________________
श्री सम्मति-तर्कप्रकरणम् णियमेण सद्दहंतो छक्काए भावओ न सद्दहइ ।
हंदी अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ॥२८॥ नियमेन = अवधारणेन ‘षडेवैते जीवाः कायाश्च' इत्येवं श्रद्धधानः षट्कायान् भावतः = परमार्थतो न श्रद्धत्ते, जीवराश्यपेक्षया तेषामेकत्वात्, कायानामपि पुद्गलतयैकत्वात्, जीव-पुद्गल-प्रदेशानां परस्पराऽविनिर्भागवृत्तित्वाच-जीवप्रदेशानां स्याद् अजीवत्वम्, प्रत्येकं प्राधान्यविवक्षया स्याद् अनिकायत्वम् । सूत्रविहितन्यायेन प्रवृत्तस्याऽप्रमत्तस्य “हिंसाऽप्यहिंसा' । इति 'तद्धाते स्यादधर्मः' इति न भावसम्यग्दृष्टिरसौ स्यात्, द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यात् 'भगवतैवमुक्तम्' इति जिनवचनरुचिस्वभावकी स्थापना की अन्यथानुपपत्ति से जब अनेकान्त में अनेकान्तात्मकता सिद्ध होती है तो वहाँ अव्यापकता या अनवस्थादि दोष निस्तेज हैं - यह पहले भी कई दफे कहा जा चुका है ॥२७||
* षट्जीवनिकाय और अहिंसाधर्म में भी अनेकान्त * आशंका - अनेकान्तसिद्धान्त यदि व्यापक है तो क्या इसमें भी आप अनेकान्त मानेंगे कि 'जीवनिकाय छ: है. जीवों को न मारने में धर्म है', इस में भी अनेकान्त है क्या ? तात्पर्य यह है कि यहाँ भी अनेकान्त मानेंगे तो छ: जीव निकायों का और अहिंसा का जो व्यापक जैन सिद्धान्त है उसमें भी संकोच करना पडेगा !
उत्तर :- इस आशंका का ग्रन्थकार सतर्क सानुकूल उत्तर देते हैं -
मूलगाथार्थ :- छ काय की नियमगर्भित श्रद्धा करनेवाला परमार्थ से श्रद्धा (ही) नहीं करता, अपर्यायों में श्रद्धा अविभक्त होती है ॥२८॥ ___व्याख्यार्थ : - जिन लोगों का अतिभारपूर्वक अटल नियम के रूप में कहना है कि 'जीवनिकाय छ ही है', उनकी यह श्रद्धा दृढ होने पर भी पारमार्थिक नहीं है । कारण, छ काय वाले (पृथ्वीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और त्रसकाय) जीवों में जो काय(=शरीर)कृत भेदरेखा है उस से ऊपर ऊठ
इयं गाथा श्रीयशोविजयवाचकैरनेकान्तव्यवस्थाग्रन्थे व्याख्याता यथा -- “नियमेन = अवधारणेन षडैवैते जीवाः कायाश्चेत्येवं श्रद्दधानः षट्कायान् भावतः = परमार्थतो न श्रद्धत्ते, जीवराश्यपेक्षया तेषामेकत्वात्, कायानामपि पुद्गलतयैकत्वात्, जीवपुद्गलप्रदेशानां परस्पराऽविनिर्भागवृत्तित्वाज्जीवप्रदेशानां स्यादजीवत्वम्, प्रत्येकं प्राधान्यविवक्षया स्यादनिकायत्वम् । सूत्रविहितन्यायेन प्रवृत्तस्याऽप्रमत्तस्य न हिंसा । इति तद्घातेऽपि स्यादधर्म इति न भावसम्यग्दृष्टिरसौ । द्रव्यसम्यग्दृष्टिस्तु स्यादेवान्यदर्शनाऽसद्ग्रहनिवृत्त्या जिनवचनरुचिस्वभावस्य संक्षेपसम्यक्त्वलक्षणत्वात् । तथा च पारमषम् [उत्तरा० २८-२६] इति ।
अणभिग्गहियकुदिट्ठी, संखेवरुइत्ति होइ णायव्यो । अविसारओ पवयणे, अणभिग्गहिओ य सेसेसु ॥२६।।
ततोऽपर्यायेष्वपि न विद्यन्तेऽऽचिर्मुर्मुरादयो विवक्षितपर्याया येषु पुद्गलेषु तेष्वप्यविभक्तश्रद्धानं यत्तदपि भावत एव भवेद् 'अर्चिष्मानयं भावो भूतो भावी वे'ति । न हि भूतभाविपर्यायोपरक्तवाक्यं द्रव्यतः सत्यं भवति। 'सविशेष०' इति न्यायाद् भूत-भाविपर्यायध्वंसप्रागभावावगाहित्वात् तत्र द्रव्यतः सत्यत्वम्-इति चेत् ? न, तथापि धर्माशे द्रव्यतोऽविभक्तस्यापि धयंशे विभक्तस्य प्रत्ययस्य भावत एव सम्भवात् । तन्नात्राप्यव्यापकोऽनेकान्तवादः ।
वस्तुतो नियमेन षट् कायान् श्रद्दधद् भावतो न सम्यग्दृष्टिरित्यत्रैव हेतुरयम् – 'हन्दि = यतः अपर्यायेषु = एकादिप्रकाररहितेषु षट्सु कायेषु श्रद्धाऽविभक्ता भवति = स्याद्वादज्ञानपरिसमाप्याकांक्षापरिपूर्त्याऽविश्रान्ता भवति - "एगविहदुविहतिविहा' - इत्यादिप्ररूपणयैव तद्विश्रान्तिसम्भवादित्ययमर्थोऽनुभवसम्मुखीन इति ध्येयम् ।
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org