Book Title: Jain Ramayana
Author(s): Krushnalal Varma
Publisher: Granthbhandar Mumbai
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010289/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mhaaviir-hinhii-jain-grNthmaalaa-grNthphilaa| kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcArya racitatriSaSThizalakApuruSacaritra saptama parvakA hindI anuvAda jaina rAmAyaNa / 2801 anuvAdakazrIyuta-kRSNalAla varmA 'prema' prakAzakagraMtha-bhaMDAra, mAlUMgA, ( bambaI / ) mm 25930 vIra nirvANa-2446 zastaka milane kA patA ARE [mUlya cAra rupaye Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka kRSNalAla varmA, vyavasthApaka graMtha-bhaMDAra, leDI hArDija roDa, mArU~gA ( bambaI ) mudraka zrIyuta cintAmaNa sakhArAma devaLe, bambaI vaibhava presa, seMDhaTaroDa, giragA~va, bambaI / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DRIVERSITY ... SAncales0000amantrauasana.0000000 MP30minteremessannaaraamanart4NERONIKA 4Glostassonitor DA s .... . .. ... ON PRADE JAR Dha samapeNa LAHARI eanILAMIm M BRIGAMROSI.NANGILINDIANRAILI jinhoMne isa graMthakI savAsau pratiyA~ eka sAthakharIdakara hameM isako prakAzita karanemeM aura mahAvIra-hindI-jainagraMtha-mAlAko prAraMbha karanemeM sakSama kiyA unhIM oNnarerI majisTreTa, vidyApremI seTha kesarImalajI gUgaliyA dhAmaka nivAsIke karakamaloMmeM yaha graMtha-ratna sAdara samarpita kiyA jAtA hai| kRSNalAla varmA. ..DOORamro .... . . . .... ...... adheminomeremem0000minemama0000000MMARNAMAM . .... . aameerum........... ans..... namasutassium m Tadpar ImmmmssanR80.0000000103.0... PussmeeamINDI-ENGL0000000000 . . OmEETa000000000000000000000000sets PERemixB00000000000000000amavaer-terror Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INARArea MAHAR mophaar| ke karakamaloMmeM dvArA paThAnArtha premapUrvaka sAdara samarpita / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) prstaavnaa| wwwrooroom kalikAla sarvajJake nAmase khyAta prAtaHsmaraNIya zrImada hemacaMdrAcAryake nAmase jaina samAjakA bahuta bar3A bhAga paricita hai| baccA baccA paricita hai, yaha kahanekA hama sAhasa nahIM kara skte| kyoMki gajapUtAnAmeM, varADa prAntameM aura mugalAImeM hajAroM, lAkhoMkI -saMkhyA aise logoMkI hai ki, jo apane saba tIrthaMkaroMkI bAta to dUra rahI magara vartamAnameM jinakA zAsana hai, una mahAvIrasvAmIkA, kAma kI kauna kahe, nAma bhI nahIM jAnate / nAma aura kAma to dUra rahA hajAroM, aise haiM jo yaha bhI nahIM jAnate ki, ve jainI haiN| aisI dazA honepara bhI hindI bhASA bolanevAle zvetAMbara samAjameM hajAroM aise haiM jo hemacaMdrAcAryakA nAma jAnate haiM; tIrthakaroMkA bhI, nAma jAnate haiM; parantu ve unake kAryoMse sarvathA ajAna haiM / ve cAhate haiM ki unheM apane pUrva puruSoMke caritra jAnaneko mileM / jisase ve bhI unake samAna apane caritroMko saMgaThana kara sakeM / magara apanI mAtRbhASA hindImeM unake lie koI sAdhana nahIM / jitane bhI graMtha haiM ve saba saMskRtameM mAgadhImeM yA gujarAtImeM haiM / isalie hindI bhASI bhAiyoMkI icchA; jijJAsA; pUrtike lie hamane yaha prayatna kiyA hai / -- mUla graMtha zrImada hemacaMdrAcArya dvArA likhA gayA hai / hemacaMdrAcAryane tripaSThizalAkA-puruSa-caritra, nAmA graMtha likhA hai / usameM dasa parva haiM / pratyeka parvameM nimna prakArase caritra Aye haiM / 1-24 tIrthakara; 12 cakravartI; 9 baladevaH 9 vAsudeva; aura 9 prati vAsudeva; inakI jor3a 63 hotI hai / inhIMke caritroMkA isameM varNana hai / inako zalAkA puruSa kahate haiN| isI lie isa graMthakA nAma 'triSaSTizalAkA-puruSacaritra rakkhA gayA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1-prathama parvameM prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva bhagavAna aura cakavartI bharatake caritra haiN| 2-dUsare parvameM dUsare tIrthaMkara zrI ajitanAtha bhagavAna aura dUsare cakravartI sagarake caritra haiN| 3-tIsare parva meM tIsare tIrthaMkara zrIsaMbhavanAtha; cauthe zrIabhinaMdana; pA~caveM zrIsumatinAtha; chaThe zrIpadmaprabhu; sAtaveM zrIsupArzvanAtha; AThaveM zrIcaMdraprabhu; naveM zrIsuvidhinAtha ( puSpadanta) aura dasaveM zrIzItalanAtha; bhagavAnake; aise kula milAkara ATha tathikaroke caritra haiN| 4-cauthe parvameM pA~ca tIrthakaroMke do cakravartiyoMke, pA~ca vAsudevoMke, pA~ca baladevoMke aura pA~ca prativAsudevoMke aise saba milAkara 22 mahApuruSoMke caritra haiN| unake nAma isa taraha haiM: pA~ca tIrthakaroMke nAma-gyArahaveM zreyAMsanAthajI; bArahaveM vAsupUjyajI; terahaveM vimalanAthajI; caudahaveM anaMtanAthajI aura pandrahaveM dhrmnaathjii| ' do cakravartiyoMke nAma-tIsare maghavA aura cauthe sntkumaar| pA~ca vAsudevoMke nAma-prathama tripRSTa; dUsare dvipRSTa; tIsare svayaMbhU cauthe puruSottama aura pA~caveM purusssiNh| . pA~ca baladevoMke nAma-prathama acala; dUsare vijaya; tIsare bhadra; cauthe suprabha aura pA~caveM sudarzana / pA~ca prativAsudevoMke nAma-prathama azvagrIva; dUsare tAraka tIsare meraka; cauthe madhu aura pA~caveM nizaMbhu / 5-pA~caveM parvameM solahaveM tIrthakara zrI zAntinAtha bhagavAna aura pA~caveM cakravartI zAntinAthake caritra haiN| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) 6-chaThe parvameM cAra tIrthakaroMke; cAra cakravartiyoMke do vAsudevoMke, do baladevoMke aura do prativAsudevoMke; aise kula milAkara 14 mahApuruSoMke caritra haiN| unake nAma ye haiM: cAra tIrthaMkaroMke nAma-satrahaveM zrIkuMthunAthajI; aThArahaveM zrIaranAthajI; unnIsaveM zrImallinAthajI aura bIsaveM zrImuni suvrtsvaamii| cAra cakravartiyoMke nAma-chaThe kuMthunAtha; sAtaveM aranAtha; AThaveM subhUma aura naveM mahApadma / do vAsudevoMke nAma-chaThe puruSapuMDarIka aura sAtaveM dtt| do baladevoMke nAma-chaThe AnaMda aura sAtaveM naMdana / do prativAsudevoMke nAma-chaThe balirAjA aura sAtaveM pralhAda / 7-sAtaveM parvameM ikkIsaveM tIrthaMkara zrInaminAtha bhagavAnakA; dasaveM cakravartI hariSeNakA; gyArahaveM cakravartI jayakA; aura AThaveM vAsudeva lakSmaNakA; AThaveM baladeva rAmakA aura AThaveM prativAsudeva rAvaNakA; aise saba milAkara chaH mahApuruSoMke caritra haiN| 8-AThaveM parvameM bAIsaveM tIrthakara zrIneminAtha bhagavAnakA; nave vAsudeva zrIkRSNakA; naveM baladeva zrIbalabhadrakA aura naveM prati vAsudeva jarAsaMdhakA; aise saba milAkara cAra mahApuruSoMke caritra haiN| 9-naveM parvameM, teIsaveM tIrthakara zrIpArzvanAtha bhagavAna aura bArahaveM cakravartI brahmadattake caritra haiN| 10-dasaveM parvameM antima, caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmIkA-(zrIvarddhamAna svAmIkA ) caritra hai| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (<) inake sivAya aura bhI saikar3oM kathAyeM, prasaMgopAta ina parvoMmeM A haiM / isa graMtha ko hama jaina mahApuruSoM ke caritroMkA bhaMDAra kaheM to - koI atyukti nahIM hogI / prastuta pustaka sAtaveM parvakA anuvAda hai| sAtaveM parvameM teraha sa haiM / magara hamane dasa sargokA hI anuvAda kiyA hai / kyoMki yaha taka rAma, lakSmaNa aura rAvaNake caritra haiN| zeSa tIna sargoMmeM dUsa caritra haiM / isa lie hamane unako chor3a diyA hai| agara hama tI sarga nahIM chor3a dete to isa graMthakA nAma 'jainarAmAyaNa' rakhana sArthaka nahIM hotA / gujarAtI bhASA meM do jagaha se isa parva ke anuvAda prakAzita hu haiM / donoM hamAre pAsa haiM / pahilA anuvAda bambaI nivAsI camanalA sA~kalacaMda mAraphatiyAne saMvata 1952 meM likhakara prakAzita karAya thA, aura dUsarA anuvAda. saMvata 1964 meM bhAvanagarakI jainadharmapra sAraka samAne / pahile anuvAda meM anuvAdakane svAdhInatA se kAma liya hai| dUsare anuvAda meM AcArya mahArAjake zabdoMke atirikta aura ko navIna bAta nahIM milAI gaI hai| hameM bhAvanagarakI sabhAvAlA anuvA - bahuta pasaMda AyA / isalie isI anuvAdase hamane isa graMthakA anu vAda kiyA hai / hA~ likhate hue jo koI bAta hameM saMdeha jana - mAlUma huI, yA gujarAtImeM hama na samajha sake usako hamane mUlase de liyA hai| aise kaI prasaMga Aye haiM / 1 gujarAtI anuvAdakI apekSA hindI anuvAdameM eka bAtakI vize tA hai / vaha vizeSatA yaha hai ki, AcArya mahArAjane isameM jita nItike vAkya diye haiM; hamane una sabako mUla sahita likhA hai arthAta mUla saMskRta pada likhakara nIce brekeTameM usakI hindI lira Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dI hai / isase saMskRtake nIti vAkya jabAnI yAda kara pAThaka bahuta kucha lAbha uThA sakate haiN| ___ zrIyuta camanalAla sAMkalacaMdake anuvAdameM rAkSasavaMzakI mUla utpattike viSayameM kucha ullekha hai / yadyapi isakA honA hama bhI AvazyakIya, samajhate haiM, to bhI hamane apane anuvAdameM usakA ullekha nahIM kiyA hai / isake do kAraNa haiM; prathama to hamako AcArya mahArAjakI kRtimeM kucha idhara udhara karanA abhISTa nahIM thA / dUsare hama hemacaMdrAcArya-racita saMpUrNa triSaSThizalAkA puruSa caritrakA anuvAda karanA cAhate haiN| dUsare parvameM sagara cakravartIke adhikArameM ye saba bAteM AgaI haiM / isalie pAThaka vahA~se ye bAteM dekha skeNge| apane anuvAdase hameM hindI karanekI anumati dI isake lie hama jainadharma-prasAraka sabhA bhAvanagarake kRtajJa haiM / isa graMthakI AlocanA likhakara, isakI khUbiyoMpara vizeSa prakArase prakAza DAlanekI hamArI icchA thI; magara usa icchAko hama zIghratAke kAraNa kAryarUpameM pariNata nahIM kara sake / dUsare hamane aisA karanA apanA anucita sAhasa bhI samajhA / kyoMki eka mahAna AcAryakI kRti para AlocanA karane jitanA sAmarthya abataka hamameM nahIM hai| hama yaha bhalI bhA~ti samajhate haiM ki kalikAla sarvajJake nAmase khyAta AcArya mahArAjakI kRtiko ThIka ThIka hindImeM likhanekI hamArI yogyatA nahIM hai| yaha kArya kisI vidvAna sAdhu yA zrAvakako karanA cAhie thA, magara kisIne nahIM kiyA / hamane do cAroMko likhA bhI magara kisIne AzAprada uttara nahIM diyA / isalie, apane hindI bhASI bhAiyoMkI icchAko tRpta karaneke lie; hindI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) bolanevAle apane pUrvajoMke caritroMse paricita hokara apanA cAri unnata banA sakeM isa lie; hamane yaha sAhasa kiyA hai / agara hama hindI bhASI bhAiyoMne isase lAbha uThAyA to hama apane sAhasara zubha aura apane parizramako saphala smjheNge| __ anuvAdameM kaI truTiyA~ hoNgii| hama isako svIkAra karate haiN| bhI unake lie kSamA mA~ganA nahIM cAhate, kyoMki hamane apane ayogya samajhate hue bhI jaba sAhasa kiyA hai, taba usameM honevAla bhUloMkI kSamA kaisI ? hA~ vidvAna sajjana isa bhUla bhare anuvAdava dekhakara yadi koI navIna uttama anuvAda kareMge yA hamArI bhUleM ha batAnekI kRpA kareMge, to hama unake bahuta kRtajJa hoNge| hamAre hindI bhASI jaina bhAI isa anuvAdase lAbha uThAveM yA AzA rakhanevAlA 34 DAlamiyA bilDiMga leDI hArDiMja roDa, mATUMgA-bambaI / vinIta. kRSNalAlavarmA prema' Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H: ghAmakAnavAsA, AnararA mAjasTreTa, seTha kesarImalajI guugliyaa| The Manoranjan Press. Bombay. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) seThakesaramilajI gUgaliyAkA paricaya | Apa dhAmakake rahanevAle haiN| gaMbhIramalajI bakhtAvaramalajI ke nAmase ApakI dukAna calatI hai / Apake yahA~ bahuta bar3I jamIMdArI hai / lena denakA vyApAra hai / yahI khAsa AmadanI kA jariyA hai | rUIkI gA~TheM bhI ba~dhavAkara Apa bambaI meM bheja diyA karate haiN| Apako " loga laga bhaga tIsa cAlIsa lAkhakI AsAmI batAte haiM / ApakA janma saMvata 1947 ke bai. su. 4 ko eka sAdhAraNa gRhastha ke ghara meM huA thA; parantu ApakA puNya bar3A prabala thA, isa lie dhAmakameM Apa gaMbhIramala bakhtAvaramalake yahA~ sAta AThabarasa --- hIkI Ayu meM goda Agaye / yadyapi ApakI zikSA bahuta hI sAdhAraNa huI hai; tathApi vidyA se Apako bahuta bar3A prema hai / Apa vidyApracArake kArya meM aura jJAnapracArake kAryameM yatheSTa bhAga lete haiM / pustaka prakAzakoM ko bhI Apa ikaTThI pustakeM kharIdakara utsAhita kiyA karate haiM / Apake yahA~ jJAna pracArake uddezya ko lekara gaye hue vyaktiko kabhI nirAza nahIM honA par3atA / ApakA pahilA byAha saMvata 1969 meM huA thA / nau barasake bAda yAnI saMvata 1970 meM ApakI pahilI patnIkA dehAnta hogayA / zikSA ke prabhAva se Apane yaha bAta bhalI prakArase jAna lI thI, ki apane jIvana bharakA sAthI yadi kisI ko banAnA ho, to pahile usake guNa svabhAva aura rUpa raMgase paricaya honA cAhie; bAda meM use apanA sAthI banAnA cAhie / jahA~ isake viparIta vyavahAra hotA hai, vahA~ prAyaH sukha zAntikA abhAva rahatA hai| isalie dUsarA byAha Apane isI tarahase kiyA thaa| yAnI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) pahile Apane lar3akIko dekhA, usake guNasvabhAvase paricaya pAyA, taba byAha kiyA / isa prakArase byAha karanekI icchAhIse Apane bar3e bar3e lakhapati gharoM para sambaMdha na karake eka sAdhAraNa gRhasthake ghara saMbaMdha kiyA thA / isa tarahase byAha karaneke kAraNa ApakI, gRhiNIke sAtha bahuta acchI paTatI hai / prAyaH gharoMmeM jo jhagar3e dekhe jAte haiM, ve Apake gharameM kabhI nahIM hote / bar3e AnaMda aura premake sAtha Apake dina bItate haiN| mAravAr3I samAja meM isa tarahase byAha karanA bahuta hI sAhasakA kAma hai / magara Apane vaha sAhasa kiyA aura vartamAna pIDhIke yuvakoMke sAmane eka uttama udAharaNa rakkhA | Apake abataka cAra santAneM huiiN| do pahilI strI se aura do varta - mAnase / pahilI ke donoM lar3akiyA~ thIM aura vartamAnake donoM putra | daivavazAta tIna saMtAneM maragaI / vartamAnameM eka barasakI AyukA eka lar3akA hai| Apa prAyaH saba pezevAle logoMko Azraya aura uttejanA dete haiN| Apake yahA~ isa samaya eka pahalavAna aura eka gavaiyA hai / pahalavAna sarkasa ke kAma bhI acche kiyA karatA hai / sarkasake kAryake lie Apane aura bhI do tIna manuSya rakha rakkhe haiM / do ghor3e bhI Apane isI ke lie kharIde haiM aura ve acche taiyAra kiye gaye haiM / saMvata 1970 meM Apa amarAvatIse eka gAnevAleko bhI lAye the / tabase vaha ApahIke pAsa hai. pahalavAna bhI lagabhaga dasa barasase Apake yahA~ raha rahA hai / Apake pahile putrakA dehAnta ho gayA, tabase Apane khelatamAze - jaise sarkasa, kuztI Adi - karAnA bahuta kama kara diyA / kama kyoM, bilkula hI baMda kara diyA, kaheM to atyukti nahIM hogI / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) Apane tIna birahamana lar3akiyoMke dharmArtha byAha karA diye / gavaiyekA aura pahalavAnakA bhI Apane kharcA dekara byAha. krvaayaa| gaye barasa apane sAlekA byAha bhI ApahIne karavA diyA thA / kaI auroMke byAhoMmeM bhI Apane thor3I bahuta sahAyatAe~ dI haiN| __ Apa sthAnakavAsI jaina haiM; parantu dAna dete samaya Apa isa bAtakA khayAla nahIM rkhte| jaise Apa sthAnakavAsI samAjake kAryoMmeM madada dete haiM, vaise hI mUrtipUjaka samAjako sahAyatA denemeM bhI Apa AgA pIchA nahIM kiyA karate haiM / sarva sAdhAraNake kAryoM meM bhI Apa isI bhA~ti sahAyatA diyA karate haiM / yaha bAta ApakI dI huI sahAyatAkI nimna likhita sUcise bhalI prakAra pAThakoMke samajhameM AjAyagI / daansuucii| 1.000) bhA~dakajI tIrthameM maMdira Adi taiyAra karAneko / 501) paMcarAja nAsika / 700) jala gA~vakI pAMjarApolameM / 750) jalagA~vakI dharmazALAmeM / 100) mAravAr3I hitakArakameM / 1750) amarAvatIke mukadamameM / ( yaha mukadamA sthAnakavAsI muni kuMdanamalajIpara * amarAvatInivAsI phaterAjajI phalodiyAne calAyA thaa|) 3000) rupaye anyAnya jJAna pracAra, skUla Adike kAryoMmeM / isa dAnake atirikta lar3AImeM jo loga mAregaye yA nikamme hogaye unakI sahAyatAke lie jo phaMDa khulA thA, usaphaMDameM, eka. cA~dIkA pAnadAna kharIdakara, Apane 2100 ) rupaye diye the| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) zita karaneke lie na de sake / kAraNa yaha hai ki, hama kisI aise pustaka prakAzakakA nahIM jAnate the ki, jo hindI bhASAke zvetAMbara graMtha prakAzita karatA ho / daivika vipattimeM par3ajAneke kAraNa, hastalikhIta jIva vicArakI pustaka-jo hamane likhI thI-aura eka tatvacarcAkI noTa buka-jisameM kucha tAtvika viSayoMke prazna aura unake uttara -the-khoye gaye / hameM bhI kaI vipattiyoMkA mukAbilA karanA pdd'aa| astu| zvetAMbara samAjakA bahuta bar3A bhAga rAjapUtAnemeM hai| rAjapUtAnAkI pradhAna bolI hindI hai / usI bhASAmeM zvetAMbara AmnAyake graMthokA abhAva hareka dharmapremIko jarUra khaTakatA hai / hA~ itanA hai ki jo dharmakI kucha paraMvAha nahIM karate haiM, ve ina bAtoMkI bhI kucha paravAha nahIM karate haiN| itanA hI kyoM ? ve ina bAtoMko phijUla bhI samajhate haiN| maukA milanepara aise prayatnoMkI ve nindA bhI karate haiM / hameM bhI aise vyaktiyoMse milanekA kAma par3A hai| aura unase ulTI sIdhI bAteM sunanI par3I haiN| magara aise vyaktiyoMse-dharmavimukha logoMse-Dara kara apanA prayatna chor3adenA kAyaratA hai; dharmavimukha hojAnA hai / yahI socakara hamane apanA prayatna kiyA hai| isa prayatnako pUrNa karanemeM jina logoMne hameM khAsa tarahase utsAha pradAna kiyA hai-jinake nAma dhanyavAdake pRSThameM Agaye haiM-unake hama kRtajJa haiN| tIna vyaktiyoMke hama khAsa tarahase kRtajJa haiN| (1) dhAmakanivAsI seTha kesarImalajI gUgaliyA (2) dAravhA nivAsI seTha kuMdanamalajI koThArI aura (3) baMbaInivAsI paMDita udayalAlajI kAsalIvAla / kyoMki prathama mahAzayane savAsau pratiyA~ eka sAtha kharIda kara aura dUsare aura tIsare mahAzayane amuka samayatakake lie rupayoMkI sahAyatA dekara, isa graMthako prakAzita karanekA kArya bahuta sarala banA diyA Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) isa mahAvIra-hindI-jaina-granthamAlAmeM hamane khAsa tarahase prAcIna nambara-no banAe hue granthoMkA hindI anuvAda hI prakAzita karanA sthira kiyA hai / mAlAkA prathama graMtha, kalikAla sarvajJa hemacaMdrAcArya racita viparizalAkA-purupa-caritrake sAtaveM parvakA hindI anuvAda pAThakoMke hAthameM hai / dUsarA graMtha inhIM AcArya mahArAjake banAye hue triSaSThizalAkA-puruSa-caritra prathama parvakA anuvAda hogaa| usameM zrI RSabhadeva bhagavAnakA aura unake putra bharatacakravartIkA jIvanavRttAnta hai| ___ mAlAko sacitra nikAlanekA hamArA vicAra hai / prastuta graMthameM zIghratAke kAraNa hama kevala eka hI citra de sake haiN| vaha citra hai, "sItAkA agnipraveza' / agale graMthameM hama vizeSa citra denekA prayatna kreNge| ___ sarva sAdhAraNake subhIteke lie, thor3e par3he likhe hamAre mAravAr3I bhAI bhI saralatAse par3ha sakeM isalie hamane graMthameM bar3e TAipakA upayoga kiyA hai| AzA hai pAThaka hamAre isa prayatnako apanAya~ge aura mAlAke sthAyI grAhaka bana hamAre utsAhako bar3hAya~ge / mAlAke sthAyI grAhakoMke niyama / 1-ATha Ane jamA karAnese sthAyI grAhaka hote haiN| 2-sthAyI-grAhakoMko mAlAkI pratyeka pustaka paunI kImatameM dI jAtI hai| 3-sthAyI-grAhakoMko mAlAkI 4) ru. kI pustakeM varSabharameM jarUra lenI par3atI haiM / vizeSa lenA na lenA unakI icchA para nirbhara hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) 4-isa mAlAmeM kevala zvetAMbara jainAcArya racita graMthoMkA hindI anuvAda hI prakAzita hotA hai| 5-jo sajjana eka graMthakI eka sAtha tIna yA jyAdA pratiyA~ lenA cAhate haiM, aura graMtha chapaneke pahile 1) ru. pezagI bheja dete haiM, unakA nAma dhanyavAdapUrvaka prakAzita kiyA jAtA hai / rupayA pustakoMkI kImatameM mujare de diyA jAtA hai / 6-graMtha taiyAra hone para, kArDadvArA usake mUlya AdikI sUcanA dI jAtI hai aura phira graMtha paunI kImatakI vI. pI. se bhejA jAtA hai| 7-jo vinAkAraNa graMtha vApisa lauTA dete haiM unako DAka vyaya denA par3atA hai| 8-sthAyI grAhaka-zreNIse nAma nikalavA lenevAloMke // ) Ane vApisa nahIM diye jAte / pAThaka ! hamAre lie, mahAvIra hindI-jaina-graMthamAlAke lie Apake lie; sabahI ke lie; yaha AnaMdakI bAta hai ki, Aja mahAvIra bhagavAnakA nirvANotsava hai / isI utsavake dina apanI graMthamAlA prAraMbha huI hai| isalie hameM AzA hai ki, mAlA sadA phalI phUlI rahegI aura pAThaka jaise bhagavAnake nirvANotsavase prema karate haiM usI taraha unakI divyavANI sunAnevAlI isa graMthamAlAse bhI prema kreNge| patravyavahArakA patAvyavasthApaka graMtha bhaMDAra, ) nivedaka, mADhU~gA (bambaI) kArtika vida '' vIra saMvata 2446.) vyvsthaapk| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (19) viSaya suucii| prathama srg| to or wo g ( rAkSasa vaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / ) vAnara vaMzakI utpatti .... navakAra maMtrake prabhAvase eka baMdarakA devatA honA ... taDitkeza aura ukta devakA pUrvabhava .... vijayAsiMha aura kiSkiMdhIMkA yuddha .... sukezake putroMkA punaH laMkAkA rAjya lenA rAjA indra aura mAlIkA yuddha rAvaNa, kuMbhakarNa aura vibhISaNakA janma.... dvitIya srg| OM oro wo ( rAvaNakA digvijy|) rAvaNakA maMtrasAdhanA .... .... rAvaNakA maMdodarI Adike sAtha byAha ... laMkApati vaizravaNakA parAbhava aura dIkSAgrahaNa rAvaNadvArA yamarAjakA parAbhava .... khara vidyAdharake sAtha sUrpaNakhAkA byAha / vAlI aura rAvaNakA yuddha, vAlIkA dIkSA grahaNa rAvaNakA aSTApada giri uThAnA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (20) rAvaNakA pazcAttApa aura vAlI munikA mokSa gamana .... sAhasagatikA zemuSI vidyA sAdhane jAnA rAvaNakA digvijayake lie prayANa karanA revA nadIke pUrase rAvaNakI pUjAkA plAvita honA .... rAvaNakA sahasrAMzuko harAnA; sahasrAMzakA dIkSA grahaNa karanA 58 yajJoMmeM pazu homanekI pravRtti kaise huI ?.... mahAkAla asurakI utpatti .... parvatakA hiMsAtmaka yajJakI pravRtti karanA nAradakA vRttAnta sumitra aura prabhavakA vRttAnta nala, kUbarakA pakar3A jAnA.... rAvaNa aura indrakA yuddha .... rAvaNakA apanI mRtyuke kAraNa jAnanA.... tIsarA srg| .. .. 102 ( hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / ) aMjanAsuMdarIkA janma aMjanAkA pavanaMjayake sAtha byAhakA nizcaya aMjanAke prati pavanaMjayakI aprIti 104 aMjanAsuMdarIkA byAha rAvaNakI sahAyatAke lie pavanaMjayakA prayANa pavanaMjayakA aMjanAke mahalameM AnA .... 108 109. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) mh 119 122 s s garbhavatI aMjanAkA sAsu ketumatIke dvArA tiraskAra pitAke gharase bhI aMjanAkA tiraskAra aMjanAkA pUrvabhava aMjanAkA apane mAmAke sAtha jAnA .... aMjanAkI zodhake lie pavanaMjayakA prayANa * pavanaMjaya aura aMjanAkA saMmelana hanumAnakA varuNako harAnA cauthA srg| 127 s 130 132 s s 146 ( rAmalakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa ) vajrabAhukA dIkSAgrahaNa karanA . 141 kIrtidhara rAjAkA dIkSA lenA 145, sukozala rAjAkA dIkSA grahaNa karanA ..... kIrtidhara aura sukozala munikA mokSa-gamana ... 148 naghuSa rAjAkA siMhikAko tyAganA, punaH grahaNa karanA rAjA sodAsakA parama zrAvaka bananA .... dazaratha rAjAkA janma, rAjya aura byAha kaikeyIkA svayaMvara aura usake sAtha dazarathakA byAha rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughnakA janma sItA aura bhAmaMDalakA pUrvabhava aura janma, rAmakA janakakI madadako jAnA, sItAke sAtha rAmakA saMbaMdha nizcaya honA .... 173 . o orm o or co 6 0 0 cm w or w m Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) 500 53 55. 56 rAvaNakA pazcAttApa aura vAlI munikA mokSa gamana sAhasagatikA zemuSI vidyA sAdhane jAnA rAvaNakA digvijaya ke lie prayANa karanA revA nadIke pUrase rAvaNakI pUjAkA plAvita honA rAvaNakA sahasrAMzuko harAnA; sahasrAMzukA dIkSA grahaNa karanA 18 yajJoM meM pazu homanekI pravRtti kaise huI ? . mahAkAla asurakI utpatti parvatakA hiMsAtmaka yajJakI pravRtti karanA 63 75 78 81 83 87 91 100 ANTO nAradakA vRttAnta sumitra aura prabhavakA vRttAnta nala, kUbarakA pakar3A jAnA..... rAvaNa aura indrakA yuddha rAvaNakA apanI mRtyuke kAraNa jAnanA ..... tIsarA sarga / .... ... 1000 ( hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana | ) aMjanA suMdarIkA janma aMjanAkA pavanaMjaya ke sAtha byAhakA nizcaya aMjanA ke prati pavanaMjayakI aprati aMjanAsuMdarIkA byAha rAvaNakI sahAyatA ke lie pavanaMjayakA prayANa pavanaMjayakA aMjanAke mahalameM AnA .... 04.0 .... 102. 102 104. 108 109 111 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) garbhavatI aMjanAkA sAsu ketumatIke dvArA tiraskAra pitAke gharase bhI aMjanAkA tiraskAra .... aMjanAkA pUrvabhava .... aMjanAkA apane mAmAke sAtha jAnA aMjanAkI zodhake lie pavanaMjayakA prayANa pavanaMjaya aura aMjanAkA saMmelana hanumAnakA varuNako harAnA cauthA srg| 119 122 127 130 132 137 ( rAmalakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa ) vajrabAhukA dIkSAgrahaNa karanA . 141 kIrtidhara rAjAkA dIkSA lenA 145, sukozala rAjAkA dIkSA grahaNa karanA .... 146 kIrtidhara aura sukozala munikA mokSa-gamana 148 naghuSa rAjAkA siMhikAko tyAganA, punaH grahaNa karanA 145 rAjA sodAsakA parama zrAvaka bananA 151 dazaratha rAnAkA janma, rAjya aura byAha 154 kaikeyIkA svayaMvara aura usake sAtha dazarathakA byAha rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughnakA janma 163 sItA aura bhAmaMDalakA pUrvabhava aura janma, 1 bhAra janma, .... 167 rAmakA janakakI madadako jAnA, sItAke sAtha rAmakA saMbaMdha nizcaya honA .... 173 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ... 187 (22) bhAmaMDalakA sItApara Asakta honA .... .... 176 sItAke varake lie caMdragatikA janakase pratijJA karAnA 180 sItAkA svayaMvara aura rAma, lakSmaNa aura bharatakA byAha 182 dazarathake hRdayameM mokSa-prAptikI icchA honA bhAmaMDalakA janakaputra honA prakaTa honA dazaratha rAjAke pUrvabhava .... 189 dazaratha rAjAko dIkSA lenekI icchA honA rAma, lakSmaNa aura sItAkA vanavAsa ..... 195 dazarathakI AjJAse rAmako lAneke lie sAmaMtoMkA jAnA 201 rAmako bulAneke lie bharata aura kaikeyIkA jAnA 202 vanameM rAmakA bharatako rAjyAbhiSeka karanA .... 204 pA~cavA~ srg| 207 (sItAharaNa / ) vajrakaraNakA uddhAra lakSmaNa aura kalyANamAlAkA milana .... vAlikhilyakA chuTakArA kapila brAhmaNake ghara rAmacaMdrakA jAnA .... gokarNa yakSakA rAmapurI banAnA rAmakA kapilako dAna denA lakSmaNa aura vanamAlAkA milana 223 228 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lm 293 225 297 9 h s s (24) rAvaNa sItAko legayA isake samAcAra milanA 288 hanumAnakA apane nAnAse yuddha gaMdharva rAjAkI kanyAoMse hanumAnakI bheTa hanumAnakA laMkAko patnI rUpameM grahaNa karanA rAtrivarNana prAtaHkAla varNana .... 302 vibhISaNase hanumAnakA milanA ..... 303 hanumAnakI dekhI huI sItAkI sthiti .... 304 hanumAnakA sItAse milanA hanumAnakA rAvaNake udyAnako naSTa karanA hanumAna aura indrajItakA yuddha .... .... 311 rAvaNa aura hanumAnakA saMvAda hanumAnakA rAmako sItAke samAcAra denA 314 sAtavA~ srg| s s 306 0 309 s s 312 s 315 s ( rAvaNa vadha) rAmakA laMkApara car3hAI karanA vibhISaNakA rAmake zaraNameM jAnA .... rAvaNakA yuddhake lie laMkAse bAhira AnA rAma aura rAvaNakI senakA yuddha .... hanumAnakI yuddhakrIDA yuddhakarake kuMbhakaraNakA mUrchita honA .... 2ra0 322 s s Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (25) s .... s s s 339 s s . . . . .... 344 s s` s` sm rAvaNake putroM aura sugrIvakA yuddha 331 rAvaNakA yuddha meM pravRtta honA 335 rAmakA zatru yoddhAoMko bA~dhanA 337. lakSmaNakA mUcchita honA rAmakA zoka lakSmaNake lie sItAkA vilApa 343 rAvaNakA apane bandhuoMke lie vilApa praticaMdra vidyAdharakA rAmake pAsa AnA 345 vizalyAke snAnajalase lakSmaNakA saceta honA 347 lakSmaNake jI uThanese pIDita rAvaNakI maMtraNA .... 350 zAntinAtha prabhukI stuti .... 353 rAvaNakA bahurUpiNI vidyA sAdhanA ... 355 rAvaNakA vadha AThavA~ srg| -wo(sItAko rAmacaMdrakA tyAganA / ) kuMbhakarNa aura indrajItakA baMdhanamukta honA indrajIta aura meghavAhanakA pUrvabhava .... .... 363 sItA aura rAmakA milana. 365 rAmakA vibhISaNako rAjya denA 366 rAmalakSmaNakA ayodhyA-Agamana 368 bharatake hRdayameM dIkSAkI prabala icchA honA 372 .... 367. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) rAmake hAthI bhuvanAlaMkAra aura bharatakA pUrvabhava zatrughnakA mathurAko jAnA mathurApati madhukI mRtyu. zatrughnakA pUrvabhava suranaMdAdi maharSiyoMkA prabhAva sItAse usakI sautoMkA IrSyA karanA | sItAko azubha kI zaMkA honA / sItApara kalaMka sItAkA parityAga ... **** sItAkA puMDarIkapurameM jAnA rAmakA sItA ko lene jAnA ... ( navA~ sarga / ) ( sItAkI zuddhi aura vrata grahaNa / ) .... .... sItAkA putra yugalako janma denA vajrajaMgha aura pRthurAjAkA yuddha lavaNa aura aMkuzakA pRthvIpura se prasthAna lavaNa aura aMkuzakA ayodhyA meM jAnA rAmalakSmaNa aura lavaNa, aMkuzakA yuddha . nAradakA rAmako lavaNa aMkuzakA hAla batAnA zuddhi ke lie sItAkA agnimeM praveza karanA sItAkA dIkSAgrahaNa .200 .... ... ... ... .... **** 373 380 381 382 386 390 392. 394 396 401 403. 405 407 409 411 413 418 420 427 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) dasavA~ srg| c W ..... 433 W occ oc c c ( rAmakA nirvANa / ) rAmakA jayabhUSaNa munike pAsa jAnA / .... .... 429 rAma aura sugrIvakA puurvbhv| ..... sItA, rAvaNa aura lakSmaNAdike pUrvabhava / / kanaka rAjAkI lar3akiyoMke sAtha lavaNAMkuzake lagna .... bhAmaMDalakI mRtyu / .... .... hanumAnakI dIkSA aura nirvaann| do devoMkA ayodhyA AnA lakSmaNakI mRtyu / lavaNa, aMkuzakA dIkSAgrahaNa / .... .... 443 rAmakA kaSTa vrnnn| .... rAmakA prabuddha honaa| ... rAmakA dIkSA lenaa| .... rAmakA pratimA dhAraNa kara rahanA / 449 rAmakA abhigraha pUrNa honaa| rAmako sItendrakA upasarga karanA; rAmako kevalajJAna honA 453 narakameM zaMbUka, rAvaNa aura lakSmaNakA duHkha / ..... 456 rAmakA nirvANa gamana | .... .... .... 458 oc oc c c c oc 06 cm. cc 0 occ c . . . . 452 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa // . prathama srg| - - rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / vAnaravaMzakI utptti| aMjanake samAna kAnti vAle, harivaMzameM caMdramAke samAna zrI munisuvratasvAmI, arihaMtake tIrthameM baladeva 'rAma' (padma ) vAsudeva lakSmaNa . ( nArAyaNa) aura prativAsudeva 'rAvaNa' utpanna hue the / unhIMke caritroMkA aba varNana kiyA jAyagA / jisa samaya zrI ' ajitanAtha' prabhu vicarate the usa samaya bharatakSetrake rAkSasadvIpakI 'laMkA purImeM rAkSasa vaMzakA aMkurabhUta-rAkSasavaMzakA AdipuruSa"dhanavAina' nAmakA rAjA huA thaa| vaha sadbuddhi rAjA apane putra 'mahArAkSasa' ko rAjya de ' ajitanAtha / prabhuse dIkSA le, tapazcaraNa kara mokSameM gyaa| 'mahArAkSasa' bhI apane putra 'devarAkSasa' nAmake putrako rAjya sauMpa, vrata aMgIkAra kara, pAla, mokSameM gayA / isa taraha uttarottara rAkSasa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa prathama sarga / dvIpameM asaMkhya rAjA hogaye / pIche zreyAMsa prabhuke tIrthameM 'kIrtidhavala' nAmaka rAjA rAkSasa-dvIpameM rAjyakarane lagA / usI kAla meM vaitADhya parvatapara 'meghapura nagarameM vidyAdharoMkA prasiddha rAjA ' atIMdra ' huA / usake ' zrImatI ' nAmakI patnI thI / usakI kUkhase do santAna huI / 'zrIkaMTha' nAmaka eka putra aura devIke samAna svarUpavAna ' devI ' nAmaka eka kanyA / ratnapurake rAjA 'puSpottara ' nAmaka vidyAdharoMke svAmIne apane putra 'padmottarake ' lie usa cArulocanA devIko mA~gA / magara ' atIndrane ' guNavAna aura zrImAna 'padmottarako ' apanI kanyA denA asvIkAra kara diyaa| daivayoga se kanyA ke lagna rAkSasa dvIpa ke rAjA ' kIrtidhavalake' sAtha hue / 'devIkA vyAha kIrtidhavalake sAtha hogayA hai, yaha bAta sunakara puSpottarako bahuta krodha AyA / usI samayase isa apamAnakA badalA lene ke lie vaha atIMdra aura usake putra zrIkaMThase zatrutA rakhane lagA / zrIkaMTha ekavAra meruparvata se vApisa apane nagarako jA rahA thA / rAstemeM usane puSpottara rAjAkI kanyA, padmAlakSmI ke samAna rUpavAna padmAko dekhA / donoMkA dRSTimela huA / tatkAla hI zrIkaMTha aura padmAkA, kAmadevake vikArasAgarako taraMgita karanemeM ( vAyurUpI) durdinake samAna, eka dUsarepara anurAga hogayA / kumArI padmA apane * Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / snigdha dRSTipUrNa mukhakamalako zrIkaMThake mukhakI ora karake khar3I hogaI, aisA jJAtA hotA thA ki vaha svayaMvarA honeke.. lie-zrIkaMThake galemeM varamAlA DAlaneko-utsuka ho rahI. hai / kAmAtura zrIkaMThane isa bAtako samajhA / usane padmAke hRdayako apane anukUla sapajhA; ataH vaha usako uThA. apane rathameM biThA, AkAzamArgake dvArA apane nagarakI ora ravAnA huaa| padmAke sAthakI dAsiyA~ hA, hA kAra karatI huI puSpottara rAjAke pAsa gaI, aura kahane lagI ki koI padmAkA haraNakara usako lejA rahA hai / yaha samAcAra suna, senAko sajjitakara, puppottara zrIkaMThake pIche daudd'aa| zrIkaMTha bhAgakara kIrtidhavalake zaraNameM AyA aura usane, isako padmAko hara lAnekI saba bAta sunA dii| pralayakAlameM sAgarakA jala jaise saba dizAoMko Dhaka detA hai, isI prakAra apane sainya-jalase dizAoMko. AcchAdana karatA huA, puSpottara bhI vahA~ jA phuNcaa| kIrtidhavaLako ye samAcAra mile / usane puSpocarake, pAsa eka dUta bhejA aura usake sAtha kahalAyAH-"vinA vicAre krodhake vazameM hokara tumane yaha yuddha-prayAsa prAraMbha kiyA hai so ThIka nahIM hai-vyartha hai / kanyAke lagna tumako karane hI the; kanyA svayaMvarA huI hai| vaha nija icchAse zrIkaMThake sAtha AI hai / isameM zrIkaMThakA koI aparAdha nahIM hai / ataH yuddhakI icchAko chor3a, kanyAkI icchAnu Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAra zrIkaMThake sAtha usakA byAha kara do|" padmAne bhI eka dUtIke dvArA kahalAyA:--" pitAjI ! zrIkaMThane merA haraNa nahIM kiyA; maiM svayameva usake sAtha, svayaMvarA hokara, AI huuN|" yaha bAta sunate hI puSpottarakA krodha zAnta ho gyaa| prAyo vicAracaMcUnAM kopaH suprazamaH khalu / ' ' (vicAravAna puruSoMkA krodha saralatAse-vAstavika bAta jAnakara-zAnta ho jAtA hai|) phira puSpottara bar3e utsavake sAtha padmA aura zrIkaNThako byAha kara apane nagarako vApisa calA gayA / kIrtidhavalane zrIkaNThase kahA:--" he mitra ! tuma yahIM raho; kyoMki vaitAbya giripara tumhAre bahutase zatru haiM / rAkSasadvIpase thor3I hI dUra vAyavya koNameM tInasau yojana pramANakA vAnaradvIpa hai / isake sivAya, baravarakula, siMhala Adi bhI mere dvIpa haiM-ve aise sundara jAna par3ate haiM ki mAno svargake khaMDa hI svargase bhraSTa hokara yahA~ Aye haiM-unameMse eka dvIpameM apanI rAjadhAnI banAkara, tuma mere pAsahImeM sukhase raho / yadyapi zatruoMse DaranekI koI AvazyakatA nahIM hai, tathApi tumhArA viyoga mere lie asahya hogA isa lie tuma vahIM raho / " kIrtidhavalake ina snehavAkyoMko suna, usakA viyoga apane lie bhI ApadA pUrNa samajha, zrIkaThane vAnaradvIpameM rahanA svIkAra kara liyA / kIrtidhavalane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / 5 mmmmmmmmmmm vAnaradvIpakI kiSkiMdhAgiripara basI huI 'kiSkiMdhA' purIko rAjadhAnI banA, usakA rAjatilaka zrIkaMThake kara diyaa| zrIkaMThane eka dina vahA~ bar3I bar3I dehavAle .phalabhakSI, sundara vAnara dekhe / unake lie usane amArIghoSaNA karavA dI, aura kisI niyata sthAnapara unake anajala AdikA bhI prabaMdha kara diyA / yaha dekha prajAjana bhI baMdaroMkA satkAra karane lge| " yathA rAjA tathA prajAH / " usake bAda vahA~ke vidyAdhara loga kautukavaza, citroM, lepyameM aura dhvajA, chatra AdimeM bhI bandaroMke cinha banAne lge| vAnaradvIpake rAjyase aura sarvatra baMdaroMke cinhoM ke rahanese, vahA~ke vidyAdhara 'vAnara' ke nAmase prasiddha hue| zrIkaMThake eka putra huaa| usakA nAma 'vajakaMTha ! rakkhA gayA / yuddhakrIr3A karanemeM use bahuta AnaMda AtA thaa| vaha akuMTha-kisI sthAnameM na rukanevAlA-parAkramI thA / ekavAra zrIkaMTha apane sabhAsthAnameM baiThA huA thA, usa samaya usane devatAoMko, zAzvata aItakI yAtrAke lie, naMdIzvaradvIpa jAte dekhaa| usake bhI jImeM bhaktivatra yAtrArtha jAnekI AI / vimAnameM baiTha aneka vimAnoMke pIche usane apanA vimAna bhI ravAnA kara diyaa| mArgameM 'jAte hue mAnuSottara parvatapara usakA vimAna aTaka gayA jaise ki parvatake AjAnese vegavatI nadI ruka jAtI hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIkaMThako kheda huaa| 'pUrvajanmameM maiMne alpa tapa kiyA thA isI lie naMdIzvaradvIpameM jA zAsvata tIrthaMkarake darzana karanekA merA manoratha pUrNa nahIM huaa|' isa vicArase nirvedI bana usane vahIM dIkSA grahaNa kara lI, aura kaThora tapasyA kara vaha mokSako calA gyaa| zrIkaMThake bAda vajrakaMTha Adi aneka rAjA hogye| bAdameM munisuvrata svAmIke tIrthameM vAnaradvIpameM ghanodadhi nAmakA rAjA huaa| usa samaya rAkSasadvIpameM 'taDitkeza' nAmaka rAjA rAjya karatA thA / una donoMke bIcameM bhI acchA sneha hogayA thaa| ___ navakAramaMtrake prabhAvase eka baMdarakA devatA honaa| ekavAra rAkSasadvIpAdhipati tar3itkeza apanI rAniyoMsahita 'naMdana' nAmake suMdara udyAnameM krIr3A karaneko gayA / tar3itkeza krIr3A karanemeM nimagna thA; itanehImeM eka baMdarane vRkSase utarakara usakI 'zrIcaMdrA' nAmakI paTTarAnIke tanoMko. nakhoMse kSata kiyA / yaha dekha tar3itkezako bahuta kodha AyA, aura apane bAloMko pIchekI ora haTAte hue usane baMdarake eka bANa maaraa| . 'asahyo strIparAbhavaH' (prANiyoM ke lie apanI strIkA anAdara asahya hotA hai|) bANaviddha baMdara, vahA~se bhAgatA huA, pAsahIke ubAnameM eka muni kAyotsarga kara rahe the, unake caraNoM meM Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / jA giraa| munine paraloka jAnemeM 'pAtheya-mUMkaDI-ke samAna navakAra maMtra usako diyA / navakAra maMtrake prabhAvase baMdara marakara bhuvanavAsI devalokameM abdhikumAra (udadhikumAra ) nAmaka deva huA / utpanna hote hI avadhijJAnase use apanA pUrvabhava mAlUma huA / usane tatkAla hI Akara maMtradAtA munikI caraNavaMdanA kii| 'vandanIyaH satAM sAdhuryupakArI vishesstH|' ( sAdhu munirAja sajjanoMke lie sadAvaMdanIya haiM; unameM bhI upakArI to khAsa tarahase vaMdanIya hI haiN| ) idhara taDitkezakI AjJAse usake subhaTa baMdaroMko mArane lage / yaha dekha usa devatAko bahuta krodha AyA / vaha, vikriyAlabdhise bandaroMko bar3e bar3e rUpa dhAraNa karavA vRkSoM aura zilA samUhoMke dvArA, rAkSasoMko nihata karavAne lagA; satAne lgaa| taDitkeza isako deva-kRta upadrava samajha, vahA~ AyA aura pUnA karake usane pUchA ki-"tuma kauna ho? aura kisalie upadrava karate ho ?" pUjAse zAnta hokara abdhikumArane pUrva yonimeM apane nihata honekI aura navakAra maMtrake prabhAvase devatA honekI bAta kaha sunAI / yaha sunakara laMkApati usa devatAke sAtha munirAjake pAsa gyaa| taDitkeza aura ukta devakA pUrvabhava / taDitkezane munirAjakI caraNavaMdanA kara pUchA:-"he Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana rAmAyaNa prathama srg| prabho ! isa vAnarake sAtha merA vaira kyoM huA?" munine uttara diyA:-" zrAvastI nagarImeM tU eka maMtrIkA lar3akA thA aura yaha vahIM eka lubdhaka-pAradhI-thA / ekavAra tU dIkSA lekara kAzImeM jAtA thA; lubdhaka bhI zikArake lie kAzIse jA rahA thaa| usane tujhako sAmane Ate dekhaa| tere vezase usane apazakuna samajhA aura bANa mArakara tujhe dharAzAyI kara diyaa| vahA~se marakara tU maheMdrakalpameM-cauthe devalokameM-devatA huaa| aura vahA~se cavakara yahA~ laMkAdhipati huA hai| yaha lubdhaka bhI marakara narakameM gayA aura vahA~se Akara yaha baMdara huA thA / " vairakA donoMne kAraNa samajhA / asAdhAraNa upakArI munikI vaMdanA kara, laMkApatikI AjJA le vaha devatA antAna ho gayA / taDikezane apane pUrvabhavakA smaraNa kara apane 'sukeza' nAmaka putrako rAjya de, dIkSA le, lapa kara, paramapadako pAyA / rAjA ghanodadhi bhI apane "kiSkidhI' nAmake putrako kiSkiMdhAkA rAjya de, dIkSA le, mokSako gyaa| 1. vijayasiMha aura kiSkiMdhIkA yuddha / isa samaya vaitAbyagiripara 'rathanupura ' nagarameM vidhAdharoMkA rAjA ' azanivega' rAjya karatA thaa| usake sazakta bhujadaMDoMke samAna 'vijayasiMha ' aura 'vidyudvega' nAmake do putra the| usI giripara 'AdityapurameM maMdi Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / ramAlI' nAmaka vidyAdharoMkA rAjA rAjya karatA thaa| usake 'zrImAlA' nAmakI eka kanyA thii| usake svayaMvarameM maMdiramAlIne saba vidyAdharoMko AmaMtraNa diyaa| jyotiSI devatAoMkI bhA~ti vimAnoMmeM baiTha baiThakara vidyAghara AkAza mArgase Aye aura svayaMvara maMDapameM baiThe / rAjakumArI zrImAlA varamAlA lekara maMDapameM clii| pratihArI vidyAdhara rAjAoMkA varNana sunAtA jAtA thA, aura nIkadhArA-jaise jalase vRkSoMko sparza karatI hai, vaise hI zrImAlA -una rAjAoMko nijadRSTi dvArA sparza karatI huI Age bar3hatI jAtI thii| kramazaH aneka vidyAdhara rAjAoMko ullaMghana kara zrImAlA, gaMgA jaise samudrameM jAkara sthagita ho 'jAtI hai vaise hI, kiSkidhIke pAsa jAkara Thahara gaI aura usane, bhaviSyakAlameM bhujalatAke AliMganakI pavitra jAmina, varamAlA kiSkiMdhIke kaMThameM pahinA dii| yaha dekha siMhake samAna sAhasase pyAra karanevAlA, vijayasiMha bhrakuTI car3hA, krodhase mukhako bhayaMkara banA, kahane lagA:" jaise corako nikAla dete haiM vaise hI anyAyake karane vAle, isa vaMzake vidyAdharoMko, pahile isa vaitAbya girisemerI rAjadhAnIse-hamAre bar3oMne nikAla diyA thA. aba inako pIche yahA~ kisane bulAyA hai ? magara cintA nahIM, ye phira yahA~ na Asake isalie maiM inako pazuoMkI bhA~ti abhI hI mAra DAlatA huuN|" aise bolatA huA, yamarAjatulya Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa prathama sarga / mahAvIryavAna, vijayasiMha AyudhoM ko uchAlatA huA, kiSkiMdhIrAjAko vadha karaneke lie usake pAsa jA khar3A huA / yaha dekhakara sukeza Adi vidyAdhara kiSkiMdhI kI orase aura kaI anya vidyAdhara vijayasiMhakI orase paraspara yuddha karaneko khar3e hogye| hAthiyoMke dAMtoMke saMghase AkAzameM tinakhe ur3ane lage; savAroMke bhAloMke melase bijaliyoMsI kar3aka hone lagI; mahArathiyoMkI dhanuSa- TaMkAraseM AkAza gUMjane lagA; aura khaDDoMkI mArase paidala sipAhi-yoMkI lAzoMkA Dhera lagane lagA / isa taraha kalpAnta kAlakI bhA~ti yuddha hone lagA / thor3e hI samaya meM sArI: bhUmi lohU se paTa gii| thor3I derake yuddha bAda kiSkiMdhI ke choTe bhAI 'aMkane' eka bANase, vRkSase phalako girAte haiM aise, vijayasiMhakA sira dhar3ase judA kara diyA / yaha dekha vijayasiMha pakSake vidyAdhara ghabarA gaye / ' nirnAthAnAM kutaH zaurya, hataM sainyaM hyanAyakaM / ( svAmI ke vinA zaurya kaise raha sakatA hai ? nAyaka - vinAkA sainya mare samAna hI hotA hai / 10 yuddhameM jIta, sAkSAta zarIradhAriNI jayalakSmI ke samAna zrImAlAko le, kiSkiMdhI apane saba sahAyakoM aura saini koMsahita kiSkiMdhA gayA / akasmAta vajra giratA hai, vaise hI putravadhake samAcAra suna azanivega, kiSkiMdhApara car3ha: AyA aura nadI jaise - jalakA pUra hotA hai taba-nagarako Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / 11 ghera letI hai vaise hI, usane sainya- jalase kiSkiMdhAko ghera liyA / sukeza aura kiSkiMdhI, aMdhakako sAtha lekara, yuddha karaneke lie nagarase bAhira nikale; mAno guphAmeMse do siMha nikale haiM | ati krodhavAlA azanivega, zatruoMkoM tinakeke samAna samajhatA huA, yuddhameM pravRtta huA / siMhake samAna balI vIra aura putraghAtaka aMdhakako krodhAMdha azanivegane mAra DAlA / yaha dekhakara pavanase jaise bAdala chinnabhinna ho jAte haiM vaise hI, vAnara aura rAkSasa senA chinnabhinna hogaI / kiuirat aura laMkApati sukeza donoM bhI apane apane parivArako lekara pAtAla laMkAmeM cale gaye / 'aise vikaTa samayameM kisI jagaha bhAga jAnA bhI eka upAya hai|' ArAdhara - mahAvata ko mArakara, hAthI jaise zAMta hotA hai vaise hI, apane putrake mAranevAleko naSTa kara azanivega zAnta huA / zatruoMke nAzase harSita, navIna rAjya sthApana karanemeM AcArya ke samAna, azanivegane, laMkAke rAjyapara ' nirdhAta ' nAmaka khecarako baiThAyA / phira azanivega jaise amarAvatImeM indra AtA hai vaise hI apanI rAjyadhAnI rathanupurameM vApisa AyA / anyadA vairAgya utpanna honese apane putra sahasrArako rAjya sauMpa usane dIkSA grahaNa kara lI / sukezake putroMkA punaH laMkAkA rAjya lenA / pAtAla laMkAmeM nivAsa karate hue sukezake rAnI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 jaina rAmAyaNa prathama srg| mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm 'indrAnI ' se, mAlI, 'sumAlI' aura 'mAlyavAna ' tIna putra hue| aura kiSkiMdhIke zrImAlAse 'AdityarajA' aura 'RkSarajA' nAmaka do parAkramI putra hue| ekavAra kiSkiMdhI meruparvataparase zAsvata AMtakI yAtrA karake vApisa lauTA thA, usa samaya usane mArgameM eka madhu nAmaka parvatako dekhA / vaha giri dUsare meruke samAna jAna par3atA thaa| usake udyAnameM kiSkiMdhIne krIr3A kii| vahA~ use vizeSa zAnti milI / isa lie, jaise kailAzaparvatapara kuberane nagara basAyA hai vaise hI, kiSkiMdhI usa parvatapara nagara basAkara, parivAra sahita nivAsa karane lgaa| sukezake zaktizAlI tInoM putroMko jaba jJAta huA ki unakA rAjya zatrune chIna liyA hai; taba unako bahuta krodha aayaa| ve tatkAla hI laMkAmeM Aye; aura 'nirghAta ' kA badha kara unhoMne apanA rAjya vApisa le liyaa| 'vIroMke sAtha kiyA huA vaira cirakAlake bAda bhI mRtyukA kAraNa hotA hai / ' phira laMkApurImeM mAlI rAjA banA aura kiSkiMdhIke kahanese kiSkiMdhAmeM AdityarajA rAjya karane lgaa| * rAjA indra aura rAjA mAlIkA yuddha / ktADhya giripara rathanupurake rAjA sahastrArakI bhAmA cittasuMdarI' ko maMgalakArI zubha svama aaye| kisI vatAkA usake garbhameM avataraNa huA / kucha kAla bAda Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / cisasuMdarIko indrake sAtha saMbhoga karanekA dohd-icchaahuaa| magara vaha durvaca-na kahane yogya, aura duSpUra-pUrA na hone yogya-thA isa lie usakI zarIrakI durbalatAkA kAraNa hogyaa| sahasrArane jaba bahuta Agrahake sAtha usakA kAraNa pUchA, taba usane lajjAse namra mukhakara patiko apane dohadakI bAta khii| sahasrArane vidyAbalase indrakA rUpa dhAraNa kara, usako indra pana samajhA, usakA dohada pUrNa kiyaa| samaya para pUrNa parAkramI putra janmA / mAtAko indra ke saMbhogakA dohada huA thA isa lie lar3akekA nAma 'indra' rakkhA gyaa| vaha jaba yuvaka huA tava, sahasrArane vidyAoM aura bhujAoMke parAkramI putrako rAja sauMpa diyA aura Apa dharma dhyAnameM dina bitAne lagA / indrane prAyaH saba vidyAdhara rAjAoMko apane vazameM kara liyaa| aura indrake dohadase utpanna huA thA isa lie vaha apane Apako sAkSAta indra hI samajhane lgaa| usane indrahIkI bhA~ti, cAra digpAla, sAta senAe~, tathA senApati, tIna prakArakI parSadA, vana Ayudha, airAvata hAthI, raMbhAdi vArAMganAe~, vRha. svati nAmaka maMtrI aura naigameSI nAmaka pattisainyakA nAyaka Adi saba sthApana kiye / isa taraha indrakI sArI saMpadAke nAmadhAraNa karanevAle vidyAdharoM para hUkUmata karatA huA; vaha apane Apako 'indra' kahalavAne lagA, aura akhaMDarAjya karane lgaa| jyotiHpurake rAjA 'mayaradhvajakI' strI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa prathama srg| * indrAnI / se, mAlI, 'sumAlI' aura 'mAlyavAna ' sIna putra hue| aura kiSkiMdhIke zrImAlAse ' AdityarajA' aura 'RkSarajA' nAmaka do parAkramI putra hue| ekavAra kiSkiMdhI meruparvataparase zAsvata atakI yAtrA karake vApisa lauTA thA, usa samaya usane mArgameM eka madhu nAmaka parvatako dekhaa| vaha giri dUsare meruke samAna jAna par3atA thA / usake udyAnameM kiSkiMdhIne krIr3A kii| vahA~ use vizeSa zAnti milI / isa lie, jaise kailAzaparvatapara kuverane nagara basAyA hai vaise hI, kiSkiMdhI usa parvatapara nagara basAkara, parivAra sahita nivAsa karane lgaa| sukezake zaktizAlI tInoM putroMko jaba jJAta huA ki unakA rAjya zatrune chIna liyA hai; taba unako bahuta krodha aayaa| ve tatkAla hI laMkAmeM Aye; aura niryAta ' kA badha kara unhoMne apanA rAjya vApisa le liyaa| 'vIroMke sAtha kiyA huA vaira cirakAlake bAda bhI mRtyukA kAraNa hotA hai / ' phira laMkApurImeM mAlI rAjA banA aura iSkidhIke kahanese kiSkidhAmeM AdityarajA rAjya lgaa| .. rAjA indra aura rAjA mAlIkA yuddha / ..." vaitAbya giripara rathanupurake rAjA sahasrArakI bhArya cittasuMdarI' ko maMgalakArI zubha svama Aye / kisI devatAkA usake garbhameM avataraNa huaa| kucha kAla bAda Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / 13. cittasuMdarIko indrake sAtha saMbhoga karanekA dohada - icchAhuA / magara vaha durvacana kahane yogya, aura duSpUra- pUrA na hone yogya thA isa lie usakI zarIrakI durbalatAkA kAraNa hogayA / sahasrAra ne jaba bahuta Agrahake sAtha usakA kAraNa pUchA, taba usane lajjAse namra mukhakara patiko apane dohadakI bAta kahI / sahasrArane vidyAbala se indrakA rUpa dhAraNa kara, usako indra pana samajhA, usakA dohada pUrNa kiyA / samaya para pUrNa parAkramI putra janmA / mAtAko indrake saMbhogakA dohada huA thA isa lie lar3akekA nAma 6 indra ' rakkhA gayA / vaha jaba yuvaka huA tava, sahasrArane vidyAoM aura bhujAoMke parAkramI putrako rAja sauMpa diyA aura Apa dharma dhyAnameM dina bitAne lagA / indrane prAyaH saba vidyAdhara rAjAoMko apane vazameM kara liyA / aura indrake dohadase utpanna huA thA isa lie vaha apane Apako sAkSAta indra hI samajhane lgaa| usane indrahIkI bhA~ti, cAra digpAla, sAta senAe~ tathA senApati, tIna prakArakI parSadA, vajra Ayudha, airAvata hAthI, raMbhAdi vArAMganAe~, bRhaspati nAmaka maMtrI aura naigameSI nAmaka pattisainyakA nAyaka Adi saba sthApana kiye / isa taraha indrakI sArI saMpadA ke nAmadhAraNa karanevAle vidyAdharoM para hUkUmata karatA huA; vaha apane Apako 'indra' kahalavAne lagA, aura akhaMDa rAjya karane lgaa| jyotiHpurake rAjA 'mayUradhvajakI' strI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jaina rAmAyaNa prathama srg| AdityakIrtise utpanna hue 'soma' nAmaka lar3akeko usane pUrva dizAkA digpAla banAyA / kiSkiMdhApurIke rAjA 'kAlAgnikI' strI 'zrIprabhAke' putra 'yama' nAmaka rAjAko usane dakSiNa dizAkA digpAla bnaayaa| meghapurake rAjA 'megharathakI' strI 'varuNAke' garbhase janme hue varuNa' nAmaka vidyAdharako usane pazcima dizAkA digAla banAyA aura kAMcanapurake rAjA 'surakI' strI -- kanakAvatIke ' putra 'kubera nAmaka ' vidyAdharako usane uttara dizAkA digpAla kiyA / isataraha sarva sampatti sahita indrarAjA rAjya karane lgaa| 'maiM indra huuN| yaha mAnakara rAjya karanevAle indra vidyAdharake bar3appanako-jaise madagaMdhI hAthI dUsare hAthIko nahIM saha sakatA hai vaise-laMkApati mAlI na saha sakA; isa lie vaha apane atula parAkramI bhAiyoM, maMtriyoM aura bhitroM sahita indrake sAtha yuddha karaneko ravAnA huaa| " parAkramI puruSoMko ( yuddha ke sivA ) koI dUsarA vicAra nahIM sUjhatA" dUsare rAkSasa vIra bhI vAnara vIroMko le, siMhoM, hAthiyoM, ghor3oM, mahiSoM, varAhoM aura vRSabhAdi vAhanoMpara baiTha, AkAzamArgase calane lage / calate samaya gadhe, siyAra, aura sArasa Adi unake dAhinI ora the to bhI ve phalameM vAmapanako dhAraNa karate hue unake lie ariSTa rUpa hue, unako aneka apazakuna hone lage, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti | 15 isa lie buddhimAna sumAlIne yuddhake lie ravAnA honese mAlIko rokA | parantu bhujabaLake garvase garvita mAlIne usakA vacana nahIM mAnA aura apane dalabala sahita vaitADhya giripara pahu~ca, usane indrakA yuddhake lie AvhAna kiyA / hAthameM vajra uchAlatA huA, apane naigameSI Adi senApatiyoM, somAdi digpAloM aura vividha zastradhArI subhaToMse ghirA huA indra airAvatapara baiTha raNakSetrameM A upasthita huA / vidyuta astroM sahita AkA - zameM jaise meghoMkA saMghaTTa hotA hai vaise hI, indra aura rAkSasoMkI senAoM kA saMghaTTa hogayA / lar3AI chir3a gii| kisI jagaha parvatoMke zikharoMkI taraha ratha girane lage; kisI jagaha rAhukI zaMkA karAte hue subhaToMke mastaka girane lage; aura eka paira ke kaTajAnese ghor3e aise calane lage jaise unheM kisIne bA~dha rakkhA ho| isa taraha indrakI senA ne mALI rAjAkI senAko trasta kiyA / ' balavAnapi kiM kuryAt prAptaH kezariNA karI / ( kesarI ke paMje meM pha~sA huA hAthI balavAna honepara zrI kyA kara sakatA hai ? ) phira sumAlI Adi pramukha vIroMsahita, yUthasahita vanahastIkI bhA~ti, rAkSasa dvIpAdhipati mAlIne indrakI senA para AkramaNa kiyA / usa parAkramI vIrane, megha jaise oloMse upadravita karate haiM vaise gadA, mudgara aura bANoMse Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 . jaina rAmAyaNa prathama sarga / indrakI senAko ghabarA diyA / yaha dekhakara lokapAloM aura senApatiyoM sahita yuddha karaneke lie indra Age AyA / indra, mAlIke sAtha aura lokapAla Adi sumAlI Adi subhaToMke sAtha yuddha karane lge| jIvanakI AzaMkA ho isa prakAra donoM orake vIra bahuta dera taka yuddha karate rhe| ... 'jayAbhiprAyiNAM prAyaH prANA hi tRNasannibhAH / ' . (prAyaH jayAbhilASI logoMko prANa tRNavata mAlUma hote haiN| ) daMbharahita yuddha karate hue indrane-megha jaise bijalIse goko mAra DAlatA hai vaise hI-vajase. mAlIko mAra ddaalaa| mAlIkI mRtyuse rAkSasa aura vAnara vyAkula ho gaye aura sumAlIke sAtha. saba pAtAla laMkAmeM cale gaye / indra 'kauzikA ' kI kukSIse janme hue 'vaizravAke ' putra 'vaizramaNako laMkAkA rAjya de. apane nagarako lauTa gayA / rAvaNa, kuMbhakarNa (bhAnukarNa) aura vibhISaNakA jnm| pAtAla laMkAmeM rahate hue, sumAlIke 'prItimati' nAmakI strIse ratnazravA nAmaka, eka putra huA / javAna honepara vaha eka vAra vidyA sAdhaneke lie kusumodyAnameM gayA / vahA~ vaha akSamAlA hAthameM le, nAsikAke agra bhAgapara dRSTi jamA japa karane lgaa| usakI sthiratA dekhakara aisA jAna par3atA thA mAno koI citra hai / ratnazrayA aise jApakara rahA thA usa samaya, nirdoSa aMgavAlI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / 17 eka vidyAdharakI kumArI kanyA, apane pitAkI AjJAse, usake pAsa AI aura kahane lagI:-" maiM mAnavasundarI nAmaka mahAvidyA tujhe siddha huI huuN|" yaha vacana suna, vidyAsiddha huI jAna, ratnazravAne japamAlA DAla dii| A~kheM kholane para vaha vidyAdhara-kumArI usakI dRSTimeM AI / ratnazravAne pUchA:-" tU kauna hai ? " usane uttara diyA:-" aneka kautukoMke ghararUpa 'kautukamaMgala' nAmake nagarameM 'vyomabindu' nAmakA eka vidyAdhara rAjA hai| kauzikA nAmakI usakI eka bar3I lar3akI hai; vaha merI bahina lagatI hai / yakSapurake rAjA 'vizravA ke sAtha usakA byAha huA hai / usake eka nItimAna * vaizramaNa nAmakA putra hai; jo abhI indrakI AjJAse laMkApurImeM rAjya kara rahA hai / merA nAma 'kaikasI' hai / kisI nimittiyAke kahanese mere pitAne mujhe tumako sauMpA hai| isalie maiM yahA~ AI huuN|" phira sumAlIke putra ratnazravAne apane baMdhuoMko bulAkara vahIM kaikasIke sAtha byAha kiyA aura puSpaka nAmake vimAnameM baiThakara usake sAtha krIr3A karane lgaa| eka vAra kaikasIne rAtameM svama dekhA-usane dekhA ki hAthI ke kuMbhasthalako bhedana karanemeM Asakti rakhanevAle siMhane usake mukhameM praveza kiyA hai| sabere hI usane svapnakI bAta Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina rAmAyaNa prathama sarga / apane pati se kahI / ratnazravAne kahA :- " isa svapna se tere aisA putra utpanna hogA, jo saMsAra meM advitIya hogA / " svapna prApta honeke bAda usane caityakI pUjA kI; aura usa ratnazravAkI priyAne mahAsArabhUta garbha dhAraNa kiyA / garbhake sadbhAvase kaikasIkI vANI atyaMta krUra ho gaI aura usakA sArA zarIra zramako jItane vAlA dRr3ha ho gayA / darpaNa hote hue bhI vaha khaDgameM mukha dekhane lagI; aura niHzaMka hokara indrako bhI AjJA karanekI icchA rakhane lagI / hetu binA bhI usake mukhase huMkAra zabda nikalane lagA; gurujanake Age mastaka namAnA bhI usane baMda kara diyA; aura zatruoMke sira para sadA sira rakhanekI vaha icchA rakhane lagI / isa taraha garbhake prabhAvase vaha kaThora bhAva dhAraNa karane lagI / samaya Ane para zatruoMke Asanako ka~pAnevAle aura caudaha hajAra varSakI AyuvAle putrakA usane prasava kiyaa| sUtikAkI zayyA meM uchalatA huA aura caraNoMko pachAr3atA huA vaha ati parAkramI zizu khar3A ho gayA; aura pAsameM rakkhe hue karaMDiemeMse usane nau mANikyavAle hArako-jo hAra pahile bhImeMdra ne diyA thAapane hAthoMse bAhira nikAla liyA; aura apanI sahaja capalatA se usane hArako galemeM pahina liyA / yaha dekha 1 rAkSasa nAmaka vyaMtara nikAyakA indra | Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkSasavaMza aura vAnaravaMzakI utpatti / Amrinju kaikasI parivAra sahita bahuta vismita huii| usane apane patise kahA:-" he nAtha ! pahile rAkSasoMke indrane jo hAra tumhAre puruSA meghavAhana rAjAko diyA thA; Apake pUrvaja Ajataka jisa hArakI devatAkI bhA~ti pUjA karate Aye haiM usa nau mANikake bane hue hArako Ajataka koI dhAraNa na kara sakA thA; aura nidhAnakI bhA~ti eka hajAra nAgakumAra jisakI rakSA karate the; usI hArako Aja tumhAre navajAta zizune kheMcakara apane galemeM pahina liyA hai|" zizukA mukha una navoM mANikoMmeM dikhAI diyA, isa lie usake pitA ratnazravAne usakA nAma 'dazamukha' rakkhA aura apanI priyAse kahA:-" mere pitA sumAlI eka vAra jaba meruparvata para caityavaMdana karane gaye the, taba unhoMne eka muni mahArAjase prazna pUchA thaa| cAra jJAnake dhArI munimahArAjane uttara diyA thA:-tumhAre pAsa paraMparAse jo nau mANikoMkA hAra calA A rahA hai| usako jo pahinegA vaha arddhacakrI (prati vAsudeva ) hogaa|" usake bAda kaikasIne phira garbhadhAraNa kiyaa| garbhadhAraNa karate samaya sUryakA svapna dekhA; isa lie janma huA taba baccekA nAma ' bhAnukaNe ' rakkhA; usakA dUsarA nAma ' kuMbhakarNa ' bhI huaa| usake bAda kaikasIne eka "putrIko janma diyA / usake nakha caMdrake samAna the; isa Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa prathama srg| lie usakA nAma "caMdranakhA' rakkhA gyaa| yaha prAya: 'zUrpaNakhA ke nAmase prasiddha hai / kucha kAlake bAda caMdrasvapnase sUcita usane ' bibhISaNa ' nAmake putrako janma diyA / una tInoMkA zarIramAna solaha dhanuSase kucha adhika thaa| tInoM sahodara pratidina bAlakavayake yogya krIDAe~ karate hue sukhapUrvaka apanA bAlyakAla bitAne lge| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 21 dvitIya srg| rAvaNakA digvijaya / rAvaNakA mNtrsaadhnaa| eka vAra dazamukha apane A~ganameM, apane bandhuoMsahita baiThA huA thaa| unhoMne vimAnameM baiThakara jAte hue samRddhivAna vaizravaNa rAjAko dekhaa| rAvaNane apanI mAtAse pUchA:-" vaha kauna hai ? " mAtA kaikasIne uttara diyA:"vaha merI bar3I bahina kauzikIkA putra hai| usake pitAkA nAma vizravA hai; aura sAre vidyAdharoMke adhIzvara 'indra' kA vaha mukhya subhaTa hai| indrane tere pitAmahake jyeSTha baMdhu mAlIko mArakara rAkSasadvIpasahita laMkAnagarI usako de dI hai / he vatsa ! usI samayase tere pitA laMkApurIko vApisa lenekI abhilASA manameM rakhakara abataka yahA~ Thahare hue haiN| 'samartha zatruke lie aisA hI karanA ucita hai|" rAkSasapati bhImeMdrane zatruoMkA pratikAra karaneke lie, apane pUrvajoMke putra meghavAhanako-jo rAkSasavaMzake mUla puruSa haiMpAtAla laMkA, rAkSasI vidyA aura laMkA dI thii| tabahIse tere puruSA unapara rAjya karate A rahe the| zatruoMne tere pitAmahake jyeSTha bhrAtAse laMkAkA rAjya chIna liyA / tabahIse tere pitA aura pitAmaha prANahIna jar3a padArthakI bhA~ti yahA~ raha rahe haiN| aura sA~r3ha jaise rakSaka-hIna kSetrameM Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / rwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwmmmmmmmmm svacchaMda hokara phirate haiM vaise hI zatru laMkApurImeM svecchA. vihArI ho rahe haiM / yaha vAta tere pitAke hRdayameM hara samaya zAlatI rahatI hai| he vatsa ! maiM mandabhAgyA kava tujhe apane anujoM sahita lakAmeM rAjya karatA dekhUgI ? aura kaba tere jelakhAnemeM laMkAke luTere tere zatruoMko par3e dekha apane Apako putravatiyoMmeM ziromaNI samajheMgI ? he putra ! AkAzapuSpoMke samAna isa manorathako hRdayameM rakhakara dina bitA rahI hU~, aura AzAko pUrI na hote dekha haMsinI jaise marubhUmimeM mukha jAtI hai vaise hI rAtadina cintAke mAre mUkhatI jA rahI hU~ ! ___ mAtAke aise vacana suna, krodhake mAre bibhISaNakA mukha bhISaNa ho gyaa| vaha bolA:-" mAtA duHkhI na bno| tumhAre saba manoratha pUrNa hoMge / tuma abhItaka apane putroMke parAkramase ajAna ho| he devI! indra, vaizravaNa aura dUsare vidyAdhara isa balI Arya dazamukhake Age kyA cIja haiM ? sotA huA siMha jaise gajendrakI garjanAko sahana karatA hai vaise hI; ajAnameM bhAI dazamukhane zatru oMkA rAjya laMkApurImeM honA sahana kiyA hai / Arya dazamukhakI bAta jAne do; bhAI kuMbhakarNa hI ina zatruoMko niHzeSa karanemeM samartha hai / he mAtA ? kuMbhakarNakI bAta bhI alaga rahane do; yadi jyeSTha baMdhu AjJA deM to maiM svayaM hI vajrapAtakI taraha zatruoMko nAza karanemeM samartha huuN|" Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww __ yaha suna dA~toMse oSThako cabAtA huA rAvaNa bolA:" he mAtA ? tuma vajrake samAna kaThora mAlUma hotI ho; isI lie aise zalyako abataka hRdayameM dAbakara baiThI ho| ina indrAdi vidyAdharoMko maiM apane bhujabalase hI mardana kara .sakatA hU~ to phira zastrAstroMkI to bAta hI kyA hai ? vastutaH ye saba mere lie eka tinakeke samAna haiN| yadyapi bhujabalase hI maiM zatruoMkA saMhAra kara sakatA hU~; tathApi aisA na kara kulakramAgata vidyAkA sAdhana kara lenA pahile AvazyakIya hai / isa lie he jananI! AjJA do ki maiM apane anuja bandhuoM sahita jAkara usa nirdoSa vidyAkA sAdhana kruuN|" mAtAne putroMke mastakako cama unheM vidyA. sAdhana karaneko jAnekI AjJA dii| rAvaNa mAtApitAko praNAmakara apane anuja bandhuoM sahita 'bhIma' nAmaka vanakI aura claa| usa vanameM sote hue siMhoMke nizvAsoMse AsapAsake vRkSa kA~pate the; garviSTha kesarioMkI pU~choMkI phaTakArase pRthvI phaTI jAtI thI; ulluoMke phUtkArase vRkSa aura guphAe~ ati bhayaMkara lagate the| nAcate hue bhUtoMke caraNAghAtase parvatake zikharoMse patthara TUTa TUTakara girate the / devatAoMkobhI bhIta kara denevAle Apattike sthAnarUpa aise bhIma vanameM rAvaNane bandhuoM sahita praveza kiyaa| tapasvIke samAna jaTAmukaTako dhAraNakara, akSasUtra-mAlA-hAthameM le, zvetavastra pahina, nAsikAke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / agrabhAgapara dRSTi jamA tInoM bhAI jApa karane lage / dohI paharameM unhoMne aSTAkSarI vidyA saadhlii| phira unhoMne solaha akSarI vidyAko-jo daza hajAra jApase siddha hotI hai-siddha karaneke lie japa karanA prAraMbha kiyaa| usa samaya jaMbUdvIpakA svAmI anAhata nAmaka devatA apanI striyoM sahita aayaa| usane una tInoMko maMtra sAdhate dekhaa| usake manameM, maMtrasAdhanameM vighna DAlanekI icchA huI / isa icchAko pUrI karaneke lie usane anukala upasargakara unako kSubdha karaneke lie, apanI striyoMko bhejaa| striyA~ unake sundara rUpa yauvanako dekhakara svayameva kSubdha ho gaI; ve apane svAmIke zAsanako bhUla unake rUpa yauvanapara mugdha hogaI / unako nirvikArI, sthira AkRtivAle aura mauna baiThe dekha, kAmAMdha ho ve bolI:" are ! dhyAnameM jar3a bane hue vIro ! hamArI tarapha to jarA yatnapUrvaka dekho! hama deviyA~ bhI tumhAre vaza hogaI haiM ! aba tumheM kaunasI dUsarI siddhi cAhie ? aba vidyA siddhi ke lie kyoM yatna karate ho? aisA kaSTa sahanekI AvazyakatA nahIM hai| vidyAko tuma kyA karoge ? aba to hama sAkSAta deviyA~ hI tumheM siddha hogaI haiN| ataH he deva samAna puruSo! tInalokake sabase ramaNIya pradezoMmeM calakara tuma hamAre sAtha yathAruci krIr3A kro|" bar3I kAmanAke sAtha una yakSiNiyoMne kahA; parantu dhairSazAlI tInoM bhAI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 25 mmmmmmmmmmmmmwomainmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwm apane dhyAnase calita nahIM hue| isa lie yakSiNiyA~ bahuta lajjita huii| kahA hai ki 'tAlikA naika hastikA' ( kabhI eka hAthase tAlI nahIM bajAtI / ) bAdameM jaMbUdvIpapati yakSa svayaM vahA~ Akara kahane lagA:-" re mugdha puruSo ! tumane aisA kASTha-ceSTita kArya kaise prAraMbha kiyA hai ? jAna par3atA hai ki tumako kisI anApta pAkhaMDIne akAla mRtyupAneko yaha pAkhaMDamaya zikSA dI hai| ataH aba aise dhyAnakA durAgraha chor3a do aura cale jAo / yadi icchA ho to mujhase yAcanA karo, maiM tumheM vAMchita duuNgaa|" yakSake vacanoMse bhI unhoMne mauna tyAga nahIM kiyaa| taba yakSa krodha karake bolA:-" re mUryo ! mere samAna pratyakSa devako chor3a kara tuma dUsaroMkA dhyAna kaise kara rahe ho?" aisA kahane bAda yakSane apane vANa-vyaMtara sevakoMko bhrakuTIke izArese AjJA kI / sevaka kilakAriyA~ karate hue; vividha prakArake rUpa dhAraNa kara parvata-zikhara aura bar3I bar3I zilAe~ lAkara unake Age DAlane lge| kaI sarpakA rUpadhara, caMdanakI taraha, unase lipaTane lage; kaI siMha bana unake sAmane garjanA karane lage aura kaI rIcha, baMdara, vyAghra, bilAva Adike svarUpa banAunako DarAne lge| tobhI ve tInoM dhIra kSubdha nahIM hue / phira 1-apramANika; jisakA vacana pramANa na ho aisA / 2-vyaMtara 'jAtike deva / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / unhoMne kaiyoMko kaikasI, ratnazravA aura sUrpaNakhA banAI unheM bA~dha diyA aura unheM lejAkara unake sAmane DAla diyA / mAyAmayI ratnazravA, kaikasI Adi A~sU bahAne lage aura AkraMdana karate hue kahane lage:-" he vatso ! zikArI jaise tiryaMcoMko mArate haiM vaise hI ye nirdaya puruSa tumhAre sAmane hameM mArane laga rahe haiM, aura tuma baiThe dekha rahe ho / he dazamukha ! tU hamArA ekAnta bhakta hokara bhI kaise zAnta hai ? kaise upekSA kara rahA hai ? he putra! tU bAlaka thA taba to tUne svayameva hAra pahina liyA thaa| Aja terA vaha bhujabala aura vaha darpa kahA~ hai ? he kuMbhakarNa! hameM dInAvasthAmeM dekhakara bhI, tU vairAgiyoMkI taraha, hamArI upekSA kaise kara rahA hai ? re putra vibhISaNa! Ajataka tU eka kSaNake lie bhI hamArI bhaktise vimukha nahIM huA thA / Aja devoMne kyA terI buddhiko bhramita kara diyA hai ? " isa vilApase bhI jaba ve vicalita nahIM hue taba yakSa-kiMkaroMne una rUpadhAriyoMko mAyA-maya sira kATakara unake Age DAla diye / isase bhI jaba ve vicalita nahIM hue taba yakSa-sevakoMne mAyA raca vibhISaNa aura kuMbhakarNake sira kATa rAvaNake Age DAle aura rAvaNakA sira una donoM ke Age DAlA / rAvaNakA sira dekha una donoMko kucha krodha ho AyA / usakA kAraNa unakI gurubhakti thI; alpa svatva nahIM / paramArthake jJAtA rAvaNane usa ana Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 27 wwwwwwwwwwwwwwwwwwm rthakI tarapha kucha bhI lakSa nahIM diyA; pratyuta vizeSarUpase dhyAnameM dRr3ha hokara vaha parvatakI pratispardhA karane lgaa| usa samaya AkAzavANI huI 'sAdhu, saadhu'| isa devavANIko sunakara cakita, bhIta ho yakSasevaka tatkAla hI vahA~se bhAga gaye / usI samaya AkAzase, utarakara eka hajAra vidyAe~ dizA-vidizAoMko prakAzita karatI huI rAvaNake sAmane Akhar3I huI aura kahane lagIM-"hama tumhAre adhIna haiN|" prajJapti, rohiNI, gaurI, gAMdhArI, nabhaHsaMcAriNI, kAmadAyinI, kAmagAminI, aNimA, laghimA, akSobhyA, mana:staMbhanakAriNI, suvidhAtA, taporUpA, dahanI, vipulodarI, zubhapradA, rajorUpA, dinarAtrividhAyinI, vajrodarI, samAkRSTi, adarzanI, ajarAmarA, analastaMbhanI, toyastaMbhanI, giridAraNI, avalokinI, vanhi, ghorA, vIrA, bhujaMginI, vAriNI, bhuvanA, avaMdhyA, dAruNI, madanAzanI, bhAskarI, rUpasaMpannA, rozanI, vijayA, jayA, varddhanI, mocanI, vArAhI, kuTilAkRti, cittodbhavakarI, zAMti, kauberI, vazakAriNI, yogezvarI, balotsAhI, caMDA, bhIti, pravarSiNI, durnivArA, jagatkaMpakAriNI aura bhAnumAlinI Adi eka hajAra mahAvidyAe~, pUrva sukRtake udayase mahAtmA rAvaNako thor3e hI dinoMme siddha hogaI / saMvRddhi, jUbhaNI, sarva hAriNI, vyomabhAminI aura indrANI, pA~ca vidyAe~ kuMbha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / karNako siddha huii| siddhArthA, zatrudamanI, nirvyAghAtA aura AkAzagAminI ye cAra vidyAe~ vibhISaNako siddha huI / jaMbUdvIpake pati anAhatadevane Akara rAvaNase kSamA mA~gI / "bar3e puruSoMkA aparAdha kiyA ho to unase kSamA mA~ganA hI ( apanI bhalAIkA ) upAya hai|" pahile kiye hue vighnoMkA prAyazcitta karatA ho aisA vyakta karate hue, buddhimAna yakSane vahIM para eka 'svayaMprabha ' nagara rAvaNake lie basA diyaa| vidyA-siddhike samAcAra suna unake mAtApitA aura bandhubhaginI bhI vahA~ Aye / rAvaNAdine unakA satkAra kiyA / mAtApitAkI dRSTimeM amRtavRSTi aura bandhuvargake hRdayoMmeM AnaMda ullAsa utpanna karate hue tInoM bhAI vahIM rahane lge| phira rAvaNane chaH dinake upavAsa karake dizAoMkA sAdhana karanemeM upayogI aise caMdrahAsa nAmaka zreSTha khaDgakI sAdhanA kI / rAvaNakA maMdodarI aura anya kaI kanyAoMke sAtha byAha krnaa| usa samaya vaitADhya giripara dakSiNazreNIke AbhUSaNa bhUta 'surasaMgIta' nAmaka nagarameM 'maya ' nAmaka vidyAdhara -rAjA rAjya karatA thA / usake guNoMkI dhAma 'hemavatI' nAmaka patnI thii| usakI kUkhase eka kanyA utpanna huii| usakA nAma 'maMdodarI' thaa| jaba vaha pUrNa yauvanA huI taba maya usake yogya vara khojane lgaa| samasta vidyA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 29 mmmmmmmmmmmmmmmmmmm dhara kumAroMke rUpaguNakI jA~ca kI, magara maMdodarIke yogya eka bhI vara usakI dRSTimeM nahIM AyA / isase vaha bahuta cintita rahane lagA / eka dina usake maMtrIne kahA:-- "svAmin ! duHkha na kIjie / ratnazravAkA balI aura rUpavAna putra dazamukha kanyAke lie yogya vara hai / parvatoMmeM jaise meru vaise hI, vidyAdhara kumAroMmeM vaha sahasra vidyAoMkA sAdhaka kumAra hai; usa balIko devatA bhI calita nahIM kara sakate haiM" / mayane prasanna hokara kahA:"ThIka hai|" phira maya apane parivArako le, senAse susajjita ho mandodarI rAvaNako arpaNa karaneke lie svayaM-. prabha nagarameM gayA / pahu~caneke pahile usane apane AnekI khabara karavA dI / sumAlI Adine maMdodarIke sAtha rAvaNa-- kA saMbaMdha karanA svIkAra kara liyaa| zubha divasa dekhakara bar3e ThATake sAtha unakA vivAha-saMskAra pUrA karAyA gyaa| maya vivAhotsava samAptakara apane parivAra sahita nija nagarako calA gyaa| rAvaNa sundarI maMdodarIke sAtha AnaMdapUrvaka krIr3A karane lgaa| . ekavAra rAvaNa megharava nAmaka parvatapara krIr3A karane gayA / parvata meghoMke jhuke rahanese aisA pratIta hotA thA ki mAno vaha pA~khoMvAlA hai / vahA~ eka sarovara thaa| usakI zobhA kSIrasAgarake samAna thii| dazAnanane usa. meM apsarAke samAna rUpavAlI eka hajAra khecarakanyA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / oMko krIr3A karate dekhaa| unhoMne bhI usako dekhA / padminiyA~ jaise sUrya ko dekha kara vikasita hotI haiM vaise hI ve apane netra- padminiyoMko vikasita karatI huI, usako, pati banAnekI bhAvanA hRdayameM dhAraNakara, sAnurAga dekhane lgiiN| thor3I dera meM ve kAmase ati vyAkula ho, lajjA chor3a, rAvaNake pAsa jA kahane lagI :- " tuma hameM patnIrUpameM grahaNa karo / " unameM sarvazrI kI putrI padmAvatI, surasuMda kI putrI manovegA, budhakI kanyA azokalatA aura kanakakI putrI vidyutprabhA mukhya thIM / unake tathA dUsarI jagatprasiddha kuloMkI kanyAoMke sAtha jo ki rAvaNapara mugdha ho rahI thIM - rAgI rAvaNane gAMdharva vidhise byAha kiyaa| una kanyAoMkI rakSAke lie jo puruSa Aye the, unhoMne jAkara apane svAmiyoMse kahA ki kanyAoMko byAha kara koI lejA rahA hai / yaha suna, kanyAoMke pitAoMko sAtha le, krodhake sAtha amarasuMdara nAmaka vidyA dharoMkA iMdra rAvaNako mArane kI icchA se usake pIche daudd'aa| usako Ate dekha, saba navaur3hA kanyAe~ kahane lagIM: - he svAmI ! vimAnako zIghratAse calAo, vilaMba na karo; kyoMki akelA amarasuMdara hI ajeya hai, aura isa samaya to vaha kanaka aura budha Adi yoddhAoM sahita AyA hai, isase usako yuddhameM jItanA kaThina hai / " unake aise vacana sunakara rAvaNa ha~sA aura bolA:-" he sundariyo ! Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 31 tuma dekhogI ki sapoMke sAtha jaise garur3a yuddha karatA hai, vaise hI maiM unake sAtha yuddha karU~gA" isataraha rAvaNa kaha rahA thA ki itanehImeM, vidyAdhara rAvaNake Upara aise car3ha Aye, jaise bar3e parvatapara bAdala car3ha Ate haiN| zaktise dAruNa bane hue rAvaNane apane zastroMse unake saba zastra kATadiye phira unako nahIM mAranekI icchAse usane prasthApana nAmaka astra chor3akara sabako mohita kara diyA aura nAgapAza dvArA jAnavaroMkI taraha sabako bA~dha liyA / yaha dekha khecarakanyAoMne apane pitAoMkI prANa-bhikSA mA~gI / rAvaNane apanI priyAoMkI prArthanA svIkAra kara sabako chor3a diyaa| saba vidyAdhara apane nagaroMko cale gaye / harSita manuSyoMse argha grahaNa karate hue rAvaNane anI priyAoNsahita svayaMprabha nagarameM praveza kiyaa| kuMbhapurake rAjA ' mahodara' kI strI ' surUpanayanA' ke garbhase eka kanyA utpanna huI thii| usakA nAma 'sar3i. nmAlA ' thA / vidyunmAlAke samAna kAMtivAlI, pUrNakuMbhake samAna stanavAlI usa yuvatI taDinmAlAke sAtha kuMbhakarNakA byAha huA thaa| vaitAbya girikI dakSiNazreNImeM jyotiSapura nAmakA nagara thaa| usake rAjA 'vIra' kI patnI 'naMdavatI' ke garbhase eka kanyAkA janma huA / usa paMkaja-kamalakI zobhAko curAnevAlI paMkajanayanI, devAMganAke samAna Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / rUpavAn kanyAkA nAma 'paMkajazrI' thA / usake sAtha vibhISaNake lagna hue| caMdrake samAna tejasvI aura adbhuta parAkramadhArI, aise eka putrakA maMdodarIne prasava kiyA / usakA nAma 'indrajIta ' rakkhA gyaa| kucha kAla bItaneke bAda meghake samAna netroMko AnaMda pahu~cAnevAle ' meghavAhana ' nAmaka dUsare putrako maMdodarIne aura janma diyA / - laMkApati vaizravaNakA parAbhava; aura dIkSAgrahaNa / pitAkA vaira yAda kara vibhISaNa aura kuMbhakarNa vaizravaNAzrita laMkA rAjyameM upadrava karane lge| eka vAra vaizravaNane dUtake sAtha ratnazravAse kahalAyA ki " rAvaNake anunabaMdhu-tumhAre choTe lar3ake kuMbhakarNa aura vibhISaNako samajhAkara upadrava karanese roko / ye donoM durmadaH lar3ake pAtAla laMkAmeM rahanese, kUeke meMDakakI taraha,. apanI aura dUsaroMkI zaktiko nahIM pahicAnate haiM, isalie ve matta hokara vijayakI icchAse mere rAjyameM upadrava kiyA karate hai / maiMne bahuta dinoMtaka unakI upekSA kI hai| unako kSamA kiyA hai / he kSudra ! tU aba bhI unako na samajhAvegA to unheM aura sAtha hI tujhe bhI jahA~ mAlI gayA hai vahA~ pahu~cA dUMgA / tU hamArI zaktiko bhalI prakArase jAnatA hai|" dUtake aise vacana suna mahAmanasvI rAvaNa krodha karake bolA:-" are yaha zravaNa kauna cIja hai" jo. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / Mnamin na dUsaroMko kara detA hai, jo dUsaroMke sahArese rAjya karatA hai usako aise vacana bolate lAja nahIM AtI ? oha ! kaisI dhRSTatA hai ! tU dUta hai isalie maiM tujhako mAratA nahIM huuN| aba tU tatkAla hI yahA~se calAjA / " rAvaNake vacana suna, dUta tatkAla hI vaizravaNake pAsa gayA aura usako rAvaNakA pUrA kathana sunA diyA / krodhita rAvaNa bhI dUtake pIche hI pIche apane anujoM sahita senA lekara laMkApara car3ha gayA, aura dUta bhejakara yuddhake lie usane vaizravaNako nimaMtraNa diyA / vaizravaNa bar3I bhArI senA lekara yuddhake lie nagarase bAhira AyA / yuddhaprAraMbha huaa| thor3I hI vArameM anivArita pavana jaise vanabhUmiko bhaMga karatA hai vaise hI rAvaNane usakI senAko bhaMga kara diyaa| vaizravaNane senAkA bhaMga honA apanA hI bhaMga honA samajhA / usakA krodha bujha gayA / vaha vicAra karane lagA-kamaloMke chinna honese sarovarakI, dA~toMke TUTa jAnese hAthIkI, zAkhAoMke gira par3anese vRkSakI, maNi-vihIna alaMkArakI jyotsnA rahita caMdramAkI aura jala-hIna meghoMkI jaisI sthiti hotI hai vaisI hI sthiti zatru dvArA jisa puruSakA mAna mardita hotA hai usa puruSakI bhI hojAtI hai| aisI sthiti dhikkAra yogya hai / magara vaha mAnabhaMga puruSa yadi usa sthitimeM muktike lie yatna kare to vaha vAstavika sthAnako pA sakatA hai / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| 'stokaM vihAya bahiSNurnahi lajjAspadaM pumAn / ' ( thor3A chor3a vizeSakI icchA karanevAlA puruSa kabhI lajjAkA sthAna nahIM bntaa|) ataH maiM vahI karU~gA / aneka anarthoke mUla isa rAjyakI aba mujhe AvazyakatA nahIM hai / maiM mokSamaMdirakI dvArarUpa dIkSA grahaNa qarU~gA / yadyapi kuMbhakarNa aura rAvaNa merA apakAra karate the; parantu unhIMke kAraNase mujhe Aja sumArgakA darzana huA hai| isa lie ve mere upakArI haiN| sAvaNa merI mAsIkA lar3akA honese vaise hI merA bandhu thA; aura aba isakI kRtise bhI yaha merA bandhu hI huA hai; kyoMki yadi isakI orase aisA upakrama nahIM hotA-yadi yaha yuddhakara merI senAkA bhaMga nahIM kara detA-to aisI zreSTha buddhi mujhe kabhI nahIM sUjhatI / " aisA soca, zastrAstroMkA tyAgakara, vaizravaNane apane Apa hI dIkSA grahaNa kara lii| __ yaha khabara suna rAvaNa usake pAsa gayA aura namaskAra kara, hAtha jor3a, bolA:-" tuma mere jyeSTha bandhu ho; ataH anujake isa aparAdhako kSamA karo / he bandhu ! tuma ni:zaMka ho laMkAmeM rAjya kro| hama aura jagaha cale jaayeNge| pRthvI bahuta vizAla hai / " rAvaNakI bAta sunI; magara usI bhavameM mokSa jAne vAle mahAtmA vaizravaNane-jo ki pratimA dhAraNa kara khar3e the-kucha bhI uttara nahIM diyA / vaizravaNako nispRha huA samajha, savaNane, usase kSamA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| verir UVVVV maaNgii| phira laMkA aura puSpaka vimAnako usane apane adhikArameM kara liyaa| tatpazcAt vijayalakSmI rUpa latAmeM puSpake samAna usa puSpaka vimAnameM baiThakara rAvaNa sametagiri-sameta zikhara-para ahaMta pratimAkI vaMdanA karaneke lie gayA / vaMdanA karake nIce utarate satya rAvaNane senAkI kala kala dhvanike sAtha vanake hAthIkI garjanA sunI / usI samaya prahasta nAmaka eka pratihArIne Akara rAvaNase kahA:-" he deva ! yaha hasti ratna ApakA vAhana bananeke yogya hai / " sunakara rAvaNa vahA~ gayA aura usane usa istiko, usa vana gajeMdrako-jisake dAMta U~ce aura laMbe the jisake netra madhu, yA piMgala-dIpazikhA ke varNavAle the; jisakA kuMbhasthala zikharake samAna unnata thA; mada bahAnevAlI nadIkA jo udgamasthAna-girithA; aura jo sAta hAtha U~cA aura nau hAtha laMbA thAkrIDAmAtrase hI apane vazameM kara liyA / phira usa para savArI kI / usapara baiThA huA rAvaNa aisA mAlUma hone lagA mAno 'indra' apane airAvata hAthIpara baiThA hai| rAvaNane usakA nAma 'bhuvanAlaMkAra' rakkhA / hAthI ko hAthiyoMke sAthameM ba~dhavA rAvaNane vaha rAta vahIM vitAI / rAvaNadvArA yamarAjAkA praabhv| prAtaHkAla hI rAvaNa saparivAra sabhAmeM baiThA huA thaa| usa samaya paharedArase AjJA ma~gavAkara ' pavanavega' nAmaka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| vidyAdhara-jisakA sArA zarIra ghAva laganese jarjarita ho rahA thA-sabhAmeM gayA aura rAvaNako praNAma kara kahane lagA:--" he deva kiSkidhI rAjAke putra sUryarajA aura RkSarajA pAtAla laMkAse kiSkiMdhAmeM gaye the| vahA~ yamake samAna bhayaMkara aura prANoMko saMzayameM DAlanevAle 'yama rAjAke sAtha unakA tumula yuddha huaa| bahuta dera taka yuddha honeke bAda, yamarAjAne donoM bhAiyoMko corakI bhA~ti bA~dha liyA aura jelakhAnemeM DAla diyaa| usa jelakhAneko usane vaitaraNIvAlA naraka banAyA hai; aura donoM bhAiyoMko aura usake parivArako vaha chedana bhedana Adi naraka-yAtanA de rahA hai / he alaMghanIya AjJAdAyaka dazamukha ! tuma unako zIghra hI chur3Ao / kyoMki ve tumhAre kramAgata sevaka haiM; unakA parAbhava tumhArA hI parAbhava hai|" yaha sunakara rAvaNa bolA:-" tuma kahate ho yaha bAta bilakula ThIka hai / ' Azraya-dAtAkI durbalatAhIse AzritakA parAbhava hotA hai| mere parokSameM durbuddhi ' yama / ne mere sevakoMko, bA~dha kara kArAgrahameM DAla diyA hai| isakA pratiphala maiM usako zIghra hI duuNgaa|" phira aneka prakArakI icchAoMkA rakhanevAlA, ugra bhuja-vIryakA dhAraka rAvaNa senA lekara ' yama ' digpAla pAlita kiSkiMdhApurI para car3ha gayA / vahA~ trapupAna, zilA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / sphAlana, aura pazucheda Adi mahA duHkhadAyI sAta dAruNa naraka rAvaNane dekhe / unameM apane sevakoMko duHkha pAte dekha rAvaNane vahA~ke rakSaka paramAdhArmIkoMko-jaise garuDa sA~ko trasta karatA hai vaise-trasita-pIr3ita-kara diyA; aura una kalpita narakoMkA dhvaMsakara usameM rahe hue apane Azrita sevakoMko aura anya saba kaidiyoMko chur3avA liyA ? ' bar3e puruSoMkA Agamana kisake kaSTa nahIM miTAtA hai ?' narakake rakSaka rote cillAte, donoM hAtha U~ce kara duhAI dete, yamarAjake pAsa gaye, aura sAre samAcAra unhoMne usako sunAye / sunakara sAkSAt dUsare 'yama' ke samAna pratibhAsita hotA huA yuddha rUpI nATakakA sUtradhAra yamarAja apanI senA le krodhase lAla A~kheM karatA huA; yuddha karaneke liye nagarase bAhira aayaa| yuddha prAraMbha hogyaa| sainika sainikoMke sAtha, senApati, senApatiyoMke sAtha aura krodhI yamarAja krodhI rAvaNake sAtha juTa gaye-yuddha karane lge| 1 narakoMkI kalpanA karake aparAdhiyoMko tapAyA huA zIzA "pilAnA; pattharakI zilApara pachAr3anA; kulhAr3Ise chedana karanA Adi duHkha / 2 narakameM jaise paramAdhAmI deva duHkha dete haiM vaise hI yahA~ bhI nAma 'diyA gayA thaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3I derataka rAvaNa aura yamarAjake ApasameM bANayuddha hotA rahA / phira jaise unmatta hAthI zuNDa-daMDa-muMDarUpI daMDa-ko U~cA karake daur3atA hai vaise, hI yamarAja dAruNa daMDa lekara, bar3e vegake sAtha rAvaNapara daur3A / zatruoMko napuMsakake samAna samajhanevAle rAvaNane kSurama bANase kamalake samAna usa daMDake Tukar3e kara diye; yamarAjane rAvaNako bANoMse Dhaka diyA; rAvaNane una bANoMko aise hI naSTa kara diye jaise lobha saba guNoMko naSTa karadetA hai / phira eka sAtha bANa-varSAkara rAvaNane yamarAjako jarjara kara diyA; jaise jarA-bur3hApA-zarIrako jarjara banA detA hai / taba yamarAja saMgrAmase muha~ mor3a bhAgA aura zIghratAse rathanupurake rAjA indra vidyAdharakI zaraNameM calA gayA / ___ indra rAjAko namaskAra kara, hAtha jor3a vaha bolA:-" he prabho ! maiM aba apane yamapaneko jalAMjulI detA huuN| he nAtha aba maiM, toSase-prasannatAse, yA roSase kisI tarahase bhI yamapanA na karU~gA; kyoMki Ajakala yamakA bhI yama rAvaNa utpanna huA hai / usane narakake rakSakoMko mAra sAre nArakiyoMko chor3a diye haiM / usake pAsa kSAtra-vratarUpa dhana hai isI lie usane mujhe bhI jivita chor3a diyA hai| usane vaizravaNako jIta, laMkA aura puSpakavimAna usase le lie haiM, aura surasuMdarake samAna balI vidyAdharako bhI usane harA diyA hai|" Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| onr ranamrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr ___ yamarAjake aise vacana sunakara vidyAdhara indrako bar3A krodha AyA; vaha yuddha karaneko tatpara huA / parantu balavAna ke sAtha yuddha karanemeM bhIta, kula-maMtriyoMne, aneka prakArakI yuktiyoMse indrako samajhAkara, use yuddha karanese roka diyA / isalie yamarAjako surasaMgIta nAmake nagarakA rAjA banA indra sthanupurameM rahakara pahileke samAna hI vilAsaAnaMda-karane lgaa| idhara pUrNa parAkramI rAvaNane AdityarajAko kiSkiMdhApurIkA aura RkSarajAko RkSapurakA rAjya diyA aura phira devatAkI jaise loga stuti karate haiM vaise hI baMdhuoM aura nagarajanoMke dvArAkI huI apanI stutiko sunatA huA Apa laMkAmeM calA gyaa| indra jaise amarAvatImeM rahakara rAjya karatA hai vaise hI rAvaNa laMkAmeM rAjya karane lgaa| khara vidyAdharake sAtha sUrpaNakhA kA byAha / vAnaroMke rAjA AdityarajAkI strI 'iMdumAlinI' ke garbhase eka balavAna putra janmA / usakA nAma 'vAlI' rakkhA gyaa| ugra bhujabala dhArI 'vAlI' jaMbUdvIpakI, samudraparyaMta pradakSiNA detAthA aura sarva caityoMkI vaMdanA karatA thA / AdityarajAke do santAneM aura huI / eka lar3akA aura dUsarI lar3akI / lar3akekA nAma 'sugrIva ' thA aura lar3akIkA shriiprbhaa'| yaha sabase choTI thii| RkSa Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rajAkI patnI ' harikAMtAne ' do putra prasave | una jagataprasiddha bAlakoMke 6 nAma nala ' aura ' nIla ' the / rAjA AdityarajAne apane mahAna balavAna putra bAlIko rAjya dekara dIkSA grahaNa kI aura tapazcaraNa kara mokSako prApta kiyA / vAlIne apane hI samAna samyagdRSTi nyAyI, dayAlu aura mahAna: parAkramI, apaneH anuja sugrIvako yuvarAja banAyA apane rAjyakA uttarAdhikArI banAyA | ekavAra rAvaNa apane aMtaHpura sahita hAthIpara baiThakara, meruripara caityakI vaMdanA karaneko gayA / pIchese meghaprabha nAmaka khecarakA putra khara kAraNavaza laMkA meM AyA / usane sUrpaNakhAko dekhA / vaha usakA anurAgI bana gayA / vaha bhI usase anurAga karane lagI / khara apane Upara anurAga karanevAlI sUrpaNakhAko, haraNa karake pAtAla - laMkA meM gayA aura AdityarajAke putra caMdrodarase vahA~kA rAjya chIna svataH vahA~kA rAjA bana baiThA / rAvaNa merugirise lauTakara laMkAmeM AyA, vahA~ usane caMdranakhA - sUrpaNakhAke haraNakA samAcAra sunA / isase usako atIva krodha ho AyA, aura hAthIkA zikAra karane jAte vakta jaise kesarIsiMha vikrAla bana jAtA hai vaisI hI vikrAla mUrti dhAraNakara rAvaNa, kharakA nAza karaneke lie jAneko udyata huaa| taba maMdodarIne Akara rAvaNa se kahA:" he mAnada ! - sanmAnanIya ! itanA krodha na karo, jaga Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 41 vicAra kro| kanyA-dAna antameM kisIko denA hI thaa| phira kanyA yadi apanI icchAse kisI kulIna varako varale to isameM burA kyA hai ? yaha to ulTe acchA hI hai| ( mujhe jJAta huA hai ki sUrpaNakhA svayaM, usakI anurAgiNI hokara, usake sAtha gaI hai|) dUSaNakA putra khara vidyAdhara sUrpaNakhAke yogya vara hai / vaha parAkramI ApakA eka nirdoSa subhaTa bana sakatA hai / isalie usapara prasanna ho o; aura pradhAna puruSoMko bheja, sUrpaNakhAke sAtha usakA vyAha karavA do / pAtAla laMkAkA rAjya bhI usIko de do|" donoM anuja bandhuoMne bhI rAvaNako isI taraha smjhaayaa| rAvaNane zAnta hokara unakI bAta mAna lI aura maya va marIca nAmake do rAkSasa anucaroMko bheja, usane kharake sAtha sUrpaNakhAkA vyAha karavA diyaa| tatpazcAt pAtAla laMkAmeM raha rAvaNakI AjJA pAlatA huA, khara sUrpaNakhA sahita AnaMdase bhoga bhogatA huA dina bitAne lgaa| rAjyabhraSTa caMdrodaya kAlayogase mara gayA / usa samaya usakI patnI ' anurAdhA ' garbhiNI thii| vaha bhAga kara vanameM calI gaI / vahA~ usane, siMhanI jaise siMhako janma detI hai vaise hI eka ( puruSasiMha ) putrako janma diyA / usakA nAma 'virAdha' rakkhA / vaha bar3A hI nItimAna aura balavAna huaa| yuvAvasthA taka vaha sarva kalAsAgarako pAra kara gayA-sArI kalAoMmeM pravINa hogyaa| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / phira vaha mahAbAhu askhalita vegase pRthvIpara vicaraNa karane lgaa| vAlI aura rAvaNakA yuddha vAlIkA diikssaagrhnn| rAvaNa apanI rAjasabhAmeM baiThA huA thA / prasaMgopAta kisIne kahA ki-" vAnarezvara vAlI bar3A prauDha pratApI aura balavAna puruSa hai / " rAvaNa vAlIkI isa prazaMsAko na saha sakA; jaise ki sUrya kisI anyake prakAzako nahIM saha sakatA hai; isa lie usane vAlIke pAsa eka dUta bhejaa| dUta vAlIke pAsa gayA aura namaskAra kara usako kahane lagA:- " maiM rAvaNakA dUta hU~ / usane Apako kucha saMdeza kahalAyA hai / usane kahalAyA hai- tujhAre pUrvaja zrIkaMTha zatruoMse parAjita hokara hamAre pUrvaja zaraNAgatavatsala kIrtidhavalake zaraNameM Aye the / unhoMne unako apane zvasurapakSake samajha unakI rakSA kI thI; aura phira unase unako bahuta sneha hogayA thA; unakA viyoga unake lie asahya thA isa lie unhoMne unheM apane vAnaradvIpakA rAjya dekara yahIM rakhaliyA thaa| tabahIse apanA svAmI, sevakakA saMbaMdha hai| apane donoM vaMzoMmeM tabase aba taka kaI rAjA hogaye haiM; aura ve usa saMbaMdhako barAbara nibhAte Aye haiM / unase satrahavIM pIr3hImeM tumhAre pitAmaha kiSkidhI hue the| usa samaya mere prapitAmaha sukeza laMkAmeM rAjya karate the| unakA bhI vaisA hI saMbaMdha rahA thA / bAdameM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / www......................wwwwwwwmmmmmmm..... ..... aThArahavIM pIr3hImeM tumhAre pitA sUryarajA hue| ve yamarAjake. kaidakhAnemeM par3e the / unako maiMne chur3AyA thA aura maiMne hI unako vApisa kiSkiMdhAkA rAjA banAyA thA / isa bAtako saba loga jAnate haiN| aba tuma unake rAjyapara baiThe ho ata: ucita hai ki vaMzaparaMparAgata saMbaMdhake anusAra tuma bhI hamArI sevA kro|" dUtake aise vacana suna, garvarUpa agnike zamI vRkSa samAna, mahAmanasvI vAlIne avikArI AkRti rakha, gaMbhIrasvarameM kahA:- "rAkSasavaMzake aura vAnaravaMzake rAjAoMmeM; arthAta. tere svAmIke kulameM aura mere kulameM paraspara, akhaMDa rUpase, snehakA saMbaMdha calA A rahA hai / usako maiM bhalI prakArase jAnatA huuN| apane pUrvajoMne eka dUsareko saMpatti aura vipattimeM sahAyatA dI thii| usakA kAraNa kevala sneha thaa| svAmIsevaka bhAva nahIM thaa| he dUta ! sarvajJa deva aura sAdhuguruke sivA maiM kisI dUsareko pUjane yogya, nahIM samajhatA huuN| mere lie to ve hI pUjya haiN| tere svAmIke hRdayameM aisA manoratha kaise utpanna huA hai ? usane apane ko svAmI aura hamako sevaka samajha, Aja kula kramAMgata snehasaMbaMdhakA khaMDana kiyA hai / to bhI maiM, mitrakulameM janme hue aura apanI zaktise ajAna, tere svAmIko hAni pahu~cAnevAlI koI kriyA nahIM karU~gA; kyoMki maiM lokApavAdase-loka-niMdAse-DaratA hU~ / yadi vaha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / mujhe hAni pahu~cAnevAlI koI kriyA karegA to phira mujhe bhI usakA pratikAra avazyameva karanA par3egA / magara maiM apane pUrva-sneharUpI vRkSakA chedana karanemeM kabhI agrasara nahIM hoU~gA / he dUta ! tU yahA~se jA / usako, apanI zaktike anusAra jo kucha karanA ho karane de|" dUtane jAkara rAvaNako saba bAteM sunA dii| - dUtakI bAteM sunakara rAvaNakI krodhAgni bhabhaka utthii| vaha bar3I bhArI senA lekara kiSkiMdhA para car3ha gayA / bhujavIryase suzobhita vAlI rAjA bhI taiyAra hokara usake sAmane aayaa| doSmatAM hi priyo yuddhAtithiH khalu / ' (parAkramI vIroMko yuddhake atithi sadA priya hote haiN|) donoM daloMmeM yuddha prAraMbha hogyaa| pASANoMkA, vRkSoMkA aura gadAoMkA donoM sainya paraspara prahAra karane lge| rathoMkA,gira kara pApar3oMkI taraha cUrNa hone lagA; hAthI miTTIke piMDakI taraha TUTane lage, ghor3e kaddUkI taraha sthAna sthAnase khaMDita hone lage aura paidala, caMcA-ghAsake putale-kI bhA~ti bhUmi para girane lge| isa taraha prANiyoMkA ghAta hAte dekhakara vIra vAlIko dayA AI / vaha rAvaNake pAsa gayA aura kahane lagA:", "vivekI puruSoMke lie eka sAmAnya prANikA vadha karanA bhI anucita hai; taba hasti Adi paMcendrI prANiyoM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 45 ......... .......nommawwwwwwwwwwww kI to bAta hI kyA hai ? yadyapi zatruoMko ( haraprakArase ) jItanA yogya hai, tathApi parAkramI puruSa to nija bhujase hI zatruoMko jItanekI icchA rakhate haiM / he rAvaNa ! tU parAkramI hai aura zrAvaka bhI hai isa lie senA-yuddhako baMda kara de kyoMki aise yuddhoMmeM aneka (nirdoSa) prANiyoMkA saMhAra hotA hai; isa lie ye cira narakavAsakI prAptike kAraNa hote haiN|" vAlIne rAvaNako jaba isa bhA~ti samajhAyA taba, dharmake jAnane vAle; saba prakArakI yuddhavidyAmeM catura, rAvaNane svayameva, vAlIse yuddha karanA prAraMbha kiyA / rAvaNane vAlIpara jitane zastra calAye una sabako vAlIne apane zastroMse nirarthaka-hata-zakti kara diyA / jaise ki agnike tejako mUryakI kiraNeM kara detI haiM / rAvaNane sarpAstra aura varuNAstra Adi maMtrAstra calAye / vAlIne garuDAstra Adi zastroMse unako naSTa karadiyA / jaba sAre zastra maMtrAstra niSphala hogaye, taba rAvaNane, eka dIrghakAya bhujaMgake. samAna, 'caMdrahAsa' nAmaka khagako khIMcA; aura use U~cA kara vaha vAlIko mArane claa| usa samaya rAvaNa khaDna sahita aisA dikhAI detA thA mAno koI eka dA~tavAlA hAthI jA rahA hai; athavA mAno koI parvatakA zikhara uThAkara lejA rahA hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / jaise koI hAthI lIlAmAtrameM kisI vRkSako DAlasahita ukhAr3a DAlatA hai vaise hI vAlIne, caMdrahAsa khaDga sahita rAvaNako bAe~ hAthase uThAkara apanI bagala meM davAliyA aura phira Apa avyagratA se kSaNavAra meM, cAra samudroM sahita pRthvI kI 'parikramA deAyA / lajjAke mAre rAvaNakA sira jhuka gayA; vAlIne rAvaNako chor3a diyA aura kahA :- " he rAvaNa ! vItarAga, sarvajJa, Apta aura trailokyapUjita arihaMta ke sivA mere lie saMsAra meM koI bhI namaskArake yogya nahIM hai| tere zarIroddhata - zarIrameMse utpanna hue hue- tere usamAnako dhikkAra hai, ki jisake kAraNa tU mujhe apanA sevaka banAne kI icchA kara, isa sthitiko prApta huA hai; paraMtu maiM mere var3oM para kiye hue tere upakAroMko yAda kara, tujhe chor3a detA hU~, aura isa pRthvIkA rAjya bhI maiM tujhe detA hU~ | tU isapara akhaMDa AjJA calA aura isakA pAlana kara / yadi maiM vijayakI icchA karU~- yadi maiM isa pRthvI para adhikAra karanA cAhU~ - to phira tujhe yaha pRthvI kaise mile ? kyoMki jahA~ siMha basate haiM vahA~ hAthiyoMko kaise jagaha mila sakatI hai ? magara mujhe aba kucha icchA nahIM hai / maiM mokSa -sAmrAjyakI kAraNabhUta dIkSA grahaNa karU~gA / kiSkiMdhAkA rAjya sugrIvako detA hU~ | yaha terI AjJA pAlatA huA 'yahA~kA rAjya karegA / " itanA kaha, sugrIvako rAjya - siMhAsanApara biThA, vAlIne ... Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 47 'gaganacaMdra' munike pAsa jAkara dIkSA le lii| vividha prakArake abhigrahadhara, tapako AcaraNameM lAte hue, aura munipratimAko bhalI prakAra nibhAte hue, vAlI muni mamatArahita bana, pRthvIpara zubha dhyAnapUrvaka vihAra karane lge| jaise vRkSako puSpa, patte aura phalAdi saMpattiyA~ prApta hotI haiM, vaise hI bhaTTAraka vAlI muniko bhI anukramase aneka labdhiyA~ prApta huI / ekavAra vihAra karate hue, ve aSTApada giripara gaye aura vahA~ ve donoM bhujAe~ laMbIkara kAyotsarga dhyAna karane lge| unakI dhyAna-pratimA aisI mAlUma hotI thI ki mAno vRkSake Upara jhUle DAle hue haiM / eka mahIne taka unhoMne isI taraha dhyAnameM raha vrata kiyaa| mahIneke bAda pAraNA kiyA; phira eka mahInekA kAyotsargakara vrata kiyA / mahIneke bAda pAraNA kiyaa| isIprakAra ve mAsa kSamaNa tapa karane lge| udhara sugrIva ne apanI bahina zrIprabhAkA byAha rAvaNake sAtha kara diyA; isa byAhane mUkhate hue pUrvasneharUpI vRkSako harA karanemeM sAraNI-jaladhArA-kA kArya kiyaa| phira caMdrake samAna ujjvala kIrtivAle sugrIvane vAlIke caMdrarazmi nAmaka parAkramI putrako yuvarAja padavI pradAna kii| jisakI AjJA mAnanA sugrIvane svIkAra kiyA hai, aisA rAvaNa zrIprabhAko le laMkAmeM gyaa| anya bhI kaI vidyAgharoMkI kanyAoM ke sAtha rAvaNane jabardastIse byAha kiyaa| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / ranian ArrrrrrranAmanna rAvaNakA aSTApadagiri utthaanaa| eka vAra rAvaNa nityAloka nagarImeM, vahA~ke rAjA 'nityAloka ' kI kanyA 'ratnAvalI' ke sAtha byAha karane jA rahA thaa| mArgameM aSTApada giri aayaa| vahA~ rAvaNakA puSpaka vimAna calatA huA ruka gayA / jaise ki, durgake pAsa zatru-senAkI gati ruka jAtI hai / jaise sAgarameM laMgaroMke DAle jAnese jahAja ruka jAtA hai; jaise ba~dhajAnese hAthI ruka jAtA hai, vaise hI apane vimAnako rukA huA dekhakara, rAvaNako bahuta krodha AyA / vaha yaha kahatA huA nIce utarA ki-" kauna hai jo mere vimAnako roka kara mautakA navAlA bananekI icchA rakhatA hai ? " parvatapara use vAlI muni dikhAI diye / kAyotsarga karate hue muni aise suzobhita ho rahe the; mAno parvatase koI navIna zikhara nikalA hai / muniko apane vimAnake nIce dekhakara vaha bolA:-"re vAlI muni ! kyA aba bhI mujhapara teza krodha hai ? kyA jagatako Thagane ke lie tUne yaha vrata dhAra rakkhA hai ?-dIkSA le rakkhI hai ? pahile kisI mAyAke balase tUne mujhe uThAkara phirAyA thA; magara pIchese badalekI AzaMkA kara tUne dIkSA lelI thI / magara aba bhI maiM to vahI rAvaNa hU~; aura merI bhujAe~ bhI ve hI haiN| aba merA samaya hai; maiM tujhe tere kiyekA prati phala duuNgaa| tU mujhako caMdrahAsa khagasahita uThAkara cAroM samudroMke cakkara de Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / AyA thA, maiM tujhako, aba isa aSTApada giri sahita, lavaNa samudra meM DAla detA huuN| " aisA kaha, jaise svarga meM se girA huA vajra pRthvIko phAr3a detA hai, vaise hI pRthvIko phAr3a rAvaNa aSTApada girike nIce ghusA / phira bhujAoMke balase uddhata bane hue rAvaNane eka hajAra vidyAoMkA smaraNakara, usa durddhara parvatako uThAyA / usa samaya usake tar3atar3a zabdoMse vyaMtara trasita hue; jhala jhala zabdoMse capala bane hue samudrase pRthvatila Dhakane lagA; khar3akhar3a karake par3ate hue pASANoMse vanake hAthI kSobha pAne lage aura kar3akar3AhaTa karate hue girinitaMba ke upavana meM vRkSa TUTakara girane lage / 49 rAvaNane parvata uThAyA; ukta prakArakI sthiti prApta huii| isa bAtako aneka labdhirUpI nadiyoMko dhAraNa karane vAle - sAgara - zuddha buddhi vAle mahA muni vAlIne dekhA / ve socane lage :- " aho ! yaha durmati rAvaNa aba taka mujhase dveSa rakhatA hai; aura mere dveSake kAraNa asamayameM hI aneka prANiyoM kA saMhAra karane ko taiyAra huA hai; aura sAthahI bharatezvarake banavAe hue, isa caityakA nAza karake, bharatakSetra ke AbhUSaNarUpa isa tIrthakA bhI yaha uccheda karanekA yatna kara rahA hai / yadyapi maiM isa samaya niHsaMga hU~; maiM apane zarIra kI bhI mamatA nahIM rakhatA hU~; rAga dveSa rahita hU~; zamatA jalameM nimagna hU~, tathApi prANiyoMkI aura caityakI rakSAke lie Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana rAmAyaNa dvitIya srg| rAga dveSa kiye vinA rAvaNako thor3AsA prabodha denA AvazyakIya hai|" _aisA vicAra kara, bhagavAna vAlIne pairake aMgUThese aSTApadagirike zikharako jarAsA dabAyA / tatkAla hI usa dabAvase-jaise madhyAnhakAlameM zarIrakI chAyA saMkucita ho jAtI hai, jaise jalake bAhira kachue kA sira saMkucita ho jAtA hai vaisehI,-rAvaNakA zarIra saMkucita ho gayA; usake bhujadaMDa TUTane lage; muMhase rudhira bahane lgaa| pRthvIko rulAtA huA rAvaNa U~ce svarase rone lgaa| usI dinase usakA dUsarA nAma rAvaNa huA / usakA Arta AkraMdana-hRdayako pasIjA denevAlA ronA-suna; dayAlu vAlI munine usako chor3a diyA / ' kyoMki unhoMne vaha kArya rAvaNako kevala zikSA deneke lie hI kiyA thA, krodhase nhiiN|' rAvaNakA pazcAttApa aura vAlI munikA mokSa gamana / girike nIcese nikala, pratApahIna banA huA rAvaNa, pazcAttApa karatA huA, vAlI munike pAsa gayA aura hAtha jor3a namaskAra kara bolA:-" jo apanI zaktise ajAna haiM, jo anyAya karanevAle haiM, aura jo lobhase hAra cuke haiM, una sabameM maiM pradhAna hU~; dhuraMdhara huuN| he mahAtmA! maiM nirlajja hokara bAra bAra ApakA aparAdha karatA hU~ aura Apa zaktimAna hote hue bhI saba kucha sahate Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / haiM, aura mujhako kSamA kara dete haiM / he prabho ! aba maiM mAnatA hU~ ki pahile Apane pRthvIkA tyAga kiyA thA so mere para kRpA karake hI kiyA thaa| sAmarthyahIna honese nhiiN| magara maiM usa samaya isa bAtako nahIM samajha sakA thaa| he nAtha ! hAthIkA baccA, jaise ajJAnatAse parvatako phirAnekA prayatna karatA hai vaise hI, ajJAnatAse maiMne apanI zaktiko tolanA prAraMbha kiyA thA, parantu Aja maiM samajhA, ki ApameM aura mujhameM itanA hI aMtara hai, jitanA parvata aura balmIka meM; tathA garur3a aura gIdha pakSImeM hai / he svAmI ! mRtyumukhameM par3e huekI Apane rakSA kI mujhako prANadAna diyA / mujha apakAra karanevAle para bhI Apane upakAra kiyA, isa lie Apako maiM namaskAra karatA huuN|" isa taraha dRr3ha bhaktike sAtha vAlI munise prArthanA kara, kSamA mA~ga tIna pradakSiNA de, rAvaNane namaskAra kiyaa| vAlI munike isa mahAtmyako dekha, harSita ho, 'sAdhu' sAdhu ' kaha, AkAzameMse devatAoMne vAlI muni para puSpadRSTi kii| dubArA muniko namaskAra kara; rAvaNa parvatake mukuTa samAna bharata rAjAke banavAye hue, caityake pAsa gayA / caityake bAhira apane caMdrahAsa khaGga Adi zastra rakha; aMta:pura sahita rAvaNane aMdara jAkara RSabhAdi arhatoMkI aSTa 1 vAmalUra, kIr3oMse banAyA gayA miTTIkA Dhera / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / prakArI pUjA kI / phira mahAna sAhasI rAvaNane bhaktivaza ho, apanI nasoMko khIMca, usakI taMtrI-vINA banA, bhujavINA bajAnA prAraMbha kiyA / dazAnana ' grAma ' rAgase ramya banI huI manohara vINA bajA rahA thA; aura usakI striyA~ sAta svaroMmeM manohara stavana- stutiyA~- gA rahI thiiN| usI samaya pannagapati dharaNendra caityakI yAtrA ke lie vahA~ AyA / usane pUjA karake prabhu vaMdanA kI / pazcAta rAvaNako arhata guNamaya, dhruvaka Adi gItoMkA, manohara vINA ke sAtha gAyana karate dekha; dharaNeMdrane usako kahA:" he rAvaNa tU atoMkA bahuta hI manohara guNa gAyana kara rahA hai / yaha gAyana tU tere antaHkaraNakI bhaktise kara rahA hai; isa lie maiM tujhase saMtuSTa huA hU~ / yadyapi atoMkI bhaktikA mukhya phala mukti hai, tathApi aba taka terI saMsAra - vAsanA jIrNa nahIM huI hai, isa lie terI icchA ho so mA~ga / maiM tujhe dU~gA / " 52 dar rAvaNane uttara diyA:-- " he nAgeMdra, devoMke bhI deva zrI arhata prabhuke guNoMkI stuti sunakara Apa prasanna hue; yaha Apake hRdaya meM rahI huI svAmI bhaktikA cinha hai / magara mujhe to kisI varadAnakI AvazyakatA nahIM hai; kyoMki varadAna dene se jaise ApakI svAmI bhakti utkRSTa hotI hai, vaise hI varadAna mA~gane se merI svAmIbhakti hIna hotI hai / dharaNendrane phira kahA :- " he mAnada rAvaNa ! maiM tujhe "" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / zAbAzI detA hU~; aura terI isa nispRhatAse tujha para vizeSa tuSTa huA huuN|" itanA kaha, amogha zakti aura rUpa vikArI-svarUpa badalenavAlI-vidyA rAvaNako de, dharaNendra apane sthAnapara cale gye| rAvaNa aSTApada parvata Uparake saba tIrthaMkaroMkI vaMdanAkara, nityAloka nagarameM gayA aura vahA~se ratnAvalIkA pANigrahaNa kara, usake sahita vApisa laMkAmeM gayA / usI samaya vAlI muniko kevalajJAna utpanna huaa| sura asuroMne Akara kevalajJAnakA mahotsava kiyA / anukramase vAlI muni bhavopagrAhI' kA~kA kSaya kara, anaMta catuSTayako pA, mokSameM gye| sAhasagatikA zemuSI vidyA sAdhane jaanaa| vaitAbyagiri para jyotiSpurameM 'jvalanazikha' nAmaka vidyAdharoMkA rAjA rAjya karatA thaa| usake zrImatI nAmakI eka rANI thI / rUpa-saMpattise vaha lakSmItulya thii| usake udarase eka vizAlalocanI kanyA huI thii| usakA nAma 'tArA' rakkhA gayA thaa| 'cakrAMka' nAmaka vidyAdhara rAjAke putra 'sAhasa gati' ne ekavAra tArAko dekhA / usako dekhakara vaha ___1 nAma, gotra, vedanI aura Ayu ye cAra aghAtI karma saMsArakA ' aMta hone taka rahate haiM; isa lie inako bhavopagrAhI karma kahate haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / , tatkAla hI kAma pIDita ho gayA / isa lie sAhasagatine jvalana ziva ke pAsa manuSya bheja kara, tArAko mA~gA / usI samaya kiSkiMdhAke rAjA sugrIvakA dUta bhI tArAko. mA~gane AyA / - kyoM nahIM ? ' ratne hi bahavo'rthinaH / ' ( ratnakI saba icchA rakhate haiM / ) sAhasagati aura sugrIva, donoM hI jAtivAna, rUpavAna aura parAkramI the / isa lie jvalanazikha nizcaya nahIM kara sakA ki vaha kanyA kisako de | ataH isakA nizcaya karaneke lie usane kisI nimittajJAnIse pUchA / nimittiyAne kahA :" sAhasagati thor3I umaravAlA hai aura sugrIva dIrghA - yuvAlA hai / " yaha jAnakara jvalanazikhane sugrIva ke sAtha tArAkA byAha kara diyA / sAhasagatiko isa bAtakI khabara huI / vaha abhilASA aura viyogakI Aga se jhulasane lagA aura idhara udhara phirane lagA, magara usako kisI jagaha se bhI zAMti nahIM milI / tArAke sAtha krIDA karate hue sugrIvake " aMgada " aura jayAnaMda nAmaka do putra hue / ve diggaja - airAvata: hAthI ke samAna parAkramI the / manmatha - mathita AtmAvAlA tArAkA anurAgI sAhasa -- gati vicArane lagA - " are ! mRgake bacce ke samAna netroM .f Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 55 vAle, pake hue biMbaphalake samAna adharavAle, usa suMdarIke mukhako maiM kaba cUmUMgA ? apane hAthoMse usa ramaNIke stana kuMbhoMkA maiM kaba sparza karU~gA ? aura gADha AliMgana karake una stanoMko maiM kaba dabAU~gA? balase yA chalase kisI prakArase bhI kyoM na ho maiM usa sundarIkA avazyameva haraNa kruuNgaa|" ___ isa bhA~ti vicAra kara, rUpa badalanevAlI 'zemuSI' nAmakI vidyA sIkha, cakrAMka rAjAkA putra sAhasagati himAcalakI kSudra guphAmeM jAkara usa vidyAko sAdhaneke prayatnameM lgaa| rAvaNakA digvijayake lie prayANa krnaa| idhara rAvaNa digvijayake lie laMkAse bAhira nikalA; mAno pUrva girike taTameMse sUrya nikalA hai / anyAnya dvIpoMmeM rahanevAle vidyAdharoMko aura rAjAoMko vazameM kara, rAvaNa pAtAla laMkAmeM gyaa| vahA~ sUrpaNakhAke pati kharane vinIta, madhura vacanoM dvArA aura bheToM dvArA sevakakI bhA~ti rAvaNakI savizeSa prakArase pUjA kii| cahA~se rAvaNa indra vidyAdharako jItaneke lie claa| khara vidyAdhara bhI apanI caudaha hajAra senAle, usake sAtha ravAnA huA / sugrIva bhI apanI senA lekara, jaise vAyuke pIche agni jAtI hai vaise hI, rAkSasapati rAvaNake pIche claa| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / asaMkhya senAse bhUmi aura AkAzake madhya bhAgako U~ghatA huA samudrakI bhA~ti udbhrAMta hokara askhalita gatise rAvaNa calane lagA / Age calate hue viMdhyagiri se utaratI huI, catura kAminIke samAna revA nadI usake dRSTipathameM aaii| usa kala kala nAdinIke kinAre ha~sazreNI aisI zobhita ho rahI thI, mAno usa catura kAminIne kaTimekhalA - kaMdorA-dhAraNa kiyA hai / vizAla taTabhUmi mAno usake nitaMba the; usakI ati bhaMgura taraMgeM laharAtI huI aisI dIkha rahI thIM, mAno usakI kezarAzI vAyuse hila rahI hai / usake aMdara bAra bAra uchalatI huI machaliyA~ aisI bhAsita ho rahI thIM mAno vaha kAminI kaTAkSa pAta kara rahI hai / I 56 isa prakArakI zobhAdhAriNI revA nadIke taTapara rAvaNane par3Ava DAlA / apanI senAse ghirA huA rAvaNa, yUthase ghire hue hastipati samAna suzobhita hotA thA / revAnadIke pUrase rAvaNakI devapUjAkA plAvita honA / revA nadImeM snAna kara, do ujvala vastra pahina, manako sthira kara, rAvaNa Asanapara baiThA aura maNimaya caukIpara ratnamaya ata biMbakA sthApana kara revAke jalase biMbako snAna karA; revA vikasita kamala biMbapara car3hA; usakA pUjana karane lagA / rAvaNa isa taraha pUjA meM lIna thA, usa samaya samu Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 57 drake car3hAvakI bhA~ti akasmAt revA nadImeM bar3A bhArI pUra AyA / jala gulma-tRNagucchakI bhA~ti vRkSoMko jar3ase ukhAr3atA huA nadIke U~ce 2kinAroM para bhI phailane lgaa| AkAzataka uchalatI huI taraMgoMkI paMktiyA~ kAMTheko girAkara taTapara baMdhI huI naukAoMko paraspara TakaravAne lgii| pAtAlakI guphAke samAna kinArekI bar3I bar3I khINoMko-kinAreke khaDDoMko-jalake pUrane bhara diyaa| jaise ki udaraMbhari-peTU-ke peTako bhojana bhara detA hai / pUrNimAkI caMdra-jyotsnA jaise jyotizcakrake saba vimAnoM ko Dhaka detI hai, vaise hI usa pUrane revA nadIke aMdara jitane TApU-dvIpa-the unako cAroM taraphase Dhaka diyA / jaise mahAvAyu vegake Avartase-golacakkarase-vRkSoMke pattoMko uchAlatA hai, vaise hI usa jalake pUrane uThatI huI bar3I bar3I taraMgoMse matsyoko-macchoMko-uchAlanA prAraMbha kiyaa| ___ usa phena-jhAga-vAle aura kacarevAle pAnIke pUrane ve ke sAtha Akara, rAvaNakRta ahaMta pUjAko plAvita kara diyaa| pUjAkA bhaMga honA, ziracchedakI-sira kaTanekIpIr3Ase bhI usako jyAdA duHkhadAyI huaa| vaha krodhake sAtha AkSepa karatA huA bolA:-" are! yaha kauna vinA kAraNa vairI banA hai, ki jisane isa durnivAra jalake samUhako ahaMtakI pUjAmeM vighna DAlaneke lie chor3a diyA Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / hai ? kyA vaha jala chor3anevAlA koI mithyAdRSTi hai ? koI vidyAdhara hai ? yA koI sura hai ? yA koI asura hai ?" rAvaNakA sahasrAMzuko harAnA; sahasrAMzukA dIkSA grahaNa krnaa| usIsamaya kisI vidyAdharane Akara rAvaNase kahA:"he deva ! yahA~se Age thor3I dUra para eka mAhISmatI nAmakI nagarI hai / vahA~ mUryake samAna tejasvI sahasrAMzu, nAmakA mahA parAkramI rAjA rAjya karatA hai / eka hajAra rAjA usakI sevA karate haiN| usane jalakrIDAkA AnaMda karaneke lie, revAke jalako, setu bA~dhakara, roka liyA hai| 'kimAsAdhyaM mahaujasAM / ' (bar3e parAkramI vIroMke lie kyA asAdhya hai ?) hAthI jaise hathaniyoMke sAtha krIDA karatA hai, vaise hI sahasrAMzu apanI eka hajAra rANiyoMke sAtha sukha pUrvaka krIDA kara rahA hai; aura lAkhoM vIra kavaca pahina, hathiyAroMse susajjita ho, revA nadIke donoM kinAroMpara rakSAke lie. phira rahe haiM / aparimita parAkramI usa rAjAkA aisA apUrva aura adRSTapUrva teja hai, ki usako kisI rakSakakI bhI AvazyakatA nahIM hai / usake sainika to kevala zobhAke lie-yA karmakI sAkSIke lie hI haiN| jaba vaha parAkramI rAjA jalakrIDA karate hue pAnI para jorese hAthoM ko pachAr3atA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 59 wwwwwwwwwww.ammmmmmmmmwww.no wwwwwwwwwwwwwwww hai, usasamaya jaladevatA kSubdha ho jAte haiM; aura jalajantu palAyana kara jAte haiM / hajAroM striyoMke sAtha krIDA karake usa rAjAne aba usa jalako chor3a diyA hai, isalie usa jala pUrane pRthvI aura AkAzako plAvita karate hue vegase Akara uddhatAke sAtha tumhArI isa devapUjAko bhI bhigo diyA hai| bahA diyA hai| vaha dekho usa rAjAkI striyoMkA nirmAlya padArtha taira rahA hai, vaha mere kathanako puSTa karatA hai, vaha usake jala-krIDAkI nizAnI hai|" usakI aisI bAteM suna, rAvaNake hRdayameM adhika krodhAgni bhabhaka uThI; jaise ghRtAhutise agni vizeSarUpase jala uThatI hai| vaha bolA:- " are ! marane ke icchuka usa rAjAne, kAjalase jaise devadUSya vastra dUSita hotA hai vaise, apane aMgase revAke jalako dUSita karake merI devapUjAko bhI dUSita kara diyA hai / isalie he rAkSasa subhaTo! jAo aura machuvA-macchImAra-jaise macchIko pakar3a lAtA hai, vaise hI usa vIra, mAnI rAjAko bA~dhakara tatkAla hI merepAsa le aao| rAvaNakI AjJA sunate hI rAkSasavIra nadIke kinAre kinAre daur3ane lage; ve aise zobhate the mAno revA nadIkA ugra pravAha baha rahA hai| unake vahA~ pahu~canepara, jaise navIna dUsare hAthiyoMke sAtha hAthI yuddha karate haiM, vaisehI sahasrAMzuke sainika vIra una rAkSasavIroMke sAtha yuddha karane lge| megha jaise oloMse Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| aSTApadako kaSTa pahu~cAtA hai,vaisehI nizAcara AkAzameM rahakara, vidyAdvArA unako mugdha kara, kaSTa pahu~cAne lage / apane sainikoMko pIr3ita hote dekha krodhake mAre sahasrAMzuke oSTha kA~pane lge| vaha hAthake izArese apanI striyoMko AzvAsana detA huA revA nadIse bAhira nikalA; jaise ki gaMgAnadIse airAvata hAthI nikalatA hai / bAhira Akara aura dhanuSakI cApa car3hA kara, vaha bANa-varSA karane lgaa| usa mahAbAhukI bANavarSAse rAkSasa vIra ghabarAkara titarabittara ho gaye; jaise ki jorakI havAke calanese rUI ur3a jAtI hai / ___ apane sainikoMko parAsta ho, vApisa lauTate dekha, rAvaNa krodhita huA aura bANoMkI varSA karatA huA sahasrAMzukI ora claa| donoM vIra krodhapUrvaka, ugra aura sthira ho kara nAnA bhA~tike zastroMse bahuta derataka yuddha karate rahe / antameM bhujavalase, sahasrAMzuko jItanA asaMbhava samajha, rAvaNane vidyAdvArA usako mohitakara hAthIkI taraha pakar3a liyA / usa mahA vIryako jItanepara bhI, apane Apako vijetA samajhanepara bhI, usako bA~dha lene para bhI usakI prazaMsA karatA huA, rAvaNa nirabhimAnI ho usako apanI chAvanImeM lAyA / rAvaNa harSita hotA huA. sabhAmeM Akara baiThA hI thA ki usI samaya "zatabAhu" nAmaka cAraNamuni AkAzameMse utarakara sabhAmeM Aye / meghake jaise mayUra-mora jaise bAdaloMkA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| .runnao svAgata karatA hai vaise hI rAvaNa tatkAla hI siMhAsanase utara, mANimaya pAdukAkA parityAgakara unakA svAgata karaneko gayA aura unako arhata prabhuke gaNadhara samAna samajhatA huA, pA~ca aMgoMse bhUmiko sparzakara vaha unake caraNoMmeM pdd'aa| phira usane muniko, Asana de baiThaneke lie nivedana kiyaa| mUrtimAna vizvAsake samAna, jagatako AzvAsana denemeM bandhuke samAna ve muni rAvaNako kalyANa kI mAtAke samAna 'dharmalAbha' rUpI Azisa dekara Asanapara baiThe / rAvaNa bhI namaskArakara unake sAmane pRthvIpara baiTha gyaa| __ pIche rAvaNane hAtha jor3akara munise AgamanakA kAraNa pUchA / nirdoSa vANIse munine kahA:-" maiM mAhISmatIkA zatabAhu nAmaka rAjA thaa| ekavAra, siMha jaise Agase DaratA hai, vaise hI maiM bhI saMsAra-vAsase Dara gayA / isa lie maiMne, apane putra sahasrAMzuko rAjya de, mokSamArgameM jAneke lie rathake samAna, isa cAritrako grahaNa kara liyaa|" muni itanA hI bole the ki rAvaNane sira jhukA kara pUchA:-"kyA yaha mahAbhuja ApakA putra hai ? " munine svIkAra kiyaa| rAvaNa phira bolA:-"maiM digvijayake lie phiratA huA isa revA nadIke taTapara AyA aura yahIM par3Avakara, vikasita kamaloMse prabhukI pUjAkaranemeM tanmaya ho, ekAgra cittase dhyAna karane lagA / aisehImeM Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / Apake putrane apane zarIrase dUSita kiye hue jalako chor3akara merI pUjAko bhaMga kara diyaa| isase mujhako krodha AyA aura maiM use pakar3a lAyA / parantu aba maiM yaha mAnatA hU~ ki usa mahAtmAne yaha kArya ajJAnameM kiyA hogA; kyoMki ApakA putra jAna bUjhakara kabhI bhI isa bhA~ti arhatakI AzAtanA nahIM kara sakatA hai|" itanA kaha rAvaNa sahasrAMzuko vahA~ lAyA / lajjAse sira jhukAe hue usane muni, pitAko praNAma kiyaa| rAvaNane kahA:-" he sahasrAMzu ! Ajase tuma mere bhAI ho / aura ye muni jaise tumhAre pitA haiM vaise hI mere bhI pitA haiM / ataH tuma jAkara apane rAjyapara adhikAra calAo aura dUsarI pRthvI bhI grahaNa karo / hama tIna bhAI haiN| rAjyalakSmIke aMzako bhoganevAle Ajase tuma bhI hamAre cauthe bhAI hue|" itanA kaha, rAvaNane sahasrAMzuko chor3a diyA / usane kahA:-" mujhe isa rAjyakI aura isa zarIrakI aba bilakula icchA nahIM hai / maiM to pitAne, saMsArako nAza karanevAle jisa vratako grahaNa kiyA hai-jisakA Azraya liyA hai-usI vratako grahaNa karU~gA-usIkA Azraya la~gA / yaha sAdhuoMkA mArga nirvANako dene vAlA hai|" Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAAMAN NARANAMANA. rAvaNakA digvijy| ~~mmmmmm aisA kaha, apanA putra rAvaNako sauMpa usa carma zarIrI* sahasrAMzune apane pitAke pAsase dIkSA grahaNa kara lii| mitratAke kAraNa usane apane dIkSA grahaNa karaneke samAcAra ayodhyAke rAjAke pAsa bhI bheje| ayodhyApati anaraNya vicArane lagA-mere aura mere mitrake ApasameM yaha bAta huI thI ki hama donoM eka hI sAtha dIkSA leMge / usane dIkSA lI mujhako bhI aba vahI mArga grahaNa karanA caahie|" ataH usa dRr3ha nizcayIne bhI apane putra dazarathako ayodhyAkA rAjA banA, dIkSA lelii| . yajJoMmeM pazu homanekI pravRtti kaise huI ? rAvaNa, zatabAhu aura sahasrAMzu muniko vaMdanAkara, saha. srAMzuke putrako mAhISmatIkI gaddI para biThA; digvijayakI yAtrAke lie AkAza mArgase ravAnA huaa| usI samaya lakar3iyoMkI mArase jarjarita banA huA nArada 'anyAya ! anyAya !' pukAratA huA rAvaNake pAsa AyA aura kahane lagAH - . "he rAjA ! rAjapura nagarameM 'maruta' nAmakA rAjA hai / vaha duSTa brAhmaNoMke sahavAsase mithyA dRSTi hokara yajJa karatA hai / usa yajJameM homaneke lie brAhmaNoMne kaI pazu bA~dhakara ma~gavAe haiN| una niraparAdhI pazuoMkI bilabilAhaTa maiMne sunii| mujhako dayA AI / maiM AkAzase utara * usI bhavameM mokSa jAnevAlA; aMtima zarIravAlA / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jaina ganAyaNa dvitIya varga / kara maruta rAjAke pAsa gayA aura usase maiMne pUchA:"tuma yaha kyA kara rahe ho ?" marutane uttara diyA, - "brAhmaNoMke kathanAnusAra yaha yajJa hotA hai / antarvedImeM devatAoM kI tRpti ke lie pazu homanA mahA dharma hai; yaha svargakA hetu batAyA gayA hai / isa lie Aja maiM bhI ina pazuoM ko homakara yajJa pUrA karU~gA / " ALFAAAAAA maiMne usase kahA, " yaha zarIra vedI haiM, AtmA yajamAna haiM, tapa agni hai, jJAnavrata hai, karmasamidha haiM, krodhAdi kaSAyeM pazu haiM, satya yajJastaMbha hai, sarva prANiyoMkI rakSA dakSiNA haiM aura jJAna, darzana cAritra- ye tIna ratna tIna deva (brahmA, viSNu aura maheza ) haiM / yaha veda- kathita yajJa, yadi yoga vizeSase kiyA jAya to muktikA sAdhana hotA hai| jo loga rAkSasake samAna bana, chAga- bakarA - Adi prANiyoMko mArakara yajJa karate haiM, ve maranepara ghora narakameM jAte haiM; aura cirakAlataka duHkha bhogate haiM / he rAjA ! tuma uttama vaMzameM utpanna hue ho; buddhimAna aura samRddhivAna ho; isa lie zikAriyoMke karane yogya isa pApamaya kArya se mu~ha mor3o / yadi prANiyoMke vadha hI se svarga milatA ho to thor3e hI dinoMmeM yaha sArA jIva loka khAlI hojAya / " merI bAteM suna, yajJakI Agrake samAna, sAre brAhmaNa krodha se bhabhaka uThe aura hAthameM lakar3iyA~ lekara mujhako mArane lage / maiM vahA~se bhAgakara, nadIke pUrameM par3A huA 1 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / manuSya jaise dvIpako pAkara zAMta hotA hai vaisehI, tumhAre pAsa Akara zAnta huA huuN| he rAvaNa! tumhAre pAsa Anese merI to rakSA huI, magara una narapazuodvArA yajJameM home jAnevAle pazuoMkI vahA~ kauna rakSA karegA ? isalie tuma calakara unheM bcaao|" nAradake vacana suna, apanI A~khoMse saba bAteM dekhanekI icchA kara, rAvaNa vimAnameMse utarA aura yajJamaMDapameM gyaa| maruta rAjAne usakI, paira dho, siMhAsanapara biThaga, pUjA kii| rAvaNa krodha karake bolA:-"tuma narakake abhimukha hokara, aisA yajJa kyoM karate ho ? tIna lokake hitakartA sarvajJa puruSoMne ahiMsAmeM dharma batAyA hai| phira pazu hiMsAtmaka yajJase dharma kaise ho sakatA hai ? isa yajJase yaha loka aura paraloka donoM bigar3ate haiM / isalie yaha yajJa mata kro| yadi karoge to isa lokameM tumheM mere rAjyake kArAgRhajelakhAne meM rahanA par3egA aura paralokameM narakavAsa bhoganA pdd'egaa|" maruta rAjAne yajJa karanA chor3a diyA / sAre jagatako bhayabhIta karanevAlI rAvaNakI AjJAko nahIM mAnanekA sAhasa kauna kara sakatA thA ? usakI AjJA alaMghanIya thii| tatpazcAta rAbaNane nAradase pUchA:-" aise pazuvadhAtmaka yajJa kabase prAraMbha hue haiM ?" nArada bolA:-" cedIdezameM Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| zuktimatI nAmaka eka prasiddha nagarI hai / usako cahuMorase sakhike samAna zuktimatI nAmakI nadIne ghera rakkhA hai| usameM uttama AcaraNavAle aneka rAjA hogaye / bAdameM munisuvratasvAmIke tIrthameM abhicaMdra nAmakA rAjA huA / vaha sAre gata rAjAoMse zreSTha rAjyakartA huA / usake vasu nAmakA putra huaa| vaha mahAna buddhimAna aura satyavaktA thaa| bacapanameM maiM, vasu aura guru-putra parvata tInoM 'kSIrakadaMva guruke pAsa par3hate the / eka vAra rAtrike samaya, .abhyAsake zramase thaka kara, hama tInoM chatapara so rahe the| usa samaya do cAraNa muni AkAzamArgase, bAteM karate hue, jA rahe the ki-" ina tInoM vidyArthiyoMmeMse eka svargameM jAyagA aura do narakameM jAya~ge / " yaha bAta hamAre gurune sunI / unako duHkha huA / ve socane lage ki, mere samAna guruke hote hue bhI do ziSya narakameM jAya~ge ! daivakI gati vicitra hai|" guruke hRdayameM yaha jAnanekI icchA huI ki, kauna narakameM jAyagA aura kauna svargameM jAyagA; isalie unhoMne dUsare dina hama tInoMko bulAyA; eka ATekA murgA banAkara hameM diyA aura kahA,-" jahA~ koI na dekhe vahA~ le jAkara tuma isako mAra aao|" hama tInoM vahA~se cle| casu aura parvatane, nirjana sthAnameM jAkara, apanI Atmagatike anusAra ATeke murgoM ko mAra ddaalaa| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / maiM, nagarake bAhira ekAnta sthAnameM jAkara, dizA vidizAoMko dekhatA huA, socane lagA,-gurune isa viSayameM AjJA dI hai ki-jahA~ koI dekhatA na ho aisI jagahameM lejAkara murgeko maarnaa| magara yahA~ to murgA svayaM dekhatA hai, maiM dekhatA hU~, khecara dekhate haiM, lokapAla dekhate haiM aura jJAnI bhI dekhate haiM / aisI jagaha to kahIM bhI nahIM hai, jahA~ koI nahIM dekhatA ho / isase gurukI AjJAkA tAtparya aisA jAna par3atA hai ki, murgeko na maarnaa| hamAre pUjya guru to dayAlu haiM; ve sadA hiMsAse dUra rahanevAle haiN| unhoMne hamArI buddhikI parIkSAke lie hI aisI AjJA dI hai|" aisA soca, maiM guruke pAsa lauTa gayA aura murgeko nahIM mAranekA hetu guruko sunA diyA / gurune socA, yahI ziSya svargameM jAyagA / pazcAta gurune zAbAzI dekara merA gaurava kiyA aura mujhe galese lgaayaa| thor3I derake bAda vasu aura parvata bhI Agaye / unhoMne kahA,-"hamane koI nahIM dekhe aisI jagahameM lejAkara murgeko mAra DAlA hai / " gurune unako dhikkArA aura kahA:-"re pApiyo ! svayaM tuma dekhate the; aura Upara khecara Adi dekhate the phira tumane murgeko kaise mAra DAlA ?" .. guruko unake kRtyase bar3A hI duHkha huaa| unhoMne Age par3hAnA baMda kara diyaa| unhoMne socA,-" vasu aura parvatako par3hAnemeM maiMne jo prayAsa kiyA vaha vyartha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / huA / sthAna bhedase jaise jala motI bhI hotA hai aura lavaNa bhI hotA hai, vaise hI gurukA upadeza bhI pAtrake anusAra hI pariNamana hotA hai / parvata merA pyArA putra hai aura vasu mujhe putrase bhI adhika pyArA hai / ye hI donoM jaba narakameM jAnevAle haiM, taba phira gharameM rahanese mujhe kyA prayojana hai ?" aise nirveda dazA-vairAgya-prApta kara gurune dIkSA le lii| unakA sthAna parvatane liyA / vaha vyAkhyAna karanemeM, par3hAnemeM bahuta hI nipuNa thA / gurukRpAse zAstroMmeM nipuNa ho kara, maiM bhI apane sthAnako calA gyaa| rAjAoMmeM caMdrake. samAna abhicaMdra rAjAne samaya Ane para dIkSA grahaNa kara lI / lakSmIse vAsudevake samAna suzobhita honevAlA vasu apane pitAkI gaddI para baiThA / vaha pRthvImeM satyavaktAke. nAmase prasiddha hogayA / usa khyAtiko akSuNNa rakhaneke. lie vaha hamezA satya hI bolatA thaa| ___ eka vAra vidhyAgirikI sthalImeM koI zikArI zikAra khelaneko gayA / usane mRgake Upara bANa chor3A, magara vaha bIcahImeM raha gayA / bANake, bIcahImeM, skhalita ho jAnekA kAraNa jAnaneko vaha vahA~ gyaa| usane vahA~ para AkAzake samAna nirmala eka sphaTika zilA dekhI; zilAse usakA sparza huaa| isase usane socA-caMdramAkI chAyA jaise bhUmi para par3atI hai, vaise hI kisI dUsare sthAnameM carateM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / hue mRgakI chAyA isa zilAmeM par3I hai aura usako dekhakara maiMne bANa chor3A hai / kyoM ki vinA sparzake isa zilAkA honA koI nahIM jAna sakatA hai| aisI uttama zilA to vasu rAjAke yogya hai| usane yaha bAta jAkara, vasu rAjAko, ekAntameM, khii| vasu rAjAne prasanna hokara, vaha zilA apane yahA~ ma~gAlI aura usa zikArIko bahutasA dhana diyaa| - vasu rAjAne gupta rItise usa zilAkI eka Asana"vedI banavAI phira usako sadaiva gupta rakhaneke lie usane vedI banAnevAle kArIgaroMko makhA DAlA / kAraNa 'nAtmIyAH ksycinnRpH|' ( rAjA kisIke nahIM hote) bAdameM usa vedI para cedI dezake rAjAne apanA siMhAsana rakkhA / vedI kisIko dikhAI nahIM detI thI, isa lie abudha-ajJAna-loga samajhane lage ki, rAjAke satyake prabhAvase, Asana adhara raha rahA hai aura satya bolaneke prabhAvase hI saMtuSTa hokara, devatA vasu rAjAke pAsa rahate haiM-usakI sevA karate hai / isa prakArase cAroM tarapha usakI prazaMsA hone lagI / isa prazaMsAse bhIta hokara, aneka rAjA usake vazameM Agaye / kAraNa 'satyA vA yadi vA mithyA prasiddhi yinI nRNAm / ' 1 siMhAsana rakhanekI vedikA (cabUtarA) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / (saccI yA jhUThI, cAhe jaisI hI prasiddhi manuSyoMko jaya dilAyA karatI hai|) eka bAra phiratA huA, maiM usa nagarImeM calA gyaa| vahA~ maiMne parvatako, apane buddhimAna ziSyoMko. RgvedakA pATha par3hAte hue, dekhA / usameM 'ajairyaSTavyaM / zabda AyA / usakA usane artha kiyA- 'bakarese yajJa karanA' yaha sunakara maiM usake pAsa gayA aura bolA:"bhAI ! tU bhrAMtise aise kyA kaha rahA hai-bhUlase galata artha kyoM batA rahA hai ? gurujIne hama logoMko 'aja' zabdakA artha batAyA hai, tIna varSakA purAnA dhAnya-aisA dhAnya jo bonese nahIM uge / ' aja' zabdakI vyutpatti bhI isI tarahase hai-' na jAyate iti ajAH / jo utpanna nahIM hote ve aja kahalAte haiM / isa prakArase apane gurune jo vyAkhyA batAI thI usako tU kisa hetuse bhUla gayA hai ?" parvatane uttara diyA:-" mere pitAne ' aja' zabdakA artha kabhI aisA nahIM batAyA thaa| unhoMne to ' aja' zabdakA artha bakarA hI batAyA thaa| aura nighaMTu koSameM bhI -- aja' zabdakA artha aisA hI hai.|" maiMne kahA:-" zabdoMke arthokI kalpanA mukhya aura gauNa aise do prakArase hotI hai / gurune yahA~ gauNa artha batAyA thaa| guru sadaiva dharmakA hI upadeza karanevAle hote haiM; aura jo vacana dharmAtmaka hote haiM, ve hI veda kahalAte Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya | haiM / isa lie he mitra ! ina donoM bAtoMko anyathA kara, tU kyoM vRthA pApa upArjana karatA hai ? " 71 parvata AkSepa karatA huA bolA :- " are nArada! gurune ' aja ' zabdakA artha bakarA hI batAyA thA; to bhI tU guruke upadezakA aura zabdake arthakA ullaMghana kara, dharma upArjana karanekI icchA karatA hai ? loga daMDake bhaya se mithyAbhimAnavAlI vANI nahIM bolate haiM, magara tU bola rahA hai / isa lie hamako aisI zarta karanA. cAhie ki, apanA pakSa samarthana karanemeM jo mithyA Thahare usakI jIbha kATa dI jAya / isakA phaisalA deneke lie hameM apane sahAdhyAyI vasu rAjAko niyata karanA caahie|" maiMne usakI bAta svIkAra kara lI / kyoM ki ' na kSobhaH satyabhASiNAm / ' ( satyavAdiyoM ke hRdayoM meM kabhI kSobha nahIM hotA hai | ) parvatakI mAtAko isa pratijJAkI khabara huI / usane apane putrako ekAntameM bulAkara kahA :- " he putra ! maiM jhADU de rahI thI | tere pitA tumako par3hA rahe the / usa samaya maiMne sunA thA / unhoMne ' aja ' zabdakA artha tIna varSakA purAnA dhAnya hI batAyA thaa| isa lie garva karake tUne jinhA chedanekI jo zarta kI hai vaha acchI nahIM hai / kAraNa 'avimRSya vidhAtAro, bhavanti vipadAM padam / (vinA vicAre jo kArya karate haiM ve vipattimeM pha~sate haiM / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| wwwmmmmmmmm parvatane uttara diyA:--" he mAtA ! aba to maiM pratijJA kara cukA huuN| vaha anyathA nahIM ho sktii|" - putrakI bhAvI vipattikA vicArakara, parvatakI mAtA vyAkula ho, vasu rAjAke pAsa gaI / kAraNa . 'putrArthe kriyate na kim / ' (putra ke lie prANI kyA nahIM kara sakatA hai / ) parvatakI mAtAko dekhakara, vasurAjAne kahA:-" Aja tumhAre darzana honese, maiM samajhatA hU~ ki mujhe sAkSAta kSIra kadaMbaguruke hI darzana hue haiM / kaho, maiM tumhArA kyA kArya kara dUM ? Apake kyA bheTa karU~ ?" / ___ vaha bolI:-"he rAjA ! mujhe putrakI bhikSA do / putra vinA dhanadhAnya mere kisa kAmake haiM ?" vasune kahA:-" mAtA ! tumhArA putra parvata mere lie 'pAlanIya hai; pUjanIya hai / veda kahate haiM ki-guruke samAna hI guru-putra ke sAtha bhI vartAva karanA cAhie / he mAtA ! asamayameM roSa dhAraNa karanevAle kAlane Aja kisakA khAtA nikAlA hai ? mere bhAI parvatako kauna mAranA cAhatA hai ? kaho tuma Atura kaise ho rahI ho ?" / : parvatakI mAtAne, nArada aura parvatake bIcameM jo vArtAlApa huA; parvatane jo pratijJA kI vaha saba kucha kaha sunAyA aura kahA:--he vatsa! apane bhAI parvatakI rakSAke lie . Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / ' aja' zabdakA artha tU bakarA karanA / kyoMki bar3e puruSa 'jaba apane prANa arpaNa karake bhI, dUsarekA upakAra karate haiM; phira ve vacanase to kyoM na kareMge ?" , vasu rAjAne kahA:--" mAtA ! maiM jhUTha kyoM bolUM ? . 'prANAtyaye'pi zaMsati, nAsatyaM satyabhASiNaH / ' . (satyavAdI puruSa prANoMkA nAza honepara bhI mithyA bhASaNa nahIM karate haiN|) pApase Darane vAle puruSake lie jaba kisI tarahakA bhI jhUTha bolanA anucita hai, to phira guruke vacanako anyathA karanevAlI mithyA sAkSI maiM kaise dU~ ?" mAtAne kahA:--" yA to tU guru putrake prANa rakha, yA satyakA Agraha rakha / donoM nahIM rakkhe jA skeNge|" vasune guruke putrakA prANa bacAnA svIkAra kara liyaa| parvatakI mAtA prasanna hotI huI apane ghara calI gii| phira maiM aura parvata donoM vasu rAjAkI sabhAmeM gye| sabhAmeM, madhyastha guNoMse suzobhita aura sat va asat vAda rUpI kSIra aura jalakA bheda karanemeM haMsa samAna, vijJa puruSa ekatrita ho rahe the / AkAzake samAna nirmala sphaTika zilAkI vedIpara rakkhe hue siMhAsanapara, vasu sabhApati banakara baiThA thaa| vaha aisA zobhita horahA thA, jaise AkAzameM caMdramA zobhatA hai| maiMne aura parvatane 'aja' zabdakA, apane apane pakSake Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina rAmAyaNa dvitIya srg| wimmmmmmmmmmmmmmm anusAra artha karake batAyA aura kahA:-" he satyavAdI ! inameMse satya artha kaunasA hai so btaao|" usa samaya anyAnya vRddha vinoMne rAjAse kahAH-"he rAjA ! yaha vivAda to tumhAre hI Upara hai / pRthvI aura AkAzake vIcameM jaise sUrya sAkSI hai, vaise hI ina donoMke bIcameM tuma sAkSI ho / ghaTa Adi jo daza divya haiM, ve satyake AdhAra rahe hue haiM / satyase megha barasatA hai aura. satyatAse hI devatA siddha hote haiM / he rAjA! tumhIse yaha sArA loka satyameM rahA huA hai| isa lie isa viSayameM tumase hama vizeSa kyA kaheM ? ataH jo bAta tumhAre satyavratake yogya ho vahI kho|" __ aisI bAteM sunanepara bhI apanI satya-vaktApanakI prasiddhikI kucha paravAha na kara, vasurAjAne kahA:-"gurune 'aja' zabdakA artha bakarA batAyA thA / " __vasu rAjAke aise asatya vacana sunakara, vahA~ rahe hue devatA bar3e krodhita hue| unhoMne kupita hokara vasukI, sphaTikazilAkI banI huI Asana vedIko tor3a ddaalaa| tatkAla hI vasurAjA, narakameM jAneko prasthAna karatA ho aise, bhUmi para jA girA / devatA vitADita vasurAjA marakara ghora narakameM gyaa| 1-jala, agni, ghar3A, koSa, viSa, mAyA, cAvala, phala, dharma aura putrako sparza karanA / ye dasa divya kahalAte haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww www vasuke ATha putra 'pRthuvasu, citravasu, vAsava, zakra, vibhAvasu, vizvAvasu, sura aura mahAsura' kramazaH rAjyasiMhAsanapara baiThe / magara devatAoMne una sabako kupita hokara mAra DAlA / isalie vasukA navamA lar3akA 'suvasu' vahA~se bhAgakara nAgapura gayA, aura dasavA~ 'vRhaddhvaja' mathurAko calA gyaa| nagaravAsiyoMne parvatako, dillagI ur3Akara, tiraskArakara, nagara bAhira nikAla diyaa| usako vanameM 'mahAkAla nAmaka rAkSasane Azraya diyaa| . mahAkAla asurakI utptti| rAvaNane pUchA:-"mahAkAla asura kauna thA ?" nAradane isa tarahase usakI kathA kahanA prAraMbha kiyA:___"cAraNa yugala nAmakA eka nagara hai / vahA~ 'ayodhana' nAmakA eka rAjA ho gayA hai / usake 'diti' nAmakI strI thii| isakI kUkhase 'sulasA ' nAmaka eka rUpavatI. kanyA utpanna huI thii| ayodhana rAjAne usakA svayaMvara raca, . saba rAjAoMko AmaMtraNa diyA / rAjA Aye / unameM 'sagara' nAmaka rAjA sabase vizeSa parAkramI thaa| usakI AjJAse maMdodarI nAmakI eka pratihArI-chaliyA-strI bArabAra ayodhana rAjAke AvAsameM-mahaloMmeM-jAyA karatI thii|" ___ ekavAra ditirANI kumArI sulasAke sAtha apane anta:purake bAgIcemeM baiThI huI thii| maMdodarI bhI usa samaya vahA~ jA pahu~cI / magara mAtA putrIkI bAteM sunaneke lie vaha vRkSa,latAoMkI Ar3ameM chipagaI / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / ditine sulasAse kahA:-" vatse ! terA svayaMvara hai / magara mere hRdayameM eka bAtakA zalya hai / usa zalyakA nivAraNa karanA tere hI hAthameM hai / ataH prAraMbhase vaha bAta kahatI hU~ / tU dhyAna lagAkara suna / " - "zrI RSabhadeva svAmIke bharata aura bAhubali do putra hue| donoMke 'sUrya' aura 'soma ' kramazaH do putra , hue| yehI donoM mukhya vaMzadhara haiM-inhIM donoMke nAmase vaMza calate haiN| somake vaMzameM merA bhAI 'tRNabindu' huA hai aura tere pitA ayodhanane sUryavaMza janma liyA hai / ayodhana rAjAkI bahina satyayazAke lagna tRNabiMduke sAtha hue haiM / usakI kUkhase 'madhupiMga' nAmakA eka putra * janmA hai / he sundarI ! usI madhupiMgako maiM tujhe denA cAhatI hU~; aura tere pitA tujhe, svayaMvarameM Aye hue kisI bhI rAjAko-jisako tU pasaMda karegI-denA cAhate haiN| svayaMvarameM tU kisako varegI so maiM nahIM jAna sakatI / isI lie mere hRdayameM bhArI duHkha paidA ho rahA hai| isa duHkhako miTAne ke lie tU mere sAmane kabUla kara ki, tU svayaMvara maMDapameM mere bhrAtRja ( bhatIje ) madhupiMgako hI vregii|" . sulasAne apanI mAtAkA kathana svIkAra kiyaa| maMdodarIne sArI bAteM jAkara sagara rAjAko khiiN| . sagara rAjAne apane purohita vizvabhUtiko AjJA dii| tatkAla. hI usa zIghra kavine 'rAjalakSaNasaMhitA' Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 77. nAmakA graMtha racA / usameM usane isa DhaMgakI bAteM likhI ki jisase sagara rAjA sAre rAjalakSaNoM yukta Thahare aura madhupiMga sAre rAjalakSaNoMse hIna samajhA jAya / usa graMthako usane, prAcIna graMtha-purANa-kI bhA~ti pratiSThita samajhAneke hetuse, eka saMdUkameM baMda karavA diyA / avasara pAkara purohitane rAjasabhAmeM usa graMthakI caracA kii| rAjAkI AjJA pAkara, usane rAjasabhAmeM usa graMthako par3hanA prAraMbha kiyaa| sagara rAjAne kahA:--" isa graMthake anusAra jisameM rAjalakSaNa na hoM vaha sabhAse bAhira nikAla dene yogya hai; yA mAra dene yogya hai|" purohita jaise jaise pustaka par3hatA jAtA thA, vaise hI vaise, usameM varNita guNa-lakSaNa-apane aMdara na honese, madhupiMga lajita hotA jAtA thA / antameM madhupiMga vahA~se uThakara calA gyaa| sulasAne sagara rAjAke sAtha byAha kiyaa| saba apane apane ghara cale gye| madhupiMga apamAnase lajjita ho, bAla tapa kara mara gayA; aura sATha hajAra asuroMkA svAmI 'mahAkAla , nAmakA asura huaa| usane avadhijJAnase apane pUrva bhavakI bAta jAnI / usane jAnA-mulasAke svayaMvarameM mere apamAnita honekA kAraNa sagara rAjA hai| usane kRtrima Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| graMtha taiyAra karAyA thA, isI lie maiM saba guNoM vihIna . ThaharA thaa| ___ tatpazcAta usane socA-mujhe cAhie ki maiM sagara rAjAko aura anya saba rAjAoMko prANa daMDa huuN| phira vaha asura unake chidra dekhate hue phirane lgaa| __parvatakA hiMsAtmaka yajJakI pravRtti krnaa| __mahAkAlane phirate hue ekavAra zuktimatI nadImeM parvatako dekhA / vaha brAhmaNakA rUpa banAkara parvatake pAsa gayA aura kahane lagA:--" he mahAmati ! merA nAma 'zAMDilya' hai / terA pitA kSIrakadaMba merA mitra thA / pahile maiM aura terA pitA dono gautama nAmaka eka upAdhyAyake pAsa par3hate the| maiMne sunA hai ki, nAradane aura kucha logoMne terA apamAna kiyA hai / tere apamAnakA pratikAra karaneke lie maiM yahA~ AyA huuN| maiM, vizvako mugdha karake, tere pakSakI pUrti kiyA kruuNgaa|" parvata aura mahAkAla donoM eka sAtha rahane lge| asurane durgatimeM DAlaneke lie bahutase logoMko kudharmameM mugdhakara diyA / usane logoMmeM, sarvatra vyAdhi aura bhUta Adike doSa utpanna karake, parvatake matako nirdoSa pramANita karanekA prayatna prAraMbha kiyaa| ___ zAMDilyakI AjJAse parvata rogoMkI zAnti karane lagA; aura logoMko, upakRta karake apane matameM milAne lgaa| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / WARANANAMANNAMAMANNARNAMANNANNAAMANANAMAANrrrrrrrrrrrrnamam sagara rAjAke nagarameM, antaHpurameM aura parivArameM bhI usa rAkSasane atyaMta bhayaMkara roga phailAye / sagara rAjA bhI logoMkI pratItike anusAra parvatase roga zAnti kara bAne lgaa| parvatane zAMDilyakI sahAyatAse saba jagaha zAnti sthApana kii| tatpazcAt zAMDilyake kathanAnusAra parvata upadeza dene lagA ki-" sautrAmiNI yajJameM, madirA-zarAba pInA cAhie, kyoM ki vidhivata surApAnameM koI doSa nahIM hai / 'gosava' yajJameM gamana na karane yogya-mAtAbahina Adike sAtha bhoga karanA cAhie; vedI para 'mAtRmedha' yajJameM mAtAkA, aura 'pitRmedha' yajJameM pitAkA, vadha karanA cAhie, isameM koI doSa nahIM hai / kachuvekI pIThapara agni rakhakara, 'juhvakAkhyAya svAhA' kahakara sAvadhAna ke sAtha havanIya dravyase homa karanA cAhie / aura yadi kachavA na mile to gaMje siravAle, pIle varNake, AlasI aura galeparyanta nirmala jalameM utare hue zuddha brAhmaNake kachuveke samAna mastaka para Aga jalAkara, Ahuti denI cAhie / jo ho gaye aura jo honevAle haiM; jo mokSake Izvara haiM aura jo annase nirvAha karate haiM ve saba puruSa Izvara-maya haiM, ataeva kauna kisakA vadha karatA hai ? isa kAraNa yajJameM apanI icchAke anusAra jIva vadha karanA cAhie / yajJameM mAMsa bhakSaNa karanA kartavya hai| yajJake dvArA jo mAMsa pavitra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 jaina rAmAyaNa dvitIya srg| huA hai, vaha devatAke uddezyase huA hai|" isa prakAra upadezase jaba sagarane usakA mata svIkAra kara liyA, taba usane kurukSetra AdimeM bahutase yajJa karavAye / isa prakAra apane matake phaila jAne para usane rAjasUya Adi yajJa bhI karavAye aura yajJameM mAre jAnevAle pazuoMko usa asurane vimAnoMmeM baiThe hue batalAye / isa prakAra parvatake matakI satyatA para vizvAsa karake, loga phira niHzaMka hokara yajJameM jIva vadha karane lge| __yaha dekhakara, maiMne divAkara nAmake eka vidyAdharase kahA ki-" tujha yajJameMse sAre pazuoMkA haraNa kara lenA caahie|" merA vacana mAnakara vaha yajJoM se pazuoMkA haraNa karane lgaa| yaha bAta usa paramAdhAmI asurako mAlUma huI / vidyAdharakI vidyAharaneke lie, mahAkAlane yajJoMmeM RSama deva bhagavAkI pratimA sthApita karanA prAraMbha kiyaa| yaha dekhakara divAkarane pazuoMkA haranA chor3a diyA / maiM bhI nirupAya hokara vahA~se anyatra calAgayA / tatpazcAt usa asurane mAyAdvArA yajJavedImeMse zabda karavAye ki sagara rAjAkA bali do / tatkAla hI sagara rAjA, sulasAsahita, yajJakI AgameM DAlA gayA / usakI jalakara, rAkha ho gaI / mahAkAla asura apaneko kRtArtha samajha nija sthAnako calA gyaa| . . isa bhA~ti pApake parvata rUpa parvatane hiMsAtmaka yajJoMkI pravRtti calAI hai| vaha aba tumhAre baMda karane yogya hai / " Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / rAvaNane nAradakI bAta svIkAra kara, satkAra pUrvaka usako ravAnA kara diyA / maruta rAjAko bhI usane kSamA kara diyaa| nAradakA vRttaant| maruta rAvaNako namaskAra karake bolA:--" he svAmI, kRpAkA sAgara yaha kauna puruSa thA ki, jisane Akara, Apake dvArA, hamako pApa karanese bacAyA ?" marutake vacana sunakara, rAvaNane isa prakArase nAradakI utpatti kahanA prAraMbha kiyaa| ___"brahmaruci nAmakA eka brAmhaNa thA / vaha tApasa ho gayA / tApasa avasthA bhI usakI strIke garbha raha gyaa| ekavAra kucha sAdhu usake ghara gaye / unameMse eka sAdhune kahA:-"saMsArake bhayase tumane ghara chor3A yaha to bahuta acchA kArya kiyA; parantu jaba vanavAsameM bhI strIko sAthameM rakhate ho aura viSayameM lIna rahate ho; taba phira gRhavAsase yaha vanavAsa kaise acchA ho sakatA hai ?" upadeza laga gayA / brahmarucine jina dharma svIkAra kiyA; vaha jina dharmakA sAdhu banA / kUrmi-brahmarucikI strI-bhI parama zrAvikA bana gaI aura mithyAtvakA parityAga kara vahIM rahane lgii| samayapara usane eka putrako janma diyA / utpanna hote samaya vaha nahIM royA, isa lie usakA nAma 'nArada' Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / rakkhA gyaa| eka bAra kUrmi jaba kahIM gaI huI thI, taba pIchese jRMbhaka devatA usako, haraNa kara le gaye / kUrmine putrazoka se vyAkula hokara ' iMdumAlA ' nAmakI ArjikAke pAsase dIkSA lelI / 82 jaMbhaka devatAoMne usa lar3akekA pAlana poSaNa kiyA; usako par3hAyA likhAyA; zAstroMmeM pravINa banAyA; aura antameM usako AkAzagAminI vidyA sikhAI / zrAvakake vratapAlatA huA, vaha yuvAvasthAko prApta huA / mastaka para zikhA - jaTA - rakhAnese na to vaha yati hI samajhA jAtA hai aura na zrAvaka hI / kalaha - jhagar3A dekhanekA usako bar3A cAva hai; gIta aura nRtyakA vaha bahuta zaukIna hai / vaha kAmadevakI ceSTAse sadA dUra rahatA hai / vaha ati vAcAla aura ati vatsala hai / vIra aura kAmuka puruSoMke bIca meM vaha saMdhi aura vigraha karAtA hai / hAthameM chatrI - kRSi - kamaMDala aura akSamAlA rakhatA hai / pairoMmeM khar3AU pahanatA hai / devatAoMne usako pAla posakara bar3A kiyA isa lie, vaha pRthvI meM devarSike nAma se prakhyAta hai| vaha brahmacArI hai aura prAyaH svecchA bihArI hai / " nArakA vRttAMta sunakara maruta rAjAne ajJAnatAse, yajJa karAnekA jo aparAdha kiyA thA, usakI kSamA mA~gI / phira usane apanI kanyA ' kanakaprabhA' rAvaNake bheTa kii| rAvaNane usa kanyAkA pANigrahaNa kiyA / 1 eka prakArakA darbhAsana / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| 82 vvvvvvvvvw wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww sumitra aura prabhavakA vRttaant| pavanake samAna balavAna aura parAkramI rAvaNa, maruta rAjAke yajJakA bhaMga karake vahA~se mathurA nagarImeM gayA / mathurAkA rAjA 'harivAhana,' apane trizUladhArI putra 'madhuko' sAtha lekara rAvaNake sAmane AyA / bhakti pUrvaka sAmane Aye hue harivAhanake sAtha, kucha derataka rAvaNa bAteM karatA rhaa| phira usane pUchA:--" tumhAre putrako yaha trizUlakA Ayudha kaise milA?" harivAhanane bhrakuTidvArA madhuko AjJA dI / madhune madhuratAse isa taraha kahanA prAraMbha kiyAH-" yaha trizUla mujhako mere pUrvajanmake mitra camareMdrane diyA hai / trizUla dete vakta usane kahA thA ki-" dhAtakIkhaMDa dvIpake kSetrameM 'zatadvAra' nAmaka nagara hai / usameM 'sumitra' nAmakA rAjaputra aura 'prabhava' nAmaka kulaputra the / ye donoM vasaMta aura madanakI taraha mitra the / donoM, bAlyAvasthAmeM eka hI guruke pAsa, kalAoMkA abhyAsa karate the aura azvinI kumArakI bhA~ti AviyuktatAse-ekahI sAtha rahakarakekrIDA karate the| ___ jaba sumitra javAna hokara apanI rAja-gaddIpara baiThA, taba usane prabhavako bhI apane hI samAna samRddhizAlI banA diyaa| 1 azvinI nAmakI sUryakI strIse do jur3e hue putra utpanna hue the; ve bhinna nahIM ho sakate the / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / eka vAra sumitra rAjAko lekara, ghor3A kisI jaMgalameM calA gayA / vahA~ sumitrane eka pallIpatikI kanyA ' navamAlAke' sAtha lagna kiye / usako lekara rAjA apane nagara meM AyA / 84 www^^^^^^ eka dina usa advitIya rUpa yauvana sampannA vanalIlAko prabhavane dekhA / usake darzanane prabhavake hRdaya meM kAmajvAla sulagA dI / vaha rAta dina jalane lagA; kRSNapakSa ke candramAkI bhA~ti rAta dina kSINa hone lagA / usakA vaha kAma - roga itanA asAdhya ho gayA ki, kisI bhI prakArakA auSadhopacAra, yA maMtra, taMtra usako acchA na kara sakA / yaha dekha kara rAjA sumitrane usako " he bandhu ! pUchA:tujhe jo cintA yA duHkha ho vaha spaSTatayA batA de / " ---- prabhavane uttara diyA: --" he vibho ! vaha aisI ciMtA nahIM hai ki, jisako maiM prakaTa kara sakU~ / yadyapi vaha mere dila meM hai, tathApi vaha mahA kharAba hai- kulako kalaMkita karanevAlI hai / " rAjAne sahI bAta batAnekA bahuta Agraha kiyA taba usane kahA:-" ApakI rAnI vanamAlApara maiM mugdha ho gayA hU~ / yahI merI durbalatAkA kAraNa hai / "" rAjAne kahA :- " tere lie, AvazyakatA par3e to, sArA rAjya hI chor3a dU~ phira yaha rAnI to kauna cIja hai ? tU Aja hI ukSa strIko pAvegA / " Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / prabhava apane ghara calA gayA / rAjAne rAnI vanamAlAko, usI dina saMdhyAke samaya prabhavake ghara bheja diyaa| svayaM dUtIkI bhA~ti vaha prabhavake ghara gaI / aura usase kahane lagI:-"tumako duHkhI dekhakara, rAjAne mujhe tumhArI sevA ke lie bhejA hai / patikI AjJA mAnanA merA sabase prathama kartavya hai / ataH Ajase tuma mere jIvana ho / jo kucha AjJA ho, mujhe do / maiM usako pAlaneke lie taiyAra huuN| icchA karo to mere pati tumako apanA rAjya bhI de sakate haiN| phira maiM to kauna cIja huuN| prasanna hoo| aba bhI udAsa hokara mere mu~hakI ora kyA dekha rahe ho ? prabhava pazcAttApa karatA huA bolA:-" are ! mujha kSudra vicArIko dhikkAra hai ! sumitra mahAna satyavAna puruSa hai ki, jisakA hRdaya aisA mahAna hai / jo mujha para itanA sneha rakhatA hai / dUsaroMke lie apane prANaM diye jAte haiM; parantu apanI priyA nahIM dI jAtI; kyoM ki priyAkA denA atyaMta duSkara kArya hai / magara mere mitrane to mere lie vaha bhI kiyA / maiM pizuna-durjana-cugalakhora tulya huuN| jisase maiM na kahane yogya bhI kahatA hU~ aura na mA~gane yogya bhI mA~ga letA huuN| magara merA mitra kalpavRkSake samAna hai| usake pAsa saba kucha hai; saba kucha deneke yAgya hai; aura vaha detA hai / vanamAlA ! Apa merI mAtAke samAna haiM / ataH Apa aba yahA~se calI jAyeM / aura Ajake bAda yadi patikI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana rAmAyaNa dvitIya sarga / AjhA ho, to bhI na isa pAparAzI puruSakI ora dekheM aura na ise bolAveM / " rAjA sumitra gupta rItise vanamAlAke pIche AyA thaa| usane chipakara saba bAteM sunIM / apane mitrakA aisA satva dekhakara usako atyaMta harSa huaa| . prabhavane vanamAlAko, namaskAra karake khAnA kara diyaa| phira vaha khaDga uThAkara apanA ziraccheda karaneko taiyAra huaa| usa samaya sumitrane jhaTase Akara usake hAthameMse khaga chIna liyA aura kahA:-" kyA koI aisA bhI dussAhasa karatA hai ?" prabhavakA, mAre lajjAke sira jhuka gayA / aisA jAna par3atA thA mAno baha pRthvImeM pha~sa jAnekI taiyAra kara rahA hai / sumitrane bar3I kaThinatAse usake hRdayako svastha kiyaa| phira donoM mitra pahileke samAna hI mitratA rakha kara vApisa rAjakAja karane lge| - kucha kAla bAda sumitra dIkSA le, tapakara marA aura IzAna devalokameM jAkara devatA huA / vahA~se cava karaAkara-harivAhanakI mAdhavI nAmA strIse tU madhu nAmaka parAkramI putra huA hai| prabhava cirakAlataka saMsArameM bhramaNa kara "vizvAvasukI jyotirmatI nAmA strIse zrIkumAranAmA putra huaa| aura vaha niyANApUrvaka tapa karanese marakara camareMdra huaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya | vahI camareMdra maiM hU~ / terA pUrva bhavakA mitra hU~ / " itanA vRttAnta sunAkara mujhe usane yaha trizUla diyA thA / yaha trizUla do hajAra yojanataka jAkara apanA kArya karake, vApisa lauTa AtA hai / 87 AA usakA ukta prakArakA vRttAnta suna rAvaNane, bhakti aura zakti donoMke dhAraka madhuko apanI kanyA manoramA byAha dI / nalakUbarakA pakar3A jAnA / laMkA se ravAnA hueko jaba aTThAraha barasa bIta gaye, taba rAvaNa meru parvata ke Upara vAle pAMDuka vanameM jo caitya haiM unakI pUjA karane ke lie gayA / vahA~ bar3I dhUma dhAmake sAtha rAvaNane utsava kiyA; pUjA kI; saba caityoMkI vaMdanA kI / dugharameM indrarAjAke pUrva digpAla ' nala kUbara " rahate the / usI samaya meM kuMbhakarNAdi rAvaNakI AjJAse unako pakar3ane ke lie gaye / nalakUbarane ' AzAlI ' vidyAke dvArA apane nagarake cAroM tarapha sau yojanakA agnimaya koTa banA rakkhA thA aura usapara aise agnimaya yaMtra lagA rakkhe the, ki jinameMse nikalate hue sphuliMga; AkAzameMse Aga barasatI ho, aise mAlUma hote the / isa prakAra ke sudRr3ha koTakA avaSTaMbha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina rAmAyaNa dvitIya srg| lekara, subhaToMse ghirA huA, kopase prajvalita agnikumArake samAna banA huA, nalakUbara vahA~ rahatA thaa| / sokara uThe hue manuSya, jaise grISma Rtuke-garamIkI mosimake-madhyAnhakAlIna-dupaharake-sUrajako nahIM dekha sakate haiM, vaise hI kuMbhakaraNAdi bhI vahA~ jAkara usa nagarako na dekha sake / unakI A~kheM cuMdhiyA gaI / unakA utsAha bhaMga ho gayA aura ve yaha socakara vApisa rAvaNake pAsa lauTa gaye ki yaha-"durladhyapura vAstavameM hI durladhya hI hai| . rAvaNa ye samAcAra pAkara svayaM durladhyapurako gyaa| usa taraha ke koTase ghirA huA kilA dekha, rAvaNa vicArameM par3A / vaha bahuta derataka usa nagarako lenekI tarakIbeM socatA rahA; apane baMdhuke sAtha nagara kaise liyA jAya isa bAtakI salAha karatA rahA / __ nalakUbarakI strI 'uparaMbhA' rAvaNa para Asakta ho gaI / usane apanI eka dAsIko bhejaa| rAvaNa salAha kara rahA thA, usa samaya dAsIne jAkara kahA:-"mUrtimatI jaya lakSmIke samAna uparaMbhA tumhAre sAtha kroDA karanekI icchA rakhatI hai / tumhAre guNoMse mugdha hokara, usakA mana to tumhAre pAsa AgayA hai| mAtra zarIra vahA~ rahA hai| he mAnada ! isa nagarakI rakSikA AzAlI nAmakI vidyAko bhI vaha apane zarIrake samAna hI tumhAre AdhIna kara Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| rvvvvvvvvvvvvvvvvvv. degii| jisase tuma nagara sahita nala kUvarako apane AdhIna kara skoge| he deva ! 'sudarzana' nAmaka eka cakrako bhI Apa yahA~ sAdhana kara sakoge-prApta kara skoge|" rAvaNane muskarAte hue vibhISaNakI ora dekhA / vibhISaNane dAsIse kahA:-" aisA hI hogaa|" yaha sunakara dUtI calI gii| tatpazcAta kruddha hokara rAvaNane vibhISaNase kahA:" are! yaha kula viruddha kArya tUne kaise svIkAra kara liyA ? re mUDha ! apane kulameM Aja taka kisI puruSane, raNa bhUmimeM Akara, zatruko pITha aura parastrIko hRdaya nahIM diye / he vibhISaNa ! usa bAtakA karanA to dUrakI bAta hai| parantu vaise vacana bolakara bhI tUne apane kulako kalaMkita kiyA hai / terI mati Aja kaise bigar3a gaI ? jisase tUne vaisI bAta kaha ddaalii|" vibhISaNane namratA pUrvaka uttara diyA:-" he Arya ! he mahAbhuja ! prasanna hoo; itanA kopa na karo / zuddha hRdayavAle puruSoMko kevala vacana mAtrase hI doSa nahIM laga jAtA hai; kalaMka nahIM laga jAtA hai / vaha uparaMbhA Ave; Apako vidyA de; Apa nala kUbarako vazameM karalo, phira Apa usako aMgIkAra na karanA; usakI pApalAlasA pUrI na karanA / yuktise usako samajhAkara vApisa khAnA kara denaa|" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| vibhISaNake vacana sunakara rAvaNako saMtoSa huA / thor3I derameM rAvaNase AliMgana karanekI utsuka laMpaTa uparaMbhA vahA~ Apahu~cI / usake patile AzAlI nAmakI vidyAko nagara rakSikA banA rakkhI thii| vaha vidyA usane rAvaNako dedI / usake atirikta vyaMtara rakSita kaI dUsare maMtra bhI usane rAvaNako diye / rAvaNane usa vidyAse nagarake agnimaya koTakA saMhAra kara, apanI senA sahita durladhya purameM praveza kiyA / nalakUbara yuddha karaneko AyA; magara vibhISaNane tatkAla hI usako pakar3a liyA; jaise kI hAthI camar3ekI dhamaNako pakar3a letA hai| sura aura asura donoMse ajeya aisA, indra saMbaMdhI, mahA. durddhara sudarzana cakra bhI vahIMse rAvaNako prApta huaa| pazcAta nala kUbarane namratA dhAraNa karalI isa lie rAvaNane usako usakA nagara vApisa lauTA diyaa| kAraNa___arthino'rtheSu na tathA, doSAMto vijaye yathA / ' (parAkramI puruSa jaise vijayakI icchA rakhate haiM, vaise dhanakI icchA nahIM rakhate haiM / ) rAvaNane uparaMbhAse kahA:-" he bhadre ! meresAtha vinayakA vartAva karanevAle, tere kulake yogya, tU apane patiko hI svIkAra kara; usImeM ramamANa ho / tU mere yogya nahIM hai| eka to tUne mujhe vidyA dI hai, isa lie tU mere gurutulya Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / 91 hai / dUsare maiM parastrIko apanI mA~ bahinake samAna samajhatA hU~ | tU kAsadhvajakI putrI hai; suMdarIke garbhase terA janma huA hai; isa lie tU hI kArya kara jisase donoM zuddha kuloM meM kisI prakArakA kalaMka na lage / " itanA kahakara rAvaNane uparaMbhAko nalakUbara ke AdhInakara diyA / rUsa kara pitA ke ghara gaI huI strI jaise nirdoSa vApisa susarAlameM AtI hai, vaise hI uparaMbhA vApisa aaii| rAjA nalakUbarane rAvaNakA bahuta bar3A satkAra kiyA / rAvaNa aura indrakA yuddha / rAvaNa apanI senA sahita rathanupura nagara gayA / rAvaNako AyA suna, mahA buddhimAna sahasrAra rAjAMne apane putra indrase snehapUrvaka kahA :- " he vatsa ! tere samAna bar3e parAkramI putrane janma lekara, apane vaMzako unnatike sarvotkRSTa zikharapara pahu~cAyA hai aura dUsare unnata bane hue vaMzoMko nyUna banAyA hai / yaha bAta tUne apane hI parAkramase kI hai, magara aba nItiko bhI sthAna denA cAhie / ekAnta parAkrama kisI samaya vipatti - dAtA bhI ho jAtA hai| aSTApada Adi baliSTha prANI, ekAnta parAkramake garvase hI naSTa ho jAte haiM / yaha pRthvI sadaiva ekake Upara dUsarA balavAna paidA kiyA karatI hai / isa lie kisIko yaha garva nahIM karanA cAhie ki - ' maiM hI sarvotkRSTa balavAna hU~ / ' 1 pahile sahasrAra rAjAke dIkSA lenekI bAMta AgaI hai; parantu usa bAta ko isa yuddha ke bAda kI samajhanA cAhie / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jaina rAmAyaNa dvitIya srg| abhI sukeza rAkSasake vaMzameM rAvaNa nAmaka vIra utpanna huA hai / jo savakI bahAdurIko haraNa karanevAlA hai / pratApameM sUryake samAna hai aura sahasrAMzuke samAna yoddhA oMko bhI apane kabajemeM karanevAlA hai / jisane lIlAmAtrahImeM aSTApada-kailAza-parvatako uThA liyA thA, jisane maruta rAjAkA yajJabhaMga kiyA thA aura jaMbUdvIpake pati 'yakSase bhI jisakA mana kSubdha nahIM huA thaa| dharaNendrane jisako, arhata prabhuke sAmane bhujavINAke sAtha gAyana karatA dekha, saMtuSTa hokara, amogha zakti dI hai / jo prabhu, maMtra tathA utsAhase ajIta hai| jisake do bhujAoMke samAna vibhISaNa aura kuMbhakarNa nAmaka do parAkramI bhAI haiN| jisane tere sevaka vaizravaNa aura yamako lIlAmAtrameM parAsta kara diyA thA-harA diyA thA; vAlIke bhAI vAnarapati sugrIvako jisane apane adhikArameM kara liyA hai / agnimaya koTase ghire hue durladhyapurameM jisane AsAnIse praveza kiyA hai / aura jisake choTe bhAIne vahA~ke rAjA nalakUbarako krIDAmAtrameM bA~dha liyA hai / aisA rAvaNa rAjA Aja tere sAmane AyA hai / pralayakAlakI agnike samAna uddhata rAvaNa-praNipAta-namratA svIkAra-rUpI amRtavRSTise zAnta ho jaaygaa| isake sivAya vaha zAMta honekA nahIM hai| tU apanI rUpavatI kanyA ' rUpavatIkA' rAvaNake sAtha byAha kara de / jisase donoMkA saMbaMdha uttama jur3a jAyagA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / aura usa saMbaMdhake kAraNa tumhArI jo saMdhi hogI vaha bahuta hI uttama hogii| pitAke aise vacana suna, indrako atyaMta krodha aayaa| vaha lAla A~kheM karake bolA:-" he pitA ! rAvaNa vadhya hai-mAra DAlane yogya hai / maiM apanI kanyA usako kaise dU~ ? kyoM ki usake sAtha hamArA Adhunika vaira nahIM hai| vaMzaparaMparAgata vaira hai / smaraNa kIjie ki apane puruSA vijayasiMhako usIke pakSake rAjAne mAra DAlA thaa| usake. pitAmaha mAlIkI maiMne jaisI dazAI thI, vaisI hI dazAmeM usakI bhI karU~gA / rAvaNa AyA hai, to bhale Ave / mere sAmane vaha ka:padArtha hai-tuccha hai / Apa sneha-vaza hokara.. ghabarAie nahIM / dhairya dhAraNa kIjie / Apane kaI vAra apane putrake parAkramako dekhA hai / kyA Apa mere parAkramako. nahIM jAnate haiM ? " ___ itanehImeM khabara milI ki, rAvaNane nagarako ghera liyA, hai / thor3I hI dera bAda parAkramI rAvaNakA bhejA huA eka dUta indrake pAsa gayA / usa dUtane madhura zabdoMmeM indrase kahA:-" jo rAjA bhujabalakA aura vidyAbalakA garva karate the, una sabakA garva kharva huA hai aura unhoMne bheTa dekara rAvaNakI pUjA kI hai / rAvaNakI vismRtise aura tumhArI saralatAse Aja taka tuma nizciMta apanA rAjya karate rahe hoparantu aba tumhArA bhakti batAnekA samaya AyA hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya srg| ~~ommmmmmmmmmmmm vibhISaNake vacana sunakara rAvaNako saMtoSa huA / thor3I dera meM rAvaNase AliMgana karanekI utsuka laMpaTa uparaMbhA vahA~ Apahu~cI / usake patile AzAlI nAmakI vidyAko nagara rakSikA banA rakkhI thii| vaha vidyA usane rAvaNako dedI / usake atirikta vyaMtara rakSita kaI dUsare maMtra bhI usane rAvaNako diye| __rAvaNane usa vidyAse nagarake agnimaya koTakA saMhAra kara, apanI senA sahita durladhya purameM praveza kiyaa| nalakUbara yuddha karaneko AyA; magara vibhISaNane tatkAla hI usako pakar3a liyA; jaise kI hAthI camar3ekI dhamaNako pakar3a letA hai| sura aura asura donoMse ajeya aisA, indra saMbaMdhI, mahA. durddhara sudarzana cakra bhI vahIMse rAvaNako prApta huaa| pazcAta nala kUbarane namratA dhAraNa karalI isa lie rAvaNane usako usakA nagara vApisa lauTA diyaa| kAraNa 'arthino'rtheSu na tathA, doSAMto vijaye ythaa|' (parAkramI puruSa jaise vijayakI icchA rakhate haiM, vaise dhanakI icchA nahIM rakhate haiN|) - rAvaNane uparaMbhAse kahA:-"he bhadre! meresAtha vinayakA vartAva karanevAle, tere kulake yogya, tU apane patiko hI svIkAra kara; usImeM ramamANa ho / tU mere yogya nahIM hai / eka to tUne mujhe vidyA dI hai, isa lie tU mere gurutulya. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / wwwwwwwannawuvwwww wwwvo Shahcs hai| dUsare maiM parastrIko apanI mA~ bahinake samAna samajhatA huuN| tU kAsadhvajakI putrI hai; suMdarIke garbhase terA janma huA hai| isa lie tU vahI kArya kara jisase donoM zuddha kuloMmeM kisI prakArakA kalaMka na lge|" itanA kahakara rAvaNane uparaMbhAko nalakUbarake AdhInakara diyaa| rUsa kara pitAke ghara gaI huI strI jaise nirdoSa vApisa susarAlameM AtI hai, vaise hI uparaMbhA vApisa AI / rAjA nalakUbarane rAvaNakA bahuta bar3A satkAra kiyA / - rAvaNa aura indrakA yuddha / rAvaNa apanI senA sahita rathanupura nagara gyaa| rAvaNako AyA suna, mahA buddhimAna sahasrAra rAjAMne apane putra indrase snehapUrvaka kahA:--" he vatsa ! tere samAna bar3e parAkramI putrane janma lekara, apane vaMzako unnatike sarvotkRSTa zikharapara pahu~cAyA hai aura dUsare unnata bane hue vaMzoMko nyUna banAyA hai| yaha bAta tUne apane hI parAkramase kI hai, magara aba nItiko bhI sthAna denA cAhie / ekAnta parAkrama kisI samaya vipatti-dAtA bhI ho jAtA hai| aSTApada Adi baliSTha prANI, ekAnta parAkramake garvase hI naSTa ho jAte haiM / yaha pRthvI sadaiva ekake Upara dUsarA balavAna paidA kiyA karatI hai / isa lie kisIko yaha garva nahIM karanA cAhie ki- maiM hI sarvotkRSTa balavAna huuN|' 1 pahile sahasrAra rAjAke dIkSA lenekI bAta AgaI hai; parantu usa bAtako isa yuddhake bAdakI samajhanA cAhie / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / isa lie bhakti dikhAo / yadi bhakti batAnekI icchA na ho, to apanI zakti pradarzita kro| yadi bhakti aura zakti donoMse rahita hooge to aise hI naSTa ho jaaoge|" ___ indrane uttara diyA:-" dIna rAjAoMne usakI pUjA kI isa lie rAvaNa matta ho gayA hai / isI lie vaha mere pAsase bhI pUjA karAne kI icchA rakhatA hai| Aja taka to jaise taise sukhase rAvaNake dina nikala gaye, magara aba usakA kAlake samAna indrase pAlA par3A hai / ataH apane svAmIse jAkara kaha ki, vaha bhakti yA zakti batAve / yadi vaha zakti yA bhaktise rahita hogA, to tatkAla hI usakA nAza ho jaaygaa|" dUtane Akara rAvaNako saba samAcAra sunA diye / rAvaNane kruddha hokara, raNa duMdubhi bajavAyA / indra bhI tatkAla hI taiyAra ho, senA lekara yuddha ke lie nagarase bAhira nikalA / kahA hai ki ___ vIrA hi na sahante'nyavIrAhaMkArADaMbaram / ' ___(vIraloga dUsare vIroMke ahaMkArako yA ADaMbarako sahana nahIM kara sakate haiM / ) ___ yuddha prAraMbha ho gayA / sAmaMtoMse sAmaMta, sainikoMse sainika aura senApatiyoMse senApati ApasameM bhir3a gaye / zastroMkI varSA karatI huI donoM senAoMke bIcameM saMvarta aura puSkarAvarta meghake samAna saMgharSaNa hone lgaa| donoM senA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijy| oMke zastroMkI Takkarase jo zabda hotA thA, vaha aisA mAlUma hotA thA, mAno do bAdalake Tukar3e ApasameM TakarA gaye haiN| phira rAvaNa apane 'bhuvanAlaMkAra' nAmake hAthIpara car3ha, dhanuSapara cilleko car3hA, yaha kahatA huA Age bar3ha AyA ki, inamaccharoMke samAna bicAre sainikoMko kyoM mAranA cAhie ? airAvata hAthI para baiThe hue indrane bhI apanA hAthI Age bddh'aayaa| donoMke hAthI bhir3a gye| ekane dUsare kI suMDameM mUMDa ddaalii| unakI saMmilita guMDeM aisI mAlUma hotI thIM, mAno do bhujaMga ApasameM lipaTa gaye haiN| yA donoM hAthIyoMne nAgapAzakI racanA kI hai| dono balavAna gajarAja dA~toMse paraspara prahAra kara araNi kASTake mathanakI bhA~ti usameMse agnikI cinagAriyA~ ur3Ane lage / dA~toMke AghAtase, donoMke dA~toM ke svarNavala-soneke kar3e-nikala nikala kara girane lge| jaise ki virahiNI strIke hAthoMse nikala kara par3A karate haiN| dA~toMke AghAtase donoMke zarIrase raktakI dhArA bahane lagI; jaise gaMDasthalameMse madakI dhArA bahA karatI hai| usI samaya rAvaNa aura indra bhI parasparameM do hAthiyoMkI taraha yuddha kara rahe the / tomara, mudgara aura bANoMkA 1---eka prakArakA kASTa hotA hai / pahile, jisa jamAnemeM dIyA salAI nahIM calI thI, taba loga isIse Aga paidA kiyA karate the| saMgharSase isakI lakar3I jala uThatI hai / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / eka dUsare para prahAra karatA thaa| donoM balavAna the; eka dUsareke zastrakA apane zastrase cUrNa kara detA thA / isa taraha pUrva aura pazcima sAgarakI bhA~ti unameMse eka bhI hIna nahIM huA, phira raNarUpI yajJameM dIkSita bane hue ve donoM bAdhya bAdhakatAko karanevAle utsarga aura apavAda mArgakI taraha, maMtrAstroMse eka dUsareke zastrako bAdha karate hue yuddha karane lge| eka hI bITa para rahanevAle do phaloMkI taraha, airAvata aura bhuvanAlaMkAra hAthI jaba eka dUsarese mila gaye, taba chalako jAnanevAlA rAvaNa apane hAthIparase uchala kara, airAvata hAthIpara kUda gayA; aura usake mahAvatako mArakara, eka bar3e bhArI hAthIkI taraha usane indrako bA~dha liyA / yaha dekhakara sAre rAkSasa vIroMne, harSase ugra kolAhala kiyA aura Akara usa hAthIko ghera liyA. jaise ki, zahadake chAteko makkhiyA~ ghere rahatI haiM / jaba rAvaNane indrako pakar3a liyA, taba usakI sArI senA ghabarA gii| usane apane hathiyAra chor3a diye / kAraNa . 'vidudrAva jite nAthe jitA eva padAtayaH / ' (svAmIke parAjita ho jAnepara senA bhI parAjita ho jAtI hai|' ) airAvata hAthI sahita indrako lekara rAvaNa apanI chAvanImeM gyaa.| aura Apa vaitAnyakI donoM zreNiyoMkA jAyaka hogyaa| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya | vahA~se lauTakara rAvaNa laMkAmeM gayA aura piMjare meM jaise toteko baMda karate haiM, vaise hI usane indrako jelakhAne meM baMda kara diyA / 97 " yaha khabara indrake pitA sahasrArako huI / vaha digpAloMko lekara, laMkAmeM gayA aura hAtha jor3a, namaskAra kara rAvaNa se kahane lagA:-- " jisane kailAza parvatako eka pattharakI taraha uThA liyA aise tumhAre samAna vIrase parAjita hokara, hama tanika bhI lajjita nahIM haiM / isI taraha tumhAre samAna vIrase yAcanA karanemeM bhI hameM kisI tarahakI lajjA nahIM mAlUma hotI hai / isa lie maiM prArthanAkaratA hU~ ki indrako chor3a do mujhe putra bhikSA do / " rAvaNa bolA :-- " yadi indra apane parivAra aura digpAloM sahita kucha kAla paryaMta niraMtara kAryakaratA rahe, to maiM usako chor3a sakatA hU~ / kAma yaha hai- apane rahaneke gharako jisa taraha kUr3e kacare rahita - sApharakhate haiM, usI taraha laMkAko vaha sApha rakkhe; prAtaHkAla hI divya sugaMdhita jalase, meghakI taraha, vaha nagarImeM chir3akAva kare; aura mAlIkI bhA~ti bAgoMmeMse phUla tor3a, unakI mAlAe~ banA, jitane bhI nagara meM devAlaya haiM, unameM vaha mAlAe~ pahu~cAyA kare / itanA kArya karanA yadi 7 ko svIkAra RECEDEP % JAN 281001 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / Aye the to bhI ahilyAne terA tyAga kara, apanI icchAnusAra AnaMdamAlIse byAha kiyA / tUne usameM apanA apamAna samajhA / isa lie usI dinase tU AnaMdamAlIse dveSa rakhane lagA, ki merI upasthitimeM ahalyAne usako kaise vara liyaa| __ kucha kAla bAda AnaMdamAlIko vairAgya ho AyA / usane saMsAra chor3akara dIkSA lelI aura tIvra tapasyA karatA huA, vaha maharSiyoMke sAtha vihAra karane lgaa| eka bAra vihAra karatA huA vaha 'rathAvarta' nAmake giripara gayA aura dhyAna karane lagA / vahA~ tUne usako dekhA ! tujhe ahalyAke svayaMvarakI bAta yAda AI / isa lie tUne usako bA~dhakara aneka tarahake duHkha pahu~cAye / magara vaha parvatakI taraha acala rahA / apane dhyAnase nahIM ddigaa| 'kalyANaguNadhara' nAmake sAdhune, jo usake guru bhAI the; jo sAdhuoMmeM agraNI the aura jo usa samaya usake sAtha hI the, terI usa kRtiko dekhA / tujhe nivRtta karaneke lie, vRkSapara jaise bijalI giratI hai, vaise hI unhoMne tujha para tejolezyA rakkhI / terI patnI satyazrIne, yaha dekhakara, bhaktivacanase muniko zAMta kiyA; isalie unhoMne tejolezyAkA vApisa haraNa kara liyA aura tU jalanese Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / vaha mukta ho sakatA hai aura apanA rAjya punaHprApta kara AnaMdase merA kRpApAtra bana, dina bitA sakatA hai| sahasrArane ye saba bAteM svIkAra karalI / taba rAvaNane apane bhAIke samAna satkArakara indrako chor3a diyA / phira vaha rathanupurameM Akara bar3e duHkhake sAtha dina bitAne lgaa| kahA hai ki-- 'tejasvinAM hi nistejo mRtyuto'pyati duHsaham / ' (tejasvI puruSoMko nisteja bananekA duHkha mRtyu-duHkhase bhI vizeSa duHsaha hotA hai / ) kucha kAla bAda vahA~ / nirvANasaMgama ' nAmaka muni smosryaa-gye| yaha sunakara indra unakI vaMdanA karaneko gayA / vaMdanA karake usane pUchA:--" bhagavan kRpA karake batAiye ki maiM kaunase karmake kAraNa isa rAvaNase tiraskRta huaa|" muni bole:-"pahile 'ariMjaya' nagarameM -- jvalanasiMha nAmaka eka vidyAdhara rAjA thaa| usake 'vegavatI' nAmA strI thii| usake ' ahilyA' nAmakI eka rUpavatI kanyA huI / vidyAdharoMke sAre rAjA usake svayaMvarameM ekatrita hue / usa svayaMvarameM caMdrAvarta nagarakA rAjA AnaMdamAlI' aura sUryAvarta nagarakA svAmI 'taDitpabha' bhI Aye the / taDitlabha svayaM tU hI thA / tuma donoM sAthameM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya / Aye the to bhI ahilyAne terA tyAga kara, apanI icchAnusAra AnaMdamAlIse byAha kiyA / tUne usameM apanA apamAna samajhA / isa lie usI dinase tU AnaMdamAlIse dveSa rakhane lagA, ki merI upasthitimeM ahalyAne usako kaise vara liyaa| kucha kAla bAda AnaMdamAlIko vairAgya ho aayaa| usane saMsAra chor3akara dIkSA lelI aura tIvra tapasyA karatA huA, vaha maharSiyoMke sAtha vihAra karane lgaa| eka bAra vihAra karatA huA vaha 'rathAvarta ' nAmake giripara gayA aura dhyAna karane lgaa| vahA~ tUne usako dekhA / tujhe ahalyAke svayaMvarakI bAta yAda aaii| isa lie tUne usako bA~dhakara aneka tarahake duHkha pahu~cAye / magara vaha parvatakI taraha acala rahA / apane dhyAnase nahIM ddigaa| 'kalyANaguNadhara' nAmake sAdhune, jo usake guru bhAI the jo sAdhuoMmeM agraNI the aura jo usa samaya usake sAtha hI the, terI usa kRtiko dekhA / tujhe nivRtta karaneke lie, vRkSapara jaise bijalI giratI hai, vaise hI unhoMne tujha para tejolezyA rakkhI / terI patnI satyazrIne, yaha dekhakara, bhaktivacanase muniko zAMta kiyA; isalie unhoMne tejolezyAkA vApisa haraNa kara liyA aura tU jalanese Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dvitIya sarga / baca gyaa| magara muniko satAneke pApase, munikA tiraskAra karanese, tU bahuta samaya taka saMsArameM bhramaNa karatA rahA / kisI bhavameM tUne zubha karmakA upArjana kiyA jisase tU sahasrArakA putra yaha indra huA hai / rAvaNase tU tiraskRta huA so yaha tUne muniko duHkha diyA; unakA tiraskAra kiyA; usakA phala tujhako milA hai| karma, kIr3Ise lekara indra paryanta sabako unake kiyekA phala avazyameva, detA hai / cAhe jaldI de yA derameM / saMsArakA yahI niyama hai / isa prakArase apanA pUrva vRttAMta suna indrane apane putra 'dattavArya ko rAjya dekara dIkSA le lI aura phira vaha ugra tapa kara mokSameM calA gyaa| ... rAvaNakA apanI mRtyuke kAraNa jaannaa| ___ eka bAra rAvaNa * anaMtavIrya ' nAmaka muniko-jinako kevala jJAna utpanna huA thA-vaMdanA karaneke lie ' svarNatuMga giripara gayA / vaMdanA karake rAvaNane, apane yogya sthAnapara baiThakara, kAnoMke lie amRtakI dhArAke samAna, dharmadezanA sunI / dezanA ho cukane para rAvaNane pUchA: bhagavan ! merI mRtyu kisa kAraNase aura kisake hAtha se hogI ?" '' bhagavan maharSine uttara diyA:-" he rAvaNa ! parastrIke doSase, bhaviSyameM honevAle vAsudevake hAthase terI-prativAsudevakI-mRtyu hogii|" Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNakA digvijaya | 101 yaha sunakara rAvaNane usI samaya munike sAmane niyama kiyA ki, vaha kabhI usakI icchA nahIM rakhanevAlI paraari sAtha saMyoga nahIM karegA / phira jJAna - ratnoMke sAgara muniko vaMdanA karaneke bAda rAvaNa puSpakavimAnameM baiThakara apanI nagarI meM gayA aura apane nagarakI striyoMke netrarUpI nIla kamaloMko harSavaibhava denemeM caMdramA ke samAna huA / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa tRtIya srg| tIsarA sarga / or>hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / aMjanAsuMdarIkA jnm| vaitAnya giripara 'Adityapura ' nAmakA eka nagara hai| usameM 'prahalAda' nAmakA eka rAjA thA / usake 'ketumatI' nAmaka priyA thii| usake garbhase eka putra utpanna huaa| usakA nAma 'pavanaMjaya' rakkhA gayA / vaha balase aura AkAzameM gamana karanese pavanake samAna vijayI thaa| ___ usI samayameM bharata kSetrameM samudrake kinAre vAle daMtI parvatake Upara 'mahendra ' nAmakA nagara thaa| usameM 'mahendra' nAmaka vidyAdharoMkA rAjA rAjya karatA thA / usake 'hRdayasuMdarI' nAmaka patnI thii| usane ariMdama Adi sau putroMko janma deneke bAda 'aMjanAsuMdarI' nAmaka kanyAko janma diyaa| jaba vaha bAlA utkaTa yauvanavatI huI, taba usake pitAko yogya varakI cintA huI / maMtriyoMne usake yogya hajAroM javAna vidyAdharoMke nAma btaaye| mayUra use eka bhI vara pasaMda nahIM AyA / taba maheMdrakI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 103 AjJAse maMtrI, aneka vidyAdhara kumAroMke yathAvasthita svarUpa kapar3epara citrita karavA karavAkara ma~gavAne lage aura rAjAko dikhAne lge| aMjanAkA pavanaMjayake sAtha byAhakA nizcaya / __ ekavAra kisI maMtrIne 'hiraNyAbha' kI patnI 'sumantake ' udarase janme hue 'vidyutprabha ' nAmake vidyAdharakA aura prahlAdake putra pavanaMjayakA manohara svarUpa citrita karake rAjAko dikhaayaa| ___ una donoM citroMko dekhakara rAjAne pUchA:-" ye donoM svarUpavAna aura kulIna haiM, isa lie kumArI aMjanAsuMdarIke lie ina donoM se kaunasA vara pasaMda karanA cAhie ?" __ maMtrIne uttara diyA:-" he svAmin ! mujhe nimittiyAne. batAyA hai ki, yaha vidyut-bijalI-ke samAna prabhAvAlA vidyutlabha aThAraha varSakI Ayu pUrNakara mokSameM jAnevAlA hai aura prahlAdakA putra pavanaMjaya dIrgha AyuSyavAlA hai| isalie aMjanAsuMdarIke lie pavanaMjaya hI yogya vara hai| . usa samaya prAyaH sAre vidyAdhara rAjA apane parivArako lekara bar3I samRddhike sAtha-dhUmadhAmake sAtha-naMdIzvara dvIpakI yAtrA karaneko jAte the| unameM mahendra rAjA bhI thA / usako dekhakara prahlAdane usase aMjanAsuMdarIko Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| pavanaMjayake lie mA~gA / maheMdrane svIkAra kara liyA / kyoM ki vaha to pahilehIse yaha bAta cAhatA thA / prahlAdakI mA~ga to eka nimittamAtra thii| phira donoM yaha ThaharAkara apane apane sthAnapara calegaye ki, Ajake tIsare dina mAnasa sarovara para byAha krdenaa| mahendrane aura prahlAdane, apane apane svajana parivAra sahita, mAnasa sarovarapara jAkara Dere diye| aMjanAke prati pavanaMjayakI apriiti| pavanaMjayane apane prahasita ' nAmaka mitrase pUchA:aMjanAsuMdarI kaisI hai ? kyA tumane kabhI usako dekhA hai ?" prahasitane ha~sakara uttara diyAH-" maiMne usako dekhA hai vaha raMbhAdi apsarAoMse bhI adhika sauMdaryavAna hai| usakA rUpa dekhanehIse samajhameM A sakatA hai / vANIvAcAla manuSyakI vANI-bhI usake rUpakA pUrA varNana nahIM kara sakatI hai|". __ pavanaMjaya bolA:--" mitra ! abhI vivAhakA dina dUra hai; aura merA hRdaya, Aja hI usa suMdarIko dekhaneke lie utsuka ho rahA hai / ataH yaha utsukatA kaise dUra ho ? maiM kaise Aja hI use dekha sakU~ ? pyArI strIke lie utkaMkita bane hue puruSoMko eka ghar3I dinake samAna aura dina mahIneke samAna lagane lagatA hai / to phira mere meM tIna dina kaise nikaleMge?" . Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 105 prahasita ne kahA :- " mitra sthira hoo / rAtako hama anupalakSita hokara veSa badalakara - vahA~ jAya~ge aura usa kAntAko dekheMge / " tadanusAra pavanaMjaya aura prahasita donoM rAtako aMjanAsuMdarI ke mahala meM gaye / rAjaspazana - guptacara - kI bhA~ti chupakara, pavanaMjaya aMjanAko bhalI prakArase dekhane lagAnirakhane lagA / usa samaya vasaMtatilakA nAmakI sakhIne aMjanAsuMdarIse kahA :- " sakhI ! terA aho bhAgya hai ki, tujhako pavanaMjayake samAna vara milA hai / " yaha sunakara 'mizrakA ' nAmA dUsarI sakhI bolI:" re sakhI ! vidyutprabhA ke samAna varako chor3akara dUsare -varakI kyA prazaMsA karane laga rahI hai ?" vasantatilakAne kahA: - ' he mugdhA ! tU to kucha bhI nahIM jAnatI / vidyutprabhA ke samAna alpa AyuvAlA puruSa apanI svAminIke yogya kaise ho sakatA hai ? ' mizrakA bolI :- " sakhI ! tU to bilakula maMda buddhi - mAlUma hotI hai / arI ! amRta thor3A ho, to bhI vaha zreSTha hotA hai aura viSa bahutasA ho to bhI vaha kisI kAmakA nahIM hotA / " donoM sakhiyoMkA vArtAlApa sunakara, pavanaMjaya socane Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa tRtIya srg| lagA-" vidyutmabha aMjanasuMdarIko priya hai, isI lie vaha dUsarI. sakhIko bolanese nahIM rokatI hai|" isa vicArase usake hRdayameM krodhakA udaya ho AyA; jaise ki aMdhakArameM kisI nizAcarakA udaya ho AtA hai / vaha tatkAla hI apanA khaDga khIMcakara yaha bolatA huA, Age bar3hane lagA ki, vidyutlabhako varanekI aura usako varAnekI icchA rakhanevAle donoMko isI samaya maiM yamadhAma pahu~cA detA huuN|" prahasitane pavanaMjayako pakar3a liyA aura kahA:-"he. mitra ! kyA tU nahIM jAnatA ki, strI aparAdhinI hone para bhI gaukI bhA~ti avadhya hai aura aMjanAsuMdarI to sarvathA niraparAdhinI hai| isane sakhIko bolate nahIM rokA isakA kAraNa usakI lajjA hai| isase yaha na samajha lenA cAhie ki vaha vidyutmabhako cAhatI hai, tumako nahIM cAhatI hai|" prahasitane AgrahapUrvaka usako rokA / donoM vahA~se apane sthAnapara Aye / pavanaMjaya duHkhI hRdayase aneka prakArake vicAra karatA huA, rAtabhara jAgatA rahA / prAtaHkAla hI usane uThakara apane mitrase kahA:-"mitra ! isa strIke sAtha byAha karanA vyartha hai| kyoMki eka sevaka bhI yadi apanese virakta hotA hai, to vaha ApattikA kAraNa ho jAtA hai, taba phira virakta strIkA to kahanA hI kyA hai ? atHclo| hama loga, isa kanyAkA tyAga kara Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 107 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmom apane nagarako cale cleN| kyoMki jo bhojana apaneko acchA nahIM lage, vaha kitanA hI svAdiSTa ho, to bhI apane kisa kAmakA hai ? itanA kahakara pavanaMjaya calaneko udyata huaa| prahasita ne usako jabardastIse roka liyA; aura zAntise isa taraha samajhAnA prAraMbha kiyaa| ___ " he mitra ! jo kArya hama svIkAra lete haiM, usako pUrNa na karanA bhI mahApuruSoMke lie anucita hai; taba jo kArya anullaMghya hai; jisako gurujanoMne svIkAra kiyA hai, usako ullaMghana karanekI to bAta hI kaise kI jA sakatI hai ? gurujana kImata lekara beca deM yA kRpA karake kisIko de deM, to bhI satpuruSoMke lie to vaha pramANa hai-mAnya hai| unake lie dUsarI koI gati hI nahIM hai| phira isa aMjanAsuMdarImeM to eka tRNa barAbara bhI doSa nahIM hai| suhRd janakA hRdaya aise doSake Aropase dUSita ho jAtA hai| tere aura usake mAtApitA mahAtmAkI bhA~ti prakhyAta haiN| itanA hone para bhI he bhrAtA! tU svacchaMda vRttise yahA~se cale jAnekA vicAra kara, lajjita kyoM nahIM hotA hai ? tU kyA unheM lajjita karanA cAhatA hai ?" prahasitake aise vacana suna, hRdayameM zalya honepara bhI pavanaMjaya vahIM rhaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| wand lagA-" vidyutlabha aMjanasuMdarIko priya hai, isI lie vaha dUsarI. sakhIko bolanese nahIM rokatI hai|" _isa vicArase usake hRdayameM krodhakA udaya ho AyA: jaise ki aMdhakArameM kisI nizAcarakA udaya ho AtA hai / vaha tatkAla hI apanA khaDga khIMcakara yaha bolatA huA, Age bar3hane lagA ki, vidyutbhako varanekI aura usako varAnekI icchA rakhanevAle donoMko isI samaya maiM yamadhAma pahu~cA detA huuN|" prahasitane pavanaMjayako pakar3a liyA aura kahA:-"he. mitra ! kyA tU nahIM jAnatA ki, strI aparAdhinI hone para bhI gaukI bhA~ti avadhya hai aura aMjanAsuMdarI to sarvathA niraparAdhinI hai| isane sakhIko bolate nahIM rokA isakA kAraNa usakI lajjA hai| isase yaha na samajha lenA cAhie ki vaha vidyutmabhako cAhatI hai, tumako nahIM cAhatI hai|" - prahasitane AgrahapUrvaka usako rokA / donoM vahA~se apane sthAnapara aaye| pavanaMjaya duHkhI hRdayase aneka prakArake vicAra karatA huA, rAtabhara jAgatA rahA / prAtaHkAla hI usane uThakara apane mitrase kahAH-"mitra ! isa strIke sAtha byAha karanA vyartha hai| kyoMki eka sevaka bhI yadi apanese virakta hotA hai, to vaha ApatikA kAraNa ho jAtA hai, taba phira virakta strIkA to kahanA hI kyA hai ? atHclo| hama loga, isa kanyAkA tyAga kara Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 107 apane nagarako cale caleM / kyoMki jo bhojana apaneko acchA nahIM lage, vaha kitanA hI svAdiSTa ho, to bhI apane kisa kAmakA hai ?" itanA kahakara pavanaMjaya calaneko udyata huA / prahasita ne usako jabardastI se roka liyA; aura zAntise isa taraha samajhAnA prAraMbha kiyA / " he mitra ! jo kArya hama svIkAra lete haiM, usako pUrNa na karanA bhI mahApuruSoMke lie anucita hai; taba jo kArya anullaMghya hai; jisako gurujanoMne svIkAra kiyA hai, usako ullaMghana karane kI to bAta hI kaise kI jA sakatI hai ? gurujana kImata lekara beca deM yA kRpA karake kisI ko de deM; to bhI satpuruSoMke lie to vaha pramANa hai-mAnya hai / unake lie dUsarI koI gati hI nahIM hai / phira isa aMjanAsuMdarI meM to eka tRNa barAbara bhI doSa nahIM hai / suhRd janakA hRdaya aise doSake Aropase dUSita ho jAtA hai / tere aura usake mAtApitA mahAtmAkI bhA~ti prakhyAta haiN| itanA hone para bhI he bhrAtA ! tU svacchaMda vRtti se yahA~se cale jAnekA vicAra kara, lajjita kyoM nahIM hotA hai ? tU kyA unheM lajjita karanA cAhatA hai ?" prahasitake aise vacana suna, hRdayameM zalya honepara bhI pavanaMjaya vahIM rahA / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| aMjanAsuMdarIkA byAha / nizcita kiye hue dinako pavanaMjaya aura aMjanAsuMdarIkA byAha ho gayA / bar3A bhArI utsava manAyA gyaa| vaha vivAhotsava unake mAtApitAke netrarUpI kamaloMko, caMdrake samAna AlhAdakArI-sukhadAyI-jAna pdd'aa| phira mahendra ke snehase pUjA huA prahalAda, svajana saMbaM. ghiyoM sahita vadhuvarako lekara AnaMdapUrvaka apane nagarameM mayA / prahalAdane vahA~para aMjanasuMdarIko sAta maMjilakA eka suMdara mahala rahaneko diyA / vaha aisA jAna par3atA thA mAno pRthvIpara vimAna hai| __ mamara pavanaMjayane vacanase bhI usakI sa~bhAla nalI-kabhI usase bAta bhI nahIM kii| kyoMki . 'mAnIno havalepaM na vismaraMti ytsttH|' (mAnI puruSa apane apamAnako jaise taise bhUla nahIM jAte haiM / ) isalie aMjanAsuMdarI, vinA cA~davAlI rAtakI bhA~ti, pavanaMjaya vinA netrAzruke-A~suoMse bharI huI A~khoM ke-mukhako aMdhakAravAlA banA asvasthatAkI pAtra ho-rugNa ho-dina bitAne lgii| IR bAra palaMgapara donoM pasavAr3oMko-karavaToMkopachAr3atI huI usa bAlAko rAteM barasoMke barAbara jAna par3ane lagIM / ananyamanA-udAsa hRdayA-aMjanAsuMdarI hRdayaghaTapara patikA hI citra citrita karatI huI dina bitAne lagI / sAkhiyA~ bAra bAra use madhuravANIse bolAtI thIM, Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 109 magara hemaMtaRtumeM jaise koyala kabhI nahIM bolatI hai, vaise. hI vaha bhI maunakA bhaMga nahIM karatI thii| rAvaNakI sahAyatAke lie pavanaMjayakA prayANa / isI prakArase rahate hue bahuta dina bIta gaye / ekavAra rAvaNake dUtane Akara prahalAda rAjAse kahA:-" durmati varuNa rAvaNake sAtha hamezA vaira rakkhA karatA hai aura rAvaNake sAmane sira jhukAnA svIkAra nahIM karatA hai / jaba usako namaskAra karaneke lie kahA gayA; taba usa ahaMkArake giri, aniSTha vacanoMke bolanevAle varuNane apane bhujadaMDoMko dekhate hue kahA:-" are ! yaha rAvaNa kauna hai ? yaha kyA kara sakatA hai ? maiM indra, vaizravaNa, nalakUbara, sahasrAMzu, maruta, yamarAja yA kailAzagiri nahIM huuN| maiM varuNa huuN| devatAdhiSThita ratnoMse vaha durmati rAvaNa yadi garviSTha huA ho, to bhale vaha yahA~ Ave aura apanI zakti AjamAve / usake cirakAlase ekatrita kiye hue garvako maiM kSaNavArameM naSTa kara duuNgaa|" ___ usake aise vacana suna rAvaNako krodha AyA / usane usI samaya usa para car3hAI kara dI aura samudrakI velAsamudrakA car3hAva-jaise kinAreke parvatako ghera letA hai, vaise usane usake nagarako ghera liyA / tava varuNa bhI kruddha hokara rAjIva aura puMDarIka nAmake apane putroM sahita nagarase vAhira nikalA aura Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / yuddha karane lagA | varuNa ke vIra putra, mahAna yuddha kara, kharadUSaNako bA~dha, apane nagarameM le gaye / isase rAkSasasenA saba titara vittara ho gaI / isa jIta se varuNa bhI apane Apako kRtArtha mAnatA huA, vApisa nagarameM calA gayA / 110 aba rAvaNane vidyAdharoMke pratyeka rAjAko bulAne ke lie dUta bheje haiM / tadanusAra maiM bhI Apake pAsa AyA hU~ / dUtake vacana sunakara, prahalAda rAjA rAvaNakI sahAyatAke lie jAne ko taiyAra huA / usI samaya pavanaMjaya vahA~ jA pahu~cA / usako saba hAla mAlUma huA / usane pitA se kahA:- " he tAta ! Apa yahIM rahie / maiM jAkara rAvaNake saba manoratha pUrNakara AU~gA / maiM ApakA putra hU~ / 1 Agraha pUrvaka pitAkI sammati le sabalogoM se prema pUrvaka vidA ho pavanaMjaya vahA~se jAne ko taiyAra huA / patike yAtrArtha jAnekI khabara suna, aMjanAsuMdarI bhI utkaMThita ho - AkAza ke zikhara se devI utaratI hai vaise- apane mahala se utara kara nIce AI aura apane patike darzana karaneke lie animiSa netrase dvArakI ora dekhatI huI, asvAsthya-pIDita hRdayase staMbhakA sahArAlekara putalIkI taraha khaDI ho gaI / pavanaMjayane calate vakta aMjanAko dekhaa| dekhA - dvArake staMbhase sahArA lekara khar3I huI aMjanAkA zarIra bIjake Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 111 caMdramAkI taraha kuza ho rahA hai| sUkhe hue kezoMse usakA lilATa DhakA huA hai| zithila banI huI bhujalatA usake nitaMba bhAgapara laTaka rahI hai, tA~bUlake raMga vinA usake adharapallava pIle par3e hue haiM; azrujalase usakA mukha bhIga rahA hai aura usakI A~khoMmeM aMjanakA nAma bhI nahIM hai| __ aMjanAko dekhakara usane mana hI mana kahA:-" aho ! yaha duSTabuddhivAlI kaisI nirlajja aura nirbhIka hai ! maiMne to isake duSTa manako pahilehIse jAnaliyA thA, to bhI mAtApitAkI AjJA ullaMghanake bhayase mujhako isake sAtha byAha karanA par3A thA / " pavanaMjaya isa taraha soca rahA thA, usI samaya aMjanA usake pairoM par3a, hAtha jor3a, bolI:--" he svAmI! Apa sabase mile, sabakI sa~bhAla lI magara mujhase to Apa eka zabda bhI nahIM bole / nAtha ! merI prArthanA sunie mujhe isa taraha bhUla na jaaie| ApakA mArga sukhakara ho / apanA kArya saphala karake punaH zIghra padhArie / " / zuddha caritravAlI dIna banI huI satI abalAkI, usakI prArthanAkI; kucha paravAha na kara pavanaMjaya vijayake lie calA gyaa| pavanaMjayakA aMjanAke mahalameM aanaa| patikRta avajJAse, pati viyogase, pIr3ita hokara, vaha Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga | bALA apane mahalameM gaI aura jAkara jalabhedita nadI taTa kI bhA~ti pRthvIpara gira gaI / pavanaMjaya vahA~se ur3akara mAnasa sarovara para gayA / saMdhyA ho jAnese usane vahIM Dere DAle, aura eka mahala banAkara usameM nivAsa kiyA / kyoMki vidyAdharoMkI vidyA sAre manorathoMko pUrNa karanevAlI hotI hai / ' usa palaMgapara pavanaMjaya apane mahala meM baiThA huA thA / vahA~ mAnasa sarovara ke kinAre para priya viyoga se pIDita eka cakravAkIko usane dekhA / dekhA - pakSiNI prathama gRhaNa kI huI mRNAlalatAko bhI khAtI nahIM haiM; jala zItala hai, to bhI vaha usako ubalate hue jalake samAna mAlUma ho rahA hai| himAMzu - caMdramA kI hima kiraNeM - cA~danI bhI usako agnijvAlAkI samAna duHkhadAI jAna par3a rahI hai aura vaha karuNa svarameM rudana kara rahI hai / 1 usa pakSiNIkI aisI dazA dekha, pavanaMjaya socane lagA - " ye cakaviyA~ dinabhara apane patiyoMke sAtha rahatI haiN| kevala rAtrimeM hI inakA viyoga hotA hai, to bhI usa alpaviyogako ye nahIM saha sakatI haiN| taba byAha kara teM hI jisakA maiMne tyAga kiyA hai: parakhIkI bhA~ti jisake sAtha maiMne bAta bhI nahIM kI hai; ravAnA hote samaya bhI jisakI maiMne sa~bhAla nahIM lI hai; jo parvata ke samAna duHkhase dabI huI hai aura jisane mere samAgamakA thor3AsA bhI sukha . Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 113 bicArI aMjanAkI kyA avivekIko dhikkAra hai huI hai; vaha jarUra marajAdurmukha banakara, maiM kahA~ nahIM dekhA hai, aphsosa ! usa dazA huI hogI ? are ! mujha jaise vaha vicArI mujhase apamAnita yagI / usakI hatyA pApase jAU~gA ? ' usane apane mitra prahasitako bulAkara saba hAla sunAyA / kahA hai ki 'svaduHkhAkhyAnapAtraM nAparaH suhRdaM vinA / ' ( mitrake vinA apane hRdayakA duHkha jatalAne yogya aura koI pAtra nahIM hotA hai| ) prahasita ne kahA :- " cirakAlake bAda bhI sahI bAta atra tere samajhameM AI so acchA huaa| magara vaha bAlA viyoginI sArasa - pakSiNI kI bhA~ti jIvita hogI yA nahIM ? he mitra ! yadi vaha jIvita ho, to aba bhI jAkara tujhe usako AzvAsana denA cAhie / ataH usake pAsa jA; usase madhura saMbhASaNa kara aura usakI AjJA lekara, apane kA rtha jAneke lie vApisa lauTa A / "" apane hRdayahIke samAna bhAvIke vicAra karanevAle mitrakI bAteM suna, usakI preraNAse usako sAtha le, pacanaMjaya ur3akara, aMjanAke mahalameM gayA aura chipakara darvAje para khar3A ho gayA / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga | pahile mahasitane aMjanA ke kamaremeM praveza kiyA / usane dekhA, thor3e jalakI machalIkI bhA~ti vaha apane palaMgapara par3I huI chaTapaTA rahI hai; kamalinI jaise himase pIDita hotI hai, vaise hI vaha caMdra - jyotsnAse - cAMdanIsevyAkula ho rahI hai; hRdayake tApase - AMtara- agnise - usake hArake motI phUTane laga rahe haiM; laMbI laMbI niHzvAsoM se usakI kezarAzI capala ho rahI hai; aura asahya pIDAse pachar3AtI huI bhujAoMkI pachAr3ase kaMkaNakI maNiyA~ TUTane laga rahI haiN| vasaMtatilakA sakhI usako dhIraja ba~dhA rahI hai| usake netra aura usake hRdaya kI gati aise zUnya ho rahe the, ki mAno ve kASTake bane hue haiN| 1 vyaMtarakI bhA~ti prahasitako acAnaka apane gRha meM Ate dekha, aMjanA bhayabhIta ho gii| phira vaha dhIraja dharakara, bolI:- " tuma kauna ho aura parapuruSa honepara bhI tuma 'yahA~ kyoM Aye ho ? mujhe jAnanekI koI AvazyakatA nahIM hai / yaha parakhIkA ghara hai tuma yahA~se cale jAo / . phira usane apanI dAsI vasaMtatilakAse kahA:he vasaMtatilakA / isa puruSako hAtha pakar3akara mahala se nikAla de / mujha caMdra samAna nirmala strIke lie kisI parapuruSakA mukha dekhanA bhI ayogya hai| mere mahalameM mere pati pavanaMjaya ke sivA kisI dUsare puruSako praveza karanekA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 115 adhikAra nahIM hai| dekha kyA rahI hai ? isako jaladI yahA~se nikAla de|" __ aMjanAke vacana suna, prahasitane hAtha jor3akara kahA:"he svAminI ! cirakAla ke bAda utkaMThita hokara, Aye hue pavanaMjayake samAgamakI Apako badhAI hai| kAmadevakA jaise vasaMta mitra hai, vaise hI maiM pavanaMjayakA mitra prahasita huuN| maiM AyA hU~ / samajhie ki mere pIche hI pavanaMjaya AnevAle haiN|" __ prahasitakI bAta suna aMjanA bolI:-" he prahasita ! vidhine pahile hI merA bahuta hAsya kara rakkhA hai| phira tuma bhI mujhapara kyoM ha~sate ho ? yaha maskharI karanekA samaya nahIM hai / magara isameM kisIkA kyA doSa hai ? mere hI karmoMkA doSa hai / yadi Aja bhAgya hI sIdhA hotA to mujhe aisA kulavAna pati kyoM chor3a detA ? kyoM Aja bAIsa barasa bIta jAnepara bhI pati-virahase maiM mara na jAtI ?" usake isatarahake vacana sunakara, aMjanAke duHkhakA bhAra jisake Upara hai aisA, pavanaMjaya ekadama apane mahalameM calA gayA aura A~khoMmeM pAnIbhara gadgada hRdaya ho bolA: " he priye ! maiM murkha hokara bhI apane Apako mahAjJAnI samajhatA thA / isI lie tere samAna nirdoSa strIko sadoSA samajha maiMne vyAha karate hI chor3a diyA thA / mere hI doSase Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| verI aisI durdazA huI hai| zAyada hai ki, tU aba taka mara bhI jAtI; parantu mere bhAgyake yogase jIvita rahI hai|" isa prakArase bolate hue, apane patiko pahicAnakara, lajjAvatI aMjanA palaMgakI IsakA sahArA lekara, khar3I hogaI / pavanaMjaya usako, jaise hAthI latAko apanI sUMDameM pakar3atA hai vaise hI, valayAkAra bhujAse pakar3a bagalameM davA palaMgapara baiTha gayA aura bolA:-" he priye ! mujha kSudrabudine tere samAna niraparAdhinI strIko duHkha diyA, usake lie mujhako kSamA kro|" patike aise vacana sunakara aMjanA bolI:-" he nAtha ! aisA na kahie; maiM to ApakI sadAkI dAsI huuN| isa lie mujhase kSamA mA~ganA anucita hai| .. prahasita aura vasaMtatilakA bAhira cale gaye / kAraNa 'rahasthayorhi dampatyorna cchekAH pArzvavartinaH / ' . . (jaba daMpatI ekAMtameM milate haiM taba catura pAsavAna vahA~se cale jAte haiM / ) , pavanaMjaya aura aMjanA svecchApUrvaka ramaNa karane lge| rAta rasake AvezameM eka ghar3Ike samAna bIta gii| prabhAta hote dekha pavanaMjayane kahA:- " he. kAntA ! maiM vijaya karaneke lie jAtA hU~ / yadi murujanoMko khabara 1.pAsa rahanevAle, mitra, sakhI dAsa dAsI aadi| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 117 hogI, to acchA nahIM hogaa| he suMdarI ! aba kabhI manameM kheda mata karanA / maiM rAvaNakA kArya karake vApisa AU~ tabataka sakhiyoMke sAtha sukhase kAla bitaanaa|" ___ aMjanA bolI:-" Apake samAna balavAna vIrake lie to vaha kArya siddha hI hai| magara yadi Apa mujhako jIvita dekhanekI icchA rakhate haiM to kAryasAdhana karake zIghra hI lauTa Aie / eka vinatI aura hai / AjameM RtusnAtA hU~ isalie yadi mujhe garbha raha jAyagA to ApakI anupasthitike kAraNa durjana loga merI niMdA kreNge|" pavanaMjayane kahA:-" he mAninI ! maiM zIghra hI lauTa kara vApisa aauuNgaa| mere Anese koI nIca manuSya terI niMdA nahIM kara skegaa| to bhI mere samAgamako sUcita karanevAlI mere nAmakI yaha aMkita mudrA le| yadi samaya par3e to yaha mudrikA batA denaa|" __ itanA kaha mudrikA de, pavanaMjaya prahasita sahita vahA~se ur3akara apanI senAmeM gayA / vahA~se devoMkI bhA~ti,senAke sAtha, vaha AkAza mArgase laMkAmeM phuNcaa| laMkAmeM jAkara usane rAvaNako praNAma kiyaa| taruNa sUryakI bhA~ti kAMtise prakAzita rAvaNa aura pavanaMjaya apanI apanI senA lekara varuNake sAtha yuddha karaneko pAtAlameM gye| 1 rajasvalA honeke bAda snAnakI huii| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| garbhavatI aMjanAkA, sAsU ketumatIke dvArA, tiraskAra / / aMjanAsuMdarIke usI dina garbha raha gayA / isase usake sAre avayava vizeSa sundara hue; vizeSa zobhA dene lage / gAloMkI zobhA pAMDu varNakI hogaI; stanoMke mukha zyAma hogaye; gati atyaMta maMda hogaI, aura netra vizeSa vizAla aura ujjvala ho gye| inake atirikta garbhake dUsare lakSaNa bhI usake zarIrapara spaSTatayA dikhAI dene lge| ___ yaha dekhakara usakI sAsU ' ketumatI' tiraskArapUrvaka bolI:-" re pApinI ! donoM kuloMko kalaMkita karanevAlA tUne yaha kyA kAma kiyA ? pati videzameM hote hue bhI tU garbhiNI kaise hogaI ? merA putra tujhase ghRNA karatA thA, taba maiM samajhatI thI ki vaha ajJAnI hai, isI lie. tujhako dUSita ginatA hai; paraMtu mujhe Aja taka yaha mAlUma nahIM thA ki, tU vyabhicAriNI hai|" __ sAskRta tiraskArase dukhI ho; A~khoMmeM A~sU bhara, aMjanAne patisamAgamakI sAkSIrUpa mudrikA apanI sAsUko dikhAI / usako dekhane para bhI, lajjAvanatamukhA aMja-- nAko usakI sAsUne phirase ghRNApUrvaka kahA:-" are duSTA ! tere patike sAtha-jo terA kabhI nAma bhI nahIM letA thA-terA samAgama kaise ho sakatA hai. 1 isa lie mudrikA dikhAkara, hamako kisa lie dhokhA detI hai. vyabhicAriNI striyA~ Thaganeke aise aise kaI mArga jAnatI Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 119, haiM / he svacchaMdacAriNI! tU Aja hI mere gharase nikala kara apane bApake yahA~ calI jA / yahA~ aba khar3I bhI mata raha / merA ghara tere jaisI striyoMke rahane yogya nahIM hai| " - isa prakArase usakA tiraskAra kara, usa rAkSasI svabhAvA nirdayA ketumatIne aMjanAko pitAke ghara chor3a AnekI naukaroMko AjJA dii| naukara aMjanAko aura vasaMtatilakAko naukAMmeM biThAkara mAheMdra nagarake pAsa le gye| unhoMne unako naukAse utArA netroMmeM jalabhara aMjanAko mAtAkI taraha praNAma kiyA aura usase kSamA mA~gI / 'svAmivatsvAmyapatye'pi sevakAH smvRttyH|' (uttama sevaka svAmIke parivAra para bhI svAmIkI bhA~ti hI vRtti rakhate haiN|) phira ve unheM vahIM chor3akara nija nagarako lauTa gye| pitAke gharase bhI aMjanAkA tirskaar| usa samaya sUrya asta ho gayA; aisA jAna par3atA thA, mAno. aMjanAkA duHkha na dekha sakanehIse sUrya calA gayA hai| 'santaH satAM na vipadaM vilokyitumiishvraaH|' ( satpuruSa kabhI sajjanakI vipattiko nahIM dekha sakate haiN|) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / ulluoMkA ghuraghurAhaTa hone lagA; zRgAla phetkAra karane lage; siMha garjane lage; zikArI jAnavara-dariMde-aneka prakArake zabda bolane lage; piMgalaM rAkSasoMke saMgItakI bhA~ti kolAhala karane lge| inhIM sabake bIcameM-vahIM rahakara, mAno vaha baharI hai, kisIke zabda sunatI hI nahIM hai aisI sthitimeM-aMjanAne vasaMtatilakA sahita sArI rAva jAgate hue bitaaii| ___ saverA hote hI vaha dIna abalA, lajjAse saMkucita hotI huI, bhikSukakI bhA~ti parivAra rahita, dhIre dhIre pitAke daravAje para gaI / usako acAnaka vaisI sthitimeM AI huI dekha, pratihArI-caukIdAra-bhramameM par3A / phira usane vasaMtatilakAke kahanese sArI bAteM jAkara rAjAse nivedana kI / __ sunakara rAjAkA mukha namra aura kAlA ho gayA / vaha vicArace lagA-"karmake vipAkakI taraha striyoMkA caritra bhI aciMtya hai / kulaTA aMjanA mere kulako kalaMkita karanehIke lie mere ghara AI hai / parantu usakA leza bhIveta vastrakI bhA~ti gharako dUSita karatA hai|" , rAjA isa taraha soca rahA thA, itanehImeM usakA nItizAna putra prasannakIrti' aprasanna hokara kahane lagA: sa duSTAko isI samaya yahA~se nikAla do| usa duSTAne 1 eka prakArakA sA~pa / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / ' 12.1 apane kulako dUSita kiyA hai / sarpakI DasI huI aMgulI ko kyA buddhimAna kATa nahIM DAlate haiM ? " usa samaya ' mahotsAha ' nAmaka maMtrI bolA:-" kanyA oMko, jaba unakI sAsuoMkI taraphase duHkha milatA hai, taba unake pitR-gRhakA hI unako Azraya milatA hai / he prabho ! yaha bhI saMbhava hai ki, usakI sAsUne krUra bana kara usa para mithyA doSa lagAyA ho aura usako gharase nikAlA ho / isa lie jabataka usakA doSI yA nirdoSI honA nizcita na ho jAya, tabataka gupta rItisa usakA pAlana kIjie; apanI kanyA samajha kara usa para itanI kRpA kiijie| " rAjAne kahA :- " sAsue~ to sabhI jagaha para aisI hI huA karatI haiM; magara bahuoM kA aisA caritra kahIM nahIM dekhA gayA / hama yaha to pahile hI suna cuke haiM ki, pavanaMjaya aMjanAko nahIM cAhatA thA; aMjanAse usakA sneha nahIM thA | phira pavanaMjayase usake garbha raha jAnA kaise saMbhava hai ? isa lie vaha sarvathA doSI hai| usakI sAsUne acchA hI kiyA ki, usako gharase nikAla diyA / yahA~se bhI usako isI samaya nikAla do| maiM usakA mu~ha bhI - dekhanA nahIM cAhatA / " rAjAkI aisI AjJA pAte hI paharedArane aMjanAko vahA~se nikAla diyA / aMjanA dIna hokara AkraMdana Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / wwwwwwwwwwwwwww karatI huI vahA~se cala dii| usakI durdazAko loga dukhI. hokara dekhane lge| kSudhAtRSAse pIDita, thakI huI; niHzvAsa DAlatI huI A~sU bahAtI huI darbhase biMdhe hue pairase jo rakta nikala rahA thA usase bhUmiko ra~gatI huI do do kadama calakara par3atI huI aura vRkSa vRkSapara Thahara kara vizrAma letI huI, aMjanA dizAoM vidizAoMko bhI rulAtI huI dAsIke sAtha calI jA rahI thii| jisa grAmameM yA nagarameM vaha jAtI thI, vahIMse vaha nikAla dI jAto thI; kyoM ki vahA~ pahilehIse rAjapuruSoMne jAkara aisA prabaMdha kara diyA thaa| isase usako kisI bhI jagaha rahaneko sthAna nahIM milaa| . .. aMjanAkA puurvbhv| . . . bhaTakatI huI aMjanA eka bhArI vanameM jA phuNcii| vahA~ parvata zreNIke bIca eka vRkSake nIce baiThI aura vilApa karane lagI:--" hAya ! maiM kaisI maMda bhAgyA hU~ ki, gurujanoMne bhI mujhako, aparAdhakI jA~ca kiye vinA daMDa de diyaa| he sAsU ketumatI ! tumane acchA kiyA ki, apane kulameM kalaMka na lagane diyA / he pitA ! saMbaMdhIke bhayase Apane bhI acchA socA / duHkhita striyoMke lie mAtAe~ AzvAsana sthAna hotI haiM, parantu mAtA ! tumane bhI patikI icchAkA anamaraNAra garI upekSA kii| he bhAI! Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 123 pitAke jIte hue terA kucha doSa nahIM hai / he prANanAtha ! eka Apake dUra honese sabaloga mere zatru ho gaye / he sarvathA pati vihInA ! tU eka dina bhI jIvita mata rahanA; jaise ki maiM maMda bhAgya-ziromANa aba taka jIvita huuN|" . __ isa bhA~ti vilApa karatI huI aMjanAko usakI sakhIne smjhaayaa| vaha zAnta huii| phira donoM vahA~se Age cliiN| __ calatehue guphAmeM unhoMne eka 'amitagati' nAmake muniko dhyAna karate dekhaa| una 'cAraNa zramaNa ' muniko namaskAra karake vinaya pUrvaka donoM unake pAsa baiTha gii| munine bhI dhyAna samApta kiyA aura apanA dAhinA hAtha U~cAkara manoratha pUrNa aura kalyANa kartA AnaMda denemeM dhArAke samAna 'dharmalAbha ' rUpI-AzIrvAda diyaa| vasaMta tilakAne bhaktise phira namaskArakara prAraMbhase anta taka aMjanAkA sArA duHkha munise kaha sunAyA aura pUchA ki-" aMjanAke garbha meM kauna hai ? kisa kamake udayase aMjanA aisI sthitimeM pahuMcI hai ?" munine uttara diyA:--" isa bharatakSetrameM ' maMdara nAmakA nagara he / usameM priyanaMdI nAmakA eka vaNika. rahatA thaa| usakI 'jayA' nAmA svIkI kUkhase caMdrake samAna kalAoMkA nidhi-bhaMDAra-aura dama (indriya damana) priya, 'damayaMta ' nAmakA eka putra huA / ekavAra vaha udyAnameM krIDA karane gayA / vahA~ usane svAdhyAya-dhyAnameM Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jana rAmA jaina rAmAyaNa tRtIya srg| lIna eka munirAjake darzana kiye| usane unake pAsase zuddha buddhise dharma sunA / usako pratibodha lagA jisase usane samyaktva va vividha prakArake niyama grahaNa kiye / tabahIse usane muniyoMko yogya aura aniMdita dAna denA prAraMbha kiyaa| vaha tapa aura saMyamameM hI eka niSThA rakhatA thA, isa lie vaha kAlakramase marakara dUsare kalpameMdevalokameM-paramarddhika devatA huA / vahA~se cavakaraAkara-jaMbudvIpameM mRgAMkapurake rAjA viircNdkii| bhAryA priyaMgu lakSmIke garbhase putra rUpase janmA, aura "siMhacaMdrake' nAmase prasiddha huA, phira vaha jaina dharmako svIkAra, pAla, kramayogase marakara deva huA / vahA~se cavakara isa vaitADhya giripara eka 'varuNa' nAmakA nagara hai; usameM 'sukaMTha' rAjAkI rANI 'kanakodarIke' garbhase 'siMha vAhana' nAmaka putra huaa| bahuta dinoMtaka rAjya kara 'zrI vimalanAtha' prabhuke tIrthameM ' lakSmIdhara' munike 'pAsase usane vratagrahaNa kiyA-dIkSA lI / duSkara tapasyAkara, mRtyuko pA vaha lAMtaka devalokameM devatA huaa| aba vahA~se cavakara vaha terI sakhI aMjanAke udarameM AyA hai / yaha putra guNoMkA sthAna, mahA parAkramI, vidyAdharoMkA rAjA, caramadehI aura pApa rahita manavAlA hogaa| aMka tU apanI sakhIke pUrva bhava suna / kAnakapura / mamerameM "kanakastha ' nAmaka rAjA thaa| vaha saba mahArathi Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 125 yoMmeM ziromaNi thaa| usake 'kanakodarI' aura ' lakSmIvatI' nAmA do patniyA~ thIM; unameM lakSmIvatI atyaMta zraddhAlu zrAvikA thii| vaha apane gRha-caityameM ratnamaya jinabiMba sthApita kara donoM samaya-sube zAma-unakI pUjA vaMdanA kiyA karatI thii| . usase kanakodarI IyA rakhatI thii| usane ekavAra jinabiMba curAkara apavitra kacaremeM chipA diyaa| usa samaya 'jayazrI' nAmA eka ArjikA-guraNI-vihAra karatI huI vahA~ aaii| usane kanakodarIko pratimA chipAte hue dekha kara kahA:- he bhalI strI ! tUne yaha kyA kiyA ? bhagavatakI pratimAko yahA~ DAlakara, tUne apane AtmAko saMsArake aneka duHkhoMkA pAtra kyoM banAyA ?" jayazrI sAdhvIMkI bAtase kanakodarIko pazcAttApa huaa| usane tatkAla hI pratimAko vahA~se nikAla liyA aura zuddha kara, kSamA mA~ga jisa sthAnase lAI thI vahIM usako vApisa le jAkara rakha diyaa| usI dinase vaha samyaktva dhAriNI bana jaina dharma pAlane lagI / anukramase AyuSya pUrNa kara mRtyu phA saudharma devalokameM devI huI / vahA~se cavakara vaha, maheMdra rAjAkI putrI aMjanA-terI sakhI-huI hai| isane pahile bhavameM arhatakI pratimAko duHsthAnameM rakkhA thA usIkA yaha phala isako milA hai| tU bhI usa bhavameM Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mammmmmmmmmmmmmmmmmmm 126 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| isake duSkarmameM madada denevAlI aura anumodana kartA thI isa lie isake sAtha tU bhI duHkha uThA rahI hai| magara usa duSTa karmakA phala tuma logoMne prAyaH bhoga liyA hai| aba tuma bhavameM sukha denevAle jina dharmako dhAraNa kro| isa aMjanAkA mAmA akasmAta Akara isako lejAyagA aura thor3e dinoMmeM isake patike sAtha bhI isakI bheTa ho jaaygii|" isa taraha aMjanAkA pUrva bhava batA; usako dAsI sahita jinadharmameM sthApita kara, muni garuDakI bhA~ti AkAzameM ur3a gye| itanehImeM unhoMne eka siMhako vahA~ Ate hue dekhaa| apanI pU~chake phaTakAranese aisA jAna par3atA thA ki mAno vaha pRthvIko phAr3anA cAhatA hai| apanI garjanAkI dhvanise vaha dizAoMko pUrita kara rahA thA / hAthiyoM ke rudhirase vaha vikAla thA; usake netra dIpakake samAna ujvala the; usakI DAr3heM vajrake samAna dRr3ha thIM; usake dA~ta karotake samAna tIkhe-krUra-the; usakI kezara, agnijvAlAke samAna thI; usake nAkhUna lohake khIloMke samAna the. aura usakA urasthala zilAke tulya thaa| aise siMhako dekhakara donoM striyA~ nIcI A~kheM karake kA~pane lagIM-mAnovaha bhUmimeM ghusajAnA cAhatI haiM-aura bhayabhIta hariNIkI bhA~ti nistabdha ho gaI / usI samaya usa guphAke svAmI- maNicUla ' nAmake gaMdharvane aSTApada usa gAvAkA bhA~ti nistAnA cAhatI hai| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 127 prANIkA rUpa dhAraNa kara usa siMhako mAra DAlA / phira vaha apanA asalI rUpa dhAraNa kara, aMjanA aura vasaMtatilakAko prasanna karaneke lie, apanI priyA sahita jinaguNagAyana karane lgaa| usake bAda unhoMne usakA sAtha nahIM chodd'aa| donoM usI guphAmeM rahane lagI aura vahIM munisuvrata prabhukI pratimA sthApana kara usakI pUjA karane lgiiN| aMjanAkA apane mAmAke sAtha jaanaa| ... samaya Anepara siMhanI jaise siMhako janma detI hai, vaise hI caraNameM vajra, aMkuza aura cakrake cindavAle putrako aMjanAne janma diyA / vasaMtalikAne harSita hokara, anna jalAdi lA, usakA prasUti karma kraayaa| usa samaya putrako utsaMgameM-godameM-lekara dukhI aMjanA A~khoMmeM A~sU bhara, usa guphAko rulAtI huI vilApa karane lagI-" he mahAtmA putra ! aise ghora vanameM verA janma. honese, maiM puNyahInA dIna strI terA . janmotsava kaise manAU~ ?" . isako vilApa karatI dekhakara eka 'pratisUrya' nAmA khecarane usake pAsa Akara, mIThe zabdoMse usake duHkhakA kAraNa pUchA. / dAsI. vasaMtatilakAne, A~khoMmeM A~sU bharake, aMjanAke vivAhase lekara putrajanma takakI Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| saba bAteM kaha sunAI / sunakara usakI A~khoM meM bhI A~sU aagye| vaha bolA:-- " he bAlA ! maiM hanupurakA rAjA huuN| mere pitAkA nAma 'citrabhAnu ' aura mAtAkA nAma suMdarImAlA hai / --mAnasavemA' nAmA terI mAtAkA maiM bhAI huuN| sadbhAgyase tujhako jIvita dekhakara mujhe prasannatA huI hai| aba tU kisI prakArakI cintA na kr|" usako apanA mAmA samajhakara aMjanA adhikAdhika rone lagA / 'zTa-saMbaMdhiyoMko dekhakara davA huA duHkha prAka punaH utpanna ho jAtA hai|" * rotI huI dekhakara pratisUryane usako, nAnA prakArake AzvAsana dekara, ronese rokA; phira apane sAtha Aye hue. kisI daivajJa (joSI) se usane usake janmake viSayameM puuch| jopAne uttara diyA:-" yaha bAlaka zubhapraha, balavAle, lapameM janmA hai; isase bar3A bhArI- puNyavAnaH sacA hogA aura isI bhavameM siddha padavI paavegaa| ___ Aja caitramAsakI kRSNASTamI tithI hai aura ravivArakA dina hai| sUrya uccakA hokara meSa rAzImeM par3A hai| caMdramA amarakA hokara madhya bhavanameM sthita hai| maMgala madhyama zekara haka sava meM AyA hai| kuddha madhyatAse: mIna rAzImeM baiThA muka kyA ho kara karka rAzI makA hai| zani bhI mAna Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 129 ww rAzImeM hai| mIna lagnakA udaya hai aura brahmayoga hai isa lie saba tarahase zubha hai| __ tatpazcAt pratisUrya apanI bhAnajIko usake putra aura sakhi sahita apane, uttama vimAnameM biThAkara nija nagarakI ora le calA / vimAna calA jA rahA thA / vimAnakI chatameM eka ratnamaya jhUmakA laTaka rahA thaa| usako lenekI icchAse bAlaka mAtAkI godameMse uchalA / vimAnameMse nikalakara vaha nIce parvata para jAgirA, mAno AkAzase vajra girA hai / usake AghAtase usaparvatakA curA ho gayA / putrake giranese aMjanA hAhAkAra kara rone lagI aura chAtI pITane lgii| rudanake pratiravase-zabdase: parvatakI guphAoMse jo zabda nikalate the, unase aisA mAlUma hotA thA ki, aMjanAke sAtha guphAe~ bhI ro rahI haiN| prati. sUrya tatkAla hI usake pIche gayA aura usa akSatavIryako, uThA kara nAza pAye hue dhanakI bhA~ti, usane vApisa aMjanAko sauMpa diyaa| phira manake samAna vegavAle vimAna dvArA pratisUrya AnandollAsa-utsava-pUrita apane hanupura nagarameM pahu~ca gyaa| aMjanA aMtaHpurameM pahu~cAI gaI / saba rAniyoMne aMjanAkI kula devIkI bhA~ti pUjA kii| janmate hI bAlaka hanupura grAmameM AyA thA, isa lie aMjanAke mAmAne usakA nAma ' hanumAna / rakkhA / vimA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| nameMse girane para usake zarIrake AghAtase parvatakA curA hogayA, isa lie usakA dUsarA nAma zrIzaila huaa| ___ mAnasa sarovarake kamalavanameM rAjahaMsakA zizu jisa bhA~ti vRddhiMgata hotA hai usI bhA~ti, hanumAna sukha pUrvaka krIDA karatA huA bar3A hone lgaa| aMjanA yaha vicAra karatI huI zalya rahita vyaktikI bhA~ti apane dina bitAne lagI ki-ketumatIne jo doSa lagAyA hai, usakI kisa bhA~ti nivRtti ho / aMjanAkI zodhake lie pavanaMjayakA pryaann| udhara rAvaNakI madada para gaye hue pavanaMjayane varuNake sAtha saMdhi karake khara dUSaNako chur3AyA; aura rAvaNako saMtuSTa kiyaa| rAvaNa saparivAra laMkA gyaa| pavanaMjaya usakI sammati le apane nagarameM aayaa| . ___ vaha mAtA pitAko praNAma kara aMjanAke mahalameM gyaa| vahA~ jAkara usane mahalako, jyotsnAhIna caMdramAkI bhA~ti, aMjanA vihIna nisteja-zUnya dekhA / vaha dukhI huaa| usane vahA~ eka dAsIse pUchA:-" aMjanake samAna A~khoMko sukhI karanevAlI merI aMjanA usane uttara diyAH-" Apane raNa-yAtrA kii| pIchese kucha dina bAda aMjanAko garbhavatI dekha, garbhako dRSita samajhaM, ketumatIne usako gharase nikAla diyaa| unhIMkI Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 131 AjJAse pApI sevaka hariNIkI bhA~ti bhayAkula usa bAlAko mahendra nagarake samIpa vAle jaMgalameM chor3a aaye|" __yaha sunate hI kabUtarakI bhA~ti apanI priyAse milaneko utsuka ho pavanaMjaya pavana vegase apane susarAlake nagarameM gayA / magara vahA~ bhI usako priyA na milii| taba usane eka strIse pUchA:- yahA~ merI priyA AI thI yA nahIM ?" ___ usa strIne uttara diyAH-" hA~, vaha apanI dAsI vasaMtatilakA sahita yahA~ AI thI; magara usapara vyabhicArakA doSa thA, isa lie usako pitAne bhI nikAla diyaa|" vajrakI coTase jaise AghAta lagatA hai, vaisA hI AghAta dAsIke vacanase usake hRdayameM lagA / vaha vahA~se priyAkI khojameM ravAnA ho gayA aura vana vanameM bhaTakane lgaa| kisI bhI sthAna para jaba aMjanAkA patA nahIM lagA; taba zApabhraSTa devakI bhA~ti usane apane mitra prahasitase kahA:-" he mitra ! tU mere mAtApitAse kahanA ki, sArI pRthvI chAna DAlI to bhI abataka aMjanAkA kahIM patA nahIM milaa| ava phirase vanameM jAkara usa bicArIkI zodha karU~gA / yadi vaha mila jAyagI to ThIka hai, anya-thA maiM agnimeM praveza kruuNgaa|" pavanaMjayake kahanese prahasita tatkAla hI AdityapurameM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwvwwnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn.. 132 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / gayA aura prahalAda aura ketumatIko sArA vRttAnta kaha sunaayaa| sunakara pASANa-AghAtita hRdayakI bhA~ti usa vRtta rUpI AghAtase pIDita ho, ketumatI mUcchita hokara pRthvIpara gira gii| thor3I vArake bAda usako ceta huA / vaha bolI:-" he kaThora hRdayI prahasita ! maranekA nizcaya karanevAle apane priya mitrako akelA chor3a kara tU yahA~ kaise AyA ? hAya ! mujha pApinIne vinA vicAre aMjanAke tulya vAstavika nirdoSa strIko gharase nikAla kara kaisA burA kArya kiyA ? usa sAdhvI para maiMne mithyA doSa lagAyA usakA mujhako yahIM pUrA phala mila gayA / satya hai'atyugra puNyapApAnAmihaiva hyApyate phalam / ' ( ati ugra pApa aura puNyakA phala manuSyoMko yahIM mila jAtA hai|) pavanaMjaya aura aMjanAkA smmeln| rudana karatI huI ketumatIkA nivAraNa kara, prahalAda pavanaMjayakI khojameM calA / jaise ki-pavanaMjaya aMjanAkI khojameM gayA thA / apane mitra vidyAdhara rAjAoMke pAsa bhI prahalAdane dUta bhejakara pavanaMjaya aura aMjanAkI khoja karAnekI bAta kahalA dii| prahalAda aneka vidyAdharoMko sAtha lekara apane putra aura putravadhUkI khoja karatA huA bhUtavana nAmA vanameM mAyA / vahA~ jAkara usane pavanaMjayako dekhaa| dekhA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 133 pavanaMjaya eka citA cuna rahA hai / citAke cuna jAnepara vaha usake pAsa khar3A ho gayA aura bolA: "he vanadevatAo ! vidyAdharoMke rAjA prahalAdakA, maiM putra hU~, mAtA merI ketumatI hai, aMjanA nAmA mahA satI merI patnI thI / vivAha honeke bAdahIse maiMne durbuddhi ke udayase, usa nirdoSa strIko satAyA thaa| usako chor3a kara svAmIkA kArya karaneke lie maiM raNayAtrAko jA rahA thaa| rAstemeM daivayogase merI buddhi phirI / maiMne usako nirdoSa samajhA, isa lie maiM vahA~se vApisa lauTakara rAtako, usake pAsa gayA / phira usake sAtha svacchaMdatAse krIDA kara ravAnA hote samaya apane AnekI nizAnI svarUpa mudrikA usako de mAtApitAko khabara kiye binA hI, jaise cupakese AyA thA vaise hI, punaH senAmeM lauTa gyaa| usI dina usake garbha rahA / mere doSake kAraNa, mere mAtApitAne usako dUSita samajhakara gharase nikAla diyaa| mAlUma nahIM ki vaha aba kahA~ hai ? vaha pahile bhI nirdoSa hI thI aura aba bhI hai| magara merI ajJAnatAse vaha bhayaMkara dazAko prApta huI hai| dhikkAra hai ! mere samAna patiko dhikkAra hai ! usakI zodhake lie maiM sArI pRthvImeM bhaTakA, magara jaise ratnAgara sAgarameM manda bhAgIko ratna nahIM milatA, Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / vaise hI vaha mujhako na milI / sadA jIvita rahakara virahAnameM jalate rahanA maiM sahana nahIM kara sakatA, isI lie Aja citAmeM praveza kara eka hI vAra jala letA hU~ / he devatAo ! yadi tuma merI kAntAko kahIM dekho to use kaha denA ki, tere viyogameM tere patine agnimeM praveza kiyA hai / " I itanA kaha, dhUdhU karake jalatI huI agni citAmeM girane ke lie pavanaMjaya uchalane lagA / prahalAda abataka saba kucha dekha suna rahA thA / jaise hI pavanaMjayane uchala kara citA meM 1 kUdanA cAhA vaise hI prahalAdane jAkara usako pakar3a liyA aura apanI chAtI se dabA diyA / pavanaMjaya cillA uThA - " priyAke viyogapIDAkI auSadha rUpa mRtyumeM yaha kyA vighna AyA ? kisane Akara zAnti prApta karanemeM vAdhA DAlI ? " A~khoMmeM A~sU lAkara prahalAdane uttara diyAH - " putravadhUko gharase nikAla denekI bAtako upekSA buddhise dekhanevAlA yaha terA pApI pitA prahalAda hai / he vatsa ! terI mAtAne pahile eka avicArI kArya kiyA hai / aba tU bhI buddhimAna hokara usI tarahakA dUsarA kArya na kara / sthira ho / he vatsa ! terI patnIkI zodhake lie maiMne hajAroM vidyAdhara bheje haiM / ataH unake lauTa AnekI rAha dekha | " prahalAdane jina vidyAdharoMko, pavanaMjaya aura aMjanAkI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA sAdhana / 135 zodhake lie bheje the, unameMke kucha vidyAdhara hanupurameM bhI gye| unhoMne vahA~ pratisUrya aura aMjanAko khabara dI kipavanaMjayane aMjanAke viraha duHkhase duHkhI hokara agnimeM praveza karanekI pratijJA kI hai| ___ yaha khabara suna, mAno kisIne jaharakA pyAlA pilAyA hai aise 'hAya ! mai mArI gaI' cItakAra kara, aMjanA mUrchita ho gii| caMdanake jalake mukhapara chIMTe lagAne aura paMkhese pavana DAlane, para usako vApisa hoza AyA / vaha uTha baiThI aura dInamukha ho, rone aura vilApakarane lagI:-" pativratA striyA~ patike lie agnimeM praveza karatI haiM; kyoMki pativinA unakA jIvana zUnya ho jAtA hai / magara jo zrImaMta pati haiM, hajAroM striyoMke bhoktA haiM, unako to priyAkA zoka kSaNika hI honA cAhie / aisA hone para bhI ve kyoM agnimeM praveza karane lage haiM ? he nAtha ! mere lie-mere virahake kAraNa-Apa agnimeM praveza kareM aura Apake virahameM maiM cirakAlataka jIvita rahU~; yaha kitanA viparIta hai ? hA! jAnA / ve mahAna satvadhArI haiM aura maiM alpa satvavAlI hU~ / unameM aura mujhameM nIlamaNi aura kAcake jitanA antara hai / isameM mere sAsa susarekA yA mAtA pitAkA kucha bhI doSa nahIM hai / maiM hI maMda bhAgyA hU~; saba mere hI karmoMkA doSa hai|" Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jaina rAmAyaNa tRtIya sarga / aMjanAko samajhA, usako ronese roka, hanumAnasahita usako sAthameM le, pratisUrya pavanaMjayakI khojameM claa| vaha bhI phiratA phiratA bhUtavanameM phuNcaa| prahasitane azrupUrNa netroMse usako Ate dekhA / usane tatkAla hI jAkara prahalAda aura pavanaMjayako, aMjanA sahita pratisUryake AnekI khabara dii| pratisUrya aura aMjanAne, dUrahIse vimAnameMse utarakara prahalAdako praNAma kiyA / pAsa Anepara pratisUryase prahalAda bAtha bharake milA; phira vaha apane pote hanumAnako godameM le-harSotphulla ho bolA:-" he bhadra pratisUrya ! maiM duHkha samudrameM apane kuTuMba sahita DUbatA thA / tumane mujhako bacA liyaa| isalie tuma mere saba saMbaMdhiyoMmeM agrasara ho; baMdhu ho / paraMparAgata vaMzavRkSakI zAkhA-santati-kI kAraNa bhUta merI putravadhUkI-jisako maiMne vinAhI doSa gharase nikAla diyA thA-tumane rakSAkI yaha bahuta hI zreSTha kiyaa| __pavanaMjaya aMjanAko dekhakara duHkhase nivRtta hogayA; jaise ki samudrakA jvArabhATA nivRtta ho jAtA hai| zokAni zAnta hojAnese usakA hRdaya bahuta praphullita huaa| sAre vidyAgharoMne AnaMdasAgarameM caMdrarUpa bahuta bar3A utsava kiyaa| pIche ve saba hI prasannatA pUrvaka hanupurameM gaye; calate hue unake vimAna, pRthvIpara khar3e hue manuSyoMko aise Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwww hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 137 wwwwwwwwwwwwwwwwwwimmorm pratIta hote the, mAno tAroMkI paMkti calI jA rahI hai / mahendra rAjA bhI mAnasavegA sahita vahA~ gayA aura ketumatI devI va anyAnya saMbaMdhI bhI vahA~ jA pahu~ce / eka dUsareke saMbaMdhI aura baMdhurUpa vahA~ gaye hue vidyAdhara rAjA oMne ApasameM milakara bahuta bar3A-pahilese bhI acchAutsava kiyaa| phira sAre vidyAdhara paraspara rukhsata lekara apane apane nagaroM ko gaye ! pavanaMjaya apanI piyA aMjanA aura putra hanumAna sahita vahIM rhaa| hanumAnakA varuNako hraanaa| kumAra hanumAnane pitAkI icchAnukUla pAlita poSita hokara sArI kalAe~ aura vidyAe~ sAdha lI / zeSanAgake samAna laMbI bhujAoM vAlA; zastrAstroMme pravINa aura sUryake samAna kAMtivAna hanumAna kramazaH yauvanAvasthAko prApta huaa| ___ usa samaya krodhiyoMmeM zreSTha aura balake 'parvata samAna rAvaNa saMdhimeM kucha dUSaNa nikAla karake varuNako jItaneke lie calA / AmaMtrita vidyAdhara vaitAbya girike kaTakake samAna kaTaka taiyAra karake usakI sahAyatArtha jAneko taiyAra hue / pavanaMjaya aura pratisUrya bhI vahA~ jAneko taiyAra hue / taba AdhArake lie girike samAna hanumAnane kahAH" he pitAo ! Apa donoM yahIM raho maiM akelA hI saba zatruoMko jIta lU~gA / kahA hai ki 'praharedvAhunA ko hi tIkSaNe praharaNe sati / " Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jana rAmAyaNa tRtIya sarga | ( tIkSNa hathiyAra pAsa meM hote hue bhujAoM se kauna yuddha karegA ? ) maiM bAlaka hU~, aisA socakara mujhapara anukaMpA na kIjie / kyoMki apane kulameM janmeM hue puruSoMko jaba bala dikhAne kA avasara AtA hai taba unakI AyukA pramANa nahIM dekhA jAtA hai / " bahuta Agraha karanepara unhoMne hanumAnako yuddha meM jAne kI AjJA dii| unhoMne hanumAna ke mastakakA cuMbana liyA / phira usane apane bar3oMko praNAmakara prasthAna-maMgala kiyaa| durjaya parAkramI hanumAna bar3e 2 sAmaMtoM, senApatiyoM aura sainikoM sahita rAvaNakI chAvanI meM gayA / hanumAnakA AnA rAvaNako aisA jJAta huA mAno sAkSAta vijaya hI AI haiM | hanumAnane jAkara rAvaNako praNAma kiyA / rAvaNane harSa aura snehake sAtha usako apanI goda meM biThA liyA / pazcAta rAvaNane varuNakI nagarIke bAhira jAkara yuddhake bAje bajavAye / varuNa bhI yuddhakA AhvAhana jAna apane sau putroM sahita yuddha karaneke lie nagarase bAhira AyA / yuddha prAraMbha huaa| varuNake putra rAvaNake sAtha yuddha karane lage aura varuNa sugrIva Adi vIroMke sAtha yuddha karane lagA | mahAna parAkramI aura raktanetrI varuNake putroMne rAvaNako ghabarA diyA, jaise ki jAtivAna kutte, sUaroMko ghabarA dete haiM.! Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI utpatti aura varuNakA saadhn| 139 *wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe yaha dekhakara gajeMdroMke sAmane jaise kesarI-kizora AtA hai, vaise hI krodhase durddhara banA huA dAruNa hanumAna sAmane AyA aura usane apanI vidyAke balase varuNake putroMko pazuoMkI bhA~ti bA~dha liyaa| ___ apane putroMko ba~dhe dekha mArgake vRkSoMko jaise vAyu ka~pA detA hai, vaise hI sugrIva Adi yoddhAoMko ka~pAtA huA varuNa hanumAnake Upara daur3a gyaa| ___ usako Ate dekha hanumAnane bANavarSA kara usako bIcahImeM roka diyaa| jaise ki nadIke vegako parvata roka detA hai / itanehImeM rAvaNa usake pAsa pahuMca gyaa| donoM meM bar3I derataka, jaise bailake sAtha baila aura hAthIke sAtha hAthI lar3atA hai vaise, lar3AI hotI rahI / antameM chalake jAnane vAle rAvaNane apane pUre chala, balase varuNako vyAkula kara diyA aura phira uchalakara, jaise ' indra ' ko pakar3A thA vaise hI usane varuNako bhI pakar3a liyA / kahA hai ki:-- sarvatra balavacchalam / ' ( saba sthAnoM meM chala hI balavAna hai|) phira jayanAdase dizAoMke mukhoMko zabdAyamAna karatA huA, vizAla kaMdhavAlA rAvaNa apanI chAvanImeM gayA / varuNane putroM sahita AdhIna rahanA svIkAra kiyA; isa lie rAvaNane unako chor3a diyaa| kahA hai ki: Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina rAmAyaNa tRtIya srg| Primm ....praNipAtAMtaH prakopo hi mahAtmanAm / ' ( mahAtmAoMkA kopa praNipAta paryaMta hI rahatA hai|) apanI A~khoMse jisa puruSakA parAkrama dekhA hai, aisA javAI milanA kaThina samajha, varuNane apanI ' satyavatI' nAmakI kanyA hanumAnako byAha dii| rAvaNa vahA~se laMkAmeM aayaa| usane bhI prasannatApUrvaka, apanI bahina caMdranakhA (sUrpanakhA) kI putrI 'anaMgakusumA' hanumAnako de dI / sugrIvane 'padmarAgA,' nalane 'harimAlinI / aura dUsaroMne bhI apanI hajAroM kanyAe~ hanumAnako dii| rAvaNadvArA harSodvegase dRr3ha-AliMgake sAtha vidA kiyA huA parAkramI hanumAna hanupura gayA / dUsare vAnarapati-sugrIva-Adi vidyAdhara bhI harSa sahita apane apane nagaroMko gye| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga 4 thA / rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa | vajrabAhukA dIkSA grahaNa karanA / mithilA nagarImeM harivaMzakA ' vAsavaketu' nAmaka rAjA thaa| usakI rAnIkA nAma 'vipulA thaa| unake pUrNa lakSmIvAna aura prajAkA janakake tulya janaka nAmA eka putra huA / anukrama se vaha rAjA banA / usI samaya meM ayodhyA nagarI meM ' zrI RSabhadeva ' bhagavAna ke rAjya ke bAda ikSvAkuvaMzake aMtargata sUryavaMzameM kitane hI rAjA ho gye| unameMse kitane hI mokSameM gaye aura kitane hI svarga meM gaye / usI vaMza meM jaba bIsaveM tIrthakarake tIrthakI pravRtti huI usa samaya ' vijaya ' nAmaka rAjA huA / usake ' hemacUlA ' nAmakI eka priyA thI / unake ' vajrabAhu ' aura ' puraMdara, nAmake do putra hue / , usI kAlameM nAgapurameM 'ibhavAhana ' nAmakA rAjA thA / usakI rANI cUDAmaNike garbha se 'manoramA' nAmakI eka kanyA huI thI / manoramA yuvatI huI taba vajrabAhune bar3e utsAha aura utsavake sAtha usakA pANigrahaNa kiyA; jaise ki rohiNIkA caMdra karatA hai / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / vajrabAhu manoramAko lekara apane nagarako claa| udayasuMdara nAmakA usakA sAlA bhI bhakti aura snehase usake sAtha gyaa| mArgameM calate hue unhoMne eka guNa sAgara nAmA muniko dekhA / ve udayAcalastha sUryakI bhA~ti, vasaMtagiripara tapa tejase prakAzita ho rahe the| tapasyA karate hue muni Uparako dekha rahe the; aisA jAna par3atA thA, mAno ve mokSa mArgako dekha rahe haiN| meghako dekhakara jaise mora prasanna hotA hai| vaise hI muniko dekhakara vajrabAhu prasanna huA / usane tatkAla hI apanA vAhana roka diyA aura kahA-" ahA! ye koI mahAtmA muni haiM; vaMdanA karane yogya haiM / cintAmaNi ratnakI bhA~ti kisI bar3e puNyake udayase mujhako inake darzana hue haiN|" yaha sunakara usake sAle udayasuMdarane ha~sImeM kahAH" ka~vara sAhiba ! kyA dIkSA lenA cAhate haiM ?" bajrabAhune uttara diyA:-" hA~ merI aisI hI icchA hai|" udaya suMdarane usI bhA~ti ha~sImeM kahAH-"he rAja kumAra ! yadi icchA ho to dera na karo maiM tumako sahAyatA duuNgaa| - vajrabAhu bolA:-" dekho, jaise samudra apanI maryAdA ko nahIM chor3atA hai, vaise hI tuma bhI apanI pratijJAse cyuta mata honaa|" Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 143 rnmarrimummmmmmmmm udaya suMdarane uttara diyA:--" bahuta acchaa|" mohase utarate haiM vaise hI vajrabAhu vAhanase uttara par3A, aura udaya suMdara Adi sahita vasaMtazailapara car3hA / usakA, dIkSA lenekA, dRr3ha vicAra dekha, udayasuMdara bolA:" he svAmo ! Apa dIkSA na lIjie / mere ha~sI karaneko dhikkAra hai / maiM to dIkSAkI bAta kevala dillagImeM kara rahA thA / dillagImeM kahI huI bAtako tor3a dene meM koI doSa nahIM hai / prAyaH vivAhake gItoMkI bhA~ti dillagImeM kI huI bAteM bhI satya nahIM huA karatI haiN| hamAre kulavAloMko AzA hai ki, tuma ApattioM hamako saba tarahase sahAyatA doge / dIkSA lekara hamArI usa AzAko naSTa na kro| vivAha kI nizAnI rUpI mAMgalika kaMkaNa bhI aba taka tumhAre hAthameM ba~dhA huA hai| vivAhase prApta honevAle bhogako tuma sahasA kaise chor3a dete ho ? he svAmI! tumhAre dIkSA lenese merI bahina manoramA sAMsArika sukha svAdase ThagA jAyagI-sukha svAdase vaMcita rahegI / aura jaba tRNakI bhA~ti tuma usakA tyAga kara doge, taba vaha jIvita kaise raha sakegI ?" ___ kumAra vajrabAhune kahA:-" he udayasuMdara ! mAnava janma rUpI vRkSakA suMdara phala caritra hI hai / svAti nakSatrakA jala jaise sIpameM par3akara motIkA rUpa dhAraNa karatA hai vaise hI, tumhArI ha~sIke vacana bhI mere lie paramArtha rUpa Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / hue haiN| terI bahina manoramA yadi kulavatI hogI, bhI mere sAtha dIkSA legI; nahIM to usakA sAMsArika jIvana kalyANakArI bano / mujhe to aba bhogase kucha matalaba nahIM hai / ataH mujhe vrata lenekI AjJA de aura mere pIche tU bhI vrata grahaNa kara / kahA hai ki: _' kula dharmaH kSatriyANAM svasaMdhApAlanaM khalu / ' ( apanI pratijJAkA pAlana karanA hI kSatriyoMkA kula dharma hai|) isa bhA~ti udayasuMdarako pratibodha-zikSA-dekara vajrabAhu guNarUpI ratnoMke sAgara guNasuMdara munike pAsa gyaa| vahA~ jAkara tatkAla hI usane munise dIkSA grahaNa kara lI / usake sAtha hI udayasuMdara, manoramA aura anyAnya pacIsa rAjakumAroMne bhI dIkSA le lii| vijaya rAjAne sunA ki 'vajrabAhune dIkSA le lI hai|' usane socA-vaha bAlaka hone para bhI mujhase zreSTha hai aura maiM vRddha ho gayA to bhI ( bhogoMmeM lipta hU~ isalie ) zreSTha nahIM hU~ / socate socate usako vairAgya utpanna ho AyA / isa lie usane bhI apane choTe putra puraMdarako sajya gaddI de kara nirvANamoha nAmA munike pAsase dIkSA le lii| samaya Anepara puraMdarane bhI apanI 'pRthivI' nAmA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 145 rAnIkI kUkhase janme hue ' kIrtidhara' nAmake putrako rAjya sauMpakara ' kSemaMkara' munike pAsase dIkSA le lI / kIrtidhara rAjAkA dIkSA lenA / kIrtidhara rAjA apanI rAnIke sAtha viSayasukha bhogane lagA / jaise ki indra indrANI ke sAtha bhogatA hai / ekavAra usake jImeM dIkSA lenekA vicAra AyA / isa lie maMtriyoMne usako kahA: "" jaba taka putra utpanna nahIM huA hai, taba taka vrata lenA Apake lie yogya nahIM hai / yadi Apa putra honeke pahile hI dIkSA le leMge, to yaha pRthvI anAtha ho jAyagI / isa lie he svAmI ! putrake utpanna hone taka Apa Thaharie - dIkSA na lIjie / " maMtriyoMke nivAraNa karanese kIrtidhara rAjA dIkSA na lekara gRhavAsahI meM rahA / kucha kAla bItane ke bAda usakI sahadevI rAnIkI kUkhase ' sukozala' nAmakA putra utpanna huA / putra - janma ke samAcAra sunate hI 'mere pati dIkSA le leMge yaha socakara, sahadevIne usa bAlakako chupA diyA / gupta rahane para bhI rAjAko putra janmakI bAta vidita ho gaI / kahA hai ki ' prAptodayaM hi taraNI tirodhAtuM ka IzvaraH / ' ( udita sUryako chipAnekA kisameM sAmarthya hai ? ) phira svArtha kuzala kIrtidhara rAjAne, sukozalako gaddI 10 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / para biThAkara * vijayasena ' munike pAsase dIkSA le lii| tIvra tapasyA karate hue aura aneka parisahoMko sahate hue vaha rAjarSi gurukI AjJA prApta kara ekAkI vicaraNa karane lgaa| sukozala rAjAkA dIkSA grahaNa krnaa| eka vAra kIrtidhara muni mAsopavAsI honese pAraNAkI icchA kara sAketa-ayodhyA-nagarameM Aye / madhyAnhake samaya ve bhikSAke lie phirane lage / rAjamahalameM baiThI huI sahadevIne unako dekhA aura socA-" pahile inhoMne dIkSA le lI isase maiM pativihInA huI / aba yadi sukozala inako dekha kara kahIM dIkSA le legA, to maiM putra vihInA ho jAU~gI; aura yaha pRthvI svAmI vinAkI ho jAyagI / isa lie isa rAjyakI kuzalatAke lie, ye muni mere pati haiM, vratadhArI haiM aura niraparAdhI haiM to bhI, inako nagarase bAhira nikalavA denA caahie|" aisA socakara, saha devIne dUsare vezadhAriyoM ke pAsase unako nagarase bAhira nikalavA diyaa| kahA hai ki. 'lobhAbhibhUtamanasAM vivekaHsyAtkiyacciram / ' __ (jinakA mana lobhase parAjita ho jAtA hai-lobhake vaza ho jAtA hai, unako cirakAlataka viveka nahIM rahatA hai|) sahadevIne apane vratadhArI svAmIko nagarase bAhira Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 147 wwwwwwwwwwww nikalavA diyA hai| yaha bAta sukozalakI dhAyako jJAta huI / vaha dahAr3eM mAra mArakara rone lagI / rAjA sukozalane usako ronekA kAraNa pUchA / usane zokayukta gadgada svarameM uttara diyA:-" he vatsa ! jaba tuma bAlaka the, taba tumhAre pitAne tumheM rAjyAsanapara biThAkara dIkSA lI thii| ve abhI bhikSAke lie apane nagarameM Aye the / unako tumhArI mAtAne, yaha socakara nagarase vAhira nikalavA diyA ki, kahIM tuma unheM dekhakara dIkSA na le lo| isI duHkhase maiM rudana kara rahI hU~ / " ___dhAyakI bAta sunakara, sukozalakA hRdaya virakta ho gyaa| vaha usI samaya pitAke pAsa-kIrtidhara munike pAsa-gayA aura unase usane hAtha jor3akara dIkSA grahaNa karanekI yAcanA kii| ___ usakI patnI 'citramAlA ' usa samaya garbhiNI thii| vaha maMtriyoMsahita sukozalake pAsa gaI aura kahane lagI:"he svAmI ! isa rAjyako chor3akara anAtha banA denA Apake lie yogya nahIM hai|" sukozalane uttara diyA:-" tere garbhameM jo putra hai usako maiMne rAjyakA svAmI banAyA hai, kyoMki 'bhaviSyakAlameM bhI bhUtakAlakA upacAra hotA hai|" aisA kaha, sabako DhArasa ba~dhA, sukozalane, pitAke pAsase dIkSA le, kaThora tapasyA prAraMbha kI / mamatA rahita, Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / Norn. ....0000NARARAN rammarrrrrrrrrn. kaSAyavarjita ye-pitA, putra-mahAmuni ho, pRthvItalako pavitra karate hue, eka sAtha vihAra karane lge| putraviyogase sahadevIko atyaMta duHkha huaa| isalie vaha ArtadhyAnameM rata hokara marI aura kisI girikaMdarAmeM jAkara siMhanI bnii| kIrtidhara aura sukozala munikA mokSagamana / manako damana karanevAle, nija zarIrase bhI nispRha, aura svAdhyAya dhyAnameM tatpara kIrtidhara aura sukozala muni, cAturmAsa nirgamana karaneke lie, eka parvatakI guphAmeM sthira AkRti hokara rhe| caumAsA utarA taba donoM muni pAraNAke lie cale / mArgameM jAte hue yamadUtIke samAna usa duSTA vyAghrIne unako dekhA / tatkAla hI vaha vyAghrI mukha phAr3akara sAmane daur3a aaii| 'dUrAdabhyAgamastulyo duhRdAM, suhRdAmapi / ' (duhRda aura suhRdajanoMkA dUrase AnA samAna hI hotA hai|) vyAghrI pAsameM Akara Upara giraneko taiyAra huii| muni vahIM kAyotsarga kara, dharmadhyAnameM lIna ho gaye / vaha vyAghrI pahile vidyutakI taraha sukozala munipara pdd'ii| usane dUrase daur3akara AghAta kiyA thA isase ve pRthvIpara mira gaye / usane apanI nakharUpI aMkuzase unake camaDeko carrase phAr3a diyA / phira vaha marudezakI pathikAmusAphira-khI jisa bhA~ti tRSArta hokara pAnI pItI hai, Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 149 vaise hI unake rudhirako pIne lagI; raMka strI jaise bAlU khAtI hai, vaise hI dA~toMse tar3a tar3a tor3akara mAMsa khAne lagI aura ganneko jaise hathinI pIla DAlatI hai, vaise hI vaha haDDiyoMko dA~tarUpI yaMtrakA atithi banAne lgii| munike hRdayameM lezamAtra bhI glAni-vikAravRtti-utpanna nahIM huii| ulTe ve socane lage ki yaha strI mujhako karmakSaya karanemeM sahAyatA de rahI hai| isa vicArase unakA zarIra romAMcita ho AyA / sukozala muni vyAghrIke bhakSaNa bana kevala jJAna prApta kara mokSameM gye| usI taraha kIrtidhara muninebhI kevala jJAna prApta kara, anukramase advaita sukhake sthAnarUpa parama padako prApta kiyaa| naghuSarAjAkA siMhikAko tyAganA; punaH grahaNa karanA / udhara sukozala rAjAkI strI citramAlAne eka kulanaMdana putrako janma diyaa| kyoM ki vaha janmahIse rAjA huA thA isa lie usakA nAma 'hiraNyagarbha' rakkhA gyaa| . jaba vaha yuvaka huA taba mRgAvatI nAmA eka mRgAkSIke sAtha usakA byAha ho gyaa| hiraNyagarbhake mRgAvatI rAnIse 'naghuSa' nAmakA putra huaa| vaha mAno dUsarA hiraNyagarbha hI thaa| ___ eka vAra hiraNyagarbhane apane sirapara, tIsarI vayakebur3hApeke-jAmina samAna sapheda bAlako dekhaa| isase tatkAla hI usako vairAgya ho gayA / ataH usane naghuSako rAjya Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa caturtha srg| .....wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmmer siMhAsanapara biThAkara, 'vimala ' munike pAsase dIkSA lelii| naroMmeM siMhake samAna naghuSa rAjAke 'siMhikA ' nAmA eka strI thii| usake sAtha krIDA karate hue naghuSa apane pitAkA rAjya calAne lgaa| ekavAra naghuSa siMhikAko apane rAjyameM chor3akara uttarA pathake rAjAoMko jItaneke lie gayA / usa samaya dakSiNApathake rAjAoMne yaha socakara ayodhyApara car3hAI kara dI ki, abhI naghuSa rAjyameM nahIM hai / calo hama usakA rAjya le leN| 'chalaniSThA hi vairiNaH / ' (zatru sadA chala-niSTha hI hote haiN|) siMhikA rANIne puruSoMkI bhA~ti unakA sAmanA kiyA aura unako parAsta kara apane rAjyase nikAla diyaa| 'kiM siMhI hanti na dvipAn ?' -- (kyA siMhanI hAthiyoMko nahIM mAratI hai ? ) uttarApathake rAjAoMko jIta kara naghuSa vApisa ayodhyAmeM gyaa| vahA~ jAkara usane, siMhikAne dakSiNApathake. rAjAoMko parAsta kiyA thA so bAta sunI / sunakara vaha socane lagA:-" mere jaise parAkramIke lie bhI yaha duSkara hai| phira isane yaha kArya kaise kiyA ? isameM spaSTatayA rAnIkI dhRSTatA jAna par3atI hai / mahAna kulameM janmI huI striyoMko aisA kArya karanA ucita nahIM hai / jAna Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa | par3atA hai ki, yaha strI avazyameva asatI hai / satI striyoMke lie to pati hI deva hotA hai, isa lie jaba ve pati sevAke sivA dUsarA koI kArya hI nahIM jAnatI haiM, taba phira aisA kArya to ve kaise kara sakatI haiM ? " isa bhA~ti vicAra kara, usane khaMDita pratimAkI bhA~ti apanI atIva pyArI patnI siMhikAkA tyAga kara diyA / ekavAra naghuSa rAjAko dAhajvara ho AyA / vaha saikar3oM upacAra karane para bhI duSTa zatrukI bhA~ti zAMta nahIM huA / usa samaya siMhikA apanA satIpana batAne aura patikI pIr3Ako zamana karaneke lie jala lekara usake pAsa gii| aura apane satIpanako prakaTa karatI huI bolI:- "he nAtha ! yadi maiMne Apake sivA kisI anya puruSakI kabhI bhI icchA na kI ho, to ApakA jvara mere jalake chIMTane se isI samaya calA jAya / ". siMhikAne apane sAtha lAyA huA jala chIMTA / amRtake chIMToMkI bhA~ti usakA prabhAva huA / naghuSa tatkAla hI jvaramukta ho gayA / devatAoMne satI para phUla barasAye / rAjAne bhI usI samaya mAna sahita pUrvavata usako svIkAra kara liyA / 151 ~~~ rAjA sodAsakA parama zrAvaka bananA / kitanA hI samaya bIta gyaa| phira naghuSake siMhikA ke udarase eka 'sodAsa' nAmakA putra janmA / vaha jaba yogya Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina rAmAyaNa caturtha srg| AyukA huA taba naghuSa rAjAne usako gaddIpara biThAkara, siddhi-mokSakI uttama upAya dIkSAko grahaNa kara liyaa| __ aDhAI mahotsavake dina Aye / pUrvakI bhA~ti hI maMtriyoMne sodAsake rAjyameM bhI * amArI ghoSaNA ' karavA dii| unhoMne sodAsase bhI kahA:-" he rAjan ! Apake pUrvaja ahaMtoMke aTThAI mahotsavameM mA~sa bhakSaNa nahIM karate the, isa lie Apa bhI na karanA / " sodAsane bAta mAna lii| magara usako mAMsa-bhakSaNa bahuta priya thA / isa lie usane apane rasoIdArako AjJA dI ki, tujhako guptarItyA kisI jagahase avazyameva mAMsa lAnA cAhie / magara amArI ghoSaNAke kAraNa usako kahIMse bhI mAMsa nahIM milaa| AkAzase phUla prApta karanekI AzAke samAna; asat vastu prAptikI icchAke samAna; usakA prayatna niSphala gyaa| ___ itanA phirA to bhI mAMsa kahIMse nahIM milA aura rAjAkI AjJA hai ki, mA~sa lAnA / aba maiM kyA karU~ ? aisA socate hue rasoiyA jA rahA thA / itanehImeM usane eka marA huA bAlaka dekhA / rasoIdArane usa bAlakako, le jA, usakA mAMsa banA, rAjAko khilaayaa| sodAsane usa mAMsakI bahuta prazaMsA kI aura usako bahuta hI tRptikara btlaayaa| :. usane rasoiyAse pUchA:-" mujhako yaha mAMsa apUrva Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 153 -wwww...... .uvuuuuuuuuuuuuu vvvvvwuuuuuuuuuuu bhakSita lagatA hai isa lie batA ki yaha mAMsa kisa jIvakA hai ?" rasoIdArane uttara diyAH-" yaha naramAMsa hai ? " sodAsane usako AjJA dI ki vaha sadaiva naramAMsa hI lAkara usako khilAyA kare / tatpazcAta rasoidArane prati dina, rAjAke lie nagarake bAlakoMkA haraNa karanA prAraMbha kiyaa| _' na hi bhIrAjJayA rAjJAmanyAyakaraNe'pi hi / ' ( anyAyakA kAraNa honepara bhI rAjAkI AjJA hone 'para bhaya nahIM lagatA hai|) ___ isa bhA~ti dAruNa karma , karanevAlA samajha, maMtriyoMne sodAsako rAjyabhraSTa kara diyA aura jaMgalameM hA~ka diyaa| jaise ki gharameM paidA ho jAnevAle sarpako pakar3akara jaMgalameM chor3a dete haiN| aura usake putra siMhasthako rAjyAsanapara biThA diyA / sodAsa naramAMsa khAtA huA, ucchRkhala hokara, pRthvImeM bhaTakane lgaa| ekavAra sodAsane pRthvImeM bhaTakate bhaTakate dakSiNApathameM eka maharSiko dekhA / usane unase dharma pUchA / usako upadeza dene yogya samajha una mahAmunine, arhatadharma-jisameM madyamAMsa tyAgakA mukhyatayA upadeza diyA gayA haisunaayaa| dharma sunakara sodAsa cakita hogayA aura prasanna Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jaina rAmAyaNa caturtha srg| hRdayake sAtha usane usI samaya zrAvakake vrata grahaNa kara lie| ___ usI arasemeM 'mahAnagarakA' rAjA aputrI mara gyaa| vahA~ maMtrImaMDala kRta pAMca divyoMdvArA sodAsakA abhiSeka huA isa lie vaha vahA~kA rAjA banAyA gayA / ___ sodAsane apane putra siMhasthake pAsa eka dUta bhejA aura usako kahalAyA ki, vaha sodAsakI AjJA mAne / magara siMharathane dUtako, tiraskArakara, nikAla diyaa| usane Akara sodAsako jo bAta banI thI vaha sunA dii| phira siMharathane sodAsapara aura sodAsane siMhasthapara car3hAI kii| mArgameM donoke sainya mile / yuddha prAraMbha huaa| antameM sodAsane siMhasthako pakar3a liyA / tatpazcAta sodAsa, siMhasthako donoM rAjya soMpa, sAdhu bana gyaa| dazaratharAjAkA janma, rAjya aura byAha / siMharathakA putra brahmaratha huA / usake bAda kramase, caturamukha, hemaratha, zataratha, udayapRthu, vAdiratha, induratha, Adityaratha, mAnadhAtA, vIrasena, pratimanyu, padmabaMdhu, ravimanyu, vasaMtatilaka, kuberadatta, kuMthu, zarabha, dvirada, siMhadasana, hiraNyakazipu, puMjasthala, kAkusthala aura raghu Adi rAjA hue| unameMse kitane hI mokSameM gaye aura kitane hI svargameM gye| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 155 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww. mmmmmmmmmwww.in tatpazcAta sAketa nagarImeM zaraNArthIko zaraNa dene yogya aura snehiyoMke RNase mukta rahanevAlA 'anaraNya ' nAmA rAjA huA / usake pRthvIdevIke udarase 'anaMtaratha' aura 'dazaratha ' nAmake do putra hue| __ anaraNyake 'sahasrakiraNa' nAmakA eka mitra thA,, rAvaNake sAtha yuddha karate hue usako vairAgya utpanna ho gayA; isalie usane dIkSA lelI / dRr3hamitratAke kAraNa usako bhI vairAgya utpanna hogyaa| usane bhI eka mahIneke janme hue apane choTe putra dazarathako rAjya gaddIpara biThA kara, apane bar3e putra sahita dIkSA lelii| samaya pAkara anaraNya muni mokSameM gaye aura anaMtaratha muni tIvra tapasyA karate hue pRthvIpara vihAra karane lge| kSIrakaMTha-dudhamu~hA-dazaratha bAlyAvasthAhImeM rAjA huaa| usake vaya aura parAkrama eka sAtha hI bar3hate gaye / isalie nakSatroMmeM caMdramA, grahoMmeM sUrya aura parvatoMmeM meru jaise suzobhita hotA hai, vaise hI vaha bhI aneka rAjAoMmeM suzobhita hone lgaa| jaba dazarathane rAjya-kArobAra svayaM calAnA prAraMbha kiyA, taba paracakrase logoMko jo upadrava hote the, ve AkAza-. puSpakI bhA~ti adRzya hogaye / vaha yAcakoMko unakI icchAnusAra dravya AbhUSaNa Adi detA thA; isalie vaha 'madyAMga ' Adi dazaprakArake kalpavRkSoMke uparAMta gyAra-- Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina rAmAyaNa caturtha srg| havA~ kalpavRkSa ginA jAne lgaa| apane vaMzaparaMparAgata sAmrAjyakI bhA~ti Ahetadharmako-jainadharmako-bhI vaha sarvadA apramatta-pramAda-rahita-hokara pAlana karane lgaa| dazaratha rAjAne, jaise yuddhasthalameM jayazrIko varate haiM vaise hI, darbhasthala' (kuzasthala ) nagarake rAjA sukozalakI' bhAryA ' amRtaprabhAke' garbhase janmI huI 'aparAjitA nAmA rUpalAvaNyavatI eka pavitra kanyAke sAtha byAha kiyaa| usake bAda rohiNIko caMdra byAhatA hai, vaisehI usane "kamalakula ' nagarake rAjA 'subaMdhu tilakakI' 'mitrAdevI' rANIke garbhase janmI huI, kaikeyI nAmA kanyAkA 'pANi grahaNa kiyaa| usake bAda puNya, lAvaNya aura saundaryase jisakA zarIra suzobhita ho rahA hai, aisI 'suprabhA' nAmakI aniMdita rAjaputrIke sAtha bhI usane lgnkiye| vivekI manuSyoMmeM ziromaNi dazaratha rAjA dharma, arthameM bAdhA pahu~cAye vinA tInoM rAja-kanyAoMke sAtha viSayasukha bhogane lgaa| dazaratha aura janakako mAraneke lie vibhISaNakI cddh'aaii| 1 isakA dUsarAnAma kauzalyA thaa| 2 isakA prasiddhanAma sumitrA thA joki lakSmaNakI mAtA thI / isIko mitrAbhU aura suzIlA bhI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 157 : arddha bharata kSetrake rAjyako bhoganevAle rAvaNane ekavAra sabhAmeM baiThe hue kisI nimittiyAse pUchA: " he nimi-tajJa amara to devatA hI kahalAte haiM / yaha nizcita hai ki, jo saMsArI prANI hai usakA maraNa avazyameva hogA, ataH mujhe batAo ki merI mauta svataH hogI yA dUsaroMke dvArA jo ho so spaSTa kaho; kyoMki Apta puruSa sadaiva spaSTavaktA. hI hote haiM / " nimittajJane kahA :- "bhAvI meM honevAlI janaka rAjAkI kanyA ' jAnakIke kAraNa bhAvI meM honevAle dazarathA rAjA putrake hAthase tumhArI mRtyu hogI / " nimittiyAke vacana sunakara vibhISaNa bolA:- " isa. nimittiyAkA vacana sadaiva satya hI hotA hai; magara isa vAra isakI bAtako maiM zIghra hI mithyA kara dU~gA / kyoM ki kanyA aura vara pitA honevAle janaka aura dazarathaH donoMko-jo ki isa anartha ke kAraNa haiM- maiM mAra DAlU~gA;: jisase apanA kalyANa hogA / unako mAra DAlanese jaba unake putrI putroM kI utpattihI baMdha ho jAyagI; taba phira isa nimittiyAkA vacana mithyA hogA, isameM kucha Azcarya kI bAta nahIM hai / " I isa prakAra vibhISaNa ke DhArasa ba~dhAnevAle vacana suna-kara rAvaNane bahuta acchA khaa| sabhA visarjana huI / rAvaNa apane mahalameM calA gayA / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina rAmAyaNa caturtha sarga I sabhA meM baiThe hue nAradane saba vRttAMta sunA / isase vaha - vahA~se tatkAla hI dazaratha rAjAke pAsa gayA / rAjA dazaratha una devarSiko dUrahI se Ate dekha khar3A hogayA / phira namaskAra kara usane guruke samAna gaurava karake unako biThAyA / baiThane para dazarathane pUchA:-" Apa kahA~ se Aye haiM ? " nAradane uttara diyA :- " pUrva videha kSetrameM puMDarIkiNI nagarImeM, suroM aura asuroMne milakara " zrIsImaMdhara " svAmIkA niSkramaNotsarva kiyA thA / maiM usIko dekhane videhameM gayA thA / usa utsavako dekhakara merupara gayA vahA~ tIrthanAthakI vaMdanA karake maiM laMkAmeM gayA vahA~ - zAMtigrahastha zAntinAthako namaskAra kara rAvaNake ghara gayA / vahA~ kisI nimittiyAne janakakI putrI jAnakI ke nimitta tumhAre putra dvArA usakI mauta batAI / yaha sunakara bibhISaNane tuma donoMko mAranekI pratijJA kI hai| ye saba bAteM maiMne sunI haiM / vaha mahAbhuja aba -thor3e hI samaya meM yahA~ A pahu~cegA / tumhAre sAtha merA - sAdharmIpanakA prema hai, isI lie maiM zIghratAke sAtha laMkAse tumheM samAcAra sunAne yahA~ AyA huuN| " 1 - dIkSA lene ke lie jAte samaya honevAlA utsava / [ zrIsImaMdhara * svAmIne munisuvrata aura naminAthake aMtara meM dIkSA lI hai. `samaya samajhanA | ] Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 159 dazarathane saba suna, nAradako, pUjA karake, ravAnA kara diyA / nAradane, vahA~se jAkara, janakako bhI saba bAteM sunaaii| dazaratha apane maMtriyoMko bulA, saba samAcAra sunA, unako rAjyakA kAro bAra sauMpa, yogIkI taraha kAla bitAneke lie vahA~se jaMgalameM calA gyaa| zatruko dhokhemeM DAlaneke lie maMtriyoMne dazarathakI eka lepyamaya mUrti banavAkara rAjyagRhakI eka a~dherI jagahameM rakhavA dii| janaka rAjAne bhI dazaratha hIkI bhA~ti kiyA aura usake maMtriyoMne bhI dazarathake maMtriyoMhIkI taraha kiyA / dazaratha aura janaka alakSya-gupta-rUpase pRthvImeM 'phirane lge| ___ krodhagrasta vibhISaNa ayodhyAmeM AyA aura aMdhakArameM rahI huI dazarathakI lepyamaya mUrtikA usane, khaDase sira kATa diyA / usa samaya sAre nagarameM kolAhala maca gayA; aMtaHpurameM cAroM ora ronAkUTanA zurU ho gyaa| aMgarakSakoM sahita sAmaMta rAjA vahA~ daur3a gaye; aura gUDha maMtravAle maMtriyoMne rAjAkI sarva prakArakI uttara kriyA kara ddaalii| dazaratha rAjAko marA samajha, bibhISaNa janakako na mAra, yaha soca laMkAko calA gayA ki, akele janakase kyA ho sakatA hai ? Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rammarmmmmmmmmmmmmmmm jaina rAmAyaNa caturtha sarga / kaikeyIkA svayaMvara, aura usake sAtha dazarathakA byAha / mithila aura ikSvAkuvaMzake rAjA janaka aura dazaratha, samAna avasthAvAle honese, mitra bana eka sAtha pRthvIpara phirane lage / ve phirate hue uttarApathameM pahu~ce / vahA~ kautukamaMgala nagarake rAjA zubhamatikI rAnIke udarase janmI huI droNameghakI bahina bahattara kalAvAlI kaikeyI nAmA kanyAkA svayaMvara thA / ve bhI svayaMvarakI bAta suna, kautuka maMgala nagarameM pahu~ca, svayaMvara maMDapameM gye| vahA~ harivAhana Adi rAjA bhI Aye the / unake bIcameM ve donoM bhI jAkara, kamalake bIcameM jaise haMsa baiThate haiM, vaise hI baiTha gye|" ratnAlaMkArase vibhUSita hokara kanyAratna kaikeyI, sAkSAta lakSmIkI bhA~ti; svayaMvara maMDapameM aaii| pratihArIke hAthakA sahArA lekara pratyeka rAjAko dekhatI huI vaha, bahutase rAjAoMko ullaMghanakara gaI jaise ki nakSatroMko caMdralekhA ullaMghana karajAtI hai| __ anukramase vaha, gaMgA jaise samudra ke pAsa jAtI hai vaise, dazaratha rAjAke pAsa AI aura nAvikA jaise naukA rohIko utArakara khar3I hojAtI hai vese, vaha vahA~ khar3I hogii| tatpazcAta romAMcita dehavAlI kaikeyIne, bar3e harSake sAtha apanI bhujalatAkI bhA~ti, dazarathake galemeM varamAlA phinaaii| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 161 . yaha dekhakara harikAhana Adi rAjAoMko bar3A burA lmaa| isameM unhoMne apanA apamAna samajhA; krodhake mAre ve agnikI bhA~ti jala uThe aura bole:-"bicAre phaTe cIthar3oMvAle ekAkI rAjAko isa kaikeyIne varA hai| magara yadi hamaloga usako chIna leMge to vaha apane pAsase punaH kaisa le skegaa|" isa bhA~ti ADaMbarakaM sAtha anaka prakArakA bAta kahate hueM ve saba apanI apanI chAvaniyoM meM cale gye| unhoMne yuddhakI taiyArI kI / zubhamati rAjA dazarathake pakSameM rhaa| vaha bar3e utsAhake sAtha yuddhake lie taiyAra huA / usa samaya ekAkI dazarathane kaikeyIse kahA:-" priye ! yadi tU sArathI bane, to maiM ina zatruoMko mAra ddaal|" . - yaha suna kaikayIne, eka bar3e rathakI dhuri para baiThakara, ghor3oMkI bAgaDora hAthameM lI; kyoMki vaha buddhimatI ramaNI bahattara kalAoMmeM pravINa thI / rAjA dazaratha bhI kavaca pahina, bhAtA galemeM DAla, dhanuSa hAthameM le, rathameM savAra huaa| yadyapi dazaratha akelA thA; to bhI vaha zatruoMko tRNake samAna samajhane lgaa| catura kaikeyIne harivAhana Adi saba rAjAoMke rathoMke sAmane, samakAlameM, apanA stha vegake sAtha khar3A karanA prAraMbha kiyaa| dvitIya indrake Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / samAna akhaMDa parAkramI, zIghravedhI dazarathane zatruoMke eka eka rathako khaMDita karanA prAraMbha kiyaa| isa bhA~ti dazaratha rAjAne sAre bhUpatiyoMko parAsta kara jaMgama pRthvIke samAna kaikeyIke sAtha byAha kiyA / phira rathI dazarathane usa navoDhA ramaNIse kahA:-" he devI ! maiM tere sArathipanase prasanna huA hU~, isalie kucha varadAna maaNg|" kaikeyIne uttara diyA:-" he svAmI ! samaya AvegA taba maiM varadAna mA~ga la~gI, taba taka Apa isako dharoharakI bhA~ti apane pAsa rkhie|" - rAjAne svIkAra kiyaa| phira zatruoMse jItI huI senA sahita, asaMkhya parivAravAlA dazaratha rAjA, lakSmIke samAna kaikeyIko lekara rAjagRha nagarameM gayA; aura janaka rAjA apanI rAjadhAnI mithilAmeM calA gyaa| 'samayajJA hi dhImaMto, na tiSThati yathA tthaa|' (samayako jAnanevAle buddhimAna yogya rItise hI rahate haiM; jaise taise nahIM rahate / ) dazaratha rAjA magadhapatiko jItakara rAjagRha nagarameM hI rhaa| rAvaNakI zaMkAse ayodhyA nahIM gayA / pIchese aparAjitA Adi apanI rANiyoMko bhI usane vahIM bulA liyaa| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 163 'rAjyaM sarvatra doSmatAm / ' (. parAkramI puruSoMke lie saba jagaha rAjya hai / ) apanI cAroM rAniyoM ke sAtha krIDA karatA huA, dazaratha rAjA bahuta dinoMtaka rAjagRha nagarameM hI rahA / ' vizeSataH prItaye hi rAjJo bhUH svayamArnitA / ' (rAjAoMko, apanI hI upArjana kI huI bhUmi vizeSa bhautikara hotI hai|) rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughnakA janma / ekavAra aparAjitA rAnIne, rAtrike pichale bhAgameM, balabhadrake janmako sUcita karanevAle, hAthI, siMha, caMdra aura sUrya, ina cAroMko svamameM dekhA / usa samaya koI maharddhika deva brahma devalokameMse cavakara aparAjitAke udarameM AyA, jaise ki puSkariNImeM haMsa AtA hai / samayapara aparAjitAne puNDarIka-zveta-kamalake samAna varNavAle puruSoMmeM puNDarIkaagnikoNake diggaja-ke samAna saMpUrNa lakSaNavaMta, eka putrako janma diyaa| prathama santAna ratnake mukha-kamalake darzanase, dazaratha rAjAko atyaMta harSa huA, jaise ki pUrNa caMdrake darzanase samudrako hotA hai / rAjAne usa samaya cintAmaNi ratnakI bhA~ti yAcakoMko vAMchita dAna denA prAraMbha kiyaa| 'loka sthitiriyaM jAte naMdane dAnamakSayaM / ' Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 .jaina rAmAyaNa caturtha sarga / (lokasthiti hai ki-putra utpanna honepara diyA huA dAna akSaya hotA hai|) usa samaya logoMne itanA harSa kiyA ki, jisase rAjA kI apekSA bhI unakI prasannatA vizeSa jJAta huI / nagarajana dUba, puSpa, aura phalAdi yukta maMgalamaya pUrNa pAtra rAjAke darimeM lAne lage / nagarameM ghara ghara madhura maMgala gAna hone lage; kesarake chiTakAva kiye jAnelage aura darvAjopara toraNa bA~dhe jAne lge| usa prabhAvika putrake prabhAvase rAjA dazarathake pAsa aneka rAjAoMkI taraphase bhI aciMtita bheTeM Ane lgii| rojA dazarathane padmA-lakSmI ke nivAsasthAna padma-kamalarUpa usa putrakA nAma 'padma' rakkhA / aura logoMmeM vaha rAmake nAmase prasiddha huaa| . usake bAda rAnI sumitrAne rAtrike zeSa bhAgameM, vasudevake janmako sUcita karanevAle hAthI, siMha, sUrya, caMdra, agni, lakSmI aura samudra ina sAtoMko svamameM dekhaa| usa samaya eka paramarddhika deva devalokase cavakara sumitrA devIke udasmeM AyA / samaya honepara usane varSARtuke meghoMbAdaloM ke samAna varNavAle, saMpUrNa lakSaNoMke dhArI eka jaganmitra putraratnakA prasava kiyaa| usa samaya dazaratha rAjAne sAre nagarake zrImat arhatake caityoM meM snAtrapUrvaka aSTaprakArI pUjA ecvaaii| harSotphulla Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 165 . mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmms hRdayI rAjAne kAsagRhavAsI manuSyoMko-kaidiyoM ko aura zatruoMko bhI chor3a diyaa| ko vA na jIvati sukhaM puruSocama janmani / ' (uttama puruSoMkA janma honepara kauna sukhase nahIM jItA hai ?) .. usa samaya prajA sahita kevala rAjA hI ucchAsa nahIM pAyA thA-prasanna nahIM huA thA balke devI pRthvI bhI usa samaya ucchAsa pAI thI-prasanna huI thii| rAjAne rAmajanmake samaya jaisA utsava kiyA thA usase bhI adhika utsava isa vAra kiyaa| harSe ko nAma tRpyti|' (harSa kauna tRpta hotA hai ?) dazarathane usa putrakA nAma 'nArAyaNa' rakkhA; magara logoMmeM vaha ' lakSmaNa ke nAmase prakhyAta huaa| - payapAna karanevAle donoM zizu kramazaH pitAMko, dADI muMchake keza khIMcanekI, sajA dene yogya vayako prApta hue| dhAya mAtAke dvArA pAle hue una donoM kumAroMko, dAstharAjA apane dUsare do bhujadaMDa hoM aise bAra bAra dekhane lgaa| sparzase mAno zarIrameM amRta varSA karate hoM vaise, ve sabhAmeM, sabhAsthita logoMkI godoMme, ekake bAda dUsarekI goda meM, bAra bAra phirane lge| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa caturtha sarga / anukramase donoM bar3e hogaye / donoM nIlAMbara aura pItAMbara pahinakara caraNa- pAtase pRthvItalako ka~pAte hue calane lage / mAno sAkSAta mUrtimAna do puNyarAzi hoM,. vaise unhoMne kalAcAryako mAtra sAkSI rUpahI rakhakara, sArI kalAe~ saMpAdana karalIM / ve mahA parAkramI vIra mukkA mArakara jaise baraphakA cUrAkara dete haiM vaise hI, bar3e bar3e parvatoMko mukA mArakara cUrakara dete the| jaba ve vyAyAma zAlA meM vyAyAma karate hue dhanuSa bANako cillepara car3hAte the, usa samaya sUrya bhI, isa AzaMkA se kA~pa uThatA thA ki, kahIM mujhako na vedha deN| ve apane bhujabala mAtrahI se zatru-oMke balako tRNake samAna samajhate the / unake zastrAstroMke - sampUrNa kauzala se aura unake apAra bhujabalase, rAjAdazaratha apane Apako devoM aura asuroMse bhI ajeya samajhatA thA ! 166 , kuchakAla bItane para rAjA dazarathako apane putroMke parA-kramapara dhIraja AyA, isa lie vaha ikSvAku rAjAoMkI rAjadhAnI ayodhyA nagarImeM gayA / durdazAmeMse mukta banA -huA dazaratha, bAdaloMmeMse nikale hue sUryake samAna pratA-pase prakAzita hotA huA rAjya karane lagA / . kucha samaya pazcAt kaikeyI rANIne zubhasvajhase sUcita bharatakSetrake AbhUSaNarUpa bharata rAjAko janma diyA / suprabhA bhI - jisakI bhujAoMkA parAkrama zatruma-zatrunA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 167 zaka hai-aise kulanaMdana zatrughna nAmA putrako janma diyA : snehase rAtadina sAtha rahate hue, bharata aura zatrunna bhI, dUsare baladeva aura vAsudeva hoM, aise suzobhita hone lge| rAjA dazaratha bhI apane cAra putroMse aisA zobhita hone lagA jaise cAra gajadaMtAkRti parvatoMse merugirI zobhatA hai| . sItA aura bhAmaMDalakA pUrvabhava; aura jnm| __ isa jaMbUdvIpake bharatakSetrameM dAsa nAmake grAmameM eka vasubhUti brAhmaNa rahatA thaa| usake anukozA nAmakI strIse atibhUti nAmA eka putra huA / atibhUtine sarasA nAmA strIse byAha kiyaa| kayAna nAmA eka brAhmaNa usa para mohita ho gayA isa lie vaha eka dina maukA pA, sarasAko chalakara ur3Ale gyaa| ___kiM na kuryaatsmraaturH|' (kAmAtura kyA nahIM karatA hai ?) anubhUti usakoM khojaneke lie bhUtakI bhA~ti pRthvIpara bhaTakane lgaa| putra aura putravadhUke lie unake pIche anukozA aura vasubhUti bhI phirane lge| ve saba jagaha phire; parantu unheM putra aura putravadhUkA kahIM patA nahIM milaa| Age jAte hue unhoMne eka muniko dekhA / unhoMne bhaktipUrvaka muniko vaMdanA kii| unake pAsase dharma sunakara donoMko vairAgya ho ayaa| donoMne munise dIkSA lelI / anukoSA gurukI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa caturtha srg| AjJAse eka kamalazrI nAmA AryAke pAsa gii| kAlayogase marakara ve saudharma devalokameM devatA hue| . 'vrate hyekAhamAtre'pi na svargAnyato gtiH|' (yadi eka dina bhI vratakA ArAdhana kiyA ho, to svargake sivA dUsarI gati nahIM hotI hai|) . vasubhUti vahA~se cavakara vaitAbya parvata para rathanupura nagarameM, caMdragati nAmA rAjA huaa| anukozA bhI vahA~se cavakara usa vidyAdharapati caMdragatikI puSpavatI nAmA pavitra caritravAlI satI strI huii| ...sarasA kisI sAdhvIko dekha, dIkSA le, mRtyu pA, IzA ma devalokameM devI huii| - sarasAke viraise pIDita atibhUti marakara saMsAramaiM bhramatA huA eka haMsakA zizu huaa| ekavAra bAjane usa Isake bacceko, bhakSaNa karaneke lie pkdd'aa| usake paMjese chUTakara vaha baccA eka munike sAmane jA giraa| kaMThagatapaNa honese munine usako namaskAra maMtra diyaa| usa maMtrake prabhAvase vaha marakara kinnara jAtike vyaMtaroMmeM daza hajAra vakI AyuSyavAlA devatA huaa|vhaaNse cavakara vaha vidagdha jApakai nagarameM prakAzasiMha rAjAkI rAnI pravarAklIke garbhase janmA aura kuNDalamaMDita nAmase prasiddha huA / . kayAna bhogAsaktimeM mara, cirakAlataka saMsArarUpI jagalameM bhramaNakara, caMdrapurake rAjA caMdradhvajake purohita 6. . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 169 dhUmakezakI strI svAhAke garbhase piMgala nAmakA putra utpanna huaa| vaha piMgala cakradhvaja rAjAkI atisuMdarI nAmA putrIke sAtha par3hatA thaa| kucha kAla bItaneke bAda donoMke paraspara prema hogyaa| isase ekavAra piMgala chalase atisuMdarIko, haraNakara vidagdha nagara legyaa| kalA, vijJAna vihIna piMgala ghAsa lakar3I vecakara apanI AjIvikA calAne lgaa| 'nirguNasyocitaM hyadaH / / (nimuNIke lie yahI yogya hai / ) vahA~ atisuMdarIko rAjaputra kuMDalamaMDitane dekhA / una donoMke paraspara anurAga ho gayA / rAjaSutra kuMDalamaMDita usako hara le gayA, aura pitAke bhayase kisI durgapradezameM jA, vahA~ aupar3A banA ati suMdarIke sAtha rahane lgaa| piMgala ati suMdarIke virahase 'unmatta hokara, pRthvIpara bhaTakane lgaa| bhaTakate hue usane eka Avagupta nAmA AcAryako dekhA / unase dharma sunakara usane dIkSA le zrI; parantu usake hRdayase atisuMdarIkA sneha nahIM niklaa| - kuMDalamaMDita pallImeM rahatA huA kucekI bhA~ti, chala 'karake dazaratha rAjAkI bhUmiko lUTane lagA / bAlacaMdra nAmA eka sAmaMtako dazaratha rAjAne kuMDalamaMDitako pakaDanekI AjJA dii| usane isako bhulAvA dekara pakar3a Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina rAmAyaNa caturtha srg| liyA / aura dazaratha rAjAke pAsa le gyaa| kucha kAla bAda dazarathane usako vApisa chor3a diyA / ___' kopaH zAmyati mahatAM, dIne kSINe hyarAvapi / ' (zatruke dIna ho jAne para bar3e puruSoMkA kopa zAnta ho jAtA hai|) ___ pazcAta kuMDalamaMDita, apane pitAkA rAjya prApta karaneke. lie, pRthvI para phirane lagA / anyadA municaMdra nAmA munise dharma sunakara vaha zrAvaka ho gyaa| rAjyakI icchAse parakara vaha mithilA nagarImeM janaka rAjAkI strI videhAke mameM putra hokara AyA / sarasA jo IzAna devalokameM devI huI thI, vaha IzAna devalokase cakkara eka purohitakI vegavatI nAmA kanyA huI / vaha usa bhavameM dIkSA le marakara brahmadeva lokameM gii| vahA~se vavakara videhA rAnIke garbha meM kuMDalamaMDitake jIvake sAtha hI putrIrUpameM aaii| . __samaya Anepara videhAne putra aura kanyAko-yugala santAnako-janma diyaa| usI samayameM piMgala muni marakara saudharma kalpameM devatA hue| unhoMne avadhijJAnase apanA pUrvabhava dekhA; unhoMne apane pUrvabhavake vairI kuMDalamaMDi-- ko janaka rAjAke ghara putrarUpase utpanna hote dekhA / ataH pUrvadhavake vairase. ruSTa hokara ve usako hara le gye| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 171 mmmmmmmm le jAkara unhoMne socA-" isako zilApara pachAr3a kara mAra DAlU~ ? magara nahIM pahile duSTakarma kiyA thA, usakA phala to maiMne aneka bhavoM taka bhogA hai / daivayogase muni hokara maiM itanI U~cI sthitimeM pahu~cA huuN| aba phira isa bAlakakI hatyA kara ananta bhava bhramaNakatoM kisa lie bneN|" yaha soca unhoMne-devane-kuMDalAdi AbhUSaNoMse bAlakakA zRMgAra kiyA; phira girate hue nakSatrakI bhrAMtiko utpanna karanevAle usa bAlakako le jAkara unhoMne sthanupura nagarake naMdanodyAnameM dhIrese sulA diyA; jaise ki zayyApara sulAyA karate haiN| AkAzameMse giratI huI vAlakakI kAMtiko caMdragatine dekhA / yaha kyA huA ? so jAnaneke lie usake gira-- nekA anusaraNa kara vaha naMdana vanameM gayA / vahA~ usane divya alaMkAroMse bhUSita bAlakako dekhA / usa aputrI vidyAdharapati caMdragatine tatkAla hI usako putrarUpase grahaNa kara liyA; aura rAjamahalameM Akara usane use apanI priyA puSpavatIke arpaNa kara diyaa| phira darabArameM Akara usane ghoSaNA karavA dI ki-' Aja devI puSpavatIne eka putraratna prasava kiyA hai|' rAjAne aura puravAsiyoMne usakA janmotsava kiyA / / prathamake bhAmaMDaLa-kAMtisamUha ke saMbaMdhase usakA nAma bhAma: Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jaina rAmAyaNa caturtha srg| Dala rakkhA gyaa| puSpavatI aura caMdragatike netrarUpI kumudake lie caMdramAke samAna, vaha bAlaka khecariyoMke hAthoM meM lAlita, pAlita hokara aharnizi bar3hane lgaa| udhara mithilAmeM, putrakA haraNa huA jAna, rAnI videhAne karuNa-kraMdana kara sAre kuTuMbako zokasAgarameM DAla diyA / janaka rAjAne usakI zodha karaneke lie cAroM tarapha dUta daur3Ae; magara bahuta dina bIta jAne para bhI kahIMse bAlakake pilaneke samAcAra nahIM mile| . ___ janaka rAjAne yaha socakara ki isa putrImeM aneka guNa. rUpa dhAnyake aMkura haiM, usa yugalodbhava kanyAkA nAma * sItA' rakkhA / kucha kAlake bAda unakA putra zokacI kama ho gyaa| ' zoko harSazca saMsAre naramAyAti yAti ca / ' ( saMsArameM manuSya para zoka aura harSa Ave haiM aura jAte haiN|) kumArI sItA rUpalAvaNyakI saMpattike sAtha vRddhimata hone lgii| dhIre dhIre vaha caMdralekhAke samAna kalApUrNa ho gii| kramazaH kaha kamalAkSI bAlA, yauvana vavakoM prAza ho, uttama lAvaNyamaya lahariyoMkI saritA bana, satI lakSmIki samAna dikhane lgii| usake apratima rUpalAvaNyako dekhakara janaka rAta dina isI vicArameM rahane lagA ki isake . . . " kiyahut Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura banavAsa / 173 karake usane aneka rAjakumAroMko dekhA, magara unameM se. eka bhI usako pasaMda nahIM AyA / rAmakA janakakI madadako jaanaa| . . sItAke sAtha rAmakA saMbaMdha nizcaya honA / usa samaya ardha basbara dezake mAtaraMgatama Adi, daityake samAna mleccha rAjA A kara janakake rAjyameM upadrava karane lge| kalpAMtakAlake jalakI mA~ti apane dvArA usakA rukanA asaMbhava samajJa, janakane dazarayako bulAne ke lie usake pAsa eka dUta bhejaa| mahata hRdayI dazarathane Agata dUtako sanmAnakara, apane pAsa biThAyA aura jisa kAryake liye AyA ho vaha kArya batAneke lie khaa| dUta bolA:-" he mahAbAhU ! mere svAmIke aneka Apta puruSa haiN| parantu AtmAke samAna hArdika mitra to Apa hI haiM / rAjA janakako sukhaduHkhameM grahaNa karane yogya Apa hI haiM-ApahI unako sukhaduHkhameM madada kara sakate haiN| abhI ve vidhura haiM-ghabarAye hue haiM / isalie unhoMne kula devatAkI bhA~ti ApakA smaraNa kiyA hai / vaitADhya girike dakSiNameM aura kailAsa parvatake uttasmeM bahutase janapada+ haiM jinameM bhayaMkara loga basate haiN| unameM barabara kulake samAna arddha barabara nAmA deza hai / vaha * cUla himavaMta / + deza / . Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / - dAruNa AcAravALe puruSoMse atyaMta dAruNa banA huA hai| usa dezakA AbhUSaNa rUpa nagarasAla nAmA nagara hai / vahA~ AtaraMga nAmA ati dAruNa mleccha rAjA rAjya karatA hai| usake hajAroM putra haiN| ve rAjA banakara zuka, maMkana, - kAMboja Adi dezoMkA upabhoga kara rahe haiM / abhI usa AtaraMga rAjAne akSaya akSauhiNI senA vAle una saba rAjAoM sahita Akara janaka rAjAkI bhUmiko bhaMga kara diyA hai| una duSTa AzayavAloMne pratyeka sthAnake caityoMkA nAza kiyA hai / unakI sArI Ayubhara ve bhoga kara sakeM itanI unako saMpatti mila gaI hai, to bhI ve dharma meM vighna kara rahe haiM / dharma meM vina karanA hI unako vizeSa iSTa hai / he dazaratha rAjA ! Apake atyaMta priya iSTa dharmakI aura janakakI Apa rakSA karo / ina donoMke Apa hI prANa rUpa ho / " dUtakI bAteM - jAneko bAje bajavAye / sunakara dazarathane tatkAla hI yAtrArtha " saMtaH satAM paritrANe vilaMbate na jAtu cit / ' ( satpuruSa satpuruSoMkI rakSA karanemeM kabhI vilaMba nahIM karate haiM / ) usa samaya rAmane Akara kahA :- "he pitAjI! mleccha logoMkA uccheda karaneke lie yadi Apa svataH jAya~ge to phira yaha rAma apane anuja baMdhu sahita yahA~ baiThA huA kyA karegA ? putrasnehake kAraNa Apa hameM Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 175 asamartha samajhate haiN| magara ikSvAkuvaMzake puruSoM meM to janma hIse parAkrama siddha hai / ataH he pitA! Apa prasanna hokara yahIM rahie aura mlecchoMkA uccheda karanekI mujhako AjJA dIjie / thor3e hI dinoMmeM Apa apane putrakI 'jayavArtA suneNge|" " itanA kaha, bar3I kaThinatAse dazarathakI AjJA le, rAma apane anuja baMdhuoM sahita bhArI senA lekara mithilApura gaye / vahA~ jAkara unhoMne, mleccha subhaToMko nagarameM aise phirate dekhA jaise bar3e vanameM camUru-eka prakArake hariNahAthI, zArdUla, siMha Adi jantu phirate haiN| ___ jinakI bhujAoMmeM yuddha karanekI khujalI calatI hai| aura jo apaneko vijayI samajhate haiM aise ve mleccha tatkAla hI rAmakI senAko upadravita karane lage / rajakodhUlako-ur3AnevAlA mahAvAyu jaise jagatako aMdhA banA detA hai, vaise hI una mlecchoMne rAmakI senAko, apane zastroM dvArA, aMdhA banA diyA / usa samaya zatru aura unakI senA apaneko netA samajhane lage; rAjA janaka apanA mRtyu samajhane lagA aura loga apanA saMhAra mAnane lge| ___ itanehImeM harSita hRdaya rAmane bANako cille para car3hA yA aura raNanATakake vAdyakI bhA~ti usakI ttNkaarkii| pRthvI para rahe hue devakI bhA~ti, bhU-bhaMga bhI na karate hue, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina rAmAyaNa caturtha srg| rAmane thor3I hI bArameM karor3oM mlecchoMko bIMdha DAlA jaise ki zikArI hariNoMko bA~dha detA hai| yaha rAjA janaka to bicArA hai; usakA sainya maccharake samAna hai; aura usakI sahAyatA karaneko AyA huA sainya to pahilehIse dIna bana gayA hai| magara. yaha kyA ! AkAzako DhaMkate hue garur3akI bhA~ti jo bANa A rahe haiM, ye bANa kisake haiM ?' ataraMgAdi mleccha rAjA paraspara bAteM karate hue rAmakI ora aaye| unhoMne vismaya aura kopake sAtha, pAsameM Akara eka sAtha rAma para astradRSTi karanA prAraMbha kiyaa| dUrApAtI-dUrase Akara giratA hai vaise-dRDha AghAtI, aura zIghravedhI rAmane lIlA mAtrahImeM mlecchoMko bhanma kara diyA; jaise ki aSTApada siMhoMko kara detA hai / kSaNavArameM kauoMkI bhA~ti sAre mleccha idhara udhara udhara dazoMdizA-- oMmeM bhAga gaye / isase rAjA janaka aura puravAsI loga svastha hue| : rAmakA parAkrama dekhakara, janaka rAjAne apanI kanyA sItA, rAmako denA nizcaya kiyaa| rAmake Anese janakako do lAbha hue / kanyAke lie yogya varakI prApti aura macchoMkA upadrava sNhaar| bhAmaMDalakA sItA para Asakta honaa| nAradane logoMke mukhase jAnakIke rUpakI vizeSa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 177 mmmmmmmmmmmmmmmmmmmwwwwwwwwwwww tayA prazaMsA sunI; isa lie usako dekhane ke lie nArada mithilA nagarImeM gayA / usane jAkara kanyAgRhameM praveza kiyaa| pIle netravAle, pIle kezavAle, bar3e peTavAle, hAthameM chatrI aura daMDako rakhanevAle, kopIna-laMgoTI-ko pahinanevAle, kRSazarIrI aura ur3atI huI coTIvAle nAradake bhayaMkara rUpako dekha kara sItA Dara gaI / aura 'mA~, mA~' pukAratI huI vahA~se garbhAgArameM-aMdarake gharameMcalI gii| sItAkI AvAja sunakara dAsiyA~ aura dvArapAla tatkAla hI vahA~ daur3a gye| unhoMne kolAhala karate hue, jAkara, kaMTha, zikhA aura bAhumeMse nAradako pakar3a liyaa| kolAhala suna kara 'mAro, mAro, ' karate hue yamatulya zastradhArI rAjapuruSa bhI vahA~ jA phuNce| nArada ghabarA gayA aura bar3I kaThinatAke sAtha unase vaha apanA chuTakArA karA, ur3a kara vaitAbyagiri para gayA / vahA~ jAkara vaha socane lagA-" jaise gAya vyAdhiyoMke hAthase bar3I kaThinatAse chuTakArA pAtI hai, vaise hI maiM bhI una dAsiyoMke hAthase bhAgya vaza chuTakArA pAkara, aneka vidyAdhara rAjAoMke nivAsasthAna isa vaitADhya giri para AyA huuN| isa girikI dakSiNa zreNImeM indrake samAna Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jaina rAmAyaNa caturtha srg| parAkramI caMdragatikA lar3akA bhAmaMDala nAmA yuvaka, rahatA hai| eka kapar3e para sItAkA citra citrita kara usako dikhAU~ / vaha mugdha hokara jabardastI sItAko hara laaygaa| isase usane mere sAtha jo vyavahAra kiyA hai, usakA use badalA mila jaaygaa|" aisA vicAra kara, tIna lokameM kahIM na dekhA gayA, aisA sItAkA svarUpa citrapaTa para likha, nAradane bhAmaMDalako dikhAyA / use dekhate hI kAmadevane, bhUtakI bhA~ti usake zarIrameM praveza kiyaa| viMdhyAcalase khIMca kara lAye hue hAthIkI bhA~ti usakI nidrA jAtI rahI / usane madhura khAnA baMda kara diyA, svAdu peya padArtha pInA chor3A diyA aura dhyAnastha yogIkI bhA~ti vaha mauna karake rahane lgaa| bhAmaMDalako isa bhA~ti udAsa dekha, rAjA caMdragatine usase pUchA:-" he vatsa ! kyA tujhe koI mAnasika pIr3A hai ? yA zarIrameM kucha roga huA hai ? yA kisIne terI AjJA bhaMga kI hai ? yA koI dUsarA duHkha tere hRdayameM ghusA hai ? jo ho so kh|" pitAkA prazna suna, bhAmaMDala kumAra lajjAse-donoM sapahase aMtaraMgase aura bahiraMgase-nIcAmukha karake raha mayA / kyoMki kulIna gurujanoMke Age aisI bAta kaise kara sakate haiM ? Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 179 __usake mitroMne kahA ki, nAradane eka strIkA citra dikhAyA thA; usI strIkI kAmanA-icchA-bhAmaMDalake duHkhakA kAraNa hai / taba rAjAne nAradako rAjagRhameM; ekAntameM bulAkara pUchA:-" tumane citrameM jisa strIko batAyA hai, vaha kauna hai ? aura kisakI lar3akI hai ?" nAradane uttara diyA:-"jisa kanyAkA citra citrita karake maiMne batAyA hai, vaha janaka rAjAkI kanyA hai / usakA nAma sItA hai / jaisA usakA rUpa hai vaisA hI rUpa citrita kara denA merI yA kisI anyakI zaktike bAhira hai; kyoMki vaha mUrtimatI koI lokottara strI hai / sItAkA jaisA rUpa hai, vaisA deviyoMmeM, nAga kumAriyoMmeM aura gandharva kanyAoMmeM bhI nahIM hai to phira manuSyoMkI to bAta hI kyA hai ? usake rUpake samAna rUpakI vikriyA karanemeM devatA, usakA anusaraNa karanemeM devanaTa aura vaisA rUpa banAnemeM prajApati brahmA-bhI asamartha haiN| usakI AkRti aura vacanameM jo mAdhurya hai, usake kaMThameM aura hAtha pairoMmeM jo raktatA hai, vaha sarvathA anirvacanIya hai / jaise usakA rUpa citrita karanemeM maiM asamartha hai, vaise hI usakA yathArtha varNana karanemeM bhI maiM asamartha huuN| to bhI paramArthatAse maiM kahatA hU~ ki, vaha strI bhAmaMDalake yogya hai| aura yaha:soca kara Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / hI maiMne usakA rUpa yathA buddhi paTapara likhakara usako batAyA hai|" nAradakI bAteM sunakara caMdragatine bhAmaMDalase kahA:"vatsa ! vaha terI patnI hogii|" isa bhA~ti bhAmaMDalako AzvAsana dekara usane nAradako bidA kara diyaa| sItAke varake lie candramatikA janakase pratijJA kraanaa| phira caMdragatine capalagati nAmA eka vidyAdharako AjJA dI ki-tU zIghra hI janaka rAjAkA apaharaNa kara, usako yahA~ le A / rAtako AjJAnusAra vaha mithilAmeM gayA aura janaka rAjAko, haraNakara, lA, candragatike AdhIna kara diyA / sthanupurakA rAjA caMdragati janakake sAtha bhAIkI taraha bAtha bharake milA aura usako apane pAsa biThAkara kahane lagA-" tumhAre lokottara guNavAlI sItA nAmA kanyA hai; aura mere rUpa * saMpattise paripUrNa bhAmaMDalanAmakA putra hai| merI icchA hai ki, una donoMkA vadhUvarakI bhA~ti ucita saMyoga ho aura hama donoM usa saMbaMdha ke dvArA suhRda bneN|" .. usakI aisI mA~ga sunakara, janaka rAjA bolA-" putrI maiMne dazarathake putra rAmako de dI hai| aba vaha dUsareko kaise dI jA sakatI hai ? kyoMki kanyA to eka hI bAra dI jAtI hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 181 caMdragati bolA:-" he janaka ! yadyapi maiM sItAko haraNa kara lAnekA sAmarthya rakhatA hU~; tathApi snehavRddhi karanekI merI icchA hai / isa lie maiMne tumako yahA~ bulAkara tumase usako mA~gA hai / yadyapi tumane rAmako apanI putrI denekA saMkalpa kiyA hai tathApi, hamArA parAjaya kiye vinA rAma usako byAha na skegaa| yuddha rokanekA eka upAya hai| hamAre gharameM dussahateja vAle vajrA-varta' aura ' arNavAvarta / do dhanuSa rakkhe hue haiN| eka hajAra devatA unakI rakSA karate haiM / gotradevatAkI bhA~ti devoMkI AjJAse hamAre gharameM sadA unakI pUjA hotI; rahatI hai / ve donoM bhAvI baladeva aura vAsu-devake upayogameM AnevAle haiN| tuma unako le jAo / yadi rAma unameM se ekako bhI car3hA degA to samajha lenA ki hama rAmase parAsta hogye| pIche vaha sItAko sukhase byAhe / " __ janakase jabardastI aisI pratijJA karAkara caMdragatine usako mithilAmeM pahuMcA diyaa| Apa bhI apane parivAra sahita mithilAmeM gayA / sAthameM donoM dhanuSa bhI letA gyaa| usane dhanuSa dabArameM rakhavAkara zaharake bAhira DerA diyaa| janAne sArA vRttAMta rAtako, apanI priyAse khaa| sunakara videhA atyaMta duHkhI huI / vaha rudana karane aura kahane lagI:-" deva ! tU atyaMta nirdaya hai / tUne mere Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa caturtha sarga | eka putrako hara liyA, to bhI tRpta na huA / aba tU merI putrIko bhI hara lenekI icchA rakhatA hai / saMsArameM putrIke lie svecchA se vara grahaNa kiyA jAtA hai; dUsaroM kI icchAse nahIM / magara daivayogase mere lie to dUsarekI icchAse vara grahaNa karanekA samaya AyA hai / dUsarekI icchAse kI huI pratijJA ke anusAra yadi rAma isa dhanuSako na car3hA sakeMge, aura koI dUsarA car3hA legA to merI kanyAko avazyameva aniSTa vara milegA / hAya ! daiva ! maiM kyA karU~ ? " aba 182 ~ in innan w^^" videhAkA rudana suna, janaka rAjAne usako, AzvAsana dete hue, kahA:" he devI ! tuma bhaya na kro| maiMne rAmakA bala dekhA hai / yaha dhanuSa unake lie eka latAke samAna hai / " sItAkA svayaMvara aura rAma, lakSmaNa aura bharatakA byAha / videhAko isa prakAra se samajhAkara, dUsare dina savere hI janakane, maMcamaMDita maMDapameM una donoM dhanuSa ratnoMko pUjA karake rakha diyA / janaka rAjAne sItAke svayaMvara meM vidyAdhara rAjAoM aura manuSya rAjAoMko bulAye the / ve 1 A Akara maMcapara baiThe / pazcAt jAnakI divya alaMkAroMko dhAraNa kara, sakhi - yoMse ghirI huI, maMDapameM AI / bhUmipara calatI huI vaha 1- bA~sokA banA huA U~cA Asana / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpati, vivAha aura vanavAsa / 183 devI tulya jAna par3atI thI / logoMkI A~khoM ke lie amRtakI saritA samAna, jAnakI rAmakA dhyAna dhara dhanukI pUjA kara vahA~ khar3I ho gaI / nAradake kathanAnusAra hI sItAke rUpako dekhakara, bhAmaMDala ke hRdayameM kAmadeva prahAra karane lagA / usa samaya janakake eka dvArapAlane U~cA hAtha karake kahA: - " he sarva khecaro aura pRthvIcArI rAjAo ! janakarAjA kahate haiM ki ina do dhanuSoMmeMse jo koI eka dhanuSako car3hAlegA vaha merI putrIkA vara hogA / " sunakara khecara, aura manuSya rAjA, ekake bAda dUsarA, una dhanuSoMke pAsa, jAjA kara lauTane lage / unako car3hAnA to dUra rahA; parantu bhayaMkara sarpaveSTita, tIvratejavAle una dhanuSako koI sparza bhI nahIM kara sakA / aneka to dhanuSoMmeMse nikalate hue agni - sphuliMgoMse dagdha hokara lajjA se sira jhukAye hue apane AsanoMpara jAkara baiTha gaye / , phira jisake kAMcanamaya kuMDala calita ho rahe haiM, aise dazaratha kumAra rAma gajendra lIlAse gamana karate hue usa dhanuSa ke pAsa gaye / usa samaya caMdragati Adi rAjAoMne upahAsamaya dRSTise aura janakane zaMkAmaya dRSTise rAmakI ora dekhA / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / lakSmaNake jyeSTha baMdhu rAmane 'vajrAvarta, dhanuSako-jisaparase sarpa aura agnijvAlA zAnta hogaye the-niHzaMka hokara uThAliyA; jaiseki indra vajrako uThAletA hai / phira dhanuSadhAriyoMmeM zreSTha rAmane lohekI pIThako Upara rakha, baiMtakI bhA~ti usako jhukA cilleko thanuSapara caDhAyA / aura kAnataka khIMcakara usakA AsphAlana kiyA-usako claayaa| dhanuSa, zabdadvArA, paTahakI bhA~ti, rAmakI kIrtiko prasiddha karatA huA, aura bhUmi va AkAzake udarako bharatA huA, gUMja utthaa| __ sItAne tatkAla hI Age baDha kara rAmake galemeM varamAlA DAla dI / rAmane dhanuSase cilleko utAra DAlA / phira lakSmaNane bhI rAmakI AjJAse 'arNavAvarta' dhanuSako car3hAyA / loga vismayake sAtha yaha saba kucha dekhate rahe / usakA AsphAlana karanese usane nAdase dizAoMke kAnoMko baharA banA diyaa| phira cilleko utArakara lakSmaNane usako vApisa usakI jagaha rakha diyaa| usa samaya vismita aura cakita bane hue vidyAdharoMne devakanyAoMke samAna adbhuta apanI aTThAraha kanyAe~ lakSmaNako dii| caMdragati Adi vidyAdhara rAjA lajjita hokara, tape hue bhAmaMDalasahita apane apane sthAnako gye| * janaka rAjAne dazarathako saMdezA bhejA / dazaratha aaye| unhoMne bar3e utsavake sAtha rAma aura sItAkA byAha Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 185 kiyA / janakake bhAI kanakane suprabhA rAnIke garbhase janmI huI bhadrA nAmakI kanyA bharatako vyAhI / phira dazaratha apane putroM aura bahuoM sahita, prajAjanakRta utsavoMse AnaMdita banI huI ayodhyAnagarImeM aaye| ____dazarathake hRdayameM mokSaprAptikI icchA honaa| eka vAra dazaratha rAjAne bar3I dhUma dhAmake sAtha caityamahotsava aura zAnti snAtra karAye / rAjAne snAtra jala pahile apanI paTTarAnI kauzalyAke pAsa antaHpurake adhikArI vRddha puruSake sAtha bhejA / phira dAsiyoMke sAtha dUsarI rAniyoMke pAsa bhI bhejA / yuvAvasthAke kAraNa -zIghra calanevAlI dAsiyoMne zIghratAse dUsarI rANiyoMke pAsa snAtra jala pahu~cA diyaa| unhoMne tatkAla hI usako vaMdana kara zirapara cddh'aayaa| __ aMtaHpurakA adhikArI vRddha honese zani-gRhakI bhA~ti dhIre dhIre calatA thA, isase paTTarAnIko zIghra hI snAtrajala nahIM milA / vaha vicArane lagI-" rAjAne saba rAniyoMke pAsa snAtra-jala bhejakara unapara kRpA kI hai| parantu maiM paTTarAnI hU~, to bhI unhoMne mere pAsa snAtra-jala nahIM bhejA / isa lie mere samAna mandabhAgyAko aba jIvita rahakara kyA karanA hai ?" ' dhvaste mAne hi duHkhAya jIvitaM maraNAdapi / ' Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jaina rAmAyaNa caturtha srg| jg| www.rrmuvi ..animarwarimmunorarurnwwwwwwww.imammmmmmar (mAnake naSTa hone para jIvita rahanA mRtyuse bhI vizeSa duHkharUpa hai|) isa prakAra vicAra, maranekA nizcaya kara, usa manasvinImAninI-ne aMdarake gharameM jA vastrase phA~sI khAnA prAraMbha kiyaa| usI samaya rAjA dazaratha vahA~ jA pahu~ce / usako vaisI sthitimeM dekha, usakI maraNonmukhatAko dekha, bhayabhIta ho, rAjAne usako apanI godameM biThAyA aura pUchA:" priye ! terA kyA apamAna huA hai ? jisase tUne aisA. dussAhasa kiyA hai ? daivayogase mere dvArA to terA koI. apamAna nahIM huA hai na ?" __ vaha gadgada kaMTha hokara bolI:-" Apane saba rAniyoM ke pAsa to snAtrajala bhejA; parantu mere pAsa nahIM bhejaa|" kauzalyA itanA hI kahane pAI thI ki, itanehImeM vaha vRddha kaMcukI-antaHpurakA adhikArI-yaha kahatA huA vahA~ jA. pahu~cA ki-" rAjAne yaha snAtrajala bhejA hai|" rAjAne tatkAla hI usa pavitra jalase rAnIke mastakakA abhisiMcana kiyA-jala sira para DAlA / phira rAjAne kaMcukI se pUchA:-" tU itanI derase kyoM AyA ?" kaMcukI bolA:-" svAmI ! isameM, sarva kAryoM meM asa. martha, merI vRddhAvasthAkA aparAdha hai| Apa svayaM merI ora dekhie|" Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 187 rAjAne usakI ora dekhaa|dekhaa-vh maraNecchu manuSyakI bhA~ti pada pada para gira par3atA hai| mukhameMse rAla gira rahI hai| dA~ta gira gaye haiM; cahare para jhurriyA~ par3a gaI haiN| bhrakuTIke kezoMse netra Dhaka gaye haiM; mAMsa va rudhira sUkha gaye haiM aura sArA zarIra dhUja rahA hai|" * kaMcukIkI aisI dazA dekhakara, rAjAne socA-merI bhI aisI sthiti ho usake pahile hI mujhako mokSake lie prayatna kara lenA cAhie / isa bhA~ti vicAra kara unakA hRdaya viSayonmukha ho gayA / phira kucha kAla taka saMsAra para vairAgya rakhanevAle cittase unhoMne gahavAsa kiyaa| bhAmaMDalakA janaka-putra honA prakaTa honaa| ekavAra cAra jJAnake dhArI satyabhUti nAmA mahAmuni saMgha sahita ayodhyAmeM gaye / rAjA dazaratha putrAdi parivAra sahita munike pAsa gaye aura unako vaMdanA kara dezanA sunanekI abhilASAse unake nikaTa baitthe| rAjA caMdragati aneka vidyAdhara rAjAoMko sAtha lekara sItAkI abhilASAse tapta bane hue, bhAmaMDala sahita, sthAvarta girika arhatoM kI vaMdanA karaneko gayA huA thaa| usI samaya vaha bhI AkAza mArgase lauTate hue udhara A nikalA / vaha AkAzamaise, satyabhUti muniko dekha, nIce 1 mati, zruti, avadhi aura manaHparyaya / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jana rAmAyaNa caturtha srg| utarA aura muniko vaMdanA kara, dezanA sunaneke lie baiTha gyaa| bhAmaMDala sItAkI abhilASAse saMtapta ho rahA hai, yaha jAna, satyavAna, satyabhUti munine, samayake yogya, dezanA dI / prasaMgopAta pApameMse bacAneke lie, unhoMne caMdragati aura puSpavatIke va bhAmaNDala aura sItAke pUrvabhava kaha sunAye / usImeM sItA aura bhAmaMDalakA eka sAtha utpanna honA aura bhAmaMDalakA harA jAnA, AdivRttAnta bhI kaha sunaayaa| sunakara bhAmaMDalakoM jAti smaraNa jJAna ho aayaa| vaha tatkAla hI,mUJchita hokara,bhUmi para gira pdd'aa|thodd'ii vArake bAda ceta hone para svayaM bhAmaMDalane apanA pUrvabhavakA sArA vRttAnta, satyabhUti munine kahA thA usI bhA~ti, kaha sunaayaa| isase caMdragati Adiko parama vairAgya ho AyA / sadbuddhi bhAmaMDalane sItAko, bhaginI samajhakara, praNAma kiyaa| ___ janmate hI jisakA haraNa hogayA thA vahI yaha merA bhAI hai, yaha jAnakara, sItAne bhAmaMDalako Azisa dii| phira vinayI bhAmaMDalane-jisake hRdayameM tatkAla hI suhRdatA uptanna hogaI thI-lalATase pRthvIko sparza karake, rAmako bhI prANAma kiyaa| / caMdragatine, uttama vidyAdhAroMko bhejakara, videhA aura janakako vahIM bulAyA, aura 'janmate hI jisakA haraNa Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 189 hogayA thA vaha, yaha mAmaMDala tuhmArA putra hai| Adi vRttAta, unako kaha sunaayaa| caMdragati kI bAteM sunakara, janaka aura videhA bahuta harSita hue; jaise ki meghakI garjanA sunakara mora prasanna hote haiN| videhAke stanoM se dugdha jharane lgaa| __ apane vAstavika mAtA pitAko, pahicAnakara, bhAmaMDalane namaskAra kiyaa| usako, unhoMne mastakase cuMbanakara, irSAzruse snAnakara vaayaa| caMdragatine, saMsArase udAsa ho, bhAmaMDalako rAjyapara biThA, satyabhUti munike pAsase dIkSA le lI / phira bhAmaDala satyabhUti aura caMdragati muniko, janaka aura videhAko ( mAtApitAko ) dazaratha rAjAko, sItAko aura rAmako namaskAra karake apane nagarako gyaa| dazaratha rAjAke pUrvabhava / rAjA dazarathane satyabhUti munise apane pUrvabhava pUche / munine kahA:-"senApurameM bhAvana nAmA kisI mahAtmA vaNikake, dIpikA nAmakI patnIse janmI huI, upAsti nAmakI, eka kanyA thI / usane usa bhavameM sAdhuoMke sAtha pratyanIkatAse-dveSase-vartAva kiyaa| jisase usako tiryaMcAdi mahAkaSTa dAyI yoniyoMmeM, cirakAlataka bhramaNa karanA pdd'aa| anukramase usakA jIva, baMgapurameM, dhanya nAmake vaNikakI sundarI nAmA patnIse, varuNa nAmakA putra huaa| usa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa caturtha sarga | bhavameM prakRti se hI udAra aisA tU sAdhuoM ko zraddhApUrvaka adhika dAna detA thA / vahA~se marakara tU dhAtakI khaMDa dvIpake uttara kurukSetra meM jugaliyA utpanna huA / vahA~se devatA huA / vahA~se cavakara, puSkalAvatI vijayameM, puSkalA nagarIke rAjA 'naMdighoSa aura pRthvI devIkA tU naMdivarddhana nAmaka putra huA / naMdighoSa rAjA, tujhako - naMdivarddhanako- rAjya de, yazodhara munike pAsase dIkSA le, kAladharma pA, graiveyaka meM devatA huaa| tU naMdivarddhana zrAvakapana pAla, mRtyu pA, brahmaloka devatA huA / vahA~se cavakara pratyaga videhameM, vaitADhya girikI uttara zreNake AbhUSaNarUpa zizipura nAmake nagarameM khecarapati ratnamAlIkI, vidyulatA nAmA strIse, sUryajapa nAmakA tU - mahAparAkramIputra huA / 190 ekavAra ratnamAlI garvita vidyAdharapati vaJcanayanako jItane ke lie, siMhapura gayA / vahA~ usane, bAla vRddha, strI, "pazu aura upavana sahita, sAre nagarako jalAnA prAraMbha kiyA / usa samaya upamanyu nAmA usake purohitakA jIvajo usa samaya sahasrAra devalokameM devatA thA - Akara kahane lagAH- - " he mahAnubhAva, aisA ugrapApa na kara / tU pUrvabhavameM bhUrinaMdana nAmA rAjA thaa| usa samaya tUne viveka pUrvaka yaha pratijJA lI thI ki, tU mAMsakA bhojana nahIM Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 191 karegA / pIche upamanyu purohitake kahanese, tUne usa pratijJAko tor3a diyA / usa upamanyu purohitako skaMda nAmaka eka vyaktine mAra DAlA / marakara vaha hAthI huaa| usa hAthIko bhUrivaMda rAjAne pakar3a liyA / yuddhameM vaha hAthI mara gayA / marakara vaha bhUrinaMdana rAjAkI patnI gAMdhArIke 'udarase arisUdana nAmA putra utpanna huaa| vahA~ usako jAti smaraNa jJAna ho gayA / isalie usane dIkSA lelI / vahA~se marakara vaha sahasrAra devalokameM devatA huaa| vaha maiM hI huuN| rAjA bhUrinaMdana marakara eka vanameM ajagara huA; vahA~ vaha dAvAnalase jalakara dUsare narakameM gayA / pUrva snehake kAraNa maiMne narakameM jAkara usako upadeza diyA / vahA~se nikala kara tU pratimAlI rAjA huA hai| pUrva bhavameM mAMsa tyAgakI pratijJAkA bhaMga kiyA thA, vaisA anaMta duHkhadAyaka pariNAmavAlA, nagaradAhakA kArya aba mata kr|" isa prakAra apanA pUrva bhava suna, ratnamAlIne, yuddhase mukha mor3a, sUryajayake (tere) putra kulanaMdanako rAjya de, apane putra sUryajayasahita, tilakasuMdara AcAryake pAsase dIkSA lelI / donoM munipana pAlate hue marakara mahAzukra devalokameM uttama devatA hue| 1-AThavA~ devaloka / 2 sAtavA~ devaloka / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina rAmAyaNa caturtha sarga 1 vahA~se cavakara sUryajayakA jIva tU huA aura ratna -- mAlIkA jIva cavakara janaka rAjA huA / purohita upamanyu sahasrAra devalokameMse cavakara janakakA choTA bhAI kanaka huA / aura naMdivarddhana ke bhavameM jo jIva, naMdighoSa nAmA terA pitA thA, vaha graiveyakameMse cavakara, maiM satyabhUti huA hU~ / 33 dazaratha rAjAko dIkSA lenekI icchA honA / isa taraha apanA pUrva bhava sunakara, dazaratha rAjAko vairAgya utpanna ho AyA / isase tatkAla hI vaha vahA~se muniko vaMdanA kara, rAjyabhAra rAmako sauMpaneke lie mahalameM gayA / dIkSA leneke utsuka dazarathane apanI rAniyoM, maMtriyoM aura putroMko bulA, unake sAtha sudhArasa ke samAna vArtA - lApa kara, unase dIkSA lenekI AjJA mA~gI / usa samaya bharatane namaskAra karake, kahA:- "he prabho ! Apake sAtha maiM bhI sarva virati banU~gA; Apake vinA maiM gharameM nahIM rahU~gA / yadi gharameM rahU~gA to mujhako atyaMta.. duHkhadAyI do kaSTa hoMge / eka ApakA viraha aura dUsarA saMsArakI tApa / "" bharatake vacana sunakara, kaikayI Dara gii| vaha socane lagI - yadi aisAhI nizcita ho jAyagA to phira mere putra yA pati eka bhI nahIM rahegA / yaha vicAra vaha bolI: Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 193 'he svAmI ! Apako yAda hai na ? mere svayaMvarake samaya maiMne ApakA sArathipana kiyA thaa| usa samaya Apane mujhako eka varadAna mA~ganeko kahA thaa| he nAtha! vaha varadAna Apa isa samaya diijie| kyoMki Apa satya pratijJAvAle haiN| prastarAtkIrNa rekheva, pratijJA hi mahAtmanAm / ' (mahAtmAoMkI pratijJA pASANameM kI huI rekhAke samAna hotI hai) . dazaratha rAjAne uttara diyA:-" maiMne jo vacana diyA thA, vaha mujhako yAda hai; ataHeka vrataleneke niSedhake sivA, jo mere AdhIna ho vaha tU mA~ga le" usa samaya kaikeyIne mA~gA:-" he svAmI! yadi Apa svayaM dIkSA lete haiM, to yaha sArI pRthvI mere putra bharatako diijie|" ___ tatkAla hI dazarathane uttara diyA:-" yaha pRthvI abhI hI lele / " phira unhoMne lakSmaNa sahita rAmako bulAyA aura kahA:-" he vatsa ! ekavAra kaikeyIne merA sArathipana kiyA thaa| usa samaya maiMne isako varadAna denekA vacana diyA thaa| usa varadAna-vacanake evajameM yaha isa samaya bharatako rAjya dilAnA cAhatI hai|" rAma harSita hokara bo:-" merI mAtAne mere mahAna parAkramI baMdhu bharatako rAjya milanakA varadAna mA~gA, yaha Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina rAmAyaNa caturtha sarga | bahuta hI zreSTha kiyA / he pitAjI Apa kRpA karake mujhase isa viSayameM salAha lete haiM / magara mujhe isase duHkha hotA hai / kyoMki logoM meM yaha mere avinayI honekI sUcanAkA kAraNa hotA hai / tAta ! Apa saMtuSTa hokara yaha rAjya cAhe kisIko dIjie / maiM to Apake eka tuccha pyAdA samAna hU~ / mujhe niSedha karanekA yA sammati denekA kucha bhI adhikAra nahIM hai| bharata hai vaha maiM hI huuN| hama donoM Apake lie samAna haiM / ataH bar3e harSa ke sAtha bharatako rAjya siMhAsana para biThAie / " rAmake vacana sunakara, dazarathako vizeSa prIti aura vismaya utpanna hue| phira dazaratha tadanusAra karanekI maMtriyoMko AjJA dene lage, itanehImeM bharata bola uThe :- " he svAmI ! Apake sAtha vrata lenekI maiMne pahile hI Apase prArthanA kI thI, isa lie kisIke kahane se usako anyathA karanA kisI taraha yogya nahIM hai / dazarathane kahA :- " he vatsa ! merI pratijJA vyartha mata kara / terI mAtAko maiMne pahile varadAna diyA thA / usane cirakAla se mere pAsa dharohara kI taurapara usako rakha rakkhA thA / vaha Aja usane mA~ga liyA hai; vaha tujhako rAjya dilAnA cAhatI hai| isa lie he putra terI mAtAkI aura merI AjJAko anyathA karanA tere lie yogya nahIM hai / " Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 195 phira rAmane bharatase kahA:-"he bhrAtA! yadyapi tumhAre hRdayameM rAjyaprAptikA leza mAtra bhI garva nahIM hai-rAjakI leza bhI cAha nahIM hai; tathApi pitAke vacanako satya karaneke lie rAjyako grahaNa kro|" rAmake aise vacana suna, bharatakI A~khoMmeM pAnI bhara aayaa| ve rAmake caraNoM meM gira, hAtha jor3a, gadgada svara ho, kahane lageH-" he pUjya bandho ! pitAke lie aura Apa jaise mahAtmAoMke lie mujhako rAjya denA yogya hai| parantu mere jaisoMke lie grahaNa karanA yogya nahIM hai / kyA maiM rAjA dazarathakA putra nahIM hU~ ? kyA maiM bhI Apake samAna AryakA anuja bandhu nahIM hU~ ? ki jisase maiM garva karU~ aura sacamuca hI mAtRmukhI khlaauuN|" rAma, lakSmaNa aura sItAkA vanagamana / yaha sunakara rAmane dazarathase kahA:-" mere yahA~ hote hue bharata rAjyako grahaNa nahIM kregaa| isa lie maiM vanavAsa karaneko jAtA huuN|" itanA kaha, pitAkI AjJA le, bhaktise namaskAra kara, rAma hAthameM dhanuSa le, galemeM tarakaza DAla, vahA~se ravAnA hue| bharata ucca svarase rudana karane lage / rAmako vanameM jAte dekha atyaMta snehakAtara rAjA dazaratha vAraMvAra mUcchita hone lge| rAma vahA~se nikala apanI jananI aparAjitAke pAsa jAkara bole:-" he mAtA ! maiM jaise tumhArA putra hU~ vaise Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina rAmAyaNa caturtha sn| hI bharata bhI tumhArA putra hai / apanI pratijJA satya karaneke lie pitAjIne usako rAjya diyA; parantu mere yahA~ honese usako vaha grahaNa nahIM karatA hai| isa lie mujhe vana-.. vAsake lie jAnA yogya hai / merI anupasthitimeM bharatako vizeSa prasAda pUrNa dRSTise dekhanA / mere viyogase kabhI kAtara mata honA / " rAmakI bAta suna, devI, mUcchita hokara pRthvIpara gira gaI / dAsiyoMne caMdanakA jala chir3akA; svastha hokara kauzalyA bolI:-" are ! mujhako svastha kisane kiyA !. mujhako kisane jilAyA ! merI sukha mRtyuke lie mUrchA hI uttama hai / kyoM ki jIvita raha kara maiM rAmakA viraha kaise saha sakU~gI ? re kauzalyA ! terA pati dIkSA legA: aura terA putra vanameM jAyagA, yaha sunakara, bhI terA kalejA nahIM phaTa jAtA hai, isase vaha vajramaya jAna par3atA hai / "' . rAmane phirase kahA:-" he mAtA ! Apa mere pitAkI patnI hokara, pAmara striyoMkI bhA~ti yaha kyA kara rahI hai ? siMhanIkA baccA akelA hI vanameM phiraneko jAtA hai, to bhI siMhanI svastha hokara rahatI hai| vaha lezamAtra bhI nahIM ghaba-. rAtI hai / he mAtA ! pratijJA kiyA huA jo varadAna hai,, vaha mere pitAke sira RNa hai| (unako RNamukta karanA bherA kartavya hai ) yadi maiM yahA~ rahU~ aura bharata rAjya na le,. bo phira pitA RNamukta kaise hoM ?" Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 197 _isa bhA~ti yukti vacanoMse mAtA kauzalyAko samajhA, dUsarI mAtAoMko bhI namaskAra kara rAma bAhira nikale / __pazcAta sItA dUrahIse dazaratha rAjAko namaskAra kara, 'aparAjitA devIke pAsa gaI, aura rAmake sAtha vanameM jAnekI unhoMne AjJA maaNgii|| ___ aparAjitA devI jAnakIko godameM biThA, bAlAkI bhA~ti kiMcita uSNa netrajalase snAna karAtI huI bolI:" he vatse ! vinIta rAmacaMdra pitAkI AjJAse vanameM jAtA haiusa, narasiMha, puruSake lie yaha kucha kaThina nahIM hai / parantu terA to janmase hI devIkI bhA~ti, uttama vAhanoMmeM lAlana huA hai, phira tU paidala calanekI vyathA kaise saha sakegI ? kamalake udara samAna, sukumAratAse, terA zarIra komala hai; vaha jaba AtApa Adise pIr3ita hogA, taba rAmako bhI kleza hogA / isa lie patike sAtha jAne, aura aniSTa kaSTa sahaneke lie, na maiM niSedha hI karanekI * utsukatA rakhatI hU~ aura na AjJA hI dene kii|" yaha sunakara, zoka rahita sItA prAtaHkAlIna vikasita / * kamalake samAna praphulla mukha ho, aparAjitAko namaskAra kara bolI:-" he devI, bheSake pIche sadaiva bijalI rahatI hai, isI bhA~ti maiM bhI rAmake sAtha jAtI hU~ / mArgameM yadi * kucha kaSTa hogA to, Apake Upara jo merI bhakti hai, vaha use dUra kara degii|" Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / ___ itanA kaha, kauzalyAko phirase namaskAra kara, apane AtmAmeM, AtmArAma hI kI bhA~ti, rAmakA dhyAna karatI huI sItA bhI bAhira niklii| *. sItAko rAmake sAtha vanameM jAte dekha, nagarakI striyoMkA zokase hRdaya bhara aayaa.| ve atyaMta gadgada kaMTha ho, kahane lagI:-" aho! aisI atIca patibhaktise jAnakI, patiko devatulya mAnanevAlI striyoMmeM, Aja dRSTAMtarUpa ho gaI hai / isa uttama satIko kaSTakA kiMcita bhI bhaya nahIM hai| ahA ! yaha apane atyuttama zIlase apane donoM kuloMko pavitra banA rahI hai|" rAmake vana-gamanakI bAta sunakara, lakSmaNakI krodhAgni bhabhaka utthii| ve hRdayameM socane lage-" mere pitA dazaratha to prakRtise hI sarala haiM; parantu striyA~ svabhAvataH hI sarala nahIM hotI haiN| nahIM to kaikeyI cirakAla taka varadAna rakhakara, isI samaya usako kaise mA~ga letI ? pitA dazarathane bharatako rAjya diyA aura apane Uparase RNakA bojhA utAra pitRko RNake bhayase mukta kiyA / aba maiM nirbhIka ho, apane krodhako zAnta karaneke lie usa kulAdhama bharatase vApisa rAjya chIna lUMgA aura rAmako gaddI para bitthaauuNgaa| - magara rAma mahA satyavAna haiN| isa lie tRNavata chor3e. hue rAjyako ve punaH grahaNa nahIM kareMge aura pitAko bhI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vnvaas| 199 merI isa kRtise duHkha hogaa| pitAko duHkha denA mujhe abhISTa nahIM hai / ataH bharata bhale rAjya karo, maiM to eka pyAdAkI bhA~ti rAmake sAtha vanameM jaauuNgaa|" aisA soca saumitraM pitAkI AjJA le, apanI mAtA sumitrAke pAsa gye| mAtAko praNAma karake bole:-"he mAtA ! rAma vanameM jAte haiM, isa lie maiM bhI unake sAtha jAU~gA / kyoMki samudra vinA maryAdA nahIM rahatI vaise hI rAmake vinA lakSmaNa bhI akelA rahanemeM asamartha hai|" putrake vacana sunakara, hRdayameM kucha dhIraja dhara, sumitrA bolI:-"vatsa! tU dhanya hai ! jo merA putra ho, vaha jyeSTha baMdhukA hI anugamana kare / he vatsa! bhadra rAma mujhako, bahuta dera huI namaskAra karake gaye haiN| ataH tU vilaMba na kara, zIghra jA, nahIM to unase dUra pdd'jaaygaa|" __mAtAke vacana suna lakSmaNane mAtAko praNAma kiyA aura kahA:-" mAtA ! Apako dhanya hai ! ApahI vAstavika mAtA haiN|" ___ "phira lakSmaNa kauzalyAko praNAma karane gye| kauzalyako praNAma karake unhoMne kahA:-" mAtA ! mere AryabaMdhu. akele vanameM gaye haiN| isa lie maiM bhI unake sAtha jAneke. lie utsuka ho rahA hU~, mujhe bhI AjJA diijie|" 1-sumitrAkA putra lakSmaNa. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina rAmAyaNa caturtha srg| kauzalyAne A~khoMmeM A~sU bharake kahA:-" vatsa ! maiM maMdabhAgyA mArI jArahI hU~; kyoMki tU bhI mujhako chor3akara vanameM jA rahA hai| he lakSmaNa ! rAmake virahase pIDita mere hRdayako AzvAsana deneke lie tU to yahIM raha jaa|" lakSmaNane kahA:-" he mAtA ! Apa rAmakI jananI ho, adhIra mata bano / mere bandhu dUra cale jA rahe haiM, maiM zIghra hI unake pIche jAU~gA / ataH he devI ! mujhe na roko| maiM sadaiva rAmake AdhIna huuN|" aisA kaha, praNAmakara dhanuSabANa hAthameM le, tarakaza -galemeM DAla, lakSmaNa zIghra hI daur3akara rAma, sItAke pAsa jA phuNce| phira praphulla mukha trimUrti ( rAma, lakSmaNa aura sItA) vanameM jAneko nagarase bAhira nikale / unakA jAnA aisA pratIta hotA thA, mAno ve krIDA karane ke lie knameM jA nija prANa samAna rAma, lakSmaNa aura sItAko nagaravAsiyoMne jaba nagarake bAhira jAte dekhA, taba ve atIva vyAkula hue| ve ati snehake sAtha rAmake pIche daur3e hue jAnelage aura krUra kaikeyIko bahuta burA bhalA kahane lge| rAjA dazaratha bhI antaH purake parivAra sahita sneha-rajjuse khicakara rudana karate hue tatkAla hI rAmake pIche cle| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 201 jaba rAjA aura prajAjana rAmake pIche nagarake bAhira nikala "gaye, taba sArI ayodhyA zUnya-ujar3a-dikhAI dene lgii| ___ rAmane pitA aura mAtAoMko vinayapUrvaka samajhAkara, bar3I kaThinatAse vApisa lauttaayaa| phira bahuta snehapUrNa ucita kathana sahita puravAsiyoMko bhI vApisa phera, rAma zIghratAse lakSmaNa aura sItA sahita Age cle| - mArgameM pratyeka nagara aura pratyeka grAmake loga-vRddha puruSa-rAmase apane yahA~ ThaharanekI prArthanA karate the; parantu ve sabakI prArthanA asvIkAra kara Age bar3he cale jAte the| dazarathakI AjJAse rAmako lAneke lie sAmaMtoMkA jaanaa| udhara bharatane rAja svIkAra nahIM kiyaa| pratyuta vaha bandhu-viraha sahanemeM asamartha ho, mAtA kaikeyI para bahuta kupita huaa| dIkSA grahaNa karaneke utsuka dazaratha rAjAne rAmako, rAjya grahaNa karaneke lie, lakSmaNa sahita, vApisa lauTA lAneke lie, sAmaMtoM aura maMtriyoMko bhejaa| rAma pazcimakI ora jA rahe the / sAmaMta zIghra hI unake pAsa pahu~ca gaye / unhoMne rAmako dazarathakI, vApisa ayodhyAmeM lauTane kI, AjJA sunaaii| dIna bane hue, una maMtriyoMne aura sAmaMtoMne bahuta anunaya vinaya kiyA; parantu rAma vApisa nahIM lautte| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jaina rAmAyaNa caturtha srg| ' mahatAM hi pratijJA tu nacalatyadripAdavat / ' (bar3e puruSoMkI pratijJA parvatake samAna acala rahatI hai|) rAmane unako vAraMvAra pIche phira jAneko kahA; pagantu rAmako lauTA lejAnekI AzAse ve inake pIche pIchehI cle| rAmako bulAneke lie bharata aura kaikeyIkA jaanaa| rAma, lakSmaNa aura sItA Age bar3hate hI gaye / ve zikArI prANiyoM ke sthAnarUpa eka nirjana aura ghanevRkSoMvAlI pAriyAtrA-viMdhyA-aTavImeM jA phuNce| vahA~ mArgameM gaMbhIra Avarta-ghere-aura vizAla pravAha vAlI gaMbhIrA nAmA nadI AI / usake kinAre khar3e hokara rAmane sAmaMtoMse kahA:-"tuma yahA~se aba cale jAo; kyoMki. Age bahuta hI kaSTakArI mArga AvegA / pitAko hamAre kuzala samAcAra kahanA aura abase bharatako pitAjIke samAna aura mere samAna samajhakara, unakI sevA krnaa|" ___" rAmakI caraNasevAke ayogya hameM dhikkAra hai !" aisA kaha, rudana karate aura azrujalase vastroMko bhigote hue, sAmaMta bar3I kaThinatAse vApisa lautte| sItA, lakSmaNa aura rAma pArajAneke lie nadImeM utre| tIrapara khar3e hue sAmaMtoMne sAzrunayana unako nadIke pAra gaye dekhA / rAma jaba dikhanese baMda hogaye taba, sAmaMtAdi bar3e duHkhI hokara ayodhyAko lauTe / unhoMne Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 203 saba samAcAra dazaratha rAjAko kahe / sunakara rAjAne bhara-- tase kahA:-" he vatsa ! rAma, lakSmaNa to vApisa nahIM Aye isa lie aba tU rAjya grahaNakara / merI dIkSAmeM vighnaH mata bana / " __ bharatane uttara diyA:--" he tAta! maiM kadApi rAjya grahaNa nahIM karU~gA / maiM svayaM jAU~gA aura apane jyeSTha baMdhuko, prasanna karake lauTA laauuNgaa|" usI samaya kaikeyI bhI vahA~ AI aura bolI:-"he svAmI ? Apane to apanI satya-pratijJAke anusAra bharatako rAjya diyA; parantu yaha ApakA vinayI putra rAjyako grahaNa nahIM karatA hai| isase isakI dUsarI mAtAoMko aura. mujhe bhI bahuta duHkha ho rahA hai / yaha saba vicAra rahitA, mujha pApinI mUrkhAne hI kiyA hai / aho ! Apa putravAna honepara bhI yaha rAja abhI rAjA vihIna ho gayA hai / kauzalyA, sumitrA aura suprabhAkA duHzrava rudana sunakara merA hRdaya bhI phaTA jAtA hai / he nAtha ! maiM bharatake sAtha jAkara vatsa rAma aura lakSmaNako vApisa lauTA laauuNgii| isalie mujhako unake pAsa jAnekI AjJA diijie|" rAjA dazarathane harSapUrvaka AjJA dii| isa lie kaikeyI, bharata aura maMtriyoMko sAtha lekara, zIghratAke sAtha rAmake. pAsa jAneko calI / kaikeyI aura bharata cha: dina ke aMdara Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jaina rAmAyaNa caturtha sarga / rAmake pAsa vanameM jA pahu~ce / vahA~ unhoMne rAma lakSmaNa aura sItAko eka vRkSake nIce baiThe hue dekhA / unako dekhate hI kaikeyI rathase utara par3I aura 'he vatsa ! he vatsa!' kahatI huI, praNAma karate hue rAmakA mastaka cUmane lgii| lakSmaNa aura sItAne bhI kaikeyIko praNAma kiyA / unako .. bAhuse dabAkara vaha U~ce svarase rone lgii| bharatane A~khoMmeM A~sU bharake rAmake caraNoMmeM praNAma kiyaa| phira vaha khedarUpI viSase vyApta hokara, tatkAla hI mUrchita hogyaa| vanameM, rAmakA, bharatako rAjyAbhiSeka krnaa| ceta honepara rAmane bharatako bhalI prakArase samajhAyA, taba bharata vinayapUrvaka bolA:-"he Aryabandhu ! abhaktakI bhA~ti merA tyAga karake Apa yahA~ kaise cale Aye ? mere sirapara mAtAke doSase kalaMka lagA hai kibharata rAjyakA lobhI hai / ataH usa doSako Apa mujhe vanameM apane sAtha lejAkara, mittaadeN| athavA he bhrAtA ! Apa vApisa ayodhyAmeM calakara rAjyalakSmI grahaNa kreN| aisA karanese merA kolIna-zalyaM miTa jAyagA / Apa rAjA hoMge to ye jaganmitra sAmitra (lakSmaNa) Apake maMtrI hoMge; maiM ( bharata ) ApakA pratihArI banU~gA aura zatrughna chatra rakhanekA kArya kregaa|" 1 kulInatAkA nAzaka-adhamakula banAnevAlA-zalya / / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma lakSmaNakI utpatti, vivAha aura vanavAsa / 205' bharatake itanA kaha cukanepara kaikeyI A~khoMme pAnI bharakara bolI:--" he vatsa ! apane bhAIkI bAta mAna lo; kyoMki tuma sadA bhrAtR-vatsala ho / isa viSayameM na tumhAre pitAkA doSa hai aura na bharatakA hI kucha doSa hai / yaha saba aparAdha strI svabhAva sulabha mAtra kaikeyIkA hI hai / eka kulaTApanako chor3akara, striyoM meM kuTilatA Adi jo bhinna 2 doSa hote haiM, ve saba doSa khAnikI bhA~ti, meremeM haiN| patiko, putroMko aura unakI mAtAoMko duHkha utpanna karane vAlA jo karma maiMne kiyA hai, usake lie he vatsa ! mujhe kSamA karo / kyoMki tuma bhI mere hI putra ho|" rAma bole:--" he mAtA ! maiM dazarathake samAna pitAkA putra hokara apanI pratijJA kaise choDUM ? pitAne bharatako rAjya diyA; maiMne usameM sammati dI / aba hama donoMkI sthitimeM vaha anyathA kaise ho sakatA hai ? ataH hamArI donoMkI AjJAse bharatako rAjA bananA cAhie / pitAke. samAna merI AjJA bhI bharatake lie anullaMghanIya hai|" itanA kaha sItAke lAe hue jalase, sAre sAmaMtoMkI sAkSIse, rAmane vahIM bharatakA rAjyAbhiSeka kiyA / pazcAta. kaikeyIko praNAmakara, bharatase madhura saMbhASaNa kara, rAmane donoMko ayodhyAkI ora ravAnA kiyA aura Apa dakSiNa dizAkI ora cle| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 207 AAAAAAAAPm---- pA~cavA~ srg| sItA haraNa / vajrakaraNakA uddhaar| mArgameM calate hue sItA thaka gaI / unako vizrAma deneke lie yakSapati kuberakI bhA~ti, rAmacaMdra eka vaDake nIce baitthe| cAroM taraphase usa pradezako dekha kara rAmane lakSmaNase kahA:-"yaha pradeza kisIke bhayase abhI hI ujar3A huA jAna par3atA hai| dekho udyAnoMke-bAgIcoMke-dhore abhI taka sUkhe nahIM haiM; gannoMke kheta jyoM ke tyoM bhare hue haiM, aura khale annase bhare par3e haiN| ye cinha batAte haiM ki, yaha pradeza abhI hI ujar3a huA hai|" usa samaya koI puruSa udhara hokara jA rahA thA, usase rAmacaMdrane pUchA:-" he bhadra ! yaha pradeza kisa kAraNase ujar3A hai ?" usane uttara diyA:- . ___ "isa dezakA nAma avaMti deza hai| isameM avaMti nAmA nagarI hai| usameM siMhake samAna duHsaha siMhodara rAjA rAjya karatA hai| usake AdhIna isa dezameM dazAMgapura nAmA nagara hai| usa nagarameM vajrakaraNa nAmA siMhodarakA eka sAmaMta rAjya karatA hai| ekavAra vaha vajrakaraNa vanameM zikAra khelaneko Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| gyaa| vahA~ usane prItivarddhana nAmA eka muniko dhyAna karate hue dekhA / usane unase pUchA:-" aise ghora jaMgalameM tuma vRkSakI bhA~ti kaise khar3e ho ?" munine kahA:-" Atmahita karaneke lie|" rAjAne pUchA:-" isa araNyameM khAne pIne vinA rahanese tuhmArA Atmahita kaise hotA hai ?" yogya prazna samajhakara, munine usako Atmahita kAraka dharma sunAyA / sunakara buddhimAna vanakaraNane tatkAla hI zrAvakapana svIkAra kiyA aura yaha dRDha niyama dhAraNa kiyA ki, maiM ahaMta deva aura jainamunike atirikta kisIko namaskA nahIM kruuNgaa|" phira muniko vaMdanA karake vajrakaraNa dazAMgapurameM gyaa| zrAvakapana pAlate hue ekavAra usane socA ki maiMne deva, guruke sivA kisIko namaskAra nahIM karanekA niyama liyA hai; usa niyamako nibhAneke lie yadi maiM siMhodarako namaskAra nahIM karU~gA to vaha merA vairI hogA; isa lie. isakA kucha upAya karanA caahie| aisA soca usa buddhimAna sAmaMtane apanI mudrikAmeM munisuvratasvAmIkI maNimaya mUrti sthApana kI / phira vaha apanI maNimeM rahI huI mUrtiko namaskAra kara siMhodarako dhokhA dene lgaa| 'mAyopAyo balIyasI' Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / ( atibalavAna puruSoM ke Age mAyAkA upAya hI calatA hai / ) vajrakaraNake isa kapaTakA vRttAnta kisIne siMhodara rAjAse kaha diyA ' khalAH sarvakaSA khalu / ' " 209 (duSTa puruSa sadA sabako churIkI taraha hAni pahu~cAne vAle hI hote haiN| vajrakaraNakA vRttAnta jAnakara, siMhodara vajrakaraNapara kupita ho sarpakI bhA~ti phU~kAre karane lagA / / yaha bAta kisIne jAkara vajrakaraNako sunaaii| usane usase pUchA:" tUne kaise jAnA ki siMhodara mujhapara kupita huA hai / " usane uttara diyAH - " kuMdanapura meM eka samudrasaMgama nAmA zrAvaka rahatA hai, usakA maiM 'vidyudaMga ' nAmA putra hU~ | merI mAtAkA nAma ' yamunA ' hai / maiM javAna huA taba kitanA hI sAmAna lekara usako becaneke lie maiM ujjayanI nagarI meM gayA / vahA~, mRganayanI 'kAmalatA ' nAmA, eka vezyAko maiMne dekhA / usako dekhate hI maiM kAmadevakA zikAra bngyaa| eka hI rAta isake pAsa rahU~gA, yaha soca kara maiM usake pAsa gayA aura, usase samAgama kiyA; parantu jAlameM jaise mRga pha~sa jAtA hai, vaise hI ma bhI usakI Asakti - jAlameM dRr3hatAse ba~dha gayA / aura umra bhara parizrama karake mere pitAne jo dravya ekatrita kiyA thA usako maiMne chaH mahIne meM hI ur3AdiyA / " 14 - Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / ekavAra kAmaLatAne mujhase kahA:-"siMhodara rAjAkI paTTarAnI zrIdharAke jaise kuMDala mujhe bhI lA do / " maiMne socA-" mere pAsa kucha dravya nahIM hai, phira isake lie vaise kuMDala kaise banavAU~ ? usIke kuMDala curAlAU~ to acchA hai|" aisA soca, sAhasI bana,khAta pAr3akara-seMdha lagA kara-maiM rAjAke mahalameM ghusaa| usa samaya rAnI 'zrIdharA' kI aura siMhodarakI bAteM ho rahI thIM, ve maiMne suniiN| siMhodarAne pUchA:--" he nAtha ! Aja udvegIkI bhA~ti Apako nIMda kyoM nahIM AtI hai ?" siMharathane uttara diyA:--" he devI ! jabataka mujhako praNAma nahIM karanevAle vajrakaraNako nahIM mAra lU~, taba taka mujhako nIMda kaise AsakatI hai ? he priye ! prAtaHkAla hI maiM, mitra, putra, bandhu bA~dhava sahita, vajrakaraNako maaruuNgaa| sva hI soU~gA-taba taka nIMda nahIM luuNgaa|" ___ usake aise vacana suna, sAdharmApanakI prItike kAraNa kuMDalakI corI chor3a, tatkAla hI ye samAcAra sunAneko maiM tumhAre pAsa AyA huuN|" ye samAcAra suna vajrakaraNane apanI nagarIko tRNa aura abase adhika pUrNa kara lii| thor3I dera bAda paracakase-zatrusenAse-ur3atI huI rajako usane AkAzameM Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| dazAMgapura nagarako ghera liyA; jaise ki caMdanake vRkSako sarpa ghera lete haiN| phira usane eka dUta bhejakara vajrakaraNase kahalAyA:-"he kapaTI ! a~gulImeM a~gUThI pahina kara, praNAma karanemeM tUne mujhako bahuta dinoM taka dhokA diyA hai / ata: a~gulImeMse a~gUThI nikAla kara mujhe praNAma kara; nahIM to tU apane kuTuMba sahita, zIghra hI yamarAjake ghara pahu~cAyA jaaygaa|" __vajrakaraNane uttara diyA:-" mere niyama hai, ki maiM arhata aura sAdhuke sivA dUsare kisIko praNAma nahIM kruuN| isI lie maiMne aisA kiyA hai / mujhe parAkramakA kucha abhimAna nahIM hai| parantu dharmakA abhimAna hai / ataH namaskArake sivA merA jo kucha hai, usako Apa yathAruci grahaNa karo aura mujhe eka dharma dvAra do, jisase dharmake lie maiM yahA~se kahIM anyatra calA jAU~ / " 'dharma evAstu me dhanaM / ' (dharma hI merA dhana hoo|) vajrakaraNane aisA kahalAyA |mgr siMhodarane nahIM maanaa| 'dharmamadharma vA gaNayaMti na maaninH|' (mAnI puruSa dharmAdharmako nahIM ginate haiN|) tabhIse siMhodara vajrakaraNa sahita usa nagarako gherakara par3A huA hai / usIke bhayase yaha sArA pradeza ujar3a gayA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / ekavAra kAmalatAne mujhase kahA:-" siMhodara rAjAkI paTTarAnI zrIdharAke jaise kuMDala mujhe bhI lA do / " maiMne socA-" mere pAsa kucha dravya nahIM hai, phira isake lie vaise kuMDala kaise banavAU~ ? usIke kuMDala curAlAU~ to acchA hai|" aisA soca, sAhasI bana,khAta pAr3akara-seMdha lagA kara-maiM rAjAke mahalameM ghusaa| usa samaya rAnI 'zrIdharA' kI aura siMhodarakI bAteM ho rahI thIM, ve maiMne sunIM / siMhodarAne pUchA:-" he nAtha ! Aja udvegIkI bhA~ti Apako nIMda kyoM nahIM AtI hai ?" siMharathane uttara diyAH-" he devI ! jabataka mujhako praNAma nahIM karanevAle vajrakaraNako nahIM mAra lU~, taba taka mujhako nIMda kaise AsakatI hai ? he priye ! prAtaHkAla hI maiM, mitra, putra, bandhu bA~dhava sahita, vajrakaraNako maaruuNgaa| kaba hI soU~gA-taba taka nIMda nahIM luuNgaa|" . __usake aise vacana suna, sAdharmIpanakI bhItike kAraNa DalakI corI chor3a, tatkAla hI ye samAcAra sunAneko maiM tumhAre pAsa AyA huuN|" . ye samAcAra suna vajrakaraNane apanI nagarIko tRNaM maura abase adhika pUrNa kara lii| thor3I dera ke bAda parakise-zatrusenAse-ur3atI huI rajako usane AkAzameM khaa| siMjhedarane bAtakI bAvameM, bahuta baDI senA sahita Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| dazAMgapura nagarako ghera liyA; jaise ki caMdanake vRkSako sarpa ghera lete haiN| phira usane eka dUta bhejakara vajakaraNase kahalAyA:-" he kapaTI ! a~gulImeM a~gUThI pahina kara, praNAma karanemeM tUne mujhako bahuta dinoM taka dhokA diyA hai / ata: a~gulI se a~gUThI nikAla kara mujhe praNAma kara; nahIM to tU apane kuTuMba sahita, zIghra hI yamarAjake ghara pahu~cAyA jaaygaa|" __ vajrakaraNane uttara diyA:-" mere niyama hai, ki maiM arhata aura sAdhuke sivA dUsare kisIko praNAma nahIM kruuN| isI lie maiMne aisA kiyA hai / mujhe parAkramakA kucha abhimAna nahIM hai| parantu dharmakA abhimAna hai / ataH namaskArake sivA merA jo kucha hai, usako Apa yathAruci grahaNa karo aura mujhe eka dharma dvAra do, jisase dharmake lie maiM yahA~se kahIM anyatra calA jaauuN|" dharma evAstu me dhanaM / ' (dharma hI merA dhana hoo|) vajrakaraNane aisA kahalAyA |mgr siMhodarane nahIM maanaa| 'dharmamadharma vA gaNayaMti na maaninH|' ( mAnI puruSa dharmAdharmako nahIM ginate haiN|). tabhIse siMhodara vajrakaraNa sahita usa nagarako gherakara par3A huA hai / usIke bhayase yaha sArA pradeza ujar3a gayA hai| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / wrommmmmmmmwww.om isa rAjavigrahako dekha kara, maiM bhI sakuMTuMba yahA~ bhAga AyA hU~ / Aja yahA~ kaI ghara jala gaye / unake sAtha hI merI jhopar3I bhI jala gaI / isa lie merI krUra strIne, dhani yoMke ina sUne gharoM se sAmagrI cora lAneko bhejA hai| daivayogase usake durvacanoMkA bhI zubha phala milA; tumhAre samAna devapuruSake mujhako darzana hue|" usa daridrIne isa bhA~ti sArA vRttAnta rAmako kaha sunAyA / karuNAnidhi raghuvaMzI rAmane usako eka ratna suvarNamaya sUtra diyA / phira usako ravAnA karake rAma dazAMgapurake pAsa gaye, aura nagara bAhirake caityameM caMdraprabha, prabhuko namaskAra kara vahIM rhe| tatpazcAta rAmakI AjJAse lakSmaNa, dazAMgapurameM vajrakaraNake pAsa gye| 'alakSyANAM hyasau sthitiH|' ( alakSya puruSoMkI sthiti aisI hI hotI hai|) vajrakaraNane unako AkRtise uttama puruSa samajhakara kahA:-" he mahAbhAga ! mere bhojana-Atithyako svIkAra kro|" ___ lakSmaNane uttara diyA:-" mere prabhu rAma apanI patnI sItA sahita nagarake bAhira sthita haiM; unako pahile jimAU~mA phira maiM bhojana kruuNgaa|" vajrakaraNane tatkAla hI, nAnA bhaoNtike vyaMjanoMvAlA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 213 bhojana apane manuSyoMke dvArA, lakSmaNake sAtha, rAmake pAsa pahu~cAyA / bhojana karake rAmane, kucha bAteM batA, lakSmaNako siMhodara rAjAke pAsa bhejA / lakSmaNane siMhodara rAjAke pAsa jAkara madhura vacanoMmeM kahAH " sAre rAjAoMko dAsake samAna banAnevAlA dazaratha rAjAkA putra bharata rAjA, tumako, vajrakaraNase virodha na karanekA, Adeza karate haiM / " yaha sunakara siMhodarane kahA:- bharatarAjA apanI bhakti karanevAle sevakoM para hI kRpA karate haiM dUsaroM para nahIM karate; isI bhA~ti merA yaha duSTa sAmaMta vajrakaraNa mujhako namaskAra nahIM karatA hai phira tuma hI kaho ki, maiM isapara kaise kRpA kara sakatA hU~ ? " "L 46 lakSmaNane kahA :-- " vajrakaraNa tumhAre prati avinayI nahIM hai| usane, dharmake anurodhase dUsaroMko praNAma karanekI pratijJA lI hai isI lie vaha tumako praNAma nahIM karatA hai / isalie tuma vajrakaraNa para kopa na karo / phira rAjA bharatakI AjJA mAnanA bhI tumhAre lie Avazyaka hai; kyoMki bharata rAjA samudrAMta pRthvIpara rAjya karanevAlA hai / " lakSmaNake aise bacana suna, siMhodara, krodha karake bolA:-" yaha bharata rAjA kauna hai ? jo vajrakaraNakA pakSakara, pAgala ho mujhako isa bhA~ti kahalAtA hai / " Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / sunakara lakSmaNakI kopase A~khe lAla ho AIM, unake hoTha phar3akane lge| ve bole:-" re mUrkha ! kyA tU rAjA bharatako nahIM jAnatA ? le isI samaya maiM unakI pahicAna karA detA huuN| uTha, yuddhake lie taiyAra ho / caMdana gokI bhA~ti tU abataka merI bhujArUpI vajrase tADita nahIM huA hai, isI lie aise bolatA hai| __ sunakara siMhodara, bAlaka jaise bhasma-rAkhase dabI huI aniko sparza karaneke lie tatpara hotA hai. vaise hI, lakSmaNase yuddha karaneko-lakSmaNako mAraneko-senAsahita taiyAra huaa| __ lakSmaNa apanI bhujAoMse, kamalanAlake samAna, hAthIke bA~dhaneke staMbhako ukhAr3a-daMDa Upara uThAe hue yamarAjAkI bhA~ti-usake dvArA zatruoMko mArane lage / phira una mahAbAhune uchalakara hAthIpara baiThe hue siMhodarako, usIke kapar3ese, galemeMse bA~dha liyA; jaise ki, koI pazuko bA~dha letA hai| dazAMgapurake loga Azcaryase dekhate rahe; aura lakSmaNa usako khIMcakara rAmacaMdrake pAsa le gaye / rAmako dekha, siMhodarane namaskAra kiyA, aura kahA:-" he raghukulanAyaka! maiM nahIM jAnatA thA ki Apa yahA~ padhAre haiN| athavA he deva ! merI parIkSA karaneke lie Apane aisA kiyA hai ? deva! yadi Apa hI apanA parAkrama dikhAneko Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 215 tatpara ho jAyeMge, to phira hamArA jIvita rahanA bhI kaThina hojAyagA; hama na jI skeNge| he nAtha ! mere isa ajJAta doSako kSamA karo, aura mere lie jo kartavya ho vaha btaao| kyoMki svAmIkA kopa sevaka para kevala use zikSA denehIke lie hotA hai, jaise ki gurukA ziSya 'para!" rAmane kahA:-"vajrakaraNake sAtha saMdhi kara lo| siMhodarane 'tathAstu' kahakara svIkAratA dii| pazcAta rAmacaMdrakI AjJAse vajrakaraNa vahA~ gayA aura vinayase rAmake sAmane khar3A ho, hAtha jor3a bolA:"RSabhadeva svAmIke vaMzameM Apa balabhadra aura vAsudeva utpanna hue haiN| aisA maiMne sunA hai / Aja sadbhAgyase hameM Apa donoMke darzana hue haiM / bahuta dinoMke bAda Apako hama pahicAna sake haiM / Apa bharatA ke nAtha haiN| maiM aura dUsare saba rAjA ApahIke kiMkara haiM / he nAtha ! mere svAmI siMhodarako chor3a dIjie aura inako aisI zikSA dIjie ki jisase, mere dUsareko namaskAra nahIM karaneke, abhigrahako ye sahana kareM / ' arhata deva aura sAdhu munirAjake sivA dUsaroMko namaskAra nahIM karU~gA / ' prItivarddhana munike pAsase maiMne aisA dRr3ha niyama liyA hai|" rAmane bhrakuTise saMjJA kI / siMhodarane vaha bAta svIkAra kara lI / lakSmaNane siMhodarako chor3a diyaa| siMho Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / wwwwwwwwwwwwwwws dara vajrakaraNase gale lagakara milA / phira siMhodarane, anujakI bhA~ti apanA AdhA rAjya rAmakI sAkSIse bajrakaraNako de diyaa| dazAMgapurake rAjA vajrakaraNane ujjayanIke rAjA siMhodarake pAsase zrIdharAke kuMDala mA~gakara vidyudaMgako diye / vajrakaraNane apanI ATha kanyAe~ aura sAmaMtoM sahita siMhodarane apanI tInasau kanyAe~ lakSmaNako dii| usa samaya lakSmaNane unako kahA:-" abhI ina kanyAoMko tuma apane hI pAsa rakkho; kyoMki pitAjIne abhI rAjyapara bharatako biThAyA hai| isase jisa samaya maiM rAjya gaddIpara baiTraeNgA usa samaya tumhArI kanyAoMkA pANigrahaNaM kruuNgaa| abhI to hamako malayAcalapara jAkara rahanA hai|" vajrakaraNane aura siMhodara Adine aisA hI karanA svIkAra kiyA / phira rAmane sabako vidA kiyA / ve apane apane nagarako gye| lakSmaNa aura kalyANamAlAkA milana / ' rAma rAtabhara vahIM rahe / dUsare dina savere hI ve eka nirjala pradezameM jA pahu~ce / sItAko vahA~ bahuta tRSA lgii| unako aura rAmacaMdrako eka vRkSake nIce biThA, rAmakI AjJA le, lakSmaNa jala leneko cle| * Age calate hue aneka kamaloMse maMDita, priya mitrake samAna vallabha, aura AnaMdajanaka eka sarovarako unhoMne Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 217 dekhA / vahA~ kuberapurakA 'kalyANamAlA' nAmA rAjAkrIDA karaneko AyA thaa| usane lakSmaNako dekhA / vaha ati durAtmA kAmadevake bANoMse tatkAla hI bidha gayA / ___ usane lakSmaNako namaskAra karake kahA:-"Apa mereghara atithi bnie|" __usake zarIrameM kAma vikArake cinha aura strIke lakSaNa dekhakara lakSmaNane socA-yaha koI strI pratIta hotI hai, parantu kisI kAraNa vaza isane puruSakA veSa dhAraNa kiyA hai| phira kahA:-" yahA~se thor3I hI dUrapara mere svAmI apanI strI sahita baiThe hue haiM; unako bhojana karAye vinA, maiM bhojana nahIM kruuNgaa|" kalyANamAlAne bhadrika AkRtivAle aura madhurabhASI pradhAnoMko bhejakara rAma aura sItAko apane yahA~ bulaayaa| una bhadra buddhI vAloMne jAkara rAma aura sItAko prANAma kiyA aura AmaMtraNa diyaa| rAma sItA sahita vahA~ gye| kalyANamAlAne unako praNAma kiyaa| phira usane unake lie eka taMbU khar3A karavA diyA / rAmane usameM rahakara snAnAhAra kiyaa| tatpazcAta kalyANamAlA, strIkA veSa dhAraNa kara apane anya parivArako chor3a, eka maMtrIke sAtha rAmake pAsa gaI / lajjAse namra mukhavAlI usa strIko rAmane pUchA:--" he Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| bhadre ! puruSakA veSa dhAraNa kara, tU apane strI bhAvoMko kyoM chipAtI hai ?" kuberapati kalyANamAlAne kahAH-" isa kuberapurameM vAlikhilya nAmaka rAjA thaa| pRthvInAmA usake priyA thii| ekavAra rANI garbhiNI huI, usI samaya mleccha logoMne kuberapura para car3hAI kI; aura ve vAlikhilyako bA~dha kara le gaye / samayapara pRthvIdevIne putrIko janma diyA, magara buddhizAlI 'subuddhInAmA maMtrIne zaharameM ghoSaNA kara bAI ki rAjAke putra janmA hai / putrajanmake samAcAra suna, yahA~ke mukhya rAjA siMhodarane kaha lAyA ki, jabataka vAlikhilya chUTakara na Ave, tabataka yaha bAlaka hI rAjA rahe / maiM anukramase janmase hI puruSakA veSa dhAraNa karatI huI itanI bar3I huI huuN| merA strI honA, mAtA aura maMtrIke sivA aura koI nahIM jAnatA hai / kalyANamAlAke nAmase prasiddha hokara maiM rAjya karatI huuN| .. ' maMtriNAM maMtrasAmarthyAt syAdalIke'pi satyatA / ' (maMtriyoMke maMtra-vicAra-sAmarthya se asatyameMbhI satyakI pravRtti ho jAtI hai / ) mere pitAko chur3Aneke lie maiM mlecchoMko bahuta dhana detI huuN| ve dhana le jAte haiM, parantu mere pitAko chor3ate nahIM haiM / ataH he kRpAlu ! Apa kRpA karo aura jaise siMhodara rAjAse vajrakaraNako chur3AyA, hai, vaise hI mlecchoMke pAsase mere pitAko bhI chur3avA do| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baDI maMtrIne kahA thA-" isa samaya jage taba sItAharaNa / mmmmmmmmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww. rAmane kahA:--" hama mlecchoMke pAsase tere pitAko chur3Akara lAveM taba taka ta, pahilekI taraha hI puruSaveSa dhAraNakara rAjya claanaa|" " bar3I kRpA hogii|" itanA kaha kalyANamAlAne, eka ora jA punaH puruSa veSa dhAraNa kara liyaa| phira subuddhI maMtrIne kahA:-" isa kalyANamAlAke pati lakSmaNa hoo|" rAmane uttara diyA:-" isa samaya hama pitAkI AjJAse dezAntarako jA rahe haiM, isase hama vApisa lauTeMge taba lakSmaNa isake sAtha byAha kreNge| vAlikhilyakA chuttkaaraa| aisA svIkAra kara tIna dinataka rAma vahIM rahe / cauthe dina pichalI rAtako jaba ki saba so rahe the rAma sItA aura lakSmaNa sahita vahA~se cala diye| prAta:kAla hI kalyANamAlA, jaba rAma, lakSmaNa aura sItA vahA~ nahIM dikhe taba, manameM ati duHkhI huI; khinna manA hokara apane nagarameM gaI aura pUrvakI bhA~ti hI rAjya karane lgii| __ calate hue rAma narmadA nadIke pAsa pahu~ce, aura usako pArakara viMdhyATavImeM ghuse / musAphiroMne unako udhara jAnese rokA; parantu unhoMne kisIkI bAta na maanii| usa samaya dakSiNa dizAmeM eka kaMTakI-ziMbalake vRkSapara baiThe hue kauene kaThora zabda kiye; phira eka dUsare pakSIne Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / kSIra vRkSake Upara baiThe hue madhura zabda kiye / magara unako sunakara rAmako harSa yA zoka kucha bhI nahIM huaa| 'zakunaMcAzakunaM ca gaNayati hi durbalAH / ' ( zakuna yA apazakuna kI durbala loga hI paravAha kiyA karate haiN| ) Age calate hue unhoMne dekhA ki-asaMkhya, hAthI, ratha aura ghor3oMvAlI mlecchoMkI senA dezoMkA ghAta karaneke lie jA rahI hai| usa senAmeM eka yuvaka senApati thA / vaha sItAko dekhakara kAmAtura ho gayA / isa lie usa svacchaMdA cArIne tatkAla hI apane mleccha sipAhiyoMko AjJAdI:" are ! jAo aura ina donoM pathikoMko bhagAkara yA mArakara usa suMdarI strIko mere lie le aao|" AjJA hote hI ve senApati sahita bANa aura bhAle Adi tIkSNa AyudhoMse rAmake Upara prahAra karaneke lie daur3a gye| usa samaya lakSmaNane rAmacaMdrase kahA:-" Arya ! kuttoMkI taraha maiM ina mlecchoMko yahA~se ghera kara-hA~ka karanikAla dU~ tabataka sItA sahita Apa yahIM raheM / " itanA kaha, dhanuSa car3hA, lakSmaNane usakI TaMkArakI / usa TaMkAra mAnahA~se, siMhanAdase jaise hAthI ghabarA jAte haiM vaise hI, mleccha ghabarA gye| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 221 vvv ww..www.www.wwwwwww jisake dhanuSakI TaMkAra hI itanI asahya hai, usake bANoMko sahana karanekI to bAta hI kyA hai ? aise socatA huA mleccha rAjA tatkAla hI rAmake pAsa AyA / zastra chor3a, rathameMse utara, dInamukhI ho usane rAmako namaskAra kiyaa| lakSmaNane krodha pUrvaka usakI ora dekhA / mlecchAdhipati bolA:-" he deva ! kauzAMbIpurameM 'vaizvAnara' nAmA eka brAhmaNa rahatA hai / usake savitrI nAmA eka. patnI hai / maiM unakA 'rudradeva ' nAmA putra huuN| maiM janmase hI, krUra karma karanevAlA, cora aura parastrIlaMpaTa huA huuN| koI aisA duSkarma nahIM hai| jisako mujha pApIne nahIM kiyA hai| ___ eka vAra khAta pAr3ate,-seMdha lagAte- hue, khAtake. mukhameM hI mujhako rAjapuruSoMne pakar3a liyaa| phira rAjAjJAse mujhako loga zUlI para car3hAneke lie le cle| kasAIke gharameM jaise bakarA dIna hokara rahatA hai, vaise hI dIna hokara zUlI-. ke pAsa khar3e hue mujhako eka zrAvakane dekhA / usako dayA aaii| ataH usane daMDake rupaye bhara kara mujhako chur3A diyaa| ___ " aba phira kabhI corI mata karanA / " aisA kaha usa mahAtmAne mujhako ravAnA kara diyaa| usake bAda maiMne usa dezako bhI chor3a diyaa| ... phiratA phiratA maiM isa pallImeM A pahu~cA aura kAkake. nAmase prasiddha ho pallI patike padako pAyA / yahA~ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / rahakara luTeroMkI sahAyatAse maiM zaharoMko lUTatA hU~ aura svayameva jAkara rAjAoMko bhI pakar3a lAtA huuN| he svAmI, Aja vyaMtarakI bhA~ti maiM Apake AdhIna huA huuN| ataH mujhe AjJA dIjie ki, maiM kiMkara ApakI kyA sevA karU~ ? mere avinayako Apa kSamA kro|" ___rAmane use-kirAtapatise-kahA:-" vAlikhilya rAjAko chor3a de|" tatkAla hI usane vAlikhilyako chor3a diyA / isane Akara rAmako praNAma kiyA / rAmakI AjJAse kAkane vAlikhilyako kUbara nagarameM pahuMcA diyaa| vahA~ usane apanI kanyA kalyANamAlAko puruSake veSameM dekhA / phira kalyANamAlAne aura vAlikhilyane rAma lakSmaNakA, eka dUsareko saba vRttAnta sunAyA / __kapila brAhmaNake ghara rAmakA jaanaa| kAka vApisa apanI pallImeM gayA / rAma vahA~se Age cale / anukramase viMdhyATavIko pArakara ve tApI nadIke pAsa pahu~ce / tApIko pArakara, Age calate hue ve usa dezakI sImApara Aye hue aruNa nAmA nagarameM gye| . vahA~ sItAko pyAsa lagI / rAma, lakSmaNa aura sItAsahita eka kapila nAmA agnihotrI, krodhI brAhmaNake ghara bho| usakI suzarmA nAmA bhAryAne unako judA judA Asana diyA aura zItala va svAdiSTa jalakA pAna kraayaa| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 223 usI samaya pizAcake tulya dAruNa kapila bAhirase ghara AyA / usane rAmAdiko gharameM baiThe dekha gusse ho, apanI strIse kahA:-" re pApinI! tUne merA agnihotra apavitra kara diyaa|" __lakSmaNane, krodha karate hue usa kapilako, hAthIkI bhA~ti pakar3akara AkAzameM bhamAnA zurU kiyA / taba rAmane kahA:-" hemAnada ! eka kIr3eke samAna cillAte hue isa adhama brAhmaNa para kopa kyA karate ho? isako chor3a do|" rAmakI aisI AjJA hote hI lakSmaNane usa brAhmaNako dhIrese chor3a diyaa| pIche sItA aura lakSmaNa sahita rAma usake gharameMse nikalakara Age cale / gokarNa yakSakA rAmapurI bnaanaa|| anukramase ve eka dUsare bar3e araNyame pahu~ce / kajjalake samAna zyAma meghoMkA smy-vrssaaRtu-aayaa| bAriza barasanese rAma eka vaTavRkSake nIce Aye aura bole:-" isa vaTavRkSake nIce hI hama varSAkAla bitaayNge|" ___ yaha bAta sunakara usa vaDapara rahanevAlA adhiSThAyaka * ibhakarNa' yakSa bhayabhIta hogyaa| isa lie vaha apane prabhu 'gokarNa' yakSake pAsa gayA aura praNAma karake usase kahane lagAH-" he svAmI ! kisI duHsaha tejavAle puruSoMne Akara mujhe mere nivAsa sthAna, vaTavRkSase nikAla diyA hai / isa lie he prabhu! mujha zaraNahInakI rkssaakro| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / ve mere nivAsavAle vaTa-vRkSake nIce sArI varSARtu vitAnevAle haiN| " vicakSaNa gokarNa ne avadhi jJAnase jAnakara, kahAH "jo puruSa tere ghara Aye haiM, ve AThaveM balabhadra aura vAsudeva haiN| isa lie ve pUjA karane ke yogya haiM / ' phira gokarNa yakSa rAtrimeM usake sAtha jahA~ rAma Thahare hue the vahA~ gayA / aura rAtahImeM nau yojana caur3I, bAraha yojana laMbI, dhanadhAnya pUrita U~ce kile aura bar3e bar3e prAsAdoMvAlI aura vividha bhA~ti ke padArthoMse pUrNa aisI eka nagarIko usane basAyA / nAma usakA 'rAmapurI' rakkhA / prAtaHkAla hI maMgala zabda dhvani sunakara rAma jAgRta hue / unhoMne vINAdhArI yakSako aura sArI samRddhivAlI usa purIko dekhA / akasmAta banI huI usa nagarIko dekhakara rAmacaMdra ko vismaya huA / yakSane vismita rAmacaMdra se kahAH " he svAmI, Apa jabataka yahA~ raheMge tabataka maiM rAtadina saMparivAra ApakI sevA karU~gA / ataH Apa icchAnusAra yahA~para AnaMise raheM / " - rAmakA kapilako dAna denA / ekavAra kapila brAhmaNa samidha leneke lie hAthameM kulhAr3I lekara bhaTakatA huA usa bar3e vanameM pahu~cA / hA~ usane navIna nagarIko dekhA / vaha vismita ho; Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 225 vicAra karane lagA-yaha mAyA hai, indrajAla hai yA koI gaMdharvapura hai ? vaha aisA soca rahA thA, itanehImeM, sundara veSa dhAraNa kara, mAnuSI rUpameM khar3I huI, eka yakSiNI usake najara AI / kapilane usase pUchA:-" yaha navIna nagarI kisakI hai ?" ___ usane uttara diyAH-" gokarNa nAmA yakSane rAma lakSmaNa aura sItAke lie yaha rAmapurI nAmA navIna nagarI basAI hai / yahA~ dayAnidhi rAma dIna janoMko dAna dete haiM aura jo duHkhI yahA~ Ate haiM, ve saba kRtArtha hokara yahA~se jAte haiN|" __ yaha suna kapilane samidhakA bhArA pRthvIpara DAla diyA aura usake caraNoMmeM girakara usase pUchA:--" he bhadre ! kaho mujhe kisa bhA~ti rAmake darzana hoMge ?" ___ yakSiNIne kahA:-" isa nagarake cAra dvAra haiN| pratyeka dvArapara, yakSa dvArapAlakI bhA~ti khar3e hokara nagarIkI rakSA karate haiN| isase aMdara jAnA durlabha hai / parantu isake pUrva dvArake bAhira eka jina-caitya hai; vahA~ jA, zrAvaka bana, yathAvidhi vaMdanA kara phira yadi nagarakI ora jAyagA to tU nagarameM praveza kara skegaa|" - usakI bAta sunakara dravyArthI-dhanakA lobhI-kapila jaina sAdhuoMke pAsa gayA / unako vaMdanA kara usane Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm unase jaina dharma sunA / vaha laghu karmI thA, isalie tatkAlahI usapara dharmopadezakA prabhAva huA aura vaha zuddha zrAvaka bana gyaa| phira ghara A, usane apanI patnIko bhI, dharma sunA, zuddha zrAvikA banA liyaa| __ pazcAta janmataH daridratAkI agnise dagdha bane hue ve dampatI rAmake pAsase dhana prApta karanekI icchAse rAma'purIke pAsa gaye / pahile ve pUrva dvAra vAle jina maMdirameM gye| vahA~ vaMdanA karake phira unhoMne rAmapurImeM praveza kiyaa| ___ anukramase ve rAjya-grahameM pahu~ce / rAjya-grahameM praveza karate hI, kapilane rAma, sItA aura lakSmaNako phicaanaa| usI samaya usane unapara krodha kiyA thA, usakA use smaraNa ho AyA / isase vaha bhIta hokara bhaga jAnekA vicAra karane lgaa| ___ usako bhayabhIta dekha, lakSmaNa dayA kara bole:-" he dvija ! tU bhayabhIta na ho| tU yadi yAcaka hokara AyA hai, to yahA~ A, aura jo cAhie vaha mA~ga le|" __sunakara kapilane niHzaMka ho, rAmake pAsa jA, AzIbarvAda diyaa| yakSoMne usako Asana diyA / vaha usa para baiTha gyaa| - rAmane pUchA:-" tU kahA~se AyA hai ? ". usane uttara diyAH-" maiM aruNa prAmakA rahanevAlA brAhmaNa huuN| kyA Apa mujhako nahIM pahicAnate haiM ? Apa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 227 jaba mere atithi hue the, taba maiMne krodha karake Apako bahutase durvacana kahe the, to bhI Apane mujhako dayA kara, isa Arya puruSake hAyase chur3AyA thaa|" ___ kapilakI strI suzarmA brAhmaNI, sItAke pAsa jA, pUrvakA vRttAnta sunA, dIna vacanoMse AzIrvAda de, baiTha gaI / rAmane unako bahuta dhana dekara vidA kiyA / ve vidA hokara apane gA~vameM gaye / vahA~ kapilane, vairAgya ho jAnese, yathA ruci dAna de, 'naMdAvataMsa' munike pAsase dIkSA le lii|" __ varSA Rtu bItagaI, taba rAmako vahA~se jAnekI icchA huI / gokarNa yakSane hAtha jor3akara kahA:-" he svAmI ! Apa yahA~se vidA honA cAhate haiM; ( isase mujhako kheda hotA hai / ) ApakI bhakti karanemeM mujhase kucha bhUla ho gaI ho-mujhase kucha aparAdha hogayA ho-to mujhako kSamA kIjie aura prasannatA pUrvaka yahA~se prasthAna kIjie / he mahAbhuja! ApakI yogyatA-nusAra ApakI sevA karanekA kisI bhI sAmarthya nahIM hai|" itanA kaha usane, eka 'svayaMprabha' nAmA hAra rAmake bheTa kiyA, do divya ratnamaya kuMDala lakSmaNake arpaNa kiye, aura sItAko 'cUDAmaNi' aura icchAnusAra bajanevAlI vINA diye| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / pazcAta rAma usa yakSakA sanmAna kara vahA~se ravAnA hue| gokarNane apanI racI huI nagarIko vApisa miTA diyaa| lakSmaNa aura vanamAlAkA milana ! 228 rAma, lakSmaNa aura jAnakI calate hue kaI jaMgaloMko kA~dha kara eka dina saMdhyA ke samaya ' vijayapura nagarake pAsa phuNce| vahIM nagarake bAhira dakSiNa dizAmeM eka udyAna thA usameM; gharake samAna bahuta bar3A eka vaTa-vRkSa thA usake nIce unhoMne vizrAma kiyA / : usa nagarake rAjAkA nAma ' mahIdhara ' thA / usakI rAnIkA nAma ' indrAnI ' thA / usase eka ' vanamAlA ' nAmA kanyA utpanna huI thI / usa ' vanamAlA ' ne bacapanahIse 'lakSmaNa ' kI guNasaMpatti aura rUpa-saMpattikI bAteM sunI thIM; isa lie lakSmaNake sivA vaha aura kisIko varanA nahIM cAhatI thI / dazarathane dIkSA lI; aura rAmalakSmaNa vanameM ravAnA ho gaye / yaha khabara jaba mahIdharako lagI taba vaha manameM bahuta dukhI huA / aura usane ' caMdranagara ? ke rAjA vRSabha ' ke putra ' surendrarUpa' ke sAtha vanamAlAkA saMbaMdha ThIka kiyA hai. vanamAlAko yaha khabara lagI / usane maranekA nizcaya kiyA; aura jisa rAtako rAma, lakSmaNa va sItA vahA~ pahu~ce the usI rAtako vaha gharase, maraneko, nikalI aura Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daivayogase jisa udyAnameM rAmAdi Thahare hue the usI udyAnameM vaha bhI calI gii| prathama usane usa udyAnastha yakSAyatanameM praveza kara, canadevatAkI pUjA kI aura kahA:-" janmAntarameM bhI mere pati lakSmaNa hI hoveN|" __ tatpazcAta vahA~se nikalakara usa vaTavRkSake pAsa gii| vahA~ usane supta rAma aura sItAke, paherukI bhA~ti jAgate hue lakSmaNako dekhA / lakSmaNane usako dekhakara socAkyA yaha koI vanadevI hai ? isa vaTavRkSakI adhiSThAtrI hai yA koI anya yakSiNI hai ? ___ itanehImeM lakSmaNane usako bolate hue sunA:-" isa bhavameM lakSmaNa mere pati nahIM hue / merI yadi unapara pUrNa bhakti hai, to agale bhavameM mujhe lakSmaNa hI vara mileN|" AvAja baMda hogii| phira lakSmaNane dekhA ki usane uttarIya vastrase kaMThapAza banA, usakA, eka mu~ha vaTa-vRkSakI DAlIse bA~dha, dUsareko apane galemeM lagAyA hai / aura phira vaha laTaka gaI hai| lakSmaNane tatkAla hI jAkara usake galemeM se pAzA khola diyA aura usako nIce utArakA kahA-" he bhadre ! maiM hI lakSmaNa huuN| tU aisA dussAhasa na kr|" * rAtrike antima bhAgameM rAma lakSmaNa jAgRta hue, taba lakSmaNane unheM vanamAlAkA sArA vRttAnta sunAyA / vana Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / mAlAne lajjita ho, mukha Dhaka, sItA aura rAmake caraNoMmeM namaskAra kiyaa| __ udhara savere hI mahIdhara rAjAkI strI mahalameM vanamAlAko na dekha, karuNa-AkraMdana karane lgii| mahIdhara usako dhIraja ba~dhA vanamAlAko khojaneke lie ravAnA huaa| senA sahita, idhara udhara bhaTakate hue usane, vanamAlAko udyAnameM baiThe dekhA / usakI senA vanamAlAke corako, mAro, mAro pukAratI huI zastra uThAkara lakSmaNAdiko mArane ke lie daudd'ii| ___ unako isa sthitimeM Ate dekha lakSmaNako krodha AyA ve khar3e ho gaye / bhrakuTIkI bhA~ti unhoMne dhanuSa para cillA car3hAkara, zatruoMkA ahaMkAra haranevAlI dhanuSakI TaMkAra kI / TaMkAra zabdase kaI subhaTa, kSubdha ho gaye, kaI trasita hogaye aura kaI to pRthvIpara gira gye| mAtra mahIdhara rAjA akelA sAmane khar3A rahA / usane dhyAnase lakSmaNako, dekhA, pahicAnA, aura kahA:-" he saumitra ! dhanuSapasse cillA utAra lo / merI putrIke puNyase hI ApakA yahA~ Agamana huA hai|" . tatkAla hI lakSmaNane dhanuSase cillA utAra liyaa| isase mahIgharakA hRdaya svastha banA / phira usane samako dekha, sthameMse utara, unako praNAma kiyA aura kahA: Apake anuja lakSmaNapasa ,merI, kanyAkA pasileDIme Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 231 anurAma hai| isa lie maiMne isake lie lakSmaNahIko vara ThIka kara rakkhA thaa| mere bhAgyake yogase Aja inakA samAgama ho gayA hai| lakSmaNake samAna jAmAtA aura Apake samAna saMbaMdhI milanA bahuta hI durlabha hai|" .: itanA kaha, bar3e sanmAnake sAtha, mahIdhara rAjA, jAnakI, lakSmaNa aura rAmako apane mahaloMmeM le gyaa| . rAma lakSmaNakA strIrUpa; ativIryakA parAbhava / * rAma Adi vahIM rahate the| eka dina rAma sahita mahIdhara rAjA apanI sabhAmeM baiThA huA thA; usI samaya ativIrya rAjAkA eka dUta AyA aura kahane lagA:---- ___ 'naMdyAvarta' ke rAjA 'ativIrya / ne-jo vIryaka sAgara hai, bharata rAjAke sAtha vigraha honese, tumako apanI sahAyatAke lie bulAyA hai / dazaratha ke putra rAjA bharatakI senAmeM bahutase rAjA Aye hue haiN| isalie mahA balavAna ativIryane tumako bulA bhejA hai|" usase lakSmaNane pUchA:-" naMdyAvarta purake rAjA ati-- vIryake sAtha bharatakA vigraha kyoM huA ?" dUtane uttara diyA:- "mere svAmI ativIrya bharatase bhakti karAnA cAhate haiM aura bharata inkAra karate haiN| yahI virodha aura vigrahakA kAraNa hai|" yaha sunakara rAmane pUchA:-" he dUta ! bharata kyA ati Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIryake sAtha yuddha karanekA sAmarthya rakhatA hai, jisase vaha ativIryakI sevA karanese inkAra karatA hai ?" dUtane uttara diyA:-" ativArya bahuta balavAna hai| parantuM bharata bhI usase kisI prakAra kama nahIM hai| isalie kahA nahIM jA sakatA ki, yuddha meM vijaya kisakI hogii|" __ ativIryane dUtako yaha kahakara ravAnA kiyA ki, maiM abhI AtA huuN| phira usane rAmacaMdrase kahA:-" aho ! alpa buddhI ativAyakI kitanI ajJAnatA hai, jo mujhako vaha bharatake sAtha yuddha karaneke lie bulAtA hai / ataH aba maiM bahuta bar3I senA sahita vahA~ jAkara bharatake sAthakI suhRdatA aura usake sAtha kA vaira batAye vinA hI bharatake zAsanakI bhA~ti usako mAra ddaaluuNgaa|" rAma bole:-" rAjan ! tuma yahIM rho| maiM tumhArI, senA aura putroM sahita vahA~ jAU~gA aura yathocita kruuNgaa|" mahIdharane svIkAra kiyaa| phira rAma, lakSmaNa aura sItA sahita, mahIdharake putroMko aura usakI senAko lekara naMdyAvarta phuNce| usa nagarake udyAnameM rAmane senAkA par3Ava ddaalaa| usa samaya usa kSetrakA adhiSThAyaka devatA rAmake pAsa bAyA aura bolA:-"he mahAbhAga ! ApakI kyA icchA hai ? jo ho so kahie / maiM tadanusAra karaneko Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 233 ... rAmane kahA:--" hameM kucha nahIM karAnA hai ?" taba devatA bolAH -" yadyapi Apa svayameva saba kucha karane yogya haiM; tathApi maiM eka upakAra karatA huuN| logoMmeM ati vIryakI apakIrti ho ki, vaha striyoMse parAjita hogayA, isa lie maiM ApaMkA, senA sahita kAmuka strIkA rUpa banA detA huuN|" .. itanA kaha, strIrAjyakI bhA~ti usane sArI senA strI rUpiNI banA dii| rAma aura lakSmaNa bhI sundara striyA~ hogye| . phira rAma senA sahita rAjamaMdirake pAsa gaye aura ativIryako, dvArapAlake hAtha kahalAyA ki, mahIdhara rAjAne tumhArI sahAyatAke, lie senA bhejI hai| ativIryane kahA:-"jaba svayaM mahIdhara nahIM AyA hai, taba mujhe usa mAnI aura maranekI icchA rakhanevAlekI senAkI bhI kyA AvazyakatA he ? maiM akelA hI bharatako jIta luuNgaa| mujhe sahAyatAkI koI jarUrata nahIM hai / isa lie apakIrti karanevAle usake sainyako tatkAla hI yahA~se nikAla do|" ___ usa samaya kisIne kahA:--" deva ! mahIdhara svayaM nahIM AyA so to ThIka parantu ApakI ha~sI karaneke lie usane senA bhI striyoMkI bhejI hai|" __ yaha sunakara naMdyAvartake rAjA ativIryako vahuta krodha car3hA / rAma Adi saba senA strIrUpameM dvArapara khar3I huI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmmmmmm thI usake lie usane apane sevakoMko AjJA dI kidAsiyoMkI bhA~ti ina saba striyoMko gardaniyA dedekara apane nagarase bAhira nikAla do|" tatkAla hI usake mahAparAkramI sAmaMta, usakI AjJA pAlaneke lie, senA sahita striyoM ko upadravita karane lge| lakSmaNane tatkAla hI hAthIko bA~dhanekA eka staMbha ukhAr3a liyA aura usIko zastra banA, usase sAre sAmaM toko, dharAzAyI kara diyA / sAmaMtoMke vinAzase ativIrya adhika kruddha huaa| aura khaga khIMcakara yuddhake lie svayaM sAmane aayaa| tatkAla hI lakSmaNane usake pAsase khaDga chIna liyaH aura usako, keza pakar3a pRthvIpara pachAr3a, usIke vastrase usako bA~dha liyaa| pIche mRgako jaise siMha pakar3atA hai, vaise hI usako narasiMha lakSmaNa pakar3akara le cale / bhayatrasita capala locana kAle nagarajana usako dekhane lge| taba dayAlu sItAne usako chur3A diyA / lakSmaNane usase bharatakI sevA karanA svIkAra kraayaa| tatpazcAta yAne sabakA strIrUpa miTA diyA / isase usane rAma, lakSmaNako pahicAna, unakI seka bhakti kI hai| phira usa mAnI ativIryako apane mAnakA vicAra aayaa| mAne mAlako naha humA samajha usako vairAgya utpannA ke Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| gyaa| kyA maiM dUsarekA sevaka banU~ ?' aisA ahaMkAra kara huA usane, dIkSA lenA nizcita kiyA; aura tatkAla hI apane putra 'vijayaratha ko rAjya de diyaa| ___ usa samaya rAmane kahA:-" tuma mere dUsare bharata ho; prasannatAse rAjya karo dIkSA na lo|" tobhI usa mahAmAnI ativIryane dIkSA lelii| usake putra vijayarathane apanI bahina 'ratimAlA' lakSmaNako dii| lakSmaNane use grahaNa kii| rAma vahA~se senA lekara vApisa vijayapura gaye aura vijayastha bharatakI sevA karaneko ayodhyA gayA / gauravatAke giri tulya bharatane saba hAla jAna AgataH vijayarathakA satkAra kiyaa| 'saMto hi ntvtslaaH|' (satpuruSa bhaktavatsala hote haiM / ) phira vijayarathane apanI choTI bahina 'vijayamAlA' nAmA-jo ratimAlAse choTI thI bharatako dii| ___ usa samaya ativIrya muni vihAra karate hue vahA~ gye|' bharata rAjAne aneka rAjAoM sahita unake sAmane jA, vaMdanA kara unase kSamA maaNgii| jitapadmAkA lakSmaNako vrnaa| mahIdhara rAjAkI AjJA lekara rAmacaMdra vijayapurase cala-- Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jana rAmAyaNa pA~cavA~ srg| neko taiyAra hue| usa samaya, gamanecchu lakSmaNane bhI vanamAlAse jAnekI sammati caahii| _ A~khoMmeM A~sU bharakara vanamAlA bolI:-"mANeza ! usa samaya Apane mere prANoMkI rakSA kisa lie kI thI ? yadi usa samaya maiM marajAtI to merI vaha sukha-mRtyu hotI; kyoMki mujhe Apake virahakA yaha asahya duHkha na sahanA 'pdd'taa| he nAtha ! mujhe isI samaya byAha kara sAtha le calo, nahIM to tuhmAre viyogakA chala pAkara yamarAja mujhako le jaaygaa|" - lakSmaNane uttara diyA:-" he manasvinI ! isa samaya 'maiM apane jyeSTha baMdhu rAmakI sevAmeM lIna hU~ / isa lie mere sAtha calakara bhrAtRsevAmeM vighna na bano / he varavarNinI ! maiM apane jyeSTha bandhuko icchita sthAnapara pahu~cA, tatkAla hI tere pAsa AU~gA aura tujhako le jaauuNgaa| kyoMki terA nivAsa mere hRdayameM hai| he mAninI ! punaH yahA~ AnekI pratItike lie yadi tujhako mujhase koI ghora pratijJA karAnA ho, to vaha bhI maiM karaneko taiyAra huuN|" . .. phira vanamAlAkI icchAse lakSmaNane, zapatha lI ki yadi maiM punaH lauTa kara. yahA~ na AU~, to mujhako rAtribhojanakA pApa lge| rAtrike antima bhAgameM rAma vahA~se svAnA hokara Age cale / kramazaH kaI vana. lA~ghakara ke kSemAjAla / nAmA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 237 nagarake samIpa pahu~ce / vahA~ bAhira udyAnameM Thahare / lakSmaNa. vanaphala lAye, sItAne unako sudhArA / pIchese rAmane unako khAyA | pazcAta rAmakI AjJA lekara lakSmaNa nagarameM gaye / vahA~ unhoMne, ucca svarase hotA huA eka DhiMDhorA sunA ki -- jo puruSa isa nagara ke rAjAkI zaktike prahAra sahana karegA usako rAjA apanI kanyA byAha degA / " sunakara lakSmaNane eka manuSyase aisA DhiMDhorA karAnekA hetu pUchA / usane uttara diyA:- yahA~ rAjA " zatrudamana' ke - rAnI ' kanyakA devI' ke udarase janmI huIjitapadmA' nAmakI eka kanyA hai / vaha kamalalocanA bAlA lakSmIkA sthAna hai / usake varakI zaktikI parIkSA karaneke lie rAjAne aisA karanA prAraMbha kiyA hai / parantu abataka koI aisA vara nahIM milA / isa lie yahA~ pratidina aisA DhiMDhorA piTA karatA hai / " " itanA suna lakSmaNa tatkAla hI rAjAkI sabhAyeM gaye / rAjAne unase pUchA:- " tuma kahA~ rahate ho ? aura kahA~ se Aye hoM ? " lakSmaNane uttara diyA:- " maiM bharata rAjAkA dUta hU~ / kisI kArya ke lie idharase jA rahA thaa| mArga meM tumhArI kanyAkI bAta sunI; isa lie usake sAtha byAha kara -- neke lie maiM yahA~ AyA huuN| " Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| ___ rAjAne pUchA:-" kyA tuma merI zaktikA prahAra sahoge ?" lakSmaNane uttara diyA:-" eka hI nahIM balke pA~ca prahAra sahana kara luuNgaa|" __usa samaya rAjakumArI 'jitapadmA' rAjasabhAmeM aaii| lakSmaNako dekhate hI vaha kAmAtura hogaI aura unase sneha karane lgii| usane rAjAko lakSmaNa para zaktikA AghAta karanese rokA; parantu rAjA na mAnA / usane lakSmaNa para dussaha zaktike pA~ca prahAra kiye / lakSmaNane, do prahAra hAtha para, do bagalameM aura eka dAMtoMpara aise pA~ca prahAra jivapanAke mana sahita grahaNa kiye|| jitapadyAne tatkAla hI lakSmaNake galemeM varamAlA DAla dii| rAjAne bhI kahA:-" isa kanyAko grahaNa kro|" __ lakSmaNane uttara diyA:-" mere jyeSTha baMdhu rAmacaMdra kAhira vanameM haiM isa lie maiM sadaiva parataMtra huuN|" sunakara zatru damanane samajhA ki, ye donoM rAma, lakSmaNa haiN| phira vaha vanameM gayA; aura rAmako namaskAra kara una apane yahA~ bulA le gyaa| bar3e ThATabATake sAtha usane unakI sevA-pUjA kii|" ' sAmAnyo'pyatithiH pUjyaH kiM punaH purussottmH|' ( sAmAnya atithi bhI pUjya hotA hai, taba uttama puruSakI to bAta hI kyA hai? Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / rAjAne pUchA:- " kyA tuma merI zaktikA mahAra sahoge ? " lakSmaNane uttara diyA:-" eka hI nahIM balke 'pA~ca prahAra sahana kara lU~gA / " usa samaya rAjakumArI ' jitapadmA rAjasabhAmeM AI / lakSmaNako dekhate hI vaha kAmAtura hogaI aura unase sneha karane lagI / usane rAjAko lakSmaNa para zaktikA AghAta karanese rokA; parantu rAjA na mAnA / usane lakSmaNa para dussaha zakti pA~ca prahAra kiye / lakSmaNane, do prahAra hAtha para, do bagalameM aura eka dAMtoMpara aise pA~ca prahAra jitapadmA ke mana sahita grahaNa kiye / jitapadmAne tatkALa hI lakSmaNake galemeM varamAlA DAla - dii| rAjAne bhI kahA :- " isa kanyAko grahaNa kro| " lakSmaNane uttara diyA:- " mere jyeSTha baMdhu rAmacaMdra bAhira vanameM haiM isa lie maiM sadaiva parataMtra hU~ / " sunakara zatru damanane samajhA ki, ye donoM rAma, lakSmaNa haiM / phira vaha vanameM gayA; aura rAmako namaskAra kara unheM apane yahA~ bulA le gyaa| bar3e ThATabATake sAtha usane unakI sevA-pUjA kI / " ' sAmAnyo'pyatithiH pUjyaH kiM punaH puruSottamaH / ' ( sAmAnya atithi bhI pUjya hotA hai, taba uttama purukI to bAta hI kyA hai ? ) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 239 usakA satkAra grahaNa kara rAma vahA~se ravAnA hue| usa samaya lakSmaNane kahA:-" vApisa lauTUMgA, vana tumhArI putrIke sAtha byAha kruuNgaa|" . rAmakA do muniyoMkA upasarma nivAraNa krnaa| rAma vahA~se rAtrike anta bhAmameM ravAnA hokara, sAyaMkAlako, vaMzazaila nAmA girikI talahaTImeM base hue 'vaMzasthala ' nAmA nagara ke pAsa jA phuNce| vahA~ unhoMne vahA~ke rAjAko aura anya sAre puravA'siyoMko bhayabhIta dekhA / rAmane eka puruSase unake bhayakA kAraNa pUchA / usane uttara diyA:--" tIna dinase yahA~ parvatapara rAtako bhayaMkara dhvani hotI hai| usake bhayase sAre loga rAtako anyatra jAkara vizrAma karate haiM, aura prAtaH kAla hI punaH yahA~ cale Ate haiM / isa bhA~ti Ajakala logoMko atIva duHkha sahanA par3a rahA hai|" yaha sunakara lakSmaNakI preraNA aura kautukase rAma usa parvatapara car3he / vahA~ unhoMne, kAyotsarga karate hue do muniyoMko dekhaa| rAma, lakSmaNa aura sItAne unako bhaktise vaMdanA kii| tatpazcAta unake Age rAma gokarNakI dI huI vINA bajAne lage, lakSmaNa grAma aura rAgase manohara gAyana gAne lage aura sItA devIne aMgahArase vicitra aisA nRtya kiyaa| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| sUrya asta hogyaa| rAtri kramazaH bar3hane lgii| usI samaya aneka vaitAla banAkara 'analaprabha' nAmA eka deva vahA~ aayaa| aura svayaM bhI vaitAlakA rUpadhara, aTTahAsa karatA huA, AkAzako phor3ade aise zabda karane lagA aura una donoM maharSiyoMko kaSTa pahu~cAne lgaa| tatkAla hI rAma aura lakSmaNa, sItAko munike pAsa pIche rakha, kAlarUpa ho, usa vetAlako mAraneke lie udyata hue| unake tejako na saha sakanese vaha deva tatkAla hI vahA~se nija sthAnako calA gyaa| idhara donoM muniyoMko kevalajJAna utpanna hogyaa| devatAoMne Akara muniyoMkA kevalajJAna mahotsava kiyaa| - kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa muniyoMkA pUrvabhava / - pazcAta rAmane, donoM muniyoMko vaMdanAkara unapara upasarga honekA kAraNa pUchA / kUla bhUSaNa nAmA muni bole:-"paminI' nAmA nagarImeM 'vijayaparva' rAjA rAjya karatA thA / usake .' amRtasvara' nAmA eka dUta thaa| usake upayogA' nAmakI strIse 'udita' aura 'mudita ' nAmake do putra hue the| ".. amRtasvara dUtake ' vasubhUti' nAmakA eka brAhmaNa mitra thaa| usapara upayogA Asakta hokara apane patiko mAranekI icchA karane lgii| ekavAra amRtasvara rAjAkI Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa | 241 AjJA se kahIM videza nikalA / vasubhUti bhI usake sAthameM gayA aura isane usako kisI tarakIbase mAra DAlA / phira vasubhUti vApisa nagarI meM AyA aura logoMse kahane lagA, ki amRtasvarane kisI kAryake lie usako vApisa lauTA diyA haiM | tatpazcAta vaha upayoga ke pAsa gayA aura bolA:" maiMne apane bhogameM vighna karanevAle amRtasvarako chala karake mAra DAlA hai | " -- upayogAne kahA:- -" yaha tumane bahuta hI zreSTha kArya kiyA hai| aba ina putroMko bhI mAra DAlo to apane nirmakSikatA - vibhakAraka rahitatA ho jAyagI / " vasubhUtine yaha svIkAra kiyA / daivayogase unakA vicAra vasubhUtikI strIko mAlUma ho gayA / usane IrSyAvaza yaha bAta amRtasvara ke putra udita aura muditase kahadI | tatkAla hI uditane krodha karake vasubhUtiko mAra ddaalaa| vaha marakara ' nalapallI' meM mleccha huA / ekavAra ' mativarddhana ' nAmA munike pAsase dharma sunakara, vijayaparva rAjAne dIkSA lI / usake sAtha hI udita aura muditane bhI dIkSA lelI / kisI samaya udita aura mudita muni sametazikhara para caityoMkI vaMdanA karaneko jA rahe the / calate hue rastAbhUla gaye aura usa nalapallo meM jA pahu~ce / 16 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| vahA~ vasubhUtike jIvane-jo mleccha ho gayA thA-una muniyoMko dekhA / tatkAla hI pUrva bhavake vairake kAraNa vaha unako mArane daur3A / mleccha rAjAne usako rokA; kyoMki pUrvabhavameM vaha mlecchapati pakSI thA aura ve udita aura mudita nAmA kisAna the| usa samaya kisI zikArIke pAsase unhoMne usa pakSIko chur3AyA thA; isa lie mlecchapatine bahA~ unakI rakSA kI thii| phira una muniyoMne sametazikhara para jAkara caitya-vaMdanA kI aura cirakAlataka pRthvIpara vihAra kiyA / antameM anazana vrata grahaNa kara, mRtyu pA donoM muni mahAzukra devalokameM 'suMdara.' aura 'sukeza' nAmA maharddhika devatA hue| . vasubhUkkiA jIva aneka bhava bhramaNa kara, kisI puNyake yogase manuSya janma pAyA / usa bhavameM vaha tApasa banA / vahA~se marakara vaha jyotiSka devoMmeM 'dhUmaketu 'nAmA mithyA dRSTi mahAna duSTa devatA bnaa| udita aura muditake jIva mahAzukra devalokameMse cava, bharatakSetrake bahuta bar3e nagara 'riSTapura' meM 'priyaMvadA' rAjAke 'padmAvatI' rAnIse 'ratnaratha' aura citrastha nAmaka vikhyAta putra hue| .. .. dhUmaketu bhI jyotiSka devoMmeMse cava usI rAjAkI, kanAbhA nAmA rAnIse anuddhara nAmA putra huA / kA apane sApatna-sautake-bhAI ratlastha aura citraratha para Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 243 A IyA karane lagA / magara ve usase matsara bhAva nahIM rakhate the| ratnarathako rAjyapada aura citraratha va, anuddharako yuvarAja pada dekara priyaMvada rAjAne dIkSA lii| vaha mAtra cha: dina taka vratapAla kara marA aura devatA huaa| ___ rAjya karate hue ratnarathako eka rAjAne apanI kanyA "zrIprabhA' nAmA dI / usa kanyAko anuddharane pahile cAhA thA; isa lie vaha kupita huA aura usane yuvarAja pada tyAga kara ratnarathakI bhUmiko lUTanA khasoTanA prAraMbha kiyaa| ratnarathane usako yuddhasthalameM parAstakara, pakar3a liyaa| bahuta kucha hairAna karaneke bAda usane usako vApisa chor3a diyA / anudara chUTa kara tApasa banA / tApasapanameM usane (strIsaMga karake apane tapako niSphala kara diyaa| vahA~se marakara bahuta bhavoM taka bhramaNa kara, vaha vApisa manuSya huA / manuSyabhavameM tApasa banakara ajJAna tapa kiyaa| vaha usa bhavameMse mara kara hamako upasarga karanevAlA yaha analaprama nAmA jyotiSkadeva huA hai| citraratha aura ratnarathane bhI kramazaH dIkSA lii| aura ce marakara acyuta kalpameM, ' ativala ' aura 'mahAbala, nAmA do mahardika deva hue / vahA~se cavakara unhoMne kSemakara' rAjAkI rAnI 'vimalA devI ke garbhase janma Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| liyA / anukramase vimalA devIkI kUkhase, do putra hue| ve hI donoM hama haiM / merA nAma hai 'kulabhUSaNa' aura ye haiM 'dezabhUSaNa' rAjAne hamako zikSA deneke lie 'ghoSa ' nAmA upAdhyAyake sipurda kiyA thaa| bAraha varSa taka unake pAsa raha kara hamane saba kalAoMkA abhyAsa kiyaa| terahaveM varSa ghoSa upAdhyAyake sAtha hama vApisa rAjAke pAsa aaye| ___ mArgameM Ate hue, rAjamaMdirake jharokhemeM, baiThI huI eka kanyAko hamane dekhA / usako dekhate hI hama usake anurAgI.. bana gaye, isa lie hamAre manameM usIkI cintA hone lgii| rAjAke pAsa jAkara hamane saba kalAe~ dikhaaii| rAjAne upAdhyAyakI pUjA karake unako vidA kiyA / hama rAjAkI AjJAse hamArI mAtAke pAsa gye| vahA~ usake pAsa usa kanyAko hamane phirase dekhA / mAtAne kahA:--" he vatso ! yaha tumhArI kanakaprabhA nAmA bahina hai / tuma ghoSa upAdhyAyake yahA~ the, taba yaha kanyA janmI thI isase tuma isako nahIM pahicAnate ho|" yaha sunakara hama bahuta lajjita hue / aura ajJAnase usake anurAgI hue the, isakA hameM pazcAttApa huA / hameM vairAgya utpanna hogayA, aura tatkAla hI hamane guruke pAsase dIkSA le lii| tIvra tapasyA karate hue hama isa mahA giripara Aye. aura zarIrapara bhI mamatva na rakha, kAyotsargapUrvaka dhyAnameM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 245 'lIna hue / hamAre pitA hamAre viyogase dukhI ho; anazanakara, mRtyu pA 'mahAlocana' nAmA garuDapati devatA hue haiN| Asana-kaMpase hamapara hote hue upasargako jAna, pUrvasnehake kAraNa dukhI ho ve, isa samaya yahA~ Aye __anyadA pUrvokta analaprama deva kautukase kaI devatA oMko sAtha lekara kevalajJAnI anaMtavIrya mahA munike pAsa gayA thA / dezanA pUrNa honepara kisI ziSyane anantavIrya mahA munise pUchA:--" he svAmI! Apake pIche munisuvrata svAmIke tIrthameM kevalajJAnI kauna hogA ?" munine uttara diyA:--" mere nirvANa honeke bAda, kulabhUSaNa aura dezabhUSaNa nAmA do bhAI kevalajJAnI hoNge| yaha sunakara analaprabha apane sthAnako gayA / ___ kucha dina pahile usane avadhijJAna dvArA hamako yahA~ kAyotsarga dhyAna karate dekhA / isase mithyAtvake kAraNa munike vacanako anyathA karane, aura hamAre para pUrvabhavakA usakA jo vaira thA usako cukAneke lie vaha yahA~ Akara hamapara ghora upasarga karane lgaa| usako upadrava karate hue Aja cAra dina hogaye haiN| Aja vaha tumhAre bhayase bhAga gayA hai; aura karmakSayase hamako kevalajJAna huA hai| deva upasargameM tatpara thA, to bhI hamako, to kevalajJAnaprAptimeM vaha sahAyaka hI banA hai|" Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| usa samaya vahA~ baiThA huA garuDapati mahAlocana deka bolA:-" he rAma ! tumane bahuta acchA kiyA so yahA~ Aye / aba batAo ki maiM tumhAre upakArakA badalA rAmane kahAH-" mujhe to kucha bhI kArya nahIM hai| " "maiM kisI taraha kisI samaya tumapara upakAra kruuNgaa|"' aisA kaha, mahAlocana deva antardhAna ho gyaa| yaha khabara sunakara vaMzasthalakA rAjA ' suraprabha ' bhI vahA~ mayA; aura usane rAmako namaskAra kara unakI ucca prakArase pUjA kI / rAmakI AjJAse usane usa prarvatapara ahaMta prabhuke caitya banavAye; aura tabahIse vaha parvata, rAmake. nAmase, 'rAmagiri ' nAmase prasiddha huaa| . rAmakA daNDakAraNyameM pahu~canA, jaTAyu pakSIkA pUrvabhava / phira rAmacaMdra suraprabha rAjAkI sammati lekara vahA~se ravAnA hue| Age calakara nirbhIka ho rAmane mahApracaMDa daNDakAraNyameM praveza kiyaa| vahIM eka bar3e parvatakI guphAmeM nivAsa kara, gharakI bhA~ti ve svasthavAse usameM rahane lge| ekavAra bhojanake samaya 'trigupta' aura 'sugupta / nAmA do cAraNa muni AkAzamArgase vahA~ gye| ve do.. mAsake upavAsI the aura pAraNAke lie vahA~ gaye the| .. rAma, sItA aura lakSmaNane unako bhaktipUrvaka baMdAH kii| phira sItAne yathocita annajalase muniko pratilAmA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saataahrnn| 247 usa samaya devatAoMne vahA~ ratnoMkI aura sugaMdhita jalakI. dRSTi kii| ___ usa samaya kaMbUdvIpakA ratnajaTi aura do devatA vahA~ Aye / unhoMne prasanna hokara azva sahita rAmako eka rakha diyaa| sugaMdhita jalakI dRSTikI sugaMdhase 'gaMdha' nAmA koI rogI pakSI-jo vahA~ rahatA thA-vRkSase utara kara nIce aayaa| munike darzana karate hI usako jAtismaraNa jJAna ho gayA, isase vaha mUJchita hokara pRthvIpara gira pdd'aa| sItAne usapara jala chir3akA; isase thor3I dera bAda vaha cetameM Akara munike caraNoMmeM girA / muniko sparzISadha nAmA labdhi prApta thI, isa lie munike caraNoMkA sparza hote hI vaha nauroga ho gyaa| usake paMkha svarNatulya ho gaye; ve caMcU-pakSIkA bhrama karAne lge| caraNa padmarAga maNike samAna hogaye aura sArA zarIra aneka prakArakA prabhA vAlA ho gyaa| usake mastaka para ratnAkurakI zreNIke samAna jaTA dikhAI dene lagI; isa kAraNa usa pakSIkA nAma usI samayase jaTAyu par3a gyaa| usa vakta rAmane munise pUchA:-" gIdha pakSI mAMsa khAnevAle aura moTI buddhivAle hote haiM, to bhI yaha gIdha pakSI Apake caraNoMmeM Akara zAnta kaise ho gayA ? he bhagavaMta ! pahile yaha pakSI atyaMta virUpa thA aura aba kSaNavArahImeM aisA svarNa, ratnakI kAMtivAlA kaise hogayA ? Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| sugupta muni bole:-" yahA~ pahile 'kuMbhakAraka' nAmA nagara thA, vahA~ yaha pakSI daMDaka nAmakA rAjA thaa| usI samaya zrAvastI nagarImeM 'jitazatru' nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| usake 'dhAraNI' nAmA rAnIse do santAna huI thiiN| eka putra aura dUsarI kanyA / putrakA nAma 'skaMdaka ' thA aura kanyAkA nAma ' purNdryshaa| __usa lar3akIkA byAha ' kuMbhakArakaTa' nagarake rAjA ' daMDaka ' ke sAtha huA thaa| ekavAra daMDaka rAjAne jitazatruke pAsa, 'pAlaka' nAyA eka brAhmaNa dUtako kisI kAryake lie bhejA thaa| vaha duSTa buddhi pAlaka jainadharmako dUSita karane lgaa| usa samaya usa durAzaya aura mithyA dRSTi pAlakako 'skaMdaka' kumArane, sabhya saMvAda pUrvaka yuktiyoM dvArA niruttara kara diyaa| isase sabhya janoMne usakA bahuta upahAsa kiyaa| pAlakako isa ghaTanAse atyaMta krodha cddh'aa| anyadA, rAjAne usako vidA kiyaa| vaha vApisa kuMbhakarakaTa nagarameM phuNcaa| kucha kAla bAda kaMdakane virakta ho pA~ca sau rAjaputroMke sAtha 'munisuvrata' prabhuke pAsase dIkSA le lii| ekavAra unhoMne kuMbhakarakaTa jAkara puraMdarayazAko aura usake parivArako upadeza denekI AjJA caahii| - prabhune uttara diyA-" vahA~ jAnese parivAra sahita tumako maraNAnta duHkha hogaa|" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 249 skaMdakamunine phirase muni suvratasvAmIko pUchA:-" he "bhagavana ! hama usameM ArAdhaka hoMge yA nahIM ?" - prabhune uttara diyAH-" tumhAre sivA anya saba ArAdhaka hoNge|" ___ " to maiM samajhUgA ki merA saba kucha pUrNa huA hai|" itanA kaha, skaMdaka munine parivAra sahita vahA~se vihAra kiyaa| pA~casau muniyoMke sAtha vihAra karate hue, ve anukramase kuMbhakArakaTa purake pAsa phuNce| . unako dUrase dekhate hI krUra pAlakako apane pahilekA vaira yAda AgayA; isa lie usane tatkAla hI, sAdhuoMke upayogameM Ane yogya jo udyAna the unameM, pRthvImeM, zastra DaTavA diye| unameMse ekameM skaMdakAcAryane jAkara nivAsa kiyaa| daMDaka rAjA parivAra sahita unako vaMdanA karaneke lie aayaa| skaMdakAcAryane dezanA dI / usako sunakara logoMko bahuta AnaMda huA / dezanAke antameM harSita citta daMDaka apane mahalameM gayA / . usa samaya duSTa pAlakane rAjAko, ekAntameM lekara kahA:-" yaha skaMdaka muni bagulA bhakta hai| pAkhaMDI hai / hajAra hajAra yoddhAoMke sAtha yuddhakara sake aise sahasrayudhI puruSoMko sAtha le, unako munikA veSa de, yaha mahAzaTha muni, unakI sahAyatAse Apako mAra, ApakA rAjya Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga 1 leneke lie yahA~ AyA hai / isa udyAnameM ina muni - - veSadhArI subhaToMne apane sthAnameM, guptarItyA zastra dabA rakkhe haiM; Apa svayaM calakara isakI jA~ca karasakate haiM / " pAlaka ke kathanAnusAra rAjAne muniyoMke sthAnako khuda-vAyA / vahA~ rAjAne vicitra jAtike zastra dabe hue dekhe; isase usako bahuta duHkha huA / phira daMDakane vinA hI vicAre pAlakako AjJA dI: " he maMtrI ! tumane yaha jAna liyA so bahuta acchA huA / maiM to tumhAre se hI netravAlA hU~ / aba isa durmati skaMdakako jo yogya daMDa, ho vaha do; kyoMki tuma saba kucha jAnate ho / he mahAmatI ! isa viSaya meM aba dubArA mujhako mata pUchanA / " isa prakAra AjJA milate hI pAlakane, manuSyoM ko pIlanekA eka yaMtra banavAyA, usako lejAkara udyAnameM rakkhA aura skaMdakAcArya ke dekhate hue usane eka eka muniko pilavAnA prAraMbha kiyA / pratyeka muniko pilate samaya dezanA dekara skaMda - cAryane samyaka prakAra se ArAdhanA karAI / saba parivAra pila cukA / antameM eka bAla muni rahe / ve jaba maMtra pAsa chAye gaye taba skaMdakAcAryako bahuta karuNA AI; ataH unhoMne pAlakase kahA: "pahile mujhako pITha; jisase Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 251 maiM isa bAla muniko pilatA huA na dekha sakU~ / he pAlaka! isanI bAta merI mAna le|" skaMdakake sAmane isa bAlakako pIlU~gA, pIr3A dUMgA, to usako jyAdaha duHkha hogA; yaha socakara hI usane unakA. kahanA na mAna pahile bAla muniko hI piilaa| sAre muni kevalajJAna prApta kara, avyayapada-mokSa-ko pAye / skaMdakAcAryane aMtameM paJcakhANakara aisA niyANA kiyA ki-yadi merI tapasyAkA kucha phala ho, to maiM daNDaka, pAlaka aura usake kula dezakA nAzakartA houuN|" __ aise niyANA bA~dhate hue skaMdakAcAryako, pAlakane pIla DAlA / vahA~se marakara unakA kSaya karaneke lie ve kAlAgnikI bhA~ti vahnikumAra nikAyameM devatA hue / rudhirase bhare hue skaMdakAcAryake rajoharaNako-jo ratnakaMbaLake tAroMkA banA huA thA-jo puraMdarayazAkA diyA huA thA-eka pakSiNI uThAkara legaI / pakSiNIne usako majabUtIke sAtha pairoMmeM dabAyA thA; parantu daivayomase vaha usake pairoM se chUTagayA aura devI puraMdarayazAke Age. jAkara giraa| rajoharaNako dekhakara usane apane bhAIke lie khoja karAI, to jJAta huA ki usake maharSi bhAI skaMdakAcArya maMtrameM pIlakara mAra diye gaye haiN| isase usako apane Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / patipara bar3A krodha aayaa| vaha zokamagna ho, manahI mana kahane lagI-"re pApI ! tUne yaha kyA pApa kiyA hai ?" usI samaya zoka-nimamA puraMdarayazAko zAsama devIne muni suvrataprabhuke pAsa pahu~cAyA / vahA~ tatkAla hI usane munisuvrata svAmIke pAsase dIkSA lelii| __ agnikumAra nikAyameM janme hue skaMdakAcAryake jIvane, avadhijJAna dvArA apane pUrvabhavakA vRttAnta jAna, pAlaka aura daMDaka sahita sAre nagarako bhasma kara diyA / tabahIse nagara * dAruNa aura ujar3a hogayA hai; aura daMDakake nAmahIse isa vanakA nAma daMDakAraNya par3A hai| . daMDaka rAjA saMsArakI kAraNarUpa aneka yoniyoMmeM "paribhramaNakara, apane pApakA~se gaMdhanAmA yaha mahArogI / pakSI huA hai| hamAre darzanase isako jAtismaraNa jJAna huA hai aura hameM sparzoSadha nAmA labdhi prApta hai, isa lie hamAre sparzase isake saba roga naSTa hogaye haiN| isa prakAra apane pUrvabhavakA vRttAnta suna, pakSI bahuta prasanna huaa| vaha phirase munike caraNoM meM girA aura dharma sunakara usane zrAvakapana svIkAra kiyaa| mahAmunine, usakI icchA jAnakara usako jIvaghAta, mAMsAhAra aura rAtribhojanakA tyAga kraayaa| phira munine rAmacaMdrase kahA:-" yaha pakSI tumhArA sadharmI hai / aura sadharmI bandhuoMpara vAtsalya karanA kalyANakArI hai; aisA jinezvara bhagavAnane pharmAyA hai|" Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 253. munike vacanasuna 'hA~ yaha merA paramavandhu hai' aisA kaha, rAmane muniko vaMdanA kI / muni vahA~se ur3akara AkAzamArgadvArA dUsare sthAnako gaye / rAma, lakSmaNa aura jAnakI usa jaTAyu pakSIke sAtha divya rathameM baiTha krIDA karaneke lie anya sthAnameM vicarane lge| sUryahAsa khaDgasAdhatehue zaMbUkakI acAnaka htyaa| usI kAlameM pAtAla laMkAmeM, khara aura caMdranakhAke 'zaMbUka' aura suMdanAmA do putra yauvana vayako prApta hue| . ekavAra mAtA pitAke manA karane para bhI zaMbUka sUryahAsa khagako sAdhaneke lie daMDakAraNyameM gayA / vahA~ vaha krauMcarevA nadIke tIrapara eka vaMza gavharameM jAkara rahA / usa samaya vaha Apa hI Apa bolA-"yahA~ rahate hue, yadi koI mujhako rokegA to maiM usako mAra ddaalNgaa|" tatpazcAta vaha ekAhArI, vizuddhAtmA, brahmacArI aura jitendriya zaMbUka vaTa vRkSakI zAkhAse apane donoM pairoMko bA~dha, adhomukha ho, sUrya hAsa khaDgako sAdhanevAlI vidyAkA japa karane lgaa| yaha vidyA bAraha varSa aura sAta dinataka sAdhanese siddha hotI hai| isa prakAra vAgalakI bhA~ti oMdhe mukha raha sAdhanA karate hue usako bAraha varSa aura cAra dina bIta gaye / isase siddha honekI icchAse myAnameM rahA huA, sUryahAsa khaGga, AkAzameM teja aura sugaMdha phailAtA huA, vaMzagavharake pAsa aayaa| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / usI samaya idhara udhara phirata aura krIDA karate hue lakSmaNa bhI vahA~ jA pahu~ce / vahA~ unhoMne sUrya-kiraNoMke samUha samAna sUryahAsa khaGgako dekhA / lakSmaNane usako hAthameM lekara myAnameMse khIMca liyaa| 'apUrva zastrAloke hi kSatriyANAM kutUhalam' ( apUrva zastra dekhanese kSatriyoMko kutUhala hotA hai|) phira usakI parIkSA karaneke lie unhoMne usase pAsavAle vaMzajAlako, kamala nAlakI bhA~ti, kArTa DAlA / usa vaMzajAlameM rahe hue zaMbUkakA zira vaMzajAlake sAtha hI kaTa gayA aura vaha lakSmaNake Age aagiraa| yaha dekhakara lakSmaNane-jAlameM praveza kiyaa| aMdara unhoMne laTakatA huA ghar3a bhI dekhaa| isase lakSmaNa apanI nindA karane lage:" are ! mujhe dhikkAra hai ki, maiMne aisA kRtya kiyA hai / maiMne yuddha nahIM karanevAle zastra-vihIna niraparAdhI puruSako mAra DAlA hai|" tatpazcAta unhoMne rAmake pAsa jAkara, sArA vRttAnta sunAyA aura unako vaha khar3a bhI dikhaayaa| khar3a dekhakara rAmakole:-" he vIra ! yaha sUryAsa khar3a hai| isake sAthakako hI tumane mArA hai / isakA koI uttara sAdhaka bhI -AsapAsameM kahIM honA caahie|" rAmapara caMdranakhAkI aaskti| usa samaya udhara pAtAla laMkAmeM rAvaNakI bahina caMdra Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 255 marrrrrrrr nakhAko vicAra huA ki-'Aja avadhi pUrI huI hai| mere putrako sUryahAsa khar3a Aja avazya siddha hogaa| isalie mujhako usake lie pUjAkI sAmagrI aura: annapAnalekara jAnA caahie|' aisA vicAra kara vaha tatkAla hI vaMzagavharake pAsa gaI / vahA~ usane apane putrake kaTe hue sirako-jisa para bAla bikhara rahe the, jisake kAnoMmeM kuMDala laTaka rahe thedekhA / isase vaha vyAkula ho " hAvatsa zaMbUka! hAvatsa zaMbUka ! tU kahA~ ?" pukAra pukAra kara rone lgii| ___ itane hI meM bhUmipara par3e hue lakSmaNake pairoMke manoharacinha usakI dRSTimeM Aye / jisane mere putrako mArA hai, usIke ye cinha hai; aisA socakara vaha una pada-cinhoMkA anusaraNa karatI huI calI / thor3I dUra jAkara eka vRkSake nIce sItA aura lakSmaNake sAtha baiThe hue, netrAbhirAma rAmacaMdrako usane dekhA / rAmake suMdara rUpako dekhakara caMdranakhA, tatkAla hI rativaza ho gii| 'kAmAvezaH kAminInAM zokodreke'pi ko'pyaho / ' (aho ! mahA zokameM bhI kAminiyoMko kaisA kAmakA Aveza car3ha jAtA hai|) phira nAga kanyAke samAna suMdara rUpa banAkara kAmapIDita caMdranakhA dhUjatI huI rAmake pAsa gaI / usako dekha Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga | kara rAmane pUchA: - " bhadre ! yamarAjake ghara samAna isa dAruNa daMDakAraNya meM tU akelI yahA~ kaise AI ? " usane uttara diyA:-- " maiM avantike rAjAkI kanyA hU~ / rAtako maiM mahala meM so rahI thI; vahA~se koI khecara mujhako harakara isa araNyameM le AyA / itanehIMmeM kisI dUsare vidyAdhara kumAra ne hamako dekhA / isase vaha hAthameM khar3a lekara bolA :-- "re pApI ! ratnahArako jaise cIla pakSI le jAtA hai, vaise hI isa strI ratnako harakara tU kahA~ jAyagA ? maiM terAkAla banakara yahA~ AyA hU~ / " itanA sunakara mujhako, haralAnevAle khecarane mujhe chor3a, usake sAtha yuddha karanA prAraMbha kiyA / bahuta derataka donoM khar3ase yuddha hotA rahA / antameM unmatta hAthiyoMkI bhA~ti donoM maragaye / tabase maiM yahI socatI huI idhara udhara phira rahI hU~ ki, aba mai kahA~ jAU~ / itanehI meM, marU bhUmimeM acAnaka koI chAyAdAra vRkSa mila jAtA hai, vaise hI puNya yogase Apa mila gaye haiM / he svAmI ! maiM eka kulIna kumArikA hU~; isa lie Apa mere sAtha vyAha kIjie / mahatsu jAyate jAtu na vRthA prArthanArthinAm / ' ' ( mahatpuruSoM ke pAsa kI huI yAcakoMkI yAcanA vRthA nahIM jAtI hai | ) usakI bAteM sunakara, mahA buddhimAna rAma lakSmaNa paraspara praphulla netra hoH socane lage ki, yaha koI mAyAvinI strI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siitaahrnn| 257 hai, aura naTakI bhA~ti veSa dhAraNakara, kUTa nATaka dikhA, hamako Thaganeke lie AI hai / phira hAsya-jyotsnAke pUrase oSThoMko vikasita karate hue rAma bole:--"maiM to strI sahita hU~, isalie tU strI vihIna lakSmaNake pAsa jaa|" caMdranakhAne, rAmake vacana suna, lakSmaNake pAsa jAkara byAhakI prArthanA kI / lakSmaNane uttara diyA:--" tU pahile mere pUjya bandhuke pAsa gaI, isa lie tU bhI mere lie pUjya hogaI / ataH aba isa viSayameM tU mujhase kucha na kh|" kharake sAtha yuddha aura sItA haraNa / isa bhA~ti apanI yAcanAke khaMDita honese aura putrake vadhase usako atyaMta krodha aayaa| vaha tatkAla hI pAtAla laMkAmeM gaI / usane apane svAmI kharako aura dUsare vidyAgharoMko apane putravadhake samAcAra sunAye / sunakara caudaha hajAra vidyAdharoMke sainyako le khara, daNDakAraNyameM, rAmako pIDita karanake lie gayA; jaise ki parvatako pIDita karaneke lie hAthI jAte haiN| ___ 'merI upasthitimeM kyA pUjya rAmacaMdrakI yuddha kareMge?" aisA soca, lakSmaNane yuddha ke lie rAmase AjJA maaNgii| rAmane kahA:--" he vatsa ! tU bhale vijaya prApta karaneke lie jA; parantu yadi koI saMkaTa par3e to mujhe bulAneke lie siMhanAda krnaa|" 17 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / wwwwwwwwwwwwwwwwwwww lakSmaNa yaha bAta svIkArakara, rAmakI AjJA le, dhanuSabANa dhAraNakara vahA~se yuddhameM cale; aura garuDa jaise soko mAratA hai, vaise hI ve unako mArane lage / jaba yuddha bar3hane lagA taba caMdranakhA, apane svAmIke pakSako prabala karaneke lie tatkAla hI rAvaNake pAsa gaI / __usane rAvaNake pAsa jAkara kahA:-" he bhAI ! rAma lakSmaNa nAmA do ajAne puruSa daNDakAraNyameM Aye haiN| unhoMne tere bhAnajeko mAra DAlA hai / yaha bAta sunakara terA bahanoI khara vidyAdhara apane anuja bandhu sahita senA lekara vahA~ gayA hai, aura abhI lakSmaNake sAtha yuddha kara rahA hai / rAma apane anujake aura svataHke balake garvase garvita hokara, alaga baiThA huA hai, aura sItAke sAtha vilAsa kara rahA hai / sItA striyoMmeM rUpalAvaNyakI antima sImA hai / usake samAna na koI devI hai; na koI nAgakanyA hai aura na koI mAnuSI hI hai / vaha koI judA hI hai / usakA rUpa sura, asuroMkI striyoMko bhI dAsiyA~ banAve aisA hai; usakA rUpa tIna lokameM anupama aura akathanIya hai-vANI usakA varNana nahIM kara sakatI hai| he bandhu ! isa samudrase lekara dUsare samudra paryaMta pRthvIpara jitane bhI ratna haiM, ve saba ratna tere yogya haiN| isa lie rUpa saMpatcidvArA dRSTiko animeSI karanevAle usa Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIratnako tU grahaNa kara / yAda tU usakA prApta na kara sakA to tU rAvaNa nahIM hai|" ___ itanA sunate hI rAvaNa tatkAla hI puSpaka vimAnameM baiThA aura bolA:-" he vimAnarAja ! jahA~ jAnakI hai vahA~ tU zIghratAse cala / " __sItAke pAsa gaye hue rAvaNake manakI spardhA karatA ho vaise vaha vimAna ati vegake sAtha jAnakIke pAsa gayA / vahA~ ugra tejavAle rAmako dekha, rAvaNa tatkAla hI dUra jA khar3A huA / jaise ki agnise siMha bhIta hokara dUra jA khar3A hotA hai| "aho isa ati ugratejadhArI rAmake pAsase sItAko hare lejAnA, itanA hI kaThina hai jitanA ki siMhake sAmanese atipUra vAlI nadIko pAra kara jAnA / " aisA vicArakara usane avalokinI vidyAkA smaraNa kiyaa| vidyA tatkAla hI Akara dAsIkI taraha hAtha jor3a, khar3I ho gii| rAvaNane usase kahA:-" sItAko haraneke kAryameM tU mujhako sahAyatA kr|" vidyA bolI:--" vAsuki nAgake mastakase maNi lenA sarala hai; magara rAmake pAsase sItAko le lenA devatAoMke lie bhI kaThina hai / to bhI isakA eka upAya hai / yuddhameM jAte samaya rAmane lakSmaNase bulAnekI AvazyakatA par3ane para siMhanAda karanekA saMketa nizcita kiyA thA / isa Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| minuinnnvr vavn.vvvn. lie saMketAnusAra siMhanAda karanepara rAma yadi lakSmaNake pAsa jAya, to phira sItAkA haraNa saralatAse ho sakatA hai|" rAvaNane aisA karanekI AjJA kI / isase vidyAne dUra jAkara sAkSAta lakSmaNake samAna siMhanAda kiyaa| siMhanAda sunakara rAma socane lage-yadyapi hastimallakI taraha mere anujakA koI pratimalla nahIM hai| lakSmaNako saMkaTameM DAlanevAlA koI bhI puruSa pRthvImeM nahIM hai to bhI saMketAnusAra usakA yaha siMhanAda kaise sunAI de rahA hai ? __ isa prakArake tarka vitarka karate hue mahA manasvI rAma vyagra ho uThe / usI samaya lakSmaNake prati sItAkA jo vAtsalya bhAva thA usako vyakta karatI huI ve bolI:-" he Aryaputra ! vatsa lakSmaNa saMkaTameM par3e hue haiM, to bhI Apa unake pAsa jAnemeM kaise vilaMba kara rahe haiM ? zIghra hI jAkara vatsa lakSmaNakI rakSA kiijie|" sItAke isa prakArake vacanoMse aura siMhanAdase prerita hokara rAma zakunakI kucha paravAha na kara zIghratAke sAtha lakSmaNake pAsa gye| samaya dekha rAvaNa tatkAla hI vimAnase nIce utarA aura rudana karatI huI jAnakIko pakar3a kara vimAnameM biThAne lgaa| jAnakIko rote suna, " he svAminI kucha Dara nahIM hai| maiM A pahu~cA huuN| are nizAcara ! khar3A raha Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 261 khar3A raha / " kahatA huA jaTAyU pakSI krodha kara rAvaNapara ' jhapaTA / aura apane tIkSNa nAkhUnoMkI aNiyoMse usa bar3e pakSIne rAvaNake urasthalako cIranA zuru kiyA; jaise ki kisAna halase bhUmiko cIratA hai / rAvaNane krodha kara dAruNa khaga khIMca liyA aura 'usase jaTAyuke pA~oMko kATa use pRthvIpara girA diyaa| phira niHzaMka ho; sItAko puSpaka vimAnameM biThA apanA manoratha pUrNa kara, zIghratAke sAtha vaha AkAzamArgase claa| __"zatruoMko mathana karanevAle he nAtha rAmabhadra ! he vatsa lakSmaNa ! he pUjya pitA! he mahAvIra bandhu bhAmaMDala ! jaise baliko kauA ur3A le jAtA hai, vaise hI yaha rAvaNa chalase tumhArI sItAko hara kara le jA rahA hai|" isa bhA~ti rudana karatI huI sItA bhUmi aura AkAzako bhI rulAne lgii| mArgameM akaMjaTIke putra ratnajaTI khecarane sItAkA rudana sunaa| vaha socane lagA-"yaha rudana avazyameva rAmakI patnI sItAkA hai; aura ye zabda samudra para sunAI de rahe haiM isa lie jAna par3atA hai ki rAmalakSmaNako dhokhA dekara rAvaNane sItAkA haraNa kiyA hai / isa lie ucita hai kimaiM isa samaya sItAko chur3Akara apane svAmI bhAmaMDala para upakAra kruuN|" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ srg| aisA soca, talavAra khIMca, ratnajaTI rAvaNapara daudd'aa| ratnajaTIke yuddhAvhAnako sunakara rAvaNa hNsaa| phira usane apane vidyAbalase usakI sArI vidyAe~ hara liiN| isase paMkha chedita pakSIkI bhA~ti ratnajaTI vidyAvihIna ho kaMbUdvIpameM par3A; aura vahIM kaMbU giripara rahane lgaa| rAvaNa vimAnameM baiTha kara AkAza mArgase jisa samaya samudra pAra kara rahA thA, usa samaya vaha kAmAtura ho sItAse anunaya karane lagA:-"he jAnakI.! sAre khecara aura bhUcara logoMkA jo svAmI hai| usakI paTTarAnIke padakoM pAkara bhI tuma kaise ro rahI ho ? harSake bajAya tuma zoka kyoM kara rahI ho / maMdabhAgI rAmake sAtha pahile vidhine tumhArA saMbaMdha kara diyA vaha anucita thA; isa lie maiMne aba ucita kiyA hai| he devI ! sevAmeM dAsake samAna mujhe tuma patikI bhA~ti mAno / maiM jaba tumhArA dAsa ho jAU~gA taba sAre khecara aura khecariyA~ bhI tumhAre dAsa dAsI ho jaayeNge|" rAvaNa aise bola rahA thA usa samaya sItA, nIcA. sirakara, maMtrakI bhA~ti bhaktike sAtha 'rAma ' ina do akSarokA jApa kara rahI thii| sItAko bolate na dekha, kAmAtura rAvaNane unake pairoMmeM sira rakha diyaa| parapuruSa-sparza-kAtarA sItAne tatkAla hI apanA paira dUra khIMca liyA aura krodhapUrvaka rAvaNako kahAH-"re Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAharaNa / 263 mmmmmmmmmmmmm nirdaya, nirlajja ! thor3e hI samayameM parastrI kAmanAkI phalarUpa mRtyu tujhako milegii|" usI samaya 'sAraNa' Adi maMtrI aura dUsare sAmaMta rAkSasa rAvaNake sAmane Aye / bahuta bar3A utsAhI aura mahAna sAhasake kArya karanevAlA ati balavAna rAvaNa, utsava pUrNa laMkApurImeM gayA / ___ usa samaya sItAne niyama liyA ki-jaba taka rAma aura lakSmaNake unako samAcAra nahIM mileMge taba taka ve bhojana nahIM kreNgii| tatpazcAta tejanidhi rAvaNane sItAko, laMkApurIke pUrva dizAmeM Aye hue, devatAoMke krIDAsthala naMdanavanake samAna, aura khecaroMkI striyoMke vilAsake dhAmarUpa, 'devaramaNa' nAmA udyAnameM raktavarNake azoka vRkSake nIce chor3A; aura trijaTA Adi rakSikAe~ unake pAsameM chor3a Apa harSita hotA huA apane mahaloMmeM gyaa| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jaina rAmAyaNa pA~cavA~ sarga / www chaThA srg| hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| jaTAyukI mRtyu| lakSmaNake samAna siMhanAda sunakara, rAma dhanuSa lekara zIghratAse jahA~ lakSmaNa zatruoMke sAtha raNakrIDA kara rahe the vahA~ phuNce| __rAmako Aye hue dekhakara lakSmaNane pUchA:-" he Arya! sItAko akelI chor3akara Apa yahA~ kyoM Aye haiM ?" rAmane uttara diyA:-"he lakSmaNa tumane mujhako kaSTa sUcaka siMhanAda karake bulAyA isI lie maiM AyA huuN|" lakSmaNa bole:--" maiMne to siMhanAda nahIM kiyA thA; magara Apane sunA isase jAna par3atA hai ki, kisIne hamako dhokhA diyA hai / jAna par3atA hai ki, AryA sItAkA haraNa karaneke lie kisIne yaha kumaMtraNA kara Apako vahA~se haTAyA hai / siMhanAda karanemeM dUsarA koI hetu mujhe mAlUma nahIM hotaa| ataH he Arya! Apa zIghra hI sItAkI rakSAke lie jAie / maiM bhI zatruoMkA saMhAra kara, Apake pIche pIche AtA huuN|" lakSmaNakA kathana suna rAmabhadra tatkAla hI apane pUrva sthAnapara lauTa Aye; parantu vahA~ ve sItAko na dekha, mUrchita hokara bhUmipara gira pdd'e| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakI sItAkA khabara laanaa| 265 __ thor3I vArake bAda unhoMne caitanya ho, baiThakara dekhA; to unheM vahA~ maraNonmukha par3A huA jaTAyu najara aayaa| usako dekhakara rAma socane lage-"kisI mAyAvIne chala karake merI priyAkA haraNa kiyA hai / yaha mahAtmA pakSI krodhakara haraNakartAke sAmane huA hogA; isa lie usa haraNakartAne hI isake paMkhoMko cheda diyA hai|" phira, usapara pratyupakAra karaneke lie, rAmane aMta samayameM, zrAvaka jaTAyuko paralokake mArgameM, bhAtA-zRMkhar3Ike samAna, navakAra maMtra sunaayaa| tatkAla hI marakara vaha pakSIrAja mAhendra kalpameM devatA huaa| rAma sItAkI zodhameM idhara udhara vanameM phirane lge| . virAdhakA lakSmaNake pakSameM aanaa| udhara lakSmaNa bar3I bhArI senAvAle kharake sAtha akele hI yuddhakara rahe the| 'na siMhasya sakhA yudhi / ' (yuddhameM siMhake koI sahakArI-sakhA-nahIM hotA hai|) phira kharake anuja 'trizirAne ' apane jyeSTha baMdhuse kahA:-" aise tuccha vyaktiyoMke sAtha Apa kyA yuddha karate hai ?" usako yuddha karanese roka, Apa lakSmaNase yuddha karane lgaa| rAmake anuja lakSmaNane, rathameM baiThakara yuddha karaneko udyata bane hue trizirAko, pataMgakI bhA~ti mAra DAlA / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA srg| wwwww taba pAtAla laMkAke pati 'caMdrodarakA' putra 'virAdha' apanI sArI taiyAra senAko lekara vahA~ aayaa| rAmake zatruoMkA nAza karane aura unakA ArAdhaka. bananekI icchAkara usane rAmake anuja lakSmaNako namaskAra kiyA va kahA:- "maiM Apake zatruoMkA dveSI aura duzmana hU~ aura ApakA sevaka huuN| rAvaNake ina sevakoMne mere parAkramI pitA caMdrodarako nikAlakara, pAtAla laMkAko apane kaba meM kara liyA hai / he prabhu ! yadyapi andhakArakA nAza karanemeM sUryakA koI sahAyaka nahIM hotA hai; tathApi zatru oMkA saMhAra karanemeM, ApakI thor3I bahuta madada karaneko yaha sevaka taiyAra hai / ataH isako yuddha karanekI AjJA diijie| lakSmaNane ha~sate hue uttara diyA:-"maiM abhI hI ina zatruoMkA saMhAra kara detA hU~ tuma khar3e hue dekho|" vijayo hyanya-sAhAyyAhoSmatAM hriyo / ' (dUsaroMkI sahAyatAse (zatruoMko jItanA ) parAkramI vIroMke lie lajjAkI bAta hai) "Ajase mere jyeSTha bandhu rAmacaMdra tere svAmI haiM, aura maiM abhIhIse tujhe pAtAla laMkAke rAjyapara biThAtA huuN|" khara aura dUSaNakA vadha / apane virodhI virAdhako lakSmaNake pAsa gayA dekha, kharako bahuta krodha aayaa| usane dhanuSapara cillA car3hAkara kahA:-. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara lAnA / 267 re vizvAsaghAtaka ! batA merA putra zaMbUka kahA~ hai mere putrako mAranekI hatyAkA aparAdha kara, kyA tU isa tuccha virAdhakI sahAyatA se rakSita honA cAhatA hai ? " lakSmaNane ha~sakara uttara diyAH - " terA bandhu trizirA apane bhatIje ko dekhane ke lie utsuka ho rahA thA, isa lie maiMne usako tere putra ke pAsa pahu~cA diyA hai / aba yadi tU bhI apane anujako aura putrako dekhaneke lie bahuta utkaMThita ho rahA ho, to tujhako bhI unake pAsa pahu~cAne ke lie maiM dhanuSa sahita taiyAra hU~ / re mUDha ! pairoMke nIce Akara jaise kuMthuA mara jAtA hai, vaise hI, pramAda vaza mere krIDA - prahArase terA putra maragayA / usameM merA kucha parAkrama nahIM thA; parantu apane Apako subhaTa samajhane vAlA tU yadi mere raNakautukako pUrNa karegA, to vanavAsameM bhI maiM dAna denevAlA hoU~gA; yamarAjako prasanna karU~gA / "" lakSmaNake aise vacana sunakara, khara unake Upara tIkSaNa prahAra karane lagA; jaise giri zikharapara hAthI prahAra karatA hai / lakSmaNane bhI hajAroM kaMkapatroMse- kaMkapakSIke paroMvAletIroM se- AkAza maMDalako AcchAdita kara diyA; jaise ki sUrya apanI kiraNoMse AkAzako pUrita kara detA hai / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA srm| isa prakAra khara aura lakSmaNake bIcameM bahuta bar3A yuddha hone lagA-jo khecaroMke liye bhayaMkara aura yamarAjake 'lie mahotsava thaa| usa samaya AkAzavANI huI:-" vAsudevake sAmanebhI jisakI aisI zakti hai, vaha khara rAkSasa prativAsudevase bhI adhika hai|" ___ AkAzavANI suna lakSmaNane tatkAla hI kSurapa asvase kharakA yaha socakara, ziraccheda kara diyA, ki-isakA vadha karanemeM itanA samaya khonA vyartha hai| __ tatpAzcAta kharakA bhAI dUSaNa senA sahita lakSmaNase yuddha karaneko udyata huaa| parantu lakSmaNane thor3I hI derameM usakA bhI saMhAra kara diyA; jaise ki dAvAnala yUtha sahita gajendrakA saMhAra kara detI hai| . virAdhako laMkAkI gaddIpara baiThAnA / tatpazcAta virAdhako sAtha lekara lakSmaNa vApisa lautte| usa samaya unakI bAI A~kha phar3akI; isase AryA sItA aura rAmake lie unako azubhakI zaMkA hone lgii| bahuta pAsa Ane para lakSmaNane rAmako sItAvihIna akele baiThe hue dekhaa| isase unako atyaMta kheda huaa| ve rAmake sAmane jA khar3e hue; parantu rAmane unako nahIM dekhaa| rAma virahake duHkhase AkAzakI ora muMha karake kahane laga rahe the-" he canadevatA ! maiM sAre vanameM bhaTakA magara maiMne Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 269 jAnakIko kahIM bhI nahIM dekhaa| yadi tumane usako kahIM dekhA ho, to btaao| bhUtoM aura zikArI prANIyoMse pUrNa isa bhayaMkara vanameM sItAko akelI chor3akara maiM lakSmaNake pAsa gayA aura hajAroM rAkSasa subhaToMke bIcameM, lakSmaNako bhI akelA chor3akara vApisa calA aayaa| ___ hAya ! mujha durbuddhikI vaha kaisI buddhi thI! he priye! he sitA ! maiMne tujhako isa araNyameM akelI kaise chor3I? he vatsa ! he lakSmaNa ! tujhako isa raNa-saMkaTameM akelA chor3akara maiM vApisa kaise calA AyA?" __ isa prakAra bolate hue rAma mUrchita hokara pRthvI para giragaye / usa samaya unake duHkhase dukhI ho pazupakSI bhI AkraMdana karane lage aura una mahAvIrako dekhane lge| __lakSmaNa bole:-" he Arya ! Apa yaha kyA kara rahe haiM ? yaha ApakA anuja lakSmaNa sAre zatruoMko jItakara Apake pAsa AyA hai|" lakSmaNake vacana sunate hI rAma saceta hogaye; jaise ki amRtasiMcanase maraNAsanna saceta ho jAtA hai| unhoMne A~kheM kholI / lakSmaNako sAmane khar3e dekhA; unako galese lagA liyaa| lakSmaNane A~khoMmeM jala bharakara kahA:-" he Arya ! jAnakIko haranehIke lie kisIne siMhanAda kiyA thaa| magara kucha cintA nahIM / maiM usa duSTake prANoM sahita jAna Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA sarga / kIko vApisa lAU~gA / ataH aba calie / hama usako khojane kA prayatna kareM / pahile isa virAdhako isake pitAke pAtAlalaMkA ke rAjyapara biThAie; kyoMki yuddha karate samaya maiMne isako vacana diyA hai / " 270 1 unako prasanna karaneke lie virAdhane usI samaya sItAkI zodhake lie vidyAdhara subhaToMko bhejA / unake vApisa lauTa Ane taka rAma aura lakSmaNa, krodhAgnise vikagala ho, vAra vAra niHzvAsa DAlate hue aura krodhase hoThoMko cabAte hue vahA~ vanameM hI rahe / virAdhake bheje hue vidyAdhara bahuta dUrataka phire; parantu unheM sItA kucha bhI samAcAra nahIM mile, isa lie ve vApisa lauTa Aye aura nIcAmukha karake khar3e hogaye / unako nIcA muha~ kara khaDe dekha, rAmane kahAH " he subhtto| tumane svAmIkA kAma karanemeM yathA zakti kozizakI, parantu sItA ke khoja nahIM mile, to isameM tumhArA kyA doSa hai ? jaba daiva viparIta hotA hai, taba tuma yA koI aura kyA kara sakate ho ? " virAdha bolA :-- " he prabhu ! kheda na kIjie / kheda na karanA hI lakSmIkA mUla hai| ApakI sevA karaneke lie yaha ApakA sevaka taiyAra hai / ataH mujhe pAtAla laMkArme praveza karAneke lie Aja hI Apa vahA~ calie / vahA~ rahanese sItAkI zodha bhI saralatA ke sAtha ho sakegI / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 271 tatpazcAta rAma aura lakSmaNa, virAdha va usakI senA sahita pAtAlalaMkAke pAsa aaye| vahA~ zatruhantA kharakA putra suMda bar3I bhArI senA lekara yuddha karaneko sAmane AyA / bar3I derataka agragantA pUrve'virodhI virAdhake sAtha vaha yuddha karatA rhaa| phira lakSmaNa yuddhameM Aye / unako yuddhameM dekha, vaha caMdranakhAke kahanese bhAga kara laMkAmeM rAvaNake zaraNa calA gyaa| ___ rAma aura lakSmaNane pAtAlalaMkAmeM pravezakara, virAdhako usake pitAkI gaddIpara bitthaayaa| phira rAma aura lakSmaNa kharake mahaLameM rahe aura virAdha yuvarAjakI bhA~ti suMdake mahaloMmeM rahane lgaa| chadmaveSI sugrIva aura saccesugrIvakA yuddh| - udhara sugrIvakI priyA tArAke abhilASI sAhasagati vidyAdharako-jo bahuta dinoMse himAlayakI guphAmeM jAkara vidyA sAdha rahA thA-pratAraNI vidyA siddha ho gii| usa vidyAke dvArA kAmarUpI ( icchita rUpa karanevAle ) devakI taraha vaha sugrIvakA rUpadhara, AkAzameM jaise dUsarA sUrya ho vaise, kiSkiMdhAke pAsa gyaa| . sugrIva jaba krIDA karane ke lie bAhira gayA; taba usane tArA devIse suzobhita antaHpurameM praveza kiyaa| thor3I hI derake bAda jaba saccA sugrIva vApisa AyA, taba usako Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina rAmAyaNa chaThA srg| dvArapAloMne rokakara kahA ki-" rAjA sugrIvato aMdara gaye haiN|" ___ eka samAna do sugrIvoMko dekhakara vAlIke putrake manameM sandeha paidA huaa| isa lie vaha, yaha soca antaHpurameM gayA ki antaHpurameM kisI prakArakA viplava na ho jAya / aura vahA~ usane chadmaveSI sugrIvako antaHpurameM ghusate hI roka diyA, jaise ki nadIke pUrako parvata roka detA hai| tatpazcAta jagatakA sArA sAra ekatrita kiyA gayA ho, vaisI caudaha akSohiNI senA vahA~ jamA huii| jaba senAne sacce aura jhUThe sugrIvako nahIM pahicAnA taba vaha do bhAgoMmeM vibhakta hokara, AdhI AdhI donoM ora ho gii| phira donoMmeM bhayaMkara yuddha hone lgaa| bhAlAoMke. AghAtase agnikI cinagAriyA~ uchala kara aisI jAna par3ane lagIM mAno AkAzameM ulkApAta ho rahA hai| savArase savAra mahAvatase mahAvata, rathIse rathI aura paidalase paidala, ApasameM yuddha karane lge| prauDha patike samAgamase mugdhA strI jaise kA~patI hai, vaise hI caturaMgiNI senAke vimardase pRthvI kA~pane lgii| sacce sugrIvane U~cA sirakara chadma veSI sugrIvako yuddhake lie lalakArA-"are! paragharameM praveza karanevAle cora ! sAmane A / " lalakAra suna tiraskRta hAthIkI bhA~ti chadmaveSI sugrIva ugra garjanA karatA huA usake sAmane gyaa| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 273 krodhase raktanetra kiye hue, yamarAjake sahodarakI bhA~ti, jagatako trasita karate hue ve yuddha karane lge| donoM vIra raNacatura the; isa lie eka dUsareke zastroMko apane zatroMse traNakI bhA~ti chinna karane lgaa| do bhaiMsoMke yuddha jaise vRkSake Tukar3e ur3ate haiM, vaise una donoMke yuddha meM zastroMke Tukar3e AkAzameM ur3ane lge| unako dekha kara AkAzastha khecariyA~ bhayabhIta hone lgiiN| krodhI jana ziromaNi una donoMke zastra jaba chinnabhinna hogaye taba ve, mallayuddha karane lge| ve aise mAlUma hote the mAno do parvata yuddha kara rahe haiM / kSaNameM AkAzameM ur3ate aura kSaNameM pRthvIpara girate hue ve vIra cUDAmaNI do murgoMke samAna jAna par3ane lge| donoM samAna balavAle the, isa lie, koI kisIko na jIta sakA aura antameM ve thaka kara do bailoMkI bhA~ti dUra jA khar3e hue| pazcAta sacce sugrIvane apanI sahAyatAke lie hanumAnako bulAyA aura phirase usane chadmIveSI sugrIvake sAtha ugra yuddha karanA prAraMbha kiyA / hanumAna, donoMke bhedako-sacce jhUTheko-na jAna sakanese cupacApa dekhate hI rahe; isase chadmaveSI sugrIvane sacce sugrIvako acchI tarahase pITa DAlA / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / sacce sugrIvakA sahAyatArtha rAmake pAsa jaanaa| dUsarI bAra yuddha karanese sugrIva manase aura zarIrase khinna ho gayA; isa lie kiSkiMdhA chor3a vaha kisI anya sthAnameM jAkara rahA / jAra sugrIva svastha mana hokara mahalahImeM rahA; magara vAlIke kumArake rokanese vaha antaHpurameM na jA skaa| ___ saccA sugrIva sira jhukAkara manameM socane lagA"aho ! yaha merA strIlaMpaTa zatru, kTa kapaTa karanemeM bahuta hoziyAra jAna par3atA hai / mere khAsa naukara bhI mAyAse usake vazameM ho gaye haiM / ahA ! yaha to apane ghor3ehIse apanA parAbhava huA hai / mAyAse utkRSTa bane hue isa zatruko aba maiM kaise mArU~ ? are ! parAkrama vihIna aura vAlIke nAmako lajjita karanevAle mujha kApuruSako dhikkAra hai ! mahAbalavAna vAlIko dhanya hai, ki jo puruSavratako akhaMDa rakha, tRNakI bhA~ti rAjako chor3a, mokSameM cale gye| merA putra 'caMdrarazmi ' saMsAra bharameM balavAna hai; parantu vaha kyA kara sakatA hai ? donoMke bhedako na samajha sakanese vaha kisakI sahAyatA kare aura kisako mAre; parantu usane yaha bahuta acchA kiyA ki, usa chadmaveSIko antaHpurameM nahIM ghusane diyaa| aba usa baliSTha zatruko mAraneke lie kaunase sabala puruSakA Azraya grahaNa karU~ ? " yadghAtyA eva ripavaH svato'pi parato'pi vaa|" Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara lAnA / (kyoMki-apanese yA dUsarese zatru vo mArane yogya hI hai| ) isa zatrukA nAza karaneke lie tIna lokameM vIra ziromaNi, marutake yajJako vidhvaMsa karanevAle rAvaNakI jAkara maiM zaraNa luuN| magara rAvaNa to prakRtise hI strIlaMpaTa aura jagatakA kaMTaka hai| isa lie vaha mujhe aura use donoMko mAra DAlegA aura svayaM tArAko grahaNakara legaa| aisI ApattimeM sahAya karanevAlA, ugra pratApI eka khara rAkSasa thA; magara usako rAmane maarddaalaa| isa lie aba yahI ucita hai ki, maiM pAtAla laMkAmeM jAkara rAmalakSmaNako mitra kruuN| kyoMki zaraNAgata virAdhako unhoMne tatkAla hI pAtAla laMkAkA rAjya de diyA haiM; aura abhI ve, parAkramI virAdhake Agrahase vahIM Thahare hue haiN|" aisA vicAra kara, sugrIvane apane eka vizvAsa pAtra dUtako, ekAntameM samajhAkara, virAdhake pAsa bhejA / dUtane pAtAla laMkAmeM jA, virodhako praNAma kara, apane svAmIke sAre kaSTako usake Age sunAyA, aura kahA:-" mere svAmI sugrIva isa samaya bar3I bhArI vipattimeM pha~sa gaye haiN| isa lie tumhAre dvArA ve rAmalakSmaNake zaraNameM jAnA cAhate haiN|" ___ sunakara virAdhane dUtase kahA:--" tU sugrIvako jAkara kaha ki ve tatkAla hI yahA~ AveM / kyoM ki 'satAM saMgo hi punnytH|' Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / ( satpuruSoMkI saMgati puNyahIse prApta hotI hai|) dUtane zIghra hI sugrIvake pAsa jAkara usako virAdhakA kathana kaha sunaayaa| tatpazcAta sugrIva azvoMke galeke gahanoMke zabdoMse dizAoMko [jAtA huA, tIvra vegase dUrako adUra karatA huA, vahA~se ravAnA ho gayA; aura kSaNa vArahImeM pAtAlalaMkAmeM jA pahu~cA; jaise ki koI gharase upagRhameM (pAsavAle. gharameM ) calA jAtA hai| virAdhane harSase sAmane jAkara sugrIvakA svAgata kiyaa| phira sugrIvako lekara virAdha rAmake pAsa gayA / sugrIvane rAmako praNAma kiyA / virAdhane sugrIvakI sArI kaSTa kathA. rAmako sunaaii| sugrIva bolA:-" he prabho ! isa duHkhameM Apa hI merI gati haiM / jaise ki chIMkake baMda ho jAnese sUrya hI Azraya. hotA hai-sUryakI ora dekhanehIse chIMka AtI hai|" rAma svayaM strIviyogase pIDita the, to bhI unhoMne sugrIbake duHkhako naSTa karanA svIkAra kiyaa| 'svakAryAdadhiko yatnaH parakArye mahIyasAM / ' ( mahApuruSa apane kAryakI apekSA dUsaroMke kAryameM. adhika yatna karate haiN|) tatpazcAta virAdhane sItAharaNake saba samAcAra sugrIvako sunAye / sunakara sugrIvane hAtha jor3a, kahAH-" he deva... Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvakI rakSA karanemeM samartha aise Apako, aura jagatako prakAzita karanevAle sUryako, kisIkI sahAyatAkI Ava-- zyakatA nahIM hai; tathApi, maiM nivedana karatA hU~ ki-ApakI kRpAse mere zatrukA nAza ho jAnepara senA sahita maiM ApakA anucara hokara rahU~gA aura thor3e hI samayameM sItAko khoja laauuNgaa|" phira rAma sugrIva sahita kiSkiMdhAmeM gaye / virAdha bhI unake sAtha jAnA cAhatA thA; parantu vaha samajhAkara vApisa lauTA diyA gyaa| rAmacaMdra kiSkiMdhAke darvAjepara jAkara Thahare; sacce sugrIvane chadmaveSI sugrIvako yuddhArtha bulAyA / vaha tatkAla hI garjanA karatA huA nagarake bAhira AyA / 'raNAya nAlasAH zUrA, bhojanAya dvijA iva / ' (jaise bhojanameM brAhmaNa Alasa nahIM karate haiM, vaise hI zUra bhI raNameM Alasya nahIM kiyA karate haiN|) durddhara caraNa-nyAsase-pRthvIko kaMpita karate hue ve donoM vIra vanake unmatta hAthiyoMkI bhA~ti yuddha karane lge| rAma donoMko samAna rUpavAle dekha, apane sugrIvako aura dUsare sugrIvako na pahicAna, saMzayita ho, thor3I dera taka to taTastha khar3e rhe| 'pahile to aisA karanA caahie| aisA soca rAmane bajrAvarta-dhanuSakI TaMkAra kii| usa TaMkArase sAhasagati Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / vidyAdharakI rUpAntara karanevAlI vidyA tatkAla hI, hariNoMkI bhA~ti palAyana kara gaI / sAhasagati apane asalI rUpameM aagyaa| ___ usako dekhakara-pahicAnakara-rAmane tiraskAra karate hue kahA:-" re pApI ! mAyAse sabako mugdha karake tU parastrIke sAtha bhoga karanA cAhatA hai| magara aba dhanuSa cddh'aa|" phira eka hI bANameM rAmane usake prANa hara lie| 'na dvitIyA capeTA hi harehariNamAraNe / ' ( hariNako mAraneke lie, siMhako dUsarA thappar3a nahIM lagAnA par3atA hai|) tatpazcAta virAdhakI bhA~ti hI rAmane sugrIvako gaddIpara bitthaayaa| usake purajana aura sevaka loga, sacce sugrIvakI pUrvakI bhA~ti hI sevA karane lge| sugrIvane hAtha jor3akara apanI taraha kanyAoMko grahaNa karanekI rAmase prArthanA kii| rAmane uttara diyA:-" he sugrIva ! ina kanyAoMkI yA aura kisI vastukI mujhako AvazyakatA nahIM hai|" rAma bAhira udyAnahImeM rhe| sugrIva rAmakI AjJAse. nagarameM gyaa| . maMdodarIkA sItAko smjhaanaa| udhara laMkAmeM maMdodarI Adi rAvaNake antaHpurakI khiyA~ khara dUSaNa Adike vadhakA vRtAnta sunakara rone Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagI ? rAvaNakI bahina caMdranakhA bhI donoM hAthoMse chAtI kUTatI huI, suMdako sAtha lekara rAvaNake gharameM gii| rAvaNako dekha usake galese cimaTa gaI aura ucca svarase rotI huI caMdranakhA kahane lagI:-" are! daivane mujhako mAra DAlA / merA putra, merA pati, mere do devara aura caudaha, hajAra kulapati mAre gaye / he bandhu ! tere jIvita hote hue bhI abhimAnI zatruoMne, terI dI huI pAtAla laMkAkI rAjadhAnI hamase chIna lii| isase apane suMda putrako le, prANa bacA, bhAga, tere zaraNameM AI huuN| ataH batA aba maiM kahA~ jAkara rahU~ ?" __ rudana karatI huI apanI bahinako rAvaNane samajhAkara kahA:-" tere pati aura putrako mAranevAleko maiM thor3e hI samayameM mAra ddaaluuNgaa|" ekavAra rAvaNa isa zokase aura sItAkI virahavedanAse phAla-cyuta vyAghrakI bhA~ti nirAza hokara loTa rahA thA, usa samaya maMdodarIne Akara kahAH-" he svAmI ! sAdhAraNa manuSyakI bhA~ti isa taraha nizceSTa hokara Apa kaise so rahe haiN| ?" rAvaNane uttara diyA:--" sItAke virahatApase maiM itanA vikala ho rahA hU~ ki-mujhameM kisI prakArakI ceSTA karanekA, kahanekA yA dekhanekA sAmarthya nahIM raha gayA hai| isa lie he mAninI ! yadi tU mujhako jIvita rakhanA Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA sarga / cAhatI hai, to, mAna chor3akara sItAke pAsa jA aura usako vinaya se samajhA, ki jisase vaha mere sAtha krIDA karaneko udyata ho / maiMne gurukI sAkSIse niyama liyA hai kianecchu parastrIke sAtha maiM kabhI bhoga nahIM karU~gA / ' vaha niyama Aja mere lie argalA ho rahA hai / " 280 rAvaNake vacana suna, patipIr3Ase pIDita banI huI kulIna maMdodarI tatkAla hI devaramaNa udyAnameM gaI / vahA~ jAkara usane sItAse kahA:- " maiM rAvaNakI paTTarAnI - maMdodarI huuN| maiM bhI tumhArI dAsI hokara rahU~gI / ataH tuma rAvaNako cAhane lago / he sItA ! tumheM dhanya hai, jo vizvapUjya caraNakamalavAle mere balavAna svAmI bhI tumhAre caraNakamalakI sevA karaneko udyata haiM / -yadi rAvaNa ke samAna pati mile, to unake sAmane, pyAdeke samAna bhUcArI aura tapasvI rAma pati raMka mAtra hai !" maMdodarIke vacana suna, krodhita ho, sItA boLIM:kahA~ siMha aura kahA~ siyAra ? kahA~ garur3a aura kahA~ kAkapakSI ? isI bhA~ti kahA~ rAma aura kahA~ terA pati rAvaNa ? 66 aho ! terA aura pApI rAvaNakA dampatIpana yogya hI huA hai| kyoMki vaha (rAvaNa) parastrIke sAtha ramaNa karanekI icchA karatA hai aura tU usakI strI- usakI kuTTanIkA kArya karatI hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sAtAkA khabara laanaa| 281 wwwmmmmmmmmmmmmm re pApinI strI ! jaba terA mu~ha bhI dekhane yogya nahIM hai; taba phira tU saMbhASaNa karane yogya to kaise ho sakatI hai ? ataH zIghra hI isa jagahase calI jA; merA dRSTimArga chor3a de|" ___ usI samaya rAvaNa bhI vahA~ jA pahuMcA aura bolA:"he sItA ! tU isapara kyoM kopa karatI hai ? yaha maMdodarI to terI dAsI hai, aura he devI ! maiM svataH bhI terA dAsa hU~ / isalie mujhapara prasanna ho / he jAnakI ! tU isa manuSyako ( rAvaNako ) dRSTise bhI kyoM prasanna nahIM karatI hai ?" ___ mahA satI sItAne mu~ha pherakara kahA:-" he duSTa ! jAna par3atA hai ki, tujhapara yamarAjakI dRSTi par3I hai, isI lie tUne merA ( rAmakI strIkA ) haraNa kiyA hai / he hatAza aura amArthita vastuko prArthanA karane vAle ! terI isa AzAko dhikkAra hai / zatruoMke kAlarUpa anuja baMdhu sahita rAmake Age tU kitane samayataka jIvita rahane vAlA hai ?" __sItAne isa bhA~ti usakA tiraskAra kiyA, to bhI vaha bAra bAra pahilekI taraha hI anunaya vinaya karatA rhaa| ........dhigaho, kAmAvasthA balIyasI / ' ( aho balavatI kAmAvasthAko dhikkAra hai|) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina rAmAyaNa chaThA srg| usI samaya vipattinimanA sItAko dekha na sakA ho aise bhAva prakaTa karatA huA sUrya, pazcima samudrameM jAkara vilIna hogayA-asta hogayA / ghora rAtrine praveza kiyaa| ghora buddhivAlA rAvaNa krodhase aura kAmase aMdhA hokara sItAko kaSTa pahu~cAne lgaa| sItAke pAsa vibhISaNakA aanaa| ullU ghutkAra karane lage; phesa phUphAr3e mArane lage siMha. garjanA karane lage; billiyA~ paraspara lar3ane lagI; vyAghraH pUche phaTakArane lage; sarpa phUtkAra karane lge| pizAca, preta,. vetAla, aura bhUta, naMgI barachiyA~ lekara phirane lge| ye rAvaNakI mAyAse bane hue, yamarAjake sabhAsada tulya bhayaMkara prANI uchalate aura kharAba ceSTAe~ karate hue sItAke pAsa gye| sItA manameM paMcaparameSThIkA dhyAna karatI huI, cupacApa baiThI rhii| magara bhayabhIta hokara unhoMne rAvaNakI icchA nahIM kii| rAtakA yaha sArA vRttAnta vibhISaNane sunA, isa lie rAvaNake pAsa jAte hue pahile vaha sItAke pAsa gayA aura usane unase pUchA:-"he bhadre ! tuma kauna ho ? kisakI strI ho ? kahA~se AI ho ? aura yahA~ tumako kauna lAyA hai ? saba bAteM nirbhIka hokara mujhase kaho / maiM parastrIkA sahodara huuN|" Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 283 __usako madhyastha samajha, nIcA mukhakara sItAne kahA:"maiM janaka rAjAkI putrI aura bhAmaMDala vidyAdharakI bahina hU~ / rAmacaMdra mere pati haiN| rAjA dazarathakI maiM putravadhU huuN| merA nAma sItA hai| anuja baMdhu sahita mere pati daNDakAraNyameM Aye the| maiM bhI unake sAtha AI thii| ___ vahA~ mere devara krIDA karaneke lie idhara udhara phira rahe the; itanehImeM AkAzastha eka mahAna khaDuko unhoMne dekhA / kautukase unhoMne usako hAthameM leliyaa| usase unhoMne pAsahImeM eka vaMzajAla thI usako chedA; isase usake aMdara rahe hue usa khar3ake sAdhakakA mastaka ajAnameM kaTa gyaa| yuddha karanekI icchA na rakhanevAle niraparAdhI manuSyakA vadhakara maiMne bahuta burA kArya kiyA hai / aise pazcAttApa karate hue ve apane jyeSTha bandhuke pAsa aaye| thor3I hI derameM mere devarake padacinhoMke sahAre usa khar3asAdhakakI uttara sAdhikA koI strI kopa-yukta citta ho hamAre pAsa aaii| adbhuta rUpavAle indra tulya mere patiko dekha kara usa kAma-pIDita strIne unase krIDA karanekI prArthanA kI / magara mere patine, usako jAnakara, usakI prArthanA asvIkAra kii| isase vaha vahA~se calI gaI aura bar3I bhArI ugra rAkSasa senA lekara vApisa aaii| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / usI samaya vipattinimanA sItAko dekha na sakA ho aise bhAva prakaTa karatA huA sUrya, pazcima samudrameM jAkara vilIna hogayA-asta hogayA / ghora rAtrine praveza kiyA / ghora buddhivAlA rAvaNa krodhase aura kAmase aMdhA hokara sItAko kaSTa pahu~cAne lgaa| sItAke pAsa vibhISaNakA aanaa| ullU ghutkAra karane lage; phesa phAr3e mArane lage siMha. garjanA karane lage; billiyA~ paraspara lar3ane lagIM; vyAghra pUche phaTakArane lage; sarpa phUtkAra karane lge| pizAca, preta,. vetAla, aura bhUta, naMgI barachiyA~ lekara phirane lge| __ye rAvaNakI mAyAse bane hue, yamarAjake sabhAsada tulya bhayaMkara prANI uchalate aura kharAba ceSTAe~ karate hue sItAke pAsa gye| __ sItA manameM paMcaparameSThIkA dhyAna karatI huI, cupacApa baiThI rahI / magara bhayabhIta hokara unhoMne rAvaNakI icchA nahIM kii| rAtakA yaha sArA vRttAnta vibhISaNane sunA, isa lie rAvaNake pAsa jAte hue pahile vaha sItAke pAsa gayA aura usane unase pUchA:-"he bhadre ! tuma kauna ho ? kisakI strI ho ? kahA~se AI ho ? aura yahA~ tumako kauna lAyA hai ? saba bAteM nirbhIka hokara mujhase kaho / maiM parastrIkA sahodara huuN|" Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 283 -rammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm usako madhyastha samajha, nIcA mukhakara sIvAne kahA:" maiM janaka rAjAkI putrI aura bhAmaMDala vidyAdharakI bahina hU~ / rAmacaMdra mere pati haiN| rAjA dazarathakI maiM putravadhU huuN| merA nAma sItA hai| anuja baMdhu sahita mere pati daNDakAraNyameM Aye the| maiM bhI unake sAtha AI thii| vahA~ mere devara krIDA karaneke lie idhara udhara phira rahe ye; itanehImeM AkAzastha eka mahAna khar3ako unhoMne dekhA / kautukase unhoMne usako hAthameM leliyaa| usase unhoMne pAsahImeM eka vaMzajAla thI usako chedA; isase usake aMdara rahe hue usa khar3ake sAdhakakA mastaka ajAnameM kaTa gyaa| yuddha karanekI icchA na rakhanevAle niraparAdhI manuSyakA vadhakara maiMne bahuta burA kArya kiyA hai / aise pazcAttApa karate hue ve apane jyeSTha bandhuke pAsa aaye| / thor3I hI derameM mere devarake padacinhoMke sahAre usa khar3asAdhakakI uttara sAdhikA koI strI kopa-yukta citta ho hamAre pAsa aaii| adbhuta rUpavAle indra tulya mere patiko dekha kara usa kAma-pIDita strIne unase krIDA karanekI prArthanA kI / magara mere patine, usako jAnakara, usakI prArthanA asvIkAra kii| isase vaha vahA~se calI gaI aura bar3I bhArI ugra rAkSasa senA lekara vApisa aaii| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / tatpazcAta 'yadi saMkaTa par3e to siMhanAda karanA' aisA saMketa kara lakSmaNa yuddha karaneko gaye / phira mAyAse jhUThA siMhanAda kara, mere patiko mujhase dUra haTA, duSTa icchAvAlA yaha rAvaNa mujhako apanI mRtyuke lie yahA~ le AyA hai|" rAvaNakI unmattatAse vibhISaNakA kula-pradhAnoMko bulaanaa| isa prakAra sItAkA vRttAnta suna, vibhISaNane jAkara rAvaNako namaskAra kiyA aura kahA:-" he svAmI, Apane apane kulako kalaMkita karanevAlA yaha kArya kiyA hai| magara rAma lakSmaNa hamako mAraneke lie yahA~ Ave isake pahile hI Apa sItAko zIghratAse unake pAsa chor3a aaie|" vibhISaNakI bAteM suna krodhase lAla A~kheM kara rAvaNa bolA:-" re bhIru ! tU aise kyA bola rahA hai ? kyA tU - mere parAkramako bhUla gayA hai ? anunaya karanese yaha sItA avazya merI strI hogI; aura pIche rAma lakSmaNa yadi yahA~ Aya~ge to maiM unako mAra DAlU~gA / vibhISaNane kahA:"he bhrAtA ! jJAnIne kahA thA ki, sItAke kAraNa apanA kula naSTa hogA / so jJAnIkA vacana satya hotA dikhatA hai / yadi aisA nahIM hotA to Apa isa bhakta bandhuke vacana kyoM na mAnate ? aura mere dvArA vadha kiyA huA dazaratha phirase kaise jIvita ho uThatA ? Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 285 he mahAbhuja ! jo bhAvI hai, vaha kabhI anyathA honevAlA nahIM hai; tathApi Apase prArthanA hai ki, apane kulakI nAza karanevAlI sItAko Apa chor3a diijie|" __ bibhISaNake vacana sune hI na hoM, isa taraha rAvaNa vahA~se uTha, azokavRkSa ke nIcese sItAko puSpaka vimAnameM viThA, phirane lagA; usako apanA aizvarya dikhAne lagA aura kahane lagAH-" he haMsagAminI! ratnamaya zikhara vAle aura svAdiSTa jalake srotavAle ye parvata mere krIDA parvata haiN| naMdanavanake samAna ye udyAna haiM; icchAnurUpa bhogane yogya ye dhArAgraha haiM; haMsa sahita ye krIDA karanekI nadiyA~ haiM / he sundara bhrakuTIvAlI strI ! svarga khaMDake tulya ye ratigRha haiN| inameMse jahA~ terI icchA ho, usImeM tU mere sAtha krIDA kr|" ___ sItA haMsakI bhA~ti rAmake caraNakamalakA dhyAna karatI rahI / rAvaNakI isa prakArakI bAteM suna usako kiMcita mAtra bhI kSobha nahIM huaa| pRthvIkI bhA~ti dhIra hokara vaha saba kucha sunatI rhii| sAre ramaNIya sthAnoMmeM bhramaNa kara antameM usane sItAko vApisa azoka vRkSake nIce chor3a diyaa| . ___ jaba vibhISaNane dekhA ki, rAvaNa unmatta ho gayA hai| vaha usakI bAta mAnanevAlA nahIM hai| taba usane usa viSayakA vicAra karaneke lie kula pradhAnoMko bulAyA / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / unake Ane para vibhISaNa ne unase kahA:"" he kulamaMtriyo ! kAmAdi aMtara zatru bhUtakI bhA~ti viSama haiM; unameM se eka bhI pramAdI manuSyako hairAna kara detA hai / apanA svAmI rAvaNa atyanta kAmAtura huA hai / akelA kAma hI durjaya hai; aura usako yadi parastrIkI sahAyatA mila jAya phira to kahanA hI kyA hai ? usa kAmadevake kAraNa laMkApurIkA svAmI ati balavAna hone para bhI zIghra hI atyaMta duHkha sAgarameM A giregA / " maMtriyoMne kahA: - " hama to kevala nAmake maMtrI haiN| vAstavika maMtrI to Apa haiM jo itanI dIrghadRSTi rakhate haiM / jaba svAmI kAmadeva vaza ho gaye haiM, taba unapara hamAre kahanekA kucha asara nahIM hogA / jaise ki midhyAdRSTi manuSya para jainadharmakA upadeza kucha asara nahIM karatA hai / sugrIva aura hanumAna ke samAna balavAna . puruSa bhI rAmase mila gaye haiM / 'mahAtmAnAM nyAyabhAjAM kaH pakSaM nAvalaMbate ? ' ( nyAyI mahAtmA pakSako kauna grahaNa nahIM karatA hai ? ) sItA ke nimitta se rAmabhadrake hAthoM apane kulakA kSaya honA jJAniyoMne batAyA hai; to bhI puruSake AdhIna jo kucha ho; vaha upAya, samayake yogya, karanA kartavya hai / " 1 isa prakAra maMtriyoMke vacana suna, vibhISaNane laMkAke . kile para yaMtrAdi rakhavA diye / - Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 287 ' anAgataM hi pazyaMti, maMtriNo mNtrckssussaa|' (maMtrI vicAra rUpI netroMse anAgata vastuko bhI dekhate haiN|) sItAkI khojake lie sugrIvAdikA niklnaa| idhara sItAke virahase pIDita rAma, lakSmaNa pradatta AzvAsanase, bar3I kaThinatAke sAtha samaya nikAla rahe the| ___ekavAra rAmane lakSmaNako zikSA dekara sugrIvake pAsa bhejA / lakSmaNa, tarakaza, dhanuSa aura khaDDa lekara sugrIvake pAsa cale / caraNa-nyAsase pRthvIko cUrNa karate, parvatoMko kaeNpAte aura vegake jhapATese laTakatI huI bhujAoM dvArA mArgake vRkSoMko girAte hue, ve kiSkiMdhAmeM phuNce| bhrakuTIke car3hanese jinakA lilATa bhayaMkara ho rahA hai| A~kheM jinakI lAla ho rahI haiM, aise lakSmaNako dekha bhayabhIta ho, dvArapAloMne tatkAla hI unheM mArga diyaa| ve sugrIvake mahala meM phuNce| lakSmaNakA Agamana suna kapirAja sugrIva tatkAla hI antaHpurase bAhira nikalA / aura bhayase kA~patA huA unake sAmane khar3A ho gyaa| ___ lakSmaNane krodhase kahA:-" he vAnara ! aba tU kRtArtha ho gayA hai / terA kAma bana jAnese tU antaHpurakI kAminiyoMse parivRtta hokara niHzaMka sukhameM nimagna ho rahA hai / svAmI rAma bhadra vRkSake nIce baiTha, barasake barAbara dina nikAla rahe haiM, isakI tujhako kucha bhI khabara nahIM hai / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / wroommmmmm. . .wm wwwmanvroin.rammar jAna par3atA hai ki, tU svIkRta bAtako bhI bhUla gayA hai| aba sItAkI zodha karaneko udyata ho; nahIM to sAhasa gativAle mArgako jA / vaha rastA aba taka saMkucita nahIM huA hai|" __ lakSmaNake vacana suna, sugrIva unake caraNameM gira gayA aurai bolA:--" he svAmI ! mere pramAdako sahana karo-mujhe kSamA karA-aura mujha para prasanna hoo| kyoMki Apa mere prabhu ho|" isa prakAra lakSmaNakI ArAdhanA kara, lakSmaNake pIche pIche sugrIva rAmake pAsa AyA; aura bhakti sahita unako praNAma kiyaa| phira sugrIvane apane sainikoMko AjJA dI: "he sainiko ! tuma parAkramI ho aura tuma sarvatra askhalita gati ho-saba jagaha tuma jA sakate ho / isa lie saba jagaha jAkara sItAkI zodha kro|" __ isa prakArakI AjJA suna sugrIvake subhaTa, saba dvIpoMmeM, parvatoMmeM, vanoMmeM, samudroMmeM aura guphAoMmeM sItAkI zodha karane lge| __ rAvaNa sItAko le gayA isake samAcAra milnaa| _sItAharaNake samAcAra suna, bhAmaMDala rAmacaMdrake pAsa AyA, aura atyaMta duHkhI hokara vahIM rahA / apane svAmIke duHkhase duHkhI virAdha bahuta bar3I senA lekara vahA~ AyA, aura purAne pyAdekI taraha vaha bhI rAmakI sevA karatA huA, vahIM rhaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oriraminor.wwmaraaraamanarmanoran. hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 289 ~~~~~ sugrIva svayameva bhI sItAkI zodha karaneko niklaa| vaha anukramase kambUdvIpameM pahu~cA / usako dUrase Ate dekha ratnajaTI vicArane lagA.---" kyA rAvaNane merA aparAdha yAda karake, mujhako mArane ke lie isa mahAbAhu vAnarapati sugrIvako bhejA hai ? parAkramI rAvaNane pahile merI sArI vidyAe~ haralI haiM; aba yaha vAnarapati mere prANa hara legaa|" ratnajaTI isa taraha vicAra karane laga rahA thA, usI samaya sugrIva usake pAsa pahu~cA aura kahane lagAH-"he ratnajaTI ! mujhe dekhakara tU khar3A kyo nahIM huA ? kyA tujhe AkAzameM gamana karate Alasya AtA hai ? " 'ratnajaTI bolA:-" rAvaNa jAnakIkA haraNa kara le jA rahAthA, meM usake sAtha yuddha karane gyaa| vahA~ usane merI sArI vidyAe~ hrliiN|" sunakara, tatkAla hI sugrIva usako uThA kara rAmake caraNoMmeM laayaa| rAmane usase sArI bAteM puuchiiN| usane sItAkA vRttAMta kahanA zurU kiyA:__"he deva ! krUra aura durAtmA rAvaNa sItAko harakara le gayA hai / hA rAma! hA vatsa lakSmaNa ! hA bhrAta bhAmaDaLa ! isa taraha pukArakara rotI huI sItAke zabda sunakara, mujhe rAvaNapara krodha AyA / maiM usase lar3ane gayA / usane kopa karake merI sArI vidyAe~ hrliiN|" 19 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jaina rAmAyaNa chaThA srg| yadi usakI avajJA karegA to vaha tatkAla hI tumhAre pAsa calA aaygaa|" __ vRddha kapiyoMkI salAhase rAma sammata hue| isalie zrIbhUtiko kaha kara sugrIvane hanumAnako bulaayaa| sUryake samAna tejavAle hanumAnane, tatkAla hI vahA~ Akara, sugrIva Adise paripUrNa sabhAmaM baiThe hue rAmako praNAma kiyA / sugrIvane rAmase kahA:--" evanaMjayake vinayI putra hanumAna, vipattike samaya hamAre parama bandhu haiN| vidyAdharoMmeM inakI barAbarI karanevAlA eka bhI nahIM hai / isalie sItAkI zodha karaneke lie inhIMko AjJA diijie|" hanumAnane kahA:--" mere samAna aneka vidyAdhara haiN| parantu rAjA sugrIva mujhase vizeSa sneha rakhate haiM, isI lie. ye aisA kahate haiN| __gava gavAkSa, gavayA, zarabha, gaMdhamAdana, nIla, dvivida, maiMda, jAmavAna, aMgada aura nala Adi aneka vidyAdhara yahA~ upasthita haiM; maiM bhI unhIMkI saMkhyAko pUrI karaneke lie eka huuN| yadi ApakI AjJA ho, to rAkSasa dvIpa sahita laMkAko uThAkara yahA~ lAU~ aura AjJA ho to vandhuoM sahita rAvaNako bA~dhakara yahA~ le AU~ ?" rAma bole:-" he vIra hanumAna ! tujhameM saba kucha karane kI zakti hai / magara abhI to tU sIrpha itanA hI karanA ki. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 293 laMkAmeM jAkara sItAko khojakaranA; usase milakara merA cinha yaha aMgUThI usako denA aura usakA cUDAmaNi cinha svarUpa yahA~ le AnA / usako merA saMdezA kahanA ki-he devI! rAmacaMdra tuhmAre viyogase atyaMta pIDita ho, tulArA hI dhyAna karate haiN| rAmake viyogase kahIM jIvanako mata chor3a denA-mara mata jAnA / thor3e hI dinameM tuma dekhogI ki lakSmaNane rAvaNako mAra DAlA hai| . hanumAnane kahA:-" he prabho ! maiM ApakI AjJAkA pAlana kara vApisa AU~ taba taka Apa yahIM rhie|" aisA kaha, rAmako namaskArakara, eka vegavAle vimAnameM savAra ho, hanumAna laMkAkI ora claa| .. hanumAnakA apane nAnAse yuddha / AkAza mArgase jAte hue hanumAna mahendra girike zikhara "para pahu~ce / vahA~ unhoMne apane nAnA mahendrakA mahendrapura nagara dekhA / use dekha, hanumAnane socA-" yaha mere unhIM nAnAkA nagara hai ki, jinhoMne merI niraparAdhinI mAtAko nikAla diyA thaa|" aise pahilekI bAtoMkA vicAra karate hue hanumAnako krodha ho AyA / isa lie unhoMne raNake bAje bajavA diye / brahmAMDako phor3a de isa tarahakI dhvani una bAjoMse nikalane lagI aura dizAoMko vyApta karane lgii| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA sarga / sItAkA vRttAMta sunakara, rAma prasanna hue| aura susaMgatipura ke pati ratnajaTIse ve gale lagakara miLe | phira rAma bArabAra usase sItAke viSaya meM pUchate the; aura vaha unake manako prasanna karaneke lie bArabAra uttara detA thA / rAmane sugrIva Adi mahA subhaToMse pUchA:-" yahA~se usa rAkSasakI laMkApurI kitanI dUra hai ? " 290 - unhoMne uttara diyA: - " vaha purI dUra ho yA nikaTa, isase kyA hotA jAtA hai ? hama saba to usa jagata-vijayI rAvaNa ke sAmane tRNake samAna haiN| " rAma bole :- " vaha jItA jAyagA ki nahIM; isakI tujheM koI cintA nahIM hai / tuma to darzanake, jAminakI bhA~ti usako hameM dikhA do / phira tuma lakSmaNake bANase nikale hue zaroMko usake galekA rakta pIte hue dekhakara samajha jAoge ki vaha kitanA sAmarthyavAna hai / " lakSmaNa boleH-" vaha rAvaNa bicArA kauna cIja hai ? ki- jisane chala karake aisA kArya kiyA hai ? saMgrAmarUpI nATaka meM sabhya hokara khar3e hue, tumhAre dekhate hI dekhate maiM kSatriyAcAra se usakA ziraccheda kara dU~gA / " jAmavAna bolA :- " tumhAremeM saba sAmarthya hai; yaha ThIka hai; parantu analavIrya nAmA jJAnI sAdhune kahA hai ki, jo puruSa koTizilAko uThAvegA, vahI rAvaNako Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 291 mAregA / isalie hamArI pratItike lie tuma usa zilAko utthaao|" - lakSmaNane uttara diyAH-" maiM taiyAra hU~|" phira ve AkAza mArgase jahA~ koTi zilA thI vahA~ lakSmaNako le gaye / lakSmaNane latAkI taraha tatkAla hI usa zilAko apanI bhujAse uThA liyA / yaha dekha, 'sAdhu, sAdhu' zabdoMkA uccAraNa kara, devatAoMne AkAzameMse phUla barasAye / anya savako bhI pratIti huii| phira ve gaye the usI bhA~ti AkAza mArgase lakSmaNako rAmake pAsa kiSkiMdhAmeM vApisa le Aye / vRddha kapiyoMne kahA:--" avazyameva tumhAre dvArA rAvaNakA dhvaMsa hogA; magara nItivAna puruSoMkI aisI nIti hai ki, pahile dUta bhejanA caahie| yadi samAcAra denevAle dUtake dvArA hI, kAma banatA ho, to phira svayaM rAjAoMko usake lie udyoga karanekI AvazyakatA nahIM hai / dUta banAkara kisI, parAkramI aura buddhimAna puruSako vahA~ bhejanA cAhie, kyoMki laMkA purImeM praveza karanA aura nikalanA bhI bahuta kaThina hai| aisA sunA jAtA hai / dUtako jAkara vibhISaNase milanA cAhie aura usIse sItAko, vApisa sauMpa deneke lie kahanA cAhie, kyoMki rAkSasa kulameM vaha bahuta hI nItimAna puruSa hai / vibhISaNa sItAko chor3a deneke lie rAvaNase kahegA, aura rAvaNa Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA sarga / zatrukA aisA bala dekha, indrake samAna parAkramI mahendra rAjA bhI apanI senA aura apane putroM sahita yuddha karaneke lie nagarase bAhira niklaa| donoMke bIca, AkAzameM ghora yuddha prAraMbha huA; Ahata sainikoM ke zarIrase rakta girane lagA; unake zarIra girane lage, aisA mAlUma ho rahA thA, mAno bhayaMkara utpAtakA - pralaya kAlakA-megha barasa rahA hai / 294 raNabhUmimeM tIvra gati se phirate hue hanumAnane zatrukI senAko naSTa kara diyA; jaise ki prabala vAyu vRkSoMko naSTa kara detA hai / mahendra rAjAkA putra prasannakIrti apanA, hanumAna ke sAthakA, saMbaMdha jAne vinA, niHzaMka hokara zastra mahAra karatA huA, hanumAnake sAtha yuddha karane lagA / donoM samAna balI aura samAna krodhI the isa lie eka dUsareko, zastra prahArase, zramita karane lagA / yuddha karate hue hanumAnako vicAra AyA- " aho ! mujhe faar ki, maiMne svAmI ke kArya meM vilaMba karanevAlA yaha yuddha prAraMbha kiyA hai| kSaNavAra meM maiM inako jIta sakatA hU~; parantu kyA karU~ ye to mere mAmereke haiN| " phira socA - " yadyapi mAmA, nAnA Adise yuddha kara rahA hU~ to bhI jisa kAryako prAraMbha kiyA hai, use pUrA karaneke lie inheM jItanA hI hogA / " aisA soca, krodha kara, hanumAnane zastra- varSA se prasanna Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara lAnA / kIrtiko ghabarA diyA aura usake zastra, ratha aura sAra-thiko bhagna kara usako pakar3a liyA / 1 tatpazcAta hanunAnane mahendra rAjAko namaskAra kara, kahA:"maiM ApakA bhAnajA aura aMjanA satIkA putra hU~ / maiM rAmakI AjJA se sItAkI zodha karaneko laMkAkI ora jA rahA thA / mArga meM calate hue mujhe ApakA nagara najara AyA; usI samaya, Apane merI niraparAdhinI mAtAko nikAla diyA thA, vaha bAta yAda AgaI, jisase kroSa utpanna ho AyA aura maiM yuddha karaneko pravRtta ho gayA / mujhako kSamA kIjie / aba maiM svAmIkA kArya karane ko jA rahA hU~ / Apa bhI mere svAmI rAmake pAsa jaaie| " apane vIra ziromaNi bhAnajekA AliMgana kara, mahendra ne kahA :- " pahile maiMne logoM ke mukhase tere parAkramI hone kI bAteM sunI thIM / Aja bhAgyake yogyase, maiMne apane parAkramI bhAnajeko nija A~khoM se dekhA hai / aba tU zIghra hI apane svAmIkA kArya sAdhana karaneke lie jA / terA mArga kalyANakArI ho / " hanumAna laMkAkI ora cale / rAjA mahendra bhI apanI senA lekara rAmake pAsa gayA / gaMdharva rAjAkI kanyAoMse hanumAnakI bheTa | AkAza mArga se jAte hue hanumAna dadhimukha nAmA dvIpameM pahu~ce / vahA~ unhoMne do mahA muniyoMko kAu sagga dhyAnameM nimagna dekhA / unake pAsahImeM unhoMne tIna 295 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina rAmAyaNa chaThA srg| nirdoSa zarIravAlI kumAriyoM ko bhI dekhA; ve vidyAsAdhanake lie tatpara hokara dhyAna kara rahI thiiN| usI samaya akasmAta usa dvIpameM dAvAnala prakaTa huaa| kumAriyA~ aura muni dAvAnalake saMkaTameM pha~sa gaye / sAdharmI vAtsalyabhAvake kAraNa vidyA dvArA sAgarameMse jala lekara, hanumAnane agniko zAnta kara diyA, jaise ki megha barasakara agniko zAnta kara dete haiN| - udhara una kanyAoMko usI samaya vidyAe~ siddha ho gaI isa lie ve dhyAna rata donoM muniyoMko pradakSiNA de, hanumAnase kahane lagI:-" he parama ahaMta bhakta ! Apane hameM Apattise bacAyA isake lie hama ApakI kRtajJa haiN| ApahIkI sahAyatAse asamayameM bhI hameM vidyAe~ siddha ho gaI haiN|" hanumAnane pUchA:-" tuma kauna ho?" unhoMne uttara diyA:--" isa dadhimukha dvIpameM, dadhimukha nagara hai| usameM gaMdharvarAja nAmakA rAjA rAjya karatA hai| usakI kusumamAlA nAmaka rAnIkI kUkhase hama tInoM kanyAoMkA janma huA hai / kaI khecara patiyoMne hameM cAhA thA; aMgAraka nAmakA eka unmatta khecara pati meM hameM mA~gatA thA; parantu hamAre svAdhIna vicArI pitAne hameM kisIko nahIM diyA / eka vAra hamAre pitAne eka munise pUchA ki--" ina kanyAoMkA pati kauna hogA ?" munine Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 297 newwwwnanvr ..... .. ...nonrmmmmer uttara diyA thA ki-- jo sAhasagati vidyAdharako mAregA vahI tumhArI kanyAoMkA pati hogaa|" usake bAda hamAre pitA usa puruSakI khoja karane lage; parantu kahIM bhI usakA patA nahIM milA / isalie usako jAnaneke lie hamane yaha vidyA sAdhanA prAraMbha kiyA thaa| ___ usa unmatta aMgArakane vidyA sAdhanameM vighna DAlaneko yaha dAvAnala prakaTa kiyA thA, isako Apake samAna niSkAraNa bandhune bhalI prakArase zamana kara diyA / aura jo 'manogAminI' vidyA chaH mahIne meM siddha hotI hai, vaha bhI kSaNa vArahImeM ApakI sahAyatAse siddha ho gii|" ___ sAhasagatikA rAmane vadha kiyA hai, aura ve unhIMke kAryArtha laMkAmeM jA rahe haiM; kyoM jA rahe haiM Adi sArI bAteM hanumAnane unako kaha sunaaii| suna kara tInoM kanyAe~ harSita ho, apane pitAke pAsa gaI; aura unhoMne apane pitAko, hanumAnakI kahI huI, sArI bAteM sunA dIM / rAjA gaMdharvarAja, bahuta bar3I senA lekara, apanI tInoM kanyAoM sahita rAmake pAsa gyaa| hanumAnakA laMkAko patnIrUpameM grahaNa krnaa| vIra hanumAna vahA~se ur3a kara laMkAke pAsa pahu~ce / vahA~ kAlarAtrike samAna bhayaMkara 'zAlikA ' nAmakI vidyAko unhoMne dekhA / vidyA bhI unheM dekha kara bolI:--" are ! vAnara tU kahA~ jAtA hai ? anAyAsa hI tU merA bhakSaNa ho Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / 1 gayA hai / " aisA kaha, usa vidyAne apanA mu~ha phAr3A hanumAna gadA lekara tatkAla hI usake mukhameM ghusa gaye: aura usakA peTa phAr3a, vApisa bAhira nikala Aye; jaise ki bAdaloMmeMse sUrya nikala AtA hai| usane laMkAke cAroM tarapha eka koTa banA rakkhA thA | hanumAnane apanI vidyAke sAmarthya se usako tor3a diyA; jaise ki eka miTTIke bartanako tor3a dete haiM / vajramukha nAmA rAkSasa usa koTakA rakSaka thA; vaha kruddha hokara lar3ane aayaa| hanumAnane usako yuddha meM mAra DAlA / usa rAkSasakI vidyAbalase balavAna laMkA suMdarI nAmA eka kanyA thI / apane pitAko marA dekha, usane hanumAnako yuddha ke lie lalakArA / vaha bArabAra hanumAna para zastramahAra karane lagI jaise ki parvata para bijalI girA karatI. hai - aura apanI raNa- paTutA dikhAne lagI / hanumAna apane atroMse usake atroMkA khaMDana kara rahe the / antameM: unhoMne usako niHzastra banA diyA / vaha niHzastra aisI mAlUma hone lagI, mAno tatkAlakI ugI huI - bepattoM'bAlI bela hai / 'yaha vIra kauna hai ?' aisA Azcarya kara usane dhyAnapUrvaka hanumAna ko dekhA / dekhate hI vaha kAma-zara-viddha hogaI - kAmadevane usako pIDita kara diyA / usane hanumAnase kahA: " he vIra ! Apane mere pitAko mAra DAlA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 299 isI lie kruddha hokara maiMne besoce Apase yuddha karanA prAraMbha kara diyA thaa| mujhe pahile eka sAdhune kahA thA ki-"jo tere pitAko mAregA, vahI terA pati hogaa|" isa lie he nAtha ! aba Apake vazameM AI huI isa kanyAko svIkAra karo / sAre saMsArameM Apake samAna koI dUsarA vIra nahIM hai| isa lie maiM Apake samAna puruSakI patnI banakara striyoMmeM sAbhimAna rhuuNgii|" isa prakAra kaha, sira jhukA, vaha cupa ho rhii| harSita hokara sAnurAga hanumAnane usa vinaya zIlA kanyAse gaMdharva-vivAha kara liyaa| rAtrivarNana / usI samaya sUrya pazcima samudra meM jAkara DUba gayA; mAno AkAza-jaMgalameM calate hue thakakara usane snAna karaneke lie samudrameM DubakI lagAI hai / pazcima dizAkA upabhoga karaneko jAte hue sUryane saMdhyA-bAdalake chalase, usakepazcima dizAke-vastra khIMca lie hoM, aisA mAlUma hone lagA / pazcima dizApara chAI huI aruNa meghoMkI paraMparA aisI jAna par3ane lagI-mAno astakAlameM sUryako chor3akara teja judA raha gayA hai / navIna rAgI sUrya, aba navIna rAgavAlI pazcima dizAkA, sevana karane gayA hai, aura mujhako chor3a gayA hai| aisA soca apamAnase glAni pA pUrva dizA mlAna hogii| krIDA sthaloMkA tyAga karanekI. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / pIDAke kAraNa, kolAhalake bahAne pakSI AkraMdana karane lage / rajasvalA honepara lalanAe~ apane pyAre patipse dUra honeke kAraNa jaise dukhI hotI haiM, vaise hI becArI cakravAkI pati-viyogase duHkhI hone lgii| pati viyogase pativratA strI jaise mlAna mukhI hojAtI hai, vaise hI sUryarUpI patike asta ho jAnese padminI mujhI gaI / vAyavya snAnakI prAptise harSita, brAhmaNoM dvArA vaMdita gaue~ apane bachar3oMse milaneke lie utkaMThita ho, vanameMse vastIkI aura daur3ane lagIM / sUryane asta hote.samaya apanA teja 'agniko de diyA; jaise ki yuvarAjako rAjA rAjya sauMpa detA hai / nagarakI striyoMne pratyeka sthAnameM dIpaka jalAye ve aise mAlUma hone lage, mAno unhoMne nakSatra zreNIkI zobhAko curA liyA hai, yA yaha kaho ki, vaha sAkSAta nakSatra zreNI hI hai| sUryake asta hojAnepara bhI caMdramA udaya nahIM huA, isa lie avasara dekhakara dhIre dhIre andhakAra phailane lgaa| ___"chalacchekAH khalAH khalu / " ( duSTa puruSa chalameM catura hote haiM / ) pRthvI aura AkAza rUpI pAtra aMdhakAra pUrNa dikhAI denelagA; mAno aMjanagirike cUrNase athavA aMjanase vaha pari pUrNa ho rahA hai / usa samaya, sthala, jala, dizA, AkAza yA bhUmi kucha bhI nahIM dikhatA thaa| vizeSa kyA kaheM-apanA hAtha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 301 vn bhI dikhAI nahIM detA thaa| khar3ake samAna zyAma aMdhakAra vyApta AkAzameM tAre aise jAnapar3ane lage, mAno jUA khelaneke paTTa para kaur3iyA~ bikharI huI par3I haiM / kajalake samAnazyAma aura spaSTa nakSatravAlA AkAza, puMDarIka kamala pUrNa yamunA nadIke zyAma jalavAle hRdake samAna mAlUma hotA thA / jaba aMdhakArane cAroM tarapha phirakara ekAkAra kara diyA taba prakAza-vihIna sArA vizva pAtAlake samAna dikhAI dene lagA / aMdhakAra bar3ha jAnepara kAmIjanoMko prApta karanekI utsukatA rakhanevAlI dUtiyA~ niHzaMka hokara svacchaMdatA pUrvaka phirane lagIM; jaise ki sarovarameM nadiyA~ phirA karatI haiM / pairoMmeM, ghuTane paryaMta, jevara pahina, tamAla vRkSake samAna zyAma vastra dhAraNa kara kastUrIkA lepa lagA abhisArikAe~ phirane lgii| usI samaya udaya giripara kiraNarUpI aMkurakA mahAkaMdabhUta caMdra udita huaa| vaha aisA mAlUma hotA thA, mAno kisI bhavya prAsAdake Upara svarNa kalaza lagA huA hai / aura usa samaya andhakAra aisA jAna par3ane lagA mAno vaha svAbhAvika zatrutrAke kAraNa kalaMkake bahAne candrase dvaMdva yuddha kara rahA hai| vizAla gaganameM tArAoMke sAtha caMdramA icchA pUrvaka krIDA karane lagA; jaise ki, vizAla gokulameM vRSabha vicaraNa karatA hai / caMdra ke aMdara lagA huA kalaMka aisA mAlUma hotA thA, mAno rajata-pAtrameM kastUrIkA rasa bharA huA Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jaina rAmAyaNa chaThA sarga / hai / caMdra kiraNeM prasarita hotI huI aisI jAna par3ane lagI, mAno Ar3e hAtha karake virahI janoMne kAmadevake bANa skhalita kiye haiM / cira-bhuktA paraMca sUryAstase durdazA-prAptA kamalinIko chor3akara, bha~vare kumudako bhajane lge| "dhigaho nIcasauhRdam / " . ( aho ! nIcakI mitratAko dhikkAra hai|) caMdramA apanI kiraNoMse zephAlikI-suhA~janA-ke phUloMko girAne lagA; mAno vaha apane mitra kAmadevako bANa taiyAra karake de rahA hai / candrakAnta maNiyoMke jalase naye sarovaroMko nirmANa karatA huA vaha aisA jAna par3ane lagA; mAno una sarovaroMke bahAne vaha apanA yaza sthApana kara rahA hai / aura dizAoMke mukhako nirmala karatI huI cA~danI, idhara udhara bhaTakatI huI kulaTAoMke mukhako padminIkI bhA~ti hI mlAna karane lgii| prAtaHkAla vrnnn| niHzaMka hokara laMkA suMdarIke sAtha krIDA karake, hanumAnane vaha rAta bitAI / prAtaHkAla hI indrakI priya dizA (pUrva dizA ) ko maMDita karatA huA, svarNasUtrake samAna kire NoMvAlA sUrya udaya huaa| sUrya-kiraNoMne avyAhata rItise girakara vikasita kumudako mujhe diyA / jAgRta ho ramaNi yoMne veNiyA~ kholadI; puSpa pRthvI para gira gaye / bha~vara una para gUMjane lage; mAno puSpa keza-pAzake viyogase, Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 303 bhramara nAdake bahAne-rudana kara rahe haiM / rAtri-jAgaraNake prayAsase rakta netrI banI huI gaNikAe~ kAmIjanoMke sthAnoM se nikalane lagIM; jaise ki khaMDitAM strIke mukhakamala meMse ni:zvAsa zreNI nikalane lagatI hai / udita sUryake tejane jisakA kAnti vaibhava lUTa liyA hai, aisA caMdramA, -latA-taMtuoMke vastra samAna dikhAI dene lgaa| jo aMdhakAra sAre brahmAMDameM bhI nahIM samAtA thA usI aMdhakArako sUryane ur3A diyA; jaise ki pracaMDa vAyu meghoMko ur3A detA hai| rAtrikI bhA~ti nidrA bhI naSTa ho gaI / nagaravAsI apane apane kArya karanemeM lge| vibhISaNase hanumAnakA milnaa| prAtaHkAla hote hI parAkramI hanumAna laMkA suMdarIse suMdaramadhura-vacana dvArA anumati le, laMkA nagarImeM gyaa| prathama baladhAma hanumAnane, zatru subhaToMke lie bhayaMkara vibhISaNake gharameM praveza kiyA / vibhISaNane satkAra karake hanumAnase AnekA abhiprAya pUchA / hanumAnane gaMbhIratA pUrvaka thor3e hI zabdoMmeM kahA:-" rAvaNa sItAko haralAyA hai, tuma rAvaNake anuja bandhu ho / isalie zubha pariNAmoMkA vicAra kara, rAmakI patnI sItAko usase chur3Ao / yadyapi rAvaNa balavAna hai, tathApi usane rAmakI patnIkA haraNa kiyA hai, isa 1-apane patiko dUsarI strIke sAtha ramaNa karatA dekha, IrSyAseduHkhase jo hRdayameM jalatI hai, usako khaMDitA kahate haiN| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina rAmAyaNa chaThA srg| lie, paralokameM hI nahIM balke isa lokameM bhI usakI durgati hogii|" vibhISaNane uttara diyAH-" he hanumAna ! tumhArA kathana satya hai / maiM apane jyeSTha bandhuko, sItAko chor3a deneke lie pahile bhI kaha cukA huuN| aura phira dUsarI vAra bhI Agraha pUrvaka apane bandhuse prArthanA kruuNgaa| acchA ho ki, abakI bAra ve mere kahanese sItAko chor3a deN|" hanumAnakI dekhI huI sItAkI sthiti| tatpazcAta hanumAna vahA~se ur3akara AkAzamArga-dvArA usa devaramaNa udyAnameM gayA, jahA~ sItAjI thIM / hanumAnane unako azoka vRkSake nIce baiThe hue dekhA. / dekhA-unake kapola bhAgapara keza ur3a rahe haiM, unakI A~khoMse satata giranevAlI azru-jala-dhArAne AsapAsakI bhUmiko gIlA kara rakkhA hai / hima-pIDita kamalinIkI bhA~ti unakA mukha-paMkaja mlAna ho rahA hai / dvitIyAkI caMdrakalAke samAna unakA zarIra bahuta kRSa ho rahA hai / uSNa nizvAsake duHkhase unake adhara-pallava vyAkula ho rahe hai / sthira yoginIkI bhA~ti ve rAmake dhyAnameM nimagna haiM / vastra mAlina ho gaye haiN| apane zarIrakI bhI unako-spRhA vAMchA-nahIM hai| ___ unako dekhate hI hanumAna socane lage:-" aho! yehI sItA haiN| inake darzana mAtrahIse loga pavitra ho jAte haiN| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara lAnA / 305 isa mahA satIkA viraha rAmako pIDita karatA hai, so ucita hI hai; kyoMki aisI rUpavatI, suzIlA aura pavitra patnI kisI bhAgyazAlIko hI milatI hai| vicArA raMka rAvaNa rAmake tApase aura apane atula pApase zIghra hI naSTa ho jAyagA / " usake bAda hanumAnane, vidyAbalase adRzya hokara, apane sAtha lAI huI rAmakI aMgUThIko, sItAkI goda meM DAla diyA / use dekhakara sItA prasanna huI / unako prasanna dekha trijaTA rAvaNake pAsa gaI aura kahane lagI:" sItA abataka dukhI rahatI thI; parantu Aja vaha prasanna hai / " rAvaNane maMdodarI se kahAH " maiM samajhatA hU~ ki sItA aba rAmako bhUla gaI haiM, aura mere sAtha krIDA karanekI icchA rakhatI haiM, isa lie tU jAkara, usako samajhA / " sunakara mandodarI patikA dUtIpana karaneke aura usako lubhAne ke lie, phirase sItAke pAsa gaI aura ati vinIta hokara kahane lagI :- " rAvaNa atula saMpattizAlI aura advitIya suMdara hai| tuma bhI rUpa aura lAvaNya meM pUrNa honese usake yogya ho / yadyapi mUrkha vidhAtAne tumhArA yogya puruSa ke sAtha saMyoga nahIM kiyA hai; parantu aba yogya saMyoga ho jAnA acchA hai / hai jAnakI! jo rAvaNa pAsameM jAkara sevA karane yogya hai, vahI ulTA tumhAre pAsa Akara tumhArI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jana rAmAyaNa chaThA sarga | sevA karane ko tatpara hai; phira tuma use kyoM nahIM cAhatI ho ? he subhrU ! yadi tuma rAvaNako cAhogI, to maiM aura usakI anya rAniyA~ tumhArI AjJAdhAriNI baneMgI / " sItA bolI :- " he patikA dUtipana karanevAlI pApinI ! re durmukhI ! tere patikI taraha hI terA mukha bhI dekhane yogya nahIM hai / re duSTA ! khara Adi rAkSasoMke mAranevAleko, tere pati aura devaroMko vadha karaneke lie aba AyA hI samajha aura mujhako rAmake caraNoM meM gaI hI samajha / uTha jA, pApiSThe ! aba yahA~se uTha jA; maiM tujhase bAtacIta karanA nahIM cAhatI / " sItAdvArA isa bhA~ti tiraskRta hokara, maMdodarI kucha kruddha bana vahA~se calI gaI / hanumAnakA sItAse milanA / usake jAte hI hanumAna prakaTa hue aura sItAke sAmane hAtha jor3a, namaskAra kara, bole :- "he devI ! sadbhAgya se rAma, lakSmaNa sahita, AnaMdameM haiN| rAmakI AjJA se maiM tumhArI zodha karaneke lie yahA~ AyA huuN| mere vApisa jAne para rAma zatruoMkA saMhAra karaneke lie yahA~ AveMge / " sItA A~khoM meM jala bharakara bolIM- " he vIra ! tuma kauna ho / isa durladhya samudrako pArakara, tuma yahA~ kaise Aye ho? mere prANanAtha lakSmaNa sahita AnaMdameM haiM na ? tumane unako kahA~ dekhA thA ? ve vahA~ apanA samaya kisa taraha bitAte haiM ? " Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 307 hanumAnane kahA:-" pavanaMjayakA maiM putra huuN| aMjanAne mujhako janma diyA hai / hanumAna merA nAma hai / AkAzagAminI vidyAse maiMne samudrako lA~ghA hai / rAmane sugrIvake zatrukA saMhAra kara diyA, isalie vaha unakA pyAdA bana rahA hai| rAma apane anuja lakSmaNa sahita abhI kiSkidhAmeM rahe hue haiN| dAvAnala jaise giriko tapAtA hai vaise hI rAma, dUsaroMko tapAte hue, tumhAre viyogase rAtadina paritApa pAte haiM / he svAminI ! gAyake vinA bachar3A jaise vyAkula hotA hai, vaise hI lakSmaNa tumhAre duHkhase pIDita ho rahe haiM, ve nirantara zUnya dizAoMko dekhA karate haiN| unako lezamAtra bhI sukha nahIM hai / kabhI zokase aura kabhI krodhase, rAma aura lakSmaNa hara samaya dukhI rahate haiN| sugrIva unako bahuta kucha AzvAsana detA hai; parantu unheM leza bhI zAnti nahIM hotI / bhAmaMDala, maheMdra, aura virAdha Adi khecara rAtadina pyAdekI bhA~ti unakI sevA karate haiM; jaise ki devatA indrakI sevA kiyA karate haiM / he devI! tumhArI zodhake lie, mujhe sugrIvane upayukta batAyA isa lie rAmane apanA cinha-aMgUThI-mujhako dekara, yahA~ bhejA hai| tumhAre pAsase bhI unhoMne, tumhArA cUDAmaNi ma~gavAyA hai| isako dekhakara unheM mere yahA~ AnekA vizvAsa hogaa|" isa bhA~ti rAmakA vRttAntaM jAnakara, sItAko bahuta harSa huA / unhoMne 21 dinase bhojana nahIM kiyA thaa| usa Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jaina rAmAyaNa chaThA srg| dina hRdayameM santoSa Anese aura hanumAnake Agrahase. unhoMne bhojana kiyA / phira sItA bolI:-" he vatsa! merA cinhasvarUpa yaha cUDAmaNi le aura yahA~se zIghra hI calA jA / yahA~ vizeSa samayataka rahanese tujhako kaSTa bhoganA pdd'egaa|ydi krUra rAkSasa tere AgamanakI bAta jAneMge to ve tujhako mAraneke lie avazyameva yahA~ aayeNge|" sItAke aise vacana suna, hanumAna kucha ha~se aura hAtha jor3a kara savinaya bole:-" he mAtA ! vAtsalyake kAraNa bhIta hokara Apa aise vacana kaha rahI haiM / tInoM lokake jItanevAle rAmakA maiM dUta huuN| mere lie vicArA. rAvaNa aura usakI senA kApadArtha haiM-tuccha haiN| he svAminI! yadi AjJA do to rAvaNako mAra, usakI senAko naSTa kara, maiM Apako apane kaMdhoMpara biThA, apane svAmIke pAsa le jaauuN|" sItAne ha~sakara kahA:-"he bhadra ! tumhAre vacanoMse pratIta hotA hai ki, tuma apane svAmI rAmabhadrako lajjita nahIM karoge / tuma rAma aura lakSmaNake dUta ho; isa lie. tumameM saba prakArakI zaktikA honA saMbhava hai / parantu maiM lezamAtra bhI parapuruSakA sparza nahIM caahtii| ata: tuma zIghra hI rAmake pAsa jaao| yahA~ jo kucha tumheM karanA thA tuma kara cuke, aba tumhAre vahA~ pahu~canepara rAma jo kucha ucita hogA kreNge|" Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 309 -~- ~ hanumAna bole:-" he mAtA ! aba maiM rAmake pAsa jAU~gA; parantu ina rAkSasoMko bhI maiM thor3A bahuta apanA parAkrama dikhAtA jaauuNgaa| yaha rAvaNa apane Apako sarvatra-sarvavijayI samajhatA hai; vaha dUsaroMke valako nahIM mAnatA, isalie maiM batAnA cAhatA hU~ ki, rAma to kyA parantu unake dUta bhI kaise parAkramI haiN|" parAkramakI bAteM suna 'bahuta acchA' kaha sItAne usako apanA cUDAmaNi diyaa| cUDAmANa le, namaskAra kara caraNa-nyAsase pRthvIko dhujAte hue hanumAna vahA~se cale / hanumAnakA rAvaNake udyAnako naSTa krnaa| tatpazcAta vanake hAthIkI taraha apane bhujabalase hanumAnane devaramaNa udyAnako naSTa karanA prAraMbha kiyA / rakta azoka vRkSoMmeM niHzUka, bakulavRkSAmeM anAkula, AmravRkSoMmeM karuNAhIna, caMpakavRkSoMmeM niSkaMpa, maMdAroMmeM atiropI, kadalIvakSoMmeM nirdaya aura anyAnya ramaNIyavRkSoMmeM krUra hokara, hanumAna unako naSTa karanekI lIlA karane lge| ___ yaha dekhate hI usa udyAnake cAroM dvAroM ke dvArapAla rAkSasa hAthoM meM mudgara lekara hanumAnako mArane daur3e; aura inumAna para, pAsa pahu~cakara, prahAra karane lage / kinAre parake parvatapara samudrake bar3e bar3e thaper3e niSphala jAte haiM, isI taraha unake hathiyAra hanumAnake Upara niSphala gaye / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina rAmAyaNa chaThA sarga ! hanumAnane krodha karake udyAnake vRkSoMko ukhAr3a, unase rAkSasoMko mAranA prAraMbha kiyaa| sarvamatraM balIyasAm / " (balavAnake lie haraeka cIja zastra hai / ) pavana tulya askhalita hanumAnane vRkSoMkI bhA~ti hI udyAnake rakSaka kSudra rAkSasoMko mAra ddaalaa| kaI rAkSasa bhAga kara rAvaNake pAsa gaye / unhoMne hanumAnakA AnA aura usakA udyAnako va udyAnake rakSakoMko naSTa kara denA, sunaayaa| sunakara rAvaNane, hanumAnako mAraneke lie, zatrughAtaka akSakumArako AjJA kI / yuddha karanekA utsAha rakhanevAlA akSakumAra udyAnameM pahu~ca, hanumAna ko burA bhalA kahane lagA / hanumAnane usako kahAH-" bhojanake pahile phalakI bhA~ti tU yuddhake pahile hI mujhako prApta huA hai|" __ " re kapi! vRthA gAla kyoM bajAtA hai ? " aisA kaha,. tiraskAra karate hue rAvaNake putra akSakumArane, netrake vegako rokanevAle, tIkSNa bANoMkI hanumAnapara varSA kii| hanumAnane bhI bANoMkI vRSTi kara akSakumArako Dhaka diyA jaise ki udvela-paryAdAse bAhira nikalA huA-samudrakA jala dvIpoMko Dhaka detA hai / hanumAna bahuta derataka usake sAtha zastrayuddha karatA rahA / phira zIghra hI raNa samApta karane kI icchA honese usane pazukI taraha akSakumArako mAra ddaalaa| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara laanaa| 311 apane bhAIke va ra mArutI khAdonoM mahAbA hanumAna aura indrajItakA yuddh| apane bhAIke vadha honeke samAcAra suna, indrajIta kruddha ho, raNameM AyA; aura " re mArutI khar3A raha khar3A raha !" kahatA huA, hanumAnapara prahAra karane lgaa| donoM mahAbAhu vIroMkA, kalpAntakAlakI bhA~ti dAruNa aura jagatako kSubdha kara denevAlA bhayaMkara, yuddha bahuta derataka hotA rhaa| zatrazreNIko barasAte hue, donoM aise pratIta hote the, mAno AkAzase puSkarAvarta megha jala barasA rahA hai / lagAtAra donoMke astra paraspara TakarA rahe the, usase thor3I hI derameM AkAzamaMDala, Dhaka gayA, kaSTase dikhane yogya ho gayA; jaise ki jalajaMtuoMse samudra ho jAtA hai| rAvaNake duvAra putrane jitane zastra calAye, una sabako mAruta-sutane, aneka guNe astra calAkara cheda DAlA / rAkSasa subhaTa hanumAnake zastroMse kSata hue; unake zarIrase lohU bahane lgaa| ve saba aise dikhane lage mAno jaMgama parvatoMse rakta baha rahA hai| indrajItane, apane sainikoMko naSTa aura apane anya astroMko viphala hote dekha, hanumAna para nAgapAza astra claayaa| usa dRr3ha nAgapAsase hanumAna sirase paira taka ba~dha gayA; jaise ki caMdanakA vRkSa sA~se ba~dha jAtA hai| yadyapi nAgapAzako tor3a DAlanekA aura zatruoMko jIta lenekA hanumAnameM sAmarthya thA tathApi, * ba~dhanameM rahakara Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa chaThA srg| rammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm kautuka dekhaneke lie hanumAna usameM ba~dhA rahA / indrajIta harSita hokara usako rAvaNake pAsa le gayA / vijayecchu rAkSasa usako harSita hokara dekhane lge| rAvaNa aura hanumAnakA sNvaad| rAvaNane hanumAnase kahA:- "he durmati ! tUne yaha kyA kiyA ? vicAre rAmalakSmaNa to janmase hI mere Azrita haiM / vanavAsI, phalAhArI, malina zarIrI aura kirAtake samAna apanA jIvana bitAne vAle malina vastra dhArI, yadi tujhapara prasanna ho jAne tujhapara prasanna ho jAyeMge, to bhI tujhako kyA de sakeMge ? he manda buddhI! kyA dekhakara, tU rAmalakSmaNake kahanese yahA~ se yahA~ AyA hai ki-jisase yahA~ pahu~cate hI tere prANa saMkaTameM par3agaye haiN| bhUcArI-pRthvIpara calanevAle-rAmalakSmaNa bahuta hI catura jAna par3ate haiM, ki jinhoMne tujhase aisA kArya karAyA hai| magara dhUrta loga hote haiM ve dUsaroMke hAthoMse hI aMgAre nikalavAte haiN| are ! pahile to tU merA sevaka thA aura aba dUsarekA sevaka ho kara AyA hai isI lie avadhya hai| magara tujhe tere kRtakI thor3IsI sajA denehIke lie terI itanI viTaMbanA kI gaI hai|" hanumAnane uttara diyA:-" re rAvaNa ! maiM kaba terA sevaka thA aura tU kaba merA svAmI thA ? aisA bolate hue tU kaise lajjita nahIM hotA hai ! pahilekI bAta hai / terA sAmaMta khara apane Apako bahuta balavAna samajhatA thA, Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hanumAnakA sItAkI khabara lAnA / 313 usako mere pitAne varuNake jelakhAnemeMse chur3AyA thA / usake bAda tUne mujhako apanI rakSA karaneke lie bulAyA thA aura maiMne varuNake putroMke hAthoMse tujhako bacAyA thA / magara isa samaya tU pApameM rata ho rahA hai, isa lie rakSA karane ke yogya nahIM hai / itanA hI nahIM hai parastrI - hartA tere samAna puruSoMse bAta karanemeM bhI pApa lagatA hai / he rAvaNa ! akele lakSmaNake hAthoMse terI rakSA karanevAlA koI puruSa tere parivAra meM nahIM hai, phira unake jyeSTha bhrAtA rAmase bacAnevAle kI to bAta hI kyA hai ?" Hr 100 AC hanumAnakI bAteM suna, rAvaNako bahuta krodha AyA / kuTi car3hane se usakA lilATa bhayaMkara dikhAI dene lagA / oSTha cabAtA huA vaha bolA :- "re vAnara ! eka to tUne mere zatrukA pakSa liyA hai; dUsare mere sAmane aise kaTu aura uddhata zabda bolA hai, isa lie yahI icchA hotI hai ki tU mAra diyA jAya / magara tujhe apane jIvanase aisA vairAgya kyoM ho gayA hai ? re vAnara ! kuSTa rogase jisakA zarIra vizIrNa hogayA ho, aisA vyakti yadi maranA cAhatA hai, to bhI hatyAke bhayase koI usako nahIM mAratA hai; to tujha dUtako-jo avadhya hotA hai-mArakara kauna hatyA le ? magara re adhama ! sirako mu~DA, gadhepara car3hA, tujhako sAre nagarameM, laMkAkI pratyeka galImeM, tujhapara tiraskAra karate hue loga samUhameM, avazyameva phiravAU~gA / " Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina rAmAyaNa chaThA srg| rAvaNake vacana suna, kruddha ho hanumAnane tatkAla hI nAgaphA~sako tor3a diyA / kyoMki " baddho hi nalinInAlaiH kiyattiSThati kuNjrH|" (kamalakI DaMDIse ba~dhA huA hAthI kitanI derataka ba~dhA raha sakatA hai ? ) phira hanumAnane, vidyut daMDakI bhA~ti, uchalakara rAkSasoMke svAmI rAvaNakA mukuTa jamInapara girA diyA aura padAghAtase usake Tukar3e Tukar3e kara diye / rAvaNa pukArAH-" mAro pakar3o isa nIcako jAne na do / " magara usako koI pakar3a na sakA usane padAghAtase sArI laMkAko dhujA diyaa| hanumAnakA rAmako sItAke samAcAra denaa| isa bhA~ti, garuDakI taraha krIDA karake hanumAna vahA~se ur3e aura rAmake pAsa kiSkidhAmeM pahu~ce / rAmako namaskAra karake sItAkA cUDAmaNi unake Age rakkhA / usako rAmane tatkAla hI uThA liyA aura sAkSAta sItAkI bhA~ti unhoMne vAraMvAra usako hRdayase lgaayaa| tatpazcAta putrakI bhA~ti snehase rAmane hanumAnako hRdayase lagAyA aura vahAM kA vRttAnta pUchA / jisake bhuja-balakI bAteM sunaneko anya utsuka ho rahe the aise hanumAnane, laMkAmeM bItI huI saba bAteM-nijakRta rAvaNakAma apamAna aura sItAkI ythaarthsthiti-sunaaii| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vdh| 315 sAtavA~ srg| rAvaNa vdh| necores rAmakA laMkA para car3hAI karanA / sItAke pUre samAcAra mila gaye, isase rAmalakSmaNa, AkAzamArgase sugrIva sahita laMkA jItaneko cale / bhAmaMDala, nala, nIla, mahendra, hanumAna, virAdha, suSeNa, jAmavAna, aMgada aura anya aneka vidyAdhara rAjA apanI phaujase dizAoMke mukhoMko Dhakate hue, rAmake sAtha cle| vidyAdhara aneka prakArake lar3AIke bAje bajAne lge| unake gaMbhIra nAdase AkAzamaMDala gUMja uThA / apane svAmIkA kArya siddha karaneke lie, ahaMkAra dharate hue, khecara vimAnoM, rathoM, ghor3oM aura hAthiyoM aura dUsare vAhanoM para savAra ho kara AkAzamArga dvArA cale / ___ samudra para calate hue thor3I hI derameM ve velaMdharapura nagarake pAsa phuNce| yaha nagara velaMdhara parvata para basA huA hai / isa nagarameM samudrake samAna durddhara samudra aura setunAmake do rAjA the / ve uddhatA karake rAmakI jo senA Age thI usake sAtha yuddha karane lge| apane svAmIkA kArya karanemeM catura nala aura nIlane samudra aura Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| mmmmmmmmmmmmm setu donoMko pakar3a kara rAmake sAmane peza kiyA / kRpAlu rAmane unheM vApisa unakA rAjya sauMpa diyA 'ripAvapi parAbhUte, mahAMto hi kRpAlavaH / ' (mahAna puruSa hAre hue zatru para bhI dayA karate haiN|) samudra rAjAne apanI tIna kanyAe~ lakSmaNako byAha dii| ve bahuta suMdara aura striyoMmeM ratna samAna thIM / usa dina rAma senA sahita vahIM rahe / dUsare dina savere hI samudra aura setu rAjAko sAtha lekara vahA~se ravAnA hue, aura suvelagirike pAsa jA pahu~ce / vahA~ke rAjA suvelako jIta kara usa dina vahIM rahe / agale dina vahA~se cale / tIsare dina rAma haMsadIpameM pahu~ce / vaha laMkAke pAsa hI thaa| vahA~ke rAjA haMsarathako jItakara rAmane usa dina vahIM mukAma kiyaa| laMkApurIke saba loga, rAmake najadIka Anese, ghabarA gaye; jaise ki mInarAzImeM zanike Anese loga ghabarA jAte haiM / unako zaMkA hone lagI mAno unake cAroM orase pralayakAla A rahA hai| vibhISaNakA rAmake zaraNameM jaanaa| rAmake nikaTa A pahu~caneke samAcAra suna hasta, prahasta, mArIca aura sAraNa Adi rAvaNake hajAroM sAmaMta yuddha karaneko taiyAra hue / zatruoMko tAr3anA karanemeM hoziyAra rAvaNane kroDogameM sevakoMke pAsase yuddhake mahAdAruNa bAje bjvaaye| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IMAAAAA ___ usa samaya vibhISaNane rAvaNake pAsa jAkara kahA:-- " he bandhu ! kSaNavAra zAnta hokara zubha phala vAlI merI bAtoMkA vicAra kro| tumane donoM loka-isa loka aura paraloka-kA ghAta karanevAlI burI bAta, kI hai / dUsaroMkI strIkA haraNa kiyA hai / isa avicArita kRtyase apanA kula lajjita ho rahA hai| aba rAmabhadra apanI strIko lenake lie yahA~ Aye haiN| ataH sItA unako sauMpado aura unakA Atithya kro| yadi aisA nahIM karoge to rAma dUsarI tarahase sItAko le jAya~ge aura tumhAre sAthameM tumhAre sAre kulako bhI pakar3a leNge| sAhasagati vidyAdhara aura khara rAkSasake aMtaka-kAla-rAmalakSmaNakI bAta to jAne do, magara unake dUta banakara Aye hue hanumAnake balako hI kyA tumane nahIM dekhA hai ? indrase bhI adhika tumhAre pAsa saMpatti hai / yadi sItAko nahIM chor3oge to sItA bhI jAyagI, aura saMpatti bhI jaaygii| donoM taraphase tumako, bhraSTa honA pdd'egaa| vibhISaNake aise vacana sunakara indrajIta bolA:" aho vibhISaNa kAkA ! tuma to janme jabase hI Darapoka ho / tumane sAre kulako dUSita kiyA hai| tuma kadApi mere pitAke sahodara nahIM ho sakate / aho mUrkha ! indrako bhI jItanevAle, sArI saMpatti ke nAyaka mere pitAke lie tuma aisI zaMkA karate ho isase jAna par3atA hai ki, tuma. Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / saca muca hI maranA cAhate ho / pahile bhI jhUTha bolakara tumane mere pitAko ThagA hai; dazarathako mAranekI pratijJA kara usako nahIM mArA hai / aba jaba rAma yahA~ AyA hai taba, nirlajja hokara bhUcArIkA Dara batAte ho aura mere pitAse rAmakI rakSA karanA cAhate ho / isase maiM samajhatA hU~ ki tuma rAmake hI pakSake ho / usane tumako apane vazameM kara rakkhA hai / aba tuma vicAra karanemeM bhI sammilita honeke yogya nahIM rahe ho; kyoMki Apta maMtriyoMke sAtha jo vicAra kiyA jAtA hai, vahI zubha pariNAmakArI hotA hai|" vibhISaNa bolA:-" maiM to zatruke pakSakA nahIM hU~; parantu jAna par3atA hai ki, tU kulameM zatru hokara utpanna huA hai / janmAMdhakI taraha terA pitA aizvarya aura kAmase aMdhA ho rahA hai / re mUrkha ! dudhamuMhe bacce ! tU kyA samajhatA hai ? he rAvaNa ! isa indrajIta putrase aura apane aise AcaraNase thor3e hI samayameM, nizcayatayA terA patana hogA / aba maiM tere lie vyartha cintA nahIM kruuNgaa|" vibhISaNake aise vacana sunakara, bhAgya-dUSita rAvaNako adhika krodha ho AyA / vaha bhayaMkara talavAra khIMcakara vibhISaNako mAraneke lie taiyAra huaa| bhRkuTi car3hA, cahareko bhayaMkara banA, hAthIkI taraha eka staMbha ukhAr3a, vibhISaNa bhI rAvaNake sAtha yuddha karaneke lie udyata huaa| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha / 319 yaha dekha kuMbhakaraNa aura indrajItane bIcameM par3akara unako yuddha karanese rokaa| aura jaise mahAvata do masta hAthiyoMko unake sthAnoMmeM le jAte haiM isI taraha kuMbhakaraNa aura indrajIta unako apane apane sthAnoM meM le gaye / jAte hue rAvaNane kahAH " he ! vibhISaNa tU laMkA chor3a kara calA jA; kyoMki tU anikI bhA~ti apane AzrayakA hI nAza karanevAlA hai / " rAvaNa ke vacana sunakara vibhISaNa tatkAla hI laMkAko chor3akara rAmake pAsa cala diyA / usake pIche anyAnya rAkSasoMkI aura vidyAdharoMkI tIsa akSauhiNI senA bhI rAvaNako chor3akara vibhISaNa ke pIche ravAnA ho gaI / vibhISaNako senA sahita Ate dekhakara sugrIva Adi kSobha pAye | kyoMki 1 " yathA tathA hi vizvAsaH zAkinyAmiva na dviSi / ' ( DAkanakI taraha zatruoMpara bhI tatkAla hI jaise taise vizvAsa nahIM ho jAtA hai ) / vibhISaNane pahile eka dUta bhejakara, rAmako apane Aneke samAcAra kahalAye / rAmane apane vizvAsapAtra sugrIvake mu~hakI ora dekhA / sugrIvane kahA :- " he deva ! yadyapi sAre rAkSasa janma mAyAvI aura kSudra prakRtivAle hote haiM; tathApi vibhIyahA~ AnA cAhatA hai, to bhale Ave / hama gupta rIti se usakA zubhAzubha bhAva jAnaleMge aura pIche usake bhAva anusAra yogya prabaMdha kareMge / " Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sagaM / usa samaya vibhISaNako bhalI prakAra se jAnanevAlA vizAla nAmA khecara bola uThA :- " he prabho ! vibhISaNa hI ina rAkSasoMmeM eka dharmAtmA aura mahAtmA hai / isane sItAko chor3a deneke lie rAvaNako kahA thA / rAvaNane kupita hokara isako nikAla diyA / isIlie yaha Apake zaraNameM AyA hai / isameM lezamAtra bhI mithyA bAta nahIM hai / " sunakara rAmane usako apane zivira meM Ane kI AjJA dI / vibhISaNane jAkara rAmake caraNoMmeM sira rakkhA / rAmane usako uThA kara sIne se lagA liyA / vibhISaNa bolA :- " he prabho ! maiM apane anyAyI jyeSTha bandhuko chor3akara Apake zaraNa meM AyA hU~ / isalie mujhako bhI sugrIvakI bhA~ti apanA AjJAkArI bhakta samajhie aura sevAkI AjJA dIjie / " rAmane usa samaya usako AzvAsana dekara laMkAkA rAjya dene ko kahA | " na mudhA bhavati kvApi, praNipAtau mahAtmasu / ( mahAtmAoM ko jo praNAma kiyA jAtA hai, vaha kabhI vyartha nahIM jAtA hai | ) rAvaNakA yuddhake lie laMkAke bAhira AnA / ha~sadvIpameM ATha dinataka rahaneke bAda rAma, kalpAntakAlakI bhA~ti, senA sahita, laMkAkI ora cale / laMkA ke Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhira balake parvatarUpa rAma bIsa yojana bhUmiko apanI vizAla senAse ghera, vyUha raca, yuddha ke lie taiyAra hogye| rAmakI senAkA kolAhala, samudra-dhvanikI taraha sArI laMkAko baharI banAne lgaa| vaha kolAhala aisA mAlUma hotA thA, mAno brahmAMDa phaTa gayA hai| __ asAdhAraNa baladhArI prahastAdi rAvaNake yoddhA, senApati jarAbaktara pahina, hathiyAroMse susajjita ho yuddha ke lie taiyAra ho gaye / koI hAthI para baiThakara, koI ghor3e para baiThakara, koI siMhapara baiThakara, koI gadhe para baiThakara, koI rathameM savAra hokara, koI kuberakI taraha manuSya para car3hakara, koI agnikI taraha meSa para car3hakara, koI yamarAjakI bhA~ti mahiSako vAina banAkara, koI devaMta kumArakI taraha azvArUDha hokara aura koI devakI taraha vimAnameM baiTha kara; aise eka eka karake asaMkhya raNapaTu vIra rAvaNake pAsa Akara jamA hogye| ratnazravAkA jyeSTha putra rAvaNa bhI krodhase lAla A~kheM kiye hue, yuddhake lie sajja hokara, vividha AyudhapUrNa rathameM jA baiThA / dvitIya yamake samAna kuMbhakaraNa hAthameM trizUla lekara, rAvaNake pAsa, pArzvarakSaka bana, A upasthita huaa| iMdrajIta aura meghakumAra bhI rAvaNake donoM ora Akara khar3e hogaye; ve aise mAlUma hote the, mAno rAvaNakI donoM bhujAe~ haiN| usake anya mahAparAkramI putra, koTizaH Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaina rAmAyaNa sAtavA sarga / www sAmaMta, aura zuka, sAraNa, mArIca, maya aura suMda Adi bhI vahA~ A upasthita hue| raNakAryameM catura, aisI asaMkhya sahasra akSauhiNI senAse dizAoMko AcchAdita karatA huA rAvaNa laMkAse bAhira niklaa| rAma aura rAvaNakI senAkA yuddha / rAvaNakI senAmeM koI siMhakI dhvanAvAlA thA, koI aSTApadakI dhvajAvAlA thA, koI camUrukI dhvajAvAlA thA, koI hAthIkI dhvajAvAlA thA, koI mayUrakI dhvajAvAlA thA, koI sarpakI dhvajAvAlA thA, koI bhAjIrakI dhvajAvAlA thA aura koI zvAnakI dhvajAvAlA thaa| kisIke hAthameM dhanuSa thA, kisIke hAthameM khar3a thA, kisIke hAthameM bhuzuMDI thI, kisIke hAthameM, mudgara thA, kisIke hAtha trizUla thA, kisIke hAthameM parighu thA, kisIke hAtha kuThAra thA aura kisIke hAthameM pArza thaa| ve apane pratipakSIyoMko bArabAra lalakArate the aura raNasthalameM bar3I caturanAke sAtha vicaraNa karate the / gavaNakI vizAla senA vaitADhya girike samAna mAlama hotI the / umakI senAne apanA par3Ava DAlaneke lie pacAsa yojana bhUmiko gheraa| 1-eka prakArakA mRga; 2-billI; 3-lohese maDhA huA laTu 4-phNdaa| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM orake sainika, apane apane nAyakoMkI niMdA karate hue, eka dUsare para AkSepa karate hue, paraspara bar3hA car3hIkI bAteM karate hue, tAla Thokate hue, zastroMkI jhaMkAra karate hue, kA~sIke majIroMkI bhA~ti eka dUsare se mila gaye / vIra cillAne lage - " khar3A raha, khar3A raha, bhAga na jAnA | Ayudha grahaNakara nAmardoMkI taraha kyA khar3A hai ? apanI bhalAI cAhatA hai to zastra rakha de aura zaraNa meM AjA Adi / "" tIra, zaMku, bhAle, cakra, gadAe~ aura parigha jaMgalameM ur3ate hue pakSiyoMkI bhA~ti ur3ane aura donoM aura kI senAoM meM AA kara girane lage / parasparake prahArase donoM daloMke vIra Ahata hone lage / unake zira kaTakara uchalane lage / una ur3ate hue mastakoM aura ghar3oMse pratIta hone lagA, mAno sAre AkAza maMDalako rAhu aura ketune Dhaka diyA hai / mudgaroMke AghAtase hAthiyoMko girAne -vAle yoddhA aise mAlUma hone lage mAno, ve DoTA dar3Ikhela rahe haiN| kaI paMcazAkhA kSata hojAnese -do, hAtha, do paira aura mastaka ke kaTa jAnese-aise mAlUma hote the, mAno phala, phUla patte, TahanI aura zAkhA vihIna vRkSakA ThUMTha khar3A hai / vIra subhaTa zatruoMke mastakoMko kATakara, pRthvIpara pheMkane lage; mAno ve kSudhAtura yamarAjako bhojana de rahe haiM / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3I derataka yuddha hotA rahA / jayalakSmIke sAdhya honemeM bahuta vilaMba lagA; jaise ki paitRka saMpattikA bhAga milanemeM bahuta vilaMba hotA hai| cirakAla yuddha karaneke bAda, balavAna vAnara senAne, vanakI bhA~ti, rAkSasa senAko bhagna kara diyaa| rAkSasa senAko parAsta hokara pIche haTate dekha, rAvaNakI jayake jAmina rUpa, hasta aura prahasta yuddha karanemeM pravRtta hue / unase yuddha karaneke lie, nala aura nIla nAmaka vIra sAmane aaye| pahile vakra aura avakra grahoMkI bhA~ti, ve rathArUDha hokara, parasparameM mile / unhoMne dhanuSoMpara cille car3hAkara unakI TaMkAra kI; mAnoM unhoMne eka dUsareko yuddhake lie lalakArA hai| donoM orase bANavarSA hone lagI / parasparakI bANavarSAse cAroMke ratha biMdha gaye / kSaNavarameM, nala jayI dikhane lagatA; dUsare hI kSaNa hasta vijaya mAlUma hone lagatA thaa| isa prakArake kSaNa, kSaNameM parivartana honevAle jaya, parAjayase nipuNa puruSa bhI unake balakA aMdAjA na lagA sake / antameM balavAna nalako sabhya hokara dekhanevAle vIroMke Age lAja AgaI sAtha hI usakA krodha vizeSa rUpase bhabhaka utthaa| usane tatkAla hI, avyAkula bhAvase, kSuraNa bANadvArA hastakA zira kATa diyA / ThIka usI samaya nIlane bhI prahastako mAra DAlA / devatAoMne harSita hokara, AkAzase nala aura nIla para puSpavRSTi kii| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ hasta prahastakI mRtyuse rAvaNake subhaTa kruddha hue| unameMse mArIca, siMhajaghana, svayaMbhU, sAraNa, zukra, caMdra, arka, uddAma, bIbhatsa, kAmAkSa, makara, jvara, gaMbhIra, siMharatha aura azvaratha Adi subhaTa yuddha karaneko sAmane aaye| maMdanAkumAra, saMtApa, prathita, Akroza, naMdana, durita, anagha, puSpAstra vighna aura prItikara Adi vAnaravIra bhinna 2 eka ekake sAtha yuddha karane lage / aura U~ce uchala uchala kara, nIce girane lage; jaise ki murge lar3ate lar3ate U~ce ur3ate haiM aura nIce girate haiN| isa taraha yuddha calate hue, bahuta dera huI / mArIca rAkSasane saMtApa vAnarako, naMdana vAnarane jvara rAkSasako, uddAma rAkSasane vighna vAnarako, durita vAnarane zuka rAkSasako aura siMhajaghana rAkSasane prathita vAnarako, kaThora prahAra karake, ghAyala kara diyaa| usI samaya sUrya asta hogayA, isase rAma aura rAvaNakI senA yuddhase vimukha huI sainika apane apane pakSake mRta aura ghAyala subhaToMko zodhane lge| hanumAnakI yuddhkriiddaa| rAta bItagaI / sUraja ugagayA / taba rAkSasa yoddha rAmake yoddhAoMke sAmane, yuddhArtha Aye; jaise ki dAnava devoMke sAmane yuddhArtha jAte haiN| rAkSasoMkI senAke madhyabhAgameM hAthIke rathameM baiThakara, rAvaNa apanI senAkA saMcAlana kara rahA thaa| vaha merugirike samAna pratIta hotA thaa| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodhake mAre usakI A~khoMse Aga sadRza sphuliMga ur3ate hue, dikhAI dete the| mAno vaha dizAoMko bhI bhasma kara denA cAhatA hai / vividha astroMse sajjita rAvaNa yamarAjase bhI bhayaMkara dikhAI dene lagA / indrakI bhA~ti apane pratyeka senApatiko dekhatA huA, aura zatruoMko tRNake samAna ginatA huA rAvaNa yuddhabhUmimeM aayaa| usako dekhate hI, rAmake parAkramI senApati-jinako devatA AkAzameMse dekhane laga rahe the-senA sahita yuddha karaneko Aye / yuddhaprAraMbha ho gayA / thor3I hI derameM yuddhasthala kahIMse, uchalate hue raktase nadIke samAna, kahIMse par3e hue hAthi-- yoMse parvatake samAna; kahiMse, rathameMse TUTakara girI huI makaramukha dhvajAse, magaroMke nivAsasthAnake samAna kahIMse ardhamagna bar3e bar3e rathoMse samudrameMse nikale hue dA~toMke samAna aura kahIMse, nAcate hue kabaMdhoMse-dhar3oMsenRtyasthAnake samAna, dIkhane lgaa| rAvaNakI hu~kArase prerita hokara rAkSasoMne pUrNa balake sAtha vAnaroMpara dhAvA kiyA, aura vAnarasenAko pIche haTA diyA / apane sainyake pIche haTanese sugrIvako krodha AyA / vaha dhanuSa car3hA, prabala senA sAtha le, pRthvIko kaMpita karatA huA Age bar3hA / usako jAte dekha hanumAna usako roka svayaM yuddha ke lie Age aayaa| agaNita senAniyoMse rakSita, durmada rAkSasoMkA vyUha atyaMta durbhedyathA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vdh| 327 to bhI hanumAna, usameM praviSTa krgyaa| jaise ki maMdarAcala samudrameM praveza kara jAtA hai / ___ usa samaya, hanumAnako senAmeM praveza karatA dekha, apane tIra tarkazako sa~bhAlatA huA, durjaya mAlI nAmA rAkSasa, meghakI bhA~ti garjanA karatA huA usapara car3ha gyaa| donoM yuddha karane lage / dhanuSakI TaMkAra karate hue donoM vIra aise mAlUma ho rahe the, mAno do siMha apanI pU~chako phaTakAra rahe haiM / eka dUsarepara prahAra karatA thA; eka dUsareke zastroMko kATa detA thA aura garjanA karatA thaa| bahuta dera yuddha karaneke bAda, hanumAnane mAlIko zastravihIna kara diyA; jaise ki grISma RtukA mUrya choTese sarovarako sukhA detA hai-jala vihIna karadetA hai| phira hanumAnane mAlIse kahA:--"re vRddha rAkSasa ! yahA~se calA jA ! tujhe mAranese kyA lAbha hai ?" ___ hanumAnakI bAta sunakara, vajrodara rAkSasa Age AyA aura kahane lagA:-" re pApI durvacanI ! kyoM terI mauta AI hai ? yahA~ aa| merese yuddha kara / thor3I hI derameM maiM tujhako yamadhAma pahu~cA detA huuN|" vajrodarake vacana sunakara, hanumAnane kesarI siMhakI bhA~ti garjanA kI; aura bANavarSAkara usako Dhaka diyA / una bANoMko vicchinna kara vajrodarane hanumAnako nija Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / bANoM dvArA AcchAdita karadiyA; jaise ki bAdala sUryako AcchAdita kara dete haiM / AkAzastha raNa dekhanevAle sabhya, nirapekSa devatAoMne vANI kI: - " aho ! vajrodara vIra hanumAna se yuddha karane meM samartha haiM aura hanumAna bhI vajrodarake lie upayukta hai / " mAnakA parvatarUpa hanumAna isa devavANIko na saha sakA / usane krodhakara, utpAta meghakI taraha vicitra zastra barasAkara, saba rAkSasa vIroMke dekhate hue vajrodarako mAra ddaalaa| vajrodarake vadha se kruddha hokara, rAvaNakA putra jaMbUmAlI, sAmane AyA aura mahAvata jaise hAthIko lalakAratA hai vaise hI usane tiraskAra se hanumAnako lalakArA / eka dUsareko vadha karanekI icchA rakhate hue, ve paraspara meM bANa yuddha karane lage; mAno bAjIgara - saperA - aura sA~pa khela karane laga rahe haiM / eka dUsarepara, apanepara Aye hue bANoMse dugane, bANa chor3ate the / usa samayakI unakI sthiti lenevAle aura denevAle kIsI hogaI thI / phira hanumAnane krodha karake, jaMbUmAlIko ratha, ghor3e, aura sArA rahita banA diyA; phira usapara mudgarakA kaThora prahAra kiyA isase jaMbUmAlI mUrchita hokara pRthvIpara giragayA / jaMbUmAlIko mUcchita dekhakara, mahodara nAmA rAkSasa krodhase bANavarSA karatA huA, yuddha karaneke lie hanumA Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ................. rAvaNa vadha / 329 ... . .. ... ..... .mmmmmmmmmmmmmmm nake sAmane AyA / dUsare rAkSasoMne bhI, hanumAnako, mAranekI icchA kara, cAroM taraphase ghera liyA; jaise ki kutceM sUarako ghera lete haiN| hanumAnake tIkSNa tIra zIghratAse nikala nikala kara zatruoMko Ahata karane lage / koI bhujAmeM, koI mu~hameM, koI caraNameM, koI hRdayameM aura koI peTameM praviSTa hogayA / usa samaya hanumAna rAkSasa senAmeM aisA suzobhita hone lagA jaise vanameM dAvAnala, aura samudraveM vaDavAnala hotA hai / thor3I hI vArameM parAkramiyoMke cUDAmaNi hanumAnane sArI rAkSasa senAko naSTa kara diyA jaise ki sUrya aMdhakArako naSTa kara detA hai| - yuddhakara, kuMbhakaraNakA mUcchita honaa| rAkSasasenAke isa bhA~ti naSTa hone para, kuMbhakaraNa kruddha svayameva yuddha karaneko daur3A: vaha aisA suzobhita ne lagA, mAno IzAnendra bhUmi para AyA hai / caraNa muSTi prahArase, konI prahArase, thappar3ase, mudgarake trizUlase aura Takkarase,-aise aneka prakArasevAnara senAko naSTa karane lgaa| kalpAnta kAlake samudra samAna rAvaNake tapasvI bandhu bhakarNako raNameM AyA huA dekha kara, sugrIva, bhAmaMDala, dhimukha, maheMdra, kumuda, aMgada aura anyAnya vIra vAnara nikI bhA~ti krodhase prajvalita hokara, raNabhUmimeM daur3a ye / una zreSTha vAnaroMne vicitra prakArake zastroMkI varSA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| karate hue Akara kuMbhakarNako ghera liyA; jaise ki zikArIsiMhako ghera lete haiN| kuMbhakarNane tatkAla hI, kAlarAtrike samAna; munika vacana samAna, prasvApana nAmA amogha astra unapara calAyA isase sArI vAnarasenA nidrAke vazameM hogaIM; jaiseke dinameM kumuda ho jAtA hai / yaha dekhakara, sugrIvane usI samaya prabodhinI nAmA mahAvidyAkA smaraNa kiyA / usake prabhAvase sArI senA vApisa jAgRta hogaI, aura "kuMbhakarNa kahA~ hai; mAro" Adi zabdoccAra karane lgii| usa samaya unakA kolAhala aisA mAlUma ho rahA thA, mAno prAtaHkAla honese pakSI uThakara kalarava karane laga rahe haiM / sugrIva adhiSThita vAnarayoddhA kAnoMtaka bANoMko khIMca khIMca kara calAne lage aura kuMbhakarNako satAne lage / idhara sugrIvane gadAkA prahAra kara, kuMbhakarNake sArathiko, sthako aura ghor3oMko mAra DAlA / kuMbhakarNa hAthameM gadA lie bhUmipara khar3A huA aisA jAna par3atA thA, mAno zikharavAlA pahAr3a khar3A huA hai / kuMbhakarNa sugrIva para jhapaTA / kuMbhakarNakI gatike vegase jo vAyu calA usase kaI vAnara gira gaye; jaise ki hAthIke sparzase vRkSa gira jAte haiN| sthalameM nadI jaise pattharoMkI bAdhA na mAna beroka daur3atI huI-bahatI huI-calI jAtI hai, vaise hI, vAnaroMkI bAdhA na mAna, kuMbhakarNane daur3ate hue jAkara, sugrIvake rathako Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 cUrNa kara DAlA / sugrIva AkAzameM ur3a gayA / vahA~ se usane kuMbhakarNa para eka bahuta bar3I zilA DAlI, jaise ki parvatapara indra vajra girAtA hai| kuMbhakarNane usa zilAko, gadA prahArase cUra cUra kara diyA / zilAke cUreke kAraNa - jo ki kuMbhakarNa ke pAsase ur3A thA - kuMbhakarNa aisA pratIta hone lagA, mAno vaha vAnarasenAko Dhaka deneke lie rajodRSTi kara rahA hai / phira vAlIke anuja baMdhu sugrIvane usa para tar3a tar3a karatA huA, vidyut atra calAyA / usako viphala karaneke lie kuMbhakarNane kaI astra calAye; parantu kucha phala na huA / usane kalpAnta kAlakI bhA~ti kuMbhakarNapara gira kara usako, bhUmipara girAyA aura mUrcchita kara diyA / rAvaNa vadha | rAvaNa ke putroM aura sugrIvakA yuddha / apane bhAI kuMbhakarNako mUcchita dekhakara, rAvaNako bar3A bhArI krodha AyA / bhrakuTIke car3hanese usakA mukha bhayaMkara ho gayA / vaha raNabhUmikI ora calatA huA aisA mAlUma hone lagA; mAno sAkSAta yamarAja jA rahA hai / usa samaya indrajItane Akara usako kahA :" he pitA Apake sAmane, raNasthalameM khar3e rahanekI, yama, kubera, varuNa aura indrakI bhI zakti nahIM thI to phira ye bicAre vAnara to kaise raha sakate haiM ? isa lie he deva ! Apa Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / isa samaya na jAie / maiM jAkara vAnaroMko, maccharako thApase mAra dete haiM vaise, mAra ddaaluuNgaa|" isa prakAra kaha, rAvaNako roka, mahAmAnI indrajIta bahuta bar3A parAkrama dikhAtA huA, yuddhasthalameM gyaa| usa parAkramI vIrake pahuMcate hI vAnara raNasthalako chor3a chor3a kara bhAgane lage, jaise ki sarpake A jAnese maiMDaka sarovarako chor3a dete haiM / vAnaroMko bhAgate dekha kara, indrajIta bolA:-" re vAnaro ! Thaharo, Thaharo, vRthA bhIta hokara mata bhAgo / maiM yuddha nahIM karanevAleko kabhI nahIM maaruuNgaa| maiM rAvaNakA putra hU~ / hanumAna aura sugrIva kahA~ haiM ? unheM jAne do, batAo ki zatrubhAva dhAraNa karanevAle rAma aura lakSmaNa kahA~ haiM ?" isa prakAra garvase bolanevAle, krodhase raktanetrI bane hue indrajItako sugrIvane yuddha karaneke lie llkaaraa| bhAmaMDala bhI indrajItake anuja meghavAhanake sAtha yuddha karane lagA; jaise ki aSTApada aSTApadake sAtha karate haiM / paraspara prahAra karate hue, tIna lokake lie bhayaMkara ve aise mAlUma hone lage mAno ve cAroM diggajeMdra haiM, yA cAra samudra haiN| unake rathoMkI tIvragatise pRthvI kA~pa uThI, parvata hila gaye aura mahAsAgara kSubdhatAko prApta hue / ati hastalAghavavAle aura anAkulatAse yuddha karanevAle, ve kitanI derameM dhanuSapara bANa car3hAte the, aura usako chor3a dete the Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vdh| Kinrn.nan ... ...... ............. ..... . narran.. ........ so kucha bhI mAlUma nahIM hotA thaa| unhoMne lohamaya zastroMse aura devatAdhiSThita astroMse bahuta derataka yuddha kiyA; parantu koI kisIko na jIta skaa| ___ antameM bahuta khIjakara indrajIta aura meghavAhanane sugrIva aura bhAmaMDalapara nAgapAza astra claayaa| unase ve ba~dha gaye, aura aise majabUta ba~dhe ki unake zvAsozvAsa bhI kaThinatAse Ate jAte the| usI samaya kuMbhakarNako bhI ceta ho aayaa| usane hanumAnake Upara gadAkA prahAra kiyA / hanumAna mUcchita hokara bhUmipara gira gyaa| kuMbhakarNa, takSaka nAgake samAna apanI bhujAse hanumAnako uThA, bagalameM dabA, laMkAkI ora calA / yaha dekhakara, vibhISaNane rAmacaMdrase kahA-" he svAmin ! sugrIva aura bhAmaDala ApakI senAmeM sArarUpa haiM, jaise ki zarIrameM do. A~kheM hotI haiN| unhIMko indrajItane aura meghavAhanane nAgapAza dvArA bA~dha liyA hai / ata: ve inako lekara laMkAmeM jAya~ isake pahile hI mujhe AjJA dIjie ki maiM unako. chur3A lAU~ / he prabho ! sugrIva, bhAmaMDala aura hanumAnake. vinA apanA sArA sainya vIratA hIna hai|" vibhISaNa rAmacaMdrako isa prakAra kaha rahA thA usI samaya aMgada kuMbhakarNa para jhapaTA aura usake sAtha yuddha karane lgaa| krodhAMdha hokara kuMbhakarNane apanI bhujA U~cI kI, isase mArutI tatkAla hI usake bhujapAzameMse Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '334 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| ~~~ ~~~~~~~~~~~~~~~~~~~ nikala kara ur3a gayA; jaise ki piMjarA khulA pAkara pakSI ur3a jAtA hai / meghavAhana aura indrajItase yuddha kara, sugrIva aura bhAmaMDalako chur3Aneke lie, vibhISaNa rathameM baiThakara ravAnA huaa| vibhISaNako Ate dekha, indrajIta socane lagA-vibhISaNa apane pitAke anuja baMdhu hokara hamAre sAtha yuddha karaneko A rahe haiN| ye apane cacA haiM / cacAke sAtha yuddha kaise kareM ? kyoM ki ye apane pitAke samAna haiM isa lie hameM yahA~se calA jAnA cAhie / 'na hIHpUjyAddhi bibhyatAm / ' ( apane bar3oM aura pUjyoMke sAmane pIche haTajAnemeMcale jAnemeM- kucha lajjA nahIM hai|) isa nAgapAzameM ba~dhe hue zatru avazyameva mara jAya~ge / ataH hama inako yahIM chor3akara cale jAveM, jisase kAkA na apane pAsa AyeMge aura na hameM unase yuddha hI karanA pdd'egaa| aisA soca, meghavAhana sahita indrajIta vahA~se calA gyaa| vibhISaNa bhAmaMDala aura sugrIvako dekhatA huA vahIM khar3A raha gyaa| rAma aura lakSmaNa bhI cintAse mlAnamukhI banakara vahIM cupacApa khar3e rhe| jaise ki himase AcchAdita sUrya, caMdrakA zarIra hojAtA hai| .. usa samaya rAmacaMdrane suvarNa nikAyake deva mahAlocanakA-jisane rAmako pahile varadAna diyA thA-smaraNa kiyaa| vaha deva avadhijJAnase usavRttAntako jAnakara vahA~ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha | 335 AyA / usane rAmako siMhaninAdA nAmA vidyA, mUsala ratha - aura hala diye / aura lakSmaNako, gAruDI vidyA, ratha aura raNameM zatruoM kA nAza karanevAlI vidyudvadanA nAmakI gar3hA dI / inake atirikta usane Agneya va vAyavya Adi dUsare divya astra aura chatra bhI unako diye / deva calA gayA / lakSmaNa bhAmaMDala aura sugrIvake nikaTa gaye / unake vAhana garuDako dekhate hI hanumAna aura bhAmaMDalake lipaTe hue nAgapAzake nAga tatkAla hI bhAga gaye / donoM vIra mukta hue / rAmakI senAmeM cahu~ orase jayanAda sunAI dene lagA | rAkSasoMkI senAmeM sUryAstakI bhA~ti aphsosakA a~dherA chAgayA / rAvaNakA yuddhameM pravRtta honA / tIsare dina savere hI rAma aura rAvaNakI senA phirase, 'pUrNa bala ke sAtha raNabhUmimeM AI | bhayaMkara yuddha AraMbha huA | calate hue a aise jJAta ho rahe the; mAno yamarAjake dA~ta hila rahe haiM / prANa saMhArakI lIlAko dekhakara aisA jAna par3atA thA; mAnoM akAlameM hI pralayakAlakA saMvarta megha barasane lagA hai / madhyAnha kAlake tApase tape hue varAhoMke dvArA kusthiti prApta sarasI - jalAzaya - kI bhA~ti kruddha rAkSasoMne vAnara senAko ghabarA diyA / * apanI sArI senAko bhagnamAyaH huI dekhakara, sugrIvAdi * mUsala aura hala baladevake mukhya zastra haiM / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / vAnaravIroMne rAkSasoMkI senAmeM praveza kiyA; jaise ki yogI dUsare zarIroM meM praveza karate haiN| una vIroMse sAre rAkSasa AkrAMta hokara, parAbhUta hogaye-hAragaye; jaise ki. garuDase sarpa aura jalase kacce ghar3e ho jAte haiN| rAkSasa senAko naSTa hotI dekha, kruddha ho, rAvaNa svayameva yuddha karaneko calA / usake sudIrghakAya rathake pahiye phirate hue, aise mAlUma hote the; mAno ve pRthvIkI chAtIko phAr3a denA cAhate haiN| dAvAnalakI bhA~ti astra prahAra karate hue usa vIrake sAmane koI bhI vAnara vIra na TikA / yaha dekha, rAma svayaM yuddha sthalameM jAneko prastuta hue / vibhISaNane unheM rokA aura Apa yuddhake lie rAvaNake sAmane aayaa| usako dekhakara, rAvaNa bolA:-"re vibhISaNa ! tUne kisakA Azraya liyA hai, ki jisane, kruddha hokara raNasthalameM Aye hue mere mukhameM prathama grAsa banakara, giraneke lie tujhako bheja diyA he / Dukkarapara zikArI jaise kutteko bhejatA hai, vaise hI AtmarakSA karanevAle rAmane tujhe mere sAmane bhejane kI bahuta buddhimattA kI hai / he vatsa ! aba bhI tujhapara merA sneha hai; isa lie tU yahA~se zIghra hI calA jA / Aja maiM rAma aura lakSmaNako vAnarasenA sahita mAra ddaaluuNgaa| isalie maranevAloMkI saMkhyAmeM tU apanI eka saMkhyA na bar3hA / tU khuzIse apane sthAnako calA jaa| aba bhI terI pIThapara merA hAtha hai|" Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNake vacana sunakara vibhISaNane kahA:-" re ajJa! rAma krodha karake yamarAjakI bhA~ti tujha para AkramaNa karane A rahe the| maiMne hI unako bahAnA karake rokA hai; maiM svayameva yuddhake nAmase tujhe samajhAneko AyA huuN| ataH aba bhI merI bAtako mAnale aura sItAko chor3a de| re dazAnana ! maiM na to rAmake pAsa mautake Darase gayA hU~ aura na rAjyake lobhase / maiM kevala apavAdake bhayase unake pAsa gayA huuN| so yadi tU sItAko chor3akara apavAdako-kalaMkako dUra karade to maiM tatkAla hI rAmako chor3a kara terA Azraya grahaNa krluuN|" usake aise vacana suna, rAvaNa kopakesAtha bolA:"re durbuddhI ! re kAtara ! kyA aba bhI tU mujhako DarAtA hai ? maiMne to kevala bhrAtR-hatyAke Darase hI tujhako aisA kahA thA, anya koI hetu nahIM thaa|" phira rAvaNane dhanuSakI TaMkAra kii| "maiMne bhI bhrAtR-hatyAke bhayase hI aisA kahA thA, aura koI hetu nahIM thaa|" aisA kaha, vibhISaNane bhI apane dhanuSakI TaMkAra kii| tatpazcAta nAnAprakArase zastrAstra calAte hue donoM bandhu uddhatA pUrvaka yuddha karane lge| - rAmakA zatru yoddhAoMko baaNdhnaa| usa samaya kuMbhakarNa, indrajIta aura dUsare rAkSasa bhI, yamarAjake kiMkaroMkI bhA~ti svAmI-bhaktise prerita hokara, Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / 1 vahA~ daur3a Aye / inako Aye dekha, rAma lakSmaNa A bhI yuddhameM Agaye / kuMbhakarNa aura rAma, lakSmaNa aura ina jIta, siMhajaghana aura nIla, ghaTodara aura durmukha, duma aura svayaMbhU, zaMbhu aura naLa, maya aura aMgada, caMdrana aura skaMda, vizva aura caMdrodaraputra, ketu aura bhAmaMDala jaMbUmAlI aura zrIdatta, kuMbha aura hanumAna; sumAlI au sugrIva, dhUmrAkSa aura kuMda, aura sAraNa aura caMdrarazi Adi anyAnya rAkSasa, anyAnya vAnaroMke sAtha yuddha kara lage; jaise samudrameM magara dUsare magaroMke sAtha yuddha karate hai bhayaMkara yuddha ho rahA thA / indrajItane krodhake sA lakSmaNake Upara tAmasa astra calAyA / zatruko tApa kara cAle lakSmaNane, pavanAstra dvArA usako niSphala kara diya galA diyA; jaise ki ani momake piMDako galA detI hai lakSmaNane indrajIta para nAgapAza astra calAyA; vaha usa aise ba~dha gayA jaise hAthI jalake aMdara taMtuoM se ba~dha jAra hai| nAgapAzAstra se ba~dhA huA, indrajIta bhUmipara gi mAno vaha pRthvIko phAr3a denA cAhatA hai| lakSmaNakI AjJA virAdhane usako uThAkara rathameM DAlA, aura kaidIko tara vaha use chAvanI meM le gayA / rAmane bhI nAgapAzase kuM karNako bA~dha liyA / rAmakI AjJAse bhAmaMDala usaka uThAkara apanI chAvanI meM calA gayA / dUsare meghavAha Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi rAkSasa vIroMko bA~dha bA~dha kara rAmake subhaTa apanI chAvanI meM le gaye / lakSmaNakA mUcchita honA / isa hAlatako dekhakara rAvaNa zokake mAre vyAkula ho utthaa| usane krodha karake jayalakSmIke mUla samAna trizUlako vibhISaNapara calAyA / usa trizUlako lakSmaNane apane bANoMse bIcahImeM kadalI khaMDakI bhA~ti naSTa kara diyA / taba vijayArthI rAvaNane dharaNendrakI dI huI amogha vijayA nAmA zaktiko AkAzameM ghumAnA prAraMbha kiyA / dhaga, dhaga, aura tar3a, tar3a karatI huI vaha zakti pralayakAlake aMdara camakanevAlI bijalI ke samAna dikhane lagI / use dekhakara devatA AkAzameMse haTAye sainikoMne A~kheM mIcalIM / koI bhI svastha hokara vahA~ khar3A na raha sakA / usako dekhakara rAmane lakSmaNase kahAH " apanA - zaraNAgata vibhISaNa yadi isa zaktise mArA jAyagA to acchA na hogA | hama AzritakA ghAta karanevAle, kaha lAyeMge aura dhikkArake pAtra hoMge / " rAmake vacana sunakara mitravatsala saumitrI vibhISaNa ke Age jA khar3e hue / garuDapara car3he hue lakSmaNako Age AyA huA dekha, rAvaNa bolA:- "re lakSmaNa ! yaha zakti maiMne tujhako mAraneke lie taiyAra nahIM kI haiM / isa lie tU dUsaroM kI mauta bIcameM Akara svayaM na mara 1 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| wwwwwwwmmmmmmmmmmmmmmm..mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmww...mmm athavA tU bhI mara / kyoMki tujhako bhI to mujhe mAranA hI hai / terA Azrita yaha vibhISaNa isa samaya raMka hokara bicArA mere sAmane khar3A hai|" phira usane utpAta vajratulya usa zaktikA lakSmaNapara prahAra kiyaa| usa zaktiko lakSmaNapara AtI dekha, sugrIva, hanumAna, bhAmaMDala Adi vIroMne, apane nAnA bhA~tike astroMdvArA, usako rokanA-viphala karanA cAhA; parantu vaha kisIkI bAdhA na mAna, sabakI avajJA kara, jaise ki unmatta hAthI aMkuzakI bAdhAH nahIM mAnatA hai-samudra meM jaise vaDavAnala laga jAtI hai, vaise hI, vaha lakSmaNake hRdayameM laga gii| usake AghAtase lakSmaNa pRthvIpara girakara mUrchita hogaye / vAnarasenAmeM cahu~ ora hAhAkAra maca gayA / rAma kruddha ho, paMcAnana rathameM baiTha rAvaNako mAranekI icchAkara yuddha karane lge| kSaNavArameM unhoMne rAvaNake rathako tor3a diyaa| rAvaNa dUsare rathameM baiThA / jagatama advitIya parAkramI rAmane isI bhA~ti pA~cavAra rAvaNake rathako todd'diyaa| rAvaNane socA-rAma svayameva bandhu virahase mara jAya~ge phira maiM vRthA kyoM yuddha karU~ ! yaha soca, rAvaNa laMkAmeM calA gayA / zokAkula rAma lakSmaNakI ora cale / usI samaya sUrya bhI asta hogayA; mAno baha bhI rAmake zokase Atura ho, AkAzamaMDalameM na Thahara skaa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha / 341 rAmakA zoka / lakSmaNako mUrchita par3A dekha, rAma bhI ghabarAkara pRthvIpara gira par3e aura behoza ho gaye / sugrIva Adine Akara rAmapara caMdana-jalakA siMcana kiyaa| thor3I derameM rAmako hoza aayaa| rAma uThakara lakSmaNake pAsa baiThe aura isa prakArase vilApa karane lage:-" he vatsa ! batA tujhako kyA pIr3A ho rahI hai ? tUne mauna kaise dhAraNa kiyA hai ? yadi bola nahIM sakatA hai to saMjJAse-izArese-hI kucha kaha aura apane jyeSTha bandhuko prasanna kara / he priya darzana vIra ! ye sugrIva Adi tere anucara terA mukha tAka rahe haiN| inako vANIse yA dRSTise kisI bhI tarahase anugrahIta kyoM nahIM karatA hai ? yadi tU isa lajjAse nahIM bolatA se ki, rAvaNa tere sAmanese jIvita calA gayA hai, to kaha / maiM tere isa manorathako tatkAla hI pUrNa kara duuNgaa| re duSTa rAvaNa ! khar3A raha, khar3A raha bhAgakara kahA~ jAtA hai ? maiM thor3e hI samayameM tujhako mahAmArgakA musAphira banAtA huuN|" itanA kaha, dhanuSa caDhA, rAma khar3e ho gaye / usa samaya sugrIvane sAmane Akara vinaya pUrvaka kahA:-" he svAmin ! isa samaya rAtri hai ! rAvaNa laMkAmeM calA gayA hai| hamAre svAmI lakSmaNa zaktike prahArase aceta ho rahe Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| haiM; isa lie isa samaya to inheM saceta karanekA prayatna kIjie / rAvaNako to aba marA hI smjhie|" ___ rAma phira vilApa karane lage-" aho ! strIkA haraNa huaa| anuja lakSmaNa mara gayA; parantu yaha rAma abataka jIvita hI baiThA hai| yaha kyoM nahIM saikar3oM sthAnoMse vidIrNa ho jAtA hai ? he mitra sugrIva ! he hanumAna ! he bhAmaMDala ! he nala ! he aMgada ! he virAdha ! aura he anyAnya voro! aba tuma apane apane sthAnako cale jAo / he mitra vibhISaNa ! maiMne tumako kRtArtha nahIM kiyA isakA mujhako. sItAharaNa aura lakSmaNake maraNase bhI vizeSa zoka hai| isa lie he bandhu ! kala savere hI tuma apane bandhurUpI zatru rAvaNako mere bandhu lakSmaNakA anugAmI hotA huA dekhoge / tumako kRtArtha karaneke bAda maiM bhI apane anujake pIche jaauuNgaa| kyoMki vinA lakSmaNake sItA aura jIvana mere lie kisa prayojanake haiM ?" . vibhISaNane kahA:-" he prabho ! Apa aise adhIra kyoM ho rahe haiM ? isa zaktise mUcchita banA huA . eka. rAtabhara jItA rahatA hai, isa lie jaba taka rAta pUrI hokara, dina na nikala jAya taba taka yaMtra maMtra dvArA lakSmaNake ghAtake pratikArakA prayatna kiijie|" - rAmane svIkAra kiyaa| tatpazcAta sugrIva Adine vidyA. balase rAma lakSmaNake cAroM tarapha, , cAra cAra dvAravAle Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta durga banA diye / pUrva dizAke dvAroM para, anukramase sugrIva, hanumAna, tarakuMda, dadhimukha, gavAkSa aura gavaya rahe / uttara dizAke dvArapara aMgada, kUrma, aMga, maheMdra, vihaMgama, suSeNa aura caMdrarazmi anukramase rahe / pazcima dizAke dvArapara, naula, samarazIla, duddhara, manmatha, jaya, vijaya aura saMbhava rahe / aura dakSiNa dizAke dvAra para, bhAmaMDala, virAdha, gaja, bhuvanajita, nala, maiMda aura vibhISaNa rhe| isa prakAra rAma aura lakSmaNako gherakara sugrIva Adi yogIkI bhA~ti jAgrata rahe / / lakSmaNake lie sItAkA vilaap| usa samaya kisIne jAkara sItAse kahAH-"rAvaNake zakti prahArase lakSmaNa marA hai aura bhAIke snehase duHkhI hokara rAma bhI kala savere hI mara jAya~ge / " vajra ni?Sake samAna yaha bhayaMkara khabara sunakara, sItA mUJchita ho pRthvIpara gira par3I, jaise ki pavanatADita latA mira jAtI hai / vidyApariyoMne mu~hapara jala chir3akA isase ve vApisa sajaga huiiN| tatpazcAta ve karuNa AkraMdana karane lagIM-" hA vatsa lakSmaNa ! tuma apane jyeSTha bandhuko akelA chor3a kara, kahA~ cale gaye ? tumhAre binA eka muhUrta bhara rahanA bhI unake lie kaThina hai / mujha maMda bhAginIko dhikkAra hai ! hAya ! mere hI lie devatulya rAma aura lakSmaNa isa sthitiko Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga | prApta hue haiM / he pRthvI ! mujhapara kRpA kara, apane garbha meM mujhako jagaha de / tU phaTa jA, jisase maiM tujhameM samAjAU~ / he hRdaya ! tU do bhAgoM meM vibhakta ho jA; prANoMko nikalaneke lie mArga de de / " sItAkI aisI sthiti dekha kara, eka vidyAdharIko dayA AI / usane avalokinI vidyAdvArA dekha kara kahA:"he devI! kala sabere hI tumhAre devara lakSmaNa, akSatAMga ho jAya~ge ve acche ho jAya~ge / phira ve aura rAma yahA~ Akara tumako AnaMdita kareMge / " vidyAdharIkI bAta sunakara, sItAko kucha saMtoSa huA / ve cakravAkIkI bhA~ti, nirnimeSanetrase sUryodayakI pratIkSA karane lagIM / rAvaNakA apane bandhuoMke lie vilApa / "Aja maiMne lakSmaNako mArA hai|" yaha soca kara, rAvaNako thor3I dera ke lie AnaMda huA / parantu dUsare hI kSaNa usakA AnaMda duHkhameM parivartana ho gayA vaha apane bhAI, putroM aura mitroMke baMdhanakA smaraNa kara rudana karane lagA -" hA vatsa ! kuMbhakarNa ! tU merI dUsarI AtmA thA; hA putra indrajIta ! hA meghavAhana ! tuma donoM mere dvitIya bAhuyugala the | hA jaMbUmAlI AdivIro ! mitro ! tuma mere rUpAMtara the / are tuma to gajendroMke samAna aprApta baMdhana the / tuma baMdhana meM kaise par3a gaye ! " isa prakAra rAvaNa smaraNa kara rudana karatA huA bAra bAra pRthvIpara giratA 344 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thA, mUcchita hotA thA; phira saceta ho, vilApa karatA thA, aura phira mUcchita ho jAtA thaa| praticaMdra vidyAdharakA rAmake pAsa AnA / rAmakI senAke girda bane hue durga-koTa ke dakSiNa dvArake rakSaka bhAmaMDala ke pAsa eka vidyAdhara AyA aura kahane lagA:- " yadi tuma rAmake hitu ho, to mujhe tatkAla hI unake pAsa le calo / maiM lakSmaNake jIne kA upAya - batAU~gA; kyoMki maiM tumhArA hitecchu hU~ / " 66 sunakara, bhAmaMDala usako hAtha pakar3a kara, rAmake pAsa le gayA / usane praNAma karake rAmase kahA:- he svAmI ! maiM saMgIta purake rAjA zazimaMDalakA putra hU~ / merA nAma prati - caMdra hai / suprabhA nAmA rAnIkI kUkha se merA janma huA hai| eka bAra maiM vimAnameM baiTha kara apanI patnI sahita AkAza mArga krIDA karaneko jA rahA thA / sahasravijaya nAmA vidyAdhara ne mujhako dekhA | maithunasaMbaMdhI vairake kAraNa usane bahuta dera taka yuddha kiyA / antameM caMDaravA zaktikA prahAra kara usane mujhako pRthvIpara girA diyA / maiM ayodhyAke maheMdrodaya nAmA udyAnameM girA / mujhako vahA~ loTate hue Apake bandhu kRpAlu bharatane dekhA / unhoMne koI sugaMdhita - pAnI mere AghAta para lagAyA / usase caMDaravA zakti bahAra nikala gaI, jaise dUsareke gharameMse cora nikala jAtA hai / usI samaya zaktikA ghAva bhI rujha gyaa| maiMne Azcarya ke sAtha Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| Apake baMdhuse usa jalakA mAhAtmya pUchA / unhoMne kahA:" eka bAra viMdhya nAmA sArthavAha-vyApArI-gajapurase yahA~ AyA thA / usake sAtha eka bhaisA thA / usapara bahuta bojhA ladA huA thA / bojheko na saha sakane ke kAraNa vahaH mArgameM gira gayA / usameM uThanekI bhI zakti na rhii| viMdhyA usako vahIM chor3a kara apane Dere para calA gayA / nagarake loga usake sira para paira rakha kara jAne lge| upadravase. pIDita bhaiMsA antameM mara gayA / akAma nirjarAke yogase mara kara, vaha zvetaMkara nagarakA rAjA, pavanaputraka nAmA vAyukumAra deva huaa| avadhijJAna dvArA usane apanI kaSTakArI mRtyuko dekhA / usako krodha AyA / isase usane ayodhyA aura ayodhyAke rAjyameM nAnAprakArakI vyAdhiyA~ utpanna kara diiN| sAre loga vyAdhiyoMse pIDita hone lge| droNamegha nAmA eka mere mAmA the / ve bhI mere hI rAjya meM rahate the; to bhI unake adhikAravAle prAMtameM, yA unake gharameM kisI prakArakI vyAdhi nahIM huI / maiMne unase vyAdhi na honekA kAraNa pUchA / unhoMne uttara diyAH. " merI priyaMkarA nAmA rANI pahile atyaMta rugNa rahatI thii| kucha kAlabAda usake garbha rahA / garbhake prabhAvase vaha roma-mukta hogii| dina pUre honepara usane eka kanyAko. janma diyaa| usakA nAma vizalyA rakkhA gayA / sAre dezakI taraha mere prAntameM bhI roga utpanna huaa| vizalyA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA snAnajala maiMne logoMpara DAlA / usase loga rogamukta hogye| eka bAra satyabhUti nAmA cAraNa muniko maiMne isakA kAraNa pUchA / unhoMne uttara diyA:-" yaha usake pUrva janmake tapakA phala hai| usake snAnajalase ghAva rujhajAte haiM; astra prahAra aura lagIhuI zakti-nikala jAte hai; va vyAdhi miTa jAtI hai / rAmake anujabandhu isa kanyAke pati hoNge|". ___ "munike vacanoMse, samyak jJAnase aura anubhavase mujhe yaha nizcaya hogayA hai ki-munikA kathana sarvathA satya haiM / : itanA kahakara, mere mAmA droNameghane mujhe bhI vizAlyakA snAnajala diyaa| sAre dezameM maiMne usako chiDakavA diyA, jisase dezameMse roga jAtA rahA / usI jalako maiMne tumhAre upara DAlA thaa| jisase tuhmAre zarIrameMse zakti nikala gaI aura tuma acche hogye|" isa taraha mujhe aura bharatako bhI jalaprabhAvakA nizcaya hogayA hai| ataH Apa dina nikalaneke pahile vizalyAkA snAnajala A jAya, aisA, tatkAla hI, prabaMdha kiijie| prAtaHkAla hojAnese phira kyA kara sakeMge kyoMki zakaTake naSTa hojAne para gaNeza kyA kara sakatA hai ? vizalyAke snAnajalase lakSmaNakA saceta honaa| sunakara, rAmane vizalyAke snAnakA jala lAneke lie, sugrIva bhAmaMDala, hanumAna, aura aMgadako tatkAla hI bharatake. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '348 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| pAsa jAnekI AjJA kI / ve vimAnameM baiThakara pavanavegake sAtha ayodhyA jA pahu~ce / mahelameM chatapara bharata sorahe the / unako jagAneke lie unhoMne AkAzameM rahakara, gAyana karanA prAraMbha kiyaa| 'rAjakArye'pi rAjAna utthApyate chupaaytH|' (rAjakAryake lie hara tarahase rAjAoMko uThAnA caahie| ) gAyanake svarase bharata jaaggye| bhAmaMDala Adine unako jAkara, namaskAra kiyaa| bharatane unako, akasmAta rAtameM AnekA kAraNa pUchA / unhoMne sahI sahI saba bAteM btaadiiN| 'nAptasyApte prrocnaa|' __ ( apane Aptake Age koI kArya chipAne yogya nahIM hotA hai| ) bharatane thor3I dera socaa| phira ve, unake sAtha vimAnameM baiThakara kautuka maMgala nagarameM phuNce| __ bharatane droNameghake pAsase vizalyAko maaNgaa| droNameghane anya eka hajAra kanyAoM sahita, lakSmaNake sAtha vyAha karaneke lie, vizalyAko, unheM sauMpa diyaa| sugrIvAdi bharatako vApisa ayodhyAmeM chor3akara, tatkAla hI vizalyA sahita laMkA phuNce| __ ye loga prajvalita dIpakavAle vimAnameM baiThakara gaye the isa lie usake prakAzase vAnarasenAmeM kSaNavArake lie, Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina nikalaneke bhayase, kSobha utpanna hogayA; parantu unake pahu~cate hI sArI senAkA kSobha harSameM parivartana hogyaa| ___ bhAmaMDalane usI samaya vizalyAko lakSmaNake pAsa utAra diyaa| usane lakSmaNake zarIrako hAtha lgaayaa| usake sparzase zakti tatkAla hI lakSmaNake zarIrameMse bAhira nikala gii| jaise ki yaSTimeMse sarpiNI nikalakara bhAga jAtI hai| zakti nikalakara AkAzameM jA rahI thI, usako hanumAnane tatkAla hI uchala kara pakar3a liyA; jaise ki bAja pakSI cir3iyAko pakar3a letA hai| zakti bolI:-" maiM to devatA rUpa huuN| merA isameM kucha bhI doSa nahIM haiM / maiM prajJapti vidyAkI bahina huuN| dharaNe-- ndrane mujhako rAvaNake hAtha diyA hai| vizalyAke pUrva bhavake. tapa-tejako sahana karanemeM maiM asamartha hU~, isI lie maiM calI jAtI huuN| maiM to sevakakI bhA~ti niraparAdhinI huuN| isa lie mujhako chor3a do|" __ zaktikI bAteM suna, vIra hanumAnane usako chor3a diyaa| chor3ate hI vaha zakti tatkAla hI, lajjita huI ho vaise anta Ana hogii| vizalyAne phirase lakSmaNake zarIra para hAtha pherA aura dhIre dhIre usapara gozIrSacaMdanakA lepa kiyaa| vraNa rujha gye| lakSmaNa nidrAmase jAgrata manuSyakI bhA~ti Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / uTha baitthe| rAmabhadrane harSAca girAte hue apane anujako gale lgaayaa| tatpazcAta rAmana lakSmaNako vizalyAkA sArA vRttAnta sunAyA aura apane va dUsaroMke ghAyala sainikoM para usake snAnajalakA siMcana kiyaa| phira rAmakI AjJAse vizalyAke sAtha, eka hajAra anya kanyAoM sahita lakSmaNane vidhipUrvaka byAha kiyaa| vidyAdharoMne, lakSmaNake navIna jIvanakA, jagatako AzcaryameM DAlanevAlA bar3A bhArI utsava kiyaa| __ lakSmaNake jI uThanese pIDita rAvaNakI mNtrnnaa| . lakSmaNake jI jAnekI bAta sunakara, rAvaNane apane uttama maMtriyoMko bulAyA aura kahA:-"merA aisA khayAla thA ki zaktike prahArase savere hI lakSmaNake sAtha hI, snehavaza, rAma bhI mara jAyagA / donoMke mara jAnese vAnara bhAga kara apane apane sthAnoMko cale jAyeMge aura bandhu kuMbhakarNa, va putra indrajIta Adi chUTakara svayameva mere pAsa cale AyeMge; parantu devakI vicitratAse lakSmaNa to jI uThA; isa lie batAo ki-aba kuMbhakarNa, indrajIta, Adi kaise chur3Aye jAya~ ?" ___ maMtriyoMne uttara diyAH-" sItAko chor3e vinA kuMbhakarNa AdikA chuTakArA honA kaThina hai; balke kisI bhavAnaka Apacike AnekI saMbhAvanA hai / he svAmI ! itane Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra gaye so gaye, aba bAkI apane kulameM jo kucha bace haiM unhIMkI rakSA kiijie| aura unakI rakSAke lie rAmase prArthanA karanA hI eka mAtra upAya hai|" __maMtriyoMkI ye bAteM rAvaNako acchI nahIM lagI / isa lie usane unakI, avajJA kara sAmaMta nAmake dUtako yaha kahakara rAmake pAsa bhejA ki-tU sAma, dAma aura daMDa nItikA Azraya lekara kisI bhI tarahase unako smjhaa| dUta rAmakI chAvanImeM gayA / dvArapAlane usake AnekI, rAmako khabara dI / rAmane usako bulA bhejA / usane sugrIvAdi vIroMke madhyameM baiThe huai rAmako namaskAra kara gaMbhIratA pUrvaka kahA:-" mahArAja ! rAvaNane kahalAyA hai, ki mere bandhuvargako chor3a do| sItA mujhako deneke lie sammata hoo, aura merA AdhA rAjya tuma grahaNa karo / maiM tumako tIna hajAra kanyAe~ bheTa duuNgaa| yadi itane para bhI tuma saba nahIM karoge to phira tumhArA jIvana aura tumhArI senA, kucha bhI na bceNge|" rAmane uttara diyAH- "mujhe na rAjya saMpatikI icchA hai, na anya striyoMkI cAha hai aura na nAnA bhA~tike bhogoM hI kI lAlasA hai| yadi rAvaNa apane bandhu bAMdhavoMko chur3AnA cAhatA hai, to use ucita hai ki, vaha sItAko, usakA pUjana kara, mere pAsa bheja deve / anyathA kuMbhakadika mukta na hoNge|" Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / sAmaMta bolA:-" he rAma ! aisA karanA tumhAre lie yogya nahIM hai / mAtra eka strIke lie tuma apane prANoMko kyoM saMzayameM DAlate ho ? rAvaNake prahArase lakSmaNa ekavAra jI gaye haiM; parantu abakI bAra yaha AzA na rkhnaa| akelA rAvaNa sAre vizvako jItanemeM samartha hai / ataH usakI bAtako mAna lo / anyathA usakA pariNAma, tumhAre, lakSmaNake aura isa vAnara senAke jIvanakA anta hogaa|" ___ ina bAtoMse lakSmaNako krodha ho AyA / ve bole:" re adhama dUta ! kyA abataka rAvaNa apanI aura dUsarekI zaktiko nahIM samajhA hai ? usakA sArA parivAra mArA gayA aura kaida ho gayA hai / striyA~ hI avazeSa rahaH gaI haiM, to bhI abataka vaha apane hI mu~hase apanI bar3AI karatA hai / yaha usakI kaisI dhRSTatA hai ? jaise vaTavRkSakA, sArI.zAkhAoM aura DAliyoMke kaTa jAnepara, kevala ha~Tha mAtra raha jAtA hai, vaise hI rAvaNa bhI parivAra rUpI zAkhA vihIna akelA raha gayA hai / vaha aba kaba taka jI sakegA? sAmaMta usakA kucha uttara denA cAhatA thA; parantu vAnaravIroMne gardaniyA dekara usako vahA~se nikAla diyaa| sAmaMtane rAma lakSmaNane jo bAteM kahIM thI ve rAvaNako sunA dii| sunakara, rAvaNane maMtriyoMse pUchA kikyA karanA cAhie? Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtriyoMne pUrvavata hI salAha dI ki-" aba sItAko rAmake sipurda kara denA hI ucita hai / Apane rAmase pratikUla calanekA phala to dekha hI liyA hai, aba anukUla calakara usakA bhI pariNAma dekhie / vyatireka-pratikUla aura anvaya-anukUlase saba kAryoMkI parIkSA hotI hai, isa lie he rAjan ! Apa kevala vyatirekake pIcha hI kyoM lage hue haiM ? aba bhI Apake bahutase bandhu, bAMdhava aura putra jIvita haiM isa lie, sItA rAmako sauMpakara, unakI rakSA karie aura una sahita rAjyasaMpadA bhogie / sItAko arpaNa karadenekI, maMtriyoMkI, bAtane rAvaNake marmapara AghAta kiyaa| vaha bahuta derataka cupacApa baiThA huA vicAra karatA rahA / pazcAta usane bahurUpiNI vidyAko sAdhanekA nizcayakara, maMtriyoMko ravAnA krdiyaa| rAvaNa bhI vahA~se uThakara zAntinAtha bhagavAnake caityameM gayA / bhakti-bhAvase rAvaNakA mukha khila gayA / usane indrakI bhA~ti jala kalazose zAMtinAthakI mUrtiko snAna karAyA / gozIrSa caMdanakA usapara lepa kiyA aura divya puSpoMse unakI pUjA kI phira usane zAMtinAtha prabhuse stuti karanA prAraMbha kiyaa| zAntinAtha prabhukI stuti| 'devAdhidevAya jagat-tAyine paramAtmane / zrImate zAMtinAthAya, SoDazAyAhate namaH / / 23 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga / zrI zAMtinAtha bhagavan , bhavAMbhonidhi tAraNa / sarvArthasiddha maMtrAya, tvannAmne'pi namonamaH // ye tavASTavidhAM pUjAM, kuvaiti paramezvara / aSTApi siddhayasteSAM, karasthA aNimAdayaH / / dhanyAnyakSINi yAni tvAM, pazyaMti prativAsaram / te bhyo'pi dhanyaM hRdayaM, tadRSTo yena dhAryase // deva tvatpAda saMsparzA-dapi syAnnirmalo janaH / ayo'pi hemo bhavati, sparzavedhirasAnnakim // tvatpAdAbna praNAmena, nityaM bhUluMThanaiH prbho| zRMgAra tilakI bhUyAn-mamabhAle kiNAvaliH // padArthaiH puSpagaMdhAdyai-rupahArIkRtaistava / prabho bhavatu madrAjya-saMpadvalleH sadA phalam / / bhUyo bhUyaH prArthaye tvA-midameva jagadvibho / bhagavan bhUyasi bhUyAt-tvayi bhaktirbhave bhave // ' bhAvArthaH-devAdhideva jagatake trAtA paramAtmAsvarUpa solahaveM tIrthaMkara zrI zAntinAtha prabhuko merA namaskAra ho / saMsAra sAgarase tAranevAle he zAntinAtha bhagavAna ! sarva arthoMkI siddhike lie-sArI icchAoMkI pUrtike liemaMtra samAna Apake nAmako bhI namaskAra hai / he prabho ! jo ApakI aSTaprakArI pUjA karate haiM, unako 'arNimA'-di 1-ANimA, laghimA, prApti, prakAmya, mahimA, IzitA, aura kAmAvasAyitA ye ATha prakAra siddhiyA~ hotI haiN| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha siddhiyA~ milatI haiN| una netrAMko dhanya hai, ki jo pratidina Apake darzana karate haiM / netroMse bhI una hRdayoMko dhanya hai, jo Apako hRdayameM dhAraNa karake rakhate haiM / he deva! Apake caraNa-sparza mAtrahIse prANI nirmaLa hojAte haiN| kyA sparzavedhi rasase lohA bhI svarNa nahIM ho jAtA hai ? he prabho ! tumhAre caraNakamalameM namaskAra karanese aura tumhAre sAmane nitya prati bhUmipara loTanese mere lilATapara ApakI kiraNa-paMkti zRMgAratilaka rUpa hoo| he prabho ! Apako bheTa kiye hue puSpagaMdhAdika padArthoMse merI rAjyasaMpattirUpa belakA phala mujhako prApta hoo| he jagatpati ! Apako merI bArabAra yahI prArthanA hai ki-bhavabhavameM mujhako ApakI atyaMta bhakti-parA bhakti-prApta hove / rAvaNakA bahurUpiNI vidyA sAdhanA / bhagavAnakI stuti karaneke bAda, hAthameM akSamAlA le, ratnazilApara baiTha, rAvaNane vidyA sAdhanA prAraMbha kiyaa| maMdodarIne yamadaMDa nAmA dvArapAlako bulAkara kahAH"laMkApurImeM DhiMDhorA piTavAde ki-ATha dinataka saba nara nArI jaina dharmakA pAlana kareM, jo nahIM karegA usako 'prANa daMDa diyA jaaygaa|" __ AdezAnusAra dvArapAlane DhiMDhorA piTavA diyaa| jAsU soMne sugrIvako jAkara yaha khabara dI / sugrIvane rAmase Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| nivedana kiyA:-"he prabho ! rAvaNa jabataka bahurUpiNI vidyAko siddha nahIM kara letA hai, taba taka usako sAdhya karalenA cAhie-usako vivazakara parAjitakara denA cAhie-vidyAke siddha hojAnepara usako jItanA asAdhya ho jaaygaa|" rAmane ha~sakara uttara diyA:--" zAnta hokara dhyAna karaneke lie baiThe hue rAvaNapara maiM kaise AkramaNa karU~ ?' maiM usake samAna chalI nahIM huuN|" rAmake vacana sunakara aMgadAdi kapi vIra laMkApati rAvaNakI sAdhanA bhraSTa karaneke lie zAntinAthake maMdirameM gaye / ve uddhatA pUrvaka rAvaNako nAnA bhA~tike kaSTa dene lage; parantu rAvaNa tilamAtra bhI apane dhyAnase vicalita nahIM huaa| aMgadane maMdodarIkI coTI pakar3akara rAvaNako kahA:-"re rAvaNa ! zaraNa vihIna ho, bhayabhIta bana, tUne yaha kyA pAkhaMDa racA hai ? tUne to hamAre svAnIkI anupasthitimeM sati sItAkA haraNa kiyA thA; parantu dekha, dekha, hama terI A~khoMke sAmane hI terI strIkA haraNa karate haiN|" rAvaNa kucha na bolaa| aMgadakA krodha bhabhaka utthaa| usane maMdodarIko ghasITA / vaha bicArI anAtha TITor3IkI bhA~ti karuNa svarameM rudana karane lgii| tathApidhyAna lIna rAvaNa apane dhyAnase calAyamAna na huaa| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAvaNa vadha / 357 ....................... ~mmmmmmmmmmmm usI samaya AkAzamaMDalako prakAzita karatI huI bahu rUpiNI vidyA prakaTa huI / vidyA bolI:-" he rAvaNa, maiM tujhe siddha huI huuN| batA maiM kyA kArya karU~ ? maiM sAre saMsArako tere AdhIna kara sakatI hU~ / phira rAma aura lakSmaNa to haiM hI kauna cIja ?" rAvaNane kahA:-"he vidyA! yaha ThIka hai ki, tere lie saba kucha sAdhya hai; parantu isa samaya mujhako terI AvazyakatA nahIM hai / isa samaya tU jA / jisa samaya tujhe bulAU~ taba aanaa|" rAvaNakI bAta sunakara vidyA antadhAna hogaI / sAre vAnara bhI pavanakI taraha ur3akara apanI chAmnImeM cale gye| rAvaNakA vdh| rAvaNane maMdodarIkI durdazAkA hAla sunaa| usane koSase dA~ta pIse / phira snAna bhojanase nivRtta hokara vaha devaramaNa udyAnameM sItAke pAsa gayA aura bolA:-" he sundarI ! maiM bahuta dinoMtaka tujhase anunaya vinaya karatA rahA; parantu tUne upekSA kI / aba maiM niyamabhaMgakA bhaya chor3a, rAma aura lakSmaNako mAra, tere sAtha jabardastIse krIDA kruuNgaa|" rAvaNakI viSamaya bAteM suna, rAvaNakI AzAkI taraha hI jAnakI mUJchita hokara bhUmipara gira gii| thor3I vArameM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jaina rAmAyaNa sAtavA~ sarga ! unako ceta huaa| usa samaya unhoMne niyama liyA kijisa samaya mujhe rAma aura lakSmaNake mRtyu-samAcAra mile usI samayase mere ' anazana' vrata hove / __ sItAkA niyama sunakara rAvaNa camakA / vaha socane lagA--" rAmake sAtha isakA svAbhAvika prema hai ata: isake sAtha anurAga karanekI icchA rakhanA / sUkhI bhUmimeM kamala ugAnekI icchAke samAna vyartha hai / maiMne yaha acchA nahIM kiyA ki-vibhISaNake kathanakI avajJA kI / aphsosa! maiMne apane kulako kalaMkita kiyA aura neka salAha denevAle maMtriyoMkA apamAna kiyA / magara aba kyA karU~ ? isa samaya sItAko chor3a denese to apayaza hogaa| loga kaheMge ki-rAmase Darakara rAvaNane sItAko chor3a diyA hai / bahatara yaha hogA ki-rAma aura lakSmaNako yahA~ para pakar3a lAU~ aura phira sItAko unake sipurda kara unheM chor3a duuN| isase saMsArameM merA yaza hogA aura maiM dharmAtmA. samajhA jAU~gA / " isa bhA~ti socatA huA rAvaNa apane mahalameM gayA / nAnA bhA~tike vicAroMmeM usane rAta bitaaii| prAtaHkAla hote hI rAvaNa yuddha karaneke lie ravAnA huA / calate samaya usako aneka apazakuna hue; parantu usane kisIkI bhI paravAha nahIM kii| rAma aura rAvaNakI senAke bIcameM phirase yuddha AraMbha huaa| subhaToMkI huMkArase, aura unake tAla Thokanese diggaja kA~pa utthe| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUIko jisa taraha vAyu ur3A detA hai, usI taraha rAkSasa vIroMko mArga se haTAkara lakSmaNa rakhApara bANavarSA karane lage / lakSmaNakA parAkrama dekhakara, zavaNako apanI vijayameM zaMkA hone lgii| isase usane, jagatake lie bhayaMkara bahurUpiNI vidyAko smaraNa kiyaa| smaraNa karate hI vidyA A upasthita huii| usake dvArA rAvaNane aneka bhayaMkara rUpa banAye / lakSmaNane, bhUmipara, AkAzameM, bagaloMmeM aura Age pIche zastra varSA karate hue aneka rAvaNa dekhe| lakSmaNa eka hI the to bhI garuDayara baiThakara zIghratA pUrvaka bANa calAte hue, ve aise jAna par3ate the ki-rAvaNake jitane hI lakSmaNa bhI haiN| ve aneka rAvaNoMkA saMhAra karane lage / vAsudeva lakSmaNake bANoMse rAvaNa ghavarA gyaa| usane arddhacakrIke cinha svarUpa jAjvalyamAna cakrakA smaraNa kiyaa| cakrake prakaTa hote hI / krodhArakta netrI rAvaNane apane cakrarUpI antima zastrako AkAzameM ghumAkara lakSmaNake Upara chor3A / vaha cakra lakSmaNake pradakSiNA dekara unake dAhine hAthameM AgayA; jaise ki udayagirike zikharapara sUrya A jAtA hai| isa dazAko dekhakara rAvaNa duHkhI ho, vicAra karane lagA, munikA vacana satya huaa| vibhISaNa AdikA nirNaya bhI ThIka nikalA / rAvaNako dukhI dekhakara, vibhISaNaneM kahA:-" he bhrAtA ! yadi jIvanakI icchA ho to Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jaina rAmAyaNa sAtavA~ srg| aba bhI sItAko chor3a do|" rAvaNane krodhase kahA:"mujhe usa cakrakI jyA AvazyakatA hai ? maiM sirpha eka mukke se zatruoMko aura koko cUra cUra kara duuNgaa|" isa bhA~ti garva yukta bolate hue rAvaNakI chAtImeM lakSmaNane cakrakA prahAra kiyA / cakrane kUSmANDa-peThekI bhA~ti rAvaNake hRdayako cIra diyA / usa dina jyeSTha kRSNa ekAdazIkA dina thA / rAvaNa hRdaya phaTa jAnese marakara, cauthe narakameM gyaa| devatAoMne AkAzase, jaya jayakAra karate hue, lakSmaNapara phUloMkI varSA kI / vAnarasenA harSonmatta hokara nRtya karane lgii| unakI kilakAriyoMke zabdase pRthvI aura AkAza bhara gaye / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AThavA~ srg| sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| kuMbhakarNa aura indrajItakA baMdhanamukta honaa| rAvaNa maaraagyaa| sAre rAkSasa ghabarA gaye aura vicA'rane lage ki-" aba bhAgakara kahA~ jAya~ " vibhISaNa apane jJAti bhAiyoMke snehase unake pAsa gayA aura unake bhayabhIta hRdayoMko usane isa prakArase AzvAsana diyAH"he rAkSasa vIro ! ye rAma aura lakSmaNa ( padma aura nArAyaNa ) AThaveM baladeva aura vAsudeva haiM / ye zaraNya haiM-zaraNa dAtA haiN| isa lie niHzaMka hokara inakI zaraNameM aao|" vibhISaNake vacana sunakara, sAre rAkSasavIra rAmake -zaraNameM Aye / rAma aura lakSmaNane unako udAra Azraya diyaa| '........ vIrA hi, prajAsu samadRSTayaH / ' ( vIra puruSa prajAke Upara samAna dRSTi rakhanevAle hote haiN| ) vibhISaNako apane bhrAtA rAvaNakI mRtyuse atyaMta zoka huaa| " hA bhrAta ! hA bandhu !" aise kahatA huA caha ucca aura karuNa svarameM rudana karane lagA / maMdodarI Adi bhI vahIM baiThI rudanakara rahI thIM / bandhu viyogake Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / win... mars now wwwnne vane jIvanase mRtyuko acchA samajha, maranekA saMkalpakara, vibhISaNane kamarase kaTAra nikAlakara peTameM dhauMsanA caahaa| rAmane tatkAla hI usako pakar3a liyA aura samajhAyAH-"he vIbhISaNa ! vIrocita raNasthalameM vIragatiko pAye hue apane bandhu rAvaNake lie vRthA cintA na karo / jisa vIrase yuddha karanemeM devatA bhI zaMkA karate the, vaha vIra Aja apanI vIratA dikhA, apanI kIrti sthApanakara, vIra gatiko pAyA hai| aise bandhuke lie zoka kisa kAmakA hai ? ataH aba ronA chor3o aura rAvaNakI mRtyukriyAe~ kro|" tatpazcAta mahAtmA padmanAbhane-rAmane-kuMbhakarNa, indrajIta aura meghavAhana Adi, kaidameM, par3e hue rAkSasa vIroMko chor3a diyaa| phira kuMbhakaraNa, vibhISaNa, indrajIta meghavAhana, maMdodarI Adi saMbaMdhiyoMne ekatrita hokara, azrupAta karate. hue gozIrSa caMdanakI, rAvaNake lie, citA taiyAra kI, aura kapUra va agaru mizrita prajvalita agnise rAvaNake zarIrakA agnisaMskAra kiyaa| rAmane bhI padmasarovarameM jAkara snAna kiyA aura apane uSNa jaladvArA rAvaNako jalAMjulI samarpaNa kii| : rAma aura lakSmaNane madhura zabdoMdvArA-jo aise pratIta. hote the mAno amRta barasa rahA hai-kuMbhakarNAdiko kahAH Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyAganA / 363 . .. . "he vIro ! pUrvakI bhA~ti hI tuma apanA rAjya kro| tumhArI lakSmIkI hameM icchA nahIM hai / hama tumhArA kalyANa cAhate haiN|" rAma, lakSmaNake vacana suna, zoka aura vismayase gadgada kaMTha ho kuMbhakarNAdine kahA:-" he mahA bhuja ! he vIra! hameM isa vizAla pArthiva rAjyakI kucha jarUrata nahIM hai| hama to aba mokSakA sAmrAjya dilAnevAlI dIkSAko grahaNa kreNge|" - indrajIta aura meghavAhanakA pUrva bhv| una dinoM kusumAyudha udyAnameM cAra jJAnake dhArI aprameyabala nAmA muni Aye hue the / unako usI jagaha rAvaNakI mRtyuvAlI rAtriko kevalajJAna huA thA / devatA oMne Akara unakA kevalajJAna mahotsava kiyA / savere hI rAma, lakSmaNa, kuMbhakarNa, indrajIta Adi muniko vaMdanA karane gye| vaMdanA karake unhoMne dharmopadeza sunaa| dezanAvyAkhyAna-sunakara, indrajIta aura meghavAhanako parama vairAgya utpanna ho gayA / unhoMne antameM vinaMya pUrvaka munise apane pUrva bhava pUche / munine kahA:-" isI bharata kSetrameM kozAMbI nAmA nagara hai / usameM tuma eka garIbake ghara, bandhurUpase janme the / tumhArA nAma, prathama aura pazcima thA / ekavAra tumane bhavadatta munike pAsase dharmasunakara, vrata grahaNa kiyaa| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga | zAMta kaSAyI banakara, tuma vicaraNa karane lge| kucha kAla bAda tuma donoM-muni-phirate hue punaH kozAMbI meM Aye / vahA~ unhoMne vasaMtotsava meM naMdighoSa rAjAko apanI rAnI indumatI ke sAtha krIDA karate dekhA / unheM dekhakara, pazcima munine niyANA kiyA- 'merI tapasyAkA yaha phala hoki maiM isa prakAra se krIDA karanevAle rAjAke ghara janma lekhe~ / ' dUsare sAdhune bahuta kucha samajhAyA magara pazcima sunine unakI bAta nahIM mAnI / samayapara marakara, pazcima muni indumatIke garbha se putrarUpameM paidA hue| unakA nAma rativarddhana huA / anukramase yuvaka honepara rativarddhanako rAjyAsana milA / vaha aneka ramaNiyoM se veSTita hokara apane pitAhIkI bhA~ti vividha * prakArakI krIDAe~ karane lagA / prathama nAmake muni vividha bhA~tike tapakara, niyANA rahita mara, pA~caveM kalpameM paramarddhika deva hue / avadhijJAnase unhoMne apane bhAI pazcimako kozAMbI nagarImeM rAjya aura krIDA karate jAnA, isa lie usako upadeza deneke lie ve munikA rUpa dharakara, vahA~ gaye / rativarddhana rAjAne - unheM Asana diyA / unhoMne bandhu snehake vazameM hokara, usakA aura apanA pUrva bhava kaha sunAyA / sunakara rativarddhanako jAtismaraNa jJAna ho AyA; usane saMsArase virakta hokara dIkSA le lI / marakara vaha bhI brahmalokameM devatA * Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| 365 Narromorrowrrn. huaa| vahA~se cakkara tuma donoM bhAI rUpase hI, mahA videha kSetrameM vibudha nagarameM rAjAke ghara janme / vahA~se dIkSA le, tapakara, mRtyu pA, acyuta * devalokameM gye| vahA~se cavakara, prati vAsudeva rAvaNake tuma donoM, indrajIta aura meghavAhana nAmA do putra hue ho / rativarddhanakI mAtA indumatI bhava bhramaNa karake, tuma donoMkI mAtA yaha maMdodarI huI hai / " isa prakAra vRttAnta sunakara, kuMbhakarNa, indrajIta, megha-- vAhana aura maMdodarI Adine vrata grahaNakara liyaa| sItA aura rAmakA milana / tatpazcAta rAmane muniko namaskAra kara, bar3I dhUmadhAmake sAtha indrakI taraha lakSmaNa aura sugrIva sahita laMkAmeM praveza kiyaa| usa samaya vibhISaNa char3IdArakI taraha Age calatA huA rAmako mArga dikhAtA jA rahA thaa| vidyA-- dhariyoMkI striyA~ rAmakI maMgala-baMdanA karatI thiiN| anukramaple. ve puSpagirike zikharastha 'udyAnameM pahu~ce / vahA~para rAmane sItAko usI sthitimeM dekhA, jisakA ki hanumAnane varNana kiyA thaa| usa samayameM hI rAmane samajhA ki unakA AtmA aba-- taka jIvita hai / rAmane sItAko, apane dvitIyajIvanakI taraha, apanI godameM biThA liyA / devatAoM aura gaMdharSoMne Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga | AkAzameMse Anandita hokara, harSanAda kiyA- ' mahAsatI 'sItAkI jaya ho ' harSAzru jalase sItAke caraNako dhote hue lakSmaNane unake caraNoM meM namaskAra kiyA / sItAne lakSmaNakA mastaka sU~ghA aura AzIrvAda diyA: - " cirajIvI hoo, cirAnaMdI bano aura sadA vijayI rho| " . phira bhAmaMDalane unako namaskAra kiyA / usako bhI unhoMne munivAkyakI bhA~ti aniSphala AzIrvAda dekara saMtuSTa kiyA | usake bAda sugrIva, vibhISaNa aMgada Adi apane nAma batA batAkara sItAko kramazaH namaskAra karane lage / cirakAla ke bAda caMdraprakAza pAkara vikasI huI kamalinIkI bhA~ti sItA rAmake utsaMga meM suzobhita hone lagI / rAma sItA sahita bhuvanAlaMkAra hAthIpara baiTha kara rAvaNake mahaloMmeM gaye / sugrIvAdi vAnara vIra aura vibhISaNAdi rAkSasa vIra bhI unake hAthI ke sAtha hI the / rAmane hajAroM I maNi staMbhavAle zrI zAMtinAtha prabhuke caityameM, vaMdanA karanekI icchAse, praveza kiyA / vibhISaNane puSpAdi sAmagrI dI | usase rAmane sItA aura lakSmaNa sahita bhagavAnakI pUjA kii| rAmakA vibhISaNa ko rAjya denA / vibhISaNa ke prArthanA karanepara rAma, sItA lakSmaNa aura sugrIvAdi vAnara vIroM sahita vibhISaNake ghara gaye / vibhI 1 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyAganA / SaNakA mAna rakhaneke lie vahA~ unhoMne sAre parivAra sahita devArcana, snAna aura bhojana kiyaa| tatpazcAta vibhISaNane rAmako siMhAsana para biThA, do vastra pahina, hAtha jor3a, kahA:-" he svAmin ! ye ratnasvarNAdike bhaMDAra, yaha caturaMgiNI senA aura yaha rAkSasa dvIpa Apa grahaNa kIjie / maiM ApakA .eka sevaka huuN| ApakI AjJAse hama Apako rAjyAbhiSeka karanA cAhate haiN| isa lie hameM AjJA dekara, laMkApurIko pavitra aura hameM anugrahIta kiijie|" __rAmane uttara diyAH-" he mahAtmA! laMkAkA rAjya maiMne tumako pahilehIse de diyA hai / aba bhaktike vazameM hokara, vaha bAta kaise bhUla gaye ho ?" isa taraha vibhISaNakI prArthanAko amAnya kara apanI pratijJAko pUrNa karanevAle rAmane usI samaya prasannatApUrvaka, vibhISaNakA laMkAkI rAjya gaddIpara abhiSeka kiyA . / tatpazcAta indrajaise sudharmA sabhAmeM AtA hai vaise hI rAma sItA, lakSmaNa aura sugrIvAdi sahita rAvaNake mahalameM gye| tatpazcAta rAma aura lakSmaNane pahile siMhodara AdikI jina kanyAoM ke sAtha byAha karanA svIkAra kiyAthA, unako vidyAdharoMke dvArA laMkAmeM bulAyA aura apanI apanI prati Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / jJAke anusAra donoMne bhinna bhinna kanyAoMkA vidhipUrvaka pANigrahaNa kiyA / khecariyoMne maMgala gIta gAye / sugrIva vibhISaNAdi sevita rAma lakSmaNane chaH barasa AnaMdake sAtha laMkAme, sukhopabhoga karate hue nikAle / usa samaya viMdhyasthalIpara indrajIta aura meghavAhana siddhipada pAye, isalie vahA~ para megharatha nAmakA tIrtha huA, aura narmadA-- nadImeM kuMbhakarNa siddhipada pAye isalie vahA~ pRSTharakSita nAmA tIrtha huaa| . rAma, lakSmaNakA ayodhyA Agamana / ___ udhara rAma, lakSmaNakI mAtAoMko apane putroMke kucha bhI samAcAra nahIM mile isalie ve sadA cintA-pIDitahRdaya hokara rahatI thiiN| eka vAra dhAtakI khaMDameMse nArada muni vahA~ jA pahu~ce / rAniyoMne bhaktipUrvaka unakA Adara satkAra kiyaa| nAradane unako, cintita dekha kara, cintAkA kAraNa pUchA / aparAjitAne uttara diyA:-" mere putra rAma aura lakSmaNa putravadhU sItA sahita, pitAkI AjJAse vanameM gaye / vahA~se rAvaNa sItAko hara kara le gayA / isalie rAma lakSmaNa laMkAmeM gaye vahA~para yuddha meM lakSmaNake zakti lagI / lakSmaNa mUJchita ho gaye / zakti ke zalyako dUra karaneke lie, rAmake yoddhA vizalyAko laMkAmeM le gaye / Age kyA huA so hameM mAlUma nahIM hai / na jAne lakSmaNa jIvita huA yA nahIM ? ". Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| 269 ~mmmmmmmmmmmmm itanA kaha aparAjitA hA vatsa ! hA vatsa ! kara, karuNa svarameM rudana karane lagI / sumitrA bhI rone lgii| nAradane unako DhArasa baMdhAte hue kahA:-" dukhI mata hoo| maiM rAmake pAsa jAkara unako yahA~ para le aauuNgaa|" isa taraha unako DhArasa ba~dhAkara, nArada AkAzamArgase laMkA rAmake pAsa gaye / rAmane satkArapUrvaka unako Asana dekara AgamanakA kAraNa pUchA / nAradane unakI mAtAoMkA sArA duHkha kaha sunAyA / sunakara rAma bhI dukhI hue / phira unhoMne vibhISaNako kahA:-" hama tumhArI bhaktise prasanna hokara bahuta dinoMtaka tumhAre atithi rhe| magara aba tuma hameM vidA karotAkI hama apanI putraviyogAkulamAtAoMke pAsa unake prANapakheru ur3a jAya~ isake pahile hI jAkara, unakI pada dhUli apane mastakapara car3hAveM aura unake vyAkula hRdayoMko zAnta kreN|" . . vibhISaNane savinaya uttara diyA:--" he svAmin ! pandraha dinataka Apa aura yahIM rahie, tAkI isa avadhImeM maiM ayodhyAko, apane yahA~ke kArIgaroMko bhejakara, ramaNIya kanakA huuN|" rAmane yaha bAta svIkAra kI / vibhISaNane apane vidyAdhara kArIgaroMko bheja kara, ayodhyAko svargapurIke samAna suMdara banA diyA / nArada usI samaya rAmase vidA hokara ayodhyA gaye aura kauzalyA Adiko rAmake zIghra hI Anake samAcAra sunaaye| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| tatpazcAta solahaveM dina rAma, lakSmaNa apane antaHpura sahita puSpaka vimAnameM baiThakara ayodhyAkI ora cle| vimAnameM baiThakara jAte hue, rAma aura lakSmaNa aise zobhita ho rahe the, mAno zakeMdra aura IzAneMdra ekatrita hokara jA vibhISaNa, sugrIva, bhAmaMDala Adi rAjAoMse veSTita rAma thor3e hI samayameM ayodhyAke nikaTa pahu~ca gaye / apane jyeSTha bandhuoMko puSpaka vimAnameM baiThakara Ate dekha, bharata zatrughna sahita gajeMdra para baiThakara, unakA svAgata karaneke lie sAmane gyaa| bharatako nikaTa Aye dekhakara rAmakI AjJAse puSpaka vimAna pRthvIpara AgayA, jaise ki indrakI AjJAse pAlaka vimAna AyA karatA hai / bharata, zatrughna hAthIparase utarakara, pApyAde rAmake pAsa jAne lge| anujoMse milaneke utsuka rAma, lakSmaNa bhI vimAnameMse utara pdd'e| ___ bharata aura zatrughna jAkara rAmake caraNoM meM girapar3e / do none sASTAMga namaskAra kiyaa| premAzruse . unake netra bhara gaye / rAmane unako uThAyA, gale lagAyA, unake sirako cUmA aura unake dehakI dhUliko jhaadd'aa| phira donoMne lakSmaNake caraNoMmeM namaskAra kiyaa| lakSagaNane bhujAe~ prasArakara unako AliMgana diyaa| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyAganA / 371 * tatpazcAta rAma, lakSmaNa, bharata aura zatrughna puSpaka vimAna meM baiThe / rAmane puSpaka vimAnako zIghratA pUrvaka ayodhyAmeM praveza karanekI AjJA dii| AjJA sunakara puSpaka vimAna rAmako bandhuoM sahita ayodhyAmeM le calA / AkAzameM aura pRthvImeM bAje bajane lge| meghako mayara dekhatA hai, vaise animiSa nayanase puravAsI rAma, lakSmaNako dekhane lage aura unakI stuti karane lge| prasanna vadana rAma lakSmaNako loga sUryakI bhA~ti arghya arpaNa karate the| ve unakA svIkAra karate hue kramazaH mahalake pAsa phuNce| .. suhRdajanoMke hRdayoMko sukha denevAle rAma, lakSmaNa sahita puSpaka vimAnameMse utarakara mAtAoMke mahalameM gye| donoM bhAiyoMne devI aparAjitAko aura anya mAtAoMko praNAma kiyaa| mAtAoMne unako AzIrvAda diyaa| phira sItA vizalyA Adine apanI sAsuoMko, caraNoMmeM zira rakhakara, namaskAra kiyaa| unhoMne AzIrvAda diyAH." hamArA AzIrvAda hai ki-tuma bhI hamArI hI bhA~ti vIra 'putroMko janma denevAlI bno|" aparAjitA devI bArabAra lakSmaNake sirapara hAtha pheratI huI bolI:-" he vatsa ! mujhe sadbhAgyase tumhAre darzana hue haiN| maiM to yaha samajhatI hU~ ki tumane isI samaya punarjanma liyA hai; kyoM ki-tuma videza gamanakara, mRtyumukhameM jA, phira vijaya karake yahA~ Aye ho / rAma aura Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jainaM rAmAyaNa AThavA~ srg| sItA tumhArI sevAke kAraNa hI vanameM usa bhA~tike kaSToM-- ko sahana kara sake the|" lakSmaNa savinaya bole:-" he mAtA ! vanameM Aryabandhu. rAma pitAke samAna aura sItA ApakI taraha merA lAlana pAlana karate the, isa lie maiM to vanameM bhI bar3e sukhase dina nikAlatA thaa| magara merI svecchAcArI durlalita-durca-. zAoMse hI Aryabandhu rAmakI logoMse zatrutA huI, aura usIse devI sItAkA haraNa huaa| usake lie maiM aba vizeSa kyA kahU~ ? ( rAma aura sItAke Upara itanI ApattiyA~ AI una sabakA kAraNa maiM hI huuN|) parantu he mAtA !' Apake AzIrvAdase bhadra rAya aba zatru sAgarako lA~gha kara,. parivArake sAtha sakuzala yahA~ A pahuce haiN|" tatpazcAta eka pyAdekI taraha rAmake pAsa rahanekI icchA rakhanevAle bharatane zaharameM bar3A bhArI utsava kraayaa| . bharatake hRdayameM dIkSAkI prabala icchA honaa| eka dina bharatane rAmako praNAma karake kahA:-" he Arya ! ApakI AjJAse maiMne itane samaya taka rAjya kiyA; aba Apa isako grahaNa kiimie| isa rAjya karaneke lie yadi ApakI AjJAse maiM vivaza na hogayA hotA to, maiM usI samaya pitAjIke sAtha dIkSA le letA / merA hRdaya saMsArase bahuta hI udvigna ho rahA hai / ataH aba Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa A hI gaye haiM, isa lie isa rAjyako grahaNa kIjie / merA mana aba isa rAjyako nahIM cAhatA hai|" rAmane sAzrunayana uttara diyAH-"he vatsa ! tuma yaha kyA kaha rahe ho ? hama yahA~ tumhAre bulAnese Aye haiN| tuma jaise aba taka rAjya karate Aye ho, usI taraha rAjya kro| rAjya sahita hameM chor3akara vinA kAraNa virahavyathA kyoM pahu~cAte ho ? prathamakI bhA~ti hI merI AjJAkA pAlana karo aura rAjya claao|" rAmako isa bhA~ti Agraha karate hue dekha, bharata vahA~se uThakara jAne lge| lakSmaNane unako phirase, hAtha pakar3akara, liThA liyaa| bharatako vratakA nizcaya karake AyA huA jAna, sItA 'vizalyA Adi sasaMbhrama ho vahA~ AI aura unhoMne bharatase vratakA Agraha bhulAneke hetu-jalakrIDA karane ke lie calanekA anurodha kiyaa| bharatako, unakA atyaMta Agraha dekhakara, anurodha svIkAra karanA pdd'aa| rAmake hAthI bhuvanAlaMkAra aura bharatakA pUrvabhava / icchA na rahane para bhI bharata, apane antaHpura sahita jalakrIDA karaneko gaye / virakta hRdayake sAtha unhoMne eka muhUrta paryanta krIDA kii| phira rAjahaMsakI bhA~ti nikala kara, bharata sarovarake tIrapara Aye / usI samaya, staMbhako ukhAr3akara, bhuvanAlaMkAra nAmA hAthI bhI vahA~ AyA / madAMdha hone para bhI vaha bharatako dekhate hI mada Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| rahita-zAnta ho gayA aura bharata bhI usako dekha kara, bahuta saMtuSTa hue| -- upadravakArI hAthIkA chUTanA sunakara, rAma, lakSmaNa bhI apane sAmantoM sahita usako pakar3ane ke lie tatkAla hI vahA~ gaye / hAthI pakar3A gayA / rAmakI AjJAse mahAvata loga usako vApisa apane ThikAne para bA~dhaneke lie le gaye / usI samaya dezabhUSaNa, aura kulabhUSaNa nAmake do kevalI muniyoMke Akara udyAna meM samosaraneke samAcAra unako mile / rAma, lakSmaNa aura bharata saparivAra unako vaMdanA karaneke lie gye| vaMdanA karake baiThane bAda rAmane pUchA:-" he mahAtmA ! merA bhuvanAlaMkAra nAmA hAthI bharatako dekhate hI mada rahita kaise ho gayA ?" dezabhUSaNa kevalI bole:-" pahile RSabhadeva bhagavAnake sAtha cAra hajAra rAjAoMne dIkSA lI thI / pIche prabhu jaba maunapUrvaka nirAhAra hI ( zuddha AhAra pAnI na milanese) rahane lage aura vihAra karane lage, taba ve saba hI khedita hokara, vanavAsI tApasa hogaye / unameM prahalA-- dana aura suprabha rAjAke candrodaya aura surodaya nAmA do putra bhI the| unhoMne cirakAla taka bhavabhramaNa kiyA / anukramase candrodaya gajapurameM harimatI rAjAkI rAnI caMdra Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| rrnmmmmm lekhAkI kUkhase kulaMkara nAmakA putra huA / surodaya bhI usI nagarameM vizvabhUti brAhmaNakI strI agnikuMDAke garbhase janmA aura zrutirati nAmase prasiddha huaa| kulaMkara rAjA huaa| eka dina vaha tApasake AzramameM jA rahA thA; usako abhinaMdana nAmake avadhijJAnI munine kahAH-" he rAjA ! tU jisake pAsa jA rahA hai, vaha tApasa paMcAgni tapa karatA hai / tapa karaneke liye lAye hue lakar3oMmeM eka sarpa hai| vaha sarpa pUrvabhavameM kSemakara nAmA terA pitAmaha thA; isa lie kASTako bar3I sAvadhAnIse phar3avAkara, usa sarpakI rakSA kara / " munike vacana sunakara, rAjA vyAkula ho gyaa| tatkAla usane vahA~ jAkara lakkar3a phdd'vaayaa| munike kathanAnusAra usameM sarpako dekhakara, use bahuta vismaya huaa| kulaMkara rAjAko dIkSA lenekI icchA ho aaii| usI samaya zrutirati brAhmaNa vahA~ AyA aura kahane lagA:-" yaha tumhArA dharma AmnAya rahita nahIM hai, to bhI yadi tumhArI dIkSA lene hI kI icchA ho, to apanI antima AyumeM lenA / isa samaya kisa lie dukhI hote ho ? " zrutiratikI bAta sunakara, rAjAkA, dIkSA lenekA, utsAha bhagna ho gyaa| vaha kiMkartavya vimUDhakI bhA~ti vicAra karatA huA saMsArahImeM rahA / usake zrIdAmA nAmakI eka Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| rAnI thI / vaha zrutirati purohita para Asakta thii| eka cAra usa durmati rAnIko zaMkA huI ki-rAjAko merA aura zrutiratikA saMbaMdha jJAta hogayA hai / isa zaMkAko usane satya samajhA / usane socA-rAjA nArAja hokara, hameM mAra DAlegA; isa lie vaha hameM mAre usake pahile hI usako mAra denA uttama hai| phira zrIdAmAne zrutiratikI salAha lekara, apane pati kulaMkarako mAra DAlA / kucha kAla bAda zrutirati bhI mara gayA / cirakAlataka nAnA bhA~tikI yoniyoMmeM girakara, donoM saMsArameM bhramaNa karate rhe| kitanA hI kAla bIta gayA / phira ve donoM rAjagaha nagarameM kapila nAmA brAhmaNakI strI sAvitrI kI kUkhase yugma santAna-putra-rUpase utpanna hue / unakA nAma vinoda aura ramaNa huaa| ramaNa vedAdhyayana karaneke lie dezAntarameM gayA / kucha kAlake bAda vaha vedAdhyayana karake vApisa aayaa| jaba vaha rAjagRha nagarameM praveza karanA cAhatA thA, usa samaya rAta bahuta calI gaI thI / isalie usako, akAlameM AyA samajha, darvAnane zaharameM nahIM ghusane diyaa| ataH sarvasAdhAraNake kAmameM Ane yogya, vahA~ eka yakSakA maMdira thA usameM jAkara, vaha rAtri nirgamana karanake lie, rhaa| * usI samaya vinodakI strI zAkhA, dattake sAtha jAra karma karanekA saMketa kara, usI maMdirameM AI / datta nahIM AyA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaa| usane ramaNako hI datta samajhA aura usako jagA kara usake sAtha saMbhoga kiyaa| usake pIche hI zAkhAkA pati vinoda bhI aayaa| usane ramaNako mAra DAlA / zAkhAne ramaNakI churIse vinodako bhI mAra ddaalaa| ve donoM phirase cirakAlataka bhavabhramaNa karate rhe| phira, vinoda eka dhanADhaya vaNikakA dhana nAmA putra huaa| ramaNa bhI usI dhana nAmA seThakI strI lakSmIkI kUkhase bhUSaNa nAmA putra huaa| usako battIsa zreSThI-kanyAe~ byAhI gii| vaha unake sAtha AnaMdase sukhopabhoga karane lgaa| eka dina rAtrike cauthe praharameM vaha apane makAnakI chatapara baiThA huA thA; usI samaya zrIdhara nAmA muniko kevalajJAna utpanna huA / devatAoMne munikA kevalajJAna mahotsava prAraMbha kiyaa| 'usane mahotsavako dekhA / usako dekhakara, bhUSaNake hRdayameM dharmabhAva jAgRta ho Aye / vaha usI samaya utarakara, muniko vaMdanA karaneke lie gayA / mArgameM jAte hue, sarpane kATa khAyA / zubha pariNAmA sahita usakI mRtyu huI / cirakAlataka zubha gatiyoMmeM bhramaNa karatA rhaa| phira vaha jaMbU dvIpake apara videha kSetrake ratnapura nagarameM acala nAmA cakravartIkI strI hariNIke garbhase putra hokara janmA / priyadarzana usakA nAma huaa| dharmameM usakI bahuta abhiruci thI / bacapanahIse vaha dIkSA lenA cAhatA thA, magara pitAke Agrahase tIna hajAra kanyAoMke sAtha usane Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| byAha kiyA / sukhopabhoga karatA huA bhI vaha saMvega bhAvoMmeM: rahatA thA / vaha gRhavAsahImeM causaTha hajAra varSa paryaMta dharmAcaraNa kara marA aura brahmalokameM jAkara devatA huaa| 'dhana' saMsArameM bhramaNakara, potanapurameM agnimukha nAmA brAhmaNakI bhAryA zakuntake garbhase mRdumati nAmA putra huaa| bahuta avinIta thA isa lie pitAne usako gharase nikAla diyaa| vaha idhara udhara bhaTakane lagA, aura avasara Anepara kalAe~ bhI sIkhane lgaa| isa taraha vaha saba kalAoMmeM pUrNa aura pakkA dhuta hokara vApisa apane ghara lauttaa| devadyUta khelanemeM vaha kabhI kisIse nahIM hAratA thA; isa lie usane dyUtameM bahutasA dhana jamA kara liyaa| vasaMtasenA vezyAke sAthameM bhoga vilAsa kara. vaha antameM dIkSita huA; aura marakara vaha bhI brahmalokameM devatA huaa| vahA~se cavakara, pUrvabhavake kapaTa doSake kAraNa vaha vaitAnya giripara hAthI huA / vahI yaha bhuvanAlaMkAra hai / priya darzanakA jIva brahmalokase cavakara, yaha tumhArA bhAI parAkramI bharata huA / bharatake darzanase bhuvanAlaMkArako jAtismaraNa ho AyA isalie vaha tatkAla hI madarahita ho gyaa| kyoMki ____ " viveke hi na raudrtaa|" viveka utpanna honepara raudratA-ugratA-nahIM rahatI hai|)" Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa bhA~ti apanA pUrvabhava sunakara bharatake hRdayameM adhika vairAgya utpanna hogyaa| unhoMne eka hajAra rAjA-- oMke sAthameM dIkSA lelI aura tapakara mokSameM gaye / dUsare rAjA bhI cirakAla taka vratakA pAlana kara, nAnA prakArakI labdhiyA~ pA, antameM bharatake samAna pada para pahu~cemokSameM gaye / bhuvanAlaMkAra hAthI bhI vairAgya pUrvaka vividha prakArake tapa kara, antameM anazana dhAraNa kara, marA aura brahmalokameM jAkara devatA huA / bharatakI mAtA kaikeyI bhI vrata grahaNa kara, usako niSkalaMka rItise pAla, mokSameM gaI / __ bharatane dIkSA le lI, taba aneka rAjAoMne, khecaroMne aura prajAne bhaktipUrvaka rAmase rAjyAsana grahaNa karaneke lie kahA / rAmane kahA:-" lakSmaNa vAsudeva hai, isa lie isako rAjyAbhiSeka kro|" aisA hI kiyA gayA / rAma para bhI baladevapanakA abhiSeka kiyA gyaa| AThaveM baladeva aura vAsudeva tIna khaMDa bharatakA rAjya karane lge| rAmane vibhISaNako rAkSasa dvIpa, sugrIvako kapidvIpa, hanumAnako zrIpura virAdhako pAtAlalaMkA, nIlako RkSapura pratisUryako hanupura, ratnajaTIko devopagIta nagara aura bhAmaMDaLako vaitAbya giriparakA rathanupura nagara, jahA~ unakI kramAgata rAjadhAnI thI diye| dUsaroMko bhI bhinna bhinna rAjya diye| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| zatrughnakA mathurAko jaanaa| tatpazcAta rAmane zatrughnase kahA:-" he vatsa ! jo deza tujhako pasaMda ho, vaha svIkAra kr|" zatrughnane kahA:"he Arya ! mujhako mathurAkA rAjya diijie|" rAmane uttara diyA:-" he vatsa / mathurAkA rAjya lenA dussAdhya hai; kyoMki vahA~ madhu nAmA rAjA rAjya karatA hai / usako camarendrane pahile eka trizUla diyA thaa| usameM yaha guNa hai ki vaha dUrase hI zatruoMkA saMhArakara vApisa madhuke hAthameM * A jAtA hai|" ___ zatrughnane kahA:--'he deva ! jaba Apa rAkSasa kula nAza kara sakate haiM, taba maiM ApakA choTA bhAI hokara kyA madhuko bhI 'parAsta na kara sakU~gA ? karasakU~gA / ataH Apa mujhe mathurA kA rAjya diijie|maiN svayameva madhurAjAkA upAya karalU~gA; jaise ki-eka uttama vaidya vyAdhikA upAya kara letA hai|" ___ rAmaH zatrughnakA bahuta Agraha dekhakara, unako mathurA jAnekI anumati dI aura kahA:--" bandhu ! jaba madhu trizUla rahita hokara, pramAdameM par3A huA ho, usa samaya usake sAtha yuddha krnaa|" phira rAmane zatrughnako akSaya bANavAle do tarakasa diye aura kRtAntavadana nAnA senApatiko bhI sAthameM diyA / parama vijayakI AzA rakhanekAle lakSmaNane bhI agnimukha bANa aura apanA arNavAvarta "dhanuSa diyaa| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| 381 zatrughna ravAnA hokara, kucha dinakI sapharake bAda, mathurAke pAsa pahu~ce / nadIke kinAre apane Dere DAle / khabara karaneke lie unhoMne guptacaroMko bhejaa| unhoMne vApisa Akara, kahA:-" mathurAke pUrvameM eka kuberodhAna nAyA ucAna hai| madhu rAjA isa samaya vahA~ gayA huA hai, aura apanI jayaMtI rAnIke sAtha krIDA kara rahA hai| usakA trizUla isa samaya zastrAgArameM hai| isa lie usake sAtha yuddha karanekA yahI samaya acchA hai| mathurApati madhukI mRtyu| tatpazcAta chalake jAnanevAle zatrughnane, rAtriko mathurAmeM praveza kiyA aura udyAnameMse lauTate hue madhukA, apanI senAdvArA, mArga rokA / raNa AraMbha huaa| rAma rAvaNake yuddha meM lakSmaNane jaise pahile kharako mArA thA usI taraha, zatrughnane madhuke putra lavaNako mAra ddaalaa| mahArathI-zreSTha madhu putrake vadhase krodhita hokara dhanuSakA AsphAlana karatA huA zatrughnase yuddha karaneko Age bddh'aa| yuddhaprAraMbha huaa| donoM zastra calAte the aura parasparameM zatroMko kATa dete the| donoMmeM, deva aura daityakI bhA~ti bahuta samaya taka zastrayuddha hotA rhaa| dazarathake caturtha putra zatrughnane lakSmaNake diye hue, samudrAvarta dhanuSakA aura agnimukha bANoMkA smaraNa kiyaa| smaraNa karate hI ve unako prApta shegye| dhanuSa car3hAkara, agnimukha bANoMdvArA zatrughna zatrupara Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| vahAra karane lgaa| jaise ki zikArI siMhapara karatA hai| vANoMke AghAtase vyAkula hokara, madhu vicAra karane lagAH-" isa samaya trizUla mere hAthameM na AyA isase maiM zatruko na mAra skaa| na maiMne zrIjinendrakI pUjA hI kI, na caitya hI banavAye aura na dAna puNya hI kiyA, isase merA janma vRthA hI calA gyaa|" isa prakAra vicAra karatA huA madhu-bhAvacAritra aMgIkAra kara, navakAramaMtrakA smaraNa karatA huA-mRtyu pAyA aura sanatkumAra devalokameM jAkara, mahaddhika devatA huaa| usa samaya madhuke zarIrapara usake vimAnavAsI devoMne puSpa-vRSTi kara ' madhudeva jaya "pAo' kA jayaghoSa kiyaa| zatrughnakA pUrvabhava / devatArUpI trizUla camareMdrake pAsa gayA aura madhuko zatrughnane chalase mArA hai, yaha hAla kaha sunaayaa| apane mitravadhake samAcAra sunakara, camareMdra zatruko mAraneke lie calA / veNudArI nAmA garuDapatine usase pUchA:"tuma kahA~ jAte ho ?" usane uttara diyA:-" mere mitrako mAranevAle zatrughnako-jo isa samaya. mathurAmeM rahA huA hai-mAraneke lie jAtA huuN|" . .. veNudArI indra bolA:-"rAvaNako dharaNeMdrake pAsase amogha vijaya zakti milI thI; usa zaktiko bhI utkRSTa puNyazAlI vAsudeva lakSmaNane jIta liyA hai aura rAvaNako Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAra DAlA hai, to usake sAmane rAvaNakA sevaka madhu to bicArA hai / usI lakSmaNakI AjJAse zatrughnane raNameM madhuko mArA hai|" - camareMdra bolA:-"amoghazaktiko lakSmaNane vizalyAke "prabhAvase jItA thA; parantu vizalyA aba vivAhitA hogaI hai, isalie usakA prabhAva jAtA rahA hai / aba vaha kucha 'nahIM kara sakatA hai / isalie maiM avazyameva jAkara mitrahantAko maaruuNgaa|" isa prakAra uttara dekara, camareMdra krodhake sAtha zatrughnake deza mathurAmeM gayA / usane zatrughnake suzAsanameM sabako svastha dekhA / camareMdrane-yaha socakara ki, svastha prajAmeM nAnA bhA~tike upadrava macAkara, zatruko ghabarA denA hI uttama hai-mathurAkI prajAmeM aneka prakArakI vyAdhiyA~ phailA diiN| kuladevatAne Akara, zatrughnako vyAdhiyA~ phailanakA kAraNa batAyA / isalie zatrughna rAma, lakSmaNake pAsa gyaa| usI samaya dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa nAmA muni vihAra karate hue ayodhyAmeM Aye / rAma, lakSmaNa aura zatrughnane unake pAsa jAkara caraNa vaMdanA kii| phira rAmane munise pUchA:-* zatrughnane mathurA lenekA Agraha kyoM kiyA ?". dezabhUSaNa muni bole:-"zatrughna kA jIva aneka bAra mathurAmeM utpanna huA hai| ekavAra vaha zrIdhara nAmA brAhmaNa Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga | 46 prahAra karane lagA / jaise ki zikArI siMhapara karatA hai / vANoMke AghAtase vyAkula hokara, madhu vicAra karane lagA:- isa samaya trizUla mere hAthameM na AyA isase maiM zatruko na mAra sakA / na maiMne zrI jinendrakI pUjA hI kI, na caitya hI banavAye aura na dAna puNya hI kiyA, isase merA janma vRthA hI calA gayA / " isa prakAra vicAra karatA huA madhu - bhAvacAritra aMgIkAra kara, navakAra maMtra kA smara'Na karatA huA-mRtyu pAyA aura sanatkumAra devalokameM jAkara, maharddhika devatA huA / usa samaya madhuke zarIrapara usake vimAnavAsI devane puSpa - dRSTi kara ' madhudeva jaya "pAo' kA jayaghoSa kiyA / zatrughnakA pUrvabhava | devatArUpI trizUla camareMdra ke pAsa gayA aura madhuko zatrughna ne chala se mArA hai, yaha hAla kaha sunAyA / apane mitravadhake samAcAra sunakara, camareMdra zatruko mArane ke lie calA / veNudArI nAmA garuDapatine usase pUchA:" tuma kahA~ jAte ho ?" usane uttara diyA:- " mere mitrako mAranevAle zatrughnako - jo isa samaya mathurA meM rahA huA hai-mAraneke lie jAtA huuN| " veNudArI indra bolA:- " rAvaNako dharaNeMdra ke pAsa se amogha vijaya zakti milI thI; usa zaktiko bhI utkRSTa puNyazAlI vAsudeva lakSmaNane jIta liyA hai; aura rAvaNako 2 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAra DAlA hai, to usake sAmane rAvaNakA sevaka madhu to bicArA hai / usI lakSmaNakI AjJAse zatrughnane raNameM madhuko mArA hai|" camareMdra bolA:-" amoghazaktiko lakSmaNane vizalyAke prabhAvase jItA thA; parantu vizalyA aba vivAhitA hogaI hai, isalie usakA prabhAva jAtA rahA hai / aba vaha kucha nahIM kara sakatA hai / isalie maiM avazyameva jAkara mitrahantAko maaruuNgaa|" isa prakAra uttara dekara, camareMdra kodhake sAtha zatrughnake deza mathurAmeM gayA / usane zatrughnake suzAsanameM sabako svastha dekhA / camareMdrane-yaha socakara ki, svastha prajAmeM nAnA bhA~tike upadrava macAkara, zatruko ghabarA denA hI uttama hai-mathurAkI prajAmeM aneka prakArakI vyAdhiyA~ phailA diiN| kuladevatAne Akara, zatrughnako vyAdhiyA~ phailanekA kAraNa batAyA / isalie zatrughna rAma, lakSmaNake pAsa gayA / usI samaya dezabhUSaNa aura kulabhUSaNa nAmA muni vihAra karate hue ayodhyAmeM Aye / rAma, lakSmaNa aura zatrughnane unake pAsa jAkara caraNa vaMdanA kI / phira rAmane munise pUchA:-" zatrughnane mathurA lenekA Agraha kyoM kiyA ?". dezabhUSaNa muni bole:-" zatrughna kA jIva aneka bAra pathurAmeM utpanna huA hai| ekavAra vaha zrIdhara nAmA brAhmaNa Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| huA thaa| vaha rUpavAna aura sAdhuoMkA sevaka thaa| eka samaya vaha mArgameM calA jA rahA thaa| usa samaya rAjAkI mukhya rAnI lalitAne usako dekhA / usake hRdayameM vikAra utpanna hogayA / isalie usane usako kAmakelike lie bulAyA / usI samaya acAnaka rAjA vahA~ AgayA / usako dekhakara, lalitA kSaNavAra kSubdha hogaI / phira 'cora-cora, ' karake pukAra uThI / rAjAne zrIdharako pakar3akara, sevakoM dvArA vadha sthAnapara bheja diyaa| usa samaya usane vrata lenekI pratijJA kI, isalie kalyANa nAmA munine usako chur3A diyaa| mukta hokara usane dIkSA lI, aura tapakarake vaha devalokameM gayA / vahA~se cavakara, mathurAmeM vaha caMdraprabha rAjAkI rAnI kAMcanaprabhAkI kukSIse acala nAmA putra huA / rAjA caMdraprabha usase bahuta pyAra karane lgaa| usake bhAnupama Adi sapatna ATha jyeSTha. bandhu the| unhoMne yaha socakara, usako mAra denekA yatna karanA prAraMbha kiyA ki-pitAko yahI sabase jyAdA pyArA hai, isalie rAjya isIko milegA / maMtriyoMko unake. 'prayatnakA hAla jJAta hogayA / unhoMne aMcalako khabara dii| acala vahA~se bhAga gayA / vanameM bhaTakate hue eka bahuta bar3A kA~TA usake pairameM cubha gyaa| usakI pIr3Ase acala. sene cillAne lgaa| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI samaya zrAvastI nagarIkA rahanevAlA aMka nAmA eka puruSa-jisako usake bApane gharase nikAla diyA thA-sirapara lakar3iyoMkA gaTThA rakkhe hue udharase niklaa| usane acalako dekhA / dayA Anese gahA nIce utAra usane acalake pairameMse kA~TA nikAla diyA / acala harSita ho, usake hAthameM kA~TA de, bolA:-* bhadra ! tumane bahuta uttama kArya kiyA hai| tuma mere parama upakArI ho / tuma jaba suno ki mathurAmeM acala rAjA huA hai, taba mathurAmeM AnA / " tatpazcAta acala vahA~se kozAMbI nagarImeM gayA / vahA~ usane rAjA indradattako siMha guruke pAsa dhanupakA abhyAsa karate dekhaa| usane bhI siMhAcArya aura indrako apanA dhanuSa-saMcAlana-cAturya dikhaayaa| usase harSita hokara indrane usako apanI putrI dattAkA pANi grahaNa karA diyaa| kucha bhUmi bhI usako dii| sainya bala milanepara acalale aMga Adi kaI deza jIta lie / __eka bAra vaha senA lekara, mathurApara car3ha gayA / vahA~ usane apane sApatna vandhu bhAnuprabha Adiko-yuddha karake, bA~dha liyaa| rAjA caMdraprabhane unako chur3Ane ke lie maMtriyoM ko bhejA / acalane maMtriyoMke sAmane sArA vRttAnta kaha sunaayaa| maMtriyoM ne vApisa jAkara, rAjAko khaa| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaddI dI Acalane Agraha sevaka banAyA dekhA / dekhA sunakara caMdraprabha bahuta harSita huA / usane bar3e utsava aura dhUmadhAmake sAtha acalako nagarameM praveza kraayaa| phira caMdraprabhane, acalako-choTA honepara bhI-rAjya gaddI dI aura bhAnuprabha Adiko apane dezase nikAla denA cAhA / acalane Agraha pUrvaka pitAko aisA karanese rokA aura unheM apane adRSTa sevaka bnaayaa| ____ekavAra nATyazAlAmeM acalane aMkako dekhA / dekhApratihArI usako dhakke mArakara bAhira nikAla rahe haiN| rAjAne usI samaya usako apane pAsa bulAyA aura usakI janmabhUmi zrAvastI nagarIkA usako rAjA bnaayaa| advitIya kSetrIvAle ve donoM sAtha rahakara rAjya karane lage / antameM unhoMne samudrAcAryake pAsase dIkSA lI aura kAlayogase mRtyu pAkara donoM brahmalokameM devatA hue| vahA~se cakkara acalakA jIva yaha zatrughna tuhmArA anujabandhu huA hai| pUrvajanmake mohase usane mathurAke lie Agraha kiyA thA / aMkakA jIva vahA~se cavakara tumhArA senApati kRtAntabadana huA hai| itanA kahaneke pazcAta muMni vahA~se vihAra kara gye| rAmacaMdra Adi ayodhyAmeM aaye| suranaMdAdi maharSiyoMkA prbhaav| prabhApurake rAjA zrInaMdakI rAnI dhamaNIke garbhase kramazAsAta putra hue| unake suranaMda. zrInaMda. zrItilaka. sarva Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| 387 suMdara, jayaMta, cAmara aura jayamitra aise nAma rakkhe gye| unake bAda AThavA~ putra huaa| vaha jaba eka mAsakA huA taba zrInaMdane usako rAjyapara biThAkara, apane sAtoM putroM sahita prItikara munike pAsase dIkSA lelI / zrInaMda tapa karake mokSameM gayA aura suranaMdAdi sAtoM muniyoMko jaMghAcAraNakI labdhi milI / ve maharSi eka vAra vihAra karate hue, mathurAmeM Aye / usa samaya varSA Rtu AgaI thI, isa lie ve vahIM eka parvatakI guphAmeM cAturmAsa karaneke lie rhe| cha?, aTTama Adi aneka prakArakI tapasyA karane lage; vahA~se ur3a kara kisI dUra dezameM pAraNA karaneko jAte the| pAraNA karake ve punaH caumAsA nirgamana karaneke lie jo sthAna niyata kiyA thA, vahA~ AjAte the| unake prabhAvase camareMdrane jo vyAdhiyA~ mathurAmeM utpanna kI thIM, ve bhI saba naSTa ho gii| __eka vAra ve muni pAraNA karaneke lie ayodhyA gye| vahA~ ahaddata seThake ghara bhikSAke lie gaye / seThane avajJAke sAtha unako vaMdanA kI aura manameM socA-"ye kaise sAdhu haiM, jo varSA RtumeM bhI vihAra karate haiN| maiM inase kAraNa pUchU ? nhiiN| aise pAkhaMDiyoMse bAta karanA vRthA hai|" seThakI strIne unako AhArapAnI diyaa| ve AhArapAnI lekara dhutinAmA AcAryake upAzrayameM gaye / AcAryane sanmAnake sAtha unako vaMdanA kI; magara unake sAdhuoMne Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| unako akAla vihArI samajhakara vaMdanA nahIM kii| buti AcAryane unako Asana diyaa| usI para baiTha kara, unhoMne pAraNA kiyaa| phira unhoMne kahA:-"hama mathurAse Aye haiM aura vApisa vahIM jaayNge|" ve ur3akara apane sthAnako cale gye| unake jAne bAda dyuti AcAryane una jaMghAcAraNa muniyoMke guNoMkI stuti kI / sunakara, unake sAdhuoMgounhoMne unakI avajJA kI thI isa lie-pazcattApa huaa| yaha bAta sunakara arhaddata seThako bhI pazcAttApa huaa| phira seTha kArtika mahInekI zuklA saptamIko mathurAmeM gyaa| vahA~ caitya pUjA karake guphAmeM muniyoMke pAsa gyaa| usane unakI jo avajJA kI thI, usake lie-usako unake sAmane prakaTa kara-usane unase kSamA yAcanA kI / ___ yaha khabara sunakara ki, saptarSiyoMke pratApase mathurAse roga naSTa hogayA hai / zatrughna bhI kArtikakI pUrNimAko mathurAmeM AyA / usane muniyoMse jAkara vaMdanA kI aura nivedana kiyA ki-" he mahAtmA ! Apa mere ghara padhArakara AhArapAnI grahaNa kiijie|" unhoMne uttara diyAH" sAdhuoMko rAjya-piMDa nahIM kalpatA hai|" zatrughnane phira nivedana kiyAH--" he svAmI ! Apane mujhapara atyaMta upakAra kiyA hai / ApahIke prabhAvase mere rAjyameM jo daivika roga utpanna huA thA, vaha zAMta ho gayA hai / ataH mujha para aura sArI prajApara anugraha karake Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3e samaya aura yahA~ para nivAsa kiijie| kyoMki ApakI sArI pravRttiyA~ paropakArake lie hI hotI hai|' muniyoMne uttara diyA:-" varSAkAla bIta gayA hai; isa lie aba hama yahA~seM vihAra karake tIrthayAtrA kareMge kyoMki muni eka sthAnapara kabhI nahIM rahate haiN| tuma isa nagarImeM ghara ghara arhataciMba sthApana karavAo jisase phira kabhI koI vyAdhi nahIM hogii|" tatpazcAta saptarSi vahA~se ur3akara anyatra gaye / zatrughnane hareka gharameM jinabiMba sthApita krvaaye| jisase sAre ghara rogamukta hogye| mathurApurIkI cAroM dizAoMmeM saptarSiyoM kI ratnamaya pratimAe~ bhI banavAkara sthApana karavAI gii| usa samaya vaitAnya girikI dakSiNa zreNIke AbhUSaNarUpa ratnapura nAmake nagarameM ratnaratha nAmA rAjA thaa| usake caMdramukhI nAmA eka rAnI thii| usakI kUkhase manoramA nAmA eka kanyA huii| rUpa bhI usakA nAmAnusAra bahuta hI mnorm-suNdr-thaa| vaha kanyA kramazaH javAna huii| eka dina rAjA soca rahA thA ki isa kanyAko kise denA cAhie, usI samaya akasmAta vahA~para nArada aagye| unhoMne kahA ki kanyA lakSmaNake yogya hai| yaha sunakara, gotravairake kAraNa ratnarathake putroMko krodha ho aayaa| isalie unhoMne A~khake izAre se apane sevakoMko, nAradako mAranekI AjJA dii| buddhimAna nArada uThate hue seva Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| unako akAla vihArI samajhakara vaMdanA nahIM kii| dhuti AcAryane unako Asana diyaa| usI para baiTha kara, unhoMne pAraNA kiyA / phira unhoMne kahA:-" hama mathurAse Aye haiM aura vApisa vahIM jaayNge|" ve ur3akara apane sthAnako cale gye| unake jAne bAda dyuti AcAryane una jaMghAcAraNa muniyoMke guNoMkI stuti kii| sunakara, unake sAdhuoMkounhoMne unakI avajJA kI thI isa lie-pazcattApa huaa| yaha bAta sunakara arhadRta seThako bhI pazcAttApa huaa| phira seTha kArtika mahInekI zuklA saptamIko mathurAmeM gyaa| vahA~ caitya pUjA karake guphAmeM muniyoMke pAsa gyaa| usane unakI jo avajJA kI thI, usake lie-usako unake sAmane prakaTa kara-usane unase kSamA yAcanA kii| __yaha khabara sunakara ki, saptarSiyoMke pratApase mathurAse roga naSTa hogayA hai / zatrughna bhI kArtikakI pUrNimAko mathurAmeM AyA / usane muniyoMse jAkara vaMdanA kI aura nivedana kiyA ki-" he mahAtmA ! Apa mere ghara padhArakara AhArapAnI grahaNa kiijie|" unhoMne uttara diyAH" sAdhuoMko rAjya-piMDa nahIM kalpatA hai|" zatrughnane phira nivedana kiyA:--" he svAmI ! Apane mujhapara atyaMta upakAra kiyA hai / ApahIke prabhAvase mere rAjyameM jo daivika roga utpanna huA thA, vaha zAMta ho gayA hai / ataH mujha para aura sArI prajApara anugraha karake Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3e samaya aura yahA~ para nivAsa kiijie| kyoMki ApakI sArI pravRttiyA~ paropakArake lie hI hotI haiN|' __ muniyoMne uttara diyA:- varSAkAla bIta gayA hai; isa lie aba hama yahA~seM vihAra karake nIrthayAtrA kareMge; kyoMki muni eka sthAnapara kabhI nahIM rahate haiN| tuma isa nagarImeM ghara ghara arhataviMca sthApana karavAo jisase phira kabhI koI vyAdhi nahIM hogii|" tatpazcAta saptarSi vahA~se ur3akara anyatra gaye / zatrughnane hareka gharameM jinabiMba sthApita krvaaye| jisase sAre ghara rogamukta hogye| mathurApurIkI cAroM dizAoM meM saptarSiyoM kI ratnamaya pratimAe~ bhI banavAkara sthApana karavAI gii| usa samaya vaitAbya girikI dakSiNa zreNIke AbhUSaNarUpa ratnapura nAmake nagarameM ratnastha nAmA rAjA thaa| usake caMdramukhI nAmA eka rAnI thii| usakI kUkhase manoramA nAmA eka kanyA huii| rUpa bhI usakA nAmAnusAra bahuta hI mnorm-suNdr-thaa| vaha kanyA kramazaH javAna huii| eka dina rAjA soca rahA thA ki isa kanyAko kise denA cAhie, usI samaya akasmAta vahA~para nArada aagye| unhoMne kahA ki kanyA lakSmaNake yogya hai / yaha sunakara, gotravairake kAraNa ratnarathake putroMko krodha ho aayaa| isalie unhoMne A~khake izAre se apane sevakoMko, nAradako mAranekI AjJA dii| buddhimAna nArada uThate hue seva Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| koMkA abhiprAya samajhakara tatkAla hI vahA~se pakSIkI taraha ur3akara lakSmaNake pAsa gaye / usa kanyAkA rUpa eka paTapara citrita karake unhoMne lakSmaNako batAyA aura apanA sArA vRttAnta bhI unheM sunaayaa| kanyAkA rUpa dekhakara lakSmaNa usapara anurakta hogaye / isalie ve rAma aura apanI rAkSasa aura vAnara senA sahita tatkAla hI ratnapurameM pahu~ce / lakSmaNane thor3I hI derameM ratnarathako jIta liyaa| isa lie usane rAmako zrIdAmA aura lakSmaNako manoramA nAmA apanI kanyAe~ de dii| tatpazcAta rAma, lakSmaNa vaitAbyagirIkI sArI dakSiNa zreNIko jItakara ayodhyAmeM Aye aura sukhapUrvaka rAjya karane lge| sItAse, usakI sautoMkA IrSyA karanA / lakSmaNake saba milAkara solaha hajAra striyA~ aura DhAI sau putra hue / unameMse vizalyA, rUpavatI, vanamAlA, kalyANamAlA, ratnamAlA, jitapadmA, abhaya vatI aura manoramA ATha paTTarAniyA~ huI / inake putra mukhya the / unake nAma ye haiM-vizalyAkA zrIdhara, rUpavatIkA pRthvI tilaka, vanamAlAkA arjuna, jitapadmAkA zrIkezI, kalyANamAlAkA maMgala manoramAkA supArzvakIrti, ratimAlAkA vimala aura abhayavatIkA satyakArtika / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmake cAra rAniyA~ thiiN| unake nAma sItA, prabhAvatI, ratinibhA, aura zrIdAmA the| eka vAra sItA RtusnAna karake so rahI thiiN| rAtrike antabhAgameM unako svapna AyA / unhoMne do aSTApada prANiyoMko vimAnameMse cavakara apane mu~hameM utarate hue dekhA / unhoMne apanA yaha svapna rAmako kahA / rAmane kahA:-" he devI ! tumhAre do vIra putra hoMge; parantu mujhe yaha sunakara harSa nahIM hotA hai ki-vimAnameMse utarakara do aSTApada prANiyoMne tumhAre mukhameM praveza kiyA hai|" jAnakIne kahA:-" he nAtha ! dharmake prabhAvase aura Apake prabhAvase saba kucha acchA hI hogaa|" usI dinase devI sItAne garbhadhAraNa kiyaa| sItA rAmako pahilehIse bahuta priya thIM aura garbhadhAraNa karane para to rAma unase aura jyAdA prema rakhane lage / ve rAmakI A~khoMko caMdrikAke samAna tRpta karanevAlI ho gii| sItAko sagarbhA jAnakara usakI sautoMke manameM ISyA utpanna ho gii| isalie una kapaTI striyoMne chala karake sItAse kahA:-" rAvaNakA kaisA svarUpa thA so hameM likhakara btaao|" sItAne kahA:-" maiMne usakA sArA zarIra nahIM dekhA, kevala paira dekhe the, isalie usakA sArA zarIra likhakara, kaise batA sakatI hU~ ?" sautoMne kahAH Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 jaina rAmAyaNa AThavA~ srg| vvv " acchA usake paira hI likhakara batAo / hameM unako dekhanekI bahuta icchA ho rahI hai|" __ sautoMke Agrahase sarala prakRti sItAne rAvaNake caraNa citrita kiye / akasmAta usI samaya rAma vahA~ Agaye / unako dekhate hI sauteM jhaTha kaha uThI:--" svAmI ! dekho ApakI priyA sItA aba bhI rAvaNakA smaraNa kara rahI hai| nAtha ! dekho sItAne rAvaNake donoM caraNa citrita kiye haiM / sItA aba bhI rAvaNahIkI icchA karatI hai / yaha bAta Apa dhyAnameM rakhie / " rAma kucha na bole / gaMbhIratA dhAraNa kara cupacApa-sItAko jJAta bhI nahIM huA-ve vApisa cale gaye / sItAkI isa bAtako sadoSa batAkara, sautoMne apanI dAsiyoMke dvArA logoMmeM yaha bAta prakAzita kii| isase prAyaH loga bhI sItAko sakalaMkA batAne lge|" sItAko azubhakI zaMkA honaa| vasaMta Rtu AI / rAma sItAke pAsa gaye aura kahane lage:--" he bhadre ! tuma garbhase khedita ho rahI ho, isalie tumhAre vinodArtha yaha vasaMta Rtu lakSmI AI hai / bakula Adi vRkSa striyoMke dohadase hI vikasita hote haiN| isalie calo, hama maheMdrodyAnameM krIDA karane jAya~ge / " sItAne uttara diyAH-" nAtha ! mujhako devArcana karanekA dohada huA hai| isalie usa udyAnake vividha bhA~tike sugaMdhita puSpoM dvArA merA dohada pUrNa kro|" Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmane ati zreSTha prakArase devAcana karAyA / phira ve sItAko lekara saparivAra mahendrodyAnameM gaye / vahA~para baiTha kara AnaMdake sAtha rAmane vasaMtotsavako dekhA / jisameM aneka nagaravAsI krIDA kara rahe the aura jo ahaMtakI pUjAse vyApta ho rahA thaa| usI samaya sItAkA dAhinA netra phar3akA / usane sazaMka citta hokara rAmase netra phar3akanekI bAta kahI / rAmane isa phar3akaneko azubha btaayaa| isalie sItA volI:--" kyA mujhe rAkSasa dvIpameM rakhakara bhI daivako abhItaka saMtopa nahIM huA hai ? kyA phira nirdaya daiva Apake viyogase bhI koI adhika duHkha denA cAhatA hai ? yadi aisA nahIM hai to phira aise azubha darzakasaMketa kyoM ho rahe haiM ?" rAmane uttaradiyA:-" he devI duHkha na karo kyoM ki___" avazyameva bhoktavye, karmAdhIne sukhAsukhe / " ( sukha aura duHkha karmAdhIna haiM / ye prANiyoMko avazya bhogane hI par3ate haiM / ) isalie apane maMdirameM clo| devatAoMkI pUjA karo / aura satpAtroMko dAna do / kyoM ki "dharmaH shrnnmaapdi|" (ApattimeM dharma hI eka zaraNa hai|) sItA nija mahalameM giiN| aura prabhupUjana karanemeM aura satpAtrako dAna denemeM rata hogii| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / sItApara kalaMka / " vijaya, suradeva, madhumAna, piMgala, zUladhara, kAzyapa, kAla aura kSemanAmA rAjadhAnI ke bar3e bar3e adhikArI nagarIke yathArtha vRttAnta jAnane ke lie niyata the / ve eka dina rAmake pAsa Aye aura vRkSakI bhA~ti thara thara kA~pane lage / ve rAmako koI bAta nahIM kaha sake / kyoMki rAjateja bar3A duHsaha hotA hai | rAmane kahA : - " he nagarIke mahAna adhikAriyo ! tumheM jo kucha kahanA ho vaha kaho / tuma ekAnta hitavAdI ho, isalie abhaya ho / " rAmake abhaya vacana sunakara, ve kucha sthira hue| unameM se vijaya nAmakA adhikArI sabakA pradhAna thA vaha bar3I sAvadhAnI ke sAtha isa taraha kahane lagA:- " he svAmI ! eka bAta hai; jisakA kahanA bahuta hI AvazyakIya hai| yadi maina kahU~gA to svAmIko uganevAlA kahalAU~gA / magara vaha hai bahuta hI duHzrava / he deva ! devI sItApara eka apabAda AyA hai / vaha durghaTa hai to bhI loga usako sItApara ghaTita karate haiM / nItikA vacana hai ki jo bAta yukti pUrvaka ghaTita hotI ho, usapara vidvAnoMko vizvAsa karanA cAhie / loga kahate haiM ki - ratikrIDAkI icchA se rAvaNane sItAkA haraNa kiyA / unako akele apane gharameM rakkhA / sItA bahuta samayataka usake gharameM rahIM / sItA cAhe rAvaNase rakta rahI ho, yA virakta isase kyA hotA jAtA hai ? 1 394 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItApara klNk| vijaya, suradeva, madhumAna, piMgala, zUladhara, kAzyapa, kAla aura kSemanAmA rAjadhAnIke bar3e bar3e adhikArI nagarIke yathArtha vRttAnta jAnane ke lie niyata the| ve eka dina rAmake pAsa Aye aura vRkSakI bhA~ti thara thara kA~pane lage / ve rAmako koI bAta nahIM kaha sake / kyoMki rAjateja bar3A duHsaha hotA hai| rAmane kahA:-" he nagarIke mahAna adhikAriyo ! tumheM jo kucha kahanA ho vaha kaho / tuma ekAnta hitavAdI ho, isalie abhaya ho / " __rAmake abhaya vacana sunakara, ve kucha sthira hue| unameM se vijaya nAmakA adhikArI sabakA pradhAna thA vaha bar3I sAvadhAnIke sAtha isa taraha kahane lagA:-" he svAmI ! eka bAta hai| jisakA kahanA bahuta hI AvazyakIya hai / yadi mai na kahU~gA to svAmIko ThaganevAlA kahalAU~gA / magara vaha hai bahuta hI duHzrava / he deva ! devI sItApara eka apavAda AyA hai / vaha durghaTa hai to bhI loga usako sItApara ghaTita karate haiM / nItikA vacana hai ki-jo bAta yukti pUrvaka ghaTita hotI ho, usapara vidvAnoMko vizvAsa karanA caahie| loga kahate haiM ki-ratikrIDAkI icchAse rAvaNane sItAkA haraNa kiyA / unako akele apane gharameM rakkhA / sItA bahuta samayataka usake gharameM rhiiN| sItA cAhe rAvaNase rakta rahI ho, yA virakta isase kyA hotA jAtA hai ? Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyAganA / 395 rAvaNa pakkA strIlaMpaTa thA, isalie vaha sItAke sAtha bhoga kiye vinA na rahA hogA / bhoga cAhe usane sItAko samajhAkara kiyA ho aura cAhe jabardastIse kiyA ho / loga jo kucha kahate haiM, vahI hamane Apake sAmane nivedana kiyA hai / he rAma ! isa yukti purassara apavAdako Apa sahana na kIjie / he deva ! Apane janmase hI apane kulake samAna kIrti upArjana kI hai| aba aise malina apavAdako sahakara apane yazako malina na hone diijie|" rAma kucha na bole / unhoMne mana hI mana socA ki sItA kalaMkakI atithi hogaI haiN|" prema chor3anA prAyaH atyaMta kaThina kArya hai / kucha dera bAda rAmane bar3e dhairyake sAtha kahAH-" he mahApuruSo ! tumane acchA kiyA ki mujhako cetA diyA / rAjabhakta puruSa kabhI kisI bAtakI apekSA nahIM karate haiM / mAtra strIke lie maiM aisA apayaza nahIM shuuNgaa|" rAmane adhikAriyoMko bidA kiyaa| usa rAtako rAma gupta rItise akele mahalake bAhira nikale / zaharameM phirate hue unhoMne sthAna sthAnapara logoMko isa prakAra bAteM karate sunA-" rAvaNa sItAko le gayA / sItA cirakAlataka rAvaNake gharameM rahI; to bhI rAma usako vApisa le aaye| aura aba bhI usako satI samajhate haiM / yaha kaise ho sakatA hai ki, strIlaMpaTa rAvaNane sItAko, le Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / jAkara, bhoga kiye vinA rahane diyA hogA ? rAmane to itanA bhI nahIM socA / magara saca hai-- na rakto doSamIkSate / ' ( rAgI manuSya doSa nahIM dekhate haiN| ) isa prakAra sItAke viSayameM kalaMkakI bAteM sunakara, rAma punaH mahalameM lauTa gye| dUsare dina phirase unhoMne guptacaroMko bhejaa| . sItAkA prityaag| rAma socane lage:-- jisa sItAke lie maiMne rAkSasa kulakA bhayaMkara rItise nAza kiyA usI sItAke Upara yaha kaisA kalaMka AyA hai ? maiM jAnatA hU~ ki, sItA mahAsatI hai; rAvaNa strIlolupa thA aura merA kula niSkalaMka hai / aba mujhako kyA karanA cAhieM ?" __rAmake pAsa lakSmaNa, sugrIva aura vibhISaNa Adi baiThe hue the / usI samaya guptacara aaye| unhoMne ve saba bAteM kaha sunAI jo bAteM loga sItAke viSayameM kahate the / sunakara lakSmaNako bahuta krodha aayaa| ve bhrakuTI car3hAkara bole:-"jo mithyA kAraNoMse doSakI kalpanA karake satI sItAkI niMdA karate haiM unakA maiM kAla huuN|" rAmane kahA:--" bandhu ! zAnta hoo| hamane zaharake samAcAra lAkara sunAneke lie jo loga niyata kiye the; Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyAganA | svayaM maiMne bhI ye bAteM sunI haiM aura ye loga bhI mere kahanese saba samAcAra lekara Aye haiM / isalie sItAkA jaise maiMne svIkAra kiyA hai, vaise hI usakA tyAga kara dU~gA to phira loga hameM kalaMkita nahIM kareMge / " wwwww 397 -- lakSmaNa bole :- " Arya ! logoMke kahanese sItAkA tyAga na karanA / kyoMki loga to jImeM AtA hai, vaise hI bolate haiM / koI unakA mu~ha baMda nahIM kara sakatA hai| loga rAjya meM suvyavasthA honepara bhI rAjAko doSI batAyAhI karate haiM / isalie rAjAko cAhie ki, yA to vaha aise logoMko daNDa de yA unakI upekSA kare / " " rAmane kahA :-- " yaha ThIka hai ki, loga aise hote haiM; parantu jo bAta saba logoM ke viruddha ho - saba loga jisa bAtako nApasaMda karate hoM, usakA yazasvI puruSoM ko tyAga kara denA cAhie | " tatpazcAta rAmane kRtAntavadana nAmA senApati se kahA:" yadyapi sItA sagarbhA hai, tathApi usako lejAkara arayameM chor3a A / " yaha sunakara lakSmaNa ro par3e aura rAmake caraNa pakar3akara kahane lage :- " he Arya ! mahAsatI sItAkA tyAga karanA yogya nahIM hai / " rAmane kahA:isa viSaya meM aba tuma mujhase kucha na kaho / " yaha sunakara lakSmaNa vastrase sukha Dha~ka rote hue apane mahala meM cale gaye | rAmane kRtAntavadanase kahA:- " sameta zikhara " Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / kI yAtrA ke bahAne sItAko vanameM le jA / sItAkI aisI icchA bhI hai / 97 398 kRtAntavadanane sametazikhara lejAnekI bAta jAkara sItAko kahI / sItA rAjI hogaI / kRtAntavadana unako rathameM biThAkara le calA / calate samaya sItAko aneka apazakuna hue / to bhI saralatA ke kAraNa ve zAnta hokara baiThI rahIM / ve bahuta dUra nikala gaI / calate hue ve gaMgAsAgara utara kara, siMha ninAda nAmA vanameM pahu~ce / rathako vahIM khar3A karake kRtAntavadana kucha vicAra karane lagA / vicArate vicArate usakA - mukha mlAna hogayA, usake netroM se A~sU girane lage / yaha dekhakara, sItA bolIM : - " he senApati ! hRdayameM . bar3A bhArI zokAghAta huA ho, vaise dukhI hokara tuma kyoM sthira ho rahe ho ? " kRtAntavadanane uttara diyA: - " he mAtA ! maiM durvacana kaise bolU~ ? maiM sevakapanase dUSita hU~ / isIlie mujhako yaha akRtya karanA par3A hai | devI ! Apa rAkSasake ghara meM rahIM / loga Apa para apavAda lagAte haiM / rAmane isa apavAdase - Darakara, Apako isa bhayAnaka vanameM chor3anekI AjJA dI hai| guptacaroMne rAmako Akara, Apake viSayameM loga apa 'vAdakI jo bAteM kahate haiM ve bAteM sunAI / sunakara rAma ApakA tyAga karane ko taiyAra hue / lakSmaNako logoMpara Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAko rAmacandrakA tyaagnaa| 399 mmmmmmmmmmmmmmmmmmm... ... .. ... ...... atyanta krodha AyA / unhoMne rAmako bhI aisA karanese bahuta rokA; parantu rAmane AjJA dekara unheM Agraha karanese roka diyaa| isalie lakSmaNa rote hue vahA~se cale gye| phira rAmane mujhako yaha kArya karanekI AjJA dii| he devI! maiM bahuta pApI huuN| isIlie hiMsaka prANiyoMse bhare hue mRtyuke gRharUpa isa araNyameM maiM ApakA chor3akara jAtA huuN| Apa kevala apane hI prabhAvase isa araNyameM jIvita raha skeNgii|" senApatike vacana sunakara, sItA mUrchita hokara rathamese pRthvIpara jA girii| senApati unako marI samajha, apane ko atyanta pApI mAna karuNAkraMdana karane lgaa| thor3I dera bAda vanake zItala vAyuse sItAko kucha ceta aayaa| magara ve phirase mUrchita homaI / isa taraha bahuta derataka ve mUrchita saceta hotI rahI, phira svastha hokara bolI:-" yahA~se ayodhyA kitanI dUra hai ? rAma kahA~ haiM?" senApatine kahA:-" he devI ! ayodhyA nagarI yahA~se bahuta dUra hai| usake lie Apa kyA pUchatI haiM ? aura ugra AjJA karanevAle rAmakI to bAta hI kyoM karatI haiM ?" . usake aise vacana sunakara, rAma-bhakta sItAne kahAH"he bhadra ! tU rAmase jAkara, merA itanA saMdeza kahanA ki-"jo Apa lokApavAdase Dare the to phira Apane merI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jaina rAmAyaNa AThavA~ sarga / parIkSA kyoM nahIM karalI thI ? loga jaba zaMkA hotI hai, taba divyAdise parIkSA karate haiN| maiM maMda bhAgyA hU~, so maiM to isa vanameM bhI apane karma bhogUMgI; parantu Apane jo kArya kiyA hai vaha Apake viveka aura kulake sarvathA ayogya hai / he svAmI ! jaise durjana logoMkI bAtoMse Apane merA tyAga kara diyA, vaise hI duSToMkI bAtoMse kahIM jina-bhASita dharmako mata chor3a denaa|' itanA kahakara, sItA phira mUJchita hokara gira pdd'ii| phira sAvadhAna hokara bolI:--" are ! rAma mere vinA jIvita kaise raheMge ? hA hanta ! maiM mArI gaI / he vatsa ! kRtAnta ! rAmako kalyANa aura lakSmaNako AziSa khnaa| terA mArga nirupadrava pUrA ho / aba tU zIghra hI lauTakara, rAmake pAsa jA / " senApati kRtAnta bar3I kaThinatAse apane manako samajhA sItAko vanameM chor3a, vApisa ayodhyAkI tarapha claa| jAte hue socane lagA-" rAmakI vRtti sItAse atyanta viparIta ho rahI hai, to bhI sItA rAmapara itanI bhakti rakhatI haiN| sItA satI ziromaNi haiM; mahAsati haiN|" Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 401 sarga nvaaN| sItAkI zuddhi aura vratagrahaNa / sItAkA puMDarIkapurameM jaanaa| hotA bhayake mAre pAgaloMkI taraha idhara udhara phirane lagIM; aura pUrva karmase dUSita bane hue apane AtmAkI niMdA karane lagIM / bAra bAra, hubaka hubakakara verotI thiiN| gira jAtI thiiN| phira uThatI tha, calatI thIM, phira gira jAtI thiiN| isa bhA~ti ve eka ora calI jA rahI thiiN| usa samaya unhoMne sAmanese eka sainyako Ate hue dekhaa| usako dekha, ve vahIM khar3I ho gaI aura sthira citta hokara navakAra maMtrakA jApa karane lgiiN| . sainikoMne sItAko dekhaa| ve unase Daragaye / ve socane lage:-" yaha apUrva divya rUpAvalI kauna suMdarI hai ? jo isa taraha pRthvImeM vicaraNa kara rahI hai ?" sItA thor3I dera sthira rahIM / phirase unheM apanI hAlatako yAdakara ronA AgayA / unakA karuNa rudana usa sainyake rAjAne sunA / unake manastApa aura rudanase rAjAne socA ki yaha koI garbhiNI aura satI strI jAna par3atI hai| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha kRpAlu rAjA sAtAke pAsa aayaa| rAjAko dekha unheM zaMkA huii| unhoMne apane vastrAlaMkAra utAra kara rAjAke sAmane rakha diye| rAjAne kahA:-" he bahina ! tumako kucha Dara nahIM haiN| ye vastrAlaMkAra tuhmAre hI haiN| tuhmIM inako dhAraNa kro| tuhmArA svAmI kauna nirdaya ziromANa hai ki, jisane tuhmArA aisI sthitimeM parityAga kara diyA hai ? jo bAta ho so spaSTa kaho / manameM kisI prakArakI zaMkA na kro| mujhe tuhmArA kaSTa dekhakara duHkha ho rahA hai|" rAjAkA maMtrI sumati kahane lagA:-" ye puMDarIkapurake svAmI vajrajaMgha rAjA haiM / inake pitAkA nAma gajavAhana hai| bandhudevI rAnIkI kUkhase inhoMne janma liyA hai / ye mahA satvadhArI haiM; paranArI sahodara haiM; parama zrAvaka haiN| ye isa vanameM hAthI pakar3aneko Aye the| apanA kArya karake vApisa jA rahe the, itanehImeM inhoMne tumhArA Arta-nAda sunaa| inheM duHkha huaa| isalie ye tumhAre pAsa Aye haiN| tumheM jo kucha duHkha ho kho|" sItAne unake kathanapara vizvAsa kiyA aura rote hue apanA sArA kaSTa kaha sunAyA / sunakara rAjA aura maMtrI bhI ro par3e / phira rAjAne niSkapaTa bhAvase kahA:-"tuma merI dharma bahina ho; kyoMki eka dharmavAle paraspara bandhu hI Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E UNIVERSITY AN281924 MHARED - . - - - sItAkI zuddhi aura vratamA / hote haiN| tuma mujhe apane bhAI bhAmaMDalaka samAna samajho aura mere ghara clo| 'strINAM patigRhAdanyat sthAnaM bhrAtRniketanam / ' (patike gharake sivA dUsarAsthAna striyoM ke lie bhAIkA ghara hotA hai / ) rAmane lokApavAdase tumhArA tyAga kiyA hai| apanI icchAse nhiiN| isalie maiM samajhatA hU~ ki ve apanI isa kRti para pazcAtApa karate hue tumhAre samAna hI dukhI hoMge / virahAtura dazaratha kumAra cakravAka pakSIkI bhA~ti vyAkula hokara thor3e hI samayameM tumheM khojaneke lie nikleNge|" sItAne vajrajaMghake sAtha puMDarIkapurameM jAnA svIkAra kiyA / usa nirvikArI rAjAne pAlakI ma~gavAI / sItA usameM savAra hokara, mithilApurImeM hI jAtI hoM usa taraha puMDarIkapurameM gii| vajrajaMghane unako rahaneke lie eka ghara batA diyA / ve usameM raha kara dharmadhyAnameM apane dina nikAlane lgiiN| rAmakA sItAko lene jaanaa| senApati kRtAntavadana vApisa ayodhyAmeM gyaa| usane rAmake pAsa jAkara kahA:-" maiM sItAko siMhaninAda nAmA vanameM chor3a AyA huuN| vahA~ sItA bArabAra mUcchita hotI thIM; bAra bAra saceta hotI thIM aura karuNa-rudana karatI thIM / antameM thor3A bahuta dhairya dhAraNa kara unhoMne Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jaina rAmAyaNa navA~ sarga / * wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww.... Apako yaha saMdeza kahalAyA hai ki-"kisI nItizAstrameM, kisI kAnUnameM yA kisI dezameM kyA eka pakSake kahanehIse dUsare pakSavAleko-jA~ca kiye vinA hI-aparAdhI samajhakara, daNDa denekA dastUra hai ? Apa sadaiva vicAra pUrvaka kArya karanevAle haiM; tathApi yaha kArya Apane vinA vicAre hI kiyA hai / magara mere prati jo avicAra huA hai, usakA kAraNa maiM apane bhAgyako samajhatI huuN| Apa to sadA nirdoSa hI haiM / to bhI he prabho! eka bAta hai / maiM nirdoSa. huuN| to bhI Apane logoMke kahanese merA tyAga kara diyA hai / isI bhA~ti kahIM mithyAdRSTi logoMke kahanese jaina dharmakA tyAga mata kara denaa|" itanA kahakara sItA phira mUJchita ho gii| thor3I derake bAda unheM ceta huaa| ve phira kahane lagIM-" are! rAma mere vinA jIvita kaise raheMge ? hAya ! maiM mArI gaI !" sItAkI kahalAI huI bAteM kRtAntavadanake mukha se sunakara, rAma mUrchita hogaye / tatkAla hI lakSmaNane sasaMbhrama' vahA~ Akara unapara caMdanakA jala chir3akA / rAma saceta hue aura kahane lage:-" vaha mahA satI sItA kahA~ hai ? jisako maiMne logoMke kahanese vanameM chor3a diyA hai ?" lakSmaNa bole:-"he svAmI ! abataka mahA satI sItA apane prabhAvasa, jantuoMke hAthoMse, bacI huI hogii| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 405 ~~~~~~~mmmmmmmmmmm. ataH ve Apake virahaduHkhase mara jAyeM isake pahile hI Apa jAie aura unako khojakara le aaie|" lakSmaNake vacana suna, rAma kRtAntavadana senApati aura kucha anyAnya khecaroMko lekara vimAnameM baiThe aura usa araNyameM pahuMce jahA~ kRtAntavadana sItAko chor3a AyA thaa| vahA~ rAmane pratyeka jalAzaya, pratyeka parvata pratyeka vRkSa aura pratyeka latAko dekhA, magara unheM kahIM sItAkA patA na milA / isase rAmako bahuta duHkha huaa| unhoMne socA-" jAna par3atA hai ki koI siMha yA hiMsaka prANI usako khAgayA hai|" bahuta DhU~Dhane para bhI sItAkA kahIM patA nahIM calA, taba nirAza hokara rAma vApisa ayodhyA lauTa gaye / sAre zaharameM yaha vAta phaila gii| nagaravAsI bAra bAra sItAke guNoMkI prazaMsA aura rAmakI niMdA karane lge| rAmane sAzrunayana ho, sItAkI mRtyukriyA kii| rAmako sArA saMsAra sItAmaya bhAsita hone lgaa| unake hRdayameM, unakI A~khoMmeM aura unakI vANImeM sItAke sivA aura kucha nahIM thaa| sItA kisI sthAna para yI; parantu usa samaya rAmako jJAta nahIM huaa| . sItAkA putrayugalako janma denaa| .. vajrajaMgha rAjAke yahA~ sItAne putrayugalakA prasava kiyaa| anaMgalavaNa aura madanAMkuza unakA nAma rkkhaa| mahad hRdayI rAjA vajrajaMghane apane putra utpanna honekI Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 jaina rAmAyaNa navA~ sarga ! ............. . . wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwimm khuzIse bhI vizeSa khuzI manAI / usane .unake janma aura nAmakaraNake mahotsava kiye / dhAe~ unakA lAlana pAlana karane lgiiN| lIlAse durlalita-duSTaceSTita-donoM bhrAtA bhUcArI azvinIkumAroMkI bhA~ti dinabadina bar3e hone bge| thor3e barasoM bAda ye donoM bAlaka bAla-kalA grahaNa karane aura hAthIke bacce kI taraha zikSA karaneke yogya hokara, rAjA vajrajaMghakI A~khoMko mahotsavake samAna AnaMdita karane lge| . _ usa samaya siddhArtha nAmA eka aNuvratadhArI siddhaputra-jo vidyAbaLakI samRddhise sampUrNa aura kalAoMmeM va zAstroM meM vicakSaNa the aura AkAzagAmI honeseM trikAla melagiri Uparake caityoMkI yAtrA karate the-bhikSAke lie sItAke ghara Aye / sItAne AhAra pAnIse zraddhA pUrvaka unakA satkAra kiyA aura unase unake sukhavihAra pUche unhoMne kahA aura phira sItAse unakA vRttAnta puuchaa| sItAne unako, bhAIke samAna samajha, prAraMbhase putrotpatti paryanta sArA vRttAnta kaha sunAyA / sunakara, aSTAMganimitako jAnanevAle dayAnidhi siddhArthane uttara diyAH" tuma kyoM vRthA cintA karatI ho ? kyoMki lavaNa aura aMkuzake samAna tuhmAre do putra haiN| zreSTha lakSaNavAle ke dUsare rAma, lakSmaNa haiN| ve tumAre sAre manorathoMko pUrNa kreNge|" isa bhA~ti unhoMne sItAko AzvAsana diyaa| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 407 wwwmmmmmmmmmmmmm tatpazcAta sItAne unako, sAgraha prArthanA karake apane putroMko par3hAneke lie rakha liyaa| siddhArthane lava aura aMkuzako sArI kalAe~ aisI kuzalatAse sikhAI ki, ve devatAoMke lie bhI durjaya hogaye / sArI kalAe~ sIkhe usa samayataka ve pUrNa yuvAvasthAmeM pahu~ca gaye / usa samaya donoM bhrAtA aise zobhate the mAno ve vasaMta aura kAmadevahI the| vajrajaMgha aura pRthurAjAkA yuddha / vanajaMghane apanI, lakSmIvatI rAnIke udarase janmI huI, zazicUlA nAmA kanyA aura anyAnya battIsa kanyAe~ lavaNako byAhIM / phira usane pRthvIpurake rAjA pRthuse usakI, amRtavatI rAnIse janmI huI kanakamAlA nAmakI kanyA aMkuzake lie mA~gI / parAkramI pRthune uttara diyAH" jisake vaMzakA kucha ThikAnA nahIM hai, usako kanyA kaise dI jA sakatI hai ?" ___ sunakara, vajaya bahuta kruddha huA / usane pRthupara cadAI kii| yuddha huA / yuddhameM vajrajaMghane pRthuke mitra vyAghrarathako bA~dha liyaa| isa lie pRthurAjAne apane mitra povanapurake patiko apanI sahAyatAke lie bulaayaa| kyoMki 'vidhureSu hi mitrANi smaraNIyAni maMtravat / ' (vipattimeM maMtrakI bhA~ti mitroMko bhI yAda karanA Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jaina rAmAyaNa navA~ srg| www.mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmwww cAhie / ) vajrajaMghane bhI manuSya bhejakara, apane putroMko bulaayaa| lavaNa aura aMkuza bhI-bahuta nivAraNa karanepara bhI-unake sAtha yuddhameM gaye / / dUsare dina donoM senAoMmeM bahuta bar3A yuddha huaa| usa yuddha meM balavAna zatruoMne vajrajaMghakI senAko parAsta kara diyaa| apane mAmAkI senAkI duHsthiti dekhakara lavaNa aura aMkuzako krodha AyA / tatkAla hI ve niraMkuza hAthIkI taraha aneka prakArake zastroMkI varSA karate hue zatruoMra daudd'e| varSARtuke pUrako jaise vRkSa nahIM saha sakate haiM, vaise hI zatru una balavAna vIroMke prahArako na saha sake / pRthurAjA senA sahita pIchA haTane lagA-yuddha chor3a bhAgane lgaa| yaha dekha rAmake putroMne ha~sate hue, usako kahA:-" tuma prakhyAta-jAne hue-vaMzavAle hokara bhI hama ajJAta kulavAloMke sAmane raNameM pITha dikhAkara kaise bhAge jA rahe ho ?" unake aise vacana sunakara, pRthu rAjA pIchA phirA aura namratA pUrvaka bolA:-" maiMne, tumhArA parAkrama dekhakara, aba tumhArA kula jAna liyA hai / vajrajaMgha rAjAne aMkuzake lie merI kanyAko mA~gA, yaha mere hI hitakI bAta hai / kyoMki aisA balavAna cara khojanepara bhI muzkilase mila sakatA hai|" itanA kaha, pRthune usI samaya apanI kanyA aMzako denekA abhivacana diyA / apanI kanaka Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI jhuddhi aura vrtgrhnn| 409 mAlA nAmA kanyAkA vara aMkuza hI hove aisI icchA rakhane cAle pRthurAjAne, sAre rAjAoMke sAmane, vajrajaMghase saMghI kara lI / rAjA vajrajaMgha vahIMpara, chAvanI DAlakara, kaI dinataka rhaa| lavaNa aura aMkuzakA pRthvIpurase prsthaan| eka dina vahA~ nArada muni Aye / vajrajaMgha rAjAne unakA bhalI prakArase satkAra kiyaa| phira usane sAre rAjAoMke sAmane nAradako kahA:- " he muni ! yaha pRthu rAjA aMkuzako apanI kanyA denA cAhate haiN| magara inake 'dilameM lavaNa aura aMkuzake kulake viSayameM saMdeha hai, isa lie inakA kyA kula hai, so Apa pRthuko sunAie; tAkI inakA saMdeha miTa jAya aura ye santuSTa hoN|" nArada ha~se aura bole:-" ina kumAroMke vaMzako kauna nahIM jAnatA hai ? jisa kulakI utpattike prathama aMkura bhagavAna zrI RSabhadeva haiM; jisakulameM kathAprasiddha bharavAdi cakravartI rAjA hogaye haiM aura isa samaya jisa kulake rAmalakSmaNa rAjya kara rahe haiM; . usa kulako kauna nahIM jAnatA hai ? ye kumAra jisa samaya garbha meM the, usa samaya ayodhyAke logoMne apavAda lagAyA thA isI lie rAmane bhayabhIta hokara, sItAkA parityAga kara diyA thaa|" aMkuzane ha~sIke sAtha kahA:- "he mahA muni ! rAmane sItAko vanameM chor3A yaha acchA nahIM kiyA, kaI tarahase Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jaina rAmAyaNa navA~ srg| wwimmmamimirmirmwmmmmwwwinnarurnmmmwww .warrorn nannu apavAda miTAyA jA sakatA thaa| rAmane vidvAna hokara, na jAne aisA kArya kaise kiyA ?" lavaNane pUchA:" vaha ayodhyA yahA~se kitanI dUra hai ? ki jahA~para hamAre pitA saparivAra nivAsa karate hai ?" __ nAradane uttara diyAH-" vizvabharameM nirmala caritravAle tumhAre pitA rAma jahA~ rahate haiM, vaha ayodhyA yahA~se eka. sau sATha yojana dUra hai|" * lavaNane namratA pUrvaka vajrajaMgha rAjAse kahA:--" hama vahA~ jAkara rAma, lakSmaNako dekhanA cAhate haiN|" __ vajrajaMghane unakI bAta svIkAra kara lI / vahA~se ayodhyAko jAnA nizcita hogayA, isa lie pRthurAjAne apanI kanyA kanakamAlAkA bar3e ThATase aMkuzake sAtha byAha kara diyaa| lavaNa aura aMkuza vajrajaMgha aura pRthu sahita vahA~se ravAnA hue| mArgameM kaI dezoMko jItate hue ve lokapura nAmA nagarake pAsa pahu~ce / vahA~ usa samaya dhairya aura zaurya se suzobhita kuberakAnta nAmA. abhimAnI rAjA rAjya karatA thaa| unhoMne isako raNabhUmimeM jIta liyaa| vahA~se. calakara, unhoMne vijayasthalImeM bhrAtRzata nAmA rAjAko jItA / vahA~se gaMgAnadIko . pArakarake ve kailAzaparvatakI uttara dizAkI ora cale / udhara unhoMne naMdana, cArU. sajAke dezoMko jiitaa| phira rUSa, kuMtala, kAlAMbu, naMdi Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 411 naMdana, siMhala, zalabha, anala, zUla, bhIma aura bhUvarava, Adi dezake rAjAoMko jItate hue, ve siMdhu nadIke kinAre jA pahu~ce / vahA~ unhoMne Arya aura anArya aneka rAjAoMko jIta liyaa| isa bhA~ti ve aneka dezoMke rAjAoMko jItakara vApisa puMDarIkapurameM aaye| nagarajana vajrajaMghako dhanyavAda dete the ki aho rAjA vajrajaMghako dhanya hai ki, jisake aise parAkramI bhAnaje haiN| nagarameMse inakI savArI niklii| vIra rAjA lavaNa aura aMkuzake cAroM tarapha the| bIcameM donoM jA rahe the| purajana harSotphulla netroMse unako dekha rahe the| donoMne apane bhuvanameM pahu~ca kara, apanI mAtAvidha pAvanI sItAke caraNoM meM namaskAra kiyA / sItAne harSAzuoMse snAna karAte hue unakA mastaka cUmA, aura AzIrvAda diyA ki-" donoM rAmalakSmaNake samAna hoo|" lavaNa aura aMkuzakA ayodhyAmeM jaanaa| tatpazcAta lavaNa aura aMkuzane vajranaMghase kahA:-" he mAmA, Apane hameM pahile ayodhyA jAnekI sammati dI thI,. usako aba kAryameM pariNata kIjie / laMpAka, ruSa, kAlAMbu, kuMtala, zalabha, anala, zUla aura anyAnya dezoMke rAjAoMko AjJA dIjie / prayANake bAje bjvaaie| aura senAse dizAoMko Dhaka diijie| vAkI hama loga. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 jaina rAmAyaNa navA~ sarga / "jAkara, hamArI mAtAkA tyAga karanevAle rAmakA parAkrama dekheN|" ___ yaha suna sItA A~khoMmeM pAnI bhara, gadgada kaMTha ho bolIM-"he vatso ! aisA vicAra kara, tuma anarthakI icchA kyoM karate ho ? tumhAre kAkA aura pitA devatAoMke lie bhI durjaya haiN| unhoMne tIna lokake kaMTakarUpa laMkApati rAkSasa rAvaNakA bhI saMhAra kara diyA hai| he bAlako! tuma yadi apane pitAko dekhanA cAhate ho, to namra hokara, vahA~ jAo / kyoMki: " pUjye hi vinayo'rhati / " ( pUjya manuSyoM ke sAmane vinaya karanA ucita hai|) rAjakumAroMne uttara diyA:-" he mAtA! ApakA tyAga karanevAle rAma hamAre zatrupadako prApta kara cuke haiN| isa lie aba hama unakA vinaya kaise kara sakate hai ? hama kaise unako jAkara kaha sakate haiM ki hama dono tumhAre putra haiN| tumhAre pAsa Aye haiN| hamArI aisI kRti unake lie bhI lajjAkI kAraNa hogI / magara yadi hama unako yuddhake lie AhvAna deMge to yaha bAta unake lie bahuta AnaMdakA kAraNa hogii| donoM kuloMkI zobhA bhI isI meM hai|" ... sItA kucha na bolI / ve rudana karatI rahI / donoM kumAra bar3I bhArI senA lekara utsAhake sAtha ayodhyAkI tarapha ravAnA hue| kulhAr3iyoM aura kudAliyoMko lekara Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vratagrahaNa ! 413 daza hajAra puruSa unakI senAke Age Age mArgako sApha, karate hue jAte the | yuddhakI icchA rakhanevAle donoM vIra kramazaH apanI senAse dizAoMko AcchAdita karate hue ayodhyAke pAsa jA pahu~ce / - apane nagarake bAhira bahuta bar3I senA AI jAna; rAma lakSmaNako vismaya huA / donoM mana hI mana muskarAye / lakSmaNa bole:-" Arya bandhu rAmakI parAkramarUpI ani pataMgI bhA~ti par3akara maraneke lie kauna AyA hai ? " tatpazcAta zatrurUpI aMdhakAra meM sUrya ke samAna, rAmalakSmaNa sugrIvAdi vIroM sahita yuddha karaneke lie nagarake bAhira Aye / rAma, lakSmaNa aura lavaNa, aMkuzakA yuddha / nAradase bhAmaMDala ne sItAke samAcAra sune | vaha tatkAla hI vimAnameM baiThakara, sItAke pAsa puMDarIkapurameM gyaa| sItAne rote hue kahA:--" he bhrAtA ! rAmane merA tyAga kiyA hai / merA tyAga tere bhAnajoM ke lie asala huA hai / isI lie ve rAmase yuddha karaneko gaye haiM / " * bhAmaMDala ne kahA :- " rAmane rabhasavRttise -be soce samajhe tumhArA tyAga to kiyA hI hai; aba apane putroMko mArane kA dUsarA avicArI kArya na kara baiTheM; kyoMki unheM khabara nahIM hai ki lavaNa aura aMkuza unaka putra haiM / ataH Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa navA~ sarga / calo rAma unheM mAra DAleM isake pahile hI hameM vahA~ pahu~ca jAnA caahie| " 414 T tatpazcAta sItAko apane vimAnameM biThAkara, bhAmaMDala lavaNa aura aMkuzake pAsa unakI chAvanI meM Aye / lavaNAMkuzane sItAko namaskAra kiyaa| sItAne unako kahA:inakA nAma bhAmaMDala hai / ye tumhAre mAmA haiM / " donoM' ne bhAmamaMDalako bhI praNAma kiyA / bhAmaMDalane unakA mastaka cuumaa| usakA zarIra harSase romAMcita ho AyA / usane unheM apanI goda meM biThA, gadgada kaMTha ho, kahA:merI bahina pahile vIrapatnI thI / sadbhAgyase aba vaha vIra - mAtA bhI ho gaI hai / tumhAre samAna vIra putroMse usakI nirmalatA caMdra se bhI vizeSa ho gaI hai / he putro ! yadyapi tuma vIraputra ho; svayaM vIra ho, tathApi pitA aura kAkAke sAtha yuddha na karanA / kyoMki rAvaNake samAna yoddhA bhI' jisameM atula bhujabala ke sivA vidyAbalabhI thA - jinake sAmane yuddha meM na Thahara sakA thA taba unhIM mahAbAhu vIroMke sAtha kevala apanI bhujAoMke balase yuddha karanekA tuma kaise sAhasa kara rahe ho ? " lavaNAMkuzane uttara diyA: " he mAmA ! Apa snehake aameM hokara aisI bhIrutA na dikhAie / mAtAne bhI hamako aise hI kAyaratA ke vacana kahakara DarAyA thA / hama jAnate haiM ki, rAmalakSmaNake sAmane yuddha karanekA kisI meM sAmarthya Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 415 .............................................nahIM hai; parantu aba yuddhako chor3akara, hama kisalie unako lajjita kareM ? idhara inake aisI bAteM ho rahI thIM; udhara rAmakI aura unakI senAmeM pralayakAlake meghake tulya yuddha prAraMbha huaa| isalie bhAmaMDala isa AzaMkAse yuddhameM Aye ki, kahIM sugrIvAdi khecara isa bhUcArI senAko na mAra ddaaleN| tatpazcAta atizaya romAMcake kAraNa jinake kavaca bhI ucchasita ho uThe the aise ve mahA parAkramI kumAra yuddha karaneke lie taiyAra hue / niHzaMka hokara yuddha karate hue sugrIvAdine yuddha meM sAmane bhAmaMDalako, dekhakara, usase 'pUchA:-" ye donoM kumAra kauna haiM ?" bhAmaMDalane uttara diyA:-" ye rAmake putra haiM / " yaha jAna, sugrIvAdi khecara tatkAla hI sItAke pAsa Aye aura praNAma karake unake sAmane bhUmipara baiTha gye| __ pralayakAlake samudrakI bhA~ti udbhAMta bane hue durddhara aura mahAparAkramI lavaNa aura aMkuzane kSaNavArameM rAmakI senAko bhagna kara diyA / vanake siMhakI bhA~ti jidhara ve gaye udhara hI rathI, ghor3esavAra yA hasti-savAra koI bhI Ayudha hAthameM lekara unake sAmane khar3A na raha skaa| isa bhA~ti rAmakI senAko chinnavicchinna karate hue, askhalita gativAle ve vIra rAma, lakSmaNake sAmane yuddha Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 'jaina rAmAyaNa navA~ sarga | karane ko Aye / unheM dekhakara, ApasameM rAmalakSmaNa kahane lage - " apane zatrurUpa ye suMdara kumAra kauna haiM ? " rAmane kahA :- " ina kumAroMke lie manameM svAbhAvika sneha utpanna ho rahA hai; inako hRdayase lagA lenekI icchA ho rahI hai / inake prati manako vivaza karake bhI vairabhAva kaisA lA sakatA hU~ ? samajhameM nahIM AtA ki inake sAtha kaisA bartAva karU~ ? " isa taraha ratha meM baiThe hue rAma, lakSmaNako kaha rahe the / usI samaya lavaNa aura aMkuza unake rathake sAmane jA khar3e hue | aMkuza bolA :- " hamArI vIra-yuddha meM bar3I zraddhA hai / jagata ke lie ajeya rAvaNako Apa jItanevAle haiN| Apako dekhakara hameM bahuta prasannatA huI hai / he rAma, lakSmaNa ApakI jisa yuddha - icchAko rAvaNa pUrI na kara sakA usako hama pUrI kareMge | Apa hamArI icchA pUrI kIjie / " tatpazcAta rAma lakSmaNane aura lavaNa - aMkuzane apane: apane dhanuSoM kI bhayaMkara dhvaniyukta TaMkAra kI / kRtAMta sArathIne rAmake rathako aura vajrajaMghane lavaNake rathako eka dUsare mukAvilemeM khar3A kara diyA / isI bhA~ti lakSmaNa ke rathako virAghane aura aMkuza ke rathako pRthu rAjAne eka dUsare ke rathake sAmane khar3A kiyA / cAroMkA yuddha prAraMbha huaa| unake catura sArathi nAnAbhA~ti se. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 417 wmorernam............... ... .. ... ... ... ... ... .. rayoMko phirAte the / cAroM yoddhA nAnA bhA~tise eka dUsare para zastraprahAra karate the| " kyoMki lavaNa aura aMkuza rAmalakSmaNake sAyakA apanA saMbaMdha jAnate the, isalie ve sApekSa-vicArake sAtha-zastraprahAra karate the aura rAma lakSmaNa ajAna the, isalie ve nirapekSa hokara zastra calA rahe the| vividha AyudhoM dvArA yuddha karaneke bAda, yuddhakA zIghrahI anta kara deneke lie rAmane apane rathako zatruke ThIka sAmane khar3A karane kI AjJA kI |kRtaantne uttara diyA:" maiM kyA karU~? hamAre rathake ghor3e bilakula thaka gaye haiN| zatrune mAre bANoMke unakA sArA zarIra bIMdha diyA hai| maiM cAbuka mAratA hU~, to bhI ghor3e zIghratAse nahIM calate haiM / ratha bhI sArA jarjara ho gayA hai| itanA hI nahIM mere bhujadaNDa bhI zatru-bANoMke AghAtase jarjarita ho gaye haiN| isa lie inameM ghor3oMkI rAsa aura cAbuka pakar3aneko bhI zakti nahIM rahI hai|" . rAmane kahA:-"merA vajrAvarta dhanuSa bhI citrastha-citrameM likhe hue dhanuSakI bhA~ti zithila ho gayA hai| yaha koI kArya nahIM kara sakatA hai / yaha mUsala ratna bhI zatrukA nAza karanemeM asamartha ho gayA hai| aba to yaha kevala nAja kUTane yogya raha gayA hai| yaha ilaratna-jo duSTa rAjArUpI hAthiyoMko vaza karanemeM aMkuzarUpa thA-Aja Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 jaina rAmAyaNa navA~ sarga / mAtra pRthvIko bAne yogya raha gayA hai / jina zastroMkI yakSa rakSA karate haiM; jo zastra hamezA: zatruoMko naSTa karate rahe haiM, unhIM zastroMkI Aja yaha kyA dazA ho gaI hai ? " ___ idhara lavaNake sAtha yuddha karate hue, rAmake zastra nikamme ho gaye / usI bhA~ti aMkuzake sAtha yuddha karate hue, lakSmaNake zastrAstra bhI nikamme ho gaye / ___ aMkuzane lakSmaNake hRdayameM vajrake samAna bANa mArA / usake AghAtase lakSmaNa rathameM hI girakara, mUJchita ho gaye / lakSmaNako mUJchita dekha, virAdha ghabarAyA / vaha sthako raNabhUmimeMse ayodhyAkI tarapha le calA / calate hue lakSmaNako ceta AgayA / isalie ve saroSa bole:" tUne yaha navIna kAma kyA kiyA ? rAmake bhAI aura dazarathake putrake lie yuddhabhUmise calA jAnA anucita hai| isalie jahA~ merA zatru hai vahA~ mujhako zIghratAse le cala / maiM tatkAla hI cakradvArA zatrukA ziraccheda kara duuNgaa|" ___ nAradakA rAmako-lavaNAMkuzakA-hAla btaanaa| 'lakSmaNake aise vacana suna, virAdhane rathako vApisa yuddha bhUmikI ora claayaa| ratha raNabhUmimeM pahu~cA / khar3A . raha, khar3A raha' kahate hue lakSmaNane cakrako uThAkara ghumAyA / ghUmatA huA cakra ghUmate hue sUryakA bhrama karAne lagA ghumAkara lakSmaNane vaha asavalita gativAlA cakra kroSapUrvaka aMkuzapara calAyA / Ave hue cakrako rokaneke Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 419 lie lavaNane aura aMkuzane bahuta bANa mAre; parantu vaha nahIM rukaa| vaha vega pUrvaka A aMkuzake pradakSiNA de, vApisa lakSmaNake hAthameM calA gayA / jaise ki, pakSI apane ghauMsalemeM Ate haiM / lakSmaNane dUsarIvAra aura claayaa| dUsarIvAra bhI vaha usI bhA~ti aMkuzake pradakSiNA dekara, vApisa lakSmaNake hAthameM calA gayA; jaise ki chUTA huA hAthI vApisa apane ThANameM-gajazAlAmeM-calA jAtA hai| - yaha dekhakara, rAmalakSmaNa sakheda vicAra karane lage:"kyA ye hI donoM kumAra bharatakSetrameM baladeva aura vAsudeva haiM ? hama nahIM haiM ?" ve isa taraha vicAra rahe the, usI samaya nArada muni siddhArtha sahita vahA~ Aye / unhoMne khedita rAmalakSmaNase kahA:-" he raghunAthajI ! isa harSake sthAnameM tuma kheda kaise kara rahe ho ? ye donoM tumhAre putra haiN| sItAkI kUkhase inakA janma huA hai / nAma inake lavaNa aura aMkuza haiM / yuddhake bahAne ye tumheM dekhaneke lie Aye haiM / ye tumhAre zatru nahIM haiM / tumhArA cakra unapara nahIM calA / isakA yahI kAraNa hai ki, ve tumhAre zatru nahIM haiM / prAcIna samayameM bhI bAhubalipara bharatakA cakra nahIM calA thaa|" ' tatpazcAta nAradane sItAke tyAgase lekara, isa yuddhataka jagatako vismita karanevAlA vRttAnta kaha sunAyA / usako sunakara Azcarya, lajjA, harSa aura zokase vyAkula hokara Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma mUJchita ho gaye / unapara caMdanakA jala siMcita kiyA gayA / usase unako ceta huaa| putravAtsalya-paripUrNa hRdayI rAma sAzrunayana ho lakSmaNako sAtha le, lavaNa aura aMkuzase milane cale / unako Ate dekha, vijayI lavaNa aura aMkuza zastrAstroMkA parityAga kara, rathase utara sAmane jA, kramazaH rAmalakSmaNake caraNoM meM par3e / unako uThA, hRdayase lagA, godameM biThA rAmane unake mastakako cuumaa| phira zoka aura snehase Akula hokara rAma ucca svarase rudana karane lage / rAmakI godameMse lakSmaNane unako apanI godameM le liyA aura sInese lagA sAzrunayana unake mastakako cuumaa| pitAke tulya hI zatrughnako samajha unhoMne inake caraNoM meM sASTAMga namaskAra kiyA ! zatrughnane bhI una vinIta putroMko uThAkara, AliMgana diyaa| donoM orake anyAnya rAjA usa jagaha ekatrita hogaye aura isa apUrva milana-AnaMdako dekhakara harSita hone lge| zuddhike lie sItAkA agnimeM praveza krnaa| sItA apane putroMkA parAkrama aura unake pitAke sAtha unakA milana dekha, harSita ho, vahA~se vimAnameM baiThakara puNDarIkapura calI gaI / apane hI samAna balI putroMko prApta kara, rAmalakSmaNa bahuta harSita hue / sAre bhUcara aura khecara bhI prasanna hue| bhAmaMDala ne vajrajaMghakI pahicAna karavAI / isane cirakAlake sevakakI taraha rAmalakSmaNako praNAma kiyaa| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 121 rAmane vajrajaMghase kahA:-" he bhadra ! tumane mere putroMkA lAlana pAlana karake bar3A kiyA aura unheM isa sthitimeM pahu~cAyA, isa lie tuma mere lie bhAmaMDalake samAna ho|" __ tatpazcAta rAmalakSmaNa apane putroM sahita puSpaka vimAnameM baiThakara, ayodhyAkI ora cale / loga vismayake sAtha U~cI gardaneM kara, paMjoMpara khar3e ho lavaNa, aMkuzako dekhate the aura unakI stuti karate the / rAma apane mahaloMke pAsa phuNce| vimAnameMse utarakara aMdara gye| unhoMne nagarameM putrAgamanakA bahuta bar3A mahotsava kraayaa| __eka vAra lakSmaNa, sugrIva, vibhISaNa, hanumAna aura aMgada Adine milakara rAmase vinatI kI:-" he rAma ! devI sItA Apake virahakA duHkha jhelatI huI videzameM apane dina nikAla rahI haiN| aba kumAroMkA viyoga ho jAnese ve aura bhI jyAdA dukhI hoMgI / isalie yadi Apa AjJA deM, to hama unako yahA~ le AveM / yadi Apa unheM yahA~ nahIM bulAya~ge to pati, putra vihInA sItA mara jaayNgii| rAmane jarAsI dera socA aura kahA:-" sItA aise hI kaise bulAI jA sakatI hai ? lokApavAda mithyA hone para bhI vaha bahuta bar3A antarAya hai / maiM jAnatA hU~ ki sItA satI hai / vaha bhI apane AtmAko pavitra mAnatI hai, sAre logoMke sAmane sItA divya kare / phira maiM usa zuddha satIko grahaNa kara luuNgaa|" Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "" aisA hI hogA kaha kara ve vahA~se uTha gaye / unhoMne jAkara, nagarake bAhira vizAla maMDapa banavAyA / usake aMdara geleriyA~ - baiThakeM banavAI / unameM rAjA loga, maMtrIgaNa, nagaravAsI, rAma lakSmaNa, aura vibhISaNa, sugrIva Adi khecara Akara baiThe / rAmane sugrIvako, sItAko lAnekI AjJA dI / sugrIva uThakara puMDarIkapura gayA / usane sItAko namaskAra kara kahA :- " he devI ! rAmane Apake. lie puSpaka vimAna bhejA hai, isalie isameM savAra hokara ayodhyA calie / " 1 17 sItAne uttara diyA:-- " rAmane mujhe jaMgalameM chur3avA diyA / vaha duHkha bhI aba taka mere hRdayase zAnta nahIM huA, to phira dUsarA duHkha dene ko bulAnevAle rAmake pAsa maiM kaise calU~ ? " sugrIvane phirase namaskAra kara kahAH " he satI ! kopa na kro| rAmane ApakI zuddhi karanekA nizcaya kiyA. hai / maMDapa taiyAra hai | ve anyAnya rAjAoM aura puravAsi -- yoM sahita vahIM baiThe hue haiM ? " 1 sItA yaha bAta to - zuddha honekI parIkSA to- pahilehI se cAhatI thiiN| isalie ve sugrIvakI antima bAta sunakara vimAna meM savAra ho gii| sugrIva sahita ve ayodhyA ke pAsa. mahendrodyAnameM jAkara utarIM / vahA~ lakSmaNane aura anyAnya rAjAoMne ardha samarpaNa kara unako namaskAra kiyaa| phira lakSmaNAdi saba rAjA unake sAmane baiTha gaye aura kahane Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vratagrahaNa / 423 www.rrmmmmmmm lageH-" he devI! apane nagara aura gRhameM praveza kara unako pavitra kiijie|' . sItAne uttara diyAH--" he vatsa ! zuddhi prApta karaneke bAda maiM nagarameM praveza karU~gI; kyoMki aisA hue binA. apavAda kabhI zAnta nahIM hogaa|" sItAkA yaha dRDha nizcaya unhoMne jAkara, rAmako sunaayaa| rAma vahA~ Aye aura sItAse nyAya niSThura vacana bole:--" tuma rAvaNake yahA~ rahakara bhI yadi zuddha rahI ho; yadi rAvaNane tumako apavitra na kiyA ho; to apanI zuddhike lie sabake sAmane divya kro|" sItAne muskarAte hue rAmase kahA:--" Apake samAna anya aisA kauna buddhimAna hogA; jo doSa jAne vinA hI kisIko vanameM chor3a detA hogaa| yaha bhI ApakI vicakSaNatA hI hai ki daNDa dekara aba Apa parIkSA karane baiThe haiN| jo ho so / maiM parIkSA deneko taiyAra huuN| __ sItAke vacana suna, rAma mlAnamukha hokara, bole:-- "he bhadre ! maiM jAnatA hU~ ki, tuma sarvathA nirdoSa ho, to bhI logoMke hRdayoMmeM jo doSa bhAva utpanna hue haiN| unakA nivAraNa karanA AvazyakIya hai|" sItAne kahA:-" maiM pA~coM prakArake divya karaneko taiyAra huuN| kaho to agnimeM praveza karU~; kaho to maMtrita tAMdula bhakSaNa karU~; kaho to ( kacce dhAgoMke ) tarAjUpara cahU~, kaho to pighalA huA zIzA pIU~ aura kaho to Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI jIbha se zastra ke phulako uThA lU~ / inameM se Apa kaheM vahI divya maiM karane ko taiyAra hU~ / " usa samaya antarikSastha nAradane aura siddhArthane aura bhUmistha logoMne, kolAhalako baMda karake, kahAH - " he rAghava ! sItA vAstava meM satI hai ! satI hai ! mahA satI hai ! isameM Apako lezamAtra bhI saMdeha nahIM karanA cAhie / " rAmane kahA :- "he logo ! tuma sarvathA maryAdA vihIna ho / mere hRdaya meM saMkalpa doSa tumhAre hI kAraNa se utpanna huA hai / pahile tumhIMne sItAko dUSita batAyA thA aura Aja tumhIM use yahA~ para satI batA rahe ho / yahA~se jAkara, phira tuma koI tIsarI hI bAta kahane lagoge / pahile sItA kaise dUSita thIM aura aba ve kaise zIlavAna ho gaIM ? phira bhI tuma unheM dUSita batA sakate ho; isalie merI yahI icchA hai ki, sItA sabakI pratItike lie agni-divya kareM - agnipraveza kareM / " tatpazcAta rAmane tIna sau hAtha laMbA caur3A aura do puruSa pramANa gaharA khaDDA karavAyA aura usako caMdanakI lakar3iyoMse bharavAyA / vaitADhya girikI uttara zreNImeM harivikrama rAjAkA jayabhUSaNa nAmA kumAra thA / usake ATha sau vivAhita striyA~ thiiN| eka bAra usane apanI kiraNamaMDalA nAmA strIkohimazikha nAmA usake mAmAke sAtha sote hue dekhA / usako krodha utpanna huA / isalie usane kiraNamaMDalAko Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 425 nikAla diyaa| phira usako vairAgya ho AyA, isalie usane dIkSA lelI / kiraNamaMDalA marakara, vidyudaMSTrA nAmA rAkSasI huI / jayabhUSaNa divyavAle dinakI pahilI rAtako ayodhyAke bAhira kAusagga karane lage / vidyudaMSTrA vahA~Akara, unako satAne lagI / muni acala rahe / zubha dhyAnake balase unako divyavAle dina hI kevalajJAna utpanna huA / kevalajJAna mahotsava ke lie indrAdi deva vahA~ aaye| usI samaya udhara sItA zuddhike lie agnimeM praveza karanevAlI thiiN| yaha bAta devatAoMne dekhI / unhoMne indrase jAkara kahA:--" he svAmI! logoMke mithyA apavAdase sItA Aja agnimeM praveza kara rahI haiM / " sunakara indrane apanI pyAdA senAke senApatiko sItAkI sahAyatAke lie 'bhejA aura Apa jayabhUSaNa munikA kevala jJAna mahotsava karanemeM rata huaa| udhara rAmakI AjJAse caMdanapUrita khaDDemeM sevakoMne Aga lagA dI / agni bhayaMkara rUpa dhAraNa kara jala uThI / A~khoMke lie usakI ora dekhanA kaThina ho gyaa| agnikI vikarAla jvAlAoMko dekhakara, rAmane hRdayameM socA,aho ! yaha kArya to ati viSama hogayA hai / yaha mahA satI to abhI niHzaMka hokara agnimeM praveza kregii| prAyaH 'devakI aura divyakI viSama gati hotI hai / sItA mere sAtha vanameM gaI rAvaNane usakA haraNa kiyaa| phira maiMne usako araNyameM chor3A, aura antameM agnipravezakA yaha kaSTa upa Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthita huaa| yaha saba kucha maiMne hI kiyA hai; mere hI dvArA huA hai|" rAma isa prakAra soca rahe the, usI samaya sItA khaDDeke pAsa gaI aura sarvajJakA smaraNa kara, bolI:-"he lokapAlo ! he logo! suno, yadi aba taka maiMne rAmake vinA kisI anya puruSakI icchAkI ho, to yaha agni mujhako jalA deve aura yadi nahIM kI ho, to isakA sparza. jalake samAna zItala ho jAya / " phira navakAra maMtrakA jApa karatI huI, sItA agnikuMDameM kUda pdd'ii| unake kuMDameM par3ate hI Aga bujhagaI / vaha khaDDA svaccha jalase bharakara sarovarake samAna hogyaa| devoMne sItAke satItvase saMtuSTa hokara usa jalameM kamalapara siMhAsana banA diyA / sItA usa siMhAsanapara baiThI huI dRSTigata huiiN| usakA jala samudra jalakI bhA~ti taraMgita hotA huA dikhAI diyaa| jalameMse kahIMse huMkAra dhvani uTha rahI thI, kahIMse gula gula zabda nikala rahA thA, kahIMse bherIkIsI AvAja A rahI thI, kahIMse 'dili dili' zabda hotA sunAI par3a rahA thA aura kahIM 'khala khaLa ' zabda ho rahA thaa| tatpazcAta samudrake caDhAvakI bhA~ti usa khaDDemeMse jala uchalane lagA / vaha bAhira nikala kara bar3e bar3e maMcoMko bahAne, aura DubAne lgaa| vidyAdhara bhayabhIta hokara, AkAzameM ur3e aura AkAzameM cale gye| magara bhUcara manuSya pukArane Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainarAmAyaNa. AR ATMAK. RASADE sItAjIkA agniprvesh| pRSTha 426. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sItAkI zuddhi aura vrtgrhnn| 427 www.. ... lage:-" he mahAsatI sItA! he devI ! hameM bacAo! hamArI rakSA karo!" sItAne usa U~ce uThate hue jalako apane donoM hAthoMse dbaayaa| isase jala vApisa pUrvavata hogayA / usa sarovarakI zobhA bahuta hI manohara thI / usameM utpala, kumuda aura puMDarIka jAtike kamala khila rahe the| kamaloMkI sugaMdhise uddhAMta hokara bha~vara usameM saMgIta kara rahe the| usake cahu~ aura maNimaya pASANoMse ba~dhe hue ghATa suzobhita ho rahe the| nirmala jalakI taraMgeM ghAToMpara A Akara TakarAne laga rahI thiiN| ___ sItAke zIlakI prazaMsA karate hue nAradAdi AkAza meM nRtya karane lge| saMtuSTa devatAoMne sItA para puSpavRSTi kii| ' aho ! rAmakI patnI sItAkA zIla kaisA yazasvI hai ? " isa ghoSaNAse pRthvI aura AkAza maMDala bhrgye| apanI mAtAke prabhAvako dekhakara lavaNa aura aMkuza bahuta hI irSita hue| ve haMsakI bhA~ti tairate hue unake pAsa gaye / sItAne unako, mastaka sUMghakara, apane donoM tarapha bitthaayaa| ve donoM kumAra, nadIke do kinAroMpara rahe hue hAthIke baccoMkI taraha suzobhita hone lge| sItAkA diikssaagrhnn| usa samaya, lakSmaNa, zatrughna, bhAmaMDala, vibhISaNa, aura sugrIva Adi vIroMne Akara bhakti pUrvaka sItAko namaskAra kiyaa| tatpazcAta ati manohara kAntivAle rAma bhI sItA Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 jaina rAmAyaNa navA~ sarga / ke pAsa Aye / unakA hRdaya pazcAttApa aura lajjAse paripUrNa ho rahA thaa| unhoMne hAtha jor3a kara kahA:-" he devI! svabhAvase hI asat doSako grahaNa karanevAle nagaravAsiyoMke pIche lagakara, maiMne tumhArA tyAga kiyA; usake lie mujhe kSamA kro| bhayaMkara jantupUrNa vanameM rahakara bhI tuma apane prabhAvase jIvita rahI / yaha bhI eka prakArase tumhArA divya hI thaa| maiM isako na samajha sakA / astu / aba saba gaI bAtoMke lie mujhe kSamA karo; isa puSpakavimAnameM baiThakara ghara calo aura pUrvakI bhA~ti hI mujhako AnaMdita kro|" sItAne uttara diyA:-" isameM ApakA yA logoMkA koI bhI doSa nahIM hai| mere pUrva kA~kA hI doSa hai / ataH duHkhake cakkarameM DAlanevAle karmoMse chuTakArA pAneke lie, unako naSTa karaneke lie; maiM to aba dIkSA grahaNa kruuNgii|" tatpazcAta usI samaya sItAne apane hAthoMse kezaloca kiyA; aura prabhu jaise apane keza indrako dete haiM, vaise hI sItAne apane keza rAmako dediye / yaha dekhakara, rAmako mUrchA AgaI / rAma mUrchA se uThe bhI nahIM the, isake pahile hI sItA jayabhUSaNa munike pAsa calI gaI / jayabhUSaNa kevalIne usI samaya unako savidhi dIkSA dI / phira munine, tapa parAyaNA sAdhvI sItAko, suprabhA nAmA gaNinI-guraNI ke parivArameM sauMpa diyaa| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga dsvaaN| - rAmakA nirvANa / rAmakA jayabhUSaNa munike pAsa jaanaa| rAma caMdanajalase siMcita kiye gaye / unakI mUrchA bhaMga huI / ve svastha hokara bole:-" manasvinI sItA kahA~ hai ? he bhUcaro ! he khecaro ! yadi tuma maranA nahIM cAhate ho bo, merI sItA mujhe btaao| usane loca karaliyA to koI hAni nahIM hai / he vatsa lakSmaNa ! mujhe tatkAla hI dhanuSabANa do| maiM itanA dukhI ho rahA hU~ to bhI ye saba udAsIna aura svastha kaise ho rahe haiM ?" itanA kaha rAma apanA dhanuSabANa uThAne lage / lakSmaNa bole:-" he Arya ! Apa yaha kyA kara rahe haiM ? ye sAre to Apake sevaka haiN| nyAyake lie doSake bhayase Apane. jaise sItAkA tyAga kiyA thA, vaise hI svArthake lieAtmahitake lie-sItAne hama sabako chor3a diyA hai| ApakI priyA sItAne loca Apake sAmane hI kiyA thaa| .yahA~se jAkara unhoMne jayabhUSaNa munike pAsase dIkSA lelI hai / ina maharSiko isI samaya kevalajJAna utpanna huA hai| unakA jJAnamahotsava karanA hamArA bhI kartavya hai| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .430 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| he svAmI ! mahAvratadhAriNI svAminI sItA bhI vahIM haiN| aba ve nirdoSa zuddha satI-mArgakI bhA~ti mokSa mArga batA rahI haiN|" lakSmaNake vacana sunakara rAma sthira hue aura kahane lage:-" he bandhu ! priyA sItAne kevalIke pAsase vrata grahaNa kiyA yaha bahuta hI acchA kiyaa|" / tatpazcAta rAma jayabhUSaNa munike pAsa gaye / aura namaskAra karake unake sAmane baiTha gye| munikI dezanA sunii| phira rAmane pUchA:--" he svAmI! maiM AtmAko nahIM jAnatA hU~, isalie kRpA karake batAie ki maiM bhavya hU~ yA abhavya ?" kevalIne uttara diyA:-"he rAma ! tuma kevala bhavya ho / itanA hI nahIM, tuma isI bhavameM kevalajJAna prApta kara mokSameM jAnevAle ho / " rAmane phira pUchA:-he bhagavAna ! mokSa to dIkSA lenese milatA hai, aura dIkSA sabakA tyAga karaneko lI jAtI hai| magara bandhu lakSmaNako chor3anA mere lie kaSTasAdhya hai / phira maiM mokSameM kaise jA sakatA hU~?" kevalIne uttara diyAH-" abataka tumheM baladevakI saMpatti bhoganA hai| usa bhogAvalI ke pUrNa honepara tuma niHsaMga-vairAgI-banoge aura dIkSA lekara mokSameM jAoge; zivasukha pAoge | " . .. rAma aura sugrIvakA puurvbhv| / vibhISaNane namaskAra kara munise pUchA:--" he svAmI ! Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / 431 AAAAAAAAAAAAAA rAvaNane pUrvajanmake kaunase karmake kAraNa sItAkA haraNa kiyA ? kaunase karmake kAraNa lakSmaNane usako mArA ? aura sugrIva, bhAmaMDala, lavaNa, aMkuza aura maiM kaunase karmake kAraNa rAmapara itanA sneha rakhate haiM ?" ___ muni bole:- dakSiNa bharatA meM kSemapura nAmakA 'eka nagara hai / usameM nayadatta nAmA eka vaNika rahatA thaa| usakI strI sunaMdAke garbhase do putra utpanna hue the| ekakA nAma thA dhanadatta aura dUsarekA vasudatta / una donoMkI yAjJavalkya nAmA eka brAhmaNake sAtha mitratA ho gii| usI nagarameM sAgaradatta nAmA eka vaNika aura thaa| usake do santAna thii| eka thA guNadhara nAmA putra aura dUsarI thI guNavatI nAmA kanyA / sAgaradattane nayadattake guNavAna putra dhanadatta ke sAtha apanI kanyAkI sagAI kara dii| kanyAkI mAtA ratnaprabhAne-dhanake lobhameM Akara, zrIkAnta nAmA eka dhanADhyake sAtha gupta rItise-kanyAkA saMbaMdha karanA ThIka kiyaa| yAjJavalkyako yaha bAta mAlUma ho gaI / mitroMkI vaMcanA sahanameM asamartha yAjJavalkyane apane mitroMko yaha khabara sunAI / sunakara vasudatta zrIkAntako mAraneke lie gayA / donoMke paraspara talavArakI coTeM lgiiN| donoM hI isa saMsArako chor3akara cala base / . vahA~se marakara, donoM viMdhyA-TavImeM mRga hue| guNavavI bhI kaivArI hI marakara usI aTavImeM mRgI huI / vahA~ bhI unhoMne Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga / isa mRgI ke lie paraspara yuddha karake apane prANa khoye ! isa bhA~ti paraspara vairake kAraNa ve bhavabhramaNa karate rahe / 432 dhanadatta apane bhAIkI mRtyu se bahuta dukhI huA aura dharma rahita bhAvoMse idhara udhara bhaTakane lagA / eka rAtako kSudhAtura dhanadattane kucha sAdhuoMko dekhaa| unake pAsa se usane bhojana mA~gA | unameM se eka munine kahAH " he bhAI ! muni loga dina meM bhI annasaMgraha karake nahIM rakhateH haiM; phira rAtameM to unake pAsa anna ho hI kaise sakatA hai ? he bhadra ! tujhako bhI rAta meM khAna, pAna nahIM karanA caahie| kyoMki aise aMdhakArameM annAdimeM rahe hue jIvoMko kauna dekha sakatA hai ? " munikA bodha usake hRdayako amRta - siMcana ke samAna sukhadAyI jAna par3A / vaha zrAvaka banA / Ayu pUrNakara marA aura saudharma devaloka meM devatA huA / vahA~se cavakara, vaha mahApura nagara meM dhAriNIkI kUkhase meru seThake ghara padmaruci nAmA putra hokara janmA | zrAvaka banA / eka vAra padmaruci ghor3epara car3hakara gokulameM jA rahA thA; daiva-yoga se mArgameM usane eka bUr3he bailako maraNAsanna par3e hue dekhaa| vaha dayAlu hRdayI apane ghor3ese utarakara bailake pAsa gayA / . usake kAnameM usane navakAra maMtra sunaayaa| navakAra maMtra ke prabhAvase baila marakara, usa nagara ke rAjA channacchAyAke ghara zrIdattA rAnIkI kUkhase putrarUpameM utpanna huA / hRSabhadhvaja usakA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma rakkhA gayA / eka vAra phiratA huA vaha vRddha vRSabhake mRtyusthAnapara pahu~ca gayA / pUrva janmake sthAnako dekhakara, usako jAtismaraNa jJAna ho AyA / isalie usane usI sthAnapara eka caitya banavAyA / caityakI eka orakI bhIMtapara usane eka citra banAvAyA / usa citrameM dikhAyA ki, eka vRddha baila maraNAsanna par3A huA hai, usake kAnameM eka vyakti navakAra maMtra sunA rahA hai aura usake pAsa hI eka kasA kasAyA ghor3A khar3A hai / phira usane caityake rakSakoMse kahA ki, jo vyakti isa citrake paramArthako samajha jAya usakI mujhako sUcanA denA / kumAra apane mahala meM gayA / 1 ekavAra padmaruci seTa caityameM vaMdanA karaneke lie - AyA, vahA~ arhatako vaMdanA karake usane bhIMtapara bane hue citrako dekhA / usako dekhakara, vismita huA aura / bolA:-- " isa citrameM batAI huI bAteM to saba mere sAtha bItI huI haiM / " rakSakoMne jAkara rAjakumAra vRSabhadhvajako yaha khabara dI / rAjakumAra tatkAla hI maMdirameM AyA / usane seThase pUchA:- " kyA tuma isa citrakA vRttAnta jAnate ho ? " seThane uttara diyA:---- " marate hue bailake kAnameM mujhe navakAra maMtra sunAte dekhakara hI kisIne yaha citra banAyA hai / sunakara vRSabhadhvajane seThako namaskAra kiyA aura kahA:-- "he bhadra ! yaha vRddha vRSabha maiM hI hU~ | navakAra maMtra ke prabhAvase maiM rAjakumAra banA hU~ / Apane kRpAkarake "" Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| kSamA kiijie|" usake vacana suna, loga phirase munikI pUjA karane laga gaye / vegavatI bhI usI samayase paramA zraddhAlu zrAvikA hogaI / usako rUpavatI dekhakara zaMbhurAjAne usako maaNgaa| zrIbhUtine uttara diyA:-- " maiM kisI. mithyA-dRSTiko apanI kanyA nahIM duuNgaa|" isase zaMbhu, rAjAne zrIbhUtiko mAraDAlA aura vegavIke sAtha balAt saMbhoga kiyA / usa samaya usane zApa diyA:--" bhavAM-- tarameM maiM terI mRtyukA kAraNa houuNgii|" tatpazcAta zaMbhu rAjAne vegavatIko chor3a diyA usane harikAntA sAdhvIke pAsa jAkara dIkSAlI aura marakara brahmadevalokameM gaI / vahA~se cavakara vaha janaka rAjAkI putrI jAnakI huI; aura pUrvabhavake zApake kAraNa vaha zaMbhu rAjAke jIva rAkSasa pati rAvaNakI mRtyukA hetu huI / pUrva bhavameM usane sudarzana munipara mithyA doSa lagayA thA, isa lie isa bhavameM logoMne bhI usapara mithyA doSa lgaayaa| zaMbhu rAjAkA jIva bhava bhramaNa karake kuzadhvaja nAmA brAhmaNakI strI sAvitrIke garbhase prabhAsa nAmA putra huaa| kucha kAlabAda usane vijayasena nAmA munike pAsase dIkSA lii| durddhara tapa karatA huA vaha aneka prakArake parisaha sahane lgaa| prabhAsa munine ekavAra vidyAdharoMke rAjA kanakamabhako, indrake samAna samRddhi sahita saMvetazikharakI yAtrAko jAte hue dekhA / munine usa samaya niyANA Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / 437 'bA~dhA-nidAna kiyA ki isa tapake phala svarUpa meM bhI isa vidyAdharake samAna samRddhivAna hoU~ / vahA~se marakara vaha 'tIsare devalokameM devatA huA aura vahA~se cavakara he vibhISaNa! vaha tuhmArA bar3A bhAI rAvaNa huA aura kanakamabhakI samRddhiko dekhakara usane nidAna kiyA thA isalie vaha khecaroMkA svAmI bnaa| dhanadatta aura vasudattake mitra yAjJavalkya brAhmaNakA jIva bhavabhramaNa karake vibhISaNa huA-tU huA / zaMbhuke mAra DAlanepara zrIbhUtikA jIvaM svargameM gyaa| vahA~se cavakara, supratiSThApurameM punarvasu nAmakA vidyAdhara huaa| ekavAra kAmAtura hokara usane puMDarIka vijayameMse tribhuvanAnaMda nAmA cakravartIkI kanyA anaMgasuMdarIkA haraNa kiyaa| cakravartIne usake pIche vidyAdhara bheje / punarvasu yuddha karanemeM Akula-vyAkula-ho rahA thA / anaMgasuMdarI usake vimAnameMse eka latAgRha para gira par3I / punarvasune usakI prAptikA nidAnakara dIkSA lI / vahA~se marakara vaha devaloMkameM gayA aura vahA~se cavakara usakA jIva yaha lakSmaNa huA hai| anaMgasuMdarI vanameM rahakara ugra vapa karane lgii| aMtameM usane anazana kiyaa| anazanameM usako anagara nigala gayA / samAdhise marakara vaha devalokameM devI huI / vahA~se Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| cavakara vaha vizalyA nAmA lakSmaNakI strI huI hai / guNa-- dhara nAmA guNavatIkA bhAI bhavabhramaNa karake kuMDalamaMDita nAmA rAjaputra banA / usa bhavameM usane cirakAlataka zrAvaka vrata pAlA aura antameM marakara sItAkA sahodara bhrAtAbhAmaMDala huaa| ___ kAkaMdI nAmA nagarImeM vAmadeva brAhmaNakI patnI zyAmalAke vasunaMda aura sunaMda nAmA do putra hue / ekavAra ve donoM apane gharameM baiThe hue the / usI samaya mAsopavAsI muni Aye / unhoMne bhakti pUrvaka unako prtilaabhaa| dAnadharmake prabhAva se donoM marakara, uttarakurumeM yugaliyA hue / vahA~se marakara, ve saudharma devalokameM devatA hue| vahA~se cavakara, phira kAkaMdI purIhImeM vAmadevarAjAkI sudarzanA nAmA svIkI kUkhase ve priyaMkara aura zubhaMkara nAmA do putra janme / vahA~ cirakAlataka rAjyakaraneke bAda ve dIkSA lekara mare aura graiveyakameM devatA hue| vahA~se cavakara, donoM lavaNa aura aMkuza hue haiM / inake pUrva bhavakI mAtA sudarzanA cirakAlataka bhavabhramaNa karake yaha siddhArtha huA hai, jisane rAmake donoM putroMko par3hAyA hai|" ___ isa bhA~ti jayabhUSaNa munise pUrva bhava sunakara kaI logoMko vairAgya ho AyA / rAmake senApati kRtAntane tatkAla hI dIkSA le lI / rAmalakSmaNa jayabhUSaNa muniko vaMdanA kara, vahA~se sItAke pAsa gaye / sItAko dekhakara Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma cintita bhAvase socane lage,-"zirISa kusumake samAna sukomala rAjakumArI sItA zIta aura AtApake klezako kaise sahegI ? yaha komalAMgI sAre bhAroMse bhI. adhika aura hRdayase bhI duvaha saMyamabhArako kaise sahegI?" phira unheM vicAra AyA,-"jisake satI vratako rAvaNa bhI bhagna na kara sakA, vaha satI saMyamameM bhI apanI patijJAkA avazyameva nirvAha kara skegii|" tatpazcAta rAmane. sItAko vaMdanA kI / usake bAda zuddha hRdayI lakSmaNane aura anyAnya rAjAoMne bhI unako vaMdanA kii| phira rAma apane parivAra sahita ayodhyAmeM gaye / sItAne aura kRtAntavadanane ugra tapa karanA prAraMbha kiyaa| kRtAntavadana tapa karatA huA marA aura brahmalokameM deva huaa| sItA sATha varSa paryanta nAnA bhA~tikA tapa kara, tetIsa dina rAta taka anazana raha, marI aura acyutendra huii| bAIsa sAgaropamakA AyuSya huaa| kanaka rAjAkI lar3akiyoMke sAtha lavaNAMkuzake lagna / vaitAbya giripara kAMcanapura nagara hai| usameM vidyAdharoMkA rAjA kanakaratha rAjya karatA thA / usake maMdAkinI aura caMdramukhI nAmA do kanyAe~ thiiN| usane kanyAoMkA svayaMvara kiyA / usameM rAmalakSmaNAdi bar3e bar3e rAjAoMko unake putroM sahita bulaayaa| sAre jA, jAkara svayaMvara maMDapameM jamA hue / maMdAkinIne anaMgalavaNako aura caMdramukhIne Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| madanAMkuzako nija icchAnusAra varA / yaha dekhakara, lakSmaNake DhAI sau putra krodha karake yuddha karaneko taiyAra hue| sunakara lavaNAMkuzane kahAH-" unake sAtha kauna yuddha karegA ? ( hama nahIM kareMge) kyoMki ve bhAI haiM, isalie avadhya haiM / jaise rAma lakSmaNameM choTe bar3ekA kucha bheda nahIM hai, vaise hI hamAremeM bhI bheda nahIM honA caahie|" lakSmaNake putroMko guptacaroMne jAkara yaha bAta khii| lakSmaNake putra apane akRtya-vicArake lie nijAtmAkI niMdA karane lage, aura vairAgya prAptakara, mAtA pitAkI AjJA le mahAbala munike pAsa jAkara dIkSita hogaye / anaMgalavaNa aura madanAMkuza donoM kanyAoMke sAtha lagna kara balabhadra aura vAsudevake sAtha ayodhyAmeM Aye / / ___ bhAmaMDalakI mRttyu| ekavAra bhAmaMDala rAjA apane nagarameM, rAjamahaloMkI chata para baiThA huA thA / baiThe hue usa zuddha buddhivAleke manameM vicAra AyeM,-" vaitADhayakI donoM zreNiyA~ mere vazameM haiM / askhalita gatise maiMne lIlA pUrvaka sarvatra vihAra karake sAMsArika sukhopabhoga kiyA hai / aba dIkSA grahaNa kara pUrNa-vAMchita bnuuN|" isa prakAra vicAra karate hue usake sirapara AkAzase vijalI girI / isase tatkAla hI vaha mara gayA aura devakurumeM jAkara yugaliyA utpanna huaa| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vAra hanumAna zAzvata caityoMkI vaMdanA karaneke lie meru parvata para gyaa| vahA~ usane sUryako asta hote hue, dekhA / usako dekhakara socane lagA,-" aho ! isa saMsArameM udaya aura asta sabakA hotA hai| sUryakA dRSTAnta isake lie pratyakSa pramANa hai| isa nAzamAna jagatako dhikAra ! hai|" aisA vicAra kara hanumAna apane nagarameM gyaa| vahA~ jAkara usane, apane putroM ko rAjyade, dharmaratna AcAryake pAsase dIkSA lelI / usake sAtha anyAnya sADhe sAtasau rAjAoMne bhI dIkSA lelii| usakI patniyoMne bhI lakSmIvatI AryAke pAsase vrata aMgIkAra kara liyaa| antameM hanumAna muni dhyAnarUpI agnise sAre karmoMko jar3amUlase jalA, zailezI avasthAko prAptakara, mokSameM gye| do devoMkA ayodhyA AnA; lakSmaNakI mRtyu hanumAnake dIkSAlenekI bAta rAmane sunii| ve socane lage:-" bhoga sukhakA tyAga karake hanumAnane kaSTadAyinI dIkSA kaise grahaNakI hogI?" saudharmendrane rAmake ye vicAra avadhijJAnadvAsa jAne / usane apanI sabhAmeM kahA:-- "aho ! karmakI gati bar3I hI vicitra hai / rAmake samAna carama zarIrI puruSa bhI isa samaya dharmapara ha~sa rahe haiM aura viSaya sukhakI prazaMsAkara rahe haiM / magara isakA kAraNa rAma, Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 ^^' jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga / AWAN ARM. lakSmaNakA pragADha prema hai| rAmake hRdayameM lakSmaNapara jo sneha hai, vaha unakI vairAgyavRttiko utpanna nahIM hone detA hai / " 1 indrake vacana suna, sudharmA sabhAmeMse do devatA kautuka se rAmalakSmaNake snehakI parIkSA karaneke lie ayodhyAmeM gaye / ve lakSmaNake ghara pahu~ce / vahA~ unhoMne mAyAse sAre antaHpurakI striyoMko karuNa - AkraMdana karatI huIM, lakSmarat dikhAI / ve vilApa kara rahI thIM - " hA padma ! hA padmanayana ! hA bandhurUpa kamala meM sUrya ke samAna rAma ! ( viruddha ) jagatake lie bhayaMkara hA balabhadra ! tumhArI akAla mRtyu kaise ho gaI ? " striyoMke keza vikhara rahe the, ve chAtI kUTa rahI thiiN| unakI aisI sthiti dekha lakSmaNako bahuta duHkha huA / ve bole :- " oha ! kyA mere jIvana ke jIvana rAmakI mRtyu ho gaI ? chalase ghAta karanevAle duSTa yamarAjane yaha kyA kiyA ? " isa prakAra bolate bolate lakSmaNake prANa pakheru ur3a gaye / saca hai - . karma, vipAko duratikramaH / / ( karmakA phala amiTa hai ) unakA zarIra svarNa staMbhake sahAre siMhAsanapara TikA raha gyaa| mukha khulA huA thA / lakSmaNakA zarIra niSkriya sthira lepyamaya mUrtike samAna mAlUma hone lagA / isa bhA~ti sahajahImeM lakSmaNakI mRtyu hotI dekha donoM devatA dukhI hue / ve pazcAttApa karate hue paraspara meM kahane lage - " hama logoMne yaha kyA 66 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara DAlA ? are ! vizvAdhAra puruSako hamane isa bhA~ti mAra DAlA ! " AtmaniMdA karate hue donoM devatA apane devalokameM cale gye| . lavaNa-aMkuzakA dIkSA grhnn| lakSmaNako marA jAna antaHpurameM hAhAkara maca gayA / striyA~ bAla bikhera hRdayabhedI Arta-AkraMdana karane lgii| unakA ronA suna, rAma vahA~ daur3a gaye aura bole"aho ! amaMgala jAne vinA hI tumane yaha kyA AraMbha kiyA hai ? maiM jIvita hU~; anuja baMdhu lakSmaNa bhI jIvita hai| phira yaha rudana kisa lie.? lakSmaNako koI roga pIDita kara rahA hai, so maiM vaidyoMko bulAkara isI samaya isakA ilAja karAtA huuN|" taptazcAta rAmane aneka vaidyoM aura jyotiSiyoMko bulAyA / jaMtramaMtra Adike bhI prayoga karAye / magara lakSmagapara kisIne kucha asara nahIM kiyaa| yaha dekha kara rAma malita hokara mirapar3e thor3I derabAda unheM ceta huaa| baca svarase vilApa karane lage / unakA vilApa suna, . vibhISaNa, sugrIva zatrughna Adi bhI 'hAya ! hama mAre gye| 'hamArA sarva nAza ho gayA' Adi bolate hue ucca kaNThase rudana karane lge| kauzalyAdi mAtAe~ aura putravadhue~ bhI karuNa svarameM AkraMdana karane lagI aura bAra bAra malita hone lgii| nagara bharameM pratyeka dukAnameM, pratyeka Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| gharameM aura pratyeka mArgameM sarva rasahartA advaita zokakA sAmrAjya chA gyaa| / usa samaya lavaNa aura aMkuza rAmake pAsa Aye / aura namaskAra karake bole:-" hamAre ina laghu pitAkI mRtyuse saMsArase hama atyaMta bhayabhIta hue haiM / mRtyu sabahIko akasmAta A dabAtI hai| ataH sabako pahilehIse paralokake lie taiyArI kara rakhanA cAhie / isalie he pitAjI ! hameM Apa dIkSA grahaNa karanekI AjJA diijie| laghu pitA vinA hamArA gharameM rahanA sarvathA ayukta hai|" phira rAmako namaskAra kara, lavaNa aura aMkuzane amRtaghoSa munike pAsase dIkSA lelii| tapakara donoM mokSameM gye| rAmakA kaSTa varNana / ___ bhAIkI mRtyuse aura putroMke viyogase, rAma bAra bAra mUJchita hone lage aura mohase zokAkula hokara, kahane lage:--" he bandhu ! abhI to maiMne terA kucha bhI apamAna nahIM kiyA hai| phira tU mauna dhArakara, kaise baiThA hai ? he bhrAtA, tere maunAvalambI honese mere putra bhI mujhako chor3akara, cale gaye / chidra dekhakara, manuSyoMke zarIrameM saikar3oM bhUta ghusa jAte haiN|" isa prakAra unmattake samAna rAmako bolate hue dekha, vibhISaNAdi ekatrita hokara unake pAsa gaye aura gadgada kaMTha ho kahane lage:--" he prabho ! Apa jaise vIroMmeM vIra Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa | haiM vaise hI dhIroMmeM dhIra bhI haiM / isalie lajjotpAdaka adhairyakA parityAga kiijie| aba to lokaprasiddha aura samayocita lakSmaNakA aurdhvadehikaM kRtya aMga saMskAra pUrveka kIjie / " 445 unake aise vacana suna krodha se rAmake hoTha phar3akane lage / ve bole:-- " re durjano ! merA bhrAtA lakSmaNa to abhItaka jIvita hai, to bhI tuma aisI bAteM kaise kaha rahe ho ? bandhu sahita tuma sabakA agnidAha pUrvaka mRta kArya karanA cAhie / yaha merA bhAI to dIrghAyuSI hai / he bhAI! he vassa ! he lakSmaNa ! aba to zIghra bolo| tumhAre nahIM bolanese ye durjana praveza karate haiM / bahuta dera se mujhe kyoM dukhI kara rahe ho ? he bhAI ! ina durjanoM ke sAmane tumako kopa karanA ucita nahIM hai / " isa prakAra kaha, lakSmaNako kaMdhepara uThA, rAma vahA~se dUsarI jagaha gaye | kisI vAra ve lakSmaNako snAnAgarameM le "jAkara, snAna karavAte the aura unake zarIra para caMdanakA lepa karate the; kisI vAra divya bhojana ma~gavA, bhojana se pAtroMko bhara lakSmaNake zava ke Age rakhate the; kisI bAra usako apanI goda meM liTA kara bAra bAra usakA mukha cUmate the; kisI vakta zaiyA para sulAkara vastra oDhAte the; kisI bAra unako pukArate the aura phira Apa hI usakA uttara 1 - preta dehake lie kiyA gayA karma / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga | dete the; aura kisI bAra Apa saMvAhaka - taiLa malanevAle na unake zarIrapara taila malate the / isa prakAra snehameM unmatta ho, ve sArA kArya bhUla gaye / isI sthiti meM unmattatAkI bAta sunakara, indrajItake, aura suMda rAkSasake putra va anyAnya khecara rAmako mArane kI icchAse unake pAsa Aye / chalI zikArI jisa guphAmeM siMha sotA hotA hai, usako Akara ghera lete haiM, vaise hI jisa ayodhyA meM unmatta rAma rahe hue the usako una logoMne bahuta bar3I senAse Akara ghera liyaa| yaha dekha rAmane lakSmaNako godameM lekara usa vajrAvarta dhanuSakI TaMkArakI jo akAlameM bhI saMvarta - pralayakAlakA- pravarta karA dene 1 vAlA thA / usa samaya maheMdra devaloka ke deva jaTAyuke jIvakA Asana kampita huaa| vaha devatAoMko sAtha lekara, ayodhyA meM AyA / unheM dekha, indrajIta ke putrAdi yaha socakara, vahA~seM bhAga gaye ki devatA aba bhI rAmake pakSameM haiM / tatpazcAta ve yaha socakara, saMsArase udAsa hogaye ki devatA aba bhI rAmakA pakSa lete haiM; unako mAranevAlA vibhISaNa aba bhI rAmake pAsa hai / bhaya aura lajjAse unake hRdayameM vairAgya utpanna honaa| unhoMne gRhavAsa chor3a jAkara ativega nAmA munike pAsa se dIkSA lelI / " Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / 447 anMAA ..... .... A v w10 ___ rAmakA prabuddha honaa| jaTAyu deva rAmake pAsa AyA aura unako bodha deneke lie mUkhe hue vRkSameM bAra bAra jala siMcana karane lagA, pattharapara khAda DAlakara, usapara kamala bone lagA, jamInameM asamayameM hI bIja bonA prAraMbha kiyA; aura ghAnImeM bAlureta DAlakara usameMse taila nikAlanA cAhA / isa prakAra vaha sAre asAdhya kAyasko, rAmake sAmane, sAdhya karanekI koziza karane lgaa| yaha dekhakara rAma bole:-" re mugdha ! sUkhe hue vRkSoM kyoM vRthA jala siMcana kara rahA hai ? isameM phala phalanA. atidUrakI bAta hai, kyoMki mUsalameM kabhI phala nahIM Ate haiN| re mUrkha ! pASANa para kamala kaise ropa rahA hai ? nirjala pradezameM, mare hue bailase, bIja kaise bo rahA hai? aura retImeMse Ajataka kisIne taila nikalate nahIM dekhA hai tU usameMse taila nikAlanekA vRthA prayAsa kaise kara rahA hai ? upAyako nahIM jAnanevAle re mugdha ! terA sArA prayatna vRthA hai|" ___ rAmake vacana sunakara jaTAyu deva ha~sA aura bolA:" he bhadra ! yadi tU itanA samajhatA hai, to phira ajJAnatAke cinha rUpa isa murdeko svAsThAyAhue tUpayoM phiratA hai ?" 1 2 3 10E Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| devakI bAta suna, lakSmaNake zarIrako AliMgana de. rAmane devako kahA:-" are ! aise amaMgalakArI zabda kyA bolatA hai ? tU merI najarake sAmanese dUra ho jaa| jaTAyuko rAmane jo bAta kahI vaha kRtAntavadana sArathine-jo devalokameM devatA huA thA-avadhijJAnase jaanii| vaha rAmako prabodha karaneke lie rAmake pAsa gayA / phira vaha puruSakA veSa banA, eka strIkA zava-lAza-kaMdhepara rakha, rAmake pAsase nikalA / usako rAmane kahA:- jAna par3atA hai, tU pAgala ho gayA hai, isI lie kaMdhepara strIkA zava lekara, phiratA hai|" ' kRtAnta devane uttara diyA:-" are! tU aise amaMgalakArI zabda kaise bolatA hai ? yaha to merI pyArI strI hai| eka bAta aura bhI hai / tU svayaM isa zavako-murdAko-kyoM lie hue phiratA hai ? he buddhimAna ! yadi tU merI strIko marI huI samajhatA hai, to phira apane kaMdhe para rakkhe hue murdeko marA huA kyoM nahIM samajhatA hai ? " isI prakArakI anya bhI kaI bAteM usane rAmako khiiN| unase rAma. prabuddha hue-rAmako viveka huA / unhoMne socA"sacamuca hI bandhu lakSmaNa mara gayA hai / vaha jIvita nahIM hai / " rAmako vAstavikatAkA jJAna huA samajha kara jaTAyu aura kRtAntavadana devane, apanA paricaya dekara, nijasthAnako prasthAna kiyaa| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / rAmAdikA dIkSA lenA / tatpazcAta rAmane anuja baMdhu lakSmaNakA mRtakArya kiyA aura dIkSA lenekI icchA prakaTa kara, unhoMne zatrughnako rAjya lenekI AjJA dI / zatrughnane bhI rAjya aura saMsArase vimukha hokara rAmake sAtha hIM dIkSA lene kI icchA prakaTa kI / taba rAma lavaNake putra anaMgadevako rAjya dekara, caturtha puruSArtha - mokSa-sAdhaneko tatpara hue / zrAvaka adAsane munisuvrata svAmIkI avicchinna parasparAse cale Aye munisuvrata RSikA nAma batAyA / rAma unake pAsa gaye / vahA~ jAkara unhoMne zatrunna, vibhIpaNa, aura virAdha Adi aneka rAjAoMke sAtha dIkSA lI / jaba rAmabhadra saMsArameMse nikale taba unake sAtha -solaha hajAra, anyAnya rAjA bhI vairAgya prApta kara saMsArameMse nikale - solaha hajAra rAjAoMne unake sAtha dIkSA lii| isI bhA~ti saiMtIsa hajAra striyoMne bhI dIkSA kii| ve saba zrImatI sAdhvIke parivArameM rahIM / 449 AAAAAMR rAmakA pratimAM dhAraNa kara rahanA / guruke caraNoMmeM rahakara pUrvAgazrutakA abhyAsa karate hue, rAmane nAnA prakAra ke abhigrahoM sahita sATha parasaM taka tapasyA kI / tatpazcAta gurukI AjJAse rAma ekala bihArI bane aura nirbhayatA ke sAtha kisI aTavIkI mirikandarAyeM jAkara rahe / usI rAtako, jaba ve dhyAnastha Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga / .......... ... ... ... ... .rmwarwww. .. hokara baiThe the, unheM avadhijJAna prApta huaa| isase ve caudaha rAjalokako karastha padArtha-hAthameM rakkhI huI cIjakI bhA~ti dekhane lge| dekhate hue unheM vidita huA kiunake anuja bandhuko do devatAoMne kapaTase mArA hai, aura aba lakSmaNa narakaimeM par3e hue haiN| isase rAma vicArane lage-" pUrvabhavameM maiM dhanadatta nAmA vaNika putra thA / lakSmaNa bhI usa bhavameM vasudatta nAmA merA bhAI hI thA / vasudatta usa bhavameM kisI prakArakA sukRtya kiye vinA marA thA / isalie kaI bhavoM taka saMsArameM bhramaNa karatA rahA / phira isa bhavameM merA choTA bhAI lakSmaNa huA thA / yahA~ bhI usake sau varSa kumArAvasthAmeM tIna sau varSa mAMDalikapanameM cAlIsa varSa digvijayameM aura gyAraha hajAra pA~casau sATha barasa rAjya karanemeM bIta gaye / usakI bAraha hajAra varSakI Ayu isI. bhA~ti kisI prakArakA satkArya kiye vinA bIta gaI / isIlie antameM usako narakameM jAnA par3A / mAyA karanevAle devatAoMkA isameM kucha bhI doSa nahIM hai| kyoM ki prANiyoMko karmakA vipAka isI taraha bhoganA par3atA hai|" - isa prakArakA vicAra kara, rAma karmoMkA uccheda karanemeM vizeSa rUpase prayatnAnIla, hue; vai vizeSa rUpase masanA hIla jhekara tapa samAdhimeM lIna rahane lge| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / annn ekavAra muni rAma chaThe upavAsake antameM pAraNA karanaike lie yugamAtra dRSTi DAlate hue cAra hAtha pramANa mAtra bhUmiko dekhate hue - svaMdanasthala nAmA nagarameM gaye / caMdrake samAna nayanotsava rUpa rAmako pRthvIpara calakara Ate hue dekha, nagaravAsI jana bar3e AnaMdake sAtha unake sAmane Aye / nagaravAsI striyA~, rAmako bhikSA deneke lie nAnA bhA~tike bhojanoMse paripUrNa pAtra lekara apane gharake daravAjoMpara khar3I ho gaI / usa samaya nagaravAsi - yoMne itanA harSa - kolAhala macA diyA ki, jisase hAthI apane baMdhanastaMbha ukhAr3a kara bhAgane lage aura ghor3e maMr3aka kara, kanautI kiye hue baMdhana tur3Ane ke lie hRdane lage / rAma jirta dharmavAlA AhAra lenevAle the, isa lie unhoMne nagaravAsI jo AhAra dete the vaha na lekara, rAjya hilameM praveza kiyA / vahA~ pratinaMdI rAjAne ujjita AhAra dvArA rAmako pratilAbhA / rAmane vidhi pUrvaka AhAra kiyaa| devatAoMne vasudhArAdi pA~ca divya kiye| phira jisa nase rAma Aye the usImeM vApisa cale gaye / mere jAnese nagara meM kSobha ho jAtA hai; logoMkA saMghaTTa ho jAtA hai isa lie yadi mujhe isa vanameM hI bhikSAke 1 tajA huA; bhikSukoMko deneke lie nikAlA huA; gharavAloM ke. jIma cukanepara bacA huA; AhAra / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| samaya AhAra pAnI milegA to maiM pAraNA karU~gA; anyathA nirAhArI hI rhuuNgaa| aisA abhigraha kara, parama samAdhirma lIna ho; pratimA-citrakI bhA~ti sthira ho rahe / " rAmakA abhigraha pUrNa honaa| . eka vAra viparIta zikSA prApta vega gativAlA ghor3ApratinaMdIko usI vanameM le gayA jahA~ rAma pratimA dharakara, khar3e the / vahA~ jAkara naMdanapuNya nAmA sarovarake bIcameM usakA ghor3A kIcameM pha~sa gyaa| usakI, senA bhI khoja karatI huI usake pIche hI pahuMca gaI / kIcameMse ghor3eko. nikAla kara, rAjAne vahIM par3Ava DAlA / phira snAnAhArase nivRtta hokara usane parivAra sahita bhojana kiyaa| usa samaya dhyAna pArakara, rAma pAraNA karanekI icchAse usake paDAvameM gaye / pratinaMdI rAjA unheM dekhakara uTha khar3A huA / usane avazeSa AhAra pAnIse rAmako prati lAbhA / RSi rAmage pAraNA kiyA / AkAzamase puSpavRSTi huii| tatpazcAta rAmane dezanA dI / usako sunakara pratinaMdI. Adi rAjA samyaktva sahita bAraha vratadhArI zrAvaka hue| vanavAsI devatAoMse pujate hue rAma cirakAlataka usI vanameM rahe / rAma muni -bhavakA pAra pAneke lie, ekaH mAsase, do mAsase, tInamAsase aura cAra mAsase pAraNA karane lge| kisIvAra paryakAsana lagAkara, kisIvAra Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA nirvANa / 453 Vrivuuuuu khar3e ho bhujAe~ laMbIkara nAsAgra dRSTi jamAke, kisIvAra aMgUThepara rahakara, aura kisIvAra er3Ipara rahakara, isa taraha rAma nAnA bhA~tike AsanoMdvArA dhyAnakarane lage; dustapa tapasyA karane lge| rAmako sItendrakA upasarga karanA; rAmako kevalajJAna honaa| ekavAra rAma muni vihAra karate hue koTizilA nAmA zilApara pahu~ce / yaha vahI zilA thI jisako lakSmaNane vidyAdharoMke sAmane uThAyA thaa| rAma usI zilApara pratimA dhAraNakara, kSapaka zreNIkA Azraya le, zukladhyAnAntarako prApta hue / rAmakI isa prakArakI sthiti indra bane hue sItAke jIvane, avadhijJAna dvArA dekhakara, socA:- "yadi rAma punaHbhavI-gRhasthI-ho jAya~ to maiM inake sAtha rhuuN| isalie mujhe jAkara anukUla upasargoM dvArA rAmako kSapaka zreNIse, cyuta karanA cAhie / kSapaka zreNIse cyuta hokara paranepara rAma mere mitra rUpa deva hoNge|" aisA socakara sItendra rAmake pAsa aaye| vahA~ unhoMne vasaMta viparita eka bahuta bar3A udyAna bnaayaa| usameM kokilAe~ kUjane lagI; malayAnila bahane lgaa| puSpoMkI sugaMdhase harSita aura masta ho bhramara gUMjane lage aura Amra, caMpaka, kaMkila, gulAba, aura borasalIke vRkSoMne kAmadevake navIna astrarUpa zuSpa dhAraNa kiye| tatpazcAta sItendra sItAkA rUpa banA, anyAnya striyoMko Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga / AAN. ANNARAN sAtha le rAmake pAsa gaye aura unako kahane lage:-" he priya ! maiM tumhArI priyA sItA tumhAre pAsa AI hU~ |he nAtha ! usa samaya maiMne, apane Apako dukhI samajhakara dIkSA lelI thI; aura Apake samAna. prema karane vAlekA parityAga kara diyA thA; parantu pIchese mujhako bahuta pazcAttApa huaa| Aja ina vidyAdhara kumArikAoMne mere pAsa Akara kahA ki, tuma dIkSA chor3akara, punaH rAmakI paTTa rAnI bano / tumhArI AjJAse hama bhI samakI rAniyA~ bneNgii| isalie he rAma ! ina vidyAdhara kanyAoMke sAtha byAha kro| maiM bhI pahilekI bhA~ti hI Apake sAtha ramaNa karU~gI / maiMne ApakA jo apamAna kiyA thA, usake lie mujhako kSamA kara diijie|" __ tatpazcAta- sItendrakI mAyAse banI huI khecara kumAriyA~ kAmadevako sajIvana karanemeM auSadhake samAna gIta gAne lagIM / mAyAvI sItAke vacanoMse, vidyAdhariyoMke saMgItase aura vasaMta Rtuse rAma jarAse bhI vicalita nahIM hue / isa lie mAgha mAsakI zuklA dvAdazIko rAtrike pilache paharameM rAma muniko kevalajJAna utpanna hogayA sItendrane aura anyAnya devatAoMne vidhi pUrvaka bhakti saM hita kevalajJAnamahotsava kiyaa| phira divya svarNa kamala para baiThakara, divya cAmara aura divya chatrase suzobhidra rAmane dharmadezanA dii| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAmakA sItendrako lakSmaNa aura rAvaNakI gati btaanaa| dezanAke antameM sItendrane apane aparAdhakI kSamA mA~gakara, rAma aura lakSmaNakI gati pUchI / kevalI rAma bole:" isa samaya zaMbUka sahita rAvaNa aura lakSmaNa cauthe narakameM haiN| kyoMki "........ gatayaH, karbhAdhInA hi dehinAm / " (prANiyoM kI gati karmAdhIna hai / ) narakAyu pUrNakara lakSmaNa aura rAvaNa, pUrva videhake AbhUSaNa rUpa vijayAvatI nagarImeM sunaMdake ghara rohiNIkI kUkhase putrarUpameM paidA hoMge / jinadAsa aura sudarzana unakA nAma hogaa| vahA~ ve nirantara jinadharmakA pAlana kreNge| vahA~se marakara, ve saudharma devalokameM devatA hoMge / vahA~se cakkara puna: 'vijayapurameM hI zrAvaka hoMge / vahA~se marakara, harivarSa kSetrameM donoM puruSa hoMge / vahA~se marakara devalokameM jaayeNge| bahA~se cakkara phirase vijayA purImeM kumAravati rAjAke, lakSmI rAnIkI kUkhase janma lekara, jayakAnta aura jayaprama nAmA putra hoMge / vahA~ jina dharmokta saMyamapAlakara lAMtaka nAmA chaThe svargameM devatA hoMge usa samaya tU acyuta devalokameMse cavakara, isa bharata kSetrameM, sarvaratnamati nAmA cakra'vartI hogaa| ve donoM lAMtaka devalokameMse cavakara indrAyudha aura megharatha nAmA tere putra hoMge / vahA~se. tU dIkSA lekara baijayaMta nAmA dUsare anuttara vimAnameM jAyagA / rAvaNakA Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jaina rAmAyaNa dasavA~ srg| jIva indrAyudha, tIna zubha bhava karaneke bAda tIrthaMkara gotra bA~dhegA aura tIrthaMkara hogA / usa samaya tU vaijayaMta vimAnameMse cavakara, usakA gaNadhara banegA / antameM tuma donoM hI mokSameM jAoge / lakSmaNakA jIva-jo megharatha nAmaka terA putra hogA-zubha gatiyA~ pAkara, puSkaravara dvIpake pUrva videike AbhUSaNa rUpa ratnacitrA nagarImeM cakravartI hogaa| cakravartIkI saMpattikA upabhoga kara, dIkSA le, anukramase tIrthakara hogA aura nirvANa prApta kregaa| narakameM zaMbUka, rAvaNa aura lakSmaNakA duHkha / isa prakAra vRtAnta suna, pUrvasnehake kAraNa sItendra -lakSmaNa jahA~ duHkha bhoga rahe the vahA~-narakameM gaye / vahA~ unhoMne dekhA-zaMbUka aura rAvaNa siMhAdikA rUpadhara krodha sahita lakSmaNase yuddhakara rahe haiM / phira paramAdhArmikoMne krodha pUrvaka unako, yaha kahakara ki, tuma yuddha karanevAloMko isameM kucha duHkha nahIM hogA, agnikuMDameM DAla diyaa| vahA~ ve tInoM jalane lage / unakA zarIra sArA jala gyaa| ve uccastarase pukArane laga rahe the / usI samaya paramAdhAmI devoMne unheM balapUrvaka khIMcakara, tailakI kuMbhImeM DAla diyaa| vahA~ deha vilIna honepara ve bhaTTImeM DAle gaye / usameM tar3a tar3a karake unake zarIra phaTane lage / isase ve bahutadu:khI hue| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra unheM duHkha pAte dekha sItendra ne paramAdhArmikadevoMse kahA: - " re duSTo ! kyA tuma jAnate nahIM ho, ki ye tInoM uttama puruSa haiM ? he asuro ! dUra ho jAo / ina mahAtmAoM ko chor3a do| " asura alaga iTa gaye / phira sItendra ne zaMbUka aura rAvaNako kahA:" tumane pUrva bhavameM aisA duSkRtya kiyA hai ki, jisase tuma aise narakame Aye ho / apane duSkRtyoM kA pariNAma dekhakara bhI abataka tuma pUrvake vairako kyoM nahIM chor3ate ho ? " isa prakAra samajhA, unheM yuddha karanese roka sItendrane lakSmaNa aura rAvaNako unakA pUrvabhava unako bodha hone ke lie, jaisAki kevalI rAmane kahA thA, kaha sunAyA / phira ve bole :- " he kRpAnidhi ! Apane bahuta acchA kiyA jo hameM upadeza diyA / Apake zubha upadeza se hama hamAre abataka ke sAre duHkha bhUla gaye haiM / magara pUrva janmopArjita krUra karmoMne hamako sudIrgha kAlake lie yaha narakavAsa diyA hai / isakA viSama duHkha aba kauna miTAyagA ?" unake aise vacana suna, sItendra sakaruNa ho bole :- " calo, maiM tuma tInoMko isa narakameMse devalokameM le calatA huuN| " tatpazcAta sItendra ne una tInoMko uThAyA / magara unakA zarIra pArekI bhA~ti kaNakaNa hokara unake hAthameMse gira gayA aura unakA zarIra vApisa mila gayA / sItendrane Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 jaina rAmAyaNa dasavA~ sarga / dubArA phira unheM uThAyA / dubArA bhI unakA zarIra pahiartkI taraha bikharakara vApisa mila gyaa| taba unhoMne sItendrako kahA: "he bhadra ! tumhAre yahA~se uThAne se hameM aura vizeSa duHkha hotA hai, isalie hameM chor3a do aura tuma apane devaloka meM jAo / " " tatpazcAta unheM chor3akara sItendra rAmake pAsa gaye / rAmako namaskAra karake zAzvata arhatakI tIrthayAtrA karaneke lie ve naMdIzvarAdi tIrthoMmeM gaye / vahA~se lauTate hue unhoMne mArgameM, devakuru kSetra meM, bhAmaMDala rAjAke jIvako yugaliyA rUpameM dekhA / pUrva snehake kAraNa usako bhalI prakAra upadeza dekara sItendra apane kalpameM gaye / rAmakA nirvANa gamana / bhagavAna rAmarSi kevalajJAna utpanna honeke bAda pacIsa barasa taka pRthvI meM vicaraNakara, bhavya jIvoMko bodha de, pandraha hajAra varSakI Ayu pUrNakara, antameM kRtArtha hue| aura ' zailezIpana ' svIkAra kara zAzvata sukhavAle Ana ndamaya sthAnako - mokSako - pAye / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda ptr| jina mahAzayoMne pahile hIse ' isa graMthakI' 3 yA vizeSa pratiyA~ *eka sAtha kharIdanekA ArDara dekara hameM utsAhita kiyA; unake nAma dhanyavAda pUrvaka yahA~ prakAzita kiye jAte haiN| . oNnarerI majisTreTa seTha kesarImalajI dhAmanivAsI / 125 pratiyA~ / seTha lakSmIcaMdrajI ghIyA pratApagar3ha nivAsI / 7 ,, mohanacaMdrajI mUthA digarasa nivaasii| 3 / ., kuMdanamalajI koThArI dAravhA nibaasii| . 3 , , nemicaMdrajI koThArI ta-hAlA nivaasii.| , rAjamalajI tejarAjajI koThArI dAravhA nivAsI / 3, * svargIya paimarAjajI AraMbhIvAloMke jJA.pra. kedAnameM / 10 , sobhAgamalajI kAraMjA nivAsI / ., , vIrasiMhajI ThUnAvata bolapura nivAsI / zrImAna yati anUpacaMdrajI udayapura nivAsI sh sh sh s s Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka milanekA ThikAnA 1-mainejara, graMthabhaMDAra, DAlamiyA bilDiMga, leDI hArDija roDa, maaluuNgaa-bmbii| 2-motIlAla banArasIdAsa jaina, mAlika, paMjAba sNskRt-pustk-bhNddaar| sedamIThA bAjAra, lAhora / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisako nahIM nija pUrvajoM au dharmakA kucha jJAna hai| saca jAnie vaha naranahIM-nara-pazunirA hai aura mRtaka samAna hai| mhaaviir-hindii-jaingrNthmaalaa| hamAre yahA~se isa nAmakI eka graMthamAlA prakAzita hone lagI hai| usameM zvetAMbarAcArya-racita prAkRta aura saMskRta graMthoMkA hindI anunAda hI prakAzita hotA hai / graMtha sacitra hote haiM / mAlAke sthAyI grAhakoMko pratyeka graMtha paunI kImatameM diyA jAtA hai| 1 ATha Ane pahile jamAkarAnepara sthAyI grAhaka hote haiN| 2 sthAyI grAhakoMko barasa bharameM kamase kama 4) ru. kI pustakeM jarUra lenI par3atI haiN| 23 sthAyI grAhaka yadi grAhaka nahIM rahanA cAheMge to unake // ) vApisa nahIM lauTAye jaayeNge| ' isa mAlAkA pahilA graMtha, kalikAla sarvajJa, prAtaHsmaraNIya zrI mad hemacaMdrAcArya-racita triSaSThizalAkA-puruSa-caritrake sAtaveM parvakA hindI anuvAda jainarAmAyaNa / ( sacitra ) prakAzita ho cukA hai / isameM rAma, lakSmaNa, sItA, rAvaNake mukhyatAse aura hanumAna, aMjanAsuMdarI, pavanaMjaya, vAlIke gauNarUpase caritra haiM / prasaMgavaza aura bhI kaI kathAyeM isameM AgaI haiM / varNana karanekA hama kitanA sundara hogA, so pAThaka svayaM AcArya mahArAjake nAmase hI jAna sakate haiM / hinduoMkI rAmAyaNase yaha bilakula bhinna hai / isake par3hanese pAThakoMko yaha bhI jJAta ho jAtA hai, ki rAmacaMdrajIkI orase yuddha karane vAle 'vAnara' pazu nahIM the balkeve vidyAdhAra the| 'vAnara' eka vaMzakA nAma thA / isI taraha rAvaNa Adi 'rAkSasa-daitya ' nahIM thebalke rAkSasa eka vaMzakA nAma thaa| chapAI saphAI bddh'iyaa| suMdara kAgaja hai| suna