai' aisI vyApti bhI AtmA kA antarbhAva kara ke vyApaka rUpa se siddha nahIM hogI ; pariNAma yaha AyegA ki vastu meM kSaNikatA kA nirdoSa anumAna durlabha bana jAyegA / * yogyAnupalabdhi se abhAvasiddhi kA ekAnta amAnya yaha bhI jJAtavya hai yadi upalabdhiyogya kI anupalabdhi se hI abhAva kI siddhi kA Agraha kareMge to kucha aise bhAva jo sadA ke liye dezaviprakRSTa yA kAlaviprakRSTa athavA svabhAvataH viprakRSTa hote haiM una kI kabhI bhI hameM upalabdhi nahIM hotI, ataH una kI anupalabdhi upalabhyaanupalabdhi nahIM hai, phalataH una kA bhI abhAva siddha nahIM ho sakegA / aisI sthiti meM aise dhUma jo dezAdiviprakRSTa hI hote haiM una kA bhI agni ke abhAva meM abhAva siddha na hone se yaha vyApti hI siddha nahIM ho sakegI kisI bhI kSetra yA kAla meM, dhUma kabhI bhI agni ke vinA vidyamAna nahIM hotaa| natIjatana, dhUma hetu se agni bhI siddha nahIM hogA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 paJcamaH khaNDaH kA0 69 prAmANyaprasakteH tadgRhItagrAhitayA ityuktaM prAk / adRzyAnAmanupalambhAdabhAvA'siddhAvarthakriyayA sattA bhAvAnAM vyAptetyetadapi parasya nigrahasthAnameva / tataH svapakSasiddhiritarasya parAjayAdhikaraNam sA ca paropanyastahetorviruddhatApradarzanena svatantranirdoSahetusamarthanena vA paropanyastahetvasiddhatAdidoSapratipAdanapurassarA karttavyA anyathA paraparAjayanibandhanasvavijayA'yogAt / yadA ca vijigISuNA svapakSasthApanena parapakSanirAkaraNena ca sabhApratyAyanaM vidheyam - anyathA jayaparAjayAnupapatteH, tadA'siddhAnaikAntikatvasAdhanadoSodbhAvane'pi na vAdi-prativAdinorjaya-parAjayau, prakRtArthA'parisamApteH / atha svapakSasiddherabhAvAt hetvAbhAsAdasAdhanAGgavacanaM vAdino nigrahasthAnam / na, itaratrApi ttprsNgaat| atha vAdinaH sAdhanatvenA'bhimatasyAsAdhanatvapradarzanena prativAdikRtena parAjayaH prativAdi tathA, dhUma aura agni ke kArya-kAraNabhAva kI siddhi kAraka ke rUpa meM mAne gaye jo pratyakSa evaM anupalambha (anvaya aura vyatireka) kahe jAte haiM una meM pratyakSa to nikaTasthitaviSaya ke bala se hI utpanna hotA hai ataH viprakRSTa dhUma-agni kI bAta karane meM sakSama nahIM hai; anupalambha to anupalabdhirUpa hai kintu usa meM garbhitarUpa se aisA vicAra samAviSTa nahIM hotA ki 'isa ke na hone para na rahanevAlA yaha usa kA kArya hai' / ata eva vaha na to kArya-kAraNabhAva kA grahaNa kara sakatA hai, na vyApti Adi ke grahaNa kA vyApAra kara sakatA I yadi pratyakSa-anupalambha ke bAda hone vAle vikalpa ko ukta vyApAra ke liye sakSama mAnA jAya, usI se vyApti Adi kA grahaNa svIkAra kiyA jAya to usa savikalpa ko balAt pramANa mAnane kA saMkaTa bauddha ko hogA, kyoMki eka to vaha pratyakSAdi se agRhIta vyApti Adi kA grAhaka hai ora dUsarA, visaMvAdI nahIM hai / tathA nirNayAtmaka savikalpa kI hI yaha mahimA hai ki hiMsAdhyavasAyI citta meM durgati kI hetutA kA aura hiMsAviramaNa athavA dAnAdi adhyavasAyI citta meM svargAdiphalasampAdanasamarthasvabhAva kA avikalpa meM saMvedana hotA hai phira bhI nirNaya nahIM hotA, phira bhI savikalpAtmaka nirNaya ke bala se hI usa ke prAmANya kA samarthana hotA hai, isaliye bhI vikalpa kA prAmANya mAnanA cAhiye / anyathA, nirvikalpagRhItagrAhaka hone se yadi vikalpa ko apramANa mAneMge to anumAna bhI pratyakSa yA vikalpa se gRhIta viSaya kA grAhI hone se apramANa mAnane kA saMkaTa khaDA hogA - yaha pahale bhI kaha Aye haiN| aisI sthiti meM adRzya ke anupalambha se abhAva kI siddhi na hone kA mAnane vAle bauddha ko 'padArthoM kI sattA arthakriyA se vyApta hotI hai' aisA kahane para nigrahasthAna hI prApta hogA, kyoMki sat hone para bhI bahuta sAre padArtha aura una kI arthakriyA adRzya hote hai, una ke adRzya hone se una ke anupalambha se sattA kA vyatireka siddha na hone para vyApti hI siddha nahIM hogI / * vAda meM jaya-parAjaya kA AdhAra hai svapakSasiddhi * tAtparya yaha hai ki apane pakSa kI siddhi hI vAstavikarUpa se dUsare ke parAjaya kA adhikaraNa ho sakatI hai| vaha tabhI ho sakatI hai jaba anya dvArA pradarzita hetu meM viruddhatA doSa kA udbhAvana kiyA jAya / asiddhi yA anaikAntika doSa ke udbhAvana meM parapakSasiddhi kA pratibandha hogA kintu svapakSasiddhi nahIM hogI, jaba ki viruddhatA dikhAne para to hetu pratipakSI ke sAdhya kA vyApta siddha hone se pratipakSI ke sAdhya kI siddhi anAyAsa ho jAtI hai / athavA, svatantra DhaMga se bAdI kI ora se apane anumAnaprayoga ke hetu kA samarthana kiyA jAya aura usa ke sAtha sAtha prativAdI ke hetu meM asiddhi yA anaikAntika doSa kA pradarzana kiyA jAya tabhI prativAdI nigrahasthAna ko prApta hogA / aisA na karane para, sirpha asiddhi yA anaikAntika doSa kA udbhAvana kara dene mAtra se prativAdIparAjayamUlaka svavijaya kI AzA nahIM kI jA sakatI / ata eva Jain Educationa International - For Personal and Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ zrI sammati-tarkaprakaraNam nastu sdbhuutdossodbhaavnaajjyH| na, yadi svapakSasiddhimakurvatA prativAdinA sva-parotkarSApakarSapratyAyanamAtreNa vAdI nigRhyate ityabhyupagamastarhi asadbhUtadoSodbhAvanenApi niruttarIkaraNAdAtmotkarSasambhavAt prativAdino vijayaprApteH vAdino nirdoSasAdhanAbhidhAyino'pi praajyprsktiH| atha samarthasyApi sAdhanasyA'samarthanena svapakSasiddherabhAvAt vAdino(?naH)parAjayo nyAyaprApta eva / na, ubhayatra parAjayaprasakteH / na hyabhUtadoSapakSopanayanigamanAyudbhAvanamAtreNa prativAdinA prakRtaM vastutattvaM prasAdhayan svapakSasAdhanasAmarthyavikalena vAdI nigRhyate iti nyAyopapannam / atha prativAdyapyasAdhanAGgasya sAdhanAGgatvenopAdAnAt svapakSasiddhimakurvan mithyAbhinivezI nigRhyata iti cet ? na, ubhayornigrahaprApterityuktatvAt / tasmAd - yaha khAsa dhyAna dene yogya hai| ki jaba vijaya kI kAmanA ho taba apane pakSa kI sthApanA aura anya pakSa kA nirasana sabhA ke madhya pratItikAraka DhaMga se kiyA jAnA cAhiye, anyathA kisI kA jaya-parAjaya nizcita nahIM ho skegaa| kahane kI jarura nahIM hai ki yahA~ paravAdI ke hetu meM sirpha asiddhi yA anaikAntika doSa ke udbhAvana se na to vAdI kA jaya hogA na prativAdI kA parAjaya, kyoMki svapakSasiddhi ke vinA prastutaprayojana (satyArthanirNaya) kI niSpatti nahIM ho sktii| * hetvAbhAsamAtra se nigrahasthAna nahIM ho jAtA ** yadi - 'hetu hetvAbhAsa bana jAne se svapakSasiddhi nahIM hotI ata eva vAdI ko asAdhanabhUta hetvAbhAsa svarUpa aMga ke kathana se nigrahasthAna prApta honA cAhiye / ' - to yaha ThIka nahIM, kyoMki yahA~ prativAdI kI svapakSasiddhi bhI na hone se usa ko bhI nigrahasthAna kI prApti kA prasaMga hogaa| yadi kahA jAya - vAdI jaba hetuprayoga kare taba prativAdI kI ora se usa ke hetu meM hetvAbhAsa ke rUpa me asAdhanatva kA pradarzana karane se vAdI kA parAjaya evaM vAdI ke hetu meM sacce doSa ke udbhAvana se prativAdI kA jaya ho sakatA hai| - to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki jaba prativAdI svapakSasiddhi nahIM kara sakatA aura kevala apanI (para pakSa meM doSodbhAvana ke dvArA) huzIyArI aura anyapakSa kA apakarSa hI pradarzita karatA hai - itane mAtra se Apa vAdI ko nigRhIta mAna lete hai - yaha ThIka nahIM hai| kAraNa, vAdI ke pakSa meM asadbhUta (jUThe-banAvaTI) doSa kA udbhAvana kara ke vAdI ko niruttara kara dene para prativAdI kA utkarSa-pradarzana ho jAyegA aura usa ko vijaya prApta hogA to nirdoSa sAdhana bolane vAle vAdI ko jUThe parAjaya kI prApti prasakta hogI - kyA yaha nyAya hai ? ___'hA~, nyAya hai, kyoMki nirdoSa samartha hetu kA bhI samarthana na kara sakane se, svapakSasiddhi ruka jAne ke kAraNa vAdI kA parAjaya honA cAhiye' - yaha vidhAna nyAyayukta nahIM hai, kyoMki prativAdI bhI apane sAdhana ke samarthana kI upekSA kara ke svapakSasiddhi na kara sakane se usa kA bhI parAjaya honA cAhiye / arthAt taba vAdI-prativAdI ubhaya kA parAjaya mAnanA cAhiye - akele vAdI kA parAjaya mAnanA anyAya hai| prativAdI ke dvArA vAdI ke nirdoSa pakSa meM upanaya-nigamana ke udbhAvana karane mAtra se vAdI prastuta vastutattva kA sAdhana na kara sake taba bhI prativAdI yadi svapakSasAdhana ke sAmarthya se zUnya ho to vAdI ko nigRhIta mAnanA nyAyayukta nahIM hai| __yadi kahA jAya - jaise vAdI asAdhana aMga ko sAdhana mAna kara prastuta kare to nigRhIta hogA vaise prativAdI bhI asAdhana aMga ko sAdhana mAna kara prayukta kare aura svapakSasiddhi na kara sake to vaha bhI mithyAbhinivezI hone se nigRhIta hogA - yahA~ anyAya kI bAta kahA~ hai ? - to yaha ThIka nahIM hai kyoMki hamane pahale hI batAyA hai ki jaba donoM hI pakSa apane sAdhya kI siddhi na kare taba pratyeka sthiti meM donoM hI nigRhIta ho yahI nyAyayukta hai, sirpha eka ko hI nigRhIta mAnanA anyAya hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH kA0 69 "asAdhanAGgavacanamadoSodbhAvanaM dvayoH / nigrahasthAnamanyaddhi na yuktamiti neSyate / / ( ) ityAdivAdanyAyalakSaNamekAntavAdinAM sarvamasaMgatam, uktanyAyAt sarvasya caikAntasAdhanAGgatvAttasyAsattvena sAdhayitumazakyatvAt anekAntasya ca nirdoSatvena tatra doSodbhAvanasyA'doSodbhAvanarUpatvAd doSAnudbhAvanasya ca nirdoSe parAjayAnadhikaraNatvAttadudbhAvanasyaiva tatra nigrahArhatvAt ityalaM piSTapeSaNena iti vyavasthitam - mithyAdarzanasamUhamayatvam 'mayikatvaM vA / = = = na vidyate mRtaM maraNaM yasmin asau amRtaH gamayati mokSaH, taM sArayati prApayatIti vA tasya avandhyamokSakAraNatvAt mokSapratipAdakatvAcca / 'amayasAyassa' vA iti pAThe amRtavat svAdyate ityamRtasvAdam = amRtatulyamiti yAvat / tathA rAgAdyazeSazatrujetRpuruSavizeSairucyate iti 'jinavacanam' * vAdanyAyagranthokta nigrahasthAnalakSaNa asaMgata svapakSasiddhi na karane vAle donoM hI pakSa nigraha - yogya hai yaha nagna satya hai, isI liye ekAntavAdIyoMne vAdanyAya grantha meM jo yaha lakSaNa pradarzita kiyA hai '(1) svayaM asAdhanabhUta aMga kA nirdeza karanA, tathA (2) anya pakSa meM doSa kA udbhAvana na karanA ye do hI donoM vAdI - prativAdI ke liye nigrahasthAna hai, anya nigrahasthAna jo adhikAdi dikhAye gaye haiM ve ayukta hai' yaha bhI asaMgata hI hai, kyoMki svapakSasiddhi na kara sakanA yahI ukta nyAya se nigrahasthAna hai / tathA, ekAntavAdIyoMne jitane bhI hetuprayoga dikhAye heM ve saba 'ekAnta' ke hI sAdhanAGga hai, ekAnta to asat hai, vaha sAdhanAha nahIM hai / 'anekAnta' nirdoSa tathya hai, usa meM doSoM kA udbhAvana bhI anekAntavAda ke prabhAva se kathaMcit iSTApattisvarUpa hone se nirdoSatA ke udbhAvanarUpa hI ho jAtA hai| tathA yaha dhyAna meM honA cAhiye ki nirdoSa meM doSa kA anudbhAvana parAjaya kA adhikaraNa nahIM hai kintu nirdoSa meM doSa kA udbhAvana karanA yahI nigrahasthAna hai / uparokta saba bAta bAra bAra kahI jA cukI hai punaH punaH piSTapeSaNa kI kyA jarura ? sUtrakAra ne jo jinavacana ko mithyAdarzana ke samUharUpa batAyA hai vaha pUrva meM kahe hue aneka prakAra se bilakula ThIka hai, kyoMki anekAntadarzana naigamAdinayoM ke parasparasApekSa viziSTa saMkalanAtmaka hai, jisa ke eka-eka kintu paraspara nirapekSa naigamAdi nayAMza mithyAdarzanAtmaka hai, ataH anekAnta darzana ko mithyAdarzanasamUhAtmaka kahane meM usa ke gaurava kI hAni nahIM api tu vRddhi hai / (yahA~ aisA nahIM samajhanA hai ki naiyAyikAdi eka eka mithyAdarzana ke aMzo ko cuna cuna kara ekatrita karake jaina darzana ko samudAyAtmaka rUpa diyA gayA hai / vAstavikatA ulaTI hai, jaina darzana sampUrNa sAMgopAMga darzana hai, naigamAdi naya usa ke eka eka aMga hai, una eka eka aMgo ko pakar3a kara naiyAyikAdi svatantra darzana khaDe hue haiM, isI tathya kA nirdeza karane ke liye sUtrakArane 'mithyAdarzanasamUhamaya' aisA vizeSaNa kahA hai| mithyAdarzanoM kA samUha jainadarzana kA vikRtarUpa hai isI tathya kA nirdeza 'mayaTU' pratyaya se kiyA hai / ) * amRtatulya jinavacana kA kalyANa ho antyamaMgala * sUtra meM jinavacana kA 'amRtasAra' aisA vizeSaNa hai| mRta yAnI mauta / jahA~ mauta kA prasara hI nahIM hai use arthAt mokSa ko amRta kahate hai / jinavacana aise amRta ko sAranevAlA jharanevAlA - prApta karAnevAlA hai kyoMki jinavacana mokSa kA avandhya upAya hai ora vahI eka tAttvika mokSa kA nidarzaka hai| athavA mUla sUtra meM 'amayasAyassa' aisA kahIM pATha to usa kA artha yaha hogA amRta tulya svAdavAlA arthAt svayaM jinavacana Jain Educationa International = - -- - For Personal and Private Use Only - 407 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 zrI sammati-tarkaprakaraNam tasya / anena viziSTapuruSapraNItatvanibandhanaM prAmANyaM nigamayati / kSIrAzravAdyanekalabdhyAdyaizvaryAdimato bhagavata ityanenApi vizeSaNena tasyaihikasampadvizeSajanakatvamAha / saMvignaiH saMsArabhayodvegAvirbhUta-mokSAbhilASairapakRSyamANarAga-dveSA'haMkArakAluSyaiH 'idameva jinavacanaM tattvam' ityevaM sukhenAvagamyeta yat tat saMvignasukhAbhigamyam / etenApi viziSTabuddhyatizayasaMvitsamanvitayativRSaniSevyatvamasya pratipAdayati / evaMvidhaguNAdhyAsitasya jinavacanasya sAmAyikAdibindusAraparyantazrutAmbhodheH kalyANamastu iti prakaraNasamAptAvantyamaGgalasampAdanArthaM viziSTAM stutimaah| // iti tattvabodhavidhAyinyAM sanmatiTIkAyAM tRtIyaM kANDaM samAptam / / * vyAkhyAkAra-abhayadevasUri kRtA prazastiH * iti katipayasUtravyAkhyayA yad mayA''ptam kuzalamatulamasmAt sanmate vyasAthaiH / bhavabhayamabhibhUya prApyatAM jJAnagarbham vimalamabhayadevasthAnamAnandasAram / / 1 // sudhAtulya hai| jinavacana yAnI jinoM kA prarUpita vcn| jina yAnI vijetA, jo rAgAdi sakala antaHzatruoM ke vijetA haiM aise puruSavizeSa 'jina' kahe jAte haiN| isa se yaha dhvanita karanA hai ki vacanagata prAmANya harahameza viziSTapuruSaracanAmUlaka hI hotA hai| mUlasUtra meM jinavacana ko bhI 'bhagavat' vizeSaNa se alaMkRta kiyA hai jisa se yaha sUcita kiyA jAtA hai ki jinavacana ke pratipAdaka jinoM meM kSIrAzravAdilabdhi evaM kaivalyajJAnAdi aizvarya bejoDa hotA hai| isa se yaha bhI saMketa milatA hai ki aisA jinavacana ihalaukika viziSTa sampadAoM kA praNetA hai| 'saMvignasukhAdhigamya' yaha bhI mUla sUtra meM jinavacana kA vizeSaNa hai - artha yaha hai - saMvigna = jina ko saMsAra ke bhaya se udvega hai ora saMsArabhayajanita udvega se jina ko mukti kI icchA kA AvirbhAva huA hai, tathA jina ke rAga-dveSa aura ahaMkAra kA mAlinya kSINa hote calA hai aise jIvoM ko 'saMvigna' kahA jAtA hai| 'yaha jinavacana hI parama tattva hai' aisA adhigama sukhapUrvaka una ko hI hotA ho - ataH jinavacana saMvignajana ko sukhAdhigamya kahA gayA hai| isa se sUtrakAra yaha sUcita karate haiM ki viziSTa buddhi-atizaya evaM viziSTa saMvedana se samanvita yativRSabhoM ke liye yahI eka jinavacana upAsanAha hai| ____ saMkSepa meM, mUlasUtrakArane apane sammati-tarka prakaraNa grantha kI saharSasamApti ke avasara para aMtima maMgalasampatti ke liye viziSTa prakAra se jinavacana kI stuti karate hue isa aMtima gAthA me yahI kahA hai ki mithyAdarzanasamUhamaya-amRtasAra ityAdi asAdhAraNa guNagaNa se alaMkRta sAmAyika se lekara bindusAra (14 vA~ pUrva) paryanta suvistRta zrutajaladhi kA kalyANa ho| arthAt jinavacana kA yogyajanoM meM adhika adhika prasAra ho / _ 'sanmati' tarkaprakaraNa kI 'tattvabodhavidhAyinI' vyAkhyA meM tIsarA kANDa samApta huaa| sUtra meM nihita gUDhatattvoM kA avabodha karA kara vyAkhyAne apanA nAma sArthaka kiyA hai| ____* vyAkhyAkAra antima prazasti * vyAkhyAkAra zrI abhayadevasUri vyAkhyA ke upasaMhAra meM maMgalakAmanA pragaTa karate haiM - kucha kucha aMza meM sanmatiprakaraNa ke sUtroM kA vyAkhyAna karane se mujhe jo kucha asAdhAraNa kuzala karma kA (puNya kA) lAbha huA, usa se bhavya jIvasamudAyoM ke bhavabhaya kA parAbhava ho aura ve nirmala jJAna se chalakate Ananda ke sArabhUta nirbhayatA ke devasthAna ko (arthAt mokSa ko) prApta kareM / / 1 / / aba vyAkhyAkAra apane upakArI gurudeva pradyumnasUrijI mahArAja kI stuti prastuta karate haiM - Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH khaNDaH - kA0 69 puSyadvAgdAnavAdi-dvirada-ghanaghaTAkuNThadhIkumbhapITha - pradhvaMsodbhUtamuktAphalavizadayazorAzibhiryasya tUrNam / gantuM digdantidantacchalanihitapadaM vyomaparyantabhAgAn svalpabrahmANDamANDodaranibiDabharotpiNDitaiH sampratasthe / / 2 / / pradyumnasUreH ziSyeNa tttvbodhvidhaayinii| tasyaiSA'bhayadevena sanmatervivRtiH kRtA // 3 // aGkato granthapramANaM 25000 / pravAdimadamardanaprakaTasanmativyAjato nivezitajagattrayasphuritasAndrakIrttidrumaH / samastajagatItale guNavatAM ziraHzekharo jayatyatulavAga ( ) abhayadevasUriH prabhuH / / (iti prazastiH ) ___puSTa vacanarUpI madavAle vAdIsvarUpa gajarAjoM kI ghanaghaTA ke tIkSNabuddhisvarUpagaNDasthala kA bheda karane se, bAhara Aye hue muktAphalasvarUpa jisake nirmala yazaHpuJjoM jo ki bahuta choTe brahmANDarUpI baratana ke aMdara khacAkhaca bhare jAne ke kAraNa utpIDana mahasUsa karate the (athavA khacAkhaca samUha se utpiNDita yAnI bikhara kara ke) ve zIghra hI gagana ke paryanta bhAgoM taka pahu~cane ke liye diggajoM ke dantoM ke chala se kadama bharate hue prasthAna karane laga gaye - (aise ve pradyumnasUrijI) / / 2 / / una pradyumnasUrijI ke 'abhayadeva' ziSyane tattvabodha vidhAyaka sanmativivaraNa kiyA / / 3 / / vivaraNa kA 32 akSara ke eka zloka ke pramANa se granthAna aMkata 25000 hai| yahA~ abhayadevasUrijI kI prazaMsAparaka 'pravAdi0' ityAdi eka vRtta milatA hai - usa kA artha : pravAdIyoM ke mada kA mardana karane ke liye gupta na rahanevAlI sabuddhi (arthAt zleSa se sanmativivaraNa) ke bahAne se jina kA tIna jagat meM camakatA huA saghana kIrttitaru sthApita ho cukA hai (dRDha-mUla banA hai) aise sampUrNavizvamaMDala meM guNavAnoM me ziromaNitulya evaM bejoDa vANIvaibhavavAle prabhu zrI abhayadevasUri kI jaya ho / / (prazasti sampUrNa) poSasudi 11 vi.saM. 2048 ke zubhadina guruvAra ko Aja zrI sanmatiprakaraNa kI tattvabodhavidhAyinI vyAkhyA ke paMcama khaMDa kA hindIbhASAvivaraNa sAnanda samApta huA - muni jayasuMdara vijaya / zrI sUtrakAra aura vyAkhyAkAra ke caraNoM meM koTi koTi vandanA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 (2) (4) 0 (42) 53. (49) 0 0 (57) (pariziSTa-1 paJcamakhaMDe tRtIyakANDe gAthA-akArAdikramaH) gAthAMzaH gAthAMka pRSThAGkaH | gAthAMzaH gAthAMka pRSThAGkaH aNu duaNuehiM davve (39) __ 58 | te u bhayaNovaNIyA (51) 222 atthi aviNAsadhammI 244 | natthi puDhavIvisiTTho (52) 223 uppajjamANakAlaM (37) 55 | davvassa ThiI jamma - (23) 28 uppAo duviyappo (32) 40 davvatthaMtarabhUA (24) egasamayagmi ega0 davvaTThiyavattavvaM (57) 274 egaMtaNivvisesaM davvaMtarasaMjogAhi (38) 57 eyantA'sabbhUyaM (59) 276 davvaM jahA pariNayaM eyaMtapakkhavAo 23 | davvaM khittaM kAlaM (60) kAya-maNa-vayaNakiriyA . 70 | duviho dhammAvAo kAlo sahAva NiyaI 224 | dUre tA aNNattaM kumbho Na jIvadaviyaM 38 | dohi vi Naehi NIaM kovaM uppAyaMto puriso do uNa NayA bhagavayA gaipariNayaM gaI ceva 35 | parapajjavehiM asarisa - guNasaddamantareNAvi (14) 21 | parigamaNaM pajjAo guNaNivvattiyasaNNA (30) 37 paccupaNNammi vi caraNa-karaNappahANA 385 paccuppannaM bhAvaM jaM ca puNa arihayA (19) 19 | parisuddho nayavAo jaMpanti atthi samaye (13) | pADekkanayapahagayaM 299 jaha jaha bahussuo 386 / | piuputtaNattu-bhavvaya (17) 24 jaha dasasu dasaguNammi 22 | bahuyANa egasadde (40) 68 jaha saMbaMdhavisiTTho (18) | bhaI micchAdasaNasamUha (69) 392 jAvaiyA vayaNapahA (47) 80 | bhaNNai saMbaMdhavasA (20) jujjai saMbaMdhavasA (21) bhaNNai visamapariNayaM (22) jaM kAvilaM darisaNaM (48) | bhayaNA vi hu bhaiyavvA (27) je saMtavAyadose | bhavio sammaiMsaNa jeNa viNA logassa 391 rUva-rasa-gaMdha-phAsA (8) jo AuMcaNakAlo 53 vigamassa vi esa vihI (34) jo heuvAyapakkhammi sammaiMsaNamiNamo (62) 300 Natthi Na Nicco (54) 241 sAbhAvio vi samudayakao (33) 41 Na hu, sAsaNabhattI (63) 301 sAmaNNammi viseso (1) Navi atthi aNNavAdo (26) 30 | sAhammau vva atthaM (56) 247 NANaM kiriyArahiyaM (68) | sIsamaIvipphAraNa (25) NiyameNa saddahato (28) 34 | suttaM atthanimeNaM (64) 353 tamhA ahigayasutteNa (65) 354 | heuvisaovaNIyaM (58) 275 tiNNi vi uppAyAI 50 | hojAhi duguNamahuraM 25 26 202 17 48 76 390 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 paMcamakhaMDe tRtIyakANDaTIkAgatoddharaNa-akArAdikramaH pRSThAGkaH uddharaNAMzaH 352 | kriyAvad guNavat ( vaize0 da0 1-1-15) 112 gIyattho ya vihAro (o0 ni0 121) 381 | guNaparyAyavad dravyam (tattvArthasUtra -5-37) 255 | gUDha - sira-saMdhi-pavvaM (jIvavicAra pra0 12) 201 | grAhya-grAhakobhayazUnyaM ( ) 111 citrayA yajeta ( zAbarabhASya 1 - 4-3) 192 codanAlakSaNo dharmaH ( mImAMsAda0 1-1-2) 105 chakkAyadayAvaMto vi ( ) 213 jArisayaM guruliGgaM ( ) uddharaNAMzaH ajJAtArthaprakAzo vA (pramANavArttika - 1-7) ata idam iti yata- ( vaize0 da0-2-2-10 ) atIndriyAnasaMvedyAn (vAkyapadIya 1-38) anarthaH khalvapi kalpanA (-nyAyavid ) anyatarakarmajaH (vaize0 da0 7-2-9) aparasmin paraM yugapad (vaize0 da0 2-2-6) ayutasiddha 0 ( prazasta0 bhA0 kandalI) avayavI avayaveSu (-udyotakaraH ) azaktaM sarvam iti cet ( ) azAbde vApi vAkyArthe (zlo0 vA0 zabda0230) 326 asAdhanAGgavacana0 ( ) Acelakkuddesiya (bR0ka0 bhA0 gAthA - 1972) AtmA re zrotavyo ( ) Adye pUrvavidaH (tattvArthasUtra - 9-39) AmnAyasya kriyArtha0 ( mImAMsA 0 1 2 - 1 ) AzravanirodhaH saMvaraH (tattvArthasUtra 9 - 1 ) indriyArthasaMnikarSo 0 ( nyAyadarzana 1-1-4) utkSepaNamapakSepaNa0 (vaize0 da0 1-17) kartuH priya-hita- mokSa0 ( prazasta0 bhASya ) kaH kaNTakAnAM prakaroti ( ) kAlo ya hoi suhumo ( ) kSaNikAH sarvasaMskArAH 407 jiNA bArasarUvANi (paMcavastu-771) jIvA'jIvAzrava0 ( tattvArtha0 1-4) jIvo aNAinihaNo ( dharmasaMgrahaNI - 35) je jattiA i heu0 ( ) 356 299 382 NagiNassa vA vi (dazavai 0 6-65) 346 | Natthi eNa vihUNaM ( Ava0 uva0 ni038) 312 No kappai NiggaMthassa (bR0 ka0 u0 1-1) 201 tathA yatrAsau varttate ( ) upalambhaH sattA ( ) UrNanAbhaH ivAMzUnAM ( ) ekadravyamaguNaM saMyoga - (vaize0 da0 1-1-17) ekasmin bhedAbhAvAt (-udyotakara) ekkeko vi sayaviho (A0 ni0 36 ) egaguNakAlae.... (bhaga0 sU0 za0 5-7-217) evaM dharmairvinA... (prazasta0 bhA0 pR0 26) kaivihe NaM bhaMte ! AyA... (bhaga0sU0 za012 u- 10) 15 kammaM joganimittaM ( prathama karmagrantha - 19 ) Jain Educationa International 151 tapasA nirjarA ca (tattvArtha0 9 3 ) 223 | tasmAttanmAtrasambandhaH (pramANavArttika 3-23) 236 || tasya zaktirazaktirvA ( ) 120 titthapaNAmaM kAuM (A0 ni0 gAthA - 45 ) 99 taM savvanayavizuddhaM (A0 ni0 gAthA - 102) 393 | davvaTTayAe sAsayA 0 ( ) 21 | dravyAzrayI aguNavAn ( vaize0 da0 1-1-16) 93 dharmAdharmakSayakarI dIkSA na yAti na ca tatrA0 ( ) 305 nayAstava syAtpada0 151 na vyaktazaktirIzo ( ) 227 na zAbaleyAdgobuddhiH (zlo0 vA0 vana0 - 47 ) na heturastIti vadan ( ) 78 209 - 299 | nAnukRtAnvayavyatirekaM For Personal and Private Use Only 411 pRSThAGkaH 17 390 22 78 299 296 300 366 370 371 76 354 364 353, 372 354 374 168 314, 318 378 178 384 390 32 18,120 300 168 393 239 180 232 286 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 323 180 300 412 uddharaNAMzaH pRSThAGkaH | uddharaNAMzaH pRSThAGkaH nirguNAH guNAH () 128 | yasmAtprakaraNacintA0 (nyA0da01-2-7) 249/253 naikarUpA matirgotve ( ) 180 yugapajjJAnAnutpatti0 (nyA0da01-1-16) 113/201 nityamekamaNDavyApi ( ) rayaNappabhA siA (jIvA0 pratipa0 3-1-78) 32 padamapyadhikAbhAvAt (zlo.vA0zabda0zlo0 107) 338 vayasamaNadhammasaMjama0 (o0 ni0 gAthA-2) 387 paralokino'bhAvAt ( ) varNAkRtyakSarAkAra0 (pramANavArttika 2-147) 173 pazyataH zvetimArUpaM (zlo0vA vAkya0 zlo0358) 337 vastrasya rAgaH kuGkumAdi0 ( ) 101 piMDabhedeSu gobuddhiH (zlo0 vA0 vana0 zlo0 44) 180 | vAkyArthe tu padArthebhyaH (zlo0 vA0 zabda0 109) 323 piMDavisohI samiI (o0 ni0 gAthA-3) 387 | vAkyeSvadRSTeSvapi (zlo0 vA0 zabda0 111) piMDaM sejaM ca vatthaM (daza vai0 6-48) vidhAvanAzrite sAdhyaH (zlo.vA0autpa0zlo014) 331 puruSa eva idaM sarvaM ( ) | viruddhaM hetumudbhAvya ( ) 401 puruSo janminAM hetuH ( ) 237 | vosaThThacattadeho viharai () 369 prakRtermahAn mahato (sAMkhyakArikA-22) 303 | zeSANAmAzrayavyApi0 (prazasta0 bhA0 pR0 249) 215 pratyekasamavetApi () | sattAdravyatvasambandhAt ( ) pratyekasamavetArthaviSayaivAtha (zlo0 vA0 vana-49) 180 | sadakAraNavannityam (vaize0 da0 4-1-1) 62,82,299 prAptavyo niyatibala () | samavAyinaH zvaityAt (vaize0 da0 8-1-9) 174 bandhaviyogo mokSaH ( ) 316 | samyagdarzanajJAna0 (tattvArtha0 1-1) bAhyaM tapaH paramaduzcara0 (svayaMbhUstotra-83) 368 | saMyogasiddhie phalaM (A0 ni0 23) buddhiH upalabdhi0 (nyAyada0 1-1-15) 145 | sargasthityupasaMhArAn ( ) bhavvA vi te aNaMtAM0 ( ) 373 | savvathovA titthayari0 ( ) 375 bhAvanaiva hi vAkyArthaH savve vi egadUseNa (A0 ni0 gAthA-227) 369 (zlo0 vA0 vAkya0 zlo0 330/331) 338 | saMkhyA-parimANAni (vaize0 da0 4-1-11) 122,152 maNNai tameva saccaM (AcArAMga 5-5-162) 389 | | saMsaTThamasaMsaTThA ( ) mati-zrutayornibandhaH (tattvArtha0 1-17) | saMsargamohitadhiyo ( ) mahati anekadravya0 (vaize0 da0 4-1-6) | sAdhane puruSArthasya () mAlAdau ca mahattvAdi (pramANavArttika 2-157) 129 so ya tavo kAyavvo (paMcavastu-214) mUrchA parigraha0 (tattvArtha0 7-12) 359 | sAmAnyamapi nIlatvAdi (-zaMkarasvAmI) ya eva paryAyaH sa0 ( ) svakAraNasambandha0 ( ) 155 yatpunaranumAnaM pratyakSA0 (nyA0vAtsyA0bhA0pR04) svAzrayendriyasaMnikarSA0 () yathA yathA pUrvakRtasya () 235 | hayaM nANaM kiyAhINaM (A0 ni0-22) 391 yadvatturagaH satsvapyA0 () 365 76 328 336 368 173 20 256 176 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pariziSTa - 3 vividhagrantheSUddhRtAH sanmati0 gAthAH) zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa - vizeSAvazyakabhASye ( kANDaH / gAthAMkaH ) 1/11(2548), 1/19 (1935), 1/6 (2940), 2/15 (141), 2/43 (774), 3/47 (2265), 3/52 (2104), 3/49 (2195) zrIsiMhakSamAzramaNa-nayacakraTIkAyAm - ( kANDaH / gAthAMkaH ) 1/31, 1/41, 1/28, 3/69, 1/3, 3/58, 1/47, 1/6, 1/5, 3/45 zrIsiddhasenagaNi-tartvAthabhASyavRttI - 1 /20, 1/28 zrIharibhadrasUribhiH paJcavastuke 3 / 53 (1049) upadezapade 3 / 53 dazavaikAlikaTIkAyAm 1 / 18, 3/52 zrIzIlAMkAcAryeNa - AcArAMgaTIkAyAm - 1/21, 1/12, 3/45, 1/31 sUtrakRtAMgaTIkAyAm - 3/53, 1/22, 1/23, 1/24, 1/25 zrIvAdivetAlazAntisUri - uttarAdhyayanapAiyaTIkAyAm - 1/3, 1/6, 3/47 zrIhemacandrasUri - pramANamImAMsAyAm 3/49 zrImaladhArihemacandrasUri - vizeSAvazyakaTIkAyAm - 1/3, 1/47, 3/52 zrImalliSeNasUri - syAdvAdamaMjaryAm - 3/47 zrIvidyAnandI - tattvArthazlokavArttike - 3/45 zrI anantavIrya - siddhivinizcayaTIkAyAm - 3/50 zrIamRtacandra - paMcAstikAyaTIkAyAm - 3/67 Jain Educationa International 413 For Personal and Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pariziSTa-4 mahopAdhyAyazrIyazovijayagrantheSu sanmatigAthAH) 3/10 1/12 1/35 1/47 1/37 1/39 1/11 1/49 1/53 1/50 1/44 1/6 1/28 1/21 1/52 zAstravArtA-samuccayaTIkAyAm 1/10 3/29 1/51 3/30 1/9 3/14 3/15 1/43 3/47 1/54 3/50 1/48 3/48 2/35 3/11 3/13 3/39 3/28 3/32 3/35 3/53 3/57 3/31 3/38 3/39 3/3 3/12 3/40 3/27 3/44 3/8 3/34 3/33 3/56 nayopadeze 1/13 / 1/54 1/31 1/34 1/41 1/35 1/15 1/53 3/37 1/14 3/53 1/28 3/47 1/3 3/54 1/10 3/28 1/9 3/6 1/12 3/25 1/8 jJAnabiMdu 1/8 2/29 1/35 2/25 2/12 2/9 2/13 2/22 2/32 2/21 2/24 2/4 2/18 2/14 2/11 2/5 2/15 2/20 2/27 2/23 2/3 2/10 2/26 2/19 2/33 2/28 2/31 2/30 2/7 2/8 anekAntavyavasthA 1/39 1/40 1/41 3/49 1/23 1/24 1/25 1/26 1/27 1/28 1/5 1/41 3/20 3/21 3/22 3/23 3/24 1/4 1/35 1/8 1/9 1/10 1/11 1/12 1/13 1/14 1/15 1/16 1/21 1/22 3/25 dravyaguNaparyAyarAsa | mahAvIrastave | dharmaparIkSA 1/47 1/28 1/8 3/48 1/41 3/38 3/29 3/49 2/35 3/10 3/27 2/36 3/49 3/25 3/39 3/12 3/34 gurutattvavinizcaya 3/32 3/33 3/54 3/14 3/27 3/67 3/15 3/11 1/28 3/15 3/39 1/54 1/36 1/37 1/38 3/26 3/27 3/28 3/29 3/30 3/31 3/67 3/12 3/19 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "gItAma-thIrI cAha ApA grIjha zisthinI jALI cha0zrI "lInAmAsIrIrajImA, rasI), '[. A0. zrI thomasIrINArAmA, sI. dain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puu pR 1. khaaN bHRE . E. Jain Educationa International ACHARYA SAYA GRAL For Personal and Private Use Only ORA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virATa vAdaLa bhaNI potAnA samagra astitvane ogALavA doTa mUkatAM nAnakaDAM sUryakiraNanA A apratima zauryane vAdalaDI sAta raMgonA navalAM najarANAthI navAje che. Serving JinShasan akhila brahmAMDamAM ghaTatI pratyeka ghaTanA, pratyeka padArtha jinazAsananA jaladharamAM jyAre vilIna bane che tyAre sAta nayanA samanvayanI ghaTanA sAkAra thAya che. jinazAsananI A ujvaLa yazogAthAne varNavatuM meghadhanuSa eTale sanmati - tarkaprakaraNa 144690 gyanmandir kobatirth.org pratyeka khaMDa kA mUlya-600/- rupaye sampUrNa seTa mUlya 3000/- rupaye 2 MULTY GRAPHICS TWIT/ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only