Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
NISHITH
SHRIN
SUTRA
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रति-विरचितया
चूर्णिभाण्यावचूरिरूपया व्याख्यया समलङ्कृतम्
श्री-निशीथसूत्रम् ।
SHREE NishithsUtram
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि-पण्डित- ४
मुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
४ गढसिवाणानिवासि श्रेष्ठिश्री-कानुगा-धींगडमलजी-मुलतानमलजी-कवाड़
महोदयप्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन
प्रकाशकःअ० भा० श्वे० स्था०जैनशास्त्रोद्धारसमितिममुखः श्रेष्ठिश्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्तिः प्रति १२००
वीर-संवत् २४९५
विक्रम संवत्
२०२५
ईसवीसन्
मूल्यम्-रु० २०-०
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. શ્વે. સ્થાન કવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, ઠે॰ ગરેડિયા કૂવા રેડ, ગ્રીન લોંજ પાસે, રાજકોટ, (સૌરાષ્ટ્ર).
5
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥ १ ॥
Published by
Shri Akhil Bharat S. s. Jain Shastroddhara Samiti, Caredia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry. India.
પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ પ્રતિ ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ઃ ૨૪૯૫ વિક્રમ સંવત્ ૨૦૨૫ ઇસવીસન્ ૧૯૬૯
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
955
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा । हैं काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥ १ ॥
हरिगीतच्छन्दः
મૂલ્ય રૂ. ૨૦-૦
• મુદ્રક ઃ
સ્વામી શ્રીત્રિભુવનદાસજી શાસ્ત્રી શ્રી રામાનં≠ પ્રિન્ટીઇંગ કાંકરિયા રોડ, અમદાવાદ-૨૨
પ્રેસ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री।। लाईफ मेम्बर सा० श्रीमान् शेठ कानुगा धिंगडमलजी सा० का संक्षिप्त
जीवन-चरित्र श्रीमान् शेठ कानुगा धिंगडमलजी मुलतानमलमी कुवाड गढसिवाणा के निवासी हैं । आपका जन्म सं० १९७९ पौषवदि दशमी के दिन गढसिवाणा में श्रीमान् कानुगा हेमराज जी सा० कुवाड के यहाँ हुआ, आपकी जन्मदात्री मातेश्वरी का नाम कन्नुबाई था। आप बचपन से ही बडे बुद्धिमान् और व्यापारकुशल हैं अतः आप को १२ वर्ष की अवस्था में शेठ मुलतानमलजी की पत्नी प्यारीबाई ने आपको गोद रक्खा । आप व्यापार के निमित्त बल्लारी गये, वहाँ गणेशमलजी प्रतापमलजी की दुकान पर रहकर बडी कुशलता के साथ व्यापार किया । आपकी कुशलता और नीतिमत्ता से प्रसन्न होकर सोलापुर के श्रीमान् शेठ भीमराज जी रतनचन्द्रजी ने आपको अपनी भागीदारी में रख लिया । आपने अच्छा व्यवसाय किया और धन उपार्जन किया। उसके बाद सं० २००७ में अहमदाबाद में आये और सा गणेशमलजी वक्तावरमलजी की दुकान पर भागीदारी के साथ काम करने लगे। आपने अपने व्यवसाय में अच्छी प्रतिष्ठा प्राप्त की।
संवत् २०१८ में मृगसिरवदि छठ के शुभदिन में सा० धिंगडमल चन्दनमल के नाम से अपने स्वतन्त्र दुकान की।
आप धर्म ते प्रताप के सम्पत्तिशाली बने और ५०००) पाँच हजार रुपये देकर आप शास्त्रोद्धारसमिति के आजीवन सदस्य बने । आप बड़े उदार हैं। जीवदया आदि धार्मिककार्यो में आप उदारतापूर्वक खर्च करते हैं। धार्मिक तिथियों में उपवास पौषध आदि हर समय करते रहते हैं, साथ ही धार्मिक सेवा करते हैं । बेला, तेला, चोला, पचोला, अठाई आदि तपस्या भी करते हैं । जैसे ये धर्मात्मा हैं वैसे ही इनकी धर्मपत्नी पानकुँवरवाई भी दया पौषध सामायिक आदि धर्म ध्यान खूव करती है। आपने अनेक प्रकार की तपस्या की है और हर समय धर्म ध्यान का लाभ लेती रहती हैं।
आपकी मातेश्चरी श्री प्यारी बाइ भी परम धर्मात्मा हैं उन्हीं के पुण्य प्रताप से ये फले फूले हैं और धर्मध्यान में अग्रेसर बने हैं। आपकी सुपुत्री भाग्यवती का विवाह सा. ऋषभचन्द्रजी रांका के सुपुत्र रूपचन्द्रजी के साथ हुआ है। वे भी धर्मपरायण हैं श्रीमान् धिंगडमल जी का यह धार्मिक परिवार सब परिवार के लिये एक आदर्श रूप वने यहीं अभिलाषा है।
स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमिति राजकोट
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू० सं०
|| निशीथसूत्रस्य विषयानुक्रमणिका || ॥ अथ प्रथमोद्देशकः ॥ विषयः
| मङ्गलाचरणम् |
१
हस्तकर्मनिषेधः ।
२-९ अङ्गादानप्रकरणम् ।
१०-११ सचित्ततत्प्रतिष्ठितगन्धाघ्राणनिषेधः ।
१२-१५ अन्यतीर्थिकादिभिः पदमार्गोदकवीणिकासिक्कक सौत्रिका दिचिलिमिलीनिर्मापण
निषेधः ।
१६- १९ एवम् - अन्यतीर्थिकादिभिः सूची- पिप्पलक - नखच्छेद नक- कर्णशोधनकानामुत्तरकरण- तीक्ष्णतादिसंपादननिर्मापणनिषेधः ।
२० - २३ सूच्यादीनां निष्कारणयाचननिषेधः ।
२४ - २७ सूच्यादीनामविधिना याचननिषेधः ।
२८ - ३१ स्वार्थयाचितसूच्यादीनामन्यस्मै प्रदाननिषेधः ।
३२- ३५ यत्कार्यार्थयाचित- प्रातिहारिक - सूच्यादीनां तदन्यकार्यकरणनिषेधः । ३६- ३९ सूच्यादीनामविधिना प्रत्यर्पणनिषेधः ।
४०
अलाबुपात्रादीनामन्यतीर्थिकादिना परिघट्टनादिनिषेधः ।
एवं दण्डकादीनां परिघट्टनादिनिषेधः ।
टितपात्रे एक थिग्गलस्य, अपवादे त्रिथिग्गलादधिकथिग्गलस्य, अविधिथिग्गलस्य च निषेधः ।
४१
४२ - ४४
४५-४६ पात्रस्याविधिबन्धनत्रिका धिकबन्धननिषेधः ।
४७-४८ सार्थैकमासादुपरि सातिरेक बन्धनापलक्षण बन्धननिषेधः । ४९-५० वस्त्रस्यान्यजातीयवस्त्र थिग्गलत्रिथिग्गलाधिकथिग्गलनिषेधः ।
पृ० सं०
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
२-६
१०-११
११-१३
१३-१४
१४-१५
१६
१७-१८
१८
१९
२०-२१
२१-२२
२३-२४
२५-२६
५१ - ५८ वस्त्रस्याविधि सीवनादिनिषेधप्रकरणम् ।
२७-२९
५९-६० अन्यतीर्थिकादिना गृहधूमपरिशाटनस्य, पूतिकर्माहारपरिभोगस्य च निषेधः । ३०-३२ ॥ इति प्रथमोदेशकः समाप्तः ॥ १ ॥
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृ. सं.
३७-४०
॥ अथ द्वितीयोद्देशकः ॥ सू. सं.
विषयः १-८ दारुदण्डकपादप्रोञ्छनस्य-करण ग्रहण-धरण-वितरण-विभाजन-परिभोगद्वयर्धमासाधिकतद्धरण-शुष्कीकरण-निषेधः ।
३३-३६ ९- अचित्तप्रतिष्ठितगन्धस्य रागद्वेषभावेन-आघ्राणनिषेधः ।
___ ३६ १०-१० पदमागोंदकवीणिका-सिक्कक-सौत्रिकादिचिलिमिलीनां, तथा सूची-पिप्प
लक-नखछेदनक-कर्णशोधनकानां च स्वहस्तेनोत्तरकरणनिषेधः । १८-२० लघुस्वक (ईषत् ) परुषवचन-मृषावादा-ऽदत्तादाननिषेधः ।
४०-४३ २१- लघुस्वकाचित्तशीतोष्णजलेन हस्तादीनामुच्छोलनप्रधावननिषेधः । ४३-४४ २२-२३ कृत्स्न (अखण्ड) चर्म-कृत्स्नवस्त्रधारणनिषेधः ।
४४-४८ २४ - अभिन्नवस्त्रधारणनिषेधः ।
४८ २५-२६ अलाबुपात्रादीनां दण्डकादीनां च स्वहस्तेन परिघटनादिनिषेधः । ४९-५० २७-३१ निजक-पर-वर-बल-लव-गवेषितपात्रधारणनिषेधः ।।
५०-५२ ३२-३७ नैत्यिकानपिण्ड-पिण्ड-नैत्यिकापार्द्धभाग-भाग-न्यूनार्द्धभागपरिभोगनैत्यिकवासनिषेधः ।
५२-५५ ३८- दानात् पूर्व पश्चाच्च संस्तवकरणनिषेधः ।
५५-५६ स्थिरवास-विहरमाणभिक्षुकयोः पूर्वपश्चात्संस्तुतकुले पूर्व प्रविश्य पश्चाद् भिक्षाचर्यार्थ गमननिषेधः ।
५७-५९ ४०-४२ अन्यतीथिकादिना सह भिक्षार्थ गाथापतिकुलप्रवेश-विचारभूमि-विहारभूमि - गमन-ग्रामानुग्रामविहरणनिषेधः ।
५९-६२ ४३-४४ गृहीतभोजनपानजातमध्यात् सुरभिवर्णाद्युपेताहारपानपरिभोगेतरपरिष्ठापननिषेधः ।
६२-६४ परिवर्द्धितमनोज्ञभोजनजातस्यादूरस्थितसाधर्मिकादिपृच्छामन्तरेण परि
ष्ठापननिषेधः । ४६-४९ सागारिकपिण्डग्रहण-परिभोगा-ऽज्ञाततत्कुलभिक्षार्थप्रवेश-तन्निश्रयाऽशनादि-- याचननिषेधः ।
६६-६९ ऋतुबद्धिकशय्यासंस्तारकस्य प्रत्यर्पणे पर्युषणोल्लङ्घननिषेधः । ५१- एवं वर्षावासिकशय्यासंस्तारकस्य वर्षावासानन्तरं प्रत्यर्पणे दशरात्रोल्लङ्घननिषेधः ।
७०-७१
५०
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
00
७५
७६
सू. सं.
विषयः ५२- ऋतुबद्धिक-वर्षावासिक शय्यासंस्तारकाधिक्ये तदनपसरणनिषेधः ।। ५३- प्रातिहारिकशय्यासंस्तारकस्य द्वितीयवारमाज्ञामन्तरेण बहिर्नयननिषेधः । ७२ ५४-५५ एवं सागारिकसत्कप्रातिहारिक-सागारिकसत्कशय्यासंस्तारकस्य बहिनयननिषेधः ।
७३-७४ ५६-५७ गृहीतप्रातिहारिकशण्यासंस्तारकं तत्स्वामिनेऽदत्वा, यथागृहीतं चादत्वा
विहारनिषेधः । प्रातिहारिकसागारिकसत्कशय्यासंस्तारके विपणष्ट तदगवेषणनिषेधः ।
स्वल्पस्याप्युपधेरप्रतिलेखननिषेधः । ६०- प्रायश्चित्तकथनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः ।
७६ ॥ इति द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥२॥
॥अथ तृतीयोद्देशकः॥ आगन्त्रागाराऽऽरामागारादिषु अन्यतीर्थिकादिकमेकं पुरुषम् , एकांस्त्रियम् , अनेकान् पुरुषान् , अनेकाः स्त्रियश्चाधिकृत्य तेभ्योऽवभाष्याव. भाष्य अशनादियाचननिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
७७-८० ५-८ एवमेव कुतूहलार्थ गतेभ्यः पूर्वोक्तेभ्यः पूर्वोक्तरीत्या अशनादियाचननिषेधः ।
८०-८३ ९-१२ आगन्त्रागारादिस्थितान्यतीर्थिकायेकपुरुषबहुपुरुषैकस्त्रीबहुस्त्रीभ्योऽ.
भिहत्य दीयमानाशनादि प्रतिषेध्य पुनः पश्चाद् गत्वाऽवभाष्यावभाष्य याचननिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
८४-८६ गृहपतिप्रतिषिद्धे कुले द्वितीयवारं तत्र भिक्षार्थप्रवेशनिषेधः । संखडिप्रलोकनबुद्धया तत्र गत्वाऽशनादिग्रहणनिषेधः । भिक्षार्थ गतस्य त्रिगृहव्यवधानेनानीताशनादेग्रहणनिषेधः । १६-७१ पादामार्जनादिप्रकरणम् ।
८८-१०६ १६-२१ आत्मनः पादयोः आमार्जन-प्रमार्जन-संबाहन-परिमर्दन-तैलादिम्रक्षणा
भ्यञ्जन-लोघाद्युल्लोलनोद्वर्तनाऽचित्तशीतोष्णजलोच्छोलन-प्रधावन-फूत्करण रजननिषेधात्मकानि षट् सूत्राणि ।
८८-९१ २२-२७ एवं कायमाश्रित्य एतान्येव षट् सूत्राणि ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृ. सं.
१०४
सू. सं.
विषयः २८-३३ एवं कायव्रणमाश्रित्यापि षट् सूत्राणि । ३४-३९ कायगतगण्डादीनां छेदन-तद्गतप्यादिनिस्सारण-विशोधना-ऽचित्त
शीतोष्णजलोच्छोलन-धावन-लेपनद्रव्यालेपन-विलेपन-तैलाघभ्यगनम्रक्षण-धूपद्रव्यधूपन-प्रधूपन-निषेधात्मकानि षट् सुत्राणि ।
९४-९९ ४०- पायुकृम्यादिनिस्सारणनिषेधसूत्रम् । ४१-४९ आत्मनो दीर्घनखशिखाबस्त्यादिरोमकर्तननिषेधपरकाणि नव सूत्राणि । १०० ५०-५२ दन्तानामाघर्षण प्रघर्षणा-ऽचित्त शीतोष्णजलोच्छोलन -प्रधावन-फूत्करणरञ्जन-निषेधात्मकं सूत्रत्रयम् ।
१०१-१०२ ५३-५८ ओष्ठस्यामर्जनादिनिषेधषरकाणि षट् सूत्राणि ।
१०२ ५९-६० उत्तरोष्ठरोमदीर्घाक्षिपक्ष्मकर्त्तननिषेधपरकं सूत्रद्वयम् ।
१०३ ६१-६६ अक्ष्णोरामार्जनादिनिषेधपरकाणि षट् सूत्राणि ।
१०३ ६७-६८ दीर्घभ्ररोम-पार्श्वरोमकर्त्तननिषेधपरकं सूत्रद्वयम् । ६९-७० अक्ष्यादिमलकायस्वेदादिनिस्सारणविशोधननिषेधपरकं सूत्रद्वयम् । ७१ प्रामानुग्रामविहरणकाले शीर्षदौवारिकाकरणनिषेधः ।
॥ इति पादामार्जनादिमकरणम् ॥ ७२ शणकार्पासादिसूत्रेण वशीकरणसूत्रकरणनिषेधः ।
। उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनप्रकरणम् । ७३-८१ गृहादिषु, मृतकगृहादिषु, अङ्गारदाहादिषु, स्वेदायतनादिषु, अभिनव
गोलेहनिकादिषु, उदुम्बरादिवृक्षासन्नप्रदेशेषु, इक्षुवनादिषु, डागा(पत्रशाका) दिप्रत्यासन्नप्रदेशेषु अशोकवनादिषु च उच्चारप्रस्रणपरिष्ठापननिषेधपरकाणि नव सूत्राणि ।।
१०७ ११७ ८२- रात्रौ विकाले वा स्वपरपात्रव्युत्सृष्टोच्चारप्रस्रवणस्य सूर्योदयात्पूर्वमप्रतिलेखितभूमौ परिष्ठापननिषेधः ।
११२ ८३- पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशपरिसमाप्तिः। ११२
॥ इति तृतीयोदे शकः समाप्तः ॥३॥
०
०
१०७
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
११५
॥ अथ चतुर्थो देशकः ॥ स. सं. विषयः
पृ.सं. राज्ञः आत्मीकरणा-ऽर्चीकरणा-अच्छीकरणा-ऽर्थीकरणनिषेधविषयाणि चत्वारि सूत्राणि ।
११३-११४ ५-२० एवम्-राजारक्षक-नगरारक्षक-निगमारक्षक-सर्वारक्षकेतिचतुर आश्रित्य
प्रत्येकम् आत्मीकरणादिपदचतुष्टयसंयोगेन तन्निषेधपरकाणि षोडश सूत्राणि ।
११४-११५ कृत्स्न (अखण्डित) शालिगोधूमाद्योषध्याहारनिषेधः । आचार्योपाध्यायादत्ताहारकरणनिषेधः । आचार्योपाध्यायाविदत्तविकृत्याहारकरणनिषेधः ।
११६ परिज्ञान-प्रच्छन-गवेषणमन्तरेण पिण्डपातवाञ्छया स्थापनाकुलप्रवेशनिषेधः ।
११६-११७ निर्गन्थ्युपाश्रयेऽविधिना प्रवेशनिषेधः ।
११७-११८ निम्रन्थ्या आगमनमार्गे दण्डकादिस्थापननिषेधः ।
११८-११९ अनुत्पन्ननवीनाधिकरणोत्पादननिषेधः ।
११९-१२२ क्षामितव्युपशमितपुराणाधिकरणस्य पुनरुदीरणनिषेधः ।
१२३ मुखं विस्फार्य हसननिषेधः ।
१२४ ३०-३९ पार्श्वस्थादिसंसक्तपर्यन्तानां संधाटकदानाऽऽदाननिषेधपरकाणि दश सूत्राणि।
१२४-१२५ ४०-६० उदकादिविशेषणविशिष्टहस्तादिनाऽशनादिग्रहणनिषेधपरकाणि एकविंशतिसूत्राणि ।
१२६-१२७ ६१-८० ग्रामारक्षक-देशारक्षक-सीमारक्षका-ऽरण्यारक्षक-सर्वारक्षकेतिपञ्चसंख्यक
पुरुषानधिकृत्य प्रत्येकस्य आत्मीकरणा-अर्चीकरणा-ऽच्छीकरणा-ऽर्थीकर
णेति चतुरः पदान् संयोज्य निषेधपरकाणि विंशतिसूत्राणि । १२७-१२८ ८१-१३६ भिक्षोरन्योन्यस्य पादामार्जनादिशीर्षदौवारिकाकरणपर्यन्तनिषेधपरकाणि तृतीयोदेशसदृशानि घट्पञ्चाशत् सूत्राणि ।
१२८ १३७-१४६ उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनप्रकरणम् ।
१२९-१३३ १४७ अपारिहारिकस्य पारिहारिकं प्रति सार्द्धमशनादिग्रहणार्थ पृथकू पृथ
२९
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं.
१४८
१-११
१२
१३
१५-२२
२३-२४
२५
२६--३४
३५-३६
३७-६१
६२-६४
६५
६६-६८
६९
७०-७९
८०
विषयः
गुपविश्य भोजनार्थ च कथननिषेधः । पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तकथनपूर्वकमुदेशक
परिसमाप्तिः ।
६
॥ इति चतुर्थोदेशकः समाप्तः ||४|| ॥ अथ पञ्चमोद्देशकः ॥
सचित्तवृक्षमूलाधः कायोत्सर्गादिसर्वसाधुक्रियानिषेधः । स्वसंघाट्या अन्यतीर्थिकादिना सीवननिषेधः । एवं स्वसंघाट्या दीर्घसूत्रकरणनिषेधः । पिचुमन्दादिवृक्षपत्राणे अचित्तशीतोष्ण जलेन विलोड्या हारकरण
निषेधः ।
प्रातिहारिक सागारिक सत्कपाद प्रोञ्छनकादीनां यथाकथितसमयवैपरीत्येन प्रत्यर्पणनिषेधः,
प्रातिहारिकसागारिकसत्कशय्यासंस्तारकस्य प्रत्यर्पणानन्तरं
द्वितीयवारमनुज्ञामन्तरेण तदधिष्ठाननिषेधः । राणादिसूत्रेण दीर्घसूत्रकरणनिषेधः ।
सचित्त-चित्र-विचित्र-दारुदण्डादीनां प्रत्येकेषां करण-धरणपरिभोग
निषेधः ।
नवनिवेशित प्रामादिलोहाकरादिषु अशनादिग्रहणनिषेधः ।
मुखवीणिकादिकरण-वादन- तथाविधान्यानुदीर्णशब्दोदीरण निषेधः ।
पृ. सं. १३४
१३४ - १३५
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
१३६ १३९
१४०
१४०
१४१
१४१-१४३
वस्त्राद्यलाबुप्रभृतिपात्र-दण्डकादीनां सत्यपि कार्यक्षमत्वे तेषां छेदन
भेदन - परिभञ्जनं कृत्वा परिष्ठापननिषेधः ।
१४४-१४५ १४५ - १४६
१४७-१४८
१४८-१४९
१४९ - १५१
औदेशिक सप्राभृतिक-सपरिकर्म वसतिप्रवेशनिषेधः ।
१५१-१५२
असांभोगिकैः सहाहारादिकरणे तत्प्रत्यया क्रिया न भवतीतिप्ररूपणनिषेधः, १५२
१५३ - १५४
अतिरेकप्रमाणरजोह रणधरणनिषेधः ।
१५५ रजोहरणस्य शीर्षकरण बन्धन (दिनिषेधपरकाणि दश सूत्राणि । १५५-१५८ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तकथनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः । १५८
॥ इति पञ्चमोदेशकः समाप्तः ॥ ५ ॥
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं.
१-२६
२७
१-९२
९३
१-९
१०
११
x x x x
१२
१३
१४
१५
१६-१७
॥ अथ षष्ठोद्देशकः ॥ विषयः
मातृग्राम-मैथुनप्रतिज्ञेतिपदद्वयमधिकृत्य तद्विषयकनिषेधपरकाणि षडूविंशतिसूत्राणि ।
प्र. सं.
१५९ - १७० १७०
उपरोक्तपापस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चितप्रदर्शनपूर्वक मुद्देशकसमाप्तिः । ॥ इति षष्ठोदेशकः समाप्तः ||६|| ॥ अथ सप्तमोदेशकः ॥
षष्ठोदेशवदेव मातृग्राम मैथुप्रतिज्ञेतिपदद्वयमधिकृत्य तद्विषयकनिषेध - परकाणि द्विनवतिसूत्राणि ।
उपरोक्त पापस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वक मुद्देशकसमाप्तिः । ॥ इति सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥७॥ ॥ अथाष्टमोद्देशकः ॥
एकाकिन्या स्त्रिया सह आगन्त्रागारादिषु केषुचिदपि स्थानेषु विहारस्वाध्यायाशनाद्यशनोच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनानार्य निष्ठुरादिकथाकथ निषेधपरकाणि नव सूत्राणि ।
रात्रौ विकाले वा स्त्रीमध्यगततत्संसक्ततत्परिवृतस्य प्रमाणातिक्रमेण कथाकथन निषेधः ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
१७१-१८७ १८७
१८८ - १९२
१९२-१९३
१९४-१९५
भिक्षोः स्वगणीयपरगणीयनिर्ग्रन्ध्या सह विहारे पुरतः पृष्ठतो गमनेऽवहतमनः संकल्पादिविशेषणविशिष्टस्य स्वाध्यायाशनादि - करणोच्चारप्रवणपरिष्ठापनानार्य निष्ठुरादिकथाकथननिषेधः । १९३-१९४ ज्ञातकाज्ञातकादीनामुपाश्रयान्तो रात्रौ संवासननिषेधः । ज्ञातकादीन् रात्रौ संवास्य तमाश्रित्य उपाश्रयाद्वहिर्निष्क्रमणप्रवेशनि० । १९६ रात्रौ उपाश्रये संवासेच्छुज्ञातकादीनामप्रतिषेधे प्रायश्चितम् । राज-क्षत्रिय-मुदित-मूर्धाभिषिक्तानामिन्द्र महादिमहोत्सवस्थितानां भिक्षा ग्रहण निषेधः ।
१९६
१९६-१९८
एवं पूर्वोक्तानां राजादीनामुत्तरशालादिषु विचरतां हयशालादिगतानां भिक्षा ग्रहणनिषेधपरकं सूत्रद्वयम् ।
१९८-१९९
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं. १८-१९
२०
१-३
२०४
विषयः राजादीनां संनिधिसंचयात् क्षीरदध्यादीनाम् उत्सृष्टपिण्डादीनां च ग्रहणनिषेधः।
१९९-२०० पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुदेशसमाप्तिः। २०१
॥ इत्यष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥८॥
॥ अथ नवमोद्देशकः ॥ राजपिण्डग्रहण-तत्परिभोग-राजान्तःपुरप्रवेशनिषेधः ।
२०२ राजान्तःपुरिकां प्रति राजान्तःपुरतो भिक्षानयनकथननिषेधः। २०३-२०४ राजान्तःपुरतो भिक्षामानीय तुभ्यं ददामीति वदन्त्या अन्तःपुरिकाया वचनस्वीकरणनिषेधः । राज-क्षत्रिय-मुदित-मूर्धामिषिक्तानां द्वौवारिकादिभक्तग्रहणनिषेधः । २०५ पूर्वोक्तराजादीनां कोष्ठागारशालादिषड्दोषस्थानेषु परिज्ञानप्रच्छन-गवेषणमन्तरेण प्रवेशनिष्क्रमणनिषेधः ।।
२०६-२०७ राजादीनां गच्छतामागच्छतामवलोकनेच्छया पदन्यासविचारनिषेधः । २०७-२०९ एवमेतेषां स्त्रीणामवलोकनेच्छया पदन्यासविचारनिषेधः २०९-२१० पूर्वोक्तानां राजादीनां मांसादिखादनार्थ बहिनिर्गतानामशनादिग्रहणनिषेधः।
२१० राजादीनां बलवर्धकाशनादि दृष्ट्वाऽनुत्थितायां सभायां तदशनादिग्रहणनिषेधः
२११ राजक्षत्रियादिनिवासासन्नप्रदेशे विहरणस्वाध्यायादिसर्वकार्यकरणनि० । राजादीनां विजययात्रासंप्रस्थितानामशनादिग्रहणनिषेधः । एवं यात्राप्रतिनिवृत्तानामपि राजादीनामशनादिग्रहणनिषेधः । २१४ एवं नदीयात्रा-गिरियात्रा-संप्रस्थितानां ततः प्रतिनिवृत्तानां च राजादीनामशनादिग्रह्णनिषेधः ।
२१४ राजादीनां महाभिषेके वर्तमाने तत्र प्रवेशनिर्गमननिषेधः ।
२१४ राजादीनां चम्पादिदशराजधानीषु द्वित्रिःकृत्वो निष्क्रमणप्रवेशनिषेधः। २१४-२१६
२१२
२१३
१५-१८
२०
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं. २१-३०
३१
१-४
५-६
७-९
१०-११
१२-१३
१४
विषयः
राजादीनां क्षत्रियादि-नटा-यश्वादि-पोषक-दमक -मर्दक-मार्जकाऽऽरोहकसाहकादि- वर्ष धरादि - कुब्जादिदासी रूपपरनिमित्तनिष्कासिता
शनादिग्रहणनिषेधपर काणि दश सूत्राणि । पूर्वोक्त प्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वक मुद्देशकपरिसमाप्तिः ।
२४-२७ एवम् अनुद्घातिकमाश्रित्य चत्वारि सूत्राणि । २८-- ३१ एवमेव उद्घातिकानुद्घातिकसंमिश्रणमाश्रित्य चत्वारि सूत्राणि । उद्गतवृत्तिका नस्तमितमनः संकल्पस्य संस्तृत निर्विचिकित्सा संपन्नस्य गृहीतानादेरनुद्गताऽस्तमित परिज्ञाने तत्परिभोगनिषेधः ।
३२
३६
३३
एवं संस्तृत विचिकित्सा संपन्नस्य तज्ज्ञाने गृहीताशनादेः परिभोगनिषेधः । ३४-३५ एवमेव असंस्तुतनिर्विचिकित्सा संपन्नसंस्तृत विचिकित्सा संपन्नविषयकं
॥ इति नवमोदेशकः समाप्तः ॥ ९ ॥
॥ अथ दशमोद्देशकः ॥
भदन्तं (आचार्योपाध्यायपर्यायज्येष्ठं ) प्रति आगाढपरुषतदुभयबचनात्याशातनाकरणनिषेधः ।
२२३-२२५
अनन्त काययुक्ताहाराधाकर्माहारनिषेधः ।
२२६-२१८
अतीत वर्त्तमाना-नागतनिमित्तकथन निषेधः ।
२२९-२३०
शैक्षस्य विपरिणमनापहरण निषेधः ।
२३१-२३३
दिशस्य ( आचार्योपाध्यायप्रवर्त्तिनीप्रभृतेः) विपरिणमनापहरणनिषेधः २३४ - २३६ अन्य गच्छीया देशस्यागमनकारणपृच्छामन्तरेण त्रिरात्रादधिक
संवासननिषेधः ।
२३६-२३७
१५
२३८
एवं साधिकरणान्युपशमित कलहस्य त्रिरात्रादधिकसंवासननिषेधः । १६-१९ उद्घातिकानुद्घातिकविषये वैपरोत्येन कथनप्रायश्चित्ताऽदाननिषेधः २३९-२४० २०-२३ उद्घातिकमुद्धा तिकहेतुमुघातिकसंकल्पं तत्सर्वविशेषणविशिष्टं च श्रुत्वा तैः सह संभोगनिषेधः ।
पृ.सं.
सूत्रद्वयम् ।
रात्रौ विकाले च मुखसमागतसपानसभोजनोद्गालप्रत्यव गिलननिषेधः ।
२१६-२२१
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
२२२
२४१ - २४२
२४२ २४२
२४३
२४४
२४५ - २४६
२४६
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं.
विषयः
३७-३८ ग्लाने श्रुते ज्ञाते च तदगवेषणस्य- उन्मार्गप्रतिपथगमनस्य च निषेधः । ग्लान्वैयावृत्त्यसमुत्थितस्य तत्प्रायोग्यद्रव्यजातालाभे आचार्यादेरकथननिषेधः ।
३९
एवं पूर्वोक्तस्य स्वलामेन ग्लानाsतृप्तौ पश्चात्तापाsकरणनिषेधः । प्रथमप्रावृट्काले - आषाढमासे - ग्रामानुग्राम विहरणनिषेधः । वर्षावासनिवासकरणानन्तरं ग्रामानुग्रामविहरणनिषेधः । पर्युषणायां पर्युषणाकरणनिषेधः ।
एवं पर्युषणायामपर्युषणा करणनिषेधः । पर्युषणायां गोलोममात्र केशधारणनिषेधः । पर्युषणायां - संवत्सरीदिने - अल्पाहारस्यापिनिषेधः । अन्यतीर्थिकगृहस्थैः पैः सह पर्युषणा - सांवत्सरिकप्रतिक्रमण करणनिषेधः । प्रथम समवसरण चातुर्मास प्राप्तचीवर ग्रहणनिषेधः ।
पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशक परिसमाप्तिः ।
४०
४१
४२
४३
४४
४५
४६
४७
४८
४९
१-३
४-६
७
८
॥ इति दशमोदेशकः समाप्तः ॥ १० ॥ ॥ अथैकादशोदेशकः ॥
पृ.सं. २४७-२४९
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
अयः पात्रताम्रपात्रादीनां करण-धरण- परिभोगनिषेधपरकाणि त्रीणि सूत्राणि । २६०-२६१ अयः बन्धनादिकरण- घरण - परिभोगनिषेधपरकाणि त्रीणि सूत्राणि । अर्द्धयोजनमर्यादातः परं पात्रग्रहणवाञ्छया गमननिषेधः ।
२६१-२६२
२६२
अर्द्धयोजनमर्यादातः परं सापायमार्गे अभिहृतमागत्य दीयमानपात्रग्रहणनिषेधः ।
९-१०
धर्मावर्णवादस्याधर्मवर्णवादस्य च निषेधः ।
११–६३ अन्यतीर्थिकगृहस्थयोः पादामार्जननिषेधपरकसूत्रादारम्य शीर्षदौवारिकाकरण निषेधपर्यन्तानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि तृतीयोदेशक सदृशानि । ६४ - ६९ आत्मपरयोः भापन- विस्मापन - विपर्यासननिषेधः ।
७०
मुखवर्ण-जिनोक्त विपरीत वस्तु प्रशंसननिषेधः । वैराज्यविरुद्ध राज्ये गमना-ssगमननिषेधः । ७२-७३ दिवसभोजनावर्णवाद - रात्रिभोजनवर्णवादनिषेधः ।
७१
२५०
२५१-२५२
२५३
२५३-२५४
२५४
२५५
२५६
२५७
२५८
२५८
२५९
२६३
२६३-२६४
२६४-२६५
२६५-२६९
२६९ - २७०
२७०
२७१
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृ. सं.
२७८
स. सं.
विषयः ७४-७७ दिवागृहीतस्य दिवसे, दिवागृहीतस्य रात्रौ, रात्रिगृहीतस्य दिवसे, रत्रिगृ
हीतस्य रात्रौ परिभोगनिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि । २७१-२७२ ७८-७९ अशनादेः पर्युषितकरणस्य तादृशस्वल्पस्याप्यशनादेराहरणस्य च निषेधः । २७३
मांसमत्स्यादिभोज्यस्थाने तदाशया तत्पिपासयाऽन्यवसतौ रात्रिव्यतिक्रमणनिषेधः ।
२७३ ८१ निवेदनपिण्डपरिभोगनिषेधः ।
२७४ ८२-८३ यथाछन्दप्रशंसमवन्दननिषेधः ।
२७५ ८४-८६ अयोग्यज्ञातकप्रव्राजनोपस्थापनस्य तत्कृतवैयावृत्त्यस्य च निषेधः । २७६ ८७-९० सचेलकस्य सचेलमध्ये, अचेलमध्ये च, एवमचेलकस्य सचेलमध्ये अचेलमध्ये च संवसननिषेधः ।
२७७-२७८ पर्युषितपिप्पल्याद्याहारनिषेधः । ९२ गिरिपतनादिबालमरणनिषेधः ।
२७९-२८० पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशपरिसमाप्तिः। २८१
॥ इत्येकादशोद्देशकः समाप्तः ॥११॥
॥ अथ द्वादशोद्देशकः ॥ १-२ करुणाप्रतिज्ञया त्रसप्राणजातेस्तृणादिपाशेन बन्धननिषेधः बद्धस्य च मोचननिषेधः ।
२८२-२८३ अभीक्ष्णं प्रत्याख्यानभञ्जननिषेधः ।
२८४ सचित्तवनस्पतिकायसंयुक्ताहारनिषेधः ।
२८५ सलोमचर्मधारणनिषेधः ।
२८५ पर- (गृहस्थ)-वस्त्राछन्नतृणादिपीठकाधिष्ठाननिषेधः ।
२८५ निम्रन्थीसंधाट्या निर्ग्रन्थस्य गृहस्थद्वारा सीवननिषेधः ।
२८६ पृथिवीकायादेरल्पमात्रारम्भस्यापि निषेधः ।
२८६ सचित्तवृक्षारोहणनिषेधः ।
२८७ १०-१३ गृहस्थपात्रभोजन-तद्वस्त्रपरिधान-तन्निषद्योपवेशन तच्चिकित्साकरणनिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
२८७-२८८ पुरःकर्मकृतहस्तादिनाऽशनादिग्रहणनिषेधः ।
२८८-२८९ गृहस्थान्यतीथिकानां शीतोदकपरिभोगयुक्तहस्तादिनाऽशनादिग्रहणनिषेधः ।
२८९-२९०
na 5 w a voar
an
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषयः
पृ.सं.
सू. सं. १६-२९ काष्ठकर्मादीनां १६, वप्रादीनां १७, कच्छादीनां १८, ग्रामादीनां १९,
प्रामादिमहानां २०, प्रामादिवधानां २१, ग्रामादिपथानां २२, ग्रामादिदाहानाम् २३, अश्वादिशिक्षणस्थानानाम् २४, अश्वादियुद्धस्थानानां २५, गोयूथिकादिस्थानानाम् २६, अभिषेकस्थानानां २७, डिम्बडमरादिस्थानानां २८, नानाविधमहोत्सवगतानां गानादि कुर्वतामशनादि भुञ्जतां स्यादिजनानां च २९, चक्षुषा दर्शनेच्छया मनसि विचारकरणस्यापि निषेधः ।
२९०-२९७ ऐहलोकिकपारलोकिकदृष्टादृष्टश्रुताश्रुतज्ञाताज्ञातरूपेषु परिष्वङ्गादिनिषेधः ।
२९८-२९९ ३१ प्रथमपौरुषीगृहीताहारस्य पश्चिमपौरुषीव्यतिक्रमणे निषेधः ।
२९९ अशनादेरर्द्धयोजनमर्यादाव्यतिक्रमणनिषेधः । ३३-३६ दिवागृहीतगोमयेन दिवा, दिवागृहीतगोमयेन रात्रौ, रात्रिगृहीतगोम
येन दिवा, रात्रिगृहीतगोमयेन रात्रौ-कायत्रणस्याऽऽलेपन-विलेपननिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
३००-३०१ ३७-४० एवमेवालेपनजातेन कायव्रणस्यालेपनविलेपननिषेधविषयेऽपि चत्वारि सूत्राणि ।
३०२ ४१-४२ अन्यतीथिंकगृहस्थद्वारा स्वोपधिवाहन-तन्निमित्ताशनादिदाननिषेधः। ३०२ ४३ गङ्गादिपञ्चमहानदीनां मासमध्ये एकद्विःकृत्व उत्तरणसंतरणनिषेधः । ३०३ ४४ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः। ३०४
॥इति द्वादशोदेशकः समाप्तः ॥१२॥
॥ अथ त्रयोदशोद्देशकः ॥ १-८ सचित्तसरजस्कादिविशेषणविशिष्टायां पृथिव्यां स्थानशय्यादिकरणनिषेधपरकाणि अष्टौ सूत्राणि ।।
३०५-३०८ १-११ दुर्बद्वदुनिक्षिप्तादिविशेषणविशिष्टे स्थूणादौ कुलिकादौ स्कन्धादौ स्थाननिषद्यादिकरणनिषेधपरकाणि त्रीणि सूत्राणि ।
३०९-३११ १२ अन्यतीथिकादीनां शिल्पश्लोकादिशिक्षणनिषेधः ।
३११-३१२
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं. विषयः
पृ. सं. १३-१६ अन्यतीर्थिकगृहस्थं प्रति आगाढ-परुषा-ऽऽगाढपरुषेतितदुभयवचनस्य,
तयोरत्याशातनयाऽऽशातनस्य च निषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि । ३१२-३१४ १९-३१ अन्यतीर्थिकगृहस्थानां कौतुककर्म-भूतिकर्मादिकरणनिषेधपरकाणिपञ्चदश सूत्राणि ।
३१५-३१८ ३२ अन्यतीर्थिकगृहस्थानां मार्गपरिभ्रष्टानां मार्गादिप्रवेदननिषेधः । ३१८-३१९ ३३-३४ अन्यतीर्थिकगृहस्थानां धातुनिधिप्रवेदननिषेधः ।
३१९-३२० ३५-४५ जलपात्राऽऽदर्शादिषु आत्मनो मुखादिदर्शननिषेधपरकाणिएकादश सूत्राणि । ३२१-३२२ ४६-४९ वमन-विरेचन-वमनविरेचनेतितदुभयाऽऽरोग्यप्रतिकर्मकरणनिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
३२२-३२३ ५०-६९ पार्श्वस्थकुशीलादीनां दशानां वन्दनप्रशंसनेतिद्वयनिषेधपरकाणि विंशतिसूत्राणि ।
३२४-३२६ ७०-८३ धात्रीपिण्डादिचतुर्दशपिण्डपरिभोगनिषेधपरकाणि चतुर्दश सूत्राणि । ३२७-३२८
पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः ।
३२९ ॥ इति त्रयदोशोदेशकः समाप्तः ॥१३॥
॥ अथ चतुर्दशोद्देशकः ॥ १-४ क्रौत-प्रामित्य-परिवर्ता-ऽऽच्छेद्यदोषदूषितदीयमानपात्रग्रहणनिषेधः। ३३०-३३५
गणिविशेषमुद्दिश्य स्थापितातिरेकपात्रस्य तमनापृच्छ्यान्यस्मै वितरण. निषेधः ।
३३५-३३६ अतिरेकपात्रस्य परिपूर्णहस्ताद्यङ्गोपाङ्गक्षुल्लकादिभ्यो दाननिषेधः । एवं हस्ताद्यङ्गोपाङ्गहीनेभ्योऽतिरेकपात्रस्याऽदाननिषेधः ।
__३३८ अनला-(खण्डितावयवा दिविशेषणविशिष्टपात्रस्य धारणनिषेधः, तद्वियरीतस्याधारणनिषेधश्च ।
३३८ १०-११ वर्णयुक्तपात्रस्य विवर्णकरणनिषेधः विवर्णस्यव वर्णयुक्तकरणनिषेधः । ३३९ १२-३१ 'मया नूतनं पात्रं लब्धम्' इति कृत्वा शोभानिमित्तं तस्य तैलादिम्रक्षणप्रभृतिनिषेधपरकाणि विंशतिसूत्राणि ।
३३९-३४१
८४
८-९
अनला(खाण्ड
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६
सू. सं.
विषयः ३२-४२ सचित्तसस्निग्धादिपृथिवीप्रभृतिस्थानेषु पात्रस्यातापनादिनिषेधपरकाणि त्रयोदशोदेशकोक्तगमसदृशानि एकादश सूत्राणि ।
३४१-३४२ ४३-५४ पात्रस्थितपृथिव्यपूतेजोवनस्पतिसम्बन्धिकन्दादिसप्तौ-षधिबीज-त्रसप्राण
जातनिस्सारणस्य, पात्रस्थितपृथिव्यादित्रसप्राणजातान्तं निस्सार्य दीयमानपात्रग्रहणस्य च निषेधपरकाणि द्वादश सूत्राणि ।
३४२ पात्रकोरण-कोरितदीयमानपात्रग्रहणनिषेधः ।
३४३ ग्रामान्तः, ग्रामपथि ज्ञातकादिभ्योऽवभाण्यावभाष्य पात्रयाचननिषेधः । ३४३-३४४
परिषद्गतज्ञातकादीन् उत्थाप्यावभाण्यावभाष्य पात्रयाचननिषेधः । ३४४-३४५ ५८-५९ पात्रनिश्रया ऋतुबद्धवर्षावासनिवासनिषेधपरकं सूत्रद्वयम् ।
३४५ ६० पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशपरिसमाप्तिः। ३४६
॥ इति चतुर्दशोदेशकः समाप्तः ॥१४॥
॥अथ पञ्चदशोद्देशकः ॥ १-३ भिक्षोरन्यभिशून् प्रति-आगाढ-परुषा-ऽऽगाढपरुषमिश्रितवचननिषेधः । ३४७-३४८ एवं भिक्षोरन्यभिक्षूणामत्याशातनयाऽऽशातननिषेधः ।
३४८-३४९ ५-६ सचित्ताम्रस्य परिभोग-विदशन-(चूषन)-निषेधपरकं सूत्रद्वयम् ।
३४९ ७-८ सचित्ताम्रतत्पेशी-(चीरिका)-प्रभृतीनां परिभोगविदशननिषेधपरकं सूत्रद्वयम् ।
३४९-३५० ९-१२ सचित्तप्रतिष्ठिताम्रपरिभोगविदशनतत्पेशिकादिपरिभोगविदशननिषेधपरकाणि चत्वारि सूत्राणि ।
३५०-३५१ १३-६८ अन्यतीर्थिकगृहस्थाभ्यामात्मपादयोरामार्जनादिनिषेधपरकाणि तृतीयोदेशगमसदृशानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि ।
३५१-३५२ ६९-७७ आगन्त्रागारादिषु १, उद्यानादिषु २, अट्टाऽट्टालिकादिषु ३,
उदकादिषु ४, शून्यगृहादिषु ५, तृणगृहादिषु ६ यानगृहादिषु ७, पण्यगृहादिषु ८, गोणगृहादिषु ९ च उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापननिषेधपरका णि नव सूत्राणि ।
३५२-३५६ ७८-७९ अन्यतीर्थिकगृहस्थेभ्योऽशनादिपात्रादिदाननिषेधपरक सूत्रद्वयम् । ३५७ ८०-१०३ पार्श्वस्थादिद्वादशभ्योऽशनादिदानस्य, तेभ्योऽशनादिग्रहणस्य च निषेधपरकाणि चतुर्विशतिसूत्राणि ।
३५७-३५८
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
सू. सं.
१०४
विषयः
चतुर्विधयाचनानिमन्त्रणा वस्त्रस्य परिज्ञानपृच्छागवेषणमन्तरेण ग्रहण निषेधः ।
१०५ - १६० विभूषाप्रतिज्ञया - आत्मनः पादयोरामार्जनादिनिषेधपरकाणि तृतीयोद्देशगमसदृशानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि ।
१६१ - १६२ बिभूषाप्रतिज्ञया वस्त्राद्युपकरणस्य धारणधावननिषेधपरकं सूत्रद्वयम् । १६३ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशपरि
समाप्तिः ।
१-३
४-९
१०
११
१२
१३
१४-२२
२३
२४
१५
॥ इति पञ्चदशोदेशकः समाप्तः ॥ १५॥ ॥अथ षोडशोदेशकः ॥
सागारिक-सोदक - साग्निकशय्या वसति प्रवेशनिषेधपरकाणि त्रीणि
सूत्राणि ।
सचित्तेक्षुतत्पेशिकादिपरिभोग-विदशन- (चूषण) - निषेधः ।
अरण्यादिगामिनामशनादिग्रहणनिषेधः ।
सत्यन्यस्मिन् सुलभे देशेऽनेकदिवस गमनीयाटवी रूपमार्गे विहारेच्छया मनसि विचारकरणनिषेधः ।
वसुराजिकं ज्ञानदर्शनचारित्राराधकम् - अवसुराजिकत्वेन कथननिषेधः । अबसुराजिकं वसुराजिकत्वेन कथननिषेधः । वसुराजिकगणाद् अवसुराजिक गणसंक्रमणनिषेधः ।
एवं सत्यन्यस्मिन् सुलभे देशे अनार्यम्लेच्छप्रत्यन्तरूप दस्युस्थानेषु विहारेच्छया मनसि विचारकरण निषेधः ।
व्युहव्युत्क्रान्तानाम् (कलहं कृत्वा निसृस्तानाम् ) अशनादिदानाssदान-वस्त्रादिदानाssदान -- वसतिदानाऽऽदान - वसतिप्रवेश - स्वाध्यायदानाssदाननिषेधपरकाणि नव सूत्राणि ।
२५- ३४ जुगुप्सितकुलेषु अशनादिग्रहण - वस्त्रादिग्रहण- वसतिग्रहण-स्वाध्यायकरण-देशन- समुद्देशन- प्रशंसन-वाचन- ग्रहण - परिवर्तन- निषेधपरकाणि दश सूत्राणि ।
३५ - ३७ भुक्तावशिष्टाशनादेः पृथिवी- संस्तारक- शिक्ककेषु निक्षेपणनिषेधपरकाणि
त्रीणि सूत्राणि ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
३५८-३५९
पृ. सं.
३५९-३६०
३६०
३६२-३६४
३६५
३६५
३६६
३६१
३६६
३६७
३६७-३६९
३७०
३७१-३७४
३७४-३७५
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८१
सू० सं०
विषयः
पृ० सं० ३८-३९ अन्यतीर्थिकगृहस्थैः सहोपविश्य तैः परिवेष्टितो भूत्वा वाऽऽहारपरिभोगनिषेधः।
३७५-३७६ आचार्योपाध्यायादीनां शय्यासंस्तारके पादेन संघट्टिते हस्तेनाननुज्ञाप्य (अपराधमक्षमाप्य) गमननिषेधः ।
३७६-३८७ प्रमाण-गणनातिरिक्तोपधिधारणनिषेधः ।
३७८ सचित्तपृथिव्यां जीवप्रतिष्ठितादिदुर्बद्धादिविशेषणविशिष्टे च स्थाने उच्चारप्रसवणपरिष्ठापननिषेधः ।
३९८-३७९ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः ।
३७९-३८. ॥इति षोडशोदेशकः समाप्तः ॥१६॥
॥ अथ सप्तदशोद्देशकः॥
। कौतूहलपतिज्ञाप्रकरणम् । कौतूहलप्रतिज्ञया त्रसप्राणजातस्य तृणपाशकादिना बन्धननिषेधः। एवं बद्धस्य मोचननिषेधः ।
३८२ ३-५ कौतूहलप्रतिज्ञया तृणमुञ्जमालिकानां करण-धरण-परिभोग निषेधपरकाणि त्रीणि सूत्राणि ।
३८३-३८४ ६-८ एवम्-अयोलोह-ताम्रलोहादीनां करणधरणपरिभोगनिषेधपरकाणि त्रीणि सूत्राणि ।
३८५ ९-११ एवम्-हारार्द्धहारादीनां करणधरणपरिभोगनिषेधविषयाणि त्रीणिसूत्राणि । ३८५-३८६ १२-१४ एवम्-आजिन(मृगचर्म )वस्त्रादीनां करण-धरण-परिभोग-निषेधविषयाणि सप्तमोद्देशकगमसदृशानि त्रीणि सूत्राणि ।
३८६-३८७ । कौतूहलपतिज्ञाप्रकरणं समाप्तम् ।। १५-७० निर्ग्रन्थेन अन्यनिम्रन्थस्यान्यतीर्थिकगृहस्थद्वारा-पादामार्जनादिसंपादन
निषेधपरकाणि तृतीयोद्देशगमसदृशानि शीर्षद्वौवारिकापर्यन्तानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि ।
३८७-३८९ ७१-१२६ एवम्-निर्ग्रन्थेन निम्रन्थ्याः । १२७-१८२ एवम्-निर्ग्रन्ध्या निम्रन्थस्य । १८३-२३८ एवम्-निर्ग्रन्थ्या-निर्ग्रन्थ्याः ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृ. सं.
२४९
२५०
३९४
सू. सं.
विषयः २३९ निर्ग्रन्थस्य सदृशान्यनिर्ग्रन्थाय स्वोपाश्रये सत्यवकाशेऽवकाशाऽदाननिषेधः ।
३८९ २४० एवं निम्रन्थ्या सदृशान्यनिर्ग्रन्थीविषये सूत्रम् ।
३८९-३९० २४१-२४३ मालावहृतकोष्ठायुक्तमृत्तिकोपलिप्ताशनादेर्ग्रहणनिषेधपरकं सूत्रत्रयम्। ३९०-३९१ २४४-२४७ सचित्तपृथिव्यप्तेजोवनस्पतिप्रतिष्ठिताशनादेर्ग्रहणनिषेधपरकं सूत्रचतुष्टयम् ।
३९१-३९२ २४८ अत्युष्णाशनादेर्मुखशूर्पादिवायुना फूत्कृत्य दीयमानस्य ग्रहणनिषेधः । ३९२-३९३ अत्युष्णाशनादेर्ग्रहणनिषेधः ।
३९३ उत्सेकिमादिपानकानामधुनाधौतादिविशेषणविशिष्टानां ग्रहणनिषेधः । ३९३-३९४ २५१ आत्मन आचार्यपदयोग्यलक्षणप्रतिपादननिषेधः । २५२ भिक्षोः गानहसनादिकरणनिषेधः । २५३-२५६ भेर्यादि-तालादि-वीणादि-शङ्खादिशब्दानां कर्णश्रवणवाञ्छया मनसि विचारकरणनिषेधपराणि चत्वारि सूत्राणि ।
३९६-३९८ २५९-२७० वप्रादिसूत्रादारभ्य ऐहलोकिकादिरूपाध्युपपत्तिपर्यन्तानि द्वादशोदेशकगमसदृशानि निषेधपराणि चतुर्दश सूत्राणि ।
३९८-३९९ २९१ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकसमाप्तिः। ४००
॥ इति सप्तदशोद्देशकः समाप्तः ॥१७॥
॥ अथाष्टादशोदेशकः ॥ अनर्थ (अकारणं) नावारोहणनिषेधः ।
४०१-४०२ २-५ नौकाविषये क्रयण-प्रामित्य-परिवर्तनाऽऽच्छेद्यनावारोहणनिषेघविषयाणि चतुर्दशोदेशकगमसदृशानि चत्वारि सूत्राणि ।
४०२-४०३ ६-७ नौकायाः स्थलाजलेऽवकर्षणस्य, जलास्थले उत्कर्षणस्य च निषेधविषय सूत्रद्वयम् ।
४०३-४०४
३९५
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
०
० occcc
० ०
विषयः नौकाजलोसिञ्चननिषेधः । जलपङ्कमग्ननौकाया उत्प्लावन (उपर्युत्थापन) निषेधः । प्रतिनाविकं कृत्वा नावारोहणनिषेधः । जलप्रवाहाभिमुख-(जलप्रवाहानुसार )-गामिनीनौकारोहणनिषेधः । योजनार्द्धयोजनवेलागामिनीनावारोहणनिषेधः ।
नौकाया आकर्षावण-क्षेपन-कर्षणनिषेधः । १४ नौकाया अरित्रकादिनौकाचालकसाधनैश्चालननिषेधः ।
नौकादेकभाजनादिना नौकोसिञ्चननिषेधः ।
नौकागतजलागमच्छिद्रस्य हस्तादिना निरोधननिषेधः । १७-३२ नौगित-जलगत-पङ्कगत-स्थलगत-साधुदातृरूपपदद्वयस्य परस्पर
विपर्यासेन दातुरशनादिग्रहणनिषेधकषोडशभङ्गात्मकानि षोडश सूत्राणि षोडशभङ्गप्रदर्शककोष्ठकं च ।
४०७-४०९ ३३-९० वस्त्रक्रयणनिषेधसूत्रादारभ्य वस्त्रनिश्रया वर्षावासनिवासनिषेधसूत्र
पर्यन्तानि कोरणसूत्रवर्जितचतुर्दशोदेशकगमसदृशानि अष्टपञ्चाशत्सूत्राणि ।
४१०-४११ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकसमाप्तिः ।
॥ इति अष्टादशोद्देशकः समाप्तः ॥१८॥
॥अथ एकोनविंशतितमोद्देशकः ।। विकृतस्य-(द्राक्षासवादिप्रपाणकद्रवद्रव्यजातस्य ) क्रयणकापणक्रीतस्याहृत्य दीयमानस्य ग्रहणनिषेधः ।
४१३ २-४ एवं विकृतस्य प्रामित्यपरिवर्तनाच्छेद्यविषयेऽपि त्रीणि सूत्राणि । ग्लानार्थ विकृतिदत्तित्रयादधिकग्रहणनिषेधः ।
४१५-४१७ विकृतिं गृहीत्वा ग्रामानुग्रामविहरणनिषेधः । विकृतिगलनगालनयोः गालितविकृतेर्दीयमानस्य च ग्रहणनिषेधः । ४१७-४१८
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
सू. सं. विषयः
पृ.सं. पूर्वादिषु चतसृषु सन्ध्यासु स्वाध्यायकरणविषेधः । कालिकश्रुतस्य पृच्छात्रयादधिकपृच्छाकरणनिषेधः ।
४१८-४१९ दृष्टिवादस्य पृच्छासप्तकादधिकपृच्छाकरणनिषेधः ।
४१९ इन्द्रमहादिषु चतुर्वा महामहेषु स्वाध्यायकरणनिषेधः ।
४१९-४२० सुग्रीष्मिकादिषु चतसृषु महाप्रतिपत्सु स्वाध्यायकरणनिषेधः ।
४२० स्वाध्याययोग्यपौरुषीचतुष्टयस्यातिक्रमणनिषेधः ।
४२०-४२१ रात्रिन्दिवे कालचतुष्टयसम्बन्धिस्वाध्यायाकरणनिषेधः । अस्वाध्यायिके काले स्वाध्यायकरणनिषेधः । आत्मनोऽस्वाध्यायिके काले स्वाध्यायकरणनिषेधः ।
४२२ अधस्तनानाम्-आदिभूतानां-समवसरणानां (संमिलितसूत्रार्थरूपाणां) वाचानमन्तरेण उपरितन-(अग्रेतन)-समवसरणवाचननिषेधः । ४२२-४२३ आचाराङ्गप्रथमश्रुतस्कन्धगतनवब्रह्मचर्याध्ययनवाचनमन्तरेण उपरिमसूत्र (छेदसूत्र) वाचननिषेधः ।
४२३ अपात्रस्य वाचनादाननिषेधः ।।
४२३-१२४ पात्रस्य वाचनाया अदाननिषेधः ।
४२४-४२५ अव्यक्ताय वाचनादाननिषेधः ।
४२५ व्यक्ताय वाचनाया अदाननिषेध ।
४२५ सदृशयोईयोर्मध्ये एकस्य शिक्षणनिषेधः ।
४२५-४२६ आचार्योपाध्यायाऽनध्यापितशास्त्रवाण्या अध्ययननिषेधः ।
४२६ २५ अन्यतीर्थिक गृहस्थेभ्यः सूत्रार्थवाचनादान निषेधः ।
४२७ २६ एवमन्यतीर्थिकगृहस्थेभ्यः सूत्रार्थवाचनाग्रहणनिषेधः । २७-३६ पार्श्वस्थादिसंसक्तपर्यन्तानां वाचनादानस्य, तेभ्यो वाचनाग्रणस्य च निषेधपरकाणि दश सूत्राणि ।
४२७-४२८ पूर्वोक्तप्रायश्चित्तस्थानप्रतिसेविनां प्रायश्चित्तप्रदर्शनपूर्वकमुद्देशकपरिसमाप्तिः ।
४२८ ॥ इति एकोनविंशतितमोद्देशकः समाप्तः॥१९॥
४२७
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
सू. सं.
विषयः
॥ अथ विंशतितमोद्देशकः ॥ १-६ मासिकादिपाञ्चमासिकपर्यन्तपरिहारस्थानप्रतिसेविनाम् अकपट
भावेनाऽऽलोचयतां मासिकादिपाञ्चमासिकपर्यन्तप्रायश्चित्तदानम् , कपटभावेनालोचयतामेकैकमासवृद्धया पाण्मासिकपर्यन्तप्रायश्चित्तदानम् । पाण्मासिकप्रायश्चित्तादुपरिप्रतिकुञ्चितेऽप्रतिकुञ्चिते वा त एव
षण्मासाः प्रायश्चित्तत्वेन भवन्तीति प्रतिपादकानि षट् सूत्राणि । ४२९-४३४ ७-१२ एवमेव 'बहुसो' इतिपदं संयोज्य पूर्वोक्तसदृशानि षट् सूत्राणि । ४३५ १३ एवं मासिकादारभ्य पाञ्चमासिकपर्यन्तपरिहारस्थानप्रतिसेविनामे - कत्रमिश्रितसूत्रम् ।
४३५ एवं 'बहुसोवि' इति पदसंयोजनमाश्रित्य मिश्रितसूत्रम् ।
४३६ एवमेव 'साइरेग' सातिरेक-पदसंयोजनमाश्रित्य मिश्रितसूत्रम् ।
४३६ १६ एवम् 'बहसोवि साइरेग' इति पदद्वयमाश्रित्य मिश्रितसूत्रम् । ४३७-४३८
'मासिय वा साइरेगमासियं वा' इत्यादिक्रमेण पाञ्चमासिकपर्यन्त परिहारस्थानानां मध्ये एकतमपरिहारस्थानप्रतिसेविनः प्रायश्चित्तसेवन प्रकारप्रदर्शनम् ।
४३९-४४२ १८-२० एवमेव प्रायश्चित्तसेवनप्रकारप्रदर्शकाणि त्रीणि सूत्राणि । ४४२-४४५ २१-२६ पाण्मासिकपाञ्चमासिकेति एकैकन्यूनमासिकपरिहारस्थानप्रस्थापि
तानगारस्यान्तरापरिहारस्थानप्रतिसेवनालोचनायामारोपणाविधिप्रदर्शकाणि षट् सूत्राणि ।
४४६-४४८ एवमग्रे विंशतितमोदेशकपरिसमाप्तिपर्यन्तं परिहारस्थानप्रस्थापितानगास्यारोपणाविधिप्रदर्शकाणि विंशतिसूत्राणि ।
॥ इति विंशतितमोदेशकः समाप्तः ॥२०॥
४४९-४५८
इति निशीथसूत्रस्य विषयानुक्रमणिका समाप्ताः ॥ ஒருருருகனை காற்றறைறைமுறை
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
। श्रीवीतरागाय नमः। ॥ निशीथसूत्रस्य मूलपाठः॥
॥ प्रथमोद्देशकः ॥ जे भिक्खू हत्थकम्मं करेइ करतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू अंगादाण कटेण वा किलिंचेण या अंगुलियाए वा सिलागाए वा संचालेइ संचालतं वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू अंगादाणं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज चा संवाहतं वा पलिमदंतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू अंदादाणं तेल्लेण वा घरण वा वसाए वा णवणीएण वा अन्भंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा, अभंगेंतं वा मक्खेत वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू अंगादाणं कक्केण वा लोद्धेण वा पउमचुण्णेण वा ण्हाणेण वा सिणाण वा चुण्णेहिं वा उव्वट्टेइ परिवठूइ उव्वदृतं वा परिवदृतं वा साइज्जइ ॥५॥
जे भिक्खू अंगादाणं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोछेज्ज वा पधोवेज वा उच्छोलंतं वा पधोवंतं वा साइज्जइ ॥६॥
जे भिक्खू अंगादाणं णिच्छलेइ णिच्छलंतं वा साइज्जइ ॥७॥ जे भिक्खू अंगादाणं जिग्घइ जिग्यंत वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू अंगादाणं अण्णयरंसि अचित्तंसि सोयंसि अणुप्पवेसित्ता मुक्कपोग्गले णिग्याएइ णिग्यायंतं वा साइज्जइ ॥९॥
जे भिक्खू सचित्तं गंधं जिग्घइ, जिग्यंतं वा साइज्जइ ॥१०॥ जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं गंधं जिग्घइ जिग्यंत वा साइज्जइ ॥११॥
जे भिक्खू पदमग्गं वा संकम वा अवलंबणं वा अण्णउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेइ कारंतं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू दगवीणियं वा अण्ण उत्थिएहिं वा गारथिएहि वा कारेइ कारेंत वा साइज्जइ ॥१३॥
जे भिक्खू सिक्कगं वा सिक्कगणंतगं वा अण्णउत्थि एण या गारथिएण वा कारेइ कारेंतं वा साइज्जइ ॥१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
जे भिक्खू सोत्तियं वा रज्जुयं वा चिलमिलिं वा अण्णउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेइ कारेंतं वा साइज्जइ ॥ १५ ॥
जे भिक्खू सूचीए उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा गारत्थिएण वा कारेइ कारेंतं वा साइज्जइ ॥ १६॥
जे भिक्खू पिप्पलगस्स उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेइ कारें वा साइज्जइ ॥ १७॥
जे भिक्खू नहच्छेयणगस्स उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेs कार वा साइज्जइ ॥ १८॥
जे भिक्खू कण्णसोहणस्स उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेइ, कारेंतं वा साइज्जइ ॥ १९ ॥
जे भिक्खू अणट्टयाए सूई जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥२०॥
जे भिक्खू अणट्टयाए पिप्पलगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥२१॥
जे भिक्खू अणट्टयाए कण्णसोहणगं जायर, जायंतं वा साइज्जइ ॥ २२॥ जे भिक्खू अणट्टयाए णहच्छेयणगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ||२३|| जे भिक्खू अविहीए सूई जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ||२४||
जे भिक्खू अविहीए पिप्पलगं जायइ, जायंत वा साइज्जइ ||२५|| जे भिक्खू अविहीर नहच्छेयणगं जायइ, जायंत वा साइज्जइ ||२६|| जे भिक्खू अविही कण्णसोहणगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ||२७|| जे भिक्खू अप्पणो एगस्स अट्ठाए सूई जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ, अणुपर्यंत वा साइज्जइ ॥ २८ ॥
जे भिक्खू अपणो एगस्स अट्ठाए पिप्पलगं जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ अणुपतं वा साइज्जइ ॥२९॥
जे भिक्खू एस्स अहाए नहच्छेयणगं जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ अणुष्पतं वा साइज्जइ ॥ ३०॥
जे भिक्खू अप्पणो एगस्स अट्ठाए कण्णसोहणगं जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ अणुप्पयतं वा साइज्जइ ॥३१॥
जे भिक्खू पाडिहारियं सूई जाइत्ता वत्थं सीविस्सामि-त्ति पार्यं सिव्वइ सिच्वंतं वा साइज्जइ ||३२||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू पाडिहारियं पिप्पलगं जाइत्ता वत्थं छिंदिस्सामि-त्ति पायं छिंदर, छिंदतं वा साइज्जइ ॥३३॥
जे भिक्खू पाडिहारियं नहच्छेयणगं जाइत्ता नहं छिंदिस्सामि-त्ति सल्लुद्धरणं करे, करेतं वा साइज्जई ||३४||
जे भिक्खू पाडिहारियं कण्णसोहणगं जाइत्ता कण्णमलं णीहरिस्सामि-त्ति दंतमलं वा नहमलं वा णीहरेइ णीहरंतं वा साइज्जइ ||३५||
जे भिक्खू अविहीए सूई पच्चपिणइ पच्चप्पितं वा साइज्जइ ॥ ३६ ॥
जे भिक्खू लाउपायं वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा अण्णउत्थिष्ण वा गारस्थिरण वा परिघट्टावेइ वा संठवेइ वा जमावेइ वा अलमप्पणी करणयाए सुहुममवि नो कप्पड़ जाणमाणे सरमाणे अण्णमण्णस्स वियर वियरंतं वा साइज्जइ ||४०||
जे भिक्खू दंडयं वा लट्ठियंवा अवलेहणियं वा वेणुसूइयं वा अन्नउत्थिपण वा गारथिरण वा परिघट्टावेइ वा संठवेइ वा जमावेइ वा अलमप्पणी करणयाए सुहुम मात्र नो कप्पड़ जाणमाणे सरमाणे अण्णमण्णस्स वियरइ पियरंतं वा साइज्जइ ॥४१॥
जे भिक्खू पायस्स एगं तुडियं तुडेइ तुडतं वा साइज्जइ ॥ ४२ ॥
जे भिक्खू पायस्स परं तिण्डं तुडियाणं तुडेइ तुडेंत वा साइज्जइ ||४३|| जे भिक्खू पायं अविहीर तुडेइ तुडतं वा साइज्जइ ॥४४॥
जे भिक्खू पायं अविहीए बंधर बंधतं वा साइज्जइ ॥ ४५ ॥
जे भिक्खू पायं एगेण बंघेण बंधइ, बंधतं वा साइज्जइ ॥ ४६ ॥
जे भिक्खू पायं परं तिण्डं बंधाणं बंध, बंधतं वा साइज्जइ ॥४७॥ जे भिक्खू अइरेगबंधणं पायं दिवइढाओ मासाओ परेण धरइ धरंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू वत्स एवं पडियाणियं देइ, देयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४९ ॥ जे भिक्खू वत्थस् परं तिण्डं पडियाणियाणं देइ देतं वा साइज्जइ ॥ ५० ॥ जे भिक्खू अविहीए वत्थं सिन्वइ सिन्वंतं वा साइज्जइ ॥५१॥ जे भिक्खू वत्थस्स एग फलियं गंठियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥५२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
15
जे भिक्खू बत्यस्स परं तिण्हं फलियगंठियाणं करेइ करेंत बा साइज्जइ ॥५३॥ जे भिक्खू वत्थस्स एगं विफलियगंठियं देइ देयंतं वा साइज्जइ ॥५४॥ जे भिक्खू वत्थस्स परं तिहं विफलियगंठियाणं देइ देयंत वा साइज्जइ ५५॥ जे भिक्खू वत्यं अविहीए गंठइ गंठतं वा साइज्जइ ॥५६॥ जे भिक्खू वत्थं अतज्जाएणं गंठेइ गठेतं वा साइज्जइ ॥५७॥ जे भिक्खू अइरेगगहियं वत्थं परं दिवढाओ मासाओ धरेइ धरेंतं चा साइज्जइ।
जे भिक्खू गिहधर्म अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा परिसाडावेइ परिसाडावेत या साइज्जइ ॥५९॥
जे भिक्खू पूइकम्मं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥६॥ तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारहाणं अणुग्याइयं ॥६१॥
॥ निसीहज्झयणे पढमो उद्दे सो समत्तो ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वितीयोदेशकः॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं करेइ करतं वा साइज्जइ ॥१॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं गेण्हइ गेण्हतं वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥३॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं वियरइ वियरंतं वा साइज्जई ॥४॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं परिभाएइ परिमाएंतं वा साइज्जइ ॥५॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं परिभुंजइ परिभुंजतं वा साइज्जइ ॥६॥ जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं परं दिवढाओ मासाओ धरेइ धरतं वा साइज्जइ। जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुछणं विमुयावेइ विख्यातं वा साइज्जइ ॥८॥ जे भिक्खू अचित्तपइट्ठियं गंध जिग्घइ जिग्धंतं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्ख पदमग्गं वा संकम वा आलंबणं या सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ । जे भिक्ख दगवीणियं सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥११॥ जे भिक्ख सिक्कगं वा सिक्कगणंतगं वा सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१२॥ जे भिक्खू सोत्तियं वा रज्जुयं वा चिलमिलि सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ । जे भिक्खू सूईए उत्तरकरणं सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१४॥ एवं पिप्पलगस्स उत्तरकरणम् ॥१५॥ णहच्छेयणगस्स उत्तरकरणम् ॥१६॥ कणसोहणगस्स उत्तरकरणम् ॥१७॥ जे भिक्खू लहुस्सगं फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१८॥ जे भिक्खू लहुस्सगं मुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१९॥ जे भिक्खू लहुस्सगं अदत्तमादियइ आदियंतं वा साइज्जइ ॥२०॥
जे भिक्खू लहुस्सएण सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा हत्थाणि वा पायाणि वा कण्णाणि वा अच्छीणि वा दंताणि वा नहाणि वा मुई वा उच्छोलेज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥२१॥
जे भिक्खु कसिणाणि चम्माई धरेइ धरेत वा साइज्जइ ॥२२॥ जे भिक्खू कसिणागि वत्थाई धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥२३॥ जे भिक्खू अभिण्णाइं वत्थाइं धरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥२४॥
जे भिक्खू लाउपायं वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा सयमेव परिघट्टेइ या संठवेइ बा जमावेइ वा परिघटेंतं वा संठवेंत वा जमातं वा साइज्जइ ॥२५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू दंडयं वा लट्टियं वा अवलेहणियं वा वेणुसूइयं वा सयमेव परिघट्टेइ वा संठवेइ वा जमावेइ वा परिघटेंतं वा संठवेतं वा जमातं वा साइज्जइ ॥२६॥
जे भिक्खू णियगगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥२७॥ जे भिक्खू परगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥२८॥ जे भिक्खू वरगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेत या साइज्जइ ॥२९॥ जे भिक्खू बलगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥३०॥ जे भिक्खू लवगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥३१॥ जे भिक्खू णितियं अग्गपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥३२॥ जे भिक्खू णितियं पिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥३३॥ जे भिक्खू णितिय अवड्ढभागं झुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥३४॥ जे भिक्खू णितियं भागं भुंजइ झुंजतं वा साइज्जइ ॥३५॥ जे भिक्खू णितियं ऊणढभागं भुजइ भुजंतं बा साइज्जइ ॥३६॥ जे भिक्खू णितियं वासं वसइ वसंतं वा साइज्जइ ॥३७॥ जे भिक्खू पुरेसंथवं वा पच्छासंथवं वा करेइ करेंतं वा साइज़्जइ ॥३८॥
जे भिक्खू समाणे वा वसमाणे वा गामाणुगामं दूइज्जमाणे वा पुरेसंथुयाणि वा पज्छासंथुयाणि वा कुलाई पुवामेव अणुप्पविसित्ता पच्छा भिक्खायरियाए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥३९।।।
जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ वा अपारिहारिएण सद्धि गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए णिक्खमइ वा अणुप्पविसइ या, णिक्खमंतं वा अणुप्पविसंत वा साइज्जइ ॥४०॥
जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ वा अपारिहारिएण सद्धिं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा णिक्खमइ वा पविसइ वा, णिक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ ॥४१॥
जे भिक्खू अण्णउस्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ वा अपारिहारिएण सद्धि गामाणुगामं दूइज्जइ दूइज्जंतं वा साइज्जइ ॥४२॥
जे भिक्खू अन्नयरं भोयणजायं पडिग्गाहित्ता मुभिर भुंजइ दुभिर परिहवेइ, परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥४३॥
जे भिक्खू अन्नयरं पाणगजायं पडिग्गा हित्ता पुप्फगं-पुप्फगं आवियइ कसायंकसायं परिहवेइ परिठवेंतं वा साइज्जइ ॥४४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
भिक्खू मणं भोयणजायं पडिग्गाहेत्ता बहुपरियावन्नं सिया अदूरे तत्थ साहम्मिया संभोइया समणुन्ना अपारिहारिया संता परिवसति ते अणापुच्छिय अणिमंतिय परिgas परिद्ववें तं वा साइज्जइ || ४५ ||
जे भिक्खू सागारियपिंड गिन्हइ, गिण्हतं वा साइज्जइ ||४६ || जे भिक्खू सागारियपिंडं भुजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥४७॥
जे भिक्खू सागारियकुलं अजाणिय अपुच्छिय अगवेसिय पुव्वामेव पिंडवायपडिare gaes अणुपविसंतं वा साइज्जइ ॥४८॥
जे भिक्खू सागारियणीसाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वा ओभासि ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ ४९ ॥
जे क्खूि उउबद्धियं सेज्जासंथारंगं परं पज्जोवसणाओ उवाइणावेइ उवाइणातं वा साइज्जइ ॥ ५०॥
जे भिक्खू वासावासिय सेज्जासंथास्यं परं दसरायकप्पाओ उवाइणावेइ उवाइणातं वा साइज्जइ ॥ ५१ ॥
जे भिक्खू उउबद्धियं वा वासावासियं वा सेज्जासंथारंग उव्वरिसिज्जमाणं पेहाए न ओसारेइ न ओसारेंतं वा साइज्जइ ॥५२॥
जे भिक्खू पाडिहारियं
सेज्जासंथारगं दोच्चंपि
णीतं वा साइज्जइ ॥ ५३ ॥
जे भिक्खू सागारियसंतियं सेज्जासंथारंगं दोच्चंपि
अणणुण्णवेत्ता बाहिं जीणेइ
णणुण्णवेत्ता बाहिं णीणेइ
जीर्णे वा साइज्जइ ॥ सू० ५४ ॥
जे भिक्खू पाडिहारियं सागारियसंतियं वा सेज्जासंथारगं दोच्चपि अणणुण्णवेत्ता बाहिं णीणे णीतं वा साइज्जइ ॥ ५५ ॥
जे भिक्खू पाडिहारियं सेज्जासंथारयं आदाए अपडिहद्दु संपव्यय संपन्नयंत वा साइज्जइ ॥ ५६॥
जे भिक्खू सागारियसंतियं सेज्जासंथारयं आयाए अविगरण कटु अणपिणित्ता संपव्वय संपव्वतं वा साइज्जइ ॥५७॥
जे भिक्खू पाडिहारियं वा सागारियसंतियं वा सेज्जासंथारगं विष्पण न गवेसइ न गवेसंतं वा साइज्जइ ॥ ५८ ॥
जे भिक्खू इत्तरियंपि उवहिं ण पर्डिलेहर ण पडिलेहंतं वा साइज्जइ ॥ ५९ ॥ तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारट्टाणं उग्घाइयं ॥ ६० ॥
॥ निसी हज्जपणे बीओ उद्देसो समत्तो ॥ २ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ तृतीयोदेशकः॥ जे भिक्खू आगंतागारेसु वा, आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियायसहेस वा अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा असणं वा पाणं वा खाइमं बा साइमं वाओभासियओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुठे सु वा, परियावसहेसु वा अण्णउत्थियाओ वा गारत्थियाओ वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय-ओमासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणि वा गारस्थिणि वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासियओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीओ वा गारस्थिणीओ वा असणं वा पाण वा खाइम वा साइमं वा ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा, आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थियं वा, गारत्थियं बा, कोउहलवडियाए पडियागयं समाणं असण वा पाणं वा, खाइम वा साइम वा ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥५॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोऊहलवडियाए पडियागया समाणा अण्णउत्थिया वा गारत्थिया वा असणं वा, पाणं वा, खाइमं वा साइमं वा ओभासिय-ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोऊहलवडियाए पडियागयं समाणं अण्णउत्थिणि वा गारथिणि वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइम वा ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोऊहलवडियाए पडियागया समाणा अण्णउत्थिणीओ वा गारस्थिणीओ वा असणं वा पाणं वा खाइम वा साइम वा ओभासिय-ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ।। सू०८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय परिवेढिय-परिवेढिय परिजविय-परिजविय ओभासिय-ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥९॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिएहिं वा गारथिएहिं वा, असणं वा पाणवा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाण पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय, परिवेढियपरिवेढिय, परिजविय-परिजविय; ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीए वा गारस्थिणीए वा असणं वा पाणवा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाण पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय परिवेढिय-परिवेढिय परिजविय-परिजविय ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥११॥
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीहि वा गारत्थिणीहिं वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं षडिसेहेत्ता ताओ अणुवत्तिय-अणुवत्तिय परिवेढिय-परिवेढिय परिजविय-परिजविय ओभासिय-आसासिय जायइ जायनं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविढे पडियाइक्खिए समाणे दोच्चंपि तमेव कुलं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जह ॥१३॥
जे भिक्खू संखडिपलोयणाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ १४ ॥
जे भिक्खू गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविढे समाणे परं तिघरंतराओ असणं बा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
जे भिक्खू अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जतं वा साइज्जइ ॥१६॥
जे भिक्खू अप्पणो पाए संवाहेज्ज वा पलिमद्देज वा संवाहेंतं वा पलिमद्देत वा साइज्जइ ॥१७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू अप्पणो पाए तेल्लेण वा घएण वा णवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मक्खेत वा भिलिंगेतं वा साइज्जइ ॥१८॥
जे भिक्खू अप्पणो पाए लोद्रेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा पउमचुण्णेण वा उल्लोलेज्ज वा उव्वदे॒ज्ज वा, उल्लोलंतं वा उव्वट्टतं वा साइज्जइ ॥१९॥
जे भिक्खू अप्पणो पाए सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जइ ॥२०॥
जे भिवखू अप्पणो पाए फुमेज्ज वा रएज्ज वा, फुतं वा रएतं वा साइज्जइ ॥२१॥
जे भिक्खू अप्पणो कायं आमज्जेज्ज वा, पमज्जेज्ज वा, आमज्जंतं वा पमजंतं वा साइज्जइ ॥२२॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्य संवाहेज्ज वा पलिमद्देज वा संवाहेंतं वा पलिम तं वा साइज्जइ ॥२३॥ जे भिक्खू अप्पणो कायं तेल्लेण वा घएण वा णवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मक्खेत बा भिलिंगेंतं साइज्जइ ॥२४॥ जे भिक्खू अप्पणो कायं लोरेण वा कक्केण बा चुण्णेण वा वण्णेण वा पउमचुण्णेण वा उल्लोलेज्ज वा उव्वटेज्ज वा उल्लोलेंतं वा उब्वटेंतं वा साइज्जइ ॥२५॥ जे भिक्ख अप्पणो कायं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥२६॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्य फुमेज्ज वा रएज्ज वा फुमत वा रएतं वा साइज्जइ ॥२७॥
जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं आमज्जेज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥२८॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज वा, संवाहेंतं वा पलिमदतं वा साइज्जइ ॥२९॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं तेल्लेण वा घएण वा नवणीएण वा वसाए वा मक्खेज वा भिलिंगेज्ज वा मक्खेंतं वा भिलिंगेंतं वा साइज्जइ ॥३०॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण बा वण्णेण वा पउमचुण्णेण वा उल्लोलेज्ज वा उव्वदे॒ज्ज वा उल्लोलेंतं वा उव्वटेंतं वा साइज्जइ ॥३१॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेत वा पधोतं वा साइज्जइ ॥३२॥ जे भिक्खू अप्पणो कायंसि वणं फुमेज्ज वा रएज्ज वा, फुतं वा, रएंतं वा साइज्जइ ॥३३॥
जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा, अन्नयरेण तिक्खेण सत्थजाएण आच्छिदेज्ज वा विच्छिदेज्ज वा, आच्छिदंतं वा विच्छिदंत वा साइज्जइ ॥३४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
जे भिक्खू अप्पणी कार्यसि गंड वा पिलगं वा अरइयं वा असियं भगदलं वा अन्नयरेण तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता - विच्छिदित्ता, पूयं वा सोणियं वा णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा णीहतं वा विसोर्हेतं वा साइज्जइ ||३५||
जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि गंड वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा अन्नयरेण तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता पूर्य वा सोणियं वा हरित्ता विसीहित्ता सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्जवा उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जइ ॥ ३६ ॥
जे भिक्खू पण कार्यसि गंड वा पिलगं वा अरइय वा असियं वा भगदलं वा अन्नरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता णीहरेत्ता विसोहेत्ता उच्छोfear पधोवित्ता अन्नयरेणं आलेवणजाएणं आलिपेज्ज वा विलिपेज्ज वा, आलिपेतं वा विलिपेतं वा साइज्जइ ||३७||
जे भिक्खू अप्पणो कार्यंसि गंड वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा अन्नयरेण तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता णीहरिता विसोहेत्ता उच्छोलित्ता पोइत्ता आलिंपित्ता विलिंपित्ता तेल्लेण वा घरण वा बसाए वा णत्रणीएण वा अभंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अभंगतं वा मक्खतं वा साइज्जइ ||३८||
जे भिक्खू अपणो कार्यसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगदलं वा, अन्नयरेण तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता नीहरिता विसोहित्ता उच्छोलित्ता पधोइत्ता आलिंपित्ता विलिंपित्ता अभंगेत्ता मंखेत्ता, अण्णयरेणं धूचजाएग धूवेज्ज वा पधूवेज्ज वा, धूवेंतं वा पधूर्वेत या साइज्जइ ॥३९॥
जे भिक्खू अप्पणो पाउकिमियं वा कुच्छिकिमियं वा अंगुलीए निवेसिय निवेसिप णीहरइ, णीहरंत वा साइज्जइ ||४०||
जे भिक्खू अप्पणो दीहाओ महसीहाओ कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्पंत वा संठवतं वा साइज्जइ ॥४१॥
एवं - दीहाई बत्थिरोमाई ० || ४२ || दोहाई चक्खुरोमाई० ||४३|| दीहाई जंघरोमाई ० ||४४ || दीहाई कक्खरोमाई || ४५|| दीहाई मंसुरोमाई० ||४६ || दोहाई के साइं० ॥४७॥ दीहाई कण्णरोमाई० || ४८ || एवं दीहाई नासारोमाई ० ॥ ४९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू अप्पणो दंते आघंसेज्ज वा पघंसेज्ज वा आघसंत वा पसंत वा साइज्जइ ॥५०॥
जे भिक्खु अप्पणो दंते सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा, उच्छोलेंतं वा पधोवतं वा साइज्जइ ॥५१॥
जे भिक्खू अप्पणो दंते फुमेज वा रएज्ज वा फुमेत रएतं वा साइज्जइ ॥५२॥
जे भिक्खू अप्पणो ओहे आमज्जेज वा पमज्जेज वा आमजतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥५३॥
एवं ओढे पायगमओ भाणियन्त्रो जाव फुमेज वा रएज्ज वा, फुमैतं वा रएत वा साइज्जइ ॥५४-५८॥
जे भिक्खू अप्पणो दीहाइं उत्तरोट्ठरोमाई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज या, कप्त वा संठवेंतं वा साइज्जइ ॥५९॥ एवं दीहाई अच्छिपत्ताइं० ॥६०॥
जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंत वा पमज्जतं वा साइज्जइ ॥६१॥ एबमच्छिसु पायगमओ भाणियचो, जाव फुमेज्ज वा रएज्ज वा फुतं वा रएतं वा साइज्जइ ॥६६॥
जे भिक्खू अप्पणो दीहाई भमुहरोमाई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्पेंतं चा संठवेत वा साइज्जइ ॥६७।।
जे भिक्खू अप्पणो दीहाई पासरोमाई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जइ ॥६८॥
जे भिक्खू अप्पणो अच्छिमलं वा कण्णमलं वा दंतमलं वा णहमलं वा णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा, गोहरेंतं वा विसोहेंतं वा साइज्जइ ॥६९॥
जे भिक्खू अप्पणो कायाओ सेयं वा जल्लं वा पंकं वा मलं वा णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा नीहरतं वा विसोहेंतं वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू गामाणुगामं दुइज्जमाणे अप्पणो सीसवारियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥७१॥
जे भिक्खू सणकप्पासाओ वा उण्णकप्पासाओ वा बौडकप्पासाओ वा अमिल. कप्पासाओ वा वसीकरणसुत्ताई करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥७२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
जे भिक्खू गिर्हसि वा गिहमुहंसि वा गिहदुवारंसि वा गिहपडिदुवारंसि वा गिल्यंसि वा हिंगणंसि वा गिहवच्चंसि वा उच्चारं वा पासवणं वा परिवेइ परितं वा साइज्जइ ॥७३॥
जे भिक्खू मडगगिर्हसि वा मडगछारियंसि वा मडगधूभियंसि वा मडगआसयंसि वा मडगलेणंसि वा मडगथंडिलंसि वा मडगवच्चंसि वा उच्चारं वा पासवणं वा परिवे परितं वा साइज्जइ ॥७४ ||
जे भिक्खू इंगालदाहंसि वा खारदाहंसि वा गायदाहंसि वा तुसदाहंसि वा भुसदाहंसि वा उच्चारपासवणं परिद्ववेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥ ७५ ॥
जे भिक्खू सेयाययणंसि वा पंकंसि वा पणगंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवे परिवेतं वा साइज्जइ ॥ ७६ ॥
जे भिक्खु अहिणवियासु गोलेहणियासु वा अहिणवियासु मट्टियाखाणीसु वा परिभुंजमाणियासु वा अपरिभुंजमाणियासु वा उच्चारपासवणं परिवेइ परिट्ठवतं वा साइज्जइ ॥७७॥
जे भिक्खू उंबरवच्चंसि वा नग्गोहवच्चंसि वा आसत्थवच्चंसि वा उच्चारपासवणं परिवेइ परितं वा साइज्जइ ॥ ७८ ॥
जे भिक्खू इक्खवणंसि वा सालिवणंसि वा कुसुंभवणंसि वा कप्पासवणंसि वा उच्चारपासवणं परिदठवें परिवेतं वा साइज्जइ ॥ ७९ ॥
जे भिक्खू डागवच्चंसि वा सागवच्चंसि वा मूलगवच्चंसि वा कोल्थु भरिवच्चंसि वा खारवच्चसि वा जीरयवच्चसि वा दमणयबच्चंसि वा मरुयवच्चंसि वा उच्चारपासवर्ण परिवे परिवेतं वा साइज्जइ ||८०||
जे भिक्खू असोगवणंसि वा सत्तवण्णवर्णसि वा चंपगवणंसि वा चूयवणंसि वा अण्णरेसु वा तहप्पगारे पत्तोवेएस पुप्फोवेएस फलोवेएसु छाओवेएस उच्चारपासवणं परिवे परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ८१ ॥
जे भिक्खू सपायंसि वा परपायंसि वा दिया वा राओ वा वियाले वा उच्चाहिज्जमाणे सपायं महाय, परपायं वा जाइत्ता उच्चारपासवणं परिद्ववेत्ता अणुगाए सूरिए एड एडतं वा साइज्जइ ॥८२॥
तं सेवमाणे आवज्जर मासियं परिहारद्वाणं उग्धायं ॥ ८३ ॥ | ॥ निसीहज्झयणे तइओ उसोसमतो ||३||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥चतुर्थीदेशकः॥ जे भिक्खू रायं अत्तीकरेइ अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ ॥१॥ जे भिक्खू रायं अच्चीकरेइ अच्चीकरेंतं वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू रायं अच्छीकरेइ अच्छीकरेंतं वा साइज्जइ ॥३॥ जे भिक्खू रायं अत्थीकरेइ अत्थीकरेंतं वा साइज्जइ ॥४॥ जे भिक्खु कसिणाओ ओसहीओ आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ।।२१॥ जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहिं अदत्तं आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ । २२॥
जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहिं अविदिण्णं विगई आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥२३॥
जे भिक्खू ठवणकुलाई अजाणिय, अपुच्छिय, अगवेसिय पुवामेव पिंडवायपडियाए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥२४॥
जे भिक्खू णिग्गंथीणं उवस्सयंसि अविहीए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥२५॥
जे भिक्खू णिग्गंथीणं आगमणपहंसि दंडगं वा लठियं वा रयहरणं वा मुहपत्तियं वा अण्णयरं चा उवगरणजायं ठवेइ ठवेंतं वा साइज्जइ ॥२६॥
जे भिक्खू णवाई अणुप्पण्णाई अहिगरणाई उप्पाएइ उप्पाएंतं वा साइज्जइ॥
जे भिक्खू पोराणाई अहिगरणाई खामिय-विओसमियाई पुणो उदीरेइ उदीरेंतं वा साइज्जइ ॥२८॥
जे मिक्खू मुहं विप्फालिय विष्फालिय हसइ हसंतं वा साइज्जइ ॥२९॥ जे भिक्खू पासत्थस्स संघाडयं देइ देंतं वा साइज्जइ ॥३०॥
जे भिक्खू पासत्थस्स संघाडयं पडिच्छइ पडिच्छतं वा साइज्जइ ॥३१॥ एवं-'ओसत्तस्स संघाडयं देइ० पडिच्छइ० ॥३२-३३॥
कुसीलस्स संघाडयं देइ० पडिच्छइ० ॥३४-३५॥ णितियस्स संघाडयं देइ० पडिच्छइ० ॥३६-३७॥ संसत्तस्स संघाडयं देइ० पडिच्छइ० ॥३८-३९॥
जे भिक्खू उदउल्लेण हत्थेण वा मत्तेण वा दब्बीए वा भायणेण वा असणं वा ४ पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥४०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवं ससणिद्धेण० २ ॥४१॥ ससरक्खेण० ३ ॥४२॥ मट्टियासंसट्टेण० ४ ॥४३॥ ओसा० ५ ॥४४॥ लोण० ६ ॥४५॥ हरियाल०७ ॥४६॥ मणोसिला० ८॥४७॥ वण्णिय० ९ ॥४८॥ गेरुय० १० ॥४९॥ से ढिय० ११ ॥५०॥ हिंगुलुय० १२ ॥५१॥ अंजण. १३ ॥५२॥ लोद्ध० १४ ॥५३॥ कुक्कुस० १५ ॥५४॥ पिछठ. १६ ॥५५॥ कंद० १७ ॥५६॥ मूल० १८ ॥५७॥ सिंगबेर० १९ ॥५८॥ पुप्फग० २० ॥५९॥ कुटगसंसदठेण वा २१, एगवीसभेएण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा असणं वा ४ पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥६०॥
जे भिक्खू गामारक्खयं अत्तीकरेइ अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ ॥६१॥ एवं सो चेव रायगमओ भाणियव्वो ॥६२-६४॥
एवं देसरक्खयं० ४ ॥६८॥ एवं सीमारक्खयं०४ ॥७२॥ एवं रन्नारक्खयं०४ ॥७६॥ एवं सव्वारक्खयं० ४ ॥८॥
जे भिक्खू अण्णमण्णस्स पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा, आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥८॥
एवं तइयउद्देसगमो भाणियब्यो (८२ से १३५ जाव
जे भिक्खू गामाणुगामं दृइज्जमाणे अण्णमण्णस्स सीसदुवारियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१३६॥
जे भिक्खू साणुपाए उच्चारपासवणभूमि ण पडिलेहेइ, ण पडिलेहेत वा साइज्जइ ॥१३७॥
जे भिक्खू तओ उच्चारपासवणभूमीओ ण पडिलेहेइ ण पडिलेहेंतं वा साइ. ज्जइ ॥१३८॥
जे भिक्खू खुड्डागंसि थंडिलंसि उच्चारपासवणं परिदृवेइ, परिदृवेतं वा साइज्जइ ॥१३९॥
जे भिक्खू उच्चारपासवणं अविहीए परिहवेइ, परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥१४०॥ जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिहवेत्ता न पुंछइ, न पुंछंतं वा साइज्जइ ॥१४१॥
जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिदृवेत्ता कट्टेण वा किलिंचेण वा अंगुलियाए वा सलागाए वा पुछइ पुछतं वा साइज्जइ ॥१४२॥
जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिदृवेत्ता णायमइ, णायमंतं वा साइज्जइ ॥१४३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिदृवेत्ता तत्थेव आयमइ, आयमंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिदृवेत्ता अइदूरे आयमइ आयमंतं वा साइज्जइ ।
जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिद्ववेत्ता परं तिण्हं नावापूराणं आयमइ आयमतं वा साइज्जइ ॥१४६॥
जे भिक्खू अपारिहारिए णं पारिहारियं वएज्जा-एहि अज्जो ! तुमं च अहं च एगो असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहेत्ता, तो पच्छा पत्तेयं पत्तेयं भोक्खामो वा पाहामो वा, जो तं एवं वयइ, वयंत वा साइज्जइ ॥१४७॥ तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारहाणं उग्धाइयं ॥१४५॥
॥ निसीहज्झयणे चउत्थो उद्देसो समत्तो ॥४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पञ्चमोद्देशकः॥ जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा ठाणं वा सेज्ज या निसीहियं वा तुयदृणं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा आलोएज्ज वा पलोएज्ज वा आलोएतं वा पलोएतं वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं या आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा उचारपासवण परिद्ववेइ परिहवेतं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥५॥ जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलसि ठिच्चा सज्झायं उरिसइ उद्दिसंतं वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खम्लंसि ठिच्चा सज्झायं समुहिसइ समुद्दिसंतं वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खम्लंसि ठिच्चा सज्झायं अणुमाणइ अनुजामंतं वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खम्लंसि ठिच्चा सज्झायं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू सचित्तरुक्खम्लंसि ठिच्चा सज्झायं पडिच्छइ पिडच्छंत वा साइज्जइ । जे भिक्खू सचित्तरुक्खमुलंसि ठिच्चा सज्झायं परियइ परियदृतं वा साइज्जइ॥
जे भिक्खू अप्पणो संघाडियं अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा सागारिएण वा सिव्वा वेइ वा सिव्वातं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू अप्पणो संघाडीए दीहसुत्ताई करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१३॥
जे भिक्खू पिउमंदपलासयं वा पडोलपलासयं वा बिल्लपलासयं वा सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा संफाणिय-संफाणिय आहारेइ आहारेंतं वा साइ. ज्जइ ॥१४॥
जे भिक्खू पाडिहारियं पायपुंछणं जाइत्ता 'तमेव रयणिं पच्चप्पिणिस्सामि'त्ति सुए पच्चप्पिणइ पच्चप्पिणंत वा साइज्जइ ॥१५॥
जे भिक्खू पाडिहारियं पायपुंछणं जाइत्ता 'सुए पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति तमेव रयणिं पच्चप्पिणइ पच्चप्पिणंतं वा साइज्जइ ॥१६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
जे भिक्खू सागारियसंतियं पायपुंछणं जाइत्ता 'तमेव रयणि पच्चप्पिणिस्सामि'त्ति सुए पच्चपिणइ पच्चपितं वा साइज्जइ ॥ १७ ॥
जे भिक्खू सागारियसंतियं पायपुंछणं जाइत्ता 'सुए पच्चप्पिणिस्सामि'- त्ति तमेव रयणि पच्चपि पच्चपितं वा साइज्जइ ॥ १८ ॥
जे भिक्खू पाडिहारियं दंडयं वा लट्ठियं वा अवलेहणियं वा वेणुसूई वा जाइत्ता एवं एहिं दोहिं पाडिहारिय- सागारियगम एहिं दो दो आलावगा णेयव्वा ॥ १९॥
॥२०॥२१॥२२॥
जे भिक्खू पाडिहारियं वा सेज्जासथारगं पच्चप्पिणित्ता दोच्चपि अणणुन्नविय अहि अतिं वा साइज्जइ ॥२३॥
जे भिक्खु सागारियसंतियं सेज्जासंथारंगं पञ्चपिणित्ता दोच्चपि अणणुन्नविय अहिइ अहितं वा साइज्जइ ||२४||
जे भिक्खू सणकप्पासाओ वा उष्णकप्पासाओ वा पोंड - कप्पासाओ वा अमिलकप्पासाओ वादीसुताई करेइ करेंतं वा साइज्जइ ||२५||
जे भिक्खू सचित्ताई दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेदंडाणि वा करेइ करें बा साइज्जइ ||२६|| एवं धरेइ ||२७|| परिभुजइ ||२८||
जे भिक्खू चित्ताई दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेत्तदंडाणि वा करेइ करेंत वा साइज ||२९|| एवं धरेइ ||३०|| परिभुजइ ॥ ३१ ॥
जे भिक्खू विचिचाणि दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेत्तंद्रद्वाणि वा करे करें वा साइज्जइ ॥ ३२ ॥ एवं धरेइ ||३३|| परिभुंजइ ||३४||
जे भिक्खू नवणिवेसंसि गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा अणुष्पविसित्ता असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पड़िग्गार्हतं साइज्जइ ||३५||
जे भिक्खू नवणिवेसंसि अयागरंसि वा बागरंसि वा तउआगरंसि वा सीसागरंसि वा हिरण्णागरंसि वा सुवण्णागरंसि वा रयणागरंसि वा वइरागरंसि वा अणुष्वविसत्ता असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू मुहवीणियं करेइ करते वा साइज्जइ ||३७||
जे भिक्खू दंतवीणियं करेइ० || ३८ || एवम् उट्ठविणियं ० ||३९|| नासावीणियं ० ॥४०॥ कक्खवीणियं ॥४१॥ हत्थवीणियं० || ४२ || नहवीणियं० ||४३|| पत्त वाणियं ० ॥ ४४ ॥ पुरफवीणियं ० ||४५ || फलवीणियं ० || ४६ || बीयवोणियं ० ||४७ || हरियवीणियं० ॥ ४८ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू मुहवीणियं वाएइ वाएतं वा साइज्जइ ॥४९॥ जे भिक्खू दंतवीणियं वाएइ ॥५०॥ औ?वीणियं वाएइ ॥५१॥ नासावीणियं वाएइ ॥५२॥ कक्खवीणियं वाएउ ॥५३॥ हत्थवीणियं वाएइ ५४॥ नवीणियं वाएइ ॥५५॥ पत्तवीणियं वाएइ ॥५६॥ पुप्फवीणियं वाइए ॥५७॥ फलवीणियंवाइए ॥५८॥ बीयवीणियं वाएइ ॥५९॥ हरियवीणिय वाएइ ॥६॥
जे भिक्ख एवं अण्णयराणि वा तहप्पगाराणि वा अणुदिन्नाइ सहाई उदीरेइ उदीरेंतं वा साइज्जइ ॥६१॥
जे भिक्खू उद्देसियं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू सपाहुडियं सेज्ज अणुप्पविसइ अणुप्पविसंत वा साइज्जइ ॥६३।। जे भिक्खू सपरिकम्मं सेज्ज अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥६४॥ जे भिक्ख 'णस्थि संभोगवत्तिया किरिय'-त्ति वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥६५॥
जे भिक्खू वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा अलं थिरं धुवं धार णिज्ज पलिच्छिदिय पलिच्छिदिय परिदृवेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥६६॥
जे भिक्खू लाउयपाय वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा अलं थिरं धुवं धारणिज्जं पलिब्भिदिय पलिभिदिय परिवेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥६७॥
जे भिक्खू दंडगं वा लट्टियं वा अवलेहणियं वा वेणम् इयं वा पलिभंजिय पलिभंजिय परिदृवेइ परिट्टवेतं वा साइज्जइ ॥६८॥
जे भिक्खू अइरेगपमाणं रयहरणं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥६९।। जे भिक्खू मुहुमाइं रयहरणसीसाई करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥७०॥ जे भिक्खू रयहरणस्स एक बंधं देइ देंतं वा साइज्जइ ॥७१॥ जे भिक्खू रयहरणस्य परं तिण्हं बंधाणं देइ देंतं वा साइज्जइ ॥७२॥ जे भिक्खू रयहरण अविहीए बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ॥७३॥ जे भिक्खू रयहरणं कंडुसगबंधेणं बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ॥७४। जे भिक्खू रयहरणं वोसर्ट धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥७५।। जे भिक्खू रयहरणं अणिसिटुं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥७६।। जे भिक्खू रयहरणं अहिटेइ अहिटुंत वा साइज्जइ ॥७७।। जे भिक्खू रयहरणं उस्सीसमूले ठवेइ ठवेंतं वा साइज्जइ ।।७८।। जे भिक्खू रयहरणं तुयटेइ तुयीतं वा साइज्जइ ॥७९॥ तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारद्वाणं उग्याइयं ।।८०॥
॥ निसीहज्झयणे पंचमो उद्देसो समत्तो ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षष्टोद्देशकःः ॥
जे भिक्खू माउग्गामं मेहुणवडियाए विष्णवे विणवेंतं वा साइज्जइ ॥ १ ॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए हत्थकम्मं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ २॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं कट्ठेण वा किलिचेण वा अंगुलियाए वा सलागाए वा संचालेइ संचालेंत वा साइज्जइ ||३||
जे भिक्खू माउग्गामस्त मेहुणवडियाए अंगादाणं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा संवातं वा पमितं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू माउरगाम मेहुणवडियार अंगादाणं तेल्लेण वा घरण वा बसाए वा नवणीण वा अब्भंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अभंगेतं वा मक्तं वा साइज्जइ ||५||
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं कक्केण वा लाद्वेण वा पउमचुणेण वा सिणाणेण वा पहाणेण वा चुण्णेहिं वा वण्णेहिं वा उच्चट्टेइ वा परिवडे वा उव्वतं वा परिवतं बा साइज्जइ || ६ ||
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं सीओदगवियडेण वा उसिणादगवियडेण वा उच्छोलेज्जवा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जइ ॥७॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं णिच्छल्लेइ णिच्छल्लेतं वा
साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं जिग्घर जिग्घतं वा साइज्जइ । जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयंसि अणुपवेत्ता सुक्कपोगले निम्याएइ निघाएंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अवाउडि सयं कुज्जा संयं ब्रूया करेंतं वा बूतं वा साइज्जइ ॥११॥
जे भिक्खू माउरगामस्स मेहुणवडियाए कलहं कुज्जा कलहं बूया कलहवडियाए बूया कलहवडिया गच्छ बूतं वा गच्छतं वा साइज्जइ ॥ १२ ॥
जे भिक्खू माउम्गामस्स मेहुणवडियाए लेहं लिहइ लेहं लिहावेइ लेहवडियाए वा गच्छ गच्छंतं वा साइज्जइ ॥ १३ ॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पितंवा सोयंतं वा भल्लायएण उप्पाएइ उप्पाएंतं वा साइज्जइ ॥ १४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पितं वा सोयंतं वा भल्लायण उप्पारत्ता सीओदगवियडेण वा उसिणोद्गवियडेण वा उच्छोल्लेज्ज वा पधोएज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोएं वा साइज्जर ||१५||
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसतं वा पिट्ठतं वा सोयंतं वा उच्छोलेत्ता पधोवेत्ता अन्नयरेणं आलेवणजाएणं आलिंपेज्ज वा विलिपेज्ज वा आलिपंत वा विलिपतं वा साइज्जइ ॥ १६ ॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंत वा पितं वा सोयंत वा उच्छोलेता पोता आलिपेत्ता विलिपेत्ता तेल्लेण वा घरण वा वसाए वा णवणीपण वा अभंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अन्भतं वा मक्तं वा साइज्जइ ॥ १७॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पितं वा सोयतं वा उच्छोलेत्ता पधोएत्ता आलिपेत्ता विलिपेत्ता अभंगेत्ता मक्खेत्ता अन्नयरेण धूवणजाएण धूवेज्ज वा पधूवेज्ज वा धूर्वेतं वा पधूवेंतं वा साइज्जइ ॥१८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए कसिणाई वत्थाई धरेइ धरेतं वा साइज्जइ । जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अहयाई वत्थाई घरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ||२०|| जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए धोवाइ वत्थाई घरेइ घरेंतं वा साइज्जइ ||२१|| जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियार चित्ताईं वत्थाई धरे धरेंत वा साइज्जइ ||२२|| जे भिक्खू माउगामस्स मेहुणवडियाए विचित्तारं वत्थाई धरेs धरतं वा साइज्जइ ||२३||
जे भिक्खू माउग्गामम्स मेहुणवडियाए अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पम ज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ||२४||
एवं तइयउद्दे से जो गमो सो चेव इहंपि मेहुणवडियाए णेयव्वो जाव जे भिक्खू माग्गामस् मेहुणवडियाए गामाशुगामं दुइज्जमाणे अप्पणो सीसदुवारिय करेइ करें वा साइज्जइ || २५ ॥
जे भिक्खू माउम्गामस्स मेहुणवडियाए खीरं वा दहिं वा णवणीयं वा सपि वा गुलं वा खंड वा सक्करं वा मच्छंडियं वा अन्नयरं वा पणीयं आहारं आहा रेइ आहतं वा साइज्जइ ||२६||
तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं अणुग्धाइयंति ||२७|| ॥ निसीहज्झयणे छट्टो उद्देसो समत्तो ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तमोदेशकः॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालिय वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हडमालियं वा कट्टमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खु माउगगामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा बेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिछमालियं वा दंतमालिय वा सिंगमालिय संखमालियं वा हड्डमालिय वा कट्टमालियं वा पत्तमालिय वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीय. मालियं वा हरियमालियं वा धरेइ धरेत वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं बा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालिय वा संखमालियं वा हाइडमालिय वा कट्टमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालिय वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा पिणद्धेइ पिणखेंतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालिय वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कटमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा परिभुजइ परिभुजंतं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अयलोहाणि वा तंबलोहाणि वा तउलोहाणि वा सीसगलोहाणि वा रुप्पलोहाणि चा सुवण्णलोहाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥५॥ एवं 'धरेइ' 'परिभुंजइ ॥६ ७॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए हाराणि वा अद्धहाराणि वा एगावली वा मुत्तावली वा कणगावली वा रयणावली वा कडगाणि वा तुडियाणि वा केऊराणि वा कुंडलाणि वा पट्टाणि वा मउडाणि वा पलंबसुत्ताणि वा सुवण्णसुत्ताणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥८॥ एवं 'धरेइ' 'परिभुजई' ॥९-१०॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आईणाणि वा आईणपाउराणि वा कंबलाणि वा कंबलपाउराणि वा कोयराणि वा कोयरपाउराणि वा गोरमियाणि वा कालमियाणि वा णीलमियाणि वा सामाणि वा महासामाणि वा उट्टाणि वाउट्ट लेस्लाणि वा वग्याणि वा विवग्याणि वा पलवंगाणि वा सहिणाणि वा सहिणकल्लाणि वा खोमाणि वा दुगुल्लाणि वा तिरीडपट्टाणि वा पतुलाणि वा पडलाणि वा चीणाणि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३ वा अंसुयाणि वा कणगकंताणि वा कणगखचियाणि वा कणगचित्ताणि वा कणगविचित्ताणि वा आभरणाणि वा आभरणचित्ताणि वा आभरणविचित्ताणि वा करेइ वा करेंतं वा साइज्जइ ॥११॥ 'धरेई' 'परिभुजई' ॥१२-१३॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए इत्थं अक्खंसि वा उरंसि वा उयरंसि वा थणंसि वा गहाय संचालेइ संचालत वा साइज्जइ ॥१४॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णमण्णस्स पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंत वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
एवं तइयउदेसे जो गमो सो णेयव्यो जाव जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए गामाणुगामं दुइज्जमाणे अण्णमण्णस्स सीसदुवारियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१६-६७॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अणंतरहियाए पुढवीए णिसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा णिसीयावेत तुयट्टावेंतं वा साइज्जइ ॥६८॥
'ससणिद्धाए पुढवीए, ।। ६९॥ ससरक्खाए पुठवीए ॥ ७० ॥ 'मट्टियाकडाए पुठवीए' ॥ ७१ ॥ 'चित्तमंताए पुठवीए' ॥ ७२ ॥ 'चित्तमंताए सिलाए' ।। ७३ ॥ 'चित्तमंताए लेलुए' 'निसीयावेज्ज' वा 'तुयट्टावेज्जा वा' ॥ ७४ ॥
जे भिक्खू माउगगामस्स मेहुणवडियाए कोलावासंसि वा दारुए वा जावपइहिए, सअंडे सपाणे सबीए सहरिए सओसे सउदए सउत्तिंग-पणग-दगमट्टिय-मक्काडासंताणगंसि णिसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा णिसीयावेंतं वा तुयट्टा-तं वा साइज्जइ ॥७५॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आगंतागारेसु वा आरामागारेस वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा णिसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा णिसीयावेतं वा तुयथावेतं वा साइज्जइ ॥७६॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा निसीयावेत्ता वा तुयट्टावेत्ता वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं अणुग्घासेज्ज वा अणुपाएज्ज वा अणुग्घासत वा अणुपाएत वा साइज्जइ ॥७७॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंकंसि वा पलियकसि वा निसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा निसीयावेतं वा तुयट्टावेत वा साइज्जइ ॥७८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंकसि वा पलियंकंसि वा णिसीयावेत्ता वा तुयट्टावेत्ता वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अणुग्घासेज्ज वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
अणुपाएज्ज वा अणुग्यासतं वा अणुपाएंतं वा साइज्जइ ॥७९॥ __ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णतरं तेइच्छं आउटइ आउदृतं वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अमणुन्नाई पोग्गलाई नीहरेइ नीहरतं वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए मणुन्नाई पोग्गलाई उवकिरइ उवकिरंतं वा साइज्जइ ॥८२॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा पायंसि वा पक्खंसि वा पुच्छसि वा सीसंसि वा गहाय संचालेइ संचालतं वा साइ. ज्जइ ॥८३॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा सोयंसि कटं वा किलिंचं वा अंगुलियं वा सलागं वा अणुप्पवेसित्ता संचालेइ संचालेंतं वा साइज्जइ ॥८४॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा 'अयमित्थि'-त्ति कटु आलिंगेज्ज वा परिस्सएज्ज वा परिचुंबेज्ज बा आलिंगतं वा परिस्सयंतं वा परिचुंबतं वा साइज्जइ ॥८५॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देते वा साइज्जइ ॥८६॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइम वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥८७॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा बा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥८८॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए वत्थं वा पडिग्गरं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥८९॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए सज्झायं वाएइ वाएंत वा साइज्जइ ।
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥९१॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णयरेणं इंदिएणं आकारं करेइ करें वा साइज्जइ ॥९२।। तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्टाणं अणुग्धाइयं ॥९३॥
॥ निसी हज्झयणे सत्तमो उद्देसो समत्तो ॥७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अष्टमोद्देशकः॥ जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा एगो एगित्थीए सद्धि विहारं वा करेइ सज्झायं वा करेइ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिदृवेइ, अण्णयरं वा अणारियं निहुरं मेहुणं अस्समणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू उज्जाणंसि वा० ॥२॥ जे भिक्खू अटुंसिवा ॥ ३ ॥ जे भिक्खू दगंसि वा० ॥ ४ ॥ जे भिक्खू सुण्णगिहंसि वा० ॥ ५॥ जे भिक्खू तणगिहंसि वा० ॥६॥ जे भिक्खू जाणसालंसि वा० ॥ ७ ॥ जे भिक्खू पणियसालंसि वा० ॥ ८॥ जे भिक्खू गोणसालंसि वा० ॥९॥
जे भिक्खू राओ वा वियाले वा इत्थीमज्झगए इत्थीसंसत्ते इत्थीपरिवुडे अपरिमाणयाए कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
जे भिक्खू सगणिच्चियाए वा परगणिच्चियाए वा णिग्गंथीए सद्धिं गामाणुगामं दइज्जमाणे पुरओ गच्छमाणे पिट्टओ रीयमाणे ओहयमणसंकप्पे चिंतासोयसागरसंपविढे करयलपल्हत्थमुहे अट्टज्माणोवगए विहारं वा करेइ सज्झायं वा करेइ, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिहवेइ, अण्णयरं बा अणारियं निट्ठरं मेहुणं असमणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥११॥
जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासयं वा अणुवासयं वा अंतो उवस्सयस्स अद्धचा राइं कसिणं वा राई संवसावेइ संवसावेतं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासयं वा अणुवासयं वा अंतो उवस्सयस अद्धं वा राई कसिणं वा राई संवासावेइ तं पडुच्च निक्खमइ वा पविसइ वा निक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ ॥१३॥
जे भिक्खू तं न पडियाइक्खेइ न पडियाइक्खेतं वा साइज्जइ ॥१४॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं समवाएसु वा पिंडनियरेसु वा इंदमहेसु वा खंदमहेसु वा रुद्दमहेसु वा मुगुंदमहेसु वा भूयमहेसु वा जक्खमहेसु वा णागमहेसु वा थूभमहेसु वा चेइयमहेसु वा रुक्खमहेसु वा गिरिमहेसु वा दरिमहेसु वा अगडमहेसु वा तडागमहेसु वा दहमहेसु वा णईमहेसु वा सरमहेस वा सागरमहेसु वा आगरमहेसु वा अण्णयरेसु वा तहप्पगारेसु विरूवरूवेसु महामहेसु असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ जे भिक्खू रणो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं उत्तरसालंसि वा उत्तरगिहंसि वा रीयमाणाणं वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहते वा साइज्जइ ॥१६॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं हयसालागयाण वा गयसालागयाण वा मंतसालागयाण वा गुज्झसालागयाण वा रहस्ससालागयाण वा मेहुणसालागयाण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१७॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं सण्णिहिसण्णिचयाओ खीरं वा दहि वा णवणीयं वा सप्पिं वा तेल्लं वा गुलं वा खंडं वा सक्करं वा मच्छंडियं वा भोयणजाय पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१८॥
जे भिक्खु रण्णो खत्तियाणं मुदियाण मुद्धाभिसित्ताणं उस्सपिंड वा संसट्टपिंडं वा अणाह पिंडं वा किविणपिंडं वा वणीमगपिंडं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।। तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारद्वाणं अणुग्घाइयं ॥२०॥
॥ णिसीहज्झयणे अट्ठमो उद्देसो समत्तो ॥८॥
॥ नवमोद्देशकः॥ जे भिक्खू रायपिंडं गिण्हइ गिण्हतं वा साइज्जइ ॥१॥ जे भिक्खू रायपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू रायंतेपुरं पविसइ पविसंत वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू रायतेपुरियं वएज्जा "आउसो रायंतेपुरिए णो ! खलु अम्हं कप्पइ रायंतेपुरे णिक्खमित्तए वा पविसित्तए वा इमं तुमं पडिग्गहं गहाय रायतेपुराओ असणं वा पाण वा खाइम वा साइम वा अभिहडं आहटु दलयाहि" जो तं एवं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू नो वएज्जा रायंतेपुरिया वएज्जा 'आउसंतो समणा ! णो खलु तुझं कप्पइ रायंतेपुरे निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा आहरेयं पडिग्गहं अतो अम्हं रायंतेपुराओ असण वा पाणं वा खाइमं वा साइम वा अभिहडं आहटु दलयामि" जो तं एवं वयंतिं पडिसुणेइ पडिसणेतं वा साइज्जइ ॥५॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं दुवारियभत्तं वा पसुभत्तं वा भयगभत्तं वा बलिभत्तं वा कयगभत्तं वा हयभत्तं वा गयभत्तं वा कंतारभत्तं वा दुब्भि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्खभत्तं वा दुक्कालभत्तं वा दमगमत्तं वा गिलाणभत्तं वा बदलियाभत्तं वा पाहुणभत्तं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।६।।
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इमाइं छद्दोसपयाइं अजाणिय अपुच्छिय अगवेसिय परं चउरायपंचरायाओ गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए निक्खमइ बा पविसइ वा निक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ तंजहा-कोट्ठागारसालाणि वा भंडागारसालाणि वा पाणसालाणि वा खीरसालाणि वा गंजलालाणि वा महाणससालाणि वा ॥७॥
जे भिक्खु रण्णो खत्तियाणं मुदियायं मुद्धाभिसित्ताणं आगच्छमाणाण वा णिग्गच्छमाणाण वा पयमवि चक्खुदंसणपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इत्थीओ सव्वालंकारविभूसियाओ पयमवि चक्खुदंसणपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥९॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं मंसखायाणं वा मच्छखायाणं चा छविखायाणं वा बहिया णिग्गयाणं असणं वा पाणवा खाइम वा साइम वा पडिग्गाहेइ पडिग्गहेंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं अण्णयरं उववृहणिज्ज समीहियं पेहाए तीसे परिसाए अणुट्टियाए अभिण्णाए अवोच्छिण्णाए जोतं असणं वा ४ पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥११॥ ___अह पुण एवं जाणेज्जा-'इहज्ज रायखत्तिए परिवुसिए' जे भिक्खू ताए गिहाए ताए पएसाए ताए उवासंतराए विहारं वा करेइ सज्झायं वा करेइ असणवा पाणवा खाइम वा साइम वा आहारेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिहवेइ, अण्णयरं वा अणारियं निरं अस्समणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाण मुदियाण मुद्धाभिसित्ताणं बहिया जत्तासंपट्टियाणं असण वा पाण वा खाइम वा साइम वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१३।।
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं बहिया जत्तापडिणियताणं असणवा पाण वा खाइम वा साइम वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंत वा साइज्जइ॥
एवं-'नईजत्तासंपट्टियाणं' ॥१५।। 'नईजत्तापडि नियत्ताणं' ॥१६॥ 'गिरिजत्तासंपट्रियाणं' ॥१७॥ गिरिजत्तापडिनियत्ताणं' ॥१८॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाण मुद्धाभिसित्ताण महाभिसेयंसि वट्टमाणंसि णिक्खमइ वा पविसइ वा णिक्खमंत वा पविसंतं वा साइज्जइ ॥१९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
जे भिक्खू रोखत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इमाओ दस अभिसेयाओ राहाणीओ उट्ठाओ गणियाओ वंजियाओ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो बा णिक्खमइ वा पविस वा णिक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ । तंजहा - चंपा १, महरा २, २, वाणासी ३, सावत्थी ४, सायं ५, कंपिल्लं ६, कोसंबी ७, मिहिला ८, हत्थिणापुरं ९, रायगिहं वा १० ॥२०॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्म नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । तंजहा - खत्तियाण वारायाण वा कुरायाण वा रायपेसियाण वा रायवंसियाण व-त्ति ॥ २१ ॥
जे भिक्खू रणो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा परस्स नीहड़ पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । तंजहा - णडाण वा गाण वा कच्छ्याण वा जल्लाण वा मल्लाण वा मुट्ठियाण वा वेलंबगाण वा कहगाण वा पत्रगाण वा लासगाण वा खेलयाण वा छत्ताणुयाण वा ॥ २२॥
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । तंजहा - आसपोसयाण वा हत्थपोसयाण वा महिसपोसयाण वा वसहपोसयाण वा सीहपोसयाण वा वग्घपोसयाण वा अयपोसयाण वा मिगपोसयाण वा सुणगपोसयाण वा सूयरपोसयाण वा मेंढपोसयाण वा कुक्कुडपोसयाण वा मक्कडपोसयाण वा तित्तिरपोसयाण वा वयपोसयाण वा लावयपोसयाण वा चीरल्लपोसयाण वा हंसपोसयाण वा मयूरपोसयाण वा सुयपोसयाण वा ॥
एवं - 'आसदमगाण वा इत्थिदमगाण वा १ ० || २४|| - आसमद्दगाण वा हत्थिमद्दगाण वा० ||२५|| 'आसमट्ठाण वा हत्थिमद्वाण वा' ० ||२६|| 'आसरोहाण वा हत्थिरोहाण वा ० ||२७||
जे भिक्खू रणो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीडं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । तंजहा - सत्थाहावाण वा संवाहावयाण वा अभंगावयाण वा उव्वद्वावयाणपा मज्जावयाण वा मंडावयाण वा छत्तग्गहाण वा चामरग्गहाण वा हडप्परगहाण वा परियट्टग्गहाणं वा दीवियग्गहाण वा असिग्गहाण वा धणुरगहाण वा सत्तिग्गहाण वा कोंतग्गहाण वा हत्थिपत्तग्गहाण वा ||२८||
जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा परस्स नोहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । तं जहा - वरिसधराण वा कंचुइज्जाण वा दोवारियाण वा दंडारक्खयाण वा ॥ २९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
जे भिक्खू रणो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । तं जहा - खुज्जाणं जाव पारसीणं ॥३०॥
तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्घाइयं ॥ ३१ ॥ ॥ निसीहज्झयणे नवमो उद्देसो समत्तो ॥ ९॥
॥ दशमोद्देशकः ॥
जे भिक्खू भदंतं आगाढं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ १ ॥
जे भिक्खू भदंत फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्ज || २ ||
जे भिक्खू भदंतं आगाढफरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ || ३ ||
जे भिक्खू भदंतं अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चासारइ अच्चासाएंतं वा साइज्जइ ॥ ४ ॥
जे भिक्खू अनंतकायसंजुतं आहारं आहारेइ आहारेंतं वा साइज्जइ ॥ ५ ॥ जे भिक्खू आहाकम्मं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥ ६ ॥
जे भिक्खू तीतं निमित्तं कहे कहेंतं वा साइज्जइ ॥ ७ ॥
जे भिक्खू पडुप्पण्णं निमित्तं वागरेइ वागरेंतं वा साइज्जइ ॥ ८ ॥
जे भिक्खू अणागयं निमित्तं वागरे वागतं वा साइज्जइ ॥ ९ ॥
जे भिक्खू सेहं विपरिणामेइ सेहं विपरिणामेतं वा साइज्जइ ॥ १० ॥ जे भिक्खू सेहं अवहरइ अवहरेंतं वा साइज्जइ ॥ ११ ॥
जे भिक्खू दिसं विपरिणामेइ विपरिणामेतं साइज्जइ ॥। १२ ।।
जे भिक्खू दिसं अवहरइ अवहरतं वा साइज्जइ ॥ १३ ॥
जे भिक्खू बहियावासिय आएसं परं तिरायाओ अविफालेत्ता संवसावेइ संवसावेंतं वा साइज्जइ ॥ १४ ॥
जे भिक्खू साहिगरणं अविओसमियपाहुडं अकडपायच्छित्तं परं तिरायाओ विष्फालिय अविष्फालिय संभुजइ संभुजतं वा साइज्जइ ।। १५ ।।
जे भिक्खू उग्धाइयं अणुग्वाइयं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ १६ ॥ एवं - 'अणुस्वाइयं उग्वाइयं वय३' ||१७|| ' उग्वाइयं अणुस्वाइयं देह' ॥१८॥ 'अणुग्धायं उग्धायं देइ ॥ १९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू उग्याइयं सोच्चा णच्चा संभुंजइ संभुंजतं वा साइज्जइ ॥ २० ॥ जे भिक्खू उग्घाइयहेउं सोच्चा णच्चा संभुजइ संभुजंतं वा साइज्जइ ॥२१॥ जे भिक्खू उग्घाइसंकप्पं सोच्चा णच्चा संभंजइ संभुंजत वा साइज्जइ ॥२२।।
जे भिक्खू उग्धाइयं उग्घाइयहेउं वा उग्याइयसंकल्पं वा सोच्चा णच्चा संभुजइ संभुंजतं वा साइज्जइ ॥२३॥ _ 'अणुग्घाइयं सोच्चा' ० ॥२४।। 'अणुग्घाइयहेउं सोच्चा'० ॥२५॥ 'अणुग्घाइयसंकप्पं सोच्चा'० ॥२६॥ 'अणुग्घाइयं-अणुग्याइयोउं अणुग्याइसंकप्पं सोच्चा'० ॥२७।। 'जे भिक्खू उग्घाइयं वा अणुग्धाइयं वा सोच्चा० ॥२८॥ 'उग्घाइयहेउं वा अणुग्धाइय हेर्ड वा सोच्चा० ॥२९॥ उग्घाइयसंकप्पं वा अणुग्याइयसंकप्पं वा सोच्चा० ॥३१॥ 'उग्धाहयं वा अणुग्घाइयं वा उग्घाइयहेउं वा अणुग्घाइयहेउं वा उग्याइयसंकप्पं वा अणुग्धाइयसंकप्पं वा सोच्चा० ॥३॥
जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणत्यमियमणसंकप्पे संथडिए णिचितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता संभुंजइ संभुजतं वा साइज्जइ, अह पुण एवं जाणेज्जा अणुग्गए सरिए अत्थमिए वा से जं च मुहंसि वा जं च पाणिसि वा जच पडिग्गहंसि वा तं विगिचिय विसोहिय तं परिहावेमाणे णाइक्कमइ, जो तं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥ ३२ ॥
जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणत्थमियमणसंकप्पे संथडिए वितिगिच्छासमावणेणं अप्पाणेणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥ ३३ ॥
जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणथमियमणसंकप्पे असंथडिए निव्वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥३४॥
जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणथमियमणसंकप्पे असंथडिए वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुंजंतं वा साईज्जइ ॥ ३५ ॥
जे भिक्खू राओ वा वियाले वा सपाणं सभोयणं उग्गालं आगच्छेज्जा तं विगिंचमाणे वा विसोहेमाणे वा णाइक्कमइ तं उग्गिलित्ता पच्चोगिलमाणे राइभोयणपडिसेवणपत्ते, जो तं पच्चोगिलइ पच्चोगिलंत वा साइज्जइ ॥ ३६ ॥
जे भिक्खू गिलाणं सोच्चा णच्चा ण गवेसइ ण गवेतं वा साइज्जइ ॥३७॥
जे भिक्खू गिलाणं सोच्चा णच्चा उम्मग्गं वा पडिपहं वा गच्छइ गच्छंत वा साइज्जइ ॥ ३८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१
जे भिक्खू गिलाणवेयावच्चे अब्भुट्टिए गिलाणपाउग्गे दव्बजाए अलभमाणे जो तं ण पडियाइक्खण पडियाइक्खतं वा साइज्जइ ॥ ३९ ॥
जे भिक्खू गिलाणवेयावच्चे अब्भुट्टिए सएण लाभेण असंथरमाणे जो तस्स न पडितप्पड़ न पडितप्पतं वा साइज्जइ ॥ ४० ॥
जे भिक्खू पढमपाउसंसि गामाणुगामं दूइज्जइ दुइज्जतं वा साइज्जइ ॥४१॥ जे भिक्खू वासावासं पज्जोसवियंसि गामाणुगामं दूइज्जइ दुइज्जंतं वा साइज्जइ ॥ ४२ ॥
जे भिक्खू अपज्जोसवणाए पज्जोसवेइ पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ ॥ ४३ ॥ जे भिक्खू पज्जोसवणाए ण पज्जोसवेइ ण पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ ॥ ४४ ॥ जे भिक्खू पज्जोसवणाए गोलोमाईपि बालाई उवाणावे वारणावतं वा
साइज्जइ ॥ ४५ ॥
जे भिक्खू पज्जोसवणार इत्तरियंपि आहारमाहारेइ आहारेंतं वा साइज्जइ ॥ ४६ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थिरण वा गारस्थिएण वा पज्जोसवेइ पज्जोसवेंतं वा
साइज्जइ ॥ ४७ ॥
जे भिक्खू पढमसमोसरणुद्दे से पत्ताईं वा चीवराई वा पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ ४८ ॥
तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारद्वाणं अणुग्धायं ॥ ४९ ॥ ॥ निसीहज्झयणे दसमो उद्देसो समत्तो ॥ १० ॥ ॥ एकादशोदेशकः ॥
जे भिक्खू अयपायाणि वा तंबपायाणि वा तउपायाणि वा सीसगपायाणि वा कंसपायाणि वा रुपायाणि वा सुवण्णपायाणि वा जायख्वपायाणि वा मणिपायाणि araणगपायाणि वा तपायाणि वा सिंगपायाणि वा चम्मपायाणि वा चेलपायाणि वा अंकपायाणि वा संखपायाणि वा वइरपायाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ १ ॥ एवं घरेइ धरेतं वा साइज्जइ || २ ||
एवं परिभुंजइ परिभुजंतं वा साइज्जइ ॥ ३ ॥
जे भिक्खू अयबंधाणि वा जाव वइरबंधाणि वा करेइ करेंतं वा साइइज्जइ ॥ ४॥ एवं - धरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥ ५ ॥
एवं परिभुजइ परिभुंजतं वा साइज्जइ ॥ ६ ॥
जे भिक्खू परं अद्धजोयण मेराओ पायवडियाए गच्छ गच्छंतं वा साइज्जइ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
जे भिक्खू परं अद्धजोयणमेराओ सपायपहंसि पायं अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ ८॥
जे भिक्खू धम्मस्स अवन्नं वयइ वयं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू अधम्मस्स वण्णं वयइ वयंत वा साइज्जइ ॥ १०॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमजतं वा पमज्जंत वा साइज्जइ ॥ ११॥
एवं तइयउद्देसगमो णेयव्वो णवरं अण्णअस्थियस्स वा गारत्थियस्स वा अभिलावो जाव जे भिवखू गामाणुगामं दूइज्जमाणे अण्णाउत्थियरस वा गारत्थियरस वा सीसदुवास्यिं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१२-६३॥
जे भिक्खू अप्पाणं बीहावेइ बीहावेंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू परं बीहावेइ बीहावेतं वा साइज्जइ ॥६५॥ जे भिक्खू अप्पाणं विम्हावेइ विम्हावेंतं वा साइज्जइ ॥६६॥ जे भिक्खू परं विम्हावेइ विम्हावेंतं वा साइज्जइ ॥६७॥ जे भिक्खू अप्पाणं विपरियासेइ विपरियासंतं वा साइज्जइ ॥६८॥ जे भिक्खू परं विपरियासेइ विपरियासंतं वा साइज्जइ ॥६९॥ जे भिक्खू मुहवणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू वेरज्जविरूद्धरज्जंसि सज्जो गमणं सज्जो आगमणं सज्जो गमणागमणं करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥७१॥
जे भिक्खू दियाभोयणस्स अवण्णं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥७२॥ जे भिक्खू राइभोयणस्स वण्णं वयइ वयंत वा साइज्जइ ॥७३॥
जे भिक्खू दिया असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता दिया भुंजइ दिया मुंजतं वा साइज्जइ ॥७४॥
जे भिक्खू दिवा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता रत्तिं भुजइ रतिं भुंजतं वा साइज्जइ ॥७५॥
जे भिक्खू रत्तिं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता दिया भुंजइ दिया मुंजत वा साइज्जइ ॥७६॥
जे भिक्खू रत्तिं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता रत्ति भुंजइ रत्तिं भुजंतं वा साइज्जइ ॥७७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३
जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परिवासेइ परिवासेंतं वा साइज्जइ ॥७८॥
जे भिक्खू परिवासियस्स असणस्स वा पाणस्स वा खाइमस्स वा साइमस्स वा तयमाणं वा भूइप्यमाणं वा बिंदुष्पमाणं वा आहारं आहारेइ आहारेंतं वा साइज्जइ ॥
जे भिक्खू साइयं वा मच्छाइयं वा मंसखलं वा मच्छखलं वा आहेणं वा पणं वा संमेलं वा हिंगोले वा अन्नयरं वा तहप्पगारं विरूवरूवं वा हीरमाणं पेहाए ताए आसाए ताए पिवासाए तं स्यणि अण्णत्थ उवाइणावेइ उवाइणावेंतं वा साइज्जइ । ८० । जे भिक्खू निवेयणपिंडं भुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥ ८१ ॥ जे भिक्खू अहाछंदं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥८२॥
जे भिक्खू अहाछंं वंदर वदतं वा साइज्जइ ॥ ८३॥
जे भिक्खु णायगं वा अणायगं वा उवासंगं वा अणुवासगं वा अणलं पव्वावेइ पवावेंतं वा साइज्जइ ॥ ८४ ॥
जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासगं वा अणुवासंगं वा अणलं उवडावे उवावेंतं वा साइज्जइ ॥ ८५ ॥
जे भिक्खु णायगेण वा अणायगेण उवासएण वा अणुवासरण वा अणलेण वेयावच्चं कारावेइ कारावेंतं वा साइज्जइ ||८६||
जे भिक्खू सचेले सचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंत वा साइज्जइ ॥८७॥ जे भिक्खू सचेले अचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंतं वा साइज्जइ ॥ ८८ ॥ जे भिक्खू अचेले सचलगाणं मज्झे संवसइ संवसंतं वा साइज्जइ ॥ ८९॥ जे भिक्खू अचेले अचेलगाणं मज्झे संवसह संवसंतं वा साइज्जइ ॥ ९० ॥ जे भिक्खू परिवसियं पिप्पलिं वा पिप्पलिचुण्णं वा सिंगबेरं वा सिंगबेरचुण्णं वाविलं वा लोण उब्भियं वा लोणं आहारेइ आहार वा साइज्जइ ॥ ९१ ॥
जे भिक्खू गिरिपडणाणि वा मरुपडणाणि वा भिगुपडणाणि वा तरुपडणाणि वा गिरिपक्खंदणाणि वा मरुपक्खंदणाणि भिगुपक्खंदणाणि वा तरुपक्खंदणाणि वा जलपवेसाणि वा जलणपवेसाणि वा जलपक्खंदणाणि वा जलणपक्खंदणाणि वा विसभक्खणाणि वा सत्थोपाडणाणि वा वलयमरणाणि वा वसहाणि वा तन्मवमरणाणि वा अंतोसल्लमरणाणि वा वेहायसाणि वा गिद्धपट्टाणि वा जाव अण्णयराणि वा तहष्पगाराणि बालमरणाणि पसंसइ पसंसंत वा साइज्जइ ॥ ९२ ॥
तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारद्वाणं अणुग्धायं ॥ ९३ ॥ || निसीहज्झयणे एगारसमो उद्देसो समत्तो ॥ ११॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वादशोदेशकः॥ जे भिक्खू कोलुणवडियाए अण्णयरं तसपाणजाई तणपासरण वा मुंजपासएण वा कट्टपासएण वा चम्मपासएण वा वेत्तपास एण वा सुत्तपासएण वा रज्जुपासएण वा बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू कोलुणवडियाए अण्णयरं तसपाणजाई तणपासरण वा मुंजपासएण वा कट्टपासएण वा चम्मपासएण वा वेत्तपासएण वा सुत्तपासएण वा रज्जुपासएण वा बद्धेल्लगं मुंचइ मुंचतं वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू अभिक्खणं अभिक्खणं पच्चक्खाणं भजइ भंजंतं वा साइज्जइ ॥३॥ जे भिक्खू परित्तकायसंजुत्तं आहारं आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥४॥ जे भिक्खू सलोमाइं चम्माई धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥५॥
जे भिक्खू तणपीढगं वा पलालपीढगं छगणपीढगं वेत्तपीढग वा परवत्थेणोच्छन्नं अहिटेइ अहिडेतं वा साइज्जइ ॥६॥
जे भिक्खू णिग्गंथीण संघाडि अण्णउत्थिएण वा गारत्थिएण वा सिव्वावेइ सिव्वावते वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू पुढवीकायस्स वा आउकायस्स वा अगणिकायस्स वा वाउकायस्स वा वणस्सइकायस्स वा कलमायमवि समारभइ समारभंतं वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू सचित्तरुक्खं दूरूहइ दूरूहंतं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू गिहिमत्ते भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥१०॥ जे भिक्स् गिहिवत्थं परिहेइ परिहेंतं वा साइज्जइ ॥११॥ जे भिक्खू गिहिनिसेज्ज वाहेइ वाहत वा साइज्जइ ॥१२॥ जे भिक्खू गिहितेइच्छं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१३॥
जे भिक्खू पुरेकम्मकडेण हत्थेण वा मत्तेण वा दवीए वा भायणेण वा असण वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू गिहत्थाण वा अण्णतित्थियाण वा सीओदगपरिभोगेण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए बा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
जे भिक्खू कट्टकम्माणि वा पोत्थकम्माणि वा चित्तकम्माणि वा लेप्पकम्माणि वा दंतकम्माणि वा मणिकम्माणि वा सेलकम्माणि वा गंथिमाणि वा वेढिमाणि वा पूरिमाणि वा संघाइमाणि वा पत्तच्छेज्जाणि वा विविहाणि वा वेहिमाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिंसधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥१६॥
जे भिक्खू वप्पाणि वा फलिहाणि वा उप्पलानि वा पल्ललाणि वा उज्झराणि वा निज्झराणि वा वावीणि वा पोक्खरिणी वा दीहियाणि वा गुंजालियाणि वा सराणि वा सरपंतियाणि वा सरसरपंतियाणि वा चक्दसणवडियाए अभिंसधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥१७॥
जे भिक्खू कच्छाणि वा गहणाणि वा शूमाणि वा वणाणि वा वणविदुग्गाणि वा पव्वयाणि वा पव्वयविदुग्गाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥१८॥
जे भिक्खू गामाणि वा णगराणि वा निगमाणि वा खेडाणि वा कब्बडाणि वा मडंबाणि वा दोणमुहाणि वा पट्टणाणि वा आगराणि वा संबाहाणि वा संनिवेसाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारतं वा साइज्जइ ॥१९॥
जे भिक्खू गाममहाणि वा णगरमहाणि वा णिगममहाणि वा खेडमहाणि वा कब्बडमहाणि वा मडंबमहाणि वा दोणमुहमहाणि वा पट्टणमहाणि वा आगरमहाणि वा संवाहमहाणि वा संनिवेसमहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२०॥
जे भिक्खू गामवहाणि वा णगरवहाणि वा णिगमवहाणि वा खेडवहाणि वा कब्बडवहाणि वा मडंबवहाणि वा दोणमुहवहाणि वा पट्टणवहाणि बा आगरवहाणि वा संबाहवहाणि वा संनिवेसवहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू गामपहाणि वा णगरपहाणि वा निगमपहाणि वा खेडपहाणि वा कब्बडपहाणि वा मडंबपहाणि वा दोणमुहपहाणि वा पट्टणपहाणि वा आगरपहाणि वा संबाहपहाणि वा संनिवेसपहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारें वा साइज्जइ ॥२२॥
जे भिक्खू गामदाहाणि वा णगरदाहाणि वा निगमदाहाणि वा खेडदाहाणि वा कब्बडदाहाणि वा मडंबदाहाणि वा दोणमुहदाहाणि वा पट्टणदाहाणि वा आगरदाहाणि वा संबाहदाहाणि वा संनिवेसदाहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥२३॥
जे भिक्खु आसकरणाणि वा हत्थिकरणाणि वा उट्टकरणाणि वा गोणकरणाणि बा महिसकरणाणि वा सूयरकरणाणि वा चक्खुदंसणवडियए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२४॥
जे भिक्खू आसजुद्धाणि वा हस्थिजुद्धाणि उट्टजुद्धाणि वा महिसजुद्धाणि वा सूयरजुद्धाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२५॥
जे भिक्खू गाउजूहियठाणाणि वा हयजूहियठाणाणि वा गयजूहियठाणाणि वा चक्खुदसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२६॥
जे भिक्खू अभिसेयठाणाणि वा अक्खाइयठाणाणि वा माणुम्माणपमाणठाणाणि वा महयाहयनदृगीयवाइयततीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवठाणाणि वा चक्खुदंसगवडियाए अभिसंधारेइ अभिंसधारेत वा साइज्जइ ॥२७॥
जे भिक्खू डिंबाणि वा डमराणि वा खाराणि वा वेराणि वा महाजुद्धाणि वा महासंगामाणि वा कलहाणि वा बोलाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेत वा साइज्जइ ।। २८ ॥
जे भिक्खू विख्वरूवेसु महुस्सवेसु इत्थीणि वा थेराणि वा मज्झिमाणि वा डहराणि वा अणलंकियाणि वा मुअलंकियाणि वा गायंताणि वा वायंताणि वा नच्चताणि वा हसंताणि वा रमंताणि वा मोहंताणि वा विपुलं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परिभायंताणि वा परिभुजंताणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ २९ ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
जे भिक्खू इहलोइएसु वा रूवेसु परलोइएसु वा सवेसु दिठेसु वा ख्वेसु अदिढेसु वा रूवेसु सुएसु वा रूवेसु वा असुएसु वा रूवेसु विन्नाएसु वा रूवेसु अविन्नाएसु वा स्वेसु सज्जइ रज्जइ गिज्झइ अज्झोववज्जइ सज्जंतं वा रज्जंतं वा गिज्झतं वा अज्झोवबज्जत वा साइजइ ॥ ३० ॥
__ जे भिक्खू पदमाए पोरिसीए असणं वा पाणं खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता पच्छिमं पोरिसिं उवाइणावेइ उवाइणावेतं वा साइज्जइ ॥ ३१ ॥
जे भिक्खू परं अद्धजोयणमेराओ परेणं असणं वा ४ उवाइणावेइ उवाइणावेत वा साइज्जइ ॥ ३२ ॥
जे भिक्खू दिया गोमयं पग्गिाहेत्ता दिया कार्यसि वणं आलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिंपंतं वा विलिंपंतं साइज्जइ ॥ ३३ ॥
जे भिक्खू दिया गामयं पडिग्गाहेत्ता रत्ति कायंसि वणं आलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिंपंतं वा विलिपंत वा साइज्जइ ॥ ३४ ॥
जे भिक्खू रतिं गोमयं पडिग्गाहेत्ता दिया कायंसि वणं आलिंपेज्ज चा विलिंपेज्ज वा आलिपंतं वा विलिपंतं वा साइज्जइ ॥ ३५ ॥
जे भिक्खू रत्तिं गोमयं पडिग्गाहेत्ता रत्ति कार्यसि वणं अलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिंपतं वा विलिपंतं वा साइज्जइ ॥ ३६ ॥
जे भिक्खू दिया आलेवणजायं पडिग्गाहेत्ता दिया कार्यसि वणं आलिंपेज वा विलिंपेज्ज वा आलिंपतं वा विलितं वा साइज्जइ ॥ ३७ ॥
जे भिक्खू अन्नउस्थिएण वा गारथिएण वा उवहिं वहावेइ कहावेंतं वा साइज्जइ ॥ ४१॥
जे भिक्खू तन्नीसाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥४२॥
जे भिक्खू इमाओ पंच महण्णवाओ महानईओ उद्दिष्टाओ गणियाओ वंजियाओ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा उत्तरइ वा संतरइ वा उत्तरंतं वा संतरंतं वा साइज्जइ । तं जहा- गंगा, जउणा, सरऊ, एराबई, मही-त्ति ॥ ४३ ॥ तं-सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्धाइयं ॥ ४४ ॥
॥निसीहज्झयणे बारसमो उद्देसो समत्तो॥१२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ त्रयोदशो देशकः ॥ जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्जं वा णिसीहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥ १॥
एवं जे भिक्खू ससणिद्धाए पुढवीए० ॥ २ ॥ जे भिक्खू ससरक्खाए पुढवीए० ॥३॥ जे भिक्खू मट्टियाकडाए पुढवीए० ॥ ४ ॥ जे भिक्खू चित्तमंताए पुढवीए. ॥५॥ जे भिक्खू चित्तमताए सिलाए ॥ ६॥ जे भिक्खू चित्तमंताए लेलए ठाणं वा सेज्जं वा निसेज्जं वा निसीहियं वा चेएइ चेएत वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू कोलावासंसि वा दारुए जीवपइट्ठिय सअंडे सपाणे सबीए सहरिए सओस्से सउदए सउत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणगंसि ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्ज वा णिसीहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥ ८ ॥
जे भिक्खू धूणसि वा गिहेलुयंसि वा उसुयालंसि वा कामजलंसि वा दुबद्ध दुणिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले ठाण वा सेज्जं वा णिसेज्जं वा णिसीहियं वा चेएड चेएंतं वा साइज्जइ ॥९॥
जे भिक्खू कुलियंसि वा भित्तिसि वा सिलंसि वा लेलुंसि वा अंतलिक्खजायंसि वा दुब्बद्धे दुणिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले ठाणं वा सेज्जं वा निसेज्जं वा णिसीहियं वा चेएइ चेदंतं वा साइज्जइ ॥ १० ॥
जे भिक्खू खंधसि वा फलिहंसि वा मंचंसि वा मंडवंसि वा मालंसि वा पासायसि वा हम्मतलंसि वा दुब्बद्धे दुण्णिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले ठाणं वा सेज वा निसेज्ज वा निसीहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥ ११ ॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा सिप्पं वा सिलोग वा अट्ठावयं वा कक्कडग वा बुग्गहं वा सलाह वा सलाहकहत्थयं वा सिक्खावेइ सिक्खातं वा साइज्जइ ॥१२॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा आगाढं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१३॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारस्थियं वा फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा आगाढफरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चा साएइ अच्चासाएंतं वा साइज्जइ ॥ १६ ॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा कोउगकम्मं करेर करेंत वा साइज्जइ ॥ १७ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा भूइकम्म करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ १८ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणं करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥ १९ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणापसिणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥२०॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणं कहेइ कहेंतं साइज्जइ ॥ २१ ॥ जेभिक्खू अण्णउत्यियाण वा गारत्थियाण वा पसिणा-पसिणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २२ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा तीयं निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २३ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पडुप्पण्ण निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २४ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा आगमिस्सं निमित्त कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २५ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण गारत्थियाण वा लक्षणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २६ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा वंजणं कहेइ कहते वा साइज्जइ ॥ २७ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा सुमिणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ २८ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा विज्ज पउंजइ पउंजंतं वा साइज्जइ ॥ २९ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा मंतं पउंजइ पउंजंत वा साइज्जइ ॥ ३० । जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा जोगं पउंजइ पउंजंतं वा साइज्जइ ॥३१॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा नट्टाणं मूढाणं विपरियासियाणं मग्गं वा पवेएइ संधि वा पवेएइ मग्गओ वा संधि पवेएइ, संधिओ वा मग्गं पवे. एइ पवेएतं वा साइज्जइ ॥ ३२ ॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण बा धाउं पवेएइ पवेएंतं वा साइज्जइ ॥३३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा निहिं पवेएइ पवेएंत वा साइज्जइ ॥ ३४॥
जे भिक्खू मत्तए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ।। ३५ ॥ जे भिक्खू अदाए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ ३६॥ जे भिक्खू असीए अप्पाणं देहेइ देतं वा साइज्जइ ।' ३७ ॥ जे भिक्खू मणिए अप्पाणं देहेइ देतं वा साइज्छइ ॥३८॥ जे भिक्खू कुंडपाणीए अप्पाणं देहेइ देहतं वा साइज्जइ ॥ ३९ ॥ जे भिक्खू फाणिए अप्पाणं देहेइ देतं वा साइज्जइ ॥ ४० ॥ जे भिक्खू तेल्ले अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ ४१ ॥ जे भक्खू महुए अप्पाणं दहेइ देहतं साइज्जइ ॥ ४२ ॥ जे भिक्खू सप्पिए अप्पाणं देहेई देहंतं वा साइज्जइ ॥ ४३ ॥ जे भिक्खू मज्जए अप्पाणं देहेइ देहंतं बा साइज्जइ ॥४४॥ जे भिक्खू वसाए अप्पाणं देहेइ देहतं वा साइज्जइ ॥४५॥
जे भिक्खू वमण करेइ करेंतं साइज्जइ ॥ ४६॥ जे भिक्खू विरेयणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥४७॥ जे भिक्खू वमणविरेयणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ ४८ ॥ जे भिक्खू आरोग्गपडिकम्मं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ ४९॥ जे भिक्खू पासत्थं वंदइ बंदतं वा साइज्जइ ।। ५० ॥ जे भिक्खू पासत्थं पसंसइ पसंसंतं वा साइजज्जइ ॥५१॥
जे भिक्खू कुसीलं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥५२॥ जे भिक्खू कुसीलं पसंसइ पसंसतं वा साइज्जइ ॥५३॥ जे भिक्खू ओसणं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥५४॥ जे भिक्खू ओसण्णं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥५५॥ जे भिक्खू संसत्तं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥५६॥ जे भिक्खू संसत्तं पसंसइ पसंसंत वा साइज्जइ ॥५७॥ जे भिक्खू अहाछंदं चंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥५८॥ जे भिक्खू अहाछंदं पसंसइ पसंसतं वा साइज्जइ ॥५९॥ जे भिक्खू नितियं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥६०॥ जे भिक्ख नितियं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जह ॥६१॥ जे भिक्खू काहियं वंदइ वंदतं वा साइज्जइ ॥६२॥ जे भिक्खू काहियं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥६३॥ जे भिक्खू पासणियं वंदइ वंदतं वा साइज्जइ ॥६४॥ जे भिक्खू पासणियं पसंसइ पसंसतं वा साइज्जइ ॥६५॥ जे भिक्खू मामगं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ॥६६॥ जे भिक्खू मामगं पसंसइ पस्संसंतं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
वा साइज्जइ ॥६७॥ जे भिक्खू संपसारियं वंदइ वंदंत वा साइज्जइ ॥६८॥ जे भिक्खू संपसारियं पसंसइ पसंसंत वा साइज्जइ ॥६९॥
जे भिक्खू धाईपिंडं भुंजइ भुंजत वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू दुईपिंडं भुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥७१॥ जे भिक्खू णिमित्तपिंडं मुंजइ भंजतं वा साइज्जइ ॥७२॥ जे भिक्खू आजीवियपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥७३॥ जे भिक्खू वणीमगपिंडं भुजइ भुजंत वा साइज्जइ ॥७४॥ जे भिक्खू तिगिच्छपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥७५॥ जे भिक्खू कोहपिंडं मुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥७६॥ जे भिक्खू माणपिंड भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥७७॥ जे भिक्खू मायापिंडं मुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥७८॥ जे भिक्खू लोभपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥७९॥ जे भिक्खू विज्जापिडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥८०॥ जे भिक्खू मंतपिजड मंजतं वा साइज्जइ ॥८१॥ जे भिवखू जोगपिंडं भुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥८२॥ जे भिक्खू चुण्णपिंडं भुंजइ मुंजत वा साइज्जइ ॥८३॥ तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहाहाणं उग्याइयं ॥८४१ ॥ निसीहज्झयणे तेरसमो उद्देसो समत्तो ॥१३॥
॥चतुर्दशोदेशकः॥ जे भिक्खू पडिग्गहं किणइ किणावेइ कीयमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू पडिग्गहं पामिच्चेइ पामिच्चावेइ पामिच्चियमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२॥ ___ जे भिक्खू पडिग्गहं परियटेइ परियट्टावेइ परियट्टियमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू पडिग्गहं अच्छिज्जं अणिसिहं अभिहडमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू अतिरेगपडिग्गहं गणिं उद्देसिय गणिं समुदेसिय त अणापुच्छिय अणामंतिय अण्णमण्णस्स वियरइ वियरंतं वा साइज्जइ ॥५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
जे भिक्खू अइरेगं पडिग्गहं खुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा थेरस्स वा थेरियाए वा अहत्थच्छिन्नस्स अपायछिण्णस्स अनासाछिण्णस्स अकण्णछिण्णस्स अणो?छिण्णस्स सक्कस्स देइ देंतं वा साइज्जइ ॥६॥
जे भिक्खु अइरेगं पडिग्गहं खुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा थेरगस्स वा थेरियाए वा हत्थछिण्णस्स पायच्छिण्णरस नासाछिण्णस्स कण्णछिण्णस्स ओछिण्णस्स असक्कस्स न देइ न देंत वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू पडिग्गहं अणलं अथिर अधुवं अधारणिज्जं धरेइ धरतं वा साइज्जइ । जे भिवखु पडिग्गहं अलं थिरं धुवं धारणिज्जं न धरेइ न धरेंतं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू वण्णमंत पडिग्गहं विवणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१०॥ जे भिक्खू विवण्णं पडिग्गहं वण्णमंतं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥११॥
जे भिक्खू 'नवर मे पडिग्गहे लद्धे' त्ति कटु तेल्लेण वा घएण वा णवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मक्खेत वा भिलिंगेंतं वा साइज्जइ ॥१२॥
"जे भिक्खू णवए मे पडिग्गहे लद्धेत्ति कट्टु लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा उल्लोलेज्ज वा उधव्वदृज्ज वा उल्लोलतं वा उव्वस॒तं वा साइज्जइ ॥१३॥ जे भिक्खू णवए मे पडिग्गहे लद्धे -त्ति कटु सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा० ॥१४॥ जे भिखु णवए में पडिग्गहे लद्धे त्ति कटु बहदेवसिएण तेल्लेण वा० ॥१५॥ वहुदेवसिएण लोरेण वा० ॥१६॥ बहुदेवसिएण सीओदगवियडेण वा ॥१॥ जे भिक्खू सुब्भिगंधे पडिग्गहे लद्धे-त्ति कटु दुब्भिगंधे करेइ ॥१८॥ जे भिक्खू दुन्भिगंधे पडिग्गहे लद्धे त्ति कटु सुब्भिगंधे करेइ ॥१९॥ जे भिक्खू सुब्भिगंधे पडिग्गहे लद्धे-त्ति कटु तेल्लेण वा० ॥२०॥ लोद्धेण बा० ॥२१॥ सीओदगवियडेण वा० ॥२२॥ एवं बहुदेवसिएण तेल्लेण वा० ॥२३॥ बहुदेसिएण लोद्धेण वा० ॥२४॥ बहुदेवसिएण सीओदगवियडेण वा० ॥२५॥ जे भिक्खू दुब्भिगंधे पडिग्गहे लद्धे-त्ति कटु तेल्लेण वा० ॥२६।। लोद्रेण वा० ॥२७॥ सीओदगवियडेण वा० ॥२८॥ एवम् बहुदेवसिएण तेल्लेण वा० ॥२९॥ बहुदेवसिएण लोद्रेण वा०॥३०॥ बहुदेवसिएण सीओदगवियडेण वा० ॥३१॥
जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए पडिग्गहं आयावेज्ज वा पयावेज्ज वा, आयावेतं वा पयावेत वा साइज्जइ ॥३२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवं ससणिद्धाए पुढवीए० ॥३३-४२॥
जे भिक्खू पडिग्गहाओ पुढवीकार्य नीहरेइ नीहरावेइ नोहरियं आहटु दिज्जमाण पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जह ॥४३॥ एवं आउकार्य० ॥४४॥ तेउकायं० ॥४५॥
एवं कंद-मूल-पत्त-पुप्फ-फल-बीय-हरियकायं०॥४६-५२॥ ओसहिबीयं ॥५३॥ तसपाणजायं ॥५४॥
जे भिक्खू पडिग्गहं कोरेइ कोरावेइ कोरियं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥५५॥
जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासगं वा अणुवासगं वा गामंतरंसि वा वा गामपहंतरंसि वा पडिग्ग ओभासिय ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥५६॥
जे भिक्खू णायगंवा अणायग वा उवासग वा अणुवासगं वा परिसामज्झओ उद्ववेत्ता पडिग्गह ओभासिय ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥५७॥
जे भिक्खू पडिग्गहनीसाए उडुबद्धं वसइ, वसंतं वा साइज्जइ ॥५८॥ जे भिक्खू पडिग्गहनीसाए वासावासं वसइ वसंत वा साइज्जइ ॥५९॥ तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं उग्याइयं ॥६॥ ॥ णिसीहज्झयणे चउद्दसमो उद्देसो समत्तो ॥१४॥
॥ पञ्चदशोद्देशकः ॥ जे भिक्खू भिक्खूणं आगाढं वयइ वयं वा साइज्जइ ॥१॥ जे भिक्ख भिक्खूणं फरुसं वयइ वयंत वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू भिक्खूणं आगाढफरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू भिक्खूणं अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चासाएइ, अच्चासाएं तं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू सचित्तं अंबं मुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥५॥ जे भिक्खू सचित्तं अंबं विडंसइ विडंसंत वा साइज्जइ ॥६॥
जे भिक्खू सचित्तं अंबं वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंवसालगं वा अंबचोयगं या भुंजइ झुंजतं वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू सचित्तं अयं वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंबसालगं वा अंबचोयगं वा विडंसइ विडंसंत वा साइज्जइ ॥८॥
जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंबं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंबं विडंसइ विडंसंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
जे भिक्खू सचित्तरपट्टियं अंब वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अवसालगं वा अंबचोयगं वा भुजइ भुंजत वा साइज्जइ ॥ ११ ॥
जे भिक्खू सचित्तपइडियं अंब वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंबसालगं वा अंबater वा विडंसइ विडंसंत' वा साइज्जइ ॥ १२ ॥
जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारस्थिरण वा अप्पणो पाए आमज्जावेज्ज वा पमज्जा वेज्ज वा आमज्जावेंतं वा पमज्जावेंतं साइज्जइ ||१३||
एवं उद्देगमओ यच्वो जाव गामाणुगामं दूइज्जमाणे अण्णउत्थिरण वा गारस्थिरण वा अपणो सीसवारिय करावे करावेत वा साइज्जइ । १४ - ६८॥ | उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनप्रकरणम् ।
जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारे वा गाहावइकुले वा परियावस हेसु वा उच्चार पासवणं परिवेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ६९ ॥
जे भिक्खू उज्जाणंसि वा उज्जाणगिर्हसि वा उज्जाणसालंसि वा निज्जाणंसि वा निज्जाणगिहंसि वा निज्जाणसालंसि वा उच्चारपासवणं परिद्ववेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥७०॥
जे भिक्खू असि वा अट्टालियंसि वा चरियंसि वा पागारंसि वा दारंसि वा गोपुरंसि वा उच्चार पासवणं परिद्ववेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥ ७१ ॥
जे भिक्खू दगंसि वा दगमग्गंसि वा दगपहंसि वा दगतीरंसि वा दगहाणंसि वा उच्चार पासवणं परिद्ववेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ७२ ॥
जे भिक्खू सुन्नगिहंसि वा सुन्नसालंसि वा भिन्नहिंसि वा भिन्नसालंसि वा कूडागारंसि वा कोट्ठागारंसि वा उच्चारपासवर्णं परिद्ववेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥७३॥
जे भिक्खू तणगिर्हसि वा तणसालंसि वा तुसगिहंसि वा तुससालंसि वा भुसगिर्हसि वा ससासि वा उच्चारपासवणं परिद्ववेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥७४॥
जे भिक्खू जाणगिहंसि वा जाणसालंसि वा जुग्गगिहंसि वा जुग्गसालंसि वा उच्चार पासवणं परिद्ववेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ७५ ॥
जे भिक्खू पणियगिहंसि वा पणियसालंसि वा कुवियगिहंसि वा कुवियसालंसि उच्चारावणं परिवे परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ७६ ॥
जे भिक्खू गोणगिर्हसि वा गोणसालंसि वा महाकुलंसि वा महागिहंसि वा उच्चापासवणं परिद्ववे परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ ७७ ॥
। इति - उच्चारस्रवण-परिष्ठापनप्रकरणम् ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारस्थियस्स वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥७८॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा देइ देंतं वा साईज्जइ ॥७९॥
जे भिक्खू पासत्थस्स असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥८०-१०३॥
जे भिक्खू जायणावत्थं वा निमंतणावत्थं वा अजाणिय अपुच्छिय अगवेसिय पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । से य वत्थे चउण्हमण्णयरे सिया तं जहा-णिच्च निवसणिए १ मज्जणिए २ छणूसविए ३ रायदुवारिए ४ ॥१०४॥
जे भिक्खू विभूसावडियाए अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जतं वा साइज्जइ ॥१०५।।
एवं तइयउद्देसगमओ जाव-जे भिक्खू गामाणुगामं दूइज्जमाणे विभूसावडियाए अप्पणो सीसदुवारियं करेइ करतं वा साइज्जइ ॥१०६-१६०॥
जे भिक्खू विभूसावडियाए वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुच्छणं वा अण्णयरं वा उवगरणजायं धरेइ धरंतं वा साइज्जइ ॥१६१॥
जे भिक्खू विभूसावडियाए वत्थं वा जाव पायपुंछणं वा अण्णयरं वा उवगरणजायं धोवेइ धोवंतं वा साइज्जइ ।।१६२॥ तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥१६३॥ ॥ णिसीह ज्झयणे पणरसमो उद्देसो समत्तो ॥१५॥
॥ षोडशोदेशकः ॥ जे भिक्खू सागारियसेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥१॥ जे भिक्खू सोदगं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥२॥ जे भिक्खू सागणियं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥३॥ जे भिक्खू सचित्तं उच्छं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥४॥ एवं पण्णरसमे उद्देसे अंबस्स जहा गमो सो चेव इहंपि णेयन्वो ॥५-९॥
जे भिक्खू आरण्णगाणं वणवयाणं अडविजत्तासंपट्टियाणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
जे भिक्खू वसुराइयं अवसुराइयं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥११॥ जे भिक्खू अवसुराइयं वसुराइयं वयइ वयं वा साइज्जइ ॥१२॥ जे भिक्खू वसुराइयगणाओ अवसुराइयगण संकमइ संकमंतं वा साइज्जइ ॥१३॥
व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तप्रकरणम् । जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥१४॥
जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं अप्तणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥१५॥
जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणगं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥१६॥
जे भिक्खू वुग्गहवुकताणं वत्थं वा पडिग्महं वा कंबलं वा पायपुंछणगं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥१७॥
जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं वसहिं देइ देंतं वा साइज्जइ ॥१८॥ जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं वसहिं पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥१९॥ जे भिक्खू बुग्गहचुकंताणं वसहिं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥२०॥ जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं सज्झायं देइ देंतं वा सइज्जइ ॥२१॥ जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥२२॥
। इति व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तप्रकरणम् ।। जे भिक्खू विहं अणेगाहगमणिज्जं संति लाढे विहाराए संथरमाणेसु जणवएसु विहारवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२३॥
जे भिक्खू विरुवरूवाई दस्सुयाययणाई अणारियाइं मिलक्खुइं पच्चंतियाई संति लाढे विहाराए संथरमाणेसु जणवएसु विहारवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा सााइज्जइ ॥२४॥
। जुगुप्सितकुलप्रकरणम् । जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२५॥
जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणगं वा पडिगाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु वसहि पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२७॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥२८॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं उद्दिसइ उद्दिसंतं वा साइइज्जइ ॥२९॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं समुद्दिसइ समुदिसतं वा साइज्जइ ॥३०॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं अणुजाणइ अणुजाणतं वा साइज्जइ ॥३१॥ जे भिक्खू दुगुछियकुलेसु सज्झायं वाएइ वायंतं वा साइज्जइ ॥३२॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥३३॥ जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं परियट्टेइ परियदटतं वा साइज्जइ ॥३४॥
। इति जुगुप्सित-कुलपकरणम् । जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पुढवीए णिक्खिवइ निक्खिवंतं वा साइज्जइ ॥३५॥
जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा संथारए णिक्खिवइ णिक्खिवंतं वा साइज्जइ ॥३६॥
जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वेहासे णिक्खिवइ णिक्खिवंतं वा साइज्जइ ॥३७॥
जे भिक्खू अण्ण उत्थिएहि वा गारथिएहिं वा सद्धिं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥३८॥
जे भिक्खू अण्णउत्थिएहिं वा गारथिएहिं वा सद्धिं आवेढिय परिवेढिय भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥३९॥
जे भिक्खू आयरियउवज्झायाणं सेज्जासंथारगं पाएणं संघटित्ता हत्थेणं अणगुण्णइत्ता पधारेमाणे गच्छइ गच्छंतं वा साइज्जइ ॥४०॥
जे भिक्खू पमाणाइरित्तं वा गणणाइरित्तं वा उवहिं धरेइ धरतं वा साज्जइ ॥४१॥
जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए जीवपइट्ठिए सअंडे सपाणे सबीए सहरिए सओसे सउदए सउत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणगंसि दुब्बद्धे दुणिक्खित्ते अणिकंपे चलाचले उच्चारपासवणं परिहवेइ परिहवेतं वा साइज्जइ ॥४२॥ तं सवेमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं उग्घाइयं ॥४३॥
॥ निसीहज्झयणे सोलसमो उद्देसो समत्तो ॥१६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तदशोदेशकः ॥
। कौतूहलपतिज्ञामकरणम् । जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अण्णयरं तसपाणजाई तणपासरण वा मुंजपासएण वा, कट्टपासएण वा, चम्मपासएण वा, वेत्तपासरण वा रज्जुपासएण वा सुत्तपासरण वा बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ॥१॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अण्णयरं तसपाणजाई तणपासएण वा, मुंजपासएण वा, कट्टपासएण वा, चम्मपासएण वा, वेत्तपासएण वा, रज्जुपासरण वा, मुत्तपासएण वा, बंधेल्लगं मुयइ मुयंतं वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा भिंडमालियं वा मयणमालियं वा पिच्छमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥३॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा भिंडमालियं वा मयणमालियं वा पिच्छमालियं वा दंतमालिय वा सिंगमालिय वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा घरेइ धरेत वा साइज्जइ ॥४॥ एवम्-परिभुजइ० ॥५॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अयलोहाणि वा तंबलोहाणि वा तउयलोहाणि वा सीसलोहाणि वा रुप्पलोहाणि वा सुवण्णलोहाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥६॥ एवं धरे • ॥७॥ परिभुजइ० ॥८॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए हाराणि वा अद्धहाराणि वा एगावलिं वा मुत्तावलिं वा कणगावलिं वा रयणावलिं वा कडगाणि वा तुडियाणि वा केऊराणि वा कुंडलाणि वा पट्टाणि वा मउडाणि वा पलंबसुत्ताणि वा सुवण्णसुत्ताणि वा करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥९॥ एवं धरेइ० ॥१०॥ परिभुजइ० ॥११॥
जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए आईणाणि वा आईणपाउरणाणि वा कंबलाणि वा कंबलपाउरणाणि वा कोयराणि वा कोयरपाउरणाणि वा गोरमियाणि वा कालमियाणि वा नीलमियाणि वा सामाणि वा महासामाणि वा उट्टाणि वा उट्टलेस्साणि वा वग्घाणि वा विवग्याणि वा पवंगाणि वा सहिणाणि वा सहिणकल्लाणि वा खोमाणि वा दुगुल्लाणि वा तिरीडपट्टाणि वा पतुलाणि बा पणलाणि वा आवरताणि वा चीणाणि वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
सुयाणि वा कणगताणि वा कणगखचियाणि वा कणगबिचित्ताणि वा आभरणविचित्ताणि वा करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥ १२ ॥ एवम् - धरेइ० ||१३|| परिभुंजइ ॥ १४ ॥ । इति कौतूहलप्रतिज्ञाकरणम् ।
जे निग्थे णिग्गंथस्स पाए अण्णउत्थिएण वा गारत्थि एण वा आमज्जावेज्ज वा मज्जा वेज्ज वा आमज्जावेंत वा पमज्जावेंत वा साइज्जइ ||१५||
एवं तइयउद्देसगमो भाणियन्वो जाव जे निम्गंथे निम्गंथस्स गामाणुगामं दूइज्ज - माणस्स अण्णउत्थिष्ण वा गारत्थिष्ण वा सीसदुवारियं कारावेइ कारावेंतं वा साइज्जइ ॥ १६-७० ॥
एवं जे निग्गंथे निग्गंथीए० ॥७१-१२६ ॥ एवं जा निग्गंथी निग्गंथस्स० ॥१२७ - १८२ ॥ एवं जा निग्गंथी निग्गंथीए० ॥ १८३ - २३८ ||
जे णिग्गंथे णिग्गंथस्स सरिसगस्स अंते ओवासे संते ओवासं न देइ न देंतं वा साइज्जइ ॥ २३९ ॥
जाणिग्गंथी णिग्गंथीए सरिसियाए अंते ओवासे संते ओवासं न देइ न देतं वा साइज्जइ ॥ २४०॥
जे भिक्खू मालोहडं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा दिज्जमाणं पडिग्गाहे पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ २४९ ॥
जे भिक्खू कोट्टाउत्तं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा उक्कुज्जिय णिक्कुज्जिय दिज्जमाणं पडिग्गा हेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्ज || २४२ ||
जे भिक्खू मट्टिओलित्तं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा उभिदिय निभिदिय दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ २४३॥
जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पुढवीपइट्ठियं पडिग्गाहेई डिग्गा वा साइज्जइ ॥ २४४ ॥ एवं आउपइट्ठियं ० ॥ २४५ ॥ उपइडियं० ॥ २४६ ॥ वणफइकायपइडियं० ॥२४७॥
जे भिक्खू अच्चुसिणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा मुहेण वा सुप्पेण वा विणणेण वा तालियंटेण वा पत्तेण वा पत्तभंगेण वा साहाए वा साहाभंगेण वा पेहुणेण वा पेहुणहत्थेण वा वेलेण वा चेलकण्णेण वा हत्थेण वा फुमिता वीरत्ता आहट् दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ २४८ ॥
७
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अच्चुसिणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२४९॥
जे भिक्खू उस्से इमं वा संसेइमं वा चाउलोदगं वा वारोदगं वा तिलोदगं वा तुसोदगं वा जवोदगं वा आयामं वा सोवीरं वा अंबकंजिय वा सुद्धवियडं वा अहुणाधोय अणं बिलं अपरिणयं अवुक्कंतजीवं अविद्धत्थं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।।
जे भिक्खू अप्पणो आयरियत्ताए लक्खणाई वागरेइ वागरते वा साइज्जइ ॥२५१॥
जे भिक्खू गाएज्ज वा हसेज्ज वा वाएज्ज वा णच्चेज्ज वा अभिणएज्ज वा हयहे सियं, हथिगुलगुलाइयं, उक्कट्ठसीहनाय वा करेइ करेंतं वा साइज्जह ॥२५२॥
जे भिक्खू भेरीसद्दाणि वा पडहसद्दाणि वा मुरयसदाणि वा मुइंगसद्दाणि वा नंदिसदाणि वा झल्लरिसदाणि वा वल्लरिसदाणि वा डमरुगसदाणि वा मद्दलसदाणि वा सदुयसदाणि वा पएससदाणि वा गोलुंकिसहाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि वितताणि सदाणि कण्णसोयवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेत वा साइज्जइ ॥२५३॥
जे भिक्खू तालसदाणि वा, कंसतालसद्दाणि वा लित्तियसदाणि वा गोहियसदाणि वा मकरियसदाणि वा कच्छभीसद्दाणि वा महइसदाणि वा सणालियासदाणि वा वलियासद्दाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि घणाणि सदाणि वा कण्णसोयपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥२५४॥
जे भिक्खू वीणासदाणि वा विवंचीसद्दाणि वा तुण्णसद्दाणि बव्वीसद्दाणि वा वीणाइयसदाणि वा तुंबवीणासदाणि वा संकोडयसद्दाणि वा रुरुयसदाणि वा ढंकुणसहाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराराणि तताणि सदाणि कण्णसोयवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२५५॥
जे भिक्खू संखसदाणि वा वंससहाणि वा वेणुसद्दाणि वा खरमुहीसहाणि वा परिलीसदाणि वा चेचासदाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि झुसिराणि सदाणि कण्णसोयवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥२५६।।
जे भिक्खू वप्पाणि वा फलिहाणि जाव वा इहलोइएसु वा रूवेसु परलोइएसु वा रूवेसु जाव अज्झोववज्जतं वा साइज्जइ ॥२५७-२७०॥ तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाण उग्याइयं ।२७१॥
॥निसीहज्झयणे सत्तरसमो उद्देसो समत्तो ॥१७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अष्टादशोदेशकः ॥
जे भिक्खू अणट्ठाए णावं दूरूहइ दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥ | १ ||
जे भिक्खू णावं किणइ किणावेइ कीयं आहटु दिज्जमाणं दुरूहइ दुरुहंतं वा साइज्जइ ॥२॥
एवं जो उसमे उद्देसे पडिग्गहगमो सो णेयव्वो जाव अच्छेज्जं अणिसिहं अभिहडमाहटु दिज्जमाणं दूरूहइ दूरुहतं वा साइज्जइ ॥ ३ - ५॥
जे भिक्खू लाओ नावं जले ओक्कसावेइ ओक्कसावेंतें वा साइज्जइ ||६|| जे भिक्खू जलाओ नावं थले उकसावेइ उकसावेंतं वा साइज्जइ ॥७॥ जे भिक्खू पुण्णं णावं उसिचर उसितं वा साइज्जइ ||८|| जे भिक्खू विखुष्णं णावं उपिलावेइ उपिलावेंतं वा साइज्छइ ||९||
जे भिक्खू पडणावियं कटु णावाए दुरूहइ दुरुहंतं वा साइज्जइ ॥ १० ॥ जे भिक्खू उड्ढगामिण वा णावं अहोगामिणिं वा णावं दूरूहइ दुरुहंतं वा साइज्जइ ॥ ११॥
जे भिक्खू जोयणवेलागामिणि वा अद्धजोयणवेलागामिर्णि वा णावं दूरुहर दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥ १२॥
जे भिक्खू णाव आकसावेइ खेवावेइ रज्जुणा कट्टेणं वा कड्ढावेइ आकसावंतं वा खेवावतं वा कढावंतं वा साइज्जइ ॥ १३ ॥
जे भिक्खू णावं अलित्तएण वा दंडेण वा परिफडिएण वा वंसेण वा वलेण वा बाहेर वातं वा साइज्जइ ||१४||
जे भिक्खू णावाउदगभायणेण वा पडिम्गहेण वा मत्तएण वा णावाउरिसचणेण वा णावं उस्सिचर उस्सितं वा साइज्जइ ॥ १५॥
जे भिक्खू नावं उत्तिगेण उदगं आसवमाणं उवरुवरिं च कज्जलावेमाणं पेहाए हत्थे वा पारण वा सत्थपत्तेण वा कुसपत्तेण वा मट्टियाए वा चेलेण वा चेलकपडिपितं वा साइज्जइ । १६॥
णेण वा पडिपि
जे भिक्खू णावागओ णावागयस्स असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहे पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ १७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
एव एएणं गमेणं णावागओ जलगयस्स० ॥१८॥ णावागओ पंकगयस्स० ॥१९॥ णावागओ थलगयस्स० ॥२०॥ एवं जलगएणवि चत्तारि ॥२४॥ पंकगएणवि चत्तारि ॥२८॥ थलगएणवि चत्तारि ॥३२॥
जे भिक्खू वत्थं किणइ किणावेइ कीयमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेत वा साइज्जइ ॥३३॥
एवं चउद्दसमे उद्दे सए पडिग्गहे जो गमो भणिओ सो चेव इहंपि वत्थेण णेयव्यो जाव जे भिक्खू वत्थनीसाए वासावासं वसइ बसंतं वा साइज्जइ, णवरं कोरणं णत्थि ।३४-९० तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं उग्घाइयं ॥९१॥
॥ निसीहज्झयणे अट्ठारसमो उद्देसो समत्तो ॥१८॥
॥ एकोनविंशतितमोदेशकः ॥ जे भिक्खू वियर्ड किणइ किणावेइ कीयं आहटु दिज्जमाणं पढिग्गाहेइ पडिग्गाहते वा साइजह ॥१॥
जे भिक्खू वियडं पामिच्चेइ पामिच्चावेइ पामिच्चं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पदिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥२॥
जे भिक्खू वियर्ड परियट्टेइ परियट्टावेइ परियट्टियं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।।३।।
जे भिक्खू अच्छेज्जं अणिसिंह अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेतं वा साइज्जइ ॥४॥
जे भिक्खू गिलाणस्स अट्ठाए परं तिण्हं वियडदत्तीणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहंत वा साइज्जइ ॥५॥
जे भिक्खू वियर्ड गहाय गामाणुगाणं दूइज्जइ दुइज्जतं वा साइज्जइ ॥६॥
जे भिक्खू वियडं गालेइ गालावेइ गालियं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेत वा साइज्जइ ॥७॥
जे भिक्खू चउहि संझाहिं सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ । तं जहा-पुचाए संझाए, पच्छिमाए संझाए, अवरण्हे, अद्धरत्ते ॥८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू कालियमुयस्स परं तिण्हं पुच्छाणं पुच्छइ पुच्छंत वा साइज्जइ ॥९॥ जे भिक्खू दिठिवायस्स परं सत्तण्हं पुच्छाणं पुच्छइ पुच्छंतं वा साइज्जइ ॥१०॥
जे भिक्खू चउसु महामहेसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ । तं जहा-इंदमहे, खंदमहे, जक्खमहे, भूयमहे ॥११॥
जे भिक्खू चउसु महापडिवएसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ । तं जहामुगिम्हियपाडिवए, आसाढीपाडिवए, आसोईपाडिवए, कत्तियपाडिवए ॥१२॥
जे भिक्खू पोरिसिं सज्झायं उवाइणावेइ उवाइणावेतं वा साइज्जइ ॥१३॥ जे भिक्खू चउक्कालं सज्झायं न करेइ न करेंत वा साइज्जइ ॥१४॥ जे भिक्खू असज्झाइए सज्झायं करेइ करेंनं वा साइज्जइ ॥१५॥ जे भिक्खू अप्पणो असज्झाइए सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥१६॥
जे भिक्खू हेठिल्लाइं समोसरणाई अवाएत्ता उवरिल्लाइं समोसरणाई वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥१७॥
जे भिक्खू णवबंभचेराई अवाएत्ता उवरिमसुयं वाएइ वाएंतं वा सइज्जइ ॥१८॥ जे भिक्खू अपत्तं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥१९॥ जे भिक्खू पत्तं ण वाएइ ण वाएंतं वा साइज्जइ ॥२०॥ जे भिक्खू अव्वत्तं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥२१॥ जे भिक्खू वत्तं ण वाएइ ण वाएंतं वा साइज्जइ ॥२२॥
जे भिक्खू दोण्हं सरिसगाणं एक्कं सिक्खावेइ एक्कं न सिक्खावेइ, एक्कं वाएइ एक्कं न वाएइ, एक्कं सिक्खा-तं एक्कं न सिक्खावेंतं वा, एक्कं वाएंतं एक्क ण वाएतं वा साइज्जइ ॥२३॥
जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहि अविदिणं गिरं आइयइ आइयंतं वा साइज्जइ । जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा वाएइ वाएंत वा साइज्जइ ॥२५॥
जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारस्थियरस वा पडिच्छइ पडिच्छंत वा साइज्जइ ॥२६॥
जे भिक्खू पासत्यं वाएइ बाएंतं वा साइज्जइ ॥२७॥ जे भिक्खू पासत्थस्स पडिच्छइ पडिच्छत वा साइज्जइ ॥२८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४
जे भिक्खू ओसन्नं वाएइ० ||२९|| ओसन्नस्स पडिच्छर ||३०|| कुसील वाइ० ||३१|| कुसीलस्स पडिच्छ३० ||३२|| णितियं वाएइ० ॥ ३३ ॥ णितियस्स पच्छि३० ||३४|| संसत्तं वाएइ० ||३५|| जे भिक्खू संसत्तस्स पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥२९-३६॥
तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ||३७|| ॥ निसीहज्झयणे एगूणवीसइमो उद्देसो समत्तो ॥
॥ विंशतितमो देशकः ॥
जे भिक्खू मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासिय, पलिउंचियं आलोएमाणस्स दोमासि || १ ||
जे भिक्खु दोमासि परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं, पलिउंचिय आलोएमाणस्स तेमासियं ||२||
जे भिक्खू तेमासि परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स तेमासियं, पलिउंचिय, आलोएमाणस्स चाउम्मासि ||३||
जे भिक्खू चाउम्मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स चाउम्मासियं, पलिउंचिय आलोएमाणस्स पंचमासि ||४||
जे भिक्खू पंचमासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलो एमाणस्स पंचमासियं पलिउंचिय आलोएमाणस्स छम्मासि ||५||
जे भिक्खू बहुसोवि मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासिय पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं ॥ ७॥
बहुसोवि दोमासि० ||८|| बहुसोवि तेमासि० ॥ ९ || बहुसोवि चाउम्मासियं ० ॥ १० ॥ बहुसोवि पंचमासि० ॥ ११ ॥
तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चैव छम्मासा ||१२||
जे भिक्खू मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमा सियं वा एसिं परिहारद्वाणाणं अन्नयरं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मा सियं वा पंचमासियं वा, पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा छम्मासयं वा, तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चैव छम्मासा ||१३||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा एएसि परिहारद्वाणाणं अण्णयरं परिहारद्वाणं पडि से वित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोडमाणस्स मासिय वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा, पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासिय वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा छम्मासियं वा तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥१४॥
जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासिय वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं था, एएसिं परिहारट्ठाणाण अण्णयरं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासिय वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा, पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा छम्मासियं वा तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥१५॥
जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा बहुसोवि साइरेगमासियं वा बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियंः वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा बहसोवि साइरेगपंचमासियं वा, एएसि परिहारहाणाणं अण्णयरं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स बहुसोवि मासियं वा बहसोवि साइरेगमासियं वा बहसोवि दोमासियं वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा बहसोवि तेमासियं वा बहसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा बहुसोचि साइरेगपंचमासियं वा, पलिउंचिय आलोएमाणस्स बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोबि साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहुसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासिय वा बहुसोवि पंचमासियं वा बहुसोवि साइरेगपंचमासियं वा बहुसोवि छम्मासिय वा तेण परं पलिउंचिए बा अपलिउंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥१६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासिय वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा, एएसि परिहारद्वाणाणं अन्नयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्ज ठावइत्ता करणिज्जं वेयावडिय ठाविए वि पडिसेवित्ता से वि कसिणे तत्थेव आरुहियत्वे, सिया पुवि पडिसेवियं पुन्वि आलोइयं १, पुचि पडिसेवियं पच्छा आलोइयं २, पच्छापडिसेवियं पुचि आलोइयं ३, पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं ४, अपलिउंचिए अपलिउंचिय १, अपलिउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४ । अपलिउचिए अपलिउंचियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकय साहणिय जं एयाए पट्टवणाए पट्टविए निविसमाणे पडिसेवेइ से वि कसिणे तत्थेव आरुहियन्वे सिया ॥१७॥
जे भिक्खू बहसोवि मासियं वा, बहसोवि साइरेगमासियं वा बहसोवि दोमासिय वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासिय वा बहुसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा बहुसोवि साइरेगपंचमासियं वा, एएसि परिहारहाणाणं अण्णयरं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्जं ठावइत्ता करणिज्ज वेयावडियं ठाविए वि पडिसे वित्ता से विकसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया, पुव्वं पडिसेवियं पुव्वं आलोइयं १, पुव्वं पडिसेवियं पच्छा आलोइयं २, पच्छा पडिसेवियं पुवं आलाइयं ३, पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं ४। अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिअचिए पलिउंचियं २, पलिउंचियं अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४। अपलिउंचिए अपलिउंचियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहणिय जे एयाए पट्टवणाए पट्टविए निविसमाणे पडिसेवेइ सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया ॥१८॥
जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा, एएसिं परिहारहाणाणं अण्णयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा पलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्ज ठावइत्ता करणिज्ज वेयावडियं ठाविए वि पडिसेवित्ता सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया, पुब्धि पडिसेवियं पुट्वि आलोइयं १, पुचि पडिसेवियं पच्छा आलोइयं २, पच्छापडिसेवियं पुद्धि आलोइयं ३,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७
पच्छापडि सेवियं पच्छाआलोयं ४ । अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४ | पलिउंचिए पलिउंचिय आलोएमाणस्स सव्वमेय सकयं साहणिय जे एयाए पट्टवणाए पढविए णिव्विसमाणे पडि सेवइ सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया ॥ १९ ॥
जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा बहुसोवि साइरेगमासिय वा बहुसोवि दोमासिय वा बहुसोवि साइरेगदोमासिय वा बहुसोवि तेमासियं वा बहुसोवि साइरेगतेमासि वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासि वा बहुसोवि साइरेगपंचमासियं वा, एएसिं परिहारद्वाणाणं अण्णयरं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा पलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्जं ठावइत्ता करणिज्जं यावडियं ठाविवि पडिसेवित्ता सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया पुव्वि पडिसेवियं पुवि आलोइयं १, पुव्वि पडिसेवियं पच्छा आलाइयं २, पच्छा पडिसेवियं पुवि आलोइयं ३, पच्छापडि सेवियं पच्छा आलोइयं ४ । अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४ | पलिउंचिए पलिउंवियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहणिय जे एयाए पट्टवore user निच्विमाणे पडि सेवेह सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया ||२०||
छम्मासयं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे स सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ||२१||
पंचमासि परिहाराणं पविए अणगारे अंतरा दोमामासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सह सहे सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसराइया दो मासा || २२ |
चाउम्मासि परिहारद्वाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्ज्ञावसाणे सअहं सहेउं सकारंणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ||२३||
तेमासियं परिहारद्वाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ||२४||
८
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
दोमासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सका. रणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ॥२५॥
मासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअढं सहेउं सकारणं अहोणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ॥२६॥
सवीसइराइयं दोमासिय परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडि से वित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सदसराइया तिण्णि मासा ॥२७॥
सदसराइयं तेमासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा बीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउ सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं चत्तारि मासा ॥२८॥
चाउम्मासिय परिहारट्ठाणं पढविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया चत्तारि मासा ॥२९॥
सवीसइराइयं चाउम्मासिय परिहारट्ठाणं पट्टविए अगणारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडि सेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सदसराइया पंच मासा ॥३०॥
___ सदसराइयं पंचमासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं छम्मासा ॥३१॥
छम्मासिय परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे असर्ट सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवडूढो मासो ॥३२॥
पंचमासिंय परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पविखया आरोषणा आइमज्झावसाणे सअहें सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवड्ढो मासो ॥३३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअट्ट सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवड्ढो मासो ॥३४॥
तेमासियं परिहारट्ठाण पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसे वित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअळं सहेउं सकारण अहीणमइरित्तं तेण परं दिवड्ढो मासो ॥३५॥
दोमासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटूट सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवइढो मासो ॥३६॥
मासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पविखया आरोवणा आइमज्जावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवइढो मासो ॥३७॥
दिवड्डमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दो मासा ॥३८॥
दोमासियं परिहारहाणं पविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटूठं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं अडूढाइज्जा मासा ॥३९॥
अड्ढाइज्जमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारदाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पविखया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहोणमइरित्तं तेण परं तिण्णि मासा ॥४०॥
तेमासियं परिहारहाणं पढविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया अरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउसकारणं अहीणमइरित्त तेण परं अछुहा मासा ॥४१॥ ___अद्भुटमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेर्ड सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं, चत्तारि मासा ॥४२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पविखया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअठं सहेउं सकारण अहीणमइरित्तं तेण परं अड्ढपंचमा मासा ॥४३॥
__ अड्ढपंचममासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया ओरावणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं पंच मासा ॥४४॥
पंचमासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसे वित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित तेण परं अड्ढछट्ठा मासा ॥४५॥ ___ अद्धछ?मासियं परिहारहाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअट्ट सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं छम्मासा ॥४६॥
॥ निसीहज्झयणे वीसइमो उद्देसो समत्तो ॥२०॥
அரைம்மம்முறை மும்முறமும்பம்
॥ इति निशीथसूत्रस्य मूलपाठः समाप्तः ॥ இருருகை காற்றை மற்றறை தருகை
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
।श्रीवीतरागाय नमः। जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचित-चूर्णि-भाष्याs
वचूरिसमलङ्कृतम्श्रीनिशीथसूत्रम् प्रथमोद्देशः प्रारभ्यते
श्रीमङ्गलाचरणम्अर्थमदं वीरजिनं प्रणम्य, लब्धेर्धरं गौतममाप्तशक्तिम् । श्रीघासिलालेन वितन्यते यद् , भाष्यादिकं चात्र निशीथसूत्रे ॥१॥
तत्र क्रमः मूलं छायाऽथचूर्णी च, तदन्ते भाष्यभाषणम् ।
भाष्याऽवचूरिरन्ते स्यादित्थमत्र क्रमो भवेत् ।। श्रीभगवन्महावीरभाषितागमेषु छेदसूत्राणि चत्वारि सन्ति, तत्र प्रथमं निशीथसूत्रं वर्तते । तत्र पूर्व छेदसूत्रेति कोऽर्थः ? तत्राह-छेदनं छेदः खण्डनम् , प्रस्तुते दूषितपर्यायस्य न्यूनीकरणं छेदः । यथा शेषशरीररक्षार्थ रोगादिदूषितशरीरैकदेशस्य छेदनमिव शेषपर्यायसंरक्षणार्थ दूषितपूर्वपर्यायस्य छेदार्हत्वाच्छेदः, तदर्थप्रतिपादिकानि सूत्राणि छेदसूत्राणि प्रोच्यन्ते, तेष्विदं निशीथसूत्रं प्रथमं विद्यते ।
अथ निशीथेति शब्दस्य कोऽर्थः ? तत्राह--पापं निशद्यते शात्यते यत्र इति निशीथः 'शद्ल शातने' इत्यस्मात् पृषोदरादित्वात् सिद्धम् १ । निर् निश्चयेन श्रुतं पठनमिति निशीथः २ । अथवा एतत्पठनमन्तरेण नितरां शुद्धाचारो नैव पालयितुं शक्यते तस्मादयं निशीथः ३ ।
अथवा-मोक्षमार्गप्रच्युतान् पुनरपि मोक्षमार्गमानीय पूर्वकृतकर्माणि तपोद्वारा निजीर्य सम्यक् प्रायश्चित्ताऽऽतापे तापयित्वा निश्चयेन शोधयति आत्मानं यः स निशीथः ४ ।
अथवा- उन्मार्गगतान् निश्चयेन शुद्धिमार्गे स्थापयति इति निशीथः ५ । अथवा सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपोलक्षणं सुवर्ण प्रायश्चित्ताग्नौ संताप्य नितरां शोधयति इति निशीथः ६ ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
naaaaaaamwww
निशीथसूत्रे वस्तुतस्तु निशि रात्राविव यत्र अप्रकाशे गुप्तरूपेण श्रुतं स्थाप्यते पठ्यते स निशीथः । पृषोदरादित्वा सिद्धम् , उपर्युक्ताः सर्वा व्युत्पत्तयः पृषोदरादित्वात् सम्पद्यन्ते ७।। अथवा-अपात्रेभ्यो यद् न प्रकाश्यते अनेन इति स निशीथः ८ । अथवा निशेरते जीवा अस्मिन् मिथ्यात्वाऽविरत्यादिगाढान्धकारे इति निशीथः, 'नि–पूर्वकात्' शीङ् स्वप्ने' इत्यस्मात् धातोः 'निशीथगोपीथावगथाः' (उणा० पा० २ सू० ९) इति थक् प्रत्यये निशीथशब्दसिद्धिः, तत् मिथ्यात्वादिजनितकर्ममलप्रक्षालकं सूत्रमपि निशीथपदेन मशकार्थों धूम इतिवद् उच्यते, आलोचनादिप्रायश्चित्तविधायके विधौ खल्वियमागमिकी संज्ञा विज्ञेया ९।
यथा-लौकिकानि विद्यामन्त्रयोगचूर्णादि प्रतिपादकानि सूत्राणि अपरिपक्वबुद्धीनां न प्रकाश्यन्ते, तथैवेदमपि सूत्रम् अपरिपक्वबुद्धीनां पुरतो न प्रकाश्यते । के ते अपरिणतबुद्धयः ? इति तान् दर्शयति-अबहुश्रुताः, अकृतसूत्राः, रहस्यभेदकाः, सूत्रप्रत्यनीकाः, मिथ्यात्ववासितबुद्धयः, जिनवचनरहस्यानभिज्ञाः वैराग्यवासनावर्जिताः, दुर्बलचारित्राः अवसन्नाः पार्श्वस्थाः कुशीलाः संसक्ताः यथाच्छंदाः, इत्यादयोऽपरिणतबुद्धयः कथ्यन्ते ।
एतेभ्यः इदं सूत्रं न देयमिति, एतेषां सूत्रदाने प्रवचनस्य लघुता, घातः, उड्डाहः, तथा दुर्लभबोधित्वं च जायते । अत इदं निशीथाभिधं सूत्रं योग्येभ्यो देयम् । तेषामबहुश्रुतादीनां प्रतिपक्षा बहुश्रुतादयो विज्ञेयास्तेभ्यो देयमिति भावः । कथमेवम् ? यतः 'गच्छतः स्खलनं चैव' इति न्यायात् संयममार्गे विचरतः कदाचित् प्रमादादतिचारादिसंभवः । तद्विशुद्धिः प्रायश्चित्तेन भवतीति प्रायश्चित्तं च वस्तुत्रयं संभवति तथाहि -प्रतिसेवकः १ प्रतिसेवना २ प्रतिसेवितव्यं चेति ३ । तत्र प्रतिसेवकः प्रतिसेवनकर्ता, स द्विविधः, गीतार्थाऽगीतार्थभेदात् । प्रतिसेवनाशब्देनाऽत्र भावो गृह्यते, स द्विविधः कुशलाऽकुशलभेदात् । प्रतिसेवितव्यं सेवनीय वस्तु, तदपि द्विविधं संयमाऽसंयमभेदात् । अत्र मुनेर्या कुशलप्रतिसेवना, तस्याः नात्राधिकारः तस्याः कुशलत्वेन प्रायश्चित्ताविषयत्वात् , प्रस्तुतसूत्रस्य च दोषशुद्धयर्थं प्रायश्चित्तविधायकत्वात् , अतोऽत्राऽकुशलप्रतिसेवनाया अधिकारः। तद्विशुद्धयर्थमिदं सूत्रं प्रारभ्यते, तस्येदमादिमं सूत्रम्---'जे भिक्खू हत्थकम्म' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू हत्थकम्मं करेइ करतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥ छाया-यो भिक्षुः हस्तकर्म करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे' यः कश्चित् 'भिक्खू भिक्षुः निरवधभिक्षणशीलः । यद्वा भिनत्ति ज्ञानावरणीयाबष्टविधं कर्मेति भिक्षुः साधुः, अत्र भिक्षुशब्देन साध्वी चापि गृह्यते । तेन-साधुर्वा साध्वी वेत्यर्थः 'हत्थकम्म' हस्तकर्म हस्तः शरीरैकदेशः तेन कर्म करणं व्यापारः, तत् हस्तकर्म, उपस्थविषये हस्तादिनाऽतिक्रमाद्याचरणं करोति स्वयं, कारयति परेण, कुर्वन्तं चान्यं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० १-५
अकुशलप्रतिसेवना ३
'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स गुरुमासिकप्रायश्चित्तभाग्भवतीति प्रथमोद्देशके सर्वसूत्रेषु संयोजनीयम् ॥ सू० १ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अंगादाणं कट्ठेण वा किलिचेण वा अंगुलियाए चा सिलागाए वा संचालेइ संचालतं वा साइज्जइ ॥ सू० २ ॥
छाया --- यो भिक्षुः अङ्गादानं काष्ठेन वा किलिंचेन वा अंगुलिकया वा शलाकया वा संचालयति संचालयंतं वा स्वदते ॥ सू० २ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू अंगादाणं' इति 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् तत्राङ्गानि अष्टौ तानि चेमानि शिरः १ उरः २ उदरम् ३ पृष्ठम्: बाहुद्वयम् ५-६ ऊरुद्वयम् ७-८ चेति । उपलक्षणात् उपाङ्गनामानि प्राह्माणि तानि चेमानि - कर्णौ नासिके अक्षिणी जङ्घे हस्तपार्श्वाः नखाः केशाः श्मश्रु अंगुल्यः तलोपतलाः- हस्ततल - पादतल - समीपस्था भागाः, तेषाम् आदानम् उत्पत्तिकारणम् अङ्गादानम् उपस्थचिह्नम् तत् 'कट्ठेण वा' काष्ठेन वा खदिरादिकाष्ठखण्डेन 'किलिंचेण वा' किलिञ्चेन वा वंशादिशलाकया वा । 'अंगुलियाए वा' अङ्गुलि - कया - करचरणांगुलिना वा 'सिलागाए वा' शलाकया लोहादिनिर्मितशलाकया वा 'संचालेइ ' संचालयति प्रेरयति, 'संचालतं वा' संचालयन्तं प्रेरयन्तम् ' साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवतीति भावः । अत्र दृष्टान्तमाह —
यथा कोsपि पुरुषः सुखसुप्तं सिंहं काष्ठयष्टचादिना संचालयति तदा स सिंहः तं संचालक विनाशयति । एवमेव पुरुषचिह्नस चालकस्य मुनेश्चारित्रजीवनं विनश्यतीति ॥ सू० २ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू अंगादाणं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा संवाहतं वा पलिमद्दतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३ ॥
छाया -यो भिक्षुः अङ्गादानं संवाहयति वा परिमयति वा संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू अंगादाणं संवाहेज्ज वा' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः मुनिः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् पूर्वोक्तलक्षणम् 'संवाहेज्ज वा' संवाहयति वा सामान्येन मर्दयति 'पलिमद्देज्ज' वा परिमर्दयति विशेषेण मर्दयति 'संबा हतं वा' संवाहयन्तं वा 'पलिमद्दतं वा' परिमर्दयन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवतीति ।
अत्र दृष्टान्तमाह-यथा सुखोपविष्टं सुप्तं वा सर्प कोऽपि मर्दयति हस्तपादादिना तदा स सर्पः स्वमर्दकस्य जीवितं विनाशयति तथैव मर्दितं पुरुषचिह्नं मुनेश्चारित्रं ध्वंसयतीति भावः ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू अंगादाणं तेल्लेण वा घरण वा वसाए वा णवणीएण वा अन्भंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा, अब्भंगेंतं वा मक्खेतं वा साइज्जइ । सू० ४ ॥
छाया-यो भिक्षुः अङ्गादानं तैलेन वा घृतेन वा वसया वा नवनीतेन वा अभ्ययति म्रक्षयति, अभ्यंगयन्तं वा म्रक्षयन्त वा स्वदते ॥ सू० ४ ॥
चूर्णी-जे भिक्खू तेल्लेण वा' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानं पूर्वोक्तलक्षणम् 'तेल्लेण वा' तैलेन वा तिलादितैलेन वा 'घएण वा' घृतेन वा 'वसाए वा' वसया स्निग्धपदार्थजातेन ‘णवणीएण वा' नवनीतेन 'मक्खन' इति प्रसिद्धेन 'अभंगेज्ज वा' अभ्यङ्गयति मर्दयति 'मक्खेज्ज वा' म्रक्षयति विशेषेण मर्दयति 'अभंगेंतं वा' अभ्यङ्गयन्तं वा 'मक्खेंतं वा' म्रक्षयन्तं 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ।
अत्र दृष्टान्तमाह- यथा प्रज्वलिताग्नौ घृतादिना परिषिश्चिते सति असौ प्रज्वलितोऽग्निP. हादिकं प्रज्वलयति तथैव अङ्गादानं तैलादिना मर्दकस्य चारित्रं विध्वंसयतीति भावः ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अंगादाणं कक्केण वा लोहेण वा पउमचुण्णेण वाहाणेण वा सिणाणेण वा चुण्णेहिं वा उव्वट्टेइ पखिट्टेइ उव्वटुंतं वा परिवटुंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥
छाया-यो भिक्षुः अङ्गादानं कल्केन वा लोभ्रेण वा पद्मचूर्णेन वा स्नानेन वा स्नपनेन वा चूणैर्वा वर्णैर्वा उद्वर्तयति , परिवर्त्तयति उद्वर्तयन्तं वा परिवर्तयन्तं वा स्वदते ॥ सू०५॥
चूर्णी -'जे भिक्खू अंगादाणं कक्केण वा' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'कक्केण वा, कल्केन वा' कल्कोऽनेकसुगन्धिद्रव्यनिष्पन्न उद्वर्तनविशेषः, तेन, 'लोद्देण वा' लोभ्रेण वा सुगन्धद्रव्यविशेषेण 'पउमचुण्णेण वा' पद्मचूर्णेन वा सुगन्धिकमलपुष्पचूर्णेन वा 'हाणेण वा' स्नानेन वा सामान्यस्नानेन वा 'सिणाणेण वा' स्नपनेन वा विशेषस्नानेन वा सुगन्धाऽऽमोदभरितजलस्नानेनेत्यर्थः । 'चुण्णेहि वा' चूर्णैर्वा यवादिपिष्टैः 'वण्णेहिं वा' वर्णैर्वा अबीरादिचूर्णविशेषैः, 'उबट्टेइ' उद्वर्त्तयति सामान्यतो मर्दयति 'परिवइ' परिवर्तयति विशेषतो मर्दयति, 'उव्वदृतं वा' उद्वर्तयन्तं वा 'परिवदृतं वा' परिवर्तयन्तं वा 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्ता) भवतीति ॥ सू० ५ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० ६-११ _ अकुशलप्रतिसेवना ५
अत्र दृष्टान्तमाह-यथा खड्गादिशस्त्रस्य मर्दनेन हस्तादेश्छेदो भवति तथैव गुप्तेन्द्रिय मर्दनेन संयमस्य छेदो भवतीति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अंगादाणं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलंतं वा पधावंतं वा साइज्जइ॥६॥
छाया-यो भिक्षुः अङ्गादानं शीतोदकविकृतेन वा उष्णोदकविकतेन वा उत्क्षालयति वा प्रधावति वा, उत्क्षालयन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६॥
चूर्णी--'जे भिक्खू सीओदगक्यिडेण वा' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकृतेन वा विकृतम् विकारप्राप्तम् अचित्तं सत् शीतोदकं शीतोदकविकृत्तम् अचित्तशीतजलं तेन, 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकृतेन वा विकृतम् अग्निशस्त्रेणाऽचित्तीकृतं यत् उष्णोदकम् उष्णजलम् उष्णोदकविकृतं तेन, 'उच्छोलेज्ज वा' उत्क्षालयति वा सामान्येन तस्य क्षालनं करोति 'पधोवेज्ज वा' प्रधावति वा प्रकर्षेण धावति क्षालयति 'उच्छोलतं वा' उत्क्षालयन्तं वा 'पधोवेतं वा' प्रधावन्तं वा प्रकर्षण तस्य क्षालनं कुर्वन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स दोषभाग् भवतीति ।
अत्र दृष्टान्तमाह-यथा एकस्य कस्यचित्पुरुषस्य रोगवशात् नेत्रं नष्टम् तदा स वैद्येन चिकित्सां कारयति । स वैद्यः औषधिमिश्रितजलेन नेत्रं घष्ट्वा घष्ट्वा वारं वारं प्रक्षालयति एवं करणेन नेत्रपीडा दुरधिसह्या समुत्पन्ना, तया स मरणमासादितवान् । एवमेव मुनेरङ्गादानस्य प्रक्षालनेन मोहोदयात् चारित्रजीवितं विनश्यतीति ।। सू० ६॥ सूत्रम्--जे भिक्खू अंगादाण णिच्छलेइ णिच्छलतं वा साइज्जइ ॥७॥
छाया यो भिक्षुः अङ्गादानं निश्छादयति निश्छादयन्तं वा स्वदते ॥सू०७॥
चूर्णी--'जे भिक्खू अंगादाणं णिच्छलेइ' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'णिच्छलेइ' निश्छादयति निरावृणोति पुरुषचिह्नत्वचमपाकरोति 'निश्छालेंतं' निश्छादयन्तम् 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स दोषभाग्भवति ।
अत्र दृष्टान्तमाह-यथा कोऽपि पुरुषः सुखसुप्ताजगरसर्पस्य मुखं स्फाटयति तमसौ सर्पः गिलति तथा एवं कर्तुमुनेश्चारित्रं नश्यति ॥ सू० ७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अंगादाणं जिग्घइ जिग्धंतं वा साइज्जइ ॥सू०८॥ छाया-यो भिक्षुः अङ्गादानं जिघ्रति जिवन्तं वा स्वदते ॥ सू०८ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे चूणी--'जे भिक्खु अङ्गादाणं जिग्घइ' इति । 'जे भिक्खु यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् जिग्घइ जिघ्रति नासिकया तद्गन्धं गृह्णाति, यद्वा हस्तेन मर्दयित्वा हस्ताऽऽगतं गन्धं जिघ्रति 'जिग्तं' जिघ्रंन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते तनुमोदते स चारित्रदोषभाग्भवति । अत्र दृष्टान्तमाह
यथा कोऽपि घातकगन्धपदार्थ नासिकया जिघ्रति तस्य तद्गन्धेन प्राणवियोजनं भवति । यद्वा यथा कश्चित् राजकुमारः वैद्येन प्रतिषिद्धोऽपि आनं जिध्रति आनं जिघ्रतस्तस्य 'आम्र' नामको व्याधिः समुत्पन्नः गन्धप्रियेण कुमारेण गन्धं जिघ्रता स्वात्मा जीविताद् भ्रंशितः। तथैवाऽङ्गादानं जिघन्मुनिर्मोहोदयेन स्वात्मानं संयमजीविताद् भ्रंशयति ॥ सू० ८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अंगादाणं अण्णयसि अचित्तंसि सोयंसि अणुप्पवेसित्ता सुक्कपोग्गले णिग्याएइ णिग्घायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
छाया-- यो भिक्षुः अङ्गादानम् अन्यतरस्मिन् अचित्त स्रोतसि अनुप्रवेश्य शुक्रपुद्गलान् निर्घातयति निर्घातयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू अंगादाणं अण्णयरंसि' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'अण्णयरंसि' अन्यतरस्मिन् बहूनां मध्ये एकस्मिन् कस्मिश्चित् 'अचित्तंसि' अचित्ते 'सोयसि' स्रोतसि-वलयादिच्छिद्रे 'अणुप्पवेसित्ता' अनुप्रवेश्य 'मुक्का पोग्गले' शुक्रपुद्गलान् ‘णिग्याएइ' निर्घातयति-विनाशयति साधुनिःसारयति, साध्वी च स्वयोनौ कदलीफलादि प्रवेश्य रजःपुद्गलान् निस्सारयति 'णिग्यायंतं वा' निर्घायन्तं वा 'साइज्जई' स्वदते स सा च दोषभाग् भवति आत्मविराधनावान् भवति साध्वी दोषभागिनी आत्मविराधनावती च भवति शुक्ररजःक्षयेण म्रियते इत्यर्थः एवं सर्वत्र साध्वीविषयेऽपि संयोज्यम् ॥ सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तं गंध जिग्घइ, जिग्छतं वा साइज्जइ ॥१०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं गंधं जिग्घइ जिग्छतं वा साइज्जइ ॥ सू० ११॥
छाया-यो भिक्षुः सचित्त गन्धं जिघ्रति जिघ्रन्तं वा स्वदते ॥ सू० १० ॥ यो भिक्षुः सचित्तप्रतिष्ठितं गन्धं जिर्घात जिवन्तं वा स्वदते ।। सू० ११ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू सचित्तं गं,' इति । स्पष्टम् । नवरम्-सचित्तं गन्धं पुष्पफलाद्याश्रितम् । उपलक्षणादचित्तं गन्धं चन्दनादिकमपि जिघ्रति, सचित्तप्रतिष्ठितमिति सचित्तजलघटायुपरि स्थापितं सचित्तमचित्तं वा गन्धं जिघ्रति, स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० १०-११ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० १२-१४
अकुशलप्रतिसेवना ७ सूत्रम्-जे भिक्खू पदमग्गं वा संकमं वा अवलंबणं वा अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा कारेइ कारंतं वा साइज्जइ ।। सू० १२॥
___ छाया-यो भिक्षुः पदमार्ग वा संक्रमं वा अवलम्बनं वा अन्यतीर्थिकेन वा गृहस्थेन वा कारयति कारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘पदमग्गं वा' पदमार्ग वा पदस्थानमार्ग वा 'संकर्म वा' संक्रमं वा-जलपङ्काबुल्लङ्घनार्थ पाषाणादिस्थापनम् 'अवलम्बनं वा'-यदवलम्ब्य ऊर्ध्वमारुत्यते, तद्वस्तु सोपानादिकम् 'अण्णउत्थिएण वा' अन्यतीर्थिकेन वा शाक्यादिना 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा 'कारेइ' कारयति 'कारतं वा' कारयन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स दोषभागभवतीति ॥ सू०१२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दगवीणियं वा अण्णउत्थिएहिं वा गारथिएहिं वा कारेइ करतें वा साइज्जइ॥सू० १३॥
छाया-यो भिक्षुः उदकवीणिकाम्-अन्यतीर्थिकैर्वा गृहस्थैर्वा कारयति कारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू दगवीणियं इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः निरवद्य भिक्षणशीलः श्रमणः । 'दगवीणियं' उदकवीणिकाम् , तत्र-उदकस्य-जलस्य वीणिका वाहः प्रणाली, जलनालिकेति लोकप्रसिद्धा वर्षादिजलनिर्गमनाय तामुदकवीणिकाम् । 'अन्न उत्थिएहिं वा' अन्ययूथिकैः वा अथवा 'गारत्थिएहि वा' गृहस्थैः श्रावकैर्वा 'कारेइ' कारयति । अथवा 'कारेंतं वा साइज्जइ' कारयन्तं जनप्रवाहं स्वदते-अनुमोदते । अर्थात् यः साधुः जल प्रणाली स्वयमेव करोति अथवा श्रावकादिद्वारा कारयति अथवा-जलस्य निःसारणार्थ मार्ग कुर्वन्तं अन्यमनुमोदते यथा सम्यक्कृतं भवतेत्यादि स साधुः प्रायश्चित्तभाग् भवति, जलप्रवाहकरणे एकेन्द्रियादि षड्जीवानामुपमर्दस्याऽवश्यं संभवात् इति ॥ सू० १३ ॥ भाष्यम्-नालिया दुविहा वुत्ता, संबद्धा च तहेयरा !
संबद्धा तिविहा णेज्जा, वक्खमाणपभेयओ॥१॥ छाया-नालिकाद्विविधा प्रोक्ता संबद्धा च तथेतरा ।
संबद्धा त्रिविधा ज्ञेया वक्ष्यमाणप्रभेदतः ॥१॥ अवचूरी-'जलनालिया' इति । 'नालिया' नालिका जलनालिका, यस्य जलप्रवाहस्य करणेऽन्यद्वारा वा करणे, तदनुमोदने साधूनां प्रायश्चित्त कथितम् । जलप्रवाहो द्विविधः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे द्विप्रकारको भवति, एको वसति संबद्धो द्वितीयस्तदितरः, वसत्यसंबद्धः । पुनश्च वसति संबद्धो जलप्रवाहो वक्ष्यमाणप्रभेदतस्त्रिविधः त्रिप्रकारको भवति । अर्थात्-वर्षासमये वा-उदकवीणिका क्रियते सा द्विविधा वसतिसंबद्धा तदितरा च । तत्र वसतिसंबद्धा त्रिविधा भवति, उपरि संबद्धावसतिमध्यसंबद्धा नीचैः संबद्धा च, तत्र याऽसौ वसतिसंबद्धा-वाह्या सा नियमतः परिगलनरूपा। याऽसावन्तःसंबद्धाः-सा भूमौ निपतति, याऽसौ वसतिसंबद्धा-उपरिसम्बद्धा सा हर्म्यतले छिद्रादिद्वारा वर्षासंबन्धिजलमुपाश्रये प्रविशति ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सिक्कगं वा सिक्कणंतग वा अण्ण उत्थिकेण वा गारथिएण वा कारेइ करतं वा साइज्जइ॥सू०१४॥
छाया-यो भिक्षुः शिक्कं वा शिक्कांतकं वा अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा कारयति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४ ॥
चर्णी_'जे भिक्ख सिक्कगं वा' इति । 'जे भिक्ख' यो भिक्षः निरवद्यभिक्षणशीलः, 'सिक्कगं वा सिक्कणंतग वा' शिक्कं वा शिक्कांतकं वा, तत्र शिक्कं “सीक" इति लोकप्रसिद्धम् । अथवा-यादृशो हि परिव्राजकस्य भवति भिक्षान्नस्थापनाय मूषक-मार्जारादिभ्यो भिक्षान्नस्य रक्षणाय संकेतितपात्रविशेषः । तथा-शिक्कान्तरं शिक्कस्य पिधानं तदाच्छादकं वा, 'अन्न उत्थिएण वा गारथिएण वा' अन्ययूथिकेनाऽन्यतीथिंकेन शाक्यभिक्षुकादिना गृहस्थेन केनचित् श्रावकादिना वा 'करेइ' कारयति-स्वयं करोति, अथवा अन्यद्वारा कारयति, 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते--अनुमोदनं करोति, स साधुः प्रायश्चित्तस्य भागी भवतीति ॥ सू० १४ ॥
अत्राह भाष्यकारभाष्यम्-सिक्कगं दुविहं धुत्त तसथावरनिम्मियं ।
पढमं अंडजाजायं वीयं य विविहं मयं ।।। छाया-शिक्ककं द्विविधं प्रोक्तं त्रसस्थाबरनिर्मितम् ।
प्रथममण्डजाज्जातं द्वितीयं च विविधं मतम् ॥॥ अवचूरिः–'सिक्कगं दुविह' इत्यादि। साधुभिरनिष्पाद्यं शिक्ककं द्विविधं द्विप्रकारक भवति । त्रसस्थावरनिर्मितम्-त्रसकायजीवदेहेन संपादितम्, तथा-स्थावरकायजीवदेहेन निर्मित संपादितम् । तत्र द्विविधशिक्ककमध्ये प्रथमम्-अंडजात्-अंडज-मयूर-हंसादिजीवपक्षात्संपादितम् । अंडजदेहात् वालयदेहात् पट्टकोशिकादिजीवविशेषात् स्नायुतो वा जायमानम् । द्वितीय स्थावरजीवदेहनिर्मितन्तु विविधम् अनेकप्रकारकं भवति । तथाहि-कार्पास-नारिकेल-मुञ्ज-दर्भ
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० १४-१७
अकुशलप्रतिसेवना ९ स्थूलवंशादिविविधवनस्पतिनिर्मितम् । एतेषामन्यतमेन यो भिक्षुः स्वयं शिक्ककं करोति, अथवा - शाक्यभिक्षुकादिभिरन्यतीर्थिकेन गृहस्थ श्रावकादिना वा कारयति, - कुर्वन्तं तमनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुवन् प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०
अथवा -
१४ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सोत्तियं वा रज्जुयं वा चिलमिलि वा अण्णउत्थिएण वा गारस्थिएण वा कारेइ करेंतें वा साइज्जइ || सू० १५ ॥
छाया- -यो भिक्षुः सौत्रिकां वा रज्जुकां वा चिलमिलि वा अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा कारयति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः सोत्तियं वा' सौत्रिकां वा - सूत्रभवां वा 'रज्जुयं वा' रज्जुकीं वा रज्जुः 'डोरी' लोकप्रसिद्धा तया शणकादिरज्जुभिर्वा निर्मिता ताम् 'चिलिमिलिं वा' चिलिमिलिकां वा तत्र चिलमिलिका - आहारकरणाय -शयनाय वा कल्पिता वस्त्रादिमयीजवनिका 'पडदा' इति लोकप्रसिद्धा ताम् 'अन्न उत्थिएण वा ' अन्ययूथिकेन अन्यतीर्थिकेन वा 'गारत्थि एण वा' गृहस्थेन कलत्रादिपरिवारपरिवृतश्रावकेण वा ' कारे' कारयति - स्वयं निर्माति अन्यद्वारेण वा निर्मापयति । 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते - अनुमोदते, कुर्वतोऽनुमोदनां करोति स श्रमणो लभते प्रायश्चित्तम् ।
भाष्यम् - सुत्तरज्जुवक्लेर्हि, दंडकडगेर्हि तहा,
छाया
- सूत्ररज्जुवल्कलैः, दण्ड कटकाभ्यां तथा । चिलिमिली पञ्चधा खलु कर्त्तव्याभिक्षुभिर्न सा ॥
अवचूरिः - 'सुत्तरज्जु' इत्यादि । चिलमिली शयनाहारादिकरणाय निर्मिता गृहप्रतिरूपिका जवनिका, एतादृशी चिलमिली पंचधा - पंचभिर्भेदैर्विभिन्नाः । सा साधुभिर्न करणीया तत्र पंचप्रकारान् भेदान् दर्शयति- 'सुत्ते' इत्यादि । सूत्रमयी चिलमिली प्रथमा १, तत्र सूत्रेण - कार्पासिकेन - तदन्येन वा मेषादिकेशनिर्मितेन सूत्रेण वा या कृता सा सूत्रमयी चिलमिली १ । रज्जुमयी - रज्जुनिर्मिता " दोरी" ति प्रसिद्धा द्वितीया २ । 'वक्के' ति-- वल्कलमयी, वल्कलं वृक्षत्वक् तथा निर्मिता तृतीया ३, वंशो दण्डादिः, कटकं वंशत्वक्, ताभ्यां तंशकटकाभ्यां चतुर्थी पंचमी च, एषा पञ्चप्रकारा चिलमिली साधुभिर्न कार्या || सू० १५ ।।
चिलिमिली पंचहा खु कायधा भिक्खुर्हि न सा ॥ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू सूचीए उत्तरकरणं वा अन्नउत्थिएण वा गारथिएण वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६॥
छाया-यो भिक्षुः सूच्या उत्तरकरणम् अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६॥ ।
चूर्णी---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिभिक्षुः 'सूचीए उत्तरकरणं' सूच्या उत्तरकरणम् , तत्र 'सूची सूई' इति प्रसिद्धा, तस्या उत्तरकरणं तीक्ष्णतादिसंपादनम् । 'अन्नउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन तीर्थान्तरिकेण 'गारथिएण वा' गृहस्थेन श्रावकादिना वा करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यो हि भिक्षुः सूच्योत्तरकरणमन्यतीथिंकेन करोति अथवा कुर्वन्तमनुमोदते, स साधुः आज्ञाभंगादिकान् दोषान् प्राप्नोति ॥ सू० १६ ॥
अत्राह भाष्यकार :-- भाष्यम्-बिलवड्ढकरणं लण्हस्स करणं तहा ।
पज्जलणं उजुकरणं उत्तरकरणं बुहा ॥ छाया-बिलवर्धनकरणं प्रलक्ष्णस्य करणं तथा ।
प्रज्वलनम् ऋजुकरणमुत्तरकरणं बुधाः ॥ अवचूरिः--'बिलवड्ढकरणं' इत्यादि । सूच्या-उत्तरकरणम् तत्र किमिदमुत्तरकरणं तबाह भाष्यकारः बिलवर्धनकरणमित्यादि । बिलवर्धनकरणं सूच्या यत्-बिलं छिद्रं तस्य वर्द्धनं वृद्धिः तस्य करणं संपादनम् , तथा-श्लक्ष्णस्य-मूञ्छितस्य कार्ये मन्दतामुपगतस्य तीक्ष्णीकरणम्-शिला घर्षणादि । तथा पज्जलणं प्रज्वलनम्-मन्दलौहस्याऽग्नौ संताप्य सन्ताड्य जले प्रक्षिप्योज्वलीकरणम् । तथा-ऋजुकरणम्-वक्रस्य-कुटिलस्य सरलता संपादनम् । एतत्सर्वमुत्तरकरणशब्देन प्रतिपादितम् । सूच्याः उत्तरकरणे यस्मादग्निकायविराधनद्वारा षट्कायविराधना आज्ञाभंगादिका दोषा भवन्ति । तस्मात्सूच्या उत्तरकरणं न कुर्यान्नवा -कुर्वन्तमनुमोदयेत् , अन्यथा प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ १६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पिप्पलगस्स उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा गारथिएण वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७॥
छाया- यो भिक्षुः पिप्पलकस्य उद्धरकरणमन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० १८-२२
अकुशलप्रतिसेवना ११ चूर्णी-'जे भिक्खू' इति । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः साधुः 'पिप्पलगस्स' पिप्पलकस्य- कतरिकायाः कैंची' तिलोकप्रसिद्धस्य । 'उत्तरकरणं' उत्तरकरणम् पिप्पलकस्य तीक्ष्णादिसंपादनम् अपरभागस्य लोहकारगृहं गत्वा ऋजुतादिसंपादनम् । तथा--षोडशसूत्रोक्तं सर्वमिहोत्तरकरणशब्देन ज्ञातव्यमिति संक्षेपः ॥ सू० १७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू नहच्छेयगस्स उत्तरकरणं अन्नउत्थिएण वा-गारथिएण वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ॥ सू० १८॥
छाया-यो भिक्षुः नखच्छेदकस्य उत्तरकरणम् अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा करोति, कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १८ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'नहच्छेयगस्स' नख छेदकस्य, नख पादर्ज, हस्तजं वा छिनत्ति येन स नखच्छेदकः 'नहरनी' ति लोकप्रसिद्धः तस्य नखच्छेदकस्य--उद्धरकरणं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते, पूर्वसूत्रवत् दोषभाग्भवतीति ज्ञातव्यम् ॥ सू० १८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कण्णसोहणगस्स उत्तरकरणं अन्न उत्थिएण वा गारथिएण वा करेइ, करेंतं वा साइज्जइ ॥ १९॥
__ छाया--यो भिक्षुः कर्णशोधनकस्य उत्तरकरणमन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १९ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'कण्णसोहणगस्स' कर्णशोधनकस्य, येन साधनविशेषेण कर्णयोरन्तर्वर्तिमलमपनीयते-तत्कर्णशोधनकम् , एतादृशस्य कर्णशोधनकस्य । उत्तरकरणं नाम--केनचित् शस्त्रविशेषेण तीक्ष्णीकरणं, त्रुटितस्य लोहकारगृहे संधापनादिकरणम् । एतादृशमुत्तरकरण पूर्ववत् ज्ञेयम् ॥ सू० १९॥ सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णट्ठयाए सूई जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥२०॥
छाया--यो भिक्षुरनथतया सूची याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २०॥
चर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यो भिक्षुः 'अण्णयाए' अनर्थतया प्रयोजनं विना, अन्यतीर्थिकेभ्यः श्रावकेभ्यो वा 'सूई जायइ' सूची याचते कारणमन्तरेणैव सूचीयाचनां कुरुते । अथवा -'जायंतं वा साइज्जइ याचमानमन्यं स्वदते अनुमोदते । यो भिक्षुः कारणमन्तरेणैव श्रावकादिभ्यः सूची स्वयं याचते-प्रार्थयति सदोषभागू भवतीति ॥सू०२०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे अन्यसंयतार्थ याचकं याचमानं वाऽनुमोदयतो भिक्षुकस्य के दोषा भवन्ति तत्राह भाष्यकार:--'अकारणं' इत्यादि । भाष्यम्-अकारणं जायमाणे भिक्खू सूई च पोसगो।
___आणाणवहामिच्छत्तं तहेव य विराहणं ॥ छाया-अकारणं याचमानो भिक्षुः सूची च पोषकः ।
आज्ञानवस्थामिथ्यात्वं तथैव च विराधनम् ॥ अवचूरी-'अकारणं' इति । भिक्षुर्निरवद्यभिक्षवृत्तिमान् श्रमणः सूच्याः याचनां कुर्वन् सूची याचमानस्य पोषकोऽनुमोदको वा साधुः आज्ञाभंगदोषान् प्राप्नोति । न खल्वेतादृशी तीर्थकरस्याज्ञा, यत्--साधुभिः अन्यार्थ सूच्याः याचनां करोतु । ततश्च तथाकुर्वन् श्रमणस्तीर्थकराज्ञाभंगं प्राप्नोति, तथाऽनवस्थादोषोऽपि प्रसज्जते तथा कर्तुः एवं मिथ्यात्वदोषं चापि प्राप्नोति तथैव विराधनम् आत्मविराधनां--संयमविराधनां--भाषासमितिविराधनां च प्राप्नोति ॥ सू० २०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अणट्ठयाए पिप्पलगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २१ ॥
छाया-यो भिक्षुः अनर्थतया पिप्पलकं याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इति । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अणठ्याए' अनर्थतयानिष्प्रयोजनम् , कारणं विनेत्यर्थः । 'पिप्पलगं' पिप्पलकम्-'कैंची' ति लोकप्रसिद्धम् 'जायई' याचतेअन्यतीर्थिकादिभ्यः । 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवतीति ॥ सू० २१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अणट्ठयाए कण्हसोहणं जायइ, जायंत वा साइज्जइ ॥ सू० २२ ॥
छाया-यो भिक्षुरनर्थतया कर्णशोधनकं याचते, याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २२ ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'अणट्ठयाए' अनर्थतया, तत्रार्थः प्रयोजनम्-न-अर्थः इत्यनर्थः प्रयोजनाभावः । तमुद्दिश्य--कण्णसोहणं' कर्णशोधनकम् , कर्णमलमपहर्तु, साधनविशेषलक्षणम् । 'जायई' याचते, अन्यतीर्थिकेभ्यो गृहस्थेभ्यो वा । जायंत वा साइज्जई' याचमानं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० २२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी टीका० उ० १ सू० २३-२८
अकुशलप्रतिसेवना १३ सूत्रम्-जे भिक्खू अणट्ठयाए णहच्छेयणं जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २३॥
छाया-यो भिक्षुः अनर्थतया नखच्छेदन कं याचते, याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २३ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इति । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः-श्रमणः अणट्टयाए' अनर्थतया प्रयोजनं विनैव 'णहच्लेयणगं' नखच्छेदनकम् नखच्छेदनिकाम् --- "नहरनी" ति लोकप्रसिद्धाम् 'जायइ' याचते अत्यतीर्थिकेभ्यः श्रावकेभ्यो वा 'जायंत वा साइज्जई' याचमानमन्यं स्वदतेअनुमोदते स आज्ञाभंगानवस्थात्मविराधनासंयमविराधनादिदोषैः प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० २३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अविहीए सूई जायइ, जायंतं वा साइज्जइ॥२४॥ छाया-यो भिक्षुः अविधिना सूची याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २४ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अविहिए' अविधिना 'सूई जायइ' सूची याचते, तत्र विधि;--स्वसमयप्रसिद्धो नियमः तं विना । अर्थात् मह्यं कार्यमुपस्थितं सीवनस्याऽतः सूची मे देहि, कार्य कृत्वा पुनरावर्तयिष्यामि---इति कथनमन्तरेणैव सूच्यायाचनम् अविधिना याचितं भवति । 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदते । अर्थात्यः श्रमणः विधिमन्तरेणैव याचनां करोति-यश्च याचमानं तमनुमोदते, सोऽपि प्रायश्चित्तभाग भवतीति ॥ २४ ॥ भाष्यम्-काहं वत्थस्स संहाणं तिकिच्चा जे उ जायइ ।
करेइ अन्न संहाणं एसोऽविही उदाहिओ ॥ छाया-करिष्ये वस्त्रस्य संधानमिति कृत्वा यस्तु याचते ।
करोत्यन्यस्य संधानमेषोऽविधिरुदाहृतः ॥ अवचूरिः -- 'काहं' इत्यादि । कोऽपि साधुः कस्यचित् श्रावकादेर्गृहं गतवान् तत्र गत्वा सूची याचमानो वदति-भो देवानुप्रिय ! श्रावकः ! अहं वस्त्रस्य प्रावरणस्य संधानं करिष्ये इति कृत्वा-कथयित्वा सूची याचते । किंतु तया प्रावरणार्थ याच्यमानया सूच्या चोलपट्टादिकस्य संधानं करोति । एष अविधिरुदाहृतः कथितः । अनेन विधिना यो याचते याचमान वा स्वदते अनुमोदते, स भिक्षुर्दोषभागिति । एवं पिप्पलकादिसूत्रेष्वपि बोद्धयम् ॥ सू० २४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अविहीए पिप्पलगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - यो भिक्षुः अविधिना पिप्पलकं याचते, याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २५ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः साधुः अविधिना पिप्पलकंपिप्पलको नाम पात्रमुखादिकरणप्रयोजनकः किञ्चिद्वको हस्वक्षुरविशेषस्तम् याचते, याचमानं वा स्वदते अनुमोदयतीति पूर्ववत् ॥ सू० २५ ॥
१४
सूत्रम् - -जे भिक्खू अविहोए नहच्छेयणगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६ ॥
छाया - यो भिक्षुरविधिना नखच्छेदनकं याचते याचमानं वा स्वदते || सू० २६ ।।
चूर्णी - 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'अविहीए' अविधिना, 'नहच्छेयणगं' नखच्छेदनकम् 'जायइ' याचते, अन्येन याचयति, 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्राग्वत् ॥ सू० २६ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अविहीए कण्णसोहणगं जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ २७ ॥
छाया - यो भिक्षुरविधिना कर्णशोधनकं याचते, याचमानं वा स्वदते सू० ||२७|| चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अविहीए' अविधिना ' कण्हसोहणगं' कर्णशोधनकम् 'जायइ' याचते 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते-- इति पूर्ववत् ॥ सू० २७ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अप्पणा एगस्स अट्ठाए सूई जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ, अणुप्पयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २८ ॥
छाया -- यो भिक्षुरात्मनः एकस्यार्थाय सूचीं याचित्वा अन्योन्यस्याऽनुप्रददाति, अनुप्रददतं वा स्वदते ॥ सू० २८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् श्रमणः 'अप्पणी एगस्स अट्टाए' आत्मन एकस्यार्थाय तत्रात्मनः स्वस्याऽर्थाय प्रयोजनाय । 'सूई जाइत्तए' सूचीं याचित्वा कश्चित् श्रमणः गृहस्थकुलं गतो भवेत् तत्र गत्वा मम वस्त्रसंधानाय सूच्याः आवश्यकतेति कथयित्वा सूची याचमानः सूचीं प्राप्नोति प्राप्य च स्ववसतिमागत्य । 'अण्णमण्णस्स' अन्योऽन्यस्य -- अन्यस्मै साधवे 'अणुप्पएइ' अनुप्रददाति, अनुप्रदापयति । 'अणुप्पयेतं व, साइज्जइ' अनुप्रददतं वा स्वदतेऽनुमोदते, स प्रायश्चित्तभागिति संक्षेपः ॥|| सू० २८||
"
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णी-भाष्यावचूरी, टीका उ० १ सू० २९-३४ _
अकुशलप्रतिसेवना १५ सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो एगस्स अट्ठाए पिप्पलगं जाइत्ता अण्णमण्णस्स अनुप्पएइ अनुप्पयंत वा साइज्जइ ॥ सू० २९॥
छाया यो भिक्षुः आत्मन एकस्यार्थाय पिप्पलकं याचित्वा अन्योऽन्यस्यानुप्रददाति प्रददतं वा स्वदते ॥ सू० २९ ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः श्रमणः 'अप्पणो एगस्स अट्ठाए' आत्मनः स्वस्यैकस्यार्थाय-प्रयोजनाय । 'पिप्पलगं जाइत्ता' पिप्पलकं-कर्त्तरिका याचित्वा 'अण्णमण्णस्स' अन्योन्यस्य 'अणुप्पएइ' अनुप्रददाति, 'अनुप्पयंतं वा साइज्जइ' अनुप्रददतं वा स्वदतेऽनुमोदते इति पूर्ववत् ।। सू० २९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू एगस्स अट्ठाए नहच्छेयणगं जाइत्ता अण्णमएणस्स अणुप्पएइ अणुप्पयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३०॥
छाया-यो भिक्षुरात्मन एकस्यार्थाय नखच्छेदनकं याचित्वा अन्योऽन्यस्याऽनुप्र. ददाति अनुप्रददतं वा स्वदते ॥ सू० ३० ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'अप्पणो एगस्स अट्ठाय' आत्मनः स्वस्यैकस्याऽर्थाय, 'नहच्छेयणगं' नखच्छेदनकम् नखकर्त्तनसाधनम्, 'जाइत्ता' याचित्वा 'अण्णमण्णस्स' अन्योन्यस्य-अन्यस्मै, 'अणुप्पएई' अनुप्रददाति 'अणुप्पयंतं वा साइज्जई अनुप्रददतं वा स्वदतेऽनुमोदते इति, स प्रायश्चित्तभागिति पूर्ववत् ॥ सू० ३० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणा एगस्स अट्ठाए कण्णसोहणगं जाइत्ता अण्णमण्णस्स अणुप्पएइ अणुप्पयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३१॥
__छाया-यो भिक्षुरात्मन एकस्यार्थाय कर्णशोधनकं याचित्वा अन्योऽन्यस्याऽनुप्रददाति, अनुप्रदतं वा स्वदते ॥ सू० ३१ ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः । 'अप्पणो एगस्स अट्टाए' आत्मनः स्वस्य केवलमर्थाय-प्रयोजनसिद्धये । 'कण्णसोहणगं जाइत्ता' कर्णशोधनक याचित्वा समानीय तत् 'अण्णमण्णस्स' अन्योन्यस्य-परस्परम् 'अणुप्पएई' अनुप्रददाति, 'अणुप्पयंत वा साइज्जइ' अनुप्रददतं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाक् इति पूर्ववत् ॥ सू० ३१ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पाडिहारियं सूई जाइत्ता वत्थं सीविस्सामित्ति पायं सिबइ सिव्वंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
निशीथसूत्रे छाया--यो भिक्षुः प्रातिहारिकी सूची याचित्वा वस्त्रं सीविष्यामि इति पात्रं सीव्यति सीव्यन्तं वा स्वदते ॥ ३२॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि 'जे भिक्खू यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकीम्, 'सूई' सूची–कार्य कृत्वा पुनः परावर्तयिष्यामीति कथयित्वा नयति-तादृशसूचीग्रहणं प्रातिहारिकसूचीग्रहणम् । तादृशीं सूची 'जाइत्ता' याचित्वा 'वत्थं सीविस्सामित्ति' वस्त्रं सीविष्यामीति अनया नीयमानया सूच्याऽहं वस्त्रस्य संधानं करिष्यामीति कथयित्वा आनीतया तया 'पायं सिव्वई' पात्रं सीव्यति, यदि कथिताद्वस्तुनोऽन्यद्वस्तु सीव्यति, "सिव्वंतं वा साइज्जई' सीव्यन्तं वा संदधन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स भाषासमित्यास्खलितः प्रायश्चित्तभागिति ॥ सू० ३२॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं पिप्पलगं जाइत्ता वत्थं छिंदिस्सामि त्ति पायं छिदइ, छिदंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३३॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं पिप्पलकं याचित्वा वस्त्रं छेत्स्यामीति पात्रं छिनत्ति छिन्दन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकं-कार्यानन्तरं परावर्तनीयम् 'पिप्पलगं' पिप्पलकम्- लोहमयशस्त्रविशेष कर्तरिकादिकं 'जाइत्ता' याचित्वा, 'वत्थं छिदिस्सामि' वस्त्रं छत्स्यामि इति कृत्वा, 'पायं छिंदई' पात्रं छिनत्ति, छेदयति वा, 'छिदंतं वा साइज्जई' छिन्दन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते इति पूर्ववत् ।। सू० ३३ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं नहच्छेयणगं जाइत्ता नहं छिंदिस्सामिति सल्लुद्धरणं करेइ, करेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३४॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं नखच्छेदनकं याचित्वा नख छेत्स्यामि इति शल्योद्धरणं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सु० ३४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिक पुनः परावर्तयिष्यामीति कथयित्वा 'नहच्छेयणगं' नखच्छेदनक-नखकर्तनसाधनम् । 'जाइत्ता' याचित्वा 'नहं छिंदिस्यामिति' नखं छेत्स्यामि इति कृत्वा आनीतवान् । किन्तु तेन 'सल्लुद्धरणं करेइ' शल्योद्धरणं करोति, कारयति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते-अनुमोदते इति पूर्ववत्प्रायश्चित्तभाक् सः ॥ सू० ३४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं कण्णसोहणगंजाइत्ता कण्णमलं णीहरिस्सामिति दंतमलं वा नखमलं वाणीहरेइ णीहरंतं वा साइज्जइ ॥सू०३५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावरिः उ० १ सू० ३६-४० अविधिसूचीप्रत्यर्पण-पात्रपरिघट्टनादिनिषेधः १७
vvvvvvvvv.
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं कर्णशोधनकं याचित्वा, कर्णमलं निहरिष्यामीति दन्तमलं वा नखमलं वा निर्हरति, निर्हरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३५ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकम् 'कण्णसोहणगं' कर्णशोधनकम् 'जाइत्ता' याचित्वा 'कण्णमलं णीहरिस्सामित्ति' कर्णमलं निर्हरिष्यामीति कथयित्वाऽऽनीतेन तेन दन्तमलं वा स्वेच्छया नखमलं वा 'णीहरेइ' निर्हरति, निहारयति, 'णीहरंतं वा साइज्जइ' निर्हरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभार भवतीति ॥ सू० ३५ ॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-सीविसं वत्थमेएणं, वत्थं पायं च सिवइ ।
सिविस्सामि च पायं वा, वत्थगं खलु सिव्वइ । गिही सयं वा दणं, सुणित्ता विमणो हवे ।
खिसणं वा परस्सग्गे, कुज्जा अणायरं तहा ॥ छाया--सीविष्यामि वस्त्रमेतेन वस्त्रं पात्रं च सीव्यति ।
सिविष्यामि च पात्रं वा वस्त्रकं खलु सीव्यति ॥ गृही स्वयं वा दृष्ट्वा श्रुत्वा विमना भवेत् ।
निन्दनं वा परस्याग्रे कुर्यादनादरं तथा ॥ अवचूरिः-'सीविस्सं' इत्यादि । अहं भवत्प्रदत्तेन-एतेन सूच्यादिना वस्त्रं सीविष्यामि, इत्युक्त्वाऽऽनीतेन साधनेन सूचीसाधनेन वस्त्रं ततोऽन्यत् पात्रं च सीव्यति । एवमेव-पात्रं वा सीविष्यामीति कथयित्वाऽऽनीतेन तेन खलु वस्त्रकं सीव्यति । गृही एवं सूचीद्वारा पात्रादिकं सीव्यन्तमेनं साधु कदाचित्स्वयं दृष्ट्वा परमुखाद्वा श्रुत्वा 'विमणो' विमनाः मनोवकृतिमान् भवेत् वा-अथवा परस्य-साधोर्गृहस्थस्य वा अग्रे-समक्षं तस्य साधोर्निन्दनं तथा-अनादरं यदि कुर्यात् तदा मृषाभाषणेन द्वितीयमहाव्रतस्य भगकरणात् संयमात्परिभ्रष्टः सन् शासनलघुतां कारयेत्साधुः, अतः साधुभिरेवं न कर्त्तव्यम् ॥ सू० ३५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अविहीए सूई पञ्चप्पिणइ पच्चप्पिणंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३६॥
छाया -यो भिक्षुरविधिना सूची प्रत्यर्पयति, प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'सूई' सूचीम् 'अविहीए पच्चप्पिणइ' अविधिना-विधिमतिक्रम्य प्रत्यर्पयति दायकं प्रति ददाति ‘पच्चप्पिणतं वा साइज्जई' प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । अविधिना ददाति, ददतं वा प्रत्यनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ ३६॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-अविहिणा देमाणो य, दायगं पडि जो मुणी ।
धम्मस्स लहुया होज्जा, होज्जा जीवविराहणा ।। छाया-अविधिना ददानश्च-दायकं प्रति यो मुनिः ।
धर्मस्य लघुता भवेत् भवेज्जीवविराधना ।। अवचूरिः-'अविहिणा' इत्यादि । यो मुनिः सूच्यादिना स्वकार्य कृत्वा, तां सूची प्रत्यर्पयितुं दायकं-दातारं प्रति गत्वा-'नीयतामियं सूची' इत्युक्त्वा - अविधिना जानुदेशादूर्ध्वस्थितादेव स्वहस्तात्-ददत्-प्रत्यर्पयन् सन् वसतिं प्रतिनिवर्त्तते । तत्रैवं करणे धर्मस्य लघुता भवति, तथा-वायुकायादिजीवानां विराधना च भवति । एषोऽविधिः । अयं भावः-शोभनोऽयं विधिः यथा - स्वप्रयोजनार्थमेव याचेत, यद्वस्त्रादिकं संदधीत तदर्थमेव याचेत, यस्य साधोः कार्य तन्नाम्नैव याचेत, आत्मनोऽर्थाय-परस्यार्थाय तदुभयाय वा याचेत, यथाक कामस्तथैव यत्नो विधेय इति परमार्थः । विनीतः सन् पुरो भूमौ संस्थाप्य तमेवं वदेत्-भ्रातः ! तवेयंसूचि रिति ॥ सू० ३६ ॥
एवमेव--'पिप्पलगं' पिप्पलकं०, ३७, 'नहच्छेयणगं'-नखच्छेदनकं० ३८ । कण्णसोहणगं कर्णशोधनकं० ३९ । एषु त्रिष्वपि सूत्रेषु पूर्वोक्त एव विधिरविधिश्च ज्ञातव्यः ॥ सू० ३७-३९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू लाउपायं वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा परिघट्टावेइ वा संठवेइ वा जमावेइ वा अलमप्पणा करणयाए सुहुममवि नो कप्पइ जाणमाणे सरमाणे अण्णमण्णस्स वियरइ वियरतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४०॥
छाया-यो भिक्षुः अलाबूपात्रं वा दारुपात्रं वा मृत्तिकापात्रं वा, अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा परिघट्टयति वा संस्थापयति वा यमयति वा अलमात्मनः करणतया सूक्ष्ममपि नो कल्पते जानानः स्मरन् अन्याऽन्यस्य वितरति वितरन्तं वा स्वदते ॥सू०४०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ४१-४३ दण्डकादिपरिघट्टन-पात्रसन्धाननिषेधः १९
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'लाउपायं वा' अलाबूपात्रं वा-तूंबीपात्रं वा, 'दारुपायं वा' दारुपानं वा, तत्र-दारु-काष्ठं तत्संबन्धि पात्रं वा, 'मट्टियापायं वा' मृत्तिकापात्रं वा, एतानि त्रीणि अलाबूप्रभृतिपात्राणि 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन अन्यतीर्थिकेन वा, 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा 'परिघट्टावेइ वा' परिघट्टयति-निर्मापयति वा 'संठवेइ' संस्थापयति वा -पात्रमुखादीनां निर्माणं कारयति 'जमावेइ वा' यमयति वा-संयमयति वा पात्रैकदेशोच्चनीचप्रदेशं समीकारयति । अलं-पर्याप्तम् 'अप्पणो करणयाए' आत्मना करणतया स्वयं कर्तुं न शक्यते । 'मुहममवि' सूक्ष्ममल्पमपिः 'नो कप्पई' नो कल्पते । एवं स्वशक्तिं 'जाणमाणे' जानानः 'सरमाणे' स्वसामर्थ्य स्मरन् सन् वा 'अण्णमण्णस्स' अन्यान्यस्मै अन्यस्मै अन्यस्मै इत्यर्थः, तत्र-अन्यतीर्थिकाय गृहस्थाय वा 'वियरइ' वितरति समीकरणाद्यर्थाय पुनरग्रहणाय वा ददाति । 'वियरंतं वा साइज्जई' वितरन्तं ददतमन्यं वा स्वदतेऽनुमोदते इति । यदि कश्चित् श्रमणः तुम्बादिपात्रं स्फुटितं गृहस्थादिद्वारा संधापयति नवीनं वा निर्मापयति किंचिदपि विषमं समीकारयति सूक्ष्ममपि कार्य करोति-कारयति-कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति । एतेषां करणेऽन्यद्वारा संपादने वा दाने वा षड्विधजोवनिकायानामुपमर्द संभवेन साधुभिस्तत्याज्यम् ॥ सू० ४० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दंडयं वा लट्ठियं वा अवलेहणियं वा वेणुसूइयं वा अन्नउत्थिएण वा गारथिएण वा परिघट्टावेइ संठवेइ जमावेइ वा अलमप्पणो करणयाए सुहुममवि नो कप्पइ जाणमाणे सरमाणे अण्णमण्णस्स वियरइ वियरंतं वा साइज्जइ । सू० ४१ ॥
छाया-यो भिक्षुः दण्डकं वा यष्टिकां वा अवलेहनिकां वा-वेणुसूचिकां वा अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा परिघट्टयति संस्थापयति यमयति वा अलमात्मनः करणतया सूक्ष्ममपि नो कल्पते जानानः स्मरन् अन्याऽन्यस्मै वितरति वितरन्तं वा स्वदते । सू० ४१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः श्रमणः 'दंडयं वा' दण्डकं वा, तत्र-दण्डो गमनसहायको लोकप्रसिद्धः, 'लट्ठियं वा' यष्टिकां वा, तत्र-यष्टिर्वशादिनिर्मितो लघुदण्डविशेषः, तां वा । 'अवलेहणियं वा' अवलेहनिकां वा वर्षासमये चरणसंलग्नकर्दमप्रोञ्छनशलाकाविशेषः । 'वेणुसूइयं वा' वेणुसूचिकां वा, तत्र-वेणुवंशस्तन्मयौं सूची वंशशलाकामित्यर्थः । एतत्पूर्वोक्तं सर्व वस्तु 'अन्नउत्थिएण वा गारथिएण वा' अन्ययूथिकेनाऽन्यतीथिकेन वा गृहस्थेन वा 'परिघट्टावेइ' परिघट्टयति परिघट्टनं निर्मापणम् ततश्चाऽन्यद्वारा दण्डादि निर्मापयतीत्यर्थः । 'संठवेइ'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
निशीथसूत्रे संस्थापयति, तत्र-संस्थापन-दण्डस्य मुखादीनां संपादनम् 'जमावेइ वा' यमयति वा संयमयति दण्डादिकं समीकारयति । 'अलमप्पणो करणयाए' अलमात्मनः करणतया पर्याप्तमात्मना स्वयं करणायालम् न स्वस्य कर्तुं सामर्थ्यमित्यर्थः । 'सुहुममवि नो कप्पई' सूक्ष्म-स्वल्पमप्यात्मनः कार्यमन्यद्वारा कारयितुं न कथमपि कल्पते । 'जाणमाणे सरमाणे अण्णमण्णस्स वियरई' स्वात्मानं जानानः स्मरन् वा स्वसामर्थ्य अन्याऽन्यस्य अन्यस्मै अन्यस्मै इत्यर्थः वितरति-ददाति । 'वियरंतं वा साइज्जइ' वितरन्तं वा-ददतं वाऽन्यं स्वदतेऽनुमोदते दण्डादीनां घर्षण--संस्थापनसंयमनादिकं कर्तुं परतीथिकेभ्यो ददाति ददतं वाऽन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति । केवलं बाल-ग्लान-रोगि-वृद्धानां संचलनार्थ यष्ट्यादिर्ग्रहीतो भवति न तु सशक्तानां सर्वसाधूनामिति विवेकः ॥ सू० ४१ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पायस्स एगं तुडियं तुडेइ तुरंतं वा साइज्जइ ॥सू० ४२॥
छायायो भिक्षुः पात्रस्यैकं त्रुटितं स्थगयति-स्थरायन्त वा स्वदते ॥सू०४२।।
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पायस्स' पात्रस्यतुम्बीपात्रस्य, दारुपात्रस्य, मृत्तिकापात्रस्य वा। ‘एगं तुडियं' एकं त्रुटितम् थिग्गलं छिद्रमित्यर्थः उपलक्षणात् अखण्डपात्रस्योपरि शोभाद्यर्थ पात्रस्य शोभा वर्द्धतामिति बुद्धया पात्रस्योपरि दीयमानं चिह्नविशेषम् । 'तुडेइ' स्थगयति आवृणुते त्रुटितं संयोजयतीत्यर्थः । 'तुडतं वा साइज्जई' स्थगयन्तं वा स्वदते । यश्च भिक्षुस्तुम्बिकादित्रिविधपात्रेषु छिद्रमेकं निरुणद्धि, यद्वा-पात्रस्योपरि शोभातिशयसंपादनार्थ यत्र तत्र वा स्वस्तिकादिकं निर्माति-निर्मापयति वा, निर्मापयन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ सू० ४२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पायस्स परं तिण्हं तुडियाणं तुडेइ तुरंतं वा साइज्जइ ।। सू० ४३ ॥
_ छाया-यो भिक्षुः पात्रस्य परं त्रयाणां त्रुटितानां स्थगयति स्थगयन्तं वा स्वदते ॥ सू०४३॥
__ चूर्णी - 'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पायस्स' पात्रस्य तुम्बिकादेः । 'परं तिण्हं तुडियाणं' परं त्रयाणां त्रुटितानाम् त्रिथिग्गलात् परं चतुर्थादिकम् 'तुडेइ' स्थगयतिआवृतं करोति -कारयति वा 'तुडंतं वा साइज्जइ' -स्थगयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते, त्रिथिग्गला
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ४४-४७ पात्रस्याविधिसंधानातिरेकबन्धननिषेधः २१ दधिकं संयोजयति स प्रायश्चित्ती भवति । यः साधुस्तुम्बिकादिपात्रेषु-एक-द्विकं वा कदाचित्त्रिकं थिग्गलं योजयितुं प्राप्ताधिकारः स यदि चतुर्थादिकं थिग्गलं स्वस्वजातीयं खण्डं योजयति करोति, कारयति, कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते तदा प्रायश्चित्तभाग्भवति ।। सू० ४३ ।।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्- उड्ढं तुडियतिया य, जोजेज्ज पायगं जई ।
आणाणवत्थामिच्छत्तं, पावेई य विराहणं ॥ छाया- उर्ध्व त्रुटितत्रिकाच्च, योजयेत्पात्रकं यतिः ।
___ आज्ञानवस्थामिथ्यात्वं प्राप्नोति च विराधनम् ।। अवचूरिः-'उड्ढं तुडिय' इत्यादि । यो यतिः श्रमणः स्फुटितपात्रादिकस्य थिग्गलत्रयात् उर्ध्वमधिकं थिग्गलेन पात्रकं तुम्ब्यादिपात्रं योजयेत्, चतुर्थादिकं थिग्गलं पात्रे स्थगयति--करोति, स श्रमणः आज्ञाभङ्गदोषम्--अनवस्थादोषम् -मिथ्यात्वदोषम्--विराधनं च प्राप्नोति, अतः स्फुटितस्य पात्रादिकस्य थिग्गलत्रयादधिकं न योजयेत्, इति ॥ सू० ४३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पायं अविहीए तुडइ तुडंतं वा साइज्जइ॥ सू०४४॥ छाया-यो भिक्षुः पात्रमविधिना स्थगति स्थगयन्तं वा स्वदते ॥ सू०४४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पाय' पात्रम् 'अविहीए' अविधिना विध्यतिकमेण, 'तुडइ' स्थगयति -युनक्ति 'तुडतं वा साइज्जई' स्थगयन्तं वा स्वदते, युनक्ति-योजयति--अनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभागिति ॥ सू० ४४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पायं अविहीए बंधइ बंधतं वा साइज्जइ।सू०४५॥
छाया-यो भिक्षुः पात्रमविधिना बध्नाति-बध्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४५॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जेभिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः 'पायं' पात्रं तुम्बिकादिकम् 'अविहीए' अविधिना विध्यतिक्रमेण 'बंधई' बध्नाति अविधिना बन्धनं करोति कारयति । 'बंधतं वा साइज्जई' बघ्नन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्ती भवति । त्रिप्रकारके ऽलाबूपात्रादौ द्विप्रकारको बंधो भवति । तत्रैकोऽविधिबन्धो द्वितीयो विधिबन्धः । तत्राऽविधिबंधोऽयम्-"तत्र स्वस्तिकबन्धो द्विप्रकारको भवति व्यतिकलितः । इतरौ वा व्यतिकलितो समच
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
तुरकौ च कोणेषु ॥१॥र व्यत्तिकलित एकतो द्विधातच, एकतोऽयम् । विधातोऽम्
- प्रतीतस्तेनबन्धः, स चाऽयम्
एते सर्वेऽप्यविधिबन्धाः । विधिबन्धस्तु मुद्रिकासंस्थित ५
नौबन्धसंस्थितश्च ६ । एतेषु बन्धेषु-अविधिमध्यादेकतरेणापि बन्धेन त्रयाणां पात्राणां मध्यात् एकमपि पात्रं बन्धयेत् स आज्ञाभङ्गादिकं दोषं प्राप्नोतीति ॥ सू० ४५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पायं एगेण बंधेण बंधइ, बंधतं वा साइज्जइ ।। छाया-यो भिक्षुः पात्रमेकेन बंधेन बध्नाति बध्नन्त वा स्वदते । सू० ४६ ।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिवखू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः, 'पाय' पात्रं तुम्बिकादिपात्रम् 'एगेण बंधेण बंधई' एकेन बन्धेन बध्नाति । सामान्यतस्तावत्कथितम् यत् “अबन्धनं पात्रं तुम्बिकादिकं ग्रहीतव्यम्" पात्रस्यैकबन्धनमपि कुर्वतस्त एवाज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति कथयितुमिदं सूत्रं प्रवृत्तम् । तच्चैवं प्रतिपादयति यत् कश्चिदेकबन्धनं पात्रे करोति स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति, तथा 'बंधतं वा साइज्जइ बध्नन्तं वा एकेन बन्धेन पात्रादिकं बघ्नन्तं स्वदतेऽनुमोदते यः सोऽपि प्रायश्चित्तभाग्भवतीति ॥ सू० ४६ ॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-पायमेगेण बंधेण, बंधेज्जा भिक्खुओ जइ ।
विहिणाऽविहिणा वा से, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया-पात्रमेकेन बंधेन, बध्नीयाद्भिक्षुको यदि ।
विधिनाऽविधिना वा स आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः-'पायमेगेण' इत्यादि । यः कश्चित् श्रमणः एकेन एकावृतेन बन्धेन विधिना मुद्रिकासंस्थानेन नौबन्धनसंस्थानेन वा, अविधिना स्वस्तिकादिबंधनेन वा, पात्रमलाबूप्रभृतिकं बन्धयेत् पात्रस्य बन्धनं कुर्यात् यदि, एवं कुर्वाणः स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति तस्माद्विधिना वा अविधिना वा पात्रस्यैकावृतेन बन्धनेन बन्धनं न कुर्यादिति ॥ सू०४६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पायं परं तिण्हं बंधाणं बंधइ, बंधतं वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुः पात्रं परं त्रयाणां बंधानां बध्नाति बध्नन्तं वा स्वदते । सू०४७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुर्निर्ग्रन्थः 'पायं' पात्रं तुम्बिकाप्रभृतिकम् । 'परं तिण्हं बंधाणं बंधई' परं त्रयाणां बन्धानां बध्नाति त्रिरावृतबन्धनात्परं चतु
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ४८
पात्रस्थातिरेकबन्धनकालमर्यादा २३ र्थादिबन्धेन बध्नाति-बन्धनं करोति कारयति 'बंधतं वा साइज्जई' बध्नन्तं-बन्धनं कुर्वाण स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति ।। सू० ४७ ।।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-बंधत्तिगाइरित्तेण, पायं बंधइ जो जई ।
विहिणाऽविहिणा वावि, से पावइ य दूसणं॥ छाया-बन्धत्रिकातिरिक्तेन, पात्रं बध्नाति यो यतिः ।
विधिनाऽविधिना वाऽपि, स प्राप्नोति च दूषणम् ॥ अवचूरिः-'बंधत्तिगा' इत्यादि । यः कैवल्यप्रापकज्ञानदर्शनचारित्रार्थ यतमानो यतिः बन्धत्रयातिरिक्तेन बन्धनत्रयादधिकेन चतुर्थबन्धनादिना पात्रमलाबूप्रभृतिकम् विधिना मुद्रिकादिसंस्थानेन, अविधिना स्वस्तिकादिसंस्थानेन बन्धनेन बध्नाति बन्धनं करोति कारयति, स दूषणमाज्ञाभङ्गादिदोषजातं प्राप्नोति तस्मात् कथमपि विधिनाऽविधिना वा चतुर्थेन बन्धनेन यतिः पात्रस्य बन्धन न कुर्यादिति ॥ सू० ४७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अइरेगबंधणं पायं दिवड्डाओ मासाओ परेण धरइ धरतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४८॥
छाया-यो भिक्षुरतिरेकबन्धनं पात्र द्वयर्धात् मासात्परं धरति, धरन्तं वा स्वदते ॥ सू०४८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अइरेगबंधणं पायं' अतिरेक त्रिबन्धनादधिकं बन्धनम् , तेन बद्धं पात्रम् 'दिवड्ढाओ मासाओ' द्वयर्धात् मासात् एकं मासं परिपूर्ण द्वितीयमासस्या? भागः पंचदशदिनानि, तस्मात् द्वयर्धमासात् 'परेण' परेण परतः यदि द्वयर्धमासादधिक कालपर्यन्तं 'घरेइ' धरति धारयति । 'धरंतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्ती भवति ॥ सू० ४८ ॥
___ अत्राह भाष्यकारःभाष्यमू-अवलक्खणबंधणओ, होइ पमाओ असंजमो तत्तो ।
तेण य आणाभंगो, पडई तत्तो य संसारे ॥
छाया---अपलक्षणबन्धनतो भवति प्रमादः असंयमस्तस्मात् ।
तेन च आज्ञाभङ्गः, पतति तस्माच्च संसारे ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
निशीथसूत्रे अवचूरिः-'अवलक्खण.' इत्यादि । अपलक्षणं यद्वन्धनं तस्मात् प्रमादो भवति, तस्मात् प्रमादात् असंयमः, तेन च असंयमेन आज्ञाभङ्गः जिनाज्ञा विराधना, तस्माच्च आज्ञाभङ्गात् साधुः संसारे पतति तस्य पुनः पुनः संसारपातो भवति । तस्मादविधिबन्धनस्य सार्धमासात्परतो धर्ता-धारयिता, धारयतोऽनुमोदयिता च प्रायश्चित्तभाग् भवतीति विमर्शः ॥ सू० ४८ ॥
एकबन्धनबद्धपात्रधारणे भिक्षुः कं के दोषं प्राप्नोतीत्याह भाष्यकार:भाष्यम्-आणाभंगाइयं दोसं, मिच्छत्तं च विराहणं ।
पावइ जम्हा य तम्हा, भिक्खू णेव धरेज्ज तं ॥ छाया-आज्ञाभङ्गादिकं दोषं, मिथ्यात्वं च विराधनम् ।।
प्राप्नोति यस्माच्च तस्माद् , भिक्षुर्नैव धरेत् तम् ।। अवचूरिः--'आणाभंगाइयं' इत्यादि । यस्मात्कारणात् एक-द्विक-त्रिकातिरेकबन्धनविशिष्टपात्रं धारयतस्तोर्थकाराणामाज्ञा भङ्गादिका दोषा भवन्ति, तथा अनवस्था, एकेन यदि धारितं तदाऽन्योऽपि तद्धारयिष्यति, तदन्योऽपि धारयिष्यति, एवं तदन्योऽपि, इत्थं क्रमेणाऽनवस्थादोषः समापतति । तेन मिथ्यात्वमपि प्राप्नोति, तीर्थकराणामाज्ञाभङ्गे मिथ्यात्वप्राप्तेः । तथा विरा. धनम् आत्मविराधनं संयमविराधनं च प्राप्नोति । तस्मात्कारणात् साधुरेकबन्धनाविधिबन्धनातिरेकबन्धनविशिष्टं पात्रं न धारयेदिति सिद्धान्तः ॥ सू० ४८॥
अथ भाष्यकारोऽलक्षणपात्राणि प्रदर्शयति-'हुंड' इत्यादि ।। भाष्यम्-हुंडं १ सबलं २ वायाइद्धं ३ दुपुयं ४ च खीलसंठाणं ५ ।
पउमुप्पलं ६ च सवणं ७ अलक्खणं दह ८ दुव्वणं ९॥ छाया- हुंडं १ शवलं २ वाताविद्धं ३ दुष्पुतं ४ च कीलसंस्थानम् ५।
पद्मोत्पलं ६ च सवर्ण ७, अलक्षणं दग्ध ८ दुर्वर्णम् ९ ।
अवचूरिः-'हुंड' यत् पात्रं समचतुरस्र न भवति तत् हुण्डम् अलक्षणम् १, शबलं तत् यस्य कृष्णादिरूपाणि, विचित्ररूपोपपन्नम् इत्यर्थः २ वाताविद्धं नाम -वातेन आविद्ध क्षिप्तम् उपचारात् स्फुटितमित्यर्थः ३, दुष्पुतं नाम-दुष्टाधोभागं यत् स्थापितमूर्ध्वमेव तिष्ठतिचालितं सत् पुनः प्रत्यावर्त्तते तत् तादृशं दुष्पुतम् ४ इति । कीलसंस्थानम्- यत् स्थापयत् सन्न तिष्ठति तत्कीलसंस्थानम् ५, पद्मोत्पलम्-यस्य पात्रस्याऽधोनाभिः पद्माकृतिः, उत्पलाकृतिः नोलामा वा तत्पनोत्पलम् ६, सवर्णम् कण्टकादिक्षतक्षतं यत्पात्रं तत् ७, तथा–दग्धम्अग्निना प्रज्वलितम् ८, दुवर्णम् - पञ्चवर्णोपेतमनिष्टवर्ण वा ९ । अथवा-प्रवालाङ्कुरसदृशं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
चर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ४९-५०
वस्त्रसन्धानप्रकरणम् २५ सुवर्णम् अन्यदुर्वर्णम्-अनिष्टमित्यर्थः । एतल्लक्षणयुक्तं पात्रमलक्षणं कथ्यते इति । तत्र कस्मिन् अलक्षणे सति तद्धारयितुः किमाकारको दोष आपधेत ? तत्रोच्यते-हुंडनामके लक्षणे चारित्रभेदः १, शबलनामकेऽलक्षणे चित्तविभ्रमः २, वाताविद्धनामकेऽलक्षणे साधोरुन्मादो भवति ३, दुष्पुत-कीलसंस्थाननामके लक्षणके गणे-चारित्रे च स्थानं न लभते ४।५। पद्मोत्पलनामकाल. क्षणे- अकुशलं शरीरपीडा भवति ६, सवर्णायलक्षणे उपकरणस्य ज्ञान-दर्शन-चारित्रस्य च विराधना भवति ७, दग्धे अन्तर्बहिर्वा मरणं भवति ८ । दुर्वर्णनामकाऽलक्षणविशिष्टपात्रधारणे ज्ञानस्यागमो न भवति ९, तस्मात्-अलक्षणयुक्तं पात्रं न धारयेत् । कीदृशं पात्रं केन वा क्रमेण कियन्तं वा कालं मार्गयितव्यम् ! तत्रोच्यते-प्रथमं तावत् चतुरो मासान् पर्यन्तं यथाकृतं नाम पात्रं केवलकाष्ठनिर्मितं, पूर्वकृतमुखं वाऽलाबूपात्रं मार्गयितव्यं किन्तु न परिकमितमिति । यदि चतुर्मासं यावदन्वेषणे कृतेऽपि तादृशं यथाकृतं पात्रं न लब्धं भवति, तदा-तदनन्तरं मासद्वयं यावत् अल्पपरिकर्मितमेव पात्रं मार्गयितव्यम् । यद्येतावता कालेनाऽपि तादृशमल्पपरिकर्मितं पात्रं लब्धं न भवेत्, तदा-द्वयर्धमासं यावत् बहुपरिकर्मितमपि पात्रं मार्गयेत् , यस्मात्-तदनन्तरं वर्षाकालः प्राप्तो भवति, वर्षाकाले च परिकर्म न भवति । यदि यादृशमागमे कथितं सलक्षणं पात्रम् तादृशं पात्रं न लभेत, तदा तावद् यदेव प्राप्तं तदेव पात्रमनुकर्षयितव्यमिति संक्षेपः ॥ सू०४८॥
इतः पूर्वसूत्रेषु-एक-द्विकादिथिग्गलं बन्धनं वा दर्शितम् , अधुना-प्रकृतसूत्रे वस्त्रे थिग्गलयोजनाप्रकारमाह- 'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थस्स एगं पडियाणियं देइ, देयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४९॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रस्य एकं प्रत्यनीकं ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू० ४९॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वस्थस्स' वस्त्रस्य, तत्रवासयति-आच्छादयति रक्षति शीतोष्णादिभ्यः शरीरमिति वस्त्रम्-प्रावरणक-चोलपट्टादिकम् , तस्य वस्त्रस्य, 'एगं पडियाणियं' एकं प्रत्यनीकम् अन्यजातीयवस्त्रसंभवं थिग्गलकम् कारणं विना तज्जातीयमेकं थिग्गलम्-अन्यजातीयवस्त्रस्य वा थिग्गलं ददाति, दापयति 'देयंतं वा साइज्जई' ददतं वा स्वदतेऽनुमोदते, स आज्ञाभङ्गादिकमात्मविराधनं संयमविराधनं च प्राप्नोति, अतः प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ४९॥
संप्रति सूत्रप्रतिपादितं वस्त्रं कतिप्रकारकं भवतीति जिज्ञासायामाह भाष्यकार:- 'पत्थं पंचविहं' इत्यादि ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे भाष्यम्-वत्थं पंचविहं वुत्तं, जंगमाइपभेयगं । जहासत्थं च तब्भेओ, णायचो हियबुद्धिहि ॥ छाया-वस्त्रं पञ्चविधमुक्तं जंगमादिप्रमेदकम् । यथाशास्त्रं च तद्भेदो ज्ञातव्यो हितबुद्धिभिः ।।
अवचूरिः-वस्त्रं पञ्चविधं पञ्चप्रकारकं भवति, जंगमादिभेदात् , पंच प्रकाराः वस्त्रस्य भवन्तिजंगिए,भंगिए, साणए, पत्तिए, तिरीडपट्टए" जगमम् १, भङ्गिकम् २ शाणकम् ३ पत्रकम् ४ तिरोडपट्टकम् ५, तत्र-जङ्गमम्-अजमेषलोमनिर्मितं कम्बलादि, उपलक्षणात्कासिकम् १, भङ्गिकम्अतसीनिर्मितं कृमिजं वा २, शाणकम्-शणसूत्रमयम् ३, पत्रकम्-तालपत्रनिर्मितम् ४, तिरीडपट्टकम्-तिरीडवृक्षत्वग्भिनिर्मितम् ५ । एतेषु पञ्चविधेषु वस्त्रेषु-उत्सर्गमार्गेण वस्त्रद्वयं कल्पते, ऊर्णामयं, कासिकं च, तत्र एकमूर्णामयं, प्रावरणद्वयं कार्पासिकं च । अपवादमार्गेण द्विविधवस्त्रयोरलाभेज्यदपि वस्त्रं कल्पते । इत्थं सुबुद्धिभिर्यथाशास्त्रं भेदो ज्ञातव्यः ॥ सू० ४९॥
अथापवादमाह-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थस्स परं तिण्हं पडियाणियं देइ देयंत वा साइज्जइ ॥सू० ५०॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रस्य परं त्रयाणां प्रत्यनीकं ददाति ददतं वा स्वदते ॥सू०५०॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थस्स' वस्त्रस्य प्रावरणचोलपट्टकादिरूपस्य 'परं तिण्ह' परं त्रयाणाम्, त्रयाणां थिग्गलानां परतश्चतुर्थादिकम् , प्रत्यनीकं अन्यजातीयवस्त्रथिग्गलम् , 'देई' ददाति दापयति, 'देयंतं वा साइज्जई' ददतं वा स्वदतेऽनुमोदतेस प्रायश्चित्तभाग भवतीति ।। सू० ५०॥
अत्राह भाष्यकारः- 'कारणे' इत्यादि । भाष्यम्-कारणे थिग्गलं सत्थे, तियमेयमुदाहियं । तओ य परतो देइ, आणाभंगाइया मया ॥ छाया-कारणे थिग्गलं शास्त्रे त्रयमेतदुदाहृतम् । ततश्च परतो ददाति आज्ञाभंगादिका मताः ॥
अवचूरिः-कारणे-कारणविशेषे सति, यावत्-एक-द्विकं त्रयं वा थिग्गलं वस्त्रोपरि देयम् , एतत् शास्त्रे एवोदाहृतम्-कथितम् । कारणे सति यावत् थिग्गलत्रयं तावद्देयम् , ततश्च परतो ददतः ततः परं त्रिथिग्गलात्परं चतुर्थादि थिग्गलं वस्त्रोपरि ददतः श्रमणस्य-आज्ञाभगादिका दोषा मता भवेयुरित्यर्थः ।। सू० ५०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ५१-५६ वस्त्रस्य सीवनफलिकाग्रन्थन प्रकरणम् २७
अथास्य प्रकृतसूत्रस्य पञ्चाशता सूत्रेण सह कः संबन्धः ? इति चेत् अत्रोच्यते-पूर्वपूर्वतरसूत्रेषु थिग्गलसंयोजनं कथितम् । तत् थिग्गलं सीवनमन्तरेण न संभवति इति थिग्गलसीवनं स्मारयति, तत्सीवनं केन विधिना भवतीति सीवनविधिप्रदर्शनार्थमेतत्सूत्रमाह-'जे भिक्ख' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू अविहीए वत्थं सिव्वइ सिव्वंतं वा साइज्जइ ।५१।
छाया-यो भिक्षुरविधिना वस्त्रं सीव्यति सीव्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ५१॥ चूर्णी-'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, 'अविहीए' अविधिना-विधिमुल्लङ्ध्य, 'वत्थंसिव्वई' वस्त्रं प्रावरणचोलपट्टादिकं सीव्यति सीवनं करोति, कारयति 'सिव्वंतं वा साइज्जइ' सीव्यन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । अयं भावः-यथा गृहस्थः शोभार्थ वस्त्रादौ जालिकां करोति तथा यदि साधुः कुर्यात्, यद्वा कुर्वन्तमनुमोदयेत् तदा तादृशवस्त्रस्य प्रतिलेखनादिकं कत्तुं न शक्ष्यति, अतोऽविधिपूर्वकं तत् सीवनम्-इति, तथाकरणे कर्तुः कारयितुः कुर्वन्तमनुमोदयितुर्भवत्येव प्रायश्चित्तम् ।
___ अयं भावः-सीवनं पञ्चप्रकारकम्-गग्गरकसीवनम् १ दण्डिसीवनम् २ जालिकासीवनम् ३ एकसरासीवनम् ४ दुष्कीलकसीवनम् च ५ भवति । तत्र-गग्गरसीवनं दण्डिसीवनं च यथा गृहस्थानां 'कुर्ता-कोट, कोत्थल-कोथला-कोथली' इत्यादिभाषाप्रसिद्धानां सीवनम् १-२, जालिकासीवनं प्रसिद्ध वस्त्रेषु जालिकादिकरणेन विच्छित्तिसम्पादनम् ३ । एकसरासीवनं लोकप्रसिद्ध 'कसीदा' 'भरत' इत्यादिनाम्ना ४ । दुष्कीलकसीवनं यथा तथा सीव्यते, यथा-उभयतो वस्त्रस्य कीलकमिव डोरकं भवति ५ । एतत्सर्वं सीवनमविधिरूपम्, यत एतेषु प्रत्युपेक्षणादिकं सम्यक् न संभवति अतो नैतत्कर्त्तव्यम् । विधिसीवनं गोमूत्रिकाकारसीवनं स्वसमयप्रसिद्धमिति दिक् ॥ सू० ५० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थस्स एगं फलियं गंठियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५२॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्घ्रस्यैकां फलिकां ग्रथितां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ५२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्यस्स' वस्त्रस्य, 'एगं फलियं गठियं करेई' एकां फलिका-वस्त्रान्तस्थिततन्तुजालरूपां ग्रथिता करोति वस्त्रान्तस्थिततन्तुजालं फलिकारूपेण प्रथ्नातीत्यर्थः, करेंतं वा साइज्जइ कुवन्तं चा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागू भवति । शेष प्राग्वत् ॥ सू० ५२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्--जे भिक्खू वत्थस्स परं तिण्हं फलियगंठियाणं करेइ करत वा साइज्जइ ॥ सू० ५३ ॥ ____ छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रस्य परं त्रयाणां फलिकाग्रन्थिकानां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५३॥
__चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थस्स' वस्त्रस्य-प्रावरणवस्त्रादेः, 'परं तिण्हं' परं त्रयाणाम् ‘फलियगंठियाणं' फलिकाग्रन्थिकानां 'करेइ' करोति स्वयं संपादयति, कारयति 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागिति प्राग्वत् । अतः फलिकात्रयादधिकं फलिकाग्रन्थनं न विधेयम् ॥ सू० ५३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थस्स एगं विफलियं गंठियं देइ देयंत वा साइज्जइ ॥ सू० ५४ ॥
छाया-यो भिक्षुः वस्त्रस्यैकां विफलिकां ग्रन्थिकां ददाति ददतं वा स्वदते सू०५४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थस्स' वस्त्रस्य 'एगं विफलियं गंठियं' एकां विफलिकाम्-फलिकारहितां ग्रन्थिकां 'देइ' ददाति-वस्त्रान्तभागेन सह ग्रन्थिकां युनक्ति दापयति, योजयति अन्यद्वारा, 'देयंतं वा साइज्जई' ददतं वा स्वदतेऽनुमोदते तस्याज्ञाभङ्गाऽनवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनादयो दोषा भवन्तीति सुगमम् ॥ सू० ५४ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वत्थस्स परं तिण्हं विफलियगंठियाणं देइ देयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५५॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रस्य परं त्रयाणां विफलिकग्रन्थिकानां ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू० ५५॥
चूर्णी--'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थस्स' वस्त्रस्य 'परं तिण्हं' परं त्रयाणाम्-त्रयाणां परमधिकम् 'विफालियगंठियाणं देइ' विफलिकग्रन्थिकानां ददाति दापयति, 'देयंतं बा साइज्जइ' ददतं वा स्वदतेऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गदोषात्प्रायश्चित्तभागिति सरलोऽर्थः ॥ सू० ५५ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वत्थं अविहीए गंठइ गंठतं वा साइज्जइ ॥ ५६ ॥ छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रमविधिना प्रश्नाति प्रथ्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५६ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थं' वत्रं-चोलपट्टादिकम् 'अविहीए' अविधिना-विधिमुल्लय 'गंठइ' प्रथ्नाति अविधिपूर्वकं ग्रन्थि ददाति-दापयति,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ५७-६० वस्त्रगृहधूमपूतिकर्मप्रकरणम् २९ 'गंठतं वा साइज्जइ' प्रथ्नन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषात्प्राग्वत् प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ सू० ५६॥ सूत्रम्--जे भिक्खू वत्थं अतज्जाएणं गंठेइ गंठेतं वा साइज्जइ ॥ ५७॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रमतज्जातेन प्रथ्नाति प्रथ्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५७ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'वत्थं' वस्त्रं चोलपट्टादिकम्, स्फाटितं संघातुम् 'अतज्जाएणं' अतज्जातेन, जातिमतिक्रम्य यद् भवति तद् अतज्जातम् अन्यजातीयम् तेन विभिन्नजातिकेन दवरकेण 'गंठेइ' प्रथ्नाति-सीवनादिकं करोति, कारयति 'गंठेतं वा साइज्जइ' प्रथ्नन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नुवन् प्रायश्चित्तभागिति पूर्ववत् ।। सू० ५७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अइरेगगहियं वत्थं परं दिवड्डाओ मासाओ धरेइ धरतं वा साइज्जइ ।। सू० ५८ ॥
__ छाया-यो भिक्षुः अतिरेकगृहीतं वस्त्रं परं द्वयर्धात् मासात् धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५८॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अइरेगगहियं वत्थं' अतिरेकगृहीतं वस्त्रम् श्रमणानां यादृशी वस्त्रग्रहणव्यवस्था, यादृयी वा संख्या, ततोऽधिकवस्त्रस्य कोऽपि ग्रहणं करोति । प्रमाणव्यवस्थातोऽधिकं यद् गृहीतं वस्त्रं तत् यदि 'परं दिवड्डाओ मासाओ धरेइ' परमधिकं द्वयर्धमासात्-अर्धाधिकैकमासात् , साधैंकमासात् परमधिकं कालमपि धरति, स्वसमीपे स्थापयति 'धरेंतं वा साइज्जई' धरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषधारी प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ सू० ५८॥
अत्राह भाष्यकारः- 'अवलक्खणाइ०' इत्यादि । भाष्यम्-अवलक्खणाइजुत्त-दुग-तिग-अइरेग-गंठियं वत्थं, ।
धरइ य दिवड्ढमासा, अहियं जो दोसभाई सो॥ छाया-अपलक्षणादियुक्तं--द्विक-त्रिकाऽतिरेकग्रथितं वस्त्रम् ।
धरति च द्वयर्धमासाद् अधिकं स दोषभागी सः ॥ अवचूरिः -यो भिक्षुः अपलक्षणादियुक्तम्-त्रिकोणाद्यलक्षणयुक्तम् । आदिशब्दात्तथाविधान्यापलक्षणयुक्तं वा यथा एकग्रन्थियुक्तं, ग्रन्थिद्वययुक्तं, प्रन्थित्रययुक्तं तदधिकप्रन्थियुक्तं वा, यत्समा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०
निशीथसूत्रे नाऽसमानजातीयकं चोलपट्टादिकं वस्त्रं सार्धमासादधिकं सार्वैकमासादधिककालपर्यन्तं धरतिधारयति, यद्वा-धरन्तमनुमोदते स श्रमणः तीर्थकृतामाज्ञाभङ्गादिदोषभागी भवतीति । तथाअनवस्थादोषम्-आत्मसंयमविराधनादोषं च प्राप्नोति, अतः सलक्षणादिवस्त्रस्य मार्गणं कर्त्तव्यम् ।
तत्राऽपलक्षणोपधेर्धारणे-यस्मात् - ज्ञानदर्शनचारित्राणां विनाशो भवति, तस्मात्-अलक्षणयुतं वस्त्रं न धारयितव्यम् , किन्तु-सविधिवस्त्रस्य मारणा कर्त्तव्या। तत्र यथाकृतवस्त्रग्रहणे मासचतुष्टयं यावत्-अन्वेषणं कर्त्तव्यम् १, अन्यपरिकर्मितग्रहणे मासद्वयं यावत् मार्गणं कर्त्तव्यम्-२, ततः परं सार्धमासपर्यन्तं सपरिकर्मितं वस्त्रं मार्गयेत् ३, एवंप्रकारेण कृतेऽपि मार्गणे सलक्षणादिकमन्यदोषरहितं वस्त्रं यदि न मिलेत् , तदा तावत्पर्यन्तं मार्गणं कर्त्तव्यम् यावत्पर्यन्तमन्यत्सलक्षणं सर्वदोषरहितं वस्त्रं न मिलेत् ॥ सू० ५८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गिहधूमं अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा परिसाडावेइ परिसाडावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५९ ॥
छाया-यो भिक्षुः गृहधूमं अन्ययूथिकेन वा, गृहस्थेन वा परिशाटयति परि, शाटयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५९॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'गिहधूम' गृहधूमम् गृहं वसतिर्यत्र साधवस्तिष्ठन्ति, तस्मिन् गृहे वसतौ धूमं रोगाद्युपशामकगुग्गुलादिज्वालनाज्जायमानम् 'अण्णउत्थिएण वा अन्ययूथिकेन वा परतीर्थिकेन वा, 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा-येन केनचित् वा परिसाडावेई' परिशाटयति-गृहादिकं पिघाय तदन्तर्धूमं निरुध्य प्रसारयति, सर्वतो विस्तारयति 'परिसाडावेतं वा साइज्जइ' परिशाटयन्तं-इतस्ततो धूपयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्राग्वत् प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ सू० ५९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पूइकम्मं मुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ, तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्घाइयं ।। सू० ६०॥
॥ णिसीहज्झयणे पढमो उद्देसो समत्तो ॥१॥ छाया-यो भिक्षुः पूतिकर्म भुङ्क्ते भुञ्जन्तं वा स्वदते, तं सेवमान आपद्यते मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ॥सू० ६० ॥
॥ निशीथाध्ययने प्रथम उद्देशः समाप्तः ॥११॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ६०
पूर्तिकर्मभाष्यम्-उद्देशसमाप्तिश्च ३१ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पूइकम्मं भुंजइ' पूतिकर्म भुङ्क्ते, तत्र-विवणे विनष्टं कुथितमन्नजातं पूतिकं कथ्यते, स्वसमये पुनर्विशुद्धमप्याहारादिकमाघाकर्मिकादिकणमात्रेण मिश्रितं तत्पूतिकमिति कथ्यते, एतादृशमाहारं भुङ्क्ते 'भुजतं वा साइज्जइ' भुञ्जन्तं पूतिकाद्याहारस्योपभोगं कुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते । 'तं सेवमाणे आवज्जइ' तत्-हस्तकांद्यारभ्य पूतिकर्भान्तमविधिमार्ग सेवमान आपद्यते-प्राप्नोति 'मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्याइयं' मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् । अनुद्घातिकं मासिकं प्रायश्चित्तं भवतीति सर्वत्र विज्ञेयम् ॥ सू० ६०॥
हस्तकर्मादारभ्य पूतिकर्मान्ताऽविधिमार्गस्य परिसेवनं कुर्वतः श्रमणादेः प्रायश्चित्तम् , तत्र किमिदं पूतिकर्म ? कतिविधं च ? तत्राह भाष्यकार:-'पूइकम्म' इत्यादि । भाष्यम्-पूइकम्मं दुहा वुत्तं, दवे भावे य धीमया ।
दव्वे सुन्दरदिटुंतो, भावे सुहुमं च बायरं ।। छाया-पूतिकर्म विधा प्रोक्तं द्रव्ये भावे च धीमता ।
द्रव्ये सुन्दरदृष्टान्तो भावे सूक्ष्मं च बादरम् ॥ अवचूरिः-तत्र-'पूति' इति कुथितमिति कथ्यते, कर्म-इत्याधाकर्मिकमिति । तच्चाऽऽधाकर्मिकं-साध्वथै षट्कायोपमर्दनपूर्वकं निर्मितमाहारादिकम् । आधाकर्मिकस्य निषिद्धत्वात् यद्यपि शुद्ध आहारः तत्राऽऽधाकर्मादिदोषयुक्ताहारस्य सिक्यमपि-कणमपि यदि मिलति तदाऽसौ पूतिकर्माहार इत्युच्यते, तदाहारकरणे प्रायश्चित्तम् । तद् द्विप्रकारकं भवति, तदेव दर्शयति भाष्यकार:-'पूइकम्म' इयादिना ।
विदितशास्त्रहृदयैः पूर्वाचार्यैः पूतिकर्म द्विधा-द्विप्रकारकं कथितम् , तद्यथा-द्रव्ये भावे च, तत्र द्रव्ये सुन्दरदृष्टान्तो निदर्शनम् । तथाहि
अस्ति कश्चिद्गाथापतिः, तेन गृहकार्यकरणाय सुन्दरो नामकः सेवकः स्वगृहे स्थापितः । एकदा कदाचित्काचित् पुण्यतिथिः प्राप्ता । तदवसरे गाथापतिना प्राङ्गणोपलेपनाय सुन्दरः सेवको नियोजितः । स च सुन्दरो गोमयमानीतवान् परन्तु गोमयेन साकं पुरोषमपि-आनीय प्राङ्गणस्योपलेपनादिकं कृतवान्। यदा तु गाथापतिः समागतः तदा दुरभिगन्धयुक्तद्रव्येण लिप्तं प्राङ्गणमिति मत्वा भृत्यं भसितवान् । तथा च-यथा दृष्टान्तेऽपवित्रदुर्गन्धिमनुष्यपुरीषेण संसृष्टं गोमयमपि दुर्गन्धकारणम् । एवमेव-दान्तिकेऽशुद्धाहारसंसृष्टः शुद्धाहारोऽपि दोषाय एवेति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
भावपूतिकं च द्विप्रकारकं भवति सूक्ष्मं - बादरं च । तत्र - इन्धनं दारुकम्, तस्य धूमः - इन्धनधूमः, स चाssधाकर्मिके भोजने रध्यमाने लोकानां घ्राणप्रदेशं स्पृशति तेन छिवका जायते, ततः सर्व पूतिकं भवति । गन्धपुद्गलैर्वा छिक्का भवति ततः सर्व पूतिकं भवति । धूमगन्धवर्जितैः सूक्ष्मावयवैश्छिक्का, ततः सर्व पूतिकं भवतीत्येतत् सूक्ष्मं पूतिकम् ।
अथवा -
1
३२
बादरं त्रिप्रकारं भवति आहारे, उपधौ, शय्यायां च । तत्राहारपूतिकं चतुर्विधम् अशनादिभेदात् । आधाकर्मिकाद्याहारकणेनापि संसृष्टमाहारजातमाहारपूतिकम् १ | उपधिपूतिकं द्विप्रकारकम् - वस्त्रे पात्रे च । तत्र वस्त्रं जांगिकादिपञ्चप्रकारकभेदात् पञ्चविधम् । पात्रम् - अलाबूदारु- मृत्तिकाभेदात् त्रिविधं ग्राह्यम् । धातुनिर्मितं सम्प्रतिकालप्रसिद्धं सेलोलाइटादिनिर्मितं सर्वमग्राह्यम् । ततश्च पात्रपूतिकमपि त्रिविधम् । तत्र वस्त्रे - आघाकर्मकृतेन सूत्रेण सीव्यति, थिग्गलं वा ददाति । पात्रेऽपि - आधाकर्मकृतेन सूत्रेण सीव्यति - संयोजयति थिग्गलं वा ददाति । वसतिपूर्ति - कम्-शुद्धवसतौ आधाकर्मिक वंशकाष्ठप्रस्तरा दिसंमेलनम् । यथा - वसतिनिर्माणे षट् ठ प्राशुकानि सप्तमं किमपि वास्तुद्रव्यं चाssधाकर्मिकं संयोजितं भवेत्तद् वसतिपूतिकं कथ्यते । विशेषतो यथाशास्त्रं ज्ञातव्यम् ॥ सू० ६० ॥
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्ध वाचक - पञ्चदशभाषाकलित ललितकला पालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थिनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य”–पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्म - दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां "निशीथसूत्रस्य " चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां प्रथम उद्देशकः समाप्तः ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वितीयोद्देशकः ॥ कथितः प्रथमोदेशकः, इदानीमवसरप्राप्तो द्वितीयोदेशकः प्रारभ्यते, अस्य प्रथमोद्देशकेन सह कः सम्बन्धः ? इत्यत्राह भाष्यकारःभाष्य-पढमे गुरुमास च, पायच्छित्त पकित्तियं ।
बीए उ लहुमासं च, पायच्छित्तं कहिस्सए ॥ छाया-गुरुमासिकं च प्रथमे, प्रायश्चित्तं प्रकीर्तितम् ।
द्वितीये तु लघुमासं च प्रायश्चित्तं कथयिष्यते ॥ अवचूरिः – पढमे' इत्यादि । तत्र प्रथमे-प्रथमोद्देशके हस्तकर्माद्यारभ्य पूतिकर्माहारपर्यन्तेषु दोषेषु 'गुरुमासं' गुरुमासिकं प्रायश्चित्तं कथितम् । द्वितीये-द्वितीयोदेशके तु 'लहमासं' लधुमासिकं प्रायश्चित्तं कथयिष्यते । यद्वा-गुरु- इति पदं सापेक्षम् तच्च-लघुकमपेक्षतेऽतोऽत्रोदेशके लघुप्रायश्चित्तं कथयिष्यते । अयमेव संबंधः पूर्वापरोद्देशकीयसूत्राणाम् । अथवा-प्रथमोद्देशकचरमसूत्रस्थभाष्ये उपकरणपूतिकं कथितम् , इह च द्वितीयोद्देशकस्य प्रथमसूत्रे तदेवोपकरणं किम् ? इति कथयिष्यते, अयमेव संबन्धः पूर्वापरसूत्रयोः । अथवा-प्रथमोद्देशकस्यादिसूत्रे हस्तकर्मादिव्यवहारो निषिद्धः, अत्रापि दारुदण्डक--पादपोंछनकरणं हस्तव्यवहार एवेति तन्निषेधः कथयिष्यते, अयमेव संबंधः पूर्वापरसूत्रयोर्भवति । अनेन संबन्धेनायातस्य द्वितीयोदेशकीयप्रथमसूत्रस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते- 'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणयं करेइ करेंतं वा साइज्जइ १ छाया-यो भिक्षुरुदंडकं पादपोंछनकं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित्- निरवभिक्षणशीलो भिक्षुः, अष्टविधकर्मणां क्षपणाय सर्वदा यतनावान् वा भिक्षुः 'दारुदंडयं पायपुंछणयं करेइ' दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनकं करोति, तत्र दारु-काष्ठम् , तन्मयो दंडो यस्य तदारुदण्डकम्-तादृशं काष्ठदण्डमात्रयुक्तं निषद्याभिधवस्त्रवर्जितम् , एवंभूतं पादप्रोञ्छनकम् , अत्र 'पादप्रोञ्छन'-शब्देन रजोहरणं गृह्यते, एवरूपं निषद्यावस्त्रविवर्जितं रजोहरणं करोति कारयति 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदते-अनुमोदते तस्य मासलघुकं प्रायश्चित्तं भवति, अतो रजोहरणदण्डं वस्त्रविवर्जितं स्वयं न कुर्यान्न वा कारयेत् तथा-कुर्वन्तमन्यं वा नाऽनुमोदेत, इति ॥ सू० १॥ भाष्यम्-दुविहं रयहरणं, उणियं च तहेयरं ।
उस्सग्गे पढमं गेझं, अपवाए य अण्णयं ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
ww
छाया-द्विविधं रजोहरण, औणिकं च तथेतरत् ।
उत्सर्गे प्रथमं ग्राह्य, अपवादे च अन्यत् ।। ___ अवचूरिः-'दविह' इत्यादि। रजोहरणं द्विविधम्-और्णिकं तथा इतरत्-तद्भिन्नं च । तत्रोत्सर्गमार्गे और्णिकं ग्रहोतव्यम् । अपवादे-ऊर्णामयस्याऽलाभे तु-अन्यत् भाङ्गिकादिकमपि रजोहरणं ग्रहीतव्यम् । रजोहरणं पञ्चविधं भवति–जाङ्गमिकं १, भाङ्गिकं २, शाणकं ३, पोतकं ४, तिरीटपटकम् ५ । तत्र जाङ्गमिक-जङ्गमप्राणिकेशविनिर्मितं, यथा औणिकम् औष्ट्रिकमित्यादि १ । भाङ्गिकं 'पाट' इति लोकप्रसिद्धं यस्य तन्तुभिः कोत्थलकं निर्मीयते तन्निर्मितम् २ । शाणकं शणसूत्रनिर्मितम् ३ । पोतकम्-पोतो वस्त्रं, तन्निर्मितं कार्पाससूत्रनिर्मितमित्यर्थः ४, तिरीटपट्टकम्-तिरीट इति वृक्षविशेषः, तस्य त्वचाविनिर्मिततन्तुसम्पादितम् ५ । पुनरपि रजोहरणं त्रिविधम्-औत्सर्गिकम् १, आपवादिकम् २, तदुभयात्मकम् ३ । तत्र औत्सर्गिकं सर्वात्मना और्णिकम् , आपवादिकम्-भाङ्गिकादिकं चतुर्भेदकम् । तदुभयात्मकम्--ऊर्णादिमिश्रितम् । एषां मध्यात्पूर्वपूर्वाभावे परात्परं रजोहरणं ग्राह्यम् । प्रतिमाधारी श्रावकस्तु निषद्या-रजोहरणोपरिवेष्टनको वस्त्रविशेषः, तदहितदण्डिकायुक्त रजोहरणं धारयति । साधुसाध्वीनां तु निषद्यारहितदण्डिकायुक्तं रजोहरणं कथमपि न कल्पते इति ।
तत्र--रजोहरणप्रमाणमाह--रजोहरणफलिकाया हस्तिनः पदन्यासस्य यावत् प्रमाणं भवेत् तावत्प्रमाणकं रजोहरणं कर्त्तव्यम् । दण्डिकाप्रमाणमाह--गमनसमये सुखपूर्वकं यया प्रमार्जयितुं शक्यते तादृशप्रमाणा लम्बायमाना रजोहरणदण्डिका ग्राह्या । लघुदण्डिकया सम्यक् प्रमार्जनं न संभवति अत एव रजोहरणे लघुदण्डिका न धार्या । तथा--रजोहरणं परित्यज्य युगकाष्ठप्रमाणभूमितो दूरं न गन्तव्यम् । अप्रमार्जितभूमौ गमने चासमाधिस्थानदोषो भवतीति दशाश्रुतस्कन्धे भगवता प्रतिपादितमिति ।। सू० १॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं गेण्हइ गेण्हतं वा साइज्जइ २ छाया -यो भिक्षुर्दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनं गृह्णाति गृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'दारुदंडयं पायपुंछणं' दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनम् निषयापरिवेष्टनरहितदारुदण्डयुक्तं रजोहरणम् 'गेण्हई' स्वयं गृह्णाति 'गेण्हंतं वा साइज्जइ' गृह्णन्तं वा स्वदते, गृह्णाति ग्राहयति गृह्णन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवतीति ॥ सू० २ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ।३।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ४-८
दारुदण्डकपादनोञ्छनप्रकरणम् ३५ छाया-यो भिक्षुरुदण्डकं पादप्रोञ्छनं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥ चूर्णी-'धरेइ' धरति धारणं करोति धरन्तं वाऽनुमोदते। अन्यत्सुगमम् ॥ सू० ३ ॥ सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं वियरइ वियरंतं वा साइज्जइ ४ छाया-यो भिक्षुरुदण्डकं पादप्रोञ्छनं वितरति वितरन्तं वा स्वदते ॥ सू०४ ॥ चूर्णी-'वियरइ' वितरति तत्र-वितरणं अन्यस्मै दानम् । अन्यत्सुगमम् ।। सू० ४ ।।
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं परिभाएइ परिभाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू०५॥
छाया-यो भिक्षुरुदण्डकं पादप्रोञ्छनं परिभाजयति परिभाजयन्तं वा स्वदते ।।
चूर्णी- यो भिक्षुर्दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनं परिभाएई' परिभाजयति-स्वार्थे णिच् विभजति, विभजन-विभागकरणम् 'परिभाएतं वा' परिभाजयन्तं वा विभजन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछणं परिभुजइ परिभुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू०६॥
छाया-यो भिक्षुर्दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनं परिभुङ्क्ते परिभुञ्जन्तं वा स्वदते ॥६॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुर्दारुदण्डकं पादप्रोञ्छनं रजोहरणम् 'परिभुजइ' परिभुङ्क्ते, तत्र-परिभोगः परिभुञ्जनम् तादृशरजोहरणेन प्रमार्जनादिकार्यसंपादनम् । तथा-'परिभुजंतं वा साइज्जइ' परिभुञ्जन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० ६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुंछण परंदिवड्डाआ मासाओ धरेइधरतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७॥
छाया यो भिक्षुरुिदण्डकं पादप्रोञ्छनं परं द्वथर्धात् मासात् धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू०७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'दारुदंडयं' दारुदण्डकम् 'पाय पुंछणं' पादप्रोञ्छनम्-वस्त्रवेष्टनरहितदारुदण्डयुक्तरजोहरणम् कदाचित्-वस्त्राऽभावात् आगाढभयात्, अग्निदाहात्, राजप्रद्वेषाद् , अशिवादिकारणात् , तादृशोन्मादादिदोषग्रस्तशिष्योपसर्गाद्वा, इत्यादिकारणवशाद यदि धारयेत् तदापि तत् सार्द्धमासपर्यन्तं धारयेत् । ततः परं दिव
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
इढाओ मासाओ' द्वयर्धान्मासात् परमधिकं यदि धारणं करोति धरन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । उत्सर्गतो व्याघातितं रजोहरणं यः सार्द्धमासादधिककालपर्यन्तं धारयति, यद्वा-धरन्तमनुमोदते स आज्ञाभङ्गदोष-मनवस्थादोषं मिथ्यात्वदोषमात्मविराधनं संयमविराधनं च प्राप्नोति ॥ सू० ७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दारुदंडयं पायपुछणं विसुयावेइ विसुयावेत वा साइज्जइ ॥ सू०८॥
छाया–यो भिक्षुरुदण्डकं पादप्रोञ्छनं विशुष्कयति विशुष्कयन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः दारुदंडयं पायपुंछणं दारुदंडकं निषद्यारहितं पादप्रोञ्छनं-रजोहरणम् 'विसुयावेइ' विशुष्कयति आतपे ददाति 'विसुयावेत वा साइज्जइ' विशुष्कयन्तं वा स्वदते-आतपे ददतं वाऽनुमोदते, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ।८।
सूत्रम्-जे भिक्खू अचित्तपइट्ठियं गंधं जिग्घइ जिग्छतं वा साइज्जइ॥ सू०९॥
छाया-यो भिक्षुरचित्तप्रतिष्ठितं गंधं जिघ्रति जिघ्रन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'अचित्तपइट्ठियं' अचित्तप्रतिष्ठितम् , अचित्ते वस्तुनि चन्दनकाष्ठादौ यत्र तत्र वा प्रतिष्ठितं विद्यमानम् 'गंधं' गन्धम् सुगन्धम् 'जिग्घई' जिघ्रति, गन्धो द्विविधः-संबद्धः असंबद्धो वा, संबद्धो गन्धः सः यो नासिकासंबन्धेन आघ्रायते, असंबद्धो गन्धः स यो दूरतः समीपतो वा वायुद्वारा समागत आघ्रायते, अथवा संबद्धो गन्धः स यश्चन्दनकाष्ठादौ स्थितः, असंबद्धः सः यः गन्धद्रव्यात्पृथक्कृतश्चन्दनादीनां तैलरूपो निर्यास(अतर)रूपो वा, तं द्विविधमपि गन्धं रागेण द्वेषेण वा जिघ्रति, 'जिग्छतं वा साइज्जई' जिवन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ म० ९॥ भाष्यम्-अचित्ते दध्वजाए जं, गंधजायं पवत्तए ।
अग्घाणं दुविहं तस्स, संबद्धं च तहेयरं ॥ दुविहंपि गंधजायं, जिग्घई रागओ जई ।
आणाभंगाइ पावेइ, मिच्छत्तं पडिवज्जइ ॥ छाया-अचित्ते द्रव्यजाते यत् , गन्धजातं प्रवर्त्तते ।
आघ्राणं द्विविधं तस्य, संबद्धं च तथेतरत् । द्विविधमपि गन्धजातं, जिघ्रति रागतो यतिः । आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति, मिथ्यात्वं प्रतिपद्यते ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ९-१०
गन्धाघ्राणपदमार्गादिनिरूपणम् ३७ अवचूरिः–'अचित्ते' इत्यादि । अचित्ते द्रव्यजाते शुष्कचन्दनकाष्ठादौ यत्र तत्र वाsन्यत्र गन्धजातं यत्किञ्चित्प्रकारकं सुगन्धजातं प्रवर्तते, तस्य गन्धजातस्याऽऽघ्राणं द्विविधम्-द्विप्रकारकं भवति-संबद्धम् , तथा तदितरत् तद्भिन्नम् असम्बद्धम् ।
___अयं भावः-अचित्ते द्रव्ये यो गन्धस्तिष्ठति सोऽचित्तद्रव्यप्रतिष्ठितो गंधो यथा शुष्कचन्दनकाष्ठादौ, अन्यत्र वा तैलादौ वर्तमानः, तस्य गन्धस्याऽऽघ्राणं द्विप्रकारकम् यथा-नासाग्रसंबद्धस्य नासाग्राऽसंबद्धस्य च, अथवा चन्दनकाष्ठादिस्थितस्य, ततः पृथक्कृतस्य तैलनिर्यासादिरूपस्य वा आघाणम् । तद् यथा-कश्चिन्नासापुटसंलग्नं कृत्वा जिघ्रति, कश्चिन्नासातो दूरेऽवस्थित वायुद्वारा समागतं वा, अथवा संबद्धं चन्दनकाष्ठादिस्थितम् , असंबद्धं तत्पृथककृतं तैलनिर्यासादिरूपं वा यो यतिः-मुनिः जिघ्रति तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । तथाहि-तीर्थकराज्ञां समुल्लङ्घयति, मिथ्यात्वं च प्राप्नोति तत्र संयमात्मविराधनासद्भावात् । तत्र संयमविराधनाइत्थम्-नासिकानिःसृतसुगन्धनिःश्वासेन वायुकायगतजीवानां विराधनं भवति । आत्मविराधनं यथा-तस्मिन् गन्धे यदि विषं भवेत् , तदा तदाघ्राणे आत्मविराधनमपि संभवति । यथा-सुगन्धित
व्यलोलुपाः समागताः सदियो दंशनं कुर्युः । सचित्तप्रतिष्ठितगन्धाऽऽत्राणं तु प्रथमोद्देशे एकादशे सूत्रे निषिद्धमेव, इति ।। सू० ९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पदमग्ग वा संकमंवा आलंबणं वा सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
छाया-यो भिक्षुः पदमार्ग वा संक्रमं वा आलम्बनं वा स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १०॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘पदमागं वा' पदमार्गपदमार्गः-पादस्थापनार्थ मृत्तिकादि प्रक्षिप्य गमनागमनाथं मार्गः क्रियते तम् , स सोपानमिति कथ्यते । पदमार्गादित्रयाणामपि पदानां विस्तरतोऽथ करिष्यति भाष्यकारः । 'संकमं वा' संक्रमं वा, संक्रमः कर्दमाद्युल्लङ्घनार्थ काष्ठेष्टिकादिस्थापनरूपस्तम् । 'आलंबणं वा' आलम्बनं वा, आल. म्बनम्-यदालम्ब्य कदमग दिकमुल्लङ्घयते तत् मुञ्जशणादिनिर्मितरज्जुरूपं, तत् 'सयमेव करेड' स्वयमेव करोति । अन्यतीर्थिकगृहस्थैः कारितपदमार्गादीनां निषेधः प्रथमोदे शे गतः, अतोऽत्र 'स्वयमेव' इति प्रोक्तम् , एवमग्रेऽपि बोध्यम् । 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० १० ॥ भाष्यम् – पदमग्गो संकमो य, आलंबण तहेव य ।
तिविहंपि करे भिक्खू , आणाभंगाइ पावई ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे पदमग्गो हि सोवाणं, तं दुहा परिकित्तियं ।
तज्जायं च अतज्जायं, संबद्धं च तहेयरं ॥ छाया-पदमार्गः संक्रमश्च, आलम्बनं तथैव च ।
त्रिविधमपि कुर्याद् भिक्षुः, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ पदमार्गो हि सोपानं तद् द्विधा परिकीर्तितम् ।
तज्जातं च अतज्जातं संबद्धं च तथेतरत् ॥ अवचूरिः– यो भिक्षुः पदमार्ग संक्रमम् आलम्बनं चेति त्रिविधमपि कुर्यात् स आज्ञाभङ्गानवस्थादिदोषान् प्राप्नोति ॥१॥ ‘पदमग्गो' इत्यादि । 'पदमग्गो' पदमार्गः-पदानां मार्गः पदमार्गः पदस्थापनमार्गः सोपानम्-यद्वारा जलार्द्रमार्गमुल्लच्यावतीर्यते प्रत्यवतीर्यते च स सोपान-मित्युच्यते, तद् द्विप्रकारकं परिकोर्तितं-कथितम् , तत्र तज्जातं प्रथमम् , अतज्जातं द्वितीयम् । तत्र-तज्जातं सोपानम् पृथिवीमेव खनित्वा संपादितम् । अतज्जातमिष्टकाप्रस्तरादिभिः संपादितम् । पुनरपि तद् द्विप्रकारकम् संबद्धमसंबद्धं च । वसतिसंबद्धं प्रथमम् , द्वितीयमसंबद्धं वसत्याः । तत्पुनः सोपानं विषमे कर्दमे वा उदके वा हरितादितृणप्रायेषु स्थानेषु वा क्रियते इति । संक्रम्यते येन स संक्रमः काष्ठेष्टकादिसंपादितसोपानविशेषः । अयं च संकमो विषमकर्दमादिषु संपादितो भवति । आलम्बनं च-विषमकर्दमाधुल्लङ्घनार्थमेव दवरिकादि क्रियते । एतेषु पदमार्गादिषु मध्याद् ययेकमपि पदमार्गादिकं भिक्षुः स्वयं करोति परद्वारा वा कारयति, कुर्वन्तं-कारयन्तं वाऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति ।
तत्र सोपाने स्वयमन्यो वा यदि कोदालादिना पृथिवी खनति तदा षड्जीवनिकायानां विराधना भवति । यदि पृथिवी कदाचिदचित्तापि भवति तथापि तस्याः खनने कृते वनस्पतिकायानां तदाश्रयस्थितत्रसकायानां वा विराधनं भवत्येव, हस्तौ पादौ वा लुषितौ भवेताम . तेन संयमात्मविराधना भवति । संक्रमे-काष्ठेष्टकादिछिद्रान्तरे प्रविष्टः सर्पादिम्रियते । आलम्बने दवरिकालम्बनेन मार्गोल्लङ्घने पतनादिना भूमिगतजीवविराधना भवति, देहपीडा वा भवति तेन संयमात्मविराधनासंभवः । यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात् पदमार्गादिकं भिक्षुर्न स्वयं कुर्यात न वा परद्वारा कारयेत् , कुर्वन्तं कारयन्तं वा नाऽनुमोदेत इति ॥ सू० १० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दगवीणियं सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ । छाया-यो भिक्षुरुदकवीणिकां स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'दगवीणिय' उदकवीणिकां जलप्रणाली वसतितो जलनिःसारणार्थम् 'सयमेव करेइ' स्वयमेव करोति-संपादयति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ११-१८
उदकवीणिका-शिक्थकादिप्रकरणम् ३९
'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते कायेन वाचा मनसा वा प्रशंसति, स आज्ञा भङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति । विस्तारः प्रथमोद्देशे ॥ सू० ११ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सिक्कगं वा सिक्कगणंतगं वा सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ || सू० १२ ॥
छाया -यो भिक्षुः शिक्यकं वा शिक्यकान्तकं वा स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सिक्कगं वा' शिक्यकं वा आहारपात्रादिस्थापनार्थे वियति कीलकादौ यदवलम्ब्यते तत् शिक्यकं प्रोच्यते 'छींका' इति लोकप्रसिद्धम् । 'सिक्कगणंतगं वा' शिक्यकाच्छादनकं-शिक्यक पिधानक मित्यर्थः । ' सयमेव करेइ' स्वयमेव करोति, मुञ्जकादिमयं शिक्यकं संपादयति, 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वाऽन्यं स्वदतेऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषानाप्नोति ॥ सू० १२ ॥
अत्राह भाष्यकार : - 'सिक्कगे' इत्यादि ।
भाष्यम् - सिक्कगं दुविहं वृत्तं, तस - थावर - देहजं । अंडा तसाज्जायं, थावरे मुंजगाइंग ||
छाया - शिक्यकं द्विविधम् उक्तं त्रसस्थावर देहजम् । अण्डजादित्रसज्जातं स्थावरे मुञ्जकादिकम् ॥
अवचूरि : - - शिक्यकं द्विविधं - द्विप्रकारकं प्रोक्तं कथितम् सस्थावरदेहजम् त्रसदेहाज्जायमानम्, तथा स्थावरजीवस्य देहाज्जायमानम् । प्रथमभेदमाह - तत्राऽण्डजादित्रसाज्जातम्, अर्थात्-अण्डजदेहाज्जातम्, तत्र - अण्डजा हंसादयस्तेषां लोमभ्यो जायमानम् एवमुष्ट्रदेहात् तथा - कीटदेहात् - ' कीटज - रेशम' इतिलोकप्रसिद्धात् जायमानम् एतत्सर्व सजीवदेहविनिर्मितं शिक्यकं भवति । इति प्रथमो भेदः ।
,
अथ द्वितीयभेदमाह - स्थावरदेहजं तु कार्पासजनितम्, शणजनितम्, नारिकेलजनितम्, मुञ्जजनितम्, दर्भजनितम्, वेत्रजनितम्, वेणुजनितं च । ततश्च सस्थावरजीवदेहनिष्पन्नस्य शिक्यकस्य निर्माणेऽवश्यं जीवविराधना स्यात् अतो भिक्षुणा स्वयं शिक्यकं न निर्मातव्यम्, न वा-निर्मातुरनुमोदनं कर्त्तव्यम् । निर्माणेऽनुमोदने वा जीवविराधना संभवेन संयमव्याघातात् ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सोत्तियं वा रज्जुयं वा चिलमिलि सयमेव करेइकरेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुः सौत्रिकं वा रज्जुकं वा चिलमिलि स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३ ॥
__चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा सौत्रिकी कार्पाससूत्रोर्णासूत्रसम्पादितां वा, रज्जुकां वा कार्पासादिसूत्रनिर्मितदवरिकासंपादितजालिकासम्पन्नां वा चिलिमिलीं आच्छादनपटरूपां स्वयं करोति अन्यद्वारा वा कारयति कुर्वन्तं वाऽन्यं श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सूईए उत्तरकरणं सयमेव करेइ करेंतं वा साइज्जइ॥ छाया-यो भिक्षुः सूच्या उत्तरकरण स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू०१४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सूईए' सूच्याः उत्तरकरणं, तत् पञ्चविघं भवति, तथाहि-छिद्रवर्धनम् १, श्लक्षणकरणम् २, तीक्ष्णकरणम् ३, लोहकारशालायां गत्वा तापनम् ४, ऋजुकरणं ५ चेति । एतत् पञ्चविधमप्युत्तरकरणं सूच्याः स्वयं साधुः साध्वी वा करोति कुर्वन्तं वाऽन्यं श्रमणमनुमोदते स दोषभाग् भवतीति ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम्-एवं पिप्पलगस्स उत्तरकरणम् । सू० १५॥णहच्छेयणगस्स उत्तरकरणम् ॥ सू० १६ ॥ कण्णसोहणगस्स उत्तरकरणम् ॥ सू० १७॥
छाया-एवं पिप्पलकस्योत्तरकरणम् ॥ सू० १५ ॥ नखच्छेदनकस्योत्तरकरणम् ॥सू० १६॥ कर्णशोधनकस्योत्तरकरणम् ॥ सू० १७॥
चूर्णी-चिलिमिलिकामारभ्य कर्णशोधनकपर्यन्तं पञ्चसूत्री प्रथमोद्देशे कथिता अत्र पुनः सैव कथ्यते, तत्र को हेतुरिति चेत् अत्रोच्यते-तत्राऽन्यतीर्थिकद्वारा गृहस्थद्वारा वा करणं कारणं कुर्वतोऽनुमोदनं च निषिद्धम् , अत्र तु-स्वयं करणं कुर्वतोऽनुमोदनं च निषिध्यते । एतावान् भेदोऽतो न पुनरुक्तिः व्याख्या सुगमा । सू० १७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू लहुस्सगं फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥१८॥ छाया-यो भिक्षुः लघुस्वकं परुष वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू०१८॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'लहुस्सगं फरुसं' लघुस्वकं परुषम् ईषदपि कठोरं वचनम् 'वयइ' वदति 'वयंत वा साइज्जइ' वदन्तं वा स्वदतेऽनुमोदने स स्नेहवर्जितकठोरवचनवक्ता प्रायश्चित्तभाग भाषासमिति विराधयति ॥ सू० १८ ॥ भाष्यम् –फरुसं चउहा णेयं, दवे खेत्ते य कालगे ।
भावे जहक्कम वोच्छं, जहासत्थं वियारियं ॥ छाया--परुषं चतुर्धा ज्ञेयं, द्रव्ये क्षेत्रे च कालके ।
भावे यथाक्रमं वक्ष्ये, यथाशास्त्र विचारितम् ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० १८-१९ परुषवाद-मृषावादनिषेधः ४१
अवचरिः---'फरुसं' इत्यादि । परुषं कर्कशं वचनं चतुर्विधम् चतुष्प्रकारकं ज्ञेयं भवतीति ज्ञातव्यम् । द्रव्ये-द्रव्यविषये, क्षेत्रे-क्षेत्रविषये च, तथा-काले-कालविषये, तथा-भावेभावविषये, परुषवचनस्यैतेषु विषयेषु चातुर्विध्यं यथाशास्त्रम्-शास्त्रप्रकारमनतिक्रम्य विचारितं तीर्थकरगणधरैः कथितं तद् यथाक्रमं वक्ष्ये कथयिष्यामि, इति ॥ सू० १८ ॥
पुनर्भाष्यकारः पूर्वोक्तपरुषस्य द्रव्यादिभेदान् विशदयति---'दव्वे' इत्यादि । भाष्यम्-दवे वत्थम्मि पत्तम्मि, खेत्ते संथारयाइसु ।
___ काले तीएऽणागए य, भावे कोहाइ संमयं॥ छाया--द्रव्ये वस्त्रे पात्रे क्षेत्रे संस्तारकादिषु ।
कालेऽतीतेऽनागते च भावे क्रोधादि संमतम् ॥ अवचूरिः-द्रव्ये-द्रव्यविषये-वस्त्रपात्रादिषु, यद्वा जीवादिषु द्रव्येषु परुषवचनं भवति । तद्यथा-वस्त्र-पात्र-सूच्यादिषु-आत्मन एतान्-अपश्यन् एवं भणति ममैव विद्यते इति कृत्वा ईर्ष्याभावेन वदति-'ममासने को निद्रा लभते ?' पुनश्च ईर्ष्याभावेन 'मम वस्त्रादि तेन हृतम्' इत्येवं द्रव्यतो लघुस्वकं परुषं भाषते १।
क्षेत्रे संस्तारकादिषु, क्षेत्रतः परुषमेवं भवति यथा--कश्चित्साधुः स्वकीयस्य संस्तारशय्यावसतिषु पुरुषान्तरमुपविष्टं दृष्ट्वा वदति- को मम संस्तारादिषु स्थितः स्वकीयं जानानः । अथवास्वकीयासने उपविष्टं कमपि साधुं दृष्ट्वा वदति-कथं मम संस्तारके स्थितोऽसीति २ ।
___ काले यथा-कमपि साधु बहिर्गन्तुमनसमुत्तिष्ठन्तं ब्रवीति-नेदानी गमनस्य कालो विद्यते केन मूर्खेण कथितं यत्-इदानी गमनकालः । यद्वा-गमनकाले उपस्थिते दुर्बोधा एते साधवः इदानीमपि विलम्बन्ते इति । यद्वा-यस्य स्वाध्यायादेर्यः कालस्तस्मिन् कश्चित् स्वाध्यायादिकं कर्तु व्यवसितः, तं प्रति वदति-नेदानी कालो विद्यते स्वाध्यायस्य, तत्र यदि कश्चित्किञ्चिदुत्तरं ददाति तदा भोः अभिमानिन् ! किं निरर्थकं वदसि ?, इति परुषं बते । अथवा-आचार्येण पूर्वमादिष्टे औषधानयने अन्यस्तत्र गन्तुकामं साधुं पृच्छति-यत् त्वं गच्छसि औषधमानेतुम् ?, स पृष्टः साधुः परुषाक्षरं ब्रूते-नेदानीमौषधानयनकालो विद्यते धैर्य धारय, कथमेवं त्वरां कुरुषे । यद्वा-कश्चित्साधुर्वस्त्रपात्रादिकमानेतुं गुरुणाऽऽज्ञप्तः तेनाऽऽनीतं वस्त्रपात्रादिकम् , तदृष्ट्वा-ईर्ष्यालुरन्यो वदति-केनैतदानीतम् ! स वदति-मयाऽऽनीतम् । तत् श्रुत्वा-ईर्ष्यालुनाऽनादरं कुर्वतोक्तम्भोः किमर्थ त्वमानेष्यसि, नायं कालो वस्त्राद्यानयनस्य त्वं तु काण्ठपाषाणवज्जडो लब्धिरहितश्च । एवं प्रकारेण कालविषये परुषं वदति-इति ३ । ___ भावे, परुषं क्रोधादिकम् , यतः क्रोधलोभादिमन्तरेण द्रव्यादिष्वपि परुषं न संभवति, क्रोधादिमूलकतयैव सर्वत्र परुषवचनस्य संभवः ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे अत्र शिष्यः प्राह- ययेवं तदा भावपरुषमेव वक्तव्यम् द्रव्यादिषु परुषत्वं कथं कथ्यते ! आचार्यः प्राह--द्रव्यादिषु-उपचारकरणमात्रम् यतस्ते क्रोधादयो द्रव्यादिसमुत्थिता एव भवन्ति, तथा च क्रोधादौ भावे मुख्यं परुषत्वम् , क्रोधादिकारणे तु द्रव्यादौ-उपचारात् परुषत्वं भवति । यः साधुरेतेषामन्यतमं परुषमीषदपि वदति, स आज्ञाभङ्गानवस्थात्मसंयमविराधन प्राप्नोति, तथा-मिथ्यात्वं च समापद्यते अतः साधुभिरेतादृशं परुषवचनं न वक्तव्यम् ॥ सू० १८ ॥
सूत्रम्-जे मिक्खू लहुस्संग मुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥सू०१९॥ छाया--यो भिक्षुर्लघुस्वकं मृषा वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १९ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'लहुस्सगं' लघुस्वकं स्तोकमल्पमपि, 'मुसं' मृषाऽसत्यवचनम् 'वयइ' वदति-अल्पमप्पसत्यभाषणं करोतीत्यर्थः, 'वयंत वा साइज्जइ' वदन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चितभाग भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिदोषा भवन्ति ।। सू० १९ ॥
अत्राह भाष्यकार:-'दन्वे' इत्यादि । भाष्यम्-दव्वे खेत्ते तहा काले, भावे य त्ति चउन्विहा ।
जहासत्थं मुसाभासा, तीए भेया जहक्कम ॥ छाया-द्रव्ये क्षेत्र तथा काले भावे चेति चतुर्विधा ।
यथाशास्त्रं मृषाभाषा तस्या भेदा यथाक्रमम् ॥ अवचूरिः-मृषाभाषा असत्यभाषणं, यथाशास्त्रं शास्त्रोक्तप्रकारेण चतुर्विधा चतुष्प्रकारा भवतीति ज्ञेया । तथा-तस्या मृषाभाषाया भेदा यथाक्रमं आनुपूर्व्या क्रमेणेत्यर्थः, ज्ञातव्या इति । तत्र द्रव्ये-वस्त्रपात्रादिषु, क्षेत्रे-संस्तारकवसतिप्रभृतिषु, काले-अतीतेऽनागते वर्तमाने च भाषादिषु । तत्र-द्रव्ये यथा-वस्त्रे पात्रं सहसा वदेत् , पुनरेवं वदेत्-नेदं तव किन्तु ममेदं वस्त्रं पात्रं वेति द्रव्यभूतोऽनुपयुक्त एव वदेत् ।
अथवा-वस्त्रं पात्रं वा परेण समुत्पादितम् परन्तु--अनानीतमपि पृष्टः सन् एतत्सर्व वस्त्रपात्रादिकं मयाऽऽनीतम् , एवं क्रमेण द्रव्ये मृषा वदति । एवं क्षेत्रे यथा--रजन्यां तमसावृतायां संमूढः परस्य संस्तारकादिकं ममेदमिति ज्ञात्वा, त्वमितो निःसरेति मृषा वदति । यद्वा--मासकल्पप्रायोग्यं वा वर्षावासप्रायोग्यं वा वसत्यादिकं ऋतुकालप्रायोग्यं वाऽन्येनोत्पादितं मयोत्पादितमित्येवं वदति, एषा क्षेत्रविषये मृषाभाषा | काले- मृषावादो यथा--एकः कश्चित् श्रद्धाशील एकैन साधुना उपशामितः, तदनु-अन्येन साधुना पृष्टः-केन श्रमणेनायं श्रावक उपशामितः ? तदा कथयति परः साधुः-अन्यदा कदाचिद् विहरता सता मयैष श्राद्ध उपशामितः । एवं भावेऽपि--कषायवशेन वदतीति ज्ञातव्यमिति । एतेषां द्रव्यक्षेत्रादिभेदभिन्नानां मध्यात्--अन्यतममपि मृषावादं वदति तस्य भिक्षुकस्याऽऽज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादयो दोषा भवन्तीति ॥ सू० १९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०२ सू० २० -२२ अदत्तादान -हस्तादिप्रक्षालन-चर्मधारणनिषेधः ४३
सूत्रम्--जे भिक्खू लहुस्संग अदत्तमादियइ आदियंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २०॥
छाया-यो भिक्षुर्लघुस्वकमदत्तमाददाति आददतं वा स्वदते ॥ सू० २०॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'लहुस्सगं' लधुस्वकम् स्वल्पमपि, अदत्तं तत्स्वामिनाऽप्रदीयमानम् 'आदियई' आददाति--गृह्णाति, 'आदियंत वा' आददतं वा स्वदते- स्तोकमपि--अदत्तादानं कुर्वन्तं श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभार भवतीति ॥ सू० २० ॥ भाष्यम्-दव्वे खेत्ते तहा काले, भावे चेयं चउव्विहं ।
एएसि च जहासत्थं, णाणतं अवगम्मइ ॥ छाया-दव्वे क्षेत्र तथा काले भावे चैतच्चतुर्विधम् ।
एतेषां च यथाशास्त्रं नानात्वमवगम्यते ॥ अवचूरी-'दव्वे' इत्यादि । अदत्तम् अदत्तादानं चतुर्विधम्-द्रव्यक्षेत्रकालभावैः चतुष्प्र. कारकं भवति । तत्र द्रव्ये-वस्त्रयात्रादौ, क्षेत्रे –वसत्यादौ, काले-अतीतादौ, भावे-भावविषयेरागादौ । एतेषां द्रव्यादिविषयकादत्तादानानां नानात्वम्-अवान्तरभेदो यथाशास्त्रं शास्त्रोक्तप्रकारेणाऽवगम्यते-बुध्यते ॥ सू० २० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू लहुस्सएण सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा हत्थाणि वा पायाणि वा कण्णाणि वा अच्छीणि वा दंताणि वा नहाणि वा मुहं वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ।। सू०२१॥
छाया-यो भिक्षुर्लघुस्वकेन शोतोदकविकटेन वा-उण्णोदकविकटेन वा हस्तौ वा पादौ वा कर्णौ वा अक्षिणी वा दन्तान् वा नखान् वा मुखं वा, उच्छोलेद्वा प्रधावेद्वा उच्छोलन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते ॥ सू० २१ ॥
चूर्णी— 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'लहुस्सएण' लघुस्वकेन-स्वल्पेन बिन्दुमात्रेणाऽपि 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन वा, अत्र विकटशब्दोऽचित्तबोधकः, व्यपगतजीवेन जलेनेत्यर्थः, तण्डुलधावनाद्यचित्तजलेनेति यावत् । 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकटेन वा अचित्तेनोष्णजलेनेत्यर्थः । तथा चोपर्युक्तजलेन भिक्षुः 'हत्थाणि वा' हस्तौ वा 'पायाणि वा' पादौ वा 'कण्णाणि वा' कर्णौ वा 'अच्छीणि वा' अक्षिणी वानेत्रे वा 'दंताणि वा' दन्तान् वा 'नहाणि वा' नखान् वा 'मुहं वा' मुखं वा 'उच्छोलेज्ज
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
निशीथसूत्रे वा' उच्छोलेत्-प्रक्षालयेत्, हस्तपादायवयवानामेकवारं प्रक्षालनं जलेन कुर्यादित्यर्थः । 'पधोवेज्ज वा' प्रधावेद्वा-वारं वारं हरतादीनां प्रक्षालनं कुर्यादित्यर्थः
'उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जई' उछोलन्तं वा प्रधावन्तं वा प्रक्षालयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागिति ॥ सू० २१ ॥ भाष्यम्-उच्छोलणं च दुविह, देसओ सव्वओ तहा ।
जहासत्थं च णायव्वा, तस्स भेया जहक्कम ॥ छाया-उच्छोलनं च द्विविधं देशतः सर्वतस्तथा ।
यथाशास्त्रं च ज्ञातव्यास्तस्य मेदा यथाक्रमम् ॥ अवचूरिः-'उच्छोलणं' इत्यादि, । उच्छोलनम्-प्रक्षालनम् , तद् द्विविधं-द्विप्रकारकं भवति । तद्यथा-देशतो-देशविषयकम् । तथा-सर्वतः-सर्वविषयकम् । तस्य देशादिप्रक्षालनस्य भेदप्रभेदाः यथाशास्त्रं-सर्वज्ञप्रतिपादितशास्त्रात् , यथाक्रमं क्रमेण ज्ञातव्याः । तथाहि-प्रथमतः 'उच्छोलन' प्रक्षालनं द्विविधम् -देशतः सर्वतश्च । तत्र-पुनर्देशविषयकं द्विविधम्-आचीर्णमनाचीर्ण च । तत्र ज्ञातजिनागमश्रमणैराचर्यते यत् तत् आचीर्णम् । एतद्विपरीतमनाचीर्णम् । पुनश्चाऽऽचीर्ण देशप्रक्षालनं कारणाद्भवति निष्कारणाद्वा । यत्पुनः कारणे सति भवति तत्पुनर्द्वि विधम् , यथा-अशनादिना लेपकद्रव्येण हस्तमात्रं लिप्तम् , तत्प्रक्षालने यदि मणिबन्धतः प्रक्षालयति । एतत्सकारणकं देशप्रक्षालनम् । यदि वा-यावन्मानं शरीरावयवरूपं हस्तपादादिकमशुचिद्रव्येण लिप्तं भवति तावन्मात्रमेव प्रक्षालयति । एतदपि सकारणकं देशप्रक्षालनम् । निष्कारणं तु-एतद्विपरीतम् , यथा-अशुचिद्रव्येण चरणमात्रं लिप्तम् किन्तु-प्रक्षालनं तु संपूर्णस्य शरीरस्य करोति । तत्राऽधिकदेशस्य प्रक्षालनमकारणमेव । प्रक्षालयितव्यदेशादधिकदेशप्रक्षालनस्य निष्प्रयोजनवादेतद् अनाचीर्णमिति ॥ सू० २१ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कसिणाणि चम्माइं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुः कृत्स्नानि चर्माणि धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खु यो भिक्षुः 'कसिणाणि' कृत्स्नानि संपूर्णानि अखण्डानीत्यर्थः 'चम्माई' चर्माणि मृगादीनाम् 'धरेइ' धरति-पार्श्वे स्थापयति, उपयोगे आनयति वा, 'धरतं वा साइज्जई' धरन्तं-पार्श्वे स्थापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागभवति ॥ सू० २२ ॥ भाष्यम्-कसिणं चउहा वुत्तं, सयलाइपभेयो ।
चउन्विहस्स चम्मस्स, धारणं नेव कप्पइ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० २३
कृत्स्नवस्त्रधारणनिषेधः ४५
छाया-कृत्स्नं चतुर्धा प्रोक्तं, सकलादिप्रभेदतः ।
चतुर्विधस्य चर्मणो धारणं नैव कल्पते ॥ अवचरिः- 'कसिणं' इत्यादि । कृत्स्नं चतुर्धा-चतुष्प्रकारकं प्रोक्तं भवति सकलादिप्रभेदतः, तद्यथा-सकलकृत्स्नम्-१, प्रमाणकृत्स्नम् २, वर्णकृत्स्नम् ३, बन्धनकृत्स्नं ४ च । एतत् चतुर्विधं कृत्स्नं भवति । एतच्चतुर्विधस्य-चतुष्प्रकारकस्याऽपि कृत्स्नस्य चर्मणो धारणं भिक्षणां न कल्पते ।। सू० २२ ॥ भाष्यम्-एगपुड सयलकसिणं १, पमाणकसिणं २ च होइ दुपुडाई।
कोसग-खल्लग-वगुरी-खवुसा-जंघ-दजंघा य ॥ किसणाइपंचवण्णगचम्मेणं निम्मियं च वण्णकसिणं ३।
बंधणकसिणं जमिहा, बंधणतिगो परं चउत्थाई ४ ॥ छाया-एकपुटं सकलं कृत्स्नं, प्रमाणकृत्स्नं च भवति द्विपुटादिकं ।
कोशक-खल्लक-वागुरी-खपुसा-जवा-ऽर्द्धजङ्घा च ॥ कृष्णादिपञ्चवर्णकचर्मणा निर्मितं च वर्णकृत्स्नम् ।
बन्धनकृत्स्नं यदिह बन्धनत्रिकतः परं चतुर्थादि ॥ अवचूरिः-'एगपुड' इत्यादि । तत्रैकपुटम्-एकतलमखण्डितं सकलकृत्स्नं भवति । द्विपुटादिकं-द्वयादितलादिकम् यत्रोपानहादौ तत्प्रमाणकृत्स्नं भवति । अस्यैव प्रमाणकृत्स्नस्य भेदानाह-तद्यथा-कोशक-खल्लक-वागुरी-खपुसा-जङ्घाऽर्द्धजवाप्रभृतिका लोके व्यवहियमाणा भेदाः, तत्र-कोशकं-चर्ममयं (कोथलो-थैली) इतिप्रसिद्धम् , यस्मिन् प्रवेशितचरणाङ्गुलिनखो मार्गे संचलतो न भज्यते-न भिद्यते तत् , सा च चर्ममयी कुत्थलिका १। खल्लकम्अत्र पुनद्वौं भेदौ-अर्द्धखल्लकं, सर्वखल्लकं च। तत्र-तलप्रतिबद्धं यावत्खल्लकैरनुस्यूतं यत्रोपानहि साऽर्द्धखल्लकोपानत् , या च-समस्तमेव चरणमाच्छादयति सा सर्वखल्लकोपानत् २ । या च पुनरङ्गुलीश्छादयित्वा चरणावुपरि छादयेत् सा वागुरी वागुरा वा ३। खपुसा सा या जानु पिदधाति-छादयति ४। या जङ्घापर्यन्तमाच्छादयति सा जङ्घा समस्तजचेति यावत् ५। जवाया अद्धभागमेव याऽऽच्छायेत्साऽद्धेजछोपानत् ६ । इति प्रमाणकृत्स्नमिति द्वितीयो भेदः २। ॥१॥
सम्प्रति भाष्यगततृतीयभेदमाह-'किसणाई' इत्यादि, यत् पुनश्चर्म वर्णेन कृष्णादिना शोभा पुष्णाति तत् वर्णकृत्स्नम् , तच्च वर्णकृत्स्नं चर्म कृष्णादिवर्णेन पञ्चविधं भवति, वर्णस्य पञ्चविधत्वात् ३। बन्धत्रयात्परं चतुर्थादिबन्धनयुक्तं यत् तद् बन्धनकृत्स्नं भवतीति चतुर्थो भेदः ४। इत्थं सकल. चर्मनिर्मितोपकरणानामुपानहादीनां च धारणं साधूनां न कल्पते इति दिग्दर्शनम् ॥ सू० २२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे विशेषत उपानद्धारणे दोषान् दर्शयति-'गव्यो' इत्यादि । भाष्यम्-गव्यो निम्मदवया, निप्येक्खो य णिद्दय-णिरंतरया ।
भूयाणं उवघाओ, कसिणे चम्मम्मि छद्दोसा ॥ छाया-गर्यो निर्मार्दवता निरपेक्षो निर्दय-निरन्तरता।।
भूतानामुपघातः कृत्स्ने चर्मणि षड् दोषाः ॥ अवचूरिः-गर्वः-उपानहा संनद्धचरणः पुरुषोऽश्वादावारूढः पादचारिणं पुरुषमिवानुपानहमनादृत्य स्वस्मिन् गर्व धारयति-यदहमेतेभ्यो गरीयान् उपानद्भयां चलामि, एते रङ्का उपानविहीनाः, इत्थमुपानद्धीनं पुरुषं विलोक्य सर्वदैव गर्वयुक्तो भवति ११ निर्मार्दवता-उपानद्रहितचरणाभ्यां संचलन् चरणस्य मृदुत्वेन न तथा जीवोपघाताय भवति यथा उपानद्भयां संनद्धचरणा मार्दवराहित्येन कठिना अधिकभाराकान्ता जीवोपघाताय भवन्ति । एतावता गर्यो निर्दित्वं च व्याख्यातम् २।
निरपेक्ष इति यस्य चरणे-उपानही न स्तः स मार्ग विलोक्य व्रजति, अन्यथा चलने मम चरणे कण्टकादिवेधः स्यात् , इति कण्टकवेधभयात् सोपयोगचलति, चलन् जीवोपरि-उपयोगं ददत् जीवसद्धं रक्षति । यदा तूपानझ्यामाच्छादितचरणो व्रजति तदा निरपेक्षतया चलन् निरपायत्वादात्मनः कण्टकादिकमुपेक्षमाणो जीवेष्वप्युपेक्षां करोति ३।।
'नियनिरंतरया' इत्येकपदत्वात् 'ता' इत्यस्य द्वयोरपि सम्बन्धः, तेन निर्दय इति निर्दयता । आदौ यदाऽऽत्मनो मनसि निर्दयत्वं कृतं भवति तदा चरणयोरुपानही धरति, एवंप्रकारेण स्वभावतो दयालुरपि पुरुषः कठोरो भवति, इति दयापरस्यापि तस्य निर्दयता समागच्छति, इत्थं निर्दयत्वं भवति ।।
निरन्तरता-उपानत्संनद्धपादेन षड्जीवनिकायानां विनाशस्याऽवश्यम्भावात् निरन्तरता पापबन्धस्य नैरन्तर्यात् , इति । शुद्धेन चरणेन यदा भूमौ चलति तदा भूतानां विराधनं न भवति । उपानद्वे. ष्टितचरणतलगतो जीवः कदापि न जीवति कठिनत्वात् , अतिभारत्वात् , अवकाशाऽभावाच्चेति ५।
भूतोपघातश्चेति-स्वभावतो दुर्बलदेहानां कोमलाऽवयवानां भूमौ चलतां लघुजीवानां सोपानकचरणैरुपघातो भवत्येव, इति षष्ठो भूतोपघातदोषोऽप्यवश्यम्भावी ६। यत इमे दोषा उपानद्वारणे ततो भिक्षुभिरुपानद्धारणं नैव कर्त्तव्यमिति विवेकः ॥ सू० २२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कसिणाणि वत्थाई धरेइ धरे वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुः कृत्स्नानि वस्त्राणि धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २३ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘कसिणाणि वत्थाई' कृत्स्नानि वस्त्राणि, तत्र-प्रमाणादधिकानि वस्त्राणि कृत्स्नवस्त्राणि 'धरेई घरति, कृत्स्नवस्त्राणामुपभोगं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० २४
अभिन्नवस्त्रधारणनिषेधः ४७ करोतीत्यर्थः। 'धरेतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः प्रमाणातिरिक्तवस्त्राणां धारणं करोति, कारयति, कुर्वन्तं वाऽन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० २३ ॥ भाष्यम् कसिणं दव्व खेत्ते य, काले भावे चउविहं ।
दुविहं दव्वकसिणं, सयलं च पमाणगं ॥ छाया-कृत्स्नं द्रव्ये क्षेत्रे च काले भावे चतुर्विधम् ।
द्विविधं द्रव्यकृत्स्नं सकलं च प्रमाणकम् ॥ अवचूरिः-'कसिणं' इत्यादि। प्रकृतसूत्रघटककृत्स्नं चतुर्विधम् चतुष्प्रकारकं भवति । प्रथमं द्रव्ये-द्रव्यकृत्स्नम् १, द्वितीय क्षेत्रे-क्षेत्रकृत्स्नम् २, तृतीयं काले-कालकृत्स्नम् ३, तथा चतुथे भावे-भावकृत्स्नम् ४। तत्र चतुष्प्रकारककृत्स्नेषु मध्ये द्रव्यकृत्स्नं द्विविधम् द्विप्रकारकं भवतिसकलकृत्स्नम् , प्रमाणकृत्स्नं च । तत्र-सकलकृत्स्नं नाम यद्वस्त्रं धनं-तन्तुभिर्यनिष्ठं चिक्कणम्अतिकोमलम् , तथा-अखण्डितं पूर्व तन्मध्यान्न केनापि गृहीतं परिपूर्णमित्यर्थः, एतादृशं सदशिक 'थान-ताका' इत्यादिरूपेणाऽखण्डं यद्वस्त्रं तत्सकलकृत्स्नमिति कथ्यते । एतच्च सर्वोत्कृष्टत्वान्न ग्राह्यम् । एतादृशानि सकलकृत्स्नानि वस्त्राणि गृहस्थेभ्यः खण्डयित्वाऽऽनीतानि जघन्यमध्यमो. त्कृष्टरूपाणि मुखवस्त्रिकाचोलपट्टकप्रावरणादीनि साधुना न धारणीयानीति भावः । अथ प्रमाणकृत्स्नमाह-यद्वस्त्रम्-आयामतो द्विसप्ततिहस्तमितं, विस्तारतश्चतुर्विशत्यङ्गुलकहस्तप्रमाणकम् , निम्रन्थीनां षण्णवतिहस्तप्रमाणम् प्रमाणकृत्स्नमिति कथ्यते, तन्न धारणीयं न च ग्राह्यमिति ॥ सू० २३ ।।
सम्प्रति-क्षेत्रकृत्स्नं प्रदर्शयति—'जं वत्थं' इत्यादि । भाष्यम्-जं वत्थं जत्थ देसे उ, दुल्लहं बहुमोल्लग।
कसिणं खेत्तजुत्तं तं, जहन्नुक्कोसमज्झिमं ॥ छाया-यद्वस्त्र यत्र देशे तु, दुर्लभं बहुमूल्यकम् ।
कृत्स्नं क्षेत्रयुक्तं तद् जघन्योत्कृष्टमध्यमम् ॥ अवचूरिः- यद् वस्त्रं कार्पासादिकं यत्र-यस्मिन् देशे मगधादौ दुर्लभं प्राप्त्ययोग्यं महर्षितं च, तद्वस्त्रं तेन क्षेत्रण--देशादिना युक्तं क्षेत्रकृत्स्नमिति कथ्यते । यथा-हस्तकत्तितकासिकसूत्रनिर्मितं वस्त्रं संप्रति 'खद्दर' इति लोकप्रसिद्धम्-उत्तरविहारदेशेऽतिसुलभम् अल्पमूल्यसाध्य च, तदेव वस्त्रं गुर्जरद्रविडादौ देशे दुर्लभं भवति तत्क्षेत्रकृत्स्नमिति कथ्यते । तदपि बहुमूल्यं सत्न कल्पते । तदपि क्षेत्रकृत्स्नं वस्त्रं त्रिप्रकारकम् जघन्य-मध्यमो-कृष्टभेदात् , इति । एवं यद्वस्त्रे यस्मिन् काले महर्षितं दुर्लभं च तद्वस्त्रं तस्मिन् काले कालकृत्स्नं भवति । एतदपि जघन्यादिभेदात् त्रिविधं बहुमूल्यं न कल्पते इति विवेकः ॥ सू० २३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAAAAA
निशीथसूत्रे सम्प्रति भावकृत्स्नं दर्शयति- 'दुविह' इत्यादि । भाष्यम्-दुविहं भावकसिणं, वण्णमुल्लपमेयओ ।
वण्णओ पंचहा वुत्तं, मोल्लो तिविहं मयं ॥ छाया-द्विविधं भावकृत्स्नं वर्णमूल्यप्रभेदतः ।
___ वर्णतः पञ्चविधं प्रोक्तं भूल्यतस्त्रिविधं मतम् ॥
अवचूरिः-भावकृत्स्नं द्विविधं-द्विप्रकारकं भवति, वर्ण-मूल्य-भेदात् । वर्णकृत्स्नम् , मूल्यकृत्स्नं च, तत्र-वर्णकृत्स्नं पञ्चविधम् पञ्चप्रकारकं भवति , वर्णानां पञ्चप्रकारकत्वात् । मूल्यकृत्स्नं तु त्रिप्रकारकं भवति जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदादिति ॥ सू० २३ ॥
तत्र वर्णत इदम् - भाष्यम्-पंचण्हमवि वण्णाणं, वण्णड्ढण्णयरेण जं ।
कसिणं वण्णजुत्तं तं, जहन्नुक्कोसमज्झिमं ॥ छाया-पञ्चानामपि वर्णानां वर्णाढयमन्यतमेन यत् ।
__ कृत्स्नं वर्णयुक्तं तत् जघन्योत्कृष्टमध्यमम् ॥ अवचूरि:--'पंचण्हमवि'-इत्यादि । पञ्चाना-पञ्चप्रकाराणां कृष्ण-नील-रक्त-पीतशुक्लभेदभिन्नवर्णानां मध्यात् येन केनचित्कृष्णादिना वर्णेन-आढचमतिशयेन युक्तम् यथा-कृष्णंपुंस्कोकिलतुल्यम् , नीलं-शुकपक्षसन्निभम् , रक्तम्-इन्द्रगोपकीटसन्निभम् , पीतं-तापितस्वर्णसदृशं, शुक्लं-शङ्खशशाङ्कतुषारसन्निभम् । तदेवं विविधवर्णयुक्तं वर्णकृत्स्नमिति कथ्यते । तदपि वर्णकृत्स्नं जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिप्रकारकम् । तस्मात्-कृष्ण-नील-रक्त-पीत वस्त्रं कदापि न ग्राह्यम् , शुक्लं तु ग्राह्य, तदपि शास्त्रदर्शितमेव साधारण शुक्लं ग्राह्यम् , तदपि बहुमूल्यं न ग्राह्यम्-इति ॥ सू० २३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अभिण्णाई वत्थाई धरेइ धरतं वा साइज्जइ।२४। छाया-यो भिक्षुरभिन्नानि वस्त्राणि धरति घरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अभिण्णाई वत्थाई अभिन्नानि-अखण्डितानि वस्त्राणि 'धरेइ' धरति-परिदधाति पार्श्वे स्थापयति वा, अन्यं धारयति, 'धरेंतं वा साइज्जई' धरन्तं-धारयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाक् । अभिन्नवस्त्रं नाम-विक्रयणस्थाने पूर्व न खण्डितं भवेत् 'ताका' इति भाषाप्रसिद्धम् , तत् साधुभिर्न धार्यम् किन्तु 'ताका' इति भाषाप्रसिद्धाद् यद् खण्डीकृतं वस्त्रं भवेत् तद् दातुः प्राप्य तस्यापभोगः करणीय इति सूत्राशयः ॥ सू० २४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० २५-२६
पात्रदण्डकादीनां परिघट्टनादिनिषेधः ४९ - 'अभिण्ण०' इत्यादि ।
ननु - अभिन्नवस्त्रधारण को दोषस्तत्राह भाष्यकारः -' भाष्यम् – अभिण्णवत्थजुत्तस्स, भवे चोरभयाइयं । पडिलेहणवाधार, संजमत्तविराहणं ॥
छाया - अभिन्नवस्त्रयुक्तस्य भवेच्चौरभयादिकम् । प्रतिलेखन वाघादि संयमात्मविराधनम् ॥
अवचूरि :- अभिन्नवस्त्रयुक्तस्य साधोः चौरभयम्, चौरो हि-अभिन्नवस्त्रं दृष्ट्वा तल्लोभात्- चोरयितुमागच्छेत्, मारयेदपि कदाचित्साधुमित्यात्मविराधना संभवः । तथा - तादृशविपुलवस्त्रस्य सम्यक् प्रतिलेखनमपि न संभवतीति तदकरणजनितोऽपि दोषः । प्रतिलेखनाद्यकरणे संयमविराधनं स्यात्, अतः साधुभिरभिन्नवस्त्रं न धारणीयम् ॥ सू० २४ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू लाउपायं वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा सयमेव परिघट्टेइ वा संवेइ वा जमावेइ वा परिघट्टेतं वा संख्येत वा जमार्वेतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५ ॥
छाया - यो भिक्षुः अलाबूपात्रं वा दारुपात्रं वा मृत्तिकापात्रं वा स्वयमेव परिघयति वा संस्थापयति वा 'जमावेइ' इति यमयति वा परिघट्टयन्तं वा संस्थापयन्तं वा यमयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५ ॥
चूर्णि: - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'लाउपायं वा' अलाबूपात्र वा 'तुम्बा' इति लोकप्रसिद्धम् ' दारुपायं वा' काष्ठपात्रं वा, 'महियापायं वा' मृत्तिकापात्रं वा 'सयमेव परिघट्टेइ' स्वयमेव परिघट्टयति-निर्माति । 'संठवेइ वा' संस्थापयतितत्र - संस्थानमवयवविशेषः मुखादिकं पात्रस्य करोतीत्यर्थः । ' जमावेइ वा यमयति-विषमं समं करोति, तथाच पात्राणां विषमभागं समीकरोतीत्यर्थः । तथा - ' - 'परिघतं वा' परिघट्टयन्तं वा - निर्माणं कुर्वन्तं वा 'संठवेंतं वा' संस्थापयन्तं वा, 'जमावेंतं वा' यमयन्तं वा, विशेषतो विषमभागस्य समतां कुर्वन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति ।
तत्र — पूर्वघट्टितादिपात्राणां ग्रहणं कल्पते, तत्र--त्रिविधमपि पात्रं बहुकर्मिताऽल्पकर्मिताऽपरिकर्मितभेदात् त्रिप्रकारकं भवतीति प्रकृतसूत्रविषये प्रथमोदेशके --एव व्याख्यानं कृतं तत एव द्रष्टव्यम् । विशेषस्तु केवलमेतावानेव यत् प्रथमोदेशके परकृतं निषिद्धम् अत्र तु स्वयंकरणस्य निषेध इति ॥ सू० २५ ॥
"
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् - जे भिक्खू दंडयं वा लट्ठियं वा अवलेहणियं वा वेणुसूइयं वा सयमेव परिघट्टेइ वा संटवेइ वा जमावेइ वा परिघट्टेत वा संठवेंत वा जमावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६ ॥
५०
छाया - यो भिक्षुः दण्डकं वा यष्टिकां वा अवलेहनिकां वा वेणुसूचिकां वा, स्वयमेव परिघट्टयति वा संस्थापयति वा यमयति वा, परिघट्टयन्तं वा संस्थापयन्तं वा यमयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २६ ॥
वा-क
"
·
चूर्णिः - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'दंडयं वा' दंडकं वा दण्डः- रजोहरणसम्बन्धी तम् 'लट्ठियं वा' यष्टिकां वा - लघुदण्डं 'अवलेहणिय वा' - अवलेहनिकां - कर्दमावगुण्ठितचरणे तदपनयनाय शलाकाविशेषस्ताम् ' वेणुसूइयं वा' वेणुसूचिकां वावेणुर्वशस्तन्मयी सूची ताम् 'सयमेव परिघट्टे' स्वयमेव परिघट्टयति, परिघट्टनं निर्माणम् तथाचदण्डादीनां निर्माणं करोतीत्यर्थः । 'संठवेइ वा' संस्थापयति दण्डादिकस्य हस्तिमुखसिंहमुखादीनां निर्माणं करोति । ' जमावेइ वा' यमयति वक्रदण्डादीन् ऋजून् करोति । 'परिघट्टेतं वा' परिघट्टयन्तं - निर्माणं कुर्वन्तम्, 'संठवेंतं वा' संस्थापयन्तम्, 'जमावेंतं वा' यमयन्तं वक ऋजुं कुर्वन्तम् ' साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग्भवति ॥ सू० २६ ।।
सूत्रम् — जे भिक्खू णियगगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २७ ॥
छाया- -यो भिक्षुर्निजकगवेषितं प्रतिग्रहं धरति धरन्तं वा स्वदते || सू० २७ ।।
-
चूर्णि: - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णियगगवेसियं' निजकगवेषितम्, निजकः स्वजनः सांसारिको मातृ-पितृ--बन्धु - बान्धवादिः तेनाऽन्विष्यानीतम् 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं - पात्रम् 'घरेइ' धरति पार्श्वे स्थापयति गृह्णाति । 'घर वा साइज्जइ' घरन्तं पार्थे स्थापयन्तमन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चितभाग्भवति ॥ सू० २७ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू परगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २८ ॥
छाया - यो भिक्षुः परगवेषितं प्रतिग्रहं धरति, धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २८ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुरित्यादि पूर्ववत् । नवरम् — 'परगवेसियं' परगवेषितम्, तत्र - परोऽन्यः स्वजनातिरिक्तः सामान्यगृहस्थः विसंभोगी संयतो वा, तेन गवेषितमन्विष्यानीतम् ॥ सू० २८ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० २७-३१ निजकादिगवेषितपात्रधारणनिषेधः ५१
सूत्रम्-जे भिक्खू वरगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुर्वरगवेषितं प्रतिग्रहं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २९॥ ।
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिखू' यो भिक्षुरित्यादि पूर्ववत् । नवरम्-'वरगवेसियं' वरगवेषितम् । तत्र-वरो नाम ग्राम प्रधानः पुरुषस्तेन गवेषितमन्विष्यानोतम् ॥ सू० २९॥
संप्रति वरशब्दार्थमाह भाष्यकारः- 'जो जत्थ' इत्यादि । भाष्यम् -जो जत्थ माणणिज्जो य, गामाइम्मि महत्तरो ।
पामाणिओ पहाणो सो, वरो तत्थ पउज्जइ ॥ छाया-यो यत्र माननीयश्र प्रामादौ महत्तरः ।
प्रामाणिकः प्रधानः स वरस्तत्र प्रयुज्यते ॥ अवचूरिः- यः पुरुषो यत्र ग्रामादौ नगरादौ लोकैर्नागरिकैः संमानितो नागरादिषु मुख्यः प्रामाणिकः प्रधानश्च, तत्र वरशब्दः प्रयुज्यते । तेनानीतं पात्रादिकं गृह्णतो ग्राहयतः गृह्णन्तमनुमोदमानस्याऽऽधाकर्मिकादिमिथ्यात्वाऽऽत्मविराधनसंयमविराधनादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० २९ ।।
सूत्रम्-जे भिक्खू बलगवेसियं पडिग्गहंधरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुर्बलगवेषितं प्रतिप्रहं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३० ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुरित्यादि पूर्ववत् । नवरम्'बलगवेसियं' बलगवेषितम् । बलवता-शरीरजनपदादिबलविशिष्टेन पुरुषेण गवेषितमन्विध्यानीतम् ।। सू० ३० ॥ भाष्यम्-जस्सोवरि पहू जो उ, बलड्ढो वा भवे अवि ।
बलबंतो सो विन्नेओ, घरसामी जहा मओ ॥ छाया-यस्योपरि प्रभुर्यस्तु वलाढयो वा भवेदपि ।
बलवान् स विज्ञेयो गृहस्वामी यथा मतः ॥ अवचूरिः-'जस्सोवरि' इत्यादि । यः पुरुषो यस्योपरि प्रभुत्वं-स्वकीयं प्रभाव करोति, तथा बलाढयः बलेन-शरीरादिबलेन समृद्धो भवेत् स बलवान् विज्ञेयः । तत्र दृष्टान्तं दर्शयति-'घरसामी' इत्यादि । यथा-येन प्रकारेण गृहस्वामी स्वकीयपरिवारोपरि प्रभुत्वं कुर्वन् परीवारे बलवान् भवति, यथा वा-शरीरबलेनोर्जितः सिंहो वनपशुं प्रति बलं दर्शयन् बलवान् कथ्यते, यथा वा कश्चिद्विद्वान् सामान्यजनं प्रति स्वविद्याबलं दर्शयन् प्रभुर्बलवान् इति कथ्यते ।
यद्वा-कश्चिदप्रभुरपि-अबलोऽपि बलवान् भवति-यथा गृहस्वामी, न तादृशः प्रभुः किन्तु स्वपरिवारे बलवानिति कथ्यते, एतादृशबलवता पुरुषेणाऽन्विष्यानीतं पात्रं यो भिक्षुर्धरति, धरन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादयो दोषा भवन्तीति ॥ सू० ३० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू लवगवेसियं पडिग्गहं धरेइ धरतं वा साइज्जइ । छाया-यो भिक्षुर्लवगवेषितं प्रतिग्रहं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३१ ।।
चूर्णी-'जे भिक्खू, इत्यादि । 'जे मिक्खू, यो भिक्षुरित्यादि पूर्ववत् । नवरम्'लवगवेसियं,लवगवेषितम् तत्र-लवो नाम-यो दानफलं दर्शयित्वा वनपात्रादिकमुत्पादयति, तादृशः पुरुषो लव इति कथितो भवति, तेनान्विष्यानीतम् । यो हि भिक्षुर्वस्त्रपात्रादिस्वामिनं वस्त्रपात्रादिदानस्य फलं श्रावयित्वा तस्माद्वस्त्रपात्रादिकमादत्ते दापयति चान्यस्मै । तथा यथोकव्यापारेणाऽऽददानमन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागिति भावः ॥ सू० ३१ ॥ भाष्यम्-दाणफलं तु दंसीय, आदेइ दावए खलु ।
वत्थपायाइगं नृणं, तारिसो लव बुच्चइ ॥ छाया-दानफलं तु दर्शयित्वा आदत्ते दापयेत्खलु ।
वस्त्रपात्रादिकं नूनं तादृशो लव उच्यते ।। अवचूरिः--'दाणफलं' इत्यादि । यो भिक्षुः दानस्य फलं दर्शयित्वा वस्त्रपात्रादिकमादत्ते-आनयति लोकेभ्यः, दापयति चाऽन्यस्मै स लव उच्यते-कथ्यते । तत्र दानं द्विविधम्लौकिकं लोकोत्तरं च । लोकमुद्दिश्य यद्दीयते तल्लौकिकम् । कर्मनिर्जरार्थ दातव्यमितिबुद्धया पात्राय महाव्रतधारिणे यद्दानं तल्लोकोत्तरम् ॥ सू० ३१ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू णितियं अग्गपिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ॥ छाया-यो भिक्षु३त्यिक-अग्रपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जन्तं वा स्वदते ।। सू० ३२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं' नैत्यिक नियतं वा, तत्र नैत्यिकं प्रतिदिनम् , नियतं नियतकालप्रतिबद्धं-यथा कस्मिंश्चिद् गृहे कचित् दिनद्वयमन्तराकृत्य दिनत्रयादिकं वा व्यवधानीकृत्य नियमतो गमनं नियतशब्दार्थः । 'अग्गपिंडं' अप्रपिण्डम् अनः प्रधानः पिण्डः-अग्रपिण्डस्तम् , अथवा भोजनात्पूर्व यो निष्कास्यते सः तम् अग्रपिण्डम् । यदा तदा साधुभ्योऽन्नपानवितरणकाले अग्रपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० ३२ ॥ भाष्यम्-निमंतणं उप्पीलणं, परिमाणं सभावियं ।
आइल्ला तिणि नो कप्पे, कप्पेज्जा य चउत्थगं ॥ छाया-निमन्त्रणमुप्पीलणं परिमाणं स्वाभाविकम् ।
आद्यास्त्रयो न कल्पन्ते कल्पते च चतुर्थकम् ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ३२-३६ नैत्यिकाग्रपिण्डाद्युपभोगनिषेधः ५३
अवचूरिः--'निमंतणं' इत्यादि निमंतणं' निमन्त्रणम्-आमन्त्रणम्, भोजनादिग्रहणार्थमभ्यर्थनमित्यर्थः । 'उप्पीलणं देशी शब्दः तदर्थस्तु-उपहासः २। परिमाण भोजनस्येयत्ता ३। स्वाभाविकं स्वतः सिद्धम् , यथा-गृहस्थस्य दानम् ४। अत्राऽऽद्यास्त्रयो न कल्पन्ते, चतुर्थोऽपि नैत्यिकाग्रपिण्डदोषरहितः स्वाभाविकपक्षः साधूनां कल्पते । ।
अयं भावः-निमन्त्रणोप्पीलणपरिमाणानामेतत्स्वरूपम् , तथाहि-कश्चित् श्रद्धालुः श्रावकः श्रमणसमीपमागत्य निवेदयति-भगवन् ! ममोपरि क्रियतामनुग्रहः, मद्गृहे समागत्य भक्तपानादिकं गृह्यताम् । इति प्रथमो भेदः (निमन्त्रणम्) १।
'उप्पीलणं' यथा-श्रमणो वदति-भो श्रावक ! तवोपरि करोम्यनुग्रहम् किन्तु-कथय यत् किं दास्यसि ?। श्रावको वदति-यद्भवतामभीष्टम् , येन वस्तुना भवतः प्रयोजनं तदास्यामि । तदनन्तरं साधुरुपहासमिव कुर्वन् वदति-भोः श्रावक ! अत्र प्रतिश्रुत्य गृहं नेष्यसि तत्र गतः सन् यदि नो दास्यसि तदा किम् ? एवं प्रकारेण-उप्पीलणमु हासंपकरोति । इति द्वितीयो भेदः २।।
अथ परिमाणस्वरूपमाह-अवश्यमेव दास्यामि नाऽत्र सन्देहः । एवं कथिते गृहस्थे साधुः परिमाण वदति-भोः श्रावक ! कियत्परिमाणं दास्यसि ? कियत्कालपर्यन्तं दास्यसि ? किं दास्यसि ?, यदि स्वल्पं दास्यसि अदत्तवत् स्यात् । ततो दाता वदति-यावता भक्तेन-पानेन वा भवतः प्रयोजनम् , यावन्तं वा कालं भवतः प्रयोजनं तावन्तं कालं भवते परिपूर्णमोदनादिकं दास्यामि , किं बहुना - यद्वस्तु भवते रोचते, यावत्परिमाणं वा रोचते, यावत्कालं वा तावत्कालपर्यन्तमपरिहीनमपरिश्रान्तोऽहं दास्यामि । इति तृतीयो भेदः ३। अत्र-निमन्त्रणोप्पीलणपरिमाणेषु प्रायश्चित्तं भवति । स्वाभाविकं यद् भक्तपानादिकमात्मार्थ गृहस्थेन निष्पादितं नैत्यिकाग्रपिण्डदोषवर्जितं च तदेव साधुभिाह्यम् नत्वन्यत् । इति चतुर्थो भेदः ४।
अत्राह कश्चित्-चतुष्प्रकारकेऽपि अग्रपिण्डे न किमपि दोषं पश्यामि ? आचार्यः प्राह-यत्स्वास्मार्थ स्वभावत एव निष्पादितं तत्-नितिकम् अनिमन्त्रितमनुप्पीलणमपरिमाणमपि यदि निमन्त्रणादिभिक्षाकणेनाऽपि स्पृष्टं तत्साधूनां न कल्पते । एतत् त्रयातिरिक्तं स्वाभाविकमपि भक्तपानादिकं यदि नियताप्रपिण्डदोषवर्जितं भवेत् तत् साधूनां कल्पते इति ।
स्वात्मार्थ निष्यादितेऽपि नियताग्रपिण्डदोषनिमन्त्रणादिदोषदूषिते इमे दोषा भवन्तिआत्मार्थ निष्यन्नेऽपि-उद्गमादिदोषा भवन्ति, साधुनिमित्तमयं पिण्डो नियमितः, इत्यवश्यं दातव्यम् , इति कृत्वा कुण्डादिषु स्थापयति तस्मात्-निमन्त्रणादिपिण्डो वर्जनीयः ॥ सू० ३२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् - जे भिक्खू णितियं पिंडं भुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥ ३३ ॥
छाया - यो भिक्षुनैत्यिकं पिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ३३॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं' नैत्यिकं 'पिंडं' पिण्डं अहरहरेकस्मादेव गृहादानीतम् 'भुंजइ' भुङ्क्ते, भोजयति 'भुजंतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदतेऽनुमोदते तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० ३३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू णितियं अवड्ढभागं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३४ ॥
छाया -यो भिक्षुर्नैत्यिकमपार्द्धभागं भुङ्क्ते - भुञ्जन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३४ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं' नैत्यिकम् 'अवड्ढभागं ' अपार्द्धभागं-भक्तस्यार्द्धभागमपि अर्थात् पात्रे स्थाल्यादौ स्थापित भोजनस्यार्ध भाग स्त्रि भागश्चतुर्थभागो वायो दानार्थं निष्कासितः यस्मिन् गृह्यमाणेऽन्यस्यान्तरायसंभवात्, एवंविधभोजनापार्द्धभागम् 'भुजइ' भुङ्क्त, भोजयति 'भुजंतं वा साइज्जइ' अपार्द्धभागं भुञ्जानं स्वदतेऽनुमोदते तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० ३४ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू णितियं भागं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ ३५ ॥
५४
छाया -यो भिक्षुनैत्यिकं भागं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ३५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं भागं ' नैत्यिकं भागं यत्र प्रतिदिनं यो भागो दानार्थं निष्कास्यते तं भागं 'भुंजइ' भुङ्क्ते 'भुजंतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ३५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू णितियं ऊणडूढभागं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥
छाया -यो भिक्षुर्नैत्यिकमूनार्द्धभागं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
"
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं' नैत्यिकम् 'ऊणइढभागं' ऊनार्धभागं - त्रिभागादितोऽप्यर्द्धभाग ऊनार्द्धभागस्तम् 'भुंजइ' स्वयं भुङ्क्ते । भुजतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदते । यः साधुः पुण्यार्थरक्षित भोजनमध्यात् कमपि भागं भुङ्क्ते, भोजयति, तथा भुञ्जानमनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ३६ ॥
भाष्यम् – पिंडो भत्तट्टगो णेओ, तयद्धं च अवड्ढगो । भागो विभागो तस्सद्धं, ऊणड्ढो सो वियाहिओ || पिंडे uिre अवड्ढे, भागे ऊणढगे तहा । एस एव गमो णेओ, सन्वया सत्यसंमओ |
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ३७-३८
नैत्यिकवास - पुरः पञ्चात्संस्तव निषेधः ५५
छाया-पिण्डो भक्तार्थको ज्ञेयस्तदर्ध चाऽपार्धकः । भागस्त्रिभागस्तस्यार्ध ऊनार्धः स व्याख्यातः ॥ पिण्डे नैत्यिकेSपार्धे भागे ऊनार्द्धके तथा । एष एव गमो ज्ञेयः सर्वदा शास्त्रसंमतः ॥
अवचूरि : - 'पिंडो भत्तट्ठगो' - इत्यादि । पिण्डः - पिण्डशब्दोऽत्र भक्तार्थकः भक्तार्थवाचको ज्ञेयः, ततः पिण्ड इति भक्तमित्यर्थः, तस्य यदर्द्ध सोऽपार्द्धभागः प्रोच्यते, भागः त्रिभागः, तथा तस्यापि यद् अर्द्ध स ऊनार्द्धः ऊनार्द्धभागः ।
ततो नैत्यके पिण्डे तथा सूत्रघटकेपार्धे तथा भागे, तथा ऊनार्धके सर्वत्र एष एव गमोsग्राह्यरूपः तीर्थंकरगणधरैः सर्वदा - सर्वकालं व्याख्यातः कथितः, अत एव स शास्त्रसम्मतो ज्ञेयः । तत्र - गमस्वरूपमेव दर्शयति- 'पिंडे' इत्यादि । सूत्रघटकपिण्डपदं भक्तार्थकं भवति, पिण्डो भक्तार्थ इतिपर्यायः । यथा चतुस्त्रिंशत्सूत्रघटकं 'अवढं ' इति पदं पिण्डार्धबोधकम्, पिण्डस्या - भाग इत्यर्थः । भागपदम् – पञ्चत्रिंशत्सूत्रघटकपिण्डस्य त्रिभागबोधकम् । तथा षट्त्रिंशत्सूत्रघटकम् 'ऊणड्ढभाग' – पदं त्रिभागस्याप्युनाऽर्धभागबोधकं ज्ञातव्यम् एतत्सर्वं दानाद्यर्थं निष्कासित - बिषयकं बोध्यम्, तद्ग्रहणे साधुर्दोषभागू भवति ॥ सू० ३६ ॥
"
सूत्रम् -- जे भिक्खू णितियं वासं वसइ वसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३७ | छाया - यो भिक्षुर्नैत्यिकं वासं वसति वसन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'णितियं वास' नैत्यिकं वासं वर्षाकालवर्जिते ऋतुबद्धकालातिरिक्तकालेऽप्यकारणमेकस्मिन् स्थाने नित्यवासम् ' वसई' वसति - वासं करोति कारयति 'वसंतं वा साइज्जइ' वसन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते, सहिशीतकालाद्वर्षकालात्, परतः कारणेऽसति ।
प्रायश्चित्ती वसन्नित्यं वसतो वाऽनुमोदनात् ॥ १॥ इति ॥ सू०३७॥ सूत्रम् -- जे भिक्खू पुरेसंथवं पच्छासंथवं वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ । छाया - यो भिक्षुः पुरः संस्तवं पश्चात्संस्तवं वा करोति- कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ ३८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिभुः 'पुरेसंथवं' पुरःसंस्तवम् वस्त्रपात्रादिदातुर्दानात्पूर्वं - पूर्वकालमेव संस्तवम् प्रशंसनम् - परिचयं वा 'संस्तवः स्यात्परिचयः' इति वचनात् 'पच्छासंथवं' पश्चात्संस्तवम्, वस्त्रपात्रादिदानानन्तरकाले संस्तवं प्रशंसनम् - परिचयं वा 'करेइ' करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते - अनुभोदते स प्रायश्चितभाग् भवति ।
9
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे "दातुश्च दानात्परतः पुरो वा, कुर्वन् स्तवं वाऽष्यथ कारयन् यः ! 'कुर्वन्तमन्यं यदि वाऽनुमोदते, आज्ञादिभङ्गाल्लभते स दोषान् ॥१॥ इति सारः ।। सू०३८॥ भाष्यम्-दवे खेत्ते तहा काले, भावे संथव इस्सइ ।
सपरोभयसंजाओ, संतासंतो पुणो दुहा ॥ छाया-द्रव्ये क्षेत्रे तथा काले, भावे संस्तव इष्यते ।
स्वपरोभयसंजातः, सन्नसन् पुनद्विधा ॥ अवचूरिः-'दवे'-इत्यादि । संस्तवः प्रशंसनम् चतुष्प्रकारक इष्यते भवति । तद्यथाद्रव्ये-द्रव्यविषये १, क्षेत्रे-क्षेत्रविषये २. काले-कालविषये ३, तथा-भावे-भावविषये चेति ४, द्रव्यादीनां चतुर्भेदभिन्नत्वात् , तत्सम्बन्धी संस्तवोऽपि चतुर्विध इष्यते कथ्यते इत्यर्थः । पुनः स्वपरोभयसंजातः पुनरेकैकः स्वपरोभयभेदात् त्रिविधः संजातः । पुनः स सदसद्भेदेन प्रत्येक द्विधा भवति, तत्र-आत्मपरोभयभेदादेकैकस्त्रिविधः,यथा-साधुरात्मनः संस्तवं करोति १, साधुः परस्य संस्तवं करोति २, साधुरुभयोरपि संस्तवं करोति ३ । अथवा-आत्मना संस्तवं करोतीतिआत्मसंस्तवः, इति व्युत्पत्त्या साधुरात्मना गृहस्थं संस्तौति-एष आत्मसंस्तवः १, गृहस्थः साधु स्तौति-इति परसंस्तवः २, द्वावपि परस्परं संस्तवं कुरुत इत्युभयसंस्तवः ३ । सदसद्भेदेन पुनर्द्विधा । एतेषामेकैकः पुवर्द्विविधो द्विप्रकारको भवति । सन्-विद्यमानः १, असन्--अविद्यमानश्च २ । तत्र सद्रूपे सत्सु गुणेषु प्रशंसाकरणम् १, असद्रूपेणेति असत्स्वपि गुणेषु प्रशंसाकरणम् २ । अथवा सदिति विद्यमाने तस्मिन् तस्य समक्षं प्रशंसनम् १, असदिति अविद्यमाने तस्मिन् तस्य परोक्षं प्रशंसनमिति २। द्रव्य -क्षेत्र-कालैस्त्रिविधसंस्तवमध्ये द्रव्यसंस्तवमाहयथा कश्चित् परेण पृष्टः-किं भवान् पूर्व धनवानासीत् ? साधुर्वदति-एवमहं धनवानासम् ? स साधुः पूर्वं धनवानासीन्न वेति सन्देहः किन्तु तथा वदति । ततो गृहस्थ आह–अमुको हि धनवान् श्रेष्ठी-अमुकनामानं भवन्तं न जानाति भवानेवं कथयति, दरिद्रः प्रव्रजति न धनिक इति । तत्-श्रुत्वा गर्वयुक्तः साधुः परं निन्दन् स्वात्मानं प्रशंसन् एवं वदति-यथेदानी भवानैश्वर्ययुक्तस्तथाऽहमपि पूर्वमासम् , इति ।
क्षेत्रसंस्तवमाह-यथा-साधु प्रति कश्चित् पृच्छति-त्वं कस्मात् क्षेत्रात् प्रव्रजितवान् साधुर्वदति--युष्माकमेवाहं सहवासी ।
कालसंस्तवमाह-कस्मिन् वयसि प्रबजितः ? इति पृष्टो वदति-त्वत्सदृशवयस्क एव प्रव्रज्यां प्राप्तवानस्मि । अथवा-प्रथमे वयसि-उद्वाहिते सति प्रव्रजितः स्थापितविवाहदिने वा प्रव्रजितः ।
भावसंस्तवमाह-भावसंस्तवो द्विप्रकारकः संयते वचने च । यथा कश्चित् साधु पृच्छतियोऽमुकः प्रवजितः स त्वत्सदृश एव ? साधुराह- एवमेव । अथवा- तूष्णीं स्थितो भवति, वदति वा-क एवं पृच्छति !
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ३९
परिचयं कृत्वा पश्चाद् भिक्षार्थप्रवेशनिषेधः ५७ वचनरूपः पूर्वसंस्तवः अदत्त दाने पूर्वमेव संस्तवं करोति - मद्वनेनन सन्तुष्टोऽभिलषितं मे दास्यात । वचनरूपः पश्चात्संस्तवः - दाने दत्ते वा वचसा संस्तवं करोतीति संक्षेपः । एवं गुणसंस्तवोऽपि पूर्वपश्चाद्भेदेन विज्ञेयः || सू०३८ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू समाणे वा वसमाणे वा गमाणुगामं दृइज्जमाणे वा पुरेसंथुयाणि वा पच्छासंथुयाणि वा कुलाई पुव्वामेव अणुष्पविसित्ता पच्छा भिक्खायरियाए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३९॥
छाया -यो भिक्षुः समाणो वा वसमाणो वा ग्रामानुग्रामं द्रवन् पुरः संस्तुतानि वा पश्चात् संस्तुतानि वा कुलानि पूर्वमेवानुप्रविश्य पश्चात् भिक्षाचार्यायै अनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू०३९||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'समाणे वा' समाणो वा यो गृद्धिरहितः समर्यादं स्थिरवास स्थितः स ' समाण' इत्युच्यते, एतादृशः साधुः, तथा योऽष्टमासिकं ऋतुबद्धकालं, चातुर्मासिकं वर्षाकालमिति नवकल्पविहारी भवति स ' वसमाण' इति कथ्यते 'समाणः ' 'वसमाणः' इति द्वावपि सैद्धान्तिको शब्दौ एतादृशः कोऽपि साधुः 'गामाणुगामं दृइज्जमाणे' ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्माद् ग्रामादपरं ग्रामं विहारं कुर्वन् ' पुरेसंथुयाणि वा' पुरःसंस्तुतानि—–गृहस्थावस्थायां पूर्वं बाल्ये वयसि सस्तु वाः परिचिता ये मातृ-पितृ - बान्धवादयस्ते यत्र वसन्ति तानि, 'पच्छासंथुयाणि' पश्चात् - युवावस्थायाम् संस्तुतानि - परिचिताः श्वश्रूश्वशुरझ्यालकादयः ते, वसन्ति यत्र तानि 'कुलाई' कुलानि दीक्षाग्रहणात् प्राग्वत्तनि पूर्वापर संस्तुतानां गृहाणि 'पुच्चामेव' पूर्वमेव - भिक्षाग्रहणात्प्रागेव 'अणुप्पविसित्ता' अनुप्रविश्य - गत्वा 'पच्छा भिक्खायरिया' पश्चात् - ततः परम् पूर्वापर संस्तुतगृहाणि प्रविश्य तान् स्वागमननिवेदनबुद्धया संबोध्य तदनु पश्चात् भिक्षाचार्यायै 'अनुष्प विसइ' अनुप्रविशति - गच्छति भिक्षार्थं प्रस्तुतो भिक्षाग्रहणं पृष्ठतः कृत्वा ज्ञातिकुलं पुरा प्रयाति ततो यो भिक्षां चरति 'अणुपविसंत वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तम् इत्थमन्यं यः स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाक् ॥ सू० ३९॥
सूत्रे 'समाणे' 'वसमाणे' इति पाठेऽयमर्थःभाष्यम् – समाणे बुढवासी य, वसमाणे तहेयरो | गमणं दुविहं वृत्त, निक्कारण- सकारणं ॥ छाया - समाणो वृद्धवासी च वसमाणस्तथेतरः । गमनं द्विविधमुक्तं निष्कारण - सकारणम् ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmm
५८.
निशीथसूत्रे अवचूरिः– यद्वा सूत्रे-'समाणे' इति वृद्धवासवासी--वृद्धत्वग्लानत्वादिकारणवशात् स्थिरवासं स्थितः, तथा--इतर:-'वसमाणे' नवकल्पविहारी । तत्राऽष्ट कल्पाः ऋतुबद्धकालसंबद्धाः, नवमः कल्पो वर्षाकालः, तत्र विहारी नवकल्पविहारी ।
गमनं द्विविध--द्विप्रकारकमुक्तं- कथितम्-एक निष्कारणम् १, अपरं-सकारणम् २। कारणविशेषमाश्रित्य जायमानं सकारणम् , कारणमन्तरेण जायमानं निष्कारणम् । तत्र सकारणं गमनं यथाआचार्यप्रभृतीनां वैयावृत्त्यनिमित्तं भिक्षानिमित्तं वा गमनम् । एवं--निष्कारणमेव ग्रामानुग्रामं गमनम्, अकाले वा भिक्षार्थं गमनम् । तत्र इमे वक्ष्यमाणाः भूयांसो दोषा भवन्ति, तथाहि-कदाचिन्मार्गोऽशोभनो भवेत् , भिक्षा वसतिरपि न सुलभा भवति, स्वपक्षपरपक्षेभ्योऽपमानं भवति, भिक्षार्थं निषिद्धगृहे गच्छतः शास्त्रस्य-जिनप्रवचनस्य निन्दा भवति, पृथिवीकायिकादीनां जीवानां विराधना भवति । एवं निष्कारणं गच्छता षड्जीवनिकायानां विराधना क्रियते-इति संयमविराधना भवति । कण्टयादिद्वारा पादे क्षतिर्भवतीत्यात्मविराधनाऽपि । सागारिकभयात् प्रमादेन वा परिश्रान्त उपधीनां प्रतिलेखनं न करोति, उपधीनां हरणं वा भवति । एवं भिक्षाकालातिक्रमणे ग्रामं प्राप्तस्तत्राऽनेषणीयमप्याहारं अहिष्यति । हिंस्रजन्तुना खादितः आत्मविराधनं प्राप्स्यति । एवं-समयातिक्रमे भिक्षार्थ गच्छतः पश्चात्कर्मदोषा अपि भवेयुः । इत्येते अकारणगमने दोषा आपद्यन्ते इति । सकारणं गमनं द्विविधम्-निर्व्याघाते व्याघाते च गमनम् । तत्र-निर्व्याघातगमनम्-ऋतुबद्धकल्पे वर्षाकल्पे वा समाप्ते क्षेत्रात् क्षेत्रान्तरगमनम् । तत्र द्वयोः कालयोर्मध्ये एकतरस्मिन्नपि काले मासकल्पप्रायोग्यानि क्षेत्राणि यो लङ्घयति स प्रायश्चित्तभाक् । सम्प्रति व्याघातेन मासकल्पप्रायोग्यं क्षेत्रान्तरं संक्रामति, तत्र-व्याघातकारणमाह-अशिवादिगृहीतं क्षेत्रम् , तत्र स्वाध्यायादिकं सम्यक् न भवति, उपधिर्वा तत्र न प्राप्यते, आचार्यादिप्रायोग्यं वा नास्ति । एतादृशे कारणे व्याघातगमनं भवति । कारणविशेषमाश्रित्यैकस्मात् क्षेत्रात् क्षेत्रान्तरं गच्छतो दोषो न भवति यस्मात् स तीर्थकराज्ञां नातिक्रामतीति । अत्र सकारणानामधिकारः । निष्कारणं गच्छतां तु दोषो भवत्येव । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण विहारं कुर्वतां संस्तव-इत्थं भवति ॥ सू० ३९॥
पुनराह भाष्यकारः - भाष्यम्-कुलसंथवो य तेर्सि, गिहत्थधम्मे तहेव सामण्णे ।
पुण एक्केको दुविहो, पुव्वं पच्छा य णायव्वो ॥ छाया-कुलसंस्तवश्च तेषां गृहस्थधर्मे तथैव श्रामण्ये ।
पुनरेकैको द्विविधः पूर्व पश्चाच्च ज्ञातव्यः ॥ अवचूरिः-'कुलसंथवो' इत्यादि । तेषाम् पूर्वोक्तप्रकारेण विहारं कुर्वतां भिक्षूणां संस्तवः द्विविधो-द्विप्रकारको भवति । तत्र-संस्तवो नाम परिचयः, स च द्विधा भवति-गृहि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ४० अन्यतीर्थिकादिसहभिक्षार्थगमननिषेधः ५९ धर्म-गृहस्थे १, श्रामण्ये-साधुपर्याये च २। स च गृहिधर्मे स्थितस्य परिचयो द्विधा द्विप्रकारकःपूर्वसंस्तवः १, पश्चात्संस्तवः २ । तत्र-पूर्वसंस्तुताः परिचिताः-पितृ-मातृ-प्रभृतयः, पश्चात्संस्तुताः परिचिताः श्वशुर-श्वश्रूप्रभृतयः ।
___ एवं श्रामण्ये स्थितस्य परिचयः पूर्वसंस्तुतः पश्चात्संस्तुतः । अथ साधूनां पूर्व विहारसमये ये परिचितास्ते पूर्वसंस्तुताः। ये वर्तमानविहारकाले संस्तुतास्ते पश्चात्संस्तुताः । एतेषां पूर्वसंस्तुत-पश्चात्संस्तुतानां श्रावकादीनां गृहे यः साधुः प्राप्तभिक्षाकाले प्रविशति, अथवा व्यतिक्रान्तभिक्षाकाले प्रविशति तस्याऽऽज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वादिदोषाः सम्भवन्ति, तथा संयमविराधना आत्मविराधना च भवति । तत्र संयमविराधना चेत्थम्-अकाले भिक्षार्थ परिभ्रमन्तं-गेहाद्गेहान्तरं गच्छन्तं साधुं दृष्ट्वा पूर्वसंस्तुताः पश्चात्संस्तुता वा श्रावकादयः उद्गमादिदोषयुक्तमाहारं निष्पादयिष्यन्ति, अतोऽकाले भिक्षार्थ तत्र साधुभिर्न गन्तव्यम् इति । अनाभोगादिकारणवशात्तु अकालेऽपि श्रावककुले प्रवेशो न निषिद्धः । यद्वा ग्लानाद्यर्थमकालेपि प्रविशेत् । यद्वाआकस्मिके विषूचिकादिरोगे समुपस्थिते पूर्वसंस्तुतादिकुलं प्रविशति । यद्वा यस्मिन् काले राज्ञा गमनं निवारितं 'करफ्य' इति प्रसिद्धम् , तत्समये यदि चलिष्यति तदा द्रक्ष्यति राजपुरुषः, इतिकृत्वाऽकालेऽपि चलति यदि तदा तादृशो दोषो न भवति श्रमणानाम् । अकारणे पूर्वसंस्तुतादिगृहं वेलातिक्रमेण यदि गच्छति तदा सूत्रप्रतिपादितं प्रायश्चित्तं भवत्येवेति भावः ॥ सू० ३९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ वा अपारिहारिएण सद्धि गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए णिक्खमइ वा अणुप्पविसइ वा, णिक्खमंतं वा अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ॥सू०४०॥
छाया-यो भिक्षुः अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा पारिहारिको बा अपारिहारि. केण सार्धम् गृहपतिकुलं पिण्डपातप्रतिज्ञया निष्कामति वा-अनुप्रविशति वा निष्क्रामन्तं वा-अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४० ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेनाऽन्यतीर्थिकेन, 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा 'पारिहारिओ वा' पारिहारिको वा-मूलो. त्तरगुणधारी परिहारतपोवाहको वा भिक्षुः 'अपारिहारिएण' अपारिहारिकेण-अपारिहारिको मूलोत्तरगुणदोषयुक्तः पार्श्वस्थादिस्तेन 'सद्धि' सार्धम्-युगपदेकत्रेत्यर्थः 'गाहावइकुलं' गाथापतिकुलम् , गाथा-गृहं तस्य पतिः गाथापतिः गृहस्थः, तस्य कुलं प्रति 'पिंडवायपडियाए' पिण्डपातप्रतिज्ञया भिक्षाग्रहणबुद्धया 'णिक्खमइ' निष्क्रामति-भिक्षा नीत्वा गृहस्थगृहात् निर्ग
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे न्छति “अणुप्पविसइ वा' अनुप्रविशति-भिक्षार्थ गृहस्थगृहे प्रवेशं करोति । 'णिक्खमंत वा' निष्क्रामन्तं बहिरायान्तम् , 'अणुप्पविसंतं वा' अनुप्रविशन्तम् , 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ४० ॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-नो कप्पए य भिक्खुस्स, अण्णुत्थिय-गिहत्थिहिं ।
तहेव पारिहारिस्स, तविपक्खेण केणवि ॥ सद्धिं णिक्खमिउं णिच्चं, पविसित्तुं तहेव य ।
णिक्खमणं पवेसं चे, जो करे दोसवं भवे ॥ छाया-नो कल्पते च भिक्षोः, अन्ययूथिकगृहस्थैः ।
तथैव पारिहारिणः, तद्विपक्षेण केनापि ॥ सार्द्ध निष्क्रमितुं नित्यं, प्रवेष्टुं तथैव च ।
निष्क्रमणं प्रवेशं चेद् यः कुर्याद् दोषवान् भवेत्॥ अवचूरिः-'नो कप्पए' इत्यादि । भिक्षोः श्रमणस्यान्यतीर्थिकैः गृहस्थैर्वा, तथा पारिहारिकस्य मूलोत्तरगुणयुक्तस्य तद्विपक्षेण अपारिहारिकेण मूलोत्तरगुणदोषवता पार्श्वस्थादिना साधैं गृहिगृहे भिक्षार्थ निष्क्रमितुं प्रवेष्टुं वा न कल्पते नैव कथमपि युज्यते । एतैः सह निष्क्रमण प्रवेशनं च कुर्वतः साधोः पारिहारिकस्य चाधाकर्मिकादिदोषाः समापद्यन्ते । यः कोऽपि भिक्षुः पारिहारिकश्च यदि एतैः सह निष्क्रमणं प्रवेशं च कुर्यात् तदा स आज्ञाभङ्गादिदोषभाग् भवति । सूत्रे 'गाहावइकुलं' इति पदं, तस्याऽयमर्थः-गाथा-गृहं तस्य पतिः-स्वामी, दारापत्यादिसमुदादायविशिष्टो गृहस्थः, तेषां कुलं-समूहः ।
तत्र-'पिंडवायपडियाए' इत्यस्य व्याख्या-पिण्डोऽशनादिकम् , तस्य गृहिणा दीयमानाSSहारस्य पातः ससत्कारं साधवे समर्पणम् , तस्य प्रतिज्ञया मध्यस्थभावेन ग्रहणबुद्धचा । तथा 'अणुप्पविसई' तस्याऽयमर्थः-अनु--पश्चात् चरकादिषु भिक्षामादाय गतेषु । अथवा-भोजनकालतः पश्चात् भोजनकालसमाप्त्यनन्तरम् , एवमनुशब्दः पश्चाद्योगे प्रसिद्धः, भिक्षुः पारिहारिकश्च प्रविशतीत्यर्थः । गृहि-परतीर्थिकाऽपरिहारिकाऽन्यतमेन सह प्रविशतः श्रमणस्य पारिहारिकस्य च-आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनाऽऽत्मविराधनादिका दोषा भवन्ति ।
तथा-परिव्राजकादिभिः सह भिक्षार्थ गमने प्रवचनस्य निन्दा भवति । लोको वदतिपरिव्राजकादिप्रसादाल्लभ्यते भिक्षादिकम् , स्वयं न लभ्यते असारवचनप्रवृत्तत्वात् । अथवालोको वदेद्-अलब्धिमन्त एते जैनभिक्षुकाः परभवेऽदत्तदानाः आत्मानं न जानन्ति, अत एभिः सह परिभ्रमन्ति तस्मात् कारणाद एभिः सह न गन्तव्यम् ।। सू० ४०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ४१ अन्यतीर्थिकदिसहविचारभूम्यादिगमननिषेधः ६१
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ वा अपारिहारिएण सद्धि बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा णिक्खमइ वा पविसइ वा, णिक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४१॥
छाया-यो भिक्षुः अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा, पारिहारिको वा अपारिहारिकेण साई बहिर्विचारभूमि वा विहारभूमि वा निष्कामति वा प्रविशति बा, निष्कामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदते ।। सू० ४१ ।।
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन वा - परतोर्थिकेन 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा, तथा पारिहारिको वा अपारिहारिकेण मूलोत्तरगुणदोषवता पार्श्वस्थादिना 'सद्धि' सार्धम् एकत्र मिलित्वा 'बहिया' बहिः-'वियारभूमि वा' विचारभूमि वा तत्र-विचारः मूत्रपुरीषादिसमुत्सर्गः, तदर्थं योग्या या भूमिः सा विचारभूमिः, तां विचारभूमिम् , 'विहारभूमि वा' विहारभूमिम् , स्वाध्यायभूमिः विहारभूमिः, तां विहारभूमिम् "णिक्खमइ वा निष्क्रामति 'पविसइ वा' प्रविशति विचाराद्यर्थं गच्छति वा । 'णिक्खमंतं वा' निष्क्रामन्तं वा 'पविसंतं वा' प्रविशन्तं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ४१॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-भिक्खुस्स नेव कप्पेइ, गंतुमण्णुत्थियाइहि ।
सद्धिं चारित्तपालस्स, वियारहें कयाइवि ॥ छाया-भिक्षो व कल्पते गन्तुमन्ययूथिकादिभिः ।
सार्द्ध चारित्रपालस्य विचारार्थ कदाचिदपि ॥ अवचूरिः-'भिक्खुस्स' इत्यादि । यो हि भिक्षुः चारित्रपालकः चारित्रस्य पालने सदा यतनावान् भवति तस्य भिक्षोः विचारार्थ मूत्र-पुरीषाधुत्सर्जनाय संज्ञाभूमिम् उपलक्षणाद् विहारभूमि वा गन्तुम्-अन्ययूथिकादिभिः सह अर्थात्-अन्ययूथिकैः परतीर्थिकैः शाक्यभिक्षुक-चरकपरिव्राजकैः सह आदिपदात्-गृहस्थैः, पारिहारिकस्य च अपरिहारिकैः सह गन्तुं न कल्पते । एतेषु गृहस्थपरतीथिकाऽपरिहारिकादिषु मध्यादेकतरेणाऽपि सह विचाराद्यर्थ चकारात्-विहाराद्यर्थ वा यो भिक्षुः पारिहारिको वा गच्छति तस्याऽऽज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादोषा भवन्ति । विचारभूभ्यां पुरुषाद्यागमने संलोकदोषः शङ्का च लोकानां भवेत् । अप्रवर्त्तने मूत्रपुरीषादिनिरोधाद् रोगादिसंभवः । उक्तं च केनचित्कविना राजसमीपे
त्रयः शल्याः महाराज!, अस्मिन् देहे प्रतिष्ठिताः। वायुमूत्रपुरीषाणां, प्राप्तं वेगं न धारयेत् ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे वायोः-अघोवातस्य पुरीषस्य च वेगधारणे मस्तकादिरोगोत्पत्तिः । मूत्रवेगधारणे नेत्रहानिः, अतो नैतेषां प्राप्तं वेगं धारयेत् । स्थानमार्गादिपरिचयाभावरूपे सति कारणे पुनर्गच्छेदपि गृहस्थादिभिः सह विचाराद्यर्थम् ॥ सू० ४१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पारिहारिओ अपारिहारिएण सद्धिं गामानुगामं दूइज्जइ दूइज्जतं वा साइज्जइ ।
छाया-यो भिक्षरन्ययथिकेन वा गृहस्थेन वा पारिहारिकोऽपारिहारिकेण सार्द्ध ग्रामानुग्राम द्रवति द्रवन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४२॥
___ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन 'गारथिएण वा' गृहस्थेन तथा 'पारिहारिओ बा' पारिहारिको वा 'अपारिहारिएण' अपारिहारिकेण 'सद्धिं' सार्द्धम् 'गामाणुगामं' ग्रामानुग्रामम् एकस्माद् ग्रामाद् ग्रामान्तरम् 'दइज्जई' द्रवति-गच्छति विहारं करोतीत्यर्थः । 'दुइज्जत वा साइज्जई' द्रवन्तं-गच्छन्तं स्वदतेऽनुमोदते । स्वयमन्यतीर्थिकादिभिर्दामाद्नामान्तरं गच्छन् गच्छन्तमनुमोदमानश्च प्रायश्चित्तभागभवति ॥ सू० ४२॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-गामाणुगामं भिक्खुस्स, गमणं नेव कप्पा ।
अणुत्थियाइलोगेहिं, सद्धिं तस्स कयाइवि ॥ छाया-ग्रामानुग्रामं भिक्षोः गमनं नैव कल्पते ।
__ अन्ययूथिकादिलोकैः सार्धं तस्य कदाचिदपि ॥ अवचूरिः-'गामाणुगाम'-इत्यादि । भिक्षोः पारिहारिकस्य च चारित्रपालकस्य अन्ययूथिकादिलोकैः, आदिशब्देन गृहस्थैः अपारिहारिकैश्च साई ग्रामानुग्राम-एकस्माद् ग्रामाद् ग्रामान्तरं गमनं तस्य कदाचिदपि नैव कल्पते । एषु-अन्यतमेन येन केनाऽपि सह ग्रामानुग्राम विहरतः साधोराज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादिदोषा भवन्ति । तत्र-परतीर्थिकादिभिः सह गमने तीर्थकराणामाज्ञा भग्ना भवति, तीर्थकरैस्तैः सह गमनस्य निषिद्धत्वात् । अनवस्था च भवति–एकस्तथा कुर्यात् तदा तं दृष्ट्वाऽन्योऽपि कुर्यात् , एवमन्योऽपीति-एवमनवस्था । तथा-तादृशैः सह गमनं कुर्वन्तं साधुं दृष्ट्वा द्रष्टुमनसि अश्रद्धा भवेत् , यद् इमे जैनभिक्षवोऽपि शिथिलाचाराः सन्तीति । तद्वा श्रवणादिना मिथ्यात्वमपि समुत्पधेत । तथा-तैः सह यत्र तत्र वा आधाकर्मिकाद्याहारं भुञ्जन् संयमं विराधयेत् । तथा-चौरोऽयमिति कृत्वा ताडनभेदनादिसंभवाद्--आत्मविराधनमपि संभवेदिति ॥ सू ० ४२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ ० ४३-४४
दुरभिकषायभक्तपानपरिष्ठापन निषेधः ६३
सूत्रम् — जे भिक्खू अन्नयरं भोयणजायं पडिग्गाहित्ता सुम्भि भुंज दुभि परिवे, परिट्ठवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४३ ॥
छाया - यो भिक्षुः अन्यतरत् भोजनजातं प्रतिगृह्य सुरभि भुङ्क्ते दुरभि परिष्ठापयति, परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अन्नयरं भोयणजायं अन्यतरद् भोजनजातम्–अनेकप्रकारकं खादिमस्वादिमादिभेदभिन्नं विविधं भोजनजातं भक्तादिकम् 'पडिग्गाहित्ता' प्रतिगृह्य, यदि श्रावकादिगृहादनेकप्रकारकं सुस्वादु दुःस्वादु वा भोजनादिकमानीय तन्मध्यात् 'सुभि भुंजइ' सुरभि मनोज्ञं विशिष्टवर्ण- गन्ध-रस-स्पर्शयुक्त भोजनं भुङ्क्ते । दुभि परिद्ववेइ' दुरभि-दुरभिगधन्युक्तं दुर्वर्ण- प्रशस्तवर्णरहितं दूरसं - प्रशस्त रसवर्जितं दुःस्पर्श - प्रशस्तस्पर्शहीनं भोज्यं परिष्ठापयति-गर्त्तादिषु प्रक्षिपति, 'परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते । यो भिक्षुः श्रावकगृहादानीताहारमध्यात् सुस्वादुद्धृत्य भुङ्क्ते, दुःस्वादु परित्यजति, एवं कुर्वन्तमनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।। सू० ४३ ॥
अत्राह भाष्यकारः -
भाष्यम् – वण्ण-गंध-रसेहिं जं, फासेहिं भोयणं जुअं । सुभितं चैव जाणिज्जा, इयरं इयरं हवे ||
-वर्णछाया - - गन्ध-रसैर्यत् - स्पशैभजनं युतम् ।
सुरभि तदेव जानीयात् इतरदितरद् भवेत् ॥
"
अवचूरि:- 'वण्ण- गंध' इत्यादि । यद्भोजनं भोक्तुं योग्यमोदनादिकम्, विलक्षणवर्णेन - श्वेतादिना, विलक्षणेन गन्धेन - सौरम्यादिना भोजनोपयुक्तेन, मनोज्ञेन -रसेन मधुरादिना, मनोज्ञस्पर्शेन-कोमलादिस्पर्शयुक्तेन, एभिर्वर्णादिभिर्युक्तं यद् भोजनं तदेव सुरभि विजानीयात् । एतादृशं भोजनं सूत्रघटक सुरभिव्यपदेशं लभते इत्यर्थः 'इयरं इयरं हवे' इतरदितरद्भवेत्, यद्भोजनमितरत्-पूर्वोक्तविलक्षणवर्णादिना नोपेतं तद् भोजनमिरतरत् दुरभि - दुर्वर्णगन्धादियुक्तमिति ज्ञेयम् । अथवा - रसोपेतमपि भोजनं दुरभिगन्धयुक्तं न प्रशस्तम्, तथा - अरसालं - शुष्कं भोजनं सुरभिगन्धयुक्तं सुरभि भवतीति । अत्र - सुरभि - दुरभि, एतदुभयप्रकारकमपि भोजनमेकतः प्रत्येकं वा गृहीत्वा सुरभिभोजनं भुङ्क्ते, दुरभि च परिष्ठापयति, तस्यैवं कुर्वतो यतेः प्रायश्चित्तं भवति । तथा - आज्ञा भङ्गानवस्थामिथ्यात्वात्मसंयमविराधनाः यस्मादेते दोषा भवन्ति, तस्माद दुरभि - भोज्यस्य वस्तुनः पूर्वं भोजनं कर्त्तव्यम्, तदनन्तरं सुरभिभोजनं कर्त्तव्यमिति ॥ सू० ४३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् — जे भिक्खू अन्नयरं पाणगजायं पडिग्गाहित्ता पुप्फगं- पुप्फगं आवियइ कसायं - कसायं परिद्ववेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४४ ॥
छाया - यो भिक्षुः अन्यतरत् पानकजातं प्रतिगृह्य पुष्पकं पुष्पकं आपिबति, कषायं कषायं : परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४४ ॥
9
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अन्नयर' अन्यतरत् अन्यतरपदग्रहणात् - अनेकप्रकारकम् मधुररसयुक्तं कषायरसयुक्तं च, खण्ड - गुड - शर्करा - दाडिमी - मृद्वीकाssमलक - हरीतकी - चिश्वादिरसरूपं द्वयमपि 'पाणगजायं' पानकजातं, जातशब्दग्रहणात् प्रासुकं 'पडिग्गाहित्ता' प्रतिगृह्य - विधिपूर्वकं गृहीत्वा 'पुप्फगं - पुप्फगं आवियइ' पुष्पकं पुष्पकमापिबति, तत्र - पुष्पकं - शुभवर्ण - गन्ध - रसस्पर्शेः प्रधानम् अच्छं मनोज्ञमित्यर्थः । एतादृशमुत्तमोत्तमं पानकजातमापिबति, तथा - ' कसायं - कसायं' कषायं कषायं कलुषितं शुभवर्ण गन्ध-रस स्पर्शैः प्रतिलोमं-कलुषितमप्रधानं वा पानकजातम् 'परिट्ठवे ' परिष्ठापयति- भूमौ निक्षिपति ।
उक्तञ्च पुष्पककषायविषये
यच्च गन्धरसोपेत-मच्छं तत् पुष्पकं भवेत् ।
दुर्गन्धमरसं यच्च, कषायं कलुषं च तत् ॥ १॥ इति ।
अनेक प्रकारका नीत पानकमध्यात् यत्समीचीनं तत्पिबति यच्चाऽसमीचीनं तन्निक्षिपति । 'परिद्ववेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।
साधुलक्षणमेतत् तथाहि
मा भूयासमहं साधुः, प्रायश्चित्ती कदाचन ।
मन्यते सोऽसमीचीनं, भुक्त्वा भुङ्क्ते तथेतरत् ॥१॥ अत्र भाष्यकारोऽप्याह —
भाष्यम् - वण्ण-गंध-रसोवेयं, दव्वं तं पुप्फनामगं । दुभिगंधाइसंजुत्तं, कसायं तं हवे. पुणो ॥ कसायं पुव्वमापेज्जं, पुष्फगं तयणंतरं । एसा सत्थविही वुत्ता, अनंतवरनाणिहिं ॥ -वर्ण-गंध-रसोपेतं द्रव्यं तत्पुष्पनामकम् । दुरभिगन्धादिसंयुक्तं कषायं तद् भवेत्पुनः ॥ कषायं पूर्वमापेयं पुष्पकं तदनन्तरम् । एष शास्त्रविधिः प्रोक्तः अनन्तवरज्ञानिभिः ॥
छाया -
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १ सू० ४५ सांभोगिकपृच्छां विनाऽधिकाहारपरिष्ठापननिषेधः ६५
अवचूरिः - ' वण्णगंध' इत्यादि । यत्पानकजातं वस्तु, वर्ण- गन्ध-रसोपेतं सुवर्णेन सुगन्धेन सुरसेन मधुरादिना युक्तं भवेत् तद्-द्रव्यं पुष्पसंज्ञकं भवति । तथा यत्पानकजातं दुर्गन्धादि - विशिष्टं दुर्वर्णेन कुत्सितगन्धेन कुरसेन कठोरस्पर्शेन युक्तं तत् कषायं कलुषितं भवेत् । तत्र कषायं पानकजातं पूर्वमापेयं, तदनन्तरं पुष्पकं पिबेत् एष शास्त्रविधिः अनन्तवरज्ञानिभिस्तीर्थकरैरु रुक्तः, अतः पुष्पकं कषायं चैतद्द्द्वयमध्यानीय यत्पुष्पकं तत् पीत्वा यत्कषायं तस्य परिष्ठापनं न कुर्यात्, किन्तु प्रथमं पुष्पकं पीत्वा पश्चात् कषायं पिबेत् । उक्तञ्च -
,
__
शास्त्रकर्तुश्च मर्यादा, कषायं प्रथमं पिवेत् । आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् पश्यन् पश्चात्तु पुष्पकम् ॥ १ ॥
अन्यथा प्रायश्चित्तभाग् भवेत् ॥ सू० ४४ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू मणुण्णं भोयणजायं पडिग्गाहेत्ता बहुपरियावन्नं सिया अदूरे तत्थ साहम्मिया संभोइया समणुन्ना अपरिहारिया संता परिवसंति ते अणापुच्छिय अणिमंतिय परिद्ववेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुर्मनोज्ञं भोजनजातं प्रतिगृह्य बहुपर्यापन्नं स्यात् अदूरे तत्र साधर्मिकाः सांभोगकाः समनोज्ञा अपरिहार्याः सन्तः परिवसन्ति तान् अनापृच्छ्य अनिमन्त्रय परिष्ठापयति, परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सु० ४५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'मणुण्णं भोयणजायं' मनोज्ञं भोजनजातम् - शुभ-वर्ण-गंध-रस - स्पर्श समन्वितमुत्तमभोजनजातम् अनेकप्रकारकमाहारादिकम् 'पडिग्गाहेत्ता' प्रतिगृह्य - आनीय भुङ्क्ते । तच्च यदि 'परियावन्नं सिया' पर्यापन्नं स्यात् - प्रयोजनतोऽधिकं भवेत् 'अदूरे तत्थ साहम्मिया' अदूरे तत्र न दूरमदूरम्-आसन्नम् क्रोशद्वयान्तराधौ ग्रामादौ साधर्मिकाः - समानधर्माचरणशीलाः साधवः 'संभोइया' सांभोगिकाः, यैः सहैकमण्डल्यामाहारादिकं कर्त्तुं कल्पते तथाविधाः साधवः 'समणुन्ना' समनोज्ञाः उद्यतविहारिणः, एतादृशाः पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टाः सन्तोऽपि सातिचारत्वेनाऽदेयाहारा भवेयुस्तत्राह - 'अपरिहारिया' अपरिहार्याः, निरतिचारचारित्रत्वेनापरित्याज्याः, निरतिचारा इत्यर्थः । एतादृशाः साधवो यद्यासन्ने 'सता' सन्तः विद्यमानाः 'परिवसंति' क्रोशद्वयपरिमिते ग्रामादौ तिष्ठन्ति तदा 'ते अणापुच्छिय' तानू - अनापृच्छयाऽपृष्ट्वा 'अणिमंतिय' अनिमन्त्र्य, तेषां निमन्त्रणमकृत्वा, 'मत्सविधे - एतावदधिकं जातं, तस्य यदि भवतां प्रयोजनं भवेत् तदा - गृह्णन्तु भवन्तः' एवंप्रकारेण तेषामामन्त्रणमकृत्वा अपृष्वेत्यर्थः यदि 'परिद्ववेंति' परिष्ठापयन्ति, यद्वा 'परिद्ववेंत साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० ४५ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
mnonomane
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-जावइयं उवजुत्तं, गिण्हेज्जा तावमेत्तमसणाइ ।
___साहुस्स अहियगहणे, दोसा लोभाइणो होति ॥ छाया यावत्कमुपयुक्तं गृह्णीयात् तावन्मात्रमशनादि ।
साधोरधिकग्रहणे दोषा लोभादयो भवन्ति ॥ अवचूरिः-'जावइयं उवजुत्तं' इत्यादि । साधूनां यावन्मात्रमुपयुक्तमाहारादिकं स्यात् तावन्मात्रमाहारं गृह्णीयात्-श्रावकगृहादानयेत् न तु ततोऽधिकग्रहणं कुर्यात् , प्रमाणादधिकाहारग्रहणे साधोः पुनर्लोभादयो दोषा भवन्ति । तथाहि-प्रमाणतो यावदेवोपयुक्तं तावन्मात्रमेवाहारादिकं गृह्णीयात्। अधिकग्रहणे लोभदोषः । तथा-तस्य परिष्ठापने परिष्ठापनादोषः । आज्ञाभङ्गादिकाश्चाऽपि दोषाः, तत्र-एकेन्द्रियादीनां विराधनात् । अधिकभोजनकरणे विषूचिकादयो रोगाः इत्यात्मविराधनम् , यस्मादेते दोषाः तस्मात् कारणात् प्रमाणादधिकमाहारादिकं न ग्रहीतव्यम् । अत्र शिष्यः प्राह-हे गुरो ! यदि प्रमाणयुक्तमेवाहारादिकं ग्रहिष्यति तदा-अधिकं न भवति, अथ-यदि अधिकम् तदा प्रमाणतो ग्रहणमिति वाक्यं निरर्थकम् , एवं परस्परविरोधे सूत्रं निरर्थकमेव भवति ? आचार्यः प्राह-सूत्रं सार्थकमेव न निरर्थकम् । तथाहि-यत्र ग्रामे नगरे वा बहूनि श्रावककुलानि-अतिभावयुक्तानि सन्ति, तत्र भिक्षार्थ गतस्य साधोमनोज्ञमितिकृत्वा तैर्भावतोऽधिकं पात्रे निपातितं भवेत् , तच्च साधुरानीतवान् , एवमधिकं भवेदिति । तत्र यदधिकं तद् यदि क्रोशद्वयदूरे सांभोगिकसाधूनां निवासो भवेत् तदा तेषामावश्यकतायां तत्र गत्वा दद्यात् । तत्र प्रच्छनेऽयं क्रमः- यदि कृतेऽपि भोजनेऽधिकमवशिष्ट आहारो भवेत् तदा-प्रथमतः स्वग्रामे स्वकीये उपाश्रये च ये सांभोगिका भवेयुस्ते पूर्व प्रष्टव्याः । यदि ते न स्वीकुर्युः तदा स्वग्रामेऽन्योपाश्रये ये भवेयुस्ते सांभोगिकाः प्रष्टव्याः, यदि स्वीकुर्युस्तदा तेभ्यो देयम् । अथ यदि ते न स्वीकुर्युस्तदा स्वक्षेत्रेऽन्यग्रामे प्रष्टव्याः, ते यदि स्वीकुर्युस्तदा सम्यक् । नो चेत् , तदा स्वक्षेत्राद्वहिरन्यग्राम किन्तु क्रोशद्वयाभ्यन्तरे यदि सांभोगिका भवेयुस्ते प्रष्ठव्याः, एवं क्रमशः साधवः प्रष्टव्याः एवमनापृच्छयैव यद्यधिकमाहारं साधुः परिष्ठापयेत्तदा-आज्ञाभङ्गादिदोषभाग् भवतीति ।।सू० ४५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सागारियं पिंडं गिण्हइ, गिण्हतं वा साइज्जइ ।।
छाया-यो भिक्षुः सागारिकं पिण्डं गृह्णाति गृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४६ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो मिक्षुः 'सागारियं पिंडं' सागारिकं पिण्डं, तत्र-सागारिकः-उपाश्रयाधिपतिः साधोः स्थानदाता शय्यातरो गृहस्थः, तस्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ४६ ४८ सागारिक पिण्डग्रहणोपभोग ज्ञातत्कुल प्रवेशनि० ६७ पिण्डं भक्तादिकम् 'गिण्हइ' गृह्णाति - स्वीकरोति 'गिव्हतं वा' गृह्णन्तं वा स्वीकुर्वन्तं स्वद प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ४६ ॥
संप्रति सागारिकस्य षड् द्वाराणि प्राह
भाष्यम् – सागारियस्स दाराणि, अणेगाणि हवंति खु । ताईं सव्वाईं जाणंतु, जहासत्थं वियक्खणा ||
छाया - सागारिकस्य द्वाराणि अनेकानि भवन्ति खलु । तानि सर्वाणि जानन्तु यथाशास्त्रं विचक्षणाः
॥
अवचूरि : – 'सागारियस्स' इत्यादि । सागारिकस्य - शय्यातरस्य द्वाराणि अनेकानि - अनेकप्रकारकाणि भवन्ति, तानि सर्वाणि यथाशास्त्रं - शास्त्रप्रतिपादितप्रकारेण विचक्षणाः- बुद्धिमन्तो जानन्तु ।
सागारिकस्य सप्त द्वाराणि भवन्ति, अत्र तत्संग्राहकं गाथाद्वयम्, तथाहि" सागरिक इति को वा १, कदा शय्यातरो भवेत् २ | कतिविधश्च तत्पिण्डः ३, अशय्यातरकः कदा ४ ॥ १ ॥ त्याज्योऽसौ कस्य विज्ञेयो ५, दोषाः पिण्डग्रहे च के ६ | अनेकेषु च तेषु स्यादेकः सागारिकः पुनः ७ ||२||" इति तथा च तदर्थं :यैः कः पुनः सागारिकः शय्यातरो भवतीति प्रथमद्वारम् १, कदा स शय्यातरो भवतीति द्वितीयद्वारम् २, कतिप्रकारकः शय्यातरपिण्डः इति तृतीयाद्वारम् ३, अशय्यातरः स कदा भवतीति चतुर्थद्वारम् ४, स च कस्य त्याज्यो भवति, इति पञ्चमं द्वारम् ५, दोषाः पिण्डग्रहे च के, इति षष्ठं द्वारम् ६, अनेकेषु द्वित्रादिषु सागारिकेषु वा एको ग्रहीतव्यः, इति सप्तमं द्वारम् ७ । 'सागारिक इति को वा' इति प्रथमं द्वारमाह - तत्र - अगारेण गृहेण यत् सहितं तत्सागारं तत्संयोगात् सागारिक इति, अस्य पञ्च नामानि एकार्थकानि नानाव्यञ्जनानि सन्ति, तथाहि - सागारिकः १, शय्यातरः २, शन्यादाता ३, शय्याधरः ४, शय्याकरः ५ इति । तत्र सागारिकशब्दस्यार्थः पूर्वमुक्त एव १, साधवे शय्यादानेन भवं तरतीति शय्यातरः २, शय्यादाता - साधवे शय्यादानात् ३, शय्याधरः - साधवे शय्यादानेन घरति आत्मानं दुर्गतेरुद्धरतीति ४, शय्याकरः - यस्मात् शय्यां करोति तस्मात् शय्याकरः ५, इति । 'सागारिक इति को वा' इति प्रथमं द्वारम् १ । 'कदा शय्यातरो भवेत् इति द्वितीयं द्वारमाह-यस्मिन् काले वसतौ वस्तु यत्सकाशाद् आज्ञा गृह्यते स तस्मात्कालादेव शय्यातरो भवेदिति द्वितीयं द्वारम् २ । 'कतिविधश्च तत्पिण्डः ' इति तृतीयं द्वारमाह - शय्यातरपिण्डो द्विविधो भवति आहार : - उपधिश्च । चतुर्विधो वा भवति,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
अशन-पान-खाद्य-स्वाद्य - भेदात् । षड्विधो वा भवति - अशनादयश्चत्वारः द्वौ उपधिविषयकौऔधिकोपधिः औपग्रहिकोपधिश्चेति तृतीयं द्वारम् ३ । 'अशय्यातरकः कदा' इति चतुर्थं द्वारमाहयदा - वसतिं परित्यज्य गृहस्वामिन आज्ञां परावर्च्य स्थानान्तरं करोति तदा - सोऽशय्यातरो भवति - इति चतुर्थं द्वारम् ४ । ‘त्याज्योऽसौ कस्य विज्ञेयः' इति पञ्चमं द्वारमाह - साधुगुणवर्जितानां लिङ्गमात्रधारिणां यः शय्यातरो भवेत्, ते तस्य शय्यातरस्य पिण्डं गृह्णीयात् न वा गृह्णीयात् तथापि स शय्यातरः साधूनां त्याज्य एव भवतीति पञ्चमं द्वारम् ५ । 'दोषाः पिण्डग्रहे च के' तस्य सागारिकस्य पिण्डग्रहणे के दोषा इति षष्ठं द्वारमाह - शय्यातरपिण्डस्तीर्थकरैः ऋषभादिभिः प्रतिषिद्धः तस्मात् - शय्यातरपिण्डो न ग्रहीतव्यः, इति षष्ठं द्वारम् ६ । 'अनेकेषु च०' इत्यादि, अनेकस्वामिकेषु वसत्यादिषु " एकस्यैवाज्ञा ग्रहीतव्या" इति सप्तमं द्वारम् ७। शय्यातरस्य सविस्तरवर्णनं दशवैकालिकसूत्रस्य मत्कृतायामाचारमणिमञ्जूषाव्याख्यायां विलोकनीयम् || सू० ४६॥
६८
सूत्रम् — जे भिक्खू सागारियपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ । सू०४७|
छाया - यो भिक्षुः सागारिकपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४७
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सागारियपिंडं' सागारिकपिण्डं शय्यातरस्य भक्तपानादिकम् 'भुंजइ' भुङ्क्ते - शय्यातरपिण्डस्योपभोगं करोतीत्यर्थः । भुजं - तं वा साइज्जइ' भुञ्जन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ४७||
सूत्रम् -- जे भिक्खू सागारियकुलं अजाणिय अपुच्छिय अगवे - सिय पुव्वामेव पिण्डवायपडियाए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंत वा साइ ज्जइ ॥ सू० ४८ ॥
छाया -यो भिक्षुः सागारिककुलमज्ञात्वा - अपृष्ट्वा - अगवेषयित्वा पूर्वमेव पिण्डपातप्रतिज्ञयाऽनुप्रविशति - अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४८ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सागारियकुलं' सागारिककुलं - शय्यातर गृहम्, 'अजाणिय' अज्ञात्वा - किमिदं श्रावकस्य गृहम् - अन्यस्य वेति निश्चयमकृत्वा 'अपुच्छिय' अपृष्ट्वा - अमुक शय्यातरगृहं क्व वर्त्तते इति समीपवर्त्तिश्रमणादिभ्यः पृच्छामकृत्वा 'अगवेसिय' अगवेषयित्वा - शय्यातरः कस्मिन् स्थाने वसति - इति गवेषणामकृत्वा । तत्र-पूर्वदृष्टे पृच्छा, अपूर्वदृष्टे गवेषणा, इति पृच्छा - गवेषणयोर्भेदः । ' पुव्वामेव ' पूर्वमेव - शय्यातरगृहादिगवेषणाकरणतः - प्रागेव 'पिंडवायपडियाए' पिंडपात प्रतिज्ञया, तत्र - पिण्डोऽशनादिकम् गृहिणा दीयमानस्याहारस्य पात्रे पातः प्रक्षेपो ग्रहणं, तस्य प्रतिज्ञया पिण्डग्रहणबुद्धचेत्यर्थः, 'अणुष्म
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०२ सू० ४९
सागारिकनिश्रयाऽवभाष्य भिक्षायाचननिषेधः ६९
विसइ' अनुप्रविशति शय्यातरमज्ञात्वा भिक्षार्थं निर्णयात्पूर्वमेव शय्यातरकुलं प्रविशति, 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तमन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ||
न दोषभागी प्रभवामि तस्माज्ज्ञात्वा च पृष्ट्वाऽथ गवेषयित्वा ।
ततो विशेत् श्रावक गेहमध्यं, मर्यादितः शास्त्रविलोकनेन ॥ १ ॥ इति ॥ सू० ४१ ॥ सूत्रम् - जे भिक्खू सागारियणीसाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय- ओभासिय जाय जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४९ ॥
छाया - यो भिक्षुः सागारिकनिश्रया - अशनं वा पानं वा खादिमं वा स्वादिमं वा - अवभाष्याऽवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० ४९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सागारियणीसाए' सागारिकनिश्रया, सागारिकः - श्रावकः, तस्य निश्रा - परिचयरूपा, तथा 'अहममुकस्य वसतौ स्थितोऽस्मि' इति परिचय रूपया, अथवा स्वजनस्य कस्यचिद् गृहे शय्यातरं स्थितं दृष्ट्वा - 'अयं मे भिक्षां दापयिष्यति' तदाश्रयेण 'असणं वा पाणं वाखइमं वा साइमं वा' अशनं पानं स्वाद्यं स्वाद्यम् - अशनादिचतुर्विधाहारं 'ओभासिय- ओभासिय' अवभाष्यावभाष्य विशिष्टवचनरचनापूर्वकम् उच्चैःस्वरेण वदित्वा - वदित्वा 'जायइ' याचते याचनां करोति - कारयति । 'जायंतं वा साइज्जइ' एवं प्रकारेण याचमानमनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० ४९ ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् – सयणो सावगस्सायं, तत्थ दट्ठूण सावगं । दावेज्जा एस मे भिक्खं, - तिकट्टु सोऽवभासइ ॥
छाया
- स्वजनः श्रावकस्यायं तत्र दृष्ट्वा तु श्रावकम् । दापयेदेष मे भिक्षा मितिकृत्वाऽवभाषते ॥
यः स्वजन:
अवचूरि : - 'सयणो' - इत्यादि । श्रावकस्य प्रतिष्ठितोदार चित्तस्य आत्मीयो जनः स यत्र प्राङ्गणादौ तिष्ठति, तत्र प्राङ्गणे श्रावकं शय्यातरश्रावकं दृष्ट्वा एष मह्यमस्मात्परिजन सकाशाद् भिक्षां दापयेत् इतिकृत्वा तन्निश्रयोच्चैः स्वरेण तमेव सागारिकभवभाषते १, तव स्वजनोऽयमतस्त्वं दापय एतस्मादशनादिकम् २, यद्वा- सागारिकस्य - पूर्वपश्चात्संस्तुतस्य निश्रायां भाषते - यद्स्यैव गौरवेणायं मे भिक्षां दास्यतीति तं वाऽवभाषते ३, मम चारित्राचारसंपन्नस्य प्रभावेण वा दापय ४ । एभिश्चतुर्भिरपि प्रकारैर्यो भिक्षुरशनादिकमवभाष्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
याचते, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । तथा - पूर्वपश्चात्संस्तुते उद्गमैषणादिदोषा भवन्ति, एवमुद्गमादिदोषाः श्रावकेऽपि भवन्ति । तथा - पूर्वपश्चात्संस्तुतेऽपि एते दोषाः- ये श्रावकस्य पूर्वपश्चात्संस्तुतास्ते परगृहेषु-अवभाषमाणा एवं कुर्युः - : - एष नित्यमस्माकमेव गृहे तिष्ठतीति कृत्वा, उद्गमादिदोषदुष्टमप्यशनादिकं करिष्यन्ति परुषादिकं च वदेयुः । यस्मादिमे दोषा भवन्ति तस्मात्सागारिकनिश्रया पूर्वपश्चात्संस्तुतस्य सागारिकस्य निश्रया वा श्रावककुलेऽवभाण्याऽवभाष्याशनादीनां याचना न कर्त्तव्या । सागारिकस्याहारादिग्रहणं प्रागेव निषिद्धं पुनरत्र सागारिकनिश्राघटकस्य सागारिकशब्दस्य कोऽर्थः ? इत्यत आह-अत्र सागारिकशब्देन सामान्यो गृहस्थो बोध्यः ॥ सू० ४९ ॥
७०
सूत्रम् -- जे भिक्खू उउवद्धियं सेज्जासंथारगं परं पज्जोवसणाओ उवाइणावेइ उवाइणावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५० ॥
छाया- – यो भिक्षुः ऋतुबद्धकं शय्यासंस्तारकं परं पर्युषणातः अतिक्रामयति अतिकामयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५० ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'उउबद्धियं सेज्जासंथारगं' ऋतुबद्धकम् – ऋतुबद्धकालसम्बन्धि शय्यासंस्तारकम् पीठफलकतृणादिकं, शय्या च संस्तारकश्च, अनयोः समाहारे शय्यासंस्तारकम्, तत्र - शय्या शरीरप्रमाणा, संस्तारकः सार्द्धहस्तद्वयप्रमाणः । ऋतुबद्रे - मार्गशीर्षाद्याषाढपर्यन्ताष्टमासात्मके शेषकाले गृहीतं शय्यासंस्तारकम् शेषकाले समानीतं शय्या संस्तारकं 'परं पज्जोवसणाओ' पर्युषणातः परं संवत्सरीदिनतः परम् ' उवाइणावे ' अतिक्रामयति उल्लङ्घयति यस्माद् गृहोतं तस्मै य: समर्पणकालस्तमुल्लङ्घयति, ऋतुबद्धकालगृहीतशय्यासंस्तारकं गृहस्थाय न समर्प्य पर्युषणानन्तरं तस्योपभोगं करोतीत्यर्थः, अतिक्रामयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । संवत्सरीदिनतः प्रागेव तद् भोक्तव्यम्, संवत्सरी दिने तत् तत्स्वामिने समर्पणीयमेवेति भावः । यदि तस्योषभोगकारणं स्यात् तदा तदुपभोगाय तत्स्वामिन आज्ञा पुनर्ग्रहीतव्येति विवेकः ॥ सू० ५० ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू वासावासियं सेज्जासंथास्यं परं दसरायकप्पाओ उवाइणावेइ उवाइणावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५१ ॥
छाया -यो भिक्षुः वर्षावासिकं शय्यासंस्तारकं परं दशरात्रकल्पात् अतिक्रामयति अतिक्रामयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५१ ॥
चूर्णिः - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः वासावासियं' वर्षावासिकं वर्षाकाले उपभोगार्थमानीतम् तत् - 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकम् वर्षाकाले व्यतीतेऽपि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ५०-५३ शय्यासंस्तारकस्य प्रत्यर्पणसंरक्षणादिविधिः ७१ वर्षादिकारणगौरवात् पञ्चदशरात्रपर्यन्तं व्यवहर्तुमुपभोक्तुं शक्नोति कथञ्चित् , किन्तु-परं दसरायकप्पाओ' परमधिकं दशरात्रकल्पात् यदि-'उवाइणावेई' अतिकामयति-उल्लङ्घयति 'उवाइणावंतं वा साइज्जई' अतिक्रामयन्तं वा यो यदा स्वदतेऽनुमोदते स तदा प्रायश्चित्तभाग् भवति । शय्यासंस्तारकं द्विविधं भवति-परिशाटि अपरशाटि च। तत्र-कुशतृणादिनिर्मितस्य यस्योपभोगकाले कश्चिदंशः परिशटति--नश्यति तत् परिशाटि, यस्य च वंशकाष्ठादिनिर्मितस्योपभोगकाले किञ्चिन्मात्रोऽप्यंशो न परिशटति-न नश्यति तदपरिशाटि-इति बोध्यम् । परिशाटि च साधूनां नो कल्पते यतस्तद्ग्रहणे अनेके जीववधादयो दोषाः, तेन च संयमात्मविराधना भवति । परिशटितपीठफलकादिषु शुषिरस्थितजीवानां विराधना भवति, शटितं तत् त्रुट्यति तदा आत्मविराधनाऽपि भवति । तथा--आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनं च भवति । तीर्थकृतामाज्ञाभङ्गस्तैर्निषिद्धत्वात् , अनवस्था च-अन्यान्यकरणसंभवात् , लोके-मिथ्यात्वमपि जायते जीवविराधकवस्तूपभोगात् । संयमविराधनमित्थम्--शुषिरादिषु कुन्थुकादिसूक्ष्मजीवाः संमूच्छिता भवन्ति । तत्र परिशाटिशय्यासंस्तारकमास्तीर्य स्वपतः कुन्थुकादिजीवा विराधिता भवेयुरिति संयमविराधनम् । तथा--अन्येऽपि बहवो जीवाः पिपीलिकादयः वर्षायां शुषिरे समूञ्छिता भवन्ति, इत्येवमपि संयमविराधनम् । आत्मविराधनं चेत्थम्- वर्षायां तत्र शयने कृते सुषिरे स्थितः सर्पादिर्दशति-इत्यात्मविराधनम् , तत्र शुषिरसद्भावात् पनकः (लीलनफूलन) अपि संमूछितो भवति । एते प्राणविघातकादयो दोषाः । तथा तद्गन्धादुपधौ यूकादिजीवा भवन्ति । इत्यादयो दोषाः परिशाटिशय्यासंस्तारकग्रहणे भवन्ति ।
यस्मादेते दोषाः तस्मात्- कारणात् वर्पाकालेऽपरिशाटि शय्यासंस्तारकं ग्रहीतव्यम् । तदपि विधिपूर्वकं ग्रहणं कर्त्तव्यम् । यदा खलु पीठफलकादिकं लभ्यते--तदैवं वक्तव्यम्--भोः श्रावक ! अस्य शय्यासंस्तारकस्योपभोगानन्तरं पुनर्पयिष्यामे प्रातिहारिकं च ग्रहिष्यामि नियमतोऽमुकेन कालेनाऽपयिष्यामि । यद्येवं श्रावकः स्वीकरोति तदा ग्रहीतव्यम् । अथ यदि कदाचिदेवं न स्वी. करोति श्रात्रकः तदाऽन्यदेव संसारकादिकं मार्गयितव्यम् । यदि गृहीतं च शय्यासंस्तारकादिकं नेतुं न शक्यते तदा--छन्ने प्रदेशे स्थापयितव्यम् येन वर्षाजलेन प्लावितं न भवेत् । एवं दाता (श्रावकः) प्रष्टव्यः मदीये कार्य समाप्ते शय्यासंस्तारकं मया कस्मै-अर्पणीयम् ३ श्रावको वदति मह्यमेव दात्रेऽर्पणीयम् । तदा पुनः साधुर्वदति-यदि त्वं कदाचिद् दृष्टो न भवेः तदा कस्मै अर्पणीयम् ? श्रावको वदति--अत्रैव गृहे भवद्भिरानेतव्यम् ।
तदा वक्तव्यं साधुना--कस्मिन् स्थाने स्थापयिष्यामि ! अथ स वदेत्--अत्रैव गृहे प्रच्छन्नप्रदेशे स्थापयितव्यम् । अथवा--एवं वदेत्-यस्मात्-स्थानाद् गृहीतं तत्रैव स्थापनीयम् । एवंप्रकारेण गृहीतशय्यासंस्तारकादिविषये भणितव्यम् ॥ सू० ५१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू उउवद्धियं वा वासावासियं वा सेज्जासंथारगं उव्वरिसिज्जमाणं पेहाए न ओसारेइ न ओसारेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५२॥
__ छाया-यो भिक्षु ऋतुबद्धकं वा-वर्षावासिकं वा शय्यासंस्तारक उद्वर्ण्यमाणं प्रेक्ष्य नाऽपसारयति, नाऽपसारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'उउबद्धियं वा' ऋतुबद्धकं वामार्गशीर्षाद्याषाढपर्यन्ताष्टमासात्मके काले स्वेनात्मना परेण वा गृहीतम् । 'वासावासियं वा वर्षावासिकं वा-चातुर्माससम्बन्धिकम् , उपभोगाय वर्षाकाले समानीय स्ववसतौ स्थापितम् । 'सेज्जासथारगं' शय्यासंस्तारकं पीठफलकतृणादिकमनावृतस्थाने प्रसारितं 'उच्चरिसिज्जमाणं' उद्वjमाणं वृष्टया क्लिद्यमान जलेन आर्दीभवन्तमित्यर्थः 'पेहाए' प्रेक्ष्य-दृष्ट्वा 'न ओसारइ' नाऽपसारयति-न दूरीकरोति, अनावृतप्रदेशादावृतप्रदेशे न करोति, न कारयति 'न ओसारेंतं वा साइज्जई' नाऽपसारयन्तं-नोऽन्तःकुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ॥५२॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-वासाजलेण सित्तं, सेज्जासंथारगं च पीढाइ ।
नो ओसारइ जो उ, पावइ सो आणभंगाइ ॥ छाया-वर्षाजलेन सिक्तं शय्यासंस्तारकं च पीठादि ।
नो अपसारयति यस्तु प्राप्नोति स आज्ञाभङ्गादि ॥ अवचूरिः- 'वासाजलेणं'-इत्यादि । यो भिक्षुः ऋतुबद्धकाले वर्षाकाले वा अनावृतस्थाने प्रसारितं यत्-शय्यासंस्तारकं पीठादि-पीठफलकतृणादिकं तद्यदि वृष्टिजलेन सिक्तं सिच्यमानं वा भवेत् तत् नाऽपसारयति नो दूरीकरोति वर्षाप्रदेशात् वर्षारहितप्रदेशे-वसतेरन्तर्भागे न करोति यः स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति ॥ सू० ५२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पाडिहारियं सेज्जासंथारगं दोच्चंपि अणणुण्णवेत्ता बाहिं णीणेइ णाणेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५३॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं शय्यासंस्तारकं द्विवारमपि-अननुज्ञाय्य बहिः निर्णयति निर्णयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५३ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकम् श्रावकगृहात्तस्य गृहपतेराज्ञया समानीय वसतौ स्थापितं-पुनः प्रतिज्ञातसमये प्रत्यर्पणीयम्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ०२ सू०५४ ५७ शय्यासंस्तारकस्यानाज्ञा बहिर्नयना विधिप्रत्यर्पणनि० ७३ 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकम् यद्यन्यस्थाने नयनप्रयोजनं भवेत्तदा 'दोच्चपि' द्वितीयवारमपि 'अणणुण्णवेत्ता' अननुज्ञाप्य, स्वामिन आज्ञां विना यदि 'बाहिं णीणेइ' बहिः उपाश्रयाद्वहिरन्यस्थाने निर्णयति, अयं भावः - अशय्यातरस्य - शय्यातरस्य वा शय्यासंस्तारकं पूर्णे मासकल्पे पुनर्द्वितीयवारं स्वामिनमननुज्ञाप्य वसतेर्बहिरुपाश्रयान्तरं नयति चेत्, तथा - 'णीर्णेतवा' साइज्जइ' निर्णयन्तं यः स्वदतेऽनुमोदते, तस्य प्रायश्चित्तमिति ॥ सू० ५३ ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - भिक्खू जं बाहिरं णेइ, अणणुण्णाय संथरं । आणाभंगाइया दोसा, हवंति तस्स निच्छियं ॥
छाया - भिक्षुर्यद् बहिर्नयति अननुज्ञाप्प संस्तरम् । आज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति तस्य निश्चितम् ॥
अवचूरि : - ' भिक्खू जं' इत्यादि । यो भिक्षुर्यत् संस्तरं - संस्तारकं पीठफलकादिकं एतादृशं यत् - अननुज्ञाप्य तत्स्वामिनो द्वितीयवारमाज्ञामगृहीत्वा शय्या संस्तारकं वसतेर्बहिरन्यस्थले नयति, तस्य भिक्षुकस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा निश्चितं भवन्ति, अत्र न कोऽपि संशय इति ॥ सू० ५३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सागारियसंतियं सेज्जासंथारंगं दोच्चंपि अणगुण्णवेत्ता बाहिं णी णीर्णेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५४ ॥
छाया - यो भिक्षुः सागारिकसत्कं शय्यासंस्तारकं द्वितीयमपि अननुज्ञाप्य बहिनिर्णयति निर्णयन्तं वा स्वदते ।। सू० ५४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सागारियसंतियं' सागारिकसत्कम् - गृहस्थसंबंधि 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकम् यद्वसतौ वर्त्तमानं यदा तदा तत्स्वामिना गृहादागत्योपभुज्यमानम् ऋतुबद्धकाले वर्षाकाले वा कञ्चित्कालमुपभोगाय याचितवान् तद्यदि - उपाश्रयान्तरं प्रस्थातुकामः पुनर्द्वितीय वारमपि शय्यासंस्तारकस्वामिनमनिवेद्य 'बाहिं णी णे' बहिद्वितीयां वसतिं नयति । इत्थमेव - 'णीतं वा साइज्जइ' निर्णयन्तमन्यं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । पूर्वसूत्रे - श्रावकग्रहादानीतवस्तुन आज्ञां विना बहिर्नयने दोषः कथितः अस्मिन् सूत्रे तु वसतिस्थितश्रावकसंबन्धिवस्तुनः आज्ञां विना बहिर्नयने दोषः कथित इत्यनयोर्भेदः ॥ सू० ५४ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू पाडिहारियं सागारियसंतियं वा सेज्जासंथारगं दोच्चपि अणणुण्णवेत्ता बाहि णीणेइ । णीर्णेतं वा साइज्जइ ॥ ५५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिक-सागारिकसत्कं वा शय्यासंस्तारकं द्वितीयमपि अननुज्ञाप्य बहिः निर्णयति निर्णयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५५ ॥
___ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकं उपभोगानन्तरं प्रत्यर्पणयोग्यम् 'सागारियसंतियं वा' सागारिकसत्कं-सागारिकसम्बन्धिकं वा 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकं-पीठफलकादिकं अपरिशाटिलक्षणं (५१ सू० द्र०) पीठफलकतृणादिकम् 'दोच्चंपि अणणुण्णवेत्ता' द्वितीयमपि वारमननुज्ञाप्य । प्रथमवारं तु मासकल्पशेषकालेऽनुज्ञापितम् , इदानीं पुनर्बहिनिर्णयनेऽनुज्ञाप्यम् , किन्तु-एकदैवाऽनुज्ञाप्यानीतं शय्यासं. स्तारकं पुनर्द्वितीयोपाश्रये नयनसमयेऽननुज्ञाप्य नयति । तथा 'णीणेतं बा साइज्जई' अननुज्ञाप्यैव बहिणिर्णयन्तमन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।।
___चतुष्पञ्चाशत्सूत्रे सागारिकाधीनवस्तुनो नयने दोषः कथितः । अत्र तु-पुनः प्रातिहारिकवस्तुनयने दोष इत्यनयोर्भेदः । मन्दमतीनां सुखबोधाय पुनः कथनम् ।। सू० ५५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पाडिहारियं सेज्जासंथारयं आदाए अपडिहट्ट संपव्वयइ संपव्वयंत वा साइज्जइ ॥सू०५६ ॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं शय्यासंस्तारकम्-आदाय अप्रतिहत्य संप्रव्रजति संप्रव्रजन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५६ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यो भिक्षुः 'पाडिहारियं सेज्जासंथारयं' प्रातिहारिकम्-प्रत्यर्पणयोग्यम् । अयं भावः-यद् मासकल्पादिकरणार्थं सागारिककुलादानीतं शय्यासंस्तारकम् , तत्-मासकल्पे परिपूर्णे सति यस्माद् गृहीतं पुनस्तस्मै प्रत्यर्पणीयम्, एतादृशशय्यासंस्तारकस्य धारणं भवति तत्प्रातिहार्य शय्यासंस्तारकं कथ्यते, एतादृशं शय्या. संस्तारकं पीठफलकादिकं श्रावकसकाशात् 'आयाए' आदाय-गृहीत्वा-अनुज्ञापूर्वकं प्रतिगृह्येत्यर्थः 'अपडिहटु' अप्रतिद्वत्य अनर्पयित्वा, पूणे मासकल्पे पुनरर्पणमकृत्वैव यदि-'संपव्वयड' संप्रव्रजति-विहारं करोति । तथा 'संपव्ययंतं वा साइज्जइ' संप्रव्रजन्तमन्यं 'वा' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ५६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सागारियसंतियं सेज्जासंथारयं आयाए अविगरण कटु अणप्पिणित्ता संपव्वयइ संपव्वयंतं वा साइज्जइ ।। सू० ५७॥
छाया-यो भिक्षुः सागारिकसत्कं शय्यासंस्तारकमादायाऽविकरणं कृत्वा अन पयित्वा संप्रब्रजति संप्रव्रजन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः सागारियसंतियं' सागारिकसत्कं-गृहस्थसम्बन्धिकम् 'सेज्जासंथारयं' शय्यासंस्तारकम् 'आयाए' आदाय तदुपभोगं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २ सू० ५८-६० प्रणष्टशय्याद्यगेवषणोपध्यप्रतिलेखननिषेधः ७५ कृत्वा विहारकाले 'अविगरणं कटु अणप्पिणित्ता' अविकरणं कृत्वा-अनर्पयित्वा, विकरणम् अन्यथा करणं, न तथा-अविकरणं-यथागृहीतं तथाकरणमित्यर्थः, तत् कृत्वा श्रावकात् पीठफलकतृणादिकं यथागृहीतं तथाकृत्वा-तथासंपादनपूर्वकम् , अनर्पयित्वा-अदत्त्वा मत्कुणादिजीवसहितमेव पीठफलकादिकं तृणादिसंस्तारकं च दत्त्वेति भावः 'संपन्बयइ' संप्रव्रजति-विहारं करोति, तथा 'संपव्ययंतं' संप्रव्रजन्तमन्यम् 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभार भवति ॥ सू० ५७॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं वा सागारियसंतियं वा सेज्जासंथारगं विप्पणटुं न गवेसइ न गवसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५८॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं वा सागारिकसत्कं वा शय्यासंस्तारकं विप्रणष्टं न गवेषयति न गवेषयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५८ ॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पाडिहारियं वा' प्रातिहारिकं-प्रत्यर्पणाहम् 'सागारियसंतियं' सागारिकसत्कम् सागारिकसम्बन्धिकं सांप्रतं श्रमणाधीनम् 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकं-पीठफलकादिकं रक्ष्यमाणमपि 'विप्पण' विप्रणष्टम्-चौरादिनाऽपहृतम् तद्यदि 'ण गवेसई' न गवेषयति, इतस्ततोऽन्यान्यं न पृच्छति तद्रूपां गवेषणां न करोतीत्यर्थः, तथा 'न गवसंतं साइज्जई' न गवेषयन्तमन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ५८ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू इत्तरियंपि उवहिं ण पडिलेहइ ण पडिलेहंत वा साइज्जइ ।। सू० ५९ ॥
छाया यो भिक्षुः इत्वरिकमपि उपधिं न प्रतिलेखयति न प्रतिलेखयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५९ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'इत्तरियपि उवहिं' इत्वरिकं स्वल्पमप्युपधिं वस्त्रपात्रादिकम् , स त्रिधा-जघन्य-मध्यमो-स्कृष्टभेदात् । तत्र-जघन्यो मुखवस्त्रिका वस्त्रखण्डं वा, मध्यमः-प्रावरणचोलपट्टकादिरूपः, उत्कृष्टः-सर्व वस्त्रपात्रादिकम् , तस्मिन् स्वल्पमपि मुखवस्त्रिकारूपमपि 'न पडिलेहइ' न प्रतिलेखयति तस्य प्रतिलेखनां न करोति उभयकालं सर्वभाण्डोपकरणादीनाम् , तेन प्रमादी भवति । प्रमादप्रभावात् संयमक्रियां विस्मरति । एकस्यां संयमक्रियायां विस्मृतायामन्यापि स्वाध्यायादिक्रिया विस्मृता भवति, ततश्चारित्रभ्रंशः, चारित्रभ्रंशात्-चातुर्गतिकसंसारभ्रमणमनन्तजन्ममरणप्राप्तिः, तस्मादुभयकालं सर्वभाण्डोपकरणानां प्रतिलेखना कर्त्तव्या। 'ण पडिलेहंतं वा साइज्जइ' न प्रतिलेखयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ५९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रे-इत्वरग्रहणेन सर्वोपकरणग्रहण कृतम् , अतः प्रथमत उपकरणं निरूपणीयम् , अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-उवगरणं दुविहं, ओहियं च तहेयरं ।
एक्केक्कं तिविहं णेयं, जहन्नुक्किट्ठमज्झिमं ॥ छाया-उपकरणं द्विविध,-मौधिकं च तथेतरत् ।।
___ एकैकं त्रिविधं ज्ञेयं, जघन्योत्कृष्टमध्यमम् ॥
अवचूरिः-'उवगरणं' इत्यादि | उपकरणं-वस्त्रपात्रादिकं द्विविध-द्विप्रकारकमुक्तम्एकमौधिकं-सर्वसामान्यम् , वस्त्रपात्रादिसामान्यम् । तथा - इतरत् औपग्रहिकम् , प्रातिहारिकपीठफलकादिकम् । तद्-एकैकमपि जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदात् त्रिविधम् । तत्र-जघन्यं-मुस्ववस्त्रिका, वस्त्रखण्डं वा, मध्यम-"चद्दर" चोलपट्टकादिकम् , उत्कृष्टं वस्त्रपात्रादिकं सर्वम् ॥ सू० ५९॥ सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ।६०|
॥णितीहज्झयणे बीओ उद्देसो समत्तो ॥२॥ छाया-तत्सेवमान आपद्यते मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ॥ ० ६० ॥
॥ इति निशीथाध्ययने द्वितीय उद्देशः समाप्तः ॥२॥ चूर्णी-तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् उद्देशकप्रारंभे-'दारुदंडयं पायपुंछणं करेइ' इत्यादिप्रथमसूत्रादारभ्य, उद्देशकान्ते-'इतरियपि उवहिं ण पडिलेहइ' इति सूत्रपर्यन्तमेकोनषष्टिसूत्राणि सन्ति, तत्र-यानि यानि प्रायश्चित्तस्थानानि कथितानि तन्मध्यादन्यतममपि-अपराधस्थानं सेवमानः प्रतिसेवनां कुर्वन् श्रमणः 'आवज्जई' आपद्यते-प्राप्नोति । किमितिजिज्ञासायामाह—'मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं' मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकं प्रायश्चित्तम् लघुकमित्यर्थः ॥ सू० ६० ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्म-दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां द्वितीय उद्देशकः समाप्तः ॥२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ तृतीयोद्देशकः॥ अथ तृतीयोदेशकप्रथमसूत्रस्य द्वितीयोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः संबंधः ? इति चेदत्राह भाष्यकार:-'उवहि' इत्यादि । भाष्यम्-उवहिपडिलेहो य, पुव्वुत्तो तयणंतरं ।
आहारं पडिगिण्हिज्जा, संबंधोऽत्थ वियाहिओ ॥१॥ छाया--उपधिप्रतिलेखश्च पूर्वोक्तस्तदनन्तरम् ।
आहारं प्रतिगृह्णीयात्, सम्बन्धोऽत्र व्याख्यातः ॥१॥ अवचूरि:-'उवहीपडिलेहो य' उपधिप्रतिलेखश्च, उपधिप्रतिलेखः उपधेः-प्रतिलेखना 'पुव्वुत्तो' पूर्वोक्तः पूर्वमुक्तः कथितः, तदन्तरम् उपधिं प्रतिलिख्य उपधेः वस्त्रादेः आहारप्रसङ्गात्पात्रस्य च प्रतिलेखनां कृत्वा आहारं प्रतिगृह्णीयात् , इति अस्मिन् तृतीयोदेशे आहारग्रहणविधिः प्रदर्श्यते, एष एवात्र तृतीयोदेशस्य द्वितीयोदेशान्तिमसूत्रेण सह सम्बन्धो व्याख्यातः कथितः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य तृतीयोदेशकस्येदमादिमं सूत्रम् , तत्र प्रथमं पुरुषमधिकृत्यएकवचनसूत्रमाह-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा, आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं बा ओभासिय-ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा-आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा अन्ययूथिकं वा-गार्हस्थिकं बा अशनं वा पानं या खाद्यं वा स्वाद्य वा अवभाष्याऽवभाष्य याचते, याचमानं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसुवा' आगन्त्रागारेषु वा, तत्र-आगन्तारः-पथिकाः तेषां विश्रामकरणाय कृत आगारो गृहम् 'धर्मशाला' इति लोके प्रसिद्धम् , तत्र गत्वा, अर्थात्-यत्र स्थानविशेषे निर्मिते गृहे आगन्तुकाः सार्थवाहादयो गमनागमनसमये समागत्य विश्रामार्थं निवसन्ति तादृशगृहविशेषे स्थितश्रावकाणां पुरतोऽशनादिकं याचतेइत्यग्रिमेण संबन्धः। 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु, तत्र-"आरामः स्यादुपवनं कृत्रिमं वनमेव यत्" इत्यमरः, तस्मिन्नारामे-उपवने -आगारो गृहम् कञ्चित्कालं मनोविनोदनाय क्रीडार्थ वस्तुम् निर्मीयते, तेषु वा 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा-गाथा:-गृहाः, तेषां पतयस्तेषां कुलेषु । 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा, तत्र-गृहिपर्यायं परित्यज्य प्रव्रज्यापर्याये ये स्थितास्तापसा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
निशीथसूत्रे
स्तेषामावसथाः, तेषु तापसनिवासस्थानेषु वा 'अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा अन्ययूथिकं वा गार्हस्थिकं व गृहस्थ, 'असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विषाहारम् 'ओभासिय ओभासिय जायइ' अवभाष्याऽवभाष्य याचते, अर्थात् पूर्वोक्तधर्मशालाप्रभृतिषु स्थितमन्ययूथिकं गृहस्थं वा अवभाष्योच्चैःस्वरेण संबोध्य, यथा-"भो भोः ! त्वं मह्यमशनादिकं देहि" इति क्रमेणाऽशनपानादिकं याचते । एकवचनात्मकमिदं सूत्रम्। 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० १॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम् आगंतागाराइसु, ओभासिय जायए य जो समणो ।
____ आणाभंगाईए, दोसे पावेइ सो नियमा ॥ छाया -आगन्त्रागारादिषु अवभाष्य याचते च यः श्रमणः ।
आज्ञाभङ्गादिकांश्च दोषान् प्राप्नोति स नियमात् ॥ अवचूरिः-'आगंतागाराइसु' इत्यादि । यः श्रमणः या श्रमणी वा आगन्त्रागारादिषु, आदिपदात्-उपवनस्थितगृहेषु गाथापतिकुलेषु वा स्थितान् शाक्यभिक्षुकादीन्-अन्यदर्शनाऽनुयायिनः, श्रावकान् वा अवभाष्य तारस्वरेण "भिक्षां ददत" इति कथयित्वा, अशनं-पानं-खाद्य-स्वाधं वा याचते स आज्ञाभङ्गादिकान् आज्ञाभङ्गाऽनवस्थामिथ्यात्वात्मविराधन-संयमविराधनलक्षणान् दोषान् प्राप्नोति ।
तत्राज्ञाभङ्ग इत्थम्-नहि-एतादृश्याज्ञा तीर्थकरस्य विद्यते यदेतादृशस्थानेषु गत्वाऽनाथवत् श्रमणैर्याचितव्यमिति, ततस्तीर्थकराज्ञाप्रातिकूल्ये न याचनाकरणे भवत्येव तीर्थकराज्ञाभङ्गः । तथा यद्येकः श्रमण एवं करिष्यति, तदा तद्दृष्ट्वाऽन्योऽपि तथा करिष्यते-इति स्पष्टैवाऽनवस्था। तथा-धर्मशालादौ भिक्षाया अलाभेऽपमाने च सति साधोर्जिनवचसि-अनास्था संपयेत तेन मिध्यात्वसंभवः । एवमेव जैनभिक्षव इतस्ततो भ्रमन्ति-इति लोके जिनशासनस्याऽवहेलना भवेत्। तथातीर्थकराज्ञाभङ्गेनैव संयमविराधनम् । तथा-कदाचित्-द्वेषयुक्तो दाता विषमिश्रितां भिक्षां दद्यात् इति तादृशभिक्षाप्राप्त्या विविधरोगोत्पादनद्वारा मरणमपि संभवेदित्यात्मविराधनम् ।। सू० १॥
अथ पुरुषवाधिकृत्य बहुवचनसूत्रमाह
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा, परियावसहेसु वा, अण्णउत्थियाओ वा गारत्थियाओ वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ।। सू० २॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० १-५ आगन्त्रागारादिषुगत्वाऽवभाष्यावभाष्ययाचननि० ७९
छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा, अन्ययथिकान् वा गार्हस्थिकान् वा, अशनं वा पानं वा खाद्यं वा खाद्य वा, अवभाष्याऽवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० २ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु धर्मशालादिषु 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु वा 'गहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा, एतेषु पूर्वप्रदर्शितप्रकारेषु स्थानेषु ये स्थितास्तान् ‘अण्णउत्थियाओ वा' अन्ययूथिकास्तीर्थान्तरीयाः तापस-शाक्यभिक्षुकादयस्तान् वा 'गारत्थियाओ वा' गार्हस्थिका गृहस्थाः श्रावकास्तान् वा 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुविर्धाऽऽहारम् 'ओभासिय-ओभासिय जायई' अवभाष्याऽवभाष्य याचते, महता दीर्घस्वरेण याचनां करोति । आगन्त्रागारादिषु स्थितान् तीर्थान्तरीयान् श्रावकान् वा-उच्चैःस्वरेण संबोध्य तेभ्योऽशनादिकं याचते इत्यर्थः । 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । अत्र सूत्रे प्रथमसूत्रवद्भाष्यं ज्ञातव्यम् । एकत्र-प्रथम सूत्रे दायकपदे एकवचनम् , अपरत्र-द्वितीयसूत्रे बहुवचनमित्यनयोर्भेदः ॥ सू० २ ॥
पूर्व पुरुषमधिकृत्य एकत्वबहुत्वेन सूत्रद्वयमुक्तम् , साम्प्रतं स्त्रीमधिकृत्य-एकवचन-बहुवचनाभ्या सूत्रद्वयमाह
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसुवा, अण्णउत्थिणि वा गारथिणि वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥
- छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्या' वसथेषु वा अन्ययूथिकी वा गार्हस्थिकी वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा अवभाण्याऽवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु 'आरामागारेसु वा' आरामागारेपु वा 'गाहावइछुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा 'अण्णउत्थिणि वा' अन्ययूथिकी-अन्यतीर्थिकस्त्री 'गारथिणि वा' गार्ह स्थिकी गृहस्थस्त्री वा 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विधाऽहारम् , एतदशनादिकमागन्त्रागारादिस्थितानाम् अन्ययूथिकादिस्त्रीणां सकाशादित्यर्थः । यदि-'ओभासिय-ओभासिय' अवभाध्याऽवभाष्य-"साधुरहं मह्यमशनादिकं भवत्या देयम्" इत्येवं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
निशीथसूत्रे प्रकारेण तारस्वरेण कथयित्वा कथयित्वा 'जायई' याचते 'जायंतं वा साइज्जई' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । इदं सूत्रं स्त्रीजातीयविषयकमेकवचनपरकं प्रायश्चित्तपरकं च ॥ सू० ३ ॥
अथ बहुवचनपरकं स्त्रीसूत्रमाह
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीओ वा गारथिणीओ वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय-आभासिय जायइ, जायंत वा साइज्जइ ॥ सू० ४॥
छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा अन्ययूथिकीर्वा गार्हस्थिकीर्वा, अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा अवभाष्य-अवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू०४॥
चूर्णी-व्याख्यानं पूर्ववत् । इदं स्त्रीसूत्रं बहुवचनपरकमित्येव भेदः ॥सू० ४॥ अत्राह भाष्यकार:भाष्यम् – पढमे जो गमो वुत्तो, सो चेव य बितीयगे।
तइएवि चउत्थेवि, भेओ एगबहुत्तगो । छाया-प्रथमे यो गमः प्रोक्तः स एव च द्वितीयके ।
तृतीयेऽपि चतुर्थेऽपि मेद एकबहुत्वकः ॥ अवचूरिः—'पढमे'-इत्यादि । प्रथमे-तृतीयोदेशकस्य प्रथमसूत्रे यो गमः-प्रकारः प्रायश्चित्तादीनामाज्ञाभङ्गादिदोषाणां कथितः स एव गमो द्वितीयके, तृतीयोद्देशकस्य द्वितीये पुरुषबहुत्वसूत्रेऽपि ज्ञातव्यः । एवमेव तृतीयेऽपि तृतीयोदेशकस्य तृतीये स्त्रीसूत्रेऽपि स एव गम एकवचनात्मको ज्ञातव्यः । तथा-चमुर्थेऽपि तृतीयोदेशकस्य चमुर्थ सूत्रे स्त्रीबहुत्वविषयको गमो ज्ञातव्यः, केवलं भेदो नानात्वं एकत्वबहुत्वयोः । अर्थात् प्रथमं द्वितीयं च सूत्रं पुरुषमाश्रित्यैकवचनबहुवचनविषयकम् , तृतीयं-चतुर्थ च सूत्रं स्त्रियमाश्रित्य एकवचनबहुवचनविषयकं ज्ञातव्यम् ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा, आरामागारेसुवा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थियं वा, गारत्थियं वा, कोउहलपडियाए पडियागयं समाणं असणं वा पाणं वा, खाइमं वा साइमं वा आभासिय-ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ६-७ प्रत्यागतान्ययूथिकादिकमवभाष्ययाचननिषेधः ८१
__ छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा अन्ययूथिकं वा गार्हस्थिकं वा, कौतूहल प्रतिज्ञया प्रत्यागतं सन्तं अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा अवभाष्याऽवभाष्य याचते, याचमानं वा स्वदते ॥सू०५॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु वा 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु वा 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा 'अण्णउत्थियं वा' अन्ययूथिक-दर्शनाऽन्तरीयं यं कमप्येकम् , 'गारत्थियं वा' गार्हस्थिकं गृहस्थं वा 'कोउहलपडियाए पडियागय समाणं' कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्यागतं सन्तम् कौतूहलं क्रीडादिकं-धर्मपृच्छा वा, तत्कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्यागतमागतं सन्तं तिष्ठन्तम् 'अण्णउत्थियं' अन्ययूथिकम् 'गारत्थियं वा गार्हस्थिकं वा उपेत्य, तत्सकाशात्-'असणं वा' अशनं वा, पाणं वा' पानं वा खाइमं वा' खाद्य वा, 'साइमं बा' स्वाद्यं वा यदि-'ओभासिय-ओभासिय' अवभाष्याऽवभाष्य उच्चैरुच्चार्य्य तिष्ठन्तमागन्तुकं परतीथिकं श्रावकं वा-'भो भोः मह्यं साधवेऽन्नपानादिकं देहि' इत्थम् 'जायई' याचते, 'जायंत वा साइज्जई' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ५ ॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-आगंतुगाइगेहेसु, कोउगह उवट्ठियं ।
ओभासिय जायमाणो, समणो, दोसभा हवे ॥ छाया-आगन्तुकादिगेहेषु कौतुकार्थमुपस्थितम् ।
अवभाष्य याचमानः श्रमणो दोषभाग् भवेत् ॥ अवचूरिः-'आगंतुगाइ०' इत्यादि। यो भिक्षुः आगन्तुकादिगेहेषु-आरामागारेषु वा गाथापतिगेहेषु वा कौतुकार्थं साधोरागमनात् पूर्वमागत्य समुपस्थितं वर्तमानं परतीर्थिकं गृहस्थं वा एकमपि आभाष्योच्चस्वरेण शब्दं कृत्वा-अशन-पान-खाद्य-स्वाद्यादिकं याचते स श्रमणः दोषभाग् भवेत् । कथमेते परतीथिकाः गृहस्था वा समागत्य स्थिता भवन्ति ? इति चेत् शृणु-केचित्--यथाभावेन, केचन कौतुकेन, केचन साधूनां दर्शनार्थम् , केचन-स्वकीयसंशयनिराकरणार्थम् , केचन-श्रावकधर्म श्रमणधर्म वा श्रोतुम्-आगच्छन्ति । एषु समुपस्थितेषु-एकतमादपिअवभाष्याऽशनादिकं याचते तस्यैते भद्रप्रान्तदोषा भवन्ति । तत्र भद्रदोषः-स्वस्य भद्रत्वेन उद्गमादिदोषदुष्टाहारग्रहणरूपः । प्रान्तदोषः अदत्तादानविषयकलोकगर्दारूप इति । तत्र यदि अवभाष्य कृतेपि याचने न लभ्यते तदा साधोरपमानं भवति । कथयन्ति लोकाःक्षुद्राः साधवो न लभन्ते । अदत्ते दातुरपमानं कृपणोऽयमिति ॥सू० ५ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् — जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोहलप डियाएपडियागया समाणा अण्णउत्थिया वा गारत्थिया वा असणं वा, पाणं वा, खाइमं वा साइमं वा ओभासिय- ओभासिय जायह, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६ ॥
८२
छाया - यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्थागतान् सतः - अन्ययूथिकान् वा गार्हस्थिकान, वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्यं वा, अवभाष्याऽबभाष्य याचते, याचमानं वा स्वदत्ते || सू० ६ ॥
"
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु वा - धर्मशालासु 'आरामागारेसुवा' आरामागारेषु वा 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा 'परियावसहेवा' पर्यावसथेषु वा 'कोउहलपडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया 'पडियागया समाणा' प्रत्यागतान् सतः- -स्थितान् आगन्तुकादिगृहेषु केचन-स्वभावतः केचन-दर्शनार्थम्, केचन कौतुकेन, केचन - धर्मश्रवणार्थम् केचन संशयनिराकरणार्थं समागतास्तान् । कांस्तान् ? तत्राह'अण्णउत्थिया' इत्यादि । 'अण्णउत्थिया' अन्ययूथिकान्- तीर्थान्तरीयान् वा तथा - 'गारत्थिया वा' गार्हस्थिकान् - गृहस्थान 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विधाहारम् 'ओभासिय - ओभासिय जायइ' अवभाष्याऽवभाष्य उच्चैरुच्चार्य याचनां करोति, तथा - 'जायंतं वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । पूर्वसूत्रे पुरुषमधिकृत्यैकवचनप्रयोगः, अत्र बहुवचनस्य प्रयोग इत्यनयोर्भेदः ॥ सू० ६ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोऊहलडियाए पडियागयं समाणं अण्णउत्थिणि वा गारत्थिणि वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय- ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७ ॥
छाया -यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु बा पर्यावसथेषु वा कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्यागतां सत अन्ययूथिक वा गार्हस्थिक वा, अशन वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा अवभाष्याऽवभाष्य याचते, याचमान वा स्वते ॥ सू० ७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारे वा' आगन्त्रागारेषु वा 'आरामागारे वा' आरामागारेषु वा 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा 'परिया
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ८-९
निषेधानन्तरं पुनरनुवर्त्य याचन निषेधः ८३ वसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा परिव्राजकावसथेषु 'कोऊहलडियाए पडियागयं समाणं' कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्यागतां सतीम्-कौतुकार्थ दर्शनार्थं संशयादिच्छेदनार्थं धर्मश्रवणार्थं वा समागताम् 'अण्णउत्थिणि वा गारत्थणि वा' अन्ययूथिकीं गृहस्थिनीं वा 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विधाहारम् 'ओभासिय - ओभासिय' अवभाष्याऽवभाष्य उच्चैः सम्बोधनं कृत्वा 'जायइ' याचते 'जायंत वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहा - वइकुलेसु वा परियावसहेसु वा कोऊहलपडियाए पडियागया समाणा अण्णउत्थिणीओ वा गारत्थिणीओ वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा ओभासिय- ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८||
|
छाया— यो भिक्षुः आगन्वागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा कौतूहलप्रतिज्ञया प्रत्यागताः सतीः अन्ययूथिकीर्वा गार्हस्थिकीर्वा अशनं वा पान वा खाद्य वा स्वाद्यं वा अवभाष्याऽवभाष्य याचते याचमानं बा स्वदते ॥८॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु-परिव्राजकावसथेषु 'कोहलपडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया 'पडियागया समाणा' प्रत्यागताः सतीः 'अन्नउत्थिणीओ वा' अन्ययूथिकोर्वा 'गारस्थिणीओ वा' गार्हस्थिकोर्वा 'असणं वा ' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खायं वा 'साइमं वा' स्वाद्यं वा, 'ओभासिय- ओभासिय' अवभाष्यावभाष्य उच्चस्वरैः उद्घोष्य परतीर्थिक स्त्रियो गृहस्थस्त्रियो वा 'जाय' याचते 'जायंत वा साइज्जइ' याचमानं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।। सू० ८ ॥
अत्राह भाष्यकारः-
भाष्यम् - पुरिसाणं गमो बुत्तो, पंचमे छट्टगे जहा । सत्तममत्तेसु, इत्थीणेगपुहुत्तओ ||
छाया - पुरुषाणां गमः प्रोक्तः पञ्चमे षष्ठके यथा । सप्तमाष्टमसूत्रयोः स्त्रीणामेकपृथक्त्वतः ॥
अवचूरि : - 'पुरिसाणं' - इत्यादि । यथा येन प्रकारेण पञ्चमे षष्ठे वा सूत्रे पुरुषाणामागन्तुकादीनां धर्मशालादौ स्थितानामन्ययूथिकानां गृहस्थानां वा एकस्य बहूनां वा समी
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे पेऽवभाष्य याचनाकरणे यो गमः-प्रकारः प्रोक्तः स एव गमः सप्तमेऽष्टमे च सूत्रेऽन्ययूथिकादिस्त्रीणां एकत्वपृथक्त्वत इत्येकवचन-बहुवचनत एकस्याः स्त्रियाः, बहीनां स्त्रीणां वा पुरतोऽवभाष्य याचनाकरणे स एव प्रकारो ज्ञातव्यः । पंचमं-षष्ठं च सूत्रं पुंविषयकम् , सप्तममष्टमं तु स्त्रीविषयकम् । एतावानेव भेदः । तत्रापि यथा पञ्चमसूत्रमेकपुरुषविषयकम् , यथा वा-षष्ठसूत्रं बहुपुरुषविषयकम् तथैव-सप्तमसूत्रमेकस्त्रीविषयकम् , अष्टमसूत्रं त्वनेकस्त्रीविषयकम् । अन्यत्सर्वं समानम् ॥ सू० ८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय परिवेढिय परिवेढिय-परिजविय-परिजविय ओभासिय-ओभासिय जायइ, जायंतं वा साइज्जइ ॥सू ९॥
छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा-अन्ययूथिकेन वा गार्हस्थिकेन वा, अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा अभिहतम् (पुर आनीतम्) आहृत्य दीयमानं प्रतिषेध्य, तमेवाऽनुवांनुवर्त्य परिवेष्टय परिवेष्टय परिजल्प्य-परिजल्प्य, अवभाष्याऽवभाष्य याचते, याचमानं वा स्वदते ।९।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु ‘गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु ‘परियावहेसु वा' पर्यावसथेषु वा परिव्राजकावसथेषु 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन वा-परतीर्थिकेन 'गारथिएण वा' गार्हस्थिकेन वा, अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा 'अभिहडं' अभिहृतम् साध्वर्थं संमुखमानीतं, तत् 'आहटु' आहृत्य-गृहीत्वा 'दिज्जमाणं' दीयमानमशनादिकम् 'पडिसेहेत्ता' प्रतिषिध्य, पूर्वमभिमुखीभूय ददतं निषिध्य-ग्रहणार्थ निषेधं कृत्वा पुनः-तमेव 'अणुवत्तिय-अणुवत्तिय' तमेव दातारमनुवानुवर्त्य पञ्च-सप्त-पदगमनानन्तरमनुवर्तन कृत्वा पृष्ठतो गत्वा 'परिवेढिय-परिवेढिय' परिवेष्टय-परिवेष्टय पुरतः पृष्ठतः पार्श्वतो वा स्थित्वा । 'परिजविय-परिजविय' परिजल्प्य परिजल्प्य 'वया मदर्थमिदमशनादिकमानीतम् परिश्रमस्तव निरर्थको मा भवतु तवाऽशनादिकं प्रहिण्यामी'-येवंप्रकारेणोक्त्वा 'ओभासिय-ओभासिय अवभाष्याऽवभाष्य 'जायइ' याचते, 'जायतं वा साइज्जइ' याचमानं वा एवंविधमन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० ९ ॥ भाष्यम्-आहटु दिज्जमाणं जं, पडिसेहिय पुबओ ।
पच्छा तं अणुवट्टित्ता, जायए दोसमावहे ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० १०-१३ निषेधानन्तरं पुनर्याचनगृहप्रवेशनिषेधः ८५ छाया-आहृत्य दीयमानं यत्, प्रतिषिध्य पूर्वतः ।
पश्चात्तमनुवर्त्य, याचते दोषमावहेत् ॥ __अवचूरिः-'आहटुं' इत्यादि । 'आहटु' आहृत्य संमुखमानीय 'दिज्जमाणं' दीयमानमशनादिकं यत् 'पुवओ' पूर्वतः पूर्व प्रतिषिध्य ग्रहणार्थं तस्य निषेधं कृत्वा पश्चात् दातरि प्रस्थिते सति तमेव अनुवयं पञ्चसप्तपदानि अनुगमनं कृत्वा पुरतः पृष्ठतः पार्श्वतो वा स्थित्वा परिजल्प्य त्वया यन्मदर्थमानीतमशनादिकं ततस्तव प्रयासो विफलो माभूदिति ग्रहीष्यामि त्वत्तोऽशनादिक'-मिति अवभाष्य पुनरशनादिकं यो भिक्षुर्याचते स दोषमावहेत् दोषमाज्ञाभङ्गादिकं प्राप्नुयादिति ॥ सू० ९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावई'कुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्ण उत्थिएहिं वा गारथिएहिं वा, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आह१ दिज्जमाणं पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय, परिवेढिय-परिवेढिय, परिजविय-परिज. विय, आभासिय-ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
__छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा अन्ययूथिकैर्वा गार्हस्थिकैर्वा, अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा, अभिहतमाहृत्य दीयमानं प्रतिषेध्य तमेवाऽनुवाऽनुवर्त्य परिवेष्टय परिवेष्टय प्रजल्प्यप्रजल्प्य, अवभाष्याऽवभाष्य याचते, याचमानं वा स्वदते ॥ सू० १०॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू आगंतागारेसु वा' इत्यादि सर्वं पूर्ववदेव, विशेष एतावानेव-यत् पूर्वं पुरुषविषयकं तृतीयैकवचनमाश्रित्य सूत्रं प्रोक्तम्, अत्र तु तृतीयाबहुवचनमाश्रित्य सूत्रं प्रवर्तते इति ॥ सू० १०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइ - कुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीए वा गारथिणीए वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहहु दिज्जमाणं पडिसेहेत्ता तमेव अणुवत्तिय-अणुवत्तिय रिवेढिय-परिवेढिय, परिजविय-परिजविय ओभासिय-ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया-यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु बा पर्यावसथेषु वा, अन्ययूथिक्या वा गार्हस्थिक्या वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे वा, अभिहतमाहृत्य दीयमानं प्रतिषेध्य तामेव अनुवाऽनुवर्त्य परिवेष्टय-परिवेष्टयप्रजल्प्य प्रजल्प्य अवभाण्याऽवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० १२॥
चूर्णी-नवमं दशमं च सूत्रं याच्यमानपुरुषविषयकमेकत्व-पृथक्त्वेन व्याख्यातम् , संप्रतिएकादशसूत्रं याच्यमानस्त्रीविषयकं व्याख्यातुमाह-'जे भिक्खू' इत्यादि स्पष्टम् ॥ सू० ११ ॥
___ एकादशं सूत्रमेकां स्त्रीमाश्रित्य याचनाविषयकं व्याख्याय तदनु-अनेकस्त्रीविषयकं द्वादशं सूत्रमाह – 'जे भिक्ख' इत्यादि।
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा अण्णउत्थिणीहिं वा गारस्थिणाहिं वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिसेहेत्ताताओ अणुवत्तिय-अणुवत्तिय परिवेढिय-परिवेढिय परिजविय-परिजविय ओभासिय-आसासिय जायइ जायंत वा साइज्जइ ।। सू० १२ ॥
छाया- यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पावसथेषु वा अन्ययूथिकीभिर्वा गार्हस्थिकीभिर्वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्य वा अभिहृतमाहृत्य दीयमानं प्रतिषेध्य ता एवाऽनुवाऽनुवर्त्य परिवेष्टय-परिवे. टप, परिजल्प्य परिजल्प्य अवभाज्याऽवभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० १२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । याच्यमानाऽनेकस्त्रीविषयकं सूत्रम्-'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, इत्यादि स्पष्टम् । एतच्च सूत्रं याच्यमानाऽनेकस्त्रीविषयकमित्येतावता-एकादशसूत्रादेकस्त्रीविषयकाद्भिद्यते ॥ सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविढे पडियाइक्खिए समाणे दोच्चंपि तमेव कुलं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ।
छाया-यो भिक्षुः गाथातिकुलं पिण्डपातप्रतिज्ञया प्रविष्टः प्रत्याख्यातः सन् द्वितीयमपि (वार) तमेव कुलं अनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'गाहावइकुलं' गाथापतिकुलम् गृहिणां गृहम् 'पिंडवायपडियाए' पिंडपातप्रतिज्ञया अशन-पानादिग्रहणेच्छया 'पबिट्टे' प्रविष्टः-कोऽपि साधुः केषाञ्चित्-श्रावकादीनां गृहे भिक्षां ग्रहीतुं गतः परन्तु 'पडियाइक्खिए समाणे' प्रत्याख्यातः-निषिद्धः सन्-साधुर्भिक्षाथै गृहस्थगृहे प्रविशति किन्तु गृहस्वामी निषेधति "नाऽत्रागन्तव्यम्"-इत्थं प्रतिषेधितोऽपि सन् साधुः 'दोच्चपि तमेव कुलं अणुप्पविसई द्वितीयमपि वारं-गृहस्वामिन आज्ञामन्तरेणाऽनुप्रविशति, तद्गृहे पुनः प्रवेश करोति । तथा 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जई' अनुप्रविशन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥१३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० १४-१५ संखडितश्चतुर्थादिगृहान्तरतश्च भिक्षाग्रहणानि० ८७
भाष्यम् - गाहावइकुलं भिक्खू, पच्चक्खाओ गओ जइ । पुणो पवेसमेत्तेणं, आणाभंगाइयं भजे ||
छाया - गाथापतिकूलं भिक्षुः प्रत्याख्यातो गतो यदि । पुनः प्रवेशमात्रेण - आज्ञाभङ्गादिकं भजेत् ॥
अवचूरि : - 'गाहावइकुलं' इत्यादि । कश्चिद्भिक्षुः भिक्षाप्राप्त्यर्थं गृहपतिकुलं गतः, तत्र प्रविशन्नेव गृहपतिना प्रत्याख्यातः " नास्ति मद्गृहे भिक्षावकाश : " एवंप्रकारेण निराकृतोsपि यदि पुनर्गृहपतेराज्ञां विना तस्मिन् गृहे प्रविशति । ततः प्रवेशमात्रेणाज्ञाभङ्गादिकं दोषं भजते तस्मात्तत्कुलं न प्रविशेदननुज्ञात इति ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू संखडिपलोयणाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहे पडिग्गाहतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४ ॥
छाया -यो भिक्षुः संखडिप्रलोकनया अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति, प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'संखडिपलोयणाए ' संखडिप्रलोकनया, संखडीति देशी शब्दः तदर्थस्तु यत्र स्थानेऽनेकजनानां भोजनं निष्पाद्यते, तादृशस्थानं संखडी । यत्राऽनेक पृथिव्यादिषड्जीवनिकायजीवानां प्राणाः खण्डिताः विराधिता भवन्ति सा संखडीत व्युत्पत्तेः- “जिमनवार " इति भाषायाम् तत्र - संखडीस्थले गत्वा - 'असणं वा ' अशनं वा, 'पाणं वा' पानं वा, 'खाइमं वा' खाद्यं वा, 'साइमं वा' स्वाद्यं वा, 'पडिग्गा हे ' प्रतिगृह्णाति 'पडिग्गातं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खु गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए अणुप्पविठे समाणे परं तिघरंतराओ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिहडं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गा हेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० १५ ॥
छाया - यो भिक्षुः गाथापति कुलं पिंडपातप्रतिज्ञया अनुप्रविष्टः सन् परं त्रिगृहान्तरात् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा अभिहृतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५ ॥
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'गाहावइकुल' गाथापतिकुलम् 'पिंडवायपडियाए' पिण्डपातप्रतिज्ञया तत्र - पिण्डोऽशनादिकं, तस्य गृहिणा दीयमानाहारस्य पात्रे
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे पातः प्रक्षेपः, तस्य प्रतिज्ञया मध्यस्थभावेन तद्ग्रहणबुद्धया भिक्षाग्रहणार्थमित्यर्थः 'अणुप्पविद्वे समाणे' अनुप्रविष्टः सन् भिक्षाग्रहणाय गाथापतिगृहं गतः सन् 'परं तिघरंतराओ' परमधिकं त्रिगृहान्तरात् , तत्र-त्रयाणां गृहाणां समाहारस्त्रिगृहम् त्रिगृहमेवाऽन्तरं व्यवधानमिति त्रिगृ. हान्तरम् गृहत्रयात्परत इत्यर्थः, प्रथमगृहादरभ्य तृतीयगृहान्तराल एव, न तु-चतुर्थादिगृहे भिक्षानियमः । ततः परं यदि चतुर्थादिगृहात् 'असणं वा' अशनम् 'पाणं वा' पानम् 'खाइमं वा' खाद्यम् 'साइमं वा' स्वाद्यम् 'अभिहडं' अभिहृतम्-आभिमुख्येनाहृतम् आनीतम् , तत् 'आहट्टु दिज्जमाण' आहृत्य गृहीत्वा दीयमानमशनादिकं चतुर्विधं पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति । 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभार भवति ॥ सू० १५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्तं व प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६॥
चूर्णी-जे भिवखू' इत्यादि। 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनः पादौस्वचरणौ 'आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेद्वा-मलनिवारणार्थ शोभादिसंपादनार्थ वा येन केनाऽपि द्रब्येण सकृत्प्रमार्जनं कुर्यात् 'षमज्जेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा पुनः पुनः प्रमार्जनं कुर्यात् । लथा'आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा' आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० १६ ॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-पमज्जणं च दुविहं, आइण्णाइपभेयओ।
अणाइण्णं सेवमाणे, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया-प्रमार्जनं च द्विविध-माचीर्णादिप्रमेदतः ।
अनाचीर्ण सेवमान आज्ञाभङ्गादिकं प्राप्नोति ॥ अवचूरि:-'पमज्जणं'-इत्यादि। सूत्रे-चरणप्रमार्जने साधूनां दोषमुक्तवान् , तत्रप्रमार्जनं द्विविध द्विप्रकारकं भवति आचीर्णादिप्रभेदतः-आचीर्णाऽनाचीर्णभेदात् । तत्र-- साधुभिराचर्यमाणं चरणप्रमार्जनम्-आचीर्णप्रमार्जनम् , एतद्विपरीतमनाचीणं भवति । तत्राssचीर्णं प्रमार्जनमनेकप्रकारकं भवति तद्यथा--संसक्तौ चरणौ प्रमार्जयितव्यौ, मार्गे वा चलतः साधोर्यदि धूल्यादिभिश्चरणौ धूसरितौ भवेतां तदा प्रमार्जनीयौ । अस्थण्डिलात् स्थण्डिले गच्छतः पङ्किलभूमौ वा गच्छतो यदि पङ्केन चरणौ लिप्तौ तदा प्रमार्जनीयौ ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०३ सू० १६-१९ स्वपादयोः संवाहन-म्रक्षणोल्लोलनादिनिषेधः ८९ भिक्षाकरणेन प्रतिनिवृत्तः, यद्वा-संज्ञाभूमित आगतः, विहारभूमित आगतः, स्वाध्यायं कृत्वा समागतः, यद्वा-प्रामान्तराद् गणकार्यं कृत्वा प्रत्यागतः ।
एतेषु कार्येषु साधुश्चरणौ प्रमार्जयति । एतत् प्रमार्जनमाचीर्णम् , एतद्विपरीतमनाचीर्ण प्रमार्जनमिति कथ्यते । तत्राऽनाचीर्ण चरणप्रमार्जनं कुर्वन् श्रमणः आज्ञाभङ्गादीन् दोपान् लभते । तत्र संयमविराधनेत्थम्-रजोहरणेन येन केनचिदन्येनापि साधनेन चरणप्रमार्जने वायवः संघट्टिता भवन्तीति वायुकायिकजीवानां विराधनं भवति ।
तथा अन्येऽपि वायुकायिकेषु समुड्डीयमाना मशकादयो जीवा बादराश्च पतङ्गादयः संघदृनेन विराधिता भवेयुः, बकुशदोषः, ब्रह्मचर्याऽगुप्तिश्च यस्मात् पादप्रमार्जने संयमविघातः अनेकविधप्राणानां विराधनात् , तस्मात्कारणात् साधुभिरनाचीर्णं चरणप्रमार्जनं न कथमपि कर्त्तव्यम् ।। सू० १६ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो पाए संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा संवाहेंतं वा पलिमहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७॥ ___छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ संवाहयेद्वा परिमर्दयेद्वा संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १७॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनः स्वस्य पादौ-चरणा 'संवाहेज्ज वा' संवाहयेत्-एकवारं चरणौ संवाहयेत्-निष्पीडयेत् 'पगचंपी' ति भाषाप्रसिद्ध कारयेत् 'पलिमद्देज्ज वा परिमर्दयेद्वा वारं वारं चरणयोः संवाहनं कारयेत् । 'संबाहेंतं वा पलिमदेंतं वा' संवाहयन्तं परिमर्दयन्तं वा, तत्र-संवाहनं चरणादिनिष्पीडनम् , तत् संवाहनं चतुर्विधम्-अस्थिसुखकरम् १, मांससुखकरम् २, रोमसुखकरम् ३, त्वक्सुखकरम् ४ । एवं संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वाऽन्यं 'साइज्जई' स्वदते-यः श्रमणः स्वयं चरणयोः संवाहनं परिमर्दनं वा कारयति कारयन्तं वा श्रमणान्तरं अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । तथा-आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादिदोषान् लभते तस्माच्चरणयोः संवाहनं-परिमर्दनं वा न स्वयं कारयेत् न वा कारयन्तमन्यं श्रमणमनुमोदयेत् ॥ सू० १७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो पाए तेल्लेण वा घएण वा णवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मक्वंतं वा भिलिंगेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
__ छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ तैलेन वा घृतेन वा नवनीतेन वा वसया वा म्रक्षयेद्धा-अभ्यञ्जयेद्वा म्रक्षयन्तं वा अभ्यञ्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १८ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनःस्वस्य चरणौ, 'तेल्लेण वा' तैलेन-तिलतैलेन सर्षपादितैलेन वा, 'घएण वा' घृतेन-गोमहिध्यादीनाम् ‘णवणीएण वा' नवनीतेन 'मक्खन' इति प्रसिद्धेन, 'वसाए वा वसया 'चर्बी-ति लोकप्रसिद्धया, चिक्कणपदार्थविशेषेणेत्यर्थः, पूर्वोक्तवस्तुविशेषैः स्वकीयौ चरणौ 'मक्खेज्ज वा' म्रक्षयेत्-एकवारं मर्दयेत् 'भिलिंगेज्ज वा' अभ्यञ्जयेद्वा-पुनः पुनः स्तोकं-स्मोकं तैलादिना मर्दयेत् । तथा--'मक्खेंतं वा भिलिंगेंतं वा साइज्जई' म्रक्षयन्तं वा अभ्यञ्जयन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः स्वकोयचरणौ-एकवारमनेकवारं वा तैलादिनाऽभ्यञ्जयति, यश्च तमनुमोदते सोऽसौ प्रायश्चित्तभाग भवति, भवन्ति च तस्य आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादयो दोषाः । तस्मात्कारणाद् भिक्षुणा कदापि तैलादिनाऽभ्यञ्जनं न कर्त्तव्यम् , न च कुर्वतो वाऽनुमोदनं करणीयमिति ।। सू० १८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो पाए लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा पउमचुण्णेण वा उल्लालेज्ज वा उन्वटेज्ज वा, उल्लोलंतं वा उव्वदंतं वा साइज्जइ ।। सू० १९॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ लोधेण वा कल्केन वा चूर्णेन वा वर्णेन वा पद्मचूर्णेन वा उल्लोलयेद्वा उद्वर्त्तयेद्वा, उल्लोलयन्तं वा उद्वर्तयन्तं वा स्वदते ।। सू०१९।।।
चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनः स्वस्य पादौ-चरणौ, 'लोद्रेण वा' लोध्रेण-लोध्रद्रव्येण 'कक्केण वा कल्केनाऽनेकद्रव्यमिश्रितद्रव्यविशेषेण वा, 'चुण्णेण वा' चूर्णेन-पिष्टसुगन्धिद्रव्यविशेषेण 'वण्णेण वा' वर्णेनाऽबीरादिद्रव्यविशेषेण, 'पउमचुण्णेण वा' पद्मचूर्णेन-सुरभिगन्धद्रव्यविशेषेण 'उल्लोलेज्ज वा' उल्लोलयेद्वा- एकवारं मर्दयेत् 'उबटेज वा' उद्वर्तयेद्वा अनेकवारं मर्दयेत् 'उल्लोलंतं वा उव्वदृतं वा साइजइ' उल्लोलयन्तं वा उद्वर्तयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० १९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो पाए सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥ सू० २०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०३सू०२०-२१ स्वपादयोरचित्तशीतोष्णजलेनोच्छोलनादिफूत्कारादिनि० ९१
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ शीतोदकबिकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा उच्छोलयेद्वा प्रधावयेद्वा उच्छोलयन्तं वा प्रधावयन्त वा स्वदते ॥सू० २०॥
चूर्णी—'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खु' यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनः पादौ 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन वा, तत्र शीतं च तदुदकं शीतोदकं तच्च विकठम्अचित्तं तण्डुलधावनादिजलं, तेन 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकावकटेन वा-उष्णं तदुदकम् , कथंभूतम् !-विकटम् , तेन-अचित्तोष्णोदकेन 'उच्छोलेज्ज वा' उच्छोलयेत्-एकवारं प्रक्षालयेत् 'पधोएज्ज वा' प्रधावयेत्- वारं वारं प्रक्षालयेत् । तथा 'उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जई' उच्छोलयन्तं वा प्रधावयन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुरात्मनश्चरणौ शीतजलेनोष्णजलेन वाएकवारमनेकवारं वा प्रक्षालयति तं योऽनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभाग् भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० २० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणा पाए फुमेज्जा वा रएज्ज वा, फुमतं वा रएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २१॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पादौ फूत्कारयेद्वा-रजयेद्वा, फूत्कारयन्तं वा रजयन्तं वा स्वदते ॥सू०२२॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः पादौ पूर्व मलतकादिना लिप्त्वा पश्चात्तदाताशोषणार्थ फूल्करोतीति फूकरणविषकं रञ्जनविषयकं चेदं सूत्रम् , ततो यो भिक्षुः 'अप्पणो पाए' आत्मनः पादौ-चरणौ 'फुमेज्ज वा' देशी शब्दोऽयम् , मुखादिवायुना फूत्कुर्यात् 'रएज्ज वा' रञ्जयेद्वा अलक्तकादिरञ्जनद्रव्येण रब्जयेत् । तथा-'फुमंतं वा रएंतं वा साइज्जइ' फूत्कारयुक्तौ अलक्ककादिरागरञ्जितौ च कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २१॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-संबाहणाइ कुव्वंतो, समणो जिणसासणे ।
आणाभंगाइदोसे य, पावेई नेत्थ संसओ ॥ छाया-संबाहनादि कुर्वाणः श्रमणो जिनशासने ।
आज्ञाभङ्गादिदोषांश्च प्राप्नोति नाऽत्र संशयः ॥ अवचूरिः-'संवाहणाइ'- इत्यादि । तत्र-संवाहनं चरणमर्दनं सप्तदशसूत्रकथितम् १, तैलादिनाऽऽत्मनश्चरणमर्दनादिकमष्टादशसूत्रकथितम् २, लोध्रादिनोल्लोलनोद्वर्त्तनमेकोनविंशतिसूत्रकथितम् ३, शीतोदकविकटादिना चरणप्रक्षालनं विंशतिसूत्रकथितद् ४, तथा- मुखादिवायुना चरणयोः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे फूत्करणमलतकादिरसेन लेपनं चैकविंशतिसूत्रकथितम् ५ । एतत् पञ्चसूत्रोक्तं पञ्चप्रायश्चित्तस्थानमासेवमानः, तथा-एतान् पञ्च दोषान् सेवमानोऽनुमोदमानश्च भिक्षुराज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुवन् प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० २१ ।।
एवमित ऊचं षट् सूत्राणि एकगमानि सन्ति । विशेष एतावानेव-यत् पूर्व पादौ आश्रित्य षट् सूत्राणि कथितानि, अत्र तु कायमाश्रित्य षट् सूत्राणि व्याख्येयानि, तानि चेमानि-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो कायं आमज्जेज्ज वा, पमज्जेज्ज वा, आमज्जतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू०२२॥ जे भिक्खू अप्पणा कायं संवाहेज्ज वा पलिमदेज्ज वा संवाहतं वा पलिमहेंतं पा साइज्जइ ।।सू०२३॥ जे भिक्खू अप्पणो कायं तेल्लेण वा घएण वा णवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज बा भिलिंगेज्ज वा मक्वंतं वा भिलिंगेंतं साइज्जइ॥ सू०२४॥ जे भिक्खू अप्पणा कायं लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा पउमचुपणेण वा उल्लोलेज्ज वा उव्वद्वेज्ज वा उल्लोलेंतं वा उव्वटेंटेत वा साइज्जइ ॥ सू०२५॥ जे भिक्खू अप्पणो कायं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥सू० २६ ॥ जे भिक्खू अप्पणो कायं फुमेज्ज वा रएज्ज वा फुतं वा रएंतं वा साइज्जइ ।। सू० २७॥
छाया-यो भिक्षु: आत्मनः कायं आमार्जयेद्वा-प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्तं वा प्रमाजयन्तं वा स्वदते ॥सू०२२॥ यो भिक्षुः आत्मनः कायं संवाहयेद्वा परिमर्दयेद्वा संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वा स्वदते॥सू०२३॥यो भिक्षुः आत्मनः कायं तैलेन वा घृतेन वा नवनीतेन वा वसया बा म्रक्षयेद् वा अभ्यञ्जयेद् वा प्रक्षयन्तं वा अभ्यञ्जयन्तं वा स्वदते ॥सू०२४॥ यो भिक्षुः आत्मनः कायं लोध्रण वा कल्केन वा चूर्णन वा वर्णन वा पद्मचूर्णेन वा उल्लोलयेद् वा उद्वर्त्तयेद्वा, उल्लोलयन्तं वा उद्वयन्तं वा स्वदते ॥सू०२५।। यो भिक्षुः आत्मनः कायं शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा उच्छोलयेद्वा प्रधावयेद्वा उच्छोलयन्तं वा प्रधावयन्तं वा स्वदते ॥सू०२६॥ यो भिक्षुः आत्मनः कायं फूत्कुर्याद्वा रज्जयेद्वा फूत्कुर्वन्त वा रजयन्तं वा स्वदते ॥सू०२७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०३ सू०२२,३३ कायस्य कायगतव्रणस्य वाऽऽमर्जनादिनिषेधः ९३
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । एषां द्वाविंशतितमसूत्रादारभ्य सप्तविंशतितमसूत्रपर्यन्तानां कायसम्बन्धिनां षण्णां सूत्राणां व्याख्या पादसंबन्धिसूत्रषट्कवदेव कर्त्तव्या ॥ सू० २२-२७॥
एवमेवात्राऽप्यग्रे अष्टाविंशतितमसूत्रादारभ्य त्रयस्त्रिंशत्तमसूत्रपर्यन्तानि षट् सूत्राणि एकगमानि सन्ति, विशेष एतावानेव-यत् पूर्व ं पादौ कायं चाश्रित्य प्रत्येकं षट् सूत्राणि कथितानि, अत्र तु कायगतव्रणमाश्रित्य तत्सदृशान्येव षट् सूत्राणि व्याख्येयानि तानि चेमानि - 'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम् - जे भिक्खू अप्पणो कायंसि वणं आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू अपणो कार्यंसि वर्णं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा, संवाहतं वा पलिमतं वा साइज्जइ || जे भिक्खू अपणो कार्यंसि वणं तेल्लेण वा घएण वा नवणीएण वा वसाए वा मक्खेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मक्वेंतं वा मिलिंगेंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वर्ण लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णण वा वणेण वा पउमचुणेण वा उल्लोलेज्ज वा उब्वट्टेज्ज वा उल्लोलेंतं वा उव्वतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वणं सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जइ ॥ जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि वर्ण फुमेज्ज वा रज्जवा, फुर्मेतं वा, रतं वा साइज्जइ ॥ सू० २८-३३॥
छाया -यो भिक्षुः आत्मनः काये वर्णआमर्जयेद्वा, प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्तं वा प्रमाजयन्तं वा स्वदते ॥ यो भिक्षुः आत्मनः काये व्रणं संवाहयेद् वा परिमदयेद्वा संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वा स्वदते ॥ यो भिक्षुः आत्मनः काये-वणं, तैलेन वा, घृतेन वा नवनीतेन वा वसया वा प्रक्षयेद्वा, अभ्यञ्जयेद्वा, प्रक्षयन्तं वा अभ्यञ्जयन्तं वा स्वदते ॥ यो भिक्षुः आत्मनः काये घणं लोध्रेण वा कल्केन वा चूर्णेन वा वर्णेन वा पद्मचूर्णेन वा उल्लोलयेद्वा उद्वर्त्तयेद्वा उल्लोलयन्तं वा उद्वार्त्तयन्तं वा स्वदते ॥ यो भिक्षुः आत्मनः काये वणं शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा, उच्छोलयेद्वा, प्रधावयेद्वा उच्छोलयन्तं वा प्रधावयन्तं वा स्वदते || यो भिक्षुः आत्मनः काये ब्रणं फूत्कारयेद्वा रज्जयेद्वा, फूत्कुर्वन्तं वा रज्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २८-३३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । एवम् अष्टाविंशतितमसूत्रादारभ्य (२८-२९-३०-३१३२-३३) त्रयस्त्रिंशत्तमसूत्रपर्यन्तं प्रत्येकैकस्य सूत्रस्य व्याख्या क्रमशः षोडशपाद सूत्रादारभ्य (१६-१७-१८-१९-२० - २१ ) एकविंशतितमसूत्रपर्यन्तवदेव कर्त्तव्या ॥ सू० २८-३३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-वणं च दुविहं णेज्ज, साभावियमथेयरं ।
साभावियं देहजाय, सत्थाइजमथेयरं ॥ छाया-व्रणं च द्विविधं ज्ञेयं स्वाभाविकमथेतरत् ।
स्वाभाविकं देहजातं शस्त्रादिजमथेतरत् ॥ अवचूरिः-'वणं च' इत्यादि । शरीरसंबन्धि व्रणं द्विविधं-द्विप्रकारकं भवति। तत्रैक स्वाभाविकं-बाह्यकारणरहितं सत्--जायमानम् । अथेतरत्-इतोऽत्यत् द्वितीयम् इति ज्ञेयम् । तत्रस्वाभाविकं देहस्थितदोषतो जायमानम् आन्तरिकदोषमूलकमित्यर्थः, कुष्ठ-(कोढ)-दद्रु-(दाद) पामा-(खुजली)-इति लोकप्रसिद्ध गण्डमालादिकं च । अथेतरत्-इतो द्वितीयं शस्त्रादिजातमागन्तुकम् , आदिपदात्-खड्ग-कण्टक-स्थाणु-प्रभृतिवस्तुजातसंबाधाजनितानां संग्रहः । एतेषां वणानां मध्यादन्यतममपि व्रणं एकवारमनेकवारं वाऽऽमार्जनादिकं करोति स प्रायश्चित्तभाग भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति । अत्र गुरोरुपदेशो यथा
"न रोदनं हन्त ! पितर्न मातरालप्य ताडयः शिरसः प्रदेशः । प्रसन्नचित्तेन तदीयतीव्र-संवेदनायाः सहनं क्रियेत" ॥१॥
प्रसन्नमनसा रोगसंजाततीवसंवेदनायाः सहनमेव कार्यम् , न तु हा पितः ! हा मातः ! इति मुहुर्मुहुरालप्य रोदनं कार्यम्, न वा शिरसो मस्तकस्य प्रदेशो भागस्ताडनीयः । जिनकल्पिकपरकमिदं सूत्रम् , स्थविरकल्पिकस्य तु कारणवशात् व्रणस्य आमार्जनप्रमार्जनादिकं निरवद्यतया कर्तुं कल्पते ॥ सू० २८-३३॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो कार्यसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा, अन्नयरेण तिक्खेण सत्थजाएण आच्छिदज्ज वा विच्छिदेज्ज वा, आच्छिदंतं वा विच्छिदंतं वा साइज्जइ ॥ सू०३४॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः काये गण्डं वा पिलकं वा अरतिकां वा अर्शो वा भग न्दरं वा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातन, आछिन्द्याह्ना विच्छिन्द्याद्वा आच्छिन्दन्तं वा विच्छिन्दन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो कायंसि' आत्मनः काये-स्वशरीरे 'गंडं वा' गण्डं वा तत्र-गण्डो नाम य उच्चप्रदेशात् नीचप्रदेशं गच्छति स व्रणः गण्डमाला-कण्ठमालेति लोकप्रसिद्धः, तम् , तथा--पिलकं वा पादत्रणम् , 'अरइयं वा' अरतिकां वा-यस्या वेदनया मनसि अरतिरुत्पद्यते, शरीरे रक्तविकारेण जायमानलघुवणपुञ्ज
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ३४-३५ कायगतगण्डादीनां छेदनपूयादिनिस्सारणनि० ९५ रूपाम् , यस्याः खर्जने तत्समये सुखमिव जायते पश्चात्--दुःखाधिवयम् 'फुनसी'–ति लोकप्रसिद्धम् , 'असियं वा' अर्शो वा-गुदागतो रोगः 'बवासीर' इति लोकप्रसिद्धस्तम् , 'भगंदलं वा' भगन्दरं वा--भगन्दरो गुह्यस्थानगतरोगविशेषो लोकप्रसिद्धस्तम् । एतान् व्रणविशेषान् 'अन्नयरेण तिक्खेण सत्थजाएण' अन्यतरेण येन केनाऽपि तीक्ष्णेन--निशितेन--शस्त्रजातेन क्षुरादिना 'आच्छिदेज्ज वा' आच्छिन्द्यात् न्यूनमेकवारं वा छेदनं कुर्यात् 'विच्छिदेज्ज वा' विच्छिन्यात् अधिकमनेकवारं वा छेदनं कुर्यात् । तथा-'आच्छिदंत वा विच्छिदंतं वा साइज्जई' आच्छिन्दन्तं वा विच्छिन्दन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । तस्याज्ञाभङ्गादिदोषा भवन्ति ॥ सू० ३४ ॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-सरीरत्थं च गंडाइ, छिंदतो पावए जई ।
___ आणाभंगाइए दोसे, दुविहं च विराहणं ॥ छाया-शरीरस्थं च गण्डादि छिन्दन प्राप्नोति यतिः ।
___ आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् द्विविधं च विराधनम् ॥
अवचूरिः–'सरीरत्थं' इत्यादि । यः खलु यतिः सम्यग् यतनावान् श्रमणः-श्रमणी वा शरीरस्थं-स्वकीयशरीरे वर्तमानं गण्डादिवणं तीक्ष्णेन क्षुरकादिशस्त्रेण स्वयमेव छिन्दन् छेदयन् वा परेण आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वलक्षणान् दोषान् प्राप्नोति । तथा-द्विविधं-द्विप्रकारकं विराधनम् संयमविराधनमात्मविराधनं च प्राप्नोति । व्रणच्छेदनकरणे सूक्ष्मबादराद्यनेकप्रकारकजीवानां विराधनं सम्भवति । तथा-क्षुरकादिशस्त्रेण व्रणादिच्छेदने आत्मवधस्याऽपि संभवेनात्मविराधना चेति ॥ सू० ३४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खु अप्पणो कार्यसि गंडं वा पिलगंवा अरइयं वा भगंदलं वा अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता-विच्छिदित्ता, पूयं वा सोणियं वा, णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा, णीहरेतं वा विसोहेंतं वा साइज्जइ । सू० ३५॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः काये गण्डं वा पिलकं वा अरतिका बा भगन्दरं बा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आच्छिद्य विच्छिद्य पूर्व वा शोणितं बा निहरेद्धा विशो. धयेद्वा, निहरन्तं वा विशोधयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३५ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो कायंसि' आत्मनः काये स्थितम् 'गंडं वा' गण्डामित्रणम् , 'पिलगं वा' पिलकं वा 'अरइयं वा' अरतिकां 'भगंदलं वा'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
९६
निशीथसूत्रे
भगन्दरं - लिङ्गगुदयोर्मध्ये नाडीस्थं व्रणम्, यदि 'अन्नयरेण' अन्यतरेण - येन केनाऽपि 'तिक्खेणं' तीक्ष्णेन, 'सत्थजाएणं' शस्त्रजातेन 'आच्छिदित्ता' आच्छिद्य - ईषदेकवारं वा छेदनं कृत्वा 'विछिदित्ता' विच्छिद्य - अधिकमनेकवारं वा छेदनं कृत्वा ततो व्रणप्रदेशात् 'पूयं वा सोणियं वा' पूयं वा शोणितं वा पक्वरुधिरं पूयः, अपक्वं रुधिरं शोणितम् 'णीहरेज्ज वा' निर्हरेत्निष्कासयेत् 'विसोहेज्ज वा' विशोधयेत् - व्रणगतपूयादिकस्य शोधनं कुर्यात् । तथा 'णीहरें वा' निर्हरन्तं व्रणप्रदेशात् पूयादिकं निष्कासयन्तम्, 'विसोहेंतं वा' विशोधयन्तं पूयशोणितादेः शुद्धिं कुर्वन्तम् 'साइज्जइ' स्वदते, यो भिक्षुः स्वशरीरस्थितत्रणादिविशेषं छित्त्वा ततो गलन्तं पूयशोणितादिकं निष्कासयति विशोधयति वा, तं योऽनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभागू भवति, भवन्ति च तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराघ नात्मविराधनादोषाः, तस्मात् कारणात् शरीरस्थमपि व्रणविशेषं छित्त्वा छेदयित्वा वा ततो निर्गलन्तं पूयशोणितादिकं न निर्हरेत्, न वा विशोधयेत्, किन्तु ततो जायमानां वेदनां साम्यभावेन सहेतेति ॥ सू० ३५ ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् – जम्मंतरोवज्जियमत्थु दुक्खं, सुहं समागच्छउ वा जहिच्छं । इत्थं समाहित्थमणो गुणतो, जो सम्मभावेण सहे स साहू ||
छाया - जन्मान्तरोपार्जितमस्तु दुःखं सुखं समागच्छतु वा यथेच्छम् ।
-
इत्थं समाधिस्थमना जानन् यः साम्यभावेन सहेत स साधुः ॥ अवचूरि : - 'जम्मंतरो वज्जिय' इत्यादि । जन्मान्तरे परभवे यद् उपार्जितं दुःखमस्तु सुखं वा यथेच्छं समागच्छतु नात्र मम काऽपि चिन्ता, इत्थम् - अनेन प्रकारेण समाधिस्थमनाः स्वकृतकर्मफलं जानन् सन् यो मुनिः दुःखं सुखं वा साम्यभावेन सहेत स साधुः कथ्यते ॥
1
अयं भावः - समाधौ वर्त्तमानो भिक्षुः स्वात्मानं भूषयन्तं छेदयन्तं वा न जानीते तत्र तस्य किं महत्वम्, यत् सुखं दुःखं वा सहते ? । इत्थमोषधिप्रयोगेण भिषग्भिरचैतन्यावस्थामा - नीतस्तावत्सुखं दुःखं वा न जानाति तत्रापि तस्य सुखदुःख सहने न महत्त्वम् । महत्त्वं तु-यश्चैतन्यदशायां स्थितो न समाधौ न वा मूच्छितावस्थायां तत्र प्रतिक्षणं स्वशरीरे व्रणादिजनितमसामपि दुःखं जन्मान्तरकर्मोपार्जितमिति मत्या समभावेन सहते तस्य तदेव महत्वम् उक्तं च— faraणपरिवेगाद्वा समाधेः प्रयोगाद, यदि सहनसमर्थः स्वाङ्गदुःखस्य भोगे । हि भवति स सोढा नास्य तत्तन्महत्वं, - परिभजति समस्थस्तन्महत्त्वं महत्त्वम् ||१|| सुखं तु सर्वोऽपि जन: सानन्दो भूत्वा हसन् सहते करोक्तभावनां भावयन् दिवसं वा रात्रिं वा व्यतिक्रामतीति ॥ ३५ ॥
किन्तु -- धीरस्तत्रानन्दमजानानस्ती
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ३६-३९ कायगतगण्डादीनामुच्छोलनादिनिषेधः ९७
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो कायंसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता पूयं वा सोणियं वा नीहरित्ता विसोहित्ता सीओदगविय. डेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३६ ॥
__छाया-यो भिक्षुः आत्मनः काये गण्डं वा पिलकं वा अरतिकां वा अों वा भगन्दरं वा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन, आच्छिद्य विच्छिद्य पूयं वा शोणितं वा निहत्य विशोध्य, शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा, उच्छोलेद्वा प्रधावेद्वा, उच्छोलन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ।! ___चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो कायंसि' आत्मनः काये 'गंडं वा' गण्डं-कण्ठमालां वा, 'पिलगं वा'-पादवणं वा 'अरइयं वा' अरतिकां वा-लघुवणजालरूपाम् 'असियं वा' अशों वा 'भगंदलं वा' भगन्दरं वा 'अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्यजाएणं' अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन 'आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता' आच्छिद्य विच्छिद्य, ततो निर्गलन्तं पूयं वा 'सोणियं वा' शोणितं वा 'नीहरित्ता' नि त्य-निष्कास्य 'विसोहिता' विशोध्य, तदनन्तरम् 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन वा-अचित्तशीतोदकेन- तण्डुलादिधावनजलेन वा, 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकठेन-अचित्तोष्णोदकेन, 'उच्छोलेज्ज वा' उच्छोलेत्-एकवारमल्पं वा प्रक्षालयेत् , 'पधोवेज्ज वा प्रधावयेत्-अनेकवारमधिकं वा प्रक्षालयेत् । तथा-उच्छोलेंतं वा पधोवेंतं वा साइज्जइ' उच्छोलन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति, भवन्ति च तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादोषाः, तस्मात्तथा न कर्त्तव्यं भिक्षुणा ॥ सू० ३६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो कायंसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ताविच्छिदित्ता णीहरेत्ता विसोहेत्ता उच्छोलित्ता पधोवित्ता अन्नयरेणं आलेवणजाएणं आलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा, आलिंपेंतं वा विलितं वा साइ ज्जइ ॥ सू० ३७॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः काये-गण्डं वा पिलकं वा अरतिकां वा अशी वा भगन्दरं वा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन, आच्छिद्य विच्छिद्य निहत्य विशोध्य उच्छोल्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे प्रधाव्य अन्यतरेण आलेपनजातेन आलिम्पेद्वा विलिम्पेद्वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३७॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, इत्यादि स्पष्टम् । नवरम्उच्छोलनप्रधावनानन्तरम् 'अन्नयरेण आलेवणजाएणं' अन्यतमेनाऽऽलेपनजातेन-औषधिविशेषेण 'मलहम' इति लोकप्रसिद्धेन, 'आलिंपेज्ज वा' आलिम्पेत् ईषदेकवारं वा आलेपनं कुर्यात् , 'विलिंपेज्ज वा'विलिम्पेत्-अधिकमनेकवारं वा द्रव्यलेपनं व्रणोपरि कुर्यात् । 'आलिंपेतं वा विलिंपेंतं वा साइज्जई' आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति, भवन्ति च तस्याज्ञाभङ्गादिदोषाः ॥ सू० ३७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणा कायंसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा, अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता णीहरित्ता विसोहेत्ता उच्छोलित्ता पधोइत्ता विलिंपित्ता तेल्लेण वा घएण वा वसाए वा णवणीएण वा अब्भंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अब्भगंतं वा मक्वंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३८॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः काये गण्डं वा पिलकं वा अरतिकां वा अर्शी वा भगन्दरं वा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आच्छिद्य विच्छिद्य निहत्य विशोध्य उच्छोल्य प्रधाव्य विलिप्य तैलेन वा घृतेन वा वसया वा नवनीतेन वा अभ्यङ्गयेद्वा म्रक्षयेद्वा अभ्यङ्गयन्तं वा म्रक्षयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३८ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुरित्यादि स्पष्टम् । पूर्वोक्तं संवै. कृत्वा तदनन्तरं 'तेल्लेण वा' तैलेन सार्षपादिना 'घएण' घृतेन 'वसाए वा' वसया ‘णवणीएण वा' नवनीतेन म्रक्षणेन 'अब्भंगेज्ज वा' अभ्यङ्गयेत्-अल्पमेकवारं वाऽभ्यङ्गनं कुर्यात् , 'मक्खेज्ज वा' म्रक्षयेद्वा-अत्यधिकमनेकवारं वा तैलादिना मर्दनं कुर्यात् । 'अभंगेंतं वा मक्वंतं वा साइज्जई' अभ्यङ्गयन्तं वा प्रक्षयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ।। सू० ३८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो कायंसि गंडं वा पिलगं वा अरइयं वा असियं वा भगंदलं वा अन्नयरेणं तिक्खेणं सत्थजाएणं आच्छिदित्ता विच्छिदित्ता नीहरित्ता विसोहित्ता उच्छोलित्ता पधोइत्ता विलिंपित्ता
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ४० ४९ पायुकृमिकादि निस्सारणनख शिखादिकर्त्तननि० ९९
मंखेत्ता, अण्णयरेणं धूवजाएणं धूवेज्ज वा पधूवेज्ज वा, धूर्वेतं वा पधूर्वेतं वा साइज्जइ || सू० ३९ ॥
छाया - यो भिक्षुः आत्मनः काये गण्डं वा पिलकं वा अरतिकां वा अर्शो वा भन्दरं वा अन्यतरेण तीक्ष्णेन शस्त्रजातेन आच्छिद्य विच्छिद्य निहत्य विशोध्य उच्छोल्यप्रधाव्य विलिप्य म्रक्षयित्वा अन्यतरेण धूपजातेन धूपयेद्वा प्रधूपयेद्वा धूपयन्तं वा प्रधूपयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणी कार्यसि' आत्मनः काये, गण्डादिकं स्पष्टम् । पूर्वोक्तं सर्वं म्रक्षणादिपर्यन्तं कृत्वा तदनन्तरं 'अन्नयरेणं धूवजाएणं' अन्यतरेण धूपजातेन यं कमपि धूपं वहौ प्रक्षिय्य - तज्जातधूमेन 'धूवेज्ज वा' धूपयेत् - धूमेनैकवारं धूपयेत् 'पधूवेज्ज वा' प्रधूपयेत्तादृशधूमेन वारं वारम् 'धूवेंतं वा पधूवेंतं वा साइज्जइ' धूपयन्तं वा, प्रधूपयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्त भाग भवति । तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषाश्च भवन्ति ॥ सु० ३९॥
अत्राह भाष्यकारः -
भाष्यम् - कार्यसि अप्पणो भिक्खू, गंडाई जइ छिंदए । छिदित्ताय विच्छिदित्ता, नीहरे पूयसोणियं ॥ णीहरेता विसोहेत्ता, सीओसिणवियडेण वा । उच्छोलेज्जा पधोवेज्जा, विलिपेज्जाहवा जइ ॥ मंखेत्ता धूवजाएणं, धूवेज्जा अणुमोयए । भंगा दोसाई, पावई नत्थि संसओ || छाया - काये - आत्मनो भिक्षु-र्गण्डादि यदि छिनत्ति । छित्वा च विच्छिद्य निर्हरेत् पूयशोणितम् ॥ निर्हृत्य विशोध्य शीतोष्णविकटेन वा । उच्छोले प्रधावेत् विलिपेदथवा यदि ॥
प्रक्षयित्वा धूपजातेन धूपयेदनुमोदयेत् । आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति नास्ति संशयः ॥
-
अवचूरिः – 'कायंसि अप्पणो' इत्यादि । यो भिक्षुर्गण्डादिमात्मनः काये स्थितं यदि छिनत्ति । अथाऽनन्तरम् - छित्त्वा विच्छिद्य, एकवारमनेकवारं वा । ततः पूयं वा शोणितं वा निर्हरेत्, निर्हृत्य - विशोध्य वा शीतोदकविकृतेन अचित्तशीतजलेन तण्डुलधावनादिना, अचित्ते - ष्णोदकेन वा उच्छोलेद्वा प्रधावेद्वा । अथवा विलिप्य म्रक्षयित्वा हस्तलाघवेन मर्दनं कृत्वा, ततो धूपजातेन केनापि धूपेन धूपयेत् । तथाभूतमन्यं वाऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति अत्र संशयो नास्तीति ॥ सू० ३९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
निशीथसूत्रे सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो पाउकिमियं वा कुच्छिकिमियं वा अंगुलीए निवेसिय निवेसिय णीहरइ, णीहरंतं वा साइज्जइ । सू० ४०॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनः पायुकृमिकं वा कुक्षिकृमिकं वाऽगुल्यां निवेश्य-निवेश्य निर्हरति, निर्हरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४० ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः 'अप्पणो पाउकिमियं वा' आत्मनः पायुकृमिकं वा स्वगुदास्थितक्षुद्रजीवान् -'कुच्छिकिमियं वा' कुक्षिकृमिकम् , तत्रकुक्षावुदरे भवान् - लघुजीवान 'अंगुलीए निवेसिय निवेसिय' अङ्गुल्यां निवेश्य निवेश्य-स्वाङ्. गुलीमन्तः पायौ-कुक्षौ वा प्रवेश्य प्रवेश्य 'णीहरइ' निर्हरति-निष्कासयति ‘णीहरंत वा साइज्जइ' निहरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादोषा भवन्ति । तत्र विधिनाऽविधिना निष्कासने जीवानां विराधनसंभवेन संयमविराधनम् । तथा-कदाचित् देहक्षतौ स्वात्मविराधनम् । तस्मात्कारणात् संयमार्थिना कदाचिदपि कृमीणां निर्हरणं न कर्त्तव्यम् , किन्तु-समभावेन कृमिबाधाजनितं दुःखं सर्वदाऽदीनभावेनाऽधिसोढव्यम् , इति ॥ सू० ४०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो दीहाओ णहसीहाओ कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्पंतं वा संठवंतं वा साइज्जइ । सू० ४१॥
__ छाया-यो भिक्षुः आत्मनो दीर्घाः नखशिखाः कल्पेत वा संस्थापयेद्वा कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४१ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, 'अप्पणो दीहाओ' आत्मनो दीर्घा अतिवर्द्धमानाः 'नहसिहाओ' नखशिखाः-नखाग्रभागान् 'कप्पेज्ज वा' कल्पेतकर्तयेत् , 'संठवेज्ज वा' संस्थापयेत् -संस्कुर्यात् रागादिना, 'कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जई' कल्पमानं-कर्त्तयन्तं संस्थापयन्तं संस्कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रयश्चित्तभागू भवति । तस्याऽऽज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति । इत आरभ्यैकोनपञ्चाशत्सूत्रं यावत्-जिनकल्पिकमधिकृत्य ज्ञातव्यम् ॥ सू० ४१॥
मूलम्-एवं-दीहाइं बत्थिरोमाइं० ॥४२॥ दीहाइं चक्खुरोमाइं० ४३ दीहाइं जंघरोमाइं०॥४४॥ दीहाइं कक्खरामाई ॥४५॥ दीहाई मंसुरोमाइं०॥४६॥ दीहाई केसाई० ॥४७॥ दीहाई कण्णरामाइं० ॥४८॥ एवं नासारोमाइं० ॥सू० ४९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ५०-५८ दन्तघर्षणाद्यौष्ठाऽऽमर्जनादिनिषेधः १०१
छाया - एवम्-दीर्घाणि बस्तिरोमाणिः ॥४२॥ दीर्घाणि चक्षुरोमाणि० ॥४३|| दीर्घाणि जङ्घारोमाणि० ॥४४॥ दीर्घाणि कक्षारोमाणि० ॥४५॥ दीर्घाणि श्मश्रुरोमाणि ॥४६॥ दीर्घान् केशान्० ॥४७॥ दोर्घाणि कर्णरोमाणि० ॥४८॥ एवं नासारोमाणि ॥४९॥
चूर्णी- एतानि द्विचत्वारिशत्सूत्रादारभ्य एकोनपञ्चाशत्सूत्रपर्यन्तानि सूत्राणि पूर्ववद् व्याख्येयानि ॥ सू० ४२-४९।।
सून्नम्-जे भिक्खू अप्पणो दंते आघंसेज्ज वा पघंसेज्ज वा आघंसंतं वा पघंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५०॥
___ छाया-यो भिक्षुः आत्मनो दन्तान् आघर्षद्वा प्रघर्षेद्वा आघर्षन्तं वा प्रघर्षन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५०॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो दंते' आत्मनः स्वस्य दन्तान् 'आफंसेज्ज वा' आघर्षत् मृत्तिकया क्षारपुटादिना वा सकृत् घर्षेत्, 'पघं. सेज्ज वा' प्रघषेत्-अनेकवारं वा घर्षत् । तथा-'आघसंतं वा पधंसतं वा साइज्जइ' आघर्षन्तं वा प्रघर्षन्तं वा स्वदते । यो भिक्षुः स्वकीयदन्तान् मृत्तिकादिनैकवारमनेकवारं वा घर्षति घर्षन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० ५०॥
सूत्रम्-जेभिक्खू अप्पणो दंते सीओदगवियडेण उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा, उच्छोलेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५१॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनो दन्तान् शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा उच्छोलेद्वा प्रधावेद्वा उच्छोलन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते । सू० ५१॥
चूर्णी:-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो दंते' आत्मनः स्वस्य दन्तान् 'सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन-तण्डुलधावनादिजलेन अचित्तेन, उष्णोदकविकटेन-अचित्तोष्णोदकेन 'उच्छोलेज्ज वा' उच्छोलेत् एकवारं वा 'पदोवेज्ज वा' प्रधावेद् वारं वारम् । तथा- 'उच्छोलेंतं वा पधोवेतं वा साइज्जई' उच्छोलन्तं वाप्रधावन्तं वा स्वदते । यो भिक्षुः स्वकीयदन्तानेकवारमनेकवारं वा प्रक्षालयेत् अथवा-प्रक्षालयन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्ताभाग् भवति । तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति । यस्माददन्तधावनेएते दोषा अतो भिक्षुभिर्दन्ता न प्रक्षालयितव्याः ॥सू० ५१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो दंते फुमेज्ज वा रएज्ज वा फुतं रएंतं वा खाइज्जइ ॥सू० ५२॥
_ छाया-यो भिक्षुरात्मनो दन्तान् फूत्कुर्याद्वा रज्जयेद्वा फूत्कुर्वन्तं वा रज्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू०५२॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो दंते' आत्मनो दन्तान् 'फुमेज्ज वा' फूत्कुर्यात् मुखवायुना 'रएज्ज वा' रञ्जयेद्वा-रागादिद्रव्येण स्वदन्तान् रागयुक्तान् कुर्यात् । तथा 'फुमेंतं वा रएंतं वा साइज्जइ' फूत्कुर्वन्तं वा रजयन्तं स्वदते स प्रायश्चित्तभागू भवति । तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति । दन्तानां फूत्कारे वायुकायविराधना भवति रञ्जनेऽनेके दोषा उक्ता अतस्तान्न फूत्कुर्यात् न वा रञ्जयेत् ॥ सू० ५२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो ओढे आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥सू० ५३॥
सूत्रम्--एवं ओठे पायगमओ भाणियब्वो जाव फुमेज्ज वा रएज्ज वा, फुतं वा रएंतं साइज्जइ ॥ सू० ५४-५८॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मन ओष्ठौ-आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्त वा प्रमाजयन्तं वा स्वदते ॥सू० ५३|| ___एवम्-ओष्ठे पादगमको भणितव्यो यावत्फूत्कुर्याद्वारञ्जयेद्वा, फूत्फुर्वन्तं वा रज - यन्त वा स्वदते ॥ सू० ५४-५८॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो ओढे' आत्मनःऔष्ठी, 'आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेत्-एकवारं वस्त्रादिना ओष्ठयोः प्रमार्जनं कुर्यात् 'पमज्जेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा-अनेकवारं प्रमार्जनं कुर्यात् । 'आमज्जतं वा पमज्जंतं वा साइज्जई' आमजयन्तं वा प्रमाजयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ५३॥ एवं ओटे इत्यादि । ‘एवं ओट्टे' एवम्- अनेन प्रकारेणोष्ठे-ओष्ठविषयेऽपि 'पायगमओ' पादसूत्रोको गमकः प्रकारः 'भाणियव्यो' भणितव्यः 'जाव फुमेज्ज वा-रएज्ज वा' यावत्-फूत्कुर्याद्वारञ्जयेद्वार, ‘फुमेंतं वा रएतं वा साइज्जइ' फूत्कुर्वन्तं वा रञ्जयन्त वा स्वदते ॥सू० ५४-५८॥
तथाहि-"जे भिक्खू अप्पणो ओढे संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा संवाहेंतं वा पलिमतं वा साइज्जइ ॥सू० ५४॥ जे भिक्खू अप्पणो ओढे तेल्लेण वा घएण वा वसाए वाणवणीएण वा, मंखेज्ज वा भिलिंगेज्ज वा मखंत वा भिलिंगेंतं वा साइज्जइ ॥सू०५५।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ५९ ६८ उत्तरौष्ठादिरोमकतनाक्ष्यामर्जनादिनिषेधः १०३ जे भिक्खू अप्पणो ओढे लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा पउमचुण्णेण वा, उल्लोलेज्ज वा उव्वट्टेज्ज वा, उच्छोलेंतं वा उव्वटेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०५६॥जे भिक्खू अप्पणो ओढे सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा बधोवेन्तं वा साइज्जइ ॥सू०५७।। जे भिक्खू अप्पण्णो ओढे फुमेज्ज बा रएज्ज बा फुतं वा रएंतं वा साइज्जइ ॥सू० ५८॥" व्याख्या पूर्व पादसूत्रे गता ॥ सू०५४-५८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पणो दीहाइं उत्तरोठरोमाई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा, कप्तं वा संठवेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५९॥ एवं दीहाई अच्छिपत्ताई ॥ सू०६०॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनो दीर्धाणि-उत्तरोष्ठरोमाणि कल्पयेद्वा संस्थापयेद्वा, कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५९॥ एवम्-दीर्धाणि-अक्षिपत्राणि ।। सू० ६० ॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यो भिक्षुः 'अप्पणो' आत्मनः 'दीहाई' दीर्घाणि-प्रवृद्धानि 'उत्तरोहरोमाई' उत्तरोष्ठरोमाणि 'कप्पेज्ज वा' कल्पयेत्-शोभार्थं छिन्द्यात्, संठवेज्ज वा संस्थापयेत् , शोभावृद्धयर्थमशोभानिवारणार्थमूर्ध्वमधः कुर्यात् । तथा 'कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जइ' कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥सू० ५९॥ 'एवं दीहाइं अच्छिपत्ताई' एवम् पूर्वोक्तोत्तरोष्ठसूत्रवदेवअक्षिपत्रसूत्रमपि ज्ञेयम् । अक्षिपत्राणीति-अक्षिपक्ष्माणीत्यर्थः, एवं पूर्वसूत्रवत्-अक्षिपत्रस्त्रं ज्ञेयम् । तथाहि-"जे भिक्खू अप्पणो दीहाइं अच्छिपत्ताई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा, कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जइ" व्याख्या पूर्वोक्तोत्तरोष्ठरोमकर्तनसूत्रस्येव बोध्या ॥ सू० ६०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू०६१॥ एवमच्छिसु पायगमओ भाणियब्वो, जाव फुमेज्ज वा रएज्ज वा फुतं वा एतं वा साइज्जइ ॥६६।।
छाया-यो भिक्षुः आत्मनोऽक्षिणी आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद्वा, आमार्जयन्तं वा, प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६१॥ एवमक्षिषु पादगमको भणितव्यः यावत् फूत्कुर्याद्वा रज्जयेद्वा फूत्कुर्वन्तं वा रञ्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६२-६६ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो अच्छीणि' आत्मनोऽक्षिणी-नेत्रे, "आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेत्-तयोरेकवारं मार्जनं कुर्यात् 'पमज्जेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा, अनेकवारं प्रमार्जनं कुर्यात् । तथा 'आमज्जंतं वा पमज्जतं वा 'साइज्जई' आमार्जयन्तं वा-प्रमार्जयन्तं वा-स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ६१॥ 'एवमच्छिसु'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
wwwwwwww
निशीथसूत्रे इत्यादि । 'एवमच्छिमु' एवम् - अनेनप्रकारेणाऽक्ष्णोः विषये पादसूत्रवद्गमकः प्रकारो भणितव्यः, यावत्-'फूमेज्ज वा-रएज्ज वा, फूमंत वा-रएतं वा खाइज्जइ' ॥
तथाहि- "जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि संबाहेज वा पलिमद्देज्ज वा, संवाहेंतं वा पलिमहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६२॥ जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि तेल्लेण वा घएण वा वसाए वा णवणीएण वा मंखेज्ज घा भिलिंगेज्ज वा, मखंतं वा मिलिंगेतं वा साइज्जइ ॥ सू०६३॥ जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि लोद्धेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा पउमचुण्णेण वा, उल्लोलेज्ज वा उव्वदे॒ज्ज वा, उल्लोलेंतं वा उन्वटेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६४॥ जे भिक्खू अप्पणो अच्छीणि सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा, उच्छोलेज्ज़ वा पधोवेज्ज वा, उच्छोलेंतं वा-पधोवते वा साइज्जइ ॥ सू० ६५॥ जे भिक्खू अप्पणो अच्छोणि फुमेज्ज वा-रएज्ज वा, फुतं वा रएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६६॥" एषां व्याख्या पादसूत्रवत् कर्त्तव्या ॥
जे भिक्खू अप्पणो दीहाई भमुहरामाई कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्तं वा संठवेतं वा साइज्जइ॥ सू०६७॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनो दीर्घाणि भूरोमाणि कल्पयेद् वा-संस्थापयेद्वा, कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं बा स्वदते ॥ सू० ६७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो' आत्मनः 'दीहाई' दीर्घाणि-लम्बमानानि 'भमुहरोमाइं' भ्रोमाणि-भ्रुवो रोमाणि केशान् , 'कप्पेज्ज वा' कल्पयेद् वा-शोभार्थ कर्त्तयेत् , 'संठवेज्ज वा संस्थापयेद्वा, तत्र संस्थापनं कर्तरिकादिवत्-तीक्ष्णीकरण, शुकतुण्डवद्वाऽऽकुञ्चितं कुर्यात् । तथा-'कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जई' कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ६७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो दीहाइं पासरामाइं कप्पेज्ज वा संठवेज्ज वा कप्तं वा संठवेंतं वा साइज्जइ ।। सू० ६८॥
छाया—यो मिक्षुः आत्मनो दीर्घाणि पार्श्वरोमाणि कल्पयेद्वा संस्थापयेद्वा कल्पयन्तं वा संस्थापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६८॥
चूर्णी-"जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो दीहाई पासरोमाई आत्मनो दीर्घाणि पार्श्वरोमाणि 'कप्पेज्ज चा' कल्पयेत् कर्तीप्रभृतिना 'संठवेज्ज वा' संस्थापयेद्वा--शुकतुण्डादिवत् कुर्यात् । “कप्तं वा--संठवेंतं वा साइज्जइ' कल्पयन्तं संस्थापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ६८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०३सू०६९-७१ अध्यादिमलनिष्कासनकायगतस्वेदादिनिहरणनि० १०५
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो अच्छिमलं वा कण्णमलं वा दंतमलं वा णहमलं वा णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा, णीहरंतं वा विसोहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६९॥
छाया-यो भिक्षुः आत्मनोऽक्षिमलं वा कर्णमलं वा दन्तमलं वा नखमलं वा निहरेता विशोधयेद्वा, निर्हरन्तं वा-विशोधयन्तं वा स्वदते ।।सू० ६९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अप्पणो' आत्मनः अच्छिमलं वा' -अक्षिमलं नेत्रमलम् , तथा—'कण्णमलं वा' कर्णमलं वा, ‘दंतमलं वा' दन्तमलंदन्तपक्तिसंलग्नम् । 'णहमलं वा' नखमलं वा-नखानां करचरणगतानां मध्ये विद्यमानं मलम् तत्स्थानात् 'णीहरेज्ज वा' निर्हरेत् निष्कासयेत् , तथा--'बिसोहेज्ज वा' विशोधयेत्--मलमपनीय शोभा संपादयेत् । ‘णीहरेंतं वा विसोत वा साइज्जइ' निर्हरन्तं वाविशोधयन्तं वा स्वद तेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ६९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो कायाओ सेयं वा जल्लं वा पंकं वा मलं वा णीहरेज्ज वा विसोहेज्ज वा नीहरेतं वा विसोहेंतं वा साइज्जइ ।।७०॥
छाया-यो भिक्षुरात्मनः कायात् स्वेदं वा-जल्लं वा पङ्क वा-मलं वा निहरेद्वाविशोधयेद्वा, निर्हरन्तं वा-विशोधयन्तं वा स्वदते ।। सू. ७०।।
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू , यो भिक्षुः, 'अप्पणो कायाओ' आत्मनः कायात्-स्वशरीरात् 'सेयं वा' स्वेदं वा-धर्माऽतिशयेन शरीराद्विनिर्गतं जलम्, 'जल्लं वा' जल्लं शरीरमलम् 'पंकं वा' तत्र-पङ्कः-शरीरसंलग्नप्रस्वेदमिश्रितधूलिरूपस्तम्' 'मलं वा' मलं-शोणितादिरूपम् 'नीहरेज्ज वा' निर्हरेत्-निष्कासयेत् 'विसोहेज्ज वा' विशोधयेत, तथा-'नीहरतं वा-विसोत वा साइज्जई' निर्हरन्तं वा विशोधयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० ७०॥
(वसन्ततिलकावृत्तम्) भाष्यम् - दिद्धं मलं सयमहेत्थ पडेज्ज चित्तं,
तप्पाडणे जइ जएज्ज मुमुक्खुलोगो । सिंगारकामुगजणेसु य साहुलोगे, भेओ कियं अहह संसइयं च चेओ ॥ सेयाइयं देहमलं, नीहरेज्जा सदेहओ । आणाभंगाइए दोसे, पावेज्जा नेत्थ संसओ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे छाया-दिग्धं मलं स्वयमथाऽत्र पतेत् चित्रं-,
तत्पातने यदि यतेत मुमुक्षुलोकः । शृङ्गारकामुकजनेषु च साधलोके, भेदः कियानहह ! संशयितं च चेतः ॥ स्वेदादिकं देहमलं निहरेत् स्वदेहतः ।
आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुयान्नात्र संशयः ॥ अवचूरिः-'दिद्धं मलं' इत्यादि । अथ-अत्र देहे दिग्धं-लिप्त-शरीरसंग्नं मलं वृद्धिंगतं 'सत्' स्वयमेव पतेत्-शरीरात् पृथग् भवेत् तस्य-स्वयं पततो मलस्य पातने-निष्कासने, शृङ्गारिकजनो व्यवस्यति तथैव क्षुद्रकर्मणि मलनिष्कासने यदि मुमुक्षुलोकः साधुवों यतेत, अत्र चित्रं मन्ये । यः साधुर्मोक्ष यत्नतः साधयति, स यदि यत्नमास्थाय शरीरशोभामेव वर्द्धयेत्, शरीरशोभामेव साधयेत्-तदा शृङ्गारकामुकेषु जनेषु च पुनः साधुलोके कियान् भेदः ! को भेदः ? अहह (!) मदीयं चेतः संशयितम् , यथा न संभावयामि यत् शरीरशोभासंलग्नो मुनिर्णोक्षं साधयिष्यतीति । इत्थंमुहुर्मुहुः शास्त्रतत्त्वविद्भिर्बोध्यमानोऽपि यदि भिक्षुः स्वेदेहत स्वदादिकं देहमलम् उपलक्ष णात्कणे-नेत्रादिमलं निहरेत् , तदा-आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुयात् , अत्र सन्देहो न मन्तव्यः ॥सू० ७०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गामाणुगामं दूइज्जमाणे अप्पणो सीसदुवा. रियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७१॥
__छाया-यो भिक्षुामानुग्राम द्रवन्-आत्मनः शीर्षद्वारिकां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७१॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'गामाणुगामं दूहज्जमाणे' ग्रामानुग्रामं द्रवन्-एकस्माद् ग्रामाद् ग्रामान्तरं गज्छन् , शिशिरऋतौ-ग्रीष्मऋतौ च शीत-धर्मंवारणार्थं 'अप्पणो' आत्मनः, 'सीसवारियं' शीर्षद्वारिका -शीर्षस्य मस्तकस्य द्वारिका आवरकां, शीर्षाऽऽवरणमिति यावत् । साध्वी तु मस्तकं 'धूंघट' इति लोकप्रसिद्धेनाऽवगुण्ठयितुं शक्नोतीत्यपवादः । 'करेइ' करोति, आतपः शीतं वा मा बाधतामिति बुद्धया येन केनापि साधनेन मस्तकमाछादयति । 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुर्मासकल्पं परिसमाप्य ग्रामाद्ग्रामान्तरं गच्छन् स्वात्मनः शिरसि वस्त्रादिना छत्रवत् प्रावरण-मवगुण्ठनं करोति तथा कुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ७१॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्- मत्थे पावरणं असे, करेमाणेऽवरोवणं ।
गिहिस्स लिंगमन्नस्स, करंतो दोसभा हवे ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ०३ सू० ७२ - ७५ वशीकरणसूत्रस्यास्थानेषूच्चारादिपरिष्ठापनस्य च नि० १०७
छाया - मस्तके प्रावरणमंसे कुर्वाणोऽवरोपणम् ।
गृहिणो लिङ्गमन्यस्य कुर्वन् दोषभाग भवेत् ॥
अवचूरिः -- ' मत्थे' इत्यादि । ग्रामाद्ग्रामान्तरं गच्छन् संयतः मस्तके स्वशिरोदेशे प्रावर - णम् आच्छादनम्, अंसे-स्कन्धस्यैकदेशे शोभार्थम् अवरोपणं - स्थापनं वा कुर्वन्, मस्तके स्कन्धदेशे वा चोलपट्टादिकं बध्नन्, यद्वा गृहिणो लिङ्गम् - गृहस्थवेषं यद्वा - गृहस्थवत् वस्त्राच्छादनं करोति, अन्यस्य वा लिङ्गम् अन्ययूथिकवत् वस्त्रस्य परिधानादि कुर्वन् तिष्ठति स दोषभाग् भवेत्, आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् लभेत ॥सू० ७१॥
सूत्रम् — जे भिक्खू सणकप्पासाओ वा उष्णकप्पासाओ वा बोंडकप्पासाओ वा अमिलकप्पासाओ वा वसीकरणसुत्ताई करेइ करें वा साइज्जइ ॥ सू० ७२ ॥
छाया - यो भिक्षुः शणकार्पासाद्वा ऊर्णाकार्पासाद्वा बोंडकार्यासाद्वा अमिलकार्पासाद्वा वशीकरणसूत्राणि करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ७२ ॥ चूर्णो – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, 'सणकप्पासाओ वा' राणकार्पासाद्वा--शणसूत्रात् 'उण्णकप्पासाओ वा' ऊर्णाकार्पासाद्वा ऊर्णासम्पादितसूत्राद्वा 'बौडकप्पासाओ वा' बोंडकार्यासात् तत्र 'बोंडं' इति देशी शब्दः कर्पासवाची तेन बोंडसूत्रादिति कार्पाससूत्राद्वा 'अमिलं' इति देशी शब्दः ऊर्णाविशेषवाची तेन अमिलं-- ऊर्णाविशेषः, तन्निर्मितसूत्राद्धा एतैः शणकार्पासादिभिः सूत्रैः 'वसीकरणसुत्ताई करेइ' वशीकरणसूत्राणि करोति, अयं भावःयो भिक्षुर्वशीकरणार्थं पतिपुत्रादि वशीकर्तुं शणकार्पासादिना सूत्राणि करोति-निर्माति । 'करें वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७२॥
सूत्रम् — जे भिक्खू गिहंसि वा गिहमुहंसि वा गिहदुवारंसि वा गिहपडिदुवारंसि वा गिल्लूयंसि वा गिहंगणंसि वा गिवच्चंसि वा उच्चारं वा पासवणं वा परिवेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ||सू०७३॥
छाया -यो भिक्षुः गृहे वा गृहमुखे वा गृहद्वारे वा गृहप्रतिद्वारे वा गृहलके वा गृहाङ्गणे वा गृहवर्चसि वा उच्चारं वा प्रस्त्रवणं वा परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥०७३||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'गिहंसि वा' गृहे वा 'गिहसुहंसि वा' गृहमुखे वा 'गिहदुवारंसि वा' गृहद्वारे वा यदाश्रित्य गेहे प्रविशति - तस्मिन् स्थाने वा, 'गिहपडिदुवारंसि वा' गृहप्रतिद्दद्वारे वा - गृहस्याऽवान्तरद्वारे इत्यर्थः 'गिहेलुयंसि वा '
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे गृहेलुके वा--गृहस्य--एलुकेऽग्रभागे 'गिहंगणंसि वा' गृहाङ्गणे वा--गृहमध्ये निरावृतस्थानविशेषे 'गिहवच्चंसि वा' गृहवर्चसि वा--गृहस्थव!गृहे, गृहस्थस्योच्चार निवारणस्थाने, 'उच्चारं वा' उच्चारं--पुरीपोत्सर्ग वा 'पासवणं चा' प्रस्रवणम्--मूत्रं वा 'परिद्ववेइ' परिष्ठापयति--व्युत्सृजति गृहस्थस्यैतेषु प्रदेशेषु यदि भिक्षुर्मूत्रपुरीषादिकं करोतीत्यर्थः । 'परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० ७३॥
सूत्रम्--जे भिक्खू मडगगिहंसि वा मडगछारियंसि वा मडगथूभियंसि वा मडगआसयंसि वा मडगलेणंसि वा मडगथंडिलंसि वा मडगवच्चंसि वा उच्चारं वा पासवणं वा परिहवेइ परिहवेतं वा साइज्जइ ॥ सू०७४ ॥
छाया-यो भिक्षुः मृतकगृहे वा मृतकक्षारे वा मृतकस्तूपे वा मृतकाश्रये वा मृतकलयने वा- मृतकस्थण्डिले वा मृतकवर्चसि वा, उच्चारं वा प्रस्रवणं वा, परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥सू०७४॥
___ चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'मडगगिहंसि वा' मृतकगृहेयत्र मृतकं स्थापयित्वा तदुपरि मृत्तिकादिना चयनं क्रियते किन्तु न दहति तत् मृतकगृहं कथ्यते, तस्मिन् 'मडगछारियसि वा' मृतकक्षारे वा-दग्धमृतकस्य पुजीकृतभस्मस्थाने 'मडगथूभियंसि वा' मृतकस्तूपे मृतकोपरिकृतशिखररूपे स्थाने वा 'मडगआसयंसि वा मृतकाश्रयेश्मशानासन्नप्रदेशे यत्रानीय मृतकं स्थाप्पते तस्मिन् 'मडगलेणंसि वा मृतकलयने मृतकदाहस्थाने कृतं देवकुलादिकं स्थानम् , तस्मिन् , 'मडगथंडिलंसि वा' मृतकस्थण्डिले वा मृतकभस्मचितावर्जिते मृतकदहनस्थाने मडगवच्चसि वा' मृनकवर्चसि शटितमृतकस्थाने, यत्र-श्वादयो मृतकस्याङ्गप्रत्यङ्गाद्यानीय पातयन्ति, तत्स्थाने 'उच्चारंबा पासवणं वा परिहवेई' उच्चारं-पुरीषं प्रस्रवणंमूत्रं परिष्ठापयति, तथा परिहवेतंवा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू इंगालदाहंसि वा खारदाहंसि वा गायदाहंसि वा तुसदाहंसि वा भुसदाहंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ, परिठ्ठवतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७५॥
छाया-यो भिक्षुः अङ्गारदाहे वा क्षारदाहे वा गात्रदाहे वा तुषदाहे वा भुसदाहे वा उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति, परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥सू० ७५।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'इंगालदाहंसि वा' अङ्गारदाहे वा, यत्र-खदिराद्यगारा (कोलसा) इति लोकप्रसिद्धाः क्रियन्ते तत्स्थाने 'खारदाहंसि वा' क्षार
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ३ सू० ७६-७९
अस्थानेषु - उच्चारादिपरिष्ठापन निषेधः १०९ दाहे वा क्षारकरणस्थाने, यत्र स्थानविशेषे क्षारद्रव्य (साजी खार - आदि) करणार्थं क्षारजातीयकाष्ठं दह्यते तादृशस्थानं क्षारदाह इति कथ्यते, तत्र, 'गायदाहंसि वा' गात्रदाहे वा ज्वरादिरोमाकान्तानां पालितपशूनां गवादीनां तत्तदङ्गावयवस्तप्तलोहशलाकया दह्यते तस्मिन् गात्रदाह - स्थाने 'तुसदाहंसि वा' तुषदा हे वा-यत्र स्थले कुम्भकारादयः नूतनघटादीनां पाकक्रियायां तुषादिकं दहन्ति तस्मिन् तुषदाहस्थाने 'भुसदाहंसि वा' बुसदाहे वा “कडङ्गरो बुसं क्लीबे, धान्यत्वचि पुमांस्तुषः" इत्यमरः “भुसा" इति लोकप्रसिद्धस्य दाहस्थाने । एतादृशदाहस्थाने यदि 'उच्चारपासवणं परिद्ववेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, तथा - ' परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७५ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सेयाययणंसि वा पंकंसि वा पणगंसि वा उच्चारपासवणं परिवेs परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७६ ॥
छाया - -यो भिक्षुः स्वेदायतने वा, पड़के वा पनके वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७६ ॥
1
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सेयाययणंसि वा, स्वेदायतने वा - सचित्तजलमिश्रितकर्दमबहुलस्थाने 'पंकंसि वा' पङ्के वा सामान्यपङ्के 'पणगंसि वा' पनके वा-जलप्रपातजनितशेवाल (‘नीलन- फुलन') इति लोकप्रसिद्धस्थाने वा 'उच्चार पासवणं परिद्ववे' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, 'परिद्ववेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७६ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अहिणवियासु गोलेहणियासु वा अहिणवियासु मट्टियाखाणीसु वा परिभुंजमाणियासु वा अपरिभुजमाणियासु वा उच्चारपासवणं परिवेइ परिट्ठवें व साइज्जइ ॥ सू० ७७॥
छाया -- यो भिक्षुः अभिनविकासु गोलेनिकासु वा अभिनविकासु मृत्तिकाखानिषु वा परिभुज्यमानासु वा अपरिभुज्यमानासु वा उच्चारप्रेस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'अहिणवियासु' अभिनविकासु-नव निर्मितासु 'गोलेहणियासु' गोलेहनिकासु-यत्र गवामवलेहनार्थं लवणादिक्षारद्रव्यं स्थाप्यते यदवलिय गावो रुचिपूर्वकं पानीयं पिबन्ति तृणादिकं वा खादन्ति तादृशानि स्थान नि गोलेहनिकाः कथ्यन्ते, तासु गोनिमित्तं नवनिर्मितासु गोटेहनिकासु 'अहिणवियासु वा मट्टियाखाणीसु' नवीनासु वा मृत्तिकाखानिषु यस्मात् - मृत्तिका निष्कास्यते तादृशस्थानेषु 'परिभुं जमाणियासु वा' अपरिभुंज
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
___ निशीथसूत्रे माणियासु वा' परिभुज्यमानासु-व्यवह्रियमाणासु अपरिभुज्यमानासु-अव्यवह्रियमाणासु वा भूमिषु 'उच्चारपासवणं परिवेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठांपयति, परिठवेतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागू भवति, संयमात्मविराधनालोकनिन्दादिदोषसद्भावात् ॥ सू०७७॥
सूत्रम्--जे भिक्खू उंबरवच्चंसि वा नग्गोहवच्चंसि वा आसत्थवच्चंसि वा उच्चारपासवणं परिहवेइ परिट्ठवेंतं वा साइज्जइ ॥सू० ७८॥
छाया-यो भिक्षुः उदुम्बरवर्चसि वा न्यग्रोधवर्चसि वा अश्वत्थवर्चसि वा उच्चारप्रसवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ।। सू० ७८॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'उंबरवच्चंसि वा' उदुम्बरवर्चसि वा, उदुम्बरो वृक्षविशेषः 'उमर' इति 'गुलर' इति वा लोके प्रसिद्धस्तस्य वर्चसि प्रत्यासन्नप्रदेशे यत्र गिरितटे फलानि पतन्ति पात्यन्ते पुजीक्रियन्ते वा, तस्मिन् प्रदेशे, 'नग्गोहवच्चंसि वा' न्यग्रोधवर्चसि वा, न्यग्रोधो वटवृक्षस्तस्यासन्नप्रदेशे यत्र फलानि पतन्ति पात्यन्ते वा तत्र, 'आसत्थवच्चंसि वा' अश्वत्थवर्चसि वा तत्राऽश्वत्थः पिप्पलवृक्षस्तत्फलपतन-पातनप्रदेशे, 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणं 'परिहवेइ' परिष्ठापयति 'परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू इक्खुवणंसि वा सालिवणंसि वा कुसुंभवणंसि वा कप्पासवणंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥सू० ७९॥
___ छाया-यो भिक्षुः इझुवने वा शालिवने वा कुसुम्भवने वा कार्यासवने वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७९॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'इखुवर्णसि वा' इक्षुवने वा, इक्षुः-'सेलडी'-तिभाषाप्रसिद्धः, तस्य वनं-क्षेत्रं, तत्र । यथा-वने वृक्षा निविडाः सघनाः तद्वत्क्षेत्रे-इक्षुणां सघनत्वात् क्षेत्रे वनत्वस्योपचारः, तथा च एतादृशेक्षुवने वा 'सालिवणसि वा' शालिवने वा, शालिः-व्रीहिस्तस्य वनं तत्र 'कुसुंभवणंसि वा' कुसुम्भवने वा तत्र-कुसुम्भः-रक्तरङ्गसमुत्पादकपुष्पविशेषः 'कुसुंबा' इति भाषाप्रसिद्धः, तस्य वनं क्षेत्रं तत्र 'कप्पासवणं सि वा' कासिवने वा कार्पासक्षेत्रे 'उच्चारपासवणं परिहवेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, 'परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चितभाग् भवति ॥ सू० ७९॥
सूत्रम्--जे भिक्खू डागवच्चंसि वा सागवच्चंसि वा मूलगवच्चंसि वा कोत्थुभखिच्चंसि वा खाखच्चंसि वा जीरयवच्चंसि वा दमणय
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ० ३ सू० ८०-८३ उच्चारादीनामस्थाऽनुगतसूर्यकाले च परिष्ठापननि० १११ वच्चंसि वा मरुयवच्चंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिठ्वेतं वा साइज्जइ ॥ सू०८०॥
छाया-यो भिक्षुः डागवर्वसि वा शाकवर्चसि वा मूलकवर्चसि वा कोत्थुम्भरिवर्चसि वा क्षारवर्चसि वा जीरकवर्चसि वा दमनकवर्चसि वा मरुकवर्चसि वा. उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, परिप्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८०॥
चूणी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'डागवच्चंसि वा' डागवर्चसि वा-डागः पत्रशाकस्तस्य वर्चसि तदासन्नस्थाने यत्र पत्रशा कः पुञ्जीक्रियते तत्स्थाने 'सागवच्चंसि वा' शाकवर्चसि वा-शाको वृन्ताकादिस्तस्य स्थाने 'मुलगवच्चंसि वा' मूलकवर्चसि वा मूलकं 'मूली'-तिलोकप्रसिद्धं, तस्य क्षेत्रे 'कोत्थंभरिवच्चंसि वा' कोत्थुम्भरिवर्चसि वा-कोत्थुम्भरिर्धान्याकम् 'धाना' 'कोथमी' इति भाषाप्रसिद्धः, तस्य पुजे 'जीरयवच्चंसि वा' जीरकवर्चसि यत्र जीरकमुत्पद्यते संस्थाप्यते वा तादृशस्थाने 'दमणयवच्चंसि वा दमनकवर्चसि वा दमनकोनाम-वनस्पतिविशेषस्तस्य वर्चसि स्थाने 'मरुयंवच्चंसि वा' मरुकवर्चसि वा, मरुकोऽपि वनस्पतिविशेषस्तस्य पुञ्जस्थाने 'उच्चारपासवणं परिहवेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, 'परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ८०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू असोगवणंसि वा सत्तवण्णवणंसि वा चंपयसि वा चूयवणंसि वा अण्णयरेसु वा तहप्पगारेसु पत्तोवेएसु पुष्फोवेएसु फलोवेएसु छाओवेएसु उच्चारपासवणं परिहवेइ परिठ्ठवतं वा साइज्जइ ॥
___ छाया-यो भिक्षुः अशोकवने वा सप्तपर्णवने वा चम्पकवने वा चूतवने वा अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु पत्रोपेतेषु पुष्पोपेतेषु फलोपेतेषु छायोपेतेषु उच्चारप्रस्र वणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८॥ ___चूर्णी-"जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'असोगवणंसि वा' अशोकवने वा-लोकप्रसिद्धोऽशोकवृक्षस्तस्य वनं, तत्र 'सत्तवण्णवणंसि वा' सप्तपर्णवने वा तत्र-सप्तपर्णो नाम-वृक्षविशेषस्तस्य वनं, तत्र, 'चंपगवणंसि वा' चम्पकवने, 'चूयवणंसि वा' आम्रवने वा 'अण्णयरेसु वा तहप्पगारेसु' अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु अशोकादिवृक्षभिन्नाऽशोकादिसमानेषु वृक्षसमुदायेषु । कथम्भूतेषु तेषु ? तत्राह-'पत्तोवेएसु' इत्यादि । 'पत्तोवेएम' पत्रोपेतेषु-पत्रयुक्तेषु वृक्षेषु 'पुष्फोवेएसु' पुष्पोपेतेषु पुष्पसहितेषु 'फलोवेएसु' फलोपेतेषु 'छाओवेएमु' छायोपेतेषु पत्र-पुष्प-फल-च्छाया-समन्वितवृक्षसमूहेषु इत्यर्थः उच्चारपासवणं 'परिट्टवेई' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति, तथा-'परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागू भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ।। सू० ८१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्--जे भिक्खू सपायंसि वा परपायंसि वा दिया वा राओ वा वियाले वा उव्वाहिज्जमाणे सपायं गहाय, परपायं वा जाइत्ता उच्चारपासवणं परिट्ठवेत्ता अणुग्गए सूरिए एडइ एडतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८२॥
छाया-यो भिक्षुः स्वपात्रे वा परपात्रे वा दिवा वा रात्रौ वा विकाले वा उद्वाध्यमानः स्वपात्रं गृहीत्वा परपात्रं वा याचित्वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य अनुद्गते सूर्ये एडति एडन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'सपायंसि वा' स्वपात्रे वा स्वनिश्रितोन्दके वा पात्रे इत्यर्थः 'परपायंसि वा' परपात्रे वा-परकीयोन्दके वा 'दिया वा' दिवा वा-दिवसे इत्यर्थः. 'राओ वा' रात्रौ वा 'वियाले वा' क्किाले वा, विकाले-संन्ध्यासमये वा 'उवाहिज्जमाणे' उद्घाध्यमानः उच्चारप्रस्रवणवेगेन बाध्यमानः उच्चारप्रस्रवणबाधामनुभवन् 'सपायं गहाय' स्वपात्रं गृहीत्वा, स्वकीयं पात्रं गृहीत्वा 'परपाय वा जाइत्ता' परपात्रं वा याचित्वा तस्मिन् 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम्, 'परिवेत्ता' परिठाप्य कृत्वेत्यर्थः 'अणुग्गए सूरिए' अनुद्गते सूर्ये सूर्योदयात्प्रागेव 'एडई' एडति-परिष्ठापयति अप्रतिलिखितभूमौ व्युत्सृजति , 'एडतं वा साइज्जई' एडन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥सू० ८२॥ सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥३॥
तइओ उद्देसो समत्तो ॥३॥ छाया-तत्सेवमान आपद्यते मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ॥ सू० ८३॥
॥ इति तृतीयोद्देशः समाप्तः ॥ चूर्णी-तं सेवमाणे' इत्यादि । तं सेवमाणे, तत्सेवमानः, तृतीयोदेशके आदित आरभ्य समाप्तिपर्यंतं यद्यत् प्रायश्चित्तकारणं वर्णितं तदेकमपि यत्किञ्चित्सेवमानः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्घाइयं' उद्घातिकम्, 'मासियं परिहारठाणं' मासिकं परिहारस्थानम् , लघुमासिक प्रायश्चित्तम् 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति ॥सू० ८३॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्म-दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां तृतीय उद्देशकः समाप्तः ॥३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ चतुर्थोदशकः ॥ व्याख्यातस्तृतीयोद्देशकः, तदनु- अवसरसङ्गत्या चतुर्थोदेशकः प्रारभ्यते- अथाऽस्य चतुर्थो देशकीयादिसूत्रस्य तृतीयोदेशकीयान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्धः ! इति जिज्ञासायामाह भाष्यकार:भाष्यम्-परिट्ठावेउमुच्चारं, वसहीओ बहिं गयं ।
गिहिज्जा जइ मं राया, एवं तं ण वसं नए ॥ छाया-परिष्टापयितुमुच्चारं, बसतितो बहिर्गतम् ।
गृह्णीयाद्यदि मां राजा, एवं त न वशं नयेत् । अवचूरिः--'परिहावेउ०' इत्यादि । तृतीयोदेशकान्तिमसूत्रे-उच्चारप्रस्रवणयोः परिष्ठापनं कथितम् । तत्र-रात्रौ उच्चारम्-उपलक्षणात् , प्रस्रवणादिकं परिष्टापयितुं यद्यपाश्रयाद् बहिर्गतं मां 'चौरोऽयं विचरतीति शङ्कया गृह्णीयात् गृहीतोऽदण्ड्योऽपि तत आत्मानं मोचयितुं नृपाश्रयःराज्ञा सह परिचय आवश्यकः,एवम् इति मत्वा तं राजानं न वशं नयेत् राजानं वशीकत्तुं न यतेतेति भावः । य एवं कुर्यात् स प्रायश्चित्तभागी भवतीत्यस्मिन्नुद्देशके प्रतिपादयिष्यते । अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरोद्देशकस्त्रयोः । तदनेनसम्बन्धेनायातस्याऽस्योदेशकस्य प्रथमं सूत्रमाहसूत्रम्-जे भिक्खू रायं अत्तीकरेइ अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ |सू० १॥
छाया-यो भिक्षुः राजानमात्मीकरोति आत्मीकुर्वन्त वा स्वदते ॥सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'रायं अत्तीकरेइ' राजानं तत्रत्यमण्डलाधिपतिमात्मीकरोति स्वाधीनं नयति, 'अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ' आत्मीकुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्ती भवति । तथा-तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति । तत्र-राज्ञ आत्मीकरणं द्विप्रकारकम्-प्रत्यक्षं, परोक्षं च। तत्र-तत् प्रत्यक्षं यत्स्वयमेव करोति १, परोक्षं तु पुनरन्येन अमात्यादिना कारयति । यत्र स्वकीयप्रयत्नेन स्वयमेव गत्वा राज्ञा सह परिचयकरणं तत् प्रत्यक्षम् । परोक्षमन्यद्वारा राज्ञा सह सम्बन्धसंपादनमिति ॥सू० १ ॥ सूत्रम्-जे भिक्खू रायं अच्चीकरेइ अचीकरेंतं वा साइज्जइ ॥सू०२॥
छाया-यो भिक्षुः राजानमर्चीकरोति, अर्चीकुर्वन्त वा स्वदते ॥सू० २॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'राय' राजानम् 'अच्चीकरेइ' अर्चीकरोति- शौर्यादिगुणवर्णनेन प्रशंसति, तद् अर्चीकरणं द्विविधम्-सदसद्गुणवर्णनभेदात् । पुनरपि एकैकं द्विविधम् – प्रत्यक्षम् १ परोक्षं च २ । तत्र–प्रत्यक्षं स्वयमेवात्मना गुणवर्णनम् १, परोक्षं तु परद्वारा गुणवर्णनम् २ । तथा-'अच्चीकरेंतं वा साइज्जइ' अर्चीकुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति । तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति । राजगुणवर्णनेनाऽनुकूलाः प्रतिकूला वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
परिषहा भवन्ति । राज्ञा सहातिपरिचयकरणेऽनुकूलप्रतिकूलोपसर्गसंभवेन प्रसङ्गोऽपि, तस्माद्राज्ञोऽतिप्रशंसनं न कर्त्तव्यमिति ॥ सू० २||
निशीथसूत्रे
संयमात्मविराधनादि
सूत्रम् - जे भिक्खू रायं अच्छी करेइ अच्छी करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - यो भिक्षुः राजानमच्छीकरोति, अच्छीकुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ३॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'राय' राजानम् ' अच्छी करेइ' अच्छी करोति, अच्छो निर्मलस्तं करोति अच्छीकरोति, औषधयन्त्रमन्त्रादिदानेन रुग्णं नीरोगं करोति । 'अच्छी करेंतं वा साइज्जइ' अच्छी कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुप्रोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति || सू० ३||
सूत्रम् — जे भिक्खू रायं अत्थी करेइ अत्थी करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
छाया - यो भिक्षुः राजानमर्थीकरोति अर्थीकुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'रायं' राजानम् अत्थीकरेइ' अर्थीकरोति यावता व्यापारेण राजा श्रमणेऽर्थी प्रयोजनवान् भवेत् तथा करोतीत्यर्थीकरोति । अतीतानागतवस्तुनो ज्ञाताऽयं श्रमणो मय्यनुकूलो मां मन्त्रादि दास्यतीत्याशावन्तं राजानं स्वसमीपे समागमनाय प्रयोजनवन्तं करोत्यर्थीकरोतेरर्थः । ' अत्थी करेंतं वा साइज्जइ' अर्थीकुर्वन्तं वाऽन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥०४ ||
"
एवं - 'रायारक्खयं' राजारक्षकं राज्ञ आत्मरक्षकम् - 'अत्तीकरेइ ५, अच्चीकरेइ ६, अच्छीकरेइ ७, अत्थीकरेइ ८, इति चत्वारि सूत्राणि ॥सू० ८॥ एवमेव 'नगरारक्खयं ' नगरारक्षकं नगरपालकं राजपुरुषम्, अत्रापि चत्वारि सूत्राणि ॥ सू० १२॥ एवमेव 'णिगमा रक्खयं' निगमारक्षकं, तत्र निगमः - व्यापारप्रधानस्थानं, तस्याधिष्ठातारम् । अत्रापि चत्वारि सूत्राणि ॥ सू० १६ ॥ एवं 'सव्वारक्खयं' सर्वारक्षकम् सर्वान् राजारक्षकादारभ्य निगमारक्षकपर्यन्तान् सर्वान्, आ पामराः प्रजा वा आ-समन्ताद् रक्षति यः स सर्वारक्षकः प्रधानोऽधिकारी, तम् । अत्रापि चत्वारि सूत्राणि ॥|२०|| 'अत्तीकरेइ १, अच्चीकरेइ २, अच्छीकरेइ ३. अत्थीकरेइ ४' इत्येतद्विषयाणि प्रत्येकं चत्वारि चत्वारि सूत्राणि राजारक्षकादारभ्य सर्वारक्षकपर्यन्तानां विषये व्याख्येयानि राजसूत्रादारभ्य सर्वारक्षकसूत्रपर्यन्तानि पञ्चापि सूत्राणि आत्मीकरणादिकमधिकृत्यैकग मानि सन्तीति ॥ सू० ५-२०॥
भाष्यम् - अत्तीकरेइ य णिवाइ कयाइ अच्ची, अच्छीकरेइ जइ वाऽह करेज्ज अस्थी । सव्वत्थ एत्थ दुहओ उवसग्गदोसा, तम्हा जई नहि करेज्ज वयंति सुत्ते || छाया - आत्मीकरोति च नृपादि कदाचिदर्ची अच्छीकरोति यदिवाऽथ कुर्यादर्थी । सर्वत्राऽत्र द्विघात उपसर्गदोषाः तस्माद्यतिर्नहि कुर्याद्वदन्ति सूत्रे ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०.४ सू०२१-२३ कृत्स्नौषधेराचार्याद्यदत्तस्य चाहारस्य निषेधः ११५
अवचूरिः–'अत्तीकरेइ' इत्यादि । यो हि भिक्षुः-'निवाइ' नृपादि अर्थात्-राजानम् , राजारक्षकम् , नगरारक्षकम् , निगमारक्षकम् , सर्वारक्षकं वा, यं कमप्येकमात्मीकरोति, च पुनःअर्चीकरोति, यदि वा-अच्छीकरोति, अथ कदाचित् अर्थीकरोति । अत्राऽऽत्मीयकरणादौ सर्वत्रापि द्विधात उभयथापि- अनुकूल-प्रतिकूलादिनोपसर्गदोषाः संभवेयुः, यथाऽङ्गारः शीतो वा उष्णो वा(ठण्ढा-कोलसा) (जलता-कोलसा) करस्पृष्टः सन् शीतोष्णाभ्यां गुणदोषाभ्यामुपसर्गकर एव भवति, यदा शीतस्तदा करं कृष्णायते यदोष्णो जाज्वल्यमानस्तदा करं दहति । एवमेव--राजा दयोऽपि कुर्युः, तस्मात् -यतिमध्यस्थभावे वर्तमानो नैतेषामुपकारमपकारं वा कुर्यात् । इति सूत्रे--विंशतिसूत्रसमुदाये गणधरादयो वदन्ति ।। सू० २०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू कसिणाओ ओसहीओ आहारेइ आहारेत वा साइज्जइ ॥ सू० २१॥
छाया-यो भिक्षुः कृत्स्ना ओषधीराहरति-आहरन्त वा स्वदते ॥सू० ॥२१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'कसिणाओ ओसहीओ' कृत्स्राः सम्पूर्णा अखण्डिताः द्रव्यतो भावतश्च ओषधयः शालिगोधूमादयः, तत्र--द्रव्यतोऽखण्डिताः स्वरूपेणाऽवस्थिताः, भावतः सचित्ताः, ताः 'आहारेइ' आहरति, 'आहारेंतं वा साइज्जई' आहरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । अत्र कृत्स्नौषधीनां द्रव्यभावभेदेन चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तथाहि-द्रव्यतोऽखण्डिताः भावतः खण्डिताः इति प्रथमो भङ्गः १, द्रव्यतः खण्डिता भावतोऽखण्डिताः, इति द्वितीयो भङ्गः २, द्रव्यतोऽखण्डिता भावतोऽखण्डिताः, इति तृतीयो भङ्गः ३, द्रव्यतः खण्डिताः, भावतश्च खण्डिताः, इति चतुर्थो भङ्गः ४ । तत्र--प्रथमचतुर्थो भङ्गो शुद्धौ ।। सू०२१।।
सूत्रम्-जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहिं अदत्तं आहारेइ आहारतं साइज्जइ ॥ सू० २२॥
छाया-यो भिक्षुराचार्योपाध्यायैरदत्तमाहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २२ ॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आयरियउवज्झाएहिं' आचायोपाध्यायैः-उपलक्षणाद्रत्नाधिकैर्वा 'अदत्तं' अनवतीर्णमशनादिकम् 'आहारेइ' आहरति, 'आहारेतं वा साइज्जई' आहरन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥२२॥ भाष्यम्-आयरियाइअदिण्णं, असणाइ चउन्विहं ।
वत्थ कंबल--पत्ताई, कयावि नेव गेण्हए ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
छाया - आचार्याद्यदत्तमशनादि चतुर्विधम् ।
वस्त्र - कम्बल - पात्रादि कदापि नैव गृहीयात् ॥
अवचूरिः – 'आयरियाइ' इत्यादि । अशनादिकं चतुर्विधमाहारम्, तथा - वस्त्रकम्बलपात्रादि, आदिशब्दादोषध - भैषज्यादिकं च सर्ववस्तुजातम्, आचार्योपाध्यायादिनाऽदत्तं मुनिः कदापि काले नैव गृह्णीयात् । यदि गृह्णीयात्तदा प्रायश्चित्तभाग् भवेत् ॥ सू० २२ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहिं अविदिण्णं विगई आहारेड आहारतं वा साइज्जइ ॥ सू० २३ ॥
छाया - यो भिक्षुः आचार्योपाध्यायैः अविदत्तां विकृतिम् आहरति अहरन्तं वा स्वदते ॥ सू० २३ ॥
निशीथसूत्रे
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'आयरियउवज्झाएर्हि' आचायोपाध्यायैः उपलक्षणाद्रत्नाधिकैर्वा, 'अविदिष्णं' अविदत्तामननुज्ञाताम् 'विगई' विकृति-दधि - दुग्धादिरूपाम् 'आहारेइ' आहरति- भुङ्क्ते 'आहारेंतं वा साइज्जइ' आहरन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ।। सू० २३ ।।
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् – विगई य घयं, तेल्लं, दहिदुद्धगुडाइयं ।
भुंजे अविदिण्णं जो, पायच्छित्तं स पावई ॥
छाया - विकृतिश्व घृतं तैलं, दधि- दुग्ध- गुडादिकम् । भुङ्क्तेऽविदत्ते यः प्रायश्वित्तं स प्राप्नोति ॥
9
अवचूरिः - 'विगई' इत्यादि । सूत्रे विकृतिश्च घृतं तैलं, दधिदुग्धगुडादिकं प्रोच्यते । आदिपदान्मधुरादि, तद्विकृतिपदानीतं सर्वमपि - आचार्योपाध्यायरत्नाधिकाद्यैरविदत्तं सत् यो यतिर्भुङ्क्ते स प्रायश्चित्तं प्राप्नोति ॥ सू० २३ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू ठेवणकुलाई अजाणिय, अपुच्छिय, अगवेसिय पुव्वामेव पिंडवायपडियाए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४ ॥
छाया - यो भिक्षुः स्थापनाकुलानि अज्ञात्वा अपृष्ट्वा, अगवेषयित्वा पूर्वमेव पिण्ड - पातप्रतिज्ञया अनुप्रविशति, अनुप्रविशन्तं वा स्वदते || सू० २४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'ठवणकुलाई' स्थापनाकुलानि, तत्र स्थापनाकुलम् यत्र साध्वादिनिमित्तमन्नपानादिकं स्थाप्यते तत् स्थापनाकुलम् 'अजाणिय'
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ.४ सू०२४-२६ स्थापनाकुलाहार-निर्ग्रन्थ्युपाश्रयाऽविधिगमनादिनि० ११७ अज्ञात्वा 'अपुच्छिय' अपृष्ट्वा, तत्र-पृच्छा तु नाम्ना गोत्रेण च । 'अगवेसिय' अगवेषयित्वा--अन्वेषणमकृत्वा, तत्र गवेषण- वृक्षरतूपादिचिह्नः परिज्ञानम् ‘पुवामेव' पूर्वमेव गवेषणकरणादितः प्रागेव, 'पिंडवायपडियाए' पिण्डपातप्रतिज्ञया-आहारग्रहणेच्छया 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति स्थापनाकुलेषु प्रविशति । 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवतीति ॥ सू० २४॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-लोगुत्तरं लोगिगं च, दुविहं कुलमुच्चइ ।
लोगिगं दुविहं तत्थ, साहारणं दुगुंछियं ॥१॥ तत्थ लोगुत्तरं गच्छे, गच्छे य अदुगुंछियं ।
तत्थावि ठवणादोसं, मुणी जाणिय नो वए ॥२॥ छाया-लोकोत्तरं लौकिकं च-द्विविधं कुलमुच्यते ।
लौकिकं द्विविधं तत्र-साधारण जुगुप्सितम् ॥१॥ तत्र लोकोत्तरं गच्छेद् गच्छेच्चाऽजुगुप्सितम् ।
तत्रापि स्थापनादोषं मुनित्विा नो बजेत् ॥२॥ अवचूरिः–'लोगुत्तरं' इत्यादि । यत् खल सूत्रे कुलं कथितं तत्कुलं द्विविधं द्विकारकमुच्यते-लौकिकं लोकोत्तरंच, तत्र लौकिकं द्विविधं साधारणं जुगुप्सितं च । तत्र-साधारणं ब्राह्मणादिकुलम् , जुगुप्सितं चाण्डालादिकुलम् लोकनिन्दितं च । लोकोत्तरं श्रावक-सम्यष्टष्टिकुलम् , तत्र मुनिर्गच्छेत् भिक्षालामाय । तथा-लौकिकमप्यजुगुप्सितं कुलं गच्छेत् । भिक्षार्थ यद्यत्कुल प्रशस्तं तत्रापि यत्कुल स्थापनादोषदुष्टं भवति, तज्ज्ञात्वा तत्र नो व्रजेत् ॥२४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू णिग्गंथीणं उवस्सयंसि अविहीए अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५॥
छाया-यो भिक्षुनिर्ग्रन्थीनामुपाश्रये अविधिनाऽनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘णिग्गंथीणं' निर्ग्रन्थीना-साध्वीनाम् 'उवस्सयंसि' उपाश्रये-वसतौ तदावासस्थाने 'अविहीए' अविधिना-मर्यादामतिक्रम्य 'अणुप्पविसइ' अनुप्रविशति-सहसा याति, अनुप्रतिशन्तं वाऽन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभार भवति ।। सू० २५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
निशीथसूत्रे
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम् -अकारणे जो विहिणा, कारणेऽविहिणा विसे ।
अकारणे अविहिणा, कारणे विहिणा जई ॥ एत्थ भंगतिगे दोसो, एसो सत्थविणिच्छओ।
कारणे विहिणा एयं, चउत्थं भंगमायरे ॥ छाया-अकारणे यो विधिना कारणेऽविधिना विशेत् ।
अकारणेऽविधिना कारणे विधिना यतिः ॥ अत्र भंगत्रिके दोष एष शास्त्रविनिश्चयः ।
कारणे विधिनैतं चतुर्थ भङ्गमाचरेत् ॥ अवचूरिः- 'अकारणे' इत्यादि । सूत्रेऽविधिना श्रमण्या उपाश्रये प्रवेशो वारितः। तत्र प्रवेशे चत्वारो भङ्गा भवन्ति तथाहि-अकारणे-विधिना, इति प्रथमः १, कारणे-ऽविधिना, इति द्वितीयः २, अकारणे-ऽविधिना, इति तृतीयः ३, कारणे-विधिना, इति चतुर्थः ४ । अत्र यदि भङ्गत्रयमाश्रित्य प्रतिशेत् तदा दोषः प्रायश्चित्तमिति शास्त्रविनिश्चयः शास्त्रनिर्णयः, तस्मात्कारणात् , 'कारणे विधिना' एतं चतुर्थ भङ्गमाचरेद्भिक्षुः । उपाश्रये स्थानत्रयं भवति, तच्चेत्थम्-अग्रभागद्वारमेकम् १, उपाश्रयमध्यं द्वितीयम् २, श्रमण्या आसन्नस्थानं तृतीयम् ३ । एतेषु त्रिवषि स्थानेषु नैषेधिकीं 'निसीहि-निसीहि' इत्युच्चारणं विना श्रमण्या उपाश्रये प्रविशतः श्रमणस्य प्रायश्चित्तम् ।
अथ यदि-श्रमणीवसतेर्मूलद्वारसमीपे बहिस्तिष्ठेत् तदापि प्रायश्चित्तम्, यद्यन्तमध्यं वा प्रविशति तदापि प्रायश्चित्तमापद्यते, इति श्रुत्वा शिष्यः पृच्छति
हे गुरो ! यदि श्रमणः श्रमण्या उपाश्रयं गच्छति तदा तु तत्र न भवति किञ्चित्प्राणातिपातादिकम् , तथाप्यधुना केन कारणेन प्रायश्चित्तं कथ्यते ? कस्मात् कारणात् मूलद्वारस्य बहिर्भागेऽपि तिष्ठतः प्रायश्चित्तम् ? केन वा कारणेन द्वारस्य मध्यं गच्छतोऽन्तर्गच्छतश्च प्रायश्चित्तम् ! इति प्रश्नः । आचार्य उत्तरं प्राह-तत्र विह्वलादयो बहवो दोषाः, तथाहि-'सुखासीना कदाचित्स्यात् -प्रावृताऽवृता यदि वा, नैषेधिकी विना यान्तं दृष्ट्वा सा विह्वला भवेत् । एवमन्येऽपि दोषा भवेयुरिति ॥ सू० २५॥
सत्रम-जे भिक्खू णिग्गंथीणां आगमणपहंसि दंडगं वा लठियं वा स्यहरणं वा मुहपत्तियं वा अण्णयरं वा उवगरणजायं ठवेइ ठवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६॥
छाया-यो भिक्षुः निर्ग्रन्थीनामागमनपथे दण्डकं वा यष्टिकां वा रजोहरणं वा मुखवस्त्रिका वा अन्यतरद् वा उपकरणजातं स्थापयति स्थापयन्त वा स्वदते ॥सू० २६।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘णिग्गंधीणं' निर्ग्रन्थीनाम्साध्वीनाम् आगमणपहंसि' आगमनपथे, येन पथा श्रमण्यः साधोरुपाश्रयं पाक्षिकक्षमापना
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. ४ सू०-२७
अनुत्पन्नाधिकरणोत्पादननिषेधः ११९ रोगादिकारणेष्वागच्छन्ति तस्मिन् मार्गे साध्वीनां गमनागमनमार्गे 'दंडगं वा' दण्डकं वा, तत्र दण्डो नाम-यं हस्ते निधाय वृद्धत्व-रोगादिकारणे साधुर्गच्छति स तम् 'लट्टियं वा' यष्टिकां वा, यष्टिका लघुर्यः प्रतलो दण्डश्चलनसहायभूतः, साऽपि कारणवशादेव गृह्यते, तां वा 'रयहरणं वा' रजोहरणम् 'मुहपत्तियं वा' सदोरकमुखवस्त्रिकाम् , प्रक्षालिता या शुष्ककरणार्थ स्थाप्यते 'अण्णयरं वा उवगरणजायं'अन्यतरद् वा उपकरणजातम् प्रमाजिकादि, अन्यतरपदग्रहणात्-औधिकमौषप्रहिकं चेति द्विविधमप्युपकरणजातं गृह्यते । तत्र-औधिकं सामान्यं वस्त्रपात्रादिकम् , औपग्रहिकं-रोगादिकारणेऽल्पकालार्थ यद् गृह्यमाणं शय्यासंस्तारकपीठफलकादिकमुपकरणजातं, तत् 'ठवेइ' स्थापयति, 'ठवेंतं वा साइज्जई' स्थापयन्तं वा स्वदते। यो भिक्षुः पाक्षिकक्षमापनारोगादिकारणेन साधूनामुपाश्रये समागच्छन्तीनां साध्वीनां मार्गे पूर्वोक्तोपकरणादिकं स्थापयति स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।। सू० २६॥
ननु साधोः रजोहरणादिकं सर्वदैव साधं ग्राह्यत्वेन सूत्रे कथितं ततश्च तस्य मार्गे स्थापनसंभावना कुतः, यस्य सम्भावनैव नास्ति तस्य निषेधः सुतरां निरर्थकः ? इत्याशङ्कयाह भाष्यकारःभाष्यम्-चिट्ठतो पडिलेहंतो, कुणंतो वावि लुचणं ।
मिसेणं वाऽह वत्थूणं, णिक्खेवस्स हि संभवो॥ छाया-तिष्ठन् प्रतिलिखन् कुर्वन् वाऽपि लुञ्चनम् ।
मिषेण वाऽथ वस्तूनां निक्षेपस्य हि सम्भवः ।। अवचूरिः-'चिठंतो' इत्यादि । मार्गे तिष्ठन् वा साधुः कदाचित् रजोहरणं निक्षिपेत् , भक्तपानादिकं प्रतिलिखन् वा, अथवा-लुञ्चनमप्यात्मनः शिरसः कुर्वन् मार्गे रजोहरणादिकं निक्षिपेत् । अथवा-मिषेण-केनचिद् व्याजेन उपहासाद्यर्थ वा वस्तूनां रजोहरणाधुपकरणानां निक्षेपस्य सम्भवः । संम्भाव्यते-एभिः कारणैर्मार्गे रजोहरणार्दीनां निक्षेपः । इत्थं मार्गे निक्षिपतः साधोः, रजोहरणादिकं निक्षिपन्तं वा अनुमोदमानस्य साधोः प्रायश्चित्तमाज्ञाभङ्गादया दोषाश्च भवन्ति ॥ सू०२६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णवाइं अणुप्पण्णाई अहिगरणाइं उप्पाएइ उप्पाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २७॥ छाया-यो भिक्षुः नवानि-अनुत्पन्नानि अधिकरणानि-उत्पादयति, उत्पादयन्तं
वा स्वदते ॥ सू० २७॥ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः, ‘णवाई' नबानि-नवीनामि-अप्र्वाणि 'अणुप्पण्णाई अनुत्पन्नानि-तत्कालेऽविद्यमानानि 'अहिगरणाई' अधिकरणानि-कलहान् ,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwww
१२०
निशीथसूत्रे तत्राऽधिकरणं नाम-अधिक्रियतेऽधोगतौ पात्यते आत्माऽनेनेत्यधिकरणं कलहः, तथाभूतानि-अधिकरणानि 'उप्पाएइ' उत्पादयति- नवीनक्लेशानुत्पादयति 'उप्पाएन्तं वा साइज्जइ' उत्पादयन्तं वा नवीनमधिकरणम् , स्वदतेऽनुमोदते, स प्रायश्चित्तभाग भवति तस्याज्ञाभङ्गादयोऽपि दोषा भवन्ति ॥ सू० २७॥
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्-दुहाहिगरणं वुत्तं, दव्व-भावप्पभयो ।
दव्वे चउव्विहं णेज्ज, भावे सत्थाणुसारओ ॥ छाया-द्विधाऽधिकरणं प्रोक्तं द्रव्य-भाव-प्रमेदतः ।
द्रव्ये चतुर्विधं ज्ञेयं भावे शास्त्रानुसारतः॥ अवचूरिः-'दुहाहिगरणं' इत्यादि । यदिदमधिकरणं कथितं तद् द्रव्य-भावप्रभेदतो द्विधा द्विप्रकारकं प्रोक्तम् । तत्र द्रव्यतोऽधिकरणं चतुर्विधम् , तथथा-निर्वर्तनाधिकरणम् १, निक्षेपाधिकरणम् २, संयोजनाधिकरणम् ३, निसर्जनाधिकरणम् ४ चेति । तत्र-निर्वर्तनाऽधिकरणं' द्विविधम्-मूलोत्तरभेदात् । तत्र-मूलनिवर्तनाऽधिकरणं पञ्चविधम् , तानि-औदारिकादिशरीरपञ्चकस्य निर्वतनरूपाणि पञ्च, तान्यपि एकैकं संघातकरणशाटकरणतदुभयकरणभेदात् त्रिविधम् । तत्र-संघातकरणं-पुद्गलानां पिण्डीकरणम् । शाटकरणं पुद्गलानां परिशाटनम् । उभयकरणम्--संघात-परिशाटोभयकरणम् । एतद्विषयेऽधिकरणम् । तत्र-तैजसकार्मणरूपे शरीरद्वये सर्वसंघातकरणं न भवति, अनादित्वात् , शेषेषु त्रिषु शरीरेषु-औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारकरूपेषु संघातपरिशाट-तदुभयरूपं त्रयमपि निवर्त्तनाधिकरणं भवति, तत्र स्थितिः संघात-परिशाटयोः प्रत्येकमेकसामयिकी, तदुभयस्यानियता स्थितिः, यथा-संघात आदौ, परिशाटोऽन्ते भवति । अत्राप्पदृष्टान्तःयथा-अपूपः, स च घृते प्रक्षिप्तः प्रथमसमये एकान्तेन घतग्रहणं करोति, द्वितीयादिसमयेषु घृतं गृह्णाति मुञ्चति च, एवं यथा लोहकारस्तप्तमायसं जले प्रक्षिपति तदा तत् प्रथमसमये एकान्तेन जलादानं करोति, द्वितीयादिसमयेषु गृह्णाति मुञ्चति च । एवं त्रिषु औदारिकादिशरीरेषु प्रथमसमये ग्रहणं, द्वितीयादिसमयेषु संघात--परिशाटौ द्वावपि भवतः । तैजसकार्मणयोः सार्वकालिकः संघातः परिशाटश्च, तयोरनादित्वात् । पञ्चानामपि सर्वशाटोऽन्ते भवति । इदं मूलनिवर्तनाधिकरणम् । अथवा-औदारिक-वैक्रियाऽऽहारकेति त्रयाणां शरीराणां मूलकारणानि अष्टौ-शिरः १. उरः, २, उदरं ३, पृष्ठिः ४, बाहुद्वयम् ५, ६, उरुद्वयं ७-८ चेति । शेषमुत्तरकरणम् । अथवाआयेषु औदारिकवैक्रियाहारकरूपेषु-त्रिषु शरीरेषु कर्णवेधकरणं, कर्णच्छेदकरणं त्रिफलादिघतादिना वर्णकरणं चेत्युत्तरकरणम् । अथवा त्रिषु आयेषु शरीरेषु निर्वर्तनाधिकरणं भवति । तत्रऔदारिकम्-एकेन्द्रिय-द्विन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय-भेदात्पञ्चविधम् । तत्तच्छरीरनिर्वर्तन
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ४ सू० २७-२८ व्यपशमिताधिकरणस्य पुनरुदीरणनिषेधः १२१ रूपं निवर्तनाधिकरणम् । उक्तञ्च भगवतीसूत्रे षोडशशतकस्य प्रथमोद्देशे-"जीवे णं भंते !
ओरालियसरीरं निव्वत्तेमाणे अहिगरणी अहिगरणं ? गोयमा ! अहिगरणीवि अहिगरणंपि"। जीवः खलु भदन्त ! औदारिकं शरीरं निवर्तयन् अधिकरणी अधिकरणम् ? गौतम ! अधिकरणी अपि, अधिकरणमपि, । इति च्छाया। ततः जीवोऽधिकरणी, शरीरमधिकरणम् । गतं निवर्त्तनाधिकरणं प्रथमम् । द्वितीयं-निक्षेपाधिकरणम् , तत्र निक्षेपो नाम पात्रादीनामधः स्थापनम् , तद्विषये यदधिकरणं, तच्चतुर्विधम् , तत्र-प्रमार्जनायाः प्रतिलेखनायाश्चाऽकरणे द्वौ २, तथैवतयोरेव प्रतिलेखन-प्रमार्जनयोरविधिकरणे द्वौ २, एवं निक्षेपणाधिकरणस्य चत्वारो भेदाः ।
तृतीयं-संयोजनाधिकरणम्-संयोजना-संमेलनम् , तद्विषयेऽधिकरणम् , तद् द्विविधम्-भक्तसंयोजनाधिकरणाम् १, उपधिसंयोजनाधिकरणं च २ । तत्र भक्तसंयोजनाधिकरणम्-सरसभोजनेऽरसभोजनस्य, अरसे सरसस्येत्यादिरूपेण संयोजनम् तत्र कलहोऽधिकरणम् ।
चतुर्थ-निसर्जनाधिकरणम्-निसर्जनं-निष्कासनं प्रदानम् , तद्विषयकमधिकरणम् । तत् त्रिप्रकारकम् , तद्यथा-सहसानिसर्जनम् १, प्रमादनिसर्जनम् २, अनाभोगनिसर्जनम् ३, क्रमेण त्रयो भेदाः । तत्र-सहसानिसर्जनमाकस्मिकम् । प्रमादनिसर्जनम् -कर्त्तव्याऽकर्तव्याऽनवधारणे निःसारणम् । अनाभोगनिसर्जनम् अज्ञानवशात् निस्सारणम् ।
पूर्ववर्णितेषु मध्ये निर्वर्तनाऽधिकरणं विशेषतः पूर्व निरूपितम् । अथ निक्षेपाधिकरणं विविच्यते-निक्षेपाधिकरणं द्विविधम्--लौकिकं लोकोत्तरिकंच । तत्र लौकिकमनेकप्रकारक-हल-मुसल. मृगबन्धन्यादीनां स्थापनम् , लोकोत्तरिकं वस्त्रपात्रादीनां स्थापनम् , तच्च सप्तविधम् , तद्यथा-'न प्रत्युपेक्षते न प्रमार्जयति १, न प्रत्युपेक्षते-प्रमार्जयति २, प्रत्युपेक्षते न प्रमाजयति ३, दुष्प्रत्युपेक्षते दुष्प्रभार्जयति ४, दुष्प्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति ५, सुप्रत्युपेक्षते-दुष्प्रमार्जयति ६, यस्तु-सप्तमो मङ्ग:सुप्रत्युपेक्षते सुप्रमार्जयति ७, एष नाधिकरणम् , तस्य शुद्धत्वात् । यद्वा--अशनादीनामपावृतत्वेन स्थापनं तदपि निक्षेपाधिकरणम् । इति निक्षेपाधिकरणम् ॥
अथ संयोजनाधिकरणं प्रारभ्यते--संयोजनाधिकरणं द्विविधम् -लौकिकं १, लोकोत्तरिक च २ । तत्र--लौकिकं तद् यद् रोगादिकारणे नानाविधौषधीनां सम्मेलनम् , विषगरादीनां निष्पत्तिनिमित्तकं सम्मेलनम् । लोकोत्तरिकं संयोजनाधिकरणं द्विविधम् --आहारे-उपकरणे च २। तत्राहारेऽपि द्विविधम्--अन्त-बहिश्च २ । तत्रान्तर्वसतौ यत् संयोजनाधिकरणं तत्-त्रिविधम्--भाजने १, हस्ते २, मुखे च ३। तत्र भाजने क्षीरखण्डादीनां सम्मेलनम् , हस्ते-गुडादिकस्य । मुखे प्रथम मण्डादिकं प्रक्षिप्प पश्चात् गुडादिकं प्रक्षिपेत् ।
बहिस्तत्-यद्भिक्षामटन् यद्येन सह संयुज्यते तत्तेन सह संयोजयेत् । यत्सामान्यं दुग्धं, घनीभूता दुग्धविकृतिश्च (मावा) इति लोके प्रसिद्धा, यदि लभ्यते तत्र विचारणा जायेत
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
निशीथसूत्रे "आचार्यों दुग्धमेव मह्यं दास्यति, न दुग्धविकृतिम्" इति हेतोस्तावुभावपि पदार्थों सम्मेलयतीत्यादि । उपाधौ--अकारणेऽविधिना वस्त्रादिकं सीव्यते १, अकारणे-विधिना सोव्यते २, कारणेऽविधिना सीव्यते ३, एते त्रयोऽपि भङ्गा अधिकरणम् । 'कारणे विधिना सीव्यते' इति चतुर्थो भङ्गस्तु शुद्धः, अनधिकरणत्वात् । तदेतत्संयोजनाधिकरणम् ।
अथ निसर्जनाधिकरण प्रदर्श्यते--तद्-द्विविधम् -लौकिक-लोकोत्तरिकं च २, तत्र-लौकिक यथाकृतं निसृजति, यथा कस्मैचिद्वस्त्रभूषणादीनां क्रोधादिवशात्प्रदानम् , इत्यादिकम् । लोकोत्तरिकं निसर्जनं.त्रिविधम्-सहसा १, प्रमादेन २, अनाभोगेन च ३ ।
तत्र-पूर्वादिष्टेन योगेन किञ्चित्सहसा निसृजेत् । पञ्चविधप्रमादाऽन्यतरेण प्रमत्तो निसृजेत् । एकतो विस्मृत्याऽनाभोगेन निसृजेत् , तदेतन्निसर्जनाऽधिकरणम् । इति द्रव्याधिकरणम् ।
इदानीं-भावाधिकरणं प्रदर्शयामि-तद्यथा-संरम्भे १, समारम्भे २, आरम्भ च ३ । उक्तञ्च संकप्पो संरंभो, परितावकरो भवे समारंभो ।
__आरंभो उद्दवओ, सवनयाणं विसुद्धाण ॥ प्राणातिपातादेः सङ्कल्पः-संरम्भः१, परितापकरणं-समारम्भः २, उपद्रवणं-हननम्-आरम्भः ३ विशुद्धानां सर्वनयानां मतमेतत् । एतेषामधो मनोवचनदेहाः स्थापनीयाः, तदधः करण-कारणाऽनुमोदनानि, एतानि त्रीणि स्थापयितव्यानि । एतेषामप्यधः क्रोधमानमायालोभाः, एते चत्वारः स्थापयितव्याः । तत्राऽऽलापप्रकार इत्थम्-क्रोधसम्प्रयुक्तो मनसा संरंभं करोति १, मानसम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भं करोति २, मायासम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भं करोति ३, लोभसम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भं करोति ४, एते चत्वार आलापकाः करणे ।।
एवमन्यद्वारा कार्यमाणेऽपि चत्वार आलापकाः । तथा-क्रोधसम्प्रयुक्तो मनसा संरंभ कारयति १, मानसम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भं कारयति २, मायासम्प्रयुक्तो मनसा संरंम्भ कारयति ३, लोभसंप्रयुक्तो मनसा संरम्भं कारयति ४ ।।
___ एवं क्रोधसम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भमनुमोदते १, मानसंप्रयुक्तो मनसा संरम्भमनुमोदते २, मायासम्प्रयुक्तो मनसा संरम्भमनुमोदते ३, लोभसम्प्रयुक्तो मनसा संरभ्भमनुमोदते ४,
एवं द्वादश वियल्पा मनसा लब्धाः । एवमेव-द्वादश वचनेन । तथैव द्वादश कायेन । तदेवं संरम्भस्य षट्त्रिंशद्भङ्गाः । एवं-समारम्भस्याऽपि षट्त्रिंशद्भङ्गाः । एवमारम्भस्याऽपि पत्रिंशद्भङ्गाः । सर्वसङ्कलनयाऽष्टोत्तरशतं भङ्गानां भवति ।
___ एतेषां द्रव्य-भावाधिकरणानामन्यतरेणाऽपि--अधिकरणं यो भिक्षुरुत्पादयति स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ४ सू० २९-३० हसनपार्श्वस्थादिसंघाटकादानप्रदाननिषेधः १२३
अत्र सूत्रे - भावाधिकरणेन प्रथमभङ्गेनाऽधिकारः, तत्र चैते दोषाः - तापो भवति-अहं तेनाऽतीव तप्ये, एवं भवति तापः साधिकरणस्य । एवं भेदः - अयशो भवति साधिकरणस्य । तथा-ज्ञानदर्शन - चारित्र - तपसां ह्रासो भवति । तथा-साधिकरणस्य पुरुषस्य संसारोऽपि वर्द्धते, इत्यादयोsah दोषा भवन्ति । तस्मात् कारणात् श्रमणैः श्रमणीभिर्वाऽधिकरणं नोत्पादनीयम्, किन्तु – समभावमास्थाय चारित्राराधनं कर्त्तव्यमिति तीर्थकराणामाज्ञा शास्त्राणां मर्यादा चेति ॥ सू० २७॥
सूत्रम् - जे भिक्खू पोराणाईं अहिगरणाई खामिय-विओसमियाई पुणो उदीरेइ उदीरें वा साइज्जइ ॥ सू० २८|
छाया -यो भिक्षुः पौराणानि अधिकरणानि क्षामितव्युपशमितानि पुनः उदीरयति उदीरयन्त वा स्वदते ॥ २८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पोराणाई' पौराणानिं पूर्वकालिकानि - पूर्वकालभवानि व्यतीतानीत्यर्थः ' अहिगरणाई' अधिकरणानि - कलहान् । 'खामियविओसमियाई' क्षामितव्युपशमितानि, क्षामितानि वन्दनादिना, अतो व्युपशमितानि शान्तीकृत यदि 'पुणो उदीरेइ' पुनरुदीरयति उत्पादयति, तथा 'उदीरंतं वा साइज्जइ' उदीरयन्तं समुत्पादयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याऽऽज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० २८ ॥
अत्राह भाष्यकारः—
भाष्यम् – अहिगरणं पुन्बर्ग, उप्पाएइ जई जइ । आणाभंगाइए दोसे, पायच्छित्तं च पावइ ॥
छाया - अधिकरणं पूर्वगमुत्पादयति यतिर्यदि । आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्रायश्चित्तं च प्राप्नोति ॥
अवचूरिः – 'अहिगरणं' इत्यादि । यः कश्चिद्भिक्षुः पूर्वगं - - पूर्वं गतं क्षान्तं -विशोधितम्मिथ्यादुष्कृतादिनोपशमितमधिकरणं क्लेशरूपं पुनरुत्पादयति । यत्र यदा कदाचित् द्वयोः श्रमणयोः कलहो जातस्ततस्तं मिथ्या दुष्कृतदानादिना शान्तीभूतमपि पुनरेकः कथयति - "त्वं पूर्व ममापमानं कृतवानसि " एवंप्रकारेण परस्परं वार्त्तालापप्रवाहे पूर्वजातमपि विस्मृतं नवीनं करोति स आज्ञाभङ्गादीन् दोषान् प्रायश्चित्तं च प्राप्नोति । एवं कलहकरणेन मनसि तापो भवति लोकेऽयशो भवति । एवं-- -- ज्ञान - दर्शन -- चारित्र - तपसां परिहानिर्भवति, स्वाध्यायादिकालस्य कलहेनैव परिसमाप्तेः । तथा साधुभिः सह प्रद्वेषोऽपि जायते । एवं कलहकरणात् संसारोऽपि, परिवर्द्धते, कलहेऽवश्यं कषायोदयात्, कषायाणां च संसारकारणत्वात् ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
निशीथसूत्रे यस्मादेते दोषाः कलहकारिणां भवन्ति तस्मात् कारणात् व्यपशमितं पुरातनं कलहं नोत्पादयेत् । कदाचित्-उत्पन्नमपि मिथ्यादुष्कृतिदानादिना प्रशमयेत् , संयमाराधने कालं नयेत् ।।सू०२८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू मुहं विष्फालिय विष्फालिय हसइ हसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९॥
छाया-यो भिक्षुर्मुखं विस्फार्य विस्फार्य हसति हसन्तं वा स्वदते ॥ सू०२९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'मुहं' मुखम् ‘विप्फालियविप्फालिय' विस्फार्य-विस्फार्य 'हसई' हसति, हास्यं च नोमोहनीयकर्मोदयाद्भवति । तच्चतुर्विधम्-नग्नादिकं दृष्ट्वा हसति १, अथवा-विकृतं वाक्यं समुच्चार्य२, काक-सरटादीनामाख्यानक श्रुत्वा ३, मोहजनकं वाऽन्यस्य हासोत्पादकं सविकारं वाक्यं श्रावं- श्रावं महता-उत्कलिकाशब्देन कहकहं हसति ४ । 'हसंत वा साइज्जई' हसन्तं वाऽन्यं श्रमणं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्ती भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ।
एवं-यो यतिहसति तस्य पूर्वकाले यः शूलादिको रोगोऽभूत् स इदानीं च शान्तः, परन्तुअतिहसनेन पुनरपि स रोगः प्रादुर्भवति । एवं-नवीनोऽपि शूलादिरोगोऽतिहास्येन समुत्पद्यते । एवं कर्णरोगोऽपि भवति, मुखमपि विकृतं विष्फारितं वा भवति । एवं-कदाचित् एकत्राऽनेके तापसा आसन् , तत्रैकेन तापसेनाऽदेशकाले केशादीनां मुण्डनं कृतम् , तद्-दृष्ट्वा सर्वेऽप्यन्ये हसितुमारेभिरे, न विरामं नीतवन्तः, तेन च तेषां रोगोदयान्मरणं सजातमिति श्रूयते । एवं-यं हसति तस्य मनसि शोको भवति 'अहमुपहसितः' ततश्च तेषु शत्रुभावो वर्द्धते, शरीरे हानिग्लानिश्च भवति । यस्मा. देते दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् मुखं ज्यादाय नोपहासः करणीयः किन्तु-शमभावेन संयमाराधनं कर्त्तव्यमिति ॥ सू० २९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पासत्थस्स संघाडयं देइ देंतं वा साइज्जइ। सू०३०॥
छाया-यो भिक्षुः पार्श्वस्थाय संघाटकं ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू० ३०॥ ___ चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ‘पासत्थस्स' पार्श्वस्थाय, तत्रयो ज्ञान-दर्शन-चारित्र--तपसां पार्श्वे-समीपे तिष्ठति न तु-तेषामाराधको भवति स पार्श्वस्थः, तस्मै 'संघाडयं' संधाटकं-स्वपरशिष्यरूपै साहाय्यम् 'देई' ददाति, तथा 'देंतं वा साइ-- ज्जई' पार्श्वस्थाय संघाटकं ददतमन्यं मश्रमणं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० ३०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०४ सू०३१-६० उदकादिसंसृष्टहस्तादिनाऽशनादिग्रहण नि० १२५
सूत्रम्-जे भिक्खू पासत्थस्स संघाडयं पडिच्छइ पडिच्छंत वा साइज्जइ ॥ सू० ३१॥
छाया-योभिक्षुः पाश्वस्थस्य संघाटकं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥सू०३१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'पासत्थस्स' पार्श्वस्थस्य 'संघाडयं' संघाटक--शिष्यसाहाय्यम् 'पडिच्छई' प्रतीच्छति--स्वीकरोति-.गृह्णातीत्यर्थः, 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं वा स्वदते । यः पार्श्वस्थस्य शिष्यादिपरिवारं स्वसाहाय्यतया वाञ्छति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादयो दोषा भवन्ति, अतः पार्श्वस्थसंघाटकस्य साहाय्यं न गृह्णीयात् ॥ सू० ३१॥ एवम् - 'ओसन्नस्स संघाडयं देइ पडिच्छई' ॥३२॥३३॥ एवं 'कुसीलस्स' इति सूत्रद्वयम् ॥३४॥३५॥ "णितियस्स' इति सूत्रद्वयम् ॥३६॥३७॥ 'संसत्तस्स' इति सूत्रद्वयम् ॥३८-३९॥ चेति सूत्राष्टक पार्श्वस्थसूत्रद्वयवद् व्याख्येयम् ॥ सू० ३८-३९॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-पासत्थाईण संघाडं, देइ तेर्सि पडिच्छइ ।
आणाभंगाइए दोसे, पावई सो जई सया ।। छाया-पार्श्वस्थादिभ्यः संघाडं, ददाति तेषां प्रतीच्छति ।
आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति स यतिः सदा || अवचरिः-पासत्थाईण' इत्यादि । यदि भिक्षुः पार्श्वस्थादिभ्यः संघाटं ददाति तदा. ऽऽज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनायो दोषा भवन्ति । तत्र संयमात्मविराधना यथापार्श्वस्थादिभ्यः प्रदत्तः संधाटको यदि प्रतिलेखन-प्रमार्जनादिकां साधुक्रियां सम्यक्तया करोति तदा स्वापमानं विज्ञायेत प्रतिषेधिष्यति च । ततस्तद्वचनं स यदि स्वीकरोति, तदाऽऽचारे शैथिल्यं प्रतिपद्यते तेन संयमविराधना जायते ।
यदि न स्वीकरोति तदा-कलहो युद्धं वा संभवति, तेनाऽऽत्मविराधना समापयेत । एव. मशनादिग्रहणेऽग्रहणे च पूर्वोक्ता दोषाः समापवेरन् , अतः पार्श्वस्थादिभ्यः संघाटको न दातव्यः ।
एवं-यदि पार्श्वस्थादीनां संधार्ट प्रतीच्छति तदाऽपि पूर्वोक्ता एव दोषा भवन्ति ।
तथाहि-यदि श्रमणः पार्श्वस्थादिसंघाटकं स्वीकृत्य तेन सह विहरति तदा विहारसमये स उद्गमादिदोषदूषितं भक्तपानादिकं गृह्णाति । तस्य चोपभोगः श्रमणस्यापि अवश्यमेव भवेत संघाटाऽऽनीतत्वात् ।
अथ यदि कुत्रचित् साधुना प्रतिषिद्धे पार्श्वस्थादिसंघाटकेन गृहीते सदोषान्नपानादिके साधुर्मीनमालम्बते तदाऽऽज्ञाभङ्गदोषः स्यात् । तथा- दातॄणां गृहिणामविश्वासोऽपि स्यात् । तथा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२६
निशीथसूत्रे
ते श्रावका एवं वदेयुः – “किं तीर्थकरेण द्विप्रकारको धर्मः साधूनां कृते कथितः यदत्र सदोषमपि के गृह्णन्ति न पुनरेके” एवं गृहस्थैः कथितेऽपि यदि साधुः पार्श्वस्थादिसंघाटकस्याऽनुरोधान्मौनमालम्बते - अनुमतिं वा ददाति, तदा धर्मे महान् अविश्वासो भवेत् । तथा दीर्घसंसारकान्ताराsafर्भवेत् । अथ यदि साधुर्वदति- “न द्विविधो धर्मस्तोर्थकरेण कथितः " तदा पार्श्वस्थादेर्वचनं प्रतिहतं भवति ततश्च स एव कलहो द्वयोर्भविष्यति तेनाऽऽत्मविराधनायाः सम्भवः । तदानीता - Sशनादिस्वीकारे षोडश उद्गमादिदोषाः, उत्पादनादोषाश्चापि षोडश, दश - एषणादोषाः, एवं द्विचत्वारिंशदाहारदोषा भविष्यन्तीति पार्श्वस्थादिभिः सह संघाटकस्यादानं प्रदानं वा न कर्त्तव्यमिति ॥ सू० ३९॥
सूत्रम् — जे भिक्खू उदउल्लेण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा, असणं वा ४ डिग्गाहेइ, पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू०४० ॥
छाया - यो भिक्षुः उदकार्द्रेण हस्तेन वा मात्रेण वा दर्या वा भाजनेन वा अशनं वा ४ प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४०||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'उदउल्लेण' उदकाद्वैण सचित्तजलार्द्रेण ‘हत्थेण' हस्तेन उदकलेपाद् यावद् आईः करस्तावद् तादृशेनैव करेण 'मत्तेण वा' मात्रेणमृत्तिकादिनिर्मित लघुपात्रेण वा 'दब्बीए वा' दर्ग्या- 'कडछो' इति भाषाप्रसिद्धया वा 'भायणेण वा' भाजनेन - कांस्यादिपात्रेण वा । हस्तवत् - अमत्र - दर्वी - भाजनेषु विशेष्येषु सचित्तोदकाईपदं प्रत्येकमभिसंबद्ध्यते । तादृशेभ्यो हस्तादिभ्य 'असणं वा ४' अशनादिचतुर्विधमाहारम् 'पडिग्गा हे' प्रतिगृह्णाति आदते, 'पडिग्गाहतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति, तस्याज्ञाभङ्गादयो दोषाश्च भवन्ति ॥ सू० ४० ॥
सूत्रम् - - एवं ससणिद्धेण० २ ॥ सू० ४१ ॥ ससरक्खेण०३ || सू०४२|| ||मट्टियासंसट्टेण०४ ॥ सू०४३ || ओसा० ५ || सू०४४॥ लोण० ६ || सू०४५ || हरियाल० ७ || सू०४६ ॥ मणोसिला ० ८ ॥ सू०४७ ॥ वणिय ० ९ || सू०४८ ॥ गेरुय० १० ॥ सू०४९ ॥ सेठिय० ११ ॥ सु०५० ॥ हिंगुल ० १२ ॥ सू०५१ || अंजण० १३ || सू०५२ | लोद्ध० १४ ॥ सू ५३ ॥ कुक्कुस ० १५ || सू०५४ || पिठ्ठ० १६ || सू० ५५ || कंद०१७ || सू०५६ ॥ मूल० १८ || सू०५७|| सिंगबेर० १९ || सू० ५८ || पुप्फग० २० ॥ ०५९ ॥ कुट्ठगसंसठ्ठेण वा २१, एगवी सभेएण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा असणं वा ४ पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू०६०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०४सू०६१-१३३ ग्रामारक्षकाद्यात्मीकरणाद्यन्योन्मपादामार्जनादिनि० १२७
छाया-एवम्-सस्निग्धेन० २ ॥सू० ४१॥ सरजस्केण० ३॥सू. ४२॥ मृत्तिका०४ ॥सू०४३ अवश्याय०५ ॥सू०४४॥ लवण०६ ॥सू०४५।। हरिताल० ७ ॥सू०४६॥ मन:सिला०८ ॥स्०४७॥ वर्णिक० ९ ॥स०४८। गैरिक० १० ॥सू०४९॥ सेटिका० ११ ॥सू०५०॥ हिंगुलुक० १२ ॥सू०५१॥ अञ्जन० १३ ॥सू०५२॥ लोध्र० १४ ॥सू०५३।। कुक्कुस०१५ ॥सु०५४।। पिष्टक० १६ ॥सू०५५॥ कंद. १७ ॥सू०५६।। मुल० १८ । सु०५७॥ शृङ्गबेर० १९ ॥सू०५८॥ पुष्पक० २० ॥सू० ५९॥ कोष्ठक-संसृष्टेन २१, एकविंशतिमेदेन हस्तेन वा मात्रेणघा १ दा वा ३ भाजनेन वा ४ अशनं वा ४ प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥सू० ६०॥
चूर्णी- एवम् - यदि कोऽपि भिक्षुः सस्निग्धेन-सचित्तजलाऽल्पार्द्रतासंश्लिष्टेनाऽपि "हस्तेन मात्रेण-दा-भाजनेन वा” इति सर्वत्र संयोज्यम् ॥सू०४१।। सरजस्केण-सचित्तरजोयुक्तेन ॥४२॥ मृत्तिकासंसृष्टेन-सचित्तमृत्तिकासंयुक्तेन ॥ सू०४३॥ अवश्याय (तुषार) संसृष्टेन-सचित्ततुषारयुक्तेन ।। सू० ४४ ॥ लवणसंसृष्टेन सचित्तलवणयुक्तेन ॥ सू० ४५॥ हरितालसंसृष्टेनलोकप्रसिद्धसचित्तहरितालनामकपीतखनिजद्रव्ययुक्तेन ॥सू० ४६।। मनःशिलासंसृष्टेन-सचित्तमनःशिलाभिधीखनिजद्रव्यसंश्लिष्टे न ॥सू० ४७॥ वर्णिकसंसृष्टेन-सचित्तपीतमृत्तिकासंश्लिष्टेन ॥सू० ४८॥ गरिकसंसृष्टेन-सचित्तगैरिकधातुलिप्तेन ॥सू० ४९॥ सेटिकासंसृष्टेन-सचित्तश्वेतमृत्तिकासंलग्नेन ॥ सू० ५०॥ हिंगुलुकसंसृष्टेन–सचित्तहिंगुलेतिप्रसिद्धरक्तद्रव्यसंलग्नेन ॥ स्० ५१॥ अञ्जनसंसृष्टेन-सचित्तसौवीराद्यञ्जनयुक्तेन ।सू०५२॥ लोध्रसंसृष्टेन-लोनद्रव्यसंश्लिष्टेन ॥२०५३॥ कुक्कुससंसृष्टेन तत्कालसंमर्दितसचित्ततुषसंलग्नेन ।सू० ५४॥ पिष्टकसंसृष्टेन-सचित्तगोधूमादि. चूर्णयुक्तेन ॥सू० ५५॥ कन्दसंसृष्टेन-सचित्तकन्दसंश्लिष्टेन ॥सू० ५६॥ मूलसंसृष्टेन-सचित्तमूललेपयुक्तेन ॥स० ५७॥ शङ्गबेरसंसृष्टेन-सचित्ताकसंसृष्टेन ॥सू०५८॥ पुष्पकसंसृष्टेन-सचित्तपुष्पयुक्तेन ॥सू० ५९॥ कोष्ठकसंसृष्टेन–सचित्तसुगन्धितव्यसमुदायसंमिश्रणरूपकोष्ठपुटाभिधद्रव्यविशेषसंश्लिष्टेन २१, पूर्वोक्तैकविंशतिभेदयुक्तेन हस्तेन वा मात्रेन वा दा वा भाजनेन वा अशनं वा ४ प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू०६०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गामारक्खयं अत्तीकरेइ अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ ६ एवं सो चेव रायगमओ भाणियव्वो ॥ सू० ६१-६४॥
छाया-यो भिक्षुमारक्षकमात्मीकरोति आत्मीकुर्वन्तं वा स्वदते ॥ २०६१॥ एवं स एव राजगमको भणितन्यः ॥सू० ६१-६४॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः 'गामारक्खयं' ग्रामारक्षकम् ग्रामपालकम् 'अत्तीकरेइ' आत्मीकरोति-मन्त्रादिना स्वाधीनं करोति । तथा 'अत्तीकरेंतं वा साइज्जइ' आत्मीकुर्वन्तं वाऽन्यं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्या
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे त्वसंयमविराधनाऽऽत्मविराधनादोषा भवन्ति || सू० ६१ || ' एवं सो चेव रायगमओ भाणियव्वो' एवम् अनेनैव रीत्या स एव योऽस्यैवोदेशकस्य द्वितीयादिसूत्रगतो राजगमकः - 'अच्चीकरे ' ||सू०६२|| अच्छीकरेइ || सू० ६३|| अत्थीकरेइ ||सू० ६४ ॥ इत्येवंरूपः सोऽपि सूत्रत्रयात्मकोत्रापि भणितव्यः ॥ सू० ६४ ॥
सूत्रम् -- एवं देसरक्खयं ४ (६८) एवं सीमारक्खयं ४ (७२) एवं रन्नारक्खयं ४ (७६) एवं सव्वारक्खयं४ ॥ सू० ८० ॥
छाया - एवं देशरक्षकम् ४ (६८) एवं सीमारक्षकम् ४ ( ७२ ) एवमरण्यारक्षकम् ४ (७६) एवं सर्वारक्षकम् ४ ॥ सू० ८०॥
चूर्णी - एषां व्याख्या च पूर्ववद् बोध्या || सू० ५-८०॥
सूत्रम् — जे भिक्खू अण्णमण्णस्स पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा, आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८१ ॥
छाया - यो भिक्षुरन्योन्यस्य पादौ आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्तं वा प्रमाजयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८१ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यो भिक्षुः अन्योन्यस्य परस्परं साधुः साध्याः, साध्वी साधोर्वा, इत्येवं परस्परं पादौ आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद् वा आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वद प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८१ ॥
सूत्रम् - एवं तइयउद्देसगमो भाणियव्वो (सू० ८२ से सू० १३३
जाव
१२८
छाया- - एवं तृतीयोदेशगमो भणितव्यः (सू० ८२ से सू० १३३) यावत् ||
चूर्णी - ' एवं ' इत्यादि । एवम् अनेनैवालापकप्रकारेण तृतीयोदेशगमः - तृतीयोद्देशे यो गमः षट्पश्चाशत्सूत्रात्मकः । प्रोक्तः सोऽत्राऽपि ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तम् ? इत्याह - 'जाव' इत्यादि, 'जाब' यावत् शीर्षंकद्वारिकासूत्रपर्यन्तम् । एकाशीतितमादामार्जनसूत्रादारभ्य षत्रिंशदधिकशततमं शीर्षद्वारिका सूत्रपर्यन्तं षट्पञ्चाशत्सूत्रसमुदायोऽत्र वाच्यः । विशेषस्त्वयम् - तत्र तृतीयोदेशे 'अपणो पाए' इत्यादि पठितम् अत्र तु - 'अन्नमन्नस्स पाए' इत्यादि पठितव्यम् । तथाहि तदन्तिमसूत्रम् -
"
जे भिक्खू गामा गामं करेड करें वा साइज्जइ ॥ सू० १३३ ॥
इज्जमाणे अण्णमण्णस्स सीसदुवारियं
छाया - यो भिक्षुग्रमानुगामं द्रवन् अन्योन्यस्य शीर्षद्वारिकां करोति कुर्वन्तं वा खदते ||सू० १३३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ. ४ सू० १३४ - १३५ उच्चार प्रस्त्रवणभूमेः प्रतिलेखनाधिकारः १२९
चूर्णी -- ' जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'गामाणुगामंदुइज्जमाणे ' ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्मात् ग्रामाद् ग्रामान्तरं द्वितीय ं ग्रामं प्रति गच्छन् मार्गे गमनसमये आतपादिभ्यो रक्षणबुद्धया 'अण्णमण्णस्स सीसदुवारियं करेइ' अन्योन्यस्य परस्परस्य साधुसाध्वीति परस्परं शीर्षद्वारिकाम् मस्तकोपरिवस्त्राच्छादनलक्षणां करोति संपादयति तथा 'करें वा साइज्जइ' अन्योन्यस्य शीषद्वारिकां कुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । एतेषां सर्वेषां पादप्रमार्जन-कायत्रणगण्ड - केश - रोम मल-जल्लादिसूत्राणां चूर्णीमाण्याऽवचूरयस्तत्तत्सूत्रव्याख्याऽवसरे तृतीयोदेशके एव द्रष्टव्याः ॥ सू० १३३ ॥
अत्राह भाष्यकार:
भाष्यम् – पमज्जणाइसुत्ताणं, तइए जो गमो मओ ।
साहूणीय साहूणं, अन्नोन्नमेत्थ आहिओ ||
—
छाया - प्रमार्जनादिसूत्राणां तृतीये यो गमो मतः । साध्वीनां च साधूनामन्योन्यमत्राख्यातः ॥
अवचूरि : - ' पमज्जणाई' इत्यादि । प्रमार्जनादिसूत्राणां पादप्रमार्जनादारभ्य शीर्षद्वारिकापर्यन्तं त्रिपञ्चाशत्सूत्राणां यो गमो यादृशस्तृतीये उद्देशके अरख्यातः स एव गमः प्रकारः अत्र चतुर्थे चतुर्थोदेशके साध्वीनां साधूनां च अन्योन्यं शोर्षद्वारिकाकरणे ज्ञातव्य इति सर्वमत्र तृतीयोदेशकवदेव व्याख्यातव्यमिति ॥ सू० १३३॥
यावत् शब्देन गृहीतानि सूत्राणि व्याख्यातानि सम्प्रति क्रमप्राप्तं सूत्रमाह - 'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम् -- जेक्खू साणुपाए उच्चारपासवणभूमिं ण पडिलेहेड, ण पडिले वा साइज्जइ ||सू० १३४ ||
छाया -यो भिक्षुः सानुपादे उच्चारप्रस्रवणसूमिं न प्रतिलेखयति न प्रतिलेखयन्तंवा स्वदते || सू० १३४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'साणुपाए' सानुपादे, पादः चतुर्थभागरूपः, तम् अनु - अधिकृत्य यद् भवति तद् अनुपादं तेन सहितं सानुपादम् - दिवसस्य चतुर्थभागावशेषं, तस्मिन् सानुपादे चतुर्थभागावशेषायां चरमायां पौरुष्या मित्यर्थः, यो भिक्षुः 'उच्चारपासवण भूमिं ण पडिले हेइ' उच्चारप्रस्रवणभूमिं न प्रतिलेखयति, अयं भावः - रात्रौ यत्र उच्चारप्रस्रवणं व्युत्स्रक्ष्यते तादृशभूम्या यदि दिवसावसाने चरमपोरुष्यामेव प्रतिलेखनं न करोति तथा 'ण पडिले वा साइज्जइ' न प्रतिलेखयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १३४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
vvvvvvvvvvvvvvvv
MAvvvvvvvvvADA
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम् - साणुप्पाए काले, पडिलेहं नो करिज्ज जो भिक्खू ।
उच्चारपासवणस्स, भूमीए पावए मिच्छं ॥ छाया–सानुपादे काले प्रतिलेखं नो कुर्याद् यो भिक्षुः ।
उच्चारप्रस्रवणस्य, भूम्याः प्राप्नुयात् मिथ्यात्वम् ॥ अवचूरिः-'साणुप्पाए' इत्यादि । सानुपादे काले दिवसस्य चतुर्थ भागावशेषे काले उच्चारप्रस्रवणस्य भूम्याः प्रतिलेखनं यो भिक्षुर्न कुर्यात् स मिथ्यात्वम् आज्ञाभङ्गादिदोषाँश्च प्राप्नोतीति । रात्रौ यत्रोच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापनीयं भवेत् तादृशं भूमिभागं दिवसस्य चरमभागे एवावश्यं प्रतिलेखयेदिति, तस्यः यः प्रतिलेखनं न करोति तस्य आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वादिकान् दोषान् प्राप्नोति । तत्राऽप्रतिलेखितायां भूमौ उच्चारप्रस्रवणयोः परिष्ठापने इमे दोषाः, तथाहि-अप्रतिलेखितायां भूमौ परिष्ठापयति उच्चारप्रस्रवणं तदा द्रव्यतः षट्कायानामुपमर्दनसंभवेन संयमविराधनम्, तथा तत्र बिलादिकसंभवेऽप्रतिलेखिते प्रतिष्ठापने सर्पवृश्चिकादिजन्तुसंभवे तेनोपघातसंभवेनात्मविराधनम् , तथा अन्धकारे गमने उच्चारप्रस्रवणादिना चरणौ उपलिप्तौ भवेतामिति उपकरणादिविनाशः, साधोविपरिणामो वा भवेत् , यस्मात् अप्रतिलेखितायां भूमौ मूत्रपुरीषपरिष्ठापने इमे दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् दिवसस्य चरमपौरुष्यामेव प्रयत्नपूर्वकम् उच्चारप्रस्रवणभूमिमवश्यमेव प्रतिलेखयेत् ॥१३४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू तओ उज्वारपासवणभूमीओ ण पडिलेहेइ ण पडिलेहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३५॥
छाया-यो भिक्षुः तिस्रः उच्चारप्रस्रवणभूमीनं प्रतिलेखयति न प्रतिलेखयन्तं वा स्वदते ॥सू० १३५॥
__ चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'तओ उच्चारपासवणभूमीओ' तिस्रः-त्रिसंख्यका उच्चारप्रस्रवणभूमीः त्रीणि मंडलानीति यावत् ‘ण पडिले हेइ' न प्रतिलेखयति, 'ण पडिलेहेंते' न प्रतिलेखयन्तं प्रतिलेखनं न कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते ।
एकस्या भूम्या एवं प्रतिलेखनकरणेन तत्र उच्चारप्रस्रवणपरितिष्ठापसंभवेऽपि भूमित्रयस्य प्रतिलेखनं किमर्थमिति चेत् आह-यदि कदाचित् रात्रौ एकस्यां भूमौ परिष्ठापने कश्चित् व्याधातो भवेत् तदा द्वितीयतृतीयप्रतिलेखितभूमौ प्रस्रवणादीनां परिष्ठापनं कर्तव्यम् , अतोभूमित्रयस्य प्रतिलेखनं सूत्रे प्रदर्शितम् ।
यो हि भिक्षुः भूमित्रयं न प्रतिलेखयति किन्तु अप्रतिलिखितायामेव भूमौ उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति, तथा अप्रतिलेखितभूमौ व्युत्सर्जने द्रव्यतः षङ्जीवनिकायविराधने संयमविराधनम् , बिलादिसंभवे सर्पादीनां
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः
उ० ४ सू० १३६-१३९ उच्चारप्रस्त्रवणपरिष्ठापनाधिकारः १३१
दंशने चात्मविराधनं च । यस्मादेते दोषास्तस्मात् कारणात् दिवसस्य चरमपौरुण्यामेव भूमित्रयस्यावश्यमेव प्रतिलेखनं कर्तव्यम् । तिस्रो भूमय आसन्न - मध्य- दूररूपाः, तत्र – आसन्न - भूमिर्व सतिसमीपस्था, मध्यभूमिलौकानां गमनागमनमार्गरूपा, दूरभूमिः - सार्द्धद्विशतहस्तप्रमाणात्परं या भूमिः सा इति ॥ सू० १३५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू खुड्डागंसि थंडिलंसि उच्चारपासवणं परिठ्ठवेइ, परिद्ववेंतं वा साइज्जइ १३६॥
छाया -यो भिक्षुः क्षुल्लके स्थण्डिले उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते || सू० १३६॥
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् मिक्षुः 'खुड्डागंसि थंडिलंसि' क्षुल्लकेऽतिसंकुचिते स्थण्डिले स्थाने, तत्र हस्तप्रमाणतो यत् न्यूनं स्थानं तत् क्षुल्लकं स्थानं, तस्मिन् क्षुल्लकस्थाने 'उच्चारपासवणं परिद्ववेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति । 'परिद्ववेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ १३६ ॥
क्षुल्लकस्य किं प्रमाणम् ? अत्राह भाष्यकारः -
भाष्यम् - विक्खंभायामेहि, रयणीमेत्तं हवेज्ज थंडिल्लं । चउरंगुलमोगाढं, जहण्ण वित्थिष्णमच्चित्तं ॥ एतो हीणतरं जं, खुड्डागं थंडिलं मुणेयं । एत्थ य परिहवेंतो, आणाभंगाइ पावे ||
छाया - विष्कम्भायामाभ्यां रत्निमात्रं भवेत् स्थण्डिलम् । चतुरङ्गुलावगाढ़े, जघन्यविस्तीर्णमचित्तम् ॥
अस्मात् हीनतरं यत् क्षुल्लकं स्थण्डिलं ज्ञातव्यम् । अत्र च परिष्ठापयन्, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरि : - 'विक्खंभायामेहिं' इत्यादि । विष्कम्भायामाभ्यां रग्निमात्रं बद्धमुष्टिकहस्तप्रमाणं यद् भवेत्, तथा यच्च चतुरङ्गुलावगाढं भूमेरघथतुरङ्गुलं यावद् अचित्तं भवेत् तत् स्थण्डिलं जघन्यविस्तीर्ण जघन्यतो विस्तीर्ण कथ्यते । 'एत्तो' इत्यादि, अस्मात् जघन्यविस्तीर्णात् यत् हीनतरं भवेत् तत् क्षुल्लकं स्थण्डिलं ज्ञातव्यम् अत्र - अस्मिन् एतत्परिमिते स्थण्डिले उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयन् साधुः आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ सू० १३६ ॥
"
सूत्रम् -- जे भिक्खू उच्चारपासवणं अविहीए परिवेश, परितं वा साइज्जइ || सू० १३७ ॥
छाया - यो भिक्षुरुच्चारप्रवणम् अविधिना परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ||सू०१३७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
निशीथसूत्रे चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'अविहीए' अविधिना शास्त्रप्रदर्शित विधिव्यतिक्रमेण 'परिद्ववेई' परिष्ठापयति व्युत्सृजति 'परिहवेंतं वा' अविधिना उच्चारप्रस्रवणादिकं परिष्ठापयन्तं व्युत्सृजन्तं स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तत्र विधिमाह-यत्र परिष्ठोपयितुमिच्छति तत्र स्थानस्य दिशायाश्च दृष्टया प्रतिलेखनं करणीयम् , तथा तादृशस्थाने त्रसस्थावरादिजीवो भवेत् तदा तादृशस्थानस्य प्रमार्जनं कर्तव्यम् , प्रमार्जनं कृत्वा भूमेरुपरि चतुरङ्गुलोच्छ्रितहस्तेन परिष्ठापयेत् , इति विधितिव्यः । एतादृशविधिव्यतिरेकेण य उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा अनुमोदते तस्य पूर्वोक्ता दोषा भवन्तीति ।।१३७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिद्ववेत्ता न पुंछइ, न पुंछंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३८॥
छाया-यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य न प्रोञ्छति, न प्रोज्छन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिद्ववेत्ता' परिष्ठाप्य व्युत्सृज्य 'न पुंछई' न प्रोञ्छति तयोर्लेपं नापनयति, तथा 'न पुंछंतं वा साइज्जइ' न प्रोञ्छन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १३८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिट्ठवेत्ता कट्टेण वा किलिं चेण वा अंगुलियाए वा सलागाए वा पुंछइ पुंछतं वा साइज्जइ ॥१३९॥
__ छाया-यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य काष्ठेन वा किलिंचेन वा अङ्गुल्या वा शलाकया वा प्रोञ्छति प्रोज्छन्तं वा स्वदते ॥सू० १३९ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'उच्चारपासवर्ण' उच्चारप्रस्रवणं 'परिवेत्ता' परिष्ठाप्य 'कटेण वा' काष्ठेन वा 'किलिंचेण वा किलिंचेन वा तत्र किलिंचो वंशचीरिका, वेणुना निर्मितः क्षरिकासदृशो वस्तुविशेषस्तेन वा 'अंगुलियाए वा' अङ्गल्या वा 'सलागाए वा' शलाकया वा लौहादिनिर्मितशलाकया 'पुंछइ' प्रोञ्छति-स्वच्छं करोति 'पुछतं वा साइज्जई' प्रोञ्छत वा स्वदते । जीर्णवस्त्रस्याङ्गुलत्रयदीर्घायामपरिमितेन खण्डवस्त्रेण क्रमशः प्रथममुच्चारस्थानं प्रोञ्छनीयम् , तदनु च नावापूरत्रयपरिमिताचित्तजलेन तत् स्थानं प्रक्षालनीयं, तत्त एकनावापूरपरिमितेनाचित्त नलेन हस्तौ प्रक्षालनीयौ, इति । सू० १३९ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिट्ठवेत्ता णायमइ, णायमंतं वा साइज्जइ ॥१४०॥
छाया-यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य नाचमति नाचमन्तं वा स्वदते ॥१४०। चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'उच्चारपासवणं'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ४ सू० १४०-१४५ उच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनाधिकारः १३३ उच्चारप्रस्रवणं 'परिहवेत्ता' परिष्ठाप्य व्युत्सृज्य ‘णायमइ' नाचमति आचमनं न करोति-शौचं न करोतीत्यर्थः ‘णायमंतं वा साइज्जई' नाचमन्तं वा स्वदते मुत्रपुरीषोत्सर्जनानन्तरमचित्तजलेन प्रक्षालनं न करोति न कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १४० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिठवेत्ता तत्थेव आयमइ, आयमंतं वा साइज्जइ ॥१४॥
छाया-यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य तत्रैवाचमति आचमन्तं वा स्वदते ।
चर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिहवेत्ता' परिष्टाप्य व्युत्सृज्य 'तत्थेव आयमइ' यत्रैव स्थण्डिलादौ परिष्ठापयति तत्रैव स्थंडिलादौ-आचमति शौचं करोति, तत्रैवाचमने उच्चारादिना हस्तस्य लेपसं. भवात् । तथा तत्रैव 'आयमंतं वा साइज्जई' आचमन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १४१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिवेत्ता अइदूरे आयमइ आयमंतं वा साइज्जइ ॥१४२॥
छाया-यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाण्यातिदूरे आचमति आचमन्त वा स्वदते ॥१४२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिहवेत्ता' परिष्ठाप्य व्युत्सृज्य 'अइदूरे आयमई' अतिदूरे आचमति यत्र स्थण्डिलादौ परिष्ठापनं कृतं तस्मात् स्थण्डिलादतिदूरे हस्तशतप्रमाणे स्थाने गत्वा आचमति शौचं करोति तथा 'आयमंतं वा साइज्जई' पुरीषपरिष्ठापनस्थानादतिदूरं गत्वा आचमन्तं शौचादिकं कुर्वन्तं श्रमणं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ॥ सू० १४२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उच्चारपासवणं परिवेत्ता परं तिण्हं नावापूराणं आयमइ आयमंतं वा साइज्जइ ॥१४३॥
छाया- यो भिक्षुरुच्चारप्रस्रवणं परिष्ठाप्य परं त्रयाणां नावापूराणामाचमति आचमन्तं वा स्वदते ॥ सू १४३॥
चूर्णी -'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिहवेता' परिष्ठाप्य व्युत्सृज्य 'परंतिण्हं' परमधिकं त्रयाणाम् 'नावापूराणं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
नावापूराणां नावाकारकृतानामेकहस्ततलानां 'पसली' इति प्रसिद्धानां 'आयमइ' आचमति शौचं करोतीत्यर्थः, प्रथमं तु यदि एकेनैव नावापूरेण निर्लेप्तुं शक्यते तदा एकेनैव नावापूरेण निर्लेपयेत् न तु तदधिकेन, किन्तु कारणवशात्तदधिकेन द्वितीयेन तृतीयेन वा नावापूरेणापि निर्लेपयेत् । ततोऽधिकेन चतुर्थपञ्चमादिना नावापूरेण यद्याचमति । 'आयमंतं वा साइज्जइ' नावापुरत्रयात् अधिकेन नावापूरेण आचमन्तं शौचं कुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १४३ ॥
१३४
सूत्रम् — जे भिक्खू अपारिहारिए णं पारिहारियं वज्जा - एहि अज्जो ! तुमं च अहं च एगओ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहेत्ता, तओ पच्छा पत्तेयं पत्तेयं भोक्खामो वा पाहामो वा, जो तं एवं वय, वयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४४||
छाया - यो भिक्षुः अपारिहारिकः खलु पारिहारिकं वदेत् "एहि आर्य ! त्वं च अहं च एकतोऽशमं चा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य ततः पश्चात् प्रत्येकं प्रत्येकं भोक्ष्यावो पास्यावा वा" यस्तमेवं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४४||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अपारिहारिए णं' अपारिहारिकः खलु तत्र पारिहारिकः परिहारनामकप्रायश्चित्तरहितो विशुद्धः शुद्धाचारो वा साधुरित्यर्थः, 'पारिहारियं' पारिहारिकं - प्राप्तपरिहारनामकप्रायश्चितं मासिकादियावत् षाण्मासिकान्तं परिहारनामकप्रायश्चित्ततपो वहमानं पारिहारिकम् 'एज्जा' वदेत् कथयेत् किं वदेत् ? इत्याह-'एहि अज्जो' ! इत्यादि । 'एहि अज्जो' एहि आर्य ! हे आर्य एहि अत्रागच्छ 'तुमं च अहं च' त्वं चाहं च 'एगओ' एकत: - एकत्र मिलित्वा 'असणं वा' अशनम् वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वाद्य' वा 'पडिग्गाहेत्ता' परिगृह्य एतेषामशनादीनां मिलित्वैव ग्रहणं कृत्वा 'तओ पच्छा' ततः पश्चात् ग्रहणादनन्तरम् 'पत्तेयं पत्तेयं' प्रत्येकं प्रत्येकं - भिन्नभिन्नस्थाने उपविश्य 'भोक्खामो वा पाहामो वा' भोक्ष्यावः आहारं करिष्यावः, पास्यावः - जलादिपान करिष्यावः, 'जो तं एवं वयई' यो भिक्षुरेवंप्रकारेण तं पारिहारिकं प्रति वदति - कथयति 'वयं वा साइज्जइ' वदन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १४४ ॥
संप्रति उद्देश कोपसंहारमाह - 'तं सेवमाणे' इन्यादि ।
सूत्रम् - तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारद्वाणं उग्घाइयं ॥ १४५ ॥ || निसी हे चत्थो उद्देसो समत्तो ||४||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ५ सू० १
सचित्तवृक्षमूले स्थानादिकरणनिषेधः १३५
छाया- तं सेवमान आपद्यते मासिकं परिहारस्थानमुद्धातिकम् ||सू० १४५॥ || निशीथाध्ययनस्य चतुर्थी देशकः समाप्तः ॥४॥
चूर्णी - 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः चतुर्थोद्देशकस्य 'रायं अती करेइ' इतिप्रथमसूत्रादारभ्य 'जे भिक्खू अपारिहारि णं' एतत्सूत्रपर्यन्तं यत् - यत् प्रायश्चित्तस्थानं प्रदर्शितम् तेषु एकं किमपि अपराधपदं सेवमानः एकस्यापि स्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् 'आवज्जइ' आपद्यते प्राप्नोति 'मासिय' मासिकम् 'परिहारद्वाणं उग्घाइयं' परिहारस्थानमुद्घा - तिकम् - लघुमासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ १४५॥
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्ध वाचक - पञ्चदशभाषाकलित ललित कला पालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य " - पद भूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म - दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालव्रति - विरचितायां " निशीथ सूत्रस्य” चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां चतुर्थोदेशकः समाप्तः ॥४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥पञ्चमोदेशकः॥ चतुर्थोदेशकं व्याख्याय सम्प्रति पञ्चमोदेशको व्याख्यायते, तत्र चतुर्थोद्देशकीयान्तिमन्त्रेण सह पञ्चमोदेशकादिसूत्रस्य कः सम्बन्धः ? इत्यत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-परिहारतवढिओ उ, काउस्सग्गं करेज्ज कहिं नो वा ।
चोत्थस्स पंचमस्स य, संबंधो एस अक्खाओ ॥१॥ छाया-परिहारतपस्थितस्तु, कायोत्सर्ग कुर्यात् कुत्र नो वा ।
चतुर्थस्य पञ्चमस्य च, सम्बन्ध एष आख्यातः ॥१॥ अवचूरिः- परिहारतवदिओउ' इत्यादि । परिहारतपःस्थितः पूर्वं चतुर्थो देशकस्यान्तिमसूत्रे यत् परिहारतपः प्रोक्तं तद् वहमानः साधुः कायोत्सर्ग तथा शय्यानिषद्यादिकं वा करोति, तं कायोत्सर्गादिकं साधुः कुत्र स्थित्वा कुर्यात् ! कुत्र वा नो कुर्यात् ? इति तदत्र पञ्चमोदेशके प्रदर्शयिष्यते, इति चतुर्थस्य पञ्चमस्य च उद्देशकस्य एष सम्बन्ध आख्यातः ॥१॥ तदनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य पञ्चमोदेशकस्येदं प्रथमं सूत्रं प्रस्तूयते-'जे भिक्खू' इत्यादि।
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा ठाणं वा सेज्जं वा निसीहियं वा तुयट्टणं वा चेएइ चेएंतं वा साइज्जइ ।।सू० १॥
__ छाया यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्थानं वा शय्यां वा नैषेधिकी वा त्वगवर्तनं वा चेतयति चेतयन्तं वा स्वदते ॥सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'सचित्तरुक्खमूलंसि' सचित्तवृक्षमुलेसचित्तवृक्षस्याधः 'ठिच्चा' स्थित्वा-सचित्तवृक्षस्य यदि हस्तिपदप्रमाणः स्कन्धः स्यात् तादृशस्य वृक्षस्य सर्वतः समन्तात् रत्निप्रमाणं यावद् भूमिः सचित्ता भवति, एतदनुसारेण यस्य वृक्षस्य यावत्परिमितः स्कन्धः स्यात् तत्तत्प्रमाणेन तदनेतना भूमिः सचित्ता भवतीति स्वयमूहनीयम् । अतो वृक्षस्य हस्तिसुण्डामात्रे दूरे एव स्थातव्यमिति नियमानादरणेन तत्रोपविश्य 'ठाणं वा' स्थानं वा तत्र स्थानं नाम कायोत्सर्गः, स्थीयते स्थिरीभूयते यत्र तत् स्थानं कायोत्सर्गः तत् 'सेज्जं वा' शय्यां वा शरीरप्रमाणां करोति तथा 'निसीहियं वा' नैषेधिकी वा-पापक्रियानिषेधकत्वात् नैषेधिकी स्वाध्यायभूमिः स्वाध्यायस्थानं, तां वा 'चेएई' चेतयति करोति, तथा यदि कोपि साधुः स्वयं सचित्तवृक्षमूले कायोत्सर्ग करोति शय्यां वा करोति नैषेधिकी स्वाध्यायभूमि निर्धारयतीत्यर्थः । तथा 'चेएतं वा साइज्जई' चेतयन्तं कुर्वन्तं वा स्वदते । यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले कायोत्सर्गादिकं करोति तमनुमोदते वा यः साधुः स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका अपि दोषा भवन्ति तस्मात्तथा न कर्तव्यमिति ॥ सू०१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ५ सू० २-६ सचित्तवृक्षमूलेस्थित्वाऽऽलोकनादिसर्वनिषेधः १३७
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा आलोएज्ज वा पलो. एज्ज वा आलोएंतं वा पलोएत वा साइज्जइ । सू० २॥
__छाया-यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा आलोकयेद्वा प्रलोकयेद्वा आलोकयन्तं वा प्रलोकयन्तं वा स्वदते ॥सू० २॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सचित्तरुक्खमूलंसि' सचित्तवृक्षम्ले, प्रकृतसूत्रं सचित्तवृक्षमूलगतसचित्तभूमिपरकम् , तत्र स्थित्वा यो भिक्षुः 'आलोएज्ज वा' आलोकयेत्-ऊधिस्तिर्यक्षु दिक्षु विदिक्षु काञ्चिदेकां दिशमाश्रित्य पश्येत् एफवारं वा पश्येत् 'पलोएज्ज वा' प्रलोकयेत्-सर्वासु दिक्षु विदिक्षु ऊर्ध्वमधो वारं वारं वा पश्येत् तथा 'आलोएंतं वा पलोएतं वा साइज्जई' आलोकयन्तं वा प्रलोकयन्तं वा स्वदते । यो हि साधुः सचित्तवृक्षम्ले स्थित्वा एकवारमनेकवारं वा आलोकयति तस्यानुमोदनां वा करोति स प्रायश्चित्तभागी भवति । वृक्षमूलं द्विविधं सपरिग्रहं वा अपरिग्रहं वा, सपरिग्रहं तु चतुर्विधम्दिव्यमनुजतियमिश्रपरिगृहीतभेदात् । तत्र दिव्यपरिगृहीतं देवाधिष्ठितम् १, एवं मनुष्यपरिगृहीतं मनुष्याधिष्ठितम् २, तिर्यपरिगृहीतं तियंगधिष्ठितं यत्र गोमहिष्यादयो बद्धा भवेयुस्तत् ३, मिश्रपरिगृहीतं त्रिभिरप्यधिष्ठितम् ४, तत्र देवपरिगृहीतवृक्षमूले स्थित्वा पश्यति तदा साधोः क्षिप्तचित्तयक्षाविष्टोन्मादप्राप्तत्वादयो दोषाः संभवेयुः १, मनुष्यपरिगृहीतवृक्षाधः स्थित्वाऽबलोकने तदधिष्ठातुः शङ्का स्यात्-“किमर्थमयमेवं पश्यति ? किं वृक्षस्य छेदादिकं करिष्यति ?" इत्यादि २, तिर्यपरिगृहीते तेषामाहारादावन्तरायः स्यात्, साधुदर्शनात् पशवः उद्विग्ना भूत्वा बन्धनं त्रोटयित्वा नश्यन्तीत्यादि ३, मिश्रपरिगृहीते पूर्वोक्ताः सर्वेऽपि दोषाः समापतेयुः ४ । एतद्वयतिरिक्तमपरिगृहीतम्, तत्राऽपि अनेके दोषा भवन्तीति स्वयमूहनीयम् । अतः साधुर्व क्षमूले स्थित्वा आलोकनप्रलोकनादिकं न कुर्यात् ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्- सचित्तरुक्खमूलंसि, ठिच्चा ठाणाइयं करे ।
पावइ भिक्खुओ सज्जो, आणाभंगाइयं तया ॥ छाया-सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्थानादिकं कुर्यात् ।
प्राप्नोति भिक्षुकः सद्य आज्ञाभङ्गादिकं तदा॥ अवचूरिः—'सचित्तरुक्खमूलंसि' इत्यादि । सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा यो भिक्षुः स्थानादिकं कायोत्सर्गशय्यादिकम् कुर्यात् , यदि सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा यः कायोत्सर्गादिकं करोति
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
निशीथसूत्रे
स भिक्षुराज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति । तथा सचित्तवृक्षमूले स्थितस्य भिक्षोर्हस्तपादादिना वृक्षस्य संघट्टनं भवेत् तदा तस्य त्रसस्थावरजीवादिविराधनं भवति तेन संयमविराधना, तथा छाया) तत्पत्रादिभक्षणार्थ शरीरसंघर्षणार्थ वा समागततिर्यगादिभ्य उपघातोपि भवति तेनात्मविराधना भवति तस्मात् सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा साधुना कायोत्सर्गादिकं न कर्तव्यमिति ॥सू०२॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥
छाया-यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा आहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥सू० ३॥
__चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । एवं सचित्तवृक्षमूले स्थित्वाऽशनादेराहारोऽपि न कर्त्तव्य इति ॥सू० ३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिहवेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
___ छाया-यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठा पयन्तं वा स्वदते ॥सू० ४॥
चूर्णी—'जे भिक्खू, इत्यादि । एवं सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा उच्चारप्रस्रवणादिपरिष्ठापनमपि न कर्त्तव्यम् ॥सू०४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं करेइ करें। वा साइज्जइ ॥ सू ५॥
छाया -यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते। चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । अस्मिन् सूत्रे स्वाध्यायनिषेधः प्रतिपादितः ॥सू०५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं उदिसइ उद्दिसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६॥ ___छाया-यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायमुद्दिशति उद्दिशन्तं वा स्वदते ॥ सू ६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । अस्मिन् सूत्रे सचित्तवृक्षमूले सूत्रार्थतदुभयरूपस्वाध्यायस्य पाठनं निषिद्धम् ॥सू० ६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं समुद्दिसइ समुदिसंत वा साइज्जइ ॥ सू०७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०५ सू०७-१३ अन्यतीर्थिकादिभ्यः संघाटिकासीवनादिनिषेधः १३९ छाया -यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं समुद्दिशति समुद्दिशन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । अत्र पूर्वोक्तस्वाध्यायस्य वारं वारं पाठनं, परेभ्यः समुपदेशचेति द्वयमपि निषिद्धम् ॥सू० ७॥
सूत्रम् - - जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं अणुजाणइ अनुजातं वा साइज्जइ ॥ सू० ८ ॥
छाया -यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायमनुजानाति अनुजानन्तं वा स्वदते ॥ ० ८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । स्वाध्यायादिकरणार्थमाज्ञाप्रदानमनुज्ञानम्, अन्यत् सर्वं पूर्ववदेवेति ॥ सू० ८ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९ ॥
छाया - यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । तत्र वाचयति वाचनां ददाति तथा वाचनां ददत स्वदतेऽनुमोदते, अन्यत्सर्वे पूर्ववदेव ॥ सू० ९ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छतं वा साइज्जइ ॥ सू० १० ॥
छाया- यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० १०॥
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं प्रतीच्छति आचार्येभ्यः प्रदत्तां वाचनां गृह्णाति तथा वाचनां गृह्णन्तं स्वदतेऽनुमोदते ॥सू० १०॥
सूत्रम् — जे भिक्खू सचित्तरुक्खमूलंसि ठिच्चा सज्झायं परियट्टइ परियतं वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया - यो भिक्षुः सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं परिवर्तयति परिवर्तयन्तं वा स्वदते || सू० ११॥
चूर्णी - जे भिक्खू' इत्यादि । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण सचित्तवृक्षमूले स्थित्वा स्वाध्यायं परिवर्तयति पूर्वाधीतस्याऽऽवर्तनं करोति, तथा परिवर्तयन्तं वा स्वदत्तेऽनुमोदते ॥ सू० ११ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
vwwwvvvvv
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणो संघाडियं अण्णउत्थिएण वा गारत्थिएण वा सागारिएण वा सिव्वावेइ वा सिव्वावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुरात्मनः संघाटिकाम् अन्ययूथिकेन वा गार्हस्थिकेन वा सागारिकेण वा सीवयति सीवयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२॥
चूर्णी—'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अप्पणो संघाडियं आत्मनः स्वस्य संघाटिकां प्रावरणवस्त्रं 'चादर' 'पछेवडी' इति भाषाप्रसिद्धाम् 'अण्णउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन वा परतीर्थिकेन 'गारथिएण वा' गार्हस्थिकेन वा येन केनचित् पूर्वसंस्तुतादिना तदन्येन वा गृहस्थेन 'सागारिएण वा' सागारिकेण वा, तत्र सागारिकः श्रावक इत्यर्थः तेन 'सिव्वावेई' सीवयति-परद्वारा स्वकीयप्रावरणवस्त्रस्य संधानं कारयतीत्यर्थः, तथा 'सिव्वा-तं वा साहज्जई' सीवयन्तं वा स्वदते ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्-परतित्थिगिहत्थेहिं संघाडीए य सीवणं ।
कारेइ समणो जो उ, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया-परतीथिगृहस्थैः, संघाटयाश्च सीवनम् ।
__ कारयति श्रमणो यस्तु, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः--'परतिस्थि०' इत्यादि । यस्तु श्रमणः साधुः परतीर्थिकगृहस्थैः, उपलक्षणात् श्रमणोभिर्वा संघाट्याः-'चादर' 'पछेवडी' इति भाषाप्रसिद्धायाः सीवनम् , उपलक्षणत्वात् आहाराद्यानयनवैयावृत्यादिकं वा क्वापि कस्मिन्नपि काले कारणेऽकारणे वा कारयेत् तदा आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति । यस्मिन् संप्रदाये गच्छे वा संयतीभिः उपर्युक्तं कार्य कारयति स गच्छः लोकानां पुरतो नपुंसक इव शास्त्रविदां परिषदि सर्वथैव अनाहतो भवतीति भावः ।। सू०१२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पणा संघाडीए दीहसुत्ताई करेइ करेंतं वा साइज्जइ सू० १३॥
छाया-यो भिक्षुरात्मनः संघाटया दीर्घसूत्राणि करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू०१३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अप्पणो' आत्मनः स्वस्य 'संघाडीए' संघाट्याः प्रावरणवत्रस्य 'चादर' 'पछेवडी' इति लोकप्रसिद्धायाः 'दीहसुत्ताई करेई' दीर्घसूत्राणि प्रावरणवस्त्रान्तभागस्थितानि दशिकारूपाणि लघुसूत्राणि, तानि दीर्घसूत्राणि कार्पासिकसूत्रेषु ऊर्णासूत्राणां ऊर्णासूत्रेषु क्षौभिकादिसूत्राणां बन्धनं दत्त्वा दीर्घाणि चतुरमुलादधिकानि विस्तृतानि सूत्राणि शोभार्थ करोति-संपादयति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञामङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ॥सू० १३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०५ सू०१४-१६ प्रातिहारिकपादप्रोञ्छनस्योक्तकाले प्रत्यर्पणनि० १४१
सूत्रम्-जे भिक्खू पिउमंदपलासयं वा पडोलपलासयं वा बिल्लपलासयं वा सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा संफाणिय संफाणिय आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥सू० १४॥
छायायो भिक्षुः पिचुमन्दपलासकं वा पटोलपलासकं वा बिल्वपलासकं वा शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा संफाणिय संफाणिय आहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पिउमंदपलासयं वा' पिचुमन्दपलाशकं वा, तत्र पिचुमन्दः निम्बवृक्षः, तस्य पलाशकं पत्रं वा 'पडोलपलासथं वा' पटोलपलाशकं वा, तत्र पटोलो लताविशेषः 'परवल' इति भाषाप्रसिद्धः, तस्य पलाशकं पत्रम् , तद्वा बिल्लपलासयं वा' बिल्वपलाशकं वा, तत्र बिल्वो बिल्ववृक्ष 'बिल्ली' 'बेल' इति प्रसिद्धः, तस्य पलाशकं पत्रम् । एतेषां पत्राणां भक्षणस्य दर्शनान्तरीयसाधौ प्रसिद्धत्वेनात्र तस्य प्रतिषेधो वर्णितः, किन्त्वत्र पत्रमात्राणां सर्वेषां पत्राणां ग्रहणं बोध्यम् , तेषां सजीवत्वेन जीवविराधनात् , तादृशानि सचित्तानि पत्राणि 'सीओदगवियडेण' शीतोदकविकटेन वा, तत्र विकटेन व्यपगतजीवेन अचित्तशीतजलेन तण्डुलघावनादिजलेनेत्यर्थः, अथवा 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकटेन वा व्यपगतजीवेनोष्णोदकेन अचित्तोष्णोदकेनेत्यर्थः, 'संफाणिय संफाणिय' तत्र 'संफाणिय' इति देशी शब्दस्तेन 'संफाणिय' इति फेनयुक्तानि कृत्वा कृत्वा, तथा च अचित्ताभ्यां शीतोष्णजलाभ्यां सम्यक् तादृशपत्राणि संमद्य संमर्चेत्यर्थः 'आहारेई' आहरति तेषां भक्षणं करोति, तथा 'आहारतं वा साइज्जई' आहरन्तं वा स्वदते । निम्बादिवृक्षपत्राणामचित्तजलेन प्रक्षालन कृत्वा आहारं कुर्वन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० १४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं पायपुंछणं जाइत्ता 'तमेव रयणि पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति सुए पञ्चप्पिणइ पच्चप्पिणतं वा साइज्जइ ॥सू० १५॥
छाया-यो भिक्षुः प्रातिहारिकं पादपोंछनकं याचित्वा 'तस्यामेव रजन्यां प्रत्यर्पयिध्यामी'-ति श्वः प्रत्यर्पयति प्रत्यर्पयन्त वा स्वदते ॥सू० १५।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘पाडिहारियं पायपुंछणं' प्रातिहारिकं पादपोंछनकम् , तत्र श्रावकादिभ्य आनीतं प्रत्यर्पणयोग्यं वस्तु प्रातिहारिकमिति कथ्यते, तथा पादपोंछनकं रजोहरणम् 'जाइत्ता' याचित्वा 'तमेव रयणि पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति तस्यामेव रजन्यां प्रत्यर्पयिष्यामीति, सूत्रे 'तमेव रयणि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे द्वितीया प्राकृतत्वात् ,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્કર
निशीथसूत्रे श्रावकादिभ्यो गत्वा कथितम् - मह्यं रजोहरणं देहि अहं पुनः कार्य संपाद्य तस्यामेव रजन्यां रात्रौ प्रत्यर्पयिष्यामि रात्रेः प्रागेवेत्यर्थः, रात्रौ आदानप्रदानस्य निषिद्धत्वात् रजनीतिपदं दिवसावसानबोधकम् , इत्येवं प्रकारेण याचनां कृत्वा रजोहरणमानीतवान् किन्तु 'सुए पच्चप्पिणई' श्वः प्रत्यर्पयति श्वः परदिने प्रातःकाले रात्रिव्यपगमानन्तरं प्रत्यर्पयति रजोहरणम्, तथा 'पच्चप्पिणंतं वा साइज्जइ' प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदते । यो हि रजोहरणादिकं तदिवसमात्रस्य कृते याचित्वा आनीतवान् , यद्यपि प्रातिहारिक रजोहरणमाहारवस्त्रपात्रादि कम्बलं च न कल्पते साधूनामिति रजोहरणस्य प्रातिहारिकत्वेन याचनं न संगच्छते तथापि अकस्मात् चौरादिना अपहृतम् , अग्निना दग्धं, कुत्रापि विस्मृतं चेद् रजोहरणं भवेत् तदा तात्कालिककार्यकरणाय तद्याचनस्य संभवः किन्तु प्रत्यर्पयति द्वितीयदिने प्रातःकाले । एतादृशं श्रमणं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति मृषावादादिदोषसंभवात् , तथा एतादृशस्याज्ञाभङ्गादयोऽपि दोषा भवन्तीति ॥सू० १५॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पाडिहारियं पायपुंछणं जाइत्ता 'सुए पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति तमेव रयणिं पच्चप्पिणइ पञ्चप्पिणतं वा साइज्जइ । सू०१६।
छाया–यो भिक्षुः प्रातिहारिकं पादपोंछनकं याचित्वा 'श्वः प्रत्यर्पयिष्यामी'-ति तस्यामेव रजन्यां प्रत्यर्पयति प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदते ॥सू०१६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू पाडि हारियं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पाडिहारियं' प्रातिहारिकं पुनः प्रत्यर्पणयोग्यम् 'पायपुंछणं' पादपोंछनकं 'जाइत्ता' याचित्वा श्रावकेभ्यो पादपोंछनस्य याचनां कृत्वाऽऽनीतं 'सुए पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति श्वः प्रातःकाले प्रत्यर्पयिष्यामि, अर्थात् कश्चित् साधुः श्रावकगृहं गत्वा कथयति-'भोः ! मह्यमेकं पादपोंछनक देहि कार्य कृत्वा प्रातः पुनः प्रत्यर्पयिष्यामि' इति कथयित्वा श्रावकेभ्यो पादपोंछनकं गृह्णाति किन्तु 'तमेव रयणिं पच्चप्पिणई' तस्यामेव रजन्यां-रजनीमुखे दिवसावसाने प्रत्यर्पयति, यदिवसे एव याचनां कृत्वा द्वितीयदिवसे दातुं कथयित्वा आनीतवान् तत् तस्यामेव रात्रौ रात्रेः पूर्वमेव पुनः प्रत्यर्पयति, तथा 'पञ्चप्पिणंतं वा साइज्जइ' प्रत्यर्पयन्तं वा वा स्वदते, प्रातःकाले प्रत्यर्पयिष्यामीति कथयित्वा प्रातिहारिकं रजोहरणं याचित्वा आनीतवान् परन्तु तद्रात्रेः प्रागेव प्रत्यर्पणं करोति, तादृशं श्रमणं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, एवं करणे साधोर्वचने मृषावाददोषापत्तिः स्यात् ।
सूत्रम्-जे भिक्खू सागारियसंतियं पायपुंछणं जाइत्ता तमेव रयणि पच्चप्पिणिस्सामि'-त्ति सुए पच्चप्पिणइ पच्चप्पिणतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ.५ सू. १७- २३ प्रातिहारिक सागारिकसत्कदण्डादेरुक्तकालेऽप्रत्यर्पणनि० १४३
छाया- यो भिक्षुः सागारिकसत्कं पादप्रछनकं याचित्वा 'तस्यामेव रजन्यां प्रत्यपयिष्यामी - 'ति श्वः प्रत्यर्पयति प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदते || सू०१७ |
चूर्णी - 'जे भिक्खू सागारिय०' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षु श्रमण श्रमणी वा 'सागारियसंतियं' सागारिकसत्कम् - सागारिको गृहस्थः तत्सत्कं तत्सम्बन्धि 'पायपुंछणं जाइत्ता' पादप्रछनकं याचित्वा । शेषं पञ्चदशसूत्रवद् व्याख्येयम् ॥सू० १७||
सूत्रम् - जे भिक्खू सागारियसंतियं पायपुंछणं जाइत्ता 'सुए पच्चप्पिणिस्सामि'- त्ति तमेव स्यणि पच्चप्पिणइ पच्चष्पिणंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुः सागारिकसत्कं पादप्रछनकं याचित्वा श्वः प्रत्यर्पयिष्यामी-ति' तस्यामेव रजन्यां प्रत्यर्पयति प्रत्यर्पयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू सागारिय' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'सागारियसंतियं' सागारिकसत्कम् गृहस्थस्वामिकं यद् उपाश्रये स्थितं तत् 'पाय पुंछणं जाइत्ता' पादप्रोछनकं याचित्वा शेषं षोडशसूत्रवद् व्याख्येयम् || सू० १८ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू पाडिहारियं दंडयं वा लट्ठियं वा अवलेहणियं वा वेणुसूई वा जाइत्ता एवं एएहिं दोहिं वि चैव पाडिहारिय- सागारियमहिं दो दो आलावगा यव्वा ॥ सू० १९ ॥२०॥ २१ ॥ २२ ॥
छाया -यो भिक्षुः प्रातिहारिकं दण्डक वा यष्टिकां वा अवलेहनिकां वा वेणुसूच वा याचित्वा, एवम् एताभ्यां द्वाभ्यामप्येव प्रातिहारिक- साग्ररिकगमकाभ्यां द्वौ द्वौ आलापकौ ज्ञातव्यौ । सू० १९ । २० । २१ । २२ ॥
चूर्णो - 'जे भिक्खू पाडिहारिय०' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षु: 'पाडि - हारियं' प्रातिहारिकम् पुनः प्रत्यर्पणयोग्यम् 'दंडयं वा' दण्डकं वा, तत्र दण्डः पूर्वोक्तस्वरूपस्तम् 'लट्ठियं वा' यष्टिकां लघुदण्डरूपां वा रुग्णाद्यवस्थायां ग्रहणयोग्याम् 'अवलेहणियं वा' अवलेहनिकां वा, तत्र चरणादि संलग्नकर्दमादिकं यया अपनीयते सा वेत्रप्रभृतिनिर्मिता क्षुरिकादिसदृशवस्तु विशेषरूपा, ताम् अवलेहनिकाम्, तथा 'वेणुखई वा' वेणुसूचीं वा वंशनिर्मितां सूचीम् ' जाइत्ता' याचित्वा श्रावकात् तद्याचनां कृत्वा 'एवं एएहि' इत्यादि - एवम् अनेनैवाऽऽलापकप्रकारेण एताभ्यां पूर्व प्रदर्शिताभ्यामपि द्वाभ्यामेव, कीदृशाभ्यामित्याह - 'पडिहारिय ० ' इत्यादि - " प्रातिहारिक-सागारिकसत्करूपाभ्यां गमकाभ्यां प्रत्येकस्य द्वौ द्वौ आलापकौ कर्त्तव्यौ, तथाहि - प्रातिहारिकस्य दण्डकादिकस्य तस्मिन्नेव दिवसावसाने प्रत्यर्पयिष्यामीति कथयित्वा श्वः प्रात काले प्रत्यर्पयतीति तद्विषयकं सूत्रम्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
निशीथसूत्रे
॥ १९ ॥ ततः प्रातिहारिकस्य दण्डकादिकस्य प्रातःकाले प्रत्यर्पणार्थं कथयित्वा दिवसावसाने एव प्रत्यर्पयतीति तद्विषयकं सूत्रम् ||२०|| एवम् - सागारिकसत्कस्य दण्डकादिकस्य तस्मिन्नेव दिवसावसाने प्रत्यर्पयिष्यामीति कथयित्वा प्रातः प्रत्यर्पयतीति तद्विषयं सूत्रम् ॥ २१ ॥ एवं सागारिकसत्कस्य दण्डकादेः प्रातः प्रत्यर्पयिष्यामीति कथयित्वा तस्मिन्नेव दिवसावसाने प्रत्यर्पयतीति तद्विषयकं सूत्रम् ॥२२॥ एतत्सूत्रचतुष्टयमपि साधोर्वचने मृषावाददोषवत्त्वेन निषेधविषयकमस्ति । शेषं पञ्चदशसूत्रवद् व्याख्येयम् ॥सू०२२॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - पाडिहारियसागारि, - संतिए जे गमा भवे । पाय पुंछणगे दंडाइए चेत्थ तहेव य ॥
छाया - प्रातिहारिकलागारि, सत्के ये गमा भवेयुः । पादप्रोज्छनके दण्डादिके चात्र तथैव च ॥
अवचूरि : - 'पाडिहारिय' इत्यादि । प्रातिहारिके प्रातिहारिकपादप्रोञ्छनकविषयक पश्चदशषोडशसूत्रयोर्यो गमद्वयप्रकारः कथितः स एव हि गमद्वयप्रकार: सागारिकपादप्रोञ्छन विषयकसप्तदशाष्टादशसूत्रयोरपि ज्ञातव्यः । तथा पादप्रोछनकविषयके पञ्चदशादिसूत्रचतुष्टये यद्वत् येन प्रकारेण रजोहरणस्य प्रतिपादितो द्वितीयोदेशकप्रकारेण स एव प्रकार: प्रातिहारिक सागारिकसत्क - दण्डादिष्वपि सूत्रचतुष्टयी प्रयोक्तव्या । एतत्सर्वं द्वितीयोदेशके प्रथमसूत्रादारम्याष्टमसूत्रपर्यन्तं यथा वर्णितम् तथैवात्रापि पञ्चमोदेशके वर्णयितव्यम् । श्रावकात् याचित्वा आनीतस्य पादप्रोञ्छन कस्य दण्डादेर्वा यथासमयमप्रदाने प्रायश्चित्तं भवति, तथा आज्ञा भङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ॥सू०२२ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू पाडिहारियं वा सेज्जासंथारगं पच्चप्पिणित्ता दोच्चपि अणणुन्नविय अहिठेइ अहितं वा साइज्जइ ॥ सू० २३ ॥
छाया - यो भिक्षुः प्रातिहारिकं वा शय्यासंस्तारकं प्रत्यर्पयित्वा द्वितीयमपि अननुज्ञाप्याधितिष्ठति अधितिष्ठतं वा स्वदते ॥ सू० २३||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पाडि - हारियं वा' प्रातिहारिकं वा 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकं श्रावकादानीतं श्रवकाय 'पञ्चप्पि णित्ता' प्रत्यर्पयित्वा प्रत्यर्पणार्थं तु गतवान् किन्तु तत्स्वामिनोऽनुपस्थित्यादिकारणवशात् अनयित्वा तदादायैव समागतः, तत् शय्यासंस्तारकं तत्रैव तिष्ठति तादृशं शय्यासंस्तारकं पुनः 'दोच्चं पि अणणुन्नविय' द्वितीयं - द्वितीयमपि वारम् अननुज्ञाप्य तस्याज्ञामगृहीत्वैव यदि कारणवशात् 'अहिट्ठेइ' अधितिष्ठति तदुपरि समुपविशति तस्याननुज्ञापितस्य शय्यासंस्तारकस्योपभोगं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. ५ सू० २४-२५
दीर्घसूत्रकरणनिषेधः १४५
करोति, तथा ' अहितं वा साइज्जइ' अधितिष्ठन्तं वा त्वदते । यो हि आनीतं शय्यासंस्तारकं श्रावकायार्पयित्वा पुनरपि आज्ञामन्तरेण तस्योपभोगं करोति उपभोक्तारमनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति । प्रातिहारिकाऽप्रातिहा रिकशय्या संस्तारकमर्पयितुं गतः किन्तु कारणवशाद् न समर्पितवान् तच्च शय्या संस्तारकं तयैवावतिष्ठते तादृशं शय्यासंस्तारकं द्वितीयवार मननुज्ञाप्य तदाज्ञामनवाप्य तस्योपभोगं करोति स प्रायश्चितभागी भवती, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । अननुज्ञातस्य शय्यादेरननुज्ञाप्य पुनरुपभोगे मायित्वं मृषावदित्वं च स्यात्, तथा अदत्तादानम् अप्रत्ययः कलहः उपालम्भश्च स्यात् यस्मादेते दोषास्तस्मात् कारणात् समर्पितं शय्यासंस्तारकं द्वितीयचारमननुज्ञाप्य न भोक्तव्यमिति ॥सू० २३॥
"
1
सूत्रम् -- जे भिक्खू सागारियसंतियं सेज्जासंथारगं पच्चप्पिणित्ता दोच्चपि अणणुन्नविय अहिट्ठेइ अहितं वा साइज्जइ ॥ सू० २४ ॥
छाया -- यो भिक्षुः सागारिकसत्कं शय्या संस्तारकं प्रत्यर्पयित्वा द्वितीयमप्यननुज्ञाप्याधितिष्ठति कधितिष्ठन्तं षा स्वदते ॥ सू० २४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू सागारिय' ० इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सागारियसंतियं सेज्जासंथारगं' सागारिकसत्कं श्रावकसम्बन्धि यदुपाश्रयस्थितं तत् पुनः शय्यासंस्तारकं पीठफलकादिकं पच्चप्पिणित्ता' प्रत्यर्प्य तदुपभोगाज्ञां समर्प्य तत् पुनः 'दोच्चपि अणणुन्नविय' द्वितीयमपि वारम् अननुज्ञाप्य श्रावकस्याज्ञामनादाय 'अहिठेइ' अधितिष्ठति तादृशशय्या संस्तारकस्योपभोगं करोति, तथा ' अहितं वा साइज्जइ' अधितिष्ठन्तमुपभोगं कुर्वन्तं वा श्रप्तणं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति तस्मात् कारणात् तस्य तादृशस्य सागारिकसत्काय्यासंस्तारकस्य द्वितीयवारम् अननुज्ञाप्य नोपभोगः करणीयः, न वा तदुपभोक्तुरनुमोदनं करणीयमिति ॥ सू० २४ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू सणकप्पासाओ वा उण्णकप्पासाओ वा पोंडकप्पासाओ वा अमिलकप्पासाओ वा दीहसुत्ताईं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुः शणकार्पासतो वा ऊर्णाकार्पासतो वा बोण्डकार्पासतो वा अमिलकार्पासितो वा दीर्घसूत्राणि करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० २५||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि। 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सणकप्पासाओ वा' शणकार्पासात् शणसूत्रात् 'शणं' लोकप्रसिद्धम् 'उण्णकप्पासाओ वा' ऊर्णाकासाद्वा- अजोष्ट्रादीनाम्-ऊर्णासूत्रेणेत्यर्थः, पोंडकप्पासाओ वा' पोकार्पासाद्वा-वनजातकासेनेत्यर्थः, 'अमिलकप्पासाओ चा' अमिलकार्पासाद्वा कार्यासविशेषात् , कर्तितशणादिसूत्रेणेत्यर्थः दीहसुत्ताई करेइ' दीर्घसूत्राणि करोति शणादिसूत्रेण दीर्घसूत्राणि वस्त्रान्तभागस्थितसूत्राणि दीर्घाणि संपादयतीत्यर्थः तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । एवं शणादिना सूत्राणि संपादयतः श्रमणस्य सूत्रार्थयोर्हानिर्भवति । यस्मात् दीर्घसूत्रनिर्माणे एव समयस्य व्यतीयमानत्वात् स्वाध्यायार्थ समय एव न मिलति, इत्येवं क्रमेण सूत्रार्थयोर्विस्मरणं जायते । एवं यदि कश्चित् श्रावकादि दीर्घसूत्रं कुर्वतं साधु पश्यति तद्रा 'दीर्घसूत्रनिर्माण गृहिणां कर्म' इति कृत्वा तस्य श्रमणस्य शासनस्य च लघुता भवति । एवं तेषु दीर्घस्त्रेषु शुषिरभागे मशकादिजीवानां विनाशोपि जायते इति संयमविराधनमपि भवति । यस्मात् कारणात् दीर्घसूत्रनिर्माणे एते उपर्युक्ता दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः स्वयं दीर्घसूत्रनिर्माणं न कुर्यात् न वा दीर्घसूत्राणि कुर्वन्तमनुमोदयेदिति । दीर्घसूत्रार्थ यन्त्रादिचालनमावश्यक ततश्च यन्त्रचालनेन वायुकायिका जीवा विनश्यन्ति ततश्च संयमविराधनम् , संयतास्तु वायुविराधनापेक्षया स्वात्मविराधनमेव वरमिति मन्यन्ते, वायुकायिकविराधने षटकायानामपि विराधनं संभवति तेन संयमविनाशः, संयमविनाशे च सर्वेषां महाव्रतानां विराधनमप्यापद्येत, उक्तं च आचाराङ्गसूत्रेप्रथमाध्ययने सप्तमोद्देशके प्रथमसूत्रे–‘इह संतिगया दविया णावखंति जीविउं' इति । इह शान्तिगताः शान्तिमग्नाः द्रविकाः द्रवः-संयमस्तद्वन्तः कर्मनिवारणशीलाः संयमिनः जीवितुम् व्यजनादिना वायुकायिकस्य विराधनेनप्राणान् धारयितुं नावकाङ्क्षन्ति नेच्छन्ति-इत्यर्थः। यस्तु एकजीवविराधमं करोति स घण्णामपि विराधनं करोति । उक्तं चाचाराङ्गसूत्रे द्वितीयाध्ययने षष्ठोदेशके द्वितीयसूत्रे-'सिया तत्थ एगयरे विप्परामुसइ छसु अन्नयरंमि कप्पइ' स्यात्तत्रैकतरं विपरामृशति षट्सु अन्यतरस्मिन् कल्पते, इति छाया । अयं भावः-एककायविराधनायां सत्यां षट्काय विराधना भवति, विस्तरतस्तु तत्रैव विलोकनीयम् । एवं ध्वनिवर्धकयंत्रे (लाउडस्पीकर) इति संप्रतिकालप्रसिद्ध व्याख्यानादिकरणे षट्कायविरा धनं भवतीति, तत्र वायुकायविराधनात् । एवं दीर्घसूत्रनिर्माणे वायुकायिकविराधनासंभवात् सूत्रे दीर्घसूत्रकरणस्य निषेधः कृत इति, तस्मात् वायुकायरक्षणार्थ यतना कर्तव्या, अकरणे प्रायश्चित्तप्रसंगात् ।। सू० २५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्ताई दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेत्तदंडाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ०५ सू०२८-३५ सचित्तादिदारुदण्डकादेर्न वनिवेशित प्रामादौ भिक्षायाश्चनि० १४७
छाया -यो भिक्षुः सचित्तान् दारुदंडान् वा वेणुदंडान् वा वेत्रदंडान् वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते || सू० २६||
चूर्णी - 'जे भिक्खू सचित्ताई' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सचिताई ' सचित्तान् - सजीवान् 'दारुदंडाणि वा' दारुदण्डान् वा शिशपादिवृक्षसंपादितदण्डान् इत्यर्थः 'वेणदंडाणि वा' वेणुदण्डान् वा, तत्र वेणुर्वेशस्तत्सम्बन्धिनो दण्डान् ' वेत्तदंडाणि वा' वेत्रदण्डान् वा. तत्र वेत्रम् लताविशेषलक्षणं 'वेंत' 'नेतर' इति लोकप्रसिद्धम्, तस्य वेत्रस्य सचित्तदण्डान् वेत्यर्थः 'करेइ' करोति सचित्तदारुदण्डादीन् स्वयं संपादयतीत्यर्थः तथा ' करतं वा साइज्जई ' सचित्तदारुदण्डान् कुर्वन्तं संपादयन्तमन्यमनुमोदते । यो हि भिक्षुः श्रमणः सचित्तदारुवंशादिदण्डं स्वयं करोति कुर्वन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गाऽनवस्थादयो दोषा भवन्तीति ॥ सू० २६॥ एवं 'धरेइ' धरति - हस्ते धारयति ||सू० २७|| 'परिभुंजइ' परिभुङ्के अन्यस्मिन् कार्ये परिभोगं करोति, शेषं पूर्ववत् ॥सू० २८॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू चित्ताईं दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेत्तदंडाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९ ॥
छाया - यो भिक्षुः चित्रान् दारुदण्डान् वा वेणुदण्डान् वा वेत्रदण्डान् वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० २९||
चूर्णी - 'जे भिक्खू चिताई' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'चित्ताई' चित्रान् वर्णयुक्तान् 'दारुदंडाणि वा' दारुदण्डान्, तत्र चित्रः एकवर्णेन नीलपीतादिना वा एकेन वर्णेन अतिशयेनोज्ज्वलः, तथा च एकवर्णेन येन केनापि अतिशयेन दारुदण्डान् उज्ज्वलान् 'करोति' इत्यग्रिमेण सम्बन्धः, तथा 'वेणुदंडाणि वा' वेणुदण्डान् वा तत्र वेणुर्वंशः, तस्य दण्डान्, तान् वर्णेनोज्ज्वलान् करोति, तथा 'वेत्तदण्डाणि वा' बेत्रदण्डान् वा एकवर्णेनातिशयेनोज्ज्वलान् 'करेइ' करोति स्वयं संपादयति, तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा संपादयन्तमन्यं श्रमणं स्वदतेऽनुमोदते । यो भिक्षुचित्रं दारुदण्डं वेणुदण्डं वेत्रदण्डं करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ॥ मु०२९|| एवं 'धरेइ' सू० ३० || 'परिभंजइ ' सू० ३१॥ व्याख्यानं पूर्ववत् ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू विचित्ताईं दारुदंडाणि वा वेणुदंडाणि वा वेतदंडाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२ ॥
छाया -यो भिक्षुः विचित्रान् दारुदण्डान् वा वेणुदण्डान् वा वेत्रदण्डान् वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ३२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू विचित्ताई' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः विचित्ताई विचित्रान् नानावर्णोपेतान् 'दारुदंडाणि' दारुदण्डान् 'वेणुदंडाणि वा' वंशदण्डान् 'वेत्तदंडाणि वा' वेत्रदण्डान् वा 'करेइ' करोति 'करेंतं वा साइज्जई कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । यः श्रमणः नानावर्णोपेतान् दारुदण्डादिकान् स्वयं करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ॥सू० ३२ ॥ एवं 'धरेइ' ॥सू० ३३। 'परिभुंजइ' व्याख्यानं पूर्ववत् ॥सू०३४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू नवणिवेसंसि गामंसि वा जाव संनिवेसंसि वा अणुप्पविसित्ता असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडि. ग्गाहेंतं साइज्जइ ॥ सू० ३५॥
छाया-यो भिक्षुर्नवनिवेशे ग्रामे वा यावत् संनिवेशे वा अनुप्रविश्याशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाय वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णतं वा स्वदते ॥सू० ३५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'नवणिवेसंसि वा' नवनिवेशे वा-नवतया निवेशः स्थापनं यस्य स नवनिवेशः-तस्मिन् प्रथमतया निवासिते, तादृशे 'गामंसि वा' प्रामे वा 'जाव संनिवेसंसि वा' यावत् संनिवेशे वा अत्र. यावत्-पदेन नगरखेटकर्बटादीनां संग्रहो भवति, एतेषु नवनिवेशितेषु प्रामादिषु 'अणुप्पविसित्ता' अनुप्रविश्य प्रवेशं कृत्वा, यो हि भिक्षुर्नवनिर्मितप्रामादिषु मध्ये प्रवेशं कृत्वेत्यर्थः 'असणं वा' अशनमाहारादिजातं वा 'पाणं वा' पानं तण्डुलधावनादिकमचित्तजलम् ‘खाइमं वा' खाद्यद्राक्षाखण्डादिकभू 'साइमं वा' स्वाद्यं लवङ्गादिकम् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-ग्रहणं करोति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमणो नवनिर्मितग्रामादावनुप्रविश्याहादेर्ग्रहणं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणो नवनिर्मितप्रामादिषु प्रविश्य न चतुर्विधाहारादिकं गृह्णीयात् न वा गृह्णन्तमनुमोदयेदिति ।
___अयं भावः-नवनिर्मितप्रामादौ प्रविशन्तं श्रमणं दृष्ट्वा भद्रका अनिवसितुकामा अपि एवं विचारयन्ति-अहो भाग्यवशात् साधुः समागतो महन्मङ्गलं जातम् , स्थिरीभूतं च । एवं जानन्ति वदन्ति च - अहो साधुदर्शनं धन्यम् , साधुनाऽत्र प्रथममेव भिक्षाग्रहणं कृतम् , तेन कारणेन ग्रामोपि स्थिरो भविष्यति, वयमपि चात्र सुस्थिराः सन्तो वसिष्यामः, इति कृत्वा ते तत्रागत्य निवसन्ति तेनारम्भप्रवृत्तिः । ततस्ते भद्रकाः तेषां साधूनामन्येषां वा निमित्तमुद्गमादिदोषदुष्टमाहारादिकं कुर्युः । यश्च अभद्रकः स पुनर्नवनिर्मितग्रामादौ आवासं कर्तुकामोपि प्रथमतः साधुं दृष्ट्वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०५ सू० ३६ - ६० नवलोहादिखन्यांमिक्षायाः मुखवीणिकादेश्च निषेधः १४९
अमङ्गलमिति कृत्वा न वासं करोति ततो निवर्तते । अस्थिरे च ग्रामे जाते लोका वदन्ति - कुतो - ऽस्माकं सुखम् यस्मात् प्रथममेव तु मुण्डशिरसो दृष्टाः भिक्षया लम्भिताश्च, इति तस्यान्येषां च श्रमणानां भक्तादीन् निवारयिष्यन्ति एवं चान्तरायदोषो भवति । एवं च नवनिर्मितग्रामादौ प्रवेशे दोषा भवन्ति । एवं नवनिर्मितग्रामादौ प्रवेशे कृते सचित्तपृथिव्यादिसंघट्टनादोषः, अष्कायहरितकायादिसंघट्टनदोषोपि भवेत् तस्मात् कारणात् नवनिर्मितग्रामादौ प्रवेशो न कर्तव्यो न वा प्रविशन्तमनुमोदयेदिति ||सू० ३५||
सूत्रम् — जे भिक्खू नवणिवेसंसि अयागरंसि वा तंबागरंसि वा तउ. आगरंसि वा सीसागरंसि वा हिरण्णागरंसि वा सुवण्णागरंसि वा रयणा. गरंसि वा वइरागरंसि वा अणुप्पविसित्ता असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ||सू० ३६||
छाया - यो भिक्षुर्नव निवेशे वा अयआकरे वा ताम्राकरे वा त्रप्वाकरे वा सीसाकरे वा हिरण्याकरे वा सुवर्णाकरे वा रत्नाकरे वा वज्राकरे वा अनुप्रविश्याशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा इत्यदिना यथा नवनिवेशिते ग्रामादौ प्रविश्य भिक्षाग्रहणनिषेधः कृतस्तथैव नवनिवेशिते लोहखन्यादावपि भिक्षाग्रहणनिषेधो ज्ञातव्यः । तथाहि - नवनिवेशिते अयआकरे - लोहखन्यां, एवं ताम्राकरे - ताम्रखन्यां, त्रष्वाकरे त्रपुः - 'जसदा' इति प्रसिद्ध धातुविशेषः, तस्य खन्यां, सीसाकरे- सीस कनामधातुविशेषखन्यां हिरण्या करे - रजतखन्यां, सुवर्णाकरे, रत्नाकरे - रत्नखन्यां, वज्रा करे- वजरत्नखन्यां वाऽनुप्रविश्य श्रमणः श्रमणी वाऽशनादिकं गृह्णाति गृह्णन्तं वा स्वदते स दोषभाग् भवति । तत्र गमने संयमात्मविराधनाऽवश्यम्भाविनी, एषां सचित्तत्वात्संयमविराधना । पतनादिसंभवेनाऽऽत्मविराधना च भवति । तथा तत्र स्थितानां चौरादिशङ्कासंभवोऽपि स्यात् ॥ सू० ३६॥
सूत्रम् — जे भिक्खू मुहवीणियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३७|| छाया -यो भिक्षुर्मुखवीणिकां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ३७||
चूर्णी -- ' जे भिक्खू मुहवीणियं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मुहवीणियं करेइ' मुखवीणिकां करोति, तत्र वीणा वाद्यविशेषलक्षणा, तथा च वीणावत् मुखं करोति, वीणया हि मधुरशब्दोऽभिव्यज्यते ततो मुखस्य तथा चेष्टां करोति यथा मुखं वीणा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
१५०
वद् भवति, तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः स्वकीयं मुखं कुचेष्टा वीणावत् करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञा भङ्गादिकाः दोषा भवन्ति ॥सू० ३७|| एवं मुखबीणिकाकरणसूत्रवदेवान्यान्यपि दन्तवीणिकाकरणसूत्रत आरभ्य हरिवोणिकाकरणसूत्रपर्यन्तानि एकादश सूत्राणि व्याख्येयानि । तथाहि - 'जे भिक्खू दंतवीणियं करेइ' यो भिक्षुर्दन्तवोणिकां करोति ॥३८॥ एवम् 'उद्ववीणियं' ||३९|| ' नासावीणियं' ||४०|| 'कक्नवीणियं ॥ ४१ ॥ ' हत्थवीणियं' ||४२ || 'नहवीणियं' ||४३|| 'पत्तवीणियं ' ॥ ४४ ॥ ' पुप्फवीणियं ॥ ४५ ॥ ' फलवीणियं ' ॥ ४६ ॥ 'बीयबीणियं' ||४७|| 'हरियवीणियं' ॥ ४८ ॥ छाया-यो भिक्षुर्दन्तवीणिकां करोति ॥३८ || एवम् - ओष्ठवीणिकाम् ||३९|| नासावीणिकाम् ||४०|| कक्षावणिकाम् ॥४१॥ हस्तवीणिकाम् ||४२ || नखवीणिकाम् ||४३|| पत्रवीणिकाम् ||४४ || पुष्पवीणिकाम् ॥४५॥ फलवीणिकाम् ॥४६॥ बीजवीणिकाम् ॥४७॥ हरितवीणिकाम् ||४८ ॥ एतानि सूत्राणि मुखवीणिकाकरणसूत्रवद् व्याख्येयानि ॥ सू० ४८॥
सूत्रम् - जे भिक्खू मुहवीणियं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४९ ॥
"
छाया -यो भिक्षुर्मुखवीणिकां वादयति वादयन्तं वा स्वदते || सू० ५९ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू मुहवीणियं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मुहवीणियं वाएइ' मुखवीणिकां वादयति मुखं वीणावत् वादयति मुखेन वीणावत् शब्दं करोति, मोहं विलक्षणं मधुरशब्दकरणेन जनयति तथोपशान्तमपि मोहमुदीरयति तथा 'वाएं वा साइज्जइ' वादयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । यो हि साधुः मुखं वीणावद् वादयति वादयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू०४९ ॥ एवं मुखवीणिकावादनसूत्रवदेवाऽन्यान्यपि दन्तवोणिकावादनसूत्रत आरभ्य हरितवीणिकावादनसूत्रपर्यन्तानि एकादश सूत्राणि व्याख्येयानि । तथाहि - 'जे भिक्खूदंतवीणियं वाएइ' सु० ५० ॥ 'ओबीणियं वाइ' ॥ ५१ ॥ ' नासावोणियं वाई' ॥ ५२ ॥ ' कक्खवीणियं' वाएइ ॥ ५३ ॥ 'हस्थवीणियं वाएइ' ॥५४॥| 'नहवीणियं वाइ' ॥ ५५ ॥ 'पत्तवीणियं वाइ' ॥ ५६ ॥ 'पुप्फवीणियं वाइ' ॥५७॥ ' फलवीणियं वाएइ' || ५८|| 'बीयवीणियं वाएइ ॥ ५९ ॥ ' हरियवीणियं वाएइ' ॥६०॥ छाया-यो भिक्षुर्दन्तवीणिकां वादयति ॥सू०५० || ओष्ठवीणिकां वादयति ॥ ५१ ॥ नासावीणिकां वादयति || ५२|| कक्षावणिकां वादयति || ५३ || दस्तवीणिकां वादयति ॥५४॥ नवीणिकां वादयति ॥५५|| पत्रवीणिकां वादयति ॥ ५६ ॥ पुष्पवीणिकां वादयति ॥ ५७ ॥ फलवीणिकां वादयति ॥ ५८ ॥ बीजवोणिकां वादयति ॥ ५९ ॥ हरितवीणिकां वादयति ॥६०॥ एतानि सूत्राणि मुखवीणिकावादनसूत्रवद् व्याख्येयानि ॥सू० ६०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
Wwwvvvvvvvvvvvv
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ५ सू० ६१-६४ औदेशिवयादिवसतिवासनिषेधः १५१
सूत्रम्-एवं अण्णयराणि वा तहप्पगाराणि वा अणुदिन्नाई सद्दाई उदीरेइ उदीत वा साइज्जइ ॥ सू० ६१॥
छाया- एवमन्यतरान् वा तथाप्रकारान् वा अनुदीर्णान् शब्दान् उदीरयति उदीरयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६१ ॥
चूर्णी- 'एवं अण्णयराणि' इत्यादि । संप्रति प्रकृतप्रकरणमुपसंहरन्नाह-'एव'मित्यादि । 'एवं' एवं यथोक्तप्रकारेण 'अण्णयराणि वा' अन्यतरान् वा वीणावादनप्रकारेण अन्यानपि शब्दान् पशुपक्षिसादीनां शब्दान् 'तहप्पगाराणि वा' तथाप्रकारान् वा तं प्रकारमापन्ना इति तथाप्रकाराः, तान् शब्दान् वादित्रशब्दसमानानन्यानपि 'अणुदिन्नाई अनुदीर्णान् 'सद्दाई' शब्दान् 'उदीरेइ' उदीरयति उच्चारयति, अर्थात् यत् मोहनीय कर्म उपशान्तं तत् पुनरनेकप्रकारकशब्दोच्चारणेन उदीरयति, तथा 'उदीरेंतं वा साइज्जई' उदीरयन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमणोऽनेकप्रकारकान् शब्दानुदीरयति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ।। सू० ६१ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उद्देसियं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंत वा साइज्जइ ॥ सू० ६२॥
छाया-यो भिक्षुरौद्देशिकी शय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६२॥ __ चूर्णी-जे भिक्खू उद्देसियं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उद्देसियं सेज्ज' औदेशिकी शय्याम्-एकं श्रमणं श्रमणी वा उद्दिश्य कृता इति औद्देशिकी, सा चासौ शय्या वसतिः स्थानकमित्यर्थः तामौदेशिकी शय्याम् 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति साधुमुद्दिश्य कृतोपाश्रये उपागच्छति, उपाश्रये निवासकरणार्थं यः श्रमणः प्रवेशं करोति, तथा 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जई' अनुप्रविशन्तं वा स्वदते । यः श्रमण औद्देशिकस्थानके उपागच्छति तं योऽन्यः श्रमणोऽनुमोदते स प्रायश्चितभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० ६२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सपाहुडियं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पक्सिंतं वा साइज्जइ॥ सू० ६३ ॥
छाया-यो भिक्षुः सप्राभृतिकां शय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ६३
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘सपाहुडियं सेज्ज सप्राभृतिकां शय्याम् , प्राभृतम्-उपहारः, यत्र कर्म प्राभृतं भवति कर्मण आगमनं भवति तेन सहिता या सा सप्रामृतिका, यस्यां वसतौ छादनलेपनभूमिकर्मादिकं क्रियते तादृशीं शय्यां वसतिम् , यद्वा प्राघूर्णकानां निवासाय कियत्कालार्थ दत्ता साऽपि वसतिरुपचारात् सप्राभृतिका प्रोच्यते, तादृशीं शय्यां वसति स्थानकमित्यर्थः 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति एतादृशोपाश्रये निवासार्थमागच्छति 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः सप्राभृतकं स्थानकं निवासार्थमागच्छति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । यस्मात् कारणात् सप्राभृतिकावसतौ निवासकरणे एते पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः सप्राभृतकस्थानके निवासं न कुर्यात् , न वा सप्राभृतकस्थानके निवसन्तं श्रमण मनुमोदयेदिति ॥ सू० ६३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सपरिकम्मं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंत वा साइज्जइ ॥ सू० ६४॥
छाया-यो भिक्षुः सपरिकर्मी शय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥सू०६४॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सपरिकम्मं सेज्ज 'अणुप्पविसइ' सपरिकर्मा शय्याम् अनुप्रविशति, तत्र सपरिकर्मा-परिकर्मसहिता लिप्ता घृष्टा मृष्टा धवलिता भवेत् , यत्र निवासकरणेन मूलगुणोत्तरगुणानां विघातो जायते, अथवा यस्यां वसतौ साधुमुद्दिश्यानुद्दिश्य वा कश्चित् धावनघर्षणलेपनादिकं चित्रकर्मादिकं वा संपादितं भवेत् तादृशी वसतिः सपरिकर्मा शय्या कथ्यते । तामनुप्रविशति तत्र निवासं करोति, तथा 'अणुप्पविसंत वा साइज्जई' अनुप्रविशन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः सपरिकर्मवसतौ निवासं करोति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० ६४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू ‘णत्थि संभोगवत्तिया किरिय'-त्ति वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६५॥
छाया-यो भिक्षुः 'नास्ति संभोगप्रत्यया क्रिया' इति वदति वदन्तं वा स्वदते ॥६५॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘णत्थि संभोगवत्तिया किरिय-त्ति वयइ' नास्ति संभोगप्रत्यया क्रियेति वदति । तत्र नास्ययं प्रतिषेधः, 'संभोग' इत्यत्र संशब्दः एकीभावे भुजधातुः पालनाभ्यवहरणार्थकः, ततश्च एकत्र भोजनमित्यर्थः, एकमण्डल्या
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०५ सू० ६६-६८ वस्त्रपात्रादीनां छेदनादि कृत्वा परिष्ठापननिषेधः १५३ मुपविश्याहारादिकरणम् , ततः असमानसामाचारीकैरपि सहाहारादिकरणे संभोगप्रत्ययकारणिका किया कर्मबन्धो न भवति, इत्येवंप्रकारेण यो वदति । अत्र 'संभोग-शब्देन द्वादशप्रकारकसंभोगो ज्ञातव्यः, येन साधुना सह एकत्र भोजनादिव्यवहारो न भवेत्तेन, अथवा यः विरुद्धसामाचारीकस्तेन सह भोजनादिक्रियां करोतु न तत्र कोऽपि कर्मबन्धः, इत्येवं यो वदति, तथा 'वयंत वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुः 'संभोगकारणकः कर्मबन्धो न भवति' एवं वदति, तमनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञा भङ्गानवस्थामिथ्यात्वादिका दोषा भवन्ति तस्मात् संभोगप्रत्यया क्रिया न भवतीत्येवं न वदेत् ॥सू०६५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा अलं थिरं धुवं धारणिज्जं पलिच्छिदिय पलिच्छिदिय परिट्ठवेइ परिहवेंत वा साइज्जइ॥ सू० ६६॥
छाया-यो भिक्षुर्वस्त्रं वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोज्छनकं वा अलं स्थिर ध्रुवं धारणीयं प्रतिच्छिद्य प्रतिच्छिद्य परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ।। सू० ६६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः निरवद्यभिक्षणशील: श्रमणः श्रमणी वा 'वत्थं वा' वस्त्रं वा-क्षौमिकं कार्पासिकं वा 'पडिग्गरं वा' प्रतिग्रहं वा-पात्रं वा 'कंबलं वा कम्बलं वा-ऊर्णादिनिष्पन्न 'पायपुंछणं वा' पादपोंछनकं वा-रजोहरणमित्यर्थः, 'अलं थिरं धुवं' तत्र अलं कार्यकरणे पर्याप्तं समर्थमपि, स्थिरम् यथावस्थितं, ध्रुवं चिरकालपर्यन्तवर्तनयोग्यं 'धारणिज्ज' धारणीय-धारणयोग्यं कार्यकरणयोग्यमपि वस्त्रादिकम् 'पलिच्छिदियपलिच्छिदिय प्रतिच्छिद्य प्रतिच्छिद्य हस्तेन छुरिकादिना वा खण्डं खण्डं कृत्वा 'परिहवेइ' परिष्ठापयति-कार्यक्षम मपि वस्त्रादिकं हस्तेन शस्त्रादिना वा छित्त्वा भूमौ परिष्ठापयति निक्षिपति तथा 'परिटवेतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते, तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा कार्यकरणक्षमं वस्त्रादिकं छित्वा न परिष्ठापयेत् , न वा परिष्ठापयन्तमनुमोदयेदिति ॥सू०६६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू लाउयपायं वा दारुपायं वा मट्टियापायं वा अलं थिरं धुवं धारणिज्जं पलिभिदिय पलिब्भिदिय परिठ्ठवेइ परिद्ववेतं वा साइज्जइ सू० ६७॥
छाया-यो भिक्षुरलावुकपात्रं वा दारुपात्रं वा मृत्तिकापात्रं वा अलं स्थिरं ध्रवं धारणीय परिभिद्य परिभिद्य परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'लाउयपायं वा' अलाबुकपात्रं 'अलाबु' इति तुम्बिकेति लोकप्रसिद्धं तस्य पात्रम् ' दारुपायं वा' दारुपात्रं वा-काष्ठपात्रमित्यर्थः 'मट्टियापायं वा' मृत्तिकापात्रं वा मृण्मयं भाजनमित्यर्थः 'अलं' अलम् -अखण्डम् ‘थिरं' स्थिरं दृढं 'धुवं' ध्रुवं बहुकालपर्यन्तपरिभोगयोग्यं 'धारणिज्जं ' धारणीयं धारयितुं योग्यं न तु त्यागयोग्यम्, एतावता पात्राणां परिष्ठापनाभावे कारणं प्रदर्शितम्, एतादृशं कार्यक्षममपि अलाबुपात्रादिकम् 'पलिभिदिय पलिभिदिय' परिभिद्य परिभिद्य प्रस्फोट्य प्रस्फोटचेत्यर्थः 'परिद्ववेइ' परिष्ठापयति पात्राणि चूर्णीकृत्य भूमौ निक्षिपती - त्यर्थः तथा 'परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते । यः श्रमणः कार्यक्षम मपि अलाबुपात्रादिकं खण्डीकृत्य परिष्ठापयति, तमनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनादिका दोषाश्चापि भवन्ति, यस्मात्कारणात् कार्यक्षमानामपि पात्राणां स्वण्डीकृत्य परिष्ठापने परिष्ठापयितुरनुमोदने च पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति, तस्मात् कारणात् श्रमणः अलाबुपात्रादिकं कार्यक्षमं चूर्णीकृत्य न परिष्ठापयेत्, न वा परिष्ठापयन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू०६७॥
१५४
सूत्रम् -- जे भिक्खू दंडगं वा लट्ठियं वा अवलेहणियं वा वेणसूइयं वा पलिभंजिय पलिभंजिय परिवेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६८ ॥
छाया -यो भिक्षुः दण्डकं वा यष्टिकां वा अवलेहनिकां वा वेणुसूचिकां वा परिभज्य परिभञ्ज्य परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६८ ॥
--
चूर्णीः - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दंडगं वा' दंडकं - दारुवेणुप्रभृतिदण्डं वा 'लट्ठियं वा' यष्टिकां वा 'अवलेहणियं वा' अवहनिकां वा तत्र अवलेहनिका चरणलग्नकर्दमनिःसारणाय वंशादिनिर्मित्तक्षुरिकादिरूपा, ताम् 'वेणुसूइयं वा ' वेणुसूचिकां वा 'पलिभंजिय पलिभंजिय' परिभञ्ज्य परिभज्य त्रोटयित्वा त्रोटयत्वेत्यर्थः ' परिवे' परिष्ठापयति, तथा 'परिद्ववेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुर्दण्डादिकं त्रोटयित्वा परिष्ठापयति, तं वा योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाः भवन्ति ॥ सू० ६८ ||
सूत्रम् -- जे भिक्खू अइरेगपमाणं स्यहरणं धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६९ ॥
छाया - यो भिक्षुरतिरेकप्रेमाणं रजीहरणं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ५ सू० ६९-७४ रजोहरणस्यानुचितबन्धनिषेधः १५५
चूर्णी:-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अइरेगपमाणं' अतिरेकप्रमाणम् 'रयहरणं' रजोहरणम् ; रजोहरणस्य मानमित्थम्तथाहि-गमनसमये अधोमुखतामन्तरेणैव सुखतो भूमेः प्रमार्जनं कर्तुं शक्नोति तावत्प्रमाणको दण्डः, तद्धटितरजोहरणं हस्तिपदप्रमाणकं शास्त्रसंमतम् , एतस्मादधिकमल्पं वा प्रमाणम् रजोहरणस्यातिरेकप्रमाणम्। अथवा द्वात्रिंशदङ्गुलप्रमाणो दण्डः, अष्टाङ्गुलप्रमाणाफली, ताश्च जघन्यतः सार्द्धशतसंख्यकाः, मध्यमत ऊनशतद्वयसंख्यकाः, उत्कृष्टतः शतद्वयसंख्यका फलिकाः, एतादृशं भूमिकर्मकरणसमर्थम् भवभ्रमणकारणस्य कर्मरजसो हरणे समर्थ रजोहरणं धर्तव्यम् , इतोधिकप्रमाणकं न्यूनप्रमाणकं वा रजोहरणमतिरेकप्रमाणरजोहरणमिति कथ्यते । द्रव्यभावभेदेन द्विप्रकारकरजसो हरणं करोतीति रजोहरमिति व्युत्पत्तेः । तत् 'धरेइ' एतादृशप्रमाणतोऽतिरेकप्रमाणं रजोहरण धरति, तथा 'धरेंतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुरतिरेकप्रमाणकं रजोहरणं धरति धरन्तं वा योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति तस्मात् कारणादतिरेकप्रमाणकं रजोहरणं न धरेत् न वा धरन्तं श्रमणं कथं कथमपि अनुमोदयेदिति ॥ सू० ६९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सुहुमाई स्यहरणसीसाइं करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥ सू० ७०॥
छाया-यो भिक्षुः सूक्ष्माणि रजोहरणशीर्षाणि करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मुहुमाई' सूक्ष्माणि श्लक्ष्णानि शोभार्थम् 'रयहरणसीसाइ' रजोहरणशीर्षाणि-रजोहरणस्य शीर्षाणि फलिकास्तदप्रभागान् ‘करेइ' करोति संपादयति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणस्स एकं बंधं देइ देंतं वा साइज्जइ ७१। छाया-यो भिक्षुः रजोहरणस्यैकं बन्धं ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू० ७१ ॥
चूर्णीजे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणस्स एक्कं बंध देइ' रजोहरणस्यक बन्धनं ददाति रजोहरणस्योपरि निशीथिकासूत्रस्य एकमेव बन्धनं ददाति, अयं भावः-रजोहरणदशानां मध्ये प्रथममेकं बन्धनं दातव्यं, तदनन्तरं द्वितीयं बन्धनं फलिकामध्ये दातव्यम् , तदनन्तरम् तृतीयं बन्धनं रजोहरणस्य दण्डोपरिभागे अङ्गुलत्रयं परित्यज्य देयम् , एतादृशस्थितौ एकमेव बन्धनं ददाति, तमनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७१ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvv
१५६
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणस्य परं तिण्हं बंधाणं देइ देंतं वा साइ ज्जइ॥सू० ७२॥
छाया-यो भिक्षुः रजोहरणस्य परं त्रयाणां बन्धानां ददाति ददतं वा स्वदते ॥७२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘रयहरणस्स' रजोहरणस्य 'परं तिण्हं बंधाणं' परं त्रयाणां बन्धानाम् बन्धनत्रयादधिकं बन्धनम् 'देइ' ददाति बन्धनचतुष्कादिना बध्नातीत्यर्थः, 'देंतं वा साइज्जई' ददतं वा स्वदते । यो हि रजोहरणे बन्धनत्रयादधिकानि चतुः पञ्च वा बन्धनानि ददाति, तं योऽनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीत्यतो रजाहरणे बन्धनत्रयादधिकं बन्धनं न दद्यात् , तथा ददतं नानुमोदयेत् ॥ सू० ७२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणं अविहीए बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ।७३। छाया-यो भिक्षुः रजोहरणमविधिना वध्नाति बध्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७३ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिबव' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'अविहीए बंधई' अविधिना शास्त्रोक्तविध्यतिक्रमेण बध्नाति बन्धनं ददाति तथा 'बंधतं वा साइज्जई' बघ्नन्तं वा स्वदते, अविधिना यो रजोहरणे बन्धनं ददाति तमनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभागी भवति । यस्मात् अविधिबन्धने पर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः कथमपि रजोहरणे अविधिबन्धनं न दद्यात् , न वा अविधिना बन्धनं ददतमन्यमनुमोदयेदिति ।। सू० ७३ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू रयहरणं कंडुसगबंधेणं बंधइ बंधतं वा साइज्जइ। छाया-यो भिक्षः रजोहरणं कन्दुकबन्धेन बध्नाति बध्नन्तं वा स्वदते ॥ सू०७४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘रयहरणं' रजोहरणम् 'कंडुसगबंधेणं' कन्दुकबन्धनेन, कन्दुकमिति बालानां खेलनोपकरणविशेषः 'दडा' 'बोल' इति प्रसिद्धं, तद्वन्धनसदृशबन्धनेन 'बंधइ' बध्नाति, तथा 'बंधतं वा साइज्जइ' बध्नन्तं बन्धन कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यः श्रमणः कन्दुकबन्धनसदृशबन्धनेन रजोहरणं बध्नाति तस्य कठिनबन्धनकरणे पुनर्मोचने बिलम्बो भवति तेन सूत्रार्थयोर्हानिर्भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति तस्मात् रजोहरणे तादृशं बन्धनं न दातव्यं, न वा ददतं कमप्यनुमोदयेदिति ॥ सू० ७४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू स्यहरणं वोसटुं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥७५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावद्भिः उ.५ सू. ७५-८० रजोहरणस्यानुचितोपभोगनिषेधः १५७
छाया-यो भिक्षुः रजोहरणं व्युत्सृष्टं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० ७५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'वोस₹' व्युत्सृष्टं स्वस्माद् अतिदूरं-सार्द्धहस्तत्रयात् दूरम् , एतावदूरे अवस्थितं रजोहरणम् 'धरेड' धरति-स्थापयति तथा 'धरेंतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यो हि भिक्षुरतिदूरे रजोहरणं धरति स्थापयति, अथवा रजोहरणमन्तरेणैव गमनागमनं करोति तदा शरीरोपरि उपकरणोपरि वा पिपीलिकादि आगच्छेत् तत् हस्तादिना निवारणेन पिपीलिकादीनां विराधनं भवति, तथा हस्तेन शरीरकण्डूयने वा जीवविराधनासंभवः, तेन संयमविराधना भवति, तथा कदाचिदकस्माद् कोऽपि विषकीटः शरीरोपरि समापतति तदा रजोहरणाभावे आत्मविराधनाया अपि संभवः । यत इमे दोषा भवन्ति तस्मात् रजोहरणस्य दूरे स्थापनं न कुर्यात् , न वा तथाकर्तुरनुमोदनमपि कुर्यादिति ॥ सू० ७५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणं अणिसिटूढं धरेइ धरेतं वा साइज्जइ॥ छाया-यो भिक्षुः रजाहरणमनिसृष्टं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७६ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'अणिसिटुं' अनिसृष्टम् यदनेकस्वामिकं वस्तु तदेकेन दीयमानम् अनिसृष्टमिति कथ्यते, एतादृशं रजोहरणम् 'धरेइ' धरति तादृशरजोहरणस्य धारणं करोति तथा 'धरेंतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमण अनेकस्वामिकमेकेन दीयमानं रजोहरणं धरति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञामङ्गादिका दोषा भवन्ति । तथा सर्वस्वामिनाऽप्रदत्तस्य ग्रहणे इतरस्वामिना कलहादिरपि भवेत् तस्मात्तादृशं रजोहरण न धारयेत् , न वा धारयन्तमनुमोदयेदिति सर्वस्वामिदत्तं रजोहरणं ग्राह्यमिति भावः ॥ सू० ७६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणं अहिलेइ अहितं वा साइज्जइ ॥७७ ।। छाया-यो भिक्षुः रजाहरण अधितिष्ठति अधितिष्ठन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७७ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू रयहरणं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'अहिढेई' अधितिष्ठति रजोहरणोपरि उपविशति 'अहिटुंतं वा साइज्जइ' अधितिष्ठन्तं वा स्वदते । यो हि रजोहरणोपरि उपविशति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति तस्मात् रजोहरणोपरि उपवेशनं न कर्त्तव्यम् , न वा उपविशन्तं श्रमणमनुमोदयेदिति ॥ सू० ७७ ।।
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणं उस्सीसमूले ठवेइ ठवेंतं वा साइज्जइ । ७८। छाया-यो भिक्षुः रजोहरणम् उच्छीर्षमूले स्थापयति स्थापयन्तं वा स्वदते ॥७८॥
चूर्णी—'जे भिक्खू रयहरणं' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'उस्सीसमूले ठवेइ' उच्छीर्षमूले स्थापयति शयनसमये मस्तकाधोभागे निदध्यात्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे रजोहरणीपरि मस्तकं दत्त्वा शयनं करोतीत्यर्थः, 'ठवेतं वा साइज्जई' स्थापयन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमणः रजोहरणोपरि मस्तकं दत्त्वा शयनं करोति तं श्रमणं यो भिक्षुरनुमोदते स प्रायश्चितभागी भवति तस्मात् रजोहरणोपरि मस्तकं दत्त्वा शयनं न कुर्यात् , न वा तदुपरि मस्तकं दत्त्वा शयनं कुर्वतोऽनुमोदनमेव कुर्यादिति ॥ सू० ७८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू स्यहरणं तुयटेइ तुयटेंतं वा साइज्जइ ।७९ छाया-यो भिक्षुः रजोहरणं त्वगवर्तर्यात त्वगवर्तयन्त वा स्वदते ॥ सू० ७९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू रयहरणं' इत्यादि। 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रयहरणं' रजोहरणम् 'तुयट्टेइ' त्वग्वर्तयति रजोहरणोपरि शयानस्तत्रैव त्वग्वर्तनं पार्श्वपरावर्तनं करोति इतस्ततः त्वचः परावर्तनं करोतीत्यर्थः 'तुयटेतं वा साइज्जइ' त्वग्वर्तयन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यो हि श्रमणः रजोहरणोपरि शयनं कृत्वा तदुपरि पार्श्वपरिवर्तनं करोति तं श्रमणं यः श्रमणः अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्मात् कारणात् रजोहरणोपरि त्धगवर्तनं न कुर्यात् , न वा त्वगवर्तयन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू० ७९ ॥ सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ।८०॥
॥ निसीहज्झयणे पञ्चमो उदेसो समत्तो ।। छाया-तत्सेवमानः आपद्यते मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ॥ सू० ८०॥
निशीथाध्ययने पञ्चम उद्देशकः समाप्तः ॥५॥ चूर्णी-तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः सचित्तवृक्षमूलावस्थानादारभ्य रजोहरणोपरि त्वग्वर्तनपर्यन्तकथितप्रायश्चित्तस्थानेषु मध्ये यत् किमप्येकं प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेवमानः 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति 'मासियं परिहारद्वाणं उग्घाइय' मासिकं परिहार. स्थानमुद्घातिकम् लघुमासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीत्यर्थः । अयं भावः-पञ्चमोद्देशके यावन्ति प्राय श्चित्तस्थानानि प्रोक्तानि तेषु एकमनेकं वा प्रायश्चित्तस्थानं यो भिक्षुः सेवते स लाचातुर्मासिक प्रायश्चित्तं लभते ॥सू० ८०॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त. "जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्म-दिवाकर - पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ॥५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षष्ठोद्देशकः ॥
( मातग्रामप्रकरणम् ) पञ्चमोद्देशकं व्याख्याय साम्प्रतमवसरप्राप्तं षष्ठोद्देशं व्याख्यातुमाह,-तत्र पञ्चमोदेशकेन सह षष्ठोद्देशकस्य कः सम्बन्धः ? इत्यत्राह भाष्यकारः-'उस्सीसं' इत्यादि ।
भाष्यम्-उस्सीसं पुन्चकहियं, तेणं रत्तिं च सुव्वई साहू ।
___ रत्तीए मोहुदओ होइ जया तस्स पच्छित्तं ॥१॥ छाया-उच्छीर्ष पूर्व कथितं, तेन रात्रौ च स्वपिति साधुः ।
रात्रौ मोहोदयो भवति यदा तस्य प्रायश्चित्तम् ॥१॥ अवचूरिः- पञ्चमोद्देशकस्यान्तिमसूत्रे रजोहरणेन उच्छीर्षकरणस्य निषिद्धत्वेन प्रतिपादितम् एतावता रात्रौ शयनं कथितं, दिवसे तु साधोः शयनं न कल्पते । उच्छीर्षेण शयने रात्रौ साधोर्यदा मोहोदयो भवेत् तेन स मैथुनप्रतिज्ञया मातृग्राम-स्त्रियं विज्ञपयेत् तस्यात्र षष्ठोद्देशके प्रायश्चित्तं निरुपयिष्यते, अयमेव पञ्चमोद्देशकेन सह षष्ठोदेशकस्य सम्बन्धोऽस्ति ॥१॥
अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य पष्ठोदेशकस्येहमादिसूत्रम्-'जे भिक्खू माउग्गाम' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामं मेहुणवडियाए विण्णवेइ विणवेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्राम मैथुनप्रतिज्ञया विज्ञपयति विज्ञपयन्तं वा स्वदते ॥ सू०१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद् भिक्षुः-श्रमण श्रमणीः वा 'माउग्गाम' मातृग्राम-मातुः समानः ग्रामः इन्द्रियसमुदाय इति मातृग्राम इति षष्ठीतत्पुरुषस्तम् । देशविशेषभाषया 'मातृप्राम' शब्देन स्त्री गृह्यते तेन 'स्त्रियम्' इत्यों बोध्यः, सर्वाः स्त्रियो भिक्षुणा मातृवद्द्रष्टव्या अतोऽत्र मातृनामशब्देन निर्देशः कृत इति भावः । 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञयामैथुनवाञ्छया मिथुनस्य स्त्रीपुरुषस्य कर्म मैथुनम् अब्रह्मचर्यमित्यर्थः, तस्य वाञ्छया स्त्रियम् 'विष्णवेइ' विज्ञपयति-मैथुनार्थ स्त्रियं प्रार्थयतीत्यर्थः 'विण्णवेतं वा साइज्जई' विज्ञपयन्तं मैथुनार्थ स्त्रियं प्रार्थयन्तं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा प्रार्थयितुः प्रार्थयितारमनुमोदयितुश्वाज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ॥ सू० १॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए हत्थकम्मं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥सू० २॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया हस्तकर्म करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्र चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य स्त्रियाः 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया मैथुनवाञ्छया 'हत्यकम्म' हस्तकर्महस्तेन संपाद्यमानं कर्म क्रिया व्यापारः, तत् करोति स्वयम् तथा 'करेंतं वा साइज्जई कुर्वन्तं वा स्वदते । यो हि मैथुनेच्छया हस्तकर्म करोति तमनुमोदयति स प्रायश्चित्तमाप्नोति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति । यस्मात् हस्तकर्मकरणेऽनुमोदने चैते दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् स्वयं श्रमणो हस्तकर्म न कुर्यात् न वा हस्तकर्म कारयेत् कुर्वन्तमनुमोदयेत् , चतुर्थमहाव्रतविराधनाया अवश्यम्भावादिति ।।सू० २॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं कठेण वा किलिंचेण वा अंगुलियाए वा सलागाए वा संचालेइ संचालतं वा साइजइ ॥ सू०३॥
छाया- यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं काष्ठेन वा किलिञ्चेन वा शलाकया वा संचालयति संचालयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य-स्त्रियाः 'मेहुणवडियाए' मैथुनवाञ्छया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् , तत्राझं शरीरं तस्य आदानं प्रसूतिरित्यर्थः, अङ्गादानम्-अङ्गस्योत्पत्तिर्भवति यस्मात् तत् अङ्गादानम् , यद्यपि दाधातुर्दानार्थ कस्तथापि धातोरनेकार्थत्वादुपसर्गवत्त्वात् आर्षप्रकरणबलाच्चात्रोत्पत्तिरों भवतीति । अङ्गादानं मेट्रं स्त्रीपुरुषयोश्चिह्नविशेषमित्यर्थः, एतादृशं स्त्रीणां स्वस्य वा अङ्गादानम् मोहनीयकर्मोदयात् 'कटेण वा' काष्ठेन शिंशपादिदारुदण्डेन वा 'किलिंचेण' वा किलिञ्चेन वा तत्र किलिञ्चो वंशकर्परी, तादृशेन किलिञ्चेन वा 'अंगुलियाए वा' अंगुल्या वा 'सलागाए वा' शलाकया वा लौहादिशलाकया वेत्रशलाकया वा 'संचालेइ वा' संचालयति 'संचालतं वा साइज्जइसंचालयन्तं वा स्वदते । यो हि अङ्गादानम् काष्ठादिना संचालयति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति ।। सू० ३ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं संवाहेज्ज वा पलिमद्देज्ज वा संवाहेंतं वा पलिमहतं वा साइज्जइ ॥सू० ४॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं संवाहयेद्वा परिमर्दयेद्वा संवाहयन्तं वा परिमर्दयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०६ सू०४-८
मातृग्रामप्रकरणम् १६१ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य-यस्याः कस्याश्चित् स्त्रियाः 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनेच्छयेत्यर्थः अंगादाणं' अङ्गादानं 'संवाहेज्ज वा' संबाहयेद्वा 'पलिमदेज्ज वा' परिमर्दयेद् वा 'संवाहेंतं वा' संबाहयन्तं वा एकवारं मर्दयन्तम् 'पलिमहेंतं वा' परिमर्दयन्तं वा अनेकबारं परिमर्दनं कुर्वन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं तेल्लेण वा घएण वा वसाए वा नवणीएण वा अभंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अभंगेंतं वा मक्खेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं तैलेन वा घृतेन वा बसया वा नवनीतेन वा अभ्यञ्जयेद्वा म्रक्षयेद्वा अभ्यञ्जयन्तं वा म्रक्षयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य-स्त्रियाः 'मेहुणवडियाए' मैथुनवाञ्छया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'तेल्लेण वा' तैलेन वा तिलसर्पपादिजातेन 'घएण वा' घृतेन वा 'वसाए वा' वसया वाचर्बीति-लोकप्रसिद्धया 'णवणीएण वा' नवनीतेन वा 'मक्खन' इति लोकप्रसिद्धेन 'अभंगेज्न वा' अभ्यञ्जयेद्वा एकवारं तैलादिना मर्दयेत् 'मक्खेज्ज वा' म्रक्षयेद्वा अनेकवारं विशेषतो बा मर्दयेत् 'अभंगतं वा मक्खेंतं वा साइज्जई' अभ्यञ्जयन्तं वा प्रक्षयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं कक्केण वा लाद्धेण वा पउमचुण्णेण वा सिणाणेण वा पहाणेण वा चुण्णेहिं वा वण्णेहिं वा उव्वटूटेइ वा परिवटूटेइ वा उव्वद्रुतं वा पविटेंते वा साइज्जइ ।।
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं कल्केन वा लोधेण वा पद्मचूर्णेन वा स्नपनेन वा स्नानेन वा चूर्णैर्वा वर्णैर्वा उद्वर्तयति वा परिवर्तर्यात वा उद्वर्तयन्तं वा परिवर्तयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६ ॥
___ चूर्णी- 'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् मिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनवाञ्छया 'अंगादाणं' अङ्गादानं 'ककेण वा' कल्केन वा-अनेकद्रव्यसंयोगेन क्रियमाणो वस्तुविशेषः, तेन 'लोद्रेण वा' लोध्रेण वा 'पउमचुण्णेण वा' पद्मचूर्णेन वा ‘ण्हाणेणवा' नपनेन वा, तत्र स्नपनं धिष्टादिनिर्मितोद्वर्त्तनद्रव्यमिश्रितजलेन सिञ्चनं,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
miimmmmm
www
. निशीथसूत्रे तेन, 'सिणाणेण बा' स्नानेन वा, तत्र स्नान-सुगन्धद्रव्यसमुद्रायनिर्मितवस्तुविशेषमिश्रितजलेन 'साबू' इति लोकप्रसिद्धवस्तुमिश्रितजलेन वा धावनम् , 'चुण्णेहिं वा' चूर्णैर्वा चन्दन चूर्णादिभिः 'वण्णेहिं वा' वर्णकैर्वा सुगन्धाचूर्णरित्यर्थः, एतेषु अन्यतरेण द्रव्येण 'उब्वट्टेइ' उद्वर्तयति एकवारमुद्वर्तनं करोति 'परिवट्टेइ वा' परिवर्तयति अनेकवारमुद्वर्तनं करोति, तथा 'उव्वटेंतं वा' उद्वर्तयन्तं वा एकवारमुद्वर्तनं कुर्वन्तं वा 'परिव्वटेंतं वा' परिवर्तयन्तम् अनेकवारमुद्रतनं कुर्वन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदनं करोति स प्रायश्चित्तभागी भवति । यथा खङ्गादिशस्त्रस्य मर्दनेन हस्तस्य छेदो भवति तथैवाङ्गादानस्योद्वर्तनादिकरणेन संयमस्य च्छेदो भवतीति ॥ सू० ६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं सीओदगवियडेण वा उसिणादगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छो लेंतं वा पधोतं वा साइज्जइ ॥ सू०७॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं शीतोदकविकटेन वा उष्णो. दकविकटेन वा उच्छोलयेद्वा प्रधाचेद्वा उच्छोलयन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः, 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैंथुनप्रतिज्ञया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन वा, तत्र विकटेन व्यपगतजीवेन अचित्तशीतजलेनेत्यर्थः, 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकठेन वा अचित्तेन उष्णजलेनेत्यर्थः 'उच्छोलेज्ज वा' उच्छोलयेद्वा एकवारम् 'पधोवेज्ज वा' प्रधावेद्वा अनेकवारम् 'उच्छोलेंतं वा' उच्छोलयन्तं एकवारम् 'पधोएंतं वा' प्रधावन्तं वा अनेकवारं 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति । अत्र दृष्टान्तो यथा-कस्यचित् पुरुषस्य नेत्ररोगो जातस्ततः स नेत्रं घष्ट्रा घृष्ट्वा जलेन वारं वारं प्रक्षालयति तेन तस्य नेत्रं प्रणष्टम् , एवमेवाङ्गादानस्योच्छोलन प्रधावनेन संयमः प्रणश्यतीति ॥ सु० ७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहण वडियाए अंगादाणं णिच्छल्लेइ णिच्छल्लेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं निश्छल्लयति निश्छल्लयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८ ॥
चूर्णी-जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'णिच्छल्लेइ' निश्छल्लयति छल्लीरहितं करोति, तत्र निश्छल्लनभङ्गादानस्य छल्ल्याः -स्त्वचोऽपनयनं ततश्चाङ्गादानस्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. ६ सू० ९-१३
मातृग्रामप्रकरणम् १६३ त्वचोऽपनयनं करोति-अङ्गादानस्य त्वम् अपनीय मणि निष्कासयतीत्यर्थः 'णिच्छल्लेंतं वा साइज्जइ' निश्छल्लयन्तं वा त्वगपनयन कुर्वन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अत्र दृष्टान्तो यथा-कश्चित् पुरुषः सुखमुप्तस्याऽजगरस्य मुखं स्फाटयति स क्रुद्धेन तेन निर्गलितो म्रियते, एवमङ्गादानस्य त्वगपनयनं कुर्वतः साधोश्चारित्रं विनश्यतीति ॥ सू० ८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं जिग्घइ जिग्घेत वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
___छाया-यो भिक्षुर्मातग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानं जिघ्रति जिघ्रन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् 'जिग्घई' जिघ्रति-नासिकया आघातीत्यर्थः 'जिग्घेतं वा साइज्जइ' जिघ्रन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ९॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंगादाणं अन्नयरंसि अचित्तंसि सोयंसि अणुप्पवेसेत्ता सुकपोग्गले निग्घाएइ निग्घाएतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
__ छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्गादानमन्यतरस्मिन् अचित्ते स्रोतसि अनुप्रवेश्य शुक्रपुद्गलान् निर्घातयति निर्घातयन्तं वा स्वदते ।। सू० १० ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'अंगादाणं' अङ्गादानम् स्वमेदम् 'अन्नयरंसि' अन्यतरस्मिन् स्रोतस्सु बहुषु मध्ये यस्मिन् कस्मिंश्चिदपि 'अचित्तंसि सोयंसि' अचित्ते निजावे स्रोतसि छिद्रे 'अणुप्पवेसित्ता' अनुप्रवेश्य तत्र प्रविष्टं कृत्वा 'मुक्कपोग्गले' शुक्रपुद्गलान् वीर्यपुद्गलान् 'निग्याएइ' निर्घातयति-पातयति 'णिग्घाएतं वा साइज्जइ' निर्धातयन्तं वा स्वदते अनुमोदते ॥ सू० १०॥
सूत्रम्- जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अवाउडि सयं कुज्जा सयं बूया करेंत वा बूएंतं वा साइज्जइ ।। सू० ११ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अप्रावृति स्वयं कुर्यात् स्वयं ब्रूयात् कुर्वन्तं वा ब्रुवन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
निशीथसूत्रे चूर्णी—'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउगामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'अवाउढि सयं कुज्जा' अप्राकृतिं वस्त्राहरणं नग्नकरणबुद्धया, स्वयं स्वयमेव कुर्यात् यः श्रमणः सुप्तां स्त्रियं वस्त्ररहितां कुर्यादिति भावः, 'सयं ब्रूया' स्वयं ब्रूयात् नग्राथ स्त्रियं कथयेत् मैथुनार्थ प्रार्थनां वा कुर्यात् , तथा 'सयं करेंतं वा सयं ब्रूएं तं चा साइज्जइ' स्वयं स्वयमेव स्त्रिया वस्त्रापहरणं कुर्वन्तं तथा प्रार्थनावचनं ब्रुवन्तं वा श्रमणं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ११ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए कलहं कुज्जा कलहं बया कलहवडियाए बूया कलहवडियाए गच्छइ बूएंतं वा गच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया कलहं कुर्यात् कलहं ब्रूयात् कलहप्रतिज्ञया ब्यात् कलहमतिज्ञया गच्छति ब्रुवन्तं वा गच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैंथुनप्रतिज्ञया 'कलहं कुज्जा' कलहं कुर्यात् मैथुनास्वीकारे कलहं कामकलहं वा कुर्यात् 'कलहं वा बूया' कलहं वा ब्रूयात् 'यदि त्वं मया सह मैथुनं न सेविष्यसि सदा तव दुःखमुत्पादयिष्यामि' इत्येवंप्रकारकं ल्केशकारि वचनं वदेत् 'कलहवडियाए ब्रया' कलहप्रतिज्ञया ब्रूयात्-क्रोधावेशेन वदेत् 'कलहवडियाए गच्छइ' कलहप्रतिज्ञया कामकलहेच्छया स्त्रीसमीपं गच्छति, तथा 'बूएतं वा गच्छंतं वा साइज्जई' अवन्तं वा गच्छन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते, स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १२ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए लेहं लिहइ लेहं लिहावेइ लेहवडियाए वा गच्छइ गच्छंतं वा साइज्जइ ।। सू० १३॥
_छाया-यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया लेख लिखति लेखयति लेखप्रतिज्ञया वा गच्छति गच्छन्तं वा स्वदते ॥सू० १३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'लेहं लिहइ' लेख-प्रेमपत्ररूपं लिखति 'लेहं लिहावेइ लेख लेखयति अन्यद्वारा वा लेख लेखयति 'लेहवडियाए वा गच्छई' लेखप्रतिज्ञया-लेखनार्थाय वा बहिर्गच्छति यत्र स्थितेन लेखो निर्विघ्नं लिख्यते एतादृशं स्थानं गच्छति, 'गच्छंत वा साइज्जइ' गच्छन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. ६ सू. १४-१७
मातृग्रामप्रकरणम् १६५
अत्र शिष्यः पृच्छति - हे गुरो ! भगवता मैथुनसेवनेच्छया साधूनां पत्रलेखनं निषिद्धं तेनाSन्यकार्यार्थ पत्रलेखनं साधूनां कल्पते इति सिद्धम् । आचार्यः प्राह - हे शिष्य ! साधूनां कुत्रापि पत्रादिलेखनं न कल्पते शास्त्रे तस्य निषेधात् । पुनः शिष्यः पृच्छति - हे गुरो ! शास्त्रे तु मैथुनार्थमेव लेखनं प्रतिषिद्धं दृश्यते तदा कथमेवं भवान् कुत्रापि पत्रलेखनं निषेधयति ? । आचार्य प्राहहे शिष्य ! शास्त्रे मैथुनार्थं यो निषेधः कृतः तस्योपलक्षणत्वात् सामान्यस्यापि निषेधः सूचितः, साधूनां नवकोटेः प्रत्याख्यानात् पश्रादिलिखने नवकोटिविराधनस्यावश्यम्भावात् ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पिट्ठेवा सोयंतं वा भल्लायएण उप्पाएइ उप्पाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४ ॥
छाया- यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पोषान्तं वा पृष्ठान्तं वा स्त्रोतोऽन्तं वा भल्लातकेन उत्पादयति उत्पादयन्तं वा स्वदते ||सू० १४ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'पोसतं वा' पोषान्तं वा सेवनाद्यः पुष्यते पुष्टो भवति स पोषः, पोषयति मैथुनार्थिनं यः स पोषः मृगीपदं योनिरित्यर्थः, तस्य अन्तम् प्रान्तभागम् 'पिद्वंतं वा' पृष्ठान्तं वा पृष्ठस्य अपानद्वारस्य गुदाया इत्यर्थः अन्तम् भागं 'सोयंतं वा ' स्रोतोऽन्तं वा तत्र स्रोतः - छिद्रविशेषः स्त्रिया नाभिकर्णादिकं मैथुनेच्छया 'भल्लायरण' भल्लातकेनभल्लातकेति औषधिविशेषः तेन औषधिविशेषेण - औषधिविशेषलेपेन सौन्दर्य सौगन्ध्यादिकं 'उप्पाएइ' उत्पादयति-करोति 'उप्पाएंतं वा साइज्जइ' उत्पादयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पितं वा सोयंतं वा भल्लायएण उप्पारत्ता सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवि. यडेण वा उच्छोल्लेज्ज वा पधोएज्ज वा उच्छोलेंतं वा पधोएंत वा साइ ज्जइ ॥ सू० १५ ॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पोषान्तं वा पृष्ठान्तं वा स्रोतोऽन्तं वा भल्लातकेन उत्पाय शीतोदकविकटेन वा उष्णोदकविकटेन वा उच्छोलयेद्वा प्रधावेद्वा उच्छोलयन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५||
चूर्णी - 'जे भिक्खू माउग्गमस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया--मैथुनवाञ्छया 'पोसंतं वा' पोषान्तं वा ‘पिहृतं वा' पृष्ठान्तं वा ‘सोयंतं बा' स्रोतोऽन्तं वा पूर्वनिर्दिष्टस्वरूपम् 'भल्लायएण उप्पाएता'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
निशीथसूत्रे भल्लातकेन पोषकौषधिविशेषेण सौन्दर्यादिकमुत्पाद्य पुनस्तदपनयनार्थम् 'सीओदगवियडेण वा' शीतोदकविकटेन वा, तत्र विकटेन व्यपगतजीवेनाचित्तेनेत्यर्थः तथा च अचित्तशीतजलेन तथा 'उसिणोदगवियडेण वा' उष्णोदकविकटेन वा-अचित्तोष्णनलेनेत्यर्थः, 'उच्छोलेज्ज वा' उच्छोलयेद्वा एकवारम् ‘पधोएज्ज वा' प्रधावेदा अनेकवारम् 'उच्छोलेंतं वा पधोएतं वा साइज्जइ' उच्छोलयन्तं वा प्रधावन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहणवडियाए पोसतं वा पिद्रुतं वा सोयंत वा उच्छोलेत्ता पधोवेत्ता अन्नयरेणं आलेवणजाएणं आलिं' पेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिपंतं वा विलिपंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६॥
छाया-यो भिक्षुः मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पोषान्तं वा पृष्ठान्तं वा स्रोतोऽन्तं वा उच्छोल्य प्रधाव्य अन्यतरेण आलेपनजातेन आलेपयेद् वा विलेपयेद् वा आलेपयन्तं वा विलेपयन्तं वा स्वदते ॥सू० १६॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यो भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य, 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया मैथुनेच्छया 'पोसतं वा पिटुंतं वा सोयंत वा' पोषान्तं पृष्ठान्तं स्रोतोऽन्तं वा पूर्वोक्तस्वरूपं 'उच्छोलेत्ता' उच्छोल्य ‘पयोवेत्ता' प्रधाव्य प्रक्षाल्य तदनन्तरं 'अन्नयरेणं आले वणजाएणं' अन्यतरेण केनाप्येकेन आलेपनजातेन आलेपनविशेषेण 'आलिंपेज्ज वा' आलेपयेत् एकवारम् , 'विलिंपेज्ज वा' विलेपयेद् वा वारं वारम् । एवं 'आलिंपंतं वा विलिपंत वा' आलेपयन्तं 'वा' विलेपयन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू०१६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पिठंतं वा सोयंत वा उच्छोलेत्ता पधोएत्ता आलिंपेत्ता विलिंपेत्ता तेल्लेण वा घएण वा वसाए वा णवणीएण वा अभंगेज्ज वा मक्खेज्ज वा अभंगेंतं वा मक्वंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पोषान्तं वा पृष्ठान्तं वा स्रोतोऽन्तं वा उच्छोल्य प्रधाव्य आलिप्य विलिप्य तैलेन वा घृतेन वा वसया वा नवनीतेन वा अभ्यञ्जयेत् वा प्रक्षयेत् वा अभ्यञ्जयन्तं वा सूक्षयन्तं वा स्वदते ॥सू. १७॥
चूर्णी—'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'पोसंतं वा' पोषान्तं वा 'पिटुतं वा' पृष्ठान्तं वा 'सोयंत वा' स्रोतोऽन्तं वा 'उच्छोलेत्ता-पधोएत्ता' उच्छोल्य प्रधाव्य शीतोष्ण
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ०६ सू० १८-२३
मातृग्रामप्रकरणम् १६७
जलेन एकवारमनेकवारं वा प्रक्षालनं कृत्वा तदनन्तरम् 'अलिपेत्ता विलिपेत्ता' आलिप्य विलिप्य पूर्वोक्तौषधिरूपेण लेपनद्रव्येणैकवारमनेकवारं वा लेपयित्वा तदनन्तरं ' तेल्लेण वा' तैलेन वा 'घण वा' घृतेन वा 'वसाए वा' वसया वा चर्बीतिलोकप्रसिद्धया 'णवणीपण वा' नवनीतेन वा प्रक्षणेन 'मक्खन' इति प्रसिद्धेन 'अब्भंगेज्ज वा' अभ्यञ्जयेद्वा एकवारं वा अभ्यञ्जनं कुर्यात् 'मक्खेज्ज वा' म्रक्षयेद्वा प्रतिदिनमनेकवारं वा तैलादिना अभ्यङ्गं वा कुर्यात् 'अब्भंत वा मक्खतं वा साइज्जइ' अभ्यञ्जयन्तं वा प्रक्षयन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमणः स्त्रियाः योन्यादिकं 1 तैलादिना अभ्यञ्जयति मैथुनेच्छया तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनादिदोषाश्चापि भवन्ति, यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात्कार - णात् स्त्रीणामङ्गं श्रमणस्तैलादिना नाभ्यञ्जयेत् न वा तैलादिना अभ्यङ्ग कुर्वतः कथमपि अनुमोदनं कुर्यादिति ॥सू० १७॥
सूत्रम् - जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए पोसंतं वा पिट्ठतं वा सोयंतं वा उच्छोलेत्ता पधोएत्ता आलिपेत्ता विलिपेत्ता अभंगेत्ता मक्खेत्ता अन्नयरेण धूवणजाएण धूवेज्ज वा पधूवेज्ज वा धूवेंतं वा पधूतं वा साइज्जइ ॥ सू० १८ ||
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पोषान्तं वा पृष्ठान्तं वा स्त्रोतोऽन्तं वा उच्छोल्य प्रधान्य आलेप्य विलेप्य अभ्यञ्ज्य म्रक्षयित्वा अन्यतरेण धूपनजातेन धूपयेद्वा प्रधूपयेद्वा धूपयन्तं वा प्रधूपयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १८ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुन प्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'पोसंतं वा' पोषान्तं वा 'पितं वा ' पृष्ठान्तं वा 'सोयंतं वा' खोतोऽन्तं वा 'उच्छोलेत्ता पधोएत्ता' उच्छोल्य प्रधान्य एकवारमनेकवारं वा शीतोष्णजलेन प्रक्षालनं कृत्वा 'आलिंपेत्ता विलिपेत्ता' आलेप्य विलेप्यएकवारमनेकवारं वा लेपनद्रव्येण विलेपनं कृत्वा तदनन्तरम् 'अभंगेत्ता मक्खेत्ता' अभ्यज्य म्रक्षयित्वा एकवारमनेकवारं वा तैलघृतवसा नवनीतान्यतमेनाऽभ्यञ्जनं कृत्वा 'अन्नयरेण धूपणजाएणं' अन्यतरेण धूपनजातेन केनाप्येकेन सुगन्धिद्रव्यधूपेन 'धूवेज्ज वा' धूपयेद्वा एकवारं धूपितं कुर्यात् 'पधूवेज्ज वा' प्रधूपयेद्वा अनेकवारं धूपद्रव्यजातेन धूपयेत्, तथा 'धूपेतं वा पधूवंतं वा साइज्जइ' धूपयन्तं वा प्रधूपयन्तं वा स्वदते । यो हि मिक्षुः मैथुनसेवनेच्छया स्त्रिया अङ्गादिकं प्रक्षालनले पनाभ्यञ्जनानन्तरं धूपनद्रव्येण एकवारमनेकवारं वा धूपयति सः, तं यो भिक्षुरनुमोदते सोऽपि च प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञामङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति । यस्मादेते
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः स्त्रीणामङ्गादिकं न धूपयेत् न वा धूपयन्तमन्यं कथमप्यनुमोदयेत् किन्तु शास्त्रमर्यादामाश्रित्यैव सर्वदा तेन संयमाराधनाय प्रयत्नो विधेय इति ॥सू० १८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए कसिणाई वत्थाई धरेइ धरतं वा साइज्जइ॥ सू० १९॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया कृत्स्नानि वस्त्राणि धरति-धरन्तं वा स्वदते ॥सू० १९॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'कसिणाई वत्थाई' कृत्स्नानि संपूर्णानि अखण्डितानि 'थान' 'ताका' इति प्रसिद्धानि वस्त्राणि 'धरेइ' धरति-अनागतकाले परिभोगार्थ 'कस्याश्चित् स्त्रिया दास्यामि' इति बुद्धया 'वा' पाचँ स्थापयति 'धरेंतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अहयाई वत्थाई घरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥सू०२०॥जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए धोवाइं वत्थाई धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥सू०२१॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए चित्ताई वत्थाई धरेइ धरतं वा साइज्जइ खू०२२॥ जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए विचित्ताइं वत्थाई धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥सू० २३॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अहतानि वस्त्राणि धरति घरन्तं वा स्वदते ॥सू० २०॥ यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिशया धौतानि वस्त्राणि धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० २१॥ यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया चित्राणि वस्त्राणि धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० २२॥ यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया विचित्राणि वस्त्राणि धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० २३॥
__ चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादीनि-अहतवस्त्रसूत्रादारभ्य विचित्रवस्त्रसूत्रपर्यन्तानि चत्वारि सूत्राणि सुगमानि । नवरम्-अहतानि-तन्तूद्गतानि तन्तुवायादानीतानि ।। सू०२०॥ धौतानि-रजकादिना उज्ज्वलीकृतानि ॥सू०२१॥ चित्राणि-एकतररङ्गरञ्जितानि ।। सू०२२॥ विचित्राणिनानारङ्गरञ्जितानि ॥ सू०२३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ६ सू० २४-२७
मातृप्रामप्रकरणम् १६९ सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहणवडियाए अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जतं वा साइज्ज ॥सू० २४॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया आत्मनः पादौ आमार्जयेद्वा प्रमार्जयेद्वा आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥सू० २४॥
चूर्णी-'जे भिक्खु माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अप्पणो पाए' आत्मनः स्वस्य पादौ चरणौ 'आमजेज्ज वा' आमार्जयेद्वा एकवारं वस्त्रादिना 'पमजेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा अनेकवारम् 'आमज्जंतं वां पमज्जंतं वा साइज्जइ' आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २४ ॥
सूत्रम्- एवं तइयउद्देसे जो गमो सो चेव इहंपि मेहुणवडियाए णेयब्बो जाव जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए गामाणुगामं दूइज्जमाणे अप्पणो सीसदुवारियं करेइ करतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५॥
___ छाया-एवं तृतीयोद्देशके यो गमः स एव इहापि मैथुनप्रतिज्ञायां ज्ञातव्यः यावत् यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया ग्रामानुग्राम द्रवन् आत्मनः शीर्षद्वारिकां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५॥
चूर्णी- 'एवं तइयउद्देसए' इत्यादि । 'एवं तइयउद्देसए' एवं तृतीयोद्देशके 'जो गमो' यो गमः सूत्रप्रकारः 'सो चेव इहंपि मेहुणवडियाए णेयव्यो' स एव गमः इहापि षष्ठोद्देशके मैथुनप्रतिज्ञायामपि ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तम् ! इत्याह-'जाव' इत्यादि, इतः पादसंबाहनसूत्रादारभ्य शीर्षद्वारिकासूत्रपर्यन्तानि सूत्राणि तृतीयोदेशकोक्तसूत्रवद् अत्रापि मैथुनप्रतिज्ञया व्याख्येयानि । अत्राह भाष्यकारः
"पायप्पमज्जणाई, सीसदुवारांत जो गमो तइए।
मेहुणवडियाए पुण, छठुद्देसंमि सो चेव ।। छाया-पादत्रमार्जनादि, शोर्षद्वारिकान्त यो गमस्तृतीयोद्देशके ।
मैथनप्रतिज्ञया पुनः षष्ठोद्देशके स एव ॥ अवचूरिः- 'पायप्पमज्जणाई इत्यादि सुगमम् ॥ सू० २५ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए खीरं वा दहिं वा णवणीयं वा सप्पि वा गुलं वा खंडं वा सक्करंवा मच्छंडियं वा अन्नयरं वा पणीयं आहारं आहारेइ आहरंतं वा साइज्जइ ॥सू० २६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मथुनप्रतिज्ञया क्षीरं वा दधि वा नवनीतं वा सर्पि र्वा गुडं वा खण्डं वा शर्करां वा मत्स्यण्डिकां वा अन्यतरं प्रणोतमाहारमाहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥सू० २६॥
चूर्णी-'जे भिक्ख माउग्गामस्स' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मेथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'खीरं वा' क्षीरं वा दुग्धम् गवादीनां दुग्धम् 'दहिं वा' दधि वा 'णवणीयं वा' नवनीतं वा 'मक्खन' इति लोकप्रसिद्धम् 'सप्पिं वा' सपिघृतं वा 'गुलं वा' गुडं वा 'खंडं वा' खण्डं वा 'खांड' 'चीनी' इति लोकप्रसिद्धम् 'सक्करं वा' शर्करां वा 'बूरा' इति प्रसिद्धाम् 'मच्छंडियं वा' मत्स्यण्डिकां वा मिसरीति लोकप्रसिद्धाम् 'अन्न यरं वा पणीयं' अन्यतरं वा प्रणीतम् सरसम् 'आहार' आहारम् 'आहरेई' आहरति दुग्धादिविकृतीनां भोजनं करोति । अयं भावः-विवर्णः शरीरदुर्बलः श्रमणः दुग्धादीनां भोजनादुपचितशरीरः सुकुमारशरीरः कामिनीनां कमनीयः स्यामिति बुद्ध्या दुग्धाद्यन्यतमं विकृतीनां भोजनं करोति सः, तथा 'आहात वा साइज्जई' आहरन्तं वा स्वदते अनुमोदते यः सोऽपि प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ।।सू० २६॥
सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्धाइयं ति॥ सू० २७॥
छाया-तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकमिति ॥२७॥
चूर्णी-'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः षष्ठोद्देशकस्य 'जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए विण्ण वेइ विण्णवेत वा साइज्जइ' इति प्रथमसूत्रादारभ्य 'जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए खीरं वा' एतत्सूत्रपर्यन्तं कथितं प्रायश्चित्तस्थानं सर्व, तथा अन्यतममपि प्रायश्चित्तस्थानं सेवमानः तस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् भिक्षुः 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं परिहारठाणं अणुग्याइयं' चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तमापद्यते इति भावः ॥ सू० २७॥ इति श्री-विश्वविख्यात–जगदल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्म-दिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां षष्ठोदेशकः समाप्तः ॥६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तमोद्देशकः॥
( मातग्रामप्रकरणम् ) व्याख्यातः षष्ठोद्देशकः, सांप्रतमवसरप्राप्तः सप्तमोद्देशको व्याख्यायते, अस्य सप्तमोद्देशकीत्यादिसूत्रस्य षष्ठोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्धः ? इति चेद् अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-अंतो भूसणमाहारो, बाहिं भूसा उ मालिया ।
इणमो चेव संबंधो, छठेण सत्तमस्स उ ॥ छाया-अन्तर्भूषणमाहारो बाह्यभूषा तु मालिका ।
अयमेव हि सम्बन्धः षष्ठेन सप्तमस्य तु ॥ अवचूरिः–'अंतो भूसणमाहारो' इत्यादि । 'आहारः' दुग्धदध्यादिविकृतिपदार्थानामाहारो अन्तर्भूषणम् । मालिका-पुष्पमालादिकं तु बाह्यभूषणं साधूनां प्रतिषिद्धम् , अयमेव सम्बन्धः षष्ठेन-षष्ठान्तिमसूत्रेण सह सप्तमोद्देशकादिसूत्रस्य भवतीति । अयं भावः-षष्ठोदेशकस्योपान्त्य सूत्रे 'जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए खीरं वा' इत्यादिविकृत्याहारस्य प्रतिषेधः कृतः, अत्र तु सप्तमोद्देशकादिसूत्रे मालिकानां प्रतिषेधः क्रियते यतो मा भवतु साधोर्बाह्यभूषणम् इति बाह्याभ्यन्तरभूषणप्रतिषेधस्य समानत्वात् षष्ठोदेशकानन्तरं सप्तमोद्देशकस्य निरूपणं क्रियते, अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरसूत्रयोर्भवति । तदनेन सम्बन्धेनायातस्य सप्तमोदेशकस्य प्रथमं सूत्रं प्रस्तूयते'जे भिक्खू' इत्यादि।
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा करेइ करें। वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया तृणमाणिकां वा मुञ्जमालिकां वा वेत्रमालिकां वा मदनमालिकां वा पिच्छमालिकां वा दन्तमालिकां वा शृङ्गमालिकां वा शङ्खमालिकां वा अस्थिमालिकां वा काष्ठमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमालिकां वा बीजमालिकां वा हरितमालिकां वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुर्निरवद्यभिक्षणशीलः श्रमणः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनवाञ्छया 'तणमालियं वा' तृणमालिकां वा वीरणादितृणजनित
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
निशीथसूत्रे
मालां करोति, यथा मथुरायां करोति, करोतीत्यग्रिमेण क्रियापदेन सम्बन्धः, तथा 'मुंजमालियं वा ' मुमालिकां मुंजस्य तन्नामकतृणविशेषस्य मालां करोति यथा द्विजानां व्रतबन्धने क्रियते, तथा 'वेतमा लियं वा ' वेत्रमालिकां वा वेत्रं लताविशेषः 'वेत्र' 'नेत्र' इति लोकप्रसिद्धम्, तस्य वेत्रस्य मालां कटककेयूरादिरूपां करोति तथा 'मयणमा लियं वा' मदनमालिकां वा, तत्र मदनं पुष्पविशेषः, तस्य मालां करोति तथा ‘पिंछमालियं वा' पिच्छमालिकां वा व्रणादिपीडानिवारणार्थं मयूरादिपिच्छैर्मालां करोति 'दंतमालियं वा' दन्दमालिकां वा - बालस्य दृष्टिदोषनिवारणार्थं हस्त्यादिदन्तानां मालां करोति तथा 'सिंगमालियं वा' शृङ्गमालिकां वा महिष्यादिशृङ्गेण मालां करोति यथा पारसीयजातिविशेषे 'संखमालियं वा शङ्खमालिकां वा - बालस्य गले धारणार्थं शङ्खस्य मालां करोति 'हड्डमालियं वा' अस्थिमालिकां वा गजादिजीवानाम् 'जरख' इति प्रसिद्ध चतुष्पदपशुविशेषस्य वा अस्थनां मालां करोति 'कट्टमालियं वा' काष्ठमालिकां वा, तत्र काष्ठस्य तुलस्यादिकाष्ठस्य मालां करोति 'पत्तमालियं वा' पत्रमालिकां वा पत्राणां तगरादिसुगन्धितपत्राणां मालां करोति 'पुप्फमालियं वा' पुष्पमालिकां वा, तत्र पुष्पाणां चंपकादिवृक्षसमुद्भूतानां मालां करोति, 'फलमालियं वा' फलमालिकां तत्र फलानां गुञ्जादिफलानां मालां करोति 'बीयमालियं वा ' बीजमालिकां वा, तत्र बीजानां रुद्राक्षादीनां मालां संपादयति 'हरियमालियं वा' हरितमालिकां वा, तत्र - हरितकायानां पाण्डुप्रभृतिरोगशमनाय 'दूर्वा पुनर्नवादीनां माला 'करेइ' करोति स्वयं करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते तृणमालिकादिकं यः स्वयं करोति परद्वारा वा कारयति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति, यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणो मातृग्रामस्य मैथुनसेवनेच्छया स्वपरशरीरशोभार्थं दृष्टिदोषरोगादिनिवारणार्थं वाऽन्यार्थ तृणादिमालां न स्वयं कुर्यात् न परद्वारा कारयेत् न वा कुर्वन्त मन्यमनुमोदयेदिति ॥ सू० १ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंज मालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा धरेइ धतं वा साइज्जइ ॥ सू० २ ॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया तृणमालिकां वा मुञ्जमालिकां वा वेत्रमालिकां वा मदनमालिकां वा पिच्छमालिकां वा दन्तमालिकां वा शृङ्गमालिकां वा शङ्ख
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ७ सू० २-५
मातृग्रामप्रकरणम् १७३ मालिकां वा अस्थिमालिकां वा काष्ठमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमालिकां वा बीजमालिकां वा हरितमालिकां वा धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० २॥
__चूर्णी- जे भिक्खू' इत्यादि । पूर्वोक्ता मालाः 'धरेइ' धरति-पार्श्वे स्थापयति, धरन्तं वा स्वदते इति । शेषं पूर्ववत् ।। सू० २॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पत्तमा. लियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा पिणद्धेइ पिणखेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया तृणमालिकां वा मुञ्जमालिकां वा वेत्र मालिकां वा मदनमालिकां वा पिच्छमालिकां बा दन्तमालिकां वा शृङ्गमालिकां वा शङ्खमालिकां वा अस्थिमालिकां वा काष्ठमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमालिकां वा बोजमालिकां वा हरितमालिकां वा पिनाति पिनान्तं वा स्वदते ॥सू० ३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । यो भिक्षुः तृणादीनां मालां पूर्वोक्तवस्तुजातनिर्मितां मालां 'पिणद्धेई पिनाति-कण्ठे धारयति पिनह्यन्तं का स्वदते अनुमोदते । आभिर्मालाभिर्मदीयं शरीरमलंकृतं सुन्दरं भवतु, अलंकृतेन सुन्दरेण शरीरेणाहं कामिनीनां प्रियो भविष्यामि तेन सा मम मैथुनेच्छां पूरयिष्यतीति बुद्ध्या तृणादिमालाः यः कश्चिद्भिक्षुः स्वयं कण्ठे धारयति धारयन्तं चान्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, आज्ञाभङ्गादिदोषांश्च प्राप्नोतीति ॥ सू० ३ ॥ भाष्यम्-तणमाइमालियाणं, करणं धरणं च मेहुणिच्छाए ।
कुज्जा अप्पपरहा, आणाभंगाइ पावेइ ॥ छाया-तृणादिमालिकानां करणं धरणं च मैथुनेच्छया ।
कुर्यात् आत्मपरार्थ, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः–'तणमाइ' इत्यादि । यो भिक्षुः 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया मैथुनेच्छया तृणादिमालिकानां करणं संपादनं धरणं स्वशरीरे धारणं च कुर्यात् स आज्ञाभङ्गादिदोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादिदोषान् प्राप्नोति । अयं भावः-तृणादिमालाकरणे धारणे मालया शरीरविभूषाकरणे च स्वस्य परस्य मोहोदयो जायते, तथा तृणादिमालाकरणे तद्धारणकरणे च सूत्रार्थपठनपाठनसमयस्य व्यर्थनिर्गमनेन सूत्रार्थयोर्हानिर्भवति, तीर्थ करैरनाज्ञप्तं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
निशीथसूत्रे च । द्रव्यलोलुपैश्चारैः कदाचिद् गृहीतो भवति, मालादि दृष्ट्वा असाधुरयमितिकृत्वा कोट्टपालादिभिः गृहीतो राजदण्डभाग् भवति, कस्मैचिद् वितरणे कस्मैचिद् अदाने च कदाचित् अधिकरणमपि स्यात् , तथा लोके निन्दापि स्यात् , लोका एवं वदिष्यन्ति यत् अहो आश्चर्यमेतत् यत् जैनसाधवो निवृत्तभावसम्पन्ना अपि मालां कुर्वन्ति धारयन्ति च । केचन एवं वदिष्यन्ति यत्-एते आत्मानं निवृत्तरागद्वेषं मन्यमाना अपि मालां कुर्वन्ति धारयन्ति चेत्यादिरूपेण क्रमपरम्परया शासनस्य लोकेऽवहेलना स्यात् अतस्तृणमालादीनां करणं धारणं तदनुमोदनं च न कर्तव्यमिति भावः ।३।।
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा वेत्तमालियं वा मयणमालियं वा पिंछमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा परिभुंजइ परिभुजंत वा साइज्जइ ॥ सू० ४॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया तृणमालिकां वा मुञ्जमालिकां वा वेत्रमालिकां वा मदनमालिकां वा पिच्छमालिकां वा दन्तमालिकां वा शृङ्गमालिकां वा शङ्खमालिकां वा अस्थिमालिकां वा काष्ठमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमालिकां वा बीजमालिकां हरितमालिकां वा परिभुङ्क्ते परिभुजानं वा स्वदते ॥सू० ४॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । तृणादिमालिकानां परिभोग करोति-नानाप्रकारण तासां स्वकार्यनिमित्तं परिभोगं करोतीति भावः ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अयलोहाणि वा तंबलोहाणि वा तउलोहाणि वा सीसगलोहाणि वा रुप्पलोहाणि वा सुवण्णलोहाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अयोलोहान् वा ताम्रलोहान् वा त्रपुलोहान् वा सीसकलोहान् वा रूप्यलोहान् वा सुवर्णलोहान् वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘माउग्गामस्स' मातूग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया 'अयलोहाणि वा' अयोलोहान् वा 'लोहाणी'-यत्र लोहशब्दो देशीयः, तदर्थस्तु आकारविशेषस्तान् , तथा च अयसो लोहस्य आकारबिशेषान् वा तथा 'तंबलोहाणि वा' ताम्रलोहान् वा ताम्रस्य धातुविशेषस्य आकारविशेषान् 'तउयलोहाणि वा'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०७ सू०६-११
मातृग्रामप्रकरणम् १७५ पुलोहान् वा त्रपु 'जसद' इति लोकप्रसिद्धम् तस्याकारविशेषान् 'सीसगलोहाणि वा ' सीसकलोहान् वा, तत्र सीसकं धातुविशेषः 'सीसा' इति प्रसिद्धः तस्य आकारविशेषान् 'रुप्प - लोहाणि वा' रूप्यलोहान वा, तत्र रूप्यं रजतं, तस्य आकारविशेषान् 'सुवण्णलोहाणि वा' सुवर्णलोहान् वा सुवर्णस्य आकारविशेषान् वा 'करेइ' करोति मातृग्रामस्य मैथुनसेवनेच्छया लौहादिधातूनामाकारविशेषान् करोति तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' लौहादीनामाकार विशेषान् कुर्वन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, लोहादिधातुभिराकारविशेषकरणे अग्न्यारम्भोऽनिवार्यो भवति, तथा तत्र धमनं फूत्करणमप्यावश्यकं तेन षट्कायोपमर्दनं भवति, ततः संयमविराधना, वस्त्र शरीरादिदहने आत्मविराधना चावश्यम्भाविनी ततो भिक्षुर्लोहादिधातूनामाकारविशेषं न स्वयं कुर्यात् नापि कुर्वन्तमन्यमनुमोदेत इति भावः ||सू० ५|| एवं 'धरेइ' 'परिभुंजइ' इति सूत्रद्वयमपि व्याख्येयम् ॥ सू० ६-७।।
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए हाराणि वा अद्धहाराणि वा गावली वा मुत्तावलीं वा कणगावलीं वा स्यणावलीं वा कडगाणि वा तुडियाणि वा केऊराणि वा कुंडलाणि वा पट्टाणि वा मउडाणि वा पलंबसुत्ताणि वा सुवण्णसुत्ताणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०८॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया हारान् वा अर्द्धहारान् वा एकावली वा मुक्तावलों वा कनकावलीं वा रत्नावलीं वा कटकान् वा त्रुटिकानि वा केयूराणि वा कुंडलानि वा पट्टानि वा मुकुटानि वा प्रलम्बसूत्राणि वा सुवर्णसूत्राणि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते || ८||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य ‘मेहुणवडियाए’ मैथुनप्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'हाराणि वा' हारान् वा तत्र हारा अष्टादशसरिकाः, तान् 'अद्धहाराणि वा' अर्द्धहारान् वा, तत्रार्द्धहाराः नवसरिकाः, तानू 'एगावली वा' एकावलीं वा एकसरिकां मालामित्यर्थः ' कणगावली वा' कनकावली वा कनकस्य सुवर्णस्या
माला इति ताम् 'मुक्तावलीं वा' मुक्तावलीं वा, तत्र मुक्ता गजादिमुक्ताः, तासाम् आवलीमाला ताम् ' रयणावली वा' रत्नावलीं वा, तत्र रत्नानां कर्केतनादीनामावली माला ताम् ' कडगा - णि वा' कटकान् वा, तत्र कटका : 'कडा' इतिलोकप्रसिद्धाः, तान् कटकान् 'तुडियाणि वा ' त्रुटिकानि वा - हस्ताभरणविशेषान् वा 'केऊराणि वा' केयूराणि वा 'भुजबंघ' इतिलोकप्रसिद्धानि 'कुडलाणि वा' कुण्डलानि वा, तत्र कुण्डलानि कर्णाभरणानि तानि 'पट्टाणि वा' पट्टानि वा, तत्र पट्टानि चतुरङ्गुलसुवर्णपट्टानि तानि 'मउडाणि वा' मुकुटानि वा शिरोभूषणानि 'पलंवमुत्ताणि वा'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे प्रलम्बसूत्राणि वा सुवर्णनिर्मितानि लम्बायमानानि सूत्राणि तानि 'सुवण्णमुत्ताणि वा' सुवर्णसूत्राणि वा-सुवर्णस्य सूत्रविशेषलक्षणानि 'करेई' करोति, एतानि हारादिकानि मातृग्रामस्य मैथुनसेवनेच्छया स्वयं संपादयति परद्वारा कारयति वा तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते ॥ सू० ८॥
एवं पूर्वोक्तवस्तुविषये 'धरेह' ‘परि जई' इति सूत्रद्वयमपि पूर्ववद् व्याख्येयम् ।।सू ०९-१०॥
मूलम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आईणाणि वा आईणपाउराणि वा कंबलाणि वा कंबलपाउराणि वा कोयराणि वा कोयरपाउराणि वा गोरमियाणि वा कालमियाणि वा णील-मियाणि वा सामाणि वा महासामाणि वा उट्टाणि वा उट्टलेस्साणि वा वग्याणि वा विवग्याणि वा पलवंगाणि वा सहिणाणि वा सहिणकल्लाणि वा खोमाणि वा दुगुल्लाणि वा तिरीडपट्टाणि वा पतुलाणि वा पडलाणि वा चीणाणि वा अंसुयाणि वा कणगकंताणि वा कणगखचियाणि वा कणगचित्ताणि वा कणगविचित्ताणि वा आभरणाणि वा आभरणचित्ताणि वा आभरणविचित्ताणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया आजिनानि वा आजिनप्रावरणानि वा कंबलान् वा कम्बलप्रावरणानि वा कोयराणि वा कोयरप्रावरणानि गौरमृगाणि वा कालमृगाणि वा नीलमृगाणि वा श्यामानि वा महाश्यामानि वा उष्ट्राणि वा उष्ट्रलेश्यानि वा व्याघ्राणि वा विव्याघ्राणि वा प्लवङ्गानि वा लक्षणानि वा ग्लक्ष्णकल्यानि वा क्षौमाणि वा दुकूलानि वा तिरीटपट्टानि वा प्रतुलानि वा पटलानि वा चीनानि वा अंशुकानि वा कनककान्तानि वा कनकखचितानि वा कनकचित्राणि वा कनकविचित्राणि वा आभरणानि बा आभरणचित्राणि वा आभरणविचित्राणि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'आईणाणि वा' आजिनानि वा-मृगचर्मवस्त्राणि 'आईणपाउराणि वा' आजिनप्रावरणाणि वा, तत्राजिनं मृगचर्म तस्य प्रावरणाणिआच्छादनानि यः करोतीत्यग्रिमेण सम्बन्धः, 'कंबलाणि वा' कम्बलान् , तत्र कम्बला ऊर्णादिनिर्मितास्तान् 'कंबलपाउराणि वा' कम्बलप्रावरणानि वा, तत्र कम्बलस्य प्रावरणानि आच्छादनानि तानि यः करोति तथा 'कोयराणि वा' कोयराणि वा, तत्र कोयराणि कोयरदेशनिष्पन्ना वस्त्रविशेषाः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०७ सू० ११-६७
मातृग्रामप्रकरणम् १७७ तानि यः करोति 'कोयरपाउराणि वा' कोयरप्रावरणानि वा कोयरस्य वस्त्रविशेषस्य यानि प्रावरणानि आच्छादनानि करोति 'गोरमियाणि वा' गौरमृगाणि वा श्वेतमृगचर्माणि तच्चर्मनिर्मितवस्त्राणीत्यर्थः 'कालमियाणि वा' कालमृगाणि वा - कालमृगचर्माणि तत्र कालमृगः - कृष्ण - मृगः तस्य यानि चर्माणि तेषां वस्त्राणि यः करोति 'णीलमियाणि वा' नीलमृगाणि वा-नीलमृगचर्माणि 'सामाणि वा' श्यामानि वा - श्याममृगचर्माणि 'महासामाणि वा' महाश्यामानि वा - अतिशयितश्याममृगचर्माणि 'उट्टाणि वा' उष्ट्राणि वा उष्ट्रस्य यानि चर्माणि तानि वस्त्ररूपाणि यः करोति 'उट्टलेस्साणि वा' उष्ट्रलेश्यानि वा उष्ट्रचर्मणः प्रावरणानि, 'वाग्घाणि वा ' व्याघ्राणि वा-व्याघ्रसम्बन्धिचर्मवस्त्राणीत्यर्थः, 'विवग्घाणि वा' विव्याघ्राणि वा विव्याघ्रः 'चित्ता' इति प्रसिद्धः, तत्सम्बन्धिचर्माणि चर्मवस्त्राणि 'पलवंगाणि वा' प्लवङ्गानि वा तत्र प्लवङ्गः - वानरः तस्य चर्माणि 'सहिणाणि वा' सहिनानि वा - श्लक्ष्णानि तत्र सहिनानि श्लक्ष्णानि श्लक्ष्णवस्त्राणि यः करोति 'सहिणकल्लाणि वा' सहिनकल्यानि तत्र सहिनानि श्लक्ष्णानि कल्लानि स्निग्धानि कोमलानि कोमलत्वलक्षणयुक्तानि वा वस्त्राणि करोति 'दुगुल्लाणि वा' दुकूलानि वा, तत्र दुकूलानि कार्पासिकानि वस्त्राणि 'पडलाणि वा' पटलानि वा 'चीणाणि वा' चीनानि वा चीनदेशोद्भवानि वस्त्राणि 'अंसुयाणि वा' अंशुकानि वा कीटजवस्त्राणि 'रेशम' इति प्रसिद्धवस्तुवस्त्राणि वा 'कणगकंताणि वा' कनककान्तानि वा, तत्र कनकं सुवर्णं तत्सदृशकान्तियुक्तानि वस्त्राणि 'कणगखचियाणि वा' कनकस्वचितानि वा कनकजटितानि वस्त्राणि 'कणगचित्ताणि वा' कनकचित्राणि वा कनकेन सुवर्णेन चित्रितानि वस्त्राणि 'कणगविचित्ताणि वा' कनकविचित्राणि कनकेन विचित्रप्रकारकाणि वस्त्राणि 'आभरणाणि वा' - आभरणानि अलंकारयुक्त वस्त्राणि 'आभरणचिचाणि वा' आभरणैरलंकारैश्चित्रितानि 'आभरण विचित्ताणि वा' आभरणविचित्राणि वा विचित्रप्रकारकाभरणैर्मण्डिताति वस्त्राणि, एतादृशानि उपर्युक्तानि चर्मादीनां वस्त्राणि यो भिक्षुर्मैथुनसेवनेच्छया 'करेइ' करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते ।। सू० ११ ॥
एवम् पूर्वसूत्रोक्तवस्त्रविषये 'घरेइ' 'परिभुंजइ' इति सूत्रद्वयमपि बोध्यम् ॥ १२ ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए इत्थि अक्खंसि वा उरंसि वा उयरंसि वा थणसि वा गहाय संचालेइ संचालेंतं वा साइज्जइ ॥ छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया स्त्रियम् अक्षे वा उरसि वा उदरे वा स्तने वा गृहीत्वा संचालयति संचालयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउरगामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' 'मैथनप्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'इस्थि' स्त्रियम् 'अक्खसि वा' अक्षे
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
निशीथसूत्रे कस्मिंश्चिदिन्द्रियप्रदेशे वा 'उरसि वा' उरसि वा-हृदयप्रदेशे 'उयरंसि वा-उदरे वा कुक्षिप्रदेशे 'थणंसि' चा' स्तने वा-उपलक्षणात् हस्तादिके वा 'गहाय' गृहीत्वा-स्त्रियोऽक्षादिकं गृहीत्वेत्यर्थः 'संचालेई' संचालयति इतस्ततः चालयति 'संचालतं वा साइज्जई' संचालयन्तं वा स्वदते । यो हि भिक्षुर्मैथुनसेवनेच्छया स्त्रीणामक्षादिकं गृहीत्वा चालयति चालयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णमण्णस्स पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ।
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अन्योन्यस्य पादौ आमार्जयेद्वा प्रमाजयेद्वा आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अण्णमण्णस्स' अन्योन्यस्य परस्परम् स्त्री साधोः, साधुश्च स्त्रियाः ‘पाए' पादौ-चरणौ 'आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेत् वा एकवारम् ‘पमज्जेज्ज वा प्रमार्जयेद्वा अनेकवारम् 'आमज्जंतं वा' आमार्जयन्तं वा 'पमज्जंतं वा' प्रमार्जयन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते । यो हि भिक्षुमैथुनसेवनेच्छया परस्परं चरणौ प्रमार्जयेत् प्रमार्जयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १५॥
सूत्रम्--एवं तइयउदेसे जो गमो सो णेयवो जाव जे भिक्ख माउग्गामस्स मेहुणवडियाए गामाणुगामं दुइज्जमाणे अण्णमण्णस्स सीसदुवारियं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६-६७॥
छाया-एवं तृतीयोद्देशके यो गमः स ज्ञातव्यो यावत् यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया ग्रामानुग्राम द्रवन् अन्योन्यस्य शीर्षद्वारिकां करोति कुवन्तं वा स्वदते इत्यादि ॥ सू० १६-६७ ॥
चूर्णी - ‘एवं तइय' इत्यादि । ‘एवं तइयउद्देसे गमो' एवं तृतीयोदेशके यो गमः आापकः सः अत्रापि मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया परस्परं पादयोरामर्जनादिसूत्रेषु 'णेयब्बो' ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' इत्यादि । 'जाव' यावत् यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया 'अण्णमण्णस्स पाए आमज्जेज्ज वा' इत्यादि सूत्रादारभ्य 'जे भिक्खु माउग्गामस्स मेहुणवडियाए गामाणुगामं दुइज्जमाणो अण्णमण्णस्स सोसवारियं करेइ' एतत्सूत्रपर्यन्तं स गमो ज्ञातव्य इति भावः ॥ सू० १६-६७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातृग्रामप्रकर
wwwvvAowww
चूर्णिभाष्यावद्रिः उ. ७ सू. ६८-७६
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अणंतरहियाए पुढवीए णिसीयावेज्ज वा तुयद्यावेज्ज वा णिसीयावेतं वा तुयट्टावेंतं वा साइज्जइ ॥सू० ६८॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अनन्तरहितायां पृथियां निषीदयेत् वा त्वग्वर्तयेद्वा निषीदयन्तं वा त्वग्वर्तयन्तं वा स्यदते ॥सू० ६८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहणवडियाए' मैथुनप्रति ज्ञया 'अगंतरहियाए पुढवीए' अनन्तरहितायां पृथिव्याम् तत्र अनन्तरहिताया शीतवातादिशौरनुपहतायां सचित्तायाम् , पृथिव्याम् तथा चैतादृशसचित्तभूमौ यो भिक्षुमैथुनसेवनेच्छया अत्र 'स्त्रियं' इति गम्यते ततः स्त्रियमित्यर्थः 'णिसीयावेज्ज वा' निषीदयेद्रा उपवेशयेत् 'तुयद्यावेज्ज वा' त्वग्वर्तयेद्वा-पार्श्वपरिवर्तनं कारयेत् स्वापयेद् वा इत्यर्थः तथा 'णिसीयावेंतं वा' निषीदयन्तं वा उपवेशनं कारयन्तम् 'तुयटावेत वा' त्वरवर्तयन्तं वा पार्श्वपरिवर्तनं कारयन्तम् 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ६८॥
एवं पूर्वोक्तसूत्रक्रमेण यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनेच्छया स्त्रियं 'ससणिद्धाए पुढवीए' सस्निग्धायां-सचित्तजलेन ईषदार्टायां पृथिव्याम् ॥सू० ६९॥ ससरक्खाए पुढवीए' सरजस्कायां सचित्तरजोऽवगुण्ठितायां पृथिव्याम् ॥सू० ७०॥ ‘मट्टियाकडाए पुढवीए' मृत्तिकाकृतायां सचित्त मृत्तिकानिर्मितायां पृथिव्याम् ॥सू० ७१।। 'चित्तमंताए पुढवीए' चित्तवत्यां स्वभावतः-सचित्तायां खनिरूपायां पृथिव्याम् ।।सू० ७२।। 'चित्तमंताए सिलाए' चित्तवत्यां सचित्तायां खनितः सद्यो निष्कासितायां शिलायाम् ॥सू० ७३॥ 'चित्तमंताए लेलुए' चित्तवति सचित्ते लेलुके-लोष्टरूपे पृथिवीखण्डे, एतेषु पूर्वप्रदर्शितेषु स्थानेषु स्त्रियम्, 'निसीयावेज्ज वा निषीदयेत् वा उपवेशयेत् 'तुयट्टावेज्ज वा' त्वम्वर्तयेत् वा पार्श्वपरिवर्तनं कारयेत् शाययेत् वा तत्र शयनं कारयेद्वा, एवं कारयन्तमन्यं वाऽनुमोदयेत् स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए कोलावासंसि वा दारुए वा जावपइट्ठिए, सअंडे सपाणे सबीए सहरिए सओसे सउदए सउत्तिंग-पणग-दगमट्टिय-मक्काडासंताणगंसि णिसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा णिसीयावेतं वा तुयट्टावेतं वा साइज्जइ ॥ सू०७५ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञा कोलावासे वा दारुके वा जीवप्रतिष्ठिते साण्डे सप्राणे सबीजे सहरिते सावश्याये सोदके सोत्तिङ्गपनकदकमृत्तिकामर्कटसन्तानके निषीदयेत् वा त्वग्वर्तयेद्वा निषीदयन्तं वा त्वग्वर्तयन्तं वा स्वदते ॥स्० ७५ ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
wwwm
निशीथसूत्रे चूणीं-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गास्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया मैथुनवाञ्छया 'कोलावाससि वा' कोलावासे वा, तत्र कोला:घुणाः काष्ठगताः काष्ठक्षतिकारका जीवविशेषाः 'धुण' इति लोकप्रसिद्धाः, तेषां कोलानां य आवासः स्थानं तत्र वा 'दारुए वा जीवपइदिए' दारुके वा जीवप्रतिष्ठिते यस्मिन् काष्ठे जीवा विद्यमाना भवेयुः तादृशमत्कुणादिजीवविशिष्टपीठफल कादिके 'सअंडे' साण्डे पिपीलकाद्यण्डसहिते स्थाने काष्ठे वा 'सपाणे' सप्राणे क्षुद्रद्वीन्द्रियादिप्राणियुक्तस्थाने 'सबीए' सबीजे शाल्यादिसचित्तबीजयुक्तस्थाने 'सहरिए' सहरिते हरितकायसहितस्थाने 'सओसे सावश्याये-सूक्ष्महिमकणसहितस्थाने 'सउत्र्तिग' सउत्तिङ्गे, उत्तिङ्गकाः-भूमौ वर्तुलविवरकारिणो गर्दभमुखाकृतयः कीटविशेषाः, यद्वा कीटिकानगरादयः, तैः सहिते स्थाने 'पणग' पनकः-अङ्करितो अनङ्कुरितो वा पञ्चवर्णानन्तकायविशेषः 'फुलण' इति भाषाप्रसिद्धः 'दगमट्टिय' उदकमृत्तिका सजलपृथिवीकायः 'मक्कडासंताणगंसि' मर्कटसन्तानकः लूताजालम् , तस्मिन् , एतेषु पूर्वोक्तघुणादियुक्तस्थानेषु यः श्रभणः स्त्रियं 'णिसीयावेज्जवा' निषीदयेत्उपवेशनं कारयेत् , 'तुयद्यावेज्ज वा त्ववर्तयेद्वा पार्श्वपरिवर्तनं कारयेसू तथा 'निसीयावेंतं वा' निषीदयन्तम् उपवेशयन्तं वा 'तुयट्टावेंतं वा' त्वरवर्तयन्तं वा शाययन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते । यो भिक्षुमातृग्रामस्य मैथुनेच्छया सूत्रोक्तस्थानेषु स्त्रियमुपवेशयति शाययति वा, उपवेशयन्तं शाययन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥सू०७५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा णिसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा णिसीयावेतं वा तुयट्टावेतं वा साइज्जइ ॥ सू०७६॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा परिव्राजकावसथेषु वा निषीदयेद्धा त्वग्वर्तयेद्वा निषीदयन्तं वा त्वग्वर्तयन्तं वा स्वदते ॥ सू • ७६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छ्या 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु वा आगन्तणाम् आगन्तुकानां गमनागमनसमये विश्रामार्थकारितेषु गृहेषु धर्मशालेतिप्रसिद्धेषु वा 'आरा. मागारेसु वा' आरामागारेषु वा क्रीडाकरणाय उपवनगृहेषु 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा-गृहस्थगृहेषु 'परियावसहेषु वा' परिव्राजकावसथेषु वा तापसनिवासस्थानेषु वा 'णिसीयावेज्ज वा' निषीदयेत् वा उववेशयेत् 'तुयट्टावेज्ज वा' त्वग्वर्तयेद्वा शाययेत् 'णिसी यावेंते वा निषीदयन्तं वा 'तुयट्टात वा' त्वग्वर्तयन्तं वा शयनं कारयन्तम् 'साइज्जइ'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०७ सू०७७-७९
मातृग्रामप्रकरणम् १८१ स्वदते । यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनसेवनेच्छया आगन्त्रागारादिषु स्वयमुपविशति स्त्रियं वा उपवेशयति तथा स्वयं शेते स्त्रियं वा शाययति च तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीति ॥ सू० ७६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा निसीयावेत्ता वा तुयट्टावेत्ता वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं अणुग्घासेज्ज वा अणुपाएज्ज वा अणुग्घासंतं वा अणुपाएंतं वा साइज्जइ॥ सू० ७७ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा परिव्राजकावसथेषु वा निषध वा त्वग्वर्तयित्वा वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्य वा अनुग्रासयेत् वा अनुपाययेत् वा अनुग्रासयन्तं वा अनुपाययन्तं वा स्वदते ॥ सू०७७॥
चूर्थी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैंथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'आगंतागारेसु वा' आगन्त्रागारेषु वा यत्रागन्तुका गमनागमनसमये विश्राम्यंति तादृशं गृहमागन्तुकागारः धर्मशालेतिलोकप्रविद्धः, तेषु 'आरामागारेसु वा' आरामागारेषु वा क्रीडार्थमागतपुरुषविश्रामार्थोपवनस्थितगृहेषु 'गाहावइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु वा गृहस्थगृहेषु 'परियावसहेसु वा' परिव्राजकावसथेषु वा तापसानामाश्रमेषु, भिक्षुरेतादृशस्थानेषु स्त्रियम् 'णिसीयावेत्ता' निषद्य-उपवेश्य 'तुयट्टावेत्ता वा' त्वग्वर्तयित्वा वा 'असणं वा' अशनं वा 'पानं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा साइमं वा' स्वायं वा 'अणुग्घासेज्ज वा' अनुग्रासयेद्वा-अनु-पश्चात् स्वग्रासग्रहणानन्तरं स्त्रियं ग्रासयेत् तन्मुखे ग्रासं दद्यात् 'अणुपाएज्ज वा' अनुपाययेद्वा स्वयं जलादिकं पीत्वा तदन्तरं स्त्रियं पाययेत् 'अणुग्यासंतं वा' अनुग्रासयन्तं वा स्वग्रासानन्तरं ग्रासं ददतं वा 'अणुपाएतं वा' अनुपाययन्तं वा स्वपानानन्तरं पाययन्तं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते । यो भिक्षुरागन्त्रादिगृहेषु मैथुननेच्छया स्त्रियमुपवेद्य शाययित्वा वा स्वयमशनादिकं भुक्त्वा पानीयं वा पीत्वा भोजयन्तं वा पाययन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीति ॥सू० ७७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंकंसि वा पलियंकसि वा निसीयावेज्ज वा तुयट्टावेज्ज वा निसीयावेतं वा तुयट्टावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अङ्के वा पर्य३ वा निषीदयेत् वा त्वग्वर्तयेत् वा निषीदयन्तं वा त्वग्वर्तयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७८॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्ख्' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अंकंसि वा' अङ्के वा-स्वकीयोत्सङ्गे 'पलियकंसि वा' पर्यके वा, तत्र पर्यङ्कः 'मंच' 'पलंग' इति भाषाप्रसिद्धः, तदुपरि 'णिसीयावेज्ज वा' निषीदयेत् वा उपवेशयेत् 'तुयट्टावेज्ज वा' त्वरवर्तयेत् वा-शयनं कारयेत् 'णिसीयावेतं वा' निषीदयन्तं वा उपवेशयन्तं वा 'तुयट्टावेतं वा' त्वग्वर्तयन्तं वा शाययन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते । यो भिक्षमैथुनसेवनेच्छया स्त्रियं स्वाङ्के पर्यः वा उपवेशयति वा शाययति वा तथा स्वाङ्के उपवेशयन्तं वा शाययन्तं वा श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥सू० ७९ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अंकंसि वा पलियंकंसि वा णिसीयावेत्ता वा तुयट्टावेत्ता वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अणुग्घासेज्ज वा अणुपाएज्ज वा अणुग्घासंतं वा अणुपाएतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७१ ॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनपतिज्ञया अङ्के वा पर्यके वा निषद्य त्वग्वतयित्वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा अनुग्रासयेद्वा अनुपाययेद्वा अनुग्रासयन्तं वा अनुपाययन्तं वा स्वदते ॥सू० ७९।।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘माउग्गामस्स' मातृप्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अंकसि वा' अङ्क वा 'पलियंकसि वा' पर्य” वा “णिसीयावेत्ता वा' निषध 'तुयट्टावेत्ता वा' त्वावर्तयित्वा वा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा 'अणुग्घासेज्ज वा' अनुग्रासयेद्वा 'अणुपाएज्ज वा' अनुपाययेद् वा 'अणुग्यासंत वा' अनुग्रासयन्तं वा 'अणुपाएतं वा' अनुपाययन्तं वा अन्यम् 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादिदोषा भवन्ति ॥ सू० ७९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णतरं तेइच्छं आउट्टइ आउटतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
VvvvNAVANAVVVV.
wwwwwwwwwwww
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ७ र ८०-८४ रजोहरणस्यानुचितबन्धनिषेधः १८३
छाया–यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अन्यतमां चिकित्सां आवर्त्तयति आवर्तयन्तं वा स्वदते ॥सू० ८०।।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अण्णतरं तेइच्छं' भन्यतमा चिकित्सा, तत्रान्यतमा नाम-चतुर्विधासु चिकित्सासु एकां काञ्चित् चिकित्साम् , ताश्चतस्रो यथावातिको १, पैत्तिकी २, श्लैष्मिको ३, सांनिपतिकी ४, तासु एकां काञ्चित् चिकित्सां रोगोपचाररूपाम् 'आउद्दइ' आवर्त्तयति कारयति 'आउटुंतं वा साइज्जइ' आवर्तयन्तं कारयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते सा प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अमणुन्नाइं पोग्गलाइं नीहरेइ नीहरेत वा साइज्जइ ॥ सू० ८१ ॥
छाया यो भिक्षुर्मातृप्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अमनोज्ञान् पुद्गलान् निर्हरति निर्हरन्तं वा स्वदते ॥सू० ८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि। 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अमणुन्नाई पोग्गलाई अमनोज्ञान पुद्गलान् शरीरस्थान् अशुचिदुर्गन्धिपुद्गलान् 'नीहरेइ' निर्हरति-निष्कासयति 'नीहरेंतं वा साइज्जई' निर्हरन्तं वा शरीरादिभ्योऽमनोज्ञपुद्गलान् निष्कासयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८१॥
जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए मणुन्नाइं पोग्गलाई उवकिरइ उवकिरंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८२॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया मनोज्ञान् पुद्गलान् उपकिरति उकिरन्तं वा स्वदते ॥सू० ८२॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'मणुन्नाई पोग्गलाई मनोज्ञान् पुद्गलान् मनस आल्हादजनकान् शरीरोपचयकारकान् वा पुद्गलान् शरीरे ‘उवकिरई' उपकिरति प्रक्षिपति, अयं भावः-स्वशरीरे स्त्रीशरीरे वा स्वकीयवस्त्रे स्त्रीवस्त्रे वा स्ववसतौ खीवसतौ वा मनोहराणि चन्दनादिसुगन्धिद्रव्याणि प्रक्षिपति येन शरीरादिकं सुगन्धियुक्तं भवति, तथा 'उवकिरंतं वा' उपकिरन्तमन्यं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा पायंसि वा पक्खसि वा पुच्छंसि वा सीसंसि वा गहाय संचालेइ संचालेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८३ ॥
१८४
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अन्यतरं पशुजातं वा पक्षिजातं वा पादे वा पक्षे वा पुच्छे वा शीर्षे वा गृहीत्वा संचालयति संचालयन्तं वा स्वदते ||८३ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउम्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथनप्रतिज्ञया - मैथनवाञ्छया 'अन्नयरं' अन्यतरं अनेकेषु मध्यात् यं कमप्येकम् 'पसुजायं वा' पशुजात्तं वा गोमहिषादिकम् 'पक्खिजायं वा' पक्षिजातं वा मयूरादिकम् 'पायंसि वा' पादे वा पशुपक्ष्यादीनां चरणे वा 'पक्खंसि वा' पक्षे वा - ' - 'पुच्छंसि वा' पुच्छे वा 'सीसंसि वा' शिरसि वा 'गहाय' गृहीत्वा 'संचालेइ' संचालयति परिभ्रामयति 'संचालतं वा साइज्जइ' संचालयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । स्त्रिया मनोविनोदार्थमेवं करोतीति तात्पर्यम् । स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८३ ॥
सूत्रम् —— जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा सोयंसि कट्ठे वा किलिंचं वा अंगुलियं वा सलागं वा अणुष्पवेसित्ता संचालेइ संचालेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८४ ॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया पशुजातं वा पक्षिजातं वा स्त्रोतसिकाष्ठं वा किलिच वा अङ्गुलिकां वा शलाकां वा अनुप्रवेश्य संचालयति संचालयन्तं वा स्वदते ||सू० ८४||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्थ 'मेहुणवडियाए' मैथनप्रतिज्ञया - मैथनवाञ्छया 'अन्नयरं पसुजायं वा' अन्यतरं पशुजातं वा 'पक्खिजायं वा' पक्षिजातं वा मयूरहंसादिकम् 'सोयंसि' स्रोतसि छिद्रे गुप्ताङ्गे 'कहं वा' काष्ठं वा-काष्ठखण्डम् 'किलिंचं वा' किलिंचं वा, तत्र किलिंचो वंशकर्परी तम् अंगुलियं वा' अङ्गुलिकां वा 'सलागं वा' शलाकां वा लौहादिशलाकाम् 'अणुष्पवेसित्ता' अनुप्रवेश्य 'संचालेइ' संचालयति 'संचालतं वा साइज्जइ' संचालयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
naamannaamanan
d
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०७ सू०८५-९०
_ मातृप्रामप्रकरणम् १८५ सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अन्नयरं पसुजायं वा पक्खिजायं वा 'अयमित्थि'-त्ति कटु आलिगेज्ज वा परिस्सएज्ज वा परिचुंबेज्ज वा आलिंगंत वा परिस्सयंतं वा परिचुंबतं वा साइज्जइ ८५
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अन्यतरं पशुजातं वा पक्षिजातं वा 'इयं स्त्री-'ति कृत्वा आलिङ्गयेद्वा परिष्वजेत् वा परिचुम्बेत् वा आलिङ्गन्तं वा परिष्वजमानं परिचुम्वन्तं वा स्वदते ॥सू०८५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया 'अन्नयरं पसुजायं वा' अन्यतरं पशुजातं वा 'पक्खिजायं वा' पक्षिजातं वा 'अयमित्थि'-त्ति कटु अयम् पशुः पक्षी वा 'खी इति' स्त्रीबुद्धिं तेषु कृत्वा 'आलिंगेज्ज वा' आलिङ्गयेद्वा-आलिङ्गनं कुर्यात् 'परिस्सएज्ज वा' परिष्वजेत वा परिष्वजनं विशेषतः आलिङ्गनम् 'परिचुंबेज्ज वा' परिचुम्बेत् वा मुखेन चुम्बनं कुर्यात् 'आलिंगंतं वा' आलिङ्गन्तं वा 'परिस्सयंत वा' परिष्वजमानं वा 'परिचुंबतं वा' परिचुम्बन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते । स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८५ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८६॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥सू० ८६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया-मैथुनवाञ्छया अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा चतुर्विधमाहारजातं स्त्रियै 'देइ' ददाति 'देंतं वा' ददतं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते । यः कश्चित् श्रमणो मातृग्रामस्य मैथुनसेवनेच्छया स्त्रिये अशनादिकं ददाति दापयति ददतं वा अनुमोदयति स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८७॥
छाया-यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अशनं वा पानं वा स्वाद्य वा स्वाद्य बा प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥सू० ८७॥
चूर्णीः-'जे भिक्खू' इत्यादि । यो भिक्षुमैथुनसेवनेच्छया चतुर्विधमाहारजातं प्रतोच्छति गृह्णाति प्रतीच्छन्तं वा गृह्णन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् -- जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए वत्थं वा पडिग्ग वा कंबलं वा पायपुंछणं वा देइ देतं वा साइज्जइ || सू० ८८ ॥
१८६
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया वस्त्र वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रछनकं वा ददाति ददतं वा स्वदते ||सू०८८||
चूर्णी: - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'वत्थं वा' वस्त्रं वा 'पडिग्गहं वा' प्रतिग्रहं वा पात्रादिकं वा 'कंबलं वा' कम्बलं वा 'पायपुंछणं वा' पादप्रोञ्छनकं वा रजोहरणम् ' देइ ' ददाति 'देवा' ददतं वा 'साइज्जइ' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्वित्तभागी भवति ॥ सू० ८८ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खु माउग्गामस्स मेहुणवडियाए वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८९ || छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया वस्त्र वा प्रतिग्रहं बा कम्बलं वा पाद प्रोच्छनकं वा प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ||सू०८९ ॥
1
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः मैथुनवाञ्छया स्त्रीभ्यः वस्त्रादिकम् 'पडिच्छर' प्रतीच्छति गृह्णाति 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छंतं वा गृह्णन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८९ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए सज्झायं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९० ॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया स्वाध्यायं वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ||सू० ९० ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'सज्झायं वाएइ' स्वाध्यायं वाचयति, तत्र स्वाध्यायं सूत्रमर्थ तदुभयं वाऽध्यापयति तथा 'वाएंतं वा साइज्जइ' स्वाध्यायं वाचयन्तं वा स्वदतेऽनुमोद के स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ९० ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९९ ॥
छाया - यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया स्वाध्यायं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९९ ॥
चूर्णो – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए' मैथुनप्रतिज्ञया मैथनवाञ्छया 'सज्झायं पडिच्छर' स्वाध्यायं सूत्रार्थरूपं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०७ सू०९१-९३
मातृग्रामप्रकरणम् १८७
प्रतीच्छति स्त्रीभ्यः गृह्णीयात् 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं गृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोद प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ९९ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू माउग्गामस्स मेहुणवडियाए अण्णयरेणं इंदिएणं आकारं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९२॥
छाया -यो भिक्षुर्मातृग्रामस्य मैथुनप्रतिज्ञया अन्यतरेण इन्द्रियेणाकारं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९२ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'माउग्गामस्स' मातृग्रामस्य 'मेहुणवडियाए ' मैथुनप्रतिज्ञया - मैथुनवाञ्छया 'अण्णयरेणं इंदिएणं' अन्यतरेण केनापि इन्द्रियेण पुरुषस्य स्त्रियो वा इन्द्रियाकारेण स्तनमुखाद्यङ्गोपाङ्गरूपं किञ्चिदपि इन्द्रियमाश्रित्येत्यर्थः, स्तनमुखा - दीनामिति भावः ' आकारं करेइ' आकारं करोति, स्त्रियोऽग्रे हस्तादिना चित्रकर्मणा वा एता दृशमाकारं रचयति चित्रयति वा येन स्त्रियो मनसि रागः समुत्पद्येत, शरीरं रोमाञ्चितं कम्पायमानं च भवेत्, 'मुखाद्याकारावलोकनेन द्रवीभूता सती स्त्री माममिलषिष्यति' इति बुद्धया स्त्रियोऽग्रे आकारं कुर्यात् चित्रयेद्वा उपलक्षणात् हस्तनेत्रभ्रप्रभृतिभिर्विकारजनकां चेष्टां वा कुर्यात् 'कतं वा साइज ' कुर्वन्तमन्यं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ ९२ ॥ सूत्रम् - तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्घाइयं ॥ सू० ९३ ॥
छाया
॥ सतमो उद्देसो समते ॥ ७ ॥
- तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ॥९३॥ ॥ सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥ ७ ॥
-
चूर्णी - 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः तत् उद्देशकस्यादौ तृणमालिकादिकरणादारभ्य उद्देशकान्ते आकारपर्यन्तं यानि प्रायश्चित्तस्थानानि प्रोक्तानि तन्मध्यात् यत् किमप्येकं प्रायश्चित्तस्थानं सेवमानः प्रतिसेवनं कुर्वाणः 'आवज्जर' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासि' चातुर्मासिकम् ' परिहारद्वाणं' परिहारस्थानं प्रायश्चित्तस्थानम् 'अणुग्घाइयं' अनुद्घातिकं गुरुकम् । अयंभावः - यः कोऽपि भिक्षुः एतेषु सप्तमो देशकोक्तप्रायश्चित्तस्थानेषु मध्यात् यत् किमपि एकम् अनेकं सर्व वा प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेवते स गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीति भावः ॥ ९३ ॥ इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलित ललित कलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य”- पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां “निशीथ सूत्रस्य" चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायां सप्तमोद्देशकः समाप्तः ॥७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अष्टमोद्देशकः ॥ गतः सप्तमो देशकः, अथाष्ठमः प्रारभ्यते, सप्तमोदेशकस्यान्तिमसूत्रेण सहास्याष्टमोदेशकादिसूत्रस्य कः सम्बन्धः ? इति सम्बन्धप्रतिपादनायाह भाष्यकार:—'पुव्वं खलु' इत्यादि । भाष्यम्-पुव्वं खलु आगारा, कहिया ते कहिं कइविहा होति ।
आगंतागाराइसु, विहार-सज्झाय-पभिईओ ॥१॥ छाया-पूर्व खलु आकाराः कथितास्ते कुत्र कतिविधा भवन्ति ।
आगन्त्रागारादिषु विहार स्वाध्याय-प्रभृतयः ॥२॥ अवचूरिः --पूर्व सप्तमो देशकस्यान्तिमसूत्रे आकाराः कथिताः, ते च केषु केषु स्थानेषु भवन्तीति प्रश्ने कथयति-ते आकारा आगन्त्रागारादिषु भवन्ति ते कतिविधाः । इति प्रश्ने कथयति विहार-स्वाध्याय-प्रभृतयो भवन्ति । सप्तमोदेशकस्यान्ते आकाराः कथितास्तेषां स्थानानि तत्प्रकाराणि चास्मिन् अष्टमोद्देशके प्रदर्शयिष्यन्ते, एष एव सम्बन्धः सप्तमाष्टमोदेशकगतपूर्वापरसूत्रयोरिति, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्याष्टमोदेशकस्येदमादिसूत्रम्-'जे भिक्खू आगंतागारेसु बा' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा एगो एगित्थीए सद्धिं विहारंवा करेइ सज्झायं वा करेइ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमंवा आहा रेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिठवेइ, अण्णयरंवा अणारियं निठुरं मेहुणं अस्समणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया--यो भिक्षुरागन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा परिव्राजकावसथेषु वा एकः एकया स्त्रिया सार्द्ध विहारं वा करोति, स्वाध्यायं वा करोति, अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा आहरति, उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति, अन्यन्तरां वा अनार्या निष्ठुरां मैथुनीमश्रमणप्रयोग्यां कथां कथयति कययन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद् भिक्षुः 'आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा 'गाहावइकुलेसु वा परियावसहेसु वा' एषामर्थः सप्तमोद्देशके गतः । एषु स्थानेषु 'एगो एगित्थीए सद्धि' एकः स्वयमेकाको सन् एकया स्त्रिया सार्द्धम् 'विहारं वा करेई' विहारं वा करोति एकः साधुरेकाकिन्या स्त्रिया श्राविकया श्रमण्या वा सार्द्धम् विहारं गमनागमनं प्रामाद ग्रामान्तरगमनं वा करोति 'सज्झायं वा करेइ' स्वाध्यायं वा करोति, तत्र स्वाध्यायः सूत्रार्थयोरध्ययनं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०८ सू०१-३
साधोरेकाकिन्या स्त्रिया सह विहारादिनिषेधः १८९
करोति 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विधमाहारं 'आहारेइ' आहरति करोति' उच्चारं वा पासवणं वा परिद्ववेइ' उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति 'अण्णय रं वा अणारियं निठुरं' अन्यतरां वा काञ्चित् अनार्याम् आर्येण सत्पुरुषेणाचरितुमयोग्याम् निन्दितामित्यर्थः निष्ठुराम् अश्लीलाम् 'मेहुणं' मैथुनीं मैथुनसम्बन्धिनीम् 'अस्समणपाओगं' अश्रमणप्रायोग्याम् अश्रमणानामसाधुपुरुषाणामुचितां न तु श्रमणानाम्, तादृशीं 'क' कथां वाक्यप्रबन्धरूपां कामादिविकारोत्पादिकां कथां -राजकथा - देशकथा - भक्ककथा - स्त्रीकथारूपां चतुर्विधामपि विकथां वा 'कहे ' कथयति 'कहेंतं वा साइज्जइ' कथयन्तं वा तादृशीं कथां कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । यो हि श्रमणः एकाकी आगन्त्रागाराद्यन्यतमस्थाने एकाकिन्या स्त्रिया सार्द्धम् विहारं स्वाध्यायमाहारं वा करोति कारयति कुर्वन्तं वाऽन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति, तस्मात् कारणात् एकाकी श्रमणः आगन्त्रागारादिषु एकाकिन्या स्त्रिया सार्द्धम् विहारादिकं न कुर्यात् न कारयेत् न वा कुर्वन्तमनुमोदयेदिति भावः ।
अत्राह भाष्यकारः-
भाष्यम् -- माया भगिणी दुहिया, सर्द्धि एयार्हि नो वसे भिक्खू । एगंते जइ एवं, किं पुण अन्नार इत्थी || १ || सामन्नेण निसिद्धो, थीहिं सर्द्धि मुणिस्स संबासो ।
किं पुण विहारमाइसु, करेज्ज जं ताहि सह वासं ॥ २ ॥ थी कहा पडिसिद्धा कावि य जा धम्मिया पसत्था वा । किं पुण अणारिया सा, कहिज्जए थीण मज्झमि ||३|| जो एवं आथरइ, पावर सो आणभंगमणवत्थं । मिच्छत्त बिराहणं च तम्हा एए विवज्जेज्जा ॥४॥ - माता भगिनी दुहिता, सार्द्धम् एताभिन वसेद् भिक्षुः । एकान्ते यद्येवं किं पुनरन्यया स्त्रिया || १ || सामान्येन निषिद्धः स्त्रीभिः सार्द्ध मुनेः संवासः ।
छाया
किं पुनर्विहारादिषु कुर्याद् यत् ताभिः सह वासम् ॥२॥
स्त्रीषु कथा प्रतिषिद्धा काऽडपि च या धार्मिकी प्रशस्ता वा । किं पुनरनार्या सा कथ्यते स्त्रीणां मध्ये ॥३॥
य एवमाचरति प्राप्नोति स आज्ञाभङ्गमनवस्थाम् | मिथ्यात्वं विराधनां च तस्माद् एतान् विवर्जयेत् ॥४॥
अवचूरि : - 'माया भागिणी' इत्यादि । माता जन्मदात्री, भगिनी - सहोदरा दुहिता पुत्री एताभिरपि सार्द्ध भिक्षुः श्रमणः एकान्ते नो वसेत् एतामिरपि सह एकान्तवासं न कुर्यात्, यद्येवं तर्हि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
निशीथसूत्रे
1
अन्यया कयाचित् सम्बन्धवर्जितया परिचितया अपरिचितया वा सह कथं वसेत् वासं कुर्यात् न कदाचिदपि वसेदिति भावः । गृहिणामप्येष निषिद्धः, उक्तञ्चान्यत्रापि –
" मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा न विविक्तासनो भवेत् । बलवानिन्द्रियग्रामो, विद्वांसमपि कर्षति ॥ १॥ भा० गा० १ ॥
'सामन्ने' इत्यादि । 'सुणिस्स' मुनेः सामन्येनापि स्त्रीभिः सार्द्धं संवासो भगवता निषिद्धस्तर्हि किं पुनः 'विहार माइसु' विहारादिषु - आदिपदेन स्वाध्याये आहारे उच्चारादिपरिष्ठापने विशेषतोऽनार्यनिष्ठुरमैथुनाश्रमण प्रायोग्यकथासु यत् ताभिः सह वासं कुर्यात्, भिक्षूणां कुत्रापि पुरुषसाक्षिणमन्तरेण स्त्रीभिः सह सामान्यवार्त्तापि न कल्पते इति भावः ॥ भा० गा० २ ॥
'थी कहा' इत्यादि । 'थीसु' स्त्रीषु स्त्रीणां मध्ये काऽपि या धार्मिकी प्रशस्ता वा कथा भवेत् सापि भगवता प्रतिषिद्धा तहिं किं पुनर्या अनार्या अप्रशस्ता कथा भवेत् सा स्त्रीणां मध्ये कथ्यते, न काचिदपि कथ्यते इति भावः ॥ भा० गा० ३ ||
अथैतद्विषये प्रायश्चितं प्रदर्श्यते - ' जो एवं' इत्यादि ।
यः कोऽपि श्रमणः एवमाचरति स्त्रीसहवासकथाकथनादिकं करोति स ' आणाभंग' आज्ञाभङ्गं तीर्थकराज्ञाभङ्गदोषम्, अनवस्थादोषं, मिथ्यात्वं, विराधनां, - संयमात्मविराधनां प्राप्नोति । तत्र संयमविराधना स्पष्टैव । स्त्रिया सह संवासं विहारादिकं वा कुर्वन्तमब्रह्मसेवनशङ्कया साधुं मारयेत् राजपुरुषादिना ग्राहयेद् वा, तेनात्मविराधनाऽवश्यम्भाविनी 'तुम्हा' तस्मात् कारणात् एतान् विहारादिकान् स्त्रिया सह 'विवज्जेज्जा' विवर्जयेत्, भिक्षुर्न कुर्यादिति भावः ॥ भा०गा०४॥
1
एवं प्रथमसूत्रोक्तक्रमेणैव इतोऽग्रे द्वितीयसूत्रादारभ्य नवमसूत्रपर्यन्तमष्टावपि सूत्राणि व्याख्येयानि । तेषु विशेषपदानि व्याख्यायन्ते, तथाहि 'जे भिक्खू उज्जाणंसि वा' इत्यादि । 'उज्जाणंसि वा' उद्याने वा, तत्रोद्यानमुपवनं यत्र लोकाः क्रीडार्थं गच्छन्ति 'उज्जाणगिहंसि वा' उद्यानगृहे वा उद्यानस्थितं क्रीडाकरणाय समागतानां पुरुषाणां निवासस्थानम् 'उज्जाण सालंसि वा' उद्यानशालायां वा उपवनस्थितशालायां 'धर्मशाला' इति लोकप्रसिद्धलक्षणायाम् 'निज्जाणंसि वा' निर्याणे वा, निर्याण राज्ञां निर्गमनमार्गः येन मार्गेण राजा निर्गतो भवति, येन राजा गच्छति आगच्छति च तादृशस्थानं, तस्मिन् निर्याणे वा 'निज्जाणगिहंसि वा' निर्याणगृहे राजमार्गस्थितगृहे 'निज्जाणसालंसि वा' निर्याणशालायां वा राजमार्गस्थितशालायां बिहारदिकं करोति ॥ सू० २ ॥
'जे भिक्खू असि वा' इत्यादि । 'अहंसि वा' अट्टे वा ग्रामादिप्राकारस्याधोभागे 'अट्टालयंसि वा' अट्टालिकायाम् नगरस्य यः प्राकारः तस्यैकदेशे या अट्टालिका तस्यां वा 'चरियंसि वा '
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०८ सू० ४-१०
साधोः स्त्रीमध्ये कथाकथननिषेधः १९१
चरिकायां वा प्राकारस्याधोऽष्टहस्तपरिमितो मार्गः चरिका तस्या वा 'पागारंसि वा' प्राकारे वा प्रकारोपरि विद्यमाने गृहे वा 'दारंसि वा' द्वारे वा - नगरद्वारे 'गोपुरंसि वा' गोपुरे वा, गोपुरं नगरद्धारस्य अग्रद्वारम् तस्मिन् वा ॥ सू० ३ ॥
"
'जे भिक्खू दगंसि वा' इत्यादि । 'दगंसि वा' उदके वा जलमध्ये 'दगमग्गंसि वा ' उदकमार्गे वा येन पथा जलस्य प्रवाहो वहति तस्मिन् उदकमार्गे 'दगपहंसि वा' उदकपथे वा येन पथा जलमानेतुं गच्छत्यागच्छति च जनः स उदकपथः, तस्मिन् उदकपथे वा 'दगमलंसि वा ' उदकमले वा कर्दमसहितमार्गे 'द्गतीरंसि वा' उदकतीरे वा उदकस्य समीपदेशे 'दगट्ठाणंसि वा' उदकस्थाने वा यत्र जलं तिष्ठति तत्र तडागादिषु ॥ सू० ४ ॥
'जे भिक्खू सुष्णगिर्हसि वा' इत्यादि । 'सुण्णगिर्हसि वा' शून्यगृहे वा मनुष्यादिवासरहिते गृहे 'सुण्णसालंसिवा' शून्यशालायां मनुष्यादिरहितायां शालायाम् 'भिन्नगिहंसि वा' भिन्नगृहे वा त्रुटितस्फुटितगृहे 'भिन्नसालंसि वा' भिन्नशालायां वा- - त्रुटितस्फुटितशालायां वा 'कूडागारंसि बा' कूटागारे वा, तत्र कूटः पर्वतशिखरं तत्सदृशगृहे अधोविशालम् उपर्युपरि संकुचितं कूटागारं तस्मिन् 'कोहागारंसि वा' कोष्ठागारे शालिगोधूमयवाद्यन्नागारे || सू० ५ ॥
'जे भिक्खू तणगिहंसि वा' इत्यादि । 'तणगिहंसि वा' तृणगृहे वा दर्भादितृणसंपादितगृहे कुटीरे 'झोंपडी' इति लोकप्रसिद्धे 'तणसालंसि वा' तृणशालायां वा दर्भादितृणसंपादितशालायाम् 'तुसगिर्हसि वा' तुषगृहे वा शाल्यादि तुषस्थापनगृहे 'तुससालंसि वा' तुषशालायां वा तुषस्थापनाय निर्मितायां शालायाम् 'भुसगिहंसि वा' भुसगृहे वा गोधूमयवादीनां मर्दनेन जायमानो 'भूसा' इति लोकप्रसिद्धो वस्तुविशेषः, तादृशे भूसास्थापनाय निर्मिते गृहविशेषे 'भुसालसि वा' भुसशालायां वा तादृशशालायाम् ॥ सू० ६ ॥
'जे भिक्खू जाणसालंसि वा' इत्यादि । 'जाणसालंसि वा' यानशालायां वा यानमश्वादिकं तस्य शाला इति यानशाला विशालगृहं शालेत्युच्यते तस्यां यानशालायाम् ' जाणगिहंसि वा' यानगृहे वा अश्वादिगृहे वा 'जुग्गशालंसि वा' युग्यशालायां वा, तत्र युग्यं शकटरथादिकं यत्र स्थाप्यते तादृशशालायाम् 'जुग्गगिहंसि वा' युग्यगृहे वा ॥ सू० ७ ॥
'जे भिक्खू पणियसालंसि वा' इत्यादि । 'पणियसालंसि वा' पण्यशालायां यत्र विक्रेय्यं भाण्डादिकं विक्रयार्थं स्थापितं भवेत् तादृशगृहं पण्यशालोच्यते तत्र 'पणियगिहंसि वा
गृहे वा 'कुवियसालंसिवा' कुप्यशालायां वा यत्र लौहादिकं वस्तु स्थापितं भवेत् तादृशं गृहं कुप्यशाला, तत्र 'कुवियगिहंसि वा' कुप्यगृहे वा लौहादिस्थापनगृहे ॥ सू० ८ ॥
'जे भिक्खू गोणसालंसि वा' इत्यादि । 'गोणसालंसि वा' गोवृषभशालायां वा 'गोणगिहंसि वा' गबां गृहे वा 'महाकुलंसि वा' महाकुले वा तत्र महतां कुलम् महाकुलम् तस्मिन्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
निशीथसूत्रे 'महागिहंसि वा' महागृहे वा, एतेषु अष्टसूत्रकथितेषु स्थानेषु यः कश्चिद् भिक्षुर्विहार-स्वाध्यायाssहारो-च्चारादिपरिष्ठापनाऽनार्यादिकथाकथनं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥९॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-उज्जाणाओ समारब्भ, गोणसालंतसंठिओ ।
विहाराई करे भिक्खू , आणाभंगाइ पावई ॥ छाया- उद्यानतः समारभ्य गोशालान्तसंस्थितः ।
विहारादि कुर्याद् भिक्षुः आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः-'उज्जाणाओ' इत्यादि । उद्यानतः समारभ्य उद्यानमादौ कृत्वा गोशालापर्यन्तस्थानेषु संस्थितः भिक्षुः श्रमणः एकया स्त्रिया सार्द्ध विहारादिकं विहारमाहारमुच्चारादिपरिष्ठापनमनार्यादिकथाकथनं च कुर्यात् कुर्वन्तमनुमोदयेत् वा स आज्ञाभङ्गादिकान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादिदोषान् प्राप्नोति तस्मात्कारणात् श्रमणः आगन्त्रागारादिषु एकाकिन्या स्त्रिया सार्द्ध विहारादिकं न कुर्यात् ॥ सू० ९ ॥
सूत्रम् -जे भिक्खू राओ वा वियाले वा इत्थीमज्झगए इत्थीसंसत्ते इत्थीपvिडे अपरिमाणयाए कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥ _ छाया यो भिक्षुः रात्रौ वा विकाले वा स्त्रीमध्यगतः स्त्रीसंसक्तः स्त्रीपरिवृतोऽपरिमाणतया कथां कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १० ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद् भिक्षुः 'राओ वा' रात्रौ वा 'वियाले वा विकाले वा, तत्र विकालः दिवसावसाने रात्रिप्रागभावे, रात्र्यवसाने दिवसप्रागभावे वर्तते, तथा च-रात्रिदिवसयोरन्तरालकालो विकालः, तस्मिन् विकाले वा 'इस्थिमज्झगए' स्त्रीमध्यगतः स्त्रीणां मध्ये स्थितः स्त्रीसमुदाये स्थितः 'इस्थिसंसत्ते' स्त्रीसंसकः-स्त्रिया संघट्टितः स्त्रिया ऊर्वादिना संस्ष्टष्टः तत्स्पर्शयुक्तः 'इत्थिपरिवुडे' स्त्रीपरिवृतः परि सर्वतः समन्तात् स्त्रीभिः परिवृतः यस्य चतुर्दिक्षु स्त्रिय उपविष्टा भवेयुः स स्त्रीपरिवृत इति कथ्यते, इत्थंभूतः साधुः 'अपरिमाणयाए' अपरिमाणतया परिमाणमतिक्रम्य, परिमाणं च एकद्वित्रिचतुःपञ्चप्रश्नोत्तररूपं भवति तदतिक्रम्य षष्ठं प्रश्नोत्तरमपरिमाणं भवति, एतादृश्या अपरिमाणतया 'कह' कथां-धर्मकथाम्-प्रश्नोत्तररूपां वा कथां 'कहेई' कथयति 'कहेतं वा साइज्जई' कथयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते, स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्- राओ य वियाले वा, इत्थीमज्झगओ मुणी ।
पमाणमइरेगेण, कहाओ दोसमावहे ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०८ सू० ११ साधोर्निर्ग्रन्थ्या सार्द्ध विहरादिनिषेधः १९३ छाया-रात्रौ च विकाले वा स्त्रीमध्यगतो मुनिः ।
प्रमाणातिरेकेण, कथातो दोषमावहेत् ॥१॥ अवचूरिः–'राओ य' इत्यादि । 'राओ य' रात्रौ च विकाले वा पूर्वप्रदर्शितरूपे दिवसा. वसाने रावसाने वा स्त्रीमध्यगतः स्त्रीसमुदायस्य मध्ये स्थितः एवं स्त्रीसंसक्तः स्त्रीपरिवृतो मुनिः स्त्रीभ्यः पुरुषसाक्षिणमन्तरेण केवलं स्त्रीभ्यः 'पमाणमइरेगेण' प्रमाणातिरेकेण स्त्रीणां धर्मविषयकविवादशङ्कादिप्रसंगे सति प्रमाण-एकद्वित्रिचतुःपञ्चप्रश्नोत्तररूपमतिक्रम्य षष्ठादिप्रश्नोत्तररूपां कथां कथयति, 'कहाओ' कथातः एतादृशकथाकरणतः दोषम्-आज्ञाभङ्गादिरूपं दूषणं आवहेत् प्राप्नुयात् । अत्र कश्चित् शङ्कां करोति-साधूनां मध्ये एकाकिसाधुसमीपे स्त्रीभिर्न गन्तव्यमिति दोषश्रवणात् , स्त्रीमध्ये कथोकरणस्य शास्त्रे निषेधात् स्त्रियो दिवसेऽपि न गच्छन्ति तर्हि रात्रौ विकाले वा तासां गमनं कथं संभवति कथमत्रास्य सूत्रस्यावसरः ? तत्र कथ्यते-यदि स्त्रीणां परस्परं धर्मविषये काचित् शङ्का कश्चिद् विवादो वा समुत्तिष्ठेत् तादृशप्रसङ्गे स्त्रीणां रात्रादावपि साधुसमीपे गमनसंभवः । एतादृशप्रसंगे तत्र कञ्चित् पुरुषं साक्षिणं कृत्वा दूरत एव एक-द्वित्रि-चतुः-पञ्च-समाधानैस्तासां शङ्कां विवादं च निराक कल्पते, तदधिकं तु नैव कल्पते, अत एव सूत्रे 'अपरिमाणयाए' इत्युक्तम् , अनेन एकद्वयादिपरिमाणतः कथने न कश्चिद्दोष इति व्यज्यते, किन्तु स्त्रीमध्यगतादिविशेषणविशिष्टो भूत्वा तु किं दिवा किं रात्रौ किं विकाले वा कि प्रमाणतः किमप्रमाणतो वा कथञ्चिदपि कथां कत्तुं साधो व कल्पते इति सूत्रनिष्कर्षः । एवं करणे स्त्रीणां पितृभ्रातृपुत्रादिस्वजनानां मनसि शङ्का समुत्पद्यते यत् निर्लज्जो लम्पटोऽसौ साधुदृश्यते यः स्त्रीणां मध्ये स्थित्वा रात्रौ विकाले चापि अविचार्यैव चिरकालं कथां कथयति, इति कृत्वा ते कुप्येरन् ततः साधु ताडयेत् राजपुरुषाहयेद्वा तेन संयमविराधना आत्मविराधना धर्मस्यावहेलना च भवितुमर्हति । इत्यादिबहुदोषप्रसङ्गात् साधुः स्त्रीमध्यगतो रात्रौ विकाले वा प्रमाणमतिकम्य कथां न कुर्यात् न कारयेत् कुर्वन्तमन्यं वा नानुमोदयेदिति भाष्यगाथार्थः ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सगणिच्चियाए वा परगणिच्चियाए वा णिग्गंथीए सद्धिं गामाणुगामं दूइज्जमाणे पुरओ गच्छमाणे पिट्ठओ रीयमाणे
ओहयमणसंकप्पे चिंतासोयसागरसंपविढे करयलपल्हत्थमुहे अट्टज्झाणोवगए विहार वा करेइ सज्झायं वा करेइ, असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा आहारेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिट्ठवेइ, अण्णयरं वा अणारियं निठुरं मेहुणं असमणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ।।सू०११॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
निशीथसूत्रे
छाया-यो भिक्षुः स्वगणीयया परगणीयया निर्ग्रन्थ्या सार्द्ध ग्रामानुग्राम द्रवन् पुरतो गच्छन् पृष्ठतः रीयमाणः (गच्छन्) अपहतमनःसंकल्पः चिन्ताशोकसागरसंप्रविष्टः करतलप्रन्यस्तमुखः आर्तध्यानोपगतो विहारं वा करोति, स्वाध्यायं वा करोति, अशनं वा पाने वा खाद्य वा स्वाद्य वा आहरति, उच्चारं वा प्रश्रवणं वा परिष्ठापयति, अन्यतरां वा अनार्या निष्ठुरां मैथुनोमश्रमणप्रायोग्यां कथां कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥११॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सगणिच्चाए वा' स्वगणीयया-स्वगणसम्बन्धिन्या 'परगणिच्चियाए वा' परगणीय या-परगच्छसम्बन्धिन्या वा 'णिग्गंथीए सद्धि' निर्ग्रन्थ्या श्रमण्या सार्द्धम् 'गामाणुगाम दुइज्जमाणे ग्रामानुग्रामं द्रवन् एकस्मात् ग्रामात् ग्रामान्तरं प्रति गच्छन् 'पुरओ गच्छमाणे पुरतो गच्छन्-पुरतो श्रमण्या अग्रे गच्छन् 'पिट्टओ रीयमाणे' पृष्ठतो रीयमाणः -पृष्ठतश्चलन् तद्वियोगात् 'ओहयमणसंकप्पे' अपहतमनःसंकल्पः, तत्रापहतो विनष्टो मनसः संकल्पो विचारो यस्य स तथा उद्भ्रान्तमना इत्यर्थः, 'चिंतासोयसागरसंपविटे' चिन्ताशोकसागरसंप्रविष्टः चिन्तासमुद्रे शोकसमुद्रे च प्रविष्टः 'करयलपल्हत्थमुहे' करतलप्रन्यस्तमुखः साध्वीवियोगतः स्वहस्ततले स्थापितमुख इत्यर्थः, 'अदृज्झाणोवगए' आर्तध्यानोपगतः-आर्तध्यानं संप्राप्त इत्यर्थः, एतादृशः सन् 'विहारं वा करेइ' विहारं वा करोति अयं भावः-स्वगणसम्बन्धिन्या परगणसम्बन्धिन्या वा श्रमण्या सह मार्गे गच्छन् श्रमणः यदि कदाचित् अग्रे गच्छति दूरं पश्चाद् वा श्रमणो भवति, कदाचित् श्रमणः पुरतो भवति साध्वी पश्चात् भवति, कदाचित् श्रमणः पश्चाद् भवति श्रमणी अग्रे भवति तदा श्रमणीवियोगात् श्रमणोऽपहतमनःसंकल्पो भूत्वा शोकसागरे पतित इवातेध्यानोपगतः सन् विहारं करोति, अन्यत्सर्वं पूर्ववद् व्याख्येयम् ।।सू०११॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासयं वा अणुवासयं वा अंतो उवस्सयस्स अद्धं वा राई कसिणं वा राई संवसावेइ संवसावेतं वा साइज्जइ |सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुआतकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासकं वा अन्तरुपा श्रयस्यार्द्धा वा रात्रि कृत्स्ना वा रात्रि संवासयति संवासयन्तं वा स्वदते ॥सू०१२।।
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘णायगं वा' ज्ञातकं वा स्वजनं स्वपरिचितं वा 'अणायगं वा' अज्ञातकम्-स्वजनातिरिक्तमपरिचितं वा 'उवासयं वा उपासकम्-जिनधर्मोपासकं श्रावकं वा 'अणुवासयं वा' अनुपासकं वा-अन्यमतावलम्बिनं वा 'अन्तो उवस्सयस्स' अन्तर्मध्ये उपाश्रयस्य वसतेमध्ये इत्यर्थः 'अद्ध वा राई' अर्धी वा रात्रिम्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०८ सू० १२-१४ रात्रौ ज्ञातकादीनां स्वोपाश्रये संवासननिषेधः १९५ रात्र्य? यावत् 'कसिणं वा राई' कृत्स्ना संपूर्णाम् यामचतुष्टयरूपां सम्पूर्णा वा रात्रिं यावत् 'संवसावेई' संवासयति उपाश्रये वासं स्थिति कारयति, 'अत्र वसतौ संवासं कुरु हे आर्य ! इत्येवं वदति 'संवसावेंतं वा साइज्जई' संवासयन्तं वा स्वदते, यः खलु स्वजनमस्वजनं वा श्रावकमश्रावकं वा स्वेन सा वसतिमध्ये अर्धा वा रात्रि सम्पूर्णा वा रात्रिं यावत् संवासयति तथा संबासयन्तमन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, उपाश्रये संवसन् स रात्रिभोजनं करोति, सचित्तजलं वा पिबति, अन्यं वा आरम्भसमारम्भं करोति, तस्मात्कारणात् ज्ञातकादिकमुपाश्रये न संवा. सयेत् तस्य संवासने साधोराज्ञाभङ्गादिकाश्चापि दोषाः समापतन्ति ॥ सू० १२॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-णायगमणायगं वा, सावगं वा तहेयरं ।
वसहीए वासए राओ, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया-ज्ञातकमज्ञातक वा श्रावकं वा तथेतरम् ।
वसतौ वासयेद् रात्रा, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नुयात् ॥ अवचूरिः- यो भिक्षुः अर्द्धरात्रि वा संपूर्ण रात्रि वा वसतौ उपाश्रयस्य मध्ये ज्ञातकं स्वकी यज्ञातिजनं परिचितं वा अज्ञातकं-ज्ञातिभिन्नमपरिचितं वा, तथा श्रावक-जिनधर्मोपासकं गृहस्थं वा अनुपासकम् अन्यतैर्थिकं वा स्वोपाश्रये यत्र स्वयं तिष्ठति तत्र वासयति । यदि कश्चित् श्रमणस्य स्वजनोऽस्वजनः परिचितोऽपरिचितः श्रावकोऽश्रावको वा रात्रौ वस्तुं समुपस्थितो भवेत् तं श्रमणो रात्रौ तत्र वासयेत् वासयन्तं वाऽनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुयात् ।।
अथ कारणेऽपवादमाह भाष्यकारःभाष्यम् - दिक्ख? वा दयटुं वा पोसहहं समागयं ।
वासेइ रयणि तस्स, न दोसो किं तु संवरो ॥१॥ छाया - दीक्षार्थ वा दयार्थ वा पौषधार्थ वा समागतम् ।
वासयति रजनी तस्य न दोषः किन्तु संवरः ॥११॥ अवचूरिः- यः कश्चित् श्रमणः दीक्षार्थं पौषधार्थ पौषधव्रताचरणार्थ उपलक्षणात् ग्लानादिनिमित्तं समागतं वैद्यं श्रावकं वा यदि रात्रौ स्ववसतौ वासयति तदा तस्य रात्रौ वसतिवासदानेऽपि न कश्चिदोषः प्रत्युत संवर एव भवति, यतः स संवासः सकलसावधकर्मपरित्यागगर्भितो भवति तादृशवासस्य संवरसंपादकत्वात् , तस्मात् तादृशस्य वसतिवासो दातव्य एवेति भावः । तमपि स्वसमीपात् षड्हस्तं दूरे संवासयेत् येम गृहस्थस्य शरीरवस्त्राादना स्वस्य शरीरवस्त्रादेः संधट्टनं न स्यात् । यदि षड्हस्ताभ्यन्तरे तं संवासयति तदा स साधुः प्रायश्चित्तभागी भवति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासयं वा अणुवासयं वा अंतो उवस्सयस्स अद्धं वा राई कसिणं वा राई संवसावेइ तं पडुच्च निक्खमइ वा पविसइ वा निक्खमंत वा पविसंतं वा साइज्जइ ॥सू०१३॥
छाया-यो भिक्षुआतकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासक वा अंतरुपाश्रयस्य अर्धी रात्रि वा कृत्स्नां रात्रि वा संवासयति तं प्रतीत्य निष्कामति वा प्रविशति वा निष्क्रामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदते ॥सू० १३॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ज्ञातकमज्ञातकमुपासकमनुपासकं वा 'अंतो उवस्सयस्स' अन्तरुपाश्रयस्य उपाश्रयमध्ये 'अद्धं वा राई' अद्धा वा रात्रिम् 'कसिणं वा राई' कृत्स्नां सम्पूर्णा वा रात्रिम् 'संवसावेई' संवासयति तदनन्तरं 'तं पडुच्चनिक्खमइ वा पविसइ वा' तं प्रतीत्य तं ज्ञातकादिकमाश्रित्य 'अयमत्र स्थितोऽस्ति' इति कृत्वा उच्चारप्रस्रवणार्थम् निष्क्रामति निर्गच्छति ततः परावृत्य प्रविशति वा तथा 'निक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ' निष्क्रामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥१३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू तं न पडियाइक्खेइ न पडियाइक्वंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४॥
छायायो भिक्षुः तं न प्रत्याचक्षोत न प्रत्याचक्षाणं वा स्वदते ॥सू० १४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'तं न पडियाइक्खेइ' तं न प्रत्याचक्षीत तं ज्ञात कमज्ञातकमुपासकमनुपासकं वा वसतिमध्ये वसन्तं न प्रत्याचक्षोत न निषेधं कुर्यात् 'भो आर्य ! अत्र मा वस' इत्यादि न कथयेत् तथा 'न पडियाइक्खेत वा साइज्जई' न प्रत्याचक्षाणं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनादयो दोषा भवन्ति ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं समवाएसु वा पिंडनियरेसु वा इंदमहेसु वा खंदमहेसु वा रुदमहेसु वा मुगुंदमहेसु वा भूतमहेसु वा जक्खमहेसु वा णागमहेसु वा थूभमहेसु वा चेइयमहेसु वा रुक्खमहेसु वा गिरिमहेसु वा दरिमहेसु वा अगडम हेसु वा तडागमहेसु वा दहमहेसु वा णईमहेसु वा सरमहेसु वा सागरम हेसु वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभा० उ०८ सू०१५ समवाय पिण्ड निकरेन्द्र महादिषु राजादीनां भिक्षाग्रहणनिषेधः १९७ आगर महेसु वा अण्णयरेसु वा तहप्पगारेसु विरूवरूवेसु महामहेसु असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ १५॥
छाया - यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्द्धाभिषिक्तानां समवायेषु वा पिण्डनिरेषु वा इन्द्रमहेषु वा स्कन्दमहेषु वा रुद्रमहेषु वा मुकुन्दमहेषु वा भूतमहेषु वा यक्ष महेषु वा नागमहेषु वा स्तूपमहेषु वा चैत्यमहेषु वा वृक्षमहेषु वा गिरिमहेषु वा दरोमहेषु वा अगडमहेषु वा तडागमहेषु वा इदमहेषु वा नदीमहेषु वा सरोमहेषु वा सागरमहेषु वा आकरमहेषु वा अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु विरूपरूपेषु महामहेषु अशनं वा पानं वा खाद्यं वा खाद्यं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' राज्ञः राजसिंहासने स्थितस्य 'खत्तियाणं' क्षत्रियाणां क्षत्रियत्वजातिविशिष्टानां ग्रामपतीनाम् 'मुदियाणं' मुदितानां तत्र मुदिता जात्या शुद्धाः मातापित्रादिना शुद्धवंशींया इत्यर्थः तेषाम् 'मुद्धाभिसि - ताणं' मूर्धाभिषिक्तानाम्, तत्र पितृपितामहादिक्रमेण राज्येऽभिषिक्ता मूर्धाभिषिक्ताः युवराजपदेऽभिषिक्ता वा तेषां मूर्धाभिषिक्तानाम्, अत्रोपलक्षणात - अमात्य - पुरोहिते -श्वर-तलवर - माडम्बिक - कौटुम्बिके-म्य-श्रेष्ठि-सेनापत्या - दीनामपि ग्रहणं कर्त्तव्यम् । राजाद्यतिरिक्तानाममात्यादीनामपि वक्ष्यमाणेषु समवायादिषु इन्द्रमहादिषु च साधुरशनादिकं न गृह्णीयादिति सम्बन्धः । तदेव दर्शयति- 'समवासु वा' इत्यादि । 'समवायसु वा' समवायेषु वा समानवयस्यसमुदायेषु, यत्र समवयस्का मिलित्वा गोष्ठोभक्तं कुर्वन्ति तादृशेषु समवायेषु 'पिंड नियरेसु वा' पिण्डनिकरेषु वा, यत्र सपिण्डाः (एकमूलपुरुषाः ) कुटुम्बिनो मिलित्वा पितृपिण्डदानं कुर्वन्ति तत्र, अथवा - पण्डो नाम दायभक्तं यत्र दायादा मिलित्वा भुञ्जते तस्य निकरेषु दायभक्तसमूहेषु वा, 'इंदमहेसु वा इन्द्रमहेषु वा तत्र इन्द्रो देवराजस्तस्य मह उत्सवः, तथा चेन्द्रं देवराजमुद्दिश्य क्रियमाणेषूत्सवेषु कार्तिकशुल्क प्रतिपदि देवराजोद्देशेन महानुत्सवो भवतीति लोकाचारः, तादृशोत्सवेषु वा 'खंदमहेसु वा' स्कन्दमहेषु वा - स्कन्दः कार्तिकेयो महादेवपुत्रो देवविशेषः तदुद्देशेन क्रियमाणेषूत्सवेषु वा 'रुद्दमहेसु वा' रुद्रमहेषु वा - रुद्रमहोत्सवेषु वा, तत्र रुद्रः शिवस्तमुद्दिश्य क्रियमाणेषूत्सवेषु 'मुकुंदमहेसु वा' मुकुन्द महेषु वा, तत्र मुकुन्दः कृष्णः तस्योत्सवा मुकुन्दमहाः कृष्णजन्माष्टभ्याद्युत्सवाः, तादृशमहोत्सवेषु 'भूतमहेसु वा' भूतमहेषु वा तत्र भूतानां व्यन्तरदेवविशेषाणां महा उत्सवा भूतमहाः, यादृशोत्सवेषु भूताः पूज्यन्ते तादृशमहोत्सवेषु 'जक्खमहेषु वा' यक्षमहेषु वा, तत्र यक्षो व्यन्तरदेवविशेष एव तस्य महा उत्सवविशेषाः, यत्र महोत्सवे यक्षाः पूज्यन्ते तादृशमहोत्सवेषु 'णागमसु वा' नागमहेषु वा, तत्र नागाः सर्पाः येषु महोत्सवेषु नागाः पूज्यन्ते नागपंचमीतिलोकप्रसिद्धादिमहोत्सवेषु ‘धूभमहेसु वा' स्तूपमहेषु वा स्तूपानां महोत्सवाः, स्तूपः- स्मृतिस्तम्भः,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
निशीथसूत्रे
कुत्रचित् स्तूपमुद्दिस्यापि लोका उत्सर्वं कुर्वन्ति तादृशस्तूपमहोत्सवेषु वा 'चेइयमहेसु वा' चैत्यमहोत्सवेषु वा चैत्यानि नाम मृतक दाहस्थाने क्रियमाणाश्चिह्नविशेषाः श्मशानादिषु निर्मिता भवन्ति तेषां महोत्सवेषु 'रुक्खमहेसु वा' वृक्षमहेषु वा कुत्रचित् वृक्षविशेषं वटपिप्पलादिकमुद्दिश्य उत्सवाः क्रियन्ते तेषु 'गिरिमहेसु बा' गिरिमहेषु वा, तत्र गिरयः पर्वताः, तानुद्दिश्य क्रियमाणा महोत्सवाः पर्वतादिकमुद्दिश्यापि यत्र महोत्सवाः क्रियन्ते तत्र 'दरिमहेसु वा' दरीमहेषु वा, तत्र दरी-गिरिकन्दरा, तदुद्देशेन क्रियभाणा महोत्सवा दर्गमहाः तेषु वा 'अगडमहेसु वा' अगडमहेषु वा, यत्र कूपसमीपे पशूनां जल पानार्थ गर्तादिकं करोति तादृशगर्तविशेषा अगडा:, तेषां महोत्सवेषु 'तडागमहेषु वा' तडागमहेषु वा, तत्र तडागः सामान्यजलाशयः, तदुद्देशेन क्रियमाणा उत्सवाः तडागमहाः, षुव 'दहमहेसु वा' हृदमहेसु वा, तत्र हृदो नाम अगाधजलाशयः, तदुद्देशेन क्रियमाणा उत्सवा हूदमहाः, तेषु वा, 'ईमहेसु वा नदीमहेषु वा नदीविशेषमुद्दिश्य क्रियमाणेषु महोत्सवेषु 'सरमहेसु वा' सरोमहेषु वा, तत्र सरः तडागविशेषः तदुद्देशेन क्रियमाणा महोत्सवा: सरोमहाः, ते वा 'सागरमहेसु वा ' सागस्महेषु वा - समुद्रमुद्दिश्य क्रियमाणमहोत्सवेषु वा 'आगर महेसु वा ' आकरमहेषु वा, तत्राकरः सुवर्णादीनामुद्गमस्थानं, तदुद्देशेन क्रियमाणा उत्सवा आकरमहाः, तेषु आकस्महेषु वा 'अण्णयरेसु वा तहप्पगारे विरूवरूवेसु महामहेसु' अन्यतरेषु वा तथाप्रकारेषु पूर्वोक्तमहोत्सवसदृशेषु विरूपरूपेषु नानाप्रकारकेषु महामहेषु अन्यजातीयकेष्वपि जन्मपरिणयनादि - महामहोत्सवेषु जायमानेषु तत्र 'असणं वा ४' अशनादिकं चतुर्विधमाहारम् उपलक्षणात् वस्त्रपात्रादिकं वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति 'पडिगार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । यो हि भिक्षुरुपर्युक्तेषु महोत्सवेषु गत्वा राज्ञा मूर्द्धाभिषिक्तादीनां वा अशनादिकं स्वयं गृह्णाति अन्यद्वारा ग्राहयति वा गृह्णन्तं वा अनुमोदते । एतानि महारम्भस्थानानि अत्र षट्कायोपमर्दनं भवति, एषु स्थानेषु राजादीनां भिक्षाग्रहणे साधोः रसलोलुपता सिध्यति, षट्कायो पमर्दनजन्या दोषा अपि समापद्येरन्, तस्मात् कारणादत्रतो यदि यः साधुरशनादिकं गृह्णाति सोऽवश्यं प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थादिका दोषा अपि समापद्यन्ते इति भावः ॥ १५ ॥
1
सूत्रम् — जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं उत्तरसालंसि वा उत्तरगिहंसि वा रीयमाणाणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहे पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६ ॥
छाया - यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्द्धाभिषिक्तानां उत्तरशालायां वा उत्तरगृहेषु वा रीयमाणानाम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ||सू० १६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०८ सू०१६-१९ हयादिशालागतराजादीनां भिक्षाहप्रणनिषेधः १९९
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' राज्ञः 'खत्तियाणं' इत्यादि, क्षत्रियादीनाम् पूर्वसूत्रप्रदर्शितस्वरूधाणां 'उत्तरसालंसि वा' उत्तरशालायां वा भ्रमणार्थ निर्मापिता या निजशालातोऽन्या शाला, तस्यां 'उत्तरगिहंसि वा' उत्तरगृहे वा तादृशे गृहे वा 'रीयमाणाणं' रीयमाणानाम् तत्र चंक्रमतां भ्रमणं कुर्वताम् 'असणं वा' इत्यादि, अशनादिकं चतुर्विधधमाहारं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं हयसालागयाण वा गयसालागयाण वा मंतसालागयाण वा गुज्झसालागयाण वा रहस्ससालागयाण वा मेहुणसालागयाण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू० १७॥
__छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानां हयशालागतानां वा गजशालागतानां वा मंत्रशालागतानां वा गुह्यशालागतानां वा रहस्यशालागतानां वा मैथुनशालागतानां वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥सू० १७॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि, राज्ञः क्षत्रियाणाम् मूर्धाभिषिक्तानाम् पूर्वनिर्दिष्टस्वरूपाणाम् 'हयसालागयाण वा' हयशालागतानाम् वा अश्वशालास्थितानाम् ‘गयसालागयाण वा' गजशालागतानां वा हस्तिशालास्थितानाम् ‘मंतसालागयाण वा' मन्त्रशालागतानां वा, यत्र राजादयः स्वपुरुषैः सह मन्त्रणां करोति तादृशशालास्थितानामित्यर्थः 'गुज्झसालागयाण वा' गुह्यशालागतानां गुप्तकार्य यत्र शालायां कराति तादृशशालायां स्थितानाम् 'रहस्ससालागयाण वा' रहस्यशालागतानां वा रहस्यं दण्डविधानादिकार्य तस्य शालायां स्थितानाम् 'मेहुणसालागयाण वा' मैथुनशालागतानां वा मैथुनसेवनशालास्थितानाम्, हयादिशालास्थितानां राजादीनां पार्वात् 'असणं वा ४' इत्यादि, अशनादिचतुविधमाहारजातं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति स्वीकारयति वा तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं सण्णिहिसण्णिचयाओ खीरं वा दहिं वा णवणीयं वा सप्पिं वा तेल्लं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
निशीथसूत्रे गुलं वा खंडं वा सक्करं वा मच्छंडियं वा भोयणजायं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेतं वा साइज्जइ ॥सू० १८॥
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानां सन्निधिसंनिचयात् क्षीरं वा दधि वा नवनीतं वा सपिर्वा तैलं वा गुडं वा लंडं वा शर्करां वा मत्स्यंडिक वा अन्यतरद् वा भोजनजातं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥सू० १८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रणो' इत्यादि-राजादीनां 'सण्णिहिसण्णिचयाओ' सन्निधिसंनिचयात् , तत्र सन्निधिर्नाम दघिदुग्धगुडखंडादिद्रव्यम् तद् द्विविध-विनाशि अवनाशि च, तत्र विनाशिद्रम्-दधिदुग्धनवनीतप्रभृति अल्पकालेन विकृतिसंभवात्, अविनाशिद्रव्यम् घृततैलगुडखण्डशर्करामत्स्यण्डिकप्रमृति बहुकालस्थायित्वात् उक्तञ्च
ओदणगोरसमादी, विणासिदव्वा उ सण्णिही होंति, सक्कुलितेल्लघयगुला, अविणासी संचइयदव्वा ॥१॥ छाया-ओदनगोरसादीनि विनाशिद्रव्याणि तु सनिधयो भवन्ति । शष्कुलितैलघृतगुडानि, अविनाशीनि संचितद्रव्याणि ॥१॥ इति । तस्य-द्विविधस्यापि संनिचय एकत्रीकृतसंचयः, तस्मात् संचितात् संचितद्रव्यमध्यात् यत् किमप्येकमनेकंवा वा 'खीरं वा' क्षीरं वा दुग्धं वा 'दहिं वा' दधि वा 'णवणीयं वा' नवनीतं वा म्रक्षणं 'सप्पि वा' सर्पिर्वा घृतम् 'तेल्लं वा' तैलं वा 'गुलं वा'गुडं वा 'खंडं वा' खण्डं वा 'बुरा' इति लोकप्रसिद्धम् 'सक्करं वा' शर्करां वा-खण्डजातिविशेष 'मच्छंडियं वा मत्स्यण्डिकं वा मीसरीतिलोकप्रसिद्धम् 'अण्णयरं वा भोयणजायं' अन्यतरद् वा भोजनजातम् , एतदतिरिक्तं वा भोजनजातम् 'पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं उस्सदुपिंडं वा संसट्ठपिंडं वा अणाहपिंडं वा किविणपिंडं वा वणीमगपिंडं वा पठिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू० १९॥
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानाम् उत्सृष्टपिण्डं वा संसृष्टपिण्डं वा अनाथपिण्डं वा कृपणपिण्डं वा वनीपकपिण्डं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं बा स्वदते ॥सू० १९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादिराजादीनां 'उस्सट्ठपिंडं वा' उत्सृष्टपिण्डं वा काकादिभ्यः प्रक्षेपणाय स्थापितं पिण्डमोदनादिकम्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ८ सू० १९-२० राजादीनामुत्सृष्टपिण्डादिग्रहणनिषेधः २०१ उत्सृष्टपिण्डमिति कथ्यते तम् 'संसद्यपिडं वा' संसृष्टपिण्डं वा, तत्र भुक्तावशेषमन्नमकिञ्चनेभ्यो दातुं स्थापितं संसृष्टान्नम् संसृष्टपिण्डमिति, तम् 'अणाहपिंडं वा' अनाथपिण्डं वा अनाथेभ्यो दातुं स्थापितं पिण्डम् 'किविणपिंडं वा' कृपणपिण्डं वा दीनजनार्थस्थापितमोदनादिकम् 'वणीमगपिंडं वा' वनीपकपिण्डं वा याचकार्थ स्थापितमोदनादिकं वनीपकपिण्डमिति कथ्यते, यद्वा वनोपकः सिद्धान्नमात्रोपजीवी, यद्वा बनी--स्वकीयदुरवस्थाप्रदर्शनपूर्वकप्रियालापादिना लभ्यद्रव्यम् , तां वनी प्राप्नोतीति वनीपकस्तदर्थं स्थापितं पिण्डम्, एतादृशमोदनादिकं यो भिक्षुः 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिहन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते । यो हि भिक्षुः राजसम्बन्धि उत्सृष्टमोदनादिकं स्वयं गृह्णाति गृह्णन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमण उत्सृष्टपिण्डादिकं राजादीनां न गृह्णीयात् न ग्राहयेत् न वा गृह्णन्तमनुमोदयेदिति ॥सू० १९॥
सूत्रम्--तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्घाइयं ॥ सू० २०॥
॥णिसीहज्झयणे अट्ठमो उद्देसो समत्तो ॥८॥ छाया-तत्सेवमान आपद्यते चातुर्मासिक परिहारस्थानं अनुद्घातिकम् ॥सू०२०॥
॥ निशीथाध्ययनेऽष्टमोद्देशकः समाप्तः ॥८॥ चूर्णी-- 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् अष्टमोद्देशकोक्तमेकमनेकं वा प्रावश्चित्तस्थानं सेवमानः तत्प्रतिसेवनां कुर्वन् भिक्षुः 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानं प्रायश्चित्तस्थानम् 'अणुग्याइयं' अनुद्घातिकम् न विद्यते उद्घातो लघुलक्षणो यस्य तपोविशेषस्य तत् अनुद्घातं, तत् यस्य विद्यते तत् तथाभूतं गुरुमासिकमित्यर्थः । यो भिक्षुः आगन्त्रागारादिषु एकाकिन्या स्त्रिया सार्द्ध विहारादित आरभ्व बनीपकपिण्डग्रहणपर्यन्तप्रोक्तप्रायश्चित्तस्थानमध्यात् यत् किमप्येकमनेकं वा अष्टमोदेशोतं सर्व वा प्रायश्चित्तस्थानं सेवते स सूत्रोक्तं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति ॥ सू० २०॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर--पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् अष्टमोदेशकः समाप्तः ॥८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नवमोद्देशकः ॥ व्याख्यातोऽष्टमोद्देशकः, सम्प्रति नवमः प्रारभ्यते, तत्रास्य नवमोद्देशकस्याष्टमोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्धः ? इति चेदत्राह भाष्यकार:भाष्यम्- पिंड हिगारो राया,-इयाण वुत्तो य अट्ठमुद्देसे ।
रायाइणो य के ते, पिंडो वा कइविहोऽत्थ नवमम्मि ॥ छाया-पिण्डाधिकारो राजादिकानां प्रोक्तश्चाष्टमोद्देशे ।
राजादयश्च के ते, पिण्डो वा कतिविधोऽत्र नवमे॥ अवचूरिः- 'पिंडहिगारो' इत्यादि । पूर्वमष्टमोद्देशकस्यान्तिमसूत्रे राजादीनां पिण्डग्रहणस्याधिकारः प्रोक्तः । ते च राजादयः के ? पिण्डो वा कतिविधो भवति !, एषोऽधिकारः अत्र नवमोद्देशके निरूपयिष्यते, इत्येष सम्बन्धोऽष्टमनवमोद्देशकयोरिति, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य नवमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम्- 'जे भिक्खू रायपिंडं' इत्यादि ।
सूत्रम्--जे भिक्खू रायपिंडं गिण्हइ गिण्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥ छाया-यो भिक्षुः राजपिण्डं गृह्णाति गृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी:-' 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रायपिंडं गिण्हइ' राजपिण्ड गृह्णाति, अत्रामात्यादीनां पिण्डोऽपि राजपिण्डः प्रोच्यते । तन्नामानि अष्टमोद्देशके प्रदर्शितानि । पिण्डशब्देनात्र चतुर्विधमशनादिकं वस्त्रपात्रादिकं च गृह्यते, तं गृह्णाति स्वीकरोति तथा 'गिण्हंतं वा साइज्जई' गृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, यत उपर्युक्तवस्तुप्राप्त्यर्थ राजादीनां स्तुत्यादिकं कर्तव्यं भवेत् , तथा राजप्रभृतीनां महाघवस्तुप्राप्तौ मोहोदयोपि अधिकाधिक एव भवति, बहुमूल्यवस्तुग्रहणे परिग्रहदोषो भवति, तथा ताद्दशवस्तुनः स्वसमीपे स्थापने साधुमर्यादाऽपि खण्डिता स्यात् तेन मर्यादाभङ्गोऽत्रावश्यम्भावी, साधोरसमाधिरपि स्यात् , तथाऽधिकमूल्यकवस्त्रपात्रादिकं स्वसमीपे स्थापयतः चौरादिभयमपि स्यात् , तथा वस्त्रपात्रादीनामधिकाधिकस्य लाभे लोभवृद्धिरपि भवेत् तेन एषणासमितेरपि विनाशः स्यात् , एवं तादृशवस्तूनां रक्षणादिकरणे एव समयस्य व्ययात् सूत्रार्थयोरपि हानिः स्यात्, संयमविराधनमात्मविराधनं च स्यात् , यस्मात् राजपिण्डग्रहणे पूर्वोक्ता एते दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् भिक्षुः कथमपि राजपिण्डं स्वयं न गृह्णीयात् , न वा परं ग्राहयेत् , न वा गृह्णन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू० १॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रायपिंडं मुंजइ भुजंतं वा साज्जइ ॥ सू० २॥ छाया यो भिक्षुः राजपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥सू० २॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू० १-५ राजपिण्डाऽन्तपुरप्रवेशतद्र क्षिकानीताहारनिषेधः २०३
चूर्णी: - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रायपिंडं भुंजइ' राजपिण्डं, तत्र राज्ञामुपलक्षणादमात्यादीनां च पिण्डम् अशनादिकं चतुर्विधमाहारजातं, तथा वस्त्रपात्रादिकमष्टप्रकारकं पिण्डम् भुङक्ते राजादिपिण्डानामष्टप्रकारकाणामुपभोगं करोति कारयति वा तथा 'भुंजतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदते । यो हि राजादीनामष्टप्रकारकाशनादिपिण्डमध्यात् यत् किमप्यन्यतरं पिण्डमुपभुङ्क्ते तस्यानुमोदनं करोति स प्रायश्वित्तभागी भवति तथा तस्या - ज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीति ॥ सू० २ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू रायंतेपुरं पविसइ पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥ छाया यो भिक्षुः राजान्तःपुरं प्रविशति प्रविशन्तं वा स्वदते ॥सू० ३||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रायंतेपुरं पविस ' राजान्तःपुरं प्रविशति, तत्र राज्ञोऽन्तःपुरं राजान्तः पुरम् तत् त्रिप्रकारकम् - प्राचीनान्तःपुरम्, नवान्तःपुरम् कन्यान्तःपुरं च तदन्तःपुरं पुनः क्षेत्रत एकैकं द्विप्रकारकं भवति - स्वस्थाने परस्थाने च, तत्र स्वस्थानं राजगृहं ( राजभवनं), परस्थानं वसन्तादिसमये उद्यानादिगतम्, तादृशं राजान्तः पुरमशनादिलोभेन यः येन केनापि कारणेन वा प्रविशति, तथा 'पविसंतं वा साइज्जइ ' प्रविशन्तं राजान्तःपुरे प्रवेशं कुर्वन्तं श्रमणं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गाऽनवस्थामिध्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादयो दोषा भवन्ति । एवं राजद्वारस्थितदण्डधरादिपुरुषकृता अवहेलनाशङ्कादयो दोषाश्च भवन्तीत्यतः कथमपि राजान्तः पुरेषु प्रवेशं न कर्यात्, न वा अन्यान् श्रमणान् प्रवेशं कारयेत्, न वा अन्यं प्रवेशं कुर्वन्तमनुमोदेत || सू० ३ ||
सूत्रम् - जे भिक्खू रायंतेपुरियं वएज्जा “आउसो रायंते पुरिए णो खलु अम्हं कप्पइ रायंतेपुरे णिक्खमित्तए वा पविसित्तए वा इमं तुमं पडिग्गहं गहाय रायंतेपुराओ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अभिडं आहट दलयाहि" जो तं एवं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
छाया - यो भिक्षुः राजान्तःपुरिकां वदेत् 'आयुष्मति ! राजान्तःपुरिके ! नो खलु मम कल्पते राजान्तःपुरे निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा इमं त्वं प्रतिग्रहं गृहीत्वा राजान्तःपुरात् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा अभिहृतमाहृत्य देहि' यः तामेव वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू० ४ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'रायंतेपुरियं वएज्जा' राजान्तःपुरिकां राजान्तःपुररक्षिकां प्रति एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण वदेत् कथयेत् । किं वदेत् ?
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
निशीथसूत्रे तत्राह-'आउसो' इत्यादि । 'आउसो रायंतेपुरिए' हे आयुष्मति ! राजान्तःपुरिके ! अन्तःपुररक्षिके ! 'णो खलु अम्हं कप्पई' ना खलु मम कल्पते 'रायतेपुरे' राजान्तःपुरे 'णिक्खमित्तए वा' निष्क्रमितुंवा, तत्र निष्क्रमणं गमनम्, राज्ञामन्तःपुरे गमनमस्माकं न कल्पते 'पविसित्तए वा' प्रवेष्टुं वा प्रवेशं कर्तुं नो अस्माकं कल्पते तस्मात्कारणात् 'इमं तुमं पडिग्गहं महाय' इमं त्वं प्रतिग्रहं पात्रं गृहीत्वा पात्रं त्वमेव गृहीत्वा मम तत्र गच्छ, गत्वा च 'रायंतेपुराओ' राजान्तःपुरात् राज्ञोऽन्तःपुरात् 'असणं वा०' अशनादिचतुर्विधमाहारम् 'अभिहडं आहटु' अभिहृतमाहृत्य अभिमुखमानी य अन्तःपुरात् इहैव मत्समीपमानीय 'दलयाहि' देहि यस्मात् राजान्तःपुरे अस्माकं गमनं न कल्पते तस्मात्कारणात् त्वं मम पात्रं गृहीत्वा तत्र गत्वा अशनादिकं गृहीत्वा इहैव स्थिताय मह्यं समर्पयेति । 'जो तं एवं वयइ' यः खलु श्रमणः एवमुक्तेन प्रकारेण तां राजान्तःपुररक्षिकां स्त्रियं राजान्तःपुररक्षकपुरुषं द्वारपालादिकं वा प्रति ब्रूते सः, तथा 'वयंतं वा साइज्जई' एव मुपयुक्तप्रकारेण अन्तःपुरिकां प्रति वदन्तमन्यं वा श्रमणं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अन्तः-पुरिकासमानीताहारादिग्रहणे बहवो दोषा भवन्ति, तथाहि--गच्छन्ती समागच्छन्ती वा ईर्यासमितिमजानन्ती मार्गे षट्कायविराधनां कुर्यात् , अप्रतिलेखितायां भूमौ पात्रं स्थापयेत्, अप्रतिलेखितपात्राद् गृह्णीयात् , एषणादोषानभिज्ञा साऽनेषणीयमपि गृह्णीयात् , संघट्टदोषानभिज्ञा सचित्तसंघट्टितमपि गृह्णीयात् , स्खलिता वा भाजनं भिन्द्यात् , साधुरूपमुग्धा आहारे वशीकरणादिचूर्णमपि प्रक्षिपेत् , दध्यादिषु विरोधिद्रव्यं घृतदुग्धादिकमेकत्र गृह्णीयात् , पात्रबन्धं वा शाकादिना खरण्टितं कुर्यात्, इत्याद्यनेके दोषाः समापोरन्, तस्मात्कारणात् साधुरन्तःपुरिकया समानीतमाहारं नो गृह्णीयात् , नान्यं ग्राहयेत् , गृह्णन्तं वाऽन्यं नानुमोदयेदिति भावः ॥सू० ४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू नो वएज्जा रायंतेपुरिया वएज्जा “आउसंतो समणा ! णो खलु तुझं कप्पइ रायंतेपुरे निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा आहरेयं पडिग्गहं अतो अम्हं रायंतेपुराओ असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमंवा अभिहडं आहहु दलयामि” जो तं एवं वयंतिं पडिसुणेइ पडिसुणतं वा साइज्जइ ।।सू० ५॥
छाया यो भिक्षुनों वदेत् राजान्तःपुरिका वदेतू-"आयुष्मन् ! श्रमण ! नो खलु तव कल्पते राजान्तपुरे निष्क्रमितुं वा प्रवेष्टुं वा आहरेमं प्रतिग्रहं अतोऽहं राजान्तः पुरात् अशनं चा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा अभिहृतमाहृत्य ददामि' यस्तामेचं वदन्ती प्रतिश्णोति प्रतिश्पृण्वन्तं वा स्वदते ॥सू०५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'नो वएज्जा' नो वदेत् राज्ञोऽन्तःपुरद्वारमुपस्थितो भिक्षुरन्तःपुररक्षिका प्रति स्वयं नो वदेत्-राजान्तःपुरात् अशना
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिःउ० ९ सू० ६ राजादीनां दौंवारिकभक्तादिभक्तनिषेधः २०५ दिकमानीय मह्यं त्वं देहीत्येवं न वदेत् किन्तु साधूनामाचारगोचरं जानन्ती सा 'रायंतेपुरिया वएज्जा' राजान्तःपुरिका एव वदेत-कथयेत्-अशनादिकाहारजातग्रहणाय समुपस्थितोऽयं श्रमणः, अस्यान्तःपुरगमनं न कल्पते इत्यालक्ष्यान्तःपुरिका स्वयं श्रमणमेवं कथयेत्–'आउसंतो समणा' हे आयुष्मन् ! श्रमण ! यत् 'णो खलु तुझं कप्पई' नो खलु तव कल्पते 'रायंतेपुरे निक्खमित्तए वा पविसित्तए वा' राजान्तःपुरे प्रतिनिष्क्रामितुं निस्सर्तुम् प्रवेष्टुं वा प्रवेशंकर्तु वा 'आहारेयं पडिग्गहं' आहर देहि इमं प्रतिग्रहं भवदीयं पात्रं मह्यं समर्पय, 'अतो अहं रायंतेपुराओ' अतोऽहं राजान्तःपुरात् 'असणं वा' इत्यादि अशनादिचतुर्विधमाहारं 'अभिहडं आहट्ट' अभिहृतमाहृत्य भवतां समीपमानीय भवते 'दलयामि' ददामि 'जो तं एवं वयंति पडिसुणेई' यः कश्चित् श्रमणः श्रमणी वा तामन्तःपुरिकां एवं पूर्वोक्तप्रकारेण वदन्तीं कथयन्ती प्रतिशृणोति तस्या वचनमङ्गीकरोति तथा 'पडिसुणेतं वा साइज्जइ' प्रतिशृण्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ५॥
सूत्रम्--जे भिक्खू रण्णा खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं दुवारियभत्तं वा पसुभत्तं वा भयगभत्तं वा बलिमत्तं वा कयगभत्तं वा हयभत्तं वा गयभत्तं वा कंतारभत्तं वा दुब्भिक्खभत्तं वा दुक्कालभत्तं वा दमगभत्तं वा गिलाणभत्तं वा बदलियाभत्तं वा पाहुणभत्तं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।।सू० ६॥
छाया-यो भिक्षुःराज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानां दौवारिकभक्तं वा पशभक्तं वा भृतकभक्तं वा बलिभक्तं वा क्रयकभक्तं वा हयभक्तं वा गजभक्तं वा कान्तारभक्तं वा दुर्भिक्षभक्तं वा दुष्कालभक्तं वा द्रमकभक्तं वा ग्लानभक्तं वा बलिकाभक्तं वा प्रावूर्णभक्तं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥सू० ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रणो' इत्यादि राजादीनां 'दुवारियभत्तं वा १' द्वौवारिकभक्तं वा राज्ञां द्वारपालादिकार्थ सम्पादितं यद् भक्तमोदनादिकं तत् प्रतिगृह्णातीत्यग्रिमेण सम्बन्धः 'पसुभत्तं वा २' पशुभक्तं वा राज्ञां पशूनां गवादीनां कृते सम्पादितं यत् भक्तं तत् २, 'भयगभत्तं वा ३' भृतकभक्तं वा-राजादिगृहे कर्मचारिनिमित्तं संपादितं भक्तं वा ३, 'बलिभत्तं वा ४' बलिभक्तं वावायसादिनिमित्तं निष्पादितं भक्तं वा ४, 'कयगभत्तं वा ५' क्रयकभक्तं वा-क्रीत्वा समानीतदासदास्यर्थ सम्पादितं भक्तं वा ५, 'हयभत्तं वा ६, हयभक्तं वा अश्चादिकृते सम्पादितं भक्तं वा 'गयभत्तं वा' गजभक्तं वा गजाद्यर्थं संपादितं भक्तं वा ७ 'कंतारभत्तं वा ८' कान्तारभक्तं वा' अटवीमुल्लध्य समागतानामर्थाय अटवीं गमनार्थाय वा यदोदनादिकं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०६
निशीथसूत्रे सम्पादितं तादृशमोदनादिकं कान्तारभक्तम् ८, 'दुभिक्खभत्तं वा ९' दुर्भिक्षभक्तं वा दुर्भिक्षसमये ये अन्नादिकं न प्राप्नुवन्ति तदर्थ सम्पादितं भक्तं वा दुर्मिक्षभक्तम् ९, दुक्कालभत्तं वा' दुष्कालभक्तं वा-दुष्कालपीडितेभ्यः संपादितं भक्तम् । तत्र एकवार्षिकान्नाद्यनुत्पत्तिरूपः समयो दुर्भिक्षम्, अनेकवार्षिकान्नाद्यनुत्पत्तिरूपः समयो दुष्कालशब्देन-कथ्यते, इत्येवमनयोभेदः १०, 'दमगमत्तं वा ११' द्रमकभक्तं वा, तत्र द्रमको दरिद्रो भिक्षुकः, तदर्थ सम्पादितं भक्तं वा ११, 'गिलाणभत्तं वा १२' ग्लानभक्तं वा, तत्र ग्लानो ज्वरादिदीर्घरोगपीडितः, तदर्थ सम्पादितं भक्तं ग्लानभक्तम् १२, 'बद्दलियाभत्तं वा १३' बर्दलिकाभक्तं वा, अतिवृष्टिपीडितजनार्थ सम्पादितमोदनादिकं बईलिकाभक्तम् १३, ‘पाहुणभत्तं वा १४' प्राघूर्णकभक्तं वा प्राघूर्णकाथै सम्पादितं प्राघूर्णकभक्तम् १४, एतादृशचतुर्दशप्रकारकं राजभवने सम्पादितं भक्तं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वयं स्वीकरोति, अन्यं श्रमणं स्वीकारयति वा, तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ६)
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इमाइं छद्दोसपयाइं अजाणिय अपुच्छिय अगवेसिय परं चउरायपंचरायाओ गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए निक्खमइ वा पविसइ वा निक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्जइ तंजहा-कोट्ठागारसालाणि वा भंडागारसालाणि वा पाणसालाणि वा खीरसालाणि वा गंजसालाणि वा महाणससालाणि वा सू० ७॥
__छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामिमानि षड् दोषपदानि अज्ञात्वा अपृष्ट्वा अगवेषयित्वा परं चतूरात्रपञ्चरात्रात् गाथापतिकुलं पिण्डपातप्रतिज्ञया निष्कामति वा प्रविशति वा निकामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदते, तद्यथाकोष्ठागारशालानि वा भण्डागारशालानि वा पानशालानि वा क्षीरशालानि वा गञ्ज. शालानि वा महानसशालानि वा ॥सू० ७॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि राजादीनां 'इमाई' इमानि वक्ष्यमाणानि 'छदोसपयाई' षड् दोषपदानि दोषस्थानानि यत्र निष्क्रमणेन प्रवेशेन च श्रमणः प्रायश्चित्तभाग् भवति, तानि दोषपदानि तक्ष्यमाणानि कोष्ठागारादीनि 'अजाणिय' अज्ञात्वा, तत्र तानि वर्तन्ते, इति स्वबुद्धया सम्यग् ज्ञानमन्तरेणेत्यर्थः अपुच्छिय' अपृष्ट्वा पूर्वदृष्टेषु परेभ्यः पृच्छादिकमकृत्वा 'अगवेसिय' अगवेषयित्वा, अदृष्टेसु गवेषणं यथा-कानि वाऽऽयतनानि ?, कुतोमुखानि वा ? कस्मिन् वा स्थाने तानि ? किंचिह्नानि वा तानि ? इत्यादिरूपं गवेषणमकृत्वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ९ सू० ७-८ राजादीनांदोषपदस्थानप्रवेश-तद्दर्शनार्थगमननि० २०७ 'परं चउरायपंचरायाओ' परं चतूरात्रपञ्चरात्रादनन्तरम् तदधिकं वारं वारमित्यर्थः 'गाहावइकुलं' गाथापतिकुलम् , तत्र गाथा-गृहं तस्याधिपतिः स्वामी तत्तत्स्थानाधिपतिः, तस्य कुलं गृहं तत् 'पिडवायपडियाए' पिण्डपातप्रतिज्ञया पिण्डस्याशनादिचतुर्विधाहारस्य वस्त्रपात्रकम्बलरजोहरणादीनां वा पातः प्राप्तिः तस्य प्रतिज्ञया प्राप्तिवाञ्छया 'निक्खमइ वा' निष्क्रामति वा निस्सरति तथा 'पविसइ वा' प्रविशति वा गाथापतिकुले प्रवेशं करोति वा, तथा 'निक्खमंत वा' निष्कामन्तं वा निस्सरन्तमन्यं श्रमणं वा 'पविसंतं वा' प्रविशन्तं वा अन्यम् 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अथ येषां दोषपदानाम् अज्ञानात् प्रायश्चित्तं भवति तानि कानि तत्राह-'तंजहा' इत्यादि, 'तंजहा' तद्यथा-'कोट्ठागारसालाणि वा' कोष्ठागारशालानि वा, तत्र कोष्ठागारं तण्डुलगोधूमचणकव्रीहियवादीनां धान्यानां स्थापनाय निर्मितं 'कोठार' इति भाषाप्रसिद्ध कोष्ठागारशालमिति नाम्ना कथ्यते 'शालानि' इति शालशब्दो नपुंसकलिङ्गेऽपि वर्त्तते तथा 'भंडागारसालाणि वा' भाण्डागारशालानि वा, तत्र भाण्डागारशालानि यत्रा करत्नस्फटिक. रत्नादिषोडशविधरत्नानां हिरण्यसुवर्णादिभाजनानां वा स्थापनं करोति तानि तथा 'पाणसा. लाणि वा' पानशालानि वा, यत्र मादिरा-सीधु-खण्डमृद्वीकादीनां पानकद्रव्याणि स्थाप्यन्ते तानि तथा 'खीरसालाणि वा' क्षीरशालानि वा, दुग्धदध्यादिद्रव्यस्थापनशालानि 'गंजसालाणि वा' गञ्जशालानि वा, तत्र गञ्जम्-अनेकोपस्करणसमूहः, तत् स्थापितं भवति यत्र तत् गञ्जशालामिति कथ्यते, बहुत्वविवक्षायां तानि 'महाणससालाणि वा' महानसशालानि वा, यत्र राज्ञामनेकविधाशनादि पाच्यते तानि महानसशालानि वा, एतानि षडू दोषपदानि तानि अज्ञात्वा अपृष्ट्वा अगवेषयित्वा यदि साधुः निष्क्रामति वा प्रविशति वा तदा प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीति । सूत्रे 'चतूरात्रपञ्चरात्रात्परं' इत्युक्तं तस्यायं भावः-चतुःपञ्चरात्रपर्यन्तमपरिचितत्वेन साधुप्रवेशः क्षन्तब्यो भवितुमर्हति, तदनन्तरगमने तत्तत्स्थानाधिपतयः कुपिता भवन्ति यदयं साधुरं वारं षट्सप्तादिरात्रमपि निष्क्रामति प्रविशति चेति चौर्यलोलुपतादिविषये तेषां मनसि शङ्का समुत्पद्यते अतः-'चतूरात्रपञ्चरात्रात्परं' इत्युक्तम् ।।सू० ७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं आगच्छमाणाण वा णिग्गच्छमाणाण वा पयमवि चक्खुदंसणपडियाए अभिसंधारेइ अमिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥सू०८॥
__छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामागच्छतां वा निर्गच्छतां वा पदमपि चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८www
wwwrreranananewww
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि राजादीनां 'आगच्छमाणाण वा' आगच्छतां पदातिसैन्यबलैः सह नगरे प्रवेशं कुर्वताम् ‘णिग्गच्छमाणाण वा' निर्गच्छतां वा नगरान्निर्गत्य कौमुदीक्रीडाद्यर्थमुपवनादौ गमनं कुर्वतां परसैन्यमर्दनाय वा गच्छतां 'पयमवि' पदमपि एकपदन्यासमपि 'चक्खूदंसणपडियाए' चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया चक्षुषा दर्शनवाञ्छया नगरे आगमनसमये नगरात् गमनसमये राजानं द्रष्टुं चक्षुर्दर्शनविषयतां कर्तुं पदमपि एकचरणन्यासमपि 'अभिसंधारेइ' अभिसन्धारयति गन्तुं मनसि विचारं करोति दर्शनस्य तु का कथा विचारमात्रमपि यदि करोति, अथवा दर्शनार्थमेकपदन्यासमपि गन्तुं विचारयति, तथा 'अभिसंधारेतं वा साइज्जइ' अभिसन्धारयन्तं वा विचारं कुर्वन्तमन्यं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-गमणागमणे रण्णो, देसणमट्ठ पयंपि धारेइ ।
___ जो भिक्खू सो पावइ, आणाभंगाइए दोसे ॥१॥ छाया-गमनागमने राज्ञः, दर्शनार्थ पदमपि धारयति ।
। यो भिक्षुः स प्राप्नोति, आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् ॥ अवचूरि-गमणागमणे' इत्यादि । 'रण्णो' राज्ञः सूत्रोक्तप्रसंगात् क्षत्रियाणां मुदितानां राज्याभिषिक्तानां च गमने उपवनसेवनादिनिमित्तं नगराबहिर्निस्सरणसमये, आगमने उद्यानादितो नगरप्रवेशसमये दर्शनार्थ तदवलोकनार्थ गन्तुं यः कश्चिद् भिक्षुः पदमपि-एकपदन्यासमपि 'धारेइ' धारयति करोति, कि बहुना अभिसंधारयति मनसि विचारमपि करोति स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् ‘पावेई' प्राप्नोतीति भाष्यगाथार्थः । एवमाज्ञाभङ्गादितोऽतिरिक्ता अपि आत्मविराधनभद्राभद्रकदोषाश्चापि भवन्ति । तथाहि-यदि राजा भद्रको भवेत् तदा यात्रासमये साधुं दृष्ट्वा एवं विचारयति-यत् यात्रासमये दृष्टः साधुरवश्यं मे कल्याणं भविष्यति जयो वा, यदि युद्धादौ विजयी भवति तदा आगत्य साधु सम्मानयतीति सम्मानादिकरणेन साधोर्गो भवति यत् मां राजाऽपि सम्मानयतीति, तथा तुष्टो राजा वस्त्रादिना यदि सत्कारयति तदा स सत्कृतश्च साधुः परिग्रही भवति, ततः साधुक्रियायां प्रमादं कुर्वन् संयम विनाशयेत् । अथ यदि राजा चाभद्रस्तदा यात्रा समये साधुं दृष्ट्वा मनसि विचारयति-यात्रासमये दृष्टोऽयं लुञ्चितकेशोऽतोऽवश्यमेव विघ्नो भवि ध्यतीति गन्तुकामोऽपि निवर्तते, अथ कथमपि गतस्तदा यदि भाग्यवशात् तस्य कोऽपि विघ्नो जातः, अथवा युद्धे तस्य पराजयो वा जातस्तदा प्रत्यागतः श्रमणेन सह द्वेषं कुर्यात् , प्रद्विष्टश्च राजा भक्तपानौषधभैषज्यादीनां दाननिषेध नगरे कुर्यात् , उपकरणादिकं वा अपहरेत् , हृत्वा चापमानपूर्ववं निर्वासयेदपि, तदनन्तरं श्रमणान्तरस्यापि भक्तपानादिव्यवच्छेदं कुर्यात् तस्मात् राज्ञो दर्शनार्थ विचार
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू०९-१० राजादिस्त्रोविलोकन-मांसादिखादकाहार-निषेधः २०९ मपि न कुर्यात् । अथवा यदि स साधुर्गमनागमनसमये राजानं द्रष्टुं यास्यति तदा तत्रैकत्रितजनसमूहे काचिद् विभूषिताङ्गी वनितां दृष्ट्वा मोहवशो भविष्यति, प्रतिनिवृत्तो मनसा स्त्रियं ध्यायन तामलभमानश्च अन्यामेव काञ्चित् वनितां स्वतीर्थपरतीर्थसम्बन्धिनी कामयेत् , संयतीमेव वा काञ्चित कामयेत् , तदभावे हस्तकर्मादिकमेव कुर्यात् , एवं रीत्याऽन्ततः सर्वथा स संयमात् परिभ्रष्टो भविष्यति । अथवा स यदि राजपुत्रः सन् प्रवजितोऽस्ति तदा स यदि तादृशं समृद्धिसम्पन्नं राजानं दृष्ट्वा स चिन्तयति-मया एतादृशराजलक्ष्म्या उपभोगः कर्तव्य इति विचार्य कदाचित् संयम परित्यज्य स्वकुलं प्रतिगच्छेत् । यस्मात् राजादीनां दर्शने एते पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् संयतः संयती वा राजादीनां गमनागमनसमये तद्दर्शनस्य विचारं कथमपि न कुर्यात् , न वा विचारं कारयेत् , न वा तादृशं विचारं कुर्वन्तं कमपि श्रमणान्तरमनुमोदयेत् , किन्तु निवृत्तदर्शनकुतूहलो यथाशास्त्रं यथातीर्थकरादिष्टं धर्मध्यानं कुर्वन् संयमाराधनसंलग्नचित्त एव तिष्ठेत् इति भावः। सू०८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णा खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इत्थीओ सव्वालंकारविभूसियाओ पयमवि चक्खुदंसवणडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
छाया- यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानां स्त्रियः सर्वालंकारविभूषिताः पदमपि चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि राजादीनां 'इत्थीओ' स्त्रियः 'सव्वालंकारविभूसियाओ' सर्वालङ्कारविभूषिताः अनेकप्रकारकराजकुलोचितवस्त्रभूषणादिभिः सुसज्जिताः स्त्रियः 'चक्खुदंसणवडियाए' चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया-चक्षुषा दर्शनवाछया द्रक्ष्यामि राजवनितामितीच्छया ‘पयमवि' पदमपि एकपदन्यासमपि कर्तृ 'अमिसंधारेइ' अभिसन्धारयति मनसा चिन्तयति तथा 'अभिसंधारेतं वा साइज्जइ' अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति । अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्--इत्थि पासंति जे रण्णो, सव्वालंकारभूसियं ।
लभंते नेगदोसे ते, समणा नेत्थ संसओ ॥ छाया-स्त्रियं पश्यन्ति ये राज्ञः सर्वालङ्कारभूषिताम् ।
लभन्तेऽनेकदोषान् ते श्रमणा नात्र संशयः ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
...निशीथसूत्रे ___ अवचूरिः-'इतथि' इत्यादि । ये केचित् श्रमणाः भिक्षुकाः राज्ञः प्रसंगात् क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानाम् सम्बन्धिनी त्रिय राजवल्लभां, कीदृशीम् ? सर्वालङ्कारविभूषितां स्वच्छसुन्दरकमनीयवस्त्राभूषणसज्जितां पश्यन्ति चक्षुर्जनितज्ञानविषयतां कुर्वन्ति ते श्रमणाः अनेकदोषान् विविधदोषान् आज्ञाभङ्गादिकान् लभन्ते प्राप्नुवन्ति अत्रैतद्विषये न कोऽपि संशयः, अपि तु तेषां दोषा भवन्त्येवेति, तथाहि-यस्तु भुक्तभोगी पश्चात् श्रमणः संजातः स तादृशी स्त्रियं दृष्ट्वा विचिन्तयतिममापि एतादृशी वल्लभा आसीत् , एवं विचारयतस्तस्य कालक्रमेण तत्समये वा उदीरितकामव्यथया जर्जरितशरीरः संयमात् परिभ्रष्टो भवति। यस्तु अभुक्तभोगी स चिन्तयति-एतादृक्स्त्रीसेवने कीदृश आनन्दानुभवो जायेत ? इत्यादिविचारेण विह्वलीभूतः स तादृशी स्त्रियं दृष्ट्वा संयमात् पतितो भवति, कामविह्वलशरीरो भवन् शासनस्य निन्दको वा भवेत्-किमनेन साध्वाचारेण ! गार्हस्थमेव श्रेयस्करमित्यादि वदेत् , तदप्राप्ती कदाचित् आत्मघातमपि करोति, तेन शासनस्य लघुता भवति । यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः राजादीनामुपलक्षणात्साधारणजनानामपि स्त्रियं द्रष्टुं विचारमपि न कुर्यात्, न वाऽन्यान् श्रमणान् स्त्रीदर्शनविषयकविचारमपि कारयेत् , न वा विचारं कुर्वन्तमन्यमनुमोदयेदिति ॥सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं मंसखायाणं वा मच्छखायाणं वा छविखायाणं वा बहिया णिग्गयाणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गहेंतं वा साइ ज्जइ ॥ सू० १०॥
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धामिषिक्तानां मांसखादकानां वा मत्स्यखादकानां वा छविखादकानां वा अहिनिर्गतानाम् अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥सू० १०॥
चूर्णी-"जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादिराजादीनां 'मंसखायाणं वा' मांसखादकानां वा-मांसभक्षकाणां मांसभक्षणनिमित्तं मृगयां कत बहिनिर्गतानामिति सर्वत्र सम्बन्धः कार्यः, तेन मांसार्थ वने मृगयाकरणाय ग्रामाद् बहिर्निर्गतानां मांसखादनार्थमित्यर्थो बोध्यः, एवं 'मच्छखायाणं वा' मत्स्यखादकानां वा-मत्स्यभक्षकाणां वा-मत्स्यग्रहणनिमित्तं नदीहदसमुद्रादौ गमनार्थ बहिर्निर्गतानां वा 'छविखायगाणं वा' छविखादकानां वा, छविः चपलमुद्गादिफलिस्तासाम्-चपलमुद्गादिफलिभक्षणार्थ क्षेत्रे गमनार्थ वा 'बहिया णिग्गयाणं वा' तत्तद्वस्तुभक्षणार्थ बहिर्निर्गतानां वा तत्सम्बन्धि 'असणं वा' इत्यादि अशनादिचतुर्विधमाहारं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति, अयं भावः-राजादयो मांसादिभक्षणेच्छया वनादिप्रदेशेषु समागताः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू०११-१२ राजादिसभासमये तत्रत्याहारग्रहणनिधः २११ भवन्ति तत्र स्थितास्ते अशनादिकं चतुर्विधमाहारजातं पाचयन्ति तादृशाऽशनादि तेभ्यो यो भिक्षुगुह्णाति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णा खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं अण्णयरं उववूहणियं समीहियं पेहाए तीसे परिसाए अणुठियाए अभिण्णाए अवाच्छिण्णाए जा तं असणं वा ४ पडिग्गाहेइ प िग्गाहेंत वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामन्यतरद् उपवृहणीयं समीहितं प्रेक्ष्य तस्यां परिषदि अनुत्थितायां अभिन्नायां अव्यवच्छिन्नायां यः तद्सनं वा ४ प्रतिगृहाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ११॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि राजादीनां 'अण्णयरं' यत् अन्यतरत् अशनादिषु मध्ये यत् किमप्येकमशनादिकम् ‘उववृहणियं' उपवृंहणीयम् शरीरपुष्टिकारकम् मेधेन्द्रियायुष्यादिबलबर्द्धकं च, एवादृशे सति पुनः 'समीहियं' समीहितम् मनोऽभिलषितम् 'पेहाए' प्रेक्ष्य दृष्ट्वा 'तीसे परिसाए' तस्यां यस्यां परिषदि सर्वक्षत्रियादिकाः संस्थिता तस्यां च परिषदि 'अणुट्टियाए' अनुत्थितायां यावत्पर्यन्तं सभा नोत्थिता तस्यां 'अभिण्णाए' अभिन्नायां यावत्पर्यन्तम् एकोऽपि जनस्ततो निर्गतो न भवति सा अभिन्ना तस्यां 'अव्वोच्छिण्णाए' अव्यवच्छिन्नायां यदा सर्वे विनिर्गता भवन्ति तदा सा व्यवच्छिन्ना, न व्यच्छिन्ना अव्यवच्छिन्ना तस्यां 'जो तं असणं वा ४ पडिग्गाहेइ' यः तद् उपवृहणीयादिगुणयुक्तमशनपानखाद्यस्वायं प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते तादृशमशनादिक यो गृह्णाति गृह्णन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्- मेहाइंदिय आऊआईणं जं विवड्ढगं होई ।
___उववृहणीयमसणं, रायसहाओ य नो गिण्हे ॥ छाया-मेघेन्द्रियायुरादीनां यत् विवर्धकं भवति ।
उपवृंहणीयमशनं राजसभातश्च नो गृहीयात् ।। अवचूरिः- 'मेहा' इत्यादि । तत्र मेधा धारणावती बुद्धिः, कालान्तरे अविस्मरणं धारणा तस्याः, इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि, तेषाम्, आयुश्च जीवनस्थितिरूपं तस्य, उपलक्षणाद् देहस्य च विबर्द्धकं भवति तत् उपबृंहणीयमशनं चतुर्विधं भक्तादिकम् अशनं पानं खाद्य स्वायं साधुः राजसभातः,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
निशीथसूत्रे तस्यामनुत्थितायां तत्सकाशात् 'नो गिण्हे' नो नैव गृहीयात् , स्वीकुर्यात् , न वा स्वीकुर्वन्तमन्यमनुमोदयेत्, तद्ग्रहणे आज्ञाभङ्गादि-राजपिण्डहणजन्याद्यनेकदोषसंभवादिति ।। सू० ११॥
सूत्रम्-अह पुण एवं जाणेज्जा-'इहज्ज रायखत्तिए पखुिसिए' जे भिक्खूताए गिहाए ताए पएसाए ताए उवासंतराए विहारं वा करेइ सज्झायं वा करेइ असणं वा पाणं वा, खाइमं वा साइमं वा आहारेइ, उच्चारं वा पासवणं वा परिट्ठवेइ, अण्णयरं वा अणारियं निठुरं अस्समणपाओग्गं कहं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥सू०१२॥
छाया-अथ पुनरेवं जानीयात् "इहाऽद्य राजक्षत्रियः पर्युषितः” यो भिक्षुः तस्मिन् गृहे तस्मिन् प्रदेशे तस्मिन् अवकाशान्तरे विहारं वा करोति स्वाध्यायं वा करोति अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वायं वा आहरति, उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति, अन्यतरां वा अनार्याम् निष्ठुराम् अश्रमणप्रायोग्यां कथां कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥सू० १२॥
चूर्णी- 'अह पुण' इत्यादि । 'अह' अथ अथेत्ययं निपातः आनन्तर्यार्थकः, उक्तो हि राजपिण्ड :, अथ तदनन्तरम् राजपिण्डकथनानन्तरम् 'पुण' पुनः ‘एवं जाणेज्जा' एव जानीयात् एवं यथावक्ष्यमाणं जानीयात्, किं जानीयात् ? तत्राह-'इहे'-त्यादि, 'इहज्ज रायखत्तिए परिवुसिए' इहाद्य राजक्षत्रियः-क्षत्रियवंशीयो राजा पर्यषितः, तत्र इहास्मिन् भूमिप्रदेशे अद्य वर्तमानदिवसे राजा कुलपरम्परया प्राप्तराज्यश्रीकः क्षत्रियः उपलक्षणात्-मुदितः मूर्दाभिषिक्तो वा पर्युषितो निवसन् अस्तीति, अथैवं ज्ञात्वाऽपि 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः 'ताए गिहाए' तस्मिन् गृहे यत्र राजा निवासं करोति तदासन्नगृहस्थगृहे 'ताए पएसाए' तस्मिन् प्रदेशे राजादिनिवासासन्नप्रदेशे यत्र खड्गादिशस्त्राणि स्थापितानि भवेयुस्तत्र 'ताए उवासंतराए' तस्मिन् अवकाशान्तरे तत्पार्श्वस्थ शुद्धभूमौ च 'विहारं वा करेइ' विहारं-विहरणं वा करोति 'सज्झायंवा करेइ' स्वाध्यायं वा करोति ‘असणं वा' अशनं वा इत्यादि, अशनादिचतुर्विधमाहारं 'आहारेई' आहरति-आहारं करोति 'उच्चारं वा पासवणं वा परिहवेइ' उच्चारं वा प्रस्रवणं वा परिष्ठापयति 'अण्णयरं वा' अन्यतरां वा 'अणारियं' अनार्याम् सत्पुरुषानाचरणीयाम् 'णिठुरं' निष्ठुराम्-अश्लीलां 'अस्समणपाओग्गं' अश्रमणप्रायोग्याम् असाधुपुरुषयोग्यां 'कह' कथाम् 'कहेई' कथयति 'कहेंतं वा साइज्जइ' कथयन्तं वा स्वदते अनुमोदते ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्-राया य जत्थ चिट्ठइ, तत्थत्थेमुं गिहाइठाणेसु ।
भिक्खू दोसे पावइ, विहारमाइस्स करणाओ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू० १३-१९ यात्रासंप्रस्थितनिवृत्तराजादोनामाहारग्रहणनि० २१३ छाया-राजा च यत्र तिष्ठति, तत्रस्थेषु गृहादिस्थानेषु ।
भिक्षुर्दोषान् प्राप्नोति, विहारादेः करणात् ॥ अवचूरिः- 'राया य जन्थ चिट्ठइ' यत्र प्रदेशविशेषे राजक्षत्रियः क्षत्रियवंशीयो राजा तिष्ठति 'तत्थत्थेमुं' तत्रस्थेषु तदासन्नस्थितेषु गृहादिस्थानेषु 'विहारमाइस्स करणाओ' विहारादेः, विहारस्य आदिशब्दात् स्वाध्यायस्य आहारस्य उच्चारादिपरिष्ठापनस्य अन्यतरदनार्यनिष्ठुराऽश्रमणप्रायोग्यकथायाश्च करणात् 'भिक्खू' भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दोसे' दोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थादिकान् 'पावई' प्रामोति । यः कोऽपि साधुः राजादिनिवासासन्नगृहादिप्रदेशे विचरेत् स्वाध्यायं कुर्यात् आहारं कुर्यात् उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयेत् शिष्टविगर्हिता काञ्चित् कथां वा कुर्यात् , एवं कारयेत् वा, तथा कुर्वन्तमनुमोदयेत् वा स आज्ञाभगमनवस्था मिथ्यात्वं संयमविराधनमात्मविराधनं च प्राप्नुयात् , एवं भद्रकाभद्रककृता अनेके दोषा अपि भवेयुरिति । यस्मात् एते पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा राजादिनिवासासन्नस्थितगृहादौ तत्समीपे वा विहारमारम्य शिष्टजनानाचरणीयकथापर्यन्तं स्वयं न कुर्यात् न वा कारयेत् न वा कुर्वन्तं कमपि अनुमोदयेदिति ॥सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं बहिया जत्तासंपट्ठियाणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू०१३॥
छाया--यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानां बहिर्यात्रासंमस्थितानाम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृहाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥सू० १३॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' राज्ञः 'खत्तियाणं' क्षत्रियाणाम् 'मुदियाणं' मुदितानाम् 'मुद्धाभिसित्ताणं' मूर्धाभिषिक्तानाम् पूर्वोक्तस्वरूपाणां 'बहिया जत्तासंपट्ठियाणं' बहिर्यात्रासंप्रस्थितानां परराजविजयार्थ प्रस्थितानाम् , यदा राजा परराजविजयार्थ गच्छति तदा मङ्गलार्थ भोजनं कृत्वा गच्छति तादृशभोजनादित्यर्थः 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा 'साइमं वा' स्वाद्यं वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते । यो हि विजयार्थ प्रस्थितस्य राजादेमार्गे माङ्गल्यार्थ निर्मितभोजनादिसामग्रीतोऽशनादिकं स्वीकरोति स्वीकारयति वा, तथा तादृशमशनादिकं स्वीकुर्वन्तमनुमोदयति स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू०१३॥
सूत्रम् --जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं बहिया जत्तापडिणियत्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू० १४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्द्धाभिषिक्तानां बहिर्यात्राप्रतिनिवृत्तानामशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिहन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'यथा पूर्वसूत्रे यात्रार्थ प्रस्थितानां राजादीनामशनादिग्रहणस्य निषेधः कृतस्तथैवात्र यात्रातः प्रतिनिवृत्तानां राजादीनामशनादिग्रहणनिषेधो वक्तव्यः । सूत्रस्याक्षरगमनिका सुगमा || सू० १४॥ एवम् 'नईजत्तासंपट्ठियाणं' नदीनां यात्रार्थ संप्रस्थितानां राजादीनामशनादिग्रहणनिषेधसूत्रम् ॥ सू० १५ ॥ तथा एवमेव 'नईजत्तापडि नियत्ताणं' नदीयात्रातः प्रत्यागतानां राजादीनामशनादिग्रहणनिषेधसूत्रम् ॥ सू० १६ ॥ एवमेव 'गिरिजतापट्ठियाणं' गिरियात्रार्थं संप्रस्थितानाम्, इति सूत्रम् ॥ सू०१७ || तथा 'गिरिजत्तापडिनिय - ताणं' गिरियात्रातः प्रतिनिवृत्तानाम्, इति सूत्रम् । एषा सूत्रचतुष्टयी त्रयोदशसूत्र यात्राप्रस्थितसूत्रवदेव व्याख्येया || सू० १८ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं महाभिसेयंसि वट्टमाणसिणिक्खमइ वा पविसइ वा णिक्खमंतं वा पविसंतं वा साइज्ज || सू० १९ ॥
२१४
छाया -यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्द्धाभिषिकानां महाभिषेके वर्त्त माने निष्क्रामति वा प्रविशति वा निष्क्रामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदते ॥सू १९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' इत्यादि राजादीनां 'महाभि सेयंसि' महाभिषेके तत्राभिषेकानां मध्ये महान् अभिषेको महाभिषेकः, तस्मिन् महाभिषेके 'वट्टमाणसि' वर्त्तमाने प्रवर्त्तमाने महाभिषेकस्य समये तत्र 'णिक्खमइ वा' निष्क्रामति तत्र गन्तुमुपाश्रयात् निर्गच्छति वा 'पविसर वा' प्रविशति वा तत्र महाभिषेकस्थाने प्रवेशं कुरुते वा 'णिक्खमंतं वा' निष्क्रामन्तं वा 'पविसंतं वा साइज्जइ' प्रविशन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १९ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू रणो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं इमाओ दस अभिसेयाओ रायहाणीओ उद्दिट्ठाओ गणियाओ वंजियाओ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा णिक्खमइ वा पविसइ वा णिक्खमंतं वा पवितं वा साइज्जइ । तंजहा - चंपा १, महुरा २, वाणारसी ३, सावत्थी ४, सायं ५, कंपिल्लं ६, कोसंबी ७, मिहिला ८, हत्थिणापुरं ९, रायगिहं वा १० ॥ सू० २०||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू० २० चम्पादिदशाऽऽभिषेक्यराजधानीषुद्वित्रिवारगमननि० २१५
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामिमा दश आभिः वेक्याः राजधान्य उद्दिष्टाः गणिताः व्यजिता अन्तर्मासस्य द्विःकृत्वो वा त्रिकृत्वो वा निष्क्राति वा प्रविति वा निष्क्रामन्तं वा प्रविशन्तं वा स्वदते । तद्यथा-चम्पा १, मथुरा २, वाराणसी ३, श्रावस्ती ४, साकेतम् ५, कांपिल्यम् ६, कौशाम्बी ७, मिथिला ८, हस्तिनापुरं ९, राजगृहं वा १० ॥ सू० २०॥
___ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' राज्ञः 'खत्तियाणं' क्षयित्राणाम् ‘मुदियाणं' मुदितानाम् 'मुद्धाभिसित्ताणं' मूर्द्धाभिषिक्तानाम् 'इमायो' इमा वक्ष्यमाणाः 'दस अभिसेयाओ' दश-दशसंख्यकाः आभिषेक्याः अभिषेकयोग्वाः अभिषेकार्थमुपयुज्यमानाः 'रायहाणीओ' राजधान्यः 'उद्दिवाओ उद्दिष्टाः कथिताः 'गणियाओ' गणिताः यासां महाभिषेके गणनाऽस्ति, 'बंजियाओ' व्यञ्जिताः नाम्ना प्रसिद्धाः, तत्र 'अंतोमासस्स' अन्तर्मध्ये मासस्य मासाभ्यन्तरे इत्यर्थः, 'दुक्खुत्तो' द्विःकृत्वो द्विवारम् 'तिक्खुत्तो' त्रिःकृत्वः त्रिवारम् ‘णिक्खमइ वा निष्कामति वा उपाश्रयात् 'पविसइवा' प्रविशति वा उत्सवाम्मे प्रवर्तमाने वा महोत्सवे अन्यस्थानादागत्य तत्र प्रविशतीत्यर्थः तथा 'णिक्खमंतं वा' निष्क्रामन्तं वा 'पविसंतं वा' प्रविशन्तं वा 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अभिषेकयोग्यराजधान्यामुत्सवारम्भे मासाभ्यन्तरे द्विवारं त्रिवारं वा निष्क्रमणं प्रवेशश्च निवारितः, तत्रायं भावः-यत्र उत्सवारम्भो जायते तत्र राजादयस्तत्प्रक्रियासंयोजनार्थ प्रथमं गत्वा निवसन्ति, उत्सवे प्रतिनिवृत्ते च तत्रतः प्रतिनिवर्तन्ते अतः एकवारं निष्कमणस्य प्रवेशस्य च निषेधो न कृतः, किन्तु द्वित्रिवारस्य निषेधः कृतः वारं वारं गमने तेषां द्वेषोत्पत्तिसंभवादिति । कास्तादृश्यो राजधान्यो यत्राऽभिषेकः क्रियते ? इति जिज्ञासायामाह-'तंजहा' इत्यादि । 'तंजहा' तद्यथा--'चंपा' चम्पानाम्नी राजधानी प्रथमा या वासुपूज्यस्य जन्मभूमिः १, 'महरा' मथुरानाम्नी राजधानी द्वितीया यत्र हि कृष्णवासुदेवस्य जन्माऽभूत २, वाराणसी' वाराणसी तृतीया या पार्श्वनाथतीर्थकरस्य जन्मभूमिः ३ 'सावत्थी' श्रावस्तीनाम्नी राजधानी चतुर्थी या संभवतीर्थङ्करस्य जन्मभूमिः ४, 'साएयं' साकेतमयोध्या पञ्चमी या ऋषभदेवस्य अनन्तनाथस्य रामचन्द्रस्य च जन्मभूमिः ५, 'कंपिल्लं' काम्पिल्यं षष्ठी राजधानी या विमलनाथतीर्थङ्करस्य जन्मभूमिः ६, 'कोसंबी' कौशाम्बीनाम्नी सप्तमी राजधानी पद्मप्रभोर्जन्मभूमिः ७, 'मिहिला' मिथिला अष्टमी राजधानी या मल्लिनाथस्य जन्मभूमिः ८, 'हत्थिणापुर' हस्तिनापुरं नवमी राजधानी या शान्तिनाथस्य कुन्थुनाथस्य च जन्मभूमिः ९, 'रायगिहं वा' राजगृहं दशमी राजधानी या मुनिसुव्रतस्वामिनो जन्मभूमिः १०, ता एता दश राजधान्यो नामनिर्देशेन गणिताः कथिताः, एतदतिरिक्ता अपि वासुदेव-बलदेव-चक्रवर्त्यादीनां राजधान्यो बहुजनसमाकीर्णा ग्रहीतव्याः, तास्वपि उत्सवप्रसंगे मासाभ्यन्तरे द्विवारं त्रिवारं वा गमवागगनं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
निशीथसूत्रे न कर्तव्यम् । एतासु दशसु राजधानीषु तादृशीष्वन्यासु वा मासाभ्यन्तरे यो भिक्षुर्द्विवारं त्रिवार वा गमनागमनं करोति कारयति वा तथा गमनागमनं कुर्वन्तं वाऽन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:--- भाष्यम्-चंपाइयं च एयं, पुव्वुत्तं रायहाणिदसगं जं ।
रज्जाभिसेगसमए, दुत्तियवारं न गच्छेऽत्थ ॥१॥ छाया-चम्पादिकं चैतत् पूर्वोक्तं राजधानीदशकं यत्
___राज्याभिषेकसमये, द्वित्रिवारं न गच्छेदत्र ॥१॥
अवचूरिः -- 'चंपाइयं' इत्यादि । एतत् चम्पादिकं राजधानीदशकं दश राजधान्य इत्यर्थः यत् पूर्योक्तम् , अत्र दशसु राजधानीषु राज्याभिषेकसमये राज्याभिषेकमहोत्सवकाले भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा न गच्छेत् । उत्सवसमये एतासु राजधानीषु एकवारादधिकं द्विवारं त्रिवारं च भिक्षार्थमन्यकार्यार्थ वा गमने साधोर्बहवो दोषा भवन्ति, तथाहि-उत्सवसमये तत्र हयानां गजानां स्थानां जनानां च परस्परं संधट्टनरूपः संमर्दो भवति तेन तत्रत्यो मार्गोऽवरुद्धः स्यात् ततस्तत्र गमने आत्मविराधनासंभवः, तथा तत्र भिक्षायां बहुकालक्षेपो जायते, तेन स्वाध्यायध्यानादिषु व्याघातो भवति, तत्र भिक्षार्थ भ्रमणे लोकापवादोऽप्यवश्यम्भावी-यदयं साधुराहारलोलुपः स्त्र्यादिदर्शनस्पर्शनलोलुपश्च दृश्यते, इत्यादि । यस्मादेते दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणस्तत्र निष्कमणं वा प्रवेशं वा न कुर्यात् न कारयेत् कुर्वन्तं वा नानुमोदयेत् । यद्येवं कुर्यात्तदा स प्रायश्चित्तभागी भवति, आज्ञाभङ्गादिदोषांश्चापि प्राप्नोतीति भाष्यगाथाभावार्थः ॥२०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । तंजहा-खत्तियाण वा रायाण वा कुरायाण वा रायपेसियाण वा रायवंसियाण व-त्ति ॥सू० २१॥
छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामशन वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा परस्मै निहतं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते तद्यथा-क्षत्रियेभ्यः वा राजभ्यो वा कुराजेभ्यो वा राजप्रेष्येभ्यो वा राजवंश्येभ्यो वा, इति ॥सू० २१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'रण्णो' राज्ञः 'खत्तियाणं' क्षत्रियाणाम् 'मुदियाणं' मुदितानाम् 'मुद्धाभिसित्ताणं' मूर्द्धाभिषिक्तानाम् 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनं पानं खाद्य स्वायं वा यत् 'परस्स नीहडं' अत्र 'परस्स'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०९ सू० २१-२७ राजादीनां क्षत्रियादिपरार्थनिस्सारिताशनादेनि० २१७ इति चतुर्थ्या रूपम् 'चतुर्थ्याः षष्ठी' इति प्राकृतसूत्रपाठात् , प्राकृते चतुर्थीस्थाने षष्ठ्येव विभक्तिः प्रयुज्यते ततः 'परस्स' 'परस्मै' इतिच्छाया भवति, एवमग्रेऽपि विज्ञेयम् । ततः परस्मै जातावेकवचनं ततः परेभ्य इत्यर्थः, परनिमित्तं'नीहडं' निर्हृतम्-अन्येषां वक्ष्यमाणानां कृते बहिः निस्सारित तत् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । केभ्यः परेभ्य इति तानेव दर्शयति-तंजहा' इत्यादि । 'तंजहा' तद्यथा-'खत्तियाण वा' क्षत्रियेभ्यो वा 'रायाण वा' राजभ्यो वा 'कुरायाण वा' कुराजेभ्यः-कुत्सिताः राजान कुराजाः, तेभ्यः प्रत्यन्तदेशाधिपत्वात् 'रायपेसियाण वा' राजप्रेष्येभ्यो वा, एतेषामेव क्षत्रियादीनां ये प्रेष्या भृत्यास्तेभ्यः 'रायसियाण वा' राजवंश्येभ्यो वा एतेषामेव वंशे समुत्पन्नाः पुत्रमातृभ्रातृप्रभृतयः, तेषां कृते निस्सारितं चाशनादिकं गृह्णतः श्रमणस्य पाटश्चित्तं भवति, परजन्यप्रद्वेषान्तरायादौ एतादृशान्नस्यापि राजपिण्डत्वादेव । तथा-परजन्यप्रद्वेषान्तरायादिभ्योऽन्येऽपि बहवो दोषाः संभवन्तीति ॥ सू० २१ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णा खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । तंजहा-णडाण वा णट्टगाण वा कच्छ्याण वा जल्लाण वा मल्लाण वा मुट्ठियाण वा वेलंबगाण वा कहगाण वा पवगाण वा लासगाण वा खेलयाण वा छत्ताणुयाण वा॥ सू० २२॥
छाया- यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा परस्मै निहतं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते । तद्यथा नटेभ्यो वा नर्तकेभ्यो वा कच्छुकेभ्यो वा जल्लेभ्यो वा मल्लेभ्यो वा मौष्टिकेभ्यो वा बेलम्बकेभ्यो वा कथकेभ्यो वा प्लवकेभ्यो वा लासकेभ्यो वा खेलकेभ्यो वा छत्रानुगेभ्यो वा ॥२२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘रण्णो' इत्यादि व्याख्या पूर्वसूत्रवत् कर्त्तव्या । अनागतपदानि व्याख्यायन्ते-‘णडाण वा' नटेभ्यः नाटकादिकर्तृभ्योवा 'णगाण वा' नर्तकेभ्यो वा नृत्यकर्तृभ्यः, तत्र नर्तका नृत्यकर्तारः, अथवा अन्यान् ये नर्तयन्ति तेऽपि नर्तकाः तेभ्यः 'कच्छुयाण वा' कच्छुकानां वा, तत्र कच्छुः रज्जुस्तदुपरि नृत्यकारकाः कच्छुकाः, तेभ्यो वा 'जल्लाण वा' जल्लेभ्यो वा तत्र जल्लाः राजस्तुतिपाठकाः, अथवा वंशोपरिनर्तकाः, तेभ्यः 'मल्लाण वा' मल्लेभ्यो वा, तत्र मल्ला-मल्लयुद्धकारकाः प्रसिद्धाः, तेभ्यः 'मुट्ठियाण वा' मौष्ठिकेभ्यो वा मुष्टिप्रहारकाः-मुष्टियुद्धकारकाः, तेभ्यः 'वेलंबगाण वा' वेलम्बकेभ्यो वा, तत्र
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
निशीथसूत्रे वेलम्बका भाण्डवत् कुचेष्टाकारकाः, तेभ्यः 'कहगाण वा' कथकेभ्यो वा, कथकाः राजसभायां कथाकारकास्तेभ्यः 'पवगाण वा', प्लवकेभ्यो वा प्लवकाः-मर्कटादिवत् कूर्दकास्तेभ्यः 'लासगाण वा' लासकेभ्यो, वा-लासकाः गाथागायकाः राजयशोगायकास्तेभ्यः 'खेलयाण वा' खेलकेभ्यो वा लीलाकारकेभ्यः 'छत्ताणुयाण वा' छत्रानुगेभ्यो वा राजादीनां छत्रं गृहीत्वाऽनुगच्छन्ति तेभ्यः छत्रधारकेभ्य इत्यर्थः, एतेषां नटादीनामुद्देशेन राजभवने संपादितमाहारजातं यो गृह्णाति गृह्णन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २२।। ।
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णा खत्तियाणं मुदियाणं मुद्राभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा खाइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गहेंतं वा साइज्जइ । तं जहा-आसपोसयाण वा हस्थिपोसयाण वा महिसपोसयाण वा वसहपोसयाण वा सीहपोसयाण वा वग्धपोसयाण वा अयपोसयाण वा मिगपोसयाण वा सुणगपोसयाण वा सूयरपोसयाण वा मेंढपोसयाण वा कुक्कुडपोसयाण वा मक्कडपोसयाण वा तित्तिरपोसयाण वा वट्टयपोसयाण वा लावयपोसयाण वा चीरल्लपोसयाण वा हंसपोसयाण वा मयूरपोसयाण वा सुयपोसयाण वा ॥सू० २३॥
___ छाया-यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामशनं वा पानं वा खाद्य व स्वाद्य व परस्मै निहतं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते । तद्यथाअश्वपोषकेभ्यो वा हस्तिपोषकेभ्यो वा महिषपोषकेभ्यो वा वृषभपोषकेभ्यो वा सिंहपोषकेभ्यो वा व्याघ्रपोषकेभ्यो वा अजपोषकेभ्यो वा मृगपोषकेभ्यो वा श्वपोषकेभ्यो वा शंकरपोषकेभ्यो वा मेषपोषकेभ्यो कुक्कुटपोषकेभ्यो वा मर्कटपोषकेभ्यो वा तित्तिरपोषकेम्यो वा वर्त्तकपोषकेभ्यो वा लावकपोषकेभ्यो वा चिल्हपोषकेभ्यो वा हंसपोषकेभ्यो वा मयूरपोषकेभ्यो वा शुकपोषकेभ्यो वा ॥ सू० २३॥
चूर्णी-- इदमपि सूत्रं पूर्ववदेव व्याख्येयम् । अत्र अश्वादिशब्दाः सर्वे प्रसिद्धा एव ते लोकतो ज्ञातव्याः ॥सू०२३॥ एवमनेनैव क्रमेणाग्रेतनानि चत्वारि सूत्राण्यपि व्याख्येयानि, तथाहि -'आसदमगाण वा हत्थिदमगाण वा' अश्वदमकेभ्यः अश्वदमनकारकेभ्यः, हस्तिदमकेभ्यः हस्तिदमनकारकेभ्यः० सूत्रम् २४॥ 'आसमद्दगाणं वा हथिमद्दगाणं वा' अश्वमर्द केभ्यः अश्वानां हस्तादिना मर्दनकारकेभ्यः, हस्तिमर्दकेभ्यः हस्तिनां हस्तादिना मर्दनकारकेभ्यः० इति सूत्रम् २५॥ 'आसमट्ठाण वा हथिमट्ठाण वा' अश्वमाजकेभ्यो वा हस्तिमार्जकेभ्यो वा । अश्वानां हस्तिनां च रजोऽवगुण्ठितशरीरस्य मार्जनकारकेभ्यः रजोनिवारकेभ्यः० इति सूत्रम् २६॥ 'आस
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः, उ० ९ सू० २८-२९ सचिवसन्देशकादिपरार्थनिस्सारिताशनादेनि० २१९ रोहाण वा हत्थिरोहाण वा' अश्वारोहकेभ्यो वा-अश्वानामारोहणकारकेभ्यः, हस्त्यारोहकेभ्यो वा हस्तिनामारोहणकारकेभ्यः ० इति । एतेषां पूर्वोक्तानामश्वदमकादीनां निमित्तं बहिनिस्सारितं संपादितं वा अशनादि साधुर्न गृह्णीयात् , न ग्राहयेत् , गृह्णन्तं वा नानुमोदयेत् । एवं करणे साधुः प्रायश्चितभागी भवति, आज्ञाभङ्गानवस्थादिदोषांश्च प्राप्नोतीति |सू० २७||
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्तणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । तंजहा-सत्थाहावाण वा संवाहावयाण वा अभंगावयाण वा उव्वद्यावयाण पा मज्जावयाण वा मंडावयाण छत्तग्गहाण वा चामरग्गहाण वा हडप्पग्गहाण वा परियदृग्गहाण वा दीवियग्गहाण वा असिग्गहाण वा धणुग्गहाण वा सत्तिग्गहाण वा कोतग्गहाण वा हत्थिपत्तग्गहाण वा ।।सू० २८॥
छाया-यो भिक्षु राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामशनं वा पान वा खाद्यं वा स्वाद्य वा परस्मै निहतं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते । तद्यथासार्थातकेभ्यो वा संवाहकेभ्यो वा अभ्यञ्जकेभ्यो वा उद्वर्तकेभ्यो वा मज्जकेभ्यो वा मंडकेभ्यो वा छत्रग्रहेभ्यो वा चामरग्रहेभ्यो वा हडप्पग्रहेभ्यो वा परिवर्तग्रहेभ्यो वा दीपिकाग्रहेभ्यो वा असिग्रहेभ्यो वा धनुर्घहेभ्यो वा शक्तिग्रहेभ्यो वा कुन्तग्रहेभ्यो वा हस्तिपत्रग्रहेभ्यो वा ॥ सू० २८॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि व्याख्या पूर्ववत् , केभ्यः परेभ्यः ! तान् प्रदर्शयति-'तं जहा' इत्यादि । 'तंजहा' तद्यथा-'सत्थाहावाण वा' सार्थाढकेभ्यो वा राज्ञां सार्थानि सचिवादिरूपाणि आह्वयन्ति आमन्त्रयन्ति राजसंदेशं वा कथयन्ति ये ते तथा, तानुदिश्य सम्पादितं स्थापितम् तथा 'संवाहावयाण वा' संवाहकेभ्यो वा, तत्र शयनकाले राजादीनां संवाहनं शरीरादेर्वा संवाहनं 'पगचंपी' इति प्रसिद्धं कुर्वन्ति ये ते, तेभ्यः 'अब्भंगावयाण वा' अभ्यञ्जकेभ्यो वा शतपाकसहस्रपाकादितैलेन राजादीनामभ्यञ्जनं 'मालिश' इति प्रसिद्धं कुर्वन्ति ये ते अभ्यञ्जकाः तैलाभ्यङ्गकारकाः, तेभ्यः 'उध्वट्टावयाण वा' उद्वर्तकेभ्यो वा, तत्र राजादीनां शरीरे सुगन्धिद्रव्यमिश्रितपिष्टचूर्णादिना उद्वर्तयन्ति 'उवटना' इति प्रसिद्धं कुर्वन्ति ये ते उर्तकाः, तेभ्यः 'मज्जावयाण वा' मज्जकेभ्यो वा, तत्र ये राजादीनां स्नानं कारयन्ति ते मज्जकाः तेभ्यः, 'मंडावयाण वा' मंडकेभ्यो, वा तत्र मुकुटादिना राजादीन् मण्डयन्ति-मण्डितं कुर्वन्ति अलङ्कुर्वन्ति ये ते मण्डकाः, तेभ्यः 'छत्तग्गहाण वा' छत्रग्रहेभ्यो वा, तत्र ये राजादीनां छत्रं गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते छत्रग्रहाः, तेभ्यः 'चामरग्गहाण
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
२२०
निशीथसूत्रे वा' चामरग्रहेभ्यो वा, तत्र ये चामरं गृह्णन्ति धारयन्ति ते चामरग्रहाः, तेभ्यः 'हडप्पग्गहाण वा' हडप्पग्रहेभ्यो वा, तत्र आभरणस्थापनाय यद् भाण्डं तत् हडप्पं कथ्यते तं गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते हडप्पग्रहाः, तेभ्यः 'परियदृग्गहाण वा' परिवर्तग्रहेभ्यो-परिवर्तः परिवर्तितवस्त्रादिस्थापनपात्रं मञ्जूपादिरूपः, तं गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते परिवर्तग्रहाः, तेभ्यः 'दीवियग्गहाण वा' दीपिकाग्रहेभ्यो वा, तत्र राजादीनामग्रे गृहे वा दीपिका 'दीवड' इति प्रसिद्ध, गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते दीपिकाग्रहाः, तेभ्यः 'असिग्गहाण वा' असिग्रहेभ्यो वा, तत्रासिः खङ्गः, तं राजादिखड्गं गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते असिग्रहाः, तेभ्यः 'धणुग्गहाण वा' धनुर्घहेभ्यो वा, तत्र धनुश्चापः, तद् गृह्णन्ति ये ते धनुर्ग्रहाः, तेभ्यः 'सत्तिग्गहाण वा शक्तिग्रहेभ्यो वा, तत्र शक्तिः शस्त्रविशेषः, तं गृह्णन्ति ये ते शक्तिग्रहाः तेभ्यः 'कोतग्गहाण वा' कुन्तः भल्ल: 'भाला' इति लोकप्रसिद्धः, तं गृह्णन्ति धारयन्ति ये ते कुन्तग्रहाः, तेभ्यः 'हत्थिपत्तग्गहाण वा' हस्तिपत्रग्रहेभ्यो वा अङ्कुशधारिभ्यः, इत्यादिकार्यकारिणां प्रयोजनाय बहिनिस्सारितं पाचितं स्थापितं वाऽशनादिकं यः स्वीकरोति स्वीकारयति वा स्वीकुर्वन्तं श्रमणान्तरं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेत वा साइज्जइ । तंजहा-वरिसधराण वा कंचुइज्जाण वा दोवारियाण वा दंडारक्खयाण वा ॥ सू० २९ ॥
छाया--यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मूर्धाभिषिक्तानामशन वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा परस्मै निहतं प्रतिगृह्माति प्रतिगृह्णन्त वा स्वदते । तद्यथा-वर्षधरेभ्यो वा कञ्चुकिभ्यो वा दौवारिकेभ्यो वा दण्डारक्षकेभ्यो वा ॥ सू० २९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । स्पष्टम् । नवरम्-तत्र के ते परे तत्राह-'तंजहा' इत्यादि, 'तं जहा' तद्यथा-'वरिसधराण वा' वर्षधरेभ्यो वा-वर्षधराः वर्द्धितकीकरणेन नपुंसकीकृता अन्तःपुररक्षकाः, तेभ्यः 'कंचुइज्जाण वा' कंचुकिन्यो वा, तत्र कंचुकिनो राज्ञामन्तःपुरे निवसन्तो नपुंसका एव, तेभ्यः वर्षधरकञ्चुकिनोरयं भेदः-यत् वर्षधरः कृत्रिमनपुंसकः, कंचुकी तु जन्मजातो नपुंसक इति । 'दोवारियाण वा' दौवारिकेभ्यो वा द्वारपालेभ्यः 'दंडारक्खयाण वा' दण्डारक्षकेभ्यो वा, दण्डेन आरक्षन्तीति दण्डारक्षकाः, तेभ्यः दण्डेन रक्षाकर्तृभ्यः । द्वारपालस्तु केवलं द्वारमेव रक्षति, दण्डारक्षकस्तु यत्र तत्र राज्ञोऽभिमतं कार्य रक्षतीत्यनयोरिपालदण्डारक्षकयोविशेषः, ततश्च राज्ञां गृहे वर्षधरादीनामुद्देशेन बहिनिस्सारितं पाचितं तदर्थ स्थापितं वाऽशनादिकं यो भिक्षः लोभात् मोहात् स्वादवशाद् वा गृह्णाति गृह्णन्तं वाऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू०२९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ.९ सू. ३०-३१ राजादीनां कुब्जादिदासीनिमित्तनिस्सारिताशनादेनि० २२१
सूत्रम्-जे भिक्खू रण्णो खत्तियाणं मुदियाणं मुद्धाभिसित्ताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परस्स नीहडं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ । तंजहा-खुज्जाणं जाव पारसीणं ॥ सू० ३०॥
छाया- यो भिक्षुः राज्ञः क्षत्रियाणां मुदितानां मु भिषिक्तानामशनं वा पान वा खाद्य वा स्वायं वा परस्मै निहतं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते । तद्यथा-कुब्जाभ्यो यावत् पारसीभ्यः ॥३०॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । स्पष्टम् , नवरम्-अथ दासीनां निमित्तं निर्दृतमशनादिनिषेधे ताः दास्यः प्रदर्श्यन्ते–'तंजहा' इत्यादि । 'तंजहा' तद्यथा 'खुज्जाणं वा' कुब्जाभ्यो वा, तत्र कुब्जा शरीरतो वक्रा दास्यः, तासां कृते स्थापितमशनादिकमित्यन्वयः 'जाव' यावतयावत्पदेन- 'चिलाइयाणं वा बडभीणं वा बब्बरीण वा बउसीणं वा जोणियाणं वा पल्हबियाणं वा ईसीणियाणं वा धोरुगिणीणं वा लासियाणं वा लकुसियाणं वा दमिलीणं वा सीहलीणं वा आरबीणं वा पुलिंदीणं वा पक्कणीणं वा बहलीणं वा मुरंडीणं वा सबरीणं वा' आसां दासीना ग्रहणं भवति, तत्र चिलाइयाणं वा' किरातिकाभ्यो वा किरातदेशोत्पन्नाभ्यः 'वामणीणं वा' वामनाभ्यो वा हस्वशरीराभ्यः 'बडभीणं वा' वडभीभ्यो वा वक्रार्धकायिकाभ्यो वा 'बब्बरीणं वा' बर्बरीभ्यो वा बर्बरदेशोत्पन्नाभ्यः 'बउसियाण वा' बकुशिकाभ्यो बकुशदेशोत्पन्नाभ्यः 'जोणियाणं वा' यावनिकाभ्यो वा-यवनदेशोत्पन्नाभ्यः 'पल्हबियाणं वा' पल्हविकाभ्यो वा-पल्हवदेशोत्पन्नाभ्यः 'ईसीणियाणं वा' ईसीनिकाभ्यो वा-ईसीनिकादेशोत्यन्नाभ्यो वा 'धोरुगिणीणं वा' धोरुकिनीभ्यो वा धोरुकदेशोत्पन्नाभ्यः 'लासियाणं वा' लासिकाभ्यो वा लासदेशोत्पन्नाभ्यः 'लउसियाणं वा' लकुशिकाभ्यः लकुशदेशोत्पन्नाभ्यः 'दमिलियाणं वा' द्राविडिकाभ्यो वा द्रविडदेशोत्पन्नाभ्यः 'सीहलोणं वा' सिंहलीभ्यो वा सिंहलदेशोत्पन्नाभ्यः 'आरबीणं वा' आरबीभ्यो वा अरबदेशोत्पन्नाभ्यः 'पुलिंदीणं वा' पुलिन्दीभ्यो वा पुलिन्ददेशोत्पन्नाभ्यः भिल्लजातीयाभ्यो वा 'पक्कणीणं वा पक्कणीभ्यो वा पक्कणदेशोत्पन्नाभ्यः 'बहलोणं चा' बहलीभ्यो वा बहलदेशोत्पन्नाभ्यः 'मुरंडीणं वा' मुरण्डीभ्यो वा मुरण्डदेशोत्पन्नाभ्यः 'सबरीणं वा' शबरीभ्यो वा शबरदेशोत्पन्नाभ्यः, अथवा शबरः भिल्लविशेषः, तज्जातीयाभ्यः, 'पारसीणं वा' पारसीभ्यो वा पारसदेशोत्पन्नाभ्यः, सर्वा अपि एता दास्य एव ज्ञातव्याः । तथा च राजादीनां भवने दासीभ्यः पाचितं स्थापितं च अशनादिकं यो गृह्णाति स्वयं परान् वा ग्राहयति गृह्णन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ॥सू० ३०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
निशीथसूत्रे
सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्याइयं ॥सू० ३१॥
| निसीहज्झयणे नवमो उद्देसो समत्तो ॥९॥ छाया- तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिक परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ।।सू० ३१॥
॥ निशीथाध्ययने नवम उद्देशः समाप्तः ॥९॥ चूर्णी- 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत्सेवमानः तत् नवमोदेशकोक्तं राजपिण्डादारभ्य दासीनिमित्तनिर्हताशनादिग्रहणपर्यन्तं प्रायश्चित्तस्थानं सेवमानः तादृशस्थानानां मध्ये यस्य कस्याप्येकस्य अनेकस्य सर्वस्य वा प्रायश्चित्तस्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जई' आपद्यते प्रामोति 'चाउम्मासियं परिहारहाणं अणुग्घाइयं' चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीति ।।सू० ३१॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य"
भाष्यरूपायां व्याख्यायाम् नवमोद्देशकः समाप्तः ॥९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ दशमोदेशकः ॥ व्याख्यातो नवमोदेशकः, अथ दशमोद्देशकः प्रारभ्यते, अस्य दशमोद्देशकस्य नवमोद्देशकेन सह कः सम्बन्ध इति चेदत्राह भाष्यकार:--'रायपिंडं' इत्यादि । भाष्यम्-रायपिंडं च मा मुंजे, तहा दासीनिमित्तगं ।
गिद्धो वयइ आगाढं, दसमे तन्निसेहणं ॥१॥ छाया-राजपिण्डं च मा भुक्ष तथा दासीनिमित्तकं ।
गृद्धो वदति आगाढ़, दशमे तन्निषेधनम् ॥१॥ अवचूरिः--पूर्व नवमोद्देशकान्तिमसूत्रे राजपिण्डं दासीनिमित्तकं पिण्डं च न भुञ्जीत इति भगवता निषिद्धं तत आचार्यः शिष्यं कथयति-हे आर्य ! 'रायपिंड' राजपिण्ड तथा दासीनिमित्तकं पिण्डं मा भुङ्क्व, एवमुक्तः शिष्यः “गिद्धो' गृद्धः राजपिण्डे दासीनां रूपे च मूर्छितः सन् तन्निवारणे कृते आचार्यम् आगाढं-परुषं वदतीति दशमेऽस्मिन् उद्देशके तन्निषेधनं तस्य तादृशस्यागाढवचनस्य निषेधनं निवारणं कृतम् । यस्मात् राजादीनामशनादिकं विशिष्टं भवति तत्र, तथा राजादीनां दास्यः प्रायः सौन्दर्यशालिन्यो भवन्ति आहारप्रसङ्गादासीभिः सह परिचयसंभवात्तद्रूपे च मूर्छितो मोहोदयात्संयमाद् भ्रष्टो भवितुमर्हति तस्मात्कारणाद् राजपिण्डादेनिषेधे शिष्यः परुषं वदेदिति तन्निषेधनमत्र प्रतिपादयिष्यते । एष एव नवमोदेशकेन सह दशमोशकस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य दशमोद्देशकस्येदमादिसूत्रम्- 'जे भिक्खू भदंत' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू भदंतं आगाढं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥२०१॥
छायायो भिक्षुर्भदन्तमागाढं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू० १॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः 'भदंतं' भदन्तं 'भदि कल्याणे सुखे च' इति धातोः रूपम् । तेन भदन्तं कल्याणकारकम् आचार्यमुपाध्यायं पर्यायज्येष्ठं च प्रति 'आगाढं' आगाढम् , तत्र गाद कठोरम् अत्यर्थ गाढमागाढं सरोषवचनम् 'वयइ' वदति कथयति । यो भिक्षुः राजपिण्डादिषु गृद्धः आचार्यादिना निवारित आचार्यादिकं अतिशयाधिक कठोरवचनं वदति तथा 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते । यो भिक्षुराचार्येण राजपिण्डादिषु निवारित आचार्यादिकं आशातनारूपं कठोरवचनं वदति तादृशं श्रमणान्तरं यो अनुमोदते च स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:--- भाष्यम्-आगाई दुविहं वुत्तं, सूयया य असूयया ।
तेसिं दोण्इं सख्वं च, णेयं सत्थानुसारओ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
निशीथसूत्रे
छाया- आगाढं द्विविधं प्रोक्तं सूचया च असूचया ।
तयोद्धयोः स्वरूपं च ज्ञेयं शालानुसारतः ॥ अवचूरिः-अत्र तु सूचयति परस्य दोषान् कथयतीति सूचा परदोषाविष्करणम्, असूचान सूचा परदोषाविष्करणरूपेति-असूचा । यत्र परस्य दोषाः सूच्यन्ते नात्मन-इति सूचा । यत्र परस्य दोषा न सूच्यन्ते स्वात्मनः सूच्यन्ते सा-असूचेति भावः, अत्रेदं प्रथममागाढसूत्रम् १, द्वितीयं परुषसूत्रम् २, तृतीयमागाढपरुषमुभयरूपम् ३, तत्र येनोक्तेन स्वपरशरीरे ऊष्मा समुत्पद्यते तदागाढम् १, यत् स्नेहरहितमुपेक्षावचनं तत् परुषम् २, यत्र द्वयोरागाढपरुषयोः संयोगो भवेत्तद् आगाढपरुषं कथ्यते ३, । एतत् त्रिविधमपि वचनमेकैकं सूचाऽसूचाभ्यां द्विविधं भवति । तत्र प्रथममागाढवचनं वित्रियते-'आगाढं दुविहं' इत्यादि । तत् आगाढम्-आगाढवचनं द्विविधं प्रोक्तम्-सूचया असूचया चेति । एषा सूचा असूचा च सप्तदशप्रकारके वस्तुनि भवति-जातौ १, कुले २, रूपे ३, भाषायाम् ४, धने ५, बले ६, पर्याये ७, यशसि ८, तपसि ९, लाभे १०, सत्त्वे ११, वयसि १२, बुद्धौ १३, धारणायां १४, उपग्रहे १५, शीले १६, सामाचार्या च १७ तत्र जातो सूचा परस्य स्फुटमेव दोषं भाषते नात्मनो दोषं वदति यथा जातिविशिष्टेऽपि न त्वं जातिविशिष्टोऽसि अहं पुनर्जातिमान् , इत्यादिकथनरूपा जातिविषया सूचा १, असूचा तु यथा भोः ! अहं जातिहीनोऽस्मि भवान् जातिमान् तथा च जातिमता सह जातिहीनस्य मे को विरोधः ? एषा जातिविषया असूचा, अहं भोः ! कुलवान् भवान् कुलहीन इति कुलविषया सूचा । एवम् अहं भोः ! कुलहीनः, कुलपुत्रैः सह को विरोधोऽस्माकमिति कुलविषया असूचा २, तथा अहं भोः ! रूपवान् भवान् रूपहीनः कुरूपोऽस्तीति रूपविषया सूचा । एवम् अहं भोः ! रूपहीनः सुरूपदेहवता सह को विरोधः ? ३॥ एवं प्रकारेण भाषादिषु सर्वेपु स्थानेष्वपि सूचा असूचा च भणितव्या, तत्र सूचा परगता, असूचा आत्मगता भवति । तत्र भाषा-वाणी ४, धनम्-हिरण्यसुवर्णरजतादिकम् ५, बलम् औरसः पराक्रमः ६, पर्यायः प्रव्रज्याकालः ७, यशः लोकख्यातिः ८, तपः संयमश्चतुर्थभक्तादिर्बा ९, लाभः-आहारोपकरणादिलब्धिः १०, सत्त्वम्-आत्मबलम् ११, वयःअवस्था १२, बुद्धिः-औत्पत्तिक्यादिः १३, धारणा-दृढस्मृतिः १४, उपग्रहः-बहुबहुविधक्षिप्रा--- निश्रितासंदिग्धध्रुवाणामुपकारकरणम् १५, शीलम्--अक्रोधादिप्रकृतिः १६, सामाचारी-चक्रवालरूपा साधुसामाचारी १७, एतानि सर्वाणि स्थानानि समवलम्ब्य सूचया वाऽथ असूचयाऽऽचार्यादिकं प्रति एकमप्यागाढवचनं न वदेत्, नाप्यन्यं वक्तुं प्रेरयेत् वदन्तं वा नानुमोदयेत् । यः कोऽप्येवं करोति स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गाऽनवस्थादयोऽनेके दोषा भवन्तीति ॥सू१०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू भदंतं फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥सू० २॥ छाया यो भिक्षुर्भदन्तं परुषं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू०२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिःउ १० सू० १-४ भदन्तं प्रति आगढादिभाषणतदाशातनानिषेधः २२५
चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भदंत' भदन्तमाचार्योपाध्यायादिकं पर्यायज्येष्ठं वा 'फरुष' परुष कर्कशं कठोरवचनं स्नेहरहित सूक्षमित्यर्थः वाक्यं 'त्वं व्यवहारं न जानासि' इत्यादिकम् 'वयई' वदति भाषते 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते । आचार्याय कठोरवचनभाषकं श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० २॥
सूत्रम्-जे भिक्खू भदंतं आगाढं फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥ छाया-यो भिक्षुर्भदन्त आगाढंपरुषं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू० ३॥
चूर्णी-'जे भिक्ख्' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भदंत' भदन्तम् आचार्योपाध्यायपर्यायज्येष्ठादिकं 'आगाई फरुसं' आगाई परुषं सूचाऽसूचादिभेदभिन्नं प्रथमसूत्र वर्णितमागाई तथा परुष कर्कशं रूक्षं वचनम् 'वयई' वदति भाषते 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ३॥
सूत्रम्- जे भिक्खू भदंतं अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चासाएइ अच्चासाएंतं वा साइज्जइ ॥सू० ४॥
छाया-यो भिक्षुर्भदन्तमन्यतरया अत्याशातनया अत्याशातयति अत्याशातयन्त वा स्वदते ॥सू. ४॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भदंत' भदन्तमाचार्यादिकं पर्यायज्येष्ठं च 'अण्णयरीए' अन्यतरया दशाश्रुतस्कन्धे त्रयस्त्रिंशत्प्रकारा आशातनाः कथिताः तासां मध्यात् अन्यतरया यया कयाचिदेकयापि 'अच्चासायणाए' अत्याशातनया तथाऽऽचार्यादिकं प्रति विनयवैयावृत्यादिकरणेन यत् फलं प्राप्यते तत् फलं आशातयति विनाशयतीति आशातना, यद्वा ज्ञानादिगुणा आ-सामस्त्येन शात्यन्ते अपध्वस्यन्ते यया सा तया अन्यतरया आशातनया आचार्यादिकं पर्याय ज्येष्ठं च 'अच्चासाएइ' अत्याशातयति तेषामाशातनां करोति 'अच्चासाएंतं वा साइज्जई' अत्याशातयन्तम् आशातनां कुर्वन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:-- भाष्यम् ---आसायणा चउविहा, दव्वखेत्ताइभेयओ ।
एएसिं खलु णाणत्तं, वोच्छं सत्थानुसारओ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
निशीथसूत्रे
छाया
दब्वे भोयणमाइसु, खेत्ते गमणाइएसु णायव्वं । काले विपज्जओ खलु भावे मिच्छाइया दोसा ॥ - आशातना चतुर्विधा, द्रव्यक्षेत्रादि-भेदतः । एतासां खलु नानात्वं वक्ष्ये शास्त्रानुसारतः ॥ द्रव्ये भोजनादिषु, क्षेत्रे गमनादिकेषु ज्ञातव्यम् । काले विपर्ययः खलु भावे मिथ्यात्वादिका दोषाः ॥
अवचूरि : - यास्त्रयस्त्रिंशत्प्रकारा दशाश्रुतस्कन्धोक्ता आशातनास्ता द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात् प्रत्येकं चतुर्विधाः चतुष्प्रकाराः सन्ति एतासां द्रव्यक्षेत्रादिभेदभिन्नानामाशातनानां नानात्वं भेदोपभेदवर्णनं स्वरूपवर्णनं च शास्त्रानुसारतो यथाशास्त्र यथामति च वक्ष्ये कथयिष्यामि, तत्र द्रव्ये आशातना भोजनादिषु आहारादिषु भवतीति ज्ञायताम्, यथा शैक्षको राष्निकेन सह अशनादिकमाहारजातम् आहरन् तत्र शैक्षकः गुरुणा सह भुञ्जानस्तमनापृच्छयैव भद्रं भद्रं आहरति, तथा शैक्षको रात्निकेन पर्यायाधिकेन वा सह अशनादिकं प्रतिगृह्य तद् रत्नाधिकमनापृच्छयैव यस्मै इच्छति तस्मै ददाति, एवं वस्त्रपात्रादिकेष्वपि विज्ञेयम् १ | क्षेत्रे शास्त्रमर्यादामुल्लङ्घ्य विहारे पुरतः पार्श्वतो मार्गतो वा आसन्नतो वा गमनं करोति, एवं स्थित्युपवेशनादिकेष्वपि विज्ञेयम् २ | काले विपर्यासो यथा शैक्षको रत्नाधिकस्य रात्रौ विकाले वा आह्वयतो गुरोर्वचनमप्रतिशृण्वन् इव तिष्ठति, नोत्तरं ददाति ३ । भावे विपर्यासः - यद् यद् गुरुः साधुसमाचारों सूत्रार्थतदुभयं वा शिक्षयति तत्तत् न शणोति, अथवा शण्वन् अपि अश्रुत इव तिष्ठति, अन्यथा वा वदति, अथवा गुरुधर्मकथायां प्रसन्नो न भवति, परुषं वा भाषते इत्यादि ४ । तथा द्रव्यत आशातनाकरणे इमे दोषाः, तथाहि - यदि गुरुमनापृच्छय भुङ्क्ते तदा कदाचित् सचित्तं सदोषमपथ्यमपि च भुञ्जीत, अतिप्रमाणं वा भुञ्जीत तदा अजीर्ण स्यात् वमनादिकं वा भवेत् इत्यादिका अनेके दोषा भवेयुरिति १। क्षेत्रत आशातनायामिमे दोषाः, तथाहि -गुरोः पुरतः पार्श्वतो मार्गतः आसन्नतश्चः गच्छतः शिष्यस्य साधुमर्यादोल्लङ्घिता भवेत्, एषा क्षेत्राशातना २ । कालत अशातना यथा ग्लानो गुरुर्विकाले रात्रौ वा शिष्यमाह्न - यति तदा तत्राप्रतिशृण्वतः शिष्यस्य ग्लानविराधनादिदोषा भवन्ति, उपकरणादिविनाशो वा असंयमो वा भवेत्, आचार्यः क्रुद्धोपि भवेत् । तथा शृण्वन् अपि अशृण्वन् इव तिष्ठति तदा अन्यः कश्चित् साधुः कथयेत् किं भोः न शृणोषि किमकर्णो बधिरो भवान्, तदा तत्रोत्तर प्रत्युत्तर करणे परस्परं कलहोपि संभवेदिति कालाशातना ३ । एवं यो भावाशातनां गुरोः करोति तदा तस्यान्यः शिष्योऽपमानं करोति श्रुतालाभश्च भवति एवं तस्य लोकेऽपि पराभवो भवति ४। इत्यादयो दोषा भवन्तीति ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू अणंतकायसंजुत्तं आहारं आहारेइ आहारेंतं वा साइज्जइ || सू० ५||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१० सू०५-६
आधा कर्माहारपरिभोगनिषेधः - २२७ छाया -यो भिक्षुरनन्तकायसंयुक्तमाहारम् आहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'अनंतकाय संजुत्तं' अनन्तकायसंयुक्तम्, तत्र अनन्तकाय: पनकरौवालादिः तेन संयुक्तं संमिलितम् 'आहारं ' आहारम् अशनादिचतुर्विधाहारम् 'आहारेइ' आहरति - पनकरौवालादिमिश्रितमाहारमुपभुङते ' आहारेंत वा साइज्जइ' आहरन्तं वा स्वदते । यो हि श्रमणः श्रमणी वा अनन्तकाय संयुक्तमाहारं भुङ्क्ते तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू आहाकम्मं भुंजइ भुजंत वा साइज्जइ ॥ सू०६ ॥
छाया- यो भिक्षुराधाकर्म भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥सू० ६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'आहाकम्मं' आधाकर्म आधानम् आधा चेतसि साधून् आधाय मनसि निधाय तन्निमित्तं षड्जीवनिकायोपमर्द नादिना कर्म-भक्तादिपाकक्रिया क्रियते तदयोगाद् भक्ताद्यपि आधाकर्म, तादृशमाहारं 'भुंजइ' भुङ्क्ते आहरति आधाकर्माहारजातस्य भोजनं करोति कारयति वा तथा 'भुजत वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदते । यो हि श्रमण आधा कर्माहारमुपभुङ्क्ते तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
1
अत्राह भाष्यकारः-
भाष्यम् – संजयं च मणे किच्चा, निष्फाए ओयणाइयं । छक्कायजीवमद्देणं, आहाकम्मं मुणेहि तं ॥१॥
1
तं च गिण्हइ जो भिक्खू असणार चउग्विहं । दायारं नियमप्पाणं, दोसजुत्तं करेइ सो || २ ||
छाया - संयतं च मनसि कृत्वा निष्पादयेत् ओदनादिकम् । षटुकाय जीवमर्देन आधाकर्म जानीहि तत् ॥१॥ तच्च गृद्धाति यो भिक्षुः अशनादि चतुर्विधम् । दातारं निजमात्मानं दोषयुक्तं करोति सः ॥२॥
अवचूरिः - 'संजय' इत्यादि । 'संजय' संयतं साधुं च मनसि कृत्वा कमपि साधुमुद्दिश्य यत् ओदनादिकं निष्पादयेत्, तद् ओदनादिकं षट्कायजीवमर्देन षट्कायजीवविराधनया आधाकर्म जानीहि ॥१॥
तच्च तादृशमशनादि चतुर्विधमाहारं यः कोऽपि भिक्षुर्गृह्णाति स दातारम् आधाकर्माहारदायकं, तथा निजमात्मानं च दोषयुक्तं करोति । तथाहि - कस्यापि श्रावकादेर्गृहे कमपि साधुमुद्दिश्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
निशीथसूत्रे ओदनाचन्न षड्जीवनिकायोपमर्दनपूर्वकं निष्पादितम् , दाता च विचिन्तयति-इदमोदनाद्यन्नं कस्मैचित् साधवे देयं, तेन दानेन महान् पुण्योदयी भवेत् , इति विचिन्त्य तेनाशनादिना साधु निमन्त्रयति, साधुश्च तादृशमोदनाद्याहारं गृह्णाति तदा गृह्णतः साधोराज्ञाभङ्गादिदोषा अतिक्रमादयो दोषाश्च, ददतश्च दातुः सदोषाहारदानप्रभवा दोषाश्च समापतन्ति । दातारः श्रावकास्त्रिविधा भवन्ति नालबद्धकाः, मध्यस्थाः, भद्रकाश्च, तत्र कोपि भद्रक आधाकर्मकमन्ने सम्पाद्य उपाश्रये समागत्य साधवे कथयति--मद्गृहे आगत्याहारं गृहाण, तद्ग्रहणाय साधुः सज्जीभूतो भवतीति अतिक्रमः, श्रावकेण सह गच्छतीति व्यतिक्रमः, श्रावकगृहात् पात्रे गृहीत्वा चाहारमानीय मुखे प्रक्षिपति चर्वति इत्यतिचारः, तदनु गलविलादधोऽवतारयति तदा तस्यानाचारो भवति, एवं दातृविषयेऽपि आधाकर्माहारादिसंपादनेऽतिक्रमः, निमन्त्रणे व्यतिक्रमः, साधोहानयनेऽतिचारः, दाने चानाचार इति । तत् आधाकमकं त्रिप्रकारकं भवति--आहारे उपकरणे वसतौ च, आधाकर्मकाहारश्च चतुर्विधो भवति -अशनपानखाद्यस्वाद्यभेदात्, उपधिदिविधः वस्त्रपात्रभेदात् , तत्र वस्त्रे आधाकर्मकं पञ्चप्रकारकं भवति जाङ्गमिकमाङ्गिकादिभेदात् , तत्र जाममिकं-जङ्गमप्राणिरोमनिष्पन्न ऊर्णामयं वस्त्रम् १, भाङ्गिकम् अतस्यादिसूत्रनिष्पादितवस्त्रम् २, शाणकं शणनिष्पादितवस्त्रम् ३, पोतकं-कार्पासिकवस्त्रम् ४, तिरीडपट्टकम्-अर्कतूलादिनिष्पादितवस्त्रम् ५ । तस्मिन् तादृशे पञ्चविधे वस्त्रे आधाकर्मकम् । पात्रे चाधाकर्मकं त्रिविधम्-अलाबुकदारुकमृत्तिकापात्रभेदात् । वसत्याधाकर्मकं द्विविध मूलगुणे आधाकर्म, उत्तरगुणे आधाकर्म च, तत्र श्रमणार्थ गृहादिनिर्माणं मूलगुणे आधाकर्म । निर्मितस्यैव गृहादेः छादनोपलेपनादिकमुत्तरगुणे आधाकर्म इति ।
अत्र-आधाकर्मग्रहणाद् अग्रस्था औद्दे शिकादयः सर्वेऽषि उद्गमदोषाः संग्राह्याः, तत्परिभोगे साधुः प्रायश्चित्तभागी भवति । अत्रोदाहरणं यथा
पूर्वस्मिन् काले एकः समन्तभद्राचार्यः शिष्यपरिवारपरिवृतो विहरति स्म । स ग्रामानुग्राम विहरन् कस्मिंश्चिन्नगरे चातुर्मास्यं कर्तृकामो मार्गस्थिते एकस्मिन् लघुग्रामे गन्तुं प्रस्थितः, तत्रतस्तन्नगरमतिदूरं वत्तंते । तन्नगरश्रावकाः, आचार्योऽत्रागमनार्थ प्रस्थित इति ज्ञात्वा चिन्तयन्ति. यद्-आचार्यश्चातुर्मासावधि काले अत्रागन्तुमसमर्थो नात्रागमिष्यातीति कृत्वा ते श्रावका आचार्यागमनात् पूर्वमेव मध्यमार्गस्थिते तस्मिन् लघुग्रामे समागत्य निवासं कृतवन्तः । प्रामानुग्रामपरिपाट्या विहरन् स आचार्यस्तस्मिन् लघुग्रामे संप्राप्तः । तत्रतो विहर्त. कामाय तस्मै ते सर्वे निवेदितवन्तः-भो आचार्याः ! यस्मिन्नगरे भवन्ती गन्तुकामास्तन्न गरमतिदूरं वरीवत्तिं चातुर्मासागमने चाऽल्पीयांस एव दिवसा इति भवद्भिरत्रैव चातुर्मास्यं कर्त्तव्यम् । इति तेषां प्रार्थनां स्वीकृत्याचार्यश्चातुर्मासार्थ तत्रैव स्थितः । पूर्णे चातुर्मासेऽन्यत्र विहृतवान् । ततो जनपदविहारं विहरन् द्वादशवर्षानन्तरं पुनस्तत्रैव लघुग्रामे संप्राप्तः, पश्यति तं ग्रामं समृद्धजनरहितं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १० सू० ७-९ अतोतवर्तमानानागतनिमित्तभाषणनिषेधः २२९ पृच्छति च तत्रत्यलोकान्-भोः ! समृद्धजनसंकुलोऽयं ग्रामः पूर्वमासीत् सम्प्रति कथमेतादृशः समृद्धजनशून्यो जातः ? लोकाः कथितवन्तः-भो आचार्याः, लघुग्रामेऽत्र भवत्सेवानिमित्तमेवात्रागत्य ते समृद्धजना निवसिताः आसन्, भवद्विहारानन्तरं गतवन्तस्ते स्वस्वस्थाने । इति श्रुत्वा-आचार्यश्चिन्तयति-अहो ? अस्माभिरत्राधाकर्मादिदोषदुष्ट आहारादिरवश्यं परिभुक्तस्ततः प्रायश्चित्तस्थानं प्राप्ता वयमिति तद्दोषिनिवारणार्थ प्रायश्चित्तं करणीयं स्यादिति शिष्यसहितः स शास्त्रोक्तं प्रायश्चित्तं कृतवान् । तस्मात् कारणात् दर्शनार्थमागतानामशनादि साधुभिः कदापि कथमपि न ग्रहीतव्यम्, न वाऽन्यं ग्राहयेत् , गृह्णन्तं वाऽन्यं श्रमणं नानुमोदयेदिति । सू०६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू तीतं निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ॥ मू०७॥
छाया-यो भिक्षुरतीतं निमित्तं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'तीतं निमित्त' अतीतम् भूतकालिकम् भूतकाले जातं सुखदुःखलाभालाभजीवनमरणभेदात् षड्विधं निमित्तम् 'कहेई' कथयति लोकानां पुरतः प्रकाशयति, अतीतकालिकं ज्योतिःशास्रोक्तग्रहादिजन्यं सामुद्रिकशास्त्रोक्तरेखादिजन्यं च निमित्तं स्वस्य सत्यनिमित्तज्ञातृत्वप्रख्यापनार्थ कथयति-यथा कोऽप्यतीतकाले केनापि स्वस्य शारीरिक-मानसिक-सुखदुःखादिविषयो लाभालामजीवनमरणादिविषयो वा प्रश्नः कृतोऽभृत् तद्विषये तं वदेत्-मया तुभ्यं यद् यत् कथितं तत्तत्सर्वे सत्यतया त्वयाऽनुभूतम् , इत्यादिरूपमतीतकालविषयकं निमित्तं प्रकाशयति । तथा 'कहेंतं वा साइज्जई' कथयन्तं वाऽन्यं श्रमणं स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पडुप्पण्णं निमित्तं वागरेइ वागरेंतं वा साइज्जइ । छाया-यो भिक्षुः प्रत्युत्पन्नं निमित्तं व्याकरोति व्याकुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू०८ ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः काश्चद् भिक्षुः ‘पडुप्पन्नं' प्रत्युत्पन्नम् वर्तमानकालिकम् 'निमित्त निमित्तं ज्योतिःशास्त्रादिजन्यम् । यथा कोऽपि पृच्छेत्-विदेशस्थितोऽमुको मम स्वजनः संप्रति सुखी दुःखी वाऽस्ति ? लाभवान् अलाभवान् जीवितो मृतो वा, तथा अहं संप्रति सुखी दुःखी वाऽस्मि ?, तथा मया अमुकस्य पार्श्वे मज्जनः प्रेषितः सोऽमुको जनस्तस्य मिलितो न मिलितो वा ? इत्यादिरूपं निमित्तं 'वागरेइ' व्याकरोति प्रकाशयति कथयतीति यावत् 'वागरेंतं वा साइज्जइ' व्याकुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अणागयं निमित्तं वागरेइ वागरेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - यो भिक्षुरनागतं निमित्तं व्याकरोति व्याकुर्वन्तं वा स्वदते ॥ ९॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः 'अणागयं निमित्तं वागरेइ' अनागतं निमित्तं व्याकरोति, तत्र अनागतं भविष्यत्कालिकं सुखदुःखलाभालाभजीवनमरणविषयकं, यथा तवैतावत्कालानन्तरं सुखदुःखादिकं भविष्यति, लोके सुभिक्षं दुर्भिक्षं वा भविष्यति राज्यपरिवर्तनं युद्धादिकं वा भविष्यति, इत्यादिरूपं निमित्तं ' वागरेइ' व्याकरोति कथयति 'वागतं वा साइज्जइ' व्याकुर्वन्तं भविष्यत्कालिक लाभालाभादिकं कथयन्तं प्रकाशयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते, स प्रायश्चित्त भागी भवति ।
२३०
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - लाभालाभ सुहं दुक्खं, जीवियं मरणं तहा । बागरे गिहिमाईणं, संजमत्तविराहओ ||
छाया - लाभालाभं सुखं दुःखं जीवितं मरणं तथा । व्याकुर्याद् गृह्यादीनां संयमात्मविराधकः ॥
अवचूरि : - लाभालाभौ सुखदुःखे जीवितं तथा मरणम्, एतत् षड्वस्तुजातम् अतीतानागतवर्तमानकालविषयकम् गृहिणां गृहस्थानां श्रावकाणां तथा आदिशब्दात् अन्यतीर्थिकानां वा व्याकुर्यात् कथयेत् स साधुः संयमात्मविराधको भवति । तत्र संयमविराधना निमित्त भाषणे साधुक्रियाव्यवच्छेदरूपा, आत्मविराधना चाशुभे संपन्ने साधु ताडयेत्, राजपुरुषादिना साधु ग्राहयेत्, राजादिना वा निगृहीतो भवेत्, इत्यादिका अनेके दोषाः, शास्त्रनिषिद्धत्वेनाज्ञाभङ्गादिका दोषाश्च भवेयुः तस्मात्कारणात् श्रमणः त्रिकालविषयक लाभालाभसुखदुःखजीवितमरणादिकं निमित्तं कदाचिदपि न कथयेत् स्वयम्, न वा परद्वारा प्रकाशयेत्, न वा प्रकाशयन्तमनुमोदेत । अत्रैतदुदाहरणम् -
आसीत् मगधदेशे अश्वकर्णो नाम तलवर : (कोट्टपालः) स कदाचित् युद्धार्थ गतवान्, ततः कदाचित् तस्य गेहे भिक्षार्थ कश्चित् साधुरागतः, तत्पत्न्य पृष्टः - भो साधो ! मम पतिः कदा आगमिष्यति ? साधुना कथितम् श्वः समागमिष्यति । ततः सा द्वितीय दिवसे कृतशृङ्गारा तदागमनं प्रतीक्षमाणा तिष्ठति तावत् अश्वकर्णः तलवरः समागतः । स कृतशृङ्गारां पत्नीमपृच्छत्कथं त्वं कृतशृङ्गारास्थिता ? तया कथितम् भवत आगमनसमाचारं ज्ञात्वा तेन कथितम् - कथं ज्ञात त्वया ? ततस्तया कथितम् - साधुसकाशात् विज्ञाय कृतशृङ्गारा स्थिताऽस्मि । तस्मिन्नेवावसरे स एव साधुः भिक्षार्थ समागतः असौ तलवरस्तत्परीक्षार्थ तं साधुं पृष्टवान् मम वडवाया उदरे कीदृशः गर्भो विद्यते ? साधुनिमित्तवशादवोचत् तस्याः गर्भे श्वेततिलको घोटकस्तिष्ठति, इति श्रुत्वा स तलवरस्तत्परिज्ञानार्थं वडवां हतवान् तादृशमेव गर्भ दृष्टा साश्चर्यो जातः । साधुश्च स्वस
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १० सू० १० अन्यशैक्षबुद्धिविपरिणमननिषेधः २३१ मक्षं तादृशजीवद्वयवधं दृष्ट्वा आत्मघातं कृतवान् । तलवरपुत्रोऽपि वडवादिवधं दृष्ट्वा तथैवात्मघातं कृतवान् , पुत्रशोकात् तलवरपत्नी अपि मृता, तदनन्तरं कलत्रपुत्रशोकात् तलवरोऽपि स्वशरीरमत्यजत् । एवं निमित्तकथने महान् अनर्थो जायते, अतः साधुः कदापि निमित्तं न प्रकाशयेदिति भावः ॥सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सेहं विपरिणामेइ सेह विपरिणामेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१०॥ छाया--यो भिक्षुः शैक्षकं विपरिणमयति शैक्षक विपरिणमयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १०॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सेहं विप्परिणामेई' शैक्षं शिष्यं विपरिणमयति अन्यसाधुशिष्यस्य बुद्धिं व्यामोहयति तस्य गुरोनिन्दाकरणेन स्वगुणोत्कीर्तनादिना च कश्चित् शैक्षकं वदेत्-ममाचार्य एव श्रेष्ठो न तु तव, इत्यादि कथयित्वाऽन्यस्य शैक्षकं विविधैः प्रकारेस्तस्यात्मानं विपरिणमयति पूर्वगुरुविषये तं विगतपरिणाम करोति, अथवा वस्त्रपात्राहारसूत्रार्थादीनां प्रलोभनं दत्त्वा स्वकीयं शिष्यं कर्तुं तन्मतिं व्यामोहयति तथा "विपरिणामेंतं वा साइज्जइ' विपरिणमयन्तं वा स्वदते अन्यदीयशिष्यस्य बुद्धिव्यामोहं कुर्वन्तं श्रमणं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम् -- दुविहो विप्परिणामो, पव्वज्जिय अप्पवज्जिए तह य ।
___ एक्केको पुण दुविहो, पुरिसित्थीभेयओ होई ॥ छाया-द्विविधो विपरिणामो, प्रत्रजितेऽप्रव्रजिते तथा च ।
एकैकः पुनद्विविधः, पुरुषस्त्रीमेदतो भवति ॥ अवचूरिः--विपरिणामः द्विविधः द्विप्रकारको भवति, एको विपरिणामः प्रबजिते शैक्षे, तथा च द्वितीयः अप्रव्रजिते शैक्षे । पुनरपि एकैको विपरिणामः द्विविधः पुरुषस्त्रीभेदतो द्विविधो भवति ज्ञातव्यः । द्विविधे परिणामे प्रथमं प्रव्रजितशिष्यविषयं विपरिणामं दर्शयति-यथा कश्चित् साधुरन्यशिष्यं स्थण्डिलादिभूमिमार्गे मिलितं कथयति-तव गुरुर्न श्रेष्ठः, त्वां समीचीनतया न रक्षितुमर्हति, न पाठयति, न वस्त्रपाबाहारादिना त्वां तोषयति, अतस्त्वं मम समीपे आगच्छ, त्वामहं सम्यक्तया पठनपाठनादिना तोषयिष्यामि, इत्यादि कथनेन तन्मतिं व्यामोह्य स्वशिष्यं करोतीति प्रवजितशिष्यविषयको विपरिणामः । अप्रव्रजितविषयको विपरिणामश्चेत्थम्-कश्चिद्दीक्षार्थी अमुकस्याचार्यस्य समीपे दीक्षा ग्रहीष्यामीति संप्रधाऱ्या गृहात् प्रस्थितः, मार्गे च कश्चित् द्वितीयः साधु
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
निशीथसूत्रे मिलितः, स साधुवेषं दृष्ट्वा वन्दनादिकं कृतवान् , ततः साधुराह-कुत्र गच्छसि ? स प्राह अमुकस्थाचार्यस्य समीपे दीक्षां ग्रहीतुं गच्छामि, इति श्रुत्वा स साधुः तस्य दीक्षार्थिनो मति विपरिणमयति, स्वपक्षे कर्तु भक्तादिदानधर्मकथादिप्रज्ञापनेन तस्य बुद्धेर्विपरिणामं करोति ।
अथ विपरिणामनप्रकारान् प्रदर्शयति भाष्यकारःभाष्यम्-आहिंडइ अणिसं सो, वयं तु हिंडग अहिंडगा वावि ।
अहवा एगट्टाणे, ठिओ य सो नो वयं एवं ॥ छाया-आहिंडतेऽनिश सः वयं तु हिंडका अहिण्डका वापि ।
अथवा एकस्थाने स्थितश्च स नो वयमेवम् ॥ अवचरिः--मार्गे मिलितः साधुरन्यशिष्यं विपरिणमयितुं प्रव्रजितं वदति-अहो श्रद्धाशील ! ममाचार्यसमीपमागच्छ, यस्य समीपे त्वं वर्तसे स तु अनिशं प्रतिदिनम् आहिण्डते इतस्ततो गमनशीलो विहारं करोति, त्वमपि तेन सहैव गच्छन् सूत्रार्थयोरभ्यास कदा करिष्यसि गमनागमने एवं समयस्य व्ययात् ? वयं तु हिंडकाः मासकल्पविधिना विहरणशीलाः, अथवा अहिण्डकाः धर्मोपकारादिगाढागाढकारणमाश्रित्य चातुर्मासकल्पमाश्रित्य च एकस्थानस्थिता अपि भवामः अतो वयं हिण्डका वा अहिण्डका वास्मः किन्तु नैकान्ततो हिण्डका अहिण्डका वा । चारित्र. मर्यादया व्यवस्थित विहारकारिणो वयं क्रियोद्धारकत्वात् , अतो ममाचार्यसमीपे वसतः तव सूत्रार्थयोरध्ययनं सम्यग्रूपेण भविष्यति, अथवा शिष्याभिप्रायं ज्ञातुं स साधुरेवं वदति-अथवा स तु नियतवास यस्य समीपे त्वं वर्त्तसे स तु एकग्रामनिवासी कूपमण्डूक इव विद्यते न ग्रामान्तरं नगरं वा पश्यति, वयं पुनरनियतवासाश्चातुर्मासं वर्जयित्वा, त्वमपि अस्माभिः सह विहरन् नानाप्रकारकग्रामनगरसंनिवेशराजधानीजनपदादिकं पश्यन् अभिज्ञानकुशलो भवि प्यसि, एवमस्माभिः सह विहरतस्ते दुग्धादिकं च प्रभूतं मिलिष्यति । एवं ममाचार्याः निरतिचारा पवित्राः सुनामधेयाश्च, यस्य समीपे त्वं वर्तसे स तु अविविक्तो मूलगुणस्खलिता सारम्भः सपरिग्रहश्च । न तथा मम पुनराचार्याः, ते तु सर्वगुणसम्पन्ना वर्तन्ते । पुनश्च स तु अल्पपरिवारः क्रोधशीलः स्वल्पेप्यपराधे बहुक्रोधं करोति बहुदण्डं च ददाति । तथा ममाचार्या जातिकुलसम्पन्नाः सर्वजनस्य पूजनीया गुणगुरुकाश्च, स तु पुनर्जातिकुलहीनः । अपि च मदीयाचार्याः लब्धिसंपन्नास्तत आहारोपकरणवसत्यादिकं सुलभतया प्राप्नुवन्ति, स तु लब्धिरहितः, तस्य शिष्या नित्यमाहारोपकरणाद्यर्थमटन्तः सूत्रार्थहीना अगीता• र्थाश्च, तत्र दीक्षितस्त्वमपि तादृश एव भविष्यसि । तथा अस्माकमाचार्या बहुश्रुता
रात्रिन्दिवं वाचनां ददति, तस्य तु नमस्कारमन्त्रप्रतिक्रमणादिष्वपि सन्देह एव, अस्माकं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावद्रिः उ. १० सू.०-११-१२ शैक्षापहरणाचार्यादिदिशविपरिणमननिषेधः २३३ पुनराचार्या अर्थधारिणः शास्त्रार्थ शिष्येभ्यः प्रयच्छन्ति शिष्यपरिवारैर्युक्ताः, स तु पुनरगीतार्थः तस्य समीपे एकाकिना त्वया स्थातव्यं भवेत् शिष्यादिपरिवाररहितत्वात् तस्य । अस्माकं पुनराचार्या राजेश्वरतलवरादिभिर्महाजनैः सर्वदैव सम्मानिता भवन्ति, तं पुनर्न कोऽपि जनो जानाति, न वा सत्करोति मायादियुतो हिण्डमानो लोकैरनादृतश्च । अस्माकमाचार्याः महाजनानां नेतारः, स तु एकाको, नास्ति तस्य कोऽपि जनो यस्य स नेता स्यात् । अस्माकं पुनराचार्या बालवृद्धशक्षदुर्बलग्लानादीनां संग्रहोपग्रह कुशलाः, स तु पुनर्नकिञ्चिदपि जानाति । अस्माकमाचार्या धर्मकथां राजादिपर्षदायामपि कयितुं समर्थाः, स तु पुनर्वा चनाशक्तिविकल: परवादिपरिषदि एकमप्यक्षरमुत्तरं दातुमसमर्थः-एकमप्यक्षरं ज्ञातुमसमर्थः, एवं विविधैः प्रकारैविपरिणमयतीति ।
अथ अप्रव्रजितविषये प्रकारान् प्रदर्शयति-अथवा कश्चित् शैक्षः प्रव्रज्याग्रहणार्थममुकम् आचार्य मनसि संप्रधार्य गच्छन् मार्गे कश्चित् साधुमिलितः तं पृच्छति भो आर्य ! ममामुकः आचार्यः कुत्रचित् दृष्टः श्रुतो वा भवता ! स साधुर्वदति तावता किं प्रयोजनं ते विद्यते ! शैक्षको वदति प्रवजितुकामोऽस्मि तेषां समीपे । तदा स साधुर्दष्टाचार्योऽपि वदति-न मया स आचार्यो दृष्टः, श्रुतोऽपि वदति न मया श्रुतः, अथवा स्वदेशस्थेऽपि आचार्ये वदतिस तु आचार्यो विदेशं गतः । अथवा अग्लानेपि वदति स तु ग्लानः । अथवा वदति-यो हि तस्य समीपे प्रव्रजति स अवश्यमेव ग्लानो भवति, अथवा यः तस्य समीपे प्रव्रजति स नित्यं ग्लानवैयावृत्ये व्यापृतो भवति । अथवा एवं वदति-स तु आचार्यों मन्दधर्मा किं त्वमपि मन्दधर्मा भवितुमिच्छसि ? किं ते मन्दधर्मेण सह संगत्या ? । अथवा एवं वदति-स अल्पश्रुतः त्वं च ग्रहणधारणसमर्थः तस्य समीपे गत्वा किं करिष्यसि ?, अथवा एवं वदतिस मनोवाक्कायैर्गहीं करोति, अथवा ज्ञाने दर्शने चरणे च गही करोति । एवं विविधैः प्रकारैः प्रवजितुकामं तं विपरिणमयति ।
यो हि भिक्षुरुपर्युक्तप्रकारेण परशैक्षकं विपरिणामयति विपरिणमयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १० ॥
सूत्रम्-जेभिक्खू सेहं अवहरइ अवह रेतं वा साइज्जइ ॥ सू०११॥ छाया-यो भिक्षुः शैक्षकमपहरति अपहरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सेहं' शैक्षकम्, तत्र सूत्रमर्थ साधुसमाचारी वा शिक्षयितुं योग्यः शैक्षकः शिष्यः तं शैक्षकम् 'अवहरई' अपहरति तस्यापहारं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे करोति, अयं भावः-कोपि साधुः श्रमणान्तरशिष्यस्य वस्त्रपात्रादिलोभेन प्रकारान्तरेण वाऽपहारं करोति कारयति वा तथा 'अवहरेंतं वा साइज्जई' अपहरन्तं श्रमणान्तरस्य यः शिष्यः तस्यापहारं कुर्वन्तं श्रमणान्तरम् अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । कथं पुनः शैक्षकस्यापहारो भवतीति चेदुच्यते-कश्चित् श्रमणः नवदीक्षितशिष्यं गृहीत्वा प्रस्थितः कुत्रापि ग्रामे भिक्षाकाले संप्राप्ते तं शिष्यं वसतौ स्थापयित्वा भिक्षार्थ स्वयं गतवान् तदा तत्रान्यः कोऽपि श्रमणः संज्ञादिभूमि गतस्तं दृष्ट्वा तदपहरणबुद्धया तत्समीपं गच्छति। ततः साधुवेषं तं दृष्ट्वा स शिष्यः तस्य वन्दनं करोति ततः स श्रमणः पृच्छति-कस्त्वम् ! कस्मात्स्थानादागतोऽसि ? कुत्र वा गन्तुमिच्छसि !, एवं साधुना पृष्टो शिष्यो वदति-अमुकेन साधुना प्रवाजितोऽस्मि मे गुरुर्भिक्षार्थ ग्रामे गतः, तेनात्रस्थातुमाज्ञप्तः स्थितोऽस्मि, तदा स साधुर्वदति-किमर्थमत्र स्थितोऽसि मया सार्द्धमागच्छ अशनवनपात्रादिना त्वां तोषयिष्यामि, इत्यादि नाना विधप्रलोभनवाक्यैस्तं प्रत्तार्यापहरति स्वसमीपे नयति । तदा स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ११॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दिसं विप्परिणामेइ विपरिणामेंतं साइज्जइ सू०॥ छाया-यो भिक्षुः दिशं विपरिणमयति विपरिणमयन्तं वा स्वदते ॥सू० १२॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिसं विप्परिणामेइ' दिशम् दिशति उपदिशति धर्ममिति दिशः, स श्रमणानां द्विविधः आचार्य उपाध्यायश्च, श्रमणीनां च स त्रिविधः-आचार्य उपाध्यायः प्रवर्तनीचेति, तं तथाविधं दिशं द्विविधं त्रिविधं वा श्रमणः श्रमणी वा 'विप्परिणामेइ' विपरिणमयति आचार्यादेबुद्धिव्यामोहं करोति, तथाहि-कश्चित् श्रमणः स्वस्याचार्य कथयति-भो गुरो ! नायं गच्छः समीचीनः यतोऽत्राल्पाः श्रावकाः, तेऽपि दरिद्राः कृपणाश्च, नात्राहारवस्त्रपात्रादिः सुलभः, अमुको गच्छः समीचीनः, यत्र बहवः श्रावकाः, ते पुनर्धनसमृद्धा उदाराश्च तेन तत्राहारवस्त्रापात्रादिः सुलभः, इत्यादि कथयित्वाऽऽचार्यस्य तद्गच्छसम्बन्धिपरिणामं शिथिलीकरोतीति । अथवा दिशमाचार्य विपरिणामयतीति तस्मिन् दोषविशेष समारोप्य परावर्त्तयति आचार्यपरिवर्त्तनं करोति, पूर्वाचार्य मुक्त्वाऽन्याचार्यपार्श्वे गच्छति । कथमित्याह-नायं मादृशस्याधीतश्रुतस्यानधीतश्रुतोऽयमार्चादित्वेन योग्यः, अथवाअयमपरिणतवयस्कः, अहं तु परिणतवयस्कः, इत्याद्याक्षेपमवलाचायादिकं मुक्वाऽन्यमाचार्यादिकं सेवते । तथा 'दिसं विपरिणामेंतं वा साइज्जई' दिशं विपरिणमयन्तं परावर्तयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्--अन्नगच्छस्स रागेण, गुरुं विप्परिणामए।
पुव्वगच्छस्स दोसे जो, कहित्ता दोसवं भवे ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १० सू० १३
आचार्यादिरूपदिशापहरणनिवेधः २३५ छाया-- अन्यगच्छस्य रागेण गुरुविप्परिणमयेत् ।
पूर्वगच्छस्य दोषान् यः कथयित्वा दोषवान् भवेत् ॥ अवचूरि-'अन्नगच्छस्स' ' इत्यादि । यः कश्चित् श्रमणः अन्यगच्छस्य गच्छान्तरस्य रागेण तद्रागभावेन पूर्वगच्छस्य दोषान् कथयित्वा गुरुं स्वस्याचार्यादिकं विपरिणमयति-व्यामोहयति आचार्यस्य चित्तविकृति करोति तथाहि-भो गुरो ! नायं गच्छः समीचीनः इत्यादिचूर्णिप्रोक्तप्रकारेण कथयित्वा गुरोस्तद्गच्छसम्बन्धिपरिणामं शिथिलीकरोति स दोषवान् आज्ञाभङ्गादिदोषभागी भवतीति ।
अथवा विपरिणमयतीति आचार्य परिवर्त्तयति स्वाचार्य दोषान् प्रदान्यमाचार्य करोतीत्य र्थविषयेऽप्याह भाष्यकारः-- भाष्यम्--रागेण य दोसेण य, दिसं विप्परिणामए ।
___ तस्स दोसे भणित्ता जो, आणाभंगाइ पावइ । छाया-रागेण च द्वेषेण च दिश विपरिणमयति ।
तस्य दोषान् भणित्वा यः आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः-यः कश्चित् श्रमणः श्रमणी वा रागेण आचार्यान्तरानुरागेण वा द्वेषेण पूर्वाचार्यगत द्वेषेण वा तस्य पूर्वीचार्यस्य दोषान् भणित्वा कथयित्वा दिशं स्वाचार्य विपरिणमयति परिवर्तययि परावर्तनं करोति अन्याचार्यपार्श्वे, गच्झतीति भावः, परावर्त्तनं कारयति वा कुर्वन्तं वा अनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषं प्राप्नोति । तत्र विपरिणमनप्रकारस्तु एवम्-कोऽपि शिष्य आचार्यादिवं प्रत्येवं वदति- यस्याचार्यस्य समीपेऽहं प्रव्रजितः स तु अल्पवयस्कः अहं च वृद्धः, तस्मात् एष आचार्यशिष्यसम्बन्धो न सम्यग् घटते कथमहं पुत्रसमानस्यास्याचार्यस्य शिष्यो भूत्वा तिष्ठामि ?, कथं वा अल्पवयस आचार्यस्य विनयवैयावृत्यादिकं करोमि : किं वा मम स्वजनादिवर्गो जानाति !, अथवा असौ आचार्यः अपरिपक्वबुद्धिस्तेन स अकर्तव्यमपि कार्य कदाचित् करिष्यति । एवं सद्भूतमसद्भूतं वा दोष वदेत् । अथाऽयमकुलीनो मदीयो गुरुरहं च कुलीनः, मेघावी चाहं स तु दुर्मेधाः । अहं धनाढयः सन् प्रवजितः, स तु अकिंचनो दरिद्रः प्रवजितः, अहं बुद्धिमान् स तु अबुद्धिः, अबुद्धेः कुतो लब्धिरिति नासौ लब्धिमान् , अथवा पूर्वोक्तप्रकारेणैव स्वकीयमाचार्य निन्दति, यस्य पार्श्वे गन्तुमिच्छति तं च प्रशंसते, यथा-अयं न पूर्वोक्तगुणवान् स तु पूर्वोक्तप्रभूतगुणवान् वर्तते, इत्यादिप्रकारेण यः कश्चित् श्रमणः स्वकीयाचार्यस्य दोषान् सद्भूतानसद्भूतान् वा प्रकाशयित्वा अन्यस्याचार्यस्य च गुणान् प्रदर्य भूतपूर्वमाचार्य त्यक्वाऽन्यमाचार्य परिसेवते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ॥सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दिसं अवहरइ अवहरंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
निशीथसूत्रे
छाया-
-यो भिक्षुर्दिशमपहरति अपहरन्तं वा स्वदते । सू० १३ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिसं' दिशमाचार्यम् 'अवहरइ' अपहरति - पूर्वसूत्रोक्तप्रकारेण नानाविधवाक्यप्रबन्धं कथयित्वाऽन्यगच्छे नयति तथा 'अवहरं तं वा साइज्जइ' अपहरन्तम् अन्यगच्छे नयन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायविभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः---
भाष्यम् - रागेण दोसेण दिसावहारं करेइ वा कारइ जो य भिक्खू । आणाणवत्थाइ विराहणं च मिच्छत्तदोसं समुवेइ सोऽत्थ ||
छाया- - रागेण द्वेषेण दिशापहारं करोति वा कारयति यश्च भिक्षुः । आज्ञानवस्थादि विराधनं च मिथ्यात्वदोषं समुपैति सोऽत्र ॥
अवचूरि:- : - यः कश्चित् श्रमणः श्रमणी वा रागेण - अन्यगच्छरागेण द्वेषेण-स्वगच्छे सभुत्पन्नद्वेषेण वा दिशापहारं - आचार्यादेरपहारम् - अन्यगच्छे नयनरूपं करोति, अथवा अन्यद्वारा कारयति तदा सोऽत्र विषये आज्ञाभङ्गानवस्थादिदोषान् संयमात्मविराधनां मिथ्यात्वदोषं च समुपैति प्राप्नोति । शिष्य आचार्य नानाविधवाक्यैः प्रतार्यान्यगच्छे नयति तदा भूतपूर्वगच्छ आचार्यरहितो भवति तेन तद्गच्छे धर्मोपदेशकाभावात् धर्मे लोकानां ग्लानिर्हानिश्च भवति, गच्छस्य निराधार करणे तीर्थकराज्ञाभङ्गो भवेत्, तं दृष्ट्वाऽन्योऽप्येवं करोति, तं दृष्ट्वा चान्यः एवमनवस्थादोषः समापद्यते । गच्छविराधना च भवति धर्महान्या संयमविराधनाऽवश्यम्भाविनी, आचार्यापहारे कारणभूतं शिष्यं विज्ञाय गच्छवासिनो लोकास्तं ताडयेयुरपीत्यात्मविराधनासंभवः, गच्छनिन्दायां मिथ्यात्वदोषमपि स भजते, इत्याद्यनेके दोषा संभवन्ति ततो दिशापहारं न कुर्यात् नापि कारयेत् कुर्वन्तं वा नानुमोदयेदिति भावः ॥ १३॥
सूत्रम् - जे भिक्खू बहियावासियं आएसं परं तिरायाओ अविफालेत्ता संवसावेइ संवसावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४॥
छाया - यो भिक्षुर्बहिर्वासिकमादेशं परं त्रिरात्रात् अविस्फाल्य संवासयति संवासयन्तं वा स्वदते ॥ सू०१४ ||
चूर्णी: - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बहियावासियं' बहिर्वासिकं बहिः स्वगच्छाद् बहिर्वस्तुं शीलं यस्य स बहिर्वासी स एव बहिर्वासि कस्तम् अन्यगच्छ्वासिनं 'आएसं' आदेशम् आगतः सन् आदेशमाज्ञां करोति स आदेशः प्राधूर्णकः साधुस्तमादेशं 'अविफालेत्ता' अविस्फाल्य अप्रकटय तदागमनकारणमपृष्ट्वेत्यर्थः यथा हे भदन्त ! त्वं किंनिमित्तमत्रागतोऽसि ?, त्वमस्माकमज्ञातोऽसि ? कीदृग्गच्छवासी त्वम् कुत आगतः ?
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१० सू०१४-१५ बहिर्वासि-साधिकरणयोः रात्रिवासदाननिषेधः २३७ कुत्र गमनकामोऽसि ? इत्येवमपृष्ट्वा 'परं तिरायाओ' परं त्रिरात्रात् रात्रित्रयादनन्तरम् रात्रित्रयात् परतश्चतुर्थादिदिने 'संवसावेइ' संवासयति स्ववसतौ वासयति निवासं ददाति तथा 'संवसावेतं वा साइज्जई' संवासयन्तं वा स्वदते विस्फालनामकृत्वा रात्रित्रयात् परतश्चतुर्थादिदिनेऽपि वासं वासयन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति। अज्ञातकुलशीलं वसतिवासं ददाति तदा कदाचित् स चौरो मुनिवेषधारी भवेत् , लम्पटो लुण्टको वा भवेत् , चौर्य कृत्वा राजपुरुषादिभयात् स्वात्मरक्षार्थ साधुवसतो समागतो वा भवेत् , इत्यादिसंभवादेकरात्रमपि न संवासयेत। त्रिरात्रात् परमिति यत् कथितं तत्रैवं ज्ञातव्यम्-कोऽपि साधुः मार्गविस्मृत्या स्वसाधर्मिसंघात् पृथगभूतो भवेत् , ग्लानादिवैयावृत्त्यार्थ गुरुणा प्रेषित एकाकी तत्र गन्तुकामो भवेत् , इत्यादिकारणवशात् समागतो भवेत् तदा तं दिवसत्रयं यावत् वासं दद्यात् । एतादृशमपि त्रिरात्रात्परं न संवासयेत् । चतुर्थादिदिने वासदानात् बहुदोषसंभवः शिप्यापहरणादिकलङ्कश्चापि समापतेतेति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-पाहूणगं ससमीवे, आगयं जो न पुच्छइ ।
तिरायाओ परं वासे, आणाभंगाइ पावइ ॥
छाया-प्राघूर्णकं स्वसमीपे, आगतं जो न पृच्छति ।
त्रिरात्रात् परतः वासयेत् आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः-यः कोऽपि साधुः अन्यगच्छात् स्वसमीपे समागतं प्राघूर्णकं अन्यगच्छवासिनं साधु यो न पृच्छति यः साधुस्तस्य परिचयादिकं न पृच्छति किन्तु अपृष्ट्वैव त्रिरात्रात् परतः रात्रित्रयादनन्तरं स्ववसतौ वासयेत् तदा स श्रमणः आज्ञाभङ्गादिदोषभागी भवतीत्यर्थः । अपृष्ट्या यदि वासयति तदा इमे दोषा भवन्ति तथाहि-कदाचित् स तेन साधुवेषेण उपद्रवकारकः कश्चित् समागतो भवेत् , वस्त्रादिलोभात् कश्चित् लुण्टको वंचको वा समागतो भवेत् , स्वपक्षपरपक्षाद् वा चौर्य क चौरो वा समागतो भवेत् , मैथुनसेवनार्थ कश्चित् मैथुनार्थी वा समागतो भवेत् , राज्ञां वा अपकारं कृत्वा समागतो भवेत् , आचार्यस्य मारणाय केनचित् प्रेषितो घातको वा भवेत् , अतः सर्व सम्यक् पृष्ट्वा यदि योग्योऽयमिति जानीयात् तदा वासो देयो नो चेत् वासो न देय इति । अपृष्टः पृष्टो वा यदि एवं वदति तदा तस्य रात्रित्रयं यावत् वासो देयः, तथाहि-भवन्तमेवोपसं. पत्तुं समागतोऽस्मि, अपराधस्यालोचनां गृहीतुं समागतोऽस्मि, कुलगणसंघकार्येण वा समागतोऽस्मि, अशिवादिकारणैर्वा समागतोऽस्मि, सूत्रार्थजातनिमित्तेन वा समागतोऽस्मि, एवमादिकथने वासयेत् । सकारणागमनेऽपि तद्गुरोराज्ञां विना रात्रित्रयात् परतो न संवासयेदिति भावः।।सू१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू साहिगरणं अविओसमियपाहुडं अकडपायच्छित्तं परं तिरायाओ विष्फालिय अविष्फालिय संभुंजइ संभुजंतं वा सा इज्जइ ॥सू० १५॥
छाया-यो भिक्षुः साधिकरणमव्युपशामितप्राभृतमकृतप्रायश्चितं परं त्रिरात्रात् विस्फाल्य अविस्फाल्य संभुङ्क्ते संभुजानं वा स्वदते ॥सू० १५ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'साहिगरणं' अधिकरणेन-कषायभावेन सहितो युक्तः साधिकरणः, तम् साधिकरणम् 'अविओसमियपाहुडं' अव्युपशामितप्रामृतम् वि- विविधैर्मनोवाक्कायैः करणकारणानुमोदनैश्च त्रिविधमधिकरणं त्रिविधत्रिविधैः उपशामितः स्वापराधस्वीकारपूर्वकं क्षामितः प्राभृतः कलहो येन स व्युपशामितप्राभृतः, न तथेति अव्युपशामितप्राभृतः कलहव्युपशामनारहित इत्यर्थस्तम्-'अकडपायच्छित्तं' अकृतप्राश्चित्तम् अकृतं कृते च कलहे यत् प्रायश्चित्तमापद्यते तत् न कृतं न गृहीतं येन स अकृतप्रायश्चित्तस्तम् 'विप्फालिय' विस्फाल्य-पृष्टा कलहकरणविषये तद्वयुपशामनायाः करणाकरणे, तत्प्रायश्चित्तस्य ग्रहणाग्रहणे च आपृच्छ्य 'अविष्फालिय' अविस्फाल्य पूर्वोक्तविषयमनापृच्छय वा पृच्छामन्तरेणेत्यर्थः 'परं तिरायाओ' परं त्रिरात्रात् रात्रित्रयात् परतः 'संभुंजइ' तेन सह एकस्मिन् मण्डले संभुङ्क्ते चतुर्विधाहारजातस्योपभोगं करोति कारयति वा तथा 'संभुंजतं वा साइज्जई' संभुञ्जानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-साहिगरणो य दुविहो, सपक्ख-परपक्ख-भेयओ होइ ।
इक्किको पुण दुविहो गच्छगओ गच्छनिग्गओ वावि ॥ छाया-साधिकरणो द्विविधः, स्वपक्ष-परपक्ष-मेदतो भवति ।
___ एकैकः पुनद्विविधः गच्छगतो गच्छनिर्गतो वापि ॥
अवचूरिः-साधिकरणः अधि- अधिकं साधुमर्यादातिरिक्तं करणम् अधिकरणं कलहकरणमित्यर्थः, तेन अधिकरणेन कलहेन सह वर्तते यः सः साधिकरणः कलहविशिष्टः साधुः स स्वपक्षपरपक्षभेदतो द्विविधो भवति-स्वपक्षगतः साधिकरणः, परपक्षगतः साधिकरणश्चेति । तत्र स्वपक्षगत इति स्वगच्छसाधुः परपक्षगत इति परगच्छसाधुः । अथवा स्वपक्षे साधिकरणः साधुना सह कलहकरणशीलः, परपक्षे साधिकरणः गृहस्थेन सह कलहकरणशील इति । अयमेकैको द्विविधः गच्छगतः, अथवा गच्छनिर्गतश्च । तथाहि-तदिदमधिकरणम् सचित्ताचित्तमिश्रवस्तु प्रतीत्य जायते, तथाहि-कस्यचित् कोऽपि शिष्योः जातः, तं दृष्ट्वा अन्यः स्वगच्छवासी साधुर्वदति-अयं मम शिष्य.
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावद्भिः उ० १० सू०१६-१९ उद्घातानुद्घातोविपर्यासवादतत्कथननि० २३९
तया पूर्व प्रतिपन्नः कथं भवान् एनं शिष्यमकरोत् यदा मालवे विहरन्नासीत्तदा मया एषः प्रतिबोधितः तस्मात् ममायं भावी शिष्य इति । एवं क्रमेणोभयोः कलहो जायते अयं स्वपक्षे साधिकरणः । एवंप्रकारेणाचित्ते वस्त्रपात्रकम्बलाद्युपकरणविषयेऽपि अधिकरणं समुत्पद्यते । एवं सचित्ताचित्तमिश्रवस्त्रसहितशिष्यादौ कलहो जायते । एवं कोऽपि ? स्वगच्छगतः साधुः स्वाध्यायं करोति तदा अपर आगत्य कथयति-कथं त्वं न्यूनमधिकं वा स्वाध्यायं करोषि उत्सूत्रं वा प्ररूपयसि ? इत्यादिकमेणाधिकरणं समुत्पद्यते, अयमपि स्वपक्षगतः साधिकरण इति । एवं परगच्छगतसाधिकरणविषयेऽपि शिष्यविषये वखपात्रादिविषये स्वाध्यायादिविषये च ज्ञातव्यम् । अयमेकैको गच्छगतो गच्छनिर्गतो वा साधिकरणो द्विविधो भवति तद्विषयेऽप्यधिकरणत्वं स्वयमूहनीयम् । एवं कोऽपि साधुरधिकरणमुत्पादितवान् पुनश्च तदधिकरणं न व्यवशामितं न क्षामितं किन्तु अनुपशाम्य स यद्यागच्छेत्तं तत्रत्यः साधुर्यदि अव्युपशामितकलहम् अकृतप्रायश्चित्तं च स्वसमीपे स्थापयति तथा तेन सह आहारं करोति कारयति कुर्वन्तं वां अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्घाइयं अणुग्घाइयं वयइ वयंत वा साइज्जइ॥ छाया-यो भिक्षुरुद्घातिकमनुद्घातिकं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू० १६॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्याइयं' उद्घातिकं-लघुप्रायश्चित्तम् 'अणुग्याइयं' अनुद्घातिकं गुरुप्रायश्चित्तम् 'वयइ' वदतिप्ररूपयति, यस्य कस्यचित् श्रमणस्य लघुप्रायश्चित्तमायाति तस्मै गुरुकं प्रायश्चित्तं वदति प्ररूपयति, एवं लघुक प्रायश्चित्तवन्तं गुरुक प्रायश्चित्तं वदति प्ररूपयति, तथा 'वयंत वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ।। सू० १६॥ एवम् 'अणुग्याइयं उग्याइयं वयई' इति सूत्रम् । गुरुप्रायश्चित्तयोग्याय श्रमणाय लघुकं प्रायश्चित्तं प्ररूपयतीति ॥सू० १७॥ अनेनैव प्रकारेण 'उग्याइयं अणुग्याइयं देइ' लघुप्रायश्चित्तयोग्याय श्रमणाय गुरुप्रायश्चित्तं ददाति-- आरोपयतीति ॥सू० १८॥ तथा 'अणुग्घाइयं उग्याइयं देइ' गुरुप्रायश्चित्तयोग्याय लघुप्रायश्चित्तं ददाति-आरोपयतीति । एवं सप्तदशसूत्रात् एकोनविशतिसूत्रपर्यन्तानि त्रीणि सूत्राणि षोडशसूत्रवद् व्याख्येयानीति ॥ सू० १९॥
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्- उग्घायमणुग्घायं, चाणुग्घायं पुणो य उग्घायं ।
एवं जो विपरीयं, वए दए पावए दोसे ॥ छाया-उद्घातमनुधातं चातुद्घातं पुनश्च उद्घातम् ।
एवं यो विप वदेतीतं दद्यात् प्राप्नुयात् दोषान् ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
مردم
به که همه
२४०
निशीथसूत्रे अवचूरि:-~-यः कश्चित् भिक्षुः उद्घातं लघुमासिकं प्रायश्चित्तसेविनम् अनुद्घातं गुरुमासिकं प्रायश्चित्तं वदेत् प्ररूपयेत् तथा दद्यात् आरोपयेत् । एवमनुद्घातं गुरुमासिकप्रायश्चित्त सेविनम् उद्घातं लघुमासिकं वदेत् प्ररूपयेत् तथा दद्यात् आरोपयेत् । यो हि श्रमण एवं विपरीतं लघुमासिकप्रायश्चित्तस्याधिकारी तं गुरुमासिकं प्रायश्चित्तं वदेत् प्ररूपयेत् दद्यात् आरोपयेच्च, तथा यो गुरुमासिकप्रायश्चित्तस्य अधिकारी तं लघुमासिकं प्रायश्चित्तं प्ररूपयेद् आरोपयेद्वा स श्रमणः दोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वविराधनारूपान् प्राप्नुयात् । तथाहि एवं वैपरीत्येन प्ररूपणे च स तीर्थकराणामाज्ञाभङ्गं करोति, तथा अन्यथाप्ररूपणायामारोपणायां च कृतायामनवस्थापि स्यात् , तथा विपरीतप्ररूपणायां कृतायां मिथ्यात्वमपि स्यात् यथा एतत् , तथा अन्यदपि सर्वमसत्यमिति । एवमल्पप्रायश्चित्तस्य कथने दाने च चारित्रस्य शुद्धिन स्यात् , अधिके च प्रायश्चित्ते दत्ते साधोः पीडा स्यात् एवं द्विविधा विराधनाऽपि स्यात् । यस्मात् एते दोषास्तस्मात् कारणात् अविपरीतमेव वदेत् दद्यादपि, न तु विपरीतं प्रायश्चित्तं वदेतृ दद्याद्वा । एवं योऽप्रायश्चित्ते प्रायश्चित्तं ददाति, तथा अल्पाऽपराधेऽधिकं प्रायश्चित्तं ददाति, अधिकापराधे चाल्पं प्रायश्चित्तं ददाति स श्रुतचारित्रधर्मस्याशातनां करोति, तथा सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रतपोलक्षणमोक्षमार्गस्य विराधनां करोति । तत्र धर्मो द्विप्रकारकः श्रुतलक्षणः चारित्रलक्षणश्च, तत्र अधिकं प्रायश्चित्तं प्ररूपयन् ददन् श्रुतधर्म विराधयति, न्यूनं प्रायश्चित्तं च वदन् आरोपयंश्च चारित्रलक्षणं धर्म विराधयति । ज्ञानदर्शनचारित्रतपोलक्षणः चतुःष्प्रकारको मोक्षमार्गः विपरीतरूपेण प्रायश्चित्तं ददता आरोपयता विराधितः कृतो भवेत् । अत्राय विवेकः-आचार्यो यदि स्वपरंपरोपदेशेन लघुकं गुरुकं, गुरुकं वा लघुकं प्रायश्चित्तं वदति ददाति वा तदा स शुद्धः, अन्यथा तु अशुद्धः सन् प्रायश्चिभागी भवति । अथवा-आचार्यों बहुश्रुतत्वेन तत्पार्श्वे यः कश्चित् शिष्यश्चतुर्थादितपश्चरणेऽपि धृतिसंहननबलिको भवेत् स लघुप्रायश्चितदाने वदेत्-'किं ममैतेनाऽल्पेन प्रायश्चित्तेन ?' तदाऽन्यदपि उद्घातिकेऽनुद्घातिकमपि दद्यात् , न तत्र दोषः । यदि प्रायश्चित्ताधिकारी शिष्य उभयतः घृत्या संहनेन च दुर्बलो भवेत् तं तादृशं धृतिसंहननदुर्बलं ज्ञात्वा गुरुप्रायश्चितेऽपि लघुप्रायश्चित्तं दद्यात् येन स वोढुं शक्नोति तादृशं लघुप्रायश्चित्तमपि दद्यात् । तथा धृतिसंहननयोमध्ये एकतरेण बलिको भवेत् तदा तस्मै तदनुरूपं प्रायश्चित्तं दद्यात् । तथा य आचार्यादिग्लानादिवैयावृत्त्यकरणे अभ्युद्यतो भवेत् तस्मै सानुग्रहं प्रायश्चित्तं दद्यात् , उक्तञ्च--'वे यावच्चकराणं होइ अणुग्घाएवि उग्घाय' वैयावृत्यकरेभ्यो भवति अनुदातेऽपि उद्घातम् , इति वचनात् । यस्मात् प्रायश्चित्तस्य विपर्ययकरणे पूर्वोक्ता एते दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः लघुप्रायश्चित्तस्थाने गुरुकं प्रायश्चित्तं तथा गुरुप्रायश्चित्तस्थाने च लघुकं प्रायश्चित्तं न वदैत् न दद्यात् , न वा वदन्तं ददतं वा अनुमोदयेत् ॥सू० १९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणभाष्यावद्भिः उ० १० सू० २०-३१ उद्घातिकानुद्घातिकसहसंभोगनिषेधः २४१
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्घाइयं सोच्चा णच्चा संभुंजइ संभुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २० ॥
छाया-यो भिक्षुरुद्घातिकं श्रुत्वा ज्ञात्वा च संभुङ्क्ते संभुञ्जान वा स्वदते ॥
चूर्णी--- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्याइयं' उद्घातिकं लघुप्रायश्चित्तधारिणम् , तत्र उद्घातिकं नाम यत् सान्तरं वहति, अयं साधुलघुमासिकं प्रायश्चित्तं वहति इति 'सोच्चा' श्रुत्वा अन्यसकाशात् 'णच्चा' ज्ञात्वा स्वयमेव सद्यो ज्ञात्वा कारणोपपत्तितो वा ज्ञात्वा--'संभुंजई' संभुङ्क्ते 'अयं लघुकं प्रायश्चित्तं वहति' इति श्रुत्वा ज्ञात्वाऽपि तेन श्रमणेन सह एकत्र मण्डल्या माहारमाहरति तथा 'संभुंजतं वा साइज्जइ' संभुञ्जानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ।।सू० २०||
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्घाइय हेडे सोच्चा णच्चा संभुंजइ संभुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २१॥
छाया-- यो भिक्षुरुद्धातिकहेतुं श्रुत्वा ज्ञात्वा संभुङ्क्ते संभुञ्जानं वा स्वदते ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्घाइयहेउं' उद्घातिकहेतुं-उद्घातिकं नाम यत् प्रायश्चित्तं सान्तरमुह्यते लघुप्रायश्चित्तमित्यर्थः, तस्य हेतुं कारणम् , अस्य साधोलघुप्रायश्चित्तसेवनस्य कारणं वर्त्तते, इत्येवं कारणम्, अथवा प्रायश्चित्तापन्नस्य यावत्प्रायश्चित्तमनासेवितं भवेत्तावत् हेतुरुच्यते, स द्विधा उह्यते शुद्धितपसा परिहार तपसा वा, तं तादृशं हेतुम् 'सोच्चा' श्रुत्वा अन्यसकाशात् तथा 'णच्चा' ज्ञात्वा स्वयमेव तत्कारणं विज्ञाय अयं लघुमासिकप्रायश्चित्तहेतुमानिति अन्यसाधुसकाशात् श्रुत्वा स्वयमेव वा बुद्धिद्वारा विज्ञायापि तेन सह एकत्रमण्डल्याम् 'संभुजई' संभुङ्क्ते 'संभुंजतं वा साइज्जइ' संभुञ्जानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्घाइयसंकप्पं सोच्चा णच्चा संभुंजइ संभुजतं वा साइज्जइ ॥ सू० २२॥
छाया-यो भिक्षुरुद्घातिकसंकल्पं श्रुत्वा ज्ञात्वा संभुङ्क्ते संभुञ्जाने वा स्वदते ॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्घाइयसंकप्पं' उद्घातिकसंकल्पम्-उद्घातिकप्रायश्चिसंकल्पवन्तं यथा-'अहमुद्घातिकप्रायश्चित्तं ग्रहीष्यामी'-ति स्वविषयकं संकल्पम् , अथवा गुरुणा कथितो भवेत् यत् तवैतत् प्रायश्चित्तं दास्यामी'-ति गुरुविषयकसंकल्पम् , अयमपि द्विधा उह्यते शुद्धतपसा परिहारतपसा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwww
२४२
निशीथसूत्रे
mwa वा, तं तादृशं संकल्पं 'सोच्चा नच्चा' श्रुत्वा ज्ञात्वा वा पूर्ववत् पुनरपि-'संभुंजई' संभुङ्क्ते तेन सह एकमण्डल्यामाहारादिकं करोति 'संभुंजंतं वा साइज्जई' संभुञ्जानं वा स्वदतेऽनुमोदते, यो हि लघुमासिकप्रायश्चित्तसेवी प्रायश्चित्तं कृत्वा शुद्धो न जातः तन्मध्ये एव तेन सह भोजनादिकं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ॥ सू० २२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्घाइयं उग्घाइयहउँ वा उग्घाइयसंकल्पं वा सोच्चा णच्चा संभुंजइ संभुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २३॥
___ छाया--यो भिक्षुरुद्घातिकमुद्घातिकहेतुं वा उद्घातिकसंकल्पं वा श्रुत्वा ज्ञात्वा सभुडूक्ते सभुजानं वा स्वदते ॥ सू० २३ ॥
- चूर्णी-जे भिक्खू इत्यादि । एतत्सूत्रम् उद्घातिको-द्घातिकहेतू-द्घातिकसंकल्पेति त्रिविषयमिश्रं वर्तते । व्याख्या पूर्ववत् कर्त्तव्येति ॥सू० २३॥
एवम्-'जे भिक्खू' अणुग्याइयं सोच्चा' ॥ सू० २४॥ 'अणुग्घाइयहेउं सोच्चा' ॥ सू०२५॥ 'अणुग्घाइयसंकप्पं सोच्चा' ॥सू० २६॥ 'अणुग्घाइयं-अणुग्याइयहे' अणुग्याइयसंकप्पं सोच्चा' इति त्रिविषयमिश्रं चेति चत्वारि सूत्राणि पूर्ववदेव व्याख्येयानीति ॥सू० २७॥ अनेनैव प्रकारेण–'जे भिक्खू उग्घाइयं वा अणुग्धाइयं वा सोच्चा' ॥सू० २८॥ 'उग्धाइयहेउं वा अणुग्घाइयोउ वा सोच्चा'० ॥सू० २९॥ 'उग्याइयसंकप्पं वा अणुग्याग्याइयसंकप्पं वा सोच्चा० ॥सू० ३०॥ 'उग्धाइयं वा अणुग्घाइयं वा, उग्घाइयहेउं वा अणुग्घाइयहेउं वा, उग्घाइयसंकप्पं वा अणुग्धाइयसंकप्पं वा सोच्चा' एतानि चत्वारि सूत्राणि पूर्ववदेव व्याख्येयानि सू०३१॥
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्--- उग्धाइयऽणुग्घाइयपयदुगं जो मुणी य अहि किच्चा ।
तचिसयं हेउं तह, संकप्पं इय दुगं च सव्वेयं ॥१॥ सोच्चा णच्चा भुजइ, तेणं सह एगमंडलीमज्झे ।
सो पावइ मिच्छत्तं, आणाभंगाइदोसे य ॥२॥ छाया--उद्घातिकानुद्घातिकपद्विकं यो मुनिश्र अधिकृत्य ।
तद्विषयं हेतुं तथा संकल्पमिति द्विकं च सर्वमेतत् ॥१॥ श्रुत्वा ज्ञात्वा भुङ्क्ते, तेन सह एकमण्डलीमध्ये ।
स प्राप्नोति मिथ्यात्वम् आज्ञाभङ्गादिदोषांश्च ॥२॥ अवचूरिः-'उग्धाइय'० इत्यादि । यो मुनिः उद्घातिकमनुद्धातिकं चेति पदद्वयमधिकृत्य तदधिकारमाश्रित्य तद्विषयं हेतुम् उद्घातिकहेतुमनुद्घातिकहेतुं च, तथा तद्विषयं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१० सू०३२-३३ उद्गतवृत्तिकादेः सूर्यानुद्गमनादिनिश्चये भोजननि० २४३ संकल्पम्-उद्घातिकसंकल्पमनुद्घातिकसंकल्पं चेति द्विकं च, एवं द्वादशसूत्रीकथितं सर्वमेतत् श्रुत्वाऽन्यसकाशात्, स्वयं वा ज्ञात्वाऽपि तेन तादृशेन मुनिना सह मण्डलीमध्ये एकस्यां मण्डल्यां स्थित्वा भुङ्क्ते अशनादिचतुविधाहारं करोति, उपलक्षणात् वस्त्रपात्रादीनामादानप्रदानं वा करोति स मिथ्यात्वमाज्ञाभङ्गादिदोषांश्च प्राप्नोतीति भाष्यगाथाद्वयार्थः ॥१॥२॥
सूत्रम्--जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणथमियमणसंकप्पे संथडिए णिव्वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता संभुंजइ संभुंजंतं वा साइज्जइ, अह पुण एवं जाणेज्जा अणुग्गए सूरिए अत्थमिए वा से जं च मुहंसि वा जं च पाणिसि वा जं च पडिग्गहंसि वा तं च विगिचिय विसाहिय तं परिहावेमाणे णाइक्कमइ, जो तं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ३२॥
छाया यो भिक्षुरुद्गतवृत्तिकः अनस्तमितमनःसंकल्पः संस्तृतो निर्विचिकित्सासमापन्नेनात्मना अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्य संभुङ्क्ते संभुजानं वा स्वदते, अथ पुनरेवं जानीयात्-अनुद्गतः सूर्यः अस्तमितो वा अथ यच्च मुखे वा यच्च पाणौ वा यच्च प्रतिग्रहे वा तं च विविच्य विशोध्य तं परिष्ठापयन् नातिकामति, यस्तं भुङ्क्ते भुज्जानं वा स्वदते ॥सू० ३२॥ ।
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उग्गयवित्तिए' उद्गतवृत्तिकः उद्गते सूर्ये वृत्तिवर्तनं शरीरयात्रार्थ संयमयात्रार्थ च व्यवहारो यस्य स उद्गतवृत्तिकः उद्गते एव सूर्ये आहारविहारादिसकलसाधुक्रियाकारकः 'अणत्थमियमणसंकप्पे' अनस्तमितमनःसंकल्पः-अनस्तमिते अस्तं न गते सूर्ये एव मन:सकल्पः आहारविहारादिविषयको मनोविचारो यस्य स अनस्तमितमनःसंकल्पः सूर्यास्तात्पूर्वमेव सकलसाधुक्रियाकरणशीलमनोविचारवान् 'संथडिए' संस्तृतः धृतिबलसंहनादिना समर्थः अध्वप्रतिपन्नः क्षपकः ग्लानो वा न भवेदिति भावः, एतादृशो भिक्षुः 'णिवितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' निर्विचिकित्सासमापन्नेन आत्मना, विचिकित्सा-संदेहः, न विचिकित्सा निर्विचिकित्सा-सूर्योदिता-स्तमनविषयकसन्देहराहित्यं, तां समापन्नेन प्राप्तेन सूर्यस्य अनुद्गतत्वास्तमितत्वसन्देहराहित्येन आत्मना उद्गते सूर्ये अनस्तमिते वा सूर्ये यदि 'असणवा ४ ।' अशनादिचतुर्विधमाहारं 'पडिग्गाहित्ता' प्रतिगृह्य यदा ‘संभुंजइ' संभुङ्क्ते 'संभुजतं वा साइज्जइ' संभुञ्जानं वा स्वदते अनुमोदते तदा स भिक्षुः 'अहपुण' अथ पुनः अथ शब्दो विषयान्तरसूचकस्तेन आहारं कर्तु प्रारब्धस्तत्समये पुनः ‘एवं जाणेज्जा' एवं जानीयात्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
निशीथसूत्रे अन्यकथनेन स्वबुद्धया वा निश्चिनुयात् , किं जानीयादित्याह-'अणुग्गए सूरिए' अनुद्गतः सूर्यः सांप्रतं सूर्यो नोदितः ‘अत्थमिए वा' अस्तमितः अस्तंगतो वा सूर्यः इति, 'से' अथ तदनन्तरं 'जं च मुहंसि वा' यच्चाशनादि मुखे क्षिप्तं वर्तते 'जं च पाणिसि वा' यच्चाशनादि पाणौ हस्ते वर्त्तते भोक्तुं हस्ते गृहीतं भवेत् , 'जं च पडिग्गहंसि वा' यच्चाशनादि प्रतिग्रहे पात्रे वर्तते 'तं' तत् स कलमशनादिकं 'विगिचिय' विविच्य तत्रैव विमुच्य 'विसोहिय' विशोध्य मुखं हस्तं पात्रं च निरवयवं लेपरहितं कृत्वा 'तं' तत् यत्पात्रे स्थितं तद् अशनादिकं 'परिद्ववेमाणे' परिष्ठापयन् भिक्षुः 'नाइक्कमइ' नातिकामति तीर्थकराज्ञां नोल्लङ्घयति, आज्ञाया आराधक एव स न तु विराधक इति भावः 'जो तं भुंजइभुंजंतं वा साइज्जई' यः कोपि साधुर्यदि अन्यकथनेन स्वबुद्ध्या वा सूर्यस्यानुद्गमनाऽस्तमने निश्चिते सत्यपि अशनादिचतुर्विधमाहारं भुङ्क्ते भोजयति भुजानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ।। सू० ३२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणथमियमणसंकप्पे संथडिए वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३३॥
छाया- यो भिक्षुः उद्गतवृत्तिकोऽनस्तमितमनःसंकल्पो संस्तृतो विचिकित्सासमापन्नेनात्मना अशन वा ४ यावत् यस्तं भुङ्क्ते भुआनं वा स्वदते ॥ सू० ३३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा उद्गतवृत्तिकः अनस्तमितमनःसंकल्पः पूर्वव्याख्यातस्वरूपः सः 'संथडिए' संस्तृतः धृतिबलसंहननसंपन्नः 'वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' विचिकित्सा सूर्यस्योद्गमनविषयकः सूर्यो नास्तंगतः इत्येवंविषयकः सदेहः अभ्रछन्नादिवशात् तां विचिकित्सा समापन्नेनात्मना 'उद्गतः सूर्यः, नास्तं गतो वा सूर्यः, इत्येवं दातृकथनेन 'असणं वा ४' अशनादिचतुर्विधमाहारं प्रतिगृह्य भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते तदा अथ पुनः आहारारम्भसमये एवं जानीयात्-निश्चिनुयातू-'नोदितः सूर्यः अस्तमितो वा सूर्यः' इति अन्यजनकथनेन स्वबुद्ध्या वा निश्चिते सत्यपि योऽशनादिकं भुङ्क्ते भोजयति हस्तपात्रमुखगतमशनादि विविच्य विशोध्य न परिष्ठापयति तदा सोऽवश्यं प्रायश्चित्तभागी भवतीति भावः । अक्षरगमनिका स्पष्टेति ॥सू० ३३॥
___ पूर्वसूत्रद्वयं-'संथडिए, निव्वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' तथा-'संथडिए वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' इति पदद्वयमाश्रित्य प्रोक्तम् । साम्प्रतम् 'असंथडिए' इति पदेन सह 'निम्वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' इति, तथा 'वितिगिच्छासमावन्नेणं अयाणेणं इति च पदद्वयं संयोज्य सूत्रद्वयं प्रोच्यते--'जे भिक्खू उग्गयवित्तिए' इत्यादि ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्याचचूरिःउ.१० सू० ३५ उद्गतवृत्तिकादेःसूर्यानुगमनादिनिश्चयेभोजननिषेधः २४५
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणथमियमणसंकप्पे असंथडिए निबितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३४॥
छाया--यो भिक्षुः उद्गतवृत्तिकः अनस्तमितमनःसंकल्पः असंस्तुतः निर्विचिकित्सासमापन्नेन आत्मना असणं वा ४ यावत् यस्तं भुङ्क्ते भुजानं वा स्वदते ॥सू० ३४॥
चूर्णी---जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणो वा उद्गतवृत्तिकादिवशिषणविशिष्टः सः 'असंथडिए' असंस्तृतः अध्वप्रतिपन्नतपोग्लानत्वादिकारणात् धृतिबलादिरहितः 'निन्वितिगिच्छासमावन्नेणं अप्पाणेणं' निर्विचिकित्सा सूर्यस्योद्गमनानस्तमनशङ्काराहित्य, तां समापन्नेन आत्मना सन्देहरहितेनात्मना अशनादिकं गृहीत्वा भुङ्क्ते किन्तु भोक्तुं प्रवृत्ते सति यदि जानीयात् 'सूर्यो नोदितः, अस्तं वा गतः' इत्येवं निश्चये सत्यपि यो मुङ्क्ते न तदशनादिकं परिष्ठापयति स प्रायश्चित्तभागी भवतीति भावः । सू० ३४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू उग्गयवित्तिए अणस्थमियमणसंकप्पे असंथडिए वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं असणं वा ४ जाव जो तं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ३५॥
छाया---यो भिक्षुः उद्गतवृत्तिकः अनस्तमितमनःसंकल्पः असंस्तृतः विचिकित्सासमापन्नेन आत्मना अशनं वा ४ यावत् यस्तं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥सू० ३५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । व्याख्या पूर्ववदेव, नवरम्-'असंथडिए' असंस्तृतः असमर्थः यः कोऽपि मुनिर्दूरक्षेत्राद् विहृत्यागमनेन श्रान्तः, मासक्षपणस्य पारणकदिवसत्वेन ग्लानत्वमापन्नः, रोगादिना ग्लानत्वमापन्नो वा भवेत् , इत्यादिकारणैतिबलवर्जितः 'वितिगिच्छासमावण्णेणं अप्पाणेणं' विचिकित्सा-सूर्यस्योदयसंभवः संप्रति अभ्रच्छन्नादिकमाश्रित्यैवं दृश्यते, अथवा-अस्तं न गत इति संभवः, इत्येवंरूपा, तां समापन्नेण आत्मना 'उदितः सूर्यो नास्तं गतो वा सूर्यः' इति दातृवचनेन अशनादिकं गृहीत्वा भुङ्क्ते भोक्तुं प्रारभते अथ तत्समये सूर्यस्यानुद्गमनास्तमनयोनिश्चये सति यो भुङ्क्त न परिष्ठापयति तदा स प्रायश्चित्तभागी भवतीति भावः ॥सू० ३५॥
अत्र भाष्यकारो गाशयमाहभाष्यम्-उग्गय वित्ती भिक्खू, होइ य जो अणत्यमियसंकप्पो ।
__ संथडिओ सो दुविहो, णिचितिगिच्छो य वितिगिच्छी ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४९
निशीथसूत्रे एमेवाऽसंथडिओ, सो विय दुविहो भवेज्ज पुव्वंव । सो गेण्हिय असणाई, तं परिभोत्तुं समारतो ॥२॥ जाणिय अनुग्गमं तह, अस्थमणं चेव जइ य सूरस्स ।
भुंजइ जइ असणाई, पावेइ य आणभंगाई ॥३॥ छाया-उद्गतवृत्तिर्भिक्षुर्भवति च यः अनस्तमितसंकल्पः ।
संस्तृतः स द्विविधो निर्विचिकित्सश्च विचिकित्सः ॥१॥ एवमेवाऽसंस्तृतः सोऽपि च द्विविधो भवेत् पूर्ववत् । स गृहीत्वाऽशनादि तत् परिभोक्तुं समारब्धः ॥२॥ ज्ञात्वाऽनुद्गम तथा अस्तमनं चैव यदि च सूर्यस्य ।
भुङ्क्ते यदि अशनादि, प्राप्नोति च आज्ञाभङ्गादि ॥३।। अवचरिः----'उग्गयवित्ती' इत्यादि । उद्गता वृत्तिः उद्गते एव सूर्ये वृत्तिः वर्त्तनं प्रतिलेखनाहारविहारादीनां यस्य स तथा, एतादृशः, तथा पुनः अनस्तमितसंकल्पः सूर्यास्तात्पूर्वमेव साधुक्रियाकरणे एव संकल्पः मनोभावो यस्य स तथा, एतादृशो भिक्षुः, स संस्तृतासंस्तृत भेदेन द्विविधो भवति, तत्र संस्तृतः धृतिबलादिसंपन्नः, असंस्तृतः-धृतिबलादिरहितः । स एकैको द्विविधः-निर्विचिकित्सविचिकित्सभेदात् , तत्र निविचिकित्सः-सूर्यस्योद्गमे अनस्तमने च शङ्कावर्जितः, विचिकित्सः उद्गमनाऽनस्तमनविषये शङ्काशीलः, एते चत्वारोऽपि अशनादि चतुर्विधाहारं गृहीत्वा तत् परिभोक्तुं समारभन्ते तत्समये 'नोदितः सूर्यः अस्तमितो वा सूर्यः' इति निश्चये तन्न भुजानाः सन्तः आज्ञा तीर्थकराज्ञां नातिकाम्यन्ति, एते भुञ्जानास्तीर्थकराज्ञाया विराधका एव नत्वाराधका इत्यर्थः, 'सूर्य उदितः, नास्तमितो वा' इत्यादिरूपदात्रादिवचनप्रामाण्यमाश्रित्य गृहीतमशनादि भुञ्जानानां दोषं प्रतिपादयति-'जाणिय' इत्यादि, यदि सूर्यस्यानुद्गमनमस्तमनं च ज्ञात्वा अन्यसकाशात् स्वबुद्धया वा परिज्ञाय सूर्यो नोगितः अस्तमितो वा इति निश्चयेन ज्ञाते सति यदि गृहीतमशनादि भुञ्जते किन्तु यदि यत् मुखे हस्ते पात्रे वा तिष्ठति तत् त्यक्त्वा मुखहस्तपात्रादिक निरवयवं कृत्वा न परिष्ठापयन्ति तदा ते आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नुवन्ति, इति भाष्यगाथात्रयार्थः ॥१-२--३॥ सू० ३५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू राओ वा वियाले वा सपाणं सभोयणं उग्गालं आगच्छेज्जा तं विगिंचमाणे वा विसोहेमाणे वा णाइकमइ तं उग्गिलित्ता पच्चोगिलमाणे राइभोयणपडिसेवणपत्ते, जो तं पच्चो. गिलइ पच्चागिलंतं वा साइज्जइ ॥सू० ३६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १० सू० ३६-३८ मुखागतोगारपुनर्मिलन-ग्लानागवेषणादिनि० २४७
___ छाया- यो भिक्षुः रात्रौ वा विकाले वा सपानः सभोजन उद्गार आगच्छेत् तं विविचन् वा विशोधयन् वा नातिकामति, तम् उद्गीर्य प्रत्यगिलन् रात्रिभोजनप्रतिसेवनाप्राप्तः यस्तं प्रत्ववगिलति प्रत्यवगिलन्तं वा स्वदते ॥ सू०३६ ॥
चूर्णी -- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'राओ वा' रात्रौ वा 'वियाले वा' विकाले वा संध्यासमये सूर्योदयात्प्राग वा तस्य श्रमणस्य 'सपाणे' सपान:-पानं जलं तेन सहितः सपानः 'सभोयणे वा' सभोजनो वा यद् भोजनं भुक्तमोदनादिकं तेन सहितः सभोजनः, उपलक्षणाद् उभयप्रकारो वा 'उग्गाले' उद्गारः 'डकार' इति लोकप्रसिद्धः स आगच्छेत् मुखमध्ये आगच्छेत् 'तं विगिंचमाणे' तं सजलं सभोजनमुद्गारम् विविचन् परित्यजन् मुखाद्-बहिनिकासयन् ‘विसोहेमाणे विशोधयन् मुखस्य स्वच्छतां वस्त्रादिना संपादयन् श्रमणः श्रमणी वा 'नाइक्कामई' नातिकामति नोल्लंधयति तीर्थकरस्याज्ञाम् 'रात्रौ न भोक्तव्यमित्याकारक यदस्ति तस्यातिक्रमणं न करोति सपानसभोजनोद्गारस्य मुखात् निष्काशनात् मुखस्य विशुद्धिकरणाच्चेत्यर्थः 'तं' तम् अथ यदि स श्रमणो रात्रौ विकाले वा समागतं सपानं सभोजनमुद्गारम् 'उग्गिलित्ता पच्चोगिलमाणे' उद्गीर्य्य प्रत्यवगिलन् यदि तं सपानं सभोजनमुद्गारं मुखाद्वहिर्न निःसारयति किन्तु पुनः तदुद्गारस्थं जलं भोजनं च गलादधः कुर्वन् स 'राइभोयणपडिसेवणपत्ते' रात्रिभोजनप्रतिसेवनाप्राप्तः रात्रिभोजनजनितदोषयुक्तो भवति अतो यदि 'जो तं पच्चोगिलइ पच्चोगिलंतं वा साइज्जई' यः कोऽपि श्रमणः श्रमणी वा तदुद्गारस्थं जलं भोजनं प्रत्यवगिलति गलादधः करोति तथा प्रत्यवगिलन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ॥ स् ३६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिलाणं सोच्चा णच्चा ण गवसइ ण गवेसंतं वा साइज्जइ ॥ सू०३७॥
छाया-यो भिक्षुः ग्लानं श्रुत्वा ज्ञात्वा न गवेषयति न गवेषयन्त वा स्वदते ॥सू.३७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' य, कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिलाणं ग्लानम् तत्र यस्य रोगेण आतङ्केन वा शरीरं क्षीणं भवति शरीरस्य क्षयो वा भवति स ग्लानः, तादृशं ग्लानं सरोगातङ्कम् समानसामाचारीकं स्वगच्छीयं वा श्रमणं 'सोच्चा' श्रुत्वा अन्यमुखात् 'णच्चा' ज्ञात्वा स्वयमेव वा ज्ञानविषयोकृत्य 'ण गवेसई' न गवेषयति नान्वेषग्रति तथा 'ण गवसंत वा साइज्जई' न गवेषयन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यो भिक्षुः स्वग्रामे स्वोपाश्रये परग्रामे परोपाश्रये वा स्वगच्छीयः परगच्छीयो वा समानसामाचारीकः अमुकः श्रमणो ग्लानो जात इति परेभ्यः श्रुत्वा स्वयमेव वा ज्ञात्वा तस्य गवेषणं तत्स्थितेर्जिज्ञासारूपं तद्वैयावृ
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
त्यरूपं वा न करोति, तथा गवेषणमकुर्वन्तं वा श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति अतो ग्लानं श्रमणमवश्यमेव गवेषयेत् न तस्यो - पेक्षा कर्तव्येति भावः ।
अत्राह भाष्यकारः-
२४८
भाष्यम् - सगामे परगामे वा, सोच्चा जाणिय संठियं । गिलाणं नो गवेसेइ, आणाभंगाइ पावइ ॥
छाया - स्वग्रामे परग्रामे वा श्रुत्वा ज्ञात्वा संस्थितम् । ग्लानं नो गवेषयति, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः - यः श्रमणः स्वग्रामे - स्ववसतौ अन्यवसतौ वा परग्रामे यत्र स्वयं स्थितस्ततोऽन्यग्रामे वा संस्थितं ग्लानम् समानसामाचारीकं साधुं श्रुत्वा -- अमुकत्र साधुः रोगातङ्केन दुःखी जात इति लोकेभ्यः श्रुत्वा स्वयमेव ज्ञात्वा वा तं यदि श्रमणः श्रमणी वा नो गवेषयति तस्य रोगातङ्कादिस्थितेर्जिज्ञासां शुश्रूषां च न करोति स श्रमण आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति । यो हि श्रमणः स्वग्रामे स्ववसतौ परवसतौ वा परग्रामे वा ग्लानं श्रमणं न गवे - यति न गवेषयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चिभागी भवति । यतो हि रोगातङ्कादिना दुःखितो ग्लान आसन्नस्थेन साधुना अगवेषितो मनसि परितापं प्राप्नोति तज्जन्यप्रायश्चित्तस्य स भागी भवतीति भावः ॥ सू० ३७॥
सूत्रम् - - जे भिक्खू गिलाणं सोच्चा णच्चा उम्मग्गं वा पडिपहं वा गच्छ गच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू०३८ ||
छाया यो भिक्षुग्लानं श्रुत्वा ज्ञात्वा उन्मार्ग प्रतिपथं वा गच्छति गच्छन्तं वा स्वदते वा ॥सू० ३८ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिलाणं' ग्लानं रोगातङ्काकान्तं 'सोच्चा णच्चा' श्रुत्वा अन्यसकाशात् ज्ञात्वा स्वयमेव वा यदि 'उम्मग्गं वा' उन्मार्ग वा - ग्लानस्थानमार्गादन्यं मार्गे 'पडिपहं वा' प्रतिपथं वा गच्छति यत्र मार्गे ग्लानः स्थितस्ततो विपरीतं पन्थानं यथा स यदि पूर्वदिशायां स्थितो भवेत्तदा स्वयं पश्चिमदिशायां गच्छति रोगातङ्कादिना ग्लायमानो यत्र वर्त्तते तत्र यदि गमिष्यामि तदा तस्य सेवादिकमवश्यकर्तव्यतया समापतेदितिबुद्धया यत्र स विद्यते तस्मिन् मार्गे न गच्छति किन्तु तत्प्रतिकूलमार्गेण गमनं करोति येन ग्लानस्य वैयावृत्यं न कर्तव्यं स्यात्, तथा 'गच्छतं वा साइज्जइ' उन्मार्ग प्रतिपर्थं वा गच्छन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावद्भिः उ. १० सू.०-३८-३९ ग्लानवैयावृत्याकरणनिषेधः २४९ भवति । यतो रोगावस्थायामुपसर्गावस्थायां चक्षुरादीन्द्रियविकलतावस्थायां ग्लानस्य साधोविनयवैयावृत्त्यादिना संरक्षणकरणमावश्यकम् , अन्यथा रुग्णः साधुर्मनसि दुःखितः सन् संयमात् परिभ्रष्टो भवेत् , तथा असंरक्षितावस्थायां तं दृष्ट्वा लोकाः शासनस्य निन्दां करिष्यन्ति तेन प्रवचनस्य लघुता स्यात् , तथा अन्यवैराग्यवतां गृहस्थानां तस्य ग्लानस्य तादृशी दुरवस्थां दृष्ट्वा मनसि वैराग्यमपि हीयेत, ते विचारयिष्यन्ति यत् किमनया प्रव्रज्यथा यत्तत्रैतादृशं दुःखं भवति, न कोऽपि वैयावृत्त्यं करोतीति विनयमार्गोऽपि लुप्येत तस्मात् कारणात् श्रमणः ग्लानं साधु श्रुत्वा ज्ञात्वा कथमपि नोन्मार्ग न वा प्रतिपथं गच्छेत् , न वा प्रतिपथं गच्छन्तमनुमोदयेत् किन्तु ग्लानस्य वैयावृत्त्यमवश्यमेव कर्तव्यमिति । अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-सोच्चा गिलाणं उम्मग्गं, गच्छे पडिपहं जइ ।
जो समणो पावई सो, आणाभंगाइयं तया ॥ छाया-श्रुत्वा ग्लानमुन्मार्ग गच्छेत् प्रतिपथं यदि ।
यः श्रमणः प्राप्नोति स आज्ञाभङ्गादिकं तदा ॥ अवचूरिः-यस्तु श्रमणो भिक्षुः ग्लानं रोगातङ्केन प्रक्षीयमाणदेहम् श्रमणं श्रुत्वा उन्मार्ग प्रतिपथं वा गच्छेत् , यत्र ग्लानः साधुर्विद्यते तत्र न गच्छति किन्तु उन्मार्गेण विपरीतमार्गेण याति, तत्राटव्यादिमार्गेण गमनम् उन्मार्गगमनम् , विपरीतमार्गेण गमनं प्रतिपथगमनम् , एवं गमनं करोति, यथा येन पथा आगतः तेनैव पथा प्रतिनिवर्तते तस्माद्वा मार्गात् मार्गान्तरेण संक्रामति, एवं कुर्वन् श्रमणः प्रायश्चित्तभागी भवतीति । कथं पुनरेवं स उन्मार्गादिना गच्छति ग्लानसमीपं नागच्छति ? तत्रोच्यते-ग्लानं साधु श्रुत्वा स मनसि एवं विचारयति-यद्यहं ग्लानेन दृष्टः तदा यदि ग्लानस्य वैयावृत्यं न करिष्यामि तदा अधार्मिकोऽयमिति लोको मां गणयिष्यति, अथवा यदि तस्य ग्लानस्य वैयावृत्यं करिष्यामि तदा तत्रैव व्यापृतस्य मे सर्वं स्वकोयं कार्य विनष्टं भविष्यतीत्यादि कारणवशात्स तत्र न गच्छतीति । तथा ग्लानो यत् दुःखं प्राप्नोति तन्निष्पन्नमपि प्रायश्चित्तं तस्य भवति । तस्मात् श्रुत्वा ग्लानं मार्गे वा गच्छता ग्रामं वा प्रविशता भिक्षार्थ वा अटता साधुना तत्क्षणादेव त्वरितं ग्लानसमीपे गन्तव्य मिति । यथा भ्रमरः कुसुमिताम्रवणं दृष्ट्वा वनान्तरं विहाय तं प्रति शीघ्र गच्छति, एवं साधुना धर्मवृक्षाश्रयणार्थ वैयावृत्यकरणाय तत्रावश्यं गन्तव्यमेव, एवं करणेन साधर्मिकवात्सल्यं कृतं भवेत् , तथा स्वस्य कर्मनिर्जरा च संपद्येत तस्मात् यो ग्लानसमीपे तदुपचारार्थ गच्छति स शुद्धः, यस्तु न गच्छति तस्य प्रायश्चित्तं भवति । तत्रायं पृच्छाक्रमः, तथाहि -यत्र ग्रामे उपाश्रये वा ग्लानस्तिष्ठति तत्र गत्वा प्रष्टव्यम्-कोऽत्र ग्लानमुपचरति, अथवा अस्य किमुपचरितमिति प्रष्टव्यम् । साधूनामियं मर्यादा यत् ग्लानस्यानुवर्तनं कर्तव्यमिति,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
निशीथसूत्रे एवं तत्र ग्लानसमीपं गत्वा तत्रत्यो य आचार्यस्तं प्रति वदेत्-हे भदन्त ! आज्ञापय किमहं करोमि वैयावृत्ये स्वात्मानं नियोजयामि अहमनेनैवाभिप्रायेणागतोऽस्मि यद् ग्लानं परिचरिष्यामि, ग्लानस्य वैयावृत्ये ये संलग्नाः साधवस्तान् भक्तपानादिभियावृत्यं करिष्यामीति । एवं कुर्वतः श्रमणस्य तीर्थकराज्ञाया आराधना कृता भवति । एवं कथिते यदि आचार्यः कथयति-यत् अमुकं कार्य कुरु, तदा तत्रत्यं सर्व कार्यमाचार्याज्ञया कर्तव्यम् । औषधभक्तपानादिना वैयावृत्त्यं कर्तव्यं यावत् स साधु रुजो भवेत् । तस्मात् साधुना अवश्यमेव ग्लानस्य समीपे गन्तव्यम् । यस्तु श्रमणो ग्लानं श्रुत्वा तत्र झटिति न गच्छति उन्मार्गेण प्रतिपथेन वा गच्छति स तीर्थकरस्याज्ञाया विराधको भवन् प्रायश्चित्तभागी भवतीति ॥३८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिलाणवेयावच्चे अब्भुट्ठिए गिलाणपाउग्गे दव्वजाए अलभमाणे जो तं ण पडियाइक्खइ ण पडियाइक्वंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३९॥
छाया-यो भिक्षुर्लानवैयावृत्ये अभ्युस्थितो ग्लानप्रायोग्यं द्रव्यजातमलभानो यस्तं न प्रत्याचक्षते न प्रत्याचक्षाणं वा स्वदते ॥सू० ३९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिलाणवेयावच्चे' ग्लानवैयावृत्ये, तत्र रोगातङ्कादिना ग्लानस्य साधोः वैयावृत्यं औषधभैषज्यानपानादिना सेवाकरणे 'अन्भुट्टिए' अभ्युस्थितः समुद्यतः सेवाकरणार्थ कृतप्रयत्नो जातो यदि 'गिलाणपाउग्गे' ग्लानप्रायोग्यम् ग्लानस्य प्रायोग्यमनुकूलं प्रासुकमाहारमौषधादिकं वा 'दन्वजाए' द्रव्यजातम्-तदनुकूलवस्तुविशेषम् 'अलभमाणे' अलभमानः-अप्राप्नुवन् 'जो तं ण पडियाइक्खइ' यो ग्लानसेवाकारकः साधुः ग्लानसाध्वर्थमौषधमशनादिकं च आनेतुं कृतप्रयत्नोऽपि तादृशद्रव्यजातम् अन्तरायबलादलममानो यदि श्रमणान्तरं प्रति आचार्य प्रति वा रोगिणं प्रति वा न प्रत्याचक्षते न कथयति तथा 'ण पडियाइक्खंतं वा साइज्जइ' न प्रत्याचक्षाणं वा स्वदते अनुमोदते । यो हि भिक्षुग्लानस्य श्रमणस्य वैयावृत्त्ये नियुक्तो ग्लानस्य प्रायोग्य औषधभैषज्यान्नपानादिकमानेतुं प्रयत्नं करोति तत्र यदि तादृशं प्रासुकमौषधादिकं तेन न लब्धम् तदा आगत्याचार्य प्रति अन्यस्मै साधवे वा ग्लानाय वा कथयितव्यं यत् औषधादिकं लाभान्तरायकर्मणा मया न लब्धमिति । एवं न कथयति स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्तीति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-वेयावच्चे गिलाणस्स, वावडो समणो जइ ।
दव्यजायं अलब्भंतो, गुरुणो तं निवेयए ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१० सू०४० ग्लानोचितवस्त्वलाभेपश्चात्तापाऽकरणनिषेधः २५१ छाया - वैयावृत्ये ग्लानस्य व्यापूतः श्रमणो यदि ।
द्रव्यजातमलभमानो गुरवे तं निवेदयेत् ॥ अवचूरिः- श्रमणो भिक्षुः ग्लानस्य रोगातङ्कादिना पीड्यमानदेहस्य वैयावृत्त्ये सेवाकमणि नियुक्तः ग्लानार्थ द्रव्यादिजातम् प्रासुकमौषधं भक्तं पानं वा अन्वेषयन् तं यदि न लभते तदा प्रत्यागत्य ग्लानार्थ प्रासुकमौषधादिकं नाहं लब्धवा'-नित्येवंप्रकारेण गुरवे आवार्याय गच्छनायकाय ग्लानाय अन्यस्मै साधने वा अवश्यमेव कथयेत् । यदि कदाचित् स पुनरागतो न कथयति तदा तस्य प्रायश्चित्तं भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति । तत्र द्रव्यजातपदेन प्रासुकं भक्तपानादिकम् , तथा रोगिणे यादृशमुपयुक्तमौषधादिकं भवति तादृशमौषधादिकम् , पथ्यं भोजनम् , संस्तारकवस्त्रादिकं च गृह्यते । यदि प्रत्यागतः साधुन कथयति तत्रेमे दोषा भवन्ति तद्यथा-अमुकेन औषधेन तस्य ग्लानस्य रोगनिवृत्तिर्भविष्यति परन्तु तेन नानीतं न वा कथितम् , यदि कथितं भवेत् तदा अन्यः कोऽपि श्रमणः तदर्थ प्रयत्नं कुर्यात् । तदकरणात् ग्लानस्यागाढपरितापो भवेत् , महद्दुःखं जायेत, ग्लानस्य मूर्छापि भवेत् , एवं कदाचित् प्राणवियोगोऽपि संभवेत् , यस्मादेते दोषाः संभवन्ति तस्मात् कारणात् ग्लानस्य वैयावृत्त्ये नियुक्तो भिक्षुर्यदि ग्लानार्थमौषधादिकं न प्राप्नोति तदा अवश्यमेवागत्य गुरवे श्रमणान्तराय वा निवेदनीयं, नतु तत्रालस्यं कर्तव्यमिति ॥सू० ३९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिलाणवेयावच्चे अब्भुट्ठिए सएण लाभेण असंथरमाणे जो तस्स न पडितप्पइ न पडितप्पंतं वा साइज्जइ ॥ सू०४०॥
छाया-यो भिक्षुग्ानवैयावृत्ये अभ्युत्थितः स्वकेन लाभेनासंस्तरन् यः तस्य न परितप्यते न परितप्यमानं वा स्वदते ॥सू० ४०॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिलाणवेयावच्चे' ग्लानवैयावृत्ये, तत्र ग्लानस्य रोगातङ्कादिना पीडितस्य श्रमणस्य वैयावृत्ये सेवाकर्मणि 'अब्भुहिए' अभ्युत्थितः समुद्यतः, तेन वन्दनादिकार्यवशाद् बेलातिक्रमेऽल्पं लब्धं भवेत् , तादृशेन 'सएण लाभण' स्वकेन स्वकृतोद्यमजनितेन लाभेन 'असंथरमाणे' असंस्तरन् पर्याप्ततामलभमानः एतावताऽल्पेन वस्तुजातेन प्राप्तेन ग्लानस्य किं भविष्यतीत्येवं पर्याप्तमप्राप्नुवन् 'जो तस्स न पडितप्पई' यस्तस्य तद्विषयस्य ग्लानविषयस्य वा न परितप्यते उपसर्गबलादत्र पश्चात्तापार्थो गृह्यते, पश्चात्तापं न करोति ‘ण पडितप्पंतं वा साइज्जई' न परितप्यमानं वा पश्चात्तापमकुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
निशीथसूत्रे ग्लानस्य वैयावृत्त्यकरणे कीदृशः साधुनियोक्तव्यः ? एवंविधे प्रश्ने भाष्यकारः प्राह-- भाष्यम् -खंतिखमो मदविओ, असढोऽचवलो य लद्धिसंपण्णो ।
दक्खो अनिद्द सुभरो, हिययग्गाही अपरितंतो ॥१॥ सुत्तत्थअपडिबद्धो, निज्जरपेही जिइंदिओ दंतो। कोकहलविष्पमुक्को, अणाणुकारी सउच्छाहो ॥२॥ उस्सग्गववायविऊ, सद्दहगो एरिसो य जो होइ।
आउर वेयावच्चे, निउंजए तं च आयरिओ ॥३॥ छाया-क्षान्तिक्षमः मार्दविकः अशठः अचपलश्च लब्धिसंपन्नः ।
दक्षः अनिद्रः सुभरः हृदयग्राही च अपरितान्तः॥१॥ सूत्रार्थाप्रतिबद्धः निर्जराप्रेक्षी जितेन्द्रियः दान्तः । कौतूहलविप्रमुक्तः अननुकारी सोत्साहः । उत्सर्गापवादवित् श्रद्धकः ईदशश्च यो भवति ।
आतुरवैयावृत्ये नियोजयेत् तं च आचार्यः ॥३॥ अवचूरिः -- 'खंतिखमो' क्षान्तिक्षमः क्षान्त्या क्षमया क्षमते सहते न तु असमर्थतया यः सः क्षान्तिक्षमः, एतादृशं क्षान्तिक्षमं श्रमणं ग्लानस्य वैयावृत्ये नियोजयेत इत्यग्रेणसम्बन्धः, तथा मादेविकः, तत्र माननिग्रहकारी मार्दविकः मृदुतागुणसम्पन्नः, तथा अशठः, तत्र मायाशीलः शठः न शठोऽशठः मायानिग्रहकारी सरलचित्त इत्यर्थः, अचपल:-चाञ्चल्यरहितः, तथा लब्धिसम्पन्न:-आहारादिगवेषणे विलक्षणशक्तिसंपन्नः, लब्धिःलभ्यवस्तुनः परिश्रममन्तरेण लाभः, तादृशशक्तिसम्पन्न इत्यर्थः, तथा दक्षः-ग्लानस्य कार्यकरणे चतुरः, तथा अनिद्रः-आलस्यरहितः, सुभरः-सु-सुष्टुतया भरति पोषयति अल्पेन बहुकेन वा समयोचितेन आहारादिना ग्लानस्य पोषणं करोति यः स तथा, अथवा आत्मना अन्यद्वारा वा ग्लानस्य कार्यसाधकः, तथा हृदयग्राही-तत्र यः ग्लानस्य चित्तरञ्जकः, तेन सह हृदयंगमवार्तानुमोदनपूर्वकमपथ्यनिवारको यः स हृदयग्राही, अपरितान्त:-सुचिरकालमपि ग्लानस्य वैयावृत्त्यं कुर्वन् उद्विग्नो न भवति यः स तथा ॥१॥ तथा सूत्रार्थाऽप्रतिबद्धः-सूत्रार्थे प्रतिबन्धरहितः सम्यक्सूत्रार्थज्ञाता गृहीतसूत्रार्थ इत्यर्थः, तथा निर्जराप्रेक्षी-कर्मनिर्जरार्थी निर्जरार्थमेव वैयावृत्त्यकारी, जितेन्द्रियःयो हि इष्टानिष्टविषये रागदेवं न प्राप्नोति स जितेन्द्रियः, दान्तः-इच्छाया मनसश्च दमनकर्ता, कौतूहलविप्रमुक्तः- यस्मिन् कस्मिन् विषये कौतुकवर्जितः, अननुकारी-अनु- पश्चात् न कारयतीति अननुकारी 'अहमस्य वैयावृत्त्यं करोमि अतोऽयमपि अनु-पश्चात् मम वैयावृत्त्यं करिष्यती'-ति अनुकरणवर्जितः कृतप्रतिकृतिवाञ्छारहित इत्यर्थः, तथा सोत्साहः-वैयावृत्ये उत्साहशीलः,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणभाष्यावनिः उ० १० सू०४१-४२ प्रथमप्राटूकालवर्षाकालविहारनिषेधः २५३ न कदापि मनोमालिन्यं करोति यः सः ॥२॥ तथा-उत्सर्गापवादवित् - यथासमयमुत्सर्गमार्गस्यापवादमार्गस्य च सम्यग् ज्ञाता, ग्लानकार्ये कदा कस्मिन् विषये उत्सर्गमार्गः, कदा कस्मिन् विषये चापवादमार्गः स्वीकरणीयः, इत्यस्य सम्यक्तया ज्ञानवान् , श्रद्धकः-ग्लाने श्रद्धाशीलः, एतादृशः पूर्वोक्तगुणविशिष्टो यो भवति तम् आचार्यः आतुरवैयावृत्त्ये ग्लानसेवायां नियोजयेत् स्थापयेत् ॥३॥ इति भाष्यगाथात्रयार्थः । सू० ४०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पढमपाउसंसि गामाणुगामं दूइज्जइ दूइज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४१॥
छाया-- यो भिक्षुः प्रथमप्रावृषि ग्रामानुग्राम द्रवति द्रवन्तं वा स्वदते ॥सू० १४॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पढमपाउसंसि' प्रथमप्रावृषि, तत्र प्रावृट्शब्देन आषाढ-श्रावणमासौ गृह्येते, तत्र तयो. सियोईयोर्मध्ये प्रथमः प्रावृट्काल आषाढमासः, तस्मिन् प्रथमे प्रावृट्काले आषाढमासे अथवा षण्णामपि ऋतूनां मध्ये प्रथमः प्रावृटकालो भवति तेन कारणेन प्रथमः प्रावृट्काल: कथ्यते, तत्र प्रथमप्रावृट्काले यः श्रमणः 'गामाणुगामं दूइज्जई' ग्रामानुग्रामं द्रवति एकस्मात् ग्रामात् प्रामान्तरं प्रति गच्छति तथा 'दइज्जत वा साइज्जई' प्रामानुग्रामं द्रवन्तं गच्छन्तं यथा शिशिरहेमन्तादिमध्ये प्रामानुग्राम प्रति द्रवति तथा प्रथमप्रावृट्काले यः द्रवति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ४१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वासावासं पज्जोसवियंसि गामाणुगामं दूइज्जइ दूइज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४२॥
छाया-यो भिक्षुर्वर्षावासं पर्युषिते ग्रामानुग्रामं द्रवति द्रवन्तं वा स्वदते ॥सू०४२||
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वासावासं पज्जोसवियंसि' वर्षावासं पर्युषिते सति वर्षावासनिवासकरणानन्तरं आषाढशुल्कपौर्णमास्याः प्रतिक्रमणे कृते सतीत्यर्थः 'गामाणुगामं दुइज्जई' ग्रामानुग्रामम् एकस्मात् ग्रामात् ग्रामान्तरं प्रति द्रवति गच्छति विहारं करोतीत्यर्थः तथा 'दइज्जंतं वा साइज्जई' द्रवन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति संयमात्मविराधनासद्भावात् । विशेषजिज्ञासुजनार्थ भाष्यकारोऽतिदेशमाह -- भाष्यम्-आयारस्स य बीए, सुयखंधे तस्स तइय अज्झयणे ।
तस्सवि पढमुद्देसे, तत्थ वि पुण आदिमुत्ते य ॥१॥ इरियाए जं भणियं, दसमुद्देसंमि तं निरवसेसं । वासावासविहारे, एत्थ निसीहे मुणेयव्वं ॥२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
छाया
निशीथसूत्रे
आचारस्य च द्वितीये श्रुतस्कन्धे तस्य तृतीयेऽध्ययने । तस्यापि प्रथमोद्देशे, तत्रापि पुनरादिसूत्रे च ॥१॥ ईर्यायां (ईर्याध्ययने) यद् भणितं दशमोद्देशे तत् निरवशेषम् । वर्षावासविहारे, अत्र निशीथे ज्ञातव्यम् ||२||
अवचूरि:- आचाराङ्गसूत्रस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे तदधिकृत्य तृतीयाध्ययने आदितो द्वादशाध्ययने तत्रापि प्रथमोदेशके तत्रापि आदिसूत्रे ईर्यायामिति ईर्याध्ययने यत्कथितं तन्निरवशेषं वर्षावासविषये अत्र निशीथसूत्रे दशमोद्देशे ज्ञातव्यम् । तत्राचाराङ्गसूत्रप्रकरणं यथा - "अन्भुवगए खलु वासावासे अभिप्पबुट्टे बहवे पाणा अभिसंभूया बहवे बीया अहुणुभिण्णा, अंतरा से मग्गा बहुप्पाणा बहुबीया जाव संताणगा अण्णोक्कंता पंथा, नो विन्नाया मग्गा सेवं णच्चा णो गामाणुगामं दूइज्जेज्जा तओ संजयामेव वासावासं उवल्लिएज्जा" | अभ्युपगते खलु वर्षावासे अभिप्रवृष्टे बहवः प्राणाः अभिसंभूताः, बहूनि बीजानि अधुनोद्भिन्नानि, अन्तरा तस्य मार्गा बहुप्राणा बहुबीजा यावत् संतानकाः अनुक्रान्ताः पन्थानः नो विज्ञाता मार्गाः, तदेवं ज्ञात्वा नो ग्रामानुग्रामं द्रवेत् । ततः संयत एव वर्षावासं उपलीयेत, इति च्छाया । वर्षाकाले ग्रामानुग्रामविहारे संयमात्मविराधना दर्श्यते वर्षाकाले समायाते बहवो वनस्पतिकायाः प्रादुर्भवन्ति, मार्गाश्च पिच्छलाः सकर्दमा भवन्ति, तथा मार्गोपरि वनस्पतीनामुत्पादात्तत्र मार्ग अपि सम्यग् न ज्ञायन्ते अतो वर्षाकाले साधुर्न विहारं कुर्यात्, न वा कुर्वन्तमनुमोदयेत् किन्तु एकस्मिन् ग्रामे चातुर्मास्यं निवस्य श्रुतचारित्रलक्षणं धर्म समाराधयेदिति भावः । ( आचाराङ्ग ० श्रुत० २ ईर्याख्यमध्ययनम् ३ सूत्रम् १ ) संयमविराधनमात्मविराधनं च तत्र संयमविराधनमित्थम् - अक्षुण्णा अमर्दिता जलप्रवहणेन पृथिवी खण्डिता भवति ततश्च पृथिवी सचित्ता भवति तत्र विहारं कुर्वतो वनस्पतिकायिकानां पृथिवीकायिकानां च विराधना भवति, एवं जलं द्विविधं वर्षोदकम् भूम्युदकं च, तत्र चलन् अप्कायिकजीवानामपि विराधनं भवति । तथा वर्षाकाले कुन्थुप्रभृतिका अनेके सा जीवाः प्रादुर्भवन्ति इति वर्षाकाले विहारे कृते सति सूक्ष्मत्वाददृश्यमाना एते कुन्थुप्रभृतिका जीवा विराधिता भवन्ति, इत्थं तद्विराधनेन संयमोपघातो भवतीति संयमविराधनम् । आत्मविराधनं चेत्थम् - वर्षाकाले यदि विहारं करोति तदा वृष्ट्या शरीरं प्लावितं स्यात्, एवं वर्षणात् मार्गः पिच्छलो भवति तत्र चलनेन कदाचित् पतनमपि संभवेदिति ततोऽपि आत्मविराधनं भवति, तस्मात् कारणात् चातुर्मासे श्रमणो ग्रामानुग्रामं न विहरेत् न वा विहरन्तमनुमोदयेत् ॥ ४२ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू अपज्जासवणाए पज्जोसवेइ पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
www
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिःउ.१० सू० ४३-४५
पर्युषणाव्यतिक्रमनिषेधः २५५ छाया-यो भिक्षुरपर्युषणायां पर्युषति पयुषन्तं वा स्वदते ।सू० ४३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अपज्जोसवणाए' अपर्युषणायाम् अपर्युषणाकाले, अत्र 'ऊष' उष' इति धातुद्वयम् , तेन 'पर्यषणा' 'पर्युषणा' इति द्वयमपि रूपं सिद्धयातीति पर्युषणस्य सांवत्सरिकस्य यः कालः प्रतिनियतः चातुमासीप्रतिक्रमणानन्तरं पञ्चाशत्तमे दिवसे संवत्सरीप्रतिक्रमणं कर्त्तव्यम् , इत्येवंरूपः कालः, तस्य कालस्याप्राप्तावेव तदतिक्रमणे वा 'पज्जोसवेइ' पर्युषति-पर्युषणां करोति कारयति वा सांवत्सरिकम् प्रतिक्रमणं चतुर्थभक्तक्षमापनादिकं च करोति, तथा 'पज्जोसवेंतं वा साइज्जई' पयुषन्तं वा अप्राप्तेऽतिक्रान्ते :वा पर्युषणाकाले सावत्सरिकप्रतिक्रमणं पर्युषणामूलकतपःप्रभृतिकं वा कुर्वन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ।।सू०४३।।
सूत्रम्-जे भिक्खू पज्जोसवणाए ण पज्जोसवेइ ण पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४४॥
छाया-यो भिक्षुः पर्युषणायां न पर्युषति, न पर्युषन्तं वा स्वदते । सू० ४४॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पज्जोसवणाए' पर्युषणायां पर्युषणकाले चातुर्मासिकप्रतिकमणानन्तरं पञ्चाशत्तमदिवसरूपे प्राप्तेऽपि 'ण पज्जोसवेई' न पर्युषति शास्त्रोक्तप्रकारेण पर्युषणां न करोति, न वा कारयति तथा 'ण पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ' न पर्युषन्तं वा स्वदते सांवत्सरिककाले प्राप्तेऽपि सांवत्सरिकप्रत्तिक्रमणं यो न करोति न कारयति वा तमनुमोदते यः स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति तस्मात् पर्युषणकाले पर्युषणकृत्यं न परित्यजेत् ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-पत्ते पज्जोसणाकाले, जो न पज्जोसवे मुणी ।
___ अपत्ते वा अईए वा, कुणइ दोसभा भवे ॥ छाया-प्राप्ते पर्युषणाकाले, यो न पर्युषेद् मुनिः ।
___ अप्राप्ते वा अतीते वा, कुरुते दोषभाग भवेत् ॥
अवचूरिः-यः श्रमणः श्रमणी वा पर्युषणाकाले प्राप्ते समुपस्थित्ते संवत्सरीकाले पर्युषणां सावत्सरिककृत्यं क्षमापनादिकं न कुरुते सांवत्सरीसमये तन्निमित्तकधर्मध्यानादिकं न करोति तथा पर्युषणाकाले अप्राप्ते अनागते अतीते व्यतीते वा चातुर्मासिकप्रतिक्रमणानन्तरं पञ्चाशत्तमदिवसरूपे समये यः सांवत्सरिकप्रयुक्तधर्मध्यानादिकं कुरुते स दोषभाग् भवेत् , तस्य गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं भवति, तथा तस्य आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्म
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे विराधनादयो दोषा भवन्ति तस्मात् श्रमणः श्रमणी वा पर्युषणाकाले पर्युषणं कुर्यात् , तथा अप्राप्ते काले अतिक्रान्ते वा पर्युषणाकाले पर्युषणं न कुर्यात् न वा कारयेत् न वा कुर्वन्तं कमप्य नुमोदयेत् । उक्तं च समवायाङ्गसूत्रस्य तृतीयसमवाये-“समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराइमासे वइक्कंते सत्तरिएहिं राइदिएहिं सेसेहिं वासावासं पज्जोसवेइ" श्रमणो भगवान् महावीरो वर्षाणां सविंशतिरात्रिमासे व्यतिक्रान्ते सप्तत्यां रात्रिंदिवेषु शेषेषु वर्षावासं पर्युषति । वर्षाकालस्य विंशतिरात्रिन्दिवोत्तरे मासात्मककाले व्यतिक्रान्ते सति, तथा सप्ततिरात्रिन्दिवेषु शेषेषु पर्युषणां पर्युपास्ते सांवत्सरिक प्रतिक्रमणं करोति कृतवानिति प्रकरणार्थः, एतावता ज्ञायते यत् उपर्युक्तसमये सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं कर्तव्यं न पूर्व न वा पश्चात् करणीयः, तथाकरणे सूत्रोक्तप्रायश्चित्तप्रसंगात् , इति ॥ सू० ४४॥
सूत्रम् --जे भिक्खू पज्जासवणाए गालोमाइंपि बालाई उवाइणावेइ उवाइणावेंतं वा साज्जइ ॥सू० ४५॥
छाया-यो भिक्षुः पर्युषणायां गोलोमानपि बालान् उपाददाति उपाददतं वा स्वदते ॥सू० ४५॥
चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पज्जोसवणाए' पर्युषणायां पर्युषणादिवसे 'गोलोमाइंपि बालाई' गोलोमानपि गोलोमप्रमितानपि बालान् यावत्प्रमाणकाणि गवां रोमाणि केशाः भवन्ति तावत्प्रमाणकान् अपि केशान् मस्तके 'उवाइणावेई' उपाददाति स्वीकरोति धारयतीत्यर्थः तथा 'उवाइणावेंतं वा साइज्जइ' उपाददतं धारयन्तं वा स्वदते अनुमोदते सांवत्सरिकप्रतिक्रमणसमये स्वशिरसि गोकेशप्रमाणानपि केशान् न धारयेत् किमुत ततो दीर्घान् केशान् किन्तु तत्समये केशलुञ्चनं कृत्वैव तत्समये प्रतिक्रमणं कर्तव्यम् , अत्र यो व्यतिक्रमं करोति केशलुञ्चनमकृत्वा सांवत्सरिकप्रति क्रमणं करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि जायन्ते इति ।।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम् -- पज्जोसवणाकाले, गोलोमप्पमाणमेत्तकेसेवि ।
जे भिक्खू जइ ठावइ, आणाभंगाइ पावेइ ॥ छाया--पर्युषणाकाले गोलोमप्रमाणमात्रकेशानपि ।
यो भिक्षुर्यदि स्थापयति आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः-यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा पर्युषणाकाले सांवत्सरिकप्रतिक्रमणसमये मस्तकादिगतान् केशान् गोलोमप्रमाणमात्रानपि गवां केशप्रमाणकानपि अपि-शब्दात् किमुत
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १० सू० ४६-४७ पर्युषणाकृत्यनिरूपणम् २५७ ततो दीर्घान् गोलोमप्रमाणमात्रादधिकान् स्थापयति मस्तकोपरि धारयति केशलुञ्चनं न करोति स भिक्षुः आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनादोषान् प्राप्नोति, तथा सकेशमस्तकोपरि कदाचित् जलादिपतने अपूकायिकजीवानां विराधनेन संयमविनाशः, तथा प्रवृद्धकेशेषु यूकालिक्षादयोऽपि संमूर्छिताः सन्तो विराधिता भवेयुः इति शिरसः खर्जने यूकालिक्षादीनां विनाशेन संयमविनाशः, तथा अतिशयेन कण्डूयने कदाचिदात्मविराधनमपि संभवेत् तस्मात् कारणात् साधुः वर्षाकाले पर्युषणायामवश्यमेव केशान् लुञ्चयेत् , पर्युषणां नैवातिक्रामेत् । यदि तरुणो बलवान् भवेत् तदा उत्कर्षतश्चतुर्मासानन्तरमवश्यमेव केशलुञ्चनं कुर्यात् , स्थविरस्याप्येवमेव उत्कर्षतः षण्मासानन्तरमिति ॥सू० ४५।।
सूत्रम्--जे भिक्खू पज्जासवणाए इत्तरियंपि आहारमाहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥सू० ४६॥
छाया-यो भिक्षुः पर्युषणायामित्वरिकमपि आहारमाहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी---'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पज्जोसवणाए' पर्दूषणायां सांवत्सरिकप्रतिक्रमणदिवसे भाद्रपदशुक्लपञ्चम्याम् 'इत्तरियंपि' इत्वरिकमपि अल्पमपि 'आहार' आहारम् अशनपानखादिमस्वादिमरूपं चतुर्विधाहारमध्यात् यत् किमप्येकमल्पप्रमाणकमपि आहारजातम् सिक्थमात्रमपि, जलस्य बिन्दुमात्रमषि 'आहारेई' आहरति-आहारस्योपभोगं करोति कारयति वा तथा 'आहारेंतं वा साइज्जइ' आहरन्तं-पर्युष. णादिवसे अल्पप्रमाणमपि अशनादिकमुपभुञ्जानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:--- भाष्यम्-इत्तरियपि य असणं, पज्जोसवणाए आहरे जो उ ।
सो पावइ पच्छित्तं, आणाभंगाइदोसे य ।। छाया-इत्वरिकमप्यशनं पर्युषणायां आहरेद् यस्तु ।
स प्राप्नोति प्रायश्चित्तमाज्ञाभङ्गादिदोषाँच्श्र ।। अवचूरिः---- यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा पर्युषणायां सांवत्सरिकप्रतिक्रमणदिवसे इत्वरिकमपि, तत्र इत्वरं-स्तोकमल्पमपि अशनं चतुर्विधमाहारं आहरति स भिक्षुः प्रायश्चित्तं प्राप्नोति, तथा आज्ञाभङ्गादिदोषांश्च प्राप्नोति लभते चातुर्मासिकं गुरुप्रायश्चित्तमपि तस्य भवतीति तस्मात् कारणत् श्रमणः श्रमणी वा सांवत्सरिकप्रतिक्रमणदिवसे स्तोकमप्याहारं न स्वयमाहरेत् न वा परानाहारयेत् न वा आहरन्तमनुमोदयेत् किन्तु या सामाचारी साधूनां ताम् अवलम्ब्यैव धर्मध्यानादिकं कुर्यादिति ॥सू० ४६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
निशीथसूत्रे सूत्रम्--जे भिक्खू अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा पज्जोसवेइ पज्जोसवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४७॥
छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा पर्युषयति पर्युषयन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थिएण वा अन्ययूथिकेन-परतीर्थिकेन 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा सह स्थित्वा 'पज्जोसवेइ' पर्युषयति सांवत्सरिकप्रतिक्रमणं करोति कारयति 'पज्जोसवेंतं वा साइज्जई' पर्युषयन्तं वा स्वदते अन्यतीर्थिकैर्गृहस्थैश्च सह पर्युषणाप्रतिक्रमणं कुर्वन्तं कारयन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ४७||
सूत्रम्--जे भिक्खू पढमसमोसरणुद्देसे पत्ताई वा चीवराई वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४८॥
छाया-यो भिक्षुः प्रथमसमवसरणोद्देशे पात्राणि वा चीवगणि वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ४८॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पढमसमोसरणुदेसे' प्रथमसमवसरणोद्देशे प्राथमिकसमवसरणमध्ये इत्यर्थः, तत्र समवसरणं त्रिविधं वर्षाकालिकं हेमन्तकालिकं ग्रीष्मकालिकं च, तत्र वर्षाकालिकसमवसरणे चातुर्मास्ये 'पत्ताई' पात्राणि 'चीवराई' चीवराणि वस्त्राणि 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वर्षाकालिकप्रतिक्रमणानन्तरं यो भिक्षुः गृहस्थेभ्यो वस्त्रपात्रादिकं स्वीकरोति तथा स्वीकुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, परन्तु वस्त्रपात्रसहितशिष्यग्रहणं तु कल्पते एवेति सूत्रार्थः ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम् --आइंमि समोसरणे, वत्थं पायं च जो पडिग्गाहे ।
सो पावेज्जा णिययं, आणा--अणवत्थ-मिच्छत्तं ॥ छाया- आये समवसरणे वस्त्रं पात्रं च यः प्रतिगृह्णीयात् ।
स प्राप्नुयान्नियतं आज्ञानवस्थामिथ्यात्वम् ।। अवचूरिः--यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा आये प्रथभे समवसरणे वर्षाकालिकप्रतिक्रमणानन्तरं चातुर्मासे प्रारब्धे सति तथा चतुर्माससमाप्तेः पूर्व वस्त्रं पात्रं साधूनां योग्यम् प्रतिगृह्णीयात् स्वीकुर्यात् तथा स्वीकुर्वन्तमनुमोदते स नियतं निश्चितं आज्ञाभङ्गदोषं प्राप्नुयात् तीर्थकरस्याज्ञामतिक्रामतीत्यर्थः तथा अनवस्थादोषं मिथ्यात्वं च प्राप्नुयात् लोके मिथ्यात्वं जनयति यथा वदति तथा न करोति इति साधुत्वविराधनं संयमात्मविराधनं च प्राप्नुयात् ।।सू० ४८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१० सू०४९
उद्देशकसमाप्तिः
२५९
सूत्रम् -- तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्धा
इयं ॥ सू० ४९||
छाया
॥ णिसीहज्झयणे दसमो उद्देसो समत्तो ॥ १० ॥
- तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ||सु० ४९॥ ॥ इति निशीथाध्ययने दशमोदेशकः समाप्तः ॥ १०॥
चूर्णी- 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं' तत् उद्देशकस्यादितः आचार्यस्याऽऽगाढवचनादारभ्य दशमोद्देशकस्य चरमभागे 'पढमसमोसरणोद्देसे' इति सूत्रपर्यन्तं कथितम् वर्षाकालस्य प्रतिक्रमणानन्तरं वस्त्रपात्रादिग्रहणान्तं प्रायश्चित्तस्थानं 'सेवमाणे' सेवमानः तन्मध्याद् एकस्य सर्वस्य वा प्रायश्चित्तस्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् श्रमणः श्रमणो वा 'आवज्जइ' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउमा सियं परिहारद्वाणं अणुग्धाइयं' चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकं गुरुकं गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं लभते इति । अयं भावः दशमोद्देशकोक्तप्रायश्चित्तस्थानेषु मध्यात् यत् किमप्येकं सर्व वा दोषस्थानमासेवमानस्य गुरुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं भवतीति ॥ सू० ४९ ॥ इति श्री विश्वविख्यात -जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलित ललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य"११ पद भूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां " निशीथसूत्रस्य" चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् दशमोद्देशकः समाप्तः ॥ १० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकादशादेशकः ॥ व्याख्यातो दशमोद्देशकः, अथैकादशो व्याख्यायते, तत्र-दशमोदेशकान्तिमसूत्रस्य एकादशोद्देशकस्यादिसूत्रेण सह कः सम्बन्ध इति चेदत्राह भाष्यकार:-- भाष्यम्-दसमांतिमसुत्ते य, निसिद्धो चीवरग्गहो ।
एगारसाइसुत्ते उ, पायग्गाहो पवुञ्चइ ॥१॥ छाया-दशमान्तिमसूत्र च, निषिद्ध श्चीवरग्रहः ।
एकादशादिसूत्रो तु पात्रग्रहः प्रोच्यते ॥१। अवचूरिः-दशमान्तिमसूत्रे तु दशमोद्देशकस्यान्तिम चरमे सूत्रे चीवरयाचनं चीवरस्य वस्त्रस्य याचनं ग्रहणं च निषिद्धम् , अत्र तु एकादशोद्देशकस्यादिसूत्रे प्रथमसूत्रे पात्रस्य लोहादिपात्रस्य निषेधः प्रोच्यते-अयमेव सम्बन्धः दशमैकादशोदेशकसूत्रयोर्भवति, तदनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य एकादशोदेशकीयप्रथमसूत्रस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते-जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू अयपायाणि वा तंबपायाणि वा तउयपायाणि वा सीसगपायाणि वा कंसपायाणि वा रुप्पपायाणि वा सुवण्णपायाणि वा जायख्वपायाणि वा मणिपायाणि वा कणगपायाणि वा दंतपायाणि वा सिंगपायाणि वा चम्मपायाणि वा चेलपायाणि वा अंकपायाणि वा संखपायाणि वा वइस्पायाणि वा करेइ करेतं वा साइज्जइ मू० १॥
छाया-यो भिक्षुरयःपात्राणि वा ताम्रपात्राणि वा अपुकपात्राणि वा शीशकपात्राणि वा कांस्यपात्राणि वा रूप्यपात्राणि वा सुवर्णपात्राणि वा जातरूपपात्राणि वा मणिपात्राणि वा कनकपात्राणि वा दन्तपात्राणि वा शृङ्गपावाणि वा चर्मपात्राणि वा गेलपात्राणि वा अंकपात्राणि वा शङ्खपात्राणि वा वजपात्राणि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अयपायाणि वा' अयःपात्राणि, तत्र अयो-लोहः तस्य पात्राणि जलानयनाय भिक्षानयनाय वा एतादृशानि अयःपात्राणि करोति इत्यग्रिमेण कियापदेनान्वयः 'तंबपायाणि वा' ताम्रपात्राणि वा तत्र तानं प्रसिद्धं, तस्य पात्राणि वा 'तउयपायात्राणि वा' त्रपुकपात्राणि वा तत्र त्रपुः रांगा कलैः' इति लोकप्रसिद्धः तस्य पात्राणि वा 'सीसगपायाणि वा' शीशकपात्राणि वा शीशकं 'सीसा' इति प्रसिद्धं, तस्य पात्राणि 'कंसपायाणि वा' कांस्यपात्राणि वा, तत्र कांस्यं 'कांशा' इति लोकप्रसिद्धं, तस्य पावाणि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सु. १-७ आयसादिपाणां करण धरण-परिभोगादिनि० २६१
वा 'रुप्पपायाणि वा सूप्यपात्राणि वा, तत्र रूप्यं रजतं तस्य पात्राणि वा 'सुवण्णपायाणि वा' सुवर्णपात्राणि वा 'जायरूवपायाणि वा' जातरूपपात्राणि वा, तत्र जातरूपं सुवर्णविशेषः, तस्य पात्राणि वा, 'मणिपायाणि वा' मणिपात्राणि वा तत्र मणिः कर्केतनादिः, तस्य पात्राणि वा 'कणग पायाणि वा' कनकपात्राणि वा सुवर्णविशेषस्यपात्राणि वा 'दंतपायाणि वा' दन्तपात्राणि वा हस्तिदन्तादिकस्य पात्राणि वा 'सिंगपायाणि वा' शृङ्गपात्राणि वा, तत्र शृङ्गं खङ्गिमृगमहिषादीनां तस्य पात्राणि वा 'चम्मपायाणि वा' चर्मपात्राणि वा, तत्र चम मृगादीनां, तस्य पात्राणि वा 'चेलपायाणि वा' चैलपात्राणि वा तत्र चैल कासिकं घनीभूतवस्त्रं यस्मिन् जलादिवस्तु स्थापयितुं शक्यते, तस्य पात्राणि वा 'अंकपायाणि वा' अङ्कपात्राणि वा स्फटिकपात्राणि वा 'संखपायाणि वा' शङ्खपात्राणि वा तत्र शङ्खो लोकप्रसिद्धः तस्य पात्राणि वा 'वइरपायाणि वा' वज्रपात्राणि वा. तत्र वज्र-हीरकं तस्य पात्राणि उपलक्षणात् साम्प्रतकालीनप्लाष्टिकादिपात्राणि, एतेषु लोहादिषु मध्यात् अन्यतमस्यापि पात्राणि यः करेई' करोति स्वयमेव निर्माति संपादयति 'करेंतं वा साइज्जई' एतादृशपात्राणि कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते । यो हि श्रमणः श्रमणी वा लौहादीनां पात्राणि स्वयमेव करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १॥
सूत्रम्-एवं धरेइ धरेतं वा साइज्जइ ॥सू० २॥ छाया एवं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥सू० २॥
चूर्णी---- एवं पूर्वोक्तप्रकारेण अयः प्रभृतिक पात्राणि यो 'धरेइ' धरति-अन्यकृतानि पार्श्वे स्थापयति 'धरतं वा साइज्जइ' धरन्तं वा पार्श्वे स्थापयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० २॥
सूत्रम्-एवं परिभुजइ परिभुजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ३॥ छाया--..एवं परिभुङ्क्ते परिभुञ्जान वा स्वदते ॥सू० ३॥
चूर्णी--एवं पूर्वोक्तलोहादिपात्राणि परिभुङ्क्ते लोहादिपात्राणामुपभोगं करोति परिभुजाानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अयबंधाणि वा जाव वइबंधाणिवा करेइ करें। वा साइज्जइ ॥सू० ४॥
छाया---यो भिक्षुरयोबन्धानि वा यावत् वजबन्धानि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० ४॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । अयोबन्धनादारभ्य यावत् वज्रबन्धनानि दवरकरूपाणि करोति कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते उपलक्षणात साम्प्रतकालीनप्लाष्टिकादिबन्धननिषेधोऽपि विज्ञेयः ॥सू० ४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
सूत्रम् — एवं - धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ||सू० ५ ॥
छाया -- एवं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५||
चूर्णी -- लौहबन्धनयुक्तपात्राणि वा यावत् अन्येन कृतानि लोहादिबन्धनानि वज्रबन्धनानि वज्रवन्धनयुक्तपात्राणि वा पार्श्वे धरति स्थापयति घरन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम् — एवं परिभुजइ परिभुजतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६ ॥ छाया - एवं परिभुक्ते परिभुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ६ ॥
निशीथसूत्रे
चूर्णी -- लोहादिबन्धनानां लोहादिबन्धनयुक्तपात्राणां वा उपभोगं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते तभागी भवति ॥ सू० ६ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू परं अजोय मेराओ पायवडियाए गच्छइ गच्छतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७ ॥
छाया - यो भिक्षुः परमर्द्धयोजनमर्यादातः पात्रप्रतिज्ञया गच्छति गच्छन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परं' परमधिकम् 'अद्धजोयण मेराओ' अर्द्धयोजनमर्यादातः, तत्र कोशचतुयस्य योजनं भवति तदर्द्ध कोशद्वयं तस्य मर्यादा अवधिः, तथा च क्रोशद्वयप्रमाणादधिकं 'पायवडियाए' पात्रप्रतिज्ञया-पात्रग्रहणवाञ्छया उपलक्षणात् वस्त्रपीठफलकोपध्यादीनां ग्रहणवाञ्छया 'गच्छइ' गच्छति 'गच्छंत वा साइज्जइ' गच्छन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चितभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - परमदजोयणाओ, वसमाणो वेव नवसु खेत्ते । पायं जो य गवेसेइ, आणाभंगार पावे ||
छाया - परमर्द्धयोजनतो वसन् पव नवसु क्षेत्रेषु ।
पात्रं यश्च गवेषयति, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः --- यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा नवसु क्षेत्रेषु ऋतुबद्धकाले अष्टसु क्षेत्रेषु तथा वर्षावासे एकस्मिन् क्षेत्रे मिलित्वा नवसु क्षेत्रेषु वसन् अर्द्धयोजनात् परंपरतः अर्द्ध योजना - दग्रे यदि पात्रादिकं गवेषयति अन्वेषयति पात्रादीनां याचनार्थ गच्छति स आज्ञा भङ्गादिदोषान् प्राप्नोति, तस्य मर्यादाभङ्गकर्तुः श्रमणस्य श्रमण्याश्व आज्ञाभङ्गादिदोषा भवन्ति, यस्मात्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. ११ सू.०-८-११ धर्माधर्मयोरवर्णवर्णवादनिषेधः २६३ कारणादेते दोषाः तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा अईयोजनात् परतो गत्वा पात्रादीनां याचनं न कुर्यात् न वा याचनं कारयेत् न वा याचमानं श्रमणमनुमोदेत ॥सू० ७॥
सूत्रम्---जे भिक्खू परं अद्धजोयणमेराओ सपायपहंसि पायं अभिहडं आहट्ट दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ॥
छाया-- यो भिक्षुः परमर्द्धयोजनमर्यादातः सापायपथि पात्रमभिहतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥सू० ८॥
चूर्णी--- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणो वा 'परमद्धजोयणमेराओ' परमर्द्धयोजनमर्यादातः 'सपायपहंसि' सापायपथि सविध्ने मार्गे सति सापाये मार्गे विद्यमाने सति इत्यर्थः तत्रापायो विघ्नः तेन सहितो मार्गः चौरश्वापदसजलमहानदी वनस्पतिरूपोऽपायस्तेन सहितः तस्मिन् तादृशे मार्गे सति कश्चित् श्रावकः 'पाय' पात्रं यत् 'अभिहडं आह? दिज्जमाणं' अभिहृतमाहृत्य साधुवसतो आनीय दीयमानं तत् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति, यदि मार्गः सापायो भवेत् तत्र गत्वा साधुः पात्रादिकमानेतुं न शक्नोति तदवस्थायां यदि कोऽपि श्रावकः ग्रामान्तरात् अर्द्धयोजनादधिकक्षेत्रत आनीय साधोरभिमुखं कश्चित् पात्रादिकं साधवे ददाति तं तादृशं पात्रादिकं साधुः प्रतिगृह्णाति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति इति । अत्र संयमात्मविराधनाऽवश्यम्भा. विनी, यथा-साध्वर्थ संमुखमानीय पात्रादिग्रहणेऽप्कायहरितकायादिसंमर्दजन्या संयमविराधना. सापायमार्गेणागच्छन् दाता श्वापदादिना घातितो मारितो वा भवेत् तेन तस्य स्वजनादिः साधुं ताडयेदित्यादिनाऽऽत्मविराधना भवेदतो नैतादृशं पात्रादिकं साधुर्गृह्णीयादिति भावः ॥सू० ८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू धम्मस्स अवन्नं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥ छाया --यो भिक्षुधर्मस्यावर्ण वदति वदन्तं वा स्वदते ||सू० ९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'धम्मस्स' धर्मस्य श्रुतचारित्रलक्षणस्य 'अवण्णं' अवर्णम् अवर्णवादम् , तत्र वर्णः प्रशंसनं स्तुतिरित्यर्थः न वर्णोऽवर्णः निन्दनं तम् 'वयइ' वदति प्रकाशयति लोकानां पुरतः धर्मस्य निन्दा करोति तथा 'वदंत वा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते अनुमोदते, यो हि श्रमणः श्रमणी वा श्रुतचारित्रलक्षणधर्मस्यावर्णवादं वदति वदन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकार:-~भाष्यम्- धम्मो य दुविहो वुत्तो, सुयचारित्तलक्खणो ।
तस्सावण्णो दुहा होइ, तं वए दोसभा भवे ॥१॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
निशीथसूत्रे छाया-धर्मश्च विविध उक्तः, श्रुतचारित्रलक्षणः ।
तस्याऽवर्णो द्विधा भवति, तं वदेत् दोषभाग् भवेत् ॥१॥ अवचूरिः --धर्मः नरकपातादिदुर्गतिसकाशात् धारकः, स द्विविधो द्विप्रकारको भवति श्रुत्रचारित्रभेदात् , तत्र एकः श्रुतधर्मः. अपरः खलु चारित्रधर्मश्च, तत्र श्रुतधर्मः आगमलक्षणः, स पुनर्द्विविधः सूत्रे अर्थे च। चारित्रधर्मस्तु श्रमणधर्मः, अयं च चारित्रधर्मोऽपि द्विविधो भवति, अगारधर्मः देशतश्चारित्रभावात् , अनगारधर्मश्च, पुनश्चायं प्रत्येकं द्विविधः- मूलगुणलक्षणः उत्तरगुणलक्षणश्च, तस्यैवंप्रकारस्य धर्मस्यावर्णवादो द्विधा द्विप्रकारको भवति देशतोऽवर्णवादः सर्वतोऽवर्णवादश्च । तं तादृशमवर्णवादं यदि श्रमणः श्रमणी वा वदेत् वदन्तं वा स्वदते स दोषभाग् भवेत् , दोषाश्चआज्ञा भङ्गानवस्थामिथ्यात्वादिकास्तेषां स भाजनं भवतीति भावः । यस्मात् कारणात् श्रुतचारित्रलक्षणधर्मस्यावर्णवाद करणे पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा धर्मस्यावर्ण न स्वयं वदेत् न वा वादयेत् न वा धर्मस्यावर्ण वदन्तं श्रमणान्तरं कथमप्यनुमोदयेत् ॥ सू० ९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अधम्मस्स वण्णं वयइ वयंत वा साइज्जइ ॥१०॥ छाया --यो भिक्षुरधर्मस्य वर्ण वदति ददन्तं वा स्वदते ॥सू० १०॥
चूर्णी -- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अधम्णस्स' अधर्मस्य हिंसादिलक्षणस्य 'वण्णं' वर्ण-प्रशंसनं यशः कीर्ति वा 'वयइ' वदतिकथयति लोकानां पुरतो हिंसादिलक्षणधर्मस्य प्रशंसां करोति तथा 'वयंत बा साइज्जई' वदन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, अधर्मस्य प्रशंसने तदनुमोदनजन्यक्रियादोषसद्भावात् ॥ सू० १०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ।। सू० ११॥
छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिकस्य वा गृहस्थस्य वा पादौ आमार्जयेत् वा प्रमार्जयेत् वा आमार्जयन्तं वा प्रमाजयन्तं वा स्वदते ॥सू० ११॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियस्स' अन्ययूथिकस्य अन्यतीर्थिकस्य तापसादेः 'गारत्थियस्स वा' गृहस्थस्य श्रावकादेर्वा 'पाए' पादौ चरणौ 'आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेद् वा एकवारं रजोहरणेन वस्त्रेण वा प्रमार्जन कुर्यात् 'पमज्जेज्ज वा' प्रमार्जयेत अनेकवारम्'आमज्जत वा पमज्जंतं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
vvvvvvvvvv
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सू०१२-६५ अन्यप्तीथिकादिपादामार्ननादिस्वपरभापननि० २६५ साइज्जई' आमार्जयन्तमेकवारमेकदिनं वा प्रमार्जयन्तमनेकवारं प्रतिदिनं वा प्रमाजनं कुर्वन्तं श्रमणं स्वदते अनुमोदते । यो हि श्रमणः श्रमणी वा अन्ययूथिकस्य श्रावकादेर्वा चरणयोरेकवारमनेकवारं वा रजोहरणादिना प्रमार्जनं करोति तथा प्रमार्जयन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ||सू० ११ ॥
सूत्रम–एवं तइयउद्देसगमा णेयध्वो णवरं अण्णअस्थियस्स वा गारत्थियस्स वा अभिलावो जाव जे भिक्खू गामाणुगाम दूइज्जमाणे अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा सीसदुवास्यिं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥सू० १२-६६॥
छाया-एवं तनोयोद्देशकगमो ज्ञातव्यः नवरम् अन्ययूथिकस्य वा गृहस्थस्य वा अभिलापो यावत् यो भिक्षुः प्रामानुग्रामं द्रवन् अन्ययूथिकस्य वा गृहस्थस्य वा शीर्षद्वारिकां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू. १२-६३॥
चूर्णी-एवमुपयुक्तप्रकारेण तृतीयोद्देशकस्य गमः प्रकारः स अत्रापि एकादशोदेशकेऽपि ज्ञातव्यः, नवरम्-विशेषोऽयं यदत्र 'अन्ययूथिकस्य वा गृहस्थस्य वा' इत्येवं प्रकारकः अभिलापः सूत्रोच्चारणप्रकारो वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तं तृतीयोद्देशकगमो ज्ञातव्यः ? अत्राह'जाव' इत्यादि । 'जाव' यावत्पर्यन्तं शीर्षद्वारिकासूत्रम् पादामार्जनषोडशतमसूत्रादारम्य एकसप्ततितमशीर्षदौवारिकासूत्रपर्यन्तषट्पश्चाशत् सूत्राणि अत्रापि एकादशोदेशके वक्तव्यानीति भावः ॥१२-६६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अप्पाणं बीहावेइ बीहावेत वा साइज्जइ । छाया-यो भिक्षुरात्मानं भापयति भापयन्तं वा स्वदते ॥सू० ६७॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अप्पाणं' स्वकमेव 'बीहाबेइ' भापयति भयात्तै करोति 'बीहावेतं वा साइज्जई' भापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदवते ॥सू० ६७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू परं बीहावेइ बीहावेत वा साइज्जइ सू० ६५॥
छाया-यो भिक्षुः परं भापयति भापयन्तं वा स्वदते ॥सू० ६५॥ चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
निशीथसूत्रे 'परं' परं स्वस्मादन्यम् 'बीहावेई' भापयति परस्मै भयं समुत्पादयति तथा 'बीहारतं वा साइज्जई' भापयन्तं भयं समुत्पादयन्तमन्यं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-भयं चउव्विहं वुत्नं, दिव्चमाणुसतेरियं ।
___आकम्हियं च एक्केक्कं, संतासंतं पुणो दुहा ॥१॥ छाया--भयं चतुर्विध प्रोक्तं, दिव्यमानुषतैरश्चम् ।
___ आकस्मिकं च एकैकं सदसत् पुनद्विधा ॥१॥
अवचूरिः-भयं चतुर्विधं चतुःप्रकारकं भवति तथाहि-दिव्यं-देवसम्बन्ति, मानुषं मनुष्यसम्बन्धि, तैरश्चं-तिर्यक्सम्बन्धि, तत्र पिशाचादिव्यन्तरजनितं भयं दिव्यम्, स्तेनादिभि
र्जायमानं भयं मानुषं, तथा पृथिव्यपूतेजोवायुवनस्पतिसिंहादिभ्यो जायमानं भयं तैरश्चम् , तथा चतुर्थ भयमाकस्मिकं निर्हेतुकम् । एकैकं भयं पुनरपि द्विप्रकारकं भवति सतविद्यमानम् , असत्-अविद्यमानं, भयं द्विविधं सदूपेण असद्रूपेण च, तत्र पिशाचस्तेनजलादिसिंहा. दिकेषु समुपस्थितेषु दृष्टेषु च यद् भयं समुत्पद्यते तत्सद्पं भयम् , यद् एतेषु अदृष्टेष्वपि भयं जायते तत् असद्रूपं भयम् । आकस्मिकम्--अकस्माद् भयम् आत्मसमुत्थं मोहनीयभयप्रकृत्युदयात् यद् अविद्यमानं सत् समुत्पद्यते तदाकस्मिकं भयम् , इदं भयकारणसंकल्पिताभिप्रायोत्पन्नं भवतीति । अत्र शिष्यः प्राह-भो गुरो ! शास्त्रे तु इहलोकादिकं सप्तविधं भयं कथितं, तद्यथा-इहलोकभयम् १, परलोकभयम् २, आदानभयम् ३, आजीविकाभयम् ४, अकस्माद्भयम् ५, मरणभयम् ६, अश्लोकभयं चेति । तत्कथमत्र चतुर्विधमेव भयं प्रतिपाद्यते ? इति। एवं शिष्येण पृष्ट आचार्यः प्राह -भोः शिष्य ! यद्यपि सप्तप्रकारकं भयं तथापि सप्तानामपि चतुर्वैवान्तर्भावसंभवादत्र चतुर्विधं प्रोक्तम् , तथाहि-इहलोकभयं मनुष्यभये समाविष्टं भवति १, परलोकभयं देवभये तिर्यग्भये च समाविशति २, आदानभयमाजीविकाभयं मरणभयम् अश्लोकभयं चेति भयचतुष्टयमपि दिव्यमानुषतैरश्चरूपे भयत्रये यथायथं समाविष्टं भवति ६, यतः आदानेन हस्तस्थितेन वस्तुना भयं 'हस्तगतं मे वस्तु देवमनुजतिर्यश्चो मा हियेरन्' इत्येवं रूपं भयमादानभयम्, तथा आजीविका नाम वृत्तिः, सा च वृत्तिर्देवमनुजतिर्यगधीना, तथा मरणं प्राणपरित्यागः, तदपि दिव्यमनुजतिर्यगभवावस्थितस्यैव भवति, अकस्मात्कारणात् दिव्यादिभ्यस्त्रिभ्य एव मरणभयं भवति ६, अश्लोकभयमपि दिव्यमनुजतिर्यक्ष्वेव संभवति ७, तस्मात्कारणात् भयचतुष्टये सप्ताना. मपि भयानां समावेशो भवति । तथा च राक्षसपिशाचादिजन्यं भयं दिव्यभयम् १, स्तेनादिकभयं मनुजभयम् २- उदकादिसिंहादिभयं तिर्यग्भयम् ३, मोहनीयप्रकृत्युदयजन्यमात्मसमुत्थमाकस्मिकभयम् ४, अस्माच्चतुर्विधभयमध्यादन्यतमभयेन स्वात्मानं परं वा तदुभयं च भापयति
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिःउ.११ सू० ६६-६९ स्वपरविस्मापनविपर्यासननिषेधः २६७ स प्रायश्चित्तभागी भवति । तत्रात्मानं परं च भापयन् स्वात्मानं परं च नापेक्षते विभ्यन् स्वयं परो वा क्षिप्तचित्तो भवेत् ग्लानत्वं च भवेत् भीतो वा भूतेन गृहीत इव भवेत् ग्रहगृहीतो वाऽन्यं भापयति । एवं संयमविराधनं कदाचिदात्मविराधनं चापि प्राप्नुयात् तस्मात्कारणात् न स्वात्मानं तथा परं च भापयेदिति ॥सू०६८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अप्पाणं विम्हावेइ विम्हावेतं वा साइज्जइ ॥६९॥ छाया- यो भिक्षुरात्मानं विस्मापयति विस्मापयन्तं वा स्वदते ॥सू०६९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अप्पाणं' आत्मानं-स्वात्मानम् 'विम्हावेई' विस्मापयति, तत्र विस्मयोत्पादनं विस्मापनम् आश्चर्यसमुत्पादनमित्यर्थः, 'विम्हावेतं वा साइज्जइ' विस्मापयन्तं वा स्वदते अनुमोदते । यो हि स्वात्मानं विस्मापयति विस्मापयन्तं वा अन्यमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ६९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू परं विम्हावेइ विम्हावेतं वा साइज्जइ॥सू०७० ॥ छाया- यो भिक्षुः परं विस्मापयति विस्मापयन्तं वा स्वदते ।।सु० ७०॥
चूर्णी —'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परं' परं-स्वस्मादन्यम् जनम् 'विम्हावेइ' विस्मापयति तत्र विस्मापनमाश्चर्य जनयति 'विम्हावेंतं वा साइज्जई विस्मापयन्तं वा स्वदते, यो हि अन्यजनस्य आश्चर्यकारिवाक्यादिना आश्चर्यमुत्पादयति तं यो अनुमोदने स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-विम्हावणं उ दुविहं, अभूयपुव्वं च भूयपुव्वं च ।
तव-इंदजाल-विज्जा-निमित्त--वयणाइहिं चेव ॥ छाया--विस्मापनं तु द्विविधम् अभूतपूर्व च भूतपूर्व च ।
तप-इन्द्रजाल-विद्या-निमित्त-वचनादिभिश्चैव ॥ अवचूरिः-षट्षष्ठीसूत्रे सप्तषष्ठीसूत्रे च यत् विस्मापनं कथितम् तत् द्विधिधं द्विप्रकारक भवति एकमभूतपूर्व, द्वितीयं भूतपूर्व, तत्र यादृशमाश्चर्य पूर्व कदाचिदपि नाभूत् तद् अभूतपूर्वम् , यत्पूर्व कदाचिद् अभूत् तादृशं भूतपूर्वम् , एतत् द्विप्रकारकमपि विस्मापनम् तपआदिना तपसा तपोलब्ध्या भवति, इन्द्रजालेन विस्मयकारिप्रयोगप्रतिपादकशास्त्रेण, विद्यया दृष्टिबन्धादिरूपया मंत्रादिविशेषेण वा विस्मापनं भवति, तथा निमित्तवचनेनापि अतीतानागतवर्तमानसम्बन्धिनिमित्त. वचनेन, आदिशब्दात् अन्तर्धानादिना पादलेपनादिप्रयोगेण वा, एभिः कारणैः विस्मापनं भवति,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
तत् अभूतपूर्व भूतपूर्व च विस्मापनं भवति । तत्र यद् विस्मापनं विद्यामन्त्रेन्द्रजालिकादिप्रयोगरूपम् आत्मना अकृतपूर्वम्, अन्येन वा क्रियमाणं न दृष्टं न श्रुतं वा तद् अभूतपूर्व विस्मापनं कथ्यते । एतद्विपरीतं यत् स्वयं कृतं परेण वा क्रियमाणं दृष्टं श्रुतं वा तादृशं विस्मापनं भूतपूर्व कथ्यते । एतादृशं विस्मापनं स्वस्य परस्य वा यो भिक्षुः करोति कारयति वा कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तथा एतादृशविस्मापनेन हर्षातिरेकात् आश्चर्यातिरेकाद्वा कदाचित् स्वयमेव विक्षिप्तचित्तो भवेत् ततः स विक्षिप्तचित्तेन चान्यैः सहाधिकरणं करोति, अधिकरणे च जाते सूत्रार्थयोर्हानिः संयमात्मविराधना च स्यात्, तथा परो वा कदाचित् तादृशमाश्चर्यादिकं दृष्टा श्रुत्वा च विक्षिप्तचित्तो भवेत् तत्रापि एते दोषा भवेयुः । असद्भूते च विस्मापने मायाकरणं मृषावादोऽपि भवेत् । यस्मादेते दोषा विस्मापने भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा कदाचिदपि स्वात्मानं वा परं वा न विस्मापयेदिति भावः ॥सू०७० ॥
निशीथसूत्रे
सूत्रम् - जे भिक्खू अप्पणं विप्पारियासेइ विप्परिया संतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७१ ॥
छाया - यो भिक्षुरात्मानं विपर्यासयति विपर्यासयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७१|
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अप्पा' आत्मानं स्वात्मानम् 'विप्परिया से ' विपर्यासयति, तत्र विपर्यासो विपर्ययकरणं, यो द्रव्यादिभावो येन प्रकारेण स्थितः तं भावम् अन्यथा प्रकारान्तरेण मनसा भणति क्रियायां वा परिणमयति, यथा जीवमजीवं प्ररूपयति, अजीवं जीवं प्ररूपयति धर्ममधर्म प्ररूपयति, अधर्म धर्ममित्यादि । अन्यस्य वा पुरतः प्ररूपयति, तथा 'विप्परिया संतं वा साइज्जइ' विपर्यासयन्तं वा स्वदते, यो हि अन्यथा स्थितस्य भावस्य प्रकारान्तरेण प्रज्ञापनादिकं करोति तं योऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७१ ॥
सूत्रम् —— जे भिक्खू परं विपरियासेइ विपरियासंतं वा साइ ज्जइ ॥ सू० ७२ ॥
छाया -यो भिक्षुः परं विपर्यासयति विपर्यासयन्तं वा स्वदते । सू० ७२ ।।
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परं' परं - स्वस्मादन्यं श्रमणं श्रावकं वा 'विपरिया सेइ' विपर्यासयति अन्यथास्थितस्य द्रव्यादिभावस्य प्रकारान्तरेण प्ररूपणां करोति तथा 'विपरियासंतं वा साइज्जइ' विपर्यासयन्तं वा स्वदते । स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ. ११ सू०.७०-७१ जिनोक्ताऽन्यप्रशंसनवैराज्यविरुद्ध राज्यगमनादिनि०२६९
अत्राह भाष्यकार:
भाष्यम् – जंरुवो जो भावो भवेज्ज णियओ य अण्णहा सो उ । भण्णइ किज्जइ लोए, विष्परियासो इमो होइ ॥ १ ॥
छाया - यद्रूपो यो भावो भवेत् नियतश्च अन्यथा स तु । भण्यते क्रियते लोके, विपर्यासः अयं भवति ॥ १ ॥
अवचूरिः - लोके यद्रूपो यादृशो भावो नियतः निश्चितो भवति स तु अन्यथा भण्यते, एतावदेव न किन्तु क्रियतेऽपि च अयं विपर्यासो भवतीति विपर्यासलक्षणम् ॥ १॥ अथ विपर्यासस्य भेदान् उदाहरणांश्चः दर्शयति भाष्यकारः
भाष्यम् - दव्ये खेत्ते काले, भावे य चउव्विहो विवज्जासो । कमसो वोच्छं तेसिं, नाणत्तं सत्यभासाए ॥१॥ दवे असोोगमाई, खेत्ते णगराइयं मुणेयब्वं । काले ओगाढ़ाई, भावे पुण निव्वुयाई य ॥२॥
छाया - द्रव्ये क्षेत्रे काले, भावे च चतुर्विधो विपर्यासः । क्रमशो वक्ष्ये तेषां नानात्वं शास्त्रभाषया ॥२॥ द्रव्ये अशोकादि, क्षेत्रे नगरादिकं ज्ञातव्यम् । काले आगाढादि, भावे पुनर्निर्वृतादि च ॥३॥
अवचूरि : - योऽयं सूत्रद्वये विपर्यासः कथितः स द्रव्यक्षेत्र कालभावभेदेन - चतुर्विधः चतुःप्रकारको भवति । एषां द्रव्यक्षेत्रादिभेदभिन्नानां विपर्यासानां नानात्वं क्रमशः आनुपूर्व्या शाभाषया शास्त्रोक्त भाषाविधिना वक्ष्ये कथयिष्यामि । तत्र द्रव्ये विपर्यासो यथा-अजानता पृच्छकेन पृष्टे किमपि अशोकादिकं वृक्षं प्रति निम्बादिकथनम्, निम्बादिकं प्रति अशोकादिकथनम् १ | क्षेत्रे विपर्यासः - हस्तिशीर्षनगरस्य हस्तिनागपुरत्वेन कथनम्, अथवा तद्विपरीतकथनम् २, काले विपर्यासः- आगाढं-प्राप्तं पौरुष्यादिकालं प्रति अनागाढमप्राप्तं कालं कथयति, तद्विपरीतं वा कथयति ३, भावे विपर्यासः - स्वकमनिर्वृतं निर्वृतत्वेन दर्शयति परं निर्वृतमपि अनिर्वृतं प्रकाशयति । एवं तपस्विनमत पस्विनम्, अतपस्विनं तपस्विनं कथयतीत्यादि । एवमादिशब्दात् क्षभादिविषयेऽपि भावा ज्ञातव्याः ४, एवं यः कश्चिद् भिक्षुश्चतुर्विधेन विपर्यासेन एतादृशेन अन्येन वा केनापि विपर्यासेन आत्मानं परं वा विपर्यासयति विपर्यासयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७२ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू मुहवण्णं करेइ करेंतें वा साइज्जइ ॥ सू० छाया -यो भिक्षुर्मुखवर्ण करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
निशीथसूत्रे चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मुहवण्णं' मुखवर्णम्-मुखमिति प्रवेशः आदरणम् जिनप्रणीतादन्यवस्तुनः स्वीकरणमित्यर्थः तस्य वर्ण वर्णनं प्रशंसनं 'करेइ करोति, कारयति 'करेंत' कुर्वन्तं जिनोक्तविपरीतवस्तुनः प्रशंसा कुर्वन्तमन्यं 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०७३॥
अत्राह भाष्यकार:--- भाष्यम् --मुहवणं तं चउहा, दवे खेत्ते य काल भावे य ।
तेसिं चउण्ह वोच्छं, नाणत्तं आणुपुवीए ॥१॥ दवे कुसत्थमाई, खेत्ते गंगाइ काल उवरागो ।
भावे कुधम्ममाई, तेसिं वणं न कायव्वं ॥२॥ छाया-मुखवर्ण तच्चतुर्धा द्रव्ये क्षेत्रे च काले भावे च ।
तेषां चतुर्णा वक्ष्ये नानात्वमानुपूर्व्या ॥१॥ द्रव्ये कुशास्त्रादि, क्षेत्रे गङ्गादि काले उपरागः ।
भावे कुधर्मादि तेषां वर्ण न कर्त्तव्यम् ॥२।। अवचूरिः-मुखवर्ण-जिनप्रणीतान्यस्वीकारप्रशंसनं द्रव्यक्षेत्रकालभावमेदात् चतुर्धा-चतुविधं भवति, तेषां चतुर्णामपि नानात्वं भेदान् आनुपूर्व्या-अनुकमेण वक्ष्ये कथयिष्यामि ॥१॥ तथाहिद्रव्ये द्रव्यतः कुशास्त्रादि, शाक्य-कपिले-श्वरवादिप्रभृतीनां शास्त्रं, मन्दिरनिर्माणजिनप्रतिमातत्प्रतिष्ठापनादि वा उपलक्षणात् कुमार्गस्य ग्रहणं भवति, स च त्रिशतत्रिषष्टिपाषण्डिनां शास्त्रं वा ?, क्षेत्रे क्षेत्रतः गङ्गादि-गङ्गाप्रयागप्रभासादितीर्थक्षेत्रम् । अथवा-शत्रुञ्जय-गिरनारादितीर्थक्षेत्रम् २, काले-कालतः उपरागादि, तत्र-उपरागश्चन्द्रसूर्यग्रहणं तद्विषयकः समयः ३, भावे-भावतः कुधर्मादि-चान्द्रायणादिकुव्रतगोभूमिसुवर्णदानादिकुदानप्रभृतिः ४ । एतेषां पूर्वोक्तानां प्रशंसनं न कर्तव्यम् । यः कोऽपि भिक्षुरेषां प्रशंसनं करोति कारयति कुर्वन्तं वा परमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्य आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वादयोऽनेके दोषा भवन्तीति सप्ततितमसूत्रस्य भाष्यगाथाद्वयार्थः ॥सू०७३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वेरज्जविरूद्धरजंसि सज्जो गमणं सज्जो आगमणं सज्जे गमणागमणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०७४ ॥
छाया-यो भिक्षुः वैराज्यविरुद्धराज्ये सद्यो गमनं सद्य आगमनं सद्यो गमनागमनं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू०७४॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वेरज्जविरुद्धरजसि' वैराज्यविरुद्धराज्ये यत्र द्वयोः राज्ञोः परस्परं वैरभावः समुत्पन्नः, तथा द्वयोः राज्ञोः परस्परं गमनागमनं निषिद्धं तत् वैराज्यविरुद्धराज्यमिति कथ्यते । अथवा यत्र राज्ये पूर्वपुरुष
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सू० ७२-७७ दिवाभोजनावर्णवादादिनिषेधः २७१ परम्परागतं वैरं भवति तत् वैराज्यम्, अथवा यस्य राज्ञो राज्ये कोट्टपालादयो विरज्यन्ति विरोधं कुर्वन्ति तत् वैराज्यम्, अथवा विगतो राजा मृतः प्रवासितो वा तद् वैराज्यमिति कथ्यते, विरुद्धस्य राज्ञो राज्यं विरुद्धराज्यम् एतादृशं यत्र भवति तद् वैराज्यविरुद्धराज्यं कथ्यते, तस्मिन् वैराज्यविरुद्धराज्ये 'सज्जो गमणं' सद्यो गमनम्, वर्तमानकाले यत्र नगरे द्वयोः राज्ञोः विरोधो जायते युद्धादिप्रवर्तनशङ्का वा प्रवर्त्तते, तत्र गमनं करोति, यत्र वा युद्धं भविष्यति अभूत् वा तत्रापि यो गमनं करोति 'सज्जो आगमणं' सद्य आगमनम् 'सज्जो गमणागमणं करेइ' सद्यः गमनागमनं करोति, तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते, यो हि भिक्षुर्विगतराजनि विरुद्धराज्ये वा गमनं करोति आगमनं वा गमनागमनं वा करोति कुर्वन्तमन्यं श्रमणं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू दियाभोयणस्स अवण्णं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥ सू०७५ ॥
छाया-यो भिक्षुर्दिवाभोजनस्य अवर्ण वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७२॥ ___ चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दियाभोयणस्स' दिवाभोजनस्य-दिवसे भोजनकरणस्य 'अवणं' अवर्ण निन्दाम् 'वयइ' वदति कथयति लोकेभ्यः प्ररूपयति कथाप्रसंगे लोकानां पुरतः दिवसभोजनस्य निन्दां करोति तथा 'वयंतं वा साइज्जइ' दिवाभोजनस्यावर्ण वदन्तं वा भाषमाणं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू राइभोयणस्स वणं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥७॥ छाया-यो भिक्षुः रात्रिभोजनस्य वर्ण वदति वदन्तं वा स्वदते ॥सू०७६॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'राइभोयणस्स' रात्रिभोजनस्य 'वण्णं' वर्ण प्रशंसाम् 'वयइ' वदति कथयति रात्रिभोजने नास्ति कोऽपि दोषः प्रत्युत गुणो भवतीत्येवंप्रकारेण लोकानां पुरतो यो रात्रिभोजनस्य प्रशंसां करोति तथा 'वयंत वा साइज्जई' वदन्तं लोकानां पुरतो रात्रिभोजनस्य प्रशंसां कुर्वन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०७६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दिया असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता दिया भुंजइ दिया भुजंतं वा साइज्जइ॥ सू०७७ ॥
छाया--'यो भिक्षुदिवा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाचं वा प्रतिगृह्य दिवाभुङ्क्ते दिवा भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू०७७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
निशीथसूत्रे चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिया' दिवा-दिवसे 'असणं वा पाणं वा खाइमं साइमं वा' अशनादितुर्विधाहारम् 'पडिग्गाहेत्ता' प्रतिगृह्य 'दिया भुंजइ दिवा भुङ्क्ते-दिवसे गृहीत्वा दिवसे एव कालातिक्रमेण रात्री संस्थाप्य द्वितीयदिवसे वा भुङ्क्ते तथा 'दिया मुंजंतं वा साइज्जई' एवं प्रकारेण दिवा भुञ्जानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दिवा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइम वा पडिग्गाहेत्ता रति भुंजइ रति भुंजतं वा साइज्जइ ॥सू० ७८ ॥
छाया-यो भिक्षुर्दिवा अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य रात्रौ भुइ.क्ते रात्रौ भुजानं वा स्वदते ॥ सू०७८॥
चूर्णी---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिया' दिवा-दिवसे 'असणं वा ४' अशनादिचतुर्विधाहारम् पडिग्गाहेत्ता' प्रतिगृह्य 'रति मुंजइ' रात्रौ सूर्येऽस्तंगते भुङ्क्ते रितिं भुजतं वा साइज्जइ' रात्रौ भुञ्जानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०७८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रत्तिं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता दिया मुंजइ दिया भुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू०७९ ॥
छाया-यो भिक्षुः रात्रौ अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्य दिवाभुङ्क्ते दिवा भुजानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी ॥ सू०७९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'रत्ति' रात्रौ सूर्योदयात्पूर्व 'असणं वा ४' अशनं वा-अशनादि चतुर्विधमाहारं 'पडिग्गाहित्ता' प्रतिगृह्य रात्रौ सूर्योदयात्पूर्वम् अशनादिकं चतुर्विधमाहारजातमानीय ‘दिया भुंजइ' दिवा भुङ्क्ते 'दिया मुंजत वा साइज्जई' दिवा भुञ्जानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ७९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रतिं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता रत्ति भुंजइ रतिं भुजंत वा साइज्जइ ॥सू० ८०॥
छाया—यो भिक्षुः रात्रौ अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्य रात्री भुक्ते रात्रौ भुजानं वा स्वदते ॥ सू०८०।।
___ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'रति' रात्रौ उदयास्तात्पूर्वपश्चात् "असणं वा ४' अशनं वा ४ 'पडिग्गाहेत्ता' प्रतिगृह्य 'रति भुंजइ' रात्रौ उदयास्तापूर्वपश्चादेव भुङ्क्ते 'रति झुंजतं वा साइज्जइ' रात्रौ भुञ्जानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०८० ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सू० ७८-८०
पर्युषिताशनाद्याहार निषेधः २७३
सूत्रम् - जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परिवासेइ परिवासेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०८१ ॥
छाया-यो भिक्षुः अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा परिवासयति परिवासयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८१ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं वा४' अशनं वा ४ अशनादिचतुर्विधाहारम् 'परिवार' परिवासयति संस्थापयति सुन्दरमिदमशनादि आगामिदिने भोक्ष्यामीति रात्रौ स्थापयित्वा पर्युषितं करोति 'परिवासेंतं वा साइज्जइ' परिवासयन्तं वा स्वदते ॥ सू०८१ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू परिवासियस्स असणस्स वा पाणस्स वा खाइमस्स वा साइमस्स वा तयप्पमाणं वा भूइप्पमाणं वा विदुप्पमाणं वा आहारं आहारेइ आहारतें वा साइज्जइ ॥ सू० ८२ ॥
छाया - यो भिक्षुः परिवासितस्य अशनस्य वा पानस्य वा खाद्यस्य वा स्वाद्यस्य वा त्वचाप्रमाणं वा भूतिप्रमाणं वा बिन्दुप्रमाणं वा आहारमाहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥ सू०८२ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परिवासियस्स' परिवासितस्य पर्युषितस्य दिवसे मुक्तावशेषरय रात्रौ स्थापितस्य ' असणरस वा ' अशनस्य वा 'पाणस्स वा' पानस्य वा 'खाइमस्स वा' खाद्यस्य वा 'साइमस्स वा' स्वाद्यस्य वा ' तयप्पमाणं वा' त्वचाप्रमाणं वा त्वचा तनुतरा भवतीति त्वचाप्रमाणं अल्पप्रमाणमित्यर्थः 'भूइप्पमाणं वा' भूतिप्रमाणं वा भूतिः -- रक्षा - भस्म तत्प्रमाणं भस्मरजःकणप्रमाणं स्वल्पमात्र मपीत्यर्थः 'विदुप्पमाणं वा' बिन्दुप्रमाणं वा जलादेर्बिन्दुप्रमाणं वा 'आहारं आहारेइ' आहारमाहरति रात्रौ स्थापिताशनादेः स्वल्पमपि भागमाहरति भुङ्क्ते तथा 'आहारेंतं वा साइज्जइ' आहरन्तम्- अल्पमात्रस्याप्यशनादेर्भागस्योपभोगं कुर्वन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८२ ॥
-
-जे भिक्खू मंसाइयं वा मच्छाइयं वा मंसखलं वा मच्छखले सूत्रम्वा आहेणं वा पहेणं वा संमेलं वा हिंगोलं वा अन्नयरं वा तहप्पगारं विरूरूवं वा हीरमाणं पेहाए ताए आसाए ताए पिवासाए तं स्यणि अण्णत्थ उवाइणावेइ उवाइणावतं वा साइज्जइ ॥ सू०८३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - यो भिक्षुमीसादिकं वा मत्स्यादिकं वा मांसखलं वा मत्स्यखलं वा आहेण वा प्रहेणं वा संमेलं वा हिंगोलं वा अन्यतरद् वा तथाप्रकारं विरूपरूपं हियमाणं प्रेक्ष्य तया आशया तथा पिपासया तां रजनीमन्यत्र उपातिक्रामति उपातिक्रामन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८३ ॥
२७४
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'साइयं वा' मांसादिकं वा यस्मिन् भोजने आदौ मांसं ददाति पश्चात् ओदनादिकं ददाति तत् मांसादिकं कथ्यते 'मच्छाइयं वा' मत्स्यादिकं वा यस्मिन् भोजने आदौ मत्स्यं ददाति अन्ते ओदनादिकं तत् मत्स्यादिकं भोजनम् 'मंसखलं वा' मांसखलं वा यत्र स्थाने मांसः शोष्यते तत् मांसखलम् 'मच्छखलं वा' मत्स्यखलं वा यत्र स्थाने मत्स्या शोष्यन्ते तत् मत्स्यखलं वा 'आहेणं वा पहेणं वा' आहेणं वा प्रहेणं वा भोजनगृहात् यद् आनीयते तत् आहेणम्, भोजनगृहात् यद् अन्यत्र नीयते तत् प्रहेणम्, यद्वा वधूगृहात् वरगृहे यत् नीयते तत् आहेणं, यत् वरगृहात् वधूगृहे नीयते तत् प्रहेणम् 'संमेलं वा' विवाहादौ यत् भक्तादिकं निर्मीयते तत् संमेलम् 'हिंगोलं वा' यत् मृतभक्तं तत् हिंगोलम् 'अण्णयरं वा तहष्पगारं ' अन्यतरद् वा तथाप्रकारम्, तत्रान्यतरत् कथितातिरिक्तं तथाप्रकारं कथितसदृशम् 'विरूवरूवं' विरूपरूपमनेकप्रकारकम् ‘हीरमाणं' ह्रियमाणम् गृहात् उद्यानादिषु भोजनार्थम् नीयमानम्, अथवा एकस्माद् ग्रामाद् ग्रामान्तरं प्रति नीयमानं मांसादियुक्तभोजनम् 'पेहाए' प्रेक्ष्य - दृष्ट्वा 'ताए आसाए ' तन्मांसादिकं लप्स्ये इति तल्लामेच्छया 'ताए पिवासाए' तया पिपासया तस्य मांसादियुक्ता - हारस्य पिपासया तृष्णया अभिलाषयेत्यर्थः ओदनादीनामशितुमिच्छा आशा, द्राक्षापानकादीनां पातुमिच्छा पिपासा, तया आशया पिपासया वा 'तं स्यणि अण्णत्थ उवाइणावेइ' तां रजनीम् अन्यत्र तद्ग्रहणेच्छाया शय्यातर वसतितोऽन्यवसतौ गत्वा रात्रिम् उपातिक्रामति उल्लङ्घयति 'उवाइणावेंतं वा साइज्जइ' उपातिक्रामन्तं वा उल्लङ्घयन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
ननु - ' एवं खलु चउहिं ठाणेहिं जीवा णेयरिताए कम्पं पकरेंति णेरइयत्ताए कम्म पकरेत्ता रइएस उवज्जंति, 'तं जहा' - महारंभयाए महापरिग्गहाए पंचिदियवहेणं कुणिमाहारेण" इत्यादिना यद्यपि मांसभक्षणं मद्यपानं च सूत्रेषु सर्वथैव निषिद्धं तत् कथमत्रैवं प्रतिपाद्यते ? इति चेदाह - कश्चित् मांसभक्षककुलोत्पन्नो दीक्षितो जात इति तस्य कदाचिदेवंप्रकारिकाऽभिलाषा जातिस्वभावात् संभवेत् इति संभाव्य तस्य शास्त्रे निषेधः कृतः ।। सू० ८३ ।।
सूत्रम् -- जे भिक्खू निवेयणपिंडं भुंजइ भुजतं वा साइज्जइ ॥ ८४ ॥ छाया - यो भिक्षुर्निवेदनपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ८४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०११ सू० ८१-८६
यथाछन्दप्रशंसाद्यनलप्रवाजनादिनिषेधः २७५
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णिवेयण पिंडं' निवेदन पिण्डम् देवयक्षव्यन्तर निवेदनाय प्रस्तुतंभक्तादिकं तत् निवेदनपिण्डम् ‘भुंजइ' भुङ्क्ते देवताद्यर्थे यत् पिण्डं स्थापितं तादृशं निवेदनपिण्डं यो भिक्षुरुपभुङ्क्ते तथा 'भुजतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदते स प्रायश्वित्तभागी भवति ॥ स्० ८४ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अहाछंदं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू०८५ ॥ छाया - यो भिक्षुर्यथाछन्दं प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥सू० ८५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अहा छंद' यथाछन्दं, तत्र छन्दोऽभिप्रायः, तेन यथा येन प्रकारेण स्वस्याभिप्रायस्तदनुसारेण प्ररूपयति करोति स यथाछन्दः प्रोच्यते, तं 'पसंसई' प्रशंसते तस्य प्रशंसां करोति कारयति 'पसंसंतं वा' प्रशंसन्तमन्यं वा 'साइज्जइ' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह भाष्यकारः ---
भाष्यम् – जहछंदत्तं दुविहं, परूवणे तह भवेज्ज चरणे य । पडिलेहाइसु पढमं, बीयं पुण साहुकिरिया ॥१॥ छाया - यथाछन्दत्वं द्विविधं प्ररूपणे तथा भवेत् चरणे च । प्रतिलेखादिषु प्रथम, द्वितीयं पुनः साधुक्रियासु ॥ १ ॥ अवचूरि :- साघोर्यथाछन्दत्वं द्विविधं भवति, तत्र एकं प्ररूपणे प्ररूपणाविषये, द्वितीयं चरणे चारित्रविषये च । तत्र प्ररूपणे यथाछन्दत्वं यथा - वस्त्रपात्रादीनां नित्यं प्रतिलेखना न कर्त्तव्या किं तत्र निरन्तरं जीवाः परिवसन्ति येन नित्यमेव प्रतिलेखना क्रियते, द्वित्रादिदिवसव्यवधानेन करणे न कोऽपि दोषः । रजोहरणदशिकाः (रजोहरणफलिकाः ) ऊर्णादिकर्कश स्पर्शसूत्रैः किमर्थ क्रियन्ते, क्षौमिकादिमृदुस्पर्शसूत्रैः किं न क्रियन्ते ? कोऽत्र दोषः ?, इत्यादि प्ररूपणम् १ | चरणे यथाछन्दत्वं यथा - अस्मदाद्यर्थं सम्पादितमशनादि ग्रहीतव्यं येन यथारुचि भोजनं लभ्यते तेन संयमाराधनं सुकरं भवति, केऽत्राघाकर्मादिदोषाः समापतन्ति, एवं साधुनिमित्तसंपादिताऽशनादिग्रहणरूपं यथाछन्दत्वम्, यथा - शय्यातरपिण्डादानम्, गृहिपात्रग्रहणं, निर्ग्रन्ध्या सह वसनम्, इत्यादिसाधुक्रियासु चरणविषयकं यथाछन्दत्वं भवति । इत्याद्याचरणवन्तं यथाछन्दं साधुं न प्रशंसेत्, न वा प्रशंसां कुर्वन्तमन्यमनुमोदेत । यस्तस्य प्रशंसां करोति तथा प्रशंसन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८५ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू आहछंदं वंदइ वंदतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८६ ॥
छाया -यो भिक्षुर्यथाछन्दं वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥सू० ८६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अहाछंद' यथाछन्दम् पूर्वोक्तप्रकारकं 'वंदइ' वन्दत नमस्कारादिकं करोति कारयति वा 'वंदतं वा साइज्जइ' यथाछन्दं वन्दमानं नमस्कारादिकं तथा तदीयगुणोत्कीर्तनादिकं च कुर्वाणं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८६ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासगं वा अणुवासगं वा अणलं पव्वावे पव्वावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८७ ॥
छाया -- यो भिक्षुर्ज्ञातकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासकं वा अनलं प्रत्राजयति प्रवाजयन्तं वा स्वदते ॥सू० ८७ ॥
चूर्णी -- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णायगं वा' ज्ञातकं वा 'अणायगं वा' अज्ञातकं वा, तत्र ज्ञातकः स्वजनः पितृपुत्रपौत्र दौहित्रभ्रातृप्रभृतिः, अज्ञातकः अस्वजनः स्वजनभिन्नः, अथवा ज्ञातकः प्रज्ञायमानः परिचितः संसाराव - स्थायाः प्रव्रज्यावस्थाया वा, अज्ञातकोऽज्ञायमानः अपरिचितः, एतादृशम् तथा 'उवासगं वा ' उपासकं श्रावकं वा 'अणुवासगं वा' अनुपासकं वा श्रावकभिन्नमन्यतीर्थिकं वा 'अणलं ' अनलं तत्रालं पर्याप्तः न अलमिति अनलम् अपर्याप्तम् - प्रव्रज्यायोग्यगुणरहितम् अयोग्यमित्यर्थः यः प्रत्राजनस्य योग्यो न भवति तादृशम् 'पव्वावेइ' प्रव्राजयति दीक्षयति तथा 'पव्वावेंतं वा साइज्जइ' प्रवाजयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८७ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासगं वा अणुवासगं वा अणलं उवद्वावेइ उवट्ठावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८८ ॥
छाया - यो भिक्षुर्ज्ञातिकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासकं वा अनलमुपस्थापयति उपस्थापयन्तं वा स्वदते ॥सू० ८८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गायगवा' ज्ञातकं परिचितं स्वजनं पुत्रभ्रातृप्रभृतिकम् 'अणायगं वा' अज्ञातकमपरिचितं स्वजनभिन्नं वा तथा 'उवासगं वा' उपासकं वा श्रावकं साध्वाराधकं 'अणुवासगं वा' अनुपासकं श्रावकभिन्नमन्यतीर्थिकं वा 'अणलं ' अनलमपर्याप्तमयोग्यमित्यर्थः 'उवद्वावेइ' उपस्थापयति - त्यक्तमहाव्रतं पुनर्महात्रते आरोपयति छेदोपस्थापनीयचारित्रं ददाति 'उवद्वावेंतं वा साइज्जइ' उपस्थापयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८८ ॥
सूत्रम् - - जे भिक्खु णायगेण वा अणायगेण उवासएण वा अणुवासएण वा अणलेण वेयावच्चं कारावेइ कारावेंतें वा साइज्जइ ॥ सू० ८९ ॥
२७६
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सू० ८७-९१ सचेलाचेलपरस्परसहवासनिषेधः २७७
छाया--यो भिक्षुतिकेन वा अज्ञातकेन वा उपासकेन वा अनुपासकेन वा अनलेन वैयावृत्यं कारयति कारयन्तं वा स्वदते ॥सू० ८९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णायगेण वा' ज्ञातकेन वा-स्वजनेन वा 'अणायगेण वा' अज्ञातकेन अस्वजनेनाऽपरिचितेन वा तथा 'उवासगेण वा' उपासकेन श्रावकेण आराधितश्रुतचारित्रलक्षणधर्मेण इत्यर्थः 'अणुवासगेण वा' अनुपासकेन श्रावकभिन्नेन परतीथिंकेनेत्यर्थः 'अणलेण' अनलेन अयोग्येन उपलक्षणाद् योग्येनापि केनचिदपि गृहस्थेन स्वकीयम् 'वेयावच्चं' वैयावृत्त्यं सेवाशुश्रषादिलक्षणम् 'कारावेई' कारयति 'कारावेतं वा साइज्जई' कारयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०८९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचेले सचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९०॥
छाया--यो भिक्षुः सचेलः सचेलिकानां मध्ये संवसति संवसन्तं वा स्वदते ॥९॥
चर्णी_जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'सचेले' सचैलः, तत्र चेलं वस्त्रं तद्वान् सचेलः स्थविरकल्पीत्यर्थः 'सचेलगाणं' सचेलकानां स्थविरकल्पिकानां भिन्नसामाचारीकाणाम् 'मज्झे' मध्ये 'संवसई' संवसति निवासं करोति 'संवसंत वा साइज्जई' संवसन्तं वा स्वदते, यो हि सचेलः स्थविरकल्पी श्रमणः सचेलकानां भिन्नसामाचारीक स्थविरकल्पिसंयतानां मध्ये निवासं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । भिन्नसामाचारीकसंयतैः सह वासं कुर्वतोऽनेकप्रकारकदोषसंभवात् , अतो न तैः। सह कदाचिदपि संवासो विधेय इति ।। सू० ९०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचेले अचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंतं वा साइज्जइ ॥सू० ९१॥
छाया-यो भिक्षुः सचेलोऽचेलकानां मध्ये संवसति संवसन्तं वा स्वदते ॥९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सचेले' सचेल:- स्थविरकल्पिक इत्यर्थः 'अचेलगाणं' अचेलकानां जिनकल्पिकानाम् 'मज्झे' मध्ये 'संवसई' संवसति निवास करोति 'संवसंतं वा साइज्जई' संवसन्तं अचेलकानां मध्ये निवासं कुर्वन्तं सचेलं स्वदते अनुमोदते, यो हि स्थविरकल्पी जिनकल्पिकानां मध्ये निवासं करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ९१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अचेले सचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंत वा साइज्जइ ॥ सू० ९२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
निशीथसूत्रे छाया--- यो भिक्षुरचेलः सचेलकानां मध्ये संवसति संवसन्तं वा स्वदते ॥१२॥
चूर्णी:-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अचेले' अचेलो जिनकल्पी. 'सचेलगाणं मज्झे' सचेलकानां स्थविरकल्गिकानां मध्ये समुदाये 'संवसई' संवसति निवासं करोति 'संवसंतं व, साइज्जई' संवसन्तं वा सचेलकानां समुदाये निवासं कुर्वन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०९२॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अचेले अचेलगाणं मज्झे संवसइ संवसंतं वा साइज्जइ ।।सू० ९३ ॥
छाया--यो भिक्षुरचेलोऽचेलकानां मध्ये संवसति संवसन्तं वा स्वदते ॥सू०९३॥
चूर्णीः- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः 'अचेले' अचेल:-जिनकल्पिकः 'अचेलगाणं' अचेलकानां जिनकल्पिकानाम् 'मज्झे' मध्ये 'संवसई' संवसति-निवासं करोति 'संवसंत वा साइज्जइ' संवसन्तं निवासं कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति जिनकल्पिकस्य एकाकिविहारविधानात् । यतो जिनकल्पिकाः परस्य सहायतां नेच्छंति-एकान्तवासस्यैव तेषां शास्त्रसिद्धत्वात् , एतादृशस्थितो यदि जिनकल्पिको जिनकल्पिकानां मध्ये निवसति तदा तीर्थकृतामाज्ञा विराधिता भवति, अतो जिनकल्पिकः साधुः जिनकल्पिकानां मध्ये न वसेत् न वा वसंतमनुमोदेत शास्त्रमर्यादाभङ्गप्रसङ्गात् ॥ सू०९३॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पखिसियं पिप्पलिं वा पिप्पलिचुण्णं वा सिंगवेरं वा सिंगवेरचुण्णं वा विलं वा लोणं उब्भियं वा लोणं आहारेइ आहारेत वा साइज्जइ ॥सू० ९४ ॥
छाया-यो भिक्षुः पर्युषितां पिप्पलिं वा पिप्पलिचूर्ण वा शृङ्गवेरं वा शृङ्गवेरचूर्ण वा विलं वा लवणम् उद्भिदं वा लवणम् आहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥ सू०९४॥
चूर्णी --- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परिवसियं' पर्युषितम् , तत्र 'परिवसियं' नाम रात्रौ स्थापितं यत् तत् तादृशीम् 'पिप्पलिं वा' पिप्पलिं वा अचित्तपाचितपिप्पलीम् 'पिप्पलिचुण्णं वा' लघुपिप्पलीचूर्ण वा 'सिगंबेरं वा' शृङ्गबेरं वा शुष्कमाद्रकं सुंठीति लोकप्रसिद्धम् 'सिंगबेरचुण्णं वा' शृङ्गवेरचूर्ण वा सुंठीचूर्ण वा 'विलं वा लोणं' विलं वा लवणम् यत्र देशे लवणो न प्रादुर्भवति तत्रोषरमृत्तिकां पाचयित्वा लवणः संपाद्यते तादृशं लवणं विललवणमिति कथ्यते 'उभियं वा लोणं' उद्भिदं वा लवणम् , तत्र उद्भिद्लवणः स्वयं जायमानो यथा सैन्धवः, यः स्वस्वभावत एव संजातस्तम् । एवमादिकं पर्युषितं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० ११ सू० ९२ गिरिपतनादिविंशतिविधमरणप्रशंसानि० २७९ पिप्पल्यादिकं यः श्रमणः श्रमणी वा 'आहारेई' आहरति पर्युषितपिपल्यादीनाम् उपभोगं करोति तथा 'आहारेतं वा साइज्जइ' आहरन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू९४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गिरिपडणाणि वा मरुपडणाणि वा भिगुपडणाणि वा तरुपडणाणि वा गिरिपक्खंदणाणि वा मरुपक्खंदणाणि भिगुपक्वंणाणि वा तरुपक्खंदणाणि वा जलप्पवेसाणि वा जलणपवेसाणि वा जलपक्खंदणाणि वा जलणपक्खंदणाणि वा विसभक्षणाणि वा सत्थोपाडणाणि वा वलयमरणाणि वा वसट्टाणि वा तब्भवमरणाणि वा अंतोसल्लमरणाणि वा वेहायसाणि वा गिद्धपट्ठाणि वा जाव अण्णयराणि वा तहप्पगाराणि वा बालमरणाणि पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ | मू०९५ )
छाया---यो भिक्षुः गिरिपतनानि वा १, मरुपतनानि वा २, भृगुपतनानि वा ३, तरुपतनानि वा ४, गिरिप्रस्कन्दनानि वा ५, मरुप्रस्कन्दनानि वा ६, भृगुप्रस्कन्दनानि ७, तरुप्रस्कन्दनानि वा ८, जलप्रवेशनानि वा ९, ज्वलनप्रवेशनानि वा १०, जलप्रस्कन्दनानि वा ११, ज्वलनप्रस्कन्दनानि वा १२, विषभक्षणानि वा १३, शस्त्रोत्पातनानि वा १४, वलयमरणानि वा १५ वशार्तमरणानि वा १६, तद्भवमरणानि वा १७, अन्तःशल्यमर• णानि वा १८, वैहायसानि वा १९, गृद्धस्पृष्टानि वा २० यावद् अन्यतराणि वा तथाप्रकाराणि वा बालमरणानि प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥सू०९५॥
चूर्णी:--- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिरिपडणाणि वा' गिरिपतनानि वा-पर्वतापात् पतनानि, मरणप्रसङ्गात् गिरिपतनमरणानी त्यर्थः, एवमग्रेऽपि, 'मरुपडणाणि वा' मरुपतनानि वा मरौ ऊषरभूमौ धूलीपुजे वा पतनम् मरुपतनम् , मरौ ऊपरभूमौ शरीरपातनं, यद्वा यत्रतः पतनं दृश्यते तद् गिरिपतनम् , अदृश्यमानं पतनं मरुपतनम् , तानि, 'भिगुपडणाणि वा' भृगुपतनानि वा-नदोतटादितः गर्मोदितो वा पतनं भृगुपतनं, तानि, 'तरुपडणाणि वा' तरुपतनानि वा-तरुशाखामवलम्ब्य पतनं तरुपतनम् तानि, 'गिरिषक्खंदणाणि वा' गिरिप्रस्कन्दनानि वा-प्रस्कन्दनं-गिरित उल्लुप्य पतनं, ता न, पतनप्रस्कन्दनयोरयं भेदः-पतनं सामान्यतो लुठनम् , प्रस्कन्दनमुत्प्लुपुत्य-कूर्दयित्वा पतनमिति । 'मरुपक्खंदणाणि वा' मरुप्रस्कन्दनानि वा-ऊषरभूमौ धूलिपुजे वा उत्प्लुत्य पतनानि 'भिगुपक्खंदणाणि वा' भृगुप्रस्कन्दनानि वा-नदीतटादिषु गर्तादिषु अदृश्यमानस्थाने वा उत्प्लुत्य पतनानि, 'तरुपक्खंदणाणि वा' तरुप्रस्कन्दनानि वा वृक्षत उत्प्लुत्य पतनानि, 'जलप्पवेसणाणि वा' जलप्रवेशनानि वा नदीकूपतडागादिषु प्रवेशनानि 'जलणप्पवेसणाणि वा' ज्वलनप्रवेशनानि वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
निशीथसूत्रे
ज्वलने- अग्नौ प्रवेशनानि 'जलपखंदणाणि वा' जलप्रस्कन्दनानि वा जले उत्प्लुत्य पतनानि वा 'जलणपक्खंदणाणि वा' ज्वलने वन्हौ उत्प्लुत्य पतनानि 'विसभक्खणाणि वा विषभक्षणानि वा 'सत्योपाडणाणि वा' शस्त्रोत्पातनानि वा उच्चस्थानात् शरीरे शस्त्रस्य खङ्गादेः पातनानि 'वलयमरणाणि वा' वलयमरणानि वा, तत्र संयमयोगेषु हीनसत्त्वतया वलनं वलयः संयमान्निव र्त्तनं, तेन कारणेन अकामतया मरणानि, यद्वा वलयः वस्त्ररज्वादिपाशेन गलस्य वेष्टनं, तेन मरणं, तानि गले रज्वादिकं बध्वा मरणानि वलयमरणानि, 'वसट्टमरणाणि वा' वशार्त्तमरणानि वा इन्द्रियविषयेषु रूपरसादिषु वशवर्त्तितया आर्त्तस्य दुःखितस्य मरणानि, 'तब्भवमरणाणि वा ' तद्भवमरणानि वा, तद्भवमरणं नाम यस्मिन् मनुष्यादिभवे वर्तते तस्यैव भवस्य हेतुषु वर्तमानः आयुः कर्म बद्ध्वा पुनः तत्रैव भवे उत्पत्तुकामस्य यन्मरणं तत् तद्भवमरणमिति कथ्यते तानि - निदानपूर्वकं मरणानोत्यर्थः 'अंतोसल्लमरणाणि वा' अन्तःशल्य मरणानि वा, शल्यं द्विविधं द्रव्यशल्यं भावशल्यं च तत्र द्रव्यशल्यं बाणाग्रभागादिरूपम्, तस्य नेहाधिकारः, भावशल्यं मूलोत्तरगुणसंलग्नदोषानालोचने पश्चात्ताप रूपम्, अस्यात्राधिकारः, मायानिदानादिशल्यं वा, तद् अन्तः-अन्तःकरणे भवेत् तद् अन्तःशल्यं, तेन मरणानि, ' वेहायसाणि वा' वैहायसानि वा विहायसि आकाशे भवं वैहायसं वृक्षशाखादिषु आत्मन उद्बन्धनं, तानि मरणानि, 'गिद्धपद्वाणि वा' गृद्धस्पृष्ठानि वा - गृधैराममांसभक्षकैः पक्षिविशेषैः, अथवा गृद्धैः मांसलुब्धकैः शृगालादिभिः स्पृष्टस्य विदारितस्य, अथवा करिकरभरा सभादिशरीरान्तर्गतत्वेन यन्मरणं तानि गृध्रस्पृष्टानि गृद्धपृष्ठानि वा मरणानि, अथवा गृधैर्भक्षितपृष्ठस्य यन्मरणं तद् गृध्रपृष्ठमरणमिति तानि, एतानि विंशतिसंख्यकानि, तथा 'जाव अण्णयराणि वा तहष्पगाराणि वा बालमरणाणि' यावत् अन्यतराणि वा तथाप्रकाराणि वा बालमरणानि 'पसंसइ' प्रशंसति तेषां प्रशंसां करोति तथा 'पसंसंतं वा साइज्जर' प्रशंसन्तं प्रशंसां कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - बालमरणाणि वीसह, अन्नाणि य तारिसाणि मरणाणि । जो य पसंसइ पाव, मिच्छायेज्जा बहुदोसे ||
छाया - बालमरणानि विंशति, अन्यानि च तादृशानि मरणानि यश्च प्रशंसति प्राप्नोति, मिथ्यास्थैर्यादिबहुदोषान् ||
अवचूरि : - यः कश्चित् श्रमणो भिक्षुकः श्रमणी वा यथा तथा येन केनचित् प्रकारेण लोभात् मोहात् प्रकारान्तरेण वा बालमरणानि गिरिपतनादिकादारभ्य गृध्रपृष्ठमरणपर्यन्तानि विंशतिप्रकारकाणि अन्यानि वा तादृशानि मरणानि बालमरणानि तन्मध्यात् यत् किमप्येकं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ. ११ सू. ०-९३
उद्देशकसमाप्तिः २८१ मरणं प्रशंसति तेषां प्रशंसां करोति कुर्वन्तं वा अनुमोदते स परस्मिन् आत्मनि वा मिथ्यात्व - स्थिरीकरणादिबहुदोषान् प्राप्नोति, यथा लोका एवं विचारयन्ति यत् इमे साधवः सर्वथा सुस्थिता - त्मनः ते ईमे गिरिपतनादिकं मरणं प्रशंसन्ति अतो निश्चितमेतत् गिरिपतनादिकं मरणं श्रेयस्करमतोऽवश्यमेव करणीयम् नास्ति एतादृशमरणकरणे कोपि दोषः, एवं प्रकारेण मिथ्यात्वमेव स्थिरीकृतं भवति । तथा एवं कुर्वन्तो आज्ञाभङ्गादिकाननेकान् दोषानपि लभेरन् । एवम् बालमरणस्य प्रशंसाकरणे शैक्षकः परिषहपराभूतः विंशतिमरणानां मध्यादेकतरमपि मरणं प्रतिपद्येत तदा निर्दयता समापद्यते, तेन तद्विराघनाजन्यं प्रायश्चित्तं प्राप्नुयात् तस्मात् बालमरणानि न प्रशसेत् । एषु विंशतिविधेषु मरणेषु वैहायसं गृध्रपृष्ठं चेति मरणद्वयमागमज्ञा - जीवदया चारित्रपतनादिकारणे समुत्पन्ने प्रशंसन्ति, तथा हि-यथा केनापि हिंसकपुरुषेण गृहीतो भवेत् स यदि तं जीवहिंसायां प्रेरयति, अथवा मैथुनार्थिन्या कामिन्या गृहीतो भवेत् सा यदि तं मैथुन सेवनार्थ प्रेरयति एतादृश्यां स्थितौ अगतिकगतिकः सन् वैहायसं मरणं समाद्रियते तदा तत्तस्य मरणं प्रशंसनीयं भवेत् । तथा धृतिबलसंपन्नो मुनिगृभ्रपृष्टमरणं करोतीति साधोराचरणीयत्वेन गृपृष्ठमण प्रशंसनीयमेव भवति तेनैतद्द्वयमपि मरणं कारणे प्रशंसायोग्यं भवति । सूत्रे यो निषेधः स दुःखाभिभूतमरणविषयको विज्ञेय इति विवेकः ॥ सू० ९५॥
सूत्रम् -- तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं अणुग्घा - इयं ॥ सू० ९६ ॥
॥ निसीहज्झयणे एगारसोदेसो समतो ||११||
छाया - तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ||सू० ९३॥ ॥ इति निशीथाध्ययने एकादशोद्देशकः समाप्तः ॥ ११ ॥
चूर्णी - 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः 'अयपायाणि वा' इत्यारम्य 'बालमरणाणि पसंसइ' इति पर्यन्तप्रायश्चित्तस्थानानां मध्यादेकस्यापि कस्यचित्प्रायश्चित्तस्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् श्रमणः श्रमणी वा आवज्जइ' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासयं' चातुर्मासिकम् 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानं प्रायश्चित्तम् 'अणुग्धाइयं' अनुद्घातिकम् गुरुकम् प्रायश्चित्तं लभते इति ॥ सू० ९६ ॥
इति श्री - विश्वविख्यात - - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक-- पञ्चदशभाषा कलितललितकला पालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य” - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां “निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् एकादशोदेशकः समाप्तः ॥ ११ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ द्वादशो देशकः ॥
व्याख्यात एकादशोद्देशकः, साम्प्रतमवसर प्राप्तो द्वादशोद्देशकः व्याख्यायते, तत्र - एकादशोदेशकस्यान्तिम सूत्रेण सह द्वादशोदेशकस्यादिसूत्रस्य कः सम्बन्ध इति चेदाह भाष्यकारः --
भाष्यम् – मरणपसंसा नो चे, कप्पइ भिक्खुस्स तं कहं काउं । बद्धस्स होज्ज मरणं, कत्थइ तस्स य निसेोऽत्थ ॥१॥ छाया - मरणप्रशंसा नो चेत् कल्पते भिक्षोः तत् कथं कर्तुम् । बद्धस्य भवेन्मरणं, कथ्यते तस्य च निषेधोऽत्र ॥१॥
अवचूरि : -- गिरिपतनादिकं बालमरणं प्राणातिपात इति कृत्वा यदि तस्य प्रशंसनं न कल्पते तदा तत् मरणं कर्त्तुं कथं कल्पते ? तत्तु सुत्तरां नैव कल्पते, तच्च मरणं बद्धभत् इत्यतोऽत्र द्वादशोदेशके तस्य बन्धस्य निषेधः कथ्यते, एष एव एकादशोदेशकेन सहास्य द्वादशोद्देशकस्य सम्बन्धः । अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य द्वादशोद्देशकस्येदमादिसूत्रम् -'जे भिक्खू कोलुणवडिया' इत्यादि ।
सूत्रम् - जे भिक्खू कोलुणवडियाए अण्णयरं तसपाणजाईं तणपासएण वा मुंजपासएण वा कट्टपासएण वा चम्मपासएण वा वेतपासएण वा सुत्तपासएण वा रज्जुपासएण वा बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ॥ सू० १९ ॥
छाया- -यो भिक्षुः कारुण्यप्रतिज्ञया अन्यतरां त्रसप्राणजाति तृणपाशकेन वा मुजपाशकेन वा काष्ठपाशकेन वा चर्मपाशकेन वा वेत्रपाशकेन वा सूत्रपाशकेन वा रज्जुपाशकेन वा बध्नाति बध्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० १ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोलुणवडियाए' कारुण्यप्रतिज्ञया - करुणाबुद्धया, तत्र करुणाया भावः कारुण्यं तस्य प्रतिज्ञेति वाञ्छा कारुण्यप्रतिज्ञा, तथा शय्यातरकरुणाबुद्धया यदि बुभुक्षितो वत्सः स्वेच्छया दुग्धं पास्यति तदा दोहनसमये गृहस्थस्याल्पं दुग्धं मिलिष्यति ततो गृहस्थस्याधिकं दुग्धं भवतु इति गृहस्थस्य प्रसन्न - तार्थ, तथा यदि गृहस्थः प्रसन्नो भविष्यति तदा मह्यं अन्यस्मै वा साधने प्रभूतमशनादि वसत्या - दिकं च दास्यतीति गृहस्थानुग्रहार्थ 'अण्णयरं तसपाणजाई' अन्यतरां त्रसप्राणजाति गोमहिष्यजाप्रभृतिरूपां 'तणपासएण ' तृणपाशकेन वा, तत्र तृणो दर्भादिः तस्य पाशको बन्धनम्, तेन तृणबन्धन बनातीत्यग्रेण सम्बन्धः । ' मुंजपासएण वा' सुञ्जपाशकेन वा, तत्र मुञ्जो नाम तृणविशेषः तस्य पाशकेन बन्धनेनेत्यर्थः, 'कट्ठपासएण वा' काष्ठपाशकेन वा काष्ठबन्धनेनेत्यर्थः 'चम्मपासएण वा' चर्मपाशकेन वा मृगादिचर्मबन्धनेन 'वेत्तपासएण वा' वेत्रपाशकेन वा, तत्र वेत्रो
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० १-२
त्रसप्राणजातिबन्धनमोचननिषेधः २८३
नाम लताविशेषः 'नेतर' 'बेंत' इति लोकप्रसिद्धः, तस्य बन्धनेन 'सुत्तपासएण वा' सूत्रपाशकेन वा कार्पासादिक सूत्रबन्धनेनेत्यर्थः, 'रज्जुपासएण वा' रज्जुपाशकेन वा, तत्र रज्जुः शणादिनिर्मिता तद्बन्धनेनेत्यर्थः 'बंधई' बध्नाति यः खलु श्रमणः श्रमणी वा शय्यातर प्रसन्नताबुद्धया तृणाद्यन्यतमबन्धनेन सप्राणिजातं बध्नाति बन्धने क्षिपति तथा 'बंधतं वा साइज्जइ' बध्नन्तं वा स्वदते, अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, बन्धनकरणे प्राणातिपातस्य संभवात् अतो भिक्षुः कस्यापि प्राणिजातस्य शय्या तर प्रसन्नता बुद्ध्या तृणाद्यन्यतमबन्धनेन न बन्धनं कुर्यात् न वा बन्धनं कारयेत् न वा बध्नन्तमनुमोदेत ॥ सू० १ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू कोलुणवडियाए अण्णयरं तसपाणजाई तणपासण वा मुंजपासएण वा कट्टपासएण वा चम्मपासएण वा वेतपासण वा सुत्तपासएण वा रज्जुपासएण वा बद्धेल्लगं मुंबई मुंचंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुः कारुण्यप्रतिज्ञया अन्यतरां त्रसप्राणजाति तृणपाशकेन वा मुज्जपाशकेन वा काष्ठपाशकेन वा चर्मपाशकेन वा वेत्रपासकेन वा सूत्रपाशकेन वा रज्जुपाशकेन वा बद्धं मुञ्चति मुञ्चन्तं वा स्वदते ॥ सू० २ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोलुणवडियाए' कारुण्यप्रतिज्ञया गृहस्थानुकंपयेत्यादि सर्वे पूर्ववद् व्याख्येयम्, नवरम् 'बड़ेललगं' बद्धं सन्तं गोमहिष्यजादिकं शय्यातरानुपस्थितौ वनगमनवेलायां तत्प्रसन्नार्थम् 'मुंबई' मुश्चति बन्धनमुक्तं करोति 'मुंचत वा साइज्जइ' मुञ्चन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः --
भाष्यम् – सिज्जायर पसन्नद्धं, बंधए मुंचए पसू ।
दोसभाई भवे भिक्खू, न दोसो अणुकंपणे ॥
छाया - शय्यातर प्रसन्नार्थं बध्नाति मुञ्चति पशून् । दोषभागी भवेद् भिक्षुः, न दोषोऽनुकम्पने ॥
अवचूरि : - यः साधुः शय्यातर प्रसन्नार्थ शय्यातरस्य प्रसन्नतानिमित्तं ' पत्र ' पशून् गोवत्सादीन् 'बंध' बध्नाति तथा 'मुंचए' मुञ्चति स भिक्षुः 'दोसभाई' दोषभागी आज्ञाभङ्गादिदोषभागू 'भवे' भवेत्, किन्तु 'अणुकंपणे' अनुकम्पने अनुकम्पायां 'दोसो न' दोषो न भवति, पशोरनुकम्पया अग्न्याद्युपद्रवे तस्य बंधने मोचने वा साधुर्दोषभाग् न भवतीत्यर्थः । अत्रायं विवेकः- गृहस्थप्रसन्नार्थ बध्नाति मुञ्चति यथा - गोमहिष्यादिर्वनात् घासं चरित्वा समा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
निशीथसूत्रे
गतो भवेत् तदा साधुर्गृहस्थस्य प्रसन्नतानिमित्तं तद्वशीकरणार्थं च तं स्वाभिमुखीकरणार्थ बध्नाति, एवं प्रातर्वनगमनवेलायां मुञ्चति च स चैवं विचारयति यदत्र गृहस्थोऽनुपस्थितः पशुश्च वनादागतः, एनं यदि न बध्नामि तदाऽयमन्यत्र गमिष्यति चोरो हरिष्यति तदा गृहस्थस्य महती हानिर्भविष्यतीत्यादि, तथा यदि वाटके गौर्महिषी वा निर्बन्धना स्थास्यति तदा वत्सो दुग्धं पास्यति तेन गृहस्थस्य दुग्धमल्पं भविष्यति तेन तस्य दुग्धहानिर्भविष्यति तेन कुपितो गृहस्थो मह्यमशनादि न दास्यति वसतितो वा निष्कासयिष्यतीति बध्नाति एवं प्रातर्वनगमनसमये गृहस्थानुपस्थितौ मुञ्चति च एवं तत्करुणया तद्भयेन वा गोमहिष्यादिकं बध्नाति मुञ्चति च तदा स प्रायश्चित्तभागी भवति, एतद् गृहस्थकार्यमिति संयमात्मविराधनावश्यम्भाविनी यथा - एवं करणे साधो गृहस्थानुचरता तत्किंकरता च भवति, तेन संयमे महान् दोष आपद्येतेति संयमविराधना स्पष्टा । तथा शोध यदि पशवः स्वचरणादिना साधु हन्ति तेन पीडितो भवेत् म्रियेत वेति आत्मविराधनाऽवश्यम्भाविनीति संयमात्मविराधना स्पष्टा । तथा भाष्ये यत् कथितम् -'न दोसो अणुकंपणे' इति, अस्यायं विवेकः-पशुबन्धनस्थाने यदि सर्पादयो घातकप्राणिनः संचरन्ति तदा तद्देशनादिसंभवः, कूपे गर्तादौ वा पशुः पतेत् गृहस्थश्चानुपस्थितो वर्त्तते इति तद्रक्षाबुद्धया परिस्थित्यनुसारेण पशोर्बन्धनं मोचनं चावश्यकं भवेत्, अथवा पशुगृहं वहूनिना प्रज्वलितं प्रज्वलनशङ्का वा तत्र भवेत् तदा गृहस्थानुपस्थितौ तद्रक्षणार्थ पशोर्बन्धनं मोचनं चावश्यकमिति तत्र पशोर्बन्धने मोचने च साधोर्न कोऽपि दोषः, एवमकरणे प्राणिवधजन्यपापभागी भवति " अहिंसा परमो धर्मः" इति जैन सिद्धन्तोऽपि विलीनो भवेत्, अत एतादृशावस्थायां साधुः पशोर्बन्धनं मोचनं च करोति तदा न कोऽपि दोष इति ॥ सू० २ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अभिक्खणं अभिक्खणं पच्चक्खाणं भंजइ भंजत वा साइज्जइ ॥ सू० ३ ॥
छाया - यो भिक्षुरभीक्ष्णमभीक्ष्णं प्रत्यास्यानं भनक्ति भञ्जन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३||
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अभिक्खणं अभिक्खणं' अभीक्ष्णमभीक्ष्णं वारंवारम् 'पचक्खाणं' प्रत्याख्यानं न मोक्कारपौरुव्यादिप्रत्याख्यानम् 'भंजइ' भनक्ति त्रोटयति 'भजंतं वा साइज्जइ' भञ्जन्तं त्रोटयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति, अन्योऽपि दोषो भवति - यथाऽयं नमस्कारादिप्रत्याख्यानं भनक्ति तथा मूलगुणप्रत्याख्यानस्यापि भङ्गकरिष्यति, एवम् अगीतार्थानां गृहस्थानां च अविश्वासं जनयति तथा प्रत्याख्यानभञ्जने लोकः साधूनामवर्णवादं करिष्यति, एवं प्रत्याख्यानभङ्गकरणे प्रत्याख्यानधर्मे श्रमणधर्मे वा
"
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० ३-८
प्रत्याख्यानभङ्गादिनिषेधः २८५
अदृढत्वं जायेत, तथा अन्यं परित्यक्ष्यति करिष्यति चान्यमिति माया स्यात्, अन्यं भाषते अन्यं करोतीति मृषावादोऽपि भवेत्, एवं करणे सूत्रार्थपौरुषीणां विनाशोऽपि भवेत्, इत्यादयो बहवो दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् प्रत्याख्यानस्य भङ्गं न कुर्यात् न वा प्रत्याख्यानभङ्गं कुर्वन्तमनुमोदेत ॥ सू० ३ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू परित्तकायसंजुत्तं आहारं आहारेइ आहारतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
--
छाया - यो भिक्षुः परीतकायसंयुक्तमाहारमाहरति आहरन्तं वा स्वदते ॥४॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् निर भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परित्तकायसंजुत्तं' परीत्तकायसंयुक्तं, तत्र परीतकायः - वनस्पतिकायः साधारण प्रत्येकेति - द्विविधो वनस्पतिकायः, तेन सचित्तवनस्पतिकायेन संयुक्तं संमिलितम् आहारम् - अशनपानखाद्यस्वाद्यात्मकचतुर्विधमाहारम् ' आहारेइ' आहरति भुङ्क्ते तथा 'आहारेंतं वा साइज्जइ ' आहरन्तम् सचित्तवनस्पतिकायसंयुक्तमशनादिकं भुञ्जानं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू सलामाईं चम्माई धरेइ धरेंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुः सलोमानि वर्माणि धरति घरन्तं वा स्वदते ||सू० ५||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सलोमाई' सलोमानि - रोमयुक्तानीत्यर्थः 'चम्माई' चर्माणि मृगादीनाम् ' घरेइ' घरति स्वसमीपे उपभोगाय स्थापयति तत्रोपविशति तत्र निषीदति तत्र त्वग्वर्तनं च करोति, तथा 'धरें वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति तेषां दुष्प्रतिलेख्यत्वात् । देशविशेषे हिमबाहुल्यादिकारणवशाच्चर्मधारणमावश्यकं भवेत्ततस्तद्विषयकोऽयं निषेध इि विवेकः ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू तणपीढगं वा पलालपीढगं छगणपीढगं वेत्तपीढगं परवत्थेोच्छन्नं अहिट्ठेइ अहितं वा साइज्जइ ॥ सू० ६ ॥
छाया - यो भिक्षुः तृणपीठकं वा पलालपीठकं वा छगण (गोमय) पीठकं वा वेत्रपीठकं वा परवस्त्रेणावच्छन्नमधितिष्ठति अधितिष्ठन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'तणपीढगं वा तृणपीठकं वा, तत्र तृणो दर्भादिकः, तस्य पीठमित्यर्थः तृणमयमासनमिति यावत्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
निशीथसूत्रे 'पलालपीढगं वा' पलालपीठकं वा पलालमयं पीठकम् 'छगणपीढगं वा' छगणपीठकं गोमयपीठकं वा 'वेत्तपीढयं वा' वेत्रपीठकं वा, तत्र वेत्रं नाम लताविशेषः तेन संपादितं फलकादिकं वेत्रपीठकम् , एतादृशं पीठफलकादिम् 'परवत्थेणोच्छन्नं' परवस्त्रेणावच्छन्नम् , तत्र परो गृहस्थः श्रावकोऽश्रावको वा तस्य यद् वस्त्रम् तेन आच्छादितं पीठफलकादिकं यो भिक्षुः 'अहिटेड' अधितिष्ठति तदुपर्युपविशति शेते त्यावर्तनं वा करोति कारयति वा परम् स तथा 'अहिडेतं वा साइज्जई' अधितिष्ठन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति गृहस्थवस्त्रोपभोगदोषप्रसङ्गात् ।। सू० ६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णिग्गंथीणं संघाडि अण्णउत्थिएण वा गारत्थिएण वा सिव्वावेइ सिव्वातं वा साइज्जइ ॥ सू०७॥
छाया-यो भिक्षुर्निर्ग्रन्थीनां संघाटीम् अन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा सीवयति सीवयन्तं वा स्वदते ॥सू० ७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः आचार्य उपाध्यायादिको वा 'णिग्गंथीणं' निर्ग्रन्थीनां श्रमणीनाम् 'संघार्डि' संघाटीम्-शाटिकाम् उपलक्षणत्वात् कञ्चुक्यादिकं किमपि उपकरणम् 'अण्णउत्थिएण वा अन्ययूथिकेन वा अन्यतीर्थिकेन साधुना 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा-श्रावकादिना 'सिव्वावेई' सीवयति--संधापयति तथा 'सिव्वातं वा साइज्जई' सीवयन्तं संधापयन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागो भवति संयमविराधना आत्मविराधना च भवति । यथा-निर्ग्रन्थी कार्यकरणेन सा प्रसन्ना मोहग्रस्ता वा साधु स्त्रीमोहे पातयतीत्यादिकारणात् संयमविराधना । मोहग्रस्ता सा साधोरुपरि वशीकरणचूर्णादिप्रयोग वा करोति तेन ग्रहगृहीतो वा भवेदित्यात्मविराधना । लोके उड्डाहो वा भवेत् यदयं निर्ग्रन्थीमोहमोहितो वर्तते अवश्यमनया सहास्य कोऽपि गोप्यः संबन्धो विद्यते येन निर्ग्रन्थ्या वनसीवनादिकं गृहस्थादिना कारयतीति साधुना निम्रन्थीसंघाटयाः सीवनं न कारयितव्यमिति भावः ॥सू० ७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पुढवीकायस्स वा आउकायस्स वा अगणिकायस्स वा वाउकायस्स वा वणस्सइकायस्स वा कलमायमवि समारभइ सभारभंतं वा साइज्जइ ॥सू०८॥
छाया-यो भिक्षुः पृथिवीकायस्य वा अप्कायस्य वा अग्निकायस्य वा वायुकायस्य वा वनस्पतिकायस्य वा कलायमात्रमपि समारभते समारभमाणं वा स्वदते ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१२ सू०९-१३ वृक्षारोहण-गृहिषात्रवस्त्रनिषद्याचिकित्सानि० २८७
चूर्णी 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पुढवीकायस्स वा' पृथिवीकायस्य वा पृथिवीकायिकजीवस्येत्यर्थः एवमप्तेजोवायुवनस्पतिकायस्य वा 'कलमायमवि' कलायमात्रमपि, तत्र कलायो वृत्तधान्यविशेषः तावन्मात्रप्रमाणकमपि स्तोकप्रमाणमपि 'समारभई' समारभते पृथिवीकायिकादिजीवस्य अल्पमात्रमपि विराधनां करोति तथा 'समारभंतं का साइज्जई' समारभमाणं वा पृथिवीकायिकादिजीवानाम् अल्पमात्रमपि विराधनां कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तरुक्खं दूरूहइ दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥९॥ छाया-यो भिक्षुः सचितवृक्षं दूरोहति दूरोहन्तं वा स्वदते ॥सू० ९॥
चूर्णो-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सचित्तरुक्खं' सचित्त वृक्षम् 'दुरूहई' दूरोहति सचित्तवृक्षोपरि आरोहणं करोति तथा 'दरूहंतं वा साइज्जई' दूरोहन्तं वा स्वदते, यः सचित्तवृक्षोपरि आरोहणं करोति तदुपरि चरणौ वा स्थापयति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तत्र :सचित्तवृक्षाः त्रिप्रकारका भवन्ति संख्येयजीववन्तः यथा तालादिवृक्षाः, असंख्येयजीववन्तो यथा आम्रादिवृक्षाः, अनन्तजीववन्तो यथा थोहरादिकाः, एषां मध्ये कस्यापि वृक्षस्योपरि आरोहणं कुर्वतः पादं वा स्थापयत आज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति ॥ सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिहिमत्ते भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ॥सू० १०॥
छाया-यो भिक्षुः गृहिमात्रके भुङ्क्ते भुजानं वा स्वदते ॥ सू० १०॥ __ चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणो वा 'गिहिमत्ते' गृहिमात्रके गृहस्थस्य श्रावकादेः मात्रके भाजने स्थाल्यादावित्यर्थः 'मुंजइ' भुङ्क्ते अशनादिकचतुर्विधमाहारजातमुपभुक्ते उपलक्षणाद् जलादि वा स्थापयति, तथा 'भुजंतं वा साइज्जई' अशनादिकचतुर्विधमाहारजातं भुजानं श्रमणं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तत्र गृहस्थमात्रकं द्विविधम् त्रसजीवदेह निष्पन्नम् स्थावरजीवदेहनिष्पन्नं च, तत्र हस्तिदन्तादिनिर्मितं पात्रं त्रसजीवदेहनिर्मितमिति कथ्यते सुवर्णरजतताम्रकांस्यादिनिर्मितं पात्रं स्थावरजीवदेहनिर्मितं धातुपात्रम् । तथा भोजनस्योपलक्षणत्वात् वस्त्रादिप्रक्षालनार्थमपि गृहस्थस्य पात्रं न ग्रहीतव्यमिति । तत्र यः गृहस्थः स पूर्वमेव श्रमणार्थ पात्रं प्रक्षाल्य स्थापयेत् इति पुराकर्मदोषः, पश्चादपि श्रमणप्रतिनिवृत्तं पात्रं प्रक्षालयतीति पश्चात्कर्मदोषः । एवमादयो बहवो दोषा भवन्ति तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा गृहस्थस्य पात्रे स्थाल्यादौ न कदाचिदपि स्वयं भुञ्जीत न वा परं भोजयेत् भुञ्जन्तं नानुमोदेत ॥सू० १०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू गिहिवत्थं परिहेइ परिहतं वा साइज्जइ ॥सू०११॥
छाया--यो भिक्षुः गृहिवस्त्रं परिदधाति परिदधन्तं वा स्वदते ॥सू० ११॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिहिवत्थं' गृहस्थवस्त्रं गृहस्थेन परिधृतं वस्त्रम् 'परिहेइ' परिदधाति श्रावकादिवसस्य परिधानं करोति कारयति वा तथा 'परिहेंतं वा साइज्जई' परिदधन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । पात्रग्रहणे ये पुराकर्मपश्चात्कर्मादिदोषाः कथितास्ते दोषा इहापि ज्ञातव्याः ॥सू०११॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिहिनिसेज वाहेइ वाहेंतं वा साइज्जइ ॥१२॥ छाया—यो भिक्षुहिनिषद्यां वहति वहन्तं वा स्वदते ॥९० १२॥
चूर्णि:-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा गिहिनिसेज्ज' गृहिनिषद्याम् , तत्र गृहिणो गृहस्थस्य निषद्या-आसनं पर्यङ्कादि यत्र उपविश्यते ताहशीं निषद्याम् 'वाहेइ' वहति-निषीदति गृहस्थस्य निषद्योपरि समुपविशति । 'वाहते वा साइज्जइ' वहन्तं वा स्वदते, उपविशन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अयं भावः-भिक्षाचर्यादिप्रसंगेन गृहिगृहं गतः श्रमणः गृहस्थस्य पर्यादौ समुपविश्य वार्तालापं कुर्यात् धर्मकथादिकं वा श्रावयेत् तदा गृहस्थप्रायोग्यासने समुपविष्टस्य ब्रह्मचर्यभङ्गप्रसङ्गः भुक्तभोगानां स्मरणसंभवात् । तथा लोकानां साधुब्रह्मचर्ये शङ्कापि प्रादुर्भवेत् कथमयं श्रमणो भूत्वापि गृहस्थासने समुपविष्टः ! एवम् अनेकेषां चित्ते अनेकप्रकारिका शङ्का प्रादुर्भूता स्यात् तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणो वा गृहस्थस्यासने कदापि नोपविशेत् न वा समुपविशन्तमनुमोदेत ।। सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिहितेइच्छं करेइ करते वा साइज्जइ ।। सू०१३॥ छाया-यो भिक्षुहिचिकित्सां करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू०१३॥
चूणि:-'जे भिक्खू' इत्यादि 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिहितेइच्छं' गृहिचिकित्सा, तत्र गृही गृहस्थः, तस्य चिकित्सा रोगप्रतीकारलक्षणा ताम् 'करेइ' करोति, यो भिक्षुर्गृहस्थस्य वमनविरेचनपानादिप्रकारैः रोगस्य ज्वरादेः विषूचिकादेर्वा प्रतीकारमोषधाधुपचारं करोति तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदते स प्रायश्चितभागी भवति ।। सू० १३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पुरेकम्मकडेण हत्थेण वा मत्तेण वा दवीए वा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।। सू० १४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१२ सू० १४-१५ पुराकर्मिकजलार्द्रहस्तादिना भिक्षाग्रहणनिनिषेधः २८९
छाया-यो भिक्षुः पुराकर्मकृतेन हस्तेन वा मात्रकेण वा दा वा भाजनेन वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥सू० १४॥
चूर्णिः- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पुरेकम्मकडेण' पुराकर्मकृतेन 'हत्थेण' हस्तेन, हस्तादीनां सचित्तजलादिना दानात्पूर्व प्रक्षालनादिकरणं पुराकर्म तादृशपुराकर्मयुक्तेन हस्तेनेत्यर्थः 'मत्तेण वा' मात्रकेण पुराकर्मकृतपात्रेणेत्यर्थः 'दवीए वा' दा वा पुराकर्मयुक्तया दा ‘कडछी' इति भाषाप्रसिद्धया 'भायणेण वा' भाजनेन पुराकर्मयुक्तेन भाजनेन स्थाल्यादिनेत्यर्थः 'असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिचतुर्विधमाहारं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वीकुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः भाष्यम्- कह होइ पुरेकम्म, साहुनिमित्तं च किज्जए पुव्वं ।
___ दाणाओ पत्तहत्था,-ईणं ज धावणप्पभिई ॥१॥ छाया-कथं भवति पुराकर्म, साधुनिमित्तं च क्रियते पूर्वम् ।
___दानात् पात्रहस्तादीनां यत् धावनप्रभृति ॥१॥ __ अवचूरिः-अत्र शिष्यः पृच्छति- हे गुरो ! पुराकर्म कथं भवति कीदृशं कथं च पुराकर्म भवतीति । गुरुराह शृणु हे शिष्य ! यत् साधुनिमित्तं साधवे वस्तुदानमाश्रित्य दानात् पूर्व पात्रहस्तादीनां, तत्र पात्रस्य संसृष्टस्य पिष्टादिना खरण्टितस्याशुद्धस्य वा तादृशयोर्हस्तयोर्वा आदिशब्दात् दादीनां धावनप्रभृति धावनादिकं क्रियते तत् पुराकर्म कथ्यते । यथा गृहस्थगृहे भिक्षार्थ साधुरायातः तत्समये पात्रं दातव्यवस्तुनो विरुद्ध पदार्थेन खरण्टितमा, वा जलेन भवेत् अन्यद्वा पात्रं नोपस्थितं भवेत् तदवस्थायां भिक्षादानात्पूर्व तत् पात्रं गृहस्थः सचित्तजलेन प्रक्षालयति धूलिवस्त्रादिना वाऽऽद्र पात्रं शुष्कं करोति, एवं हस्तविषयेऽपि करोति तदा तत् पुराकम भवति, सचित्तजलादिजन्यारम्भदोषसद्भावात्, तादृशेन हस्तादिना दीयमानमशनादि साधुन गृह्णीयात् न वा तादृशमशनादि गृह्णन्तमनुमोदेत, एवं करणे साधुः प्रायश्चित्तभागी भवति भगवदाज्ञाभङ्गादिदोषप्रसङ्गादिति ॥ सू० ४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गिहत्थाण वा अण्णतित्थियाण वा सीओदगपरिभोगेण हत्थेण वा मत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१५||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
निशीथसूत्रे छाया—यो भिक्षुग्रहस्थानां वा अन्यतीथिकानां वा शीतोदकपरिभोगेन हस्तेन वा मात्रकेण वा या वा भाजनेन वा अशनं वा पान वा खाद्यं वा स्वाद्य वा प्रतिगृह्याति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥सू० १५॥
चूर्णी_'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिहत्थाण वा' गृहस्थानां वा, तत्र गृहस्थाः श्रोत्रियब्राह्मणादिकाः शुचिबादिनः तेषां गृहस्थानां श्रोत्रियब्राह्मणानां तथा 'अण्णतित्थियाण वा' अन्यतीथिकानां वा, तत्रान्यतीर्थिकाः परिव्राजकादयः, तेषामन्यतीथिकानां परिव्राजकतापसादीनां 'सीओदगपरिमोगेण' शीतोदकपरिभोगेन, शीतोदकस्य परिभोगः नित्यमार्द्रतारूपो यस्य स शीतोदकपरिभोगः निरन्तरशीतोदका. द्रतायुक्त इत्यर्थः, तेन हस्तेन 'मत्तेण वा' मात्रकेण वा पात्रविशेषेण 'दब्बीए वा' दा, काष्ठमय्या 'चाटु' इति प्रसिद्धया 'भायणेण वा' भाजनेन वा सचित्तशीतोदकप्रक्षालितभाजनेन वा 'असणं वा ४' अशनादिचतुर्विधमाहारं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेत वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । शुचिवादिश्रोत्रिया ब्राह्मणा गृहस्थाः परिव्राजकादयो वा, ते च प्रायः पात्रादि काष्ठमयमेव रक्षन्ति, निरन्तरशीतोदकास्य अन्तो जललेपत्वेन तस्यार्द्रता न निर्गच्छति, हस्तावपि ते वारं वारं धावन्ति तत. स्तावपि प्राय आद्रौ एव लभ्येते ततस्तादृशहस्तादिना यदि साधुरशनादि गृह्णाति तदनन्तरं ते शीतजलेन तानि हस्तपात्रादीनि अवश्यमेव प्रक्षालयिष्यन्ति ततस्तद्गतलेपस्य परिहारदुःशक्यत्वेन बहुना सचित्तजलेन वारं वारं प्रक्षालनं करिष्यन्ति, तेन साधोः पश्चात्कर्मदोषः समापयेत, तथाऽत्र पुराकर्मदोषोऽपि समापयेत यतस्ते भिक्षादानात् पूर्वमपि हस्तादि प्रक्षालयन्ति , तस्मात् पश्चाकर्मपुराकर्मेति दोषद्वयसंभवात् तादृशगृहस्थादीनां हस्तादिना साधुरशनादि चतुर्विधमाहारं न गृह्णीयात् , गृह्णन्तं चान्यं नानुमोदेतेति ॥सू० १५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कट्ठकम्माणि वा पोत्थकम्माणि वा चित्तकम्माणि वा लेप्पकम्माणि वा दंतकम्माणि वा मणिकम्माणि वा सेलकम्माणि वा गंथिमाणि वा वेढिमाणि वा पूरिमाणि वा संघाइमाणि वा पत्तच्छेज्जाणि वा विविहाणि वा वेहिमाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६॥
__ छाया-यो भिक्षुः काष्ठ कर्माणि वा पुस्तकर्माणि वा चित्रकर्माणि वा लेप्यकर्माणि वा दन्तकर्माणि वा मणिकर्माणि वा शंलकर्माणि वा अन्थिमानि वा वेष्टिमाणि वा पूरिमाणि वा संघातिमानि वा पत्रच्छेद्यानि वा विविधानि वा वेधिमानि वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० १६-१८ काष्ठकर्मादि-वप्रादि-कच्छादिदर्शनेच्छानिषेधः २९१
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कट्ठकम्माणि वा' काष्ठकर्माणि वा काष्ठनिर्मितप्रतिकृतिपुत्तलिकाविशेषलक्षणानि 'चित्तकम्माणि वा' चित्रकर्माणि वा-चित्रलिखितपुत्तलिकारूपाणि 'पोत्थकम्माणि वा' पुस्तकर्माणि वा-पुस्तकरूपाणि वस्त्रखण्डनिर्मितपुत्तलिकादिलक्षणानि वा 'लेप्पकम्माणि वा' लेप्यकर्माणि वा लेपनादिना निर्मितपुत्तलिकादिरूपाणि 'दंतकम्माणि वा' दन्तकर्माणि वा हस्तिदन्तादिनिर्मितवस्तूनि 'मणिकम्माणि वा' मणिकर्माणि वा चन्द्रकान्तमण्यादिनिर्मितानि वस्तूनि 'सेलकम्माणि वा' शैलकर्माणि वा प्रस्तरखण्डे चित्रितानि रूपाणि गंथिमाणि वा' प्रन्थिमानि वा प्रन्थिनिर्मितपुत्तलिकादीनि 'वेढिमाणि वा' वेष्टिमानि वा वस्त्रादिभिर्वेष्टनं कृत्वा निमितानि वस्तूनि पूरिमाणि वा' पूरिमाणि वा तण्डुलादि पूरयित्वा निर्मितानि स्वस्तिकादीनि 'संघाइमाणि वा' संघातिमानि अनेकवस्त्रखण्डान् संयोज्य कृतानि ‘पत्तच्छेज्जाणि वा' पत्रछेद्यानि वा कदल्यादीनां पत्राणि छित्वा निर्मितानि पुत्तलिकादीनि भ्रमरादिवत् छिद्राणि कृत्वा चित्रितानि 'विविहाणि वा' विविधानि-अनेकप्रकाराणि वा 'वेहिमाणि वा' वैधिकानि वा पत्रकाष्ठादिवेधनेन निर्मितानि 'कोरणी' इति भाषा प्रसिद्धकर्मणा कृतानि, एतानि पूर्वोक्तानि सर्वाणि 'चक्खुदंसणवडियाए' चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया चक्षुषा दर्शनेच्छया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति चक्षुषा द्रष्टुं मनसि धारयति निश्चयं करोती. त्यर्थः 'अभिसंधारेंतं वा साइज्जई' अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते अनुमोदते, यो हि श्रमणः काष्ठकर्मादीनि द्रष्टुं निश्चयं करोति तथा निश्चयं कुर्वन्तं योऽनुमोदते स प्रायश्चितभागी भवति । सू० १६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वप्पाणि वा फलिहाणि वा उप्पलानि वा पल्ललाणिवा उज्झराणि वा निज्झराणि वा वावीणि वा पोक्खरिणी वा दीहियाणि वा गुंजालियाणि वा सराणि वा सरपंतियाणि वा सरसरपंतियाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥सू०१७॥
छाया-यो भिक्षुः वप्रान् वा परिखा वा उत्पलानि वा पल्वलानि वा उज्झरान् वा निर्झरान् वा वापीर्वा पुष्करिणीर्वा दीर्घिका वा गुंजालिका वा सरांसि वा सरःपंक्तीर्वा सरःसरपंक्तीर्वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वप्पाणि वा' वप्रान् क्षेत्राणि वा 'फलिहाणि वा' परिखा वा-खातविशेषान् 'उप्पलाणि वा' उत्पलानि वा- उत्पलस्थानभूतान् जलाशयविशेषान् 'पल्ललाणि व' पल्वलानि वा, तत्र पल्वलानि क्षुद्रजलाशयाः तानि 'उज्झराणि वा' उज्झरान् वा-उपरितः पतज्जलप्रवाहान् वा 'निज्झराणि वा' निर्झरान् वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
निशीथसूत्रे
पर्वतेषु भूमित उद्गच्छज्जलप्रवाहस्थानानि 'वाचीणि वा' वापीर्वा वाप्यः प्रसिद्धास्ताः, 'पोक्खरिणी वा' पुष्करिणीर्वा-कमलोत्पत्तिस्था नजलाशयविशेषान् लघुतडागान् वा 'दीहियाणि वा' दीर्घिका वा चतुष्कोणा वापीः 'गुंजालिया वा' गुञ्जालिका वा वापीविशेषान् वा, 'सराणि वा' सरांसि वा-तडागाः तानि 'सरपंतियाणि वा' सरःपङ्क्तीर्वा सरांसि तडागास्तेषां पंक्तीर्वा 'सरंसरपंतियाणि वा' सरःसरःपंक्तीर्वा येषु एकस्मात् सरसः अन्यत्सरः प्रति जलं गच्छति ताः सरःसरःपंक्तीः, एतानि जलस्थानानि 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादिपदानां व्याख्या पूर्ववद् विज्ञेया । वप्रादीनां च दर्शने 'सम्यक् सुन्दरं चैत' दिति कथने तदनुमोदनं स्यादित्यनुमोदने तदारम्भजन्यदोषसद्भावात् प्रायश्चित्तभागी भवति । अप्रशंसने लोकानां मनसि खेदो भवति तज्जन्यप्रायश्चित्तमापद्येत संयमात्मविराधनाऽपि भवति अतः पूर्वोक्तवस्तूनि द्रष्टुं न मनसि विचारयेत् , न वा पश्येत् न वा दृष्टिपथं कुर्वन्तमनुमोदेत ॥ सू० १७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कच्छाणि वा गहणाणि वा णूमाणि वा वणाणि वा वणविदुग्गाणि वा पव्वयाणि वा पव्वयविदुग्गाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥सू० १८॥
छाया-यो भिक्षुः कच्छान् वा गहनानि वा नूमानि वा वनानि वा वनविदुर्गाणि वा पर्वतान् वा पर्वतविदुर्गाणि वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥सू० १८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कच्छाणि वा' कच्छान् वा, तत्र कच्छाः जलबहुलप्रदेशाः इक्ष्वादिवाटिका वा तान् ‘गहणाणि वा' गहनानि अनेकवृक्षाकुलकाननानि वा 'शूमाणि वा' नूमानि वा, तत्र 'नूमं' इति देशी शब्दः छादनार्थः, तेन नमानि गुप्तगृहवनानि, 'वणाणि वा' वनानि वा एकजातीयवृक्षसमुदायरूपाणि, तानि 'वणविदुग्गाणि वा' वनविदुर्गाणि वा, तत्र नानाजातीयवृक्षयुक्तवनसमुदायरूपाणि 'पन्चयाणि वा' पर्वतान् वा 'पव्वयविदुग्गाणि वा' पर्वतविदुर्गाणि वा अनेकपर्वतसमुदायरूपाणि -तानि 'चक्खुदसणवडियाए' इत्यादि व्याख्या पूर्ववत् ॥ सू० १८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गामाणि वा णगराणि वा निगमाणि वा खेडाणि वा कबडाणि वा मडंबाणि वा दोणमुहाणि वा पट्टणाणि वा आगराणि वा संबाहाणि वा संनिवेसाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० १९-२३ ग्रामादीनां मह-वध-पथ- दाह-दर्शनेच्छा निषेधः २९३
छाया - यो भिक्षुग्रमान् वा नगराणि वा नियमान् वा खेटानि वा कर्बटानि वा डम्बानि वा द्रोणमुखानि वा पत्तनानि वा आकरान् वा संवाहान् वा संनिवेशान् वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गामाणि वा' ग्रामान् वा, तत्र ग्रामाः वृतिवेष्टिताः तान् 'णगराणि वा' नगराणि वा नगराणि यत्र अष्टादशकरादिकं न गृह्यते तादृशानि स्थानानि तानि 'णिगमाणि वा' निगमान् वा, निगमाः प्रभूततरवणिग्जननिवासाः, तान् वा, 'खेडाणि वा' खेटानि वा, तत्र खेटानि नाम धूलिप्राकारवेष्टितानि तानि 'कब्बडाणि वा' कर्बेटानि वा तत्र कर्बटानि कुत्सितानि नगराणि, अल्पजननिवासस्थानानि वा 'मडबाणि वा' मडंबानि वा' मडम्बानि सार्द्धक्रोशद्वयाभ्यन्तरे ग्रामान्तररहितानि, तानि, ‘दोणमुहाणि वा' द्रोणमुखानि वा - द्रोणमुखानि जलस्थलोपेता जननिवासाः, तानि 'पट्टणाणि वा' पत्तनानि वा, तत्र पत्तनानि समस्तवस्तुप्राप्तिस्थानानि तानि द्विविघानि जलपत्तनानि स्थलपत्तनानि च तत्र नौभिर्येषु गम्यते तानि जलपत्तनानि येषु च शकटादिभिर्गम्यते तानि स्थलपत्तनानि तानि ' आकराणि वा आकरान् वा सुवर्णादीनामुत्पत्तिस्थानानि 'संवाहाणि वा' संबाहान् वा, तत्र संबाहा नाम अन्यत्र कृषिबलैर्धान्यरक्षार्थं निर्मितानि दुर्गमस्थानानि, तान् 'संनिवेसाणि वा' संनिवेशान् वा, तत्र संनिवेशा: - समागतसार्थवाहादिनिवासस्थानानि, तान् 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि व्याख्या पूर्ववत् ॥ सू० १९॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू गाममहाणि वा नगरमहाणि वा णिगममहाणि वा खेडमहाणि वा कब्बडमहाणि वा मडवमहाणि वा दोणमुहमहाणि वा पट्टणमहाणि वा आगरमहाणि वा संवाहमहाणि वा संनिवेसमहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०२०॥
छाया - यो भिक्षुर्ग्राममहान् वा नगरमहान् वा निगममहान् वा कर्बटमहान् वा मडम्बमहान् वा द्रोणमुखमहान् वा पत्तनमहान् वा आकरमहान् वा संवाहमहान् वा संनिवेशमहान् वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ||२०||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गाममहाणि वा' ग्राममहान् वा, तत्र ग्रामस्य महा उत्सवा ग्राममहाः ग्रामोत्सवा इत्यर्थः तान् 'मेला' इति भाषाप्रसिद्धान् एवं नगरादिशब्दानां व्याख्या पूर्वसूत्रतो विज्ञेया, तेषां नगरादीनां पूर्वोक्तानां सर्वेषां महान् नगराद्युत्सवान् 'चक्खुदंसणवडिया ए' चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया इत्यादि व्याख्या पूर्ववत् ॥ सू० २० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
निशीथसूत्रे सूत्रम्--जे भिक्खू गामवहाणि वा णगखहाणि वा णिगमवहाणि वा खेडवहाणि वा कब्बडवहाणि वा मडंबवहाणि वा दोणमुहवहाणि वा पट्टणवहाणि वा आगरवहाणि वा संबाहवहाणि वा संनिवेसवहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ।। सू० २१॥
छाया- यो भिक्षुमिवधान् वा नगरवधान् वा निगमवधान् वा खेटवधान् वा कर्वटवधान् वा मडम्बनधान् वा द्रोणमुखवधान् वा पत्तनवधान् वा आकरवधान् वा संवाहवधान् वा संनिवेशवधान् वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदत्ते ॥ सू० २२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गामवहाणि वा' ग्रामवधान् वा तत्र ग्रामस्य वधा ग्रामवधाः देवताराजाद्युपद्रवेण ग्रामघाताः ग्रामविनाशाः, तान् वधस्य नानाप्रकारकत्वादत्र बहुवचनम् । एवमग्रेऽपि विज्ञेयम् , एवं नग रादीनां पूर्वव्याख्यातानां वधान् 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि व्याख्या पूर्ववत् ।। सू० २१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गामपहाणि वा णगरपहाणि वा निगमपहाणि वा खेडपहाणि वा कब्बडपहाणि वा मडंबपहाणि वा दाणमुहपहाणि वा पट्टणपहाणि वा आगरपहाणि वा संबाहपहाणि वा संनिवेसपहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० २२॥
छाया-यो भिक्षुमिपथान् वा नगरपथान् वा निगमपथान् वा खेटपथान् वा कब्बडपथान् वा द्रोणमुखपथान् वा पत्तनपथान् चा आकरपथान् वा संवाहपथान् वा संनिवेशपथान् वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू०२२॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गामपहाणि वा' ग्रामपथान् वा, तत्र ग्रामस्य पन्थानः मार्गाः ग्रामपथाः तान्, यत्र ग्रामादौ नृतनमार्गाणां दर्शनीयादिगुणविशिष्टानां निर्माणं कृतं भवेत् तादृशान् मार्गान् , एवं नगरादीनां तादृशान् मार्गान् 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि पूर्ववत् स्वयं व्याख्येयम् ।। सू० २२।।
सूत्रम्--जे भिक्खू गामदाहाणि वा णगरदाहाणि वा निगमदा. हाणि वा खेडदाहाणि वा कब्बडदाहाणि वा मडंबदाहाणि वा दोणमुहदाहाणि वा पट्टणदाहाणि वा आगरदाहाणि वा संबाहदाहाणि वा संनिवेसदाहाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥सू० २३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू०२४-२७ अश्वादीनां शिक्षायुद्धादिस्थानदर्शनेच्छानिषेधः २९५
छाया--यो भिक्षुमदाहान् वा नगरदाहान् वा निगमदाहान् वा खेटदाहान् कर्बटदाहान् वा मडंबदाहान् वा द्रोणमुखदाहान् वा पत्तनदाहान् वा आकरदाहान् वा संवाहदाहान् वा संनिवेशदाहान् वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥सू० २३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गामदाहाणि वा' ग्रामदाहान् वा, तत्र ग्रामस्य दाहाः वहिना प्रज्वलनानि, तादृशान् ग्रामदा. हान्, एवं नगरादीनां दाहान् 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि पूर्ववत् । सू० २३॥ ।
सूत्रम्-जे भिक्खू आसकरणाणि बा हत्थिकरणाणि वा उट्टकर. णाणि वा गोणकरणाणि वा महिसकरणाणि वा सूयरकरणाणि वा चक्खुदसणवडियए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥सू० २४॥
छाया - यो भिक्षुरश्वकरणानि वा हस्तिकरणानि वा उष्ट्रकरणानि वा गोकरणानि वा महिपकरणानि वा शूकरकरणानि वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४॥
___चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'आसकरणाणि वा' अश्वकरणानि-अश्वकरणस्थानानि, यत्राश्वानां करणानि विनयादिशिक्षणानि क्रीडनानि वा भवन्ति तानि अश्वकरणानि तादृशस्थानानि अश्वशिक्षणक्रीडनस्थानानीत्यर्थः, 'हस्थिकरणाणि वा' हस्तिकरणानि वा-हस्तिशिक्षणक्रीडनस्थानानि, एवम् “उट्टकरणाणि वा' उष्ट्रकरणानि वा--उष्ट्राणां शिक्षणक्रीडनस्थानानि, 'गोणकरणाणि वा' गोकरणानि वा-गोत्रीणां गोपुरुषाणां वा शिक्षणक्रीडनस्थानानि, 'महिसकरणाणि वा' महिषकरणानि वा-महिषशिक्षणक्रीडनस्थानानि वा, 'सूयरकरणाणि वा' शूकरकरणानि वा-शूकरशिक्षणक्रीडनस्थानानि वा 'चक्खुदंसणबडियाए' इत्यादि पूर्ववत् ॥ सू० २४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आसजुद्धाणि वा हत्थिजुद्धाणि उट्टजुद्धाणि वा महिसजुद्धाणि वा सूयरजुद्धाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ।। सू० २५॥
छाया- यो भिक्षुरश्वयुद्धानि ययुद्धानि वा उष्ट्रयुद्धानि वा गोयुद्धानि वा महिपयुद्धानि वा शूकरयुद्धानि वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥सू. २५॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'आसजुद्धाणि वा' अश्वयुद्धानि वा-अश्वयोरश्वानां वा विनोदार्थ परस्परं युद्ध कार्यते स्वयं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे कुर्वन्ति वा तानि अश्वयुद्धकरणस्थानानीत्यर्थः, एवम् हस्त्यादीनां युद्धस्थानानि 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि पूर्ववत् ।। सू० २५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू गाउजूहियठाणाणि वा हयजूहियठाणाणि वा गय. जूहियठाणाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइ. ज्जइ ॥ सू० २६॥
छाया-यो भिक्षु गोयूथिकस्थानानि वा हययूयिकस्थानानि वा गजयूथिकस्थानानि वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥सू. २६॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गाउजहियठाणाणि वा' गोयूथिकस्थानानि वा गोयूथानां मोसमुदायानां यानि स्थानानि तानि गोयूथिकस्थानानि तानि, अथवा गोमिथुनस्थानानि गोयूथिकस्थानानि, एवमग्रे सर्वत्रापिविज्ञेयम्, 'हयजूहियठाणाणि वा' हययूथिकस्थानानि वा 'गयजूहियटाणाणि वा' गजयूथिकस्थानानि वा 'चक्खुदसणवडियाए' इत्यादि पूर्ववत् ॥ सू० २६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अभिसे यठाणाणि वा अक्खाइयठाणाणि वा माणुम्माणपमाणठाणाणि वा महयाहयनट्टगीयवाइयतंतातलतालतुडिय. घणमुइंगपडुप्पवाइयरवठाणाणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभि. संधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० २७॥
छाया-यो भिक्षुरभिषेकस्थानानि वा आख्यापिकास्थानानि वा मानोन्मानप्रमाणस्थानानि वा महदाहतनृत्यगीतवादिवतन्त्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवस्थानानि वा चक्षुदर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २७॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अभिसेयठाणाणि वा' अभिषेकस्थानानि वा, यत्र मूर्धाभिषिक्तराज्ञामभिषेकादि भवति तादृशानि स्थानानि अभिषेकस्थानानि 'अक्खाइयठाणाणि वा' आख्यायिकास्थानानि वा, यत्र भारतरामायणादिकथा क्रियते तादृशस्थानानि 'माणुम्माणपमाणठाणाणि वा' मानोन्मानप्रमाणस्थानानि वा, यत् धान्यादि पल्लादिना मीयते तद् मानम् , यत् तुलया उद्धृत्य दीयते तद् उन्मानम्, यत् हस्तामुलादिना प्रमाणितं कृत्वा दीयते तत् प्रमाणम् , यत्रैवं प्रकारेण वस्तूनां क्रयो विक्रयो भवेत् तादृशानि स्थानानि धान्यादिवस्तुक्रयविक्रयस्थानानीत्यर्थः, 'महयाहयनदृगीयवाइय तंतीतलतालतुडियपडुप्पवाइयरवठाणाणि वा' महदाहतनृत्यगीतवादित्रतंत्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवस्थानानि वा, यत्र स्थानविशेषे नृत्यगीतादिकं भवति तत्रातिबलेन ताडितानि पटुपुरुषेण
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० २८-३० डिम्बादि-महोत्सवगतस्त्र्यादिदशन-रूपासक्तिनि२९७ प्रवादितानि यानि वादित्राणि तंत्रीतलतालत्रुटितघनमृदङ्गरूपाणि, तेषां रवः शब्दो भवति तादृशानि स्थानानि, एतानि उपर्युक्तस्थानानि 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि सुगमम् || सू० २७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू डिंबाणि वा डमराणि वा खाराणि वा वेराणि वा महाजुद्धाणि वा महासंगामाणि वा कलहाणि वा बोलाणि वा चक्खुदंसण वडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ।। सू० २८॥
छाया-यो भिक्षुः डिम्बानि वा डमराणि वा क्षाराणि वा वैराणि वा महायु: द्धानि वा महासंग्रामान् वा कलहान् वा बोलान् वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥सू० २८ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'डिंबाणि' डिम्बानि-राष्ट्रविप्लरूपाणि तेषां स्थानानि स्थानानीति पदं सर्वत्र योज्यम् । 'डमराणि बा' डमराणि वा, तत्र डमराणि नाम राष्ट्रस्य बाह्याभ्यन्तरजनकृतोपद्रवाम्तेषां स्थानानि, 'खाराणि वा' क्षाराणि वा क्षारा नाम परस्परमन्तद्वेषाः तजनितोपद्रवस्थानानि, 'वेराणि वा' वैराणि वा, वैराणि नाम वंशपरम्पराऽऽगता द्वेषास्तत्समुत्पादितकलहादि स्थानानि, 'महाजुद्धाणि वा' महायुद्धानि वा, तत्र महायुद्धानि नाम अनेकेषां पुरुषाणां जायमानानि कलहादीनि, तेषां स्थानानि शस्त्रादिप्रहारस्थानानि वा 'महासंगामाणि वा' महासंग्रामान् चतुरंगिणीसेनाद्वारा जायमानशस्त्रादिप्रहारस्थानानि 'कलहाणि वा' कलहान् वा कलहस्थानानि 'बोलाणि वा' बोलानि बा, तत्र बोलाः कलकलशब्दाः, तेषां स्थानानि, एतानि पूर्वोक्तानि डिम्बादीनि यः श्रमणः श्रमणी वा चक्खुदसणवडियाए' इत्यादि सुगमम् ॥ स्० २८॥
सूत्रम्-जे भक्खू विरूवरूवेसु महुस्सवेसु इत्थीणि वा थेराणि वा मज्झिमाणि वा डहराणि वा अणलंकियाणि वा सुअलंकियाणि वा गायंताणि वा वायंताणि वा नच्चंताणि वा हसंताणि वा रमंताणि वा मोहंताणि वा विपुलं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा परिभायंताणि वा परिभुजंताणि वा चक्खुदंसणवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९॥
छाया-यो भिक्षुर्विरूपरूषेषु महोत्सवेषु स्त्री पुरुषान् वा स्थविरान् वा मध्यमान् वा डहरान् वा अनलकृतान् वा स्वलकृतान् वा गायतो वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
निशीथसूत्रे वादयतो वा नृत्यतो वा हसतो वा रममाणान् वा मोहयतो वा पिपुलमशन वा पानं वा खाद्यं बा स्वाद्य वा परिभाजयतो वा परिभुजानान् वा चक्षुर्दर्शनप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते । सू० २९॥
चूर्णी --- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खु यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विख्वरूवेसु' विरूपरूपेषु अनेकप्रकारेषु विलक्षणेषु वा 'महुस्सवेसु' वा महोत्सवेषु महान्तश्च ते उत्सवाश्चेति महोत्सवाः, तेषु इन्द्रमहोत्सवादिषु, यद्वा यत्रोत्सवे अनेकप्रकारकाः धनिका आढयतमाः अकिंचनाश्चापि संमिलिता भवन्ति, यद्वा-अनेकप्रकारकाः श्रेष्ठिनो राजानो राजपुरोहिततलवगदयो मिलिता भवन्ति तादृशा उत्सवा महोत्सवाः, तादृशमहोत्सवेषु 'इत्थीणि वा' स्त्रियो वा पूर्वोक्तमहोत्सवेषु संमिलिताः स्त्रिय इत्यर्थः 'पुरिसाणि वा' पुरुषान् वा साधारणतः पुरुषवर्गानित्यर्थः, 'थेराणि वा' स्थविरान् वा, तत्र स्थविराः परिपक्कवयसः तान् वा 'मज्झिमाणि वा' मध्यमान् वा वयसो मध्ये स्थितानित्यर्थः, 'डहराणि वा' डहरान् वा, तत्र डहराः अल्पवयस्काः तान् तादृशमहोत्सवे समुपस्थितान् , कीदृशान् तान् ? तत्राह-'अणलंकियाणि वा' अनलकृतान् वा कटककुण्डलाद्यलङ्काररहितान् वा 'सुअलंकियाणि वा' स्वलङ्कृतान् वा कटककुण्डलाद्यङ्कारेण सुसज्जितवेषान् वा 'गायंताणि वा' गायतो वा तादृशमहोत्सवे संमिलितपुरुषेषु मध्ये केचन गानं कुर्वन्ति तान् गानं कुर्वतो वेति 'वायंताणि वा' वादयतो वा, तलतालमृदङ्गादि वाद्य वादयतो वा 'णच्चंताणि वा' नृत्यतो वा नृत्यं कुर्वतो वा 'हसंताणि वा' हसतो वा अनेकप्रकारकहासोपहासलास्यादिकं कुर्वतो वा 'रमंताणि वा' रममाणान् वा अनेक प्रकारककोडां कुर्वतो वा 'मोहंताणि वा' मोहयतो वा तादृशीं चेष्टां ये कुर्वन्ति यया परेषां मोह उत्पादितो भवेत् तादृशान् मोहोत्पादकानित्यर्थः । पुनः किं कुर्वतस्तान् ? तत्राह-'विउलं' इत्यादि । 'विउलं' विपुलमत्यधिकम् 'असणं वा' ४ अशनं वा ४ चतुर्विधमाहारजातम् 'परिभायंताणि वा' परिभाजयतो वा अशनादिभोज्यवस्तूनां परस्परं विभागं प्रविभज्य परस्परमादानप्रदानं कुर्वतो वा 'परिभुजंताणि वा' परिभुज्जानान् वा अशनाद्याहारजातमेकत्र स्थित्वाऽऽहरतो वा' एतादृशान् पूर्ववर्णितप्रकारकान् स्त्रीपुरुषादीन् 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्यादि पूर्ववत् ॥ सू० २९॥ . सूत्रम्-जे भिक्खू इहलोइएसु वा रूवेसु परलोइएसु वा रूवेसु दिढेसु वा रूवेसु अदिठेसु वा रूवेसु सुएसु वा रूवेसु वा असुएसु वा रूवेसु विन्नाएसु वा रूवेसु अविन्नाएसु वा रूवेसु सज्जइ रज्जइ गिज्झइ अझोववज्जइ सज्जंत वा रज्जंत वा गिझंतं वा अज्झोववज्जत वा साइज्जइ ॥सू० ३०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० ३०-३३ आहारादिमर्यादाऽतिक्रमणनिषेधः २९९
छाया-यो भिक्षुरैहलोकिकेषु वा रूपेषु पारलोकिकेषु वा रूपेषु दृष्टेषु वा रूपेषु अदृष्टेषु वा रूपेबु विज्ञातेषु वा रूपेषु अविज्ञातेषु वा रूपेषु स्वजति रज्यति गृध्यति अध्युपपद्यते स्वजन्तं वा रज्यन्तं वा गृध्यन्तं वा अध्युपपद्यमानं वा स्वदते ॥सू०३०॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'इहलोइएसु वा रूवेसु' ऐहलोकिकेषु वा रूपेषु, तत्र ऐहलौकिकाः मनुष्यस्यादिपदार्थाः तत्सम्बन्धिषु रूपेषु अनुरागकारणभूतपदार्थेषु 'परलोइएसु वा रूवेसु' पारलोकिकेषु वा, तत्र पारलोकिको देवदेव्यादिहस्तितुरगादिर्वा, तत्संबन्धिषु रूपेषु अनुकूलवेदनीयेषु रूपादिषरार्थजातेषु 'दिढेसु वा रूवेसु' दृष्टेषु वा रूपेषु पूर्व प्रत्यक्षतो दृष्टेषु रूपादिषु वस्तुजातेषु 'अदिढेसु वा रूवेसु' अदृष्टेषु वा रूपेषु, तत्रादृष्टा देवादयः तत्संबन्धिषु रूपादिषु 'सुएमु वा रूवे' श्रुतेषु वा रूपेषु श्रवणेन्द्रियेण साक्षात्कृतेषु श्रवणेन्द्रियजन्यज्ञानविषयतावत्सु अनुकूलवेदनीयपदार्थजातेघु 'असुएसु वा रूवेसु' अश्रुतेषु कर्णपथमनागतेषु वा रूपेषु पदार्थजातेषु 'विन्नाएमु वा रूवेसु' विज्ञातेषु वा रूपेषु वर्तमानकालिकानुभवात्मकज्ञानविषयतावत्सु पदार्थजातेषु ‘अविन्नाएसु वा रूवेसु' अविज्ञातेषु वा रूपादिषु मानसिकानुभवात्मकज्ञानविषयेषु अनुकूलवेदनीयपदार्थजातेषु उपर्युक्तहलोकिकादिपदार्थजातेषु यः श्रमणः श्रमणी वा 'सज्जइ' स्वजति आसक्तिमान् भवति 'रज्जइ' रज्यति तस्मिन् रूपादिषु अनुरागवान् भवति 'गिज्झइ' गृद्ध्यति रूपादिपदार्थेषु गृद्धिमान् भवति तेषु गृद्धिभावं प्राप्नोति, तत्र सर्वदा समुपलभ्यमानेष्वपि अभिरमणं गृद्धिः तां प्राप्नोति 'अझोववज्झई' अध्युपपद्यते अतिशयेनासक्तिमान् भवति तथा 'सज्जंत' स्वजन्तम्-आसक्ति कुर्वन्तम् 'रज्जतं' रज्यन्तम् रूपादिष्वनुरागं कुर्वन्तम् 'गिझंत' गृद्धयन्तं रूपादिषु गृद्धिभावं कुर्वन्तम् 'अज्झोववजंतं' अध्युपपद्यमानम् अतिशयेनासक्ति कुर्वन्तम् 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तेषु सङ्गादिकरणेन चारित्रपतनसंभवादिति ॥ सू० ३०॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पढमाए पोरिसीए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेत्ता पच्छिमं पोरिसिं उवाइणावेइ उवाइणावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३१॥
छाया-यो अिक्षुः प्रथमायां पौरुष्यामशन वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह पश्चिमां पौरुषींमतिकामति अतिक्रामन्तं वा स्वदते ।। सू० ३१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पढमाए पोरिसीए' प्रथमायां पौरुष्याम् दिवसस्य प्रथमपौरुष्यामित्यर्थः 'असणं वा ४' अशनं वा ४ चतुर्विधाहारजातम् 'पडिग्गाहेत्ता' प्रतिगृह्य-गृहस्थेभ्य आनीय 'पच्छिमं पोरिसिं'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
३००
पश्चिमां पौरुषीं दिवसस्य चरमपौरुषीमित्यर्थः 'उवाइणावेइ' अतिक्रामति उल्लङ्घयति चरमपौरुषीपर्यन्तं स्थापयतीत्यर्थः ‘उवाइणावतं वा साइज्जइ' अतिकामन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति पर्युषितदोषसंभवात् ॥ सू० ३१||
सूत्रम् -- जे भिक्खू परं अद्धजोयणमेराओ परेण असणं वा ४ उवाइणावेइ उवाइणावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२ ॥
छाया— यो भिक्षुः परमर्द्धयोजनमर्यादातः परेण अशनं वा ४ अतिक्रामयति अतिक्रामयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३२ ॥
चूर्णी 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'परं अद्धजोयणमेराओ' परमर्द्धयोजनमर्यादातः - कोशद्वयमर्यादातोऽग्रे 'परेणं' परेण अन्येन श्रावकादिना श्रावकादिद्वारा समानीतमित्यर्थः ' असणं वा ४' अशनं वा चतुर्विधमाहारजातम् 'उवाइणावेइ' अतिकामयति-अशनादेरुल्लंघनं कारर्यात अर्थात् अत्र गृहीतमाहारं क्रोशद्वयादधिकमपि दूरं भोक्तुमन्यद्वारा नर्यात, अथवा कोशद्वयादपि अधिकरतोऽशनादिकमाहारजातं परद्वारा आनयति आनयनं कारयति तथा 'उवाइणावेंतं वा साइज्जइ' अतिक्रामयन्तं वा स्वदते अनुमोदते, क्रोशद्वयादधिकदूरमशनादि परेण यः नयति आनयति वा तं तादृशं श्रमणमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ३२ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू दिया गोमयं पडिग्गाहेत्ता दिया कार्यंसि वणं आलिपेज्ज वा विलिपेज्ज वा आलिपंत वा विलिपतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुदिवा गोमयं प्रतिगृह्य दिवा काये व्रणमालिम्पेत् वा विलिम्पेत् वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३३||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिया' दिवा - दिवसे 'गोमयं ' गोमयं 'गोबर' इति भाषाप्रसिद्धम् 'पडिग्गाहेत्ता प्रतिगृह्य - रात्रौ स्थापयित्वा 'दिया' दिवा - द्वितीयदिवसे 'कार्यसि वणं' काये व्रणम् तत्र काये शरीरे जायमान पामादिजन्यं व्रणम् 'आलिपेज्ज वा' आलिम्पेत् वा एकवारम् 'विलिपेज्ज वा' विलिम्पेत् वा अनेकवारम् | 'आलिपतं वा' आलिम्पन्तं वा एकवारं लेपं कुर्वन्तं 'विलिपतं वा विलिम्पतं वा अनेकवारं लेपं कुर्वन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्वित्तभागी भवति ॥ सू० ३३ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू दिया गोमयं पडिग्गाहेत्ता रत्ति कार्यंसि वर्ण आलिपेज्ज वा विलिपेज्ज वा आलिपतं वा विलिपंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. १२ सू०३४-४२ गोमया-लेपनजातमर्यादातिक्रमो पधिवाहननि० ३०१
___ छाया-यो भिक्षुर्दिवा गोमयं प्रतिगृह्य रात्रौ काये वणम् आलिम्पेत् वा विलिम्पेत् वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते । सू० ३५॥
___ चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिया गोमयं पडिग्गाहेत्ता' दिवा दिवसे गोमयं प्रतिगृह्य 'रत्ति' रात्रौ रजन्यां 'कायंसि' काये शरीरे संजायमानम् ‘वणं' व्रणं पामादिजन्यम् 'आलिंपेज्ज वा' आलिम्पेत् वा एकवारम् 'विलिंपेज्ज वा' विलिम्पेत् वा अनेकवारं 'आलिंपतं वा' आलिम्पन्तं वा 'विलिपंतं वा' विलिम्पन्तं वा 'साइज्जई' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । रात्रौ कस्यापि वस्तुनः संग्रहनिषेधात् ॥ सू० ३४॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रत्तिं गोमयं पडिग्गाहेत्ता दिया कार्यसि वणं आलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिपंतं वा विलिंपंतं वा साइज्जइ ॥३५॥
छाया-यो भिक्षुः रात्रौ गोमयं प्रतिगृह्य दिवा काये वणमालिम्पेत् वा विलिम्पेत् वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते ॥ सृ० ३५।।
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'रत्ति' रात्रौ रजन्याम् ‘गोमयं पडिग्गाहेत्ता' गोमयं प्रतिगृह्य गृहीत्वा 'दिया कायंसि वणं' दिवा दिवसे द्वितीयदिवसे काये शरीरे संजायमानं व्रणम् 'आलिंपेज्ज वा' आलिम्पेत् वा 'विलिंपेज्ज वा' विलिम्पेत् वा आलिंपतं वा विलितं वा साइजई' आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । रात्रौ कस्यापि वस्तुनो ग्रहणनिषेधात् , पर्युषितदोषसंभवाच्च ॥ सू० ३५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू रतिं गोमयं पडिग्गाहेत्ता रत्तिं कायंसि वणं अलिंपेज्ज वा विलिपेज्ज वा आलिंपंतं वा विलिंपंतं वा साइज्जइ ॥
छाया-यो भिक्षुः रात्रौ गोमयं प्रतिगृह्य रात्रौ काये व्रणमालिम्पेत् वा विलिम्पेत् वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते ।। सू० ३६।।
चूर्णी -'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'रति' रात्रौ रजन्याम् ‘गोमयं पडिग्गाहेत्ता' गोमयं प्रतिगृह्य गृहीत्वा रत्ति' रात्रौ रजन्याम् तस्यामेव रजन्यां द्वितीयरजन्यां वा 'कासि वणं' काये शरीरे संजायमानं व्रणम् 'आलिंपेज्ज वा' आलिम्पेत् वा 'विलिंपेज्ज वा' विलिम्पेत् वा 'आलिंपतं वा विलिंपतं वा साइज्जई' आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, रात्रौ ग्रहणस्य संग्रहस्य परिभोगस्य च दोषसद्भावेन निषिद्धत्वात् ॥ सू० ३६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू दिया आलेवणजायं पडिग्गाहेत्ता दिया कायंसि वणं आलिंपेज्ज वा विलिंपेज्ज वा आलिंपंतं वा विलिंपंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३७॥
छाया--'यो भिक्षुदिवा आलेपनजातं प्रतिगृह्य दिवा काये व्रणमालिम्पेत् वा विलिम्पेत् वा आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते ॥सू० ३७॥
चूर्णी--'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिया' दिवा-दिवसे 'आलेवणजायं पडिग्गाहेत्ता' आलेपनजातम् विलेपनद्रव्यं प्रतिगृह्य गृहीत्वा रात्रौ स्थापयित्वा 'दिया' दिवा-दितीयदिवसे 'कायंसि वर्ण' काये शरीरे शरीरावयवे वा व्रणं पामाभगन्दरादिकम् आलिंपेज्ज वा' आलिम्पेत् वा 'विलिंपेज्ज वा विलिम्पेत् वा 'आलिंपंतं वा विलिंपंतं वा साइज्जई' आलिम्पन्तं वा विलिम्पन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ३७॥ एवं पूर्वोक्तसूत्रं संगृह्य चत्वारि सूत्राणि-आलेपनजातविषयाण्यपि गोमयसूत्रवदेव व्याख्येयानि ॥सू० ३८-३९-४०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अन्नउथिएण वा गारथिएण वा उवहिं वहावेइ वहावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४१॥
___ छाया -यो भिक्षुरन्ययूथिकेन वा गृहस्थेन वा उपधिं वायति वाहयन्तं वा स्वदते ॥सू० ४१॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणो वा 'अन्नउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन वा अन्यतीथिंकेण पुरुषेण स्त्रि यावा 'गारथिएण वा' गृहस्थेन वा श्रावकेण तद्भिन्नेन वा येन केनापि, श्राविकया तद्भिन्नया वा 'उवहिं वहावेइ' उपधिं स्वकीयवसपात्रादिकम् वाहयति एकस्मात् स्थानात् स्थानान्तरं प्रापयति 'वहावतें वा साइज्जइ' वाह्यन्तं प्रापयन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, गृहस्थादिना कस्यापि कार्यस्य कारणे साधोरविरतिदोषप्रसङ्गात् ॥ सू० ४१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू तन्नीसाए असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंते वा साइज्जइ ॥ सू० ४२॥
छाया---यो भिक्षुः तन्निश्रयाऽशन वा पान वा खाद्यं वा स्वाद्य वा ददाति ददतं वा स्वदते । सू० ४२॥
चूर्णी-'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'तन्नीसाए' तन्निश्रया-उपधिवहनादिकार्यनिश्रया उपध्यादिवाहकाय 'अयं मे उपधि वहतो'-ति
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १२ सू० ४३-४४ मासिद्धित्रिवारगङ्गादिमहानद्युत्तरणनिषेधः ३०३ कृत्वा, उपलक्षणादन्यस्मै वा कस्मैचिद् गृहस्थाय बालकादिभ्यो वा 'असणं वा ४' अशनं वा ४, चतुर्विधमाहारजातम् 'देई' ददाति अन्यस्माद्दापयति वा 'देंतं वा साइज्जई' ददतं वा स्वदते । यो हि अन्ययूथिकादिभ्यः कार्यमुपधिवाहनादिकं कारयित्वा तेभ्यः तन्मूल्यरूपेणानुग्रहेण वा आहारादिकं ददाति दापयति ददतमनुमोदते वा स प्रायश्चित्तभागी भवति, भिक्षिताशनादेरन्यस्मै दाने साधोरनधिकारित्वात् , भगवतानिषिद्धत्वाच्च ॥ सू० ४२॥
सूत्रम्--जे भिक्खू इमाओ पंच महण्णवाओ महानईओ उद्दिट्ठाओ गणियाओ वंजियाआ अंतो मासस्स दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा उत्तरइ वा संतरइ वा उत्तरंतं वा संतरंतं वा साइज्जइ । तं जहा-गंगा, जउणा, सरऊ, एरावई, मही-त्ति ॥ सू० ४३॥
छाया-यो भिक्षुरिमाः पञ्च महाणवा महानद्य उद्दिष्टा गणिता व्यञ्जिता अन्तर्मासस्य द्विःकृत्वो वा विकृत्वो वा उत्तरति संतरति उत्तरन्त वा सन्तरन्तं वा स्वदते तद्यथा-गङ्गा, यमुना, सरयू , ऐरावती, मही, इति ॥ सू० ४३॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खु' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'इमाओ' इमा-वक्ष्यमाणाः 'पंच' पञ्च-पञ्चसंख्याविशिष्टाः 'महण्णवाओ' महार्णवाः समुद्रतुल्याः, आसां पञ्चनदीनां महार्णवतुल्यता च बहूदकत्वेन तथा आयामविस्ताराभ्यां वा यथा समुद्रो बहूदको दीर्घा विस्तृतश्च तथैव एता अपि बहूदकाः दीर्घा विस्तृताश्च सन्ति अत एव 'महागईओ' महानद्यः यत एव बहूदकादिविशिष्टा अत एव महानदीपदवाच्याः 'उहिटाओ' उद्दिष्टाः कथिताः 'गणियाओ' गणिताः अन्यनदीषु महत्त्वेन गणनां प्राप्ताः 'वंजियाओ' व्यञ्जिताः प्रकटीकृता शास्त्रे प्रतिपादिता वा, एता महानदीः 'अंतो मासस्स' अन्तर्मासस्य एकस्य मासस्यान्तः-मध्ये 'दुक्खुत्तो वा तिक्खुत्तो वा' द्धिःकृत्वो वा त्रिकृत्वो वा द्धिवारं वा त्रिवारं वा 'उत्तरइ वा संतरइ वा' उत्तरति वा संतरति वा, तत्र निरन्तरं तरणम् उत्तरणं चरणाभ्यां पारकरणम् , संतरणं नावादिना पारकरणम् । गाढतरकारणाभावे नदीनामुत्तरणे संतरणे चाप्कायिकस्य विराधने संयमविराधनम् , तथा गर्तादौ चरणपतनात् पारकरणसमये जलपूरागमनाच्च आत्मविराधनम् । अनेन प्रकारेण मासाभ्यन्तरे यः श्रमणः श्रमणी वा द्विवारं वा त्रिवारं वा उत्तरति सन्तरति वा तथा 'उत्तरंतं वा संतरंतं वा साइज्जइ' उत्तरन्तं वा सन्तरन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-जइ होज्ज य थलमग्गो, जलेण गच्छेज्ज नेव पाएहिं ।
नेव दुरोहे णावं, तत्थावायाण संभवओ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
निशीथसूत्रे छाया- यदि भवेच्च स्थलमार्गः, जलेन गच्छेत् नैव पादाभ्याम् ।
नैव दूरोत् नावं, तत्राऽपायानां संभवतः अवचूरिः-यदि ग्लानस्य साधोयावृत्यादिके गाढतरे कारणे समुपस्थिते सति गमनमावश्यकं भवेत् तदा यदि तत्र गमनार्थ स्थलमार्गो दूरतरोऽपि भवेत् तर्हि जलेन नद्यादिजलमार्गेण पादाभ्यां नैव गच्छेत् . नैव च नावं दूरोहेत् नौकोपरि नोपविशेत् , किमर्थमित्याह तत्र णदाभ्यां नौकया वा गमने-अपायानां विघ्नानां बहूनां संभवात् । अपाया द्विविधाः- संयमापायाः आत्मापायाश्च । तत्र नदीजले पादाभ्यां गमने अप्कायस्य पादप्रहारेण तत्रस्थितत्रसकायानां मण्डूकमत्स्यादीनां च विराघनारूपा अनेके संयमापाया भवन्ति । जले गर्तादी पाद. पतनात् तत्समये जलपूरस्यागमनादिना चानेके आत्मापाया अपि भवन्ति, एवं नौकया गम नेऽपि विज्ञेयम् , तथाहि-नौकायाः संचरणेन जलविलोडनं भवति तेनाप्कायस्य तदधोगतानां त्रसाणां मण्डूकमत्स्यलघुजलचरादिजीवानां च विराधना भवति तेन संयमापायसंभवः, तथा नौकाया ब्रुडनभञ्जनादिना-आत्मापायसंभवः, ततः संयमात्मविराधनादोषसद्भावात् दूरतरस्थलमार्गसंभवे साधुर्जलमार्गेण नो गच्छेदिति भावः ॥ सू० ४३॥
सूत्रम्--तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं अणुग्याइयं ॥सू० ४४॥
॥ निसीहज्झयणे बारसमो उद्देसो समत्तो ॥१२॥ छाया तं सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमनुद्घातिकम् ॥४४॥
॥ निशीथाध्ययने द्वादश उद्देशः समाप्तः ॥१२॥ चूर्णी-'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् सेवमानः, तत उद्देशकादौ कथितत्रसपाणजातिबन्धनादारभ्योदेशकान्ते वर्णितनदीसंतरणपर्यन्त पायश्चित्तस्थानमध्यात् एकमनेक सर्व वा प्रायश्चित्तस्थानं 'सेवमाणे' सेवमानः समाचरन् श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जई' आप द्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानम् प्रायश्चित्तस्थानम् 'अणुग्घाइयं' अनुद्घातिकम् -लधुमासिकमित्यर्थः ॥ सू० ४४॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभप्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् द्वादशोदेशकः समाप्तः ॥१२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ त्रयोदशोद्देशकः ॥
गतो द्वादशोद्देशकः, सभ्प्रति त्रयोदशोदेशको व्याख्यायते, तत्र द्वादशोदेशकान्तिमसूत्रेण सहास्य त्रयोदशोद्देशकादिसूत्रस्य कः सम्बन्धः ? - इति चेदाह भाष्यकार - भष्यम् - नावाइणा उत्तरिय, काउस्सग्गं करे मुणी । कत्थ कुज्जा न वा कुज्जा, संबंधो ईरिओ इहं ॥ छाया -- नावादिना उत्तीर्य कायोत्सर्ग कुर्यात् मुनिः । कुत्र कुर्यात् न वा कुर्यात् सम्बन्ध ईरित इह ॥
अवचूरि : - 'नावाइणा' इत्यादि । द्वादशोदेशकस्यान्तिमसूत्रे गङ्गादिका पञ्च महानद्यो वर्णिताः, ता नदीः कारणवशात् मासाभ्यन्तरे द्विवारं त्रिवारं वा उत्तरति तदा तस्य प्रायश्चित्तं कथितम्, तत्र नावादिना ता महानदीं समुत्तीय पारं गत्वा ऐय्यापथिकः कायोत्सर्गः अवश्यमेव कर्तव्यः । स च कुत्र स्थाने कर्तव्यः कुत्र न कर्तव्यः ? इति विचारणायां सचित्तपृथिव्यां न कर्तव्यः, एतस्य निषेधस्य वर्णनाय त्रयोदशोद्देशकः प्रारम्यते, अस्मिन् उद्देशके सचित्तपृथिव्यादिषु समुपविश्यैर्यापथिकाद्यावश्यक कार्यकरणे प्रायश्चित्तं कथयिष्यते, अयमेव सम्बन्धः पूर्वांपरसूत्रयोर्भवति, तदनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य त्रयोदशोद्देशकस्य प्रथमसूत्रमाह
सूत्रम् -- जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्जं वा णिसीहियं वा चेण्ड चेयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया - यो भिक्षुरनन्तरहितायां पृथिव्यां स्थानं वा शय्यां वा निषद्यां वा नैषेधिक वा चेतयते चेतयमानं वा स्वदते ॥०१॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अणं तरहिया पुढवीए' अनन्तरहितायां पृथिव्याम् अनन्तेन जीवेन रहिता किन्तु असंख्येयेन जीवेन युक्तता अनन्तरहिता सचित्तेत्यर्थः यतो हि पृथिवी असंख्यात जीवात्मिका भवति न त्वनन्तजीवात्मिका, अतः अनन्तरहितेत्युक्तम्, यद्वा-न अन्तरं व्यवधानम् अनन्तरं जीवयवधानरहितं यथा स्यात्तथा हिताः स्थिता अनन्तरहिता व्यवधानरहितजीवयुक्ता सर्वात्मना सचित्तेत्यर्थः । तस्यां सचित्त पृथिव्युपरीत्यर्थः 'ठाणं वा' स्थानं वा, तत्र स्थानं कायोत्सर्गः तत् कायोत्सर्गलक्षणं स्थानम् ऊर्ध्वत्वेनावस्थितिरूपं करोति इत्यग्रिमेण सम्बन्धः उपलक्षणत्वात् त्वग्वर्तनादिकमपि करोति 'सेज्जं वा' शय्यां वा तत्र शय्या शरीरप्रमाणा तां, शयनं वा करोति 'णिसेज्जं वा' निषद्यां वा उपवेशनं वा 'निसीहियं वा' नैधिकीं वा प्राणातिपातादिनिषेधपूर्वकं जायमाना क्रिया स्वाध्यायरूपा नैषेधिकी, ताम् 'चेएई' चेतयते करोति 'चेएतं वा साइज्जइ' चेतयमानं वा स्वदते । यो हि श्रमणः
1
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
अशिवादिकारण विशेषमादाय नावादिना पारं गत्वा तत्र सचित्तपृथिव्यां स्थितः सन् तत्रैव सचित्तभूमौ स्थानादिकं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ॥ सू० १ ॥
३०६
सूत्रम् - एवं जे भिक्खू ससणिद्धा पुढवीए० ॥ ०२ ॥ जे भिक्खू ससरक्खा पुढवी० ॥ ०३॥ जे भिक्खु मट्टियाकडाए पुढवीए० ॥ सू०४॥ जे भिक्खू चित्तताए पुढवीए० || सू० ५॥ जे भिक्खू चित्तामंताए सिलाए ॥ सू० ६ ॥ जे भिक्खू चित्तमंताए लेलूए ठाणं वा सेज्जं वा निसेज्जं वा निसीहियं वा चेएइ चेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७॥
छाया - एवं यो भिक्षुः सस्निग्धायां पृथिव्याम्० ॥ ०२ ॥ यो भिक्षुः सरजस्कायां पृथिव्याम् ॥ सू० ३|| यो भिक्षुः मृत्तिकाकृतायां पृथिव्याम्• ॥ सु० ४|| यो भिक्षुः चित्तवत्यां पृथिव्याम् ॥ सू०५ || यो भिक्षुः चित्तवत्यां शिलायाम् ॥ सू० ६|| यो भिक्षुः चित्तवति ले लुके स्थानं वा शय्यां वा निषद्यां वा नैषेधिकी वा चेतयते चेतयंमानं वा स्वदते ॥ सू० ७ ॥
-
चूर्णी - 'एवं जे भिक्खू' इत्यादि । एवम् अनेनैव प्रकारेण 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः ससणिद्धाएपुढ़वीए, सस्निग्धायां सचित्तजलेन ईषद् आर्द्रायां पृथिव्याम्० ॥ सू० २ || यो भिक्षुः 'ससरक्खाए पुढवीए' सरजस्कायां = सचित्तसूक्ष्मरेणुगुण्ठितायां पृथिव्याम् ॥सू० ३ ॥ यो भिक्षुः 'महियाकडा पुढवीए' मृत्तिकाकृतायां - मृत्तिकया कृतायां संपादितायां लिप्तायां वा सचित्तमृत्तिका - संचयेन पुञ्जीभूतायां पृथिव्याम्० ॥ सू० ४ ॥ यो भिक्षुः 'चित्तमंताए पुढवीए' चित्तवत्यां चित्तं - जीवः तद् विद्यते यस्यां सा चित्तवती सूक्ष्मत्रसजीवयुक्ता तस्यां पृथिव्याम् ||५|| यो भिक्षुः 'चित्तमंताए सिलाए' चित्तवत्यां जीवयुक्तायां शिलायां महापाषाणखण्डरूपायां, यस्याः सन्धिभागेऽधो वा जीवानां संभवात् तस्यां शिलायाम्० || सू० ६ || यो भिक्षुः 'चित्तमंताए लेलुए, चित्तवति लेलुके, लेलुकं नाम मृत्तिकाखण्डं तस्मिन् 'ठाणं वा' स्थानं कायोत्सर्गे वा उपलक्षणात् त्वग्वर्त्तनादिकमपि, तथा 'सेज्जं वा' शय्यां वा शरीरप्रमाणां शयनं वा, 'निसेज्जं वा' निषद्याम् उपवेशनं वा 'निसीहियं वा' नैषेधिक वा स्वाध्यायरूपं क्रियाविशेषं वा 'चेएह' चेतयते करोति, 'चेएतं वा साइज्जइ' चेतयमातं कुर्वन्तं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ७||
सूत्रम् -- जे भिक्खू कोलावासंसि वा दारुए जीवपइट्ठिए सअंडे सपाणे सबीए सहरिए सओस्से सउदए सउत्तिंगपणगदगमट्टिय
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० १-८ सस्निग्धादिपृथिव्यादिषु स्थानादिकरणनिषेधः ३०७ मक्कडासंताणगंसि ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्जं वा णिसीहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८॥
छाया-यो भिक्षुः कोलावासे वा दारुके जीवप्रतिष्ठिते साण्डे सप्राणे सवीजे सहरिते सओसे सोदके सोतिंगपनकोदकमृत्तिकामर्कटसंतानके स्थानं वा शय्यां वा निषद्यां वा नैषेधिकी वा चेतयते चेतयमानं वा स्वदते ॥ सू० ८॥
चूर्णी--- 'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कचित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोलावासंसि वा' कोलावासे, तत्र कोलाः घुणा तेषाम् आवासे निवासस्थाने एतादृशे 'दारुए' दारुके काष्ठे यत्र काष्ठविशेबे घुणाः सन्ति तादृशकाष्ठविशेषोपरि आसनादिकं कुरुते इत्यप्रिमेण सम्बन्धः, तथा 'जीवपइढिए' जीवप्रतिष्ठिते दारुके काष्ठे-यत्र काष्ठविशेषे द्वीन्द्रियादयो जीवासन्ति तादृशजीवप्रतिष्ठितकाष्ठे 'सअंडे' साण्डे दारुके, तत्र अण्डानि गृहगोधिकादीनाम् तथा च यत्र काष्ठे गृहगोधिकादीनामण्डानि सन्ति तादृशदारुके तथा 'सपाणे' सप्राणे दारुके, तत्र प्राणः प्राणवान् जीवः द्वीन्द्वियत्रीन्द्रियादिः पीपिलिकादिः तादृशप्राणयुक्ते काष्ठे तादृशप्राणयुक्तपृथिव्याम् वा तथा 'सबीए' सबीजे दारुके पृथिव्यां वा, तत्र बीजं शाल्यादीनाम् 'सहरिए' सहरिते-अङ्कुरितबीजसहिते दारुके पृथिव्यां वा तथा च हरितकायविशिष्टे दारुके पृथिव्यां वा 'सओस्से' सओसे 'ओस' इति देशी शब्दो निशाजलवाचकः, तस्मिन्, शीतकाले रात्रौ सूक्ष्मजलबिन्दवो निपतन्ति वृक्षादौ संस्थितजलविन्दूनाम् 'ओस' इति नाम भवति, तथा च तादृशओसविशिष्टे दारुके पृथिव्यां वा 'सउदगे' सौदके दारुके जलसंमिश्रितदारुके पृदिव्यां वा 'सउत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कड़ासंताणगंसि' सोत्तिंगपनकोदकमृत्तिकामर्कटसन्तानके, तत्र उत्तिंगः-भूमौ वर्तुलविवरकारिणः गर्दभमुखाकृतिकाः कीटविशेषाः, तत्समूहः कीटिकानगररूपः, तस्मिन् तत्सहिते वा स्थाने तथा पनकः पञ्चवर्णः साङ्कुरोऽनङ्कुरो वा पञ्चवर्णानन्तकायविशेषः, उदकमत्तिका उदकेन सहिता मृत्तिका सकर्दमा सचित्ता मिश्रा वा मृत्तिका, यद्वा दकं जलं मृत्तिका सचित्तमृत्तिका तत्र, मर्कटसन्तानकं लूनाजालम् , एतेषु वस्तुषु यः श्रमणः श्रमणी वा 'ठाणं वा' स्थानं वा, तत्रा स्थानमूर्ध्वस्थानम् ‘सेज्जं वा' शय्यां वा 'णिसेज्जं वा' निषद्यां वा 'णिसीहियं वा' नैषेधिकी वा 'चेएई' चेतयते करोति तथा 'चेएंतं वा साइज्जई'
चेतयमानं वा कोलावासादिषु स्थानादिकं कुर्वन्तं श्रमणानन्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-पुढवीमाइठाणं तु, जत्तियमेत्तमुदाहियं ।
तत्थ ठाणाइयं कुज्जा, आणाभंगाइ पावई ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAN
३०८
निशीथसूत्रे छाया--पृथिव्यादिस्थानं तु यावन्मात्रमुदाहतम् ।
तत्र स्थानादिकं कुर्यात् आज्ञाभङ्गादि प्राप्रोति । अवचूरिः---प्रथमसूत्रादारभ्याष्टमसूत्रपर्यन्तसूत्रेषु यत् यत् पृथिव्यादिकस्थानमधिकरणत्वेन उदाहृतम् कथितम् सचित्तपृथिवीत आरभ्य मर्कटसन्तानकान्तस्थानं सूत्रे यावन्मात्रं यावत्प्रमाणकं कथितम् तेषु सचित्तपृथिव्यादिस्थानेषु स्थानादिकं स्थानशय्यानिषद्यास्वाध्यायादिकं यः कुर्यात् स श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनालक्षणान् दोषान् प्राप्नुयात् लभते ।
अथ पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां संघट्टनादिकरणे यादृशी वेदना भवति तां वेदनां दृष्टान्तद्वारेण दर्शयति तथाहि-यथा कश्चित् स्वभावतो दुर्वलो जराजीणों रोगेणापि आक्रान्तो भवेत् , स च वृद्धो बलवता तरुणेन त्रिंशद्वर्षायुष्केन युगलपाणिना सर्ववलेनाक्रान्तो भवेत् तदनन्तरं तस्य वृद्धस्य तरुणेनाक्रान्तस्य यादृशो वेदना भवति पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवानामुपरि स्थानादिकरणेन ततोऽप्यधिकतरा अनन्तगुणा वेदना भवति, परन्तु अव्यक्तत्वात् चर्मचक्षुषा ज्ञातुं न शक्यते, यानि च जीवस्य चिह्नानि तानि पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवेषु न व्यक्तानि यथा गाढनिद्रानिद्रितपुरुषे मूछिते वा सुखदुःखचिहानि अव्यक्तानि, एवं पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवेष्वपि चैतन्यं चैतन्यचिह्न चातीवाव्यक्तम् तेनायं जीव इति न सकलसाधारणपुरुषेण ज्ञातं भवति, परं केवलं केवलज्ञानिना एव दृश्यते, तदुपदेशात् श्रद्धालुः परोपि जानाति, अश्रद्धालवो वस्तुतत्त्वं न जानन्ति । तेषामेव ज्ञानाय पृथिव्यायेकेन्द्रियाणामुपयोगसाधकं दृष्टान्तं दर्शयामि, तद्यथा-रूक्षे भोजने अतिशयितः सूक्ष्मः स्नेहगुणो विद्यते यतः तादृशभोजनकरणेनापि शरीरस्योपचयो भवति परन्तु अव्यक्तत्वात् सत्त्वस्नेहगुणो न लक्ष्यते, एवं पृथिव्यामपि विद्यते सूक्ष्मः स्नेहः परन्तु अतिसूक्ष्मत्वात् न दृश्यते यतः पृथिव्यादिषु स तनूस्थितोऽल्पः तेन तेषां प्रबलस्नेहकायें हस्तादिशरीराणां चालनादिकं कर्तुमशक्यं भवति । एकेन्द्रियजीवानां क्रोधादिकाः परिणामा अपि भवन्ति साकारोऽनाकारश्चोपयोगः, तथा सातादिका वेदनाः, एते सर्वेऽपि भावाः सूक्ष्मत्वात् अनतिशयस्यानुपलक्षिता भवन्ति यथा संज्ञिनां पर्याप्तानां क्रोधादयः परिणामा भवन्ति, तेन च परिणामेन संज्ञिनो जीवा आक्रोशादिकं कुर्वन्ति त्रिवलीचालनादिकं च कुर्वन्ति परन्तु संज्ञिजीववत् एकेन्द्रियाः प्राबल्येन तादृशकार्यकरणं प्रति समर्था न भवन्ति, एतावानेव भेदः संज्ञिजीवेभ्य एकेन्द्रियजीवानाम्, किन्तु चेतनायोगात् सर्वमेव भवति पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवानामपि, किं बहुना यथा वयमनुभवं कुर्मः तथैव पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवा अपि कुर्वन्ति तेपि सुखकारणे समुपस्थिते सुखिनो भवन्ति दुःखकारणे. जाते दुःखमप्यनुभवन्ति, क्रोधादिकम् आक्रोशादिकमपि कुर्वन्ति, किन्तु यथा उदुम्बरपुष्पमन
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ १३ सू० ९-११ दुर्बद्धादिविशिष्टस्थूणादिषु स्थानादिकरणनि० ३०९ भिव्यक्त न सर्वेषां दृष्टिपथमाविर्भवति तथैव अनभिव्यक्तत्वात् एकेन्द्रियाणां क्रोधादिकं नाविर्भवति, किन्तु पृथिव्यादिषु वर्तन्ते एवैकेन्द्रियजीवाः, तदुक्तम्
क्रोधादिकपरिणामाः एकेन्द्रियादिजन्तूनाम् । प्राबल्यं तेषु कार्येषु अव्यक्तत्वात् न भवन्ति हि ॥१॥
यस्मात् कारणात् पृथिव्यादिका एकेन्द्रियजीवा अपि एवंविधवेदनादिकमनुभवन्ति तस्मात् कारणात् पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवोपरि कायोत्सर्ग शयनीयमासनं स्वाध्यायादिसंपादनं च कथमपि सर्वविरतः श्रमणः श्रमणी वा स्वयं न कुर्यात् न वा परानपि तदुपरि स्थानादिकं कारयेत् , न पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवानामुपरिस्थानादिवं कुर्वन्तमनुमोदेत किन्तु शास्त्रमर्यादामाश्रित्याचित्तभूम्यादावेव स्थानादिकं कुर्यात् कुर्वन्तमनुमोदेत ।।सू०८।।
सूत्रम्-जे भिक्खू थूणंसि वा गिहेलुयंसि वा उसुयालंसि वा कामजलंसि वा दुबद्धे दुण्णिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्जं वा णिसाहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
छायायो भिक्षुः स्थूणायां वा गृहेलुके वा उसुकाले (उदूखले) वा कामजले वा (स्नानपीठे वा) दुर्बद्धे दुनिक्षिप्ते अनिष्कंपे चलाचले स्थानं वा शय्यां वा निषद्या वा नैषेधिकी वा चेतयते चेतयमानं वा स्वदते ।।सू० ९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खु' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'थूणसि वा' स्थूणायां वा, तत्र स्थूणा नाम स्तंभः तस्यां स्थूणायां स्तम्भे 'गिहेलुयसि वा' गृहलुके वा देहल्यामित्यर्थः, 'उसुयालंसि वा' उसुकाले वा, तत्र उसुकालो नाम उदूखलम् 'ऊखल' इति लोकप्रसिद्धम् तस्मिन् 'कामजलंसि वा' कामजले वा, तत्र कामजलं नाम स्नानपीठादिकं यस्योपरि उपविश्य स्नानं करोति तादृशं साधनविशेषलक्षणं कामजलमिति तस्मिन् कामजले । कथंभूते स्थूणादौ ? इति स्थूणादिविशेषणान्याह--'दुबद्धे' इत्यादि । 'दुब्बद्धे' दुर्वद्धे तत्र बन्धनं द्विविधम्-रज्जुबन्धनं, काष्ठादिषु वेधबन्धनं वा तत् बन्धनं सम्यक् न कृतं तत् दुर्वद्धं शिथिलबन्धनमित्यर्थः तस्मिन् 'दुण्णिक्खित्ते' दुर्निक्षिप्ते तत्र दुनिक्षिप्तं,-दुर्-असम्यक् निक्षिप्तं निहितं तत्, न सम्यक् स्थापितमिति दुनिक्षिप्तम् तस्मिन् दुर्निक्षिप्ते स्थूणादौ 'अणिक्कंपे' अनिष्कंपे, तत्र निष्कम्पः-कम्पनवर्जितः, न निष्कम्पः अनिष्कम्पः, तस्मिन् कम्पनविशिष्टे, यत एवम् अत एव 'चलाचले' चलाचले अस्थिरे इत्यर्थः, एतादृशस्थूणादिषु स्थूणाद्यपरि यः श्रमणः श्रमणी वा 'ठाणं वा' स्थानं वा 'सेज्ज वा' शय्यां वा 'णिसेज्जं वा' निषद्यां वा 'निसीहियं वा' नैषेधिकी
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
निशीथसूत्रे वा स्वाध्यायादिकरणम् 'चेएइ' चेतयते 'चेएतं वा साइज्जई' चेतयमानं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कुलियंसि वा भितिसिवा सिलंसि वा लेलुंसि वा अंतलिक्खजायंसि वा दुब्बद्धे दुण्णिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले ठाणं वा सेज्ज वा णिसेज्जं वा णिसीहियं वा चेएइ वा एतं वा साइज्जइ १०
छाया-यो भिक्षः कुडये वा भित्तौ वा शिलायां वा लेलुके वा अन्तरिक्षजाते वा दुर्बद्ध दुनिक्षिप्ते अनिष्कम्पे चलाचले स्थनं वा शय्यां वा निषद्यां वा नैषेधिकों वा चेतयते चेतयमानं वा स्वदते ॥ सू० १०।।
चूर्णी-'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कुलियंसि वा' कुड्ये वा तृणभित्तिरूपकुड्ये वा 'भित्तिसि वा' भित्तौ वा पाषाणमृत्तिकानिर्मितभित्तौ गिरिनदीतटरूपायां वा 'सिलंसि वा' शिलायां वा धान्यादिपेषणबृहत्पाषाणखण्डे वा 'लेटुंसि वा' लेलुके वा लोष्टे वृहन्मृत्पिण्डे 'अंतलिक्खजायंसि वा' अन्तरिक्षजाते वा-आकाशभागनिर्मितमञ्चकादौ वा, कथम्भूते कुड्यादिके ? तत्राह-'दुव्वद्धे' इत्यादि । 'दुब्बद्धे' दुर्बद्धे सम्यग्रूपेण बन्धनरहिते कुड्यादौ 'दुण्णिक्खित्ते' दुनिक्षिप्ते असम्यगूरूपेण स्थापिते 'अणिक्कंपे' अनिष्कंपे-कम्पनादिधर्मविशिष्टे अत एव 'चलाचले' चलाचले-अस्थिरे कुड्यादौ यः श्रमणः श्रमणी वा 'ठाणं वा' स्थानं वा 'सेज्जं वा' शय्यां वा 'निसेज्जं वा' विषयां वा 'णिसीहियं वा' नैषेधिकी वा 'चेएई' चेतयति 'चेएंतं वा साइज्जइ' चेतयमानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू०१०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू संधंसि वा फलिहंसि वा मंचंसि वा मंडवंसि वा मालंसि वा पासायंसि वा हम्मतलंसि वा दुब्बद्धे दुण्णिक्खित्ते अणिकंपे चलाचले ठाणं वा सेज्जं वा णिसेज्ज वा निसीहियं वा चेएइ चेएतं वा साइज्जइ ।। सू० ११॥
छाया-यो भिक्षुः स्कन्धे वा परिघे वा मञ्चे वा मण्डपे वा माले वा प्रासादे वा हर्म्यतले वा दुर्बद्ध दुनिक्षिप्ते अनिष्कम्पे चलाचले स्थानं वा शय्यां वा निषधां वा नैषेधिकी वा चेतयते चेतयमानं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'खंधसि वा' स्कन्धे वा, तत्र स्कन्धो नाम एकभूमप्रासादविशेषः, अथवा स्कन्धो नाम गृहम्
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
rvvvv
vvvvvv.
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० १२ अन्यतीथिकादीनां शिल्पादिकलाशिक्षणनिषेधः ३११ इष्टिकादारसंघातो वा तस्मिन् ‘फलिहंसि वा' परिघे वा, तत्र परिघो नाम अर्गलाकारो लम्बकाष्ठविशेषः, तस्मिन् 'मंचंसि वा' मञ्चे वा काष्ठस्तम्भोपरि निर्मिते खट्वाकारे मञ्चे 'मंडवंसि वा मण्डपे वा, तत्र मण्डपः-काष्ठनिर्मितं निर्मित्तिकं स्थानं तस्मिन् 'मालंसि वा' माले वा, तत्र मालं गृहोपरि द्विभूमिकादि तस्मिन् । 'पासायंसि वा' प्रासादे वा-प्रासादः-जीर्णराजगृहं तस्मिन् 'हम्मतलंसिवा' हर्म्यतले वा, हय जीर्णधनिकजननिवासस्थानम्, तस्मिन् , कीदृशे? इत्याह'दुब्बद्धे' दुर्बद्धे शिथिलबन्धनयुक्ते 'दुण्णिक्खित्ते' दुनिक्षिप्ते-सम्यगनवस्थापिते 'अणिक्कंपे' अनिष्कम्पे-कम्पनादिविशिष्टे अत एव चलाचले अस्थिरे, एतादृशस्कन्धादौ यो भिक्षुः 'ठाणं वा' स्थानं वा कायोत्सर्ग वा 'सेज्जं वा' शय्यां वा शयनीयम् 'मिसेज्जं वा' निषद्यामासनं वा 'णिसीहियं वा' नैषेधिकी वा स्वाध्यायादिकरणम् 'चेएई' चेतयते 'चेएंतं वा साइज्जई' चेतयमानं स्कन्धादिषु अस्थिरादिषु स्थानादिकं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः श्रमणः श्रमणी वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-थूणा-कुलिय-क्खंधा,-इयं खुजं आहियं च मुत्तेसु ।
तेसुं ठाणाइकरणा, लब्भेज्जा आणभंगाई ॥ छाया ---स्थूणा-कुउथ-स्कन्धादिकं खु यत् आख्यातं च सूत्रेषु ।
तेषु स्थानादिकरणात् लमेताज्ञाभङ्गादिकम् ।। अवचूरिः-सूत्रेषु-नवमदशमैकादशेषु स्थूणाकुड्यस्कन्धादिकं यत् यावन्मात्रमाख्यातं कथितं तेषु स्थूणादिषु स्थानेषु स्थानादिकरणात् कायोत्सर्ग-शय्या-निषद्यादि-संपादनात् श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिकान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनालक्षणान् दोषान् लमेत प्राप्नुयात् ॥ सू० ११॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारस्थिय वा सिप्पं वा सिलोगं वा अट्ठावयं वा कक्कडगं वा बुग्गहं वा सलाहं वा सलाहकहत्थयं वा सिक्खावेइ सिक्खावेंतं वा साइज्जइ ।। सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिक वा गार्हस्थिकं वा शिल्पं वा लोकं वा अष्टापदं वा कर्कटकं वा व्युग्रहं वा ग्लाघं वा प्रलाघकथास्तवं वा शिक्षयति शिक्षयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियं वा' अन्ययूथिकं वा परदर्शनानुयायिनं तापसादिकम् 'गारत्थियं वा गार्हस्थिकं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
वा–गृहस्थं श्रावकमश्रावकं वा 'सिप्पं वा' शिल्पं वा - शिल्पकलां वस्त्रादिसंपादनकलामित्यर्थः 'सिलोगं वा' श्लोकं वा - संस्कृतप्राकृतपद्यात्मकं वा काव्यनाटकादिकम् 'अट्ठावयं वा' अष्टापदं वा - अष्टापदमिति द्यूतफलकं पट्टिकारूपम्, यस्योपरि द्यूतं क्रीड्यते, उपचारात्तद्विषयककलां वा, अथवा अष्टापदमिति 'पासा' इति प्रसिद्धम्, तद्विषयां कलाम्, यथा-वयं नो जानीमः, इदं पासकं सुभिक्षदुर्भिक्षादिकं कथयतीत्येवंरूपां कलां वा, 'कक्कडगं वा' कर्कटकं वा कर्क - टकमिति कचवरं सर्ववस्तुसंमिश्रणं, कर्कटमिव कर्कटकं सर्वभावैक्यं सर्ववस्तुभावैक्यमित्यर्थः, एवं कथने उभयथाऽपि दोषापत्तिरापतेदिति । अथवा - कर्कटकं निमित्तशास्त्र सामुद्रिकशास्त्रज्योतिर्विद्यादिसंमिश्रणरूपं वा, 'बुग्गहं वा' व्युदग्रहम् - राजादियुद्धजनितजयपराजयज्ञानरूपां कलाम् 'सलाहं वा' श्लाघां वा - अन्यगुणवर्णनरूपां काव्यकलां वा, 'सलाहकहत्थयं वा' श्लाघकथास्तवं वा श्लाघात्मिकां कथां स्तवं वा, अथवा अपूर्वाभिनवानेक काव्यवर्णनकलां वा यः श्रमणः श्रमणी वा तापसादिकं श्रावकमश्रावकं वा 'सिक्खावे ' शिक्षयति - तद्विषयां शिक्षां ददाति तथा - 'सिक्खावेंतं वा साइज्जइ' शिक्षयन्तं शिल्पकलादीनां शिक्षणं ददतं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः
३१२
भाष्यम् - सिप्पसिलोगाइकलं, सिक्खावर अन्नउत्थियं गिहिणं । सो पावर पच्छित्त, आणाभंगाइरूवं च ॥
छाया - शिल्पश्लोकादिकलां शिक्षयति अन्यतीर्थिकं गृहिणम् । स प्राप्नोति प्रायश्चित्तं आज्ञाभङ्गादिरूपं च ॥
अवचूरि : - प्रकृतसूत्रे शिल्प श्लोकादिकलाम्, आदिपदेन शेषाः एतद्भिन्नाः या अन्याः कलाः अष्टापदादिरूपाः, ताः सर्वा अपि सूचिताः भवन्ति, एताः कलाः शिल्पादिकाः कदाचिदपि श्रमणः तापसादिकं गृहस्थादिकं वा न शिक्षयेत्, यस्तु श्रमणः मोहात्कारणान्तराद वा अन्यतीर्थिकानां तापसादीनां गृहस्थानां श्रावकाणामन्येषां वा पूर्वोक्तकलां शिक्षयति एतत्कलाशिक्षको भवति स श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिदोषरूपं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति स प्रायश्चित्तभागी भवतीत्यर्थः ॥ सू० १२॥
सूत्रम् - जे भिक्खु अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा आगाढं वयइ वयंतं वा साइज्जइ || सू० १३ || जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा फरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४ || जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा आगाढफरुसं वयइ वयंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१३ सू० १३-१६ जन्यतीर्घिकादीनामागााढादिवचनात्याशातनानि० ३१३ जे भिखू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चासाएइ अच्चासाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१६॥
छाया-यो भिक्षुरन्यतीर्थिकं वा गार्हस्थिकं वा आगाढं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३॥ यो भिक्षुरन्यतीथिकं वा गार्हस्थिकं वा परुषं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥१४॥ यो भिक्षुरन्यतीथिंक वा गार्हस्थिकं वा आगाढपरुष वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५॥ यो भिक्षुरन्यतीथिंकं वा गार्हस्थिकं वा अन्यतरया अत्याशातनया अत्याशातयति अत्याशा तयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियं वा' अन्ययूथिकं वा तापसादिकं 'गारत्थियंवा' गार्हस्थिकं गृहस्थं वा 'आगाई' आगाढम्- आगाढवचनं कोपयुक्तवचनमित्यर्थः 'वयई' वदति-कथयति 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तमागाढवचनमन्यतीथिंकं गृहस्थं प्रति वा वदन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषाश्चापि भवन्ति ॥ सू० १३॥ एवं 'फरुसं परुषं कठोरवचनं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४॥ तथा 'आगाढफरुसं' आगाढपरुषंकोपयुक्तकठोरवचनं वदति वदन्तं वा स्वदते सः ॥ सू० १५॥ एवम्-अन्यतीर्थिक गृहस्थं वा 'अण्णयरीए-अच्चासायणाए' अन्यतरया, अन्यतीथिकाशातना-अन्यतीर्थिकं प्रति 'संसारस्वरूपं ज्ञात्वापि त्वं जिनोक्तं धर्म नाचरसि, सावधक्रियामवलम्बसेऽतस्त्वां धिक्' इत्येवं कथनरूपा । गृहस्थाशातना-गृहस्थं प्रति त्वं गृहस्थः सन् द्वादश व्रतानि नाचरसे, रात्रिभोजनसंरम्भसमारम्भादिकार्य कुरुषेऽतस्त्वां धिक्' इत्येवं कथनरूपा, इत्यादिस्वरूपया एकया कयाचिदाशातनयाऽपि 'अच्चासाएई' अत्याशातयति-अन्यतीर्थिकस्य गृहस्थस्य वा आशातनां करोति 'अच्चासाएतं' अत्याशातयन्तं वा आशातनां कुर्वन्तं वा 'साइज्जई' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥१६॥
एतदागाढादिकं कस्मिन् विषये किमर्थ वा नो वदेत् ? इत्यत्राह भाष्यकारः-'जाइकुल' इत्यादि। भाष्यम्--जाइ-कुल-रूव-भासा, गण-बल-परियाग-जस-तवो-लाभा।
सत्त-वय-बुद्धि-धारण,-उग्गह-सीलं-समायारो ॥१॥ एएसु विसएमु य, गारत्थिय अनउत्थियं वावि । आगाढं फरुसं नो, वएज्ज आसायए नो वा ॥२॥ एएहिं वयणेहिं, साहू कुप्पेज किं पुणो अन्नो। एवं मम्मे वयणे, दोसा मरणाइया बहवो ॥३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
निशीथसूत्रे
छाया-जाति-कुल-रूप-भाषा-धन-बल-पर्याय-यश-स्तपो-लाभाः ।
११ १२ १३ १४ १५ १६ १७ सत्त्व-वयो-बुद्धि-धारणा-ऽवग्रह-शीलं समाचारः ॥१॥ एतेषु विषयेषु च, गाहस्थिकं अन्यतीर्थिकं वाऽपि । आगाढं परुषं नो वदेत् आशातयेत् नो वा ॥२॥ एतैर्वचनैः साधुः कुप्येत् किं पुनग्न्यः ।। एवं मर्मणि वचने, दोषा मरणादिका बहवः ॥३।।
अवचूरिः--जाति-कुलेति गाथात्रयम् । अत्र जात्यादयः सप्नदश प्रोक्ताः, तेऽर्थतः सुगमाः ॥१॥ द्वितीयगाथामाह-एएसु' इत्यादि, 'एएम' एतेषु पूर्वोक्तेषु जात्यादिषु विषयेषु गृहस्थमन्यतीर्थिकं वा आगाढं, परुषम्, आगाढपरुषं च नो वदेत्, तथा नो वा गृहत्थमन्यतीर्थिकं वा 'आसायए' आशातयेत्, न तयोः काञ्चिदम्याशातनां कुर्यात् ॥२॥ एवं करणे किं स्यात् ? इत्याह'एएहि' इत्यादि, 'एएहिं वयणेहि' एतैः पूर्वोक्तैरागाढादिरूपैर्वचनैः 'साहू' साधुः क्रोधनिग्रहपरो मुनिरपि 'कुप्पेज्ज' कुप्येत्-कोपाविष्टो भवेत् तहिं 'किं पुणो अन्नो' किं पुनरन्यः नो कुप्येत् ! इति काकुपाठः, एतादृशवचनैः साधोरपि कोपः स्यात् अन्यस्य तु का कथा इति भावः । अत्र के दोषाः । इति तान् दर्शयति-'एवं' इत्यादि ‘एवं' एवम् एतादृशे मर्मणि वचने मर्मवेधके वचने कथिते सति अत्र मरणादिका बह्वो दोषा भवन्ति । मर्मोद्घाटनसन्तापतप्ताः केचित् म्रियेरन् , साधुं वा आन्तरलग्नवैरभावेन दोषारोपं कृत्वा राजद्वारे नयेयुः, इत्यादि बहुदोषसंभवात् साधुरागाढादिकं वचनं न वदेत् , नो वा वदन्तं स्वदेत, नो वा अत्याशातनया तान् अत्याशातयेत् परकृतामत्त्याशातनां नानुमोदयेत् । एवं करणे साधुराज्ञाभङ्गादिदोषभागीभवतीति ॥३॥ जात्यादिषु आगाढा. दिवचनप्रकारः प्रदर्श्यते
अहं जातिमान् तथा कुलवान् त्वं तु नीचो जारजातो वेत्यादि १-२ । अहं रूपवान् त्वं तु कुरूपः ३। अहं मधुरभाषी त्वं नैतादृशः ४ । अहं धनी सन् दीक्षितः, त्वं तु निर्धनः ५ । अहं बलवान् , त्वं निर्व : ६ । अहं पर्यायज्येष्ठोऽस्मि बहु जानामि त्वं नैतादृशः ७ अहं यशस्वी त्वं लोकनिन्धोऽसि ८ । अहं तपस्वी त्वं नैतादृश: ९। मम बहुलाभो भवति त्वं न किमपि लभसे १० । अहं सत्त्ववान् आन्तरबली त्वं कातरः ११ । अहं वयोवान् त्वमचिरजातो बालः १२। अहं बुद्धिमान् त्वं निबुद्धिकः १३ । मम धारणाशक्तिस्तीवा वर्तते त्वं तु विस्मरणशील: १४ । अहमवग्रहे गुर्वादिज्येष्ठाज्ञायां वर्ते, त्वमुद्धतः १५। अहं शीलवान् त्वं नैतादशः १६। समाचार इति अहं साधुसामाचार्या वर्ते त्वं स्वकीयमयादामपि न पालयसि १७ । इत्यादि ।। सू० १३-१६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ. १३ सू०१७-१३ अन्यस्थानां कौतुकक मकरणादिनिषेधः ३१५
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा कोउगकम्म करेइ करेंतं वा साइज्जइ। सू० १७॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वागारत्थियाण वा भूइकम्मं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ।। सू० १८ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १९|| जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणापसिणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २० ॥ जे भिक्खु अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पसिणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २१ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्यियाण वा गारत्थियाण वा पसिणापसिणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २२॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा तीयं निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०२३॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा पडुप्पण्णं निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४ ॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारस्थियाण वा आगमिस्सं निमित्तं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ।। सू० २५|| जे भिक्खू अण्णउत्थियाण गारत्थियाण वा लक्खणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ। सू० २६॥जे भिवखू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा वंजणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २७॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा सुमिणं कहेइ कहेंतं वा साइज्जइ ।। सू० २८॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा विज्जं पउंजइ पउंज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा मंतं पउंजइ पउंजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३०॥ जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा जोगं पउंजइ पउंजंतं वा साइज्जइ॥ सू०३१॥
- छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा कौतुककर्म करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १७॥ यो भिक्षुःअन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा भूतिकर्म करोति, कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० १८॥ थो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा प्रश्नं करोति कुर्वन्त
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
निशीथसूत्रे वा स्वदते ॥सू० १९॥ यो भिक्षुः अन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा प्रश्नाप्रश्नं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सु० २०॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा प्रश्नं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सू०२१॥ यो भिक्षुरन्ययुथिकानां वा गृहस्थानां वा प्रश्नाप्रश्न कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥सू० २२॥ यो भिक्षुरन्यथिकानां वा गृहस्थानां वा अतीतं निमित्तं कथयति कथयन्तं वा स्वदते सू० २३ ।। यो भिक्षुरन्ययुथिकानां वा गृहस्थानां वा प्रत्युत्पन्न निमित्तं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा आगमिष्यत् निमित्तं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५।। यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा लक्षणं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥सू०२६। यो मिथुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थान वा व्यञ्जनं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥ सु०२७॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा स्वप्नं कथयति कथयन्तं वा स्वदते ॥सू० २८॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा विद्यां प्रयुक्त प्रयुञ्जानं वा खदते ॥सू०२९॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा मन्त्रं प्रयुक्त प्रयुञ्जानं वा स्वदते ॥सू० ३०॥ यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा योगं प्रयुङ्क्ते प्रयुञ्जान वा स्वदते ॥सू०३१॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियाण वा' अन्ययूथिकानां वा 'गारत्थियाण वा' गृहस्थानां वा 'कोउगकम्मं करेइ' कौतुककर्म करोति, तत्र कौतुकं-दृष्ट्यादिदोषनिवारणाथें स्नानादिकमौषधादिकं वा करोति, तथा च यः श्रमणः परतीथिकानां कौतुककर्म करोति अर्थात् श्मशानचत्वरादिषु स्नानं कारयति अथवा कोऽपि तापसादिकः गृहस्थो वा ज्वरशूलादिरोगेण ग्लानो जातः तस्य ज्वरादिरोगशान्त्यर्थ सचित्तमचित्तं वा औषधादिकमानीय ददाति येन तस्य रोगः सद्य एव शान्तो भवति स नीरोगतां लभते तदेतत् श्मशानादिस्नानमौषधादिदानं च कौतुककर्म कथ्यते । अथवा कुतुकस्य भावः कौतुकं कुतूहलता गृहस्थादीनां मनोरञ्जनाय क्रियमाणं कर्म कौतुककर्म तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० १७॥ एवम् 'भूइकम करेइ' भूतिकर्म-शरीरादिरक्षार्थ भस्मपोट्टलिकाभिमन्त्रणरूपं करोति ॥सू० १८॥ 'पसिणं करेइ प्रश्नं करोति-अन्यतीर्थिकादिनिमित्तं दर्पणादौ देवाचाहानं कृत्वा शुभाशुभफलप्रच्छनरूपं करोति । सू० १९॥ 'पसिणापसिणं करेइ' प्रश्नप्रश्नं करोति-विद्यामन्त्रिताघण्टायाः कर्णमूले वादनेन तत्र देवताऽवतीर्य पृष्टस्य प्रश्नस्य विषये सा पुनरपि प्रश्नं करोति यत्तव पूर्वमेवमासीत् न वा?' इति एकस्मिन् प्रश्ने द्वितीयप्रश्नकरणम् , एवं प्रश्ने प्रश्नकरणरूपं प्रश्नप्रश्नमन्यतीर्थिकगृहस्थनिमित्तं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० २०॥ 'पसिणं कहेइ' प्रश्नं कथयति अन्यतीथिंकगृहस्थेभ्यः दर्पणाद्यवतीर्ण देवता कथितशुभाशुभफलरूपमुत्तरं कथयति. ॥ सू०२१ । एवम् 'पसिणापसिणं कहेई' प्रश्न प्रश्नं कथयति प्रश्नोंपरिप्रश्नस्योत्तरं कथयति ॥२२॥ 'तीयं निमित्तं कहेइ' अतीतं निमित्तं कथयति, अन्यतीर्थिकगृहस्थेभ्यः 'तवातीतकाले
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ०१३ सू० १७-३१ अन्यतीर्थिकगृहस्थानां कौतुककर्मादिकरणनि० ३१७ एतादृशं शुभमशुभं वा जातम्, अमुकप्रकारको लाभस्त्वया लब्धः, एतादृशं सुखं दुःखं वा प्राप्तम्', इत्यादिरूपं निमित्तं कथयति ।। सू० २३॥ एवमेव 'पडुप्पन्नं निमित्तं' प्रत्युत्पन्नं वर्तमानकालिक निमित्तं कथयति ॥ सू० २४॥ एवं 'आगमिस्सं निमित्तं कहेई' आगमिष्यत्कालिकं भविष्यत्कालिकं यत् 'तवाग्रे एतादृशं शुभमशुभं वा भविष्यती'त्यादिरूपं निमित्तं कथयति ॥ सू० २५॥ एवं 'लक्खणं कहेई' लक्षणं कथयति, तत्र लक्षणं द्विविधम् - बाह्यमाभ्यन्तरं च, तत्र बाह्यं-हस्वदीर्घशरीरावयवरेखादिकम्, आभ्यन्तरं-स्वभावसत्त्वादिकम् । बाह्यलक्षणं-हस्तपादादिशरीरावयवसंभवं द्वात्रिंशत्प्रमाणकं भवति यथा 'अयं द्वात्रिंशल्लक्षणः पुरुषः' इति, एतद्भिन्नान्यान्यपि लक्षणानि भवन्ति, यथा 'बलदेववासुदेवशरीरेऽष्टोत्तरशतम् , चक्रवर्तितीर्थकरशरीरेऽष्टोत्तरं सहनं लक्षणानां भवति तन्मध्यात्तव शरीरे इयन्ति लक्षणानि विद्यन्तेऽतस्त्वं महापुरुषो भविष्यसी'त्यादि, तथा 'तव शरीरे कानिचिदशुभलक्षणानि सन्तीत्यतोऽत्वं दुःखी भविष्यसी'त्यादि च लक्षणं कथयति ॥२६॥ एवं वंजणं कहेइ' व्यञ्जनं कथयति, तत्र-व्यञ्जनं-मशतिलादिकं कथयति-तद्विषयकं शुभाशुभफलं प्रतिपादयति ॥ सू० २७॥ 'मुमिणं कहेइ' स्वप्नं कथयति-स्वप्नफलं प्रतिपादयति, तत्र स्वप्नो द्विविधः-मनोविषयो ज्ञानविषयश्च, तं स्वप्नं प्रायः सुप्तजागरावस्थः पश्यति, स च स्वप्नो भविष्यकालिकसुखदुःखयोनिमित्तं भवति यथा मनुष्याणां मरणकाले पूर्वमेवारिष्टदशनं भवति तच्च सुखदुःखनिमित्तं जायते, तदरिष्टं त्रिविधं कायिकं वाचिकं मानसं च, तत्र कायिकं रोगपीडावणाधनेकप्रकारकम् १, वाचिकं सहसावाक्प्रतिबन्धादिकमनेकविधम् २, मानसिकमप्यरिष्टमार्थिककौटुम्बिकमनोमालिन्यादिविविधप्रकारकम् ३। स्वप्नदर्शनं पच्चप्रकारकं भवति याथातथ्य-प्रतत-चिन्ता-विपरीता-व्यक्तभेदात्, तत्र सर्वपापविरताः साधवः संवृताः याथातथ्यस्वप्नदशेकाः, इतरे गृहस्थादयः पार्श्वस्थादयश्च याथातथ्यं प्रति भजनीयाः, एषां स्वप्नं याथातथ्यं तद्विपरीतं वा भवेत् । यत् स्वप्नदर्शनं यथैव दृष्टं तथैव भवति तत् याथातथ्यं स्वप्नदर्शनम् १, प्रततस्तु स्वप्नसंतानः श्रृंखलावत् २, जागरितावस्थायां यत् चिन्तितं तदेव रात्रौ पश्यति तत् चिंतानामकं स्वप्नदर्शनम् ३, विपरीतं विपरोतफलदायकं स्वप्नदर्शनं तु तत् यत् शुचिसुगन्ध्यादिके मेध्ये स्वप्ने दृष्टे फलममेध्यं भवति, अमेध्ये स्वप्ने दृष्टे तत् फलं मेध्यं भवति, यथा दृष्टं तद्विपरीतं फलं यत्र भवति तद् विपरीतं स्वप्नदर्शनं चतुर्थम् ४, स्वप्नदशायां यत् दृष्ट प्रतिबुद्धोऽयं स्फुटरूपेण न संस्मरति, संस्मरन् वा यस्यार्थ सम्यग् नावगच्छति तदव्यक्तनामकं स्वप्नदर्शनं पञ्चमम् ५ । पञ्चप्रकारकोऽपि स्वप्नः पञ्चेन्द्रियविषयो भवति, सर्वेऽपि स्वप्नाः प्रायः इन्द्रियविषये एव भवन्तीति। अयं भावः-दृष्टस्य श्रुतस्य तदतिरिक्तस्य वा वस्तुनो वासनावशात् सुप्तावस्थानं मानसज्ञानं स्वप्नदर्शनम्, तत् त्रिविधं-धातुविकारजनितम् १, वासनाजनितम् २, अदृष्टजनितं ३ च। तत्रादृष्टजनितं स्वप्नदर्शनं सर्वथैव शुभाशुभं फलं ददात्येव, एतदतिरिक्तं तु फलं ददाति न वा ददातीति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
निशीथसूत्रे एतादृशस्वप्नादिफलं कथयति ॥ सू० २८॥ एवं विद्या-मन्त्र-योग-प्रतिपादकानि त्रीणि सूत्राणि । तत्र 'विज्जं पउंजई' विद्यां प्रयुङ्क्ते, विद्या रोहिण्यादिका सधाधना वा विद्या-मारण-मोहन-वशीकरणो-च्चाटनादिरूपा, तां प्रयुक्ते तस्याः प्रयोगं करोति तद्विधिं प्रदर्शयति वा ॥ सू० २९॥ 'मंत पउंजई' मन्त्रं प्रयुङ्क्ते,तत्र मन्त्रम् असाधनं मन्त्रं यत् जपमात्रेण सिद्ध्यति,तस्य प्रयोगं करोति, ग्रहभूतप्रेतपिशाचादिजन्यं दुःखं निवारयितुं मन्त्रप्रयोगं करोति ॥सू० ३०॥ 'जोग पउंजई' योगं प्रयुङ्क्ते. तत्र योगः -अनेकवस्तूनां संयोगरूपः विद्वेषोत्सादनान्तर्धानादिकारकं चूर्णादिकं. यस्य प्रक्षेपेण विद्वेषादिकं जायते तादृशं योगं प्रयुङ्क्ते, योगप्रयोगं करोति । यः कोउपि श्रमणः श्रमणी वा अन्ययूथिकानां गृहस्थानां वा कौतुककर्मत आरभ्य योगप्रयोगपर्यन्तम् स्वयं करोति अन्येन वा कारयति, कुर्वन्तं वा अनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति ॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-कोउयं च समारब्भ, जाव जोगं पउंजई' ।
करणाणुमोयणओ, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया कौतुकं च समारभ्य यावत् योगं प्रयुङक्ते ।
करणानुमोदनत आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः-सूत्रे कौतुकसूत्रादारभ्य योगसूत्रपर्यन्तसूत्रेषु यत् कथितम् तस्य कौतुकादेः स्वयं करणात् अन्येन कारणात् कुर्वतोऽनुमोदनाद्वा श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिकं प्राप्नोति तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीति भावः ॥सू० ३१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा नट्ठाणं मूढाणं विप्परियासियाणं वा मग्गं वा पवेएइ संधिं वा पवेएइ मग्गओ वा संधि पवेएइ संधिओ वा मग्गं पवेएइ पवेएतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२॥
छाया - यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गृहस्थानां वा नष्टानां मूढानां विपर्थस्तानां वा मार्ग वा प्रवेदयति संधि वा प्रवेदयति मार्गात् वा संधिं प्रवेदयति सन्धितो वा मार्ग प्रवेदयति प्रवेदयन्तं वा स्वदते ॥सू० ३२॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियाण वा अन्ययूथिकानां वा 'गारत्थियाण वा' गृहस्थानां वा 'णहाणं' नष्टानां मार्गभ्रष्टानां विस्मृतमार्गाणामित्यर्थः, गन्तव्यमार्ग विस्मृत्य इतस्ततो भ्रमतामिति यावत् 'मृढाणं' मूढानां दिङ्मोहादिना अटव्यां दिगभागमजानताम् 'विप्परियासियाणं' विषय॑स्तानां यत्र येन मार्गेण गन्तव्यं तं मार्ग परित्यज्य मार्गान्तरं प्रति प्रस्थितानाम् ‘मग्गं वा पवेएइ' मार्ग पन्थानं प्रवेदयति प्रकाशयति कथयतीत्यर्थः 'संधि वा पवेएइ' सन्धि वा प्रवेदयति, तत्र संधिः द्वयो
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० ३२-३४ अन्यतीथिकादीनां मार्गधातुनिधिप्रवेदननिषेधः ३१९ मर्गियोः सम्बन्धस्थानम् , अथवा यत्र राजमार्गाद् अन्यो मार्गो निस्सरति तस्योपमार्गस्य नाम सन्धिरिति कथ्यते 'मग्गाओ वा संधिं पवेएइ' मार्गात् मार्गेण वा सन्धिमुपमार्ग प्रवेदयति दर्शयति, यो हि राजमार्गारुढो राजमार्गात् उपमार्ग गन्तुमिच्छति तमुपमार्ग दर्शयति कथयतीत्यर्थः 'संधिो वा मग्गं पवेएई' सन्धितो वा मार्ग प्रवेदयति यो हि उपमार्गे स्थितः तं सन्धिमार्गात् मार्ग राजमार्ग प्रति गमनाय राजमार्गस्योपदेशं करोति राजमार्ग कथयतीत्यर्थः तथा 'पवेएतं वा साइज्जई' मार्गभ्रष्टानां दिङ्मूढ़ानां विपरीतमागे प्रति प्रस्थितानां परतीथिकानां गृहस्थानां वा राजमार्गस्योपमार्गस्य राजमार्गात् उपमार्गमुपमार्गात् राजमार्ग कथयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्-गिहीणं अण्णतित्थीणं, मग्गं संधि पवेयई ।
मिच्छत्तं पावई सो उ, आणाभंगाइयं तहा ॥ छाया--गृहिणामन्यतीथिनां मार्न संधिं प्रवेदयति ।।
मिथ्यात्वं प्राप्नोति स तु आज्ञाभङ्गादिकं तथा ।। अवचूरिः- गृहिणां गृहस्थानामन्यतीर्थिनां तापसादीनां मांर्ग राजमार्गम् सन्धिम् यत्र मार्गद्वयं संमिलति तादृशं पन्थानं प्रवेदयति कथयति तथा उपलक्षणात्-मार्गात् राजमार्गात् सन्धि संमिलितमार्गद्वयं, तथा संधितो मार्ग राजमार्गादिकं प्रवेदयति कथयति स मिथ्यात्वम् आज्ञाभशादिदोषांश्च प्राप्नोति । अयं निषेधो हिंसार्थप्रस्थितहिंसकजनविषयको जिनकल्पिकविषयको वा विज्ञेय इति ॥ सू० ३२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा धाउं पवेएइ पवेएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३३ ॥
छाया --- यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गार्हस्थिकानां वा धातुं प्रवेदयति प्रवेदयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३३ ॥
चूर्णी---- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियाण वा' अन्ययूथिकानां वा 'गारस्थियाण वा' गार्हस्थिकानां वा 'धाउं पवेएई' धातुं, धातुः पाषाणरसमृत्तिकाभेदेन त्रिविधः, पाषाणधातुः यस्मिन् पाषाणे धम्यमाने तस्मात्सुवर्ण पतति सः १, रसधातुः-यस्य जलेन आसिक्तं ताम्रादि सुवर्ण भवति सः २, मृत्तिकाधातुः-या मृत्तिका धम्यमाना सुवर्ण भवति सः ३, तादृशं धातुं श्रमणः श्रमणी वा प्रवेदयति कथयति तथा 'पवेएतं वा साइज्जइ' धातुं प्रवेदयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी, भवति तथा तस्याज्ञाभङ्गदिका दोषा भवन्ति ।। सू० ३३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थियाण वा गारत्थियाण वा निहिं पवेएइ पवेएतं वा साइज्जइ ॥सू० ३४॥
छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिकानां वा गार्हस्थिकानां वा निधिं प्रवेदयति प्रवेदयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियाण वा' अन्ययूथिकानां वा 'गारत्थियाण वा' गाहस्थिकानां-गृहस्थानां वा 'निहिं पवेएइ' निधिम् प्रवेदयति, तत्र निधानं निधिः निहितं स्थापितं द्रविणजातमित्यर्थः प्रवेद. यति, मन्त्रादिना ज्ञात्वा भूमिनिहितं द्रव्यं कथयति प्रकाशयतीति तथा 'पवेएंतं वा साइज्जइ' प्रवेदयन्तं कथयन्तं श्रमणान्तरं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-धाउं सुवण्णजणयं, निहिं वा पवेयए य जे भिक्खू ।
गिहिणण्णतिथियाणं सो पावइ आणभंगाई ॥ छाया-धातुं सुवर्णजनकं निधिं वा प्रवेदयेत् यो भिक्षुः ।
गृहिणामन्यतीथिकानां स प्राप्नोति आज्ञाभङ्गादिम् ॥ अवचरिः- यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा धातुं यस्मिन् धम्यमाने सुवर्णादिकं पतति स धातुविशेषः, तं पूर्वसूत्रोक्तं त्रिविधमपि, तथा निधि वा, तत्र निधानं निधिः निहितं स्थापितं द्रविणजातं गृहिणां गृहस्थानामन्यतीथिकानां तापसादीनां प्रवेदयेत् कथयेत् स श्रमणः आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति, तत्र धातुस्निप्रकारको भवति पाषाणरसमृत्तिकाभेदात्, तत्र यत्र पाषाणे धम्यमाने सुवर्णादिकं पतति स पाषाणधातुः १, येन धातुजलेनासिक्तं ताम्रादिकं सुवर्णा दिकं भवति स रसधातुरिति कथ्यते २, या तु मृत्तिका योगयुक्ता ध्मायमाना वा सुवर्णादि भवति स मृत्तिकाधातुः ३ । तं धातुं, तथा निधिः स्थापितद्रव्यजातं, स निधिः मनुष्यदैवतैः अधिष्ठितोऽनधिष्ठितो वा भवति, तथा निधिजले वा भवति, स्थले वा भवति, तत्र यो निधिः स्थले भवति स द्विविधः निक्षिप्तो वा अनिक्षिप्तो वा, सर्वोप्ययं निधिः स्वरूपतो द्विप्रकारको भवति कृतरूपोऽकृतरूपश्च । धातुनिधिकथने इमे दोषाः-धातूनामग्निना धमने षड्जीवनिकायविराधना भवति । निधिदर्शने तस्य देवाधिष्ठितत्वेनानेके विघ्नाः समुद्भवन्ति । राज्ञा ज्ञाते राजदण्डमपि प्राप्नुयात् । तत्र चक्रध्वजो राजा दृष्टान्तः
___तथाहि-आसीत् मगधदेशे पुष्पपुरनगरे चक्रध्वजो राजा, तेन राज्ञा चक्राङ्किता अनेके दीनारा आनाय्य निधानत्वेन स्थापिताः निधानस्थापनानन्तरं बहुदिनानि व्यतीतानि तदनन्तरं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० ३५-४८ पात्रादिषु मुखदर्शनस्यवमनचिरेचनयोश्चनि• ३२१ निधिज्ञः कश्चित् तापसो निधिलक्षणेन ज्ञात्वा खनित्वा निधानं निष्कास्य नीतवान् . तेन च व्यवहारं करोति तद् हस्तात् अन्यः तदन्यो व्यवहारं करोति, एवं क्रमपरंपरया राजपुरुषेण दृष्टः । स राजपुरुषः तं राजसमीपं नीतवान् । राज्ञा पृष्टः-कस्मादिमे दीनारास्त्वया लब्धाः, तेन कथितममुकसमीपात् लब्धवानस्मि । एवं परम्परया येन निवानमुत्वा तितम् स राज्ञा निगृह्य दण्डितः । इत्येवं निधिदर्शनेऽनेके दोषाः समापद्यन्ते । तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा धातुं निधिं वा न स्वयं प्रवेदयेत् , न परद्वारा प्रवेदयेत् , न वा प्रवेदयन्तं कमप्यनुमोदयेदिति ॥ सू० ३४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू मत्तए अप्पाणं देहेइ देहतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३५॥ जे भिक्खू अदाए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ ३६॥ जे भिक्खू असीए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३७॥ जे भिक्खू मणिए अप्पाणं देहेइ देहंत वा साइज्जइ ॥ सू० ३८ ॥ जे भिक्खू कुंडपाणीए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३९ ॥ जे भिक्खू फाणिए अप्पाणं देहेइ देहतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४०॥ जे भिक्खू तेल्ल अप्पाणं देहइ दहंत वा साइज्जइ ।। सू० ४१ ॥ जे भिक्खू महुए अप्पाणं देहेइ देहंत वा साइज्जइ ॥ सू० ४२॥ जे भिक्खू सप्पिए अप्पाणं देहेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४३॥ जे भिक्खू मज्जए अप्पाणं दे हेइ देहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४४ ॥ जे भिक्खू वसाए अप्पाणं दे हेइ देहतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४५॥
छाया -यो भिक्षुर्मात्रके आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥३५॥ यो भिक्षुरादर्श आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ३६।। यो भिक्षुरस्यामात्मानं पश्यति पश्यन्त वा स्वदते ॥सू०३७॥ यो भिक्षुर्मणौ आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ३८||यो भिक्षुः कुण्डपानीये आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ।।सू३९॥यो भिक्षुः फाणिते (तरलगुडे) आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥सू ४०॥ यो भिक्षुस्तैले आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ४१॥ यो भिक्षुर्मधुके आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥ सू२॥ यो भिक्षुः सर्पिषि आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते। सू० ४३॥ यो भिक्षुर्मद्ये आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ।।सू०४४॥ यो भिक्षुर्वसायामात्मानं पश्यति पश्यन्तं वा स्वदते ॥सू० ४५॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मत्तए, मात्रके, तत्र मात्रकं नाम येन पात्रेण जलं पिवति तत् तथा च जलपरितपानपात्रे 'अप्पाणं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
३२२
देहे' आत्मानं मुखादिकं पश्यति प्रेक्षते तथा 'देहंतं वा साज्जइ' पश्यन्तं वा जलपूरितमात्र के स्वात्मानं पश्यन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्वित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥० ३५ | एवम् ' अद्दाए अप्पाणं देहेइ' आदर्शे-दर्पणे आत्मानं पश्यति ॥ सू० ३६ || 'असीए अप्पाणं देहेइ' असौ खड्गे आत्मानं पश्यति ॥ सू० ३७ ॥ 'मणीए अप्पाणं देहेइ' मणौ आत्मानं पश्यति ॥ सू० ३८ || 'कुंडपाणीए अप्पाणं देहेइ' कुण्डपानीये हदादिजले आत्मानं पश्यति || सू० ३९|| 'फाणिए अप्पाणं देहेइ' फाणिते इक्षुविकारभूते तरले गुडे आत्मानं पश्यति ।। सू०४०|| ' तेल्ले अप्पाणं देहेइ' तैले आत्मानं पश्यति ॥ सू० ४१ ॥ 'महुए अप्पाणं देहे ' मधुके - मधौ 'सहद' इति प्रसिद्धे द्रवभूते तरले मधौ आत्मानं पश्यति ॥ सू० ४२ || 'सप्पिए अप्पाणं देहेइ' सर्पिषि - घृते आत्मानं पश्यति ॥ सू० ४३ ॥ 'मज्जए अप्पाणं देहे ' मद्य-मधे सुरायामात्मानं पश्यति ॥ सू० ४४ || 'वसाए अप्पाणं देहे ' वसायां शारीरिकधातुविशेषे 'चर्बी' इति प्रसिद्धायां आत्मानं पश्यति पश्यन्तं वा अनुमोदते स दोषभागी भवति ॥ सू० ४५ ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् - मत्तयाइवसांतेसु, एरिसन्नयरेसु वा ।
अप्पाणं देer भिक्खू, आणाभंगाइ पावई ||
छाया - मात्रकादिवसांतेषु ईदृशान्यतरेषु वा । आत्मानं पश्यति भिक्षुः, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
----
अवचूरिः - पञ्चत्रिंशत्तमसूत्रादारभ्य पञ्चचत्वारिंशत्तमपर्यन्तसूत्रेषु मात्रकादीनि वस्तूनि कथि - तानि तेषु सर्वेषु तथा तादृशेषु अन्येष्वपि वस्तुषु यो भिक्षुरात्मानं शरं रमुखादिकं पश्यति 'जत्तियमेत्ता उ आहिया ठाणा' इति वचनात् यावन्मात्राणि आख्यातानि स्थानानि - मुखादिदर्शनयोग्यानि वस्तूनि तेषु सर्वेषु य आत्मानं पश्यति स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू वमणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ||सू० ४६ ॥
छाया -यो भिक्षर्वमनं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कचित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वमणं करेइ' वमनं करोति, तत्र वमनं सुखद्वारा अशिताशनादेर्बहिर्निष्कासनमित्यर्थः ' करें वा साइज्जइ, वमनं कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ४६ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू विरेयणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४७॥ छाया -यो भिक्षु विरेचनं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥० ४७ ||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० ४९-५१ आरोग्यार्थप्रतीकारपार्श्वस्थबन्दनप्रशंसननि० ३२३
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे 'भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विरेयणं करेइ' विरेचनं करोति, तत्र विरेचनं नाम अधः-स्रावणम् , संगृहीतमलस्य अपानद्वारा बहिनिस्सारणं तादृशं विरेचनं करोति तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' विरेचनं कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ४७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वमणविरेयणं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥सू० ४८॥
छाया- यो भिक्षुर्वमनविरेचनं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४८ ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वमणविरेयणं करेइ' वमनविरचनं-समकालं वमनं विरेचनं च करोति तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' वमनं च विरेचनं च कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ४८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू आरोग्गपडिकम्मं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू ४९॥
छाया - यो भिक्षुरारोग्यप्रतिकर्म करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'आरोग्गपडिकम्म' आरोग्यप्रतिकर्म करोति, तत्रारोग्यं नैरुज्यं तस्मिन् सत्यपि प्रतिकर्म चिकित्सा करोति अनागतरोगस्य प्रतिकर्म करोति अर्थात् यो हि रोगरहितशरीरोपि अनागतकालेऽपि मम शरीरे कोपि रोगः शरीरविनाशको मा भूयात्, इति कृत्वा बलादिवृद्धयर्थ भाविरोगशमनार्थ वा औषधादीनां सेवनलक्षणं प्रतिकर्म करोतीति तथा 'करेंतं वा साइज्जई' आरोग्यप्रतिकर्म कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ।। सू० ४९॥
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्--अरोगत्ते सरीरस्स, बलबुट्टिनिमित्तगं ।
सेवए ओसहं जो उ, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया- अरोगत्वे शरीरस्य, बलवृद्धिनिमित्तकम् ।
सेवते औषधं यस्तु आझाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः--यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा नीरोगशरीरोपि बलादिवृद्धयर्थम् उपलक्षणात् आगामिकाले मम शरीरे रोगो मा भवतु, इति बुद्धया च औषधादिकं सेवते,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
Amwwwmommam
३२४
निशीथसूत्रे औषधादिसेवनं करोति स भिक्षुः श्रमणः शरीरप्रतिकर्म कुर्वाणः पुनराज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति ॥ सू० ४९||
सूत्रम्-जे भिक्खू पासत्थं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ।। सू० ५०॥ छाया-यो भिक्षुः पार्श्वस्थं वन्दते वन्दमान वा स्वदते ॥ सू० ५०॥
चूर्णिः -'जे भिक्खू' इत्यादि' 'जे भक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पासत्थं' पावस्थम्, तत्र पार्श्वे ज्ञानदर्शनचारित्रस्य समीपे तिष्ठति न तत्र उद्यमति यः सः पार्श्वस्थः, अथवा 'पाशस्थः' इतिच्छाया, तत्र पाशो नाम बन्धनम् , तत्कारणमविरत्यादि किमपि पाशपदेन प्रोच्यते, तादृशे पाशे अविरत्यादिरूपे तिष्ठति यः स पाशस्थः, स द्विविधो द्विप्रकारकः देशतः सर्वतश्च, तत्र देशतः पार्श्वस्थः शय्यातरपिण्डभोज्यादिभेदैरनेकविधः । सर्वतस्त्रिविकल्पः ज्ञानदर्शनचारित्रभेदेन, तत्र ज्ञानविराधको दर्शनविराधकश्चारित्रविराधकश्चेति, तथाहि-ज्ञानस्य विराधकः पार्श्वस्थः १, दर्शनातिचारे वर्तते २, चारित्रे स्थितो न भवति, अतोऽतिचारजातं न परित्यजति स पार्श्वस्थः ३, तादृशं पार्श्वस्थम् 'वंदई' वन्दते विधिपूर्वकं वन्दननमस्कारादिकं करोति तथा 'वंदंत वा साइज्जइ' वन्दमानं स्वदते पार्श्वस्थस्य वन्दनं कुर्वन्तं श्रमणान्तरमनु मोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ५०॥
सूत्रम्- जे भिक्खू पासत्थं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१५ छाया-यो भिक्षुः पार्श्वस्थं प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥सू० ५१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पासत्थं' पार्श्वस्थम् ‘पसंसई प्रशंसति 'एष शुद्धचारित्रागधकः' इत्येवंरूपां प्रशंसां करोति तथा 'पसंसंतं वा साइज्जई' प्रशसन्तं वा स्वदते, यो हि श्रमणः पार्श्वस्थस्य प्रशंसां करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० ५१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कुसीलं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५२॥ जे भिक्खू कुसीलं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥सू० ५३॥ जे भिक्खू
ओसण्णं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ। सू० ५४॥जे भिक्खू ओसणं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ।। सू० ५५||जे भिक्खू संसत्तं बंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५६॥ जे भिक्खू संसत्तं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५७ ।। जे भिक्खू अहाछंदं वंदइ वंदतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५८॥ जे भिक्खू अहाछंदं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५९॥ जे भिक्खू नितियं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० ५२-६९ कुशीलादिनवानां वन्दनप्रशंसननिषेधः ३२५ वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ।। सू० ६०॥ जे भिक्खू नितियं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ॥सू० ६१॥जे भिक्खू काहियं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥सू०६२ जे भिक्खू काहियं पसंसइ पसंसतं वा साइज्जइ ॥ सू०६३॥ जे भिक्खू पासणियं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ।। सू० ६४॥जे भिक्खू पासणियं पसंसइ पसंसंत वा साइज्जइ ॥ सू०६५॥जे भिक्खू मामगंवदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥ सू०६६॥ जे भिक्खू मामगं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६७॥ जे भिक्खू संपसारियं वंदइ वंदंतं वा साइज्जइ ॥सू० ६८॥जे भिक्खू संप सारियं पसंसइ पसंसंतं वा साइज्जइ ॥सू० ६९॥
__छाया-यो भिक्षुः कुशीलं वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥ सू० ५२॥ यो भिक्षुः कुशीलं प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥सू० ५३॥ यो भिक्षुरवसन्न वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥ सू० ५४। यो भिक्षुरवसन्न प्रशंसति प्रशंसन्त वा स्वदते ।।सू० ५५॥ यो भिक्षुः संसक्तं वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥ सू० ५६।। यो भिक्षुः संसक्तं प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥ सु० ५७॥ यो भिक्षुर्यथाछन्द वन्दते वन्दमान वा स्वदते ॥ सू० ५८॥ यो भिक्षु. यथाछन्द प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ।। सू. ५९ । यो भिक्षु त्यिक वन्दते वन्दमान वा स्वदते । सू. ६०॥ यो भिक्षुत्यिक प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६॥ यो भिझुः काथिक' वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥सू० ६२॥ यो भिक्षुः काथिकं प्रशंसति प्रशंसन्त वा स्वदते ॥ सू० ६३॥ यो भिक्षुः प्राग्निक वन्दते वन्दमान वा स्वदते ।। सू०६४ यो भिक्षुः प्राश्निक प्रशंसति प्रशसन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६५॥ यो भिक्षुर्मामक वन्दते वन्दमानं वा स्वदते ॥ स०६६॥ यो भिक्षामक प्रशंसति प्रशंसन्तं वा स्वदते ॥स०६७॥ यो भिक्षुः सांप्रसारिक वन्दते वन्दमान वा स्वदते । सू० ६८॥ यो भिक्षुः सांप्रसारिक प्रशसति प्रशसंत वा स्वदते ॥ सू० ६४॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कुसीलं कुशोलम्, तत्र कुत्सितं शीलं यस्य स कुशीलः तम् , अथवा कुत्सितेषु निन्दितेषु कर्मसु सुशीलं करोतीत्यतः कुशीलः, एवं वन्दनं प्रशसनं चाधिकृत्य कुशीला वसन्न-संसक्त-यथाछन्द-नैत्यिक-काथिकप्राश्निक-मामक-सांप्रसारिक-पर्यन्तं सूत्राणि पार्श्वस्थसूत्रवदेव व्याख्येयानि, तत्र कुशीलः, कुत्सितं शीलम् आचारो यस्य स कुशीलः, अथवा कुत्सितेषु निन्दितेषु कर्मसु शीलं स्वभावो यस्य स कुशीलः कौतुककर्मत आरभ्य विद्यामन्त्रचूर्णपर्यन्तकरणकारणादिभिरुपजीवी तं वन्दते०॥ सू० ५२॥ 'पसंसई' प्रशंसति ॥ सू० ५३।। 'ओसन्नं' अवसन्नम् , तत्र अवसन्नः यः सर्वामपि सामार्चारी वितथा करोति सः, तं वन्दते ॥ सू० ५४॥ प्रशंसति ।।सू० ५५।। 'संसत्त' संसक्तं, तत्र संसक्तः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
निशीथसूत्रे चारित्रविराधकदोषेषु संसक्तः आसक्तः चारित्रविराधकदोषयुक्त इत्यर्थः, यथा गवादिमृतशरीरं कथितं सदनेकप्रकारककृमिजालाकीर्ण भवति तथैव संसक्तोऽप्यनेकदोषाकीर्णो भवति, स बहुरूपिपुरुषवत् अनेकरूपधारी भवति, नटवत् अनेकरूपाणि करोति, वस्त्रवत् यथा हरिद्वारागरक्त प्रक्षाल्य गेरुकादिरागरक्तं करोति, एवं संसक्तोऽपि नानाप्रकारको भवति, यथा पार्श्वस्थेषु तिष्ठन् पार्श्वस्थो भवति, कुशीलेष तिष्ठन् कुशीलो भवति, एवमवसन्नादिविषयेऽपि विज्ञेयम् । एवमन्येष्वपि यथाविधेषु तिष्ठन् यथाविध एव जायते । एतादृशं संसक्तं वन्दते ।। सू० ५६॥ प्रशंसति ।। सू० ५७॥ 'अहाच्छंदं' यथाच्छन्दम् , यथाच्छन्दः यथा यत्प्रकारकः छन्दः अभिप्राय उत्पद्यते तदनुसार वर्तते यः स यथाच्छन्दः यथेच्छकार्यकारी आगमनिरपेक्षचारीत्यर्थः, तं वन्दते । सू० ५८॥ प्रशंसति ॥ सू० ५९।। 'नितियं' नैत्यिकम् , नैत्यिकः-नित्यपिण्डभोजी यः प्रतिदिनमेकस्मादेव गृहात् नियमत आहारादिकं गृह्णाति सः तादृशं वन्दते ॥ सू० ६०॥ प्रशंसति ।। सू०६१॥ काहियं' काथिकम्, काथिकः कथाकारकः, योऽशनाद्यर्थ यशःकीर्तिप्राप्त्यर्थ च धर्मादिकथां कथयति यः सः, तं वन्दते ॥ सू० ६२॥ प्रशंसति ।। सू० ६३॥ 'पासणियं' प्राश्निकम् , प्राश्निकः यः सावधप्रश्नं करोति, सावद्यमपि प्रश्नस्योत्तरं ददाति भूतभविष्यत्कालिकं शुभाशुभं प्रश्नस्योत्तरं ददाति सः, तं वन्दते ॥ सू० ६४॥ प्रशंसति ।। सू०६५॥ 'मामगं' मामकम् , मामकः-यः उपधिवस्त्रपात्रवसत्यादौ मम ममेति ममकारकरणात् मामकः प्रोच्यते, एते उपध्यादयो मम सन्ति न कोऽप्यन्यः एषामुपभोगं करोतु, इत्येवं कथनशीलो मामकः, यथा-मदीयो देशः सुन्दरः, वृक्षवापीसरस्तडागादिशोभितः नैतादृशोऽपरो देशः, सुविहारो मम देशः, यत्र सुलभवसतिभक्तोपकरणादयो बहवो गुणाः सन्ति, यत्र शालिगाधूमादीनि अनेकप्रकारकाणि वस्तूनि निष्पद्यन्ते, यत्र गोमहिष्यादीनां प्रभूतत्वेन दुग्धदधिनवनीतघृतादीनि प्रचुराणि भवन्ति, यत्र वस्त्रा. लङ्कारादिभिरुपशोभितः स्त्रीपुरुषादिवर्तते, तत्र साधुसाध्वीनामुपद्रवकारको जनो न कोऽपि वर्तते, एतादृशो देशो मम, इत्यादिरूपेण सर्वत्र ममकारको मामकः प्रोच्यते तं वन्दते ॥ सू०६६॥ प्रशंसति ।। सू० ६७। 'संपसारियं' साम्प्रसारिकम् , साम्प्रसारिकः-गृहस्थानां कार्येषु गुरुलाघवं संप्रसारयितुं विस्तारयितुं विस्तरेण तद्विस्तरेण तद्विषये संमतिं दातुं शीलं यस्य स संप्रसारी, स एव साम्प्रसारिकः गृहस्थानां व्यापारादिषु कौटुम्बिकोचितानुचितकार्येषु मार्गप्रदर्शकः, तं यो वन्दते ॥ सू०६८॥ प्रशंसति प्रशंसन्तं वाऽन्यं स्वदते अनुमोदते सः आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति ।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्--- पासत्थं च समारब्भ, संपसारियमंतगं ।
वंदइ पसंसई चेव, आणाभंगाइ पावई ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १३ सू० ७०-८३
धात्रीदत्यादिपिण्डपरिभोगनिषेधः ३२७
छाया--पार्श्वस्थं च समारभ्य, सांप्रसारिकान्तम् ।
वन्दते प्रशंसति चैव, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः- 'जे भिक्खू' इति । यो भिक्क्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पासत्थं' पार्श्वस्थमारभ्य साम्प्रसारिकान्तं साम्प्रसारिकपर्यन्तं शिथिलाचारं मुनिवेषधरं वन्दते वन्दनां करोति प्रशंसति प्रशंसां करोति च स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीत्यत तेषां वन्दनां प्रशंसां च न कुर्यात् तत्करणात् मिथ्यात्वादिदोष आपद्येत ।। सू० ६९ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खूधाईपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥सू०७०॥ छाया यो भिक्षुर्धात्रीपिण्ड भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू०७०।।
चूर्णिः-जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षु 'धाईपिंडं भुंजई' धात्रीपिण्ड भुङ्क्ते, तत्र धात्रीकर्मकरणेन यत् पिण्डादिकं भवति तत् धात्रीपिण्डम् गृहस्थबालकादेः क्रीडनं कारयित्वा ततो गृह्यमाणः पिण्डः स धात्रीपिण्डः, तम् धात्रीपिण्डम् तादृशधात्रीपिण्डस्योपभोगं करोति तथा 'भुंजतं वा साइज्जई' भुञ्जानं वा स्वदते । यो हि भिक्षुर्धात्रीपिण्डस्योपभोगं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दूईपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ |सू० ७१॥ जे भिक्खू णिमित्तपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ सू०७२॥ जे भिक्खू आजीवियपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७३॥ जे भिक्खू वणीमगपिंडं भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ।। सू०७४|| जे भिक्खू तिगिच्छपिंडं भुंजइ भुंजंतं वा साइ जइ ॥ सू० ७५॥ से भिवखू कोहपिंडं भुंजइ भुजंत वा साइज्जइ ॥ सू०७६॥ जे भिक्खू माणपिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७७॥ जे भिक्खू मायापिण्डं भुंजइ भंजंतं वा साइज्जइ ।। सू० ७८||जे भिक्खू लोभपिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७९॥ जे भिक्खू विज्जापिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ।। सू०८०॥ जे भिक्खू मंतपिडं भुंजइ भुंजत वा साइज्जइ ॥ मू० ८१॥ जे भिक्खू जोगपिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ८२॥ जे भिक्खू चुण्णपिंडं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ८३॥
छाया-यो भिक्षुतीपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू०७१॥ यो भिक्षुनिमितपिण्डं भुङक्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ७२॥ यो भिक्षुः आजीविकापिण्डं भुङ्क्ते भुजान
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
निशीथसूत्रे
वा स्वदते || सू०७३|| यो भिक्षुर्वनीपर्कापिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू०७४ || यो भिक्षुः चिकित्सा पिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते || सू० ७५ ॥ यो भिक्षुः क्रोधपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ७६|| यो मिथुर्मानपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ७७ ॥ यो भिक्षुर्मायापिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ७८ || यो भिक्षुलभण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सु०७९ || यो भिक्षुर्विद्यापिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते । सू० ८० ॥ यो भिक्षुर्मन्त्रपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ८१|| यो भिक्षुर्योगपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥सू० ८२|| यो भिक्षु चूर्णपिण्डं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते || सू०८३॥ चूर्णी एवम् - दूतीपिण्डादारभ्य चूर्णपिण्डपर्यन्तानि त्रयोदश सूत्राणि व्याख्येयानि, तत्र'दुईपिंडे भुंजइ' दूतीपिण्डं भुङ्क्ते, तत्र यो गृहस्थस्य सन्देशं ग्रामाद् ग्रमान्तराद्वा ग्रामं ग्रामान्तरम् आनयति नयति स दूतः, एतत्कार्ये त्रिया मुख्यत्वमिति दूतीशब्दोऽत्र प्रयुक्तः, तद्योग्यकार्यं कृत्वा आहारादिपिण्डो गृह्यते स दूतीपिण्डः तं भुङ्क्ते ॥ सू० ७१ || 'निमित्तपिंडे भुंजइ' निमित्तपिण्डः अतीतानागतवर्त्तमानकालिकं शुभाशुभं कथयित्वा पिण्डप्रहणं निनित्तपिण्डस्तं भुङ्क्ते ॥सू० ७२ || 'आजीबियपिंड भुजइ' आजीविका पिण्डम्, आजीविकापिण्डः स य आजीविकार्थ जीवननिर्वाहार्थम् 'अहं भोगवंशीयः, उग्रवंशीयः' इति स्वस्य जातिकुलादिकं प्रदर्य गृह्यते, तं भुङ्क्ते ॥ सू० ७३ || 'वणीमगपिंडं' वनीपकपिण्डम्, वनीपकपिण्डः स यः 'अहं साधुरस्मि, यदि भवान् मह्यं भिक्षांन दास्यति तदा को दास्यति ?' इत्येवं दीनशब्दमुच्चार्य पिण्डो गृह्यते तं भुङ्क्ते ॥७४॥ 'तिमिच्छपिंडं' चिकित्सा पिण्डम्, चिकित्साविण्डः स यः गृहस्थानां रोगादौ औषधदानादिरूपां चिकित्सां कृत्वा गृह्यते, तं भुङ्क्ते ॥ सू० ५|| 'कोहपिंडं' क्रोधपिण्डम्, क्रोध पिण्डः सः यः क्रोधपूवर्क गृह्यते स तं भुङ्क्ते ।। सू०७६ || 'माणपिंडं' मानपिण्डम्, मानपिण्डः सः योऽभिमानपूर्वकं गृह्यते, यथा 'इदमाहारजातं मह्यं देहि नान्यत् ग्रहीष्यामि किमहं साधारणोऽस्मि यदेतादृशमाहारजातं गृह्णामि' इत्यादिरूपाभिमानपूर्वकं गृह्यते स तं भुङ्क्ते ॥ सू०७७॥ 'मायापिंडं' मायापिण्डम्, मायापिण्डः सः यः मायया कपटेनालीकादिभाषणं कृत्वा गृह्यते तं भुङ्क्ते ||सू० ७८|| 'लोभपिंडं' लोभपिण्डम्, लोभप्रिण्डः सः यः लोभवशात् प्रणीतरसयुक्तो गृह्यते, तं भुङ्क्ते ||सू० ७९ || 'विज्जापिंडं' विद्यापिण्डम्, विद्यापिण्डः सः, यो रोहिणीप्रभृतिस्त्रीदेव ताधिष्ठिता ससाधना वा विद्या, तत्प्रयोगं कृत्वा गृह्यते, तं भुङ्क्ते ॥ सू० ८०॥ ' मंतपिंडं' मन्त्रपिण्डम्, मन्त्रपिण्डः सः, यः मन्त्रः पुरुषदेवताधिष्ठितो मारणमोहनवशीकरणोच्चाटनादिरूपः तत्प्रयोगेण गृह्यते, तं भुङ्क्ते ॥ सू० ८१ ॥ ' जोगपिंडं' योगपिण्डम्, योगपिण्डः सः यः गर्भाधानकरणगर्भस्थिरीकरण-वशीकरणादियोगं कृत्वा गृह्यते तं भुङ्क्ते ॥ ८२ ॥ 'चुण्णपिंडं' चूर्णपिण्डम्, चूर्णपिण्डः चूर्णम् - कुट्टितानेक वस्तु संमिश्रण रूपम्, यत्प्रयोगेण प्रक्षेपणपानादिरूपेण वशीकरण गर्मस्थिरीकरणादिकं जायते तत्प्रयोगकरणपूर्वकं गृह्यते तं भुङ्क्ते, भुञ्जानं वा अनुमोदते स आज्ञा भङ्गादिदोषभागी भवति ॥ सू० ८३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू० १
अत्राह भाष्यकार:
भाष्यम् - धाईपिंडं समारब्भ, चुण्णपिंडगमंतगं । भुंजे अह अणुमो य, आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया - धात्रीपिण्डं समारभ्य चूर्णपिण्डान्तकम् । भुञ्जीताथानुमोदेत च आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः 'घाईपिंडं' इत्यादि । धात्रीपिण्डादारभ्य चूर्णपिण्डपर्यन्तं यो भुञ्जीत अहरेत्, अथ अनुमोदेत च स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति ॥ सू० ८३||
प्रतिग्रहस्य क्रयणकापणादिना ग्रहणनिषेधः ३२९
अथोपसंहारमाह - 'तं ठाणं इत्यादि ।
सूत्रम् — तं ठाणं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥ सू० ८४ ॥
॥ निसीहज्झयणे तेरसमो उद्देसो समत्तो ॥ १३ ॥
छाया - तत्स्थांनं सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुद्धातिकम् ||८४|| || निशीथाध्ययने त्रयोदशोदेशकः समाप्तः ॥ १३॥
चूर्णी -- 'तं ठाणं सेवमाणे' तत्स्थानं पृथिवीकायिकादिषु स्थानकरणादित आरभ्य चूर्ण पिण्डग्रहणपर्यन्तं प्रायश्चित्तस्थानं सेवमानः, तस्य स्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् भिक्षुः एषु स्थानेषु मध्यात् यत् किमप्येकमनेकं सर्व वा प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेवमानः 'आवज्जइ' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं परिहारद्वाणं उग्घाइयं' चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुदघातिकं लघुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति ॥ सू० ८४||
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालवति - विरचितायां “निशीथसूत्रस्य” चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् त्रयोदशोद्देशकः समाप्तः ॥ १३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ चतुर्दशोदेशकः॥ अथ त्रयोदशोदेशकं व्याख्यायावसरप्राप्तं चतुर्दशोदेशं व्याख्यातुमाह, तत्र त्रयोदशोदेशकान्तिमसूत्रेण सह चतुर्दशोदेशकादिसूत्रस्य कः सम्बन्धः ? इत्यत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-पडिसेहो च पुव्बंमि, पिंडाइस्स पदंसिओ।
___सो चेव पडिसेहो उ, पत्ताइस्स कहिज्जइ ॥ छाया-प्रतिषेधश्च पूर्वस्मिन् पिण्डादेः प्रदर्शितः ।
स एव प्रतिषेधस्तु पात्रादेः कथ्यते ॥ अवचूरिः- त्रयोदशोदेशकस्य अन्तिमे पिण्डादेरविहितधात्र्यादिपिण्डस्य प्रतिषेधः धात्रीपिण्डप्रभृतिपिण्डग्रहणस्य निषेधः प्रदर्शितः कथितः, तादृशपिण्डस्य संयमोपघातकत्वात् , स एव प्रतिषेधोऽत्र चतुर्दशोदेशके पात्राद्युपधेः कथ्यते, तत्राविहितपिण्डग्रहणस्य तदुपभोगस्य च निषेधः कृतोऽत्राविहितपात्रस्योपलक्षणादुपधेः निषेधो वर्ण्यते इति उभयत्रापि प्रतिषेध. एव, ततश्च यथा अविशुद्धपिण्डग्रहणं न कर्तव्यं तथैव-अविशुद्धपात्रादिकमपि वर्जनीयमेव, तदनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य चतुर्दशोदेशकीयप्रथमसूत्रस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्--जे भिक्खू पडिग्गहं किणइ किणावेइ कीयमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहं क्रीणानि कापयति क्रीतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृहाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जेभिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं णत्रं "किणइ' क्रीणानि, द्रव्यादिकं दत्त्वा स्वयमेव पात्रस्य क्रयणं करोति तथा 'किणावेई' क्रापयति, परद्वारा द्रव्यादिकं दापयित्वा पात्रं कोणाति तथा 'कीयमाहहु दिज्जमाणं पडिग्गाहेई' क्रीतमाहृत्यदीयमानं गृह्णाति, अन्यः कोपि श्रद्धालुर्गृहस्थः मूल्यं दत्त्वा पात्रं क्रीतवान् , क्रीत्वा प्रदीयते तादृशं क्रीतमाहृतमभिमुखमानीय दीयमानं पात्रादिकं प्रतिगृहाति स्वीकरोति स्वीकारयति वा तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनादयो दोषा भवन्तीति ॥ सू० १॥
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्- कीयं किणावियं वावि, अणुमोइयमेव वा ।
एक्केक्कं दुविहं वुत्तं, दव्यभावप्पभेयओ || छाया-क्रीत कापितं वापि, अनुमोदितमेव वा ।
एकैकं द्विविध प्रोक्तं द्रव्यभावग्रभेदतः ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू० २ प्रतिग्रहस्य प्रामित्यादिना ग्रहणनिषेधः ३३१
अवचूरिः-यत् क्रीत स्वयमेव मूल्यं समर्प्य यस्य क्रयणं कृतं तत्, यद्वा क्रापितम् अन्य द्वारा क्रयणं कारितम् अन्येन क्रीत्वा अभिमुखमानीय समर्पितं तत् तादृशम् अनुमोदितं वा, एतत् त्रिविधमपि पात्रमेकैकं द्विविधं द्विप्रकारकं कथितं द्रव्यभावभेदात् , तत्र द्रव्यतो गन्धगुटिकावस्त्रादिदानेन, भावतः धर्मकथादिकथनेन जातिकुलगणादिदर्शनेन, शिल्पादिशिक्षणेन भवति । तथा पुनरपि क्रीतादिकं द्विविधं भवति आत्मपरभेदात् , तदपि पुनर्द्वि विधं द्रव्यभावभेदात् , तत्र यत् परक्रीतं गृहस्थेन स्वयं क्रीतं तत् त्रिविधं भवति सचित्तक्रीतम् , अचित्तक्रीतं, मिश्रक्रीतम्, तत्र सचित्तकोतं-सचित्तेन द्विपदचतुष्पदादिना क्रीणाति, अचित्तकीतम्-अचित्तेन हिरण्यादिना क्रीणाति, मिश्रक्रीतं मिश्रितेन वस्त्राभूषणसहितदासीदासादिना क्रीणाति तत् मिश्रक्रीतम् । द्रव्यत आत्मक्रीतं चेत्थम् -यो भिक्षुः पात्रार्थ स्वस्य वस्त्रं दत्त्वा पात्रं गृह्णाति, भावत आत्मक्रीतं धमकथादिना यत् गृह्यते । परक्रीतं तु इत्थम्-गृहस्थः स्वयमेव क्रीणाति तत् परक्रीतम् । एतेषां स्वक्रीत-परक्रीत-द्रव्यकीत-भावक्रीताभिमुखानीतपात्रादिकमध्यात् अन्यतरमपि पात्रादि उपभोगाय गृह्णाति तथा गृहीत्वा उपभोगं कुर्वाणं समनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १ ॥
सूत्रम्---जे भिक्खू पडिग्गहं पामिच्चेइ पामिच्चावेइ पामिच्चियमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०२॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहं प्रामित्यति प्रामित्ययति प्रामित्यम् आहृत्य दीयमाने प्रतिगृह्णाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥सू० २॥ ।
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'पडिग्गह' प्रतिग्रहं पात्रम् 'पामिच्चेइ' प्रामित्यति प्रमितिः प्रमाणं, तस्माद् आगतं प्रामित्यम् , प्रमाणं कृत्वा प्रति प्रदानप्रतिज्ञया यद् ग्रहणं तत् प्रामित्यम् । तत्करोतोति प्रामित्यति, यथा यस्य वस्तुनः ग्रहणकाले कथयति 'यदिदानीमिदं वस्तु त्वं मम देहि कालान्तरे एतस्य मूल्यं तदेव वस्तु वा प्रति. दास्यामि' इति कृत्वा ऋणरूपेणानीयते तत् प्रामित्यम् 'उधार' इति लोकप्रसिद्धम् , तत्करोतीति, तथा 'पामिच्चावेइ' प्रामित्ययति , अन्यद्वारा ऋणरूपेण आनाययति 'पामिच्चियमाह टु दिज्जमाणं' प्रामित्यितम्-- प्रामित्येन गृहीतम् आहृत्य दीयमानम् उद्धारं कृत्वा पात्रं क्रीतवान् , तादृशपात्रमभिमुखमानीय दीयमानम् यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति प्रातिग्राहयति स्वीकास्यति वा तथा 'पडिग्गाहेंत' वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः-~भाष्यम्-पामिच्चाइयपायं तु, दुविहं परिकिट्टियं ।
लोउत्तरं लोइयं च, तग्गहणे दोसभा जई ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
निशीथसूत्रे
छाया-प्रामित्यादिकपात्रं तु द्विविधं परिकीर्तितम् ।
लोकोत्तरं लौकिकं च तद्ग्रहणे दोषभाग् यतिः ॥ अवचूरिः-प्रामित्त्यादिकपात्रम् उच्छिन्नक्रीतम् कापितमनुमोदितमेतत्सर्व द्विविधं द्विप्रकारक परिकीर्तितं कथितं भवतीत्यर्थः, लौकिकं लोकोत्तरिकं च, तत्र लौकिकं प्रामित्त्यं गृहत्थेन श्रमणार्थ 'मूल्यं दास्यामी'-तिकृत्वा यत् उद्धाररूपेण क्रीतं, तस्योदाहरणमिदम्
एको जिनदत्तनामा कौशलपुरवास्तव्यः श्रावको दीक्षितो जातः, स चाचार्यसमीपे वसन् श्रुतमधीतवान् , अधीत्य च गीतार्थो जातः। तदनन्तरं स गुरुं पृष्टवान्-गुरो ! स्वकीयं संसारिबन्धुवगै दर्शनं दातुं स्वदेशं गन्तुमिच्छामि । ततो गुरुणा आज्ञप्तस्तं संसारिग्रामं गतवान् यत्र स्वकीया बन्धुबान्धवा आसन् , ततः सः प्रामाद् बहिरेन स्थित्वा तद्ग्रामीणं कमपि पृष्टवान् यत् भोः ! अमुकश्रावको अस्मिन् ग्रामे पूर्वकाले निवसन् आसीत् तस्य परिवारो सम्प्रति कः को विद्यते ? ततो ग्रामीणस्तममुकोयमिति ज्ञात्वा कथयति-भोः ! तव परिवारे केवलं तव भगिनी एव जीवति नान्यः । तदनन्तरं स साधुः स्वभगिन्या गृहं गतवान् , गत्वा च कुशलादिकथनान्तरं साधुरुवाच हे भगिनि ! मदर्थमाहारो न कर्तव्यः त्वया । इति कथितेपि सा उच्छिन्नमाहारजातं तन्मूल्यप्रदानप्रतिज्ञया कस्यचित् गृहादानीय दत्तवती । ततः सा यस्य गृहादानीतं यद्वस्तु तस्य मूल्यं तस्मै पुनर्न दत्तवती दारिद्रयात् , तत् उद्धारद्रव्यमूल्यमदत्तं प्रतिदिन विवृद्धं यस्य प्रत्यर्पणं कर्तुं सा श्रमणभगिनी समर्था न जाता । तदनन्तरं सा श्रमणभगिनी धनस्वामिनो गृहे दासी संजाता उद्धारद्रव्यमूल्यविमोचनाय, तदनन्तरं विहरन् कदाचित् स साधुः स्वभगिनी मिलितुं तद्गृहं गत्तवान् परन्तु सा न मिलिता तदा साधुना पृष्टं मम भगिनी कुत्र गता न दृश्यते गृहे, तदनन्तरमन्येन कथितं भवद्भगिनी द्रव्यमूल्यं दातुमसमर्था उद्धारद्रव्यदातुः श्रेष्ठिनो गृहे दासी संजाता, तस्य श्रेष्ठिन आज्ञानुसारेण दासीकर्म कुर्वाणा कालं गमयति । ततो गमनसमये कथंचित् मिलिता भगिनी रोदनं कुर्वाणा साधु सर्व समाचारं कथितवती। श्रमणश्च तामा श्वासयन् प्रोवाच-हे भगिनि ! मा रुद अचिरादेव त्वां दुःखान्मोचयिष्यामि । यदाहं तस्य श्रेष्ठिनो गृहे भिक्षार्थमागमिष्यामि तदा गृहपतेस्तस्य श्रेष्ठिनः प्रत्यक्षं यदा सचित्तोदकादिना आरंभंकुर्वाणा त्वं भविष्यसि तदाहं देशकालोचितं सर्वं करिष्यामि । ततः कदाचित् स श्रमणः तस्य श्रेष्ठिनो गृहं भिक्षार्थ गतवान् । तं समागतं दृष्ट्वा तद्भगिनी उदकाद्यारम्भे संलग्ना। साधुभिक्षार्थमागतं दृष्ट्वा गृहस्वामिना दास्यै प्रोवाच हे कर्मकरि ! साधवे भिक्षां देहि । श्रमणः तदीय. वचनं श्रुत्वा प्रोवाच -नाहं अहिष्यामि भिक्षां दासीहस्तात् । गृहस्वामी प्रोवाच भो-श्रमण ! कथं भिक्षां दासीहस्तात् न गृह्यते ? ततो लब्धावसरः साधुः भिक्षाया विशुद्धप्रसङ्गेन श्रमणधर्म श्रमणस्याचारविचारं सर्व श्रावितवान् । ततः सावधानो गृहस्वामी पुनरपि साधुं प्रति प्रोवाच
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू०३ प्रतिग्रहस्य परिवर्तनादिना ग्रहणनिषेधः ३३३ हे दयालो ! कुत्र भवान् निवासं करोति ? साधुरुवाच अमुकोपाश्रये सम्प्रति वसामि । ततो द्वितीयद्विवसे स गृहस्वामी गृहकार्य सर्व कृत्वा तस्मिन् उपाश्रये साधोदर्शनार्थ गतवान् । ततः स गृहस्वामी साधोर्वन्दननमस्कारादिकं विधाय समुपविष्टः, ततः स साधुस्तस्मै धर्मकथा कथितवान्-हे श्रावक ! सर्वो जीवः स्वस्वकर्मपराधीनः सर्वमपि कार्य करोति तत्र दयादिधर्मः सम्यक् पालनीयो येन इहलोके परलोके उभयत्रापि सुखं भवेत् , आरम्भसमारम्भादिकं जीवानां नरकपातायैव केवलं भवति । एवं क्रमेण वृहती धर्मकथा कथितवान् । ततः साधुमुखात् संसारस्य नश्वरभावं मोक्षस्य च शाश्वतभावं निरतिशयसुखरूपं च ज्ञात्वा संसारात् जातवैराग्योऽभवत् । तदीयस्वजनादयोपि नानाविधमभिग्रहं गृहोतवन्तः । सम्यक्तवं प्रतिपन्नः सन् अणु. व्रतानि गृहीत्वा द्वादशव्रतधारी जातः । ज्ञातदासीवृत्तान्तो दासी मुक्तवान् । लोकोत्तरं प्रामित्यं साधुः साधुतः प्रामित्यं करोति, तत्रापि पुनरदाने परस्परं कलहवैमनस्यादयो बहवो दोषाः समापद्यन्ते, तस्मात् प्रामित्यपात्रादिग्रहणं न कार्यम् । उपलक्षणत्वात् वस्नाहारादिकं किमपि न ग्राह्यम् ॥ सू० २।
सूत्रम्--जे भिक्खू पडिग्गहं परियट्टेइ परियडावेइ परियट्टियमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ॥ सू० ३॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहं परिवर्तते परिवर्तयति परिवर्तितमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृहाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥सू० ३॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘पडिग्गह' प्रतिग्रहं पात्रम् 'परियटेइ' परिवर्तते स्वयं परिवर्तनं करोति स्वकीयं पात्रम् अन्यस्मै ददाति अन्यस्य च पात्रं स्वयं गृह्णाति तथा 'परियहादेइ' परिवर्तयति अन्यद्वारा पात्रं परिवर्तयति 'परियट्टियमाहटु दिज्जमाणं' परिवर्तितमाहृत्य दीयमानं परिवर्तितं पात्रं अभिमुखमागत्य ददतम् 'पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम् --परिवट्टियं च दुविहं, लोइय लोगुत्तरं समासेण ।
एक्केक्कंपि य दुविहं, तद्दब्वे अण्णदग्वे य ॥ छाया-परिवर्तितं च द्विविधं लौकिकं लोकोत्तर समासेन ।
____एकैकमपि द्विविध तद्रव्ये अन्यद्रव्ये च ॥
अवचूरिः-सूत्रे परिवर्तितपात्रादेर्ग्रहणे तदुपगोगे च निषेधः कथितः, तत् परिवर्तितं पात्रादिकं द्विविधं द्विप्रकारकं भवति-एकं लौकिकमपरं लोकोत्तरं च, तत्र लौकिकं गृहस्थानां
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
३३४
लोकोत्तरं साधूनाम् । पुनरपि एकैकं द्विविधं द्विप्रकारकं भवति तद्द्रव्ये तथा अन्यद्रव्ये च । तद्द्रव्ये परिवर्तनं यथा पात्रं पात्रेण परिवर्तयति । अन्यद्रव्ये परिवर्तनं यथा पात्रं वस्त्रेण परिवर्तयति, वस्त्रं वा पात्रेणान्येन वा येन केनचित् वस्तुना परिवर्त्तयति । तत्र गृहस्थः संयताय दातुकामः पात्रादिकम् अन्यस्मै गृहस्थाय परिवर्तयितुं ददाति एतत् परिवर्तनं लौकिकम् ।
तथाहि -- कस्मिश्चित् प्रामे द्वौ श्रावकौ आस्ताम् तयोरेकैका भगिनी अपि आसीत्, तत्रैकस्य भगिनी अपरेण परिणोता, अपरस्य भगिनी अपरेण परिणीता, परस्परं तयोः भगिनीपतित्वेन सम्बन्धो जातः । ततः कालान्तरे तयोरेकस्यान्यो भ्राता संसारस्यासास्तां ज्ञात्वा प्रव्रजितो जातः । स सूत्रं सम्यगवीत्याचार्याज्ञया स्वजनवर्गाय दर्शनं दातुं सांसारिकग्रामे गतवान् परन्तु तस्य भगिनी दरिद्रा आसीत् कोद्रवाद्यन्नेन जीवनं यापयति परन्तु श्रमणाय भ्रात्रे भिक्षार्थ कोद्रवं नीत्वा भ्रातृगृहात् शाल्यन्नमानीतवती, एवंप्रकारेण साध्वर्थमोदनं परिवर्तितं कृतम्, ततो यदा तया स्वामिने भोजनकाले कोद्रवो दत्तस्तदा पृष्टवान् कस्मात् कोद्रवः समागतः ? किन्तु सा नोक्तवती किमपि । ततः क्रोधात् गृहपतिना गृहात् सा निष्कासिता । तच्छ्रुत्वा अन्योपि तद्भगिनीं निष्कासितवान् एवं क्रमेण तयोः परस्परं कलहो जातः ततः स साधुः तयोः कलहं ज्ञात्वा सम्यक्त्वधर्मोपदेशेन क्रोधफलं श्रावितवान् । ततः साधोरुपशमवचनं श्रुत्वा कलहान्निवृत्ता जाता: । यस्मादेते कलहादिदोषाः संभवन्ति तस्मात्कारणात् पात्रपिण्डादीनां परिवर्तनं न कर्तव्यम् । एवं साधुर्यत्र परस्परं परिवर्तनं पात्रादीनां करोति तत् लोकोत्तरं परिवर्तनम्, एवं साधुभिरपि परस्परं परिवर्तनं न कर्तव्यम् || सू० ३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू पडिग्गहं अच्छिज्जं अणिसिद्धं अभिहड माहटुदिज्जमाणं पडिग्गा हेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
"
छाया -यो भिक्षुः प्रतिग्रहमाच्छेद्य' अनिसृष्टमभिहतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृदन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४ ||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रम् 'अच्छिज्जं' आच्छेयम् अन्यस्वामिकं पात्रं साध्वर्थे बलात् गृहीत्वा दीयते तत् आच्छेयम्, अन्यस्वामिकवस्तु बलात्कारपूवर्क गृहीत्वा दीयमानं तथा स्वकीयमपि वस्तु दासादिहस्ते स्थितं तद् वस्तु तद्धस्तादाच्छिद्य साधवे यद् दीयमानं तदपि आच्छेद्यमुच्यते 'अणिसिदूं' अनिसृष्टम् - यद्वस्तु अनेकस्वामिकं तत् सर्वेषामाज्ञां विना ग्रहणम् अनिसृष्टमित्यर्थः, 'अभिहडं आह दिज्जमाणं' अभिमुखमाहृत्य दीयमानं साध्वर्थमभिमुखमागत्य यत् दीयते तादृशम् पात्रादिकम् 'पडिग्गा हेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ०१४ सू० ४-५
आच्छेद्यपात्रग्रहणानाज्ञावितरणनिषेधः ३३५
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम् --अच्छिज्ज तिविहं वुत्तं पहु सामि य तेणए ।
___ एहिं छिज्जं च पत्ताइ, साहूणं णेव कप्पइ ॥ छाया--आच्छेद्य त्रिविध प्रोक्त, प्रभु स्वामि च स्तेनकम् ।
एतैश्छेद्य च पात्रादि साधूनां नैव कल्पते ॥ अवचूरिः---सूत्रे यत् बलात्कारादिना पात्रादीनामाछेद्यत्वं कथितं तत् आछेद्यं त्रिविधं त्रिप्रकारकं भवति, प्रभ्वाछेद्य, स्वाम्याछेद्य स्तेनाछेद्य च । तत्र एतैः प्रभुप्रभृतिभिराछेद्य बलात्कारादिना गृहीतं पात्रादिकं पिण्डवस्त्रपात्राघुपधिः श्रमणानां श्रमणीनां च नैव कल्पते उपभोगाय तथा च प्रभ्वाच्छेचे उदाहरणम्---
___ कस्मिंश्चित् प्रामे एको गोप आसीत् , स च पयोविभागेन गाः रक्षति, गवां यत् दुग्धं भवति तत्रैकं भागं स्वयं गृह्णाति भागत्रयं च गोस्वामिने ददाति । अथवा दिनत्रयं सर्व दुग्धं गोस्वामिने ददाति चतुर्थे दिने यत् यत् दुग्धं तत्सर्व स्वयं गृह्णाति, एतदेव गोपस्य वेतनम् । एवंप्रकारेण गोपालनं कुर्वन् गाः रक्षति । एकदा कदाचित् गोपालस्य पयोग्रहणदिवसे कश्चित् श्रमणः समागतः तदा गोस्वामी गवां पयो गृहीत्वा श्रमणाय दत्तवान् , यद्यपि गोपस्येदृशं कार्य नाभिमतं तेन तस्य मनसि अप्रियमभूत् तथापि तूष्णीमेव स्थितः मौनमेव स्थितः न्यूनभेव दुग्धं पयोभाजने गृहीत्वा स्वगृहं गतवान् । तदनन्तरं तत्पल्या गोपिकया पयोभाजनमभृतं दृष्टम् , तदृष्ट्वा सा प्रोवाच गोपं प्रति-कथमद्य पयोभाजने न्यूनमेव दुग्धं घिद्यते । गोपोऽवदत् हे गोपिके ! किं कथयामि मम दौर्भाग्यात् तत्रैको दुर्वर्णः श्रमणः समागतः तस्मै मम दुग्धं बलात् गृहीत्वा गोस्वामिना दत्तं ततो रिक्तं पयोभाजनं विद्यते, तदा सा गोपं प्रति क्रुद्धा दुर्वाक्यं कथितवती । ततः स साधु मारयितुं समागतः, प्रयत्नेन मोचितः साधुरिति । तस्मादाच्छिद्य दीयमानमन्नादिकं न ग्राह्यमिति । एवं स्वाम्याच्छेद्यमनेकस्वामिकं वस्तु एकस्यैवाज्ञया ग्रहणे स्वामिनां परस्परं कलहादिकं जायते अतस्तदपि त्याऽयम् । एवं स्तेनाच्छेद्यं चौरेण यच्चौर्यकर्मणाऽऽनीतं तत् भयप्रदर्शनपूर्वकं तद्धस्तादाच्छिद्य दीयमानं भवति, एतादृशवस्तुग्रहणे तदीयसंतत्यादिना श्रावकस्य प्राणभयादिसंभावना, ततस्तथा न कार्यम् ।। सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अतिरेगपडिग्गहं गणिं उद्देसिय गणिं समुद्देसिय तं गणिं अणापुच्छिय अणामंतिय अण्णमण्णस्स वियरइ वियरंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुरतिरेकप्रतिग्रहं गणिमुद्दिश्य गणिं समुद्दिश्य तं गणिमनापृ. च्छय अनामन्त्र्य अन्योन्यस्मै वितरति वितरंतं वा स्वदते ॥ सू० ५ ॥
चूर्णी --- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'अइरेगपडिग्गहं' अतिरेकप्रतिग्रहम्-प्रमाणादधिकं पात्रं यावत्प्रमाणकं पात्रादिकं श्रमणार्थ शास्त्रे कथितं ततोऽधिकम् , अयं भावः-उत्कृष्टेन एकस्य साधोः कृते पात्रत्रयं चतुर्थमुन्दकं तीर्थकरेणानुज्ञातं, ततोऽधिकं पात्रम् अतिरेकमिति कथ्यते । अथवा-यावत्संख्यक पात्रग्रहणं कथितं तदपेक्षया यदि बहुतरं गृह्णाति ततोऽतिरेकमिति कथ्यते । अथवा अनेन प्रकारेणातिरेको भवेत्-यथा कोपि साधुः पात्रयाचनार्थ प्रस्थितः तत आचार्यः पृच्छति क गच्छसि, तदा स वदति पात्रमानेतुम् , पात्रेषु छिद्राणि जातानि । तदा आचार्यः कथयति-सर्वसाध्वर्थ पात्राणि आनयतु । तदा स निर्गतः पात्रमानेतुम् मार्गे गच्छन् संभोगिसाधुना स दृष्टः, संभोगी साधुर्वदति-क गच्छसि ? स प्रोवाच आचार्येण सर्वेषां पात्रग्रहणाय प्रस्थापितोऽस्मि । तदा सांभोगिकः साधुर्वदति-भो श्रमण ! यावन्ति पात्राणि गुरुणा ते ग्रहीतुं संदिष्टानि तावत्सु पात्रेषु गृहीतेषु यदि तदतिरिक्तं पात्रं लब्धं भवेत् तदा ग्रहीतव्यं, गृहीत्वा च मह्यं समर्पणीयम् , अहमाचार्य विज्ञापयिष्यामि । ततः पात्रान्वेषकः साधुर्वदति-एवं करिष्यामीति । ततः स गतः पात्रमानेतुम् ततो लब्धं तावत्प्रमाकं पात्रं यावन्मात्रं गुरुणा संदिष्टं ततोऽधिकमपि पात्रं लब्धं गृहीतं च । एवं प्रकारेणातिरेकपरिग्रहो भवति । अथवा यदीदं पात्रं त्रुटितं स्फुटितं स्फटितं वा स्यात् तदा ग्रहीतव्यं भवेत् , संप्रति प्रायोग्यं च लभ्यते, इति कृत्वा आत्मछन्दसा अनिर्दिष्टान्यपि पात्राणि गृहीतानि इत्यतिरेकपरिग्रहो भवतीति । "गणिं उद्देसिय गणिं समुद्देसिय" यं गणिमुद्दिश्य यं गणिं समुद्दिश्य अतिरेकपात्रं गृहीतम् तत्र विशेषित उद्देशो यथागृहीतमतिरेकपात्रादिकं साधर्मिकाय दास्यामीति, तथा विशेषितः समुद्देशः यथा सति साधर्मिके साधर्मिकाय दास्यानि, अथवा उद्देशः -गणितो दास्यामि वाचकाय वा दास्यामि, समुद्देशो यथा अमुकगणिने दास्यामि अमुखवाचकाय वा दस्यामीति । तत्र सामान्यतोऽवधारणमुद्देशो विशेषतो निर्धारण समुद्देश इति निष्कर्षः । "तं गणि अणापुच्छिय अणामंतिय" तं गणिनं यदर्थमतिरेकपात्रस्य ग्रहणं कृतवान् तम् अनापृच्छ्य पृच्छामकृत्वैव अनामन्त्र्य आमंत्रणमकृत्वैव, यमुद्दिश्य अतिरेकपात्रादिकं गृहीतवान् तं दृष्ट्वा गिमन्त्रणं, यथा-इदं त्वदीयं पात्रादिकं स्वेच्छया गृहाण, अथ यदर्थमानीतवान् स प्रत्यक्षतो न मिलति तदा अन्यं पृच्छति कुत्र गतवान् स साधुरमुको वाचको गणी वा इति प्रच्छनम् , दृष्टे आमन्त्रणमदृष्टे पृच्छेति विवेकः । “अणमण्णस्स वियरइ" अन्योन्यस्मै वितरति यं समुद्दिश्याऽऽनीतवान् तमनापृच्छय अनामन्त्र्यान्यस्मै स्वेच्छया वितरति ददाति, तथा 'वियरंतं वा साइज्जइ' वितरन्तं ददतं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥सू. ५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०४१ सू०६-८ अतिरेकप्रतिग्रहस्य समर्थासमर्थाय दानादाननि० ३३७
सूत्रम् - जे भिक्खू अइरेगं पडिग्गहं खुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा थेरस्स वा थेरिया वा अहत्थच्छिन्नस्स अपायछिष्णस्स अनासाछिण्णस्स अकण्णछिष्णस्स अणोइछिण्णस्स सक्क्स्स देइ देतं वा साइज्जइ ॥ सू०६ ॥
छाया यो भिक्षुरतिरेकप्रतिग्रहं क्षुल्लकाय वा क्षुल्लिकायै वा स्थविराय वा स्थविरायै वा अहस्तछिन्नाय अपादछिन्नाय अनासाछिन्नाय अकर्णछिन्नाय अनोष्ठछिन्नाय शक्ताय ददाति ददतं वा स्वदते ।। सू० ६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'अइरेगं पडिग ' अतिरेकं प्रतिग्रहं प्रमाणादधिकं प्रतिग्रहं पात्रं यस्य पात्रस्य यावत् प्रमाणं शास्त्रे कथितं तदपे - क्षया अधिकं पात्रमतिरेकभिति कथ्यते, तादृशपात्रम् 'खुड्डगस्स' क्षुल्लकायानतिक्रान्तवालवयस्काय बालकायेत्यर्थः, 'खुड्डियाए वा' क्षुल्लिकायै वा बालिकायै 'थेरगस्स वा स्थविरायवृद्धाय वा ‘थेरियाए वा' स्थविरायै वा वृद्धायै इत्यर्थः, कथंभूतेभ्य-क्षुल्लकादिभ्यः ? तत्राह - 'अहत्थच्छिष्णस्स' अहस्तच्छिन्नाय न हस्तौ छिन्नौ भग्नौ यस्य स अहस्तछिन्नः हस्ताद्यव - यसंपन्नः, तस्मै अहस्तछिन्नाय तथा 'अपायच्छिण्णस्स' अपादछिन्नाय न पादौ चरणौ छिन्नौ विभग्नौ यस्य स अपादछिन्नः पादावयवसम्पन्नः; तस्मै अपादच्छिन्नाय तथा 'अणासाच्छिण्णस्स' अनासाछिन्नाय न छिन्ने कर्तिते नासिके यस्य स अनासाछिन्नः तस्मै अनासाछिन्नाय नासिकावयवसम्पन्नाय 'अकण्णछिष्णस्स' अकर्णछिन्नाय - अच्छिन्नकर्णाय कर्णसंपन्नायेत्यर्थः 'अणोइछिण्णस्स' अनोष्ठछिन्नाय न छिन्नौ ओष्ठौ पूर्वापरौ यस्य स तथाविधः तस्मै अनोष्ठछिन्नाय ओष्ठावयवसम्पन्नाय एतावता सर्वावयवसम्पन्नत्वं प्रदर्शितम् अत एव सक्कस' शक्ताय समर्थाय तत्र शारीरिक मानसिकादिबलयुक्तः समर्थः तादृशाय शक्तिसम्पन्नाय 'देह' ददाति सर्वाङ्गोपाङ्गयुक्तबलवीर्यादिसम्पन्नाय यो भिक्षुरतिरेकपात्रं समर्पयति तथा 'देतं वा साइज्जइ' ददतं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारः --
भाष्यम्[ - बालस्स य वुइटस्स य, साहुस्स साहुणिस्स वा । सक्करसाणं गछिन्नस्स, देज्ज पत्ताइ दोसभा ||
छाया - बालाय च वृद्धाय च साधवे साध्यै वा । शक्तायाऽनङ्गछिन्नाय दद्यात् पात्रादि दोषभाक् ॥
अवचूरि:- रे:- बालाय बाल्यावस्थासम्पन्नाय, वृद्धाय स्थविराय वा साधवे तथा एतादृश्यै साध्यै वा, कोदृशाय ? शक्ताय शक्तिसम्पन्नाय गमनागमनसमर्थाय तथा अनङ्गछिन्नाय
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
निशीथसूत्रे हस्तपादादिपरिपूर्णाङ्गाय साधवे साध्वै वा यदि कोपि मुनिः यत् पात्रादि वस्त्रपात्राद्युपकरणजातं सातिरेकं साधुकल्पादधिकं तत् दद्यात् स दोषभाग् भवति-आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति भावः ॥सू० ६॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अइरेगं पडिग्गहं खुड्डगस्स वा खुड्डियाए वा थेरगस्स वा थेरियाए वा हत्थछिण्णस्स पायच्छिण्णस्स नासाछिण्णस्स कण्णछिण्णस्स ओट्ठछिण्णस्स असकस्स न देइ न देंतं वा साइज्जइ ॥
छाया--यो भिक्षुरतिरेकं प्रतिग्रहं क्षुल्लकाय वा क्षुल्लिकायै वा स्थविराय वा स्थविरायै वा हस्तछिन्नाय पादछिन्नाय नासाछिन्नाय कर्णछिन्नाय ओष्ठछिन्नाय अशक्ताय न ददाति न ददतं वा स्वदते ॥ सू० ७॥
चूर्णी--सूत्रोक्तहस्तछिन्नादिविशेषणविशिष्टेभ्यः, साधुसाध्वीभ्यः अतिरेकं पात्रं न ददाति न ददतमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पडिग्गह अणलं अथिरं अधुवं अधारणिज्जं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥सू०८॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहमनलमस्थिरमध्रुवमधारणीयं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रम् 'अणलं' अनलम्-अपर्याप्तम् , तत्र अलं शब्दः पर्याप्त्यर्थकः न अलमनलम् अपर्याप्तम् असंपूर्ण खण्डितावयवमित्यर्थः 'अथिरं' अस्थिरम् अदृढम् 'अधुवं' अध्रुवम् , तत्र ध्रुवं दीर्घकालभावि तथा च दीर्घकालभावि यत् न भवति तत् अध्रुवम् 'अधारणिज्ज' अधारणीयम् न धारयितुं योग्यं यत् तत् अधारणीयम् अलक्षणसम्पन्नमित्यर्थः यादृशं लक्षणं पात्रस्य कथितं तादृशलक्षणविहीनं यत् पात्रं तत् अधारणीयमिति कथ्यते, एतादृशमनलमस्थिरमध्रुवमधारणीयपात्रम् यो भिक्षुः 'धरेइ' धरति, स्वसमीपे स्थापयति तथा 'धरत' वा साइज्जइ' धरन्तं वा स्वदते, यो हि अनलादिकपात्रस्य धारणं करोति कारयति तस्यानुमोदनं वा करोति स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पडिग्गहं अलं थिरं धुवं धारणिज्जं न धरेइ न धरेतं वा साइज्जइ ।। सू० ९॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहं अलं स्थिरं ध्रुवं धारणीयं न धरति न धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू० ९-३१
प्रतिग्रहस्य वर्णादिविपर्ययकरणनिषेधः ३३९
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'पडिग्ग' प्रतिग्रहं पात्रम् 'अलं' अलं पर्याप्तम् 'थिरं' स्थिरं दृढम् 'धुवं' ध्रुवं चिरकालपर्यन्तमपि स्थायि 'धारणिज्जं ' धारणीयं धतु योग्यं पात्रस्य यत् लक्षणं प्रदर्शितम् तादृशलक्षणयुक्तम् 'न घरे' न धरति यत् पात्र कार्यकरणसमर्थं दृढं चिरकालस्थायि सर्वलक्षणलक्षितं न घरति न स्वकीयपार्श्वेऽवस्थापयति तथा ‘न धरतं वा साइज्जइ' न धरन्तं वा स्वदते, यो हि भिक्षुः सर्वथा - लक्षणादिसम्पन्नमपि पात्रादिकं न धरति तस्यानुमोदनं करोति स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०९ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू वण्णमंतं पडिग्गहं विवण्णं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
छाया - यो भिक्षुर्वर्णवन्तं प्रतिग्रहं विवर्ण करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १० ॥
चूर्णी - ' जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'वण्णमंतं पडिग्गहं' वर्णवन्तं प्रतिग्रहं शोभायुक्तम् 'विवण्णं करेइ' विवर्ण करोति, तत्र कुत्सितो वर्णों नीलादिकः यस्य दर्शनेन मनसि अप्रीतिर्जायते तादृशेन कुत्सितवर्णेन युक्तं करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १० ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू विवणं पडिग्गहं वण्णमंतं करेइ करेंत वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया- - यो भिक्षुर्विवर्ण प्रतिग्रहं वर्णवत् करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
---
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'विवण्णं पडिग्ग' विवर्णे प्रतिग्रहं पात्रम् विगतवर्ण क्षारतिक्तोष्णजलादिना विगतवर्णं प्रतिग्रहं पात्रादिकं पुनरपि 'वर्णमंत करेइ' वर्णवत् करोति शोभनवर्णयुक्तं करोति 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा स्वद स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ११ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू नवए मे पडिग्गहे लद्धे ति हुटु तेल्लेण वा घण वा णवणीण वा बसाए वा मक्खेज्ज वा मिलिंगेज्ज वा मक्तं वा मिलितं वा साइज्जइ ॥ सू० १२ ॥
छाया- -यो भिक्षुर्नवो मया प्रतिग्रहो लब्ध इति कृत्वा तैलेन वा घृतेन वा नवनीतेन वा वसया वा म्रक्षयेत् वा अभ्यङ्गयेत् वा प्रक्षयन्तं वा अभ्यङ्गयन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'नव मे पडिग्ग लद्धे' नवो मया प्रतिग्रहो लब्धः प्रतिग्रहः पात्रं लब्धम् 'त्ति कट्टु' इति कृत्वा लब्धस्य प्रति
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
३४०
ग्रहस्य सौन्दर्य प्रसाधनाय 'तेल्लेण वा' 'तैलेन वा - अतस्यादितैलेन 'घण वा' घृतेन वा 'णवणीपण वा' नवनीतेन वा 'बसाए वा' वसया वा चर्वीति लोकप्रसिद्धया तत् पात्रम् 'मक्खे - ज्जबा' म्रुक्षयेत् वा एकवारं लेपं कुर्यात् 'भिलिंगेज्ज वा' अभ्यङ्गयेत् वा अनेकवारं वा प्रक्षणं कुर्यात् कारयेत् वा तथा 'मक्खतं वा' प्रक्षयन्तं वा 'भिलिंगेंत वा' अभ्यङ्गयन्तं वा 'साइज्जइ ' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १२ ॥
एवम् अनेन नूतनपात्रविषयक तैलाद्यालापकप्रकारेण लोधादिना १३, शीतोदकविकृता दिना १४, एवं बहुदै सिकेन तैलादिना १५, लोधादिना १६, शीतोदकविकृतादिना १७, एवं तैलादितः शीतोदकविकृतादिपर्यन्तानि सर्वाणि षट् सूत्राणि, नूतनपात्रविषयाणि १७, तथा सुरभिगन्धपात्रस्य दुरभिगन्धकरणविषयं १८, दुरभिगन्धस्य सुरभिगन्धकरणविषयमिति सूत्रे १९। सुरभिगन्धपात्रस्य तैलादिविषयं २० लोघ्रादिविषयं २१, शीतोदकविकृतादिविषर्यं चेति त्रीणि सूत्राणि २२, एवं सुरभिगन्धपात्रस्य बहुदै वसिक-तैल- लोध्र - शीतोदकविकृतादिना त्रीणि सूत्राणि, एवं षट् सूत्राणि २५ । अनेनैव प्रकारेण तैलादिना लोध्रादिना शीतोदकविकृतादिना, एवं बहुदैवसिक-तैल- लोध्र-शीतोदकविकृतादिना दुरभिगन्धविषयाणि षडपि सूत्राणि बोध्यानि ३१ । एतानि द्वादशसूत्रत आरभ्यैकत्रिंशत्सूत्रपर्यन्तानि विंशतिसूत्राणि यथायोगं परिभाव्य व्याख्येयानि सूत्रालापकाश्चेत्थम्—
" जे भिक्खू णवए मे पडिग्गहे लद्धेत्ति कट्टु लोद्वेण वा कक्केण वा चुण्णेण वा वण्णेण वा उल्लोलेज्ज वा उधटूटेज्न वा उल्लोलंत वा उब्बतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३ ॥ जे भिक्खू णवए मेडिग्गहे लद्धे-त्ति कट्टु सीओदगवियडेण वा उसिणोदगवियडेण वा उच्छोलेज्ज वा पधोवेज्ज वा उच्छोलेंतं वा० ।। सू० १४ ॥ जे भिक्खू णवए मे पडिग्गहे लदे -त्ति कट्टु बहुदेवसि एण तेल्लेण वा० ॥ सू० १५ || बहुदेवसिएण लोद्वेण वा० ॥ सू० १६ ॥ बहुदेवसिएण सीओदग वियडेण वा० ।। सू०१७ || जे भिक्खू सुब्भिगंधे पडिग्गहे लद्वे-त्ति कट्टु दुब्भिगंघे करे || १८ || जे भिक्खू दुब्भिगंथे पडिग्गहे लद्धे त्ति कट्टु सुब्भिगंधेकरेइ ॥ सू० १९ ॥ जे भिक्खु सुभिगंधे पढिग्गहे लद्वे - ति कट्टु तेल्लेण वा० ॥ सू० २० || लोद्वेण वा० ॥ सू० २१ ॥ सीओदगवियडेण वा० ॥ सू० २२ ॥ एवं बहुदेवसिएण तेल्लेण वा० ॥ सू० २३ ॥ बहुदे - सिएण लोद्वेण वा० ॥ सू० २४ ॥ बहुदेवसिएण सीओदगवियडेण वा० ।। सू० २५ ।। जे भिक्खू दुभिगंधे पडिग्गहे लद्वे-त्ति कट्टु तेल्लेण वा० ॥ स्० २६ || लोद्वेण वा० ॥ सू०२७ सीओदगवियडेण वा० ॥ सू० २८ || एवम् - बहुदेवसिएण तेल्लेण वा० । सू० २९ ।। बहुदेव - सिएण लोद्रेण वा० || सू० ३० ॥ बहुदेवसिएण सीओदगवियडेण वा० || सू० ३१ ॥" इत्येवं सूत्रालापका बोध्या: ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू. ३२-५४ पात्रस्यातापनतद्गतपृथिवीकायादिनिस्सारणनि०३४१
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम् -- घसणे खालणे लेचकरणे पायगस्स हि ।
पावई बहुणो दोसा, भिक्खू एत्थ न संसओ ॥ छाया -घर्षणे क्षालने लेपकरणे पात्रकस्य हि ।
प्राप्नोति बहून् दोषान् भिक्षुरत्र न संशयः ।। अवचूरिः--- नवं मया पात्रं लब्धमिति कृत्वा यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा घर्षणमेकवारमनेकवारं वा करोति तथा नवीनपात्रस्य नवाकारमेव पात्रं सर्वथा तिष्ठतु इति बुद्ध्या तैलादिना घर्षणं मर्दन करोति कारयति वा कुर्वन्तं वा अनुमोदते, तथा क्षालनं पात्रस्य सुगन्धिकरणाय दुरभिगन्धनिवृत्तये, नवस्य नवाकारमेव सर्वथा तिष्ठतु इति बुद्ध्या अचित्तशीतोष्णजलेन करोति परद्वारा वा कारयति तथा कुर्वन्तमनुमोदते, तथा लेपने नवप्राप्तस्य पात्रस्यः नवत्वदृढतायै सुरभिगन्धपात्रस्य सुरभिगन्धस्थापनाय दुरभिगन्धपात्रस्य दुर्गन्धनिवृत्त्यर्थ लोध्रादिद्रव्येण लेपनं करोति कारयति तथा कुर्वन्तमनुमोदते । एवं बहुदैवसिकसूत्रेष्वपि, तैलघृतनवनीतादिना-सकृत् असकृद्वा मर्दनम् , अचित्तशीतोष्णजलेन प्रक्षालनं करोति कारयति कुर्वन्तमनुमोदते स भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा बहून् आज्ञाभङ्गादिकान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमविराधनात्मविराधनारूपान् दोषान् प्राप्नोति, अत्रैतस्मिन् न कोपि संशयः, एते दोषा भवन्त्येव तेषामिति भावः । इमे चान्येपि दोषा भवन्ति तथाहि-तैलादिना पात्रस्य घर्षणे कृते हस्ताद्यङ्गानामुपघातो भवति, तथा नवनीतादिषु विद्यमानजीवानामप्युपघातो भवति, तथा पात्रस्य दुर्गन्धनिवारणाय आतापस्थाने धूपनादिकरणे सम्पातिकजीवानां विराधनमपि जायते, तथा उत्पीडने च भूमिगता जीवा अपि विराधिता भवन्ति, यस्मात् तैलादिना घर्षणादिकरणे एते पूर्वोक्ता दोषा भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा अपरिकर्मितं यदृच्छया प्राप्तमेव पात्रादिकं धारयेत् , तथा ताशस्यैवोपभोगमपि कुर्यात् , न तु कदाचिदपि सुगन्धितलब्धपात्रादीनां सुगन्धितां दृढयितुं दुरभिसंप्राप्तपात्रस्थ दुर्गन्धस्यापनयनाय तेलादिना बहुदैवसिकतैलादिना मर्दनलेपनशीतोष्णान्यतराचित्तजलेन प्रक्षालनादिकं स्वयं न कुर्यात् न वा परद्वारा कारयेत् न वा तैलादिना मर्दनादिकं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं कथमपि कदाचिदप्यनुमोदयेदिति, किन्तु शास्त्रसंमतपद्धतिमाश्रित्यैव संयमाराधनं कर्तव्यं कारयितव्यं कुर्वन्तं वा अनुमोदनीयम् न तु कदाचिदपि स्वमनीषया किमपि तत्र न्यूनाधिकभावः करणीयः, सर्वज्ञभाषितपरमसूक्ष्मविषये स्वमनीषया विचारस्यायोग्यत्वात् ॥ सू०३१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए पडिग्गहं आयावेज्ज वा पयावेज्ज वा, आयातं वा पयावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
निशीथसूत्रे छाया-यो भिक्षुः अनन्तरहितायां पृथिव्यां प्रतिग्रहं आतापयेद् वा प्रतापये वा, आतापयन्तं वा प्रतापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३२ ॥
चूर्णी-. 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अणंतरहियाए' अनन्तरहितायाम् अनन्तरहिता नाम सचित्ता तस्यां सचित्तायाम् 'पुढवीए' पृथिव्यां पूर्वोक्तरुपायाः पृविव्या उपरीत्यर्थः 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रम् 'आयावेज्ज वा' आतापयेद् वा एकवारम् ‘पयावेज्ज वा' प्रतापयेद् वा अनेकवारम् एवम् , 'आयातं वा' आतापयन्तं वा 'पयावेंतं वा' प्रतापयन्तं वाऽन्यम् 'साइज्जई' स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ ३२॥
एवं 'ससणिद्धाए पुढवीए' त्रयस्त्रिंशत्तमसूत्रादारभ्य द्विचत्वारिंशत्तमसूत्रपर्यन्तदशसूत्राणां व्याख्या त्रयोदशोद्देशकोक्तद्वितीयसूत्रादारभ्यैकादशपर्यन्तसूत्रव्याख्यावदवसेया, विशेषस्त्वेतावानेव यत्-तत्र सचितपृथिव्यादौ स्थानशय्यानिषद्यानषेधिकीनां प्रतिषेधः कृतः, अत्र तु प्रतिग्रहस्यातापनप्रतापनविषयः प्रतिषेधः प्रोक्त इति ॥ सू० ३३-४२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पडिग्गहाआ पुढवीकार्य नीहरेइ नीहरावेइ नीहरियं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंत वा साइज्जइ ॥४३॥ एवं आउकायं ॥ सू० ४४॥ तेउकायं ।। सू० ४५॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहात् पृथिवीकार्य निर्हरति निर्हारयति निहतं आहत्यदीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४३ ॥ एवं अप्कायम् ॥ सू० ४४ ॥ तेजस्कायम् ।। सू० ४५ ।।
चूर्णिः -- 'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः गृहस्थगृहे पात्रग्रहणसमये यदि 'पडिग्गहाओ' प्रतिग्रहात् पात्रात् 'पुढवीकार्य' सचित्तपृथिवीकायं लवणगैरिकादिकं यदि पतेत् तत् 'नीहरेइ' निर्हरति निष्कासयति स्वयमेव तथा 'नीहरावेई' निर्हारयति अन्येन गृहस्थेन वा 'नीहरियं आहटु दिज्जमाणं' निर्दृतं निष्कासितं सदपि आहत्य अभिमुखमानीय दीयमानं पात्रम् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति स्वीकारयति वा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ४३ ।।
‘एवं आउकायं तेउकार्य' इति, अनेनैव प्रकारेण अप्कायतेजस्काययोरपि निर्हरणविषयं सूत्रद्वयं व्याख्येयम् । अग्निकायनिर्हरणमेवं भवति पात्रे केनापि कारणेन अकस्माद्वा अग्निकणः पतितो भवेत् तं निष्कास्य ददाति इति ॥ ४४-४५॥
एवमेव कस्द-मूल-पत्र-पुष्प-फल-बीज-हरितविषयकाणि सप्त सूत्राणि ॥ सू० ५२॥ एवम् औषधिबीजविषयकं सूत्रम् , तत्र औषधिः शाल्याद्यन्नं तस्य बीजानीति कणान् निर्हरति, इत्यादि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ.१४ सू०५५-५७ पात्रस्य कोरण-मार्गसभागतज्ञातकादियाचननि० ३४३ सूत्रम् ॥ सू० ५३ । एवं त्रसप्राणजात कुन्थुपिपीलिकादिकं तद्विषयकमपि सूत्रं विज्ञेयं व्याख्येयं च ॥ सू० ५४||
सूत्रम्- भिक्खू पडिग्गहं कोरेइ कोरावेइ कोरियं आहटुदिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ।। सू० ५५॥
__छाया–यो भिक्षुः प्रतिग्रहं कोरयति कोरावयति कोरितमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृसाति प्रतिगृह्यन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५५ ॥
चूर्णिः-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रम् 'कोरेइ' कोरेइ इति देशीशब्दोऽयम तदर्थस्तु सूक्ष्मच्छिदैश्चित्रयति अर्थात् यो भिक्षुः पात्रस्य मुखादिकं विच्छित्य स्वयं सम्पादयति चित्रादिकं च पात्रे स्वयं करोति 'कोरावेइ' कोरावयति चित्रयति अन्यद्वारा पात्रस्य मुखादिकं चित्रादिकं च कारयति 'कोरियं आहटुदिज्जमाणं' कोरितमाहृत्य दीयमानं चित्रितं पात्रं परद्वारा सम्मुखमागत्य दीयमानम् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति स्वीकारयति वा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदतेऽनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०५५॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासंग वा अणुवासगं वा गामंतरंसि वा गामपहंतरंसि वा पडिग्गहं ओभासिय आभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥सू० ५६ ॥
छाया---यो भिक्षुञ्जतकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासकं ग्रामान्तरे वा ग्रामपथान्तरे वा प्रतिग्रहमवभाष्यावभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ॥ सू० ५६ ॥
चूर्णि- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिवखू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘णायगं वा' ज्ञातकं वा स्वजनं वा तत्र स्वजनः पूर्वसंस्तुतः पश्चात्संस्तुतश्च, तत्र पूर्वसंस्तुतः पूर्वपरिचितो मातापितृभ्रातृप्रभृतिकः, पश्चात्संस्तुतः श्वशुरश्वश्रश्यालकादिः 'अणायगं वा' अज्ञातकम् अस्वजनं स्वजनभिन्नो वा पूर्वपरिचितः ग्रामवासी देशवाशी वा तम् 'उवासगं वा' उपासकं जिनधर्मानुयायिनं श्रावक श्राधिका वा 'अणुवासगं वा' अनुपासकं श्रावकभिन्नं यं कमपि वा 'गामंतरंसि वा' ग्रामान्तरे वा-द्वयोमयोर्मध्यभागे 'गामपहंतरंसि वा' प्रामपथान्तरे वा ग्रामस्य मार्गद्वयमध्ये 'ओभासिय ओभासिय' अवभाष्यावभाष्य उच्चैःशब्देन कथयित्वा कथयित्वा 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रादिकम् 'जायइ' याचते पात्रयाचनां करोति 'जायंतं वा साइज्जई' याचमानं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागू भवति ।
अत्राह भाष्यकारः--
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
निशीथसूत्रे भाष्यम्-अणायगं णायगं वा, गामे मग्गेऽहवा जई ।
___ ओभास्स जायई पत्तं, आणाभंगाइ पावई ॥ छाया--अज्ञातकं ज्ञातकं वा ग्रामे मार्गेऽथवा यतिः ।
___ अवभाष्य याचते पात्रमाज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः- यो यतिः श्रमणः श्रमणी वा ग्राममध्ये ग्राममार्गे ग्राममध्यवर्तिमार्ग वा ग्रामद्वयमध्यवर्तिमार्गमध्ये इत्यर्थः अज्ञातकम् ज्ञातकं श्रावकमश्रावकं वा अवभाष्य उच्चैः स्वरेण कथयित्वा कथयित्वा याचते स यतिः श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिकान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्व संयमविराधनात्मविराधनादोषान् प्राप्नुयात् तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा ग्रामस्य मार्गमध्ये अन्यत्र वा मार्गमध्ये स्वजनास्वजनादिकं श्रावकमश्रावकं वा अवभाष्य पात्रादिकं न याचेत न वा याचमानं श्रमणान्तरं कथमपि कदाचिदप्यनुमोदयेत् इति ॥ सू० ५६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू णायगं वा अणायगं वा उवासगं वा अणुवासंग वा परिसामज्झओ उट्ठवेत्ता पडिग्गहं ओभासिय ओभासिय जायइ जायंतं वा साइज्जइ ॥सू० ५७॥
छाया- यो भिक्षुञ्जतकं वा अज्ञातकं वा उपासकं वा अनुपासकं वा परिषन्मध्यात् उत्थाप्य प्रतिग्रहमवभाष्यावभाष्य याचते याचमानं वा स्वदते ।। सू० ५७ ।।
चूर्णिः----'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः ‘णायगं वा' ज्ञातकं वा 'अणायगं वा' अज्ञातकं वा 'उवासगं वा' उपासकं श्रावकं वा 'अणुवासगं वा' अनुपासके श्रावकभिन्नं वा ये कमपि व्यक्तिविशेषम् 'परिसामज्झओ उद्ववेत्ता' परिषन्मध्यात् उत्थाप्य, तत्र परिषत् सभा, तन्मध्यात् उत्थाप्य 'पडिग्गहं' प्रतिग्रहं पात्रम् ओभासिय 'ओभासिय' अवभाष्यावभाष्य मिष्टमनोज्ञादिवचनं वा कथयित्वा कथयित्वा 'जायइ' याचते 'जायंत वा साइज्जई' याचमानं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्--णायगाई सभामज्झा, उहाविय जई जइ ।
जायई पत्तवत्थाई, आणाभंगाइ पावई ॥ छाया-ज्ञातकादिकं सभामध्यादुत्थाप्य यतिर्यदि।
__ याचते वस्त्रपात्रादीन् आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः-यदि कदाचित् सभा परिषत् तन्मध्यात् उत्थाप्य ज्ञातकादिकं स्वजनमस्वजनं वा श्रवकमश्रावकं वा पात्रवस्त्रादीन् याचते प्रार्थयते तदा आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नुयात् तस्मात् तथा न कुर्यात् , न वा तथाकुर्वन्तमनुमोदयेदिति । सभात उत्थाप्य स्वजनादिना वार्तालापकरणे
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १४ सू० ५८-६० प्रतिग्रहनिश्श्रया ऋतुबद्धादिकालनिवासनिषेधः ३४५ ऽन्येपि दोषा भवन्ति तथाहि-सभामध्ये धर्मकथां श्रोतुमनेके ज्ञातका अज्ञातका वा श्रावका अश्रावका वा समागता भवन्ति तत्र तन्मध्यात् यं कमपि समुत्थाप्य पात्रादियाचनं करोति श्रमणः तदा तस्य तत्र कश्चित् शत्रुरपि धर्मकथां शृण्वन् आसीत् , तच्छत्रोभिन्ना अपि आसन् , तदिवसे तत्काले वा तच्छत्रोः चतुष्पदमश्वादिकं कोपि चौर्येणाहरत् स्वयं वा विनष्टो जातः, तदोयस्वजनो वा उपद्रावितः केनापि भवेत् तदा शत्रोर्मनसि एवं शङ्का भविष्यति यद् चतुष्यदादिमम नष्टस्तदिवसे अभुकः श्रावकः सभामध्यादुत्थाय बहिर्गत इति मया दृष्टः प्रायस्तेनैवापहरणं कृतं भवेत् , एवंप्रकारेण श्रावकोपरि श्रमणोपरि वा शङ्का करिष्यति, अथवा साधुरेवापहरणं कृतवानित्यपि शङ्केत, रुष्टा वा ते संतापनादिकं कुर्युरिति तन्निष्पन्नं प्रायश्चित्तं श्रमणस्य भवेत् तस्मात्कारणात् श्रमणः सभात स्वजनादिकमुत्थाप्य पात्रादियाचनां न कुर्यात् न वा कुर्वन्तमनुमोदेतेति ॥ सू० ५७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पडिग्गहनीसाए उडुबद्धं वसइ, वसंतं वा साइज्जइ ।। सू० ५८॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहनिश्रया ऋतुबद्धं बसति वसन्तं वा स्वदते ।। स्० ५८॥
चूर्णी- जे 'भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः ‘पडिग्गहनीसाए' प्रतिग्रहनिश्रया पात्रादिलाभेच्छया अन्यं मासकल्पयोग्यं क्षेत्रं परित्यज्य अत्र क्षेत्रे पात्रादिकं लप्स्ये इति लोभेन यः श्रमणः श्रमणी वा ऋतुबद्धे काले मासकल्पस्याप्रायोग्येपि ग्रामादौ 'वसई' वसति निवास करोति 'वसंतं वा साइज्जई' वसन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥सू० ५८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पडिग्गहनीसाए वासावासं वसइ वसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५९॥
छाया-यो भिक्षुः प्रतिग्रहनिश्रया वर्षावासं वसति वसन्तं वा स्वदते सू० ५९॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः 'पडिग्गहनीसाए' प्रति प्रहनिश्रया अर्थात् अमुकक्षेत्रे निवासकरणे प्रचुरं पात्रादिकं मे मिलिष्यतीति विचार्य योग्ये अयोग्ये वा क्षेत्रे 'वासावासं' वर्षावासं वर्षाकालनिवासं चातुर्मास्यमित्यर्थः 'वसई' वसति निवास करोति तथा 'वसंत वा साइज्जई' वसन्तं वा स्वदते, यो हि श्रमणः श्रमणी वा पात्रादिलोभेन वर्षाकालिकनिवासाय योग्येऽयोग्ये वा क्षेत्रे वर्षोंकालिकनिवासं करोति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथचे
अत्राह भाग्यकारः-- भाष्यम्-उडुबद्धे मासं वा, चाउम्मासं तहेव य ।
पडिग्गहत्थं जे भिक्खू, वसइ दोसभा भवे ॥ छाया-- ऋतुबद्ध मासं वा चातुर्मासं तथैव च ।
__प्रतिग्रहार्थ यो भिक्षुर्वसति दोषभाग भवेत् ॥
अवचूरिः- यो भिक्षुः प्रतिग्रहाशया ऋतुबद्धे काले हेमन्तग्रीष्मादिसमये मासं मासकल्पं वसति निवासं करोति तथैव तेनैव प्रकारेण चतुर्मासं वसति निवासं करोति प्रतिग्रहाशया तदा तादृश निवासं कुर्वन् भिक्षुः दोषभाग आज्ञाभङ्गादिदोषभाग् भवति ॥ सू० ५९॥ सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥
॥णिसीहज्झयणे चउद्दसमो उद्देसो समत्तो ॥१४॥ छाया-तत्सेबमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ।। सू० ४९ ॥
॥ निशीथाध्ययने चतुर्दश उद्देशकः समाप्तः ॥ १४ ॥ चूर्णी-तं सेवमाणे' इत्यादि । 'त सेवमाणे' तत् 'पडिग्गहं किणइ' इत्यारभ्य 'पडिग्गाहनीसाए वासावासं' इति पर्यन्तं स्थान प्रतिसेवमानः प्रतिसेवनां कुर्वाणः श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानम् 'उग्घाइयं' उद्घातिकं लघुकम लघुचातुर्मासिकं प्राप्नोति ॥ सू० ६०॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् चतुर्दशोदेशकः समाप्तः ॥१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पञ्चदशोद्देशकः ॥ गतश्चतुर्दशोद्देशकः, सम्प्रति अवसरप्राप्तः पञ्चदशोद्देशकः प्रारभ्यते । तत्र पूर्वोक्तचतुर्दशोद्देशकेन सहास्य पञ्चदशोद्देशकस्य सम्बन्धः प्रदर्श्यते--चतुर्दशोदेशकस्यान्तिमसूत्रे प्रोक्तम् साधुःप्रतिग्रहनिश्रया वर्षावासं न वसेत् , इति, एवं प्रतिग्रहनिश्रया वसन्तं साधुं यदि कोज्यः साधु रेवं करणे प्रतिषेधयेत् तदा तं प्रति स क्रोधावेशेन परुषं वदिष्यतीत्यत्र पञ्चदशोद्देशके परुषभापाया निषेधः करिष्यते, इति सम्बन्धेनाह भाष्यकारः- 'ण मे णिरट्टगो' इत्यादि । भाष्यम् –ण मे जिरहगो वासो, वल्ली रूढफलाहुणा ।
एवं वयंतं समणं, अज्जो ! मेवं वयाहि भो ॥१॥ छाया--न मे निरर्थको वासो वल्ली रूढफलाऽधुना ।
एवं वदन्तं श्रमणं आर्य ! मैवं वद भोः ॥१॥ अवचरिः-कश्चित् श्रमणश्चतुर्मासकरणाथ कुत्रचित् क्षेत्रे वर्षावासनिवासं कृतवान्, तत्र पात्रार्थ वसन् एकां तुम्बिकालतां पश्यन् एवं वदति-अहो अत्र क्षेत्रे मम वासो न निरर्थको जातः, किन्तु सफल एव, यस्मात्कारणात् एषा पुरतो दृश्यमाना तुम्बिकावल्ली समुत्पन्ना न केवलं समुत्पन्नैव किन्तु क्रमशो वृद्धिंगता सती भित्त्यादौ आश्रये प्रसरति, पत्रादिकमपि अस्यां वल्ल्यां पर्याप्तं जातम् , न केवलं पत्राणामेवाऽऽधिक्यम् किन्तु पुष्पप्राचुर्यमपि जातम् , न केवलं पुष्पाणामेव प्राचुर्यम् अपि तु फलान्यपि अनेकानि जातानि, न केवलं फलान्येव संजातानि, किन्तु कतिपयफलानि पकानि संजातानि, अतः परं तुम्बिकायाः फलानि मे पात्राणि भविष्यन्ति यदर्थ ममात्र वासो जातस्तत्कार्य मे विनैव परिश्रमं भविष्यति, अनुकूलं मदीयभाग्यम् , एवंप्रकारेण हर्षातिरेकाद् वदन्तं श्रमणं दृष्ट्वा कोऽपि तत्समीपवर्ती श्रमणः तं श्रमणं प्रति वदति-हे आर्य ! श्रमण ! मैवं त्वं वद, एवं वदतस्ते महान् कर्मबन्धो भविष्यति, ततः स श्रमणः प्रतिषेधेनारुष्टोऽसौ तं प्रति कठोरवचनं वदेत् , तादृशकठोरवचनस्य प्रतिषेधाय पञ्चदशोदेशकसूत्रमिदमारभ्यते, अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरसूत्रयोर्भवति, तदनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्य पञ्चदशोदेशीयप्रथमसूत्रस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते-'जे भिक्खू' इत्यादि ।
सूत्रम्-जे भिक्खू भिक्खूणं आगाढं वयइ वयंतं वा साइज्जइ॥सू०१॥
छाया---यो भिक्षुर्भिक्षणाम् आगाढं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भिक्खूणं' भिक्षूणां-प्रेरकभिक्षणां 'आगाढं वयई' आगाई वदति-तत्र अत्यर्थ गाढम् आगाढम्-उच्चैर्वचनम् उच्चैराक्रोशव
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
निशीथसूत्रे चनमित्यर्थः एवंभूतं वचनं भाषते, तथा 'वयंतं वा साइज्जइ' वदन्तं वा श्रमणमाक्रोशवचनं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । एतत्सूत्रस्य विशेषतो व्याख्यानमत्रैव दशमोद्देशके द्रष्टव्यम्, एताकान् विशेष:-यत् दशमोदेशके आचार्य पर्यायज्येष्ठं वा प्रति आक्रोशवचनस्य प्रतिषेधः कृतः, अत्र तु भिक्षुकमात्रं प्रति आक्रोशवचनस्य निषेधः क्रियते ॥ सू० १ ।। सूत्रम्--जे भिक्खु भिक्खूणं फरुसं वयइ वयंत वा साइज्जइ ॥सू० २॥ छाया--यो भिक्षुर्भिक्षणां परुषं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० २ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भिक्खूणं' भिक्षुणाम् 'फरुसं क्यई' परुषं वदति, तत्र परुषं-कठोरं वाक्यं भाषते तथा 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तम् कठोरखाक्यं भाषमाणं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० २ ।।
सूत्रम्--जे भिक्खू भिक्खूणं आगाढफरसं वयइ वयं वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥
छाया-यो भिक्षुर्भिक्षणाम् आगाढपरुष वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भिक्खूणं' भिक्षू. णाम् 'आगाढफरुसं वयई' आगाढपरुषं वदति, तत्र आगाढम्-आक्रोशवचनं-मर्मोद्घाटनपूर्वकमुच्चैः सक्रोधं परुषं वाक्यं वदति -आक्षेपं करोति, तथा 'वयंत वा साइज्जइ' वदन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । दशमोदेशस्यादौ एव अस्य व्याख्यानं कृतं तत एव दष्टव्यमिति ॥ सू० ३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू भिक्खूणं अण्णयरीए अच्चासायणाए अच्चासाएइ, अच्चासाएंतं वा साइज्जइ ॥सू० ४॥
छाया-यो भिक्षुर्भिक्षूणाम् अन्यतरया अत्याशातनया अत्याशातयति अत्याशातयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४ ॥
__ चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'भिक्खू णं' भिक्षूणाम् 'अण्णयरीए' अन्यतरया--अनेकप्रकारकाशातनामध्याद् एकया कयाचित् 'अच्चासायणाए' अत्याशातन या 'अच्चासाएइ' अत्याशातयति-आज्ञातनां करोति, तथा 'अच्चासाएंतं वा साइज्जई' अत्याशातयन्तम्-आशातनां कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह भाष्यकारः---- भाष्यम्---आगाढं फरुसं वक्कं, दसमे खलु वन्नियं ।
तं चेवेत्थवि णायचे, नवरं भिक्खुयं पइ ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १५ मू० १-१२ आगाढादिवचन सचित्ताम्रपरिभोगनिषेधः ३४९ छाया- आगाढं परुषं वाक्यं दशमे खलु वर्णितम् ।
तदेवात्राषि ज्ञातव्यं नवरं भिक्षुकं प्रति ॥ अवचूरिः---आगाई परुषं वाक्यम् , आगाढपरुषतदुभयाऽऽशातनादीनां स्वरूपम् यदेव दशमोद्देशके वर्णितम् तदेव अत्रापि ज्ञातव्यम् यत् पूर्वमुक्तं तदेव पुनरत्र प्रदर्शितम् किन्तु 'नवरं' इत्यादि, नवरम् एतावान् मेदः दशमपञ्चदशोदेशकयोर्भवति यत्-दशमोदेशके आचार्यपर्यायज्येष्ठं प्रति आगाढवचनादेः प्रयोगकरणनिषेधो दर्शितः, अत्र पञ्चदशोद्देशके तु भिक्षुक-सामान्यश्रमणं प्रति आगाढादीनां निषेधो दर्शितः, तादृशप्रयोगकरणे च प्रायश्चित्तादिकं कथितमित्ययं भेदः ॥ सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तं अंबं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ५॥ छाया-यो भिक्षुः सचित्तम् आनं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ५॥
चर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'सचित्तं अंब' सचित्तमानम् तत्र चित्तं-जीवः तेन जीवेन सह वर्तते इति सचित्तं-सजीवम् आम्रफलम् 'भुंजई' भुङ्क्ते--अभ्यवहरति तथा 'भुजंतं वा साइज्जई' भुञ्जानं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्त. भागी भवति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तं अंबं विडंसइ विडंसंतं वा साइज्जइ ॥सू०६॥ छाया-यो भिक्षुः सचित्तमानं विदशति विदशन्तं वा स्वदते ॥सू०६॥
चूर्णी -'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः ‘सचित्तं अंब' सचित्तं सजीवमानम् 'विडंसइ' विदशति-चूषति भक्षयति वा 'विडंसंतं वा साइज्जइ' विदशन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०६॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तं अंबं वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंवसालगं वा अंबचोयगं वा भुंजइ भुंजतं वा साइज्जइ ॥ सू०७॥
छाया-यो भिक्षुः सचित्तमानं वा आम्रपेशिकां वा आम्रभित्तं वा आम्रसालक वा आम्रचोयगं वा भुङ्क्ते भुज्जान वा स्वदते ॥सू.७॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सचित्तं अंबं वा' सचित्तमानं वा सजीवमाम्रफलमित्यर्थः 'अंवपेसियं वा' आम्रपेशिकां वा सचित्तामाम्रपेशीम् , तत्र पेशी दीर्घाकाराम्रफलस्यावयवलक्षणा तादृशीम् आम्रफलपेशीम्, 'अंबभित्तं वा' आम्रभित्तं वा तत्र भित्तम्-खण्डः आम्रफलस्यार्द्धभाग इत्यर्थः तत् 'अवसालगं वा' आम्रसालकं वा, तत्र-बाह्या छल्ली सालमिति कथ्यते 'अंबचोयगं वा' आम्रचोयगं वा तत्र-चोयगम् - आन्तरत्वचा तत् 'भुंजई' भुङ्क्ते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू सचित्तं अंव वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंवसालगं वा अंबचोयगं वा विडंसइ विडंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८॥
छाया-यो भिक्षुः सचित्तमानं वा आम्रपेशिकां वा आम्रभित्तं वा आम्रसालकं वा आम्रचोयगं वा विदशति विदशन्तं वा स्वदते ॥ सू० ८॥ ____ चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः सवित्तं अवं वा' सचित्तमानं वा 'अंवपेसियं वा' आम्रपेशिकां वा 'अंवभित्तं वा' आम्रभित्तं वा 'अंबसालगं वा' आम्रसालकं वा 'अंबचोयग वा' आम्रचोयगं वा 'विडंसई' विदशति-चूषति तथा 'विडंसंतं वा साइज्जई' विदशन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू · ८॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंबं भुंजइ मुंजंतं वा साइज्जइ ।। सू० ९॥जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंब विडंसइ विडंसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
छाया - यो भिक्षुः सचित्तप्रतिष्ठितमानं भुङ्क्ते भुानं वा स्वदते ॥ सू० ९॥
___ यो भिक्षुः सचित्तप्रतिष्ठितमान विदशति विदशन्तं वा स्वदते ॥ सू०१०॥
चूर्णी -- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः ‘सचित्तपइट्ठियं' सचित्तप्रतिष्ठितम् सचित्ते-सचित्तजलहरितकायाद्युपरि प्रतिष्ठितं-विद्यमानम् आनं भुङ्कते. विदशति चूषति । शेष सूत्रद्वयगतं सर्वं सुगमम् ॥ सू० ९-१० ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंबं वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंबसालगं वा अंबचोयगंवा भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ।। सू०११॥
छाया-यो भिक्षुः सचित्तप्रतिष्ठितमानं वा आम्रपेशिकां वा आम्रभित्तं वा आम्रसालकं वा आम्रचोयगं वा भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ११॥
चूर्णी --'जे भिक्खू' इत्यादि । सचित्तप्रतिष्ठितम् सचित्ते-सचित्तजलाधु परि विद्यमानं तत् सचित्तप्रतिष्ठितम् शेषम् सुगमम् ।। सू० ११ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सचित्तपइट्ठियं अंब वा अंबपेसियं वा अंबभित्तं वा अंबसालगं वा अंबचोयगं वा विडंसइ विडंसंतं वा साइज्जइ ॥सू० १२॥
छाया-योभिक्षुः सचित्तप्रतिष्ठितमानं वा आम्रपेशिकां वा आम्रभित्त वा आम्रसालकं वा आम्रचोयग वा विदशति विदशन्तं वा स्वदते ।।सू० १२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ. १५ स् १३-६८
अन्यतीथिका दितः पादामार्जनादिनिषेधः ३५१
चूर्णी -- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सचित्तपइद्वियं' सचित्तप्रतिष्ठितम्, इतिविशेषणविशिष्टमाम्रादिकं विदशति - चूषति शेषं सुगमम् ।
अत्राह भाष्यकारः---
सचित्तंवं तहा पेसिं, तं सचित्तपट्ठियं । जो भुंजेज्ज विडंसेज्ज, आणाभंगाइ पावइ ॥ १ ॥
छाया - सचिताम्रं तथा पेशीं, तत्सचित्तप्रतिष्ठितम् । यो भुङ्क्ते विदशति, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ १ ॥
अवचूरि:- : - यः कश्चिद् भिक्षुः - श्रमणः उपलक्षणात् श्रमणी वा स सचित्ताम्रम् - सचित्ताम्रफलम् तथा पेशीम् आम्रचीरिकाम् उपलक्षणाद्-- आम्रभितं आम्रसालकम् आम्रचोयगं वा, आम्रफलस्य कोsपि प्रकारो भवेत् तं सचित्तं यदि भुङ्क्ते विदशति वा तदा स श्रमणः आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति ॥ सू० १२॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू अण्णउत्थिषण वा गारत्थिएण वा अप्पणापाए आमज्जावेज्ज वा पमज्जावेज्ज वा आमज्जावेंतं वा पमज्जावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३ ॥
छाया -- यो भिक्षुरन्ययूथिकेन वा गार्हस्थिकेन वा आत्मनः पादौ आमार्जयेद् वा प्रमार्जयेद् वा आमार्जयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः[:- श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थिण वा' अन्ययूथिकेन - अन्यमतानुयायिना तापसादिनेत्यर्थः ' गारत्थिरण वा ' गार्हस्थिकेन गृहस्थेन श्रावकेण तद्भिन्नेन वा 'अप्पणो पाए' आत्मनः स्वस्य पादौ चरणौ 'आमज्जा वेज्ज वा' आमार्जयेद्वा- एकवारं वा मार्जनं कारयेद्वा 'पमज्जा वेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा अनेकवारं वा प्रमार्जनं कारयेद्वा, तथा 'आमज्जावेंतं वा' आमार्जयन्तं वा - एकवारं चरणमाजैनं कारयन्तं वा 'मज्जावेंतं वा' प्रमार्जयन्तं वा - प्रतिदिनमनेकवारं वा पादयोः प्रमार्जनं कारयन्तं श्रमणान्तरम् ' साइज्जइ' स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू १३ ॥
सूत्रम् -- एवं तइयउद्दस गमओ णेयव्वो जाव गामाणुगामं दृइज्जमाणे अण्णउत्थि वा गारत्थिएण वा अप्पणो सीसदुवास्यिं करावेइ करावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४-६८ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया एवं तृतयोद्देशगमको नेतव्यः यावत् ग्रामानुग्रामं द्रवन् अन्यतीर्थिकेन वा गार्हस्थकेन वा आत्मनः शीर्षद्वारिकां कारयति कारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४-६८ ॥
चूर्णी -- ' एवं ' इत्यादि । एवं तइयउद्देसगमओ णेयव्वो' एवं तृतीयोदेशगमको नेतव्यः, एवम् अनेनैव प्रकारेण तृतीयोदेशगमकः - अस्यैव तृतीयोदेशकगतो गमः सर्वोऽपि नेतव्य:ज्ञातव्यः 'जाव' यावत्, अत्र यावत्पदेन 'जे भिक्खू अप्पणो पाए संवाहेज्ज वा' इत्यादि सप्तदशसूत्रादारभ्य 'जे भिक्खू गामाणुगामं दूइज्जमाणे ० ' इत्येकसप्ततितमसूत्रपर्यन्तं पञ्चपञ्चाशत्संख्यक सूत्राणि तदर्थश्चेति सर्वे तत्रत एव द्रष्टव्यम् । अत्र तु (१४) चतुर्दशसूत्रादारभ्य अष्टषष्टि (६८) तमसूत्रपर्यन्तं तृतीयोदेशगमवद् व्याख्येयम् । केवलं भेद एतावनेव यत्-तत्र तृतीयोदेश के प्रमार्जनादीनां स्वयं करणविषयको निषेधः कृतः, अत्र तु अन्यतीर्थिकादिभिः प्रमानादीनां कारणानुमोदनविषयको निषेधो वर्तते इति ।।
1
३५२
अत्राह भाष्यकारः—
पायप्पमज्जणारम्भ, अंते सीसदुवारियं । गिहिहिं अन्नतित्थीहिं, करावे दोसभा भवे ॥ १ ॥
छाया - पादप्रमार्जनादारभ्य, अन्ते शीर्षदौवारिकाम् । गृहिभिः अन्यतीथिभिः कारयेत् दोषभाग् भवेत् ॥ १॥
अवचूरिः -- यो यतिः पादप्रमार्जनादारभ्य अन्ते शीर्षदौवारिकाम् गृहिभिः--गृहस्थैः, अन्यतीर्थिकैः तापसादिभिः कारयति तथा कारयन्तं श्रमणान्तरम् अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति गृहस्थादिकृत सेवाशुश्रूषादिकार्यस्य भगवता निषिद्धत्वात् ।
अथ परतीर्थिकादिभिः पादप्रमार्जनादिकं कारयतः को दोषः ? इति चेदाह - ते अन्य - तीर्थका गृहस्था वा यदि प्रमार्जनादिकं करिष्यन्ति तदा ते पादप्रमार्जनादिकरणानन्तरम् पश्चात् हस्तधावनादि कर्म करिष्यन्ति प्रस्वेदमलादिकं साधोः शरीरेऽवस्थितं दृष्ट्वा घ्रात्वा अशुचय इमे इति कृत्वा अवर्णवादं वदिष्यन्ति, अयतनया वा पादप्रमार्जनादिकं कुर्वन्तः सांपातिकान् जीवान् हन्युः, अथवा बहुना द्रव्येणायतनया प्रक्षालयन्तः उच्छोलणादोषं कुर्युः, भूमिष्ठान् जीवान् विराधयेयुरिति तस्मात् कारणात् तापसादिभिर्गृहस्थैश्च पादप्रमार्जनादिकं न कारयेदिति । सू० ६८॥
सूत्रम् - जे भिक्खू आगंतागारेसु वा आरामागारेसु वा गाहा - वइकुलेसु वा परियावसहेसु वा उच्चारपासवणं परिवेइ परितं वा साइज्जइ ॥ सू०६९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ १५ सू० ६९-७२ आगन्त्रागारादिषु - उच्चारादिपरिष्ठापननि० ३५३
छाया यो भिक्षुः आगन्त्रागारेषु वा आरामागारेषु वा गाथापतिकुलेषु वा पर्यावसथेषु वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥॥ सू० ६९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रभणी वा 'आगंतागारे वा' आगन्त्रागारेषु, यत्र स्थाने आगन्तारो गन्तारश्च विश्रामाय निवसन्ति सः आगन्त्रागारःधर्मशाळेति लोकप्रसिद्धः तेषु - आगन्तुक निवासस्थानेषु तथा - ' आरामागारेसु वा ' आरामागारेषु, तत्राराम :- उपवनम् तत्र विद्यमानः अगारो गृहं यत्र क्रीडार्थमागताः पुरुषाः विश्रामार्थ निवसन्ति तादृशस्थानेषु 'गाहाबइकुलेसु वा' गाथापतिकुलेषु, तत्र गाथापतिर्गृहस्थः, तस्य कुलेषु गृहेषु गृहस्वामिनां ग्रामान्तरगमनेन शून्यप्रायेषु गृहेष्वित्यर्थः 'परियावसहेसु वा' पर्यावसथेषु वा तापसानां निवासस्थानेषु इत्यर्थः, एतेषु स्थानेषु 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणं मूत्रपुरीषादिकम् उपलक्षणत्वात् ष्ठीवनादिकमपि गृह्यते 'परिद्ववेद' परिष्ठापयति तत्र व्युत्सृजतीत्यर्थः तथा 'परिद्ववेत वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा मूत्रपुरीषादीनां व्युत्सर्जनं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति, तथा ये एतादृशस्थानेषु उच्चारप्रस्रवणादिकं व्यत्सृजन्ति तेषामपयशो भवति - 'एते साधवः अशुचिसमाचाराः योगाचार - बाह्या मलमूत्रपरायणाः दुर्वृत्ता भोगोपभोगस्थानानि अपवित्राणि कुर्वन्तो विहरन्ती, - त्येवमाद्यपयशो भवति, लोकापवादाच्च न कोऽपि दीक्षां ग्रहीष्यतीत्यतः प्रवचनस्य हानिहलना च भवति एवं कोट्टपालादिना निवारिता ग्रामादौ प्रवेशमपि नो लभेरन् ॥ सू० ६९ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू उज्जाणंसि वा उज्जाणगिहंसि वा उज्जाण - सालंसि वा निज्जाणंसि वा निज्जाणगिहंसि वा निज्जाणसालंसि वा उच्चारपासवणं परिवेइ परिद्ववेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७० ॥
छाया -यो भिक्षुरुद्याने वा उद्यानगृहे वा उद्यानशालायां वा निर्याण वा निर्याणगृहे वा निर्माणशालायां वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥सू०७०॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उज्जाणंसि वा' उद्याने वा, तत्रोद्यानं नाम एकजातीयवृक्षाणां समुदायलक्षणम्, तादृशे उद्याने 'उज्जाणगिहंसि वा' उद्यानगृहे वा उद्यानस्थिते गृहे विश्रामस्थाने 'उज्जाणसालसि वा' उद्यानशालायाम् उद्याने स्थिता या शाला तस्याम् 'निज्जाणंसि वा' निर्याणे वा लोकानां गमनागमनमार्गे 'निज्जाण गिर्हसि वा' निर्याणगृहे वा गमनागमनमार्गस्थितगृहे वा 'निज्जाणसालंसि वा' निर्याणशालायां वा तादृशेषु स्थानेषु श्रमणः श्रमणी वा 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रत्रस्रवर्णं 'परिट्ठवेइ' परिष्ठापयति मूत्रपुरीषयोर्व्युत्सर्जनं करोति 'परिहवेंतं वा ' परिष्ठापयन्तं वा 'साइज्जइ' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ७० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
निशीथसूत्रे सूत्रम्-जे भिक्खू अटेंसि वा अट्टालियंसि वा चरियंसि वा पागारंसि वा दारंसि वा गोपुरंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिहुवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७१ ॥
छाया--यो भिक्षुः अट्टे वा अट्टालिकायां वा चरिकायां वा प्राकारे वा द्वारे वा गोपुरे वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७१ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अमुसि वा' अट्टे वा-कोट इति लोकप्रसिद्ध 'अट्टालियंसि वा' अट्टालिकायाम् अट्टोपरिविद्यमानस्थाने इत्यर्थः 'चरियंसि वा' चरिकायां वा अट्टालिकाया उपरितनं स्थानं चरिका-ताशस्थानविशेषे इत्यर्थः, 'पागारंसि वा' प्राकारे वा 'दारंसि वा' द्वारे वा गृहस्यद्वारभागे इत्यर्थः, 'गोपुरंसि वा' गोपुरे वा-द्वारापद्वारे, एतेषु स्थानेषु 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रसवणम् 'परिद्ववेइ' प्रतिष्ठापयति, तथा 'परिठवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दगंसि वा दगमग्गंसि वा दगपहंसि वा दगतीरंसि वा दगट्ठाणंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिट्ठवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७२॥
छाया--यो भिक्षुरुदके वा उदकमार्गे वा उदकपथे वा उदकतीरे वा उदकस्थाने वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्ख्' यो भिक्षुः यः कश्चित् श्रमणः श्रमणी वा 'दगंसि वा' उदके-जले जलाशये सरित्तडागादौ जलाशयमर्यादितस्थाने इत्यर्थः 'दगमगंसिवा' उदकमार्गे-जल मार्गे येन मार्गेण जलं प्रवहति यद्वोदकमिश्रितमार्गे, 'दगपहंसि वा' उदकपथे वा जलानयनमार्गे वा 'दगतीरंसि वा' उदकतीरे-जलतटे जलासन्नवत्तिस्थाने इत्यर्थः 'दगहाणंसि वा' उदकस्थाने वा यत्र स्थाने उदकं संगृह्य संस्थाप्यते तादृशस्थाने, एतेषु-उपपयुक्तंजल स्थानेषु 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिट्ठवेइ' परिष्ठापयति -व्युत्सृजति तथा 'परिहवेंतं वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते-अनुमोदते-स प्रायश्चित्तभागी भवति-॥ सू० ७२ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सुन्नगिहंसि वा सुन्नसालंसि वा भिन्नगिर्हसि वा भिन्नसालंसि वा कूडागारंसि वा काट्ठागारंसि वा उच्चारपासवणं परिठ्ठवेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ।।सू० ७३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १५ सू० ७३-७७ शून्यगृहादिषु-उच्चारादिपरिष्ठापननि० ३५५
छाया-यो भिक्षुः शून्यगृहे वा शून्यशालायां वा भिन्नगृहे वा भिन्नशालायां वा कूटागारे वा कोष्ठागारे वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥७३॥
चूर्णिः- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'सुन्नगिहंसि वा' शून्यगृहे वा यत्र गृहे न कोऽपि वसति तादृशगृहे 'सुन्नसालंसि वा' शून्यशालायाम् यत्र शालायां न कोऽपि वसति तस्याम् 'भिन्नगिहंसि वा' भिन्नगृहे वा--भम्नगृहे इत्यर्थः 'भिन्नसालंसि वा' भिन्नशालायां वा भग्नशालायाम् 'कूडागारंसि वा' कूटागारे वा-कूटाकारगृहे 'कोद्वागारंसिवा' कोष्ठागारे वा या दशस्थाने धान्यादिकं स्थापयति तस्य कोष्ठागार इति नाम भवति तस्मिन् कोष्ठागारगृहे कोष्ठागारशालायां च 'उच्चारपासवर्ण परिहवेइ' उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति 'परिवते वा साइज्जइ' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।। सू०७३॥
सूत्रम्-जे भिक्खू तणगिहंसि वा तणसालंसि वा तुसगिहंसि वा तुससालंसि वा भुसगिर्हसि वा भुससालंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिठवतं वा साइज्जइ ॥ सू०७४ ॥
छाया–यो भिक्षुः तृणगृहे वा तृणशालायां वा तुषगृहे वा तुषशालायां वा भुसगृहे वा भुसशालायां वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥७॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'तणगिहंसि वा' तृणगृहे वा-तृणस्थापनगृहे अथवा तृणनिर्मिते गृहे 'तणसालंसि वा' तृणशालायां वा तृणभृतशालायाम् 'तुसगिहंसि वा' तुषगृहे 'तुससालंसि वा' तुषशालायां वा 'भुसगिहंसि वा' भुसगृहे वा, तत्र गोधूमादीनां स्तम्बः, तस्य चूर्णीकृतोऽवयवः 'भूसा' इतिलोकप्रसिद्धः तस्य संस्थापनस्थानं भुसगृहमिति तस्मिन् भुसगृहे 'भुससालंसि वा' भुसशालायं वा, एतादशस्थानेषु यो भिक्षुः 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिदृवेइ' परिष्ठापयति ‘परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ७४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू जाणगिहंसि वा जाणसालंसि वा जुग्गगिहंसि वा जुग्गसालंसि वा उच्चारपासवणं परिहवेइ परिहवेतं वा साइज्जइ ॥ सू०७५॥
छाया---यो भिक्षुर्यानगृहे वा यानशालायां वा युग्यगृहे वा युग्यशालायां वा उच्चारप्र वणं परिष्ठापर्यात परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ।। सू० ७५ ।।।
चूर्णी --- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'जाणगिहंसि वा' यानगृहे-रथादिस्थापनगृहे वा 'जाणसालंसि वा' यानशालायां वा 'जुग्गगिहंसि ' युग्यगृहे वा,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
निशीथसूत्रे तत्र युग्यं-शिबिकादिकम् , तस्य स्थापनार्थ गृहं तस्मिन् , 'जुग्गसालंसि वा युग्यशालायां वा 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् , 'परिहवेइ' परिष्ठापयति तथा 'परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते–अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७५ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू पणियगिहंसि वा पणियसालंसि वा कुवियगिहंसि वा कुवियसालंसि वा उच्चारपासवणं परिहवेइ परिद्ववेतं वा साइज्जइ ॥सू० ७६॥
छाया-यो भिक्षुः पण्यगृहे वा पण्यशालायां वा कुप्यगृहे वा कुप्यशालायां वा उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू०७६ ॥
चूर्णी—'जे भिक्खू इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पणियगिहंसि वा' पण्यगृहे वा-क्रयविक्रयस्थाने धा 'पणियसालंसि वा' पण्यशालायां वा 'कुवियगिहंसि वा कुप्यगृहे वा, तत्र-कुप्यं सुवर्णरजतभिन्नं लोष्टादिपात्रं तस्य गृहे 'कुवियसालंसि वा' कुप्यशालायां वा 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्रवणम् , 'परिट्टवेइ' परिष्ठपयति तथा 'परिद्रतं वा साइज्जइ परिष्ठापयन्तं-श्रमणान्तरम् स्वदते--अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० ७६ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गोणगिहंसि वा गोणसालंसि वा महा. कुलंसि वा महागिहंसि वा उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिहवेतं वा साइ. ज्जइ ॥ सू० ७७॥
छाया-यो भिक्षुर्गोणगृहे वा गोणशालायां वा महाकुले वा महागृहे वा उच्चार. प्रस्रवणं परिष्ठापयति, परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू०७७॥
चूर्णी-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गोणमिहंसि वा' गोणगृहे वा, तत्र गोणगृहं--गवां गृहम् यत्र गावो बध्यन्ते गोशालेति प्रसिद्धम् तस्मिन् 'गोणसालंसि वा' गोशालायां वा 'महाकुलंसि वा' महाकुले वा-इादिकुले 'महागिहंसि वा' महागृहे वा बृहत्परिवारयुक्ते बृहदाकारयुक्ते वा गृहे 'उच्चारपासवणं' उच्चारप्रस्त्रवणम् 'परिवेई' परिष्ठापयति परिहवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा स्वदते -अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अत्राह भाष्यकार:
आगंतुगाइठाणेसु, उच्चारं पस्सवं तहा ।
परिहवेइ जो भिक्खू , आणाभंगाइ पाचई ॥ छाया-आगन्तुकादिस्थानेषु उच्चारं प्रस्रवं तथा ।
परिष्ठापयति यो भिक्षुराज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ०१५ सू० ७८-१०३ गृहस्थपार्श्वस्थादेरशनादिदानाऽऽदाननि० ३५७
अवचूरिः-आगन्तुकादिस्थानेषु आगन्त्रागारेषु इत्यारभ्य 'महागिहंसि' एतत्सूत्रपर्यन्तकथितस्यानेषु उच्चारप्रस्रवणं यो यतिः परिष्ठपयति परिष्ठापयन्तं वा अनुमोदते स भिक्षुः आज्ञाभङ्गादिकं दोषजातं प्राप्नोति, तथा--महदयशोऽपि जायते 'अशुच्याचारा एते साधवो हि शुचीनि भोगोपभोगस्थानानि अशुचीनि कुर्वाणा विहरन्ति, ततश्च लोकापवादेन प्रवचनहानिरपि स्यात् , तस्मात् आगन्तुकागारादिषु उच्चारप्रस्रवणयोः परिष्ठापनं न कुर्यात् न वा कारयेत् न वा कुर्वन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू० ७७ ।।
सूत्रम्--जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥ सू०७८॥
__छाया-यो भिक्षुः अन्ययूथिकाय वा गृहस्थाय वा अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्यं वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥सु० ७८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियस्स' अन्यूथिकाय तापसाय वा 'गारत्थियस्स वा' गृहस्थाय वा अशनादिकं ददाति ददतं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति ॥सू० ७८||
सूत्रम्-जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥
छाया-यो भिक्षुरन्ययूथिकाय वा गार्हस्थिकाय वा वनं वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोञ्छनं वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥सू० ७९॥
चूणी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियस्सा वा' अन्ययूथिकाय वा तापसपरिव्राजकायेत्यर्थः 'गारत्थियस्स वा' गार्हस्थिकाय गृहस्थाय वा 'वत्थं वा' वस्त्र वा-चोलपट्टकमुत्तरीयवस्त्रादिकं अन्यदपि वस्त्रजातं वा 'पडिग्गह वा' प्रतिग्रहं पात्रमलाबुकं मृत्तिकापात्रं वा 'कंवलं वा' कम्बलमूर्णावस्त्रादिकं वा 'पायपुछणं वा' पादप्रोञ्छनं रजोहरणं वा 'देई' ददाति 'देंतं वा साइज्जइ' ददतम् वस्त्रपात्रादिकं प्रयच्छन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ७९।।
सूत्रम्-जे भिक्खू पासत्थस्स असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ८०॥
छाया-यो भिक्षुः पार्श्वस्थाय अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू० ८०॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणो वा श्रमणी वा 'पासत्थस्स' पार्श्वस्थाय-पार्श्वे संयमस्य समीपे तिष्ठतीति पार्श्वस्थः न तु संयमस्थः, तस्मै 'असणं वा पाणं वा खाइ वा साइमं वा' अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा 'देइ' ददाति 'देतं वा ' ददतं वा 'साइज्जइ' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ||सू० ८० ॥ एवमेव पार्श्वस्थाय अशनादिकं 'पडिच्छ' प्रतीच्छति तत्पार्श्वात् गृह्णाति ||सू० ८१ ॥ एवं पार्श्वस्थाय 'वत्थं वा' वस्त्रं वा चोलपट्टादिकम् 'पडिग्गहं वा' प्रतिग्रहं वा पात्र' वा 'कंबलं वा' कम्बलं वा ऊर्णामयं, 'पायपुछणं वा ' पादप्रोञ्छनं वा पादप्रमार्ज नवस्त्रखण्डं वा ददाति० ॥ सू० ८२ ॥ एवं प्रतीच्छति गृह्णाति ॥ सू० ८३ ॥ एवं अशनादेर्दान --ग्रहणरूपं सूत्रद्वयम्, तथा वस्त्रादेर्दानग्रहणरूपं च सूत्रद्व यमिति सूत्रचतुष्टयम् अवसन्नविषयकम् ॥ सु० ८७|| कुशीलविषयकम् ॥ सू० ९९ ॥ यथाच्छन्दविषयकम् ॥सू० ९५|| संसक्तविषयकम् ॥ सु० ९९|| एवं नैत्यिकविषयकमपि सूत्र चतुष्टयम् ॥ सू० १०३ ॥ एतानि चतुर्विंशतिसूत्राणि त्रयोदशोदेशकोक्तसूत्रव्याख्या नवद् व्याख्येयानि, विशेषस्त्वेतावानेव यत्-तत्र वन्दन - प्रशंसनविषयाणि सूत्राणि सन्ति, अत्र तु अशनादीनां वस्त्रादीनां च दान- ग्रहणविषयाणि वाच्यानीति ॥
३५८
अत्राह भाष्यकारः
पासत्याओ समारम्भ, णितियंतस्स साहुणी । देतो जो पडिगिण्हंतोऽसणाई दोसभा भवे ॥ छाया - पावस्थात् समारभ्य नैत्यिकान्ताय साधवे ।
ददन् यः प्रतिगृह्णन् अशनादि दोषभाग् भवेत् ॥
अवचूरि : - यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा पार्श्वस्थात् समारभ्य नैत्यिकान्ताय साधवे पार्श्वस्थावसन्न-कुशील-यथाछन्द-संसक्त - नैत्यिकेभ्य इत्यर्थः योऽशनादिकम् - अशनपानादिकं ददन् प्रतिगृह्णन् वा, तथा पार्श्वस्थादिभ्योऽशनादिकं ददतः स्वीकुर्वतश्चानुमोदकः स यतिः दोषभाग् भवेत् ॥ सू० १०३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खु जायणावत्थं वा निमंतणावत्थं वा अजाणिय अपुच्छिय अगवेसिय पडिग्गाइ | पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ । सेय वत्थे चउण्हण्णय रे सिया तंजहा - णिच्चनिवसणिए १ मज्जणिए २ छणूसविए ३ रायदुवारिए ४ ॥ सू० १०४ ॥
छाया - यो भिक्षुर्याचनावस्त्र वा निमन्त्रणावस्त्र वा अज्ञात्वा अपृष्ट्रा अगवेपयित्वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते । तच्च वस्त्र चतुर्णामन्यतमं स्यात् तद्यथानित्यनिवसनिकम् १ मज्जनिकम् २ क्षणौत्सविकम् ३ राजदौवारिकम् ४ ॥ सू० १०४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१५सू०१०४-१६१विभूषाबुद्धया पादप्रमार्जनादिवस्त्रादिधारणनि० ३५९
चूर्णों-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'जायणावत्थं वा याचनावस्त्रं वा यद् याचनेन प्राप्यते तत् तथा 'निमंतणावत्यं वा निमन्त्रणावस्त्रं वा यत् निमन्त्रणापूर्वकं प्राप्यते तत्, एतद् द्विविधमपि वस्त्रं भिक्षुः 'अजाणिय' अज्ञात्वा कुत्रत आनीतम् , इत्यादि वस्रोत्पत्तिकारणम् अज्ञात्वा, तथा-'अपुच्छिय' अपृष्ट्वा- तद्विषये पृच्छामकृत्वा कस्येदम् , कथं वेदं वस्त्रमासीत् , इत्यादिक्रमेण पृच्छामकृत्वा, 'अगवेसिय' अगवेषयित्वा मदर्थमेवेदं वस्त्रमनेनानीतम् अन्याथै वाऽऽनीतम् , कया बुद्ध्या मह्यं ददातीत्यादिक्रमेण गवेषणामकृत्वैव याचनावस्त्रनिमन्त्रणावस्त्रमिति द्विविधमपि वस्त्रं साधुः 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृहाति-स्वीकरोति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृहन्तं वा अज्ञात्वा अपृष्ट्वा अगवेषयित्वा याचनानिमन्त्रणावस्त्रं प्रतिगृह्णन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । 'से य वत्थे' तच्च द्विविधमपि वस्त्रम् 'चउण्हमण्णयरे सिया' चतुर्णामन्यतमं स्यात् वक्ष्यमाणानां चतुर्णा वस्त्राणां मध्ये अन्यतमम् एकं स्यात् , 'तं जहा' तद्यथा-'णिच्चणिवसणिए १, मज्जणिए २, छणूसविए ३, रायदुवारिए ४, तत्र 'णिच्चणिवसणिए' नित्यनिवसनिकम्-यत् नित्यं परिधीयते तत् १, 'मज्जणिए' मज्जनिक-यत् स्नानावसरे परिधीयते तत् २, 'छणूसविए' क्षणोत्सविकम्-यत् विवाहाद्युत्सवे परिधीयते तत् ३, 'रायदुवारिए' राजदौवारिकम्-यत् राजद्वारे सभादौ वा गमनसमये परिधीयते तत् ४, एवं चतुर्विधं वस्त्रं भवति, एण्वन्यतमं याचनावस्त्रं निमन्त्रणावस्त्रं च अज्ञानाऽपृच्छनाऽगवेषणापूर्वकं यो भिक्षुः प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते स आज्ञाभङ्गादिदोषभाग् भवतीति ॥ सू० १०४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू विभूसावडियाए अप्पणो पाए आमज्जेज्ज वा पमज्जेज्ज वा आमज्जंतं वा पमज्जंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०५॥
छाया-यो भिक्षुर्विभूषाप्रत्ययेन आत्मनः पादौ आमार्जयेद्वा, प्रमार्जयेद्वा आमाजयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १०५ ॥
चूर्णी ---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः 'विभूसावडियाए, विभूषाप्रत्ययेन-विभूषानिमित्तेन सुकुमालतादिसंपादनाबुद्धयेत्यर्थः, 'अप्पणो पाए' आत्मनः स्वस्य पादौ चरणौ 'आमज्जेज्ज वा' आमार्जयेद्वा-तत्रामार्जनं धूल्यादीनाम् पृथक्करणम् , तत् कुर्याद्वा तथा- ‘पमज्जेज्ज वा' प्रमार्जयेद्वा- प्रतिदिनमनेकवारं चरणयोः प्रमार्जनं कुर्यात् कारयेद्वा । तथा-'आमज्जंतं वा' आमार्जयन्तं वा-एकवारमामार्जनं कुर्वन्तं कारयन्तं वा 'पमज्जतं वा' प्रमार्जयन्तं वा-प्रतिदिनमनेकवारं प्रमार्जनं कुर्वन्तं कारयन्तं वा श्रमणान्तरम् 'साइज्जई' स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ॥ सू० १०५ ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् -- एवं तइयउद्दे सगमओ जा व जे भिक्खू गामाणुगामं दूइज्जमाणे विभूसावडियाए अप्पणी सीसदुवारियं करेइ करंतं वा साइ ज्जइ ॥ सू० १०६–१६०॥
३६०
छाया - एवं तृतीयोद्देशगमको यावद् यो भिक्षुः ग्रामानुग्रामं द्रवन् विभूषाप्रत्य येन आत्मनः शीर्षदौवारिकं करोति, कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १०६ - १६० ।।
चूर्णी - ' एवं तइय उद्देसगमओ' इत्यादि । एवम् अनेनैव प्रकारेण 'तदयउद्देसगमओ' तृतीयोद्देशगमकः-तृतीयोदेशकगतषट्पञ्चाशत्सूत्रात्मक सन्दर्भ कथितानि पादामार्जन सूत्रात् षोडशरूपादारभ्य 'जाव' यावत् 'जे भिक्खू गामाणुगामं' इत्येकसप्ततिसूत्रपर्यन्तसूत्राणि अग्रे संग्राह्याणि, तत्रत्यान्तिमसूत्रमेवं पठनीयम्, तथाहि - 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा ‘गामाणुगामं' ग्रामानुग्रामम् एकस्माद् ग्रामाद् अनुपदं द्वितोयं ग्रामम् ' दुइज्जमाणे ' द्रवन् विहरन् 'विभूसाबडियाए' विभूषाप्रत्ययेन विभूषानिमित्तं शोभार्थं तत्संपादनबुद्धयेत्यर्थः 'अप्पणी' आत्मनः स्वस्य उपरि 'सीसदुवारिय' शीर्षदौवारिकां शीर्षावरण छत्राकारेण शीर्षस्थगनम् 'करेइ करेंतं वा साइज्ज' करोति कुर्वन्तं वा स्वदते अनुमोदते स दोषभाग् भवतीति । एषां व्याख्या - Sपि विभूषाप्रत्ययपदं संयोज्य तत्रैव द्रष्टव्या । विशेषः केवलमयम् - यत् तत्र पादादीनां सामान्यतया प्रमार्जनादिकं कथितम् अत्र तु विभूषानिमित्तं प्रमार्जनादिकं वक्तव्यम् ।। सू० १०६-१६०।
सूत्रम् - जे भिक्खू विभूसावडिया ए वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुच्छणं वा अण्णय रं वा उवगरणजायं धरेइ धरंतं वा साइज्जइ ॥
छाया -यो भिक्षुः विभूषाप्रत्ययेन वस्त्रं वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोञ्छनं वा अन्यतमं वा उपकरणजातं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६१ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विभूसावडियाए' विभूषाप्रत्ययेन- विभूषानिमित्तेन सौन्दर्यमाश्रित्य शोभार्थमित्यर्थः, 'वत्थं वा 'पडिग्गहं वा' प्रतिग्रहं - पात्र वा 'कंबलं वा' कम्बलमूर्णावस्त्रं वा 'पायपुच्छणं वा' पादप्रोञ्छनं वा - पादरजः शोधकं वस्त्रखण्डं रजोहरण वा 'अण्णयरं वा उवगरणजायं एतदतिरिक्तं यत्किञ्चिदन्यतममुपकरणजातम् ' धरेइ धरतं वा साइज्जइ' धरति गृह्णाति धरन्तं वा स्वदते वस्त्रपात्रादिकमिदं सुन्दरमिदमसुन्दरमिति कृत्वा स्वशोभा वृद्धिबुद्धया सुन्दरं सुन्दरवस्त्रपात्रादिकं धरति धरन्तं वाऽन्यमुनिमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति । सू० १६१ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू विभूसावडियाए वत्थं वा जाव पायपुंछणं वा अण्णयरं वा उवगरणजायं धोवेइ धोवंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १५ सू० -१६३
उद्देशकपारसमाप्तिः ३६१ छाया- यो भिक्षुर्विभूषाप्रत्ययेन वस्त्र वा यावत् पादप्रोञ्छनकं वा अन्यतमं वा उपकरणजातं धावति धावन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः-श्रमणः श्रमणी वा वस्त्रादिकमन्यतमं वा उपकरणजातम् 'विभूसावडियाए' विभूषाप्रत्ययेन शोभानिमित्तं धावति-प्रक्षालयति, धावन्तमन्यमुनि वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १६२ ।।
किं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीत्याह-'तं सेवमाणे' इत्यादि ।
सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥सू० १६३॥
॥णिसीहज्झयणे पणरसमो उद्देसो समत्तो ॥१५॥ छाया-तत्सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानम् उद्घातिकम् |सू० ६३॥
॥ निशीथाध्ययने पञ्चदशोद्देशकः समाप्तः ॥ १५ ॥ ची- 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'त' तत् उद्देशकादित आरभ्य शोभार्थवस्त्रधावनपर्यन्तपापस्थानमध्यात् यत् किमपि एकमनेकं वा पापस्थानम् 'सेवमाणे' सेवमानः--प्रतिसेवनां कर्वन श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जई' आपद्यते प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारट्राणं' परिहारस्थानम् प्रायश्चित्तम् 'उग्घाइयं' उद्घातिकम्-लघुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं तस्य भवतीति ॥ सू० १६३॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् पञ्चदशोदेशकः समाप्तः ॥१५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षोडशोद्देशकः ॥ व्याख्यातः पञ्चदशोदशेकः, साम्प्रतमवसरप्राप्तः षोडशोदशको व्याख्यायते, तत्र षोडशोदेशकादिसूत्रस्य पञ्चदशोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्ध इति चेत् अत्राह भाष्यकारः--
पुव्वंतंमि विभूसाए, पडिसेहो य वन्निओ ।
चरित्ते दोसभावाओ, एत्थ सेज्जा णिसिज्झइ ॥ छाया-पूर्वान्ते विभूषायाः प्रतिषेधश्च वर्णितः ।
चारित्रे हि दोषभावादत्र शय्या निषिद्धयते ॥ अवचूरिः-पूर्वान्ते-पूर्वस्य-एतदपेक्षया पूर्वस्य प्राक्कथितस्य पञ्चदशोदेशकस्यान्ते-चरमसूत्रे विभूषानिमित्तं-शोभार्थ पादादिप्रमार्जनादीनाम् तथा विभूषार्थ च उज्ज्वलोपधिधारणस्य प्रतिषेधः वर्णितः कथितः । कथं विभूषादीनां प्रतिषेधः कृतस्तत्राह-'चरित्ते' इत्यादि, चारित्रे दोषभावात्-दोषोत्पादकत्वात् उज्ज्वलोपधिधारणं शरीरविभूषादिकं च साक्षात् परम्परया वा चारित्रस्य विराधनकारणं तस्मात् कारणातू तस्य प्रतिषेधः कृतः, तत्सम्बन्धादत्र षोडशोदेशकेऽपि सागारिकशय्यायाः सागारिकवसतेः प्रतिषेध एव क्रियते सागारिकशय्याया अपि संयमविराधकत्वात् इति संयमविराधकत्वस्य उभयत्रापि समानत्वेन अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरसूत्रयोः ।
पूर्वस्मिन् उद्देशके लघुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं कथितम्, अत्रापि तदेव कथयिष्यते इति । तदनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्य षोडशोदेशकस्येदमादिसूत्रम्
सूत्रम्--जे भिक्खू सागारियसेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १॥
छाया- यो भिक्षुः सागारिकशय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू०१॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सागारियसेज्ज' सागारिकशय्याम्, तत्र सागारिकः गृहस्थः तस्य शय्या वसतिरिति सागारिकशय्या, शेते यस्यां सा शय्या-वसतिर्निवासस्थानम् यत्रावस्थानेन मैथुनभाव उद्भवति सा, सागारिकेत्येषा सामयिकी संज्ञा तेन सागारिकशय्येति दम्पत्योः शयनस्थानमित्यर्थः एतादृशं स्थानं यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति ओदनादिग्रहणार्थं प्रवेशं करोति कारयति वा तथा-'अणुप्पविसंत वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तं वा स्त्रीपुरुषयोः शयनस्थाने प्रवेशं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स दोषभागी भवति, एतादृशस्थाने शृङ्गारसामग्रीबाहुल्येन मनोविकृतेः संभवादिति ॥ सू० १ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ• १६ सू० १-३ सागारिक-सोदक-साग्निकशय्याप्रवेशनिषेधः ३६३
अत्राह भाष्यकारः
सेज्जा दुविहा एत्थ य, दचे भावे तहा मुणेयव्वा ।
जं सहाणं दवे विसरिसरूवं तु भावम्मि ॥ छाया- शय्या द्विविधा अत्र च, द्रव्ये भावे तथा ज्ञातव्या ।
यत् स्वस्थान द्रव्ये विसदशरूपं तु भावे ॥ __ अवचूरिः-शय्या-सागारिकशय्या दम्पत्योर्निवासरूपा, सा अत्र च द्विविधा-द्विप्रकारिका द्रव्ये तथा भावे द्रव्यभावभेदात् ज्ञातव्या, सागारिकं द्विविधम् , तत्र यत् स्वस्थानं स्वसदृशरूपं तत् द्रव्ये. द्रव्यतः, यत् विसदृशरूपं स्वसादृश्यभिन्नं तद् भावे भावतो भवति । तत्र स्वसादृश्ये सागारिके मनोविकारा-संभवाद् द्रव्यत्वम्, विसदृशरूपे सागारिके मनोविकारबाहुल्याद् भावत्वमिति विवेकः । तथाहिद्रव्यभावसागारिक रूपे आभरणविधौ वस्त्रालङ्कारभोजनगन्धेषु तथा आतोद्यनृत्यनाट्यगीतशयनादिद्रव्येषु च भवति, तत्र रूपं नाम यत् काष्ठचित्रलेप्यकर्मणि पुरुषरूपं कृतं तत्, अथवा जीवरहितं पुरुषशरीरं तत् श्रमणानां कृते पुरुषरूपं स्वस्थानत्वात् द्रव्यसागारिकम् । एतादृशमेव पुरुषरूपं विसदृशत्वात् श्रमणीनां भावसागारिकं भवति । एवमेतेष्वेव काष्ठकर्मादिषु यत्र स्त्रीणां शरीरं तत् श्रमणीनां कृते द्रव्यसागारिकं साधूनां कृते तदेव शरीरं भावसागारिकम् । एवमाभरणं पुरुषोपभोग्यं तत् पुरुषाणां द्रव्यसागारिकं स्त्रीणां कृते भावसागारिकम्, तथा-स्त्रीणामुपभोग्यं यत् आभरणादिक तत्स्त्रीणां कृते द्रव्यसागारिकं, पुरुषाणां कृते भावसागारिकम् । एवं वस्त्रालंकारादिकं चतुःप्रकारकम् तत्पुरुषयोग्यं पुरुषाणां द्रव्यसागारिकं स्रीणां भावसागारिकम् । यत्पुनवस्त्रालङ्कारादिकं स्त्रीणां योग्यं तत् स्त्रीणां द्रव्यसागारिकं पुरुषाणां कृते तदेव भावसागारिकम् । एवं भोजनम्, अशनपानखाद्यस्वाद्यभेदेन चतुर्विधम्, तदपि पुरुषोपभोगयोग्यं पुरुषाणां द्रव्यसागारिकं, स्त्रीणां कृते भावसागारिकम्, यत् पुनः स्त्रीणामुपभोगयोग्यम् अशनादिकं तत्स्त्रीणां कृते द्रव्यसागारिकं तदेव पुरुषाणां कृते भावसागारिकम् । एवं गन्धेऽपि, तत्र गन्धः-कोष्ठपुटकादिः, तत्र यो गन्धः पुरुषोपभोगयोग्यः स श्रमणानां द्रव्यसागारिकम्, स एव गन्धः श्रमणीनां भावसागारिकम्, यश्च गन्धः स्त्रीणामुपभोगयोग्यः स स्त्रीणां द्रव्यसागारिकं, श्रमणानां स एव भावसागारिकम् । एवमातोये, तत्रातोद्यं चतुर्विधम्, ततम् १, विततम् २, घनम् ३, शुषिरं च ४, तत्र यत् आतो, पुरुषसाध्यं पुरुषयोग्यं तत् श्रमणानां द्रव्यसागरिकं, श्रमणीनां भावसागारिकम्, यत् पुनरातोद्यं स्त्रीसाध्यं स्त्रीयोग्यम् तत् श्रमणीनां द्रव्यसागारिकं श्रमणानां भावसागारिकम् । एवं नृत्येऽपि, तत्र नृत्यं चतुर्विधम्-अञ्चितम् १, रिभितम् २, आरभटम् ३, भसोलं च ४, तत्र यत् नृत्यं पुरुषसंपादनीयं तत् श्रमणानां द्रव्यसागारिकं श्रमणीनां भावसागारिकम् , यत् पुनर्नृत्यं स्त्रीभिः सम्पादनीयम् तत् श्रमणीनां द्रव्यसागारिकं श्रमणानां भावसागारिकम् , इति ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
निशीथसूत्रे एवं नाट्येऽपि, तत्र नृत्यनाटकयोरयं भेदः-यत् गीतरहितं तत् नृत्यं तत्र केवलं गात्रसञ्चालनमेव, नाटकं तु गीतसमन्वितम् , यत्र गीतमपि गायति गात्रसञ्चालनमपि करोति इति, तत्र नाटकेऽपि स्त्रीपुरुषयोविभागेन द्रव्यभावभेदो ज्ञातव्य इति । एवं गीतेऽपि, तत्र गीतं- स्वरसाम्येन गानं, तच्चतुर्विधं भवति, तन्त्रीसमम् १, तालसमम् २, ग्रहसमम् ३, लयसमं च ४, तत्र यत् गीतं पुरुषैर्गातुं योग्यं तत् श्रमणानां द्रव्यसागारिकं श्रमणीनां तदेव भावसागारिकम् , यत् पुनः स्त्रीभिर्गातुं योग्यं तत् श्रमणीनां द्रव्यसागारिकं श्रमणानां भावसागारिकम् । एवं शयनीयेऽपि, तत्र शयनीयं पर्यङ्काद्यनेकप्रकारकम् , तत्र यत् शयनीयं पुरुषैरधिष्ठातुं योग्यं तत् श्रमणानां द्रव्यसागारिकं तदेव शयनीयं श्रमणीनां भावसागाकिरम्, यत्पुनः स्त्रीभिरधिष्ठातुं योग्यं तत् शयनीयं श्रमणीनां द्रव्यसागारिकं श्रमणानां तु भावसागारिकम् । इत्यादिभेदभिन्नां सागारिकशय्यां यः कश्चिद्भिक्षुरनुप्रविशति स दोषभागी भवतीति ॥ सू० १ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू सोदगं सेज्ज अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २॥
छाया-यो भिक्षुः सोदकां शय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ सू०२ ॥ चूर्णि:-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सोदकं सेज्जं' सोदकां शय्याम् सचित्तजलसहिता जलस्थानरूपां सागारिकवसतिं गृहस्थानां जलस्थानं प्रपादिकम् यत्रोदकं विद्यते तादृशस्थानं यस्य वा समीपे उदकं विद्यते तादृशं स्थानं सोदकशय्येति पदेन कथ्यते इति तादृशीं सोदकां वसतिं यः श्रमणः श्रमणी वा 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति तत्र प्रवेशं करोति, कारयति वा 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जई' अनुप्रविशन्तं वा सोदकशय्यायां वासं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० २॥
सूत्रम्--जे भिक्खू सागणियं सेज्जं अणुप्पविसइ अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥
छाया-यो भिक्षुः साग्निकां शय्यामनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ।।सू० ३॥
चूर्णी-'जे भक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सागणियं सेज्ज' साग्निकां शय्याम् , तत्र अग्रिना सहिता-संयुक्ता अग्निसमीपस्था वा शय्या वसतिः-स्थानं सा साग्निकशय्या तां साग्निकशय्यां पाकस्थानं महानसादिकम् , कुम्भकारस्य भाण्ड. पचनस्थानं वा यत्राग्निर्भवेत् तत्र, अथवा अग्निसमीपवर्तिस्थानं वा 'अणुप्पविसई' अनुप्रविशति अग्निशालादिषु प्रवेश करोति कारयति वा तथा 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १६ सू ४ - १३ सचित्तेक्ष्वारण्यगभिक्षावसुराजिकविपर्ययनि० ३६५
अत्राह भाष्यकारः
सोदगागणियं सेज्जं खणिगं सव्वकालियं । पविसे तत्थ जो भिक्खू, आणाभंगाइ पावर ॥ | १ ||
छाया - सोदकाग्निकां शय्यां क्षणिकां सर्वकालिकाम् । प्रविशेत् तत्र यो भिक्षुः, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ||१||
अवचूरि : - ' सोदगागणियं' सोदकाग्निकाम् - सोदकां साग्निकां वा उदकसहितामग्निसहितां वा 'सेज्जं' शय्याम्, सा द्विविधा - क्षणिका - अल्पकालभाविनी. सर्वकालिका - सर्वकालभाविनी जलाशयरूपा इष्टिका पाकादिरूपा च तां द्विविधामपि शय्याम् - वसतिं प्रविशेत् यो भिक्षुः तिष्ठेत् स आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति ॥ सू० ३ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खु सचित्तं उच्छ्रं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥ सृ०४ ॥
छाया - यो भिक्षुः सचित्तमिभुं भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'सचित्तं उच्छु' सचित्तमिक्षुम् 'भुंजइ' भुङ्के तथा 'भुजंतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा स्वदते - सचित्तेक्षुदण्डस्योपभोगं कुर्वाणं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ।। सू०४ ||
सूत्रम् — एवं पण्णरसमे उद्दे से अंबस्स जहा गमो सो चेव इहंपि यव्वो । सू० ५ - ९॥
छाया - एवं पञ्चदशे उद्देशे आम्रस्य यथा गमः स एव इहापि ज्ञातव्यः ।। सू०५-९॥ चूर्णी - एवं - अनेनैव प्रकारेण यथा पञ्चदशोदेशके सचित्ताम्रफलभक्षणे गमः कथितः स एव गमो निरवशेषोऽत्रापि ज्ञातव्यः केवलाम्रफलस्थाने सचित्तमिक्षुमितिपदं निवेशनीयमिति । नवरम् ‘अंतरुच्छ्रयं' इति अन्तरिक्षुकम् - इक्षोरन्तर्भागव्यवस्थितमवयवविशेषम् । शेषं सूत्रपञ्चकं पञ्चदशी. देशकगताम्रसूत्रवद् व्याख्येयम् ॥ सू० ५-९ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खु आरण्णगाणं वणवयाणं अडविजत्तासंपट्टि - याणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गात वा साइज्जइ || सू० १० ॥
छाया यो भिक्षुररण्यगानां वनवजानाम् अठवीयात्रा संप्रस्थितानाम् अशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति, प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० १० ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्द्रि भिक्षुः 'आरणगाणं' आरण्यगाणाम्, अरण्यम्-एकजातीयवृक्षसमूहात्मकं तदेव आरण्यम् तत्र गच्छन्तीति आरण्यगाः, तेषामाण्यगा
1
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
निशीथसूत्रे नाम्-अरण्यगामिनाम् 'वणवयाण' वनव्रजानाम्, तत्र वनं प्रति, व्रजन्ति-वने गच्छन्ति ये ते वनव्रजाः, तेषां वनगामिनाम् आजीविकार्थम् अरण्ये वने वा गच्छतामित्यर्थः, 'अडविजत्तासंपतियाण' अटवीयात्रासंप्रस्थितानाम्-वनयात्राथै निर्गतानाम् , तत्र वनवृक्षाकुलं निर्जनं भयङ्करं वनमटवी कथ्यते, तत्सम्बन्धिनी यात्रा-गमनरूपा तदर्थ संप्रस्थितानां काष्ठादिहरणार्थ निर्गतानां तथा वनोपजीविनां काष्ठहारकाणां संबन्धि यो भिक्षुः 'असणं वा' अशनं वा-पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वाचं वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति स्वीकारयति वा तथा पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरम् स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति यतो यो वनं गच्छति स तु परिमितमेवाशनादिकं स्वस्याभोक्तुं गृह्णातिद् यदि साधुम्रहीष्यति तदा स पुरुषः स्वकीयोदरपूरणे कष्टमनुभविष्यति तस्मादरण्यादौ गच्छतां वनोपजीविनां. सम्बन्धि यदशनादिकं तत् न गृह्णीयात् न वा ग्राहयेत् न वा गृह्णन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू० १० ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वसुराइयं अवसुराइयं वयइ वयंतं वा साइ. ज्जइ ॥ सू० ११॥
छाया-यो भिक्षुर्वसुराजिकमवसुराजिकं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
__ चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वसुराइयं वसुराजिकम्-विशुद्धज्ञानदर्शनचारित्राराधकं दमितेन्द्रियं जैनदीपकस्वरूपम् , तत्र वसूनि रत्नानि पञ्चमहाव्रतरूपाणि ज्ञानदर्शनचारित्रतपांसि वा भावरत्नानि तैः राजते-शोभते यः स वसुराजिकः तथा चैतादृशं वसुराजिकं मुनि 'अवसुराइयं' अवसुराजिकम् - ज्ञानदर्शनचारित्रतपोभावरत्नरहितं-'वयई' वदति-कथयति अर्थात् ज्ञानदर्शनचारित्राराधकं मुनिवर्यम् 'नायं वसुराजिकः अपितु धूर्तो वञ्चको विराधितसंयममार्गः' इत्यादिक्रमेण निन्दां करोति, तथा 'वयंत वा साइज्जई' वदन्तं वा तादृशश्रमणान्तरं यः कश्चित् स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्तीति ।। सू० ११ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अवसुराइयं वसुराइयं वयइ वयं वा साइज्जइ ॥सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुरवसुराजिकं वसुराजिकं वदति वदन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अवसुराइयं' अवसुराजिकम् यः खलु ज्ञानदर्शनचारित्राणामनाराधकः श्रमणभिन्नः श्रमणसदशश्च केवलं वेषमात्रेण साधुसमानः ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकरत्नरहितत्वात्, तमवसुराजिक पार्श्वस्थादिकम् 'वसुराइयं'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१६ सू०१४-१८ व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानामशनादिदानाऽऽदाननिषेधः ३६७ वसुराजिकम्-झानदर्शनचारित्राणामाराधकं 'वयई' वदति-कथयति स्नेहात् मोहाद्वा पोर्श्वस्थादिकमसाधुमपि अयं साधुरिति कथयति तथा 'वयंतं वा साइज्जई' वदन्तमन्यं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्य आज्ञाभङ्गादिदोषा अपि भवन्ति ॥सू० १२ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वसुराइयगणाओ अवसुराइयगणं संकमइ संक मंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३॥
छाया-यो भिक्षुः वसुराजिकगणात् अवसुराजिकगणं संक्रामति संक्रामन्त वा स्वदते ॥सू०१३॥
चूर्णी--- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' य कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वसुराइयगणाओ' वसुराजिकगणात्-ज्ञानदर्शनचारित्रतपःसमाराधकाः वसुराजिकास्तेषां गणः- समुदायस्तस्मात् तादशसमुदायमध्यात् 'अवसुराइयगणं संकमइ' अवसुराजिकगणं संक्रामति-गच्छतिवसुराजिकानां गणम्-समुदायं परित्यज्य यः खलु मन्दमाग्यः अषसुराजिकानां गणं प्रति गच्छति तथा 'संकमंतं वा साइज्जइ' ज्ञानदर्शनचारित्राराधकानां गणं परित्यज्य ज्ञानायनाराधकपार्श्वस्थादिगणे संक्रामन्तं-गच्छन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०१३
सूत्रम्--जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ।। सू०१४ ॥
छाया-यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानामशनं वा पान वा खाद्यं वा स्वाधं वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥ सू०१४॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बुग्गहबु कंताण' मुद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम् , तत्र व्युद्ग्रहोऽधिकरणं कलहः, तं कलहंकृत्वा ये व्युत्क्रान्ताःनिष्क्रान्तास्ते व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्ताः, तेषां श्रमणानाम् व्युदहव्युत्क्रान्तेभ्यः श्रमणेभ्यः इत्यर्थः 'असणं वा'
अशनं वा पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वाधं वा 'देई' ददाति-समर्पयति यो हि श्रमणः श्रमणी वा कलहं कृत्वा स्वगणादवक्रान्तस्तस्मै चतुर्विधमाहारजातं समर्पयति तथा 'देंतं वा साइज्जई' ददतं वा कलहकारिणे अशनादिकं समर्पयन्तं श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १४॥
सूत्रम्--जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ।। सू०१५॥
छाया- यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
निशीथसूत्रे चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां पूर्वोक्तस्वरूपाणां श्रमणानां श्रमणीनां वा संबन्धि तेभ्य इत्यर्थ 'असणं वा पाण वा खाइमं वा साइमं वा' अशनादिकं चतुर्विधम् 'पडिच्छइ' प्रतीच्छति-स्वीकरोति तथा 'पडिच्छंतं वा साइज्जई' प्रतीच्छन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी ववति ॥ सु० १५ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं वत्थं वा पडिग्गहं वा कंवलं वा पायपोंछणगं वा देइ देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १६॥
छाया- यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां वस्त्र वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोग्छ नकं वा ददाति ददतं वा स्वदते ॥सू० १६ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बुग्गहबु. कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम्-श्रमणानां श्रमणीनां वा 'वर्थ वा' वस्त्रं वा-चोलपट्रप्रावरणादिकम् 'पडिग्गहं वा' प्रतिग्रहं वा-पात्रादिकम् 'कंबलं वा कम्बलं वा-ऊर्णामयम् 'पायपोंछणगं वा' पादप्रोञ्छनकं वा रजोहरणम् 'देइ' ददाति-समर्पयति तथा 'देंतं वा साइज्जइ' ददतं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणगं वा पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७॥
छाया-यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां वस्त्रं वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोग्छनकं वा प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० १७ ॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्कान्तानाम् साधूनाम् सकाशात् 'वत्थं वा' वस्त्रं वा-चोलपट्टादिकम् 'पडिग्गरं वा' प्रतिग्रहं वा-पात्रादिकम् 'कंबलं वा' कम्बलं वा 'पायपोंछणगं वा' पादप्रोञ्छनक वा-एतानि वस्त्रादीनि यः 'पडिच्छई' प्रसीच्छति स्वीकरोति तथा 'पडिच्छंतं वा साइज्जई' प्रतीच्छन्तं वा-स्वीकुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १७ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं वसहिं देइ देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १०॥
छाया-यो भिक्षुयुद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां वसति ददाति-ददतं वा स्वदते ॥ सू० १८॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहब्युत्क्रान्तानाम् 'वसहिं देइ' वसतिम्-उपाश्रये आश्रयं ददाति तथा देंतं वा साइज्जइ' ददतं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १८ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ०१६ सू०-१९-२३ व्युद्गहव्युत्क्रान्तानां वसतिस्वाध्यायदानाऽऽदाननि० ३६९
सूत्रम्-जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं वसहिं पडिच्छइ पडिच्छन्तं वा साइज्जइ ।। सू० १९॥
छाया – यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तां वसतिं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम् सम्बन्धिकां तदाश्रयभूतामित्यर्थः । 'वसहि' वसतिम्स्थानम् 'पडिच्छइ' प्रतीच्छति-स्वीकरोति तथा 'पडिच्छंतं वा साइज्जई' प्रतीच्छन्तं-स्वीकुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १९॥ ।
सूत्रम्-जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं वसहि अणुप्पविसइ अणुप्पविसंत वा साइज्जइ ।। सू० २०॥
छाया-यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां वसतिमनुप्रविशति अनुप्रविशन्तं वा स्वदते ॥ स० २० ॥
चर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रभणी वा 'बुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां संबन्धिनी 'वसहि' वसतिम्-उपाश्रयम् अणुप्पविसई' अनुप्रविशति तेषामुपाश्रये प्रवेशं करोति । तथा 'अणुप्पविसंतं वा साइज्जइ' अनुप्रविशन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० २० ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वुग्गहवुक्कंताणं सज्झायं देइ देंतं वा साइ ज्जइ ॥ सू० २१॥
छाया यो भिक्षुयुद्ग्रव्युत्क्रान्तानां स्वाध्यायं ददाति ददतं वा स्वदते ॥२१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बुग्गहवुकंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम् 'सज्झायं' स्वाध्यायम्-स्वाध्यायपदवाच्यानां सूत्रार्थानां सूत्रार्थविषयकं ज्ञानं सूत्रार्थयोरध्ययनमित्यर्थः 'देई' ददाति-सूत्रमथै तदुभयं वा अध्यापयतीत्यर्थः, तथा-'देंतं वा साइज्जई' ददतं वा श्रमणान्तरं स्वदते--अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २१ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू बुग्गहवुक्कंताणं सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छंत वा साइज्जइ ॥ सू० २२॥
छाया - यो भिक्षुर्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां स्वाध्यायं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० २२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
निशीथसूत्रे चूर्णी- 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वुग्गहवुक्कंताणं' व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानाम् व्युद्ग्रहव्युत्क्रन्तेभ्य इत्यर्थः सज्झायं' स्वाध्यायम्सूत्रार्थतदुभयरूपम् 'पडिच्छइ' प्रतीच्छति 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह भाष्यकार:---- 'वुग्गहवुक्कंताणं, असणा आरभ जो य सज्झायं ।
देइ पडिच्छइ भिक्ख, आणाभंगाइ पावेइ ॥ छाया-व्युद्ग्रह व्युत्क्रान्तानां (व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तेभ्यः) अशनादारभ्य यश्च स्वाध्यायम् ।
___ ददाति प्रतीच्छति भिक्षुः, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः-यश्च भिक्षुः व्युद्ग्रहव्युत्क्रान्तानां अशनादारभ्य स्वाध्यायम्-अशनादिकं वस्त्रादिकं वसतिं ददाति प्रतीच्छति तत्र प्रविशति वा, तथा स्वाध्यायं च ददाति, तेषां सकाशात् स्वाध्यायं स्वीकरोति वा स आज्ञाभङ्गादिकं प्राप्नोतीति ॥ सू० २२ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू विहं अणेगाहगमणिज्जं संति लाढे विहाराए संथरमाणेसुजणवएसु विहाखडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइ. ज्जइ ।। सू० २३॥
छाया- यो भिक्षुर्वीथिमनेकाहगमनीयां सति लाढे विहाराय संस्त्रियमाणेषु जनपदेषु विहारप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २३ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विहं' वीथिम् कथंभूतां वीथिम् ? तत्राह-'अणेगाह०' इत्यादि, 'अणेगाहगमणिज्जं' अनेकाहगमनीयाम् अनकैरहोभिः-दिवसैः गमनीयाम्-गन्तुयोग्यामटवीरूपां विहारप्रतिज्ञया गन्तुमभिसेधारयति इत्यग्रेण सम्बन्धः । कथमित्याह-'संति लाढे' सति लाढे विद्यमानेऽन्यस्मिन् देशे यत्र 'विहाराए' विहाराय विहारनिमित्तम् तपोनियमसंयमस्वाध्यायाद्यर्थम् 'संथरमाणेसु' संस्त्रियमाणेषु-आहारोपधिवसत्यादिना सुलभेषु निर्वाहयोग्येषु 'जणवएम' जनपदेषु सत्सु 'विहारवडियाए' विहारप्रतिज्ञयाविचरणभावनया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति-गन्तुं मनसि विचारयति, 'अभिसंधारेंत' अनेकदिवसगमनीयामटवीं विहारविचारणां कुर्वन्तम् श्रमणान्तरम् 'साइज्जइ' स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवतीति । अयं भावः-कथमनेकदिवसगमनीयमार्गे गमननिषेधः कृतस्तत्राहयत्र देशे गम्यमाने संयमात्मविराधनादयोऽनेके दोषाः प्रसज्येयुः, तपोनियमस्वाध्यायाचभावरूपा संयमविराधना, श्वापदादिहिंसकप्राणिभिरात्मविराधना च सम्भवतीत्यतोऽनेकदिवसगमनीयमार्गे गमनाय मुनिः मनस्यपि विचारं न कुर्यादिति ॥ सू० २३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १६ सू० २४-२९ जुगुप्सिकुलाशनादिग्रहणनिषेधः ३७१
सूत्रम्-जे भिक्खू विरूवरूवाई दस्सुयाययणाइं अणारियाइं मिल. क्खुई पच्चंतियाई संति लाढे विहाराए संथरमाणेसु जणवएसु विहाखडि. याए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ।। सू० २४॥
_ छाया--यो भिक्षुः विरूपरूपाणि दस्युकायतनानि अनार्याणि म्लेच्छानि प्रात्यन्तिकानि सति लाढे विहाराय संस्त्रियमाणेषु जनपदेषु विहारप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४ ॥
___ चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । यः किश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विरूवरूवाई' विरूपरूपाणि शकयवनाद्यन्यान्यवेषभूषादिनाऽनेकप्रकारकाणि 'दस्सुयाययणाइ' दस्युकायतनानि दस्युकाः-चौरास्तेषामायतनानि-स्थानानि कीदृशानीत्याह-'अणारियाई' अनार्याणिअनार्यैः-आर्यभिन्नैः परिसेव्यमामानि 'मिलक्खुई' म्लेच्छानि-ग्लेच्छैः परिसेव्यमानानि, तत्र म्लेच्छास्ते ये अव्यक्तभाषिणः यदा रुष्टास्तदा दुःखमुत्पादयन्ति धर्मे दुष्प्रबोधाः सर्वादरेण भोजनशीलाः अकालपरिभोगिनो रात्रावेव जागरणशीलाः धर्ममधर्म मन्यमाना इत्थंभूता म्लेच्छास्तेषां स्थानानि, पुनः 'पच्चंतियाई' प्रात्यन्तिकानि प्रत्यन्तानि अनार्याणि तैः सेवितानि 'संति साढे' सति लाढे सत्यन्यस्मिन् देशे 'विहाराए' विहाराय 'संस्थरमाणेसु' संस्त्रियमाणेषु 'जणवएसु' जनपदेषु व्याख्या पूर्ववत् विहारवडियाए' विहारप्रतिज्ञया यो भिक्षुर्दस्युकानार्यम्लेच्छदेशेषु गमनाय विहारभावनया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति-विचारं करोति कारयति वा तथा 'अभिसंधारेत वा साइज्जई' अभिसंधारयन्त-तत्र गमनाय विचारं कुर्वन्तं कारयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवति ।। सू० २४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइयं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५॥
छाया-यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुंछियकुलेसु' जुगुण्सितकुलेषु-निन्दितकुलेषु, तच्च-चर्मकार मद्यविक्रयि-मद्यपायि-भिल्ल-धीवरादिकुलम् , यद्वा यद् हि यत्र देशे निन्दितत्वेन प्रसिद्धम् तेषु तथाविधेषु कुलेषु असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा 'साइमं वा' स्वाद्य वा 'पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० २५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् - जे भिक्खू दुगुछियकुलेसु वत्थं वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पायपुंछणगं वा पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६ ॥
३७२
छाया - यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु वस्त्रं वा प्रतिग्रहं वा कम्बलं वा पादप्रोज्छनकं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृद्धन्तं वा स्वदते ॥ सू० २६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिदभिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुं छियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु 'वत्थं वा' वस्त्रं वा 'पडिग्गहं वा' प्रतिग्रहं वा पात्र वा 'कंबलं वा' कम्बल वा 'पायपुंछणगं वा' पादप्रोञ्छनकं वा रजोहरणमित्यर्थः 'पडिग्गा हेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्वन्तम् - स्वीकुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० २२ ॥
सूत्रम् -- जे तं वा साइज्जइ ॥ सू० २७ ॥
भिक्खू दुगुंछियकुलेसु वसहि पडिग्गाहेइ पडिग्गा
छाया - -यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु वसति प्रगृह्णाति प्रतिगृदन्तं वा स्वदते ॥ २७॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुछियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु 'वसर्हि' वसतिम् - निवासस्थानम् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति 'पडिग्गातं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० २७॥
सूत्रम् — जे भिक्खू दुर्गुछियकुलेसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ || सू० २८ ॥
छाया -यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥सू० २८ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुंछियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झायं' स्वाध्यायं सूत्रार्थयोरध्ययनम् 'करेइ' करोति 'करें वा साइज्ज' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स दोषभाग् भवति ॥ सू० २८ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं उद्दिस उद्दिसंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९ ॥
छाया -- यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्याय मुद्दिशति उद्दिशन्तं वा स्वदते ॥ २९ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुर्ग छियकुलेस' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झायं उद्दिस ' स्वाध्याय मुद्दिशति सूत्रमर्थे तदुभयं वा एकवारमध्यापयति पाठयति तथा 'उद्दिसंतं वा साइज्जइ' उद्दिशन्तम् - स्वाध्यायमध्यापयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १६ सू० ३०-३६ नुगुप्सितकुलस्वाध्यायाद्यशनादिपरिष्ठापननि० ३७३
सूत्रम् - जे भिक्खू दुर्गुछियकुलेसु सज्झायं समुद्दिसइ समुद्दिसंत वा साइज्जइ ॥ सू० ३० ॥
छाया -यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्यायं समुद्दिशति समुद्दिशन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिदभिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुर्गुछियकुलेस' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झायं समुद्दिसइ' स्वाध्यायं समुद्दिशति सूत्रमर्थ तदुभयं वा अनेकबारमध्यापयति तथा 'समुद्दिसंतं वा साइज्जइ' समुद्दिशन्तं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ३० ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खु दुछियकुलेसु सज्झायं अणुजाणइ अणुजाणतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३१॥
छाया- -- यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्याय मनुजानाति अनुजानन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुंछियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु समुपविश्य श्रमणं यं कमपि वा 'सज्झायं' स्वाध्यायम् - सूत्रार्थतदुभयात्मकं द्वादशाङ्गीलक्षणम् 'अणुजाणई' अनुजानाति -प्रशंसति तथा 'अणुजाणंतं वा साइज्जइ' अनुजानन्तं वा स्वदते-- अनुमोदते स प्रायश्चिद्धभागी भवति ॥ सू० ३१ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू दुगुछियकुलेसु सज्झायं वाएइ वायंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३२ ॥
छाया -यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्यायं वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ॥३२॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुं - छियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झायं वाएइ' स्वाध्यायं वाचयति - शास्त्रस्य वाचनां ददाति 'वायतं वा साइज्जइ' वाचयन्तम् वाचनां ददतं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ३२ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं पडिच्छइ पडिच्छंत वा
साइज्जइ || सू० ३३॥
- यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्यायं प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ ३३ ॥
छाया
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुर्गछियकुलेस' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झायं' स्वाध्यायं सूत्रमर्थं च 'पडिच्छइ' प्रतीच्छति - स्वोक
--
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
निशीथसूत्रे रोति तथा 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ३३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दुगुंछियकुलेसु सज्झायं परियट्टेइ परियदृतं वा साइज्जइ । सू० ३४॥
छाया- -यो भिक्षुः जुगुप्सितकुलेषु स्वाध्यायं परिवर्तयति परिवर्तयन्तं वा स्वदते ३४ ___ चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चि भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दुगुछियकुलेसु' जुगुप्सितकुलेषु 'सज्झाय' स्वाध्यायम्-सूत्रमर्थ वा 'परियट्टई' परिवर्तयतिसूत्रार्थतदुभयस्य पुनरावर्तनं करोति करयति वा तथा 'परियत वा साइज्जइ' परिवर्तयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागो भवति ॥ सू० ३४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पुढवीए णिक्खिवइ निक्खिवंतं वा साइज्जइ॥३५॥
छाया--यो भिक्षुः अशनं वा पानं वा खाद्य स्वाद्य वा पृथिव्यां निक्षिपति निक्षिपन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३५ ॥
चूर्णी--'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा 'साइमं वा' स्वायं वा 'पुढवीए' पृथिव्याम् ‘णिक्खिवइ' निक्षिपति-आहारावशिष्टमशनादिकं पृथिव्यां स्थापयतीत्यर्थः, तथा 'णिक्खिवंतं वा साइज्जई' निक्षिपन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति पिपीलिकादिप्राण्युपमर्दनसंभवात् ॥ ३१ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा संथारए णिक्खिवइ णिक्खिवंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३६॥
छाया- यो भिक्षुरशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्य वा संस्तारके निक्षिपति निक्षिपन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वायं वा 'संथारए' संस्तारके-आसने यत्र स्वपिति उपविशति वा तत्रैव आसने तमशनादिचतुर्विधमाहारजातं दर्भादितृणसंस्तारके वस्त्रसंस्तारके काष्ठपट्टकादौ वा 'णि क्खिवई' निक्षिपति--संस्थापयति तथा 'णिक्खिवंतं वा साइज्जई' निक्षिपन्तं-स्थापयन्तं वा-श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ३६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १६ सू० ३७-३९ अन्यतीथिकादिसहभोजननिषेधः ३७५
सूत्रम्--जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वेहासे णिक्खिवइ णिक्खिवंतं वा साइज्जइ ।। सू० ३७॥
छाया-यो भिक्षुरशनं वा पानं वा खाद्य वा स्वाद्य वा विहायसि निक्षिपतिं निक्षिपन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३७ ॥
___ चूर्णी-... 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा 'साइमं वा' स्वाद्यं वा 'वेहासे' विहायसि-आकाशे नागदन्ते सिक्कादौ पृथिव्यसंबद्धप्रदेशादौ 'णिक्खिवई' निक्षिपति-व्यवस्थापयति नागदन्तादौ आलम्ब्यान्यवेलायां भोजनार्थमाहारजातं व्यवस्थापयतीत्यर्थः, तथा 'णिक्खिवंतं वा साइज्जई' निक्षिपन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते--अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादयो दोषा भवन्ति, तत्र संयमविराधनेत्थम्-यदि पृथिव्यादौ साधुरशनादीनि निक्षेप्स्यति तदा तत्र घतगुडादीनां गन्धमाघ्राय पिपीलिकादिलघुजन्तवः समागमिष्यन्ति, तेषां विराधनारूपा संयमविराधना भवति, तल्लवुजन्तुभक्षणार्थ तत्र गृहगोधिका मूषको वा समागमिष्यति । तद्भक्षणार्थ मार्जारो धाविष्यति, तं धावन्तं दृष्ट्वा कुक्कुरः समागमिष्यति, इत्येवं प्रकारेणापरापरजन्तूनां समागमनात् प्राणातिपातः स्यात्, एवं नागदन्तादौ स्थापने पात्रादिक पृथिव्यां पतिष्यति पतनाच्च भाजनभेदः षट्कायविराधनं च स्यात्, एवं प्रकारेणापि संयमविराधना प्रसज्येत । आत्मविराधनेत्थम् भूम्यादौ निक्षिप्तमशनादिकं गृहगोधिकया सर्पेण वा आघातं भक्षितं वा स्यात् तस्याघ्राणनेनाऽशनादौ तन्मुखलालासंस्पृष्टं विषमपि संचरिष्यति, वृश्चिकादयो वा तत्र पतिष्यन्ति ततश्च तादृशविषसंस्पृष्टाऽशनादिभक्षणे कृते साधूनां मरणमपि स्यात् । यदि कदाचित् तादृशमशनादिकं पृथिव्यां परिष्ठापयिष्यति तदा तत्राहारलीभात् समागतकुक्कुरैः साधुर्दष्टोऽपि भवेत् तेन तत्रापि आत्मविराधना स्यात्, एवंप्रकारेणाऽऽत्मविराधना प्रसज्येत तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा पृथिवीसंस्तारकनागदन्तादौ अशनादिकमाहारजातं
न स्थापयेत् न वा परद्वारा तस्य स्थापन कारयेत्, न वा पृथिव्यादिस्थाने संस्थापयन्तं श्रमणान्तरमनुमोदयेदिति ॥ सू० ३७ ।।
सूत्रम्--जे भिक्खू अण्णउत्थिएहिं वा गारथिएहिं वा सद्धिं भुंजइ भुजंतं वा साइज्जइ ॥सू० ३८॥
छाया ---भिक्षुरन्ययूथिकैर्वा गृहस्थैर्वा सार्द्धम् भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते ॥ सू० ३४॥
चूर्णी .....'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणो वा 'अण्णउत्थिएहिं वा' अन्ययूथिकैर्वा, तत्रान्ययूथिका दर्शनान्तरीयाः पार्श्वस्थादयस्तापसादयश्च, तैरन्ययूथिकैः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
३७६
'गार थिएहिं वा सद्धिं' गृहस्थैर्वा सार्द्धम् एकस्मिन् भाजने एकपङ्क्तौ वा समुपविश्याशनादिचतुर्विधमाहारजातम् 'भुंजइ' भुङ्क्ते - आहरति आहारयति वा तथा 'भुंजंतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ ३८ ॥
सूत्रम् — जे भिक्खू अण्णउत्थिएहिं वा गारस्थिएहि वा सद्धि आवेदिय परिवेदिय भुंजइ भुंजंतं वा साइज्जइ ॥ सृ० ३९॥
छाया -यो भिक्षुरन्ययूथिकैर्वा गृहस्थैर्वा सार्द्धमावेष्टय परिवेष्टय भुङ्क्ते भुञ्जानं वा स्वदते || सू० ३९ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउस्थिरहिं वा' अन्यतीर्थिकैर्वा तापसादिभिः 'गारत्थि एहिं वा सर्द्धि' गृहस्थैर्वा सार्द्धम् ' आवेढिय' आवेष्ट्य तत्र आवेष्टनमेक द्वित्रिदिशासु परतीर्थिकादिभिरावेष्टितो भूत्वा तथा-'" -' परिवेढिय' परिवेष्ट्य, तत्र परिवेष्टनं सर्वदिक्संबंधि दिशासु विदिसासु वा स्थितैः परतीर्थिकादिभिः परिवेष्टितो भूत्वा अशनपानादिकम् 'भुंजइ' भुङ्क्ते भोजनं करोति कारयति वा तथा 'भुंजंतं वा साइज्जइ' भुञ्जानं वा अन्यतीर्थिकैरावेष्टितः परिवेष्टितो भूत्वा अशनादिकं भुञ्जानं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोद स प्रायश्चित्तभागी भवति अन्यतीर्थिकादीनां समक्षमाहारकरणस्य निषिद्धत्वात् ।
अत्राह भाष्यकारः-
6
भाष्यम्-- अण्णतित्थिगिहत्थेर्हि, सद्धि संपरिवेदिओ । आहारं भुंजई जो उ, आणाभंगाइ पावइ ॥
छाया - अन्यतीर्थिगृहस्थैः सार्द्ध परिवेष्टितः ।
आहारं भुङ्क्ते यस्तु, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरि : - यो हि श्रमणः श्रमणी वा अन्यतीर्थिकैः तापसादिभिः गृहस्थैः पूर्वपरिचितैरपरिचितैर्वा, पूर्वसंस्तुतैः पश्चात्संस्तुतैर्वा, तत्र पूर्वसंस्तुता मातापितृभगिनोभ्रात्रादयः, गृहस्थावस्थापरि चिता अन्ये वा, पश्चात् संस्तुताः श्वशुरश्वश्यालकादयः साध्वस्थापरिचिता वा, तैः सार्द्धम् संपरिवेष्टितः आवेष्टितः परिवेष्टितो वा भूत्वा यः कश्चित् श्रमणो मोहादिवशात् अशनादिकं भुङ्क्ते तथा भुजानं श्रणान्तरमनुमोदते स आज्ञा भङ्गादिकान् दोषान् प्राप्नोति तस्मात् एभिः सह न भोक्तव्यम्, न वा भुञ्जानमनुमोदयेत् प्रवचनहोलनासंभवादिति ॥ सू० ३९ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू आयरिय उवज्झायाणं सेज्जासंथारगं पारणं संघटित्ता हत्थेणं अणणुण्णइत्ता पधारेमाणे गच्छ गच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१६ सू० ४०-४१ आचार्यायविनयप्रमाणाधिकोपधिनिषेधः ३७७
छाया-यो भिक्षुराचार्योपाध्यायानां शय्यासस्तारकं पादेन संघट्य हस्तेन अननुज्ञाप्य प्रधारयन् गच्छति गच्छन्तं वा स्वदते ।। सू०४०॥
चूर्णी 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'आयरियउवज्झायाणं' आचार्योपाध्यायानाम्, तत्र आचार्यो- गच्छनायकः, उपाध्यायः, सूत्रार्थयोरध्यापकः, तेषामाचार्योपाध्यायानाम् उपलक्षणात् पर्यायज्येष्ठानां च साधूनाम् 'सेज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकम्,तत्र शय्या-शरीरप्रमाणा संस्तारकम्-सार्द्धद्वयहस्तप्रमाणकम् उपलक्षणात् आहारोपघिदेहपीठफलकादिकं च पाएणं संघदृत्ता' पादेन-चरणेन संघट्य शय्यासंस्तारकादीन् प्रमादवशात् पादेन संस्पृश्य, यदा गमनागमनसमयेऽनाभोगवशात् आचार्योपाध्यायादीनां शय्यासंस्तारकादीनि चरणेन संस्पृष्टानि भवन्ति तदा 'हत्थेणं अणणुण्णइत्ता' हस्तेन अननुज्ञाप्य-हस्तेन तत् स्पृष्ट्वा स्वदोषप्रकटनरूपामाज्ञामगृहीत्वा उपलक्षणात् शय्यासंस्तारकमप्रमाद्यं वन्दनामकृत्वा मिथ्यादुष्कृतं चादत्वा 'पधारेमाणे गच्छई' प्रधारयन् प्रस्थानं कुर्वन् गच्छति - चलन्नेव चलति, अयं भावः-यदि आचार्या. दीनामासनादिषु अनुपयोगात् पादस्पर्शो भवेत्तदा तद् हस्तेन स्पृष्ट्वा मस्तकं स्पृशन् वदेच्च'हे गुरो ! मयाऽपराधः कृत इति क्षमस्व, न पुनरेवमनुपयोगेन चलिष्यामि' इत्यादिरूपेण क्षमायाचनं कर्तव्यमेवेति । तथा-'गच्छंतं वा साइज्जई' आचार्यादीनामासनं चरणेन संस्पृश्य क्षमायाचनमकृत्वा मिथ्यादुष्कृतमदत्त्वा च गच्छन्तं श्रमणान्तरं स्वदते--अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।।
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्- 'सेज्जासथारदेहाई, संघटे गुरुणो पया।
खमावणमकाऊण, गच्छंतो दोसभा भवे ॥ छाया- शय्यासंस्तारदेहार्दि संघट्टेत गुरोः पदात् ।
क्षमापनमकृत्वा गच्छन् दोषभाग् भवेत् ।। अवचूरिः- गुरोः-आचार्योपाध्ययपर्यायज्जेष्ठरूपस्य शय्यासंस्तारकदेहादि, तत्र शय्या-शरीरप्रमाणा, संस्तारकं सार्द्धद्वयहस्तपमाणम्, देहं करचरणादिकम् आदित-आहारोपध्यादींश्च प्रमादवशेन पदात् यदि संघट्टेत चरणेन स्पृशेत् यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा तदा-गिथ्यादुष्कृतमदत्त्वा क्षमापनमकृत्वैव गच्छेत् तथा एवं गच्छन्तं श्रमणान्तरं योऽनुमोदते स दोषभागू भवेत् प्रायश्चित्त. भागी भवेदित्यर्थः । अथ आचार्योपाध्यायादिसम्बन्धिनां शय्यासंस्ता कादीनां कथं संघट्टनं भवति ? तत्रोच्यते-उपाश्रये प्रविशतो निष्क्रामतो मार्गे चलतो वा, उपविशतो गुरोः पादसंबाहनादिकं कुर्वाणस्य वा पादेन संघटनं संभवति, एवं शयनसमये पादप्रसारणादिकरणे च संघट्टनत्य संमवो भवति तत्र यदि आचार्योपाध्यायादिसम्बन्धिशय्यासंस्तारकदेहादीनां पादेन शरीरेण च संघट्टनं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
निशीथसूत्रे कदाचित् भ्रमात् प्रमादाद्वा जायेत तदा अवश्यमेव क्षमापनादिकं कुर्यात, अकरणे च साधुः प्रायश्चित्तभाग् भवेदिति ॥ सू० ४० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पमाणाइरित्तं वा गणणाइरित्तं वा उवहिं धरेइ धरतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४१ ॥
छाया-यो भिक्षुः प्रमाणातिरिक्तं वा गणनातिरिक्तं वा उपधिं धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४१ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खु' इत्यादि । 'जे भिक्खू यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पमाणाइरित्तं वा' प्रमाणातिरिक्तं वा यस्य यादृशं प्रमाणम् एकद्वयादिस्तत् प्रमाणं यद्भगवताऽऽज्ञप्तं ततोऽतिरिक्तम् , तथा 'गणणाइरितं वा' गणनातिरिक्तं वा गणनया-संख्ययाऽधिकम् । तत्र प्रमाणातिरिक्तं वस्त्रम्-यस्य वस्त्रस्य यावत्कं प्रमाणं हस्तादिमापनरूपं शास्त्रे प्रतिपादितं तस्मादधिकं प्रमाणातिरिक्तं वस्त्रं कथ्यते तथाहि--"कप्पइ निग्गंथाणं तओ संघाडीओ धरित्तए वा परिह रित्तए वा । कप्पइ निग्गंथीणं चत्तारि संघाडीओ धरित्तए वा परिहरित्तए वा। कप्पइ निग्गंथाणं बावत्तरिहत्थपरिमियं वत्थं धरित्तए वा परिहरित्तए वा। कप्पइ निग्गंथीणं छण्णउइहत्थपरिमियं वत्थं धरित्तए वा परिहरित्तए वा"- कल्पते निम्रन्थानां तिस्रः संघाटीः धर्तु वा परिहत्ते वा । कल्पते निर्ग्रन्थीनां चतस्रः संघाटीः धर्तु वा परिहतु वा ? कल्पते निर्ग्रन्थानां द्वासप्ततिहस्तपरिमितं वस्त्रं धतु वा परिहर्तु वा । कल्पते निर्ग्रन्थीनां षण्णवतिहस्तपरिमितं वस्त्रं धर्तुं वा परिहर्तुं वा, इति च्छाया । एवं गणनातिरिक्तम् , गणना वस्त्रविषया पात्रविषयेति द्विविधा भवति, तत्र वस्त्रविषया गणना पूर्वमुक्तैव, पात्रविषया गणना प्रोच्यते, सा च गणना एकद्वयादिसंख्या पात्राणामेकद्वयादिरूपेण वा संख्या शास्त्रे प्रतिपादिता तदतिरिक्तं गणनातिरिक्तं कथ्यते, तथाहि-"कप्पइ निग्गंथाणं तिन्नि पायई चउत्थं उंदगं धारित्तए । कप्पइ निग्गंथोणं चत्तारि पायाई पचमं उंदगं धारित्तए ॥” इति शास्त्रोक्तग़णनातोऽधिकम् ‘उवहिं' उपधिम्-वस्त्रपात्रादिकं यो भिक्षुः 'धरेई' स्वयं धरति परद्वारा वा धारयति तथा-'धरेंतं वा साइज्जई' धरन्तं प्रमाणगणनातिरिक्तमुपधि धारयन्तं वा श्रमणान्तरं यः स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चि त्तभागी भवति ।। सू० ४१॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अणंतरहियाए पुढवीए जीवपइट्ठिए सअंडे सपाणे सवीए सहरिए सओसे सउदए सउत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणगंसि दुव्बद्धे दुण्णिक्खित्ते अणिक्कंपे चलाचले उच्चारपासवणं परिट्ठवेइ परिहवेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४२॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १६ सू० ४२-५३ सचित्तपृथिव्यादिषच्चारादिपरिष्ठापननिषेधः३७९
छाया --यो भिक्षुरनन्तरहितायां पृथिव्या जीवप्रतिष्ठिते साण्डे सप्राणे सवीजे सहरिते सओसे सोदके सोत्तिङ्गपनकदकमृत्तिकामर्कटसंतानके दुर्बद्ध दुनिक्षिप्ते अनि कम्पे चलाचले उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापयति परिष्ठापयन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जेभिक्खू' यः कश्चित् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अणंतरहियाए पुढवीए' अनन्तरहितायां पृथिव्याम् , तत्र--अन्तरहिता-अन्तरं-व्यवधानं तेन हिता स्थिता अन्तरहिता-व्यवधानयुक्ता न अन्तरहिता अनन्तरहिता अचित्तताव्यवधानवर्जिता, चतुरङ्गुलपर्यन्तसचित्ततासम्बन्धयुक्ता सचित्तेत्यर्थः तस्यामनन्तरहितायां सचित्तायां पृथिव्याम् 'जीवपइहिए' इत्यादिविशेषणानि स्थानसामान्यस्य बोध्यानि ततश्च जीवप्रतिष्ठिते-दीन्द्रियादिजीवविशिष्टे-दारुकादौ 'सअंडे' साण्डे, तत्र अण्डेन सहितं साण्डं स्थानं तस्मिन्-अण्डविशिष्टस्थाने 'सहरिए' सहरिते-हरितविशिष्टे स्थाने 'सओसे' सओसे, तत्र ओस इति निशाजलं तेन सहिते स्थाने 'सउदए' सोदके-सचित्तोदकसहिते स्थाने 'सउत्तिंगपणगदगमट्टियमक्कडासंताणगंसि' सोत्तिङ्ग-पनक-दकमृतिका--मर्कटसन्तानके, तत्र उत्तिङ्गो जीवविशेषो गर्दभाकृतिभूमौवर्तुलछिद्रकारकः, तद्विशिष्टे भूभागे, पनकः-'लीलनफुलन-काई' इति लोकप्रसिद्धस्तत्सहिते भागे, दकमृत्तिका--उदकमिश्रितमृत्तिका, तद्विशिष्टे भूभागे-सामृत्तिकायुक्त स्थाने, तथा-मर्कटसन्तानके लूता(मकडी)जालप्रतिष्ठितस्थाने, पुनः कथंभूते 'दब्वद्ध'दुर्बद्धे-सम्यगबन्धनरहिते 'दुण्णिक्खित्ते' दुनिक्षिप्ते-असम्यग्रूपेण स्थापिते दारुकादौ 'अनिक्कंपे' अनिष्कंपे-कम्पनसहिते 'चलाचले' चलाचले-अस्थिरे स्थाने यः श्रमणः श्रमणी वा 'उच्चारपासवर्ण' उच्चारप्रस्रवणम् 'परिट्टवेई' परिष्ठापयति-व्युत्सृजति तथा 'परिट्ठवेंतं वा साइज्जई' परिष्ठापयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । ॥ सू०४२ ॥ 'जे भिक्खू ससणिद्धाए पुढवीए' इति सूत्रादारभ्य - 'जे भिक्खू खंधसि वा' इति सूत्रपर्यन्तानि दश सूत्राणि, तच्छाया, तव्याख्या तद्भाष्यं चेति सर्व त्रयोदशोदेशके विलोकनीयम् । विशेषस्तु एतावानेव यत्-तत्र 'ठाणं वा संज्जं वा' इत्युक्तम् , अत्र तु 'उच्चारपासवणं परिहवेइ इति वाच्यम् ॥ सू० ४२-१०-५२॥
सूत्रम्--तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥ सू० ५३॥
॥ निसीहज्झयणे सोलसमो उद्देसो समाप्तः ॥१६॥ छाया-तत्सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ॥ सू०५३ ।।
॥ निशीथाध्ययने षोडशोद्देशकः समाप्तः॥१६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशोधसूत्रे
चूर्णी - 'तं सेवमाणे' इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् - सागारिकशय्यात आरभ्य उद्देशकपरिसमाप्तिपर्यन्तं प्रायश्चित्तस्थानं सेवमानः तस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् - [ - श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जइ' आपयते - प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानम् - प्रायश्चित्तम् 'उग्घाइयं' उद्घातिकम् - सागारिकशय्यादिप्रवेशादारभ्य उद्देशकपरिसमाप्ति - गतोच्चारप्रस्रवणपरिष्ठापनसूत्रपर्यन्तं यानि यानि प्रायश्चित्तस्थानानि दर्शितानि तेषु मध्यात् एकमनेकं सर्वे वा पापस्थानं प्रतिसेवमानस्य लघु चातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं भवति, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ५३ ॥
३८०
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्ध वाचक - पञ्चदशभाषाकलित ललित कलापालापकप्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त“जैनशास्त्राचार्य” - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मं दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां " निशीथसूत्रस्य" चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् षोडशोदेशकः समाप्तः ॥१६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ सप्तदशोद्देशकः॥ व्याख्यातः षोडशोदेशकः, सम्प्रति सप्तदशोद्देशको व्याख्यायते, तत्रास्य सप्तदशोद्देशका. दिसूत्रस्य षोडशोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्ध ? इति चेदत्राह भाष्यकारः
उद्देसंते समक्खायं, संजमत्तबिराहणं । तं चेव सत्तदसगे, कत्थई य विराहणं ॥ छाया-उद्देशान्ते समाख्यातं, संयमात्मविराधनम् ।
तदेव सप्तदशके कथ्यते च विराधनम् ॥ अवचूरिः-उद्देशान्ते षोडशोद्देशकस्यान्ते स्कन्धादौ उच्चारप्रस्रवणं परिष्ठापनं कुर्वतः स्कन्धादितः पततश्च संयमविराधनमात्मविराधनं च भवति, इति कथितम् , तदेव संयमविराधनमात्मविराधनं च कौतूहलप्रतिज्ञया त्रसप्राणादेर्बन्धनेऽपि भवतीति सप्तदशोदेशके कथ्यते, तदेवमुभयत्रापि विराधनमेव प्रतिपादितं भवतीति अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरसूत्रयोर्भवति, तदनेन संबन्धेन आयातस्यास्य सप्तदशोदेशकस्येदं प्रथमं सूत्रम् –
सूत्रम्--जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अण्णयरं तसपाणजायं तणपासएण वा मुंजपासएणवा, कट्ठपासएण वा, चम्मपासएण वा, वेत्तपासएण वा रज्जुपासएण वा सुत्तपासएण वा बंधइ बंधतं वा साइज्जइ ।
__छाया-यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया अन्यतमं त्रसप्राणजातं तृणपाशकेन वा मुजपाशकेन वा, काष्ठपाशकेन वा, चर्मपाशकेन वा, वेत्रपाशकेन वा, रज्जुपाशकेन वा सूत्रपाशकेन वा, बध्नाति बध्नन्तं वा स्वदते ॥ सू० १॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोउहल्लवडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया-कौतूहलवृत्तितया वा, तत्र कौतूहलं हास्यविनोदादिलक्षणम् , तस्य कौतूहलस्य प्रतिज्ञया अभिलाषया वृत्तितया वा 'अण्णयरं तसपाणजायं' अन्यतमं किञ्चिदेकं त्रसप्राणजातम् , तत्र त्रसन्ति एकस्मात्स्थानात् स्थानान्तरं प्रति गच्छन्तीति त्रसाः-गवादय
चतुष्पदाः, पक्षिणश्च, एतदन्येऽपि स्थलचरखेचरादयो गृहीता भवन्ति, एतेषु अन्यतमं त्रसप्रणजातम् 'तणपासएण वा' तृणपाशकेन वा, तत्र तृणो-दर्भादिकस्तस्य पाशकेन दर्भादितृणविनिर्मितदवरिकया पाशशब्दस्य दवरिकावाचकत्वात् 'मुंजपासएण वा' मुझपाशकेन वा, तत्र मुञ्जो नाम तृणविशेषः, तन्निर्मितः पाशो दवरिका तेन मुजपाशकेन 'कपासएण वा' काष्ठपाशकेन वा 'चम्मपासएण वा' चर्मपाशकेन-पश्वादिचर्मनिर्मितेन पाशकेन 'वेतपासएण वा' वेत्रपाशकेन
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे वा, तत्र वेत्रं नाम लताविशेषः 'वेंत' इति लोकप्रसिद्धः तेन वेत्रेण निर्मितः पाशको दवरिका तेन वेत्रपाशकेन 'रज्जुपासएण वा' रज्जुपाशकेन वा, तत्र शणादिना निर्मिता या रच्जुः तस्याः पाशको दवरिका तेन रज्जुपाशकेन 'मुत्तपासएण वा' सूत्रपाशकेन वा, तत्र सूत्रं-कार्पासिकादिकं तेन निर्मितः पाशको दवरिका तेन सूत्रपाशकेन, एतेषां तृणादिपाशकानामन्यतमेन पाशकेन कौतूहलप्रतिज्ञया अन्यतमं त्रसप्राणजातं यः श्रमणः श्रमणी वा 'बंधई' बध्नाति त्रसप्राणजातस्य बन्धनं करोति कारयति वा तथा 'बंधतं वा साइज्जइ' बध्नन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू०१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अण्णयरं तसपाणजायं तणपासएण वा, मुंजपासएण वा, कट्ठपासएण वा, चम्मपासएण वा, वेत्तपासएण वा, रज्जुपासएण वा सुत्तपासएण वा, बंधेल्लगं मुयइ मुयंत वा साइज्जइ ॥ सू० २॥
छाया-यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया अन्यतमं त्रसप्राणजातं तृणपाशकेन वा मुअपाशकेन वा काष्ठपाशकेन वा चर्मपाशकेन वा वेत्रपाशकेन वा रज्जुपाशकेन वा सूत्रपाशकेन वा ब मुञ्चति, मुञ्चन्तं वा स्वदते ॥ सू०२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोउहल्लवडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया-हास्यविनोदाद्यभिलाषेण 'अण्णयरं तसपाणजायं' अन्यतमं त्रसप्राणजातम् तृणादिपाशकेन 'बंधेल्लग' बद्धं 'मुंचई' मुञ्चति-बन्धनविमुक्तं करोति, तथा 'मुयंतं वा साइज्जई' मुश्चन्तं वा स्वदते-बन्धनबद्धं प्राणिजातं बन्धनात् विमोचयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागो भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति । अत्र कुतूहलादिना त्रसप्राणिनां बन्धने मोचने च तेषामबोधत्वेन जलाग्निगर्तपातादिना मरणसंभवात्तन्निषेधः कृतः किन्तु अग्निना ज्वलतां जलेन प्लावयमानानां हिंस्रैर्हन्यमानानां सर्पादिभिर्दश्यमानानां तु दयाबुद्धया बन्धनं मोचनं च कर्तन्यमेव, न तन्निषेधः । सूत्रे तु कौतूहलप्रतिज्ञया बन्धनविमोचनस्यैव निषेधो न तु दयाबुद्धयेति तत्त्वम् ॥
अत्राह भाष्यकारः
तणाइपासजाएणं, तसाणं बंधमोयणं । कोऊहल्लेण नो कुज्जा, दयटुंण णिसिज्झई ॥ छाया-तृणादिपाशजातेन, प्रसाणां बन्धमोचनम् ।
कौतूहलेन नो कुर्यात् , दयार्थ न निषिध्यते ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावद्भिः उ० १७ सू० १-४ तृणादिमालिकाकरणधरणपरिभोगनिषेधः ३८३
अवचूरिः-तूणादिपाशजातेन- तृणमुञ्जादिना निर्मितेन पाशजातेन केनापि प्रकारेण पाशेन दवरिकया त्रसाणां बन्धमोचनं बन्धनं मोचनं च कौतूहलेन कुतूहलबुद्ध्या विनोदहास्याद्यर्थ नो कुर्यात् , किन्तु दयाथै दयानिमित्तं बन्धनं मोचनं च न निषिध्यते जलाग्न्यादितो रक्षणार्थ बन्ध. नस्य मोचनस्य च निषेधो भगवता न कृतः, अतएव 'कोऊहलवडियाए' इति सूत्रे कथितम् ।सू०२।
सूत्रम्-जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा भिंडमालियं वा मयणमालियं वा पिच्छमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्ठमालियं बा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३॥
छाया-यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया तृणमालिकां वा मुअमालिकां वा भिण्डमालिकां वा मदनमालिकां बा पिच्छमालिकां वा दन्तमालिकां वा शृङ्गमालिकां वा शङ्खमालिकां वा अस्थिमालिकां वा काष्ठमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमा. लिकां वा बीजमालिकां वा हरितमालिकां वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणीवा 'कोउहल्लवडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया-आत्मनो विनोदाभिप्रायेण 'तणमालियं वा' तृणमालिकां वा, तत्र तृणानां-दर्भादितृणविशेषाणां मालिका मालां करोति-तृणादिना मालां निर्माति 'मुंजमालियं वा' मुञ्जमालिकां वा-तृणविशेषरूपमुञ्जस्य मालिकां निर्माति भिंडमालियं वा' भिण्डमालिका वा, भिण्डः-वनस्पतिविशेषः तस्य मालाम् 'मयणमालियं वा' मदनमालिकां वा-मदनस्य 'मोम' इति लोकप्रसिद्धस्य मालाम् 'पिच्छमालियं वा' पिच्छमालिकां वा-मयूरादिपिच्छानां मालाम् 'दंतमालियं वा' दन्तमालिकां वा-गजादिदन्तानां मालाम् 'सिंगमालियं वा' शृङ्गमालिकां वा-हरिणमहिषादिशृङ्गाणां मालाम् 'संखमालियं वा' शङ्खमालिकां वा-शङ्खानां मालाम् 'हड्डमालियं वा' अस्थिमालिकां वा-महिष्याद्यस्श्नां मालाम् , 'कट्ठमालियं वा' काष्ठमालिकां वा-तुलस्यादिकाष्ठानां मालाम् 'पत्तमालियं वा' पत्रमालिकां वा-तुलस्यादिपत्रैर्निर्मितां मालाम् 'पुष्फमालियं वा' पुष्पमालिकां वा-चम्पादिपुष्पाणां मालाम् ‘फलमालियं वा' फलमालिकां वा-अनेकप्रकारकफलानां मालाम् 'बीयमालियं वा' बीजमालिकां वा-रुद्राक्षादिबीजानां मालाम् 'हरियमालियं वा' हरितमालिकां वा-हरितकायवनस्पतीनां सम्बन्धिनी मालाम् , 'करेइ' करोति-संपादयति, तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं-तृणादिविविधवस्तूनां मालां कुर्वन्तं संपादयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते–अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गरदिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् — जे भिक्खू को उहल्लवडियाए तणमालियं वा मुंजमालियं वा भिडमालियं वा मयणमालियं वा पिच्छमालियं वा दंतमालियं वा सिंगमालियं वा संखमालियं वा हड्डमालियं वा कट्टमालियं वा पत्तमालियं वा पुप्फमालियं वा फलमालियं वा बीयमालियं वा हरियमालियं वा धरे
३८४
धतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
छाया-- -- यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया तृणमालिकां वा मुञ्जमालिकां वा भिण्डमालिकां वा मदनमालिकां वा पिच्छमालिकां वा दन्तमालिकां वा गृङ्गमालिकां वा शङ्खमालिकां वा अस्थिमालिकां वा पत्रमालिकां वा पुष्पमालिकां वा फलमालिकां वा बीजमालिकां वा हरितमालिकां वा धरति धरन्तं वा स्वदते ॥ सू० ४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्विक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोउहल्लपडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया तृणादिसम्पादितां मालां धरति - हस्तादौ स्थापयति धरन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति ॥ सू० ४ ॥
एवं 'परिभुजइ' इत्यपि सूत्रम् - 'परिभुंजइ' परिभुङ्क्ते - तृणादिमालायाः सुगन्धस्पर्शादिना उपभोगं करोति कण्ठे धारयति वा । तृणादिमालाविषयककरण - धरण - परिभोगप्रदर्शकानां त्रयाणां सूत्राणां व्याख्या सप्तमोद्देशके द्रष्टव्या । विशेषस्तु एतावानेव यत्तत्र 'मैथुनप्रतिज्ञया ' इति पदेन कथितम् अत्र तु 'कौतुहलप्रतिज्ञया' इति पदेन वाच्यम्, एवमग्रेऽपि ॥
"
अत्राह भाष्यकारः
को हल्लेण अन्ने, केणावि कारणेण जो । तणाइमालियं कुज्जा, घरेज्जा परिभुंज ॥१॥ आणाभंगा दोसाई, पावई सो अणेगहा । तम्हा भिक्खू विवज्जेज्जा, मालियाकरणाइयं ॥ २ ॥ छाया - कौतूहलेन अन्येन केनापि कारणेन यः ।
तृणादिमालिकां कुर्यात् धरेत् परिभुञ्जीत ॥ १ ॥ आज्ञा भङ्गादिदोषान् प्राप्नोति सः अनेकधा । तस्माद् भिक्षुर्विवर्जयेत्, मालिकाकरणादिकम् ॥ २ ॥
अवचूरि:: - यः कोऽपि निर्ग्रन्थः निर्ग्रन्थी वा कुतूहलेन हास्यविनोदादिना तथा अन्येन वा केनापि कारणेन रागद्वेषमोहादिना तृणादिमालिकां कुर्यात् धरेत् परिभुञ्जीत वा स आज्ञाभङ्गादिदोषान् अनेकप्रकारकान् प्राप्नोति तस्मात् कारणात् भिक्षुः मालिकाकरणादिकं, मालि
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १७ सू०५-१४ कुतूहलवाञ्छ्याऽयोलोहादिहारादिकरणादिनि० ३८५ कायाः करण धरणं परिभोगं च विवर्जयेत् दूरतः परिवर्जयेत् साध्वाचारविरुद्धत्वेन भगवदननुमतत्वादिति ॥ १-२ ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए अयलोहाणि वा तंबलोहाणि वा तउयलोहाणि वा सीसलोहाणि वा रुप्पलोहाणि वा सुवण्णलोहाणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ६॥ एवं धरेइ ॥ सू० ७॥ परिभुंजइ ॥ सू० ८॥
छाया- यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया अयोलोहान् वा त्रपुलोहान् वा सीसकलोहान् वा रूप्यलोहान् वा सुवर्णलोहान् वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू०६॥ एवं धरति ॥ सू० ७ ॥ परिभुङ्क्ते ॥ सू०८॥
चर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोउहल्लवडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया-आत्मनोविनोदाभिप्रायेण उपलक्षणाद् अन्येनापि केनचित्कारणेन 'अयलोहाणि वा' अयोलोहान् वा, तत्रायसो लोहस्य लोहान् सूत्रशालाकादिरूपेणाऽऽकृतिविशेषान् 'तंबलोहाणि वा' ताबलोहान् वा-ताम्रस्याऽऽकृतिविशेषान् वा 'तउयलोहाणि वा' त्रपुलोहान् वा, तत्र त्रपोः-धातुविशेषस्य 'जस्ता' इति लोकप्रसिद्धस्य लोहान्-आकृतिविशेषात् 'सीसलोहाणि वा' सीसकलोहान् वा, तत्र सीसकं 'सीसा' इति लोकप्रसिद्धम् तस्याऽऽकृतिविशेषान् रुप्पलोहाणि वा रूप्यलोहान् वा, तत्र रूप्यं रजतम् तस्याऽऽकृतिविशेषान् 'सुवण्णओहाणि वा' सुवर्णलोहान् वा सुवर्णस्य कटककुण्डलाद्याकृतिविशेषान् 'करेइ' करोति-अयःप्रभृतीनामाकृतिविशेषान् मनोरञ्जनार्थ यो भिक्षुः स्वयं करोति-सम्पादयति, तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ६ ॥ एवं 'धरेइ परिभुजई' इति सूत्रद्वयमपि स्वयमूहनीयम् करण-धरण–परिभोगविषयकसूत्रत्रयस्य विशेषव्याख्या सप्तमोदेशके द्रष्टव्या ॥ सू० ७-८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए हाराणि वा अद्धहाराणि वा एगावलिं वा मुत्तावलिं वा कणगावलिं वा रयणावलिं वा कडगाणि वा तुडियाणि वा केऊराणि वा कुंडलाणि वा पट्टाणि वा मउडाणि वा पलं. बसुत्ताणि वा सुवण्णसुत्ताणि वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥ एवं घरेइ० ॥ सू० १०॥ परिभुंजइ ॥ सू० ११॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - -यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया हाराणि वा अर्द्धहाराणि वा एकावलीं वा मुक्तावलीं वा कनकावलीं वा रत्नावलीं वा कटकानि वा त्रुटितानि वा केयूराणि वा कुण्डलानि वा हानि वा मुकुटानि वा प्रलम्बसूत्राणि वा सुवर्णसूत्राणि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ स्र० ९ ॥ एवं धरति• ॥ सू० १० ॥ परिभुङ्क्ते ॥ सू० ११ ॥
चर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा मोहनीयकर्मोदयात् 'कोउहल्लवडियाए' कौतूहलप्रतिज्ञया - स्वात्मविनोदेच्छ्या अन्येनापि कारणेन वा 'हाराणि वा हारान् वा अष्टादशसरिकान् 'अद्धहाराणि वा अर्द्धहारान् वा नवसरिकान् अर्द्धहारान्, 'एगावलिं वा' एकावली वा-1 - एकसरिकाम् 'मुक्तावलिं वा' मुक्तावलीं वा, तत्र मुक्तानां मौक्तिकानामावली-पंक्तिर्यत्र सा, तां मुक्तावलीम् 'कणगावलिं वा' कनकावलीं वा, तत्र कनकानां सुवर्णमणकानामावली यत्रेति कनकावली ताम्, 'रयणावलिं वा' रत्नावलीं वा, तत्र रत्नानां माणिक्यप्रभृतीनामावली-पंक्तिर्यत्र तां रत्नावलीम्, 'कडगाणि वा कटकानि वा कङ्कणानि - सुवर्णवलयान् वा 'तुडियाणि वा' त्रुटितानि वा बाह्राभरणानि 'केऊराणि वा' केयूराणि वा 'भुजबन्ध' इति प्रसिद्धानि भुजाभरणानि 'कुण्डलाणि वा' कुण्डलानि वा - कर्णाभरणानि 'पद्याणि वा' पट्टानि वा कटपट्टानि कटाभरणानि 'मउडाणि वा' मुटुटानि वा - शिरोभूषणानि 'पलंबसुत्ताणि वा ' प्रलम्बसूत्राणि वा कण्ठादौ प्रलम्बमानाभरणानि 'सुवण्णसुत्ताणि वा' सुवर्णसूत्राणि वा कण्ठे धार्यमाणानि सुवर्णसूत्रग्रथितान्याभरणानि, एतानि हारादीनि यः श्रमणः श्रमणी वा स्वात्मविनोदाभिप्रायेण अन्येन वा केनापि कारणेन 'करेई' करोति - स्वयं सम्पादयति तथा 'करेंतं वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा संपादयन्तं वा स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ९ ॥ एवम् हारादीनां विषये 'घरेइ परिभुंजइ इति सूत्रद्वयमपि स्वयमूहनीयम्, करण - धरण - परिभोगविषयाणां सूत्राणां व्याख्या सप्तमोदेशके द्रष्टव्या । सू० १०-११ ॥
३८६
सूत्रम् - जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए आईणाणि वा आईण - पाउरणाणि वा कंबलाणि वा कंबलपाउरणाणि वा कोयराणि वा कोयर पाउरणाणि वा गोरमियाणि वा कालमियाणि वा नीलमियाणि वा सामाणि वा महासामाणि वा उद्याणि पा उट्टलेस्साणि वा वग्वाणि वा विवग्धाणि वा पतंगाणि वा सहिणाणि वा सहिणकल्लाणि वा खोमाणि वा दुगुल्लाणि वा तिडपट्टाणि वा पतलाणि वा पणलाणि वा आवरताणि वा चीणाणि वा असुयाणि वा कणगकंताणि वा कणगखचियाणि वा कणगविचित्ताणि वा आभरणविचित्ताणि वा करेइ करेंतें वा साइज्जइ ॥ सू० १२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १७ सू०-१५-२३८ अन्ययूथिकादिकारितपादामार्जनादिनि० ३८७
छाया-यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया आजिनानि वा आजिनप्रावराणानि वा कम्बलानि वा कम्बलप्रावरणानि वा कोतराणि वा कोतरप्रावरणानि वा गौरमृगाणि वा कृष्णमृगाणि वा नीलमृगाणि वा श्यामानि वा महाश्यामानि वा उष्ट्राणि वा उष्ट्रलेश्यानि वा व्याघ्राणि वा विव्याघ्राणि वा प्लवङ्गानि वा प्रलक्ष्णानि प्रलक्ष्णकल्पानि वा क्षौमाणि वा दुकूलानि वा तिरीटपट्टाणि वा प्रतुलानि वा पणलानि वा अवरत्राणि वा चीनानि वा अंशुकानि वा कनककान्तानि वा कनकखचिताान वा कनकचित्राणि बा कनकविचित्राणि वा आभरणविचित्राणि वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२॥
'चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू कोउहल्लवडियाए आईणाणि वा' यो भिक्षुः कौतूहलप्रतिज्ञया आजिनानि वा, तत्र अजिनं-मृगचर्म तेन निर्मितानि आनिनानि-मृगचर्मवस्त्राणि । इत्यारभ्य 'आभरणविचित्ताणि वा' आभरणविचित्राणि-आभूषणमण्डितानि वा, इति पर्यन्तानि वस्त्राणि 'करेइ धरेइ, परिभुजई' करोति १२ , धरति १३, परिभुक्ङ्ते १४, इतिसूत्रत्रयं सप्तमो देशकसूत्रवद् व्याख्येयम् ॥ सू० १२-१३--१४॥
सूत्रम्-जे निग्गंथे णिग्गंथस्स पाए अण्णउत्थिएण वा गारस्थिएण वा आमज्जावेज्ज वा पमज्जावेज्ज वा आमज्जातं वा पमज्जातं वा साइज्जइ॥ सू०१५॥
___ छाया-यो निर्ग्रन्थः निर्ग्रन्थस्य पादौ अन्ययूथिकेन वा गार्हस्थिकेन वा आमार्जयेद् वा प्रमार्जयेद् वा आमाजयन्तं वा प्रमार्जयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५॥
चूर्णी--'जे निग्गंथे' इत्यादि । 'जे निग्गंथे' यः कश्चित् निम्रन्थः श्रमणः निग्गंथस्स' निर्ग्रन्थस्य स्वात्मभिन्नस्य 'पाए' पादौ-चरणौ 'अण्णउथिएण वा' अन्ययूथिकेन अन्यतीर्थिकेन वा 'गारथिएण वा' गाहस्थिकेन गृहस्थेन वा 'आमज्जावेज्ज वा' आमार्जयेद् वा एकवारम् ‘पमज्जावेज्ज वा' प्रमार्जयेद् वा अनेकवारम् 'आमज्जावेंतं वा' आमार्जयन्तं वा 'पमज्जावेंतें वा' प्रमार्जयन्तं वा श्रमणान्तरं 'साइज्जइ' स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १५ ॥
सूत्रम्-एवं तइयउद्देसगमो भाणियब्वो जाव जे निग्गंथे निग्गंथस्स गामाणुगामं दूइज्जमाणस्स अण्णउत्थिएण वा गारथिएण वा सीसदुवारिस्य कारावेइ कारावेतं वा साइज्जइ ॥ (५५) ॥ सू० १६-७०॥
एवं जे निग्गंथे निग्गंथीए० (५६) ॥ सू० ७१-१२६॥ एवं जा निग्गंथी निग्गंथी निग्गंथस्स० (५६) ॥ सू० १२७-१८२ ॥ एवं जा निग्गंथी निंग्गंथीए० (५६) ॥ सू० १८३-२३८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - एवम् - तृतोयोद्देशकगमो भणितव्यः यावत् यो निर्धन्यः निर्ग्रन्थस्य ग्रामानुग्रामं द्रवतः अन्ययूथिकेत गार्हस्थेिकेन वा शीर्षदौवारिकां कारयति कारयन्तं वा स्वद (५५) सु० १६ - ७० ॥
३८८
एवम् यो निर्ग्रन्थः निर्ग्रन्ध्याः० (५६) ॥ सू० ७१-१२६ ॥ एवम् या निर्ग्रन्थी निर्यन्थस्य० (५६) ॥ सू० १२७ -१८२ ॥ एवम् - या निर्ब्रन्थो निर्मन्थ्याः ० (५६) ॥सू०१८३-२३८॥
चूर्णी - ' एवं ' इत्यादि । एवम् अनेन क्रमेण 'तइयउद्देसगमो भाणियन्बो' तृतीयो - देशकगमो भणितव्यः कथयितव्यः कियत्पर्यन्तमित्याह - ' जाव' इत्यादि । 'जाव' यावत्तृतीयोदेशकगत सप्तदशसूत्रादारभ्य एकसप्ततितमसूत्रपर्यन्तं पञ्चपञ्चाशत्सूत्र कदम्बकमत्र वाच्यम्, तदन्तिमसूत्रमाह - 'जे निग्गंथे' इत्यादि । 'जे निग्गंथे' यः कश्चित् निर्ग्रन्थः 'निग्गंथस्स' निर्ग्रन्थस्य-स्वात्मभिन्नान्यश्रमणस्य 'गामाणुगामं दूइज्जमाणस्स' प्रमानुप्रामं प्रामाद् ग्रामान्तरं विहरतः 'अन्नउत्थिएण वा' अन्ययूथिकेन अन्यदार्शनिकेन 'गारत्थिएण वा' गार्हस्थिकेन गृहस्थेन वा 'सीसवारियं' शीर्षदौवारिकां शिरसि छत्राकाराच्छादनरूपां 'कारावे ' कारयति 'कारावेंतं वा साइज्जइ' कारयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ( ५५ ) ॥ सू० १६-७० ।।
एवम् - 'जे निग्गंथे-निग्गंथीए ०' अत्रापि पादामार्जनादारभ्य शीर्षदौवारिकापर्यन्तानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि वाच्यानि ( ५६ ) ॥ सू० ७१–१२६ ॥
एवम् -'जा निग्गंथी निग्गंथस्स ० ' अत्रापि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि वाच्यानि (५६) ॥ सू० १२७–१८२) एवम् 'जा निग्गंथी निग्गंथीए०' अत्रापि षट्पञ्चाशत् सूत्राणि बोध्यानि (५६) ।। सू०१८३-२३८॥
1
एतानि सर्वाणि सूत्राणि तृतीयोदेशक सूत्रकदम्बकवद व्याख्येयानि, भेदस्तावदेतावानेव - यत् तत्र पादामार्जनादेः स्वयं करणं कथितम्, अत्र तु परेण कारणमिति । षट्पञ्चाशत्सूत्राणि यथाषट्सूत्राणि पादविषयकाणि ६, एवं षट् कायस्य १२, षड् व्रणस्य १८, षड् गण्डविषयस्य २४, पायुकूमि - दीर्घनस्त्रशिखेति द्वयम् २६, अष्ट रोमविषयाणि ३४, त्रीणि दन्तानाम् ३७, षड् ओष्ठस्य ४३, एकमुत्तरोष्ठस्य ४४, एकगक्षिपत्रविपयकम् ४५, षड् अक्ष्णोः ५१, रोम-पार्श्वरोमविषयकं द्विकम् ५३, अक्ष्यादिमलविषयकमेकम् ५४, कायस्वेदविषयकमेकम् ५५, एकं च शीर्षद्वारिका विषयकम् ५६, इति षट्पञ्चाशत् सूत्राणि ५६ । एवमेतानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि 'ज निग्गंथे निग्गंथीए पाए' इत्यादिनिर्ग्रन्थकारित निर्ग्रन्थीपादप्रमार्जनाद्यारभ्य शीर्षद्वारिकापर्यन्तानि वाच्यानि ५६ । एवमेत्र 'जा निग्गंथी निग्गंथस्स पाए' इत्यादिनिर्ग्रन्थाकारितनिर्ग्रन्थपादप्रमार्जनादीनि शीर्षद्वारिका
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १७ सू० २३९-२४२
मालावताद्यशनादिनिषेधः ३८९
पर्यन्तानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि पठितव्यानि ५६ । एवमेव 'जा निग्गंथी निग्गंथीए पाए' इत्यादि, निर्ग्रन्थीकारितनिर्ग्रन्थीपादप्रमार्जनादीनि शीर्षद्वारिकापर्यन्तानि षट्पञ्चाशत्सूत्राणि वक्तव्यानि ५६ । एतानि सर्वाणि पञ्चदशसूत्रादारम्य - अष्टत्रिंशदधिकद्विशत (२३८) सूत्रपर्यन्तानि चतुर्विंशत्य - धिकद्विशत(२२४) संख्यकसूत्राणि तृतीयोदशेकगत षोडशसूत्रादारभ्य एकसप्ततितमसूत्रपर्यन्तोक्तगमानधिकृत्य षट्पञ्चाशत्सूत्राणि 'जे निग्गंथे निग्गंथस्स' इत्यादिषु चतुर्ष्वपि प्रत्येकं पठितव्यानि, तदर्थोऽपि तदनुसारेणैव ज्ञातव्यः ॥ सू० १५ - २३८ ॥
जे णिग्गंथे णिग्गंथस्स सरिसगस्स अंते ओवासे संते ओवासं न देइ न देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २३९ ॥
छाया -- यो गिन्थो निर्ग्रन्थाय सदृशकायाऽन्तरवकाशे सति अवकाशं न ददाति न ददतं वा स्वदते ॥ सू० २३९ ॥
चूर्णी - 'जे णिग्गंथे' इत्यादि । 'जे णिग्गंथे' यः कश्चिद् निर्ग्रन्थः श्रमणः 'णिगंथस्स सरिसगस्स' निर्ग्रन्थाय सदृशकाय - यो यस्य समानसामाचारीकः स तस्य सदृशः कथ्यते, एतादृशाय समागताय श्रमणाय 'अंते ओवासे संते' अन्तः - स्ववसतिमध्ये अवकाशे निवासस्थाने सति-विद्यमानेऽपि 'ओवासं' अवकाश - निवासस्थानम् 'न देइ' न ददाति-न समर्पयति तथा 'न देतं वा साइज्जइ' विद्यमानमपि अवकाश न ददतं श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० २३९ ॥
सूत्रम् - - जाणिग्गथी णिग्गंथीए सरिसियाए अंते ओवासे संते ओवासं न देइ न देंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४० ॥
छाया
- या निर्ग्रन्थी निर्ग्रन्थ्यै सदृशकाये अन्तरवकाशे सति अवकाशं न ददाति न ददर्ती वा स्वदते ॥ सू० २४० ॥
चूर्णो - 'जा णिग्गंथी इत्यादि 'जा णिग्गंथी' या काचित् निर्ग्रन्थी - श्रमणी णिग्गंथीए सरिसियाए' निर्मन्ध्यै - श्रमण्यै सदृशकायै समानकल्पस्थित्यादिमत्यै 'अं ते ओवासे संते' अन्तर्मध्ये सति अवकाशे-निवासस्थाने स्ववसतौ 'ओवासं न देइ' अवकाश-निवासस्थानं न ददाति न प्रयच्छति, काचित् श्रमणी पर प्रामादिस्थानान्तरात् समागच्छेत् तस्यै यदि 'इयं श्रमणी मत्समानधर्मिणी' इति ज्ञात्वाऽपि स्ववसतौ निवासं न ददाति तथा 'न देंतं वा साइज्जइ' न ददतीं वा तां या स्वदने - अनुमोदते सा प्रायश्चित्तभागिनी भवति तथा तस्याः आज्ञाभङ्गादिका अपि दोषा भवन्ति ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
निशीथसूत्रे
अत्राह भाष्यकार:भाष्यम्-निग्गंथो तह निग्गंथी, सस्स सस्स परोप्परं ।
संतावासं न जं देई, आणाभंगाइ पावई ॥१॥ छाया निर्ग्रन्थस्तथा निर्ग्रन्थी स्वस्य स्वस्व परस्परम् ।
सन्तमावासं न यत् ददाति, आज्ञाभङ्गादि प्रानोति ॥१॥ अवचूरिः- निग्रन्थः साधुः तथा निर्ग्रन्थी साध्वी स्वस्य स्वस्य परस्परं साधुः समानसामाचारीकाय साधवे, साध्वी समानसामाचारीकायै साध्यै सन्तं विद्यमानं स्वस्थितोपाश्रये आवासं सदपि निवासस्थानं यत्- यदि न ददाति तदा सः साधुः साध्वी वा आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोतीति ॥ स्० २४० ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू मालोहडं असणं वा पाणं वा खाइमं वा खाइमं वा दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४१ ॥
छाया -यो भिक्षुर्मालावहृतम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४१॥
चूर्णिः- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मालोहडं' मालाऽवहृतम्, तत्र मालावहृतम्-मालः स्थानविशेषः तस्माद् अवहृतम्-अपकृष्टं मालावहृतम्-तत् त्रिविधम्-ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्भेदात्, तत्र ऊर्ध्वमालावहृतम्-उच्चप्रदेशात् निश्रेण्यादिनाऽवतारितम् १ अधोमालावहृतम् - भूमिगृहादित आनीतम् २, तिर्यमालावहृतम्-मञ्चादितोऽवतारितम् ३ । एतादृशम्, 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'खाइमं वा' स्वाद्यं वा चतुर्विधमाहारजातम् 'दिज्जमाणं' दीयमानम्, यो भिक्षुः 'पडिग्गाहेड' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २४१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू कोट्ठाउत्तं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा उक्कुज्जिय णिक्कुज्जिय दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४२ ॥
छाया—यो भिक्षुः कोष्ठायुक्तम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा उत्कुज्य निष्कुब्ज्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥२४२॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कचिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कोहाउत्त' कोष्ठायुक्तम् , तत्र कोष्ठं नाम-मृत्तिकादिनिर्मितपुरुषैकप्रमाणं ततो हीनमधिकं वा 'कोठा' इति लोकप्रसिद्धं तादृशकोष्ठादौ स्थितम् 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१७ सू०२४३-२४८ मृत्तिकालिप्तसचित्तपृथिव्यादिस्थिताशनादिनि० ३९१ 'खाइमं वा' खायं वा 'साइमं वा' स्वायं वा चतुर्विधमाहारजातम् 'उकुज्जिय णिक्कुज्जिय' उत्कुब्ज्य निष्कुब्ज्य--उच्चैः कुब्जीभूय नीचैः कुब्जीभूय च-कायमुन्नम्य अवनम्य 'दिज्जमाणं' दीयमानं तादृशमाहारजातं यः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते-अनुमोदते प्रायश्चित्तभागी भचति ।। सू०२४२॥
सत्रम्-जे भिक्खू मट्टिओलितं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा उभिदिय निभिदिय दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू० २४३॥
छाया--यो भिक्षुः मृत्तिकोपलिप्रमशनं वा पानं वा स्वाद्य वा स्वाद्य वा उद्भिद्य निर्भिद्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४३॥
चर्णिः-जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिभिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मटिओलितं' मृत्तिकोपलिप्तम्-मृत्तिकया उपलिप्तं-मुद्रितम् 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वायं वा 'उभिदिय निभिदिय' उद्भिद्य निर्भिद्य-यद्वस्तु घृतगुडादिकं पात्रविशेष स्थापयित्वा मृत्तिकया लिप्तं तत् उद्भिद्य-उत्कृष्टं बलपूर्वकं भित्त्वा त्रोटयित्वा निभिंद्य-नितरां बारं बारं भित्त्वा 'दिज्जमाणं' दीयमानम् 'पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति 'पडिग्गाहतं' तादृशमशनादिकं प्रतिगृह्णन्तं श्रमणान्तरम् ‘साइज्जई' स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभाग भवतीति ।। सू० २४३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पुढवीपइट्ठियं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४४ ॥ एवं आउपइट्ठियं ।। सू० २४५॥ तेउपइट्ठियं ।। सु० २४५॥ वणप्फइकायपइट्ठियं ॥सू० २४७॥
छाया--यो भिक्षुरशनं वा पान वा खाद्यं वा स्वाद्य वा पृथिवीप्रतिष्ठितं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४४ ॥ एवम् अप्प्रतिष्ठितम् ॥ सू० २४५ ॥ तेजःप्रतिष्ठितम् ॥ सू० २४६ ॥ वनस्पतिकायप्रतिष्ठितम् ॥ सू० २४७ ॥
चूर्णिः- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिवखू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं' वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्य वा 'साइमं वा' स्वाद्यं वा 'पुढवीषइद्वियं' पृथिवीप्रतिष्ठितं, पृथिव्याम्-यत् सचित्तपृथिवीकाये-सचित्तमृत्तिकालवणगैरिकारूपे प्रतिष्ठितम्-अनन्तरपरम्पररूपेण साक्षात् परस्परया वा स्थापितं भवेत् तद् अशनादिकं दीयमानं यः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जई'
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
निशीथसूत्रे प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २४४ ॥ एवं 'आउपइडियं' अप्कायप्रतिष्ठितं-सचित्तमिश्राप्कायोपरिस्थितमशनादिकम् ॥ सू० २४५ ॥ 'तेउपइटियं' तेजःप्रतिष्ठितं तेजस्कायोपरि स्थितमशनादिकम् ।। सू० २४६ ॥ 'वणप्फइकायपइट्टियं' वनस्पतिकायप्रतिष्ठितं हरितकायोपरिस्थितम् उपलक्षणाद् व्रीह्यादिबीजधान्यादिप्रतिष्ठितं वा ऽशनादिकं यो भिक्षुः प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभाग् भवति । अत्र शिष्यः पृच्छति-हे गुरो ! यदि पृथिव्यादिप्रतिष्ठितमशनादिकं गृह्णाति तदा को दोषः, न स्पर्शमात्रेण कस्यापि जीवस्य पीडा संभवति ? इति, आचार्चः प्राह-हे शिष्य ! भवत्येव तज्जीवानां पीडा, यत् श्रमणार्थ श्रावकः पात्रादिकमवतारयति इति भवत्यवतारणादिसमये संघट्टनं, संघट्टनमात्रेणैव ते एकेन्द्रिया महती वेदनामनुभवन्ति, यथा कश्चित् जराजीर्णदेहो वृद्धो बलवता तरुणयमलपाणिना शिरसि ताडयते तत्र यादृशी वेदनामनुभवति वृद्धस्ततोऽप्यधिकतरां वेदना संघट्टनमात्रेणैव एकेन्द्रियजीवा अनुभवन्ति तस्मात् कारणात् एकेन्द्रियजीवानां संघट्टनं येन भवेत् तथा न कर्तव्यमित्यतः सूत्रे तन्निषेधः कृत इति । एवं यो हि दोषः पृथिव्यादिप्रतिष्ठिताऽशनादिग्रहणे भवति स एव दोषो नियमतः सचित्तपृथिव्यादिप्रतिष्ठितवस्रपात्रादिग्रहणेऽपि ज्ञातव्यः ॥ सू० २४७ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू अच्चुसिणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा मुहेण वा सुप्पेण वा विहुणणेण वा तालियंटेण वा पत्तेण वा पत्तभंगेण वा साहाए वा साहाभंगेण वा पेहुणेण वा पेहुणहत्थेण वा चेलेण वा चेलकण्णेण वा हत्थेण वा फुमित्ता वीइत्ता आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २४८॥
छाया-यो भिक्षुरत्युष्णमशन वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा मुखेन वा सूर्पण वा विधुननेन वा तालवृन्तेन वा पत्रेण वा पत्रभङ्गेन वा शाखया वा शाखाभङ्गेन वा पेहुणेन वा पेहुणहस्तेन वा चैलेन चेलकर्णेन वा हस्तेन वा फूत्कृत्य वीजयित्वा आहृत्य दोयमान प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४८ ॥
चूर्णी—'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अच्चसिणं' अत्युष्णम्-अतिशयोष्णम् 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइम' स्वाद्यं वा 'मुहेण वा' मुखेन वा मुखवायुनेत्यर्थः 'मुप्पेण वा' सूर्पण वा सूर्पवायुना इत्यर्थः, 'विहुणणेण वा' विधुननेन वा-व्यजनेन 'पंखा' इति लोकप्रसिद्धेन तदीयवायुनेत्यर्थः 'तालियंटेण वा तालवृन्तेन वा तालव्यजनेन तदीयवायुनेत्यर्थः, 'पत्तण वा' प ण वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १७ सू० २४८-२५१ . फूत्कृतसचित्ताशनादिग्रहणनिषेधः ३९३ 'पत्तभंगेण वा' पत्रभङ्गेन वा-पत्रखण्डेन इत्यर्थः 'साहाए वा' शाखया वा-वृक्षावयवरूपया 'साहाभंगेण वा शाखाभङ्गेन-शाखाखण्डेनेत्यर्थः, 'पेहुणेण वा' मयूरपिच्छेन वा 'पेहुणहत्थेण वा मयूरपिच्छपुजेन वा 'चेलेण वा' चेलेन वा-वस्त्रेण वा 'चेलकण्णेण वा चेलकर्णेन वा वस्त्रावयवेन वस्त्रखण्डेनेत्यर्थः, हत्थेण वा' हस्तेण वा-हस्तसञ्चालितवायुना 'फुमित्ता' फूत्कृत्य मुखेन फूत्कारं कृत्वा 'बीइत्ता' बीजयित्वा-व्यजनादिना शीतलीकृत्य 'आहटु' आहत्य-आनीय हस्ते गृहीत्वेत्यर्थः 'दिज्जमाणं' दीयमानम् 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेतं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा-चूल्ह्यादितोऽवतारितमयुष्णमशनादिकं मुखादिवायुना बीजयित्वा-शीतलीकृत्य दीयमानमशनादिकं गृह्णन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० २४८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा अच्चुसिणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ मू० २४९॥
छाया-यो भिक्षुरशनं वा, पानं वा, खाद्यं वा स्वायं अत्युष्णं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २४९ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'असणं वा' अशनं वा 'पाणं वा' पानं वा 'खाइमं वा' खाद्यं वा 'साइमं वा' स्वाद्यं वा 'अच्चुसिणं' अत्युष्णम्-अत्यन्तोष्णं येन हस्तादि दह्यने तादृशमशनादिकं 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति-स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहें तं वा साइज्जई' प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते य प्रायश्चित्तभागी भवति । यतः-अत्युष्णग्रहणे वायुकायसंपातिमद्वीन्द्रियादीनां हिंसासद्भावात् संयमविराधना, हस्तादिदहनसद्भावादात्मविराधना च भवतीति तादृशाशनादिकं न ग्राह्यम् ॥ सू० २४ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू उस्सेइमं वा संसेइमं वा चाउलोदगं वा वारोदगं वा तिलोदगं वा तुसोदगं वा जवोदगं वा आयामं वा सोवीरं वाअंबकंजियं वा सुद्धवियडं वा अहुणाधोयं अणंबिलं अपरिणयं अवुक्कंतजीवं अविद्धत्थं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५०॥
छाया-यो भिक्षुः उत्सेकिम वा संसेकिम वा तण्डुलोदकं वा वारोदकं वा तिलोदकं वा तुषोदकं वा यवोदकं वा आचामं वा सौवीरं वा आम्रकाग्जिकं वा शुद्धविकटं वा अधुनाधौतम् अनाम्लम् अपरिणतम् अव्युत्क्रान्तजीवम् अविध्वस्तं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी बा 'उस्सेइम वा' उत्सेकिमं वा - वाष्पितगोधूमपिष्टतिलादि येन जलेन सिच्यते - घाव्यते तज्जलम्, अथवा - येन जलेन पिष्टकादिसंश्लिष्टं पात्रम् 'कठौती' तिलोकप्रसिद्धं प्रक्षाल्यते तज्जलं वा 'संसेइमं वा' संसेकिमं वा वाष्पितवास्तुकतन्दुलीयकादिपत्रशाकं संसिच्यते तज्ञ्जलम् । 'चाउ लोगं वा तण्डुलोदकं वा तण्डुलघावनजलं येन जलेन तण्डुला धाव्यन्ते पाकात्पूर्वं तादृशं जम् 'वारोदगं वा' वारोदकं वा - वारः घटः येन जलेन गुडादिघटः प्रक्षाल्यते तादृशं जलं वादक - मिति कथ्यते ‘तिलोदगं वा' तिलोदकं वा तिलधावनजलम् 'तुसोदगं वा' तुषोदकं वा-तुषघावनजलम् ब्रीह्यादिप्रक्षालितजलमित्यर्थः ' जवोदगं वा' यवधावनजलं येन जलेन यवाः प्रक्षाल्यन्ते तादृशं जलमित्यर्थः, 'आयामं वा' आचामं वा अवस्त्रावण सिद्धतण्डुलजलम्, अथवा उष्णलौहं यस्मिन् जले शीतलीक्रियते तादृशं जलमाचाममिति कथ्यते 'सोवीरं वा' सौवीरं वा काञ्जिकजलमित्यर्थः 'अंबकंजियं वा' आम्रकाञ्जिकं 'सुद्धवियडं वा' शुद्धविकटं वा शुद्धम् उष्णं जलम, एतादृशं सर्वं पानकजातम् यदि 'अहुणाधोयं' अधुनाधौतं - तत्कालधौतम् 'अणंबिलं' अनाम्लम् यस्य रसम आम्लं न जातं भवेत् 'अपरिणयं' अपरिणतम् - शस्त्रापरिहतम् 'अवुकं - तजीवं' अत्युत्कान्तजीवम् - अव्युत्क्रान्ता अनपगता: जीवा यस्मात् तत् तथा, जीवेनाविप्रमुक्तं सचेतनं मिश्रं वेत्यर्थः ‘अविद्धत्थं' अविध्वस्तम् यत् वर्ण- गन्ध-रस-स्पर्शैर्न विध्वस्तम् - वर्णादिभ्यो न चलितं तत् स्वभावावस्थमित्यर्थः, एतादृशं पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टं जलं भवेत्तज्जलं यः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति - दीयमानं स्वीकरोति तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वीकुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २५० ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अप्पणो आयरियत्ताए लक्खणाई वागरेइ वागतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५१ ॥
छाया - यो भिक्षुरात्मन आचार्यतायै लक्षणानि व्याकरोति व्याकुर्वन्तं वा स्वद चूर्णी - जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अप्पणो आत्मनः स्वस्य 'लक्खणाई' लक्षणानि - करचरणस्थानि चक्राङ्कुशादीनि, तथा स्वदेहस्य मानो - न्मान-प्रमाण-संस्थान-संहननादीनि वा 'आयरियत्ताए' आचार्यतायै स्वस्याचार्यपद प्राप्त्यर्थम् 'वागरेइ' व्याकरोति - अन्यस्मै कथयति, चक्राङ्कुशतिलमशादिविषये एवं कथयति-यानि आचार्यस्य खणानि भवन्ति तानि मम शरीरेऽपि लभ्यन्ते तेनाहमाचार्यो भविष्यामीति । कथनप्रकारो यथा" अमुगायरियसरिच्छाई लक्खणाईं णं पासह महंपि । एरिस लक्खणत्तो, य होइ अचिरेण आयरिओ" ॥१॥
३९४
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१७ सू० २५२-२५३ गायनादिकरण भेर्यादिशब्दश्रवणेच्छानिषेधः ३९५
छाया-अमुकाचार्यसदृशानि लक्षणानि खलु पश्य ममापि ।
ईदृशलक्षणयुक्तश्च, भवति अचिरेण आचार्यः ॥१॥ इत्यादि स्वस्य विषये व्याकरोति तथा 'वागरेंतं वा साइज्जइ व्याकुर्वन्तं वा स्वशरीरस्थ लक्षणानि प्रकाशयन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २५१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू गाएज्ज वा हसेज्ज वा वाएज्ज वा णच्चेज्ज वा अभिणएज्ज वा हयहेसियं, हथिगुलगुलाइयं उक्किट्ठसीहनायं वा करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५२ ॥
छाया-यो भिक्षुः गायेत् वा हसेद्वा वादयेद्वा नृत्येद्वा अभिनयेदा हयहेषितं हस्तिगुलगुलायितम् उत्कृष्टसिंहनाद वा करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५२ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गाएज्ज वा' गायेद्वा-गानं कुर्यात् , तत्र स्वरकरणं स्वरसञ्चारो वा गानं तत्कुर्यात् 'हसेज्ज वा' हसेद्वा-मुखं विस्फाल्य सविकारकहकहकरणरूपं हसनं कुर्यात् 'वाएज्ज वा' वादयेत्-शङ्कवीणामृदङ्गादिकं वादयेत् 'नच्चेज्ज वा' नृत्येद्वा-पादजचोरुकट्युदरबाहगुलिवदन नयनभ्रमुखादीनां विकारकरणं गात्रसञ्चालनापरपर्यायं नृत्यं कुर्यात् , 'अभिणएज्ज वा' अभिनयेद्वा-अभिनयं दृश्यश्रव्यादिनाटकाङ्गरूपं कुर्यात् 'हयहेसियं वा' हयहेषितं वा-अश्ववत् हेषाशब्दं कुर्यात् 'हत्थिगुलगुलाइयं वा' हस्तिगुलगुलायितं वा हस्तिशब्दवत् शब्दं करोति 'उक्किट्ठसीहनायं वा' उत्कृष्टसिंहनादं वा' सिंहो यथा विलक्षणे हुङ्कारशब्दं करोति तथैव सिंहशब्दानुकारिशब्दम् 'करेइ' करोति स्वयमेव, परद्वारा वा कारयति तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
अत्राह-भाष्यकारः
गाएज्ज अहवा णच्चे. हसेज्ज जइ मोहओ ।
पावइ आणाभंगाई, मिच्छत्तं च विराहणं ॥ छाया- गायेद्वा अथवा नृत्येत् हसेद्वा यदि मोहतः ।
प्राप्नोत्याज्ञाभङ्गादि मिथ्यात्वं च विराधनम् ।। अवचूरिः- यदि मोहतः-मोहवशात् कारणादकारणाद्वा श्रमणः श्रमणी वा गायेत्गानं कुर्यात्, अथवा हसेत्-कहकह-शब्द कुर्यात् उपलक्षणत्वात् वादयेत् अभिनयेत्-अश्वगजादिशब्दं वा कुर्यात् तदा स आज्ञाभङ्गादिकं मिथ्यात्वं विराधनं च प्राध्नोति ।। सू० २५२ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् -- जे भिक्खू भेरी सदाणि वा पडहसद्दाणि वा मुरयसद्दाणि वा मुइंगसद्दाणि वा नंदिसद्दाणि वा झल्लरिसद्दाणि वा वल्लरिसद्दाणि वा डमरुगसद्दाणि वा मद्दलसद्दाणि वा सदुयसद्दाणि वा पएससद्दाणि वा गोलुंकि सदाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि वितताणि सद्दाणि कण्णसोयपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५३ ॥
३९६
छाया - यो भिक्षुः भेरीशब्दान् वा पटहशब्दान् वा मुरजशब्दान् वा मृदङ्गशब्दान् वा नन्दिशब्दान् वा झल्लरीशब्दान् वा वल्लरीशब्दान् वा डमरुकशब्दान् वा मर्दल शब्दान् वा सदुकशब्दान् वा प्रदेशशब्दान् वा गोलुङ्कीशब्दान् वा अन्यतरान् वा तथाप्रकारान् विततान् शब्दान् कर्णश्रोतः प्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'भेरीसद्दाणि वा' भेरीशब्दान् वा दुन्दुभिशब्दान् वा 'पडहसद्दाणि वा' पटहशब्दान् वा 'ढोल' इति लोकप्रसिद्धशब्दान् 'मुरयसहाणि वा' मुरजशब्दान् वा - पटहविशेषशब्दान् वा 'मुइंगसद्दाणि वा मृदङ्गशब्दान् वा 'नंदिसद्दाणि वा' नन्दिशब्दान वा यत्र द्वादश वाद्यानि सहैव वाद्यन्ते तादृशो वाद्यविशेषो नन्दिरिति कथ्यते, तत्सम्बन्धिशब्दान् वा 'झल्लरीसद्दाणि वा' झल्लरीशब्दान् वा, तत्र 'झल्लरी' - ' झालर' इति लोकप्रसिद्धा तस्याः शब्दान् 'वल्लरि सद्दाणि वा' वल्लरीशब्दान् वा 'डमरुगसद्दाणि वा' डमरुकशब्दान् वा - 'डमरू' इति लोकप्रसिद्धशब्दान् 'मद्दलसद्दाणि वा मर्दलशब्दान् वा-मर्दलः - तन्नामको वाद्यविशेषः तच्छदान् 'सदुयसदाणि वा सदुकशब्दान् वा - - वाद्यविशेषशब्दान् वा 'पएससद्दाणि वा' प्रदेशशब्दान् वा 'गोलुंसिद्दाणि वा' गोलुङ्कीशब्दान् वा - गोलुङ्कीनामको वाद्यविशेषस्तच्छन्दान् वा 'अन्नयराणि वा' अन्यतरान् अन्यान् वा 'तहप्पगाराणि वा' तथाप्रकारान् - पूर्वोक्तप्रदर्शितशब्दसदृशान् अन्यानपि अनेकप्रकारान् 'वितताणि सद्दाणि' विततान् शब्दान् विततजातीयवादित्रसमुत्थान् शब्दान् 'कण्णसोयपडियाए कर्णश्रीतः प्रतिज्ञया - कर्णेन्द्रियेण श्रवणप्रतिज्ञया - कर्णाभ्यां श्रवणेच्छया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति - श्रोतुं मनसि निश्चिनोति तथा 'अभिसंधारे वा साइज्जइ' अभिसंधारयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते सा प्रायश्चित्तभागी भवति || २५३ ||
तथा
सूत्रम् -- जे भिक्खू तालसद्दाणि वा, कंसतालसद्दाणि वा लित्तियसाणि वा गोहियसद्दाणि वा मकरियसद्दाणि वा कच्छभीसहाणि वा मसाणि वा सणालियासहाणि वा वलियासद्दाणि वा अन्नयराणि वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१७ सू० २५४-२५६ तालादिवीणादिशङ्खादिशब्दश्रवणेच्छानिषेधः ३९७ तहप्पगाराणि घणाणि सदाणि वा कण्णसोयपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेत वा साइज्जइ ॥ सू० २५४ ॥
छाया-यो भिक्षुस्तालशब्दान् वा कांस्यतालशब्दान् वा लित्तिकाशब्दान् वा गो. धिकाशब्दान् वा मकरिकाशब्दान् वा कच्छपीशब्दान् वा महतिशब्दान् वा सणालिकाशब्दान् वा वलिकाशब्दान् वा अन्यतरान् वा तथाप्रकारान् घनान् शब्दान् वा कर्णश्रोतःम्रतिज्ञया अभिसन्धारयति अभिसन्धारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५४ ॥
ची-'जे भिक्ख' इत्यादि । यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'तालसदाणि वा' तालशब्दान् वा-संयोगाभिघातजन्यतासम्बन्धेन जायमानान् शब्दान् 'कंसतालसदाणि वा' कांस्यतालशब्दान् वा, तत्र कांस्य-धातुविशेषस्तस्य तालो-वादित्रविशेषः तत्संयोगेन जायमानान् शब्दान् कांस्यतालशब्दान् 'लित्तियसहाणि वा' लित्तिकाशब्दान् वा, तत्र लित्तिका वादित्रविशेषः तस्याः शब्दान् ‘गोहियसदाणि वा' गोधिकाशब्दान् वा-गोधिकाऽऽकृतिको वाद्यविशेषस्तच्छब्दान् ‘मकरियसद्दाणि वा' मकरिकाशब्दान् वा-मकराकृतिको वाद्यविशेषस्तस्य शब्दान् 'कच्छभीसद्दाणि वा' कच्छपीशब्दान् वा कच्छपाकृतिवाद्यविशेषशब्दान् वा 'महियसद्दाणि वा' महतिका शब्दान् वा 'सणालियासदाणि वा' सनालिकाशब्दान् वा, अत्र तालादिकं सर्वमपि वाद्यविशेषलक्षणमेव, तेषां विशेषतो नामानि लोकतो देशतश्च ज्ञातव्यानि, अत्र तु सामान्यरूपेणैव अर्थाः प्रतिपादिताः । 'अन्नयराणि वा' अन्यतरान् वा 'तहप्पगाराणि वा' तथाप्रकारान् अन्यानपि तत्सदृशान् 'घणाणि सदाणि' घनान्-जनजातीयवादित्रसमुत्थान् शब्दान् 'कण्णसोयपडियाए' कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया-कर्णाभ्यां श्रोतुमिच्छया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति मनसा श्रवणार्थं निश्चयं करोति तथा 'अभिसंधारेतं वा साइज्जई' अभिसंधारयन्तं कर्णसुखावहान् तालादिशब्दान् श्रोतुं मनसा निश्चयं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २५४ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वीणासदाणि वा विवंचीसदाणि वा तुण्णसदाणि बव्वीसदाणि वा वीणाइयसदाणि वा तुंबवीणासदाणि वा संकोडयसदाणि वा रुरुयसदाणि वा ढंकुणसदाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि तताणि सहाणि कण्णसोयवडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ॥२५५
छाया- यो भिक्षुः वोणाशब्दात् वा विपञ्चीशब्दान् वा तूणशब्दान् वा वव्वीसशब्दान् वा वीणातिकशब्दान् वा तुम्बवीणाशब्दान् वा संकोटकशब्दान् वा रुरुकशब्दान् वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे ढंकुणशब्दान् वा अन्यतरान् वा तथाप्रकारान् ततान् शब्दान् कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ।। सू० २५५ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्ख' यः कश्चिद्भिक्षः श्रमणः श्रमणी वा 'वीणासदाणि वा वीणाशब्दान् वा हति वीणादीनां सूत्रोक्तानां शब्दान् , अन्यतरान् वा तथाप्रकारान् तत्तज्जातीयवादित्रसमुत्थान् शब्दान् वा 'कण्णसोयवडियाए' कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति 'अभिसंधारेतं वा साइज्जइ' अभिसंधारयन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २५५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू संखसदाणि वा वंससदाणि वा वेणुसदाणि वा खरमुहासदाणि वा परिलीसदाणि वा चेचासदाणि वा अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि झुसिराणि सदाणि कण्णसोयपडियाए अभिसंधारेइ अभिसंधारेतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५६॥
__ छाया - यो भिक्षुः शङ्खशब्दान् वा वंशशब्दान् वा वेणुशब्दान् वा खरमुखीशब्दान् घा परिलीशब्दान् वा चेचाशब्दान् वा अन्यतरान् वा तथाप्रकारान् शुषिरान् शब्दान् कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया अभिसंधारयति अभिसंधारयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २५६ ॥
ची-'जे भिक्ख' इत्यादि। जेभिक्खु यः कश्चिद्भिक्षुः श्रदणः श्रमणी वा 'संखसदाणि वा' शङ्खशब्दान् वा 'वंससदाणि वा' वंशशब्दान् वा वंशेन जायमानान् शब्दान् वा 'वेणुसद्दाणि चा वेणुशब्दान् वा, तत्र वेणुरिति सशुषिरो वंशस्यैव जातिविशेषः यो मुखादिवायुना परितः शब्दं करोति, येन निष्पादितवादित्रम् 'वांसुरी' इति लोकप्रसिद्धं तस्य शब्दान् वा 'खरमुहीसहाणि वा' खरमुखोशब्दान् वा, तत्र खरो-गर्दभः तस्य मुखमिव मुखं वस्याः सा खरमुखी-वादित्रविशेषः तस्याः शब्दान् परिलीसहाणि वा' परिलीशब्दान् वा वाद्यविशेषस्य शब्दान् 'चेचासहाणि वा' चेचाशब्दान् वा 'चेचा' इति वाद्यविशेषस्य शब्दान् वा 'अन्नयराणि वा तहप्पगाराणि' अन्यतरान् वा तथाग्रकारान्-शङ्खवंशवेणुप्रभृतिशब्दसदृशशब्दान् 'झुसिराणि सदाणि' शुषिरान्शुषिरजातीयवादित्रजन्यान् शब्दान् 'कण्णसोयवडियाए' कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया-कर्णाभ्यां श्रवणेच्छया 'अभिसंधारेइ' अभिसंधारयति-मनसि निश्चयं करोति तथा 'अभिसंधारेतं वा साइज्जई' अभिसंधारयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तस्याऽऽज्ञाभङ्गादि का दीषा अपि भवन्ति ॥ सू० २५६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वप्पाणि वा फलिहाणि वा जाव इहलोइएसु वा रुवेसु परलोइएसु वा रूवेसु जाव अज्झोववज्जंतं वा साइज्जइ॥ सू२७०
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १७ सू० २७०-२७१ वप्रादीनां प्रशंसानिन्दादिश्रवणेच्छानिषेधः ३९९
छाया-यो भिक्षुः वप्रान् वा परिरवा वा यावत् ऐहलोकिकेषु वा रूपेषु पारलोकिकेषु वा रूपेषु यावत् अध्युपपद्यमानं वा स्वदते ॥ सू० २७० ।।
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमण: श्रमणी वा 'वप्पाणि वा' वप्रान् वा वप्र' इति केदारः, दुर्गः, प्राकारः क्षेत्रम्, उन्नतभूभागो बा प्रोच्यते, तान् तादृशान्. वा स्थानविशेषान् , 'फलिहाणि वा' परिखा वा या ग्रामादेः समन्तात् परिवृता गर्तरूपा याः 'वाई' इति प्रसिद्धास्ताः, 'जाव' यावत् , यावत्पदेन इत आरभ्य 'इहलोइएमु वा रूवेसु' इति सूत्रपर्यन्तानि द्वादशोदेशकोक्तानि चतुर्दश सूत्राणि संग्राह्याणि, तत्र वप्रादीनां प्रशंसानिन्दात्मकानि वार्तादीनि कर्णश्रोतःप्रतिज्ञया अभिसंधारयति, अभिसंधारयन्तं वा स्वदते,॥ सू०२६९।। तथा 'इहलो इएसु' ऐहलोकिकेषु ऐहलोकिकशब्देन मनुष्या गृह्यन्ते तेन ऐहलोकिकेषु मनुष्यसम्बन्धिषु 'रूवेसु' रूवेषु तथा 'परलइएसु रूवेमु' अत्र पारलोकिकशब्देन तिर्यञ्चो गृह्यन्ते, तेन पारलोकिकेषु हयगोगजादितिर्यक्षु दृष्टादृष्टादिभेदभिन्नेषु रूपेषु 'जाव' यावत्-यावत्पदेन 'सज्जइ रज्जइ गिज्झइ अज्झोववज्जइ सज्जंतं रज्जंतं गिझंतं' आसक्तिं करोति, रागं करोति, गृद्धि करोति, अध्युपपत्तिं करोति, तथा-पूर्वोक्तं कुर्वन्तम् तथा 'अज्झोववज्जतं' अध्युपपद्यमानम् - अध्युपपत्ति कुर्वन्तम् श्रमणान्तरम् 'साइज्जइ' स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीत्यन्तिमसूत्रार्थः । अत्र प्रथमयावत्पदेन-'जेभिक्खू कप्पाणि वा फलिहाणि वा० १ एवं वणाणि वा गहणाणि वा २, गामाणि वा णगराणि वा० ३, गाममहाणि वा णगरमहाणि वा० ४, गामवहाणि वा णगरवहाणि वा० ५, गामपहाणि वा णगरपहाणि वा ६, आसकरणाणि वा हस्थिकरणाणि वा० ७, आसजुद्धाणि वा हत्थिजुद्धाजि वा० ८, हयठाणाणि वा हयजूहियठाणाणि वा० ९ अभिसेयठाणाणि वा अक्खाइयठासुणाणि वा १०, कटकम्माणि वा चित्तकम्माणि० वा ११, डिंबाणि वा डमराणि वा० १२, विरूवरूवेसु महुस्सवेसु इत्थीणि वा पुरिसाणि वा० १३ इहलोइएसु वा रूवेसु० १४, इति चतुर्दश सूत्राणि द्वादशोदेशकेऽवलोकनीयानि, अर्थोऽपि तत्रैव द्रष्टव्य इति । विशेषस्त्वयम्-यत्तत्र 'चक्खुदंसणवडियाए' इत्युक्तम् , अत्र तु 'कण्णसोयवडियाए' इति वाच्यम् । पुनश्च तत्र वप्रादीनां चक्षुषा दर्शनविषयको निषेधः प्रतिपादितः, अत्र तु वप्रादीनां प्रशंसानिन्दात्मकवायाः कर्णाभ्यां श्रवणविषयको निषेधो ज्ञातव्य इति । तस्मात् कारणात् श्रमणः श्रमणी वा वप्रादीनां प्रशंसानिन्दामकवार्तादिश्रवणेच्छया विचार न कुर्यात् नापि विचारं तत्कुर्वन्तमनुमोदयेत्, तथा पारलोकिकदृष्टादृ ष्ष्टज्ञाताज्ञातश्रुताश्रुतरूपरसगन्धस्पर्शेषु कदाचिदपि आसक्तिरागादिकं न कुर्यात् न वा कारयेत् तथा तादृशरूपादिषु आसक्तयादि कुर्वाणं श्रमणान्तरं कथमपि कदाचिदपि नानुमोदयेत् ।।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
निशीथसूत्रे
अत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-‘वप्पाइयं तहा ख्वा,-इयं सोयपडिन्नया ।
अभिसंधारए सज्जे आणाभंगाइ पावइ ॥ छाया-वादिकं तथा रूपादिकम् श्रोत्रप्रतिज्ञया ।
अभिसंधारयेत् सज्जेत आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ अवचूरिः- यो भिक्षुः वप्रादिकं तथा रूपादिकम् ऐहलोकिकपारलोकिकेति मनुष्यतिर्यक्सम्बन्धिरूपादिकं तद्वार्तादिकं श्रोतःप्रतिज्ञया श्रवणेच्छया मनसि अभिसंधारयेत् , श्रोतं मनसि निश्चयं कुर्यात् सज्जेत वा तत्र आसक्तो वा बवेत् तदा स भिक्षुः आज्ञाभङ्गादिकं प्राप्नोति ॥२७० ॥
सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारहाणं उग्घाइयं ॥ सू० २७१॥
॥ निसीहज्झयणे सत्तरसमो उद्देसो समत्तो ॥ १७॥ छाया-तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानम् उद्घातिकम् ॥ सू० २७१॥
॥ निशीथाध्ययने सप्तदशोद्देशकः समाप्तः ॥१७॥ चूर्णी- 'त' तत् उद्देशकादित आरभ्यादशकान्त पर्यन्तकथितप्रायश्चित्तस्थानानि 'सेवमाणे' सेवभानः-प्रतिसेवनां कुर्वन् 'आवज्जई' आपद्यते-प्राप्नोति 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारठाणं' परिहारस्थानम् अर्थात् प्रायश्चित्तं कीदृशम् ! 'उग्धाइयं उद्घातिकम् लघुकमिति ॥३३॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालव्रति-विरचितायां “निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् सप्तदशोदेशकः समाप्तः ॥१७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अष्टादशोदशकः॥ सप्तदशोद्देशक व्याख्याय तदनु अवसरप्राप्तोऽष्टादशोदेशकः प्रारभ्यते, अथास्याष्टादशोद्देशकादिसूत्रस्य सप्तदशोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्धः ? इति चेदत्राह भाष्यकारःभाष्यम्- सदस्स सवणहाए, गमणं दुविहं भवे ।
___ जलेण थलमग्गेण जलेणेत्थ निसिज्झइ ॥ छाया- शब्दस्य श्रवणार्थाय गमनं द्विविधं भवेत् ।
जलेन स्थलमार्गेण जलेनात्र निषिध्यते ॥ अवचूरिः-- सप्तदशोदेशके शब्दस्य श्रवणार्थाय ततविततशुषिरादिवादित्राणां तथा अनेकेषां विविधशब्दानां श्रवणाय, तत्र स्थलविशेषे 'ततविततशुषिरादिवादित्राणां मनोहरशब्दोऽवश्यमेव श्रोतव्यः' इत्येवं प्रकारेण मनसा निश्चयं करोति, तच्छवणं च शब्दस्थानमगत्वा असंभवि इति मत्वा अवश्यमेव गमनं करिष्यति, तद् गमनं द्विविध-द्विप्रकारकं भवेत् एकं गमनं जलेन--जलमार्गेण द्वितीयं च गमनं स्थलमार्गेण । तत्र पूर्व शब्दश्रवणार्थ स्थलमार्गस्य निषेधः कृतः । जलमार्गेण गमनं तु नावमाश्रित्य भवतीति नौकाविषयको निषेधोऽत्रास्मिन् उद्देशके करिष्यते, अयमेव सम्बन्धः पूर्वापरोदेशकसूत्रयोर्भवतीति, तदनेन संबन्धेन आयातस्यास्याष्टादशोदेशकस्येदं प्रथमं सूत्रम्
सूत्रम्-जे भिक्खू अणट्ठाए णावं दूरूहइ दूरूहंतं वा साइज्जइ ॥ छाया -“यो भिक्षुः अनर्थाय नावं दुरोहति दूरोहन्तं वा स्वदते ॥ सू. १॥
चूर्णी --- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण. ढाए' अनर्थाय तत्र न अर्थाय इति अनर्थाय अत्रार्थशब्दः प्रयोजनार्थद्योतकस्तथा च प्रयोजन मन्तरेणैव इत्यर्थः । अथवा-अनर्थाय-स्वेष्टसिद्धेविघातकाय साधूनामिष्टं मोक्षप्राप्तये संयमाराधनम्, नहि संयमाराधनमकृत्वा कोऽपि मोक्षभागी संभवति 'ज्ञानदर्शनचारित्रतपांसि मोक्षमार्गः' इति नियमात् नावादिना जलसंतरणेऽवश्यं षट्कायजीवानामतिपातो भवेत् ततश्च संयमो विराधितो भवति ततः 'अणद्वाए' अनर्थाय येन संयमविराधना संपद्यते सोऽनर्थस्तस्मै, अथवा ना - शब्दोऽत्र अल्पार्थकस्तेन अनर्थाय अल्पप्रयोजनाय संयमसम्बन्धिगाढाऽऽगाढकारणमन्तरेण साधो वारोहणं शास्त्रे निषिद्धम्, ततो यो गाढागाढकारणमन्तरेण ‘णावं' नावं नौकां नद्यादिजलाशयस्य पारगमनाय 'दुरूहई' दूरोहति नौकायामधिरोहणं करोति तथा 'दुरूहतं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
निशीथसूत्रे साइज्जई' दूरोहन्तं वा स्वदते, यो हि श्रमणः जलाशयपारगमनाय नौकामधिरोहति तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ।
अत्राह भाष्यकारः-- भाष्यम्--'णावारोहण साहुस्स अणहाए असेयसे ।
कोउहल्लेण नारोहे, नन्नत्थागाढकारणा ॥१॥ छाया-नौकाधिरोहणं साधोरनर्थाय अश्रेयसे ।
___कौतूहलेन नारोहेत्, अन्यत्रागाढकारणात् ॥१॥
अवचूरिः-'साहुस्स' साधोः नावारोहण मनर्थाय-अश्रेयसे अकल्याणाय च भवति तत्र षट्कायविराधनाया अवश्यम्मावात् , अथवा अनर्थाय-अप्रयोजनाय प्रयोजनं विना साधोन वारोहणम् अश्रेयसे-अमोक्षाय संसाराय भवत्येव अतः कौतूहलेन शब्दश्रवणादिकुतूहलमाश्रित्य साधुः कदापि नावं नारोहेत्, कदेत्याह-आगाढकारणादन्यत्र- गाढागाढकरणं विना नारोहेत् । तत्र गाढागाढकारणं च गुरुसेवाग्लानवैयावृत्त्यादिकम् ॥ सू० १ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णावं किणइ किणावेइ कीयं आहटु दिज्जमाणं दुरूहइ दुरुहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २ ॥
छाया-यो भिक्षुः नौकां क्रीणाति-क्रापयति क्रीतमाहृत्य दीयमानं दूरोहति दूरोहन्तं वा स्वदते ॥ सू०२॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णावंकिणइ' नौका क्रोणाति-मूल्यं दत्वा स्वीकरोति 'किणावेई' कापयति - मूल्यं दत्वा अन्यद्वारा नौकायाः क्रयणं कारयति, तथा 'कीयं आहटु दिज्जमाणं' क्रीतमाहृत्य दीयमानम् अन्यः कोऽपि मूल्यं दत्वा नौकां क्रीणाति, स च क्रीत्वा अभिमुखम् आहृत्य श्रमणाय ददाति तत् क्रीतमाहृत्य दीयमानमिति कथ्यते, क्रयक्रीतामभिमुमानीय दीयमानां नौकां श्रमणः श्रमणी वा 'दख्हई' दूरोहति-तदधिरोहणं करोति, तथा 'दुरूहंतं वा साइज्जई' दूरोहन्तं वा-नौकाया अपरि अधिरोहणं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० २॥
सूत्रम्-एवं जा चउद्दसमे उद्देसे पडिग्गहगमो सो णेयवो जाव अच्छेज्जं अणिसिहं अभिहडमाहटु दिज्जमाणं दूरूहइ दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥ सू०३-५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १८ सू०-१-९
नौकाया आरोहणक्रयणादिनिषेधः ४०३
छाया - एवं यः चतुर्दशे उद्देशे प्रतिग्रहगमः स ज्ञातव्यः यावद् आछेद्यम् अनिसृष्टम् अभिहृतम् आहत्य दीयमानं दूरोहति दूरोहन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी - ' एवं ' इत्यादि । ' एवं ' एवम् अनेन प्रकारेण नौक्रीणनरीत्या 'जो चउदसमे उसे पडिग्गहगमो' यश्चतुर्दशे उद्देशे प्रतिग्रहगमः पात्रग्रहणगमकः प्रोक्तः 'से णेroat' सोऽत्र नौकाविषये ज्ञातव्यः - वक्तव्यः कियत्पर्यन्तमित्याह - ' जाव' यावत् 'अच्छेज्जं ' आच्छेद्यां कस्यापि हस्तादाच्छिय स्थापितां 'अणिसिद्धं' अनिसृष्टां नौकां स्वामिनाऽदत्तां तत्स्वामिन अज्ञामन्तरेण गृहीताम् 'अभिहर्ड' अभिहृतां - स्थानान्तरात् आनीताम् 'आददु दिज्जमाणं' आहत्य - संमुखमानीय दीयमानां नावम् ' दूखहइ' दूरोहति - आरोहति 'दुरुतं वा साइज ' दूरोहन्तं - नावमधिरोहन्तं श्रमणान्तरं स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । अत्र सूत्रे 'जाव' इति यावत्पदेन " जे भिक्खू' नावं पामिच्चेइ नावं परियट्टेइ' इति सूत्रद्वयं संप्राम् अर्थस्तत्रैव चतुर्दशोद्दे के द्रष्टव्य इति । विशेषस्तावदे तावानेव यत्- चतुर्दशो देशके प्रतिग्रहशब्दः प्रोक्तः, अत्र तु 'नौ' शब्द प्रयोज्य आलापका विधातव्या इति ॥
अत्राह भाष्यकारः
भाष्यम् – 'जो कीणइ सयं णावं, पामिच्चाइयमारुहे । आणाभंगाइ पावेइ, मिच्छतं च विराहणं ॥
छाया -- यः क्रोणाति स्वयं नौकां प्रामित्यादिकामारोहेत् । आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति मिध्यात्वं च विराधनम् ॥
अवचूरिः -- यो भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा स्वयमेव नौकां क्रीणाति - मूल्यसमर्पणेन स्वात्माधीनां करोति अन्यद्वारा वा नौकायाः क्रयणं कारयति तथा प्रामित्यादिदोषदुष्टां नावमारोहेत् पूर्वोक्तप्रकारां नौकामधिरोहति, आरोहन्तं नौकायामधिरोहणं कुर्वन्तं श्रनणान्तरमनुमोदते, स आज्ञाभङ्गमनवस्थां मिथ्यात्वं संयमविराधनमात्मविराधनं च प्राप्नोतीति भाष्यार्थः ॥ सू० ३-५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू थलाओ नावं जले ओक्कसावेइ ओक्सावेत वा साइज्जइ ॥ सू० ६ ॥
छाया -यो भिक्षुः स्थलात् नावं जले अवकर्षयति अवकर्षयन्तं वा स्वदते ॥सू० ६ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'थलाओ' स्थलात्जलपार्श्वस्थभूमिभागात् तटादित्यर्थः 'णावं' नावम् - नौकाम् 'जले ओक्कसावेइ' जले - नद्यादिजलप्रवाहे अवकर्षयति- अवतारयति स्थले विद्यमानां नौकां जले करीति - कारयति वा तथा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
निशीथसूत्रे 'ओक्कसावेंतं वा साइज्जइ' अवकर्षयन्तं स्थलात् जले नौकामवतारयन्तं श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ६ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू जलाओ नावं थले उक्कसावेइ उक्कसावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ७॥
छाया-यो भिक्षुः जलात् नावं स्थले उत्कर्ष यति उत्कर्षयत वा स्वदते॥सू० ७॥
चूर्णी-जे भिक्खु' इत्यादि । जे भिक्खू यः कश्चिद्भिक्षुः 'जलाओ नावं थले उक्क सावेइ' जलात् - नद्यादिजलमध्यात् नौकां स्थले उत्कर्षयति-जलस्थां स्थले करोति परद्वारा वा कारयति जले संतरन्ती नौकां जलात् निष्कास्य भूमिभागे स्थापयतीत्यर्थः, तथा-'उक्कसावेतं वा साइज्जइ' उत्कर्षयन्तं-जलात् नौकां स्थले कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ७॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पुणं णावं उस्सिंचइ उस्सिचंतं वा साइज्जइ ॥ छाया-यो भिक्षुः पूणी नावमुत्सिञ्चति उत्सिञ्चन्तं वा स्वदते ॥सू० ८॥
चूर्णी ... 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः 'पुणं नावं' पूर्णां जलपूर्णा नौकाम् सच्छिद्रत्वाजलेन परिपूर्णा नावं यः श्रमणः श्रमणी वा 'उस्सिंचई' उत्सिञ्चति नौकायां स्थितं जलम् अञ्जल्यादिना अन्येन केनापि साधनेन बहिनिष्कासयति तथा 'उस्सिंचंतं वा साइज्जइ' उत्सिञ्चन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । सू० ८॥
सूत्रम्-जे भिक्खू विखुण्णं णावं उप्पिलावेइ उप्पिलावेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
छाया-यो भिक्षुर्विक्षुण्णां नावम् उत्प्लावयति उत्प्लावयन्तं वा स्वदते ॥ सू०७ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विखुणं' विक्षुण्णाम्-जले पङ्के वा मग्नाम् नौकाम् 'उप्पिलावेइ' उत्प्लावयति नौकां जलात् पङ्काद्वा उपरि उत्थापयति स्वयं परद्वारा वा तथा-'उप्पिलावेंतं वा साइज्जइ' उत्प्लावयन्तं वा स्वदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ९॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पडिणावियं कटु णावाए दूरूहइ दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १० ॥
छाया --यो भिक्षुः प्रतिनाविकं कृत्वा नौकायां दूरोहति दूरोहन्तं स्वदते ॥ सू० १० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि० उ० १८ सू०१०-१४ ऊर्ध्वगामिन्यादिनौकाया आरोहणाऽऽकर्षणादिनिषेधः ४०५
चूर्णी---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिणावियं' प्रतिनाविकम् एकं नाविकं प्रति अन्यो नाविकः प्रतिनाविकस्तम् । अयं भावः--अस्मिन् तटे स्थितः सन् साधुः कश्चिन्नाविकं वदति यत् नद्यादेरर्धभागेऽन्यो नाविक आगत्य मां नेष्यति अतो नद्यादेरर्घभागपर्यन्तं मां वं नय, इत्युत्त्वा नाविको निर्णीयते स प्रतिनाविकः कथ्यते, एतादृशं प्रतिनाविकम् 'कटु' कृत्वा 'नावाए' नावि-नौकायाम् 'दुरूहई' दूरोहति-अधिरोहति, अन्य वा दूरोहयति तथा 'दूरूहतं' दूरोहन्तम्-अधिरोहन्तं श्रमणान्तरं 'साइज्जइ' स्वदते--अनुमोदते स पायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १० ॥
सूत्रम्-भिक्खू उड्ढगामिणिं वा णावं अहोगामिणिं वा णावं दूरूहइ दूरुहंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ११ ॥
छाया--"यो भिक्षुरूर्ध्वगामिनी वा नावमधोगामिनी वा नावं दूरोहति दूरो. हन्तं वा स्वदते ॥ सू० ११ ॥
चर्णी ---- 'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'उड्ढगामिणि वा नावं' ऊर्ध्वगामिनी वा नावम् स्रोतसः संमुखं गच्छती नौकां या खलु नद्यादौ वर्तमाना नौका प्रतिस्रोतः स्रोतोऽभिमुखं प्रयाति यस्मात् प्रदेशात् नदी आगच्छति तमेव प्रदेशं प्रति या गच्छति सा ऊर्ध्वगामिनी नौका कथ्यते, तांतादृशीं नौकाम् तथा 'अहोगामिणि वा णावं दुरूहइ' अघोगामिनी वा नावं दूरोहति, या जलप्रवाहेण सह जलप्रवाहानुसारेण गच्छति साऽधोगामिनी नौका कथ्यते, तामधोगामिनी जलस्रोतोऽनुगामिन्नी नौकां दूरोहति; तादृश्या नौकाया उपरि अधिरोहणं करोति कारयति वा तथा 'दुरूहतं वा साइज्जइ' दूरोहन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ११॥
सूत्रम्-जे भिक्खू जोयणवेलागामिणि वा अद्धजोयणवेलागामिणि वा णावं दूरूहइ दुरूहतं वा साइज्जइ ॥ सू० १२ ॥
छाया-यो भिक्षुः योजनवेलागामिनी वा अर्द्धयोजनवेलागामिनी वा नावं दुरो. हति, दुरोहन्तं वा स्वदते ॥ सू० १२ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'जोयणवेलागामिणि वा णावं योजनवेलागामिनी वा नावम् योजनप्रमाणां वेलां तटं गन्तुं शीलं यस्याः सा योजनवेलागामिनी योजनपरिमितजलमर्यादोल्लचिनीत्यर्थः, तां योजनवेलागामिनी नौकाम् 'अद्धयोजणवेलागामिणि वा णावं' अर्द्ध योजनवेलागामिनी वा नौकाम्- अर्द्धयोजनपरिमित
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
निशीथसूत्रे जलमर्यादायां गमनशीलाम् नावम् नौकाम् 'दुरूहइ' दूरोहति तादृशनौकायामधिरोहणं करोति कारयति वा तथा 'दुरूहंतं वा साइज्जइ' दूरोहन्तं वा नौकामधिरोहन्तम् अधिरोहणं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णावं आकसावेइ खेवावेइ रज्जुणा कडेणं वा कड्ढावेइ आकसावंतं वा खेवावंतं वा कड्डावंतं वा साइज्जइ ॥ सू०१३ ॥
छाया–यो भिक्षुः नावमाकर्षयति क्षेपयति रज्ज्वा काष्ठेन वा कर्षयति, आकर्षयन्तं वा क्षेपयन्तं वा कर्षयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३॥
चर्णी_'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णावं' नावं नौकां जले संतरन्ती जले निमज्जन्ती वा 'आकसावेई' आकर्षयति-समीपे आन. यितुं प्रेरयति 'खेवावेई' क्षेपयति चालनकाष्ठेन अन्यद्वारा चालयति, तथा 'रज्जुणा' रज्ज्वा 'कडेण वा' काष्ठेन वा यष्टयादिना 'कडूढावेइ' कर्षयति-जलाद्वहिनिष्कासयति, एवम् आकप्रयन्तं क्षेपयन्तं रज्ज्वा काष्ठेन वा नावं कर्षयन्तं श्रमणान्तरम् 'साइज्जइ' स्वदते–अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १३ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णावं अलित्तएण वा दंडेण वा पफिडिएण वा वंसेण वा वलेण वा वाहेइ वाहेंतं वा साइज्जइ ॥सू० १४॥
छाया- यो भिक्षः अरित्रकेण वा दण्डेन वा पफिडिएण वा वंशेन वा वलेन वा वायति वाहयन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णावं' नावम्-नौकाम् 'अलित्तएण वा' अरित्रकेण वा-नौचालकदण्डविशेषेण 'दंडेण वा' दण्डेन वा सामान्यदण्डविशेषेण 'पप्फिडिएण वा' 'पप्फिडिय' इति नौचालकोपकरणवाचको देशी शब्दः तेन वा 'वंसेण वा' वंशेन वा-वंशयष्ट्या वा 'वलेन वा' वला इति प्रसिद्धेन पृथुलकाष्ठेन वा, एतैरुपर्युक्तनौकाचालकसाधनैः यः श्रमणः श्रमणी वा नौकाम् 'वाहेइ' वाहयति चालयति स्वयं परद्वारा वा चालयति तथा 'वाहेंतं वा साइज्जई' वाहयन्तं वा नौका चालयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स 'प्रायश्चितभागी' भवतीति ।। सू० १४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू णावाउदगमायणेण वा पडिग्गहेण वा मत्तएण वा णावाउस्सिचणेण वा णावं उस्सिंचइ उस्सिचंतं वा साइज्जइ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १८ सू० १५-३२ नौछिद्र पिधान- तद्गतदातुरशनादिग्रहणनि० ४०७
छाया -यो भिक्षुः नाबुदकभाजनेन वा प्रतिग्रहेण वा मात्रकेण वा नावुत्सिञ्चनकेन वा नावम् उत्सिञ्चति - उत्सिञ्चन्तं वा स्वदते ॥ सू० १५ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिदभिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णावाउदगभायणेण वा' नावुदकभाजनेन - नौकोदकभाजनेन, नौकासंबन्धिनोदकपात्रेण जलनिःसारकपात्रेण 'पडिग्गहेण वा' प्रतिग्रहेण - स्वकीयाहारपात्रेण वा 'मत्तएण वा' मात्रकेन - स्वकीयलघुपात्रेण वा 'णावाउस्सिंचणेण वा' नावुत्सिञ्चनकेन वा नौकोत्सिञ्चनकेन वा येन पात्रेण नौकास्थितं जलं बहिर्निष्कास्यते तादृशपात्रेण 'णावं' नाव नाकाम् ' उस्सिचइ उत्सिञ्चति - नौकास्थं जलं नौकातो बहिर्निष्कासयति तथा 'उस्चितं वा उत्सिञ्चन्तं वा श्रमणान्तरम् 'साइज्जइ' स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू नावंउत्तिगेण उदगं आसवमाणं उवरुवरिं च कज्जलावेमाणं पेहाए हत्थेण वा पाएण वा आसत्थपत्तेण वा कुसपत्तेण वा मट्टियाए वा वेलेण वा चेलकण्णेण वा पडिपि पडिपितं वा
साइज्जइ ॥ सू० १६॥
छाया
॥ -यो भिक्षुर्नावुत्तिङ्गेन उदकमास्त्रवन्तम् उपर्युपरि च कज्जलावमानां प्रेक्ष्य हस्तेन वा पादेन वा अश्वत्थपत्रेण वा मृत्तिकया वा चेलेन वा चेलकर्णेण वा परिपिदधाति प्रतिपिदधन्तं वा स्वदते ॥ सू० १६ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः - श्रमणः श्रमणी वा 'णावं उर्त्तिगेण' नावुत्तिङ्गेन नौबिलेन नौछिद्रेणेत्यर्थः 'उद्गं आसवमाणं' उदकम् आस्रवन्तम् छिद्रेण नौकायां जलं प्रविशन्तं 'उवरुवरिं च कज्जलावेमाणं' उपर्युपरीति वेगपूर्वकं कज्जलावमानां ब्रुडन्तीं प्लाव्यमानामित्यर्थः ‘ब्रुडः कज्जलाव' इति वचनात् 'पेहाए' प्रेक्ष्य - दृष्ट्रा तन्निरोधार्थम् 'हत्थेण वा' हस्तेन वा 'पाएण वा' पादेन वा 'आसत्थपत्तेण वा' अश्वत्थपत्रेण वा पिप्पलपत्रेण वा 'कुसपत्तेण वा' कुशपत्रेण वा दर्भसमूहेन वा 'मट्टियाए वा' मृत्तिकया वा 'चेलेण वा' चेलेन वस्त्रेण वा 'चेलकण्णेण वा' चेलकर्णेन वा वस्त्रखण्डेन वनान्ति मभागेन वा 'पडिपिइ' प्रतिपिदधाति - छिद्रस्य मुखं निरुणद्धि अन्येन वा छिद्रनिरोधं कारयति 'पडिपिहतं वा साइज्जइ' परिपिदधतं वा छिद्रेण नौकायां प्रविशतो जलस्य हस्तादिना निरोधं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते-- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १६॥
सूत्रम् - जे भिक्खु णावागओ णावागयस्स असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा डिग्गाहेइ पडिग्गा वा साइज्जइ ॥ सू० १७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया यो भिक्षुनौं गतो नौगतस्याशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० १७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णावागओ' स्वयं नौकास्थितः सन् 'णावागयस्स नौगतस्य नौकायामेव स्थितस्य दातुः 'असणं वा अशनं वा 'पाणं वा पानं वा 'खाइमं वा खाद्यं वा 'साइमं वा स्वाद्यं वा' चतुर्विधमाहारजातम् पडिग्गा प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति, अयं भाव - नौकायामेव साधुर्भवेत् तथा नौकायामेवो - पविष्टः श्रावकोऽपि भवेत् तत्र नौकास्थितः श्रमणः श्रमणी वा नौकामध्यस्थितदातुः संबन्धि अशनादिकं स्वीकरोतीति, तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं श्रमणान्तरं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १७॥
४०८
सूत्रम् — एवं एएणं गमेणं णावागओ जलगयस्स० ॥ सू० १८ || गावागओ पंकगस्स ० ॥ सू० १९ ॥ णावागओ थलगयस्स० ॥ सू० २०|| एवं जलगएणवि चत्तारि || सू० २४|| पंकगएणवि चत्तारि ॥ सू० २८ ॥ थलगएणवि चत्तारि ॥ सू० ३२ ॥
छाया - एवम् अनेन गमेन नौगतो जलगतस्य० ॥ सू० १८ || नौगतः पङ्कगतस्य ॥ सू० १९ ॥ नौगतः स्थलगतस्य० ॥ सू० २० ॥ एवं जलगतेनापि चत्वारि० ॥ सू० २४ ॥ पङ्कगतेनापि चत्वारि० ॥ सू० २८ ॥ स्थलगतेनापि चत्वारि० ॥ सू० ३२ ॥
"
चूर्णि - ' एवं एएणं गमेणं' एवम् अनेनैव प्रकारेण - अनयैव रीत्या एतेन गमेन अनेनैव आलापकप्रकारेण 'णावागओ जलगयस्स ० || सू० १ || णावागओ पंकगयत्स || सू० २ || णावागओ थलगयस्स० || सू० ३|| इत्यादीनि त्रीणि सूत्राणि, एकं च पूर्वोक्तम् 'णावागओ णावागयस्स' इत्यधिकम् --एवं चत्वारि सूत्राणि नौकागत सम्बन्धीनि वाच्यानि । सू०२० | एवम् अनेनैव प्रकारेण 'जलगणवि चत्तारि' जलगतेनापि चत्वारि, चत्वारि सूत्राणि तथाहि - 'जलगओ नावागयस्स' || सू० १ || 'जलगओ जलगयस्स०||०२|| 'जलगओ पंकगयस्स' || सू० ३ || 'जलगओ थलगयस्स ०' ।। सू० ४ ॥ इत्यादीनि चत्वारि सूत्राणि ४ पंकगएण वि चत्तारि' पङ्कगतेनापि चत्वारि सूत्राणि तथाहि - 'पंकगओ नावागयस्स ० ' ॥ सू० १॥ 'पंकगओ जलगयस्स ० ॥ सू० २|| 'पंकगओ पंकगयस्स०' ॥ सू० ३ || 'पंकगओ थलगयस्स० ' ।। सू० ४ ॥ इत्यादीनि चत्वारि सूत्राणि ४ । 'थलगएण वि चत्तारि' स्थलगतेनापि चत्वारि सूत्राणि, तथाहि - 'थलगओ नावागयस्स ०' ।। सू० १ || 'थलगओ जलगयस्स० ' ॥ सू० २ || 'थलगओ पंकगयस्स ० ' ॥ सू० ३ || 'थलगओ थलगयस्स ० ' इत्यादीनि चत्वारि सूत्राणि
9
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १८ सू० ३३-९०
वस्त्रस्य क्रयणकापणादिनिषेधः ४०९
४, एवम् 'णावगओ जलगयस्स इत्यारभ्य 'थलगओ थलगयस्स इति पर्यन्तानि पञ्चदशसूत्राणि 'णावागओ णावागयस्स इनिसूत्रवद् व्याख्येयानि भेदस्तावदेतावानेव, यत् स्वस्वस्थानविपर्ययो यथायोगं कर्त्तव्य इति ॥ ३२ ॥
॥ नौका
- जल - पङ्क - स्थलेति चतुर आश्रित्यात्र
षोडश भङ्गा भवन्ति,
भङ्गाः
श्रमणः
१-नौकास्थितः साधुः
२- नौकास्थितः साधुः
३ - नौकास्थितः साधुः
४ - नौकास्थितः साधुः
५ - जले स्थितः साधुः
६ - जले स्थितः साधुः
७ - जले
स्थितः साधुः
८ - जले स्थितः साधुः
९ -ष - षङ्के स्थितः साधुः
१० - पङ्के स्थितः साधुः
११ - पङ्के स्थितः साधुः
१२ - पङ्के
स्थितः साधुः
१३ - स्थले स्थितः साधुः
१४ - स्थले स्थितः साधुः
१५ - स्थले स्थितः साधुः
१६ - स्थले स्थितः साधुः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
तत्प्रदर्शककोष्ठकमिदम् ॥
दाता श्रावकादिः नौकास्थितस्य दातुः जले स्थितस्य दातुः
पङ्के स्थितस्य दातुः स्थले स्थितस्य दातुः
नौकास्थितस्य दातुः
जले स्थितस्य दातुः
पङ्के स्थितस्य दातुः
स्थले स्थितस्य दातुः
नौकास्थितस्य दातुः
जले स्थितस्य दातुः
पङ्के स्थितस्य दातुः
स्थले स्थितस्य दातुः
नौकास्थितस्य दातुः
जले स्थितस्य दातुः
पङ्के स्थितस्य दातुः
स्थले स्थितस्य दातुः
अत्राह भाष्यकारः—
सोलसाणं च भंगाणं, जम्हा कम्हा य गिव्हए । असणाई च जो भिक्खू, आणाभंगाइ पावइ ||
छाया - षोडशानां च भङ्गानां यस्मात् कस्माच्च गृह्णीयात् । अशनादि च यो भिक्षुः, आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA
निशीथसूत्रे ____ अवचूरिः-- यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा षोडशानां च भङ्गानां मध्ये 'जे भिक्खू णावागओ णावागयस्स असणं ४ पडिम्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' इत्यारभ्य 'जे भिक्खू थलग थलगयस्स असणं ४ पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' एतत्पर्यन्तषोडशसूत्रप्रतिपादितषोडशमङ्गमध्यात् यस्मात् कस्माच्चिदपि भङ्गात् यस्मात्कस्माच्च कारणात् अशनादिकं चतुर्विधमाहारजातं गृह्णाति गृह्णन्तं वा अनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकान् दोषान् आज्ञाभङ्गानवस्थामिथ्यात्वसंयमात्मविराधनादिदोषान् प्राप्नोति, तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्तीत्यर्थः ।। सू० ३२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वत्थं किणइ किणावेइ कीयमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ३३॥
छाया--- यो भिक्षुर्वस्त्र क्रीणाति क्रापयति क्रीतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३३ ॥
चूर्णी-- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वत्थं' वस्त्रम् चोलपट्टकादिकं च किणई' क्रीणाति-मूल्यं दत्त्वा दापयित्वा वा स्वबुद्ध्या विविच्याऽऽपणादितः क्रयणं करोति 'किणावेई' क्रापयति स्वयमेव मूल्यं दत्वा परेण वा मूल्यं दापयित्वा परद्वारा वस्त्रस्य क्रयणं कारयति, तथा, 'कीयमाहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ' क्रीतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति, कोऽपि दाता वस्त्रं क्रीत्वा अभिमुखमागत्य श्रमणाय श्रमण्यै वा तादृशवस्त्रं ददाति, तच्च वस्त्रं साधुः स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा क्रयणं कुर्वन्तं कापयन्तं क्रीतमभिमुखमागत्य दीयथानं स्वीकुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ३३ ॥
सूत्रम्-एवं चउद्दसमे उद्देसए पडिग्गहे जो गमो भणिओ सो चेव इहंपि वत्थेण णेयव्वो जाव जे भिक्खू वत्थनीसाए वासावासं वसइ वसंतं वा साइज्जइ, णवरं कोरणं णत्थि । सू० ३४-९०॥
छाया एवं चतुर्दशे उद्देशके प्रतिग्रहे यो गमो भणितः स एव इहापि वस्त्रेण ज्ञातव्यः । यावद् यो भिक्षुः वस्त्रनिश्रया वर्षावासं वसति वसन्तं वा स्वदते, नवरं कोरणं नास्ति ॥ सू० ३४-९० ॥
चूर्णी -- 'एवं' इत्यादि । ‘एवं' एवम् - अनेन प्रकारेण यथा-'चउद्दसमे उद्देसए 'चतुर्दशे उद्देशके 'जो गमो भणिओ' यो गमः-प्रतिग्रहविषयको एकोनषष्टि(५९)संख्यकसूत्रात्मको भणितः-कथितः 'सो चेव' स एव-तादृश एव गमः 'इहंपि' इहापि 'वत्थेण' वस्त्रेण सह
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ० १८.सू० ३४-९१
उद्देशकपरिसमाप्तिः ४११ ‘णेयव्वो' ज्ञातव्यः-वस्त्रविषयको गमः सर्वोऽपि प्रतिग्रहगमवदेवात्र वक्तव्यः । कियत्पर्यन्तमित्याह'जाव' इत्यादि । 'जाव' यावत् 'जे भिक्खू वत्थनीसाए वासावासं वसई' यो भिक्षुः वस्त्रनिश्रया वर्षावासं वसति, 'वसंतं वा साइज्जइ' वसन्तं वा स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवतीति । प्रतिग्रहगमापेक्षया यद्वैलक्षण्यं तदाह -'णवरं इत्यादि । 'णवरं' नवरं केवलं विशेष एतावानेव यत् प्रतिग्रहगमे पात्रस्य कोरणं तीक्ष्णलोहादिशलाकया आकृतिविशेषविलिखनं तिद्वषयकमेकं पञ्चपञ्चाशत्तम सूत्रं प्रोक्तम् , वस्त्रगमे 'कोरणं नत्थि' कोरणं नास्ति एकं पञ्चपञ्चाशत्तमं कोरणसूत्रं न वक्तव्यमिति भावः वस्त्रे कोरणासंभवादिति । अत्र चतुर्दशोदेशकप्रथमसूत्रादारभ्य एकोनषष्टिसूत्रपर्यन्तानि कोरणसूत्रमन्तरेण अष्टपञ्चाशसंख्यकानि सूत्राणि अत्राष्टादशोदेशके पठितव्यानीति भावः ॥ सू० ३४-९०
अत्राह भाष्यकार:--
जो उ चउद्दसोदेसे, गमो वुत्तो पडिग्गहे । कोरणेण विणा सव्वो, वत्थेऽद्वारसमे मओ ॥ छाया-यस्तु चतुर्दशोद्देशे गमः प्रोक्तः प्रतिग्रहे ।
कोरणेन विना सर्वो वस्त्रेऽष्टादशके मतः ॥ अवचरिः-- एतस्यैव निशीथसूत्रस्य चतुर्दशोदेशके प्रतिग्रहे पात्रं दारुपात्रमधिकृत्य यो गमः कृतः स एव सर्वः संपूर्णोऽपि कोरणसूत्रं परित्यज्य अष्टपञ्चाशत्सूत्रात्मकोऽत्र अष्टादशोदेशके वस्त्रे वस्त्रमधिकृत्य मतो ज्ञातव्यः । अयं भावः-'जे भिक्खू वत्थं किणइ किणावेइ कीयं आहहु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' इत्यारभ्य 'जे भिक्खू वत्थनीसाए वासावासं वसइ वसंतं वा साइज्जइ' इतिपर्यन्तानि अष्टादशोदेशकसूत्राणि चतुर्दशोद्देशके यथा व्याख्यातानि ते व प्रकारेण अत्रापि तेषां सूत्राणां व्याख्यानं कर्तव्यम् , उभयत्रैतावानेव भेदो यत् चतुर्दशोदेशके पात्रं दारुकाघधिकृत्य सूत्रप्रणयनं तद्व्याख्यानं च कृतम् , अत्र अष्टादशोदेशके तु पात्रस्थाने वस्त्रं निवेशयित्वा सूत्राणां प्रणयनं तथा तद्वयानं च कर्त्तव्यम् , विशेषजिवृक्षुभिश्चतुर्दशोद्देशकस्यैव अवलोकनं कर्त्तव्यमिति ॥ सू० ३४-९० ॥
सूत्रम्-तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घाइयं ॥ सू० ९१॥
॥ निसीहज्झयणे अट्ठारसमो उद्देसो समत्तो ॥ १८ ॥ छाया--तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुद्घातिकम् ॥१८॥
॥ निशीथाध्ययने अष्टादशोद्देशकः समाप्तः ॥१८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
निशीथसूत्रे चूर्णी- 'तं सेवमाणे" इत्यादि । 'तं सेवमाणे' तत् अष्टादशोदेशकोक्तं प्रायश्चित्तस्थानम् 'सेवमाणे' सेवमानः-तादृशप्रायश्चित्तस्थानस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् श्रमणः श्रमणी वा 'आवज्जइ आपद्यते-प्राप्नोति-'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारट्ठाणं' परिहारस्थानं-प्रायश्चित्तम् 'उग्घाइयं' उद्घातिकं लघुकम्, नौकारोहणत आरभ्य वस्त्रनिश्रया वर्षावासनिवासपर्यन्तोतेषु अकृत्यस्थानेषु मध्यात् एकं द्विकम् अनेक सर्व वा पापस्थानं सेवमानः श्रमणः श्रमणी वा लघुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोति ॥ सू० ९१॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक - प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालबति-विरचितायां "निशीथसूत्रस्य" चूर्णिभाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् अष्टादशोद्देशकः समाप्तः ॥१८॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ एकोनविंशतितमोद्दशकः ||
अष्टादशोदेशकं व्याख्याय अवसर प्राप्त एकोनविंशतितमोदेशको व्याख्यायते । तत्र एकोनविशततमोद्देशकादिसूत्रस्य अष्टादशोदेशकान्तिमसूत्रेण सह कः सम्बन्धः ?
इत्ययाह
भाष्यकारः
भाष्यम् -- अट्ठारसे निसिद्धं जं, तं चेवेत्थ निसिज्झ । पुन्वपच्छिममुत्ताणं, संबंधो इमो इहें ||१||
छाया -- अष्टादशे निषिद्धं यत् तदेवात्र निषिध्यते । पूर्वपश्चिम सूत्रयोः सम्बन्धोऽयमिह ॥ १ ॥
अवचूरि :-- अष्टादशे उद्देशके यद् वस्तु निषिद्धं यस्य वस्तुनो निषेधः कृतः तदेव वस्तु अत्र एकोनविंशतितमे उद्देशके निषिध्यते, अयं भावः यः श्रमणः श्रमणी वा ऋतुबद्धे वर्षावासे वा काले वस्त्रादिलाभभावनया निवास करोति स श्रमणः श्रमणी वा यतनायुक्तोऽपि प्रमादं लभते, एवं प्रकारेण अष्टादशोद्देशकस्यान्तिमभागे प्रमाद एव प्रदर्शितः, अत्रापि एकोनविंशतितमो देशकस्यादिसूत्रे प्रमाद एव प्रदर्श्यते, अयमेव - एककार्यकारित्वरूप एव सम्बन्धः पूर्वपश्विमसूत्रयोः अष्टादशोदेशकान्तिमसूत्रकोनविंशतितमो देशकादिसूत्रयोः सम्बन्धो भवति, तदनेन सम्बन्धेन आयातस्य प्रकृतो देशकप्रथमसूत्रस्य व्याख्यानं प्रस्तूयते । तत्र यद्यपि क्रयक्रीतादिवस्तुनो निराकरणं पूर्व कृतमेव तथापि बहुमूल्य वस्तु साघोरकल्पनीयं भवतीति तद्ग्रहणे महान् दोष आषयते इति ज्ञापनाय पुनरप्याह
सूत्रम् — जे भिक्खू वियर्ड किणइ किणावेइ कीयं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहे पडिग्गार्हेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १ ॥
छाया - -यो भिक्षुर्विकृतं क्रीणाति क्रापयति क्रीतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृद्धाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० १ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विय किrs' विकृतं क्रीणाति, तत्र विकृतं विकृत्या संपाद्यमानं व्यपगतजीवमचित्तं प्रपाणकादिकं वस्तु यत् साधूनां साध्वीनां वा ग्रहीतुं कल्पते तादृशमचित्तमपि प्रपाणकादि वस्तु बहुमूल्यं क्रीणातिमूल्यं दत्वा स्वयमेव क्रयणं करोति मूल्यं दत्वा स्वीकरोतीत्यर्थः 'किणावेइ' क्रापयति, अचित्तबहुमूल्यप्रपाणकादि वस्तुनः परद्वारा मूल्यं दापयित्वा क्रयणं कारयति तथा 'कीयमाहट्टु दिज्जमाणं' कीतमाहृत्य दीयमानम् अन्यः - कोऽपि श्रमणार्थ मूल्यं दत्त्वा प्रपाणकादि क्रीणाति तद्वस्तु अभिमुख
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
४१४
मागत्य श्रमणाय समर्पयति तादृशं दीयमानं वस्तु यः श्रमणः श्रमणी वा 'पडिग्गाहेइ' प्रतिगृह्णाति - स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू वियडं पामिच्चेइ पामिच्चावेइ पामिच्चं आहट्ट दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा ॥ सू० २ ॥
छाया - यो भिक्षुः विकृतं प्रामित्यति प्रामित्ययति प्रामित्यमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ॥ सू० २ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वियडं' विकृतं बहुमूल्यमचित्तं श्रमणानां श्रमणीनां वा कल्पनीयं प्रपाणकादिकं 'पामिच्चेइ' प्रामित्यति प्रतिप्रदानप्रतिज्ञया ग्रहणं करोति उद्धाररूपेण गृह्णातीत्यर्थः 'पामिच्चावेई ' प्रामित्ययति-उद्धाररूपेण परद्वारा ग्रहणं कारयति तथा 'पामिच्चं आहट्टु दिज्जमानं पडिग्गाहेइ' प्रामित्यमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० २ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू विडं परियई परियट्टावेइ परियट्टियं आहट्ट दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ स० ३ ॥
छाया -यो भिक्षुः विकृतं परिवर्त्तते परिवर्तयति परिवर्त्तितमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते ।। सू० ३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वियर्ड' विकृतमचित्तं व्यपगतजीवम् द्राक्षासवादिप्रपाणकं बहुमूल्यम् ' परियहेइ' परिवर्तते, तत्र परिवर्तनं परावर्त्तनम् स्वकीयाशनवस्त्रादेरन्यस्मै समर्पणम् अन्यस्य प्रपाणकादिकस्य स्वयं ग्रहणम्, स्वकीयमशनवस्त्रादिकमन्यस्मै ददाति अन्यस्य प्रपाणकादि द्रवदव्यं स्वयं गृह्णाति एवं परिवर्तनं करोति 'परियद्यावेइ' परिवर्तयति परद्वारा परावर्तनं कारयति तथा परियट्टिय आहटुदिज्जमाणं पडिग्गाहेइ' परिवर्त्तितमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति, अन्यः कोऽपि समीचीनाशनक्वादीनां परावर्तनं कृत्वा तादृशं प्रपाणकादिवस्तुजातं गृहीत्वा श्रमणाय ददाति तादृशं दीयमानं तत् प्रपाणकादिकं यः श्रमणः श्रमणी वा प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति स्वीकारयति वा तथा 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा परावर्त्तिताचित्तबहुमूल्यद्रवपदार्थस्य ग्रहणं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागो भवति ॥ सू० ३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१९ सू० १-५
विकृतस्य क्रयणकापणादिनिषेधः ४१५
सूत्रम् -- जे भिज्खु अच्छेज्जं अणिसिद्धं अभिहडं आहट्ट दिज्ज - माणं पडिग्गाहेइ पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ ॥ सू० ४ ॥
छाया - यो भिक्षुराच्छद्यमनिसृष्टमभिहृतमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति, प्रतिगृतं वा स्वदते ॥सू० ४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अच्छेज्ज' आच्छेद्यं बलात्कारपूर्वकं गृहीतम् १, 'अणिसिद्ध' अनिसृष्टम् वस्तुस्वामिन मननुज्ञाप्य गृहीतं यत् तत् अनिसृष्टम् २, 'अभिहडं आहट्टु' अभिहृतम् - अन्यप्रदेशादानीतं संमुखमागत्य 'दिज्जमाणं' दीयमानम् 'पडिग्गा हेइ' प्रतिगृह्णाति परेण वा प्रतिग्राहयति 'पडि - तं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ अत्राह भाष्यकार ः—
विडं बहुमुल्लं जं, कीयाइ भेयगं जई ।
fruts मोहओ जो उ, आणाभंगाइ पावई ॥ १ ॥
छाया - विकृतं बहुमूल्यं यत् क्रीतादिभेदकं यतिः । गृह्णाति मोहतो यस्तु आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥ १ ॥
अवचूरिः --- यः कश्चित् यतिः श्रमणः श्रमणी वा मोहतो - मोहनीय कर्मोदयात् विकृतं बहुमूल्यं क्रीतादिभेदभिन्नम् आदिशब्देन प्रामित्यमाच्छेयमनिसृष्टमभिहृतमित्येवं भेदयुक्तं गृद्वाति, तादृशस्य ग्रहणं स्वयं कुर्यात् कारयेद्वा तत् क्रीतादिकमभिमुखमानीय दीयमानं स्वीकुर्यात् स्वीकुर्वन्तमनुमोदते तथा अशनवस्त्रादिना परिवर्तनं करोति कारयति वा तथा परेण दीयमानं परिवर्तितद्रव्यग्रहणं कुर्वाणं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स आज्ञाभङ्गादिकं मिथ्यात्वं संयमविराधनमात्मविराधनं च प्राप्नोति तस्मात् क्रीतादिभेदयुक्तस्य द्रव्यस्य ग्रहणं स्वयं न कुर्यात् न वा कारयेत् न वा कुर्वन्तं श्रमणान्तरं कमपि अनुमोदयेदिति ॥ सू० ४ ॥ सूत्रम् - जे भिक्खू गिलाणस्स अट्ठाए परं तिन्हं वियडदत्तीणं पडिग्गा डिग्गा वा साइज्जइ ॥ सू० ५ ॥
छाया -- यो भिक्षुग्लनस्यार्थाय परं तिसृणां विकृतदत्तीनां प्रतिगृदाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० ५ ॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'गिलाणस्स अट्ठाए' ग्लानस्यार्थाय तत्र ग्लानः:- सद्योघातिकुक्षिशूलादि रोगातङ्कः परिपीडितः,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
निशीथसूत्रे
तस्य तादृशस्य ग्लानस्य अर्थाय प्रयोजनाय गाढागाढकारणमाश्रित्येत्यर्थः यदि विकृतदत्तेर्ग्रहणावश्यकता लक्ष्येत तदा एकद्वित्रिदत्तीर्ग्रहीतुं कल्पते नाधिकमित्याह - 'परं तिहं' परं तिसृणाम् 'वियडदत्तीणं' विकृतदत्तीनाम् तत्र विकृतं - द्राक्षादिविकृत्या संपायमानं विकृतिकारकत्वाद् विकृतं तस्य विकृतस्य तिसृभ्यो दत्तिभ्योऽधिकम्, तत्र दत्तिरिति अविच्छिन्नं पतन्ती द्रवद्रव्यधारा गृह्यते, तथा च विकृतानामचित्तबहुमूल्यप्रपाणकद्राक्षासव कुमार्यासवादीनाम् अन्येषां वा तथाविधद्रवपदार्थानां दत्तित्रयादधिकम् 'पडिग्गा हेर' प्रतिगृह्णाति ग्लानप्रयोजनमासाद्य दत्तित्रयादधिकं विकृतं स्वीकरोति, तथा - 'पडिग्गार्हतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा ग्लानप्रयोजनेनापि दत्तियादधिकं गृह्णन्तं श्रमणान्तरं वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
नात्र विकृतशब्दस्य मद्याद्यर्थः किन्तु विकृतस्य मद्याद्यर्थो निशीथचूण्या लभ्यते, तद्ग्रहणविधिश्च, तथाहि -तत्र भाष्ये यदुक्तम् - "वितियपदं गेलणे, विज्जुवएसे तहेव सिक्खाए । तेहि कारणेहिं, जयणाए कप्पती धेनुं । ६०३४ | ( पृ० २२० सन्मतिज्ञानपीठ आगरा मुदित)
तच्चूर्णिर्यथा: - ' वेज्जोए सेणगिलाणट्ठा घेप्पेज्ज कस्सति कोति वाही तेणेव उपसमति ति ण दोसो । गिलाणट्टा वा वेज्जो आणितो तस्सठ्ठा वा धिप्पेज्जा । पकप्पं वा सिक्खतो गहणं करेज्जा ||६०३४||
छाया - द्वितीयपदम् -- ग्लाने वैद्योपदेशे तथैव शिक्षायाम् । एतैः कारणैः वतनया कल्पते ग्रहीतुम् ||६०३४||
वैद्योपदेशेन ग्लानार्थं गृह्णीयात् कस्यापि कोऽपि व्याधिस्तेनैव उपशाम्पति इति न दोषः । ग्लानार्थ वा वैद्य आनीतः तस्यार्थ वा गृह्णीयात्, प्रकल्पं वा शिक्षन् ग्रहणं कुर्यात् ||६०३४ ॥ इति तन्मोहविजृम्भितम् । साधूनां तस्य सर्वथा निषिद्धत्वात् ।
अत्राह भाष्यकारः-
भाष्यम् – जो य भिक्खू गिलाणट्ठा, तिन्हं दत्तीण जं परं । गिण्हेज्जा गाहएज्जा वा आणाभंगाइ पावइ ॥ १ ॥
छाया - यश्च भिक्षुग्लनार्थं तिसृणां दत्तीनां यत् परम् । गृहीयाद् ग्राहयेद वा आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥
अवचूरिः– यश्च कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा ग्लानार्थ कुक्षिशूलादिरोगवतः श्रमणस्य प्रयोजनाय यदि ग्रहणीय मापद्येत तदा विसृणां विकृतदत्तीनाम् अचित्तद्रवसम्बन्धिनीनां परं त्रयादधिकं गृह्णीयात् - स्वीकुर्यात् ग्राहयेद् वाऽन्यद्वारा स श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिकं मिथ्यात्वं संयमविराधनामात्मविराधनां च प्राप्नोति तथा दत्तित्रयादधिकग्रहणे लोकानां तदुपरि अविश्वासः
"
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिःउ० १९ सू० ५-८ विकृतग्रहणगालन-चतुःसन्ध्यास्वाध्यायनिषेधः ४१७ स्यात् यथाऽयं प्रव्रजितो भूत्वाऽपि शास्त्राज्ञारहितदत्तित्रयादधिकं स्वीकरोतीति, तथा साधो.. भदशाऽपि प्रकटा भवति, तथा-ग्लानस्यातिमात्राग्रहणेनाऽसह्यतया शरीरेऽन्यो रोगः समुत्पद्यते तेनाऽऽत्मविराधना, शरीरे विषयविकारोऽपि समुत्पद्यते तेन संयमविराधनाऽवश्यम्भाविनी, लोके च तद्विषये शङ्का जायते यदयमेतादृशवस्तुजातमधिकं विना कारणं शरीरपुष्टयर्थ भुङ्क्ते तेन ज्ञायतेऽयं कामी कामविषयमपि सेवते इति प्रतिभाति, तथाऽयं दरिद्र कुलोत्पन्नोऽस्ति येनाऽयं पूर्व स्वगृहे नैतादृशं वस्तु दृष्टवान् अतोऽधिकाहारलोलुपोऽस्तीत्येवं लोके निन्दा प्रवचनहोलना चापि भवति, इत्यादिकारणात् ग्लानार्थमपि दत्तित्रयादधिकं किमपि एतादृशद्रववस्तु न स्वयं गृह्णीयात्, वा परान् ग्राहयेत् न, वा गृह्णन्तं श्रमणान्तरमनुमोदयेदिति ॥ सू० ५ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू वियडं गहाय गामाणुगामं दूइज्जइ दूइज्जतं वा साइज्जइ ॥सू०६॥
छाया-यो भिक्षुर्विकृतं गृहीत्वा ग्रामानुग्रामं द्रवति द्रवन्तं वा स्वदते ॥ सू० ६॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वियर्ड गहाय' विकृतम्-अचित्तमपि प्रपाणकादिकम् एकस्मिन् ग्रामे गृहीत्वा अग्रे पानार्थ 'गामाणुगामं दुइज्जई' ग्रामानुग्रामं द्रवति--एकस्माद्ग्रामात् क्रोशद्वयादूय ग्रामान्तरं गच्छति तथा 'दइज्ज माणं वा साइज्जइ' द्रवन्तं-गच्छन्तं वा स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥
अत्राह-भाष्यकार:भाष्यम्-कारणाकारणेहिं जो, गहाय वियर्ड जइ ।
गामाणुगामं दृइज्जा, आणाभंगाइ पावइ ॥१॥ छायाकारणाकारणाभ्यां यः गृहीत्वा विकृतं यतिः ।
ग्रामानुग्रामं द्रवेत् आज्ञाभङ्गादि प्राप्नोति ॥१॥ अवचूरिः-कारणाकारणाभ्यां-कारणतोऽकारणतो वा यो यतिः-साधुः अचित्तं विकृतं द्रवजातं प्रपाणकादिकं गृहीत्वा यत्र ऋतुबद्धं वसति वर्षावासं वा वसति तस्मिन् ग्रामे एवमसति लाभे अचित्तं प्रपाणकादिकं गृहीत्वा यदि यः श्रमणः श्रमणी वा ग्रामानुग्रामं द्रवेत्-क्रोशद्वयादूधै गच्छेत्-स श्रमणः श्रमणी वा आज्ञाभङ्गादिदोषान् प्राप्नोति ।। सू० ६ ॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वियडंगालेइ गालावेइ गालियं आहटु दिज्जमाणं पडिग्गाहेइ पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ ॥ सू०७॥
छाया-यो भिक्षुर्विकृतं गलति गालयति गालितमाहृत्य दीयमानं प्रतिगृह्णाति प्रतिगृहन्तं वा स्वदते ॥ सू० ७॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
निशीथसूत्रे
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'विथडं' विकृतम् अचित्तं गुडशर्करादिजलम् 'गालेइ' स्वयं गलति-वस्त्रेण निस्तारयति, वस्त्रपूतं करोतीत्यर्थः । यद्वा-विकृतम् अचित्तं गुडशर्करादिकं गलति-जले निक्षिप्य द्रवीकरोति गुडादिकं जलमिश्रितं करोतीत्यर्थः ‘गालावेइ' गालयति परद्वारा तथाभूतं कारयति तथा- 'गालियं. आह१ दिज्जमाणं' गालितमाहृत्य गलितं सत् संमुखमागत्य दीयमानम् 'पडिग्गाहेई' प्रतिगृह्णाति स्वीकरोति तथा 'पडिग्गाहेंतं वा साइज्जइ' प्रतिगृह्णन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते–अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति ॥ सू० ७ ।।
सूत्रम्-जे भिक्खू चाहिं संझाहिं सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ । तं जहा-पुव्वाए संझाए, पच्छिमाए संझाए, अवरण्हे , अद्धरत्ते ॥ सू० ८॥
छाया-यो भिक्षुश्चतसृषु संध्यासु स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते । तद्यथापूर्वस्यां सन्ध्यायां, पश्चिमायाम् सन्ध्यायाम्, अपराण्हे, अर्द्धरात्रे ॥ सू० ८ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जेभिक्खूयः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'चउहि संझाहि' चतसृषु संध्यासु 'सज्झाय' स्वाध्यायं सूत्रार्थतदुभयानां पठनं, पठितानां च परिवर्तनम् 'करेइ' करोति तथा 'करेंत वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते । अथ कास्ताश्चतस्रः सन्ध्याः ? इत्याह-'तंजहा' इत्यादि । 'तंजहा' तद्यथा-'पुवाए संझाए' पूर्वस्यां सन्ध्यायाम्-पूर्वकालिकसंध्यायां सूर्योदयसमये-सूर्योदयात्पूर्व मुहूर्ताादारभ्य सूर्योदयानन्तरं मुहूर्ता? यावत् अस्वाध्यायकालः तस्मिन् अस्वाध्यायकाले, तथा 'पच्छिमाए संझाए' पश्चिमायां संध्यायां सूर्यास्तकाले एवं सूर्यास्तात्पूर्व मुहूर्त्ता दारभ्य सूर्यास्तानन्तरं मुहूर्ताई यावत् पश्चिमसन्ध्या, स च कालः अस्वाध्यायकालः तस्मिन् मुहूतेककाले 'अवरण्हे' अपराण्हेमध्याह्नस्यार्धार्द्धमुहूर्तपूर्वापरकाले इत्यर्थः 'अद्धरत्ते' अर्द्धरात्रे निशीथे तत्राऽपि-अर्धार्द्ध मुहूर्तपूर्वापरकाले, एताश्चत्स्रः सन्ध्याः अस्वाध्यायकालः, एतासु अस्वाध्यायकालरूपासु चसृषु सन्ध्यासु यः श्रमणः श्रमणी वा सूत्रार्थतदुभयानां परिवर्तनलक्षणं स्वाध्यायं करोति तथा-कुर्वन्तं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० ८ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू कालियसुयस्स परं तिण्हं पुच्छाणं पुच्छइ पुच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० ९॥
____ छाया-यो भिक्षुः कालिकश्रुतस्य परं तिसृणां पृच्छानां पृच्छति पृच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० ९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णि भाष्यावचूरिः उ० १९ सू० ९-१२ कालिकश्रुताद्यतिपृच्छा महामहादिस्वाध्यायनि० ४१९
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्विक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'कालिय सुयस्स' कालिकश्रुतस्य यत् श्रुतं काले नियतकाले एवाधीयते तत् कालिकश्रुतम्, यस्य श्रुतस्याध्ययनम् दिवसस्य रात्रेर्वा प्रत्येकं प्रथमान्तिम प्रहरे अस्वाध्यायकालं वर्जयित्वाऽध्यययनं क्रियते तत्कालिक श्रुतम् आचाराङ्गादिकम् तस्य, कालिकश्रुतस्य 'परं तिन्हं पुच्छाणं' परं तिसृणां पृच्छानाम् पृच्छात्रयादधिकम्, तत्र एकस्यां पृच्छायां सूत्रत्रयं भवति ततः पृच्छात्रये नव सूत्राणि भवन्ति ततश्च कालिकश्रुतस्य अकाले यत्र काले सूत्रं नाधीयते सोऽकाल:, तस्मिन् नवसूत्रादधिकम् 'पुच्छर' पृच्छति - पृच्छां करोति 'पुच्छतं वा साइज्जई' पृच्छन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ९ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू दिट्ठिवायस्स परं सत्तण्हं पुच्छाणं पुच्छइ पुच्छंतं
वा साइज्जइ ॥ सू० १० ॥
छाया - यो भिक्षुर्दृष्टिवादस्य परं सप्तानां पृच्छानां पृच्छति पृच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० १० ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्विक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दिट्ठिवायरस' दृष्टिवादस्य द्वादशमङ्गं दृष्टिवादस्तस्य 'परं सत्तण्हं पुच्छाणं पुच्छर' परम्अधिकं सप्तानां पृच्छानाम् - सप्तपृच्छातोऽधिकम् तत्र - कालिकश्रुते एकस्यां पृच्छायां सूत्रत्रयं भवति, पृच्छात्रये च नव सूत्राणि भवन्ति, दृष्टिवादेऽपि एकस्यां पृच्छायाम् सूत्रत्रयं भवति सप्तपृच्छायां तु एकविंशतिः सूत्राणि भवन्ति ततश्च यथोक्तपृच्छातोऽधिकं यः श्रमणः श्रमणी वा आचार्यम् 'पुच्छर' पृच्छति तथा पुच्छंतं वा साइज्जइ' पृच्छन्तं वा श्रमणान्तरं यः स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।। सू० १० ॥
सूत्रम् - - जे भिक्खू चउसु महामहेसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइ ज्जइ । तं जहा - इंदमहे, खंदमहे, जक्खमहे, भूयमहे ॥ सू० ११ ॥
छाया - यो भिक्षुश्चतुर्षु महामहेषु स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते । तद्यथाइन्द्रमहे, स्कन्दमहे, यक्षमहे, भूतमहे । सू० ११ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्विक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'चउसुमहामहेसु' चतुर्षु चतुःसंख्यकेषु वक्ष्यमाणेषु महामहेषु महामहोत्सवेषु तत्र रन्धन - पचन - पाचनखादन-पान-नृत्य-गीत - प्रमोदादिरूपेषु ये महता समारोहेण महोत्सवाः ते महामहाः, तेषु महोत्सवेषु तादृशमहोत्सवसमये तत्स्थाने यः श्रमणः श्रमणी वा 'सज्झायं' स्वाध्यायम् सूत्रार्थतदुमयपठनरूपम् 'करेइ' करोति तथा 'करेंतं वा 'साइज्जइ' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
-
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
निशीथसूत्रे
स प्रायश्चित्तभागी भवति । तानेव महामहान् प्रदर्शयति-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा'इंदमहे' इन्द्रनामकदेवस्य महोत्सवे चैत्रीपूर्णिमायां जायमाने 'खंदमहे' स्कन्दमहे स्कन्दः कार्तिकेयः, तस्य महोत्सवे आषाढ़ी पूर्णिमायां जायमाने 'जक्खमहे' यक्षमहे-यक्षमहोत्सवे-आश्विनीपूर्णिमायां जायमाने 'भूयमहे' भूतमहे-व्यन्तरदेवमधिकृत्य जायमाने महोत्सवे-कार्तिकीपूर्णिमायां जायमाने, उपर्युक्तमहोत्सवचतुष्टयसमये यावत् महोत्सवस्यान्तिमः समयो भवति तावदित्यर्थः तत्स्थाने च यः श्रमणः श्रमणी वा स्वाध्यायं समाचरति तथा समाचरन्तमनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० ११॥
सूत्रम्-जे भिक्खू चउसु महापडिवएसु सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ। तं जहा-सुगिम्हियपाडिवए, आसाढीपाडिवए, आसोईपाडिवए, कत्तियपाडिवए । सू० १२॥
छाया-यो भिक्षुश्चतसृषु महामतिपत्सु स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते तद्यथा-सुग्रीष्मिकप्रतिपदि, आषाढीप्रतिपदि, आश्विनीप्रतिपदि, कार्तिकीप्रतिपदि ॥सू० १२
चूर्णी-'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जेभिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'चउसु महापडिवएसु, चतसृषु महाप्रतिपत्सु पूर्वीक्तचतुर्महोत्वानामनन्तरं जायमानासु बहुलपतिपत्सु 'सज्झायं करेइ' स्वाध्याय-सूत्रार्थतदुभयस्य अध्ययनं करोति तथा 'करेंतं वा साइज्जई' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तत्र काः ताः महाप्रतिपदः यासु स्वाध्यायस्य प्रतिषेधः क्रियते ? तत्राह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा-'सुगिम्हियपाडिवए' सुग्रीष्मिकप्रतिपदि चैत्रशुक्लपूर्णिमाया अनन्तरं जायमानायां वैशाखकृष्णप्रतिपदि, 'आसा. ढीपाडिवए'आषाढीप्रतिपदि आषाढसम्बन्धिप्रतिपदि आषाढशुक्लपूर्णिमाया अनन्तरं जायमानायां श्रावणकृष्णप्रतिपदि, एवम् 'आसोईपाडिवए' आश्विनीप्रतिपदि-आश्विनपूर्णिमाया अनन्तरं जायमानायां कार्तिक कृष्णप्रतिपदि 'कत्तियपाडिवए' कात्तिकोप्रतिपदि कार्तिकपूर्णिमाया अनन्तर जायमानायां मार्गशीर्षकृष्णप्रतिपदि । एतासु पूर्वोक्तासु चतसृषु प्रतिपत्सु देवा गमनागमनं कुर्वन्ति शास्त्र. स्य देवानां च भाषा एकैवेति यदि एतासु तिथिषु अध्ययनं करिष्यन्ति तदा यदि तत्राशुद्धमुच्चारणं स्यात् तदा रुष्टास्ते देवा विघ्नं करिष्यन्तीति कृत्वा एत्तासु तिथिषु स्वाध्यायस्य निषेधः कृतो भवति ॥सू० १२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पोरिसिं सज्झायं उवाइणावेइ उवाइणावेतं वा साइज्जइ ॥ सू० १३॥
छाया-यो भिक्षुः पौरुषी स्वाध्यायीमतिक्रामति अतिक्रामन्तं वा स्वदते ॥ सू० १३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० १९ सू० १३-१६ कालानपेक्षस्वाध्यायकरणाकरणनिषेधः ४२१
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पोरिसिं' पौरुषीम् अहोरात्रयोः प्रथमचरमकालभावित्वेन चनुविधां पौरुषोम्, कथम्भूताम् ? 'सज्झायं' स्वाध्यायी-स्वाध्याययोग्यां, यतः कालिकश्रुतस्य अहोरात्राभ्यन्तरे चतुःपौरुषीरूपाश्चत्वारः स्वाध्यायकाला भवन्ति तादृशीः स्वाध्याययोग्याश्चतस्रः पौरुषीः चतुःसंख्यकाः पौरुषीरित्यर्थः, 'उवाइणावेई' अतिक्रामति पौरुषीकाले स्वाध्यायं न करोति. तथा 'उचाइणावतं वा साइज्जइ' पौरुषीकालिकस्वाध्यायमतिक्रामन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तदेव विशद्यते-दिवसस्य प्रथमचरमकालभाविन्यौवे पौरुष्यो, एवं रात्रेः प्रथमचरमकालभाविन्यौ द्वे पौरुष्यो, एवमहोरात्रमध्ये चतस्रः पौरुष्यो भवन्ति, एतासु चतसृष्वेव पौरुषीषु कालिकश्रुतस्य स्वाध्यायो गुणनं वा भवितुमर्हति, अन्यासु अहोरात्रसम्बधिद्वितीयतृतीयरूपासु चतसृषु पौरुषीषु एवं क्रमः-दिवसस्य द्वितीयपौरुष्यामुत्कालिकथुतस्य ग्रहणं ध्यानं वा कुर्यात्, अर्थ वा शृणुयात् । तृतीयपौरुध्यां भिक्षार्थहिण्डनं, तदभावे उत्कालिकश्रुतस्य पठनं पूर्वगृहीतस्य गुणनं तदर्थश्रवण वा कुर्यात् । एवं रात्रेद्वितीयपौरुण्यामुत्कालिकश्रुतस्य ग्रहण ध्यानमर्थश्रवणं वा कुर्यात्, तृतीयपौरुष्यां निद्रां तन्मोक्षं च कुर्यात् , अथवोत्कालिकस्य ग्रहणं गुणनं वा कुर्यात् ।
उक्तंच शास्त्रे-“पढमे पोरिसी सज्झायं, बीए झाणं झियायइ ।
तइयाए भिक्खायरियं, चउत्थीए पुणोवि सज्झायं ॥१॥ पढमे पोरिसी सज्झाय बीए झाणं झियायइ ।
तइयाए निद्दमोक्खं च, चउत्थीए पुणोवि सज्झायं ॥२॥” इति । छाया-प्रथमायां पौरुष्यां स्वाध्याय, द्वितीयायां ध्यानं ध्यायति ।
तृतीयायां भिक्षाचर्या, चतुथ्यों पुनरपि स्वाध्यायम् ॥१॥ दिवसे । प्रथमायां पौरुष्या स्वाध्याय, द्वितीयायां ध्यान ध्यायति ।
तृतीयायां निद्रां तन्मोक्षं च (कुर्यात्) चतुथ्या पुनरपि स्वाध्यायम् ॥२रात्रौ॥ सूत्रम्-जे भिक्खू चउक्कालं सज्झायं न करेइ न करेंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १४॥
छाया-यो भिक्षुश्चातुष्काल स्वाध्यायं न करोति न कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ सू० १४॥
चूर्णी---'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'चउकालं' चातुष्कालम्-कालचतुष्टयसंबन्धिनं स्वाध्याय दिवसस्य प्रथमप्रहरे चरमप्रहरे च तथा रातोः प्रथमप्रहरे चरमप्रहरे चेति अहोरात्रस्य कालचतुष्टये इत्यर्थः 'सज्झायं न करेई' स्वाध्यायं न करोति तथा ' न करेंतं वा साइज्जइ' न कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥१४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् -- जे भिक्खू असज्झाइए सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ ॥ छाया -यो भिक्षुरस्वाध्यायिके स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते || सू० १५ || चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा ‘असज्झाइए’ अस्वाध्यायिके काले सूर्योदयादनन्तरमर्द्धमुहूर्त्तसमये सूर्यास्तसमयात्पूर्वं अर्द्धमुहूर्त्तसमये तथा रात्रावपि सूर्यास्तसमयादनन्तरमर्द्धमुहूर्तसमये, निशावसानेऽपि सूर्योदयात्पूर्वममुहूर्त्तसमये, एवं दिवा रात्रौ च चतुर्षु अस्वाध्यायकालेषु 'सज्झायं' स्वाध्यायं सूत्रार्थयोर्वाचनालक्षणम् 'करेइ' करोति तथा 'करेंतं' वा साइज्जइ' कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा भवन्ति ॥ सू० १५॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अप्पणो असज्झाइए सज्झायं करेइ करेंतं वा साइज्जइ || सू० १६ ॥
छाया -यो भिक्षुरात्मनोऽस्वाध्यायिके स्वाध्यायं करोति कुर्वन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अप्पणो असज्झाइए' आत्मनः स्वकीयशरीरसंबन्धिनि अस्वाध्यायिके काले, तत्र स श्रमणस्यैकविधः व्रणाशभगन्दरादिरूपः, श्रमण्या द्विविधः व्रणादिसमुत्थः १ ऋतुसमुत्थश्च २ तस्मिन् एतादृशे आत्मनः स्वशरीरस्य सम्बन्धिनि अस्वाध्यायिके काले 'सज्झायं' स्वाध्यायं करोति तथा 'करेंतें वा साइज्जइ' आत्मनोऽस्वाध्यायिकाले स्वाध्यायं कुर्वन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदते अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १६॥
४२२
सूत्रम् — जे भिक्खू हेटिल्लाई समोसरणाई अवाएत्ता उवरिल्लाई समोसरणाई वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १७ ॥
छाया - -यो भिक्षुरधस्तनानि समवसरणानि अवाचयित्वा उपरितनानि समवसर णानि वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ||सू० १७||
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'हेठिल्लाई समोसरणाई' अघस्तनानि आद्यानि समवसरणानि, तत्र समवसरणमिति मेलनं संमिश्रणं वा, अत्र समवसरणं सूत्रार्थयोः जीवाजीवादिनवपदार्थानां वा संमेलनम्, ततः समवसरणानि संमिलितसूत्रार्थरूपाणि 'अवाएत्ता' अवाचयित्वा पूर्वसूत्रविषयिणीं वाचनामदत्वा पूर्वसूत्रमनधीत्येत्यर्थः 'उवरिल्लाई समोसरणाई' उपरितनानि - उत्तरकालिकानि समवसरणानि सूत्रार्थरूपाणि 'वाई' वाचयति-परेम्यो वाचनां ददाति एवं 'वाएंतं वा साइज्जइ' वाचयन्तमन्यं वा श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, तत्र यत् यस्यादिमं सूत्रम् तत् तस्याधस्तनमिति कथ्यते,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०१९ सू०१७-२० सूत्रवाचनोत्क्रमापात्रपात्रवाचनाऽवाचननि० ४२३
तथा यत् सूत्रं यस्य सूत्रस्याग्रेसनं तत् तस्य उपरितनं सूत्रं कथ्यते, यथा दशवेकालिकसूत्रस्यावश्यकसूत्रम् अघस्तनमिति भवति, एवमुत्तराध्ययनसूत्रस्य दशवैका लिकसूत्रमधस्तनं भवति, अथवा - द्रव्यक्षेत्र कालभावाः एते सर्वे यत्र समवगाढाः भवन्तीत्युच्यते तत् समवसरणम् । तत् समवसरणं, पुनः किस्वरूपकम् ? तत्रोच्यते-अङ्गम्, श्रुतस्कन्धः, अध्ययनम्, उद्देशकश्च तत्राङ्गं यथा - आचाराङ्गादिकम् तथा च सूत्रकृताङ्गादाचाराङ्गमधस्तनमिति, आचाराङ्गसूत्रमवाचयित्वा यदि सूत्रकृताङ्गसूत्रं वाचयति तदा सूत्रोक्तो दोषो भवति । श्रुतस्कन्धो यथा आवश्यकसूत्रम् तथावश्यकसूत्रमवाचयित्वा दशवैकालिकसूत्र वाचयति तदा श्रुतस्कन्धोक्तो दोषो भवति । अध्ययनं यथा - सामायिकमवाचयित्वा चतुर्विंशतिस्तवं वाचयति तदा अध्ययनोक्तो दोषः, अथवा शस्त्रपरिज्ञाध्ययनमवाचयित्वा लोकविजयनामकमध्ययनं वाचयति तस्य तदा अध्ययनोक्तो दोषो भवति । उद्देशकेषु यथा - शखपरिज्ञाध्ययने प्रथमं श्रामण्यो देशकमवाचयित्वा द्वितोयं पृथिवीकायिकोदेशकं वाचयति । एवमाचाराङ्गादिसूत्रेष्वपि पूर्वापरातिक्रमणे दोषो ज्ञातव्यः । एवं व्युत्क्रमेण सूत्रार्थवाचना न कर्त्तव्येति ॥सू०१७॥ सूत्रम् - - जे भिक्खू णवबंभ चेराई अवाएत्ता उवरिमसुयं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० १८ ॥
छाया -यो भिक्षुर्नव ब्रह्मचर्याणि अवाचयित्वा उपरिमसूत्रं वाचयति वाचयन्त वा स्वदते ॥ सू० १८ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्विद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'णवबंभचेराई' नवत्रह्मचर्याणि आचाराङ्गसूत्रस्य प्रथमश्रुतस्कन्धगतानि शस्त्रपरिज्ञादीनि महापरिज्ञापर्यन्तानि नवाध्ययनानि, अत्र नवब्रह्मचर्यग्रहणेन सर्वोऽपि आचारो गृहीतो भवति, अथवा सर्वोऽपि चरणानुयोगो गृहीतो भवति, एतादृशानि नवब्रह्मचर्याणि 'अवाएत्ता' अवाचयित्वा 'उवरिमस्यं' उपरिमश्रुतम् छेदसूत्रम् 'वाएइ' वाचयति - अध्यापयति-अधीते वा ब्रह्मचर्याद्याचाराङ्ग प्रथमतोऽवाचयित्वा यः श्रमणः श्रमणी वा धर्मानुयोगम् समुत्थानसूत्रादि वा वाचयति यद्वा सूर्यप्रज्ञप्त्यादिकं गणितानुयोगं वाचयति, अथवा दृष्टिवादं द्रव्यानुयोगं वाचयति, अथवा यदा चरणानुयोगो वाचितो भवेत्तदा धर्मानुयोगमवाचयित्वा गणितानुयोगं वाचयति । एवम् 'वाएंतं वा साइज्जइ' वाचयन्तं वा श्रमणान्तरं यः स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० १८ ॥
सूत्रम् - जे भिक्खू अपत्तं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ||सू०१९ ||
छाया - यो भिक्षुः अपात्र वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ||१९||
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अपत्तं ' अपात्रम् - अनधिकारिणम्, यो हि शास्त्रवाचनाग्रहणस्य नाधिकारी तादृशमपात्रम् श्रमणं तद्भिन्नं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર૪
निशीथसूत्रे 'वाइए' वाचति-वाचनां ददाति. तत्र को यमपात्रको यस्मै वाचनां न दद्यात् ? तत्रोच्यते-अपात्रको नाम क्रमानधीतश्रुतकः यथाक्रमं श्रुतं यो नाधीतवान् सोऽपात्रकः अयोग्य इति, तस्मै-ताहशाय अपात्राय वाचनां ददाति, तथा 'वाएंतं वा साइज्जई' वाचयन्तं वा श्रमणान्तरं स्वदतेअनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति, यतो हि अपात्राय वाचनादाने स तदत्तां वाचनां वैपरीत्येन परिणमयति तदा तद्वाचनादाता तदोषभाग भवति, उक्तं चात्र---
"आमे घडे निहितं, जहा जलं तं घडं विणासेइ । इय सिद्धंतरहस्सं, अप्पाहारं विणासेइ ॥१॥” इति । छाया-आमे (अपक्वे) घटे निहितं यथा जलं धटं विनाशयति ।
इति सिद्धान्तरहस्यं अल्पाधारं विनाशर्यात ॥१९॥ इति ॥सू० १९॥ जे भिक्खू पत्तं ण वाएइ ण वाएतं वा साइज्जइ ॥सू० २०॥ छाया-यो भिक्षुः पात्र न वाचयति न वाचयन्तं वा स्वदते । सू० २०॥
चूर्णी- 'जे भिक्ख' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पत्तं ण वाएई' पात्रं न वाचयति. तत्र-अपात्रप्रतिपक्षभूतं पात्रं वाचनाग्रहणयोग्यम् अवस्थाविनयादिभि. योग्यं क्रमाधीतश्रुतं वा श्रमणं वाचनां न ददाति तथा 'ण वाएंतं वा साइज्जई' न वाचयन्तं वा, न वाचयन्तमिति-अवाचयन्तं-पात्राय वाचनामददतं श्रमणान्तरं यः स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ।।
अथ कोदशोऽपात्रको यस्मै वाचना न देया, तथा कोदशश्च पात्रको यस्मै वाचनाऽदाने दोषस्तत्राह भाष्यकारःभाष्यम्-तितिणिए चलचित्ते, गाणंगणिए य दुब्बलचरित्ते ।
आयरियप्पडिभासी, वामावडे य पिसुणे य ॥१॥ एयं जो वाएई, विवरीयं नो य वायए जो उ ।
आणाभंगप्पभिई दोसे पावेइ सो नियमा ॥२॥ छाया- तितिणिकश्चलचित्तः गाणंगणिकश्च दुर्बलचरित्रः ।
आचार्यप्रतीभाषी वामावत्तश्चपिशुनश्च ॥१॥ एतं यो वाचयति, विपरीतं नो च वावयेद् यस्तु ।
आज्ञामङ्गप्रभृतीन्, दोषान् प्राप्नोति स नियमात् ॥२॥ अवचूरिः-तत्र तितिणिकः बडबडेति भाषकः रूक्षस्वभावकः १, चलचित्तः-अस्थिरचित्तः २, गाणंगणिकः स यः खलु कारणं विनैव एकस्मात् गणात् गणान्तरे गच्छति ३, दुर्बलचरित्रः स यः खलु मूलगुणोत्तरगुणविराधनायाः प्रतिसेवनां करोति तथा धृतिबलपरिहीनः ४, आचार्यप्रतिभाषी सः
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ० १९ सू० २१-२३ अव्यक्तव्यक्तादीनां वाचनादानाऽदाननिषेधः ४२५ यः खलु आचार्य प्रति असंबद्धप्रलापी, वामावर्तस्तु स यः खलु आचार्यस्य प्रति कूलं कार्य करोति, पिशुनः स यः परोक्षनिन्दकः (चुगलखोर) इति भाषाप्रसिद्धः, एत्ते अपात्राः प्रवचनवाचनानधिकारिणः, एतेभ्यो यः प्रवचनस्य वाचनां ददाति स प्रायश्चित्तभागी भवति ।
___यः खलु आचार्यः श्रमणः श्रमणी वा विपरीतम्-एतद्भिन्नं पात्रं वाचनाधिकारिणं न वाचयति स आज्ञाभङ्गादिदोषान् मिथ्यात्वं च प्राप्नोति, तस्येमे दोषा भवन्ति, तथाहि-यदि पात्रमपि न वाचयति तदा लोके महती अपकीतिर्भवति यदयं योग्यमपि न वाचयति, एवं प्रवचनस्य हानिरपि भवति. एवं पात्रं यदि न वाचयति तदा क्रमशः सूत्रार्थयोरुच्छेदोऽपि स्यात्, तस्मात् पात्रं तु अवश्यमेव वाचयेत्. ततश्च यः श्रमणः श्रमणी वा अपात्रं वाचयति तथा पात्रं न वाचयति स प्रायश्चित्तभागी भवति, तथा तस्याज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति तस्मादपात्रं न वावयेत् , पात्रं तु देशकालादिकमाश्रित्य अवश्यमेव वाचयेदिति ॥ सू० २०॥
सूत्रम्-जे भिक्खू अव्वत्तं वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥सू० २१॥ छाया--यो भिक्षुरव्यक्तं वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ॥२१॥
चूर्णी-'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अव्वत्तं वाएइ'अव्यक्तं वाचयति, तत्र अव्यक्तः यावत्पर्यन्तं कक्षादिषु रोमाणि न भवन्ति तावत् सोऽव्यक्तः, अथवा यावत्पर्यन्तं षोडशवर्षपरिमितो न भवति तावदव्यक्तः, एतादृशमव्यक्तं यः श्रमणः श्रमणी वा वाचयति दृष्टिवादादिशास्त्रवाचनां दादाति. तथा 'वाएंतं वा साइज्जई' वाचयन्तं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २१॥
सूत्रम्--जे भिक्खू वत्तं ण वाएइ ण वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २२॥ छाया--यो भिक्षुव्यक्तं न वाचयति न वाचयन्तं वा स्वदते ॥ सू० २२॥
चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'वत्तं ण वाएइ' व्यक्तं न वाचयति, तत्र कक्षादिषु जातरोमा व्यक्तः, अथवा परिसमाप्तषोडशवर्षो व्यक्तः, एतादृशं व्यक्तं यः श्रमणो वाचनां न ददाति तथा 'ण वाएंतं वा साइज्जइ' न वाचयन्तंव्यक्ताय वाचनामददतं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ सू० २२॥
सूत्रम्-जे भिक्खू दोण्हं सरिसगाणं एकं सिक्खावेइ एकं न सिक्खावेइ, एकं वाएइ एक्कं न वाएइ, एक्कं सिक्खावेतं एक्कं न सिक्खावेतं वा, एक्कं वाएंतं एक्कं ण वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २३॥
छाया-थो भिक्षुः द्वयोः सदृशयोरेक शिक्षर्यात एकं न शिक्षयति एकं वाचर्यात एकं न वाच यति, एकं शिक्षयन्तं एकं न शिक्षयन्तं वा, एकं वाचयन्तं एक न वाचयन्तं वा स्वदते ।। सू० २३॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्याद । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दोहं सरिसगाणं' द्वयोः सदृशयोः विनयबुद्धिम्यां तुल्ययोः द्वयोः, सादृश्यं च संविग्नत्वेन समनुज्ञातत्वेन परिणामकत्वेन च, तथा च द्वयोः संविग्नयोर्मध्यात् 'एक्कं सिक्खावेई' एकं संविग्नं शिक्षयति-सम्यग् चरणादिसम्बन्धिनी शिक्षा ददाति एक्कं न सिक्खावेइ' एक संविग्नं न शिक्षयति- चरणादिसंबन्धिनी शिक्षा सम्यकू न ददाति 'एवकं वाएइ' एकं वाचयति-शास्त्रवाचना ददाति 'एक न वाएई' एकं संविग्नं न वाचयति-वाचनां न ददाति तथा 'एक्कं सिक्खावेत' एकं शिक्षयन्तं 'एक्कं न सिक्खावेंतं वा' द्वयोः सदृशयोः संविग्नयोर्मध्यादेकं संविग्नं न संशिक्षयन्तं श्रमणान्तरम् तथा- 'एक्कं वाएंतं' एकं वाचयन्तं 'एक्कं न वाएंतं' एकं द्वयोः सदृशयोः संविग्नयोर्मध्यादेकं संविग्नं न वाचयन्तं श्रमणान्तरं यः स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । तथा तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति । अथ यदि द्वयोः सदृशयोमध्यादेकं शिक्षयति वाचयति च, एकं न शिक्षयति तथैकं न वाचयति तदा को दोषः ! इति चेत् अत्राह-तुल्ययोर्द्वयोर्मध्यात् यदि एकं शिक्षयेत् एकं वाचयेत् तदा तदुपरि रागः प्रकटितः स्यात् , अथ यं नाध्यापयिष्यति तदुपरि द्वेषः प्रख्यापितो भवेत् , तेन स बहिर्भावं गच्छेत् , तत्प्रत्ययां कर्मनिर्जरां न प्राप्नोति अन्यं प्रति स प्रद्वेषं च गच्छेत् , प्रद्विष्टश्च यत् करिष्यति तन्निमित्तं प्रायश्चित्तं प्रसज्येत । एभिः कारणैः सदृशद्वयोर्मध्यात् एकं शिक्षयेत् अपरं न शिक्षयेत् , एकं वाचयेत् अपरं न बाचयेत् , इत्येवं न कुर्यात् न वा एवं कुर्वन्तमनुमोदयेत् इति, किन्तु यदि शिक्षयेत्तदा द्वावपि शिक्षयेत् यदि न शिक्षयेत् तदा द्वावपि न शिक्षयेत् भेदबुद्धिं न कुर्यादिति भावः ॥ सू० २३॥
सूत्रम्--जे भिक्खू आयरियउवज्झाएहिं अविदिण्णं गिरं आइयइ आइयंतं वा साइज्जइ ॥सू० २४ ॥
छाया-यो भिक्षुगचार्योपाध्यायैरविदत्तां गिरमाददाति आददतं वा स्वदते ॥२४॥
चूर्णी--'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'आयरियउवज्झाएहि' आचार्योपाध्यायैः आचार्येन उपाध्ययेन उपलक्षणात् रत्नाधिकः 'अविदिणं गिरं' अविदत्तां गिरम् शास्त्रवाणीम् अविदत्ताम्-अनध्यापितां गिरं-सूत्रार्थरूपाम् 'आइयइ'
आददाति-स्वीकरोति अधीते इत्यर्थः, यं सूत्रमर्थ वा आचार्य उपाध्यायो वा नाध्यापयति तमपि स्वयमेवाघीते-तदध्ययनं करोति 'अहं बहुश्रुतः सर्वरनिकः' इति कृत्वा गर्वेण आचार्यादिकमना. दृत्य स्वयमेव तदध्ययनं करोति तथा 'आइयंत वा साइज्जई' आददतं वा-आचार्याद्यनध्यापित स्वयमेवाधीयानं श्रमणान्तरं स्वदते-अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति । आ वायर्यादिभिरदत्ताम्-अनध्यापितां शास्त्रवाचनां यः स्वयं वाचयति तदा तस्य अपूर्णज्ञानत्वेन तदुक्तमादिकं भ्रमबुद्धया वैपरीत्येन परिणमते, तेन स जिनवचनाशातनां मिथ्यात्वं च प्राप्नोति ॥ सू० २४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणि० उ० १९ सू० २५-३७ अन्यतीर्थिकादिपार्श्वस्थादीनां वाचनादानाऽऽदाननि० ४२७
सूत्रम् — जे भिक्खू अण्णउत्थियं वा गारत्थियं वा वाएइ वाएंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २५ ॥
छाया - यो भिक्षुरन्ययूथिकं वा गृहस्थं वा वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियं वा' अन्ययूथिकं अन्यतीर्थिकं तापसपरिव्राजकादिकम् 'गारत्थियं, गृहस्थ वा 'वाएइ' वाचयति - सूत्रवाचनां ददाति सूत्रमध्यापयति तथा 'वाएंतं वा साइज्जइ' वाचयन्तम्एवं वाचनां ददतं श्रमणान्तरं यः श्रमणः श्रमणी वा स्वदते- अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ २५ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू अण्णउत्थियस्स वा गारत्थियस्स वा पडिच्छर पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २६ ॥
छाया - यो भिक्षुरन्ययूथिकस्य वा गृहस्थस्य वा प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ ० २६ ॥
चूर्णी – 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'अण्णउत्थियस्स वा' अन्ययूथिकस्य वा तापसपरिव्राजकादिकस्य 'गारत्थियस्स वा गृहस्थस्य वा सकाशात् 'पडिच्छइ' प्रतीच्छति - वाचनां स्वीकरोति, तापसादितो गृहस्थाद वा सूत्रमर्थ वा अधीते तथा 'पडिच्छंतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं वा तापसादितः सूत्रमर्थ वा अधीयानं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ॥ २६ ॥
सूत्रम् -- जे भिक्खू पासत्थं वाएइ वाएंतं वा सइज्जइ ॥ सू० २७ ॥
छाया -यो भिक्षुः पार्श्वस्थं वाचयति वाचयन्तं वा स्वदते ||२७ ॥
चर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद भिक्षु श्रमणः श्रमणी वा 'पासत्थं' पार्श्वस्थम् - ज्ञानदर्शनचारित्रस्य पार्श्वे - समीपे तिष्ठति यः स पार्श्वस्थः ज्ञानादिसमीपे स्थितः किन्तु न तदाराधकः, स द्रव्येण श्रमणः न तु भावेन तादृशं पार्श्वस्थं यः श्रमणः श्रमणी ar 'ates' वाचयति - सूत्रार्थयोर्वाचनां ददाति तथा 'वाएंतं वा साइज्जइ' वाचयन्तं पार्श्वस्थं सूत्रार्थयोः वाचनां ददतं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति ||सू०२७॥
सूत्रम् - जे भिक्खू पासत्थस्स पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥
छाया - यो भिक्षुः पार्श्वस्थस्य प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० २२ ॥ चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद् भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'पासत्थस्स' पार्श्वस्थस्य-यथोक्तलक्षणस्य सकाशात् 'पडिच्छर' प्रतीच्छति - पार्श्वस्थात् सूत्रार्थयोरध्ययनं
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
करोति तथा 'पडिच्छतं वा साइज्जइ' प्रतीच्छन्तं वा- - सूत्रार्थयोरध्ययनं कुर्वन्तं श्रमणान्तरं स्वदते - अनुमोदते स प्रायश्चित्तभागी भवति तस्याऽऽज्ञाभङ्गादिका दोषा अपि भवन्ति तस्मात्कारणात् श्रमणः श्रमणी वा पार्श्वस्थ सकाशात् अध्ययनं न कुर्यात् न कुर्वन्तमनुमोदयेदिति ॥ सू० २८|| एवमवसन्नादीनाम् अष्टौ सूत्राणि वाच्यानि तथाहि—
सूत्रम् - - जे भिक्खू ओसन्नं वाएइ० ॥ सू० २९ ॥ ओसन्नस्स पडिच्छइ || सू० ३० ॥ कुसीलं वाएइ० ॥ सू० ३१ ॥ कुसीलस्स पडिच्छ३० ॥ सू० ३२ ॥ णितियं वाएइ० || सू० ३३ ॥ णितियस्स पडिच्छइ० || सू० ३४ ॥ संसंत्तं वाएइ० || सू० ३५ ॥ जे भिक्खू संसत्तस्स पडिच्छइ पडिच्छंतं वा साइज्जइ ॥ सू० २९-३६॥
॥
४२८
छाया - यो भिक्षुरवसन्नं वाचयति० ॥ सू०२९|| अवसन्नस्य प्रतीच्छति० ॥ सू०३० ॥ कुशीलं वाचयति० ॥ सू० ३१ ॥ कुशीलस्य प्रतीच्छति ।। सू ३२ || नैत्यिकं वाचयति० ० ।। सू०३३|| नैत्यिकस्य प्रतीच्छति० ॥ सू० ३४|| संसक्तं वाचयति० ॥ सू० ३५ | यो भिक्षुः संसक्तस्य प्रतीच्छति प्रतीच्छन्तं वा स्वदते ॥ सू० ३६ ॥
--
चूर्णी - एषां व्याख्या पार्श्वस्थसूत्रस्येव कर्त्तव्येति ॥ सू० २९-३६ ।। सूत्रम् - तं सेवमाणे आवज्जइ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं उग्घा - इयं ॥ सू० ३७ ॥
॥ निसीहज्झयणे एगूणवीस मो उद्देसो समत्तो ॥ १९ ॥
छाया - तत् सेवमान आपद्यते चातुर्मासिकं परिहारस्थानमुद्धातिकम् ॥०३७॥ || निशीथाध्ययने एकोनविंशतितमोद्देशकः समाप्तः ||१९||
चूर्णी - 'तं' इत्यादि । 'तं' तत् - विकृतं - क्रीणातीत्यारभ्य संसक्तस्य प्रतोच्छतीति पर्यन्तम् एकोनविंशत्युदेशकोक्तं प्रायश्चित्तस्थानम् 'सेवमाणे' सेवमानः तस्य प्रतिसेवनां कुर्वन् एकं द्विकमनेकं सर्वं वा प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेवमानः 'आवज्जइ' आपद्यते - प्राप्नोति 'चाउमा सियं' चातुर्मासिकम् 'परिहारट्ठाणं'' परिहारस्थानं प्रायश्चित्तम् उग्घाइयं' उद्घातिकं लघुकमित्यर्थः लघुचातुर्मासिकं प्रायश्चित्तं प्राप्नोतीत्यर्थः || सू० ३७॥
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक - प्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकप्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्री शाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैनशास्त्राचार्य " - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां " निशीथसूत्रस्य" चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् एकोनविंशतितमोद्देशकः समाप्तः ॥१९॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ विंशतितमोद्देशकः
व्याख्यात एकोनविंशतितमोद्देशकः साम्प्रतमव सरप्राप्तो विंशतितमोदेशको व्याख्यायते, अथात्र विंशतितमोद्देशकस्य पूर्वोक्तो देशकैः सह कः संबन्ध: : इति चेदत्राह भाष्यकारःभाष्यम् - हत्थकम्मं समारम्भ, वागणंतमुदाहियं ।
एत्थ तस्स विसुद्धट्ठा, पायच्छित्तं निगज्जइ ॥ १॥
छाया - हस्तकर्म समारभ्य, वाचनान्तमुदाहृतम् । अत्र तस्य विशुद्धवर्य प्रायश्चित्तं निगद्यते ॥ १ ॥
अवचूरि :- हस्तकर्म समारभ्य पार्श्वस्थादीनां वाचनादान - प्रहणपर्यन्तं कुत्सितकर्मप्रकरणं प्रथमोद्देशकादारभ्य एकोनविंशतितमो देशकपर्यन्तोद्देशकेषु बृहत्कल्पादौ च उदाहृतं कथितम्, तादृशप्रायश्चित्तस्थानानां विशुद्धये विशेषतो न किमपि प्रायश्चित्तं प्रतिपादितमित्यत्र विंशतितमे उद्देशके तेषां हस्तकर्मादिवाचनादानग्रहणपर्यन्तचरणविराधकप्रायश्चित्तस्थानानां विशुद्धथ प्रायश्चित्तं तथा प्रायश्चित्तप्रकारश्च निगद्यत्ते - प्रतिपाद्यते, अयमेव सम्बन्धः पूर्वोदेशकैः सह अस्यो - देशकस्य भवति, तदनेन सम्बन्धेन आयातस्यास्य विंशतितमोदेशकस्य प्रथमं सूत्रं व्याख्यायते—
सूत्रम् -- जे भिक्खु मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं, पलिउंचियं आलोएमाणस्स दोमासि ॥ सू० १ ॥
छाया -यो भिक्षुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अप्रतिकुच्याssलोचयतो मासिकं प्रतिकुव्याऽऽलोचयतो द्वैमासिकम् ॥ सू० १ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मासियं' मासिकम्, तत्र मासेन निर्वृत्तं मासिकम् 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानम्, तत्र परिहार:- वर्जनम् यद्वा परिहारो वहनं, प्रायश्चित्तस्य, यद्वा परिहियते - परित्यज्यते यो गुरुसान्निध्यात् स परिहारः पापम्, तथा तिष्ठन्ति प्राणिनः कर्मकलुषिता अस्मिन् इति स्थानम्, परिहारश्च स्थानं चेति परिहारस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य - प्रकर्षेण तत्सेवनं कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत् गुरुसमीपे स्वकृतं पापस्थानं प्रकाशयेत् 'जह बालो जंपतो' इत्यादिरूपेण आलोचयेत् यथा स्वभावतो विशुद्धो बालकः स्वचरितमकपटभावेन पित्रोः पुरतः प्रकाशयति तथैव गुरुसमीपे सर्व प्रकाशये - दित्यर्थः, तत्र आलोचना नाम यथा आत्मना जानाति तथैव गुरोः समीपे प्रकाशनम् तत्र 'अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं' अपरिकुष्य आलोचयतो मासिकम्, तत्र परिकुचनम् - माया कपटम्, न परिकुच्य इति अपरिकुच्य मायामकृत्वेत्यर्थः, तथा च मायामकृत्वा आलोचयत आलोचनां
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
निशीथसूत्रे स्वपापप्रकाशनरूपां-कुर्वतः श्रमणस्य श्रमण्या वा मासिकं गुरुकं लघुकं वा प्रतिसेवनाऽनुसारि प्रायश्चित्तं भवति, पापस्थानस्य प्रतिसेवनां कृत्वा कपटरहितभावेन उपागताय शिष्याय प्रतिसेवनानुसारि लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं गुरुर्दद्यात् इत्यर्थः । 'पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं' परिकुच्य आलोचयतो द्वैमासिकम् परिकुच्य द्वैमासकपटम् आलोचयत आलोचनां कुर्वतः शिष्यस्य सिकं लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं गुरुर्दद्यादिति । यदत्र मासिकं प्रायश्चित्तं कथितं तत्र मासः पञ्चप्रकारको भवति तद्यथा-नक्षत्रमासश्चन्द्रमास ऋतुमास आदित्यमासोऽभिवर्द्धितमासश्च, तत्र नक्षत्रमासः सप्तविंशत्यहोरात्रप्रमाणः तथा एकस्याहोरात्रस्य च एकविंशतिः सप्तषष्टिभागाश्च (२७२२ एष लक्षणतः परिमाणतश्च नक्षत्रमासः । चन्द्रमास एकोनत्रिंशदहोरात्रप्रमाणः तथा एकस्याहोरात्र दिनस्य च द्वात्रिंशद् द्वाष. ष्टिभागाश्च ( २९-१३)। ऋतुमासः त्रिंशदहोरात्रप्रमाणः (३०)। आदित्यमासः सार्द्ध त्रिंशदिनप्रमाणः (३०॥)। अभिवर्द्धितमासस्तु एकत्रिंशदिनानि, एकस्य च दिनस्य चतुर्विशत्यधिकशतखण्डितस्य एकविंशत्यधिकं भागशतम् (३१२२१)। उक्तञ्च
एक्कत्तीसं च दिणा, दिणभागसयं तहेक्कवीसं च ।
अभिवढिओ उ मासो, चउवीससएण छेदेण ॥ छाया-एकत्रिंशच्च दिनानि दिनभागशतं तथैकविंशतिश्च ।
अभिवद्धितस्तु मासः, चतुर्वि शशतेन छेदेन ॥ इति। अत्र तेषां पञ्चानामपि मासानां मध्ये कर्ममासेनाऽधिकारः, तत्र कर्ममासः ऋतुमासः त्रिंशदिनात्मकः, तपश्चर्यादिकं प्रायश्चित्तं च ऋतुमासेनैव भवति । प्रायश्चित्तदाने ऋतुमासस्यैवाधिकारादिति । अथ यदत्र सूत्रे प्रतिसेवनमशुभकर्मणां कथितं तत् प्रतिसेवनं द्विविधं मूलगुणप्रतिसेवनमुत्तरगुणप्रतिसेवनं च, तत्र पुनर्मूलगुणप्रतिसेवनं पञ्चविधं पञ्चमहावतात्मकम् , उत्तरगुणप्रतिसेवन दशविधम् आलोचनाई १-प्रतिक्रमणाई २-तदुभयाई ३-विवेकाई ४-व्युत्सर्गार्ह ५-तपोऽर्ह ६-छेदाई७ - मूलारे ८-नवस्थाप्यारी ९-पाराञ्चिक १०-भेदात् । पुनरपि एकैकं द्विविधं द्रव्येण कल्पेन च, इदं प्रति सेवनं कर्मोदयेन भवति, कर्म च प्रतिसेवनया भवति बीजाङ्कुरवत् अनयोः परस्परापेक्षत्वम्, एतादृशप्रतिसेवनस्याऽऽलोचनं द्विप्रकारेण भवति शुद्धभावेन कपटभावेच, तत्र शुद्धभावेन आलोचयतः शुद्धिर्भवति, कपटभावेन आलोचयतस्तु शुद्धिर्न भवति । तत्र दृष्टान्तो यथा-आसीत् कश्चित् नर्मदातटे निवसन् बुभुक्षया खिन्नः तापसः फलमूलादिकमानेतुं वनं गतवान्, तत्र इस्तत परिभ्रमन् नर्मदातटे कुत्रचित् मृतमत्स्यकलेवरं प्राप्तवान्, प्राप्य तमेवानीय भक्षयित्वा बुभुक्षामपनीतवान् परन्तु मत्स्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०२० सू०१-३ मासिकादिपापस्थानप्रति सेविनां प्रायश्चित्तप्रकारः ४३१ भक्षणेन तस्योदरे विकृतिर्जाता अजीर्णरोगश्च प्रादुरभूत्, ततः स तापसस्तं रोगमपाकर्तुं कमपि वैद्य पृष्टवान्-हे वैद्य ! मदुदरे रोगो जातः, वैद्यः प्राह त्वया किं भक्षितम् ? तापसेन कथितम् - फलादिभक्षणं कृतम्, ततो वैद्यः तदनुकूलमौषधं दत्तवान् परन्तु तादृशौषधेन तस्य रोगो न शान्तः । पुनरपि तापसो वैधान्तिकं गत्वा प्रोवाच- मदुदराद रोगो न गतः, ततो वैद्यः प्राह-भो तापस ! सत्यं वद किं त्वया भक्षितम्, ततः स तापसः कपटरहितः सन् सत्यमेव कथितवान् यन्मया मत्स्यभक्षणं कृतमिति, ततो वैद्यो वमनविरेचनतः रोगस्य निवारणं कृतवान्, तापसः स्वस्थः सबलश्चापि अभूत् । एवमेव पापस्थानं प्रतिसेव्य यः श्रमणः श्रमणी वा सकपटमालोचयति तस्य शुद्धिर्न भवति क्रयासिद्धिरपि न भवति । अथ यदि मायारहितः आलोचयति तदा स शुध्यति; यथा वैद्यस्तं तापसं शुद्धं कृतवान् तथैव वैद्यरूप आचार्यः तापसतुल्यं श्रमणं श्रमणी वा प्रायश्चित्तलक्षणवमनविरेचनादिना शोधयति । अथ च शुद्धः श्रमणः श्रमणी वा जन्मजरामरणरोगरहितोऽनन्तसुखभागी भवतीति ॥१॥
एज्जा
सूत्रम् - जे भिक्खू दामासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोलिउंचि आलोएमाणस्स दोमासियं, पलिउंचिय आलोए माणस्स तेमासियं ॥ सू० २ ॥
छाया - यो भिक्षुः द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतो द्वैमासिकं परिकुच्य आलोचयतस्त्रैमासिकम् ॥ सू० २ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'दोमासिय' द्वैमासिकम् द्वाभ्यां मासाभ्यां निष्पन्नं मासद्वयेन निर्वर्त्तनयोग्यम् ' परिहारद्वाणं' परिहारस्थानं पापं पापजनकसावद्यकर्मानुष्ठानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य- कुत्सितकर्मणः प्रतिसेवनां कृत्वेत्यर्थः ' आलोएज्जा' आलोचयेत् - आलोचनां कुर्यात् तत्र 'अषलिउंचिय आलोएमा - णस्स' अपरिकुच्य आलोचयतः, तत्रापरिकुध्य-मायामन्तरेणैव शुद्धान्तःकरणेन आलोचयत आलोचनां कुर्वतः गुरुसमीपे प्रायश्चित्तस्थानं प्रकाशयतः श्रमणादेः 'दोमासियं' द्वैमासिकं - लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं प्रतिसेवनानुसारि गुरुर्दद्यात्, 'पलिउंचिय आलोएमाणस्स' परिकुच्य आलोचयतः, तत्र परिकुच्य सकपटमालोचयतः आलोचनां प्रायश्चित्तं कुर्वतः श्रमणादेः 'तेमासियं' त्रैमासिकं प्रायश्चित्तं दद्यात् गुरुः, प्रतिकुञ्चनानिष्पन्नस्य गुरुमासस्याधिकस्य प्रक्षेपात् । अयं भावः - यदि कोsपि श्रमणः श्रमणी वा द्वैमासिकं प्रायश्चित्तस्थानं प्रतिसेव्य शुद्धभावेन गुरुसमीपे प्रायश्चित्तमभिलषति तदा गुरुः तादृशशिष्याय द्वैमासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं दद्यात्, अथ यदि सकपटमालोचयति तदा त्रैमासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं दद्यात् - मायाप्रयुक्तमासाधिकस्याऽऽवश्यकत्वात् । उदाहरणादिकं पूर्वसूत्रवदेव बोद्धव्यमिति ॥ सू० २ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् -- जे भिक्खू तेमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिंउंचिय आलोएमाणस्स तेमासियं, पलिउंचिय, आलो एमाणस्स चाउम्मासि ॥ सू० ३ ॥
४३२
छाया - यो भिक्षुः त्रैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतः त्रैमासिकम् परिकुच्य आलोचयतश्चातुर्मासिकम् ॥ सू० ३ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'तेमासियं' त्रैमासिकम् - मासत्रयेण निर्वर्तनयोग्यम् मासत्रय संपाद्यमित्यर्थः ' परिहारद्वाणं परिहारस्थानम् - पापं पापजनकं वा सावद्यकर्मानुष्ठानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य - प्रकर्षेण सेवनां कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत्-स्वकृत सावद्यकर्मणो गुरुसमीपे आलोचनां दद्यात्, तत्र च 'अपलिउंचिय आलोएमाणस्स' अपरिकुच्य - आलोचयतः - मायामकृत्वा शुद्धभावेन गुरसमीपे स्वकीयं पापं निवेदयित्वा पापस्थानमालोचयतः 'तेमासियं' त्रैमासिकं प्रायश्चित्तं लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनानुसारि गुरुर्दद्यादिति । 'पलिउंचिय' परिकुच्य - मायापूर्वकम् 'आलोएमाणस्स' आलोचयतः श्रमणादेः 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् - मासचतुष्टयेन निर्वर्त्तनयोग्यं लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनानुसारि प्रायश्चित्तं गुरुर्दद्यात् इति । अयं भावः - मासिकपापस्थानस्य प्रतिसेवनां कृत्वा यदि कश्चित् श्रमणः श्रमणी वा स्वकीयपापनिवारणाय गुरुसमीपे शुद्धमनोभावेन प्रायश्चित्तमिच्छेत् तदा गुरुस्तादृशशिष्याय त्रैमासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं प्रतिसेवनानुसारि दद्यात् । अथ यदि कदाचित् मायापूर्वकमालोचयितुमिच्छेत्तदा गुरुः प्रतिसेवनानुसारि चातुर्मासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं दद्यात् - मायादण्डरूपेण मासाधिक्यं वदेत् । अत्रायं दृष्टान्तः - अस्तिकस्यचिद्राज्ञोऽतीव वल्लभः एकः सेनापतिः, स च सङ्ग्रामे विविधशस्त्रेणाहतः तच्छरीरे अनेकानि शल्यानि प्रविष्टानि तेन दुर्बलः स वैद्यमाहूतवान्, आहूय च स्वस्यास्वास्थ्यकारणं प्रोवाच, ततो वैद्यो निर्दिष्टस्थानात् शल्योद्धरणं कृतवान् परन्तु स स्वस्थो नाभूत् प्रतिदिनं दुर्बल एव भवति, शल्यनिष्कासनसमये शल्यपीडया पीडितः एकं शल्यस्थानं न दर्शितवान् तेन स्वस्थो नाभूत् शल्यस्य शरीरे विद्यमानत्वात् तच्छल्यं शरीरान्तर्विद्यमानं तस्य स्वस्थतायां प्रतिबन्धकम् अत एव स दुर्बल एव भवति, पुनरपि वैद्यमाहूतवान्, आहूय च अवशिष्टशल्यस्थानं दर्शितवान, ततो वैद्यः शल्यं निष्कासितवान् तेन योधः स्वस्थो जातः । एवं वैद्यस्थानीय आचार्यः योधस्थानीयश्रमणादेः पापरूपं शल्यं प्रायश्चित्तद्वारा निष्कास्य ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणं बलं संपादयति तस्मात् शुद्धभावेनाऽऽलोचनां कुर्यात् न तु कपटपूर्वकमालोचयेत्, यदि कपटभावेनालोचयेत् तदा कपटापराधनिमित्तकं मासाधिक्यं प्रायश्चित्तं गुरुर्दद्यादिति ॥ सू० ३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू०४-६ मासिकादिपरिहारस्थानप्रतिसेवनप्रायश्चित्तविधिः ४३३
सूत्रम्--जे भिक्खू चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स चाउम्मासियं, पलिउंचिय आलोएमाणस्स पंचमासियं ॥ सू० ४ ॥
छायायो भिक्षुश्चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत्-अपरिकुच्यालोचयतः चातुर्मासिकं परिकुच्य आलोचयतः पाञ्चमासिकम् ॥ सू० ४ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् चातुर्मासेन चतुर्भिः मासैः निर्वर्तनयोग्यम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानम्पापस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य-प्रतिसेवनां कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत्-आलोचनाकर्तुमभिलषेत् 'अपलिउंचिय, अपरिकुच्य-मायामकृत्वा 'आलोएमाणस्स' आलोचयतः-आलोचनां कुर्वतः श्रमणादेः 'चाउम्मासियं' चातुर्मासिकम् - चतुभिर्मासैः संपादनयोग्यम् लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं प्रतिसेवनानुसारेण दद्यात् 'पलिउंचिय आलोएमाणस्स पंचमासियं' परिकुच्यालोचयतः पाञ्चमासिकम् , तत्र परिकुच्य मायापूर्वकमालोचनां कुर्वतः पाञ्चमासिकम्-मासपञ्चकेन निर्वर्तनयोग्य लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनानुसारि प्रायश्चित्तं गुरुर्दद्यादिति । अयं भावः-यत्रैवापराधे मायारहितस्य शिष्यस्य श्रमणस्यान्यस्य वा चातुर्मासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनानुसारि प्रायश्चित्तं भवति तत्रैवापराधे मायासहितस्य पाञ्चमासिकं लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनानुसारि प्रायश्चित्तं दद्यात्, मासाधिक्यस्य मायाप्रयोज्यत्वात् । अत्र मालाकारयोदृष्टान्तः- एकस्मिन्नगरे द्वौ मालाकारौ निवसतः । तत्रैकेन वसन्तसमये बहूनि पुष्पाणि आनीय विधिना स्थापितानि, तानि दृष्ट्वा क्रयका उपतिष्ठन्ति । उपस्थितेषु तेषु क्रयकेषु माला निर्मिता । तैत्विा मालाक्रेतृभिः तस्मै बहु मूल्यं दत्तं पुष्कलो लाभो जातः । अपरेण न पुष्पाणि आनीतानि, नैव च माला निर्मिता अतस्तत्समीपे न कोऽपि क्रेता आगतः, न तेन कोऽपि लाभो लब्धः । एवं यो मूलगुणोत्तरगुणापराधान् न प्रकटयति स शुद्धिं निर्वाणलाभं च न लभते इति ।। सू० ४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू पंचमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेविना आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स पंचमासियं पलिउंचिय आलोएमाणस्स छम्मासियं ॥ सू० ५॥
छाया-यो भिक्षुः पाञ्चमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्यालोचयतः पाञ्चमासिकं परिकुच्य आलोचयतः पाण्मासिकम् ॥ सू० ५ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः निरवद्यभिक्षणशीलः अष्टविधकर्मक्षपको वा 'पंचमासिय' पाञ्चमासिकम् - पञ्चभिर्मासैनिवर्त्तनयोग्यम् 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानम् - पापस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य - तत्प्रतिसेवनां कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत् आलोचनां कुर्यात् तत्र 'अपलिउंचिय' अपरिकुध्य- मायामकृत्वा 'आलोएमाणस्स' आलोचयतः 'पंचमासियं' पाञ्चमासिकं - लघुकं गुरुकं वा प्रायश्चित्तं प्रतिसेवनानुसारि गुरुर्दधात् । 'पलिउंचिय आलोएमाणस्स' परिकुच्य- मायां कृत्वा आलोचनां कुर्वतः श्रमणादेः 'छम्मा सियं' षाण्मासिकम् - लघुकं गुरुकं वा प्रतिसेवनाऽनुसारि प्रायश्चित्तं गुरुभिर्दातव्यमिति । षाण्मासिकप्रायश्चित्तविषये परिकुञ्चके मेघदृष्टान्तः - यथा शरत्कालिको मेघो गर्जनं कृत्वा नो वर्षति, एवं हे शिष्य ! स्वमपि आलोचयामीत्येवं प्रकारेण प्रतिज्ञां कृत्वा आलोचयितुं नारब्धवानसि तत्र यदि मायां करिष्यसि तदा प्रतिज्ञाभ्रष्टो भविष्यसि अतः सम्यगालोचय इति । तत्र द्वैमासिकादिपरिहारस्थानेषु मायापूर्वकालोचके यथाक्रममिमे दृष्टान्ताः संभवन्ति तद्यथा - द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्राप्तस्य प्रतिकुञ्चकस्य दृष्टान्तः तापसः १, त्रैमासिकं परिहारस्थानं प्राप्तस्य योधो दृष्टान्तः २, चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्राप्तस्य मालाकारो दृष्टान्तः ४, पावभासिकं परिहारस्थानं प्राप्तस्य मेघो दृष्टान्त: ५ । तत्र प्रतिकुश्चनायां कृतायाम् 'सम्यगालोचय मा प्रतिकुच्चनां कुरु' एवमुपलब्धो यदि वदेत् भगवन् | नो कुप्यतु सम्यगालोचयामि । ततः स श्रुतव्यवहारी गुरु: वारत्रयमालोचनां शृणुयात् । तत्र त्रिभिर्वारैर्यदि सदृशमालोचयति तदा ज्ञातव्यं यदयं सम्यक् प्रतिक्रान्त इति तदनन्तरं यद्देयं प्रायश्चित्तं तद्दातव्यमिति । अथ यदि विसदृशमालोचयति तदा यथायोग्यधिकाधिकं प्रायश्चित्तं दद्यात् यावत् षाण्मासिकमिति । सू० ५ ॥
४३४
सूत्रम् - तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चैव छम्मासा || सू० ६ ॥
छाया
- ततः परं परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः ॥ सू० ६ || चूर्णी - पाञ्चमासिकपरिहारस्थानसूत्राणि कथयित्वा षाण्मासिकपरिहारस्थानविषये प्राह' तेण परं' इत्यादि । ' तेण परं' ततः परम् ततोऽनन्तरम् पाञ्च मासिकात् परिहारस्थानात् परम्-आलोचनाकाले 'पलिउंचिए वा' परिकुञ्चिते वा - मायासहिते वा 'अपिल उंचिए वा ' अपरिकुञ्चिते वा मायारहिते वा मायापूर्वकममायापूर्वकं वा आलोचिते इत्यर्थः 'ते चैव छम्मासा' ते एव-- षण्मासाः, त एव प्रतिसेवनानिष्पन्ना एव षण्मासाः षडेव मासा नाधिकं प्रतिकुञ्चनानिमित्तमारोपणं वर्त्तते तदधिकप्रायश्चित्तस्य अभावादिति ।। सू० ६ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २०सू०७-१४ मासिकादिपरिहारस्थानप्रति सेवनप्रायश्चित्तविधिः ४३५
सूत्रम् - - जे भिक्खू बहुसोवि मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं ॥ सू० ७ ॥
छाया -यो भिक्षुः बहुशोऽपि मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतो मासिकं परिकुच्य आलोचयतो द्वैमासिकम् ॥ सू० ७ ॥
चूर्णी - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'बहुसोवि' बहुशोऽपि, अत्र बहुत्वं त्रिभृतिकं विज्ञेयम् । ततः त्रिप्रभृर्ति वास्त्रयमपि मासिकं परिहारस्थानं सेवित्वा ऋजुभावेन आलोचयतो मासिकमेव, कपटभावेन आलोचयतस्तु द्वैमासिकमिति ॥ सू० ७|| एवमग्रे 'बहुसोवि दोमासि' || सू०८ || 'बहुसोचि तेमासियं ० ' ।। सू०९ || 'बहुसोबि चाउमा सियं ० ' ॥ सू० १०|| 'बहुसोवि पंचमासि | सू० ११ ॥ इति चत्वारि सूत्राणि वाच्यानि । एषां चतुर्णामपि सूत्राणामनयैव रीत्या यथायोगं व्याख्याऽपि कर्तव्या ॥ सू०८-११॥ सूत्रम् - तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥
छाया - ततः परं परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः ।। सू० १२|| चूर्णी -- ' तेण परं' इत्यादि । 'तेण परं' ततोऽनन्तरं षाण्मासिके परिहारस्थाने प्रतिसेविते आलोचनाकाले 'पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा' परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा परिकुञ्चनया वा अपरिकुञ्चनया वा आलोचिते इत्यर्थः ' ते चेब' ते एव प्रतिसेवना निष्पन्नाः स्थिताः 'छम्मासा' षण्मासाः नाधिकमप्रतिकुञ्चनाप्रति कुञ्चनानिमित्तमारोपणमिति ॥ सू० १२||
सूत्रम् — जे भिक्खू मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउ - मासि वा पंचमासियं वा एएस परिहारद्वाणाणं अन्नयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा, पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासि यं वा पंचमा सियं वा छम्मासयं वा तेण परं पलिउंचिए वा अपलिचिए वा ते चैव छम्मा सा
छाया -यो भिक्षुर्मासिकं वा द्वैमासिकं वा त्रैमासिकं वा चातुर्मासिकं वा पाञ्चामासिकं वा पतेषां परिहारस्थानानामन्यतमं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतः मासिकं वा द्वैमासिक वा त्रैमासिक वा चातुर्मासिकं वा पाञ्चमासिक वा परिकुच्य आलोचयतः द्वैमासिक वा त्रैमासिक वा चातुर्मासिक वा पाञ्चमासिक वा पाण्मासिक वा ततः परं परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः || सू० १३ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे चूर्णी—'जे भिक्खू' इत्यादि । स्पष्टं पूर्वसूत्रवदेव व्याख्येयम् ।। सू० १३ ।।
सूत्रम्-जे भिक्खूबहसोवि मासियं वा बहसोवि दोमासियं वा बहसोवि तेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा एएसि परिहारट्ठाणाणं अण्णयरं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं वा दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमासियं वा तेमासियं वा चाउम्मासियं वा पंचमासियं वा छम्मासियं वा तेण परं पलिउंचिए वा अपलिउंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥ सू० १४॥
छाया-यो भिक्षुः बहुशोऽपि मासिक वा, बहुशोऽपि द्वैमासिक वा, बहुशोऽपि त्रैमासिक वा, बहुशोऽपि चातुर्मासिक वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिक वा, एतेषां परिहारस्थानानां अन्यतरत् परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अप्रतिकुच्य आलोचयतः मासिक वा द्वैमासिक वा त्रैमासिक वा चातुर्मासिक वा पाञ्चमासिक वा प्रतिकुच्य आलोचयतः द्वैमासिक वा त्रैमासिक वा चातुमासिक वा पाञ्चमासिकं वा पाण्मासिकं वा ततः पर परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः ॥सू० १४॥
चूर्गी--'जे भिक्खू' इत्यादि । अस्याप्यर्थः पूर्ववदेव व्याख्येयः ॥ सू० १४ ॥
सूत्रम्-जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणं अण्णयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा पलिउंचिय आलोएमाणस्स दोमसियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा छम्मासियं वा तेण परं पलिउँचिए वा अपलि उचिए वा ते चेव छम्मासा ॥ सू० १५॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिःउ० २० सू०१५-१६ मासिकादिपरिहारस्थानप्रतिसेवनप्रायश्चित्तविधिः ४३७
छाया-यो भिक्षुर्मासिक वा सातिरेकमासिक वा द्वैमासिक वा सातिरेकडै. मासिक वा त्रैमासिक वा सातिरेकत्रैमासिकं वा चातुर्मासिक वा सातिरेकचातुमासिक वा पाञ्चमासिकं वा सातिरेकपाञ्चमासिकं वा एतेषां परिहारस्थानानामन्यतमं परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत्-अपरिकुच्य आलोचयतः मासिकं वा सातिरेकमासिकं वा द्वैमासिकं वा सातिरेकद्वैमासिक वा त्रैमासिकं वा सातिरेकत्रैमासिकं वा चातुमासिक वा सातिरेकचातुमासिक वा पाश्चमासिक वा सातिरेकपाञ्चमासिक बा परिकुच्य आलोचयतः द्वैमासिकं वा सातिरेकद्वैमासिक वा चातुर्मासिक वा सातिरेकचातुर्मासिक वा पाञ्चमोसिक वा सातिरेकपाञ्चमासिक वा पाण्मासिक वा ततः पर परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः ।। सू० १५ ॥
चूर्णी-'जे भिक्खू इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा, नवरम् 'सातिरेक' मिति पूर्वोक्तादधिक व्याख्येयम् ॥ सू० १५॥
सूत्रम्--जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा बहुसा वि साइरेगमसियं वा बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहुसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहसोवि पंचमासियं वा बहुसोवि साइरेगपंचमासियं वा एएसिं परिहारट्ठाणाणं अण्णयरं परिहार ट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स बहसोवि मासियं वा बहुसोवि साइरेगमासियं वा बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहसोवि पंचमासियं वा बहसोवि साइरेगपंचमासियं वा पलिउंचिय आलोएमाणस्स बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि।साइरेगदोमासियं वा बहुसोवि तेमासियं वा बहुसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पंचमासियं वा बहुसोवि साइरेगपंमासियं वा बहुसोवि छम्मासियं वा तेण परं पलिउंचिए वा अपलि उंचिए वा ते चेव छम्मासा ॥ सू० १६॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
निशीथसूत्रे
छाया-यो भिक्षुर्बहुशोऽपि मासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकमासिकं वा बहुशोऽपि द्वैमासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकद्वैमासिकं वा बहुशोडपि त्रैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकत्रैमासिक वा बहुशोऽपि चातुर्मासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकचातुमासिक वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकपाञ्चमासिक वा एतेषां परिहारस्थानानामन्यतमं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतः बहुशोपि मासिकं बा बहुशोपि सातिरेकमासिक वा बहुशोऽपि द्वैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकद्वैमासिकं वा बहुशोऽपि त्रैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकत्रैमासिकं वा बहुशोऽपि चातुर्मासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकचातुर्मासिकं वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिकं वा बहशोऽपि सातिरेकपाञ्चमासिक वा परिकुच्य आलोचयतः बहशोऽपि द्वैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकद्वैमासिक वा बहुशोऽपि त्रैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकत्रैमासिक वा बहुशोवि चातुर्मासिक वा बहुशोपि सातिरेकचातुर्मासिक वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकपाञ्चमासिक वा बहुशोऽपि पाण्मासिक वा ततः परं परिकुञ्चिते वा अपरिकुञ्चिते वा ते एव षण्मासाः ॥ सू०१६॥
चूर्णी- 'जे भिक्खू' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा, नवरम्-बहुश इति त्र्यादिप्रभृत्यनेकवारमिति वाच्यम् । अत्र शिष्यः प्रश्नयति-सूत्रे यदुक्तम्-पाण्मासिकप्रायश्चित्तादुपरि '....ते चेव छम्मासा' ते एव षण्मासाः नाधिकमिति, तत् कुतो नाधिकं प्रायश्चित्तं वर्त्तते यथा मासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनानिमित्तकप्रायश्चित्तावसरे सकपटस्य द्वैमासिकप्रायश्चित्तविधानं कृतम् , तथा षण्मासप्रायश्चित्तावसरे सकपटस्य सप्तमासादिकं वक्तव्यम् किन्तु तथा न कृत्वा षण्मासावधिकमेव प्रायश्चित्तं प्रतिकुञ्चनाया अपतिकुञ्चनायाश्च विहितम् । एवमेव 'बहुसोवि मासियं' इत्यादिसूत्रेष्वपि षण्मासावधिकमेव प्रायश्चित्तदानं विहितं तदत्र किं कारणम् ! इति चेत् अत्रोच्यतेसत्यम् , षण्मासादधिकं प्रायश्चित्तं प्रतिकुञ्चिताय वक्तव्यम् किन्तु इह जीतकल्पोऽयम् । अयं भावः-यस्य तीर्थकरस्य ऋषभादेः यावत्प्रमाणकम् उत्कृष्टं तपःकरणम् , तस्य तीर्थकरस्य शासनेऽन्यसाधूनामुत्कृष्टं प्रायश्चित्तदानं तावत्प्रमाणकमेव, न ततोऽधिकं कदाचिदपि दातव्यं भवेत् , ततोऽन्तिमतीर्थकरस्य भगवतो महावीरस्वामिन उत्कृष्टं तपः पाण्मासिकम् , ततो महावीरस्वामिनः शासने सर्वोत्कृष्टं प्रायश्चित्तदानं पाण्मासिकमेवेति बोध्यम् ।
तीर्थकर ऋषभदेलस्वामिनः शासने द्वादशमासिकं प्रायश्चित्तमासीत् भगवता आदिनाथेन द्वादशमासिकतपसः समाचरितत्वात् । मध्यमानां द्वाविंशतितीर्थकराणां शासने तु अष्टमासिकमेव प्रायश्चितम् , तत्र तपःकरणस्य तथाप्रमाणत्वात् , इति । अत्र महावीरशासने तु पाण्मासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनयाऽपि आलोचनां कुर्वतो नाधिकमारोपणम् , अतस्तदेव-पाण्मासिकमेव प्रायश्चित्तं नाधिकमिति, अत्राह भाष्यकारः--
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू०१७ मासिकादिपरिहारस्थानप्रति सेवनप्रायश्चित्तविधिः ४३९
भाष्यम् - एसा रीई आरिय, - गणहरमाइहिं भासिया सुत्ते । पंचगमा णायच्वा, बहुसोविय सेवणाविस ॥ छाया -- एषा रीतिः आर्यगणधरादिभिर्भाषिता सूत्रे । पञ्च गमा ज्ञातव्याः, बहुशोऽपि च सेवनाविषये ॥ अवचूरिः – 'एसा' एषा - पूर्वोक्तसूत्रप्रोक्ता 'राई' रीतिः प्रकारः 'आरियगणहर माइहिं' आर्यगणधरादिभिः तीर्थकरगणधरादिभिः 'सुत्ते' सूत्रे - आगमे ' भासिया' भाषिता - प्ररूपिता, कुत्र विषये ? इत्याह- 'बहुसोविय सेवणाविसए' बहुशोऽपि - बहुवारानपि सेवनाविषयेसेव्यमानपापस्थानविषये 'पंच गमा' पञ्च गमाः - सूत्रप्रकाराः 'णायव्वा' ज्ञातव्या इति । अयं भाव:प्रायश्चित्तदानं च द्रव्यक्षेत्रकालभावाद्याश्रित्य सेवितुः परिणामविशेषं च विचिन्त्यैव भवति, यथाअनेन द्रव्यक्षेत्रादिविषये कीदृशं कारणविशेषमाश्रित्य पापस्थानं सेवितमित्यादि, तथा - पापस्थानसेवनसमयेऽस्य कीदृश आत्मपरिणाम आसीदित्यादि, तथा - प्रतिसेवकस्य - ऋजुजड - वक्रजडादित्वमपि विचारणीयं भवेत्, गीतार्थागीतार्थत्वादिकम् आभोगानाभोगादिकं च भावनीयं भवेत् इत्याद्यनेककारणानि विभाव्यैव तीर्थकरगणधरादिभिरेषा रीतिः प्ररूपितेति नात्र किमपि शङ्कास्थानं तेषामनन्तज्ञानित्वादिति ॥ सू० १६ ॥
"
सूत्रम् — जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासियं वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा एएस परिहारट्ठाणाणं अन्नयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्जं ठावइत्ता करणिज्जं वेयावडियं ठावि वि डिसेवित्ता से विकसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया पुव्विं पडिसेवियं पुव्विं आलोइयं १ पुव्विं पडिसेवियं पच्छा आलो इयं २ पच्छापडिसेवियं पुव्विं आलोइयं ३ पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं ४, अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४, अपलिउचिए अपलिउंचियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहणिय जं एयाए पट्ठवणाए पट्ठविए निव्विसमाणे पडिसेवेइ से विकसि तत्थेव आरुहियव्वे सिया ||१७||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
छाया - यो भिक्षुर्मासिकं वा सातिरेकमासिकं वा द्वैमासिकं वा सातिरेकद्वैमासिकं वा त्रैमासिकं वा सातिरेकत्रैमासिकं वा चातुर्मासिकं वा सातिरेकचातुर्मासिकं वा पञ्चमासिकं वा सातिरेकपाञ्चमासिकं वा एतेषां परिहारस्थानानामन्यतमं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अपरिकुच्य आलोचयतः स्थापनीयं स्थापयित्वा करणीयं वैयावृत्त्यं स्थापितेऽपि प्रतिसेव्य तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोपथितव्यं स्यात्, पूर्व प्रतिसे वितं पूर्वमालोचितम् १, पूर्व प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् २, पश्चात्प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् ३, पश्चात्प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् ४, अपरिकुञ्चिते अपरिकुञ्चितम् १, अपरिकुञ्चिते परिकुञ्चितम् २, परिकुञ्चिते अपरिकुञ्चितम् ३, परिकुञ्चिते परि कुञ्चितम् ४; अपरिकुञ्चिते अपरिकुञ्चितमालोचयतः सर्वमेतत् स्वकृतं संहृत्य यत् पतया प्रस्थापना प्रस्थापितो निर्विशमानः सन् प्रतिसेवते तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोपयितव्यं स्थात् ॥ सू० १७ ॥
४४०
चूर्णी - यः खलु प्रायश्चित्तकरणसमये पुनरपि पापस्थानं प्रतिसेधते तमधिकृत्य सूत्रमिदं प्रवर्तते - 'जे भिक्खू' इत्यादि । 'जे भिक्खू' यः कश्चिद्भिक्षुः श्रमणः श्रमणी वा 'मासियं वा मासिकं धा 'साइरेगमासियं वा' सातिरेकमासिकं वा किञ्चिदधिकैकमासेन संपादितम्, एवं द्वैमासिकं वा सातिरेकद्वैमासिकं वा, त्रैमासिकं वा सातिरेकत्रैमासिकं वा, चातुर्मासिकं वा सातिरेकचातुर्मासिकं वा अतिरेकेणाऽधिकेन पञ्चदिनाद्यधिकेन सहितं चातुर्मासिकमिति सातिरेकचातुर्मासिकम् एवम् 'पंचमासियं वा' पाञ्चमासिकं वा 'साइरेगपंचमासियं वा' सातिरेक पाञ्चमासिकं वा मासपञ्चकात् किञ्चिदधिकं परिहारस्थानम् 'एएसिं' एतेषां पूर्वोक्तानाम् 'परिहारट्ठाणाणं' परिहारस्थानानां मध्यात् 'अन्नयरं ' अन्यतमं यत् किमपि अन्यतममेकं 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानम् प्रायश्चित्तस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य उपर्युक्त पापस्थानमध्यात् यस्य कस्याप्येकस्य परिहारस्थानस्य प्रतिसेवनां कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत् तादृशपापस्थानं प्रकटीकुर्यात्, तत्र 'अपलिउंचिय आलोएमाणस्स' अपरिकुच्य मायामकृत्वा - ssलोचयतः आलोचनां कुर्वतः श्रमणादेः । इदं खलु सूत्रं परिहारनामकप्रायश्चित्ततपसः प्रतिपादकम् अतस्तस्य परिहारनामकतपसो विधिमाह - 'ठवणिज्जं' इत्यादि, 'ठवणिज्जं ठावइत्ता' स्थापनीयं स्थापयित्वा तत्र अपरिकुच्यालोचयतः परिहारतपसो दानसमये आचार्यः तस्मै तादृशं विधिमुपदर्शयति-यः खलु प्रतिसेवकः परिहारतपसः प्रायश्चित्तस्थानं प्राप्तवान् स परिहारनामकतया ग्रहणाय सर्वेषां श्रमण श्रमणोजनानां परिज्ञानाय सकलगच्छसमक्षं निरुपसर्गनिमितकं कायोत्सर्ग पूर्वं करोति तस्य प्रतिसेवकस्य कायोत्सर्गकरणानन्तरम् आचार्यः प्रतिसेवकं प्रति कथयति त्वं परिहारी, अहं कल्पस्थितोऽतो यावत्तव तपः पूर्ण भविष्यति तावदहं वाचनादिरूपं साहाय्यं करिष्यामीति, अन्यो वाऽनुपारिहारिकस्तव वाचनादिसाहाय्यं करिष्यति, अन्यो वाउनु - पारिहारिकस्तव वैयावृत्यं करिष्यति, इत्येवंरूपेण 'ठवणिज्जं' स्थापनीयम् - साहाय्याद्यर्थस्थाप
"
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०२० सू०१७ मासिकादिपरिहारस्थानप्रतिसेवनप्रायश्चित्तविधिः ४४१ नयोग्यम् - अनुपारिहारिकं पारिहारिकानुकूलवत्तिनं कञ्चित्साधुम् 'ठवइत्ता' स्थापयित्वा - नियतं कृत्वा अनुपारिहारिकेण वैयावृत्त्यकारेण च 'कर णिज्जं वेयावडियं करणीयं वैयावृत्त्यम्, अस्य परिहारतपसि वर्तमानस्य यथायोग्यमनुशिष्टचुपालम्भोपग्रहलक्षणं वैयावृत्यं करणीयम् | 'ठाविएवि पडिसेवित्ता' स्थापितेऽपि - अनुशिष्टयुपालम्भादिभिः क्रियमाणेऽपि वैयावृत्ये प्रतिसेविता कदाचित् किमपि अपराधस्थानं प्रतिसेवको भवेत् पापस्थानं सेवेत कथयेच्च हे भगवन् । अहममुकं प्रायचित्तस्थानमापन्नः, ततस्तत्य 'सेवि' तदपि तत्संबन्ध्यपि प्रायश्चित्तम् 'कसिणे' कृत्स्नम् सर्वं पूर्वसेवितं सम्प्रति सेवितं चेति द्वयमपि 'तत्थेव ' तत्रैव परिहारतपस्येव 'आरुहियव्वे सिया' आरोपयितव्यं स्यात् सर्व संमेलनीयमित्यर्थः, अत्र पापस्थानस्य पूर्वपश्चात्सेवनाविषयां चतुभङ्ग दर्शयितुमाह- 'पुच्वि' इत्यादि, 'पुवि पडिसेचियं पुच्चि आलोइयं' पूर्व प्रतिसेवितंपूर्वमालोचितम् १, अत्र पूर्वमित्यत्र पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पूर्वानुपूर्व्या इति ज्ञातव्यम्, ततश्चायमर्थः - गुरुलघुपर्यालोचनया पूर्वानुपूर्व्या लघुपञ्चकादिक्रमेण यत् प्रतिसेवितम् तत् पूर्वं पूर्वा - नुपूर्व्या प्रतिसेवनानुक्रमेण आलोचितमिति प्रथमो भङ्गः १ । द्वितीयभङ्गमाह - 'पुव्वि पडिसेवियं पच्छा आलोइयं' पूर्व प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् - पूर्व गुरुलघुपर्यालोचनया पूर्वानुपूर्व्या मासलघुकादि प्रतिसेवितम् तदनन्तरं च तथाविधाल्पप्रयोजनोत्पत्तौ प्रमादादिना गुरुलघुपर्यालोचनयैव लघुपचकादि प्रतिसेवितम् आलोचनासमये च पश्चात् पश्चानुपूर्व्या आलोचितम् - यथापूर्वं लघुपञ्चकायालोचितम् पश्चात् लघुमासिकादिकमालोचितमिति द्वितीयो भङ्गः २ । अथ तृतीयभङ्ग दर्शयितुमाह- 'पच्छा पडिसेवियं' इत्यादि 'पच्छा पडिसेवियं पुवि आलोइयं' पश्चास्प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम्, तत्र पश्चानुपूर्व्या प्रतिसेवितं गुरुलघुपर्यालोचनामन्तरेण पूर्व गुरुमासादिकं प्रतिसेवितम् पश्चात् लघुपञ्चकादीति आलोचनासमये आनुपूर्व्या नालोचितम् पूर्वे लघुपञ्चकाद्यालोचितम् पश्चात् तदनन्तरं गुरुमासादिकमालोचितमिति तृतीयो भङ्गः ३ । अथ चतुर्थ - भङ्गमाह - पच्छा पडिसेवियं' इत्यादि । 'पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं' पश्चात्प्रतिसे - वितं पश्चादालोचितम्, तत्र पश्चानुपूर्व्या प्रतिसेवितं गुरुलघुपर्यालोचनादिविरहितं यथाकथंचन प्रतिसेवितमिति पश्चात् पश्चानुपूर्व्या आलोचितं प्रतिसेवनानुक्रमेणैव आलोचितम्, अथवा स्मृत्वा स्मृत्वा यथाकथंचनापि आलोचितमिति चतुर्थो भङ्गः ४ । अत्र प्रथमचतुर्थभङ्गौ अप्रतिकुञ्चनायाम्, द्वितीयतृतीयभङ्गौ तु प्रतिकुञ्चनायामिति अप्रतिकुञ्चित - प्रतिकुञ्चिताभ्यामियं चतुर्भङ्गीकृतेति । तामेव अप्रतिकुश्चि प्रतिकुञ्चितम् इत्येतद्विषयां चतुर्भङ्गीं दर्शयितुमाह- 'अपलिउंचिए अपलिउंचियं' इत्यादि, 'अपलिउंचिए अपलिउंचियं' अप्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम, यदा खलु अतिचारान् प्राप्तवान् आलोचनाकाले आलोचनाभिमुखो भवेत्तदा स एवं संकल्पयति यथा ये केचन मयि अतिचाराः जातास्ते सर्वेऽपि अतिचारा मया आलोचनीयाः न कोऽपि गोप५६
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
"
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
निशीथसूत्रे नीयः, एवं पूर्वसंकल्पकाले अप्रतिकुञ्चिते आलोचनासमये अप्रतिकुंचितमेव आलोचयतीति प्रथमो भङ्गः १, अथ द्वितीयभङ्गमाह-'अपलिउंचिए पलिउंचियं' इति, 'अपलिउंचिए पलिउंचियं' अप्रतिकुञ्चिते प्रतिकुञ्चितम् यथा-पूर्व संकल्पकाले आलोचनाविचारकाले अप्रतिकुञ्चितम्-निष्कप टभावेन समुपस्थितः आलोचनासमये तु प्रतिकुञ्चितं कपटभावेन आलोचयतीति द्वितीयो भङ्गः २, अथ तृतीयभङ्गमाह पलिउंचिए अपलि उंचिथं' प्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम् पूर्वसंकल्पकाले प्रतिकुञ्चितम् यथा मया न सर्वे अतिचारा आलोचनीयाः एवंप्रकारेण पूर्वसंकल्पकाले प्रतिकुञ्चिते आलोचनासमये अन्तःकरणस्य परावर्तनात् प्रतिकुंञ्चितम्-कपटरहितं यथा स्यात् तथा आलोचयतीति तृतीयो भङ्गः ३ । अथ चतुर्थभङ्गमाह-'पलिउंचिए पलिउंचियं' प्रतिकुञ्चिते प्रतिकुञ्चितम्, पूर्वसंकल्पकाले पापस्थानप्रतिसेवकेन प्रतिकुञ्चितं यथा मया न सर्वे अपराधा आलोचनीयाः, तत एवंप्रकारेण संकल्पकाले प्रतिकुंचिते ततः आलोचनाकरणसमयेऽपि प्रतिकुञ्चितं सकपटमेव आलोचयतीत्येष चतुर्थो भङ्गः ४ । एषु चतुर्ष भङ्गेषु मध्ये यत् 'अपलिउंचिए अपलिउचियं' अप्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम् पूर्व संकल्पकाले निष्कपटेन संकल्पितम् आलोचनाग्रहणकालेऽपि निष्कपटपूर्वकम् 'आलोएमाणस्स' आलोचयतः, ततश्चायमर्थः-यावन्तोऽतिचाराः प्रतिसेविताः तान् सवनिव निरवशेषमालोचयतः श्रमणादेः 'सव्वमेयं' सर्वमेतत् यत् यदा यत्तदपराधजातम् , यदि वा कथमपि प्रतिकुञ्चना कृता स्यात् ततः प्रतिकुञ्चनानिष्पन्नं, यच्च गुरुणा सहालोचनाकाले उच्चासनतुल्यासनोपवेशनादिजनितं तथा या च आलोचनासमये असमा चारी सेविता तन्निष्पन्नं च सकलमेतत् अपराधकारिणा प्रायश्चित्त प्रतिसेवकेन श्रमणादिना 'सकयं' स्वकृतम्-स्वयमेव आत्मना प्रतिसेवितम् आत्मनैव कृतम् 'साहणिय' संहृत्य-एकत्र मील यित्वा, तथा पुनश्च 'जं एयाए' यत् एतया अनन्तरपूर्वकथितया पाण्मासिक्या एकमासिकादिकया वा ‘पट्ठवणाए' प्रस्थापनया पूर्वकाले कुतस्यातिचारस्य विषये या प्रस्थापना प्रायश्चित्तदानरूपा तया प्रस्थापतया 'पट्टविए' प्रस्थापितः-प्रायश्चित्तकरणे नियोजितः 'निविसमाणे' निर्विशमानः तपसो निस्सरन् प्रायश्चित्तस्य चरमं तपः सेवमानः तपः समाप्य ततो निवर्त्तयनित्यर्थः यत् पुनः प्रमादतो विषयकषायादिभिर्वा 'पडिसेवई' प्रतिसेवते-पापस्थानस्य प्रतिसेवनां करोति तस्यां प्रतिसेवनायां यत् प्रायश्चित्तं प्राप्यते 'सेवि कसिणे' तदपि कृत्स्नम्तदपि सर्व प्राश्चित्तम् 'तत्थेव' तत्रैव-पूर्व प्रस्थापिते एव प्रायश्चित्ते 'आरुहियवे सिया' आरोपयितव्यं स्यात् सर्वमेकत्र संमेलनीयमित्यर्थः ।। सू० १७ ।।
सूत्रम्--जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा, बहुसोवि साइरेगमासियं वा बहुसोवि दोमासियं वा बहुसोवि साइरेगदोमासियं वा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः३० २० सू०१८-२० मासिकादिपरिहारस्थानप्रतिसेवनप्रायश्चित्तविधिः ४४३ बहसोवि तेमासियं वा बहसोवि साइरेगतेमासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहसोवि साइरेगचाउम्मासियं वा बहुसोवि पचंमासियं वा बहसोवि साइरेगपंचमासियं वा, एएसिं परिहारठाणाणं अण्णयरं परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अपलि उंचिय आलोएमाणस्स ठवणि ज्जं ठावइत्ता करणिज्जं वेयावडियं ठाविए विपडिसेवित्ता से वि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया, पुव्वं पडिसेवियं पुव्वं आलोइयं १, पुव्वं पडिसेवियं पच्छा आलोइयं २, पच्छा पडिसेवियं पुव्वं आलोइयं ३, पच्छा पडिसेवियं पच्छा आलोइयं ४ । अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिअचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलि उंचियं ४। अपलिउंचिए अपलिउंचियं आलोएमाणस्स सबमेयं सकयं साहणिय जे एयाए पवणाए पट्टविए निब्बिसमाणे पडिसेवेइ सेविकसिणे तत्थेव आरुहियत्वे सिया।। मू०१८॥
जे भिक्खू मासियं वा साइरेगमासियं वा दोमासिय वा साइरेगदोमासियं वा तेमासियं वा साइरेगतेमासियं वा चाउम्मासियं वा साइरेगचाउम्मासियं वा पंचमासियं वा साइरेगपंचमासियं वा, एएसिं परिहारट्ठाणाणं अण्णयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा पलिउंचिय आलोएमाणस्स ठवणिज्ज ठावइत्ता करणिज्जं वेयावडियं ठाविए वि पडिसेवित्ता सेविकसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया, पुचि पडिसेवियं पुचि आलोइयं १, पुब्बि पडिसेवियं पच्छा आलोइयं २, पच्छापडिसेवियं पुविं आलोइयं ३, पच्छापडिसेवियं पच्छाआलोइयं४, अपलिउंचिए अपलिउंचियं १, अपलिउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचियं ३, पलिउंचिए पलिउंचियं ४, पलिउंचिए पलिउंचियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहणिय जे एयाए पट्ठवणाए पट्टविए णिव्विसमाणे पडिसेवइ से विकसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया ॥ मू० १९||
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
जे भिक्खू बहुसोवि मासियं वा बहुसोवि साइरेगमा सियं वा बहुसावि दोमासि वा बहुसोवि साइरेगदोमा सियं वा बहुसोवि मासि वा बहुसो वि साइरेगते मासियं वा बहुसोवि चाउम्मासियं वा बहुसो सारेगाम्मासयं वा बहुसोवि पंचमासि वा बहुसोवि साइरेगपंचमासियं वा एएस परिहारट्ठाणाणं अण्णयरं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा पलिउंचिय आले एमाणस्स ठवणिज्जं ठावइत्ता कर णिज्जं वेयावडियं ठाविवि पडिसेवित्ता सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वे सिया पुव्वि पडिसेवियं पुव्वि आलोइयं १, पुव्वि पडिसेवियं पच्छा आलाइयं २, पच्छा पडिसेवियं पुवि आलाइयं ३, पच्छापडिसेवियं पच्छा आलाइयं ४ | अपलिउंञ्चिए अपलिउंचियं १, अपलिंउंचिए पलिउंचियं २, पलिउंचिए अपलिउंचिंय ३, पलिउच्चिए पलिउचियं ४ | पलिउंचिए पलिउंचियं आलोएमाणस्स सव्वमेयं सकयं साहणिय जे एयाए पवणाए पबिए निव्विसमाणे पडिसेवेइ सेवि कसिणे तत्थेव आरुहियव्वेसिया ॥ सू० २०॥
४४४
छाया - यो भिक्षुर्बहुशोऽपि मासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकमासिकं वा, बहुशोsपि द्वैमासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकद्वैमासिकं वा, बदुशोऽपि त्रैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेक त्रैमासिकं वा बहुशोऽपि चातुर्मासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकचातुसिकं वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकपाञ्चमासिकं वा एतेषां परिहारस्थानानाम् अन्यतमं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अप्रतिकुच्य आलोचयतः स्थापनीयं स्थापयित्वा करणीयं वैयावृत्त्यम्, स्थापितेऽपि प्रतिसेव्य तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात् पूर्वं प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् १, पूर्व प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् २, पश्चात् प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् ३, पश्चात्प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् ४ । अपरिकुञ्चिते अपरिकुञ्चितम् १, अपरिकुञ्चिते परिकुञ्चितम् २ परिकुञ्चिते अपरिकुञ्चितम् ३, परिकुञ्चिते परिकुञ्चितम् ४ । अपरिकुञ्चिते, अपरिकुञ्चितम् आलोचयतः सर्वमेतत् स्वकृतं संहृत्य य एतया प्रस्थापनया प्रस्थापितो निर्विशमानः प्रतिसेवते तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात् ॥ सू० १८ ॥
यो भिक्षुर्मासिकं वा सातिरेक मासिकं वा द्वैमासिकं वा सातिरेकं द्वैमासिकं वा त्रैमासिकं सातिरेक त्रैमासिक वा चातुर्मासिकं वा सातिरेकवातुर्मासिकं वा पाञ्वमासिकं वा सतिरे
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ०२० सू०२१ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४४५ कपाञ्चमासिकं वा एतेषां परिहारस्थानानाम् अन्यतम परिहारस्थानं प्रतिसेव्य मालोचयेत् परिकुच्य आलोचयतः स्थापनोयं स्थापयित्वा करणीयं वैयावृत्यं, स्थापितेऽपि प्रतिसेव्य तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात्,पूर्व प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् ।, पूर्व प्रतिसेतितं पश्चादालोचितम् २, पश्चात्प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् ३ पश्चात्प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् ।। अप्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम् १, अप्रतिकुञ्चिते प्रतिकुश्वितम् २, प्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम् ३, प्रतिकुञ्चिते प्रतिकुञ्चितम् ४। प्रतिकुञ्चिते प्रतिकुञ्चितमालोचयतः सर्वमेतत् स्वकृतं संहृत्य य पतया प्रस्थाग्नया प्रस्थापितो निर्विशमानः प्रतिसेवते तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात् ॥ सू० १९॥
यो भिक्षुर्बहुशोऽपि मासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकमासिकं वा बहुशोऽपि द्वैमासिक वा बहुशोऽपि सातिरेकद्वैमासिकं वा बहुशोऽपि त्रैमासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकत्रैमासिकं वा बहुशोऽपि चातुर्मासिकं वा बहुशोऽपि लातिरेकचातुर्मासिक वा बहुशोऽपि पाञ्चमासिकं वा बहुशोऽपि सातिरेकपाञ्चमासिकं वा, एतेषां परिहारस्थानानामन्यतमम् परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् प्रतिकुच्य आलोचयतः स्थापनीयं स्थापयित्वा करणीयं वैयावृत्यं स्थापितेऽपि प्रतिसेव्य तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात्, पूर्व प्रतिसेवितं पूर्वमालोचितम् १, पूर्व प्रतिसेवितं पञ्चादालोचितम् २, पञ्चात्प्रति सेवितं पूर्वमालोचितम् ३, पञ्यात्प्रतिसेवितं पश्चादालोचितम् ४ । अप्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुञ्चितम् १, अप्रतिकुञ्चिते प्रतिकुन्वितम् २, प्रतिकुञ्चिते अप्रतिकुश्चितम् 3, प्रतिकुश्चिते प्रतिकुञ्चितम् ४ । प्रतिकुञ्चिते प्रतिकुञ्चितमालोचयतः सर्वमेतत् स्वकृतं संहृत्य य एतया प्रस्थापनया प्रस्थापितो निर्विशमानः प्रतिसेवते तदपि कृत्स्नं तत्रैव आरोहयितव्यं स्यात् ॥सू० २०॥
चूर्णी-- इदं सूत्रत्रयं ( १८-१९-२० ) बहुशः सातिरेकेति संयोगरूपं प्रायश्चित्सारोपणाविषयकं बहुशः सातिरेकेति संयोगमधिकृत्य पूर्ववदेव व्याख्येयम् ।
पूर्वोक्तानां सर्वेषा परिहारस्थानसेवनविषयकप्रायश्चित्तसूत्राणामुपसंहारं वक्तुकामों भाष्यकारः पूर्वसूत्रातिदेशेन प्राह
सुत्तविभासा जा उ, हिडिमसत्तेसु सोलसेसु य ।
सा चेव इहं णेया, ठवणा-परिहार-णाणत्तं ॥१॥ छाया--सूत्रविभाषा या तु अधस्तनसूत्रेषु षोडशसु च।
सैव इह ज्ञातव्या, स्थापना-परिहार-नानात्वम् ॥१॥ अवचूरिः - या तु सूत्रविभाषा 'जे भिक्खू' इत्यादि सूत्रावयवव्याख्या एकद्विकत्रिकादिसंयोगप्रदर्शनस्वरूपा अधस्तनसूत्रेषु-आधसूत्रेषु षोडशसंख्यकेषु वर्णिता सा एव विभाषा इह उपरितनेषु सप्तदशादारभ्य 'बहसोवि साइरेग' इति संयोगसूत्रपर्यन्तेष्वपि सूत्रेषु ज्ञातव्या वक्तव्येत्यर्थः । अथ यदि सैव वक्तव्यता इहापि तदा पूर्वसूत्रेभ्य एतेषां सूत्राणां को विशेषस्तत्राह
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
निशीथसूत्रे 'ठवणा' इत्यादि, स्थापनापरिहारनानात्वं-स्थापनापरिहारविषये भेदो ज्ञातव्यः, अयं भावःअधस्तनपूर्वसूत्रेपु आदितः षोडशसूत्रपर्यन्तसूत्रेषु परिहारतपो न कथितम् , इह तु सप्तदशसूत्रादनन्तरसूत्रेषु परिहारतपसः प्रतिपादनं कृतम् , इत्येतावानेव विशेष इति ।। सू० १८-२०॥
इदानी मासादौ प्रस्थापिते अन्तरा यदन्यदिनमासादिपापस्थानं प्रतिसेवते तत्र यस्मिन् पापस्थाने दिवस ग्रहणप्रमाणं प्रस्थापितं स्थापना रूपं भष्यते तदेव दर्शयति-'छम्मासिय इत्यादि ।
सूत्रम्-छम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ॥ सू० २१॥
छाया पाण्मासिकं परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारः अन्तरा द्वमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनातिरिक्तं तेन परं सविंशतिरात्रौ द्वौ मासौ ॥ सू० २१॥
चूर्णी --- 'छम्मासियं' इत्यादि । 'छम्मासियं' पाण्मासिकम् तत्र षडिति संख्याविशेषलक्षणं मासिकम्, तत्र मानानि समयावलिकादीनि असतीति मासः, मासो मासान्तकः कालः परिमाणमस्येति मासिकम्, षभिर्मासै निष्पन्नं यत् तत् पाण्मासिकम् 'परिहारद्वाणं' परिहारस्थानम्-परिहारस्य स्थानं परिहारस्थानम्-सावद्यकर्मणामनुष्ठानलक्षणम् तत्प्रति ‘पट्टविए' प्रस्थापितः अशुभकर्मणां क्षयार्थ स्थापितः प्रायश्चित्तं वहमान इत्यर्थः 'अणगारे' अनगार:-श्रमणः श्रमणी वा 'अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता' अन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य तत्र अन्तरा मध्ये समारब्धप्रायश्चित्तस्य मध्ये इत्यर्थः द्वैमासिकम्-मासद्वयेन संपादनयोग्यं परिहारस्थानं पापस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य-प्रायश्चित्तकरणसमयेऽपि द्वैमासिकप्रायश्चित्तस्थानस्य प्रतिसेवनं कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत् कृतपापकर्मण आलोचना गुरवे दर्शयेत् । तत्र मायारहितभावेन आलोचनां कुर्वतः 'अहावरा वीसइराइया आरोवणा' अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा, तत्र अथेत्ययमानन्तर्यार्थको निपातः, अपरा-मासद्वयादन्या, यदि अयं पाण्मासिकं तपो वहन् मध्ये द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेवते प्रतिसेव्य मायारहितमालोचयेत् तदा गुरुः तस्मै प्रतिसेवितमासद्वयोपरिविंशतिरात्रिकी आरोपणा कर्तव्या विंशतिरात्रिसम्पादनीयप्रायश्चित्तं वर्धयेदिति भावः । घण्णां मासानां त्रिभागं कृत्वा तत्र भागद्वयं परित्यजेत् , एक भागं मासद्वयप्रमाणं प्रायश्चित्तं पुनरपरं दद्यात् तदेवं मासद्वयसम्पाद्यं प्रायश्चित्तं संमीलयित्वा विंशतिरात्रिकं प्रायश्चित्तं दद्यात् ।
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू० २२-२६ परिहारस्थानप्रस्थापितस्यारोपणाविधिः ४४७ तत्र रात्रिप्रहणमहोरात्रस्योपलक्षणम् रात्रावेद अहोरात्रस्य परिसमाप्तेः तदयं निष्कर्थिः प्रच. लितषाण्मासिकप्रायश्चित्ते एव पुनरपि टैमासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवकाय विंशत्यहोरात्रप्रमाणकं पुनरपि प्रायश्चित्तं दद्यात्-पण्मासस्य द्वौ द्वौ भागो परित्याज्यौ एकैको भागो ग्रहीतव्यः, तावता मासद्वययुक्तविंशत्यहोरात्रप्रमाणकमेव प्रायश्चित्तमापन्नं भवति । पण्मासभागत्रयं विशदयतिषण्मासस्य द्विद्विभागरूपेषु त्रिषु भागेषु 'आइमज्झावसाणे' आदिमध्यावसाने षण्मासस्य आदौ मध्ये अवसाने च द्विभागरूपे 'सअटुं' सार्थम्-तत्र अर्थः प्रयोजनम् येन प्रयोजनेन प्रयुक्तः सन् तदाचरितम् तेन प्रयोजनेन सहितम् 'सहेउं' सहेतुम् , तत्र हेतुः सामान्यकारणम् , येन हेतुना प्रयुक्तः सन् तदाचरितं तत्सहितम् 'सकारणं' सकारणम्, विशेषार्थहेतुकारणैः प्रयुक्तः सन् तदाचरितं मासद्वयात्मकं परिहारस्थानम् तत्सर्व सपूर्ण षाण्मासिकसम्बन्धिद्विमासम् विंशत्यहोरात्राणां त्रिवारकरणात् , तच्च 'अहीणमहरितं' अहीनमतिरिक्तम् न हीनं न्यूनं नातिरिक्तं नाधिकम् एकद्विदिनादिनापि न न्यनं नाप्यधिक संपूर्णमेव । अयं भावः-यदि प्रचलितषापमासिकप्रायश्चित्तकरणावसरे केनापि कारणादिना पुनरपि मासद्वयात्मकपरिहारस्थानस्य प्रतिसेवनं करोति कृत्वा चाकपटमालोचयेत् तदा विंशत्यहोरात्रंद्विमासादपरम् प्रायश्चित्तं दद्यात् विशत्यहोरात्राधिकं संपूर्णमासद्वयं प्रायश्चित्तं दद्यादिति, अतएव 'तेण परं सवीसइराइया दो मासा' तेन परं तस्मा. त्षण्मासादुपरीत्यर्थः सविंशतिरात्रिको द्वौ मासौ प्रायश्चित्तत्वेन भवतः तत्र न किञ्चिदपि हातव्यमिति भावः ।। सू० २१ ।।
सूत्रम्-पंचमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमामासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया
आरोवणा आइमज्झावसाणे सअठं सहेउं सकारणं अहीणमतिरित्तं तेण परं सवीसराइया दी मासा ॥ सू० २२ ॥ ___ चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ॥ सू० २३ ॥
तेमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरो
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
निशीथसूत्रे
वणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सवीसइराइया दा मासा ॥ सू०२४ ॥
दोमासि परिहाराणं पविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअट्ठे सहेउ सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया दो मासा ॥ सू० २५||
मासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा आइमज्झावसाणे सअहं सहे सवीसइराइया दोमासा || सू० २६ ॥
सकारणं
वीसइराइया आरोवणा अहीणमइरित्तं तेण परं
छाया -- पाञ्च मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारः अन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचययेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारण महीनमतिरिक्तं तेन पर सविंशतिरात्रिकौ द्वौ मासौ ॥ सू० २२ ॥
चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारः अन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं सविंशतिरात्रिकौ द्वौ मासौ ॥ सू० २३॥
त्रैमासिक परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारः अंतरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तम् तेन परं सविंशतिरात्रिकौ द्वौ मासौ ॥ सू० २४ ॥
द्वैमासिकं परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारः द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा सार्थ सहेतुं सकारण महीनमतिरिक्तं तेन परं सविंशतिरात्रिकौ द्वौ मासौ ॥ सू० २५ ॥
मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्धं सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तम् तेन परं सविंशतिरात्रिकौ द्वौ मासौ २६ ॥ सू० २२-२६ ॥
चूर्णी - एतानि पाञ्चमासिकपरिहारस्थानप्रस्थापितानगारस्य
द्वैमासिक परिहारस्थाचातुर्मासिक० त्रैमासिक ० द्वैमासिक • मासिकपरिहारस्थानप्रस्थापितानगारस्य द्वैमासिकपरिहारस्थानसेवनसूत्रपर्यन्तानि पञ्च सूत्राणि षाण्मासिकसूत्रवदेव पाश्चमासिकादियथा
सेवनसूत्रादारभ्य
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू० २७-२९ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४४९ योगं व्यत्ययेन व्याख्येयानि । विशेषस्त्वयम्-यत् आदिमध्यावसाने पञ्चादिमासानां यथायोगं त्रयो भागाः करणीया इति ॥ सू० २२-२६ ॥
पूर्व पाण्मासिकादिमासिकपर्यन्तपरिहारस्थानप्रस्थापिताऽनगारस्य द्वैमासिकपरिहारस्थानसेवने सविंशतिरात्रिकद्विमासप्रायश्चित्तदानस्वरूपं प्रदर्शितम्, अथ सविंशतिरात्रिकद्विमासप्रायश्चित्तसेवनासमये तत्रापि यः कश्चित् साधुः पुनरपि द्वैमासिकपरिहारस्थानं सेवते तस्य प्रायश्चित्तविधिं दर्शयति- 'सवीसइराइयं' इत्यादि ।
सूत्रम्--सवीसइराइयं दामासियं परिहारट्ठाणं पठविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअठं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सदसराया तिण्णि मासा ॥ सू० २७॥
छाया-सविंशतिरात्रिकं द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा द्वैमा सिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं सदशरात्रास्त्रयो मासाः॥सू०२७॥
चूर्णी-'सवीसइराइयं' इत्यादि । 'सवीसइराइयं दोमासियं' सविंशतिरात्रिकं द्वैमा. सिकम् , तत्र विंशतिरात्रिभिः सहितमिति सविंशतिरात्रिकम्-विंशतिरात्र्यधिकं द्वैमासिकं मासदयसंपादनयोग्यम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानम्-सावधकर्भानुष्ठानम् , एतादृशकर्मणां निराकरणाय तदनुकूलपरिहारतपसि 'पदविए' प्रस्थापित आरोपितः 'अणगारे' अनगार-भिक्षुकः-श्रमणः श्रमणी वा 'अंतरा' अन्तरा-तन्मध्येऽपि 'दोमासियं परिहारद्वाण पडिसेवित्ता' द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य द्वैमासिकपापस्थानप्रतिसेवनं कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत्-स्वकृतकर्मणः प्रकाशनं कुर्यात् तदा 'अहावरा वीसइराइया आरोवणा' अथापरा-ततोऽन्या पूर्व सेव्यमानद्विमासादन्या विंशतिरात्रिकी आरोपणा, तत्र तादृशमपरं द्वैमासिकं परिहारस्थानमासेव्य यदि अकपटमालोचयति तदा विंशत्यहोरात्रस्य प्रायश्चित्तं भवति । तच्च 'आइमज्झावसाणे' आदिमध्यावसाने विंशतिदिवसात्मके प्रतिभागे 'सअट्ट सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं' सार्थ सहेतुकं सकारण-महीनमतिरिक्तम् अन्यूनानधिकम् यत् यत् प्रतिसेवितं तत्सर्वमेव दातव्यं प्रायश्चित्तरूपेण । तेण परं' तेन ततः परं प्रस्थापितद्वैमासिकप्रायश्चित्तस्य विंशतिरात्रिकारोपणासहितसविशतिरात्रिकं सर्वसंकलितं प्रायश्चित्तम् 'सदसराया तिणि मासा' सदशरात्रावयो मासाःदशाहोरात्रसहितास्त्रयो मासाः प्रायश्चित्तस्य भवन्तीति ॥ सू० २७ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
निशीथसूत्रे सूत्रम्--सदसराइयं तेमासियं परिहारहाण पट्ठविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअट्ठ सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं चत्तारि मासा ॥ सू० २८॥
छाया सदशरात्रिकं त्रैमासिकं परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारः अन्तरा द्वैमासिकम् परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोवयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं चत्वारो मासाः ॥ सू० २८ ॥
___ चूर्णी-'सदसराइयं' इत्यादि । 'सदसराइयं तेमासियं' सदशरात्रिकं त्रैमासिकम्दशाहोरात्रसहितं त्रैमासिकं पूर्वसूत्रोक्तम् 'परिहारहाण' परिहारस्थानं सावद्यकर्मणामनुष्ठानलक्षणम् , तस्मिन् सदशरात्रिकत्रैमासिकपापनाशनाय परिहारतपसि 'पट्ट विए अणगारे' प्रस्थापितोऽनगारः प्रायश्चित्तकरणाय नियुक्तो भिक्षुकः यदि 'अंतरा' अन्तरा-मध्ये 'दोमासियं परिहारहाणं' द्वैमासिकम् मासद्वयसंपादनीय परिहारस्थानम् 'पडिसेवित्ता आलोएज्जा' प्रतिसेव्य प्रतिसेवनां कृत्वा आलोचयेत्-गुरुसमीपे आलोचनां कुर्यात् तदा 'अहावरा वीसइराइया आरोवणा' अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा कर्त्तव्या प्रकृतप्रायश्चित्तादतिरिक्ता विशतिरात्रिप्रमाणा दातव्या । कथमित्याह-'आइमज्झावसाणे' आदिमध्यावसाने प्रत्येकभागे 'सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं' सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं सर्व संपूर्ण प्रायश्चित्तं दातव्यम् 'तेण परं चत्तारि मासा' तेन परम्-ततः-पूर्वसूत्रोक्तात्परं सदशरात्रिकमासद्वयविंशतिरात्रिकारोपणसंमेलनात्परं चत्वारो मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्ति ॥ सू० २८ ॥
सूत्रम्-चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं सवीसइराइया चत्तारि मासा ॥ सू० २९॥
छाया-चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा द्वैमासिकं परिहार स्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने साथै सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं सविंशतिरात्रिकाश्चत्वारो मासाः ॥ सू० २९॥ - चूर्णी—'चाउम्मासियं' इत्यादि । 'चाउम्मासियं परिहारठाणं' चातुर्मासिकं परिहारस्थानम्-मासचतुष्टयेन संपादनीय पूर्वसूत्रोक्तं परिहारस्थानं प्रति 'पद्वविए' प्रस्थापितः तस्मिन् चातुर्मासिकपरिहारस्थाने समुपस्थापितः 'अणगारे' अनगारः, शेषं सर्व पूर्वसूत्रवदेव व्याख्येयम् ,
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूणिभाष्यावचूरिः उ० २०सू३०-३३ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४५१ विशेषस्त्वयम्-अत्र सूने सर्व प्रायश्चित्तमारोपणासहितम् 'सवीसइराइया चत्तारि मासा' सविंशतिरत्रिका विंशत्यहीरात्रसहिताश्चत्वारो मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति, शेषं पूर्ववदिति ।। सू०२९॥
सूत्रम्-सवीसइराइयं चाउम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं सदसराइया पंच मासा ॥ सू० ३०॥
__ छाया-सविंशतिरात्रिकं चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदि मध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं सदशरात्रिकाः पञ्च मासाः ॥३०॥
चूर्णी-'सवीसइराइयं' इत्यादि । सवीसइराइयं चाउम्मासियं' सविंशतिरात्रिकं चातुर्मासिकम् विंशतिरात्रिसहितमास चतुष्टयसंपादनयोग्यम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानम् , अत्र विंशत्यहोरात्रसहितेषु चतुर्षु मासेषु विंशत्यहोरात्रिकारोपणासंमेलने सर्वे 'सदसराइया पंच मासा' इति दशाहोरात्रसहिताः पञ्च मासाः प्रायश्चित्तत्वेन भवन्ति, शेषं सर्व पूर्ववदेव व्याख्येयमिति ॥ सू०३०॥
सूत्रम्-सदसराइयं पंचमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा दोमासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा वीसइराइया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअट्ठ सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं छम्मासा ।। सू० ३१॥
छाया- सदशरात्रिनं पाञ्चमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा विंशतिरात्रिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं षण्मासाः ॥३१॥
चूर्णी - 'सदसराइयं' इत्यादि । 'सदसराइयं पंचमासिकं' सदशरात्रिकं पाञ्चमासिकम्, पूर्वसूत्रसंप्राप्तं दशाहोरात्रसहितं पाञ्चमासिकम्, शेषं सर्वं पूर्ववद् व्याख्येयम् , विशेषस्त्वयम्-अत्र दशाहोरात्रिक पाञ्चमासिकप्रायश्चित्ते विंशतिरात्रिकी आरोपणा भवति तेण परं छम्मासा' ततः सर्वसंकलिताः षड्मासा भवन्ति, न षण्मासादधिकं प्रायश्चित्तं भवतीति ।। सू० ३१ ॥
अथ पाण्मासिकादिपरिहारस्थानप्रस्थापनायां मासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनायां पाक्षिकारोपणाविषयं प्रायश्चित्तविधिं प्रदर्शयति--'छम्मासियं' इत्यादि ।
सूत्रम्--छम्मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथस्
आइमज्झावसाणे अस सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं दिवड्डो मासो || सू० ३२||
छाया - षाण्मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतु सकारण महीनमतिरिक्त तेन परं द्वयर्थो मासः ॥ सू० ३२ ||
चूर्णी - 'छम्मा सियं' इत्यादि । 'छम्मासियं परिहारट्ठाणं' षाण्मासिकं परिहारस्थानम् - मासषट्केन संपादनयोग्यं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य तत् पापनिराकरणाय षाण्मासिकपरिहारतपसि 'पविए अणगारे' प्रस्थापितोऽनगारः तादृशप्रायश्चित्तकरणाय तत्र नियोजितो भिक्षुः यदि 'अंतरा' अन्तरा - तन्मध्ये तादृशप्रायश्चित्तकरणावसरे प्रमादतो मोहनीय कर्मोंदाद्वा 'मासि परिहारद्वाणं' मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेवते 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्यमासिकपरिहारस्थानस्य प्रतिसेवनां कृत्वा तादृशकर्मणां विनाशाय 'आलोएज्जा' आलोचयेत् - स्वकृतपापस्य गुरुसमीपे प्रकाशनं कुर्यात् । तत्राकपटभावेन आलोचनां कुर्वतः श्रमणादेः 'अहावरा पक्खिया आरोवणा' अथापरा पाक्षिकी आरोपणा, अर्थात् प्रायश्चित्तमध्ये पुनः प्रतिसेवितपरिहारस्थानत्यापनोदनाय मासमध्ये पञ्चदशदिवसस्यैव प्रायश्चित्तं दातव्यम्, कथमित्याह'आइमज्झाक्साणे सअहं सहेउं सकारण अहीणमइरितं ' आदिमध्यावसाने सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्तम्-न न्यूनं नाधिकं परिपूर्ण प्रायश्चित्तं दातव्यम् न किञ्चिदपि परित्यक्तव्यम् । 'तेण परं दिवड्ढो मासो' तेन परं द्वय मासः पञ्चदशदिवसाधिक एको मासः प्रायश्चित्तरूपेण भवति, अत्र पाक्षिकारोपणायाः सद्भावादिइति ॥ सू० ३२ ॥
४५२
सूत्रम् — पंचमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं दिवड्ढो मासो || सू० ३३||
छाया -- पाञ्चमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने साथै सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन परं द्वयर्धो मासः || लू० ३३ ॥
सूत्रम् - - चाउम्मासिं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं दिवड्डो मासो || सू० ३४॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाण्यावचूरिः उ० २० सू० ३४ ३९ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४५३
छाया -- चातुर्मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्तं तेण परं द्वय मासः || सू० ३४||
सूत्रम् - तेमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासिय परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअद सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवड्ढो मासो ॥ सू० ३५ ॥
छाया - त्रैमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्तं तेन पर द्वयर्थो मासः ॥ सू० ३५||
सूत्रम् - दोमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअद सहेउ सकारणं अहीणमइरितं तेण परं दिवड्ढो मासो ॥ सू० ३६ ॥
छाया- - द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिकं परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सका रणम् अहीनमतिरिक्त तेन परं द्वयर्धो मासः ॥ स्०३६||
सूत्रम् - मासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहाराणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाने अहं सहेउ सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दिवडो मासो || सू० ३७ ॥
छाया- - मासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परं द्वयर्धो मासः ॥ सू० ३७॥
चूर्णी - पूर्वं षाण्मासिकपरिहारस्थाने प्रस्थापितस्य तन्मध्ये मासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनायां पाक्षिकी आरोपणा तेन द्वयर्धो मासः प्रायश्चित्तत्वेन भवतीत्युक्तं तथैव पाञ्च मासिकचातुर्मासिक त्रैमासिक - द्वैमासिक - मासिक- परिहारस्थानप्रस्थापितानगारस्यापि तन्मध्ये मासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनायां पाक्षिकी आरोपणा भवति तेन परं द्वयर्धो मासः प्रायश्चित्तस्य भवतीति
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
पाञ्चमासिकादित आरम्य मासिक पर्यन्तानि पञ्चापि सूत्राणि व्याख्येयानीति विरम्यते || सू० ३७|| तदेवं पूर्वोक्तेषु षाण्मासिकादिषु षट्सु सूत्रेषु द्वयर्थो मासः प्रायश्चित्तत्वेन प्रतिपादितः । अथ यो द्वमासिकपरिहारस्थानप्रस्थापितः सन् तन्मध्ये यदि मासिकपरिहारस्थानं प्रतिसेवते तद्विषयकं प्रायश्चित्तविधिमाह-- 'दिवड्ढमासि' इत्यादि ।
सूत्रम् - दिवमासियं परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं दो मासा ॥ सू० ३८ ॥
छाया - इयर्धमासिक परिहारस्थान
४५४
प्रस्थापितोऽनगाोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा सार्थं सहेतु सकारणमहोनमतिरिक्त तेन परं द्वौ मासौ ॥ सू० ३८ ।
चूर्णी - 'दिवड्डमा सियं' इत्यादि । 'दिवड्ढमासियं' द्वयर्धमासिकम् द्वितीयोऽर्धो यत्र स द्वयर्थः स मासी यत्र तद् द्वयर्थमासिकम् ' परिहारद्वाणं' परिहारस्थानं पापप्रयोजकं कर्मानुष्ठानं तत्प्रति 'पविए प्रस्थापितः तादृशकर्म विनाशाय तादृशप्रायश्चित्तकरणाय नियोजितः 'अणगारे ' अनगारो - भिक्षुकः 'अंतरा' अन्तरा-मध्ये 'मासियं परिहारहाणं' मासिकं परिहारस्थानम् 'पडिसेवित्ता' प्रतिसेव्य - परिहारस्थानप्रतिसेवनां कृत्वा 'आलोएज्जा' आलोचयेत् तस्य 'अहावरा पक्खिया आरोवणा' अथापरा पाक्षिकी पञ्चदशदिवसप्रमाणात्मिका आरोपणा प्रायश्चित्तदानरूपा प्रस्तुततपः स्थापितप्रायश्चित्तादधिकं पाक्षिकं प्रायश्चित्तं दातव्यम् । तच्च 'आइमज्झावसाणे' आदिमध्यावसाने 'सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं' साथै सहेतुकं सकारणमहीनमतिरिक्तम् प्रतिसेवितानुसारं सर्वे प्रायश्चित्तरूपेण दातव्यं न किमपि त्यक्तव्यम् 'तेण परं दो मासा' तेन परं द्वौ मासौ ततः परं सर्व द्वौ मासौ प्रायश्चित्तरूपेण भवतः । चर्धमासिकप्रायश्चित्ते आरोपणायाः पक्षः संमेल्यते तदा परिपूर्णौ द्वौ मासौ जायेते इति भावः ||
सूत्रम् - दोमासियं परिहारद्वाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासिय परिहाराणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअक्षं सहेडं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं अड्डा इज्जा मासा || सू० ३९ ॥
छाया - द्वैमासिकं परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतु सकारणम् अहीनमतिरिक्त तेन परम् साधतृतीयो मासौ ॥ सू० ३९ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू० ४०-४३ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४५५
चूर्णी- 'दोमासिय' इत्यादि । 'दोमासियं परिहारहाणं' द्वैमासिकं पूर्व सूत्रसंप्राप्त परिहारस्थानम् 'पट्टविए अणगारे' प्रस्थापितोऽनगार; इत्यादि व्याख्या स्पष्टा । अत्र विशेषस्त्वयम्-यदा द्वैमासिकपरिहारस्थानसेवनायां पाक्षिकी आरोपणा संमेल्यते तदा 'अड्डाइज्जा दोमासा' अर्धतृतीयौ द्वौ मासौ प्रायश्चित्तरूपेण भवतः इति ॥ सू० ३९ ।।
सूत्रम्-अड्डाइज्जमासियं परिहारट्ठाणं पठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारहाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोबणा आइमज्झावसाणे सअट्ठ सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं तिण्णि मासा ॥ सू० ४०॥
छाया-सार्धद्वैमासिक परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परं त्रयो मासा ॥सू० ४०॥
चूर्णी- 'अट्ठाइज्जमासियं' इत्यादि । 'अडूढाइज्जमासियं' अर्धतृतीयमासिकम् सार्धमासद्वयं पूर्वसूत्रसंप्राप्तम् 'परिहारहाणं' परिहारस्थानं प्रति 'पट्टविए' प्रस्थापितोऽनगारः, इत्यादि व्याख्या प्राग्वत्, अत्र सार्धद्वैमासिकपरिहारस्थानप्रतिसेवनायां पाक्षिकी मारोपणा संमेल्यते तदा 'तिण्णि मासा' त्रयो मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति ।। सू० ४० ॥
सूत्रम्-तेमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअटुं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं अद्भुट्ठा मासा ।। सू० ४१॥
लाया त्रैमासिक परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परम् अर्धचतुथा मासाः ॥ सू० ४१॥
चूर्णी- 'तेमासियं' इत्यादि । 'तेमासियं परिहारहाणं पहविए' त्रैमासिकं पूर्वसूत्रसंप्राप्त परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारः, शेषं पूर्ववत्, अत्र सर्व प्रायश्चित्तम् 'अदधट्टामासा' इति अर्धचतुर्थाः, चतुर्थः अ! यत्र ते अर्धचतुर्थाः-सार्धात्रयो मासा भवन्ति, यदा त्रिषु मासेषु पाक्षिकी आरोपणा संमेल्यते तदा सार्धास्त्रयो मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति भावः ॥ सू० ४१ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
निशीथसूत्रे
सूत्रम् — अछुट्ठमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरो, वणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं, चत्तारि मासा ॥ सू० ४२ ॥ छाया - अर्धचतुर्थमासिक
४५६
परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी अरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थं सहेतुं सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परं चत्वारो मासाः ॥ सू० ४२ ॥
चूर्णी -- अस्याप्यर्थः पूर्वसूत्रबदेव ज्ञातव्यः, विशेषस्त्वयम् - 'अधुडमा सियं' अर्थचतुर्थमासिकम् - सार्धत्रैमासिकं यत् पूर्वसूत्रे संप्राप्तं तत् प्रति तत्र प्रस्थापितोऽनगारः, इत्यादि पूर्ववद् व्याख्येयम्, 'तेण परं' तदनन्तरं सर्वे प्रायश्चित्तं ' चत्तारि मासा' चत्वारो मासा भवन्ति । यदा सार्धेषु त्रिषु मासेषु पाक्षिकी आरोपणा संमेल्यते तदा परिपूर्णाश्चत्वारो मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति भावः ॥ सू० ४२ ॥
सूत्रम् — चाउम्मासि परिहारट्ठाणं पट्टविए अणगारे अंतरा मासिय परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेतुं सकारणं अहीणमइरितं तेण परं अड्डपंचमा मासा || सू० ४३ ॥
छाया - चातुर्मासिक परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परि हारस्थानम् प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सकारण महीनमतिरिक्तं तेन परम् अर्द्ध पञ्चमा मासाः ॥ सू० ४३ ॥
चूर्णी - 'चाउम्मासि' इत्यादि । ' चाउम्मा सियं परिहारट्ठाणं पविए अणगारे ' चातुर्मासिकं पूर्वसूत्रसंप्राप्तं परिहारस्थानम् 'पट्टविए' प्रस्थापितः - तादृशप्रायश्चित्ते नियोजितः 'अणगारे ' अनगारो भिक्षुकः, शेषं पूर्ववद् व्याख्येयम् अत्र सर्वं प्रायश्चित्तम् - चतुर्षु मासेषु पाक्षिकी आरोपणायाः संमेलनेन 'अड्ढपंचमा मासा' इति अर्द्धः पञ्चमो यत्र ते अर्द्धपञ्चमाः, एतादृशा मासाः सार्धाश्चत्वारो मासा भवन्तीति भावः । सू० ४३ ॥
"
सूत्रम् - - अड्डपंचममा सियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहाराणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया ओरावणा आइमज्झावसाणे सअट्ठ सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेणपरं पंच मासा || सू० ४४ ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
चूर्णिभाष्यावचूरिः उ० २० सू०४४-४६ परिहारस्थानप्रस्थापितस्याऽऽरोपणाविधिः ४५७
छाया - अर्द्ध पब्चममासिक परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थानं प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतुं सकारण महीनमतिरिक्त तेन परं पञ्च मासाः ॥ सू० ४४||
चूर्णी -- ' अड्ढपंचममासि' इत्यादि । 'अड्ढपंचममा सियं' अर्द्धपश्चममासिकम् चत्वारो मासाः संपूर्णाः पञ्चममासस्याद्ध भाग इति अर्द्धपञ्चममासिकं यत पूर्वसूत्रे संप्राप्तं तत् इत्यादि व्याख्यानं पूर्ववत् कर्तव्यम्, केवलं तेन परम् - ततः पश्चात् - अत्रापि अर्धपञ्चममासेषु इति सार्धेषु चतुर्षु मासेषु यदि पाक्षिकी आरोपणा संमेल्यते तदा परिपूर्णाः पञ्च मासा प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति भावः ॥ सू० ४४ ॥
सूत्रम् - पंचमासि परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारद्वाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे अङ्कं सहेउं सकारणं अहीणमइरित्तं तेण परं अड्ढछट्ठा मासा ॥ सू० ४५ ॥ छाया - पाञ्चमासिक
परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारः अन्तरा मासिक परिहारस्थान' प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परमर्द्धषष्ठा मासाः || सू० ४५॥
चूर्णी -- 'पंचमासियं' इत्यादि । पंचमा सियं परिहारट्ठाणं' पाञ्चमासिकं यत्पूर्वसूत्रसंप्राप्तं तत् परिहारस्थानं प्रस्थापितोऽनगारः, इत्यादि सर्वे पूर्ववदेव व्याख्येयम् । अत्र पञ्चसु मासेषु पाक्षिकी आरोपणा संमेल्यते तदा 'अड्ढछट्ठा मासा' इति अर्द्धषष्ठा मासाः सार्द्धाः पञ्चमासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्तीति भावः ॥ सू० ४५ ॥
सूत्रम् - अद्धछट्ठमासियं परिहारट्ठाणं पट्ठविए अणगारे अंतरा मासियं परिहारट्ठाणं पडिसेवित्ता आलोएज्जा अहावरा पक्खिया आरोवणा आइमज्झावसाणे सअहं सहेउं सकारण अहीणमइरितं तेण परं छम्मासा || सू० ४६ ॥
|| निशी हज्झयणे वीसइमो उद्देसो समत्तो ||२०| छाया - अर्द्ध षष्ठमा सिक परिहारस्थान प्रस्थापितोऽनगारोऽन्तरा मासिक परिहारस्थान प्रतिसेव्य आलोचयेत् अथापरा पाक्षिकी आरोपणा आदिमध्यावसाने सार्थ सहेतु सकारणमहीनमतिरिक्त तेन परं षण्मासाः ॥० ४६ ॥
|| निशीथाध्ययने विंशतितमोदेशकः समाप्तः ॥२०॥
५८
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
मि
चूर्णी – 'अद्धछट्टमासि' इत्यादि । 'अद्धछट्टमासि' अर्धषष्ठमासिकम्, पञ्च मासाः संपूर्णाः षष्ठमासस्य अर्द्ध भागः इत्येवमर्द्धाधिकं पाञ्चमासिकं परिहारस्थानमित्येवं क्रमेण प्रकृतसूत्रस्य व्याख्यानं कर्तव्यं केवलं ततः परमिति ततः पञ्चात् अर्द्धषष्ठमासेषु - सार्धेषु पञ्चसु मासेषु पाक्षिको आरोपणा संमेल्यते तदा परिपूर्णाः षड् मासाः प्रायश्चित्तरूपेण भवन्ति, नास्ति षण्मासानन्तरं प्रायञ्चित्तमिति भावः । सू० ४६ ॥
४५८
इति श्री -- विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ - प्रसिद्धवाचक - पञ्चदशभाषाकलितललित कलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक - वादिमानमर्दक- श्रीशाहू छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त" जैवशास्त्राचार्य " - पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरु - बालब्रह्मचारि - जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितायां “निशीथसूत्रस्य" चूर्णि भाष्यावचूरिरूपायां व्याख्यायाम् विंशतितमोद्देशकः समाप्तः ॥ २० ॥
શ્રી નિશીથ સૂત્ર
EmAE+@ZZ@ ॥ समाप्तं निशीथाध्ययनम् ।।
71910
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ निशीथसूत्रस्य किञ्चित् शुद्धिपत्रम् पृष्ट पंक्ति उ.१ अशुद्धिः शुद्धिः 2 8 ....प्रतिपादिकानि प्रतिपादकानि 9 15-16 सुत्तरज्जुवक्केहिं च, दंडकडगेहिं तहा, सुत्तरज्जुवकलेहिं, दंडकडगेहिं तहा, चिलिमिली खुपंचहा, भिक्खुहिं। चिलिमिली पंचहा खु कायधाकरणिज्जा नो॥ भिक्खुहि न सा॥ 9 17-18 सूत्ररज्जुवल्कलैश्च, दण्ड सूत्ररज्जुवल्कलैः, दण्डकटकैस्तथा / कटकाभ्यां तथा / चिलिमिली खलु पंचदा, भिक्षुभिः क्रिय चिलिमिली पञ्चधा खलु कर्तव्याभिक्षुमाणा नो॥ भिन सा // वंशो दंडादिः, कटकमयी जवनिका, वंशो दण्डादिः, कटक वंशत्वक, ताभ्यां वंशकटकादिभ्यां ताभ्यां तंशकटकाभ्यां 128 17 उ.४....१३३ ....136 गमत्रिपञ्चाशत्सूत्रात्मकः गमः षट्पश्चाशत्सूत्रात्मकः / त्रयस्त्रिंशदधिकशततमं षट्त्रिंशदधिकशततमं त्रिपञ्चाशत्सूत्रसमुदायोऽत्र षट्पञ्चाशत्सुत्रसमुदायोऽत्र // सू. 133 // // सू० 136 // // सू० 133 // // सू० 136 // 265 12-63 पादामार्जनसूत्रादारभ्य पादामार्जनषोडशतमसूत्रादारम्य एकसप्ततित्रिषष्टितमशीर्षदौवारिकासूत्रपर्यन्त- तमशीर्षदौवारिकासूत्रपर्यन्तषट्पश्चाशत् सूत्राणि सूत्राणि 12-63 12-66 / आगे उद्देशसमाप्तितक तीन तीन संख्या बढ़ाते जायो / // सू० 5-9 // // सू० 5-11 // 265 2. सूत्रपञ्चक सूत्रसप्तकं 265 16 શ્રી નિશીથ સૂત્ર