Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 12 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006326/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANe namo siddhANaM, namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) HH yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHRI BALI NII SUTRA PART : 12 zrI bhagavatI sUtra : bhAga 12 bhAga- 12 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI-gurjara-bhASA'nuvAdasahitam ||shrii-bhgvtiisuutrm|| (bAdazo bhAgaH) niyAjakaH NAA saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAni paNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsI-zreSThizrI-zAmajIbhAI-velajIbhAI vIrANI tathA kaDavIvAI-vIrANI smArakaTrasTapradatta-dravyasAhAyyena a. bhA0 zve0 sthA. jainazAstroddhArasamitipramukhaH __ zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsavIsan prati 1200 2494 2024 1968 mUlyam-rU. 25-0-0 SURRORORTHORROR DOWONG Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM kANuM : zrI a. bhATa che. sthAnakavAsI nazAstroddhAra samiti, che. gareDiyA kUvA reDa, rAjakoTa, (saurASTra ), Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India ke nAma kecidiha naH prathayantyavajJAM, jAnanti te kimapi tAn pati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // haritikanA karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tatva isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // mUlya rU. 25=00 prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2494 vikrama saMvata 2024 isavIsana 1968 : mudraka : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda, zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA (1) A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAtaHuSAkALa, sandhyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. (3) mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) ulkApAta--moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (9) digdAha--koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava--vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta--AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya na thAya. vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. yUpaka--zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene yUpaka kahevAya. A pramANe yUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathamA 1 prahara svAdhyAya na karavo. yakSAdIma--koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa--kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. mahikAzveta--zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddAta--cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 zrI bhagavatIsUtra bhAga 12 veM kI viSayAnukramaNikA anukramAMka viSaya pRSThAMka solahaveM zataka kA pahalA uddezA 1 solahaveM zatakakI avataraNikA 2 solahaveM zatakako uddezArtha saMgrahiNI gAthA kA nirUpaNa 2-4 3 adhikaraNI nAmake prathama uddezekA nirUpaNa 4 lohake dRSTAMta dvArA pAMca kriyAvatvakA nirUpaNa 10-17 5 adhikaraNa aura adhikaraNI kA nirUpaNa 18-21 6 jIva Adike adhikaraNa AdikA nirUpaNa 31-43 dUsarA uddezA7 jIvauke jarA zoka prAdikA nirUpaNa 44-68 8 mukhavastrikA bAMdhanA cAhiye isa viSaya kA nirUpaNa 69-77 9 karma ke svarUpakA nirUpaNa 78-85 tIsarA uddezA10 karmaprakRtikA nirUpaNa 11 kriyAvizeSa kA nirUpaNa 95-101 caturtha uddezaka - 12 karmakSapaNakA nirUpaNa 102-126 pAMcavAM uddezA-- 13 devoM ke Agamana Adi zaktikA nirUpaNa 127-135 14 zakrendra ke viSayameM praznottara 136-150 15 gaMgadatta devakA Agamana AdikA nirUpaNa 151-160 16 gaMgadatta devake pUrvabhava ke viSayameM praznottara 161-188 __ chaTThA uddezA17 svama ke svarUpakA nirUpaNa 189-200 18 svamake yathArtha aura ayathArthapane kA nirUpaNa 201-213 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 mahAvIra svAmIke daza mahAsvanoM kA nirUpaNa 20 svapna phala kA nirUpaNa 21 gandhake grahaNa kA nirUpaNa sAtavAM uddezA 22 prakRSTabodhapariNAma (pazyatA) kA nirUpaNa AThavAM uddezA - 24 23 lokake svarUpakA nirUpaNa paramANU kI kriyAvizeSakA nirUpaNa 25 puruSakI kriyAvizeSakA nirUpaNa 26 devakI kriyAvizeSa kA nirUpaNa navanAM uddezA 27 vairocanendra balikI vaktavyatA dazavAM uddezA-- 28 avadhijJAna ke svarUpakA nirUpaNa gyArahavAM uddezA 29 dvIpakumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa bArahavAM se caudahavAM uddezA- 30 udadhikumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa satrahaveM zatakakA pahalA uddezA -- 31 satrahaveM zatakakI uddezArthasaMgraha karanevAlI gAyA 32 udAyI aura bhUtAnanda nAmake hastirAjoM kA varNana 33 tAlake dRSTAnta dvArA kAyikayAdi kriyAkA nirUpaNa 34 zarIra - indriya aura yoga meM kriyAkA nirUpaNa dUsarA uddezA35 dharmAdimeM sthita jIva AdikA nirUpaNa 36 jIvoM ke bALapaMDitapanA AdikA nirUpaNa 37 zarIra evaM jIva ke bhinnatvakA nirUpaNa 38 jIva ke rUpitva aura arUpizvakA nirUpaNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Chromading 213-233 234- 249 250 - 252 253-259 260-293 294-296 296-298 297-303 304-317 318-321 322-329 330-331 332-334 335-340 341-360 361-375 376-385 386-393 394-408 409-420 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIsarA uddezA39 jIvoM ke ejanApana kA nirUpaNa 421-435 40 ejanAvizeSa calanA ke svarUpa kA nirUpaNa 436-446 41 saMvega Adi dharmoM kA nirUpaNa 447-453 caturtha uddezA42 prANAtipAta Adi kriyA kA nirUpaNa 454-470 43 AtmakRta Adi duHkhake kAraNoMkA nirUpaNa 471-477 pAMcavAM uddezA44 IzAnendra kI vaktavyatA 478-485 chaTA uddezA45 saudharmAdi kalpAdiko meM pRthvIkAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 486-499 sAtavAM uddezA46 ratnaprabhAdi pRthvImeM pRthvIkAyikoM kI utpattikA nirUpaNa 500-503 __ ATha uddezA47 saudharmAdi kalpameM apkAyika jIvoM ke upapAta-utpatti kA nirUpaNa 504-507 navavAM uddezA48 ratnaprabhAdi pRthvImeM apkAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 508-511 dazavAM uddezA49 saudharmAdikalpa meM vAyukAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 512-516 gyArahavAM uddezA50 ratnaprabhAdi pRthvI meM vAyukAyika jIvoM kI utpattikA nirUpaNa 517-520 bArahavAM uddezA-- 51 ekendriya jIvoM ke AhAra AdikA nirUpaNa 521-527 terahavAM uddezA-- 52 nAgakumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 528-529 caudahavAM uddezA53 vidyutkumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 530-531 pandrahavAM uddezA-- 54 vidyutaskumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa 532-533 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 535-536 solahavAM uddezA-- 55 vAyukumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa satrahavAM uddezAM-- 56 agnikumAroM ke AhAra AdikA nirUpaNa aThArahavAM zatakakA pahalA uddezA 57 aThArahaveM zataka ke uddezArtha saMgrahiNI gAthA 58 jIva se lekara siddhoM taka ke prathamAprathamatvakA nirUpaNa 59 prathamAprathamatva meM AhAradvAra kA nirUpaNa 60 prathamAprathamatva meM bhavAbhavasiddhidvAra kA nirUpaNa 61 prathamAprathamatva meM saMjJidvAra kA nirUpaNa 62 prathamAprathamatva meM lezyAdvAra kA nirUpaNa 63 prathamAprathamasva meM dRSTidvAra kA nirUpaNa 64 prathamAprathamatva meM saMyatadvAra kA nirUpaNa 65 prathamApathamatva meM kapAyadvAra kA nirUpaNa 66 prathamAprathamatva meM jJAnadvAra kA nirUpaNa prathamAmathamatva meM yogadvArakA nirUpaNa prathamAprathamatva meM upayogadvAra kA nirUpaNa 69 prathamAprathamatva meM vedadvAra kA nirUpaNa 70 prathamAprathamatva meM zarIradvAra kA nirUpaNa 71 prathamAprathamasva meM paryAptidvAra kA nirUpaNa 72 caramAcaramatva meM jIvAdidvAroM kA nirUpaNa dUsarA uddezA73 kArtikazeThake caramatva kA nirUpaNa 74 kArtikazeThakA dIkSAgrahaNa AdikA nirUpaNa tIsarA uddezA75 pRthvIkAya Adi jIvoM ke antakriyA kA nirUpaNam 76 antakriyA meM jo nirjarA pudgala hai unakA nirUpaNa 77 chadmastha ke saMbaMdhameM bhagavAna se praznottara 78 bandhake svarUpa kA nirUpaNa 79 karmake svarUpa kA nirUpaNa 80 pudgalake AhAra AdikA nirUpaNa samApta 537-538 539-549 550-555 556-558 559-562 563-565 566-569 570-571 572-574 555-576 577-578 579 581-582 583.584 585-609 610-627 628-641 650-667 668-673 674-679 680-686 687-691 692-696 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii vItarAgAya nmH|| zrI jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI ghAsIlAlaprativiracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam vyAkhyAprajJaptyaparanAmakam ||shrii-bhgvtiisuutrm|| (dvAdazo bhAgaH) atha SoDazazatakaM prArabhyateitaH pUrva paJcadazaM zatakaM vyAkhyAtam , tatra pazcAdazazatake ekendriyAdi kAyikeSu gozAlakajIvasyAnekadhA janmamaraNAdikaM kathitam , atrApi SoDazazatake jIvasya janmamaraNAdikameva kathyate, anena saMbandhenAyAtasya SoDazazata. kasya caturdazoddezakAH santi teSAmuddezakAnAmabhidhAnasUcikA gAthA procyate'ahigaraNi' ityaadi| solahaveM zatakakA prAraMbha pahalA uddezA isase pahile 15 zatakoM kI vyAkhyA kI jA cukI hai| inameM se 15 veM zataka meM gozAlaka jIva kA ekendriyAdikAyikoM meM aneka prakAra se janmamaraNAdi saMbandhI kathana kiyA gayA hai, so isa solahaveM zataka meM bhI jIva ke janmamaraNAdi kA kathana kiyA jAvegA, ata: isI saMbandha ko lekara prArambha kiye isa solahaveM zataka ke caudaha udde. zaka haiM, ina uddezakoM ke nAmako sUcita karanevAlI gAthA isa prakAra se kahI gaI hai--'ahigarazijarA kamma' ityaadi| soLamA zatakanA prAraMbha udeze pahelA AnAthI pahelA paMdara zatakenI vyAkhyA karavAmAM AvI che. te paikInA paMdaramAM zatakamAM "gozAlakanA jIvanuM e kendriyAdi kAcikemAM aneka prakArathI janmamaraNAdi saMbaMdhI kathana karavAmAM AvyuM che. ane A seLamAM prakAzatakamAM paNa jIvanuM janmamaraNAdinuM kathana karavAmAM Avaze tethI te saMbaMdhane laI A seLamAM zatakano prAraMbha karAyela che. A soLamAM zatakanA cauda uddezAo che. te uddezAonA nAmano nirdeza karanArI gAthA A pramANe 4ma mAvI che. " ahiMgaraNi jarAkamma" tyAhi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre mUlam - ahigaraNi jarA kammaM, jAvaiyaM gaMgadatta sumiNe ya / uvaoga loga baliohi dIva udahI disA thANiyA // 1 // chAyA - adhikariNI jarAkarma yAvatikaM gaGgadattaH svapnazva / upayogaH lokaH baliH avadhiH dvIpaH udadhidizAsvanitAH // 1 // TIkA - 'ahigaraNa' adhikariNI adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanArtha yasyAM sA adhikariNI, lohakArANAmupakaraNavizeSaH, 'eraNa' iti hindI bhASA prasiddhaH adhikaraNIprabhRtipadArthavizeSitArthaviSayakaudezakopi adhikaraNIti nAmataH kathyate sacAtra prathama uddezakaH 1 / 'jarA ' jarA vArddhakyam jarAdyarthavivayazvAt jareti dvitIyodezakaH 2 / 'kamme karma-karmaprabhRtikArthaviSayatvAt karmanAmakastRtIya uddezakaH 3 / 'jAvaiyaM' yAvatikam 'jAvatiyaM' ityetadAdi TIkArtha-- kUTane ke liye lohAdika padArtha jisake Upara rakhe jAte haiM usakA nAma adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanArthaM yasyAM sA adhikariNI / isa vyutpatti ke anusAra adhikariNI eraNa hai luhAra isa para rakhakara lohAdiko pITA karate haiN| hindI bhASA meM ise eraNa kahA gayA hai| prathama uddezaka meM sarvaprathama isI adhikariNI Adi ko lekara gautamane prabhu se prazna kiyA hai-ataH isa saMbandha se isa prathama uddezaka kA nAma bhI adhikariNI aisA kaha diyA gayA hai| jarA nAma vArddhakya avasthA kA hai| isa vArddhakyAdiavasthArUpa viSayavAlA hone se dvitIya uddezaka kA nAma jarA aisA huA hai| karma AdirUpa arthaviSayaka hone se karma isa nAmakA tIsarA uddezaka hai / sarva prathama TIkA-TIpavA mATe lekha Adi padArtha jenA upara rAkhavAmAM khAve che. tenu' nAma " adhikriyate saMsthApyate lohAdikaM kuTTanArthaM yasvAM sAadhikaraNI " mA vyutyatti anusAra adhiraNI - merA che. duhAra tenA para lekhaDa Adi rAkhIne TIpe che. tene eraNu kahe che pahelA uddezAmAM sauthI pahelA A adhikaraNI kriyA Adine uddezIne gautamasvAmIe prabhune prazna karyo che. jenA sabadhathI A pahelA uddezAnuM nAma-adhikaraNI-e pramANe kahevAmAM AvyuM che. jarA nAma vRddhAvasthA (ghaTapaNu)nuM che. AvuM vRddhAvasthA rUpa e viSayavALuM DevAthI khIjA uddezAnuM nAma-jarA-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. kama Adi rUpa arthanA viSayavALuM hAvAthI trIjA-uddezAnu nAma-kema zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za0 16 u0 1 uddezArthasaMgrahagAthA nirUpaNam zabdenopalakSito yAvatikamiti caturyodezakaH 4 / 'gaMgadatta' gaMgadattaH gaMgadasanAmaka devasambandhiviSayapratipAdakatvAt uddezakopi gaMgadattanAmako bhavati sa ca paJcamaH 5 / 'sumiNe ya' svapnazca - svapnAtmaka viSayapratipAdakatvAdetasya svapna iti nAma bhavati sa cAtra paSThodezakaH 6 / 'utra ogaM' upayogaH - upayogAtmakArtha pratipAdakatvAduddezakro'pi upayoga iti nAmnA nirdizyate sa ca saptamaH 7 / 'loga : ' loka:- lokasvarUpamatipAdakatvAt loka iti nAmakoSTama uddezakaH 8 / 'bali' bali:- baLirasurakumArendraH tatsaMbandhipadArthapratipAdakatvAd balinAmako navama uddezakaH 9 / 'ohI' avadhiH - avadhijJAnaparUpaNa paratvAdavadhizabdenocyamAnauddezako dazamaH 10 | 'dIva' dvIpa:- dvIpakumAravaktavyatApatibaddhatvAt dvIpa iti nAmaka ekAdazodezakaH 11 / 'udahI' udadhiH- saptamabhavanapatIndra udadhikumArayAvatika isa pada se upalakSita hone ke kAraNa caturtha uddezaka yAvanika isa nAmavAlA hai| gaMgadattanAmaka devasaMvandhi viSaya kA pratipAdaka hone se pAMca uddezaka gaMgadatta nAmakA kahA gayA hai / svamAtmaka viSaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa svapna isa nAmakA chaThA uddezA hai upayoga rUpa artha kA kathana karanevAlA hone se 7 vAM uddezA upayoga isa nAmakA hai| loka ke svarUpa kA pratipAdaka hone se loka isa nAma kA AThavAM uddezA hai| asurakumArendra kA nAma bali hai| isa bali saMbandhI padArtha kA pratipAdana karanevAlA hone ke kAraNa balinAma kA nauvAM uddezA hai avadhijJAna kI prarUpaNA karane meM tatpara hone ke kAraNa avadhi nAmakA dazavAM uddezA hai| dvIpakumAra saMbandhIvaktavyatA se yukta -e pramANe rAkhavAmAM Avyu che. ceAthA uddezakanu nAma 'yAvati e pramANe che. gaMgadatta nAmanA deva samadhi viSayanuM pratipAdaka hAvAthI pAMcamAM uddezAnuM nAma-ga`gadatta-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. svapnAtmaka viSaanuM pratipAdana karanAra hAvAthI chUTTA uddezAnu nAma-'svapna '-e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. upacAga rUpa atuM kathana karanAra hAvAthI sAtamA uddezAnuM nAma- cega '- e pramANe rAkhavAmAM AvyuM che. lekanA svarUpanuM pratipAdana karanAra hAvAthI Teka e nAmaneA AThamA uddezeA che. asurakumA ndranuM nAma athi che. e bali sabadhi anu' pratipAdana karavAvALu hovAthI navabhA uddezAnuM nAma 'si' he avadhijJAnanI a3paNA (pAna) karavAmAM tatpara hAvAnA kAraNe dezamAM uddezAnuM nAma 'avadhi ' e pramANe che. dvIpakumAra saMbadhi vaktavratA yukata havAne kAraNe agiyAramA uddezAnu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre viSayatvAdudadhinAmako dvAdaza uddezaH 12 / 'disA' dizA-aSTamabhavanapatIndradikkumAraviSayakatvAt dizeti nAmakastrayodazodezakaH 13 'thaNiyA' stanitaHdaMzamabhavanapatIndrastanitakumAraviSayatvAt stanitanAmakazcaturdazoddezakaH 14 / anena prakAreNa SoDazazatake caturdazodezakA bhavanti / // 1 // ___ pUrvokteSu caturdazoddezakeSu prathamamadhikaraNInAmakamuddezakamAha, tasyedamAdimaM sUtram-'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva pajjuvAsamANe evaM vayAsI-asthi NaM bhaMte adhikariNI vAukAe vakamai, haMtA, asthi| se bhaMte kiM puDhe uddAi apuDhe uddAi, goyamA! puDhe udAi, no apuDhe udaai| se bhaMte! kiM sasarIrI nikkhamai asarIrI nikkhamai,evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhmi||suu01|| hone ke kAraNa dvIpa isa nAmakA gyArahavAM uddezA hai| saptamabhavana patIndra jo udadhikumAra haiM so inake viSaya ko prarUpaNA se yukta hone ke kAraNa udadhinAma kA 12 vAM uddezA hai| aSTama bhavanapatIndra jo dizAkumAra haiM so inake viSaya kA kathana karane vAlA hone ke kAraNa 13 pAM uddezA dizA nAmakA hai / tathA-dazaveM bhavanapatIndra jo stanitakumAra hai so inake viSaya kA pratipAdaka hone ke kAraNa 14 vAM uddezA stanita nAmakA hai| isa krama se isa 16 veM zataka meM ye 14 prathama uddeza kahe gaye haiN| nAma "dviIpa' e pramANe che. sAtamA bhavanapatIndra je udadhikumAra che temanA viSayanI prarUpaNAthI yukta hovAthI bAramA uddezAnuM nAma "udadhI" e pramANe che. AThamA bhavanapatindra je dizAkumAra che tenA saMbaMdhI kathana hovAnA kAraNe teramA uddezAnuM nAma "dizA" che. dazamA bhavanapatIndra je svanitakumAra che. temanA saMbaMdhI pratipAdana karanAra hovAnA kAraNe caudamAM udezAnuM nAma "stanata' e pramANe che. A phamathI A soLamA zatakamAM cauda udezAo kahevAmAM AvyA che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU01 adhikaraNInAmakoddezakanirUpaNam 5 chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRha yAvat paryupAsInaH evamavAdI asti khalu bhadanta ! adhikaraNyAm vAyukAyo vyutkrAmati, haMta asti, sa bhadanta ! kiM spRSTaH apadravati aspRSTaH apadravati, gautama ! spRSTaH apadravati no aspRSTaH apadravati / sa bhadanta ! ki sazarIrI niSkAmati azarIrI niSkrAmati, evaM yathA skandako yAvat no azarIrI niSkAmati // mU0 1 // TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe jAva pajjuvAsamANe evaM bayAsI' rAjagRhe yAvat bhagavAn samavasa, pariSat nirgatA dharmakathAM zrutvA pariSat pratigatA gautamasvAmI vinayena pAJjalipuTaH paryupAsIna evamavAdIt-'asthi NaM bhaMte' asti khalu bhadanta ! 'adhikariNisiM' adhikariNyAm 'eraNa' iti bhASA prasiddha lohakAropakaraNavizeSe 'vAukAe vakamai' vAyukAyo vyutkrAmati vAyukAyastasyAmayodhanAbhighAtena samutpadyate kimiti praznaH, bhagavAnAha-'hatA asthi' hanta asti-lohAdInAM ayodhanAvinA tADanena tatrAdhikariNyA inameM adhikaraNI nAmakA jo prathama uddezA hai use kahane ke liye sUtrakAra sarvaprathama-'teNaM kAleNaM teNaM samae NaM" ityAdi / sUtra kahate haiM TIkArtha--usa kAla meM aura usa samaya meM rAjagRha meM yAvat bhagavAn padhAre pariSat nikalI dharmakathA ko sunakara vaha pariSat pIchI calI gaI / taSa gautamasvAmIne vinaya se prAJjalipuTa hokara paryupAsanA karate hue isa prakAra se pUchA-'asthi NaM bhaMte ! adhikaraNisi vAukAyaM vakkamaha' he bhadanta ! lohakAra kA upakaraNa vizeSa jo adhikaraNI hai ki jise hindI bhASA meM eraNa kahA gayA hai usa para hathauDA kI coTa dete samaya vAyukAya utpanna ho jAtA hai kyA ? isa prazna ke uttara meM prabhune gautama se aisA kahA hai hatAasthi' hAM, lohAdi koM ko jaba hathoDe Adi temAM adhikaraNa nAmane je pahele uddeza che. tenuM kathana karavAne mATe sara tanuyothI pAsUtra " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" tyahi sUtra cha. TIkAthe-te kAle ane te samaye rAjagRha nagaramAM-thAvat bhagavAna padhArthI pariSata teozrInA darzanArthe nIkaLI dharmakathAne sAMbhaLIne te pariSata pAchI gaI tyAre gautama svAmIe vinayathI hAtha joDIne paryApAsanA (sevA) 2 // 42tA mA prabhArI 57yu. " asthi NaM bhaMte ! adhikaraNI vAukAya vakamaI " 3 mApan ! suDA2nu. 754295 (sAdhana) viSeza 2 mdhi:26|| (29) che tenA para ghaNa pachADatI vakhate vAyukAya utpanna thAya che zuM? A praznanA r i prabhume gautamane l pramANe :-"haMtA, asthi ", zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vAyukAyaH samutpadyate iti / ayaM cotpattisamaye acetanoSi pazcAt sacetano bhavatIti bhAvaH / yasyotpattirbhavati tasya maraNamapyavazyaMbhAvi utpattermaraNasahacaritatvAdatastanmaraNaviSaye gautamaH pRcchati 'se bhaMte' ityAdi, 'se bhaMte kiM puDhe uddAi, apuDhe uddAI' sa bhadanta kiM spRSTaapadravati mriyate kim aspRSTa apadravati mriyate ? spRSTaH svajAtIyasparzAt zastrAdispazA apadravati mriyate athavA aspRSTa evaM zastrAdinA mriyate iti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'puDhe uddAha no apuDhe' spRSTa apadravati noDaspRSTa: 'se bhaMte ki sasarIrI nikkhase pITA jAtA hai, taba usa pITane se usa adhikaraNI ke Upara vAyukAya utpanna ho jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki vaha vAyu vahAM utpattisamaya meM acita hotA hai phira vaha sacita ho jAtA hai arthAt hathauDA se lohe Adi ko pITate samaya jo vAyu utpanna hotA hai vaha pahale acetana avasthA meM rahA huA vAyukAya phira sacetanA ho jAtA hai| jisakI utpatti hotI hai usakA maraNa bhI avazya hotA hai ataH isI bAta ko lekara gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se bhaMte ! kiMpuDhe uddAha, apuDhe uddAha' he bhadanta ! vaha vAyukAya svajAtIya ke sparza se athavA zastrAdike sparza se maratA hai ki unake sparza kiye binA hI mara jAtA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhune kahA- 'goyamA ! puDhe uddAi, noapuDhe' he gautama! vaha zastrAdi dvArA spaSTa hone para hI maratA hai vinA spRSTa hue nahIM maratA vIgerene jyAre hatheADAthI TIpavAmAM Ave che tyAre te adhikaraNI (eraNu) upara vAyukAya utpanna thAya che. tAtparyaM kahevAnuM e che ke te TIpavAthI utpanna thayele vAyu utpatti samaye acitta hAya che pachI te sacitta thaI jAya che. arthAt-hatheADAthI lAkhaDa vIgerene TIpatI vakhate je vAyu utpanna thAya che te vAyuthI te acetana avasthAmAM rahela vAyukAya pharI saceta banI jAya che. jenI utpatti thAya che tenA nAza paNa hamezAM thAya che jethI kSetra vAtane uddezIne gautama svAmI prabhune mevu che che -' se bhaMte! kiM puDhe uddAi, apuTThe uhAI " se lagavan ! te vAyuprAya zu svannatIyanA sparzathI athavA zasradInA spathI mare che ? athavA tenA spaca thayA vinA ja mare che? yA praznanA uttaramA alu uDe che haiM-" goyamA ! puDhe uddAi, no apuDhe " huM gautama ! te vAyukAya zAdI dvArA spuSTa thAya tyAre ja mare che. pRSTha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU01 adhikaraNInAmakoddezakanirUpaNam 7 mai asarIrI nikatvamai' sa vAyukAyo bhadanta ! kiM sazarIrI niSkrAmati azarIrI niSkrAmati, paridRzyamAnazarIrAt yadA tasya vAyu kAyikajIvasya niSkramaNaM bhavati tadA sa zarIrarahito nirgacchati zarIrasahito vA nirgacchatIti praznaH, bhagavA. vAha-evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhamaI evaM yathA skandako yAvat no azarIrI niSkrAmati atra skandaka prakaraNamanusaMdheyam tathAhi-kadAcit sazarIrI api kadAcit zarIrarahito'pi niSkrAmati zarIrAt audArikAdizarIrapakSe zarIrarahito niSkrAmati, tathA tainasakArmaNazarIrApekSayA sazarIrI niSkAmati / hai (yaha mUtra sopakrama kI apekSA hai ) / 'se bhaMte ! ki sasarII nikkha. mai, asarIrI nikkhamaI' he bhadanta ! paridRzyamAnazarIra se-gRhItazarIra se-jaba usa vAyukAyika jIva kA niSkramaNa hotA hai-taba vaha kyA zarIra sahita hI vahAM se nikalatA hai ? yA zarIra rahita hokara vahAM se nikalatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA khaMdara jAva no asarIrI nikkhamaI' jaisA ki skandaka ke prakaraNa meM kahA gayA hai-vaisA hI kathana yahAM para kara lenA cAhiye-tAtparya yaha hai ki vaha kathaMcit sazarIrI bhI nikalatA hai aura kathaMcit azarIrI bhI nikalatA hai- sazarIrI nikalatA hai isakA tAtparya aisA hai ki tejasa aura kArmaNazarIra anAdikAla se jIva ke sAtha sambandhita cale A rahe haiM aura taba taka ye jIva ke sAtha saMbandhita rahate haiM ki jaba taka jIva kI mukti nahIM ho jAtI hai ataH-isIliye yahA~ aisA kahA gayA cyA vinA bharatA nathI. "se bhaMte ! kiM masarIrI nikkhamai, asarIrI nikkha maha" mAvan ! bhAta zarIrathI-pA21-426 zarIrathI nyAre te vAyuya jIvanuM niSkramaNa thAya che tyAre te vAyukAya zuM zarIra sAthe ja tyAMthI nIkaLe che? ke zarIra vinAne ja tyAMthI nIkaLe che tenA uttaramAM prabhu kahe cha hai " evaM jahA khaMdae jAva no asarIrI nikkhamai" 2vI rIte 2444n| prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che tevuM ja kathana ahi paNa samajI levuM tAtparya kahevAnuM e che ke kathaMcit sazarIrI paNa nIkaLe che. ane kathaMcita azarIrI paNa nIkaLe che. zarIrI nIkaLe che ema kahevAno hetu e che ke tejasa ane kArmaNa zarIra anAdi kALathI jIvanI sAthe saMbaMdhita cAlyuM Ave che ane tyAM sudhI ja saMbaMdhita rahe che. ke jyAM sudhI jIvanI mukti na thaI hoya ethI ahiyAM ema kahevAmAM AvyuM che ke zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhagavatIsUtre AmokSaM jIvasya taijasakArmaNazarIreNa saha viyogo na bhavati, ata audArikAdizarIraM parityajya gacchan api sa sazarIrI evaM kathyate, audArikApekSayA tu azarIrI niSkrAmatIti bhAvaH tathA cApekSAbhedamAdAya pakSadvayamapi sidhyati iti / / sU0 1 // mUlam - iMgAlakAriyAe NaM bhaMte agaNikAe kevaiyaM kAlaM saMviTui, goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni rAI - diyA | anne vi tattha vAukAe vakkamai, na viNA vAukAeNaM agaNikAe ujjalai // sU02 // chAyA - aGgArakArikAryAM khalu madanA ! agnikAyaH kiyatkAlaM saMtiSThate, gautama ! jaghanyenAntarmuhUrttam utkarSeNa trINi rAtriM divAni, anyopi tatra vAyukAyo vyutkrAmati na vinA vAyukAyenAgnikAyaH ujjvalati / / sU0 2 // TIkA - vAyoragni sahacAritvena vAyusUtrAntaramagni sUtramAha-' iMgAletyAdi / 'iMgAlakAriyAeNaM bhaMte' aGgArakArikAyAM khalu bhadanta 'agaNikAe kevaiyaM ki kathaMcit jIva sazarIrI nikalatA hai kadAcit zarIra se rahita hokara bhI nikalatA hai so isakA bhAva aisA hai ki audArika Adi zarIra se rahita hokara hI nikalatA hai / isaliye audArika zarIra ko chor3akara bhI paragati meM jAte samaya bhI vaha sazarIrI kahA gayA hai| isa prakAra sazarIrI azarIrI donoM pakSoM kI siddhi ho jAtI hai / sU0 1 / iMgAlakAriyAe NaM bhaMte / agaNikAe kevaiyaM kAlaM ityAdi / TIkArtha -- isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai-iMgAlakArikAe NaM bhaMte! agaNikAe kevaiyaM kAlaM saciTTha' aGgArikA meM ' krutha'cit jIva sazarIrI nIkaLe che. ane koi vakhata zarIra vinA ja nIkaLe che tenA bhAva evA che ke audArika Adi zarIrathI rahita thaine nIkaLe che. eTalA mATe audArika zarIrane DheDIne paragatimAM jatI vakhate paNa te zarIrI ja kahevAya che e rIte sazarIrI ane azarIrI e baMne pakSanI siddhi thaI jAya che. sU.1A " iMgAlakAriyAe NaM bhaMte! agaNikAe kevaiyaM kAlaM " tyAhiTIartha - -A sUtra dvArA gautama svAmIe mahAvIra prabhune e pramANe pUchayu che hai " iMgAlakAriyAe NaM bhaMte ! agaNikAe kevaiyaM kAlaM saMciTTha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 2 adhikaraNInAmakoddezakanirUpaNam 1 kAlaM saMviTa' agnikAyaH kiyantaM kAlaM saMtiSThate, aGgArAn karoti iti aGgArakArikA agnizakaTikA tasyAm aGgArazakaTikAyAM 'sagaDI' iti lokamasiddhAyAM samutpadyamAno'gnikAyaH kiyakAlaparyantaM tatra saMtiSThate iti praznaH / bhagavAna ha'goyamA' he gautama ! 'jahaNeNaM aMtro muhutaM ukkoseNaM tini rAI diyAi" jaghanyenAntamuhartam utkRSTataH trINi rAtri divAni / ayamagnizakaTikAyAM na kevalamagnikAya eva tiSThati kintu 'anne vi tattha vAukAe vakkamai' anyopi satra vAyukAyo vyutkrAmati utpadyate, saMbhavatItyarthaH, yatrAgnikAyastatrAvazyameva vAyukAyo bhavatyevetyAha-'na viNe' tyAdi, 'na viNA vAukAeNaM agaNikAe sigaDI meM "he bhadanta ! agnikAya kitane kAla taka rahatA hai ?" aGgArAn karoti iti aGgArakArikA' isa vyutpatti ke anusAra aGgArakArikA kA tAtparya hai agni jisameM jalAI jAtI hai aisI sigaDI' sigaDI meM jaba agni jalAI jAtI hai to vaha jalAI gaI agniagnikAya kitane samaya taka sacetana-prajvalita-banI raha sakatI hai ? so isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! he gautama ! 'jahanneNaM aMto. muTuttaM ukkoseNaM tini rAIdiyAI' samutpadyamAna agnikAya jaghanya se to antarmuhUrta taka sacetana banA rahatA hai, aura utkRSTa se tIna dinarAta taka sacetana banA rahatA hai / isake bAda vaha acetana ho jAtA hai / isa agnizakaTikA meM-sigaDI meM kevala agnikAya yahI nahIM rahatA hai kintu usake sAtha 'anne vi tattha vAukAe vakkamaI' aura bhI vAyukAya rahatA hai-utpanna hotA hai / kyoMki jahA~ agnikAya hai vahAM para avazya hI vAyukAya hotA hai 'na viNA vAukAeNaM agaNikAe he bhagavana ! aMgArIkAmAM (sagaDI) agnikAya keTalA samaya sudhI rahe che? " aGgarAn karoti itiaGgarakArikA" se prabhArI vyutpatti thAya che 4DavAnA hetu e che ke agni jemA saLagAvavAmAM Ave che, tevI sagaDImA saLagAvele agni keTalA samaya sudhI sacetana- saLagelo rahe che tenA uttaramAM prabhue yu-" goyamA !" 8 gautama ! "jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni rAiMdiyAI " Spanna yato mayi dhanyathI santakRta sudhA syetana rahe che ane utkRSTathI traNa divasa rAta sudhI rahe che. te pachI te acetana thaI jAya che, arthAta te sagaDImAM phakta agnikAya ja rahetuM nathI. paraMtu tenI mAthe " anne vi tattha vAukAe vakamai" tenI sAthe mIta 54 vAyukA rahe che utpanna thAya che. kemake jyAM agnikAya hoya tyAM vAyukAya zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUbe ujjalai' na vinA vAyukAyenAgnikAya ujjavalati vAyukAyaM vinA agneH majvalanaM na bhavatyato'bhidhIyate yatrAgnikAyastatrAvazyameva vAyoH sadbhAvaH, yatrAgnistatra vAyuriti niyamAt / / sU0 2 // agneradhikArAdevAgnisaptalohAdikamadhikRtyAha- puriseNaM bhaMte' ityAdi mUlam -puriseNaM bhaMte ayaM ayakoTrasi ayomaeNaM saMDAsaeNaM uvvihamANe vA pabihamANe vA kaikirie, goyamA jAvaM ca NaM se purise ayaM ayakoTeMsi ayomaeNaM saMDAsaeNaM uvihii vA pavihii vA tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva pANAivAyakiriyAe paMcahi kiriyAhiM puTe, jesi piNaM jIvANaM sarIrehito ae nivvattie ayakoTrenivattie saMDAse nivvattie iMgAlA nivvattiyA iMgAlakaDDiNI nivvattiyA bhatthA nivvattiyA, tevi NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahiM kiriyAhiM putte| purise NaM bhaMte ayaM ayakoTAo ayomaeNaM saMDAsaeNaM gahAya ahikariNisi ukkhivvamANe vA nikkhibamANe kai kirie, goyamA jAvaM ca NaM se purise ayaM ayakoTAo jAva ukkhivai vA nikkhivai vaa| tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva pANAi. vAyakiriyAe paMcahi kiriyAhiM putte| jesi piNe jIvANaM ujjalai vAyukAya ke rahe vinA agnikAya prajvalita nahIM raha sakatA hai-isaliye aisA kahA gayA hai ki jahAM agnikAya hai vahAM avazya hI vAyu kA sadbhAva hai kyoMki jahAM agni hai vahAM vAyu hai aisA niyama hai| sUtra 2 // 55 avazya hAya che. "na viNA vAukAeNaM agaNikAe ujjalai" vAyuya vinA agnikAya prajavalita rahi zakatA nathI. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke jyAM agnikAya che tyAM vAyukAya paNa jarUra hoya che. kemake jyAM agni che tyAM vAyu paNa hoya che, e niyama che. sUrA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u01 sU0 3 lohadRSTAntena paJcakriyAvattvani0 11 sarIrehito ayo nivvattie saMDAsae nivyattie cammaDhe ninchattie muTrie nivattie ahigaraNI nivattiyA ahigaraNI khoDI nivattiyA udagadoNI nivattiyA ahigaraNasAlA nivattiyA te viNe jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTA |suu03|| chAyA-puruSaH khalu bhadanta ! ayaH ayAkoSThe ayomayena saMdaMza kena utkSipan vA makSipan vA katikriyaH gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH ayaH ayaHkoSThe ayomayena saMdaMzakena ukSipati vA prakSipati vA tApat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat pragAtipAtakriyayAH pazcAbhiH kriyAbhiH spRSTaH, yeSAmapi khalu jIvAnAm zarIrebhyo'yo nirvatitam ayaH koSTho nirvatitaH saMdaMzakaH nirvartitaH aMgArA nirvartitAH aMgArakarSiNI nirvatitA bhasvA nirvatitA tepi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAmiH spRSTAH / puruSaH khalu bhadaMta ayo ayaH koSThAt gomayena saMdaMzakena gRhasA adhikariNyAmukSiAn vA nikSipana cA katikriyaH ? gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH ayo'yaHkoSThAt yAvat utkSipati vA nikSipati vA tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat mANatipAtakriyayA paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / yeSAmapi khalu jIganAM zarIrebhyo'yo nirvartita saMdazo nirvatitazcarmeSTaM nirvatitam puSTiko nirvaritaH, adhikariNI nirvatitA adhikariNI khoDI nirvasitA udakadroNI nirvanitA adhikaraNazAlA nirvartitA tepi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat pazcabhiH kriyAmiH spRSTaH / / mU0 3 // TIkA-'puriseNaM bhaMte' puruSaH khalu bhadanta ! 'ayaM ayakorTasi ayaH aya skoSThe ayastApanArthe kuzUle 'bhaTThI' iti prasiddhe, 'ayomaraNaM saMDAsaraNaM ayo. agni ke adhikAra se hI agni tapta lohAdika ko lekara praznottara ke rUpa meM sUtrakAra kahate haiM 'purise jaM bhate ! ayaM bhayakoTuMsi AyomaeNaM' ityaadi| TIkArtha-'purise gaM bhaMte' he bhadanta ! vaha puruSa 'ayakoDesi' jo ki lohe ko tapAnevAle kuzUla-meM loheko 'ayomaeNaM saMDAsaeNaM' agninA adhikArathI ja agnimAM tapela lekhaMDa Adine uddezIne praznottaranA rUpamAM sUtrakAra kahe che. "puriseNaM bhave ! ayakomi ayomaeNaM " yA6i sAtha - 'pussei NaM bhaMte !" mana! te 535 "aba kodasi" una tAvAmA zukha (A)mA sAmane "aya,maeNaM saMDAbaeNaMbha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 12 bhagavatIsUtre mayena saMdaMzakena 'ubihamANe vA' udvidhyan utkSipan ityarthaH, 'pabihamANe vA' pravidhyan prakSiAn ityarthaH 'kaikirie' katikriyaH-lohapratApakAgnyAgArelohakhaNDaM datvA taM lohaM lohanirmitasaMdaMzena arcamadhaH kurvan puruSaH katibhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati, iti praznA, bhagavAnAha-'goyame tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise' yAvat ca khalu sa puruSaH 'ayaM ayakorTasi' ayo loham ayaH koSThe 'ayomaraNaM saMDAsaeNaM' ayomayena lohanirmitena saMdaMzakena 'undhihai vA pabihai' udvidhyati-utkSipati vA pravidhyati-prakSipati vA 'tAvaM ca NaM se purise' tavAt ca khalu sa puruSaH 'kAiyAe jAva pANAivAyakiriyAe' kAyikyA yAvat pANatipAtakriyayA, atra yAvatpadena-adhikaraNI, mAdvepikI, paritApinIkI kriyANAM timRNAmapi grahaNaM bhavati, 'paMcahi kiriyAhiM puDhe pazcabhiH kriyAbhiH spRSTaH ayaH pratApanArthe kumle lohaM prakSipya prajvalataM tam lohe ke bane hue saMDAsa se 'ubdhihamANe vA pabihamANe vA U~cA nIcA karatA hai-arthAt ulaTatA palaTatA hai-aisI sthiti meM vaha puruSa 'kaikirie' kitanI kriyAoMvAlA hotA hai-tAtparya pUchane kA yaha hai ki bhaTTi meM rahe hue lohe ko jo puruSa saMDAsI dvArA usI ke bhItara use ulaTatA palaTatA hai usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu unase kahate hai-'gothamA! jAvaM ca NaM se purise' he gautama ! jitane samaya taka vaha puruSa ayaM ayakorsesi-loheko loha koSTa meM-bhaTThI meM 'ayomaeNaM saMDAsaraNaM' lohanirmita saMDAsa ke dvArA 'ubihai vA pavihaha vA 'U~cA nIcA karatA hai / 'tAvaM ca NaM se purise' tapa taka-utane samaya taka-vaha puruSa 'kAiyAe jAva pANA. ivAyakiriyAe' kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM unI sAyasIthI "ubihamANevA pabihamANevA" ye naye 2 che. marthAt GAIsUsaTI 32ve che. tavI sthitimA pu35 " kaikirie" kI kiyAvALe thAya che pUchavAnuM tAtparya e che ke bhaThThImAM rahelA lekhaMDane je purUSa saNasI vaDe bhaThThInI aMdara tene ulaTasUlaTI pherave che te purUSane keTalI kiyA lAge che? uttara-mahAvIra prabhu 4 cha hai "goyamA ! jAvaM ca NaM se purise" ke gItama! rett| samaya sudhI tomana mahImA "ayomaeNaM saMDAsaeNaM" unI sAsI 43 " uvvihai vA pavvihai vA" yA nIyA 42 che. "tAvaM ca NaM se purise" tan samaya sudhI te 535 "kAiyAe jAva pANA. ivAyakiriyAe" yA liyAthI ra mdhi:29||ii, prAdeSI paritApa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 3 lohadRSTAntena paJcakriyAvattvani0 13 urdhvAdhaH karoti tasya puruSasya paJcakriyA kAyikyAdyAH prANAtipAtaparyantA pazcakriyA bhavantIti bhAvaH / na kevalamIdRzaM karma kurvata eva puruSasyaitAH pazcakriyA bhavanti kintu yeSAM zarIrebhyo lohalohakoSThAdikaM nirmitaM teSAmapi jIvAnAmetAH paJcakriyA bhavantItyetadarzayannAha-jesi pi' ityAdi / 'jesi pi ya NaM jIvA NaM sarIrehito ae nivvattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrairayo lohaH nirvatitaM jAtam 'ayakoTTe nivvattie' ayaH koSThaM nirvatitam-saMpannam, 'saMDAsae nivvattie' saMdaMzako nirvartitaH samutpannaH 'iMgAlA nivvattiyA' aGgArAH nirvartitAH 'iMgAlakaDriNI nivvattiyA' aGgArakarSiNI-aGgAraH kRSyate anayeti kriyAoM se spRSTa hotA hai yahAM yAvat zabda se 'adhikaraNI, prAdeSikI, paritApanikI' ina tIna kriyAoM kA grahaNa huA hai| jo puruSa ayaH pratApanArtha kumUla-bhaTThI meM lohe ko DAlakara pratapta hue-usa lohe ko Upara nIce karatA hai usa puruSa ko kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMco kriyAe~ lagatI haiN| kevala aise karma ko karate hue puruSa ko hI ye pAcoM kriyAe~ nahIM lagatI haiM kintu jinake zarIra se loha lohakoSThaka Adi nirmita hue haiM una jIvoM ko bhI ye pAMcoM kiyAe~ lagatI haiM-isI bAta ko prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-'jesiM piNaM jIvANaM sarIrehito ae nivvattie' jisa jIvoM ke zarIroM se lohA banA hai 'ayakoTTe nivvattie' ayakoSTha banA hai, 'saMDAsae nivvattie' saMdaMzaka bano hai 'iMgAlA nivvattiyA' aMgAra bane haiM 'iMgAlakaDigI nivvattiyA 'thoDe se vakraagrabhAgavAlI lohe kI chaDa banI nikI prANAtipAtikI e pramANe pAMce kriyAothI pRSTa thAya che je purUSa lokhaMDane tapAvavA mATe bhaThThImAM lokhaMDane nAkhIne tapelA te lekhaMDane ucuM nIcuM kare che. te purUSane paNa kAyikI kriyAthI laIne prANAtipAtikI sudhInI pAMca kriyAo lAge che kevaLa evI kriyAo karanAra purUSane ja e kriyAo lAge che ema nahi, paraMtu jenA zarIrathI lekhaMDa lehakoSTaka (bhaTrI) Adi banyA hoya evA ne paNa e pAMceya kriyAo lAge che. e vAtane matAvA mATe sUtra42 4 cha / "jesi piNaM jIvANaM sarIrehisobhae nivvattie" vAnA zarIzathI ma manyu DAya "ayako nivvattie" hI manI DAya "saMDAsae nivvattie" sAsI manI DAya "iMgAlA nivvattiyA" m||2|| any| DAya" iMgAlaka iDhiNI nivattiyA" thaa| qist anaa pANI sonI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre aGgArakarSiNI ISadvakrAyA lohAdimayA yaSTirityarthaH, 'matthA nivvattiyA'-bhakhA nirvatitA-mastrAnAma carmanirmitavAyupUrako lohakArANAmupakaraNavizeSaH 'dhamaNa' iti prasiddhA, teviNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' tepi khalu jovAH kAyikyA yAvat paMcabhiH kriyAbhiH spRSTAH / atra lohAdi padArthazarIrajIvAnAm paJcakriyAvattvam aviratibhAvena jJAtavyam , yata ime jIvA aviratimaMto'taH paJcakriyAbhiH spRSTA bhavantItyarthaH / 'purise NaM bhaMte' puruSaH khalu bhadanta, ayaM ayakoTAo ayomaeNaM saMDAsaeNaM gahAya' ayaH ayaHkoSThAt ayomayena sadaMzakena gRhItvA loinirmitayaSTayA jvalad lohAgArAt lohamAdAyetyarthaH 'ahikariNisi' adhikaraNyAm 'ukkhintramANe vA nikkhitramANe vA' utkSipan huI hai, 'bhatthA nivattiyA' bhasrA-dhoMkanI-yanI hai, yaha dhoMkanI camaDe kI dhanI hotI hai, isase luhAra bhaTThI ko havA bharatA hai| jisase usameM agni adhika caitanya ho jAtI hai 'te vi NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' ye saba jIva kAyika kriyA se lekara prANAtipAna kriyA se spRSTa hote haiM / ye lohAdika padArtha ve haiM zarIra se jinake aise jIvoM meM jo paMcakriyAvattA prakaTa kI gaI hai vaha unake avirati bhAva se prakaTa kI gaI hai aisA jAnanA caahiye| jisa kAraNa se ye jIva aviratighAle hote haiM isI kAraNa se ye pAMca kiyAoM se spRSTa hote haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'purise NaM bhaMte! ayaM ayakoTThAo AyomaeNaM saMDAsaeNaM gahAya' he bhadanta ! jo puruSa lohe ko lohakoSTa se ayomaya saMdaMzaka-saMDAsI se pakar3a kara-lohanirmita chaDa-dvArA (dhaatumaane| Tu46) manI DAya " bhatthA nivvattiyA' bhanA- ma manI DAya A bhastrA cAmaDAnI banelI hoya che ane tenAthI luhAra bhaThThI peTAvavA havA bhare hai. rathI tamAnI mabhi padhAre prakSita yAya che. " te viNa jISA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA" mA / yI jiyAthI dhane prANAtipAta sudhInI pAMca kriyAothI pRSTa thAya che. te hAdika padArtha jenA zarIrathI banelA hoya evA jIvone pAMca kriyAvattA kahi che temAM avirati apaccakakhANa bhAvathI pragaTa karavAmAM AvI che ema samajavuM je kAraNathI A jIva avirativALA thAya che te ja kAraNathI te pAMce kriyAethI pRSTa thAya che. va gautama bhI prabhune me che che 4-" purise NaM bheje ! ayaM ayakoTAo ayomANaM saMDAsa eNaM gahAya" 3 sa ! 2 535 mane bahI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u01 sU0 3 lo0 paJcakriyAvattvanirUpaNam 15 vA nikSipan vA 'kaikirie' katikriyaH sadazakena jvalataM lohaM gRhItvA adhikaraNyAM yadA utkSipati nikSipati yaH puruSastasya tadA katikriyA bhavantIti praznaH bhagavAnAha-'goyame' tyAdi 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise' yAvat ca khalu sa puruSaH ayaM ayakoTThA bho jAva nikkhiAi vA ayaH ayaH koSThAt yAvat nikSipati vA atra yAvat padena-ayomayeNa saMDAsaraNa' ityArabhya ukkhivai vA' ityantapadAnAM grahaNaM karttavyam , 'tAvaM ca NaM se purise' tAvat ca khalu sa puruSaH 'kAiyAe jAya pANAivAya kiriyAra paMcahiM kiriyAhiM puDhe' kAyiyA yAvat pANatiyAtakriyayA paJcabhiH kriyAbhi spRSTaH lohamayasaMdazakenAyo gRhItvA adhikaraNyAmukSipan nikSirana vA puruSaH kAyikImArabhya mANAtipAtAntapaMca kriyAmiH kriyAn bhvtiityrthH| 'jesi piNaM jIvANaM' yeSAmapi khalu jIvAnAm 'sarIhito' zarIrebhyaH 'ayo niyattie' ayo nirvajalate hue lohAgAra se loha ko nikAla kara 'ahigaraNasi ukkhiva. mANe vA NikkhivamANe vA kahakirie ?'-eraNa Upara use rakha. kara ulaTa pulaTa karatA huA kitanI kriyAoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate-'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise 'he gautama ! jaba taka vaha puruSa 'ayaM athakoTThAo jAva nikkhivaha bA' lohe ko ayakoSThaka se ayomaya saMdaMzaka (saMDAsI) dvArA pakaDa kara use eraNa para rakhakara ulaTA sIdhA karatA rahatA hai 'tAvaM ca NaM se purise kAha. yAe jAva pANAivAya kiriyAe paMcahi kiriyAhiM puDhe taba taka vaha puruSa kAyikI kriyA se lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM kriyAoM dvArA spRSTa hotA rahatA hai 'jesi piNaM jIvANaM' jina jIvoM ke 'sarIrehito' zarIroM se 'ayonivvattie' lohanirmita huA hai, bhAthI sAmanI sAsI 17 54Ine, 'ahigaraNaMsi ukkhivvamANe vA nikkhivyamANe vA kA kirie' ra 752 tene bhI SaesuvarI karatI vakhate te purUSa keTalI kriyAothI pRSTa thAya che ? tenA uttaramAM prabhu 3 cha"goyamA ! jAvaM ca NaM se purise" 3 gautama ! <Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre titam 'saMDAsae niyattie saMdaMzako nirvatitaH, 'cammeDhe nidhattie' carmeSTikaM nivartitam carmeSTakaM nAma lohamayaH pratalAyato lohAdi kuTTanaprayojanako lohakAro pakaraNavizeSa: 'muTThie niyattie' muSTikaM nirvatitam muSTikaM laghutaro dhanaH 'hathauDA' iti lokapasiddhA, 'ahiMgaraNI nivvattiyA' adhikaraNI nirvartitaH, 'ahigaraNI khoDI niyattiyA' adhikaraNI khoDI nirvatitA yatra kASThe adhi karaNI saMsthApyate sA adhikaragI khoDI kathyate, 'udagadoNI niyattiyA' udaka droDI nirvartitA, udakadroNI jalAdhArapAtram yatra ca taptaM lohAdikaM zItalI karaNAya nikSipyate sA udakadroNI 'drogI' kuNDIti lokamasiddhA, "ahigaraNasAlA nivvattiyA' adhikaraNazAlA nirvatitA-adhikaraNazAlA lohaparikarmagRham yatra gRhe lohAditApanakArya sampAdyate lohazAletyarthaH, te viNaM jIza kAi'saMDasae nivvattie' saMdaMzaka-maMDAsI dhanI hai, 'cammeDhe nivvattie' cameSTaka banA haiM, cameSTaka nAma ghana kA hai-yaha lohe kA banA huA hotA hai patalA aura lambA rahatA hai, tathA isake dvArA lohAdika kUTane kA prayojana luhAra kA sadhatA hai, yaha usakA eka upakaraNa vizeSa hai| 'muTThie nivvattie' muSTika banA hai-choTe hathoDe kA nAma muSTika haiN| 'ahigaraNI nivvattiyA' adhikaraNI eraNa banA hai, 'ahigaraNIkhoDI nivvattiyA' jisa kASTha meM eraNa gaDhI rahatI hai vaha kASTha banA hai, 'udgadoNInivattiyA' jala kA AdhAra bhUta pAtra banA hai, jisameM garama lohe ko ThaMDA karane ke nimitta DAlA jAtA hai usakA nAma udakadroNI hai| hoNI nAma kuNDI kA hai 'AhigaraNasAlA nivvattiyA' jina se lohazAlA banI hai-jisameM ki lohAdika kA tApana kama hotA hai, 'te viNaM jIvA " saMDaMnae nivvattie" sAdhusI manI 14 cammedve nibattie" yameTa (11) anyAya " mudie nivvattie" bhuSTi (21) manI DAya "ahi garaNI nibattiyA" madhi429. -mera manI DAya " ahigaraNI khor3I nivva ttiyA" 2 14iwi merae ansel 29 che. te as manyu DAya " udagadoNI nivittiyA" url rAmapAnaAdhA235 pAtra manyu DAya ke jemAM garama lekhaMDane ThaMDu karavA DubADavAmAM Ave che tenuM nAma udagadohaa cha pANI rAmapAnI nu nAma hai che. " ahigaraNasAlA nivvattiyA" sAthI At manI DAya 2 2 3 mAhana tAvAnu' Arya thAya che. "te vi NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi jAva kiri zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 17 yAe jAba paMcahi kiriyAhiM puTThA' tepi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH // 3 // pUrva pazcakriyAH nirUpitAH, tAsu ekA adhikaraNikI kriyA bhavati, sA ca adhikariNikI kriyA tadaiva syAt yadA adhikaraNavato'dhikaraNaM bhavet adhi. karaNAdhikaraNinamantarA adhikaraNi kI kriyaiva na niSpadyate ato'dhikaraNAdhikaraNinorubhayorapi jIvamapekSya nirUpaNAyAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi___ mUlam-jIve gaMbhaMte! kiM ahigaraNI ahigaraNaM goyamA ! jIve ahigaraNI vi ahigrnnNpi| se keNaTreNaM bhaMte evaM vucvai jIve ahiMgaraNI vi ahigaraNaMpi, goyamA! aviraiM paDucca se teNaTreNaM jAva ahigrgNpi| neraie NaM bhaMte kiM ahiMgaraNI ahigaraNaM, goyamA! ahiMgaraNI vi ahigaraNaM pi, evaM jaheba jIve taheva neraievi / evaM niraMtaraM jAva vemaannie| jIve NaM bhaMte ki sAhigaraNI nirahigaraNI, goyamA! sAhigaraNI no nirhigrnnii| se keNaTeNaM pucchA goyamA aviraI paDucca se teNaTeNaM jAva no nirahigaraNI, evaM jAva vemaannie| jIve NaM bhaMte kiM AyAhigaraNI parAhigaraNI tadabhayAhigaraNI? goyamA! AyAhiMgaraNI vi parAhigaraNI vi tadubhayAhigaraNI vi| se keNaTuNaM bhaMte evaM vuccai jAva tadubhayAhigaraNI vi, goyamA aviraI paDucca, se teNaTeNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi evaM jAva vemaannie| jIvANaM bhaMte ahigaraNe kiM AyappakAiyAe jAva paMcahi jAva kiriyAhiM puTThA' aise jIva bhI kAyikI kriyAse lekara prANAtipAta taka kI pAMcoM kriyAoM se spRSTa hai|suu0 3 // yAhiM puDhA" me // 7 55 yI mAthi4294, prAdezisI, paritApanitI, prAmAtIpAti se pAye yAsAthI spRSTa ya:ya che. ||suu03|| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D bhagavatIsUtra yoganivattie parappayoganivvattie tadubhayappayoganivvattie, goyamA! Ayappayoganivattie vi parappayoganivattie vi tadubhayappayoganivvattie vi| se keNaTeNaM evaM vuccai, goyamA ! aviraiM paDuna, se teNaTTeNaM jAva tadubhayappayoganivattie vi evaM jAva vemANiyANaM ||suu04|| ___ chAyA-jIyaH khalu bhadanta ! ki adhikaraNI adhikaraNam gautama jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapi / tatke nArthena bhadanta ! evamucyate jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapi ? gautama ! aviratiM pratItya tat tenArthena yAvat adhikaraNamapi / nairayikaH khalu bhadanta ! kimadhikaraNI adhikaraNam gautama ! adhikaraNI api adhikrnnmpi| evaM yathaiva jIvastathaiva nairayikopi / evaM nirantaraM yAvadvaimAnikaH / jIvaH khalu bhadanta ! kiM sAdhikaraNI niradhikaraNI ? gautama ! sAdhikaraNI no niradhikaraNI, tatkenArthena pRcchA gautama ! aviratiM pratItya tattenArthena yAvat no niradhikaraNI evaM yAvadvaimAnikaH / jIvaH khalu bhadanta ! kiM AtmAdhikaraNI parAdhikaraNI tadubhayAdhikaraNI gautama ! AtmAdhikaraNI api parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api / tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat tadubhayAdhikaraNI api gautama ! avirati pratItya, tattenArthena yAvat tadubhayAdhikaraNI api evaM yAvadvaimAnikaH / jIvAH khalu bhadanta ! adhikaraNaM kimAtmapayoganirvatitam paramayoganivartitam tadubhayaprayoganirtitam ? gautama ! Atmaprayoganirvatitamapi paraprayoganirtitamapi tadubhayaprayoganirvatitamapi / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate gautama ! aviratiM pratItya, tattenArthena gautama ! yAvat tadubhayaprayoganirvatitamapi evaM yAvadvaimAnikAnAm // sU0 4 // pahile pAMca kriyAoM ko nirUpaNa kiyA jA cukA hai| unameM adhikaraNikI kriyA hai| yaha adhikaraNikI kriyA usI samaya hotI hai jaya adhikaraNavAn jIva ke adhikaraNa hotA hai| adhikaraNa evaM adhikaraNI ke vinA adhikaraNikI kriyA hI nahIM utpanna hotI hai ataH pahelA pAMca kriyAonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. temAM adhikarachIkI kriyA te vakhate thAya che, ke jyAre adhikaraNavAna javane adhikaraNa thAya che. adhikaraNa ane adhikAraNa vinA AdhikaraNIkI kriyA utpanna thaI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u01 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 19 ___TIkA-'jIve NaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta ! 'ki ahiMgaraNI ahigaraNaM' kim adhikaraNI adhikaraNavAn adhikaraNaM vidyate yasyAsI adhikaraNI tathA adhikaraNam iti praznA, bhagavAnAha-'goyame' syAdi 'goyamA' he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' adhikaraNI api adhikaraNamapi, adhikaraNarUpopi jIvastathA'dhikaraNavAnapi bhavati jIvaH, tatrAdhikaraNaM nAma hiMsAdipApakarmaNAMkaraNarUpaM vastu tadvividham-AntaraM bAhyaM ca tatrAntaraM zarIramindriyANi ca tathA bAhyam halazakaTAdikam etaireva jIvo hiMsAdikaM karoti tatazca hiMsAdisAdhanaadhikaraNa evaM adhikaraNI ina donoM kA bhI jIva kI apekSA karake nirUpaNa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM--- __'jIveNaM bhaMte ! kiM ahigaraNI arigaraNaM' ityaadi| TIkArtha-yahAM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki jIvaadhiH karaNavAlA hai yA adhikaraNa svarUpa hai ? adhikaraNa jisako ho vaha adhikaraNI hai arthAt adhikaraNavAlA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA'goyamA ! jIve ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' he gautama ! jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNasvarUpa bhI hai kyoMki adhikaraNasvarUpa bhI jIva adhikaraNavAlA bhI hotA hai| hiMsAdi pApa karmoM kI hetubhUta jA vastu hai vaha adhikaraNa kahI gaI hai| yaha vastu do prakAra kI hai eka Antara aura dUsarI bAhya-inameM zarIra evaM indriyo ye Antarika adhikaraNarUpa hai| tathA bAhya adhikaraNa rUpa hala zakaTa zakatI nathI jethI adhikaraNa ane adhikaraNI e bannenuM jIvanI apekSAe nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra kahe che - "jIve NaM bhaMte ! ahigaraNI ahigaraNaM" tyAhi TakAthu-gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke jIva adhikaNavALA che. ke adhikaraNa svarUpa che? adhikaraNa jene heya te adhikaraNI che arthAt adhikaraNavALe che? tanA uttaramA prabhuye 4 " goyamA ! ahigaraNI vI ahigaraNaM pi" he gautama! jIva adhikaraNa paNa che ane adhikaraNa svarUpa paNa che kemake adhikaraNa svarUpa jIva adhikaraNavALo paNa thAya che. hiMsAdi pApa karmonA hetu rUpa je vastu che, tene adhikaraNa kahevAmAM Ave che te vastu be prakAranI kahI che. eka AMtara ane bIjI bAhya temAM zarIra ane Indrio e AMtarika adhikaraNa rUpa che ane haLa, zakaTa (gADu) vagere bAhya adhika zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vastu vizeSAtmakamadhikaraNamasti yasya sa adhikaraNI jIvaH tathA 'ahigaraNaM vi' adhikaraNamapi, zarIrAdikam adhikaraNam tebhyaH zarIrAdibhyaH kathaMcidabhinnatvAt jIvo'dhikaraNamapi bhavati etat dvayam jIvasyAviratyapekSayaivocyate yato'yamaviratimAn ataevAdhikaraNI adhikaraNaM ca / kathaM jIvasyobhayarUpatvaM bhavatItyAzayena pRcchati-se kegaDeNaM' ityAdi, 'se keNaTeNaM bhaMte' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM buccA jIve ahigaragI vi ahigaraNaM vi' jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapi' nahi AdhArAdheyayorekarUpatA bhavati dhanamAnityatra dravyAdirUpaM dhanam Adheya Adi haiN| kyoMki inase hI jIva hiMsAdi pApa karatA hai / isa prakAra hiMsAdikI sAdhanabhUta vasturUpa adhikaraNa haiM jisa ke aisA jIva adhi. karaNI hai / tathA zarIrAdikarUpa adhikaraNa hai jIva inase kisI apekSA abhinna hai-isa kAraNa jIva adhikaraNarUpa bhI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai / jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai aisA jo kahA gayA hai vaha avirati kI apekSA lekara kahA gayA hai / arthAt jisa kAraNa se yaha jIva avirativAlA hai-ataH isI kAraNa se yaha adhikaraNI aura adhikaraNarUpa hai / jIva meM kaise ubhayarUpatA AtI hai-isI abhiprAya se gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-jIve ahigaraNIvi ahigaraNaMvi' he bhadanta! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva adhikaraNI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai ? kyoMki AdhArAdheyo meM ekarUpatA nahIM hotI hai jaise yaha dhanavAna hai ityAdi meM drvyaaraNa rUpa che kemake tenAthI ja jIva hiMsAdi pApakarma kare che. e rIte hiMsAdinI sAdhanabhUta vastu rU5 adhikaraNa che jene teo jIva adhikaraNI che. tathA zarIrADI adhikaraNa che jIva tenAthI kaI rIte jude che te kAraNe jIva adhikaraNa rUpa paNa che, tApa kahevAnuM e che ke jIva adhikaraNI paNa che ane adhikaraNa rUpa paNa che, evuM je kahevAmAM AvyuM che. te aviratInI apekSAe kahevAmAM AvyuM che. arthAta je kAraNathI A jIva aviratIvALo che, e ja kAraNathI te adhikaraNI ane adhikaraNa rUpa che jIvamAM e banne prakAranuM sarakhApaNu kevI rIte Ave che te abhipraaythii gautama svAmI prasuna se pUcha cha hai "se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccaha jIve ahigaraNI vi ahigaraNaM vi" sAvan ! syumaa5|| 120 33 che ke jIva adhikAra che ane adhikaraNa rUpa paNa che kAraNa ke AdhArAdheya mAM eka rUpatA banI zakatI nathIjema ke dhanavAna che. ItyAdimAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 21 rUpam adhikaraNaM ca tadvAn puruSa iti ubhAvapi parasparaM bhinnau na tu kathamapi ubhayorekarUpatA iSyate ekarUpatve AdhArAdheyabhAvasyaiva bAdhitatvAt / nahi bhavati ghaToghaTavAn tadvat prakRte kathaM jIvo'dhikaraNarUpo'pi sthAt kathaM ca tadvAnapi syAditi bhaavH| bhagavAnAha-'goyame' tyAdi goyamA' he gautama ! 'aviraI paDucca' aviratiM pratItya AzrityetyarthaH, aviratyapekSayA ubhayasvarUpatvaM jIvasya bhavatItyarthaH etaddvayaM jIvasya avirati pratItyaiva bhavati tena yo viratimAna jIvaH asau zarIrAdInAM sadbhAvepi nAdhikaraNI nApyadhikaraNaM bhavati, kAraNasyAdirUpa dhana Adheya hai, aura dhanavAlA puruSa AdhAra hai| isI kAraNa ye donoM bhinna 2 haiN| abhinna nahIM hai / aura na inameM abhinnatA kisI bhI rUpa se AhI sakatI hai| aura na aisA mAnA hI gayA hai| yadi AdhAra AdheyabhAva meM ekarUpatA mAnI jAve to AdhArAdheyabhAva bAdhita ho jAtA hai ghaTavAn ghaTa thoDe hI hotA hai / isI prakAra se prakRta meM jIva adhikaraNarUpa hotA huA bhI adhikaraNI kaise ho sakatA hai aura adhikaraNI hotA huA phira vaha adhikaraNarUpa kaise ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! aviraI paDucca' he gautama ! aisA jo kahA gayA hai| vaha avirati ko lekara kahA gayA haiN| tathA ca jIva meM adhikaraNIrUpatA aura adhikaraNarUpatA ye donoM rUpatAe avirati kI apekSA bana jAtI haiN| isa prakAra jo jIva avirati yukta hai vaha adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa bhI hai| tathA jo jIva virativAlA dravyAdi rU5 dhana Adheya che ane dhanavAna purUSa AdhAra che e rIte baMne jadA che ekarUpa nathI ane temAM ekarUpatA kaI paNa prakAre saMbhavI zakatI nathI ane evuM mAnavAmAM paNa AvyuM nathI. je AdhAra ane Adheya bhAvamAM ekarUpatA mAnavAmAM Ave te AdhArAdheya bhAva bAdhita thaI jAya che. ghaTa. vAnuM ghaTa banI zakatA nathI eja rIte ahiyAM paNa jIva adhikaraNa rUpa hovA chatAM paNa adhikaraNa kevI rIte hoI zake ane adhikAraNa hoya te te adhikAraNa rUpa kevI rIte banI zake ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke " goyamA! aviraha paDucca" gautama! 752 hevAmA mAnya te aviratIne laIne kahevAmAM AvyuM che. jIvamAM adhikaraNI rUpatA ane adhikaraNa rUpatA e bannenuM sarakhApaNuM aviratInI apekSAe banI jAya che. e rIte je jIva aviratithI yukata che. te adhikaNI paNa che ane adhikaraNa paNa che tathA je jIva viratIvALe che te zarIrAdIkenA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre viraterabhAvAt kAraNAbhAve kAryAbhAvasya svabhAvikatvAt aviratiyuktasyaiva jIvasya adhikaraNyadhikaraNatvasadbhAvAditi / 'se teNadveNaM jAva ahigaraNaM vi' tat tenArthena yAvat he gautama! evamucyate jIvaH adhikaraNI api adhikaraNamapi tathA cAviratyAtmaka kAraNa vizeSa sadbhAvAt jIvo'dhikaraNI api adhikaraNaM zarIrAdirUpamapi bhavatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'nerahae NaM bhaMte ki ahigaraNI ahigaraNaM vi ' nairayikaH khalu bhadanta ! kiM adhikaraNI adhikaraNam ? bhagavAnAha - 'goyamA ! ahigaraNI va ahigaraNaM tri' he gautama! adhikaraNI api adhikaraNamapi 'evaM jaheva 22 hai vaha zarIrAdikoM ke sadbhAva meM bhI na adhikaraNI hotA hai, aura na adhikaraNa hotA hai| kyoMki inarUpa hone kA kAraNa jo avirati bhAva hai usakA usa meM abhAva hai| kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva honA yaha svabhAvika hai / ataH aba jaya aisI bAta hai ki jo jIva avi rati yukta hai usI meM adhikaraNI khAtA aura adhikaraNarUpatA kA sadbhAva hotA hai - to 'se teNadveNaM jAba ahigaraNaM vi' isIliye he gautama | maiMne aisA kahA hai ki jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai| arthAt avirasyAtmaka kAraNa vizeSa ke sadbhAva se jIva adhikaraNI hotA huA bhI zarIrAdirUpa adhikaraNa bhI ho jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'neraeNaM bhaMte ! kiM ahigaraNI ahigaraNaM' he bhadanta / nairayika adhikaraNI haiM yA adhikaraNarUpa haiM ? uttara meM prabhu ne kahA- ' godhamA ! ahi garaNI va ahigaraNa vi' he gautama ! nAraka adhikaraNI bhI hai aura sadbhAvamAM adhikaraNI paNu hateA nathI ane adhikaraNa paNa hotA nathI kAraNa ke jItramAM te ane prArA hovAnuM kAraNa je aviratIbhAva che. tene temAM abhAva che ethI je jIva avirati yukata che temAM adhikaraNI rUpatA ane adhikaraNa rUpatAne sadbhAva rahe che. se veNaTTeNaM jAva ahigaraNaM vi " ethI huM gautama ! meM evu kahyu che ke jIva adhikarI ene adhikaraNa e banne rUpavALA hAya che. arthAt aviratyAtmaka kAraNu vizeSanA sadUbhA vathI jIva adhikaraNI banIne paNa zarIrADhI rUpa adhikaraNa paNa khanI jAya che, huve gautama svAmI asune yevu pUche che ! " nerairaNaM bhaMte ! kiM ahiMgaraNI ahogaraNaM" he bhagavan ! nAra jIva adhikaraNI che ke adhikaraNa rUpa e? tenA uttaramAM mahAvIra svAmI kahe che ke gomA ! ahigaraNI vi addigaragaM vi" De gautama ! nAra va adhiratha pathu che, bhane adhi42 66 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU04 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 23 jIve tatra neraie vi' evaM yathaiva jIvastathaiva nairayiko'pi yathA jIvasAmAnyasyAviratyapekSayA ubhayasvarUpatvaM kathitaM tathaivAviratisadbhAvAt nairayikasyApi adhikaraNI adhikaraNobhayasvarUpatvaM saMbhavatyeveti / kiyatparyantaM jIvAnAmubhayasvarUpatvaM vaktavyaM tatrAha - evaM niraMtaraM jAva vemANie' evaM niraMtaraM yAvadvaimAnikaH, bhavana patimAramya vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDa ke pi jIvasyomayasvarUpatvaM vaktavyameva adhikaraNI adhikaraNomayasvarUpatve kAraNamaviratireva / aviratistu niratimajjIvavyatirikta sarvajIveSu tiSThati iti aviratimatvAt vaimAni - kAnto jIvo'dhikaraNI api adhikaraNamapIti bhAvaH / pUrve ' jIvo'dhikaraNI' iti kathitam adhikaraNI tu dUravartinA rathazakaTAdyadhikaraNenApi syAt yathA adhikaraNarUpa bhI hai / 'evaM jaheba jIve, taheva neraie vi' isa prakAra jaisA jIva ke viSaya meM isa sambandha ko lekara kathana kiyA gayA usI prakAra kA kathana yahA~ para bhI kara lenA cAhiye / tathA ca avirati ke sadbhAva se jisa prakAra jIva sAmAnya ubhayarUpa kahA gayA hai usI prakAra se avirati ke sadbhAva se nairayika jIva ubhayarUpa hotA hai ' evaM niraMtara jAva vaimANie' isa prakAra se yaha ubhayarUpatA bhavanapati se lekara vaimAnika paryanta ke caubIsa daNDraka meM jIva ke hotI hai avirati ke sadbhAva se aisA jAnanA cAhiye yaha avirata avasthA viratimAna jIva se atirikta saba jIvoM meM rahatI hai| ataH aviratimAna hone se vaimAnikAnta jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai aisA samajhanA cAhiye' 'jIva adhikaraNI hotA hai' aisA pahile kahA gayA hai so aisI adhikaraNI to vaha dUravartI 35. " evaM jaddeva jIve, taheva neraie vi" me prabhA devI rIte A saMbaMdhItuM kathana jIvanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che. eja pramANenu kathana ahiyA paNa samajI levuM temaja aviratI (apaccakhANu)nA sadbhAvathI je rIte jIvane ubhayarUpa kahyo che eja rIte aviratInA sadbhAvathI nAraka lava pazu ubhaya35 hoya che. " evaM niraMtaraM jAva vemANIe " rIte yA ubhaya rUpatA bhavanapatithI laIne vaimAnika paryaMtanA cAvIsa daDakAmAnA jIvAne hAya che aviratInA sadbhAvathI e pramANe samajI levu A avi rata avasthA niratimAna jIvAthI judA badhA jIvAmAM rahelI che. tethI aviratimAna hAvAthI vaimAnikAnta sudhInA jIva adhikaraNI paNa hoya che. ane adhikaraNa rUpa paNa Aya che. ema samajI levu jIva adhikaraNI hoya che e pramANe pahelA kahyuM che. evuM adhikaraNIpaNuM te te dUra rahelA thaza " zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatIstre dUravarti gavAdinA'pi 'gomAna devadattaH' iti kathyate, ityataH pRcchati-'jIve Na' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte kiM sAhigaraNI nirahigaraNI' jIvaH khalu bhadanta ! kiM sAdhikaraNI niradhikaraNI ? bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'sAhigaraNI no nirahigaraNI' sAdhikaraNI no niradhikaraNI, jIvaH sAdhikaraNI bhavatyeva no niradhikaraNoti / sahabhAvinA niyatasAhacaryavatA adhikaraNena zarIrendriyAdirUpeNa vartate iti sAdhikaraNI, yAvat saMsAraM jIvasya zarIrendriyarUmAdhikaraNa niyamataH sadbhApAt sAdhikaraNavatvaM bhavati, bAhya ratha zakaTa Adi adhikaraNa ko lekara bhI ho sakatA hai jaise dUravartI gAya Adi ko lekara devadatta gomAn kahA jAtA hai isI abhiprAya se gautama prabhu se pUchate haiM-jIveNaM bhaMte ! ki sAhigaraNI nirahigaraNI' he bhadanta ! jIva kyA sAdhikaraNI haiM yA niradhikaraNI hai ? ArthAt jIva apane se bhinna dUravartI rathazakaTa Adiko Azrita karake adhi. karaNavAlA hotA hai ? yA inako Azrita karake vaha adhikaraNavAlA nahIM hotA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM 'geyamA ! sAhigaraNI no nirahagaraNI' he gautama ! jIva sAdhikaraNI hotA hai niradhikaraNI nhiiN| apane sahabhAvI-niyatasAhacaryavAle-adhikaraNarUpa zarIra, indriya Adi se vaha yukta hotA hai-jaba taka isake sAtha saMsAra kA sambandha banA rahatA hai-taba taka yaha jIva zarIraindriyarUpa adhikaraNa se niyamataH sambandhita rahatA hai, arthAt inakA usake niyamataH sadbhAva rahatA hai / (gADu) Adi adhikaraNane laIne paNa thaI zake che jema dUra rahelI gAya Adine laI devadatta gomAn ! (gAyavALo) kahevAya che teja abhiprAyathI gautama svAmI prabhune pUche che , " jIveNaM bhaMte ! kiM mAhigaraNI nirahIgaraNI" he bhagavana ! zuM jIva sAdhI rahyuM che. ke adhikAraNa vinAne che? arthAt jIva pitAnAthI judA dUra rahelA ratha, gADu vigerene Azraya karIne adhi. karaNavALo hoya che? athavA tene Azrita karIne adhikaraNavALa nathI hote tanA uttama prabhu 43 che , "goyamA! sAhigaraNI no nirahiMgaraNI" 3 gautama! jIva adhikaraNavALo ja hoya che adhikaraNa vinAne hote nathI, niyata sAhacaryavALo hameMzA sAthe rahenAra adhikaraNa rUpa zarIra IndrIya vigerethI yukta hoya che. jyAM sudhI tenI sAthe saMsArane saMbaMdha banela rahe che tyAM sudhI A jIva zarIra Indriya rU5 adhikaraNathI niyamataH saMbaMdha. vALe rahe che. arthAta jIvane nizcita rUpe tene sadbhAva rahe che tethI temAM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 25 rayazakaTaputrakalatrAdirUpamadhikaraNaM yadyapi niyamataH sahacArI na bhavati tathApi svasvAmibhAvasya tadaviratirUpasya sahavattitvAt jIvaH sAdhikaraNIti kathyate, ata eva vakSyate- aviraI paDucca' ti, ata eva-saMyatAnAM zarIrendriyAdi sadbhAve'pi viratimattvAt sAdhikaraNitvaM na bhavatIti / niradhikaraNI-nirgatamadhikaraNaM yasmAt sa niradhikaraNI, adhikaraNadUravartItyarthaH / gautamaH pRcchati'se keNaTeNaM pucchA' tatkenArthena pRcchA, kena kAraNena bhadanta evamucyate jIvaH sAdhikaraNI niyamato na tu niradhikaraNI iti| bhagavAnAha- goyamA aviraI paDucca' he gautama aviratiM pratItya, aviratyapekSayA evaM kathayAmi yat jIvaH isase usameM sAdhikaraNatA hotI hai / vAtya ratha zakaTa, putra kalatra Adi rUpa adhikaraNa yadyapi niyamataH isake sahacArI nahIM haiM, phira bhI yaha unameM svasvAmisaMvandharUpa avirati bhAva se sahavartI banA rahatA haiisaliye usameM sAdhikaraNatA AtI hai isaliye 'aviraiMpaDucca' aisA kahA gayA hai sAdhikaNatA jIva meM avirata bhAva kI apekSA se AtI hai, jo viratisaMpanna hai aise saMyata jIvoM ke zarIra indriya Adi kA sadbhAva rahatA hai phira bhI unameM viratimattA ke sadbhAva se sAdhikaraNatA nahIM hotI hai niradhikaraNatA hotI hai, arthAt ve adhikaraNa dUravartI hotI hai-unameM ve svasvAmibhAva se sambandhita nahIM hote haiM / aba gautama prabhu se pUchate haiM ki 'se keNa?NaM bhate ! pucchA !' jIva niyama se sAdhikaraNI hotA hai niradhiraNI nahIM hotA hai isakA kyA kAraNa hai ? isakA uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA aviraiMpaDucca' he gautama ! sAdhikaraNatA hoya che bAhya ratha, gADu, putra, kalatra, (strI) vigere rUpa adhi. karaNa nizcita rUpathI tenA sahacArI hotA nathI te paNa te temAM svAmI saMbaMdha rUpa avirati bhAvathI sArthaka hovAne kAraNe sahapati banela rahe che tathI tamA sAdhitA mA bhAvI taya che. tethI suutr||3-" aviraI paDucca" se pramANe yu che. masA4i24tA bhavi2timAnI apekSA Ave che je viratithI yukta che evA saMyata jIvone zarIra, Indriya Adine sadbhAva rahe che. te paNa temAM viratimattAnA sadUbhAvathI sAdhikaraNatA hatI nathI nirAdhikaraNatA hoya che arthAt te adhikaraNathI dUra rahela hoya che. temAM te svAsvAmI bhAvathI saMbaMdhavALo hetuM nathI. have gautamasvAmI prabhune pUche che ke jIva niyamathI sAdhikaraNI hoya cha. niradhi42vI nathI hAta ? ten| uttaramA prabhu 4 cha / "goyamA ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhagavatI sUtre sAdhikaraNI na tu niradhikaraNI, sAMsArika sarvajIveSu AbhyantarazarIrAdivAhya putramitrAdirUpAdhikaraNAviratimUlakasvAmilA disaMbandhenAdhi karaNaspa niyamato vidyamAnatvena sAdhikaraNI eva na tu kadAcidapi niradhikaraNI yadyapi svAmitvAdi saMbandhasya vRttya niyAmakatvaM vRttiniyAmakasvaM nAma yasmin sati hastaghRtasya ghaTAdeH hastAt patanaM na bhavati tat, tadbhinnaM nRtyaniyAmakatvam, tatastenAdhArAdheyabhAvaH putrakalatrAderna saMbhavati vRttiniyAmakasaMbandhasyaiva tathAtvaniyamAt tathApi daNDAda ghaTo jAyate na paramANorityAdi pratItyA vRtyaniyAmakasyApi tathAtva 9 aisA jo kahA gayA hai yaha avirati bhAva kI apekSA lekara hI kahA gayA hai / arthAt jIva sAdhikaraNI hotA hai-niradhiraNI nahIM hotA haiaisA maiMne aviratikI apekSA lekara kahA hai / sAMsArika sarva jIvoM meM Abhyantara - zarIrAdi evaM bAhya putramitrAdirUpa adhikaraNa jo ki aviratimUlaka hai evaM svasvAmisaMbandhavAlA hai niyamataH vidyamAna hone se ve sAdhikaraNI hI haiM niradhikaraNI nahIM yadyapi svAmitvAdisaMbandha meM vRttiniyAmakatA nahIM hai kyoMki yaha vRtti niyAmakatA vahIM para hotI hai ki jahA~ hasta meM ghare hue ghaTAdika kA hAtha se giranA nahIM hotA hai| isa prakAra putra mitra kalatrAdikoM meM vRtti niyAmakatA ke abhAva se AdhAradheya bhAva saMbhAvita nahIM hotA hai phira bhI 'daNDAdika se ghaTa utpanna hotA hai, paramANu se nahIM 'ityAdi pratIti se vRsyaniyAmakatA bhI AdhArAdheya sambandha kI jJApaka hotI hai| isa prakAra vRttiniyAmakatA rfars paDuca " he gautama! va niyamathI sAdhimarI hoya he nirdhiHraNI hAtA nathI evuM je kahevAmAM AvyuM che te aviratibhAvanI apekSAthI ja kahyu che arthAt jIva adhikaraNavALA hAya che, adhikaraNa vinAne hAtA nathI evuM meM aviratinI apekSAe kahyu che. sa'sArI sa` jIvAmAM Abhya tarazarIra vagere ane khAdgha putra, mitra vagere rUpa adhikaraNa ke je avirati mUlaka che. ane svasvAmI saMbaMdhavALA che tenuM niyamataH vidyamAnapaNa hAvAthI sAdhikaraNI ja che. niradhIkaraNI nathI jo ke svasvAmitvAdi sabaMdhamAM vRtti niyAmakatA nathI hAtI kemake A vRtti niyAmakatA tyAMja hAya che. ke jyAM hAthamAM rAkhela ghaDA vigere hAthathI paDI jatA nathI e rIte putra, mitrakalatra vageremAM vRttinA niyAmakatAnA abhAvamAM AdhArAdheya bhAva sa'bhavita thatA nathI, te paNa da'DA vigerethI ghaTa utpanna thAya che. paramANuthI nahI' vagere pratItithI vRttinI aniyAmakatA pazu dhArAdheya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 27 mityabhimatatvasvAmitvasaMvandhena putrakalAyadhikaraNavatvena jIvasya sAdhikaraNitvaM kathitamiti bhaavH| evaM jAba vemANie' evaM yAvaduvaimAnikaH, evameva sAmAnya jIvavat vaimAnikeSvapi sAdhikaraNitvaniradhikaraNitvayorvicAro jJAtavya iti / adhikaraNAdhikArAdeva idamAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jIve NaM bhaMte kiM AyA hiMgaraNI parAhigaraNI tadubhayAhigaraNI' jIvaH khalu bhadanna ! kim AtmAdhikaraNI parAdhikaraNI tadubhayAdhikaragI, AtmanA svayameva adhikaraNavAnityAtmAdhikaraNI, svayameva prANAtipAtAdisAvayakarmaNi pravRti karoti sa AtmAdhikaraNI, pareNapANAtipAtAdisAvadhakriyayA karmapattiM kArayatIti parAdhikaraNI, svayamapi sAvadhakarmakaroti anyAnapiHsAdhaM karmakArayatIti tadubhayAdhikaraNIti, bhagavAnAhake abhAva meM bhI svasvAmitva sambandha ko lekara putra kalatrAdika meM adhikaraNatA Ane ke kAraNa usase jIva meM bhI sAdhikaraNatA kathita ho jaatiihai| 'evaM jIva vemANie' isI prakAra se sAmAnya jIva ke kathana jaisA vaimAnika taka meM, bhI sAdhikaraNatA aura niradhikaraNatA kA vicAra kara lenA cAhiye / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIveNaM bhaMte ! kiM ApAhigaraNI, parAhigaraNI tadubhayAhigaraNI' he bhadanta ! jIva kyA AsmAdhikaraNI hai ? yA parAdhikaraNI hai, yA tadubhayAdhikaraNI hai ? jo apane Apa prANAtipAta Adi sAvadyakarma meM pravRtti karatA hai isakA nAma AtmAdhikaraNI hai, dUsare ke dvArA jo sAvadyakarma karAtA hai usakA nAma parAdhikaraNI hai, svayaM sAvadhakriyA meM jo pravRtti karatA hai tathA dUsaroM ko bhI sAvadhakriyA meM pravRttivAlA banAtA hai vaha ubhyaasaMbaMdhanI jJAyaka thAya che. A rIte vRti niyAmakatAnA abhAvamAM paNa vasvAmitva saMbaMdhane laIne putrakalatra vageremAM adhikaraNatA AvavAne AraNe tamAthI mAM 555 madhi:24tA athita tha taya che. "evaM jAva vemANie" se zata sAmAnya panI bhAI vaimAnimA 55 sASiegal ane niradhikaraNatAne vicAra karI levo joIe. ve gautama svAmI prasuna se pUche che ?-" jIve NaM bhaMte ! AyAhiMgaraNI, parAhigaraNI tadubhayAhigaraNI" u man ! 41 AtmAdhi426I cha. parAdhikaraNI che, athavA tadubhAyAdhikaraNa (te baMne adhikaraNavALe) pote ja prANAtipAta vigere sAvadha karmomAM pravRti kare che. tenuM nAma AtmAdhikaraNI che bIjA mAraphata sAvadyakama karAya che. tenuM nAma parAdhikaraNI che pote sAvadha kriyAmAM je pravRtti kare che tathA bIjAne paNa sAvadya kriyAmAM pravRtivALo banAve zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhagavatIsUtra goyamA AyAhigaraNI vi parAhigaraNI vi tadubhayAhigaraNI vi' AtmAdhikaraNI api parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api / nanu yastu svayameva kRSyAdi karma karoti sa AtmAdhikaraNI' iti pocyate, parantu yasya vaNijAdeH kRSyAdi nAsti sa kathamadhikaraNIti cedatrocyate-aviratyapekSayA tathA bhavati, ayaM bhAvaH adhapi puruSavizeSasya kRSyAdi nAsti tathApi tasya tadviSayakaM mamatvaM tiSThatyevAtaH sa AtmAdhikaraNI bhavati / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai jAva tadubhayAhigaraNI vi' tat kenArthena bhadaMta evamucyate yAvat AtmAdhikaraNI api dhikaraNI hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA ! AyAhigaraNI, vi; parAhigaraNI vi, tadubhayAhigaraNI vi' he gautama ! jIva AtmA. dhikaraNI bhI hai, parAdhikaraNI bhI hai aura tadubhayAdhikaraNI bhI hai| vahAM aiso zaMkA ho sakatI haiM-ki jo manuSya apane Apa hI kRSyAdivarma karatA hai aisA vaha jIva bhale hI AtmAdhi karaNI ho, parantu jisake vAsa vaNijya yA kRSpAdikarma kucha bhI nahIM hai vaha jIva AtmAdhiraNI kaise ho sakatA hai ? to isakA uttara aisA hai ki aisA jIva avirati kI apekSA AtmAdhikaraNI hotA hai| isakA tAtparya-yaha hai ki yadyapi kisI puruSa vizeSa ke bhale hI kRSpAdi karma na ho tathApi usameM taniSayaka mamatva bhAva kA sadbhAva hone ke kAraNa vaha AtmAdhikaraNI Adi hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaDhega bhaMte ! evaM buccai, jAva tadubhayAhigaraNI vi' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate 7. mayAdhi424I che tanA uttaramA prabhu 43 cha hai "goyamA ! bhAyAhigaraNI vi, parAhigaraNA vI, tadubhayAhigaraNI" 8 gautama ! 71 sAmAdhiyI 555 che parAdhikaraNI paNa che ane te baMne adhikaraNavALa paNa che. zaMkA-je manuSya pote ja khetI vigere karma kare che e te jIva bhale AtmAdhikaraNI hoya paraMtu jenI pAse vyApAra ke khetI vigere kaI paNa karma nathI te jIva AtmAdhikaraNI kevI rIte hoI zake che? uttara-e jIva avirati (apratyAkhyAna)nI apekSAe AtmAdhikaraNI hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je ke keI purUSa vizeSane bhale khetI vigere karma na hoya te paNa temAM te saMbaMdhI mamatvabhAvane abhAva hovAnA kAraNe te AtmAdhikaraNI che. have gItamasvAmI se pUche che , "se keNadveNaM bhaMte ! evaM vucai, nAva tadubhayAhigaraNI vi" 7 san ! setu bhA5 // bhoTa / ch| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 4 adhikaraNAdhikaraNInirUpaNam 29 parAdhikaraNI api tadubhayAdhikaraNI api ? bhagavAnAha-'goyamA aviraI paDucca se teNaTeNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi' gautama aviratiM pratItya evamucyate yAvat tadubhayAdhikaraNI api, 'evaM jAva vemANie' evaM yAvadvaimAnikaH vaimAnikaparyanta jIveSvapi AtmAdhikaraNIva parAdhikaraNitva tadubhayAdhikaraNitvasya vicAro vidheyaH avirateH sarvatra samAnatvAditi bhaavH| athAdhikaraNasyaiva kAraNaparUpaNAyAha'jIvA NaM' mityAdi, 'jIvANaM bhaMte' jIvAnAM bhadanta ! 'adhikaraNe kiM Ayapayoganiyattie parappayoganibattie tadubhayappayoganivattie' adhikaraNaM kim Atmaprayoganirvatitam paramayoganirvatitam , tadubhayamayoganirvatitam , AtmanaH haiM ki AtmA AtmAdhikaraNI bhI hai, parAdhikaraNI bhI hai aura tadu. bhayAdhikaraNI bhI hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! aviraI paDucca se teNaDeNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi' he gautama ! maiMne jo aisA kahA hai ki jIva AtmAdhikaraNI, parAdhikaraNI aura tadubhayAdhiH karaNI kahA hai, vaha adhirati ko lekara kahA hai / isI prakAra kA kathana 'evaM jAva vemANiyAI' yAvat vaimAnika taka ke jIvoM meM bhI AtmAdhi. karaNatva parAdhikaraNatva evaM tadubhayAdhikaraNatva ke viSaya kA kathana karanA caahiye| kyoMki ina saba meM avirati kA sadbhAva rahatA hai| aba adhikaraNa ke kAraNa kI prarUpaNA ke liye gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'adhikaraNe kiM Ayapayoganivvattie, parappayoganivvattie, tadubhayappayoganivvantie' he bhadanta ! adhikaraNa kyA Atmaprayoga nivartita hotA hai ? yA para prayoga nirvatita hotA hai ? yA tadubhayaprayoga jIva AmAdhikaraNa paNa che parAdhikaraNa paNa che. ane te baMne adhika24aanne 54 cha ? tenA uttama prabhu , "goyamA ! aviraI paDucca se veNaTreNaM jAva tadubhayAhigaraNI vi" gautama ! 2 sa yuM che hai AtmAdhikaraNI parAdhikaraNI ane te baMne adhikaraNavALe che. te aviratine ava Bghucha me4 zatanU thana "evaM jAva vemANie" yAvat vaimAni sudhI 24 daMDaka jIvenA paNa AtmAdhikaraNatva, parAdhikaraNatva ane tadubhayAdhikaraNatvanA viSayanuM kathana kahI levuM kemake e badhAmAM aviratIne sadbhAva rahe che. have adhikaraNanA kAraNenuM nirUpaNa karavA mATe gautama svAmI prabhune se pUche che hai-" adhikaraNe kiM Ayapayoganivvattie parampayoganivvattie tadubhayappayoganivvattira" bhagavan ! ma4i265 mAmaprayoga nivatita hAya che? ke paraprAga nivartita heya che ke te baMne prayoga nirvatita hoya che? zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 bhagavatI sUtre prayoga atrAtmapadamAtmIyaparakam tena AtmIyena manovAkkAyavyApAreNa nirvarttitaM saMpAditaM yat adhikaraNaM tat AtmaprayonanirvartitamadhikaraNam, parAn anyAn prANAtipAtAdipApakarmaNi pravartanena nirvartitaM saMpAditaM yat vacanAdyadhikaraNaM tat paraprayoga nirvartitamadhikaraNam, AtmaparamayogAbhyAM nirvartitamadhikaraNaM tadubhayanirvartitamiti / gautamaH pRcchati se keNadvegaM bhaMte evaM buccara' tatkenAna bhadaMta evamucyate ? bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! 'aviraI' paDucca' aviratyapekSayA trividhamadhikaraNaM teSAM na virudhyate iti, 'se teNaTTeNaM jAva tadubhaya nirvartita hotA hai ? yahAM AtmApada AtmavAcaka (jIva ) hai isake AtmIya mana vacana kAya ke vyApAra se jo adhikaraNa nirvartita hotA hai vaha adhikaraNa Atmaprayoga nirvartita kahA gayA hai| tathA jo dUsaroM ko prANAtipAta Adi pApakarma meM lagAne se bacanAdirUpa adhikaraNa nirva rtita hotA hai vaha paraprayoga nirvartita adhikaraNa hai evaM jo Atmaprayoga evaM paraprayoga ina donoM se adhikaraNa nirvartita honA hai vaha adhikaraNa tadubhayaprayoganirtita adhikaraNa hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai, " he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki adhikaraNa Atmaprayoga paraprayoga evaM tadubhaya prayoga nirvartita hotA hai ? isase uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! avirati paDucca' he gautama! avirati ko Azrita karake aisA kahA gayA hai arthAt ekendriya taka ke jIvoM ke mana vacanAdi adhikaraNa ke abhAva meM avirati kI apekSA se tInoM prakAra kA bhI adhikaraNa ahiyA Atmapadma AtmIya AtmAvAcaka che. tethI AtmIya bhana, vacana, te zarIranA vyApArathI je adhikaraNa nitiMta khane che thAya che. te adhikarazu AtmaprayAga niCtita kahevAya che. temaja te bIjAne prANAti pAta vigere pApa karmoMmAM lagADavAthI vacata vigere rUpa adhikaraNa niti hAya che. te paraprayAga ni+tita adhikaraNa che. have gautama svAmI prabhune zobuM pUche che hai " se keNaTTeNaM bhaMte! evaM bucai " he bhagavan ! me bhyAya zA kAraNe kahe che ke adhikaraNa, AtmaprayAga, paraprayAga, ane tadrubhayaprayAga nirvartita hoya he ? tenA uttaramAM alu De che ! 'goyamA ! aviratiM paDucca' huM gautama ! aviratinA Azraya karIne e pramANe kahyuM che. arthAt ekendriyAdika jIvAne manavacanAdi azvikaraNanA abhAvamAM aviratinI apekSAe traNe prakAranuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramethacandrikA ThIkA za016 u01 su05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 31 payoganivtrattie vi' tat tenArthena yAvat tadubhayaprayoga nirvatitamapi / ' evaM jAva mANiyANaM' evaM yAvat vaimAnikAnAm evaM yathoktarUpeNaiva vaimAnikaparyantajIvAnAmapi trividhamapyadhikaraNaM vaktavyamiti bhAvaH // 04 || atha zarIrendriyayogAnAM nirvarttanAyAM samuccayajIvAdArabhya vaimAnikaparyantAnA madhikaraNitvAdipradarzayannAha - 'kaha NaM bhaMte' ityAdi / mUlam - kai NaM bhaMte sarIragA paNNattA ? goyamA ! paMca sarIrA paNNatA, taM jahA - orAlie jAva kammae / kaiNaM bhaMte iMdiyA paNNattA ? goyamA ! paMca iMdiyA paNNattA, taM jahA soiMdie jAba phArsidie / kai viheNaM bhaMte joe paNNatte ? goyamA ! tivihe joe paNNatte ? taM jahA maNajoe, vayajoe, kAyajoe / jIve NaM bhaMte orAliyasarIraM nivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM ? goyamA ! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi| se keNaTTerNa bhaMte evaM buccai ahigaraNI va ahigaraNaM vi ? goyamA ! aviraiM paDucca, se teNaTTeNaM jAva ahigaraNaM vi / puDhavIkAie NaM bhaMte orAliyasarIraM nivattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM / evaM veva evaM jAva masse / evaM ve uaiyasarIraMpi, navaraM jassa asthi / jIve NaM bhaMte AhAragasarIraM nivattemANe kiM ahigaraNI pucchA ? goyamA ! ahigaraNI va ahigaraNaM vi| se keNaTTeNaM jAva ahigaraNaM vi goyamA ! pamAyaM pazcca, se teNaTTeNaM jAva ahigaraNaM vi / evaM unako hotA hai / 'se teNadveNaM jAva tadubhayadhvayoganivvattie vi' isa kAraNa maiMne aisA kahA hai ki yAvat tadubhaya prayoga nirvartita adhikaraNa bhI jIva meM hotA hai / ' evaM jAba vaimANiyANaM ' isI prakAra se vividha adhikaraNa kA kathana vaimAnika paryanta ke jIvoM ko bhI karanA cAhiye / / sU0 4 // I adhi42Su pazu tene thAya che, "se teNaTTerNa jAva tadubhayapaoga nivvattie vi" te kAraNe meM evuM kahyuM che ke yAvat tadrubhayaprayAga nitita adhikaraNa paNa lavamAM hoya che. " evaM jAva vemANIyANaM " ye rIte ye ahAranA adhi karaNanuM varNana vaimAnika pantanA jIvAmAM paNa karI levuM sU.4|| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhagavatIsa maNusse vi| teyasarIraM jahA orAliyaM, navaraM sabajIvANaM bhANiyatvaM / evaM kammagasarIrapi / jIve NaM bhaMte soiMdie nivattemANe ki ahigaraNI ahigrnnN| evaM jaheva orAliyaM sarIraM taheva soiMdiyaM vibhANiyavaM, navaraM jassa asthi soiNdiy| evaM cakkhidiyaghANidiyajibhidiyaphAsiMdiyANaM vi, navaraM jANiyatvaM jasta jaM atthi| jIve NaM bhaMte maNajogaM nivattemANe ki ahigaraNI ahigaraNaM evaM jaheva soiMdiyaM taheva nirvsesN| vaDajoge evaM ceva, navaraM egidiyvjaannN| evaM kAyajoge vi, navaraM sabajIvANaM jAva vemaannie| sevaM bhaMte sevaM bhatte ti||suu05|| ||solsme sae paDhamo udeso smtto|| chAyA kati khalu bhadanta ! zarIrANi prajJatAni, gautama ! pazcazarIrANi prajAtAni, tadyathA-audArikA yAvat kArmaNam / kati khala bhadanta ! indriyANi mAtAni, gautama ! paJcendriyANi prajJatAni, tadyathA zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyam / katividhaH khala:bhadanta ! yogaH prajJaptaH, gautama trividho yogaH prajJaptaH tadyathA-manoyogo vacoyogaH kAyayogaH / jIvaH khalu bhadanta ! audArikazarIraM nivartamAnaH kiM adhikaraNI adhikaraNam ? gautama ! adhikaraNI api adhikaraNamapi / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate adhikaraNI api adhikaraNamapi ? gautama ! aviratiM pratIsya tattenArthena yAvat adhikaraNamapi / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! audArikazarIraM nivartamAnaH kiM adhikaraNI adhikaraNam , evameva / evaM yAvanmanuSyaH / evaM vaikriyazarIramapi navaraM yasyAsti / jIvaH khalu bhadanta AhArakazarIraM nivartamAnaH kim adhikaraNI pRcchA gautama ! adhikaraNIapi adhikaraNamapi / tata kenArthena dhAvat adhikaraNamapi ? gautama ! pramAdaM pratItya tat tenArthena yAvat adhikaraNamapi / evaM manuSyepi / taijasazarIraM yathA audArikam navaraM sarvajIvAnAM bhaNitavyam / eva kArmaNazarIramapi / jIvaH khalu bhadanta ! zrotrendriyanirtimAna: adhikaraNI adhikaraNam evaM yathaivaudArikazarIraM tathaiva zrotrendriyamapi bhaNitavyam , navaraM yasyAsti zrotrendriyam / evaM cakSurindrayaghrANendriyanihandriyasparzanendriyANAmapi, navaraM jJAtavyaM yasya yadasti / jIvaH khalu bhadanta ! manoyogaM nivata mAnaH kimadhikaraNI adhikaraNam , evaM yathaiva zrotrendriyastathaiva niravazeSam , vacoyoga evameva, navaramekendriyArjitAnAm / evaM kAyayogopi, navaraM sarvajIvAnAM yAvadvaimAnikaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // mU0 5 // // iti SoDazazatake prathamoddezakaH samAtaH // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 33 TIkA-'kaha NaM bhaMte' kati khalu bhadanta 'sarIragA paNNattA' zarIrANi manasAni ? bhagavAnAha-'goyamA paMca sarIrA paNNattA' he gautama ! paJcazarIrANi majJaptAni, 'taM jahA' tadyathA-'orAlie jAva kammae' audArikaM yAvat vaikriyam, AhArakaM taijasaM kArmaNam , 'kai NaM bhaMte' kati khalu bhadanta ! 'iMdiyA paNNattA' indriyANi prajJaptAni 'goyamA' he gautama ! 'paMca iMdiyA paNNattA' pazcandriyANi prajJaptAni 'taM jahA' tadyathA-'soiMdie jAva phAsidie' zrotrendriyaM yAvat cakSurindrayaM ghrANendriyaM, rasanendriyaM, sparzanendriyaM ? gautamaH pRcchati-'kaivihe gaM bhaMte' katividhaH khalu bhadanta 'joe paNNatte' yogaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA' he ___aba zarIra indriya, evaM yogoM kI nirvartanA meM samuccaya jIva se lekara vaimAnika paryaMta jIvoM ko adhikaraNitA Adi dikhAne ke liye sUtrakAra praznottara pUrvaka kathana karate haiM - 'kahaNaM bhaMte ! sarIragA paNNattA' ityAdi / TIkArtha- gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'kaha NaM bhaMte ! sarI. ragA paNNattA' he bhadanta | zarIra kitane kahe gaye haiM ? uttara meM prabhune kahA-'goyamA ! paMca sarIrA paNNattA' he gautama zarIra pAMca kahe gaye haiM / 'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'orAlie jAva kammae' audArika yAvat-vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa 'kai NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA' he bhadanta ! indriyAM kitanI kahIM gaI haiM isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA ! paMca iMdiyA paNNattA' he gautama ! indriyAM pAMca kahI gaI haiM / 'taM jahA soIdie, jAva phAsidie' jo isa prakAra se haiM zrotrendriya, yAvat-cakSuindriya ghrANaindriya, jihvAindriya aura sparzana - have zarIra IndrIya ane rogonI nirvatanAmAM samuccaya jIvathI laIne vaimAnika sudhInA jIvomAM adhikaraNatA vigere batAvavA mATe sUtrakAra praznottrpuurv 4 thana 42 cha-" kai NaM bhaMte ! sarIragA pannattA" tyAhi -gautama svAmI prabhu se pUche cha -"karaNaM bhaMte ! sarIragA pannattA"sAvana ! zarIra prAna xn cha ? uttaramA prabhu cha hai-"goyamA ! paMca sarIrA paNNattA" gautama! zarI2 pAMya prAranA che. "taM jahA" 2 mA pramANe cha. " orAlie jAva kammae" mohA2i41 yAvata vaiThiya2 mAhA24,3 tesa4 bhane ma 5 "kai NaM bhaMte ! iMdiyA paNNattA" asAvana dhAndraya prAranI hI cha ? m| prazana uttaramA prabhu 4. cha. "goyamA ! paMca iMdiyA paNNattA" gautama !ndriyA pAMya 4ii cha. " taMjahA sroiMdie jAva phAsidie" 2 mA pramANe che. zrotraIndrIya, cakSuIndrIya,2 ghAyuIndrIya,3 ane jIhAIbrIya ane sparzana bha0 5 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre gautama ! 'vivihe joe paNatte' trividho yogaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA-'maNajoe paijoe kAyajoe' manoyogo vacoyogaH kAyayogaH, 'jIve NaM bhaMte jIvaH khalu bhadanta 'orAliyasarIraM nibattemANe' audArikaM zarIraM nivartamAnaH 'ki ahigaraNI ahigaraNa' kimadhikaraNI adhikaraNaM vA bhavati ? iha sarvopi vicAraH pUrvavadeva vodhyaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' adhikaraNI api adhikaraNamapi, adhikaraNaM vidyate yasyAsau adhikaraNI adhikaraNabAn etAratA adhikaraNavatvaM jIvasya bhavati adhikaraNamapi etAvatA zarIrajIvayoH kathaMcidabhedAna adhikaraNasvarUpatApi siddhA bhavatIti / gautamaH pRcchati'se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai ahiMgaraNI vi ahiMgaraNaM vi' tatkenArthena bhadaMta indriya' kaivihe NaM bhaMte ! joe paNNatte' he bhadanta ! yoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? taba isa prazna ke uttara meM prabhune kahA 'godhamA ! tivihe joe paNNatta-taM jahA maNajoe, vaijoe, kAyajoe' he gautama ! manoyoga, vacana yoga aura kAyayoga ke bheda se yoga tIna prakAra kA kahA hai, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve NaM bhaMte orAliyasarIraM NivattemANe ki ahigaraNI ahigaraNaM' he bhadanta ! audArika zarIra kA baMdha karatA huA jIva kyA adhikaraNI hai yA adhikaraNarUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA ! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' gautama ! aisA jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNarUpa bhI hai adhikaraNa hai jisake vaha adhikaraNI hai arthAt adhikaraNavAlA hai| zarIra aura jIva meM kathaMcit abheda hone se vaha adhikaraNarUpa bhI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! dhandrIya "kaivihe gaM bhaMte ! joe paNNatte" hai bhagavan ! yon teal mAranA Baa cha ? prabhu 3 cha -" goyamA ! tivihe joe paNNatte-taMjahA maNajoe, vaijoe, kAyajoe " " 3 gautama ! manAyA, kyanayoga, yayojanA sadhyA coga traNa prakArane kahyo che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke"jiive NaM bhaMte ! orAliyasarIraM NivvattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM". bhagavana! dArika zarIravALe jIva zuM adhikaraNI che adhikaraNa rUpa che? tanA uttaramA prabhu 44 cha-"goyamA ! ahigaraNI vi ahigaraNaM vi" . gautama! e jIva adhikaraNI che ane adhikaraNarUpa paNa che, arthAt adhikaraNavALe che. zarIra ane jIvamAM kaI rIte abheda hovAthI te adhikAraNa rUpa che. have gautama svAmI prabhune me pUche che 3-" se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 35 evamucyate jIvaH adhikaraNI api adhikaraNamapi, 'goyamA' he gautama ! 'aviraI paDucca' aviratiM pratItya, aviratyapekSayetyarthaH, 'se teNaTeNaM jAca ahigaraNapi' tattenArthena yAvat adhikaraNamapi / aviratyapekSayA jIvo'dhikaraNI api bhavati adhikaraNamapi bhavatIti bhAvaH / athAtra daMDa kakrameNa praznapati-tatraudArikazarIraM nArakadevayona bhavatyato nArakAn asurAdi devAMzca parityajya pRthivIkAyikAdIna varNayabAha-'puDhavikAie NaM' ityAdi / 'puDhavikAieNaM bhaMte' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! 'orAliyasarIraM nimattemANe' audArikazarIraM nivartamAnaH 'ki ahigaraNI ahigaraNaM' kimadhikaraNI adhikaraNaM veti 'evaM cetra' evameva iha pUrvavadeva evaM buccA ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' he bhadanta ! jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikara garUpa bhI hai aisA jo Apa kahate haiM so kisa kAraNa se kahate haiM-isake uttara meM prabhu kahate haiM-goyamA ! aSi raI paDucca 'he gautama | maiMne jo aisA kahA hai usakA kAraNa avirati hai| 'se teNaTeNaM jAMca ahigaraNaM pi' tAtparya kahane kA yaha hai ki adhirati kI apekSA lekara jIva adhikaraNa vAlA aura adhikaraNarUpa hotA hai|ab yahAM se Age daNDakakrama se praznottara likhe jAte haiM-inameM audArika zarIra deva aura nArakiyoM ko nahIM hotA hai ataH unheM choDakara gautama prabhu se pRthivIkAyika AdikoM ke viSaya meM isa prakAra se pUchate haiM-'puDhadhikAie NaM bhaMte ! orAliyasarIranivvattemANe kiM ahi. garaNI ahigaraNaM vA' he bhadanta ! audArika zarIra nirvartita karatA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai yA adhikaraNarUpa hotA hai ? isake uttara ahigaraNI vi ahigaraNaM vi" 3 an ! 71 madhi427 55 cha. bhane adhikaraNa rUpa paNa che evuM je Apa kahe che te zA kAraNe kahe che? tanA uttarabhAM prabhu 43 che. " goyamA! avirai paDucca" gautama ! 2 sa hya cha tenu 425 mavizati cha." se teNadeNaM jAva ahigaraNaM vi" tAparya kahevAnuM e che ke aviratinI apekSAthI jIva adhikaraNavALo ane adhikaraNa rUpa che. have ahIMthI AgaLa daMDakanA kramathI prakAra lakhavAmAM Ave che. temAM deva ane nArakone audArika zarIra hotuM nathI tethI ene cheDIne gautama svAmI pRthvIkAyika AdikanA viSayamAM A pramANe pUche che. " puDhavikAie Na bhate ! orAliyasarIre nivvattemANe kiM ahiMgaraNI ahiMgaraNaM vA" 8 sAvan ! mohori zarIrane ma ratemevo 71 adhikaraNI hoya che? ke adhikaraNa rUpa hoya che? tenA uttaramAM prabhu kahe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sarva jJAtavyam yathA pUrvamuktam adhikaraNI api bhavati jIvaH adhikaraNamapi bhavati tathA pRthivIkAyikajIvo'pi adhikaraNI bhavati adhikaraNamapi bhavatIti bhAvaH / evaM jAva maNusse' evaM yAvat manuSyaH, manuSyaparyantam adhikaraNyadhikaraNe svarUpatA jJAtavyetyarthaH / atra yAvat padena apkAyAdArabhya paMcendriyatiyakrapayaMntAnAM grahaNam / 'evaM veubviyasarIraMpi' evaM vaikriyazarIramapi eSaivarItibaiMkriyazarIrasaMbandhepi jJAtavyeti / 'navaraM jassa asthi' navaraM yasyAsti yasya jIvasya yat zarIraM vidyate tasya tat vAcyamiti bhAvaH, tatra nArakadevAnAM vAyoH paJcendriyatiryaG manuSyANAM ca vaikriyazarIra bhavati iti teSAmeva vaikriyazarIra. meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! pRthivIkAyika jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNI rUpa bhI hotA hai| evaM jAva mANusse' isI prakAra kA kathana manuSya paryanta taka jIvoM meM jAnanA caahiye| yahAM yAvat zabda se 'apakAya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kA grahaNa huA hai| 'evaM veubdhiyasarIraM pi' navaraM jassa asthi' parantu yahAM yahI vizeSatA hai ki jisa jIva ke jo zarIra ho vaha usa jIva ke kahanA cAhiye inameM nAraka deva, vAyu, paMcendriya tiryaca, evaM manuSya inake vaikriyazarIra hotA hai, isa prakAra inake hI vaikriyazarIra kA saMbandha kahanA caahiye| inameM nAraka evaM devoM ke bhava pratyayika vaikriyazarIra hotA hai arthAt janma se hI yaha unheM prApta ho jAtA hai / tathA paMce. ndriya tiryazca aura manuSyoM ke vaikriyazarIra labdhimatyayika hotA hai| cha ?-" evaM ceva" hai gItama! pRthvIya 71 madhi424I 5 DAya cha ana ma4i261 35 555 DAya che. "evaM jAva maNusse" me amAna kathana manuSya sudhInA jInAM viSayamAM samajI levuM ahiM "yAvat (zabdathI pAyathI sana padriya sudhInA vAtuM thayu cha. " evaM veuvviyasarIraM pi" ta zata vaiThiyazarIravANA vAnA viSayamA sabha7 : " navaraM jassa atthi" 52'tu mADiyA TI vizeSatA cha , 2 panere zarIra hoya te jIvanA saMbaMdhamAM kahevuM joIe temAM nAraka, deva, vAyu, paMcendriya tiryaMca ane manuSyane vaikriyazarIra hoya che. e rIte jene vaikriyazarIra hoya tene ja vaikiyazarIrane saMbaMdha kahevuM joIe teomAM nAraka ane devene bhava pratyaka vaikiyazarIra hoya che. arthAt janmathI ja te temane prApta thAya che temaja paceMdriyatiryaMca ane manuSyane vaikriyazarIra labdhi pratyayika hoya che. arthAta labdhithI prApta thayeluM zarIra hoya che vAyune paNa eja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 37 saMbandho vaktavyaH, tatra nAraka devayorbhavapratyAyikaM vaikriyazarIraM bhavati janmata eva eteSAmidaM bhavati / paJcendriyatiryamanuSyANAM ca labdhimatyayikaM vaikriyaM bhavati, vAyorapi labdhipatyayikameva vaikriyazarIraM bhavati, ata eteSAmeva vaikriyazarIrasambandhivicAraNA kartavyA nAnyeSAmiti bhAvaH / 'jIve NaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta ! 'AhAragasarIraM nivattemANe ki ahigaraNI pucchA' AhArakazarIraM nivartamAnaH kiM adhikaraNI pRcchA, he bhagavan jIvo yadA AhArakazarIre nirvatyati tadA sa kimadhikaraNI adhikaraNaM veti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' adhikaraNI api adhikaraNamapi tatra kAraNaM pRcchati-'se keNaTeNaM jAva ahigaraNaMpi' tatkenArthena yAvat adhikaraNI api adhikaraNamapi, bhagavAnAha-'goyamA pamAyaM paDucca' he gautama ! pramAdaM pratItya, vAyuke bhI isI prakAra kA hotA hai| ataH inhIMke vaikriyazarIra sambandhi vicAraNA karanI cAhiye-anya ke nhiiN| 'jIve NaM bhaMte! AhAragasarIraM nivvattemANe kiM ahigaraNI pucchA' he bhadanta ! AhAraka zarIra kI nirvartanA banAtA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai ? yA adhikaraNarUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhune kahA'gAyamA! he gautama ! 'ahigaraNI vi ahigaraNaM vi' vaha AhAraka zarIra kI nirvartanA karatA huA jIva adhikaraNI bhI hotA hai aura adhikaraNarUpa bhI hotA hai, yahAM gautama svAmI prabhuse kAraNa pUchate hai "se keNaTeNaM jAva ahigaraNa vi' kisa kAraNa se Apa yaha kahate haiM ki vaha jIva adhikaraNI bhI hai aura adhikaraNa rUpa bhI hai isake uttara meM bhagavAn kahate haiM-'goyamA! pamAyaM paDDucca' he gautama! AhArakazarIra kI rIte heya che, jethI tenA vaikriyazarIra saMbaMdhamAM vicAraNA karavI se bhIgatanA samayamA nahi "jIve NaM bhaMte ! AhAragasarIraM nivvattemANe kiM ahiMgaraNI pucchA" sagavan ! bhADA26 zarIrane manAta pazu adhikaraNI hoya che ke adhikaraNa rUpa hoya che. tenA uttaramAM prabhu kahe che 3-'goyamA!' he gotama ! 'ahigaraNI vi ahiMgaraNaM vi' mA.24 zarIranI nirvatanA karate thake jIva adhikaraNa paNa hoya che, ane adhikaraNarUpa paNa hoya che. gautama svAmI tenuM kAraNa jANavA mATe pharIthI prabhune pUche che -'se keNadveNaM jAva ahigaraNaM vi' bhA5 5 // 24thI mema 4 / ch| te jIva adhikaraNa paNa che ane adhikaraNarUpa paNa che? A praznanA uttaramAM prabhu 5 cha -"goyamA ! pamAyaM paDucca" 3 gautama! mAlA zarIrane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavagatIsU pramAdAtmakaM kAragamAsAdya jIvasyAdhikaraNItvamadhikaraNatvaM ca bhavatItyarthaH, atrAhArakazarIraM saMyamanatAmeva, tatrAvirateramAvepi pramAdakAraNakamevAdhikaraNisvAdikaM jJAtavyamiti bhaavH| 'se teNDeNaM jAva ahigaraNaMpi' tat tenArthena yAvat adhikaraNamapi / 'evaM maNusse vi' evaM manuSyepi, evamanenaiva prakAreNa manuSya saMbandhepi AhArazarIraviSaye vicAraH kartavyaH, prathamataH sarvopi praznaH sAmAnyato jIvaviSayaH tadanu daMDa kakrameNa prazno bhavati, manuSyadaNDa ke AhArakazarIraM manuSya syaiva bhavati ata uktam evaM maNu se vi' atra cAviratera mAvAdaviratirnAdhikaraNaM kiMtu pramAdAtmakamevAdhikaraNaM, tena pramAdAtmakAdhikaraNenaiva manuSyajIvo'dhikaraNI adhikaraNasvarUpazca bhavatIti bhAvaH / 'te yAsarIraM jahA orAliyaM' taijasa nirvatanA karate hue jIva ke yadyapi avirati nimittaka adhikaraNIrUpatA evaM adhikaraNa rUpatA nahIM hai-parantu phira bhI usameM pramAda nimittaka adhikaraNI rUpatA aura adhikaraNarUpatA hai kyoMki yaha AhArakazarIra 6Dhe guNasthAnavartI saMyamazAlI jIvoM ke hI hotA hai| aura vahAM pramAda hai ho evaM maNussevi' isI prakAra se manuSya ke saMbaMdha meM bhI AhArakazarIra ke viSaya meM vicAra kara lenA cAhiye pahile se samasta prazna sAmAnyataH jIva ke viSaya meM kiye gaye haiN| isake bAda daNDaka krama se prazna hotA hai manuSpadaNDa ka meM AhAraka zarIra manuSya ke hI hotA hai, ataH aisA kahA hai-'evaM maNuste vi' yahAM avirati ' abhAva se avirati adhikaraNa nahIM hai kintu pramAdAtmaka hI adhikaraNa hai| isa pramAdAtmaka adhikaraNa se hI manuSya jIva adhikaraNarUpa hai| 'teyAsarIraM jahA banAvatA jIvane jo ke avirati nimittavALu adhikaraNI paNa ane adhikaraNa paNa hetu nathI paraMtu temAM pramAda nimittavALu adhikaraNa paNa ane adhikaraNa paNa che. kemake A AhAranuM zarIra chaThThA guNasthAnamAM rahelA sayabhazAsI lAne 4 DAya che. mane tyA pramA cha / " evaM maNusse vi" eja rIte manuSyanA saMbaMdhamAM paNa AhAra, zarIranA viSayamAM samajI levuM. pahelAM tamAma prazna sAmAnya rIte jIvanA viSayamAM karyA che te pachI kaMDakanA kramathI prazna thAya che. manuSya daMDakamAM AhArakazarIra manuSyane ja DAyarathI me DUche hai " evaM maNusse vi" se pramANe manuSyamA samajI levuM ahiMyA aviratinA abhAvathI avirati adhikaraNa nathI parata pramAdAtmaka ja adhikaraNa che. A pramAdAtmaka adhikaraNathI ja manuSya jIva adhi:2NI 2. mane adhi:27 35 55 che. "teyA sarIra' jahA orAliyaM" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 39 zarIraM yathA audArikam , audArikazarIrarat taijasazarIrasaMbandhepi vicAraH karaNIyaH ityarthaH, 'navara sarvajIvAnAM bhaNitavyam', audArikazarIravadeva sarvopi vicAraH taijasazarIrasambandhe karaNIyaH kintu etAvAn bhedaH yat audArikazarIram na sarvanIvasAdhAraNamityataH sarvajIvaviSaye taijasazarIrasambandhi carcA kartavyeti bhaavH| 'evaM kamnamasarIraM pi' evaM kArmaNazarIramapi, anenaiva prakAreNa kArmaNa zarIrasambandhepi vicAraH kartavya iti| 'jIve NaM bhaMte soiMdiyaM nivvattemANe ki ahigaraNI ahi. garaNaM' jIvaH khalu bhadanta ! zrotrendriyaM nivartamAnaH kiM adhikaraNI bhavati adhi. karaNaM vA bhavatIti indriyaviSayaka praznaH, 'evaM jahera orAliyasarIra taheva soiMdiyaM vi bhANiyabvaM' evaM yathaiva audArikazarIraM tathaiva zrotrendriyamapi orAliyaM' audArikazarIra ke jaisA tejasa zarIra ke saMbandha meM bhI vicAra kara lenA cAhiye / 'navaraM sanyajIvANaM bhANiyabcha' audArikazarIra kI apekSA taijasazarIra meM yahI bheda hai ki yaha sabajIvoM ke hotA hai saba ki audArikazarIra saba jIvoM ke nahIM hotA hai| isaliye sarvajIva ke viSaya meM taijasazarIra sambandhI carcA kara lenA cAhiye 'evaM kammagasarIraM pi' isI prakAra se kArmaNa zarIra ke saMbaMdhoM vicAra hai kyoMki taijasa aura kArmaNa ye do zarIra samasta saMsArIjIvoM ko hote haiM / 'jIve NaM bhate soiMdiyaM nivattemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM' he bhadanta ! zrotrendriya kI nirvasanA karate hue jIva ko sAdhikaraNitA hai yA adhikaraNarUpatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jaheva orAliyasarIraM taheva soI diyaM vi bhANiyavvaM' dArika zarIranI mAphaka tejasa zarIranA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. " navara' savva jIvANaM bhANiyavvaM" moharizarIphnI apekSA teszarIramAM eja bheda che ke A taijasa) tamAma jIvone hoya che. ane audArika zarIra badhA jIvene hetuM nathI tethI sarva jIvanA viSayamAM taijasashrii2 samadhI yaryA-viyA25 za devI * "evaM kammagasarIraM vi" kAma zarIranA saMbaMdhamAM eja rItane vicAra samajI levuM kemake tejasa bhane ma me me zarI2 saghaNA sArI vAna DAya 2. " jIveNaM bhaMte ! soiMdiyaM nivvattemANe ki ahigaraNI ahigaraNaM" 3 mAvan ! zrIndriyanA nirvatanA karatA jIvane sAdhikaraNapaNu che ke adhikaraNa rU5 pazu cha 1 ten| uttaramA prabhu 49 cha -" evaM jaheva orAliyasarIraM taheva soIdiyaM vi bhANiyavvaM" B gautama ! zrIharizarIravANAnA viSayamA 24thana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre bhaNitavyam , yathaudArikazarIraviSaye ca proktaM tathaiva zrotrendriyaviSaye'pi vikheyam / 'navaraM' navaraM bhedastvayam-'jassa asthi soiMdiyaM' yasyAsti zrotrendriyam tasya vAcyamiti / 'evaM cavikhadiyaghANidiyajibhidiyaphAtidiyANa vi' evaM cakSurindriyaghrANendriyajihvendriyasparzanendriyANAmapi, evameva zrotrendriyavadeva cakSurindriyAdiviSayepi vicAraH karttavyaH, 'navaraM jANiyavvaM jassa jaM asthi' navaraM jJAtavyaM yasya yat asti bhedastu etAvAneva yat yasya jIvavizeSasya yat indriyaM bhavati tasya jIvasya taddaNDa ke tAdRzendriyaviSayako vicAraH karttavya ityevaM jJAtavyamiti / gautamaH pRcchati-'jIve NaM bhaMte jIvaH khallu bhadanta 'maNajogaM nimatemANe kiM ahigaraNI ahigaraNaM' manoyoga nirvatamAnaH kim adhikaraNI he gautama ! jaisA kathana audArikazarIra ke viSaya meM kiyA gayA hai aisA hI kathana zrotrendriya ke viSaya meM bhI kara lenA cAhiye / parantu jo isa kathana meM vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai-'navaraM jassa asthisoiMdiyaM ki yaha indriya jisa jIva ke hotI hai usa jIva kI isa indriya ko lekara usake viSaya meM kathana karanA cAhiye / 'evaM cakkhidiya ghANidiyajibhidiya, phAsiMdiyANa vi' isI prakAra cakSuindriya, ghrANendriya jihvAindriya aura sparzana indriya ina indriyavAle jIvoM ke sanbandha meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / 'navaraM jANiyavvaM jassa jaM asthi' arthAt ye indriyAM jina 2 jIvoM ko hotI hai ve jIva adhi. karaNI bhI hote haiM aura adhikaraNarUpa bhI hote hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIveja bhate ! maNajogaM nivva. ttamANe, kiMahigaraNI ahigaraNaM 'he bhadanta ! manoyoga kI nirvartanA karyuM che evuM ja kathana zrotrendriyavALAnA viSayamAM paNa samajI levuM pata' / 4thanamA 2 viSezatA cha te mArIta che. " jassa asthi sroI. diya" // zrotrandriya re ne DAya che te panI te dhandriyana dhana tanA viSayamA 4thana 42vu naye. " evaM cakkhiMdiya ghANidiya jibhiMdiya, phAsiM diyANa vi" me zata yakSundriya, prAdhAndraya, 2074ndriya bhane 150 nandriyAvAna samayamA 59 me thana sabha . "navaraM jANiyavvaM jassa jaM atthi" mItU se 752 4jIndriyo 227vAna DAya che. te jIva adhikaraNa paNa hoya che, ane adhikaraNa rUpa paNa hoya che. Dave gautama svAmI prabhune me pUche che 3-"jIve NaM bhaMte ! maNajogaM nivvacemANe kiM ahiMgaraNI ahigaraNa" bhagavan ! manAyonI nitanA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrakA TIkA za016 u01 sU05 sa0 jIvAdInAmAdhakaraNatvAdini0 41 adhikaraNam ? 'evaM jaheba soi diyaM tava niravasesaM' evaM yathaiva zrotrendriyaM tathaiva niravazeSam, zrotrendriyaviye yathA-vicAraH kRtastathaiva manoyogaviSayepi vicAraH karaNIya ityarthaH / 'vajoge evaMceva' bacoyoge evameva, manoyogavat vacoyogepi vicAraH karaNIya iti bhAvaH / 'navaraM pratidivANaM' navaraM vizeSastvayamekendriyavanAma ekendriyAna varjathitvetparthaH, manoyoga bacoyogayoretAvAneva bhedaH yat vacanayoge ekendriyajIvAnAM saMgraho na karaNIyaH ekendriyajIvavyatiriktajIvadaNDake eva vacanayogamAzritya vicAraH karaNIya iti / evaM kAyajogo tri' evaM kAyayogopi vacanayogavan kAyayogepi vivAraH karaNIyaH, navaraM sabbakaratA huA jIva kyA adhikaraNI hotA hai yA adhikaraNarUpa hotA hai? uttara meM prabhu kahate haiM- evaM jaheba soidiyaM taheva niravasesaM' he gautama! zraddhaya ke viSaya meM jaisA vicAra kiyA gayA hai usI prakAra kA vicAra manoyoga ke viSaya meM bhI kara lenA caahiye| 'bahajoge evaM caiva vanayoga ke viSaya meM bhI manoyoga ke vicAra ke jaisA vicAra kara lenA caahiye| 'navara' egiMdiyavajjANaM' parantu yahAM para ekendriya jIva ko choDa denA cAhiye - arthAt manoyoga aura vacanayoga ke vicAra meM kevala yahI antara hai ki vacanayoga ekendriya jIva ko nahIM hotA haiisaliye vacanayoga meM ekandriya kA grahaNa varjanIya kahA gayA hai / isIliye ekendriya jIvavyatirikta jIvadaNDaka meM hI vacanayoga lekara vicAra karane kI bAta kahI gaI hai| ' evaM kAyajogo vi' vacanayoga ke jaisA kAyayoga meM bhI vicAra kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye, karatA jIva zuM adhikaraNI hoya che ke adhikaraNa rUpa hAya che ? uttaramAM prabhu che - ' evaM jaheva soidiyaM taddeva niravasesaM " he gautama! zrotrendriyanA viSayamAM jeA vicAra karavAmAM AvyA che teja rItanA vicAra manAyeAganA viSayabhAM pazu rI sevA - lekhe " vaijoge evaM deva" bhanoyojanA sabhadhabhAM jevA vicAra karyAM che tevA ja vicAra vacanayoganA sabaMdhamAM paNa samajI sevA. " navaraM eniMdiyavajjANaM" parantu aDiyA goDendriya lavane chor3I hevA joI e arthAt manAyeAga ane vacanayAganA vicAramAM kevaLa eTaleA ja pharaka che ke vacanayoga ekendriya jIvAne hAtA nathI eTalA mATe vacanaceAgamAM ekendriyanuM grahaNa cheDavAnu kahyu che, tethI ekendriyathI judA jIva umbhAM vayanayogane sardhane vicAra haravAnI vAta uDe che. "evaM kAyajogo vi'vacanayoganI mAphaka kAyaseganA vicAra paNa karavAmAM AvyA che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 bhagavatIsUtre jIvANaM jAtra vaimANie' navaraM sarvajIvAnAm yAvadvaimAnikaH, vacoyogApekSayA kAyayoge etAvAneva bhedaH yat kAyastu sarvajIvasAdhAraNo'taH sarvajIvadaNDa ke kAyayogamAzritya vicAraH karaNIyaH manovacanaM tu na sarvajIvasAdhAraNamataH tadvipaye yasya yadasti tatraiva tadvicAraH karaNIyaH / kiyat paryantamayaM vicArastatrAhacAva bemANi' yAvadvaimAnikaH vaimAnikadevaparyantam kAyayogamAzritya vicAraH karaNIya iti / ' sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti' tadevaM bhadanta tadevaM bhadaMta iti, he 'navaraM savva jIvANa' jAva vemANie' vacanayoga kI apekSA isa kAyayoga ke vicAra meM yadi kucha antara hai to vaha aisA hai ki yaha kAyayoga sarvajIvoM ko hotA hai| ataH sarvajIva daNDaka meM kAyayoga ko vicAra karane kI yaha bAta kahI gaI hai| isa kAraNa ina donoM yogoM meM se jisa 2 jIva ko jo 2 yoga hotA hai usI jIva ko usa usa yoga ko lekara usa sambandha meM vicAra karanA cAhiye / yaha vicAra kahAM taka ke jIvoM meM karanA hai - isa viSaya ko prakaTa karaneke liye 'jAva vaimANiyANaM ' aisA pada kahA gayA hai arthAt kAyayoga ko lekara vicAra vaimAnika devoM taka karanA cAhiye 'sevaM bhaMte sevaM bhate ! pti' he bhadanta ! Apane jo kahA hai vaha isI prakAra hai arthAt sarvadhA satya hI hai- kyoMki Apake vAkya sarva rUpase pramANika haiN| isa prakAra kobha sama sevu. "navaraM savvajivANaM jAva vaimANie" vayanayozanI apekSAthI A kAyayAganA vicAramAM jo kaI pharaka hAya tA te eja che ke A kAyayeAga sava jIvAne hAya che. jethI sarva jIva daDakamAM kAyayeAganA vicAra karavAnI A vAta kahI che. manAyeAga ane vacanA ga sa jIvAne saheja hAtA nathI te kAraNe A baMne cAge mAMthI je je jIvane je je caiAga hAya che, teja jIvate te te cAMgane laine tenA sabaMdhamAM vicAra karavA joI e A vicAra kyAM sudhInA jIvAnA viSayamAM karavA jeIe e viSaya matAvavA mATe " jAva bemANiyANaM" me yaha 4 che-arthAt AyogAne sahane vaibhAni deve| sudhInA lve| bhATe vicAra 42vo leI yo " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte tti " De bhagavan ! Ape je kahyu che te eja rIte che-arthAt sathA sAcu' ja che, kemake zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u01 105 sa0 jIvAdInAmadhikaraNitvAdini0 43 bhadaMta ! bhavadbhiryat pratipAditaM tat evameva sarvathA satyameva bhavadvAkyasya sarvathaiva pramANikatvAdIti, evamuktvA bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // mU0 5 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlativiracitAyA zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA. khyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake prathamoddezakaH smaaptH||16-1|| kahakara gautamane prabhu kI guNastutirUpa vandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhASita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| sU0 5 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA ||phlaa uddezaka samApta // 16-1 // ApanuM vacana dareka rIte pramANuvALu che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhunI guNatuti rUpa vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanAnamaskAra karIne pachI te saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM potAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. sUpa jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "lArAvAtI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane pahele uddezakasrayAsa 16-1 Wan zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhagavatI sUtre atha dvitIyodezakaH prArabhyate prathama dezake jIvAnAm adhikaraNaM kathitam dvitIyodezake tu teSAmeva jIvAnAM jazokAdirUpadharmapratipAdanAya tathA saMgrahagAthoktajarAvivecanAya ca dvitIyo dezakamArabhate, tasyedamAdimaM sUtram- 'rAyagihe ' ityAdi / mUlam - rAyagihe jAva evaM vayAsI-jIvANaM bhaMte kiM jarAsoge ? goyamA ! jIvANaM jarA vi soge vi| se keNaNaM bhaMte evaM gas jAva soge vi, goyamA ! je NaM jIvA sArIraM veyarNa veti tesiM NaM jIvANaM jarA, jeNaM jIvA mANasaM veyaNaM veti tesiM NaM jIvANaM soge se teNadveNaM jAva soge vi / evaM neraiyANaM vi / evaM jAva thaNiyakumArANaM, puDhavakiAiyANaM bhaMte kiM jarA soge ? goyamA puDhavIiyANaM jarA no soge / se keNaTTeNaM jAva no soge goyamA ! puDhavIkAiyANaM sArIraM veyarNaM veti no mANasaM veyaNaM veti, se teNadveNaM jAva no soge evaM jAva cauridiyANaM sesANaM jahA jIvANaM jAva vaimANiyANaM / sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti jAva pajjuvAsai // sU0 1 // dUsare uddeze kA prAraMbha prathama uddeza meM jIvoM ke adhikaraNa ke sambandha meM kahA gayA aba isa dvitIya uddeza meM unhIM jIvoM ke jarA, zoka, AdirUpa dharmoM kA patipAdana tathA saMgrahagAthokta jarA kA vivecana kiyA jAvegA isI nimitta ko lekara dvitIya uddeze kA prAraMbha kiyA jA rahA hai| khAna uddezAnA prAra bha-- pahelA uddezAmAM jIvAnA adhikaraNu sabaMdhamAM vivecana karavAmAM Avyu che, have yA jIla uddezAnAM tena bhavAnA karA, zoDa, vi. 35 dhanu' tema ja sa`grahagAthAmAM kahela jarAnA viSayamAM vivecana karavAmAM Avaze eja nimittane laine A jiMjA uddezAnA prArabha karavAmAM Ave che. tenu Delu sUtra mA prabhA che.- " rAyagihe jAva " ityAhi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 1 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 45 chAyA-rAjagRhe yAvat evamavAdIt jIvAnAM bhadanta kiM jarA zoka? gautama ! jIvAnAM jarApi zokopi / tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat zokopi ? gautama ! ye khalu jIvAH zArIraM vedanaM vedayanti teSAM khalu jIvAnAM jarA, ye khalu jIvAH mAnasaM vedanaM vedayanti teSAM khalu jIvAnAM zokaH, tattenArthena yAvat zokopi, evaM nairayikANAmapi evaM yAvat stanitakumArANAm pRthivIkAyikAnAM khalu bhadanA! kiM jarAzokaH ? gautama! pRthivIkAyikAnAM jarA na zokaH / tatkenArthena yAvat na zokaH gautama ! pRthivIkAyikAH khalu zArIra vedanaM vedayanti no mAnasaM vedanaM vedayanti tattenArthena yAvat no zokaH, evaM yAvat caturindriyANAm zeSANAM yathA jIvAnAm yAvadvaimAnikAnAm / tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta iti yAvat paryupAste ||puu01|| ___TIkA-'rAyagihe jAva evaM vayAso' rAjagRhe yAvat parSa nirgatA, dharmakathA kathitA, parSat pratigatA, zuzrUSamANo namasyan vinayena mAJjalipuTo gautama evamavAdI 'jIvANaM bhaMte' jIvAnAM khalu bhadanta 'ki jarAsoge' kiM jarA zokaH ? jareti jaraNaM jarA vayaso hAniH vRddhAvasthetyarthaH, zArIraduHkhasvarUpA yA, ato yadanyadapi zArIraM duHkhaM tadapi jarayopalakSitaM bhavati, tathA zokaH zocanaMdainyam 'rAyagihe jAva' ityaadi| TIkArtha-'rAyagihe jAva evaM vayAlI' rAyagRha meM yAvat parSa nikalI dhamakathA prabhune kahI, sunakara vaha pariSadA poche apane sthAna para calI gaI zuzrUSamANa gautamane vinayapUrvaka namaskAra karate hue prAJjalipuTa hokara prabhu se aisA pUchA-'jIyA NaM bhate! kiM jarA soge' he bhadanta ! jIvoM ke kyoM vayakI hAnirUpa jarAvasthA-athavA zArIrIka duHkhasvarUpa tathA aura bhI anya zArIrika duHkharUpa avasthAeM jo ki yahAM jarA. pada se upalakSita hui haiM ve saSa tathA zoka jitane bhI mAnasika duHkha __-" rAyagihe jAva evaM vayAsI" 24mA mahAvIra prabhu payAryA parISada temanA darzana ane vaMdanA mATe nIkaLI prabhue dharmakathA kahI dharmakathA sAMbhaLIne te pariSada pAchI pitapitAne sthAne cAlI gaI te pachI prabhunI vaiyAvacca (sevA) karatA gautama svAmIe vinayapUrvaka prabhune namaskAra vanA zaramA pramANe pUchayu. "jIvANaM bhaMte ! kiM jarA soge" he bhagavan! ane umaranI hAnI rUpa jarAvasthA (vRddhapaNuM) ane zarIra saMbaMdhathI duHkha svarUpa avasthA ke je ahiM jarA padathI batAvavAmAM AvI che. te tathA zeka jeTalA mAnasika dukhe che ke tene ahIM zoka zabdathI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tacca mAnasaM ato yAni anyAnyapi mAnasaduHkhAni tAni zokenopalakSitAni bhavanti, tatazca he bhadanta jIvAnAM ki jarA atha ca zokazca bhavatIti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jIvAnAM jarA vi soge vi' jIvAnAM jarApi zokopi-jIvAnAM jarApi bhavati.atha ca zokopi bhavati / 'se keNaTeNaM bhate evaM cuccai jAva soge vi' tatkenArthena bhadanta evamucyate yAvat jarApi zokopi / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'je NaM jIvA' ye khalu jIvAH 'sArIraM veyaNaM eMti' zArIram zarIrasaMbandhi zarIradvArA vA vedanaM duHkham vedayanni anubhavanti 'tesiM NaM jIvANa' teSAM khalu jIvAnAm 'jarA' jarA bhavatIti 'je NaM jIvA' ye khalu jIvAH, 'mANasaM veyaNaM veeMti' mAnasaM manaHsaMbandhi vedanaM dukhaM vedayanti anubhavanti 'tesiM NaM jIvANaM' teSAM khalu jIvAnAm 'soge' zoko bhavatIti / hai jo ki yahAM zoka se upalakSita hue haiM ve saba hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA' jIvANaM jarA vi soge vi' he gautama ! jIvoM ko jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai| punaH gautama ne prabhu se pUchA 'se keNaTeNaM bhaMte evaM dhuccaha, jAva soge vi' he bhadanta! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki jIvoM ke jarA aura zoka hote hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! he gautama !'jeNaM jIvA sArIraM veyaNa veeMti' jo jIva zArIrika-zarIra saMbaMdhI-athavA zarIra dhArA-vedana ko duHkhako-anubhava karate haiM tesiNaM jIvANaM jarA' una jIvoM ko jarA hotI hai, 'jeNaM jIvA', jina jIvoM ko 'mANasaM veyaNaMveeMti tesiNaM jIvANaM soge' tathA jina jIvoM ke mAnasika-manaH saMbaMdhi-vedana-duHkha-kA vedana hotA hai unake zoka hotA hai| jina batAvavAmAM AvyA che. te tamAma thAya che ? A praznanA uttaramAM prabha che-" goyamA.! jIvANAM jarA vi. soge vi" gautama! vAna jarApaNa hoya che. ane zoka paNa hoya che pharI gautamasvAmI pUche che ke" se keNaNaM bhaite ! evaM vuccai, jAva soge vi" sagavan ! bhA5 me // mATe kahe che ke jene jarA ane zaka hoya che tenA uttaramAM prabhu kahe "goyamA!" gautama! "je NaM jIvA sArIra veeNa veeMti"27 AN2 madhI mth| 022 dvArA hmne| manubhava 42 cha. " tesiMNa jIvANa jarA" te yAne 12(vRddhAvasthA) thAya che. "jeNaM jIvA mANastaM veeNaM vedaMti tesiM NaM jIvANaM soge" tathA 27vAna mAnasi vahana ane anubhava thAya che. tene zeka thAya che je jIvene mana hatuM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU01 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 47 yeSAM jIvAnAm mano nAsti teSAM jarAmAnaM bhavati, zokasya mAnasatvena manaso. bhAve zokasyApyabhAvAt prayojakAbhAve prayojyAbhAvasya sarvAnumatatvAt yeSAM jIvAnAM mano bhavati teSAM tu jarAzoko etadubhayamapi bhavati, manasaH zarIranA. ntarikatayA zokAdimato jarAyA aavshyktvaaditi| tathA ca manorahitAnAM kevalazarIravatAmekendriyANAM kevalaM jaraiva bhavati jarAyA dehasahacaritatvAt yeSAM tu manopi vidyate teSAM jarApi zokopi bhavati jarAzokayotpAdAnayoH zArIramanasorubhayorapi sadbhAvAt / 'se teNaTeNaM jAva soge vi' tattenArthena yAvat jarApi jIvoM ke mana nahIM hai, una jIvoM ke jarA mAtra hotA hai| zoka nahIM hotA hai| kyoMki zoka kA sanbandha mana se hotA hai, isaliye mana ke abhAva meM zoka kA bhI abhAva hotA hai| jina jIvoM ko mana hotA hai una jIvoM ke jarA evaM zoka ye donoM hote hai| mana ko zarIra pinA. bhAvI hone se zokAdimAna jIva ko jarA avazya hotI hai| para jisako zarIra hotA hai usa ko mana hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / isa makAra zarIra ke hone para bhI jinako mana nahIM hai aise ekendriya jIvoM ko kevala jarA hI hotI hai, kyoMki jarA deha sahacArI hotI hai / tathA zarIra ke sadbhAva meM jinako mana bhI hotA hai unako jarA bhI hotI hai aura zoka bhI hotA hai| kyoMki jarA aura zoka ke upAdAna kAraNa jo zarIra evaM mana haiM una donoM kA usameM sadbhAva rahatA hai| 'se teNaTeNaM jAva soge vi 'isa kAraNa he gautama! aisA kahA hai ki jinako nathI te chene kevaLa "jarA" ja hoya che zaka hetuM nathI kemake zokana saMbaMdha mana sAthe hoya che tethI mananA abhAvamAM zekane paNa abhAva hoya che prAjakanA abhAvamAM prayojaya jene abhAva sarva sammata che. je jIne mana hoya che te jIne jarA ane zoka e banane hoya che manana zarIranI sAthe avinAbhAve sabandha paNa levAthI zekAdimAna jIvane jarA avazya hoya che. paNa jIvane zarIra paNuM hoya che ane mana paNuM hoya che ane nathI paNa hatuM A rIte zarIra hovA chatAM paNa jene mana nathI hotuM evA eke priya chene kevaLa jarA ja hoya che. kemake jarA dehanI sAthe rahenArI hoya che tathA zarIranA saddabhAvamAM jene mana paNa hoya che tene jarA paNa hoya che ane zaka paNa hoya che. kemake jarA ane zokanA upAdAne kAraNe je zarIra ane mana che. te bannene temAM sadUbhAva rahe che. "se veNaTTeNaM jAva soge vi" te 4AraNe 3 gItama ! me 4hyu cha bhana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI zokopi / 'evaM neraiyANa vi' evaM nairapikANAmapi, anenaiva krameNa nArakajIva viSayepi jarAzokayoH sadbhAvo jJAtavya iti, 'evaM jAva thaNiyakumArANa' evaM yAvat stanitakumArANAmayi, yathA samuccayajIvAnAM jarAzoko vibhAgazaH uktaH tathA stanitkumAraparyanta devAnAmapi jarAzoko vaktavyo, 'puDhavIkAyikANaM bhaMte kiM jarAsaMge' pRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta kiM jarA vA zoko vA, he bhagavan ye ime pRthivIkAyikA jIvAsteSAM jarAzokopi bhavati kim ? bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyANaM jarA no soge pRthivIkAyikAnAM jarA na zokaH, pRthivIkAyikAnAM jarA mAtraM bhavati kintu zoko na bhvti| gautamaH zarIra evaM mana donoM sAtha hai unako jarA aura zoka donoM hote haiN| 'evaM neracyA NaM vi' isI krama se nAraka jIva ke viSaya meM bhI jarA aura zoka kA sadbhAva jAnanA caahiye| 'evaM jAva thaNiyakubhArANaM' isI prakAra yAvat stanitakumAroM ke viSayameM bhI jAnanA cAhiye-jisa prakAra samuccaya jIvoM ko jarA evaM zoka vibhAgazaH kahe gaye haiM usI prakAra se ve stanitakumAra paryanta devoM ko bhI kahalenA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'puDhavIkAiyA NaM bhate kiM jarA soge?' he bhadanta ! jo pRdhivIkAyika jIvoM ko kyA jarA hotI haiM / zoka hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! puDhavIkAiyANaM jarA, no soge' he gautama! pRthivIkoyika jIvoM ko jarA to hotI hai, para mana ke abhAva se zoka nahIM hotA hai| aba isa para gautama prabhu se aisA pUchate haiNane zarIra e baMne hoya che. tene jarA ane zeka e beu paNa haya che. " evaM neraiyA Na vi" me mathI nA24 nA viSayamA 59] 121 ane zAnA samApa sabha devo. " eva jAva thaNIyakumArANa" agara zatana kathana yAvat svanitakumAra sudhInA bhavanapatine asurakumArathI laI svanitamAranA viSayamAM paNa samajI levuM je rItanuM kathana samuccaya jIvonA saMbaMdhamAM jarA ane zeka vibhAgathI kahyA che. te ja rIte svanitakumAra payatanA devene paNa samajI levA. gItama svAmI prabhune me pUche che -" puDhavIkAiyANa bhaMte ! ki jarA soge" u agavan ! pRthvIyi 7vAne 12 // bhane / DAya cha ? tanA uttaramA 5 cha : "puDhavIkoiyANa jarA no sroge" autama! asvIkAyika jIvane jarA hoya che paNa mana na hovAthI tene zeka nathI to. jItama 21AbhI rIthI pUche che , "se kegaTega' jAva no soge" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 1 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 49 pRcchati - 'se kedveNaM jAva no soge' tatkenArthena yAvat no zokaH, he bhadanta haaraayad pRthivIkAyikAnAM jareva bhavati no zoka iti / bhagavAnAha - 'gomA' he gauaa ! 'govIkAiyANaM sArIraM veyaNaM veti' pRthivIkAyikAH zArIraM vedanaM vedayanti, 'no mANasaM veyaNaM veti' no mAnasaM vedanaM vedayanti teSAM manaso'sadbhAvAt 'se teNadveNa jAva no soge' tat tenArthena yAvat no zokaH yasmAda pRthivIkAyikajIvAnAM zarIramAtraM matrati tena ca zaroraduHkhamevAnubhavati mano na bhavati teSAm tasmAt kAraNAt manaso'bhAve manasaH saMbandhivedanaM zokAdirUpaM no vedayanti ato jarAmAtraM bhavati zarIrasasve jarAyA avazyambhAvAt zokastu kadApi na bhavati zokakAraNasya manaso'bhAvAditi bhAvaH / 'se teNadveNaM jAva no soge' tat tenArthena yAvat he gautama / evamucyate pRthivIkAyikAnAM jarAbhavati no zoka iti, 'evaM jAva cauriMdiyANaM' evaM yAvat caturindriyANAm, 'sekeNaNaM jAva no soge' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki pRthivIkAdhika jIvoM ko jarA hI hotI hai zoka nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu una se kahate haiM- 'goyamA ! puDhavIkAiyANa' sArIraM veyaNaM veti, no mANasaM veyaNaM veeti' he gautama / pRthivIkAyika jIva zArIrika duHkha kA anubhava karate haiM, mAnasika vedanA kA anubhava nahIM karate haiM, so isakA kAraNa aisA hai ki unako mana kA abhAva hai / 'se teNadveNaM jAba no bhoge' isI kAraNa pRthivIkAyika jIvoM ko zarIra mAtra hotA hai-isase ve usa zarIra ke dvArA zarIra saMbandhI duHkha kA anubhava karate haiM, mana nahIM hone se usake abhAva meM manaH saMbandhIzokAdirUpa duHkha kA vedana nahIM karate haiM aisA kahA hai / ' evaM nAva cariMdiyANa' isI prakAra kA kathana yAvat cauindriya he bhagavan ! Apa evu zA kAraNe kaheA che ke pRthvIkAyika jIvane jarA hoya he zo hotA nathI tenA uttaramA anu ! che hai " goyamA ! puDhavIkAiyANa' nArIra' veyaNa' veeMti, no mANasaM veyaNa' veyanti " he gautama! pRthvIkAyika jIva zArIrika duHkhanA anubhava kare che. ane mAnasika vedanAne anulava 42tA nathI menu 2 me tene bhana nathI hotu " se keNaTTeNaM jAva no soge" tena rathe pRthvI lavAne ThevaNa zarIra 4 hAya che. tenAthI te zarIra dvArA zarIra sa`khazrI du:khanA anubhava kare che, mana nahi hAvAthI te mana saMbadhI zAkAdirUpa duHkhanuM vedana karatA nathI. '"va lAva cAuridiyANa " bheTa zetanu uthana yAvat yohandrIyavAjA lavenA samadhabhAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne evaM pRthivIkAyikavadeva apnejovAyuvanaspatidvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM viSaye'pi vijJeyam / akAyikA'sadbhAvAcca jarAmAnaM bhavati zokastu na bhavatIti bhAvA, 'sesAgaM jahA jIvANaM jAva vemANiyANaM' zeSANAM yathA jIvAnAm yAvad vaimAnikAnAm , zeSANAm uparinirdiSTavyatiriktAnAM tiryak pazcendriyamanuSyabAna antarajyotikavaimAnikAnAM viSaye samuccayajIvapakaraNavadeva vijJeyam , eSAM zarIramanasoH sadbhAvAt jarAzokayorubhayorapi sadbhAro bhavati, eteSAM jarA'pi bhavati zoko'pi bhavatIti bhAvaH / atra devaviSaye jarAzabdena zArIrikaduHkhaveda narUpo'rthoM gRhyate / se bhaMte se bhaMte ti jAva pajjuvAsaI' tadevaM bhadanta ! tde| bhadanta iti yAvat paryugaste he bhadaMta sAmAnyavizeSajIvaviSaye jarAzokajIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / yahAM yAvat zabda se apa. teja, vAyu, vanaspati bIndriya, teindriya, jIvoM kA grahaNa huA hai ina apkAyikAdijIvoM ko kevala zarIra hone se jarA hI hotI hai, mana, nahIM hone se zoka nahIM hotA hai / 'khesANaM jahA jIvANaM jAva vemA. Ni pANa' ina se vyatirikta tiyaMtrapaMcendriyoM ko, manuSyoM ko, vAna vyantaroM ko jyotiSkoM ko evaM vaimAnikoM ke sambandha meM bhI samuccaya jIva prakaraNa ke jaisA kathana jAnanA cAhiye / ina sabake zarIra evaM manakA sadbhAva hone ke kAraNa jarA evaM zoka ye donoM hote haiN| devoM meM jarA zabda se zArIrika duHkhavedanarUpa artha grahaNa kiyA gayA hai| zArIrika vRddhatArUpa artha nhiiN| 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! tti jAva paNjuvAsaI' he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarvathA satya hai he bhadanta ! paNa samajI levuM ahiMyA yAvat zabdathI apUkAya, tejasakAya, vAyukAya, vanaspatikAya, dvIndriya, ane traNa IndrIyavALA jInuM grahaNa thayuM che. A akAyika Adi chone kevaLa zarIra ja hovAthI jarA ja hoya che. mana nApAthI hAto nathI. "sesANaM jahA jIvANAM jAva vemANiyANaM" khAkinA tirthaM ca paMcendriyone manuSyane vanavyaMtarone jetiSkane ane mAnIkanA saMbaMdho paNa samuccaya jIvaprakaraNanI mAphaka kathana samajI levuM e badhAne zarIra ane manane sadUbhAva hovAnA kAraNe jarA ane zeka e baMne hoya che. devemAM jarA zabdathI zArIrika dukha vedana rUpa artha grahaNa iya. AAR: vRddhAvasyA 35 artha 5 nathI. 'sevaM bhaMte ! seva bhate ! ci jAva pajjuvAsai" bhagavan ! Apanu / thana savathA satya che.. bhagavad ApanuM A kathana satya che. arthAt Ape je sAmAnya jIva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU01 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 51 yo vicAro vibhAgako yat bhagavatA pratipAditaH sa tathaivetyahaM manye AptavAkyasva satyatvAt ityuktvA gautamo bhagavantaM vanditvA namasthitvA paryupAste // sU0 1 // pUrva devAnAM jarAzokau bhavata iti proktam, atha teSAmeva devAnAM vizeSasya zakrasya vaktavyatAmabhidhAtumAha- 'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam - teNaM kAleNaM teNaM samapaNaM sake deviMde devarAyA vajApANI puraMdare jAtra bhuMjamANe viharai, imaM ca NaM kevalakappaM ight dIve vileNaM ohiNA AbhoemANe AbhoemANe, pAsai samaNaM bhagavaM mahAvIraM jaMbuddIve dIve evaM jahA IsANe taiyasa tava sako vi navaraM Abhioge, jo sadAvei, pAyatANiyAhivaIharI, sughosA ghaMTA, pAlao vimANakArI, pAlagaM vimANaM, uttarille nijANamagge dAhiNapuratthime raigarapacae se saM taM caiva, jAva nAmagaM sAvettA pajjuvAsai / dhammakahA jAva parisA paDigayA / tae NaM se sakke deviMde devarAyA samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhammaM socyA nisamma haTThatuTu0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namasittA evaM vayAsI-kaiviNaM bhaMte uggahe paNNatte, sakkA paMcavihe uggahe ApakA yaha kathana sarvadhA satya hai- arthAt Apane jo sAmAnya jIva aura vizeSa jIvoM ke viSaya meM jarA saMbandhI evaM zoka sambandhI vicAra vibhAgazaH pratipAdita kiyA hai vaha aisA hI hai aisA hI hai aisA maiM mAnatA hUM kyoMki Apta ke vAkya satya hote haiM / aisA kahakara gautamane bhagavAn ko vaMdanA kI namaskAra kiyA / vandanA namaskAra kara phira ve unakI paryupAsanA meM laga gaye || sU0 1 // ane vizeSa jIveAnA viSayamAM jarA sakhazrI ane zeka sabaMdhI vicAra pragaTa karyo che. te temaja che ema kahIne gautamasvAmIe bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyo vaDhanAnamaskAra karIne pachI teo pAtAnA sthAne virAjamAna thaI gayA. ||sU.1|| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 bhagavatI sUtre pagatte, taM jahA- deviMdoggahe rAyaggahe gAhAvai uggahe sAgAriyauggahe sohammi uggahe / je ime bhaMte ajatAe samaNA niggaMthA viharaMti, eesi NaM ahaM uggahaM aNujANAmI tikaTTu samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA, tamevadivaM jANavimANaM durUhai duruhittA jAmeva disaM pAubbhUe tAmeva disaM pddige| bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namasittA evaM vayAsI-jaM NaM bhaMte sakke deviMde devarAyA tumme NaM evaM vadai sacce NaM esamahaM, haMtA sacce ||suu02|| 1 , chApA - tasmin kAle tastrin samaye zakro devendro devarAjo vajrapANiH puraMdaro yAvat bhuJjan viharati, imaM ca khalu kevalakalpaM jaMbUdvIpaM dvIpaM vipulenA vadhinA Abhogayana Abhogayan pazyati, bhramaNaM bhagavantaM mahAvIraM jaMbudvIpe dvIpe / evaM yathA IzAnaH tRtIyazatake tathA zakro'pi nAram abhiyogikAn no zabdAyati, padAtyanIkAdhipatirhariH, sughoSAghaMTA, pAlako vimAnakArI, pAlakaM vimAnam auttarIyo niryANamArgaH, dakSiNapaurastye ratikaraparvataH zeSaM tadeva / yAvat nAmakaM zrAvayitvA paryupAste, dharmakathA yAvat pariSat pratigatA / tataH kha sa zakro devendro devarAjaH zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAnti ke dharmaM zrutvA nizamya hRSTatuSTaH bhramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namaspati vanditvA namasyitvA evamavAdIt katividhaH khalu bhadanta / avagrahaH majJaptaH zakraH paJcavidho'vagrahaH prajJaptaH tadyathA devendrAvagrahaH rAjAvagrahaH gAthApatyavagrahaH sAgArikAvagrahaH sAdha vigrahaH / ye ime bhadanta | adyatve zramaNA nirgranthA viharanti etebhyaH khalu aham avagrahamabhyanujAnAmi iti kRtvA zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditA namasthitvA tadeva divyaM yAnavimAnamArohati Aruhya yAmeva dizaM mAdubhUtastAmevadizaM pratigataH / bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasthilA evamavAdIt, yat khalu bhadanta zako devendro devarAjastubhyaM khalu evaM vadati (avadat ) satyaH khalu eSo'rthaH, haMta satyaH // 02 // " zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 53 TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle-yasmin kAle bhagavAn mokA nagaryA samavasRtastasmin kAle tathA tasmin samaye-yasmin samaye mokA nagayoM nandanodyAne bhagavAn sthitavAn tasmin samaye 'sakke devide devarAyA. vajJapANI puraMdare jAva jhuMjamANe viharai' zakro devendro devarAjaH vajrapANi purandaro yAvat bhuJjAno viharati, zakroti zatruvidANe samarthoM bhavati yaH sa zakraH / devAnAmindraH devendraH, devarAjaH devAnAM madhye rAjate'to'sau devarAjaH / vajrA'stravizeSaH sa pANI vidyate yasya sa vajrapANiH, purANi daityanagarANi dArayati iti purandaraH yAvat bhuJjAno viharati, atra yAvatpadenAyaM pAThaH saMgrAhyaH, tathAhi-"sayakau sahassakkhe maghavaM pAgasAsaNe dAhiNalogAhibaI erAvaNavAhaNe suriMde battIsavimANasayasahassAhivaI arayaMbaravaravatthadharai AlaiyamAlapauDe nava devoM ke jarA aura zoka hote haiM aisA kahA jA cukA haiM / aba una devoM ke madhya meM jo jo zaka hotA hai usake sambandha meM vaktavyatA ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra 'teNaM kAleNaM' ityAdi sUtra kahate haiM 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sakke devide'-ityAdi / TIkArtha-teNa kAleNaM NaM' usa kAla meM aura usa samaya meM jaba ki bhagavAn mokA nagarI meM padhAre aura nandana udyAna meM virAjamAna hue| 'sakke deviMde devarAyA bajjapANI puraMdare jAva bhuMjamANe viharaha' vanapANivAle evaM daityoM ke nagaroM ko dhvasta karanevAle devendra devarAja zakra yAvat divya bhogoM ko bhogate hue Ananda magna the| yahAM para yAvat zabda se 'sayakkau, sahassakkhe, maghave, pAMgasAsaNe, dAhiNaDulogA. hivaI, erAvagavAhaNe, suriMde, battIsavimANasayasahassAhivai, arayaM dene jarA ane zaka hoya che te pramANe pahelAM kahevAmAM AvyuM che. have te devomAM je zaka (Indra) hoya che tenA saMbaMdhamAM kathana pragaTa 7218 bhATe sUtradhAra " teNa kAleNaM" ityAdi sUtra 4 cha. " teNaM kAleNaM deNa samaeNa sakke devide" tyA TA.-." teNa kAleNa teNa samaeNa" bhagavAna bho| nagarImA 5cAryA ane nanhana dhAnamA vimAna yA te je mana ta samaye "sakke devi de devarAyA vajjapANI puraMdare jAva bhuMjamANe vihara i" 500 nAhAmA che tevA ane detyenA nagarane na za karanArA devendra devarAja zakra yAvatu hivyAgAne sAvatA mAna bhana tA. mIDiyA yAtU zathI "sayakkara, sahasakhe, maghave, pAgamAsaNe, dAhiNaTulogA hivai, erAvaNavAhaNe, suri de, battIsavimANasayasahassAhivai, arayaMbaravaravatthadhare, ityAdi pATha divvAiM bhoga zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre hemacArucittacaMcalakuMDalavilihijjamANagalle mahiDrie mahajjuie mahAbale mahAjase mahANubhAve mahAsokkhe bhAsurakhaudI palaMghavaNamAladhare sohamme kappe sohammavaDiMsae vimANe muhammAe samAe sakkaMsi sIhAsaNaMsi / se NaM tattha battIsAe vimANAvAsasayasahassANaM, caurAsIe sAmANiyasAhassINaM, tAyattIsAe tAyattIsagANaM, cauNhaM logapAlANaM aTThaNDaM aggamahimINaM saparivArANaM, tiNhaM parisANaM, sattaNhaM aNIyANaM, sattaNhaM aNIyAhibaINaM, cauNDaM caurAsINaM AyarakkhadevasAhassINaM annesiM ca bahUNaM sohammakappavAsINaM vemANiyANaM devANaM devINa ya Ahe baccaM porevaccaM sAmittaM maTTittaM mahattaragataM ANAIsaraseNAvaccaM karemANe pAle. mANe mahayA hayanadvagIyavAiya taMtItalatAlatuDiyaghaNamuiMgapaDapaDahappa vAiyaraveNaM divAI bhogabhogAI" iti / / ___ chAyA-zatakratuH sahasrAkSaH maghApAkazAsanaH dakSiNArdhalokAdhipatiH airAvaNavAhanaH surendraH dvAtriMzadvimAnazatasahasrAdhipatiH arajo'mbaravastradharaH Alayita (Azrita) mAlAmukuTaH navahemacArucitracaJcalakuNDalavilikhyamAnagallaH (kapola:) mahardikaH mahAdhutikaH mahAbalaH mahAyazAH mahAnubhAvaH mahAsaukhyaH baravaravasthadhare, ityAdi pATha' divvAI bhogabhogAI taka kA grahaNa huA hai| isa pATha kA bhAvArtha aisA hai-zatakratu sahasrAkSa, maghavA pAkazAsana ye saya zaka-indra ke koSAnusAra nAma hai / inako artha yathAsthAna para likhA jA cukA hai| yaha dakSiNAdhaloka kA adhipati hotA hai / isakA vAhana airAvata hai| suroM kA yaha svAmI hotA hai| 32 lAkha vimAna ke adhipati haiN| bahuta hI sundara AkAza jaise nirmala vastroM ko yaha pahiratA hai| mAlA aura mukuTa isake gale aura mAthe para rahate haiM / isakI kapola pAlI dhAraNa kiye hue zreSTha suvarNa ke citra vicitra kuNDaloM se gharSita hotI rahatI hai / parivAra AdirUpa Rddhi isakI bahuta haiN| mahAdyuti. bhogAi" sudhI ththe| che. mA pAine mApA 20 prabhArI cha-zatatu, sahastrAkSa, maghavA, pAkazAsana, e badhA zakra-IndranA nAme che. tene artha yogya sthAne lakhavAmAM Avyo che. A dakSiNa ardha lokane adhipatI che, temanuM vAna airAvata che. devonA te svAmI che. 32 lAkha vimAnanA adhipatI ghaNuM ja suMdara ane AkAza jevA mulAyama vastro te pahere che. mALA Adi ane muguTa anukrame temanA gaLA ane mAthA upara rahe che. (dhAraNa kare che.) temanA lamaNA dhAraNa karela zreSTha senAnA citravicitra kuDathI ghasAtA rahe che temanA parivAra rUpa samRddhi vizALa che. te mahAna kAti zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 55 bhAsurabondiH (bhAsurazarIraH) pralambamAnavanamAlAdharaH saudharmekalpe saudharmAvataMsake vimAne sudharmAyAM samAyAM zakre siMhAsane, sa khalu tatra dvAtriMzataH vimAnAvAsazatasahasrANAM, caturazIteH sAmAnikasAhasrINAM, trayastriMzataH trAyastriMzakAnAM, caturNA lokapAlAnAm , aSThAnAm agramahiSINAM saparivArANaM, tisRNAM pariSadAM, satAnAm anIkAnAM, saptAnAm anIkAdhipatInAM caturNAM caturazIte AtmarakSaka devasAhatINAM (caturguNitAnAM caturazItisahasraparimitAnAmAtmarakSakadevAnAm"SatriMzatsahasrAdhikalakSatraya (336000) saMkhyakAnAmAtmarakSakadevAnAm ") anyeSAM ca bahUnAM saudharmakalpavAsInAM vaimAnikAnAM devAnAM devInAM ca AdhipatyaM paurapatyaM svAmitvaM bhartRtvaM mahattarakatvam AjJezvarasenApatyaM kArayan pAlayan mahatA AhatanATyagItavAditatantrItalatAlatruTitaghanamRdaGgaSaTupaTahapravAditaravega divyAna ghAlA hai mahAbalazAlI hotA hai / yaza se yaha sadA harAbharA banA rahatA hai-prabhAva isakA advitIya hotA hai / sukhasampatti isakI anupama hotI hai| zarIrakAnti se yaha prakAzita banA rahatA hai saudharmakalpa meM saudharmAvataMsaka vimAna meM, sudharmAsabhA meM, zaka siMhAsana para yaha virAjamAna rahatA hai / 32 lAkha vimAnoM kA, 84 hajAra sAmAnika devoM kA, 33 trAyastriMzaka devoM kA, cAra lokapAloM kA, parivAra sahita 8 agramahiSiyoM kA, tIna pariSadAoM kA sAta anIkoM kA, sAta anIkAdhipatiyoM kA 336000 AtmarakSaka devoM kA, tathA aura bhI aneka saudharmakalpavAsIvaimAnika devoM evaM devIyoM kA Adhipatya, paurapatya, svAmitva, bhartRtva, mahattarakatva, AjJezvara senApatya karavAtA huA, palavAtA huA aneka nATaya, gIta, voditra, tantrI, talatAla vALA che ane mahA baLavALA che yazathI teo hamezA dedipyamAna rahe che. emane prabhAva ghaNuM maTe che temanI sukhasaMpatti anupama chezarIranI kAtithI te prakAzita rahe che, saudharma ka9pamAM sadharmAvalaMsaka vimAnamAM sudharmA sabhAmAM zaka siMhAsana upara te virAjamAna rahe che. batrIsa lAkha vimAnanA corAsI lAkha sAmAnika denA 33 trAyazciMzaka denA-cAra lekapolenA parivAra sAthe ATha agnamahiSinA traNa pariSadAonA sAta anikAnA, sAta anikAdhipationA 3360 00 (traNa lAkha chatrIsahajAra AtmarakSaka denA temaja bIjA paNa aneka saudharma kaHpavAsI vaimAnika deva ane devionA adhipatipaNuM, agresarapaNu, svAmIpaNuM, piSakapaNuM, AzvarapaNuM, ne senApati paNa karAvatA aneka nATaka, gIta, vAditra, taMtri, tala, tAla vi. vAjiMtrenA tumula khUba vanipUrvaka zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogabhogAn iti / 'imaM ca NaM kevaLakappaM jaMbuddIvaM dII' imaM ca khalu kevalakalpa saMpUrNam jaMbUdvIpa dvIpam 'viuleNaM ohiNA AmoemANe AbhoemANe' vipulenAdhinA Abhogayan Abhogavana jAnan jAnan 'pAsai samarNa bhagavaM mahA. vIra jaMbuddIve dIve' pazyati zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM jaMbUdvIpe dvIpe, 'evaM jahA IsANe naiyasae taheca sakke vi evaM yathA IzAnastRtIyazata ke tathaiva zakropi tRtIyazanakIyamayamoddezake rAjapanIyAtidezena kathitastathaiveha zakraviSayepi vicAro jJAtavyaH IzAnavadevazakasyApi vizeSaNAdikaM sarva vAcyam / kintu 'navaraM Ami yoge No sadAve' navaram AbhiyogikAna devAn na zabdayati / atha zakrezAnayo dhamya darzayati-pAyavANiyAhibaI harI' padAtyanIkAdhipatihariH, zakasya padAtyanIkAdhipati riH, hariNegameSI IzAnasya tu laghuparAkramaH / 'sughosA ghaMTA' Adi vAditroM ko tumuladhvanipUrvaka divya kAmabhogoM ko bhogatA huA apane samaya ko nikAlato rahatA hai / 'imaM ca NaM kevalakappaM jabuddIvaM dIvaM viuleNaM ohiNA bhAmaoemANe 2 pAsai samaNaM bhagavaM mahAvIraM jaMbuddIve dIve' usa samaya yaha apane vistRta avadhijJAna dvArA isa samasta jaMbUdvIpa kA nirIkSaNa karane meM upayukta thA / isase usane aisA dekhA ki jabUdvIpa nAmake dvIpa meM zramaNa bhagavAna mahAvIra virA jamAna hai| evaM jahA isANe tayasae taheva sakke vi' tRtIya zataka ke prathama uddezaka meM rAjapraznIya sUtra ke kathanAnusAra jaisA kathana indra ke viSaya meM AyA hai, usI prakAra kA kathana zakra ke sambandha meM bhI kara lenA cAhiye / kintu yahAM 'abhiyoge No sahAver3a' vaha zaka Abhiyogika devoM ko nahIM bulAtA hai / tathA 'pAyattANiyAhibaIharI' zakra kA padAtya nIkAdhipati haribAriNegameSI hai aura IzAna kA laghu hitya milAgAne lAgavatA paataane| samaya 542 23 2hyA *. ima ca Na kevalakappaM jaMbuddivaM dIvaM viuleNa ohiNA AbhoemANe (2) pAsai samaNa bhagavaM mahAvIraM jarbuddIve dIve" te samaye te // potAnA viam bhAvijJAna dvArA A saMpUrNa jaMbudvIpanuM nirIkSaNa karavAmAM pravRtta hatA tethI temaNe evuM joyuM ke jabUdvIpa nAmanA dvIpamAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna che. " evaM jahA isANe taiyasae taheva sakkovi" zrI zatanA 5 dezAmA zajapraznIya sUtranA kathana anusAra jevuM kathana IzAna IndranA viSamAM AvyuM che teja rItanuM kathana zakanA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM paraMtu ahiyAM " Abhioge No sahAve" te za bhaniyoga vAna mAkhAtI nayI tathA "pAyavANiyAhivai harI" nA pahAtyanAdhipatI zahAjameSI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 57 sughoSA ghaNTA-zakrasya sudhoSA ghaTA tADanAya hariNaigameSI niyuktaH, IzAnasya tu nandighoSA ghaMTA tattADanAya laghuparAkramo niyuktaH, 'pAlabho vimANakArI' pAlako devo vimAnanirmApakaH zakrasya, IzAnasya tu puSpako devo vimAnanirmApakaH, 'pAlagaM vimANaM' pAlakaM vimAnaM zakrasya, IzAnasya tu puSpakanAmakaM vimAnam , 'uttarille nijANamagge' auttarIyo nirmANamArgaH, niSkramaNArtha mArga uttarasyAM dizi zakrasya, IzAnasya tu dakSiNo niryANamArgaH / dAhiNapurathimille rahakarapayae' dakSiNapaurastye AgneyakoNe ratikaraparvataH zakrasya, IzAnasya tu nandIzvaradvIpe uttarapUrva ratikara parvataH, avataraNAya kathitaH IzAnakoNe ratikaraparvata IzAnasya zakrasya tu AgneyakoNe vidyate ratikarapA iti, evaM ruupennobhyo|lkssnnyN vAcyamiti / 'sesa taM ceva' zeSaM tadeva, etad vyatiriktaM sarva varNana IzAnavadeva parAkrama hai| zaka kI sughoSa ghaTA hai| aura usako bajAne ke liye harijogameSI niyukta hai, IzAna kI nandighoSA ghaMTA hai use bajAne ke liye laghuparAkrama niyukta hai| pAlo vimANakArI' zakra kA vimAna nirmA paka pAlaka deva hai / IzAna kA puSpaka deva hai| 'pAlagaM vimANaM zakra kA vimAna pAlaka nAmakA hai, IzAna kA vimAna puSpaka nAmakA hai| utta rille nijANamagge' zaka ke nikalane kA mArga uttara dizA meM hai, aura IzAna ke nikalane kA mArga dakSiNadizA meM haiM 'dAhiNapurathimille rahakarapavvae' zakra kA ratikara nAma kA parvata agneyakoNa meM hai IzAna kA nandIzvara dvIpa meM uttara pUrva meM IzAna koNa meM hai| isa parvatoM para ye uttarate haiN| isa prakAra se donoM meM bhinnatA hai / 'sesaM taM ceca' bAkI kA aura saba varNana isa varNana ke sivAya zakra kA IzAna ke jaisA hI haiche ane IzAnanA laghu parAkrama che. zakanI ghaMTA sUghoSa nAmanI che ane tene vagADavA mATe harirNagamoSI niyukata thayA che. IzAnanI naMdighoSA nAmanI / che tena // 1 // bhATe dhu52|| manA nibhAI tha che. "pAlao vimANakArI" 2 vimAnana nirmANa nA2 pAsa va cha zAnanA vibhAnanu ni 42 // 2 054 he che "pAlagaM vimANaM " zarnu vimAna pAsa nAmarnu cha bhane zAnanu vimAna 054 nAmanu cha. " uttarille nijANamage" zane nivAnI bhAga uttazA ane zAnane ni:pAnI bhAga ikSiya hazA cha. " dAhiNapurathimille raikaravabae" shn| ratikara nAmane parvata agni khUNAmAM che ane IzAnane nandIzvaradvIpamAM uttarapUrvamAM (IzAna khUNAmAM) che. e parvata upara te utare che e rIte te manamai Te che. "sesaM taMceva" mA 1 sipAya mADInu tamAma zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - bhagavatIpatra vaktavyam , kiyat paryantaM pUrvavadeva vaktavyam tatrAha-'jAva nAmagaM sAvettA pajjuvAsaI' yAvat nAma zrAvayitvA paryupAste, svakIyaM nAma zrAvayitvA kathayitvA he bhadana ! ahaM zako devendro devarAjastvAM vande namasgamItyAdi, 'dhammakahA jAva parisA paDi gayA' dharmathA yAvat pariSat pratigatA,pariSat samAgatA tatra dharmakathA bhagavatA kathitA, dharmakathA zrutvA pariSat prtigtaa| 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' tataH khalu sa zakro devendro devarAjaH 'samaNassa bhagAo mahAvIrassa aMtiya' zramaNasya bhagato mahAvIrasyAMtike samIpe 'dhamma soccA' dharma zrutvA 'nisamma' nizambha hRdyArya 'haTTa ?' hRSTatuSTaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavantaM mahAvIram 'vaMdai namaM saI' vandate napasyati, vaMdittA namaMsittA' vanditvA nasasthitvA 'evaM vayAsI' evam vakSyamAgaprakAreNArAdIt-'kaivihe gaM bhaMte aisA jAnanA caahiye| 'jAva nAmagaM sAvettA pajjuvAsaI' aura yaha varNana yahA~ he bhadanta ! maiM devendra devarAja zaka Apako namaskAra karatA hUM yahAM taka kA grahaNa huA aisA samajhanA caahiye| 'dhammakahA jAva parisA paDigayA' pariSadA AI, zramaNa bhagavAna mahAvIra ne dharmakathA kahI, vaha pariSadA dharmakathA sunakara visarjita ho gii| 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' isake bAda devendra devarAja zaka ne 'samaNassa bhagavao mahAvIrassazramaNa bhagavAna mahAvIra ke pAsa 'dhamma soccA' dharma kA upadeza sunakara 'nisamma' aura use hRdaya meM dhAraNa kara 'hatuha0' haSTa tuSTa citta hote hue 'samaNaM bhagava mahAvIraM' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'vaMdA namaMsaI' vandano kI namaskAra kiyA, "vaMdittA namaMsittA' vandanA namaskArakara phira usane unase isa prakAra pUchA 'kaiviheNaM bhaMte ! uggahe paena zAna mana zanu saramu cha tebha sama aj. " jAva nAmagaM sAvettA pajjuvAsai" bhane mA vana sAvan ! hu hevendra za mApana namaH42 43 chu'. tyAM sudhI ra 32pArnu cha tama sama "dhammakahA jAva parisA paDigayA" pariSa4 mAvI zrama savAna mahAvIre yathA hI parISa yathA samajAna 6 yalsta pAchI . "taraNa se sakke devide devarAyA" te 5chI hevandra 12 // za "samaNassa bhagavao mahAvIrassa" zrama sagavAna mahAvIra pAse "dhamma sroccA" ymn| apaheza salajI "nisamma " 2 tena hayamA dhAraNa 3za " hadrata" tuSTa yittA 72 "samaNaM bhagava mahAvIra" zrabhara savAna mahAvIranI "vaMdai namasai" nArI nbh24||2 ryA-" vaMdittA namaMsittA" pahanA nabhaH42 4rIne te tebhara mA pramANe pUchyu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- ---- prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU02 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 59 uggahe paNNatte' katividhaH khalu bhadanta ! avagrahaH prajJaptaH, avagrahaNam avagraha:sAdhugrahaNayogya vasati tRNakASThAdikaM vastuviSayiNI AjJA katipakArakaH kathita iti, bhagavAnAha-'sakA paMcavihe uggahe paNNatte' he zakra ! pazcadhio'vagrahaH prajJaptA 'taMjahA' tadyathA-'deviMdoggahe' devendrAvagraha devendraH zakra IzAno vA tasya avagraho dakSiNaM lokArdam uttaraM vA lokArdam iti devendrAvagrahaH / 'rAyoggahe' rAjAragraha:-rAjA cakravartI bharatAdistasyAvagrahaH SaTUkhaNDa bharatAdikSetram ayameva rAjAvagrahaH 'gAhAvai uggahe' gAthApatyavagrahaH, tatra gAthApatirmANDaliko rAjA tasyAvagrahaH svakIyaM svakIyaM maNDalamiti AdhipatyaviSayam bhUbhikhaNDAdikam gAthApatyavagrahaH, 'sAgAriya uggahe' sAgArikAvagrahaH-agAro gRhaM tena saha vartate iti paNNatte' he bhadanta ! avagraha kitane prakAra kA kaho gayA hai| sAdhujanoM ko grahaNa karane ke yogya jo vasati, tathA tRNakASTha AdirUpavastue~ hai, una vastuoM ko unhe grahaNa karane kI AjJA pradAna karanA isakA nAma avagraha hai / yaha avagraha 'sakkA paMcavihe paNNatte' he zaka ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai / 'taM jahA jo isa prakAra se hai-'deviMdoggahe' devendrAvagraha zakra athavA IzAna kA avagraha dakSiNa lokAI ke svAmI zaka haiM tathA uttara lokArddha ke svAmI IzAnendra hai isaliye vaha devendrAvagraha hai| cakravartI-bharata AdikA jo avagraha hai vaha bharatAdi kSetra ke 6-6 khaNDoM meM hotA hai isakA nAma rAjAvagraha hai| 'gAhAvai uggahe' mANDalika rAjAkA nAma gAthApati hai, isakA avagraha apane maNDala meM hotA hai, kyoMki vaha vahAM kA adhipati hotA hai / agAra nAma gRha kA hai isa gRha se jo yukta hotA " kaiviheNaM bhaMte ! ugahe paNNatte " hai bhagavan ! 51 Tasa :ranA kahyA che? sAdhu janane grahaNa karavA cagya je vasatI tRNukASTa vigere rUpa vastuo che. te vastuone grahaNa karavAnI AjJA pradAna karavI tenuM nAma bhakDa cha. yA saha "sakkA paMcavihe paNNatte " za pAMya prazna : cha. " taM jahA" 2 mA zata che. " devidoggahe" ve. drAvagraha zaka athavA IzAnane avagraha dakSiNa kArdhamAM athavA uttara lekArdhamAM che eTale te devendrAvagraha che. cakravati--bharata Adino je avagraha cha / sarata nA cha mAM thAya che. tanu nAma para cha. "gAhAbaha uggahe " ismi zanu nAma thAyati cha tena ma potI. tAnA maMDaLamAM thAya che kemake te tyAMne adhipati hoya che. agAra nAma gharanuM che te gharavALo je hoya te sAgAra kahevAya che. te sAgAra ja sAgA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre sAgAraH, sAgAra eva sAgarikaH - zayyAtaraH tAdRza sAgArikasyAvagrahaH sAgArikAaur :, ' sAhammiya uggahe' sAdhArmikAbhgrahaH samAno dharmoM yeSAM te sAdharmikAH, samAnena ekaprakAra keNa dharmeNa caranti zAstramaryAdAnatikrameNa dharmAnuSThAnaM kurvanti ye te sAdhArmikAH, tatra gRhasthApekSayA gRhasthA evaM sAdhArmikAH sAdhyapekSayA sAdhava eva sAdharmikAH teSAM pazcakrozaM parimANaM kSetraM tatra varSetarakAle eka mAsaM varSAkAle caturaH mAsAn paMcakrozapramANakameva kSetraM sAdhArmikAvagrahaH / 'je ime bhajjatAe samaNA jiggaMthA viharaMti' ye ime bhadanta adyazve zramaNA nirgranthA viharanti 'eesi NaM ahaM uggahaM aNujANAmi' etebhyaH khalu ahamavagrahamabhyanujAnAmi, sAMpratikebhyo vihAdbhayaH sAdhubhyo'vagrahaviSayiNImanujJAM dadA 60 vaha sAgora hai / yaha sAgAra hI sAgarika zayyAtara - hai aise sAgarika jo avagraha hai vaha sAgArikAvagraha hai / 'sAhammiya ugAhe' jinakA dharma samAna hotA hai unakA nAma sAdharmika hai / samAna eka prakAra ke dharma se jo carate haiM - zAstramaryAdA ke anurUpa dharmAnuSThAna karate haiMvai sAdhArmika haiN| inameM gRhastha kI apekSA gRhastha evaM sAdhu kI apekSA sAdhu sAdhArmika haiN| inakA pAMca kozaparimita kSetra hai varSA kAla se bhinnakAla meM eka mAsa kA aura varSAkAla meM 4 mAsakA isa prakAra yaha pAMca koza parimita kSetra hI sAdharmikAvagraha hai| ye pAMca avagraha sunakara indra bhagavAn se bolA- he bhadanta ! 'je ime ajjantAe samaNA niggaMdhA viharaMti' jo ye isa zramaNa nirgrantha bihAra kara rahe haiN| 'eesiM ahaM uggahaM aNujANAmi inheM maiM avagraha viSayiNI AjJA pradAna rIka-IyAtara che. evA sAgarIkanA je avagraha che te sAgArikAvagraha che. sAimmiya u " jemanA dhama eka sarakhA hAya che tenuM nAma saadhmiCka che. samAna-eka prakAranA dharmAMthI je rahe che, zAstramaryAdA anusAra dharmAnuSThAna kare che te sArmika che. temAM grahasthanI apekSAe grahastha, ane sAdhunI apekSAe sAdhu sAdharmika che. temanuM pAMcaY=Asa pramANu parimita kSetra che te varSAkALathI bhinnakALamAM (bIjA samayamAM) eka mAsanu ane varSAkALamAM cAra mahinAnuM e rIte A pAMcakASa parimita kSetra ja sAdhamikA avagraha ne. e pAMca abhigraha sAMbhaLIne indre bhagavAnane kahyu huM bhagavan ! "je ime ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti " ne mA zramAzu nirtha tha vihAra are che. " eesi aham uggahaM aNujANAmi " tebhane huM bhavathaDa saMdhI AjJA Ayu chu vuDIne tethe " samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMda 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 2 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 61 mItyarthaH, 'iti kaTu' iti kRtvA-ityuktvA 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namaMsaI' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, 'vaMdittA namaMsittA tameva divvaM jANavimANaM duruhaI' vanditvA namasthitvA tameva divyaM yAnavimAnamArohati / 'duruhittA jAmeva disaM pAunmUe' Aruhya yAmeva dizamAzritya prAdurbhUtaH samAgatA 'tAmeva disaM paDigae' tAmeva dizaM pratigataH, 'bhaMte tti bhagavaM goyame' bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai' zramaNaM bhagavantaM mahA. vIraM vandate namasyati 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasyitvA 'evaM vayAsI' eva mavAdIt, 'jaM NaM bhaMte sakke deviMde devarAyA' yat khalu bhadanta zakro devendro devarAjaH 'tumbheNaM evaM vadai' tubhyamevaM vadati 'sacceNaM esamaTe' satyaH khalu eSoarthaH, bhagavAnAha-'haMtA sacce haMta satyaH, he bhagavannityevaM bhagavantaM saMbodhya karatA huuN| aisA kahakara usane 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaha, namaMsaI' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI-namaskAra kiyaa| 'vaMditsA namaMsittA tameva divvaM jANavimANaM duruhaha' vandanA namaskAra karake vaha usI apane divya yAna vimAna para chaa| 'duruhittA jAmevadisaM pAu. bhUe, tAmeva disa paDigae' caDhakara vaha jisa dizA se AyA thA usI dizA kI ora calA gayA arthAt jahAM se AyA thA vahIM para pIche calA gayA / bhate ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasaI' isake bAda he bhadanta ! isa prakAra kahakara bhagavAn gautamane zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA-'vaMdittA namasittA evaM vayAsI' bandanA namaskAra kara phira unhoMne isa prakAra pUchA-'jaM Na bhate ! sakke deviMde devarAyA tumbheNaM evaM vadaha' he bhadanta ! devendra devanamasai" zrama samapAna bhAvArane nArI namaH4.2 4. "vaMdittA namaMsittA tameva divyaM jANavimANaM duruhara" pahanA nabha2 zanatecAtAnA sana yAna vibhAna 52 gayA. "duruhitA jAmeva disaM pAunbhUe, tAmeva disa paDigae " yAn vimAna 52 ni t| 2 hazA tathA sAvyA aur in ta23 5|ch| yAyA gayA. "bhaMtetti bhagava goyame samaNaM bhagava mahAvIra vaMdai namasai" te 5chI magavan ! ke pramANe hIna bhagavAna gautame zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdanA karI namaskAra karyA. " vaMditA ! namaMsittA evaM vayAsi" nA nabha72 rI2 5chI tabha) mAnane bhA pramANe 57yu " jeNaM bhAte ! sakke deviMde devarAyA tUnbheNa' evaM vadai "3 sApa hevendra 12 tabhane 2 me . zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre gautamo'pRcchat yo'yaM devarAjo bhAntamavagrahaviSaye'vadat so'rthaH satyaH kim ? satyamevoktaM zakreNetyuttaraM bhagavata iti bhAvaH // sU0 2 // __ atha bhavatu zakrapatipAdito'rthaH satyastathApi sa zakraH svarUpataH samyam vAdI uta mithyAvAdI ityAzaMkyAha-'sakke gaM bhaMte' ityAdi / ___mUlam-sake NaM bhaMte ! deviMde devarAyA kiM sammAvAI micchAvAI ? goyamA! sammAvAI no micchaavaaii| sake bhaMte deviMde devarAyA kiM saccaM bhAsaM bhAsai mosaM bhAsai, saccAmosaM bhAsaM bhAsai, asaccAmosaM bhAsaM bhAsai ? goyamA! saccapi bhAsaM bhAsai jAva asaccAmosaMpi bhAsaM bhaasi| sakegaM bhaMte deviMde devarAyA ki sAvajaM bhAsaM bhAsai aNavajaM bhAsaM bhAsai, goyamA! sAvajapi bhAsaM bhAsai, aNavajapi bhAsaM bhAsai, se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai sAvajapi jAva aNavajapi bhAsaM bhAsai, goyamA! jAhe NaM sake deviMde devarAyA suhumakAyaM aNijjU. hittA NaM bhAsaM bhAsai, tAhe NaM sake deviMda devarAyA sAvaja bhAsaM bhAsai, jAhe NaM sake deviMde devarAyA suhumakAyaM nijjUhitANaM bhAsaM bhAsai tAhe NaM sake deviMde devarAyA aNavajaM bhAsaM bhAsai, se teNaTeNaM jAva bhAsaI, sake NaM bhaMte deviMde rAja zakrane jo Apa se aisA kahA hai| 'sacce gaM esamaDe' kyA vaha artha satya hai ? arthAt devarAja devendra ne jo Apase avagraha ke viSaya meM kathana kiyA hai vaha kyA satya hai ? isake uttara meM prabhune unase kahA -'haMtA, sacce' hAM gautama ! satya kahA hai / sU0 2 // " sacceNa enama?" te maya zu sAyA cha ? sAt 612114 devendra Apane avagrahanA viSayamAM meM je kathana karyuM che te zuM sAcuM che? e pramANe pUchyu tanA uttaramA samAna cha hai "hattA sacce "DI, gautama sAcu kahyuM che. sUi rA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 63 devarAyA kiM bhavasiddhie abhavasiddhie, sammadiTTie evaM jahA mouddesara sarNakumAro jAva no azvarime ||suu0 3 // chAyA - zakraH khalu bhadanta ! devendro devarAjaH kiM samyagvAdI mithyAvAdI ? gautama ! samyagravAdI no mithyAvAdI / zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH kiM satyAM bhASAM bhASate mRSA bhASAM bhASate, satyA mRSA bhASAM bhASate asasyamRSA bhASAM bhASate ? gautama ! satyAmapi bhASAM bhASate, yAvada satyamRSAmapi bhASAM bhASate, zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH kiM sAvayAM bhASAM bhASate anavadyAM bhASAM bhASate ? gautama ! sAvadyAmapi bhASAM bhASate, anavadyAmapi bhASAM bhASate / tatkenArthena bhadanta evamucyate sAvadyAmapi yAvadanavadyAmapi bhASAM bhASate ? gautama / yadA khalu zakro devendro devarAjaH sUkSmakAya maniryudya bhASAM bhASate tadA khalu zakro devendro devarAjaH sAvadyAM bhASAM bhASate, yadA khalu zakro devendro devarAjaH sUkSmakAryaM niryugra khalla bhASAM bhApate, tadA khalu zakro devendro devarAjo'navadya bhASAM bhASate tattenArthena yAvat bhASate / zakraH khalu bhadanta ! devendro devarAjaH kiM bhavasiddhikaH abhavasiddhikaH samyagRdRSTikaH ? evaM yathA Hattar sanatkumAro yAvat no acaramaH ||sU0 3 // TIkA- 'sakkeNa bhaMte' zakraH khalu bhadanta ! 'devide devarAyA' devendro devarAjaH 'kiM sammAbAI micchAvAI' kiM samyagavAdI mithyAvAdI, samyaksatyaM yathAvasthitatayA vadituM zIlaM svabhAvo yasya sa samyagvAdI- samyagdRSTirityarthaH, zakra pratipAdita artha bhale hI satya ho to bhI kyA vaha zakra ekarUpataH satyavAdI hai yA mithyAbAdI hai / isa prakAra kI zaMkA ve prabhu se prakaTa karate hai - 'sakke NaM bhate / deviMde devarAyA ki sammAvAI micchAvAI' ityAdi / TIkArtha- he bhadanta / devandra devarAja zakra 'kiM sammAbAI micchAbAI' kyA samyagravAdI hai yA mithyAvAdI ? jo vastu jisa rUpa se abasthita haiM usa vastu ko usa rUpa se kahane kA svabhAvavAlA hai, vaha samya zakra pratipAdita artha bhale sAcA haiAya te paNa te zake zuM svarUpathI satyavAdI che ke mithyAvAdI che A rItanI zaMkA tee prabhu pAse pragaTa kare che, "sakke NaM bhaMte ! devide devarAyA ki sammAvAI micchAvAI " ityaahiTIkA-he bhagavan ! devendra devarAja zakra saMmAvAI micchAvAI " zu samyavAdI che. ke mithyAvAdI che ? je vastu je rUpamAM rahelI hAya te zrI bhagavatI sUtra : 12 66 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mithyA asatyam ayathArthatayA pravana patikUlaM vadituM zIlaM yasyAsau mithyAvAdI mithyAdRSTirityarthaH / he bhadanta ! zakro devendro devarAjaH kiM samyagdRSTimithyAdRSTiA ? iti bhAvaH, bhagavAnAha-goyamA' he gautama ! 'sammAvAI-no micchAvAI' samyagbAdI samyagdRSTirasti no mithyAvAdI no mithyAdRSTiH / atha gautamazcaturvidhabhASAviSaye pRcchati-'sakke NaM bhaMte devide devarAyA' zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH kiM saccaM bhAsaM bhAsa' kiM satyA bhASAM bhASate, 'mosaM bhAsaM bhAsai' mRSA bhASAM bhApate, 'saccAmosaM bhAsa bhAsaI' satyamRpA bhASAM bhASate 'asaccAmosaM bhAsaM bhAsaI' asatyamRSA bhASAM bhASate ? he bhadanta ! yo'yaM devarAjaH zakaH sa satyabhASAM vadati mRSAmASAM vadati athavA satyamRSAbhASAM vadati asatyamRSAM vA mApAM vadatIti paznaH, bhagavAnAha'goyamA' he gautama! 'saccaMpi bhAsaM bhAsaI' satyAmapi bhASAM bhASate gvAdI hai / yA pravacana se pratikUlarUpa asatya bolane kA svabhAvavAlA hai-mithyAvAdI hai ? pUchane kA bhAva aisA hai ki zakra satya bolanevAlA hai yA mithyA bolanevAlA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA ! sammAvAI no micchAvAI' he gautama devendra devarAja zakra samyagvAdI hai| mithyAvAdI-nahIM hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki cAra prakAra kI bhASA meM se zakra kisa bhASA ko bolatA hai-'sakkeNaM bhaMte ! devide devarAyA ki saccaM bhAsaM bhAsai, mosaM bhAsaM bhAsaha saccAmosaM bhAsaM bhAsaha, asacAmosaM bhAsaM bhAsaI' he bhadanta / devendra devarAja zakra kyA satya bhASA bolatA hai ? yA asatya bhASA bolatA hai, yA satyAsatyabhASA arthAt mizra bhASA bolatA hai yA asatya mRSA bhASA arthAt vastunuM e ja rUpe kathana karavuM te samyavAdI che. ane pravacanathI virUddha asatya balavAnA svabhAvavALuM hoya te mithyAvAdI, che. pUchavAne bhAva e che ke samyam bolanAra che, ke mithyA bAlavAvALe che. tenA uttaramAM prabhu kahe cha " goyamA ! sammAvAI no micchAvAI " gautama! devendra deva2001 za samyam (sAcu bele) vAdI che mithyAvAdI nathI. - have gautamasvAmI prabhune evuM pUche che ke cAra prakAranI bhASAmAM zAka nApAmA che. "sakke NaM bhaMte / devi de devarAyA ki svaccha bhAsaM bhAsaha mosaM bhAsaM bhAsai saccAmosaM bhAsaM bhAsada asaccA mosaM bhAsaM bhAsa" he bhagavan! devendra devarAja zuM satya bhASA bole che ke asatya bhASA bele che ke satyAsatya bhASA bole che ? asatya mRSA bhASA bole che? tenA utta zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 20 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 65 'jAva asaJcAmosaMpi bhAsaM bhAsai' yAvat mRSApi bhASA bhASate satyamRSApi bhASAM bhASate asatyamRSAmapi bhASAM bhASate, vastutaH satyAmapi bhASAkathaMcid bhASyamANA sAvadyApi saMbhavatItI puna: praznayannAha-'sakkeNamityAdi / 'sakke gaM bhaMte deviMde devarAyA' zakraH khalu bhadanta devendro devarAjaH kiM sa vajaM bhAsaM bhAsada aNavajnaM bhAsaM bhAsaI' kiM sAvadhAM bhASAM bhASate yadvA anavadhA bhASAM bhASate, pANAtipAtAdiyuktA bhASA sAvadhA, avayaM garhitaM karma pApaM vA tatmAyojikA bhASA sAvathA / niravadyA nirgata avayaM pApaM prANAtipAtAdirUpaM yataH sA niravadhA pAparahitetyarthaH / bhagavAnAha-goyamA' he gautama! 'sAvarjapi bhAsaM bhAsai' sAvadyAvyavahAra bhASA bolatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! sacca pi bhAsaM bhAsaha, jAva asaccAmola pi bhAsaM bhAsaI' he gautama ! devendra devarAja zakra satya bhASA bhI bolatA hai yAvat-mRSA bhASA bhI bolatA hai, satya mRSA bhASA bhI bolatA hai, aura asatyamRSA bhASA bhI bolatA hai| 'sakke NaM bhate / devide devarAyA ki sAvaja bhAsaM bhAsaha aNa. bajjaM bhAsa bhAsada vastutaH satya bhASA bhI zAstroktavidhi ke anusAra nahIM bolI jAne para sAvadya bhI ho sakatI hai-ataH gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki devendra devarAja zakra kyA sAvadha bhASA bolatA hai yA niravadya bhASA bolatA hai ? prANAtipAta Adi se yukta bhASA sAvadha bhASA kahalAtI hai avadha nAma garhita karma yA pApa kA hai| isakI prayojaka jo bhASA hotI hai, vaha sAvadha bhASA hai / prANAtipAta AdirUpa avadya-pApa jisa bhASA se nirgata ho gayA hotA hai vaha niravadya bhASA hai-pApa rahita bhoSA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM2mA prabhu 43 . ' goyamA ! saccaMpi bhAsaM bhAsai jAva asaccAmosaM pi bhAsaM bhAsai" 3 gautama ! za satya bhASA 5 mA che asatya bhASA 59 bole che. te satyAsatya bhASA paNa bole che ane asatyamRSA bhASA paNa mA cha, na sAthIna moTI tI bhASA satyabhRpA 1156 mA che. "sakke Na bha'te ! devi de devarAyA ki sAvajaM sAsaM bhAsai aNavaja bhAsaM bhAsai" vastutaH satyabhASA paNa bole che. zAstravidhi anusAra na belAya te bhASAne sAvadya bhASA kahe che. gautama svAmI prabhune pUche che ke devendra devarAja zaka zuM sAvadya bhASA male che? ke niravadya bhASA bele che? prANAtipAtavALI bhASAne sAvadya bhASA kahe che. ni dita kamane avadya pApakarma kahe che. te pApakarmavALI je bhASA hoya te sAvadhA bhASA che prANAtipAta Adi rUpa avadya-pApa je bhASAmAM na hoya te nirvAdya bhASA che. arthAt zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsne mapi bhASAM bhASate 'aNavajjapi bhAsaM bhAsada' anavadyAmapi bhASAM bhASate / gautamaH pRcchati-'se kegaDeNaM bhaMte evaM vuccai' tatkenArthena he bhadanta ! evamucyate ? 'sAvarjapi jAva aNavajjapi bhAsaM bhAsaI' sAvadhAmapi yAvat bhASAM bhASate nirvadyAmapi bhASAM bhASate, bhagavAnAi-'goyamA' he gautama ! 'jAhe NaM sakke devide devarAyA' yadA khalu zako devendro devarAjaH 'muhumakAya sUkSmakAya-kAyasya sUkSmo bhAgaH sUkSma kAyaH, zarIralaghu bhAgaH mukhamityarthaH, zarIrApekSayA mukhasya laghutA prasiddha veti sUkSmakAyaM-mukhaM 'aNijjUhittANaM' aniyuhya-anAcchAdya uttarA saMgAdinA, yadvA-sUkSmakAyaM, sUkSmaH laghukAyaH AkAraH sUkSmakAyaH vastrakhaNDaM goyamA ! sAvaja pi bhAsaM bhAsai, aNavajjaM pi bhAsaM bhAsaI' he gautama ! devendra devarAja zakra sAvadha bhASA bhI bolatA hai aura nivadya bhASA bhI bolatA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM / 'se keNahuNa bhate ! evaM buccai sAvajja pi jAva aNavajjaM pi bhAsaM bhAsaI'he bhadanta ! aisA apane kila kAraNa se kahA hai ki devendra devarAja zaka sAvadha bhASA bhI bolatA hai aura niravaza bhASA bhI bolatA haiM ? utsara meM prabhu kahate haiM-'goyamA jAhe NaM sakke devide devarAyA suhumakAyaM aNijjUhittANaM bhAsaM bhAsaha tAheNa sake devide devarAyA sAvajjaM bhAsaM bhAsaI' he gautama! jaba devendra devarAja zakra khule mukha bolatA hai taba vaha sAvadha bhASA volatA hai, yahAM isa prakAra se samajhanA cAhiye-'suhamakAya' zabda kA artha hai zarIra kA laghubhAga-mukha 'aNijjUhitA' kA artha pA5 paranI bhASA cha ? tanA uttaramA prabhu cha hai "goyamA ! sAvajjaM pi bhAsaM bhAsai, aNavajapi bhAsaM bhAsai" 8 gautama ! hevendra 312 // 14 3 sAvadya bhASA paNa le che. ane ane niravadya bhASA paNa bole che. have gautama pAbhI se pUche che , " se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai sAvajaM pi jAva aNavajapi bhAsaM bhAsai" bhagavan! yevu mAye // 4 // 22 yuM che vendra devarAja zakra sAvadya bhASA paNa bele che ? ane niravadya bhASA paNa bele cha tanA uttama prabhu 43 cha hai " " goyamA ! jAheNaM sakke devi de devarAyA sahama kAya' aNijjuhitANaM bhAsaM bhAsai, tAheNaM sAvaja bhAsaM bhAsai" kyAre devendra devarAja zAka khule maDhe bele che tyAre te sAvadya bhASA bole che. ema samajavuM ahiMyA A pramANe vicAravAnuM che-sUmikAya zabdano artha zIrana agen (nAnAlA) bhu5 pramANe che. " aNijjUhittA" / atha uttarAsaMga vigerethI DhAkayA vagara e pramANe che. athavA sUmikAya zabdane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 jIvAnAM jarAzokAdinirUpaNam 67 mukhavatriketyarthaH, tam aNijjUhitANaM' aniyuza-adatvA, nipUrvako yahi dhAtu. laukikaH AcchAdanArthakaH bandhanArthako vA dhAtUnAmanekArthatvAt ataeva dvAyaryApIDe kAtharase niho nAgada-take iti koze (zloka-236) uktam ; yadvA nirpUrvaka uhadhAtuH uktArthakaH 'pRSodarAditvAd dhAtoryagAgamaH, ataeva "niyuhaH zekhare niryA se nAgadantake" iti vizvakozaH, sadorakamukhavatrikAdhAraNasyApi upalakSaNamidam tatra idameva bhagavatIsUtra mUlaM pramANam / anena bhagavadvAkyena mukho. pari mukhavatrikAyA bandhanaM siddham , ye tu 'mukhavastriyA mukhamanAcchAdhApi bhASaNe hai uttarAsaMga Adi se AcchAdita kiye vinA athavA-'sUkSmakAya' zabda kA artha vastrakhaNDa hai-jise mukhavastrikA kahA jAtA hai / 'aNijjUhittA' meM 'nir' pUrvaka 'yUhi' dhAtu hai, yaha 'yUhi' laukika haiM aura isakA artha AcchAdana karanA hai, athavA bAMdhanA hai| kyoMki dhAtu ke aneka artha hote haiN| isIliye 'hAryApIDe kAtharase ni! ho nAgadantake' arthAt niyUha zabda kA artha-daravAjA 'apIDa' bAMdhanA kAtharasa-kADhA, nAgadanta-khUTI itane artha hai aisA amarakoza meM 236 zloka meM kahA hai, athavA-nir pUrvaka 'Uha' dhAtu bhI hai aura isakA artha bhI vahI hai| isakA pATha 'pRSodarAdigaNa' meM hai, ataH pRSodarAdi hone se 'kaha' dhAtu ko 'yaka' Agama huA hai, ataeva niyUhaH zekhare dvAre niryAse nAgadantake' aisA vizvakoza meM likhA hai / yaha pada sadoraka mukhavatrikA ko dhAraNa karane kA bhI upalakSaka hai| vahAM yahI bhagavatI kA mUlasUtra pramANa hai| bhagavAn ke isa vAkya se mukha ke Upara mukhavastrikA bAMdhanA artha ane kakaDo e pramANe che jene mukhavaaikA (muhapatti) kahevAmAM Ave che. " aNijjUhittA" se pAyamA vyA729nI dRSTi nira54 " yUhi" dhAtu cha. / " yUhi" dhAtusI cha bhane tana matha dis.2 prabhArI agara bAMdhavuM e pramANe thAya che kemake dhAtunA aneka arthe thAya che tathA " dvAryApIDe kAtharase ni!ho NAgadantake" se pramANe abhiissn| 336mA yu che. athavA nirupUrvaka uha dhAtu paNa che ane tene artha paNa upara pramANe thAya che. tene pATha pRSAdarAdi gaNumAM che pRSodarAdi hovAthI uha dhAtune thaDa bhArAma thayeche. "niryahaH zekhare dvAre, niryAse nAgadantake' 2 pramANe vizva koSamAM lakhyuM che. A pada sadarakamukhavastrikA derA sAthenI muhapattine dhAraNa karavAmAM paNa pramANa rUpa che. te viSayamAM bhagavatI sUtrane A mULa pATha ja pramANu rUpa che. A pramANe bhagavAnanA vAkayathI moDhA upara muha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra na ko'pi doSaH / iti kathayanti lanna samyaka sadorakamukhavastrikathA'nAcchAditamukhaniHsRtena vAyunA bAlavAyukAyasaMpAtimAdinIvAnAM virAdhanAsaMbhavena tAdRzabhASAyA sAvadhavaprasaGgAt , nahi sAdhubhiH sAzyA bhASA bhASaNIyA tasyAH bhagavatA abhASaNIyatvena pratipAdanAt kiMbahunA mukhamanAcchAgha vadataH zakrendrasthApi sAvadhabhASAvatvaM kathitaM kimansya / anyaccAsyaiva sUtrasya vyAkhyAnAvasare zrImadabha devamUriNApi AgamodayasamitimudritaekAdhikasaptazatapRSThe patipAditam-"hAtAdhAvRttamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadhA bhASA bhavati, anyA tu sAvadheti" anAvRtamukhena bhASamANo munirvAyukAyavirAdhakatvena siddha hotA hai| jo vyakti aisA kahate hai ki mukhavastrikA se mukha ko AcchAdita (khule muMha) kiye binA bolane meM koI bhI doSa nahIM hai| so aisA kahanA unakA ThIka nahIM hai kyoMki mukhavastrikA se AcchAdita kiye binA mukha se nikalI huI vAyu se vAyukAya saMpAtimaAdi (havAmeM uDanevAle) jIvoM kI virAdhanA hone se aisA bolanA sAvadha kahA gayA hai| sAdhu ko sAvadhabhASA nahIM bolanI cAhiye / kyoMki aisI bhASA kA prayoga bhagavAnane muniyoM ke lie niSiddha batAyA hai| adhika isa viSaya meM kyA kahA jAya, mukha ko binA AcchAdita kiye bolanevAlA zaka (indra) bhI sAvadyabhASI kahA gayA hai to anya kI to bAta hI kyo hai| isI sUtra ke vyAkhyAna ke avasara meM bhI abhayadevasUri ne bhI kahA ki 'hastAthAvRtamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadyAbhASA bhavati, anyAtu sAvadyeti' hastAdika se patti bAMdhavAnuM siddha thAya che. je koI vyakti evuM kahe ke muhapatti bAMdhyA vagara khulle maDhe bolavAmAM kaI vAMdho nathI kaI deSa nathI te tenuM tema kahevuM barobara nathI kemake muhapattithI DhAMkyA sivAyanA moDhethI nikaLelA vAyuthI sAMpAtimAdi tathA havAmAM uDavAvALA vAyukAya jIvonI virAdhanA thAya che tethI tevuM belavuM sAvadya kahyuM che sAdhune sAvadha bhASA balavI na joIe kemake sAdhujanene evI bhASA bolavAnI bhagavAne nA kahi che. AthI vizeSa A viSayamAM zuM kahevuM mukhane DhAMkyA sivAyanA mukhethI belAyelI bhASAne prabhue ja sAvadha bhASA kahI che, te ethI vizeSa samajavAnuM zuM bAkI rahe che? mukhane DhAMkyA sivAyanA mukhathI bolAvavALA zakaIndrane paNa sAvadya bhASI kahyo che. Aja sUtranI vyAkhyA karatI vakhate zrImad abhaya deva sUrIe paNa cha / "hastAdyAvRtamukhasya hi bhASamANasya jIvasaMrakSaNato'navadyA bhASA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAbandhanavicAraH 69 pAyazcitabhAra bhAti, uktazca nizIthamatre___ "je bhikkhU vAukAyassa kalamAyamapi samArabhai samArabhaMtaM vA sAijjaI" iti tathA ca-jAnato'jAnatovApi-ekavAramapi-anAvRtamukhena bhASaNato vAyukAyAyasaMkhyAtAnAM jIvAnAM virAdhanA bhavatIti bhAvaH ato muninA mukhavastrikAmabaddhvA kimapi kArya na kartavyam , uktazca samusthAnamUtre saptamoddezake___"no kappai niggaMthANa vA niggaMthIga vA muhe-muhapatti abaMdhitA eyAI kajAI karittara taM jahA-cidvittae vA nisiittara vA supaTTittae vA nidAittae vA payalAittae vA ucca raM vA pAsavaNaM vA khelaM vA siMghANaM vA paridvavittae dhamma kaI kahittae vA sambaM vi AhAraM esittae vA bhaMDoragaraNAI paDilehittae vA mukha ko AvRta karake bolanevAle kI bhASA jIva rakSA karane ke kAraNa anavadya-niravadya hotI hai, isase atirikta kI bhASA sAvadha hotI hai| vinA AvaraNavAle mukha se bolanevolA muni vAyukAyikAdi asaM. khyAta jIvoM kA virAdhaka hotA hai / isase vaha prAyazcitta kA bhAgI hotA hai / nizIthasUtra meM kahA gayA hai ki 'je bhikkhU vAyukAyassa kalamAyamavi samArabhaha samArabhaMtaM vA sAijamaha' isaliye muni mukhavastrikA bAMdhe binA kucha bhI kArya na kare / samutthAnasUtra meM saptama uddezaka meM kahA gayA hai ki-'no kappaDa niragaMthANa vA niggaMdhINa vA muhe muhapatti adhittA eyAI kajjAIkarittae taM jahA-cihittae vA nisI. ittae vA tuyahittae vA nidAittae vA payalAittae vA uccAraM vA pAsa. vaNaM vA khelaM siMghANaM parivavittae dhammaka kahittae vA savvaM AhAraM bhavati, anyAtu sAvadheti " 14 vizerethA bhupane disln mAsApAnI bhASA jIva saMrakSaNa karavAvALI hovAthI te anavadya-niravadya kahevAya che DhAMkyA vagaranA meDhAthI bAlavAvALA muni vAyukAyikAdi asaMkhyAta janA virAdhaka hoya che. tethI te muni prAyazcittanA bhAgI bane che nizIza sUtramAM DAmA mAyuM che , "je bhikkhU vAukAyassa kalamAyavi samArabhai samAra bhaMtaM vA sAijja" merA bhATe 59 bhUniye bhuDapatti mAMdhyA sivAya kaMI paNa kArya karavuM na joIe samutthAna sUtranA sAtamAM uddezAmAM kahyuM che 8-"no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA muhe muhapatti-abaMdhittA eyAI kajjAI karittae, taM jahA-cidvittaevA, nisIittaevA, suyaTTittaevA, nihAittaevA, payalAittaevA, uccAraMvA pAsavarNavA, khelavA, siMdhArNavA, paridRvittae, dhammakahaM kahittaevA, savvaMvi thAhAraM esittaevA, bhaMDovagaraNAI paDilehittae vA, vatthaMvA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 70 bhagavatIsare patthaM vA paDilehittae gAmANugAmaM dahajjittara vA sajjhAyaM vA karittae, jhANaM vA jhAittae kAussagaM vA ThANaM ThAittara / 9 / kappai niggaMthANaM vA niggayINaM vA muhe muhavatti baMdhittA eyAI kajjAI karittae, taM jahA-cidvittae vA jAva kAussaggaM vA ThANaM ThAittae / 10 / isthAyanekazAstroktapramANaH sadorakamukha. vatrikA mukhe'navarataM bandhanIyeti siddham / asya vizeSavistRtavyAkhyA jijJAsubhimatkRtAgaM zrIdazavakAlikamUtrasyAcAramaNimaJjUSA TIkAyAM prathamAdhyayanasya prathamamUtre vAyukAyasaMyamaprakaraNe draSTavyam / nanu asti mukhavatrikAyA mukhe bandhana kintu sA davarakeNa bandhanIyeti bhagavatA kutrAjJaptam ? bhagavatpadarzitavastrapAtropakaraNAdi parimANAvarakamAtrasyApi esittae vA bhaMDovagaraNA paDilehittae vA vasthaM vA paDilehittae gAmANugomaM dUijjittae vA sajjhAyaM vA karittae, jhANaM vA sAittae kAussagaMvA ThANaM ThAisae / 9 // kappaha niggaMthANaM vA niggaM thINa vA muhe muhapatti baMdhittA eyAI kajjAI karittae, taM jahAM cihitae vA jAva kAussaggaM vA ThANaM ThAittae // 10 // ityAdi anekazAstrokta pramANoM se yahI siddha hotA hai ki sadorakamukhavatrikA mukha ke Upara nirantara baMdhI rahanI caahiye| isakI vizeSa vistRta khyAkhyA ko jAnane kI icchovAle puruSoM ko dazavakAlika sUtra ke Upara mere dvArA kI gaI / 'AcAramaNimajUSA' nAmakI TIkA ke prathamAdhyayana ke prathama loka meM vAyukAya ke saMyanaprakaraNa meM dekhanI caahiye| zaMkA-yaha to ThIka hai ki mukhavAstrikA ko mukha ke upara bAMdhanA cAhiye, kintu vaha Dore se bAMdhanI cAhiye aimA bhagavAna ne kahAM kahA hai ? paDilehittara, gAmANugAmaM dUijittae vA, sajjhAyaM vA karittae, jhANaMvA jhAittae, kA usagaM vA ThANaM ThAittara // 9 // kappai nigaMthANa' vA, muhe muhapatti baMdhittA eyAI kajAI karittae taMjahA cidvittaevA jAva kAussagaMvA ThANaM ThAittae // 10 // tyAhi sane zAsIta prabhAvIthI se siddha thAya cha / sadaraka mukhapatti hameMzA moDhA upara bAMdhI rAkhavI joIe AnI vizeSa vistAravALI vyAkhyA jANavAnI IcchAvALAe dazavaikAlikasUtra upara mArA dvArA karavAmAM Avela AcAramaNi maMjuSA nAmanI TIkAnA pahelA adhyAyanA pahelA sUtramAM vAyukAyanA saMyama prakaraNamAM joI levI. zaMkA-muhapattine meDhA upara bAMdhavI joIe te barAbara che paraMtu te derA sAthe bAMdhavI joIe evuM bhagavAne kyAM kahyuM che? bhagavAne vasa, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhacastrikAvaH dhana vicAraH 71 nyUnAdhikatvena dhAraNa saMsAravardhanasya bhavatoti sadoraka mukhavastrikAdhAraNe kathaM na teSAM doSArattiH syAt ? ityatrAha___arthApattipramANAditi bravImi, ayaM bhAvaH-mukhavatrikayA sarvadA mukhAcchAdanaM tu bhagavatA kathitameveti siddham , tatra-mukhavastrikAyA mukhopari sarvadA avasthAnaM DorakamantareNa na saMbhavati ataH dorakeNa karNayobandhanaM mukhavastrikAyAH siddhayati, na hi DorakabandhanamantareNa snigdhadravyAdinA mukhavatrikAyA mukhe niyatasaMyojanaM saMbhavet anyathA pramAdavazena hastagRhItamukhavastrikAdinA mukhAbhagavAnane jitanA bhI vastrapAtra Adi dharmopakaraNa rakhane ke liye kahA hai isake parimANa se atirikta eka DorA mAtra bhI adhika rakhanA yaha to saMsAra ke hI baDhAne ke liye hotA hai / phira isa prakAra se sadoraka mukhavastrikA ke rakhane se una munijanoM ko doSApatti kyoM nahIM ogI? uttara-aisA hama arthApatti pramANa ko lekara kahate haiN| tAtparya isakA aisA hai ki mukhavatrikA se sarvadA mukha kA AcchAdana rahanA cAhiye / yaha to bhagavAnane kahA hI hai yaha bAta siddha hai| aba isa para vicAraNA yaha hai ki mukhavatrikA kA mukhapara sadA avasthAna rahanA yaha Dore se bAMdhe ghino ho nahIM sktaa| isa prakAra mukhavastrikA kA Dore se kAnoM meM bAMdhanA siddha ho jAtA hai| yadi yaha kahA jAve ki mukhavastrikA Dore se na bAMdhakara anya kisI snigdha Adi se mukhapara niyata avasthAna kara liyA jAvegA-so aisA kahanA ThIka nahIM hai, kAraNa ki isa prakAra se mukhapara mukhavastrikA kA niyata avasthAna ho pAtra vigere je kaMI dharmopakaraNa rAkhavAnuM kahyuM che te pramANuthI eka doro paNa vadhAre rAkha te te kevaLa saMsArane vadhAravA rUpa ja thAya che te pachI A rIte derA sAthenI muDapatti prAivAthI te munione deSApatti kema na lAge ? uttara pahelAM je kahevAmAM AvyuM che te arthapatti pramANane laIne kahyuM che kahevAno hetu e che ke muhapattithI hameMzA moDhAnuM DhAMkaNu rahevuM joIe e pramANe bhagavAne te kahyuM ja che. have AnA upara vicAra eja karavAne che ke muhapattinuM hamezAM moDhA upara rahevuM te DorAthI bAMdhyA vagara banI zakatuM nathI. A rIte dorAthI muhapatti kAne para bAMdhavA siddha thaI jAya che. ahiMyA je ema kahevAmAM Ave ke muhapatti dorAthI na bAMdhatAM bIjA keI nizva Adi padArthathI moDhA upara daDha kahI levAmAM Ave te evuM kahevuM ThIka nathI kAraNa ke e rIte sahapattinuM moDhA upara kAyama rahevuM banI zakatuM nathI tethI pramAda Adi denA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce nAvaraNasAvayabhASAbhASitvaprasaGgAt ata; pramadAdidoSa nivAraNArtha sadorakamukharastrikAkaraNamAvazyakameva / yadyapi bhagavatA dorakasya nAmagrahaNaM, na kRtaM tathApi pramAdAdidoSanivAraNArtha dorakagrahaNamAvazyakameva 'mukhavastrikA mukhebandhanIyA' ityetatpadagatabandhanazabdenaiva davarakasya svayaM siddhanvAt , naiva dabarakamantareNa bandhanaM sampadyate, kiM ca colapaTaM paridhAnameva bhagavatA kathitaM kintu kaTayAM DorakeNa colapaTTe bandhanIyamiti ka pratipAditaM, pAtre ghaTe rajoharaNAdau ca dorakabandhanaM bahumUlyavastre ga rajAharaNavezanam tathA mukhapatrikAdhAranahIM sakatA / isaliye pramAdAdi doSoM ko nivAraNa karane ke nimitta sadorakamukhavatrikA mukhapara bAMdhanA Avazyaka hai| yadyapi bhagavAnane Dore se bAMdhanA aisA nahIM kahA hai aura na Dore kA nAma hI liyA hai niSedha bhI nahIM kiyA hai phira bhI pramAdAdi doSoM ko nivAraNa karane ke liye doraka kA gRhaNa Avazyaka hai kyoMki 'mukhapara mukhavastrikA bAMdhanA cAhiye' isa padagata 'bandhana' zabda se dore kA grahaNa svayaM siddha ho jAtA hai, kAraNa-dore ke binA mukhabastrikA mukhapara bAMdhanA saMbhava nahIM ho sktaa| yadi aisA mAnA jAve ki bhagavAnne to mukhavastrikA ke bAMdhane kA hI upadeza diyA hai, Dore se use bAMdhane kA nhiiN| to phira aisA bhI kahA jA sakatA hai ki bhagavAnane to colapaTTaka pahirane kI hI bAta kahI hai, kaTipara Dore se bAMdhakara use pahiranA cAhiye aimI bAta to kahI nahIM hai, pAtra meM, ghaTa meM, rajoharaNAdi meM doraka bandhana, bahumUlyavasna se rajoharaNaveSTana tathA mukha. nivAraNa mATe derA sAthenI muhapatti me DhA upara avazya bAMdhavI joIe je ke bhagavAne derAthI bAMdhavuM tema kahyuM nathI temaja DorAnuM nAma paNa lIdhuM nathI tema niSedha paNa karyo nathI te paNa pramAda Adi deSanA niravANa mATe dorAnuM grahaNa karavuM te Avazyaka che. kemake mukha upara mukha vastrikA bAMdhavI joIe e pramANe kahevAthI eka padamAM Avela baMdhana zabdathI derAnuM grahaNa karavuM te ApoApa siddha thaI jAya che kAraNa ke dare sivAya mukhavAsikAne moDhA upara bAMdhI zakAtI nathI je ema mAnavAmAM Ave ke bhagavAne te meDhA upara mukhavastrikAne bAMdhavAnI ja AjJA ApI che dorAthI tene bAMdhavAnuM kahyuM nathI te pachI ema paNa kahI zakAya ke bhagavAne te calapaTTaka paheravAnuM kahyuM che, kamara upara derAthI bAMdhIne tene paheravuM joIe evI vAta kahi nathI, pAtramAM, ghaTamAM rajoharaNAdimAM, dorAnuM baMdhana, ane kiMmatI vastrathI rajoharaNanuM viTALavuM tathA mukhavarsi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAbandhanavicAraH 73 NArya karNacchedana vastreNa gale pranthibandhanamityAdi ka likhitamityatra kimuttaraM bhavanmate iti bhavadbhirena vicAraNIyam , sadoraka mukhabastrikA bandhane etAni kAraNAni-niravadyabhASaNArtham 1 vacanaguptisamArAdhanArtham 2, saMpAdimajIvarakSaNArtha 3, sacittarajaH sacittajalabindumukhe pravezanivAraNArtham 4, bhASAsamitisamArAdhanArtham5, saptadazavidhagatavAyukAyasaMyamarakSagArtham6, sAdhuliGgaparicayArthara 7, atikramarajonivAraNArtham 8, vyatikramakacarA'panodartham 9, aticArapaka pakSAlanArtham 10, anAcAragartapatananivAraNArtham 11, mithyAtvadoSa nivAraNArtha patrikA ko dhAraNa karane ke liye kAnoM kA chedana evaM vastra se gale meM granthibandhana ye saba to bhagavAn ne kahA nahIM hai aura na kisI zAstra meM likhA hai, parantu anyathAnupapatti ke bala se jaise inase Dore Adi se bAMdhane kI bAta sadha jAtI hai, usI prakAra se isI ke bala para mukhapara mukhavakhikA ko Dore se bAMdhane kI bhI bAta sadha jAtI hai| mukhapara mukhavastrikA ke bAMdhane meM ye kAraNa hai-niravadya bhASA kA gholanA, vacanagusi kA samArAdhAna karanA, saMpAtima jIvoM kI rakSA kA honA, sacittaraja Adi ke mukha meM praveza kA nivAraNa hono saci. sajalakaNa ke praveza hone kA nivAraNa honA, bhASAsamiti kA samArA. dhana honA, saptadazavidha saMyamagata vAyukAya saMyama kI rakSA kA honA sAdhu liGga kA paricaya honA, atikrama raja kA nivAraNa honA, vyati. kramakacavarAdikA dUra honA, aticArarUpa paMka (kIcaDa) kI saphAI rahanA, anAcAra rUpa garta (khaDe) meM par3ane se rukanA, mithyAtvadoSa kA kAne dhAraNa karavA mATe kAnamAM rAkhavA temaja vacathI gaLAmAM gATha bAMdhavAnuM e badhu bhagavAne kahyuM nathI temaja keI zAstramAM lakhyuM nathI paraMtu anyathAnupapattinA baLathI jema temAM dero-vigere bAMdhavAnI vAta siddha thaI jAya che, te ja rIte tenA baLathI ja mukhavastrikAne paNa dorAthI bAMdhavAnI vAta siddha thaI jAya che. moDhA upara derA sAthe muhapatti bAMdha. vAnA kAraNe nIce mujaba che nirava bhASAnuM belavuM vacana guptinuM saMrakSaNa na karavuM, saMpatima jIvonI rakSA karavI, sacitta raja vigerenuM moDhAmAM praveza thatAM tenuM nivAraNa thavuM sacitta jaLa kaNanuM me DhAmAM praveza thatA rokAvuM bhASA samitinuM ArAdhana thavuM 17 prakAranA saMyamamAM rahela vAyukAya saMya. manI rakSA thavI sAdhunA cihnane paricaya tha atikrama AvavAvALI rajanuM nivAraNa thavuM vyatikrama kacarA vigerenuM dUra thavuM aticAra rUpa kAdavathI zuddha thavuM anAcAra rUpa khADAmAM paDatAM rokAvuM mithyAtvoSathI haTavuM avi zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 74 bhagavatIne 12, aviratinivRtyartham 13, pramAdanivAraNArtham 14, kaSAyAnalapazamanArtham 15, azubhayogapatinivRtyartham 16, SaTkAyavirAdhanAnivAraNArtham 17 AtravanirodhArtham 18, saMgharasampAdanArtham 19, dharmadhyAnArtham 20, aSTavidhakarmanivANArtha 21 ceti / ityAdikAraNamavalambya sadorakamukhavatrikA mukhe bandhanIyA bhavatIti siddham / evaMbhUtasAdhorapi pariSThApanasamaye mukhAstrikA baddhamukhasyaiva pariSThApanaM kathitaM bRhatkalpabhASyavRttau, tathAhi-tatpATha:-"tadhathA rajoharaNa, tathA mukhapottikayA mukhabandhanaM, colapaTTAdi / yacaitantra sthApayanti-tatazcaturgurupAya-- ciAm , AjJabhiGgAdayazca doSAzcitasyAkaraNe bhavanti / sa ca kAlagato mithyAtvaM haTanA, avirati kA nivAraNa honA, pramAda kA nivAraNa honA, kaSAyarUpa agni kI zAnti rahanA, azubhopayoga meM pravRtti karane se dUra rahanA, SadakAya ke jIvoM kI virAdhanA karane se bace rahanA, Asrava kA nirodha honA, saMvara kA sampAdana honA, dharmadhyAna kA sadhanA, evaM. vidha karma kA nivAraNa honA, ye saba kAraNa hai ki jinako lekara mukha para sadoraka mukhastrikA kA bAndhanA Avazyaka siddha hotA hai| bRhadkalpabhASyavRtti meM pariSThApana ke samaya meM aise sAdhu ko bhI mukhavastrikA se mukha baMdhe hue rahakara hI pariSThApana karanA kahA gayA hai| vaha pATha isa prakAra se hai-'rajoharaNaM, tathA mukhapAttikayA mukha. baMdhanaM, colapaTTAdi / yadyatanna sthApayanti-tatabhaturguru prAyazcittala, AjJA bhaGgAdayazca doSAzcihnasyAkaraNe bhavanti / sa ca kAlagato mithyAtma ratInuM nivAraNa thavuM pramAdanuM nivAraNa thavuM kavAya rUpa agninuM zAMta thavuM azubha upagamAM pravRtithI dUra rahevuM SakAyanA jInI virAdhanAthI bacavuM Amravane nirodha tha saMvaranI prApti thavI dharmadhyAna sAthe ane ATha prakAranA karmonuM nivAraNa thavuM A badhA kAraNe che. jethI meTA upara saderaka mukhavastrikA bAMdhavAnuM siddha thaI jAya che. bRhaka95 bhASyavRtimAM parijhApanAnA samaye tevA sAdhue paNa sukhavastrikAthI moDhAne bAMdhela rAkhIne ja pariSThAna karavAnuM kahyuM che. te pATha mA pramANe cha-" rajoharaNaM, tathA muhapottikayA, mukhabaMdhanaM, colapaTTAdi, yahotanna sthApayanti tatazvaturguru-prAyAzcittaM AjJAbhaGgAdayazca doSAdhinasyAkaraNe bhavanti saca kAlagato mithyAtvaM gacchet yataH asau devalokaM gataH prayuktavidhirupakaraNamA "anena gRhaliGgenAhaM devo jAtaH itimithyAtvaM gacchet / tataH zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 3 mukhavastrikAbandhanavicAraH 75 gacchet , yataH asau devalokaM gataH prayuktAvadhiruSakaraNamadRSTvA "anena grahalijhe. nAhaM devo jAtaH" iti mithyAtvaM gacchet / / tathA sa pazcAt kAlagato devaloke utpanno'vadhi prayuGkte tataH sa evaM manyate "ahametena liGgena devo jAtaH" evaM mananAnantaraM mithyAtvagamanam" ityaadi| evaM pUrvoktAnekapramANeH mukhavastrikayA mukhabandhanaM sAdholiGgatvena siddha kena nivaaryte| 'bhAsaM bhAsaI' bhASAM bhASate 'tAhe NaM' tadA khalu 'sakke deviMde devarAyA' zakro devendro devarAjaH 'sAvaja bhAsaM bhAsaI' sAvadhAM bhASAM bhASate, 'jAhe NaM sakkedevide devarAyA' yadA khalu zakro devendro devarAjaH 'muhumakAyaM' sUkSmakAyaMmukhaM 'najjUTTittANaM' nirgRhya-AcchAdya khalu 'bhAsaM bhAsaI' bhASAM bhASate 'tAheNaM sakke deviMde devarAyA' tadA khalu zako devendro devarAnaH 'aNavaja bhAsaM bhAsaI anavA-niravAM bhASAM bhASate 'se teNaTeNaM jAva bhAsai' tattenArthena yAvat gacchet, yataH asau devalokaM gataH prayuktAvadhirUpakaraNamadRSTvA 'anena gRhaliGgenAhaM devo jAtaH' iti mithyAtvaM gacchet / / tataH sa pazcAt kAlagato devaloke utpanno'vadhi prayukte tataH sa evaM manyate 'ahametena liGgena devojAtA' evaM mananAnantaraM mithyAtvaga. manam' ityAdi / isa prakAra ina ukta pramANoM se mukhavastrikA dvArA mukhapandhana sAdhu kA liA hai isa siddha huI bAta ko kauna roka sakatA hai| isa prakAra 'bhAsaM bhAsaI' jaba devandra devarAja zakra mukha ko acchA. dita kiye binA bolatA hai-taba vaha sAvadha bhASA bolatA hai / yaha bAta isa pUrvokta kathana se siddha ho jAtA hai| 'jAhe NaM sakke deviMde deravAyA suThumakAyaM nijjUhittA bhAsaM bhAsaI' tathA jaba vaha devendra devarAja zaka mukha ko acchAdita karake bhASA bolatA hai / 'tAheNaM sakke devide devarAyA aNavaja bhAsaM bhAsai' taba vaha anavadha bhASA bolatA hai / 'se sa pazcAt kAlagato devaloke utpanno'vadhiM prayukte tataH sa evaM manyante ahametena ligena devo jAtaH evaM mananAnantaraM mithyAtvagamanaM ityAdi / bharatanA pramANethI mukhavArikA dvArA mukhya baMdhana sAdhunuM cihna che. A siddha hakI4tne zIza tama cha1 mArIta "bhAsaMbhAsaha" nyAre 3ndra deva rAja zaka mukhane DhAMyA sivAya bese che tyAre te sAvadha bhASA bele che. te pAta pUti yanayI siddha ya che. " jAheNaM sakke devide devarAyA suhama kAyaM nimnahittA bhAsaM bhAsAi" tathA nyAre te devendra 3122 A modAna aina mAmAle che. "tAheNaM sakke deviMda devarAyA aNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre bhASate, uttarAsaMgAdinA mukhamanAcchAdya bhASAM bhASate tadA sA bhASA sAvadhA bhavati, yadyuttarAsaMgAdinA mukhamAcchAdha bhASAM bhASate tadA sA bhASA niravadyA bhavatIti bhAvaH / punarapi zakramevAdhikRtyAha-'sakkeNamityAdi, sakkeNaM bhaMte' zakraH khalu bhadanta 'devide devarAyA' devendro devarAjaH kiM bhavasiddhae' kiM bhavasiddhikaH 'abhavasiddhie, sammAdihie' abhavasiddhikaH samyag dRSTikA, he bhadanta zakro bhavasiddhiko'bhavasiddhikaH samyagdRSTimithyASTirveti prshnH| bhagavAnAha-evaM jahA moudesae saNakumAro jAva no acarime evaM yathA-mokodezake mokAnagarIvaktavyatApratipAdake tRtIyazatake prathamoddeze sanatkumAraH yAvat no avaramaH tRtIyazatakIyaprathamodezake yathA sanatkumAraviSaye kathitateNaSTeNaM jAva bhAsaI' isaliye maiMne he gautama ! aisA kahA hai ki jaba vaha zakra uttarAsaGga Adi se mukha ko AcchAdita kara bolatA hai taba vaha nivaradya bhASA bolatA hai aura jaba vinA AcchAdita-khule muMha bolatA hai, taba vaha sAvadhabhASA bolatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sakkeNaM bhante devide devarAyA ki bhAsiddhie abhavasiddhie, sammadihie' he bhadanta ! devendra devarAja zaka kyA bhavasiddhika hai yA abhavasiddhika hai yA samyagdRSTika hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA mousae saNakumAro jAva no acarime' mokA nagarI kI vaktavyatA ke pratipAdaka tRtIyazataka meM prathama uddezaka meM sanatkumAra ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI yahAM para vajjaM bhAsaM bhAsai" tyAre te ana nira15 mApA mAle cha. "se teNaTreNaM jAva bhAsai" gautama! 25thI meM ghucha nyAre zara uttarAsaMga (upara)thI moDhAne DhAMkIne bese che. tyAre te nirava bhASA bAle che. ane jayAre mukha DhAMkyA vagara khule mee bole che tyAre te sAvadya bhASA bole che, ve gautama svAmI prabhune me pUche che haiM-"sakke NaM bhaMte ! devide devarAyA ki bhavasiddhie abhavasiddhie sammadiTrie" 3 sApahevendra 1. rAja zakra zuM bhavasiddhita che. ? ke abhAvasiddhita che. athavA samyaga daSTi , 1 uttaramA prabhu 4 cha / "evaM jahA mouddesae maNakumAro jAva no acarime" bho nasarIna varSAnatuM pratipAhana 42nAra alon zatanA paDesA uddezAmAM sanakumAranA viSayamAM evuM kahyuM che tevuM ja kathana ahiyAM paNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam 77 stathaivehApi sarvameva bodhyama no acaramaH, sanatkumAravad ayaM zakropi no acaramaH kintu caramo'stIti bhAvaH ||suu0 3 // pUrva zakrasya devendrasya svarUpaM kathitam , tatsarva karmabalAdeva bhavatIti karmasvarUpaM nirUpayamAha-'jIvANaM bhaMte' ityAdi / mUlam-jIvANaM bhaMte ki ceyakaDA kammA kajati aceyakaDA kammA kati? goyamA! jIvANaM ceyakaDA kammA kajati no aceyakaDA kammA kjti| se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai jAva kajjaMti, goyamA! jIvANaM AhArovaciyA poggalA bodi ciyA poggalA kalevaraciyA poggalA tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso! duTANesu dusejjAsu dunnisIhiyAsu tahA tahA gaM te poggalA pariNamaMti natthi aceyakaDA kammA samaNAuso! Ayake se vahAe hoi saMkappe se vahAe hoi maraNaMte se vahAe hoi, tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso se teNa?NaM jAva kammA kajjaMti, evaM neraiyANavi evaM jAva vemaanniyaannN| sevaM bhaMte sevaM bhaMte jAva viharai ||suu04|| ||solsme bIo uddeso smtto|| chAyA--jIvAnAM bhadanta ! kiM cetaHkRtAni karmANi kriyante, aceta: kRtAni karmANi kriynte| gautama! jIvAnAM cetaHkRtAni karmANi kriyante no aceta kRtAni karmANi kriyante / tatkenArthena bhadanta / evamucyate bhI vaha saba kathana jAnanA caahiye| sanatkumAra ke jaisA yaha zaka bhI acarama nahIM hai kintu carama hai| sU0 3 // samajI levuM sanakumAranI mAphaka A zaka acarama nathI kintu carama bhavavALA che. sU03 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhagavatI sUtre yAvat kriyante, gautama ! jIvAnAmAhAropacitAH putrakAH bondicitAH pudralAH kalevaracitAH pulAstathA tathA khalu te pudrakAH pariNamanti, na santi acetaH kRtAni karmANi zramaNAyuSman / duHsthAneSu duHzayyAsu durniSadhAsu tathA khalu te pulAH pariNamaMti na santi acetaH kRtAni karmANi zramaNAyuSman ! AtaGkastasya vadhAya bhavati saMkalpastasya vadhAya bhavati maraNAntastasya vadhAya bhavati tathA tathA khalu te pudralAH pariNamaMti na santi acetaHkRtAni karmANi zramaNAyuSman ! nArthena yAvat karmANi kriyante / evaM nairacikANAmapi evaM yAvadvaimAnikAnAm / tadeva bhadaMta tadeva bhadaMta iti yAvat viharati // 0 4 // // SoDazazatake dvitIyodezakaH samAptaH 16-2 // TIkA- 'jIvANaM maMte' jIvAnAM madanta 'kiM ceyakaDA kammAkajjaMti anyakaDA kammA kajjaMti' kiM cetaH kRtAni karmANi kriyante acetaH kRtAni karmANi kriyante 'ceyakar3eti' cetaH kRtAni tatra cetazcainyam jIvasvarUpA cetanetyarthaH, tena caitanyena kRtAni baddhAni iti cetaHkRtAni karmANi 'kajjaMti' kriyante, - mavanti ? athavA 'aorner kammA' avetaHkRtAni karmANi 'kati' bhavanti kim ? tathA ca he bhadanta ! jIvAnAmimAni karmANi jIvopArjitAni pahale zakra ke sambandha meM jo usake svarUpa kA kathana kiyA gayA hai vaha saba karma ke hI bala se honA hai| isI sambandha ko lekara yahAM aba karma ke svarUpa kA sUtrakAra nirUpaNa karate hai / 'jIvANaM bhaMte ki ceyakaDA kammA kajjaMti' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai-jIvANa bhaMte! ki ceyakaDA kammA kajjati aceyakaDA kammA kajjaMti' he bhadanta / jIvoM ko jo karmoM kA baMdha hotA hai vaha unakI cetanA se kiye gaye karmoM kA bandha hotA hai yA cetanA se binA kiye gaye karmoM kA baMdha pahelAM zakanA sabaMdhanA je tenA kamanA ja maLathI thAya che e sabadhane svarUpanuM nirUpaNa kare che. svarUpanu kathana karyu che. te tamAma laIne sUtrakAra have karmanA " jIvANaM bhaMte ! kiM ceyakaDA kammA kajjati " ityaahTIkA"A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke " jIvANaM bhate / kiM ceyakaDA kammA kajjaiti acemakaDA kammA kajjaMti " De bhagavan ! jIve ne je karmonA baMdha thAya che. te jIvanI cetanAthI karela kramanA madha thAya che ke cetanAthI nahi karela karmonA baMdha thAya che? A zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 2 su0 4 karmasvarUpanirUpaNam 79 bhavanti, yadvA ajIvopArjitAni bhavantIti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jIvANaM ceyakaDAkammAkajjati' jIvAnAM cetAkRtAni karmANi kriyante bhavanti 'no aceyakaDA kammA kajjati' no aceta kRtAni karmANi kriyante bhavanti, jIvopArjitAnyeva karmANi bhavanti no ajIvopArjitAni / gautamaH kAraNaM pRcchati-'sekeNaTeNaM bhaMte' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM vuccai jAva kajaMti' evamucyate yAvat cetaH kRtAni karmANi kriyante no acetaHkRtAni karmANi kriyante, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jIvANAM' jIvAnAM 'AhA rovaciyA poggalA' AhAropacitAH pudgalAH AhAreNa AhArarUpeNopacitAH saMcittA ye pudgalAste AhAropacitAH, 'baudiciyA poggalA' boMdicittAH pudgalAH tatra bondiH-avyaktAvayava zarIram tato bonditayA avyaktAvayavazarIrarUpatayopacitAH saMcitA ye pudgalAste bondicitAH, tathA 'kalevaraciyA poggalA' kalevara hotA hai ? isa prazna kA Azaya kevala itanA hI hai ki jIvoM ko ye karma jIvopArjita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jIvANaM ceyakar3A kammA kajjati, no aceyakaDA kammA kajjati, jIvoM ke dvArA bAndhe hue karma unakI cetanA dvArA upArjita kiye hue hI hote haiM-arthAt jIvopArjita hI hote haiM ajIvopArjita nahIM hote haiM / isameM kAraNa jAnane kI icchA se gautama prabhu se pUchate haiM-- 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM Succai jAva kajjati' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki karma jIvopArjita hote haiM, ajIyo. vArjita nahIM hote haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jIvANaM AhArovaciyA poggalA, boMdiciyA poggalA kalevaraciyA praznane Azaya kevaLa eTale ja thAya che ke jene A kAma lAge che te pAta hoya che ? ke ajapAjIta hoya che. tenA uttaramAM prabhu "goyamA !" gautama ! "jIvANaM cevakaDAkammA kajjati no aceyakaDakammA kati " vAme mAMdheda ma tanI yetanAthI / meLavela hoya che-arthAta e ja prApta karela hoya che. tenuM kAraNa pAnI 24thI gautama svAmI pradhune me pUche che , " se keNaTeNaM bhate ! evaM vubaha jAva karajaMti" he an ! me mA5 rahe hai| che ke karma jIe ja upArjIta-prApta karela hoya che ane upArjIta 4resa Dota nayI te uttaramA prabhu 4 che , "goyamA ! jIvANaM AhAro. paciyA poggalA boMdiciyA poggalA kalevaraciyA poggalA, tahA vahA NaM te zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- bhagavatIsUtre citAH pudgalAH kalevaraM vyaktAdyavayavakaM zarIram tadrUpeNopacitAH sacittA ye pudgalAste kalevaracitAH 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalu te pudgalAH pariNamaMti, tathA tathA tena tena rUpeNa AhArAdirUpeNa pariNAma prApnuvantIti te pudgalA ityarthaH, yathA-AhArAdirUpeNa gRhItAH pudgalA jIvAnAmAhArAditayA pariNamanti tathaiva karmapadgalA jIvAnAM jJAnAvaraNIyAdi tattadrUpeNa pariNamaMtItyata. evoktam-cetaHkRtAni karmANi kriyante kintu 'natyi aceyakar3A kammA samaNAuso' na santi aceta kRtAni karmANi 'samaNAuso' he zramaNa AyuSman tasmAt kAraNAt etAni karmANi cetanakatAnyeva bhavanti na tu avetanakatAni bhavantIni bhAvaH / yathA-yathA prakAreNa AzAtotpAdakakarmatayA pudgalA gRhItA bhavanti te tathAmakAreNaivAzAtotpAdakarUpeNa pariNamanti, tathAhi 'duhANesu poggalA, tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti, natthi aceyakar3A kammA samaNAuso! 'he gautama ! jIvoM ke dvArA AhArarUpa se saMcita kiye gaye jo pudgala hai ve avyaktAvayavA zarIrarUpa se saMcita kiye gaye jo pudgala haiM ,tathA vyaktAvayavarUpa se upacita kiye gaye jo pudgala haiM ve, usa usa AhArAdirUpa se pariNata hote haiM-isa prakAra ahArA. dirUpa se gRhIta pudgala jIvoM ke AhArAdirUpa se pariNAma ko prApta karate haiM ataH ve karmapudgala jIvoM ke jJAnAvaraNIyAdirUpa se pariNama jAte haiN| isaliye aisA kahA hai ki karma caitanyakRta hote hai-'nasthi aceyakaDA kammA samaNAuso' acaitanyakRta nahIM hote haiN| tathA azA. topAdAka karmarUpa se jo pudgala gRhIta hote haiM ve usI azAtotpAdakaphala rUpa se pariNata hote haiM-isI bAta ko prabhu isa prakAra se prakaTa karate poggalA pariNamaMti nathi aceyakaDA kammA samaNAuso " 3 gautama ! 73 AhAra mATe saMcita karelA je pudra che. te temaja avyakata avayava zarIra rUpathI saMcita karela je mudrale che. te tathA vyakata avayava rUpathI upacita karelA je pule che. te te AhAra Adi rUpathI pariName che. A rIte AhAra Adi rUpathI grahaNa thayela pula jIne AhAra Adi rUpathI pariNAmane prApta kare che. tethI te kapala jIvone jJAnamAM AdaraNIya rUpathI pariNamI jAya che. tethI evuM kahyuM che ke kema citanya-AtmA dvArA ta hAya che. "nathi aceyakaDA kammA samaNAuso" ma mayaitanye 13 // hotA nathI tathA azAtAne utpanna karanAra karma rUpathI je pudgala grahaNa thAya che. te ja azAtAne utpanna karanAra phaLa rUpathI pharI jAya che. eja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA rIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam 1 dussejjAsa dunisIhiyAsu' tatra-'duTThANesu' iti duHsthAneSu-zItoSNadaMzamazakAdiyukteSu kAyotsargAsanAdi sthAneSu 'dussejjAsu' iti duHzayyAsu-duHkhajanakonnatAvanatabhUmyAdiyuktAsu vasatiSu 'dunnisIhiyAsu' iti duniSadyAsu-duHkha. hetukasvAdhyAyabhUmiSu 'vahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalu ve pudgalAH pariNamaMti-tathA tathA tena tena prakAreNa anekaprakArakAsAtajanakatayA te pudgalAH pariNAmamAsAdayanti atazca jIvAnAmevAsAtasaMbhavAt jIvairevAsAtakAraNarUpakarmANi kRtAnIti nizcIyate, anyathA yadi tAni karmANi jIvakRtAni na bhaveyustadA akRtAbhyAgamadoSaH prasajyeta jIvakRtatve ca teSAM karmaNAM cetA kRtatvamarthata eva siddhaM bhavatItyata Aha-'samaNA uso' he AyuSman zramaNa ! 'nathi aceyakaDAkammA' na santi acetaH kRtAni karmANi, yato'zAtotpAhai-'duTThANesu dussejjAtu dunnisIhiyAsu,' duHsthAnoM meM-zItoSNadaMza mazakAdiyukta kAyotsargAsanAdisthAnoM meM, duHzayyAo meM duHkhajanaka UMcI nIcI bhUmiyukta vasatiyoM meM, duniSadyAoM meM duHkhahetuka svAdhyAyabhUmiyoM meM, 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' usa usa prakAra se aneka prakAra ke amAtAjanakarUpa se-ve pudgala pariNAma ko prApta karate haiN| ataH jIvoM ke hI asAtAkA saMbhava hone se jIvoM ke dvArA hI asAtAkAraNarUpa karma kiye gaye haiM aisA nizcaya ho jAtA hai| yadi ye karma jIvakRta na hoM to akRtAbhyAgamadoSa ko prasakti hotI hai| aura jaba ye jIvakRta mAne jAte haiM to yaha bAta sadha jAtI hai ki karma cetana kRta hI hote hai acetanakRta nahIM hote haiM / yahI bAta 'samaNA uso ! natthi aceyakaDAkammA' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| pAtane prabhu sAta paTa 42 cha, " duTThANesu dussejjAsu dunnisIhiyAsu" marAma sthAnAmAM--31, 12ma, za (sa) bha272 vigerethI yuta aaayaasarga Asana vagere sthAnamAM kharAba ziyAomAM-du:khajanaka UMcInIcI bhUmi vALI vasatimAM dara niSadyAomAM dukhanA kAraNe rUpa svAdhyAya bhUmimAM " tahA tahANaM he poggalA pariNamaMti" te, te 42thI-ne prAnI maayaatAjanaka rUpathI te pula pheraphArane prApta karatA rahe che jethI ene ja azAtAne saMbhava hovAthI je dvArA ja azAtAnA kAraNa rUpa karma kara vAmAM Ave che. evo nizcaya thaI jAya che. je te karma jIve karelA na hoya te "akRtAbhyAgama" deSa lAgI jAya che. ane jayAre kameM jIve karela mAnavAmAM Ave che. tyAre te vAta siddha thaI jAya che. ke karma chavakRta ja DAya che bhayatana ta tA nathI yaza pAta " samaNAuso! natthi aceya zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ans bhagavatIsUtre prAdakakarmapudgalagrahaNena duHsthAnAdi prAptyA jIvasyaiva dukhaM bhavati, ato jIvasaMpAditameva karma tatazca cetaHkRtatvaM sutarAmeva karmaNo bhavati na tu kayamapyacetaH kRtasvamiti bhAvaH / atha zarIramAzritya karmapariNAmamAi- 'Aryake se vahAe hoI' AtaGkastasya vadhAya bhavati, AtaGkajIvakRtakarmajanitaH jvarAvirupo rogaH 'se' tasya jIvasya vadhAya maraNAya bhavati jIvakRtAste eva karmapudgalAH jvarAdirUpeNapariNAmamAsAdya tasya karmakarturjIvasya maraNAyApi bhavatIti bhAvaH / 'saMkappe se bahAe hoi' saMkalpastasya vadhAya bhavati, saMkalpa:-mAnasikamayAdirUpaH 'se' tasya 'vahAe' vadhAya maraNAya bhavatIti, tathA 'maraNaMte se vahAe hoI' maraNAntajisa kAraNa se azAtotpAdaka karmapudgaloM ke grahaNa se jIva ko duHsthAnAdi kI prApti hotI hai aura isa se jIva ko hI duHkha hotA hai, ataH jIva saMpAdita hI kama haiN| 'Ayake se vahAe hoi' isakA tAtparya aisA hotA hai ki jIva jinakarmoM ko saMpAdita karatA hai-bAMdhatA hai-apane zubhAzubha pariNAmoM se kArmANa vargaNAoM ko karmarUpa se pariNamAkara unakA baMdha karatA hai| taba vaha unake udaya meM vividha prakAra kI paristhiti saMpanna banatA hai-jvarAdi rogoM se bhI yaha grasita hotA haijIvakRta ve karma pudagala jvarAdirUpa se pariNata hokara AtmA ko duHkhita karate haiN| aura aisI bhI paristhiti isake sAmane lA dete haiM ki jisakI vajaha se yaha paryAyAntarita bhI ho jAtA hai / 'saMkappe se pahAe hoI' ve karma pudgala-arthAt apane udaya meM jIva meM nAnA prakAra ke saMkalpa vibhAva ke nimitta hue karma pudgala apane karanevAle jIva ko kaDAkammA" se sUra vaa| pragaTa 42vAmAM mAvI che. 2426thI mAtA utpanna karanAra karma pulanA grahaNathI jIvane dusthAna vigerenI prApti thAya che. ane tenAthI jIvane ja duHkha thAya che. eTalA mATe kama jIve ja 6pAta cha. " AyaMke se vahAe hoi" tana mA che hai, jIva je karmone upAjIta kare che-bAMdhe che. pitAnA zubha azubha pariNA nI karmavargaNAethI kama rUpathI pariNamAvI te tene baMdha kare che. tyAre te karmanA udayamAM judA judA prakAranI paristhitivALe bane che. javara (tA5) vigere govALe paNa te thAya che. arthAt jIve karelA te karma pudgala javara vigere rUpathI pariNamI ne AtmAne dakhita kare che. ane evI paristhiti tenI sAme lAvI de che ke jenA kAraNe e paryAyAntarita thaIne bhI paryAyavANe 565 tha ya che. "sakaMppe se vahAe hoi" bhaya vigaire mana prakAranA saMkalpa rUpamAM pariNata thayela te karmapudgala-arthAt pitAnA uda zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU04 karmasvarUpanirUpaNam 83 stasya vadhAya bhAti, maraNasvarUpaH anto vinAzo yasmAt sa maraNAMtaH mudgarAdipAtaH 'se' tasya jIvasya 'vahAe' vadhAya maraNAya bhavati, tatrAtaGkasaMkalpamaramAnteSu ca 'tahAtahANaM te poggalA pariNamaMti' tathA tathA khalu te pudgalAH pariNamanti, tathA tathA tena tena vadhAdijanakatvena pudgalAH pariNamanti, yena tasya karmakarturjIvasyAtaGkAdinA vadho bhavati, evaM ca vadhasya jIvAnAmeva darzanAt vadha. kAraNasvarUpA asAtavedhapudgalAjIvakRtA atazcetaHkRtAnyeva karmANi natvaceta:kRtAnIti nizcIyate ityata Aha-'natthi aceyakaDA kammA samaNAuso' na santi hI kaSTa pahuMcAte haiM-jIva bhayabhIta hokara apanI gRhIta paryAya ko bhI choDa detA hai / 'maraNaMte se vahAe hAI' akAla mRtyu ke kAraNa bhI isa jIva ko inhI apane dvArA kiye gaye karmoM ke prabhAva se milate hai-maraNarUpa anta apanA jisase hotA hai aisA vaha maraNAnta-mud rAdidhAta hai / isa se jIva kA vyavahAra meM vinAza hotA dekhA jAtA hai isa kathana kA tAtparya aisA hai ki AtaGka, saMkalpa evaM maraNAnta meM 'tahA tahA NaM te poggalA pariNamaMti' vadhodi janakarUpa se jIvadhArA kRta ve karma pudUgala hI pariNamate haiM ki jisase usa karma karanevAle jIva kA AtaGgAdi dvArA vadha ho jAtA hai yaha vadharUpa phala jIvoM meM hI dekhA jAtA hai isaliye prANAtipAtarUpa pudgala jIva kRta haiM isaliye cetaH kRta hone se ve kisI prakAra acetakRta nahIM hai aisA nizcaya hotA hai| isI bAta ko 'nathi acetakaDA kammA samaNAuso ! isa sUtra dvArA yamAM jIvamAM aneka prakAranA saMkalpa vibhAvane nimitta thaIne karma puddala pitAne karavAvALA jIvane ja dukha pahoMcADe che. jIva bhayabhIta thaIne pite 75 426 paryAyane 55 choDa hai cha. "maraNAMte se vahAe hoi" Ata mRtyunuM kAraNa pazu jIvane teja pote karelA karmonA prabhAvathI maLe che. maraNa rUpa pitAne anta jenAthI thAya che. te te maraNata eTale ke mudrara tema-talavAra vigerene prahAra che. tenAthI vyavahAramAM javane vinAza thata jovAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke saghAta vigere AnaMga sa465ne bha25ntamA "tahA tahANaM te poggalA pariNamaMti" vAhinA 125 rUpathI jIva dvArA karela te karma pudgala ja pariName che. ke jenAthI te kama karanAra jIvane AtaMka-saghoghAta vigerethI vadhu nAza thaI jAya che. A vadharUpa phaLa jIvemAM ja jovAmAM Ave che jethI prANAtipAta rUpa pudgala jIvakRta che. tethI AtmakRta hovAthI te kaI paNa prakAre acetanakRta nathI e nizcaya thAya che. ye pAtane "nathi adheyakA kammA samaNAmro" mAtra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhagavatI sUtre ataH kRtAni karmANi zramaNAyuSman, he AyuSman zramaNa ! gautama ! yasmAt AtaGkAdinA jIvasyaiva maraNaM bhavati nAnyeSAm atazvetaH kRtAnyeva karmANi bhavanti na tu kathamapi ataH kRtatvaM karmaNAmiti bhAvaH / 'se teNadveNaM jAva kammA kajjaMti' tattenArthena yAvat karmANi kriyante bhavantIti, patra yAvat padena - jIvANaM ceyakar3A kammA kati no adheyakar3A' ityasya padasamUhasya grahaNam, 'evaM neraiyANa fa' evaM rathikAnAmapi, nairayikajIva saMbandhikarmaviSapopi anenaiva prakAreNa karmaviSayo jJAtavyaH, 'evaM jAtra vaimANiyANaM' evaM yAvadvaimAnikAnAm, evameva vaimAnikajIva paryantaM vijJeyam | 'sevaM bhaMte sevaM bhaMte' tadevaM bhadanta tadevaM madanta, he bhagavan karmaNAM cetaH saMpAdanaviSaye yat devAnupriyairAkhyAtametat evameva sarvamevasamajhAyA gayA hai / 'se teNadveNaM jAva kammA kajjaMti' isIliye he gautama ! maiMne pUrvokta rUpase kahA hai ki karma jIvakRta haiM, ajIvakRta nahIM haiM kyoMki AtaGka (sadya ghAtiroga) Adi se jIva kA hI maraNa hotA hai anya ajIvAdikA nahIM, ataH ve jaisA kahA hai vaise hI haiN| yahA~ yAspada se 'jIvANaM cerkaDA kammA kajjaMti no aceyakaDA' isa pada kA saMgraha huA hai / 'evaM neraiyANa vi' isI prakAra kA kathana nairayika jIvoM ke dvArA kiye gaye karmoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / ' evaM jAva vaimANiyANa' aura isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnika jIvoM taka ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| 'sevaM bha'te ! sevaM bhate / jAva viharaha' he bhadanta ! karma cetanakRta hote haiM usa viSaya meM Apa devAnumiya ne jo kathana kiyA hai-vaha aisA hI hai hai bhadanta ! vaha aisA dvArA sabhalavavAmAM bhAvyu che. "se teNaTTeNaM jAva kammA kajjaMti " tethI ke gautama ! me'pUrvokata rUpathI kahyu` che ke kama jIvakRta che. ajIvakRta nathI kemake Ata Mga (sadyodhAtI roga) vigerethI lavanuM na bhara thAya che. anya anubAhiunu nahi methI te ne uchu te tebhara hai. aDiyA yAvat pahathI "jIvANaM kaDA kammA kajjaMti no aceyakaDA " yA pahanA saMgraha thayo che. " evaM neraiyANa vi" me4 rItanu uthana nAraDIya bhavethe uresa una sabhadhabhAM paNa samajI levuM. " evaM jAva vemANiyANa " mena rItanuM kathana cAvat vANumaMtarathI laIne vaimAnika sudhInA jIvAnA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharai" se lagavan ! bhu mAtmA resA che. e viSayamAM Apa devAnupriye je kathana karyu. che. te temaja che ke bhagavana ! te temaja che. arthAt sAcu` che. e pramANe kahIne gautama svAmIe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 2 sU0 4 karmasvarUpanirUpaNam 85 satyam / 'jAva viharaI' yAvat viharati- ityuktvA gautamaH bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayana viharatIti // . 4 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadyapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyA zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikA lyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake dvitIyoddezakaH samAptaH // 16-2 // hI hai arthAt satya hI hai aisA kahakara gautama ne bhagavAna ko vandanAkI namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye / sU0 4 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA dvitIya uddezaka samApta // 16-2 // bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. masUijA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane bIje uddeza samApta 16-rA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIpatre atha SoDazazatake tRtIyoddezakaH pAramyatedvitIyoddezakasyAnte karmaNAM cenAkRtatvaM bodhitamiti karmaNo'dhikAsat tRtIyoddezakepi karmaviSayo eva vicAraH kariSyate, bhanenaikakAryakArisvarUpasaMgasyAkhyasaMbandhenAyAtasya tRtIyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'rAyagihe' ityAdi / ___mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI-kai NaM bhaMte kammapayaDIo paNNattAo goyamA! aTrakammapayaDIo paNNattAo, taM jahA-nANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM, jIvANaM bhaMte! kai. kammapayaDIo paNNattAo goyamA! aTTakammapayaDIo paNNasAo taM jahA-NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM evaM neraiyANaM jAva vemANiyANaM, jIve NaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM veimANe kaikammapagaDIo veei, goyamA! aTThakammapayaDIo evaM jahA pannavaNAe veyaveya uddesao so ceva niravaseto bhANiyabo, veyabaMdho vi taheva, baMdhaveyo vi taheva, baMdhabaMdho vi taheva bhANiyanbo jAva vemANiyANaM ||suu01|| chAyA-rAyagRhe yAvat evamavAdIta , kati khalu bhadanta karmapakRtayaH prajJaptAH gautama ! aSTakarma pakRtayaH prajJaptAH tadyathA-jJAnAvaraNIyaM yAvat aMtarAyikam , jIvAnAM bhadanta ! kati karmaprakRtayaH prajJaptAH ? gautama ! aSTakarmaprakRtayaH prajJaptAH, tadyathA-jJAnAvaraNIyaM yAvat antarAdhikam / evaM narayikANAM yAvadvaimAnikAnAm / jIvaH khalu bhadanna ! jJAnAvaraNIyaM karma vedayan katikarmaprakRtIrvedayati, gautama ! aSTakarmapakRtIH evaM yathA prajJApanAyAM veda veda uddezakaH sa eva niravazeSo bhaNitavyaH vedavandhopi tathaiva baMdhavedopi tathaiva, baMdhabaMdhopi tathaiva bhaNitavyo yAvat vaimAnikAnAm // 0 1 / tIsare uddeze kA prAraMbhadvitIya uddeza meM karma caitanya (AtmA) kRta hote haiM aisA sama. jhAyA gayA hai / ataH karma kA adhikAra hone se se tRtIya uddeza meM bhI trIjA uddezAne prAraMbha bIjA uddezAmAM karma citaLe (AtmAe) karelA hoya che evuM samajAvavAmAM AvyA che. jethI karmane adhikAra hovAthI A trIjA uddezAmAM paNa A zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- --- prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 0 1 karmaprakRtinirUpaNam 87 __TIkA-'rAyagihe jAva evaM vyAsI' rAjagRhe yAvat evamavAdI-tataH pariSadgamanAntaram bhagavantaM mahAvIraM prati vakSyamANaprakAreNa gautamaH pUrvapakaraNe karmaNazvetaH kRtatvamiti jJAtvA karmaviSayameva praSTuM punaravAdIt 'kaiNaM bhaMte kammapayaDIo paNNatAo' kati khalu bhadanta karmaprakRtayaH prajJaptAH katisaMkhyakAH karmaprakRtayo bhavanti, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'aTTha kammapayaDIo paNNattAo' aSTakarmaprakRtayaH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA-'nANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM' jJAnAvaraNIyaM yAvat antarAyikamiti, jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIya vedanIyamohanIyAisI karma ke viSaya meM vicAra kiyA jAvegA ataH isa eka kArya kAritvarUpa saMgatinAmaka saMbandha se prApta isa tRtIya uddeza kA sarvaprathama sUtra hai-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha--rAjagRha nagara meM bhagavAna gautama ne isa prakAra se pUchAso yahAM yAvat zabda se aisA sambandha lagA lenA cAhiye-ki jaba prabhu se dharmopadeza sunakara pariSadA vApisa calI AI taSa gautamane pUrva prakaraNAkta karma meM cetanakRtakatA jAnakara punaH karma ke hI viSaya meM unase isa prakAra pUchA-'kaha NaM bhaMte ! kammapayaDIo paNNattAo' he bhadanta / karma prakRtiyAM kitanI kahI gaI haiM ? hamake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! aTThakammapayaDIo paNNattAo' he gautama ! karma kI prakRtiyAM ATha kahI gaI hai| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'nANAvaraNijja jApa karmanA viSayamAM vicAra karavAmAM Avaze jethI eka kArya karavA rUpa saMgatI (ucitANAnA) saMbaMdhamAM A trIjA uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che tenuM paDe sUtra mA pramANe cha. " rAyagihe jAva evaM bayAsI" tyAha TIkAtha-rAjagRha nagaramAM bhagavAna gautama svAmIe prabhune A pramANe pUchayuM ahiMyA yAvata zabdathI e saMbaMdha samajI levuM ke bhagavAna rAjagRha nagaramAM padhAryA pariSada teonA darzana ane vaMdanA mATe nagara bahAra prabhu pAse AvI prabhue dharmopadeza karyo. dharmopadeza sAMbhaLIne pariSada te pachI pAchI pitA potAnA sthAne gaI tyAre gautamasvAmIe AgalA prakaraNamAM kahela karmanuM AtmarUpapaNuM jANIne pharI karmanA viSayamAM ja tene A pramANe 57Q. "kaha NaM bhaMte ! kammapayaDI bho paNNattAo" bhagavan ! pratimA kI sI che. tenA uttama prabhu che "goyamA ! adu kammapayaDIo paNNatAo ta jahA-NANAvaraNinjaM jAva aMtarAiyaM" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yuSyanAmagotrAntarAyabhedAt aSTau karmaprakRtaya iti / gautamaH pRcchati 'jIvANaM bhaMte ka kampayaDIo paNNattAo' he bhadanta ! jIvAnAM kati karmaprakRtayaH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! addha kammapayaDIo paNNattAo' he gautama ! jIvAnAmaSTa karmaprakRtayaH prajJaptAH 'taM jahA' tathA 'nArAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM' jJAnavara NIyaM yAvat antarAyikam, jJAnAvaraNIyAdArabhyAntarAyikaparyantamaSTakarmaprakRtayo bhavantIti / ' evaM nerayiyANaM jAva vemANiyANaM' evaM nairayikANAM yAvat vaimAnikAnAm, sAmAnyajIvAdArabhya vaimAnikaparyantamimA eva anukarma prakRtayo bhavantIti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'jIve NaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta 'nANAvara - NijjaM kammaM veramANe kaikammapayaDIo veeI' jJAnAvaraNIyaM karma vedayan katikarma aMtarAiyaM' jJAnavaraNIya yAvat-darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya nAma, gotra antarAya, aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'jIvANaM bhaMte ! kaha kampayar3Io paNNattAo' he bhadanta / jIvoM ke kitanI karma prakRtiyAM kahI gaI hai ? uttara-meM- prabhu kahate haiM- 'goyamA ! aTTha kammapayaDIo paNNattAo' he gautama! jIvoM ke ATha karma prakRtiyAM kahI gaI hai| jo isa prakAra se haiM- 'NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM' jJAnavaraNIya yAvat antarAyika evaM jAva vaimANiyANaM' isI prakAra se sAmAnya jIva se lekara vaimAnika paryanta jIvoM ke jJAnavaraNIya se lekara antarAcika taka AThoM karma prakRtiyAM hotI hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'jIve NaM bhaMte! nANAvara NijjaM kammaM veramANe kaha kammapayaDIo veraha' he bhadanta ! jJAnAvaraNIya jJAnAvaraNIya, yAvata-darzanAvaraNIya mahi... yAvat zabdathI vehanIya, mahanIya, AyuSya, nAma, geAtra ane aMtarAya ema chae prakRtinuM grahaNa thame the, ve gautama svAmI alune me pUche che hai " jIvANaM bhaMte ! kaha kammapathaDIo paNNattAo " he mahaMta ! lavIne DeMTalI urbha addddti| usI hai ? uttarabhAM prabhu che " goyamA ! aTTha kammapayaDIo paNNattAo " he gautama! jIvAne ATha krama prakRti kahI che, je A pramANe che, " NANAvara NijjaM jAva aMtarAiyaM " jJAnAvararASTrIya yAvat aMtarAya " evaM neraiyANaM jAva demaanniicALaM'" eja rIte nAraka jIvathI laI ne vaimAnika sudhInA jIvAne jJAnAvaraNIyathI laIne aMtarAya sudhInI ATha kama prakRti hoya che. have gautama svAmI prabhune che che - jIve NaM bhaMte ! nANAvaraNIjjaM kammaM veemANe kai kamma paDIo veus" De bhagavan ! jJAnAvaraNIya bhanu veDana irato va TvI " 88 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 0 1 karmaprakRtinirUpaNam 89 prakRtIrvedayati, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'aTThakammAyaDIbho' aSTakarmaprakRtI: vedayatIti 'evaM jahA pannavaNAe veyAveyauddesao' evaM yathA prajJApanAyAM vedaveda uddezaH so ceva niravaseso bhANiyavyo' sa eva nirakzeSo bhaNitavyaH / 'veya veya uddesao ti' vedavedane ekasyAH karmaprakRteH vede anyAsAM karmaprakRtInAM vedanam yatroddezake kathyate sa vedavedaH sa eva uddezaka iti vedavedoddezakaH prajJApanAsUtrasya saptaviMzatitame pade vedavedoddezakaH vedavedoddezakazvArthata evam-gautama ekasyAH karmaprakRtervedanasamaye'STau karmaprakRtIrvedayati jIvaH / mohasya kSaye upazame vA saptaprakRtIrvedayati zeSaghAtikarmakSaye sati catasRNAmeva vA vedanaM bhavatIti / yathA jIvasAmAnyaviSaye ekasyAH karmaprakRtervedanasamaye anyAsAmaSTAnAM saptAnAM SaNNAM vA vedanaM bhavati tathaiva manuSyepi ekasyAH karmaprakRtervedane'nyA. karma kA vedana karatA huA jiva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? 'evaM jahA pannavaNAe veyAveyauddesao, soceva niraseso bhANi. yavo' he gautama ! jaisA prajJApanA meM vedaveda uddeza kahA gayA hai, vaha saba yahA~ kaha lenA cAhiye / veyaveyauddesabho tti' ekakarmaprakRti ke bedana meM anya karma prakRtiyoM kA vedanA jisa uddezaka meM kahA gayA hai vaha vedaveda hI vedaveda uddezaka hai-vedavedoddezaka artha kI apekSA isa prakAra se hai-he gautama! eka karmaprakRti ke vedana ke samaya meM jIva ATha karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai / moha ke kSaya meM yA upazama meM sAta karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai| zeSaghAtiyA karmoM ke kSaya hone para cAra hI prakRtiyoM kA vedana hotA hai / jisa prakAra se jIva sAmAnya ke viSaya meM eka karmaprakRti ke vedana ke samaya meM anya ATha prakRtiyoM meM prakRtimAnu vaha re che. te uttaramA prabhu 2. " evaM jahA pannavaNAe veyAveyauddesao, soceva niravaseso bhANiyavvo" 2vI zata prajJApana sUtramAM 27 vedaveda uddeze kahevAmAM AvyA che. te tamAma ahiMyA samajI devA. "veyaveya uddesao ti" me ubhaprakRtinA vahanamAM bhI ubhapra. tionuM veda je uddezAmAM kahevAmAM AvyuM che. te "vedaveda" uddeza che. vedaveda uddezaka arthanI apekSAe A rIte che-he gautama ! eka karmaprakRtinA vedana samaye jIva ATha karmapravRtionuM vedana kare che mohanA kSayamAM agara upazamamAM (tRNanA nAzamAM) sAta kamabakRtionuM vedana kare che. bAkInA ghAtiyA karmo kSaya thAya tyAre cAra ja karma prakRtionuM vedanA thAya che. te rIte jIva sAmAnyanA viSayamAM eka karmaprakRtinA vedana samaye bIjI ATha zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIs sAmapi vedanaM bhavati, evameva nArakAdArabhya vaimAnika devaparyantamekasyAH karmamakRte vedanasamaye'nyAsAmapi vedanaM bhavatyeveti bhAvaH 1 / 'vedabaMdho vi taheva' veda bandhopi tathaiva, ekasyAH karmaprakRteve de vedane sati anyAsAM kiyatInAM karmaprakRtInAM bandho bhavati, iti yasmin nirUpyate asau vedabandhaH kathyate sa vedaTatara prajJApanAyAmiveti, sa ca prajJApanAsUtre SaDUviMzatitamapadarUpaH evaM hi tatratyaM prakaraNam -' kai NaM bhaMte kammapagaDIo paNNacAo, goyamA aTukammapagaDIo paNNattAo, taM jahA - gANAvaraNaM jAva aMtarAiyaM, evaM neraiyANaM jAva vemANiyANaM, jIveNaM bhaMte NANAvaraNijjaM kammaM veemANe kai kammapagaDio baMdhakA yA sAta prakRtiyoM kA yA chaha prakRtiyoM kA vedana hotA hai. isI prakAra se nAraka se lekara vaimAnika deva paryanta jIvoM ko eka karma prakRti ke vedana ke samaya meM anya bhI karmaprakRtiyoM kA vedana hotA hai aisA jAnanA cAhiye ? 'veda baMdho vi taheva' veda baMdha bhI vaisA hI hai-'eka karma prakRti ke vedana hone para anya kitanI karma prakRtiyoM kA baMdha hotA hai ? aisA jisameM nirUpita kiyA jAtA hai vaha veda bandha kahA gayA hai, yaha vedabandha bhI vaisA hI prajJApanA ke jaisA hai yaha vedabandha prajJApanA sUtra meM 26 veM pada rUpa hai| vahAM kA prakaraNa aisA hai- 'kaha Na' bhaMte ! kammapagaDIo' he bhadanta ! karma prakRtiyAM kitanI kahI gaI hai / 'goyamA ! aTTa kamma pagaDio paNNattAo' he gautama! karmaprakRtiyAM ATha kahI gaI haiM / 'taM jahA NANAvaraNaM jAva aMtarAiyaM' jaise - jJAnAvaraNa se lekara antarAyika taka 'evaM neraiyANaM jAva vaimANiyANaM' isI prakAra kA krama prakRtinuM ke sAta kama prakRtienuM ke cha kama prakRtionuM veina thAya che. eja rIte nArakathI laIne vaimAnika deva sudhInA jIvAne eka ka praphu tinA vedana samaye khIjI paNa kamaprakRtinuM vedana thAya che tema samajI a. " veda baMdhovi taheva " ve me asAtha che, bhesa de ye bha prakRtinu vedana thAya tyAre khIjI keTalI ka`prakRtinA madha thAya che ? evI rIte jemAM nirUpita karavAmAM Ave che tene vebadha kahevAmAM Ave che. te vedabaMdha paNa tevI ja rIte prajJApanAmAM kahyA pramANe che. A vedamadha prajJApanA sUtranA 26mAM padamAM kahyo che. tenuM prakaraNa A pramANe che. 66 kai NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo" he bhagavan ! ati sI uhI che. " goyamA ! aTTha kammapaDIo paNNattAo" he gautama! urbha adbhuti mATha IDI hai. 'taM jahA NANAvaraNijjaM jAva aMtarAiyaM" jJAnAvaraNIyathI sardha ne aMtarAya sudhInI Ahe ati uhI che, " evaM nerajhyANaM jAva bemA 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TokA za0 16 u0 3 sU0 1 karmaprakRtinirUpaNam goyamA ! sattavihavaMdhae vA aTTavihabaMdhae vA chabihabaMdhae vA, egavihavaMdhae vA" ityAdi / kati khalu bhadanta karmaprakRtayaH prajJaptAH gautama ! aSTakamaprakRtayA prAptAH, tadyathA jJAnAvaraNIyaM yAvadantarAyam evaM nairathikANAm yAvadvaimAnikAnAm , jIvaH khalu bhadanta ! jJAnAvaraNIyaM karma vedayan kati karmaprakRtIbadhnAti, gautama saptavidhabandhako vA aSTavidhabandhako vA Savidhavandhako vA ekavidha. bandhako vA, ityaadi| ekasyA vedanasamaye'STamakRtInAM' bandhanaM bhavatItyetasmasiddhameva, AyurvandhakAlAdanyatraikasyA vedanasamaye saptAnAmeva bandhanaM bhavati / sUkSmasaMparAyanAmakaguNasthAnake AyuSyamohanIyakarmavyatiriktaSaTkarmaprakRtInAM kathana narayika sambandhI karma prakRtiyoM ke sambandha meM yAvat vaimAnika jIvoM ke karmaprakRtiyoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / 'jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijja veemANe kai kammapagaDIo baMdhaha' he bhadanta ! jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA Sadha karatA hai| 'goyamA ! sattavihabaMdhae vA, aTThaviha baMdha0 vA chanvihabaMdhae vA, egavihavaMdhae vA' ityAdi he gautama ! vaha jIva sAta karma prakRtiyoM kA yA ATha karma prakRtiyoM kA, yA chaha karma prakRtiyoM kA yA eka karmaprakRtikA bandha karatA hai ityaadi| eka prakRti ke vedana samaya meM ATha prakRtiyoM kA bandhana hotA hai yaha prasiddha hI hai| Ayu bandha kAla se anyatra eka prakRti ke vedana samaya meM sAta hI karmaprakRtiyo kA bandha hotA hai| sUkSma sAMparAyanAmaka dazaveM guNa, sthAna meM AyuSya, mohanIya karma ke vyatirikta 6 karma prakRtiyoM kA NiyANaM " te zatanu 4thana nA2ya 71 sabhI pratimAnA sdhamAM yAvat vaiimAnika jIvonI karmaprakRtinA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. " jIve NaM bhaMte ! gANAvaraNijjaM veemANe kai kammapagar3Io baMdhai " umApana ! jJAnAvaraNIya karmanuM vedana karate jIva keTalI karma prakRtiene baMdha kare che? " goyamA! sattavihabaMdhae vA aTUvihabaMdhae vA chavvihabaMdhae vA egavihabaMdhae. vA-ityAdi-3 gautama ! te 71 sAta meM prakRtimAna mathA mA uma prakRtine agara cha kama prakRtione ke eka karmaprakRtine baMdha kare che. ItyAdi eka karmaprakRtinA vedanA samaye ATha karmaprakRtione baMdha thAya che. e praSiddha ja che, Ayu baMdhanA kALathI bIje eka karmaprakRtinA vedana samayamAM sAta ja karmaprakRtione baMdha thAya che. sUma sAMparAya nAmanA dazamAM gusthAnamAM AyuSya ane mehanIya karma sivAyanI cha karmaprakRti zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra bandhI bhavati, upazAMtamohAdinAmakaguNasthAnake ekasyaiva vedanIyakarmaNo bandho bhavatItira / 'baMdhaveyo vi taheba' bandhavedopi tathaiva, ekasyAH karmaprakRterbandhasamaye'nyAsAM kiyatInAM prakRtInAM vedanaM bhavatItyetadarthapratipAdakaH bandhavedapadarUpaH kathyate sopi majJApanAsUtra iva vaktavyaH sa ca prajJApanAyAM paJcaviMzatitamapadarUpA, nathAhi 'kai NaM bhaMte' ityaadi| pUrvavadeva sarva jJAtavyam , pUrva prakaraNApekSayA vizeSastvam-'jIve NaM bhaMte NANAvaraNijjaM baMdhamANe kai kammapagaDIo beraDa, goyamA niyamA aTTakammapagaDIo veeI' ityAdi. jI khalu bhadanta jJAnAvaraNIya karma vedayan katikarmaprakRtIrvedayati gautama niyamAt aSTakarmaprakRtIvedayati, ityaadi3| 'baMdha baMdho vi taheba' bandha bandhopi tathaiva ekasyAH karmaprakRtebandhe sati anyAsAM karmapakRtInAM kiyatInAM banyo bhavati iti yatra pratipAdyate sa bandhabandhaH, bandha hotA hai| upazAnta mohAdika nAmaka guNasthAnoM meM-11 veM 12 veM evaM 13veM guNasthAna meM eka hI vedanIya karma prakRti ke bandha ke samaya meM anya kitanI prakRtiyoM kA vedana hotA hai ? isa artha kA pratipAdaka paha baMdha veda pada hai / ise thoM samajhanA cAhiye 'kaha Na bhaMte ! ityAdi pUrvokta rUpa se saba yahAM samajha lenA caahiye| pUrva prakaraNa kI apekSA yahAM vizeSatA isa prakAra se hai-'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM baMdhemANe kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! niyamA aTTakammapagaDIo, veei' ityAdi 3, 'baMdha paMdho vi taheva' ekakarma prakR. tike bandha hone para kitanI anyakarmaprakRtiyoM kA bandha hoto hai aisA jahAM para pratipAdana kiyA gayA hotA hai vaha bandhavandha hai| ene baMdha thAya che. upazAMta mahAdika nAmanA guNasthAnamAM 11mAM-12mAM m2 13 gusthAnamA 4 vahanIya bhanI ma thAya che. "baMdha yovi taheva" madha 36 555 prabhAra 4 cha. me prakRtinA saca samaye bIjI keTalI kama prakRtienuM vedanA thAya che A arthanuM pratipAdana karanAra A baMdha veda nAmanuM 24muM pada che. temAM A pramANe samajavAnuM che" kai gaM bhaMte !" ityAdi-5in pramANe maDIyA sabhApatAnA 42nI apekSA maDiyA mazatanI vizeSatA cha. 'jIve NaM bhaMte ! NANAbaraNijjaM kammaM baMdhemANe kai kammapagaDIo veeha goyamA ! niyamA aTU kamma pagaDIo veei, ityAdi-jJAnA2NIya bhanI ma 42tA hI meM prakRtionuM vedana kare che? he gautama ! te niyamathI ATha karma pravRtionuM na recha. "baMdha dhovi taheva" se mapratimAna adhayAya tyAre bIjI keTalI kama prakRtione baMdha thAya che. evuM jyAM pratipAdana karavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 karmaprakRtinirUpaNam 93 sa ca prajJApanAyAM caturviMzatitama padarUpaH, sa cetyam-'kai NaM bhaMte' ityAdikaM pUrva prakaraNavadeva jJAtavyam , vizeSastvayat-'jIveNaM bhaMte NANAvaraNijjaM kammaM baMdhe. mANe kaI kammapagaDIo baMdhai, goyamA ! sattavihavaMdhae vA aTThavihabaMdhae vA chaviha baMdhae vA' ityAdi, jIvaH khalu bhadanta jJAnAvaraNIyaM karma badhnan kati karmaprakRtI. vadhnAti, gautama saptavidhabandhako vA aSTavidhabandhako vA SaiviSabandha ko vA, ityAdi, yadA AyuSya karma na badhnAti tadA saptaiba karmaprakRtIbadhnAti, AyuSya. sahitA aSTamakRtIrvadhnAti, AyuSyaM mohanIyaM ca yadA na badhnAti tadA SaNNAmeva prajJApanA meM yaha cauvIsaveM pada rUpa se hai / vaha yahAM isa prakAra se samajha lenA cAhiye 'kaha NaM baMdhe' ityAdi saba pUrva prakaraNa ke anusAra hai| vizeSatA aisI hai-'jIve NaM bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM baMdhe mANe kA kammapagaDIo baMdheha 'goyamA ! sattavihavaMdhae vA aTThaviha baMdhae vA chaviha baMdhae vA' ityAdi 'tAtparya isakA isa prakAra se hai-he bhadanta ! jIva jJAnAvaraNIya karma kI prakRti ko bAMdhatA huA aura kitanI karma prakRtiyoM kA pandha karatA hai ? isa para uttara dete hue prabhu gautama se kahate hai-he gautama ! aisA vaha jIva sAtakarma prakRtiyoM kA yA ATha karma prakRtiyoM kA yA chaha karma prakRtiyoM kA bandha karatA hai / jaba yaha Ayu karma kA bandha nahIM karatA hai taba sAta karma prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| aura jaba AyuSya kA baMdha karatA hai taba ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai aura jaba Ayu evaM mohanIya karma kA bandha nahIM karatA hai AvyuM che, tene baMdha baMdha kahe che prajJApanAnA visamAM padamAM A kahepaamaa mA0yu che. maDiyA 2 rIta samayAnu che. "kai NaM baMdhe" ityAdi-saghaNu 4thana pdde| anusAra che vizeSatA yA pramANe che. "jIve gaM bhaMte ! NANAvaraNijjU kammaM baMdhemANe kai kammapayaDIo badhai goyamA ! sattavihabadhae vA avihabadhae vA chavihabaMdhae vA" ityAdi mA thananu tAtparya A pramANe che. he bhagavan! jJAnAvaraNIya karmanI prakRtione baMdha karato jIva bIjI keTalI kama prakRtiene baMdha kare che? tene uttara ApatA prabhu gautamane kahe che ke he gautama! jJAnAvaraNIya karmaprakRtiono baMdha karate jIva sAta kamaM prakRtiene agara ATha karmaprakRtiene ke cha karma prakRtione baMdha kare che. jyAre te Ayu kamane baMdha nathI karatA tyAre sAta karmaprakRtiene baMdha kare che. ane AyuSyane baMdha kare che tyAre ATha karma prakRtiene baMdha kare che ane jyAre Ayu ane mehanIya kamane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI bandhanaM bhavatIti bhAvaH 4 / 'taheva bhANiyabo' tathaiva bhaNitavyaH, prajJApanAsUtra prakAreNaiva bhaNitavyaH, 'jAva vemANiyANaM yAvadvaimAnikAnAm , vaimAnikaparyantaM karmaprakRtInAM vicAro vidheyaH // 50 1 // pUrva bandhakriyAnirUpiteti kriyAvizeSasya kathanAya prastAvanApUrva kamagrima sUtramAha-'tae NaM samaNe' ityAdi / mUlam-tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM annayA kayAi rAyagihAo nayarAo guNasilAo ceiyAo paDinikkhamai paDinikkhamittA bahiyA jaNavayavihAraM viharai, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ulluyatIre nAmaM nayare hotthA vno| tassa NaM ulluyatarissa nayarassa bahiyA uttarapurasthime disibhAe ettha NaM egajaMbUe nAmaM ceie hotthA, vaNNao, tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAi puvANupurdiva gharamANe jAva egajaMbUe ceie samosaDhe jAva parisA paDigayA, bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-aNagArasta NaM bhaMte bhAviyappaNo cha, chaTeNaM aNikhitteNaM jAva AyAvemANassa tassa NaM purathime NaM avaI divasaM kappai, no hatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UrUM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA, paccatthime NaM se avaDU divasaM kappar3a, hatthaM vA pAyaM vA bAhUM vA UraM vA AuMTAvettae vA, pasArettae vA, tassa gaM aMsiyAo laMbaMti taM ca veje adakkhu Isi pADei taba yaha chaha hI karmaprakRtiyoM bandha karatA hai / 4 / aisA yaha saba prakRtiyoM ke baMdha-Adi kA kathana prajJApanA sUtra ke anusAra yAvat vaimAnikoM taka kaha lenA cAhiye ? |sU0 1 // baMdha nathI karatA tyAre te cha karma prakRtiene baMdha kare che A pramANe A saghaLuM karma prakRtiene baMdha AdinuM kathana prajJApanA sUtramAM kahyA anusAra yAvata vaimAnike sudhI samajI levuM. sU015 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sU0 1 kriyAvizeSanirUpaNam pADetA aMsiyAo chiMdejA, se pUrNa bhaMte! je chiMdai tassa kiriyA kajai, jassa chijjai no tassa kiriyA kajai, NaNNasthegeNaM dhammaMtarAieNaM, haMtA goyamA! je chiMdai jAva dhammatarAieNaM / sevaM bhaMte sevaM bhaMte ti ||suu02|| chAyA-tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro'nyadA kadAcit rAjagRhAta nagarAt guNazilakAt caityAt pratiniSkAmati pratiniSkramya bahirjanapadavihAraM viharati / tasmin kAle tasmin samaye ullu katIraM nAma nagaramAsIt-varNakA vasya khalu ullukatIrasya nagarasya bahirutarapaurastye digbhAge atra khalu ekajaMbUkaM nAma caityamAsIt-varNakaH, tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro'nyadA kadAcit pUrvAnupUrvyA caran yAvat ekajaMbake caitye samavamtaH, yAvat pariSat pratigatA bhadanta iti bhagAn gautamaH zraNaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati baMditvA namasyitvA evamavAdIt / anagArasya khallu bhadanta ! bhAvitAtmanaH SaSThaH paSThena anikSiptena yAvat AtApayataH, tasya khalu paurastye khalu apAca divasam no kalpate istaM vA pAdaM vA bAhuM vA arU vA AkuzcayituM vA prasArayituM vA, khalu pAthAsye tasyaM apArddha divasaM kalpate hastaM vA pAdaM vA bAhuM vA UraM vA Aku. zayituM vA prasArayituM vA, tasya khalu aziMkAH lambante taM caiva vaidyaH adrAkSIda ISat pAtayati pAtayitvA arzikAH chinyAt , tad nUnaM bhadanta yaH chindyAt tasya kriyA bhavati, yasya chidyate tasya no kriyA bhavati, nAnyatraikena dharmAntarAyikeNa? hanta gautama yaH chinnati yAvat dharmAntarAyikeNa / tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta iti // sU0 2 / / ||ssoddshshtke tRtIya uddezaH samAptaH // 16-3 // TIkA- 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM tataH tadanantaraM khala zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'annayA kayAi' anyadA kadAcit 'rAyagihAmo nayarAo' rAjagRhA pUrva meM bandha kriyA kA jo nirUpaNa kiyA gayA hai| usameM kiyA vizeSaNakA nirUpaka karane ke liye prastAvanA pUrvakasUtrakAra isa agrima sUtra kA kathana karate haiM'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre annayA kayAiM rAyagihAo' ityaadi| AnI pahelAMnA sUtramAM baMdhakriyAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che temAM kriyA vizeSanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra nicenA sUtranuM kathana kare che, " tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre" tyAla zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI nagarAt 'guNasilo ceiyAo' guNasilakAt caityAva-guNazilakanAmakodyAnAt 'paDinikvamai pratiniSkAmati paDinikkhamittA' pratiniSkramya 'bahiyA jaNavayavihAraM viharai' bahirjanapadavihAraM viharati / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye ujuyatIre nAma nabare hotthA' ullUkatIraM nAma nagaramAsIt 'vannao' varNakaH caMgAna griivrnnnmvijnyeym| 'tassa NaM ulluyatIrassa nayarassa' tasya khalu ullukatIrasya nagarasya 'bahiyA uttarapurathime disimAe' bahiruttara. paurastye digbhAge IzAnakoNe ityarthaH 'ettha NaM egajabUe nAma ceie hotthA' atra khalu ekajaMkanAmakaM caityamubAnamAsIt 'inno ' varNaka:-pUrNabhadracaityavad varNanaM vijJeyam 'tae NaM samaNe bhagavaM mahApAre tataH khalu zramaNo bhagavAna mahAvIra TIkArtha--'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' 'isake bAda zramaNa bhagavAna mahAvIra 'annapA kayAI kisI eka samaya 'rAyagihAonayarAo' rAjagRhanagara se 'guNasilAmo cehayAo' guNasilaka nAmaka udyAna se 'paDinikkhamaha' vihAra kiyaa| 'paDinikkhamittA' aura vihAra karake 'bahiyA jaNavayavihAraM viharaI' bAhara ke janapada meM vihAra karane lge| 'teNaM kAleNaM teNaM samarpaNa' usa kAla aura usa samaya meM 'ullu yatIre nAmaM nayare hotthA' ullukatIra nAma kA nagara thaa| 'vaNNao' varNaka isakA varNana campAnagarI ke varNana ke jaisA kahanA caahiye| 'taslaNaM ulluyatIrassa nayarassa' usa ullukatIranagara ke 'bahiyA uttarapurathime disImAe' bAhara uttarapaurastya digbhAgameM IzAna koNa meM ettha NaM egajaMbue nAmaM cehae hotthA' ekajambUka nAmakA caityaudyAna thA-'vannao' isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya ke jaisA jAnanA At:-" tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre" tyA2 pachI zrama samapAna mahAvIra "annayA kayAiM" 5 me 1mata " guNasilAo ceiyAo" rAzi nmn| GdhAnamAthI "paDinikkhamai" vihA2 "paDinikkhamittA" bihA2 42 " bahiyA jaNavayavihAraM viharai" mahA2nA sanama (NI)mA viDAra 42vA pAyA. " teNaM kAleNaM veNaM samaeNaM" te ane samaye "ulluyatIre nAmaM nayare hotthA" sU tIranAmanu nagara heta'. "vaNNao" tenu na pAnagarInI bhA34 sama se "tasmra Na ulluya tIrassa nayarassa" sU tIra nAmanA nagaranI "bahiyA uttarapurasthime disIbhAe" mahAra uttara pUzAma arthAt zAna bhUmAmA " ettha NaM egajambUe nAmaM ceie hotthA" 54 namanu caitya (GdhAna) zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 0 3 0 1 kriyAvizeSanirUpaNam 97 'annayA kayA' anyadA kadAcit - anyasmin kasmithitkAle 'puntrANupuvi caramANe' pUrvAnupUrvyAcaran 'jAva' yAvat 'egajaMbUe samosaDhe' ekajaMbUke eka jambUkanAmakodyAne samavasRtaH = samAgataH / ' jAva parisA paDigayA' yAvat pariSat pratigatA yAvat parSada nirgatA dharmakathAM zrutvA parSat pratigatA / 'bhaMte si bhagava goyame' he bhadanta iti saMbodhya bhagavAn gautamaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaM daha nasa' zramaNa bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati 'vaMdittA narmasittA evaM vayAsI' vanditvA namastviA evaM vakSyamANaprakAreNAvAdIt 'aNagArassa NaM bhaMte bhAviya'paNa' SaSThapaSThena anikSiptena-pRSTha SaSThena etannAmakatapovizeSeNa anikSiptena nirantareNa 'jAtra AyAvemANassa' yAvat AtApayataH - AtApanAM kurvataH 'tassa ' caahiye| 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' isake bAda zramaNa-bhagavAn mahAvIra 'anayA kAha' kisI eka samaya 'puvANupuvi caramANe' pUrvAnupUrvI se bihAra karate hue 'jAva' yAvat 'egajaMbUe samosaDhe' eka jambUka nAmake udyAna meM padhAre 'jAva parisA paDigayA' yAvat pariSadA pIche calI gaI- arthAt prabhu kA Agamana sunakara pariSadA AI aura dharmakathA sunakara pIche gaI / 'bhaMte tti bhagavaM goyame' he bhadanta / isa prakAra se prabhu ko saMbodhita karake bhagavAn gautama ne 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaI namasaI' bhagavAn mahAvIra ko vandanA kI, namaskAra kiyA, vaMditA narmasattA evaM vayAsI' bandanA namaskAra kara phira unhoMne prabhu meM isa prakAra pUchA- 'aNagArassa NaM bhate bhAviyappaNI' he bhadanta ! jo bhAvitAramA anagAra 'chaTTha chaTTaNaM aNikkhitteNaM' nirantara cha chaTTa kI tapasyA " vaNNao " tenu varSAna pUrNabhadra caitya (udyAna ) nA varSAnanI bhAI se', "tapa NaM samaNe bhagava mahAvIre " te pachI zramaNa bhagavAna bhaDAannayA kayAiM " artha me samaye "puvvANupUvi caramANe " pUrvAnu 66 " pUrvIthI vihAra 42tA jAva yAvat egajambU samosaDhe " arthAt tIrthaMkaranI paraparAthI eka ja vyU nAmanA udhAnamAM padhAryA . jAva parisrA paDigayA " anu Agamana sAMlajIne pariSada pralunA darzana ane vahanA 42vA AvI prabhue teone dhama dezanA ApI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSada pAtapotAnA sthAne pAchI gaI, te pachI vaiyAvacca (sevA) karatA gautama svAmIe " bhaMte tti bhagava goyame " he bhagavan ! yA pramANe prabhune saMyodhana bhagavAna gautama svAbhI " samaNaM bhagava' mahAvIraM vaMdai namasai " zramaNa bhgvAna mahAvIrane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdittA namakhittA evaM vayAsI " vaDhanA namaskAra kurIne tethe asune yA pramANe pUchayu "aNagArastra NaM bhaMte ! bhAviyappaNo " he bhagavan ! ne lAvitAtmA agAra "chaTTha haTTeNaM aNibha0 13 ne * tu sama vIra " zrI bhagavatI sUtra : 12 66 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatI tasya tapaH kurvataH khalu 'purathimeNaM' paurastye-pUrvabhAge pUrvANhe ityarthaH 'avaDUM divasaM' apArddha divasaM apagatA divasam-arthadivasaparyantaM 'no kappaI nokalpate 'itthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UruM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA' hastaM vA pAdaM vA bAhaM vA UruM vA AkuJcayituM vA prasArayituM vA na kalpate iti pUrvapAnvayaH / kAyotsarge vyavasthitatvAt 'paccatyimeNaM se avamu divasaM kappai' pAzcAtye pazcimamAge aparAhne ityarthaH tasya apArddha divasam addha divasaM yAvat kalpate, hatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA aruM vA AuMTAvetae vA pasArettae vA' hastaM vA pAdaM vA bAhuM vA UruM vA AkuzcayituM vA prasArayituM vA-dinasya pazcimabhAge hastAdInAmAkuJcanaM prasAraNaM vA kalpate kAyotsargAbhAvAditi bhAvaH / 'tassa NaM aMsiyAo laMbaMti' tasya kAyotsargAbhigrahayuktasya sAdhoH azikAra azaisi nAsikAsthitAni laMbante bahisthitA vartante 'taM ca vejje adakkhu' taM ca se 'jAva AyAvemANassa' yAvat AtApanA karatA hai 'tassa ' usa tapa karate hue anagAra ke 'purasthimeNaM' pUrvabhAga meM-pUrvAha meM 'aba divasa' ardha divasa paryanta 'no kappai hatthaM vA, pAyaM vA, bAhuM vA Ura vA, AuMTAvettae vA patArettae vA 'hAthoM kA saMkocanA, yA pasAranA pairoM kA saMkocanA yA pasAranA, bAhuoM kA saMkocanA yA pasAranA, jaMghAoM kA saMkocanA yA pasAranA kAyotsarga meM vyavasthita hone ke kAraNa kalpanA nahIM hai| 'paccatthimeNaM se avaDDe divasaMkappA' aparANDa meM arddha divasa paryanta kalpatA hai 'hatthaM vA pAyaM vA bAhu~vA, UraM AuMTAvettae, vA pasArettae vA hAtha paira, bAhu, Uru, kA pasAranA yA saMkocanA-kyoMki usa samaya meM usameM kAyotsarga kA abhAva rahatA hai| 'tasta NaM aMsiyAo laMbaMti' aise usa kAyotsargarUpa abhigraha se yukta sAdhu ke nAsikA sthita arza kkhitteNaM" nira2 7474nI tapasyAthI "jAva AyAvemANasa" yAvat mAtApana42 che "tastraNaM" te 15 42 // sapA mArane "purathimeNaM" pUrva lAmA pUrvAimA "aba? divasaM" ardhA hisa sudhI "no kappai hatthaM vA, pAyaM vA, bAhaM vA, UraMvA, AuMTAvettaevA pasArettaevA" hAyAne soy| 52 phelAvavA pagane sakevA ke phelAvavA, bAhuone saMkocavA ke phelAvavA, jaghAone saMkocavI ke phelAvavI te kAryotsarga vyavasthita rahevAnA kAraNe 485tunathI "paJcasthimeNaM se aba? divasaM kappA" ma52mA (madhyAhana pachI trIkA yathA 53 / 2wi) madha hisa sudhI 48ce cha. " hatthaM vA, pAyaM vA, bAhuvA, UraM vA, AuTTAvettae vA, pasArettae vA" hAtha, 41, bhAI, mana 3rnu phelAvavuM ke saMkecavuM te kemake te samaye tenAmAM kAyotsargano abhAva hoya " tassa NaM aMsiyAo labaMti" 25 hai mevA Ayosa 35 masiha, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 0 1 kriyAvizeSanirUpaNam 99 anagAraM kAyotsarga vyavasthitaM lambamAnArzamam kazcit vaidyo'drAkSIta , taM ca dRSTvA tAdRzanAsikAtarogakartanAya 'Isi pADeI' ISat stokaM pAtayati bhUmau svA. payati, apAtitasya nAsikAsthitarogakartanAsaMbhavAta 'IsiM pADetA aMsiyAo chidejA' Ipat pAtayitvA aMzikAH chidyAt 'se NUgaM bhaMte' tad nUnaM bhadanta 'je chiMdai tassa kiriyA kannaI' yaH nAsikAroga chinnati kartayati tasya chedakasya vaidyasya kriyA bhavati kim ? kriyA vyApArarUpA, sA tu zumA dharmabuddhayA, lobhAdi buddhayA tu azubhA kriyA bhAti, 'jassa chijjai no tassa kiriyA kajjaI' yasya munerarzikA chidyate no tasya kriyA bhavati yasyAnagArasya aMzikA chedo'bhUta (masA) laTaka Ate haiM-bAhara nikala Ate haiM-'taM ca vejje adakkhu' kAyotsarga meM sthita, evaM jisake arza (masA) bAra nikala kara Aye haiM aise usa anagAra ko yadi koI vaidya dekhaletA hai to vaha una vaidya una arthoM ko kATane ke nimitta 'Irmi pADeha' usa anagAra ko jamIna para liTA detA hai, kyoMki jaba taka use jamIna para leTAyA nahIM jAvegAtaSataka usakI nAsikA meM sthita usa arza roga kA kATanA bana nahIM sakatA hai 'IsiM pADetA aMsiyAoM chidejjA' liTAkara aba vaha usake aMzikAoM ko kATatA hai / 'se NaM taM bhaMte !' to he bhadanta ! je chidaMi, tassa kiriyA kajjaI' jisa vaidyane una aMzikAoM ko kATA haiM usa vaidya ko kriyA lagatI hai ? vyApArarUpa kriyA lagatI hai ? vyApArarUpa kriyA dharma vuddhi se zubha hotI hai, evaM lobhAdibuddhi se azubha hotI 'jasta chijjaha no tassa kiriyA kajjA nanasthageNaM dhammaMtarAieNaM' vALA te sAdhunA nAkamAM rahela aza (masA) laTake che. arthAta bahAra nIkaLe che. "taMca vejje adakkhu" ayotsanamA 20 bhane ma (bhazA) 22 bahAra nIkaLelA che. evA te anagArane je vidya jue ane te vaidya e bhane 451 / bhATa " isiM pADei" te manAne bhAna 652 supAtI hai kAraNa ke jyAM sudhI tene jamIna para suvaDAvavAmAM na Ave tyAM sudhI tenA nAbhA 2 mA thI zaya nahi. " isi pADettA aMsiyAo chidejA" savAvIta te vaidha manamAnAta bhazAne Aye "se NaM taM bhaMte ! tAta! " je chidai tassa kiriyA kajjai" 2 vaidheta bhazA cyAta vaidhana 15vAnA vyApAra rUpa kriyA lAge che? vyApAra rU5 kiyA je dharma buddhithI karavAmAM Ave te te zubha che. ane lebha buddhithI karavAmAM Ave to te mala the. "jassa chijjai no tassa kiriyA kajjai nannasthageNaM dhammaMtarAieNaM " zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavatIsUtre % 3D tasyAnagArasya kriyA na bhavati kutaH vyApArarahitatvAt / tat yasyAnagArasya tAzarogakartanaM kRtaM tasya sarvathaiva kriyA na bhavati kim ? ityata Aha-'nanastha geNaM dhammatarAieNaM' nAnyatra ekena dharmAntarAyikeNa dharmAntarAyakriyA'tiriktA 'nyA kriyA na bhavati dharmAntarAyastu bhavatyeva zubhadhyAnasya vicchedAta iti kiM satyaM bhadanta ? iti praznA, bhagavAnAha-'haMte tyAdi, 'haMtA goyamA' hanta he gautama ! 'je chidai jAva dhammaMtarAeNaM' yaH chinnatti yAvat dharmAntareNa, atra yAvat padena-praznoktaH sarvopi pAThaH saMgrAhyaH / he gautama bhAvitAtmano'nagArasya kAyotsarge vyavasthitasya nAsikAgatarogasya dharmabuddhayA chedakasya vaidyasyAzubhA. kriyA na bhavati lobhAdinA kurvatastu bhavatyevAzubhAkriyA / anagArasyApi dharmAjisa anagAra kI ve aMzikAe~-nAka kA roga-chedI gaI haiM usa anagAra ko kriyA nahIM lagatI hai, kyoMki vaha to vyApAra rahita hai hAM use eka dharmAntarAyabhUna kriyA lagatI hai, kyoMki isa meM usako zubha dhyAna kA viccheda ho jAtA hai| so he bhadanta ! aiso kathana kyA satya hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! hAM gautama! 'je chidai jAva dhammatarAeNa' jisa vaidhane usa anagAra ke ki jo bhAvitAtmA hai, kAyotsarga meM sthita hai nAsikA gata rogarUpa aMzikAoM ko dharmabuddhi se kATA hai usa vaidya ko azubha kriyA nahIM lagatI hai kyoMki yaha kriyA lobhAdika buddhi se kATane vAle vaidya ko hI lagatI hai, tathA jisa anagAra ke ve nAsikA rogarUpa zikAe~ kATI gaI haiM use bhI dharmA. sarAya to hotA hI hai kyoMki usakA zubha dhyAna usa samaya viccheda ho che anagArane te mazA rUpa nAkane roga kApavAmAM AvyA che. te anagArane diyA lAgatI nathI kemake teNe kaMI vyApAra rUpa pravRtti karI nathI tene eka dharmAntarAya bhUta kriyA lAge che. kemake mazA kApavAnA samaye te anagAranuM zubha dhyAnate vicacheda thaI jAya che, tethI he bhagavan! evuM kathana zuM satya cha? prazana uttaramA prasu 4 cha "haMtA goyamA" hai, gItama!"No chidai jAva dhammaMtarAieNaM"2 vaidhe ta lAvita mAtmA anArana 2 kAryotsargamAM rahelA che. temanA nAkamAM rahela mazA rUpI rega dharma buddhithI kAkhyo hoya te vaidyane azubha kiyA lAgatI nathI kemake te kriyA lebhavALI buddhithI kApavAvALA vaidyane lAge che. tathA je anagAranA nAkamAno AzA rUpi rega kApavAmAM AvyuM che. te anagArane paNa dharmAntarAya te thAya che. kAraNa ke te samaye temanA zubha dayAnane viccheda thAya che athavA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 3 sa0 1 kriyAvizeSanimAgama 101 ntarAyastu bhavatyeva zubhadhyAnasya vicchedAt arzacchedAnumodanAdvA / kintu dharmAntarAyAtiriktA kriyA na bhavatIti bhAvaH / 'sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti' tadevaM bhadanta tadeva bhadanA iti, he bhadanta ! devAnupriyeNa yatkathitaM tadevameva sarvathaiva satyam , ityuktvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati // sU. 2 // iti zrI vizvavikhyAtanagavallabhAdipadabhUpitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAya zrI "bhagavatI" mUtrasya prameya candrikA ___khyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatakasya tRtIyoddezakaH samAptaH // 16-3 / / jAtA hai athavA vaha arzaccheda kA anumodana karatA hai, isa prakAra isa dharmAntarAya ke atirikta aura kriyA anagAra ko nahIM lagatI hai, 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' isa prakAra se prabhu kA uttara sunakara gautamane unase kahA-he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo isa prakAra se kahA hai, vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo isa prakAra se kahA hai vaha sarvathA satya hI hai / isa prakAra kahakara ve gautama tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu0 2 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jImahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA // tIsarA uddezaka samApta // 16-3 // te arthachedananuM anumodana Ave che, tethI paNa dhamantarAya thAya che. A rIte te dharmAntarAya sivAyanI koI paNa kiyA te anagArane lAgatI nathI. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti" mArIta prabhunI uttara sajIna gautama svAbhIme kahyuM ke he bhagavan ! A5 devAnupriye A rItanuM je kathana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavan! A devAnupriye A bAbatamAM je kahyuM che te barAbara che satya ja che e pramANe kahI te gautama svAmI tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA potapotAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. sU02A jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane trIjo uddezakasamAta 16-3 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre - ___atha SoDazazana ke caturthoddazakaH prArabhyate / tRtIyodeza ke'nagAravaktavyatA moktA caturthodezake'pi tatsaMbandhyeva parUpaNaM bhaviSyati anena sambandhena AyAtasyAspa caturthoddezakasya idamAdimaM sUtram-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-"rAyagihe jAva evaM kyAsI-jAvaiyaM NaM bhaMte! annagilAyae samaNe NiggaMthe kammaM nijjarei, evaiyaM kamma narapasu neraiyAvAseNaM vA vAsehiM vA, vAsasaeNa kA khati ? No iNaTTe smddhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! cautthabhattie samaNe NiggaMthe kammaM Nijjarei evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasaeNa vA, vAsasaehiM vA, vAsasahasleNa vA, khavayaMti ? No iNaDhe smjhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! chaTubhattie samaNe jiggaMthe kamma nijjarei evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasahasseNa vA, vAsasahassehiM vA, vAsasayasahasseNa vA khavayaMti ? No iNa? samaTe jAvaiyaM NaM bhaMte ! aTThamabhattie samaNe NiggaMthe kammaM nijarei, evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsasayasahasseNa vA, vAsasayasahassehiM vA, vAsakoDIe vA, khavayaMti ? No iNadve smjhe| jAvaiyaM NaM bhaMte! dasamabhattie samaNe NiggaMthe kammaM nijarei, evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsakoDIe vA, vAsakoDIhiM vA, vAsakoDAkoDIe vA khavayaMti? No iNaDhe smddh'e| se keNaTeNaM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % D prameyacandrikA TIkA za0 16 u04 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 103 bhaMte! evaM vuccai, jAvaiyaM annagilAyae samaNe NiggaMthe kamma nijjarei, evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAseNaM vA, vAsehiM vA, vAsasaeNa vA No khavayaMti, jAvaiyaM cautthabhattie, evaM taM ceva pUvaMbhaNiyaM uccAreyavvaM jAva vAsakoDAkoDIe vA No khavayaMti ? goyamA! se jahAnAmae keipurise june jarAjajjariyadehe siDhilatayAvalitaraMgasaMpiNaddhagatte paviralaparimaDiyadaMtaseDhI uNhAbhihae taNhAbhihae Aure jhujhie pivAsie dubbale kilaMte egaM mahaM kosaMbagaMDiyaM sukaM jaDilaM gaThillaM cikaNaM bAiddhaM apattiyaM muMDeNa parasuNA avakkamejA, tae NaM se purise mahaMtAI mahaMtAI saddAI karei no mahaMtAI mahaMtAI dalAI avaddAleI, evAmeva goyamA negiyANaM pAvAI kammAiM gADhIkayAI cikkaNIkayAI, evaM jahA cha?sae jAva no mahApajjavasANA bhvNti| se jahAnAmae kei purise ahiMgaraNiM AuDemANe mahayA jAva no mahApajjavasANA bhvNti| se jahAnAmae keipurise taruNe balavaM jAva mehAvI niuNasippovagae egaM mahaM sAmaligaMDiyaM ullaM ajaDilaM agaMThilaM acikaNaM avAiddhaM sapattiyaM aitikkheNa parasuNA avakajjA , tae NaM se purise no mahaMtAI mahaMtAi sadAI karei mahaMtAI mahaMtAI dalAI avadAlei, evAmeva goyamA! samagANaM NiggaMthANaM ahAbAyarAI kammAiM siDhilIkayAI NiTriyAiM vippariNAmiyAI khippAmeva parividdhatthAI bhavaMti zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavatI sUtre jAvaiyaM tAvaiyaM piNaM jAva mahApajjavasANA bhavati / se jahA vA keipurise sukataNahatthagaM jAyateyaMsi pakkhivejjA, evaM jahA chaTTasae tahA ayo kavallevi jAva mahApajjavasANA bhavaMti se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai jAvaiyaM annagilAe samaNe NiggaMthe kammaM nijjarei taM caiva jAva vAsakoDAkoDIe vA nokhvyNti| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! jAva viharai // sU0 1 // chAyA - rAjagRhe yAvat evamavAdIt - yAvatkaM khalu madanta ! anaglAyakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH khalu varSeNa vA, varServA varSazatena vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvaTakaM khalu bhadanta ! caturthabhaktaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH varSazatena vA varSazatetra, varSasahasreNa vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta ! SaSThabhaktakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, tAvatkaM karma nirayeSu nairayikAH varSasahasreNa vA varSasahasre va varSazatasahasreNa vA kSapa yanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta ! aSTamabhaktakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati tAvatkaM karma nirayeSu nairathikAH varSazatasahasreNa vA varSazatasahastra varSakoTayA vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / yAvatkaM khalu bhadanta ! dazamamaktakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, etAvatkaM karma nirayeSu nairayikAH varSako vA varSako TibhirvA varSakoTIkoTayA vA kSapayanti ? nAyamarthaH samarthaH / tat kenArthena madanta ! evamucyate ? yAvatkamanna glAyakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, tArakam karma nirayeSu nairayikAH, varSeNa vA vaSaiva varSazatena vA no kSapayanti yAvatkaM caturthabhaktakaH, evaM tadeva pUrve bhaNitamuccArayitavyam yAvat 1 koTIko vA no kSapayanti / gautama tadyathA nAmakaH kazcit puruSaH jIrNo jarAjarjaritadehaH zithilatvacAvalitaraGgasaMpinaddhagAtraH praviralaparizaTi dintazreNiH, uSNAbhihataH tRSNAbhihataH Aturo bubhukSitaH, durbalaH pipAsitaH klAntaH, ekAM martI kozAmragaNDikAM zurUkAM jaTilAM graMthilAM cikaNAm vyAdigdhAm apatrikAm muNDena parazunA avakrAmet tataH khalu sa puruSo mahato mahataH zabdAn karoti no mahAnti mahAnti dalAni, avadArayati evameva gautama | nairayikAH khalu pApAni karmANi gADhIkRtAni cikkaNIkRtAni, evaM yathA SaSThazate yAvat zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 16 u0 4 0 1 karmakSapaNanirUpaNam 105 no mahAparyavAsanA bhavanti / tadyathAnAma kazcitpuruSaH, adhikaraNIm Ahanan mahatA yAvat no paryavAsAnA bhavati / tadyathAnAma kazcitpuruSaH taruNo balavAn yAvat medhAvI nipuNazilpopagataH ekA mahatIM zAlmalIgaNDikAm ArdAm ajaTilAm agranthikAm acikkaNAm avyAdigdhAM sapAtrikAm atitIkSNena parazunA avakrAmet tataH khalu sa puruSo no mahato mahataH zabdAn karoti mahAnti mahAnti dalAni avadArayati evameva gautama ? zramaNAnAM ninthAnAM yathAbAdarANi karmANi zithilIkRtAni niSThitAni vipariNAmitAni kSiprameva parividhastAni bhavaMti, yAvara tAvara kamapi khanu yAvana mahAparyavasAnA bhavanti / tadyathA nAma kazcitpuruSaH zuSkataNahastakaM jAtavedasi prakSipet evaM yathA SaSThazatake tathA ayaskapAlo'pi, yAvat mahAparyavasAnA bhavanti, tattenArthena gautama ! evamucyate yAvaskam annaglAyakaH zramaNo nigranthaH karmanirjarayati tadeva yAvat varSakoTIkoTayA vA no kSapayati tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvad viharati ||s.1|| TIkA-'rAyagihe jAba evaM cayAsI' rAjagRhe yAvat evamavAdIt atra yAvat padena samarasaraNadharmakathA zravaNapariSat pratigamanAdikaM sarva saMgrAhyam tato gautamo cauthe uddeze kA prAraMbha tRtIya uddeza meM anagAra kI vaktavyatA kahI gaI hai, aba yaha caturtha uddeze meM bhI tatsaMbandhI hI prarUpaNA ho, isI saMbandha se AyAta isa caturtha uddeze kA yaha 'rAgihe ityAdi Adi sUtra hai-~ 'rAyagihe jAva evaM kyAsI' ityAdi / TokArtha-'rAthamihe jAva evaM vayAso' rAjagRhanagara meM bhagavAn gautama ne prabhu se yAvat isa prakAra se pUchA yahAM dhAvat zabda se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki rAjagRhanagara meM prabhu padhAre / prabhu kA Agamana yo dezAne maartrIjA uddezAmAM anagAra saMbaMdhInI vakatavyatA kahevAmAM AvI che. ane A cothA uddezAmAM paNa temanA saMbaMdhamAM ja kathana karavAmAM Avaze e saMbaMdhathI A cothA uddezAno prAraMbha karavAmAM Ave che tenuM paheluM sUtra mA pramANe cha. "rAyagihe jAva evaM vayAsI" - ___Atha-" rAyagihe jAva evaM vAsI" 20417 nagaramA savAn gautame prabhune yAvata A pramANe pUchyuM ahiMyA yAvat zabdathI A pramANe saMbaMdha grahaNa karavAne che, rAjagRha nagaramAM prabhu padhAryA prabhunuM Agamana zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 magavatIsUtre bhagavanta vandate, namasyati, vanditvA namasthitvA nAtyAsanne nAtidUre zuzrUSamANaH prAJjalipuTaH etramavAdIt - 'jAvatiyaM NaM bhaMte !" yAvatkaM khalu bhadanta ! 'abhagilAe' annalAyaka:- annaM vinA glAyati glAno bhavati yaH so annaglAyakaH paryuSitabhaktAdi prAtareva bhuGkta 'samaNe nimgaMthe' zramaNo nirgranthaH 'kammaM nijjareDa' karma nirjarayati 'pavatiyaM kammaM' etAvatkaM karma 'naraesa neraiyA' narakeSu nArakAH 'vAseNa vA vAsehiM vA vAsasaeNa vA khavayaMti' varSeNa vA varSe va varSazatena vA kSapayanti yAvatkaM karma annaglAyako nirgranthaH kSapayati tAvatkaM karma kiM narakeSu duHkhamanubhavanto nArakAH varSazatairapi kSapayanti iti praznaH / bhagavA sunakara dharmopadeza sunane ke liye pariSada unake pAsa aaii| prabhune use dharmopadeza diyA / dharmopadeza sunakara pariSada phira pIche calI gaI ityAdi / isake bAda gautama ne uThakara prabhu ko vandanA kI - namaskAra kiyA, bAda meM unhoMne prabhu se bar3e vinayapUrvaka dharma sunane kI icchA se isa prakAra pUchA- 'jAvaiyaM NaM bhaMte!' he bhadanta jitane 'kamma' karma kI 'annagilAyae' jo anna ke binA glAna ho jAtA hai aisA nitya bhojI sAdhu-paryuSita antaprAnta kA zItala hI AhAra karanevAlA 'samaNe niggaMthe' zramaNa nirgrantha- 'nijjareha' nirjarA karatA hai 'evatiyaM kamma' itane hI karma 'naraesa neraiyA' narakoM meM nairayika jIva, 'vAseNa vA vA sehiM vA vAsasa eNa vA khavayaMti' kyA eka varSa bhara meM aneka varSoM meM, yA sau varSoM meM naSTa kara sakate haiM ? arthAt jitane karma annaglAyaka nirgrantha alpa samaya meM sAMbhaLIne dharmAMpadeza sAMbhaLavA mATe pariSada temanI pAse AvI prabhue temane dhama dezanA ApI dhama dezanA sAMbhaLIne pariSada pAtapeAtAnA sthAne gai te pachI gautama svAmIe prabhune vadanAnamaskAra karIne ucita sthAne bheMsI ghaNAja vinayapUrvaka dhama sAMmaLavAnI IcchAthI prabhune A pramANe pUchyuM " jAvaiyaM NaM bhaMte ! he bhagavan ! bheTalA " kamma " urmanI " annagilAyae " je anna vagara glAna hAya che. evA nityabhAjI sAdhu arthAt pa Sita (vAsI) aMtaprAMta annanA ja AhAra karavAvALA samaNe NigaMtthe " zramaNa nizratha " nijjarei " nirbharA 12 4. " evattIya kamma " bheTalA 4 arbha lave! " vAseNa vA vAsehiM vA varSobhAM athavA seo varSAbhAM napha nigraMtha ceDA samayamAM naSTa kare narasu neraiyA " narama rahesa nArIya vAsasraeNavA khavayaMti " me varSamAM ne kare che? arthAta jeTalA kema anaMglAyaka 6 zrI bhagavatI sUtra : 12 66 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 107 nAha-'No' ityAdinA ko iNaDhe sapaDhe' nAyamarthaH samarthaH, he gautama ! yAvat pramANaka karma halpakAlenApi sAdhuniAzayati tAvatpamANakaM karma nArakAH narake vartamAnA na vinAzayanti ityarthaH, evamagre'pi uttaravAkyasyArthoM jJAtavya iti / 'jAvayaM NaM bhaMte' yAvatkaM khalu bhadanta ! 'cauttha mattie' caturthabhaktakaH-ekopavAsakA 'samaNo niggaMthe' zramaNo nirgranthaH 'kammaM nijarei' vama nirjarayati yAvat parimitaM karma vinAzayati 'epaiyaM kammaM naraesu neraiyA' etAvatkaM karma narakeSu nairapikAH, 'ghAsataega vA' varSazatena vA 'vAsasarahiM vA' varSazatairvA, 'vAsasahassega vA' varSapahasreNa vA kim 'khavayaMti' kSapayanti / bhagavAnAha-'No naSTa karatA hai utane karma kyA narakoM ke du.kha kA anubhava karate hue nAraka sau varSoM meM bhI naSTa karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'jo iNaDhe sama' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, arthAt-jitane karmoM kI nirjarA thoDe se bhI samaya meM sAdhu karatA hai utane karmoM kI nirjarA naraka meM vartamAna nAraka jIva adhika se adhika kAla meM bhI nahIM kara pAtA hai| isI prakAra se Age bhI uttara vAkya kA artha samajhanA cAhiye / 'jAvaiyaM NaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jitane 'kamma' karma kI 'canatyabhattie'caturtha bhaktaka-ekopavAsI-'samaNe niggaMthe' zramaNa nirgrantha 'nijareha' nirjarA karatA hai, 'evaiyaM kammaM naraeplu neraDyA vAsasaeNa vA vAsasarahiM vA, vAsasahasleNa vA khavayaMti' itane karmoM kI, narakoM meM vartamAna nAraka jIva sau varSoM meM, aneka sau varSoM meM, eka hajAra varSa meM, nirjarA karatA hai kyA ? arthAt eka upavAsa karanevAlA zramaNa che. teTalA karma narakomAM du:khano anubhava karatA nAraka cho so varSamAM 5 naSTa 42rI 2 che 1 tenA uttama prabhu 4 cha "No iNaTe sama?" he gautama! Ama kahevu barobara nathI arthAta jeTalA karmonI niraja rA thoDA samayamAM sAdhu kare che eTalA ja karmonI nirarjarA narakamAM rahelA nAraka jIva vadhAremAM vadhAre samayamAM eTale ke seMkaDo varSomAM paNa karI zakatA nathI A pramANe samaya 11 mApatA utta2 pAyobhA 59 sabha7 sevA. "jAvaiyaM NaM bhaMte ! 3 mAvan ! 2an " kamma" bhanI 'cautthabhattIe" yatu mata arthAta 4 53||sii "samaNe niggaMthe" zrama nitha "nijjarei" ni12|| 4re cha-" evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAsamaeNavA, vAsasaehivA, vAsasahasseNavA khavayaMti" 88 // 14 bhanI ni| na23mA 298 nA24 jIva se varSamAM ke seMkaDo varSamAM agara eka hajAra varSamAM karI zake che? zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 magavatIsUtre iTTe sama' nAyamarthaH samarthaH na samAnakarma kSapakatvamubhayorityarthaH / 'jAvaiyaM NaM bhaMte !' yAvastraM khalu bhadanta ! 'chaTTamattie sapaNe NiggaMthe kammaM nijjareha' SaSThabhaktaka upavAsadvayakarttA zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, 'evaiyaM kammaM nirayesu neraiyA vAsasahasseNa vA vAsasahassehiM vA, vAsasayasahasseNa vA svavayaMti' etAvatkaM karma nirayeSu vartamAnA nairayikAH varSasahasreNa vA varSasahasrava varSazatasahasreNa vA kSapayanti, ubhayoH samAnatvaM bhavati naveti praznaH / bhagavAnAha - 'no iNa samaTTe' nAyamarthaH samarthaH / 'jAvaiyaM NaM bhaMte !' yAvatkaM khalu bhadanta nirgrantha thoDe se samaya meM jitane karmoM kA vinAza kara detA haiM utane karmoM kA vinAza naraka meM vartamAna nAraka jIva kyA eka hajAra varSa taka meM bhI kara sakate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'No iNaTThe sama' he gautama yaha artha samartha nahIM hai, donoM meM karmakSapaNa ke prati samAnatA nahIM hai / 'jAvaiyaM NaM bhaMte !' he bhadanta ! jitane 'kammaM' karmo kI 'chaTTabhattie samaNe niggaMthe' do upavAsa karane vAlA zramaNa nirgrantha 'nijjarei' nirjarA karatA hai, 'evaiyaM kammaM niraesa neraiyA vAsasahasseNa vA vAsasahassehiM vA, vAsasaghasahasseNa vA, khavayaMti' utane karmoM kI nirjarA naraka meM vartamAna nAraka jIva eka hajAra varSa meM aneka hajAra varSo meM yA eka lAkha varSa bhara meM bhI kyA karate haiM? uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNaTThe samaTThe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt chaTTha belA kI tapasyA karanevAlA zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA arthAt eka upavAsa karavAvALA zramaNa nigraMtha thaDA samayamAM jeTalA karmAnA vinAza kare che. teTalA karmAMnA vinAza narakamAM rahela nAraka jIva zuM eka hajAra varSa sudhImAM paNa karI zake che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke" No iTThe samaTTe " De gautama bhA asamartha nathI arthAt khannemAM krama kSaNa... sarakhApaNuM nathI. " jAvaiyaM NaM bhaMte ! " De lahanta ! neTasA 66 kamma " karmAMnI "chaTTabhattie samaNe nimAMthe " me upavAsa uravAvANA zrama nirbhatha " nijjarei " nirbharA vAsasahasseNa vA, vAsasahassehi vA, krarmAnI nijaza narakamAM rahela vamAM ke lAkha varSa mAM re che. " evaiyaM kammaM nirayeSu neraiyA vAsasayasa hasseNa vA nAraka jIva eka hajAra zake che ? tenA uttaramAM svavayaMti " bheTalA varSamAM ke hajArA prabhu kahe che ke karI "jo iNaTThe samaTTe" he gautama! mA artha marobhara nathI arthAta me upavAsa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za0 16 10 4 0 1 karmakSavanirUpaNam 109 'aTThamabhattie samaNe niggaMthe kammaM nijjareI' aSTamabhaktaka upacAsatra mArga zramaNo nigraMthaH karma nirjasyati. 'ebazyaM kAmaM nirasu neracyA vAsasayasahasseNa vA, vAsasayasahassehiM vA, vAsakoDIe vA khasyati' etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH varSazatasahasrega vA, varSa zatasahI , varSa koTayA vA kSapayanti, yAvat saMkhyakAni karmANi sAdhurvinAzayati tAvatsaMkhyakAni karmANi kiM narake varta mAnAH nArakAH varSakoTayA kSayanti teSAM karmaNAM svAtmamadezebhyo dIkaraNe samarthAH bhavanti naveti praznaH, bhagaganAha-'No iNaDhe samajhe nApArthaH samarthaH ? nomayo sAdRzyaM saMghaTate ityarthaH ubhayoH sAdRzyAbhAve kAraNamane vakSyate / 'jAva. kara detA hai utane karmoM kI nijarA naraka meM vartamAna nAraka jIva duHkhoM kA vedana karate hue bhI adhika se adhika eka lAkha varSa bhara meM bhI nahIM kara pAte haiN| punaH gautama prabhu se pUchate hai-'jAvayaM NaM bhaMte ! kamma' he bhadanta ! jitane karmoM kI 'aTThamabhattie samaNe niggaMthe nijjareha" tIna upavAsa karanevAlA zramaNa nirgrantha nirjarA kara detA hai'evaiyaM kammaM nirAsu nerajhyA vAsasayasahasse Na thA, vAsasayasahasse hiM vA, vAsakoDIe vA khavayaMti' uttane karmoM kI nirjarA kyA narakoM meM vartamAna nAraka jIva eka lAkha varSa meM aneka lAkhoM varSoM meM athavA eka karoDa varSa meM bhI kara dete haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM--'yo iNTe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai arthAt tIna upavAsa karatA huA zramaNa nirgrantha jitane karmoM ko naSTa kara detA hai utane karmoM ko naraka meM vartamAna nAraka jIva eka karor3a varSa bhara meM bhI naSTa karavAvALA zramaNa nigraMtha jeTalA karmonI nirjarA kare che teTalA karmonI nirjara narakamAM rahela nAraka jIva eka lAkha varSamAM paNa karI zakatA nathI 5za gotama svAmI pUche che , "jAvaiyaNa bhaMte ! kamma" bhavan ! 28kSA bhanI "aTTamabhattie samaNe niggaMthe nijjarei" tra pAsa 42vApAmA zrama ni" ni2|| 42 che. " evaiya kammaM niraisu neraiyA vApasaya. sahasseNaM vA, vAsasayasassehiM vA vAsakoDIe vA khavayaMti" meTA bhI nirjarA narakamAM rahela nAraka jIva zuM eka lAkha varSamAM ke aneka lAkha varSAma, 47 varSAmA 4 cha 1 tenA uttaramA prabhu 43 che "No iNadve sama?" 3 gautama At ma samaya nathI arthAt 3 51Asa 42nAra zramaNa nirtha tha jeTalA karmone nAza thaDA samayamAM paNa kare che teTalA karmo ne narakamAM rahela nAraka jIva eka koDa varSamAM paNa nAza karI zakatA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra iyaM NaM bhaMte !' yAvatkaM khalu bhadanta ? 'dasamabhattie sapaNe niggaMthe kammaM nijjareha' dazamamaktakaH upavAsa catuSTayakartA zramaNo nigraMthaH karma nirjarayati, 'evaiyaM kamma naraemu neraiyA vAsakoDIe vA, vApakoDIhiM vA, vAsakoDAkoDie vA khavayaMti' etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH varSakoTayA vA, varSakoTibhirvA, varSa koTIkoTayA vA kSapayanti yAvatsaMkhyakaM karma svalAkAlena vinAzayati sAdhuH tAvatkaM karma tattadukta kAlenApi vA kiM nArakAH vinAzayantIti pUrvapakSaH, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDe' nAyamarthaH samarthaH nobhayoH sAdRzyaM saMghaTate ityarthaH kAraNazAnAya praznayati 'se keNaTuMga' ityAdinA 'se keNaTeNaM bhaMte !' tatkenAnahIM kara sakate haiM / punaH gautama prabhu se pUchate haiM-'jApAyaM NaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jitane 'kamma' karmoM ko dasamabhattie' 4 upavAsa karane. vAlA 'samaNe nigathe' zramaNa nirgrantha 'nijjareha' khapitakara detA hai| 'evaiyaM kammaM naraeplu neraiyA vAptakoDIe vAsakoDIhi, vA, vAsakoDAkoDIe vA khavayaMti' utane karmoM ko kyA naraka meM rahane vAlA naraka jIva 1 karoDa varSa meM, aneka karoDa varSoM meM koTAkoTi varSoM meM naSTa karane ke liye samartha ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'jo iNaTe sama?' he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiM-arthAt jitane karmoM kA vinAza 4 upavAsa karanevAlA zramaNa nibandha kara detA haiuttane karmoM kA vinAza naraka meM vartamAna nAraka jIva adhika se adhika 1 koTAkoTokAla meM bhI nahIM kara sakatA haiM / isa prakAra se donoM kI samAnatA karmoM ke kSaya karane meM kisI prakAra se nahIM hotI hai| aba nathI izana gautama svAmI che che hai "jAvaiyaMNaM bhaMte ! mApana! reTamA samayamA "kamma" bhani "dasamabhattie" yAra 953||s 42vAvANA "samaNe niggaMthe" zramaNa nitha "nijarei" ni 42 che. arthAta pAva cha. " evaiya kammaM naraesu neraiyA vAsakoDIe vAsakoDIhiM thA, vAsa koDAkoDIe vA sva. yati" mett| bhAna na24mA 29 nA24 71 zu za 1 mA karaDe varSamAM ke koTAkoTi varSomAM nAza karavAne samartha thAya che tenA uttaramA prabhu 4 cha hai " No iNadve sama?" gautama ! AL Atha parAmara nathI arthAt jeTalA karmonI nirjarA cAra upavAsa karanAra zramaNa nigraMtha thoDA samayamAM kare che. eTalA karmonI nija narakamAM rahela nAraka jIva vadhAremAM vadhAre eka keTakeTa kALamAM paNa karI zakatA nathI A rIte karmonA kSaya karavAmAM kaI paNa rIte banenI barobarI thaI zakatI nathI. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaicandrikA TIkA za0 16 u0 4 0 1 karmakSapaNanirUpaNam 111 rthena madanta ! evaM kuccara jAvaiyaM anna milAe samaNe NiggaMthe kammaM nijJjare ' annalAyakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati 'evaiyaM kammaM naraesa neraiyA vAseNa vA, vAsehiM vA, vAmasaraNa vA no khavayaMti' etAvatkaM karma narakeSu nairayikAH varSeNa vA, varSe vA, varSazatena vA no kSapayanti, 'jAvaiyaM cautyabhattie evaM taM cetra bhaNiyaM uccArayannaM jAva vAsakoDAkoDIe vA no khanayaMti' yAvatkaM caturthabhaktaH evaM tadeva pUrvabhaNitam uccArayitavyam varSa koTI koTayA vA no kSapayanti, atra yAvatpadena 'samaNe gigaMthe' ityArabhya 'vAsakoDIhiM vA' ityantaH sarvospi praznIya sandarbhoM netavyaH / allakAlena alpakaSTena yAdRzakarmaNAM nirjarAM gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNaNaM bhaMte ! evaM vuccaha, jAvazya kammaM annagilAyae samaNe NiggaMthe nijjareha' he bhadanta ! isameM kyA kAraNa hai ki anaglAyaka zramaNa nirgrantha jitane karmoM kI nirjarA karatA hai / evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAseNa vA, vAsehiM vA vAsasaeNa vA no vabayaMti' itane karmoM kI nirjarA narakoM meM vartamAna nAraka jIva eka varSa meM, aneka varSoM meM, tathA eka sau varSa bhara meM bhI nahIM kara pAtA hai ?' 'jAvaiyaM catrasthabhattie, evaM taM ceva, bhaNiyaM uccAreyavvaM jAva vAsakoDAkoDIe vA no khava yaMti' isI prakAra se eka upavAsa karanevAlA zramaNa nigraMtha jitane karmo kI nirjarA kara detA hai utane karmoM kI nirjarA pUrvokta kathana ke anusAra narakoM meM vartamAna nAraka jIva yAvat koTAkoTI kAla meM bhI nahIM kara pAtA hai| yahAM para pUrvokta kathana saba prazna ke rUpa meM have gautama svAmI alune goluM pUche che " se keNadveNaM bhaMte ! evaM gas jAvaiyaM kammaM annagIlAyae samaNe niggaMthe nijjarei " 3 lagavan ! temAM zu kAraNa che ke annaglAyaka zramaNa nigraMtha jeTalAM karmAMnI nirjarA thoDA samayama 4re che. " evaiyaM kammaM naraesu neraiyA vAseNa vA vAsehiM vA vAsaraNa vA no khavayaMti " meTalA abhanI nirbharA naromAM rahesa nA24 va eka varSamAM aneka varSomAM tathA eka seA varSe paNa karI zakatA nathI ? " jAvaiyaM cautthabhattie evaM taMceva, bhaNiyaM uccAreyavvaM jAva vAsakoDIe vA no khavayaMti " ye rIte me upavAsa uravAvANA zramANu nirbhatha bheTalA bhanI nirA alpa samayamAM kare che, eTalA karmonI nirjarA pahelA kahyA anu. sAra narakAmAM rahevAvALA nAraka jIva eka keTIkATI kaLamAM paNa karI zakatA nathI. ahiMyA pUrNAMkata kathana praznAttara rUpamAM samajI levu' kahevAnu' tAtpa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsUtre karoti zramaNastAdRzaM karma mahatA kAlena ati kaSTenApi nArakAH vinAzayituM samarthAH kathaM na bhavantIti pUrvapakSasya bhAvaH / nanu kathamidaM pratyAyyaM yat nArako mahASTaM prApto mahatA kAlenApi tAvatkarma na kSapayati yAvat zramaNo'lpakAlena alpakaNTena kSapayati ? imAM zaMkAmapanetuM dRSTAntadvAreNa bhagavAnAha-'goyamA !' ityAdinA 'goyamA' he gautama ! dRSTAntameva darzayati 'se jahA nAmae' ityAdi, 'se jahA nAmae' tadyathA nAmakaH 'kei purise' kazcit puruSaH 'junne' jIrNaH atikRza ityarthaH nanu jIrNatvaM jvarAdivazAt vRddhAbhAve'pi syAt tabAha-'jarA jajjA riya deI' jarAjarjarita dehaH-jarayA-vRddhAvasthayA jarjarito jarjarIbhUto deho yasya grahaNa kara lenA cAhiye pUchane kA tAtparya aisA hai-alpakaSTa sahana karake bhI jaise karmoM kI-jitane karmoM kA nAza zramaNa nigraMtha karatA hai, itane karmoM kA vinAza bahuta adhika kAla meM bhI adhika kaSTa sahanevAle nAraka jIva kyoM nahIM kara pAte haiM ? isakA uttara dRSTAnta se dete hue prabhu kahate haiM-'godhamA ! 'he gautama ! 'se jahA nAmae kei purise juNNe, jarAjajjariyadehe, siDhilatayAvalitaraMgasaMpiNaddhagatte' jaise koI eka puruSa ho vaha jIrNa-atikRzitazarIravAlA ho, yaha kRzatA usameM jvarAdike vaza se nahIM AI ho kintu, jarA ke vaza se hI AI ho, kyoMki jarA ke vaza se jo kRzatA AtI hai, yaha jarA se jarjarita zarIra ke ho jAne se hI AtI hai jvarAdi ke vaza se AI huI kRzatA to dhIre 2 dUra bhI ho jAtI hai, parantu jarA se AI huI kRzatA kisI prakAra dUra nahIM hotI hai| isI bAta ko prakaTa karane ke liye yahAM 'jarA jajjariyadehe' aisA pada kahA hai aura jarA se jarja e che ke thoDuM kaSTa sahana karIne paNa jeTalA karmonI nirjarA thoDA samayamAM zramaNa nitha kare che. eTalA karmonI nirjarA ghaNuM adhika kALamAM adhikathI adhika kaSTa sahana karavAvALA nAraka jIva kema karI zakatA nathI? Ane uttara 21 mApIra prabhu 43 che "goyamA !" u gItama! " se jahA nAmae ke purise jumme, jarAjajjariyadehe, siDhilatayAvalitaraMga saMpiNaddhagatte" ma atyaMta du zarIravANe 535 ya ma te dumanal tenAmAM keI javarAdi rogane kAraNe AvI na hoya paraMtu vRddhAvasthA ne kAraNe ja AvI hoya kemake vRddhatvane kAraNe je kRzatA (durbaLatA) Ave che, te zarIranA jarjarIta thavAnA kAraNe Ave che. ane javarAdinA kAraNe je kRzatA Ave che te te dhIre dhIre dUra paNa thaI jAya che. paraMta vRddhatvane kAraNe AvelI kRzatA keI paNa prakAre dUra thaI zakatI nathI sa04 vAta matAvAna bhATe mahiyA "jarA jajjariyadehe" se prabhAnu zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 113 sa jarAjarjaritadehaH - ataeva 'siDhilatayAvalitaraGgasaMpiNaddhagate' zithilakhacAvaLitaraGga saMvinaddhagAtraH - zaithilyamAptayA tvacayAvaLitaraGgaizva zithilacarmarekhA rUpaiH saMpinaddhaM vyAptaM gAtraM zarIraM yasya sa tathA zithilacarmare khAzreNiyuktazarIravAn ''viralaparisaDiyadaMta sedI' maviraLaparizaTitadantazreNiH praviralAnAm alpAnAM parizaTitAnAM dantAnAM zreNiH paGgiviMdyate yasya praviralaparizaTitadantazreNiH 'unhAfree' uSNAbhihataH uSNena sUryakiraNAdinA saMtaptagAtraH 'taNhAbhihae' tRSNAbhihataH arttidhyAnayuktaH 'Aure' AturaH manomAlinyayukta ityarthaH, 'jhuMjhie' jhuMjhitobubhukSita ityarthaH dezIzabdo'yaM bubhukSitArthakaH 'vivAsie' pipAsitaH pipAsayA Farrate ityarthaH, 'dubale' durbalaH zArIrikavarahita ityarthaH, 'kilaMte' klAntaH - manasA durbala ityarthaH 'ega mahaM ko saMvagaMDiyaM' ekAM mahatIM kozAmra gaNDi rita deha hone se hI jisa kA zarIra jhurriyoM se dehakI sikur3ana sevyApta ho cukA hai / 'paviralaparisaDiyadaMta seDhI' 'dantapaMkti bhI jisa kI virala ho cukI hai aura jo bhI bAkI girane se bacI hai vaha bhI jisakI hila rahI hai| jo ' uNhAbhihae ' sUrya kI kiraNoM se saMtapta deha banA huA hai, 'tavhA bhihae ' tRSNA-pyAsa se yukta ho rahA hai (Aure) Atura - manomAlinya jisa meM A 'cukA hai| 'jhuMjhie' bhUkha jise laga rahI hai, 'zujhie' yaha zabda dezIya hai aura bubhukSita (kha) artha kA vAcaka hai| 'pivAsie' pipAsA se klAntadeha banA huA hai| 'dubbale' zArIrika bala se jo vihIna bana gayA hai, 'kilate' mAnasika bala bhI jisakA gira cukA hai aisA vaha ina vizeSaNoMvAlA puruSa 'ega mahaM kosaMvagaMDiyaM / eka baDI kozAmra 66 lAthI vAkaya kahyu che. ane jarAthI jajarIta zarIra thavAthI jenu zarIra karacalI AthI vyApta thaI gayu che. viralArisaDiyadaMta seDhI " " dAMtAnI paMkatI paNa jenI vikharAI gaI che ane je paDayAvagaranA bAkInA dAMta bacyA che. te pazu premanA usI gayA che. ane ne " uNhAbhihae " sUryanA menu zarIra tathI gayuM che. " tavhA bhihae" tRSyA 35 yatadhyAnathI yukta che, Atura bhananu bhaiyApAzu mAM bhAvyuM che." jhuMjhie " bhUkha bhene lAgI che. "jhuMjhie " se zabda dezI hai. tene lumanA arthamA vayarAya che. " pivAsie" tarasadhI du:jI maneseo he. " dubbale " zArIrI maja hevu nAza tha gayuM che. " kilaMte " mAnasiha bhaNa paNa jenuM naSTa thaI A vizeSaNe vALA purUSa " ekaM mahaM kosaMbaDiyaM " me cUkayu' che evA bhATI zAkha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magavatIsatre kAm kozAmranAmakavRkSasya sthUlAm atikaThinAM gaNDikAM yaSTikAmityarthaH 'mukkaM' zuSkAm na tu ArdrAm ArdrakASThasya chedane tathA parizramo na bhavati yathA atizuSkasya ataH zuSkAmiti vizeSaNam , 'jaDilAM' jaTilAm jaTAyuktAmityarthaH 'gaThillaM' granthilAm-granthimatImityarthaH 'cikkaNaM' cikaNAM-snigdhAm rUjhAyAcchedanaM saralaM bhavati ataH snigdhAmiti vizeSaNam 'vAiddhaM' vyAdigdhAM vakrAM na tu saralAm athavA vyAdigdhAm viziSTadravyopadigdhAm , 'apattiyaM' apAtrikAm avidyamAnAdhArAm nirAdhArasya chedanam azakyasaMpAyamiva bhavatIti etAghazI gaNDikA-kASThakhaNDam 'muMDega parasuNA kamajjA' muNDena parazunA apakAmeta muNDaH kuNThilacchedanAsamarthaH parazu:-kuThArastena apakrAmet atIkSNapara zunA tAikASThopari prahAraM kuryAt , 'tae NaM se purise' tataH khalu mahArakara. mAnantaram sa puruSaH 'mahaMtAI mahaMtAI sadAI kareI' mahato mahataH zabdAn karoti gaMDikA ko zAmanAmaka vRkSa kI sthUla-atikaThina-lakaDI ko jo ki 'sukkaM,' sUkhI hai, gIlI nahIM haiM, kyoMki gIlI lakar3I meM chedana meM aisA parizrama nahIM hotA hai jaisA parizrama sUkhI lakaDI ke chedana meM hotA haiN| 'jaTilA' jaTila-jaTA yukta hai, gaMThillaM' gAMTha yukta hai, 'cikkaNaM' snigdha hai, rUkSa nahIM hai, kyoMki rukSa lakar3I ke chedana meM saralatA hotI hai / 'vAiddhaM' vakra hai, sarala-sIdhI nahIM hai| athavAvyAdigdhaM viziSTa dravya se upadigdha-lepA hai / 'apattiyaM' apAtrika avidyamAna AdhAravAlI hai, yaha vizeSaNa isaliye diyA hai ki nirA. dhAra lakar3I kA chedana azakya jaisA hotA hai / (muMDeNa paramuNA) muMDa. parazu se-motharI-vinA dhAra kI kulhADI se-kATatA hai / 'tae NaM se purise 'kATate 2 vaha puruSa 'mahaMtAI mahaMtAI, saddAI karei' bIca bIca meM gaMDikAne eTale ke zAma nAmanA vRkSanI atyaMta kaThaNa lAkaDIne ke je "sukkaM" sUkSI cha. bhImI ana 45vAmA so parizrama 57 / nathI, parizrama kI sIna kAmAM thAya che. "jaTila" . as vANeche. "gaMThillaM" isqAgu che.. cikkaNaM " yiAzavANuhai. bha 3kSa sApAmA satAvA che. "vyAdigdhAM" vAcha. athavA vyAdhi sarale vizeSa prAranA dravyonA khepavANucha." apattiyaM" apAtrika eTale ke AdhAra vagaranuM che. A vizeSaNa eTalA mATe ApavAmAM AvyuM che ke nirAdhAra lAkaDuM kApavAmAM muzkelIvALuM hoya che. tevA lAkaDAne 524thI-mera ghAra vinAnI muhAthI / " taeNaM se purise" patai patA te 535 " mahaMtAI (2) sadAI karei" vayama vayamA hu|22| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 115 'no mahaMtAI mahaMgAI dalAI adAlei' no mahAnti mahAnti dalAni avadAlayati khaNDAni pRthak karotItyarthaH, yathA sa puruSaH parazupahAre kRte hUMkArAdirUpaM mahAzabdamucArayati kintu mahaddalaM na karotIti bhAvaH / 'ekAmeva goyamA !' evameva gautama ! 'neraiyANa' nairathikAnAm 'pAgAI kammAI gADhI kayAI' pApAni karmANi gADhIkRtAni cikagIkRtAni santi ityAdi sarvam 'jahA chaTTasara' yathA SaSThazatake prathamoddeza ke kathitam tathehApi jJAtavyam tatra gADhIkRtAni AtmapadezaH saha gADhavaddhAni zaNasUtragAhabaddha sUcIkalApavat vikaNIkRtAni sUkSmakarmaskandhAnAM sarasatayA parasparaM gADhasambandhakaraNena durbhedI kRtAni snigdhamRt piNDavat iti / 'jAva no mahApajjavasANA bhavaMti' yAvat no mahAparyavasAnAH huMkAra zabda bhI karatA jAtA hai| parantu apanI azakti ke kAraNa vaha usake khaNDa 2 nahIM kara pAtA hai| ataH jisa prakAra yaha puruSa parazukuThAra dvArA prahAra karane para bhI usa pUrvokta vizeSaNoMvAle kASTha ke TukaDe 2 nahIM karapAtA hai, isI prakAra se 'godhamA !' he gautama ! neraiyANaM pAvAI phammAI gADhIkathAI cikkaNIkayAI' nairathikoM ke pApa karma gADhIkRta-cikkaNIkRta-hotA hai ityAdi saba isa viSaya kA kathana 'evaM jahA chaTThasae' jaisA chaThe zataka ke prathama uddezaka meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye 'gADhIkRtAni' kA tAtparya aisA hai ki jisa prakAra se sUcIkalApa-zaNa ke sUtra se khUba majabUtI ke sAtha jakar3akara bAMdha diyA jAtA hai| usI prakAra se sUkSma karma skandha sarasa hone ke kAraNa paraspara meM gADha saMbandhavAle hote haiM atAre snigdhamRttikA ke piNDa ke jaisA durbhedya hote haiM / 'jAva no mahA pjjbzabda paNa karate jAya che. paraMtu pitAnI azaktinA kAraNe te purUSa te lAkaDAnA TUkaDA karI zakato nathI eTalA mATe je rIte purUSa kuhADI dvArA prahAra karavA chatAM paNa te pUrvokata vizeSaNavALA lAkaDAnA TukaDeTukaDA karI zako nathI me zata " goyamA!" hai gautama ! " neraiyANaM pAvAI, kammAI, gADhIkayAI" nA2yavAnA 55 me gADhIta mane thIyIkRta DAya cha merA samata DAya che. vi2 saya 5thana "jahA chaTsae" vI rIte chaThThA zatakanA pahelA uddezAmAM kahyuM che. tevI ja rIte ahiM paNa samajI khe. "gADhI kRtAni "nu tAtparya the cha / 2a sAyanA / sapanA derAthI khUba majabUta rIte jakaDIne bAMdhavAmAM Ave eja rIte sUma kama kanya parasparamAM atyaMta gADha saMbaMdhavALA hoya che. ethI te cIkaNI mATInA pIMDanI mAphaka dudha hoya che arthAta jaladI na teDI zakAya tevA hoya che, zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 magavatIsUtre bhavanti, atra yAvatpadena 'siliTThI kayAI khilI bhUyAI bhavaMti saMpagADhaM piyaNaM veyarNa veemANA No mahAnijjarA' iti saMgrAhyam zliSTI kRtAni khilIbhUtAni bhavanti saMpragADhAmapi ca khalu tAM vedanAM vedayamAnA no mahAnirjarAH TIkA-'saliTThI kayAI liSTI kRtAni nidhattAni ayaHsUtrabaddhAgnitaptalohazalAkAsamudAyavat yathA ayaH sUtrarajjubaddhA vanhipatApitA lohazalAkAH parasparaM tadAtmpabhAvamupagatA iva saMglanAH bhavanti, kathamapi tatra vizleSo na bhavati tathaiva karmANi parasparasaMbaddhAni kathamapi vibhaktAni bhavanti, tAhazAni nidhattAni karmANi zliSTI kRtAni kthynte| 'khilIbhUtAI bhavaMti' khilI bhUtAni bhavanti anubhavA. tiriktopAyAntareNa nirAkartu-kSapayitum azakyAni nikAcitAni ityarthaH, etAdRzagADhIkRtAni, cikaNIkRtAni zliSTIkRtAni khilIbhUtanIti vizeSaNa catuSTayenApi karmaNAM durvizo'dhyatvAmuktaM bhavati 'saMpagADhaM pi ya NaM te veyaNaM veye. sANA bhavaMti' isaliye ve yAvat mahAparyavasAnavAle nahIM hote haiN| yahAM yAvatpada se siliTIkayAI khilIbhUyAI, bhavati, saMpagADha piya ja veemANA No mahAnijjarA 'ina padoM kA saMgraha huA hai / inakA artha aisA hai-jisa prakAra lohe ke tAroM se vaddha aisA vahnitaptalohazalAkA kA samUha paraspara meM isa prakAra se mila jAtA hai ki jisase usameM vizleSa (alaga) nahIM ho sakatA hai usI prakAra karma bhI Apasa meM aise saMbaddha ho jAte haiM ki jisase unameM kisI prakAra karma chaTate nahIM hai| isa prakAra ke jo nidhatta bandhavAle karma hote haiM ve liSTI. kRta kahe jAte haiN| nikAcita bandhavAle jo karma hote haiM ve khilIbhUta kahalAte haiN| inakA nirAkaraNa bhoge vinA nahIM ho sakatA hai| ina gADhIkRta cikaNIkRta zliSTIkRta khilIkRta cAra vizeSaNoM se karmoM " jAva no mahApajjavasANA bhavaMti " tathA yAvat bha75 sAnA jAtA nayI mADiyA yAvat 54thI "siliTThIkayAI khilIbhUyAI bhavaMti, saMpagADhaM diyaNaM veemANA No mahAnijjarA" mA pahAnI saba thye| che. tenA atha A pramANe che. je prakArathI lekhaMDanA tArathI bAMdhela lokhaMDanI seno jaththA paraspara e rIte maLI jAya che ke jethI temAMthI te alaga thaI zakatI nathI eja rIte karma paNa ApasamAM evI rIte baMdhAI jAya che ke jethI temAMthI keI paNa prakAre chuTAtuM nathI A prakAranA je nidhatta baMdhavALA karmo hoya che. tene viSTIkRta kahevAmAM Ave che. nikAcita baMdhavALA je kama hoya che. tene khIlIbhUta kahevAmAM Ave che tene kSaya bhogavyA sivAya thaI zakatuM nathI A rIte A gADhIkRta cIkaNIkRta liSTIkRta, zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 117 mANA' saMpagADhamapi ca khalu tAM vedanAM vedayamAnA api No mahAnijjarA' no mahAnirAH-mahAnirjarAH sukRtaphalavanto na bhavanti te nArakAH mahAvedanAM vedayamAnA api| anena mahAnirjarAyA amAvena mahAnirvANaphalAbhAvaH savito nArakANAm / nairayikANAm karmANi atigADhIkRtAni santi, ato niraye mahatkaSTa manu mavanto'pi karma nirjarArUpaM tathA mokSAtmakaM phalaM nApnuvantIti bhAvaH / dRSTAntAntaramatrArthe darzayati-'se jahA nAmae kei purise' tadyathA nAmakaH kazcit puruSaH 'ahigaraNiM AuDemANe mahayA jAtra No mahApajjavasANA bhavaMti' adhi. karaNIm AkuTayana mahatA yAvat atra yAvacchandena 'mahayA mahayA ghoseNaM, mahayA mahayA paraMparAghAeNaM No sNcaae| tIse ahigaraNIe keI ahAbAyare poggale meM durvizodhyatA kahI gaI hai| ve nAraka jIva isa prakAra se vedanA ko bhogate haiN| isa prakAra ina meM mahAnirjarA kA abhAva sUcita kiyA gayA hai| nairayikoM ke karma atigADhIkRta hote haiM, isa kAraNa naraka meM mahAkaSTa kA anubhava karate hue bhI ve karma nirjarArUpa phala ko evaM usake phalarUpa mokSa ko prApta nahIM kara sakate haiN| isI bAta ko dUsare dRSTAnta se yoM samajhAte hue sUtrakAra kahate haiM-se jahA nAmae kehapurise' jaise koI puruSa 'ahigaraNi' eraNa ko AuDemANe mahayA jAva No mahApajjavasANA bhavaMti' kUTanA hubhA, jora 2 se zabda karatA huA usake TukaDe karane meM samartha nahIM hotA hai| isI prakAra ve nAraka jIva yAvat mahAparyavasAnavAle nahIM hote haiM-yahAM yAvat zabda se-'mahayA 2 ghoseNaM mahayA mahayA paraparAghAraNaM No saMcAei khilIkRta e cAra vizeSaNathI karmomAM durvidhyatA kahi che. (jaladI nAza na thaI zake tema) te nAraka jIva A rIte vedanAne bhegave cheA rIte nArakImAM mahA nijarano abhAva batAvavAmAM AvyuM che nAkIya jInA karmo atyaMta sakhata gADhIkRta hoya che. tethI narakamAM atyaMta duHkhane anubhava karavA chatAM paNa teo karma nirjarA rU5 phaLane ke karma nijerAnAM phaLa svarUpa mekSane prApta karI zakatA nathI. yA pAta bhIta TAMthI samajatA sUtrA2 / che se jahA nAmae kei purise" 2 535 " ahigaraNi" 25ne " AuDemANe mahayA jAva No mahApajjavasANA bhavaMti" pataindi 2 12thA avAsa karavA chatAM tenA TukaDA karI zakatA nathI eja rIte te nAraka jIve yAvat bhApa sanavADAtA nathI mahiyA yAvat zapathI "mahayA mahayA ghosraNaM mahayA (2) paraMparAdhAeNaM No saMcAei tIse ahigaraNie keI ahAbA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = bhagavatIstre parisADittara evAmeva goyamA ! nerajhyANaM pAbAI kammAI gADhIkayAI cikaNI. kayAI siliTIkayAI khiLIbhUyAI bhAMti saMpagADhaM pi yaNaM te vevaNaM veemANA no mahAnijjarA, ityantaH pATho grAdhaH, mahatA mahatA ghoSeNa, mahatA mahatA paramparA ghAtena no zaknoti tasyA adhikaraNyA kA~zcidapi yathAbAdarAn pudgalAn parizATayitum evameva gautama ! nairathikANAM pApAni karmANi gADhIkRtAni cikkaNI kRtAni zliSTI kRtAni khilI bhUtAni bhavanti saMpagADhAmapi ca khalu vedanAM vedayamAnA no mahAnirjarAH iti chAyA ghoSeNa iti gADhazabdena 'paramparAghAtena' iti nirantaramupayupari tADanena, yathA bAdarAn sthUlAn pudgalAn parizAdayituM dUrI karnu no zaknotIti sambandhaH zeSaM sugamam no mahAparyavasAnA bhavanti, yathA kazcit puruSaH adhikaraNI ghanena loha piNDena loha piNDaM tADayan api adhikaNyAH sthUlAMzaM notpATayituM samarthoM bhavati, tathA piNDa yat nArakajIvAnAM karmANi atikaThinAni bhavanti teSAM vinAzena tathA nirvANAtmakaphalamAptaye te na tIse ahiMgaraNIe keI ahAbAyare poggale parisADittae evAmeva goyamA! neraiyANaM pAvAIkammAI gADhIkayAi cikkaNIkayAI, silihIkayAI, khilIbhUyAI bhavaMti saMpagADha piya NaM te veyaNaM veemANA No mahA nijjarA' isa pATha kA artha pUrvokta rUpa se hI hai| 'paraMparAghAeNa' zabda kA artha hai nirantara usa eraNa ke Upara ghana paTakatA huaa| tAtparya isakA aisA hai ki jaise koI puruSa eraNa ko dhana se kUTatA huA bhI-usa para dhana kA baDe 2 jora se prahAra karatA huA bhI-usa eraNa ke sthUlAMzoM ko nahIM toDa pAtA hai usI prakAra se nAraka jIvoM ke karma bhI atikaThina hote haiN| isaliye ve usake vinAza se nirvANAtmaka phala prApti ke liye samartha nahIM ho sakate haiM / yare poggale parimADittae evAmeva goyamA ! neraiyANaM pAvAI kammaiM gADhIkayAI, cikaNI kayAI miliTrI kayAI, khilIbhUyAI bhavaMti saMpagAdapi ya NaM te veyaNaM veramANA No mahAnijjarA" mA pAune matha 55 59l saL manusAra cha arthAt nAraka jInA pApakarma gADha, cIkaNu ghaNu majabUta ane khilIbhUta hoya che. khIlA jevA majabUta atyaMta majabUta evI vedanAnuM vedana karavA chatai 55 ta bhani ya tA nathI. "paraMparAghAeNaM' se zahanA artha niraMtara te eraNa upara ghaNunA ghA karate thake paNa enuM tAtparya evuM che ke jevI rIte keI purUSa eraNa upara jorathI ghaNanA ghA mArate hovA chatAM te eraNane teDI zakato nathI teja rIte te nAraka jIvonA kAryo paNa atyaMta kaThaNa hoya che. jethI karmonI nirja karI zakatA nathI tethI nAzathI thavA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 119 samarthAH bhavantIti bhAvaH / 'se jahA nAmae kei purise' tadyathAnAmakaH kazcita puruSaH, 'taruNe balavaM jAva mehAvI' taruNo-yuvA, balavAn zArIrikabalasaMpanno yAvat mevAvI-buddhisampannaH, atra yAvat padena eteSAM saGgraho bhavati, 'jugavaM juvANaM apAyake thiraggahatthe daDhapANipAyapAsapidaMtarorupariNae talajamalajuyalaparighaNibhavAhU cammedvagaduhaNa muTiyasamAhayaniciyagattakAe utssabalasamaNNAgae laMghaNapavaNajaiNavAyAmasamatthe chee dakkhe pattaTe kupale' yugavAn yuvA, alpAtaGkA, sthirAgrahastaH dRhapANipAdapArzvapRSThAntarorupariNitaH tAlayamalayugalaparighanibhabAhuH cameMSTakadrudhagamuSTikasamAhatanicitagAtrakAyaH aurasyabalasamanvAgataH, lakhanaplAna navanavyAyAmamamarthaH cheko dakSaH prAptAH kuzala iti vyAkhyA-'jugavaM' yugazan-yugaH-suSamaduSpamAdi kAlaH so'duSTI-nirUpa dravo viziSTavalaM kAraNaM yasya sa yugavAn ityarthaH, 'jugANe" yuzana:-yuvA yauvanAvasthaH saMpAptavayAH 'apAyake' asAtaH, atra alpazabdo'bhAvabodhakA tathA ca 'se jahAnAmae ke purise' jaise koI eka puruSa ho 'taruNe balavaM jAva mehAvI' aura vaha taruNa ho sAtha meM vaha balavAn bhI ho-zArIrika pala se saMpanna ho, yAvat-medhAvI-buddhizAlI ho, tathA yAvatpadagrAhyajugavaM-Adi vizeSaNoM vAlA ho, ye ve vizeSaNa isa prakAra se hai'jugavaM, juvANaM-appAyaMke thiragahatthe, daDhapANipAyapAsA piTutaroru pariNae, talajamalajugalaparighaNibhayAhU, cammelugaduhaNamuhiyasamAhaya. niciyagattakAe, urassabala samaNNAgae, laMghaNapavaNajaiNavAyA. masamarathe, chee, dakkhe, pattaTe kusale' to yugavAn ho suSamaduSamA. dikAla jisakA nirupadrava ho-viziSTa thala kA kAraNa ho yuvAna ho yuvAvasthAsaMpanna (caDhatIjavAnIvAlA) ho, alpa AtaGkavAlA ho-nIroga 41 bhakSanI prAti 35 31 mevAmA samaya tha zatA nathI. "se jahA namae kei purise "bha se 535 DAya" " taruNe balavaM jAva mehAvI" bhane te yuvAna DAya che te sAye maNavAna 56 DAya bhane guddhizANI 54 ya ma yAvata 54thI " jugavaM" vigere vizeSapANI lAya te vishessnne| 241 prabhAra che. "jugavaM juvANaM, apAyake, thiraggahatthe, daDhapANipAyapAsA piTutarorupariNae, talajayala, juyala parighaNibhabAhU, cammelugaduhaNamudviyamamayaniciyagattakAe urassabalasamaNNAgae, laMghaNa, pavaNajaiNavAyA. masamatthe, chee, dakkhe, pattaTre, kusale" te yugavAna DAya suSamahu55 vigere kALa jeno upadrava vagarano hoya-vizeSa prakAranA baLavALA hoya yuvAna hoya ane yuvAavasthAvALo hoya, nIrogI hoya, sthirAgrahata hoya eTale ke zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 magavatIsUtre alpaH AtaGko rogo yasya so'lyAtaGkaH nIroga ityarthaH, 'viraggahasthe' sthirA. prahasta:-sthiraH prakRtakAryakaraNe kampanarahitaH agrahasto-hastAgraM yasya sa sthirAgrahastaH 'dahapANipAyapAsapiThaMtaropariNae' dRDhapANipAdapArzvapRSThAntarorupariNataH-dRDhaM pANipAdaM yasya tathA pAcauM pRSThAntare ca UrU ca pariNate pariniSThitatAM gate yasya sa pANipAdapArzvapRSThAntarorupariNataH-sarvAvayavairuttamasaMhananavAn ityarthaH 'talajamalajuyalaparighaNibhavAhU' tAlayamalayugalaparighanibhavAHsAlaM-tAlavRkSaH, tayoryamalaM-samaNikaM yat yugalaM dvayaM parighazcArgalA tannibhautattulyau dIrghavInatvasaralatyAdinA bAhU yasya sa tAlayamalayugalaparighanibhA bAhuH / 'cammelugaduhaNamuTTiapamAhayaniciyagattakAe' carmeSTakAduSaNamuSTikasamA. hatanicitagAtra kAyAvarmeTa kayA-AyuSavizeSeNa duSaNena mudgaravizeSeNa muSTikena muSTayA ca samAhatAni pratidinamabhyAsapavRttasya nicitAni-niviDIkRtAni gANi skandhorupRSThAdIni yatra sa tathAvidhaH kAyo yasya sa tathAvidhaH 'uraho, yahAM alpa zabda abhAva artha kA bodhaka hai| sthirAgrahasta hojiptakA agrabhAga prakRtakArya ke karane meM sapA huA ho-kaMpanAdi se rahita ho' 'daDha gANipAyapAsapiTuMnarorupariNae' pANipAda jisake majabUna ho, donoM pArzvabhAga, pRSThAntara aura UrU jisake puSTa ho, arthAt sarva avayavoM se jisakA saMhanana uttama ho, tAlavRkSa ke samazreNika yugala ke samAna aura parighA ke samAna dIrghatA, pInatA aura saralatA ko lekara jisake donoM pAhu hoM, jisake skandha, UrU, pRSTha Adi avayavavAlA zIra AyudhavizeSa, drughaNa-mudgara aura muSTi ina ke dvArA pratidina kRta vyAyAma ke abhyAsa se bahuta paripuSTa ho, Antara utmAha, bala aura vIrya se yukta ho, lAMdhane meM, dauDane meM zIghratA meM hAthane agrabhAga kArya karavAvALe sthira heya arthAta kaMpa vigere vagarane DAya. " daDhapANipAyapAsapiTuttarorupariNae" hAtha ma2 5 nA bha04. bUta hoya ane paDakhA pRSThAntara (pITha, vAsa) ane urU jenA bharAvadAra hoya arthAt jenA badhA ja avayave uttama hoya eka sarakhA taDa vRkSanA be cheDanI samAna temaja parIgha-bhegaLa samAna laMbAIvALA ane majabUta evA jenA bane hAtha hoya jene khabhA urU, pUrNa vigere avayavavALuM zarIra Ayudha vizeSa draghaNa-magadaLa ane muSTi (muThI) dvArA hameza karela kasaratanA abhyAsathI ghaNuM ja puSTa hoya AMtarika utsAha, baLa, ane zaurya thI yukta hAya lAMghavAmAM (kUdakAmAM, ) deDavAmAM zIdhranAmAM ane kasaratamAM je zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 121 ssabalasamaNNAgae' aurasyabalasamanvAgataH-AntarotsAhabalavIryayukta ityarthaH, 'laMghagapavaNajavaNavAyAmasamatthe' lavanaplavanajavanavyAyAmasamarthaH, atra javanazabdaH zIghratArthabodhakA tathA ca laDane plavane zIghratAyAM vyAyAme ca sAmarthyavAniti, 'chae' cheka:-prayogajJaH 'dakkhe' dakSa:-caturaH zIghrakArI 'patta?' prAptArtha:adhikRte karmaNi niSThAM prApta ityarthaH, 'kusale' kuzala:-AlocitakArIti / 'mehAvI' medhAvI-sakRt zrutadRSTajJaH, 'NipuNe' nipuNaH-upAyArambhakaH / 'niuNasippovagae' nipuNazilpopagataH kASThacchedanakriyAsu atikuzala ityarthaH, 'ege mahaM' ekA mahatIm 'ullaM' ArdrA snigdhAmityarthaH 'sAmaligaDiyaM' zAlmalIgaMDikAm zAlmalIvRkSaH chedane'ti saralo bhavati ataH zAlmalIgaNDikA dRSTAntatayopanyasteti / 'anaDila' ajaTilagam-jaTArahitAm 'agaMThilaM' agranthikAm granthirahitAm granthivibhedo'zakayo bhavati avo granthirahitAmityuktam etAvatA chedane sAralyamupadarzitam 'acikkaNaM' acikkaNAm-dravyAntarasnehaleparahitAm evaM vyAyAma meM jo sAmarthyavAlA ho, cheka-prayoga kA jAnakAra-ho, dakSa-catura ho-zIghakArI ho adhikRta kArya meM niSThA prApta ho, kuzala ho soca samajhakara kArya ko karanevAlA ho-meghAvI ho-sakRt (ekabAra) zrutadRSTa kA jJAtA ho, nipuNa ho-upAyArambhaka ho, nipuNa zilpopagata ho kASThacchedana kriyA meM atikuzala ho aisA vaha puruSa 'ega mahaM' eka baDI 'ullaM' gilI-snigdha 'sAmalIgaMDiyaM' zAlmalI (semala) vRkSa kI lakaDI ko jo cheina meM yaha atisarala hotI hai| (isaliye use dRSTAnta ke rUpa meM yahAM upanyasta kiyA hai) jo ki ajaTilA-jaTA rahita ho,' 'agaThilaM' gAMTha rahita ho, (gAMThavAlI lakar3I kA phADanA muzkila hotA hai, isIliye yahAM gAMTha rahira aisA kahA gyaa| 'acikkaNaM' dravyAntara sneha ke lepa se rahita ho| 'avAiddhaM' zakitavALo hoya che ke-prayogane jANanAra hoya dakSa catura hoya zIghakAma karavAmAM kuzaLa hAtha ane pitAne Adhina kAryamAM niSThAvALo hoya kuzaLa hoya ane samajI vicArIne kArya karavAvALA hoya buddhizALI hoya eka vAra joyela ke sAMbhaLela ne jANanAra hoya arthAt yAdazakitavALo hoya nipurNa hAya upAyane jANanA heya kArIgarIne jANanAre hAya lAkaDA kApavAnI yAmA ghaNe zaka DAya sevA 535 " gaM maham" me mA " ullama" alg "sAmalIgaMDiya" bhanI (semasa) vRkSanA na 2 kApavAmAM saraLa hoya che. vaLI te lAkaDuM ajaTila jaTA vagaranuM heya "agaMTrilaM " is 12nu DAya "acikkaNa" yAsANA bhI dravyanA 5 ranu DAya " avAiddhaM " vyAdhi na DAya, pAna DAya arthAta saraNa zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhagavatIsUtre 'avAhaddhaM' avyAdigdhAm avakrAM saralAmityarthaH, 'sapattiyaM' sapAtrikAM sAdhArAmityarthaH 'atikkheNa parasuNA avakamejjA' atitIkSNena parazunA avakrAmet-mahAraM kuryA dityarthaH kavida yuvA svastho balavAn atitIkSNaparazunA ati saralakASThakhaNDopari mahAraM kuryAt tatra saraLatayaiva tatkASThasya khaNDanaM bhavati tathaiva dASTantiko'pi yojyaH iti samuditArthaH / 'tapaNaM se purise no mahaMtAI mahaMtAI sadAI kare' tataH khalu sa puruSo na mahato mahataH zabdAn karoti pratyuta 'mahaMtAI mahaM tAI dalAI avAle' mahAnti mahAnti dalAni kASThakhaNDAni avadArayati - chitvA kASThaM sakhaNDaM karoti 'evAmetra goyamA' evameva he gautama! acikkaNAdi guNaviziSTakASThachedanavadeva, samaNANaM NiggaMthANaM' zrANAnAm nirgranyAnAm 'ahA bAdarA kammA' yathA vAdarANi sthUlAni karmANi 'siDhilI kathA " avyAdigdha ho, avakA - sarala ho / 'sapattiyaM' sAdhAra ho, atitikkheNa parasuNA' atitIkSNa parazu ke dvArA 'avakkamejjA' kATe to vaha use saralatA ke sAtha kATa detA hai, isI bAta ko Age spaSTa karane ke liye kahA gayA hai- 'tae NaM se purise no mahaMtAI mahaMtAI sahA' isa prakAra ki usa atisarala kASTha khaNDa ke Upara parazu dvArA prahAra karatA huA vaha yuvAdi vizeSaNoMvAlA puruSa kATate samaya huMkAra AdirUpa zabdoM kA uccAraNa bhI nahIM karatA hai aura saralatA ke sAtha " mahaMtAI 2 dalAI avaddAlei" usa kASTa ke bar3e 2 khaNDa Tukar3e bhI kara detA hai "evAmeva goyamA" isI prakAra se he gautama! acikkaNAdiguNaviziSTa kASTacchedana kI taraha hI "samaNArNaM nigrgathANAM " zramaNa nirgranthoM ke "ahAbAyarAi' kammAI" yathA bAdarakarma hoya " sapattiyaM " AAdhAravANu hoya sevA " atitizkheNa parasuNA " atyaMta dhAravAjI DuDADIthI " avakkamejjA" aye to te 3Sa se lAuDAne ghAlIna saraLatAthI kApI de che. eja vAtane vadhAre spaSTa karavA mATe kahe che ke " tara NaM se purise no mahaMtAI mahaMtAI sadAI " 352 he vizeSaleovANA te atyaMta saraLa lAkaDAnI upara prahAra karatA evA te yuvAdi vizeSaNevALA purUSa kApatI vakhate huMkAra vagere zabdanA uccAra karatA nathI ane saraNatAthI " mahaMtAI mahaMtAI dalAI pravaddAlei " te bAuDAnA bhoTA bhoTA 484| urI he che. " evAmeya goyamA ! ye rIte he gautama! abhizrAhi 66 samaNANa' nigaMdhANa " nirbha :ahA bAyarAI kammAI " yathA bAhara bha 'siDhilI kayAiM " maha zramaN guNavALA lAkaDAne kApavAnI mAphka ja thAnA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 123 zithilIkRtAni mandavipAkI kRtAni karmANi 'miDiyAI' kayAi" niSThitAni kRtAni - niHsattAkAni vihitAni 'viSpariNAmiyAI' vipariNAmitAni sthiti ghAtarasaghAtAdibhirvipariNAmaM nItAni tAni karmANi jhaTiti vinAzam upayAntItyarthaH khippAmena parividdhatyAhaM bhavaMti' kSimameva parividhvastAni bhavanti zIghrameva yathAsyAttayA naSTAni bhavanti tAni karmANi 'jAvaiyaM tAvaiyaM jAva mahApajjasANA bhavaMti yAvatkAM tAvatkAmapi khalu yAvat mahAparya vAsanA bhavanti, atra yAvatpadena 'pi ya NaM te veyaNaM veemANA mahAnijjarA' Ape khalu te vedanAM vedayamAnA mahAnirjarAH ityasya saGgraho bhavati / punarapi dRSTAntamAha - ' se jahA vA kepurise' tad yathA vA kazcit puruSaH 'sukkaM taNaisthayaM' zuSkaM tRNahastakam pulikam 'jAyateyaMsi pakkhivejjA' jAtatejasi agnau prakSipet ' evaM jahA chaTTasara tahA ayokavalle vi' evaM yathA SaSThazatake tathA ayaskapAle'pi SaSTha"siDhilIkayAi" mandavipAka vAle kie jAkara "miDiyAI kayAi " sattAvihIna kiye jAkara "viSpariNAmiyAi" sthitighAta, rasaghAta Adi dvArA vipariNAma ko prApta kiye jAkara "khippAmeva parividdhatthAI bhavaMti " zIghra hI naSTa kara diye jAte haiM / " jAvaiyaM tAvaiyaM jAva mahApajjavasANA bhavaMti" isaliye ye zramaNa nirgrantha bhale hI cAhe jitanI mandavedanA kA anubhava kareM taba bhI mahAnirjarAvAle hote haiN| punaH dRSTAntAntara se prakRtaviSaya ko puSTa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM- "sukkaM taNahatthayaM" jaise koI puruSa zuSka ghAsa ke pUrA ko "Ayatesi pakkhivejjA" agni meM DAla detA hai "evaM jahA chaTTasae tahA tradelo vi' chaThaveM zataka ke prathama uddezaka meM kahA gayA hai usake anusAra vaha zIghra jala jAtI hai-isI prakAra se zramaNanirgranthoM ke viSAmvAjA arAdhane " NiTTiyAI kayAI " sattA vagaranA arAdhane " viSpari NAmiyAiM " sthiti ghAta rasadhAta vigerethI parizamita urAyelA " khippAmeva parividdhatthAiM bhavaMti " sahI 4 nAza rAya che " jAvaiyaM tAvaiyaM jAva mahApajjavANA bhavaMti " tethI me zrama nirbhatha thADe telI bhaha behanAnA anubhava karatA hAya tA pazu mahAnirjarAvALA hAya che. zramaNa bhagavAna A viSayane vadhAre spaSTa karavA mATe biju dRSTAMta zyAyatAM uDe he he " sukkaM taNahatthayaM " ne ardha pu3Sa sudha ghAsanA puNAne " jAyateyaMsi pakkhivejjA " agnimAM nAce " evaM jahA chaTThasae tahA athakavalko " prema chahA zatamnA paDelA uddezAmAM uDevAmAM Avyu che te abhA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhagavatIsUtre " zatakIyaprathamoddeza vRttAntastu ittham 'se NUNaM goyamA ! se sukke taNahatthara jAyateyaMsi pakkhite samANe khiyAmeva manasAvijna haMtA masamasAvijjaha, evameva goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM ahAvAyarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti se jahA NAmae ke purise tattaMsi ayakavallaMsi udagabiMdu jAva haMtA vidvaMsamAgaccha evAmeva goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM ahAbAyarAI kammAI vidvaMsamAgaccha' tad nUnaM gautama / sa zuSkasvaNahastako jAtatejasi prakSiptaH san kSimameva masamasApyate hanta masamasApyate evameva gautama ! zramaNAnAM niryanyAnAM yathA vAdarANi karmANi yAvad mahAparyatrasAnA bhavanti tadyathAnAmakaH kazcita puruSaH taptesyaHkapAle udakabindu yAvat hanta vidhvaMsamAgacchati, eva meva gautama / zramaNAnAM nirgranthAnAM yathA bAdarANi karmANi vidhvaMsamAgacchanti / etatparyantaM SaSThazatakIyaprathamodezakapakaraNaM tadihAnusandheyam jAva mahApajjabasANA bhavati yAvad mahAparyavasAnAH bhavanti, atra yAvat SaSThazatakIyaprathamo dezamaraNaM pUrva pradarzitametra ! 'se teNadveNaM goyamA !" tattenArthena gautama ! yathAvadara karma zIghra hI naSTa ho jAte haiM - chaThaveM zataka ke prathama uddeze maiM kahA gayA viSaya isa prakAra se hai- " se NUNaM goyamA ! se sukke taNa itthae jAyateyaMsi pakkhite samANe khippAmeva masamasAvijjai evAmeva goyamA ! samaNANaM niggaMdhANaM jahAbAyarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti" se jahANAmae keI purise tattaMsi ayakavallaMsi udagabindu jAva haMtA viddhasamAgacchaha, eSAmeva goyamA ! samaNANaM NiggaMthANaM jahAbAyarAI kammAI viddhaM samAgacchar3a' isa pATha kA artha spaSTa hai, isa pATha taka chaThe zataka ke prathama uddezaka kA kathana yahAM para grahaNa kara lenA cAhiye "se teNadveNaM goyamA ! evaM buccai" isa kAraNa " zvAsanA te pULA jaladI maLI jAya che. teja pramANe zramaNa nitra thAnA yathA mAdara kamAM jaladI nAza pAme che. chaThThA zatakanA pahelA uddezAmAM kahela viSaya yA pramANe che. " se NUNaM goyamA ! se sukke taNahatthae jAyateyaMsi pakkhite samANe khippAmeva masamassAvijjai, evAmeva goyamA ! samaNANaM nibhgaMthANaM jahA bAyarAI kammAI jAva mahApajjavasANA bhavaMti se jahANAmae kei purise tasi ayakavallaMsa udgabiMdu jAva haMtA viddhasamAgaccha evAmeva goyamA ! maNANaM NigaMthANaM jAbAyarAI kammAI vidvaMsamAgacchai " yA pAThanA artha spaSTa che. A pArDa sudhi chaThThA zatakanA pahelA uddezAnu' kathana ahiMyA samajI Ag. "a aogo maar! qa gar" A sirq e ulah ! A' g' sg') } zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 4 sU0 1 karmakSapaNanirUpaNam 125 'evaM vuccaI' evamucyate 'jAtrayaM anagilAyae samaNe NiggaMthe kammaM NijjareI' yAvatkam annaglAyakaH zramaNo nirgranthaH karma nirjarayati, taMceva jAva vAsako DAkoDIe vA no khavayaMti' tadeva yAvat varSakoTikoTayA vA no kSapayanti nArakAH atra yAvatpadena 'evaiyaM kammaM neraiesu neraiyA' ityArabhya 'vAsakoDIe vA vAsakoDIhiM vA' ityantaH sarvo'pi praznagrantho grAhyaH 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaha' tadevaM bhadanta ! 2 iti yAvad viharati, he bhadanta ! yad devAnu. miyeNa karmakSapaNaviSaye zramaNanArakayorbhedaH sayuktikaH kathitaH iti tatsarvamapi he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki "jAvayaM annagalAyae samaNe NiggaMthe kamna nijjarei" jitane karmoM kI nirjarA annaglAyaka-nitya bhojI sAdhu-zramaNa ninya ekadivasa meM karatA hai "taM ceva jAva vAsakoDAkoDIe vA no khavayaMti" utane karmoM kI nirjarA yAvat koTAkoTI varSoM taka bhI naraka ke nairayika jIva nahIM kara sakate haiN| yahAM yAvaspada se "evaiyaM kammaM rahaetu neraiyA" yahA~ se lagAkara "vAsako. DIe vA vAsakoDIhiM vA" yahAM taka kA sarvapraznagrandha grahaNa kara lenA cAhiye "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharai" he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha karmakSapaNa ke viSaya meM zramaNanAraka kA bheda " jAvaiyaM bhannagilAyae samaNe niggaMthe kammaM nijjarei " 28mA bhanI ni annAya nitya RO sAdhu-zrama nizraya 43 cha. "taMceva jAva vAsa koDIe vA no khavayaMti" meTA ni ni nabhA 276 nA24 1 TATarI varSA sudhImA 5] zata nayI miDiyA yAvat 54thI " evaiya' kammaM nerairasu neraiyA" maDiyA vara "vAsakoDIe vA vAsakoDIhiM jA" ahi sudhIne saghaLo ja praznottara rU5 graMtha grahaNa thayela che te samajI bevo. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ci jAva viharai" he mAvan ! bhA5 hevAnu. priye! A karma kSaNanA viSayamAM zramaNa ane nArakane bheda yukita sahita kahyo che. te saghaLuM kathana satya ja che. A pramANe kahine te gautama prabhune zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhagavatIsUtre evameva sayuktikaM satyameva, iti uktvA gautamo bhagavantaM vandate, namasyati, vanditvA namasthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati ||muu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake tRtIyodezakaH smaaptH||16-3|| sayuktika kahA hai vaha saba sayuktika hai-satya hI-hai isa prakAra kahA kara ve gautama prabhu ko vandanA evaM namaskAra kara saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye||suu. 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsatra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA tIsarA uddezaka samApta // 16-3 // vadanA ane namaskAra karIne saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM karatAM pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU015 nAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna seLamA zatakane trIjo udeza samApta 16-3 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 5 0 1 devAgamanAdizatinirUpaNam 120 atha zoDazazatake paJcamodezakaH prArabhyate / caturthIdezake karmanirjaraNazaktisvarUpaM kathitaM paJcametu devAnAmAgamanAdi zaktisvarUpaM kathyate anena saMbandhena AyAtasyAsya paJcamoddezakasyedamAdimaM tatram te kAle' ityAdi / mUlam - teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM ulluyatIre nAmaM nayare hothA, vaNNao egajaMbUra beie, vannao teNaM kAleNaM teNaM samaparNa sAmI samosaDhe / jAva parisA pajjuvAsai, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sake deviMde devarAyA vajjapANI, evaM jaheba bitiya uddesae taheva divveNaM jANavimANeNaM Agao jAva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai ubAgacchittA jAba namaMsittA evaM vayAsI, deve NaM bhaMte! mahiDie jAva mahAsokkhe bAhirae poggale apariyAittA pabhU Agamittae 1 no iNaTThe samaTThe ? deve NaM bhaMte! mahaDDie jAva mahAsokkhe bAhirae poggale pariyAittA pabhu Agamittae ? haMtA, pabhu deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe0 evaM eeNaM abhilAveNaM gamittae 2, evaM bhAsittae vAgaritae vA 3, ummisAvettae vA nimisAvettae vA4, AuhAvettae vA pasArettae vA 5 ThANaM vA sejaM vA nisIhiyaM vA itara vA 6 evaM viuvittae vA7 evaM pariyArAvettaravATa jAva hantA pabhU imAI aTThaukkhittapasiNavAgaraNAI pucchai pucchittA saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdai vaMdittA tameva divvaM jANa - vimANaM durUhai duruhitA jAmeva disaM pAubbhUe tAmeva disaM paDigae // sU0 1 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 magavatImace chAyA-tasmin kAle tasmin samaye ullUkatIraM nAma nagaramAsIta , varNakaH ekajambUka caityam varNakaH / tasmin kAle tasmin samaye svAmI samavasRtaH yAvat pariSat payupAste, tasmin kAle tasmin samaye cakro devendro devarAjo vajrapANiH evaM yathaiva dvitIyoddezake tathaiva divyena yAnavimAnena AgataH yAvat yatraiva zramaNo bhagavAna mahAvIrastatraivopAgacchati, upAgatya yAvat namasyitvA evam avA. dIva-devAH khalu bhadanta ! mahaddhiko yAvad mahAsaukhyaH bAhyAn pudgalAn apayodAya prabhurAgantum ? nAyamarthaH samarthaH / devaH khalu bhadanta ! mahaddhiko yAtad mahAsaukhyo bAhyAn pudgalAn paryAdAya prabhuH Agantum ? haMta prabhuH / devaH khala bhadanta ! mahaddhiko yAvad mahAsaukhyaH, evam etena abhilApena gantum 2, evam anena abhilApena bhASituM vA 3 unmiSituM vA nimiSituM vA 4 AkuNTayituM vA prasArayituM vA 5, sthAnaM vA zayyAM vA niSadyAM vA, cetayituM vA 6 evaM viku. vitu vA 7 evaM paricArayituM 8 yAvada hanta prabhuH imAni aSTa ukSiptamaznanyAkaraNAdi pRcchati pRSTvA saMbhrAntikavandanakena vandati vanditvA nameva divyaM yAnavimAnam adhirohati adhiruhya yAmeva dizaM mAdurabhUva tAmeva dazaMpratigataH // sU0 1 // ___TIkA-'teNaM kAlegaM neNaM mamaraNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'ulluyatIre nAma nagare hotthA' ullukatIraM nAma nagaramAsIt 'vaNNaoM' varNakaH campA pAMcaveM uddeze kA prArambhacaturtha uddeze meM karmoM kI nirjaraNazakti kA svarUpa kahA gayA hai aba isa paMcama uddeze meM devoM kI AgamanAdi zakti kA svarUpa kahanA hai, isaliye isa paMcama uddezA kA prArambha kiyA gayA hai-"teNaM kAleNaM teNaM samaeNa" ityAdi sUtra isakA sarvaprathama sUtra hai "teNaM kAleNaM terNa samae" ityAdi / TIkArtha-"tasmin kAle tasmin mamaye" usa kAla aura usa samaya meM "ulluyatIre nAmaM nayare hotyA' ullukatIra nAma kA nagara pAMyA dezAno pAra - cothA udezAmAM karmonI nirjarA karavAnI zakitanuM svarUpa kahevAmAM AvyuM che. have A pAMcamAM udezAmAM devonA Agamana vagere zakitanA evarUpanuM varNana karavAmAM Avaze ethI A pAMcamAM uddezo prAraMbha karavAmAM sAva che. tenupasUtramA pramANe che. "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" tyA: A.-" tasmina kAle tasmin samaye "che ANe ana ta sabhaye " ulluyatIre nAma nayare hotthA" tIra nAma nA tu. "vaSNao" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 50 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 129 nagarIvarNanavat asya ullukatIranagarasyApi varNanaM karttavyam / 'egajaMbUe cehae' ekajambakaM caityam 'vaNNao' varNakaH, asya varNanaM pUrNabhadracaityavad vijJeyam / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'sAmIsamosaDhe' svAmI-mahAvIrasvAmI tIrthaGkaraH saMpAptakevalajJAnadarzanacAritradharaH samavasRtaH 'jAva parisA pajjuvAsai' yAvat pariSad payupAste bhagavata AgamanaM jJAtvA ullUkatIranagarato bahavaH samAgatA bhagavantaM vanditu tadIyavacanAmRtaM pAtuM mahato sabhA saMvRttA, tasyAM ca samAyAM sarrAn lakSIkRtya bhagavatA dharmopadezo dattaH, datte ca pariSat namasyati paryupAste ca, ityAdi sarvo'pi vRttAnto yAvat padagrAhyo bhavatIti 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmina kAle tasmin samaye pariSad vidyamAna thA "vaNNao" isakA varNana aupapAtika sUtra meM varNita caMpA nagarI ke samAna jAnanA cAhiye / "egajaMbUra cehae" isameM eka jambUka nAma kA caitya thA "vaNNo " isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya kI taraha se jAnanA cAhiye "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" usa kAla aura usa samaya meM "sAmI samosaDhe" tIrthaMkara mahAvIra svAmI yahAM padhAre the prApta hue kevalajJAna se, kevaladarzana se aura cAritra se yukta the "jAva parisA pajjuvAsa" bhagavAna kA Agamana sunakara ullukatIra nagara se anekajana bhagavAn ko vandanA karane ke liye aura unase dharmopadeza sunane ke liye pariSadA ke rUpa meM unake pAsa Ae prabhu ne Agata pariSadA ko dharmopadeza diyA, dharmopadeza ho cukane para pariSadA ne prabhu ko vandanA kI namaskAra kiyA, ityAdi samastavRttAnta yAvatpada se tenuM varNana aupapAtika sUtramAM varNavelI caMpAnagarI pramANe samajI levuM. " egajaMbUe cehae " tabhI se nAbhanu yetya (dhAna) tu. "vaNNao" tenu 15 - 55 pUbhadra thatya (GdhAna)nI bhA34 sama ve'. "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" te aNe ana ta samaye sAmI samosaDhe" tItha 42 mahAvIra svAmI tyAM padhAryA teoe kevaLajJAna ane kevaLadarzana meLavyA hatA. bhane yAstriyA te! yuta ta!. " jAva parisA pajjuvAsai" bhavAnanu Agamana sAMbhaLIne ulUkatIra nagaranI pariSada bhagavAnane vaMdanA karavA mATe ane temanI pAse dhama dezanA sAMbhaLavA mATe temanI pAse AvI. prabhue Avela pariSadane dhama dezanA ApI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSadAe prabhune vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne pariSada potapotAne sthAne pAchI gaI. ItyAdi saghaLu vRtAMta yAvat zabdathI ahi grahaNa thayuM zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D ____magavatImatra samaye 'sabake deviMde devarAyA bajnapANI' zakro devendro devarAjo bajrapANiH, 'evaM jaheva bitie uddesae taheva' evaM yathaiva dvitIyoddezake tathaiva atraiva zatake idamIyadvitIyoddezake yathA zakrasya vikurvaNAM vimAnAni varNanamupavarNitaM tathaiva sarvamapi prakaraNamatra vijJeyam 'divveNaM jANavimANeNaM Ago' divyena yAnavimAnena AmataH divyam-ativilakSaNaM ca tad yAnavimAnamiti divyaMyAnavimAnaM tAdRzaM vimAnamAruhya bhagavatsamIpamAgataH 'jAva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva ugacchaI' yAvad yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIrastatraiva upAgacchati, atra yAya. padena 'uvAgacchittA' ityasya saMgraho bhavati upAgatya 'jAva namaMsittA evaM yahA~ grahaNa huA hai "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" usa kAla aura usa samaya meM jaba ki pariSadA maujUda thI "sakke deviMde devarAyA vajjapANi" vajrapANi vAlA devendra devarAja, zakra unake pAsa AyA "evaM jaheva bitie uddesae taheva" isI solahaveM zataka ke dUsare uddezaka meM jaisA zaka ke saMbandha meM vikurvaNA vimAna Adi kA varNana kiyA gayA hai vahI saba varNana yahAM para bhI kara lenA cAhiye "divveNa jANavimANeNaM Agao" devendra devarAja zakra unake pAsa divya yAna vimAna para caDhakara AyA vaha vimAna ati zlakSaNa thA yaha bAta divya pada se prakaTa kI gaI hai / "jAva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaha" isa prakAra vaha zaka jahAM zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the-vahAM para A pahuMcA, yahAM yAvatpada se "uvAgacchittA" isa pada kA saMgraha huA hai| vahAM Akarake 'jAva namaMsittA evaM vayAsI' usane cha. " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" te je mana ta samaye " sakke deviMde devarAyA vajjapANi" nA sAthamA che. mevA hevendra 121 4 tamanI pAse mA0ye.. " evaM jadeva bitie uddesae taheva" 2vI zata A selamAM zatakanA bIjA uddezAmAM zakanA saMbaMdhamAM "vikuvA "vimAna" vigerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. tevI rItanuM saghaLuM varNana ahiM samajI be. "divveNa jANavimANeNaM Agao" devendra 3620 (5ndra) divya yAnavimAnamAM caDhIne prabhunI pAse Avye A vimAna atyaMta vilakSaNa tu me pAta 60ya' se 54thI pragaTa thAya che. "jAva jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai" mA zata 4 (ndra) yAM zramaNa bhagavAn mahAvIra vIrAjamAna hatA tyAM pahoMce ahiM yAvata padathI "uvAgacchittA" meM phne| saba thye| cha tyo bhAvIna. "jAva namaMsittA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 5 su0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 131 vayAsI' yAvad namasthitvA evamavAdI , atra yAvatsadena vandate namasyati vanditvA eteSAM grahaNaM bhavatIti / zakro bhagavatsakAzamAgatya kimuktavAn ? tatrAha-'deveNaM ityAdi 'deve NaM bhaMte !' devaH khalu bhadanta ! 'mahaDie jAva mahAsokkhe' maharddhiko yAvad mahAsaukhyaH atra yAvatpadena 'mahajjuie mahabbale mahAjase' eteSAM grahaNam 'bAhirae poggale apariyAittA pabhU Agamittae' bAhyAna pudgalAn aparyAdAya prabhu rAgantumiti praznaH ? yadyapi sarvepi mANinaH bAhyAn pudgalAn anAdAya na kAmapi kriyAM kartuM zaknuvanti, iti sarvAnubhavasiddham , tathApi devasya mahardikatvAt bAhyapudgalAna aparigRhyApi kadAcidAgamanaM saMbhavediti saMbhAvanayA zakrasya praznaH / prabhuko namaskAra kara isa prakAra se pUchA yahAM para yAvatpada se 'vaMdara NamaMsada vaMdittA ina padoM kA saMgraha huo hai| zakra ne prabhu ke pAsa Akara kyA pUchA aba ise hI yahAM se prakaTa kiyA jAtA hai-'deveNa bhaMte! mahiDie jAva mahAsokkhe' he bhadanta ! jo deva parivAra AdirUpa Rddhi viziSTa hai evaM mahAsukha saMpanna hai tathA yAvatpada grAhya-'mahajjuie, mahaSale, mahAjase' mahAnubhAvavAlA hai mahAgutivAlA hai mahAyalavAlA hai, aura mahAyazavAlA hai, vaha 'bAhirae poggale apariyAittA' bAhara ke pudgaloM ko vinA grahaNa kiye kyA Ane ke liye samartha hai ? yadyapi samasta prANI bAhya pudgaloM ko vinA grahaNa kiye kisI bhI kriyA ko karane ke liye samartha nahIM ho sakate haiM yaha anubhava siddha dhAta hai phira bhI deva maharddhika hone se ghAyapudgaloM ko grahaNa kiye vinAhI kadA. cit AgamanarUpa kriyA ko kara sakatA ho ? isa saMbhAvanA se zaka ne evaM vayAso" tethe prabhune nmH|2 za2 mA pramANe pUchayu mahiyA yAt 54thI " vadate namaMsati vaMditvA" pahanA 42 mA pahanA saha thayo che. zake prabhunI pAse AvIne zuM pUchyuM te vAta have pragaTa karavAmAM Ave che. "deve NaM bhaMte ! mahiDaDhie jAva mahAsokkhe" bhagavan ! 2 va parivAra vijere saddhivANI che. tebha ghazA sumapAle cha mahiyA yAvat 54thI "mahajju. ira maharUpale mahAjase" mahAtivANA, mahAmArI mane mahAzayANA pahonA saI thA cha. ma. vizeSavAta va "bAhirae poggale apariyAittA" mAnA purasa ghaDayA sivAya bhAvI cha ? ne sadhamA prANa bahAra pule grahaNa karyA sivAya koI paNa kriyA karavAne samartha thaI zakatA nathI, A anubhava siddha vAta che. te paNa deva mahaddhika hovAthI bAhA pudgalene grahaNa karyA sivAya kadAca Agamana rU5 kiyA karI zakatA hoya A saMbhAvanAthI zake A prazna karyo che. tenA uttaramAM prabhu kahe che ke - - zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhagavatIsUtre bhagavAnAi-'no iNaDe' ityAdi 'no igaTe samaDe' nAyamarthaH samarthaH, nahi ko'pi devaH, bAhyapudgalAna , anAdAya AgamanAdikaM kartuM zaknotIti / 'deve NaM bhaMte ! devaH khalu bhadanta ! 'mahaDie jAva mahAsokkhe' maharddhiko yAvad mahAsau syA, 'bAhirae poggale pariyAIttA pabhU Agamittae' bAhyAn pudgalAn paryAdAya prabhu : Agantum bAhyapudgalAn AdAya Agamane samarthaH kimiti praznaH / bhagavAnAha'hatA pabhU' hanta prabhUH samarthaH zaknotyeva bAhya pudgalAnAdAya AgamanAdivyavahAraM kartumityarthaH, iti prathamapraznaH samprati aSTapraznAntargatazeSapraznAn bhagavantaM pRcchati 'deve NaM bhaMte !' devaH khalu bhadanta ! 'mahaDie jAva mahAsokkhe' mahardiko yAvada mahAsaukhyaH 'evaM eeNaM abhilAvegaM gamittae' evam , anena, abhilApena aisA yaha prazna kiyA hai / isake uttara meM prabhu kahate hai--'no iNaDhe samaDhe' he zakra ! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt koI bhI deva bAya pudgaloM ko grahaNa kiye vinA AgamanAdi kriyAko nahIM kara sakatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'deveNaM bhaMte ! mahaDie jAva mahAsokkhe' he bhadanta ! mahaddhika yAvat mahAsukha yukta deva bAhirae poggale pariyAittA pabhU Agamittae' bAhara ke pudagaloM ko grahaNa karake kyA AgamanAdirUpa kriyA kara sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, pabhU' hAM zaka ! aisA vaha kara sakatA hai / arthAt bAya pudgaloM ko prahaNa karake deva AgamanAdivyavahAra karane ke liye samartha ho sakatA hai yaha prathama prazna kA uttara hai| aba aSTa praznAntargata zeSa praznoM ko yaha bhagavAna se pUchatA hai-'deve NaM bhaMte ! mahaDkie jAva mahAsokkhe' he bhadanta ! jo maharddhika yAvat mahAsukhasaMpanna deva hai vaha 'evaM eeNaM abhilAveNaM gamittae' isI abhilApaka anusAra kyA "No iNadve samaDhe" : As At 44 43152 nathI mAt / 54 he bAhA pudgalene grahaNa karyA sivAya Agamana vigere kiyA karI zakatA nathI ve gautama svAmI prasuneko pramANe pUche che , " deve NaM bhaMte ! mahaDhie jAMva mahAsokkhe" san ! mahAdvivANI yAvat mAsumavANA he "vAhirae poggale pariyAittA pabhU Agamittae" mAranA purAne ghaDa 4zana mArAmana yA 30 za cha ? tn| uttaramA prabhu cha hai "hatA pabhU" hA, zaMka evuM te karI zake che. arthAt bAhya pudgalene grahaNa karIne deva Agamana vigere vyavahAra karavAmAM samartha che. A pahelA praznane uttara che ve mA8 prazAnta2 gata mAhIna prazrI te savAla pUche che. "deveNaM bhaMte ! mahaDhie jAva mahAsokkhe" hai masalan ! 2 madhi' yAvat mahAsubhadANe he che. "evaM eeNaM abhilAveNa gamittae" mA samikSA pramANe zunapAna zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA ThIkA za0 16 u0 5 sU0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 133 gaMtum devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAvada mahAsaukhyaH vAhyAn putrAn aparigRhya gantu N zaknoti kim ? ' evaM bhAsitae vA, vAgarittara vA' evaM bhASituM vA vyAkartuM vA tatra bhASituM vaktuM vyAkartum - uttaraM dAtumityanayorbhASaNavyAkaraNayo da iti, tathA ca bAhyapulAn, AdAya bhASaNaM kartum, uttaraM dAtu ca samarthaH kim devo bhavatIti 3 / 'ummisAveta vA nimisAvettara vA unmiSituM vA nimiSituM vA mahanta ! devo bAhyapudrakAn AdAya unmeSanimeSavyApAra karaNe maH kim evamAdAyApIti praznaH 4 AuMTAvettara vA pasAraenae vA AkuMafi vA prasArayituM vA zarIrAvayavAnAM saMkocanamasAraNakriyA bAhyapudraLAnU upAdAyAnupAdAya vA karttuM samarthaH kimiti praznaH ThANaM vA, sejjaM vA, nisIhiyaM vA, cehattara vA' sthAnaM vA zayyAM vA nivadyAM svAdhyAyabhUmi vA cetayituM vA karttumityarthaH sthAnazayyAdInAmupabhogAya samartho devaH kimiti / 'evaM vivicavA' evaM vikurvi sa samarthaH kim 'evaM pariyArAveta vA' evaM paricArajAne ke liye samartha hai- arthAt aisA deva bAhara ke pudgaloM ko binA grahaNa kiye kyA gamana karane ke liye samartha ho sakatA hai ? ' evaM bhAsitae vA, vAgaritae vA' isI prakAra se kyA vaha deva bAhya pudgalo ko grahaNa kiye binA bolane ke liye, uttara dene ke liye samartha ho sakatA hai, ummisAttae vA nimmisAvesa vA AuMTAvettae vA, pasAraesae vA' unmeSa nimeSarUpa vyApAra karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? zarIrAvayavoM ke saMkoca karane meM yA unake prasAraNa karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? 'ThANaM vA sejjaM vA nisIhiyaM vA, ceittae vA' sthAna, zayyA, svAdhyAyabhUmi inake upabhoga karane ke liye samartha ho sakatA hai kyA ? isI prakAra se vaha 'viuvvittae' kyA vikuvarNA karane ke liye samartha ho sakatA hai? evaM parivArAvettae vA' viSayabhogoM ko samaya thAya che. arthAt eve deva bahAranA pudgaleAne zrRNu karyA sivAya zugamana churI zar3e che ? " evaM bhAvittae vA vAgastie vA " rIte te deva khAA pueAne grahaNu karyAM sivAya zu khelI zake che ke uttara dai zake che ? " ummikhAvettara vA nimmitrAvettae vA, AuMTAvettae vA, pacAraettae vA unmeSa nimeSarUpa (ughADavu. aMdha karavu.) vyApAra karI zake che ? zarInA avayavenA sakAca karavAmAM agara tenA phelAvavAmAMnI kriyA karavA samartha thaza che ? " ThANaM vA sejja vA, nilIya vA ceittae vA " sthAna zayyA svAdhyAyabhUminA upabhega karavAmAM samatha thaI zake che? eja rIte te 'lilavitte " zu vidurvA urI zaDe the, " evaM pariyArAvettadavA " viSaya logo zrI bhagavatI sUtra : 12 dd Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhagavatIstra yituM vA-paricAraNaM-viSayopabhogaH, etAdRzaparicAraNakaraNe samarthaH kim 8 kiyatparyantametad vaktavyaM tatrAha-'jAva haMtA pabhU' yAvad hantaH prabhuH, yAvatpadena AgamanAdArabhya paricAraNaparyantam aSTasu prazneSu anAdAyA prabhuH AdAya prabhurityantena sarva grAhyam devohi bAhyapudgalAn AdAya, AgamanagamanAdArabhya paricAraNAntakriyAM kattuM samarthaH kim ? ityevamaSTapraznAH zakrasya / tatra AgamanaviSayakaH prathamaH praznA, gamanaviSayako dvitIyaH 2, bhASaNavyAkaraNayostRtIyA 3, unmeSanimeSaviSayakazcaturyaH 4, AkuzcanaprasAraNaviSayakaH paJcamaH 5, sthAnAdiviSayakaH SaSThaH 3, vikurvagAviSayakaH saptamaH 7' paricAraNAviSayako'STamaH 8, / ityevaM militvA aSTau praznAH zakrasya bhavantIti / etAdRzakriyAbhogane ke liye samartha ho sakatA hai kyA ? tAtparya ina praznoM ke karane kA aisA hai ki pUrvokta vizeSaNavAlA deva bAhya pudgaloM ko vinA grahaNa kiye yA grahaNa karake ina pranita kAryo ke karane meM samartha ho sakatA hai kyA ? yahAM ye ATha prazna haiM, Agamana viSayaka prathama prazna hai, gamana viSayaka dvitIya prazna haiM, bhASaNa vyAkaraNa viSayaka tIsarA prazna hai| unmeSa nimeSa viSayaka caturtha prazna hai, Akuzcana prasAraNa viSayaka pAMcavA prazna haiN| sthAnAdi viSayaka chaTTho prazna haiN| vikurvaNA viSayaka sAtavAM prazna hai aura paricAraNA viSayaka AThavAM prazna hai| isa prakAra se ye zakra ke 8 prazna haiN| ina praznoM ke uttara meM prabhu kA aisA hI kathana hai ki pUrvokta vizeSaNo vAlA deva bAya pudaloM ko grahaNa karake ina saba kriyAoM ke karane meM samartha ho jogavavAmAM samartha thaI zake che? kahevAnuM tAtparya e che ke pUrvokta vizeSAvALe deva bahAranA pulane grahaNa karyA sivAya agara grahaNa karIne A praznamAM kahelA tamAma kAryo karI zake che? ahiMyA A ATha prazna che. (1) zamana viSayanA 5 prazna che. (2) amana viSanA bhI prazna cha. (3) bhASaya, vyA324 vinA trIle prazna che. (4) unbheSanimeSa (3bAbu pAsa) viSene cothe prazna che. (5) sake cAvavuM ane phelAvavuM e viSene pAMcamo 2. (6) sthAna vigaire viSayamA chaTo prazna cha. (7) vidyuta viSanA sAtamA prazna prazna che. (8) pariyAra! (viSayale) le samAdhI AThame prazna che. A rIte zakanA A ATha prazno che. te prakanenA saMbaM dhamAM prabhu evo uttara Ape che ke pUrvokata vizeSa vALA deva bahAranA padralene graha karIne A badhI kriyAo karavAmAM samartha thAya che. bahAranA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u0 5 sU0 1 devAgamanAdizaktinirUpaNam 135 karaNaM devAnAM sulabhameva bAhya pudgalasahakAreNeti bhagavata uttaramiti / 'imAI aTTha ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaI' imAni aSTau ukSiptapraznavyAkaraNAni pRcchati-utkSiptAnIva utkSiptAni avistArayati svarUpANi praSTuM yogyatvAt praznAH vyAkriyamANatvAcca vyAkaraNAni yAni tAni utkSiptamaznavyAkaraNAni 'pucchittA' pRSTvA 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM baMdai' sambhrAntikavandanena vandate, saMbhrAnti:-saMbhrama autsukyaM tayA saMbhrAntyA nivRtta-saMpAditaM yad bandakam tat saMbhrAntikabandanakam tAdRzavandanakena bhagavantaM zakro vandate iti 'vaMdittA' vanditvA 'tameva jANavimANaM duruhai' tameva yAnavimAnam adhirohati, yena divyena yAnavimAnena Agatastameva vimAnamadhirohati 'duruhittA' adhiruhya-vimAnIpari upavizya 'jAmeva disaM pAunbhUe' yAme dizaM mAdurbhUtaH, yAmeva dizaM samAzritya prAdurbhUto yata eva samAgata ityarthaH 'tAmeva disaM paDigara' tAmeva dizaM patigataH zakro yAnavimAnena Agatya bhagavantam aSTa praznAn pRSTvA punarapi sautsukyavandanAdikaM kRtvA svasthAnaM gata iti bhAvaH // sU0 1 // sktaa| vinA grahaNa kiye nhiiN| bAhya pudgaloM ke sahakAra se aisI kriyAoM ko karanA devoM ko sulabha hI hai| aisA bhagavAn kA uttara hai| 'imAI aTTha utrikhattapasiNavAgaraNAI pucchaI' ye prazna urikSapta isaliye ho gaye haiM ki ye avistRta svarUpavAle haiN| tathA praSTuM yogya hone se prazna rUpa haiM evaM vyAkriyamANa hone se uttara dene ke yogya hone se-vyAkaraNarUpa haiM / aise ina utkSipta, praznarUpa evaM vyAkaraNa rUpa-prazno ko prabhu se zakra ne pUchA-'pucchittA' pUchakara 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM baMdaI' phira usane baDe utkaNThA ke sAtha jaldI se prabhu ko vandanA kI 'vaMdittA' vandanA karake phira vaha 'tameva jANavimANaM duruhaI' jisa divya vimAna se AyA thA usI divya vimAna para savAra ho gyaa| pulanA sahakArathI evI kiyAonuM karavuM devene sulabha hoya che. e pramANe sapanA uttara che "imAiM aTU ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaha" A praznane ukSipta e mATe kahyA che ke tenuM svarUpa avistRta che. tathA pUchavAne cagya hovAthI prazna rUpa che ane vyAkriyamANa hevAthI (uttara devA thagya hovAthI) vyAkaraNa rUpa che. evA A ukSisarUpa ane yAkaraNa rUpa A.4 prakAza prabhuna 57yA "pucchittA" 5chIna. " saMbhaMtiyavadaMNaeNa vaMda" pachI te ghI 744thI sahI prabhune canA 30 " vaMdittA" vana zana pachI te "tameva jANavimANa duruhai" 2 haya vimAnamA asAra 10 te 60ya vimAna 52 savA2 24 gayI. "duruhitA" zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra sarvadeva zakro bhagavantaM vandate namasyati yAvatparyupAste kathamadya zakraH saMkSe. peNa aSTauM praznAna pRSTvA sotsuko gataH, ityatra kAraNaM jJAtuM bhagavantaM pRcchati gautamaH-bhaMte tti' ityaadi| mUlam-'bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaha namaMsai vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI annayA NaM bhaMte ! sake devide devarAyA devANuppiyaM vaMdai namasai sakArei jAva pajju vAsai, kiNNaM bhaMte ajja sakke deviMde devarAyA devANuppiyaM aTTha ukkhittapaliNavAgaraNAI pucchai, pucchittA saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdai namasai jAva gae goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI-evaM khallu goyamA! mahAsukke kappe mahAsAmANe vimANe do devA mahaDiyA jAva mahAsokkhA egadimAgaMsi devatAe uvavannA, taMjahA mAyimicchAdiTi ubavannae ya amAyi sammadihiuvavannae y| tae NaM se mAthimicchAdihiuvavannae deve taM amAyisammadihiuvavannagaM devaM evaM vayAsI pariNamamANA poggalA no pariNayA aprinnyaa| tae NaM se amAyisammadiTiuvavannae deve taM mAyimicchAdiTriuvavannagaM devaM evaM vayAlIpariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pari'durUhitA' savAra hokara 'jAmeva disaM pAunbhUe' phira vaha jisa dizA se AyA thA-'tAmeva disaM paDigae' usI dizA se calA gayA ||suu01|| sA2 mesIna " jAmeva disaM pAuThabhUe " pachI te 2 zithI mAvyA sal. " tAmeva disaM paDigae " A CAL ta25 pAcha! yAya! yo. 201 // zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakrendra viSayakapraznaspaSTIkaraNam 137 NayA no aprinnyaa| taM mAyimicchAdihiuvavannagaM devaM evaM paDihaNai paDihaNittA ohiM pauMjai ohiM pauMjittA mamaM ohiNA Abhoei AbhoettA ayameyArUve jAva samuppajitthAevaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre jaMbuddIve dIve jeNeva bhArahe vAse, jeNeva ulluyatIre nayare jeNeva egajaMbue ceie jAva ahApaDirUvaM jAva vihrh| taM seyaM khalu me samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdittA jAva pajjuvAsittA imaM eyArUvaM vAgaraNaM pucchittae ttikaTTha evaM saMpehei saMpehittA cAha sAmANiyasAhassIhiM0 parivAro jahA sUriyAbhasla jAva nigghosanAiyaraveNaM jeNeva jaMbuddIve dIve jeNeva bhArahe vAse jeNeva ulluyatIre nayare jeNetra egajaMbue ceie jeNeva mama aMtiyaM teNeva pahArettha gamaNAe taeNaM se sake deviMda devarAyA tassa devassa taM divvaM deviDDi divvaM devajuiM divaM devANubhAvaM divvaM teyalestaM asahamANe mama aTra ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchai pucchittA sabhaMtiya jAva paDigae ||suu02|| chAyA-bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasthati vanditvA namasthitvA evamavAdIt anyadA khalu bhadanta ! zakro devendro devarAjo devAnupriyaM vandate namasyati satkArayati yAvatparyupAste kiM khalu bhadanta ! adya zakro devendro devarAno devAnupriyam aSTokSiptapaznavyAkaraNAni pRcchati pRSTvA sAMbhrAntikAndana kena vandate namasyati yAvatpatigataH / gautama iti zramaNo bhagavAn mahAvIro bhagavantaM gautamamevam AdIt , evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye mahAzuke kalpe mahAsamAne vimAne dvau devau mahaddhiko yAvad mahAsaukhyo ekavimAne devatayA utpanno tadyathA mAyi mithyAdRSTayupapannAzca amApisamyag dRSTayupapanna kazca tataH khalu se mAyi mithyAdRSTayupapannako devastam amAyisamyag dRSTayupapanna devam evamavAdIta pariNamamANAH pudgalAH no pariNatAH, apariNatAH pariNamantIti pudgalAH nau pariNatA apariNatAH / tataH khalu so. 'mAthi samyagdRSTayupapanako devastaM mAyi mithyAdRSTayupapannakaM devam evam zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bhagavatI avAdIt pariNamamANAH pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH taM mAyimithyAdRSTayupapannakaM devam evaM pratihanti pratihatya avadhiM prayukta prayujya mAm avadhinA Abhogayati, Abhogya ayametadrupo yAvad samudapayata evaM khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro jaMbUdvIpe dvIpe yatraiva bhArataM varSam yatraiva ullukatIraM nAma nagaram , yatraiva ekajaMbUkaM caityam yAvad yathA pratirUpam yAvad 'viharati tat zreyaH khalu me zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vanditvA yAvat paryupAsya imametAvadrUpaM vyAkaraNam maSTum iti kRtvA evaM saMpekSyate saMmekSya catamRbhiH sAmAnikasAhasrIbhiH parivAraH, yathA sUryAbhasya yAvad nirghoSanAditaraveNa yatraiva jambUdvIpo dvIpa: yatraiva bhArataM varSa yatraiva ullUkatIraM nagaram yatraiva ekanambUkaM caityam yatrai mamAntikaM tatraiva pradhArayati gamanAya / tataH khalu saH zakraH, devendro devarAnastasya devasya tAM divyAM devadi divyAM devadyuti divyaM devAnubhAvaM divyAM tejolezyAm asahamAno mAm aSTokSiptapaznavyAkarajAni pRcchati pRSTvA sAMbhrAntika yAvat patigataH // sU0 2 // ____TIkA-bhaMte ti bhagavaM goyame' bhadanta iti bhagavAn gautamaH, he bhadanta ! ityAdirUpeNa bhagavantaM sambodha bhagavAn gautamaH 'samaNa bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavantaM mahAvIram 'vaMdai namasai' vandate namasyati 'vaMdittA namaMsittA evaM sarvadA hI zaka bhagavAna ko vandanA karatA hai, namaskAra karatA hai, yAvat vaha unakI paryupAsanA karatA hai to phira kyoM vaha Aja zaka saMkSepa se ATha praznoM ko pUchakara sotsuka huA calA gayA-isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se gautama bhagavAn se pUchate haiM'bhaMtetti' ityAdi "bhatetti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM' ityAdi / TIkArtha--'bhaMtetti bhagavaM goyame' he bhadanta ! isa prakAra se bhagavAn gautamane prabhu ko saMbodhita karake 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaha' zramaNa - zaka hameMzA bhagavAnane vaMdanA kare che yAvatu temanI paryuM pAsanA kare che. te pachI te zaka Aje saMkSiptathI ATha prazna pUchI ane utsukatAvALo thaIne cAlyo gaye. te viSenuM kAraNa jANavAnI IcchAthI gautama svAmIe bhA viSayamA ma pramANe pUchyu:-" bhaMtetti" tyAha Ast-" bhaMvetti bhagavaM goyame samaNa bhagavaM mahAvIraM" bhagavAna gautame sAvan ! se pramANe prabhune samAdhana rIne "samaNa' bhagavaM mahAvIraM vaMdaha" zrama samakAna mahAvIrane bahana rI tamanA zuzAnI 23ti 4rI zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 139 vayAsI' vanditvA namasthitvA evam vakSyamANaprakAreNa abAdIt 'annayA NaM bhaMte' anyadA anyasmin kAle khalu bhadanta ! 'sakke devide devarAyA' zakro devendro devarAjaH 'devANuppiyaM vaMdai namasai sakArei' devAnubhiyaM bhagavantaM vandate namasyati satkaroti 'jAva panjuvAsai' yAvat paryupAste, atra yAvatpadena 'sakkArei sammAnei kallANaM maMgalaM devayaM cehaya' ityAdinAM saGgrahaH 'kiNa bhaMte ! ajjasakke deviMde devarAyA' kiM khalu bhadanta ! adya zakro devendro devarAjaH 'devANuppiyaM aTTha ukkhittapaSiNavAgaraNAI pucchai' devAnupriyam aSTaurikSaptapraznavyAkaraNAni pRcchati 'pucchittA saMbhatiyavaMdaNaeNaM vaMdai namasai jAva paDigae' bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI-guNastuti kI 'namasai' namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA' vandanA namaskAra karake 'evaM vayAsI' phira una se isa prakAra kahA-pUchA-'annayA NaM bhaMte ! he bhavanta ! jaba kabhI 'sakke deviMde devarAyA' 'devendra devarAja zaka 'devANuppiyaM vaMdai namaMsaha, sakkArei, 'Apa devAnupriya ko vandanA karatA thA namaskAra karatA thA, satkAra karatA thaa| jAva pajjuvAsaI' tatha vaha ApakI yAvat paryupAsanA karatA thA-yahAM yAvat zabda se-'sakkArei, sammANei, kallANaM, maMgalaM, devayaM' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai phira Aja 'kiNNaM bhaMte ! ajja sakke dedhide devarAyA' kyA bAta hai jo devendra devarAja zakrane 'devANuppiyaM aTTa ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchaI' Apa devAnupriya se ATha urikSapta-pUchane yogya prazna-vyAkaraNoM ko pUchA hai aura 'pucchitsA' pUcha karake hI 'saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM baMdara, jAva paDigae' vaha utAvalI ke sotha Apako vandanA, namaskAra " namasai" nama2412 yA " vaMditA namaMsittA" nA nabha22 zana " evaM vayAsI" ta pachI masavAnana // prabhAga 57yu "annayA NaM bhaMte ! 3 mApana ! 4Are " sake deviMda devarAyA" vendra 1214 u " devANu. piyaM vaMdai namasai sakkArei" mA hRvAnupriyane nA 42tA tA nama. 2412 42 11 sa412 42tA utA. " jAva pajjuvAsai" te 5chI tendra yAta 5yupAsanA 42tA utA maDiyA ' yAvat ' za74thI "sakkArei sammANeDa, kallANaM, maMgalaM devayaM ceiyaM " 'tyA' phne| sa cha t| pachI mAre " kiNNaM bhaMte ! ajja sake aitriMde devarAyA" zu. vAta , devendra 124 ndre "devANuppiyaM aTTha ukkhittapasiNadhAgaraNAI pucchai" mAya mAnupriyane 57 // ye|5 mA prazna 57 // cha bhane "pUcchittA" 5chI tarata4 "saMbhaMtiyavaMdaNaeNaM vaMdai, jAva paDigae" tI mApane zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pRSTvA sAMbhrAntikavandanakena vandate namasthati yAvat pratigataH, yAvatpadenAtra vanditvA namasyitvA yAmeva dizaM mAdurbhUtastAmeva dizaM paryantasya saMgrahaH, anyadA tu svasthacittaH zakro bhagavantaM vandanAdikaM kRtvA tataH pazcAt pRcchati praznasya ca yathAvaduttaraM samavApya avadhArya ca svasthacittena vandanAdikaM yAvat paryupAsanAdikaM kRtvA tato gacchati kathamadha caMcalacitta iva aprabhAsamAnaH zakraH praznamAtraM pRSTvA tvaritameva gatastatra kiM kAraNamiti gautmprshnaashyH| bhagavAnAha-'gohamAI ityAdi 'goimAi samaNe bhagavaM mahAvIre' gautama iti evaM rUpeNa saMbodhya zramaNo bhagavAn mahAvIraH, 'bhagavaM goyamaM evaM kyAsI' bhagavantaM gautamam evamavAdIt 'evaM khalu goyamA !' evaM khalu gautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'mahAmukke kappe mahAsamANe vimANe' mahAzukre kalpe mahAkara yAvat calA gayA hai / yahAM yAvatpada se' vaMdittA namaMsittA jAmeva disaM pAunbhUe, tAmeva disaM 'ina padoM kA saMgraha huA hai| gautama ke isa prazna kA bhAva aisA hai ki devendra devarAja zaka jaba ApakI vandanA. dikarane ke liye AtA thA / taba vaha zAMta citta hokara Apase prazna pUchatA thA aura Apa se yathAvat uttara pAkara evaM use hRdaya dhAraNa kara svasthacitta se Apako vandanAdika kriyA ko evaM paryupAsanAdika kriyA ko karatA thA, phira jAtA thA, para Aja kyA bAta huI hai jo vaha caMcalacitta ke jaisA pratIta hotA huA kevala prazna mAtra ko pUchakara hI jaldI se calA gayA hai isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre' he gautama ! 'evaM khalu goyamA!' kAraNa aisA hai'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla meM aura usa samaya meM 'mahAsukke 4hanA nama3712 4zana yAvat thAlyo gayo mA " yAvat' 54thI " vaMdittA namaMsittA jAmeva disaM pAubbhUe, tAmeva disaM" se pahAnI saDa yA che. gautamanA A praznone bhAva e che ke devendra devarAja zake jyAre jyAre Apane vaMdanA vigere karavA mATe AvatA hatA tyAre tyAre te zAMta citta thaIne Apane prazna pUchatA hatA ane ApanI pAsethI tene yathAvata uttara meLavIne ane tene hadayamAM dhAraNa karIne svastha cittathI A5nI vaMdanA vigere kriyA ane parya pAsane vigere kiyA karato hato ane te pachI te jato hato paraMtu Aje zuM che ke te zakra bhramita cittanI jema kevaLa prazna pUchIne ja jaladI jaladI cAle gayo che. tenA uttaramAM prabhu kahe che -" goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre" gautama ! " evaM khalu goyamA ! tenu 125 se che, "veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" te ANe bhane ta samayamA 'mahA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u05 102 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 141 samAnanAmakavimAne 'do devA mahaDriyA jAva mahAsokkhA' dvau devau maharddhiko yAvad mahAsaukhyau yAvatpadena 'mahajjuie mahAbale mahAjase' eteSAM saGgrahaH 'egavimANasi devattAe uvavannA' ekasmin vimAne devatayA utpannau 'taM jahA' tadyathA 'mAyimicchAdiviuvavannae ya' mAyI mithyAdRSTayupapannakazva, 'amAyi sammadihi ukvannae ya' amAyi samyag dRSTayupapannakazca 'tae NaM se mAyimicchAdiTThi upavanae deve' tataH khalu sa mAyimithyAdRSTayupapannako devaH 'taM amAyi sammadihi uvavannagaM devaM evaM kyAsI' tamamAyisamyagRdRSTayupapannakaM devam evam vakSyamANaprakAramavAdIt / kimuktavAn pUrvo devo'paraM devaM tatrAha-'pariNamamANA poggalA no pariNayA' pariNamamAnAH pudgalAH, no pariNatAH, api tu 'apariNayA' kappe mahAsamANe vimANe' mahAzukra kalpa meM mahAsamAnanAmaka vimAna meM 'do devA mahaDiyA jAva mahAsokkhA' maharddhika yAvat mahAsaukhya sukha saMpanna do deva 'egavimANaMsi devattAe uvavannA' eka vimAna meM devarUpa se utpanna hue haiM, yahAM yAvat pada se 'mahajjuie mahASale mahAjase 'ina padoMkA saMgraha huA hai| 'taM jahA-mAyimicchAdaMTi uvavannae ya, amAyisammAdihi uvavannae ya' inameM eka mAyI mithyAdRSTi deva utpanna huA hai, eka amAyIsamyagdRSTi upannaka deva hai| 'tae NaM samAyimicchAdihi uvavAe deve' usa mAyI mithyAdRSTi upapannaka devane 'ta amAyI sammAdITiM ubavannagaM devaM evaM vayAsI' usa amAyI samyagdRSTi upapannaka deva se aisA kahA-'pariNamamANA poggalA no pariNayA' pariNAma ko prApta karate hue pudgala pariNata nahIM kahe jAte haiM, apitu ve 'apariNayA' apariNata hI kahe sarake kappe mahAsamANe vimANe" mAzu 465mAM mahAsabhAna nAmanA vibhA. nabhA " do devA mahaDhiyA jAva mahAsokkhA " mahAdviA yAktU mahAsubha. pANAme va " egavimANaMsi devattAe uvavanA" : vimAnamA 1 35thI utpanna yA che. maDiyA yAvat 54thI " mahajjuie mahAbale mahAjase" yA pahAnA sa a yayA cha. 'taM jahA-mAyimicchAdidi uvavaNNae ya amAyisammA. didi uvavannaeya" temAM se mAyi bhASTivANe he atyanna thayo cha. mana me samAyA sabhyaSTivAne va apanna thayeche. "tae NaM se mAyi. micchAdidi ubavannara deve" tatpanna thayesA mAthAmithyAvRSTi deva "taM amAthi sammAdidi ubavannaga' deva evaM kyAsI" te mAyA sabhya dRSTi utpanna thayesA ne ! ma ghu-" pariNamamANA poggalA no pariNayA" parietAna pAsa 42naa2| purasa, pariNata 3Ata nathI parata "apariNayA" 55. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre apariNatA eka pariNAnakriyAviSayIbhUtAH pudgalAH, na pariNatAH tatraivopapattimAha-'pariNamaMti poggalA no pariNayA' pariNamaMti pariNAma prApnoti iti kRtvA no pariNatAH 'apariNayA' apariNatA eveti mithyAdRSTidevamatam , ayamAzayaH pariNamantIti kathanena vartamAnakAlAvabhAso bhavati pariNatA iti kathanena bhUtakAlAvabhAso bhavati, bhUtakAlazca vartamAnasya virodhI yato vartamAnakAlikadhvaMsapatiyogitvasyaiva bhUtamiti saMjJA bhavati tatazca yadA vartamAnA kriyA pariNAme vidyate tadA bhUtakriyA tatra kathaM syAt bhUtavartamAnayoH parasparaM virodhAt ataH pariNamantIti kRtvA pudgalA no pariNatAH, apariNatA eva mithyA jAte haiN| kyoMki ve pariNAma kriyA ke viSayabhUta bane rahate haiM / isI bAta ko isa prakAra se kahA gayA hai ki 'pariNamaMti poggalA no pariNayA' jo pudgala vartamAna meM pariNamana kriyA ke viSadhabhUta bana rahe haiM ve pudgala pariNata nahIM hai kintu 'apariNayA' apariNata hI haiM, aisA apanA mantavya mithyAdRSTi devane prakaTa kiyA hai, isakA Azaya aisA hai ki 'pariNa. manti' aisA kahane se vartamAnakAla kA hI avabhAsa hotA hai| bhUtakAla kA nhiiN| bhUlakAla vartamAnakAla kA virodhI hai| kyoMki vartamAnakAlika dhvasa (nAza) rUpa hai usI kA nAma bhUta hai| isaliye jisa samaya pariNAma meM vartamAna kriyA maujUra hai tatha bhUta kriyA usameM kaise AsakatI hai ? kyoMki bhUta meM aura vartamAna meM Apasa meM virodha hai| ataH 'pariNamanti' aise kathana se vartamAnakAlika pariNamana kA bodha hone se pudgala 'pariNata' nahIM mAne jAte haiM kintu ve 'apariNata' hI mAne jAte haiN| riNata ja kahevAya che. kemake te pariNAma kriyAnA viSayavALA banelA hoya che. e vAtane A rIte ja athavA A pramANe ja kahevAmAM Ave che. "pariNamaMti poggalA no pariNayA " 2 pusa ta bhAnamA parimana liyA. anwa che. te purasa 'parizta' yA nathI 52'tu "apariNayA" apariNata ja che evuM potAnuM maMtavya mithyAdRSTi deve pragaTa karyuM che. tena bhAzaya se che , " pariNamaMti" me 4AthI tabhAnA baMdha thAya che. bhUtakALane baMdha thatuM nathI bhUtakALa vartamAna kALane virodhI cha. ma ta bhAna nA 6qsa (na 2) 35 che tenu nAma 'bhUta ' che. tethI je samaye pariNamanamAM vartamAna kiyA rahelI che te samaye bhUtakriyA temAM kevI rIte AvI zake? kemake bhUtakriyA ane vartamAna kriyAmAM 52952mA virodhAbhAsa che tethI "pariNamanti" se pramAnA thanathA patamAna samadhI parimananI mAya thAya cha tethI Ya "pariNata" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 143 dRSTimatam , samyagdRSTiH punarAha 'lae NaM' ityAdi 'tae NaM se amAyisammaditi uvapannae deve' tataH khalu so'mAyI samyag dRSTayupapannako devaH 'taM mAyimicchAdahiuvavannagaM devaM evaM vayAsI" taM mAyimithyAdRSTayupapannakaM devam evamavAdIda 'pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamamAnAH pRgalA pariNatAH, no apariNatAH, ye pudgalAH pariNAmakriyAM prApnuvanti te pariNatA eva kutaH vartamAnAnAM bhUtatvam ? tatrAha-'pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamantIti pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti kRtvA pudgalAH pariNatA evaM no apariNatAH / 'pariNamanti' iti tadaiva vaktuM zakyate yadA pariisake uttara meM 'tae NaM se amAthisammadiTTiuvavannae deve taM mAyi micchadihiuvavannagaM devaM evaM vayAsI' usa amAyI samyagdRSTiupapannaka deva ne usa mAyimithyAdRSTiupapannakadeva se aisA kahA 'pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamamANa pudgala pariNata mAne gaye haiM apariNata nhiiN| jo pudgalapariNAma kriyA ko prApta kara rahe haiM ve pariNata haiM kyoM ki 'pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' 'pariNamaMti' aisA taba hI kahA jA sakatA hai ki jaba pariNAma kriyA kA unameM sadbhAva hotA hai| nahIM to pariNAma kriyA ke asadbhAva kAla meM bhI yadi 'pariNamaMti' aisA kahA jAvegA to jaisA yaha yahAM kahA jAtA hai vaisA hI anyatra bhI aisA hI kahA jAnA cAhiye jaya pariNAma kA sadbhAva ho rahA hai taSa mAnavAmAM AvatA nathI paraMtu te apariNata ja mAnavAmAM Ave che. A prabhArI mAyA mithyASTivaM 4thana sAMmajIna tanA uttaramA "tae NaM se amAyisammadidiuvannae deve taM mAyimicchAdidviuvavannagaM devaM evaM vayAsI" te amAyi samyagadaSTi upapannaka deve te mAyI mithyAdaSTi u55nnaka devane mA prabhAe yu "pariNamamANA poggalA pariNayA no pariNayA" pribhmAna (pheraphAra thatA) pula pariNata mAnavAmAM Ave che aparita mAnavAmAM AvatA nathI je pudgala pariNAma kiyAne prApta karI rahyA che te pariNata 1. ma " pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA pariNamaMti" evuM tyAre ja kahI zakAya che ke jyAre pariNAma kriyA tenAmAM rahelI hoya nahita pariNAma yAnI asalA-vidyamAna 5mA 56 "pariNa maMti" vAma mAve tavI rIta mahiyA vAmAM Ave che. tevI ja rIte bIje paNa evuM ja kahevAvuM joIe jyAre pariNAmano sadubhAva 24 2hyo che. tyAre " pariNamaMti" se zatanA vyavahAramA tyo pariztapanA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhagavatI sUtre NAmakriyAyAH sadbhAvo bhavet anyathA pariNAmakriyAyA asadbhAvakAle'pi pariNanIti yadi syAt tadA tatra itra anyatrApi pariNamantIti vyavahAra Apadyeta pariNAmavadbhAve tu pariNamantIti vyavahAre pariNatatvamavazyaM pratibhAti / yadi pariNAme satyapi pariNatvaM na syAt tadA sarvadaiva pariNatatvasya abhAva eva prasajyeteti / ayaM bhAvaH, AmapAkAdau 'nibhADo' iti gurjaraprasiddhe ghaTAdeH prakSepAnantaraM yAvatkAlaparyantam AnapAkato ghaTAdInAM niHsAraNaM na kriyate tAvakAlaparyantaM pariNamaMtrIta vyavahAradarzanena pariNAmakriyA dIrghakAlikIti vijJAyate taca yadi prathamasamaye pariNAmo na jAto dvitIyasamaye pariNAmo nAbhUt tadA antimasamaye sa pariNAmo bhaviSyatIti pratyAzA mAtram ataH prathamasamaye 'pariNamanti' isa prakAra ke vyavahAra meM vahAM pariNatatva kA avabhAsa avazya hotA hai / yadi pariNAma ke sadbhAva meM bhI pariNatatva kA sadbhAva na ho to sarvadA hI pariNatazva kA abhAva hI prasakta hogA / isakA abhiprAya aisA hai jahAM miTTI ke vartana pakAye jAte haiM aise nibhADayA AvA - meM ghaTAdike prakSepa karane para jaba taka ve ghaTodika usase bAhara nikAle jAte haiM taba taka ve usameM paka rahe haiM aisA vyavahAra hotA huA dekhA jAtA hai / ataH isa vyavahAra se aisA jJAta hotA hai ki pariNAma kriyA dIrghakAla bhAvinI hai, aba yahAM vicAraNA aisI hotI hai ki yadi prathama samaya meM ghaTAdikoM meM pariNAmakriyA huI na mAnI jAve to vaha dvitIya samaya meM bhI kaise huI mAnI jA sakegI ? isa hAlata meM antima samaya meM vaha pariNAma - pariNamanakriyA-pUrI ho jAvegI yaha to kevala eka durAzAmAtra hI hogA ataH aisA hI kADhavAmAM na Ave tyAM avabhAsa avazya hoya che jo pariNAmanA sadbhAvamAM paNa pazuitatvane sadbhAva na hoya te| hume'zA pariNatatvanA abhAva ja raheze tenA abhiprAya A pramANe che. jayAM mATInA vAsaNeA pakAvavAmAM Ave che evA nibhADAmAM ghaDA vigera mUkavAthI jyAM sudhI te ghaDA vigere temAMthI bahAra sudhI te nibhADAmAM pAke che. evA vyavahAra thatA jovAmAM Ave che jethI A vyavahArathI evuM samajAya che ke pariNAma kriyA lAMbe kALe thavAvALI che. huve ahuM vicAravAnuM e che ke jo prathama samayamAM ghaTAdamAM pariNamana kriyA thaI tema na mAnavAmAM Ave te te bIjA samayamAM paNa thai ema kevI rIte mAnI zakAya ? A sthitimAM chellA samayamAM pazu te pariNAma pariNamana kriyA pUrI thaze ema kahevu' te te keLa eka durAzA mAtra ja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mamevavandikA TIkA 2016 304 102 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 195 ezito bhavati pariNAmaH tadanantaraM yAti aMze na pariNAmo'bhUt prathamasamaye, dAvati aMze dvitIyasamaye na pariNAmo bhavati evaM vyAdi samayAdhArabhya antima samayaparyantaM pariNAmo jAyate iti prathamasamayasya nAzAnantarameva tatra pariNata iti vyavahAro bhavati, pathamasamayApekSayA pariNata iti vyavahAro bhUtakAlikA, dvitIyAdisamayApekSayA ca pariNamatIti vartamAnApadezo'pi bhavatIti ubhayamapi aviruddhameveti kRtyA pariNamantIti tatra pariNatA iti kathaM na susaMgatameveti mAnanA cAhiye-ki prathama samaya meM hI aMzata: pariNAma hotA hai| isake bAda dvitIya samaya meM jitanA vahAM pariNAma honA cAhiye thA vaha vahAM prathama samaya meM nahIM hotA hai, isI prakAra se tRtIya samaya meM jitanA pariNAma honA cAhiye vaha dvitIya samaya meM vahAM nahIM hotA hai| isa prakAra prathama samaya se lekara antima samaya taka vahAM pariNamana hotA rahatA hai ataH jaba prathama samaya naSTa ho jAtA hai-taba usa samaya meM jo pariNAma vahAM huA hai usa pariNAma meM 'pariNata' aisA vyapadeza ho jAtA hai| yaha vyapadeza bhUtakAlika hai| kyoMki yaha pariNAma prathama samaya meM ho cukA hai tathA dvitIyAdi samayoM kI apekSA vaha pariNAma jo abhI honA thAkI hai-vahAM ho rahA hai| aisA vyapadeza hotA hai, ataH 'pariNati' aisA vartamAna kAlika vyapadeza bhI hotA hai aura prathama samaya kI apekSA vaha pariNAma ho cukA hai isaliye pariNata aisA bhI vyapadeza hotA hai isa prakAra pariNamantI pariNata:' ye donoM vypthaze jethI evuM ja mAnavuM joIe ke prathama samayamAM ja aMzataH pariNAma thAya che te pachI bIjA samayamAM tyAM jeTaluM pariNAma thavuM joIe te temAM prathama samayamAM thatuM nathI e ja rIte trIjA samayamAM jeTaluM pariNAma thavuM joIe te bIjA samayamAM thatuM nathI A rIte prathama samayathI laIne aMtima samaya sudhI temAM pariNAma thatuM ja rahe che. tethI jyAre prathama samaya nAza pAme che. tyAre ta samayamA 2 pariNAma yA thayuM che te pariNAmamA "pari. Nata" mevA 055deza (vyavahA2) che. m| vyapadeza (448) bhuutkALa saMbaMdhI che kemake A pariNAma temAM prathama samayamAM thaI cukayuM che. tathA bIjA vigere samonI apekSAe te pariNAma ke je hajI thavAnuM mAhI chata thAI 2 cha sevA vyapA2 12vAmA mAcha. rathI "pariNamaMti" vo vatamAna samayI vyavahA2 55 thAya che. ane pdde| sabhayanI apekSAe te pariNata thaI cukayuM che, jethI "pariNatA e paNa vyavahAra thAya sAzate "pariNamantI pariNataH" bhanne prArI vyapaheza thAmA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare samyag dRSTi devamatasyAbhiprAya iti / 'taM mAyi micchAdiTThi uvavannagaM evaM paDiiNaI' taM mAyi mithyAdRSTayupapannakam evaM pratihanti parAjayaM karotItyarthaH / 'evaM paDihaNittA' evaM pratiinya evamuktena prakAreNa pratihanya parAbhUya, 'ohi pauMjai' avadhim , avadhijJAnam prayukta avadhijJAnasya prayogaM karotItyartha:'ohi pauMjittA' avadhi prayujya 'mama' mAm 'ohiNA' avadhijJAnena 'Abho eI' Abhogayati avalokayati 'AmoetA' Abhogya avalokya 'ayamevAsve jAva samuppajjitthA' ayametAvadrUpo yAvatsaMkalpaH samudapadyata atra yAvatpadena 'ajjhathie citie pathie kappie maNogae saMkappe' ityanto grANaH kIdRzo manodeza hone meM koI virodha nahIM hai / apitu ye donoM vahAM susaMgata hI hai, aisA samyadRSTi deva ke mana kA abhiprAya hai| 'taM mAyimicchA. dihi uvavannagaM evaM paDihaNai' isa prakAra sthAbAdamata ke Azraya se usa samyag dRSTi devane usa mAyo mithyAdRSTideva ko parAjita kara diyaa| 'evaM par3ihaNittA' parAjita karake 'ohiM pajaha' phira usane apane avadhijJAna ko lgaayaa| ohiM pauMjittA' avadhijJAna ko lagA karake 'mama' mujhe usane 'ohiNA' usa avadhijJAna se 'abhoeI' dekhA 'AmoittA' dekhakara 'ayameyArUve jAva samuppajisthA' phira usane isa prakAra se vicAra kiyA-yahAM yAvatpada se 'ajjhathie, ciMtie, kapie, pasthie, maNogae, saMkappe 'ina vicAra ke vizeSaNoM kA grahaNa huA hai| 'evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre' kyA vicAra use utpanna huA-bhAva yaha hai ki 'ajjhasthie' AdhyAtmikaH mahAvIra svAmI ke pAsa jaauuN| yaha AdhyAtmika vicAra aGkurita jaisA huaa| 'ciMtie' cintitaH pramu ke pAsa jAnA Avazyaka hai, isa prakAra punaH punaH cintana se dvipatrita koI paNa prakArano virodha rahetuM nathI paraMtu te bane tyAM susaMgata ja che. sevA sabhyaSTi denA bhnn| maniprAya che. "taM mAyi micchAdidi uvavannagaM evaM paDihaNai" mA zata syAdvAha bhatana mAyathIta sabhyapaSTa have te mAthI mithyA hepane 52 rI sIdhI. * evaM paDihaNittA" 52 // zava "bhohiM paJjai" 50ii topatAnA mavadhijJAnanA upayoga yo " ohiM pauMjittA" madhijJAnanA 5yoga zena " mama" bhane ohiNA" ta mathijJAnayI "Abhoei "yo " AbhoettA" ne " ayameyArave jAva samuppajitthA" te pachI ta / prabhAra vicAra miDiyA yAvat 54thI " ajjhathie, citie, patthie, kappie, maNogae, saMkappe " mA vizeSAnu ahae thayuche, " evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre" tanA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za016 u04 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 147 gataH saMkalpaH prAdurbhUttatrAha-evaM khalu' ityAdi 'evaM khalu samaNe bhagavaM mahAvIre evaM khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'jaMbUddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe 'jeNeva mArahe vAse' yatraiva bhArata varSa kSetram 'jeNeva ulluyatIre nayare' yatraiva ullukatIraM nAma nagaram 'jeNeva egajaMbUra ceie' yatraiva ekajambUkanAmakaM caityam 'teNeva' tatraiva 'ahApaDirUvaM jAva viharaI' yathAmavirUpaM yAvad viharati, atra yAvatpadena 'uggahaM uggihnitA saMnameNaM tavasA apANaM bhAvemANe' iti grAhyam , avagraham , avagRhya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan, viharatIti sambandhaH 'taM seyaM khalu meM tat zreyaH khalu me 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdittA jAva pajjuvAsittA' zramaNaM jaisA huvA / 'kappie' kalpitaH dharmadezanA sunege isa rUpa ke kAryAkRti vicAra se pallavita jaisA huaa| 'pasthie' prArthitaH' yoM iSTa sAdhana rUpa meM gRhIta hone se puSpita jaisA huaa| 'maNogae saMkappe' manogataH saMkalpaH prabhu ke pAsa jAkara dharmadezanA sunanA hI zreyaskara hai yo manameM dRDhanizcaya saMkalpa se phalita jaisA ho gyaa| aba isI pAta kI puSTi yahAM se Age sUtrakAra karate haiM-isa jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM sthita jo 'bhArahe vAse bhAratavarSa nAma kA kSetra hai, usameM 'jeNeva ulluyatIre nayare' ullukatIra nAma kA nagara hai aura usa meM bhI jo 'egajaMbUe cehae' eka jaMdhuka nAma kA udyAna hai, usameM 'ahApaDirUvaM jAva viharaha' yathApratirUpa avagraha ko dhAraNa karake zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjamAna haiM yahAM yAvatpada se 'uggahaM uggidvittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe' isa pATha kA grahaNa huA hai| 'taM seyaM khalu me samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadittA jAva pajjuvAsittA' ataH vicAra AvyuM ? te bAbatanuM varNana sUtrakAra kare che. A jaMbUDhIpa nAmanA ali 29 " bhArahe vAse" bhArata nAmanu kSetra cha. tamai " jeNeva ulluyatIre nayare " rmi EgstAra nAmarnu nagara che. ane tamA 52 "ega jaMbue ceie" : bhunAmanu dhAna che. "ahApaDirUvaM jAva viharaha" yathApratirUpa avagrahane dhAraNa karIne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI virAsmaan cha. mahiyA yAvat, 54thI " uggahaM uggihnittA saMjameNaM tavasA appANa bhAvemANe " 21 54ne| saghaDa thayo che. tana matha // prabhAva cha avagrahane-vanapAlanI AjJA dhAraNa karIne saMyama ane tapathI AtmAne mAlita za ta seyaM khalu me samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdittA jAva pajjuvAsittA" thI ve mana se yA che zrama samAna mahAvIrane zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhagavatI sUtre magavantaM mahAvIraM vanditvA yAvat paryupAsya, atra yAvatpadena namasthitvA satkAryaM nAtyAsanne nAtidUre prAJjalipuTaH san ityAdi vizeSaNAnAM saGgraho bhavati, 'imaM eyArUvaM vAgaraNaM pucchittae' imametAvadrUpaM vyAkaraNaM praznaM praSTum zreya iti pUrveNa sambandhaH 'ttika' iti kRtvA 'evaM saMprekSate vicArayati, 'evaM saMpehitA' evaM saMprekSya - vicArya 'cahiM sAmANiyasAhassIhiM' catasRbhiH sAmAnikasAhazrIbhiH - caturbhiH sAmAnikasahastrairityarthaH 'pariyAro' parivAra: 'jahA sUriyAmassa' yathA sUryAbhasya sUryAmadevasya parivAraH rAjapraznIyasUtre pratipAditastathaiva ihApi parivAro jJAtavyaH 'jahA sUriyAmassa' anena idaM sUcitaM bhavati 'tihi parisAhi satahiM aNIhiM aNIyAhivaIhiM solasahi AyarakkhadevasAhassIhi annediya bahuIi mahAsAmANavimANavAsIdi vaimANiehi devehiM saddhiM saMparivuDe' ityAdi / chAyA -yathA sUryAmasya - tisRbhiH pariSadbhiH saptabhiranIkai anIkAdhipatibhiH, SoDazabhiH AtmarakSakadevasAhasrIbhiH anyaizva bahubhiH mahAsAmAnikavimAnavAsibhiH vaimAnikaiH devaiH saha saMparivRttaH / etAdRzaparivAraiH parivRtaH 'jAva nigghosanAiyaraveNa' yAvat nirghoSanAditaraveNa 'jeNeva jaMbuddIve' dIve' aba mujhe yahI ucita hai ki maiM zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA karake yAvat paryupAsanA karake 'imaM eyArUvaM vAgaraNaM pucchitae' unase isa prakAra ke isa vyAkaraNa- prazna ko puchU yahAM para bhI yAspada se 'namaMsittA' natyAsanne nAtidUre prAjjalipuTaH san ' ityAdi padoM kA grahaNa huA hai / 'ttikaTTu evaM saMpehera' isa prakAra se usane vicAra kiyA- 'evaM saMpehitA' aisA vicAra kara 'cauhiM sAmANiya sAssIhi pariyAro' vaha apane cAra hajAra sAmAnika parivAra ke sAtha, jaisA ki 'jahA sUriyAbhassa' rAjapraznIya sUtra meM sUryAbhadeva kA parivAra kahA gayA hai usa se ghire hue sUryAbhadeva ke jaisA 'jAva nigdho sanAiyaraveNaM' yAvat nirghoSanAditaravapUrvaka 'jeNeva jaMbUddIve dIve' - vanhanA urIne yAvat paryupAsanA urIne "ima eyArUvaM vAgaraNaM pucchittara " tegAne yA rItanA prazno pUchu maDiyA pazu yAvat pahathI "namaMsittA natyAsanne nAtidUre prAJjalipuTaH san " dhatyAdi hone saMgraha thayo che. " ttikaTTu evaM saMpeddei " mA pramANe tethe vicAra ye " evaM saMpehittA " AvA vicAra karIne " cauhi sAmANiyasAhassIhi pariyAro " te dRSTi deva peAtAnA cAra hajAra sAmAnika devanI sAthe jevI rIte ke--< sUriyA bharava" za4nIya sUtramAM sUryAla devanA parivAra vAmAM Avyo che, tenAthI gherAyelA sUryAla devanI mAphaka jAva nigghosaNAiyaraveNaM " yAvat sabhyajahA 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u04 sU02 zakendraviSayakapraznaspaSTIkaraNam 149 yatraiva jambUdvIpo dvIpaH 'jeNeva bhArahe vAse' yatraiva bhArata varSam 'jeNeva ulluyatIre nayare' yatraiva ullukatIraM nagaram 'jenne| egajaMbUe ceie' yatraiva ekajambUka caityam 'jeNeva mama aMtie' yatraiva mamAntikam teNeva pahArettha gamaNAe' tatraiva mAdhArSIt gamanAya, he gautama ! yatrAhaM tiSThAmi tatraiva AgantuM pasthita ityarthaH / 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' tataH khalu sa zakro devendro devarAjaH 'tassa jahAM jambUdvIpa nAmakA dvIpa thA, 'jeNeva bhArahe vAse' usameM bhI jahAM bhArata varSa nAmakA kSetra hai| 'jeNeva ulluyatIre nathare' usameM bhI jahAM ullukatIra nAmakA nagara hai, 'jeNeva egajaMbUe cehae' usameM bhI jahA~ eka jaMbUka nAmakA udyAna hai 'jeNeva mama aMtie teNeva pahAretthagamaNAe' usameM bhI jahAM maiM thA vahAM calane ke liye usane apanI taiyArI kI 'jahA sUriyAmassa' isa kathana se yahAM yaha pATha sUcita kiyA gayA hai| 'tihiM parisAhiM sattahiM aNIehiM sattahi aNIyAhivaI hiM, solasahiM AyarakkhadevasAhasIhiM annehiM ya bahahiM mahAsAmANa. vimANavAsIhiM vemANiehiM devehiM saddhi saMparivuDe' ityAdi / isa prakAra ke ThATa ghATa se vaha he gautama ! merI tarapha Ane ke liye prasthita huaa| 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' isake bAda usa devendra pAtrAnA Aqaa pUdeg4 "jeNeva jabUddIve hIve" yai jii5 namana dvIpa hata " jeNeva bhArahe vAse" tamA 5 yA mArata kSetra nAmanu kSetra cha, "jeNeva ulluyatIre nayare" mA 55 lyai GestI2 nAmanu nA2 cha"jeNeva egajaMbUe ceie"tabhA pazu syAM pU nAbhanu GdhAna cha, " jeNeva mama aMtie teNeva pahArettha gamaNAe" a GedutI2 nAmA 5g nyAMta bhAna chu tyo mApAnI ta heva tayArI 42rI "jahA sUriyA bhassa" thanathA maDiyA mA paain| sa tha che. "tihi parisAhi sattahiM aNiehi sattahiM aNiyAhivaIhi solasahi AyarakkhadevasAhassIhi annehi ya bahUhi mahAsAmANavimANavAsIhi vemANiehi devIhi saddhiM saMpariDe" ItyAdi A pAThane artha A pramANe che. traNa pariSadAonI sAthe sAta anIke sainya)nI sAthe ane sAta senApatinI sAthe saLahajAra AtmarakSaka devenI sAthe ane bIjA paNa aneka mahAsamAvimAnamAM rahenArA vaimAnika deva devInI sAthe teNe prasthAna karyuM A rItanA ThAThamAThathI te deve mArI pAse AvavA prasthAna karA" "tae gaM se sakke deviMda devarAyA" te pachI ta hevendra 12 // A " tassa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhagavatI sUtre devassa' tasya devasya 'taM divvaM deviDi' tAM divyAM devarddhim 'divvaM devajjuI ' divyAM devadyutim 'divvaM devANubhAva' divyaM devAnubhAvam 'divvaM teyalessaM' divyAM tejolezyAma 'asahamANe' asahamANaH, tato zakro devendraH tasya devasya divyaM tejasaH prabhAvaM soDhumazakta ityarthaH 'mama aTU ukkhittapasiNavAgaraNAI pucchara' mAm aSTotkSaptamaznavyAkaraNAni pRcchati - 'saMmaMtiya jAva paDigae' sAMbhrAntika yAvat pratigataH atra yAvatpadenA'yamarthaH sampadyate - imAni aSToskSipta praznavyAkaraNAni pRSTvA sAMbhrAntivandanakena vandate vanditvA tameva divyaM yAnavimAnam Arohati, Aruhya yataeva samAgatastatraiva pratigata iti // sU0 2 // " bhagavAn mahAvIro gautamAya yAvadetAdRza vRttAntaM kathitavAn tAvatsa devastatrAgataH ityAdi kathayitumAha - 'jAvaM ca NaM' ityAdi / mUlam -'jAvaM va NaM samaNe bhagavaM mahAvIraM bhagavao goyamasta eyama parika, tAvaM ca NaM se deve taM desaM havamAgae / devarAja zakra ne 'tara devassa' usakI 'taM divvaM devaDi' usa divyaanupama devarddhiko 'divvaM devajjuhaM' divya devadyutiko divvaM 'devANubhAvaM ' divya deva prabhAva ko 'divyaM teyalessaM' divya tejolezyA ko, 'asahamANe' nahIM sahana karate hue 'mama aTThaukkhittapasiNavAgaraNAI' mujha se ina ATha utkSipta Adi rUpa praznoM ko pUchA hai| 'saMbhatiyaM jAva paDigae' aura bahuta utAvalI se yAvat vaha calA gayA hai| yahAM yAvatpada se aisA pATha lago lenA cAhiye ki ina ATha utkSipta prazna vyAkaraNoM ko pUchakara sAMbhrAntika vandana se vandanA karake vaha devendra devarAja zakra usI yAna vimAna para savAra hokara jahAM se AyA thA vahIM para calA gayA / sU0 2 // "divva N " devasya " te devanI " ta' divva' deviDDhi " te hivya anupama devaRddhine " divva N devajjuI divya - devadyutine divva devANubhAvaM " hivya devapralAne veyalessaM " dvivya telebezyA "ahama sahana na thavAthI ukttipasaNAgaraNAI pucchai " A ukSipta vigere rUpa A pUchayA che. " saMbhaMtiyaM jAva paDigae " mane dhaNI utAvaNathI ahithI cAlyA gayA che, ahiM yAvapadathI e pramANe samajavu ke A AThe hakSipta prazno pUchIne vyagracitte vandanA karIne te devendra devarAja zazna eja yAna vimAnamAM besIne jyAMthI AvyA hatA tyAM pAche cAyA gayA. ||sU2 / yAvat te zrI bhagavatI sUtra : 12 " mama aTTha prazno mane Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyadrikA TIkA za016 305 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 151 taNaM se deve samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto vaMdai, namasai, vaMdittA namasittA evaM vayAsI evaM khalu bhaMte! mahAsuke kappe mahAsAmANe vimANe ege mAthi micchAdiTThi uvavannae deve mamaM evaM vayAsI - pariNamamANA poggalA no pariNayA apariNayA pariNamaMtIti poggalA no pariNayA apariNayA / tae NaM ahaM taM mAthi micchAdiDiuvavannagaM devaM evaM vayAsI pariNamamANA poggalA pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA, no apariNayA se kahameyaM bhaMte! evaM ? gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre gaMgadattaM devaM evaM vayAsI ahaM piNaM gaMgadattA ! eva mAikkhAmi bhAsemi pannavemi parUvemi pariNamamANA poggalA pariNayA jAva no apariNayA sacce me se aTThe / tae NaM se gaMgadattadeve samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM eyama soccA nisamma haTTatuTu0 samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA naccAsanne jAva pajjuvAsai / tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre gaMgadattassa devassa tIseya jAva dhammaM parikahei, jAva ArAhae bhavai tae NaM se gaMgadatte deve samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM dhammaM socA nimna tuTThe uThAe uTThei uTThAe uTTittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namaMsai, vaMdittA, narmasittA evaM vayAsI - ahaM NaM bhaMte! gaMgadatte deve kiM bhavasiddhie abhavasiddhie evaM jahA sUriyAbho jAva battIsaivihaM nahavihi uvadaMsei, uvadaMsettA jAva tameva disaM paDigae // sU0 3 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre chAyA-yAvat ca khalu zramaNo bhagavAna mahAvIro bhagavato gautamasya etamarthaM parikathayati tAvat ca khalu sa devaH taM dezaM havyamAgataH / tataH khalu sa devaH zramaNaM bhagAntaM mahAvIra vikRtvo vandate namasyati, vanditvA, namasyitvA evamavAdIva evaM khalu bhadanta ! mahAzukre kalpe mahAsAmAne vimAne eko mAyi mithyAdRSTayupapannako devo mAm , evamavAdIta pariNamantaH pudgalAH, no pariNatAH, apariNatAH pariNamantIti pudgalAH no pariNatA apariNatAH / tataH khalu ahaM taM mAyi mithyAdRSTayupapannakaM devam , evamavAdiSam , pariNamantaH pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH, tat kimetat bhadanta ! evam gaGgadatta iti zramaNo bhagavAn mahAvIro gaGgadattaM devam , evamavAdIt-ahamapi khalu gaGgAdatta ! evamAkhyAmi bhASe mahApayAmi prarUpayAmi pariNamantaH pudgalAH pariNatA yAvad no apariNatAH satya eSo'rthaH / tataH khalu sa gaGgAdattA devaH zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAMtike etamarthaM zrutvA nizamya hRSTa tuSTa0 zramagaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA, namasyitvA nAtyAsanne yAvat payu pAste ! tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIro gaGgadattasya devasya tasyAM ca yAvad dharma parikathayati, yAvadArAdhako bhavati / tataH khalu sa gaGgadatto devaH zramagastha bhagavato mahAvIrasyAntike dhameM zrutvA nizamya hRSTatuSTa utthayA uttiSThati utthayA utthAya, zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA evamamAdIt ahaM khalu bhadanta ! gaGgadatto devaH kiM bhavasiddhiko'bhavasiddhikaH, evaM yathA sUryAbhaH yAvad dvAtriMzadvidhaM nATayavidhim upadarzayati upadarya yAvat tAmeva dizaM pratigataH // mu0 3 // TIkA-'jAyaM ca NaM' yAvat ca khalu 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'bhagavao goyamassa eyamae parikaheI' bhagavato gautamasya etamartha __ bhagavAna mahAvIra gautama se jaba isa prakAra kA yaha vRttAnta kaha rahe the ki itane meM vaha deva vahAM para AyA-yahI saba 'jAvaM ca NaM 'ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM 'jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagatha bho goyamassa' ityaadi| TIkAtha-'jAvaM ca NaM samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamassa eyama parikahei' bhagavAn gautama ne pUrvokta rUpa se prabhu zramaNa bhagaH bhagavAna mahAvIra svAmI gautamane jyAre A vRtAMta kahetA hatA tara mate te va tyAM mAvI gayA the sadhaNe vRtAMta "jAvaM ca NaM samaNe bhagava' mahAvIre bhagava bho' ityAdi sUtra dvArA pragaTa 42 cha. -" jAvaM ca Na samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavao goyamasma eyamaTe parikahei" mAvAna gautama pUrvarita 35thI zrama sagavAn mahAvIra prabhune zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 153 parikathayati, 'tAvaM ca gaM' tAvat ca khalu 'se deve taM desaM havvamAgae' sa devaH taM dezaM havyam (zIgham) AgataH, mAyimithyASTidevaviSaye yAvad bhagavAn mahAvIro gautamaM kathayati tasminneva kAle sa devastatra svayameva jhaTiti tatraiva samAgata itibhAvaH / 'tae NaM se deve' tataH khalu sa devaH 'samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavantaM mahAvIram 'tikkhutto vaMdai namasai' trikRtva-trivAram vandate namasyati, 'vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' vanditvA namasyitvA evamavAdIta tatrAha-'evaM khalu' ityAdi 'evaM khalu bhaMte' evaM khalu bhadanta ! 'mahAsukke kappe' mahAzukre mahAzukranAmake kalpe ' mahAsamANe vimANe' mahAsamAnanAmakavimAne 'ege mAyimicchAdihiuvanabhae deve' eko mAyi mithyAdRSTayupapannako devaH 'mamaM evaM vayAsI' mAm , evam , aAdIt kim , avAdIt ? tatrAha-'pariNamamANe' ti, 'pariNamamANA poggalA no paNiyA' pariNamantaH pudgalAH, no pariNatAH parivAn mahAvIra se jisa samaya pUchA aura usake viSaya meM jaba prabhu unase uttara ke rUpa meM kaha rahe the ki 'tAvaM ca NaM' itane hI meM 'se deve taM desaM havyamAgae' vaha deva apane Apa usa sthAna para unake pAsa jaldI se Akara upasthita ho gayA-'tae NaM se deve' ote hI usa devane 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko 'tikkhutto vaMdara, namasai' tIna bAra vandanA kI namaskAra kiyA-'vadittA namasittA evaM payAsI' vandanA namaskAra kara phira usane prabhu se isa prakAra kahA'evaM khalu bhaMte' he bhadanta ! yAta isa prakAra se hai-'mahAsukke kappe' mahAzukrakalpa meM mahAsamANe vimANe' mahAsamAna nAmaka vimAna meM 'ege mAyimicchAdiSTi uvavannae deve' eka mAyI mithyAdRSTi upapatraka devane 'mamaM evaM payAsI' mujha se aisA kahA-'pariNamamANA poggalA jyAre pahelA A pramANe pUchayuM ane e viSayamAM prabhu jyAre temane uttara mApI 2 tA. 15 "tAvaM ca Na" sAmai at "se deve taM desaM havvamAgaye" va bhASAmA5 te sthAna 52 prabhunI pAse zIghratAthI bhAvAna upasthita tha6 gayA 'tae NaM se deve" bhAvIna taratate huve "samaNa bhagavaM mahAvIraM " zrama mAvAna mahAvIrane "tikkhutto vaMdai namasai" pAra n| 4 nama22 4aa " vaMdittA namaMsittA eva vayAsI" nA nabha72 zana pachI ta asune / prabhArI yu " evaM khalu bhaMte " man! mevI pAta che" mahAsakke kappe " bhAzu 465bha! "mahAsamANe vimANe" mahAsamAna nAbhanA vimAnamA "ege mAimicchAdidi uvavaNNae deve" 3 bhAthI mithyA 62 655nna deva " mama evaM vayAsI" bhane ma pramANa yu. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre Namanta iti vartamAnavyapadezaH pariNatA iti bhUtakAlavyapadezaH, vartamAnabhUtayozca parasparaM virodhena ekatra yugapadavasthAne virodhAt yadi pariNamanti tadA na pariNatA atha pariNatAstat kathaM pariNamanti / vartamAnAtItayovirodhAdeva, Aha-'apariNayA' apariNatAH / atraivopapattimAha-'pariNamaMtIti poggalA no pariNayA aparipayA' pariNamantIti pudgalAH no pariNatA apariNatAH pariNamantIti kRtvA na te pudgalAH pariNatA apariNatAH, iti vyapadizyate 'tae NaM ahaM taM mAyimicchAdidvi uvavannagaM devaM evaM kyAsI' tataH khalu tasya praznakaraNAnantaram , ahaM taM mAyimithyAdRSTayupapannakaM devam , evamavAdiSam kathitavAn ityarthaH 'pariNamano pariNayA' jo pudgala pariNamana kara rahe haiM, ve pudgala pariNata nahIM kahe jAte haiN| kyoMki 'pariNamanti' aisA vyapadeza vartamAna kAlika hai aura 'pariNatA' aisA vyapadeza bhUta kalika haiN| bhUtakAla meM aura vartamAna kAla meM paraspara meM bheda hai| isaliye inakA ekatra avasthAna honA kaise mAnA jA sakatA hai ? yadi ye pariNama rahe haiM to inheM pariNata nahIM kahA jA sakatA, aura yadi pariNata ho cuke haiM to inheM pariNamamAna nahIM kahA jA sakatA yahI vAta 'apariNayA' isa pada se prakaTa kI gaI haiN| isI kAraNa ve pula jaba pariNAmazAlI ho rahe haiM to 'pariNamaMtIti No pariNayA poggalA apariNathA 'pariNamanti' isa kriyA ko lekara ve pariNamamAna pudgala mAne jAte haiM apariNata nahIM mAne jAte-ataH isI kAraNa ve apariNata haiM / 'tae NaM ahaM mAyimicchAdihi uvavannagaM devaM evaM vayAsA' he bhadanta ! taba maiMne usa mAyI mithyA "pariNamamANA poggalA no pariNayA" 2 pusa parizamana rI 2 // che. te Ydasa pariyata ziya nahi bha " pariNamaMti" se prabhArI va bhAna kALa saMbaMdhI vyavahAra che. bhUtakALa ane vartamAna kALamAM anyonyamAM bheda che. ethI te bannenuM eka sthAnamAM rahevuM te kevI rIte mAnI zakAya je te pariNamI rahyA che. te te " pariNata' kahi zakAya nahi ane je pariNata thaI gayA che. to tene "pariNamemAna " e pramANe kahI zakAya nahi garapAta "pariNayA" pahathI pragaTa 42vAma mAvI . te 12thI pAre purasa paribhAmA 2hAya ta "pariNamaMtIti No pariNayA poggalA apariNayA' pariNamanti" me yAne sana te parizta' maanvAmAM Ave che. apariNata mAnavAmAM AvatA nathI, jethI A kAraNe te parita cha. " tae NaM aI ta mAyimicchAdiviuvavannagaM devaM evaM vayAtrI" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 155 mANA poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamantaH pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH kuto nApariNatAstatrAha-'pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' pariNamantIti kRtvA pudgalAH pariNatA evaM no apariNatAH pariNamantIti yaducyate tat pariNAmasya sadbhAve eva saMbhavati, anyathA, anyatrApi, atipasaGgaH samApatet pariNAmasadbhAve ca pariNamantIti vyapadeze pariNatatvam , avazyambhAvi yadi kadAcit pariNAme satyapi pariNatatvaM na syAt tadA sadA sarvadA pariNatatvAbhAva eva syAditi / 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' tat kathametad bhadanta ! evam-he dRSTi deva se aimA kahA-'pariNamamANA poggalA pariNayA, no apariNayA' jo pudgala pariNamanakara rahe hote haiM ve pudgala pariNata kahe jA sakate haiN| apariNata nahIM kahe jA sakate haiM kyoMki 'pariNamaMtIti poggalA pariNayA no apariNayA' jo pariNamana ho rahe haiM veM pudgala pariNata kahe gaye haiN| apariNata nahIM kahe gaye haiN| isakA bhAva aisA hai ki 'pariNamanti' aisA jo kahA jAtA hai vaha unameM pariNAma hone ke sadbhAva meM hI kahA jAtA haiN| aisI bAta na ho to jahAM pariNamana kA sadbhAva nahIM hai vahAM para bhI isa prakAra ke kahane kA prasaGga prApta hogA aura jaba pariNAma kA vahAM sadbhAva hai to isa sthiti meM pariNatatA bhI avazyaMbhAvI haiM aisA mAnanA anivArya ho jAtA hai kyoMki pariNAma ke hone para bhI yadi vahAM pariNatatA svIkAra kI jAve to vahAM sadA pariNatatA kA abhAva hI he bhagavan! jyAre te mAyi mithyASTi deve evuM kahyuM tyAre meM tene A pramANe yu " pariNamamANA' poggalA pariNayA no apariNayA" 2 purasa pariNamana karI rahyA hoya, te pula pariNata ja kahi zakAya che. tene apashit Dizaya nalibha "pariNamaMtIti no poggalA pariNayA apariNayA" je pariNamI rahyA hoya te muddala pariNata kahevAya che apariNata kahevAmAM mAtA nathI to mAra se che , " pariNamaMti" menu pAma bhAva cha ke te tenAmAM pariNamana kiyAnA sadUbhAvamAM kahevAmAM Ave che. e pramANe DAya ta yo primnn| samA nAya tyA 54 "pariNamaMti" 2 pramANe kahevAne prasaMga Ave ane jyAre tyAM pariNAmane sadbhAva hoya tyAre te sthitimAM pariNatatA paNa avazya bhAvI che. e pramANe mAnavuM paDaze kemake pariNamavuM hovA chatAM paNa je tyAM pariNatatAne svIkAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 bhagavatIsUtre " bhadanta ! tasmai yadahaM kathitavAn tat kiM yuktiyuktam ? 'gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre' gaGgadatta iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'gaMgadattaM devaM evaM vayAsI' gaGgadattaM tannAmakaM devam evamavAdIt, he gaGgadatta ! ityevaM rUpeNa saMbodhya bhagavAn gaGgadattaM pratyAha- ' ahaM piNaM gaMgadatta !' ahamapi khalu he gaGgadatta ! evaM AikkhAmi' evam AkhyAmi, bhASe, prajJApayAmi prarUpayAmi / tadevAha - 'pariNamamANA poggalA jAva no apariNayA' pariNamantaH pudgalAH, yAvad no apariNatAH yAvatpadena 'pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA' ityetat padajAtasya grahaNaM bhavatIti 'sacca me seaTThe' satya eSo'rthaH tvadukto mayA'numoditazca rahegA / ' se kaha meyaM bhaMte! evaM' isa prakAra se he bhadanta ! maiMne usa mAyI mithyAdRSTideva se kahA hai-so merA kahanA yuktiyukta hai ? taba 'gaMgadattAi samaNe bhagava mahAvIre' he gaMgadatta ! isa prakAra se saMbodhita karate hue zramaNa bhagavAn mahAvIra ne 'gaMgadatte evaM vayAsI' usa gaMgadattadeva se aisA kahA - 'ahaM piNaM gaMgadatta ! evaM AikkhAmi' he danta / maiM bhI aisA hI kahatA hUM, aisI hI prajJApanA karatA hU~-ki'pariNamamANA poggalA jAba no apariNayA' jo pudgalapariNAma se yukta ho rahe haiM ve pariNata hI haiM apariNata nahIM haiN| yahAM yAvatpad se pariNayA No apariNayA, pariNamaMtIti poggalA pariNayA' ina padoM kA grahaNa huA hai - 'saccame se aTThe / ataH he deva! tumane jo kahA hai aura maiMne jisakI anumodanA kI hai vaha yaha artha sarvathA satyahai / vaha artha kauna sA hai ? isake liye kahA gayA hai--' pariNamamANAH azvAmAM Ave to tyAM parizrutatAnA hamezA abhAva thA naze " se kaddameyaM bhaMte ! evaM " he bhagavan ! meM te bhAthi mithyAdRSTi devane yA pramANe 'dhu che teA A pramANenuM mArUM kathana zu' kharAkhara che? te samyagadRSTi deve bhagavaanne yA pramANe pUchayu tyAre "gaMgadattAi samaNe bhagavaM mahAvIre " De 36666 ga'gadatta ' e pramANe sabadhana karIne zramaNa bhagavAna mahAvIre " gaMgadatte eva vayAkhI" te gagahatta hevane yA pramANe dhuM " ahaM piNaM gaMgadatta ! evaM estarfa " he gaMgadatta ! huM paNa ema ja kahuM chuM... e pramANe ja bhASaNa karU chuM huM evI rItanI ja prajJApanA karU chuM ane evI ja prarUpaNA karU chuM. pariNamamANA poggalA jAva no apariNayA " ne yuddhasa parizAbhavAjA thaI rahyA che te pariNata ja che. te apariNuta nathI ahiM cAvatuM padmathI " pariNayA no apariNayA pariNamaMtIti poggalA pariNayA", pariNamaMti meDiyA. padmathI pariNAma pAmatA pudgalA pariNata ja che. te apariNata nathI A padmAne saMgraha thye| che. saccameseaTTe" bhATe De heva ! tame ne uchu' che. ane meM jene samarthana Apyu che te A atha sarvathA kharAbara ja che. have te matha 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgadattadevasyAgamanAdinirUpaNam 157 eSo'rthaH 'pariNamamANAH pudgalAH pariNatAH, no pariNatAH pariNamantIti kRtvA pariNatA evaM no apariNatAH, iti sarvathaiva satyam iti / 'tae NaM se gaMgadatte deve' tataH khalu sa gaGgadatto devaH 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtiyaM eyamaDhe soccA nisamma' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya anti ke-samIpe etamarthaM zrutvA nizamya hRdaye'vadhArtha 'haTTanuDha0' hRSTatuSTacittAnanditaH, harSavavisarpahRdayaH san 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM 'vaMdai namasai' vandate namasyati 'vaMdicA namaMsittA' vanditvA namasyitvA 'naccAsanne jAva pajjuvAsaI' nAtyAsanne yAvat paryupAste, yAvatpadena nAtidUre 'muslasamANe NamaMsamANe pudgalAH pariNatAH, no apariNatAH pariNamantIti kRtvA pariNatA eva no aprinntaa'| 'tae NaM se gaMgadatte deve' isake bAda vaha gaMgadattadeva 'samaNassa bhagavabho mahAvIrassa aMtiyaM eyama soccA nisamma hadutuhe' 'zramaNa bhagavAn se isa apane kathana kI puSTi kI gaI sunakara bahuta adhika khuza huA-saMtuSTa citta huA-harSa ke vaza se usakA hRdaya harSita ho gayA / 'samaNa bhagavaM mahAvIra vaMdai namasai' usane usI samaya zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA naccAsanne jAva pajjuvAsaI' 'vandanA namaskAra kara phira vaha prabhu ke samakSa apane ucita sthAna para baiTha gayA-vaha sthAna prabhu se na adhika dUra thA aura na unake adhika pAsa meM hI thA-vahAM baiThakara yA che the mAtai prabhu 43 cha, "pariNamamANAH pudgalAH pariNatAHno apariNatAH pariNamaMtIti kRtvA pariNatA eva no apariNatA" pariNAma pAmatA puda pariNata. te apariyata nathI " pariNamaMti" me liyApahathI thadi pariNabhanthI ta pariNata 1 4upAya che. apariguta aqidi nathI. " tae NaM se gaMgadatte deve" te pachI ta mahatta he "samaNassa bhagavazrI mahAvIrassa aMtiyaM eyama8 socA nisamma hadvata" zrama mAvAna mahAvIra prabhu dvArA pitAnA kathananuM samarthana karavAmAM AvyuM te sAMbhaLIne ghaNeja khuza thaye prasannacitta thaye ane harSanA utkarSathI tenuM hadaya praphulita thaI gayuM "samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai" te ve te4 samaye zrama sagavAna mahAvIra prasune nA 421 nabha242 . " vaMdittA namaMsittA nacAsanne jAva pajjuvAsai" nA nabha242 4Ine pachI ta deva prasunI pAse pAtAnA ucita sthAna para besI gayA te sthAna prabhuthI bahu dUra na hatuM ane bahu najIka paNa na hatuM tyAM besIne prabhunI payuM pAsanA karI (sevA karI) zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhagavatIsUtre abhimuhe viNeeNaM paMjaliuDe' ityantasya grahaNaM bhavati zuzrUSamANaH, namasyan / abhimukhaH, vinayena prAJjalipuTaH, 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' tataH khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'gaMgadattassa devassa tIseya jAva dhamma parikaheI' gaGgadattasya devasya tasyAM ca yAvad dharma parikathayati, atra yAvatpadena 'mahAtimahAlayAe parisAe' ityAdi 'arihA' ityantasya grahaNaM bhavati / 'jAva ArAhae bhavaI' yAvad ArAdhako bhavati atra yAvatpadena 'tesiM samvesi' ityArabhya 'ANAe' ityantasya grahaNaM bhavati / atra aupapAtikasUtragatadharmakathA varNanaM usane prabhu kI praryupAsanA kI-yahAM yAvatpada se 'nAtidUre sussamANe, NamaMsamANe, abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe 'ina padoM kA grahaNa huA hai| 'tae NaM samaNe bhagavaM mahAvIre' isake bAda zramaNa bhagavAn mahAvIra ne gaMgadattarasa devassa tIseya jAva dhamma parikahei' gaMgadatta deva ko aura usa vizAla sabhA ko yAvat dharmakA upadeza diyA-yahAM yAvaspada se 'mahAtimahAlayAe parisAe' ityAdi padoM se lagAkara 'ariha' isa antima pada taka kA pATha gRhIta huA hai| 'jAva ArAhae bhavaI' yAvat ArAdhaka hotA hai| yahAM yAvatpada se 'tesi savvesiM' isa pATha se lekara 'ANAe' isa antima pada taka kA pATha gRhIta huA hai / yahAM aupapAtika mUtra gata dharma kathA kA varNana kara lenA cAhiye / 'tae NaM mahiyA yAvat 54thI " nAtidUre sussUlamANe NamaMsamANe abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe " mA 5ho e cyA cha. tn| ma ma 2 nahitabhara bahu najIka nahi evA Asane besIne prabhunI sevA karatA namaskAra karatA prabhunI sanmukha vinaya sahita hAtha joDIne e pramANe thAya che. "tae NaM samaNe bhagava' mahAvIre" te 5chI zrama mApAna mavIre " gaMgadattassa devasva tIseya jAva dhamma parikahei" uii viza savata pariSabha prabhume gata vane " atthiloe asthi aloe" na alaka paNa che pApa che ne puNya che. temaja baMdha ane mokSanA svarUpa vigere zrata yAritra 35 dhanI paheza maathye| maDiyA yAvat 54thI "mahAtimahAlayAe parisAe" ' ityAdi' pahAthI bane " ariha" se hai 56 sudhiin| yye| che. "jAva ArAhae bhavai" yAvat te 3 bhaa2|| 5. 25 0 mahiyAM yAvat 54thI "tesiM savvesiM" se pAthI sana " ANAe" se chedasA 56 sudhaan| 5 / grahaNa thayu che. mahiyAM moppAtika sUtranA pRSTha 447 sU 56mAM kahyA anusAra saghaLI dharmadezanA samajI levI vadhAre vistArathI jANavAnI IcchAvALAe aupapAtika sUtramAM joI levuM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU03 gaGgAdattadevasyAgamanAdinirUpaNam 151 draSTavyam 'tae NaM se gaMgadatte deve' tataH khalu sa gaGgAdatto devaH 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya antike 'dhammaM socA nisamma dharma zrutacAtrilakSaNaM zrutvA nizamya-tadarthaM hRdi avadhArya 'iTTatuTTe' hRSTatuSTaH san 'uThAe uTheI' utthayA uttiSThati 'uThAe udvettA' utthayA, utthAnazaktyA utthAya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasaI' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' vanditvA namasyitvA evamavAdIt 'ahaM NaM bhate / gaMgadatte deve' ahaM khalu bhadanta ! gaGgadatto devaH 'kiM bhavasiddhie abhavasiddhie' kiM bhavasiddhiko'bhavasiddhiko vA, bhave-asmin bhave AgAmini kasmiMzcidapi bhave vA siddhiyasya sa tathA, tad viparIto abhavasiddhiko vA ? bhanyo'. bhanyo vA iti bhaavH| bhagavAnAha-evaM' ityAdi 'evaM jahA mariyAmo' se gaMgadatte deve' isake bAda vaha gaMgadatta deva 'samaNassa bhagavo mahA. vIrassa aMtie' zramaNa bhagavAna mahAvIra se 'dhamma soccA nisamma' 'zrutacAritrarUpa dharmakA vyAkhyAna sunakara aura use hRdaya meM dhAraNa kara 'haTTatuTTe' bahuta adhika harSita huA aura saMtuSTa huA, 'uhAe utthe|' phira vaha vahAM se apane Apa uThA-uThAe uThUtA' uThakara 'samarNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai' usane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA evaM vayAmI' vandanA namaskAra karake phira usane prabhuse aiso pUchA-'ahaM NaM bhaMte ! gaMgadattadeve kiM bhavasiddhie abhavasiddhie' he bhadanta ! meM gaMgadatta deva kyA bhavasiddhaka hUM yA abhavasiddhika hU~, jisa ko isa bhavabhave yA bhAvibhava se siddha pada kI prApti hotI hai aisA maiM hU~, yA siddha pada kI prApti jise kabhI nahIM hotI hai " tae NaM se gaMgadatte deve" te 57 te Atta "samaNNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie" zrama sAvAna mahAvIranI pAsethI "dhamma socA nisamma" zruta yAtri 35 dhamanI paheza samagIna ana tanayamAM zana " hadata" gha011 madhira prasanna thayo bhane satu4 (prasanna) vitta 42 " udAe i" pachI ta he tyAMthI pAte the| "uTAe udRttA" hI "samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaha namasai" te zrama) bhagavAna mahAvIrane pahanA 4 namaH42 yo " vaMdittA namaMsittA evaM vayAsi" pahanA nabha412 4zana pachI to prabhuna mA prabhAra pUchayu "ahaM NaM bhaMte ! gaMgadatte deve ki bhavaSiddhie abhavasiddhie" he bhagavan ! humatta pazu siddhi chu ke abhAvasiddhika chuM arthAta jene siddha padanI prApti thAya che, e huM chuM ? ke siddha padanI prApti keI vakhata paNa na thAya te huM chuM? tenA uttaramAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhagavatI evaM yathA sUryAmaH, anena idaM sUcitaM bhavati 'sammadiTThI micchAdihI parittasaMsArie, aNaMtasaMpArie, sulabhabohie, dullabhabohie ArAhAe virAhae carime acarime rAjapraznIyasatre yathA sUryAbhadevasambandhe kathitaM tathaiva gaGgadatta deva viSaye'pi sarva tata eva avagantavyamiti, kiyatparyantaM tatrAha-jAva' ityAdi, 'jAva battIsaivihaM naTThavihiM upadaMsei' yAvad dvAtriMzadvidhaM nATyavidhim , upadarzayati 'udasettA jAva tAmeva disaM paDigae' upadarya yAvat tAmeva dizaM pratigataH, atra yAvatpadena 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA tameva divaM jANavimANaM durUhai, durUhittA jAmeva disaM pAunbhUe' ityantasya padasandarbhasya grahaNaM bhavatIti // mU0 3 // aisA maiM hU~ ? isake uttara meM prabhu ne kahA 'evaM jahA sUriyAbho' rAjapraznIya sUtra meM jaisA sUryAbhadeva ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana he gaMgadatta ! tuma apane viSaya meM samajho sUryAbhadeva ke sambandha meM vahAM prazna rUpa se aisA kahA gayA hai-sammadidvi, micchAdiTTI parittasaMsArie, aNaMtasaMsArie, sulahayohie, dullahabohie, ArAhae, virA. hae, carime avrime'| yaha vahAM kA kathana vahAM para 'jAva battIsaivihaM naTTavihiM uvadaMseha' isa pATha taka grahaNa karanA cAhiye-isa prakAra vaha 32 prakAra ke nATaka ko dikhAkara jisa dizA se AyA thA usI dizA se hokara vApisa calA gyaa| yahAM para yAvat pada se 'samaNaM bhagavaM prabhuNe 4yu " eva' jahA sUriyAbho" 245niya sUtramA sUryAsa vanA saMbaMdhamAM je pramANe kahyuM che. tevuM ja kathana he gaMgadara tame tamArA viSa yamAM paNa samajI le arthAt sUryAbha devanA saMbaMdhamAM tyAM prazna rUpathI A prabhA DemA mAcha. 2 mA prabhuNe 4 te pramANe " sammadidi michAdivi parittasaMsArie, agaMtasaMsArie sulahabohie dullahabohie bArAhae virAhapa, parime acarime" sabhyaTache hai mithyASTi cha 1 paritta saMsArI che ke anaMta saMsArI che. ? arthAt tuM saMsAra vadhAranAre che ke saMsArano kSaya karanAra che? sulabha badhI che ke durlabha badhI che? AdhAraka che ke virAdhaka che ? caramabhavavALe che ke acarama che? vigere pada grahaNa thayA cha. / prabhANenu tyAMnuthana "jAva battIsaivihIM naTTavihi uvadaMsei" e pATha sudhInuM grahaNa thayuM cheA rIte teNe batrisa prakAranA nATake batAvIne je dizAthI AvyA hatA te dizAe ja pAchA cAlyA gayA. ahiyAM yAvat 54thI " samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaha namasai vaMdittA namaMsittA tameva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 161 atha bhagavAn gautamo gAdattadevasya pUrvabhava pRcchati- 'bhaMte tti ityAdi / mUlam-'bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa sA divvA deviDDI divvA devajuI kahiM gayA kahiM aNuppavidyA goyamA! sarIraM gayA sarIraM aNuppavidyA kUDAgArasAlAdiTuMto jAva sarIraM aNuppaSiTrA aho gaM bhaMte ! gaMgadatte deve mahiDie jAva mhaasokkhe| gaMgadatteNaM bhaMte ! deveNaM sA divvA deviDDI divvA devajuI kiNhA laddhA jAva japaNaM gaMgadatteNaM deveNaM sA divyA deviDDI jAva abhisamannAgayA goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI evaM khalu goyamA teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheba jaMbuddIve dIve bhArahe vAse hathiNApure nAmaM nayare hotthA vaNNao sahasaMbavaNe NAmaM ujjANe vaNNaotattha NaM hasthiNApure nayare gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasai aDDe jAva aparibhUe / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM muNisubbae arahA Aigare jAva samvannU savvadarisI AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva pakaDijamANeNaM pakADDajamANeNaM sIsagaNasaMparivuDe putvANupuTiva mahAvIraM vadaha namasai, vadittA namaMsittA tameva divya jANavimANaM durUhai durUhitA jAmeva dilaM pAunbhUe, yahAM taka kA pATha grahaNa huA hai / / / sU0 3 // divva jANavimANa duruhai duruhittA jAmeva disaM pAubbhUra" tyA sudhiin| pATha grahaNa thaye che teno artha A pramANe che. zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne je divya vimAnamAM besIne AvyA hatA te divya vimAnamAM besIne je dizAethI AvyA hatA te dizA tarapha pAchA cAlyA gayA. sU03I. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne caramANe gAmANugAmaM jAva jeNeva sahasaMbavaNe ujANe jAva viharai parisA niggayA jAva pajjuvAsai tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI imIse kahAe laddhaTe samANe haTatuTa jAva kayabali jAva sarIre sAo gihAo paDinikkhamai paDinikkhamittA pAyavihAracAreNaM hathiNApuraM nayaraM majjhaM majjheNaM Nigacchai, NigacchittA jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe jeNeva muNisuvvae arahA teNeva uvAgacchada uvAgacchittA muNisuvvayaM arahaM tikkhutto AyAhiNapayAhiNeNaM jAva tivihAe pajjuvAsaNAe pajjuvAsai / tae NaM muNisuvvae arahA gaMgadattassa gAhAvaissa tIseya mahati jAva parisA paDigayA tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI muNisuvvayassa arahao aMtiyaM dhamma soccA nisamma haTTatuTTha0 uThAe uhei uThAe udvittA muNisuvvayaM arahaM vaMdai namaMsai vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI sadahAmi NaM bhaMte ! NiggaMthe pAvayaNaM jAva se jaheyaM tubbhe vadaha jaM na,raM devANuppiyA! jeTraputtaM kuDaMbe ThAvemi tae NaM ahaM devANuppiyANaM aMtie muMDe jAva pvvyaami| ahAsuhaM devANuppiyA! mA paDibandhaM kreh| tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI muNisuvvaeNaM arahayA evaM vutte samANe haTTatuTTha muNisubvayaM arahaM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA muNisuvvayassa arahao aMtiyAo sahasaMbavaNAo ujANAo paDinikkhamai paDinikkhamittA jeNeva hasthiNApure nayare jeNeva sae gihe teNeva uvAgacchaDa uvAga zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 163 cchittA viulaM asaNaM pANaM jAva uvakkhaDAvei uvakkhaDAvittA mittaNAiNiyaga jAva AmaMtei AmaMtettA tao pacchA vhAe jahA pUraNe jAva jeTTaputtaM kuTuMbe ThAvei taM mittaNAi jAva jeTTaputtaM ca Apucchai ApucchittA purisasahassavAhiNiM sIyaM durUhei durUhittA mittaNAiNiyaga jAva parijaNeNaM jeTTaputteNa ya samaNugammamANamagge savviDDIe jAva NAditaraveNaM hasthiNAgapuraM majhaM majjheNaM Nigacchai NigacchittA jeNeva sahasaMbavaNe ujANe teNeva uvAgacchai uvAgacchittA chattAititthagarAti. sae pAsai evaM jahA udAyaNo jAva sayameva AbharaNe omuyaha omuittA sayameva paMcamuTTiyaM loyaM karei karittA jeNeva muNi suvbae arahA evaM jaheva udAyaNe taheva pavvaie taheva ekArasa. aMgAI ahijai jAva mAsiyAe saMlehaNAe sardaii bhattAiM aNa. saNayAe chedei chedittA AloiyapaDikaMte samAhipatte kAlamAse kAlaM kiccA mahAsukke kappe mahAlamANe vimANe uvavAyasabhAe devasayaNijjasi gaMgadatte devattAe uvvnne| tae NaM se gaMgadatte deve ahuNovayana mettae samANe paMcavihAe pajattIe pajjattibhAvaM gacchai taM jahA AhArapajjattIe jAva bhaasaamnnpjttiie| evaM khalu goyamA ! gaMgadatteNaM deveNaM divvA deviDDI jAva abhismnnaagyaa| gaMgadattassa NaM bhaMte! devassa kevaDyaM kAlaM ThiI pannattA goyamA ! sattarasasAgarobamAI ThiI pnnttaa| gaMgadatte NaM bhatte! deve tAo devalogAo AukkhaeNaM0 jAva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mahAvidehe vAse sijjhihii jAva aMtaM kaahih| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti ||suu04|| solasame sae paMcamo uddeso smtto| chAyA-bhadanta iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvad evamavAdIt gaGgAdattasya khalu bhadanta ! devasya sA divyA devaddhidivyA devadhutiH ka gatA ka anupaviSTA gautama ! zarIraM gatA zarIramanupaviSTA kUTAgArazAlA dRSTAnto yAvat zarIramanupaviSTA aho khala bhadanta ! gaGgadatto devo mahaddhiko yAvad mahAsaukhyaH / gaGgadattena bhadanta ! devena sA divyA devaddhiH, divyA devadyutiH kathaM labdhA yAvad yat khalu gaGgadattena devena sA divyA devarddhiryAvad abhisamanvAgatA ? gotamaitiH zramaNo bhagavAn mahAvIro bhagavantaM gautamam evamavAdId evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye, ihaiva jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe hastinApura nAma nagaramAsId varNakaH sahasrAmrAnaM nAma udyAnam varNakaH tatra khalu hastinApure nagare gaGgada to nAma gAthApatiH parivasati ADhayo yAvad aparibhUtaH / tasmin kAle tasmin samaye munisuvrato'hana AdikaraH, yAvat sarvajJaH sarvadarzI AkAzagatena cakreNa yAvad prakRSyamANena prakRSyamANena ziSyagaNasaMparivRttaH pUrvAnupUA caran grAmAnugrAmaM yAvat sahasrAmravanamudyAnaM yAvad viha rati, pariSad nirgatA yAvan paryupAste / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH etasyAH kathAyAH labdhArthaH san hRSTatuSTa yAvat kRtavali yAvat zarIraM svakIyAd gRhAt pratiniSkAmati pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApura nagaraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgasya yatraiva sahasrAmrabanamuyAnaM yatraiva munisuvrato'rhana tatraivopacchati, upaAgatya munisuvratamahantam AdakSiNapadakSiNena yAvat trividhayA paryupAsanayA paryupAste / tataH khalu munisuvrato'In gaGgadattasya gAthApateH tasyai ca mahAtimahAlayAyai yAvat pariSat patigatA / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH, munisuvratasyAhato'nti ke dharma zrutvA nizamya hRSTatuSTa utthayA uttiSThati, utthayA utthAya munisuvratam , antaM vandate namaspati vanditvA namasyitvA evamavAdIt zradadhAmi khalu naigranthaM pravacanaM yAvad yathedaM yUba vadatha yat navaram devAnupiyAH ! jyeSThaputraM kuTumbe sthApayAmi tataH khalvahaM devAnupriyANAmanti ke muNDo yAvat matrajAmi / yathAsukhaM devAnupiya ! mA pratibandhaM kuru / tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH munisuvratena arahatA evamuktaH san hRSTatuSTaH, munisuvratam , arhantaM bandate namasyati vanditvA namasyitvA munisuvratasya arhataH, antikAva sahasrAmra. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 165 vanodyAnAt pratiniSkAmati pratiniSkramya yatraiva hastinApura nagaraM yatraiva svakIyaM gRhaM tatraivopAgacchati, upAgatya vipulamazana pAnaM yAvad upaskArayati upaskArya taM mitrajJAtiM nijaka0 yAvad Amantrayati Amantrya tataH pazcAt snAvo yathA pUraNo yAvad jyeSThaputraM kuTumbe sthApayati taM mitrajJAti yAvad jyeSThaputraM cA. pRcchati, Apachaya puruSasahasravAhinIM zivikAM dUrohati dUruhya mitrajJAtinijaka yAvat parijanena jyeSThaputreNa ca samanugamyamAnamArgaH sarvatobhAvena yAvad nAditaraveNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati nirgatya yatraiva sahasrAmravanamughAnam tatraiva upAgacchati, upAgatya chatrAdikAn tIrthaGkarAtizayAn pazyati evam yathA udAyano yAvat svayameva AbharaNAni avamocayati avamucya svayameva paJcamuSTikaM locaM karoti locaM kRtvA yatraiva munisuvrato'rhana evaM yathaiva udAyanastathaiva pravanati tathaiva ekAdazAGgAni adhIte yAvat mAsikayA saMlekhanayA SaSTiM bhaktAni anazanena chinatti chitvA AlocitapatikrAntaH samAdhiprAptaH kAlamAse kAlaM kRtvA mahAzukre kalpe mahAsamAne vimAne upapAtasabhAyAM devazayanIye gaGgadatta devatayA upapannaH / tataH khalu sa gaGgadatto devo'dhunopapannamAtrakA san paMcavidhayA paryAptyA paryAptibhAvaM gacchati tadyathA AhAraparyAptyA yAvad bhaassaamn:pryaaptyaa| evaM khalu gautama ! gaGgadattadevena sA divyA devaddhi vid abhismnvaagtaa| gaGgadattasya khalu bhadanta ! devasya kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA gautama ! saptadazasAgaropamA sthitiH prajJaptA / gaGgAdattaH khalu bhadanta / devaH tasmAt devalokAd AyuHkSayeNa. yAvad mahAvidehe varSe setsyati yAvadantaM kariSyati tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti sU0 4 // TIkA-bhaMte ti bhagavaM goyame' bhadanta iti bhagavAn gautamaH he bhadanta iti evaM rUpeNa bhagavAna gautamaH, bhagavantaM saMbodhya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI' zramagaM bhagavantaM mahAvIraM yAvad evam avAdIt atra yAvatpadena 'vaMdai aba bhagavAna gautama gaMgadattadeya ke pUrva bhava ko pUchate haiM-- 'bhaMte !tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIra jAva evaM vyaasii'| TIkArtha--'bhaMte ! tti bhagavaM goyame' he bhadanta ! isa prakAra se saMbodhita karake bhagavAn gautamane 'samaNaM bhagava mahAvIra jAva evaM have gautama svAmI gaMgadatta devanA pUrvabhava saMbaMdhI pUche che ke"bhNte ! tti bhagava goyame samaNaM bhagavauM mahAvIraM jAva evaM vayAsI" tyAha 2014--"bhaMte ! tti bhagava goyame !" 3 mApana ! pramANe mahAvIra prabhuna samAdhana za2 "samaNaM bhagava mahAvIraM jAva evaM kyAsI" abhaya zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatra namasai vaMdittA namaMsittA' eteSAM padajAtAnAM saMgraho bhavati, kimavAdIt tatrAha'gaMgadattassa' ityAdi 'gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa' gaGgadattasya khalu bhadanta ! devasya 'sA diyA devaDDI divyA devajjuI kahiM gayA kahiM aNuppaviThThA' sA divyA devaddhiH divyA devadhutiH kva gatA kA anumaviSTeti me kathaya / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'sarIraM gayA' zarIraM gatA 'sarIraM aNupaviThThA' zarIramanupaviSTA gaGgAdattasya devAtyAdi tadIyazarIre eva anupraviSTamiti bhAvaH / 'kUDAgArasAlA dihato' kUTAkArazAlA dRSTAntaH, atra kuTAkAra zAlAdRSTAnto vaktavyaH kiyatparyantabhityAha-'jAva sarIraM aNuppavidyA' yAvaccharIram anupaviSTA, gaGgadattasya sA RddhiH kUTAkArazAlAdRSTAntena zarIramanugate. vayAsI' zramaNa bhagavAn mahAvIra se aisA pUchA-yahAM yAvatpada se 'vadaha namasai vaMdittA namaMsittA' ina padoM kA saMgraha huA hai- / kyA pUchA-so 'gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa' isa sUtra dvArA kahA gayA haihe bhadanta ! gaMgadattadevakI 'sA divyA deviDI divyA devajjuI kahiM gayA, kahiM aNuppaviTThA' vaha divya devarddhi divya devadyuti kahAM gaI kahAM anupraviSTa ho gaI ? Apa hame kahiye-aisA (zramaNa bhagavAn mahAvIra se gautamane pUchA)-isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! sarIra gayA, sarIra aNuppaviTThA' he gautama ! gaMgadatta devakI vaha divya devaddhi divya devadhuti usake hI zarIra meM samA gaI hai aura usIke zarIra meM anupraviSTa ho gii| 'kUDAgArasAlA diluto' isa viSaya meM yahA~ kUTAkAra zolA kA dRSTAnta kaha lenA cAhiye / aura vaha 'jAva sarIraM aNuppavidyA' yahAM taka grahaNa karanA cAhiye tAtparya kahane kA bhagavAna mahAvIrane gautama svAmIe A pramANe pUchayuM ahiyA yAvata 54thI "vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA" the pahAnI sara ye cha. have. 57 te 4DevAmA bhAve cha. " gaMgadattassa gaM bhaMte ! devassa" san ! mahattavanA " sA divvA devaDDhI divvA devajjuI kahiM gayA kahi aNu pavidrA" te 60ya hai| Rddhi mana havya va dhuti yA 4 bhane yo pravezI gaI? te bAbata Apa mane kahe tenA uttaramAM prabhue A pramANe dhu " goyamA ! sarIraM gayA sarIra aNupavidvA" gautama ! hatta vanIta divya deva =ddhi ane divya devaghuti tenA zarIramAM samAI gaI che. ane tn| zarIramA praveza gaI cha. " kUDAgArasAlAdiTThatto jAva saroraM aNu pavidvA" yA viSayamA // 2 jAnu TAMta yAvat zarIramA praviSTa 56 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA rIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 167 tyarthaH, yAvatpadagrAhyaM rAjamaznIyasUtragatasUryAnadevavarNane'valokanIyam / tathA cataskenArthena bhadanta / evamucyate zarIraM gatA zarIramanumaviSTA gautama ! tad yathA nAmaTAkArazAlA sthAt dvidhAto liptA guptA guptadvArA nivAtA nivAtagaMbhIrA vasyAH khalu kUTAkArazAlAyAH adUrasAmante atra mahAneko janasamUhastiSThati tataH khalu sa janasamUhaH ekaM mahadabhravAdalakaM vA varSavAdalakaM vA mahAvAtaM vA eja. mAnaM pazyati dRSTvA tAM kuTAkArazAlA , antaramanupavizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evamucyate zarIraM gatA zarIramanubhaviSTA iti kUTakArazAlA dRSTAntaH rAjapanIyasUtre ekapaJcAzattamasUtre vizeSarUpeNa draSTavyam / atha yaha hai ki jisa prakAra se eka kUTAkAra zAlA ke pAsa khaDe hue aneka manuSya jora se AtI huI AndhI ko yA vegavatI vRSTiko dekhakara usake bhItara praviSTa ho jAte haiM, ghusa jAte haiM usI prakAra se yaha gaMgadatta kI divya devarddhi divya devadyuti gaMgadatta ke zarIra meM praviSTa ho gaI hai-usI bAta ko rAjapraznIyasUtra meM varNita sUryAbhadeva kA kathana dekara puSTa kiyA gayA hai-'jahA nAmakUTAgArasAlA siyA' ityAdi vidhAto liptA, guptA guptadvArA, nivAtA, niyAtagaMbhIrA, tasyAH khalu kUTAkArazAlAyAH adUrasAmante atra mahAneko janasamUhastiSThati, tataH khalu sa janasamUhaH eka mahadabhravAdalakaM vA mahAvotaM vA ejamAnaM pazyati, dRSTvA tAM kUTAkArazAlAm , antaramanupravizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evaM ucyate zarIraM gatA zarIramanupraviSTA iti kuTAkArazAlA tyAM sudhInuM samajI levuM kahevAne bhAva e che ke je rIte eka phaTAgArazALA pAse ubhelA aneka mANase jorathI AvatA vAvAjhoDAne agara jorathI AvatA varasAdane joIne te kUTAgArazALAnI aMdara cAlyA jAya che. arthAta praveze che teja rIte A gaMgadattanI divya deva saddhi ane divya devavruti gaMgadattanA zarIramAM ja samAI gaI A vAtane "rAjapraznIya" sUtramAM varNavelA sUryabhadevanA kathanamAMthI tyAMne pATha ApIne A rIte puSTa karavAmAM AvI che. te 54 mA pramANe che. "jahAnAma kUTAkArazAlA siyA tyA tadyathA nAma kuTAkArazAlA syAt, dvidhAto liptA, guptA, guptadvArA, nivAtagaMbhIrA, tasyAH khalu kUTAkArasAlAyAH adUrasAmate atra mahAneko janasamUhastiSThati, tataH khalu sa janasamUhaH eka mahadabhramAdalakaM vAmahAvAtaM vA ejamAnaM pazyati, havA tAM kuTAkArazAlAm, antaramanupavizya khalu tiSThati tattenArthena gautama ! evaM ucyate zarIra gatA zarIramanupraviSTA iti kUdAkArazAlAdRSTAntaH " yathA nAbhavAnI me // 4 // 2 // hAya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhagavatIsUtre gautamo gaGgadattaM prazaMsati-'aho NaM bhaMte !' aho khalu bhadanta ! 'gaMgadatte deve mahaDie jAtra mahAsokkhe' gaGgAdatto devo mahaddhiko yAvad mahAsaukhyaH, atra yAvaspadena 'mahajjuIe mahAjase mahANubhAve' ityAdi vizeSaNAnAM saGgraho bhavati 'gaMga datteNaM bhaMte ! deveNaM' gaMgadattena bhadanta ! devena 'sA divyA deviDI divyA deva. juI kiNNA laddhA' sA divyA deddhiH, divyA devadhutiH, kathaM labdhA 'jAva' yAvad atra yAvatpadena nimmoktaH pAThaH saMgrAhyaH-'kiNNA pattA kiNNA abhisamamannA dRSTAntaH) yaha dRSTAnta rAjapraznodhasUtra meM usake 51 ve sUtra meM AdhA hai-ataH vizeSarUpa se yaha vahIM se dekhalenA cAhiye isakA bAccArtha spaSTa hai____ aba gautama 'aho NaM bhaMte ! gaMgadattadeve mahaDie jAva mahAsokkhe' he bhadanta ! gaMgadattadeva mahARddhi vAlA hai yAvat mahAsukhavAlA hai| isa prakAra se kahakara usake saubhAgya kI prazaMsA kara rahe haiN| yahA yAva spada se 'mahajjuhae, mahAjase, mahANubhAve' ina padoM kA grahaNa huA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'gaMgadatteNaM bhaMte / deveNaM sAdivyA devar3I, divyA devajjuI kiNNA laddhA' he bhadanta ! gaMgadatta devane ane te baMne bAjathI lIdhelI hAya, sArI rIte rakSAyelI hoya chUpA dvAravALI hoya, jenI aMdara vAyu pravezI na zake tevI hoya, ane eTalA ja mATe gaMbhIra hoya, te phaTAkAra zALAnI bahu najIka nahI ke bahu dUra nahi tevI rIte eka vizALa (ghaNA) mANasonuM TeLuM tyAM ubhuM hoya eTalAmAM eka moTA megha (varasAda)nA vAdaLane agara vAvAjheDAne AvatuM te TeLu jue che e pramANe joIne te TeLa te kUTAgArazAlAnI aMdara pravezI jAya che. tevI ja rIte he gautama! te gaMgadatta devanI divyaRddhi ane divya devavruti tenA zarI ramAM ja pravezI gaI A rItanuM kUTAgArazALAnuM daSTAMta che. A dRSTAMta rAjaprazraya" sUtranA 51mAM sUtramAM AvyuM che. jethI vizeSa vistArathI jANavAnI IcchAvALAe tyAM joI levuM. mautama bhI " aho NaM bhaMte ! gaMgadattadeve mahaDDhIye jAva mahAsokkhe" he bhagavana ! gaMgadatta deva mahAddhivALA che. yAvat mahAsukhavALA che A prabhArI DIne tamanA mAyanI prazasA re che. mADiyA yAvat 54thI " mahajjUie, mahAjase, mahANubhAve" mA phne| saba thye| che. ve gautama svAmI prabhune the pramANe pUche che 3-" gaMgadatteNaM bhaMte ! deveNaM sA divyA deviDDhI divvA devajjUI kiNNA laddhA" bhagavan ! jagahatta deve te divya devasaddhi ane divya deva yuti kevI rIte meLavI ahiyA yAvata zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 169 gayA ko vA esa AsI puzvabhave ? kiM nAmae ki gottae ? kayaraMsi gAmaMsi vA NayaraMsi vA jAva sabhisaMsi vA kiMvA dacA kiM vA bhocA kiM vA samAyarittA, kassa vA tahArUvassa samaNassa vA mAhaNassa yA aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM socA nisamma' iti / chAyA-kathaM prAptA kathamabhisamanvAgatA ko vA eSa AsIt pUrvabhave ? kiM nAmakaH ? ki gotrakaH ? katarasmin (kasmin) grAme vA nagare vA yAvat saMniveze vA ? kiM vA datvA ? kiM vA bhuktvA ? kiMvA samAcarya ? kasya vA tayArUpasya zraSaNasya vA mAhanastha vA anti ke ekamapi Arya dhArmikaM suvacanaM zrudhA nizamya' iti / asya vistarArtho vipAkasUtrasya vaha dina devaddhi, divdha devayuti kaise pAI ? yahAM yAvatpada se yaha nimnokta pATha liyA gayA hai-kiNNA pattA ?, kiNNA abhisamannAgayA? ko vA esa AsI puna bhave? 'kinAmae, kiMgottae, kayaraMsi gayara si vA gAmaMzivA sannivesaMsi vAkiMvA daccA, kiM vA bhoccA, kiMvA samAyarittA, kassa vo tahosvassa samaNassa vA mAhaNassa aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM soccAnisamma' isa pATha kA artha spaSTa hai / phira bhI yadi isakA vistarArtha dekhanA ho to vipAkazruta kI vipAkacandrikA pahathI nIyana pAuna saba thy| cha. "kiNNA pattA kiNNA abhisamannAgayA ko vA esa AsI pUvabhave ? kiNNAmae kiMgottae, kayaraMsi NayaraMsi vA gAma sivA sannivesaMsi vA kiMvA dacA, kiMvA bhocA, kivA samAyarittA, kassa vA tahArUvarasa samaNasva vA mAhaNassa vA aMtie egamavi AriyaM dhammiyaM suvayaNaM socA nisamma" A pAThane saMgaha thaye che tene artha A pramANe che. he bhagavana ! te gaMgadatta deve prApta karelI udAra, pradhAna zreSTha manuSya saMbaMdhI Rddhio-rUpa lAvaNyatA vigere saMpattIe kyA kAraNathI meLavI ? arthAt tene zI rIte te saMpattIo maLI? kayA kAraNathI tene prApta thaI kayA kAraNathI te saMpattI tene AdhIna banI? ane tene beMkatA te kevI rIte banyo? pUrvabhavamAM te koNa hato ? tenuM nAma zuM hatuM ? teNe kayA getramAM janma lIdho hato ? kyA nagaramAM ke kayA gAmamAM ane kayA dezamAM teno janma thaye hato ? teNe pUrvabhavamAM kevA prakAranuM abhayadAna, supAtradAna, ApyuM hatuM ? ane teNe kevA prakAranA arasa virasa padArthone AhAra karyo hato ? kevA prakAranA zIlAdi vratanA AcaraNa karyA hatA ? temaja kayA tathArUpa zramaNanigraMthanA athavA bAra prakAranuM vratonuM pAlana karanAra zrAvakanI pAse tIrthakare prati pAdana karela pApa nivRtti rUpa eka paNa niravadya vacana sAMbhaLIne te vacananuM sArI rIte manana karyuM ke jenAthI te udAra pradhAna sarvottama manuSya saMbaMdhI rU5 lAva vigere vibhUtio te prApta karI zake che A praka zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavatIne vipAkacandrikATIkAyAM subaahukumaaraadhyyne'vlokniiyH| 'gaMgadatte NaM deveNaM' gaGgadattena devena 'sA diyA devaDo jAva abhisamannAgayA' sA divyA devaddhivid labdhA, prAptA abhisamanyAgatA abhi-Abhimukhyena sam sAGgalyena anupazcAd AgatA bhogyatAmupagateti, bhAvAnAha-'goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre' gautama iti zramago bhagavAn mahAvIraH 'bhagavaM goyama evaM vayAsI' bhagavantaM gautamam evamavAdIta , he gautama ! evaM rUpeNa saMbodhya gautamaM prati AvAdIdityarthaH 'evaM khalu goSamA !' evaM khalu gautama ! 'teNaM kAlega teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'iheva jaMbuddIve dIve' ihaiva asminneva jambUdvIpe madhyajambUdvoranAmake dvIpe 'bhArahe vAse' bhArate varSe 'hatthiNApure nayare hotthA' hastinApuranAmakaM nagaramAsIt 'vannaoM' varNakA, campApurIvarNanavat hastinApuranagarasyApi aupapAtikasUtroktaM varNanaM karttavyam 'sahassaMbavaNe ujjANe' sahasrAmravanamupadyAnamA. TIkA meM subAhukumAra ke adhyayana meM dekhalenA cAhiye / tathA kaise usane abhisamanvAgata kI hai-arthAt apane bhoga ke yogya banAyA hai ? isa gautama ke prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM kyAsI' he gautama ! suno tumhAre prazna kA uttara isa prakAra se hai- 'evaM khalu goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' he gautama usa kAla aura usa samaya meM 'iheva jaMbuddIve' dIve' isa jambUdvIpa meM-madhya jaMbUdvIpa nAma ke dvIpa meM 'bhArahe vAse' bharata kSetra meM 'hatthiNApure nayare hotthA' hastinApuranagara thA 'vannao' varNaka yahA~ aupapAttika sUtra meM jaisA caMpApurI kA varNana kiyA gayA hai-vaisA hI varNana isa hastinApuranagara kA jAnanA raNanuM vizeSa varNana "vipAka sUtranI vipAcandrikA TIkAmAM subAha kumAranA adhyayanamAM ApavAmAM AvyuM che. jIjJAsue temAM joI levuM tathA kevI rIte abhisamanvAgata karI che. arthAt pitAne bhegavavA yogya banAvI che. gautamanA prazna uttaramA prabhu 4 che , "goyamAi samaNe bhagava mahAvIre bhagava goyama evaM vayAsI" 3 gItama! tmaa| prazana utta2 mA pramANe che. "eva khala goyamA teNa kAleNaM teNaM samaeNa" gautama ! bhane te samaye " iheva jaMbuddIve dIve" AL mudvIpamA arthAt madhya mudvIpanAmanA alll " bhArahe vAse" saratamA "hatthiNApure nayare hotthA " hastinApura nagara tu. " vaNao" tenu paNana ' au55ti sUtramA' vI zata pArInu vana 42pAmA mAvyu che. tavI rIta maDiyA sabha7 . " sahassaMbavaNe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 171 sIt 'vanno' varNakaH pUrNabhadrodyAnavat sahasrAmrabanodhAnasyApi varNanaM karttavyam 'tatya NaM hathiNApure nayare' tatra khalu hastinApure nagare 'gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasai' gaGgadattanAmA gAthApatiH parivasati 'ar3e jAva aparibhUe' ADhayo yAvad aparibhUtaH kenApi parAbhavitumayogyaH, atra yAvatpadena 'ditte visthiNNa viulabhavaNasayaNAsaNayANavAhaNAiNNaM bahudhaNabahujArarUvazyae AogapaogasaMpa ogavicchaDriyaviulabhattapANe bahudAsIdAsagomahisagavelayappabhUe bahujaNassa' ityanto sarvavizeSeNasamudAyo grAhyaH, dIptaH, vistIrNavipulabhavanazayanAsanayAnavAhanAkIrNaH bahudhanabahujAtarUparajataH, AyogasaMprayogayuktaH, vicchaditavipulacAhiye / 'sahasaMbavaNe ujjANe' usameM udyAna thA jisakA nAma sahasAmravana thaa| 'vanna o' isakA varNana bhI pUrNabhadra udyAna ke varNana ke jaisA jAnanA cAhiye / 'tastha NaM hathiNApurenayare' usa hastinApura nagara meM 'gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasaI' gaMgadatta nAma kA gAthApati rahatA thaa| 'aDDe jAva aparibhUe' yaha gAthApati ADhaya yAvat aparibhUta thA-koI ke dvArA bhI isakA parAbhava nahIM ho sakatA thA aisA yaha thA / yahAM yAvatpada se 'ditte vitthipaNaviulabhavaNasayaNAsaNayANavAhaNAiNNe, bahudhaNabahujAyarUgharayae, AbhogapaogasaMpaogavicchaDriyaviula attapANe, bahudAsadAsigomahisamavelayappabhUe pahujaNassa' yaha saba pATha gRhIta huA hai / isa pATha kA artha aupapAttika sUtra kI ujjANe" tabhI sasAvana nAmanu dhAna tu. "vaNNao" tenu na Hdra dhAnanI mA sabha7 khe'. " tattha NaM hatthinApure nayare" te tInApura nagaramA "gaMgadatte nAma gAhAvaI parivasai" bhagata nAmanA thApati (gRhastha) 24tA to "aDDhe jAva aparibhUe" te mAyApati mAya' eTale ke saMpattivALa hatuM ane keIthI parAbhava na pAme te have mAhiyA yAvat 54thI "ditte vitthInnaviulabhavaNasayaNAsaNajANavAhaNAinne, bahudhaNabahujAyarUvarayae, AogapaogasaMpaogavicchaDuDhiyavi ulabhattapANe, bahudAsIdAsagomahisagavelabhayappabhUe bahujaNassa" mA pAnI samakSa thaye che teno artha A pramANe che-ghaNuM dhanane svAmI hevAthI te ADhaya hate zatruone jItavAvALe hevAthI te dipta hate svadharmane pAlaka hevAthI te vitta-prasiddha hatA temanA aneka moTA moTA mahele hatA ghaNA pramANamAM tenI pAse zayyA (pathArI) Asana, yAna (ra) vigere zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 bhagavatI sUtre bhaktapAnaH, bahudAsIdAsagomahiSagavelakamabhUto bahujanasyeti chAyA - eteSAM saMgraho bhavati, 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'muNisutra arahA Aigare jAva savvannU' munisuvrato'rchan Adikaro yAvat sarvajJaH manute tIrthaMkaraparaMparAm iti muniH susamyak vrataM saMyamAdikaM vidyate yasya sa suvrataH, etanAmakaH, arhan-yasya ko'pi padArtho'vidito na bhavatIti son ityarthaH, AdikaraH svazAsanApekSayA zrutacAritralakSaNavarmasya AdivyavasthApakaH, yAvat sarvajJaH, atra yAvaspadena 'tisthayare' ityAdi vizeSaNAnAM saMgraho TIkArtha meM kiyA gayA hai vahAM dekha lenA cAhie / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'muNisubbae arahA Aigare jAva sanbannU' munisuvrata nAmake arhanta the jinako koI padArtha aviditaajJAta nahIM thA. arthAt saba vastu ko ve jAnate the / unakA nAma arhan hai, 'Aigare' ye munisuvrata Adikara isaliye kahe gaye haiM ki ye apane zAsana kI apekSA zrutacAritrarUpa dharma ke Adi vyavasthApaka the / trikAlavartI samasta padArthoM ko hastAmalakavat jJAtA the ataH sarva jJa the - yaha' yAvat pada se 'titthayare' ityAdi vizeSaNoM kA saMgraha huA vAhanA hatA tenA kAThArA ghauM, cAkhA, vigere dhanyAthI bharapUra rahetA hatA ane tenA bhaMDAra seAnA, cAMdI ratnA vagerethI bharelA hatA dhana meLavavAnA vyavahAramAM te hamezA udyamazIla rahetA hatA tenA rasADAmAM eTalI vizeSa pramANamAM rasAi manatI hatI ke gharanA badhA bhAjana karI lIdhA pachI pazu ghaNI badhI rasoI vadhatI hatI je garImAne devAmAM AvatI hatI tenI sevA mATe ghaNA dAsa, dAsIe hatA tenI pazuzALAmAM gAye, lemA, bakarAnA TALAnA TALA rahetA hatA A vana aupapAtika sUtranA TIkAmAM ApavAmAM Avela che, te te tyAMthI joi levu'. 66 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM " te aNe ane te samaye " muNisubbae arahA Aigare jAva sambannU" bhunisuvrata nAmanA bharaData bhegAne A padArtha aviSThita (jANu ahAra) na hatA arthAt tee sarva vastune jANanArA batA bheTale tethe| arahaMta havAya che " Aigare " te bhunisuvratane maahikara eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke teo temanA zAsanamAM zrutacAritra rUpa dharmanA Adi pahelA vyavasthA karanArA hatA traNe kALamAM rahelA saghaLA padArthone 'hastAmalakavat 'eTale ke hAthamAM rahelA AmaLAnI mAphaka pratyakSa jonArA hatA. eTalA mATe te sarvajJa jJAtA hatA ahiMyA yAvat pathI " titthayare " vigere honA sabhaDa thayo che " savvadarisI " me pahathI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sa04 gaGgadatta devasya pUrvabhavaviSayakapra0 173 bhavati 'sabadarIso' sarvadarzI sarvapadArthadraSTA 'AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva paka DijamANeNaM pakaDrijamANeNaM' AkAzagatena cakreNa yAvat prakRSyamANena praka SyamANena atra yAvatpadena, 'AgAsagaeNaM chatteNaM' ityAdInAM grahaNaM bhavati tathA ca devarAkRSyamANAkAzagata vakra chatradhvajena 'sIsagaNasaMparibuDe' ziSyagaNaiH saMparitaH 'puvANupudhvaM caramANe' pUrvAnupUA caran tIrthaGkarapaddhatyetyarthaH 'gAmAnugAmaM dUijjamANe' prAmAnugrAmaM dravan 'jeNeva sahassaMbavaNe ujjANe' yatraiva sahasAmrAnamudyAnam 'jAva viharaI' yAvad viharati atra yAvatpadena 'teNeva uvAgacchai uvAgacchitA ahApaDirUvaM uggahaM uggiANDittA saMjameNaM tabasA appANaM bhAve hai| 'sambadarisI' pada se munisuvrata meM 'sarva padArtha draSTA ve the, yaha prakaTa kiyA gayA hai / 'AgAsagaeNaM cakkeNa jAva pakaDijjamANeNaM 2, inake sAtha AkAza meM devatAoM ke dvArA AkRSyamANacakra, chatra, aura dhvajA ye saya calate the| yahAM yAvatpada se AgAsagaeNaM chatteNaM' ityAdi padoM kA grahaNa huA hai| sIsagaNasaMparibuDe' ziSya gaNoM se ye yukta the 'puvvANuvi caramANe' ye tIrthaMkaroM ke paramparAnusAra vihAra karate hue 'gAmANugAmaM dUijjamANe' eka grAma se dUsare grAma ko vihAra karate hue 'jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe' jahAM vaha sahasrAmravana nAmaka udyAna thaa| 'jAva viharai' vahAM para padhAre yahAM yAvatpada se 'teNeva uvAgacchaha, uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahaM uggimhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe' vasati meM utarane ke liye vanapAla kI munisuvrata sarva padArthane spaSTa rIte jonArA hatA. e siddha thAya che. " AgAsagaeNaM cakkeNaM jAva pakaDDhijamANeNaM " (2) tamAnI sAthai vAme AkAzamAM dharelA cakra, chatra ne dhajA e tamAma cAlatA hatA. arthAt devoe AkAzagata chatravALA hatA, temanA mastaka upara AkAzamAM devee chatra vigere dharyA hatA AkAzamAM dharela caka, chatra, ne dhajA e tamAma cAlatA hatA arthAta " AgAsagaeNaM chatteNaM " ityAdi mAzAta chatra4 tA. pahAnA sayaDa thy| cha. "sIsagaNasaMgarikhuDe" te! ziSya samudAya sAthai tA. puvANapuci caramANe" tasA tItha zanI 52 52 / manusA2 vihAra 42di 32di "gAmANugAma dUijjamANe" me bhithI bhIma vihAra 42di 2di "jeNeva sahasaMbavaNe ujANe" yA sakhAmravana nAmanu dhAna ta "jAva viharai" tyo 5 mahIyA yAvat 54thI " teNeva uvAgacchada uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggaha uggimhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe" vasatimAM utaravA mATe vanapAlanI AjJA laIne tapa ane saMyamathI potAnA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhagavatIsUtre mANe' iti grahaNa bhavati 'parimA gigayA jAva pajjuvAsai' pariSad nirgatA dharmazravaNArthaM yAvatparyupAste, atra yAvatpadena munisuvrataM vandate namasyati vanditvA namasthitvA ityAdInAM grahaNaM bhavatIti / 'tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI' tataH khalu sa gaGgAdatto gAthApatiH 'imIse kahAe laTTha samANe ' etasyAH, bhagavadAgamanA. smakathAyAH, labdhArthaH san 'haTTha tuH jAva kayarali jAva sarIre' hatuSToyAvat padena cittAnanditaH, harSavaMzavisarpahRdayaH snAtaH, iti grahaNaM bhavati kRtabali yAvat zarIrasa, atra yAvatpadena 'kamme kayakouyamaMgalapAyacchitte suddha AjJA lekara tapa aura saMyama se apane AtmA ko bhAvita karate hue virAje / isa pATha kA grahaNa huA hai| 'parisA NiggayA' jAdha pajjuvAsaI' dharmazravaNa ke liye pariSadA AI dharmadezanA sunakara pariSadA pIchI gaI unakI paryupAsanA kI-yahAM yAvat zabda se 'munisuvrataM. bandate, namasyati, vanditvA, namasthitvA' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai| 'tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI' isake bAda gaMgadatta gAthApati ko 'jAva imIse kahAe laDhe samANe' bhagavAna munisuvrata ke Agamana ke samAcAra jJAta ho cuke-taba vaha 'hatuTTa jAva kayabali jAva sarIre' bahuta adhika harSita evaM saMtuSTacitta huaa| hRdaya AnaMda se usakA harSita ho gayA aura snAna kiyA yahAM yAvat padase inhIM cittAnanditaH, 'harSavazavisarpahRdayaH snAtaH' ina padoM kA saMgraha huA hai / 'kRtavaliH yAvat zarIra' meM yAvatpada AtmAne bhAvita karatA thakA tyAM virAjamAna thayA A pAThane saMgraha thaye cha. "parikhA jiggayA jAva pajjuvAsai" munisuvrata mAvAnanuM mana sinLIne pariSada teonA darzanArthe AvI yAvat teNe temanI patyuM pAsanA 42 mahiyA yAvatra 4thI "munisuvrataM vaMdate, namasyati, vanditvA, namasthitvA" ityAdi-pariSa suratamunine pahanA 3rI nbh4|2 . na nbh24||2 rIna mA pAnI saDa yye| cha. " tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI " te 5chI 11. hatta AyAtine "jAva imise kahAe laddhatthe samANe' mAna munisuvratanA mAgamAnanA samAyA2 eyA tyAre te mAyApati " hatu jAva kayabali jAva sarIre" ! ti bhane saMtuSTa vittapo thayo tanu 465 mAnathA harSavALuM thayuM te pachI te ja vakhate teNe snAna karyuM ahi yAvat padathI " cittAnanditaH harSavaza visarpaddhRdayaH snAtaH " mA 5honA saha thayo che. tn| ma 752 mAvI gye| 2. " kRtabaliH yAvat zarIra" pAyama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhaSaviSayakapra0 175 ppAvesAI maMgallAI vatthAI pavaraparihie appamahagyAbharaNAlaMkiya' iti grAhyam , tathA ca kRtabalikarmA vAyasAdibhyo dattAnabhAgaH kRtakautukamaMgalapAyazcittaH mapItilakAdikaraNa kautukam dussvapnAdidoSanivAraNArthaM dadhyakSatAdi dhAraNaM prAyazcittam , alpamaharghAbharaNAlaGkRtazarIra:- alpabhArabahumUlyakAbhUSaNabhUSitadehaH 'sAo gihAo paDinikAkhamaI' svakIyAt gRhAt pratiniSkrAmati 'paDimikvamittA' pratiniSkramya 'pAyavihAracAreNaM' pAdavihAracAreNa' hathiNApura nayara' hastinApura nagaram 'majjhaM majheNaM niggacchai' madhyamadhyena nirgacchati 'niggacchittA' nirgatya 'jeNeva sahassaMbavaNe ujjANe' yatraira sahasrAmrabanamudyAnam 'jeNeva muNimumbae arahA' yatraiva munisuvrato'rhana 'teNeva uvAgacchai' tatraiva upA se 'kamme, kayakouyamaMgalapAyacchitte, suddhappAvesAI maMgallAI, vatthAI', pacaraparihie, appamahagghAbharaNAlaMkiya' ina padoM kA saMgraha huA hai| ina padoM kA tAtparya aisA hai-kAka AdikoM ke liye anna kA vibhAga kiyA kautuka-mapI tilaka AdikA karanA tathA prAyazcitta duHsva. pnAdidoSoM ke nivAraNa karane ke liye dadhi, akSata AdikA dhAraNa karanA-ye kRtya kiye pAda meM alpabhAra bahumUlyavAle AbharaNoM se apane zarIra ko alaGkRta kiyaa| 'sAo gihAo paDinivakhamai' isa prakAra se susajjita hokara vaha apane ghara se nikalA 'paDinikkha. mittA' nikala kara 'pAyavihAra cAreNaM' paidala hI hathiNApura nayara' hastinApuranagara se 'majjha majjheNaM niggacchai' bIcoMbIca se hokara calA 'niggacchittA jeNeva sahassaMbavaNe ujjANe, jeNeva muNisuvvae arahA' "kamme, kayakouyamaMgalapAyacchitte, suddhappAvesAI, maMgallAiM, vatthAI pavaraparihie, appamahagyAbharaNAlaMkiya" vigaire phon| sabaDa thayo che. tena sAva e che ke kAgaDA vigere pakSio mATe annanA bhAga rUpa balI karma karyuM. kautuka eTale meSa, tilaka karyA che temaja kharAba svapna vigerenA denA nivAraNa mATe dahiM, cekhA AdinuM dhAraNa karavuM e saghaLA kRtyo karIne te pachI thoDA vajanavALA ane kiMmatamAM ghaNA uMcA AbhUSaNe (ghareNAM)thI ghotAnA zarIrane zazAzana " sAo gihAo paDinikkhamaI " potAnA dharanA mA2 nijyo. "paDinikkhamittA" 52 nAjIne (32thI nIjIna) " pAyavihAracAreNaM" pANI "hatthiNApuraM nayaraM" hastinA52 nAnI " majjaM majjeNaM niggacchai" pazyAvaya thadhana yAdayo " niggacchittA jeNeva sahassaMbavaNe ujjANe, jeNeva muNisuvvae arahA " potAnA dherathI najAnata gaMgadatta jyAM te sahasramravana nAmanuM udyAna hatuM ane temAM paNa jyAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gacchati 'tenne| uvAgacchittA' tatraiva upAgatya 'muNisuvayaM araha' munisuvratam , arhantam tikkhuto' triH kRtvaH trivAram 'AyAhiNa jAva tivihAe pajjuvAsaNAe panjuzasaI' AdakSiNa yAvat trividhayA paryupAsanayA paryupAste AdakSiNa pradakSiNaM karoti AdakSiNapradikSaNaM kRtvA atra yAvatpadena 'vaMdai namasai baMdittA namasitA' eteSAM grahaNaM bhavati, vividhayA paryupAlamA paryupAste-paryupAsanA yAsvaividhyaM kAyikavAcikamAnasikabhedAt bhavati tathA ca kAyikyA vAcikyA mAnasikyA paryupAsanayA paryupAste bhagavantaM munisuvrata gaGgadatta iti, 'tae NaM muNisubbae arahA' tataH khalu tadanantaraM kila ghunisuvrato'In 'gaMgadattassa gAhAvaissa' gaGgAdattasya gAvApaneH 'tIse ya mahati jAva parisA paDigayA tasyai ca mahAti calakara vaha jahAM vaha sahasrAbravana nAmakA udyAna thA aura usame bhI jahAM munisuvrata arhanta virAjamAna the vahAM pahu~cA 'teNeva uvAgacchittA' vahAM pahu~cakara usane 'munisuvvayaM arahaM' munisuvrata arhanta ko 'ttikkhutto' tIna bAra karake 'AcAhiNa. jAva tivihAe paNjuvAsa. NAe pajjuvAlAI vidhi sahita AdakSiNa pradakSiNa kiyA, phira yAvatpada se gRhIta 'vaMdA namaMsai, vaMdittA namaMsittA,' ina padoM ke anusAra usane unako vandanA kI, namaskAra kiyA, aura vividha paryupAsanA se unakI upAsanA kI-mana vacana aura kAya ina saMbandhI upAsanA se tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'tae NaM muNisudhae arahA' isake bAda munisuvrata arhanta ne 'gaMgadattassa gAhAvaissa' gaMgadatta gAthApati ko bhunisuvrata muni vitA satA, tyAM te 5in "teNeva uvAgacchittA" tyAM paDethIna " munisuvvayaM araha tikkhutto" munisuvrata matane pAra " AyAhiNa0 jAva tivihAe pajjuvAsaNAe, pajjuvAsaI" vidhi sahita pavAra AdakSiNa pradikSiNa pUrvaka vaMdanA namaskAra karyA ahiyAM yAvat padathI " namaMsaha vaMdittA namaMsittA " nA 3rI nabha212 4aa pana nama2412 rIna (e padene saMgraha karyo che,) traNa prakAranI paryApAsanAthI teonI papasanA karI mana, vacana ane kAya rUpa upAsanAthI upAsanA karavI tene traNa 42nI pAsanA 4upAya che. "tae NaM muNisuvvae arahA" te 5chI bhuni subata te "gaMgadattassa gAhAvaissa" tta mAthA5tine "tiseya mahati jAva parisA paDigayA " te vizA pariSahamA bhanI pazinA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 177 mahatya pariSade dharma parikathayati / dharmakathAM zrutvA pariSat patigatA, atra yAvatpadena dharmakathAdi zraraNAdikaM sarva vaktavyaM bhavati tadanantaraM pariSat pratigatA / 'taeNaM' tataH khalu tadanantaraM kila se gaMgadatte gAhAvaI' sa gaGgadatto gAthApatiH 'muNisubayassa arahao' munisuvratasya arhataH aniyaM' antike-samIpe 'dhamma soccA' dharma zrutvA dharmadezanAM zravaNagocarIkRtya 'nisamme' nizamya hRdi avadhArya 'hatuTTha0' hRSTatuSTaH cittAnanditaH, harSavazavisarpahRdayaH 'uThAe uTTei' utthayA uttiSThati 'uTTAe udvittA' usthayA utthAya 'muNisuvvayaM arahaM vaMdai namasai munisuvratam , antiM vandate namasyati 'vadittA namaMsittA evaM bayAsI' vanditvA namasthitvA evamavAdIt 'sadahAmi NaM bhaMte !' zraddhAmi khalu bhadanta ! 'niggaMthaM pAvayaNaM' naigranthaM pravacanam 'jAva se jaheyaM tumbhe badaha' yAvat tat yathedaM yUyaM vadatha, tIse ya mahati jAva parisA paDigayA usa vizAla pariSada meM dharma kA upadeza diyA dharmakA upadeza sunakara pariSadA svasvasthAna para pIche gaI vahAM yAvatpada yaha prakaTa karatA hai ki dharmakathAdi sunane ke sambandha kA vaktavya saba yahAM kahalenA cAhiye 'tae NaM' isake bAda ' se gaMgadatte gAhAvaI' vaha gaMgadatta gAthApati 'muNisubbayassa arahao aMtiyaM dhamma soccA 'munisuvrata arhanna ke nikaTa zrutacAritrarUpa dharmakA vyAkhyAna sunakara 'nisamma' aura use hRhaya meM dhAraNa kara 'haTTatuTTa' haSTatuSTa evaM Ananditacitta huA aura harSavazavisarpad hRdya hokara 'uThAe uThei' utthAnazakti se vaha uThA 'uThAe udvittA munisuvvayaM arahaM, vaMdaha, namasai' uThakara usane munisuvrata arhanta ko vandanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI' vandano namaskAra karake phira usane aisA kahA-'saddahAmi NaM bhaMte ! niggathaM povayaNaM' 'he bhadanta ! Apyo dharmadezanA sAMbhaLIne pariSada pitA potAnA sthAne pAchI gaI ahiMyA yAvat 54thI sagI mAnu paratavya sabha le " tae f" te pachI " se gaMgadatte gAhAvaI" te jagatta thApati " muNisuvva yasa arahao aMtiyaM dhamma' sroccA " sunatamuninI pAMse zruta yAritra 35 ghamanA 5heza sanI "nisamma" mana tanayama dhAraNa 4zana "tu" prasanna cittavALe thayo ane harSanA atirekatathI praphulita cittavALa thaIne " uThAe uTreDa" tyAna zatithI te yo. " udAe udittA munisuvvayaM araha', vaMdai, namasai" hIna tethe surata munine nArI nbh24|2 ryA " vaMdittA, nama sittA evaM vayAsI" pahanA nm||2 rIna 5chI ta mA pramANe 4yu. "sadahAmi Na bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNa" usamapan! zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatIsUtre atra yAvatpadena 'pattiyAmiNa bhaMte NiggaMthaM pAvayaNaM roemi gaM bhaMte niggaMthaM pAvayaNe' ityAdi vizeSaNAnAM bhagavatI dvitIyazatakasya prathamoddezagataskandakamakaraNoditAnAM sarveSAM grahaNaM kartavyam / 'jaM navaraM' yat navaram-ayaM vizeSaH 'devANupiyA' he devAnupriya ! 'jeDaM puttaM kuTuMbe ThAvemi' jyeSThaputraM kuTumbe sthApayAmi 'tae NaM ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM tataH khalu tadanantaram devAnupriyANAmanti kesamIpe muMDe jAva pacayAmi' muNDo bhUtvA yAvat pravanAmi, kezaluzcanAdikaraNena muNDito bhUtvA pravajyAM gRhNAmi, atrApi yAvatpadena skandakaprakaraNaM sarvamanusandhemaiM nairgrantha pracana kI zraddhA karatA hUM 'jAva se jaheyaM tumbhe vadaha' 'ise jaise Apane kahA hai vaha vaisA hI hai / yahAM yAvatpad se 'pattiyAmi NaM bhaMte ! NigaMthaM pAvayaNaM roemi NaM bhaMte ! NiggaMthaM pAvayaNaM' ityAdi padoM ko grahaNa kiyA gayA hai| ye pada bhagavatI sUtra ke dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka ke prakaraNa meM kahe gaye haiN| 'jaM navaraM devANupiyA ! jeTaM puttaM kuDube ThAvemi' usa prakaraNa se yahAM isa prakaraNa meM kevala yahI vizeSatA hai ki maiM apane jyeSTha putra ko apane sthAna para sthApita kara rahA huuN| 'tae NaM' isake bAda 'ahaM devANuppiyANaM atiyaM muMDe bhavittA jAva pavvayAmi' maiM Apa devAnupriya ke pAsa kezaluzcanAdi karane se muNDita hokara pravrajyA grahaNa kruuNgaa| yahAM para bhI yAvatpada se skandaka prakaraNa gata saba viSaya gRhIta huA hai, aisA sama. I nitha prayanamA zraddhA 43 chu "jAva se jaheva tubbhe vadaha" mA vissyamAM Ape je pramANe kahyuM che te saghaLuM te pramANe ahiyA yAvat padathI "pattiyAmi bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM roemi Na bhaMte / niggaMthaM pAvayaNa" vigere pade grahaNa thayA che. A pade bhagavatI sUtranA bIjA zatakanA pahelA udezAmAM &daka prakaraNamAM kahevAmAM AvyA che. teno artha A pramANe che ke bhagavana ! huM ApanA kathanamAM pratitI (vizvAsa) rAkhuM chuM ane ApanuM kathana rUcikara lAge che. e pramANe thAya che. tene vistArathI jANavAnI IcchAvALAe 652 4 maItI sUtranA bhI zatabhA paDasI uddezana sevA. " jaM navara devANuppiyA jeduputtaM kuTuMbe ThAvemi' te 25thI mA pra426mAra ja pharaka che ke huM moTA putrane mArA sthAne uttarAdhikArI sthApe che "tae " pachI "aha devANuppiyANa aMtiyaM muMDe bhavittA jAva pavvayAmi " hu bhA5 hevAnupriyanI pAse bhuta ne dIkSA aDa 42rIza mADi paNa yAvat padathI bhagavatI sUtranA skaMdaka prakaraNamAM rahela tamAma viSayanuM zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakama0 179 yam / IdRzaM gaGgadattasya pravajyAvicAraM jJAtvA munimuvataH mAha-'ahA muha devANuppiyA !' yathAsukhaM he devAnupiyAH 'mA paDibaMdha karei' mA pratibandhaM kuruta-zreyaskArye vilambaM mA kuruta ityarthaH / 'taeNaM se gaMgadatte gAhAvaI' tataH khalu sa gaGgadatto gAthApatiH 'muNisubaeNaM arahayA evaMvutte samANe' muni suvratena arhatA evamuktaH san 'haTTatuTTe' hRSTa tuSTaH cittAnanditaH, harSavazavisarpad hRdayaH 'muNisuvvayaM arahaM vaMdaha namasaI' munisuvratam arhantam vandate namasyati 'vaMdittA namaMsittA' vaMditvA namasyitvA 'muNisuvvayassa arahao' munisuvratasya arhataH 'aMtiyAo' antikAta-samIpAt 'sahassaMbavaNAo ujjANAoM' sahasrAmravanAdudyAnAt 'paDinikkhamai paDinikvamittA' pratiniSkAmati pratiniSkramya jhanA cAhiye / gaMgadatta kA pravrajyA grahaNa karane kA aisA vicAra huvA hai aisA samajhanA cAhiye / gaMgadatta kA pravrajyA grahaNa karane kA aisA vicArajAnakara 'ahAsuhaM devANuppiyA! 'he devAnupriya ! tumhe jisase sukha ho vaisA karo / 'mA paDibaMdha kareha' zreyaskArya meM vilamba mata karo aisA munisuvrata arhanta ne unase kahA-'tae NaM se gaMgadatte gAhAvaI' isake bAda usa gaMgadatta gAthApatine' muNisuvvaeNaM arahayA evaM butte samANe' jaba usase munisuvrata arhantane aisA kahA taba 'hatuTTa' hRSTatuSTa cittA. nandita hote hue aura harSAtireka se visarpita hRdayaghAle hote 'muNi. sudhvayaM arihaM, vaMdA, namasai' munisuvrata arhanta ko vandanA kI, nama skAra kiyaa| 'baMdittA namaMsittA' vandanA namaskAra kara 'muNisuvvayassa arahao' munisuvrata arhanta ke 'aMtiyAo' pAsa se 'sahasaMbadhaNAo' aura usa sahasrAmravana 'ujjANAo' udyAna se 'paDinikkhamaha' bAhara a ya che. tema 50 hattana prAya (TAI) vii4|2 42. vAmAM A pramANene vicAra tenA mukhathI sAMbhaLIne jANIne suvrata munie pu. " ahAsuha devANuppiyA" hepAnupriya ! tamanane pramANe su542 // te pramANe 42. ma. vi. na 421. "tae NaM se gaMgadatta gAhAvaI" te pachI AtApati "muNisuvbaeNaM arahayA eva vutte samANe" cyA sumata nimme tene meM pramANe dhutyAre "hadutu?" te mahatta AyAtituSTa cittpaaye| thaine prasanna bhanANe thayo bhane pani mati34thI GAn 28ne "muNisuvvaya arahaM vaMhai namasai" bhuni surata ne nArI nmH|2 ryA na nbh24|2 42rIne muNimuvvayassa arahao" bhuni sunata ma tanI "aMtiyAo" sabhIpathI "sahassaMbavaNAo" mana sakhAna " ujjANAo" GdhAnathI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bhagavatIsUtre 'jeNeva hathiNApure nayare' yatraiva hastinApura nagaram 'jeNeva sae gihe' yatraiva svakaM gRham 'teNeva uvAgacchai' tatraivopAgacchati 'uvAgacchittA' upAgatya 'viulaM asaNaM pANaM jAva uvakkhaDAvei' vipulamazanaM pAnaM yAvadupaskArayati yAvatpadAt khAdya svAdhamiti grAhyam 'upakkhaDAvettA' upaskArya-azanapAnakhAdimasvAdimabhojya. vastUni niSpAdha ityarthaH 'mittamAtiniyaga jAva AmaMteI' mitrajJAtinijaka yAvad Amantrayati, atra yAvatpadena 'sayaNasaMbadhiparijaNe' svajanasambandhiparijanAn , iti grAhyam tatra-mitrANi-muhRdaH jJAtayaH mAtApitrAdayaH svajanAHpitRvyAdayaH sambandhinaH zvazuraputraH zvazurodayaH parijanAH dAsIdAsA dayastAn 'AmaMtettA tao pacchA bahAe jahA pUraNe' Amantrya tataH pazcAt snAto yathA pUraNa , atra pUraNazreSThinaH sarvamapi AkhyAnakam anusandheyam nikalo 'paDinikkhamittA' bAhara nikala kara 'jeNeva hasthiNApure nayare' phira vaha hastinApuranagara meM sthita 'jeNeSa saegihe' apane ghara para teNeva uvAgacchaI vahAM para pahUMcA-'uvAgacchittA' vahAM pahuMca kara usane 'viulaM asaNaM pANaM jAva uvakhaDAve' vipula mAtrA meM azana, pAna, tathA yAvatpada se gRhIta hue 'khAdya svAdhaM' padoM ke anusAra khAdya' svAdya AhAra ko banavAyA-'uvakkhaDAvettA' cAroM prakAra ke AhAra banavAkara 'mittaNAtiNiyaga jAva AmaMtei' phira usane mitrajanoM ko, jJAtijanoM ko nijakajanoM ko tathA yAvatpada se gRhItya 'sayaNasaMbaMdhiparijaNe' isa pATha ke anusAra svajana saMbandhi parijanoM ko AmaMtrita kiyaa| mitra-suhRdAdi jJAti-mAtA pitAdi svajana cAcA vagairaha saMbaMdhi-zvazura vagairaha parijana dAsadAsI vagairaha ko 'amaMttettA "paDinikkhamai" 12 nAnyo "paDiNikkhamittA" mahA2 nAgIna " jeNeva hathiNApure nayare " yA stinApura nagara hetu "jeNeva sae gihe" yAM potArnu 12 tu 'teNeva" uvAgacchai" tyAMta pAMcya! "uvAgacchittA" tyAM pAthIna " viulaM asaNaM pANaM jAva akkhaDAvei" vidhuta prabhAzubha mAna (khAvAnI vastu) pAna (pivAnI vastu) taiyAra karAvyA ahiMyA yAvat padathI "khAdyaM svAya" se pahAnA saghaDa thye| che tana matha mAvA sAya svAhayuta pAnasopArI vi hA taiyAra 42|0yaa. " uvakkhaDAvettA" yAre prAranA mAhAra taiyAra 42112vIna "mittaNAtiNiyagajAva AmaMteI" pachI tethe pitAnA mitrajanene, jJAtijanone, nijakajanene tathA ahiyAM yAvata pahathI "sayaNasaMbaMdhI parijaNe" tanA matha svAna samadhIna mana parijanene AmaMtraNa ApyuM eTale ke mitra-jJAti kahetAM mAtApitA vigere svajana kahetAM kAkA mAmA vi. saMbaMdhI sAsarA vi. parijana tAM hAsahAsI vigaire "AmaMttettA tao pacchA hAe jahA pUraNe" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 181 'jAva jeTTaputtaM kuTuMbe ThAvei' yAvat jyeSThaputraM kuTumbe sthApayati 'taM mittaNAti jAva jeTTaputtaM ca Ayucchai' taM mitra jJAti yAvat nijakasvajanasambandhiparijanAna jyeSThaputraM ca ApRcchati 'ApucchittA purisasahassabAhiNi sIyaM durUhai' Apacchya puruSasahasravAhinIM zivikAM puruSasahasreNa nIyamAnAM pAlakI' iti prasiddhAm dUrohati-adhirohati 'durUhittA' duruhya 'mittaNAtiniyaga jAva parijaNeNaM jeTTaputteNa ya' mitrajJAtinijakasvajanasambandhiparijanena jyeSThaputreNa ca 'samaNugammamANamagge' samanugamyamAnamArgaH, yasya pRSThataH svajanAdayaH calantItyarthaH sandhitao pacchApahAe jahA pUraNe AmaMtrita karake phira bAda meM usane snAna kiyA aura pUraNa zreSThI ke jaisA saba kartavyakArya kiye-yahAM pUraNa zreSThI kA AkhyAna kahalenA cAhiye, 'jAva jeTTha puttaM kuDuve ThAveI' yAvat usane apane jyeSTha putra ko kuTumba meM sthApita kara diyaa| aura phira 'taM mittaNAi jAva jeThaM puttaM ca ApucchaI' apane mitrajanoM se jJAtijanoM se, yAvat jyeSTha putra se puuch| yahAM yAvatpada se nijaka-svajana-saMbaMdhi-parijanAn' isa padoM kA saMgraha huA hai| 'ApucchittA purisasahassavAhaNiM sIyaM durUhaha' svamitrAdijanoM se pUchakara phira vaha puruSasahasra se uThAI jA sake aisI pAlakhI para savAra huaa| 'durUhittA' savAra hokara 'mittaNAiNiyaga jAva parijaNeNaM jeTTaputteNa ya samaNugammamANamagge' vaha hastinApuranagara ke ThIka bIcoMbIca ke mArga se hokara nikalA-isa samaya isake sAtha isake mitrajana, jJAtijana, nijakajana svajana sambandhijana parijana aura jeSTha putra ye saba sarvane AmaMtraNa ApIne pachI snAna karyuM ane pUraNa zeThanI mAphaka teNe saghaLuM kartavya kArya karyuM ahiMyA pUraNa zeThanuM samagra vRttAMta samajI levuM. " jAva jedra puttaM kuTuMbe ThAvei" yAvat te potAnA moTA putrane potAnA sthAna 52 uttarAdhiArItarI sthApita te pachI "taM mittaNAi jAva jedaM puttaM ca Apucchai" potAnA bhitrazanAne, jJAtinAne yAta moTara putrane chIna maDiyA yAvat 54thI "nijakasvajanasaMbaMdhiparijanAn " me honA saarDa thayo che. vanasamadhI vize32 " ApucchittA purisasahassa vAhiNi sIyaM duruhai " pAtAnA bhitra vigairene pUchIna 1000 bhAsothI pahana 42 zAya tavA bhIma ta me| "durUhittA" mesIna " mittaNAi, niyaga jAva parijaNeNaM jeTTha putteNa ya samaNugammamANamagge" stinApura nagaranA vaccevacanA rAjamArgathI nikaLe te samaye tenI sAthe tenA mitro, jJAtijane, nijakajano, svajane, saMbaMdhIjane ane parijane ane tene 24 putra vigaire sAvanI pAyAsatAta. " saviDDhIe jAva NAditaraveNaM" potAnA pU bhanI sAthe ane vAtAnA tubhura paninI sAthai zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavatIsUtre DIe jAva NAditaraveNaM' sarvaddharyA yAvad nAditaraveNa, atra yAvatpadena 'satra jjuIe sababaleNaM sabasamudaeNaM mahayA varatuDiyajamagasamagappavAieNa saMkhapaNavapaTahabherIjhallarIkhagmuhIhuDukamukhamuiMgaduMduhiNigyosa' iti saMgrAmam chAyA-sarvadyutyA sarvabalena sarvasamudAyena mahatA varatruTitayamakasamakapavAditena zaGkhapaNavapaTahabherIjhallarIkharamukhI huDukamurajamRdaGgadundubhinirghoSa iti / 'hatthimApuraM majhaM majjheNa NiggacchaI' hastinApura madhyaM madhyena nirgacchati 'NiggacchittA jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe' nirgatya yatrA sahasrAmravanamudyAnam 'teNeva uAgacchaI' tatrai upAgacchati 'ubAgacchittA' upAgatya 'chattAie titthagarAtisae' pAsaI' chatrAdikAn tIrthakarAtizayAn pazyati 'evaM jahA udAyaNo nAva sayameva AbharaNe omuyaI' evaM yA udAyano yAvat svayameva AbharaNAni abapIche 2 cala rahe the| 'sabdhiDDIe jAca NAditaraveNaM' yaha apane pUrNa vaibhava ke sAtha evaM yAvat bAjoM kI tumula dhvani ke sAtha calatA thaa| yahAM yAvatpada se 'sadhajjuIe savvavaleNa,sabasamudaeNaM mahayA varatuDiya jamagasamagapavAieNaM saMkharaNavapaDaha, bherI, jhalTarI, kharamuhI, huDukka, muraja, mRdaGga, dundubhi nirghoSa' isa pAThakA grahaNa huA hai| 'hasthiNApura mA majjheNaM Niggacchai' isa prakAra ke ThAThabATa se yaha dIkSA lene ke liye hastinApura ke bIca ke mArga se hokara niklaa| 'NiggacchittA jeNeva sahassaMbavaNe ujANe nikalakara vaha vahAM pahuMcA ki jahAM para vaha sahasrAmracana nAmakA udyAna thaa| 'uvAgacchitsA' vahAM pahuMcate hI usane 'chattAie titthagarAtisae pAsai' tIrthakara prakRtike atizayabhUna chatrAdikoM ko dekhA / 'evaM jahA udAyaNo jAva sayameva AbharaNe omuyaI' dekhate hI usane udAyana rAjA ke jaisA yAsata to maDiyAM yAtU 54thI " savvajjuIe, savvabaleNa, savvasamudaeNaM, mahayA varatuDi yajamagasamagappavAieNaM saMkhapaNavapaTahabherIjallarIkharamuhIhuDukkA murajamudaMgadudihiNigghosa" yA pAnI saDa ye che. mana te saghaLA vAjAonA avAja tenI pAchaLa thaI rahyA hatA. AvI zatanA 13418thI "hatthiNApuraM majja majjeNaM Niggacchai" te hastinApuranA 12yeviyanA mAgethI dIkSA sevA bhATa nIjaye.. "NigacchitA jeNeva sahasaMbavaNe ujjANe" yAM sakhApana nAmanu GdhAna hetu tyo ta 5 / " uvAgacchitA" tyA 5DayAne teNe " chattAie titthagarAtisae pAsai" tItha 42 prAtana atizaya35 chAne tethe 62thI nayA " evaM jahA udAyaNe jAva sayameva AbharaNe omuyai" chatrAhine na ta hAyana zanI mA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 183 muzcati 'omuittA' avamucya yathA udAyano rAjA svayameva AbharaNAdikaM parityajya pazcamuSTilocaM kRtavAn tathaiva gaGgadatto'pi dharma saMjAtazraddhaH san sarvameva kRtavAnityarthaH, atra udAyanarAjJaH sarvo'pi vRttAnto jJAtavyaH 'sayameva paMcamuTTiyaM loyaM karei' svayameva pazcamuSTikaM locaM karoti 'karittA' kRtvA 'jeNeva muNisuvbae arahA' yatraiva munisuvrato'rhana 'evaM jaheva udAyaNe taheba pavaie' evaM yathaiva udA yano rAjA tathaiva munisuvratasamIpe gatyA pratrajitaH-udAyanasya rAjJaH pravrajyA dhAraNavat gaGgadattasyApi sadorakamukhavastrikAdi dhAraNapUrvakaM pravajyAgrahaNaM jJAtavyam taheva ekArasaaMgAI ahijjai' tathaiva udAyanarAjavadeva ekAdazAGgAni adhIte yathA pravrajyAmAdAya udAyanena rAjJA ekAdazAGgAni adhItAni tathaiva atrApi iti bodhyam 'jAva mAsiyAe saMlehaNAe' yAvad mAsikyA saMlekhanayA 'sahi bhattAI apane Apa AbharaNoM ko utAra diyA / 'omuittA' AbharaNoM ko uttAra kara phira usane udAyana rAjA ke samAna dharma meM zraddhA saMpanna hone ke kAraNa 'sayameva paMcamuTTiyaM loyaM karei' apane hAthoM se hI paMcamuSTika kezaluzcana kiyA yahAM para udAyana rAjA kA vRttAnta kaha lenA cAhiye / 'karittA' paMcamuSTika kezaluMcana karake phira vaha 'jeNeva munisuvbae arahA-evaM jaheva udAyaNe taheva pavvahae' jahAM munisuvrata arhanta the vahAM pahu~ca kara usane 'evaM jaheva udAyaNe taheva pavvahae' ke anusAra udAyana nareza ke jaisA hI muni suvrata arhanta ke samIpa dIkSA dhAraNa karalI / isa dIkSA meM usane sadorakamukhavastrikA Adi jo sAdhu kA veSa hai use dhAraNa kiyaa| 'taheva egArasaaMgAI ahijjA' udAyana nareza ke samAna hI usane 11 aMgo kA adhyayana kiyA 'jAva mAsiyAe saMlehaNAe' thAvat mAsikI saMlekhanA dvArA cAtAnI bhane 1 bhAbhUSa! San al. "omuittA" sAsUpayo tAzana 5chI to " sayameva paMcamuTTiyaM loyaM karei " potAnA yathA yaSTi zaluyana yu maDiyA SIyana rAnu sa yaritra samave. "karitA" zayana rIna pachI te "jeNeva muNisuvvae arahA evaM jaheva udAyaNe taheva pavvaie" pI rIta hayana 20 dIkSA dhAra 4ii tI meal or rIte gaMgadara gathApatie muni suvrata ahaMtanI samIpe dIkSA dhAraNa karI A dIkSAmAM teNe saderaka mukhavajhikA eTale ke derA sAthenI muhapatti vigere sAdhunA 2054261 cha tene dhAraNa yA. "taheva egArasaaMgAI ahijai" Gryana rAnI bhAI tethe 11 bhAnuM adhyayana yu". " jAva mAsiyAe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra asaNAe cha deI' SaSTiM bhaktAni anazanena chinnatti 'chedittA' SaSTi bhaktAni anazanena chitvA 'AloiyapaDikkaMte samAhipatte' AlocitapatikrAntaH tatra AlocanaM-stradoSANAM gurave nivedanam pratikramaNaM svakIyadoSaparihArAya mAyazcittAnuSThAnam , samAdhimAptaH samAdhisampannaH, naiva caJcalacittaH, etAdRzaH san 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamA se maraNAvasare kAlaM kRtvA 'mahAsukke kappe' saptame mahAzukre kalpe 'mahApsamANe vibhAge' mahAsamAnanAmake vimAne 'uvAyasabhAe' upapAtasabhAyAm 'devasayaNijjasi' devazayanIye devazayyAyAm 'gaMgadatta devattAe uvabanne' gaGgadattanAmakadevatayA upapannaH / 'tara NaM se gaMgadatte deve' tataH khalu sa gaGgadattA devaH 'ahuNovavannabhettae samANe' adhunopapannamAtraH sana-tatkAlopausane 'sahibhattAI asaNAe chedeI' 60 bhaktoM kA anazana dvAga chedana kara diyA / 'chedittA' 60 bhaktoM kA chedana karake vaha 'AloiyapaDikaMte mamAhipatte' AlocitapratikrAnta huA samAdhi ko prApta ho gayA apane doSoM ko guru se kahanA isakA nAma Alocana hai| tathA apane doSoM ke parihAra ke liye prAyazcitta lenA isakA nAma pratikramaNa hai| cazcalacitta kA nahIM honA isakA nAma samAdhi hai| isa prakAra kI paristhiti se saMpanna hue ve gaMgadatta anagAra 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAsa meM kAla karake 'mahAsukke kappe' mahAzukrakalpa meM 'mahAsamANe vimANe' mahAsamANanAmake vimAna meM 'uvavAyasabhAe' upapAta sabhAmeM 'devasayaNijjasi' devazayyA para 'gaMgadattadevattIe uvavanne' gaMgadatta isa nAmake devarUpa se utpanna hue| 'tae NaM se gaMgadatta devebhahu. saMlehaNAe" yAvata me bhAsanI samanA dvaa2| "saddhi bhattAI aNasaNAe chedeI" anazana dvArA 10 matAnuM chehana yu. "chedittA" 60 matAnu huna zata " AloiyapaDikkaMte samAhipatte " mAthita pratisita nete samAdhI prApta karI potAnA dezo gurUne kahevA tenuM nAma Alecana che. ane e doSonA nivAraNa mATe prAyazcitta levuM tenuM nAma pratikramaNa che caMcala cittavALA na thavuM tenuM nAma samAdhi che. A prakAranI paristhitivALo thaIne tahata manasAra "kAlamAse kAlaM kiJcA" 7 bhAsamArIne "mahAsukke kappe" mAzu 65i " mahAsamANe vimANe" mahAsamAna nAmanA vimAnamA " ubavAyasabhAe" 75pAta samAmA " devasayaNijjaMsi" devazayyA 52 " gaMgadatta devattAe uvavaNe" hatta me nAmanA 1 35thI utpanna yA. " tae Na se gaMgadette deve ahuNovavannamettae samANe" desim zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u05 sU04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 185 pannaH san 'paMcavihAe pajjattIe pajnattimA gacchaI' paJcavidhayA paryAptyA paryAptibhAvaM gacchati, paJcavidhayA paryAptyA paryAptibhAvamupagata ityarthaH / 'taM jahA' tadyathA 'AhArapajjattIra jAva bhAsAmaNapajjattIe' AhAraparyAptyA yAvad bhASAmanaHparyAptyA atra yAvat padena zarIrendriyazvAsocchvAsa paryAptInAM saMgrahaH 'evaM khalu goyamA !' evaM khalu gautama ! 'gaMgadatteNaM deveNaM sA divyA deviDI jAva abhisamannAgayA' gaGgadatta devena sA divyA devarddhiryAvadabhisamanvAgatA, atra yAvatpadena 'digA devajjuI laddhA pattA' ityasya grahaNaM bhavati, he gautama ! anena prakAreNa gaGgadattadevena devadiH prAptya rthaH / 'gaMgadattamsa NaM bhaMte ! devassa' govavannamettae samANe' tatkAla utpanna hue ve gaMgadattadeva 'paMca vihAe pajjattIe pAMca prakAra kI paryAptiyoM se 'pajjattibhAvaM gacchaI' paryAptibhAva ko prApta ho gaye / 'taM jahA-AhArapajjattIe jAva bhAsAmaNapajjattIe' ve pAMca prakAra kI paryAptiyAM isa prakAra se haiM-AhAra paryApti bhASAmanaHparyApti yahAM yAvat zabda se 'zarIra indriya aura zvAsocchvAsa' ina paryAptiyoM kA grahaNa huA hai / 'evaM khalu goyamA ! gaMgadattaNaM deveNaM sA divvA deviDDI jAva abhisamabhAgayA' isa prakAra se he gautama ! gaMgadattadevane vaha divya devaddhi yAvat arthAt abhisamanvAgata kI hai / yahAM zavatpada se 'divvA devajjuI laddhA pattA' ina padoM kA grahaNa huA hai| aba gautama prabhu se isa prakAra se pUchate haiM-'gaMgadattassa NaM bhaMte devassa' he bhadanta ! gaMgadatta devakI devaloka meM 'kevayaM kAlaM ThiI utpanna pye te Atta heve paMcavihAe pajattIe " pAya prArI pratiyA "pajjattibhAvaM gacchai" 5yAsa mApana prAta "taMjahA-AhArapajjattIe jAva bhAkhAmaNapajjattIe" te pAMya 52nI pAlikA mA pramANe che. (1) mA |25lit (2) 1125yAti (3) 4ndriyapAta (4) zvAsocchravAsa yAta sane (5) sASAmana:paryApta mADayAM zarIra chandrIya mana zvAsa.27vAsayattinu yAvat 204thI 795 421AmA mAvyu cha. " evaM khalu goyamA ! gaMgadatteNaM deveNaM divyA devidI jAva abhisamannAgayA" se zata he gautama? te gaMgadatta deve te divya devaRddhi abhisamanvAgata (prAptabhegvii) 30 cha mahiyA yApata 54thI " divvA devajjuI laddhA pattA" hiya deva yUti labdha karI che, ane prApta kare che. e padenuM grahaNa thayuM che. ve gautama svAmI prabhune me pramANe pUche che , "gaMgadattassa NaM bhaMte ! devassa" sAvan ! mahattavanA pasabhA " kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare gAdattasya khalu bhadanta ! devasya 'kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA' kiyaskAlaM devaloke sthitiH prajJaptA kathiteti bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'sattarasasAgarovamAI ThiI pannattA' saptadazasAgaropamA sthitiH prajJaptA saptadazasAgaropamA tatra saptame devaloke sthitirbhaviSyatIti bhaavH| 'gaMgadatte NaM bhaMte ! deve' gaGgadattaH khalu bhadanta ! devaH 'tAo devalogAo AukkhaeNaM' tasmAd devalokAd AyuH kSayeNa 'jAva mahAvidehe vAse sijjhihiI' yAvad mahAvidehe varSe setsyati, atra yAvatpadena 'bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM aNaMtaraM cayaM caittA kahiM gacchihii kahiM upajjihii goyamA !' iti saGgrahaH 'jAva aMtaM kAhii' yAvadaMta kariSyati, pannattA' sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai| uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA!' he gautama ! 'sattarasasAgarovamAiM ThiI paNNattA' he gautama ! gaMgadatta deva kI devaloka meM 17 sAgaropamakI sthiti kahI gaI hai kyoMki sAtaveM mahAzukrakalpa meM yahI utkRSTa sthiti kahI gaI hai| 'gaMgadatte NaM bhaMte ! deve tAo devalogAo AukhaeNa' yahAM aba gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! devaloka meM jaya gaMgadatta deva kI Ayu kA kSaya ho jAvegA, taba vaha vahAM se cavakara kahAM jAvegA ? kahAM utpanna hogA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jAva mahAvidehe vAse sijjihiha' he gautama! yAvat vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogaa| yahAM yAvat pada se 'bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM aNaMtara cayaM cahattA kahiM gacchahii? kahiM uvavajjihii ? goyamA!' yaha pATha gRhIta huA hai| isakA tAtparya aisA hai ki gautama ne prabhu se pana kiyA hai386|| 4 // sudhAnI sthiti hI cha. tn| uttaramA prabhu cha hai " goyamA!" gautama ! " sattarasasAgarovamAI ThiI paNNattA" gautama ! Atta devanA mahAzukra devalekamAM 17 sAgaropamanI sthiti kahI che. kemake sAtamAM mahAzu 465mAM se Ta sthiti hI cha. " gaMgadatte Na bhaMte ! deve tAo devalogAo AukkhaeNaM" gautamasvAmI prabhuna me pramANe pUche che / bhagavanadevalekamAM jayAre gaMgadatta devanI Ayuno- kSaya devabhavane kSaya thaze tyAre te tyAMthI cavIne kayAM jaze? tyAMthI cavIne kayAM utpanna thaze? tenA uttaramAM prabhu 4 cha "jAva mahAvidehe vAse sijjhihii" gautama! yAtU to bhlaavideha kSetramAM siddha thaze, buddha thaze ane mukta thaze. ahiyAM yAvat padathI "bhavakkhaeNaM ThiikkhaeNaM aNaMtara cayaM caittA kahiM gacchihii ? kahiM uvavajjihii goyamA !" mA pAnI saDa thayo che. tanA mA se che / gautama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u05 su04 gaGgadattadevasya pUrvabhavaviSayakapra0 187 atra yAvatpadena 'sijhihii bujhihiha mucihida parinivAhii savvadukkhANamaMtaM karehii' ityeSAM grahaNam / iti gaGgadatta devavaktavyatA / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! devAnupriyeNa yat kathitam tad evameva tathaiva dvivacanam , AdarAtizayasUcakam , ityuktvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati, iti // mU0 4 // iti zrI vizvavikhyAtajagavallabhAdipadabhUSitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA ___khyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatakasya paJcamoddezakaH smaaptH||16-5|| he bhadanta ! gaMgadattadeva kA jaba devasambandhI bhava kSaya ho jAvegA, deva sambandhI sthiti kA kSaya ho jAvegA, taSa vaha anantara zarIra kA parityAga kara kahAM jAvegA ? kahA utpanna hogA ? isake uttara meM prabhune unase kahA-he gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogaa| 'jAva aMtaM kAhiha' yAvat vaha bhavakA anta karegA yahAM yAvat zabda se 'sijjhihii, bujjhihii, muccihida, parinibvAhiha savva dukkhANamaMtaM karehiI' ina padoM kA saMgraha huA hai| isa prakAra se yaha gaMgadattadeva kI vaktavyatA samApta huii| sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! tti! ApakA kahA huA yaha saba yathArtha hai, he bhadanta ? ApakA kahA huA yaha saba satyArtha hai-arthAt Apa devAnupriyane jaisA kahA hai-vaha aisA svAmIe prabhune e prazna karyo ke he bhagavana! gaMgadatta devane jyAre deva saMbaMdhI bhavane kSaya thaze, devasthitine kSaya thaI jaze. Ayune kSaya thaI jaze, tyAre teo zarIrane tyAga karIne kayAM jaze? ane kayAM utpanna thaze? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke he gautama! te mahAvideha kSetramAM siddha thaze muddha tharI, bhuta thaze. "jAva aMtaM kAhii" yAvat t| apanA manta 42ze, maDiyAM yAvat zapathI "sijjihii, bujjihii, mucihii, parinivvAhii savvadukkhANamaMta karehii" siddha tharI, muddha tharI, mukta thaze, parinirvAhita thaze, ane sarva duHkhene anta karaze, A padone saDa thye| cha. "deva bhaMte ! seva bhaMte ! tti" mA prabhArI mahattanujayana bhagavAna pAsethI sAMbhaLIne gautama svAmI prabhune kahe che ke he bhagavana Ape je kahyuM te satya che. Ape je kahyuM te yathArtha che. arthAt Apa devAnupriye je pramANe kahyuM che, te saghaLuM kathana te pramANe ja che, ahiyAM gautama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhagavatIsUtre hI hai| yahAM gautama kA 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! 'aisA kathana AdrAtizaya kA sUcaka hai| isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmA kA bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| sU0 4 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIstra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zataka kA pAMcA uddezaka samApta // 16-5 // pAbhI Dasa "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !" se thana nagavAn pratye pAtAnA AdaranuM atizayapaNuM batAvavA mATe che. A pramANe kahine te gautama svAmI saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA potAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sUkA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna seLamA zatakane pAMcamo udeze samApta 16-pA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06 sU01 svapnasvarUpanirUpaNam atha SaSThodezakaH prArabhyate // paJcamodeza ke gaGgadattasya siddhirabhUditi pratipAditam sa ca siddhiH keSAM cid bhavyAnAM svapnenApi sUcitA bhavati tatra ko'yaM svapnaH, iti svapnasvarUpanirUpaNAya SaSThoddezaH prastUyate anena saMbandhena AyAtasyAsyoddezakasya imam AdimaM sUtram 'kaviNaM bhaMte! suviNadaMsaNe' ityAdi / 9 189 mUlam - ' kai vihe NaM bhaMte! suviNadaMsaNe pannatte ? goyamA ! paMcavihe suviNadaMsaNe paNNatte, taM jahA ahAtacce payANe, ciMtAsuviNe tavvivarIe avattadaMsaNe / sutte NaM bhaMte! suviNe pAsai jAgare suviNaM pAsai suttajAgare suviNaM pAsai ? goyamA ! no sutte suviNaM pAsai no jAgare suviNaM pAsai suttajAgare suviNaM pAsai / jIvA NaM bhaMte! kiM suttA jAgarA suttajAgarA ? goyamA ! jIvA suttA vi. jAgarA vi. suttajAgarA vi / neraiyANaM bhaMte! kiM suttA0 pucchA goyamA ! neraiyA suttA no jAgarA no suttajAgarA evaM jAva cauriMdiyA paMcidiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte! kiM suttA0 pucchA, goyamA ! suttA no jAgarA sutta jAgarA vi maNussA jahA jIvA vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA' // sU0 1 // chAyA - katividhaM khalu bhadanta ! svapnadarzanaM prajJaptam ? gautama ! paJcavidhaM svapnadarzanaM prajJaptam, tadyathA yathAtathyaM 1 pratAnam 2 cintAsvapnam 3 tad viSarItam 4 avyaktadarzanam / suptaH khalu bhadanta ! svapnaM pazyati, jAgaritaH svapnaM pazyati, suptajAgaritaH svapnaM pazyati ? gautama ! no suptaH svapnaM pazyati, no jAgaritaH svapnaM pazyati' suptajAgaritaH svapnaM pazyati / jIvAH khalu bhadanta / kiM suptA: jAgaritAH suptajAgaritA: ? gautama ! jIvAH suptA api, jAgaritA api, suptajAgaritA api / nairayikAH khalu bhadanta / kiM suptAH pRcchA, gautama ! nairayikAH suptAH no jAgaritAH, no supta jAgaritAH / evaM yAtrata zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 magavatIstre cturindriyaaH| pazcendriyatiryagyonikAH khalu bhadanta ! ki suptAH0 pRcchA gautama ! suptAH, no jAgaritAH sujAgaritA api manuSyAH, yathA jIvAH / vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA nairayikAH // suu01|| TIkA-'kaivihe NaM bhaMte !' kati vidhaH khalu bhadanta ! 'muviNadaMsaNe paNatte' svapnadarzanaM prajJaptam-svapnasya svApakriyAnugataviSayavikalpasya darzanam-anubhavanam iti svapnadarzanam suptajAgradavasthAyAM yasya kasyApi yadarthasaMbandhino vikarapasya yadanubhavanam tatsvapnadarzanamityarthaH, bhagavAnAha-'goyame' tyAdi chaTe uddezekA prAraMbha 16 veM zataka ke 5 ve uddeze meM gaMgadatta kI siddhi kA pratipAdana kiyA gayA hai so aisI yaha siddhi kitaneka bhavya jIvoM ko svapna dvArA bhI sUcita ho jAtI hai / ataH isa adhyayana dvArA sUtrakAra aba yaha kaheMge ki svapna kA kyA svarUpa hai| isI sambandha ko lekara isa adhya yana kA prAraMbha kiyA gayA haiN| isakA sarvaprathama sUtra 'kavihe gaM bhaMte / suviNadaMsaNe ityAdi hai / 'kAvihe NaM bhaMte ! suviNadaMsaNe pannatte ? ___TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne svapnadarzana viSayaka praznottara ke rUpa meM kathana kiyA hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihe NaM bhaMte ! suviNadaMsaNe paNNatte' he bhadanta! svapnadarzana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? supta avasthA meM kisI bhI artha ko vikalpa kA anubhava karanA isakA nAma svapna hai| supta jAgrata avasthA meM jisa kisI ch| uddezAne paalsoLamA zatakanA pAMcamAM udezAmAM gaMgadara devane siddhi prApta thaI tenuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. evI rItanI siddhinI keTalAka bhavya ane svapna dvArA paNa jANa thAya che. jethI A adhyayana dvArA sUtrakAra vapnanA savarUpanuM nirUpaNa karaze. A saMbaMdhane laIne A adhyayana prAraMbha karavAmAM Ave che. tenuM prathama sUtra A pramANe che. "kaivihe gaM bhaMte ! suviNadasaNe pannatte ? tyAli!" / TIkArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre svapna darzana viSayamAM praznottara rUpathI kathana karyuM che. A viSayamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune e pramANe pUche cha, "kaivihe gaM bhaMte ! suSiNadaMsaNe pannatte" bhagavana! vana darzana keTalA prakAranA kahyA che? supta avasthAmAM koI paNa arthanA vikalpane anubhava kare tenuM nAma svapna che ane supta jAgrata avasthAmAM je koI paNa padArtha saMbaMdhI vikapane anubhava thAya che. tenuM nAma svapna darzana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06 sU01 svamasvarUpanirUpaNam 191 goyamA / paMcavihe suviNadaMsaNe paNNatte' he gautama / paJcavidhaM paJcaprakArakam svapnadarzanam-prajJaptaM kathitamiti svapnabhedAt svapnaH paJcavidho bhavati taM jahA' tadyathA 'ahAtacce 1, payANe 2, ciMtAmuviNe 3, tabivarIe 4, avyattadaMsaNe 5' yathAtathyam 1, pratAnam 2, cintAsvapnam 6, tadviparItam 4, avyaktadarzanam 5 vatra 'ahAtacce' yathAtathyam-yathA yena prakAreNa yat tathyaM satyaM tatvaM vA bhavet tena satyAdirUpeNa yo vartate sa yathAtathyaH yathAtaco vA yathArthavastumApakaH svapna ityarthaH / etAdRzo yathAtathyaH svapnaH dvividhaH dRSTArthAvisaMvAdI phalAvisaMvAdI ca tatra dRSTArthAvisaMvAdI svapnaH yathA ko'pi puruSaH svapnaM pazyati yaza mama haste kenApi dInArAdikaM samarpitam matibuddhazca tathaiva haste sthitaM dInArAdikaM labdhaM pazyatIti prathamaH svapnaH dvitIyo yathA yaH ko'pi puruSaH svapne gajAyAbhI padArtha saMbandhI vikalpa kA jo anubhavana hotA hai, usakA nAma svapnadarzana hai| isake uttara meM prabhu ne kahA 'moyamA ! paMcavihe suviNadasaNe paNNatte' he gautama! svapnadarzana pAMca prakAra kA kahA hai| svapna ke bheda rUpa svapna pAMca prakAra kA hotA hai-'taM jahA' ve bheda isa prakAra se hai-'ahAtacce 1, payANe 2, ciMtAsuviNe 3, tavivarIe 4 avattadaMsaNe 5, yathAtathyA 1,-jisa prakAra se jo padArtha hai, usakA vaisA hI honA isakA nAma yathAtathya hai| yaha yathAtathya svapna yathArtha vastukA prApaka hotA hai| aisA yathAtathya svapna dRSTArthAvisaMvAdI aura phalAvisaMvAdI ke bheda se do prakAra kA hotA hai / jaisA svapna jo puruSa dekhatA haijaise kisI puruSa ne aisA svapna dekhA ki kisI puruSane mujhe hAtha meM dInAra Adi padArtha diyA hai-apa vaha puruSa jaba jAgRta ho jAtA hai to usI prakAra se apane hAtha meM sthita dInAra Adi ko dekhatA hai cha. mA prazna uttaramA maDAvIra prabhu 4 hai, "goyamA! paMcavihe suviNadasaNe pannatte" 3 gautama ! 21na zana pAMya 42 // 4aa che. svapnanA hathI 21 pAMya prA2nA thAya che. "taM jahA" tahamA prabhAga cha. "ahAtacce1, payANe2, ciMtAsuviNe3, tavivarIe4, avattadasaNe5" yathAta je padArtha je rIte hoya tenuM te ja rItanuM hovuM tenuM nAma yathAtathya che. A yathAtathya svapna yathArthe vastune prApta karAvanAra hoya che. evuM yathAtathya svapna dRSTArthIvisaMvAdI ane phalAvisaMvAdInA bhedathI be prakAranuM che. je purUSa jevuM svapna jue che-jemake kaI purUSe evuM svapna joyuM ke mane kaI purUSa hAthamAM mahera vigere padArtha Ape che. te pachI te zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre rUDham AtmAnaM pazyati pratibuddhazca allIyasA kAlenaiva saMpad lapsyate yathA 'gajA rohAdbhavedrAjyaM zrIprAptiH zrIkalAgamAt / putrAptiH phalitAmrasya, saubhAgyaM mAlyadarzanAt // 1 // iti so'yau dRSTArthAvisaMvAdiphalAvisaMvAdibhedena yathAtathyaH svapno dvividhaH / ekatra dRSTavastu prAyakatvam aparatra dRSTavastuphalapApaka samityanayorbhedaH 1 'payANe' pratAnam matanaM pratAno vistAro dIrghatA vA tadrUpaH pratAnasvapnaH dIrgha kAlAvasthAyetyarthaH pratAnAkhyaH svapnaH satyo'pi bhaved mithyA vA bhavediti dIrghava vizeSaNa kRta evaM pUrvApekSayA'sya bheda iti 2 / 'ciMtA suviNe' ciMtAsvapna:-cintAmUlakaH svapnazcintAsvapnaH yathA yaH kazcid jAgato isa prakAra kA jo svapna hai vaha yathAtathya svapna kA prathama bheda hai| jo koI puruSa apane ko svapna meM hAthI Adi para car3hA huA dekhatA hai aura isa svapna ke phalAdezAnusAra vaha kAlAntara meM saMpatti ko pA letA hai yaha yathAtathya kA dvitIya bheda hai jaisA kahA gayA hai ki"gajArohAdubhavedrAjya ityAdi, yathAtathya svapna ke ina do bhedoM meM antara dRSTavastu kI prApakatA evaM dRSTavastu ke phala ko prApta karane kI apekSA se bheda haiM prathama bheda meM dRSTavastu prApta hotI hai taba ki dvitIya bheda meM dRSTavastu ke phala kI prApti hotI hai / "payANe" pratAnasvapnavistAra vAle svapna kA nAma pratAna svapna hai yaha svapna dIrghakAlAvasthAyI hotA hai / yaha pratAnAkhgha svapna satya bhI hotA hai aura anatya bhI hotA hai| pUrva svapna kI apekSA isa svapna meM bheda sirpha vizeSaNa ko lekara hI hai| cintAsvapna-jAgRta avasthA meM jisa viSaya kA purUSa jyAre jAgI jAya che te svapnamAM joyA pramANe pitAnA hAthamAM mahorone jue che. A prakAranuM je svapna che te yathAtathya svapnane pahele bheda che. keI purUSa pitAne svapnamAM hAthI upara caDele jue ane te svapnanA phalAdeza anusAra te purUSa kAlAMtaramAM saMpatti meLave che te yathAtthy sanana bhI le che, rebha yu che 3-"gajArohAddhavedrAjyam" yathAtathya svapnanA A be bhedamAM eTaluM aMtara che ke pahele bheda jeelI vastu prApta karAve che, ane bIjo bheda jeelI vastunA phaLane prApta karAve che. "payANe" pratAnasvapna-vistAravANA 21natuM nAma pratAna 11na cha, mA svapna lAMbA kALa sudhI rahenAruM hoya che, A pratAnasvapna sAcuM paNa hoya che. ane khoTuM paNa hoya che yathAtathya svama karatAM A rUmamAM dirghakALa rahevuM eTalI vizeSatA che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 193 ritAvasthAyAM yadarthaviSayakaM cintanaM kRtavAn suptastamevArthaM pazyatIti cintA svapnaH 3 / 'tavvirI' tadviparItaH svapnaH svapne yAdRzaM yadvastu dRSTaM tadviparItasya arthasya jAgaraNakAle yatra prAptirbhavet sa svapnastadviparItanAmakaH kathyate yathA svapne kazcit purIpAdinA upaliptaM zarIraM pazyati pratibuddhazcAtizayitapavitra vastu prApnotIti, yathA 'gAyane rodanaM brUyAt nartane badhabandhanam / isane zocanaM brUyAt, paThane kalahaM tathA // 1 // anye tu evaM kathayanti yathA kazcit pratibodhAvasthAyAM mRttikAsthalArUDhaH san svapne'zvArUDha mAtmAnaM pazyatIti 4 / ' annasadaMsaNe ' avyaktadarzanaH -- avyaktam aspaSTaM darzanam anubhavaH svapnArthasya yatrAsau cintana kiyA gayA ho usa padArtha kA supta avasthA meM dikhalAI denA cintAsvapna hai isa prakAra cintAmUlaka svapna cintA svapna hai 'hiparIta svapna meM jaisI vastu dekhane meM AI ho usase viparIta vastu kI jAgaraNa kAla meM prApti honA yaha tadviparIta svapna hai, jaise koI puruSa puriSa Adi se upalipta hue apane zarIra ko dekhatA hai phira jAgane para use ati pavitra vastu kI prApti ho jAtI hai to aisA svapna tadudviparIta svapna hai jaise 'gAyane rodanaM brUyAt' dUsare to aisA kahate haiM- ki jaise koI puruSa pratiyodhAvasthA meM mRttikA ke sthala para ArUDha ho aura svapna meM vaha dekhe apane ko azva ke Upara caDhA huA aisA svapna tadviparIta svapna hai / avyaktadarzana - jahAM svapnArtha kA aspaSTa anubhava hotA hai aisA svapna avyakta - aspaSTa - darzana nAmakA svapna hai ci'tAsvapna--jAgrata avasthAmAM je viSayanuM ci tavana karyuM hAya (vicAra karyAM hAya) te padArthanuM supta avasthAmAM dekhAvuM tenuM nAma ciMtA svapna che. A rIte ci'tA mUlaka svapna ci'tAsvapna che. tadviparIta--vapnamAM jevI vastu jovAmAM AvI hoya tenAthI judA prakAranI vastunu jAgrata avasthAmAM prApta thavuM e tadviparIta svapna che. jema keAi purUSa viSTA vigerethI kharaDAeluM peAtAnA zarIrane jue ane jyAre te jAge tyAre te svapnanA phaLarUpa ghaNI pavitra vastunI tene prApti thAya che. to mAvu svapna tadviparIta svapna hai, bhesa hai-" gAyane rodanaM brUyAt " svapnamAM gAvAnuM phaLa, rUdana kahe che vagere keTalAka ema kahe che ke jema keAI purUSa pratiAdhAvasthAmAM (jAgrata avasthAmAM) mATInA sthaLa para beThela hAya ane te purUSa svapnamAM peAtAne gheADA upara beThela jue che, tevu svapna tapirIta svapna kahevAya che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - bhagavatIsthe avyaktadarzanaH svapna iti svapnAvasthAyAM dRSTasya jAgratakAle vismaraNam 5 / svapnadarzanAdhikArAdeva idamAha-'mutte NaM' ityAdi / mutte NaM bhaMte !' suptaH khalu bhadanta ! 'suviNaM pAsaI' svapnaM pazyati 'jAgare suviNaM pAsaI' jAgaritaH svapnaM pazyati ? tatra muptaH nidropahitamanAH, jAgaritaH, indriyAdijanitajJAnAdinA patibuddhaH / 'suttajAgare suviNaM pAsa' suptajAgaritaH svapnaM pazyati suptajAgratna supto na jAgrat iti supmajAgrat he bhadanta ! suptaH svapnaM pazyati jAgarito vA svapnaM pazyati, suptajAgarito vA svapnaM pazyatIti praznArthaH / bhagavAnAhapathamadvitIyapakSau nirAkurvannAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'no mutte suviNaM pAsaI' no suptaH svapnaM pazyati supto gADhanidrayA nidritaH arthAt svapnAvasthA meM dRSTa padArtha kA jAgratakAla meM bhUla jAnA yaha avyaktadarzana nAma kA svapna hai aba gautama prabhu se aisA kahate haiMsutte NaM bhaMte ! suviNaM pAsaha jAgare suviNaM pAsai" he bhadanta ! jo supta vyakti hotA hai vaha svapna dekhatA hai yA jo jAgRta avasthA vAlA hotA hai vaha svapna dekhatA hai| supta vaha hai ki jisakA mana nidrA se upahata ho rahA hai| jAgRta vaha hai ki jo indriyAdijanita jJAna se pratibuddha ho rahA hai / "suttajAgare suviNaM pAsaI" yA jo supta jAgRta avasthA vAlA hai vaha svapna dekhatA hai ? arthAt jo na supta hai aura na jAgrata hai aisA vyakti svapna dekhatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA! no sutte suviNaM pAsaI" he gautama ! jo vyakti supta avyakata darzana-jyAM snAthane aspaSTa anubhava thato hoya evuM te svapna avyakata-aspaSTa darzana nAmanuM svapna che. arthAt svani avasthAmAM joyela padArthane jAgaraNa kALamAM bhUlI javuM te avyakta darzana nAmanuM svapna che. have gautamasvAmI svapna jAgrata avasthAmAM Ave che ke nidrita avasthAmA mAve cha 1 mA viSayamA prabhune me cha , " sUtte NaM bhaMte ! suviNaM pAsai, jAgare suviNaM pAsai" sagavan ! 2 535 sUtena DAya te 535 svapna jue che ke je jAgarita avasthAvALe hoya te svapna jue che jenuM mana nidrAvALuM hoya che, te supta kahevAya che je IndrIyAdinA jJAnathI pratisuddh che te yata . "suttajAgare suviNaM pAkhai" athavA re supta jAgarIta avasthAvALI vyakti che, te svapna jue che? arthAt je sUtele na hoya ane jAgrata paNa na hoya tevI vyakti svapna jue che? tenA utta2maa prabhu cha hai 'goyamA! no sutte suviNaM pAsai' gautama ! 2 535 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyavandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 195 puruSaH svapnaM na pazyatItyarthaH / 'no jAgare suviNa pAsai' no jAgaritaH-indriyAdi janitajJAnavAn pratibuddhaH svapnaM na pazyati, kintu 'muttajAgare suviNaM pAsaI' suptajAgrat svapnaM pazyati suptajAgradavasthAyAmityarthaH na supto nAti jAgaritaH svapnaM pazyati bAhyendriyAdyuparato manomAtravyApAravAn svapnaM pazyatItyarthaH / suptajAgaritau dravyabhAvApekSayA dvividhau tatra nidrAyukto dravyApekSayA supta itikathyate, tathA viratirahito bhAvApekSayA supta iti kathyate tatra pUrvasUtre svapnavicAro nidrArUpadravyApekSayA kathitaH ataH paraM viratirUpabhAvAhotA hai-arthAt gADhanidrA se nidrita hotA hai-aisA puruSa svapna nahIM dekhatA hai "no jAgare suviNaM pAva" tathA jo jAgarita avasthA vAlA hotA hai-arthAt indriyAdi janita jJAna vAlA hotA hai-pratibuddha sthiti meM hotA hai-aisA vaha puruSa svapna nahIM dekhatA hai "kintu suttajAgare suviNaM pAsaha" jo suptajAgarita hotA hai-jo supta jAgarita avasthA meM vartamAna hai-na pUrNa rUpa se supta hai aura na ati jAgarita avasthA vAlA hai aisA vaha vyakti bAhya indriyAdi se uparata huA evaM manomAtra vyApAravAlA banA huA svapna ko dekhatA hai| supta aura jAgarita ye donoM dravya evaM bhAva kI apekSA se do prakAra ke hote hai inameM nidrAyukta vyakti dravya kI apekSA se supta hai aisA kahA jAtA hai tathA virati rahita jo vyakti hai vaha bhAva kI apekSA se supta hai aisA kahA jAtA hai pUrvasUtra meM svapna kA jo vicAra kiyA gayA hai nidrArUpa dravya supta hoya arthAt gADha nidrAmAM rahela hoya e purUSa svapna joI zako nathI. 'no jAgare suviNaM pAsai' tathA ta avasthAvAna DAya arthAt indriya vagerethI thanArA jJAnavALo hoya te jAgRta avasthA vALo kahevAya che e puruSa 5 21 : nayI 52'tu 'suttajAgare suviNa pAsai' 2 susta Mind hoya che. arthAta je pUrNa rUpathI sUtela na hoya ane atyanta jAgato paNa na hoya arthAt kaMIka jAgato hoya ane kaMIka nidrAmAM hoya evI te vyakita IndrIya vagerenAM bahAranA thApArathI uparata zAMta thaIne kevaLa mananA vyApArathI yukata banelo puruSa svapna jue che. supta avasthA ane jAgRta avarathA e baMne dravya ane bhAvanA bhedanI apekSAe be prakAranI hoya che. temAM nidrAdhIna banela vyakita dravyanI apekSAthI supta che. tema kahevAmAM Ave che. ane virati rahita je vyakita che. te bhAvanI apekSA e supta che. ema kahe. vAya che. pUrva sUtramAM svapnane je vicAra karavAmAM AvyuM che ke nidvArUpa dravyanI apekSa e karavAmAM Avyo che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra pekSayA jIvAdi daMDakamAzritya bhAvataH suptatvaM jAgrattvaM ca prarUpayannAha-'jIvANaM' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM suttA jAgarA suttajAgarA' ki suptAH jAgaritAH suptajAgaritA vA, ye ime caturviMzatidaNDakasthitA jIvAste suptA vA jAgaritA vA, supta jAgaritA veti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jIvA suttA vi' jIvAH suptA api sarvavirati rUpamabodhasyAbhAvAt-sarvaviratyabhAvavatvAt suptA iva muptA iti / 'jAgarA vi' jAgaritA api sarvaviratirUpapravarajAgaraNamadbhAvAt jAgaritA iva kI apekSA lekara kiyA gayA hai| aba yahAM se Age virati rUpa bhAva kI apekSA se jIvAdidaNDaka ko Azrita karake bhAvataH suptatva kI aura jAgratatya kI prarUpaNA praznottararUpa meM kI jAtI haigautama prabhu se pUcharahe haiM-"jIvANaM bhaMte !" he bhadanta 24 daNDaka meM sthita jo ye jIva haiM ve jIva "kiM suttA, jAgarA" kyA supta hai, yA jAgarita hai ? yA supta jAgarita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai"goyamA" he gautama ! "jIvA suttA vi" cauvIsa daNDaka meM sthita jo jIva haiM ve supta bhI haiM yaha kathana bhAvasupta kI apekSA se samajhanA cAhie kyoMki aise jIvoM ke sarvaviratirUpa prabodha kA abhAva rahatA hai| isaliye sarvavirati ke abhAva vAle hone se inheM supta ke jaisA supta kahA gayA hai "jAgarA vi" jAgarita bhI haiM-aisA yaha kathana sarva virati rUpa pravara jAgaraNa ke sadbhAva ko lekara kahA gayA jAnanA cAhie ataH sarvaviratirUpa jAgaraNa ke sadbhAva se inheM jAgarita have ahiMthI AgaLa viratirUpa bhAvanI apekSAthI jIvAdika daMDakane Azrita karIne bhAvataH suptatvanI tathA jAgratatvanI prarUpaNa praznottaranA rUpamAM 421AmA mAcha. tamA gautama sAmI prabhune pUche che hai 'jIvA NaM bhaMte !" 3 sapA ! yAvIsa mA 229 2 // 7 // che. te 'ki' suttA jAgarA suttajAgarA' zu' sUtA cha 1 hai ta cha 1 . bhuta ta chatanA uttaramA prabhu cha 'goyamA gautama ! 'jIvA suttA vi' yAvIsa daMDakemAM rahelA je jIve che te supta paNa che. A kathana bhAvasuptanI apekSAe karavAmAM AvyuM che kemake evA jIvene sarvaviratirUpa prabaMdhane abhAva hoya che. jethI sanaviratinA abhAvavALA hovAthI teone suptanA 4 / susta udyA che. 'jAgarA vi' ata5 che. 2 // 4thana sa viti35 jAgRtanA saddabhAvane laIne kahevAmAM AvyuM che. jethI sarva viratirUpa jAga zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 197 jAgaritA jIvAH kathyante 'muttajAgarA vi' suptajAgaritA api-'aMzato'piratirUpasvapnasya aMzato viratirUpaprabodhasya sadbhAvAt suptajAgaritAH kathyanteaviratisadbhAvAsadbhAvau eva suptaprabuddhatA kAraNe, tathA ca yatrAviratirasti sa dravyanidrArahito'pi supta eva vivekibhiH kathyate yasya tu sarvaviratividyate sa jAgarita iti kathyate-aMzata ubhayoH sabhAve suptajAgarita iti kathyate iti bhAvaH / atra ye jIvAH sarvaviratirUpajAgRtirahitAH aviratimantaH kathyante te suptAH, ye ca sarvaviratirUpajAgRtimantaste jAgaritAH kathyante ye cAvira* timanto'zato viratimantaste suptajAgaritA dezaviratAH kathyante / atha caturvike jaisA jAgarita kahA gayA hai "suttajAgarA vi" aisA jo kahA gayA hai vaha aMzataH aviratirUpa svapna ke sadbhAva ko evaM aMzataH viratirUpa prabodha ke sadbhAva ko lekara kahA gayA hai| supta prabuddhatA ke kAraNa avirati ke sadbhAva aura asadabhAva haiM / tathA ca-jahAM para avirati hai vahAM dravya nidrA se vihInatA hone para bhI bhAva kI apekSA se suptatA vivekiyoM dvArA kahI gaI hai aura jisake sarvavirati kA sadbhAva hai vaha jAgarita kahA gayA hai isa prakAra aMzataH donoM ke sadbhAva se jIva suptajAgarita kahe gae haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jo jIva sarvaviratirUpa jAgRti se rahita haiM ve avirati vAle jIva supta kahe gae haiM, tathA jo sarvaviratirUpa jAgRti se saMpanna haiM ve jAgRta kahe gaye haiM, aura jo jIva aMzataH avirati vAle haiM evaM aMzataH virati vAle haiM aise dezavirati saMpanna jIva tupta jAgarita ranA samAthI ta nid che. 'sutajAgarA vi' me 24AmA AvyuM che. te aMzataH aviratirUpa savapnanA saddabhAvane laIne tathA aMzataH virati rUpa jAgRtanA sadUbhAvane laIne kahevAmAM AvyuM che. supta prabuddhatAne kAraNe aviratine sadUbhAva ane asadUbhAva che. jyAM avirati che tyAM dravyanidrA na hovA chatAM paNa bhAvanI apekSAe vivekIo dvArA suptatA kahevAmAM AvI che. ane jene sarva viratine sadbhAva che te jAgRta kahevAya che. A rItanA baMnenA aMzata sadbhAvathI jIva supta jAgRta kahevAya che. tAtparya kahevAnuM e che ke je jIva sarva viratirUpa jAgRtithI rahita hoya te avirati vALo jIva supta kahevAya che tathA je sarvavirati rU5 jAgRti vALo che. te jAgRta kahevAya che. ane je jIva aMzataH virati vALo zramaNa hoya e dezavirati saMpanna jIva suptajAgRta kahevAya che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIsUtre - zatidaNDakeSu suptAdibhedAna prarUpayannAha-'neraiyA NaM bhaMte !' ityAdi / 'neraiyA NaM bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! kiM suttA pucchA' kiM suptA iti pRcchA puccheti padena 'kiM jAgarA' kiM sutanAgarA' ityanayograhaNam tathA ca he bhadanta ! ye ime nArakAste suppA vA jAgaritA vA suptanAgaritA veti gautamasya praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA suttA' nairayikAH muptAH viratirUpabodhAbhAvena te narayikAH sarvadA suptA eva kathyante sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyena suptA ena te nArakA ityarthaH / ekakAravyavacchedhaM svayameva mUlakAraH pradarzayati-'no jAgarA no suttajAgarA' no jAgaritAH virasya kahe gae haiM aba yahAM se caturviMzati daNDakoM meM suptAdi bhedoM kI prarUpaNA kI jAtI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-"neraiyA NaM bhaMte ! kiM suttA pucchA." he bhadanta ! nAraka jIva kyA supta haiM ? tathA pRcchA pada se-"kyA jAgarila haiM ? kyA supta jAgarita donoM rUpa haiM ? aisA aura grahaNa kara lenA caahiye| isa ke uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA !" he gautama !" nerahayA sutA'' nairayika jIva supta haiM nairayika jIva supta haiM isakA bhAva aisA hai ki nairayikoM meM viratirUpa jAgarita avasthA kA sarvadA abhAva rahatA hai isalie ve supta ke jaise hI kahe gaye haiM / jitane bhI vAkya hote haiM ve avadhAraNA sahita hote haiM isa niyama ke anusAra yahI nairayika jIva supta hI haiM aisA kahA gayA samajhanA cAhiye yahAM "hI" pada se jina avasthAoM kA nirAkaraNa kiyA gayA hai ve "jAgarita evaM supta jAgarita avasthAe~ haiM ataH "no jAgarA no sutta jAgarA" ye nAraka jIva ina do avasthAoM vAle nahIM have ahiMthI cevisa daMDakamAM kahyA pramANenA sumAdi bhedanI prarUpaNa karavAmAM Ave che AmAM gautamasvAmI prabhune e pramANe pUche che , nerajhyA NaM bhaMte ! kiM suttA pucchA' maga ! :24 71 zusuta cha ? ke, zuM jAgRta che ? agara susajAgRta baMne rUpe che ? tenA uttaramAM prabhu kahe cha , 'goyamA' 3 gautama 'raiyA suttA' nA24Iya ch| susta cha. nA24Iya ja sukha che, tema kahevAno hetu e che ke, nArakImAM viratIrUpa jAgrata avasthAne hameMzA abhAva rahe che. jethI teo sumanI jema ja kahevAya che. je vA uccAravAmAM Ave che. te avadhAraNAvALA hoya che niyama anusAra ahiyAM nArakIya jI supta ja che ema kahevAmAM AvyuM che. ahiyAM 'hI' 54thI ta sane sunata avasthAnu ghaDae thayu che. 'no jAgarA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 0 1 svapnasvarUpanirUpaNam 199 bhAvAt no suptajAgaritAH dezaviraterapyasaJcAditi / 'evaM jAva cauridiyA' evaM yAvat caturindriyAH evameva-nArakavadeva ekendriyAdArabhya caturindriya paryantAH jIvAH sarvadaiva suptAH viraterabhAvAt ataeva no jAgaritA na vA supta jAgaritA iti samuditArthaH / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte / ' paJcendriyatiryagyo nikAH khalu bhadanta ! 'ki suttA pucchA' kiM suptA ityevaM rUpeNa pRcchA praznaH tatra puccheti padam 'kiM jAgarA suttajAgarA' ityanayoH saMgrAhanam tathA ca he bhadanta ! ye ime pazcendriyatiryagyonikA jIvAste ki suptAH jAgaritAH suptajAgaritA veti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'muttA' suptAH paJcendriyatiryagyonikA jIvAH viralya bhAvena sarvadeva hote haiN| jAgarita to ye isaliye nahIM haiM ki inameM virati kA abhAva rahatA hai aura supna jAgarita isaliye nahIM haiM ki inameM dezavirati kA abhAva rahatA hai "evaM jAva cauridiyA" ina nArakoM ke jaisA hI ekendriyajIva se lekara caturindriyaparyanta ke jIva saba hI sarvadA supta hI haiM aisA jAnanA cAhie, kyoMki inameM bhI virati yA dezavirati kA sarvathA abhAva rahatA hai isaliye siddhAnta meM inheM na jAgarita kahA gayA hai aura na suptajAgarita hI kahA gayA hai / "paMceMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! ki suttA pucchA" aba gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki paMcendriyatiyazca kyA supta haiM ? yA jAgarita haiM ? yA supta jAgarita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-"goyamA!" he gautama! paMcendriyatiryazca jIva "suttA" supta bhI haiM kAraNa ki inameM virati kA abhAva hai, 'no jAgarA' jAgRta nahIM hai kyoMki 'no suttajAgarA' nA2401 ta hAta nathI. tabhasusa gata 565 hAta nathI. jAgrata te teo eTalA mATe nathI ke teomAM viratine abhAva rahe che. ane heza nitina mamA pAthI tamA suta gata 5 nathI. 'evaM jAva cauridiyA' mA nA247vAnI mA mendriya thI sAdhana turindriya sudhaan| saghaLA jI hameMzA supta che. tema samajavuM. kemake teomAM viratine ane deza viratino sarvathA abhAva rahe che. jethI siddhAntamAM teone jAgrata 5 nahi mana sustAyata 56 nahi sama 4AmA mAvyu che. 'paMce diya tirikkhajoNiyANaM bhaMte! ki suttA pucchA' ve gautama ! svAmI prabhune me pUche che ke paMcendriya tiryaMca che zuM supta che? ke jAgrata che. athavA supta zata che. tenA uttama prabhu cha, 'goyamA' gautama! 5ye ndriya tiya 5 vA suttA' susta 55 cha. 2' meM tamAma viti35 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre svApavAt, 'no jAgarA' no jAgaritAH sarvaviratisvarUpaprabodhAbhAvAt 'suta jAgarA vi sujAgaritA api virasyaviratimazvAt suptajAgaritA iti dezaviratyA jAgaritA dezAviralyA suptA iti suptajAgaritA iti keSAMcita zrAvakatratAGgIkaraNadarzanAt / atha manuSyaviSayakaM sUtramatidezenAha- 'maNussA jahA jIvA' iti 'maNussA jahA jIvA' manuSyA yathA jIvAH yathA yena prakAreNa sAmAnyajIvAnAM suptajAgaritatvAmilApaH kathitaH tathaiva manuSyANAmapyabhilApo jJAtavyaH / manuSyAH suptA api jAgaritA api suptajAgaritA api abhilApa prakAra zvettham -' maNussA NaM bhaMte ! ki suttA jAgarA suttanAgarA ? goyamA ! suttA bi jAgarA vi suttanAgarA vi' iti / atha devaviSayakaM sUtramatidezenAhainameM sarva viratirUpa prabodha kA abhAva rahatA hai / tathA dezaviratirUpa supta jAgarita avasthA kA sadbhAva ho sakane ke kAraNa ye supta jAgarita bhI haiN| jinane aMza meM inameM virati kA sadbhAva hai utane aMza meM ye jAgarita haiM aura jitane aMza meM virati kA abhAva hai utane aMza meM ye supta haiN| kitaneka tiryaJca zrAvaka vratadhArI hote haiM / " maNussA jahA jIvA " jisa prakAra se sAmAnya jIvoM meM sujAgaritatva kA abhilApa kahA gayA hai isI prakAra kA abhilApa manuSyoM ke sambandha meM bhI kaha lenA cAhie, tAtparya yaha hai ki manuSya supta bhI hai jAgarita bhI haiM aura supta jAgarita bhI haiM / abhilApa prakAra aisA hai - "maNussANaM bhaMte! kiM suttA, jAgarA sunta jAgarA ? goyamA ! suttA vi jAgarA vi, sutta jAgarA vi" / " vANamaMtara joisiya mANiyA jahA jeraiyA" vAnavyantara, jyotiSika evaM vaimAnika inameM prodhanA abhAva rahe che, jethI tee jAgRta hotA nathI. temaja deza virati rUpa supta jAgRta avasthAne sadbhAva hovAnA kAraNe tee supta jAgRta paNa che. jeTalA a'zamAM temAM viratinA sadbhAva hoya che. eTale azamAM te jAgRta che ane jeTalA aMzamAM viratinA abhAva hoya eTalA a'zamAM te supta che. keTalAka tiya 'cAmAM paNa zrAvakanAtratAne dhAraNa karavAnuM zAstromAM ne are sAmAnya kavImAM supta bhagRtano teja prakAranA abhilApa manuSyanA sabaMdhamAM manuSya supta paNa che, ane jAgRta paNa che. ane thA pramAye che. 'manussA NaM bhaMte kiM suttA suttajAgarA vi' vANamaMtarajoisiyA jahA 200 dhuM che. 'manussA jahA jIvA' abhilApa kahevAmAM AvyA che. samajI levA tAtparya e che ke suptagRta pazu che. te aliyA jAgarA goyamA suttA vi jAgarA vi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyAni0 201 ' vANamaMtara0' ityAdi / ' vANamaMtara joisiyavemANiyA jahA NerahayA' vAnavyanvarajyotiSkatraimAnikA yathA nairayikAH, yathA nArakAH sarvadaiva suptAH no jAgaritAH na vA suptanAgaritAH tathA vAnavyanvarajyotiSika vaimAnikA api suptA eva no jAgaritAH na vA suvajAgaritA iti bhAvaH eteSAM viraterabhAvAt // 1 // itaH pUrvapakaraNe ke svamaSTAra iti pratipAditam anantaraM svapnasyaiva yAthAyAthArthya vibhAgapradarzanAya Aha- 'saMbuDe NaM bhaMte !" ityAdi / mUlam -'saMbuDe NaM bhaMte! suviNaM pAsai asaMvuDe suviNaM pAsaha saMbuDAbuDe sutriNaM pAsai, goyamA ! saMbuDe vi suviNaM pAsai, asaMbuDe vi suviNaM pAsai saMvuDAsaMvuDe vi suviNaM pAsa | saMvuDe suviNaM pAsai ahAtaccaM pAsai / asaMvuDe suviNaM pAsai tA vA taM hojA annA vA taM hojA / saMvuDAsaMvuDe vi suviNaM pAsai evaM veva / jIvA NaM bhaMte! kiM saMvuDA, asaMvuDA, saMvuDAsaMvuDA ? goyamA ! jIvA saMvuDA vi asaMvuDA vi saMvuDAsaMkuDA vi evaM jaheva suttANaM daMDao taheva bhANiyavvo / kai NaM bhaMte! suviNA paNNattA goyamA ! bAyAlIsaM suviNA paNNattA / kai NaM bhaMte! mahAsuviNA pannattA goyamA ! tIsaM mahAsuviNA pannattA | jAgaritva Adi ke sambandha kA kathana nairayika jIvoM ke jaisA hai / arthAt jisa prakAra se nairayika jIvoM meM kevala susatA hI kahI gaI hai usI prakAra se ina vAnavyantarAdi devoM meM bhI kevala suptatA hI hai jAgarita evaM suptajAgarita avasthAeM nahIM haiN| kyoMki inameM na to sakala saMghamarUpa virati hai aura na dezasaMyamarUpa viratyavirati hai / lU0 1 // NeraiyA' vAnavya tara jyotiSiTha yAne vaimAnibhAM supta nagarItatva vagerenu kathana nArakIya jIveAnA pramANe che. arthAt je prakAre nArakIya jIvAmAM kevaLa suptatA ja kahevAmAM AvI che. eja prakAre A vAnanyatarAdi devAmAM paNa kevaLa suptAvasthA ja che. jAgRta avasthA ane supta jAgRta avasthA A ane avasthA teemAM nathI kemake teemAM sakala sayama rUpa virati ane deza sacamarUpa virati ane avirati teeAmAM nathI. arthAt koI jAtanA viratibhAva nathI. / / sU0 15 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhagavatIstre kaI NaM bhaMte ! savvasuviNA paNNattA, goyamA! bAvattari sabasuviNA pnnttaa| titthayaramAyaro NaM bhaMte! titthayaraMsi gambhaM vakkamamANasi kai mahAsuviNe pAsittANaM paDibujjhAMti? goyamA! titthayaramAyaro NaM titthayaraMsi gabhaM rakkamamANaMsi eesiM tIsAe mahAsuviNANaM ime coisamahAsuviNe pAsittANaM paDibujhaMti taM jahA-gaya-usabha-sIha-abhiseya jAva sihiM c| cakkavaTTimAyaro NaM bhaMte! cakkavarTisi gambhaM vakkamamAmANasi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujhaMti ? goyamA ! cakkavahimAyaro cakkavahiMsi gambhaM vakkamamANaMsi eesiM tIsAe mahAsuviNANaM0 evaM jahA titthayaramAyaro jAva sihiM c| vAsudevamAyaro NaM pucchA goyamA! vAsudevamAyaro jAva vakkamamANaMsi eesiM codasaNhaM mahAsuviNANaM annayare satta mahAsuviNe pAsittA NaM pddibujjhti| baladevamAyaro pucchA goyamA baladevamAyaro jAva eesiM codasaNNaM mahAsuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti, maMDaliyamAyaro NaM bhaMte! pucchA, goyamA! maMDaliyamAyaro jAva eesiM codasaNhaM mahAsuviNANaM annayaraM egaM mahAsuviNaM jAva paDibujhaMti ||suu02|| chAyA-saMvRtaH khalu bhadanta ! svapnaM pazyati, asaMvRtaH svapnaM pazyati, saMghRtAsaMvRtaH svapnaM pazyati, gautama ! saMvato'pi svapnaM pazyati, asaMvRto'pi svapnaM pazyati, saMTatAsaMto'pi svapnaM pazyati, saMgrataH svapnaM pazyati yathAtathyaM pazyati, asaMvRtaH svapnaM pazyati tathA vA sa bhavati anyathA vA sa bhavati, saMvRtAsaMto'pi svapnaM pazyati evameva / jIvAH khalu bhadanta ! kiM saMhatAH, asaMvRtAH saMtAsaMtAH 1, gautama ! jIvAH saMhatA api asaMtA api saMta saMtA api zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sa02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 203 evaM yathaiva suptAnAM daNDakastathaiva bhnnitvyH| kati khalu bhadanta ! svapnAH prajJatAH, gautama ! dvicatvAriMzat svamAH prjnytaaH| kati khalu bhadanta ! mahAsvapnAH prajJaptA, gautama ! triMzada mahAsvamAH prjnyptaaH| kati khalu bhadanta ! sarvasvamAH prajJaptAH, gautama ! dvAsaptatiH sarvasvamAH prjnyptaa| tIrthakaramAtaraH khalu bhadanta ! tIrthakare garbha vyutkrAmati (sati) kati mahAsvapnAn dRSTvA pratibuddhayante gautama ! tIrthakaramAtaraH khalu tIrthakare garbha vyutkrAmati eteSAM triMzad mahAsvapnAnAM (madhye) imAn caturdazamahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibuddhayante tadyathA-goSabhasiMhAbhiSeka yAvat zikhinaM ca / cakravartimAtaraH khala bhadanta ! cakravartini garbha vyutkrAmati kati mahAsvapnAn dRSTvA khala pratibuddhayante, gautama ! cakravattimAtarazcakravartini garbha vyutkrAmati eteSAM trizad mahAsvapnAnAM0 evaM yathA tIrthakaramAtaro yAvat zikhinaM ca / vAsudevamAtaraH khalu pRcchA, gautama ! vAsudevamAtaro yAvad vyutkrAmati eteSAM caturdazAnAM mahAyajAnAm anyatarAn saptamahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibuddhayante / baladeva mAtaraH pRcchA gautama ! baladevamAtaro yAvat eteSAM catudezAnAM mahAsvapnAnAm anyatarAn caturo mahAsvapnAn dRSTvA khalu prtibuddhynte| mANDalikamAtaraHkhala bhadanta ! pRcchA0 gautama mANDalikamAtaro yAvad eteSAM catudezAnAM mahAsvapnAnAm anyataramekaM mahAntaM svapnaM dRSTvA yAvat pratibuddhayante ||mu02|| ____TIkA-'saMvuDe NaM bhaMte !' saMhataH sAvadhaviratirahitaH khalu bhadanta ! 'suviNaM pAsai' svapnaM pazyati asaMvuDe NaM suviNaM pAsaI' asaMvRtaH svapnaM pazyati 'saMvuDAsaMvuDe suviNaM pAsai' saMhatAsaMvRtaH svapnaM pazyati / bhagavAnAha-'goyamA' isameM pUrvapakaraNa meM svapnadarzaka kauna haiM yaha kahA jA cukA hai, aba svapna ke yathArtha aura ayathArtha vibhAga ko dikhAne ke lie sUtrakAra "saMvuDe NaM bhaMte" ityAdi sUtra kA kathana karate haiM saMkhuDe NaM bhaMte ! suviNaM pAsai, asaMkhuDe suviNaM pAsai' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne svapnadarzana ke viSaya meM vizeSarUpa se spaSTIkaraNa kiyA hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'saMvuDe NaM bhaMte !' he bhadanta ! jo saMvRtta sAvadha karma kI AnAthI pahelA prakaraNamAM svapna keNa jue che e bAbatanuM varNana karavAmAM AvyuM che. have svapnanuM yathArthapaNuM ane ayathArthapaNuM batAvavAne mATe (bheda batAvavA mATe) sUtrakAra nicenA sUtranuM kathana kare che. 'saMvuDe NaM bhaMte ! suviNa pAsai, asaMvuDe suviNaM pAsaI' tyA TIkAthe A sUtrathI sUtrakAre savana darzana viSayanuM vizeSa rUpathI spaSTIkaraNa karyuM che. AmAM gautama svAmI prabhune evI rIte pUche che ke 'saMvuDe NaM bhaMte ! suviNaM pAisa' bhagavAn ! 2 sanata chate 21 me cha? zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavatosUtre he gautama ! 'saMvuDe vi suviNaM pAsai' saMvRto'pi svapnaM pazyati 'asaMvuDo vi muviNaM pAsai'asaMvRto'pi svapnaM pazyati 'saMvuDAsaMvuDe vi muviNaM pAsaI' saMvRtAsaMvRto'pi svapnaM pazyati dezavirataH zrApaka ityarthaH sarve'pi svapnaM pazyantItyarthaH / nanu yadi saMkRto'pi svapnaM pazyati, asaMhato'pi svapnaM pazati, saMvRtAsaMvRto'pi svapna pazyati, tadA saMtAsaMvRtAdInAM ko bheda ityAzaMkya eteSAM vailakSaNyapratipAdanAya Aha-'saMvuDe suviNaM' ityAdi 'saMvuDe suviNa pAsai ahAtacaM pAsaI' saMvRtaH svapnaM pazyati yathAtathyaM pazyati tathya-satyamanatikramya vartamAnaM yathAtathyam satyameva nivRtti karanevAlA hai vaha 'suviNaM pAsai' svapna dekhatA hai ? 'asaMvuDe suviNaM pAsaI' yA jo asaMvRta hai vaha svapna dekhatA hai ? yA 'saMdhur3AsaMbuDe suviNaM pAsai' jo saMvRtAsaMvRta hai vaha svapna dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama !' 'saMdhuDe vi suviNaM pAsai' jo saMta hotA hai vaha bhI svapnadekhatA hai / 'asaMvuDe vi suviNaM pAsaha' jo asaMvRta hotA hai vaha bhI svapna dekhatA hai / tathA 'saMvuDAsaMbuDe vi suviNaM pAsaI' jo saMvRttAsaMvRtadezaviratazrAvaka hai vaha bhI svapna dekhatA hai| arthAt ye saba bhI svapna dekhate hai / isa prakAra ke kathana se yahAM para aisI AzaMkA ho sakatI hai ki jaba saMvRta bhI svapna dekhatA hai, asaMvRtta bhI svapna dekhatA hai, aura saMvRtAsaMvRta bhI svapna dekhatA hai to phira saMvRttAsaMvRtAdikoM meM bheda kyo rahA ? isa zaMkA kI nivRtti ke liye ina meM vilakSaNatA-bheda-pratipAdana ke liye aisA kahA gayA hai-ki-'saMvuDe suviNaM pAsaha, ahAtacca pAsaha' saMvRta jo svapna dekhatA hai vaha usa matha 'asaMvuDe NaM suviNa pAsai 2 mA che te 21 me cha athavA to 'saMvuDAsaMvuDe suviNa pAsai' 2 satAsanata che te 21 mele ? tn| uttaramA mahAvIra prabhu 3 cha 3 . 'goyamA' gautama ! saMvuDe vi saviNa pAsai' 2 satAya che. te 5 21na gume che 'asaMvuDA vi suviNaM pAsai' 2 mata ch| che. te 55 vana se che tathA 'saMvuDA saMvuDe vi suviNa pAsai' satAvata-hezapiti zrApa che. te 55 svapna jue che. arthAt saMvata-asaMvata ane saMgratAsaMgrata badhA svapna jue che. A kathanathI ahiyAM evI zaMkA thAya che je saMvata paNa svapna dekhe che. asaMvata paNa svapna dekhe che. ane saMgratA-saMvata paNa svapna jue che. te pachI A traNemAM bheda zuM rahyo? A zaMkAnA nivAraNa mATe temAM bheda mAmatA prabhumA pramAko 4 cha. , 'saMvuDe suviNaM pAsai ahatacca pAsai' zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 205 sarvaprakAreNApAyarahitaM pazpati yathA vIraprabhuNA chadmasthAvasthAyAzcaramarAtrAvasAne dRSTaM tatsarvaM satyaM jAtamiti yadyapi sarveSAM saMvRtAdInAM svapnadarzanaM kathitaM tathApi saMtasya yAdRzaM svapnadarzanaM jAyate tat satyaM bhavati, anyayoIyostu yathAtathyamayathAtathyaM vA svapnadarzanaM bhavati kAryasya vailakSaNyAta tatkAraNayorapi vailakSaNyaM bhavatIti / iha saMhato viziSTatarasaMtRtatvayukta eva grAhyaH, sa ca prAya: kSINamalatvAt devatAnugrahayuktatvAca satyameva svapnaM pazyatIti / 'asaMvuDe suviNaM pAsai tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojjA' asaMvRtaH svapnaM pazyati tathA vAsa svapna ko yathAtathya-satya ko ullaMghana na karake hI dekhatA hai arthAt saMvRta jIva saMyamI puruSa ke dvArA dekhA gayA svapna satya hI hai asatya nahIM, jaisA kI vIraprabhune chadmasthAvasthA kI caramarAtri ke anta meM jo svapna dekhe the-ve saba satya hue / yadyapi saba saMvRtAdikoM ke svapna kA dekhanA kahA gayA hai tathApi saMvRta ke jaise svapnadarzana hotA hai vaha to satya hI hotA hai, asaMvRtta aura saMvRttA saMvRta ina do kA svapnadarzana satya bhI hotA hai aura asatya bhI hotA hai| kArya meM bhinnatA hone se kAraNa meM bhI bhinnatA hotI hai yahAM saMvRta pada se viziSTatara saMvRtatva se yukta jIva hI grahaNa kiyA gayA hai, yaha prAyaH kSINamala vAlA hone se aura devatA ke anugraha se yukta hone se satya hI svapna dekhatA hai| 'asaMkhuDe suviNaM pAsaha, tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojjA' 'asaMvRta jIva jo svapna saMvRta-sAvadya pravRtti vagarane je svapna jue che. te yathAtathya svapnane eTale satyanA ulaMghana vinAnuM ja jue che. arthAt saMvRta dvArA jovAmAM Avela svapna satya ja hoya che. asatya hotuM nathI. jema ke mahAvIra prabhue chadmastha avasthAnI chellI rAtrInA aMtamAM je savapna joyA hatA te saghaLA satya ja thayA hatA. jo ke saMtRtAdikane badhAja svapna dekhA. vAnuM kahyuM che. te paNa saMvRtane je svapna darzana thAya che te to satya ja hoya che. asaMvRta ane saMvRtAsaMvRtanuM ravaMdarzana satya sAcuM paNa hoya che. ane khoTu paNa hoya che. kAryamAM judApaNuM hovAnA kAraNe kAraNamAM paNa judApaNuM hoya che. ahiMyA saMvRta padathI vizeSa prakAranA sAvadha pravRtti vagaranA jIvanuM ja grahaNa karavAmAM AvyuM che. te prAyaH kSaNamALavALA hovAthI ane devatAonA aDavANA (pApa) pAthI satya 4 21 me che. 'asaMvuDe suviNaM pAsai, tahA vA taM hojjA annahA vA taM hojA' asata asayabhI 12 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatIsUtre bhAti tathA vA kadAcit satya eva bhAti anyathA vA sa bhavati, kadAcid asa. tyo'pi bhavati, saMvRtasvapnavad asaMvRtasvapnasya naikAntiko niyamo yadayaM sasya eva bhavet kintu kadAcid yathAtathyo'pi bhavet kadAcidayathAtathyo'pi bhavediti / 'saMvuDAsaMbuDe suviNaM pAptai evameva' saMvRtAsaMTataH svapnaM pazyati evameva, evamiti samihitaparAmarzakatvena sAnidhyatayA parAmRSTasyAsaMdRtasya upAdAnAd asaMvRtapat saMvRtAsaMto'pi svapnaM kadAcit yathAtathyaM kadAcidayathAtathyaM vA pazyatItyarthaH / atha jIvAdiSu saMvRtAdikaM darzayannAha-'jIvA NaM' ityAdi / 'jIvANaM bhaMte / ' jIvAH khalu he bhadanta ! 'kiM saMvuDA vi asavuDA vi saMvuDA dekhatA hai vaha vaisA bhI hotA hai-arthAt kadAcit satya bhI hotA hai / aura kadAcit asatya bhI hotA hai, saMkRta ke dvArA dekhe gaye svama ke jaisA isake svapna meM aisA niyama nahIM hai ki yaha satya hI ho kintu yaha kadAcit satya bhI hotA hai aura kadAcit asatya bhI hotA hai 'saMvuDAsaMvuDe suviNaM pAsaha ' isI prakAra se jo jIva saMvRtAsaMvRta hotA hai aura vaha jo svapna dekhatA hai vaha usakA dekhA huA svapna kadAcit satya bhI hotA hai aura kadAcit asatya bhI hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvA NaM bhaMte ! kiM saMbuDA asaM. buDA, saMvuDAsaMvuDA' he bhadanta ! jIva saMvRta hote haiM ? yA asaMvRta hote haiM ? yA saMvRttAsaMvRta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA !' he gautama! 'jIvA saMkhuDA vi, asaMvuDA vi saMvuDAsaMyuDA vi' savapna jue che. te kaIvAra satya paNa hoya che. ane keIvAra asatya paNa hoya che. arthAt jevuM jue che. te tevI ja rItanuM hoya che. ane kaIvAra anyathA eTale ke tenAthI judI ja rItanuM hoya che. saMvate joyelA svapnanI mAphaka asaMtratanA svapnamAM evo niyama hoto nathI ke te satya ja hoya paraMtu te kaI vakhata satya paNa hoya che. ane kaI vakhata asatya paNa hoya che. 'saMvuDAsaMvuDe suviNaM pAsaI' 203 savRtAsa vRta zivirati zrApa DAya che. ane te je svapna jue che, te svapna keIvAra satya paNa hoya che. ane kaIvAra asatya paNa hoya che. have gautama svAmI jInA saMvRta, asaMvRta, saMvRtAsaMvRta paNe viSe prabhu 57i 3 cha, 'jIvA Na bhaMte ki saMvuDA asaMvuDA saMvuDAsavuDA' bhagavana jIva saMvRta hoya ? ke asaMvRta hoya che. athavA saMvRtAsaMvRta hoya cha ? tanA uttama prabhu cha hai 'goyamA' gItama! 'jIvA saMvuDA vi zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sU02 svapnastha yAthArthyAyAthArthyani0 207 saMvuDA vi' jIvAH saMhatA api asaMvRtA api saMvRtA'saMvRtA api bhavantIti, 'evaM jahera suttANaM daMDao taheva bhANiyabyo evaM yathaiva muptAnAM daNDakastathaiva nArakAdivaturviMzatidaNDa keSu bhaNitavyaH / svapnAdhikArAdeva svapnabhedaM darzayitumAha-'kaiNaM bhaMte !' ityAdi / kaha NaM bhaMte! kati saMkhyakAH khalu bhadanta ! 'muvigA pannatA' svapnAH prajJaptAH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' gautama ! 'bAyAlIsa suviNA pannatA' dvicatvAriMzat svapnAH prajJaptAH, viziSTaphalamUcakAH svapnA dvicatvAriMzadeva bhavanti, anyathA tu asaMkhyeyA eva svapnA bhavanti iti jJeyam / 'karaNaM bhaMte !' kati khalu bhadanta ! 'mahAsuviNA pannattA' mahAsvapnAH prajJaptAH kathitAH mahAntazca te svapnAH iti mahAsvapnAH svapnaniSTha jIva saMvRta bhI hote haiM asaMvRta bhI hote haiM aura saMvRtAsaMvRta bhI hote haiN| 'evaM jaheva suttANaM daMDo-taheva bhANiyavyo' isa prakAra jaisA pahile suptoM kA daNDaka kahA hai, usI prakAra se narakAdicatuvizati daNDaka meM saMvRtAdika daNDaka bhI kahalenA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kai NaM bhaMte ! suviNA paNNattA' he bhadanta ! svapna kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! bayAlIsaM suviNA paNNattA' he gautama ! svapna 42 kahe gaye haiM arthAt jo svapna viziSTa phala ke sUcaka hote haiM ve 42 hI hote haiN| nahIM to aise vaise svapna to asaMkhyAta hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'kaha Na bhaMte! mahA suviNA pannattA' he bhadanta ! mahAsvapna kitane hote hai ? ye svapna mahAphala ke sUcaka hote asaMvuDA vi saMvuDA saMvuDA vi' 71 mata 54 DAya che. masata 5 jAya che. ane sattAsavRta 5 jAya che. 'evaM jaheva suttANaM daMDao taheva bhaannicavyo pahelA jevI rIte sukhanA viSayane daMDaka kahyo che. e ja rIte nArakAdi cevisa daMDakemAM saMvRtAdika daMDaka paNa samajI levo. have gautama svAmI prabhune me pUche che ? 'kai NaM bhaMte ! suviNA paNNattA' hai abhavan ! svapana TA prazna che. tena uttaramA maDAvI2 prabhu 43 cha , 'goyamA bayAlIyaM suviNA paNNattA' gautama ! 21 me tAlIsa (42) prA2nA che. mAtra svapna vizeSa phalane batAvanArA hoya che te svapna (42) betAlIsa prakAranA che arthAta jevA tevA svapno te aneka hoya che. have gautama svAmI mahAsvapnane prakAre jANavAnI IcchAthI mahAvIra prabhune se pUche che / 'kai NaM bhaMte mahAsuviNA paNNattA' 3 mApan ! bhaDA. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavatIsUtre mahattvaM ca mahatphalambakatvam phalaniSThaM mahatvaM ca, itaraphalApekSayA'tizAyitvam , tathA ca itaraphalApekSA vilakSagaphalamcakatvameva mahAsvapjatvamiti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA gautama ! 'tIsaM mahAsuviNA pannattA' triMzattriMzatsaMkhyakAH mahAsvapnAH prajJaptAH 'kaha NaM bhaMte !' kati khalu bhadanta ! 'savva suviNA paNNattA' sarvasvapnAH prajJaptAH he bhadanna ! saMkalanayA sarve kiyantaH svapnA bhavantIti prshnH| bhagabAnAha - 'goyamA ! ba.vatarisaprasuvigA paNattA' he gautama ! dvAsaptatiH sarvasvamAH prajJaptAH / triMzad dvicatvAriMzacceti sarvasakalanayA dvisaptatireva svapnA iti bhagavad uttaram / 'titthagaramAyaro NaM bhaMte !' tIrthakara. mAtaraH khalu bhadanta ! 'tisthagaraMsi gambhaM vakkamagANasi' tIrthakare garbha vyutkrAmati haiM-isaliye inheM mahAsvapna kahA gayA hai| itara phala kI apekSA inake dvArA mUcita phala meM atizayitA rahatI haiM-isaliye itara phalA. pekSayA vilakSaNa phala-sUcaka hone se hI svapna meM mahAsvapnatA kahI gaI hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! tIsa mahA suviNA paNNattA' he gautama ! mahAsvapna 30 kahe gaye haiN| kaha NaM bhaMte ! savvasuviNA paNNattA' he bhadanta ! isa prakAra se samasta svapna kitane hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! bAvattari savva suviNA paNNattA' he gautama ! saba svapnasaMkalanA se 72 hote haiM / aba inhIM svapnoM ke sambandha ko lekara prabhu se gautama isa prakAra se pUchate haiM-'tisthayaramAyaro. NaM bhaMte ! titthagaraMsi gambhaMvakkamamANasi' he bhadanta ! tIrthaMkara kI svapna keTalA prakAranA kahyA che. je svapna mahAphaLane ApanArA hoya che. te svane mahAsvapna kahevAya che. bIjA svapnanA phaLanI apekSAe A svapna dvArA sUcavela phaLamAM atizayatA (vizeSapaNuM) rahe che jethI bIjA phaLanI apekSAe vilakSaNa phaLanuM sUcaka hovAthI ja A svapnamAM mahAsvapnatA kahI che. gautamasvAmInA A praznanA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke 'goyamA ! tIsaM mahAsuviNA paNNattA' gautama ! mahAna zrIsa prAranA 32. 'kai NaM bhaMte ! savva suviNA paNNatA' sAvana mArIta mayA maLIne svapnanA keTalA prakAra hoya che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke 'goyamA ! bAvattari sabba suviNA paNNattA' gautama! mA jAna 21janA (72) mAta2 prA2 4che. have A svapnonA saMbaMdhane laIne gautama svAmI prabhune evuM pUche 'titthayaramAyaro NaM bhaMte! tityagara si gabhaM vakkamamANaMsi sAvana ! tirthakara mAtAe jyAre tirthaMkare teonA garbhamAM Ave che. tyAre zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikA TIkA za0 16 286 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 209 sati 'kai mahAsuviNe' kati mahAsvamAn- mahAphalamcakatrizatasvamamadhyAt katamAn mahAsvamAn 'pAsittA NaM paDibujhaMti' dRSTvA khalu pratibuddhayante ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'moyamA !' he gautama ! 'titthagaramAyaro NaM' tIrthakaramAtaraH khalu 'titthagaraMsi gambhaM vakkamamANaMsi tIrthakare garbha vyutkrAmati-svajananyA udare tIrthakare samAgate satItyarthaH 'eesi tIsAe mahAsuviNANaM' eteSAM triMzanmahAsvamAnAM madhye ime codasa mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujhaMti' imAn vakSyamANAn caturdazamahAsvamAn dRSTvA khalu pratibuddhayante / mahAphalasUcakAna catudazamahAsvama neva parigaNa yannAha-'taM jahA' ilAdi / 'taM jahA' tathA 'gaya-usama -sIha abhiseya jAba lihiM ca' ganaSabhasiMhAbhiSeka. yAvat zikhinaM ca atra yAvaspadena puSpamAlAyugAla-cadrapUrya dhvaja-kumbha padma-sarovara-kSIra-samudravimAna mAtAe~ jaba ve unake garbha meM A jAte haiM / 'kaha mahAsuviNe pAsittA' taba 30 mahAsvapnoM meM se kitane mahA svapnoM ko dekhakara 'NaM paDibujjhati' jagatI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'nitthagaramAyaroNa tisthagaraMsi gabhaM vakkamamANasi' tIrthakara kI mAtAe~ jaba tIrthakara unake garbha meM avatarita ho jAte haiM usa samaya meM 'eesi tIsAe mahAviNANaM ime codasa mahAsuviNe pAsittA NaM paDijhaMti' ina 30 mahAsvapnoM meM se ina caudaha mahAsvapnoM ko dekhakara pratiyuddha ho jAtI haiM-jaga jAtI haiM-314 mahAsvapna isa prakAra se haiM-'gaya-usabha-sIha-abhisegha jAva siMhiM ca' gaja, vRSabha, siMha, abhiSeka, yAvatpada grAhya-puSpamAlAyugala, candra, sUrya, dhvaja, kumbha, padmasarovara, kSIra samudra, vimAna aura ratnarAzi 'kai mahAsuviNaM pAsittA' kI bhdd| 21 mAnA / 1 . 'NaM paDivujjhati' tayAnI mAtA ansli arya cha 1 ten| uttaramA prabhu 4 cha hai 'goyamA' gautama ! 'titthagaramAyaro NaM titthagarasi galana vakaMmamANaMsi' tiya 42nI mAtA. 22 titha 42 / tg| labhA mA che tyAre 'eesi tIsAe mahAsuviNANaM ime cohasamahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' mA trIsa prakAranA mahAsvane paikI cauda mahA svapnone joIne pratibaddha thAya cha. arthAt otall anya cha te yoda mhaasaane| 241 pramANe cha. 'gaya-usabha sIha abhiseya jAva lihica' (1) mA, (DI) (2) vRSa (16) (3) siDa (4) abhiSe mAyA yAvat 54thI (5) 505mAsA yugadA (6) dra (7) sUrya (8) 4qan (6) se (10) 52212 (manovANu tA1) (11) zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhagavatIsare -ratnarAzayaH agnizikhA iti nava saMgrAhyAH shaastrptipaaditaaH| 'cakkavaTTimAyaroNaM bhaMte !' cakravartimAtaraH khalu bhadanta ! 'cakkArTisi gambha vakkamamANaMsi' cakravatini garbha vyutkrAmati 'kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti' kati mahAsvamAn dRSTvA khalu pratibuddhayante ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'cakkavahimAyaro' cakravartimAtaraH 'vakavaSTisi gambhaM vakkamamAsi' cakravartini garbha vyutkrAmati 'eesi tIsAe mahAsuviNANaM ime cauddasa mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' eteSAM triMzadmahAsvapnAnAM madhye imAn caturdazamahAsvamAn dRSTvA khalu pratibuddhayante 'evaM jahA titthagaramAyaro jAva sihiM ca' evaM yathA tIrthakaramAtaro yAvat zikhina ca yathA tIrthakaramAtarastIrthakare garbha samAgate sati mahAphaLamUcakatriMzatsvapnAnAM madhye gajAdicaturdazamahAsvamAn dRSTvA pratibuddhayante, tathA cakravartipAtaro'pi cakravartini garbha samAgate sati mahAphala sUcakAn gajAdi zikhiparyantAn caturdazamahAsvamAn pazyanti dRSTvA ca pratibuddhayante iti bhAvaH / 'vAsudevamAyaro NaM pucch|' vAsudevamAtaraH khalu iti pRcch| vAsudevamAtuH svaamagnishikhaa| aba gautama pramu se aisA pUchate haiM-'cakavaTTimAyaro NaM bhate!' cakravartI kI mAtAe~ he bhadanta ! jaba cakravartI unake garbha meM A jAte hai tava14 mahAsvapnoM meM se kitane svapnoM ko dekhakara jaga jAtI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cakkavaTTimAyaro0' he gautama ! cakravartI kI mAtAe~ jaba cakravartI unake garbha meM A jAte hai| taba 30 mahAsvapnoM meM se pUrvokta 14 mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha ho jAyA karatI hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'vAsudevamAyaro NaM pucchA0' he bhadanta ! vAsudevoM kI mAtAe~ 14 mahAsvapnoM meM se kitane mahAsvamoM kSIra samudra (dhana samudra) (12) vimAna (13) mane 292 (2tnanA DhagA, DI, bhAye4, mAdI, sAnu) bhane 14 maniorala. ve gautama svAmI prabhune me pUche che , 'cakkavaTTImAyaro NaM bhate !' he bhagavana ! cakravati rAjAe temanI mAtAnA garbhamAM Ave che. te vakhate temanI mAtAo A cauda mahAsvane paikInA keTalA mahAsvane joIne onal onya cha ? tn| uttaramA maDAvI2 59 43 che 'goyamA cakkavaTTI mAyaroM' hai gautama yatinI bhAtAyo yAre yati tamanA S62mA mAve che tyAre A trIsa mahAsvapane paikIna upara kahelA (14) cauda mahAsvanene joIne jAgI jAya che. have gautama svAmI prabhune evuM pUche che ke 'vAsudevamAyaro NaM pucchA' 3 sagavan ! vAsudevAnI bhAtAsa nyAre paasudev| zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06 sU02 svapnasya yAthArthyAyAthArthyani0 211 viSaye pUrvapradarzitarUpeNa praznaH kartavyaH tatra puccheti padena 'bhaMte ! vAsudevaMsi gambhaM vakkamamANasi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujjhati' etadantasya sampUrNasyApi praznavAkyasya grahaNaM bhavatIti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'vAsudevamAyaro jAva va kramamANaMsi' vAsudevamAtaro yAvad tyutkrAmati, atra yAvatpadena 'vAsudevaMsi gambhaM' ityanayograMhaNaM bhavati 'erasiM coisaNhaM mahAsuviNANaM' eteSAM caturdazAnAM mahAsvapnAnAm 'annayare satta mahAsuviNe' anyatarAna sa mahAsvapnAn 'pAsittA NaM paDibujjhati' dRSTvA khalu pratibuddhyante 'baladevamAyaro pucchA' baladevamAtaraH pRcchA atrApi pucchatyanena 'NaM bhaMte ! bala. devaMsi gambhaM vakamamANasi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujjhati' ityantasya saMpUrNasya praznavAkyasya saMgraho bhavatIti / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / ko unake garbha meM A jAne para dekhatI hai ? aura dekhakara pratibuddha hotI hai ? yahAM 'pucchA' pada se 'bhate vAsudevaMsi gambhavakkamamANaMsi kA mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' isa pATha kA grahaNa huA hai| isa prazna vAkya ke uttara meM prabhu kahate haiN| 'vAsudevamAyaro jAva vakkamamANaMsi' he gautama ! vAsudevoM kI mAtAe~ jaba vAsudeva unake garbha meM A jAte haiM taba 'eesiM codasaNhaM.' ina 14 mahAsvapnoM meM se koI sAta mahAsvoM ko dekhakara pratibuddha hotI haiM / 'baladevamAyaro pucchA' 'yahAM pucchA' zabda se aisA AlApa banAkara gholanA cAhiye-'bala devamAyaroNaM bhate! baladevaMsi gambhaMvakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' he bhadanta ! baladevakI mAtA jaba baladeva unake garbha meM A jAte haiM-taba kitane mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha cheonA garbhamAM Ave che. tyAre keTalA mahAravo joIne jAgI jAya che. maDiyA "27 / ' se 54thI 'bhaMte vAsudevaMsi gabbha vakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti' / 54ne| saghaDa thye| che. yA prazravAyanA uttaramA prabhu cha, 'vAsudevamAyaro jAva vakkamamANaMsI' gautama vAsudevenI mAtAe jyAre vAsudeva teonA garbhamAM Ave che. tyAra 'eesi' codasaNaM' mA yauha bhI 21 sAnA sAta ma nAne nadhana pratisuddha thAya che. meTa , anali nya cha 'baladevamAyaro pucchA' maDiyA 'purA' se 54thI nIya prbhaagen| mAtA54 sama devA. 'bala devamAyaroNaM bhaMte ! baladevaMsi gabbha vakkamamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' 8 bhavan maNavanI mAtA nyAre maja tamanA mAM AvI che tyAre keTalA mahAsvane joIne pratibaMdhita thAya che, zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhagavatIsUtra 'goyamA !' he gautama ! 'baladevamAyaro jAva' baladevamAtaro yAvat atra yAvatpadena 'NaM baladevaMsi gambhaM vakkamamANasi' ityantasya grahaNaM tathA ca baladeva mAtaraH khalu baladeve garbha vyutkrAmati satItyarthaH saMpadyate 'eesi cohasaNDaM mahAsuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujhaMti' eteSAM caturda zAnAM mahAsvapnanAm anyatarAn caturo mahAsvapnAn dRSTvA pratibuddhayante / 'maMDaliyamAyaro NaM bhaMte pucchA' mANDa likamAtaraH khalu bhadanta ! iti pRcchA pUrvavat praznaH 'maMDaliyaMsi gabhaM bakapamANaMsi kai mahAsuviNe pAsittA gaM paDibujhaMti' hotI hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! baladevamAyaro jAva' he gautama ! baladeva kI mAtA jaba baladeva unake garbha meM A jAte haiMtaba ina 14 mahAsvapnoM meM se kinhIM 4 mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha hotI hai| yahAM yAvatpada se 'NaM baladevaMsi gambhavakkamamANaMsi' yahAM taka kA pATha saMgRhIta huA hai / tathA ca yaha AlApaka isa prakAra se batAkara uttararUpa meM kahanA cAhiye-'baladevamAyaro NaM baladevaMsigambhavakkamamANaMsi eesiM coddasaNhaM mahAsuviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'maMDaliyamAyaro NaM bhate ! pucchA' yahA~ para bhI 'pucchA' zabda se 'maMDaliyaMsi gambhaM vakkamamANaMsi kaha mahAsuviNe pAsittANaM paDibujjhati' isa pATha kA saMgraha huA haitathA-ca-he bhadanta ! jaba mAMDalika rAjA apanI mAtA ke garbha meM AtA hai taba usakI mAtA kitane mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha athAt ja naya 1 tenA uttaramA prabhu cha hai 'goyamA baladelamAyaro jAva' 3 gautama ! bhagavanI mAtA nyAre maheva tamanA mA Ave che tyAre A cauda mahAsvapna paikInA cAra mahAvA jAIne prati buddha thAya cha. me Moll 1ya che. mADiyA yAvat' 54thI 'NaM baladevaMsI gama pakkamamANaMsi' mA sudhaan| 8 / saDa thy| che. mana mA 54 nIce pramANe batAvIne uttara rUpe sUtramAM kahevuM joIe te AlApaka A pramANe che. 'baladeva mAyaro NaM baladevasi gabbha' vakkamamAmi codasaNhaM mahA. suviNANaM annayare cattAri mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati !' ve gautama svAmI prabhune me pUche che , 'maMDaliyamAyaroNaM bhaMte ! pucchA' mA para 5 'pucchA' se thI 'maMDaliyasi gambhaM vakkamamANaMsi kaha mahAsuviNe pAsittA NaM paDibujjhati' mA paaine| sa thye| che. tenA atha mA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 213 iti praznaH / bhagavAnAha-'goSamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! maMDaliya mAyaro jAva' mANDalikamAtaro yAvat 'eesiM codasaNhaM mahAmuviNANaM' eteSAM caturdazAnAM mahAsvapnAnAM madhye 'annayaraM egaM mahAsuviNa jAva paDibujhaMti' anyataram ekaM mahAsvapnaM yAvat pratibuddhayante mANDalikasya mAtaro mahAphala sUcakacaturdazasvapnamadhyAt yaM kamapi ekaM mahAsvapnaM dRSTvA pratibuddhyante iti samuditArthaH // sU0 2 // svapnAdhikArAdeva idamapyAha-'samaNaM bhagavaM' ityAdi / mUlam-'samaNe bhagavaM mahAvIre chaumatthakAliyAe aMtima rAiyaMsi ime dasamahAsuviNe pAsittA NaM paDibuddhe taM jahA egaM ca NaM mahaM ghorarUvaM dittagharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM pAsittA NaM paDibuddhe 1 / egaM ca NaM mahaM sukillapakkhagaM puMsakoilaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 2 / egaM ca NaM mahaM cittavicittapakkhagaM puMsakoilagaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe 3 / egaM ca NaM mahaM dAmadugaM sabarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe / / egaM ca NaM mahaM seyaM govaggaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 5 / hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! maMDaliyamAyaro jAva' yahAM yAvatpada se 'eesiM codasaNhaM mahAsuviNANa anayaraM egaM mahA. suviNaM jAva pAsittA paDibujhaMti' he gautama ! mAMDalika rAjA kI mAtA jaba mAMDalika rAjA unake garbha meM avatarita ho jAtA hai taba 14 mahAsvapnoM meM se kisI eka mahAsvapnoM ko dekhakara pratibuddha ho jAtI hai // sU0 2 // pramANe che. he bhagavAna ! jyAre mAMDalika rAjA tenI mAtAnA garbhamAM Ave che. tyAre tenI mAtA keTalA mahAne joIne pratibaddha thAya che ? tenA taramA pramuche. goyamA ! maMDaliyamAyaro jAva' mahiyAM yAvata pahathI 'eesi codasaNhaM mahAsuviNANaM annayara egaM mahAsuviNaM jAva pAsittA paDi bujhati' gautama bhAMti zanI mAtA yAre mAnisa tanA garbhamAM Ave che. tyAre A cauda mahArAvakhe paikInA keI eka mahAsvapnane joIne pratibuddha thAya che. arthAt jAgI jAya che. A sU0 2 che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhagavatIsUtra egaM ca NaM mahaM paumasaraM savao samaMtA kusumiyaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe 6 / egaM ca NaM mahaM sAgaraM ummIvIyIsahastakaliyaMbhuyAhi tinnaM suviNe pAsittA NaM pddibuddhe7| egaM ca NaM mahaM diNayaraM teyaeNaM jalaMtaM suviNe pAsittA NaM pddibuddhett| egaM ca NaM mahaM hariveruliyavannAbheNaM niyageNaM aMteNaM mANu. suttaraM pavvayaM savaosamaMtA AveDhiyaM pariveDhiyaM suviNe pAsitANaM paDibuddhe 9 / egaM ca NaM mahaM maMdarapabvae maMdaracUliyAe uri sIhAsaNavaragayaM appANaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe 10 / japaNaM samaNebhagavaM mahAvIre egaM mahaM ghorarUvaMdittadharaMtAlapiplAyaM suviNe parAjiyaM pAsittA paDibuddhe tagaM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM mohaNijjaM kammaM mUlAo ugghAie 1, japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sukilla jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sukkajjhANovagae viharai 2 / japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM cittavicitta jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre vicittaM sasamayaparasamaiyaM duvAlasaMgaM gaNi. piDagaM Aghavei, panavei parUvei daMsei nidaMsei uvadaMsei taM jahA AyAraM1 sUyagaDaM2 jAva diTTivAyaM 12 / 3 / jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM dAmadugaM samvarayaNAmayaM suviNe pAsitANaM paDibuddhe taNNaM samage bhagavaM mahAvIre duvihe dhamme pannavei taM jahA agAradhamma vA aNagAradhammaM vaa4| japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM seyagovaggaM jAva paDibuddhe taNaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 215 samaNasta bhagavao mahAvIrassa cAuvaNNAinne samaNasaMdhe taM jahA samaNA samaNIo sAvayA saaviyaao5| japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM paumasaraM jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre cauvihe deve pannavei taM jahA bhavaNavAsI vANamaMtaraM joisiyvemaannie6| aNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgaraM jAva paDibuddhe tannaM samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM aNAie aNavadagge cAuraMtasaMsArakaMtAre tinnecha / jannaM samaNaM bhagavaM mahAvIre egaM mahaM diNayaraM jAva paDibuddhe taNNaM samaNasta bhagavao mahAvIrassa aNaMte jAva kevalavara nANadaMsaNe smuppnnett| japaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM hariyaveruliya jAva paDibuddhe taNNaM samaNasta bhagavao mahAvIrassa orAlA kittivannasahasiloyA sadevamaNuyAsure loe pariNamaMti iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre 9 / janne samaNe bhagavaM mahAvIre maMdarapavae maMdaracUliyAe jAva paDibuddhe taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sadevamaNuyAsurAe parisAe majjhagae kevalIdhammaM Aghavei jAva uvadaMsei ||suu.3|| chAyA-zramaNo bhagavAn mahAvIraH chadmasthakAlikAyAm antimarAtrau imAna dazamahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibuddhaH tadyathA ekaM ca khalu mahAntaM ghorarUpaM dIptadharaM tAlapizAcaM svapne parAjitaM dRSTvA khalu pratibuddhaH 1 / ekaM ca khalu mahataM zuklapakSakaM puskokilaM svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 2 / ekaM ca khalu mahAntaM citra vicitrapakSakaM puskokila svapne dRSTavA khalu pratibuddhaH 3 / ekaM ca khalu mahAntaM dAmayugaM sarvaratnamayaM svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 4 / ekaM ca khalu mahAntaM zvetaM govarga svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 5 / ekaM ca khalu mahat padmasaraH sarvataH samantAt kusumitaM svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 6 / ekaM ca khalu mahAsAgaram zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre amicIvisahasrakalitaM bhunAbhyA~ tIrNam svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 7 / ekaM ca khalu mahAntaM dinakara tejasA alanta sapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 8 / ekaM ca khalu mahAntaM haritavaiDUryavarNAbhena nija kena atreNa mAnuSottaraM parvataM sarvataH samantAd AveSTitapariveSTitaM sapane dRSTvA khalu pratibuddhaH 9 / ekaM ca khalu mahAntaM mandare parvate mandaraculikAyA upari siMhAsanavaragatam AtmAnaM svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH 10 yat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH ekaM mahAghorarUpaM dIptadharaM tAlapizAcaM svapne parAjitaM dRSTvA pratibuddhastat khalu zramaNena bhaga vatA mahAvIrega mohanIyaM karma mUlataH udghAtitam 1 / yaskhalu zramaNo bhagavAn mahAvIra eka mahAzu yAvat pratibudassat khalu zramago bhagavAn mahAvIraH zuk dhyAnopagato viharati 2 / yaha khalu zranago bhagavAna mahAvIraH ekaM mahAcitra vicitraM yAvat pratibuddhastavalu zramaNo bhagavAn mahAvIro vicitraM svasAmayikaparasAmayikadvAdazAGgaM gaNipiTakamAkhyApayati, prajJApayati, prarUpati, darzayati, nidarzayati, upadarzayati tadya kA AcAra sUtrakRtaM yAvat dRSTivAdam 3 / yatkhalu zramaNo bhagavAna mahAvIra ekaM mahat dAmadvikaM sarvaratnamayaM svapne dRSTvA khalu prati buddhaH tat khalu zramaNo bhagAn mahAvIro dvividha dharma prajJApayati tadyathA agAra dharma vA aNa gAradharma vA 4 / yat khalu zramago bhaganAn mahAvIra ekaM mahat zvetaM govarga yAvat pratibuddhaH tat khalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasya cAturvarNAkIrNaH zramaNasaMghaH, tadyathA zramaNAH zramaNyA zrAvakAH zrAvikAH 5 / yat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ekaM mahat padmaptaro yAvat pratibuddhaH, tat khalu zramaNo yAvad mahAvIraH caturvidhAn devAn prajJApayati tadyathA bhavanavAsino vAnavyantarAH jyotiSikAH vaimAnikAH 6 / yat khalu zramago bhagavAn mahAvIraH eka mahAsAgara yAvat pratibuddhaH tat khallu zramaNena bhagavatA mahAvIreNa anavadagraM cAturantaM saMsAra kAntAraM tIrNaH 7 / yatkhalu zramaNo bhagavAna mahAvIra ekaM mahAntaM dinakara yAvat pratibuddhaH tatkhalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasya anantaM anuttaraM yAvat kebalavarajJAnadarzanaM samutpannam 8 / yat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ekaM mahat haritavaiDUrya yAvat pratibuddhastat khalu zramaNasya bhagavato mahAvIrasyodArAH kIrtivarNazabdazlokAH sadevamanumAsure loke paribhramAta iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH, iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra, iti 9 / yat khalu zramaNo bhaga. mahAvIro mandare parvate mandaracUlikAyAM yAvat pratibuddhaH tat khalu zramaNo bhagavAn mahAvIraH sadevamanunAsurAyAH pariSado madhyagataH kevali dharmamAkhyApapati yAvadupadarzayati 10 // 0 3 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u06sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 217 ___TIkA-'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'chaumatthakAli. yAe' chadmasthakAlikAyAm 'aMtimarAiyaMsi' antimarAtrau-chamasthakAlasyAntimarajanyAmityarthaH 'ime dasa mahAmaviNe pAsittA NaM paDibuddhe' imAn dazamahAsvapnAn dRSTvA khalu pratibuddhaH, yadA khalu zramaNo bhagavAn chadmasthAvasthAyAmAsIt tadA kadAcit rAtrairantime bhAge vakSyamANAn dazamahAsvapnAn nirIkSya pratibuddha iti bhAvArthaH / kAMstAn mahAsvapnAn tatrAha-'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'egaM ca NaM mahaM ghorarUvadittadharaM' ekaM ca khalu mahAghorarUpadIptadharam ghoraM-bhayaGkaraM yadrapaM dIptaM prakAzitam ahaGkArayuktaM baladarpitaM vA tad dhArayati yaH so'tighorarUpadIptadharaH atibhayaGkaro doptimazveityarthaH etAdRzam 'tAlapisAyaM' svapna kA adhikAra hone se hI sUtrakAra yaha bhI kahate haiM-- 'samaNe bhagavaM mahAvIre cha umathakAliyAe' ityAdi / TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo apanI chamasthAvasthA kI antima rAtri meM yaha daza svapna dekhe unakA unheM kyA phala prApta huA-isakA vivecana kiyA hai-'samaNe bhagavaM mahIvare' zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne 'cha umasthakAliyAe 'chadmasthakAla kI arthAt chadmasthAvasthA kI 'aMtimarAiyaMsi' antima rAtri meM 'ime dasa mahAsuviNe pAsittA NaM paDibuddhe' ina 10 dasa mahAsvapnoM ko dekhA aura dekhakara ve jAgarita ho gaye (taM jahA) ve 10 mahAsvapna isa prakAra se haiM-'egaM ca gaM mahaM ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM pAsittANa paDibuddhe' saba se prathama svapna jo unhoMne dekhA svapnane adhikAra cAlato hovAthI te viSayamAM vadhAre vivecana karatAM sUtrakAra nIcenuM sUtra kahe che. 'samaNe bhagavaM mahAvIre chaumatthakAliyAe' tyAla TIkArtha-sUtrakAra A sUtra dvArA zramaNa bhagavAna mahAvIrane potAnI chadmastha avasthAnI chelI rAtamAM je daza svapna joyA hatA. te svapnanuM tayAna zu30 bhatyu viSayamA viveyana 42di 3 cha hai-'samaNe bhagavaM mahAvIre' zrama bhavAn mahAvIrane cha umattha kAliyAe' potAnA sthApanA yo 7221 sasthAnI 'atimagaiyaMti' chedI zatamA 'ime dasa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhe' nIye pramAnA sa mahAsnA tamorayA bhane ta na tI mayA. te mAne yA pramANe che-'egaM ca Na mahaM ghora rUvadittadharaM ta lapilAya suviNe parAjiyaM pAsittA NaM paDibuddhe' tamAme sauthI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhagavatI vAlapizAcam 'suviNe parAjiyaM' svapne parAjitam 'pAsittA NaM paDibuddhe' dRSTvA khalu pratibuddha iti prathamasvapnaH pratibuddhaH 1 / 'egaM ca NaM mahaM sukkilapakkhagaM' eka khalu mahAntaM zuklapakSakam zuklau-svabhAvata eva zvavau pakSau yasya sa zuklapakSaH tAdRzam 'puMsakoilaM' puskokilam puruSajAtIyakaM kokilamityarthaH 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti dvitIyaH svapnaH 2 / 'ege ca NaM mahaM cittavivittapakvagaM puMsakoilagaM' ekaM ca khalu mahAntaM citra. bicitrapakSaka puskokilam citravicitrau anekaprakArako pakSau yasya sa taM kokilapuruSam 'muSiNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti tRtIyaH usameM eka bahuta baDe tAlapizAca ko apane dvArA parAjita kiyA gayA dekhA-yaha tAlapizAca bahuta bhayaMkara thA aura bIptimAna thA, arthAt isa kA AkAra dekhanevAloM ko bhayotpAdaka thA athavA ahaMkAra se yukta tho aura bala se darpita thA-aise dIptimAn ghorarUpa dhArI pizAca ko svapna meM apane dvArA parAjita kiyA gayA dekhakara ve chamasthAvasthApanna mahAvIra pratibuddha ho gaye / yaha prathama svapna hai / 'egaM ca Na mahaM sukkillapakkhagaM pusakohalaM sumiNe pAsittA NaM paDibuddhe dUsare svapna meM unhoMne eka puruSajAtIya kokila ko dekhA jo bahuta SaDA thA-inake paMkha kAle nahIM the pratyutta bilakula sapheda the / isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahaM cittavicitta pakkhagaM puMsakohalagaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' tImarA svapna jo unhoMne paheluM ane je joyuM temAM eka moTA tAlapizAcane eTale tADa jevA lAMbA pizAca pitAthI parAjIta thate je. AtAlapizAca ghaNe ja bhayaMkara hatA ane dIgnIvALo ho arthAt teno AkAra jevAvALAne bhaya utpanna karAve tevo ha athavA ahaMkAra vAle hate. ane te tAlapizAca pitAnA baLathI garvavALo hato AvA ghorarUpadhArI ane ahaMkArI tAlapizAcane svapnamAM pitAnAthI parAjya pAmane joIne chadmastha avasthAvALA mahAvIra prabhu jAgI gayA. 20 paDe 215 / che. ve mI 21.nu vivayana 42vAmAM Ave che. 'gaM ca NaM mahaM suki. llapakkhagaM pusakoila sumiNe pAsittA NaM paDibuddhe' / bhIta tamAme se paMkeyala (puruSa jAtane keyala) svapnamAM je te puMkeyala ghaNe moTo hate tenI pAMkhe kALI na hatI paraMtu bilakula dhoLI hatI. A svapnane joIne paNa teo jAgI gayA. A rItanuM A bIjuM svapna che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 219 svapnaH 3 / 'egaM ca NaM mahaM dAmadurga' ekaM ca khalu mahat dAmadvikam-vizAlamAlAdvayamityarthaH kIdRzaM mAlAdvayaM tabAha-'sanarayaNA' ityaadi| 'sabarayaNAmayaM' sarvaratnamayaM-vividhaprakArakaratnaghaTitam 'muviNaM pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddha iti caturthaH svapnaH 4 / 'egaM ca NaM mahaM seyaM ekaM ca khalu mahAntaM zveta-zukaThaguNopetamityarthaH 'govaggaM' govargam-gavAM samudAyam 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khala pratibuddha iti paJcamaH svapnaH 5 / egaM dekhA vaha isa prakAra se hai isa svapna meM bhI unhoMne eka baDe bhArI puruSa jAtIya kokila ko dekhA, parantu isake jo paMkha the ve citravicitra -aneka prakAra ke the, isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahaM dAmadugaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' caturtha isa svapna meM unhoMne vizAlamAlA ya dekhA-jo vividha prakAra ke ratnoM se ghaTita thaa| isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga utthe| 'egaM ca NaM mahaM seyaM govaggaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe' pAMcavAM svapna unhoMne jo dekhA usameM eka vizAla zubhra gAyoM ke jhuMDa ko dekhA / isa svapna ko ___ "egaM ca NaM mahaM cittavicittapakkhaga pusakoilagaM suviNe pAsittA gaM paDibuddhe' A trIjA svapnamAM paNa teoe eka ghaNA moTA pujekila (puruSa jAtanA koyalaneja) teoe je paNa AnI je pAMkho hatI te aneka prakAre citra-vicitra-raMgaberaMgI hatI. A svapnane joIne paNa teo jAgI gayA. A rItanuM A trIjuM svapna che. " egaM ca NaM mahaM dAmayugaM savvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDiyuddhe " cothA svapnamAM teoe vizALa be mALAe joI-je aneka ranathI ghaDelI hatI A svaprane joIne paNa teo jAgI gayA A rItanuM A yAthu 21 che. "ca NaM mahaM seyaM govaragaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe " 20 pAMyamai svamamAM eka ghaNuM moTA gAyenA dhaNane teoe joyuM A svamane joIne paNa teo jAgI gayA. A prakAranuM A pAMcamuM svama che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavatIsutre caNaM mahaM paumasaraM 'ekaM ca khalu mahat padmasaraH 'savvao samatA kusumiya' sarvataH samantAt kusumitam 'sutriNe pAsittA NaM paDibuddhe' sapne dRSTvA khalu pratibuddha iti SaSThaH svapnaH 6 / egaM ca NaM mahaM sAgaraM' ekaM ca khalu mahAntaM sAgaram - samudram 'ummitrayIsahassakaliyaM' UrmibI cisahasrakalitam Urmayo- mahAkalkolA:, vIcayastu svakallolAH, athavA urmINAM vIcayaH samUhAH, karmivIcayaH UrmisamUhAstAsAM sahasrANi taiH kalitaM samupetam samudram 'bhuvAhi vinnaM' bhujAbhyAM tIrNam 'suna pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti saptamaH svapnaH 7 / 'egaM ca NaM mahaM diNayaraM' ekaM ca khalu mahAntaM dinakaram bhAskaram 'teyasA jalate' tejasA jvalantam- mAhavara kiraNaiH prayuddham 'suviNe bhI dekhakara ve jaga uThe, 'egaM ca NaM mahaM' paumasara savvao samaMtA kusumiyaM suviNe pAsittANaM par3ibuddhe' chaThe svapna meM mahAvIra ne baDe vizAla padmasarovara ko jo ki saba ora kusumita thA dekhA, isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe 'egaM ca NaM mahaM sAgara ummidIyIsahassakaliyaM bhuvAhiM tinaM suviNe pAsittA NaM par3ibuddhe' sAtaveM svapna meM unhoMne eka vizAla sAgara ko jo ki baDI 2 kalloloM se tathA choTI 2 kalloloM se kSobhita ho rahA thA apanI bhujAoM se pAra kiyA gayA dekhA / athavA jo hajAroM baDI 2 kalloloM ke samUha se yukta thA aisA artha " ubhivIcisahasrakalitam" pATha kA artha hotA hai| isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga utthe| 'evaM caNaM mahadiNayara' teyasA jalataM suviNe pAsisA NaM paDibuddhe' AThaveM svapna meM unhoMne egaM ca NaM mahaM paumasaraM savvayo samaMtA kumiyaM suviNe pAkhittA paDibuddhe" mA chaThA svabhamAM maDAvIra prabhu dh| vizANa padmasarovara (mbhaNeoSANu sarAvara ) ne ke je cAre tarapha pupAvALuM joyu hatu. A padma sareAvara joIne paNa teo jAgI gayA. " egaM ca NaM mahaM khAgaraM ummitrayI bahassa kaliyaM bhuyAhiM tinnaM suviNe pAkhittANaM paDibuddhe " mA sAtamAM svapnamAM tetheo me vizANa sAgara je nAnA meATA kallelA-tara MgAthI kSubhita thaI rahyo hatA tevA sAgarane pote potAnI lulathI tarI 4tA potAne leyA athavA to " urmivI citrahasakalitam " " eTale ke hajArA mATA mATA kalleAle tara'gAvALA te sAgara hatA evA arthe A pAThanA thAya che. A svapnane joine paNa te jAgI egaM caNaM mahaM diNayaraM teyasA jalataM suviNe pAkhittANaM paDibuddhe " mA << gayA. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 221 pAsittANaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH iti aSTamaH svapnaH 8 / 'egaM ca gaMma' ekaM ca khalu mahat 'hariveruliyAnnAbheNaM' harivaiDUryavarNAbheNa-vaiDUryamaNi vat haritavarNavatA 'niyageNaM aMteNaM' nijakena antrega 'AMta' iti prasiddhana 'mANu. suttaraM pabdhayaM' mAnuSottaram parvatam 'sano samaMtA' sarvataH samantAt 'AveDhiya pariveDhiya' AveSTitapariveSTitam A abhividhinA veSTitaM sarvato veSTitami tyarthaH pariveSTita punaH punaH veSTitam 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' vaiDUryamaNivat haridvarNena svakIyena atrega sarvataH punaH punaH veSTitaM mAnuSottaraM parvataM svapne dRSTvA patibuddha iti namaH sptH| 'egaM ca NaM mahaM maMdare pAra' eka ca khalu mahati mandare parvate 'maMdaracULiyAe uvari' maMdaracUlikAyA upari-UrbabhAge 'sIhAsaNa. varagayaM siMhAsanavaragatam 'apANa' AtmAnam-svakIyazarIramityarthaH 'suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' svapne dRSTavA khallu pratibuddhaH iti dazamaH svapnaH 10 / apane tejase camakate hue-bhAsthara kiraNoM se pravRddha hue-aise eka vizAla sUrya ko dekhA / isa svapna ko dekhakara ke bhI ve jaga uThe 'egaM ca gaM maha hariveruliyannAmeNaM niyageNaM aMte NaM mANusuttaraM pavvavaM savva bho samaMtA AveDhiya pariveDhiya suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' nauveM svapna meM unhoMne dekhA ki vizAla mAnuSattora parvata vaiDUryamaNi ke jaisI haritavarNavAlI apanI AMta se cAroM ora se acchI prakAra punaH punaH veSTita huA hai / isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga utthe| 'egaM ca NaM maha maMdarapavae maMdaracUliyAe uri sIhAsaNavaragayaM appANaM suviNe pAsittA NaM paDiyuddhe' 10 veM isa svapna meM unhoMne jo AThamAM svapnamAM teoe pitAnA tejathI camakatA dedIpyamAna kIraNothI prakAzatA evA sUryane teoe je A svapnane joIne paNa teo jAgI gayA. yA rItanu 2 mA bhuvana che. __"egaM ca NaM maha hariveruliyavannAbhegaM niyageNaM aMteNaM mANususara pavvayaM savva o samaMtA AveDhiyaparive DhayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe" mA navamAM svamamAM teoe eka vizALa mAnattara pata, vairyamaNi jevA harita lIlA raMganA pitAnA AMtaraDAothI cAre tarapha vIMTALela je arthAt lIlA raMganA pitAne AMtaraDAe thI mAnuSettara parvatane vAraMvAra vIMTaLAyele je A vamane joIne paNa teo jAgI gayA A rItanuM A navamuM svama che. __'egaM ca NaM maha maMdarapayae maMdaracUliyAe uvariM sIhAmaNavaragaya' appANaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe" mA isamA 21mA pAtAne zikSaNa zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre bhagavatA mahAvIrasvAminA dRSTAn dazavidhAn svapnAn svarUpata upavarNya tAdRzasvapnAnAM kIdRzaM phalamabhUditi vivecayannAha - 'jaNaM' ityAdi / 'jagaM bhagavaM samaNe mahAvIre' yatkhalu yasmAt kAraNAt zramaNo bhagavAna mahAvIra : 'egaM mahaM ghorUva dittavaraM tAlapisAyaM' ekaM mahAntaM ghorarUpadIptadharaM tAlapizAcam ghoraM bhayAnakam dIptaM - prakAzamAnasvarUpadhAriNam tAlavRkSavat svabhAvato'tidIrghaM lambAyamAnam pizAcaM - vyantarajAtIyakam 'suviNe' svapne 'parAjiyaM' parAjitam svAtmanA parAbhUtam 'jAva' yAvat atra yAvatpadena 'pAsittA NaM' ityasya saMgraha:hRSTavA khala 'paDibuddhe' pratibuddhaH - jAgRto yasmAt 'vaNNaM' tat 'khalu tasmAtkAraNAt 'samaNe bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNena bhagavatA mahAvIreNa 'mohaNijje kamme' mohanIyaM karma 'mUlAo ughArie' mUlAda udyAtitam utpUrvasya hanteH dekhA vaha isa prakAra se hai - isameM unhoMne apane Apa ko vizAla mandara parvata ko maMdara cUlikA ke Upara zreSTha siMhAsana para sthita dekhA / isa svapna ko bhI dekhakara ve jaga uThe / isa prakAra se ina bhagavAn mahAvIra dvArA dekhe gaye 10 svapnoM kA svarUpa varNana karake aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki ina svapnoM kA unhoMne kyA phala prApta kiyA'jaNa samaNe bhagavaM mahAvIre eMga maha ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiyaM jAva pArittANaM par3ibuddhe' jisa kAraNa se zramaNa bhagavAn mahAvIra bhayAnaka evaM prakAzamAna svarUpa dhArI tathA tAlavRkSake jaisA svabhAvataH atidIrgha lambe-vyantarajAtIya pizAca ko svapna meM apane dvArA parAjita huA yAvat dekhakara ke pratibuddha hue, 'taNNaM samaNeNa bhagavayA mahAvIreNa mohaNijje kamme mUlAo ugghaasadara-merU parvatanI madaracUlikA upara zreSTha sihAsana para birAjatA jayA, A svapnane joIne paNa tee jAgI gayA A rItanuM A dasamuM svapna che. A rIte bhagavAn mahAvIra prabhue joelA dasa mahAsvapnanuM varNana karIne have sUtrakAra te svapnAnuM teone zuM phaLa prApta thayu tenuM nirUpaNu kare che. " jaNNa' bhramaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM ghorarUvadittadharaM tAlapisAyaM suviNe parAjiya jAva pAkSittA NaM paDibuddhe' ne arAdhe zramAgu lagavAn mahAvIra svAmIe bhayAnaka rUpadhArI ane prakAzayukta rUpavALA temaja tADavRkSanI jema svabhAvathI ja ghaNuA lAMkhA 0%0nnara jAtinA pizAcane peAtAnAthI parAjaya pAmate svagnamAM joyA ane jeine jAgI gayA. "taNNa' samaNaM bhagavayA mahAvIreNaM mohaNije kamme mUlAo ugdhAie" mA svapnanA 222 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za0 16 40 6 0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 223 niranvayo vinAza ityarthaH sampadyate tathA ca pizAcaH svAtmanA parAjitaH dRSTo yasmAt tasmAt bhagavatA mohanIyaM karma sarvathA samUlakameva vinAzitamiti bhAvaH / tAlo vRkSavizeSaH sa ca svabhAvAdeva dIrgho bhavati tatava tAla iva dIrghaH pizAcasvAlapizAcastaM tAlapizAcam yathA pizAcIhi svabhAvata eva krUraratathA moha - nIyakarmApi atizayitaduHkhajanakatvAt krUramiti bhayapradatvasAdharmyAt mohanIyakarmaNaH pizAcasAdRzyamuktamiti bhAvaH 1 / 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yatkhalu yasmAt zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'egaM mahaM sukilla jAva paDibuddhe' ekaM zuklaM yAvat pratibuddhaH, atra yAvatpadena 'pakkhagaM puMsakoilaM suviNe pAsittA ' thie' isa kAraNa se zramaNa bhagavAn mahAvIra ne mohanIya karma kA niraPar (sarvadhA ) vinAza kiyaa| udghAtita' utpUrvaka chan dhAtu kA niranvaya vinAza aisA artha hotA hai / tathA ca bhagavAn ne pizAca ko apane dvArA: parAjita kiyA huA dekhA - isake phalasvarUpa unhoMne samasta mohanIya karma kA jar3amUla se vinAza kara diyA / tAla eka jAtikA vRkSa vizeSa hotA hai, yaha svabhAva se hI dIrgha (lampA) hotA hai / pizAca bhI tAla ke jaisA hI dIrgha thaa| tathA pizAca jaisA svabhAva se hI krUra hotA hai, usI prakAra se mohanIya karma bhI atizayita duHkhajanaka hone se krUra kahA gayA hai| isa prakAra bhayapradatya sAdharmya se mohanIyakarma ko pizAca kA sAdRzya kahA gayA hai / 'jagaNaM samaNe bhagavaM mahAvire evaM mahaM sukilla jAva paDibuddhe' jisa kAraNa phaLarUpe zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIe mAhanIya kama nA sathAnAza Y=ryo " udghAtita " utpUrva' hun dhAtuno niranvaya-vinAza se pramANe artha thAya che. temaja bhagavAne te pizAcane peAtAnAthI parAjIta thatA jocA, AnA phaLa rUpe bhagavAne samasta mehanIya karmonA jaDamULathI vinAza karyAM. 'tADa' eka jAtanu' vRkSa (jhADa) hAya che te svAbhAvika rIte ja ghaNuM lAMbu hAya che, A pizAca paNa tADavRkSa jevA ja lAMkheA hateA tathA pizAca jema svabhAvathIja krUra-niSThura hAya che, tevI ja rIte meAhanIya kapaNu atyaMta du:khajanaka hAvAthI krUra rUpe kahela che, A sarakhApaNAthI mehanIya kane pizAcanI sAthe sarakhAvavAmAM Avyu che. rItanA bhayapradatvanA " jaNaM samaNe bhagava' mahAvIre egaM maha sukkilla jAva paDibuddhe " a phAraNe zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI eka zukala yAvat purUSa jAtanA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 224 bhagavatI ityasya saGgraho bhavati tathA ca yasmAd ekaM mahAntaM zuklapakSavantaM puruSajAtIyaM kokilaM pakSi gaM svapne dRSTvA pratibudaH 'taNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' tat khalu tasmAt zramaNo bhagAn mahAvIraH 'sukkajjhAgovagae viharai' zukladhyAnopagato viharati zaukla yAtmakasAmAnyadharmeNa puruSakokiladhyAnayoH samAnatA darzitetyarthaH 2 / 'jaNNaM satraNe bhagavaM mahAvIre' yat khalu yasmAtkAraNAt zramaNo bhaga vAn mahAvIraH 'egaM mahaM cittavicitta jAva paDibuddhe' ekaM mahat citravicitra yAvat pratibudraH, atra yAvatpadena 'pakvagaM puMsakoilaM suviNe pAsittA gaM' ityasya saGgrahaH, tathA ca yasmAt ekaM mahAntaM citravicitrapakSakaM puruSakokilaM svapne dRSTavAn ityarthaH saMpadya te 'taNNaM' takha ca tasmAt-tasmAdeva kAraNAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhAvAn mahAvIraH 'vicittaM sasamaya parasamaiyaM duvAlasaMga' vicitraM svasAmayikaparasAmayikaM dvAdazAGgam 'gaNipiDaga' gaNipiTakam-gaNizabdaH, zramaNa bhagavAn mahAvIra eka zulka yAvat-pakSavAle puruSa jAtIya kokila pakSI ko svapna meM dekhakara pratibuddha hue / 'taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre sukkajhANovagae viharaI' isIke phala svarUpa ve zulka dhyAnopagata hue zauklyAtmaka sAmAnya dharma ko lekara puruSa kokila aura dhyAnoM meM samAnatA dikhalAI hai| 'jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre ega mahaM cittavicitta jAva paDibuddhe jipsa kAraNa se zramaNa bhaga: vAn mahAvIra eka mahAn citra vicitra paMkhoMvAle puruSa kokila ko svapna meM dekhakara pratibuddha hue-isI ke phala svarUpa 'samaNe bhagavaM mahAvIre' 'zramaNa bhagavAn mahAvIrane vicittaM sasamayaparasamaiyaM duvAla sagaM gaNipiDagaM Aghave' vicitra tathA svasamaya evaM parasamaya ke svarUpa kA pratipAdana karanevAle bAraha aMga rUpa gaNipiTaka kA sAmAnya vizeSarUpase kathana kiyA hai, 'pannaveI' vacana yA pakSAne svabhA dhana lI gayA tanA 30 31 "taNNaM samaNe bhagava mahAvIre sukanjhANojagae viharaI' zu4sadhyAna yuti cyA. mahi AvetatArUpa samAnatA 'kokilanI pAMkha ane bhagavAnanA dhyAnamAM kahI che. "jaNNaM samaNe bhagava' mahAvIre gaM maha cittavicitta jAva paDibuddhe" 2 kAraNe zramaNa bhagavAna mahAvIre eka mahAna citra vicitra-raMgaberaMgI pAMkhavALA purUSa ke dilane svapnamAM jaIne pite jAgI gayA. tenA phalarUpe "samaNe bhagava' mahAvIre" zrama sagavAna mahAvIra svAmIthe "vicittaM sasamaya parasamaiyaM duvAlasagaM gaNipigaM Aghavei" viyitra tema 21samaya bhane 52 samayanA svarUpanuM pratipAdana karavAvALA gaNipiTakanuM sAmAnya ane vizeSa 35thI 4thana yu che. "pannavei" vayana paryAya vigerenA lehathI tanI prajJApana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU. 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 225 arthaparicchedavAcakastena gaNinAm-arthaparicchedAnAm piTamitra piTakamAzraya iti gaNipiTakam athavA gaNo gaccho guNagaNo vA so'syAstIti gaNI AcAryasteSAM gaNinAm AcAryANAm piTakamiva-sarvasvabhAjanamiva gaNipiTakam 'AghaveI' AkhyApayati sAmAnyatayA vizeSatayA vA 'panaveI' prajJApayati-vacanaparyAyAdibhedena kathayati 'parUvei' prarUpayati-svarUpataH kathayati 'daMsei' darzapati-upamAnopameyabhAvena kathayati 'nidaMseI' nidarzayati-kathaMcit. agRhNatAmapi paramakRpayA nizcayena punaH punadarzayati iti uvadaMsei' upadarzayatiparAnukampayA bhavyakalyANApekSayA vA nizcayena puna punaH kathayati / 'taM jahA' paryAyAdi ke bheda se usakI prajJApanA kI hai, paravei' svarUpa se usakI prarUpaNA kI haiN| 'daMsei upamAna upameyabhAva se usakA kathana kiyA hai| nidaMsei' nahIM grahaNa karane vAle jIvoM ko bhI para makRpA se cAra 2 use dikhalAyA-arthAt nheM umakA pAra 2 upadeza sunAyA 'uvadaMseI' dumaroM ko unake kalyANa kI bhAvanA se yA bhavya. jIvoM ke hita hone kI bhAvanA se puna: puna: unake prati use khaa| yahAM gaNi zabda arthapariccheda kA vAcaka hai, isase yaha gaNipiTakarUpa dvAdazAGga arthaparicchedoM kA piTaka (maMjUSA peTIsvarUpa) ke jaisA piTaka hai-arthAt Azraya hai| athavA gaNa nAma gaccha athavA guNagaNa, yaha jima ke hotA hai vaha gaNI-AcArya hotA hai| yaha dvAdazAGga una gaNiyoM kA-AcAryoM kA sarvasvabhAjana ke jaisA hotA hai / isaliye ise gaNipiTaka kahA gayA hai| taM jahA' yaha gaNipiTaka za. "parUvei" 2135thI tanI 5359 / 42cha "daMsei" 5mAna, 75. bheyamAthI tenu 4thana 4yu cha. "nidase i" 53 // 7 na 42naa2| vAne paNa ghaNI ja kRpAthI vAraMvAra teone dAMtapUrvaka batAvyuM arthAt teone pArA2 apaheza samAvyA. "uvadaMsei" bhAna yAnI sApanAthI athavA bhavya jIvanA hitanI bhAvanAthI vAraMvAra teone upadeza Ape. ahiyAM gaNizabda, artha paricchedana vAcaka che. tethI A gaNipiTakarUpa dvAdazAMga artha pati chede nuM piTaka (maM jUSA-peTI)nI jema piTaka che. arthAta AdhAra che. athavA te gaNanAma gacchanuM athavA guNagaNanuM che. A gaNa jene thAya che e te gaNI-AcArya hoya che A dvAdazAMga te gaNiyane- AcAne sarvasvabhAjananI jema hoya che. tethI Ane gaNipiTaka kahevAmAM mAnyu cha "taM jahA" mA garipiTa mA nIthe matAvesa nAmAthI pAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIstre tadyathA 'AyAraM' AcAram 'bhUyagaDa' sUtrakRtam 'jAva didvivAya' yAvad dRSTivAdam AkhyApayatIti / atra yAvatpadena sthAnAGgAdInAm ekAdazAnAM grahaNaM bhava: tIti / atra-samavAya-bhagavatI jJAtAdharmakathopAsakadazAntakRtAnuttaropapAtikapraznavyAkaraNavipAkAnAM saGgrahaH 3 / 'jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yasmAt zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'egaM mahaM dAmadurga' ekaM mahat dAmadvikam' savvarayaNAmayaM' sarvaratnamayam 'suviNe pAsittA gaM paDibuddhe' svapne dRSTvA khalu pratibuddhaH, yasmAt kAraNAt sarvaratna naditaM mahanmAlAdvayaM svapne pazyatItyarthaH 'taNa' tasmArakAraNAdeva 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'duvihe dhamme pannavei dvividha-dvipakArake dharma prajJApayati dharmadvaividhyameva darzayati 'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA 'agAradhammaM vA' agagAradhamma vA' agAradharma cA ina 2 nAmoM se 12 aMgoM meM bAMTA gayA hai-'AdhAraM sUyagaMDaM jAya dihivArya' AcAra, sUtrakRta, yAvat dRSTibAda yahAM yAvat pada se sthAnAGga Adi zeSa aGgoM kA grahaNa huA hai| una avaziSTa aMgoM ke nAma isa prakAra se haiM samavAyAGga, bhagavatI, jJAtAdharmakathA upAsaka dazAGga antakRtadazAGga, anuttaropapAtikadazAMga, praznavyAkaraNa, evaM vipA. ka sUtra 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM dAmadurga samvarayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe' zramaga bhagavAna mahAvIrane jo vizAla dAmadrika svapna meM dekhA-aura dekhakara ve pratibuddha ho gye| 'taNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre duvihe dhamme paNNaveha' so isake phala svarUpa una zramaNa bhagavAna mahAvIrane do prakAra ke dharma kI prarUpaNA kI 'taM jahA' vaha dharma kI dvividhatA isa prakAra se hai| 'agAradhamma moma vimata 42 cha, "AcAraM sUyagaDaM jAva diTTivAya" mAyArAgasUtra, sUtrakRtAMga yAvat daSTivAda, aDiyAM yAvat zabdathI sthAnAMgasUtra vigere bAkInA aMge grahaNa karAyA che. te bAkInA aMgenA nAme A pramANe che. samavAyAMga, bhagavatIsUtra, jJAtAdharmakathAMgasUtra, upAsakadazAMgasUtra antakRdazAMgasUtra anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa ane vipAkasUtra e rIte dvAdazAMga pAmA bhAva cha. "jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM maha dAmadugaM savva rayaNAmayaM suviNe pAsittA NaM paDibuddhe" zrama mAvAna mahAvI22vAmI 2 vizA bhAvAsA vanamA bana gayA "taNha samaNe bhagava mahAvIre duvihe dhamme parikahei" tenA 3 // 2132 zrama magavAna mahAvIra svAmI meM pradhAna manI pr35| 3rI. "taMjahA' manAta zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 227 anagAradharma vA-agAraM gRhaM tatsambandhi dharmam iti agAradharmam zrAvakANAM dharma prajJApayati tathA anagAraH sarvaviratiyuktaH sAdhuH tasya dharma sAdhu saMpandhidharma vA AkhyAzyati 4 / 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre' yasmAta zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'erga mahaM se ya govaragaM jAva paDibuddhe' ekaM mahAntaM zveta govargam yAvat pratibuddheH, atra yAvatpadena 'suviNe pAsittA gaM' ityasya grahaNaM bhavatIti tathA ca yasmAtkAraNAt bhagavAna mahAvIraH svapne zvetamekaM mahAgovargamapazyadityarthaH 'taNNa' tasmAt kAraNAt 'samaNasta bhagavao mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'cAuvaNNAinne samaNasaMghe' cAtuvarNAkoNaH zramaNasaMgho bhaviSyatItyatra varNapadaM prakAravAcakam , tathA ca catuSpakArairAkIrNaH zramaNasaGgho'bhavadityarthaH / vA aNagAradhammaM vA' eka AgAradharma-zrAvakoM kA dharma aura dUsarA anagAra dharma agAra nAma gRha kA hai, gRha jinake hotA hai ve agAra kahe gaye haiM ina agAroM se saMbandha rakhanevAlA dharma agAra dharma hotA hai aura agAra se rahita jo sarva virati sampanna hai ve anagAra haiM ina anagAroM se sambandha rakhane vAlA jo dharma hai vaha anagAra dharma hai| 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM seyaM govaragaM jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka vizAla zveta gAyoM kA jhuMDa yAvat svapna meM dekhA, aura dekhakara ve jaga uThe 'taNNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa cAuvaNNAinne samaNasaMghe' so isake phala svarUpa meM unakA zramaNasaMgha cAturvarNA praa| mA pramANa che "gAradhammaM vA aNagAradhamma vA" 4 mA ymeTale ke gRhasthI zrAvakone dharma ane bIjo anagAra dharma sarvavirati sampanna sAdhuone dharma. agAra e nAma gharanuM che te ghara jene hoya che te agArI kahevAya che. A amArI sAthe saMbaMdha rAkhavAvALo je dharma che te agAradhama che. ane agAuthI rahita jeo sarvavirati saMpanna che teo anagAra che. A anagArA sAthe saMbaMdha rAkhavAvALe je dharma che, te anAra dharma che "jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre ega seyaM govagaM jAba paDibuddhe" zrama mAvAna mahAvIra svAmI je eka vizALa zveta gAnuM ToLuM svapramAM jaIne jA gayA. "taNNaM samaNassa bhagavao mahAvIrasma cAuvaNNAiNNe samaNa saMghe" te veta gAyanA TeLAne svamamAM javAnA phaLa svarUpe teone zramaNa saMgha cAravarNavALe che. ahiyAM varNa pada "prakAra e arthane vAcaka che eTale zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 bhagavatI sUtre catuSprakArameva darzayati - taM jahA ityAdi / 'taM jahA' tathA 'samagA samaNIo' zramaNAH - sAdhavAH zramaNyaH sAdhyazva 'sAvayA sAviyAo' zrAvakAH zrAvikAzca eteSAM samudAya eva zramaNa saMghaH 5 / 'jaNaM' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIraH egaM mahaM paramasare ekaM mahA padmasaraH 'jAva paDibuddhe' yAvat pratibuddhaH, atra yAvatpadena 'sao sametA kusumiya suviNe pAsitA ' ityantasya saGgraho bhavatIti tathA ca supta jAgrat bhagavAna rAtreH pazcimamAge kusumitaM padmaH sarvataH samantAt svapne'valokya pratibuddho yasmAd ityarthaH ' vaNNaM' tasmAt kAraNAt 'samaNe jAva vIre' zramaNo yAvad vIraH atra yAvatpadena 'bhagavaM mahA' ityasya saGgraho bhavatIti 'caunvihe deve pannavei' caturvidhAn devAn prarU payati caturvidhadevamapaNAM karotItyarthaM cAturvidhyameva darzayati taM jahA ' ityAdi / 'taM jahA ' tathA 'bhavanavAsI' bhavanavAsiNaH 'vANamaMtare' vAnavyantarAn 'joisie' jyotiSkAn 'vaimANie' vaimAnikAn caturbhedabhinnAn devAn prarUpayikIrNa hogA, yahAM varNa pada prakAra vAcaka haiM, isase unakA vaha zramaNa saMgha cAra prakAroM se AkIrNa huA hai| zramaNa saMgha kI vaha catuSprakAratA isa prakAra hai- 'samaNA samaNIo, sAvayA sAviyAo' zramaNa, sAdhvI, zrAvaka, aura zrAvikA ina saba kA samudAya hI zramaNa saMgha kahA gayA hai / 'javaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM paumasara' jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAn mahAvIra jo eka vizAla padmasarovara ko yAvat sarvathA vikasita kamaloM ko svapna meM dekhakara ke pratibuddha hue / 'taNNaM samaNe jAva vIre' isake phala svarUpa zramaNa yAvat bhagavAn mahAvIra ne 'caubvihe deve paNNavei' cAra prakAra ke devoM kI prarUpaNA kI (taM jahA) devoM meM catuvidhatA isa prakAra se kahI hai- 'bhavaNavAsI' bhavanavAsI 'vANamaMtare' vAnavyantara, 'joisie' jyotiSika, , ke zravaNa saMgha cAra prakArathI yukta thaye| zramasa dhanI te cAra prakAratA yA pramANe che. "bhramaNA samaNIo sAvayA sAviyAo" zramaNa- sAdhu, sAdhvI zrApa zrAviDA mA yareya bhajIne zramazusaMdha vAya che. "jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM paumacaraM jAva paDibuddhe" zramaNa lagavAn mahAvIra svAbhIye je eka vizALa padmasarovara (kamaLAvALuM sarAvara)ne yAvat khilelA kamaLeAvALuM sarAvara svapramAM joine jAgI gayA. taNaM samajAva vIre" te svamanA Ijastra3ce zramazru lagavAn bhahAvIra svAbhIye " cauThiva he deve paNNavei" yAra prakAranA daivAnI prarUpaNA karI. devAnAM cAra prakArapaNuM A rIte kahyuM che. "bhavaNavAsI" avanavAsI " vANamaMtare" vAnavya Mtara "joisie" jyotiSiSTha C zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u06 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 229 pyatIti bhAvaH 6 / 'jaNaM' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'egaM mahaM sAgaraM jAva paDibuddha' ekaM mahAntaM sAgaraM yAvada pratibudaH, atra yAvatpadena 'ummIvIyisahassakaliyaM bhuyAhi tinnaM suviNe pAsittA gaM' ityasya saGgraho bhavati, tathA ca yasmAtkAraNAt bhagavAna mahAvIraH bhujAbhyAMsvabAhubhyAm anekavIcitaraGgitaM samudraM tIrNaH iti svapne dRSTvA pratiyuddhaH 'taNNaM' tasmAt kAraNAt 'sapaNeNa bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNena bhagavatA mahAvIreNa 'agAdIe agavadagge cAuraMtasa sArakatAre tinne' anAdikamanavadanaM cAturantaM saMsArakAMtAraM tIrNaH, na Adividyate yasya so'nAdikastam anAdikam anavadapram na vidyate abadagraM paryanto yasya so'navadagrastam anavadAm avanatAgraM vetichAyA, tA-avanatam mAsannam agram-anto yasya sa avanatAnaH taniSedhAt aura 'vemANie' vaimAnika 'jaNa samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgara jAva paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka vizAla yAvat aneka taraGgoM se taraGgita samudra ko apanI bhujAoM se pAra kiyA huA dekhA aura dekhakara ve pratighuddha ho gaye so 'tapaNaM isake phala svarUpa 'samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM' zramaNa bhagavAn mahAvIra ne 'aNAdIe agavadagge cAuraMtasaMsArakaMtAre tinne' anAdi ananta cAturantasaMsArakAntAra-aTavI ko pAra kara diyA, jisakI Adi nahIM hotI hai vaha anAdi tathA jisakA avadana-paryanta-anta nahIM hotA hai vaha anavadana hai| 'aNavadagge' isakI saMskRtacchAyA 'anavanatAna' aimI bhI hotI hai| avanata zabda kA artha Asanna (samIpa) hai, aura agra zabda kA artha anta hai, jisakA bhane "vemANie" vaibhAni jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM sAgaraM jAva paDibuddhe" zrama lAn mahAvIra 2vAbhIme me qian yAvat bhne| taraMgovALA samudrane pitAnI bhujAothI pAra kare che. tene joIne pAta bhI gayA. "taNNa" tanA 3035 ' samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM" zrama bhavAn mahAvIrasvAbhIme "aNAdIe aNavadagge cAuraMtasaMsAra kaMtAre tiNNe" anAhi sanata yA2 tivAya saMsA235 tA2-maTavIna pAra karI. jenI Adi hotI nathI te anAdi kahevAya che. jene avadapnt-mnt nathI. te anavaha che. "aNavadagge" tenI sasta chAya "anavatAna" sevI 5 yAya che. avanata zahana ma mAsanna (sabhI5) e pramANe thAya che. ane A zabdano artha anta e pramANe che, jene zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhagavatIsUtre bhanavanavAgrat anantAmatyarthaH, ekA saMsArakAntAraM-saMsAravana samUtIrNaH 'jaNNa' pasmAt 'samaNe bhaga, mahAvIre' zramaNo mallAn mahAvIraH 'egaM mahaM diNayaraM jAva paDinuDhe' ekaM mahAntaM dinakaraM yAvat pratibuddhaH atra yAvatpadena 'tebasA jalaMtaM muviNe pAsitA gaM' ityasya saMgraho bhavati, tathA ca yasmAt kAraNAt bhagavAn mahAvIraH tejasA tapantaM sUrya svapne dRSTvA prazibudra ityarthaH saMpadyate 'taSNaM' tasmAt 'samaNassa bhagAo mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'aNaMte aNuttare jAva kevalavaranANadaMsaNe samupanne' anantanam anutaraM yAvat kevalacarajJAnadarzanaM samutparam, tatra anantam-apratipAditatvena paryavasAnarahitatvAt , anuttaram na vidyate uttaram-uccataraM padhAnaM yasmAttadanuttamam ananyasadRzamityarthaH, anta samIpa hotA hai vaha avanatAma hai / jo aisA nahIM hotA hai vaha avanatAgra hai-ananta hai aise isa saMmAra kAntAra ko vana (aTavI) ko unhoMne pAra kara diyA hai 'jaNNaM samaNe bhagavaM mahAvIre egaM mahaM diNayara jAva paDibuddhe ' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka mahAna dina kara-sUrya-ko apane teja se dedIpyamAna svapna meM dekhA hai| 'taNNaMsamaNassa bhagavao mahAvIrassa aNaMte aNuttare jAva kevalavaranANadaMsaNe samu. ppaNNe' isake phala svarUpa unhoMne ananta, anuttara yAvat kevala varajJAna darzana prApta kiye haiN| kevaladarzana aura kevalajJAna ko jo ananta kahA gayA hai / vaha unake apratipAtI hone se payavasAna (anta) rahi tatA ke kAraNa kahA gayA hai| jo utpanna hokara phira AtmA se nahIM chUTatA hai usakA nAma apratipAtI hai, tathA inake jaisA uttara-pradhAna anta samIpamAM hoya te "avanatAgra" kahevAya che. evA je na hoya te manatA cha. 241 2A sasA235I sitAra-banane (maTI) tamAme pA2 4yu cha. "jaNNaM samaNe bhagava mahAvIre egaM mahaMdiNayare jAva paDibuddhe" zrama sasavAn mahAvIre pitAnA tejathI dedIpyamAna sUryane je ane pite jAgI gayA. "taNa samaNasma bhagavao mahAvIrassa aNaMte aNuttare jAva kevalavaranANadesaNe samuppaNNe" tena // 33 tamAme ananta, anuttara-zreSTha yAvat kevaLajJAnadarzana prApta karyuM kevaLajJAna, ane kevaLadarzanane je anata kahevAmAM AvyA che. te tenA apratipAti (pAchu jAya nahIM) paNAne lIdhe kahevAmAM AvyuM che. arthAta anArahitapaNAne lIdhe tema kahevAmAM AvyuM che je utpanna thaIne AtmAthI chUTatA nathI tenuM nAma apratipAti che. kevaLajJAna ane kevaLadarzana evA ja apratipati che, temaja tenA jevA uttara-pradhAna zreSTha bIjA keI nathI. arthAt e ananya sarakhA che. jevI rIte sUryanI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u.6 sU0 3 mahAvIrasya dazamahAsvapnAH 231 yathA tapasA mUryeNa bhUmisthamamedhyaM vastu parizuSyati tathA kevalajJAnena saMsArakAraNaM karmApi vinaSTaM bhavatIti sUryadarzana tAvajJAnasyotpattimUcitavAniti bhAvaH, atra yAvatpadena 'kasiNaM paDipuNa' kRtsnaM pratipUrNam ityasya saGgraho bhavati 8 / 'jaNNa' yasmAt 'samaNe jAva vIre' atra yAvatpadena 'bhagavaM mahA' iti grAhyam tathA ca zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'ega mahaM hariyaveruliya jAva paDibuddhe' eka mahat haritaH rya yAvat pratibuddhaH, atra yAvat padena 'vannAmeNa niyageNaM aMteNaM mANumuttaraM pavvayaM savvao samaMtA AvediyapariveDhiyaM suviNe pAsittA gaM' ityamasya grahaNaM bhavati tatazca yato mahAvIro bhagavAn haritavaiDUryamaNisaMnibhena etanAmakamaNisadRzena nijakena svakIyena antreNa mAnuSottaraM parvataM sarvataH samantAt AveSTitapariveSTitaM dRSTvA pabuiddha ityarthaH saMpadyate 'Toi' tasmAtkAraNAta 'sama Nassa bhAvo mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'porAlA kittivana sahasiloyA' udArAH kIrtivarNazabdazlokAH 'sadevamaNuAsure loe paribhamaMti' aura koI bhI dUsarA nahIM hai arzat ye ananya sadRza haiN| jisa prakAra se sUrya kI garmI se bhUmistha amedhya vastu sUkha jAtI hai usI prakAra se kevalajJAna dvArA saMsAra kA kAraNa kArya bhI vinaSTa ho utpatti ke jAtA hai yahI sUryadarzana kA tAtvika phala kevalajJAna kI rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai| yahAM yAvatpada se 'kasiNaM, paDipugaM' ina do padoM kA saMgraha huA hai| 'jaNaM samaNe jAva vIre' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne jo eka haritavaiDUryamaNi ke jaisA apanI AMta se mAnuSottara parvata ko cAroM ora se AveSTita pariveSTita svapna meM dekhA hai aura dekhakara phira ve pratibuddha ho gaye-so isake phala svarUpa 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa orAlA ki ttivannasaddasiloyA sadevamaNuyAsure loe paribhamaMti' zramaNa bhagavAn garamIthI jamIna para rahela amedhya-apavitra varatu sukAI jAya che eja rIte kevaLajJAna dvArA saMsAranA kAraNe ane kArya paNa nAza pAme che. eja svapnamAM sUrya darzananuM vAstavika phaLa kevaLajJAnanI utpattinA rUpamAM pragaTa thayu cha. maDiyAM yAvatpathI "kasiNaM paDipuNNaM" mA me pAnI saha thye| che. "jaNNaM samaNe jAva vIre" zrama bhavAn mahAvIra svAmI 2 eka harita (lIlA) varNavALA vaipUrvamaNInA jevA potAnA AMtaraDAthI mAnaSettara parvatane cAre bAjuthI khUmAM vIMTaLAelo che ane te pramANe chane lagI ayatenA 51 33 "samaNassa bhagavo mahAvIrasya aorAlA kittivannasadasiloyA sadevamaNuyAsure loe paribhamaMti" zramAya mAvAn mahA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavatIsUtre sadevamanuSyAsure loke paribhramanti sarvadA bhagavataH kIrtizabdaprazaMzAvAkyAni sarvatra gIyante ityarthaH, tatra kItiH aho ayaM puNyabhAgI ityAdi sarvavyApI sAdhu vAdaH, varNaH eka digvyApI sAdhuvAdaH, zabdaH ardhadigvyApI sAdhuvAdaH, zlokastatraiva guNavarNanam / gAnapakArameva darzayati iti khalu samaNe bhagA mahAvIre iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre' iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra iti khalu zramaNo bhagavAn mahAvIra ityAdi 9 / 'jagaM' yasmAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagAn mahAvIraH 'maMdare pAe maMdaracUliyAe jAva paDibuddhe' mandaraparvatasya mandaracUlikAyAm yAvatpratibuddhaH, aa yAvatpadena 'ubariM sIhAsaNavaragayaM appArNa suviNe pAsittANaM' ityasya grahaNaM bhavati tatazca yasmAt zramaNo bhagAn mahAvIraH, mandaraparvatasya zikharasthitasiMhAsane samupaviSTamAtmAnamapazyat dRSTvA ca pratimahAvIra kI udAra kirti varNa. zabda zloka ye saba devaloka, manuSya loka evaM asurakumAra loka taka ina tInoM loka taka meM vyApta ho gaye haiM-arthAt ye saba unake gAye jA rahe haiN| 'aho yaha puNyabhAgI hai, aisA jo sarvavyApI sAdhuvAda hai usakA nAma kIti hai| ekadig (dizA) vyApI jo sAdhuvAda hai usakA nAma varNa hai| ardha dig (dizA) vyApI jo sAdhuvAda hai usakA nAma zabda haiM tathA vahIM para jo guNoM kA varNana hotA hai usakA nAma zloka hai / 'iti khalu samaNe bhagavaM mahAvIre' isa sUtra dvArA yahI pUrvokta gAna prakAra kA kathana prakaTa kiyA gayA hai / 'jaNaM samaNe bhagavaM mahAvIre maMdare pandhae maMdara cUliyAe jAba paDibuddhe' zramaNa bhagavAna mahAvIra ne svapna meM jo aisA dekhA ki maiM mandara parvata kI mandaracUliko para sthita siMhAsana para baiThA hU~ so vIranI udAra kIrti varNa, zabda, zleka e tamAma devaleka manuSyalaka ane asuraleka A traNe leka sudhI vyApta thaI gayA che. arthAta e varNAdi saghaLA te traNe lokamAM gavAya che. arthAt vakhaNAya che. "ahi A puNya bhAgI che" evI rItane je sarvavyApI sAdhuvAda che tenuM nAma kIrti che. eka dizA vyApI je sAdhuvAda che tenuM nAma vadhyuM che. ardha digU dizA vyApI je sAdhuvAda che tenuM nAma zabda che. temaja tyAM ja je guNenuM payana thAya che tenu nAma gals che. " iti khalu samaNe bhagavauM mahAvIre" A sUtrathI A pUrvokta gAna prakAranuM kathana prakaTa karavAmAM AvyuM che. " jaNaM mamaNe bhagava mahAvIre maMdare pavae maMdaracUliyAe jAva paDibuddhe" zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI be svapnamAM je evuM joyuM ke huM maMdira (meru parvatanI maMdaracUlikA para rahelA siMhAsana para beTho chuM te svapnanuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 su0 4 svapnaphalanirUpaNam 233 buddha ityarthaH saMpadyate iti 'tuNaM' tasmAt kAraNAt yata evaM tasmAtkAraNAt 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIraH sadeva maNuyAsurAe parisAe majjhagae' sadevamanujAsurAyAMH pariSadi madhyagataH kevalI dhammaM Aghavei jAva uvadaMseI' kevalI dharmam AkhyApayati yAvad upadarzayati, atra yAvatpadena panavei parUvei daMsei nidaMsei' ityantasya grahaNaM bhavatIti / tasmAdeva kAraNAt bhagavAna mahAvIraH, devamanunAsurapariSado madhyagataH sana kevalI bhUtvA dharmasya vyAkhyAnaM karoti prajJApayati prarUpayati darzayati nidarzayati-upadarzayatItyarthaH saMpadyate iti bhAvaH // mU0 3 // svapnAdhikArAdeva idamapi sUtramAha-'itthI vA purise vA' ityAdi / mUlam-'itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM hayapatiM vA jAva vasabhapaMti vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjai, teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhaha jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM maha dAmiNi pAINapaDINAyataM duhao samudaM puDhe pAsamANe pAsai saMvellemANe saMvelleha saMvelliyamiti appANaM mannai takkhaNAmeva isa svapna kA phala unheM yaha prApta huA ki ve deva manuja aura asu. rokI pariSadA ke madhya meM kevalI hokara baiThe aura baiThakara unhoMne kevalIdharma kA kathana kiyA yAvat usakA unhoMne unhe upadarzana karAyA, 'maMdarapavvae jAva paDibuddhe' meM Aye hue yAvat pada se 'urisIhAsaNavaragayaM appANaM suviNe pAsittA NaM' isa pATha kA saMgraha huaa| 'Aghavei jAva uvadaMseI' yahAM yAvatpada se 'panaveha paruvei daMseha nidaMseha' ina kriyA padoM kA grahaNa huA hai // mU0 3 // phaLa teone e rIte prApta thayuM ke teo deva, manuSya ane asuranI pariSadAmAM kevalI thaIne birAjyA ane te rIte besIne teoe kevalIdharmanuM kathana karyuM yAvata kevaLI prajJapti dharmanI teo e te pariSadAmAM dezanA mAthI. "maMdarapavvae jAva paDibuddhe" se pAyamA mAyesa yA1.54thI "savari sihAkhaNavaragaya appANaM suviNe pAsittA " 25 / pAnI saya thayo . ahiyAM "Aghavei jAva ubadase i" aliyAM yAva54thI "pannavei, paravei, dasei, nidaMsei" mA liyA5hone saDa thayeche. te a5 mA sUtramA pahelA varNavavAmAM AvyuM che. tyAMthI jANI le che sU0 3. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavatIsUtra bujjai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suvigaMte egaM mahaM rajju pAINapaDINAyataM duhao logate puTaM pAsamANe pAsai chiMdamANe chiMdai chinnamiti appANaM mannai takkhaNAmeva jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM kiNhasuttagaM vA jAva sukillasuttagaM vA pAsamANe pAsai uggovemANe uggovei uggoviyamiti appANaM mannai sakkhaNAmeva jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNate ega mahaM ayarAti vA taMbarAsiM vA tauyarAsi vA sIsagarAsiM vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM manai takkhaNAmeva bujjhai docceNaM bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM hirannarAsiM vA suvannarAsi vA rayaNarAsi vA vaidUryarAsiM vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM sijjhai jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM taNarAsiM vA jahA teyanisagge jAva avakararAsiM vA pAsamANe pAsai vikkhiramANe vikkhirai vikkhiNNamiti appAgaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sarathaMbhaMvA vIraNathaMbhaMvA vaMsImUlathaMbhaM vA vallImUlabha vA pAsamANe pAsai ummUlemANe ummUlei ummUliyamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM khIrakuMbhaM vA dadhikuMbhaM vA ghayakuMbha vA madhukuMbhaM vA pAsamANe pAsai uppADemANe uppADei uppADiyamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM krei| itthI vA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 235 purisevA suviNaMte egaM mahaM surAviyaDakuMbhaM vA sovIraviyaDakuMbhaM vA tellakuMbhaM vA vasAkuMbhaM vA pAsamANe pAsai bhiMdamANe bhiMdai minnamiti appANe mannai takkhaNAmeva bujjhai docceNaMbhavaggahaNNeNaM jAva aMtaM krei| itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM paumasaraM kusumiyaM pAsamANe pAsai ogAhamANe ogAhai ogADhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sAgaraM ummIvIyI jAva kaliyaM pAsamANe pAsai taramANe tarai tiNNamiti appANaM mannai takkhaNAmeva0 teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM karei / itthI vA purise vA suviNete egaM mahaM bhavaNaM satvarayaNAmayaM pAsamANe pAsai aNuppavisamANe aNuppavisai aNuppaviTamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM kare / isthI vA purise vA suviNate egaM mahaM vimANaM sabarayaNAmayaM pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva aMtaM kareI' ||suu04|| chAyA-strI vA puruSo vA svapnAnte ekA mahatIM hayapaMkti vA gajapaMkti vA yAvad vRSabhapaMkti vA pazyan pazyati adhirohana adhirohati adhirUDhamiti AtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAvad antaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekAM mahatI dAmanI prAcIpatIcyAyatAM dvidhAtaH samudraM spRSTAM pazyan pazyati saMvellathan saMveraLayati saMvellitamiti zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre AtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA zuraSo vA ekA mahanI rajju prAcIpratIcyAyatAM dvidhAto lokAnte spRSTA pazyan pazyati chindan chinnatti chinnamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahat kRSNapUrvakaM vA jAva zuklasUtrakaM vA pazyan pazyati udgopayan udgopayati udgoSitamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntam ayorAziM vA tAmrarAzi vA pukarAzi vA sIsakarAzi vA pazyan pazyati dUrohana dUrohati dUrUDhamityAtmAnaM manyate tatkSaNa meva buddhayate dvitIyena bhavagrahaNena siddhayati yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA sAnAnte eka mahAntaM hiraNyarAziM vA suvarNarAzi vA ratnarAzi vA vaiDUryarAziM vA pazyan pazyati durohana dUrohati dUrUDhamityAtmAne manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte eka mahAntaM tRgarAzi vA yathA te nonisarga yAvad avakararAzi vA pazyan pazyati vikiAn vikirati vikIrNamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM zarastaMbhaM vA vIraNastaMbhaM vA vaMzImUlastabhaM vA vallImUlastaMbha vA pazyan pazyati unmUlayan unmUlayati unmUlitamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM kSIrakumbhaM vA ghRtakumbhaM vA dadhikumbhaM vA madhukumbhaM vA pazyan pazyati utthApayan utthApayati utthApitamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva budvayo tenaiva yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAntaM surAvikatakumbha vA sauvIravikRtakumbhaM vA tailla. kumbhaM vA vasAkumbhaM vA pazyan pazyati bhindana bhinnamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate dvitIyena bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahan panasakusumitaM pazyan pazyati agAhamAno'vagAhate AgADhamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva budraya te tenaitra matragrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahAnta sAgaram UrmivIci yAvat kalita pazyan pazyati taran tarati tIrgamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva bhavagrahaNena yAvadantaM karoti / strI vA yAvat svapnAnte ekaM mahad bhavanaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati anupavizan anupavizati anumaviSTamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvantaM karoti / strI vA puruSo vA svapnAnte ekaM mahad vimAnaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati dRrohana dUrohati dUrUDhamityAtmAnaM manyate tatkSaNameva buddhayate tenaiva yAvadantaM karoti / sU 4 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 237 TIkA-'itthI vA strI vA 'purise bA' puruSo pA 'muviNaMte' svapnAnte svapnasya caramamAge 'egaM mahaM hayapati vA' ekAM mahatIM hayapaMkti vA hayAnAm azvAnAM paGktiH-zreNistAM hayapaGktim paGktipadopAdAnAda ekAzvadarzanena IdRzaM mahatphalaM na bhavati iti sUcitam / gayapati vA' gajapati vA gajAnAM paGktirgaja paGktistAM gajapati-ganazreNi 'jAva vasabhapativA' yAvad vRSabhakti vA atra yAvatpadena 'garapaMti vA' kinnarakiMpurisamahoragagaMdhapatiM vA' ityeSAM grahaNaM bhavatIti 'pAsamANe pAsai' pazyan pazyati avalokayati 'durUhamANe dUrUhai' dUrohan durohati ganAdau 'dUrUDhamiti appANaM manna3' dUrUDhamityAtmAnaM manyate ahaM gajAdI ArUDhaH evaMrUpeNa yaH svAtmAnaM jAnAti 'takavaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva budayate-tasmin kSaNe darzanasamaye eva svapnadarzanAvyahitottarakSaNe ityarthaH buddhayate-jAgarti na punaH svapiti punaH zayanena vilakSaNaphaprApterabhAvAt taduktaM-vivekIpuruH svapnaM dRSTvA naiva puna: svapet / anyathA phalahAniH syAt , asvApe phaLamuttamam // 1 // iti etAdRzasvapna darzanasya phalaM cakti-'teNe' iti 'teNeva bhavaragahaNeNaM' tenaiva bhavagrahaNena yaccharIrAvacchedena svapnamapazyat tatkSaNAdeva pratibuddhazca taccharIrAvacche denai| na tu zarIrAntaragrahaNena 'sijhaI' siddhayati 'itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM hayapati vA ityAdi / TIkArtha--'itthI vA purise vA' cAhe strI ho yA puruSa ho (suviNate egaM mahaM hayapati vA gayapaMti vA jAva vasabhapati vA pAsamANe pAsaha' vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla ghoDoM kI paMkti ko, yA gaja kI paMkti ko, yAvat vRSabha kI pati ko dekhatA hai| (dUrUhamANe durUhaha) usake Upara caDhatA hai (durUDhamiti appANaM mantraha) tathA maiM usa ke Upara caDhA hU~, aisA apaneko mAnatA hai (takkhaNAmeva bujhAi) isa prakAra ke svapna dekhane ke bAda usI samaya vaha jaga jAtA hai| (teNeva bhavaggahaNeNaM) sijjhaI' to vaha usI gRhItabhava se siddha "itthI vA purise vA suviNate egaM maha hayapatiM vA" tyAha Asttha-"itthI vA purise vA" strI hAya // 2 puruSa DAya, "suviNate egaM maha hayapati vA gayapaMtiM vA jAva vasabhapati vA pAsamANe pAsa" te je svapnanA aMtamAM eka vizALa ghaDAonI paMkti ne ke hAthInI 5tIna yAvat mahanI 54tI guthe athavA to "durUhamANe durUhai" tn| 152 2 tathA "durUDhamiti appANaM maNNai" hu~ tenA 752 ydye| chu se prabhAva mAne "takkhaNAmeva bujjhaI" mA zatanu svana nayA pachI tara 1mata onii jaya che. "teNeva bhavaggaNeNaM khijjhai" tA te dhAraNa / zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bhagavatI sUtre siddhiM prApnoti 'jAtra aMtaM kareI' yAvadantaM karoti yAvatpadena 'buddhayate' mucyate parinirmAti sarvaduHkhAntam eteSAM grahaNaM bhavatIti etAdRzaM svapnaM draSTA tasminneva bhave siddho buddho muktaH parinirvAtaH sarvaduHkhAnAmantakartA bhavatIti bhAvaH / ' itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suvite' svapnAnte svapnasthAntimabhAge evaM mahaM dAmiNi' ekAM mahatIM dAminIm gavAdInAM bandhanavizeSa bhUtA rajjumanI tAm 'pAINapaDINAyataM' prAcI pratIcyAyatAm 'duhuo' dvighAtaH pUrvapazcimabhAgataH 'samude' samudrau pUrvapazcimadisthitasamuhadvayaM 'puDhe' spRSTAm pUrva pazcimasamudayorubhayorapi ubhayabhAgaM spRSTAm ekAM mahatIM rajjumityarthaH ' pAsamANe pAsa' pazyan pazyati avalokayati 'saMvellemANe' saMveSTayana saMkocayannityarthaH 'saMvelleDa' saMveSTayati saMko vayati 'saMvelliyamiti' saveSTatAmiti mayA rajjuH saMveSTitetyevaM rUpeNa 'appA' AtmAnaM svAtmAnam ' mannai' manyate samudrasya pUrvapazcimayorbhAgayoH spRSTA rajjurmayA saMvarttitA evaM yaH svAtmAnaM jAnAti jJAtvA ca 'takhagAmeva' svapnadarzanAvyahitottarakAle evaM 'bujjhaI' buddhayate ho jAtA haiM / ( jAva aMta karei ) yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (isthI vA purise vA) strI ho yA puruSa (suviNaMte egaM mahaM dAmiNa pAhaNapar3INAyataM duhao samudaM puDhaM pAsamANe pAsai) vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla dAmini (rassI) ko jo pUrva se pazcima taka lambI ho tathA samudra ke donoM pArzva bhAgoM ko chUtI ho dekhatA hai| (saMvellemANe saMvellei saMvelliyamiti) tathA maiM use ikaTThI kara rahA hUM aura maiMne use ikaTThI kara lI hai- arthAt maiM use lapeTa rahA hU~, yA meM use lapeTa cukA hUM, (appANaM mannaha) aisA apane ko mAnatA hai, (takkhaNAmeva bujjhai teNeva bhavaggahaNeNaM jAva aMtaM karei) to aisA vaha puruSa jo ki svapna dekhate hI jagane kI avasthAvAlA yadi latradhI siddha tharma laya che.- " jAva aMta karei" yAvat saghaNA huHmono mata re che. ' itthI vA purise vA" strI hoya agara puruSa hoya "suviNaMte ega maha dAmaNipAiNaraDINAyata duhao samuhaM puTuM pAsamANe pAsai" te le svapnanA a'tamAM eka vizALa dorIne ke je dorI pUrvathI pazcima sudhI lAMbI hAya ane ane samudranA ane kinArAne sparzatI hAya tene jue "saMvellemANe saMvellei saMvelDIyamitI" tathA hu~ horIne bheThI karU cha. yane meM ye chorI kheDI purI sIdhI ke "appANaM maNNai " zevI rIte meAtAne mAne che 'takavaNa metra bujhai - teNetra bhavaggahaNeNaM jAva aMta karei " tA evA te puruSa svapna jotAM ja jAgI jAya che. te te puruSa te ja bhava (6 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 239 jAgarti etAdRzaH svapnaM draSTA 'teNeva bhavaggahaNeNaM' tenaiva bhavagrahaNena 'jAva aMta karei' yAvadantaM karoti yAvatpadena 'sijjhai muccai parinivvAi savvadukravANaM' eteSAM grahaNaM bhavati sarvaduHkhAnAmantakRdbhavatItibhAvaH / 'itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suviNaMte' svapnAnle-svapnAvasAne 'egaM mahaM kiNhasuttagaM vA' ekaM mahan kRSNamUtrakaM vA sUtra kAryAmAdinirmitaM Dorakam 'jAva sukillasuttagaM vA yAvata zuklasUtra vA atra yAvatpadena nILapItaraktavarNavatAM sUtrANAM saGgraho bhavati tathA ca yAdRzaM tAdRzaM mUtraM 'pAsamANe pAptaI' pazyan pazyati 'uggovemANe' udgo. payan vistArayan 'uggoveI' udgopayati veSTitaM sUtraM vistArayatItibhAvaH 'uggo. vitamiti appANaM mannai udgopitaM mayA ratyAtmAne manyate mayA sUtra vistAritabana gayA hai usI bhava grahaNa se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara denA hai / (isthI vA purise vA suviNate egaM mahaM rajju pAINapaDIgAyata duhao logate puDhe pAsamANe pAsA chimANe chidaha chinnamiti appANaM mannaI' strI ho yA puruSa ho-vaha yadi svapna ke anta meM loka ke donoM choDoM (aMtabhAga) ko sparza karanevAlI tathA pUrva se pazcima taka lambI aisI eka vizAla rassI ko dekhatA hai, tathA use maiM kATa rahA hUM yA maiMne use kATaDAlI hai aisA apane ko mAnatA hai (takkhaNAmeva jAva aMtaM karei) isa prakAra ke svapna dekhane ke bAda hI yadi vaha jaga jAtA hai-phira sotA nahIM hai-to aisA vaha vyakti usI gRhIna bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (itthI vA purise vA suvigaMte egaM mahaM kiNhasuttagaM vA jAva sukillasuttagaM vA pAsamANe pAsaha, uggovemANe uggoveha, uggoviyamiti appANaM mannaha) cAhe strI aDathI yAvat samasta mAna ta 43 2. "itthI vA purise vA suviNaMte egaM maha rajju pAINapaDINAyata duhao logate puDhe pAsamANe pAsai chi damANe chinnamiti appANaM maNNai" strI DAya // 2 puru5 DAya te ne svapnanA aMtamAM lekanA baMne bhAgone sparza karavAvALI temaja pUrvathI pazcima sudhInI lAMbI eka vizALa derIne jue temaja huM ene kApuM chuM. bhara meM se bhI nAmI cha. te mAna "takhaNAmeva jAva aMta karei" A rItanuM svapna joyA pachI pote jAgI jAya che. ane pAchA sUve nahi to tevI vyakti bhavathI mukta thaI jAya che, yAvatu samasta duHkhano aMta kare che. 'itthI vA purise vA suviNaMte egaM maha kiNhasutargavA jAva sukilla suttagaM vA pAsamANe pAsai, uggovemANe uggovei, uggoviyamiti apANaM mArU" strI hoya agara puruSa hoya te je svapnamAM eka vizALa kALA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhagavatIsUtre mityevaM rUpeNa svAtmAnam yaH jAnAti 'takkhaNAmeva' tatkSaNameva 'bujjhaI' buddhayate pratibudayate jAgartIti yAvat 'jAva ataM kareI' yAvadantaM karoti 'itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'suviNaMte' svamAnte svamAvasAne ityarthaH 'ega mahe aparAsi vA ekaM mahAntam ayorAzi vA-loharAzim 'taMbarAsiM vA' tAmrarAzi vA 'tauyarAsiM vA' pukarAziM vA 'kathIra' iti bhASApasiddham 'sIsagarAsiM vA' sIsakarAzi vA 'sosA' iti prasiddham 'pAsasANe pAsaI' parayan pazyati 'durUhamANe durUhai' darohana dUrohati teSAmuktarAzim 'durUhamiti apANaM mannai' durU dam-ArUDhamAtmAnaM manyate ahaM tAdRzarAzyupari ArUDha ityevaM rUpeNa svAtmAnaM pazpati 'taka vagAme bujjha.' tatkSaNameva buddhayane pratibuddhayate jAgRto bhavati ho yA puruSa ho koI bhI kyoM na ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla kAle Dore ko yAvat sapheda Dore ko dekhatA hai aura une maiM ukela rahA hUM yA maiM use ukela cukA hU~ aisA apane ko mAnatA hai| (takkhaNAmeva jAva aMtaM karei) aura svapna dekhane ke bAda hI yadi vaha jaga jAtA hai to vaha vyakti usI gRhIta bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| ___(itthI vA purise vA suviNate ega mahaM ayarAsiM vA, tauyarAsi vA sImagarAsiM vA pAsamANe pAsai, durUhamANe durUhai durUDhamiti appANaM mannA takkhaNAmeva bujjhai) strI ho puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla lohe kI rAzi ho yA tAMbe kI rAzi ko, yA trapu-kI rAzi ko, yA zIze kI rAzi ko dekhatA hai / aura maiM usake Upara caDha rahA hUM, yA caDha cukA hUM aisA apane ko mAnatA hai-aisA derAne athavA sapheda dorAne jue ane tene huM ukeluM chuM. agara ukelI bIpI che. apAtAnA manamA bhAna 'takkhaNAmeva jAva aMtaM kareI' 2 menu svapna joIne je te jAgI jAya che. te te purUSa te bhavathI mukita meLave che. arthAt chUTI gaya che. yAvata samasta mAno mata 42 cha. 'itthI vA purise vA suviNate ega maha ayarAsi vA tauyarAsivA sIsagarAsi vA pAsamANe pAsai durUhamANe durUhai durUDhamitiappANaM mannai takkhaNAmeva bujjhai) sI DAya ma2 purUSa hoya te je svaninA aMtamAM eka vizALa khaMDanA DhagalAne athavA tAMbAnA DhagalAne ke trapu-kathIranA DhagalAne athavA sIsAnA DhagalAne jue ane huM tenA para cAluM chuM athavA tenA para huM caDhayo chuM. evI rIte mAne ane tevuM snapna joIne je te teja vakhate jAgI jAya te zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za016 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 21 'docceNaM bhavaggahaNeNaM' dvitIyena bhavagrahaNena 'sijjhai' siddhayati siddhi prAmoti 'jAva aMta kareI' yAvadantaM karoti / itthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'muviNaMte' svamAnte-svamAvasAne ityarthaH 'ega mahaM hirannarAsiM vA' eka mahAnta hiraNyarAziM vA hiraNyasya-rajatasya rAzim 'subantarAsiM vA' suvarNarAzi vA syaNarAsi vA' ratnarAzi vA ratnAnAM padmarAgAdInAM rAzistaM ratnarAziM 'baharArAsi vA' vajrarAzi vA vajrANAM hIrakAdInAM rAzistaM 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati 'duruhamANe duruhai dUrAhana dUrohati tAdRzarAzyupari ArUDho bhavatItyarthaH 'duruDhamiti apANaM bhannaI' dUrUhabhityAtmAnaM manyate ahamatra ArUDho'smItyevaM rUpeNa vijAnAti 'takkhaNAmeva bujjhaI' tatkSaNameva buddhayate darzanAvyavahitottarakSaNe evaM jAgati 'teNeva bhavaragahaNeNaM simjhai' tenaiva bhavagrahaNena siddhayati yAdRzabhave etAdRzaM svamamapazyat tAhAmavAvasAne eva siddhi prApnoti tathA 'jAva aMtaM karei' yAcadaMtaM karoti / itthI vA purise vA strI vA puruSo vA suviNate' svamAnte-svamAvasAne ityarthaH 'egaM mahaM taNarAsiM vA' ekaM mahAntaM vRNarAzi vA 'jahA teyanisagge jAva avakararAsi vA 'yathA tejonisarga yAvad avakararAzi yA tejonisarganAmakapaMcadazatamazatake kathitaM tathaiva atrApi sarva jJAtavyam yAvad akararAziparyantam-avakaramiti 'kacarA' iti bhASA prasiddham 'pAsamANe pAsa pazyan pazyati 'vikkhiramANe vivivaraI' vikirana vikirati itastataH prakSipatItyarthaH 'vikkhiNamiti appANaM mannaI' vikIrNam-itastataH pakSiptamityevaM svapna dekhakara vaha yadi usI samaya jA jAtA hai| (docceNa bhavaggahaNeNaM sijjhai) to aisA vaha vyakti do bhava meM siddha hotA hai| (jAva aMtaM karei) yAvat samasta duHkhoM kA vinAza kara detA hai| (isthI vA purise vA) cAhe strI ho yA puruSa ho (suviNaMte egaM mahaM taNarAsiM vA jahA tenisagge jAva avakararAsiM vA vAsamANe pAsai, vikkhiramANe vikkhirai, vikkhiNamiti appANaM mannai) svapna ke anta meM eka vizAla tRNa rAzi ko tejonisarga nAmake 15ve zataka meM kahe gaye anusAra yAvat - kUDAkacarA-kI rAzi ko dekhatA hai aura 'doDaNaM bhavaggahaNeNaM sijjhai ta tavI vyati bhI save siddha thAya che. 'jAva ataM karei' yAvat samasta ne mata re che. 'itthI vA purise vA' zrI ya , 535 DAya 'suviNate ega maha' taNarAsiM vA jahA teyanigge jAva avakararAsi vA pAsamANe pAsai vikkhiramANe vikkhavarai vikkhaNamiti apANaM mannai' 21nanA bhatabhA meM vipAsanA mAna tananisa nAmanA paMdaramAM zatakamAM kahyA pramANe yAvat kacarAnA DhagalAne juve ane huM tene bha0 31 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIya rUpeNa AtmAnaM manyate 'takkhaNAmeva bujhaI tatkSaNameva buddhayate jAgarito bhavatItyarthaH tatazca saH 'teNeva jAva aMtaM karei' tenaiva yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sarathaMbhaM vA strI vA puruSo vA svapnAnte-svapnAvasAne ekaM mahAntaM zarastaMbhaM vA zaro hi-tRNavizeSastasya stambhaH UrvIkRtazarapuJja ityarthastam 'vIraNathaMbhaM vA' vIraNastambhaM vA 'vasImUlabhaM vA' vaMzImUlastambhaM vA 'vallImUlathaMbha vA vallImUlastambha vA vallonAma latA eteSAmuparoktAnAM stambhamiti 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati avalokayati 'ummUlemANe ummUlei' unmUlayan unmUlayati utpATayatItyarthaH 'unmUliyamiti appANaM mannai' unmalitamityAtmAnaM manyate mayA zarastambhAdikamutpATitamityevaM rUpeNa AtmAnaM yo jAnAti 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva svapnadarzanAvyavahitocarakSaNakAlameva maiM use bikhara rahA hUM, yA vikhera cukA hU~ aisA apane ko mAnatA hai (takkhaNAmeva ghujjhai,teNeva jAva aMtaM karei) tathA aise svapna dekhakara yadi vaha jaga jAtA hai-phira se sotA nahIM to aisA vaha vyakti usI gRhIta bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sarayaMbhaM vA vIraNabhaM vA sImUlabha vA pAsamANe pAsai, ummUlemANe ummUleha, ummUliyamiti appANaM manaha) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarastambha ko yA vIraNAstambha ko yA vaMzImUlastambha ko, yA vallImUlastambha ko dekhatA hai, aura maiM ise ukhADa rahA hUM, yA ukhADa cukA hU aisA apane ko mAnatA haiM, aura (takkhaNAmeva bujjhai) usI samaya jaga jAtA hai| (teNeva jAva aMtaM kareha) to aisA jAva ate karei' ta tavI 046 2 1 sabhA yAvat samasta mAno mata 4re che. 'itthI vA purise vA suviNate egaM maha khIrakubhaM vA dahikuMbhaM vA SayakumeM vA mahukubhaM vA pAtramANe pAsai uppADemANe uppADei uppADiyamiti appANaM mannaI' strI hoya ke te purUSa je svapnanA aMta bhAgamAM eka meTA dUdhanA ghaDAne athavA dahIMnA ghaDAne athavA te ghInA ghaDA jue ane huM te ghaDAne mAthA para rAkhuM chuM. athavA meM tene mAthA para rAkhyA che. evI rIte potAne mAne cha bhane tavI zata mAnIne 'takkhaNAmeva bujjhai ta 4 samaya na te mI jaya teNeva jAva ataM karei' to tAranI ta yati sabhAM yAvat samasta du:khano nAza kare che. ___ 'itthI vA purise vA suviNaM te ege maha' surAviyaDakubhaM vA srovIravi. yaDa vA tela ThakubhaM vA vasAkubhaM vA pAsamANe pAsai bhiemANe midada, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u0 6 sU0 4 svapnaphalanirUpaNam 243 buddhayate pratibuddhayate jAgarito bhavati tadA teNeva jAva aMtaM karei' tenaiva yAtradantaM karoti / 'isthI vA purise vA' strI vA puruSo vA 'muviNaMte' svapnAnte 'ega mahaM khIrakuMbha vA' ekaM mahAntaM kSIrakumbhaM vA-kSIrapUrita kumbhaM kSIrakumbham dugdharitakumbhamityarthaH 'dahikuMbha vA' dadhikuMbha vA dadhipUritaghaTam 'ghayakuMbha vA' ghRtakumbha vA 'mahukuMbha vA', madhukuMbhaM vA, 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati-avalokayati 'uppADemANe uppADei' utpATayan utpATayati-utthApayatItyarthaH 'uppADiyamiti appArNa mannaI' utpATitamiti AsmAnaM manyate-mayA dugdhakumbhAdikamusthApita zirasi nItamityevaM svAsmAnaM jAnAti 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva buddhacatepatibuddhayate 'teNeva jAva aMta kare tenaiva yAdantaM karoti / 'itthI vA rise vA suviNa te' strI vA puruSo vA svapnAnte-svapnasya caramabhAge ityarthaH 'ega mahaM __(itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM khIrakubha vAdahikuMbhavA, ghayakuMbhaM vA mahukuma vA pAsamANe pAsai, upADemANe uppADeza, upADiyamiti appANaM mannaha) strI ho cAhe puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka bRhat kSIrakumbha ko, dahI ke kumbha ko yA ghRta ke kumbhako dekhatA hai aura maiM use mastaka ke Upara rakha rahA hUM, yA maiM use mastaka ke Upara uThAkara rakha cukA hUM aisA apane ko mAnatA hai aura aisA mAnakara (takkhaNAmeva bujjhai) usI samaya vaha jaga jAtA hai (teNeva jAva aMtaM karei) to aisA vaha vyakti usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA nAza kara detA hai| (hasthI vA purise vA suviNate egaM mahaM surAdhiyaDakubhavA sovIra viyabhaM vA, tella kuMbha vA, vasA kuMbha vA, pAsamANe pAsaI, mida. jAva ataM karei' ta tavI 0481 samAM yAvat samasta mAno mata hare che. 'itthI vA purise vA suviNate egaM maha khIrakubhaM vA dahikuMbhaM vA ghayakumeM vA mahukubhaM vA pAsamANe pAsai upoDemANe uppADei uppADiyamiti apANaM mannaI' strI hoya ke te purUSa je svapnanA aMta bhAgamAM eka moTA dUdhanA ghaDAne athavA dahIMnA ghaDAne athavA te ghInA ghaDA jue ane huM te ghaDAne mAthA para rAkhuM chuM. athavA meM tene mAthA para rAkhyA che. evI rIte potAne mAne cha ana tavI zata bhAnIne 'takkhaNAmeva bujhAi' te samaya nete mI laya teNeva jAva ataM karei' to tAranI te yati sabhA yAvat samasta duHkhane nAza kare che. 'itthI vA purise vA suviNaM te ega maha' surAviyaDakubhaM vA sovIravi. yaDa vA tela ukubha vA vasAkubha vA pAsamANe pAsai bhiimANe midada zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bhagavatIsUtre surAviyaDakuMbha vA' eka mahAntaM surAvikaTakumbhaM vA-murA-madham tadrUpaM yat vikaTaM jalaM tasya kummastaM surAvikaTakumbham-madhayuktajalapUrNakumbhamityarthaH 'sovIraviyaDakuMbha bA' sauvIravikRtakumbha vA sauvIraka-kanikam 'tella kuMbha vA tailakumbha vA 'vasAphumaM vA' vasAkumbhaM vA-basAnAma 'carvI' iti bhASA pasiddhA surAmArabhya vasAntaparipUrNakummAna 'pAsamANe pAsaI' pazyan pazyati-avalokayati 'bhiMdamANe midai' mindan minatti 'bhinna miti appANaM mannaI' bhinnamiti AtmAnaM manyate-mayA surAdikumbhAnAM bhedanaM kRtamityevaM rUpeNa svAtmAnaM jAnAti takkhaNAmeva bujjhaI tarakSaNameva cujjhaI tatkSaNameva buddhayate-jAgarito bhavati 'docceNaM mavaggahaNeNaM jAva aMtaM kare' dvitIyena bhavagrahaNena yAvadantaM karoti 'itthI vA purise yA suviNaMte' strI vA puruSo vA svapnAnte 'egaM mahaM paumasaraM' eka mahata pamasaraH 'kusumiyaM pAsamANe pAsaI' kusumitaM pazyan pazyati 'ogAhamANe mANa, bhiMdara, bhinnamiti appANaM mannaI' strI ho yA puruSa ho koI bhI kyoM na ho, svapna ke anta meM yadi vaha eka bRhat surAkumbha ko, pA sauvIra ke baDe kumbha ko yA taila ke ghaDe kumbha ko yA vasA ke kumbha ko dekhatA hai-aura dekhakara vaha aisA apane ko mAnatA hai ki maiM isa kumbha phoDa rahA hUM yA maiM ne ise phoDa DAlA hai / (takkhaNAmeva bujjhaI aisA mAnakara vaha vyakti yadi usI kSaNa meM jaga jAtA haisaceta ho jAtA hai to aisA vaha vyakti (docceNaM bhavaggaheNaM jAva aMtaM karei) do bhava meM yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| (itthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM paumasaraM kusumiya pAsamANe pAsaha, ogAhamANe ogAhaha ogADhamiti appANaM mannai) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla padmasarovara ko kusubhinnamiti appANaM mannaI' zrI 535 te 21mA na ta me moTA surA (dArU) nA ghaDAne athavA te sauvIra-kAMjInA ghaDAne athavA te telanA meTA ghaDAne athavA vasA-carabInA ghaDAne jue ane joIne evI rIte mAne ke huM A ghaDAone phoDuM chuM athavA meM A ghaDAne phoDI nAkhyA cha bhane 'takkhaNAmeva bujjhai' bhane te mAnAne te vyati 4 mate lagI naya-sayata yanaya cha ta tavI vyarita 'docce Na bhavagahaNeNaM jAva ataM karei' meM samAM yAvat samasta maane| bhatare che. 'itthI vA purise vA suviNate paMga maha paumasaraM kusumiya' pAsamANe pAsaha ogAhamANe ogAhai ogADhamiti appANa mannai' zrI 535. svajanA aMta bhAgamAM eka vizALa paghasavarane puSpothI khIleluM jue ane te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracandrikA TIkA za0 16 u0 6 0 4 svapnaphalanirUpaNam ogAes' agAhamAno'vagAhate 'ogADhamiti appANaM mannai' avagADhamityAsamAnaM manyate mayA kusumitaM padmasara, avagADhamityAtmAnaM pazyatItyarthaH 'takkhaNAmetra bujha' tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAtra aMta kare' tenaiva yAvadanta karoti / 'itthI vA purise vA suvinaMte' strI vA puruSo vA svapnAnte 'egaM mahaM sAgara ummIvI jAtra kaliyaM eka mahAntaM sAgaram UrmicIvi yAvat kali tam - atra yAvatpadena 'sahassa' ityasya grahaNaM bhavati tathA ca UrmitrIcisahasrakalitam karmayo- bRhattaraGgAH, bIcayo laghutaraGgAH, tAsAM sahasrANi taiH kalitaM yuktamekaM mahAsAgaram ' pAsavANe pAsaha' pazyan pazyati 'taramANe taraI' taran varavi 'timiti appANaM manna3' tIrNamityAtmAnaM manyate 'takkhaNAmeva bujjhai' tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAtra aMta kareha' tenaiva yAvadanta karoti / 'itthI vA purise mita huA dekhatA hai aura dekhakara vaha aisA mAnatA hai ki maiM isameM praveza kara rahA hUM, yA isameM meM praveza kara cukA hUM / ( takkhaNAmeva bujjhai, teNetra jAva aMtaM kareha) aisA mAnate hI vaha yadi usI samaya jaga jAtA hai, to usI gRhIta bhava se yAvat samasta duHkha kA anta kara detA hai / 245 (hasthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM sAgaraM ummIvIyi jAva kaliyaM pAsamANe pAsai, taramANe taraha, tiSNamiti appaNaM mannai ) strI ho yA puruSa ho, vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sAgara ko vIci evaM taraGgoM se yAvat kalita-yukta huA dekhatA hai, aura dekhakara aisA apane ko mAnatA hai ki maiM isameM taira rahA hUM, yA maiMne ise tairakara pAra kara diyA hai, (takkhaNAmeva bujjhai, teNeSa jAva aMta joIne evu* mAne ke huM... AmAM praveza karU chuM. athavA meM AmAM praveza ye hai 'takkhaNAmeva bujjhai teNeva jAva ataM karei' bhAvI rIte mAnato mAnatA te ja vakhate te jo jAgI jAya teA gRhIta bhavathI mukta thaIne yAvat saghaLA duHkhAneA aMta kare che. ithI vA purise vA suviNaMte evaM gaha sAgaraM ummIvIyi jAva kaliya pAsamANe pAsai taramANe tarai tiSNamiti appANaM mannai' zrI !! purUSa hA te jo svapnanAM ata bhAgamAM eka ghaNA vizALa sAgarane vIcI-ane tara geAthI yAvat vyApta thayelA jue ane tevI rIte te joI ne evI rIte mAne ke huM. A sAgarane tarU chuM athavA meM A sAgara tarIne pAra karyAM, 'araNAmeva bujhai teNetra jAva aMtaM karei' mevI rIte mAnato te vyakti le zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre vA suviNate' strI vA puruSo vA svapnAnte 'egaM mahaM bhavaNaM sabarayaNAmayaM pAsamANe pAsai' ekaM mahAbhavanaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati 'aNuppavisamANe aNuppavisaI' anupavizan anupavizati tAdRzabharane pravezaM karoti 'aNuppaviThThamiti appANaM mannai' anupaviSTamityAtmAnaM manyate 'takkhaNAmeva bujjhaI' tatkSaNameva budvaya te 'teNeva jAva aMtaM karei' tenaiva yAvadantaM karoti / 'itthI vA purise vA muviNate' strI vA puruSo vA svapnAnte 'ega mahaM vimA sabarayaNAmayaM pAsamANe pAsa' ekaM mahAvimAnaM sarvaratnamayaM pazyan pazyati 'durUhamANe dUrUha' dUrohana dRrohati ArohatItyarthaH 'durUDhamiti appANaM mannaI' durUDhamityAtmAnaM manyate karei) aisA mAnatA huA vaha vyakti yadi usI samaya jaga jAtA hai to vaha usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA antakara detA hai| (isthI vA purise vA suviNaMte egaM mahaM bhavaNaM savvarayaNAmayaM pAsamANe pAsaha, aNuppavisamANe aNupavisaha aNuppaviTThamiti appANaM mannaha) strI ho yA puruSa ho vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarvarasnamaya bhavana ko dekhatA hai, aura dekhakara aisA apane ko mAnatAhai ki maiM isake andara praveza kara rahA hUM yA praveza kara cukA hai, (takkhaNA. meva paDibujjhaI' isa prakAra mAnakara yadi vaha usI samaya jaga jAtA hai| (teNeva jAva aMtaM karei) to aisA vaha vyakti usI bhava se yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| ( itthI vA purise vA suviNate egaM mahaM vimANaM samdharaya. NAmayaM pAsamANe pAsai, durUhamANe durUhA, durUhamati appANaM mannai) te ja samaye jAgI jAya che te teja bhavathI mukata thAya che yAvat samasta kheno aMta kare che. itthI vA purise vA suviNaMte ega maha bhavaNaM savvarayaNAmaya pAsamANe pAmai aNuppaSisama Ne aNupavisai aNuppaviTThamiti appANa mannaI' zrI jaya hai purUSa hoya te je svapnanA aMtamAM eka vizALa sarva ratnavALA bhavanane juve che ane joIne pitAne bhavananI aMdara praveza karate mAne che agara praveza 42 sIdhI tama bhAra 'takkhaNAmeva paDibujjhai' se zata mAnIna ne te se 4 samaye Mil M5 che. 'teNeva jAva aMta' karei' to sI vyatita bhavamAM mukta thAya che. yAvat samasta dukheno aMta kare che. 'itthI vA purise vA suviNa te ega maha vimANaM sadharayaNAmaya pAsamANe pAkhai, duhamANe durUhai, durUDhamiti appANaM mannai' khI DAya 4 535 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 6 0 4 svapnaphalanirUpaNam 247 vimAnArUDhamAtmAnaM jAnAti 'takakhaNAmeva bujjhaI' tatkSaNameva buddhayate 'teNeva jAva aMtaM karei tenaiva yAvadantaM karoti / sa svapnadraSTA tenaiva bhavena yasmin bhave svapno dRSTastasminneva bhave sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhA. nAmantaM karotIti bhAvaH // mU0 4 // cAhe strI ho yA puruSa ho-vaha yadi svapna ke anta meM eka vizAla sarvaratnamaya vimAna ko dekhatA hai aura dekhakara apane ko aisA mAnatA hai ki maiM isa para caDha rahA hUM yA car3ha cukA hUM (takkhaNAmeva bujjhai, teNeva jAva aMtaM karei) aisA mAnatA huA vaha vyakti yadi usa samaya jaga jAtA hai, to vaha usI bhavase yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| isa sUtra meM jo 'hayapati' ityAdirUpa se paMktizabda kA prayoga kiyA gayA hai vaha isa bAta ko sUcita karatA hai ki eka azva ke darzana se aisA mahatphala nahIM hotA hai| 'jAva vasabhapatiM vA' meM jo yAvat pada AyA hai| usase yahAM 'NarapaMti vA, kiMnarakiMpurisamahoragagaMdhajvapati vA ina padoM kA saMgraha huA hai / 'takkhaNAmeva bujjhaI' aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki punaHzayana se vilakSaNa phala prApti kA abhAva ho jAtA hai| aisA hI kahA gayA hai vivekIpuruSaH svapna, ityAdi-- 'teNeSa bhavaggahaNeNaM' meM usI bhavagrahaNa se yaha siddha ho jAtA hoya te je svapnane aMte eka vizALa sarva ratnavALA vimAnane jue ane joIne pitAne tenA para caDhate hoya tema mAne agara caDhI cuka DAya tebha mAne bhane 'takkhaNAmeva bujhai veNeva jAva aMta' karei' | pramANe mAnatI te vyakti je te ja samaye jAgI jAya che, te teja bhavamAM mukatA thAya che. yAvat samasta duHkhene aMta kare che. ___ mA sUtramA 2 'hayapati' ityAdi 35 paData zanI prayoga karavAmAM AvyuM che. te e vAta batAve che ke eka ghaDAne jevAthI terItanA janI prAptI yatI nathI. 'jAva vasabhapaMti vA se pAyama 2 yAvat zaNDa bhaavy| cha tathA mahiyAM "Narapati vA kinara kiMpurisamahoragagaMdhavapati vA' mA pahAnI 8 thayo che. 'takkhaNAmeva bumjhai' pramA2 apAmA mA0yu che. tenuM tAtparya e che ke je phala prApta thavAnuM kahyuM che te svapnathI jAgIne za sujaya te 31 prApta tha nathI tathA 4 ghucha 3-'vivekI puruSaH snapna' yA 'teNeva bhavaggahaNe Na' me pAyama te athIte vyati siddha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso hai" aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya aisA hai ki jisa zarIra meM rahate hue usa jIva ne svapna dekhA hai usI zarIra se vaha mukti prApta karegA-arthAt aisA svapna dRSTA jIva carama zarIrI hotA hai| vaha gRhIta zarIra ko choDakara phira anya zarIra dhAraNa nahIM krtaa| 'jAva ataM kareha' meM jo yaha yAvat pada AyA hai usase 'buddhayate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAm' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'suviNate' kA bhAva svapna ke aMtimabhAga meM aisA hai, gAya AdikoM ko bAMdhane kI jo rassI hotI hai usakA nAma dAmanI hai| 'kiehasuttagaM vA jAva mukkillasuttagaM vA' meM jo yAvat pada AyA hai usase yahAM 'nIla, pIta, rakta varNavAle DoroM kA grahaNa huA hai| 'sarathaMbha' meM tRNavizeSa kA nAma zara hai aura zarakI jo U:kRta rAzi hai usa kA nAma zarastambha hai| isI prakAra se vIraNastambha AdikoM meM bhI samajha lenA caahiye| yallInAma latA kA hai / kSIra nAma dUdha se pUrita hue kumbha kA nAma kSIrakumbha hai| isI prakAra se dadhikkumbha ghRtakumbha ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye| 'surAvikaTakumbha' kA tAtparya surArUpa vikaTa-madyayukta jala se bharA huA jo kumbha hai vaha surAvikaTa kumbha hai arthAt madyayukta jala se pUrNa kumbha kA nAma jAya che, evuM je kahevAmAM AvyuM che tenuM tAtparya evuM che ke je zarIramAM helA te jIve svapna joyuM che eja zarIrathI te mukti pAmaze arthAta e rItanuM svapna jenAra jIva carama zarIrI hoya che te gRhIta zarIrane choDIne bhI zarI2 dhA295 42tenathI. 'jAva aMta karei' bhA 2 mA yAvat 54 mA0yu cha tanAthI 'budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAma' me 5 haY thayA che. 'suviNate' se vaayn| sAnA mata mAgamA pramANe cha Aya virene mAdhavAnI re hoza DAya che, tenu nAma hamanI che. 'kiNhasu tagaM vA jAva sukillasuttagaM vA' se pAyamA 2 zava 54 sayucha tenAthI 'mI' pIta pANI sana 240-22tA va pANI dArAnu prahAya thucha. sararthabhaM' e vAkyamAM Avela "rA' e zabda tRNa vizeSane vAcaka che. ane e zarAne je Dhagale te sarastaMbha che e ja rIte vIraNastaMbha vigeremAM paNa samajI levuM vallI nAma latAnuM che. dUdhathI bharela kuMbhanuM nAma kSIrakuMbha che e ja rIte dahIMthI bharela kuMbha, dadhikuMbha, ghIthI bharela kuMbha dhRtakuMbhanA viSayamAM 54 sabhA se 'surAvikaTakumbham' nu tAtparya surA35 viTa-suzamizrita jalathI bharele je kuMbha che te murAvikaTa kuMbha che. arthAt madhavALA jaLathI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 6 su0 4 gandhagrahaNanirUpaNam 249 anantaraM svapnAH kathitAH te ca svapnAH na cakSurindriyagrAhyAH ityacakSu grAhyatA sAdharmyaNa gandhapudgalAnAM vaktavyatAmabhidhAtumoha-'aha bhaMte' ityAdi / mUlam- 'aha bhaMte koTrapuDANa vA jAva keyaipuDANa vA aNuvAyaMsi ubhijamANANaM vA jAva ThANAo vA ThANaM saMkAmijamANANaM kiM koTre vAi jAva keyaI vAi goyamA ! no koTre vAI jAva no keyaI vAi ghANasahagayA poggalA vAMti sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' ||suu05|| __ chAyA-atha bhadana ! koSThapuTAnAM vA yAvat ketakIpuTAnA vA anuvAte udbhidyamAnAnAM vA yAvat sthAnato vA sthAnaM saMkrAmyamANAnAM ki koSTho vAti yAvat ketakI vAti / gautama ! no koSTho vAti yAvad no ketakI vAti ghrANasaha gatAH pudgalAH vAnti / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! ||iti mU0 5 // TIkA-'aha bhaMte' atha bhadanta ! 'kohapuDANa vA' koSThapuTAnAM vA koThe yaH pacyate sugandhadravyasamudAyaH sa koSThastasya puTA:-puTikAH koSThapuTArateSAM surAvikaTa kumbha hai / kAMjika kA nAma sauvIra hai carbI kA nAma vasA hai bRhattaraMgoM kA nAma urmi hai, tathA choTI 2 taraMgo kA nAma vIci hai ||stuu0 4 // jina svapnoM ke viSaya meM yaha kathana cala rahA hai ve svapna cAindriya se grAhya nahIM hote haiM-imI pracakSugrAhyatA ke sAdharmya se gamdhapudgaloM kI vaktavyatA ko aba sUtrakAra isa 'aha bhaMte ! kohapuDANa' ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate haiN| 'aha bhaMte ! koha puDANa vA jAva keyai puDANa vA' ityAdi / TIkArtha--'aha bhaMte ! he bhadanta ! jaba 'kohapuDANa pA' koSTapuToM bhale je kuMbha-ghaDo che tenuM nAma surAvikaTa kuMbha che. kAMjInuM nAma sauvIra che. cabInuM nAma vasA che. moTA taranuM nAma umi che temaja nAnA nAnA taraMgonuM nAma vIci che. je sU0 4. je svapnanA viSayamAM A kathana cAlI rahyuM che te svapna cakSu indriya grAhya hotA nathI, A acadhu grAhyatAnA sAdhamyathI have sUtrakAra ganya pugabonI tanyatA 'ahabhaMte koTapuDANa' yA sUtra 12 // 548 re che. 'ahabhaMte ! koTapuDANa vA jAva keyaipuDANa vA' TI -'ahabhaMte' 3 mahanta nyAre 'koTa puDANa vA' 108 dhuTAne meTale zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ____bhagavatIsare koSThapuTAnAm 'jAva ke yaipuDANa vA' yAvatketakIpuTAnAM vA ketakI 'kevaDA' iti prasiddhaH sugandhavanaspativizeSaH tasyAH puTAH puTikAH iti ketakI puTA steSAM ketakIpuTAnAm yAvat padena 'pattapuDANa vA, coyapuDANa vA, tagara puDANa vA' ityeSAM saGgro bhAtIti tatra patrapuTAnAM tamAlapatrapuTAnAm , coyapuTAnAm 'coya' iti tvaka taja' dAlacinI iti bhASApasiddho gandhadravyavizeSaH tasya puTAH puTikAsteSAm , tagarapudAnAm-tagaraH sugandhakASThavizeSaH, tasya puTasteSAm / 'aNuvAyaMsi' anuvAte-vAto-vAyustadanusAreNa nIyamAnAnAm anu= anukUlo vAto yatra tad anuvAtaM-tasmin anuvAte anukUlavAtasthAne yaM dezamAzritya vAyuH saMcarati tatretyarthaH 'umijjamANANaM vA' udbhidyamAnAnAm ut pAvalyena bhidyamAnAnAM vidIryamANAnAm athavA ut-UvaM vidIyamANAnAm 'jAva' yAvad ihApi yAvatpadena 'nibhijnamANANa vA ukirijjamANANaM vA ko-koSTha meM jo sugandha dravya kA samUha pakAyA jAtA hai usakA nAma koSTha hai isakI jo puTikA-puDiyA hotI hai use koSTha puTa kahA gayA hai-aise ina koSTha ke puToM ko 'jAva keyaipuDANa vA' yAvat ketakI ke puToM ko-ketakI jise bhASA meM kevaDA kahA jAtA hai-yaha eka sugandhita vanaspati vizeSa hai-isakI jo puTa-puDiyA hai| usakA nAma ketakI puTa hai| isa ketakI ke puToM ko tathA yAvatpada grAhya pattapuDANa vA, tagarapuDANa vA coyapuDANa vA' patrapuToM ko tamAla patra puToM ko, svaka puToM ko dAla cinI ke puToM ko tagara ke puToM ko, sugandhakoSTha vizeSa ke puToM ko, 'aNuvAyaMsi ubhijjamANANaM vA' anukUlavAyu ke anusAra jisa sthAna ko Azrita karake vAyu cala rahI ho usa sthAna para le jAkara 'ubhijjamANANaM vA' acchI prakAra se vidIrNa kiye jAne para tathA yAvatpada ke keSThamAM je sugandha dravyano samUha pakavavAmAM Ave che, tenuM nAma keSTha che tenI je puTikA-paDi hoya che tene keSThapuTa kahevAmAM Ave che evA A hanA puTImA 'jAva keyaipuDANa vA' yAvat utI puTAne haitI-rena bhASAmA kevaDa kahevAmAM Ave che. A eka sugaMdhI vALI vanaspati che. enA je puTa hoya te ketakI puTa kahevAya che. te ketakInA puTane tathA yAvatu padathI 'pattapuDANa vA coyapuDANa vA, tagarapuDANa vA' patra Tone meTa tamAla patranA puTane vaiku ane TagaranA puTane ane sugaMdhita kASThanA dhuTAra 'aNuvAyasI ubhijjhamANANaM vA' manuja 51 pramANe 2 sthAnane mAzraya za2 5vana yAtI rahyo te sthAna 52 ASUR 'ubhijjamANA' sArI rIta vihI zane maDiyAM yAvat 56thI 'nibhijjamANANaM vA ukki zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za016 u0 6 sU0 4 gandhagrahaNanirUpaNam 251 vikirijnamANANaM vA' ityAdinAM saGgraho bhavati tatra nibhijjamANANaM vA' nirbhiyamAnAnAM vA prAvalyAbhAvena adhovidIyamANAnAm utkIryamANAnAm Urca vikSipyamANAnAm vikIryamANAnAm itastato vikSipyamANAnAm / 'ThANAo vA ThANaM saMkAmijjamANANaM vA' sthAnato vA sthAnaM saMkrAmyamANAnAm-ekasmAt sthAnAt sthAnAntaraM pratinIyamAnAnAm 'ki koTe vAi jAva keyaI vAi' ki koSThI vAti yAvat ketakI vAti ? iha yAvatpadena patraM vAti coyaM vAti tagaro vAti koSThAdigandhadravyavizeSo dUrAdAgatya ghrANendriyeNa gRhIto bhavati kimiti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'no koTe vAi jAva no keyaI vAi' no koSTho vAti yAvad no ketakI vAti yAvatpa. dena patrAdInAM saMgraho bhavati durAdAgatya vAsasamudAyo ghrANagato na bhavatItyarthaH / grAhya 'nibhijjamANANaM vA, ukkirijjamANANaM vA vikkirijjamA. NANaM vA ityAdi padoM ke anusAra unheM nIce rakhane para yA nIce idhara udhara phekane para yA, Upara kI ora idhara udhara bikherane para yA 'ThANAo vA ThANaM saMkAmijjamANANaM vA' eka sthAna se dUsare sthAna para le jAne para ki koTe vAi, jAva keyaIvAi' jo vAsa AtI hai usameM kyA koSThAdisugandha dravya dUra se Akara ghrANendriya ke sAtha sabandhita hotA hai-arthAt ghrANendriya dvArA gRhIta hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! no koThevAi, jAba no keyaIvAI he gautama ! na koSTha-sugandhadravya-dhrANendriya dvArA gRhIta hotA hai aura na sugandha dravyarUpa ketakI dravya gRhIta hotA hai kintu usa gandha ke sAtha rahe vahAM ke pudgala ghANendriya dvArA gRhIta hote haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki gandha dravya ki jisakI vaha vAsa hai vaha Akara ghrANendriya ke rIjamANANaM vA vikirIjjamANANaM vA' yA pahe! anusA2 tene niye rAkhIne agara nIce Ama tema phekIne athavA uparanI tarapha Ama tema vimezane mth| 'ThANAo vA ThANaM saMkamijjamANANaM vA' se sthAnathI bhAra sthAna pAthI 'kiM kodevAi jAva keyaI vAI'2 sugadha mA cha. tamA zuM keSTAdi sugaMdha padArtha dUrathI AvIne ghaNe driyanI sAthe maLe che. arthAta prANedriyathA a5 thAya cha ? tanA uttaramA mavAn 4 cha / 'goyamA ! no kodevAI jAva no keyaIvAI' 3 gautama! sugapadra0ya dhAdriyathA asAtha nathI. ane sugaMdha dravya rUpa ketakI dravya paNa grahaNa thatuM nathI paraMtu te gaMdhanI sAthe rahelA tyAMnA pudgale dhrANendriya dvArA grahaNa thAya che. kahevAnuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bhagavatIsUtre kintu 'ghANasahagayA poggalA vAMti' ghrANasahagatAH pudgalAH, vAnti ghrANazabdA- prANagrAhya sugandhidravyasya lakSakaH ghrAyate iti ghrAyate gandhaH gandhopalambhanakriyA vA tena gandhena saha gatAH pravRttA ye pudgalAH te ghrANasahagatAH - gandhaguNayuktAH pudgalAH vAnti - gacchantItyarthaH, gandhapudgalAnAM vAtAnusAreNa gamanaM mAvi, ve ca pudgalAH ghrANe maviSTAH santo gandhajJAnaM janayanti na tu koSThapuTAdInAM gamanaM bhavatIti bhAvaH / 'senaM bhaMte / sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM madanta ! iti he madanta / yayA pratipAditam tadevameva sarvathA satyameva nAnyatheti // 05 || 1 iti zrI vizvavikhyAta jagad balla mAdipada bhUSita bAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAla prativiracitAyAM zrI " magavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM SoDaSazatakasya SaSThodezakaH samAptaH ||016-6 / / sAtha prApta nahIM hotA hai aura na usa kA gandhaguNa usameM se nikalakara ghrANendriya ke sAtha prApta hotA hai, kintu jisa sthAna para ve gaMdhAdi dravya haiM vahAM ke pula paramANu usake gaMdha guNa se suvAsita hokara anukUla vAyu dvArA ghrANendriya ke pAsa lAye jAte haiM aura isa prakAra unakI gaMdha ghrANendriya dvArA gRhIta hotI hai / 'serva bhate ! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! Apane jo pratipAdita kiyA hai - vaha aisA hI hai| sarvathA satya hI hai-anyathA nahIM hai 2 isa prakAra kahakara ve gautama tapa evaM saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 5 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA // chaTTA uddezaka samApta // 16-6 // tAtparya e che ke gaMdha dravya ke jenI te vAsa hoya che, te AvIne ghrANendriyanI sAthe maLatu nathI. ane tenA gadhaguNu paNa temAMthI nIkaLIne dhANendriyanI sAthe maLatA nathI. paratu je sthAna para te gAdi hAya tyAMnA pudgala paramANu tenA gaMdha guNathI sutrAsita thaIne anukULa vAyu dvArA dhrANedriyanI pAse savAya che yAle yo rIte tenA gaMdha dhAbendriya 42 he. 'sevaM bhaMte 1 seva bhaMte! tti' De lagavAn sAye me prabhA pratipAdana yuche, te eja pramANe che. te sarvathA sAcu' ja che. anyathA nathI. A pramANe kahIne gautamasvAmI tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAne sthAne virAjamAna thaI gayA ! sUrUM pA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA seALamA zatakanA chaThTho uddezakasamAsa 516-6aa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - - pramaiyacandrikA TIkA za016 u0 7 sU0 1 prakRSTabodhapariNAmanirUpaNam 253 atha saptamodezakA prAramyateSaSThoddezakasya antimabhAge gandhapudgalA vAntIti kathitam , te ca gandha pudgalAH upayogena nizcIyante ityata upayoge upayogavizeSabhUtA pazyatA ca saptame uddezake nirUpyate-anena sambandhana AyAtasya saptamoddezakasya idamAdima mUtram-'kai vihe NaM bhaMte ! upabhoge' ityAdi / mUlam-'kavihe gaM bhaMte ! uvaoge pannatte goyamA! duvihe uvaoge pannatte evaM jahA uvayogapayaM pannavaNAe taheva niravasesaM bhANiyanvaM pAsaNayApayaM ca niravasesaM neyavvaM / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tisuu01|| chAyA-kavividhaH khaca bhadanta / upayogaH prajJaptaH, gautama ! dvividhaH upayogaH prajAtaH / evaM yathA upayogapadaM prajJApanAyAstathaiva niravazeSa bhaNitavyam , pazyatApadaM ca niravazeSaM netavyam / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 50 1 // TIkA-'kaivihe gaM aMte ! uvaoge paNNatte' katividhaH khalu bhadanta / upayogaH prajJamaH, upayujyate AtmA padArtha grahaNAya yena sa upayogaH, Atma sAtave uddeze kA prAraMbha chaThe uddeze meM gandhapudgaloM kA ghrANendriya ke pAsa meM AnA kahA gayA hai so ina gandhapudgalo kA nizcaya upayoga se hotA hai, ataH isa sambandha ko lekara isa sAtaveM uddeze meM upayoga vizeSabhUta pazyatA-prakRSTa bodhapariNAma-kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| isa uddeze kA prathamasUtra 'kaviheNaM bhaMte upabhoge pannatte' ityAdi hai TIkArtha-'kAviheNaM bhaMte ! uvabhoge paNNase' he bhadanta ! upayoga-jisake dvArA AtmA padArtha grahaNa ke liye vyApAra yukta hotA hai sAtamA udezAno prAraMbha- cha uddezAmAM gandhapudgalenuM prANendriya pAse AvavAne prakAra kahyo che. A gandhapudgaleno nizcaya upayogathI thAya che. jethI e sambandhane laIne A sAtamAM uddezAmAM upaga vizeSarUpa prakRSTabedha pariNAmanuM ni355 421 // i Ave che. bhA dezAnu paDe sUtra 'kaiviheNaM bhaMte uva. oge paNNatte' tyAdi / --'kaiviNaM bhaMte ! uvaoge paNNatte' he sApa nAthI rupayoga AtmA padArtha grahaNa karavAnA vyApAra (pravRtti) vALa thAya che tenuM nAma zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 bhagavatIsUtre nazcetanAzaktivyApAraH sa copayogaH kati prakArakA kathita iti upayogaviSayakaH prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'duvihe upabhoge pannatte' dvividho-dvipakArakaH upayogaH prajJaptaH / sAkAropayogo nirAkAropayogazcetyAdhupayogasvarUpasaMkhyAdijJAnAya prajJApanAsUtraM draSTavyam / tadAzayenAha-evaM jahA uvaogapadaM panavaNAra taheva niravasesaM bhANiyadhvaM' evaM yathopayogapadaM prajJApanAyAstathaiveha niravazeSaM bhaNitavyam upayogapadaM prajJApanAyAmekonatriMzattamaM padam tacaivam upayogazcetanAzakteApAraH sa ca dvividhaH sAkA. ropayogo'nAkAropayogazca tatra sAkAropayogasya paJcajJAnAni trINi ajJAnAni ityevamaSTau bhedAra, anAkAropayogasya cakSurdarzanAdi bhedAt catvAro bhedA iti usakA nAma upayoga hai / tAtparya yaha hai ki AtmA kI cetanA zakti kA jo vyApAra hai vaha upayoga hai-aisA yaha upayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! duvihe uvaoge pannatte' he gautama upayoga do prakAra kA kahA gayA hai, eka sAkAra upayoga aura dUsarA anAkAra upayoga svarUpa aura upayoga saMkhyA Adi ko jAnane ke liye prajJApanA sUtra dekhanA cAhiye / isI Azaya ko lekara evaM jahA uvabhogapade pannavaNAe taheva niravasesaM bhANiyanvaM' aisA kahA gayA hai| prajJApanA sUtra meM yaha upayoga pada 29. vAM pada haiM aura vaha isa prakAra se hai-cetanAzakti ke vyApAra kA nAma upa yoga hai| aura vaha sAkAra upayoga evaM anAkAra upayoga ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| sAkAra upayoga ke matyAdika 5 jJAna aura matyajJAna, zrunAjJAna, aura vibhaMgajJAna isa prakAra ATha bheda kahe gaye upaga che. kahevAno hetu e che ke AtmAnI cetanAzaktine je vyApAra che. te upayoga che. e upayoga keTalA prakArane kahevAmAM Avela che? / prazna uttaramA prabhu se 3 cha .-'goyamA! duvihe uvaoge paNNatte' gautama ! sA2 rupayoga bhane manA2 upayoganA thI upayoga be prakAranA kahevAmAM Avela che, A upayoganuM svarUpa ane upayoganI saMkhyA vigere jANavA mATe prajJApanA sUtra joI levuM joIe se utathI yu evaM jahA ubaogapade pannavaNAe taheva niravasesaM bhANiyavaM' prajJApanA sUtranuM upaga pada samagra kahevuM joIe. A pramANe kahyuM che prajJApanA sUtramAM A upayoga pada 29 muM pada che. ane te A pramANe che. cetanA zaktinA vyApAranuM nAma upayoga che. ane te sAkAra upaga ane nirAkAra upayoganA bhedathI be prakArano che sAkAra upaganA matyadika pAMcajJAna ane atyajJAna, zrutajJAna ane visaMgajJAna e rIte ATha bheda kahevAmAM AvyA che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 7 sU0 1 prakRSTayodhapariNAmanirUpaNam 255 saMkSipto vicAraH prajJApanAyAH viziSyavicArastve tathAhi-'sAgArovaogeya AgArovoge' sAkAropayogazca anAkAropayogaca 'sAgArova bhoge NaM bhaMte ! kavihe paNNatte' sAkAropayogaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH 'goyamA ! aTThavihe paNNatte' gautama ! aSTavidhaH prajJaptaH 'taM jahA' tathA 'AbhiNiyohiya NANayAgArovaoge suzNANasAgArovaoge' abhinivodhikajJAnasAkAropayogaH zunajJAnasAkAropayogaH / evaM ohiNANasAgArovaoge maNapajjavaNANasAgAro oge kevalaNAgasAgArovoge maI annANasAgarova goge suyaannANa sAgarovoge vibhaMganA gasAgarovaoge' evam aghijJAnasAkAropayogaH manaH parya jJAnasAkAropayogaH kevalajJAnasAkAropayoga: masyajJAnasAkAropayogaH zru jJAnasAkAropayogaH vimnggjnyaansaasaaropyogH| 'aNAgArooge bhaMte ! kAvihe paNa tte' anAkAropayoga khalu bhadanta ! ka ividhaH prajJaptaH 'goyamA ! caucihe paNatte' gautama ! camdhiH prajJaptaH 'taM jahA' tayathA 'cavakhudasaNaNAgArovoge acakkhudaMgaNaaNAgArovaoge ohidamaNa agAgArovoge kevaladaMsaNa. agAgArovoge' cakSurdarzanAnAkAropayogaH acakSurdarzanAnAkAropayogaH avadhidarzagaye haiN| tathA anAkAra upayoga ke cakSudarzanAdi 4 bheda kahe gaye hai| isI viSaya kA vizeSa vicAra vahAM para isa prakAra se kiyA gayA hai| 'sAgArovaoge ya anAgArAvaoge ya sAgArovogeNaM bhaMte ! kai. viheNaM paNNatte ? goyamA ! avihe paNNatte taM jahA-AbhiNiyohiya. NANasAgArovaoge, suyaNANamAgArovaoge, ohiNANasAgArovoge maNapajavaNANasAgArAvaoge, kevalaNANasAgArAvaoge, mahaanANa. sAgArovoge, suyaannANasAgArovaoge, vibhaMganANasAgArerAva. oge aNAgArovogeNaM bhaMte ! kaiviheNa paNNatta ? goyamA ! cau. vihe paNNatte ! taM jahA camkhudaMsaNa aNAgArAvaoge, acavakhudaMsaNaM aNAgArAvaoge, ohidaMsaNaaNAgArAvaoge kevaladasaNaaNAgA. tathA anAkAra upayoganA cakSudarzanAdi cAra bheda kahyA che. A viSayane vizeSa viyA2 maDiyA mAzate 42vAmA maa0ye| cha.--'sAgArovaoge ya anAgArovaoge ya sAgArova oge NaM bhaMte ! kaivihe NaM paNNatte ? goyamA ! avihe paNNatte ta jahA AbhiNivohiyANANasAgArovaoge, suyaNANasAgArovaoge, ohiNANasAgArovaoge maNapajjavaNANasAgArovaoge, kevalaNa NasAgArovaoge, maiannANasAgarovaoge, sura bhaNNANasAgAvaoge. vibhaMgaNANasAgArovaoge, aNAgArovaoge Na bhaMte ! kaivihe NapaNNatte ? goyamA ! cauvihe paNatte ta jahA-cakkhudaMsaNaaNA gArovaoge, acakkhudasaNa praNAgArovaoge, ohidasaNa aNAgArovaoge kevaladasaNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatra nAnAkAropayogaH kevaLadarzanAnAkAropayogaH ityodhupayogaviSayakaM prajJApanAprakaraNam / 'pAsaNayApadaM ca niravasesaM neyavvaM' evaM pazyatApadaM ca prajJApanA mUtrasthaM vizvazeSaM netavyam pazyatApadaM prajJApanAsthamiha sarvamapi paThitavyam tacca prajJApa. nAyAM triMzattamaM padam taccaivam 'kahivihA paM bhaMte ! pAsaNayA paNNattA' katividhA khalu bhadanta ! pazyatA pajJaSlA / 'goyamA ! duvihA pAsaNayA paNNattA' gautama ! dvividhA pazyatA prajJA pazyatAviziSTabodhapariNAmarUpA, sA ca dvividhA tAmeva darzayati 'taM jahA' tathA 'sAgArapAsaNayA aNAgArapAsaNayA' sAkAra pazyatA anAkArapazyatA ca 'sAgArapAsaNayA NaM bhaMte ! kAvihA paNNatA' sAkArapazyatA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA 'goyamA ! chabihA pannattA' gautama ! SavidhA prajJaptA 'taM jahA' tadyathA 'suyaNANasAgArapAsaNayA' zruvajJAna rovoge' se| yaha prajJApanA sUtra kA pATha jo ki upayoga ke viSaya meM kahA gayA hai yahAM para bhI isI prakAra se kaha lenA cAhiye / isa pATha kA artha sarala hai| 'pAsaNayApadaM ca niravasesaM neyavyaM' prajJApanAstha pazyatApada yahAM sampUrNa rUpa se grahaNa karanA cAhiye aiptA je| kahA gayA hai-so prajJApanA meM yaha pada (tIsa) 30 vA pada hai-jo isa prakAra se hai'kAvihANaM bhaMte ! pAsaNayA paNNattA ? goyamA ! duvihA pAsaNayA paNNattA' pazyatA (dekhanArUpa) yaha viziSTa bodha ke pariNAma rUpa hotI hai| yaha pazyattA de| prakAra kI kahI gaI hai-'sAgArapAsaNayA, aNAgArapAsaNayA' eka sAkAra pazyatA, dusarA anAkAra pazyatA' sAgA. rapAptaNayA NaM bhaMte ! kAvihA paNNatA?' he bhadanta ! sAkAra pazyatA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 'geAyamA! chavihA paNNattA' he gautama sAkAra pazyatA 6 prakAra kI kahI gaI / 'taM jahA' jo isa prakAra se aNAgArova bhoge' upayoganA viSayamA prajJApana sUtramA mA 54 yo cha. te maDiyA 5 te zate samala al. 'pAsaNayA padaca niravasesa neyadhvam' ahiyAM prajJApatAmAM rahela trIsamuM pazyatApada saMpUrNa rUpe grahaNa karavuM. te 54 mA prabhArI che. 'kaiviheNaM bhaMte ! pAmraNayA paNNattA goyamA ! duvihA pAsa NayA paNNatta' 52yatA (nA35) zimodhana pariNAma 35 hAya che. yA 5zyatA ye 42 4DI cha. te rIte cha. 'sAgArapAsaNayA, aNAgArapAsaNa ga' se sA2 55yatA bhane zrI snaa||2 5zyatA, 'sAgArapAsa. NayANaM bhate ! kaivihA paNNattA' 8 mavan ! saa||2 5zyatA 2 rana uvAma mAvI cha. 'goyamA ! chavvihA paNNattA' gautama ! sA2 5zyatA 7 mAranI 4AmA mApI cha. 'ta-jahA' ta ma pramANa cha. 'sUyaNANa zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 7 sU0 1 prakRSTabodhapariNAmanirUpaNam 257 sAkArapazyatA evaM ohiNANasAgArapAsaNAyA maNapajjavanANasAgArapAsaNayA kevalanANasAgArapAsaNaza supa annANasAgArapAsaNayA vibhaMganANasAgArapAsaNayA' evam avadhijJAnasAkArapazyatA manaH paryayajJAna sAkArapazyatA kevalajJAnasAkArapazyatA zrutajJAnasAkArapazyatA vibhaMgajJAnasAkArapazyatA 'aNAgArapAsaNAyA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA goyamA ! ti. vihA paNNattA taM jahA cakkhudaMsaNaNAgArapAsaNayA ohidaMsaNaaNAgArapAsaNayA kevaladasaNaaNAgArapAsaNayA' anAkArapazyatA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! trividhA prajJaptA tadyathA cakSudarzanAnAkArapazyatA adhidarzanAnAkArapazyatA keraladarzanAnAkArapazyatA iti / pazyatApadasmA. yamarthaH pazyatAnAma bodhapariNAmavizeSaH nanu pazyatopayogayoH sAkArAnAkAhai-'supaNANasAgArapAsaNayA' zrutajJAnasAkArapazyatA, 'evaM ohi. NANasAgArapAsaNayA, maNapajjavanANasAgArapAsaNayA, kevalanANa. sAgArapAsaNayA' avadhijJAnasAkArapazyatA, manaHparyayajJAna sAkAra pazyatA, aura kevalajJAna sAkAra pazyatA 'suyapramANasAgArapAsaNaNayA vibhaMganANasAgArapAsaNayA' 'zrutaajJAna sAkAra pazyatA evaM vibhaMgajJAna sAkArapazyatA' aNAgAra pAsaNayANaM bhaMte ! kAvihA paNNattA' he bhadanta ! anAkAra pazyatA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? 'goyamA ! tivihA paNNattA' he gautama! anAkAra pazyatA tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'taM jahA-cakkhudaMsaNaM aNagArapAsaNayA ohidasaNa. aNAgArapAsaNayA, kevaladaMsaNaaNAgArapAsaNayA 'jaise cakSudarzana anAkAra pazyatA, avadhidarzana anAkArapazyatA aura kevaladarzana anaakaarpshytaa| sAgArapAsaNayA' zrutajJAna saa||2 5zyatA 1 'evaM ohiNANa sAgArapAsaNayA maNapajjavanANasAgArapAsaNayA, kevalanANasAgArapAsaNayA' bhavadhijJAna sA2 pazyatA, 2 manaHparyayajJAna sAkAra pazyatA, 3 kevaLajJAna sAkAra pazyatA 4 'suyaaNNANasAgArapAsaNayA, vibhaganANasAgArapAsaNayA' zrutamajJAna sA2 5zyatA' 5 mane vijJAna saa||25shytaa 6 'aNAgArapAsaNayANa bhaMte ! kaivihA paNNattA' 8 sAvan ! sana2 5zyatA seal prA2nI hI cha 'goyamA! tivihA paNNattA' gautama bhanA2 5zyatA ra mAnI apAmA mApIche-taM jahA-'cakkhudasaNa aNAgAra pAsaNayA, ohidasaNaaNAgArapAsaNayA, kevavadasaNaaNAgArapAsaNayA' abha yakSuzana manAgA2 5zyatA avadhidarzana anAkAra pazyatA kevaladarzana anAgAra pazyatA. bha0 33 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavatIstre rAdibhedastu samAna eka kathita iti anayoH pazyatopayogayoH ko bhedaH ? iti cet atrocyate-yatra traikAlikA'vayodho bhavati tatra pazyatA bhavati yatra traikAlikA'vavodhaH atha ca vartamAnakAlikazcApi Abodhastatropayoga iti sAmAnyavizeSamAgadeva pazyatopayogayorbheda iti / ataeva matijJAnaM matyajJAnaM ca sAkAra pazyatAyAM na kathitam tasya matijJAnamatyajJAnasyotpannA vinaSTArthagrAhakatayA vartamAnakAlaviSayatvAditi / nanu anAkArapazyatAyAM cakSurdarzanasya parigaNanam itarendriyadarzanasya grahaNaM kuno na kRtamiti cedatrocyate pazyatA nAma prakRSTaM zaMkA--jaya bodha pariNAma vizeSa kA nAma pazyatA hai / to phira pazyatA meM aura upayoga meM bheda kyA hai ? kyoMki ina donoM meM sAkAra anAkAra AdirUpa bheda to kahA hI gayA hai ? uttara-jahAM traikAlika avayodha hotA hai vahAM ekyatA hotI hai aura jahAM traikAlika avabodha aura vartamAnakAlika avayodha bhI hotA hai vahAM upayoga hotA hai / isa prakAra sAmAnya vizeSa bhAva kI apekSA se ina donoM meM antara hai| isI kAraNa se sAkAra pazyatA meM matijJAna aura matyajJAna ko nahIM kahA gayA hai / kyoMki matijJAna aura matyajJAna ye utpanna avinaSTa artha ke grAhaka hone ke kAraNa vartamAna kAla ko viSaya karane vAle hote hai anAkAra pazyatA meM cakSudarzana ko ginA gayA hai itarendriyadarzana ko nahIM ginA gayA hai so isakA kAraNa kyA hai ? isakA uttara isa prakAra se hai-prakRSTa IkSaNa kA nAma zaMkA-je be pariNAma vizeSanuM nAma pazyatA che. te pachI pazyatAmAM ane ane upagamAM bheda zuM che? kemake te baMnemAM sAkAra ane anAkAra vigererUpa bhede te kahyA ja che ? uttara-jayAM trayakAlika (traNe kALano) avadha thAya che. tyAM pazyatA hoya che. ane jyAM trayakALika avadha ane vartamAna kAlika avabodha paNa hoya che. tyAM upaga hoya che. A rItanA sAmAnya viSeza bhAvanI apekSAe A baMnemAM aMtara che. e ja kAraNathI sAkAra pazyatAmAM matijJAna ane mati ajJAna ne kahyA nathI. kemake matijJAna ane mati ajJAna e baMne utpanna ane avinaSTa eTale ke nAza nahi pAmanAra e arthane grahaNa karanAra hovAthI vartamAna kALane viSaya karanArA che. anAkAra pazyatAmAM cakSu darzanane gaNAvavAmAM AvyA che. bIjA Indriya darzanane gaNAvavAmAM AvyA nathI. te enuM zuM kAraNa che? tene uttara A pramANe che. prakRSTa IkSaNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 7 sU0 1 prakRSTabodhapariNAmanirUpaNam 259 prekSaNaM kathyate dRzira prekSaNe ityanuzAsanAta cakSudarzanasyaiva prekSagasaMbhavAt cakSurindriyopayogasyetarendriyopayogApekSayA'lpakAlikatvAt yatra copayogo'lAkAlastatrekSaNasya prakarSaH jJaTiti arthaparizchedAt ataeva cakSudarzanasyaiva pazyatAnendripAntaradarzanAnAmiti atrApi zeSavicAraH prajJApanA ta era avagantavya iti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! upayogAdiviSaye yat devAnupriyeNa pratipAditaM tad evameva satyameveti bhAvaH // 50 // - solasame sae sattamo uddeso samatto / / pazyatA hai / pazyatA zabda dRza dhAtu se banA hai| dRza dhAtu kA artha prekSaNa hai| yaha pazyatA cakSudarzana meM hI banatI hai kyoMki prekSaNa kA honA cakSudarzana meM hI banatA hai / cakSurindriyajanya jo upayoga hotA hai vaha itara indriyajanya upayoga kI apekSA alpakAlika hotA hai / jahAM upayoga alpakAlavAlA hotA hai vahAM IkSaNa kI prakarSatA hotI hai isase jhaTiti (zIghra) artha kA bodha ho jAtA hai| isIliye pazyatA meM cakSadarzana ko liyA gayA hai| indriyAntadarzanoM ko nahIM liyA gayA hai| isa viSaya meM aura adhika vicAra prajJApanA sUtra se jAna lenA caahiye| sevaM bhaMte! 'sevaM bhaMte / tti' he bhadanta ! upayogAdi ke viSaya meM jo Apa devAnupiya ne pratipAdita kiyA hai, vaha aisA hI hai-sarvathA satya hI hai-2 isa prakAra kahakara ve gautama yAvat saMyama tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||s01|| ||saatvaaN uddezA samApta // (be) nuM nAma pazyatA che. pazyatA zabda daza dhAtuthI banyuM che. deza dhAtune artha prekSaNa che. (jevuM che) e pazyatA cakSu dazanAmAM bane che. kemake prekSaNana hovuM te cakSu darzamAM ja bane che. cakSu indriyathI thavA vALe ja je upaga che. te bIjI indriyathI thavA vALA upayoganI apekSAe alpa kAlika hoya che. jyAM upayoga alpakALa vALo hoya che. tyAM ikSaNanI adhikatA hoya che. tenAthI jaladI arthano bodha thAya che. ekalA mATe pazyatAmAM cakSu darzanane gaNavAmAM AvyuM che, bIjI Indriyane temAM gaNavAmAM AvI nathI A viSayamAM vizeSa vicAra prajJApanA sUtranA 29 mAM padamAM karavAmAM Avela che. te temAMthI samAve'. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' bhagavan 5yAsa mAha viSayamA Apa devAnupriye je pratipAdana karyuM che. te saghaLuM temaja che. arthAta sarvathA satya ja che. A pramANe kahIne te gautama svAmI saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA yAvat potAne sthAne birAjamAna thaI gayA sUra nA che saptama uddezaka samApta che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavatIstra atha aSTamodezakaH prArabhyate / saptamoddezake upayogaviSaye vicAraH kRtaH sa copayogo lokaviSayako'pI. syato'STamoddezake loko'bhidhIyate ityevaM sambandhena AyAtasyAsyASTamoddezakasya idamAdimaM sUtram-'ke mahAlae NaM bhaMte ! loe' ityAdi / mUlam-'ke mahAlae NaM bhaMte loe pannatte ? goyamA ! mahati mahAlae jahA bArasamasae taheva jAva asaMkhejAo joyaNakoDAkoDIo prikkhevennN| loyassa NaM bhaMte! puristhamille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA goyamA! no jIvA jIvadesA vi jIvapaesA vi ajIvA vi ajIvadesA vi ajIvapaesA vi, je jIvadesA te niyamaM egidiyadesA ya ahavA egidiyadesA ya beiMdiyassa ya dese evaM jahA dasamasae aggeyI disA taheva navaraM desesu aNidiyANa Ailla virahio je arUbI ajIvA te chabihA addhAsamayo natthi, sesaM taM caiva nirvsesN| logasta NaM bhaMte! dAhiNille carimaMte kiM jIvA jIvadesA jIvapaesA evaM ceva evaM paccasthimille vi uttarille vi| logasta NaM bhaMte! uvarille carimaMte kiM jIvA0 pucchA, goyamA! no jIvA jIvadesA vi jIvapaesA vi jAva ajIvapaesA vi| je jIvadesA te niyamaM egidiyadesAya aNidiyadesAya ahavA egidiyadesAya aNidiyadesAya beiMdiyasta ya dese ahavA egidiyadesAya aNidiyadesAya beiMdiyANaya desA evaM majjhillavirahio jAva pNciNdiyaannN| je jIvapaesA te niyama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyazcandrikA TIkA za016 u0 8 0 1 lokasvarUnirUpaNam 261 egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya, ahavA egidiyapaesA ya ANidiyapaesA ya, beiMdiyassa paesA ya ahavA egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya vaidiyANaya paesA evaM Adillavirahio jAva paMciMdiyANaM ajIvA jahA dasamasae tamAe taheva nirvse| loyasta bhaMte ! heTrille carimaMte kiM jIvA0 pucchA goyamA! no jIvA jIva detA vi jIva paesA vi. jAva ajIva paesA vi je joradesA te niyamaM egidiyadesA ahavA egidiyadesAya vediyassa dese ahavA egidiya desAya beMdiyANaya desA-evaM majjhillavirahio jAva aNidiyANaM paesA AillavirahiyA savvesiM jahA purathimille carimaMte taheba ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheva / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte kiM jIvA0 pucchA goyamA! no jIvA evaM jaheba logasta taheva cattAri vi parimaMtA jAva uttarille uvarille taheva jahA dasamasae vimalAdisA taheva niravasesaM heTille carimaMte jaheva logassa hehille carimaMte taheva navaraM dese paMciMdiesu tiyabhaMgo tti sesaM tNv| evaM jahA rayaNappabhAe cattAri carimaMtA bhaNiyA evaM sakarappabhAe vi uparimaheTillA jahA rayaNappabhAe heDille, evaM jAva ahe sttmaae| evaM sohammasta vi jAva accuyasta / gevijavimANANaM evaM ceva navaraM uvarime heTillesu caramaMtesu desesu paMciMdiyANa vi majjhillavirahio cetra sesaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhagavatIstre thev| evaM jahA gevijavimANA tahA aNuttaravimANA vi isippabbhArA vi|suu01|| __ chAyA-kiM mahAlayaH khalu bhadanta ! lokaH prajJaptaH gautama ! mahAtimahAlayaH yathA dvAdazazatake tathaiva yAvad asaMkhyayojanakoTAkoTayaH parikSepeNa / lokasya khalu bhadanta ! paurastye caramAnte kiM jIvA jIvAdezAH, jIvapadezAH, anIkA anIvadezA ajIvapradezAH, gautama ! no jIvA jIvadezA api ye jIva. dezAste niyamAta ekendriya dezAzca athavA ekendriyadeza zca dvIndriyasya ca dezaH evaM yathA dazamazatake AgneyIdizA tathA navaraM dezeSu anindriyANAm Adima virahitaH / ye arUpiNo'jIvAste paDvidhAH, addhAsamayo nAsti zeSaM tadeva niravazeSam / lokasya khalu bhadanta ! dAkSiNAtye caramAnte kiM jIrAH0 evameva evaM pAzcAtye'pi auttare'pi / lokasya khalu bhadanta ! uparitana-caramAnte kiM jIvA0 pRcchA gautama ! no jInA jIvadezA api jIvapadezA api yAvad ajIva dezA api / ye jIvadezAste niyamAt ekendriyadezAca anindriyadezAzca athavA ekendriyadezAzca anindriyayadezAzca dvIndriyasya ca dezaH athavA ekendriyadezAzca anindripadezAzca dvindriyANAM ca dezAH, evaM madhyamavirahitaH yAvat pazcendriyANAm / ye jIvapadezAste niyamAt ekendriyapradezAzca anindriyapradezAzca athavA eke ndraya padezAzca anindriyapadezAzca dvIndriyapadezAzca athavA ekendriyapradezAzca anindriyapadezAzca dvIndriyANAM ca pradezAH, egam Adima virahito yAvata paJcandriyANAm / anIvA yathA dazamazana ke tamAyAM tathaiva nirava zeSam / lokasya khalu bhadanta ! adhazvaramAnte kiM jIvA:0 pRcchA gautama ! no jIvA jIvadezA api jIvapadezA api yAvat ajIvapradezAapi ye jIvadezA te niyamAt ekendriyadezAH mAtA ekendviyadezAzca dvIndriyasya dezaH, athavA ekendriyadezAzca dvIndriyANAM ca dezAH evaM madhyamavirahito yAvat anindriyANAm pradezA AdimavirahitAH sarveSAM yathA paurastye caramAnte tathaiva anIvA yathA uparita ne caramAnte tathaiva / etasyAH khalu bhadanta ! ratnapabhAyAH pRthivyAH paurastye caramAnte ki jIvA: 0 pRcchA gautama ! no jIvAH evaM yathaiva lokasya tathaiva catvAro'pi caramAntAH yAvat autare / uparitanastathaiva yathA dazamazatake vimalAdika tathaiva niravazeSam apastanazvaramAnto yathaiva lokasyAdhastanazvaramAntastathaiva navaraM deze pazcendriyeSu tRtIya bhaGga iti zeSaM tathaiva / evaM thathA ratnamamAyAH catvArazvaramAntA maNivAH evaM zarkarAmamAyA api uparitano'dhastano yathA ratna zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarndrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 263 pramAyAH adhastanaH evaM yAvat adhaH saptamyAH / evaM saudharmasyApi yAvadacyutasya graiveyakavimAnAnAmevameva navaram uparitanAdhastanacaramAnteSu dezeSu paJcendriyANAmapi tathaiva madhyamavirahita evaM zeSaM tathaiva / evaM yathA graiveyakavimAnAni tathaiva anutaravimAnAnyapi ISat prAgUmArA api // 01 // TIkA- ' ke mahAlara gaM bhaMte / loe pannatte' kiM mahAlayaH kiyadvizAla: khala bhadanta ! lokaH prajJaptaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! ' mahatimahAlae' mahAtimahAlayaH lokaH khalu gautama ! pramANena mahAna mahAvizAla ityarthaH / jahA bArasamasae taheva ' yathaiva dvAdazazatake lokapramANaviSaye kathitaM tathaiva sarvamihApi anusandheyam kiyatparyantaM 4 AThaveM uddeze kA prAraMbha sAtaveM uddeze meM upayoga ke viSaya kiyA gayA hai| yaha upayoga meM loka viSayaka bhI hotI hai / ataH isI sambandha ko lekara isa aSTama uddeze meM loka kA kathana kiyA gayA hai| isa uddeza kA 'ke mahAlaeNaM bhaMte! loe pannante' ityAdi - yaha sUtrasarva prathama sUtra hai- 'ke mahAlae NaM bhaMte ! loe pannante' ityAdi / TIkArtha - - ' ke mahAlae NaM bhaMte ! loe pannante' he bhadanta ! loka kitanA vizAla (baDA) kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! mahati mahAlae' he gautama! lokabahuta hI adhika vizAla (baDA) kahA gayA hai / 'jahA bArasamasae taheva' bArahaveM zataka meM loka ke pramANa ke AThamA uddezAnA prArabha sAtamAM uddezAmAM upayeAganA viSayamAM vicAra karavAmAM Avye che. A upayAga leka viSayaka paNa haiAya che. jethI te sa Mbadhane laIne A mAmAM uddezAmAM prathana puravAmAM Avyu che. yA uddezAnuM 'ke mahAlaeNa bhaMte ! loe paNNatte' me pahelu sUtra che. TIDArtha' - 'ke mahAlaeNaM bhaMte ! loe paNNatte' he bhagavan ! borDa To vizANa uDevAmAM Avyo che tenA uttaramA pralu uDe che. } 'goyamA ! mahatimahAlae' De gautama bodha vizAla havAmAM Avyo che. jahA bArasamae taheva' nevI rIte mArabhAM zatambhAM bounA prabhANunA viSayabhAM paDesAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatIsUtre dvAdazazatakIyaprakaraNamanupandheyaM ? tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM' yAvat asaMkhyeyA yojanakoTI koTayaH parikSepeNa tasya khalu lokasya parikSepaH-paridhiH asaMkhyeyakoTikoTIyojanapramANako vidyate ityarthaH / 'lo yassa NaM bhaMte !' lokasya khalu bhadanta ! 'puratthi. mille carimaMte' paurastye caramAnte 'kiM jIvA jIvadesA jIva paesA' kiM jIvAH jIpadezAH jIvapradezAH 'anIvA ajIvadesA anI upaesA' anIvAH ajIvadezAH ajIvapadezAH ? caramAnteti caramarUpo'ntarazcamAntaH pUrvadizAyAzcaramAntaH lokasyAntimo bhAgaH sa ca viSama ekapradezasya pratararUpo 'tastatrAsaMkhyamadezAvagAhi jIvasya sadbhAvo na bhAti ataevAha bhagavAn-'goyamA' ityAdi / goyamA !' viSaya meM jaisA pahile kathana kiyA gayA hai, vahI saba kathana yahAM para bhI lagA lenA cAhiye / 'jAva asaMkhejAbho joyaNakoDAkoDIbho' yaha dvAdazazatakIya lokapramANa viSayaka prakaraNa 'yAvat yaha loka pari. kSepa kI apekSA asaMkhyAta koTA koTI yojana kA hai| yahAM taka kA yaha grahaNa karane ke liye kahA gayA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'loyassa bhaMte ! purathimille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA' he bhadanta ! loka kA jo paurastya pUrvadizAkA) caramAnta (antimabhAga) hai usameM kyA jIva haiM ? jIvadeza hai jIva pradeza hai ? 'ajIvA, ajIvadesA, ajIvapaesA' ajIva haiM ? ajIva deza haiM ? ajIvapradeza haiM caramAnta rUpa jo anta hai usakA nAma caramAnta hai| pUrvadizA kA jo caramAnta hai vaha loka ke antima bhAgarUpa hai| aura yaha eka pradeza kApratara rUpa hai ata:viSama hai| yahAM asaMkhyAta pradezapradezAvagAhI jIva kA sadbhAva nahIM hai yahI bAta jevuM kathana karyuM che, eja pramANenuM saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM 'jAva asaMkhejjAo joyaNa koDAko DIo' mAramA zata pramANa samadhI te prakaraNa yAvatu A leka parikSepanI apekSAe asaMkhyAta kaTAkeTI janane che. tyAM sudhInuM varNana grahaNa karI levuM. va gautama svAmI prabhune se pUche che / 'loyassa NaM bhaMte ! purathimille carimaMte kiM jIvA, jIva desA, jIva parasA' 3 mAvan ! nA 2 pU zAnA caramAnta bhAga che. temAM zuM jIva che? ke jIva deza che? ke jIva pradeza che? 'ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA' bha9 cha za cha ? , 501 pradeza che. caramAnta rUpa je aMta che. tenuM nAma caramAnta che. pUrva dizAne je aramAna che. te lokanA aMtima bhAga rUpe che. ane te eka pradezanA pratara rUpa che. eTale viSama che ahiyAM asaMkhyAta pradeza, pradezAvagAhI jIvane zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u0 8sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 265 he gautama ! 'no jIvA' no jIvAH tatra jobo nAsti parantu jIvadezAnAM 'jIvapradezAnAM ca eka pradeze'pi avagAhanA saMbhavati atastatrAha-'jIvadesA vi jIva paesA vi' jIvadezA api jIvapradezA api saMbhavantIti / evameva tatra pudgala skandhAH dharmAstikAyAdInAM dezAnAM pradezAnAM saMbhavAdAha-'ajIvA vi ajIva desA vi anIvapaesA vi' ajIvAH anIvadezAH ajIvapadezA api bhava. ntIti / jIvadezAdInAM tu ekadeze'pi AgAhaH saMbhavatItyuktam jIvadezA api jIva pradezA api evam ajIvA api ajIvadezA api anIvapradezA apIti / ajIvA api ajIvAH pudgalaskandhAH anovadezA dharmAstikAyA'dharmAstikA. gautama se prabhu ne 'goyamA ! no jIvadesA vi, jIvapaesA vi' isarUpa meM kahI hai arthAt jaba vaha loka kA pUrva dizA sambandhI caramAnta eka pradezarUpa hai taba usameM asaMkhyAta pradezoM meM avagAhanAvAlA jIva kaise raha sakatA hai / parantu jIva deza aura jIva pradeza yahAM eka pradeza meM pAye jAte hai| kyoMki jIvadezoM aura jIva pradezoM kI eka pradeza meM bhI avagAhanA bana jAtI hai| isI prakAra se vahAM pudgala skandhoM kA bhI sadbhAva ho sakatA hai tathA dharmAstikAyAdi koM ke dezoM kA aura pradezoM kA sadbhAva ho sakatA hai| isaliye 'ajIvA vi ajIva desA vi, ajIvapaesA vi' aisA kahA gayA hai ki vahAM ajIva bhI ajIva deza bhI ajIva pradeza bhI hai kyoMki jIva dezAdikoM kA tathA ajIvoM evaM ajIva dezAdikoM kA eka pradeza meM bhI avagAha ho sakatA hai| ajIva se pudgala skandha, evaM ajIva dezoM se dharmAstikAya adharmAH samA1 nathI. ye vAta gautama svAbhAna prabhu 'goyamA ! no jIvA, jIvadekhA vi, jIvapaesA vi' se 35thI hI che. arthAt nyAre ne pUrva dizA saMbaMdhI caramAnta eka pradeza rUpa che. tyAre tenA asaMkhyAta pradezamAM avagAhanAvALA jI kevI rIte rahI zake che. paraMtu jIva deza ane jIva pradeza ahiyAM eka pradezamAM ja maLe che. kemake jIva deza ane jIva pradezanI eka pradezamAM paNa avagAhanA thaI jAya che. te ja rIte tyAM pudgalaska dhone sadUbhAva paNa thaI jAya che temaja dharmAstikAya vigerenA dezanA ane prade. zAnA sahamA 55 2 5 cha. meTA mATe 'ajIvA vi, ajIva desA vi, ajIvapaesA vi' ke pramANe Ama mAyuche seTa tyAMbha94 paNa che. ajIva deza paNa che. ane ajIva pradeza paNa che. kema ke jIva dezAdikonuM tathA ajInuM ane ajIva dezAdikanuM eka pradezamAM paNa avagAhana thaI jAya che. ajIvathI pula skaMdha ane ajIva dezathI dharmA bha0 34 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kAyAdi dezAH skandha dezAzcApi lokAnte saMbhAnti evameva anIva pradezA api pUrvadizAyAzcaramAnte bhAntIti atha jIvAdidezeSu vizeSamAha-'je jIvadesA' ityAdi / 'je jIva desA te niyamA egidiyadesAya' ye jIva dezAste niyamAt ekendriyadezAzca ye te pRthivyAghekendriyajIvAnAM dezAsteSAM pRthivyAyekendriya jIvadezAnAM lokAnte'vazyaM satcAdityeko viklpH| 'ahavA' athavAazveti padaM prakArAntarapradarzanaparakam 'egidiyadesAya veiMdiyassa ya dese' ekendriyadezAzca dvIndriyasya ca deza: lokasya pUrvacaramAnte ekendriyANAM jInA dezAH santi dvIndriyasya ca dezo'pi viyate iti dvitIyo vikalpaH / stikAya AdikoM ke deza evaM skandha gRhIta hue haiM / ye saba lokAnta meM saMbhAvita hote haiM / isI prakAra se ajIva pradeza bhI pUrvadizA ke gharamAnta meM saMbhavita hote haiN| aba sUtrakAra jIvadezoM meM jo yahAM vizeSatA hai, use prakaTa karane ke liye kahate haiM ki-'je jIvadesA te niyamA egidiyadesA ya' 'loka ke paurastya (pUrvadizA ke) caramAnta meM jo jIva dezoM kA sadbhAva kahA gayA hai ve pRthivyAdika ekendriya jIvoM ke deza haiM-kyoMki vahAM para pRthivyAdika ekendriya kA sacasadbhAva-avazya kahA gayA hai| aisA yaha prathama vikalpa bhaMga hai'ahavA egidiyadesA ya bebaMdiyasta ca dese' athavA ve ekendriya jIvoM ke aneka deza haiM, aura behandriya jIva kA ekadeza hai kyoMki loka ke anta pUrva caramAnta meM ekendriya jIvoM ke aneka dezoM kA sadbhAva kahA stikAya adharmAstikAya AdinA deza ane sakanya dezanuM prahaNa thayuM che. e badhA kAntamAM saMbhavita hoya che. e ja rIte ajIva pradeza paNa pUrva dizAnA caramAnDamAM eTale ke aMta bhAgamAM saMbhavita hoya che. have sUtrakAra chavadezamAM je ahIM vizeSatA che te pragaTa karavA mATe nIce pramANe sUtra kahe che - ____"je jIvadesA te niyamA egidiyadesA ya" a pUzA ya2mAnta bhAgamAM chavadezene je sadabhAva kahevAmAM AvyuM che te pRthivI Adi ekendriya jInA deza che. kemake-tyAM pRthivI Adi ekendriya jIvonA dezane sadubhAva nakakI ja kahela che. A pramANene A prathama vikalpa (bhaMga) che. "havA egidiyadesAya beiMdiyassa ya dese" athavA sandriya vAnA mana deza che ane beindriya jIvone ekadeza hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. kemake lokanA anta pUrvacaramAnDamAM ekendriyanA aneka dezone sadbhAva ko zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 267 ekendriyajIvAnAM bahutvAt bahavastatra taddezA bhAnti dvIndriyasya ca kadAcitkasvAt kadAcit dezaH syAditi eko dviyogavikalpaH yadyapi lokAnte dvIndriya jIvo nAsti tathApi yo dvIndriyaekendriyeSu utpitsuAraNAntikasamudghAta gataH tamAzritya ayaM vikalA iti / 'evaM jahA dasamasae aggeyI disA taheva' evaM yathA dazamazata ke AgneyIM dizAmAzrityoktaM tathaiva yathA dazamazatake prathamo. deza ke AgneyIM dizAmAzritya vicAraH kRtastathA ihAgi pUrvacaramAntamAzritya vaktavyam taccestham 'ahavA egeMdiya desAya beIdiyassa ya desA' athavA ekendriyagayA hai aura doindriya jIva ke ekadezoM kA sadbhAva kahA gayA hai aura doindriya jIva ke ekadeza kA bhI sadbhAva kahA gayA hai / yaha dvitIya vikalpa hai / ekendriya jIva bahuta haiM / ataH bahuta hone se isake bahuta deza, vahAM para haiM, aura do indriya kAdAciraka hai isaliye isakA eka deza kadAcit yahAM para ho sakatA hai aisA yaha dvikayoga vikalpa hai, yadyapi lokAnta meM dvIndriyajIva nahIM hai| phira bhI koI marakara vahAM ekendriya meM utpanna honevAlA hai| isaliye mAraNAntikasamudghAta ko prApta kara utpanna honevAle usa dvIndriya jIva ko Azrita karake yaha vikalpa kahA gayA hai / 'evaM jahA dasamasae aggeyI disA, taheva 'dazave zataka ke prathama uddeze meM AgneyI dizAko Azrita karake jaisA vicAra kiyA gayA hai, vaisA hI vicAra yahAM para bhI pUrvacaramAnta ko Azrita karake kara lenA cAhiye vaha isa prakAra se hai-'ahavA egidiyadesA ya che. ane be Indriya jIvane eka dezane sadabhAva paNa kahela che. A pramANe ne A bIjo vikalpa kahevAmAM Avela che. ekendriya jIva ghaNuM che jethI ghaNuM hovAthI tenA ghaNA deza tyAM che, ane beIdriya koIkavAra hoya che. jethI tene eka deza kadAca tyAM thaI jAya che e pramANe A dvikaga vikalpa che. jo ke lokAtamAM dvindrIyajI hotA nathI. te paNa keIpaNa dvIndriyajIva ekendriya mAM marIne tyAM utpanna thavAnA che jethI maraNAta samudughAtane prApta karIne utpanna thavAvALA e zrIndriya jIvane Azrita karIne thavAvALo A vikalpa kahevAmAM Ave che. "evaM jahA dasamasae aggeyI disA, taheva" zamAM zatanA paDe dezamA agneyI dizAne uddezIne je pramANene vicAra karavAmAM AvyuM che te ja vicAra ahiyAM paNa pUrvacaramAntane uddezIne karI le. te A pramANe che. "ahavA egidiyadekhAya beiMdiyassa ya desA" Dendriya savAnA deza zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhagavatIstre dezAzca dvIndriyasya ca dezAH 'ahavA egidiyadesAya beiMdiyANaya desAya' athavA ekendridezAzca dvIndriyANAM ca dezAH 'ahavA egidiyadesAya teiMdiyassa ya dese' athavA ekendriyadezAzca trIndriyasya ca dezaH ityAdi dazamazatakApekSayA'tra yadvailakSaNyaM tadarzayitumAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM dese mu agidiyANaM Aillavirahiyo navara dezeSu anindriyANAm AdimavirahitaH anindriyasaMvandhini dezaviSaye bhaMgakatraye AdimabhaGgo na vAcya ityarthaH 'ahavA egeMdiyadesAya aNidiyassa dese' ityAkArakA prathamabhaGgako dazamazatakIyAgne yIprakaraNapratipAdito'pi atra neva vaktavyaH yasmAta kevalisamudghAte kapATAdyavasthAyAM lokasya caramAnte pradeza vRddhihAnikRtalokadantakasadAbhAt anindriyasya bahUnAM dezAnAmeva saMbhavo natveveiMdiyassa ya desA ?' athavA vahAM ekendriya jIvoM ke deza haiM aura eka dIndriya jIva ke aneka deza haiM 'ahavA egidiyadesAya beiMdiyANaya desAya' arthAt ekendriya ke bahuta deza aura bahuta dvIndriyoM ke bahuta deza haiM 'ahavA egidiya desA ya teiMdiyassa ya dese' athavA ekendriya jIvoM ke aneka deza haiM aura tendriya jIva kA ekadeza hai / ityAdi dazama zataka kI apekSA yahAM jo vailakSaNya hai use dikhAne kI icchA se sUtra kAra 'navaraM desesu aNidiyANaM Ahallavirahio' aisA kahate haiM isameM unhoMne kahA hai ki dezoM meM anindriya jIvoM ko Adima vikalpa se rahita kahanA cAhiye / arthAt-anindriya sambandhI deza viSaya meM bhaMgatraya meM yaha 'ahavA ege diyadesAya agidiyassa dese' Adima bhaMga nahIM kahA gayA hai / kyoMki yaha vahAM saMmavita hI nahIM hai| isa kA kAraNa aisA hai ki kevali samudaghAta meM kapATAdi avasthA meM loka ke caramAnta meM pradezavRddhi hAnikRna viSamatA hone ke kAraNa loka ke anta cha, bhane se mendriyANA na mane deza che, "ahavA egidiya desA ya beiMdiyANa ya desA ya" arthAta mendriyavANayAnA ghr| hesh| che. sara. medhAndrayAnA 5 ghAzI che. "ahavA egidiya desA ya teiMdiyassa ya dese" athavA mendriya savAnA mane deza che. mana chandriya vALA ane eka deza che. vigere kathana dasamA zatakanA pahelA uddezAmAM kahyA pramANe samajavuM. dazamA zataka karatAM ahiMyA je viSezatA che te batAvavA bhATe suutr||2 4 cha , "navaraM desesu aNidiyANaM aillavirahio" zamAM Indriya vagaranA jIvana eTale ke anITriyene pahelA vikalapa vagaranA kahyA che. arthAt anIndriya saMbaMdhI deza viSayamAM traNa bhaMgamAM A pramANe kahyuM che- "ahavA egidiyadesAya aNi diyassa dese" paDese ma hyo nathI. bha phe| bhaMgane tyAM saMbaMdha hotuM nathI. tenuM kAraNa e che ke kevalI samudyAtamAM kapATa vigere avasthAmAM lekanA caramAnta bhAgamAM pramANa viSayanA prakaraNamAM pradezanI vRddhine hAnIrUpa viSamatA hovAne kAraNe lekanA aMtamAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 269 kasya dezasya saMbhavo'to'nindriyasya ekadezaghaTitaprathamabhaMgakasya na samavo 'tona prathamabhaMgako vaktavya itibhaavH| tathA AgneyI dizAyAm dazapakAreSu arUpi dravyeSu dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyadravyANAm AgneyI dizi abhAvena saptavidhA eva arUpiNaH kathitAH lokasya pUrva caramAnteSu addhA samayo'pi nAsti ataH SaTprakArA eva arUpiNo vaktavyAH addhAsamayasya samaya kSetra eva sadbhAvena lokasya pUrvacaramAnte addhAsamayasyAbhAva eva ata evAha'je arUbI ajIvA' ityAdi / 'je arUpI ajIvA te chabihA addhAsamayo natthi' ye arUpiNo'jIvAste pavidhAH addhAsamayo nAsti tatra lokasya pUrvacaramAnte dharmAstikAyAdayo na santi tathA addhAsamayo'pi na vidyate iti / addhAsamayasya samayakSetramAtre eva vidyamAnatvAt / 'sesa taM ceva niravase saM' zeSaM tadeva niravaze. meM anindriya jIva ke bahuta dezoM kA saMbhava hai eka deza kA sadbhAva nahIM hai| isaliye yahAM prathama bhaMga nahIM kahanA cAhiye aisA kahA gayA hai| tathA AgneyI dizA meM daza prakAra ke arUpI dravyoM meM se dharmAsti. kAya adharmAstikAya aura AkAzAstikAya inakA abhAva hai ataH vahAM 7 hI arUpI dravya kahe gaye haiN| loka ke pUrvIcaramAnto meM addhA samaya-kAla bhI nahIM hai / ataH yahAM 6 prakAra ke hI arUpI dravya kahe gaye haiN| kyoMki adAsamaya kA samaya kSetra meM hI sadbhAva kahA gayA hai| yahAM nhiiN| yahI bAta 'je arUcI ajIvA te chavvihA addhAsamayo nasthi' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| 'se saM taM ceva' bAkI kA aura saba kathana dazamazatakIya dazaveM zataka ke dazaveM uddezaka meM kahA gayA hai| anIdriya jIne ghaNA dezano saMbhava che eka dezane saMbaMdha nathI. jethI pahelo bhaMga na kahevAnuM kahyuM che. tathA agni dizAmAM daza prakAranA arUpi dramAMthI dharmAstikAya, adharmAstikAyane AkAzAstikAya e traNane abhAva che. jethI tyAM sAtaja arUpidravya kahevAmAM AvyA che. lekamAM pUrva caramAntamAM addhAsamayakALa paNa nathI jethI tyAM cha prakAranA arUpi dravyo kahyA che. kemake aDhA samayane sadbhAva samaya kSetramAM ja kahevAmAM AvyA che. ahiyAM nahIM se vAta "je arUvi ajIvA te chavvihA addhAsamayo natthi' mA sUtradvArA 548 42vAmA mA0yucha ' 'sesaM taceva" mADInu mI saghaNu (1) loka ke pUrva caramAnta meM dharmAstikAya, AkAzAstikAya inake deza, pradeza hai| aura addhApsamaya nahIM hai| isaliye aisA kahA gayA hai| (1) lekanA pUrva caramAntamAM dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAya be traNenA deza pradeza ane addhA samaya hotA nathI jethI A pramANe kahevAmAM jAgyuM che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavatIsUtre Sam anyat sabai dazamazata kIyAgneyI prakaraNavadeva ihApi vaktavyam / 'logassaNaM bhaMte !' lokasya khalu bhadanA ! 'dAhiNille carimaMte' dAkSiNAtye caramAnte 'kiM jInA jIvadesA jIvapaesA ajIvA anIvadesA ajIvapaesA' kiM jIvAH jIva. dezAH jIvapradezAH ajIvAH ajIvadezAH ajIvapradezAH he bhadanta ! lokasya dAkSiNAtye caramAnte kiM jIvAH santi kiM jIvadezAH santi kiM vA jIvapradezAH santi athavA anIvAH santi ajIvadezAH santi ajIva pradezA santi ? iti praznaH / atidezenAha-'evaM ceva' iti evameva pUrvacaramAnte yathA kathitam tathaiva ihApi jJAtavyam arthAd dakSiNacaramAnte na santi jIvAH kintu jIvadezA api bhavanti jIvapradezA api bhavanti tathA ajIvApi santi ajIvadezA api bhavanti ajIvapadezA api bhavanti tatra ye jIvadezAste niyamAt ekendriyadezAzca AgneyI prakaraNa ke jaisA hI yahAM para kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'logasta NaM bhaMte ! dAhiNille carimaMte' he bhadanta ! loka kA jo dAkSiNAtya caramAnta hai-usameM 'kiM jIvA jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA, ajIvadesA, ajIbapaesA' kyA jIva hai jIva deza hai ? jIva pradeza haiM ? ajIva hai ajIva deza hai ? ajIpradeza haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! jaipsA pUrvacaramAnta ke prakaraNa meM isa sambandha meM kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI inake sambandha meM jAnanA cAhiye / arthAt dakSiNa caramAnta meM jIva nahIM haiM, kintu jIvadeza bhI hai / jIvapradeza bhI haiM / tathA ajIva bhI haiM, ajIvadeza bhI hai aura ajIvapadeza bhI haiM inameM jo jIva kathama dazamA zatakanAM pahelA A neI prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che te pramANe ahi paNa samajavuM. ve gItama svAmI prabhune se pramANe pUche che / "logasna NaM bhaMte dAhijille carimaMte' 3 man ! as a zAna 52mAnta mA che. tabhA "kiM jIvA, jIvadekhA, jIvapaesA, ajobA, ajIvadesA, ajIvapaesA." zu. jIva che? jIva deza che ke jIva pradeza che ? ajIva che? ajIva deza che? ke 40 pradeza cha 1 tanahattaramA prabhu 4 cha "evaM ceva gautama re pramANa pUrva dizAnA caramAnta prakaraNamAM A viSaya saMbaMdhI jevuM kathana karavAmAM AvyuM che. tevuM ja kathana ahiyAM paNa samajI levuM arthAt dakSiza caramAtamAM jIva nathI. paraMtu jItra deza paNa che. jIva pradeza paNa che. temaja ajIva paNa che. ajIva deza paNa che. ane ajIva pradeza paNa che. temAM je jIva deza che. te zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrendrikA TIkA za0 16 u0 8 su0 1 lokasvarUpanirUpaNam 271 athavA ekendriyadezAtha dvIndriyasya ca dezaH evaM yathA dazamazatake AgneyI dizA tathaiva kevalaM dezeSu anindriyANAm Adima bhaGga virahitaH ye cArUpiNoSatara vidhA addhAmayo na bhavati zeSaM pUrvoktameva sarvamityAdikaM sarva pUrvacaramAntavadeva lokasya dakSiNacaramAnte'pi vaktavyamiti / evaM paccatthi mille va uttarille vi' evaM pAzcAtye'pi auttare'pi yathaiva lokasya dakSiNacaramAnte jIvasyAbhAvo darzitaH jIvAjIva pradezAdInAM sattA pradarzitA tathaiva sarvam deza haiM ve niyama se ekendriya deza haiN| athavA ekendriya ke deza haiM aura kadAcit hone se dvIndriya kA ekadeza hai / isa prakAra se dazaveM zataka ke prathama uddeze meM jaisA kathana AgneyIdizA ke sambandha meM kahA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para bhI kara lenA cAhiye / kevala dezoM ke sambandha kathana meM anindriyoM ko AdimabhaMga se rahita kahanA cAhiye / isakA kAraNa pUrvacaramAnta ke prakaraNa meM pradarzita kara diyA gayA / tAtparya kahane kA yaha hai ki dakSiNa caramAnta ke prakaraNa meM pUrvacaramAnta kA pUrvokta saba prakaraNa lagA lenA cAhiye / ' evaM paccarithamille vi uttarille vi' isI prakAra kA kathana loka ke pAzcAtyacaramAnta meM aura uttara dizA sambadhicaramAnta meM kara lenA cAhiye / dakSiNa sambandhicaramAnta meM jisa prakAra se jIva kA abhAva kahA gayA hai| tathA jIvapradezoM aura jIvadezoM kA sadbhAva kahA gayA hai / tathA 6 ajIva dravya kahe gaye haiM- usI prakAra se vahI saba kathana yahAM para bhI jAnanA cAhiye / niyamathI ekendriyane deza che. athavA ekendriyanA deza che. ane koIka vAra kadAcit hAvAthI dvIndriyanA ekadeza che. A rIte dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM jevuM kathana Agneya dizAnA saMbadhamAM kahevAmAM AvyuM che. tevuM ja kzana ahiyAM paNa samajavuM. phakta dezonA sabadha kathanamAM anIndriyAne pahelA bhaga vagaranA samajavA tenuM kAraNa pUrva caramAntanA prakaraNamAM kahevAmAM Avyu che. kahevAnu tAtpa e che ke dakSiNu caramAntanA prakaraNamAM pUrva aramAntanu pUrvosta saNu uthana samanvAnuM che. "evaM paJccatthimille vi uttarIlle vi" me rItanu uthana soDanA pazcima tharamAntamA bhane uttarapradeza saMbaMdhI caramAntamAM samajI levuM. dakSiNa saMbadhI caramAntamAM je rIte jIvanA abhAva kahyo che. tathA jIva deza ane jIva pradezanA sadbhAva kahyo che. temaja cha prakAranA ajIva dravyA kahyA che. teja prakAranu te saghaLuM kathana ahi' paNa samajI levuM. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - --- bhagavatIstre pAzcAtye caramAnte auttare ca caramAnte vaktavyam / logassa bhaMte !' lokasya khalu bhadanta ! 'urille carimaMte uparitane caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA' ki jIvAH pRcchA he bhadanta ! lokasyoparimAgaramAnte kiM jIvA bhavanti kiM vA jIvadezAH jIvapadezaH ajIvA anIdezA ajIvamadezA ityAdikaH savaiprazna viSayaH pUrvavadeva ihApi jIdipadArthaviSayakaH prazna UhanIya etadeva 'pucchA' ityanena dhvanitaH zAstra kAreNa / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA ! he gautama ! 'no jIvA jIvadesA vi jIva paesA vi' no jIvA jIva dezA api jIvapadezA api 'jAva ajIvapaesA vi' yAvat anIvapradezA api atra yAvat padena 'anIvA vi ajIva demA vi' ityanayoH saGgraho bhavatIti / apekSA darzayanAI- 'je jIvadesA' ityAdi / 'je jIva desA te niyama egidiya desAya aNidiyadesA ya' ye jIpa dezAste niyamAt ekendriyadezAzca anindriyadezAzca siddhopalakSitalokoparimAge ekendriyasya anindriyasya ca dezAH niyamAt adha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' logaslaNaM bhaMte uvarille carimate ki jIvA pucchA' he bhadanta ! loka kA jo uparibhAga sambandhI caramAnta hai usameM kyA jIva hai ? jIvadeza hai ? jIva pradeza hai? ajIva hai ? ajIvadeza hai? ajIvapradeza hai ? yahI bAta 'pucchA' zabda se sUtrakAra ne pradarzita kI hai| isake uttara meM prabhu kahate haiN| 'goyamA! no jIvA, jIvadesA vi jIva paesA vi' he gautama ! vahAM jIva nahIM haiM, kintu jIva deza aura jIva pradeza hai 'jAva ajIbapae sA vi' yAvat ajIvapradeza bhI haiM / yahAM yAvat zabda se 'ajIvA, vi ajIva depA vi' ina padoM kA grahaNa hA hai| 'je jIva desA te niyama egediyadesA ya aNidiyadesAya' jo vahAM jIvadeza haiM ve niyama se ekendriya ke deza haiM aura anindriya ke deza haiM kyoMki siddhopalakSita loka ke uparibhAga meM ekendriya ke aura vegautama svAmI prasune menu pUche che "logassa NaM bhaMte ! uvarille carimaMo ki jIvA pucchA" u sAvana sAnA 652na mAga samayI caramAna che. temAM zuM jIva che? jIva deza che? jIva pradeza che ? ajIva che? ke ajIva deza che? ke ajIva pradeza che? se pAta "pucchA" zathI sUtrA3 548 43 cha tenA uttaramA pramuDe cha hai "goyamA ! no jIgA, jI desAvi jIva paesA vi" gautama tyAM DAta nathI. &tu 71 heza mAne 71 pradeza che. "jAva ajIvapaesA vi" yAvat 1 pradeza 52 cha, mADiyAM yAvata thI "ajIvA vi" se pAnI saDa thy| che. "je jIvadekhA te niyamaM egidiyadesA ya aNiMdiya desA ya" tyAMza cha. ta niyamayI mendriya deza che. ane sanIndraya deza che. kemake siddhothI yukta lekanA uparanA bhAgamAM ekendriyane ane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA ThIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 273 bhavanti / 'ahavA ergidiya desAya aniMdiya desAya beIdiyassa ya dese' athavA ekendriyadezAtha anindriyadezAzca dvIndriyasya ca dezaH 'ahavA egidiya desAya agidiyade sAtha bediyANa ya desA' athavA ekendriyadezAzca anindriya dezAzca dvIndriyANAM ca dezAH / atra prathamo dviksaMyogaH / trisaMyogeSu ca dvau dvau bhaGga kAryoM teSu madhyamo bhaGgaH 'ergidiyadesAya aNidiyadesAya bediyassa ya desA' ityevaM rUpako na bhavati dvIndriyasya ca dezAH ityasya lokAnvoparitanabhAge saMbhavAt yato dvIndriyasya lokoparitanacaramAnte mAraNAntikasamudghAtena gatasyApi tatra lokAnvoparicaramAnte dezaeva saMbhavati na tu pradezavRddhihAnikRtalokadantakatrazAda ne kamatarAtmaka pUrvavaramAntava dezAH lokasyoparitanacaramAntaanindriya ke deza niyamataH hote hai / 'ahavA - eniMdiya desAya aNidiya desAya beIdiyarasa ya dese' athavA ve ekendriya ke deza haiM, aura anindriya ke deza haiM tathA vahAM vehandriya jIva kA ekadeza hai, 'ahavA edi desA ya, aniMdiya desAya behadiyANa ya desA' athavA ve ekendriya ke deza haiM, anindriya ke deza hai, aura ve indriyoM ke deza haiM, yahAM prathama bhaMga dviksaMyogI hai, trika saMyogI bhaMgo meM do do bhaMga kahanA cAhiye, inameM madhyama bhaMga 'egiMdiyadesAya aniMdiyadesA ya, beha digrasa ya desA' aisA hai so vaha bhaMga yahAM nahIM hotA hai kyoMki behandriya jIva ke aneka dezoM kA lokAnta ke uparitana bhAga meM honA asaMbhava hai / kyoMki dvIndriya ke loka ke uparitana caramAnta meM mAraNAntika samudghAta dvArA jAne para bhI vahAM usakA deza hI saMbhavita hotA hai| 9 anIndriyanA dveza niyamataH hoya he "ahavA ergidiyadesA ya, aNidiyadesAya beiMdiyarasa dekhe" athavA sendriyano deza che ane anIndriyano pazu deza che. tathA tyAM me ndriyavAjA karane the! deza che. "ahavA egiMdiya desAya aniMdiya dekhAya, beiMdiyANaya desA" athavA bheDendriyano deza che. manIndriyano deza che. ane e indriyAnA paNa deze che. ahiyAM pahelA bhaMga dvika sacAgI che. ne trika sa'caiAgI bhageAmAM ae bhaMga kahevA joIe temAM madhyama bhaMga "egiMdiyadesA ya, aniMdiyadesA ya, beiMdiyarasa ya desA" me prabhA che. te maMga aDI thatA nathI, kemake e IndriyavALA jIveAnA aneka dezAnuM, leAkAntanI uparanA bhAgamAM haiAvAnu` sa'bhavatuM nathI. kemake dvIndriyanu' leAkanA uparanA caramAntamAM mArAntikanA samudghAtathI javA chatAM paNa tyAM tenA dezanI ja saMbhavanA hAya che. kemake pradezanI hAnI vRddhi dvArA thavA vALI viSamatAthI aneka bha0 35 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre sthaika pratararUpatayA lokadantakAbhAvena dezAnekatvasyA kAraNatvAditi ataevocyate evaM majjhillavirahiyo jAtra paMceMdiyANaM' evaM madhyamavirahito yAvat paJcendriyANAm atra yAvatpadena trIndriyacaturindriyAnindriyANAM grahaNaM bhavatIti ekendriyavat dvIndriyAdArabhya caturindriyaparyantaM jIveSu trika.saMyogiko bhaGgo vAcyastatra madhyamabhaGgaH 'ekendriyadezAzca anindriyadezAzca dvIndriyasya ca dezAH' ityAkArako vaktavya iti bhAvaH / lokasyoparitanacaramAnte jIvadezaviSayaka vicAraM kRtvA pradezavicArAya pAha-'je jIva paesA' ityAdi / 'je jIvapa esA te niyamaM egidiyapaesAya aNi diyapaesAya' ye jIvapradezAste niya. kyoMki ki pradeza kA hAnivRddhi dvArA huI lokadantaka viSamatA se nahIM hai / ataH aneka pratarAtmaka pUrvacaramAnta ke jaisA vahAM aneka deza nahIM hote haiM / ataH loka kA uparitana gharamAnta eka pratara rUpa hone ke kAraNa lokadantaka viSayatA ke abhAva se dezoM kI anekatA hone kA vahAM koI kAraNa nahIM hai / isaliye 'evaM majjhillavirahio jAva paMcidiyANaM' aisA kahA gayA hai| yahAM yAvat zabda se teindriya aura cauindriya jIvoM kA grahaNa huA hai| isa prakAra ekendriya jIva ke jaisA dvIndriya se lekara caturindriya paryanta jIvoM meM trika saMyogika bhaMga kaha lenA cAhiye vahAM madhyama bhaMga' ekendriya dezAca, anindriya dezAzca dvIndriyasya ca dezAH ' jo ki isa prakAra se hai / nahIM kahanA caahiye| isa prakAra loka ke uparitana caramAnta meM jIvadeza viSayaka vicAra karake aba pradeza viSayaka vicAra karane ke nimitta 'je jIvapaesA te niyama egiyapaesA ya aNidiyapaesAya' aisA kahA gayA hai / isameM pratarAtmaka pUrva aramAnDanI mAphaka tyAM aneka deza hotA nathI jethI lokanI uparane caramAnta eka pratara rUpa hovAnA kAraNe lokanA aMtanA abhAvathI hezAnI manetA DAvAnu tyo 1261 nathI thI "evaM majhillavira hio jAva paMcidiyANaM" se pramANe vAma mAvyu cha. maDiyAM yAvata zabdathI teIndriya, cauIndriya ane anIndriya jInuM grahaNa thayuM che. A rIte ekendriya jIvonI mAphaka dvIndriya jIthI laIne cAra Indriya parya"tanA jIvomAM trika sagI bhaMga kahe jaIe tyAM madhyama bhaMga hai 'ekedriyadezAca, anIndriyadeza'zca, dvIndriyasya ca dezaH' mA pramANe che. ||sht lokanA uparanA caramAnDamAM jIva deza viSayane vicAra karIne have jIva pradeza viSayana viyA2 42ta sUtrA2 49 che hai, 'je jIvapaesA te niyama egidiya paesAya aNi diyapaesAya' se prabhArI uDuM che. tamAM se pramANa 55 42vAmA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 275 mAt ekendriyamadevAzca anindriyapadezAzva 'mahavA egidiyaparasAya aNidiyapaesAya beiMdiyassa paesAya' athavA ekendriyapradezAzva anindriyapadezAzca dvindriyasya pradezAzca 'ahavA egidipaesAya aNidiya parasAya beiMdiyANaya paemA' athavA ekendriyapradezAzca anindriyapradezAzca dvIndriyANAM ca pradezAH, iha trikamaGgaka iti prakramaH / 'evaM Adillavirahio jAva paMce diyANaM' eva. mAdimavirahito yAvan pazcendriyANAm atra yAvatpadena trIndriyacaturindriyANAMsaMgraho bhavatoti / A trika maGgaka iti prakramaH uparitanacaramAntApekSayA jIva. pradezaprarUpaNAyAm 'Adillavirahio' iti yat kathitam tasyAyamarthaH atra pUrvokto bhaGgakatraye pradezApekSayA 'ahavA egidiyapaesA ya aNidiyapaesA ya yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jo vahA~ jIva pradeza haiM ve niyama se ekendriyoM ke pradeza haiM, aura anindriya jIvoM ke pradeza hai| (egidiyapaesA ya aNidiyapaesAya beiMdiyassa paesA ya' athavA ve ekendriyoM ke pradeza haiM, anindriya jIvoM ke pradeza haiM, aura eka drIndriya jIva ke pradeza haiN| 'ahavo-egidiyapaesA ya, agidiyapaesAya, behadiyANa ya paesA ya' athavA ve ekendriya jIvoM ke pradeza haiM, anindriya jIvoM ke pradeza haiM aura do beindriya jIvoM ke pradeza haiM / yaha nika bhaMgaka kA krama hai| 'evaM Adillavirahio jAva paMceMdiyANa' yahA~ yAvatpada se trIndriya, cauhandriya jIvoM kA saMgraha huA hai / yahAM upa. ritana caramAnta kI apekSA se jIva pradeza kI prarUpaNA meM 'Adilla virahio' aisA jo kahA gayA hai usakA yaha artha hai ki yahAM pUrvokta bhaMgakatraya meM pradeza kI apekSA se 'ahavA egidiyapaesA ya AvyuM che ke tyAM je jIvapradeza che. te niyamathI ekendriyanA pradeza che. ane anandriya vAna pradeza se. egidiyapaesA ya aNi diyapaesA ya beiMdiyassa paesAya' mA ta mendra vaan| pradeza cha, manadriya vAna pradeza cha. mana meM dIyA vAna pradeza cha 'ahavA egidiyaparasA ya, aNidiyapaesAya veiMdiyANaya paesA ya' mA mendriya vne| pradeza cha, anIndriya jIvono pradeza che. ane be IdriyavALA jene pradeza che A pramANe siyAsI gne| ma che. "evaM Adillavirahio jAva paMce diyANa' ahiyAM yAvata padathI traNa indriyavALA jInuM grahaNa thayuM che. ahiyAM 752n| ya2mAntanI apekSA 1-prazanI 5359mA 'Adillavirahio' meM pramANe je kahevAmAM AvyuM che. tene artha e che ke ahiyAM pahelA kahela nayamAprazanI mapekSA 'ahavA egidiyapaesA ya, aNidiya paemA ya zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhagavatIsUtre beiMdiyasta paese' ityayaM prathama bhaGgako na vaktavyaH dvIndriyasya pradeza ityasyAsaMbhavAt / tadasaMbhavazva lokavyApakAvasthAnindriyavarjajIvAnAM yatraikapradezastatrAsaM. khyAtAnAmeva teSAM sadbhAvAditi / 'ajIyA jahA dasamasae tamAe taheva niravasesaM' ajIvAH yathA dazamazatake tamAyAM tathaiva niravazeSam dazamazatakakathitatamAbhidhAnadigravaktavyatAmAzritya sUtramuktaM tathA'trAjIvaviSaye'pi uparitanacaramAntamAzritya sarva jJAtavyam taccestham-'je ajIvA te duvihA pannattA taM jahA rUbI ajIvAya arUbI ajIvAya / je rUbI ajIvA te caubihA pannattA taM jahA khaMdhA khadhadesA khaMdhapaesA pAmaraNugoggalA / je arUvI ajIvA te aNidiya paesAya beha diyassa paese' aisA jo prathama bhaMga kahA gayA hai vaha yahAM nahIM kahanA caahiye| kyoMki dvIndriya jIva ke pradeza kI yahAM saMbhAvanA nahIM hai| saMbhAvanA nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki kevali samudghAta ke samakSa loka vyApaka avasthA ko kara jitane bhI aura jIva haiM una jIvoM kA jahAM eka pradeza hai vahAM usako asaMkhyAta hI pradezoM ke sadbhAva hai / 'ajIvA jahA dasamasae tamAe taheva niravasesaM' jaisA dazaveM zataka kA pahalA uddezA meM tamA dizA kI vaktavyatAmeM sUtra kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM ajIva ke viSaya meM bhI uparitana caramAnta ko Azrita karake saba kahalenA cAhiye / vaha isa prakAra se hai-'je ajIvA te duvihA pannattA, taM jahA-rUvI ajIvA ya, arUvI ajIvA ya, 'je rUvI ajIvA te cauvihA pannattA, taM jahA-khaMdhA, khaMdhadesA, khaMdhapaesA, paramANupoggalA, 'je arUvI ajIvA, te chavvihA beTiyaMsa papase vApasa 1 DAmA mAvyA cha. te mADiyAM / na joIe kemake be Indriya vALA ne eka pradezanI ahiyAM saMbhAvanA hotI nathI saMbhAvanA na hovAnuM kAraNa e che ke lekavyApaka avasthAvALA je bIjA jIva che. te jana ahiM eka pradeza che. ane tyAM teonA asaMkhyAta pradezane sadUbhAva che. 'ajIvA jahA dasamasae tamAe taheva niravasesa' vI zata zamai zatakamAM tamAdizAnA varNanamAM sUtra kahevAmAM AvyuM che. e ja rIte ahiyAM ajIvanA viSayamAM paNa uparanA caramAntane Azraya karIne saghaLuM kathana samanyu naye. te 21 mA pramANe che. 'je ajIvA te duvihA paNNattA-taM jahA-rUpI ajIvA ya arUvi ajIvA ya je rUvi ajIvA te cauvvihA paNNattA-ta jahA-khaMdhA, khaMghadesA, khaMdhapaesA, paramANupoggalA, je arUvi ajIvA, te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarUnirUpaNam 277 chabihA pannattA taM jahA no dhammatyikAe dhammasthikAyassa dese 1, dhammatyikAyassa paesA 2, no adhamnatyikAe adhammasthikAyassa dese 3, adhammatthikAyassa paesA 4, no AgAsatyikAe AgAsasthikAyassa dese 5, AgAmasthi. kAyassa paesA 6' ye ajIvAste dvividhAH prajJaptAH tadyathA rUpyajIvA arUpyajIvAzva ye rUpyajIvAste catuvidhAH prajJatAH tadyathA skandhAH skandhadezAH skandha. pradezAH prmaannupudaalaaH| ye arUpyajIvAste SaDavidhAH prajJaptAH tadyathA no dharmAstikAyaH dharmAstikAyasya dezaH 1, dharmAstikAyasya pradezAH 2, no adha. mAstikAyaH adharmAstikAyasya dezaH 3, adharmAstikAyasya pradezAH 4, no AkAzAstikAya: AkAzAstikAyasya dezaH 5 AkAzAstikAyasya pradezAH 6 / paNNattA' taM jahA no dhammasthikAe dhammasthikAyassa dese1, dhammatthikAyasta paesA 2, no adhammasthikAe, adhammasthikAyassa dese 3, adhammathikAyassa paesA4, no AgAsathikAe AgAsasthikAyassa dese 5, AgAsathikAyassa paesA6, 'isa pATha kA tAtparya aisA hai-jo ajIva haiM ve do prakAra ke kahe gaye haiM-eka rUpo ajIva aura dUsarA arUpI ajIva inameM jo rUpI ajIva haiM ve cAra prakAra ke kahe gaye haiM-jaise skandha, skandhadeza, skandhapradeza aura paramANupudgala tathA jo arUpI ajIva hai ve chaha prakAra ke haiM-jaise dharmAstikAya nahIM hai kintu dharmAstikAya kA deza1, dharmAstikAya ke pradeza 2 adharmAstikAya nahIM hai kintu adharmAstikAya kA deza, 3 adharmAstikAya ke pradeza, 4 AkAzAstikAya nahIM hai kintu AkAzAstikAya kA deza 5, AkAzAstikAya ke pradeza 6, chabihA paNNatA taM jahA no dhammathikAe, dhammatthikAyassa dese (1) dhamathikAyassa paesA, (2) no adhamathikAe, adhamadhikAyassa dese (3) adhammikAyassapaesA (4) no AgAsasthikAe AgAsasthikAyassa dese (5) AgAsasthikAyassa paesA (6) mA pAThane saMgraha thayo che. Ane artha A pramANe che. je ajIva che te be prakAranA kahevAmAM AvyA che. rUpI ajIva ane arUpI ajIva temAM je rUpi ajIva che. te cAra prakAranA kahevAmAM AvyA che. jema ke ka dha, skaMdhadeza rakaMdha pradeza paramANu pudgala tathA je arUpi ajIva che. tenA cha prakAra che. jemake ne dharmAstikAya dharmAstikAyane deza (1) dharmAstikAyane pradeza (2) ne adharmA. stisIya, bhAstiyanA deza (3) aAstiyane pradeza (4) naatstikAya akAzAsti kAyane deza (5) AkAzAstikAyane pradeza (6) kahevAne zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhagavatIsUtre ayamarthaH arUpyajIvaviSaye dazamazatakasya prathamoddezake tamA vaktavyatAyAM yathA kathitaM tathaiva niravazeSamatra jJAtavyam tathAhi-rUpyarUpibhedena ajIvA dvividhAH, tatra rUpyajIvAzcaturvidhA bhavanti, yathA skandhAH skandhadezAH skandhapradezAH para. mANupudgalAzca / arUpyanIvAH pavidhAH prajJaptAH, tadyathA dharmAstikAya'dharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezaH pradezAzceti SaT / arUpayanIvAH SaD vidhAH dazamazata ke prathamoddeza ke tamA vaktavyatAyAM yathA kathitAstathaiva te evehApi pratipAdanIyA iti / arUpyajIvAnAM saptavidhatve'pyatra SaDvidhA eva arUpyajIvAH tamA. yAmivAtrApyadAsamayAbhAvAt / 'logassa NaM bhaMte !' lokasya khalu bhadanta ! 'heTilche carimaMte' adhastane caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA kiM jIvA jIvadesA isakA artha aisA hai ki arUpI ajIva ke viSaya meM dazamazataka ke prathama uddezaka meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jaisA kahA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI jAnanA caahiye| rUpI arUpI ke bheda se ajIva do prakAra ke kahe gaye haiM inameM rUpI ajIvacAra prakAra ke aura arUpI ajIva 6 prakAra ke kahadiye gaye haiN| yaha saba kathana dazamazataka ke prathama uddeze meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jaisA kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI kaha lene kI bAta kahI gaI haiN| yadyapi arUpI ajIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM-phira bhI yahAM jo 6 prakAra ke kahe gaye haiM usakA kAraNa yaha hai ki tamA ke jaisA yahAM para bhI addhA samaya kA abhAva hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM--'logassa NaM bhaMte ! haTille carimaMte kiM jIvA0 pucchA' he bhadanta ! loka kA jo adhastana caramAnta hetu e che ke arUpI ajIvana viSayamAM dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamAdizAnA varNanamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che. te pramANenuM te saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM. rUpa arUpInA bhedathI ajIvane be prakAre kahyA che. temAM rUpi ajIva cAra prakAranA arUSi ajIva cha prakAranA kahyA che. A saghaLuM kathana dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamA dizAnA varNanamAM je pramANe kahyuM che. e ja pramANe tene ahiM paNa samajI levAnuM kahyuM che. jo ke arUpI ajIva sAta prakAranA kahyA che. paNa ahiMyA je cha prakAranA kahyA che. tenuM kAraNa e che ke tamAnI mAphaka ahiM paNa addhAsamayane abhAva che. ve gautama thAmI prasune me 57 cha / 'logassa NaM bhaMte ! hedille parimaMte ki jIvA pucchA' 3 mA nreniiyn| gharabhAta che. tyA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhagavatIsUtre ayamarthaH arUpyajIvaviSaye dazamazatakasya prathamoddezake tamA vaktavyatAyAM yathA kathitaM tathaiva niravazeSamatra jJAtavyam tathAhi-rUpyarUpibhedena ajIvA dvividhAH, tatra rUpyajIvAzcaturvidhA bhavanti, yathA skandhAH skandhadezAH skandhapradezAH paramANupudgalAzca / arUpyanIvAH pavidhAH prajJaptAH, tadyathA dharmAstikAya'dharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezaH pradezAzceti SaT / arUpyajIvAH SaD vidhAH dazamazata ke prathamoddeza ke tamA vaktavyatAyAM yathA kathitAstathaiva te evehApi pratipAdanIyA iti / arUpyajIvAnAM saptavidhatve'pyatra pavidhA eva arUpyajIvAH tamA. yAmiyAtrApyaddhAsamayAbhAvAt / 'logassa gaM bhaMte ! lokasya khallu bhadanta ! 'heTilche carimaMte' adhastane caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA kiM jIvA jIvadesA isakA artha aisA hai ki arUpI ajIva ke viSaya meM dazamazataka ke prathama uddezaka meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jaisA kahA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI jAnanA caahiye| rUpI arUpI ke bheda se ajIva do prakAra ke kahe gaye haiM inameM rUpI ajIvacAra prakAra ke aura arUpI ajIva 6 prakAra ke kaha diye gaye haiN| yaha saba kathana dazamazataka ke prathama uddeze meM tamA dizA kI vaktavyatA meM jaisA kahA gayA hai usI prakAra se yahAM para bhI kaha lene kI bAta kahI gaI haiN| yadyapi arUpI ajIva sAta prakAra ke kahe gaye haiM-phira bhI yahAM jo 6 prakAra ke kahe gaye haiM usakA kAraNa yaha hai ki tamA ke jaisA yahAM para bhI addhA samaya kA abhAva hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM--'logasta NaM bhaMte ! haTille carimaMte ki jIvA0 pucchA' he bhadanta ! loka kA jo adhastana caramAnta heta e che ke arUpI ajIvana viSayamAM dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamAdizAnA varNanamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che. te pramANenuM te saghaLuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM. rUpa arUpInA bhedathI ajIvanA be prakAze kahyA che. temAM rUpi ajIva cAra prakAranA arUpi ajIva cha prakAranA kahyA che. A saghaLuM kathana dazamA zatakanA pahelA uddezAmAM tamA dizAnA varNanamAM je pramANe kahyuM che. e ja pramANe tene ahiM paNa samajI levAnuM kahyuM che. jo ke arUpI ajIva sAta prakAranA kahyA che. paNa ahiMyA je cha prakAranA kahyA che. tenuM kAraNa e che ke tamAnI mAphaka ahi paNa addhAsamayane abhAva che. va gautama svAmI prasune me 57 cha, 'logassa NaM bhaMte ! heTrille carimaMte ki jIvA pucchA' mazana lenA 2 nIyanA zaramAta cha. tyAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavatIstre 2, lokasyAdhastanacaramAnte niyamAt ekendriya dezAH athavA ekendriya dezA dvondriyasya dezaH ayaM prathamo bhaGgaH 1 / athavA ekendriyadezAH dvIndriyANAM dezAH ayaM dvitIyo bhaGgaH 2 / 'evaM majjhillavirahio' evaM madhyamavirahitaH evam anena prakAreNa madhyamabhaGgo'tra na vAcyaH, sa ca madhyamabhaGgo yathA-'ahavA egi. diyademAya beiMdiyassa ya desA' athavA ekendriyadezAzca dvIndriyasya ca dezAH ayaM madhyamabhaGgaH pradezaddhihAnikRtalokadantAbhAvAt naiva bhavati imo dvIndriyaH sahA dvau bhaGgo bhvtH| agre kiyatparyantamityAha -'jAva aNidiyANaM' yAvata anindriyANAm anenaiva prakAreNa trIndriya caturindriyapazcandriyAnindriyaH saha dvau dvau bhaGgo jJAtavyau iti bhAvaH / evaM jIpadezamAzritya bhaGgA pradarzitAH / atha pradezapAzritya bhaGgAn darzapati-paesA AillavirahiyA samvesiM jahA purasthimille carimaMte taheva' pradezA AdimavirahitAH sarveSAM yathA paurastye caramAnte tathaiva / pUrvavaramAnte jIvadezamAzritya ye bhaGgAH kathitAste iha jIvapadezamAzritya jIva kA vaha eka deza haiM / 'ahavA-egidiyadesA ya beIdiyANa ya desA' athavA-ekendriya ke deza hai aura beindriya jIvoM ke deza haiM 2, isa prakAra se ye do bhaMga hai| yahAM 'ahavA-egidiya desA ya beidiyasta ya desA' aisA jo madhya kA vikalpa hai vaha nahIM hai| kyoMki pradezavRddhi hAnikRta lokadantakoM kA abhAva hai| ye do bhaMga dvIndriya jIvoM ke sAtha hue haiN| isI prakAra me teindriya, cauhandriya paMcendriya aura anIndriya kevalI jIvoM ke sAtha do do bhaMga jAnanA cAhiye / isa prakAra jIva ko Azrita karake bhaMga dikhalAye / aba pradezoM ko azrita karake bhagoM ko dikhalAyA jAtA hai-'paesA AhallavirahiyA savvesi jahA purathimille cari. maMte taheva' pUrvacaramAnta meM jIva ko pAzrita karake jo bhaMga kahe gaye haiM ve yahAM jIva pradeza ko Azrita karake kahalenA cAhiye kintu yahAM che. ane beIndrinA paNa deze che, 2, A rIte A be bhAMgA thAya che. maDiyA "ahavA-egidiyadesA ya beiMdiyarasa ya demA" mevAne madhyanI bhaga che te banatuM nathI, kemake pradeza vRddhiDAnIthI thayela lekadantane abhAva che. A be bhaMga kIndriya jIvonI sAthe thAya che. e ja rIte traNa IndriyavALA, cAra IndriyavALA ane pAMca IndriyavALA ane anidriya-siddha-jIvanI sAthe babbe bhaMga samajI levA A rIte chavadezane Azrita karIne bhaMgane prakAra batAvela che. - have pradezone Azrita karIne bhagane prakAra batAvavAmAM Ave che. "paesA AillavirahiyA savvesi jahA purathimille carimaMte taheva" pUrva caramAntamAM jIvane Azrita karIne je bhaMga kahevAmAM AvyA che te ahiyAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 1 lokasvarunirUpaNam vaktavyAH kintu atra pradezAH sarveSAmanindriyaparyantAnAm AdimavirahitAH kAryAH / Adimo bhaGgaH ekavacanAntapradezopetaH, tathA - ' ahavA ergidiyapaesAya iMdiyarasa ya parase' ayamAdimo bhaTTo na grAhyaH pradezAnAmadhazvaramAnte'pi bahutvAt / zeSabhaGga dvayaM grAhyam, tad yathA - ' ahavA ergidiyaparasAya beIdiyassa parasA 1, ahavA eniMdiya parasAya beidiyAga ya parasA 2' athavA ekendriya pradezAzca dvIndriyasya ca pradezAH 1 athavA ekendriyapadezAH dvIndriyANAM ca pradezAH 2 iti / anenaiva prakAreNa trIndriyacaturindriyapaJcendriyAnindriyANAM pradezaviSaye bhaGgA vaktavyAH kevalam ekendriyamadezAH dvIndriyasya ca pradezAH, ayaM prathamo bhaGgo na bhavatItibhAvaH / 'ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheba' ajIvA yathaivAtine caramAnte kathitAstathaiva ihApi bodhyAH uparitanacarapara pradeza saba ke anindriya paryanta jIvoM ke Adima bhaMga se rahita kahanA cAhiye, ekavacanAnta pradeza vAlA Adima bhaMga hai| tathA va 'ahavA egidiyapaesA ya bei diyassa ya parase' yaha Adima bhaMga hai / so yaha bhaMga yahAM nahIM lenA caahiye| kyoMki pradezoM kI bahutatA adhazvaramAnta meM bhI hai / avaziSTa do bhaMga hI lenA caahiye| jo isa prakAra se hai - ' ahavA egiMdiyA esAya, beiMdiyarasa paesA 1, ahavA egiMdipa sAya. behaMdiyANa ya paesA' isI prakAra se teindriya, cauhandriya paJcendriya aura anindriyoM ke pradeza sambandha meM bhaMga kaha lenA cAhiye / kevala yahAM para 'ekendriyapradezAH dvIndriyasya ca pradezAH ' yaha prathama bhaMga nahIM hotA hai| 'ajIvA jaheva uvarille carimaMte taheva' jisa 281 jIva pradezane Azrita karIne kahevA joIe. paraMtu ahiyAM pradeza badhAne- eTale ke anindriya pantanA jIvAne pahelA bhaMgathI rahita kahevuM joie eTale ke ekavacanAnta pradezavALA je pahele bhAga che te A badhAne thatA nathI. tathA "ahavA egiMdiyaparasA ya beiMdiyarasa ya parase" mA pahele laga che te A bhaga ahiyAM grahaNa karavA na joie kemake pradezenI adhikatA nIcenA caramAntamAM paNa che. bAkInA e bhagA ja levA joie je A pramANe che. "ahavA egi dipaesA ya beiMdiyassa paesA 1," ahavA egi diya pasA ya, beiMdiyANa ya parasA " 4 rIte zu indriyavAjA, yAra indriyvALA, pAMca indriyavALA ane ani dricAnA pradezanA sabandhamAM bhaMga kahI kSetrA, devaNa maDiyAM " ekendriyapradezAH dvIndriyasya ca pradezAH " bhI prabhAnA pddhece| lauMga maDDiyAM thato nathI, " ajIvA jaheva uvarille carimaMte tatra " bha0 36 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIstre mAnte rUpiNo'jIvAH skandhaskandhadezaskandhapradeza paramANupudgalabhedAccaturvidhAH arUpiNo'jIvAdharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezaH pradezAzca SaT saMkalanayA daza uktAste ihApi tathaiva daza ajIvA vaktavyA iti bhAvaH / cara. mAntAdhikArAdeva ratnaprabhAdi pRthivI viSaye'pi Aha-'imI se NaM bhaMte' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAH pRthivyAH prathamanarakapRthivyA ityarthaH 'purathimille carimaMte' paurastye caramAnte 'kiM jIvA0 pucchA' kiM jIvA iti pRcchA, he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivyAH pUrvacaramAnte kiM jIvA jIva dezA jIvapra dezA ajIvA anIvadezA ajIvapadezA vA santIti evaM rUpeNa pUrvavaprakAra ke uparitana caramAnta meM ajIva kahe gaye haiM usI prakAra ve yahAM para bhI kahe gaye jAnanA caahiye| uparitanacaramAnta meM rUpI ajIva skandha, skandha deza, skandha pradeza, paramANu pudgala ye cAra tathA arUpI ajIva dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya ke deza evaM pradeza ye 3 saba milakara 10 kahe gaye haiM, ye hI 10 ajIva yahAM para bhI kaha lenA caahiye| caramAnta kA adhikAra cala rahA hai / isI se aba sUtrakAra ratnaprabhA Adi pRthiviyoM ke viSaya meM bhI kahate haiM 'imI se gaMbhate ! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte kiM jIvA' pucchA' isa sUtra dvArA gotama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke paurastya caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIvadeza haiM ? jIva pradeza hai ? athavA ajIva haiM ? ajIva deza haiM ? yA ajIvapradeza je rIte uparanA caramAntamAM ajIve kahyA che te ja rIte te ahiyAM paNa kahelA samajavA. uparanA caramAtamAM je rUpI ajIva sadha, deza, skaMdhapradeza ane paramANu pudgala temaja arUpI ajIva dharmAstikAya, adharmastikAya, ane AkAzAstikAyanA deza ane pradeza e cha tathA badhA maLIne dasa kahyA che. eja dasa Aje ahiyAM paNa samajI levA. caramAntane adhikAra cAle che. tethI have sUtrakAra ratnaprabhA Adi prazikyAnA viSayamA thana 42 che. "imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe purathimille carimaMte ki jIvA0 pucchA" mA sUtra dvArA gautama svAbhAsa prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana A ratnaprabha pRthvInA pUrva dizAnA caramAtamAM zuM jIva che ? ke jIva deza che ke jIva pradeza che? athavA ajIva che? ke ajIva deza che? ke ajIva pradeza che? tenA uttaramAM prabhu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 khU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 283 deva praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama! 'no jIvA' no jIvAH ratnaprabhA pRthivyAH pUrvacaramAnte jIvA na santi caramarUpo'ntazcaramAntaH sa ca ekapradeza pratarAtmakaH tatra ca asaMkhyAta pradezAvagAhitvAjjIvasyA saMbhava eveti ityarthaH / evaM jaheba logassa taheva cattAri vi carimaMtA jAva utta rille' evaM yathaiva lokasya tathaiva catvAro'pi caramAntA yAvat auttaraH, atra yAvatpadena pUrvapazcimadakSiNAnAM saGgrahaH yathA lokasya caturSvapi caramAnteSu jIvadeza pradezayoH sabhaGgaka sthitiH prajJatA yathA vA ajIvAnAM taddezapradezAnAM ca sattvaM darzitaM tathaiva ratnaprabhA pRthivyAH dakSiNacaramAntAdArabhya uttaracaramAntaparyantaM jIvAnAM deza pradeza pora jIvAnAM taddezapradezAnAM ca varNanaM vaktavyamityarthaH / 'ubarille jahA dasamasae vimalA disA tadeva niravasesaM' uparitane yathA dazamazata ke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gopamA ! no jIvA' he gautama rahanaprabhA pRthivI ke pUrva caramAnta meM jIva nahIM haiM / caramarUpa jo anta usakA nAma caramAnta hai / vaha eka pradezarUpa pratarAtmaka hotA hai ataH vahAM asaMkhyAta pradezAvagAho hone se jIva kA avasthAna asaMbhava hI hai / ' evaM jaheba logassa taheva cattAri vi carimaMtA jAba uttarille' jisa prakAra se loka ke cAroM caramAntoM meM jIva pradeza aura jIvadeza kI sthiti bhaMga sahita kahI jA cukI hai tathA ajIvoM kI tathA unake dezoM kI evaM pradezoM kI sattA prakaTa kI jA cukI hai| usI prakAra se ratnaprabhA pRthvI ke dakSiNa caramAnta se lekara uttara caramAnta paryanta jIvoM ke deza evaM pradezoM kA tathA ajIvoM kA evaM unake deza pradezoM kA varNana kara lenA cAhiye / 'uvarille jahA dasamasae vimalA *Dhe che ! "goyamA ! no jIvA" he gautama! ratnaalA pRthvInA pUrva 22mAntamAM jIva hAtA nathI. carama rUpa je anta che, tenuM nAma caramAnta che. te eka pradezarUpa pratarAtmaka hoya che. jethI tyAM asakhyAta pradezAvagAhI hovAthI bhavanuM tyAM havaM te asaMbhava che. "evaM jaheva logassa tatra cattAri vi carimaMtA jAva uttarille' ne rIte bounA thAre tharamAntAmAM kuvapradeza ane jIva dezanI bhaga sAthe sthiti kahI che. temaja ajIvAnI tathA tenA dezeAnI ane tenA pradezeAnI sattA pahelA kahevAI cUkI che. eja rItathI ratnaprabhA pRthvInA dakSiNu caramAntathI laine uttara caramAnta sudhInA jIveAnA deza eva' pradezAnuM temaja ajIveAnA deza ane pradezAnu varNana karI levuM. " varille jahA dasamasae vimalA disA taddeva niravasesaM" ne rIte hazabhA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhagavatIstre vimalAdika tathaiva niravazeSam dazamazatake prathamoddezake vimalAdizamAzritya yathA kathitam tathaiva sarvamapi ratnaprabhA pRthivyAH uparitanacaramAnte yojanIyam yojanA caivaM kAryA, tathAhi-imIse NaM bhaMte !' etasyAH khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhApRthivyAH 'uparille carimate kiMvA 6' SaT ki jIvAH kiM vA jIvadezA jIvapadezAH ajIvA ajIvadezA ajIva pradezAH iti praznaH / 'goyamA ! no jIvA' he gautama ! no jIvAH ekapradezamatarAtmake tasmin asaMkhyAtaprade. zAvagAhinAM teSAmanavasthAnAt 'jIvadesA vi 5' jIvadezA api 1 jIvapadezA api 2 ajIvA api 3 ajIvadezA api 4 ajIvapradezA api 5 'je jIvadisA taheva niravase saM' jisa prakAra se dazave zataka ke prathama uddezaka meM vimalAdizA ke sambandha meM kahA gayA hai usI prakAra se ratnaprabhA pRdhivI ke uparitana caramAnta ke viSaya meM vaha saba kathana yojita kara lenA caahiye| vaha kathana isa prakAra se yojita karanA cAhiye-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe uvarille carimaMte ki jIvA, jIvadesA, jIva paesA, ajIvA, ajIvadesA ajIvapaesA' isa praznakA tAtparya aisA hai ki-he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIvadeza hai ? jIvapradeza hai? ajIva hai ? athavA ajIvadeza hai? ajIva pradeza hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! no jIvA,' he gautama! ratnaprabhA pRthivI ke uparitana caramAnta meM jIva nahIM haiN| kyoM ki vaha uparitana caramAnta pradeza pratararUpa hai ataH usameM asaMkhyAta pradezAva. gAhI jIvoM ko abasthAna honA asaMbhava hai| 'jIva desAvi' hAM vahAM jIva deza haiM, jIva pradeza haiM ajIva hai ajIvadeza haiM zatakanA pahelA uddezAmAM vimalA dizAnA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. teja rIte ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAntanA viSayamAM te saghaLuM kathana ahiM Naq, te 4thana pramANe che. "imIse gaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe urille carimante ki vA jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA, ajIva dekhA ajIva paesA" bhagavan 2tnaprabhA pRthvInA 52n| yaramAntamA zukche ? ke ja deza che ke jIva pradeza che ? athavA ajIva che. ajIva deza che ke bha71 pradeza che. tenA uttaramA prabhu 43 che -"goyamA! no jIvA" hai gautama, ratnaprabhA pRthvInA caramAtamAM jIva nathI, kAraNa ke te upara caramAnta pradeza pratararUpa che. jethI temAM asaMkhyAta pradezamAM rahevAvALA jInuM bhasthAna sA masala che. "jIva desAvi" tyo heza cha 1 pradeza cha, ma che, ma heza cha, bhane 71 pradeza che. "je jIvadesA te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 285 desA te niyamA egidiyadesA' ekendriyANAM sarvatra sadbhAvAt 'ahavA egidiyadesAya beiMdiyassa ya dese 1 ahavA egeMdiyadesAya beiMdiyassa ya devA 2 ahavA egidiyadesAya beMdivANa ya desA 3' ratnapamA pRthivI dvIndriyajIvAnAmAzrayaH, te ca dvIndriyA ekendriyApekSayA'tistokAstatazca ratnapabhoparitana varamAnte teSAM dvIndriyANAM kadAciddezaH dezA vA syuH / evameva trIndriyAdArabhya anindriyaparyante'pi vijJeyam / tathA-'je jIvappaesA te niyamA aura ajIva pradeza haiN| 'je jIvadesA te niyamA egidiyadesA' jo vahAM jii| deza haiM ekendriyajIvoM ke deza haiM ve-kyoMki ekendriyoM kA sarvatra sadbhAva hai| 'ahavA-egididesAya beha diyassa ya dese 1, athavA ve jIva ekendriya jIvoM ke deza haiM / aura eka behandriya kA deza hai, 'ahavA-' ege diya desA ya beiMdiyassa ya desA2' athavA ekendriyoM ke deza haiM aura eka beindriya ke deza haiM,2 'ahavA ege diyadesAya beiMdiyANa ya desA3' athavA ekendriya jIvoM ke deza haiM aura behandriya jAvoM ke deza haiM,3 'ratnaprabhA pRthivI meM dvIndriyajIvoM kA Azraya haiM aura ve dvIndriyajIva ekendriya jIvoM kI apekSA atistoka haiM / isI kAraNa ratnaprabhA pRthivI ke uparitanacaramAnta meM una dvIndriyoM meM se kadAcit eka jIva kA ekadeza ho sakatA hai aura kadAcit aneka deza ho sakate hai| isI prakAra kA kathana tendriya se lekara anindriya paryanta jIvoM ke sambandha niyamA egidiyadesA" yA 2 heza cha. te sandriya vAnI hai| cha ma sandriyAnA dhIme samA che. "ahavA egidiya dekhAya beiMdiyasma ya dese" athavA ta mendriya nAzI che. anameM chandriyAnA deza cha. "ahavA-egidiya desAya beiMdiyassa ya desA (2)" athavA sandriyAnA deza cha. mana mendriyAnA deza cha. (2) "ahavA- egidiyadesA, beiMdiyANaya desAya (3)" athavA medraya vAnaheza che. mana meM Indriya jIvone deza che. (3) ratnaprabha pRthvImAM be IdriyavALA ane Azraya che. ane te be IndriyavALA ja eka indriyavALA ja karatAM ghaNA thoDA che. te ja kAraNe ratnaprabhA pRthvInA uparanA caramAntamAM be indri. yavALA jIvamAMthI kadAca eka jIvane eka deza hoI zake che. ane kadAca aneka deza paNa hoya che. te ja rItanuM kathana traNa IndriyavALA jIthI laIne anindriya parvatanA chAnA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. tathA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 bhagavatIstre egidiyapaesA ahavA egidiyapaemA vi beMdiyANa ya paemA 2' evaM trIndriyAdArabhya anindriyAnteSvapi pradezaviSaye evameva vicaarH| tathA-'je ajIvA te duvihA pannatA ta jahA rUvIajIvA ya arUbI ajIvA y| je rUbI ajIvA te caubihA pannatA taM jahA-khaMza jAva paramANupoggalA, je arUvI ajIvA te sattavihA pannattAtaM jahA no dhammatthikAe dhammatthikAyassa dese 1 dhammatthikAyassa paesA 2 evaM ahammasthikAyassa vi AgAsatyikAyassa vi addhAsamaye' addhAsamayo manuSya meM bhI jAnanA cAhiye / tathA-'je jIvapaesA te niyamA egidiya paesA ahavA egidiyapaesA vi beha diyassa paesA 1, 'jo vahA~ jIva ke pradeza haiM ve niyama se ekendriya jIvoM ke pradeza haiM athavA ekendriya jIvoM ke pradeza bhI haiM aura eka beindriya jIva ke pradeza haiM 1 ahavAekendriyoM ke pradeza haiM aura aneka behandriyoM ke deza haiM 2, isI prakAra kA vicAra teindriya se lekara anindriyAntataka ke jIvoM meM bhI pradeza ko lekara kara lenA cAhiye / tathA-'je ajIvA te duvihA pannattA taM-jahA-hayI ajIvA ya, arUbI ajIvA ya je rUvI ajIvA te cavihA pannattA, taM jahA-khaMdhA jAva paramANuroggalA, je arUbI ajIvA te sattavihA paNNattA taM jahA-no dhammasthikAe-- dhammasthikAyassadese 1, dhammasthikAyassa paesAra, evaM ahammasthikAyassa vi AgAsasthikAyassa vi addhAsamae' ajIva hai ve rUpI ajIva aura "je jIvapaesA te niyamA egi diyapaesA ahavA egi diyapaesA vi beiMdiyassa paesA" tyAMnA prazache. te niyamathI mendriya vAna prsh| che. athavA ekendriya jIvana pradeza paNa che. ane eka be Indriya jIvana pradeza cha (1) "ahavA"-mendriya yonI pradeza che. mana mane me chndrine pradeza che (2) A rItane vicAra traNa indriyathI laIne anindriya vana visyamA 55 prazana ne sabha devI. tathA "je ajIvA te duvihA pannattA-taM jahA-rUvi ajIvAya, arUvi ajIvAya je rUvi ajIvA te cauvihA pannattA, tajahA khaMdhA jAva paramANupogAlA je arUvi ajIvA te sattavihA paNNattA-tauM jahA-no 1 dhammatthikAe dhammasthikAyassa dese (1) dhammasthi kAyassa paesA (2) evaM ahamasthikAyassa vi, AgAsa tthikAyassa vi, addhA samaye (1)-3Si bha73 bhane 531 bha71 me thI bha71 me zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 8 sU0 1 lokasvarUpanirUpaNam 287 kSetrAntatini ratnaprabhA pRthivyuparitana varamAnte'styeveti bhAvaH / 'heTTille caramaMte taheva' adhastanazcaramAnto yathaiva lokasyAdhastanazvaramAntastathaiva yathA lokasyAdhastanaH caramAntaH kathitaH tathaiva ratnaprabhA pRthivyA adhastanazcaramAnto'pi vaacyH| 'navaraM dese paMce diemu tiyabhaMgotti' navaraM deze paJcendriyeSu trikamaGga iti navaraM kevalaM vizeSastvayam lokasyAdhastana. caramAnte dvIndriyAdInAM dezabhaGgAtrayaM madhyamarahitaM kathitam atra tu ratnaprabhA'dhazcaramAnte paMcendriyANAM paripUrNa meva tadvaktavyam zeSANAM tu dvIndriyA. dInAM madhyamamaGgarahitameva yato ratnaprabhA pRthivyA adhastanacaramAnte deva paJce. ndriyANAM gamanAgamadvAreNa dezo dezAzca saMbhavanti ataH paJcandriyANAM tattatra paripUrNaarUpI ajIva ke bheda se do prakAra ke kahe gaye haiM jo rUpI ajIva haiM ve cAra prakAra ke kahe gaye haiM, jaise skandha, skaMdhadeza pradeza paramANu pudgala / jo arUpI ajIva haiM ve sAta prakAra ke kahe gaye haiM-jaise dharmAstikAya nahIM hai kintu dharmAstikAya kA deza, dharmAsti. kAya ke pradeza 2 isI prakAra se adharmAstikAya ke bhI aura AkAzAstikAya ke bhI deza pradeza tathA addhaasmy| addhAsamaya manuSyakSetrAnta. vartI ratnaprabhA pRthivI ke uparitanacaramAnta meM haiM hI / 'heTille caramaMte taheva' jaisA loka kA adhastanacaramAnta kahA gayA hai| usI prakAra se ratnaprabhA pRthivI kA adhastanacaramAnta bhI kahalenA cAhiye / 'navaraM dese paMcidiesu tiyabhaMgotti loka ke adhastacaramAna meM dvIndriyAdikoM ke deza saMbandhI bhaGgapraya madhyamabhaMga se rahita kahe gaye haiM, parantu yahAM ratnaprabhApRthivI ke adhastanacaramAnta meM paJcendriyoM ke prakAranA kahyA che. je rUpi ajIva che. e cAra prakAranA kahyA che. jema ke aMdha yathAvat deza pradeza paramANu pula je arUpi ajIva che. te sAta prakAranA kahyA che. jemake ne dhamastikAya adharmAstikAyanA deza, adharmAstikAyanA pradeza (ra) eja rIte adharmAstikAyanA AkAzAstikAyanA paNa deza, pradeza, tathA addhAsamaya. addhA samaya manuSya kSetramAM rahela ratnaprabhA pRthvImAM 52n| yasamAntamA hAya che. "heTrille carimante taheva" 2vI zatavana nIcenA caramAnta kahyA che. e ja rIte ratnaprabhA pRthvImAM uparamAM caramAnta hyA cha. merI zate 2tnaprabhA pRthvInA ya2mAnta 56] sama sevA. "navaraM dese paMciMdiyesu tiyabhaMgotti' senA niyn| yasamAntamA mendriyAhInA deza saMbaMdhI madhyabhaMga vagaranA traga bhaMga kahyA che. paraMtu ahiyAM ratnaprabhA pRthvInA nicenA caramAtamAM paMcendriyAne pUrNa rIte deza saMbaMdhI traNa bhaMga zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2.8 bhagavatIsatre mevAsti dvIndriyAdInAM tu ratnaprabhA'dhasvanavaramAnte mAraNAntikasamudghAtena ganAnAmetra tatra deza eva saMbhavati na dezAH tasyaikapatararUpatvena dezAnekatva hetuvAditi teSAM tattatra madhyamarahitameveti / 'sesa taM ceva' zeSaM tadeva - anyatsarvaM paripUrNa hI deza saMbaMdhI bhaGgatraya kahe haiM bAkI dvIndriyAdikoM ke dezasaMbaMdhI maMgatraya madhyama bhaMga se rahita hI haiM aisA jAnanA cAhiye, kyoMki ratnaprabhA ke avastanacaramAnta meM deva pazca ndriyoM ke gamanAgamana dvArA eka deza aura aneka deza saMbhavita hote haiN| ataH paMcendriyoM ke dezasambadhI bhaMgatraya to paripUrNa haiM, parantu loka ka astana caramAnta meM hIndriyAdikoM ke deza sambandhI bhaMgatraya madhyama bhaGga se rahita haiM isaliye ratnaprabhA pRthivI ke adhastana caramAnta meM paMcendriyoM ke ve dezasambadhI bhaMgatraya paripUrNa kahanA cAhiye aura zeSa bIndriyAdikoM ko madhyama bhaMga se rahita bhaMgatraya kahanA caahiye| isakA kAraNa aisA hai ki vahAM mAraNAntika samudghAta dvArA kahe hue hI dvIndriyajIvoM kA ekadeza hI saMbhavita hotA hai aneka deza nahIM / kyoMki vaha ratnaprabhA pRthivI kA jo adhastana caramAnta hai vaha eka pradeza pratara rUpa hai / isaliye vaha aneka dezoM kI saMbhAvanA meM hetu nahIM ho sakatA hai| isa kAraNa vaha inake bhaMgatraya ko madhyamabhaMga se rahita kahA gayA hai 'sesaM taM cetra' bAkI kA aura saba kathana loka ke adhastana caramAnta jaisA hI hai / 'evaM jahAra yaNappabhAe cttaakahyA che. bAkI e indriyAkrikAnA deza saMbadhI traNa bha`ga madhya bhaMga vagaranA ja che. e pramANe samajI levu... kema ke ratnaprabhAnA nIcenA caramAntamAM deva ane pace ndrayAnA javA AvavAthI eka deza ane aneka deza thAya che. jethI pa'cendriyAmAM deza sa`ba'dhI traNa bha'ga te paripUrNa che, paraMtu leAkanA nIcenA caramAntamAM e indriyAkrikAnA deza saMbaMdhI traNa bhaMga madhya bhaMga sivAyanA che jethI ratnaprabhA pRthvInA nicenA caramAntamAM pacendriyeAnA deza sabadhI traNa bhaMga pUrNa rIte samajI levA ane bAkInA eindriyavALAmAM madhya bhaga vagaranA traNa bha`ga samajavA, tenuM kAraNa e che ke tyAM mAraNAntika samuddhAta dvArA kahelA eindriyavALA jIvAne eka deza ja saMbhavita hoya che. aneka hAtA nathI kema ke ratnaprabhA pRthvIne je nicenA carmAnta che. te eka pradeza pratararUpa che. jethI te aneka dezenI saMbhAvanAmAM hetu banI zakatA nathI. jethI tyAM tenA traNa bha'gAmAM madhye bhaga sivAyanA kahyA che. "sesaM taM cetra" mADInu sadhaNu uthana bounA niyenA tharamAnta me che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU01 lokasvarUpanirUpaNam 289 pUrvavadeva vAcyamiti / evaM jahA rayaNappabhAe cattAri carimaMtA evaM sakarappabhAe vi' evaM yathA ratnaprabhAyAH catvArazcaramAntAH bhaNitAH, evaM zarkarAmamAyA api catvArazcaramAntAH pUrvapazcimadakSiNottararUpAH, ratnaprabhApRthivyAH pUrvapazcimadakSiNottaracaramAnteSu yathA kathitam tathaiva sarvamapi zarkarApRthivyA api caturSa pUrvAdi caramAnteSu vaktavyam / 'uvarimaheThillA jahA rayaNappabhAe heThilche' uparitanA. dhastanau caramAntau yathA ratnaprabhAyA adhastanazcaramAntaH / zarkarAmabhAyAH pRthivyA uparitanAdhastanacaramAntau ratnamabhApRthivyA adhastanacaramAntavadeva vaktavyau / dvIndriyAdiSu pUrvapratipAditayuktivazAt madhyamabhaMgarahitaM paJcendriyeSu paripUrNa dezabhaGgakatrayaM vaktavyam padezavicAre tu dvIndriyAdiSu sarveSu AdhabhaGgakarahitatvena zeSabhaGgakadvayam dvitIyakhanIyarUpameva ajIvavicAre tu rUpiNAmajIvAnAM tu ricarimaMtA evaM sakArapabhAe' ratnaprabhA pRthivI ke cAra caramAntoM meM jaisA kathana dezAdike viSaya meM kahA gayA hai vaisA hI kathana zarkarAprabhA ke pUrva pazcima dakSiNa aura uttara ke caramAntoM meM inake sambandha meM kara lenA cAhiye / 'uparimahe hillA jahA rayaNappabhAe heDille' tathA isake uparitanacaramAnta aura adhastanacaramAnta meM dezAdika bhaMgatraya kA kathana, ratnaprabhA pRthivI ke ina donoM meM jaisA dezAdibhaMgatraya kA kathana pazcendriya jIvoM ko Azrita karake pUrvarUpa se karane ko kahA gayA hai| aura bAkI ke dvIndriyAdika jIvoM ke bhaMgatraya kA kathana madhyama bhaMga se rahita karane ko kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI kara lenA caahiye| yahAM madhyamabhaMga rahitatA dvIndriyAdikoM ke bhaMgatraya meM kyoM hai yaha bAta jaisI pahile kahI gaI hai-vaisI hI yahAM para bhI jAnanI caahiye| evaM jahA rayaNaprabhAe cattAri carimaMtA evaM sakkarappabhAe" 2tnaprabhA pRthvImA caramAntomAM jevuM kathana dezAdikonA viSayamAM kahyuM che. tevuM ja kathana zarkarA prabhAnA pUrva pazcima dakSiNa ane uttaranA caramAntamAM AnA saMbaMdhamAM samajI le. "ubarimahe villA jahA rayaNappabhAe hedihale" tathA tn| 52n| ya2mAnta ane nIcenA caramAtamAM dezAdika traNa bhaMgonuM kathana ratanaprabhA pRthvInA A baMnemAM jevI rIte deza vigere traNa aMgenuM kathana paMcendriya jIvone uddezIne pUrvarUpathI kathana karavAnuM kahyuM che ane bAkInA be IndriyAdika jIvonA traNa bhaMganuM kathana madhyama bhaMga vagaranuM kahyuM che. tevI rItanuM kathana ahiyAM paNa samajI levuM. be indriyadinA traNa bhaMgamAM madhyamabhaMga choDavAnuM kema kahyuM che? e vAta pahelAM jema kahI che. tevI rIte ahi paNa samajavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke bha0 37 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhagavatIsUtra skandhadeza pradeza paramANurUpaM catuSkameva, arUpiNAM teSAM tu addhAsamayasyAbhAvena paTUkameva vaktavyam dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAnAM dezapradezau militvA SaTkaM bhvtiiti| 'evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvat adhassaptamyAH evameva zarAprathivIvadeva yAvat vAlukAprabhA-paGkaprabhA-dhUmaprabhA-tamAmabhApRthivI vA'dhaHsaptamyAzca pRthivyAzcaramAnteSu sarvamapi varNanaM vijJeyam / 'evaM sohammassa vi jAva accuyassa' evaM saudharmasyApi yAvad acyutasya evam pUrvavadeva saudhamasyApi pUrNadicaramAnteSu jIvAjIvAdisthitiviSaye varNana vijJeyam tathAhitAtparya kahane kA yaha hai ki zarkarAprabhApRthivI ke uparitana caramAnta meM aura adhastana caramAnta meM paMcendriyoM ke dezAdi sambandhI tInoM bhaMga hai aura dvIndriyAdikoM kA dezAdibhaMgatraya madhyama bhaMga se rahita hai pradeza vicAra meM to hIndriyAdi samasta jIvoM meM AdhabhaMga se rahita zeSabhaMgachaya haiM arthAt-ditIya tRtIya bhaMga hai| tathA ajIva vicAra meM rUpI ajIvoM ke skandha, deza, pradeza aura paramANu ye saba hai aura arUpI ajIvoM ko addhAsamaya kA abhAva hone se 6 hI bhaMga hai| dharmAstikAya, adha. mAstikAya aura AkAzAstikAya ke deza pradeza milakara cha bheda arUpI ajIvAstikAya ke ho jAte hai| "evaM jAva ahe sattamAe' zarkarAprabhApRthivI ke jaisA hI bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaHsaptamI ke caramAntoM meM bhI saba varNana jAnanA cAhiye / 'evaM sohammassa vi jAva accuyassa' saudharma se lekara acyuta deva loka ke bhI pUrvAdicaramAntoM meM jIvAjIvAdi sthiti ke viSayameM bhI isI zarkarA, pRthvInA uparanA caramAntamAM ane nIcenA caramAntamAM pAMcendriyanA deza vigerenA traNa bhaMga thAya che. ane indriyAdikonA deza vigerenA traNa bhaMga madhyama bhaMgane choDIne kahyA che. pradeza vicAramAM te be IndriyAdi saghaLA jImAM pahelA bhaMgane choDIne bAkInA be bhaMga thAya che. arthAt bIje ane trIjo bhaMga bane che. tathA ajInA vicAramAM sAthe ajIvanA skaMdha deza pradeza ane paramANuM e badhA ja che. ane arUpI ajImAM addhA samayane abhAva hovAthI cha ja bhaMga kahyA che. dharmAstikAya, adhamastikAya ane AkAzAstikAyanA deza pradeza bhajIna cha le 535ii mastiyanA taya che. "evaM jAva ahe sattamAe" / / pRthvInI mA34 vAyumA 5 mA dhUmaprabhA tamAmA bhane ma tabhI nA ya2mAntAmA 5 saghaNu vAna sabha . "evaM sohamassa vi jAva accuyassa" sIdhama sAthI chana acyuta pasanA para pUrva vigere caramAntomAM jIra, ajIva vigerenI sthiti viSayamAM paNa A zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sa01 lokasvarUpanirUpaNam 291 'sohammassa NaM bhaMte ! purathimille carimaMte kiM jIvA jIvadesA jIvapaesA ajIvA ajIvadesA ajIvapaesA' ityAdi rUpeNa zarkarA pRthivIvadeva praznottaravarNanaM karaNIyam / kiyatparyantaM varNanaM karaNIyam tatrAha-'jAva accuyassa' yAvadacyutasya acyutakalpaparyantam yAvatpadena IzAnAdArabhya AraNadevalokaparyantaM varNanaM vijJeyam 'gevejjavimANANaM evaM ceva' aveyakavimAnAnAm evameva praiveyakavimAnasambandhicaramAnteSvapi evameva varNanaM vijJeyam / aveyake itarApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-'navaraM' ityaadi| 'navaraM uvarimaheThillesu carimaMtemu desesu paMciMdiyANa vi majhillavirahio ceva' navaraM uparitanAdhastanacaramAntaprakAra kA saSa varNana jAnanA caahiye| isakA khulAsA praznottara ke rUpa meM isa prakAra se hai 'sohammassa NaM bhate ! purathimille carimaMte kiM jIvA, jIvadesA, jIvapaesA, ajIvA ajIvadesA, ajIvapaesA' ityAdi-he bhadanta ! saudharmadeva loka ke pUrva dizA ke caramAnta meM kyA jIva haiM ? jIva deza haiM ? jIva pradeza hai ? tathA-ajIva hai ? ajIva deza haiM ? ajIva pradeza haiM ? ityAdi rUpa se zarkarApRthivI ke jaisA hI yahAM praznottara kA varNana kara lenA caahiye| aura yaha varNana IzAna, se lekara acyuta devaloka taka jAnanA caahiye| 'gevejjavimANANaM evaM ceva' praiveyakavimAnoM ke caramAntoM meM bhI isI prakAra kA varNana jAnanA caahiye| graiveyaka meM vimAnasaMbandhI caramAntoM meM itara caramAntoM kI apekSA se jo vilakSaNatA hai vaha 'navaraM uvarimaDillesu carimaMte. desetu paMciMdiyANa vi majhillavirahio ceva' isa sUtra dvArA prakaTa prakAranuM saghaLuM varNana samajavuM. AnI spaSTatA praznottaranA rUpamAM nIce pramANe hai. "sohammassa NaM bhaMte ! purathimille carimAnte kiM jIvA, jIvadesA jIva paesA, ajIvA, ajIvadesA, ajIvapaesA" he bhagavan saudhama sAnA pUrI dizAnA caramAtamAM zu jIva che ? jIvadeza che ke jIvapradeza che ? tathA ajIva che ? ajIva deza che? ke ajIvapradeza che.? vagere rUpathI zarkarA pRthvInI mAphaka ahiyAM praznottararUpe varNana samajI levuM, ane te varNana IzAna devalathI laIne acyuta va sudhI sabhA. "gevejjavimANANaM evaM ceva" avaya vimAnAnA caramAntamAM paNa A rItanuM varNana samajI levuM. raiveyakonA vimAna saMbaMdhI 22mAntAnI apekSA viSayatA che. te yA pramANe cha. "navaraM uvarimaheTillesu carimaMtesu desesu paMciMdiyANa vi majjhillavirahio ceva" mA sUtra bATa zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bhagavatIsUtre yordezeSu paJcendriyANAmapi madhyamavirahita eva bhaGgaH kAryaH / 'sesaM taheva' zeSa tathaiva etad vyatiriktaM sarvamapi pUrvadeva jnyaatvymiti| atrArya vivekaH-acyuta paryanteSu devalokeSu hi devapaJcandriyANAM gamAgamasadbhAvAt uparitanAdhastanacaramA. ntayoH paJcandriyeSu dezAnAzritya trayo bhaGgA bhavanti / aveyakavimAneSu tu devapaJcendriyANAM gamanAgamanasadbhAvAd dvIndriyAdiSviva paJcendriyeSvapi madhyamabhaGgarahita prathamavatIyarUpaM bhaGgakadvayameva upritnaadhstncrmaantyormvtiiti| 'evaM jahA gevejjavimANA tahA aNuttaravimANA vi' evaM yathA graiveyakavimAnAni tathA anuttaravimAnAnyapi graiveyakavimAnAnimAzritya yAdRzo vicAraH kRtastAdRzakI gaI hai| isameM yaha kahA gayA hai ki uparitana aura adhastana gharamAntoM ke dezoM meM paJcendriyoM ke bhI madhyama bhaMga se rahita hI bhaMga kahanA cAhiye / arthAt madhyama bhaMga ko choDa kara prathama aura tRtIya bhaMga hI kahanA cAhiye / 'sesaM taheva' bAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai| yahAM aisA samajhanA-acyuta paryanta devalokoM meM deva. paJcendriyoM ke gamanAgamana kA sadbhAva hai| isase uparitana adhastana. camArantoM ke paMcendriyoM meM dezoM ko Azrita karake tIna bhaMga hote haiN| parantu graiveyakavimAnoM meM devapaMcendriyoM ke gamanAmagana kA asadbhAva hai, isase dvIndriyAdikoM ke jaisA paMcendriyoM meM bhI madhyamabhaMga rahita prathama tRtIya ye do hI bhaMga uparitana adhastanacaramAntoM meM haiM / 'evaM jahA gevejjavimANA tahA aNuttaravimANA vi' greveyaka vimAnoM ko Azrita karake jaisA vicAra kiyA gayA hai usI prakAra kA vicAra anu karI che. temAM A pramANe kahyuM che. uparanA ane nIcenA caramAtenA dezamAM paMcendriyenA paNa madhyama bhaMga vagaranA bhaMga samajavA joIe. arthAt madhyama bhaMgane choDIne pahele ane trIjo bhaMga ja kahe na "sesaM taheva" mAhItu bhI saghaNu thana paDasA / pramANe ja che. ahiyAM ema samajavAnuM che ke azruta paryaMtanA devalokamAM deva padrinA javA AvavAne sadbhAva thAya che. tethI uparanA adhastana caramAtamAM paMcendrimAM dezane Azraya karIne traNa bhaMga bane che. paraMtu zaiveyaka vimAnamAM deva paMcendriyenuM javuM AvavuM-thatuM nathI tethI be indriyAdikonI mAphara paMcendriya jIvomAM paNa madhyama bhaMga choDIne pahele ane trIjo seme 1 sa thAya che. "evaM jahA gevejavimANA tahA aNuttaravimANA vi" veyaka vimAnane laIne je pramANene vicAra karyo che. te ja rItane vicAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za016 u08 sU02 paramANoH kriyAvizeSanirUpaNam 293 eva vicAro'nuttaravimAnAni AzrityApi karaNIyaH / 'isipamArA vi' ISat prAgbhArA api, graiveyakAdikavadeva Ivat prAgUbhArA pRthivI viSaye'pi vicAraH karaNIya iti // 0 // caramAdhikArAdeva idamaparasUtramAha-'paramANupoggale' ityAdi / mUlam-paramANupoggale NaM bhaMte! logasta purathimillAo carimaMtAo paJcasthimillaM parimaMtaM egasamaeNaM gacchai, paJcasthimillAo carimaMtAo purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, uttarillAo carimaMtAo dAhiNillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, uvarillAo carimaMtAo heTrillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai, hechillAo carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai ? haMtA goyamA! paramANupoggaleNe logassa purathimillAo taMceva jAva uvarilaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai ||suu02|| chAyA-paramANupudgalaH khalu bhadanta ! lokamya paurastyAt caramAntAt pAzcAtyaM caramAntam ekasamayena gacchati, pAzcAtyAt caramAntAt paurastyaM caramAntam ekasamayena gacchati, dAkSiNAtyAt caramAntAt auttaraM caramAntamekasamayena gacchati, auttarAta caramAntAt dAkSiNAtyaM caramAntamekasamayena gacchati, uparitanAt caramAntAva adhastanaM caramAntame kasamayena gacchati, adhastanAt caramAntAt uparitanaM caramAntamekasamayena gacchati, hanta gautama ! paramANupudgalaH khalu lokasya paurastyAt tadeva yAvat uparitanaM caramAntaM egasamayena gacchati ||suu0 2 // sara vimAnoM ko Azrita kara ke bhI kaha lenA cAhiye / 'IsippabhArA vi' graiveyaka Adi ke jaisA hI ISatprarabhArA pRthivI ke viSaya meM bhI vicAra kara lenA cAhiye // sU0 1 // manuttara vimAnAne sana 5 sama sevA. "IsipabbhArA vi" avaya mAhinI mAphaka ja ISat prAgabhArA pRthvInA viSayamAM paNa samajI levuM. e sUtra 1 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavatIsUtre TokA-'paramANupoggale NaM bhaMte !' paramANupudgalaH khallu bhadanta ! 'logassa purathimillAo carimaMtAo' lokasya paurastyAt caramAntAt 'paJcatthimillaM carimaMta' pAzcAtyam caramAntam , 'egasamaeNaM gacchai' ekasamayena gacchati kim evaM 'paJcasthimillAbhI carimaMtAo' pAzcAtyAt caramAttAt 'purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI' paurastyaM caramAntamekasamayena gacchati evam 'dAhijillAbho carimaMtAbho uttarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai' dAkSiNAtyAt cara'paramANu poggaleNaM bhaMte ! logassa purathimillAo carimaMtAo' ityAdi ____TIkArtha-caramAdhikAra hone se hI gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'paramANupoggale NaM bhaMte !' he bhadanta ! paramANupudgala 'logassa purathimillAo carimaMtAo' loka ke pUrvacaramAnta se 'pacasthimillaMcarimaMta' pazcimacaramAntataka 'egasamaeNaM gacchaI' eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? isI prakAra se vaha paramANupudgala 'paccathimillAo carimaMtAo' pAzcAtyacaramAnta se 'purathimillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI' paurastyacaramAntataka eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? isI prakAra se paramANu pudgala 'dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMta egasamaeNa gacchaI' dAkSiNAtya caramAnta se uttaracaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA? 'uttarillAo caramaMtAo dAhiNillaMcari "paramANupoggale NaM bhaMte ! logassa purathimillAo carimaMtAo"-ityAdi TIkArtha-caramAdhikAra hovAthI ja gautama svAmIe prabhune e pramANe 57yu cha / "paramANupoggale Na bhaMte !'' De lAn 52mA Ya "logassa purathimillAo carimaMtAo' na pU ya2maitathI "paccasthimillaM carimaMtaM" pazcima 22bhAnta sudhI "egasamaeNaM gacchaI" zume samayamA taya cha ? bhane se zata pusa 52mA "paccathimillAo carimaMtAo" pazcimanA A2mA-tathI "purathimilaM carimaMtaM egasamae NaM gacchai" pUnA ya2mAnta sudhI se samayamA zu taya cha 1 4 rIte me purya 52mA "dAhiNillAo carimaMtAo uttarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI" dakSiNa dizAna! ya2mAntathI uttara hinA 22mAnta sudhI 4 samayamA nyAya ya cha? "uttarillAo zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u08 202 paramANoH kriyAvizeSanirUpaNam 295 mAntAt autaraM caramAntamekasamayena gacchati 'uttarillAo carimaMtAo dAhi. jillaM carimaMtaM egasamaeNaM gcch|' auttarAccaramAntAt dAkSiNAtyaM caramAntamekasamayena gacchati 'uvarillAo carimaMtAo heThillaM carimaMta egasamaeNaM gacchaI' uparitanAt caramAntAt adhastanaM caramAnameka samayena gacchati 'heThillAo carimaMtAo uparillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI' adhastanAt caramAntAt uparitanaM caramAntamekasa mayena gacchati / idaM ca gamanasAmaya paramANoretAdRzasvabhAvatvAdeveti bodhyam / he bhadanta ! kimayaM paramANurekasamayena ekasmAt caramAntAva aparaM caramAntaM gacchati kimiti prshnH| bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi / 'hatA goyamA! hanta gautama ! hanteti AmantraNaM svIkAre 'paramANupoggale NaM logassa purathimillAo taM ceva jAva uvarilla carimaMtaM gacchai' paramANupudgalaH khalu maMtaM egasamaeNaM gacchaI' isI prakAra se vaha paramANu puddala uttaracaramAnta se dAkSiNAtyacaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai ? 'urillAmo carimaMtAo hechillaM carimataM egasamaeNaM gacchaI' isI prakAra se vaha pudgala paramANu uparitanacaramAnta se adhastanacaramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA ? 'heTillAo carimaMtAo uvarillaMcarimaMtaM egasamaeNaM gacchai' isI prakAra se vaha pula paramANu adhastana caramAnta se uparitana caramAnta taka eka samaya meM calA jAtA hai kyA? yaha gamana sAmarthya paramANu meM aise svabhAva se hai| ina praznoM kA sArAMza kevala itanA hI hai ki eka samaya meM eka paramANu eka caramAnta se dUsare caramAnta taka calA jAtA hai kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'haMtA, goyamA ! paramANupoggale NaM logassa purathimillAo taM ceva jAva uva. rille carimaMtaM gacchai' hAM gautama ! eka paramANu pudgala loka ke paura caramaMtAo dAhiNilaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchai" 204 zata te yudata 52bhA uttara dizAnA caramAntathI dakSiNa dizAnA caramAnta sudhI eka samayamAM cAlyA onya cha 1 "uvarillAo carimaMtA hedilaM carimaMtaM egasaeNaM gacchaI" zata pudgala paramANu uparanA caramAntathI nIcenA caramAta sudhI eka samayamAM zuM yAcyA taya cha ? "heDillAbho carimaMtAo uvarillaM carimaMtaM egasamaeNaM gacchaI" eja rIte te pudgala paramANu nIcenA caramAntathI uparanA caramAna sudhI eka samayamAM cAlyA jAya che? paramANumAM A gamananuM sAmarthya svabhAvathI ja che? A praznone sArAMza kevaLa eTale ja che ke eka samayamAM eka paramANu eka caramAntathI bIjA caramAnta sudhI zuM cAlyA jAya che? tenA uttaramAM prabhu cha hai "haMtA goyamA ? paramANupogAle NaM logassa purathimille carimaMte gacchada" DA gautama! me 52mA puratAnA pUrva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatIsa lokamya paurastyAt tadeva yAvad uparitanaM caramAntaM gacchati, atra yAvat padena 'carimaMtAo paccathimillaM' ityArabhya he ThillAo carimaMtAo' ityantasya sampUrNasyApi uttarasandarbhasya saGgraho bhavati, tathA ca he gautama ! gamanasamAva. vAna paramANuH ekasmAt caramAntAt aparacaramAntaM yAvad gacchatyeva tathA svabhAvatvAt // sU0 2 // itaH pUrva paramANoH kriyAvizeSaH kathitaH iti kriyAdhikArAdeva kriyAsUtramAha-'purise NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-purise NaM bhaMte! vAsaM vAsai vAsaM no vAsaittihatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UraM vA AuddAvemANe vA pasAremANe vA kaikirie ? goyamA! jAvaM ca NaM se purise vAsaM vAsai vAsaM no vAsai ti hatthaM vA jAva uruM vA AuddAvei vA pasArei vA tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahiM kiri* yAhiM putte|suu03|| chAyA-puruSaH khalu madana ! varSa varSati varSa no varSatIti hastaM vA pAdaM yA bAhuM vA UraM vA Akuzca pana vA papArayan vA katikriyA, gautama ! yAvat styacaramAnta se yAvat uparitana caramAnta taka calA jAtA hai| yahAM yAvatpada se 'carimaMtAo pacatyibhillaM' yahAM se lekara 'heTillAo carimaMtAo' yahAM taka ke sampUrNa uttara pATha kA saMgraha huA hai| tathA ca he gautama ! gamanasvabhAvavAlA paramANu eka caramAnta se dUsare caramAnta taka ghAvat calA jAtA hai kyoMki usakA aisA hI svabhAva hai |suu02| caramAnathI pazcimanA aramAnDa sudhI ane pazcimanA caramAntathI pUrva saramAta sudhI eka samayamAM yAvat uparanA caramAta sudhI cAlyA jAya che. maDiyAM yAvata 54thI "carimaMtAo paccasthimillaM" mAhIna "hedillAo carimaMtAo" maDi sudhIna sapU uttara paaine| saba thayo che. arthAt pUthA pazcimanA caramAnta sudhI eka samayamAM jAya che. ane pazcimathI pUrva caramAnta sudhI eka samayamAM jAya che. ane eka samayamAM dakSiNathI uttaranA caramAnta sudhI ane uttarathI dakSiNanA caramAnta sudhI jAya che, e rItane uttara che. tathA he gautama gamana svabhAvavALA paramANu eka caramAntathI bIjA caramAnta sudhI yathAvat jAya che. kema ke tene svabhAva ja e heya che. sU. 2 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarcAndrakA TIkA za0 16 u0 8 sU0 3 puruSakriyAvizeSanirUpaNam 297 ca khalu sa puruSo varSa varSati, varSa no varSa tIti hastaM vA pAdaM vA bAhu vA Uru vA Akuzvayati vA prasArayati vA tAvat khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH / / mU0 3 // ___TIkA-'purise NaM bhaMte' puruSaH khalu bhadanta ! 'vAsaM vAsai' varSa varSativRSTirbhavati 'vAsaM no vAsai' varSa na varSati-vRSTirna bhavati iti evaM jJAtum 'hasthaM vA pAyaM vA bAhuM vA UruvA' hastaM vA pAdaM vA bAhuM vA UraM vA 'AuhA vemANe' Akuzcayan vA 'pasAremANe vA' prasArayan vA 'kaikirie' katikriyA he bhadanta ! yadi kazcitpuruSaH megho varSati naveti jJAtuM hastapAdAdikamAkuzcayet masArayedvA tadA tasya katikriyAH bhAntIti paznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise' yAvat khalu sa puruSaH 'vAsaM vAsai no vAsaM vAsai' varSa varSati varSa no varSati iti jJAtum 'hatthaM vA isase pUrva paramANu kA kriyA vizeSa kahAH gayA hai| isa prakAra kriyA ke adhikAra se hI aba kriyAsUtra kahA jA rahA hai 'purise NaM bhaMte ! vAsaM vAsaha, vAsaM no vAsaI' ityAdi / TIkArtha-(purise NaM bhaMte! vAsaM vAsai, vAsaM no vAsai) he bhadanta! vRSTi ho rahI hai yA nahIM ho rahI hai / 'tti hatthaM vA pAyaM vA bAhuvA uruM vA audyAvemANe vA pasAremANe vA kaikirie' yaha jAnane ke liye hAtha, paira, bAhu athavA jAMdhoM ko-ghuTanoM ko sakor3atA hai yA pasAratA hai to vaha kitanI kriyAovAlA hotA hai ? 'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise vAsaM vAsai, vAsaM no vAsaha tti hatthaM vA jAva umaM vA auhAvei vA pasAreI vA tAvaM ca NaM se purise' he gautama ! jo puruSa vRSTi ho rahI hai yA nahI ho rahI hai isa bAta ko jAnane ke liye apane AnAthI pahelAM paramANanI kriyA vizeSanA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. e rIte kiyAnA adhikArathI ja have kriyA sUtranuM kathana 42pAmA bhAva cha "purise Na bhete ? vAsaM vAsaI" tyaadi| TI -'purise NaM bhaMte vAsa vAsai, vAsaM no vAsai' 3 bhagavan vRSTi (varasaha) varSI 2wo cha nayI 12satA 'tti hatthaM vA pAyaM vA bAhuM vA uhaM vA auTTAvemANe vA pasAremANe vA kai kirie" te gA mATe hAtha, 5, bAha athavA jAghana-gheTAne saMkeDe che ke phelAve che to te keTalI liyAmA paage| thAya cha ? "goyamA jAvaM ca NaM se purise vAsaM vAsai vAsaM no vAsaitti hatthaM vA jAva urUM vA AuTTAvei vA pasArei vA tAvaM ca NaM se purise" 3 gautama ! 2 125 12sAha 12se che hai nathI 12sate te ! bhATe zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIsUtre jAba UruM vA' hastaM vA yAtrat UruM vA atra yAvatpadena 'pAyaM vA bAhuM vA ' anayoH saGgrado bhavati 'aauch| vei vA pasAre vA' AkuJcayati vA prasArayati vA Akuzcanam saMkocIkaraNam 'tAtraM ca NaM se purise' tAvacca khalu sa puruSaH 'kAivAe jAba paMrhi kiriyAhi puDhe' kAyikyA yAvat paMcabhiH kriyAmiH spRSTaH, atra yAvatpadena adhikaNikAnArabhya prANAtipAtikAparyantAnAM catasRNA kriyANAM saGgraho bhavatIti / he gautama! yaH puruSo dRSTirbhavati naveti jJAtuM hastapAdAdyavayavam saMkocayati prasArayati vA sa puruSaH kAyikayAdi prANAtipAtAntapaJcakriyAbhiH spRSTo bhavatIti samuditArthaH ||suu0 3|| kuNTanAdi prastAvAdidamAha - 'deve NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam - deve NaM bhaMte! mahiDDie jAva mahAsokkhe logaM te ThiccA pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva UruM vA AuMTAvettae vA pasArettae vA goyamA ! No iNaTThe samaTThe se keNaTTerNa bhaMte ! evaM bucca deve NaM mahiDDie jAva logaMte ThiccA No pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva pasArettae vA goyamA ! jIvANaM AhArovAcayA poggalA boMdiciyA poggalA kalevaraciyA hAtha, paira, bAhu yA ghuTanoM ko sakor3atA hai yA pasAratA hai vaha puruSa 'kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai / 'hatthaM vA jAva uruM vA' meM Agata yAvat pada se 'pAyaM vA bAhuM vA ina padoM kA tathA 'kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM' meM Agata yAvatpada se - 'adhikaraNikI kriyA se lekara prANAtipAtataka kI cAra kriyAoM kA grahaNa kiyA gayA hai || sU0 3 // peAtAnA hAtha, paga mAhu khabhAthI koNI sudhInA bhAga ke ghuMTaNane saMkoce ke bAve te puruSa "kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTTe" ayiDI vigere pAMtha DiyAgothI spRSTa thAya che. " hatthe vA jAva urUM vA" me pahabhAM bhAvesa yAvat pahathI "pAyaM vA bAhuM vA" me hone tathA "kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM" me vAuyAmAM Ave yAvat pahathI adhirathI DiyAthI bane eTale ke adhikaraNikI1 prAddheSikIra-paritApanikI3 ane prANAtipAta4 sudhInI cAra kriyAone grahaNu karI che, ! sU. 25 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 4 devakriyAvizeSanirUpaNam poggalAmeva papya jIvANaya puggalANaya gatipariyAe Ahijai aloe NaM nevasthi jIvA nevasthi poggalA se teNadveNaM jAva pasArettae vA / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ||suu0 4 // solasame sae aTTamo uddeso samatto // chAyA - devaH khalu bhadanta ! maharddhiko yAvat mahAsaukhyaze lokAnte sthitvA masuraloke hastaM vA yAtrat UruM vA AkuJcayituM vA prasArayituM vA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH tatkenArthena bhadanta ! evamucyate ? devaH khalu maharddhiko yAvat lokAnte sthitvA no prabhuraloke hastaM vA yAvat prasArayituM vA ? goyamA jIvAnAm AhAropacitAH pudgalAH baudicitAH pudgalAH kalevasacitAH pudgalAH pudgalAneva prApya jIvAnAM ca putrAnAM ca gatiparyAyaH AkhyAyate aloke khalu naitra samti jIvAH naiva santi pudgalAH tattenArthena yAvat prasArayituM vA tadevaM bhadanta ! tadevaM madanta ! iti || 4 | TIkA- 'deveNaM NaM bhaMte' devaH khalu madanta ! 'mahaDDie jAva mahAsokkhe' mahaddhiko yAvat mahAsaukhyaH, atra yAvat padena 'mahajjuhara mahabale mahAjase' iti devavizeSaNAnAM saGgraho bhavati 'logaMte ThiccA' lokAnte sthitvA 'pabhU alo 'deve NaM bha'te ! mahiDie jAva mahAsokkhe' ityAdi / TIkArtha-AkuNTanAdi ke prakaraNa ko lekara hI gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 'deveNaM bhate !' he bhadanta ! jo deva 'mahar3ie jAba mahAsokkhe' vizAla vimAna parivAra AdirUpa RddhivAlA hai, yAvat pada grAhya 'mahajjuhae, mahatvale, mahAjase' ke anusAra mahAdhutivAlA hai, mahAbalavAlA hai aisA vaha deva 'logaMte ThiccA' loka ke anta meM deve NaM bhaMte mahihUDhie jAba mahAsrokkhe ityAdi TIkA-AkuTana vagerenA prakaraNane laIne gautamasvAmI prabhune yevu che che ! "deve NaM bhaMte! he bhagavan ! ? deva " mahiiDhie jAva mahA khokkhe" vizAla vimAna vigere 35 Rddhi vANo che. yAvat pahathI "mahajju ira mahaballe, mahAjase" mahARddhivANI che, bhaDAmaNavANI che bhane bhaDA yazavANI che. mev| te deva "logaMte ThiccA" sAunA aMta lAgabhAM rahane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bhagavatIsUtra gaMsi hatthaM vA jAba UrUM vA AuMTAvettae pasAre nae vA' prabhuraloke hastaM vA yAvat aruM vA AkuzcayituM vA prasArayituM vA ? he bhadanta ! lokAnte sthito devaH kim aloke hastapAdAdikaM prasArayituM saMkocayituM vA samarthaH kimiti praznaH / bhagavAnAha-'No iNaDhe samajhe' nAyamarthaH samarthaH no devaH lokAnte sthito'loke hastapAdAdhavayavAnAM saMkocane prasAraNe vA samarthaH ityarthaH / yadyapi aloke keSA. mapi hastapasAraNaM na bhavatIti sarvaviditam tathApi devasya mahardikatvAt mahAprabhAvAdiguNAdiyuktatvAcca saMbhavet kadAciditi saMbhAvanayA gautamasya prazna sthita hokara ke 'pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva Uru vA AuMTAvettae pasArettae vA' hAthako yAvat uru ko alokAkAza meM pasArane ke liye yA sakoDane ke liye samartha ho sakatA hai ? arthAt lokAnta meM rahA huA deva kyA aloka meM bhI isa pAda Adi avayavoM ko pasA. rane yA saMkucita karane ke liye samartha ho sakatA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate hai-'No iNadde samajhe' hai gautama ! yaha artha samartha nahIM hai-arthAt lokAnta meM rahA huA deva aloka meM hastapAdAdika ava. yavoM ko pasArane yA unheM saMkucita karane ke liye zaktizAlI nahIM hai| yadyapi aloka meM kinhIM bhI jIvoM kA hasta prasAraNAdi kArya nahIM ho sakatA hai yaha pAta sarvavidita hai phira bhI deva maharddhika hone ke kAraNa yA mahAprabhAva AdivAlA hone ke kAraNa kadAcit aisA kara sakatA ho isI saMbhAvanA ko lekara gautama ne aisA yaha prazna kiyA hai aisA samajhanA caahiye| prabhukA uttara samajha kara gautamane punaH prazna kiyA ki "pabhU alogaMsi hatthaMvA jAva urUMghA AuMTAvettae pasArettaevA" zu hAyane ke yAvat padathI urUne alakAkAzamAM phelAvavA ke saMkecavAne samartha thaI zake che? arthAta kAntamAM rahele deva zuM alakamAM hAthapaga vigere avayane phelAvavA ke saMkecavAne zaktizAlI thaI zake che? se prazna uttaramA prabhu 43 che. "No iNaTre sama" hai gautama mA artha barobara nathI. arthAt lekAntamAM rahela deva alekamAM hAthapaga vigere avaya phelAvavA ke saMkocavAne zaktivALo thato nathI. jo ke alekamAM koIpaNa nA hAtha paga phelAvavA vigere kArya thaI zakatuM nathI e vAta sarva vidita che. te paNa deva maharthika hovAne kAraNe athavA mahAprabhAvavALA hovAne kAraNe kadAca evuM karI zakatA hoya evI saMbhAvanAthI gautama svAmIe ahiyAM A prazna karyo che. prabhune A pramANe uttara sAMbhaLIne tenuM kAraNa jANavAnI IcchAthI gautama svAmI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 8 sU0 4 devakriyAvizeSanirUpaNapa 301 itibhAvaH / 'se keNaTeNaM bhaMte !' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM vuccai' evamucyate 'deveNaM mahaDira jAva logate ThicA' devaH khalu mahadiko yAvat lokAnte sthisvA, atra yAvatpadena 'mahajjuie mahabbale mahAja se mahAsokkhe' ityAdi devavize. SaNAnAM grahaNam 'No pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva pasArettae vA' no prabhuraloke hastaM vA yAvat prasArayituM vA atra yAvatpadena 'pAyaM vA bAhuM vA UruM vA AuMTAvettae vA eteSAM grahaNaM bhavati, aloke devAnAM hastAdiprasAraNaM na bhavati iti padacyute tatra ko heturiti pshnaashyH| bhagavAnAha-'jIvANa' ityAdi / 'jIvANaM' jIvAnAm 'AhArovaciyA poggalA' AhAropacitAH pudgalAH 'bodiciyA puggalA' baudicitAH pudgalAH bodiH-avyaktAvayavakaM zarIraM tathA cAvya vyaktAvayavakazarIratayA citAH pudgalAH ityarthaH 'kalevaraciyA puggalA' kalevaratayA 'se keNa? NaM bhaMte ! evaM buccaha' he bhadanta ! aisA kyoM nahIM ho sakatA haiarthAt 'deve NaM mahaDDie jAva logate ThiccA' maharddhika yAvat-loka ke aMta rahA huA-mahAdyuti saMpanna, mahAbala viziSTa, evaM mahAyazasvI tathA mahAsukhI aisA bhI deva 'jo pabhU alogaMsi hatthaM vA jAva pasAresaevA' alokAkAza meM apane hastapAdAdi avayavoM ko nahIM pasAra sakatA hai ? yahAM yAvat pada se 'pAyaM vA bAhuvA, UruM vA AuMTAvettae vA' ina padoM kA grahaNa huA hai arthAt aloka meM devoM dvArA apane hastapAdAdikoM kA pasAranA nahIM ho sakatA hai aisA jo Apa kahate ho usameM kyA hetu haiM-'jIvA NaM AhArovaciyA poggalA, baudiciyA poggalA, kalevaraciyA puggalA,' jIvoM ke pudgala AhAropacita hote hai, avyaktAvazyaka zazathI mAnne pUche che hai "se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai" 3 mapan! se bha 25 zatu nathI. arthAt "deve NaM maha Dhie jAva logate ThicA" mahARddhivALo yAvat lekanA aMtamAM rahele mahAtivALo mahA baLa pANI mane ma 52|bhpaannii tayama subhI meve| 35 55 "No pabhU aloMgasi hatthaM vA jAva pasArettara vA" ma zabhApatAnA bAya 5 // vigere bhaya vApI zatanathI. mahiyAM yAvat 54thI "pAryavA, bAhuSA AuMTAvettae vA" me pahA aDae thayA che. arthAt masabhA / daa| potAnA hAtha paga vigere phelAvavAnuM banI zakatuM nathI. evuM je Apa kahe che tenu zu. 4 / 27 cha 1 ten| uttaramA prabhu 43 che "jIvANaM AhAroSadhiyA pogagalA bediciyA pogAlA, kalevaraciyA poggalA" ne purasa maalaapacita hoya che, eTale ke avyakta avayava zarIra rUpathI upasthita hoya che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bhagavatIsUtre citAH pudgalAH, upalakSaNatvAcAsya tenocchvAsacitAH pudgalA ityAdyapi draSTavyam etaduktaM bhAti jIvAnugAmi svabhAvAH pudgalA bhavati tatazca yatraiva kSetrAdau jIvAH santi tatraiva pudgalAnAM gatiH syAditi |tthaa 'poggalAmeva papya jIvANaya ajI. vANaya gaipariyAe AhijjaI' pudgalAneva prApya jIvAnAM cAjIvAnAM ca gati paryAya AkhyAyate pudgalAneva Azritya jIvAjIvapudgalAnAM gatiparyAyo bhavati nAnyathA na vA yatra pudgalAH na santi tatrApItyarthaH / 'aloe gaM' aloke khalu 'nevasthi jIvA' naiva sanita jIvAH 'nevatthi poggalA' naiva santi pudgalAH 'se tegaTeNaM jAva pasArettae vA' tat tenArthena yAvat masArayitum atra yAvat padena zarIrarUpa se upacita hote haiM, kalevararUpa se upacita hote haiM, upalakSaNa se-ucchravAsa AdirUpa se upacita hote haiM arthAt pudgala jIvAnugAmI svabhAvavAle hote haiM isaliye jisa kSetrAdi meM jIva hote haiM vahIM para putaloM kI gati hotI hai tathA 'poggAmeva jIvANa ya ajIvA Na ya gahapariyAe AhijjaI' pudgaloM ko hI prApta karake jIvoM kI aura ajIvoM kI gatirUpa paryAya hotI hai aisA kahA gayA hai / tAtparya kevala yahI hai pudgaloM ko hI Azrita karake jIva ajIva pudgaloM kI gatiparyAya hotI hai| anyathA nahIM hotI hai| aura jahAM pudgala nahIM hai vahIM para nahIM hotI hai / 'aloeNaM nevasthi jIvA' ataH aloka meM jIva nahIM haiM 'nevasthi poggalA' pudgala nahIM hai| 'se teNa?NaM jAva pasArettae vA' isa kAraNa he gautama ! devalokAnta meM sthita hokara aloka meM apane hastapAdAdi avayavoM ko pasArane yA saMkucita karane ke liye samartha nahIM ho sakatA kalevara rUpathI upacita hoya che, upalakSaNathI ucchavAsa vigere rUpathI upasthita hoya che. arthAt pudgala chavAnugAmI svabhAvavALA hoya che. tethI je kSetra viramAya che. tyA 4 yuronI tI laya cha. "poggalAmeva jIvANaya ajIvANaya gaipariyAe Ahijjai" purAne 1 prApta prazana jIvonI ane ajInI gatI rUpa paryAya thAya che. evuM kahyuM che. tAtparya kevaLa e che ke pudgalene Azraya karIne jIva ajIva palenI gati paryAya thAya che. bIjI rIte thatA nathI. ane jyAM pudgala hotA nathI tyAM gati 55 DotI nathI. "aloeNaM nevatthi jIvA" thI matabhA hAta nathI. "nevatthi pogAlA" pusa 5 jAtA nathI. "se teNaTeNaM jAva pasArettaevA" te kAraNe he gautama deva kAntamAM rahine alekamAM potAnA hAtha paga vigere avayavo phelAvavA ke saMkecavA samartha thatA nathI evuM meM kahyuM che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - -- - ------- -- - prameyacandrikA TIkA 20 16 u08 sU04 devakriyAvizeSanirUpaNam 303 'deveNe' ityArabhya 'AuMTAvettae' ityantasya sarvasyApi padasamudAyasya grahaNaM bhavatAti / ayamAzayaH jIvaiH saha vidyamAnA evaM pudgalA AhArakazarIrakalevarocchvAsAdirUpeNa upacitA bhavanti jIvAnugAmisvabhAvavatvAt pudgalAnAm tatazca yatraiva kSetra jIvA bhavanti tatraiva kSetre pudgalAnAM gatirbhavati, tathA pudgalAnAzritya jIvAnAM pudgalAnAM ca gatiparyAyo bhavati aloke jIvapudgalau nasta: ato devAnAmapi hastapAdAdiprasAraNaM saMkocanaM na bhavati tathA aloke dharmAstikAyAbhAvAdapi nApi pudgalAnAM gatirbhavatIti bhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! yadbhavatA pratipAditaM tat evameva nAnyatheti ||suu . 4 // ||smaaptvaassttmoddeshkH // zubhamastu / / hai aisA maiM ne kahA hai| isa kathana kA Azaya yaha hai ki jIvoM ke sAtha vidyamAna hI pudgala AhAra, zarIra, kalevara ucchvAsa Adi rUpa se upacita hote haiN| kyoMki pudgaloM kA svabhAva jIvAnugAmI hotA hai / isa. liye jisa deza rUpa kSetra meM jIva hote haiM usI kSetra meM pudgaloM kI gati hotI hai, tathA pudgaloM ko Azrita karake jIvoM kI aura pudgaloM kI gati paryAya hotI hai aloka meM jIva pudgala nahIM haiN| isaliye vahAM devoM kA bhI hasta pAdAdikoM kA prasAraNAdi nahIM hotA hai tathA aloka meM dharmAstikAyakA bhI abhAva hai isa kAraNa se pudgaloM kI vahAM gati nahIM hotI hai / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! jo Apane prati pAdita kiyA hai vaha isI prakAra se hai, he bhadanta ! jo Apane pratipA dita kiyA hai vaha isI prakAra se hai anyathA nahIM hai| isI prakAra kahakara ve gautama ! yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / sU0 4 // AThavAM uddezA samApta A kathanano Azaya e che ke jenI sAthe rahela pula ja AhAra, zarIra, kalevara, ucchavAsa vigerethI upacit hoya che. kemake pudgaleno svabhAva chavAnugAmI hoya che. tethI je deza rUpi kSetramAM jIva hoya che. teja kSetramAM pudgalenI gati hoya che. tathA pudgalene Azraya karIne jIvanI ane padranI gati heya che. alokamAM jIva pudgala hotA nathI. tethI tyAM denA hAtha paga vigerenuM prasAraNAdi thaI zakatuM nathI. tema ja alekamAM dhamastikAyane paNa abhAva che. e kAraNathI paNa pudranI tyAM gati DAtI nathI. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" 3 bhagavan! mAghere pratipAdana karyuM che, te e ja rIte che anyathA nathI e pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU. 4 che AThame uddeza samApta che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavato sUtre atha navamoddezaH mArabhyate / aSTamodeza ke devavaktavyatA proktA saMprati devavizeSasya balervaktavyatA ucyate, ityevaM saMmbandhena AyAtasya navamoddezakasyedamAdimaM sUtram- 'kahiNNaM bhaMte!' ityAdi / mUlam - kahiNNaM bhaMte ! balissa vairoyaniMdassa vairoyaNaranno sabhA suhammA pannattA goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayasa uttareNaM tiriyamasaMkhejje jaheva camarassa jAva bAyAlIsaM joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM balissa vairoyaNiMdassa vairoyaNaranno ruyagiMde nAmaM upAyapavvae pannatte / sattarasa ekatrI se jopaNasa uDUM uccateNaM evaM pamANaM jaheva timiccha kUDassa / pAsAyavaDeMsagassa vi taM cetra pamANaM sIhAsaNaM saparivAraM balissa parivAraNaM aTTho taheba navaraM rupadippabhAI sesaM taM cetra jAva balicaMcAe rAyahANIe annesiM ca jAva, ruigiMdasta rNa upAyapavyasta uttareNaM chakkoDisae taheva jAva vattAlIsa joyaNasahastAiM ogAhittA ettha NaM balissa vairoyadissa vairoyajaranno balicaMcA nAmaM rAyahANI pannattA | egaM joyaNasaya sahassaM pamANaM taheva jAva balipeDhassa uvavAo, jAva AyarakkhA savvaM taheva niravasesaM navaraM sAtiregaM sAgarovamaM ThiI pannattA selaM taM cetra jAtra balIvairoyaNiMde balI vaha yaNideti / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva viharai // sU0 1 // solasame sae navamo uddaso samato zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendrabali vaktavyatA 305 chAyA - kutra khalu bhadanta ! balervairocanendrasya vairocanarAjasya sabhA sudharmA majhatA, gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya uttare tiryagasaMkhyeyAn yathaiva caramasya yAvat dvicatvAriMzat yojanasahasrANyavagAhya atra khalu balairvairocanendrasya vairocanarAjasya rucakendro nAma utpAtaparvataH prajJaptaH / saptadazaikaviMzatiyojana zatAni Urdhvamuccasvena evaM pramANaM yathaiva tigicchakUTasya prAsAdAvataMsakasyApi tadeva pramArNa siMhAsanaM saparivAraM baleH parivAraNa arthastathaiva navaraM ruvakendrama bhANi zeSaM tadeva yAvat calicavAyA rAjadhAnyA anyeSAM ca yAvat rucakendrasya khalu utpAta parvatasya uttare paTkoTizataM tathaiva yAvat catvAriMzad yojana sahasrANi avagAhya atra khalu balevairocanendrasya vairocanarAjasya baLicaJcA nAma rAjadhAnI prajJatA ekaM yojanaza sahasraM mamANam tathaiva yAvat balipIThasya upapAto yAvat AtmarakSakAH sarva tathaiva niravazeSam navaraM sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJatA zeSaM tadeva yAvat baliH vairocanendro baliH vairocanendra iti / 'tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvadviharati // mU0 1 // 1 SoDazazatake navamodezakaH samAptaH TIkA -- 'kahiSNaM bhaMte / ' kutra khala bhadanta ! 'baLissa baharoyadissa baharoarent' bale rocanendrasya vairocanarAjasya 'sabhA suhammA pannatA sabhA sudharmA navave uddeze kA prAraMbha aSTama uddeze meM deva saMbandhI vaktavyatA kahI gaI hai / atha deva vizeSa bali kI vaktavyatA kahI jAtI hai-isI saMbandha ko lekara isa 9 veM uddeze kA kathana kiyA jA rahA haiN| isa uddeze kA 'kahiNNaM bhate ! ityAdi Adi sUtra hai / 'kahiNaM bhaMte! balissa baharopaNiMdassa baharoyaNaranno sabhA suhammA paNNattA' ityAdi / navamA uddezAnA prAraMbha AThamAM uddezamAM deva sabadhI kathana karyu che. have deva vizeSa khalIndranuM kathana karavAmAM Avaze e sabadhane laIne A navamA uddezAne prArabha karavAmAM Ave che A uddezAnu pahelu' sUtra A pramANe che.-- "kahiNaM bhaMte ! balissa vairoyaNi dassa" ityAdi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIvarI prajJaptAH he bhadanta / vairocanarAjasya baleH sudharmA nAmnI sabhA kasmin sthAne vidhate ityarthaH / bhagavAnAha-'goyamA ! ityAdi / 'goyamA !' he gautama / 'jaMbuddIve dIve' jaMbUdvIpe dvIpe 'mandarassa pandhayassa uttareNaM' mandarasya parvatasya uttare jambUdvIpe mandaraparvatasya utarasyAM dizi ityarthaH 'tiriyamasaMkhejje tiryara asaMkhyeyAn dvIpasamudrAdIn ullaMdhya ityAdi 'jaheva camarassa' yathaiva camarasya yathA camarendrasya dvitIyazatakASTamoddezake kathitasya utpAtaparvatapratipAdakaM sUtraM tathA balerapi vAcyam tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva bAyAlIsaM joyaNasahassAI yAvada dvicatvAriMzad yojanapahasrANi atra yAvatpadena dvitIyazatakASTamoddezake TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhate ! balissa baharoNidassa baharoyaNaranno' he bhadanta ! vairocanendra vairocana rAja bali kI 'sabhA tuhammA kahi pannattA' sabhA sudharmA kahAM kahI gaI hai ? arthAt vairocanendra vairocana rAja bali kI sudharmA sabhA kahA~ hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! 'he gautama ! 'jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM' jaMbUdvIpa meM maMdara parvata kI uttara dizA meM 'tiriya. masaMkhejje' tirache asaMkhyAtadvIpa samudroM ko ullaMghana karake-pArakarake 'jaheva camarasta' jaisA dvitIya zataka ke aSTama uddeze meM kathita canara ke utsAtaparvata kA pratipAdaka mUtra hai / vaisA hI sUtra balikA bhI kaha lenA cAhiye / 'jAva bAyAlIsa joyaNasahassAi' yAvat 42 hajAra yojana ullaMghana karane ke bAda vairocanendra vairocana rAja bali kA ruca. kendra nAma kA utpAtaparvata AtA hai| yahAM yAvat zabda se dvitIya zataka TIkArtha-A sUtrathI bhagavAna gautamasvAmI mahAvIra prabhune A pramANe pUche che "bhaMte ! balista vairoyaNidassa vairoyaNaraNNo" asAvan vaizayanendra vaizayana pasinI "sabhA suhammA kahiM pannattA" sudharmA sanA yAM hI cha ? arthAt virecanendra virecanarAja balinI sudharmA sabhA kayAM che? tene uttaramA prabhume yu"goyamA !" u gautama "jaMbuddIve dIve maMdarassa pavva. yAsa uttarega' dIpamA bhe3 5tanI uttara dizAma "tiriyamasaMkhejje" ti27 asabhyAta dvI5 samudrona Ga'dhana maryAtU 52 412 "jaheva camarassa" rebha bhItazata mAmA zamA yamanI pAta parvatanuM pratipAdana karyuM che tevI ja rIte balinA saMbaMdhamAM paNa varNana karI devaM "jAva bAyAlIsaM joyaNamahassAI" yAvat tAlIsa 42 ra yona ullaMghana karyA pachI vairecanendra, vairacanarAja baline kendra nAmane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaindrikA TIkA za0 16 u0 1 sU0 1 vairocanendra balivaktavyatA 307 afones 'dIvasamude vIivaittA arugavarasta dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo arugodayaM samudaM' ityantasya grahaNaM kartavyam 'ogAhitA' avagAhya antaH pravizya ityarthaH 'estha NaM baLissa baharoyadista baharoyaNaranno' atra khalu baleve rocanendrasya vairocanarAjasya 'rupagiMde nAma uppAyapavvara pannate' rucakendro nAmA upapAtaparvataH prajJaH sa kiyatmamANa ? iti tat parimANamAha- 'sattarasa ekavIse joyasa' saptadazaikaviMzatiryo janazatAni ekaviMzatyuttarasaptadazazatayojanaparimitaH 'uDUM uccateNaM' Urdhvamuccatvena Urdhvatvena ucco rucakendra nAmaka utpAta parvata ityarthaH evaM pramANaM' evam IdRzapramANakam ' jaheva tigicchakUDassa' yathaiva ke aSTama uddezaka meM kathita 'dIvasamudde vIvahattA aruNavarassa dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo aruNodeyaM samudda' isa pATha kA grahaNa huA hai - isakA tAtparya aisA hai ki jaMbUdvIpa ke maMdara parvata kI uttara dizA meM tirache asaMkhyAta dvIpa samu doM ko lAMghane ke bAda aruNavara dvIpa AtA hai / isa dvIpa kI bAhya vedikAnta se Age baDhane para aruNodaya nAmakA samudra AtA hai / isa aruNodaya samudra meM 42 hajAra yojana jAne ke bAda balikA upAtaparvata AtA hai| yahI bAta 'ettha NaM balissa vairoyaNidasa baharoNaranno ruyagiMde nAma upAyapavvae pannate' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| isakA kitanA pramANa hai ? tA isake liye kahA gayA hai ki 'satarasa ekavIse joyaNasae uuccateNaM' yaha rucakendra nAma kA utpAta parvata 1721 yojana U~cA hai / isa prakAra ' jaheba tigi utpAtaparyaMta Ave che. ahiyAM yAvat zabdathI khIjA zatakanA AThamAM uddezAbhAM aDesa "dIvasa mudde vIivaittA aruNavarastha dIvassa bAhirillAo veiyaMtAo aruNodayaM samudde" mA pAune saMgraha thayo che. teneo artha mA prabhA che-jamUdrIpanA maMdara (meru) pattanI uttara dizAmAM tirachA asakhyAta dvIpa samudrone udbhayA pachI arUNavara dvIpa Ave che. A dvIpanI bahAranI vaidikAntathI AgaLa vadhatAM aruNuAdaya nAmane samudra Ave che. A aruIdaya samudramAM kheDatALIsa 42 hajAra caiAjana nIce utaratAM khilanA utpAta pata yAve che. yena vAta " ettha NaM valissa vairoyadissa bairoyaNaranno daryArgide maM upAya paNatte" mA sUtrathI matAvI che, bhAnu pramANu uTaluM che ? ye matAvatAM mRhyuM cheDe 'sattarasa ekatrI se joyaNasae uDUDhaM uccatteNaM' bhAruya4 nAmanA utpAta parvata 1721 sattarase ekavIsa yeAjana UMcA che evI rIte " jaheva tigicchakUDassa" khAnu prabhA yamaranA tibhicchachUTa nAmanA tyAta zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 --- bhagavatIstre tigicchakUTasya yathA camarasya dvItIya zatakASTamodeza ke tigicchakUTaparvatasya pramA. Namuktam tathaiva balisambandhiruva kendraparvatasya pramANaM jJAtavyam tathA ca-'cattAri tIse joyaNasae kosaM caubdhihe gaM' catvAri triMzatyojanazatAni krozazva udvedhena triMzadadhikAni catuHzatAni, tadupari ekaH krozazca udvedhena gambhIratvena bhUmyantargatatvenetyarthaH 'gotthumassa AvAsapavyayassa pamANeNa NeyavaM' gostubhasyAvAsaparvatasya pramANena jJAtavyam / gostubhAbhidhAvAsaparvataparimANatulyamasyApi pramANaM jJAtavyam 'navaraM uvarillaM pamANaM mAjhe bhANiyavvaM' navaram uparitanaM pramANaM madhye bhaNitavyam vizeSaH kevalamayam yat gostubhaparvatasya yaduparitanaM pramANaM tat madhye kathitavyam iti athotpAtaparvatasya parimANaM pradarzayati-'mUle dasabAvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM majjhe cattAri caubIse joyaNasae vikhaMbhega, uri sattatevIse joyaNasara vikhaMbheNaM, mUle viNi joyaNachachaDasta' isakA yaha pramANa tigicchakUTa nAmake utpAtaparvata ke anu. rUpa kahA gayA hai / yaha tigicchakUra nAmakA utpAta parvata camara kA hai| tathA ca 'cattAri tIse joyaNasae kosa caubveheNaM' yaha rucakendra nAmakA parvata udvedha kI apekSA 430 yojana aura eka koza kA hai| umedha kA tAtparya hai ki yaha parvata bhUmi ke bhItara itanA gaharA gayA huA hai / 'gotthubhassa AvAsapavvayasta pamANeNa NepavvaM 'isa parvata kA yaha mApa gostubhanAmaka AvAsaparvata ke mApa jaisA hai| 'navaraM urillaM pamANaM majjhe bhANiyabvaM' vizeSatA kevala yahAM aisI hai ki gostubha ke UparI bhAga kA jo pramAga hai vaha pramANa yahAM bIca ke bhAga kA jAnanA caahiye| isI bAta ko spaSTa karane ke liye 'mUle dasaSAvIse joyaNasae vikkhaMbhaM majjhe cattAri cauvIse 5'tArebha che. tabha04 "cattAri tIse joyaNasae kosaMca uThaveheNaM" / cakendra nAmane parvata udhanI apekSAe "430' jana ane eka keza che. udhanuM tAtparya e che ke A parvata jamInanI aMdara eTale UMDe cha. "gotthubhasma AvAsapaJcayasma pamANeNa NeyavvaM" mA 2yandra patana bhA5 gatumanAmanA mAvAsapa tn| bhA5 pramANe cha. "navaraM uvarillaM pamANaM majhe bhANiyavaM" vizeSatA 11 maDiyA se che gastulanA uparanA bhAganuM je pramANa che. te pramANa ahiyAM vacalA bhAganuM samayAnu cha / pAtana 258 42vAne bhATa "mUle dasabAvIse joyaNasae vikkhaMbhaM majjhe cattAri cauvIse joyaNasae vikkhaMbheNaM uvari sattatevIse zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA 309 sahassAI doNi ya battImuttare joyaNasae kiMci viseNe parikkheveNaM majjhe egaM joyaNasahassaM tiSNi ya iguyAle joyaNasae kiMci visebhrUNe parikkheveNaM, uvariM donni ya joyaNasahassAI donni ya chaLasIe joyaNasae kiMci visesA rie parikkheve'' mULe dazadvAviMzatiryojanazatAni viSkambheNa, madhye catvAri caturviMzatiya janazatAni viSkammeNa, upari saptatrayoviMzatiya janazatAni viSkambhega, mUle trINi yojanasahasrANi, dve ca dvAtriMzaduttare yojanazate kiJcid vizeSone parikSepeNa, madhye ekaM yojanasaharUM trINi ca ekacatvAriMzad yojana zatAni kiJcida vizeSonAni parikSepeNa, upari dve ca yojanasahasre dve ca SaDazItiryojanazate kiJcidvizeSAdhike parikSepeNa / ayamutpAtaparvato mUle viSkamataH dvAviMzatyadhikadaza (1022) yojanaparimitaH madhye viSkambhataH caturvi zatyadhikacatuzzata (424) yojanaparimitaH / upariviSkambhataH trayoviMzatyadhika saptazana (723) yojana parimitaH / mUle parikSepataH dvAtriMzaduttarazatadvayAdhika sahasra (3232) yojana parimitaH / madhye parikSepataH ekacatvAriMzadusara zatatrayAdhikaikasahasra (1341) yojanavarimitaH / upari parikSepataH SaDazItyajoyaNasae vikkhaMbheNa uvarisattatevI se jogaNasae viktraM meNa, mUle tiSNi joyaNasahassAi, doNi ya battIsuttare joghaNasae kiMci visesUne parikkheveNaM majjhe egaM joyaNasahassaM tiSNi yahaguvAle jogaNasae kiMci visesUNe parikkheveNaM ucariM donni ya joyaNasaharasAi doni ya chalasIe joyaNasae kiMci visesAhie parikkhedeNaM' yaha pATha yahAM diyA gayA hai| isakA tAtparya aisA hai ki yaha utpAta parvata mUla meM 1022, yojaya kA viSkaMbhavAlA hai / madhya meM 424, yojana kA viSkabhavAlA hai aura kAra meM 723 yojana kA vistAravAlA hai / mUla meM isakA parikSepa 3232, yojana kA hai, madhya meM isakA parikSepa 1341, joyaNasara vikkhaMbheNaM mUle tinni joyaNasahaslAI doNi ya battIsuttare joyaNa sa kiMci visesUNe 'parikkheveNaM' majjhe egaM joyaNasahassaM tiSNi ya iMguyAle joyaNavara jovaNasara kiMci visesUNe ucariM doNiya joyaNasahassAI doNiya chalaate kiMci visesAhie parivakheveNaM" mA pATha ApavAmAM AnyA che. tenA atha e che ke utpAta parvatamULamAM 1022 dasasA khAvIsa (eka hujAra khAvIsa) caiAjananA viSNu'bhavALA che. ne madhyamAM 424 (cArasA cAvIsa) caiAjananA viSNubhavALe che ane uparamAM 723 (sAtase! tevITsa) ceAjananA vistAravALA che. ane mULamAM parikSepa 3232 (tratujAra khase khatrIsa) caiAjananA che. madhyamAM Ane parikSepa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatIle dhika zatadvayAdhikasahasravya (2286) yojanaparimitaH kizcidvizeSAdhiko'yamutpAtaparvata iti bhAvArthaH / ataeva saH 'mULe vitthaDe, majjhe saMkhitte, upi visAle' mUle vistRtaH madhye saMkSipaH upari vizAlo vartate / punazca 'majjhe vara vaha viggahie' ityAdi sarva varNanaM dvitIyazatakasyASTamoddezake draSTavyam / 'pAsAyavaDe sagassa vitaM ce pamANe' prAsAdAvataMsakasyApi tadeva pramANam yAdRzaM pramANavarNanaM ca camaraprAsAdAvataMsakasya kathitaM tAdRzameva pramANa varNanaM ca vali desAdAvataMsakasyApi vAcyam , sa ca desAdAvataMsakaH pUrvavarNitotpAtaparvatasyopari bahusamaramaNIyabhUmimAgasya bahumadhyadezabhAge vartate tasya desAdAvataMsakasya varNanam-'aDA ijjAI joyaNasayAI uTTe uccatteNaM paNavIsaM joyaNasayAI yojana kA hai| aura Upara meM isakA parikSepa 2286 yojana kA hai| parikSepa meM jo pramANa kahA gayA hai vahAM saba meM kucha vizeSa adhikatA jAnanI cAhiye / isI kAraNa yaha 'mUle visthaDe, majjhe saMkhitte umpi visAle' mUla bhAga meM vistRta, madhya bhAga meM saMkSipta hai aura uparibhAga meM vizAla hai| punaH 'majjhe' madhyabhAga meM 'varavaharaviggahie' yaha uttama vajra ke jaisA hai / ityAdi saya varNana dvitIya zataka ke aSTama uddezaka meM kahA gayA hai so dekha lenA cAhiye / 'pAsAyavaDe sagassa vi taM ceva pamANaM' jaisA varNana aura pramANa camara ke prAsAdAvataMsaka kahA gayA hai, vaisA hI varNana aura pramANa bali ke prAsAdAvataMsaka kA bhI kaha lenA cAhiye / yaha prAsAdAvataMsaka pUrva meM varNita utpAta parvata ke Upara bahu samaramaNIya bhUmibhAga ke bahumadhyadeza bhAga meM hai| isa prAsAdAvataM. 1341(ekahajAra traNaso ektAlIsa) janane che. uparamAM tene parikSepa 2286 (bAvIsase chayAsI) janane che. parikSepamAM je pramANe kahevAmAM AvyA che. te badhAmAM kaMIka viSeza adhikanA samajI levI. teja kAraNathI A parvata "mule vitthaDe majjhe saMkhitte uppiM vikhAle" bhU bhAgamA vistaarpaage| madhya mAsamA sakSiptapaNe a2 52nA mAgamA viza cha. tama "majhe" madhya mAgamA "vara vaira viggahie" mA 5 uttama 100 2 / cha. vigaire saba 1 na bhI zatanA 8. zAmai sil pramANa sabha7 . "pAsAya paDeMsagassa vi taMceva pamANaM" yamaranA prAsahAvata'sanu bu na bhane pramANu kahyuM che. tevuM ja varNana ane pramANu balinA prAsAdAvatasakanuM paNa samajavuM. A prAsAdAvata'saka pahelA varNavela utpAta parvatanI upara bahu samaramaNIya bhUmi bhAgane madhya deza bhAgamAM che. A prAsAdAvata'sakanuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA 311 vikkhaMbheNaM' ityAdi sarva vAcyam / 'sIhAsaNaM saparivAra balissa pariyAreNaM' siMhAsanaM saparivAraM bale parivAreNa prasAdAvataMsakamadhyabhAge siMhAsanaM bali sambandhi saparivAraM vaktavyam etadapi dvitIyazatakIyASTamoddezakavivaraNokta. camarasiMhAsananyAyenaitra vaktavyam , kevalaM tatra camarasya sAmAnikasiMhAsanAnAM catuHSaSThisahasrANi AtmarakSakasiMhAsanAnAM tu tAnyeva caturguNAni kathitAni, balestu sAmAnikasiMhAsanAnAM SaSThiH sahasrANi AtmarakSakAnAM tu tAnyeva saka kA varNana isa prakAra se hai-aDrAijjAijoyaNasayAI uDDUM uccateNaM, paNavIsa joyaNasayAI vikkhaMbheNaM' isa prAsAdAvataMsaka kI uMcAI 250 yojana kI hai / tathA isakA viSkama 125 yojana kA hai / ityAdi hA se isakA varNana aura bhI varNana yahAM para kara lenA caahie| 'siMhAsanaM saparivAra balisa pariyAreNa' prAsAdAvataMsaka ke madhyabhAga meM balikA saparivAra siMhAsana hai aisA bhI yahAM para kahalenA caahiye| yaha saba varNana dvitIyazataka ke aSTama uddezaka meM AyA hai| ataH camara ke siMhAna ke samAna hI bali ke siMhAsana kA varNana kara lenA caahiye| vahAM camara sAmAnika devoM ke 64 hajAra siMhAsana aura AtmarakSaka devoM ke 6444 hajAra siMhAsana haiM aisA jaiso kahA gayA hai, vaisA hI yahAM bali ke sAmAnika devoM ke 60 hajAra siMhAsana aura bali ke AtmarakSaka devoM ke 6044 hajAra siMhAsana haiM aisA kathana jAnanA cAhiye / basa yahI camara aura bali ke varNana meM bheda haiN| 19 mA pramANe cha. "aDDAinAI joyaNamayAiM uDDha uccatteNaM vIsaM paNavIsaM joyaNasayAI vikkhaMbheNaM" mA prAsAhAta sanI nyA250 (mse| panyAsa) jananI che. temaja Ane vijhaMbha 125 (ekaso pacIsa) janane che. vigere 35thI bhI 59 bhAnu 16 mahi sama se. "siMhAsanaM sapa. rivAraM balissa pariyAreNaM" prAsAdApatanA madhya bhAgamA parivAra sahita balInuM siMhAsana che. vigere saghaLuM varNana bIjA zatakanA AThamA udezAmAM AvI gayuM che. te pramANe camaranA siMhAsananI mAphaka balInA siMhAsananuM vaNe paNa samajI levuM. tyAM AgaLa camAranA sAmAnika devenA 64 hajAra siMhAsana ane Atma rakSaka devanA 6444=156 hajAra siMhAsana che. evuM je kahyuM che. tevuM ja ahiyAM balinA sAmAyika devAne 60 hajAra siMhAsana bhane malinA mAtma264 devAnA 1044=240 12 sihAsana che. 2 prabhA. nuM kathana samajI levuM. balI ane camaranA varNanamAM phakta eTale ja phera zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bhagavatIne caturguNAni itibhedaH - aTTho taheva navaraM ruyagidappabhAI' arthastathaiva nayaraM rucakendrapamANi yathA tigicchakUTaparvatasyAnvAmidhAyakaM nAma vAkyaM tathA ruca. kendrasyApi vaktavyam kevalaM tigicchakUTAnvarthapraznasyottare yasmAt tigicchamamANi utpalAdIni tatra santi tena tigiccha kUTa ityucyate, atra tu rucakendra ratnavizeSaprabhANi utpalAdIni santi tena rucakendra iti nAma bhavatIti / etasambandhi arthataH sUtramevaM bhavati 'se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ruyagiMde upAya patrae 2 gothamA ! rupanidega bahUNi uppalANi paumAI kumuyAI ruyagida vaNNAI ruyagiMdalessAI rugiMdappabhAI se teNaTuMNa rupagiMde 2 upAyapavvae' iti / 'sesaM taM ceva jAba balicaMcAe rAhANIe annesiMca jAva' zeSaM tadeva 'aho taheva navaraM ruthagiMdaparabhAi' jaisA tigicchakUTaka parvata ke sArthaka nAma hone ke prazna ke uttara meM tigicchaprabhAvAle utpalAdika vahAM haiM isa liye vaha tigicchakUTa kahA gayA hai, isI prakAra se yahA rucakendra ratnavizeSa kI prabhAvAle utpalAdi haiM, isaliye isa kA sArthaka nAma rucakendra aisA hai / isI sambandha meM sUtra, artha kI apekSA lekara aisA kahA hai / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaha, rugiMde upAyapavvae 2, goyamA ! rugideNa bahUNi uppalANi paumAI ruthagiMdavaNyAiruyagiMda. pabhAi se teNaTeNaM rugiMde 2 upayapadhae' / 'setaM taM ceva jAva pali. caMcAe rAyahANIe annesiM ca jAva' bAkI kA aura saba kathana pUrvokta rU se hI jAnanA caahiye| yAvat vaha balicaMcA rAjadhAnI kA evaM anya devoM kA Adhipatya karatA huA apane samaya ko Ananda ke cha. pAtuM saghaNu pANuna sarabhu cha. "aTro taheva navaraM rUyagiMdappabhAI" jevI rIte tigiphaTa parvatanuM sArthaka nAma havAnA praznanA uttaramAM tigicchaprabhAvALA utpalAdi tyAM che. tethI te tigichaphaiTa kahevAya che tema kahyuM che. e ja rIte ahiyAM kendra ratnavizaSanI kAMntivALA utpalAdi (kamaLa) che. tethI A parvatanuM kendra evuM sArthaka nAma che. A saMbaMdhathI sUtrakAre arthanI apekSAye mA pramANe prayuche "se keNadvegaM bhaMte ! evaM buccai ruyagiMde upAya pavara goyamA ruyanideNa bahUNi utpalANi paumAiM ruyagi davaNNAiM rugii lesAi rUyagidappabhAI se teNadveNaM ruyagi de (2) uppAyapavvae sesaM taMva jAva bali caMcAe rAyahANIra aNNemi' ca jA" mADInu' bhI madhu paNana pahelA kahyA pramANe samajavuM. yAvat te bali camacaMcA rAjadhAnInuM ane anya dezanuM adhipatipaNe karate thake pitAnA samayane AnandapUrvaka pasAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA 313 yAvad balicaJcAyA rAjadhAnyA anyeSAM ca yAvat 'ruyagidassa NaM uppAyapatrayasta uttareNaM' rucakendrasya khalu utpAtaparvatasyottare 'chakkoDisae taheva jAva' SaTa koTizataM tathaiva yAvat atra yAvatpadena 'paNapannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAI aruNode samudde tiriyaM vIivaittA ahe rayaNappabhAe puDhavIe' ityantasya grahaNaM bhavati / 'cattAlIsaM joyaNasahassAI ogAhittA' catvAriMzad yojanasahasrANi catvAriMzatsahasra yojanAni avagAhya-atikramya 'estha NaM balissa vairoyarNidassa bairoyaNaranno' atra khalu balevairocanendrasya vairocanarAjasya balicaMcAnAmaM rAyahANI pannattA' balicazcAnAmnI rAjadhAnI sAtha nikAlatA rahatA hai / 'jAva ruyagiMdassa NaM uppAyapavvayassa uttareNaM chakkoTisae taheva jAva' usa rucakendra utpAta parvata kI uttara dizA meM cha sau paMcAvana karoDa paiMtIsa lAkha, pacAsa hajAra yojana aruNodaya samudra meM tirache jAne para nIce ratnaprabhA pRthivI kA 40, hajAra yojana jitanA bhAga pArakara isI sthAna meM vairocana rAja bali kI balicaMcA nAma kI rAjadhAnI hai, aisA sambandha yahAM para lagA lenA cAhiye / isI bAta kI sUcanA ke nimitta yahAM yAvatpada AyA hai-jitanA pATha yahAM isa yAvatpada se gRhIta huA hai vaha isa prakAra se hai-'paNapannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI pakSaNAsaM ca sahassAI aruNode samudde tiriyaM vIhavaittA ahe rayaNappabhAe pur3havIe' cattAlIsaM, joyaNasahassAI ogAhittA' esthaNaM ghalisa paharoyaNidassa baharoyaNaranno' yaha sUtra isI bAta kI puSTi karatA hai ki pUrvokta rUpase aruNodaya samudra meM tirache jAne ke bAda Agata ratnaprabhApRthivI 40 hajAra yojana jitanA bhAga pAra re cha. "jAva ruyagidassa NaM uppAyapavvayassa uttareNaM chakkoDisae taheva jAva" te cakendra utpAta parvatanI uttara dizAmAM chaso paMcAvana karoDa pistAlIsa lAkha pacAsa hajAra jana arUNodaya, samudramAM tirachAImAM nIce ratnaprabhA pRthvInA 40 cALIsa hajAra jana eTale bhAga pAra karatAM te ja sthAnamAM vairacanarAja balinI balicaMcA nAmanI rAjadhAnI che, e pramANene saMbaMdha ahiyAM samajI levo. ahiyAM yAtpadathI nIcene pATha grahaNa karela che. "paNavannaM ca koDIo paNatIsaM ca sayasahassAI paNNAsaM ca sahassAiM aruNode samudde tiriya vIivaittA ahe rayaNappabhAe puDhavIe" cattAlIsaM, joyaNasahassAI ogAhittA ettha NaM balisma vairoyagidassa vairoyaNaranno" 11 sUtra me vAtanu samAna re che ke-pUrvokata rUpathI arUNodaya samudramAM tirachAM gayA pachI Avela ratnaprabhA pRthvIne 40 cALIsa hajAra jana jeTalo bhAga pAra karatAM barobara teja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhagavatIstra prajJamA tatpamANamAha-'egaM joyaNasayasahassaM pamANaM taheva' ekaM yojanazatasahasraM pramANa tathaiva yathA camaracaJcAyAH pramANa tathA balicazcAyA api tathAhi'egaM joyaNasayasaharasaM AyAmavikkhabheNaM' ekaM yojanazatasahasramAyAmaviSkambhena tatra dvitIyazatakasyASTamoddezake proktam-'jaMbUdIvappamANA' sA rAjadhAnI jambUdvIpapramANA vartate, tacca pramANaM yathA-'taNi joyaNasayasahassAIsolasaya sahassAi doni ya sattAvIse joyaNasae tiniya kose aTThAvIsaM ca dhaNusayaM terasayaaMgulAI adaMgulayaM ca kiMci vise sAhiyaM parikkheveNaM paNNatta' triNi yojanazatasahasrANi SoDazasahasrANi dve ca saptaviMze yojanazate trayaH kozAH karane para ThIka isI sthAna para vairocanendra vairocana rAja balikI 'bali caMcA nAmaM rAyahANI pannattA' balicacA nAma kI rAjadhAnI kahI gaI hai| 'ega joyaNasayasahassaM pamANaM taheva jAva balipeDhassa' isa balicaMcA rAjadhAnI kA pramANa eka lAkha yojana kA hai / camara kI rAjadhAnI kA bhI pramANa itanA hI hai / isakA pramANa kahanevAlA pATha isa prakAra se hai-'egaM joyaNasayasahassaM AyAma vivakhaMbheNaM' arthAt camaracaMcA rAjadhAnI kA pramANa AyAma aura viSkambha kI apekSA 1 lAkha yojana kA hai| vitIyazataka ke aSTama uddezaka meM 'jambUddIvapamANA' aisA kahA hai / so yaha rAjadhArI jaMbUdvIpa ke barAbara hai| vaha pramANa isa prakAra se hai-'tiSiNa joyaNasayasahassAI solasayasahassAiMdoni ya sattAvIse joyaNasae tini ya kose aTThAvIsaM ca dhaNusaMyaM terasaya aMgulAI addhaMgulayaM ca kiMci visesAhiyaM parikkheSeNa sthAna 52 vaizayanendra vaishyn| malinI "balicaMcAnAmaM rAyahANI paNNatA" maliyA nAmanI matinI yAnI DAvAnu pardA cha, "egaM joyaNamayasahassaM pamANaM taheva jAva balipeDhassa" mA maliyA yAnAnu pramANa se lAkha ejananuM che. amarendranI rAjadhAnInuM pramANu batAvanAra pATha A pramANe cha. "egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM" arthAta yamaranI 2. dhAnInuM pramANa AyAma laMbAI ane viSkabha pahoLAInI apekSAe ja eka sAma yAtanu cha. bhIla zatanA mAmA dezamA "jambUdvIpapramANA" evuM kahela che, tethI A rAjadhAnI jaMbudvIpanI barobara jabUdvIpa saMbaMdhI prabhAra / pramANe cha-tiNNi joyaNasayasahassAiM solasa ya sahassAI doni ya sattAvIse joyaNasae tinniya kose aTThAvIsa dhaNusayaM terasayaaMgulAI addhagulayaM ca kicivisesAhiMya parikkheveNa paNNattaM' 3 sAtha 16 sapana2 2 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA 315 aSTAviMzaM ca dhanuHzatam (128) trayodazAGgulAni ardhAGgulam ca kizcidvizepAdhikam parikSepega prajJaptam saptaviMzatyuttarazatadvayAdhikaSoDazasahasrAdhika lakSatraya (3,16,277) yojanAni tadupari trayaH krozAH, aSTAviMzatyadhikazata (128) saMkhyakAni dhaSi punazca tadupari kiJcidvizeSAdhikAni sArddhatrayodaza (13 // ) aMgulAni iti jambUdvIpapramANam etAvatmamAmaparimito balicazcA rAjadhAnyAH parikSepo vartata itibhAvaH / 'jAva balipeDhassa' yAvat bali pIThasya rAjadhAnyAH pramANa kathanAnantaram prAkArakapizIrSakadvAropakArikAlayanamAsA. dAvataMsakasudharmasabhopapAsamAhRdAbhiSekasabhAvyavasAyasabhAdInAM pramANaM tAvadvAcya pAvaralipIThasya etacca jIvAbhigamasUtragata vijayadevAdhikAravadavaseyam / 'uvavAo' upapAtaH upapAtasabhAyAM balerupapAtavaktavyatA vAcyA sA caivam 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM balIvairoiNide ahuNokvanamettae samANe paMca paNNattaM' 3 lAkha 16 hajAra 2 sau 27 yojana (316227) 3 koza 129 dhanuSa aura 13 // aMgula kucha adhika yaha jaMbUdvIpa kI paridhi kA pramANa hai| itane pramANa se parimita isa balicaMcA rAjadhAnI kA parikSepa hai| 'jAva balipehassa' yaha kahA hai ki rAjadhAnI ke pramANa kathana ke anantara prakAra kapizIrSaka, dvAra, upakArikAlayana, prAsAdAvataMsaka, sudharmAsabhA, upapAta sabhA, hRda, abhiSeka sabhA, vyavasAyasabhA ina saSake pramANa kA kathana palipITha ke pramANa taka kara lenA caahiye| yaha saba jIvAbhigama sUtragata vijayadeva adhikAra se jAnanA cAhiye / 'uvadhao jAva AyarakkhA' upapAta yAvat AtmarakSaka ye saba pUrvavat jAnanA cAhiye-tAtparya kahane kA yaha hai ki upapAta sabhA meM bali ke upapAta kI vaktavyatA isa prakAra se kahanI-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM balI bhbaso 27 satyAvIsa jana (316227) 3 keza 128 eka aThayAvIsa dhanuSa ane sADAtera 13 AMgaLathI kaMIka adhika jabUdvIpanI paridhi (mApa) cha. mA prbhaavaa| mA masiyA 24dhAnAnA parikSa5 cha. "jAva bali peThassa" mA pramANe dhuM che , 24dhAnIna prAnu thana aa pachI 42 kapIzIrSaka, dvAra, upakArikAlayana, prAsAdAvataMsaka, sudhasabhA, upapAta sabhA hRda, abhiSekasabhA, ane vyavasAya sabhA A badhAnA pramANanuM kathana balipIThanA pramANa sudhI samajI levuM. AnuM saghaLuM kathana cha vAbhigama sUtramAM viorya vana adhi2 pramANe sabha : "uvavAo jAva AyarakkhA" upapAta yAvat AtmarakSaka e badhA pahelAnI jema samajavA kahevAnuM tAtparya e che ke upapAta sabhAmAM balinA upapAtanuM varNana A pramANe kahevuM. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vihAra pajjattIe pajjattibhAvaM gcch|' ityAdi / 'jAva AyarakkhA' yAvadAtmarakSakAH, iha yAvatpadena abhiSeko'laMkAragrahaNaM pustakAdivAcanaM sudharmasabhAmamanaM tatrasthasya tasya sAmAnikA apamahiSyaH parSado'nIkAdhipataya AtmarakSakAca pArzvato niSIdantIti sarva vAcyam / etadviSayakamUtrAtidezamAha-'savvaM taheva niravasesaM' sarva tathaiva niravazeSam / sarvathA sAmyatA parihArArthamAha-'navaraM' ityAdi / 'navaraM sAtiregaM sAgarovamaM ThiI pannattA' navaram vizeSastvayaM sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJaptA, ayaM bhAvaH camarasya sAgaropamaM sthitiH prajJaptA balestu sAtirekaM sAgaropamaM sthitiH prajJaptA iti vaktavyam 'sesa taM ceva jAva balI vairIyaziMde balI vairoyarNide' zeSa tadeva yAvat balivairocanendro balivairocanendraH / royaNide ahuNovavannamettae samANe paMcavihAe pajjattIe pajattibhAvaM gacchaI' ityAdi / 'jAva AyarakkhaM' ke isa yAvatpada se abhiSeka, alaMkAra grahaNa pustakAdikA vAcana sudharmAsabhA meM gamana, vahAM baiTha jAne para isakI donoM ora sAmAnikoM agramahiSiyoM0 pariSadoM anIkAdhipa. tiyoM evaM AtmArakSakoM kA baiTha jAnA 'yaha saba kathana kara lenA cAhiye aisA kahA gayA hai yahI bAta 'savvaM taheva niravase saM' isa sUtra dvArA samajhAI gaI hai| isa kathana meM jahAM antara hai vaha 'navaraM sAtiregaM sAgarovarma ThiI pannattA' isa sUtra dvArA prakaTa kiyA gayA hai| isameM yaha kahA gayA hai ki camara kI sthiti eka sAgaropama kI kahI gaI hai-taba ki bali kI sthiti eka sAgaropama se kucha adhika kahI gaI hai| sesaM taM ceva jAvabalI vAroyaNide balI vaharoyaNide' bokI kA aura saba kathana ye vairocanendra pali haiM, ye vairocanendrabali hai yahAM taka ke pUrvokta kathana ke "teNa kAleNaM teNaM samaeNaM balI vairoyarNide ahuNovaSaNNamettae samANe paMca bihAe pajjattIe pajjattibhAvaM gacchai--ityAdi jAva AyarakkhaM" mA yApata 54aa abhiSeka, alaMkAra grahaNa pustaka vigerenuM vAMcana, sudharmAsabhAmAM gamana, ane tyAM beThA pachI tenI baMne bAju sAmAnaka deva amahiSIo anIkAdhipatI e ane AtmarakSakanuM besI javuM A saghaLuM kathana samajavuM. eja vAta "savvaM taheva niravasesaM" sUtra dvaa2|| 4yuM che. me 4thanamA 2 vizeSatA cha. te "navaraM sAtiregaM sAgarovamaM ThiI paNNattA" se sUtrathA pragaTa karI che. AmAM e pramANe kahyuM che ke amaranI sthiti eka sAgaropama kahI che ane balinI sthiti eka sAgaropamathI jAjerI kahI che. "sesaM taM caiva jAva balivaigeyagiMde balIvairoyaNiMde" mADInu bhA tamAma zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 9 sU0 1 vairocanendrabalivaktavyatA 317 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! 'jAba viharai' yAvadviharati, he bhadanta ! baleviSaye yad devAnupiyeNa kathita tat evameva-satyameva ityuktvA bhagavAn gautamo bhagavantaM namaskRtya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti ||suu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake navamodezakaH smaaptH||16-9|| anurUpa jAnanA cAhiye / 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! isa saba kathana ko sunakara gautama ne prabhu se kahA hai| 'he bhadanta! Apa devAnupriya ne jo bali ke viSaya meM kathana kiyA hai, vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo bali ke viSaya meM yaha kathana kiyA hai vaha sarvathA satya hI hai| aisA kahA aisA kahakara phira ve gautama 'yAvat viharati' tapa aura saMyama se AsmA ko vAsita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye| sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA ||nvaa uddezaka samApta // 16-9 // kathana vairecanendra banelI che. tyAM sudhInuM pUrvokata kathana anusAra samajI levuM. "sevaM bhaMte sevaM bhaMte ! ti" mA saghaNu 4thana sainjAna gautama svAmI prabhune kahyuM ke he bhagavan Apa devAnupriye balinA viSayamAM je kathana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavana Ape je kathana karyuM che. te yathArtha che. tema sIna te pachI ta gautama 23||bhii "yAvat viharati" ta5 ne sayamayI mAtmAne vAsita karatAM thakA pitAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA chesUtra 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI satranI prameyacandrikA vyAkhyAnA seLamA zatakane navame udezaka samAtA16 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 bhagavatIsare atha dazamoddezakaH prArabhyate // navamoddezake balevaktavyatA kathitA, balizca adhijJAnavAn iti avadhijJAnasya svarUpaM saMkSepeNa prarUpyate ityanena sambandhenAyAtasyAsya dazamoddezakasthedamAdimaM sUtram-'kaivihe gaM bhaMte ! ohI pannattA' ityAdi / mUlam-kaivihA NaM bhaMte! ohI pannattA goyamA! duvihA ohI pannattA ohIpadaM niravasesaM bhANiyavvaM sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva viharai ||suu01|| __ chAyA--kati vidhAH khalu bhadanta ! avadhiH prajJaptaH gautama ! dvividhA adhiH prajJaptaH avadhipadaM niravazeSa bhaNitavyam tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvadviharati / suu01|| TIkA--'kAvihANaM bhaMte !' kati vidhAH khalu bhadanta ! 'ohI panattA' avadhiH prajJaptaH-tatra adhiH-avadhijJAnam avadhijJAnabhedAH kiyanta iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'duvihA ohI pannattA' dasaveM uddeze kA prAraMbha nauveM uddezaka meM bali ke sambandha meM vaktavyatA kahI gaI hai bali avadhijJAnavAlA hotA hai-ataH isa uddeze meM sUtrakAra aba avadhijJAna ke svarUpa kA kathana karate haiN| isakA sarva prathama sUtra 'kAvihANaM bhaMte !" yaha hai-'kaivihA gaM bhaMte ! ohIpannattA' ityaadi| TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihArNa bhate! ohI panasA' he bhadanta ! avavijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? arthAt avadhijJAna ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM -'goyamA duvihA ohI pannattA' he gautama ! avadhijJAna do prakAra kA sabhA uddezAne bhaarlnavamA udezAmAM balIndra saMbaMdhamAM kathana karyuM che. bali avadhijJAna vALa hoya che. jethI A dasamA udezAmAM sUtrakA2 avadhijJAnanuM varNana kare che tenuM paheluM sUtra nice pramANe che. "kaivihA NaM bhaMte ! ohI pannatA" ityAdi TIkArtha--A sUtrathI gautama svAmI avadhijJAnanA viSayamAM prabhune me pUche che , "kaivihA NaM bhaMte ! ohI pannatA" bhagavan ! madhijJAna keTalA prakAranuM kahyuM che? eTale ke avadhi jJAnanA keTalA prakAra che. tene uttaramA prabhu 47 cha. "goyamA duvihA zrohI pannatA" a gautama avadhi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u0 10 sU0 1 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 319 dvividho'vadhiH prajJaptaH 'ohIpaya niravasesaM bhANiya' avadhipadaM niravazeSa bhaNitavyam A avadhisvarUpanirUpaNamastAve prajJApanAyAstrayastriMzattamam avadhipadam adhye tavyam taccaivam-'duvihA ohI pannattA' dvividho'vadhiH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA 'bhavapaJcaiyA khovasamiyA ya' bhavapratyayikaH kSayopazamikazca 'doNhaM bhavapaccaiyA'dvayorbhava pratyayikaH 'taM jahAM tadyathA 'devANa ya neraiyANa ya' devAnAM ca nairayikANAM ca 'dohaM khovasamiyA' dvayoH kSAyopazamikaH 'taM jahA' tadyathA 'maNussANa ya paMciMdiyatirikkhajoNiyANa ya' manuSyANAM ca paJcandriyatiryag kahA gayA hai| 'ohIpayaM niravasesaM bhANiyanvaM' aisA kahA gayA hai-so usakA tAtparya aisA hai ki isa avadhijJAna ke kAraNa ko spaSTa jAnane ke liye yahAM prajJApanA sUtra kA 33 vAM avadhipada paDha lenA caahiye| jo isa prakAra se haiM-'duvihA ohIpannattA' avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA' jo isa prakAra se hai-'bhavapaccayA khovasamiyA' bhavapratyayika aura kSAyopazamika "doNhaM bhavapaccayA" bhavapratyayika avadhijJAna do ke hotA hai-jaise 'devANa ya neracyANa ya' devoM ke aura nairayikoM ke arthAt devoM ke aura nairayikoM ke jo avadhijJAna hotA hai vaha bhavapratyayika hotA hai / usa avadhijJAna kI utpatti meM vahAM janma lenA hI kAraNa hai| isaliye ise bhava pratyAyika kaho gayA hai / tathA 'doNhaM khovasamiyA' kSAyopazamika avadhijJAna do jIvoM ko hotA hai| 'taM jahA maNussA Na ya paMciMdiyatirikkhajoNizAna meM prA24 4dhu cha. "ohipaya niravasesaM bhaNiyaThavaM" mIDiyA sa55 avadhi pada kahevuM ema kahyuM che. tenuM tAtparya e che ke, A avadhijJAnanA kAraNane spaSTa rIte jANavA mATe prajJApanA sUtramAM tetrisamuM avadhi para joI detA pramANe che "duvihA ohI pannatA" bhavadhi jJAna meM prAnu 4thu cha.-taMjahA te mA pramANe cha. "bhavapaccaiyA khaovasamiyA" sava pratyakSa, mata kSAyopazamI "doNNaM bhavapaccayA' sApratya, adhi jJAna bane. thAya che. 2ma "devANa ya neraiyANa ya" vA ana nairAna arthAta dene ane narakene je avadhijJAna thAya che. te bhavapratyaIka avadhi jJAna thAya che. te avadhi jJAnanI uptattimAM tyAM janma le eja 12 che. tathA tene satya yuM che. tebha "doNhaM khaovasamiyA" kSAyA5sabhI5 bhavadhijJAna me vona thAya cha.-taMjahA-maNussANa ya paMcediyatirikkhajoNiyANa ya"-ma hai (1) manuSyAne ane. (2) tiya"ya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhagavatIle yonikAnAM ca ityAdi / ayamAzayaH dvimakArakam avadhijJAnam bhavapratyayikakSAyopazamikabhedAt tatra devanArakANAM bhavapratyayikam avadhijJAnam tathA manuSyapaJcendriyatiryagyonikAnAM kSAyopazamikamavadhijJAnaM bhavatIti vizeSa jighRkSubhiH prajJApanAyAstrayastriMzattamaM padamavalokanIyam | 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti hai bhadanta ! avadhijJAnaviSaye devAnumiyairyad niveditam tat evameva satyametra apagata sakaladoSANAM tIrthakarANAM vacanasya satyatvAt ' jAva yA ya' jaise eka manuSyoM ke aura dvitIya tiryaJcapaMcendriyoM ko tAtparya isa kathana kA aisA hai bhavamatyayika aura kSAyopazamika ke bheda se avadhijJAna do prakAra kA hotA hai| devanArakiyoM kA avadhijJAna bhava pratyadhika hai aura manuSya evaM paMcendriyatiryaJcoM kA avadhijJAna kSAyopazamika hai / aura bhI isa viSaya meM vizeSa jijJAsu vyaktiyoM ko prajJApanA kA 33 va pada dekhanA cAhiye / 'sevaM bhate / sevaM bhaMte / ti jAva vihara' he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo yaha avadhijJAna ke viSaya meM kahA hai vaha sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! Apa devAnu priyane jo kahA hai vaha sarvathA satya hI hai| kyoMki jinase samasta rAgAdika doSa dUra ho cuke haiM aise tIrthaMkaroM ke bacana asatyatA ke kAraNo ke abhAva meM pacendriyAne kahevAnA bhAva e che ke bhavapratyaIka ane kSAApazamika nA bhedathI A avadhijJAna e prakAranA kahyu che deva ane nAkiyAnu avadhijJAna bhavapratyaIka che. ane manuSya ane pacendriya tiyacAne thavA vALuM avadhijJAna kSAcApazamika che. A viSayamAM vizeSa jANavAnI cchA vAjA prajJApanA sUtra 43 bhuM yaha le sevu. "seva aMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharaha" he bhagavan ! nyAya devAnupriye avadhijJAnanA viSayabhAM ne A varNana karyu" che. te sa`thA satya che. he bhagavan! Ape kaheluM A saghaLu kathana dareka rIte sAcu' ja che, kema ke jenA rAgAdiSTa saghaLA DhASA dUra thaI cUkayA che. tevA tirthaMkarAnA vacana asatya haiAtA ja nathI. eTale ke dareka rIte satya ja hAya che. A pramANe kahIne te gautama svAmIe prabhune zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za016 u0 10 sU0 1 avadhijJAnasvarUpanirUpaNam 321 viharaI' yAvadviharati ityuktvA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatItibhAvaH ||suu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakamavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazata ke dazamoddezakaH samAptaH // 16-10 // satya hote haiM / aisA kahakara gautama ne bhagavAn ko vandanA kI namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu0 2 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke solahaveM zatakakA dasavAM uddezaka smtaa||16-10|| vaMdanA karI namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. e sUtra 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna seLamA zatakane dasamo udeza samApta 16-1nA bha0 41 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarara bhagavatIstre atha ekAdazoddezakaH prArabhyate / dazamoddezake avadhiruktaH ekAdazoddezake tu avadhimadvizeSaH ucyate ityevaM sambandhena AyAtasyaikAdazoddezakasya idamAdimaM sUtram-'dIvakumArA gaM bhaMte ityaadi| mUlam-dIvakumArANaM bhaMte! savve samAhArA savve samussAsa nissAsA ? No iNaTe samaTe, evaM jahA paDhamasae viiyauddesae dIvakumArANaM vattavvayA taheva jAva samAuyA smussaasnistaasaa| dIvakumArANaM bhaMte! kai lessAo pannattAo? goyamA ! cattAri leslAo pannattAo taM jahA kaNha lessA jAva teulessaa| eesiM gaM bhaMte ! dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANaya kayare kayarehiMto jAva visepsAhiyA vA goyamA! savvattho vA dIvakumArA teulessA kAulessA asaMkhejaguNA nIlalessA visesaahiyaa| kaNhalessA visesAhiyA eesiNaM bhaMte ! dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito appaDDiyA vA mahaDDiyA vA goyamA! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDDiyA jAva savva mahiDiyA teulessaa| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva viharai ||suu01|| solame sae ekArasamo uddeso smtto|| chAyA-dvIpakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH ? nAyamarthaH samarthaH evaM yathA prathamazatake dvitIyoddezake dvIpakumArANAM vaktavyatA tathaiva yAvat samAyuSaH smocchvaasniHshvaasaaH| dvIpakumArANAM bhadanta ! kati lezyAH prajJaptAH, gautama ! catasraH lezyAH prajJaptAH, tadyathA kRSNalezyA yAvat tejolezyA / eteSAM khalu bhadanta ! dvIpakumArANAm kRSNalezyAnAM yAvat tejochezyAnAM ca katare katarebhyo yAvad vizeSAdhikA vA, gautama ! sarvastokAH dvIpakumArAH tejolezyAH, kApotalezyA asaMkhyeyaguNAH, nIlalezyAH zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u011 sU01 dvIpakumArANAM AhArAdini0 323 vizeSAdhikAH, kRSNalezyAH vizeSAdhikAH / eteSAM khalu bhadanta / dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAM ca katare katarebhyo'lpardhikA vA mahaddhikA pA, gautama ! kRlezAtaH nIlalezyAH mahardikAH yAvat sarvamahardikAH tejolezyAH , tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvad viharati ||mu0 1 // zoDazazatake ekAdazoddezakaH samAptaH // TIkA-'dIvakumArA NaM bhaMte !' dvIpakumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArA:-sama:-ekaprakArakaH AhAro yeSAM te samAhAraH, 'savve samustAsa nissAsA' sarve samocchvAsaniHzvAsAH sarveSAM dvIpakumArANAm AhArocchvAsa niHzvAsA ekaprakArakA eva bhavanti kimiti praznaH / bhagavAnAha-'No iNale samaDhe' nAyamarthaH samarthaH AhArazvAsanizvAsAH na sarveSAM dvIpakumArANAM samAnA gyArahaveM uddeze kA prAraMbha dazave uddeza meM avadhijJAna ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai aSa isa ekAdazave uddeze meM avadhijJAnavAloM meM jo vizeSatA hai vaha prakaTa kI jAtI hai so isI nimitta ko lekara 11 ve uddezaka ko prArambha kiyA gayA hai isakA sarva prathama sUtra 'dIvakumArA NaM bhaMte !' ityAdi hai'dIvakumArANaM bhaMte ! sabve samAhArA savve samussAsanissAsA' ityaadi| TIkArtha-Isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-'dIya. kumArA NaM bhaMte !' he bhadanta ! jitane bhI dvIpakumAra hai ve 'savve samA. hArA' sagha kyA samAna AhAravAle haiM-arthAt eka prakAra ke AhAravAle hai ? 'savve samussAsanislAsA' eka hI prakAra ke ucchvAsa nizvAsa vAle haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu gautama se kahate haiM-'No iNave samo' agIyAramA udezAno prAraMbha dasamA uddezAmAM avadhijJAnanA viSayamAM kathana karavAmAM AvyuM che. have A agIyAramA udezAmAM avadhi jJAnavALAomAM je vizeSatA che te prakaTa karavAmAM Avaze e nimittane laIne A agiyAramA udezAne prArama 42vAmA mA che tanu prathama sUtra mA prabhArI cha-.-"dISakumArA ] bhaMte ! samve samAhArA savve samussAsanissAsA" tyA sAtha-sA sUtrathI gotama svAmI prabhuna me 57yu -"doSa kumArA NaM bhaMte !" 3 san 28 // diipmaare| che te "sabve samahArA" adhA zu. samAna mahArAjA cha ? "savve samussAsanismrAsA" / prakAranA uccAsa nizvAsavALA che? A praznanA uttaramAM prabhu gautama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ityarthaH / evaM jahA paDhamasae viiyaudesae dovakumArANaM vattabdhayA taheva' evaM yathA pathamazatake dvitIyodezake dvIpakumArANAM vaktavyatA tathaiva dvIpakumArasthAhArAdiviSaye yenaiva rUpeNa vaktavyatA kathitA tathaiva tenaiva prakAreNa atrApi vaktadhyA iti, kiyaryantaM tatrAha-'jAva' ityaadi| 'jAva no samAhArA no samussAsanissAsA' yAvat no samAhArA no samocchvAsaniHzvAsAH ucchvAsaniHzvasAdhikAraparyantaM prathamazatakIyadvitIyodezakavRttAnto'tra vAcya ityrthH| 'dIvakumArANAM bhaMte ! kailessAo pannattAo' dvIpakumArANAM bhadanta ! kati lezyAH prajJatAH / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA !' he gautama ! 'cattAri lessAo pannattAno' catasraH lezyAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA 'kaNhalessA jAva he gautama! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt saba dIpakumAroM kA AhAra, evaM ucchvAsa niHzvAsa samAna nahIM hotA hai| evaM jahA paDhamasae viiya uddesae dIvakumArANaM vattavcayA taheva jAva samAuyA samussAsanissAsA' isa viSaya meM jaisA kathana prathamazataka ke dvitIya uddezaka meM dIpakumAroM kI vaktavyatA meM pahile kahA jA cukA hai usI prakAra kA kathana yahAM para bhI isa viSaya meM kara lenA caahiye| yAvat ve na samAna AhAravAle hote haiM aura na samAna ucchvAsa niHzvAsavAle hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dIvakumArANaM bhaMte! kAlessAo panattAo' he bhadanta ! dvIpakumAroM ke kitanI lezyAe~ kahI gaI hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai ki 'goyamA' he gautama ! 'cattArilessAmI paNNatAo' dvIpakumAroM ke cAra lezyAe~ kahI gaI haiM / 'taM sAbhAra 4 cha hai "No iNadve samaDe" OM gautama Atha samatha nathI arthAt badhA dvIpakumArane AhAra ane udghAsa niHzvAsa sarakhA hotA tathI "evaM jahA paDhamasae viie uddesae dIvakumArANaM vattavyatA taheva" mA viSayamA 2 thana patA zatanA bhI dezamA bImArAnA kathanamAM pahelA kahevAmAM AvyuM che eja rItanuM kathana A viSayamAM ahiM paNa samajI levuM yAvat te samAna AhAravALA hotA nathI temaja samAna uchuvAsa ni:zvAsavALA paNa hotA nathI. have gautama svAmI prabhune evuM cha cha ?---"dIvakumArANaM bhaMte kailessAo paNNatAo" bhagavan dvA5. kumArane keTalI vezyAo kahI che? tenA uttaramAM prabhue kahyuM che kegoymaa ! 3 gItama "cattAri lessAo paNNatAo" bImAra mA yAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u011 sU0 1 dvIpakumArANAM AhArAdini0 325 teulessA' kRSNalezyA yAvat tejolezyAH bhavanti tAH kRSNakApotanIlatejolezyAkhyAH imAzcatasro lezyAH dvIpakumArANAM bhavantItyarthaH 'eesiM NaM bhaMte !' eteSAM dvIpakumArANAM khalu bhadanta ! 'dIkumArArNa kaNhalessANaM jAva teulessANa ya' dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAm , kRSNA cAsau lezyA iti kRSNalezyA sA vidyate yeSAM te kRSNalezyAH teSAm / atra yAvatpadena kApo. valezyA nIlalezyayograhaNam 'kayare kayarehito jAva visesAhiyA' katare katarerebhyo yAvad vizeSAdhikAH atra yAvatpadena 'appA vA bahuyA vA tullA vA' itya. nayograhaNam / eteSu kRSNAdilezyAvatsu dvIpakumAreSu keSAM kebhyaH alpatvaM bahuvaM tulyatvaM vizeSAdhikasyamityarthaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goymaa|' jahA' jo isa prakAra se haiM 'kaNhalessA jAva teulessA' kRSNalezyA yAvat-nIla kApota aura tejolessaa| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-eesi NaM bhaMte ! 'dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA' he bhadanta ! kRSNalezyAvAle dIpakumAroM meM yAvat tejolezyAvAle chIpa. kumAroM meM kauna leNyAvAle kauna lezyAvAloM se yAvat vizeSAdhika haiM ? yahAM pahile yAvat zabda se kapotalezyA aura nIlalezyA kA grahaNa huA hai / tathA dUsare yAvat zabda se 'appAvA bahuyA vA tullA vA ina padoM kA grahaNa huA hai| tAtparya aisA hai ki ina kRSNAdi lezyAvAle dIpakumAroM meM kauna lezyAvAle dvIpakumAroM meM kauna lezyAvAle bIpakumAra kinakI apekSA tulya haiM ? aura kinakI apekSA vizeSAdhika sezyAmA 4ii che. 'taM jahA"-2 mA pramANe che. "kaNhalessA jAva teulessA" azyA yAvat nIsa, pota bhane tanavezyA ve gautama svAmI prasune ye pUche che 3-"dIvakumArANa kaNhalessANaM jAva teulessANaM ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA" 3 agavan vezyAvA, dvIpakumAromAM yAvat te vezyAvALA dvIpakumAramAM kaIlezyAvALA, kaI lezyAvALAthI yAvat vizeSAdhika che ? ahiyAM pahelA yAvat zabdathI kapilezyA ane nIlalezyAnuM grahaNa thayuM che. ane bIjA yAvat zabdathI "appA vA bahuyA vA tullA vA" mA pornu hue thayu cha. pAnI se che ke-A kRSNa vigere lezyAvALA dvIpakumAromAM kaI vezyAvALA dvIpakumAra konAthI alpa che? kenAthI vadhAre che? ane kenI tulya (barAbara-sarakhA) cha ? mana anAthI vizeSAthi che1nA uttama asu cheu-"goyamA" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhagavatIsUtre he gautama ! 'sabathovA dIvakumArA teulessA' sarvastokA dvIpakumArAH tejolekhAH sarmApekSayA tejolezyAvanto dvIpakumArA alpA ityarthaH, tadapekSayA 'kAu. lessA asaMkhejjaguNA' kApotikalezyA asaMkhyeyaguNAH, tejolezyApekSayA kAponikalezyAvanto dvIpakumArA asaMkhyeyaguNA adhikA ityarthaH / 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikA kApotikalezyAvad dvIpakumArApekSayA nIlalezyAvanto dvIpakumArA adhikA ityarthaH 'kaNhalessA visesAhiyA' kRSNa zyAH vizeSAdhikAH nIlalezyAyuktadvIpakumArApekSayApi kRSNalezyAvanto dvIpakumArA vizeSAdhikA iti, tadayaM niSkarSaH sarvato'dhikAH kRSNalezyAvantA, tatonyUnA nIlalezyAvantaH tadapekSayA'lyAH kApotikalezyAvantaH, tato'pi alpAH tenolezyAvantaH iti paramparayA sarvastokatvaM tejolezyAvatAmiti, uktam haiM ? isake uttarameM prabhu kahate haiM- goyamA ! 'savvastho vA dIvakumArA teulessA' sabakI apekSA bahuta kama tejolezyAvAle dvIpakumAra hai, inakI apekSA 'kAulestA asaMkhejjaguNA 'kApotikalezyAvAle dIpakumAra asaMkhyAtaguNita haiN| 'nIlalessA visesAhiyA' nIlalezyAvAle dIpa. kumAra kApotikalezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA vizeSAdhika haiN| 'kaNhalessA visesAhiyA' 'nIlalezyA yukta dIpakumAroM kI apekSA bhI kRSNalezyAvAle dvIpakumAra vizeSAdhika haiM / niSkarSa isa kA aisA haisaba se adhika kRSNalezyAvAle dvIpakumAra haiM inase kama nIlalezyAghAle dIpakumAra haiN| inakI apekSA alpa kAgetika lezyAvAle dIpakumAra haiN| aura ina se bhI alA tejovezyAvAle dIpakumAra haiN| isa prakAra paramparA se saba se kama tejolezyAvAle haiN| ataH 'savyatyo pA dIvakumArA te ulessA' aisA kahA hai| hai zItama "savvattho vA dIvakumArA teulessA" yAnI apekSA bImAra 59 sAchI vezyAvANI che. tanAthI "kAulesA asaMkhejjaguNA" pAta azyApAdvIpamA2 asabhyAta gnn| che. "nIralessA visesAhiyA" nAva sezyA5 bhAthI vizeSAdhi cha. "kaNhalessA visesAhiyA' nIta lezyAvALA dvIpakumArothI paNa kRSNa lezyAvALA dvIpakumAro vizeSAdhika che. Ane sAra e che ke badhAthI kRSNa lezyAvALA dvIpakumAra adhika che. tenAthI ochA nalalezyAvALA dvIpakumAra che. tenI apekSAthI kApaDikalezyAvALA dvIpakumAra alpa che. ane tenAthI paNa apa tejezyAvALA dvIpakumAra che. A rIte paraMparAnusAra badhAthI kama tejezyAvALA hIpakumAra che. eTalA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2016 u011 sU0 1 dvIpakumArANo AhArAdini0 327 'sabbattho vA dIvakumArA teulessA' iti / 'eesiM gaM bhaMte !' eteSAM khala bhadanta ! 'dIvakumArANaM kaNhalessANaM jAtra teulessANa ya' dvIpakumArANAM kRSNalezyAnAM yAvat tejolezyAnAM ca, atra yAvatpadena kApotanIlalezyayoH saGgrahaH 'kayare kayarehiMto apaDiyA vA mahaDriyA vA' katare katarebhyo'lpaddhikA vA maharTikA vA, eteSu caturlezyAvatsu madhye keSAmalpaRddhikatvaM keSAM mahARddhisvamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'kaNhalessAhito nIlalessA mahaDiyA' kRSNalezyebhyo nIlalezyA mahaddhikAH kRSNalezyAyukta dvIpakumArApekSayA nIlalezyAvanto dvIpakumArAH atizayita Rddhimanto bhavantItyarthaH kiyatparyantaM mahardikatvatAratamyaM vaktavyaM tabAha-jAva' ityAdi / ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'eesi NaM bhaMte ! dIpakumArANaM kaNhalessANaM jAva teulessANa ya kayare kayarehiMto appaDiyA vA mahaDiyA vA' he bhadanta !ina kRSNalezyAvAle yAvata tejolezyAvAle dvIpa. kumAroM meM se kauna lezyAvAle dvIpakumAra kina lezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA maharddhika haiM, aura kauna lezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA alpaddhika haiM ? arthAt ina cAra lezyAvAle dIpakumAroM ke bIca meM kina dvIpakumAroM kI Rddhi mahAn hai aura kina kI Rddhi alpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA. mahar3iyA jAva savva mahaDiyA teulessA' he gautama! kRSNalezyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA nIlalezyAvAle dvIpakumAra maharddhika haiM yAvat bhATa / "savvattho vA dIvakumArA teulessA" tannavezyAvA sauthI mech| cha. se prabhAeM yu che. ve gautama svAmI prabhune meM pUche che / "eesi NaM bhaMte ! dIvakamArANaM kaNhalessANaM jAva teulestrANaya kayare kayarehito apaDDhiyA vA mahar3iyA vA" mApana mA vezyAvA yAvat tanavezyA dii5kumAromAM kaIlezyAvALA dvIpakumAra kaIlezyAvALA dvIpakumArothI mahAativALA che. ane kaIlezyAvALA dvIpakumArothI alpaRddhivALA che? eTale ke kenI Rddhi adhika che. konI addhi tulya te? ane konI vizeSAdhika che. arthAt A cAra vezyAvALA dvIpakumAramAM kayA dvIpakumAranI addhi mahAna che? ane kenIjhaddhi apa che? gautama svAmInA A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke"goymaa! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDUDhiyA jAva savvamaha DhiyA teulessA" he gautama kRSNalesthAvALA dvIpakumArothI nIlalezyA dvIpakumAra mahAddhivALA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatI sUtre 'jAva sabvamaddaDriyA teulessA' yAvat sarvamaharddhikAstejolezyAH kRSNalezyA yukta dvIpakumArApekSayA nIlalezpAvanto dvIpakumArA maharddhikAH, tadapekSayA kApotiko maharddhikAH kApovikalezyA yuktadvIpakumArApekSayA tejolezyAvanto maharddhikAH iti sarvApekSayA atizayitamaharddhikatvaM tejolezyAvatAM dvIpakumArANAM bhavati sarvApekSayA aArddhikatvaM kRSNalezyAvatAmitibhAvaH / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte! jAva vihara' tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / yAvadviharati he bhadanta ! lezyAyuktadvIpakumAraviSaye'lpamaDasvaM yat yathA bhavatA pratipAditaM tat sarva maharddhika tejolezyAbAle dvIpakumAra hai| tAtparya aisA hai ki kRSNa bezyAyukta dvIpakumAroM kI apekSA nIlaleiyAvAle dvIpakumAra maharddhika haiM, nIlaleiyAvAle dvIpakumAroM kI apekSA kApotika yAvAle maharddhika haiM kApotika lezyAvAleM dvIpakumAroM kI apekSA tejolezyAvAle dvIpakumAra maharddhika haiN| isa prakAra saba kI apekSA se atizaya mahaddhikatA tejolezyAvAle dvIpakumAroM meM haiM aura sabakI apekSA se atizaya alpaddhikatA kRSNalezyAvAle dvIpakumAroM meM haiN| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva viharaha' he bhadanta lezyAyukta dvIpakumAroM ke viSaya meM jo alpa mahattva Apane kahA hai, vaha saba isI prakAra se hai - arthAt sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara gautamane bhagavAn kI vandanA kI, namaskAra kiyA, bandanA namaskAra kara phira ve che. yAvat badhAthI mahaddhika tejolezyAvALA dvIpakumArA che. kahevAnA bhAva e che ke-kRSNalezyAvALA dvIpakumArAthI nIlalezyAvALA dvIpakumAra mahAn RddhivALA che. temaja nIlavezyAvALA dvIpakumArAthI kApeAtikalezyAvALA dvIpakumAra mahARddhivALA che. kApAtalezyAvALA dvIpakumArAthI tejolezyAvALA dvIpakumAra mahuddhi ka che. A rIte madhI lesyAvALAethI tejalezyAvALA dvIpakumAra ghaNI mahARddhivALA che. ane badhAthI alpaRddhivALA kuzulemA bAjA dvIpakumAra che. " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viirai" he bhagavan lezyAvALA dvIpakumAranA viSayamAM je alpa ane mahatva Ape chatAyu te badhuM temaja che. arthAt sathA satya ja che. A pramANe kahIne gautama svAmIe bhagavAnane vaMdana1 karI namaskAra karyo. vaMdanA namaskAra karIne zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 16 u011 sa0 1 dvIpakumArANAmAhArAdi ni0 329 evameva sarva satyameveti kRtyA gautamo bhagavantaM vandate namasyati vanditvA namaH sthitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti bhAvaH ||suu0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagabapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI bhagavatImatrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM SoDazazatake ekAdazoddezakaH smaaptH||16-11|| saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke solahaveM zataka kA gyArahavAM uddezaka samApta // 16-11 // pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatAM thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU0 1 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna seLamA zatakano agiyAramo udezaka samAptA16-11 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle ekAdazodezakaM samApya abasarasaGgatyA dvAdazatrayodazacaturdazoddezakAn nirUpayamAha-'udahikumArANaM' ityAdi / mUlam-udahi kumArANaMbhaMte! so samAhArA evaM ceva sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti evaM disA kumArA vi evaM thaNiyakumArA vi sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! jAva vihagi ||suu0 1 // solasame sae bArasaterasacodasauddesA samattA chAyA-udadhikumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH evameva tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti evaM dikku mArA api evaM stanitakumArA api tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yAvadviharati ||muu0 1 // ____TIkA-'udahikumArA NaM bhaMte' udadhikumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArAH kim sarveSAmudadhikumArANAM samAnamevAhArAdikam iti praznA, bhagavAnAha-evaM cetra' evameva dvIpakumAravaktavyatAyAM yathA kathitaM tathaiva sarvam atrApi bodhyam atrApi sarva pUrvavadeva izyuttaram 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' zataka 16 uddezaka 12, 13, 14 ekAdaza uddeze ko samApta karake aba sUtrakAra 123 13 veM aura 14 veM uddezakoM kA kathana karate haiM-- 'udahikumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA ityAdi / TIkArtha--'udahikumArA gaM bhaMte ! savve samAhArA' he bhadanta ! samasta udadhikumAra samAna AhAravAle haiM kyA ? 'evaM ceva' he gautama! isa viSaya kA uttara dvIpakumAroM ke sambandha meM isa viSaya meM jo uttara diyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti!' semA zatanA 12, 13, 14, deshaan| prArama have sUtrakAra bAramAM, teramA, ne caudamAM uddezAnuM kathana kare che. 'uhikumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA' tyaah| TI -'udahikumArA gaM bhaMte ! savve samAhArA' mA saNA * bimAra shus2|| maaddaa2|| cha ? 'evaM ceva' 3 gItama mA vissyn| uttara dvIpakumAronA saMbaMdhamAM A viSayamAM je uttara Ape che te pramANe 2 samapAna cha 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' hai mana bhAye 2 | che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za016 u012 sU0 1 udadhikumArANAmAhArAdi ni0 331 tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! yat devAnupiyeNa udadhikumAraviSaye kathitaM tadevameva-satyameva iti kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati / evaM disAkumArA vi' eva dikkumArA api evameva dikkumAra viSaye'pi sarva pUrvavadeva jJAtavyam 'evaM thaNi yakumArA vi evaM stanitakumArA api stanitakumAraviSaye'pi evameva vaktavyam dviipkumaarvdevetibhaavH| dvIpakumArAdInA vaktavyatA prathamazatakadvitIyoddezakavat jnyaatvyaa| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharaI' tadevaM bhadanta ! 2 iti yAvadviharati he bhadanta ! dikkumArastanitakumArayorAhArAdi viSaye'tidezena yat devAnupiyarupadiSTam etatsarva mevameva satyameveti uktvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan gautamo viharatIti bhAvaH ||mu01|| iti SoDazazate dvAdazatrayodazacaturdazordezakAH samAptAH / ___SoDazaM zatakaM samAptam // 16 // he bhadanta ! Apane jaisA kahA hai vaha aisA hI hai, he bhadanta ! Apane jaisA kahA hai vaha aisA hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| ___ 'evaM disAkumArA vi' isI prakAra kA kathana dizAkumAroM kA bhI jAnanA cAhiye / 'evaM thaNiyakumArA vi' aura isI prakAra kA kathana stanitakumAroM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaha' he bhadanta ! ApakA yaha kathana aisA hI hai, he bhadanta ! ApakA yaha kathana aisA hI hai arthAt sarvathA satya hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| isa prakAra dvIpakumArAdikoM kI vaktavyatA prathama zataka ke dvitIya uddeze meM jaisI kahI gaI hai vaisI yahAM jAnanI cAhiye // sU0 1 // 12, 13, 14 uddezaka samApta te te pramANe ja che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvata pitAnA sthAna para bIrAjamAna thaI gayA. __ 'evaM disA kumArA vi' mA prabhArI saghaYthana hamArezanA viSa. yamA sabhA evaM thaNIya kumArA vi' bhane mArItanu saghana stanita. bhAnA sabhA 59 sabhA 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaI'. bhagavad ApanuM A saghaLuM kathana sAcuM ja che. he bhagavad ApanuM A kathana yathArtha che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. A rIte dvIpakumAra vigerenuM varNana pahelA zatakanA bIjA uddezAmAM jevI rIte karavAmAM AvyuM che tevI ja rIte ahIM paNa saghaLuM varNana samajI levuM, 12, 13, 14, uddezaka samApta. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavatI sUtre atha saptadazatamaM zatakaM prArabhyate / prathamoddezakaH vyAkhyAtaM SoDazaM zataM tadanantarakramaprAptaM saptadarza zatakamArabhyate, tasya ca saptadazazatakasyodezakasaMgrahAya AdAveva gAthAmAha - 'kuMjara' ityAdi / kuMjara 1 saMjaya 2 selesI 3 kiriya4 IsANa 5 puDhavI6-7 nAga 13 suvanna 14 daga 8-9 vAU 10-11 / egiMdiya 12 vijju 15 vAyu 16gga 17 satarase // 1 // chAyA - kuMjara 1 saMjaya 2 zailezI 3 kriyA4 IzAna 5 pRthivyudaka vAyuH 6-11 / ekendriya 12 nAga 13 suvarNa, 14 vidyu 15 dvAyu 16 agnayaH 17 saptadaze // 1 // tatra 'kuMjara' iti zreNikaputrasya kuNikarAjaspa udAyinAmA hasti tArA hastirAja mukhArthapatipAdakatvAt kuJjarAbhidhaH prathamoddezakaH prathama uddeze kA prAraMbha rAjaH solahavAM zataka vyAkhyAta ho cukA hai / aba krama prApta 17 vAM zataka prAraMbha hotA hai| isake uddezakoM ko saMgrahakara ke prakaTa karanevAlI yaha gAthA hai / 'kuMjara, paMjaya' ityAdi / TIkArtha -- kuMjara nAmakA prathama uddezaka hai isameM zreNika ke putra kuNi karAja ke pradhAna hAthI udAdhI ko lekara saba se prathama prazna kiyA gayA hai aura usakA uttara diyA gayA hai / isI prakAra se aura bhI dUsare hAthI ke viSaya meM praznottara huA hai| ataH isa sambandha ko lekara isa uddeze kA nAma kuJjara uddeza huA hai / pahelA uddezAnA prAraMbha seALamu* zataka kahevAi gayu che. have krama prApta sattaramAM zatakanA prArabha thAya che. A sattaramAM zatakanA uddezAonA saMgraha karanArI gAthA pramANe che. 'kuMjara, paMjaya' chatyAhi / TIkA--AmAM sauthI pahele 'kuja' nAmanA pahelA uddezaka che. temAM zreNika rAjAnA putra kuNika rAjAnA mukhya hAthI udAyIne uddezIne sauthI pahelA prazna karavAmAM AvyA che. ane tenA uttara ApavAmAM AnyA che. ane e rIte bIjA paNa hAthinA viSayamAM praznottara thayA che. jethI A saMbaMdhane laIne A uddezAnu' nAma 'kuMjara' e pramANe thayuM che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 1 uddazArthasaMgrahaH 333 kathyate 1 ! 'saMjaya' iti saMyataH saMyatArthapratipAdakaH saMyatanAmako dvitIya uddezakaH 2 / 'selesi' zailezI zelezyAdivaktavyArthastRtIya uddezakaH 3 / kiriya' iti kriyAdyarthapatipAdakazca kriyAnAmakazcaturtha uddezakaH 4 / 'IsANa' iti IzAnAdharthapratipAdakaIzAnanAmakaH pazcama uddezakaH 5 ! 'puDhavI' iti pRthivI pRthivyarthamatipAdakatvAt pRthivInAmakaH SaSTha uddezakaH 6 / saptamazcApi etadartha saMyata nAmakA dvitIya uddezA hai-isameM saMyata ko lekara kathana kiyA gayA hai| ataH saMyatArtha pratipAdaka hone se dvitIya uddeze kA nAma saMyata uddeza huA hai| zailezI nAmakA tRtIya uddeza hai-isameM zailezI avasthA prApta anagAra ke viSayameM praznottara haiM / ataH zailezI Adi vaktavyatA arthavAlA hone se tRtIya uddeze ko nAma zailezI uddezA huA hai| kriyA nAmakA caturtha uddeza hai-isameM kriyA-karma ke sambandha meM praznottara hue haiN| ataH kriyAdi artha kA pratipAdaka hone se caturtha uddeze kA nAma kriyA uddeza huA hai| IzAna uddeza-usameM IzAnendra kI sudharmAsabhA ke viSaya meM meM pratipAdana kiyA gayA hai| ataH IzAnAdi arthakA kathana karanevAlA hone se isa paMcama uddeze kA nAma IzAna uddeza huA hai| pRthivI uddeza-isameM pRthivIkAyika ke sambandha meM pratipAdana huA "saMyama nAmano bIjo uddeza che. temAM saMyatone uddezIne varNana thaya che. jethI saMyatArthonuM pratipAdaka hovAthI A bIjA uddezAnuM nAma 'sayata' ko pramANe che. zazI nAmane trIje uddezaka che. temAM zilezI avasthAvALA anagA ronA viSayamAM praznottara thayA che. jethI zelezI vagerenuM varNana hovAthI A trIjA uddezAnuM nAma zilezI e pramANe che. ____ThiyA' naam| yA deza: che. sAmAjiyA' bhanI dhamA praznottaro thayA che. jethI kriyA vagere arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A cethA uddezAnuM nAma "kriyA" e pramANe che. izAna uddeza--AmAM IzAnedranI sudharmA sabhAnA viSayamAM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. jethI IzAnAdi arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A pAMcamAM uddezAnuM nAma "IzAna" e pramANe che. pRthvI uddeza AmAM pRthvI kAyika jInA saMbaMdhamAM pratipAdana thayuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhagavatIsUtre matipAdaka evaM 7 / 'daga' iti udakam-akAyArthapratipAdako'STamo navamazco akaH 8-9 / 'vAu' iti vAyuH vAyukAyArthapratipAdako dazama ekAdazazcoddezakaH 10-11 / 'egidiya' iti ekendriyaH ekendriyArthapatipAdakatvAt ekendriya nAmako dvAdazodezakA 12 / 'nAge ti' nAgaH-nAgakumAravaktavyArthakastrayodaza uddezaH 13 / 'muvanna' iti suvarNaH-suvarNakumAravaktavyatA pratipAdakazcaturdazodezakaH 14 / 'vijju' iti vidyut vidyutkumArapratipAdakaH paJcadaza uddezakA 15 / 'vAu' iti vAyuH vAyukumAravaktavyArthapratipAdakaH SoDaza uddezakaH 16 / 'aggi' hai ataH pRthivyartha kA pratipAdaka hone se chaThe sAtaveM uddeze kA nAma pRthivI uddeza hai| daga uddeza-isameM akAyake sambandha meM praznottara rUpa se pratipAdana kiyA hai-ataH apkAyArtha pratipAdaka hone se AThaveM aura nabaveM uddeze kA nAma daga uddezA huA hai| __vAyu uddeza-vAyukAyika ke sambandha meM 10 vA aura 11 vAM ye do uddezA hai inameM vAyukAya ke sambandha meM praznottara hue haiM / ekendriyArtha kA pratipAdaka hone se ekendriya nAmakA 12 vAM uddezA hai| nAgakumAra saMbandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 13 vAM uddezA hai / suvarNakumArasaMpandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 14 vAM uddezA hai| vidyutkumArasaMbaMdhI vaktadhyatA kA pratipAdaka 15 vAM uddezA hai vAyukumArasaMbandhI vaktavyatA kA pratipAdaka 16 vAM uddezA hai / aura agnikumArasaMbandhIvaktavyatA kA che. jethI pRthvI arthanuM pratipAdaka hovAthI A chaThThA sAtamA uddezAnuM nAma 'pRthvI' se pramANe che. OM deza-mAmA a54AyanA samayamA prshnottre| yA che. thI akhAya arthanuM pratipAdana karanAra hovAthI A AThamAM ane navamAM uddezAnuM nAma "daka e pramANe che. vAyuudeza-vAyakAyikanA saMbaMdhamAM dazamo ane agIyAramo udezaka che. temAM vAyukAyanA saMbaMdhamAM praznattare thayA che ekendriyArthInuM kathana kara nAra hovAthI bAramAM uddezAnuM nAma ekendriya e pramANe che. nAgakumAra saMbaMdhInuM pratipAdaka karanAra 13 mo uddeza che. suvarNa kumAra saMbaMdhI pratipAdana karavAvALo A caudamo uddeza che. viktakumAranA saMbaMdhamAM pratipAdana karavAvALe A paMdaramo uddeza che. vAyukumAranA saMbaMdhamAM pratipAdana karavAvALe soLa uddeza che. agnikumAra vize prati zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU01 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktadhyatA 335 iti agniH agnikumAravaktavyArthakaH saptadazaH uddezakaH 17 / 'sattarase' saptadaza zate-ete saptadaza uddezakA bhavantItyarthaH / tatra prathamoddezakArthapratipAdanAyAha-'rAyagihe' ityAdi / mUlam-rAyagihe jAva evaM vayAsI udAyI bhaMte! hatthirAyA kaohito aNaMtaraM udhvahitA udAyi hasthirAyattAe uvavanne goyamA! asurakumArahito devehito aNaMtaraM unvahittA udAyihatthirAyattAe uvvnne| udAyI NaM bhaMte! hasthirAyA kAlamAse kAlaM kiccA kahiM gacchihii kahiM uvavajihii ? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovama hiiyaMsi nirayAvAsaMsi neraiyattAe uvvnjihii| se NaM bhaMte! taohito aNaMtaraM uhittA kahiM gacchihii kahiM uvavajjihii goyamA! mahAvidehe vAse sijjihii jAva aMtaM kaahih| bhUyANaMdeNaM bhaMte!hatthirAyAkaohitoaNaMtaraM ubaTTittA bhUyANaMda. hatthirAyattAe uvavanne evaM jaheva udAyI aMtaM kAhii |sR0|| chAyA--rAjagRhe yAvadevamavAdIt udAyI khalu bhadanta ! hastirAjaH kuto. 'nantaram udvayaM udAyI hastirAjatathA upapannaH, gautama ! asurakumArebhyo devebhyo'nantaramutya udAyihastirAjatayA upapannaH / udAyI khalu bhadanta ! hastirAjaH kAlapAse kAlaM kRtvA kutra gamiSyati kutra utpatsyate ? gautama ! asyA ratnapabhAyAH pRthivyA utkRSTataH sAgaropamasthitike nirayAvAse nairayikatayA upapatsyate / sa khalu bhadanta ! tato'nantaram udvaya kutra gamiSyati kutrotpatsyate ? gautama ! mahAvidehe varSe setsyati yAvadantaM kariSyati / bhUtAnandaH khala bhadanta ! hasvirAjaH kuto'nantaram udvartya bhUtAnandahastirAjatayA utpatsyate evaM yathaiva udAyI yAvadantaM kariSyati ||muu0 1 // pratipAdaka 17 vAM uddezA hai| isa prakAra se ye bhinnArthaka pratipAdaka isa 17 ve zataka meM 17 uddeze haiN| pAdana karanAra sattaramA uddezaka che. A rIte judA judA arthonuM pratipAdana karavA AAAAHITISH BP vALA A sattaramAM zatakamAM 17 uddezAo che tenuM prathama sUtra A pramANe che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsa ____TokA--'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvadevamavAdIt atra yAvapadena 'aMjalipuDe' ityantasya sarvasyApi grahaNaM kartavyam tathA ca rAjagRhe nagare bhagavatastIrthakarasya samavasaraNam parSada Agamanam / dharmakathAzravaNam / tato gautamo bhagavantaM vandate namasyati satkaroti sammAnayati vanditvA namasyitvA satkArya saMmAnya paryupAsanA kurvan abhimu vo vinayena prAJjalipuTo bhagavantaM vakSyamANapakAreNa AdIditi samuditArthaH / samavasaraNasamaye bhagavantaM vandituM samAgate kuNikarAje tasya kuNikarAjJo vilakSaNam annanagirisannibhaM hastidvayaM dRSTvA saJjAta. 'rAgihe jAva evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha--isa sUtra dvArA gautamane prabhu se jo pUchA hai vaha isa prakAra ke sambandha pUrvaka hI pUchA hai-vaha sambandha isa prakAra se hai-- 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' yahAM yAvatpada se 'aMjaliuDe' yahAM taka ke pAThakA grahaNa huA hai tathAca-rAjagRha nagara meM bhagavAn tIrtha kara kA samavasaraNa huaa| pariSad dharmakathA zravaNa ke liye unake pAsa aaii| unhoMne unase dharmakathA kahI dharmakathA sunakara pariSada pIche calI gii| isake bAda gautamane prabhu ko vandanA kI, namaskAra kiyA, saskAra aura sanmAna kiyA vandanAdi karake upAsanA karate hue ve unake samakSa yatho. cita sthAna para donoM hAtha jor3akara baDe vinaya ke sAtha baiTha gye| aura prabhu se isa prakAra pUchane lage, inake prazna kA viSaya prabhukI vandanA ke liye jo kuNikarAja Aye the unake aJjanagirI jaile vilakSaNa do hAthI 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' tyAla 10--220 sUtrathI gautamasvAmI prabhune se pUche che ? 'rAyagihe jAva evaM vayAmI' mADiyAM yAvat 54thI 'ajaliuDe' sahi sudhAno 54 prahAra thayo che. tene artha A pramANe che. rAjagraha nagaramAM bhagavAna tIrthakaranuM samavasaraNa thayuM. pariSad bhagavAnane vaMdanA karavA tathA dharma dezanA sAMbhaLavA prabhu pAse AvI prabhue teone dharmadezanA saMbhaLAvI dharmadezanA sAMbhaLIne pariSad pitApitAne sthAne pAchI cAlI gaI te pachI gautama svAmIe prabhune vandanA karI namaskAra karyA vandanA namaskAra karIne paryuM pAsanA karatAM karatAM te gautama svAmI prabhunI pAse bane hAtha joDIne yathocita sthAna para vinaya yukata thaIne besI gayA. ane prabhune ghaNA ja vinayathI A pramANe pUchavA lAgyA. gautamasvAmInA praznone viSaya prabhunI vandanA karavA je kuNika rAjA AvyA hatA tenA kAjaLanA parvata jevA vilakSaNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevavandrikA TIkA za017 u01 sU01 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktavyatA 337 kutuhalo gautamo hastipavarayo rudAvibhUtAnandayorvizeSataH sarUpaM jJAtu praznayannAha-'udAyI NaM bhaMte !" udAyI khalu bhadanta ! 'hatthirAyA' hastirAja:hastInAm rAjA iti hastirAnaH-rAnahastI, hastiSu pradhAnaH udAyI nAmakaH 'kohito arNataraM utpaTTittA' kuto'nantaramudvartya niHsRtya kasmAt khalu gati vizeSAt Agatya 'udAyiha sthirAyatAe upabanne' udAyihastirAjatayA upapannaH kuNikarAjJa udaayinaaskaatttthstii| bhagavAnAha -'goSamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! 'amuraku gArehito devehito' asurakumArebhyo devebhyaH 'aNataraM ughaTitA' anantaramudvaya -amurakumArAkhyadevagatitazcyutvetyarthaH 'udAyihatthirAyattAra uvavanne' 'udAyihastirAjatayA upapannA-udAyinAmaka pravarakuJjarasvarUpeNa utpanna iti / udAyI NaM bhaMte !' udAyI khalu bhadanta ! the|kyoNki udAyI evaM bhUtAnanda hAthiyoM ko dekhakara hI gautama ko unake viSaya meM Azcarya utpanna huA thA so inhIM ke viSaya meM gautamane prabhu se aisA prazna kiyA 'udAyI NaM bhaMte ! hasthirAyA' he bhadanta ! hasti. rAja jo udAyI hai vaha 'kohito aNaMtaraM uvvahittA' 'kisa gati vizeSa se Akara ke 'udAyihasthirAyattAe uvavanne' udAyI hastirAja ke rUpa meM utpanna huA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA! asurakumArehito devehito aNaMtaraM uvvaTTittA udAyihasthirAyatsAe uvavanne' he gautama ! vaha asurakumAra devoM meM se marakara asurakumAra devagati se cyuta hokara udAyI hastirAja ke rUpa meM utpanna huA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'udAyI NaM bhaMte ! hatthirAyA' he bhadanta ! hastirAja udAyI 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAsa meM-maraNa ke samaya meM maraNa be hAthI hatA. tenuM nAma udAyI, ane bhUtAnanda hatuM te bane hAthIone joIne gautama svAmIne tenA viSayamAM Azcarya thayuM jethI tene ja uddezIne gautama svAmIe prabhune A pramANe pUchayuM "udAyI Na bhaMte hatthirAyA" hai mApana ! sti| 2 hAyI che. te "kohi to aNaMtaraM uvvaTTittA" 35 gati vizeSayA bhAvAne 'udAyI hatthirAyattAe uvavanne" SeryI sti|4|| 35thI G4 thayo cha / tanA uttaramA prabhu 3 cha "goyamA asarakumArahito aNaMtaraM ubadvittA udAyI hasthirAyattAe ubavanne" , gautama, te vomAMthA bharIna eTale ke asurakumAra devagatIthI cavIne udAyI hastirAja paNAthI utpanna thye| che. zathI gItamasvAmI prabhune me pUche che , "udAyI NaM bhaMte / zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bhagavatIla 'hatthirAyA' hastirAnaH 'kAlamAse kAlaM kiccA' kAlamAse kAlaM kRtvA 'kahi gacchihii' kutra gamiSyati 'kahiM uvAnjihiI' kutra utpatsyate iti prshno'grimbhvvissykH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'imIse rapaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm 'ukoseNe' utkarSeNa 'sAga rovamaTTiyaMsi nirayAvAsasi' sAgaropamasthitike nirayAvAse sAgaropamAtmaka kAlopalakSitasthitiyukte narake ityarthaH, etAvatA dezakAlayorapi pradarzanam utpattau dezakAlayoreva pradhAnatvAt tadanyeSAM gauNatvAt utpattau dezakAlayo mAdhAnyam bAnasAdhanatayA, na tu AbhyantarApekSayA ubhayasAdhAraNApekSayA tu dharmAdharmayoreva prAdhAnyamiti, 'neraiyattAe uvavajjihi nairayikatayA utpatsyate karake 'kahiM gacchihiha, kahiM uvavajihiI' kahAM para jAvegA, kahAM para utpanna hogA ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukkoseNaM' he gautama! isa ratnaprabhApRthivI ke sAgaropama kI utkRSTa sthitivAle nirayAvAsa meM nAraka kI paryAya se vaha utpanna hogA-yahI bAta 'sAgarovamahiiyaMsi nirayAvAsaMsi neraipattAe uvavajihii' isa sUtrapATha dvArA pradarzita kI gaI hai| isa kathana se sUtrakArane bAhya sAdhana aura Abhyantara sAdhana isa prakAra se do sAdhanoM ko prakaTa kiyA hai| tAtparya yaha hai ki utpatti meM vAya sAdhana hone se dezakAla hI pradhAna hai ina se atirikta aura sAdhana gauNa hai| Abhyantara kI apekSA se dezakAla pradhAna sAdhana nahIM hai| tathA ubhaya sAdhAraNa kI apekSAse to dharmAdharma hI pradhAna sAdhana haiN| hasthirAyA" 8 sAvan ! stiun Garh "kAlamAse kAlaM kiccA" 5 bhAsamAM-bharanA aksare bharIne "kahi gacchahii kahi evaSajihii" 4ii garI bhane 4yAM utpanna ze tenA uttaramA prabhu hai "goyamA imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukoseNaM' 3 gautama mA 2tnapramA pRthvInA sAgaropamanI utkRSTa rithativALA nakavAsamAM nArakanI paryAyathI te panna tharI. me ta "sAgarovamadiiyasi nirayAvAsasi neraiyattAe avajjihii" // sUtra vaa| sUbAre 4ii cha, // sUtrana yanayA sUtrakAre bAhya sAdhana ane atyaMtara sAdhana e rIte be sAdhane batAvyA che. kahevAno hetu e che ke utpattimAM bAhA (bahAranA) sAdhana hovAthI deza ane kALa ja mukhya che. te sivAyanA bIjA sAdhana gauNa che. AtyaMtaranI apekSAe deza kALa mukhya sAdhana nathI. tathA ubhaya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 101 udAyi-bhUtAnandahastirAjavaktavyatA 339 udAyI hastirAjo gautama ! pUrvamasurakumAra AsIt tadanantaraM tataH vyutvA ratnaprabhApRthivyAH narakAvAse utpatti praapsytiityrthH| 'seNaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! taohito aNaMtaraM uvvaTTittA' tato'nantaram udvartya-tato niHsRtya 'kahi gacchi. hida kahi uvavajnihiI kutra gamiSyati kutra utpatsyate narakAbhirgatya sa udAyI jIvaH kutra gamiSyati kutra cotpatti prApsyati iti praznaH / bhagavAnAha-goyamA!' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'mahAvidehe vAse sijjhihii' mahAvidehe varSe setsyati 'jAva aMtaM kAhiha' yAvadantaM kariSyati atra yAvatpadena 'bujjhai muccai parinivAi savvadukkhANaM' ityeteSAM saMgraho bhavatIti tathA ca sa udAyI hastirAjajIvo narakAnirgatya mahAvidehe kSetre mokSaM gamiSyati 'bhUyANaMda meM udAyI hastirAja kI paryAya se marakara narakAvAsa meM utpanna hogaa| 'se NaM bhaMte ! tamohitoaNaMtaraM uvahittA kahiM gacchihika kahiM uvavajihiha' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM kihe bhadanta ! vaha udAyIhastirAja nAraka kI paryAya se cyuta hokara kahAM jAvegA? kahAM utpanna hovegA? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! mahAvidehe vAse sijjhihida' he gautama! vaha mahAvideha kSetra meM siddha hogA' jAva aMtaM kAhiha' yAvat samasta duHkhoM kA anta karegA yahAM yAvatpad se 'bujjhai, muccA, parinivAi, savvadukkhANaM' ina padoM kA grahaNa huA hai / tAtparya isa kathana kA aisA hai ki hastirAja udAyI kA jIva naraka se nikalakara mahAvideha kSetra meM utpanna hogA aura vahIM se mukti prAkta kregaa| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'bhUyANaMde NaM bhaMte ! hasthirAyA' he sASAraNanI apekSAe te dhamadhameja mukhya sAdhana che. udAyI hAthInI paryAyathI bharI navAsamA utpanna thaze. se NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvadvittA kahi gacchihida, kahi uvavajjihii !" 3 sagavan ! te AyI thI nAnI paryAyathI nIkaLIne kayAM jaze ? ane kayAM utpanna thaze tenA uttaramAM prabhu 43 che hai "goyamA ! mahAvidehe vAse sijjhahii" gautama mahAvi kSetramA siddha thaze. "jAva aMtaM kAhii" yAvata sAmAna bhata 42. maDiyAM yAvat 54thI "bujjhai, muccai parinibvAi savvadukhANaM" A padene saMgraha thaye che. A kathananuM tAtparya evuM che ke hastirAja udAyIne jIva nArakanI paryAyathI nikaLIne mahAvideha kSetramAM utpanna thaze. ane tyAMthI ja mukti prApta karaze. have gautama svAmI bhUtAnaMdanA hAthinA viSayamA prabhune pUche che , "bhUyANaMde gaM bhaMte ! 7 bhagavan / sin| zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 - - bhagavatIsUtre bhaMte ! hatthirAyA' bhUtAnandaH khalu bhadanta ! hastirAjaH bhUtAnandanAmakaH kuNika rAjasya pradhAnahastI 'kaohito aNaMtaraM ughaTTittA' kuto'nantaram udvayaM bhUNA. gaMdahatthirAyattAe0' bhUtAnandahastirAjatayA utpannaH / ityAdi bhUtAnandasyAtI. tAnAgatabhavaviSayako gautamasya praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'evaM jaheva udAyI jAva aMtaM kAhiI evaM yathaiva udAyI yAvadantaM kariSyati he gautama! yathA udAyihastirAjasya vaktavyatA tathA bhUtAnandasyApi vaktavyA yAvadantaM kariSyatIti pUrva bhUtAnando'surakumAra AsIt tadanantaraM tatazcayutvA bhUtAnandahasvirAjo jAtaH atrato mRtvA narake yAsyati tato narakAnirgatya mahAvidehakSetramAsAdha jJAnAcArAdhanaM kRtvA setsyati bhotsyate mokSyati parinirvAsyati sarvaduHkhAnAmantaM kariSyati ceti samuditArthaH ||suu0 1 // bhadanta ! kuNikarAjA kA dUsarA hastirAjabhUtAnanda hai vaha 'kabhohitoaNa. taraM uvvaTTittA bhUyANaMdahasthirAyattAe0' kahAM se cyuta hokara bhUtAnanda istirAja kI paryAya se utpanna huA hai ? isa prakAra se yaha bhUtAnanda hastirAja kI bhUtaparyAya viSayaka prazna hai, isake uttara meM prabhune kahA 'goyamA! evaM jaheva udAyI jAva aMtaM kAhiha' he gautama! jaisA spaSTIkaraNa udAyI hastirAja ke viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI spaSTIkaraNa bhUtAnanda hastirAja ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| yAvat vaha samasta duHkhoM kA vinAza karegA isa prakAra vaha bhUtAnanta bhI pahile asurakumAra deva thA vahAM se cyuta hokara vaha aba bhUtAnanta hastirAja kI paryAya meM hai isake bAda vaha marakara ke naraka meM jAvegA, phira naraka se nikala kara mahAvideha kSetra meM janma dhAraNa kara vahIM se jJAnAdika kI ArAdhanA bhInne sAthI 2 bhUtAna che. te "kaohito aNaMtara uThavaTTittA bhUyANaMda hatthirAyattAe0" yAMthI yavI2 bhUtAna hathinI paryAyathI utpanna thye| che. tenA uttaramA prabhu 4 cha ? "goyamA evaM jaheva udAyI jAva aMtaM kAhii" he gautama udAyI hAthIrAjanA viSayamAM jevuM varNana karyuM che. e pramANenuM saghaLuM varNana bhUtAnaMda hAthInA viSayamAM paNa samajavuM. yAvat te samasta duHkhe aMta karaze. A rIte te bhUtAnaMda hAthI paNa asurakumAra deva hate. tyAMthI te nIkaLIne bhUtAnaMda hAthipaNAne pAmyo che. ane tyAMthI kAla karI. te narakamAM jaze. ane pachI te narakathI nikaLIne mahAvideha kSetramAM janma leze. ane tyAMthI jJAnAdikanI ArAdhanA karIne siddha thaze, buddha thaze. mukta thaze, ne parivanita thaze. ane samasta duHkhone nAza karaze. je su 1 | zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 341 ___ anantaraM pUrvaprakaraNe bhUtAnandasyodvartanAdikriyA kathiteti kriyAdhikArAdeva kriyA sUtramAha-'purise gaM bhaMte' ityAdi / mUlam-purise gaMbhaMte! tAlamAruhai talamAsahittA tAlAo tAlaphalaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kai kirie ? goyamA! jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhai tAlamAruhittA tAlAo tAlaphale pacAleivA pavADeivA tAvaM caNaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe 1 / jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphalaM nivvattie te vi NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahiM kiriyAhiM puTA 2 / ahe NaM bhaMte ! se tAlaphale appaNo garuyattAe jAva paccovayamANe jAI tattha pANAiM jAva jIviyAo vvrovei| tae NaM bhaMte ! se purise kai kirie ? goyamA ! jAvaM ca NaM se purise tAlaphale appaNo garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puDhe 3 / jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAle nivvattie te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTThA 4 / jesi piNe jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie te vi NaM jIvA kAi. yAe jAva paMcahi kiriyAhiM pudrA 5 / je vi ya se jIvA ahe vIsasAe paccovvayamANassa uvaggahe vahati te vi ya NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi~ kiriyAhiM puTThA 6 / purise NaM bhaMte! rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kai kirie ? goyamA! karake siddha hogA, buddha hogA, mukta hogA, parinirvAta hogA aura samasta duHkhoM kA nAza karegA // sU0 1 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 bhagavatI sUtre jAvaM ca NaM se purise rukkhassamUlaM pacAlei vA pavADei vA tAvaM caNaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe 1 / jesi piyaNaM jIvANaM sarIrehiMto mUlaM nivvattie te vi ya NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTTA 2 / ahe NaM bhaMte ! se mUle appaNI garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei, tae NaM bhaMte ! se purise kai kirie ? goyamA ! jAvaM ca NaM se mUle appaNo jAva vavazevei tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cauhiM kiriyAhiM puTTe3 / jesipi ya NaM jIvANaM sarIrehiMto tAle niddattie te viNaM jIvA kAiyAe jAva caurhi kiriyAhiM puTThA 4 | jesi piya NaM jIvANaM sarIrehito mUle nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jAna paMcahi kiriyAhiM puTThA 5 / je viya NaM se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANassa uvaggahe vadvaMti te viNaM jIvA kAiyAra jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 6 / purise NaM bhaMte! rukkhassa kaMda pacAlemANe kai kirie goyamA ! jAvaM ca NaM se purise kaMdaM pacAlei tAvaM ca of se purise jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe 1 / jesi piNaM jIvANaM sarIrehiMto kaMde nivvattie te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 2 / ahe NaM bhaMte! se kaMde appaNo0 jAva caurhi kiriyAhiM puTThe 3 / jesiM pi ya NaM jIvANaM sarIrehiMto tAle nivvattie jAva cauhiM kiriyAhi puTThA 4 | jesiM piNaM jIvANaM sarIrehiMto kaMde nivyattie te viya NaM jIvA jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 5 / je viyaNaM se jIvA ahe vIsa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za017 u01 202 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 343 sAe paccovayamANassa jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA 6 / jahA kaMde evaM jAva bIyaM ||suu02|| chAyA--puruSaH khalu bhadanta ! tAlamArohati tAlamAruhya tAlAt tAlaphalaM pacAlayan vA prapAtayan vA katikriyaH gautama ! yAvat ca khala sa puruSaH tAla. mArohati tAlamAruhya tAlAt tAlaphalaM pracAlayati vA prapAtayati vA tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / yeSAmapi khala jIvAnAM zarIrebhyastAlaphalaM nirvatitam te'pi khalu jIvA kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / atha khalu bhadanta ! tat tAlaphalam Atmano gurukatayA yAvat pratyavapatat yAn tatra prANAn yAvat jIvitAd vyaparopayati tatA khalu madanta ! sa puruSaH katikriyA ? gautama ! yAvat ca khalu sa puruSaH tAlaphalam Atmano gurukatayA yAvat jIvitAt vyaparopayati tAvat ca khala sa puruSaH kAyikyA yAvat caturbhiH kriyAbhiH spRSTaH 3 / yeSAmapi khalu jIvAmA zarIrebhyaH tAlo nirvartitaH te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat catasamiH kriyAbhiH spRSTAH 4 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaphalaM nirvacitam te'pi khala jIvAH kAyikyA yAvat pazcamiH kriyAbhiH spRSTAH 5 / ye'pi ca te jIvAH adhovisrasayA prapatataH upagrahe vartante te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 6 / puruSaH khalu bhadanta ! vRkSasya mUlaM pracAlayan vA prapAtayan vA katikriyaH ? gautama ! yAvat ca khalu sa puruSa vRkSasya mUlaM pracALayati vA prapAtayati vA tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyo mUlaM nirvatitaM te'pi ca khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 patha khalu bhadanta ! tat mUlamAtmano gurukatayA yAvat jIvitAd vyaparopa yati tataH khalu bhadanta ! sa puruSaH kati kriyaH ? gautama yAvat ca khalu tanmUlam Atmano yAvat vyaparopayati tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH 3 / yeSAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrebhyastAlo nirvartitaH te'pi khala jIvA kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH 4 / yeSAmapi ca khala jIvAnAm zarIrebhyo mUlaM nirvattitaM te 'pi khanu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 5 / ye'pi khalu te jIvAH adho visrasayA pratyavapatataH upagraha vartante te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 6 / puruSaH khalu bhadanta ! vRkSasya kandaM pracAlayan katikriyaH ? gautama ! yAvaca khalla zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 bhagavatI sUtre sa puruSaH kandaM pracAlayati tAvat ca khalu sa puruSaH yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyo kando nirvartitaH te'pi khalu jIvAH kAyikA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / atha khalu bhadanta ! sa kandaH AtmanaH0 yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH 3 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIreyastAlo nirvarttitaH yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH 4 / yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirvarttitaH te'pi ca khalu jIvAH yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 5 / ye'pi ca khaca te jIvAH adho visrasayA pratyavapatato yAvat paJcabhiH kriyAbhiH [ spRSTAH 6 / yathA kandaH evaM yAvad bIjam / / sU0 2 // TIkA - 'purise NaM bhaMte / ' puruSaH khacca bhadanta ! 'tAla mArudai' tAlamAroiti tAlasamadhirohati 'tALanArohitA' tAlamAruhya tAlavRkSamadhiruhya 'tAlAo' tAlAt tAlavRkSAt 'tAlaphale' tAlasya phalam 'paMcAle mANe vA' pracAlayan vA 'pavADemANe vA' prapAtayan - adhaH prapAtayan 'kaikirie' katikriyaH katibhiH kriyAbhiH spRSTo bhavati, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama anantara pUrva prakaraNa meM bhUtAnanda kI uttanAdi (naraka se nika lanA) kriyA kahI gaI hai- -ataH kriyA ke adhikAra ko lekara aba sUtrakAra kiyAsUtra ko kahate haiM www 'purise NaM bhaMte! tAlamAruhara, tAlamarahittA' ityAdi / TIkArtha -- isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'puriseNaM bhate ! tAlamAruha' he bhadanta ! jo puruSa tAla vRkSa para car3hatA hai| 'tAlamArohitA' aura tAla para caDhakara 'tAlAo' usa tAla vRkSa se 'tAlaphala' tAlaphala ko 'pacAlemANe vA' calAtA hai hilAtA hai athavA -' pavADemANe vA' use nIce girAtA hai to aisI avasthA meM vaha puruSa 'erferre' kitanI kriyAoMvAlA hotA hai-arthAta kitanI kriyAoM se AnAthI pahelAnA prakaraNamAM bhUtAna danI uddatanAdi (narakamAMthI nikaLavA vigere) kriyA kahI che jethI kriyAnA adhikArathI have sUtrakAra bIju` kriyA sUtra De che. " purise NaM bhaMte ! tAlamAruii tAlamAruhittA" TIDaartha - have gautama svAmI prabhune yevu che che tAlamAruhai" he bhagavan ! tAsa vRkSa para yaDhato puruSa tA para thaDhIne " tADAo" tADa vRkSazrI " tAlaphalaM" te "pavAlemANe vA" hasAve che. athavA " pavADemANe vA" tene to yo avasthAmAM te puruSa " kai kirie" DeMTalI DiyAvANI thAya che ? arthAt keTalI kriyA tene lAge che. zrI bhagavatI sUtra : 12 ityAdi "purise NaM bhaMte ! " tAlamA rohittA " tADanA ijane nIce pADe che. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 345 'jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhai' yAvat ca khalu sa puruSastAlaM-tAlavRkSam Arohati 'tALamArohittA tAlAo tAlaphalaM pacAlei vA tAlamAruhya tAlAt tAlaphalam pracAlayati vA tAlaphalaM prakampayatItyarthaH 'pavADei vA' prapAtayati vA adhaH 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' tAvat ca khallu sa puruSaH kAyikyA yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTaH, atra yAvatpadena AdhikaraNi kI prAdveSikI pAritApanikI prANAtipAtikIkriyANAM grahaNaM bhavati / kazcita puruSastAlavRkSamAruhya tat tAlaphalaM prakampayet prakampayitvA phalaM nIcaiH pAtayet tadA sa tAlaphalaspa tathA tAlaphalamAzritya sthitAnAM jIvAnAM ca pANAtipAta kriyAkArako bhavati yatra prANAtipAtakriyA bhavati tatrAdyAzcatasraH kriyA avazyaM spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhai' he gautama ! jitane samaya meM vaha puruSa tAlavRkSa para caDhatA hai| 'tAla mArohittA tAlAotAlaphalaM pacAlei vA' aura tAla para caDhakara tAlase tAlaphala ko hilAtA hai 'pavADeha vA' athavA use nIce girAtA hai| 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' itane samaya meM vaha puruSa kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai yahAM yAvat pada se 'AdhikaraNikI, prAdeSikI, pAritApanikI evaM prANAtipAtikI ina cAra kriyAoM kA grahaNa huaa| tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi koi puruSa tAla vRkSa para caDhakara usake phala ko hilAtA hai, aura hilAkara use nIce girA detA hai taba vaha tAlaphala ke tathA tAla phala ko Azrita kara rahe hue jIvoM kA prANAtipAta kriyA kA tenA uttaramA prabhu / che , "goyamA jAvaM ca NaM se purise tAlamAruhara" 7 gautama 28mA samayamA ta puruSa tala 52 ya che. "tAlamArohittA tAlAo tAlaphalaM pacAleivA" ane tA 52 yaDhIne tAthI 3 te sAve che. "pacADeivA" mA ta nAya pAu che. "tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe" terA samayamA te puruSa kAyiki adhikaraNikI, prazikI pAritApanikI ane prANuti pAtikI A pramANenI pAMca kriyAthI pRSTa thAya che arthAt tene pAMce kriyAo lAge che. kahevAno bhAva e che ke je koI puruSa tADa vRkSa para caDhIne tene halAve agara halAvIne nIce pADe te samaye te puruSa tADa phaLane temaja tADaphaLane Azraya karIne rahelA jIvone prANAtipAta (nAza) kriyAne karanAra bane che. ane jyAM prANAtipAtakiyA hoya tyAM tenA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre bhavantIti kRtvA sa puruSaH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTo bhavatItibhAvaH / etAsAM catasRNAmabhAve paJcamyAH prANAtipAtarUpAyAH kriyAyAH asaMbhavAdisyatastasya puruSasya kAyikyAdi paJcakriyA bhavanti tatazca sa tAlaphalasya calanapatanakArI tAdRzapaJcabhirapi kriyAbhiH kriyAvAn avazyaM bhavatItibhAvaH // 1 // 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie' yeSAmapi jIvAnAm khalu zarIraistAlaphalaM nirSatitam tAla phalasya utpattirjAtA te vi NaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puDhA' te'pi khalu jIvAH kAri.kyA yAvad paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH yeSAM jIvAnAM zarIrANi khalu tAla phalasya utpattau kAraNIbhUtAni teSAM jIvAnAkAraka hotA hai / jahA~ prANAtipAtakriyA hotI hai vahA~ AdikI cAra kriyAe~ avazya hotI haiM / isa prakAra vaha puruSa pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai| ina cAra kriyAoM ke abhAva meM prANAtipAtarUpa pAMcavIM kriyA kA honA asaMbhava hai| isaliye usa puruSa ko kAyikI Adi pAMca kriyAe~ hotI haiM aisA kahA gayA hai| isa prakAra se vaha tAlaphala ko hilAnevAlA aura unheM girAnevAlA purUSa pAMca kriyAoM se kriyA. vAn avazya hotA hai aisA jAnanA cAhiye 1 'jesi pi Na jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie' tathA jIna jIvoM ke zarIra se vaha tAla phala niSpanna huA-arthAt usa tAla phala kI utpatti huI hai| 'te viNa jIvA kAyiyAe jAva paMcahiM viriyAhiM puTThA' ve jIva bhI kAyikI Adi pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiN| aisA jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki tAlaphala kI utpatti meM jIvoM ke zarIra kAraNIbhUta to hote hI haiN| ataH jinake zarIra usameM pahelAnI cAre kriyA A avazya hoya che. e rIte te puruSa pAMce kriyAthI pRSTa thAya che. A cAra kriyAonA abhAvamAM prANAtipAta rUpa pAMcamI kriyA saMbhavI zakatI nathI. jethI te puruSane kAyikI vigere pAMce kriyA thAya che. e pramANe kahevAmAM AvyuM che A rIte tADaphaLane halAvavAvALe ane tene pADavAvALe puruSa pAMce kriyAothI kiyAvAna thAya che. tema samajavuM. "jesi piNaM jIvANaM 'sarirehi to tAlaphale nivvattie" tathA vAnA zarIrathI te tADaphaLa banyuM hoya arthAt te te tADaphaLanI utpatti thaI hoya "te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyahi puDhA" te 8vo 555 yi vigere pAMce kriyAothI pRSTa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke tADaphaLanI utpattimAM jIvenA zarIra banAvavA rUpe kAraNe te hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyA ni0 347 mapi kAyikayAdyAH paJcakriyAH saMlaganti anyajIva saMghaTTanAdau paramparayA teSAM nimittIbhUtatvAt |2| 'aheNaM maMte' atha khalu bhadanta / atha anantaram tAlaphalAnAM cAlanAnantaram ' se tAlaphale appaNI gurubatAe' vat tAlaphalam Atmano gurukatayA bhAravattayA 'jAtra paccovayamANe' yAvat pratyacapatat sat atra yAvatpadena 'saMbhArikaaur resierrikatayA' ityanayorgrahaNaM bhavati 'jAI' tattha pANAI' ye tatra prANAH tatra bhUmyAdau sthitAstAn 'jAtra jIvipAo baroveda' 'jAva' yAvat atra yAvatpadena 'bhUyAI jIvAI sattA virAhe, abhihaNa baDhei lese, saMghA ei, saMghaTTe, paritAve, kilAmei, uvahavera, ThANAo ThANaM saMkAmei' ityeteSAM karaNIbhUta hue haiM ve anya jIva ke saMghaTTana AdimeM paramparA se nimittIbhUta hote haiN| isaliye ve bhI kAyikI Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hue kahe gaye haiN| aba gautama prabhu se pUchate haiM- 'ahe NaM bha'te ! se tAlaphale appaNIgaruyattAe jAba paccIyamANe' he bhadanta ! vaha tAla phala hilAne ke bAda yadi apane hI nija ke bhAra se DAla se TUTa par3atA hai to - 'jAI tattha pANAI jAva jIvidhAo davaroveda' aisI sthiti meM nIce paDate hI usake dvArA jitane bhI vahAM prANa yAvat jIva hote haiM ve saba jIvana se rahita hote haiM 'tae NaM se bhate / kaikirie' to usa hilAnevAle puruGet feart kriyAe~ lagatI hai ? isa prazna kA tAtparya aisA hai / tAla para caDhakara yadi koI puruSa usake phala ko hilAtA hai aura hilAne ke sAtha hI vaha usa vRkSa se apane bhAra se TUTakara nIce jamIna para paDa jAtA hai to vaha paDate hI usa jamIna para ki jahAM vaha par3A hai vahAM rahe hue yAvatpada se gRhIta 'bhUyAI' bhUtoM' ko 'jIbAI' jIvoM ko 'sattAI' jethI jenA zarIra temAM kAraNa bhUta thayA che. tee anya jIMtranA sa'gaTTuna vigeremAM para parAthI ninittarUpa hAya che. jethI tee paNa kAcIkI viMgera pAMca kriyAthI pRSTa thAya che. have gautama svAmI prabhune evu' pUche 04 "ahe NaM bhaMte! se tAlakale appaNI garuyattAe jAva paccovayamANe" he bhagavan ! te tADaphaLa halAvyA pachI jo te peAtAnA ja bhArathI tUTI paDe te " jAI tattha pANAI jAva jIviyAo vavarovei" mevI sthitimAM nIce paDatAM ja tenA dvArA tyAM jeTalAM prANiyA yAvat jIva hAya che. te aMdhA bhavana vagaranA bhane che. arthAt bharI laya che. "tae NaM se bhaMte kai kirie " tA he bhagavan ! te halAvavAvALA puruSane keTalI kriyAo lAge che? A prazna pUchavAnA bhAva e che ke-tADa para caDhIne jo kAI puruSa tenA phaLane halAve che ane halAvatAM ja te phaLa te vRkSa parathI pAtAnA paDe to tyAM te paDe che te kamIna para rahelA ahi zrI bhagavatI sUtra : 12 bhArathI jamIna para tUTI yAvatyahathI "bhUyA hUM" Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhagavatIsUtre saMgraho bhavati / 'jIviyAo vavaroveI' bhUtAni jIvAH sattvAH, tAna virAdhayati, abhihanti varttayati, ileSayati, saMghAtayati, saMghaTTayati, paritApayati lAmayati upadravati, sthAnAtsthAnAntaraM saMkrAmayati, jIvitAd vyaparopayati / tatra mANAH dvIndriyAdArabhma caturindriyaparyantAH, bhUtAni abhUvana bhavanti bhaviSyantIti bhUtAni vanaspatayaH jIvAH ajIviSuH, jIvanti jIviSyantIti jIvAH pazcendriyAH savAH sattAvanta:-pRthivyAdayaH, uktazca 'pANAH dvitricatuHproktAH, bhUtAni taravaH smRtaaH| jIvAH paJcandriyAH proktAH zeSAH sacA udIritAH // 1 // sattvoM ko virAhei abhihaNai, vaDhei, deseha, saMghAei, saMghaTTei, paritAvei philAmeha, uvahaveha, ThANAmo ThANaM saMkAmeha' virAdhita karatA hai, apanI ora Ate hue unheM girA detA hai, unake zarIra meM saMkoca kara detA hai, apane sAtha unheM saMlagna karatA hai, Apasa meM apane aura unake zarIra se TakarAtA hai, unheM sparza karatA hai pIDita karatA hai, mAraNAntika Adi samuddhAta kI dazA meM unheM pahu~cA detA hai, eka sthAna se dUsare sthAna para kara detA hai, aura to kyA vaha unheM apane pyAre jIvana se bhI rahita kara detA hai / isa saba sthiti kA nimittakAraNa phala ko hilAnevAlA vaha puruSa hai / ataH usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM aisA prazna gautama ne prabhu se pUchA hai| 'prANAH dvitricatuH proktA, bhUtAni taravaH smRtA, jIvAH paMcendriyAH proktAH zeSAH satyA udIritAH' bhUtAna "jIvAI" vana35ti vone payandriyAne "sattAI" satvAna pRthvima5 virAhai abhihaNai, baTTei, aisei, saMghaTei, paritAvei, kilAmei, uvahavei, ThANAo ThANaM saMkAmei" vidhita 43 cha. cAtAnA ta23 mAvatA tamAna pADI de che, teonA zarIramAM sakeca utpanna kare che, ane pitAnI sAthe tene TakarAve che. arthAt pitAnI sAthe athaDAve che, tene sparze che. pIDita kare che, mAraNAnika vigere samudUghAtavALI dazAmAM temane pahoMcADe che. eka sthAnathI bIjA sthAne mUkI de che, bIjuM te zuM paNa teone pitAnA pyArA prANathI paNa choDAvI de che. arthAt mArI nAkhe che. A tamAmanuM nimitta phalane halAvanAra puruSa che. jethI te puruSane keTalI kiyAe lAge che ? A rItane gautama svAmIno prazna che. "prANAH dvitricatuH prokA, bhUtAni taravaH smRtAH, jIvAH paJcendriyAH proktAH, zeSAH sattvAH udIritAH // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 349 1 iti tAna virAdhayati - teSAM virAdhanaM karoti abhidanti - abhimukhaM samAgacchato jIvAn pAtayati varttayati-vartulA karoti zarIrasaMkocApAdanAt zleSayatiAtmani saMlagnAn karoti, saMghAtayati parasparaM svaparagAtraiH saMhatAn karoti, saMghaTTayati ISatspRzati, paritApayati- sarvathA pIDayati, klAmayati-mAraNAntikAdi samuddhAtaM nayati, sthAnAtsthAnaM saMkrAmayati ekasthAnAda dvitIyaM sthAnaM nayati, kiM punaradhikena jIvitAd vyaparopayati- jIvanApi pRthakaroti 'tara NaM bhaMte ! se purise kai kirie' tataH khalu sa puruSaH katikriyaH etAdRzaH puruSaH katikriyAbhiH spRSTo bhavati iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'jAvaM caNaM se purase tAlaphale appaNI garuyattAe jAva jIviyAo vavarove' yAvat ca khalu sa puruSaH tAlavRkSaM pracAlayati tasya pracAlane sati tat tAlaphalamAtmano gurukatayA yAvat vyaparopayati jIvitAd vyaparopayati atra yAvatpadena pUrvoktAni 'prANAH bhUtAni jIvAH saccAH' ityAdyArabhya 'jIvitAt' iti paryantAni padAni saMgrAhyANi / 'tAvaM caNaM se purise kAiyAe jAva caurhi kiriyAhiM puDhe' tAvat ya isa kathana ke anusAra jIva zabda se paJcendriya prANi, prANazabda se dvindriya aura cAra indriyajIva, evaM bhUta se vanaspati lI gaI haiM inase avaziSTa pRthvI, pANI agni aura vAyu ye sattva pada se gRhIta hue haiN| isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jAvaM ca NaM se purise tAla phale appaNIgurupattAe jAva jIviyAo babaroveha' he gautama! tAla para caDha huA vaha puruSa usa vRkSa ko yA phala ko hilAtA hai aura vaha phala apane hI bhAra se TUTakara prANa, bhUta, jIva, satva inako yAvat jIvita se rahita kara detA hai to usa hilAnevAle puruSa ko prANAtipAta kriyA ke sivAya zeSa cAra kriyAe~ lagatI haiN| prANAtipAta kriyA use isaliye nahIM lagatI hai prANazabdathI e indriya ane cAra IndriyavALA veA, tathA bhUta zabdathI vanaspati, ane jIva zabdathI paMcendriya prANI ane satva zabdathI te zivAyanA bAkInA eTale ke pRthvI, pANI agni ane vAyukAyikajIvAnu grahaNa thayA che. gautama svAbhInA yA praznanA uttaramA prabhu che - "goyamA ! Ava caNaM se purise tAlaphale appaNo guruyattAe jAva jIviyAo vavarobei" De gautama tAlavRkSa para caDheaA puruSa te tADavRkSane ke tenA phaLane halAve ane te phaLa peAtAnA ja bhArathI tUTIne prANa, bhUta, jIva, ane satva e badhAne mAvat peAtAnA jIvanathI cheDAve che. arthAt mArI nAkhe che, tA e sthiti mAM halAvavAvALA puruSane prANAtipAta kriyA zivAyanI mAkInI krAciThThI, AdhikaraNikI, prAaSikI ane pAritApanikI e cAre kriyAe lAge che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavatIsUtre khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catasRbhiH niyAbhiH spRSTaH yadA sa puruSaH tAlaM prakampayati tatastatphalaM svakIyabhAreNAdhaH patet tathA tad dvArA anya jIvAnAM prANAtipAto bhavet tatra tasya puruSasya tAlavRkSapacAlayituH kAyi. kyAdi yAvan catasraH kriyAH prANAtipAtaparjitA bhavanti, yato'tra phalapatanena yo hi jIvAnAM prANAtimAno jAtaH tatra tAla kSapacAlayituH puruSasya sAkSAt kAraNatvaM na bhavati astasya puruSasya prANAtipAtavanitAzvatatra evaM kriyA bhavanti iti bhAvaH / 3 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAle nimattie' eSA. mapi khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaH tAlavRkSo nirvartitaH saMpannaH 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH tAla kSaniSpAdakA jIvAH tAlaphalapatanajanitamANAtipAtaM prati sAkSAtkAraNatvAbhAvena catasRbhiH kriyAbhiH spRSTA bhvntiitibhaavH|4| jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie' yeSAmapi kI vaha una sattvAdikoM ke prANavyaparopaNAdika meM sAkSAt kAraNa nahIM hai| sAkSAtU kAraNa to phala kA patana hI hai| ataH usa pracAlayitA puruSa kokAyikI Adi 4 kriyAe~ hI lagatI hai aisA kahA hai 3 / 'jesi pi NaM jIvANaM sarIrehito tAle niyattie te viNaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puDhA' tathA-aisA jo kahA hai usakA tAtparya aisA hai ki-jina jIvoM ke zarIra se vaha tAlavRkSa niSpanna huA hai ve jIva bhI prANAtipAtakriyA ke sivAya kAyikyAdi cAra kriyAoM vAle hI haiN| kyoMki prANAtipAta kriyA meM una jIvoM kA bhI sAkSAt vyApAra nahIM hai| usameM sAkSAt vyApArazAlI to phalakA patana hI hai 4 tathA 'jesiM piNaM jIvANaM sarIrehito tAlaphale nivvattie te vi NaM jIvA prANAtipAta kriyA na lAgavAnuM kAraNa e che ke te puruSa te satvAdika jIvonA prANa cheDAvavAmAM sAkSAt kAraNarUpa nathI. tenuM sAkSAt kAraNa te phaLanuM paDavuM teja che. jethI te phaLane halAvanAra puruSane kAyikI vigere cAra (yaa| vANe cha. sema dhuM che. "jesi pi NaM jIvANaM sarIrehito tAle Nivvattie te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhi pudrA" 2 vAnA zarIrathI te tADavRkSa utpanna thayuM che, te jIva paNa prANAtipAta kriyA zivAya kAyikI vigere cAra kiyAe vALA ja hoya che. kemake prANAtipAta kriyAmAM te jIvone paNa pratyakSa vyApAra heta nathI. temAM pratyakSa kAraNa to 57 me the. "jesi piNaM jIvANaM sarIrehito tAle Nivvattie zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAla dRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 351 khalu jIvAnAM zarIrebhyastAlaphalaM nirvartitam-niSpanIkRtamabhUditi, te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH yeSAM jIvAvayavaistAlaphalaM nirvartitaM tAlaphalena patatA AkAzAyadhikaraNakAH jIvA vinAzitAH tAdRzatAlaphalanivartakajIvAnAM prANAtipAtAkhyapazcamaHkriyAkAraNAt tadvyAptA anyAzcatasro'pi kriyAH abhUvan iti paJcakriyAvanto bhavanti te jIvAH yataH tAlapatanena prANAtipAto jAta iti tAzamANAtiyAta prati tAdRzajIvAnAM sAkSAtkAraNatvasya vidyamAnavAtte jIvA bhavanti paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA iti / loke'pi sAkSAnmArayitu. reva prANadaNDo bhavati, prerakAdestu kArAgArAdireva na tu prANadaNDaH / 5 / 'je vi ya se jIvA Ahe vIsasAe paJcoprayamANasa uggahe vaTaMti' ye'pi ca te jIvA kAiyAe jAca paMcahi kirIyAhi puTThA' aisA jo kahA gayA hai ki jina jIvoM ke zarIra se vaha tAla phala niSpanna hubhA hai-so isakA tAtparya aisA hai ki jahAM paMcamI kriyA hotI hai vahAM zeSa cAra kriyAe~ avazya hotI hai-ataH kAraNAt-giranevAle tAlaphala se jamIna para rahe hue satvAdika girakara jaba prANAdi se rahita kara diye to jina jIvoM ke avayavoM meM milakara usa tola phala kI niSpatti kI hai, una jIvoM kA bhI prANAtipAtAdika pAMca kriyAe~ lagatI hai aisA jAnanA cAhiye / loka meM bhI sAkSAt mAranevAle ko prANadaNDa hotA hai tathA use preraNA denevAlo ko bhI kArAvAsAdirUpa daNDa hotA hai| bhale hI prANa daNDa na ho para daNDato avazya milatA hI hai| isI prakAra se yahAM para bhI jAnanA caahiye|5 'je viya se jIvA ahe vIsasAe te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cAhiM kirayAhi puTThA" 2 vAnA zarIrathI te tADa phaLa pedA thayuM che vigere te tema kahevAno hetu e che ke-jyAM pAMcamI kriyA prANAtipAtikI thAya che tyAM bAkInI kAyikI vigere cAre kriyA e thAya che ja A kAraNathI paDavAvALA tADaphaLathI jamIna para rahelA savAdine pADine jyAre prANa vagaranA karI dIdhA te je jInA avaya e maLIne te tADaphala pidA karyuM che, te jIvane paNa prANAtipAta sudhInI pace kriyAo lAge che. tema samajavuM. lekamAM paNa pratyakSa mAranArane ja prANAntadanDa thAya che. ane tene preraNA ApanAra vigere madadarUpa thanArane jela vi. rUpa zikSA thAya che. bhale prAkRdanDa na hoya paNa danDa to tene 132 maNe 1 che. me 0 mAiyAM 551 sama. "je vi ya se jIvA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 352 bhagavatIsUtre adhaH visrasayA virasA svabhAvaH tathA ca visrasayA svabhAvata eva pratyavapatataH phalasya upagrahazabdena atra pAtane preraNam upaya he preraNe vartante 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' te'pi ca khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTAH tathA vRkSAtpatataH phalasya patanamArge yadi stambha sthANuprabhRti bhavet tasyA''sphAlanena tatphalaM yad dUraM patet tadA tadupagrAhaka jIvA api paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti prAgAtipAtaM prati teSAM sAkSAdeva kAraNatvAt // 6 // iti tAlaphalamAzritya SaT sthAnAni 6 / tAni ca yathA cAlaka puruSaH 1; tAlaphala nivartaka jIvAH 2, svagurukatayA phaLapatane puruSa kriyA 3, paccokyamANassa ugAhe baTuMli te vi yaNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kirayAhiM puTThA' tathA vRkSa se gire hue usa phala ko jo apane Upara se ucaTAkara dUra girA detA hai-aisA vaha upagrAhaka jIva bhI prANAtipAta kriyA meM sAkSAtkAraNa hone se prANAtipAtAdi pAMca kriyAoMvAlA hotA hai-tAtparya isa kA aisA hai ki tAlaphala ke patana mArga meM yadi stambha, sthANu vagairaha ho to giratA huA vaha tAla phala pahile una para giratA hai aura phira unase coTa khAkara Age dUrI para jAkara gira jAtA hai| aisI avasthA meM usa dUra ke sthAna para rahe hue prANAdikoM kA usake patana se nAza hotA hai| isa nAza meM sAkSAtkAraNa jaisA vaha tAla phala hai isI prakAra se apane Upara se ucaTAne vAle ve stambha sthANu Adi bhI hai-ataH ve bhI (upagrAhaka jIva bhI) prANAtipAta Adi pAMca kriyAoMvAle haiM / isa prakAra se tAla phala ko Azrita ahe vIsasAe paccovayamANastha uggahe vaTuMti te vi ya NaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA" tathA vRkSa 52thI 53 te ne ke je pitAnA para pachaDAvIne dUra pADI de che tevA te upagrAhaka jIve paNa prANAtipAta kriyAmAM sAkSAtkAraNa hovAthI prANAtipAta vigere pace kriyAovALA hoya che. A kathananuM tAtparya evuM che ke tADaphaLanA paDavAnA mArgamAM je staMbha (thAMbhale) sthANuM (ThaMDu) vigere Ave te paData evuM te tADaphaLa pahelA tenA para pachaDAI che, ane te pachI tenAthI pachaDAIne dUra jaI paDe che. e sthitimAM te dUranA sthAna para rahelA jInA prANAdikeno nAza thAya che. te prANAdikanA nAzamAM pratyakSa kAraNa jema te tADaphaLa che. te ja rIte pitAnA parathI uchALavAvALA te sthaMbha, thANuM vigere paNa che jethI te upagrAhaka jIva paNa prANAtipAta vigere pAMce kriyAthI pRSTa hoya che. A rIte tADaphaLane uddezIne A cha sthAna kahyA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 353 atraiva tAlavRkSanivartakajIvAH 4, atraiva phalanivartakajIvAH 5, upagrAhakajIvAH 6 / evaM mUlAdidvAregApi vAcyAni, tAnyeva, darzayitumAha-'purise NaM bhaMte !' ityAdi / 'purise NaM bhaMte !' puruSaH khalu bhadanta ! 'rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA' vRkSasya mUlaM pracAlayan vA 'pavADemANe vA' adhaH prapAtayan vA, 'kai kirie' katikriyaH ? yaH khalu vRkSasya mUlaM kampayati adhaH pAtayati tasya kati kriyA bhavanti ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise rukavassa mUlaM pacAlei vA pavADei vA' yAvat ca khalu sa puruSo vRkSasya mUlaM pacAlayati vA prapAtayati vA 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe' tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyAdipaJcamiH karake ye 6 sthAna kahe haiM-eka cAlaka puruSa, 2 tAla phala nirvartaka aneka jIva, 3 girane ke pratiphala kI gurutA ko lekara puruSa kriyA 4 tAlavRkSa nirvartaka aneka jIva, 5 phalanirvataka aneka jIva aura upagrAhaka jIva 6 / isI prakAra se mUlAdi dvAra bhI kahalenA cAhiye-isI bAta ko sUtrakAra spaSTa karake dikhalAte haiM 'puriseNaM bhaMte ! rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA pavADemANe vA kaikirie' inameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! koI puruSa yadi vRkSake mUla ko hilAve athavA use girAve to vaha puruSa kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA! jAvaM ca NaM se purise rukkhassa mUla pacAlei vA, pavADeha vA' he gautama! jo puruSa vRkSa ke mUla ko hilAtA hai, athavA use calatA hai 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhe' vaha puruSa kAyika Adi pAMca kriyAoM se spRSTa hotA hai|' che. halAvanAra puruSa (1) tADaphaLane vartaka aneka jIva (2) paDavAvALA phaLanI gurUtAne laIne puruSane lAgatI kriyA (3) tADa vRkSa nirvaka aneka jIva (4) phaLa nivartaka aneka jIva (5) ane upagrAhaka jIva (6) Aja rIte mULa vagerenA viSayamAM paNa samajavuM, eja vAtane spaSTa karavA mATe sUtra 412 4 cha, "purise Na bhaMte ! rukkhassa mUlaM pacAlemANe vA, pavADe mANe vA kaikirie" mAmA gautama svAmI prasuna se pUche che bhagavan ! 4 puruSa je vRkSanA mULane halAve athavA tene pADe to te puruSa keTalI kriyA vANe thAya cha, tn| uttaramA prabhu cha , "goyamA jAvaM ca NaM se purise rUkkhassa mUlaM pacAleivA pavADeivA" 8 gautama 2 puruSa AunA bhUjana DAve mayA tara 5713 "tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva paMcahi kiri yAhi puDhe" te puruSa yihI vigare pAya liyAthI spRSTa thAya che. te pAye zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kriyAbhiH spRSTaH 1 / 'jesi pi ya NaM jIvANaM sarIrehito mUle nivvattie' yeSA. mapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyo mUlaM nirvatitam 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTTA' te'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAmiH spRSTAH yat eteSAM virAdhanA nimittabhAvasya bahutaratvAt 2 / 'ahe NaM bhaM!' atha khalu bhadanta ! 'se mule appaNo garuyattAe' tanmUlamAtmano gurukanayA 'jAva jIviyAo vavarovei' yAvat jIvitAt vyaparopayati, atra yAvatpadena sammArikatvagurukasammArikatvayoH grahaNaM bhavati tathA mUlaM pratyavapatat ye tatra prANabhUtajIvasavAstAna virAdhayati, ityArabhya 'sthAnAtsthAnaM saMkrAmayati' iti paryantapadAnAM grahaNaM bhavati / tatazca tanmUlaM pracAlanAnantaraM svabhAreNa pracalat prapatad vA'nyAn taddezasthitAn jIvAn jIvitAd vyaparopayati vinAzayati ityarthaH 'to NaM bhaMte ! se purise' tataH khalu bhadanta ! sa puruSaH yasya vyApAreNa 'aisA kyoM hotA hai isakA uttara pIche likhA jA cukA hai / isI prakAra se 'jesi pi ya NaM jIvANaM sarIrehito mUle nivattie jAva bIe ninvattie' jina jIvoM ke zarIra se vaha banA hai 'te viNaM jIvA kAi yAe jAva paMcahi kiriyAhi puTThA' ve bhI jIva kAyika Adi pA~ca kriyAoM se spRSTa hote haiN| kyoMki ye bhI virAdhanA meM nimitta hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'ahe NaM bhaMte ! se mUle appaNo garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei, he bhadanta ! vaha mUla apane svataH ke bhAra se nIce jamIna para gira paDatA hai aura jisa jagaha vaha girA hai vahAM ke prANa bhUta, jIva, sattva inakI vaha virAdhanA kara detA hai yAvat unhe eka sthAna se dUsare sthAna meM paTaka detA hai-to isa sthiti meM 'tao NaM bhaMte ! se purise kaha kirie' he bhadanta ! vaha puruSa kitanI kriyAothI kaI rIte pRSTa thAya che. te bAbata phaLa nA paDavA vigere rUpe paDe na yuche. te pramANe sabha7 se. me zata "jesi pi yaNa sarirehitA mUle nivattie" 2 vAnA zarIrathI bhUNa manyA hAya "ve viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM pddh'aate| 55 apilIvare pAya kiyAvALA thAya che kema ke te jI paNa prANAtipAtamAM nimittarUpa hoya che. 73 gautama svAmI prabhune me dhUche che , "he NaM bhaMte ! se mUle appaNo garuyattAe jAva jIviyAo vavarovei" magante bhUgotAnA bhArathI nIce jamIna para kharI paDe ane je jagyAnA upara paDe tyAMnA prANa zrata, jIva ane satvanI virAdhanA kare che. yAvata eka sthAnathI bIje sthAne pachA cha, tala sthitimA "tao NaM bhaMte ! se purise kai kirie" ke zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 355 mUlasya calanaM prapAto vA jAtaH pracalatA prapatatA vA mUlena taddezasthitajIvIntarANAM mAgAtipAto jAtaH sa puruSa ityarthaH, vRkSamUlapakaMpakapuruSa evaM 'se purise' ityanena gRhIto bhavati, 'kaikirie' katikriyaH ? / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se mUle appaNo jAva vavarovei' yAvat ca khalu tanmUlam Atmano yAvat vyaparopayati, atra yAtpadena 'garuyattAe saMbhAriyattAe guruyasaMbhAriyattAe paccovayamANe jAI tatya pANAI jAva jIviyA bho' ityantasya grahaNaM bhavatIti, prapatat tanmUlaM svagurukatayA tatra sthitAn anyAn jIvAn vinAzayatItyarthaH 'tAvaM ca NaM se purise kAiyAe jAva cAhiM kiriyAhiM puDhe' tAvat ca khalu sa puruSaH kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH tathA ca yasya puruSasya vyApAreNa pracalatA mUlena jIvAntarANAM pANAtipAto jAtastAvat sa puruSaH catuHkriyAvAn bhavati mANAtipAte tasya sAkSA. kriyAoM dvArA spRSTa hotA hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki koI puruSa vRkSa ke mUla ko hilAtA hai aura vaha mUla hilate 2 hI bhAra se nIce jamIna para TUTakara gira paDatA hai-aisI hAlata meM usase vahAM rahe hue prANabhUtAdi jIva virAdhita Adi avasthAvAle ho jAte hai-ataH isa avasthA meM vaha puruSa kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jAvaca NaM se mUle appaNo jAva vavaroveI' he gautama! puruSa dvArA hilAyA gayA vaha mUla apane hI bhAra se jaba gira. jAtA hai aura jahAM vaha girA hai vahAM ke prANAdijIvoM kI vaha virAdhanA Adi kara detA hai 'tAvaM caNaM se purise cauhi kiriyAhiM puDhe' to isa sthiti meM usa mUla kA hilAnevAlA vaha puruSa kAyikI Adi cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| prANAtivAta kriyA meM yaha sAkSAtkAraNa bhagavad ! te puruSa keTalI kriyA vALe thAya che. A praznane hetu e che ke koI puruSa vRkSanA mULane halAve ane te mULa halatA halatAM ja bhArathI jamIna para tUTI paDe e sthitimAM tenAthI tyAM rahelA prANa bhUta, jIva prANathI chUTI jAya che. jethI A sthitimAM te puruSa keTalI kiyAvALe thAya che? tenA uttaramA prabhu 4 cha, "goyamA jAvaMca NaM se mUle appaNo jAva vavaroveI" he gautama puruSa dvArA halAvAyeluM te mULa pitAnA bhArathI paDI jAya che ane te jayAM paDyuM hoya tyAMnA jene prANathI choDAvavA vigere kare che. "tAvaM ca NaM se purise cauhi kiriyAhiM puDhe" se sthitimA bhUjana sal. vavAvALe te puruSa kAyikI vigere cAra kriyAothI pRSTa thAya che. kAraNa ke prANAtipAta karavAmAM te puruSa pratyakSa kAraNa rUpa hetuM nathI. temAM sAkSAt zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nimittatvAbhAvAt 3 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde jAva bIe nivvattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando yAvad bIjaM nivatitamH 'te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTAH, te tAlavRkSa nirvartakA jIvAH kAyikyA yAvat catamabhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti ityarthaH, vRkSasya paraMparayA kAraNatvAt catasraH kriyAH 4 / 'jesi pi yaNaM jIvANaM sarIrehito mUle nivvattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAm zarIrebhyo mUlaM nirvatitam 'te vi NaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH mUlasya sAkSAtkAraNatvAt 5 / 'je viNaM se jIvA ahe vIsasAe paccoSayamANassa uvaggahe vaTuMti' ye 'pi khalu jIvAH adho visrasayA pratyavapatataH upagrahe nahIM banatA hai / sAkSAt kAraNa to usameM vaha mUla hI hai ki jo vahAM una para gira kara unakA virAdhaka huA hai|3 'jesi piNaM jIvANaM sarIre hiMto kaMde nivvattie jAva bIe Nivvattie' tathA jina jIvoM ke zarIroM se vaha kanda yAvat bIja nirvasita huA hai| 'te vi NaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhiM puTTA' ve bhI jIva kAyika Adi cAra kriyAoM se spRSTa hote haiN| kyoM ki vRkSa paramparA se kAraNa hai / 4 'je siM pi ya NaM jIvANa sarIrehiMto mUle nivvattie' jina jIvoM ke zarIroM se mUla nirvartita huA hai| 'te vi ya NaM jIvA kAyiyAe jAva paMcahi kiriyAhiM puTThA' ve jIva bhI kAyikI Adi pAMcoM kriyAoM se spRSTa haiM, kyoMki jIvoM kI virAdhanA meM mUla sAkSAtkAraNa hai| 5'je viyaNaM se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANasta uvagahe vaTThati' tathA jo jIva usa mUla ke kAraNa te te mULa ja che. ke jeNe tyAM paDine teone prANathI choDAvyA cha. "jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kahe jAva bIe nivvattie" tathA ra vAnA zarIrathI te 4 yAvata mI manyu DAya "te vi gaM jIvA kAiyAe jAva cauhi kiriyAhi puTThA" vA 59yI vigere yA2 liyAthI 25Ta thAya che. // 25 vRkSa 52521 4.255 che. (4) "jesi pi ya NaM jIvANaM sarIrehi to mule nivvattie" 2 vAnA zarIrAthI bhU sanyA hAya "te vi ya NaM jIvA kAyiyAe jAva pacahi kiriyAhiM puTThA" te 7ve 55 miDI vizere pAya kriyAothI pRSTa thAya che. kema ke te jIvene mAravAmAM te mULa ja sAkSAta 11295 cha. (5) je vi ya se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANassa uvvagahe vaTuMti" tema 2 01 te bhUjanA mAvi 54vAnA ||2maa tena zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 301 sU02 tAladRSTAntena kAyikyAdikriyAni0 357 upakAre preraNe ityarthaH vartante 'te viNaM jIvA kAiyAe jAva paMcahi kiriyAhi puDhA' te 'pi khalu jIvAH kAyikyAdi yAvat paJcabhiH kriyAmiH spRSTAH tathA ca patato mUlasya mArge sthANustammAdayasteSAM jIvA api sahAyakA pazcAbhiH kriyAmiH kriyAvanto bhavantItyarthaH 6 / 'purise NaM bhaMte !' puruSaH khalu bhadanna / 'rukkhassa kaMdaM pacAle mANe kaikirie ?' vRkSasya kandaM pracAlayan puruSaH kati. kriyaH ? / bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jAvaM ca NaM se purise kaMde pacAleI' yAvacca khalu sa puruSaH kandaM pracAlayati 'tAvaM ca NaM se purise jAva paMcahi kiriyAhiM puDhe' tAvat ca khalu sa puruSo yAvat pazcabhiH kriyAbhiH spRSTaH 1 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde niyattie' yeSAmapi ca khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirvartitaH te vi NaM jIvA: paMcahi svabhAvataH girane ke mArga meM use sahAyakabhUta hote haiM ve jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se spRSTa hote haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki mUla ke girane ke mArga meM sthANu stambha Adi ke jIva bhI use sahAyaka ho to ve bhI prANAtipAta Adi pAMca kriyAoM se yukta hote mAne gaye haiN| 6 aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'purise NaM bhaMte ! rukkhassa kaMdaM pacAle mANe kaikirie' he bhadanta ! vRkSa ke kanda ko calAnevAlAhilAnevAlA-puruSa kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA ! jAvaM ca Nase purise kaMde pacAleha jAva paMcahiM kiriyAhi puTuM' he gautama ! kanda ko hilAnevAlA vaha puruSa prANAtipAta Adi pAMca kriyAvAlA hotaa| 1 'jesi pi ya NaM jIvANaM sarIrehito kaMde Nivattie tathA jina jIvoM ke zarIra se vaha paDavAmAM sahAyarUpa thAya che. te che paNa pAMce kriyAothI pRSTa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke mULane paDavAnA mArgamAM sthANuM, staMbha vigerenA jIvo paNa tene paDavAmAM sahAya rUpa hoya te teo paNa prANAtipAta vigere kriyAo vALA thAya che. (6) have gautama svAmI prabhune evuM pUche cha. "purise NaM bhaMte ! rUkkhassa kaMda-pacAlemaNe kaikirie" sAvan ! vRkSanA kaMdane halAvavAvALe puruSa keTalI kriyAo vALA thAya che ? tenA uttaramA prabhu 4 cha "goyamA jAvaM ca NaM se purise kaMde pacAlei" gautama kaMda-suraNa vigerene halAvavAvALo te puruSa prANAtipAta vigere pAMce tthiyaavaanne| thAya che. 1, "jesi pi ya NaM jIvANaM sarIre hito kaMde nivvattie" tathA 2 vAnazarIyA te 46 (4275 (5.) manyu DAya. 'te vi gaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 bhagavatIsatre kiriyAhi puTThA' te'pi khalu jIvAH kAyikyA yAvat paJcabhiH kriyAbhiH spRSTAH 2 / 'ahe NaM bhaMte !' atha khalu bhadanta ! ' se kaMde appaNI0 ' tat kandam Atmano gurukatA 3 prapatat tatra deze sthitAn yAn jIvAn prANebhyo vyaparopayati, tatra kandasya pracAlayituH prapAtayituH puruSasya kati kriyAH bhavantIti praznaH, bhagavAnAha - 'jAba cahiM puDhe' yAvat catasRbhiH kriyAbhiH spRSTaH sa puruSaH / atra yAvatpadena 'goyamA ! jAvaM caNaM se kaMde adhpaNo guruvattAe jAva jIviyA zro vavazevei tAtraM caNaM se puri sekAiyAe' ityantaM padasandarbhasya grahaNaM bhavati, etAdRzaH puruSaH catuH kriyayA spRSTo bhavati prANAtipAte tasya sAkSAtkAraNatvAbhAvAt iti 3 / 'jersi kanda niSpanna huA hai | te vi NaM jIvA paMcahi kiriyAhi puTThA' ve jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se yukta hote haiM 2, 'ahe NaM bhate ! se kaMde apaNo0' aba gautamane isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! vaha kanda apane bhAra se giratA huA usa jagaha meM rahe hue jIvoM ko prANoM se vyaparopita karatA hai usa kanda ko girAnevAle puruSa ko feart kriyAe~ lagatI haiM ? tAtparya aisA hai ki vRkSa ke kanda ko yadi koI puruSa hilAtA hai, aura hilAte 2 hI vaha kanda apane hI bhAra se TUTakara jamIna para gira paDatA hai to use jamIna para rahe hue prANAdiprANa se rahita ho jAte haiM-ataH usa kanda ko hilAnevAle usa puruSa ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM to isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jAva puDhe' yAvat vaha puruSa cAra kriyAoM se spRSTa hotA hai| yahAM yAvat pada se 'goyamA ! jAvaM ca NaM se kaMde apaNo gurupattAe jAva jIviyAo vavazeveha tAvaM ca NaM se purise kAiyAeM yahAM taka kA pATha jIvA paMcahi puTThA" te vo pApAMce DiyAgo vAjA thAya che, (2) adde NaM bhate ! se kaMde appaNI " De lagavanU te 4 potAnA lAsthI paDine te jagAe rahelA jIveAnA prANA cheDAve che. teA te kaMdane pADavAvALA puruSane keTalI kriyA lAge che. kahevAnu tAtpaya e che ke vRkSanA kadane jo kAI puruSa halAve ane halatAM halatAM ja te kada petAnA bhArathI cUMTIne jamIna para paDI jAya te te jamIna para rahelA prANAdi jIvA pAtAnA prANathI chUTI jAya che. arthAt marI jAya che. jethI, te kadane halAvavAvALA te puruSane keTalI kriyA lAge che? te tenA uttaramAM prabhu kahe che ke nAva uhi puTTe" yAvat te puruSa yAra DiyAgothI spRSTa thAya che, aDiyAM yAvat pahathI " goyamA jAvaM ca NaM se kaMde appaNo guruyattAe jAva jIbiyAo babarovei tAvaM caNaM se purise kAiyAe" ahi sudhInA pATha grahaNa "( zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u01 sU02 tAladRSTAntena kAyiSayAdikriyAni0 359 piNaM jIvANaM sarIrehito tAle nivvattie' yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyo tAla:-tAlakSaH nirvartitaH 'jAva cauhi puTThA' yAvaccabhiH spRSTAH, atra yAvatpadena goyamA ! jAvaM ca NaM se kaMde ' te viNaM jIvA kAiyAe' ityattasya grahaNaM bhavati eteSAM jIvAnAM catasra evaM kriyA bhavanti na tu prANAtipAtakriyA tAn pati teSAM dUravartitvAditibhAvaH 4 / 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie' yeSAmapi khalu jIvAnAM zarIrebhyaH kando nirvartitaH' 'tevi ya NaM jIve jAva paMcahiM puTThA' te'pi ca khalu jIvAH yAvat paJcabhiH spRSTAH, eteSAM prANAtipAtakriyAM prati sAkSAtkAraNatvAt pazcApi kriyA bhavantIti bhAvaH 5 / 'je vi se jIvA ahe vIsasAe paJcovayamANassa jAva paMcahi puDhA' ye 'pi ca te jIvA adho grahaNa huA hai| kyoM ki prANAtipAta kriyA meM vaha puruSa sAkSAtkAraNa nahIM banA hai| sAkSAtkAraNa to usameM kanda hai / 'josi piNaM jIvANaM sarIrehito mUle Nivattie khadhe Nivattie jAva-carahiM puTTo' tathA jina jIvoM ke zarIroM se vaha tAlavRkSa niSpanna huA hai| 'jAva cauhi puTThA' yAvat ve cAra kriyAoM se spRSTa hote haiN| yahAM yAva. tpada se' 'te vi jIvA kAiyAe' yahA~ taka kA pATha gRhIta huA hai|4 'jesi piNaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie' jina jIvoM ke zarIroM se kanda nirvartita huA hai| 'te vipaNaM jIvA jAva paMcahi puTThA' ve jIva bhI yAvat pAMca kriyAoM se spRSTa haiM / kyoMki inake prANAtipAta kriyA ke prati sAkSAtkAraNatA hai|5 'je vi se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANassa jAva paMcahiM puTThA' tathA nIce girate hue kandAdika ke prati jo thaze kema ke prANAtipAta kriyAmAM te puruSa sAkSAta kAraNa hatuM nathI. tabhA sAkSAt 4 / 295 t| che. "jesi pi NaM jIvANaM sarirehito tAle nivvattie" tathA 2 vA zarIrAthI te 16 manyu DAya te / "jAva cauhi puTThA" yAvat yA2 liyAthI 28 thAya cha. mahiyAM yAvat 54thI "vi jIvA kAiyAe mA adhiin| 54 a yye| cha. (4) jesi pi NaM jIvANaM sarIrehito kaMde nivvattie" 2 7vAnA zarIrAthI 44 manyu DAya "te vi ya NaM jIvA jAva paMcahi puTThA" te 7 55 yAvat pAya liyAmAthI 258 thAya che. bha hai teso prAtipAta 4211AmA pratyakSa // 25 che. (5) "je vi se jIvA ahe vIsasAe paccovayamANassa jAva paMcahi puTThA." tathA nIye 57tA 4aa6i zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre vitramayA pratyavapatataH yAvat paJcabhiH spRSTAH, atra yAvatpadena 'uvaggahe vahati te vi ya NaM jIvA kAiyAe' ityantasya grahaNaM bhavati svabhAvata eva patataH kandasya mArge sthAvAdayaH upagrahe-preraNe vartante te'pi jIvAH paJcabhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti, kandapatanAt jAyamAnaprANAtipAta prati teSAM sAkSAta nimittattvAditi phalitArthaH / 'jahA kaMde evaM jAva bIe' yathA kandaH, evaM yAvat bIjam , atra yAvatpadena skandhatvak zAkhApavAlapatrapuSpaphalAnAM saMgraho bhavati yathaiva kanda viSaye SaT sthAnAni kathitAni tathaiva skandhAdArabhya bIjaparyantam mUtrANi saMyojanIyAni yuktaH prakArasya ca sarvatra samatvAditibhAH / 2 // upagrAhaka haiM-ve jIva bhI pAMcoM hI kriyAoM se spRSTa hote haiN| yahAM yAvatpada se 'uvaghe vati te viyaNaM jIvA kaiyAe' yahAM taka kA pATha gRhIta huA hai| kyoMki kanda AdikoM ke girane se jAyamAna prANAtipAta kriyA ke prati unameM sAkSAt nimittatA AtI hai / 'jahA kaMde evaM jAva bIe' jaisA yaha kriyA lagane kA kathana kanda ke viSaya meM kahA gayA vaisA hI kathana yAvat bIja meM bhI kara lenA caahiye| yahAM yAvat pada se skanda, svaka, zAkhA, pravAla, patra, puSpa, evaM phala inakA saMgraha huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa prakAra se kanda ke viSaya meM 6 sthAna kahe gaye haiN| usI prakAra se skandha se lekara bIja paryanta ke sUtra bhI saMyojita kara lenA caahiye| yukti aura prakAra sarvatra samAna hai ||suu02|| pratye je upagrAhaka heya che. te jIvo paNa pAMce kiyAothI pRSTa thAya che. maDiyAM yAvat 54thI "uThavaggahe vahati te vi ya gaM jIvA kAiyAe" mAha sudhIne pATha grahaNa thaye che. kema ke kaMda vigerene paDavAthI thavAvALI prAtipAta yAmA tasA nimitta 35 hAya che. "jahA kaMde evaM jAva bIe" va rIte mA yi anAnu na nA viSayamA yuche. te ja kathana bIjanA viSayamAM paNa samajavuM. ahiyAM yAvat padathI kaMda (14, (a) zamA (14) pravAsa (patra) 052 30 me 1 thayA hai. kahevAnuM tAtparya e che ke je prakAre kaMdanA viSayamAM cha sthAne (prakAre) kahyA che. teja rItanA cha sthAne kaMdhathI laIne bIja paryatamAM paNa samajavA yukti ane prakAra badhe sarakhA che. e sUtra 2 5 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 17 u0 1 03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 361 kriyAdhikArAdeva zarIrendriyayogeSu kriyAnirUpaNArthamidamAha-'kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA' ityaadi| __ mUlam-kai NaM bhaMte ! sarIraMgA paNNattA goyamA! paMca sarIragA pannattA taM jahA orAlie jAva kammae / kai gaM bhaMte ! iMdiyA pannattA goyamA ! paMca iMdiyA pannattA taM jahA soiMdie jAva phAsidie ! kahavihe gaM bhaMte ! joe paNNatte goyamA ! tivihe joe paNNatte taM jahA maNajoe vaijoe kAyajoe / jIve gaM bhaMte ! orAliyasarIraM nivvattemANe kaikirie goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya pNckirie| evaM puDhavIkAie vi / / evaM jAva maNusse / jIvANaM bhaMte ! ArAliyasarIraM nivvattemANA kaikiriyA goyamA! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi| evaM puDhavIkAiyA vi evaM jAva maNussA / evaM veubviyasarIreNa vi do daMDagA navaraM jassa asthi veuvviyasarIraM, evaM jAva kmmgsriirN| evaM soiMdiyaM jAva phAsidiyaM / evaM maNajogaM vayajogaM kAyajogaM jassa jaM atthi taM bhaanniyvvN| ee egattabahutteNaM chaThavIsaM dNddgaa| kaivihe NaM bhaMte ! bhAve paNNata goyamA! chavihe bhAve paNNatte taM jahA udaie upasamie jAva snnivaaie| se kiM taM udaie (3) udaie bhAve duvihe pannatte taM jahA udaie udayaniSphanneya evaM eeNaM abhilAvaNaM jahA aNuogadAre channAmaM taheva niravasesaM bhANiyavaM, jAva se taM sannivAie bhaave| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ||suu03|| sattame sae paDhamo uddeso smtto|| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhagavatI sUtre chAyA -- kati khalu bhadanta ! zarIrANi majJaptAni gautama ! paJca zarIrANi prajJaptAni tadyathA audArikaM yAvat kArmaNam / kati khalu bhadanta / indriyANi prajJasA ni pazca indriyANi prajJaptAni tadyathA zrotrendriyaM yAvatsparzanendriyam / katividhaH khalu bhadanta ! yogaH prajJaptaH gautama ! trividho yogaH prajJaptaH tadyathA manoyogo vacoyogaH kAyayogaH / jIvaH khalu bhadanta / audArikazarIraM nirvarttamAnaH katikriyaH gautama ! smAt trikriyaH syAt catuH kriyaH syAt paJcakriyaH / evaM pRthivIkAyikA api evaM yAvanmanuSyAH / jIvAH khalu bhadanta ! audArikazarIraM nirvarttamAnAH katikriyAH gautama ! trikriyA api catuHkriyA api paJca kriyA api evaM pRthivIkAyikA aft ra yAvanmanuSyAH / evaM vaikriyazarIreNApi dvau daNDako navaram yasyAsti vaikriyazarIram evaM yAvat kArmaNazarIram / evaM zrotrendriyam yAvat sparzanendriyam evaM manoyogo vacoyogaH kAyayogaH yasya yadasti tad bhaNitavyam ete ekatvapRyaktvAbhyAM SaD viMzatirdaNDakAH / katividhaH khalu bhadanta ! bhAvaH prajJaptaH gautama ! SaDUvidho bhAvaH prajJaptaH tadyathA audayika aupizamiko yAvat sAMnipAtiH / atha kiM sa audayikaH audayiko bhAvo dvividhaH prajJaptaH tadyathA audayika udayaniSpannazca / evametenAmikApena yathA'nuyogadvAre par3anAma tathaiva niravazeSaM bhaNitavyam yAvat sa sAMnipAtiko bhAvaH / tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti / / sU0 3 // TIkA - - ' kai NaM bhaMte !' kati khalu bhadanta ! 'sarIramA pannattA' zarIrANi haptAni, kevalazarIrasaMkhyA viSayako'yaM praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / kriyA ke adhikAra se hI zarIra, indriya evaM yoga inameM kriyAnirUpaNa ke liye sUtrakAra ' kahaNaM bhaMte! sarIragA paNNattA' isa sUtra ko kahate haiM 'karaNaM bhate ! sarIragA paNNattA ? goyamA ! paMca sarIragA paNNattA' ityAdi / TIkArtha - isa mUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai 'kai NaM bhate ! sarIragA paNNattA' he bhadanta ! zarIra kitane kahe gaye haiM ? yaha prazna kevala zarIra saMkhyA ke viSaya meM kiyA gayA hai| ataH prabhu uttara kriyAnA adhikArathI ja zarIra, IMdriya ane cetramAM kriyAnuM nirUpaNu 42vA bhATe "kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA" se sUtra he che. " kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA" tyAhi artha - - " kai NaM bhaMte ! sarIragA paNNattA" he bhagavan zarIra DeMTalA kahyAM che ? A prazna kevaLa zarIranI saMkhyAnA viSayamAM karavAmAM Avyo che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 363 'goyamA he gautama ! 'paMca sarIragA pannattA' pazca zarIrANi prajJaptAni ta jahA' tayathA 'orAlie jAva kammae, audArikaM yAvat kArmaNam atra yAvatpadena AhArakavaikriyatainasazarIrANAM grahaNaM bhavatIti tathA caudArikAhArakavaikriyataijasakArmaNabhedAt zarIraM paJcavidhaM bhavatIti bhAvaH / zarIrasaMkhyAM padaya zarIrAzritendriyasaMkhyAjJAnAya praznayanAha-'kaha NaM bhaMte !' ityAdi / 'kai NaM bhaMte !' kati khala bhadanta ! 'iMdiyA pannatA' indriyANi prajJaptAni bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paMca iMdiyA pannattA' paJca indriyANi prajJatAni 'taM jahA' tayathA 'soiMdie jAva phAsidie' zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyam atra yAvat padena cakSurasanaghrANAnAM saMgrahaH tathA ca zrotrarasanaghrANacakSuHsparzanabhedAt indriyANi pazcavidhAnItyarthaH 'kAvihe NaM bhaMte !' katividhaH khalu dete haiM--'goyamA! paMca sarIragA pannattA' he gautama ! zarIra pAMca kahe gaye hai / 'taM jahA-orAlie jAva kammae' jaise-audArika tathA yAvatpada gRhIta vaikriya AhAraka taijasa evaM kArmaNa aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kai NaM bhate ! iMdiyA pannattA' he bhadanta ! zarIrAzrita indriyoM kI saMkhyA kitanI hai-'goyamA! paMca iMdiyA pannattA' uttara meM prabhu kahate haiMhe gautama ! indriyoM kI saMkhyA pAMca kahI gaI hai| 'ta jahA' jaise-soI. die jAva phAsidie' zrotrendriya yAvatsad gRhIta-cakSuindriya, rasanA indriya, ghrANaindriya, evaM sparzanaindriya / aya gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kaivihe NaM bhate ! joe paNNatte' he bhadanta ! yoga kitane kahe 24. prazna uttaramA prabhu 49 cha / goyamA ! paMca sarIragA paNNattA" : gautama ! shrii| pAMya 412nA 4AmA mAyA che. "taM jahA-orAlie jAva kammae" mohA2i4,1 vaiThi5 mA 26, te ane ma maliyAM AhAraka vigere pade yAvat padathI gRhIta thayA che. have gautama svAmI indriyonA viSayamAM prazna karatAM kahe che kennN bhaMte ! iMdiyA paNNattA" 3 mApana driyAnI sadhyA 2ii hI cha ? tenA uttaramA prabhu 4 cha -" goyamA ! paMca iMdiyA paNNattA" 3 gautama ! chandriyonI sadhyA pAya hI cha. "taM jahA" rebha hai " soidie jAva phAsidie " zrotra driya, yakSu driya, rasanA iMdriya, prANa (nAyikA) Idriya ane sparza Indriya. have gautama svAmI prabhune yAnA viSayamA prazna 42di 3 cha - "kaivihe gaM bhaMte ! joe paNNatte" . savAn ye sA prA2nA 4AmA bhaa0|| cha ? zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsatre bhadanta ! joe paNNatte' yogaH prajJaptaH yujyate saMyujyate zubhAzubhapravRttau AtmA yena sa yogaH sa ca kati vidha iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! tivihe joe paNNatte' trividhaH triprakArako yoga uparokta lakSaNakA pravataH taM jahA' tayathA 'maNajoe vayajoe kAyanoe' manoyogo vaco yogaH kAyayogaH manovacaHkAyayogabhedAt triviyo yogo bhavatIti bhAvaH / 'jIve gaM bhaMte !' jIvaH khalu bhadanta ! 'orAliyasarIraM nivattemANe' audArika zarIraM nivartamAnaH saMpAdhamAnaH bandhana iti bhaavH| 'kaikirie' katikriyaH audArikazarIrabandhanena jIvasya kiyatI kriyA bhavatIti praznaH, bhagavAnAhaityAdi 'goyamA' he gautama ! 'siya tikirie' syAt trikriyaH kriyAtrayeNa yukto bhavati yadA khalu jI audArikaM zarIraM nivartamAnaH pareSAM prANinAM paritApAdikaM na karoti tAvat tasya jIvasya kAyikyAdhikariNikI mAdveSikIti gaye haiM ? zubha evaM azubha pravRtti meM AtmA jinake dvArA lagatI hai usakA nAma yoga hai| he gautama ! ye 'joe' 'yoga' tivihe paNNatte' tIna prakAra kahA gayA hai / 'taM jahA' unake nAma ye haiM-'maNajoe, vayajoe, kAyajoe' manoyoga, vacanayoga aura kaayyog| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIve gaMbhate ! orAliya sarIraM nivvattemANe kaikirie' he bhadanta ! audArika zarIra kA nirvartita karate hue eka jIva ko kitanI kriyAe~ hotI haiM ? isake uttara meM prabhune aisA kahA hai-'goyamA ! siya tiya kirie' he gautama! jisa samaya audArika zarIra kA bandha karatA huA jIva dUsare prANiyoM ko paritApAdika kA kartA nahIM hotA hai taba usa jIva ko kAyikI, AdhikaraNikI, aura prAdveSikI ye 3 kriyAeM hotI haiM / 'siya caukkirie' jenAthI AtmA, zubha ane azubha pravRttimAM lAge che. tenuM nAma yoga che. OM gautama se "joe" yA "tivihe paNNatte" 3 ra 4o cha. "taM jahA" nA nAbhA mA prabhArI cha. "maNajoe, vayajoe, kAyajoe" manAyega, vacanaga ane kAyayoga have gautama svAmI evuM pUche che ke"jiive NaM bhave ? orAliyasarIraM nivvattemANe kaikirie" 8 sapA mori zarIrane baMdha karatA eka jIvane keTalI kiyAe lAge che? tenA uttaramA prabhu 43 cha - "goyamA siya tikirie" gautama ! dArika zarIrane baMdha karato jIva je samaye bIjA prANiyone paritApa vigere nathI karate te samaye te jIne kAyika, AdhikaraNikI, ane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabAndrakA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 365 tisraH kriyAH bhavantIti vinidhAya kathitam 'siya tikirie' iti syAt kadA. cit pareSAM paritApAdya bhAve kriyAtrayeNaiva yukto bhavatyuktam 'siya caukkirie' syAt-kadAcit catuSkriyaH yAvat paraparitApAdikaM kurnan audArikazarIraM nivartayati tAvat paritApanikI kriyA sahitAzcatasraH kriyA bhavantIti / 'siya paMca kirie' syAt pazcakriyaH yadA khalu jIvaH audArikazarIraM nivartamAnaH pareSAM prANinAm virAdhanAM karoti tadA prANAtipAtasahita paJca kriyAvAn bhavatItyata uktam 'siya paMva kirie' iti / evaM puDavokAie vi' evaM pRthivI kAyiko'pi yathA sAmAnyato jIvaviSaye audArikazarIranirvartane kadAcit trikriyatvaM kadAcit catuSkriyatvaM kadAcit pazcakriyatyam tathA pRthivIkAyikaikendriya jIvasyApi audArikazarIranirvartane trikriyAvatvaM catuSkriyAvatvaM pazcakriyAaisA jo kahA gayA hai so usakA bhAva aisA hai anya jIvoM ko paritApAdika karatA huA jIva jaya audArikazarIra kA bandha karatA hai-taSa vaha paritApanikI kriyA sahita cAra kiyAoM kA karttA hotA hai| "siya paMca kirie' aisA jo kahA gayA hai so usakA tAtparya aisA hai ki jaba jIva audArika zarIra kA bandha karatA huA dUsare jIvoM kI virAdhanA karatA hai taba vaha prANAtipAta sahita pAMca kriyAoM vAlA hotA hai / 'evaM puDhavIkAie vi' jisa prakAra se vaha pUrvokta kathana sAmAnya jIva ke viSaya meM audArika zarIra kI nirvartanA meM kahA gayA hai usI prakAra se pRthivI kAyika ekendriya jIva ke viSaya meM bhI audArika zarIra ke nirvartana meM kahalenA cAhiye-arthAt eka pRthivIkApita jIva audArika zarIra kA nirvartana karatA huA kadAcit tIna kriyAoMvAlA hotA hai aura kadAcit cAra kriyAovAlA prAdvividhIme yA am cha. "siya caukirie" mI vAna paritApa vigere karanAre jIva jyAre audArika zarIrano baMdha kare che. tyAre 75 paritApanikI chiyA sAthe yA2 (yaa| pANe thAya che. 'siya paMcakirie'' yAre mohA24 shriirne| 42naa2| 01 mIna vAnI virAdhanA kare che. tyAre te puruSa prANAtipAta sahitanI pAMce kriyAo paanne| thAya che. "eva puDhavI kAiyAe" 2 zata pUti thana sAmAnya jIvonA viSayamAM audArika zarIranA saMbaMdhamAM kahyuM che. teja rIte pRthvIkAyika ekendriya jIvonA viSayamAM paNa audArika zarIranA saMbaMdhamAM kathana samajI levuM. arthAta eka prakAyika ekendriya jIva dArika zarIrane baMdha karatA koIka vAra traNa kriyAo vALA thAya che. ane keIka vAra cAra zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI stre vasvaM ca bodhyam kAyikyAunukrameNa paJcakriyAparyantasya saMbhavAt / 'evaM jAva maNusse' evaM yAvat manuSyaH, evaM pRthivIkAyikavat sAmAnyato jIvavadvAdaNDakakrameNa manuSyaparyantaM trikriyatvaM catuSkriyatvaM paJcakriyatvaM jJAtavyam iti, atra yAvatpadena ap teno vAyumanaspatikAyadvIndriyatrIndriyacaturindriyatiryak paJcendriyANAM grahaNam / asya prakArazvattham-'maNusse gaM bhaMte ! orAliya sarIraM nivvattemANe kA kirie goyamA ! siya tikirie siya caukirie siya paMcakirie' vyAkhyAnaM pUrvavadeva ekavacanena jIvAdiviSaye varNanaM kRtvA sAmmataM bahucanena jIvAdiviSaye varNapannAha-'jIvA gaM' ityAdi / 'jIvANaM bhaMte !" jovAH khalu bhadanta ! 'orAliyasarIraM nivattemANA kai kiriyA' audArika hotA hai aura kadAcit pAMca kriyAovAlA hotA hai| 'evaM jAva maNusle' isI prakAra se pRthivIkAyika ke jaisA athavA sAmAnya jIva ke jaisA daNDaka krama se manuSya paryanta kadAcit tIna kadAcit cAra kriyAoM se, aura kadAcit pAMca kriyAoM se yuktatA jAnanI caahiye| yahAM yAvatpada se apa, teja, vAyu, vanaspati, dvIndriya, tei. ndriya, caturindriya, aura tiryak paMcendriya jIva kA grahaNa kiyA gayA hai| isa viSaya meM daNDaka prakAra aisA hai-'maNusse NaM bhate! orAliya sarIraM nidhattemANe kahAkirie' goyamA! siya tiyakirie, siya cau. kirie, siya paMcakirie' isa sUtra kA artha pahile ke jaisA hI hai| isa prakAra ekavacana dvArA jIvAdika ke viSaya meM varNana karake aba sUtrakAra isI viSaya kA varNana bahuvacana ko lekara karate haiM-'jIvA NaM kriyAo vALe thAya che. ane keIka vAra pAMca kiyAo vALo paNa thAya che. "evaM jAva magusse" pRthayinI mA34 Ath| sAmAnya 7nI bhAI daMDakanA kamathI manuSya parvatanA cha keIka vAra traNa kriyAothI ane koIka vAra cAra kiyAothI ane koIka vAra pAMca kiyA vALA samajavA ahiyAM yAvat parathI apakAya, tejaskAya, vAyukAya. vanaspati, beIndriya vALA, traNa IndriyavALA, cAra IndriyavALA ane tiryA pacendriya jIvanuM zraya thayu cha. mA viSayamA anI prA2 mA prabhArI che. maNusse NaM bhaMte ! orAliyasarIre nivvattemANe kakirie "goyamA khiya tiya kirie, siya caukirie, siya paMcakirie" mA suutrn| ma 5al kahevAI gayela che. A rIte ekavacanathI jIvAdikanA viSayanuM varNana karIne have sUtrakAra eja viSayanuM varNana bahuvacana laIne kare che. te A pramANe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2017 30 1 203 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 367 zarIraM nirvatamAnAH katikriyA:-kiyatIbhiH kriyAbhiH spRSTA bhavanti jIvA iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'tikiriyA vi' trikriyA api kadAcit kriyAtrayeNa spRSTA api bhavanti yadA khalu audA. rikazarIraM nivartamAnAH pareSAM jIvAnAM paritApAdikaM na kurvanti tadA kAyiko AdhikariNikI pAdveSikIti kriyAtrayeNaiva saMspRSTA bhavantastrikriyAvanto bhavantIti bhAvaH / 'caukiriyA vi' catuSkriyA api paraparitApane pAritApiniko sahitAzcatasraH kriyA bhavanti 'paMcakiriyA vi' paJcakriyA api prANAtipAte kRte sati prANAtipAtasahitAH pazcakriyA api bhavanti audArikazarIranirvanakAle jIvAnAm ekajIvadaNDa ke 'siya tikirie' ityAdhuktam atra siva bhaMte ! orAliyasarIraM nivvattemANA kaikiriyA' he bhadanta ! aneka jIva jaba audArika zarIra kA bandha karate haiM-taba ve kitanI kriyAoM se spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! tikiriyA vi' ve kadAcit tIna kriyAoM se bhI yukta hote haiN| audArika zarIra kA nirvartana karate hue jo jIva dUsare jIvoM ko paritApAdika nahIM karate haiM, ve kAyikI AdhikaraNikI aura prAdeSikI ina tIna kriyAoM se hI yukta kahe jAte haiN| 'caukkiriyA vi' aura jo ve dUsaroM ko paritApa karate haiM, ve pAritApanikI kriyA sahita cAra kriyAvAle hote haiN| 'paMcakiriyo vi' aura jo prANAtipAta kriyA karate haiM, ve prANAtipAta kriyA sahita pAMca kriyAoMvAle hote haiN| aisA jAnanA cAhiye audArika zarIra ke nirvartana kAla meM jIvoM ke eka jIva daNDaka meM 'siya tikirie' ityAdirUpa se kahA gayA hai / parantu cha. "jIvA NaM bhaMte ! orAliyasarIraM nivattemANA kai kiriyA' samapan! che jyAre audArika zarIrane baMdha kare che, tyAre teo keTalI kriyAo paNa thAya cha1 tena 6tamA prabhu cha, "goyamA" ke gautama "ti kiriyA vi" to nyAre mohArI shriirn| madha cha tyAre bhIta jIne paritApa vigere karatA na hovAthI teo kAyiki, AdhikaraNikI bhane prAdezikI 2 traya liyAma paNa 1 thAya che. "cau kiriyA vi" ane jyAre teo bIjAne paritApa pahoMcADe che. tyAre teo paritApanikI liyA sahitanA yA2 yAyAvA hAya che. paMca kiriyA vi' bhane lyA teo prANAtipAta kriyA kare che. tyAre prANAtipAtikI kriyA sAthenI pAMce kiyA vALA thAya che. tema samajavuM. audArika zarIranA saMbaMdha kALamAM vAnA me 3 mA "siya tikirie" ityAdi 35thI vAmAM mAyuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A RE - 368 bhagavatI padapayoga na kRtvA api zabdaM payukte ? iti cet ekajIvAdhikAre ekasmin jIve anekakriyAvatvasyAsaMbhavAt syAt padaprayogaH kRtaH anekajIvavicAre tu jovAnAmanekatvAt ekadApi anekakriyAvatvasaMbhave atra siya padaM vihAya 'vi' zabdaprayogaH kRtaH 'evaM puDhavIkAiyA vi' evaM pRthivIkAyikA api yathA jIvAnAM trikriyAdimatvaM kathitaM tathA pRthivyAdhe kendriyAdInAmapi tricatuHpaJcakriyAvatvaM bodhyam 'evaM jAva maNussA' evaM yAcanmanuSyAH evaM yathoktakrameNa daNDakaparamparayA manuSyAnAmapi tricatuHpaJcakriyAvatvaM jJAtavyam anyA vaktavyatA pUrvavadeva vishegaa| devanArakayoraudArikazarIrAbhAvAdatra tayorna grahaNaM kRtamiti jaya bahu jIva ke viSaya meM daNDaka kA uccAraNa kiyA jAvegA taSa yahA~ 'siya' zabda kA prayoga nahIM karanA cAhiye / kintu 'vi' zabda kA prayoga karanA cAhiye isakA kAraNa aisA hai ki eka jIvAdhikAra meM eka jIva meM eka kAla meM aneka kriyAvatva kA asaMbhava hai ataH vahAM syAt pada kA prayoga kiyA gayA hai| parantu aneka jIva vicAra meM jIvoM kI anekatA hone se eka kAla meM bhI aneka kriyAvatva kA saMbhava hai isaliye vahAM 'siya' ko choDa kara 'vi' zabda kA prayoga karane ko kahA gayA hai| 'evaM puDha bIkAhayA vi' jisa prakAra se jIvoM ke trikriyAdi. matva kahA gayA hai usI prakAra se pRthivyAdiekendriya jIvoM ko bhI tIna, cAra aura pAMca kriyAvAlA kahalenA cAhiye / 'evaM jAva maNussA' isa prakAra yathoktakramAnusAra daNDaka paramparA ko lekara manuSyoM ko bhI tIna cAra aura pAMca kriyAoM se yuktatA jAnanI cAhiye / deva aura che. paraMtu jayAre bahu nA viSayamAM daMDakanuM uccAraNa karavAmAM Ave tyAre tyo "siya" se zanI prayoga thA nathI. paraMtu "vi" zahanA praga kara joI e tenuM kAraNa evuM che ke eka javAdhikAramAM eka OHi samayamA mane jiyANAna! asama cha. 2thA yA "syAt " e padane prayoga karavAmAM Ave che, paraMtu aneka jIvonA vicAramAM jomAM anekatA hovAthI eka kALamAM paNa aneka kriyApaNAne saMbhava che. rathI tyA "siya" se 54 choDana "vi" zanI prayoga 42pArnu cha "evaM puDha vikAiyAvi" 2 rIta sAnu tra yAhi pANu yu cha te rIte prazI vigere ekendriya jIvone paNa traNa cAra ane pAMca kriyAvALA samasapA "evaM jAva maNussA" se zata 52|tbhaanusaa2 14nI paraMparAne laIne manuSyane paNa traNa, cAra ane pAMca kriyAothI yukta samajavA, deva nArakomAM audArika zarIra thatuM nathI. tethI tyAM teonuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 1 03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 369 'evaM veubdhiyasarIreNa vi do daMDagA' evaM vaikriyazarIreNApi dvau daNDako ekasvabahutvarUpau yathA audArikazarIranirvarttane jIvasya jIvAnAM ca tricatuH paJcakriyAvatvamiti dvau daNDako tathA kriyazarIranirvartane'pi jIvasya jIvAnAM cAzrayaNena dvau daNDako bhavataH tadiha jIvaikatvajIvabahutvAbhimAyeNa dvau daNDako jJAtavyau / 'navaraM jassa atthi veubviyaM' navaraM yasyAsti vaikriyaM-yasya jIvasya vaikriyaM zarIramasti tasyaiva jIvasya caikriyazarIrAzrayaNena daNDakadvayaM bhaNitavyam nAnyasyeti vailakSaNyaM jJeyam AlApaprakArazcettham 'jIveNaM bhaMte ! veubviyasarIraM nArakoM meM audArika zarIra hotA nahIM haiM-isaliye yahAM para unakA grahaNa huA nahIM haiN| 'evaM veubviyasarIreNa vido daMDagA' isI prakAra se kriya zarIra ke sAtha bhI do daNDaka ekavacana evaM bahuvacana rUpa hote haiN| so jaise ye audArika zarIra ke nirvartana meM ekajIva aura aneka jIvoM ke ye tIna, cAra aura pAMca kriyAoM ke sambandha meM kahe gaye hai usI prakAra se vaikriyazarIra kI nirvartanA meM bhI eka jIva aura aneka jIva ke ye do daNDaka tIna, cAra, aura pAMca kriyAoM ke hone meM kahalenA cAhiye / 'navaraM jassa asthi veumviyaM' ye vaikriyazarIra saMbandhI do daNDaka saba jIvoM meM nahIM kahanA hai kyoMki yaha vaikriyazarIra saba jIvoM ko nahIM hotA hai| ataH jisa jIva ke yA jina jivoM ko yaha vaikriyazarIra hotA hai, usI jIva ko yA unhIM jIvoM ko vaikriyazarIrAzrita do daNDaka kahanA cAhiye-isa viSaya kA AlApa prakAra isa prakAra se hai-'jIveNaM bhaMte ! veubdhiyasarIraM nivvattemANe kaikirie ? aDara thayu nathI. "vaM veubviyasarireNa vido daMDagA" ta zata vaiThiya zarIravALAnI sAthe paNa eka vacana vALA ane bahuvacana vALA ema be daMDako thAya che. te jevI rIte audArIvALA eka jIva ane aneka jIvone traNa, cAra ane pAMca kriyAo lAgavAnA viSayamAM kahyuM che. e ja rIte vaikriya zarIravALAnA saMbaMdhamAM paNa eka jIva ane aneka jIvanA A be 4.44 , yA2, bhane pAMya liyaa| pAna samayamA / "navaraM jassa asthi veuvviyaM" mAya zarI2 sadhI 4 mA vAma hotA nathI. kema ke A kriya zarIra badhA jIvone hotuM nathI jethI je jIvane agara je ane A vaikriya zarIra hoya che. te jIvane athavA te ane vaikiya zarIra vALA deva ane nArakIya be daMDaka kahevA joIe. A viSayana mAsApana prA2 mA pramANe che. "jIve NaM bhaMte ! veuvviyaMsarIraM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 bhagavatIne - nimattemANe kaikirie goyamA / siya vikirie siya caukirie siya paMca kirie / jIvANaM bhaMte ! veubdhiyasarIraM nimattemANA kai kiriyA goyamA ! ti kiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi, evaM jAva kammagasarIraM' evaM thAvat kArmaNazarIram evam audArikavaikiyazarIravat yAvat kArmaNazarIraparyantam jIvaikatvajIvabahutvAzrayaNena vyAdikriyAvat jIvasya jIvAnAM ca vaktanyam yAvat zabdena AhArakatenasorgrahaNam / 'eva soiMdiyaM jAva phAsidiyaM' evaM zrotrendriyaM yAvat sparzanendriyam yathA zarIranivarsane byAdikriyAvasva jIvasya jIvAnAM vA kathitaM tathA zrotrendriyanivartamAne'pi vyAdi kriyAkvaM jJeyam kiyatparyantaM jJeyaM tatrAha-'jAva phAseM diyaM' yAvat cakSurghANarasanasparzanendriya goyamA ! siya tiyakArie, siya ca ukirie, siypNckirie| jIvANaM bhaMte !gheubviyasarIraM nivvattemANA kaikiriyA ? goyamA ! tikiriyA pi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi, evaM jAva kammagasarIraM' isa prakAra audArika, vaikriyazarIra ke jaisA yAvat kArmaNa zarIra paryanta eka jIpa aura bahuta jIvoM ko Azraya karake vyAdi kriyAvatva eka jIva meM evaM aneka jIvoM meM kahalenA caahiye| yahAM yAvat zabda se AhAraka aura tejasa zarIra kA grahaNa huA hai| 'evaM soidiya jAva phAsidiyaM jisa prakAra se audArika zarIrAdi ke nirvartana meM eka jIva aura aneka jIvoM meM vyAdi kriyAvattA kahI gaI hai| usI prakAra se zrotrendriya ke nirvartana meM bhI ekajIva meM tathA aneka jIvoM meM vyAdi kriyAvasA jAna lenI caahiye| yaha jyAdi kriyAvattA cakSu, ghrANa, aura sparzana ina indriyoM kI nirvartanA meM bhI isI prakAra se eka jIva meM aura aneka nivvattemANe kaikirie goyamA siya tikirie, siya caukirie siya paMcakirie jIvA NaM bhaMte ! veubdhiyasarIraM nivvattemANA kaikiriyA, goyamA ! tikiriyA vi caukiriyA vi paMcakiriyA vi "evaM jAva kammagasarIraM" zata audArika ane vaikiya zarIranI mAphaka yathAvat kAmaNa paryaMtanA eka jIva ane bahu jIvone uddezIne traNa vigere kriyAo samajI levI. ahiyAM yAvata zabdathI AhAraka ane tejasa zarIranuM grahaNa thavuM cha. "evaM soidiyaM jAva phAsidiya" mauhAra zarIranA sa bhA me jIva ane aneka jIvamAM traNa vigere kriyApaNuM samajI levuM. A traNa vigere kriyApaNuM. cakSu, ghANa (nAsikA) ane sparzana A IndriyenA saMbaMdhamAM paNa eja pramANe eka jemAM ane aneka jemAM traNa cAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 371 paryantameva jJAtavyam / evaM maNajogaM vayajogaM kAyajogaM' evaM manoyogaM vaco yogaM kAyayogamAzrityetyarthaH evameva zarIrakhadeva manoyogAdinirvarttane'pi jIvasya yathAyathaM tryAdikriyAvatvaM jJeyam / AlApaprakAraca 'jIve NaM bhaMte ! maNajogaM nivtrattemANe kakirie goyamA ! siya vi kirie siya caukirie siya paMcakarie jIvA NaM bhaMte! maNajogaM nivvattemANA kaikiriyA goyamA ! tikiriyA va caukiriyA vi paMcakiriyA vi' ityAdi / evameva vacanayoge kAyayospi AlApakAH jJeyAH / sarveSAmeva jIvAnAmidam vaktavyaM yasya kasyacidvA ? ityAzaGkAyAmAha - 'jassa' ityAdi / 'jassa jaM asthi taM bhANiyavva" yasya jIvasya yat indriyAdikamasti tasya jIvasyaiva tat indriyAdikaM bhaNitavyaM nAnyajIvoM meM jyAdikriyAvattA jAnanI caahiye| 'evaM maNajogaM, vayajogaM, kAyajogaM' zarIra ke jaisA hI manoyogAdi ke nirvartana meM bhI jIva kI yathAyogya rIti se tIna Adi kriyAoM se yuktatA jAnanI cAhiye / isa viSaya meM AlApa prakAra aisA hai- 'jIve NaM bhaMte ! maNajogaM nivvattemANe kai kirie ? goyamA ! siya tikirie, siya caDakirie, siya paMcakarie jIvA NaM bhaMte! maNajogaM nivyatemANA kaiki riyA ? goyamA ! tikiriyA vi, caukiriyA vi, paMcakiriyA vi' ityAdi isI prakAra se vacana yoga meM aura kAyayoga meM bhI AlApaka jAnanA cAhiye saba hI jIvoM ko ye indriyAdika kahanA cAhiye / athavA jise cAhe jIva ke ye indriyAdika kahanA cAhiye ? to isake uttara meM kahA gayA hai - 'jassa jaM atthi taM bhANiyavvaM' jisa jIva ke jo indriyAdi hoM, usa jIva ke hI vaha indriyAdika kahanA cAhiye / ane yAMce DiyA samabhavI "evaM maNajogaM, vayajogaM, kAyajogaM" zarIranA kathananI mAphaka manAyeAga, vacanayAga ane kAyayeAganA sabaMdhamAM eka jIvanI traNa vigere kriyAothI yuktatA jANavI A viSayane AlApakaprakAra prabhA che. "jIve NaM bhaMte! maNajogaM nivvattemANe kai kirie goyamA ! siya ti kirie, aiya caukirie siya paMca kirie, jIvA NaM bhaMte ! maNajoga nittemANA kai kiriyA goyamA ! ti kiriyA vi, cau kiriyA vi paMca kiriyA vi" ityAdi' mA rItanA mAsAcA vayanayoga ane ayayojanA sabadhamAM samajI levA, khadhA ja jIvAne A indriya vigere kahevuM joIe. athavA game te jIvane A indriyAkrika kahevA ? tenA uttaramAM prabhu ache " jaba jaM atthi taM bhANiyavbaM" ne bhavane ne handriyAhi hoya te jIvane te indriya vigere kahevA joie bIjAne te na kahevA e zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 bhagavatIsUtra sya tadvaktavyamiti / 'ee egattapuhattaNaM changIsaM daMDagA' ete ekatvapRthaktvAbhyAM SaDviMzatirdaNDakAH, anena pramANena sarve militvA ekatvabahutvAbhyAM SaDviMzatirdaNDakA bhavanti paJca zarIrANi audArikAdArabhya kArmaNAntAni, paJca ca zrotrendriyAdArabhya sparzanaparyantAnIndriyANi trayazca manovAkAyarUpA yogAH ete zarIrendriyayogA militAH santastrayodaza bhavanti, ete ca ekatvabahutvAbhyAM militAH santaH SaDviMzatirbhavantIti / 'kAvihe gaM bhaMte !' katividhaH khalu bhadanta ! 'bhAve paNNatte' bhAvaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'chabihe bhAve pammatte' SavidhaH bhAvaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA udaie upasamie jAva sanivAie' audAyikaH oNpizamiko yAvat sAbhipAtika: atra yAvatpadena kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM grahaNam 'se kiM taM udaanya ke vaha nahIM kahanA cAhiye / 'ee NaM egattapuhutteNaM chavvIsaM daMDagA' isa sUtra dvArA sUtrakAra ne yaha samajhAyA hai ki audArika 5 zarIra, zrotrendriyAdika 5 indriyAM aura manoyogAdika 3 yoga ye saba milakara 13 hote haiM / inake eka jIva saMvandhI aura aneka jIva sambandhI daNDaka 26 ho jAte haiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kAvihe NaM bhaMte bhAve paNNatte' he bhadanta ! bhAva kitane prakAra ke kahe gaye haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! chavihe bhAve paNNatte' he gautama ! bhAva 6 prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' unake nAma isa prakAra se haiM'udaie, uvasamie, jAva sannivAie' audayika aupazamika, yAvat sAnnipAtika yahAM yAvat pada se 'kSAyika, kSAyopazamika, "eeNaM egattapuhuttegaM chavvIsa daMDakA" mA sUtrathI sUtrAre me samAjavyu cha ke audArika vigere pAMca zarIra, zrotrendriya vigere pAMca Indriye ane mane yoga vigere traNa vega e badhA maLIne tera (13) thAya che. tenA eka jIva vALA ane aneka ja vALA maLIne chavIsa daMDako thAya che. ve gItamAbhI prabhune me pUche che hai "kaivihe gaM bhaMte bhAve paNNatte" he bhagavan! bhAva keTalA prakAranA kahyA che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke -'goyamA ! chavihe bhAve paNNatte' 3 gautama! mA cha 12 // 4AmA bhAve che. 'tauM jahA' te pramANe je-'udaie, uvasamie jAva sannivAie' moyira, pathamika, yAvatuM sAnnipAtika ahiyAM yAvat padathI kSAyika kSAyopazAmika, pariNAmika e traNa bhAve grahaNa thayA che. zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 373 ie' tat kiM sa audAyikaH audAyika bhAvasya kiyanto bhedAH santIti praznA, bhagavAnAha-'udaie' ityAdi / 'udaie bhAve duvihe pannatte' audayiko bhAvo dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA 'udaie udayaniSphanne ya' audayika udayaniSpanazca audayikabhAvasya dvau bhedau vidyate audayika iti prathamaH udayaniSpanazceti dvitIyaH aSTakarmaprakRtInAmudayena saMpadyamAna audAyikaH / udayaniSpannazca dvividhA jIvodayaniSpanno'jIvodayaniSpannazca tatra karmodayAt jIve niSpadhamAnA nAra katiryagAdiparyAyAH jIvodayaniSpanA iti kathyante, tathA karmaNAmudayAt ajIve niSpadyamAnAH paryAyAH yathA audArikAdizarIrANi tathA audArikAdi zarIre vidyamAnA varNAdayaste'jIvaniSpanA iti kathyante ime zarIravarNAdaya audArikazarIranAmakarmaNorudayena pudgaladravyarUpA jIvaviSaye niSpadhamAnasvena pAriNAmika' ina tIna bhAvoM kA grahaNa huA hai| aba gautama ! prabhu se aisA pUchate haiM-'se ki taM udaie' he bhadanta ! audayikabhAva ke kitane bheda haiM ? uttara meM prabhu kahate hai-'udaie bhAve duvihe pannatte' he gautama ! auyikabhAva do prakAra kA kahA gayA hai / 'ta jahA' jaise-'udaie udayaniphphanne ya' audayika aura udyaniSpanna jo aSTa karmaprakRtiyoM ke udaya se jo bhAva hotA hai vaha bhAva auyikabhAva kahA gayA hai| udayaniSpannabhAva do prakAra kA hotA hai| eka jIvodaya. niSpanna aura dUsarA ajIbodayaniSpanna inameM karmodaya se jIva meM jo nArakatiryagAdi paryAya haiM ve jIvodayaniSpannabhAva haiM tathA karmoM. daya se ajIdha meM niSpadyamAna jo paryAyeM haiM-jaise audArikAtizarIra, tathA audArikAdikazarIra meM vidyamAna varNAdika ve ajIva ve gautama svAmI se pUche che , 'se kiM ta udaie' mApana audayika bhAva keTalA prakAranA che? tenA uttaramAM prabhu kahe che keie bhAve duvihe paNNatte gautama mohayi mA prA2nA hA cha ta jahA' ma 'udaie udyaniSphanne ya' mauyi4 mane yani-panna, 21 ATha karmaprakRtionA udayathI thAya che te bhAva dayika bhAva kahevAya che. ane udaya niSpanna bhAva, udaya nigana ane ajIdaya niSpana e rIte be prakAra che. temAM karmanA udayathI jIvamAM je nAraka, tiryA vagere paryAya che, te jIvadayaniSpana bhAva che. tathA karmodayathI ajImAM thavAvALI re paryAya che--jema ke audyArika zarIra vigere temaja audArika zarIra vageremAM rahelAvazudika te avaniSpanna bhAva che A zarIra varNAdika audArika zarIra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 bhagavatImatre ajIvodayaniSpannA iti kathyante vistarato vicArastu anuyogadvAre maskRtA. yAm anuyogacandrikAkhyavyAkhyAyAM draSTavya iti / 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA aNuyogadAre chanAma the| niravasesaM bhANiyavva' evametena abhilApena yathA'nuyogadvAre SaTnAmAni tathaiva niravazeSaM maNitavyam yathA audayikamAvasya bhedo darzitaH anenaiva krameNa yathA'nuyogadvAre kathitaM SaDnAma tathaiva niravazeSa sarvameva tatratyAkaraNamiha vaktavyam / kiyatparyantaM vaktavyaM tatrAha-'jAva' ityAdi / 'jAva settaM sannivAie bhAve' yAvat sAnipAtiko bhAvaH sAnnipAtikamAvavicAraparyantam anuyogadvAroktaM sarva vaktavyam / etasya vicAro'nuyogadvA. rokaH sarvo'pi jJAtavyo'nuyogadvArAdeveti / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' niSpanna bhAva haiN| ye zarIra varNAdika, audArikazarIranAmakarma ke udaya se pudgala dravyarUpa ajIva ke viSaya meM niSpadyamAna hone se ajIvodayaniSpana kahe jAte haiM / isa viSaya kA vistAra pUrvaka vicAra anuyogadvArasUtra para jo anuyogacandrikA nAmakI TIkA maiMne kI hai usameM kiyA gayA hai / 'evaM eeNaM abhilAveNaM jahA aNu yogahAre cha nAma taheva niravasesaM bhANiyanvaM' jaisA audayikabhAvakA meda dikhAyA gayA hai isI krama se anuyogadvAra meM jaise 6 nAmoM kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se sampUrNa vahAM kA prakaraNa yahAM 'jAva settaM sannivAie bhAve' sAnipAtika bhAva ke vicAra taka kA kahalenA caahiye| tAtparya yaha hai ki anuyogadvAroktabhAvasaMbandhI nivAra saba yahAM usI anuyogadvAra se jAnalenA cAhiye / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! bhAvAdike viSaya meM jo Apa ne kathana nAmakarmanA udayathI pudagala dravyarUpa ajIvanA vidhyamAM thavAvALA hovAthI Avodaya niSpana kahevAmAM Ave che. A viSayane vicAra vistAra pUrvaka anugadvAra sUtranI anugacandrikA TIkA je meM banAvI che temAM kara. pAmA maaye| cha. 'eva cha eeNaM abhilAveNaM jahA aNuyogahAre nAma taheva niravasesaM bhANiyavaM' mohayi bhAvanA va me matApAmA maa0ye| 2 me mayA anugadvAramAM jevI rIte chAnAmAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, eja rIte tyAnuM pUrA 54295 'jAva settaM sannivAie bhAve' soniyati bhAvanA viyA2 5329 sudhI ahiyAM grahaNa karavuM tema samajavuM kahevAne hetu e che ke anuga dvAramAM kahela bhAva saMbaMdhI saMpUrNa rIte ahiyAM anugadvAramAM kahyA pramANe tyAMcI sama vA. 'sevaM bhaMte sevaM bhavetti' 3 sAvana mAvAhinA viSayamA mAye zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 70 1 sU03 zarIrendriyayogAnAM kriyAni0 375 tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti he bhadanta ! bhAvAdiviSaye yadbhavatA pratipratipAditaM tat sarvam evametra, sarva satyameva iti kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // mR0 3 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadavallabha - prasiddhavAcaka- pazcadazabhASAkaLitalalita kaLApAlApakamavizuddha gadyapadyane granthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke prathamoddezakaH samAptaH // 17-1 // kiyA hai vaha saba aisA hI hai - sarva prakAra se sazya hI hai 2, isa prakAra kahakara ve gautama tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sR0 3 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA || pahalA uddezaka samApta // 17-1 // je varSoMna karyu che te saghaLuM temaja che A rIte kahIne te gautamasvAmI prabhune vadanA namaskAra karIne tapa ane sayamathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAne birAjamAna thaI gayA. / / sU. 3 / / jainAcAya jainadhama divAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA pahelA uddezaka samAsA|17-15 phra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 bhagavatIsatre atha dvitIyodezakaH mArabhyate / prathamoddezakAnte bhAvAH varNitAstAdRzabhAvavantazca saMyatAdayo bhavantIti saMyatatvAdivizeSaNayuktA dvitIyoddezake ucyante anena sambandhena AyAtasya dvitIyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'se pUrNa bhaMte !' ityaadi| mUlam-se gUNaM bhaMte! saMjayavirayapaDihayapaccakkhAya pApakamme dhamme Thie asaMjayaavirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie saMjayAsaMjae dhamAdhamme Thie ? haMtA goyamA! saMjayaviraya jAva dhammAdhamme tthie| eesiNaM bhaMte ! dhammaMsi vA adhammaMsi vA dhammAdhammaMsi vA cakiyA kei Asaittae vA saittae vA tuyaTTittae vA ? goyamA ! No iNaTe samaTe se keNaM khAi aTeNaM bhaMte! evaM vuccai jAva dhammAdhamme Thie? goyamA! saMjayaviraya jAva pAvakamme dhamme Thie dhammaM ceva uvasaMvanjinANaM viharai asaMjaya-avirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie adhammaM ceva upasapajjittANaM viharai saMjayAsaMjae dhammAdhamma Thie dhammAdhamme upasaMpajjittANaM viharai se teNaTreNaM jAva Thie jIvANaM bhaMte ! kiM dhamme ThiyA adhamme ThiyA dhammAdhamme ThiyA? goyamA! jIvA dhamme vi ThiyA adhamne vi ThiyA dhammAdhamme vitthiyaa| neraiyANaM bhaMte ! pucchA ? goyamA! NeraiyA no dhamne ThiyA adhamme ThiyA no dhammAdhamme tthiyaa| evaM jAva cauridiyANaM pucchA goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA no dhamme ThiyA adhamme ThiyA dhammAdhamme vi tthiyaa| maNussA jahA jiivaa| vANamaMtarajoyasiyavemANiyA jahA neraiyA ||suu0 1 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramedrikA TIkA za0 17 u02 sU0 1 dharmAdisthita jIvAdinirUpaNam 377 chAyA -- tad nUnaM bhadanta / saMyataviratapratihatapratyAkhyAtapApakarmA dharme sthitaH asaMyatAviratApratihatapatyAkhyAtapApakarmA adharme sthitaH saMyatA saMyato dharmAdharme sthitaH 1 hanta, gautama ! saMyatavirata yAvat dharmAdharme sthitaH / eteSAM khalu bhadanta ! dharme vA adharme vA dharmAdharme vA zaktAH kecit AsituM zayituM svagravarttayituM vA ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH tatkenArthena khAi (punaH) bhadanta ! evamucyate yAvat dharmAdharme sthitaH ? gautama ! saMyatavirata yAvat pApakarmA dharme sthito dharmameva upasaMpadya khalu viharati asaMyata yAvat pApakarmA adharme sthitaH adharmameva upasaMradha khalu viharati saMyatAsaMyato dharmAdharme sthitaH dharmAdharmamupasaMpadya khalu viharati tat tenArthena yAvat sthitaH, jIvAH khalu bhadanta ! ki dharme sthitA = adharme sthitAH dharmAdharme sthitAH ? gautama / jIvA dharme'pi sthitAH adharmespi sthitAH dharmAdharme'pi sthitAH / nairayikAH khalu pRcchA gautama ! nairayikA no dharme sthitA adharme sthitAH no dharmAdharme sthitAH / evaM yAvat caturindriyANAm / paJcendriyatiryagyonikAnAM khalu pRcchA gautama ! paJcendriyatiryagyonikA no dharme sthitA adharme sthitAH dharmAdharme'pi sthitAH / manuSyA yathA jIvAH / vAnavyaMtarajyotiSka vaimAnikAH yathA nairayikAH // 1 // TIkA--' se NUNaM bhaMte !" tat nUnaM bhadanta ! 'saMjaya vizyapaDiyapaccavakhAya pAtrakamme dhamme Thie saMyataviratapratihata pratyAkhyAtapApakarmA dharme sthitaH , dUsare uddeze kA prAraMbha prathama uddezaka ke anta meM bhAvoM kA varNana kiyA gayA hai| aise bhAvoM vAle saMyata Adi hote haiM-ataH ve hI saMyamavatva Adi vizepaNa yukta saMpata Adi jIva isa dvitIya uddeze meM kahe jAte haiM--isI saMbandha se isa dvitIya uddeze kA prArambha kiyA gayA hai| 'se NUNa' te ! ityAdi sUtra isakA sarva prathama sUtra hai 'se pUrNa bhate / saMjayavirayapaDiyapaccakkhAyapApakamme' ityAdi / TIkArtha - - isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'se pUrNa bIjA uddezAnA prAraMbha-- pahelA uddezAnA aMtamAM bhAvAnu' vadhu na karavAmAM AvyuM che. evA bhAve vALA sayata vigere hAya che. jethI sayatatva vigere viSezaNu vALA teja saauyata vigere jIvAtu. A khIjA uddezamAM kathana thaze. e sabadhathI A khIjA uddezAnA prAraMbha karavAmAM Ave che. tenu paheluM sUtra A pramANe che. 'se NUNaM bhate / saMjayavizyapaDiyapacvakhAyapAvakamme' ityAdi TIDArtha -- huve gautamasvAmI prabhune me prabhA pUche che 'seNUNa bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 bhagavatIsUtre kim , tatra sayataH vartamAnakAli kasarvasAvadhAnuSThAnarahitaH ataeva pratihata vartamAnakAle sthityanubhAgahAsena nAzitaM pratyAkhyAta-nindayA bhaviSyatyakaraNena nirAkRtaM pApakarma-pApAnuSThAna yena ma pratihatapApakarmA saMyataviratazcAsau patihatapratyAkhyAtapApakarmA ceti saMyataviratapratihatapratyAkhyAtapApakarmA puruSaH kim dharme sthitaH atra dharmapadaM cAritrarUpadharmasya bodhakam tena kiM cAritre sthitaH uparoktapuruSaH ? / 'asaMjayaavirayADihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme die' asaMyato'virato'pratihatamatyAkhyAtapApakarmA adharme sthitaH tatra asaMyataH saMyatAdbhinnaH aviratiH pUktivistAdbhinnaH apratihata-na vinAzitaM apratyAkhyAtaM na tyaktaM pApakarma sAvadhakriyA yena so'pratihatapratyAkhyAtapApakarmA atra dharma padam avirasyAsmakadharmasya bodhakam tena tAzapApakarmA aviratyAsmakAdharma bhaMte ! 'he bhadanta ! 'saMjayavizyapaDihApaccavAya pAvakamme dhamme Thie' jo jIva saMyata hai-vartamAnakAlika sarva sAyadyAnuSThAna se rahita hai, ata eva vartamAna kAla meM jisane sthiti aura anubhAga ke hAsa se pApakarma ko naSTa kara diyA hai, tathA niMdAse bhaviSyat kAla meM pApakarma nahIM karane se-jisane-pApAnuSThAna nirAkRta kara diyA hai-aisA pratihata pratyAkhyAtapApakarmA saMyatavirata jIva kyA dharma meM sthita haiM ? yahA~ 'dharma' zabda se cAritrarUpa dharma grahaNa kiyA gayA hai| 'asaMjaya avirayaapaDihayapaccakkhAyapAvakamme adhamme Thie' tathA jo jIva asaMyata hai-bhayata se bhinna hai avirata-virati rahita hai| aura pApakarma-sAvadhakriyA kA nimane nAza nahIM kiyA hai| aura na tyAga hI kiyA hai aisA asaMyata avirataapratihata apratyAkhyAtapApakarmavAlA . sAn ! saMjayavirayapaDihayapaccakkhAyapAvakamme dhamme die 2 01 saMyata che. eTale ke vartamAna kALanA sarva sAvadha anuSThAna sahita che. ne eTalA ja mATe jeNe vartamAna kALamAM sthiti ane anubhAganA hAsathI pApa karmane naSTa (nAza) karyA che. ane niMdAthI bhaviSya kALamAM thanArA pApakarmone nahi karavAthI eNe pApAnuSThAna kara karyuM che. evA pratihata pratyAkhyAta pApakarma saMyata virata jIva zuM dharmamAM sthita rahe che. ahiM dharma zabdathI yAtri35 manu prahA thayu che. 'asaMjayaavirayaapaDihayapaccakhAya pApakamme adhammeTie' tathA 2 75 asayata cha mavirata vi2ti pAnI che. ane pApakarma eTale ke kriyAne jeNe nAza karyA nathI. ane tyAga paNa karyo nathI. evA asaMyata avirata "apratihata, apratyAkhyAta pApakarmavALo jIva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TIkA za017 u02 sU0 1 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 379 sthitaH kim ? 'saMjayAsaMjaye dhamAdhamme Thie' saMyatAsaMyataH dharmAdharme sthitaH, atra dharmAdharmeti padam dezavirodhakam tathA ca saMyatAsaMyato dezaviratau sthitaH kim ? iti praznaH, bhagavAnAi-'hanA' ityAdi / 'haMtA goyamA ! hanta gautama ! 'saMjayaviraya jAva dhammAdhamme Thie' saMyatavirata yAvata dharmAdharme sthitaH, atra yAvatpadena 'paDihayaecaka vAyapAvakamme' ityArabhya 'saMnayAsaMjae' ityantasya praznavAkyasya sarvasyApi saMgraho bhavati tathA ca saMyataviratapatihatapratyAkhyAta. pApakarmA dharme sthitaH asaMyatAviratA'pratihatapratyAkhyAtapApakarmA adharma sthitaH saMyatAsaMyato dezavirato dharmAdharme sthita ityarthaH / 'eesiNaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'dhammaMsi vA dharme vA 'adhammaMsi vA adharma vA 'dhammA dhammaMsi vA' dharmAdharme'pi vA dezaviratau ityarthaH cakiyA' zaktAH-samarthAH 'ke' kecit 'Asaittae vA' Asitu vA-upavezayitum 'jAba tuyadvittae vA' yAvat tvam vartayituM vA, he bhadanta ! dharmAdau Asitu vA zayituM vA tvavartayituM pArzva parivartanaM kartuM vA zaktAH kim ? ityarthaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / jIva-kyA adharma meM-aviratirUpa adharma meM sthita hai ? 'saMjayAsaMjaye dhammA dhamme Thie' jo jIva saMyatAsaMyata hai vaha kyA dharmAdharma meMdeza virati meM sthita hai ? inake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA' hAM gautama ! jo jIva saMyata, virata pratihattapratyAkhyAtapApakarmA hai vaha cAritrarUpa dharma meM sthita haiN| tathA jo jIva saMghatAsaMyata hai yaha deza viratirUpa dharmAdharma meM sthita hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'eesiMNaM mate ! dhammaMsi vA, adhammaMsi vA, dhammAdhammaMsi vA, cakkiyA keiAmahattae, jAva tuya. dvittae' he bhadanta ! kyA koI jIva aisA samartha hai jo ina dharma, adharma evaM dharmAdharma meM baiThane ke liye yA leTane ke liye zaktizAlI ho ? zu madhama bhATale aviti 35 madhamA sthita ? 'saMjayAsaMjaye dhammAdhamme dvie' 273 sayatAsayata che. te zu dharmAdhama mA mero deza vitibhA sthita cha ? tenA uttama prabhu cha -hatA goyamA ! ' gautama! je jIva saMyata virata pratihata pratyAkhyAta pApakarmamAM che. te cAritrarUpa dharmamAM sthita che. tathA je jIva asaMyata avirata apratyAkhyAta pApa karyA che te saMyatAsaMyata che. te dezaviratirUpa dharmAdharmamAM rahelo che. ve gautamavAmI mahAvIra prasune me pUche che / 'eestriMNa bhaMte ! dhammasi vA adhammaMsi vA dhammAdhammasi vA cakkiyA kei Asaittara jAva tuyadvittae', bhagavAna ! koI jIva e zaktivALo che ke je dharma adharma ane dhamadhamamAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bhagavato sUtre 'goyamA !' he gautama ! 'jo iNaDe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH punaH praznayati 'se ke khAi aDDe maMte ! evaM buccara jAva dhammAdhamme Thie' tat punaH kenArthena bhadanta ! evamucyate yAvat dharmAdharme sthitaH dharmAdaramUrttatvena tatropadezanAsaMbhavastadA kena kAraNena bhavatA provyate yat saMgato virato dharme cAritrAtmake sthito yAvat saMyatAsaMyato dharmAdharme sthitaH iti atra yAvatpadena 'saMjayavizyapaDihaya' ityArabhya 'saMjayAsaMjaye' ityantasya sarvasya grahaNaM bhavatIti praznaH / uttarayati bhagavAna goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama | 'saMjayavizya jAva pAvakamme dhammeThie saMyatavirata yAvat pApakarmA dharme sthitaH 'vammaM ceva uvasaMpajittANaM viees' dharmameva upasaMpadya khalu viharati, atra yAvatpadena pratihata pratyAkhyAtetyasya saMgrahastathA ca saMgataviratamatihatapratyAkhyAtapApakarmA dharme sthita isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! No iNaDe samaTThe' he gautama! maiMne jo dharma adharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kI bAta kahI hai so usakA tAtparya baiThane yA sone se nahIM hai / to he bhadanta ! isakA tAtparya kyA hai ? yahI prazna 'se keNaM khAiadveNaM bhaMte ! evaM buccai, jAva dhammAmme Thie' isa sUtra dvArA gautama dvArA pUchA gayA hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA / saMjayaviraya jAva pAvakamme dhamme Thie' he gautama! saMyatavirata yAvat pratihata pratyAkhyAta pApakarmAmanuSya dharma meM sthita hai| 'dhammaM ceva uvasaMpajjito NaM viharaha' isakA tAtparya aisA hai ki jo manuSya saMghata, virata, pratihatapratyAkhyAtapApakarmA hai vaha dharma ko hI Azrita karatA hai dharma kA Azraya karanA yahI mesI za} } su zaDe ? tenA uttaramA bhahAvIra prabhu che 'goyamA ! No iNaTTe samaTTe' he gautama! oma Devu' te marobhara nathI. bheTale } meM ne dharma adhama ane dharmAdhama mAM sthita rahevAnI vAta kahI che. teneA hetu evAthI De sUvAmAM nathI. irIne gautama svAbhI pUche che 'se keNaM khAiaTTaNaM bhaMte ! evaM vaccai, jAva dhammAdhamme Thie' he lagavan Apa zA arathI mevu !! che ke te dharmAMdhama mAM sthita che ? tenA uttaramAM mahAvIra prabhu kahe che ke 'goyamA ! saMjayaviraya jAva pAvakamme dhamme Thie' he gautama ! saMyaMta vizta yAvat atita pratyAbhyAta pAyambhAM manuSya dharmabhAM sthita hai. 'dhammaM veva uvasaMpajjittANaM viharai' tenuM tAtparya yo ho hai ne manuSya sabhyata, virata pratihata pratyAkhyAta pApakama'mAM che, te dhamanA ja Azraya kare che, ane dharmanA vyAzraya 'rkhe| tetuM nAma dharmabhAM sthita hovu che, 'dharme sthitaH tenA - zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u02 sU01 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 381 ityasyAyamarthaH saMyataH dharmameva Azritya svIkRtya viharati-tiSThati dharmasyA zrayaNameva dharme sthitatvaM na tu 'dharme sthitaH' ityasya upavezanamityarthoM bhavati tasya asaMbhavAta ananubhavAca na hi kasyacidapi bhavati evamanubhavo yadahaM dharme-dharmopari tiSThAmIti / 'asaMnayaH jAva pAvakamme adhamme Thie' asaMyata yAvat pApakarmA adharme sthitaH atra yAvatpadena 'aviraya apaDihayapaccakavAya' ityantasya saMgraho bhavatIti tathA ca asaMyatAviratAmatihatapratyAkhyAtapApakarmA ityrthH| yat adhammaM ceva upasaMpajjittA NaM viharaI' adharmameva upasaMpadya khalu viharati upasaMpadya svIkRtya ityarthaH viharati tiSThati, 'saMjayAsaMjae dhamAdhamme Thie' saMyatA saMyato dharmAdharme sthitaH 'dhammAdhammaM upasaMpajjittANaM viharai' dharmAdharmamupasaMpadya khalu viharati / 'se teNaTeNaM goyamA ! jAva Thie' tattenArthena gautama ! yAvat dharma meM sthita honA hai| 'dhameM sthitaH' isako artha dharma meM baiThanA aisA nahIM hai kyoMki aisA artha asaMbhava hai| tathA svAnubhavagamya nahIM hai| kisI ko bhI aisA anubhava nahIM hotA hai ki maiM dharma ke Upara baiThA huuN| 'asaMjaya0 jAva pAvakamme adhamme Thie' tathA-jo jIva asaMyata hai, yAvata-avirata hai. pratihatapratyAkhyAtapApakarmA nahIM hai vaha adharma meM sthita hai| isakA tAtparya 'adhammaM ceva uvasaMpajjittA NaM viharaI' aisA hai- arthAt aisA jIva adharmarUpa avirati ko hI svIkAra kiye rhtaa| 'saMjayAsaMjae dhammAdhamme Thie' jo jIva sapatAsayata hai vaha dharmA. dharma meM sthita hai so isakA sArAMza 'dhammAdhamma uvAsaMpanjitANaM viha. raha' aisA hai-arthAt aisA jIva dharmAdharmarUpa dezavirativAlA hotA hai| 'se teNaTeNaM goyamA ! jAva Thie' isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki jo manuSya saMyatAdi vizeSaNoM vAlA hai vaha dharma meM artha dharmamAM besavuM e thatuM nathI kemake tevo artha svAnubhava gamya nathI. koIne paNa e anubhava thatuM nathI ke huM dharma upara beTho chuM. ke dharma 52 suut| chu 'asaMjaya jAva pAvakamme adhamme Thie' tathA 71 masa.. yata che. yAvat avirata che. pratihata pratyAkhyAta pApakarmamAM nathI te artha. bhAbhA sthita che. tenu tAt55deg se che , 'adhammaM ceva uvasaMpajjittA NaM viharaI' ati savA saya 35 avitina pi2rai che. 'saMjayAsaMjaye dhammAdhamme Thie' 2 1 sayatAsayata cha. te dhimA sthita cha. tanA sArAMza 'dhammAdhamma uvasaMpajjittA NaM viharaI' savA che. arthAta savA 71 dharmAdhama 35 zivirati pANI che. 'se teNaTeNaM goyamA! jAva Thie' ta arathI hai gautama! meM se dhuM cha 2 manuSya saMyata vigere vizeSa vALe che. te dharmamAM sthita che. ane asaMyata zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sthitaH atra yAvatpadena saMpUrNasya praznavAkyasya saMgraha karaNIyaH tathA ca he gautama saMyatAdivizeSaNayukto dharme sthitaH, asaM gatAdivizeSaNayuktaH, adharme sthitaH, saMyatAsaMyataH dharmAdharme sthiA:. dharmAdikamAzritya saMyatAdInAM sthitirityarthamanusRtya mayoktaM 'dharmAdau sthita' iti na tu dharmAdirUpe AdhAre tasya saMsthAnamiti bhAvaH / atha dharmasthititvAdikaM bahuvacanamAzritya sarvadaNDa kepu nirUpayabAha-'jIvANaM ityAdi / 'jIvANaM bhaMte ! dhamme ThiyA' jIvAH khalu bhadanta ! kiM dharme sthitAH 'adhamme ThiyA' adharme sthitAH 'dhammAdhamme ThiyA' dharmAdharme sthitAH, he bhadanta ! jIvAnAM sthitidharme'dharme dharmAdharme veti praznaH, bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvA dhamme vi ThiyA' jIvAH dharma'pi sthitAH 'adhamme viThiyA' adharme'pi sthitAH 'dhammAdhamme vi ThiyA' dharmAsthita hai asaMyatAdi vizeSaNoM vAlA jo jIva hai vaha adharma meM sthita hai, evaM jo jIva saMyatAsayata hai vaha dharmAdharma meM sthita hai| yaha pUrvokta kathana ekavacana ke AdhAra para kiyA gayA hai| aba bahuvacana ko Azrita kara ke dharmasthitatva Adi kA sarva daNDakoM meM nirUpaNa karate haiM-isameM gautama ne prabhu me aisA pUchA hai-'jIvA NaM bhate ! ki dhamme ThiyA' he bhadanta ! samasta jIva kyA dharma meM sthita hai ? yA 'ahamme ThiyA' adharma meM sthita haiM ? dhammAdhamme ThiyA' yA dharmAdharma meM sthita haiM ? arthAt samasta jIvoM kI sthiti kyA dharma meM hai ? yA adharma meM haiM ? yA dharmAdharma meM hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jIvA dhamme vi, ThiyA, ahamme viThiyA, dhammAdhamme viThiyA 'he gautama ! jIva dharma meM bhI sthita hai, adharma meM bhI sthita hai| aura dharmAdharma meM bhI sthita hai| vigere viSezaNa vALo je jIva che, te adharmamAM sthita che. ane je jIva saMyatAsaMyata che. te dhamadhamamAM sthita che. A pUrvokta saghaLuM kathana eka vacananA AdhArathI karavAmAM AvyuM che. have bahu vacanane Azraya karIne dharma sthitatva vigerenuM sarva daMDakamAM nirUpaNa karavAmAM Ave che. temAM gautama svAmI prabhune me pramANe pUchyu 'jIvA Na bhate ki dhamme ThiyA' 3 bhagavan ! sapA va zudhamA sthita cha ? athavA 'ahamme ThiyA' AmamA sthita che. 'dhammAdhamme ThiyA' athavA dharmAdhama mA sthita che ? arthAt 434 ponI sthiti zu dharmamAM che. athavA ardhAmamAM ke dharmAdharmamAM che. tenA uttaramAM prabhu cha, 'goyamA ! jIvA dhamme vi, ThiyA, ahamme vi ThiyA, dhammAdhamme vi ThiyA' gautama ! 71 mA sthita cha. ayamA 5 sthita cha. ana dhamadharmamAM paNa sthita che. zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 1 dharmAdisthitajIvAdinirUpaNam 383 dharme'pi sthitAH / 'neraiyA NaM pucch|' nairayikAH khalu pRcchA nairayikAH kiM dharma sthitAH adharme sthitAH dharmAdharme vA sthitAH ? iti praznaH, bhagAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA no dhamme ThiyA' nairayikAH no dharme sthitAH api tu 'adhamme ThiyA' adharme sthitAH 'No dhammAdhamme ThiyA' no dharmAdharme sthitAH, dharmale zyApi tatrAsadbhAvAt 'evaM jAva cauridiyANaM' evaM yAvat caturindriyANAm , evam nArakatradeva ekendriyAdArabhya caturindriyajIva paryantaM jJAtavyam , yathA nairayikAH na dharme sthitAH na vA dharmAdharme sthitAH api tu adharme sthitAstathaiva caturindriyAntam jIvA na dharme sthitAH na vA dharmAdharma ____ aba gautama ! prabhu se aisA pUchate haiM- neraiyA Na pucchA' he bhadanta ! nairayika jIva dharma meM sthita haiM ? yA adharma meM sthita haiM ? yA dharmAdharma meM sthita haiM ? uttara meM prabhu kahate haiN| 'goyamA ! neracyA no dhamme ThiyA, no dhammAdhamme ThiyA, adhamme ThiyA' he gautama! nairayika jIva cAritrarUpa dharma meM sthita nahIM haiM tathA dezAviratirUpa dharmAdharma meM bhI sthita nahIM hai kintu ve aviratirUpa adharma meM hI sthita haiN| kyoMki inameM dharmalezyA taka kA bhI abhAva hai / 'evaM jova cAridiyANaM' jaisA kathana yaha nArakoM ke sambandha meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara cauindriya jIvoM ke sambandha meM bhI kara lenA caahiye| arthAt nAraka jIva jisa prakAra se dharma evaM dharmAdharma meM sthita nahIM kahe gaye haiM, usI prakAra se ekendriya se cauhandriya paryanta ke jIva bhI dharma evaM dharmAdharma meM sthita nahIM kahe gaye haiM kintu nArakoM ke jaisA kevala ve adharma ve gautama ! sAmI nA2nA viSayamA prabhune pUche che hai-'neraiyANaM pucchA' mAvan ! nA24 pazupamA sthita cha. amamA sthita cha ghadhimamA sthita che. tenA uttaramA prabhu 4 cha ?-goyamA ! neraiyA no dhamme ThiyA no dhammAdhamme ThiyA adhamme ThiyA' ke gautama ! nA24Iya 01 cAritrarUpa dharmamAM sthita nathI. temaja dezaviratirUpa dharmAdharmamAM paNa sthita hetA nathI. paraMtu teo aviratirUpa adharmamAM ja sthita rahe che. kemake tamAmA yama zyAnA mA che. 'evaM jAva cauridiyANaM' pu. 4thana nArakonA viSayamAM karyuM che tevuM ja kathana ekendriya jIvathI laIne cAra IndriyavALA nA saMbaMdhamAM paNa karI levuM arthAt nArakajIva je rIte dharma ane dharmAdharmamAM sthita hatA nathI tevI ja rIte ekendriyathI cAra Indriya sudhInA che paNa dharma ane dharmAdharmamAM sthita hetA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sthitAH api tu adharma eva sthitA iti / 'paMciMdiyatirikkhanoNiyANaM pucch|' pazcendriyatiryagyonikAnAM pRcchA paJcendriyatiryagyonikAH dharme vA adharma vA dharmAdharma vA sthitAH ? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! 'pavidiyatirikAvajoNiyA' paJcendriyatiryagyonikAH 'no dhamme ThiyA' no dharme sthitAH virateramAvAt 'adhamme ThimI' adharme sthitAH viratirahitatvAt 'dhammAdhamme vi ThiyA' dharmAdharme'pi sthitAH zrAvavratadhArivAt / 'maNussA jahA jIvA' manuSyAH yathA jIvAH, manuSyaviSaye sAmAnya jIvavat vyAkhyA jJAtavyAH manuSyAH dharme'pi adharme'pi dharmAdha meM 'pi sthitAH meM hI sthita kahe gaye haiN| 'pacidiyatirikkhajoNiyANaM pucchA' ima sUtra dvArA gautama ne prabhu se paMcendriya tiryaJcoM ke dharmAdharma Adi meM hone ke sambandha meM pUchA hai-he bhadanta ! jo paMcendriya tiryazca haiM ve kyA dharma meM sthita haiM ? yA adharma meM sthita hai ? yA dharmAdharma meM sthita haiM ? isake uttara meM prabhu ne una se kahA-'goyamA ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA no dhamme ThiyA' he gautama ! paMcendriya tiryazca sarva viratirUpa dharma meM sthita nahIM haiN| kintu 'adhamme ThiyA, dhammAdhamme viThiyA' ve aviratirUpa adharma meM sthita haiM aura deza viratirUpa dharmAdharma meM bhI sthita haiM / kyoMki inameM zrAvakavratoM ko dhAraNa karane kI yogyatA zAstroM meM kahI gaI haiM / 'maNussA jahA jIvA' manuSyoM ke sambandha meM dharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kA kathana sAmAnya jIva ke viSaya meM kiye gaye kathana ke jaisA jAnanA caahiye| isa prakAra manuSya dharma meM bhI have gautamasvAmI paMcendriya tirthanA viSayamAM prabhune pUche che ke - 'paMvidiyatirikkha joNiyANaM pucchA' he sagavAn re / 5'yandriya tiya"ya che teo dharmamAM sthita che ? ke adharmamAM sthita che? he dharmAdharmamAM sthita cha ? tanA uttaramA prabhu 43 cha -'goyamA paMci diyatirikkhajoNiyA no dhamme ThiyA' hai gautama pandriya tiya ya / sa viti35 mA sthita DAtA nayI 52'tu 'adhamme ThiyA dhammAdhamme vi ThiyA' te viti35 adharmamAM sthita che. ane deza viratirUpa dharmAdharmamAM paNa sthita che. kemake teomAM zrAvakanA vratane dhAraNa karavAnI yogyatA hovAnuM zAmAM kahyuM cha. 'maNussA jahA jIvA' bhnussy| dharma, adhama, bhane dharmAdhama bhAM sthita hovAnuM kathana sAmAnya jIvonA viSayamAM kahela kathana pramANe samajavuM. e rIte manuSya dharmamAM paNa sthita che, adharmamAM paNa sthita che, ane dhamadharmamAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u02 sU02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 385 ityarthaH / 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA' vAnavyantara jyotiSka vaimAnikAH yathA nairayikAH vAnavyantarAdayo no dharma sthitAH adharma sthitAH na vA dharmAdhameM sthitAH ityarthaH ||muu0 1 // pUrva saMyatAdaya upavarNitAH te ca zramaNAdayo vyapadizyante iti zramaNAdI. nAzritya anyayUthikamatamupavarNayannAha-'anna utthiyA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-annautthiyA NaM bhaMte! evaM AikkhaMti jAva parUvati-evaM khalu samaNA paMDiyA samaNovAsayA bAlapaMDiyA jassa NaM egaM pANAe vi daMDe aNikkhitte se Ne egatabAle tti vattavvaM siyA, se kahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA! jaNNaM te anna utthiyA evamAikkhaMti jAva vattavvaM siyA je te eva mAhaMsu micchaM te evamAhaM su / ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva parUvoma evaM khalu samaNA paMDiyA samaNovAsagA bAlapaMDiyA jasta gaM egANAe vi daMDe nikkhitte se gaMno egaMtabAle tti vattavvaM siyaa| jIvA NaM bhaMte ! kiM bAlA paMDiyA bAlapaMDiyA? goyamA! jIvA vAlA vi, paMDiyA vi bAlasthita haiM, adharma meM bhI sthita hai aura dharmAdharma meM bhI sthita haiN| 'vANamaMtarajoisiyavebhANiyA jahA NeraDyA' vAnavyantara, jyotiSika, aura vaimAnika inake sambandha meM dharma, adharma evaM dharmAdharma meM sthita hone kA kathana nairayikoM ke sambandha meM kiye gaye kathana ke jaisA jAnanA cAhiye-arthAt ve vAnavyantarAdika dharma meM evaM dharmAdharma meM sthita nahIM haiM kintu adharma meM sthita haiM / / sU0 1 // 5 sthita cha. 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA NeraiyA' vAnavya.ta2, tiSika, ane vaimAnikanA saMbandhamAM dharma, adharma, ane dhamadhamamAM sthita hevAnuM kathana, nairayikanA saMbandhamAM kahyA pramANe samajavuM. arthAt te vAnavyantara vigere dharmamAM ke dharmAdharmamAMsthita hatA nathI paraMtu teo adharmamAM ja sthita hoya che. e sUtra 1che zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne paMDiyA vi| neraiyANaM pucchA goyamA! neraiyA bAlA no paMDiyA no baalpNddiyaa| evaM jAva curidiyaannN| paMciMdiyatirikhajoNiyANaM pucchA, goyamA! paMciMdiyatirikkhajoNiyA bAlA no paMDiyA bAlapaMDiyA vi| maNussA jahA jIvA vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA ||suu02|| ___ chAyA-anya yUthikAH khala bhadanta ! evamAkhyAnti yAvatprarUpayanti, evaM khala zramaNAH paNDitAH zramaNopAsakAH bAlapaNDitAH yasya khaca eka mANe'pi daNDo'nikSiptaH sa khalu ekAntabAla iti vaktavyaM syAt tatkathametad bhadanta ! evam ! gautama ! yat khalu te anyayUthikA evamAkhyAnti yAvad vaktavyaM syAt ye te ekamAhuH mithyA te emAhuH, ahaM punagautama ! ekamAkhyAmi yAvat marUpayAmi evaM khalu zramagAH paNDitAH zramagopAsakA bAlapaNDitAH yasya khalu ekamANe'pi daNDo nikSiptaH sa khallu no ekAntavAla iti vaktavyaM syAt / jIvAH khalu bhadanta ! kiM cAlAH paNDitAH bAlapaNDitAH ? gautama ! jIvA bAlA api paNDitA api bAlapaNDitA api / nairayikAH khalu pRcchA gautama ! nairayikAH bAlAH no paNDitAH no bAlapaNDiAH , evaM yAvat caturindriyANAm paJcendridhatiyaMgyonikAnAM pRcchA, gautama ! paJcendriyatiryagyonikAH bAlAH no paNDitAH bAlapaNDitA api, manuSyA yathA jiivaaH| vAnamantarajyotiSkavaimAnikAH yathA nairayikAH / / sU0 2 // ___TIkA--'annautthiyA NaM bhaMte !' anyayUthikAH khalu bhadanta ! 'evamAikvaMti' evam-vakSyamANaprakAreNa AkhyAnti 'jAva parUveti' yAvat prarUpayanti pUrva meM saMyatAdikoM kA varNana kiyA gayA hai-ye saMghatAdika zramaNA dirUpa se kahe jAte haiM / isaliye aba sUtrakAra zramaNAdikoM ko Azrita karake anyayUthikoM ke mata kA anna usthiyA NaM bhate' ityAdi sUtra dvArA varNana karate haiM'annausthiyA NaM bhaMte ! evaM AikkhaMti jAva parUveti' ityaadi| pahelA sUtramAM saMyata vagerenuM varNana karavAmAM AvyuM che. e saMyata vagere zramaNadirUpa hoya che. jethI have sUtrakAra zramaNAdikene Azrita karIne anya tIna matanu 'anna utthiyA NaM bhate' tyAhi sUtrathI paNana 43 che. 'anautthiyA NaM bhave ! evaM AikhaMti jAva parUveM ti' tyA | zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u02 sU02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 387 atra yAvatpadena 'mAsaMti panaveti' anayoH saMgrahaH / kimAruzanti anyUthikAstatrAha-'evaM khacca' ityAdi / 'evaM khalu samaNA paMDiyA samaNovAsayA bAla paMDiyA' evaM khalu zramagA:-ptA viratimantaH, paNDitA vyapadizyante zramaNopAsakAH-zrAvakAH bAlapaNDitAH kathyante tevA madhye / 'jassa NaM egapANAe vi daMDe aNikkhatte se NaM egaMtabAle ti vattana siyA' yasya kasyacit khalu eka___TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'annau. sthiyA NaM bhaMte ! 'he bhadanta ! jo anyatIrthika haiM ve 'evamAikkhati' aisA kahate haiM / 'jAva parUveti' yAvat prarUpita karate haiM-yahAM yAvat zabda se 'bhAsaMti, pannati' ina do kriyApadoM kA grahaNa kiyA gayA hai| aisA ve kyA kahate haiM-so ise prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-'evaM khalu samaNA paMDiyA, samaNovAsayA pAlapaDiyA'-ki jo zramaNa haiM ve paNDita haiM, tathA jo zramaNoM ke upAsaka haiM ve bAlapaNDita haiM, ina ke bIca meM 'jassa NaM egapANAe vi daMDe aNivikhatte se NaM egaMtabAletti vatsavvaM siyA' jisake eka bhI prANi ke viSaya meM daNDa apratyAkhyAta hai vaha ekAnta bAla hai aisA kahA jA sakatA hai aisA ve kahate haiM tAtparya isakA aisA hai ki jo sarva virati saMpanna zramaNajana haiM ve paNDita hai, tathA jo ina zramaNajanoM ke upAsaka haiM-zrAvaka haiM-ve bAlapaNDita haiN| parantu vaha jIva inake bIca meM bAlapaNDita nahIM hai ki jisane kevala eka 12--'annautthiyA Na bhate ! 3 mAvana 2 anya tIrtha cha tamA 'evamAikkhaMti' mA prabhArI cha. 'jAva parUveMti' yAvat pra3pita 42 cha, mahi yAvat zapathI 'bhAsaMti' 'panaveti' 41 meM jiyApahI a5 yA . tamAzu cha me matAvatAM sUtrA2 4 cha -'evaM khalu mamaNA paMDiyA, samaNovAsayA bAlapaMDiyA' tethe| 4 cha hai re zrama cha tasA ta cha. tathA res| zramazAnA pAsa cha tes| mAtADita che. tesamA 'jassaNaM ega pANAe vi daMDe aNikvitte se NaM egaMtavADe ti vattavvaM siyA' prAlinA praNenA viSayamAM daMDa apratyAkhyAta karyo che eTale ekapaNa prANinA vadhanuM pratyAkhyAna jeNe karyuM che te ekAnta bAla che te pramANe teo kahe che. A kathananuM tAtparya evuM che ka-je sarvavirativALA zramaNajane che. teo paMDita che, tathA jee A zramaNanA upAsaka che te zrAvaka che arthAtu pAlapaMDita che. paraMtu je kevaLa eka paNa jIvanA vadhane tyAga karyo nathI te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 bhagavatIsare pANe'pi daNDo'nikSiptaH sa khalu ekAntabAla iti vaktavyaM syAt anikSipta:apatyAkhyAto bhavati sa ekAntabAla iti vaktavyaM syAt / 'se kahameyaM bhaMte ! evaM tat kathametad bhadanta ! evam ? bhagAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaNaM te annautthiyA evaM AikkhaMti' yat khalu te anyayUyikA evamAkhyAnti 'jAva vatta siyA' yAvat vaktavyaM syAt 'je te evaM AiMsu micchaM te evaM AIsu' ye te evamAhuH mithyA te evamAhuH / yadi te anya yUthikA mithyA vadanti tadA tadviSaye satyaM kimiti zaGkayA pAha-'ahaM puNa' ityAdi / 'ahaM puNa goyamA' ahaM punautama ! atra 'puna' rityavyayaH tu zabdArthabodhakaH tena-ahaM tu 'evamAikkhAmi' emAkhyAmi 'jAva parUvemi' yAvat bharUjIva ke virAdhanA kA tyAga nahI hai-parantu aura saba jIva ke virAdhanA kA tyAga hai aisA jIva to ekAntataH bAla hI hai| so isa viSaya meM 'se kahameyaM bhaMte! evaM ' gautamane prabhu se unakA aisA kahanA kyA satya hai ? aisA pUchA hai / uttara meM prabhu ne kahA 'goyamA' he gautama ! 'jaNNaM te annautthiyA evaM AikkhaMti jAva vattavvaM siyo' jo una anyatIrthikoM ne thAvat jisa jIva ne kevala eka jIva kI hiMsA karane kA tyAga nahIM kiyA hai, vaha ekAnta bAla hai' yahAM taka jo kahA hai| 'je te evaM AhaMsu micchaMte evaM AhaMsu' so aisA unakA kahanA mithyA hai-unhoMne yaha asatya kahA hai / to he bhadanta isa viSaya meM satya kyA hai ? isakA uttara dene ke liye prabhu kahate haiM-'ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi, jAva parUveM mi' maiM to isa viSaya meM aisA kahatA hUM-yAvat prarUpita bAlapaMDita nathI. paNa bIjA ajIvanA vadhane tyAga karyo hoya e jIvate santita: pAsa cha. mA viSayamA se kahameyaM bhaMte ! evaM' gautama svAmI se prabhune pUchayuM ke he bhagavana teonuM Ama kahevuM zuM sAcuM che? tenA uttaramAM pra cha hai-goyamA ! 3 gautama ! 'jaNNaM te annautthiyA evaM AikkhaMti jAva vattavvaM siyA' te anya tIthi 2 ve yAvat 54ta me paNa jIvanI hiMsA karavAne tyAga karyo nathI. te ekAntabAla cha.' mA sudhAnu re 4thana yu che te "je taM evaM Asu micchaM te evaM Asu" tebhAnu ta pramANenu yu ta mithyA cha. arthAta tamAza te asatya kahyuM che. te he bhagavAna A viSayamAM sAcuM zuM che? / prazna uttara bhApatA prabhu 4 che -"ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva parUvemi" to An viSayamA ma hu~ cha. yAvat 53pita zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maindrakA TIkA za017 302 02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 389 payAmi yAvat bhASe prajJApayAmi ityanayoH saMgrahaH kiM marUpayAmi tatrAha - evaM' khalu' ityAdi / ' evaM khacca samaNA paMDiyA' evaM khalu zramaNAH paNDitAH 'samaNopAsagA bAlapaMDiyA' zramaNopAsakAH bAlapaNDitAH 'jassaNaM enapANAe vi daMDe nikkhitte' yasya khalu ekamANe'pi daNDo nikSiptaH - pratyAkhyAtaH 'se NaM no ergata bAleti vatavvaM siyA' sa khalu no ekAntabALa iti vaktavyaM syAt / nanu praznottarayoH samAnateva prati na hi bailakSaNyaM kimapi lakSyate iti cet kRte vicAre vailakSaNyaM bhAtyeva tathAhi zramaNAH paNDitAH sarvaviravicAritravanto bhavanti tathA zramaNopAsakA vAlapaNDitAH dezaviratAH santi iti sarvajJasamatasya pakSadvayasya anuvAdaM kRtvA tayoH pakSayodvitIyaM pakSaM bAlapaNDitarUpaM dUSayanti karatA hUM, yahAM yAvat zabda se 'bhASe prajJApayAmi' ina kriyApadoM kA grahaNa huA hai / 'samaNA paMDiyA, samaNovAsagA bAlapaMDiyA, jassa NaM egapANAe vi daMDe nikkhitte se NaM egaMtavAle pti vatsavvaM siyA' zramaNa paNDita haiM, zramaNajanoM ke upAsaka zrAvaka - bAlapaMDita haiM / tathA jisane eka prANa ke viSaya meM bhI daNr3a pratyAkhyAta kara diyA hai vaha ekAnta bAla hai aisA nahIM kahA jA sakatA hai yahAM aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye ki prazna aura uttara meM samAnatA hI hai kucha pharka nahIM hai / kyoMki vicAra karane para pharka mAlUma hotA hI hai- tathApi zramaNa paNDita hai - sarva viraticAritravAn hai / zramaNopAsaka bAlapaNDita haiM deza virata haiM / ye sarvajJa saMmata do pakSa hai isakA anuvAda karake ina pakSoM meM se dvitIya pakSa jo bAlapaNDita rUpa haiM use dUSita karane ke abhiprAya se ve karU chu. ahiyAM yAvat zabdathI ' bhASe prajJApayAmi mA DiyApahI zraddhAlu thayA cheAna hetu se che yApramANe hu prajJApanA 43 4. "samaNA paMDiyA samaNovA sagA bAlapaMDiyA jassa NaM egapANAe vi daMDe nivikhate te NaM at giaries aai siyA" zrama paMDita che. zramagunAnA upAsa -zrAvaka-khAlapaDita che. tathA jeNe prANInA viSayamAM paNa doDanuM pratyAkhyAna karyu" che. te ekAntakhALa ma usI zamatu nathI. mahi evI za'kA na karavI ke prazna ane uttara sarakhe ja che. kaI paNa pharaka nathI. tema samajavu' nahi, kema ke vicAra karatAM tenA phera spaSTa jaNAI Ave che, chatAM paNa zramaNa paDita che-sava virati cAritravAna che. ane zramaNApAsaka khAlapa`Dita che, eTale ke dezavirata che e sajJa samata A e pakSA che A e pakSAmAMthI khIje je khAlapaDita rUpa pakSa che, tene doSita zrI bhagavatI sUtra : 12 eka che, Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 bhagavatIsUtre ye sarvajIrAnAM mANAtipAtebhyo viratAH santo'pi ekajIvaviSayakA'viratimanto bhaveyuH te itthaMbhUtAH zramaNopAsakA api ekAntabAlA eveti vaktavyaM syAt iti eSAM mataM na samIcInam tadeva darzayati bhagavAna 'goyanA' ityAdinA, yasyaikajIvasyApi prANAtipAtaviratirasti sa na ekAntabAla iti vaktuM zakyate kintu bALapaNDitatayA vyavahartuM yuktaH, yatasvasmin dezaviratirvidyate, yasmin dezaviratirbhavet sa na ekAntabAlo'pi tu bALapaNDita eva viratyaMzasya sadbhAvAt / paJcajIvaprANAtipAtapratyAkhyAnavatA yadi ekasyApi virAdhanaM kRtaM tadA sa ekAntabAla iti paramatam ? paJcasu yadi ekasyApi rakSaNakRtaM aisA kahate haiM ki jo sarva jIvoM ke prANAtipAta se virata hote hue bhI eka jIva ke prANAtipAta se eka jIva viSayaka avirati se yukta DoM aise ve zramaNopAsaka bhI ekAntabAla hI haiM vAlapaNDita nahIM haiM aisA kahA jA sakatA hai so aisA jinakA mata hai vaha yogya nahIM hai| kyoMki jisake eka jIva ke bhI prANAtipAta kI virati syAga hai vaha ekAntabAla hai aisA nahIM kahA jA sakatA hai / kintu vaha bAlapaNDita hai aisA hI kahA jAtA hai aura aisA hI usameM vyavahAra honA yukta hai| kyoMki usameM dezavirati maujUda hai| jisameM dezavirati maujUda ho vaha ekAnta bAla nahIM hai / apitu virati ke aMza ke sadbhAva se bAlapaNDita hI hai| tAtparya anya siddhAntakAroM kA aisA hai ki jisane kucha jIvoM ke prANAtipAta kA pratyAkhyAna kiyA hai aisA vaha jIva yadi eka bhI jIva kI virAdhanA kara detA hai to vaha ekAnta bAla karavAnA abhiprAyathI te evuM kahe che ke je sarva jIveAnA prANAtipAtathI virata thaIne paNa eka jIvanA prANatipAtathI eTale ke eka jIva viSaya aviratithI yukta hoya evA te zramaNeApAsaka paNa ekAntamALa ja che. bALapaDita nathI. e pramANe kahI zakAya che. evA jemanA mata che te ceAnya nathI. kemake jeNe eka jIvatA prANAtipAtanA tyAga karyAM che. te ekAnta khAla che, ema kahi zakAya nahi. paraMtu khAlapa'Dita che, ema ja kahi zakAya, ane e rIte ja temAM vyavahAra karavA caiAgya gaNAya. kema ke temAM deza virati rahela che. jemAM deza virati rahelI hAya te ekAnta khAla kahevAya nahi. paraMtu viratinA aMzanA sadUbhAvathI khAla paDita ja che. anya siddhAntakAronA kahevAnu' tApa ema che, ke jeNe ekendriyAdi pAMca jIvAnA prANAtipAtanuM pratyAkhyAna karyu che. tevA te jIva jo eka paNa jIvanI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 302 sU02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 391 tadA sa na ekAntabAlaH, api tu bAlapaNDita eveti bhagavataH svamatam / bAlasvAdikameva caturviMzatidaNDakeSu nirUpayitumAha - 'jIvA NaM ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM bALA, paMDiyA bAla paMDiyA' bALAH paNDitAH bAlapaNDitAH viratirahito bAlaH sarvaviratimantaH paNDitAH, dezaviratAH bALa paNDitAH ? bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'bALA vi' bAlA api jIvAH 'paMDiyA vi' paNDitA api jIvAH 'bAlapaMDiyA vi' bAla paNDitA api jIvAH samuccayajIveSu bAlAdInAM sarveSAM sadbhAvAt / 'neraiyA NaM pucchA' nairayikAH aaH khalu pRcchA he madanta ! nArakAH bAlAH paNDitAH bAlapaNDitA hai para usa para siddhAntakAra kA aisA kahanA hai ki vaha ekAntabAla nahIM haiM kintu bAlapaNDita hI hai| aba caubIsa daNDakoM meM isI bAlasvAdikI prarUpaNA karane ke liye sUtrakAra Age kA prakaraNa prArambha karate haiM / isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai| 'jIvA NaM bhaMte! kiM bAlA paMDiyA bAlapaMDiyA' he madanta ! jIva kyA bAla haiM ? yA paNDita haiM ? yA bAlapaNDita hai ? jo viratirahita hotA hai vaha bAla hai, sarvavirati se yukta jo hote haiM ve paNDita haiM, tathA jo dezavirati se saMpanna hote haiM ve bAlavaNDita haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'jIvA bAlA vi, paMr3iyA vi, bAlapaMDiyA vi' jIva bAla bhI hote haiM, 'paMNDita bhI hote haiM, 'bAlapaNDita bhI hote haiN| isa prakAra sAmAnya jIva meM bAlAdikoM kA saba kA sadbhAva hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'neraiyA NaM pucchA' he bhadanta | virAdhanA kare te te ekAntamALa che. pararaMtu te viSayamAM siddhAntakArAtu evu kahevu che ke te ekAntamALa nathI paraMtu mAla paDita ja che. have cAvIsa daDakAthI A khAtatya vagerenI prarUpaNA karavA mATe sUtrakAra vizeSa vivecana kare che. temAM gautama svAmI prabhune evu' pUche che ke"jiivaannN bhaMte! kiM' bAlA paMDiyA bAlapaMDiyA" he bhagavan vA zuM mAsa che ? ke paDita che ? ke mAla paDita che? je virati rahita haiAya che te mAla kahevAya che. savavarita vALA je hAya te paDita che. temaja je dezivarativALA hoya te sapaMDita che. yA praznamA uttaramA prabhu che ! - " goyamA ! " he gautama "bAlA tri" mAsa pazu hoya che. 'paMDiyA vi' paMDita pazu hoya che. tathA "bAlapaMDiyA vi" khAla pa`Dita paNa hAya che. A rIte sAmAnya jIvamAM a lAdikanA sadbhAva che. huve gautamasvAmI nArakAnA viSayamA asune pUche che hai- "neraiyA NaM pucchA" he bhagavan nAraDIya vA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 bhagavatIstre kA bhavanti kim iti praznaH, bhagavAnAi-'goyamA' he gautama ! 'nerahayA bALA' mairayikAH bAlAH sarvathA viratirahitatvAt / 'No paMDiyA' no paNDitAH nairayikAH sarvaviraterabhAvAta viratimatAmeva paNDitatvAt 'no bAlapaMDiyA' no bAla paNDitA nArakAH dezaviraterabhAvAt / 'evaM jAva cauridiyANaM' evaM yAvat caturindriyANAm yathA nairayikA bAlA eva na paNDitA na vA bAlapaNDitAH tathA ekendriyA ityArabhya caturindriyaparyantAH jIvA 'pi bAlA eva no paNDitAH na vA bAlapaNDitAH sarvaviratardezaviratervA amAvAt iti AlApakapakArakazca svayameva uuhniiyH| paMciMdiyatirikvajoNiyA pucchA' pazcendriyatiryag nairayika jIva kyA bAla hote haiM ? yA paNDita hote haiM ? yA pAlapaNDita hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! neracyA bAlA' nairayika bAla hI hote haiM kyoMki ve sarvathA virati se rahita hote haiN| isaliye ve 'No paMDiyA, nopAlapaMDiyA' na paMDita hote haiM aura na vAlapaNDita hI hote haiN| sarvavirati ke sadbhAva meM bAlapaNDitasya hotA hai| nAraka jIvoM meM na sarva virati hai aura na dezavirati hI hai| 'evaM jAva cariMdiyANaM' isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara cauhandriya paryanta ke jIvoM meM bhI jAnanA caahiye| kyoMki yahAM para bhI sarvavirati aura deza virati kA sarvathA abhAva hai-isa viSaya kA AlApa ke prakAra yahA~ apane Apa samajha lenA cAhiye / ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA pucchA' hai bhadanta ! paMcendriya tiyazca kyA bAla hote haiM ? yA paNDita hote haiN| zuM bAla heya che? ke paMDita hoya che? ke bAlapaMDita hoya che, tenA uttaramA prabhu 4 cha hai "goyamA" 8 gautama ? "neraiyA bALA" nAhIya jIve bAlaja hoya che. kema ke-teo sarvathA virati rahita hoya che. tethI tANo paMDiyA, No bAlapaMDiyA" 5ta sAtA nathI bhane pAra pAData paNa hotA nathI. sarva viratinA sadbhAvamAM ja paMDitatva hoya che. ane deza viratinA sadUbhAvamAM bAla paMDitatva hoya che. nAraka chatamAM sarva vizati zivirati hotI nathI. "evaM jAva cauridiyANa' me zatarnu badhuM ja kathana ekendriyathI cAra indriya sudhInA jIvamAM samajavuM. kema ke temAM paNa sarva virati ane deza viratine sarvathA abhAva ja hoya che. A viSayane AlApa prakAra ahiyAM svayaM samajI lo. 3 gautama svAmI prasune ye pUche che ,-"paMdhi'diyatirikkhajoNiyA pucchA" 3 saya 5'yendriya tiya ya va zumAra cha ? 5ti cha ? zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 402 02 jIvAnAM bAlapaNDitatvAdinirUpaNam 393 yonikAH pRcchA he bhadanta ! paJcendriyatiryagyonikAH kiM bAlAH paNDitAH bAlapaNDitA veti praznaH bhagavAnAha - 'goyamA' he gauvana ! 'paMvidiyatirikkha joNiyA bAlA' paJcendriya tiryagyonikAH vALAH viraterabhAvAt 'no paMDiyA' no paMNDitAH sarvaviraterabhAvAt 'vAlapaMDiyA vi' bALapaNDatA api dezato virateH sadbhAvAt bAlapaNDitA api kathyante ' maNussA jahA jIvA' manuSyA yathA jIvAH yena prakAreNa sAmAnyato jIvAH kathitA bAlA api paNDitA api bAlavaNDitA api tathA manuSyA api bAlA api paNDitA api vAlapaNDitA apIti bhAvaH / ' vANamaMtara joisiyavemANiyA jahA neraiyA' vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA nairayikAH na paNDitA ime kintu bAlAH na vA bAlapaNDitAH sarvaviraterdezavizvAbhAvAditi / / 02 / / yA bAlapaNDita hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcidiyatirikkha joNiyA bAlA' he gautama! paMcendriyatiryaJca jIva virati ke ke abhAva se bAla bhI hote haiM aura deza virati ke sadbhAva se 'bAlapaMDiyA vi' bAlapaNDita bhI hote haiM parantu ve sarvavirati ke abhAva se 'no paMDiyA' paNDita nahIM hote haiM / 'manussA jahA jIvA' jisa prakAra se sAmAnyataH jIva ke saMbandha meM kahA gayA haiM ki bAla bhI hote haiM paMDita bhI aura bAlapaNDita bhI hote haiM usI prakAra se manuSya bAla bhI hote haiM, paNDita bhI hote haiM aura bAlapaNDita bhI hote haiM' 'vANamaMtarajoisiya vaimANiyA jahA neraiyA' jisa prakAra se bAlapaNDitAdi ke viSaya kA kathana nairathikoM meM kiyA gayA hai isI prakAra se inake viSaya kA kathana vAnavyantara jyotiSika aura vaimAniko meM bhI kara No paMDita che ? tenA uttaramA prabhu che " goyamA paMci diyatirIkkha joNiyA bAlA" he gautama payendriya tiryaya virati rahita hovAthI mAsa hoya che. yAne deza virativAjA hovAthI "bAlapaMDiyA vi' mAsapaMDita hoya che paraMtu tethe sarva virati rahita hovAthI "no paMDiyA" paMDita hotA nathI. " maNussA jahA jIvA" the rIte sAmAnya lavAnA viSayamAM kathana karyu che. ke teo khAla paNa hAya che pa`Dita pazu hAya che. ane khAla paDita paNa hAya che. eja rIte manuSyA paNa khAla pazu hoya che, paMDita pazu hoya che. mAne mAsapaMDita yAgu hoya che. "vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahA neraiyA" ke rIte nAraDIyomA mAsapaMDita vagere viSayanuM kathana karyuM che. teja rIte vAnanyatara janmyAtiSika ane vaimAnikAmAM pazu te rItanuM ja kathana samajavuM' arthAt vAnanyatara, naitiSika zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 bhagavatIstre zramaNAdayaH pUrva pradarzitAH, tadviSaye'nyayUthikamatamupadarzitam , tasmakramAdeva punarapi anyayUthikamatamupadarzayannAha-'anna utthiyA NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-annautthiyA NaM bhaMte! evamAikkhaMti jAva parUvaiti evaM khalu pANAivAe musAvAe jAva micchAdasaNasallevahamANasta anne jIve anne jIvAyA, pANAivAyaramaNe jAva parigahaveramaNe kohavivege jAva micchAdasaNAtallavivege vaTTamANassa anne jIve anne jiivaayaa| uppattiyAe jAva pAriNAmiyAe vahamANasa anne jIve anne jiivaayaa| uggahe IhAe avAe dhAraNAe vaDhamANaspta jAva jiivaayaa| uThANe jAva parakame vaTTamANassa jAva jiivaayaa| neraiyatte tirikkhamaNussadevatte vaTTamANassa jAva jiivaayaa| nANAvaraNijje jAva aMtarAie vaTTamANassa jAva jIvAyA 1 / evaM kaNhalessAe jAva sukkaleslAe2, sammabiTThIe3, evaM cakkhudaMsaNe4, AbhiNibohiyaNANe5, mati annANe3, AhArasannAe4. evaM orAliyasarIre5, evaM maNojIe6, sAgArovaoge aNAgArovaoge vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA se kahameyaM bhaMte! evaM ? goyamA! jaM NaM te annautthiyA evamAikkhaMti jAva micchaM te evmaaikkhNti.4| ahaM puNa goyamA! evamAikkhAmi jAva lenA cAhiye arthAt ye saba bAla hI hote haiN| na paMDita hote haiM aura na pAlapaNDita hote haiN| kyoMki yahAM para bhI sarvavirati aura deza virati kA sarvathA abhAva rahatA hai / sU0 2 // ane vaimAnika bAla ja hoya che. teo paMDita hotA nathI temaja bAla paMDita paNa hotA nathI kema ke te emAM sarva virati ane deza viratino sarvathA abhAva rahe che. te sUtra 2 che zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 395 parUvemi evaM khalu pANAivAe jAva micchAdasaNasalle vaTTamANassa sacceva jIva saceva jIvAyA jAva aNAgArovaoge vaTTamANassa jAva sacceva jIve sacceva jIvAyA ||suu03|| chAyA-anyayUthikAH khalu bhadanta ! emAkhdhAnti yAvan prarUpayanti evaM khalu mANa tipAte mRpAvAde yAvan mithyAdarzanazalye vartamAnasya anyo jIvo'nyo jIvAtmA / pANAtipAtaviramaNe yAvat parigrahaviramaNe krodhaviveke yAvat mithyAdarzanazalya viveke vartamAnasyAnyo jIze'nyo jIvAtmA / autpattikyAM yAvat pAriNAmikamA vartamAnasyAnyo jIvo'nyo jIvAtmA / ava. grahe IhAyAm bhavAye dhAraNAyAM vartamAnasya yAvat jIvAtmA / utthAne yAvat erAkrame vartamAnasya yAvat jiivaatmaa| nairayikatve tiryaga-manuSya-devatve vattamAnasya yAvat jIvAtmA 1 / jJAnAvaraNIye yAvat aMtarAye vartamAnasya yAvat jiivaatmaa| evaM kRSNalezyAyAM yAvat zuklalezyAyAM 2, samyaga. dRSTau 3, evaM cakSudarzane 4, AminiyodhikajJAne 5, matyajJAne 3, AhArasaMjJA yAm 4, evamaudArikazarIre 5, evaM manoyoge 6, sAkAropayoge'nAkAropayoge vartamAnasya anyo jIvo'nyo jIvAtmA tatkathametat bhadanta ! evam ? gautama ! yat khalu te anyathikAH evamAkhyAnti yAvad mithyAte evamAkhyAnti0 4 ahaM punagautama ! emAkhyAmi yAvat marUpayAmi evaM khalu prANAtipAne yAvata mithyAdarzanazalye vartamAnasya sa eva jIvaH sa eva jIvAtmA yAvat anAkAropayoge vartamAnasya yAvata sa eva jIva: sa eva jIvAtmA // 23 // TIkA--'annautthiyA NaM bhaMte !' anyayUthikAH khalu bhadanta ! 'evaM Ai. zramaNa Adi pUrva meM dikhA diye gaye haiM aura unake viSaya meM anya yUthikoM kA kyA mata haiM-yaha bhI prakaTa kara diyA hai| isI prakrama ko lekara aba sUtrakAra anyayUthikoM ke mata punaH dikhAte haiM 'annausthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva paravati' ityAdi / TIkArtha-ima sUtra dvArA gautama ne adhyayUthiko kI jIva aura zramaNa vigerenuM varNana pahelAM karavAmAM AvyuM che. ane teone viSayamAM bIjA matavAdIono zuM mata che. te paNa pragaTa karavAmAM AvyuM che. Aja kramanA saMbaMdhane laIne A viSayamAM sUtrakArane zuM mata che. te paNa pragaTa karavAmAM AvyuM che. Aja krama pramANe have sUtrakAra anya tIthino bhata (mamiprAya) zathI matAva che. "annausthiyA gaM bhaMte ! evamAikkhaMti jAva paruti" ityAdi TIkAthe-A sUtradvArA gautamasvAmIe jIva ane jIvAtmAnA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhagavatIsUtre khaMti' evaM vakSyamANaprakAreNa zarIrajIvAtmaviSaye AkhyAnti kathayanti 'jAva parUveM ti' yAvat prarUpayanti, yAvad padena 'bhAsaMti pannati' ityanayoH saMgrahaH kiM prajJApayanti te ? tatrAha-evaM khalu' ityAdi / 'evaM khalu pANAivAe musA. vAe jAba micchAdasaNasalle vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA' evaM khalu pANAtipAte mRpAvAde yAvat mithyodarzanazalye vartamAnasyAnyo jIvo'nyo jIvAtmA tatra anyayuyikAH anyatairthikAH te ca zarIrasya jIvasya cAtyantaM bhedamAhuste evAtra anyayUthikatvena grhiitvyaaH| mANAtipAtAdikriyAviSayeSu vartamAnasya dehinaH 'anne jIve anne jIvAyA' jIvati-prANAn dhArayatIti jIvAtmA viSayaka jo bhinnatA kI mAnyatA hai usa viSaya kI satyatA ke Upara pUchA hai-ve kahate haiM-'annausthiyA Na bhaMte ! 'he bhadanta anya yUdhikoM kA jo 'evaM AikkhaMti' aisA kahanA hai / 'jAya parUveMti' yAvat prarUpaNA karate haiM-yahAM yAvat zabda se 'bhAsaMti pannave ti' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| 'evaM khalu pANAivAe musAvAe jAva micchA dasaNasalle vaTTamANassa anne jIve, anne jIvAyA' ki-prANAtipAta meM mRSAvAda meM yAvat mithyAdarzanazalya meM vartamAna prANI kA jIva bhinna hai aura jIvAtmA bhinna hai| yahA~ 'jIvati prANAn dhArayati iti jIvaH' isa vyutpatti ke anusAra jIva zabda kA artha zarIra liyA gayA hai| anya yUdhika anya taidhirujana zarIra aura jIva kA atyanta bheda mAnate haiN| isaliye unakA aisA kahanA hai ki prANAtipAta Adi kriyAvizeSoM meM vartamAna dehI kA jIva zarIra anya hai aura jIva maMbandhI jiivaatmaaviSayamAM anya matavAdionI zuM mAnyatA che. te viSayanI satyatA jANavA bhATa prabhune puucht| 3 cha, "anna utthiyA gaM bhaMte !" bhagavan ! anya bhatavAhiyA "evaM AikkhaMti" me chaDa che "jAva parUveti" yAvat 5359 / / 42 che. bhaDiyAM yAvat zapathI "bhAsaMti" bhASaNa 42 cha. 5nnati prajJApanA 42 cha. *u (yApahIna saya thye| cha. "evaM khalu pANAivAe musAvAe jAva micchAdasaNasalle vaTTamANNassa anne jIve, anne jIvAyA" zuM prANAtipAtamAM ke mRSAvAdamAM yAvat mithyAdarzana zalyamAM rahelA prANAna 1 minna cha 1 bhane vAma lina cha 1 maDiyAM "jIvati prANAn dhArayati iti jivaH" me vyutpatti pramANe ' zahanA zarIra thAya che. anyayuthika-anyatIthika jana zarIra ane jIvane atyaMta bheda mAne che. jethI teonuM evuM kahevuM che ke prANAtipAta vigere kriyA viSezamAM rahelA zarIradhArIne jIva zarIrathI judo che. ane jIvAtmA zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 397 jIvaH zarIraM sa ca jIvaH zarIrapadavAcyo'nyaH vyatiriktaH 'bhanne jIvAyA' anyo jIvAtmA anyo bhinnaH jIvasya sambandhI adhiSThAtRtvAt dehakRtaphalopabhogAdvA jIvAtmA cetanaH puruSaH, dehajIvAtmano dazca pudgalApudgalasvabhAvatvAt yayoH svabhAvaH parasparaM bhiyate tayoH parasparaM bheda eva bhavati yathA vahni-jalayo, prakRte ca jIvapadavAcyadehaspa jIvAtmanazca pudgalApudgalarUpasvabhAvabhedAt svabhAvato dehajIvAtmanobheda eveti tatazca zarIrasya prAgAtipAtamRSAvAdAdA ramya mithyAdarzanazalyAntakriyAsu vartamAnasya dRzyatvAt nadeva zarIraM tat kata, na punarjIvAtmA kartA prANAtipAtAdi kriyANAm , itye ke vadanti / anye punarevamAhuH jIvati iti jIvo nArakadevamanuSyAdiparyAyaH jIvAtmA tu sarvaparyAyA. cena-puruSa-adhiSThAtA hone se tathA dehakRta phala kA bhoktA hone se bhinna hai deha aura jIvAtmA kA bheda pudgala meM paraspara meM bhinnatA hotI hai, una donoM meM agni aura jala ke jaisA paraspara meM bheda hI hotA hai| prakRta meM jIva pada vAcya deha kA aura jIvAtmA kA pudgala kA svabhAva se bheda hI hai| isaliye prANAtipAta mRAvAda se lekara mithyAdarzanazalyAnta kriyAoM meM zarIra vartamAna hai aisA spaSTa rUpa se dikhalAI detA hai| ataH vahI zarIra una kriyAoM kA kartA hai, jIva unakA kartA nahIM hai aisA kinhIM 2 middhAntakAroM kA-anya yUthikoM kA aisA kahanA hai-ki-nAraka deva manuSya Adi paryAyavAlA jo hai vaha jIva hai, evaM ina saba paryAyoM meM anvayarUpa se rahanevAlA jo cityanya-puruSa adhiSThAtA hovAthI temaja zarIrathI karelA phaLano bhoktA hovAthI te zarIrathI bhinna che. deha ane jIvAtmAne bheTa pulApadrala svabhAvavALo hovAthI che. je kaI benA svabhAvamAM anya anyamAM bhinnatA hoya che te baMnemAM agni ane jaLanI mAphaka parasparamAM bheda ja hoya che. e cAlu prakaraNamAM jIva padathI kahevAtA dehane ane jIvAtmAno pudralApula rUpa svabhAvathI bheda ja che tethI deha ane jIvAtmAnA svabhAvamAM bheda ja che. eTalA mATe prANAtipAta mRSAvAdathI laIne mithyAdarzana zalya sudhInI kriyAomAM zarIra vartamAna che. evuM spaSTa rUpathI jaNAI Ave che. jethI te zarIraja te kiyAone karanAra che. jIva tene kartA nathI evuM koI koI siddhAntakAranuM eTale ke anya matavAdIonuM kahevuM che. tathA kaI kaI matavAdie evuM paNa kahe che ke nAraka, deva ane manuSya vigere paryAyavALA jeo hoya che. te jIva che. ane A badhA paryAyamAM anvaya rUpathI rahevAvALuM dravya che te jIvAtmA jIva dravya che. paryAya paryAyamAM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 bhagavatIlutre nugAmi jIvadravyam , dravya-paryAyayozva bhedo bhavatyeva, tathAvidhapratibhAsa bhedanibandhamattAtrayoH, yathA ghaTapaTayoH, tathAhi dravyaM hi anugatAkArAM buddhi samutpAdayati, paryAyastu ananugatAkArAM bude tyAdayati / anye punareva patipAdayanti anyo jIvo'nyazva jIvAtmA jIvasyaiva svarUpam , prANAtipAtAdivicitrakriyAkathanaM ceha sarvAsvapi avasthAsu jIvanIvAtmano meM dakhyApanArthamiti dravya hai vaha jIvAtmA-jIva dravya hai / paryAya aura paryAyI meM dravya aura paryAya meM-bheda hotA hI hai / jaise ghaTa evaM paTa kA bhinna 2 pratibhAsa hotA hai, ataH unakA vaha pratibhAla jaise unameM bhinnatA kA kAraNa hotA hai isI prakAra se yaha paryAya hai aura yaha dravya hai aisA inameM bhI pratibhAsa hotA hai ataH vaha bhI inameM bhinnatA kA kAraNa hai| isakA khulAsA isa prakAra se hai| dravya anugatAkAra buddhi ko utpanna karatA hai, aura paryAya ananugatAkAra buddhi ko utpanna karatI hai| isase hI isa pAta kI pratIti hotI hai ki drA aura paryAya meM bheda hai| tAtparya isa kathana kA aisA hai ki dravya anuvRtti pratyaya kA hetu hotA hai aura vyAvRttipratyaya kI hetu paryAya hotI hai| isase dravya meM aura paryAya meM bheda sAdhita hotA hai| aura bhI kitaneka anyatIrthika aisA kahate haiM kI jIva anya hai aura jIvAtmA anya hai isakA tAtparya aisA hai ki jIvAtmA jIva kA hI svarUpa hai| yahAM jo prAgAtipAta Adi vicitra kriyA kA kathana kiyA gayA hai, yaha saba avasthAoM meM jIva aura jIvAtmA ke eTale ke dravya ane paryAyImAM bheda hoya ja che. jevI rIte ghaTa ane paTamAM paraspara bhinnatAne pratibhAsa thAya che. jethI tene te pratibhAsa jema ghaTa paTanAM bhinnatAnuM kAraNa hoya che. te ja rItanA A paryAya che ? ane A dravya che. temAM te pratibhAsa thAya che. tethI te paNuM teomAM bhinnatAnuM kAraNa che, A kathanane spaSTa khulAse A pramANe che. dravya anugata AkAravALI buddhine utpanna kare che ane paryAya anargatAkAra buddhine utpanna kare che. jethI e vAtanI khAtrI thAya che ke-dravya ane paryAyamAM bheda che. A kathananuM tAtparya e che ke-anuvRtti pratyayane hetu hoya che ane vyAvRtti pratyayanI paryAya hetu hoya che. AnAthI dravyamAM ane paryAyamAM bheda siddha thAya che. vaLI bIjA keTalAka anyatIthiko evuM kahe che ke-jIva anya che ane jIvAtmA paNa anya che. ema kahevAne bhAva e che kejIvAtmA jIvanuM ja svarUpa che. ahiyAM je prANAtipAta vigere vicitra kriyAonuM kathana karyuM che, te badhI ja avasthAmAM jIva ane jIvAtmAne zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 399 paramatam / svamataM tu uttarapakSAvasare kathayiSyatIti / prastutamanusarAmaH 'pAgAivAe' prANAtipAte prANAtipAtakriyAyAm 'musAvAe' mRpAvAde-asatyabhASaNa. kriyAyAm 'jAva micchAdapaNasalle' yAvat mithyAdarzanazalye, yAvat aSTAdaza pApasthAnarUpakriyAyAm iha yAvatpadena adattAdAnAdArabhya mAyAmRpAntAnAM paJca. dazAnAM pApasthAnAnAM saMbadaH, 'vaTTamA gassa' vartamAnasya dehena: 'anne jIve anne jIvAyA' anyo jIvaH anyo jIvAtmA, jIvaH zarIram , jIvAtmA phalabhAga jIvaH anyaH jIvAtmA anya ityarthaH / atha prANAtipAtAdityAgaviSaye punarAMpa paramatameva darzayati-pANAivAyaveramaNe' ityAdi / prANAtipAtaviramaNe, viramaNaM bheda ko prakaTa karane ke liye kiyA gayA hai| yahI bAta sUtrakAra ina vakSyamANa sUtroM meM prakaTa karate haiM-'pANAghAe' prANAtipAta kriyA meM 'musAbAe' mRSAvAda kriyA meM-asatyabhASaNarUpa kriyA meM, 'jAva micchAdasaNasalle' yAvat mithyAdarzanazalya meM, yAvat-aSTAdaza pApasthAna rUpa kriyA meM, yAvatpada gRhIta-adattAdAna se lekara mAyAmRSAnta 15 pApasthAnoM meM 'baTTamANassa' vartamAna dehI kA 'anne jIve, anne jIvAyA' jIva anya hai zarIra bhinna hai, aura jIvAtmA bhinna hai ina prANAtipAtA dirUpa kriyAoM meM kartA rUpa se dRzyamAna jIva-zarIra-hai aura phala bhoktA jIvAtmA hai / ataH ye donoM paraspara meM bhinna 2 haiN| isa prakAra se prANAtipAtAdika kriyAoM ke viSaya meM paramata prakaTa karake aba sUtrakAra ina kriyAoM ke tyAga ke viSaya meM paramata kyA hai ? yaha pAta dikhAte haiM-'pANAvAyaveramaNe, jAva pariggahaveramaNe yahAM yAvat bheda batAvavA mATe karyuM che. eja vAta sUtrakAra A vakSyamANa sUtrathI 48 42 che. "pANAivAe" prAtipAtayAmai "musAvAe" bhRSAvANiyAmA merale yasatya mos|35 yAmai "jAvamicchAdasaNasalle'' yAvata mithyA darzana zalyamAM yAvatu aDhAra prakAranI pApAnarUpa kriyAne ahiyAM yAvata54thii mahattAhAnathI bani bhUSApAsudhInA 542 5|5sthaanaamaa "vaTTamANassa" 2a hInA "anne jIve" 73 anya che. "anne jIvAyA', mane zarIra paNa anya che. ane jIvAtmAbhinna che. A prANAtipAtarUpa kriyAmAM kartArUpathI dekhAte jIva-zarIra che. ane phalane bhegavanAra jIvAtmA che jethI A bane paraspara ja bhinnabhinna che. A rIte prANAtipAta vigere kiyAonA viSayamAM anya mata pragaTa karIne have sUtrakAra e kriyAonA tyA viSayamA 52mata zu cha ? te matAve cha. "pANAivAiyaveramaNe jAva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mANAtipAtAdikriyAyAstyAgastasmin 'jAva pariggahaveramaNe' yAvat parigrahaviramaNe, yAvatpadena mRpAvAdAdArama maithunaparyantasya saMgrahaH 'kohavivege' krodha viveke krodhatyAgarUpAyAM kriyAyAmityarthaH 'jAva micchAdasaNasallavivege' yAvat mithyAdarzanazalyaviveke, yAvatpadena mAnAdArabhya mAyAmRSAparyantAnAM SoDazAnAM saMgrahaH 'vaTTamAgassa' vartamAnasya 'anne jIve anyo jIvo deha ityarthaH 'anne jIvAyA' anyo jIvAtmA / atha budiviSaye paramatamAha-'uppattiyAe' ityAdi / 'upapattiyAe jAva pAriNAmiyAe vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA' autpattikyA yAvat pAriNAmiyAM yAvatpadena vainayikI karmajA ca, ityanayograhaNaM pada se mRSAvAda se lekara maithuna paryanta ke pApoM kA grahaNa huA hai viramaNa zabda kA artha prANAnipAta Adi kriyAoM kA tyAga karanA hai| isa prakAra prANAtipAtikI kriyA ke tyAga meM, yAvat parigraha ke tyAga meM 'koha. vivege' krodha ke syAga meM 'jAva micchAdasaNasallavivege' yAvat mithyAdarzanazalya ke tyAga meM tathA yAvat pada gRhIta mAna se lekara mAyAmRSA paryata 16 kaSAyo ke tyAga meM 'vaTTamANassa' vartamAna dehI kA anne jIve' anne jIvAyA' jIva-zarIra-anya hai aura usase jIvAtmA-bhinna hai buddhi ke viSaya meM paramata kyA hai so isa bAta ko sUtrakAra 'uppatti yAe' ityAdi sUtra dvArA prakaTa karate haiM-'uppattiyAe jAva pAriNAmiyAe vaTTamANasma anne jIve, anne jIvAyA' yahAM yAvat pada se vainayikI aura karmajA buddhi kA saMgraha huA hai-tathA ca autpattikI vainapariggahaveramaNe" maDiyAM yAvat 54thI bhRSApAyI sAdhana bhaithuna sudhAnA pApa grahaNa karAyA che viramaNa zabdane artha prANAtipAta vigere liyAmAnA tyA se pramANe che. "kohavivege" nA tyAmamA 'jAva micchAdasaNamallavivege" yAvata bhithyAzana zayanA tyAmA yAvata pahathI bhAnathI ne bhAyAbhUSA sudhInA soNa pAyonA tyAmA "vaTTamANassa" 2 / hInA "anne jIve anne jIvAyA" -zarI2 anya cha. ane temAM rahela jIvAtmA bhinna che. muddhinA viSayamA 52mata zu cha ? the. pAta "utpattiyA" tyAta sUtra dvArA sUtrakAra pragaTa kare che. "upAttiyAe jAva pAriNAmiyAe vadramANassa anne jIve anne jIvAyA" ahiyAM yAvat padathI vainAyikI ane karmanA buddhine saMgraha thaye che, tene zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 401 bhavati, etAsAM catasRNAmapi buddhInAM lakSaNodAuraNAni nandImatre maskRtAyA~ jJAnacandrikATIkAyAM SaDviMzati (26) tamasUtre vilokanIyAni, Asu catamadhvapi buddhiSu vartanAnasya autpattikyAdibuddhimata ityarthaH dehinaH, anyo jIvo'nyo jIvAtmA, zarIraM bhinnaM tannizca jIva ityarthaH / atha matijJAnAviSaye paramata. mAha-'uggahe' ityAdi / 'uggahe IhAe avAe dhAraNAe ya vaTTamANassa jAva jIvAyA' avagrahe ihAyAm apAye dhAraNAyAM ca vartamAnasya yAt jIvAtmA avagrahAdInAM svarUpamudAharaNasahitaM nandImUtre'smakRtAyAM jJAnacandrikATIkAyAM saptaviMzatitama (27) mutrAdArabhara patriMzattama (36) mUtraparyantaM draSTavyam / aba grahAdayo jJAnavizeSarUpA eca, yAvazpadena 'anne jIve anne' ityasya saMgrahA, ghikI, karmajA aura pAriNAmikI ina cAra prakAra kI buddhiyoM meM varta mAna dehI kA zarIra jIvAtmA se bhinna hai aura jIvAtmA zarIra se bhinna hai ina aurapatikI Adi cAra buddhiyoM ke lakSaNa evaM udAharaNa nandIsUtra kI jJAnacandrikA TIkA meM 26 ve sUtra meM likhe gaye haiN| vahAM se hI jAna lenA cAhiye / isI prakAra se matijJAna AdikoM ke viSaya meM paramata aisA hai ki 'uggahe IhAe, avAe, dhAraNAe ya vaTTamANassa jAva jIvA yA' matijJAna ke bhedarUpa avagraha meM, ihA meM, avAya meM aura dhAraNA meM vartamAna dehI jIva zarIra jIvAtmA se bhinna hai aura jIvAtmA usase bhinna hai| yaha, yAvaspada se 'anne jIve anne' ina padoM kA saMgraha huA hai| ina avagrahAdikoM kA svarUpa udAharaNa sahita maiMne nandI sUtra kI jJAnacandriko nAmakI TIkA ke 27 veM sUtra se lekara 36 veM sUtra taka vistAra ke sAtha likhA hai / ataH vahIM se jAna artha A pramANe che. autpattikI vainavikI karmA ane pariNAmikI A cAra prakAranI buddhimAM rahela dehinuM zarIra jIvAtmAthI bhinna (ja) che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che A aupattikI vigere cAre buddhinA lakSaNa ane udAharaNa nadIsUtranA 26 mAM sUtranI jJAnacandrikA TIkAmAM ApavAmAM Avela che. jIjJAsu e tyAMthI te samajI levI Aja prakArathI matijJAna vigerenA viSayamA 52mata 41 pramANe che. "uggahe IhAe avAe dhAraNAe ya vaTTamANasa jAva jIvAyA" bhatijJAnanA 35 201mA DAmA, bhavAyamA bhane dhAraNAmAM vartamAna dehI-chava, zarIra, jIvAtmAthI bhinna che. ane jIvAtmA tenAtha bhinna cha. maDiyAM yAvat 54thI anne jIve anne" se pahornu aDasa thayuM che. A avagraha vigerenA svarUpa udAharaNa sahita me naMdI sUtranAM satyAvIsamAM sUtrathI batrIsamAM sUtranI jJAna caMdrikA TIkAmAM vistAra sahita bha0 51 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhagavatIsatre tathA ca azgrahAdau vartamAnasyAgrahAdikamutpAdayato dehinaH zarIraM bhinnaM tadanyazca jIvAtmeti bhAvaH / athotthAnAdiviSaye paramatamAha-'uhANe' ityAdi / 'uTANe jAva parakamme vahamANassa jAva jIvAyA' utthAne yAvat parAkrame vartamAnasya yAvat jIvAtmA, atra prathama yAvatpadena baLavIrya puruSakArANAM saMgraho bhavati, dvitIya yAvatpadena 'anne jIve anne' ityasya saMgraho bhavatIti / atha nairayikAdiviSaye paramatamAha-'neraiyatte tirikkha-maNussadevatte vaTTamANassa jAva jIvAyA nairayikatve tiryag-manuSyadevatve vartamAnasya yAvat jIvAtmA yAvatpadena ihApi 'anne jIve anne' ityasya grahaNaM bhavati, evamanyatrApi yojyam , tathA ca nArakatiryaga-manuSyadevaparyAye vartamAnasya dehino jIvo deho minnaH bhinnazca jIvAtmeti bhaavH| atha jJAnAvaraNIyAyaSTavidhakarmaviSaye paramatamAha'nANAvaraNIe' ityaadi| 'nANAvaraNIe jAva aMtarAie caTTamANasa jAva jIvAyA' lenA caahiye| 'uhANe jAve parakkame vaTTamANasa jAva jIvAyo' yahAM prathama yAvatpada se bala, vIrya, puruSakAra' kA grahaNa huA hai aura dvitIya yAvatpada se anne jIve anne' ina padoM kA saMgraha huA hai| tathAcautthAna meM, bala meM, vIrya meM puruSakAra parAkrama meM vartamAna dehI kA zarIra jIvAtmAse bhinna hai| aura jIvAtmA zarIra se bhinna hai| nairayika Adi ke viSaya meM paramata kyA hai ? yaha prakaTa kiyA jAtA hai'neraiyatse tirikkhamaNussa-devatta vaTTamANassa jAva jIvAyA' yahAM para bhI yAvatpada se' anne jIve anne' ina padoM kA grahaNa huA hai / tathA ca nairayika avasthA meM tiryak avasthA meM manuSya avasthA meM, evaM deva avasthA meM vartamAna dehI kA zarIra jIvAtmA se bhinna hai aura jIvAtmA zarIra se bhinna hai| isI prakAra (gANAvaraNijje jAva aMtarAie) jJAnA. sajyu. thI jJAsubhe tyAMthI aneta. "udANe jAva parakkame vaTTamANassa jAva jIvAyA" mAyA paDatA yAvatU 54thI masa, vIya bhane 535412 ghaDae yayA cha. sane bhI yAvat 54thI "anne jIve anne" se pahonA saMbaI thayela che. teno artha A pramANe che. utthAnamAM baLamAM vIryamAM ne purUSa kAra parAkramamAM vartamAna dehInuM zarIra jIvAtmAthI bhinna che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che. nairaIka vigerenA viSayamAM paramata zuM che? te batAvavAne satra 2 che. "neraiyatte tirikkhamaNussadevatte vaTTamANasa jAva jIvAyA" maDiyA 565 yAvat 54thI "anne jIve anne" se pAnI saba thayo che. tene artha A pramANe che. naraIka avasthAmAM tiryaMca avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM ane deva avasthAmAM vartamAna dehInuM zarIra jIvAtmAthI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA i0 17 u0 2 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 403 jJAnAvaraNIye yAvat aMtarAye vartamAnasya dehino yAvat jIvAtmA / atha prathama yAvatpadena darzanAvaraNIya-vedanIya-mohanIyAyuSyanAmagotrANAM saMgrahaH, dvitIyasya yAvatpadasya pUrvavadevArthaH / atha lezyAmArabhya upayogaparyantaviSaye paramatamAha'evaM' ityAdi / 'evaM kaNhalessAe jAva sukkalessAe' evaM kRSNalezyAyAm yAvata zuklalezyAyAm atra yAvatpadena nIlakApotikatejaHpAlezyAnAM saMgrahaH 'sammaTTiIe 3' sampagdRSTau mithyAdRSTau samyamithyadRSTau ca evaM cakkhudasaNe 4' evaM cakSudarzane Adhidarzane kevaladarzane ca 'AmiNibohiyaNANe 5, AbhinibodhikajJAne zrutajJAnAvadhijJAnamanaHparyavajJAna kevalajJAneSu 'mati annANe3' matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAneSu 'AhArasanAe 4' AhArasaMjJAyAm 4 AhAravaraNIya yAvat zabda grAhya-darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya, Ayu. nAma, gotra aura antarAya inameM vartamAna dehI jIvAtmA se bhinna hai aura jIvatmA zarIra se bhinna hai / lezyA se lekara upayoga paryanta viSaya meM paramata kyA hai ? isa bAta ko sUtrakAra kahate haiM-'evaM kaNha. lessAe jAva sukkalessAe' kRSNalezyA meM yAvatpada grAhya-nIlalezyA meM, kApotika lezyA meM, tejolezyA meM, aura padmalezyA meM, 'sammahi. hIe 3' samyagdRSTi meM mithyAdRSTi meM, samyag mithyAdRSTi meM 'evaM cakkhudasaNe 4' cakSurdarzana meM acakSudarzana meM, avadhidarzana meM aura kevala darzana meM 'AmiNiyohiyaNANe5' AbhiniyodhikajJAna meM, zruvajJAna meM avadhijJAna meM, manaHparyavajJAna meM aura kevalajJAna meM, 'matiannANe 3' 'matyajJAna, zrutAjJAna, vibhaGgajJAna meM, 'AhArasanAe 4' AhArasaMjJA meM, bhinna cha. bhane chapAmA zarIrathI bhinna cha. me zata "NANAvaraNIjje jAva aMtarAie" jJAnA120Iya yAvat zanA129Iya, hanIya, mehanIya, Ayu, nAma gotra ane aMtarAyamAM vartamAna dehIne jIva jIvAtmAthI bhinna che. ane jIvAtmA zarIrathI bhinna che. vezyAthI laIne upayoga parvatanA viSayamAM paramata zuM che. e vAta sUtrakAra batAve cha. "evaM kanAlessAe jAva sukalessAe" zyAmAM yAvat nI. vezyAmA pati: sezyAmA tanavezyAma bhane 5vezyAma "samma didie(3)" sabhyaSTimA mithyASTimA sabhya bhithyASTimA yakSu zanamA manyazanamA avadhizanamA sana zanamA "AbhiNibohiyaNANe(5)" AbhinidhijJAnamAM, zrutajJAnamAM, avadhijJAnamAM, mana:paryavajJAna vajJAnabhAM, "mati annANe" bhati ajJAnamA, zrata ajJAnamA vijJAnamA " AhArasannAe(4)" sAhArAmA, ayasa jJAmA pari. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre * < saMjJAbhayasaMjJA - maithunasaMjJAparigrahasaMjJAsu evaM orAliyasarIre 5', evam audArikazarIre 5 audArika- vaikriyAhAraka- taijasakAmaMga - zarIreSu ityarthaH ' evaM ' maNojoge 3' evaM manoyoge 3 manoyogavacoyogakAyayogeSu ityarthaH ' sAgArooge agAgArovaoge' sAkAropayoge anAkAropayoge ca 'baTTamANassa' vartamAnasya dehinaH 'anne jIve anne jIvAvA' anyo jIvo deha ityarthaH anyo jIvAtmA ' se kaimeyaM bhaMte / evaM tat kathametat bhadanta ! evam ? parairucyamAnaM zarIrajIvAtmanoH sarvathA pArthakyaM tat kiM satyam ? etadantaH parayUthikamatAbhi mAyakaH praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA / ' he gautama ! 'jaM gaM anna utthiyA evamAikkhati yat khalu te anyayUthikA evaM pUrvoktaprakAreNa jIvapadavAcpazarIra - jIvAtmanoH sarvathaiva pArthakyam ArUpAMti 'jAva' yAvat bhASante prajJApayanti prarUpayanti tat 'micchaM te evamAkavaMti0 4 mithyA te bhayasaMjJA meM, parigrahasaMjJA meM, aura maithuna saMjJA meM, 'evaM orAliyasa rIre 5' audArika zarIra meM, vaikriyazarIra meM, AhArakazarIra meM tejasa zarIra meM, aura kArmaNazarIra meM, 'evaM maNojoge 3' manoyoga meM, vacana yoga meM, evaM kAyayoga meM 'sAgArovaoge aNAgArovaoge' sAkAropayoga meM, aura anAkAropayoga meM 'vaTTamANassa anne jIve anne jIvAyA' vartamAna dehI kA zarIra anya hai aura jIvAtmA anya hai / 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' so he bhadanta ! aisI jo zarIra aura jIvAtmA kI bhinnatA-viSa as anyatIrthikoM kI mAnyatA hai vaha aisI hI hai arthAt satya hai ? isa prazna ke uttara meM mahAvIra prabhu kahate haiM-' goyamA ! jaM NaM anna utthiyA evamAkkhati jAva bhAsaMti, micchaM te evamAikkhaMti' 'he gautama ! jo ve anyayUdhika jIva padavAcya zarIra meM evaM jIvAtmA meM aba saMjJAmAM, mane maithuna sajJAbhAM "evaM orAli yasarIre ( 5 ) " mohAri4 zarIramAM, vaiDiya zarIramAM ne aNu zarIramAM "evaM maNojoge ( 6 ) " bhana yogabhAM vayanayogabhAM bhane ayayogamA "sAgArovaoge, aNAgarovaoge" sAThAropayogayAM mane manAuAropayogamA "vaTTamANassa, anne jIve anne jIvAyA" vartamAna heDInuM zarIra anya ke sane lavAtmA anya che. "se kahameyaM bhaMte evaM " he labhavan ! zarIra ane kavAtmAnI bhinnatA viSe anya matavAdienI AvI je mAnyatA che. te zuM satya che ? A praznanA uttaramA bhaDAvIra prabhu uDe che ! " goyamA ! jaM NaM annautthiyA evamAikvaMti jAva bhAsaMti micchaM te evamAikkhaM ti ( 4 ) " he gautama anya bhatavAhi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU0 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 405 evamAkhyAnti0 4 'ahaM puNa goyamA evamAkkhAmi' ahaM punargautama ! evamAkhyAmi evaM-vakSyamANaprakAreNa AkhyAmi-kathayAmi 'jAva parUvemi' yAvat prarU payAmi, yAvatpadena bhASe prajJApayAmi' ityanayoH saMgraho bhAti evaM khalla pANAi vAe' evaM khalu pANAtipAte 'jAra micchAdasagasalle' yAvat mithyAdarzana. zalye atra yAvatpadena mRSAvAdAdattAdAnAdInAM saMgraho bhavati, 'vaTTamANassa' varta. mAnasya aSTAdazapApasthAnAni samAcarata ityarthaH 'sacceva jIve sacceva jIpAyA' sa eva jIvaH zarIram , sa eva jIvAtmA jIzaH, kathaMcit sa eva zarIram sa eva jIvAtmA, na hi zarIranIkyorasyanta bhedaH, anayoratyantabhede svIkri pramANe sarvathArUpa se bhimatA kahate haiM, yAvat bhASaNa karate haiM, yahAM yAvatpada se prajJApayanti, prarUpayanti' ina padoM kA grahaNa hubhA hai / so ve aisA jhUThA kahate haiM 4' 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi' parantu he gautama ! maiM isa viSaya meM aisA kahatA huuN| yAvat 'jAva parUvemi' prarUpita karatA hUM yahAM yAvatpada se 'bhASe prajJApayAmi' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| 'evaM khalu pANAivAe jAva micchAdamaNasalle ki-mANAtipAta meM, yAvatpada grAhya-mRSAvAda adattAdAna, AdikoM meM, tathA mithyAdarzana zalya meM 'vaTTamANassa' vartamAna dehI kA arthAt 18 pApasthAnoM kA sevana karanevAle prANI kA hai'sacceva jIve sacceva jIvAyA' vahI jIva-zarIra -hai aura vahI jIvAtmA hai-arthAt jo zarIra hai vahI kathaMcit jIvAtmA hai vahI kathaJcit zarIra hai / kyoMki zarIra aura jIvAtmA meM atyanta jIva pada vAcya zarIramAM ane jIvAtmAmAM je sarvathA rUpathI bhinnatA kahe cha. yAvat bhASA dvArA va cha. yAta "prajJApayanti' prajJApanA re cha. "prarUpayanti" 5354 // 42 che. te pramANe tAnu 4thana mithyA () cha. (4) ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi" 52 tu gautama ! emA viSayamA se chu.. "jAva parUvemi' yAvat 5355 / 73 chu. maDiyAM yAvat 54thI "bhASe prajJApayAmi" bhASA dvArA pazu chu. mane prajJApanA 43 chu evaM khalu pANAivAe jAva micchAdasaNasalle" hai prAtipAtamA maDiyAM thAvat padathI mRSAvAda, adattAdAna vigeremAM tathA mithyAdarzana zalyamAM "vaTTamANassa" vatta mAna hInA arthAt aDhA2 (18) nA pApasthAnAtuM sevana 4211 prAthanA "macceva jIve sacceva jIvAyA" te 71 zarIra che. ane te ja jIvAtmA arthAt je zarIra che. teja kathaMcit jIvAtmA che. ane je jIvAtmA che, te kathaMcit zarIra che. kema ke zarIra ane jIvAtmAmAM atyaMta zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 bhagavatIstre zarIreNa spRSTasyApi jIvasya asaMvedanaprasaGgaH syAt , tathA zarIrakRtakarmaNo janmAntare vedanA'bhAvo'pi prasajyeta, zarIrakRtakarmaNAM jIvasaMvedanamvIkAre cAkRtAbhyAgamapasaGga Apadyata tayA 'tyantAbhede zarIrajIvayoH svIkriyamANatve zarIrasya ihaiva nAzadarzanAt tadaminnasya jIvasyApi vinAzAt paralokAbhAvaH syAt , ataH kathaMcit zarIrajIyobhadAbhedavAdaH syAdvAdAparanAmaka eva zreyaskara iti / dravyaparyAyavyAkhyAne'pi dravyaparyAyo tyantaM bhedaH tasyAnupabheda nahIM hai| yadi inameM atyanta bheda mAnA jAya to zarIra ke dvArA spRSTa hue padArtha kA jIva ko saMvedana nahIM hone kA prasaMga prApta hogA tathA zarIrakRta karma kA janmAntara meM jIva ko vedana karane kA abhAva bhI prasakta hogaa| zarIra kRta karmoM kA saMvedana karatA hai aisA yadi svIkAra kiyA jAvegA to akRtAbhyAgama doSa kA prasaGga mAnanA paDegA, kyoMki karma kiyA zarIrane aura usake phala kA saMvedana huA jIva ko-isa prakAra jisane karma kiyA use saMvedana nahIM huA aura nahIM karanevAle ko usakA saMvedana huA tathA zarIra kA aura jIva kA atyanta abheda svIkAra kiyA jAve to aisI sthiti meM zarIra ke nAza se jIva ke bhI nAza ho jAne ke kAraNa paraloka ke abhAva hone kA prasaGga prApta hogA ataH zarIra evaM jIva meM kazcit bheda aura kathaMcit abheda hai aisA hI mAnanA cAhiye / isIkA nAma bhedAbhedavAda jisa kA dUsarA nAma bheda nathI ne temAM atyaMta bheda mAnavAmAM Ave to zarIra dvArA pRSTa thayela padArthanuM jIvane saMvedana na thavAne prasaMga prApta thaze. tathA zarIre karelA karmane janmAntaramAM jIvane vedana karavAne abhAva paNa thaze. zarIra karelA karmonuM saMvedana kare che. evuM je svIkAra karavAmAM Ave te akRtAbhyAgama deSane prasaMga mAnavuM paDaze kema ke karma zarIre karela che. ane tenA phaLanuM saMvedana jIvane thAya che. A rIte jeNe karma karyuM tene saMvedana thatuM nathI. ane karma nahi karavAvALAne tenuM saMvedana thAya che, tathA zarIrane ane jIvane atyaMta abheda mAnavAmAM Ave che te sthitimAM zarIranA nAzathI jIvane paNa nAza thaI javAnA kAraNe paralakane nAza thaI javAnA kAraNe paralekane abhAva thavAne prasaMge prApta thaze. jethI zarIra ane jIvamAM kathaMcita bheda ane kathaMcit abheda che. emaja mAnavuM joIe enuM nAma hAlAI cha. renuM bhI nAma 'syAbA' cha. mana me 12ta. tavanI vyavasthAmAM zreSTha che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU. 3 zarIrajIvayobhinnatvanirUpaNam 407 sAdheH, na ca dravyaparyAyakaM jJAnaM bhinna bhavati iti jJAnabhedena jJAnaviSayayodravyaparyAyayorapi bheda eva, yathA ghaTajJAnapaTajJAnayorbhede ghaTapaTayorbhedo bhavatyeveti vAcyam , bhede satyapi Atyantikabhedasya anabhyupagamAt , kintu padArthAnAmeva tulyAtulyarUpakRta eva bhedaH sa pratibhAsakAlamAtraka eveti jIvAtmA jIvasvarUpam asmin vyAkhyAnaM prathamajIvAdam jIvAtmabodhakaM dvitIyajIvapadaM jIva sarUAbodhakam sarUvarUpasoratya ta bhedo na bhAti tathAtve'tyantabhede svarUpabato niHsvarUpatA prasajyeta, na ca zabdabhede sati vastuna Atyantiko bhedo bhavati syAdvAda hai| aura yahI bastunasya kI vyavasthA zreyaskara hai| dravya paryAya ke vyAkhyAna meM bhI dravya evaM paryAya meM atyanta bheda nahIM haiN| kyoMki bheda kI anupalabdhi hotI hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki 'dravyaparyAyakaM jJAnaM bhinna' dravya kA aura paryAya kA jJAna bhinna hotA hai, isaliye jJAna ke bheda se jJAna ke viSayabhUta dravya aura paryAya kA bhI bheda mAnanA svabhAvika hai jaise ghaTajJAna aura paTa jJAna ke bheda meM ghaTapaTa kA paraspara meM bheda mAnA gayA hai| so aisA kahanA bhI ThIka nahIM haiN| kyoMki dravyaparyAya meM bheda hone para bhI Atyantika bheda nahIM mAnA gayA hai| dravya paryAya meM bheda anuvRtti vyAvRttipratyayanimittaka hI hotA hai| aura yaha bheda unameM pratibhAsakAlamAtra taka hI haiN| jaba 'jIvAtmA' zabda kA artha 'jIva kA svarUpa dravya paryAyanA vyAkhyAnamAM paNa dravya ane paryAyamAM atyaMta bheda nathI, kema ke bhedanI anupalabdhI hoya che. je AnA para ema kahevAmAM Ave "dravyaparyAyakaM jJAnaM bhinna" dravyanuM jJAna bhane paryAyanu' jJAna bhinna che. jethI jJAnanA bhedathI jJAnanA viSaya bhUta dravya ane paryAyamAM paNa bheda mAnava svAbhAvika che. jema ke ghaTa jJAna ane paTa jJAnanA bhedamAM ghaTapaTane parasparamAM bheda mAnavAmAM Ave che. te tema kahevuM paNa ThIka nathI kema ke dravya paryAyamAM bheda hovA chatAM paNa temAM AtyaMtika bheda mAnavAmAM AvatuM nathI dravya paryAyamAM bheda anuvRtti vyAvRti pratyaya nimittarUpa che. ane te bheda temAM mAtra (kata) pratibhAsa kALa sudhI ja che. jyAre jIvAtmA zabdano artha jIvanuM svarUpa e pramANe karavAmAM Ave tyAre A vyAkhyAmAM paheluM jIvapada jIvanA svarUpanuM bedhaka che. ane bIjuM jIva pada jIva e arthanuM bedhaka thaze. svarUpa ane svarUpavAnamAM atyaMta zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 bhagavatIsUtre ghaTakalazavat yo ghaTaH sa eva kalazaH, zabdabhede'pi arthasyAtyanta bhedAbhAvAt / jAva aNagArovoge vaTTamANassa' yAvat anAkAropayoge vartamAnasya dehinaH atra yAvatpadena aumpattikAdibuddhita Arabhya sAkAropayogaparyantasya sampUrNasya praznavAkyAsyAtrottaravAkye'pi saMgrahaH karaNIyaH 'sacceva jIve sacceva jIzayA' sa eva jIvaH sa eva jIvAtmA // mU0 3 // atha jIvaviSaye rUpa rUpivaktavyatAmAha- deve NaM bhaMte / ' ityaadi| mUlam-devebhaMte !mahaDie jAva mahAsokkhe puvAmeva rUvI bhavittA pabhU arUvi viuvittANaM ciTTittae ? goyamA! No iNaTre samaTe se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai deveNaM jAva no pabhU arUviM viuvittA NaM ciTrittae ? goyamA! ahameyaM jANAmi ahameyaM pAsAmi ahameyaM bujjhAmi ahameyaM abhisamannAgacchAmi mae eyaM nAyaM, mae eyaM diTuM, mae eyaM buddhaM, mae eyaM abhiaisA kiyA jAvegA / taba isa vyAkhyA meM prathama jIvapada jovasvarUpa kA bodhaka aura dvitIya jIvapada jIva artha kA bodhaka hogA, svarUpa aura svarUpavAna meM atyaMta bheda nahIM hotA hai| yadi inameM atyaMta bheda hI svIkAra kiyA jAvegA to svarUpavAn padArtha niHsvarUpa ho jAvegA, zabda bheda se vastu meM Atyantika bheda nahIM hotA hai| jaise ki ghaTa aura kalaza me zAbdika bheda hone para bhI Atyantika bheda nahIM hotA hai / jo ghaTa hai vahI kalaza hai aura jo kalaza hai vahI ghaTa hai| 'jAva agAgArovoge vaTTamANassa' isI prakAra autpattikyAdi buddhi se lekara sAkAropayogaparyanta sampUrNa praznavAkya kA yahA~ uttara vAkya meM bhI saMgraha kara lenaacaahiye| 'sacceva jIve sacceva jIvAyA' vahI jIva hai vahI jIvAtmA hai / / sU0 3 // bheda ho nathI. temAM atyaMta bheda svIkAravAmAM na Ave te svarUpavAna padArtha niHsvarUpa thaI jaze. zabdanA bhedathI vastumAM AtyaMtika bheda thata nathI. jema ke ghaTa ane kalazamAM zAbdika bheda hovA chatAM paNa AtyaMtika bheda hoto nathI. je ghaTa che. teja kalaza che. ane je kalaza che te ja ghaTa che. "jAva aNAgArovaoge vaTTamANassa" merI zate motpattihI bhuddhithI laIne sAkAre paga paryata saMpUrNa prazna vAkyane A uttara vAkyamAM 55 saghaDa a "sacceva jIve sacceva jIvAyA" te 71 sane teja jIvAtmA che. | sUtra 3 che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU0 4 jIvasya rupyarUpitvanirUpaNam 409 samannAgayaM jaM NaM tahAgayasta jIvasma sarUvissa sakammassa sarAgassa saveyasta samohassa saleyassa sasarIrassa tAo sarIrAo aviSamukkassa evaM pannAyai taM jahA kAlatte vA jAva sukillatte vA subibhagaMdhatte vA durabhigaMdhatte vA titte vA jAva mahuratte vA kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA se teNaDhaNe goyamA! jAva cittritte| sacceva NaM bhaMte ! se jIve puvAmeva arUvI bhavittA pabhU rUvi viuvittA NaM ciTTittae ? No iNaTre samale se keNatuNaM bhaMte! evaM vuccai ? jAva ciThittae? goyamA! ahameyaM jANAmi jAva jaM NaM tahAgayassa jIvassa arUvissa akammasla arAgasta aveyassa amohassa alesassa asarIrassa tAo sarIrAo viSpamukkasta no evaM pannAyai taM jahA kAlatte vA jAva lukkhatte vA se teNaTeNaM jAva ciTTittae vA / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti||suu04| ___ chAyA-devaH khalu bhadanta ! mahardviko yAvat mahAsaukhyaH pUrvameva rUpI bhUsvA prabhuH arUpiNaM vikuLa khalu sthAtum ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate devaH khalu yAvat no prabhuH arUpiNaM vikuLa khalu sthAtum / gautama ! ahametat jAnAmi ahametat pazyAmi ahametat buddhaye ahametat abhisamanvAgacchAmi mayA etat jJAtaM, mayA etad dRSTaM. mayA etad buddham mayA etadabhisamanvAgatam yat khalla tathAgatasya jIvasya sarUpasya sakarmaNaH sarAgasya savedasya samohasya salezyasya sazarIrasya tataH zarIrAt aviSamuktasya evaM prajJAyate tadyathA kRSNatvaM vA yAvat zuklatvaM vA surabhigaMdhatva vA durabhigandhavaM vA tiktatvaM vA yAvat madhuratvaM vA karkazatvaM vA yAvat rUkSatvaM vA tat tenArthena gautama ! yAvat sthAtum / sa eva khalu bhadanta ! sa jIvaH pUrvameva arUpI bhUsvA prabhuH rUvirNa vikurya khalu sthAtum ? nAyamarthaH samarthaH sa kenArthena evamucyate yAvat sthAtum ? gautama ! ahametat jAnAmi yAvat yat khalu tathAgatasya jIva bha0 52 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhagavatIso syArUpiNo'karmaNo'rAgasyAvedasyAmohasyAlezyasyAzarIrasya tasmAta zarIrAta vipramuktasya no evaM prajJAyate tadyathA kAlatvaM vA yAvat rukSatvaM vA tattenArthena yAvat sthAtuM vA / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu0 4 // ___TokA--'deve gaM bhaMte' devaH khalu bhadanta ! 'mahiDrie jAva mahAsokkhe' mahaddhiko yAvat mahAsaukhyaH atra yAvatpadena 'mahAdyutiko mahAyazAH mahAbalaH' ityAdi vizeSaNAnAM saMgraho bhavati 'punnAmeva rUbI bhakttiA ' pUrvameva vaikriyakaraNakAlAt mAgeva rUpIbhUtvA zarIrAdipudgalasambandhAt mUtoM bhUtvA mUrtaH sabhidhyarthaH 'pabhU' prabhuH-samarthaH 'arU viuvittA NaM cidvittae' arUpiNaM amUrtam AtmAnaM kRtvA khalu sthAtum devaH pUrva mUrtam tato'rUpiNamAtmAnaM kRtvA sthAtu samarthaH kim ! iti prshnH| bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he ___ jIva ke viSaya meM rUpI bharUpI baktavyatA kA kathana / 'deve NaM bhaMte! mahaDie jAva mahAsokhe puvyAmeva rUpI bhavittA ityaadi| TIkArtha-- deve Na bhaMte ! 'he bhadanta ! jo deva mahaDie' parivAra AdirUpa Rddhi se aura devoM kI apekSA mahAn hotA hai / 'mahAsokkhe' mahAsukhaviziSTa hotA hai tathA yAvat pada grAhya 'mahAdyutiko, mahAyazaH mahAbalaH 'isa pATha ke anusAra mahAdyutiyAlA hotA hai, mahAyazasvI hotA hai, evaM mahAbalazAlI hotA hai aisA vaha deva kyA 'puncAmeva rUbI bhavittA' vaikriyakaraNakAla se pahile hI rUpI hokara ke zarIrAdi pudgaloM ke sambandha se mUrta hokara ke 'pabhU arUviM viuvvattA NaM cidvittae 'bAda meM amUrta AtmA ko karake raha sakane ke liye samartha hai ? isa prazna kA sArAMza aisA hai ki deva pahile apane jIva rUpI che? ke arUpI che? e viSayamAM sUtrakAra kathana karatAM 49 cha -"deve NaM bhaMte ! mahaDDhie jAva mahAsokkhe puvAmeva rUvI bhavitta" tyAdi 10.---' deve NaM bhaMte" 3 bhagavan 2 31 "mahaDhie" parivAra vimAna vigerenA RddhithI ane tenI apekSAe mahAna hoya che "mahAmokkhe" ane yAvat 54thI "mahAdyutiko, mahAyazAH mahAbalaH" mahA ghativALA hoya che, mahA yazasvI hoya che. ane mahA balavAna hoya che. e ta va zupuvAmeva rUvI bhavittA" vaiThiya 4261 sathI pAyI thI thane zarI2 vigere purAnA samayI bhUta 22 "arUvi viuvvittA gaM cidvittae" te 5chI mAtmAne abhUta 4rIne 26 241 / zatizAlI thAya cha ? zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u02 sU0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 411 gautama ! 'no iNaDhe sapaTTe' nA yamarthaH samarthaH punaH praznati 'se keNa?NaM bhaMte !' tat kenArthe na bhadanta ! 'evaM buccai deve NaM jAva no pabhU arUvi viuvittA NaM ciTTittae' evam ucyate devaH khalu no prabhuH yAvat arUpiNaM svAtmAnaM vidya khalu sthAtum atra yAvatpadena 'mahaDie' ityArampa 'puvAmeva rUbI bhakttiA ' itya. ntasya saMgrahaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'ahameyaM jAgAmi' ityAdi ahametad jAnAmi am etat vakSyamANaM praznanirNayabhUtaM vastu jAnAmi vizeSaparicchedenetyarthaH 'ahame pAsAmi' ahametat pazyAmi aham etat vakSyamANaM praznanirNayabhUtaM vastu pazyAmi sAmAnyaparicchedato darzanena ityarthaH 'ahameyaM bujjhAmi' ahametat buddhaye zraddhaye bodhasya samyag jJAnaparyAya. ko bhUta karake bAda meM apane ko amUrta karake raha sakane meM samartha ho sakatA hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! No iNaTe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM haiN| punaH gautama pUchate haiM-'se keNaTTeNaM bhate ! evaM buccaha deveNaM jAva no pabhU arUvi viuvittA Na ciTTittara' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate hai ki maharddhika yAvat mahAsukhazAlI deva pahile apane ko mUrta karake bAda meM apane ko amUrta karake raha sakane meM samartha nahIM ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ahameyaM jANAmi, ityAdi -he gautama maiM usa vastu ko aisA hI jAnatA hUM 'ahameyaM pAsAmi' prazna ke dvArA nirNayabhUta huI usa vastu ko maiM sAmAnya grAhI darzana se aisI hI dekhatA hUM, 'ahameyaM ghujjhAmi' aisI hI meM use zraddhA meM letA A praznane sArAMza ave che ke-deva pahelAM pote mUrta thaIne te amarta banIne rahevAne samartha thaI zake che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che hai-"goyamA" 3 gautama "No iNadve sama?" l atha // 2 / 12 nathI zithI gItama 2 // pUche the 3-"se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai deve NaM jAva no pabhU arUvi viuvvittA NaM cidvittae" he san 2015 me // 42Ne ch|? ke mahAddhivALA yAvat mahAsukhavALe deva pahelAM pite mUta banIne te pachI pite amUtta thaI rahI zakato nathI ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe "goyamA ahameyaM jANAmi" pratyAhi gautama 9 te 122 tamA MY chu "ahameyaM pAsAmi" prshnaa| nita thayene 12 sAmAnyAhI zanI mevA zatathI na chu. "ahameyaM bujjhAmi" se ja rItathI huM tene zraddhAnA viSayabhUta banAvuM chuM. kevaLajJAnathI jANuM chuM. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavatIsUtre tvAt 'ahameyaM abhilamanAgacchAmi' ahametat abhisamanvAgacchAmi-abhiAbhimukhyena sam samyaka ISTAniSTAvadhAraNena anusvarUpAvagamAt pazcAt AsamantAt jAnAmi ityarthaH sabai reva paricchittiprakAraiH paricchinadhi iti yAvat etAvatA prakaraNena svasya vartamAnakAle'rthaparicche ikatvamuktvA athAtItakAle'pi emireva dhAtubhistadeva darzayannAha-'mae eyaM' ityAdi / 'mae eyaM nAyaM' maza etat jJAtam-mayA etad vakSyamANamaznanirNayabhUtaM vastu praznakaraNApUrvameva jJAtam vizeSaparicchedena ityarthaH 'mae eyaM diTuM' mayA etad dRSTam sAmAnyaparicchedato darzanenetyarthaH 'mae eyaM buddhaM' mayA etad buddham , zradadhitam bodhasya samyagdarzanaparyAyasvAt 'mae eyaM amisamannAgayaM' bhayA etat abhisamanvAgatam-abhivi. dhinA sAMgatyena cAvagataM sarvai reva bodhaprakAraiH paricchinnam , kiM tat abhisamanyAhUM, 'ahameyaM abhisamannAgacchAmi' sarva prakAra kI paricchittiyoM dvArA maiM use isa prakAra se hI acchI prakAra se jAnatA hU~ / isa prakAra varta mAna kAla meM apane meM artha paricchedakatA kahakara bhUtakAla meM inhIM dhAtuoM dvArA isI ko prakaTa karane ke liye prabhu kahate haiM-'mae eyaM nAyaM' 'he gautama ! prazna dvArA nirNayakaranese pahile maiMne isa vastu ko isI prakAra se jAnA thA, tathA 'mae eyaM diTTham' sAmAnya pariccheda dvArA maiMne isa vastu ko isI prakAra se dekhA thA 'mae eyaM vujhaM bodha ko samya. gdarzana kI paryAya hone se maine isa vastu ko isI prakAra se zraddhA kA viSayabhUta banAyA thA, 'mae eyaM abhisamannAgayaM sarvaprakAra ke bodhoM dvArA maiMne isI prakAra se jAnAthA, 'jaM NaM tahAgayassa jIvasta savista, sakammasma, sarAgassa, savedasta, samohassa, saleptasma, sasarIrassa "ameya abhisamannAgacchAmi" 127 prAnI patti / dAI tene te rIte ja sArI rIte jANuM chuM. A rIte vartamAnakAlathI pitAmAM artha ghaTAvIne bhUtakALamAM e ja dhAtuothI e ja vAta prakaTa karatAM prabhu hu cha -mae evaM nAyaM" gautama prazna dvArA niNaya ryA 57i me' mA 12tuna mA zata on tI. tema 21 "mae evaM diTuM" sAmAnya parika vA ma mA pastuna 2010 zata ne tI. "mae evaM buddhaM" samyagudarzananI paryAyarUpa baMdha hovAthI meM A vastune A rIte ja zraddhAnA viSayabhUta manAvI tI. "mae evaM abhinamannAgayaM" saba nA mAdhI / me mA zate 4 ||9yu tu. jaM gaM tahAgayassa jIvassa savisma, sakammarasa, sarAgassa, sabedagassa samohassa salesassa samarIrassa, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - %3E prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 2 su0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 413 gatam tatrAha-'jaM gaM' ityAdi / 'jaM NaM tahAgayasta jI sya' yat khalu tathAgatasya jovaspa tathAgAsya taM devatyAdima kAraM prApta ho jIvasya, 'sarUvissa' sarUpiNaH-rUpaviziSTasya nanu svarUpeNa amUrtaya sano jIvasya kathaM rUpitvaM tabAha-sammassa' sakarmaNaH-karma sahitasya karmaviziSTasya ityarthaH pudgalasaMbandhAt karmavataH, atha karmapudgalasaMbandha eva kathaM svabhAvato'mUrtasya jIvasya ? tabAha - tAo sarIrAbho aviSpamukkassa evaM pannAyai' ki yaha jIva jaya deva svAdi paryAya ko prApta hotA hai taSa rUpa sahita hotA hai, karma sahita hotA hai, rAga sahita hotA hai, veda sahita hotA hai, mohasahita hotA hai, lezyA sahita hotA hai evaM jisa zarIra se yaha zarIra kahA jAtA hai usa zarIra se saMzliSTahue usa jIva ke viSaya meM aisA vakSyamANarUpa se kahA jAtA hai, yahAM ye jitane bhI jIva ke viSaya meM vizeSaNa diye gaye haiM unameM se kitaneka hetuhetumadbhAva ko pradarzita karane ke liye diye gaye haiM jIva jaya devatvAdiparyAya ko prApta hotA hai-taba yaha rUpa viziSTa ho jAtA hai-isa kathana ke Upara koI aisI AzaMkA kara sakatA hai ki jIva to svarUpa se bhI amUrtika hai ataH usameM rUpayuktatA kaise A sakatI hai ? toisake liye kahA gayA hai ki jIva karma sahita hai-ataH vaha rUpa se yukta ho jAtA hai| isa para punaH aisIzaMkA ho sakatI hai ki jIva jaya svabhAvataH tAo sarIrAo avippamukkassa evaM pannAyai" OM mA lyAre hevana vigaire paryAya pAme che, tyAre te rUpavALe hoya che, kama sahita hoya che rAgavALe hoya che, vedasahita hoya che, mehasahita hoya che, vezyAvALo hoya che ane je zarIrathI A zarIra banyuM hoya te zarIrathI saMzliSTa joDAyela-lAgeluM te jIvanA viSayamAM vayamANarUpathI evuM kahevAmAM Ave che. ahiyAM jIvanA viSayamAM jeTalA vizeSaNe ApavAmAM AvyA che, temAMthI keTalAka hetu hetumadubhAva batAvavA mATe ApavAmAM AvyA che. jIva jyAre devatva vigere paryAyane pAme che, tyAre te rUpI banI jAya che, A kathanamAM kaI evI zaMkA kare ke-jIvatA svarUpathI ja amUrta che, te tenAmAM rUpayuktapaNu kevI rIte AvI zake che? te te mATe jIva karmavALo arthAt karma sahita hovAnuM kahyuM che. jethI te rUpathI yukta arthAt rUpI thaI jAya che. enA para pharI zaMkA karavAmAM Ave ke-jIva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavatIsUtre 'sAgA' sarAgaspa - rAgAccAdeva karmasambandhI mAni svabhAvato'mUrtasthApi jIvasyetyarthaH upalakSaNatvAt dveSayukasyApi rAgadveSayoH sahacaritatvAt / tathA 'saveyassa' savedasya stryAdivedayuktasya, tathA 'samahansa' mohakarmayukkasya 'salelassa' salezvasya lezyAyuktasya 'sasarIrassa' sazarIrasya - zarIrasahitasya 'tAo sarIrAo aviSyamukapsa' tasmAt zarIrAt avimuktasya yena zarIreNa zarIrI kathyate tena zarIreNa saMzliSTasya kintu na tadrahitasya / etAdRzajI va viSaye evaM pannAya ' evaM vakSyamANaM prajJAyate sAmAnyajanenApi 'taM jahA ' tadyathA 'kAlate vA' kAlatva' vA 'jAva sukillate vA' yAvat zukasya vA iha yAvatpadena nIlaraktapItavarNAnAM amUrta hai to phira usake sAtha karmapudgala kA sambandha kaise ho sakatA hai ? isake liye kahA gayA hai ki yaha jIva 'sarAgassa' rAgasahita hai| ataH rAmasahita hone ke kAraNa isake sAtha karma pudgala kA sambandha huA hai / rAga zabda yahAM upalakSaNa hai-ataH isase dveSa kA bhI grahaNa kiyA gayA kyoMki ye donoM sahacarita haiN| yaha jIva strI Adi vedoM se yukta hai / ataH ise saveda kahA gayA hai / mohakarma se yukta hone ke kAraNa ise samoha kahA gayA hai| lezyA se yukta hone ke kAraNa salezyA tathA zarIra se sahita hone ke kAraNa ise sazarIra kahA gayA hai| ataH jisa zarIra se vaha yukta banA huA hai aura isI kAraNa se jisameM usa zarIra ko lekara yaha zarIra hai aisA vyavahAra ho rahA hai so aise jIva ke viSaya meM sAmAnya jana bhI aisA kahate haiM- 'taM jahA kAlate vA jAva sukkilla se jyAre strabhAvathI ja amUta che, teA pachI tenI sAthe ka puaAnA saMbadha kevI rIte thAya che ? te mATe ema kahevAmAM Ave che ke A jIva "sarAgassa" rAga sahita arthAt rAgavANI he rAga sahita hovAthI tenI sAthe kama pudgaleAnA sabaMdha thayeA che. ahiyAM rAga zabda upalakSaNa che jethI tenAthI dveSanu paNa grahaNa thayuM che. kema ke te ane sahacAri--sAthe rahenArA che. A 71 zrI pu. napu sakanA vedathI yukta che jethI tene saMve' vehavAje udyo che. mohanIya vANa hovAthI tene "samoha" moDavANI uhyo che. te bezyAyukta hovAthI tene "sasezya" vezyAvANI udyo che. ane zarIra yukta hAvAthI tene sazarIra" zarIravALA kahyo che. jethI je zarIra yukta te jIva hAya, ane teja kAraNathI jemAM te zarIranA kAraNe A zarIra che tema vyavahAra thAya che, tevA jIvanA viSayamAM sAmAnya jana pa mevu che "kAlatte vA jAva sukillatte vA" bhAva hai-jA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 17 u0 2 sU0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 415 saMgrahaH, atra zuklAdipadaM na guNaparaM kintu guNAzrayaparakaM tatazca kAlAdivarNapatva patIyate 'mugbhigavate vA' surabhigandhava vA 'dunibhagaMdhatte vA' durabhigandhatva vA anena gandhAta pratIyate / 'titte vA jAva mahuratte vA' tiktatvaM vA yAvat madhuratvaM vA atra yAvatsadena kaTu kaSAyAm rasAnAM saMgrahaH anena rasavaca lakSyate / 'kakhaDatte vA jAva lukkha te vA' karaMzatyaM vA yAvat rUkSatra kA yAvatpadena mRdugurulaghuzItoSNasnigdhAnAM saMgrahaH / paJcavarNavatvaM dvigandhavata paJcarasavatram aSTa vA' ki yaha jIva kAle guNavAlA hai-yAvat zukla guNavAlA hai| yahAM yAvat pada se 'nIla rakta pIta' vargoM kA saMgraha huA hai| yahAM zuklAdipada guNarUpa vAcya paraka nahIM haiM kintu guNAzraya paraka haiN| isIliye kAle guNavAlA yAvat-zuklAdi guNavAlA aisA artha kiyA gayA hai| 'suhimagaMdhatte vA, dunbhi gaMdhatte vA sittevA' jAva maharate vA' isI prakAra se yaha jIva surabhigaMdha. vAlA hai, durabhigaMdhavAlA hai, tiktaguNavAlA hai, yAvat madhuraguNavAlA haiyahAM yAvat yada se kaTu kaSAya, aura amla rasoM kA grahaNa huA hai / isa kathana se jIva meM rasavattA kathita hotI hai| 'kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA' yaha jIva karkaza guNavAlA hai yAvat rUkSa guNavAlA hai| yahAM yAvatpada se mRdu, guru, laghu, zIna, uSNa evaM snigdha' ina spazoM kA guNavALe che. yAvat zukla guNavALe che. ahiyAM yAvat padathI nIla rakta ane pIta (pILo) A vaNe grahaNa thayA che. arthAt A kALo che nIla che pIta che, A varSo grahaNa karAyA che. ahIM zukala vigare pade guNa rUpavAcya paraka nathI. paraMtu guNanA Azraya paraka che. jethI kALA guNavALa, nIla guNavALe, rakta guNavALa, pILA guNavALo mevo thAya che. subbhigaMdhattevA, dubhigaMdhatte vA, titte vA jAva mahurattevA" A jIva surabhi gaMdha-suMgadhavALe che. durabhi gaMdha-durgadha vALe che. tikta guNavALo che. yAvatuM madhura guNavALe che. ahiyAM yAvatu padathI kaTu, kaSAya ane Armsa e raso grahaNa karavAmAM AvyA cha. mA 4thanathI 71mA 2sapA pArnu 258 thAya che. "kakkhaDatte vA jAva lukkhatte vA" mA 1 4 guNa pANI che. yAvat 36 zukSa pANe che. aDiyAM yAvat 54thI bhRDha, guru, madhu, zIta, Gog, snIgdha A pade grahaNa thayA che. kahevAnuM tAtparya e che ke jIvamAM pAMca varNapaNuM be gaMdhapaNuM pAMca rasa paNuM. ATha pazupaNuM dekhAI Ave zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 416 bhagavatIsare sparzavatvaM jIve labhyate 'se teNaTeNaM goyagA ! jAva cihittae' tattenArthena gautama ! yAvat sthAtum atra yAvatpadena 'deve' ityArabhya 'puyAmeva rUpI bhavittA no pabhU arUvi viuttiA ' ityantasya grahaNaM bhavati yatastasya jIvasya kAlatvAdikaM prajJAyate'to nAso tathAgato jotro rUpI san arUpiNam AtmAnaM vikuLa sthAtum prabhuriti bhAvaH / saMsArijIvamAzritya kathitam / siddha nIvamAzritya Aha'sacceva NaM bhaMte !' sa eva khalu bhadanta ! 'se jIve pubAmeva arUbI bhavittA sa jIvaH pUrva me arUpI bhUmyA arUpI san 'pabhU rUviviuvittANaM cidvittae' prabhuH rupi vikuLa rUpI bhUtve yarthaH khalu sthAtum rUpAdirahito jIvaH kiM rUpAdima grahaNa huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai-ki jIva meM pAMca varNavattA, dvigandhavattA, paMca ramavattA, aura ATha sparzavattA pratIta hotI hai| 'se leNaTeNaM goyamA! jAba ciTThisae' isI kAraNa he gautama! maiMne aisAkahA haiki deva vaikriyakaraNa ke kAla se pahile hI rUpI ho karake yAda meM amUrta AtmA ho karake raha sakane ke liye samartha nahIM hai| yahAM yAvaspada se 'deve' yahAM se Arambha karake 'pudhAmeva ruvIbhavittA no pabhU arUvi udhittA' yahAMtaka kA pATha grahaNa kiyA gayA hai / jisa kAraNa se usa jIva meM kAlasvAdika-kRSNavarNavAlA AdirUpa vyavahAra-sAmAnyajanoM dvArA bhI kiyA jAtA hai (se tega TeNaM goyamA ! jAba ciTTittae) isI kAraNa tathAgata yaha jIva rUpI hotA huA arUpI rUpa se apane ApakI vikurvaNA nahIM kara sakatA hai| yaha pUrvokta kathana saMsArI jIva kI apekSA se kahA gayA hai| aba siddha jIva kI apekSA se sUtrakAra kathana karate haiM-'sacceva Na te ! se jIve puvAmeva aravI bhavittA pabhU rUvi viuvittA gaM ciTTittae' isa sUtra dvArA gautamane prabhu se aisA pUchA hai cha "se teNadveNaM goyamA jAva cidvittae" jIvama ! 424thI meM se kahyuM che ke deva vikiya karaNa kALanI pahelAthI ja rUpI thaIne te pachI AtmAne amUrta kahIne rahevA samartha thato nathI. ahiyAM yAvata padathI ve' se pahathI sana "pujAmeva rUbI bhavittA no pabhU arUpi viuvvittae" ahiM sudhIno pATha grahaNa thayela che. je kAraNathI te jIvamAM kAlasvAdika- kaNava vALA Adi rUpa vyavahAra sAmAnya jana dvArA paNa karAya che. eja kAraNe tathAgata A jIva rUpI banIne pite pitAne arUpI rUpathI vipharva karI zaktA nathI. A saghaLuM pUrvokta kathana saMsArI jIvanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che, have siddha jIvanI apekSAthI sUtramAra yana 42 cha. "sacceva NaM bhaMte ! se jIve puvAmeva arUbI bhavittA pabhU rUvI viuvvittA NaM cidvittae" mA sUtra dvArA gautama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u02 sU04 jovasya rUpyarUpitvanirUpaNam 417 svena rUpeNa sthAtu prabhuH kim ? iti praznaH, pagAha ho iNaDe sama?' nAyamarthaH samarthaH 'jAva ciTTittae' yAvat sthAtum , atra yAvatpadena 'se jAva' ityAra viundhittA' ityantasya grahaNam 'goyamA! he gautama ! 'ahaM eyaM jANAmi ahametat vakSyamANapraznanirNayabhUtaM vastu jAnAmi vizeSato'rthAvadhAraNena 'jAva jaM gaM tahAgayassa' yAvat yat khalu tathAgatasya yAvaradena 'ahameyaM pAsAmi' ityA. rabhya 'mae eyaM abhisamannAgayaM' ityattasya vartamAnabhUtakAlikasya prakaraNasya saMgraho vijJeyaH / tathAgasya devatvAdiparyAyavimuktasya, 'jIvassa' jIvasya 'arUvissa' arUpiNaH 'ammasta' akarmaNaH 'parAgasta' arAgasya 'aveyarasa' avedasya he bhavanta ! jo jIva rUpAdirahita hai vaha kyA apane Apako rUpAdimAn rUpa se vikurvaNA karake raha sakane meM samartha hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jo iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| 'jAva ciTi. sae' yahAM se lekara viundhittA NaM' yahAM taka kA pATha grahaNa kiyA gayA hai| 'goyamA ! ahaM evaM jANAmi jAva jaNa tahAgayasta jIvassa' he gautama! vizeSarUpa se artha kA nizcaya kara lene ke kAraNa maiM vakSyamANa prazna dvArA nirNayabhUta vastu ko jAnatA hUM, 'jAvajaM gaM tahAgayassa' yahAM yAvatpada se 'ahameyaM pAsAmi' isa pATha se lekara 'mae eyaM abhisamannAgaya' yahA~ taka kA vartamAna evaM bhUtakAlika prakaraNa kA saMgraha huA hai| isa prakAra devatvAdiparyAya se vimukta jIva ke jo ki 'arUvissa' arUpI ho cukA hai / akammassa' karma rahita ho cukA hai, arAgassa' rAgarahita svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavana ! je jIva rUpa vigerethI rahita che. te zuM pite pitAne rUpAdimAna rU5nI vimurvaNu karIne rahi za cha 1 tenA uttaramA prabhu 4 cha ? "jo iNaTTe samaDhe" , gautama ! mA saya 552 nathI. "jAva cidvittae" ahiyAM yAvat 54thI "se jIve" me 54thI bana "viuvvittA NaM" A sudhaan| pA3 akSaya thye| cha. "goyamA ! ahaM evaM jANAmi" gautama vizeSa 35thI manA nizcaya karavAne kAraNe huM vakSyamANa prazna dvArA nirNayabhUta vastune jANuM chu'. "jAva jaM gaM tahAgayassa" maDiyAM yAvat 54thI "ahameyaM pAmAmi" pAyathI 42 "mae evaM abhisamannAgayaM" mA sudhInA ta bhAn bhane bhUtakALanA prakaraNane saMgraha thaye che. A rIte devatvAdi paryAyathI mukta thayela para 2 71 "aruvissa' 2534ii 14 nyUyo cha. "ammasva" ubha 2Dita tha, yuuye| cha. "arAgassa" 212 // 2Dita yA yUyo che. "asarIrassa" zarI22hita bha0 53 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 bhagavatIsUtre 'amohassa' amohasya 'asarIraspa' azarIrasya zarIrarahitasya 'tAo sarIrAo viSamukkassa' tasmAt pUrvapAptAt zarIrAta viSamuktasya 'no evaM pannAyaI' na evaM pajJAyate kiM tat yat na prajJAyate.? tatrAi-taM jahA' tathA 'kAlatte vA jAva rukavatte vA' kAlatvaM vA yAvan rUkSatvacA, atra yAvatsadena kAlatvarUkSatvayo. madhAvAnAM kAtyAtirikta varga vatuSTaya-gandhadvayatiktAdirasapazcaka-karkazAdi. sparza paptakarUpANAM padAnAM saMgraho bhavati iti / svabhAvato varNAdirahitasya jIvasya vargAdimattvaM kelinApi na prajJAyate apavAda vargAdInAmasatvaM ca muktasya karmaho cukA hai, 'asarIrassa' zarIra rahita ho cukA hai| evaM 'tAo sI. rAbhA viSpamukkassa' pUrva prApta zarIra se jo sarvathA rikta ho cukA hai aise usa jIva ke viSaya meM 'no evaM pannAyaI' sAmAnyajana dvArA bhI aisA nahIM kahAjAtA hai / 'ta jahA' jaise ki-'kAlata vA jAva lukkhatevA' yaha jIva kRSNa guNavAlA hai, yAvat rUkSa guNavAlA hai| yahAM yAvatpada se kAlatva evaM rUkSatva ina guNoM ke madhyagata cAra varNa, do gaMdha, tiktAdi pAMca rasa aura karkaza Adi sAta sparza inakA saMgnaha huA hai / tAtparya isa pATha kA aisA hai ki svabhAva se vargAdi rahita jIva meM varNAdi se yuktatA kevalI dvArA bhI nahIM kahI gaI hai| kyoMki usameM varNAdimattva kA abhAva hai| varNAdimatva ke abhAva kA kAraNa usameM karmabandha hone kA abhAva hai| karmavandha hone ke abhAva kA kAraNa vahAM karmabandha ke heturAgAdikoM kA vippa mukkassa" 57prAta 42 zarIrathI 2 sayA chUTa gayo che. mevAta na viSayamA "no evaM paNNAyai" sAmAnya nAthI 5 yuhI tu nathI. "taM jahA" rema "kAlatte vA jAva ruka khatte vA" mA 145 shushvaa| che. yAvata rUkSaguNavALe che. ahiyAM yAtpadathI kAlava rukSatva e guNonI madhyamAM rahelA cAra varNa, be gaMdha, tikta vigere pAMca rasa, karkaza vigere ane ATha speza e badhAno saMgraha thaye che. kahevAne bhAva e che ke svabhAvathI ja varNa vigerethI rahita jIvamAM varNa vigerethI yuktatA kevalIoe paNa kahI nathI. kemake jIvamAM varNAdipaNAno abhAva che varNAdipaNAnA abhAvanuM kAraNa jIvamAM karma baMdha hovAno abhAva che. temAM karma baMdhane abhAva hovAnuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u02 su0 4 jIvasya rUpyarUpitvanirUpaNam 412 bandha hetva mAvena karmA bhAvAt karmA bhAve ca karma nanitazIrAderabhAvAdeva varmAdInAmabhAva iti nArUpI bhUllA rUpI bhavatItibhAvaH / 'se teNaTeNaM jAva cidvittae vA' tattenArthena yAvat sthAtuM vA a yAvatpadena 'goSamA evaM vubaha se jIve' ityArambha 'viuvittANaM' ityataspa graha gam tathA ca devAdi jIvaH karmasadbhAvAt rUpI san arUpI bhUtvA sthAtuM na smrthH| tathA arUpI sat karmarahitatvAt rUpI bhUtvA sthAtuM na samarthaH, iti sUtradvapasyA zayaH / 'sevaM bhaMte ! seva bhaMte ! tti' tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti / he bhAna ! yad devAnupiyeNa kathitam tat ho cukA haiM, 'aveyamsa' veda rahita ho cukA hai, 'amohassa' moha rahita abhAva hai| ataH karma ke abhAva meM karmajanita jo zarIrAdika haiM unakA usameM sattva nahIM hone se varNAdikoM kA abhAva hai| isaliye vaha arUpI hokara rUpI nahIM hotA hai| 'se teNaTeNaM jAva cihittae vA' yahAM yAvatpada se 'goyamA ! evaM buccaha se jIve isa pATha se lekara viu. vittA NaM' yahA~ taka kA pATha gRhIta huA hai / tathA ca devAdi jIva karma ke sadbhAva se rUpI hotA huA arUpI rUpa se hokara nahIM raha sakatA hai| tathA arUpI hotA huA jIva karma rahita ho jAne ke kAraNa rUpI rUpa se hokara nahIM raha sakatA hai / yaha sUtra dvaya kA Azaya hai / 'sevaM bhaMte ! yUTyo cha. "amohassa" moDa hita 57 yUyo cha. ane "tAo sarIrAo kAraNa tyAM karma baMdhanA kAraNarUpa rAgAdine abhAva che. jethI karmanA abhAvamAM karmathI thayela je zarIra vigere che. tenuM jIvamAM satva nahi hevAthI varNAdikane abhAva che. tethI jIva arUpI thaIne rUpI 25 zata nathI. "se teNaTeNaM jAva cidvittae vA" maDiyAM yAvat payA "goyamA evaM vucaha se jIve" me 54thI as "viuvittA Na" mAha sudhInA pAThane saMgraha thaye che. deva vigerene jIva karmanA sadUbhAvathI rUpI thaIne arUpI paNAthI rahI zakatuM nathI temaja arUpI banele jIva karma rahita thaI javAnA kAraNe rUpI banIne rahI zaktA nathI. A pramANe bhA me sUtrAno Azaya che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" magavan ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre evameva - satyameva ityuktvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // sU0 4 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcaka-pazcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka pavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradattajainAcArya ' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharma divAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke dvitIyadezakaH samAptaH // 17-2 // 420 sevaM bhaMte! tti ' he bhadanta Apa devAnupriyane jo yaha kahA hai-vaha aisA hI hai - isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmAko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 4 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA dUsarA uddezaka samApta // 17- 2 // Apa devAnupriye je A saghaLu kahyu che te temaja che. he bhagavan ! Ape varNavela saghaLu' kathana yathArtha che. arthAt satya che. e pramANe kahIne gautama svAmI tapa ane sayamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakAM peAtAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA. !! sUtra 4 5 jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA bIjo uddeze samApta 517-2/ 1 zrI bhagavatI sUtra : 12 Pin Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 421 atha tRtIyodezaH paarbhyte| dvitIyoddezake jIvasyArUpitAbhavanalakSaNo dharmoM nirUpitaH tRtIyoddezake tu ejanAdilakSaNo jIyo nirUpyate, ityevaM saMbandhenAyAtasyAsya tRtIyoddezakasyeda. mAdimaM mUtram- selesi paDibannae' ityAdi / mUlam-selesi paDipavannae NaM bhaMte! aNagAre sayA samiyaM eyai veyai jAva taM taM bhAvaM pariNamai ? No iNa? samahe NaNattha egeNaM prppogennN| kai vihA NaM bhaMte! eyaNA pannattA ? goyamA! paMcavihA paNNattA taM jahA daveyaNA khetteyaNA kAleyaNA bhave. yaNA bhaaveynnaa| daveyaNA bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA! caubihA pannattA taM jahA neraiyadaveyaNA tirikkhadaveyaNA maNussadavveyaNA devdtveynnaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaI neraiyadaveyaNA2 goyamA jaMNaM neraiyA dave neraiyadavve vahisu vA vadaMti vA vahissati vA teNaM tastha neraiyA neraiyadavve vaTTamANA neraiyadayaNe eiMsu vA eyaMti vA eissaMti vA se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai neraDyadavveyaNA 2 / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai tirikkhajoNiyadaveyaNA evaM ceva navaraM tirikkha. joNiyaTveyaNA bhANiyavvA sesaM taM ceva evaM jAva devdveynnaa| khetteyaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA goyamA! cauvihA paNNattA taM jahA neraiyakhetteyaNA jAva devkhetteynnaa0| se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyakhetteyaNA 2 evaM ceva navaraM nerajhyakhetteyaNA bhANiyavvA evaM jAva devakhetteyaNA evaM kAle zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre - yaNA vi evaM bhaveyaNA vi evaM bhAveyaNA vi evaM jAva devbhaaveynnaa||suu01|| ___chAyA-zailezI pratipannakaH khalu bhadanta ! ana gAraH sadA samitaM ejati vyejati yAvat taM taM bhAvaM pariNamatIti ? nAyamarthaH samarthaH nAnyatra ekena paraprayogeNa / katividhAH khalu bhadanta ! ejanA prajJatA ? gautama ! paJcavidhA prajJaptA tadyathA dravyai janA, kSetra nanA, kAlenanA, bhavaijanA mAvaijanA / dravyai janA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! caturvidha prajJatA tadyathA nairayikadravyaijanA tiryaga dravyaijanA manuSyadravyaijanA devadravyaijanA tatke nArthena bhadanta ! evamucyate nAyikadravyaijanA 2 gautama ! yat khalu nairayikAH narayikadravye avartanta vA vartante vA vasyanti vA te khalu tatra nairayikAH nairayikadravye vartamAnA nairayikadravyaijanAm aijan ejaMti vA ejiSyanti vA tat tenArthena gautama ! evamucyate-nairayikadravyai janA 2 / tatkenArthena khalu bhadanta ! evamucyate tiryagyonikadravyaijanA eva meva navaraM tiryagyonikadravyaijanA bhaNitavyA zeSaM tadeva evaM yAvat devdrvyaijnaa| kSetraijanA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! caturvidhA prajJaptA tayathA nairapikakSetrainanA yAvat devkssetraijnaa| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate nairayikakSetraijanA 2 evameva navaraM nairayikakSetraijanA bhaNitavyA evaM yAvat devakSetrajanA evaM kAlaijanA api eva bhavaijanA api evaM bhAvaijanA api evaM yAvat devabhAvaijanA sU0 1 // TokA-'selesi paDi vannae NaM bhaMte !' zailezI pratipannaH khalu bhadanta ! 'aNagAre' anagAraH sAdhuH 'sayA' sadA-sarvadA kAle 'samiya' samitam -sapramANam , tIsare uddeze kA prAraMbhadvitIya uddezaka meM jIva ke arUpI hone rUpa dharma kA nirUpaNa kiyA hai| aba isa tRtIya uddeze meM jIva ejanAdilakSaNavAlo hai| aisA nirU. paNa kiyA jAtA hai| isI saMbaMdha ko lekara isa tRtIya uddeze kA prArambha huA hai| 'selemi paDivAnae bhaMte ! aNagAre sayA samiyaM ityAdi / trIjA udezAne prAraMbha bIjA uddezAmAM jIvanA arUpI hovAnA saMba dhamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have A trIjA uddezAmAM jIva ejanAdi lakSaNa vALe che, evuM nirUpaNa karavAmAM Avaze e saMbaMdhane laIne A trIjA udezAne prAraMbha karavAmAM Ave che - "selesi paDivaNNae NaM bhaMte ! aNagAre" yAni zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 423 yahA 'samiyaM' ityasya prAkRtatvAt 'samitaH' iticchAyA, tatra samitaH samyak ita: prApto jJAnAdikaM mokSamArgam 'eyaI' ejati-kaMpate 'veyaI' vyejati-vizeSarUpeNa kamate 'jAva taM taM bhAvaM pariNamaI' yAvat taM taM bhAvaM pariNamate atra yAvatpadena 'calai, phAi, ghaTa, khumai, udoraI' iti saMgrAhyam / calati, spandate, ghaTTate, kSubhyati, udIrayati iti chAyA, tatra calati-sthAnAlasthAnAntaraM gacchati / spandate-kizciJcalati, anyatsthAnaM gatvA punastatraivAgacchatIti vA / ghaTTate-sarvadikSu calati, padArthAntaraM spRzati vA / kSumpati-kSubdho bhAti bibheti vA / udI. rayati-ut-prAbalyena preyati, padArthAntaraM pratipAdayati vA / he bhadanta ! zailezI TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki-'selesi paDi bannae NaM bhaMte aNagAre sayA samiyaM sayai, veyaha, jAva te taM bhAva pariNamA' he bhadanta ! jo anagAra zailezI avasthA ko prApta ho cukA hai, vaha sadA sarvadA pramANa rahita athavA-tamiyaM' 'mokSa ke mArga bhUtrajJAnAdika ko prApta huA, kyA 'ejate' kaMpita hotA hai ? 'vyejati' vizeSarUpa se kaMpita hotA hai ? 'jAva taM taM bhAvaM pariNamaI' yAvat usa usa bhAvarUpa se pariNata hotA hai ? yahAM yAvat zabda se 'calai, phaMdaha, ghaTTai, khumai, udIrai,' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| kyA vaha isa avasthA meM 'calai' eka sthAna se dUsare sthAna meM jAtA hai ? 'phaMdaI' kucha 2 calatA hai ? athavA-dUsare sthAna para jAkara ke punaH vahIM para A jAtA hai kyA ? 'ghaTTaha' sarva dizAoM meM calatA hai ? yA padArthAntaroM ko chUtA hai yA 'khumbhaha' vaha kSubdha hotA hai ? yA DaratA hai kyA ? 'udIra. TIkAI--A sUtrathI gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke"selesi paDivaNNae NaM bhaMte ! aNagAre sayA samiyaM eyai, veyai, jAva taM taM bhAvaM pariNamai" hai sAvana 2 sanagAre zailezI avasthA prApta kI DAya cha, te sahA sahA pramANa 2kSita athavA-"samiyaM" mokSanA bhAga35 jJAna prApta zane ejati" zu. 4 cha ? "vyejati" vizeSa 35thI ye cha ? "jAva taM taM bhAvaM pariNamai" yAvat te te mAthI pati cha? maDiyAM yAvat zapathI "calai, pharaha, ghaTTai, khubbhai, udIrai" / yApahonA saba thy| che. yA avasthAmA "calati" 4 sthAnathI bhI sthAnamA naya cha ? ' spandate" Us yA cha ? athavA bhI2 sthAne 442 zathI tyain 41vI taya cha ? "ghaTTate" madhI hizobhA yAse cha 1 athavA "kSubhyati" a kSu55 thAya cha 1 5 te 72 cha ? "udIrayati" prabaLatAthI koIne preraNuM karI zake che? athavA te padArthAntaranuM keInI pratye zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 bhagavatIsUtre mAsyAM prApto'nagAraH kiM kaMganAdikriyAyukto bhavati tathA ki tAn tAn bhAvAn mAmoti ? zailAnAmIzaH zailezo-merustasyaiva AsthA iti zailezI, catu. dazaguNasthAnatinI sthirabhAvarUpA, avasthA, tasyAmavasthAyAmapi ki kampanAdikaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaDe' nAyamarthaH samarthaH, ayamarthaH zailezI pAsavato'pi kaMpanAdikaM bhAtItyAkArako na bhavati, 'NaNNattha egeNaM parappaogeNaM' nAnyatra ekena parapayogeNa, paramayogAtmakakAraNaM vihAya na vaMpate, zailezazvasthAyAM jIvo'tyantasthiro bhavati' atastatra paramayogamantarA na kathamapi kampanAdikriyA mAmotItyarthaH / yo'yaM kaMpanAdInAM niSedhaH kRtaH saH ekasmAt paramayogAt anyatrakRtaH yata ekena parapayogeNaiva zailezyAm ejanAdi bhavati na yati' prabalatA se kisIko prerita karatA hai yA padArthAntara kA kisI ke prati pratipAdana karatA hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki jaba AtmA zailezI avasthA ko prApta ho jAtA hai-taSa vaha merU parvata ke jaisA kaMpa nAdi kriyA se vihIna ho jAtA hai| ataH gautama ne prabhu se isa bAta ko jAnane ke liye aisA prazna kiyA hai ki aimo vaha jIva kyA isa avasthA meM bhI kaMpanAdi kriyA se yukta hotA hai ? una 2 bhAvarUpa meM pariNamita hotA hai ? zaileza zabda kA artha hai parvatoM kA rAjA sumeru, isa sumeru kI jaimI avasthA kA nAma zailezI hai| yaha avasthA jIva ko 14 veM guNasthAna meM prApta hotI hai| to kyA isa avasthA ke prApta ho jAne para bhI kaMpanAdi kriyAe~ hotI haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA- jo igaTTe samaDe' he gautama! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt jIva ko jaba yaha avasthA prApta ho jAtI hai taba vaha kaMpanAdika kriyAoM se rahita ho jAtA hai| 'Na paNatya egeNaM parappao pratipAdana kare che? A praznanuM tAtparya e che ke-jyAre AtmA zailazI avasthAne prApta karI le che tyAre te merU parvatanI mAphaka kaMpanAdi kiyA vagarano thaI jAya che. jethI gautama svAmI prabhune A prazna karIne te vAta jANavAnI IcchA pragaTa karatAM kahe che ke te te jIva A avasthAmAM paNa kaMpanAdi kriyAvALo zuM thAya che? te te bhAvarUpathI pariNamita thAya che ? zaileza zabdano artha parvatano rAjA sumerU e pramANe che. te sumerU jevI avasthAnuM nAma lezI avasthA che. A avasthA jIne (merU jevI avasthA) caudamAM guNasthAnamAM prApta thAya che. te zuM A avasthA prApta thavA chatAM paNa kaMpanAdi kriyAo thAya che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'nno iNane sama" gautama bhAmartha parAsa2 nathI. arthAta ne nyAre A avasthA prApta thaI jAya che tyAre te kaMpanAdikriyAothI chUTI jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u03 sU0 1 jIvAnAmejanAvasvanirUpaNam 425 tu kAraNAntareNa itibhAvaH / ejanAdhikArAdeva ejanAbhedAn darzayitumAha-'kai vihA' ityaadi| 'kAvihANaM bhaMte !' katividhA khalu bhadanta ! 'eyaNA paNattA' ejanA prajJaptA he bhadanta ! kA iyam ejanA katividhA ca sA yA zailezyavasthi tasya jIvasya na bhavatIti ejanA viSayaka praznaH / bhagavAnAha-goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihA eyaNA paNNattA' paJcavidhA ejanA prajJaptA, sA geNaM' isake kahane kA tAtparya aisA hai, ki zailezI avasthA meM paraprayo. gako lekara hI kaMpanAdi kriyAe~ hotI haiM / aura dUsare kAraNoM se nahIM / isa prakAra jo kaMpanAdi kriyAoM kA niSedha kiyA gayA hai vaha paraprayoga ke sivAya kiyA gayA hai| ejanA ke adhikAra se hI aba sUtrakAra ejanA ke bhedoM ko prakaTa karane ke abhiprAya se Age kA prakaraNa prArambha karate haiM-isameM gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaivihANaM bhaMte ! eyaNA paNNattA' he bhadanta ! ejanA kaMpana kitane prakAra kI kahI gaI hai ? arthAt yaha ejanA kyA hai aura yaha kitane prakAra kI hotI hai tathA zailezI avasthA meM sthita jIva ko kaunasI ejanA nahIM hotI hai ? isa prakAra kA yaha ejanA viSayaka prazna hai-isake uttara meM prabhu kahate hai'goyamA!' he gautama ! 'paMcavihA eyaNA paNNattA' ejanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| yoga dvArA AtmapradezoM kA kaMpana honA yA "NANattha egeNaM parappaogeNaM" DevAnu tAtyaya yevucha -zailezI avasthAmAM paraprAgane laIne ja kaMpana vigere kriyAo thAya che, bIjA kAraNethI nahIM. A rIte je kaMpanAdi kriyAone niSedha karavAmAM AvyuM che, te para prayoganA zivAya karavAmAM Ave che. ejanA nA adhikArathI ja have sUtrakAra ejanAnA bhedane pragaTa karavAnA abhiprAyathI AgaLanuM prakaraNa prAraMbha kare che temAM gautama svAmI prabhune me pUche che 3-"kai vihA NaM bhaMte ! eyaNA paNNattA' mAn "ejana" pana ear prA2nI hI cha ? arthAt 2 // mesanA se zucha ? ane te keTalA prakAranI che? temaja zailezI avasthAmAM rahelA jIvane kaI ejanA thatI nathI. A rItane A ejanA viSayamAM prazna che. tenA uttaramAM prabhu 4. che -"goyamA ! 3 gautama "paMcavihA eyaNA paNNatA" menA pAya bha0 54 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E 426 bhagavatIstre ejanA yogadvArA AtmapadezAnAm athavA pudgaladravyANAM calanaM kaMpanam , tathA ca kaMpanAdirUpA ejanA, sA ca dravyAdibhedena paJcaprakArA tadeva darzayati 'taM jahA' tadyathA dravyaijanA dravyANAm ejanA iti dravyai nanA tatra dravyANAM nArakAdi jIvasaMpRktapudgaladravyANAM zarIrANAm nArakAdijIvadravyANAM vA ejanA dravyaijanA zabdena vyavahiyate / 'khitteyaNA' kSetraijanA nArakAdi kSetreSu vartamAnAnAM jIvAnAm athavA jIvasaMpRktapudgaladravyANAm ejanA 'kAleyagA' kAlainanA kAle-nArakAdikAle vartamAnAnAM jIvAnAm athavA jIvasaM pRktapudgalAnAM yA ejanA sA kAlaijanA 'bhaveyaNA' bhavaijanA bhave-nArakAdibhave vartamAnAnAM jIvAnAM jIvasaMpRkta pudgalAnAM vA yA ejanA sA bhavainanA 'bhAve paNA' bhAvainanA bhAve-audayikAdipudgala dravyo kA calanA isakA nAma ejanA hai / isa prakAra ejanA kaMpanAdirUpa hotI hai, kaMpanAdirUpa yaha ejanA dravyAdi ke bheda se pAMca prakAra kI hai 'taM jahA' jaise (davveyaNA) dravyaejanA-dravyoM kI ejanAnArakAdi jIva saMpRkta pudgala dravyoM kA-zarIroM kA athavA-nArakAdi jIva dravyoM kA kaMpana yaha dravyaijanA hi 'khittayaNA 'kSetraijanA-narakAdikSetroM meM vartamAna jIvoM ko athavA jIva saMpRkta pudgaladravyoM kI jo ejanA kaMpana hai vaha kSetra ejanA hai 'kAleyaNA' kAlaijanA nArakAdikAla meM vartamAna jIvoM kI athavA jIva saMpRkta pudgala dravyoM kI jo ejanA hai vaha kAla ejanA hai / 'bhaveyaNA'-bhavaijanA-nArakAdibhava meM vartamAna jIvoM kI, athavA jIva dravya saMpRkta pudgaloM kI jo ejanA hai vaha bhavaijanA-'bhAveyaNA' bhAvaijanA audayika Adi bhAvoM meM vartamAna jIvoM kI athvaaprakAranI kahI che. gadvArA AtmapradezanuM kaMpana thavuM athavA pudgala dravyanuM cAlavuM tenuM nAma ejanA che. A rIte ejanA kaMpanAdirUpa hoya che. panAha35 241 menA dravyAhinA methI pAMya 54|2nii che. "taMjahA" te // pramANe che. 'davveyaNA' dravya senA dravyAnI sana-24 vigaire 01 yuta padgala dravyonA zarIranA athavA nArakAdiva dravyonuM kaMpana e dravya ejanA cha. "khitteyaNA" kSetra me-nAyitromA 27 // vAna mathA thI vyAsa purasa dravyAnI 2011-45na che te kSetra senA cha. "kAleyaNA" kAla ejanA nAraka vigere kALamAM rahelA jIvonI athavA jIvathI vyAsa pugata yonI re merA che te 40 serAnA che. "bhaveyaNA" sapanA -nArakAdi bhAvamAM vartamAna jIvonI athavA jIvadravyathI vyApta pudgalenI 2 sapanA cha ta sapanA cha. "bhAveyaNA" mApanA mohayi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u03 sU01 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 427 bhAve vartamAnAnAM jIvAnAM jIvasaMpRktapudgalAnAM vA yA ejanA sA bhavaijanA itthaM pazcamakArA ejanA bhAti / ejanAyAH sAmAnyalakSaNaM tu yogadvAreNa AtmamadezAnAM pudgaladravyANAM vA calana kampanamityeveti / 'danveyaNA NaM bhaMte !' dravyaiH janA khalu bhadanta ! 'kAvihA pannatA' katividhA prajJaptA iti praznaH, bhagavAnAha'caubihA pannatA' caturvidhA prajJaptA dravyaijanA 'taM jahA' tathA 'neraiyadavveyaNA' nairayikadravyaijanA 'tirikkhanoNiyadavve yaNA' tiryagyonikadravyaijanA 'maNussa davveyaNA' manuSyadravyaijanA 'devadavveyaNA' devadravyaijanA / 'se keNaTeNaM bhaMte !' tat kenArthena khalu he bhadanta ! 'evaM vuccai neraiyadavveyaNA 2' evamucyate nairayikadravyainanA 2 he bhadanta ! kathametasyA narayikadravyaijaneti nAma bhavatIti -jIva saMpRkta pudgaloM kI jo ejanA hai vaha bhAvanA hai| isa prakAra se pAMca prakAra kI ejanA hotI hai / ejanA kA sAmAnya lakSaNa to yahI hai ki yogadvArA, AtmapradezoM kA yA pudgala dravyoM kA sakaMpa honaa| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'davveyaNA NaM bhaMte kAvihA panattA' he bhadanta ! dravyaijanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ca ucihA pannattA' he gautama ! dravyaijanA cAra prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise 'nerayadavveyaNA' narayikA dravya ejanA, 'tirikkhajoNiyaveyaNA' tiryak yonika dravyaijanA, 'maNussavveyaNA' manuSya dravyai janA 'devavveyaNA' devadravyaijanA / aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA neraDyabveyaNA' he vigere bhAvamAM rahela chavAnI athavA jIvathI vyApta pudgalanI je ejanA che te bhAvaejanA che. A rIte ejanA pAMca prakAranI thAya che. ejanAnuM sAmAnya lakSaNa te e ja che ke- dvArA AtmapradezanuM athavA pudgala dravyane kaMpa the te ejanA che. have gautama svAmI prabhune mechu pUche che , "davveyaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA" 8 sAn dravya menaTAnI hI cha ? tenA uttaramA prabhu che 3-"cauvihA paNNattA" 3 gautama ! dravya senA yAra prA2nI hI cha. "taM jahA', te // are cha "neraiyaveyaNA" naiyi dra0ya senA "tirikkhajoNiya davveyaNA" tiya ya yoni dravya nA "maNussavveyaNA" manuSya dravya melA "devavveyaNA' he dravya senA have gautama svAmI ejanAnA nAnA kAraNa jANavAnI IcchAthI prabhune pUche che / "se kegaDeNaM bhave ! evaM vuccai neraiyadhveyaNA" u mApana tena zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 428 bhagavatIsUtre praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jaM NaM neraiyA nerahayadavve carTisu vA' yat khalu yasmAt kAraNAt nairayikAH nairayikadravyeSu avartanta-atItakAle narakadravye vartamAnA abhavan 'baTuMti vA' vartante vA vartamAnakAle nArakadravye eva tiSThanti 'vahissaMti vA vatiSyante vA anAgatakAle'pi tatra sthAsyanti te NaM tastha neraiyA neraiyadavve vaTTamANA' te khalu tatra tasmin samaye nairayikA nairayikadravye vartamAnAH santaH 'neraiyadavveyaNaM eyaMsu vA nairayikadravyaijAnam aijan atra anubhavArthakamejanam jJAtavanto'nubhUtavanta ityarthaH 'eyaMti vA' ejanti vA jAnanti anubhavantItyarthaH 'eissaMti vA' ejiSyanti vA dravyaijanAmanubhaviSyanti vetyarthaH 'se teNaTeNaM' tattenArthena 'goyamA' he gautama ! 'evaM vuccaI' evamucyate 'neraiyadavveyaNA' nairayikadravyaijanA (2) yasmAt kAraNAt te nArakAH narakabhadanta ! isakA nairayikadravyaijanA aisA nAma kyoM huA haiM ? usake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ja Na neraiyA neraiyadavve vahisu vA, vati vA, vahissaMti vA' he gautama ! jisa kAraNa se nairayika' nairayika dravyoM meM atIta kAla meM vartamAna-maujUda the, tathA vartamAna kAla meM ve vahAM maujUda hai, tathA anAgata kAla meM ve usa narayika dravya meM maujUda rahege 'te NaM tattha neraiyA neraiyavve vaTTamANA' isa kAraNa nairayika dravya meM vartamAna rahe hue una nairapikoMne 'neraiyavveyaNaM eyaMsu vA' usa samaya meM nairayika dravyaijanA kA anubhava kiyA, 'eyaMti vA vartamAna meM ve usakA anubhava karate haiM / 'eissaMti vA aura bhaviSyat meM bhI ve usakA anubhava kareMge 'se teNaSTeNaM goyamA ! evaM buccA, neraiyave. yaNA' isI kAraNa he gautama! isakA nairayika dravyaijanA aisA nAma kahA riyika dravya ejanA evuM nAma kema thayuM che ? tenA uttaramAM prabhu kahe cha / "goyamA ! jaM gaM neraiyA neraiyavve vadisu vA, vadRti vA vaTTissaMti ghA" he gautama je kAraNe narayika, nirayika dravyamAM atItakALamAM-bhUtakALamAM hatA. tathA vartamAnakALamAM te tyAM rahelA che. tathA bhaviSyakALamAM te narayika dravyamA 22, "ve NaM tattha neraiyA neraiyadavve vaTThamANA" / rathI nai2yi4 dravya 23 // nairayiye 'neraiyaveyaNaM eyaMsu vA' ta samaye dravyamenAnI anubhava ye "eyaMtivA' ta bhAnamA to tana manusa1 43 che. "eissaMtivA" are viSyamA 5 tme| anuma1 422. "se teNadveNaM goyamA ! evaM vucai neraiyaveyagA" te 42 3 gautama nai244 dravya melA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 429 sthitadravyeSu pUrvamAsan idAnI vartante vartamAnAzca bhaviSyanti, atha ca tatra tasmin tasmin samaye dravyaijanAmanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAt 'nArakadravyaijanA' etasyA ejanAyA nAma bhavatIti bhAvaH / nairayikadravyajanAyAH svarUpaM jJAtvA tiryagyonikadravyaijanAyAH svarUpaM jJAtuM praznayanAha-- 'se keNaTeNaM' ityAdi / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai tirikkhajoNiyadave. yaNA 2" tat kenArthena kena kAraNena he bhadanta ! evamucyate tiryagyonikadravyaijanA 2, tiyagyonikadravyajaneti nAmakaraNe ko heturiti praznAzayaH bhagavAnAha-evaM ce' evameva nArakadravya janAvadeva yathA nArakadravyaijanA kathitA tathaiva gayA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa kAraNa se nAraka jIva naraka sthitadravyoM meM pahile the, vartamAna meM hai, aura bhaviSyat meM raheMge aura usa usa samaya meM unhoM ne usa dravyaijanA kA anubhava kiyA hai varta. mAna meM ve usakA anubhava kara rahe haiM aura bhaviSyat meM ve usakA anubhava kareMge isa kAraNa isa ejanA kA nAma nairayikadravyaijanA aisA kahA gayA hai / isa prakAra nairayikadravyaijanA ke svarUpa ko jAna kara aba tiryagyonikadravyaijanA ke svarUpa ko jAnane ke liye gautama prabhu se aisA prazna karate haiM ki-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA, tirikkhajoNiyaveyaNA2' he bhadanta ! dravya ejanA kA jo dUsarA bheda tiryagyonikadravyaijanA hai so usakA aise nAma hone meM kyA kAraNa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva he gautama ! jaisA kathana nAraka dravyaijanA ke viSaya meM kiyA gayA hai-isa ke jaisA kathana tiryagyonika e pramANe tenuM nAma kahevAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je kAraNe nAraka jIva narkamAM rahelA dravyemAM pahelA hatA, vartamAnamAM che. ane bhaviSyamAM raheze. ane te te samayamAM teoe te dravya ejanAne anubhava karyo che. ane vartamAnamAM teo tene anubhava karI rahyA che. ane bhaviSyamAM paNa teo tene anubhava karaze. te kAraNathI A ejanAnuM nAma nAIka dravya ejanA evuM kahyuM che. A rIte nairaIka dravya ejanAnA svarUpane jANIne have tiryaMca venika dravya ejanAnA svarUpane jANavA mATe gautama svAmI prabhune se pUche che , "se keNaTheNaM bhaMte ! evaM buccai tirikkhajoNiyahavveyaNA 2" he bhagavanaejanAne je bIje bheda tiya ca cenika dravya ejanA . te tenuM evuM nAma thavAmAM zuM kAraNa che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke "evaM ceva gautama ! 27 4thana nA24 dra05 manAnA viSayamA 5 che. eja rIte tiryaMca penika dravyaejanAnA viSayamAM paNa samajavuM. paraMtu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 bhagavatIsUtre tiryagyonikadravyaijanA'pi vijJeyA, kintu 'navaraM' 'navaraM kevalametadeva vailakSaNyamubhayatra pade ekatra nArakadravyajanetinAma aparatra tiryagyonikadravyaijanetinAma tadeva darzayati 'tirikkha noNiyadavveyaNA bhANiyanyA' tiryagyonikadravyaijanA bhaNitavyA yasmAt tiryamyonikAH tiryagyonikadravye vartamAnA abhavan idA. nImapi vartante bhaviSyakAle'pi vatiSyante te tatra vartamAnAstAdRzatiryagyonikadraujanamanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti tasmAdeva kAraNAt tiryagyonikadravyaijanA etasyA nAma vartate itibhAvaH / 'sesaM taM ceva' zeSaM tadeva kevalaM nairapikasthAne tiryagyoni keti nivezanIyam anyatsarvam pUrvavadeva boddhavyamiti / dravyaijanA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye kintu 'navara' usa kathana kI apekSA isa kathana meM yadi koI bheda hai to vaha 'tirikkhajoNiya. daveyaNA bhANiyavA' tiryagyonika dravyaijanA isa zabda ko lekara hai, bAkI kA kathana meM aura koI bheda nahIM hai-tAtparya aisA hai ki nairayika dravyaijanA ke viSaya meM jo pUrva meM kathana kiyA gayA hai usa kathana meM nairathika dravyaijanA ke sthAna meM tiryagyonika dravyaijanA zabda kA prayoga karake tiryagyonika dravyaijanA hone kA sArthaka nAma siddha ho jAtA hai, isa prakAra jisa kAraNa se tiryagyonika jIva tiryagyonika dravya meM pahile-bhUnakAla meM vartamAna the, aba bhI vartamAna haiM, tathA bhaviSyat kAla meM ve usameM vartamAna rahege-isa prakAra se usameM vartamAna una jIvoM ne tiryagyonika dravyaijanA kA anubhavana kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhavana kara rahe haiM, aura Age bhI ve usakA anubhavana "navaraM" 4thananI apekSA meM 24 // 4thanamA ne Deya tAta "tirikkha joNiyaTveyaNA bhANiyavvA" tiya 4 yoni dravyamena se zahamA che. bAkInA kathanamAM bIje kaI bheda nathI. tAtparya evuM che ke nairaika dravya ejanAnA viSayamAM pahelA je kathana karavAmAM AvyuM che te kathanamAM nairaIka dravyaejanAnA sthAnamAM tiryaMca cenika dravya ejanA e zabdano prayoga karIne varNana karavAthI tiryacanika dravyaejanA hovAnuM sArthaka thAya che. e rIte je kAraNathI tiryacanika jIva tiryacanika dravyamAM pahelA bhUtakALamAM vartamAna hatA. ane A vartamAna kALamAM paNa che. tathA bhaviSya kALamAM paNa te raheze. e rIte temAM rahevAvALA te jIvoe tiryaMcAnika dravya ejanAno anubhava karyo che. ane vartamAnamAM paNa anubhava karI rahyA che. ane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 431 'evaM jAva devadavveyaNA' evaM yAvat deva dravyaijanA yAvarapadena manuSyaijanA saMgrAhyA yathA nArakadravyaijanAtidezena tiryagyoni kadravyaijanA jJAtA bhavati tathaiva manuSyadravyaijanA devadravyaijanA'pi ca jJAtavyA, yasmAt manuSyAH devAzca sva svasthAne avartanta vartante vaya'nti te tatra vartamAnA manuSyadravyaijanAM devadravyaijanAm anubhUtavanto'numAnti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAna manuSyadravyaijanA devadravyajaneti yathAyathaM nAma ubhayoH ubhayatra bhavatIti bhAvaH / dravyaijanAM nirUpya kSetraijanAM nirUpayituM praznayannAha-'khetteyaNA NaM bhaMte !" ityAdi / 'khetteyaNA gaM bhaMte !' kSetraijanA khalu bhadanta ! 'kaivihA pannattA' katividhA prajJaptA, bhagavA kareMge usI kAraNa isakA nAma tirya gyAnika dravyaijanA aisA huA hai| 'evaM jAva devadavveyaNA' isI prakAra kA kathana yAvat-manuSya dravyaijanA ke viSaya meM aura devadravyaijanA ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye kyoMki manuSya aura deva apane sthAna para pahile rahe haiM, aba bhI ve vahAM rahateM haiM aura Age bhI ve vahAM rheNge| unhoMne vahAM rahakara manuSya dravyaijanA aura devadravyaijanA kA anubhava kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI ve usakA anubhava kreNge| isI kAraNa ina donoM kA nAma manuSyadravyaijanA aura devadravyaijanA aisA huA hai| isa prakAra se dravyaijanA kA nirUpaNa karake aba sUtrakAra kSetraijanA kA nirUpaNa karate haiM-isa meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'khetteyaNA bhaMte ! kAvihA pannattA' he bhadanta ! kSetraijanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? AgaLa bhaviSya kALamAM paNa anubhava karaze. teja kAraNathI tenuM nAma tiyayAni dravya mena me thayu che. "evaM jAva devadavveyaNA" me rItanuM kathana yAvat manuSya dravya ejanAnA viSayamAM ane devadravya ejanAnA viSayamAM paNa samajI levuM. kema ke manuSya ane deva pita. pitAnA sthAna para pahelA rahyA che. vartamAnamAM rahe che. ane bhaviSyamAM paNa raheze. teoe tyAM rahIne manuSya dravya ejanA ane deva dravya ejanAne anubhava karyo che. vartamAnamAM paNa anubhava karI rahyA che ane AgaLa bhaviSyamAM paNa anubhava karaze. eja kAraNathI te baMnenuM nAma manuSya dravya ejanA ane devadravyaejanA e pramANe thayuM che. A rIte dravya ejanAnuM nirUpaNa karIne sUtrakAra kSetra ejanAnuM nirUpaNa 4re che. tebhA gautama svAmI prabhu se pUche che 3-"khetteyaNANaM bhaMte ! kaivihA paNNattA" 3 sapan / kSetra mena DeTA 12nI hI cha. tanA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 bhagavatIsUtre nAha-goyamA' he gautama ! 'caubihA pannattA' caturvidhA prajJaptA 'taM jahA' tathA 'neraiyakhetteyaNA jAva devavetteyaNA' nairayikakSetraijanA yAvat devakSetraijanA yAvatpadena tiryagmanuSyajanayoH saMgrahaH tathA ca nairayikakSetraijanA tiryagyonikakSetraijanA manuSyakSetraijanA devakSetrajaneti catasraH ejanAH kSetrIyA bhavantIti / 'se keNaTeNaM bhaMte evaM vucai neraiyakheceyaNA' tat kenArthena khalu bhadanta ! evamu. cyante nairapikakSetraijanA atrApi praznAkyArthoM jJAtavyaH pUrvavadeveti, bhagavAnAha'evaM ce' evameva 'navaraM neraiyakheteya gA bhANi yayA' navaraM kevalaM nairayikakSetraijanA bhaNitavyA pUrvam nairayikAdidravyaijanAntarbhAvena ejanA uktA iha tu dravyasthAne kSetra nivezya ejanA vaktavyA, tathAhi-yasmAt kAraNAt nairayikA isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! cauThiyahA pannattA' he gautama ! kSetraijanA cAra prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahA' jaise 'neraiyakhetteyaNA, jAva devakhettayaNA' nairayikakSetraijanA yAvat tiryagyonikakSetraijanA, manuSya kSetraijanA aura devakSetraijanA 'se keNaTeNaM bhaMte! evaM buccai rAyakhettayaNA' he bhadanta ! kisa kAraNa se nairayika kSetraijanA kahalAtI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama! jisa prakAra se nairayikadravyaijanA ke viSaya meM pahile kathana kiyA gayA hai usake jaisA kathana nairayikakSetra ejanA ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-parantu isa kathana meM 'navaraM neraiyakhetteyaNA bhANiyavyA' nairayika dravya ke sthAna meM nairayika kSetra kA prayoga karanA cAhiye, isa prakAra nairayika kSetra kA prayoga karake isa ejanA kA kathana kiyA gayA hai aisA jAnanA uttaramA prabhu cha hai-"goyamA ! cauvvihA paNNatA" 3 gautama / kSetra sAnA yAra 12nI hI cha.-'taM jahA'-te 40 pramANe che. "neraiyakhetteyaNA, jAva, devakhe teyaNA" nai244 kSetra me nA yAvat tiya yoni kSetra senA bhanuSya kSetra mena bhane va kSetra senA "se keNaTUTheNaM bhaMte ! evaM vuccai neraiyakhetteyaNA" 8 sAvan ! 3244 kSetra mena // yathA pAca cha 1 tanA uttama prabhu 4 cha 'evaM ceva" hai gautama ! nai244 dravya ejanAnA viSayamAM je prakArathI pahelAM kathana karyuM che. te ja prakAranuM kathana nai244 kSetra senAnA viSayamA 5 sama se 52'tu thanamA "navaraM neraiyakhettayaNA bhANiyayA" nai244 dra0yanA sthAnamA nai244 kSetra shhne| prayoga karavo joIe e rIte nirarthaka kSetrano prayoga karIne A ejanAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tema samajavuM Ane bhAvArtha e che ke je kAraNathI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 30 3 sU01 jIvAnAmejanAvatvanirUpaNam 433 nairayikakSetra avartanta vartante vatiSya te vA te tatra vartamAnA nArakakSetramanubhUta. vanto'nubhavanti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAt he gautama ! etasyA nAma nairayikakSetraijanA bhavati kSetramadhikRtya pravartitatvAt / kiyatparyantam iyAn vicAraH karaNIyastatrAha-'evaM jAva devakhetteyaNA' evaM yAvat devakSetrajanA yathaiva nairayikakSetraijanA nirUpitA tathaiva tiryagyonikakSetraijanA manuSyakSetraijanA devakSetraijanApi vicAraNIyA jJAtavyA ca, AlApaprakArazca nArakavadeva svayameva U hanIyaH / dravyakSetraijanAM nirUpya atidezena kAlaijanA nirvakti evaM kAleyaNA cAhiye, bhAvArtha isakA aisA hai ki jisa kAraNa se nairayika jIva nairayika kSetra meM rahe haiM, aba bhI vahAM rahate haiM aura bhaviSyat meM bhI ye vahAM rahate hue nArakakSetra kA anubhava kareMge, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI usakA anubhava kareMge isa kAraNa isa ejanA kA nAma nairayikakSetraijanA huA hai| kyoMki yaha ejanA kSetra ko Azrita karake pravartita huI hai| aisA vicAra kahAM taka karanA cAhiye-to isake liye 'evaM jAva devakhetteyaNA' aisA kahA gayA hai| arthAt jisa prakAra kA vicAra nairayika kSetraijanA ke viSaya meM kiyA gayA haiM usI prakAra kA vicAra tiryagyonikakSetraijanA, manuSya kSetraijanA aura devakSetraijanA ke viSaya meM kara lenA cAhiye, isa viSaya meM AlApaka nAraka kSetraijanA ke jaisA hI apane Apa kara lenA cAhiye aba kAlaijanA ke viSaya meM jo vicAra kiyA gayA hai vaha isa prakAra se naraIka jIva nairaIka kSetramAM rahyA hatA. ne vartamAnamAM paNa tyAM rahe che. temaja bhaviSyamAM paNa teo tyAM raheze teoe tyAM rahIne nAraka kSetrano anubhava karyo hate. ane vartamAnamAM paNa teo tene anubhava kare che. ane bhaviSyamAM paNa teno anubhava karaze. te kAraNathI A ejanAnuM nAma niraikakSetraejanA e pramANe thayuM che. kemake A ejanA kSetrane Azrita karIne rahelI che. e pramANene vicAra kayAM sudhI 42vI na ta bhATa sUtra2 47che hai "evaM jAva devakhettayaNA" re prakArane vicAra nirarthaka kSetra ejanAnA viSayamAM karavAmAM Avyo che. teja rItane vicAra tiryaka cenika kSetra ejanA, manuSya kSetra ejanA. ane devakSetra ejanAnA viSayamAM paNa samajI le. A viSayanA AlApane prakAra nAraka kSetra ejanAnI mAphaka ja pate pitAnI meLe samajI le. have kAla ejanAnA viSayamAM vicAra karavAmAM Ave che. te A pramANe che. bha0 55 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 bhagavatIsare vi' evaM kAlaiMjanApi yathA dravyaijanAkSetraijanA ca nirUpitA tathA kAlaijanApi jJAtavyA yasmAt nairayikAH nairayikakAle avartanta vartante vatiSyanti ca te tatra vartamAnAH ejanAmanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ca tasmAdeva kAraNAt kAlaijanetinAma bhavati evaM bhaveyaNA vi' evameva bhavaijanApi nArakAdayo nArakAdibhave avartanta vartante vaya'nti te tatra vartamAnAH ejanAmanubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ca tasmAt kAraNAdeva nArakAdibhavaijanetinAma bhavati kahA gayA hai-'evaM kAlepaNA vi' jisa prakAra se dravyaijanA aura kSetrajanA nirUpita kI gaI hai usI prakAra se kAlaijanA bhI jAna lenI cAhiye, arthAt jisa kAraNa se ve nairayika, nairayika kAla meM the aba bhI ve usa kAla meM haiM aura Age bhI ve usa kAla meM raheMge isa prakAra usa kAla meM rahanevAle nArakoM ne usa ejanA kA anubhavana kiyA, aba bho ve usakA anubhavana karate haiM aura Age bhI ve usakA anubhavana kareMge isI kAraNa se isa ejanA kA nAma kAlaijanA aisA huA haiM'evaM bhaveyaNA vi' isa prakAra kA vicAra bhavaijanA kA bhI jAnanA cAhiye, kyoMki nArakAdika, nArakAdibhavoM meM rahe haiM, rahate haiM aura Age bhI ve vahAM raheMge aura vahAM rahate hue unhoMne ejanA kA anubhavana kiyA hai, aba bhI ve usakA vahA~ anubhavana kara rahe haiM aura Age bhI usa kA anubhavana kareMge isaliye ina ejanAoM kA noma nArakAdi bhavaijanA huA hai| "evaM kAleyaNAvi" 2 12thI dravya me mana kSetra menAnu ni35 karyuM che. te ja rIte kAla ejanA paNa samajI levI. arthAt je kAraNathI te nirarthaka nairaIka kALamAM hatA. vartamAna kALamAM paNa che. ane bhaviSya kALamAM paNa teo temAM raheze. A rIte te kALamAM rahevAvALA nArakoe te ejanAne anubhava karyo hateA. ane vartamAnamAM paNa tene anubhava kare che. ane bhaviSyamAM paNa tene anubhava karaze eja kAraNathI A matAnu nAma 48 me thayu cha. "evaM bhaveyaNAvi" mAsa rItane vicAra bhava ejanAnA saMbaMdhamAM paNa samaja. kemakenarayike nArakAdi mAM rahyA hatA. vartamAnamAM rahe che. ane bhaviSyamAM paNa raheze ane tyAM rahIne teo e ejanAne anubhava karyo che. ane vartamAnamAM paNa teo tene anubhava karI rahyA che. ane bhaviSyamAM paNa teo tene anubhava karaze. jethI A zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 1 jIvAnAmejanAvatva nirUpaNam 435 iti / 'evaM bhAveyaNA vi' evaM bhAvejanApi yasmAt kAraNAt nArakAdi jIvA audayikAdibhAve avartanta vartante vatsryanti te tatra vartamAnA audadhikAdi bhAvam anubhUtavanto'nubhavanti anubhaviSyanti ceti tasmAt kAraNAdeva nArakAdibhAvaijaneti nAma bhavatIti / ' evaM jAva devabhAveyaNA' evaM yAvat deva. bhAve janAH nArakadravyakSetrakAla bhavabhAvaijanAvat tiryagmanuSya devadravya kSetrakAla bhava bhAvaijanA jJAtavyeti AlApaprakArazca svayameva UhanIyaH || 1 || 'evaM bhAvepaNA vi' bhAvaijanA kA kathana bhI isI prakAra kA hai- kyoMki nArakAdika jIva auyikAdi bhAvoM meM rahe haiM, vartamAna meM ve vahAM rahate haiM aura Age bhI ve raheMge isaliye una bhAvoM meM vartamAna hue una nArakAdi jIvoMne ejanA kA anubhava kiyA hai, aba bhI ve usakA anubhava kara rahe haiM aura Age bhI ve usakA anubhava kareMge' isa kAraNa isa ejanA kA nAma nArakAdi bhAvaijanA aisA huA hai / ' evaM jAva devabhAveyaNA' deva bhAvejanA taka isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiyeisa saba kathana kA sArAMza aisA hai ki nAraka dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva ina ejanAoM ke jaisA hI tiryagU, manuSya deva ina kI dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva ina ejanAoM kA kathana jAnanA cAhiye tathA ina viSayaka AlApaprakaraNako apane Apa samajha lenA cAhiye | sU0 1 // - bhenAnu nAma nArahi lavakhennA menuM thayuM che. "evaM bhAveyaNAvi" lAva enAnuM kathana paNu eja rItanuM che. kemake nAraka vigere jIva audiyaka vigere bhAvamAM rahetA hatA. vatamAnamAM teo temAM rahe che. ane bhaviSyamAM teo tyAM raheze, jethI A bhAvamAM rahelA te nAraka vigere jIvAe ejanAnA anubhava karyAM che. vamAnamAM karI rahyA che. ane bhaviSyamAM pazu anubhava karaze. te kAraNe A ejanAnuM nAma nArakAdi bhAva ejanA me prabhA thayuM che. "evaM jAva devabhAveyaNA" me tanu uthana hevlaavejanA sudhI samajI levuM. A saghaLa kathanane sArAMza e che ke nAraka dravya, kSetra, kALa, bhava, ane bhAva e ejanAnI mAphaka tiya ca manuSya ane deva teonI drazya kSetra, kALa, bhava, ane bhAva A ejanAnuM kathana samajI levu. temaja A viSayanA AlApanA prakAro paNa pAte pAtAnI meLe samajI levA !! sUtra 1 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ataHparamejanAvizeSaM calanAdikamadhikRtyAha-'kaivihA gaM bhaMte ! calaNA pannattA' ityaadi| mUlam-kaivihA Ne bhaMte! calaNA paNNattA goyamA! tivihA calaNA paNNattA taM jahA sarIracalaNA iMdiyacalaNA jogclnnaa| sarIracalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA ! paMcavihA paNNattA taM jahA orAliyasarIracalaNA jAva kmmgsriirclnnaa| iMdiyacalaNA paM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA! paMcavihA paNNattA taM jahA soiMdiyacalaNA jAva phaasidiyclnnaa| jogacalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA goyamA ! tivihA paNNattA taM jahA maNayogacalaNA vaijogacalaNA kaayjogclnnaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai orAliyasarIracalaNA? goyamA! jaM NaM jIvA orAliyasarIre vaTTamANA orAliyasarIrappAoggAI davvAiM orAliyasarIrasAe pariNamemANA orAliyasarIracalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se teNa?NaM jAva orAliyasarIracalaNA / se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai veubviyasarIracalaNA evaM ceva navaraM veuThivayasarIre vahamANA evaM jAva kmmgsriirclnnaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai soiMdiyacalaNA? goyamA jaNaM jIvA soiMdie vaTTamANA soiMdiyappAoggAI davAiM soiM. diyattAe pariNAmemANA soiMdiyacalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se tegaTTeNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2 evaM jAva phaasiNdiyclnnaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai maNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 2 calanAsvarUpanirUpaNam joga calaNA goyamA ! jaMNaM jIvA maNajoe vaTTamANA maNajogapAoggAIM davAI maNajogattAe pariNAmemANA maNajogacalaNaM caliMsu vA calaMti vA calissaMtivA se teNadveNaM jAva maNajogacalaNA / evaM vaijogacalaNA vi evaM kAyajogacalaNA vi ||suu.2 // 437 chAyA -- kati vidhA khalu bhadanta ! calanA prajJaptA, gautama ! trividhA calanA prajJaptA tadyathA zarIracalanA indriyacalanA yogacalanA / zarIracalanA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA gautama ! paJcavidhA prajJatA tadyathA audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIracalanA / indriyacalanA khalu bhadanta ! kavividhA majJaptA, gautama ! paMcavidhA prajJaptA tadyathA zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA / yogacalanA khalu bhadanta | katividhA prajJaptA gautama ! trividhA prajJatA, tadyathA manoyogacalanA vacoyogacalanA kAyayogacalanA / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate audArikazarIracalanA - gautama yat khalu jIvA audArikazarIre vartamAnA audArikazarIraprAyogyAni dravyANi audArikatayA pariNamayantaH audA rikazarIracalanAmacalana vA calanti vA caliSyanti vA tat tenArthena yAvat audArikazarIracalanA / tat kenArthena madanta / evamucyate vaikiyazarIracalanA evameva navaraM vaikiyazarIre vartamAnA evaM yAvat kArmaNazarIracakranA / tat kenArthena bhadanta ! evamucyate zrotrendriyacacanA gautama ! yat khalu jIvAH zrotrendriye vartamAnA zrotrendriyapAyogyAni dravyANi zrotrendriyatayA pariNamayantaH zrotrendriya calanAmacan vA calanti vA caliSyanti vA tat tenArthena evamucyate zrotrendriyacalanA 2 / evaM yAvat sarzanendriyacalanA / tatkenArthena bhadanta / evamucyate ! manoyogacalanA gautama ! yat khalu jIvAH manoyoge vartamAnA manoyogamAyogyANi dravyANi manoyogatayA pariNamayanto manoyogacalanAmacalan vA calanji vA caliSyanti vA vat tenArthena yAvat manoyogacalanA evaM vacoyogacalanApi evaM kAyayogacalanApi // 02 // TIkA - ' kaivihA gaM bhaMte ! calaNA paNNattA' katividhA khalu bhadanta ! calanA ajJaptA sphuTatarasvamAvA ennaiva calanA kaMpanA ityarthaH sA ca calanA aba sUtrakAra ejanA vizeSa jo calanAdika haiM- unakA kathana karate haiM'kaivihA NaM bhaMte ! calaNA paNNattA' ityAdi / have sUtrakAra ejanA vizeSa je calanAdika che tenuM kathana karatAM kahe che - " kavizaNaM bhaMte ! car3agA paNgatta" satyAhi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 bhagavatIsUtre kati prakArA bhavatIti calanAviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'tivihA calaNA paNNattA' trividhA calanA prajJaptA traividhyaH meva darzayati 'taM jahA' ityAdi / 'ta jahA' tadyathA 'sarIracalagA' zarIracalanA 'iMdiyavalaNA' indriyacalanA 'jogavalaNA' yogacalanA tathA ca calanA tridhA zarIrendriyayogavibhaktA 'sarIracalaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA' zarIracalanA khalu bhadanta ! katividhA prajJaptA tatra zarIrasya audArikAdeH calanAttatprAyogya. pudgalAnAM tattadrUpatayA pariNa manavyApAraH zarIracalanA, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihA paNNattA' pazcavidhA pazcapakArA prajJaptA TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kaha vihA NaM bhaMte ! calaNA paNNattA' he bhadanta ! calanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? sphuTatara svabhAvavAlI ejanA hI kA nAma calanA-kaMpanA hai| isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! tivihA calaNA paNNattA' he gautama! sphuTatarasvabhAvavAlI ejanArUpa calanA tIna prakAra kI kahI gaI hai| 'taM jahA' jaiple-'sarIracalaNA, iMdiyacalaNA, jogacalaNA' zarIracalanA, indriyacalanA aura yogacalanA. ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sarIracalaNA NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA' he bhadanta ! zarIracalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai? audArika Adi ke calane se tatprAyogyapudgaloM kA jo tattadrUpa se pariNamana vyApAra hai usakA nAma zarIracalanA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMcavihA paNNattA' he gautama!zarIracalanA pAMca prakAra TakAtha-A sUtrathI gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke "kavihA NaM bhaMte ! calaNA paNNattA" 3 mApan banA hai| pranI kahI che? skuTara svabhAvavALI ejanAnuM nAma ja calanA-kaMpanA che, A prazna uttaramA prabhu 4 cha,-"goyamA! tivihA paNNattA" gItama! Tatara 25 mAjI me 35 yavanaprA2nI hI che, "taM jahA" rema-"sarIracalaNA, iMdiyacalaNA, jogacalaNA," zarIrayasanA, driya calanA, ane cenacalanA, have gotama svAmI prabhune evuM pUche che ke"sriirclnnaa NaM bhaMte ! kaivihA paNNattA' hai sAvan zarI2 yasamA prakAranI kahI che? audyArika vigerenA cAlavAthI taprAgya pudgalenuM je te te rUpathI pariNamana vyApAra che tenuM nAma calanA che. tenA uttaramAM prabhu 33 2 3-"goyamA ! paMvavihA paNNattA" 8 gautama ! zarIrayasanA pAya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU02 calanAsvarUpanirUpaNam 439 kathitA, paJcabhedAneva darzayati 'taM jahA' ityAdi / 'taM jahA tadyathA 'orAliya. sarIracalaNA jAva kammagasarIracalaNA' audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIracalanA atra yAvatpadena vaikriyAhArakataijasazarIrANAM grahaNaM kartavyam tathA caudArikavaikriyAhArakataijasakArmaNazarIrANAM paJcatvAtsaMbaddhA calanApi paJcapakArA bhavatIti / 'iMdiyacalaNA NaM bhaMte !' indriyacalanA khalu bhadanta ! 'kaivihA paNNattA' katividhA-katipakArA prajJaptA kathitA ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paMcavihA paNNattA' paJcavidhA prajJaptA indriyANAM zrotrendriyA NAm calanA tattAyogyapudgalAnAmindrirUpatayA pariNamane indriyaniSTho vyApAra kI kahI gaI hai| 'taM jahA' jaise 'orAliyasarIracalaNAjAva kammagasarIracalaNA' audArikazarIracalanA yAvat kArmaNazarIra calanA yahAM yAvatpada se 'vaikriya, AhAraka, tejasa' ina zarIroM kA grahaNa huA hai / isaliye zarIroM ke pAMca hone se tatsaMbaddha calanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'iMdiyacalaNA NaM bhaMte! kaivihA paNNattA' he bhadanta ! indriyacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcavihA paNNattA' he gautama ! indriyacalanA pAMca prakAra kI kahI gaI hai 'taM jahAM ve pAMca prakAra ye haiM-'soiMdiya calaNA jAva phAsidiyacalaNA 'zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA yahAM yAvat zabda se cakSuindriya, ghANendriya aura rasanendriya isakA grahaNa huA hai zrotrAdi indriyoM ke prAyogyapudgaloM kA indriyarUpa se pariNamana hone meM jo indriyaniSTha vyApAra hai usakA nAma indriyacalanA prAranA hI cha. "taM jahA" a mA pramANe cha-" orAliyasarIra calaNA jAva kammagasarIracalaNA" mohari zarI2 namaDiyAM yAvatyathA "vaiThiya, mA 24, tesa, 24 / zarIrAnu ghaDa thayuche. rathI pAya 42 // zarIra hovAthI te te zarIra saMbandhI calanA paNa pAMca prakAranI che. have gautama svAmI Idriya calanAnA viSayamAM prabhune pUche che ke"iNdiyclnnaannN bhaMte ! kahavihA paNNattA" sapanadriya yasanA / praznI apAmA bhAvI cha ? tn| uttaramA prabhu 43 cha , "goyamA ! paMcavihA paNNattA" gautama chadriya banA pAMya prA2nI 4Ama bhAvI cha. "taM jahA" te m| re cha. "soiMdiyacalaNA jAva phAsiMdiyacalaNA" zrotraMdriya calanA yAvat sparzaneMdriya calanA ahiM yAvat zabdathI cakSu Idriya, ghANa Indriya, ane rasanA Idriya e traNe grahaNa thayA che. zrotra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 bhagavatIsame indri calanA sA indriyacalanA pazcamakArA ityuttaram prakArabhedameva darzayannAha - 'vaM jahA ' ityAdi / 'taM jahA ' tadyathA 'soiMdiyacalaNA jAva phAsiMdiyacalaNA' zrotrendriyacalanA yAvat sparzanendriyacalanA, atra yAvatpadena cakSurindriyANendriya-rasanendriyANAM grahaNaM bhavati / 'jogacalaNA NaM bhaMte !' yogacalanA khalu bhadanta ! 'kavihA paNNattA' katividhA prajJaptA, bhagavAnAha - 'tivihA paNNattA' trividhA prajJaptA yogasya mana AdezvalanA mana AdiprAyogya pudgalAnAM manasyAdirUpatayA pariNamane yoganivyApAro yogacalanA sA ca tridhetyuttaram / traividhyameva darzayannAha - 'taM jahA' tathA 'maNojogacalaNA' manoyogacalanA 'baijoga calaNA' vacoyogacalanA 'kAyajonacalaNA' kAyayogacalanA tathA ca manovAkkAyabheryogacalanA tridhA bhavatIti bhAtraH / ' se keNadvegaM bhaMte ! evaM bucca3' tat kenArthena kena kAraNena bhadanta / evamucyate / 'orAliyAsarIracalaNA 2' audArika hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate hai - ' jogacalaNA rNaM bhaMte ! kahavihA paNNattA' he bhadanta ! yogacalanA kitane prakAra kI kahI gaI hai ? bhagavAn ne uttara diyA- 'tivihA paNNattA' he gautama ! yogacalanA tIna prakAra kI kahI gaI hai / mana Adi kI calanA kA nAma yogacalanA hai / arthAt mana Adi ke prAyogya pudgaloM kA mana AdirUpa se pariNamana meM jo yoganiSTha vyApAra hai usakA nAma yoga calanA hai / yaha yoga calanA 'maNo jogacalaNA' manoyogacalanA, 'bahajogacalaNA' vacana yogacalaNA evaM 'kAyajogacalaNA' kAyayogacalanA ke bheda se tIna prakAra kI hotI hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'se keNaTTeNaM bhAte ! evaM buccara, orAliya sarIracalaNA 2' he bhadanta ! audArikazarIra calanA 2 IndriyAnA prAyeAgye yuddhaAAnuM IndriyanA rUpathI pariNamana thavAmAM je Indriyane vyApAra che. tenuM nAma Indriya calanA che. have gautama svAmI asune govu pUche che " jogacalaNA NaM bhaMte ! kavidhA paNNattA" he bhagavan ! yoga yasanA DeMTalA prAznI uDevAmAM yAvI che. tenA uttaramAM bhagavAn uDe che " tivihA paNNattA" he gautama! yoga calanA traNa prakAranI kahevAmAM AvI che. mana vagerenuM cAlavu tenuM nAma ceAga calanA che. arthAt mana, vigerenA prAyeAgyapudgaleAnuM mana vigere rUpathI pariNamanamAM je ceAganiSTha vyApAra che. tenuM nAma calanA che. A cegacalanA "maNojogacalaNA" manoyogayasanA "vaijogacalaNA" vayana yoga yavanA bhane " kAyajogacalaNA" ayayoga vyasanA yA leDathI manoyoga calanA traNa prakAranI thAya che, pharIthI gautama svAmI prabhune evu pUche che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 30 3 sU02 calanAsvarUpanirUpaNam 41 zarIracalanA audArikazarIracalaneti ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaM jIyA orAliyasarIre vaTTamAgA' yat khalu yasmAt kAraNAt jIvA audArikazarIre vartamAnAH 'orAliyasarIrappAoggAI davAi' audArikazarIramAyogyAni dravyANi 'orAliyasarIrattAe' audArikazarIratayA 'pariNAmemANA' pariNamayantaH pariNAmaM mApayantaH 'orAliyasarIracalaNaM' audArikazarIracalanAm 'caliMsu vA' avalan vA 'calaMti vA calirasaMti vA calanti vA caliSyanti vA zarIraca janAmakun kurvanti kariSyanti vetyarthaH 'se teNaTeNaM jAva orAliyasarIraca lagA' tata tenArtheza yAvat evamucyate audArikazarIra calaneti yasmAt kAraNAt jIvA audArikAdizarIrayogyAna pudgalAn AdAya tAn pudgalAn zarIrAkAreNa pariNayituM zarIracalanAm akurvan kurvanti kariSyanti isa prakAra se kyoM kahI gaI hai ? arthAt 'audArikazarIra calanA isa prakAra ke kahane kA kAraNa kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jaM NaM jIvA orAliyasarIre caTTamANA' he gautama ! jisa kAraNa se audArikazarIra meM vartamAna jIva jaba 'orAliyasarIrappAoggAiMdavvAI' audArikazarIra prAyogyadravyoM ko 'orAliyasarIrattAe' audArika zarIrarUpa se 'pariNAmemANA' pariNamAte haiM-isakA nAma audArika zarIracalanA hai-jIvoMne isa audArikazarIra calanA ko pahile bhUta. kAla meM kiyA hai, vartamAna meM ve karate haiM, aura bhaviSyat kAla meM bhI ve ise kareMge-arthAt audArikazarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake jIvoM ne una pugaloM ko audArika zarIrAkAra se pariNamAne ke liye zarIracalanA ko bhUtakAla meM kiyA hai, karate hai "se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai orAliyasarIracalaNA(2)" u san ! audArika zarIra calanA A rIte kema kahevAmAM AvI che. arthAt audArika zarIracalanA e pramANe kahevAnuM kAraNa zuM che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha, "goyamA ! jaM NaM jIvA orAliyasarIre vaTTamoNA" 2 zata mora zarIramA 27 // 7 kyAre "orAliyasarIrappAoggAI davAI" mohAri zarIra prAyogya dravyAne "orAliyasarI(tAe" mohArI zarI2 35thA "pariNAme mANA" paribhAva cha. tanu nAma mahAra: zarI2 sanA cha. 2 jIe A dArika zarIra calanAne pahelA bhUtakALamAM karI che. vartamAnamAM kare che. ane bhaviSyakALamAM paNa karaze. arthAt audArika zarIranA vaizya pukalene grahaNa karIne jIvoe te pudgalene dArika zarIra rUpathI parINamAvavAne mATe zarIra calanAne bhUtakALamAM karI che. vartamAnamAM kare che. ne bha0 56 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ca tasmAdeva kAraNAt he gautama ! audArikazarIracalaneti nAma bhavatIti bhAvaH ! 'se keNadveNaM bhaMte ' tatkenArthena bhadanta ! 'evaM vuccaI' evamucyate 'veubviya sarIracalaNA' vaikriyazarIracalanA 2 iti, evaM ceva evameva audArikazarIracalanAvadena vaikriyazarIre vartamAnAH, audArikazarIracalanAyAm 'audArikazarIre vartamAnAH' ityuktam vaikriyazarIravalanAyAM tu tatsthAne 'vaikriyazarIre vartamAnAH' iti vizeSaNIyam tathA ca yasmAt jIvA vaikriyazazIre vartamAnA vaikriyazarIramAyogyAni drANi vaikriyazarIratayA pariNamayanto kripazarIracalanAmacalana calanti caliSyanti tasmAt kAraNAt paikriyazarIracalaneti nAma bhavatIti bhAvaH 'evaM jAva kammagasarIracalaNA' evaM yAvat kArmaNazarIrabalanApi jJAtavyA haiM, aura kareMge bhI isI kAraNa se he gautama ! isa calanA kA nAma audArika calanA aisA huA hai| 'se keNaTuNaM bhate ! evaM puccA veubdhiyasarIracalaNA' he bhadanta vaikriyazarIracalanA isa prakAra ke nAma hone kA kAraNa kyA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva, he gautama ! jaisA kathana audArika zarIra calanA meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana isa vaikriyazarIracalanA meM bhI karalenA cAhiye-kevala antara itanA hI isameM hai ki audArika zarIra ke sthAna para vaikriyazarIra isa zabda kA prayoga kara lenA cAhiye / isa prakAra vaikriyazarIra meM varta mAna jIvoM ne vaikriyazarIra ke prAyogyapudgaloM ko vaikriyazarIrarUpa se pariNamAte hue isa vaikriyazarIra calanA ko pahile kiyA hai, aba bhI ve ise karate haiM aura bhaviSyat kAla meM bhI ve ise kareMge-isa kAraNa isa calanA kA nAma vaikriyazarIracalanA aisA huA hai, evaM jAva kammagasarIracalaNA' isa sUtra se yaha samajhAyA gayA hai ki jaisA kathana bhaviSyamAM paNa karaze. he gautama ! te kAraNathI A calanAnuM nAma dArika yasanA me thayuche. "se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai veuvviyasarIracalanA" he bhagavana | vaikriya zarIra calana e pramANenuM nAma thavAnuM zuM kAraNa cha ? tanA uttaramA prabhu 4 cha , "evaM ceva"-3 gautama ! mauhAra zarIra calanAnA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM hatuM. tevuM ja kathana A vaikiya zarIra calanAmAM paNa karI levuM phakata temAM eTale ja phera che ke-dArika zarIrane ThekANe vakriya zarIra e zabdane pravega karI le. A rIte vaikriya zarIramAM vartamAna ane vaikriya zarIranA prAyogya pagalene vaikriya zarIra rUpathI pariNamAvatA thakA A vekiya zarIra calanAne pahelA karI che. ane vartamAnamAM kare che. ane bhaviSyakALamAM paNa te tene karaze. te kAraNathI A calanAnuM nAma vaiThiya zarIra yasanA se prabhArI thayu che. "evaM jAva kammagasarIracalanA" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za017 u0 3 sU0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 443 atra yAvat padena AhAra kataijasazarIracalanayoH saMgrahaH tathA ca yathA-yayA prakriyayA vaikriyazarIracalaneti nAma jAtaM tathA tathaiva prakriyayA AhArakataijasakArmaNazarIracalanAnAM nAmAnyapi vicAraNIyAni / tathAhi-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai AhAragasarIracalaNA 2 goyamA ! jaM jaM jInA AhAragasarIre vaTTamANA AhAragasarIraNAyoggAI dabAI AhAragasarIrattAe pariNAmemANA AhAragasarIracalagaM calimu vA calaMti vA calirasaMti vA se teNaTeNaM evaM buca AhAraMgasarIracalaNAra' evaM taijasa kArmaNazarIracalanAviSaye'pi AlApakadvayaM kartavyam / atha indriyaviSaye calanAmutramAha-'se keNaTeNaM' ityAdi / 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaI tat kenArthena bhadanta ! eva mucyate 'soiMdiyacalaNA 2 zrotre. audArikacalanA aura vaikriyazarIra calanA ina zarIra calanAoM ke nAma hone ke viSaya meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana apane apane vAcaka zabdoM ko rakhakara AhAraka, taijasa aura kArmaNa ina zarIra calanAoM ke nAma hone meM kara lenA cAhiye / isa viSaya meM AlApa prakAra aisA karanA cAhiye-'se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccaha AhAragasarIra calaNA? goyamA ! jaM jaM jIvA AhAragasarIre vaTTamANA AhA. ragasarIrapAoggAI davAI AhAragasarIrattAe pariNAmemANe AhAraga sarIracalanA caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se teNaTeNaM evaM vuccai AhAragasarIracalaNA 2' isI prakAra kA AlApachaya taijasa. calanA evaM kArmaNazarIracalanA ke viSaya meM bhI kara lenA caahiye| jevuM kathana dvArika zarIracalanA ane vaikiya zarIra calanA e be calanA enA nAma thavAnA viSayamAM karyuM che. tevuM ja kathana pitAnA vAcaka zabdane zakhIne AhAraka, tejasa ane kAmaNa e zarIra calanAonA nAma thavAnA saMbaMdhamAM karI levuM. A viSayamAM AlApane prakAra A pramANe karI le "se keNaTUTheNaM bhaMte ! evaM buccai, AhAragasarIracalanA, goyamA ! je Na jIvA AhAragamarIre vaTTamANA AhAragappAogagAI davAI, AhAragasarIrattAe pariNAmemANA AhAragasarIracalanA caliMsu vA calaMti vA calissaMti vA se teNaTeNaM eva' vuccai AhAragaptarIracalanA(2)" mA zatanA meM maarpake taijasa calanA ane kArmaNa calanAnA viSayamAM paNa karI levA. ve suutr||2 dhandriya viSayamA yana sUtra 4 cha. "se keNaTreNaM bhaMte ! evaM buccai soiMdiya calanA" 3 bhagavan ! zrIndriya yasa me pramANe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 bhagavatIsUtre ndriyacalanA zrotrendriyacalaneti / bhagavAlAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he mautama ! 'jaNaM jIvA soiMdie caTTamANA' yat khalu yasmAtkAraNAt jIvAH zrotrendriye vartamAnAH 'soiMdiyapAoggAI, zrotrendriyaprAyogyAni dravyANi 'soiMdiyattAe pariNAmemANA' zrotrendriyatayA-zrotrendriyarUpeNa pariNamayantaH 'soiMdiyacalaNaM caliMsu vA' zrotrendriya calanAmacalan vA 'calaMti vA calissaMti vA' calanti vA caliSyanti vA 'se teNaTeNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2' tat tenArthena evamucyate zrotrendriyacalanA 2 iti / 'evaM jAva phAseM diyacalaNA' evam anenaiva prakAreNa yAvat cakSurindriya-ghrANendriya-rasanendriyasparzanendriyacalanA AlApaprakArazcetyam 'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai phAsidiyacalaNA 2 ___ aba sUtrakAra indriya viSaya meM calanA sUtra kahate haiM'se keNaTeNaM bhate! evaM buccada soiMdiyacalaNA 2' he bhadanta ! zrotrendriya calanA aisA nAma kisa kAraNa haA hai? isake uttara meM prabhu kahate hai-'jaM NaM jIvA soiMdie vadyamANA soiMdiyapAoggAI davvAisoiMdiyattAe pariNAmemANA soiMdiyacalaNaM caliMsu vA, calaMti vA calissaMti vA' he gautama ! jisa kAraNa se zrotrendriya meM vartamAna jIva zrotrendriya ke, prAyogya dravyoM ko zrotrendriya ke rUpa meM pariNamAte hue zrotrendriya calanA ko karate haiM-yaha calanA una jIvoM ne pahile bhI kI hai vartamAna meM bhI karate haiM aura Age bhI krege| 'se teNaTeNaM evaM vuccai soiMdiyacalaNA 2' isI kAraNa se aisI calanA kA nAma zrotrendriya calanA aisA huA hai ? 'evaM jAva phAsiMdira calaNA' isI prakAra se cAindriyacalanA, ghrANendriyacalanA aura rasanendriya calanA ke nAma hone meM kathana jAnanA cAhiye-isa viSaya meM nAma // 4||24thii yu cha tanA uttama prabhu cha hai "jaM NaM jIvA soiMdie vaTTamANA soiMdiyappAoggAI davAI soiMdiyattAe pariNAmemANA soIdiyacalaNANaM caliMsu vA caMti vA calissaMti vA" 8 gautama ! 2 4.24thI zrotrendriyamAM rahenArA jIvo zrotraIndriyanA prAgya dravyane zrotraIndriyanA rUpamAM pariNamAvatA zrotraIndriya calanA kare che. A calanA te jIe bhUtakALamAM karI hatI. vartamAna kALamAM kare che ane bhaviSya mA 42ze. "se teNadveNaM evaM vucai soiMdiyacalaNA(2)" te kAraNathI AvI calanAnuM nAma zrotra Indriya calanA e pramANe thayuM che. "evaM jAva phAsiMdiyacalaNA' me04 rIte yakSa dhandriya banA, indriya. calaNa ane rasanA Indriya calanAnA nAma thavAnA saMbaMdhamAM samajI levuM. mA viSayamA mAyA5 12 mA prabhAva cha. "se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vucca zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 3 sU0 2 calanAsvarUpanirUpaNam 445 goyamA ! ja NaM jIvA phAsidie caTTabhAgA phAsidiyapAoggAI davAI phAtidiyattAe pariNAmemANA phAsidiyacala calipnu vA calaMti vA calisati vA se teNadveNaM evaM vucA phAsidiyacalaNA 2' AdyantayoH zrotrendriyasparzanendriyacalanayorAlApakakaraNAt madhyasthitacakSurindriyaghrANendriyarasanendriyacalanAnA. mapyAlApakAH kartavyA iti / indripacalanAM prarUpya yogacalanAM jJAtuM praznayanAha'se kegaDeNaM' ityAdi / 'se keNadveNaM bhaMte !' tat kenArthena bhadanta ! 'evaM vucca magajogavaLaNA' evamucyate manoyogacalanA manoyogasya manasAcalanA mana:pAyogyapudgalAnAM manorUpatayA pariNamane vyApAraH manoyogacalanA etAdRzanAma etasyAH kathamiti praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! AlApaprakAra aisA hai-'se keNadveNaM bhaMte evaM buccai kAsidiya calaNA 2 ? goyamA ! je NaM jIvA phAsidie vaTTamANA phAsidiyapAo. gAI davAI phAsidiyattAe pariNAmemANA phAsiMdiyacalaNaM caliMsuvA calaMti vA calissaMti vA se teNaTeNaM evaM buccA phAsidiyacalaNA' isa prakAra se hamane Adi aura anta kI indriyoM ke ye do AlApaka karake dikhalA diye haiM-so bIca kI cakSu, ghANa aura rasanA indriyoM ke calanAoM ke bhI AlApaka isI prakAra se kara lenA cAhiye / ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNadvegaM bhate! evaM buccaimaNajogacalaNA? he bhadanta ! manoyogacalanA isa prakAra ke nAma hone kA kyA kAraNa hai ? mana kI calanA-manaHprayoga pudgaloM kA manorUpa se pariNamane meM jo vyApAra hai usakA nAma manoyoga calanA-hai so aisA phAsiMdiyacalanA(2) 1 goyamA ! je NaM jIvA phAnidie vaTTamANA phAsiMdiyapAyoggAI davAI phAsiMdiyattAe pariNAmemANA phAsidiyacalaNaM caliMsu vA calaMti vA, calirasaMtti vA se teNaTreNaM evaM vuccai phAeidiyacalaNA(2)" ma! rIte pahelI ane chellI e be IdriyonA A be AlApake ahiM batAvyA che. tevI ja rIte cakSu indriya ghANa Indriya ane rasanA Indriya e traNe indriyanI calaNAonA Ala pake paNa samajI levA. ve gautama bhI sune me pUche che , "se keNadveNaM bhaMte ! eva vuccai maNajogacalaNA" 8 sAvan ! manAyA gayA the pramANe nAma thavAnuM zuM kAraNa che? mananI calanA-manaprAgyapudgalenuM mana rUpathI pariNumAvatA je vyApAra karAya che. tenuM nAma mane calanA che. AvuM nAma tenuM kema thayuM che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke "of zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = bhagavatIsUtre 'jaM NaM jIvA maNajoe vaTTamANA' yat khalu jIvAH manoyoge vartamAnA 'maNajoga ppAzroggAI davAI' manoyogAyogyAni dravyANi 'maNajogattAeM' manoyogatayA 'pariNAmemANA' pariNamayantaH 'maNajogacalaNaM calimu' manoyogacalanAmacalan vA 'calaMti vA calissaMti vA' calanti vA caliSyanti vA 'se teNaTeNaM jAva maNajogacalaNA' tat tenArthena yAvat manoyogacalaneti nAma bhavatItyarthaH / manoyogavadvacoyogAdi jJAtavyaM tatrAha-evaM vaijogavaLaNA vi' evam manoyogacalanAvat vacoyogavalanApi jJAtavyA 'evaM kAyajogacalaNA vi' evaM kAyayogacalanApi-manoyogacalanAvad vacoyogacalanA kAyayogacalanApi jJAtavyA / AlApaprakArazca svayameva UhanIyaH // mU0 2 // nAma isakA kyoM huA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jaNaM jIvA maNajoe vaTTamAgA' jisa kAraNa se manoyoga meM vartamAna jIvoM ne mano. jogapAoggAI davAI maNajogattAe pariNAmemANA maNajogacalaNA caliMsuvA, calaMti vA calissaMti vA manoyoga prAyogya dravyoM ko mano. yogarUpa se pariNamAte hue manoyoga ko pahile kiyA hai, aba bhI ve use karate rahate haiM, tathA bhaviSyat kAla meM bhI ve use kreNge| 'se teNaTeNa jAva maNajogacalagA' isa kAraNa he gautama ! isa calanA kA nAma manoyoga calanA aisA huA hai| 'evaM vai jogacalaNA vi' manoyogacalanA ke jaisA vacanayogacalanA aura 'evaM kAyajogacalaNA vi' isI prakAra kAyajogacalanA bhI jAna lenA caahiye| isa viSaya ke AlApa prakAra apane Apa hI samajha lenA cAhiye |suu0 2 // jIvA magajoe vaTTamANA" manAyAgamA 2sA vA 2 ||25thii "maNajogapAoggAI davAiM, maNajogattAe pariNAmemANA maNajogacalaNA, caliMsuvA, calaMti vA calirasaMti vA" mnaayaa| prAyAya dravyAne mnaayaa||35thii prinnmAvatA pahelA bhUtakALamAM mAga karyo hoya, vartamAna kALamAM tene kare cha. tamA naviya 47mA 57 tme| tara 420. "se teNaTeNaM jAva maNajoga calaNA" te 24thI 3 gautama 24t nAtuM nAma bhanAya yana me pramANe thayu che. "evaM vaijogacalaNA vi" mnaayaa| yasanAnI bhA34 vayana yoga yasanA "evaM kAyajogacalaNAvi" mana yayA yakhanA 51 sabhala vA. A viSayano AlApane prakAra pite ja samajI le. e sUtra 2 che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 447 itaH pUrva calanAdharmaH sabheda uktaH ataHparaM saMvegAdi dharmAn phalato'bhidhAtumAha-'aha bhaMte ! saMvege' ityAdi / mUlam-aha bhaMte! saMvege nivvae gurusAhammiyasusmUsaNayA AloyaNayA niMdaNayA garahaNayA khamAvaNayA suyasahAyayA viusamaNayA bhAve apaDibaddhayA viNivaNayA vivitta sayaNAsaNasevaNayA, soiMdiyasaMvare jAva phAsiMdiyasaMvare jogapaccakkhANe sarIrapaccakkhANe kasAyapaccakkhANe saMbhogapaccakkhANe uvahipaccakhANe bhattapaccakkhANe khamAvirAgayA bhAvasacce jogasacce karaNasacce maNasamannAharaNayA vaisamannAharaNayA kAyasamannAharaNayA kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege NANasaMpannayA daMsaNasaMpannayA carittasaMpannayA, veyaNaahiyAsaMgayA mAraNaMtiyaahiyAsaNayA, ee gaM bhaMte! payA ki pajavasANaphalA pannattA samaNAuso ? goyamA! saMvege nivvae jAva mAraNAMtiyaahiyAlaNayA ee NaM payA siddhipajavasANaphalA pannattA samagAuso! sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti jAva viharai ||suu03|| sattarasame sae taio uddeso smtto| chAyA--atha bhadanta ! saMvegaH nirvedaH gurusAdhArmikazuzrUNatA Aloca. natA nindanatA garhaNatA kSamApanatA zruta sahAyatA vyupazamanatA bhAve aprativaddhatA vinivartanatA viviktazayanAsana sevanatA zrotrendriyasaMvaro yAvat sparzanendriya saMvaraH yogapatyAkhyAnam , zarIrapatyAkhyAnam kaSAyapatyAkhyAnam , saMbhoga pratyAkhyAnam , upadhipratyAkhyAnaM bhaktapatyAkhyAnaM kSamAvirAgatAbhAvasatyaM yogasatyaM karaNasatyaM manAsamanyAharaNatA vacaHsamanvAharaNatA kAyasamanyAharaNatA krodhaviveko yAvat mithyAdarzanazalyavivekaH jJAnasaMpannatA darzanasaMpannattA cAritra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 bhagavatIsUtra saMpannatA vedanAdhyAsanatA mAraNAntikAdhyAsanatA etAni khalu bhadanta ! padAni ki paryavasAnaphalAni prajJaptAni zramaNAyuSman ? gautama ! saMvego nirvedaH yAvat mAraNAntikAdhyAsanatA etAni khalu padAni siddhiparyavasAnaphalAni prajJAtAni zramaNAyuSman tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvad viharati |mu0 3 // saptadazake zatake tRtIyodezaH samAsaH TIkA--'aha bhaMte !' atha bhadanta ! 'saMvego' saMvegA-saMvejanaM saMvego mokSAbhilASaH 'nivve' nivedaH saMsAraviraktatA gurusAhammIyamussUsaNayA' gurusAdharmikazuzrUSagatA gurUNAM dIkSAcAryANAm sAdharmikANAm ekasamAcArIko sAmAnyasAdhUnAM zuzrUSamatA saiva gurUsAdhakizuzrUSaNatA 'AloyaNa yA' AlocanatA A-abhividhinA sAladoSANAM lovanA guruNAmane prakAzanA AlocanA Alocanaiva AlocanatA tathA 'niMdagayA' nindanatA nindanam Atmanaiva Atmado isa prakAra sabhedacalanA dharma ko kahakara apa strakAra saMvegAdi dharmoM ko phala sahita prakaTa kahate haiM-- 'ahabhaMte ! saMveganivvee guru sAhammiyasussUsaNayA AloyaNayA' ityaadi| ___TIkArtha--isa sUtra dvArA gautamane prabhu se pUchA hai ki jo saMvega Adi pada haiM ve sArthaka hai yA nirarthaka hai-i lakI ArAdhanA kA antima phala jIva ko prApta hotA hai / 'ahamate ! saMvege' he adanta ! mokSAbhilASarUpa jo saMvega hai, nivee' saMsAra se viraktatA rUpa jo nirveda hai, 'gurusAhammIya. suspUsaNayA' dIkSAcArya' dIkSAcAryarUpa gurujanoM kI aura eka samAcAri vAle sAmAnya sAdhujanoM kI sevA rUpa zuzrUSaNatA, 'AloyaNayA' sakala doSoM ko guru ke samakSa prakAza karanA, 'niMdaNayA' apane doSoM ko apane A rIte bheda sahita calanA dharmane batAvIne have sUtrakAra phalasahita saMvegAdi dharmane pragaTa kare che.- "aha bhaMte ! saMveganivvee gurusAhammiyasussUkhaNa yA AloyaNayA" tyA-- TIkArtha-A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-je saMvega vigere pada che te sArthaka che. ke nirarthaka che ? tenI ArAdhanAnuM atima isa vana zubhaje cha ? "aha bhaMte ! saMvege" u man mokSanI bhani / 35 2 3 che. "nivvee" sa sAthI vi24 35 2 na che, guru sAhamniyasussUsaNayA' dIkSAyAya 35 zu300 nAnI bhane se samAyAzavANA sAmAnya AdhunAnI sevA35 zuzrUSaNatA "AloyaNA" zu3nI samakSa saNA hoSI pragaTa 421 / "niMdaNayA" potAnA hAnI pote nahI 12vI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 449 pANAM parikutsanam nindanameva nindanatA, 'garahaNayA' garhaNatA-garhaNam gurusamakSamAtmadoSodbhAvanam , garhaNameva garhaNatA 'khamAvaNayA' kSamApanatA-parasyAsantoSavataH kSamAsaMpAdanam 'suyasahAyayA' zrutasahAyatA zrutameva sahAyo yasyAsau zrutasahAyaH, tadbhAvastattA, yadvA zrutasya zAstrasya sahAyatA-abhyAsaH zrutasahAyatA zrutAbhyAsa ityarthaH 'viusamaNayA' vyupazamanatA yA parasmin krodhAt nivartayati sA krodhatyAgarUpetyarthaH 'bhAve apaDibaddhayA' bhAve'pratibaddhatA bhAve hAsyAdau apratibaddhatA-anuvandhatyAgaH hAsyAdiviSayakAgrahaparivarjanamityarthaH 'viNivaNayA' vinivartanatA asaMyamasthAnebhyo vinivartanam vinivartanameva vinivartanatA 'vivittasayaNAsaNasevaNayA' viviktazayanAsanasevanatA viviktazayanAsanAnAm-ekAntavasatyAsanAnAM yA sevanayA-Asevanamiti viviktazayanAsana sevanA saiva viviktazayanAsanasevanatA strIpazupaNDakarahitaikAntavasatyAdisevanamiti. bhAvaH / 'soiMdiyasaMvare' zrotrendriyasaMvaraH zrotrendriyasya zabdaviSaye uparamaNam Apa hI niMdA karanA, 'garahaNayA' gurusamakSa apane doSoM ko prakaTa karanA, khamAvaNayA' kSamApanatA-asaMtoSa yukta hue para ko kSamA denA, 'suhasahAyayA' zruta ko hI apanA sahAyaka mAnanA, athavA zruta kA abhyAsa karanA, "viusamaNayA" dUsare ke Upara krodha karane se apane Apa ko haTA lenA-arthAt dUsare ke prati krodha ke kAraNa milane para bhI krodha nahIM karanA, 'bhAve apaDibaddhayA' hAsyAdi bhAva meM anubaMdha kA parityAga karanA, arthAt hAsyAdi viSayaka Agraha kA chor3anA, "viNivaNayA" asaMyama ke sthAnoM se apane ko dUra rakhanA "vivikta sayaNAsaNasevaNayA" ekAntavasatiko aura Asana kA sevana karanA-arthAt strI pazu paNDakarahita ekAnta vasati Adi kA sevana karanA, "soiMdiyasaMvare" zrotrendriya ko usake viSayabhUta zabda se "garahaNayA" zu3 sabhI potAnA hoSa yatA tathA 'khamAvaNayA' kSamApanA-masatApI manasA manyane kSamA mA5vI "suyasahAyayA" zrutane pAtAnu sahAya bhAna ath| zrutanA malyAsa 42ve! "viusamaNayA" bIjAnI upara kola karavAnuM kAraNa malavA chatAM paNa koMdha karavAthI pite pitAne TIvI devo. arthAta mI 52 4|n 42vA. "bhAve appaDibaddhayA" hAsya vigere bhAvamAM anubaMdha na karavo. arthAt hAsyAdiviSayamAM Agraha na rAmava. "viNivaTTaNayA" asa yama sthAnAthI pAta 2 23. "vivittasayaNAsaNasevaNayA' - sati bhane sAsana sevana 42: mAta khI pazu 54 2hita-12nI menta sati vigairenu sevana 429. "soiMdiya bha0 57 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsutre " zrotrendriyasaMvaraH 'jAba phAsiMdiyasaMvare' yAvat sparzanendriyasaMvaraH yAvatpadena cakSuNarasanendriyANAM grahaNam, tathA ca indriyamAtrasya saMvaraH svasvaviSayebhyo vinivartanamityarthaH / ' jogapaccakkhANe' yogapratyAkhyAnam - yogAnAM kRtakAritAnumatilakSaNAnAM manaHprabhRti sAvadha vyApArANAm prANAtipAtAdiSu pratyAhayAnaM nirodhaH yogapratyAkhyAnam / 'sarIrapaccakavANe' zarIrapratyAkhyAnam zarIrasya pratyAkhyAnam AsaktiparivarjanazarIra pratyAkhyAnam zarIraviSayakAsaktiparityAga ityarthaH ' kasAyapaccakakhANe' kaSAyapratyAkhyAnam kaSAyAnAM krodhAdInAM pratyAkhyAnam tyAgaH ' saMbhogapaccakkhANe ' ' saMbhogapratyAkhyAnam samsaMkareNa svaparalAbhamIlanAtmakena bhogaH saMbhogaH ekamaNDalIkRtabhoktRsvam etAdRzasaMbhogasya pratyAkhyAnaM jinakalpAdipratipacyA parihAraH saMbhogapratyAkhyAnam / 'uvahipaccakakhANe upadhipatyAkhyAnam - adhi kopadhiparityAgaH yadvA sarvathaiva haTAnA, "jAba phAsiMdiya saMvare" yAvat-sparzana indriya ko usake viSaya se haTAnA, (yahAM yAvat zabda se cakSu, ghANa, rasanA ina indriyoM kA grahaNa huA hai) arthAt indriyamAtra ko apane 2 viSaya se haTAnA, "jogapaccakkhANe" kRna, kArita, anumati rUpa mana vagairaha yogoM ko sAvadha vyApArarUpa prANAtipAta Adi se alaga karanA, 'sarIrapaJcakakhANe' zarIra se Asakti kA tyAga karanA, 'kasAyapaccakkhANe' krodhAdi kaSAyoM kA tyAga karanA, "saMbhoga paccakkhANe" sAdhuoM ke sAtha maMDalI meM baiThakara AhAra karane kA tyAga karanA, arthAt jinakalpAdi ko svIkAra kara isa saMbhoga kA tyAga karanA 'uvahi pacakkhANe' adhika upadhi rakhane kA tyAga karanA, yadvA jinakalpa avasthA meM upadhi kA tyAga karanA, 450 saMvare" zrotrendriyane tenA viSayabhUta zabdathI haTAvacI " jAva phAsiMdiyasaMvare" yAvat sparzana driyane tenA viSayathI pAchI vAjavI - ahi yAvat zabdathI cakSu, ghrANu, rasanA, e traNe IMdriyA brahaNa thai che. arthAt dareka chadriyane potapotAnA viSayathI pAchI vAjavI. 'joga paJcakkhANe" hRta asti anumatirUpa mana vigere cegeAne sAvadya vyApArarUpa prANAtipAta vigerethI alaga 42vA " sarIrapaccakkhANe" zarIramAM AsaktinA tyAga karavA "kacAyapaccakakhANe" Dodha vigere uSAyono tyAga 42ve "saMbhogapaccakkhANe" sAdhuonA eka samudAyamAM besIne AhAra karavAnA tyAga karavA. arthAt kuna udayAhine svIjarIne yA slogne| tyAga 42ve / "uvahi paccakkhANe " vizeSa upaSi. vajrapAtra vigere na rAkhavA arthAta jInakalpaavasthAmAM upadhinA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 sU0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 451 upadhiparityAgo jinakalpe ' bhattapaccakakhANe' bhaktapatyAkhyAnam azanAdi tyAgagrahaNam 'khamA kSamA-zAntiH krodhaparityAgaH 'virAgayA' virAgatA-vairAgyabhAvaH rAgadveSAdirAhityarUpA 'bhAvasacce bhAvasatyam zuddhAntaHkaraNatArUpam jogasacce' yogasatyam yogAH manovAkAyavyApArAH teSAM satyam avitathatvaM yogasatyam 'karaNasacce' karaNasatyam karaNaM-kriyate caraNasya puSTirananeti karaNam-uttaragugarUpaM piNDavizuddhayAdikam tacca saptatisaMkhyakam , tathAhipiMDa visohi 4 samiI 5, bhAvaNa 12 paDimA 12 ya iMdiyaniroho 5 / paDilehaNa 25 guttIbho 3, abhiggahA 4 ceva karaNaM (70) tu // 1 // iti tatra satyam avitathyaM, yatanayA nirAlasyaM karaNasatyam 'maNasamannAharaNayA' manaHsamanvAharaNatA manasaH samiti samyak anu iti sAvasthAnurUpeNa AGiti maryAdayA AgamAbhihitabhAvAbhivyAptyA vA haraNaM saMkSepaNaM manaHsamanbAharaNaM tadeva manaHsamanvAharaNatA manasaH sthiratvApAdanamityarthaH evam-'vaisamannAharaNayA' vacaH samanyAharaNatA vacasaH sthira thApAdanam 'kAyasamannAharaNayA' kAyasamanvAharaNatA kAyasya sthiratvApAdanam 'kohavivege' krodhavivekaH krodhaparityAga ityarthaH 'jAva micchAdasaNasallavivege' yAvat mithyAdarzanazalyavivekaH, atra yAvara 'virAgayA' rAgadveSa Adi ke tyAga rUpa vairAgya bhAva kA honA, 'bhASa. sacce' antaHkaraNa kI zuddhatA karanA, 'jogasacce mana vacana aura kAya ke vyApAroM meM satyatA rakhanA 'karaNasacce caraNa kI puSTi karane vAle piNDa vizuddhi Adi rUpa uttara guNoM meM satyatA rakhanA 'maNasamabhAha. raNayA' mana ko sthira rakhanA,-'vahasamannAharaNayA' vacana ko sthirarakhanA 'kAya samannAharaNayA' zarIra ko sthira rakhanA 'kohavivege' krodha kA tyAga karanA, yAvat-mAna se lekara mAyAmRSAvAda paryantoM kA tyAga karanA, isa prakAra krodha se lekara mithyAdarzanazalyA tyAsa 42 // "virAgayA" 2, dveSa vinA tyA35 vaizaya mA zamavA. "bhAvasacce" mata:4264nI zuddhatA 25vI. "jogasacce" mana, vayana bhane AyanA vyaa5|2-prvRttimaa satyatA rAmavI. "karaNasacce" 24ii puSTi 421AvA pivizuddhi mA 35 uttara gugamA satyatA rAmavI "maNasamanAharaNayA" bhanane sthira rAma'. 'vaisamannAharaNayA' kyanane sthi2 225, 'kAyasamannAharaNayA' zarIrane sthira rAmapu. "kohavivege" dhanI tyA 423 / . yAvata mAnathI laIne mithyAdarzana zalya sudhInA aDhAra prakAranA pApasthAne zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 bhagavatIstre padena mAnAdArabhya mAyAmRSAparyantAnAM grahaNam evaM ca krodhAdArabhya mithyAdarzanazalyAntAnAmaSTAdazapApasthAnAnAM parityAgaH / 'NANasaMpanayA' jJAnasaMpannatA jJAnayuktatvam 'dasaNasaMpannayA' darzanasaMpannatA darzanavattvam 'carittasaMpannayA' cAritrasaMpannatA cAritravatvam ' veyaNahiyAsaNayA' vedanAdhyAsanatA kSudhAdi vedanAnAM sahanam mAraNaMtiyaahiyAsaNayA' 'mAraNAntikAdhyAsanatA kalyANamitrabuddhayA mAraNAntikopasargasahanamiti / 'ee NaM bhaMte !' etAni khallu bhadanta ! 'payA' padAni ' kiM pajjavasANaphalA' kiM paryavasAnaphalAni antimakIdRzaphalapadAni 'pannattA' prajJaptAni 'samaNAuso' zramaNAyuSman ! he zramaNa ! bhagavan ! AyuSman ! vivekAdInAm uparoktAnAmante kIdRzaM phalaM bhavatIti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'saMvege nivvee jAva maraNaMtiyaahiyAsagayA' saMveganirvedo yAvat mAraNAntikAdhyAsanatA, iti 'eeNaM payA' etAni khalu padAni 'siddhipajjavasANaphalA pannattA' nta 18 pApasthAnoM kA parityAga karanA 'NANasaMpannayA' jJAna saMpa. gnatA-jJAna se yukta honA 'daMsaNasaMpannayA' darzana yukta honA, 'carittasaMpannayA' cAritrayukta honA, veyaNahiyAsaNayA' kSudhAdivedanAoM ko sahana karanA, 'mAraNaMtiyaahiyAsaNayA' kalyANakAraka mitra kI ghuddhi se mAraNAntika upasargoM ko sahana karanA, 'ee NaM samaNAuso bhaMte ! payA'he zramaNa AyuSman bhadanta ! ye pada 'kiM pajjavasAgaphalA' anta meM kaise phaloM ko denevAle hote haiM ? arthAt uparokta vivekAdika anta meM kaise phalavAle hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! saMvege, nivee, jAva mAraNatiya ahiyAsagayA' saMvega, niveda yAvat mAraNAntika adhyAsanatA paryanta jitane bhI ye pada haiM, ve saba 'siddhipajjavatyAsa 4231. "NANasaMpannayA" jJAna saMpannatA-jJAnI thaq. "dasaNa saMpannayA" iza nathI yuddhata : "carittasaMpaNNayA" yAtrizIsa sana. "veyaNaahiyAsaNayA" kSudhA-bhUma vire venAmI saDevI mAt tara sahana 42vI. "mAraNaM tiyaahiyAsaNayA" tyA 124 bhitramuddhithI, bhArAnti: 5sAna sahana 421 // "ee Na samagAu o bhaMte ! payA" zrama mAyuSyaman mahanta mA 54 / "kiM pajjavasANaphalA" mante // 3maapnaa2| DAya cha ? arthAt parAta viveka vigere krodha aMte kevA phalavALA hoya che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha -" goyamA ! saMvege nivvee jAva mAraNaMtiyaahiyAsaNayA" save, nirvega, cAvatuM mAraNAntika adhyAsanatA paryanta jeTalA A pade che te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u0 3 su0 3 saMvegAdidharmasvarUpanirUpaNam 453 siddhiparyavasAnaphalAni majJaptAni ante siddhipadAni kathitAni pUrvatIrthaGkaraiH 'samaNAuso' zramaNa ! AyuSman ! he AyuSman ! gautama ! saMvegAdInAM caramaM phalaM mokSAtmakameva bhavatItyavadhAryamiti bhAvaH / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yad devAnupriyeNa AkhyAtam , tat evamevasatyameva, iti 'jAva' yAvat kathayitvA tato gautamo bhagavantaM vandate namasthati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan' viharai viharatIti ||suu. 3 // saptadazazatake tRtIyoddezakaH samAptaH / sANaphalA pannattA' anta meM siddhirUpa pada ko dete haiM aisA tIrthakaroM kA kahanA hai / he zramaNa AyuSman gautama ! saMvegAdikoM kI ArAdhanA kA antima phala ArAdhaka jIva ko mukti kI prApti honA hI hai, aisA nizcaya se jAno / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate / tti jAva viharaI' he bhadanta ApadevAnupriya ne jo kahA hai vaha aisA hI hai-satya hI hai / he bhadanta ! Apa devAnu priyane jo kahA hai vaha aisA hI hai-satya hI hai| aisA kahakara gautama ne prabhu ko vandanA kI namaskAra kiyaa| vandanA namaskAra kara ke phira ve saMyama evaM tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 3 // tRtIya uddezaka samApta mA "siddhipajjavasANa phalA paNattA" mA siddhithI. isa mAyanA che. evuM tIrthakara bhagavAnanuM kahevuM che. he zramaNa Ayumana gautama ! saMvega AdinI ArAdhaka jIvane muktinI prApti thavI teja che. e pramANe nizcayathA ! "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti jAva viharai" samapan mA5 devAnupriye A viSayamAM je kathana karyuM che, te temaja che. arthAt satya ja che. he bhagavan A5 devAnupriye je kahyuM che te yathArtha ja che. arthAt te saghaLuM temaja che. A pramANe kahIne ' , svAmIe prabhune vandanA karI namaskAra karyA vandanA namaskAra karIne te 5 bhagavAna gautama svAmI tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita.ratA thakA pitAne sthAne virAjamAna thaI gayA. e sU 3 che trIjo uddezaka samApta che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre atha caturtho dezakaH praarbhyte| tRtIyoddezake ejanAdikA kriyA kathitA caturtho dezake'pi kriyaiva kathyate, ityevaM saMbandhena AyAtasyAsya caturthoddezakasyedamAdimaM sUtram-'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI asthi gaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjA haMtA asthi| sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai, apuTThA kajjai ? goyamA ! puTThA kajjai no apuTThA kajjai evaM jahA paDhamasae chahuddesae jAva No aNANupubdhi kaDA ti vattavaM siyaa| evaM jAva vemANiyANaM navaraM jIvANaM egidiyANaM ya nivvAghAeNaM chadisaM vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisi siya paMcadisi sesANaM niyamA chdisiN| atthi NaM bhaMte ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA kajjai ? haMtA atthi| sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai ? jahA pANAivAeNaM daMDao evaM musAvAeNa vi evaM adinAdANeNa vi, mehuNeNa vi pariggaheNa vi, evaM ee paMca daMDagA 5 / jaM samayaM NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai sA bhaMte! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai? evaM taheva jAva vattavvaM siyA jAva vemANiyANaM evaM jAva pariggaheNaM evaM ete vi paMca da payA 10 / deseNaM bhaMte! jIvANaM pANA. ivAeNaM kiriyA kajjai, evaM ceva jAva parigaheNaM evaM ete vi paMca dNddgaa15| jaM paesaM NaM bhaMte! jIvANaM pANAivAeNaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 17 70 4 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 455 kiriyA kajjai sA bhaMte! kiM puTA kajjai evaM taheva dNddo| evaM jAva pariggaheNaM 20 / evaM ee vasiM daMDagA ||suu01|| ___ chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhe nagare yAvat ekmavAdIt , asti khalu bhadanta ! jIvAnAM mANAtipAtena kriyA kriyate ? hanta asti / sA bhadanta ! ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ? gautama ! spRSTA kriyate no aspRSTA kriyate ! evaM yathA prathamazatake SaSThodeza ke yAvat no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt evaM yAvat vaimAnikAnAm navaraM jIvAnAmekendriyANAM ca nirvyAghAtena padizaM pAghAtaM pratItya syAt tridizam syAt caturdizam syAt pazcadizam zeSANAM niyamAt SaDdizam / asti khalu bhadanta ! jIvAnAM mRSAvAdena kriyA kriyate / hanta, asti / sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate aspRSTA kriyate yathA pANAtipAtena daNDakaH / evaM mRpAvAdenApi / evamadattAdAnenApi / maithunenApi parigraheNApi / evamete pazcadaNDakA: 5 / yasmin samaye khalu bhadanta ! jIvAnAM pANAtipAtena kriyA kriyate sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ? evaM tathaiva yAvat vaktavyaM syAt yAvat vaimAnikAnAm evaM yAvat parigraheNa evamete. 'pi pazcadaNDakAH 10 / yasmin deze khala bhadanta ! jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate, evameva yAvat parigraheNa evaM ete'pi paJcadaNDakAH 15 / yasmin pradeze khalu bhadanta ! jIvAnAm prAgAtipAtena kriyA kriyate sA bhadanta ! kiM spRSTA kriyate, aspRSTA kriyate ? evaM tathaiva daNDakaH, evaM yAvat parigraheNa 20 / vaem ete viMzatirdaNDakAH // 0 1 // cauthe uddeze kA prAraMbha tRtIya uddeze meM ejanAdika kriyAoM ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai / isa caturtha uddeze meM kriyAoM ke viSaya meM kathana honA haiataH isI sambandha se isa caturtha uddeze kA prArambha huA hai| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / cethA uddezAno prAraMbha trIjA uddezAmAM ejanAdi kriyAonA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. A cothA uddezAmAM paNa kriyAonA viSayamAM ja kathana karavAmAM Avaze jethI A saMbaMdhane laIne A cethA uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che. ___ "veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" ityAdi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne TokA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe nayare' rAjagRhaM nagaram 'jAva eva vayAsI' yAvadevaM-vakSyamANaprakAreNa avAdIt atra yAvatpadena 'guNasilae cehae sAmI samosaDhe' ityArabhya 'paMjaliuDe' ityantaH sarvo'pi sandarbho'nusmaraNIyaH, kimavAdIttatrAha-'asthi NaM bhaMte !! ityAdi / 'asthi NaM bhaMte !' asti khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai' jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate mANAtipAtaH mANinAM virAdhanam tena prANAtipAtakaraNena kriyA kriyate bhavati badvadyate iti yAvat , prANAtipAtena prANinAm azuA kriyA samutpadyate ityevamasti kimitibhAvaH, bhagavA. nAha-'haMtA' ityAdi / 'haMtA asthi hanta asti he gautama ! prANAtipAtakaraNena jIvAnAM kriyA bhavatyeveti bhAvaH / 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kajjai' sA ki spRSTA kriyate bhavati aspRSTA vA kriyate bhavatIti praznaH, bhagavAnAha'goyamA !" he gautama ! 'puTThA kajjai no apuTThA kajjaI' spRSTA kriyate no TIkArtha--'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla meM aura usa samaya meM 'rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI' bhagavAn gautamane yAvat isa prakAra se pUchA 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai' he bhadanta ! jIva prANAtipAta dvArA kriyA kI jAtI haiM arthAt karma baMdhate haiM ? haMtA atthi' hAM gautama ! jIva prANAti pAta dvArA karma bAMdhate haiN| 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjA apuTThA kajjA ' he bhadanta ! vaha kriyA-karma jise jIva prANAtipAta dvArA karate haiM-vaha spRSTa huI karate haiM-yA aspRSTa huI karate haiM-'goyamA! puTThA kajjai, no apuTThA kajjaI' --"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM" te mAM ana te samayamA "rAyagihe nayare jAva evaM vayAsI" 2017 nagaramA bhagavAnanu samasa25] thayuM. bhagavAnanuM Agamana sAMbhaLIne pariSada teonA darzana ane vaMdanA karavA mATe AvI. bhagavAne dharma dezanA ApI. te pachI bhagavAnane vaMdanA namaskAra karIne pariSada pota potAnA sthAne pAchI gaI tyAra pachI bhagavAnanI 5yupAsanA 42di gautamasvAmI bhagavAna mA pramANe 57yU. "asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai" te bhagavan ! 71 prAtipAta dvArA liyaa-bhaan| ma mAMdhe cha 1 "haMtA atthi" gautama! 71 prAyAtipAta dvA21 bhanI ma madhe che. "sA bhaMte ! kiM puTThA kajai apuTThA kajjai" he bhagavana ! te kiyA-kama jene jIva prANAtipAta dvArA bAMdhe che. te pRSTa thana 43 cha. , ARYSTa 54ne cha 1 goyamA ! puTThA kajjai no apuDhA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 457 aspRSTA kriyate yA kAcanakriyA bhavati sA sarvApi AtmapradezasaMbaddhava bhavati no asaMbaddhA bhavatIti bhAvaH 'evaM jahA paDhamasae chaThThaddesae jAva No aNANupunvikaDA tti vattavvaM siyA' evaM yathA prathamazate SaSThoddezake yAvat no anAnupUrvIkRtA iti vaktavyaM syAt prathamazatake SaSThodeza ke'pi 'jAva nivAghAeNa' ityaadi| pATho labhyate tatra 'jAva' iti yAvat , atra yAvatpadena vivakSitapAThaH saMgrAhyaH, tathAhi-'sA bhaMte ! kiM ogADhA kajjai agogADhA kajjai ? goyamA ! ogADhA kajjai no aNogADhA kajjai, evaM aNaMtarogADhA kajjai no paraMparogADhA kajjai / sA bhaMte ! aNu kajAi bAyaraM kajai ? goyamA ! aNupi kajjai bAyaraMpi kajjai sA bhaMte ! kiM uddhaM kannai tiriyaM kanjai, ahe kajjai goyamA ! upi kajjai tiriyapi kajjai ahe vi kajjai / sA bhaMte ! hi AI kajjai majjhe kajjai aMte kajjai ? goyamA ! AiMpi kajjai majjhe vi kajjai aMte vi kajjai / sA bhaMte ! kiM savisae kajjai avisae kajjai ? goyamA ! savisae kajjai no avisae kajjai nivyAdhAeNaM chadisiM, vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisiM siya paMcadisi / sA bhaMte ! kiM kaDA kajjai akaDA kajjai ? goyamA kaDA kannai no akaDA kAjai / sA bhaMte ! kiM attakaDA kajjai parakaDA kajjai ? goyamA ! attakaDA kajjai No parakaDA kajjai no tadubhayakaDA kajjai / sA bhaMte ! kiM ANuputrikaDA kajjai aNANupundhikaDA kajjai ? goyamA ! ANupubdhikaDAkajjai no agANupuvikaDA kajjai jAyakaDA, jAya kajjai, jAya kajjissai sambA sA ANupubdhikaDA kajjai no aNANupunvikaDA ti vattavvaM siyA' ityantaH sandarbho'tra anusandheyaH / asya vyAkhyA prathamazatakasya SaSThoddezake dvitIyasUtrastha matkRtAyAM prameyacandrikATIkAyAM draSTavyam / evaM jAva vemANiyANa' he gautama ! vaha spRSTa huI kI jAtI hai aspRSTa huI nahIM kI jAtI hai| 'evaM jahA paDhamasae chaThThaddesae jAva aNANupuzvikaDA tti vattavyaM siyA' ityAdi saba kathana jaisA ki prathama zataka ke chaThe uddeze meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para kaha lenA cAhiye, yAvat vaha kriyA anukrama se hAtI hai / anukrama ke vinA nahIM hotI hai / evaM jAva vemA kajjai" , gautama ! yA 25Ta 252 42||y che. 19YSTa 421AmA bhAvatI nathI. "evaM jahA paDhamasae chaThuddesae jAva No aNANuputvikaDAtti vattavvaM siyA" vigere saghaNu thana 59 zatanA 7248 uddezAbhAvIrIta kahevAmAM AvyuM che tevI ja rIte ahiyAM paNa samajavuM. yAvat te kriyA anubhathI thAya cha, bhanuma vinA thatI nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" bha0 58 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - ___ bhagavatIstre evaM yAvad vaimAnikAnAm sAmAnyajIvaviSaye prANAtipAtena kriyA bhavatIti yathA kathitaM tathaiva vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDake jIvaviSaye ca boddhavyam 'navaraM jIvANaM egidiyANaya niyAdhAraNaM chaddisiM' vizeSastu jIvAnAmekendriyANAM ca niyAghAtena paidizam jIvAnAM samuccayAnAm ekendriyANAM ca vyAghAtAbhAve niyamataH SaTsvapi dikSu prANAtipAtena kriyAbhavati 'vAghAyaM paDucca siya tidisiM' vyAghAtaM pratItya syAt tridizim byAghAte sati tridizyeva kriyA bhAti 'siya cauddisi' syAt caturdizam 'siya paMcadisiM' syAt pazcadizam / vyAghAtAbhAve sati ekendriyANAM jIvAnAM ca niyamataH SaTsvapi dikSu pANAtipAtena kriyA bhavati vyAghAte sati tu yatra yatra vyAghAtastaM taM parityajya zeSadizAsu mANAtipAtena kriyA bhavati yadi ekadizi vyAghAto bhavet tadA paMcadizi kriyA jAyate, yadi digdvaye vyAghAtaH tadA caturdikSu mANAtipAtena kriyA yadi dikatraye vyAghAtastadA tridikSu kriyA vyAdhikacyAghAtAbhAvAt yadi na kutrApi vyAghAtastadA niyamataH SaTsu dikSvapi prANAtipAtena kriyA jAyate itibhaavH| vyAghAtastu vidikSu vyAghAta: alokastathA ca dikoNe'vasthito jIvo bhavati tadA tasya diktraye alokavyAmatayA zeSaditraye eva prANAtipAtena kriyA jAyate yadA yatra digdvaye alokaH tadA caturdikSu kriyA syAta yadA tu ekatraiva vyAghAtastadA zeSapaJcadikSu kriyA, yadA tu jIvaH madhye'vasthito bhavati sAmAnyataH prativandhakasya alokasyAbhAvAt tadA SaTNiyA NaM' isI prakAra yAvat vaimAnikoM taka jAnanA cAhiye / 'navaraM, jIvANaM egidiyANaya nighAghAeNaM chaditi vAghAyaM paDucya siya tidisiM siya caudisi siya paMcadisi sesANaM niyamA chaddisiM' parantu vizeSatA aisI hai ki jIva aura ekendriya pratibandha ke vinA chahoM dizAoM se Aye hue karma paramANuoM kA bandha karate haiM aura yadi pratibandha ho to kadAcit tIna dizA se, kadAcit cAra dizA se aura kadAcit pAMca dizA meM se Aye hue karma pudgagaloM kA pandha karate haiM / zeSa jIva mera zatarnu yana yAvat vaimAni subhI sabha yu'. "navaraM jIvANaM ege diyANa ya nivAghAeNaM chadisaM vAdhAyaM paDucca siya tidisi siya caudisi, siya paMvadisi sesANaM niyamA chadisiM' 52'tutemA vizeSatA mevI rIte che ke jIva ane e kendriya pratibaMdha sivAya chae dizAothI AvelA karma. paramANu ene baMdha kare che. ane je pratibaMdha hoya te kadAcita traNa dizAthI ne kaIka vAra cAra dizAthI temaja keIka vAra pAMca dizAthI AvelA karma paramANuone baMdha kare che. ne bAkInA jIva chae dizAthI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 459 svapi dikSu kriyA bhavati / 'sepANaM niyamA chaddisi' zeSANAM niyamataH SaTdizam zeSANAm vyAghAtAbhAvena lokamadhyasthitAnAM niyamataH SaTsvapi dikSu prANAtipAtena kriyA bhavati iti / 'asthi NaM bhaMte! jIvANaM musAvAraNaM kiriyA kajja' asti khalu bhadanta ! jIvAnAM mRSAvAdena kriyA kriyate mRSAvAdena jIvAnAm kriyA bhavati / kimiti praznaH bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi / 'haMtA asthi' hanta, asti mRSAvAdena jIvAnAM kriyA bhavatyeveti bhAvaH / 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjar3a apuTThA kajja3' sA kriyA bhadanta ! spRSTA kriyate'spRSTA vA kriyate iti praznaH / bhagavAnAha - 'jahA' ityAdi / 'jahA pANAivAeNaM daMDao evaM musAvAraNa vi' yathA prANAtipAtena daNDakaH evaM mRpAvAdenApi mRSAvAdena yA kriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate no aspRSTA kriyate yathA prANAtipAtamAfree SaSThodezakasya prakaraNam smAritaM tathaiva mRSAvAdamAzrittyApi tatratyaM sarvameva prakaraNamihApi jJAtavyamiti bhAvaH / evaM adinnAdANeNa vi' evamadattAdAnenApi daNDako bhaNitavyaH, 'evaM mehuNeNa vi' evaM maithunenApi maithunenAvi evameva prANAtipAtavadena daNDako bhaNitavyaH pariggaheNa tri' parigraheNApi evameva daNDako bhaNitavyaH / ' evaM e.e paMcadaMDagA' evam ete paMcadaMDakAH evamuktena prakAreNa ete prANAtipAtAdArabhya parigrahAntAH paJcadaNDakA bhavanti 5 / 'jaM chahoM dizAoM meM se Aye hue karmapudgaloM ko grahaNa karate haiM aisA niyama hai | 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM musAvAeNaM kiM kiriyA kajjaha' he bhadanta ! jIvoM ke kyA mRSAvAda se karma kA bandha hotA hai ? 'haMtA asthi' hA, gautama ! jIvoM ke mRSAvAda se karma kA bandha hotA hai / 'sA bhaMte! kiM puTThA kajjai, apuDA kajjaha' he bhadanta ! vaha karma spRSTa huA baMdhatA hai yA aspRSTa huA baMdhatA hai ? 'jahA pANAivAeNaM daMDao, evaM musAvAeNa vi evaM adinnAdANeNa vi mehuNeNa vi, pariggaheNa vi, evaM ee paMcadaMDagA 5' he gautama / isa sambandha meM jaisA kathana prANAtipAta bhAvesA yugagasIne zraNu re che. yethe niyama che, "atthi NaM bhaMte ! jIvANa mukhAbANa kiriyA kajjai" De bhagavan bhRSAvAdathI kavIne zu urmanI adha thAya che ? "haMtA asthi" | gautama ! bhRSAvAdathI unI adha thAya che. "sA bhaMte! ki puTThA kajjai aTThA kajjai" De lagavan te aMdha spRSTa thAne thAya che ? he aspRSTa thAne thAya che ? "jahA pANAivAeNaM daMDao, evaM musAvAraNa vi evaM adinnAdANeNa vi mehuNeNa vi, pariggaheNa vi evaM ee paMca daMDagA "5, he gautama! yA samadhamAM bhevI rItanuM uthana prANAtipAta daDakathI kahevAmAM Avyu che, eja rItathI mRSAvAda, adattAdAna, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 460 samayaM NaM bhaMte !' yaM samayaM khalu bhadanta ! atra dvitIyA vibhakteH saptamyA vyatyayaH karaNIyaH tathA ca ' yasmin samaye bhadanta !" ityartho bhavati 'jIvANaM pANAitrApUrNa kiriyA kajja' jIvAnAm prANAtipAtena kriyA kriyate 'sA kiM puDhA kajjai aTThA kajja' sA kiM spRSTA kriyate aspRSTA kriyate iti praznaH, bhagavAnAha - 'evaM tadeva jAva vattavyaM siyA' evaM tathaiva yAvat vaktavyaM syAt, etramatraiva pUrva prANAtipAta kripATIkAyAM saMgRhItam 'vattanvaM siyA' iti paryantaM sarvameva boddhavyam / kiyaraparyantamityAha - 'jAtra vemANiyANaM' yAvad vaimAnikAnAm, iha yAvatpadena ekendriyajIvAdArabhya vaimAnikaparyantacaturviMzatidaNDakeSu tathA ca yathA sAmAnyajIvaprakaraNe 'yasmin samaye prANAtipAtena kriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate no aspRSTA' ityAdikaM kathitaM tatsarvaM vaimAnikaparyantajIvadaNDaka se kahA jA cukA hai / usI prakAra kA kathana mRSAvAda daNDaka se bhI kaha chenA cAhiye - isI prakAra se adattAdAna, maithuna aura parigraha ke sambandha meM bhI daNDraka kahalenA cAhiye / isa prakAra se ye 5 daNDaka ho jAte haiM / 'jaM samayaM NaM bhate ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai, sAbhate ! kiM puTThA kajjadda, apuTThA kajjai' he bhadanta ! jIva jisa samaya prANAtipAta se karma kA bandha karatA hai usa samaya vaha spRSTa hue karma kA bandha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai ? 'evaM taheva jAva vaktavvaM siyA, jAva vemANiyANaM evaM jAva pariggaheNaM, evaM ee vi paMca daMgA 10' he gautama! isa viSaya meM uttara pahile kahe gaye uttara ke jaisA hI jAnanA caahiye| yAvat vaha karmabandha anukrama ke vinA nahIM hotA hai anukrama se hI hotA hai / isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnikoM taka ke karmabandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhie / maithuna ane parigrahanA saMbaMdhamAM paNa daDakA manAvIne kahI levA. e rIte ApAM hai| thAya che. 'jaM samayaM NaM bhate ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kabja, khAbhaM / kiM puTThA kajjai, apuTThA kajjai" De bhagavan ke samaye lava prANAtipAtathI kanA baMdha kare che, te samaye te pRSTa thaI ne karmAMnA baMdha 42 1 hai aspRSTa ne una saMdha ure che ? " evaM taddeva jAva vattavyaM siyA, jAva vaimANiyANaM evaM jAva pariggaheNaM evaM ee vi paMca daMDagA " De gautama! A viSayamAM pahelA je pramANe kahevAmAM Avyu che te pramANenA uttara samajI levA. yAvat te karma baMdha anukramathI sRSTa thAya che. anukrama vinA thatA nathI. eja kathana pramANenu yAvat vaimAnikA sudhInA karmabandhanA viSayamAM samajI yAvat parigrahathI je samaye levu'. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 461 prakaraNe'pi bodhavyam / 'evaM jAva pariggaheNaM' evaM yAvat parigraheNa, atra yAvat padena 'musAvAraNa vi adattAdANeNa vi evaM mehuNeNa vi' ityeteSAM grahaNaM bhavati mRSAvAdena yasmin samaye kriyA kriyate tasmin samaye sA kriyA kiM spRSTA bhavati aspRSTA veti praznaH, gautama ! tasmin samaye spRSTaiva kriyA bhavati no aspRSTesyAdi sarva prakaraNAntaM bhagavata uttaraM vijJeyam 'evaM ee vi paMcadaMDagA' evamete'pi pazcadaNDakAH samayamAzritya prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahaghaTitA ihApi pazcadaNDakA bhavantIti 10 / prANAtirAtAdiparigrahaparya: ntAnAM pratyekaM vistaro vicAraH pUrvapadarzitarItyA svayameva karaNIyaH / samaye jIvAnAM mANAtipAtAdinA kriyA kriyate sA spRSTA bhavati no aspRSTA, iti vicArya ataH paraM dezapadezaviSaye prANAtipAtAdinA kriyA bhavati tadviSaye darzayitumAha-jaM deseNaM bhaMte !' ityAdi / 'jaM dese NaM bhaMte !' yasmin deze khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai' jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate yasmin deze dezavibhAge jIvAnAM prANAtipAtAdinA kriyA kriyate tasmin deze ki sA kriyA spRSTA bhavati aspRSTA vA bhavatIti gautamasya praznaH, bhagavAnAha-'evaM ceva' ityAdi / 'evaM ce' evameva he gautama ! yathA samayamAzritya jIvAnAm pANAtipAtena spRSTaiva sA kriyA bhavati na tu aspRSTA sA tathA yAvat parigraha se jisa samaya jIva karma kA bandha karatA hai vaha spRSTa hue karma kA bandha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai ? to isakA uttara bhI aisA hI hai ki vaha spRSTa hue kama kA bandha karatA hai, aspRSTa hue karma kA bandha nahIM karatA hai aisA jAnanA cAhiye isa prakAra se bhI 5 daNDaka ho jAte haiM / 'ja dese NaM bhate! jIvANaM pANAi. pAraNa kiriyA kajjaI' he bhadanta ! jisa deza meM-kSetra meM jIva prANA. tipAta dvArA karma kA bandha karatA hai vaha karma spRSTa hotA hai yA aspRSTa hotA ? 'evaM ceva-jAva pariggaheNaM ee vi paMcadaMDagA 15' he gautama ! jIva karmanA baMdha kare che, te spaSTa thayela karmano baMdha kare che? athavA apRSTa thaIne karmane baMdha kare che? tene uttara paNa e pramANe che ke -skRSTa thayela karmane baMdha kare che, apRSTa thayela karmane baMdha karatuM nathI, tama sabhaq. bhArI mAnA 52 pAya 74 bhane che "jaM dese gaM bhaMve! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaI" sande zamAM-kSetramA 1 prANAtipAta dvArA kamane baMdha kahe che, te kama spaSTa thAya che? ma2YSTa thAya cha 1 "eva ceva jAva pariggaheNaM ee vi paMca daMDagA ?15" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati ityAdi kathitaM tathaiva dezamAzrityApi jIvAnAM prANAtipAtena jAyamAnA kriyA spRSTaiva bhavati natva spRSTA, ityAdi vicAraH pUrvavadeva ihApi jJAtavyaH 'jAva parigaheNa' yAvat parigrahega yathA prANAtipAtena kriyA spRSTA bhavati no aspRSTA ityAdi tathA mRpAvAdAdattAdAnamaithunaparigraherapi prakaraNaM dezAzrayeNa nirmAtavyam 'evaM ee vipaMca daMDagA' evamete'pi prAgAtipAtAdArabhya parigrahaparyantaM paJcadaNDakAH dezaviSaye'pi bhavanti 15 / AH paraM pradezamAzrityAha'jaM paesa NaM bhaMte !' ityAdi / 'jaM paesaM gaM bhaMte !' yasmin pradeze khalu bhadanta ! 'jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaI' jIvAnAM prANatipAtena kriyA kriyate 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai apuTThA kannai ?' sA kriyA bhadanta ! kiM spRSTA kripate aspRza kriyate ? he bhadanta ! yasmin kSetrakabhAge pradeze jIvAnAM prANAtipAtena kriyA kriyate sA ki spRSTA kriyate aspRSTA kriyate ityAdi praznaH, bhagavAnAha-'evaM taheva daMDao' evaM tathaiva daNDakaH evaM zabdaH saMpUrNasyApi pUrvaprakaraNasya mUvaH tathAhi yathA samayadezau Azritya jIvAnAM prAgAtipAtena jAyamAnA kriyA kathitA tathA pradezamAzrityApi jIvAnAM mANAtipAtena kriyA viSa. isa sambandha meM bhI kathana pahile kiye gaye kathana jaisA hI jAnanA cAhiye / isa prakAra yahAM para bhI yAvat parigraha taka 5 daNDaka hote haiM / 'jaM paese NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai, sA bhaMte ! ki puTThA kajjai, evaM taheva daMDao evaM jAva pariggaheNaM 20' he bhadanta ! jIva jisa pradeza meM prANAtipAta dvArA karma kA bandha karatA hai so vaha spRSTa hue karma kA bandha karatA hai yA aspRSTa hue karma kA bandha karatA hai ? isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki he gautama ! isa sambandha meM bhI pUrvoktAnusAra uttara jAnanA cAhiye / aura aisA hI kathana pradeza he gautama A viSayamAM paNa pahelA kahelA kathana pramANe saghaLuM kathana samajavuM e rIte ahiyAM paNa yathAvat parigraha sudhI pAMca mana cha. "jaM paese je bhate! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai sA bhate ki puTThA kajjai evaM taheva daMDao eva jAva paurAheNaM20" u san 12 pradezamA prAtipAtathI manI madha kare che, te te spaSTa thaIne baMdha kare che? ke askRSTa thaIne karmabaMdha kare che? tene uttara ApatAM prabhu kahe che ke-he gautama ! A viSayamAM paNuM pUrvokta uttara pramANe ja vAkaya samajI levuM. ane e ja rItanuM kathana pradezane Azraya karIne yAvat parigraha dvArA thavAvALA karma baMdhanA viSayamAM zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sa01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 463 ye'pi sarva boddhavyam 'evaM jAva pariggaheNe' evaM yAvat parigraheNa atra yAvat padena mRSAvAdAdattAdAnamaithunAnAM saMgrahaH yathA prANAtipAtena dezaviSaye daNDakaH kathitastathaiva mRSAvAdAvAzrayaNena pradeza viSaye'pi daNDako jJAtavyaH tatazca pradezaviSaye'pi mAgAtipAtAdArabhya parigrahAntapaJcapadArthena pazcadaNDa kA bhavantIti 20 / 'evaM era vIsaM daMDagA' evam ete viMzatirdaNDa kA bhavanti 20 / vizatizva daNDakA ityam sAmAnyato jIvAnAM prANAtipAtAdi ghaTita eko daNDakapazcakaH 5 / samayaghaTito dvitIyo daNDakapaJcakaH 10, dezaghaTitastRtIyo daNDakapaJcaka: 15. pradezavaTitazcaturthoM daNDa kAzvakA 20 iti catuHsaMkhyAyAH paJcasaMkhyayA guNane kRte viMzatireva daNDa kA bhavantIti |mu0 1 // ko Azrita karake yAvat parigraha dvArA honevAle karmabandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / 'evaM ee vIsaM daMDagA' isa prakAra se ye sAmAnya pAMca daNDaka tathA samaya, deza aura pradeza ko lekara hue 5-5-5 kula milakara 20 daNDaka hote haiN| isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se prANAtipAta Adi kriyAoM se jAyamAna karmaSandha ke viSaya meM pUchA hai-ataH yaha prazna unhoMne kahAM pUchA isa viSaya ko saMgati baiThAne ke liye sUtrakAra kahate haiM-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'rAgihe naghare' rAjagRha nAmakA nagara thA / usa nagara meM 'jAva evaM vayAsI' unhoMne yAvat prabhu se isa prakAra pUchA-yahAM yAvat zabda se 'guNasilae cehae sAmI samo. saDhe' yahAM se lekara 'paMjali uDe' yahAM taka kA pATha liyA gayA hai samA. "evaM ee vIsaM daMDagA" 21 pramANe sAmAnya pAMya 44 tathA samaya, deza, ane pradezanI sAthenA 5-5-5 ema A paMdara maLIne kula vIsa daMDake bane che. A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune prANAtipAta vigere kriyAothI thavAvALA karmabaMdhanA viSayamAM pUchyuM che. jethI A prazna teoe kayAM 57ye| 1 mA viSayanI satI sArA sUtra2 4 -"teNaM kAle teNaM samaeNa" se mana ta samaye "rAyagihe nayare" // nAmanu nagara te namaH "jAva evaM vayAtrI" tamAme yAvata prabhune / pramANe 57yu. maDiyAM yAvat 74thI 'guNasilae ceie sAmI samosaDhe" / pAthI sadhana "paMjali uDe" mahi sudhiin| 54 a yye| che. "atthi NaM bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhagavatIsace 'asthi NaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaI' he bhadanta ! jIvoM ko prANAtipAta dvArA azubha kriyA-utpanna hotI hai-baMdhatI hai aisA hai kyA ? prANAtipAta-jIvoM kI virAdhanA karane se karma kA bandha hotA hai aisI bAta hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, asthi hAM, gautama! prANAtipAta se jIvoM ko karma kA bandha hotA hai| ____ aba gautama! isa viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM-'sA bhaMte ! ki puTThA kajjA apuTThA kajjaI' he bhadanta prANAtipAta dvArA jo azubha kriyA jIvoM ko baMdhatI hai vaha azubha kriyA kyA unake AtmapradezoM se saMbaddha hokara hI baMdhatI hai yA asaMbaddha hokara baMdhatI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'puTThA kannaDa no apuTThA kajjaI' he gautama ! jitanI bhI kriyAe~ hotI haiM-ve saba AtmapradezoM se saMbaddha hI hotI hai-isa prakAra prANAtigata dvArA jAyamAna vaha karmabandharUpa azubha kriyA Atma. pradeza se saMbaddha hokara nahIM baMdhatI hai tAtparya kahane kA yaha hai ki prANA. tipAta Adi pApasthAnoM se jo karma kA pandha hotA hai vaha kSIra nIra ke jaise AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAharUpa se hotA hai| kintu jaisA navIna ghaDe para par3I huI dhUlI kA sambandha usa navIna ghaDe ke jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjai" u saman vAna prAtipAtathI azubha kiyA utpanna thAya che? arthAt cha prANAtipAtathI azubha karma baMdha kare che? prANAtipAta-jIvonI virAdhanA karavAthI kamane baMdha thAya cha / prazna uttaramA prabhu 43 cha 3-"haMtA atthi" DA gautama prANAtipAtathI ane karmane baMdha avazya thAya che. have gautama svAmI zathI bhI viSayamA prasuna se pUche che hai-"sA bhate! ki puTTA kajjai apudrA kajjai" 3 mApana prAtipAta 2 // vana. 2 mazusa karmano baMdha thAya che, te azubha kiyA temanA Atma pradezathI saMbaddha thaIne ja baMdhAya che? ke asaMbaddha thaIne baMdhAya che ? A praznanA uttarabhA prabhu cha hai-"pudrA kajjai no apudrA kajjai" gautama 28mI kriyAo hoya che te badhI ja AtmapradezathI saMbaddha thaIne ja thAya che. A rIte prANAtipAta dvArA thavAvALA te karma baMdha rU5 azubha kriyA AtmapradezanI sAthe saMbaddha thaIne ja baMdhAya che asaMbaddha thaIne baMdhAtI nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke prANAtipAta vigere pApasthAnethI je kamane baMdha thAya che. te kSIra, nIrathI mAphaka AmapradezanI eka sAthe eka kSetrAvagAha rUpathI thAya che. paraMtu jevI rIte navA ghaDA upara paDelI dhULane saMbaMdha te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 704 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 465 sAtha eka kSetrAvagAharUpa se nahIM hotA hai aisA yaha bandha nahIM hotA hai / ' evaM jahA par3hamasae chaTThaddesae jAva No aNANupuvvikaDA ti vaktavyaM siyA' isa prakAra se jaisA prathama zataka meM chaThe uddeze meM 'aNANupugvikAnti vaktavvaM siyA' isa pATha taka jo viSaya isa saMbandha meM kahA gayA hai vaha saba yahAM grahaNa kara lenA caahiye| vahAM 'jAba frostater' aisA pATha hai so vahAM Agata yAvat pada se yaha vivakSita pATha yahAM gRhIta huA hai-'sA bhaMte kiM ogAr3hA kajjadda agogADhA kajjai ? goyamA ! ogADhA kajjaha No aNogADhA kajjadda' yahAM se lekara 'no aNANupucyikar3A ti vaktavyaM siyA' yahAM taka kA saba pATha gRhIta huA hai| isa pATha kI vyAkhyA prathama zataka ke chaTe uddeze meM Agata dvitIya sUtra ke Upara kI gaI merI prameyacandrikA nAma kI TIkA meM dekhanA cAhiye / ' evaM jAya vemANiyANaM' sAmAnya jIva ke viSaya meM prANAtipAta se kriyA hotI hai aisA jaisA kahA gayA hai usI prakAra se vaimAnika paryanta 24 daNr3akoM meM jIva ke viSaya meM prANAtipAta se kriyA hotI hai aisA jAnanA cAhiye | 'navaraM jIvANaM egiMdiyANa ya nivvAghAeNaM chaddisiM' samucca navA ghaDAnI sAthe eka kSetrAvagAha rUpathI hAtA nathI tevIja rIte Atmaprdeshaanii sAthai A aMdha pazu 35 hoto nathI. "evaM jahA paDhamasae chadaddesa jAva No aNANupuvvikar3Atti vattavvaM khiyA" mA rIte paDelA zatamnA chaTTA uddezAmAM "aNANupuvvikaDAti vattavvaM siyA" A pATha sudhI ne prabhASenu kathana A viSayanA saMbaMdhamAM karavAmAM Avyu che. e pramANenuM saghaLu' kathana mahi zraSu rI bevu tyAM bhAgaNa "jAba nivvAghANaM" meve pATha che. tebhAM yAvesa yAvat pahathI nAthe prabhAno pATha maDiyAM zraDa thayo che. "sA bhate ! ki' ogADhA kajjai aNogADhA kajjai goyamA ! ogADhA kajjai, No aNogADhA kajjai" mA pAthI bane "jo aNANupuvvikaDAtti vattavvaM khiyA" ahi sudhInA saghaLe! pATha grahaNa karI levA. A pAThanI vyAkhyA pahelA zatakanA chaThThA uddezAmAM Avela khIjA sUtra uparanI me' karela prameyacadrikA nAmanI TIkAmAM joi bevu. "evaM jAva vemANiyANaM" sAmAnya banA viSayabhAM prAtipAtathI bha baMdha thAya che. evu' je kahevAmAM Avyu che. teja rIte vaimAnika sudhInA cAvIse i'DakeAmAMnA jIveAnA viSayamAM prANAtipAtathI kaneA khadha thAya che. me prabhAce sama bevu " navaraM jIvANaM egidiyANaya NivvAghAeNaM chaddisi " bha0 59 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- bhagavatIsUtre ya jIvoM ke tathA ekendriya jIvoM ke prANAtipAta dvArA jo kriyA hotI hai vaha vyAghAta ke abhAva meM niyama se chahoM dizAoM meM hI hotI hai, 'vAghAyaM paDucca siya tidisiM' aura vyAghAta hotA hai to vaha kriyA tIna dizAoM meM bhI hotI hai| 'siya caudisi' cAra dizAoM meM bhI hotI hai, 'siya paMcadisiM' pAMca dizAoM meM bhI hotI hai| tAtparya yaha hai ki yadi vyAghAta na ho to ekendriya jIvoM ke prANAtipAta kriyA chahoM dizAoM meM hotI hai, aura yadi vyAghAta hai to usa vyAghAta saMbandhI sthAna ko chor3akara zeSa tIna dizAoM meM, cAra dizAoM meM aura pAMca dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA ho sakatI hai| jaba tIna dizAoM meM vyAghAta hogA-to tIna dizAoM meM prANAtipAtajanya kriyA hogI, do dizAoM meM vyAghAta hogA to cAra dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA hogI, aura eka dizA meM vyAghAta hogA to pAMca dizAoM meM prANAtipAta janya kriyA hogii| tIna dizAoM se adhika vyAghAta nahIM hotA hai / tathA yadi kisI bhI dizA meM vyAghAta nahIM hai to niyama se chahoM dizAoM meM prANAtipAta kiyA hogI vidizAoM meM vyAghAtarUpa aloka hai| tathA ca dikU koNa meM avasthita jIva hogA usa samasa usake samuccaya jIvone prANAtipAta dvArA je kriyA thAya te vyAghAtanA abhAvamA niyamathI cha hizAmAmA thAya cha "vAghAyaM paDucca siya tidisiM" ane je vyAghAta thAya che te te kiyA traNa dizAethI paNa thAya che. "siya caudisi" yA hizobhA paNa thAya che. "siya paMcadisiM" pAMya dizAomAM paNa thAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke je vyAghAta na hoya te ekendriya jIvone prANAtipAtakriyA chae dizAomAM thAya che. ane je vyAghAta thAya te vyAghAta saMbaMdhI sthAnane choDIne bAkInI traNa dizAomAM cAra dizAomAM pAMca dizAmAM paNa prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaI zake che. ane jyAre traNa dizAomAM vyAghAta thAya to traNa dizAomAM prANAtipAtathI thavAvALI kiyA-karma baMdha thaze. be dizAomAM vyAghAta thAya te cAra dizAomAM prANAtipAtajanya kriyA thaze. ane eka dizAmAM vyAghAta thAya te pAMca dizAmAM prANAtipAtathI thavAvALI kiyA thaze. temaja je keIpaNa dizAmAM vyAghAta na thAya te niyamathI chae dizAomAM prANAtipAtathI thavAvALI kiyA thaze. vidizAmAM vyAghAtarUpa aleka che. ane diphakeNamAM jIva avasthita hoya te samaye tenuM traNa dizAmAM alekamAM vyApta zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za) 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 467 dikUtrapa meM aloka ke vyApta hone ke kAraNa zeSa dikUtraya meM hI prANA. tipAtajanya kiyA hogii| tathA jahAM digdvaya meM aloka hogA vahAM cAra dizAoM meM kriyA hogI, tathA-jahAM eka hI dizA meM vyAghAta hogA vahAM zeSa pAMca dizAoM meM hI vaha kriyA hogI, tathA jaba jIva madhya meM avasthita hogA taba pratibandhaka aloka ke abhAva meM usa jIva kI chahoM dizA meM vaha kriyA hogii| 'seplANa nidhamA chadisiM' 'samuccaya jIva aura ekendriya jIvoM ke sivAya anya jIvoM kI niyama se chahoM dizAoM meM prANAtipAta se kriyA hotI hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'atthi NaM bhaMte ! jIvANaM musA. vAeka kiriyA kajjai' he bhadanta ! mRSAvAda se kyA jIva ko kriyA hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA atthi' hAM, gautama ! mRSA vAda se bhI jIvoM ko kriyA hotI hai-karmabandha hotA hai| 'sA bhaMte ! kiM puTThA kajjai, apuTThA kajjaI' he bhadanta ! vaha kriyA AtmapradezoM se spRSTa hotI hai yA aspRSTa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiN| 'jahA pANAivAeNaM daMDao evaM musAdhAraNa vi' he gautama! prANAtipAta ko Azrita karake chaThe udezaka kA prakaraNa jaisA hamane tumheM smaraNa karAyA hai usI prakAra se bhUSAvAda ko Azrita karake bhI vahI saba prakaraNa yahAM hovAne kAraNe bAkInI traNa dizAmAM ja prANAtipAtathI thavAvALI kriyA thaze. ane jyAM be dizAmAM aleka haze tyAM bAkInI pAMca dizAomAM je te kriyA thaze. ane jyAre jIva madhyamAM avasthita raheze tyAre pratibandhaka alekanA manAvamA ta ne cha. zisabhA ta liyA tharI "sesANaM niyamA chadisiM" samuccaya jIva ane ekendriya ja zivAyanA bIjA jene niyamathI e dizAomAM prANAtipAtathI thavAvALI kiyA thAya che. have gautama svAmI prabhune se pUche che 3-"asthi NaM bhate ! jIvANaM musAvAeNaM kiriyA phajaI" he bhagavan mRSAvAda-asatya vacanathI jIvane kriyA-kamane baMdha thAya che? tenA uttaramA prabhu cha hai "haMtA atthi" / gautama ! bhRSApAthI 5 vAne liyA thAya che. arthAt mamaya thAya cha, "sA bhate ! ki pudrA kajjai, apuddhA ==" he bhagavana te kriyA AtmapradezothI pRSTa thaIne thAya che ke apRSTha yadhane thAya cha 1 tenA uttaramA prabhu 49 che -"jahA pANAivAeNaM daMDao evaM musAvAraNa vi" 3 gautama ! prAyotiyAtanA mAzraya rI 57 // sht| chaThA uddezAnuM prakaraNa meM jema kahyuM che, eja rIte mRSAvAdane Azraya zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre para bhI smaraNa kara lenA cAhiye / arthAt mRSAvAda meM bhI prANAtipAta sambandhI saSa kathana jAnanA cAhiye / ataH prANAtipAta ke sthAna para mRSAvAda zabda lagAkara vaha prakaraNa mRSAvAda ke sAtha saMgata kara lenA caahiye| 'evaM adinnAdANeNa vi' isI prakAra se adattAdAna ke sambandha meM bhI daNDaka kahalenA cAhiye / tathA 'evaM mehuNeNa vi 'prANAtipAta ke daNDaka ke jaisA maithuna ke sambandha meM bhI daNDaka kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / 'pariggaheNa vi' parigraha meM bhI aisA vicAra kara lenA cAhiye / 'evaM ee paMca daMDagA' isa prakAra se ye pAMca daNDaka hote haiN| pAMca pApa sambandhI so ye pAMca daNDa ka sAmAnyarUpa se kahe gaye haiN| __ aba sUtrakAra samaya deza pradeza ko lekara pAMca pAMca daNDaka kahate hai| isa para gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jaM samayaM NaM bhaMte ! jIvANaM pAgAivAeNaM kiriyA kajaha yahAM 'jaM samaya' yaha saptamI ke artha meM dvitIyA vibhakti huI hai-ataH jisa samaya meM he bhadanta ! jIvoM ko prAgAtipAta se kriyA hotI hai| 'sA ki puTTA kabraha, apuTThA kajjaI' vaha kriyA kyA unake AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hotI hai yA aspRSTa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM / 'evaM taheva jAva vattavAsiyA' he gautama ! karIne te saghaLuM prakaraNa ahiyAM paNa yAda karI samajI levuM. arthAt mRSAvAdamAM paNa prANAtipAtanA saMbaMdhamAM saghaLuM kathana samajavuM. jethI prANAti pAtanA rathane mRSAvAda zabdane prayoga karIne te prakaraNa mRSAvAdanA samayamA anii . ' evaM adinnAdANeNa vi" me4 rIta mahattAhAnanA viSayamA 55 634 sabha7 vA. vI zata "evaM mehuNeNavi" praannaatipAtanA daMDakanI mAphaka ja maiithunanA saMbaMdhamAM paNa daMDaka kahevAmAM Avela che, tama sabhA'. "parigaheNavi" parizranA sabhA 59 savA 4 vidyAra samar "evaM ee paMca daMDA" 2 rIte sAmAnya 35thI mA pAMca daMDaka kahevAmAM AvyA che. have sUtrakAra samaya, deza ane pradezane laIne pAMca pAMca daMDake kahe cha. mA viSayamA gautama svAbhIme prabhune mevu -"jaM samayaM NaM bhaMte ! jIvANe pANAivAeNaM kiriyA kajjaI'' aDiyo "jaM samaya" se ThekANe saptamInA arthamAM dvitIyA vibhakti thaI che -jethI je samaye jene prAmAtipAtathA liyA thAya che "sA ki pudA kAjai apudrA karajaI" yA tenA AtmapradezanI sAthe pruSTa thAya che ke ApRSTa thAya che? tenA uttaramA prabhu 4 4 -"evaM taheva jAva pattadhvaM siyA" gautama! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u04 sU01 prANAtipAtAdikriyAnirUpaNam 469 'vattavyaM siyA' yahAM taka jo viSaya prANAtipAta kriyA kI TIkA meM jaisA pahile kahA gayA hai vahI saba viSaya kathana vahAM taka kA yahAM para bhI grahaNa kara lenA cAhiye arthAta prANAtipAta kriyA kI TIkA meM jo viSaya 'vattavya siyA' pada taka kathanIya kahA gayA hai vahI saba viSaya yahAM para bhI kathanIya hai aisA jAnanA cAhiye, aura yaha saba 'jAva vemANi yANaM' ekendriya jIva se lekara vaimAnika paryanta 24 daNDakoM meM vaisA kA vaisA hI samajhanA cAhiye / isa prakAra sAmAnya jIva prakaraNa meM (yasmin samaye prANAtipAtitakriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate, no aspRSTA) ityAdi jaisA kahA hai, vaha saba vaimAnika paryanta jIvaprakaraNa meM bhI grahaNa kara lenA caahiye| 'evaM jAva pariggaheNa' isI prakAra se jIva jIsa samaya meM yAvatpada gRhIta mRSAvAda dvArA adattAdAna dvArA, maithuna dvArA, aura parigraha dvArA kriyA karatA hai usa samaya meM vaha kriyA AtmapradezoM se spRSTa huI hI vaha karatA hai aspRSTa huI vaha nahIM karatA hai ityAdi saya prakaraNAnta taka kA prabhu dvArA kahA gayA uttara yahAM jAnanA caahiye| 'evaM ee vi paMca daMDagA' isa prakAra se samaya ko "vattavyaM siyA" mAyAM sudhAbha prANAtipAta yA viSayamA paDekhai TIkAmAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, te ja pramANe te saghaLuM kathana tyAM sudhInuM ahiyAM paNa samajI levuM joIe arthAtu prANAtipAta kriyAnA 4thananI A.Hi 7 viSaya "vattavyaM siyA" ko 56 sudhA pArnu yuM che. e eja saghaLo viSaya ahiyAM paNa kahI le tema samajavuM ane te 4thana "jAva vemANiyANa" seTave haiM mendriya dhI ne vaimAni sudhInA cauvIsa daMDakomAM paNa tevI ja rIte samajI levuM A zata sAmAnya nA 52i yasmin samaye prANAtipAtiki kriyA kriyate sA spRSTaiva kriyate, no aspRSTA" yAhi bha 4 cha te saghaLuM vaimAnika sudhInA jIva prakaraNamAM paNa grahaNa karI levuM joIe. "evaM jAva parimANaM" se rIte 12 samaye bhUSA-asatya bhASA , adattAdAna dvArA, maithunathI ane parigrahathI kriyA-karma baMdha kare che, te samaye te kiyA-kamabaMdha Amapradezane spaSTa thaIne ja te kare che, apRSTa thaIne te karatA nathI. vigere prakaraNanA anta sudhI prabhue Apela sadhaNe uttara mADiyAM samana. "evaM ee vi paMca daMDagA" mA prAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhagavatIsUtre lekara prANAtipAtAdi dvArA jAyamAna kriyA ke viSaya meM ye 5 daNDaka ho jAte haiM / ina se jAyamAna kriyA kA vistRta vicAra pUrvapradarzita rIti ke anusAra apane Apa kara lenA cAhiye / deza ko Azrita karake gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jaM deseNaM bhaMte ! jIvANa pANAivAeNaM kiriyA kajjai, 'he bhadanta ! jisa deza meM-deza vibhAga meM jIva dvArA prANAtipAta Adiko lekara jo kriyA kI jAtI hai vaha kriyA kyA unake AtmapradezoM se spRTa hotI hai ? yA aspRSTa hotI hai ? ityAdi saba vicAra jaisA samaya ko Azrita kara kiyA gayA hai vaisA hI yahAM para kara lenA cAhiye, tathA isI prakAra kA vicAra pradeza ko Azrita kara jApamAna prANAtipAta Adi kriyAoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| Age ke sUtroM kA artha mUlArtha ke jaisA hI hai-ataH TIkArtha nahIM likhA hai| isa prakAra se prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha ye pAMca daMDaka samuccaya jIva se 5, samaya ko lekara 5, deza ko lekara 5 aura pradeza ko lekara 5 daNDaka mANAtipAta Adi se jAyamAna kriyAoM ke 20 daMDaka hote haiM // sU0 1 // samayathI laIne te prANAtipAta vigerethI thavAvALI kriyAnA viSayamAM A pAMca daMDake thaI jAya che. AnAthI thavAvALI kriyAne savistara vicAra pahelA kahela rIta anu kAra pate potAnI meLe karI levA joIe. hezana mAzraya 43zana gautabhAbhI prabhune me pUche che haidese gaM bhaMte ! jIvANaM pANAivAeNaM kiriyA kajjaha" 8 sApa 2 shmaaNdeza vibhAgamAM jIve dvArA prANAtipAta vigerene laIne je kriyA karavAmAM Ave che ? te kiyA tenA Atmapradezane spaSTa thaIne karavAmAM Ave che zuM? athavA askRSTa thAya che? vigere saghaLA vicAra samayane laIne jevI rIte karavAmAM Ave che, te ja rIte ahiyAM paNa vicAra karI le. temaja A rItane vicAra pradezane Azraya karIne thavAvALA prANAtipAta vigere kriyAonA viSayamAM paNa samaja. A pachIne sUtrane artha mUlAI pramANe che, jethI TIkAImAM te artha ApavAmAM AvyuM nathI. A rIte prANAtipAta, mRSAvAda adattAdAna, mithuna, parigraha A pAMca daMDaka samuccayajIvathI 5, samayane laIne 5, dezane laIne 5, ane pradezane laIne pAMca daMDaka prANAtipAta AdithI thavAvALI kriyAonA vIsa daMDake thAya che. sU 15 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 su02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 471 pUrva kriyA proktA, sA ca kriyA karma, karmaca duHkhakAraNatvAt duHkhamiti duHkhanirUpaNAyA''ha-'jIvANaM bhaMte !' ityAdi / / ___ mUlam-jIvANaM kiM attakaDe dukkhe parakaDe dukkhe tadubhayakaDe duHkhe ? goyamA ! attakaDe dukkhe no parakaDe dukkhe no tadubhayakaDe dukkhe evaM jAva vemaanniyaannN| jIvA NaM bhaMte! kiM attakaDaM dukkhaM vedoMta parakaDaM dukkhaM vedoMta tadubhayakaDaM dukkhaM vedeti ? goyamA ? attakaDaM dukkhaM vedoMti no parakaDaM dukkhaM vedoMta no tadubhayakaDaM dukkhaM vedoMta evaM jAva vemANiyANaM / jIvANaM bhaMte ! attakaDA veyaNA parakaDA veyaNA pucchA goyamA! attakaDA veyaNA no parakaDA veyaNA no tadubhayakaDA veyaNA evaM jAva vemaanniyaannN| jIvANaM bhaMte! kiM attakaDaM veyaNaM vedeti parakaDaM veyaNaM vedeti tadubhayakaDaM veyaNaM vedoMta goyamA! jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti no parakaDaM no tadubhayakaDaM evaM jAva vemANiyANaM sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 2 // ___ chAyA-jIvAnAM bhadanta ! kim AtmakRtaM duHkham parakRtaM duHkhaM tadubhaya. kRtam duHkham ? gautama ! AtmakRtaM duHkham no parakRtaM duHkhaM, no tadubhayakRtaM duHkham evaM yAvad vaimAnikAnAm / jIvAH khalu bhadanta ! kim AtmakRtaM duHkhaM vedayanti para kRtaM duHkha vedayanti tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti ? gautama ! AtmakRtaM duHkhaM vedayanti no parakRtaM duHkhaM vedayanti no tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti evaM yAvad vaimAnikAnAm / jIvAnAM bhadanta ! AtmakRtA vedanA parakRtA vedanA pRcchA gautama ! AtmakRtA vedanA no parakRtA vedanA no tadubhayakRtA vedanA evaM yAvad vaimAnikAnAm / jIvAH khalu bhadanta ! kim AtmakRtAM vedanAM vedayanti parakRtAM vedanAM vedayanti tadubhayakRtAM vedanA vedayanti ? gautama jIvA AtmakRtAM vedanA vedayanti no parakRtAm no tadubhayakRtAm evaM yAvada vaimAnikAnAm tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 2 // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 472 bhagavatIsUtre TIkA--'jIvANaM bhaMte !' jIvAnAm bhadanta ! 'kiM attakaDe dukkhe' vim AsmakRtaM duHkham-AtmanA-svena kRtaM-saMpAditam iti AtmakRtam duHkham atra duHkhazabdena karmagRhya te kArya kAraNopacArAt 'parakaDe dukkhe' parakRtam pareNaAtmabhinnena kRtaM-saMpAditaM yat tat parakRtam 'tadubhayakaDe dukkhe' 'tadubhayakRtaM duHkham ubhAbhyAM-svaparAbhyAM kRtaM saMpAditaM yat duHkham tat tadubhayakRtam he bhadanta ! jIvAnAm yaduHkhaM bhavati tat kiM svasaMpAditaM parasaMpAditaM tadubhayasaMpA. ditamiti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA !' he gautama ! 'attakaDe pahile kriyA kA kathana kiyA gayA hai-yaha kriyA karmarUpa hotI haiM aura karma duHkha kA kAraNa hone se duHkharUpa hotA hai| ataH duHkha kA nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra 'jIvANaM bhaMte ! ki attakaDe duvakhe ityAdi sUtra kA kathana karate haiM 'jIvANa bhate ! ki attakaDe dukkhe parakaDe dukkhe / ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jIvoM kA jo 'dukkhe' duHkha hai kArya meM kAraNa ke upacAra se jo karma hai-vaha AtmakRta apane hI dvArA saMgadita-hai athavA-parakRtaAtmabhinna angha dvArA saMpAdita hai, yA svapara-ubhaya-dvArA saMpAdita hai ? prazna kA tAtparya aisA hai ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai-vaha kyA svasaMpAdita hai ? yA para saMpAdita hai ? yA tadubhaya saMpAdita hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! 'he gautama ! 'atsakaDe dukkhe' zAkya pahelAM kriyAnuM kavi karavAmAM AvyuM che. A kriyA karmarUpa hoya che. ane karmaduHkhanuM kAraNa hovAthI duHkharUpa hoya che. jethI duHkhanuM nirUpaNa karavA mATe sUtrakAra nIce pramANe sUtra kahe che. "jIvANaM bhaMte ! ki attakaDe dukkhe" tyA: TIkAtha--A sUtra dvArA gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che keamraav vAnA re 'dukkhe" ma cha, AyamA 42522thI re karma che. te AtmakRta pite pitAnI Ape ja saMpAdita karyA che? ke parakRta -pitAnA zivAya bIjAe karelA che? athavA sva-para-ubhaya-banee saMpAdana karelA che? A praznanuM tAtparya evuM che ke-jIvone je duHkha thAya che, te zuM pate ja karela che ? athavA para-anya dvArA saMpAdita karelA che? athavA sva525 vaa| sapAhita re? ten| uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA! zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 473 dukkhe' AtmakRtaM duHkham sarvaM vAkyam sAvadhAraNamiti niyamAt yat duHkhaM jIvAnAM bhavati tassarvamAtmakRtameva bhavati na kathaM kathamapi parakRtam AtmakRtakarmaNaiva duHkhaM bhavatItyarthaH evakAravyavacchedyaM svayameva darzayati 'no parakaDe dukkhe' no parakutaM duHkham yadidaM duHkhaM jIvAnAm bhavati na tat parakRtam anyathA kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasaGgAt / 'no tadubhayakaDe dukkhe' no tadubhayakRtaM duHkham svAtmaparAtmasaMmilitajanitamapi duHkhaM na bhavati / ' evaM jAva vaimANiyANaM' evaM yAvada vaimA nikAnAm - evam evameva yathA sAmAnyajIvaviSaye kathitam yat jIvAnAM duHkhaM bhavati tat AtmakRtameva svakRtameva na parakRtam na tadubhayakRtaM vA tathaiva, nArakAsAvadhAraNa hotA hai isa niyamAnusAra jo duHkha jIvoM ko hotA hai vaha saba AtmakRta hI hotA hai kisI bhI prakAra vaha parakRta nahIM hotA hai / kyoMki apane duHkha kA kAraNa AtmakRta karma hI hotA hai ataH jaba jIvoM kA duHkha AtmakRta karma dvArA hI hotA hai to aisI sthiti meM vaha na parakRta hotA hai aura na tadubhayakRta hotA hai| isI bAta ho sUtrakAra ne 'no parakaDe dukkhe, isa kathana dvArA puSTa kiyA hai| yadi aisA mAnane meM Ave ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai vaha parakRna hotA hai to isameM kRtahAni aura akRtAbhyAgama kA prasaGga prApta hotA hai 'evaM jAva vaimANiyANaM' isI prakAra kA kathana vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| jaisA abhI 2 kahA gayA hai ki jIvoM ko jo duHkha hotA hai vaha - he gautama! " attakaDe dukkhe" lavAne me huA thAya che, te maghA aatmngkRtpeAte ja karelA hoya che, kaiAI pazu rItathI te parakRta-anya dvArA karelA hAtA nathI. kema ke-peAtAnA du:khanu` kAraNa peAte karelA krama ja hAya che. jethI jIveAnA duHkhA pAte karelA karme dvArA 4 thAya che--e pi sthitimAM te parakRta heAtA nathI tema ja tadrubhayakRta pazu hAtA nathI.Aja bAtane sUtrAre "no parakaDe dukkhe" no tadubhayakaDe dukkhe" yA sUtrAMza dvArA puSTa karela che. jo ema mAnavAmAM Ave ke jIvAne je duHkha thAya che. te parakRta ja hAya che. te temAM kRtahAni ane kRtAbhyAgamanA prasaMga upasthita thaze. (karelAne hu nI paheAMcADavI eTale ke na karyu tema kahevu' ane na karyu hoya tene akRtane samana karavuM' tenu nAma kutar3Ani-akRtAbhyAgama 4) "evaM jAva vaimANiyAgaM" ye rItanu athana vaibhAniGa sudhInA bhavAnA viSayamAM paNa samajI levuM, cAlu prakaraNamAM jema kahevAmAM AvyuM che ke-- jIvAne je duHkha thAya che, te Atmakama pote karelA kamakRta ja DrAya che. bha0 60 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 bhagavatIsatre dArabhya yAvad vaimAnikAnAmapi duHkhaM yadbhavati tat svakRtameva na tu parakRtaM na tadubhayakRtaM veti / 'jIvA NaM bhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'kiM attakaDaM duHkhaM vedeti' kim AtmakRtaM duHkhaM vedayanti atra duHkhapadam duHkhasya athavA duHkhajanakakarmaNo vAcakam vedanApadaM sukhaduHkhayoH athavA mukhaduHkhajanakarmaNovAcakamiti / 'parakaDaM dukkhaM vedeti' parakRtaM duHkhaM vedayanti 'tadubhayakaDaM dukkhaM vedeti' tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti ? he bhadanta ! svakRtaduHkhasya vedanaM bhavati jIvAnAm parakRtasya tadubhayakRtasya vetipshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'attakaDaM dukkhaM veti' AtmakRtam duHkha vedayanti 'no parakaDaM dukkhaM veeNti' no AtmakRta hI hotA hai so isI prakAra kA kathana nAraka se lekara vaimA. nika devoM taka ke duHkhoM ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-vaha bhI AsmakRta hI hotA hai| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM / 'jIvA NaM bhate ! kiM asakaDaM dukha vedeti, parakaDaM dukkha vedeti, tadubhayakaDaM dukkhaM bedeMti' he bhadanta ! jIvoM ko jo duHkhoM kA vedana hotA hai vaha AtmakRta duHkha kA bedana hotA hai ? yA parakRta dukha kA vedana hotA hai ? yA tadubhayakRta duHkha kA vedana hotA hai ? yahAM duHkhapada duHkha kA athavA duHkha janaka karma kA vAcaka hai, evaM vedanA pada sukha duHkha kA athavA sukha duHkha janaka karma kA vAcaka hai / isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA attakaDaM dukkhaM veeMti' jIva AtmakRta duHkha kA vedana karate haiM, 'no parakaDaM dukkhaM veti' parakRta duHkha kA vedana nahIM karate haiM, aura 'no tdubhAvI ja rItanuM kathana nAraka jIvothI laIne vimAnika deve sudhInA duHkhanA viSayamAM paNa samajI levuM. temAM paNa Atmakarmakata ja hoya che. have gautama svAmI dukhanA vedananA viSayamAM prabhune evuM pUche che kejiivaa NaM bhave ! kiM attakaDaM dukkhaM veti parakaDaM dukkhaM vedeti, tadubhayakaDaM dukkha vedeti" he bhagavan vAna manuM vahana thAya che, maamtpote karelA duHkhanuM vedanA thAya che ? ke parakRta-bIjAe karelA duHkhanuM vedana thAya che? athavA tadubhayakRta-Atma ane para e bane e karelA duHkhanuM vedana thAya che? ahiyAM duHkha pada duHkhanuM agara duHkhajanaka karmanuM vAcaka che. temaja vedanA pada sukhaduHkhanuM athavA sukhadu:khajanaka karmanuM vAMcaka che. A prazna uttaramA prabhu 43 che -"goyamA! attakaDaM dukkhaM veeMti" 71 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 475 parakRtaM duHkhaM vedayanti 'no tadubhayakaDaM dukkhaM veti' no tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti, 'evaM jAva vemANiyANaM' evaM yAvad vaimAnikAnAm yathA sAmAnyajIvAH AtmakRtameva duHkhaM vedayanti na tu parakRtaM duHkhaM vedayanti na vA tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti tathaiva nArakAdArAbhya yAvad vaimiAnikAH api AtmakRtameva duHkha vedayanti no parakRtaM duHkhaM vedayanti no vA tadubhayakRtaM duHkhaM vedayanti / 'jIvANaM bhaMte !' jIvAnAM bhadanta ! 'attakaDA veyaNA' AtmakRtA vedanA bhavati kim atra vedanAzabdaH sukhaduHkhobhayaparakaH athavA sukhaduHkhobhayajanakakarmaparakaH ataH pUrvApekSayA vailakSaNyaM bhavatIti, 'parakaDA veyaNA' parakRtA vedanA 'pucchA' pRcchA yakaDaM dukkhaM veeNti' na tadubhayakRta duHkha kA vedana karate haiN| 'evaM jAva vemANiyANaM' jisa prakAra se jIva AtmakRta hI duHkha kA vedana karate haiM usI prakAra se nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIva bhI AtmakRta hI duHkha kA vedana karate haiM parakRta yA ubhayakRta duHkhakA vedana nahIM karate haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvANaM mate ! kiM atsakaDA veyaNA' he bhadanta ! jIvoM ko kyA AtmakRta vedanA hotI hai ? yahAM vedanA zabda sukhaduHkha donoM kA kahanevAlA hai athavA sukha duHkha ina donoM kA janaka jo karma hai usakA kahanevAlA hai| isase pUrva kI apekSA se isameM antara A jAtA hai / 'parakaDA veyaNA pucchA0 ' yA parakRta vedanA hotI haiM yA tadubhayakRta vedanA hotI hai ? uttara meM prabhu mAmata marnu na 42 cha, "no parakaDaM dukkhaM veeMti" 52ta manu vahana 42 // nathI. bhane 'no tadubhayakaDaM dukkhaM veeMti' tahulayata manu vehana 5 42tA nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" 2 za 1 mAmata hunu / vedana kare che, eja rIte nAraka jIvathI laIne vaimAnika sudhInA jIvo paNa AtmakRta duHkhanuM ja vedana kare che. parakRta athavA tadubhayakRta dukhanuM vedana ztA nathI. ve gautama bhI prabhune me pUche che -"jIvANe bhaMte ! attakaDA veyaNA" 8 bhagavan vA mAtbhata vahanA thAya cha ? mahinA 54 sukha ane duHkha e baMnene vAcaka che. arthAt sukha duHkha e baMnenuM janaka je karma che tene vAcaka che. A rIte pUrvanI apekSAe AmAM aMtara AvI jAya che.-parakRta vedanA thAya che ke sva-para tadubhayakRta vedanA thAya cha ? tanA uttaramA prabhu 4 cha -"goyamA" 8 gautama! "attakaDA veyaNA" ne je vedanAno anubhava thAya che te AtmakRta vedanA ja hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'kiM vA tadubhayakaDA veyaNA' tadubhayakRtA vedaneti praznaH, bhagavAnAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'attakaDA veyaNA' AtmatA vedanA evaM jAva vemANiyANa evaM yAvad vaimAnikAnAm / 'jIvANaM bhaMte ! jIvAH khalu bhadanta ! 'ki attakaDaM veyaNaM veti' kim AtmakRtAm vedanAM vedayanti anubhavanti 'parakaDaM veyaNaM veeMti' parakRtAM vedanAM vedayanti, 'tadubhayakaDaM veyaNaM veti' tadubhayakRtAM vedanAM vedayanti ? bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti' jIvA AtmakRtA vedanAM vedayanti 'no parakaDaM veyaNaM veeMti' no parakRtAM vedanAM vedayanti 'no tadubhayakaDaM veyaNaM veeMti' kahate haiM 'goyamA' he gautama ! 'attakaDA vedhaNA no parakar3A veyaNA no tadubhayakaDA veyaNA' 'jIvoM ko AtmakRta vedanA hotI hai| parantu parakRta aura ubhayakRta vedanA nahIM hotI hai| 'evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra kA kathana nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI samajha lenA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'jIvANaM bhate! ki attakaDaM yaNaM veti' he bhadanta ! jIva kyA AtmakRta vedanA kA anubhava karate haiM yA 'parakaDaM veyaNaM veeMti tadubhayakaDaM veyaMNaM veeti' athavA parakRta vedanA kA anubhava karate haiM ? yA tadubhayakRta vedanA kA anubhava karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! ityAdi he gautama ! jIva AtmakRta vedanA kA anubhava karate haiM, parakRta vedanA kA yA tadubhayakRta vedanA kA anubhava nahIM karate haiN| 'evaM jAva vemANiyANa' isI prakAra kA kathana yAvat vaimAnika taka ke jIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt nAraka se lekara vaimAnika taka ke jIva saba 'No parakaDA veyaNA No tadubhayakaDA veyaNA' 52kRta mane tamaya vahanA khAtI nathI. "evaM jAva vemANiyANaM" mA pramANenuyana nAthI sana vaimAnika sudhInA jInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. pharIthI gautama svAmI prabhune me pUche che 4-"jIvA attakaDaM veyaNaM veeMti" magan / zu. AtmakRta vedanAne anubhava kare che? athavA parakRta vedanAne anubhava kare che? athavA tadubhayakRta vedanAne anubhava kare che ? mAnAtarama prabhu se -"goyamA" yA gItama! 71 AtmakRta vedanAne anubhava kare che, parakRta athavA tadubhayakRta vedanAne nusa 42tA nathI. "evaM jAva vemANiyANa' mA prabhAnu 4thana yAvat vaimAnika sudhInA jInA saMbaMdhamAM paNa samajI levuM. arthAt nArakathI zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u04 sU02 AtmakRtAdiduHkhakAraNanirUpaNam 477 no tadubhayakRtAM vedanAM vedayanti / 'evaM jAba vemANiyANa' evaM yAvad vaimAnikAnAm / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta !iti ||suu. 2 / / // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballama-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApuragajamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake caturthoM dezakA samAptaH // 17-4 // AtmakRta vedanA kA hI anubhava karate haiM ityaadi| sevaM bhaMte se bhate! tti' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha viSaya sarvathA satya haiM 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye|02| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA cauthA uddezaka samApta // 17-4 // laIne vaimAnika sudhInA saghaLA jIvo AtmakRta vedanAne ja anubhava kare cha. 52ta mayA tamayata vanAne anubhava 42tA nathI. 'seva bhte| seva bhaMte ! ti" hai maga mA5 devAnupriye 4 mA tamAma viSaya sarvathA satya che Ape kahela saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne te gautama svAmI yAvat piotAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU. 2 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane ceAthe uddeza samApta 17-jA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 bhagavatIne atha paJcamoddezakaH prArabhyatecatuthoddezakasya antimabhAge vaimAnikAnAM vaktavyatA kathitA atha paJcamodezake IzAnendrasya vaktavyatA kathyate, ityevaM sambandhena AyAtasya pazcamoddezakasya idamAdimaM sUtram-'kahi NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam-kahi Ne bhaMte! IsANassa deviMdassa devaranno sabhA suhammA paNNattA, goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa uttareNaM imIse rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo urdU caMdimasUriya0 jahA ThANapade jAva majjhe ittha iisaannvddeNse| se IsANavaDeMsae mahAvimANe addhaterasajoyaNasahassAI evaM jahA dasamasae sakkavimANavattavayA sA ihavi IsANassa niravasesA bhANiyavvA jAva Ayarakkhatti / ThitI sAtiregAI do sAgarovamAI sesaM taM ceva jAva IsANe deviMde devraayaa| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! iti ||suu01|| sattadasasae paMcamo uddeso smtto| chAyA-kutra khalu bhadanta ! IzAnasya devendrasya devarAjasya sabhA sudharmA prazatA / gautama ! jambUdIpe dvIpe mandarasya parvatasyottare asyAH rasnaprabhAyAH pRthivyAH bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAt UrdhvaM candramUrya0 yathA sthAnapade yAvat madhye'tra IzAnAvataMsakaH tat khalu IzAnAvataMsakaM mahAvimAnam arddhatrayodazayojanasahasrANi evaM yathA dazamazatake zakravimAnavaktavyatA sA ihApi IzAnasya niravazeSA bhaNitavyA, yAvadAtmarakSaka iti sthitiH sAtirekadvisAgaropame zeSa tadeva yAvad IzAno devendro devarAjaH 2 / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||muu0 1 // sattadsasae paMcamo uddeso samatto / TIkA--'kahi NaM bhaMte !' kutra khalu bhadanta ! IsANassa deviMdassa devarano sabhA suhammA panattA' IzAnasya devendrasya devarAjasya sabhA sudharmA-sudharmAnAmnI zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU0 1 izAnendravaktavyatA 479 sabhA prajJaptA he bhadanta ! IzAnendrasya sudharmAsamA kutra vidyate iti praznA, bhagavAnAha- goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jaMbuddIve dIve' jambUdvIpe dvIpe 'maMdarassa pabayassa' mandarasya mandaranAmnaH parvatasya 'uttareNaM' uttareuttarasyAM divotyarthaH 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' asyAH ratnaprabhAyAH pRyivyAH 'bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo' bahusamaramaNIyAt bhUmibhAgAt 'uDUM pAMcaveM uddeze kA prAraMbhacaturthouddezaka ke anta meM vaimAnikoM ke sambandha meM vaktavyatAkahI haiM. aba isa paJcama uddezaka meM IzAnendra kI vaktavyatA kahI jAvegI ataH isI sambandha ko lekara yaha paJcama uddeza kahA jA rahA hai'kahiNaM bhaMte ! IsANassa deviMdassa devaranno sabhA suhammA' ityAdi / ____TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kahiNaM bhaMte ! IsANassa deviMdassa devaranno sabhA suhammA pannattA' he bhadanta ! devendra devarAja jo IzAna hai-unakI sudharmA sabhA kahAM kahI gaI hai ? arthAt IzAnendra kI sudharmA sabhA kahAM hai ? isake uttara meM prabhune kahA -'goyamA' he gautama! 'jaMbuddIve dIve isa jabUdvIpa nAmake dvIpa meM sthita mandara nAmakA parvata hai, usa parvata kI uttara dizA meM 'imIse rayaNappabhAra puDhavIe' isa ratnaprabhA pRthivI ke 'bahusamaramaNijjAbho bhUmimA. gAo' bahusamaramaNIya bhUmibhAga se 'uDUM caMdimamUriya0 jahA ThANapade.' cethA uddezAnA aMtamAM vaimAnikanA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. have A pAMcamAM uddezAmAM IzAnendranA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM Avaze jethI A saMbaMdhane laIne A pAMcamAM uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che- 'kahi NaM bhaMte IsANassa devivastra devaranno sabhA suhammA' tyAlA TI -20 sUtradvA2gItamabhIme prabhune me pUchayu cha -'kahiNaM bhaMte ! IsANasna deviMdassa devaranno sabhA suimmA paNNattA' 3 mavAn hevendra devarAja IzAna che temanI sudharmAsabhA kayAM kahevAmAM AvI che arthAt IzAnendranI sudharmAsabhA kayAM che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke'goymaa ! gautama 'jaMbUhIve dIve' mA yUdvIpamA 2 ma42 (maI) pata cha ta 5 tanI uttara dizAmA 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' mA 2namA Yilu 'bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo' masabharamaNIya bhUmilAyA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhagavatI caMdimamariya0 jahA ThANapade' Urdhva candrasUrya0 yathA sthAnapade sthAnapadaM prajJApanAsUtrasya dvitIyaM padam tatra sthAnapade yathA kathitaM tathaiva ihApi jJAtavyam kiyatparyanta ? tatrAi-'jAva majjhe ittha IsANavaDisae' yAvat madhye'tra IzAnAvataMsakaH pnycmo'vtNskH5| prajJApanAyAH dvitIye sthAnapade cedam-'uDraM caMdimasariyagahagaNanakkhattatArArUvANaM vahUI joyaNasayAI bahUI joyaNasahassAI pahuI joyaNatayasahassAI bahugAo joyaNakoDIo, bahugAo joyaNakoDAkoDobho uDUM upapattA entha NaM ImANe NAmaM kappe pannatte pAIpaDINAyae udINa. dAhiNavitthinne addhacaMdasaMThANasaMThira, acimAlibhAsarAsivaNNAbhe asaMkhejjAmo joyaNakoDibho asaMkhenjAo joyagakoDAkoDIo AyAmavikhabheNaM asaMkhe jmAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM, savva AyaNAmae acche jAva paDirUdhe, Upara candramA sUrya ko ullaGghana kara Age jAne para yAvat prajJApanA satra ke dvitIya sthAna pada meM jaisA kahA gayA hai usI ke anusAra (jAva majhe IsANavaDe sae mahAvimANe) madhyabhAga meM yAvat IzAnA. vataMsaka-pAMcavAM avataMsaeka vimAna AtA hai| prajJApanA ke dvitIya sthAna pada meM yaha pATha isa prakAra se hai-'ucaMdima sUriyagahagaNanakkhattatArArUpANaM yahUiM joyaNasayAI bahajoyaNa sahassAI bahUI joyaNasayasahassAI bahugAyo joraNa koDIo bahugAo joyaNakor3A kor3Io ur3auppaittA etyaNa IsANe NAme kappe pannatta, pAIgapaDINAyae, udINa dAhiNa visthinne addha caMdasaMThANasaMThie, accimAlibhAsarAsivaNNAbhe, asaMkhejjAo joyaNakor3Io asaMkhejAo, joyaNakoDAkoDIbhI AyAmavikkhaMbheNaM, asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM, sArayaNAmae, acche jAva paDirUve, tattha IsANagadevANaM aTThAvIsaM 'ullU caM demasUriya. jahA ThANapade0 352 yadramA bhane saya 68 dhAna 11 jAya tyAre yAvat prajJApanA sUtranA bIjA sthAnapadamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che, te ja pramANe madhyabhAgamAM yAvat IzAnAvataMsaka pAMcamuM avataMsaka-vimAna Ave che. prajJApanA sUtranA bIjA sthAna padamAM A pATha A rIte che. " caMdimasUriyagahagaNanakkhattArArUvANa bahUiM joyaNasayAI bahUiM joyaNasahassAI bahUI joyaNasayasayasahassAI bahugAo joyaNakoDIo bahugAo joyaNakoDAkor3Io uTTa upapattA ettha NaM IsANe NAme kappe paNNatte pAINapaDiNAyae, udINadAhiNavitthinne addha'caMdasaMThANasaMThie, accimAlibhAsarAsivaNNAbhe, asaMkhejjAo, joyapakoDAkoDIo AyAmavikkhaMbheNaM, asakhejjAo joyaNakoDAkoDIo parikkheveNaM, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU01 izAnendra vaktavyatA 3 " tasya NaM IsANagadevANaM aTThAvIsa vimANAvAsasayasahassA bhavatIti makvAyaM tenaM vimANA sanArayaNAmayA jAna paDivA / tesi NaM bahumajjhadesabhAe paMcavarDisayA padmatA, taM jahA - aMkana Disae 1, phalihavarDisae 2, rayapavarDisae 3. jAya rUSavarDisara 4 " iti saMgrAhyam / asyAgre 'majjhe ittha IsANavaDisae' ityAdi saMyojyam / Urdhva candrasUryagrahanakSatratArArUrANAm bahUni yojanazatAni bahUni yojana sahasrANi bahUni yojanazatasahasrANi Urdhvamutpazya atra khalu IzAno nAmakalpaH jhataH prAcIpatIcyAyataH, udagdakSiNavistIrNaH, ardhacandrasaMsthAnasaMsthitaH, arvimalamAsarAzi varNAmaH asaMkhyeyA yojanakoTayaH asaMkhyeyA yojanakoTikoTayaH AyAmaviSkambhega, asaMkhyA yojanakoTikoTayaH parikSepeNa, sarvaratnamayaH acchaH yAvat pratirUpaH / tatra khalu IzAnakadevAnAmaSTAviMzatirvimAnAvAsavimANAvAsa saya saharasA bhavatiti makkhAyaM, teNaM vimANA sadhvarathaNAmayA jAya paDivA / tesi NaM bahumajjhadesabhAe paMcavarDisayA paNNattA, taM jahA - aMkavaDisa e 1, phalihabaDisae' ityAdi pATha lagAnA cAhiye / arthAt bahusamaramaNIya bhUmibhAga se Upara caMdra evaM sUrya tathA graha nakSatra, aura tArArUpa ina se bhI saikaDoM yojano taka aneka hajAroM yojano aneka lAkhoM yojanoM taka dUra Age jAne para ThIka isI sthAna para IzAna nAma kA kalpa kahA gayA hai / yaha kalpa pUrva pazcima taka lambA aura uttara dakSiNa taka caur3A hai| tathA arddhacandra ke jaisA AkAra vAlA hai| agni kI jvAlA ke jaisA varNavAlA hai| isakA AyAma viSkaMbha asaMkhyAta koDAkor3I yojana kA hai| aura parikSepa bhI isakA savvarayaNAmae, acche jAva paDirUve, tattha IsANagadevANaM aTThAvIsa vimANAvAsa saharasA bhavatItimakkhAyaM teNa vimaNA khavvarayaNAmayA jAva parisvA tersi NaM bahumajjhasabhAe paMcavarDisayA paNNattA ta jahA - akavarDisae 1, phalihavaDisae' ityAdi pATha lagAvI levA arthAt khaDusamaramaNIya bhUmibhAgathI upara caMdra ane sUrya tathA graDa, nakSatra ane tArArUpa ethI paNa sekaDA ceAjana sudhInA aneka hajAre ceAjana aneka lAkha ceAjana sudhI AgaLa dUra jAya tyAre kharekhara eja sthAna para izAna nAmanA kalpa kahela che. A 95 pUrva ane pazcima sudhI lAMbe ane uttara dakSiNa sudhI paheALA che. temaja a`caMdranA jevA AkAravALe che. agninI javAlA jevA vaNu - vALA che. tenA AyAma viSNubha eTale ke lakhAI ane paheALAI asa khyAta kADAkIDI ceAjananA che. ane parikSepa-dherAvA paNa tenA taiTaleA ja che. bha0 61 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsne zataptahasrANi bhavantItyAkhyAtam / tAni khalu vimAnAni sarvaratnamayAni yAvat patirUpANi / teSAM khalu bahumadhyadezamAge pazca avataMsakAH prajJatA, tadyathA'aGkAvataMsakaH1, sphaTikAvataMsakaH2, ratnAvataMsakaH3, jAtarUpAvataMsakaH4' iti / 'majjhe ittha' madhye'tra eteSAM madhye 'IsANavaDiMsara' IzAnAvataMsakaH paJcamaH / IzAnAvataMsakanAmakaM mahAvimAnaM vartate iti bhaavH| 'seNaM IsANavaDeM sae mahAvimANe' tat khalu IzAnAratasakaM mahAvimAnam 'addhaterasajoyaNasayasahassAI' arddhatrayodazayojanazatasahasrANi sArddhadvAdazalakSapramANakam (1250000) ityarthaH AyAmaviSkambheNa 'evaM jahA dasamasae sakavimANavattavvayA sA iha vi IsANassa niravasesA bhANiyavA' evaM yathA dazamazatake SaSThoddeza ke zaka vimAnavaktavyatA sA ihApi IzAnasya niravazeSA bhaNitavyA bhagavatIdazamazatake yathA zakrasya itanA hI hai / yaha sarvaratnamaya hai / accha-svaccha hai, yAvat pratirUpa hai| isameM IzAnaka devoM ke 28 lAkha vimAnAvAsa haiN| ye vimAna sarvarasna maya yAvat pratirUpa haiM, ina vimAnoM ke bahumadhyapradezabhAga meM pAMca avataMsaka kahe gaye haiM / unake nAma isa prakAra se hai-1 aMkAvataMsaka, 2 sphaTikAvataMsaka, 3 ratnAvataMsaka, 4 jAtarUpAvataMsaka inake madhya meM yaha pAMcoM IzAnAvataptaka nAma kA mahAvimAna hai| 'seNaM IsANavaDe sae mahAvimANe' yaha IzAnAvataMsaka nAmakA mahAvi. mAna' addhaterasajoyaNasayasahassAi' 1250000 yojana kA lambA cauDA hai| evaM jahA dasamasae sakkavimANavattavyayA sA ihA vi IsA. Nassa niravasesA bhANiyavyA' isa prakAra kI jaisI dazaveM zataka ke chaThe uddezaka meM zakravimAna ke sambandha meM vaktavyatA kahI gaI hai vahI vktA saMpUrNa ratnamaya che. accha svaccha che. yAvat pratirUpa che. AmAM IzAnaka devanA aThyAvIsa lAkha vimAnAvAsa che. A vimAna sarva ratnamaya thAvat pratirUpa che. A vimAnanA baha madhyadezabhAgamAM pAMca avataMsaka vimAno kahyA che. tenA nAme A pramANe che. aMkAvataMsaka 1, sphaTikAvata. saka 2, ratnAvalaMsaka 3, jAtarUpAvataMsaka 4, ane tenI madhyamAM A pAMcamuM zAnAvata' nAmanu mahAvimAna 2. 'se NaM IsANavaDe sae mahAvimANe' mA thAnAvata' nAmanu mAvimAna 'addhateramajoyaNasayasahassAI' 1250000 sAmA2 vAsa yobhana aim pANI che. 'evaM jahA dasamasae sakkavimANabattavvayA sA IhA vi ImANasa niravasesA bhANiyavvA' yA viSayamA vA rIte dazamAM zatakanA chaThThA uddezAmAM zaka vimAnanA saMbaMdhamAM kathana kara. vAmAM AvyuM che te ja pramANenuM kathana ahiyAM paNu-eTale ke A IzAna praka zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU01 izAnendravaktavyatA 483 vaktavyatA kathitA sA vaktavyatA IzAnapakaraNe'pi vAcyA anena yat sUcitaM tadityam avagantavyam , tathAhi-'addha terasajoyaNasayasahassAI AyAmavikkhaM bheNaM guNayA: lIsaM ca saya sahassAI bAvannaM ca sahassAiM aTThaya aDayAle joyaNasae parikkheveNaM' ityAdiarddhatrayodaza yojanazatasahasrANi sArddhadvAdazalakSayojanAni (1250000) AyAmaviSkaMbhega ekonacatvAriMzat ca zatasahasrANi dvipaJcAzat sahasrANi aSTa ca aSTacatvAriMzad yojanazatAni aSTacatvAriMzadadhikASTa zanayojanAni (3952848) parikSepeNa paridhinA, ityAdi / kiyAyantaM dazamazatakIyazakravaktavyatAvAcyA tatrAha-'jAva AyarakkhaMti' yAvat AtmarakSakA iti tatra dazamazata ke SaSThoddezake'pi 'evaM jahA mariyAbhe' ityuktaM tena sUryAbhaprakaraNamatra vAcyam 'ThitI sAtiregAI do sAgarovamAI' sthitiH sAtirekAni dvisAgaropamAni IzAnasya sthitiH vyatA yahAM para bhI-IzAna prakaraNa meM bhI kahanI caahiye| isase josUcita huA hai vaha isa prakAra se haiM 'addhaterasajoyaNasayasahassAI AyAmavikkhabheNaM guNayAlIsaM ca sayasahassAI bAvannaM ca sahassAiM aTThaya aDayAle joyaNasae parikkheveNa' ityAdi isa IzAnAvataMsaka mahAvimAna kA AyAma viSkaMbha 1250000 sADhe bAraha lAkha yojana kA hai tayA parikSepa isakA 3952848 yojana kA hai| yaha zakra vaktavyatA yahAM 'jAva AyarakkhaM ti' 10 veM zataka ke chaThe uddezaka ke isa pATha taka kI grahaNa kara kahane kI bAta kahI gaI hai / so isase yaha phalita hotA hai ki yahAM evaM jahA sUriyAbhe' ke anusAra sUryAbha prakaraNa kaha lenA caahiye| kyoMki usa 10 veM zataka ke chaThe uddezaka ke anta meM yaha pATha kahA gayA hai| 'ThiI sAtiregAI do sAgarovamAI IzAnendra kI sthiti do sAgaropama se kucha raNamAM paNa samajI levuM. A kathanathI je sUcita thayuM che te A pramANe che. 'addhaterasajoyaNasayasahassAI AyAmavikkhabheNaM guNayAlIsaM ca sayasahassAI bAvannaM ca sahassAI advaya aDayAle joyaNasae parikkheveNa' tyAhi / IzAnAvataMsaka mahAvimAnane AyAma niSphabha laMbAI pahelAI 1250000 sADA bAra lAkha yojanA che. temaja tene parikSepa-gherA 3952848 ogaNacAlIsa lAkha bAvana hajAra AThaso aDatAlIsa ejanane che. A zatavyatA maDi 'jAva Ayarakkhati' sabhA zatanA cha4 zAna mA 54 sudhA arae 421Anu cha, tethI ye isita thAya cha-mahi evaM jahA sUriyAbhe' se kyana pramANe sapUna sUryAsa 4265 mA 4 joIe. kemake-te dazamAM zatakanA chaThThA uddezAnA aMtamAM A pATha kahevAmAM mAvata cha. 'ThiI sAiregAI do sAgarovamAI' zAnendra panI sthiti meM sAsa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 bhagavatIstre sAtirekA dvisAgaropamAtmiketyarthaH 'sesa tNce| zeSaM tadeva etadatiriktamanyatsarva zakrasya yathA kathitaM tatsarvamapi atrAnumandheyameva ki patparyantaM vaktavyam tatrAha'jAva IsANe devide devarAyAra' dazamazanake mUryAbhadevAtidezena sUryAbhaprakaraNaM sarva paThitavyamiti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, he bhadanta ! IzAnendraviSaye yat devAnupiyega kathitaM tat sarva satyameva ityAdi yAvadviharati / / 01 / / // iti zrI vizvavikhyAta-jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyA zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake paJcamoddezakaH smaaptH||17-5|| adhika kahI gaI hai| 'sesaM taM ceva' isa kathana se atirikta bAkI kA aura saba kathana IzAnendra kA zaka ke kathana ke jaisA hI hai| isa prakAra se yaha devendra devarAja IzAna hai / tAtparya kahane kA aisA hai ki yahAM IzAnendra kI jo vaktavyatA kahI gaI hai| usa vaktavyatA se atirikta aura saba vaktavyatA zaka kI vaktavyatA ke anusAra hI hai| yaha zaka sambandhI vaktavyatA 10 ve zataka ke chaThe uddezaka meM kahI jA cukI hai| zakra kI vaktavyatA meM sUryAbhadeva kI vaktavyatA grahaNa karake kahane kI bAta kahI gaI hai| ataH yahAM para bhI sUryAbhadeva prakaraNa saSa kahalenA caahiye| 'sevaM bhate ! sevaM sate ! tti' isa prakAra se prabhu dvArA isa 5mathI 3 madhi, 4AmA mAvI che. 'sesa ta ceva' pUrvarita 4yanayA bAkInuM anya saghaLuM kathana IzAnendranuM zakanA kathana pramANe ja che. A rItane A devendra devarAja IzAna che. A kathananuM tAtparya evuM che ke--ahiM IzAnendranA saMbaMdhamAM je varNana karavAmAM AvyuM che, te varNanathI bhinna anya saghaLuM varNana zakanA varNananI mAphaka ja che. ane zaka saMbaMdhanuM varNana dazamAM zatakanA chaThThA ude. zAmAM kahevAI gayuM che. zakanA varNanamAM sUryAbhadevanuM varNana grahaNa karavAnI vAta kahI che. jethI ahiyAM paNa saMpUrNa sUryAbhadevanA prakaraNanuM kathana karI sevAnusakhe. 'sevaM bhate ! seva bhate ! tti' mA zata mA viSayamA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u05 sU01 izAnendravaktavyatA 485 viSaya meM spaSTIkaraNa ko sunakara gautama ne unase kahA-he bhadanta ! Apake dvArA pratipAdita yaha viSaya sarvathA satya hai-jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke sattarahaveM zataka kA pAMcavAM uddezaka samApta // 17-5 // prabhu e karela spaSTIkaraNane sAMbhaLIne gautamasvAmIe teone kahyuM ke huM bhagavana Ape pratipAdana karela A viSaya sarvathA satya che. arthAt jevI rIte Ape kahyuM che te temaja che he bhagavAna Ape je pramANe kahyuM che te yathArtha che A pramANe kahIne te gautamasvAmI yAvat pitAnA sthAna para virAjamAna thaI gayA che sU0 1 jaina cArya jainadharmadivAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane pAMcame udezaka samAsa 17-15 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 bhagavatIsUtre ___atha SaSThoddezakaH praarmyte| pazcamoddezake IzAnasabhAvaktavyatA kathitA / SaSThoddezake tu kalpAdiSu pRthivIkAyikajIvotpattiH kathyate ityevaM saMbandhena AyAtasya SaSToddezakasye HIN SABAyatA damAdimaM sUtram-'puDhavikkAie NaM bhaMte !' ityaadi| __ mlam-puDhavikkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae samohaNittA je bhavie sohamme kappe puDhavikAiyattAe uvAjjittae? se NaM bhaMte ! kiM puTiva uvavajittA pacchA saMpAuNejjA puviM saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA ? goyamA ! purvi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA pudi vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA / se keNaTeNaM jAva pacchA uvavajjejjA ? goyamA! puDhavikAiyANaM tao samugdhAyA pannattA taM jahA veyaNAsamugghAe kasAyasamugghAe maarnnNtiysmugghaae| mAraNaMtiyasamugghAeNa samohamANe deseNa vA samohaNai saveNa vA samohaNai deseNa vA samohamANe puviM saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA sabveNaM samohaNamANe puci uvavajjejA pacchA saMpAuNejjA se teNaTeNaM jAva uvvjijjjaa| puDhavikAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe jAva samohae, samohaNittA je bhavie IsANe kappe puDhavi0 evaM cetra IsANe vi evaM jAva accuyagevijjaaNuttaravimANe IsippabhArAe ya evaM cev| puDhavikAie NaM bhaMte ! sakkarappabhAe puDhavIe samohae samohaNittA je bhavie sohamne kappe puDhavi0 evaM jahA rayaNappabhAe puDhavIkAie uvavAio evaM sakkarappabhAe vi puDhavikkAio uvavAe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0487 yavvo jAva IsippabhArAe evaM jahA rayaNappabhAe vattavvayA bhaNiyA evaM jAva ahe sattamAe samohae isIpabhArAe uvavAeyatro sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti ||suu01|| sattarasasae chaTro uddeso smtto||17-6|| chAyA-pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! asyAH ratnapabhAyAH pRthivyAH samavahataH samavahatya yo bhavyaH saudharme kalpe pRthivIkAyikatayA utpattum sa khalu bhadanta ! ki pUrvamutpadya pazcAt saMprApnuyAt pUrva saMpAppa pazcAt utpadheta ? gautama ? pUrva vA utpadya pazcAt prApnuyAt pUrva vA pApya pazcAd utpadyeta tat kenArthena yAvat pazcAt utpadheta ? gautama ! pRthivIkAikAnAM trayaH samudghAtAH prajJaptA: taghayA vedanAsamudghAtaH 1, kaSAyasamudghAtaH2, mAraNAntikasamudghAtazca mAraNA ntikasamudghAtena samavahanyamAnaH dezena vA samavahanti sarveNa vA samavahanti dezena vA samavahanyamAnaH pUrva sampApya pazcAt utpayeta sarveNa samavahanyamAnaH pUrvamutpadha pazyAt saMprApnuyAt tat tenArthena yAvat utpadheta / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH yAvat samavahataH samavahatya yo bhavyaH IzAne kalpe pRthivI0 evameva IzAne'pi evaM yAvat acyutapraiveyakAnuttaravimAne ISat mAgmArAyAM ca evameva / pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! zarkarAmamAyAM pRthivyAM samavahatA samavahatya yo bhavyaH saudhameM kalpe pRthivI0 evaM yathA ratnaprabhAyAM pRthivIkAyikA upapAtitaH, evaM zarkarAmabhAyAmapi pRthivIkAyika utpAtitavyaH yAvat ISatmAgmArAyAm evaM yathA ratnapabhAyAH vaktavyatA bhaNitA evaM yAvat adhaHsaptamyAM samavahataH ISat prAga mArIyAm utpAtayitavyaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 1 // saptadazazatasya SaSThodezaH samAptaH // 17-6 // _ chaThe uddeze kA prAraMbha pAMcaveM uddeze meM IzAnasabhA kI vaktavyatA prakaTa kI gaI hai| aba isa chaThe uddeze meM kalpAdikoM meM pRthivIkAyika jIvoM kI utpatti kahanI hai, isI sambandha se isa chaThe uddeze kA prArambha huA hai| isakA cha uddezAne prAraMbhapAMcamAM uddezAmAM izAnendranI sabhAnA saMbaMdhamAM kathana karavAmAM AvyuM che. have A chaThThA uddezAmAM kapAdikamAM pRthvIkAyika jIvanI utpattine viSaya kahevAmAM Avaze A saMbadhathI A chaDA udezAne prAraMbha karavAmAM AvyA che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bhagavatIce TIkA-'puDhavikAie paM bhaMte !' pRthivIkAyikA khalu bhadanta ! 'imIse rayaNappamAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'samohae' samavahataH mAra NAntikasamudghAtaM kRtvetyarthaH 'samohaNittA' samavahatya-samudghAtaM kRtvA 'jo' yA ko'pi 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'puDhavikkAiyattAe' pRthivIkAyikatayA pRthivIkAyikajIvasvarUpeNetyarthaH 'ukvajjittae' utpattuM 'bhavie' bhavyaH yogyaH, he bhadanta ! yaH pRthivIkAyiko jIvaH ratnamabhAyAM pRthivyAM mAraNAntika samudrAtaM kRtvA saudharme kalpe utpattiyogyaH 'se NaM bhaMte !' sa pRthivIkAyiko jIta khala bhadanta ! 'kiM pubdhi upavajjitA' kiM pUrvamutpadya 'pacchA saMpAuNejjA' pAbAda saMpApnuyAt AhArapudgalagrahaNaM kurgadityarthaH athavA 'pubdhi vA saMpAuNittA' Adi sUtra 'puDhadhikkAe NaM bhaMte' ityAdi sUtra hai-- 'puDhadhikkAieNaM bhaMte!hamIse rayaNamAe puDhavIe' ityAdi TIkArtha-'puDhavikkAjhyaNaM bhate! koI pRthivIkAyika jIva imIse rapaNappabhAe puDhavIe' isa ratnaprabhApRthivI meM 'samohae' mAraNAntika samudghAta se samavahata hoveM, 'samohaNittA' aura vaha mAraNantika samu. ghAta karake 'jo bhavie sohamme kappe' jo saudharmakalpa hai usameM 'puDhavikkAiyattAe uvavajjittae bhavie' pRthivIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya ho-arthAt koI pRthivIkAyika jIva he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivo meM aisA hai kI jo vahA~ mAraNAntika samudghAta karake saudharmakalpa meM pRthivI kAyikarUpa se hI utpanna hone ke yogya hai| 'se NaM bhaMte ! ki pundhi uvadhajjittA' to aisA vaha pRthivIkAyika jIva he bhadanta ! kyA pahile vahAM utpanna hokara 'pacchA saMgAuNejjA' pazcAt AhAra "puDhavikkAieNaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe" tyA TIAya--puDhavika'ie Na bhaMte !" vI4i 1 "imIse rayaNappabhAe puDhI" mA ratnaprabhA pRthvImA 'samohae" bhArayanti samudadhAta 12 "jo sohamme kappe" 2 saudharma 85 cha, tabhA "puDhavi. kakAiyattAe uvavajjittae bhavie" pRthvI4i 35thI utpanna thAne yogya hAya arthAt he bhagavana keI pRthvikAyika jIva ratnaprabhA pRthvI mAM evA che ke je tyAM mAraNatika samuduvAta karIne saudharmakalpamAM pRthvIkAyika rUpathI ja utpanna yavAna yogya cha "se NaM bhaMte ki puntri uvavajjittA" to mevAta vIyi 71 8 lagavana zu. 5i tyA panna 22 "pacchA saMpAuNejanA" pachIthI mADAra purAne praNa 42 cha ? 25thA to 'puTvi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0 4.9 pUrva vA saMpApya AhArapudgalagrahaNaM kRtvA 'pacchA uvavajjejjA' pazcAt utpadheta ? yo jIvaH ratnaprabhApRthivyAM mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA saudharme valpe utpattiyogyaH sa pRthivIkAyiko jIvaH pUrva saudharmakalpe utpadya pazcAdAhArapudgalAn gRhNAti uta pUrvam AhArapudgalAn AdAya pazcAtsaudharmakalpe utpadyate iti praznAzayaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'puliM vA uvavajjittA' pUrva vA utpadya 'pacchA saMpAuNejjA' pazcAt saMprApnuyAt pudgalagrahaNaM kuryAdityarthaH 'pundhi vA saMpAuNittA' pUrva vA saMpApya-pudgalagrahaNaM kRtvA 'pacchA upavajjejjA' pazcAt utpadyeta / he gautama! pRthivIkAyiko jIvaH mAraNAntikasamudghAtena ratnaprabhApRthivIto niHsaran saudharmakalpagamanayogyaH pUrva saudharmakalpe utpadyate pazcAt pudgaloM ko grahaNa karatA hai ? yA 'pubdhi vA sApauNittA pacchA uvaSa jjejjA' pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa karake bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? arthAt ratnaprabhApRthivI meM vartamAna jo pRthivIkAyika jIva vahA~ maraNAntika samudghAta karake saudharma kalpa meM utpatti ke yogya hai to aisA vaha pRthivIkAyika jIva pahile saudharmakalpa meM utpana hokara pazcAt AhArapudgakoM ko grahaNa karatA hai ? yA pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa karake pazcAt saudharma kalpa meM utpanna hotA hai ? aisA isa prazna kA Azaya hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! 'pundhi vA uvavajjittA, pacchA saMpAuNejjA' vaha jIva vahAM pahile utpanna ho jAtA hai / pazcAt pudgaloM ko grahaNa karatA hai aisA bhI hai aura 'punvi vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA' pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa karatA vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA" 53ai mAhA2 purAne aDazana.ta pachI tyAM utpanna thAya che? athata ratnaprabhA pRthvImAM rahenArA je pRthvI kAyikajIve tyAM mAraNAnika samudughAta karIne saudharmaka95mAM utpattine gya che. to evA te pRthvIkAyika jIva pahelAM saudharmaka9pamAM utpanna thaIne pachIthI AhAra pudgalene grahaNa kare che? athavA pahelAM AhAra padralene grahaNa karIne pachIthI saudharmaka9pamAM utpanna thAya che ? evI rItane mA prshn| 5 zaya cha tenA uttaramA prabhu 4 cha ?--"goyamA" "3 gautama "puvvi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA" te 41 pAIlA tyA utpanna thaI jAya che. ane pachIthI AhArapudgalene grahaNa kare che. evuM 55 cha, bhane "puvvi vA saMpAuNitto panchA uvavajjejjA" 5i mAhAra pudgalene grahaNa kare che ane pachIthI tyAM utpanna thAya che, evuM paNa bha0 62 zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI pudgalagrahaNaM karoti pUrva pudgalagrahaNaM kutyA pazcAdutpayate, evaM rUpeNa utpattisamAptyo ne pUrvAparIbhAvaniyamaH kintu kadAcit pUrvamutpadya pazcAt pudgalAn gRhNAti pUrva pudrasapAhaNaM kRtvA pazcAd utpadyate iti uttarasyAzaya iti / jIvo mAraNAntikA samudyAtAnivRttya yadA pUrvazarIraM sarvathA parityajya kandukagatyA sarvAtmapadezaH saha utpatipadezaM gacchati tadA pUrva samutpanno bhavati pazcAt pudgalAn Aharati parantu yadA maraNasamudghAtaM kurvanneva mriyate tadA IlikAgatyA utpattisthAnameti tadA mayA hai pazcAt vahAM utpanna ho jAtA hai-aisA bhI hai| tAtparya isakA aisA hai ki saudharmakalpa meM gamana ke yogya koI pRthivIkAyika jIva ratnaprabhA pRthivI se nikalakara saudharmakalpa meM utpanna ho gayA to aisA vaha jIva vahAM utpanna hokara ke bAda meM AhArapudgaloM ko grahaNa karatA hai, tathA pahile se hI AhArapudgaloM ko grahaNa karake pazcAt vahA~ utpanna ho jAtA hai, isa rUpa se pazcAt utpatti aura samApti meM pUrvApara bhASa rUpa niyama nahIM banatA hai| parantu phira bhI isa uttara ko kevala yahI mAzaya hai ki kadAcit pahile yaha utpanna hokara bAda meM . AhArapudgalo ko grahaNa karatA hai / aura pahile AhArapudgaloM ko grahaNakara bAda meM vaha vahAM utpanna hotA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra se samajhanA cAhiye / jaSa jIva mAraNAntika samudghAta se nivRtta ho jAtA hai aura pUrva zarIra ko sarvathA chor3a detA hai, taba vaha apane utpatti che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-sauSamakalapamAM gamana karavAne gya phAI pRthvIkAyika jIva ratnapabhA pRthvImAM hoya ane te mArAntika samuddaghAta karIne te ratnaprabhA pRthvIthI nIkaLIne sIdhamakalpamAM utpanna thaI jAya to e te jIva tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra pulane grahaNa kare che, tathA pahelAMthI ja AhAra pudgalene grahaNa karIne pachIthI tyAM utpanna thaI jAya che A rIte te pachIthI utpatti ane samAptimAM pUrvApara bhAvarUpa niyama banate nathI. paraMtu A uttarane kevaLa e ja Azaya che ke-kadAcita pahelAM te utpanna thaIne te pachI AhAra pudgalene grahaNa kare che. ane kaIvAra pahelAM AhAra pudagalone grahaNa karIne te pachI te tyAM utpanna thAya che. A kathananuM spaSTIkaraNa A pramANe che-jyAre jIra mAraNAtika samudughAtathI nivRtta thaI jAya che, ane pUrva zarIrane sarvathA choDI de che. tyAre te pitAnA utpatti sthAnamAM daDAnI mAphaka pitAnA saghaLA AtmapradezonI sAthe ja cAlyA jAya che, e sthitimAM te pahelAM tyAM utpanna zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0499 pugalagrahaNaM karoti pazcAdutpadyate tathA pUrvazarIrasthajIvapradezAn saMhRtya kandukagatyA samastajIvapradezairutpattikSetraM gacchati tadA pUrvamutpadya pazcAtpudgalagrahaNaM karoti / punaH praznayati-' se keNaTeNaM jAva pacchA avajjejjA' tat kenArthena yAvat pathAt utpayeta, atra yAvatpadena 'pundhi vA' ityArabhya 'saMpAuNittA' etadantasya sarvayogyasthAna meM kanduka ke jaisA samasta apane AtmapradezoM ke sAtha hI calA jAtA hai| aisI dazA meM 'vaha vahAM pahile utpanna ho jAtA hai aura pAda meM AhAra pudUgaloM ko-audArika, tejasa, kAmaNa, tIna zarIra, AhAra paryApti, zarIraparyApti, indriyaparyApti, zvAsocchvAsa paryApti, ina cAra posiyoM ke yogya pudgaloM kA grahaNa karanA isakA nAma AhAra hai-so apane yogya zarIra aura paryAptiyoM ke pudgaloM ko grahaNa karane lagatA hai jaba jIva apane utpatti yogya sthAna meM IlikA kI gati se mAraNAntika samudghAta karatA huA pahuMcatA hai- taba vaha pUrNa AtmapradezoM se vahAM nahIM pahuMcatA hai kintu kuchekahI AtmapradezoM se vaha yahAM pahuMcatA hai-aisI dazA meM vaha vahA~ pahile AhArapubaloM ko grahaNa karatA hai bAda meM vahAM utpanna hotA hai / ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM jAva pacchA udA. jejjA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki vaha pRthivI. kAyika jIva vahAM pahile utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra karatA hai| aura pahile AhAra karatA hai bAda meM utpanna hotA hai ? yahAM thaI jAya che ane te pachI AhAra pudgalene-eTale ke dArika, tejasa, ane kAzmaNa e traNa zarIra-AhAra paryApti zarIra paryApti, Indriya pati ane zvAse zvAsa paryAptine yogya pudgalanuM grahaNa karavuM tenuM nAma AhAra che. te pitAne yogya zarIra ane paryAptinA pudgalene grahaNa kare che. tathA jyAre jIva pitAnA utpatti yogya sthAnamAM ilikAnI gatithI mAra zutika samudughAta karatAM karatAM pahoMce che, tyAre te pUrNa AtmapradezothI tyAM pahoMcatA nathI. paNa kaMIka AtmapradezothI te tyAM pahoMce che. e paristhitimAM te tyAM pahelAM AhAra pudgalene grahaNa kare che. ane bAdamAM tyAM utpanna thAya che. zana gautama svAmI prabhune me pUche cha hai-"se keNadveNaM jAva pachA uvavajjejjA" 8 sAn bhA5 me // 4 // 2 4 ch| pRthvI4i jIva pahelAM tyAM utpanna thaI jAya che. ane te pachI AhAra kare che. ane koIvAra pahelAM AhAra kare che ane bAdamAM utpanna thAya che? ahiyAM yAvat zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pura bhagavatI sUtre " syApi grahaNaM kartavyamiti / bhagavAna (ha- 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'puDhavIkAiyANaM tao samugdhAyA paNNattA' pRthivIkAyikAnAM trayaH samudghAtAH 'taM jahA ' tadyathA 'veyaNAsamugdhAra' vedanAsamudghAtaH 1, 'kasAyaM samugdhAe ' kapAyasamudghAtaH 2 ' mAraNaM tiyasamugdhAra mAraNAntikasamudghAtaH 3, tatra 'mAraNaMtiyasamugdhAraNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai savveNa vA samohaNa' mAraNAMtika samudghAtena samavahanan dezena vA samavahanti sarveNa vA sama vahanti / ayaM bhAvaH yadA mAraNAntikasamudghAtagato jIvo mriyate tadA IlikAgazpotpattidezaM prApnoti tatra ca jIvadezasya pUrvadehe eva sthititvAt dezasya cotpattideze prAptatvAt dezena samavahantIti kathyate yadA tu mAraNAntikasamudghA 4 yAvata zabda se yahI 'purvitra vA' se lekara saMpAuNittA' taka kA saba pATha grahaNa kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! he gautama! 'puDhavIkAie NaM tao samugdhAyA paNNattA' pRthivIkAyika jIvoM ke tIna samudghAta kahe gaye haiM aura ve 'taM jahA' isa prakAra se haiM-'beyaNA samugdhAra, kalAsamugdhAe, mAraNaMtiyasamugdhAe' vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, aura mAraNAntikasamudghAta 'mAraNaMtiya samugdhAraNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNa, savveNa vA samohaNaI' jIva jaba mAraNAntikasamudghAta karatA huA hI maraNa ko prApta ho jAtA hai tatha vaha IlikA gati se utpati yogya sthAna meM jAtA hai taba usake kucha Atmapradeza to utpatti sthAna meM pahuMca jAte haiM aura kucha pradeza pUrvadeha meM rahate haiM, aisI sthiti meM vaha jIva deza se samavahata honA hai isIliye deza se samavahata hotA hai aisA kahA gayA hai / aura jaba mAraNA zahathI "duvvi vA" me pahathI bahane "saMpAuNittA" sudhIne sadhI pAha aDaza thayo che. yA praznanA uttaramAM alu De - " goyamA" he gItama "puDhavIkAiyANaM tao samugdhAyA paNNattA" pRthvI alivAne traSu sabhudddhAta hyA che bhane "taMjahA " ma rIte che. "veyaNAsamugdhAe, kasAyasamugdhAe, mAraNaMtiya samugdhAe" vehanA samudghAta, uSAya sabhuddhAta bhane bhArazAMti sabhudddhAta " mAraNaMti yasa mugdhAraNaM samohaNamANe deseNa vA mohaNai savveNa vA samohaNai " jItra jyAre mAraNAMtika samuddAta karatAM karatAM ja marI jAya che, tyAre te likA gatithI utpatti cAgya sthAnamAM jAya che, tyAre tenA kaIka Atmapradeze! te utpatti sthAnamAM pahoMcI jAya che, ane kaiMka Atmapradeza pahelAnA zarIramAM rahe che. e sthitimAM te jIva dezathI samavahata (AghAta pratyAghAta zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0 493 tAt pratinivRttya pUrva zarIraM sarvathA tyaktvA pUrvazarIrasya sarvapradezasaMharaNataH kandukagatyotpattidezaM gacchati tadA 'sarveNa samavahanti' ityucyate / 'deseNa vA samo.' haNamANe' tatra dezena samavahanan IlikAgatyA gacchan 'pubdhi saMpAuNitA paNa uvavajjijjA' pUrva saMprApya pudgalAn gRhItvA pazcAt utpadyate 'samveNa samohaNamANe' sarveNa samavahanan kandukagatyA gacchan 'pubdhi uvavajjetA' pUrvamutpadya sAsmanotpAdadezamAsAdya 'pacchA saMpAuNejjA' pazyAt saMprApnuyAt pudgalagrahaNaM karotIti 'se teNaTeNa jAva uvavajjijjA' tat tenArthena yAvadutpadyeta, patra yAvatpadena 'puci vA uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA puci vA saMpAuNittA pacchA' ityetat ntikasamudghAta se nivRtta hokara pIche maraNa karatA hai taba vaha apane sarvapradezoM ko usa zarIra se saMharaNa kara kanduka kI gati se utpatti deza meM jAtA hai taya 'sarveNa samavahanti' aisA vaha hotA hai-isIliye sarvapradezoM se vaha samudghAta karatA hai-aisA kahA gayA hai| 'deseNa samohaNamANe pubdhi saMpAuNittA pacchA uvavanjinA' atA deza se samavahata huA vaha jIva pahile pudgaloM ko grahaNa karake pIche utpanna hotA hai, aura (savveNa samohaNamANe pudiva uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA) sarvarUpa se samavahata huA vaha kanduka gati se jAkara pahile utpanna hokara bAda meM pudgaloM ko grahaNa karatA hai| 'se teNDeNaM jAca uvavajjijjA' isI kAraNa he gautama! maine aisA kahA hai ki yAvata utpanna hotA hai| yahAM yAvat zabda se 'puddhi vA uvavajjijjA, pacchA saMpAuNejjA, puddhi vA saMpAuNittA pacchA' isa pATha kA grahaNa huA hai| thAya che, tethI deza samavahata thAya che tema kahyuM che. ane jyAre jIva mAraNAblika samuddaghaDatathI nivRtta thaIne pachI mare che, tyAre te potAnA sarvapradezane e zarIrathI saMharaNa karIne daDAnI gatithI u5tti dezamAM jAya che. tyAre "sarveNa samavahanti" se te Doya che meTA bhATa sa prazAthI te samapAta 42 cha-tama adhu cha. 'deseNa samohaNamANe puvi saMpAuNitA pacchA ubavajjinA" methI dezathI sabhapata thayeaa 01 5DesAM gavAna kaThaNa karIne pachI utpanna thAya che. ane sarva rUpathI samavahata thayela te daDAnI gatithI jaIne pahelA utpanna thaIne te pachI pudgalone grahaNa kare cha. "se teNaTeNaM jAva uvavajjijjA" te 4 / 29 thI 3 gItama! meM ye cha , yAvat 5nna thAya che. aDiyo yAvat 204thI 'pugvi vA uvabajjijjA pacchA saMpAuNejjA pubbi vA saMpAuNitto pacchA" | pAI hara thye| cha. "puDhavIkAieNaM bhaMte ! imIse rayaNappamAe jAva samohae" | zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bhagavatIstra makaraNasya grahaNaM bhavatIti / 'puDhavIkAie NaM bhaMte !' pRthivIkayikaH khalu bhadanta ! imose rayaNappamAe puDhavIe' etasyAM ratnamamAyAM pRthivyAm 'jAba samohae' pAvat samavahataH mAraNAntikasamudghAtaM prApta ityarthaH 'samoiNittA' samabahatyamAraNAntikasamudghAtaM kRtvA * je bhavie' yaH ko'pi 'IsAne kappe ' IzAne kalpe 'puDhavI.' iti atraivaM pATho bodhyA tathAhi-pRthivIkAyikatayA ' unavagninae' utpattuM 'bhavie' bhavyA-yogyaH 'se bhaMte ' sa khalu prathivIkAyiko bhadanta ! 'kiM puci uvavajjittA pacchA saMpAuNejjA' kiM pUrvamutpadha utpatti prAppa pazcAt saMprApnuyAt athavA 'pundhi vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA' pUrva kA saMpApya pazcAd utpadyata ? iti praznaH / uttarapakSe pUrvokta eva pAThaH saMgrASaH / 'evaM ceva IsANe vi' evameva IzAne'pi ratnaprabhAvo niHsRtya saudharmakalpe gamana 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe jAva samohae' gautama ne isa sUtra dvArA prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! koI pRthivI. kAyika jIva isa ratnaprabhA pRthivI meM yAvat-mAraNAntikasamudghAta ko prApta huA-'samohaNittA je bhavie IsANe kappe puDhavI0 'aura mAraNAntikasamudghAta karake vaha IzAna kalpa meM pRthvIkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya huA-'se NaM bhaMte ! kiM pubdhi uvavajjittA pacchA saMpAu jjA pundhi vA saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA' to aisA vaha pRthvI kAyika jIva he bhadana ! kyA pahile vahAM utpatti ko prAptakara pazcAt AhArapunaloM ko grahaNa karatA hai, athavA pahile AhArapudgaloM ko grahaNa kara pazcAt vahAM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- evaM ceva IsANe vi' he gautama ! isa viSaya meM pUrvokta uttara pATha yahAM jAnanA sUvadvArA gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavan! koIka pRthvIkAyikajIva A ratnaprabhA pRthvImAM yAvat mAraNAnika samugdhAtane prApta 4zana "samohaNicA je bhavie IsANe kappe puDhabI0" bhane bhArata samuddaghAta karIne te jIva IzAna kapamAM pRthvIkAyika rUpathI utpanna thavAne yogya bhane "se gaM bhaMte ! ki pugvi uvavajjittA pacchA uvavajjejjA" mevA te pRthvIkAyika jIva he bhagavana! zuM pahelA utpanna thaIne pachIthI AhAra dUgalene grahaNa kare che? ke pahelA AhAra pudgalene grahaNa karIne pachIthI utpanna yAya 21 mA prazna uttaramA mahAvIra prabhuse yu, "evaM ceva IsANe vi" he gautama! A viSayamAM pUrvokta saghaLe uttara pATha ahiM paNa samaja. zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameparandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0 495 yogyajIve yathA pratipAdita tathaiva ratnabhAto niHsRtya IzAnakalpagamanayogyapRthivIkAyikasya vaktavyatA maNitavyA pUrvavadeva sarvamapi prakaraNamihApi mAnyamitibhAvaH, vadistham-'goyamA! puni vA uvavajjittA pacchA saMpAuNegnA pubbiyA saMpAuNivA pacchA uvavajjejjA' he gautama ! pUrva vA utpadya pazcAt saMpApnuyAta evaM saMpAppa pazcAt utpayeta, 'se keNaTeNaM jAva pacchA uvavajjejjA' tatkenArthena yAvat pazcAdutpadyeta, 'goyamA! puDhavIkAiyANaM tao samugghAyA paNNattA' gautama ! pRthivIkAyikAnAM trayaH samudghAtAH prajJaptAH 'taM jahA veyaNAsamugghAe phasAyasamagyAra mAraNaMtiyasamugdhAe' tadyathA vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAto mAraNAntika samapAtaH 'mAraNAMtiyasamugdhAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai samveNa pA samohaNai deseNa vA samohaNamANe pUci saMpAuNittA pacchA uvavajjijjA sampeNa cAhiye-arthAt ratnaprabhA pRthivI se nikalakara saudharma kalpa meM gamana yogya hue jIva ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai isI prakAra se ratnaprabhA pRthivI se nikalakara IzAnakalpa meM gamana yogya hue pRthivIkAyika jIva ke viSaya meM bhI vaktavyatA kahalenI cAhiye / tAtparya kahanekA aisA hai ki pUrva ke jaisA hI samasta prakaraNa yahAM para bhI lagA lenA caahiye| tadityam-'goyamA! pubdhi vA uvavajjittA pacchA saMpAuNettA. pubdhi pA saMpAraNitA pacchA uvadhajjejjA se keNaTeNaM jAva pacchA uvadhajjejjA? goyamA ! puDhavIkAjhyANaM to samudghAyA paNNattA, taM jahA-yaNA samugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNaMtiyasamugghAe mAraNaMtiyasamugpAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNamANe deseNaM vA samohaNai, sanveNa vA samohaNaha, deseNa vA samohaNamANe puvi saMpAuNisA pacchA upnarthAt ratnaprabhA pRthvIthI nIkaLIne saudharmaka5mAM javAne yogya banela jIvanA viSayamAM je pramANe kahyuM che. e ja pramANe ratnaprabhAthI nikaLIne IzAna kapamAM javAvALA pRthvIkAyika jIvanA viSayamAM paNa samajavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke pahelA kahyA anusAra saghaLuM prakaraNa ahiM paNa samala yu. te / pramANe che. "goyamA ! puvi vA uvavajjittA pA saMgauNettA, pubdhi vA saMpAuNittA pacchA utravajjejA se keNaTreNaM jApa pacchA svabajjejjA? goyamA! puDhavikAiyANaM tao samugghAyA paNNattAtaMjahA-veyaNAsa mugghAe, kasAyasamugghAe, mAraNattiyasa mugdhAe mAraNatiya samugghAeNaM, samohaNamANe veseNaM vA samohaNamANe deseNaM bA samohaNai samveNa pA mamohaNaha, deseNa vA samohaNAmANe pundhi' saMpAuNittA pacchA upavanimmA, samveNa vA samohaNamANe puThiva uvavajjejjA pacchA saMpAuNejjA, se teNadeNe kApa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya vA samohagamANe pubdhi uvavajjetA pacchA saMgAuNejjA se teNaTeNaM jAva uvavajjemjA' iti vyAkhyA pUrvavade / 'evaM jAva accuyagevijavimANe evaM yAvat acyutauveyakavimAne yathA saudharmazAnavaktavyatA kathitA tathaivAcyutoveyaka vimAnaparyantaM vaktavyatA jJAtavyA atra yAvatpadena sanatkumAra 3 mAhendra 4 brahma 5 lantaka 6 mahAzukra 7 sahasrArA 8 ''nata 9prANatA 10 ''raNa 11 devalokAnAM saMgraho jJAtavyaH AlApakaM prakArazca svayameva pUrvaprakaraNavat uhanIyaH / tathA'aNuttaravimANe IsipamArAe ya evaM ceva' anuttaravimAne anuttaravimAnapaJcake jijajajA, savveNa yA samohaNamANe pubdhi athavajjejjA, pacchA saMpAu. jjA, se tegaDeNaM jAva uvavajjejjA' isakI vyAkhyA pahile kI gaI jaisI hI hai| 'evaM jAva accugha gevijavimANe' isakA bhAva aisA hai ki jaimI vyAkhyA saudharma IzAna kalA meM utpanna hone yogya ratnaprabhA pRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke utpanna hone ke viSaya meM kahI gaI hai usI prakAra se yAvat acyutakalma meM utpanna hone yogya hue ratna. prabhApRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke utpanna hone ke viSaya meM bhI jAna lenA cAhiye-yahAM yAvatU zabda se sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra sahasrAra Anata, prANata, AraNa ina devaloko kA grahaNa huA hai| inake AlApaprakAra pahile ke jaise hI apane Apa banA lenA cAhiye / isI prakAra kA kathana ? graiveyaka vimAnoM meM utpatti ke yogya hue ratnaprabhA pRthivIgata pRthivIkAyika jIva ke utpanna hone ke viSaya meM jAnanA cAhiye / 'aNuttaravimANe, Isipa. khavajejA" mAnI 0yAcyA paDatA 42 mA mApI cha, te prabhA sama al. "evaM jAva accu bagevijavimANe' 2 prabhAra saudhana zAna ka9pamAM utpanna thavAvALA ratnaprabhA pRtrImAM rahelA pRthvIkAyika jIvana utpana thavAnA viSayamAM kahevAmAM AvyuM che eja pramANe yAvata ayuta ka9pamAM utpanna thavAne yogya banela ratanaprabhA pRthvImAM rahela pRthvI kAyika jIvamAM viSayamAM paNa samajI levuM. ahiyAM yAvat zabdathI sanatbhaa2, mAindra, praha, airds, bhaDAzu, sasa:2, mAnata, prAta, mA26, A devaka graha thayA che. tenA AlApanA prakAro pahelA pramANe samajavA. Aja rItanuM kathana zaiveyaka vimAnamAM utpanna thavAne gya banela ratanapabhA pRthvImAM rahela pRthvIkAyika jIvanA utpanna thavAnA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacandrikA TIkA za017 u06 sU01 saudharmAdiSu pRthvIkAyikotpattini0 497 ISat bhAmbhArAyAM ca evameva jJAtavyam atha zarkarApRthivImAzrityAha-'puDhavI kAie meM bhaMte' ityAdi / 'puDhavIkAie NaM maMte !' pRthivIkAyikaH khalu madanta ! 'sakarappabhAe puDhavIe samohae' zarkarAmamAyAM pRthivyAM samavahataH 'samohaNittA' samavahatya 'je' yaH kazcit 'sohamme kappe' saudharme ka.ppe 'puDhavI0' iti, aba pUrvavapAThaH saMyojyaH, tathAhi-ka iyattAra' pRthivIkAyikatayA 'upavamijjae! utpanu 'bhavie' bhavya:- yogyaH 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! ityAdi sojI manoja saMgrAyaH 'evaM jahA syaNappabhAe puDhavIkAio uvavAio evaM zvA ratna mamAyAH pRthivIkAyikaH utpAtitaH 'evaM sakarappabhAe vi puDhavIkAimo ukvAe. so' evaM zarkarApamAyA api pRthivIkAyika utpAtayitavyaH, kiyaparyantavisthA bhArAe ya evaM cetra 'anuttaravimAna meM-pAMca anuttaravimAno meda gaura ipAtprArabhArApRthivI meM isI prakAra kA kathana jAnanA caahiye| ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'puDhavIkAie NaM bhaMte ! sakkara. ppAmAe puDacIe0 samohae.' he bhadanta ! koI pRthivIkAyika jIva zarka rApramApRthivI meM ho-aura vaha mAraNAntika samudghAta karake-socane kalpa meM pRthivIyikarUpa se utpanna hone ke yogya ho-aisA vaha jIva he madanta ! vahA~ utpanna hokara AhAra grahaNa kare yA AhAra grahaNa kara yahAM utpagma hotA hai ? to isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahArayaNappabhAe puravikkAo upavAio evaM sakArappabhAe vi puDhavikkAio uvavA. eyayo) he gautama ! jaisA ratnaprabhA pRthivI ke pRthivIkAyika jIca kA utpAda vivecita kiyA gayA hai / usI prakAra se zarkarAprabhASiyI viSayamA 55 sabhA. "aNuttaravimANe, isippabhArAe ya eva ceva" pAMya anuttara vimAnamAM paNa A pramANenuM kathana samajavuM. have gautama svAmI prasune me che che hai "puDhavikAie NaM bhaMte ! sakkarappamAe puDhavie samohae." he bhagavana keIka pRthvIka yikajIva zarkaraprabhA pRthvImAM hoya ane te mAraNablika samuddaghAta karIne sIdharmaka95 devalokamAM pRthvIkAyikapaNAthI utpanna thavAne yogya hoya te e te jIva tyAM utpanna thaIne AhAra grahaNa kare che. ke AhAra grahaNa karIne pachI tyAM utpanna thAya che. tenA uttaramAM prabhu hecha, "evaM jahA rayaNappabhAe puDhavikkAio uvavAio evaM' sakarappabhAe vi puDhavikAio ubava eyaco" u gautama ! 2tnaprabhA YInA Y2vIyi jIvanA utpAdanA viSayamAM je pramANenuM vivecana karavAmAM AvyuM che. temaja pramANe zaka prabhA pRthvInA pRthvIkAyika jIvanA utpAdanA vidhyamAM vivecana bha0 63 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyo -'jAva IsipammArAe' yAvat ISat prAgbhArAyAm yAvatpadena saudharmAdArabhyAnuttaravimAnaparyantaM grAhyam / 'evaM jahA rayaNappabhAe vattavyayA bhaNiyA' evaM yathA ratna prabhAvAH vaktavyatA bhaNitA evaM jAva ahe sattamAe sabhohae IsipambhArAe uvavAeyayo? evaM yAvat adhaH saptamma pRthivyAM samavahataH ISat mAgbhArAyAmupayAtayitavyaH yathA ratnapabhAyAM pRthivyAMsamavahataH pRthivIkAyikajIva saudharmAdArabhya ISatyAgmArAparyantaM gaccha tIti pUrva pratipAditam tathaiva vAlukAprApaGkapamAdhamamamA tamaprabhA'dhaHsaptamIpRthivIparyantaM samavahatA mAraNAntikasamudghAtaM prAptaH ISaprArabhArAyAm upapAtayitavyaH / 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva etad vyatiriktaM sarva ke pRthivIkAyika jIva kA utpAda vivecita kara lenA caahiye| 'jAba IsipambhArAe' aura yaha isake utpAdakA vivecana yAvat-saudharmadeva se lekara ISatprArabhArA pRthivI taka isI pUrvokta prakAra se kara lenA pAhiye / 'evaM jahA rayaNappabhAe vattavyayA bhaNiyA, evaM jAva ahe. sattamAe samohae IsipamArAe uvadhAeyayo' jaisI rasnapramApRthivI ke pRthivIkAyika kI vaktavyatA kahI gaI hai| arthAt ratnaprabhA pRthivI meM samavahata pRthivIkAyika jIva saudharma se lekara ISatprArabhArAparyanta jAtA hai aisA kahA gayA hai-usI prakAra se bAlukAprabhA paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamAprabhA aura adhaH saptamIpRthivI ina meM mAraNAntika samudghAta ko pAsa huA pRthivIkAyika jIva saudharma se lekara ISatprArabhArApRthivI taka jAtA hai aisA jAnanA cAhiye / 'sesaM taM ceva' ataH sUtrapratipAdita kathana se atirikta aura saba kathana pUrva meM kiye gaye kathana ke anusAra 72 de. 'jAva isipabbhArAe" tena pAhane viveya. yAvat sodhabhara lekathI laIne ISat prAzvArA pRthvI sudhI A pUrvokta kahyA pramANe samajavuM "evaM jahA rayaNappabhAe vatavvayA bhaNiyA evaM jAva ahe pattamAe samohae IsipabhArAe ubavAeyavo" 2 a 295AL 5vInAM pRthvI nA viSayamAM kathana karyuM che. arthAt ratnaprabhA pRthvImAM samAvahata AghAta prApta karIne tyAMnA bhega bheLavIne pRthvIkAyikajIvasaudharmadevalekathI laIne ISata prAgabhAre pRthvI sudhI jAya che, tema kahyuM che. te ja rIte vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhamaprabhA, tamaH prabhA ane adhaHsaptamI artho-tamatamaprabhA pRthvI AmAM mArazAnika samudraghAtane prApta thayela pRthavIkAyika jIva saudharmadevakathI ISat prAcyAre pRthvI sudhI jAya che, tema samajavuM. "sesaM taM cetra" sUtramA pratipA64 42 thanathI mADInu saghaNu 4yana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u06sU01 ratnaprabhAdiSu pRthvokAyikotpattini0 499 pUrvavadeva jJAtavyam iti / AlApAdi prakArazca svayameva sarvatra UhanIya iti 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadhanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI 'bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake SaSThoddezakaH smaaptH||17-6|| hI hai aisA samajha lenA cAhiye / tathA ina saba ke AlApa prakAra apane Apa ghanA 2 kara kaha lenA cAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarvathA satya hI hai 2 aisA kahakara ve gautama tapa aura saMyama se AsmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA chaTThA uddezaka samApta // 17-6 // pahelA kahyA anusAra ja samajavuM. tathA A viSayamAM AlApanA re| pote pAtAnI bhege manApIne sama sevA "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" mahanta ! sAye mA viSayamA re pratipAhana thucha sapathana satya che. he bhagavana! Ape A viSayamAM je pratipAdana karyuM che. te saghaLuM yathArtha che. A pramANe kahIne gautama svAmI tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. e sUtra 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane iko uddeza samApta 17-jA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre atha saptamoddezakaH prArabhyate / SaSThoddezake ratnaprabhAdipRthivIsamavahatAnAM pRthivIkAyikAnAM saudharmAdArabhye patmAgbhArAparyantamutpatyAhArayoH pUrvAparatvaM pradarzitam, sAmprataM saptamoddezake tadviparyayeNa saudharmAdArabhyeSatmAgbhArAparyantaM samavahatAnAM pRthivIkAyikAnAM ratna prabhAta ArabhbhAdhaHsaptamI paryantaM tadeva pradarzayiSyate ityanena sambandhenAyAtasyAsya saptamoddezakasyedamAdimaM mUtram-'puDhavIkAie NaM bhane' ityAdi / mUlam-puDhavikkAie NaM bhaMte! sohamme kappe samohae samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe puDhavikAiyatAe uvavajjittae, se NaM bhaMte ! kiM puvi0 sesaM taM ceva jahA rayaNappabhApuDhavIkAie savvakappesu jAva IsippanbhArAe tAva ubavAio evaM sohammapuDhavIkAiyo vi sattasu vi puDhavIsu uvavAeyavvo jAva ahe sattamAe / evaM jahA sohammapuDhavIkAio sattasu vi puDhavIsu uvavAio evaM jAva IsipambhArApuDavIkAio sadhyapuDhavIsu uvavAeyavo jAva ahe sattamAe sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tiM ||suu01|| chAyA-pRthivIkAyikaH khalu bhadanta ! saudharme kalpe samavahataH samavahatya yo bhavyaH asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM pRthivI kApikatayA utpattum, sa khalu bhadanta ! kiM pUrvam zeSa tadeva yathA ratnaprabhA pRthivIkAyikaH sakalpeSu yAvat ISat prArabhArAyAH tAvat upapAtA, evaM saudharmapRthivI kAyiko'pi saptasvapi pRthivISu upaprAtayitavyaH yaavddhHsptmyaam| evaM yathA saudharmapRthivIkAyikaH saptasu pRthivISu upapatitaH evaM yAvat ISat prAgmArA pRthivIkAyiko'pi sarvapRthivISu upapAtayitavyA yAvat adhaH saptamyAm, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti||suu01|| sAtaveM uddeze kA prAraMbha chaThe uddeze meM ratnaprabhA pRthivI meM samavahata pRthIvIkAyika jIvo kI saudharma se lekara ISAtyArabhArA paryanta utpatti meM aura ahAra meM pUrvA. sAtamA udezAno prAraMbha chaThA uddezAmAM ratnaprabhA pRthvImAM samAvahata (rahelA) mAraNAMtika samudUghAtakara pRthvIkAyika jIvonA saudharmadeva lekathI ISatmA mArA pRthvI zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 307 01 ratnaprabhAdiSu pRthvIkA yikautpattini0 109 TIkA - 'puDavikAie NaM bhaMte / ' pRthivIkAyikaH khalu bhadanta | 'sohamge kappe saudharme kalpe 'samohae' samavahata : - mAraNAntikasamudghAtaM prAptaH 'samohaNittA' samavahatya 'je' yaH kazcit 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe' etasyAM ratnapabhAyAM pRthivyAM 'puDhavIkAiyattAe' pRthivIkAyikatayA 'upavajjittara' utpattuM 'bhaviSa' bhavyaH yogyo bhavet 'se gaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! 'kiM putri sesaM taMceva' ki pUtraM zeSaM tadeva - pUrvoktameva he bhadanta ! yaH pRthivIkAyiko jIvaH saudharmakalpe mAraNAntikasamudyAtaM kRtvA asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm utpattiyogyo vidyate sa kiM paratA dikhAI gaI hai| aba saptama uddeze meM usase viparItatA ko lekara saudharma se lagA kara IvAtprAgbhArA taka samavahatapRthivIkAyika jIvoM kI ratnaprabhA se lagAkara adhaH saptamI taka vahI utpattI aura AhAra seM pUrvAparatA dikhalAnI hai| isI sambandha se isa saptama uddezaka kA prArambha huA hai| isakA sarva prathama sUtra 'puDhavIkAie NaM bhaMte ! ityAdi hai / 'puDhavitrakAie NaM bhaMte! ityAdi / TIkArtha- (puDhavikkAie NaM bhaMte! sohamme kappe samohae' he madanta ! jo pRthivIkAgika jIva saudharmasvarga meM mAraNAntika samudghAta kare 'samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIra, puDhavikkAiyattAe uvavajjitae' aura mAraNAntika samudghAta kara vaha isa ratnaprabhApRthivI meM pRthivIkAyika rUpa se utpanna hone ke yogya ho 'se NaM bhaMte kiM puvisesaM taM ceva' to he bhadanta ! vaha jIva kyA pahile vahAM utpanna sudhInA jIvAnA utpanna thavAnA ane AhAra grahaNu karavAnA viSayamAM pUrvAparatA batAvavAmAM AvI che. have A sAtamAM udezAmAM viparItatvanA Azraya karIne saudharmothI laine iSapraM glArA pRthvI sudhI samavaheta (rahelA) pRthvIkAyaka jIvonI ratnaprabhA pRthvIthI AraMbha karIne adhaHsaptamI, sAtamI nAraka pRthvI sudhI utpatti ane a!hAramAM pUrvAparatA khatAvavI che. eja sabadhathI A sAtamA uddezAnA prAraMbha karavAmAM Ave che. A uddezAnu he sUtra " puDhavikAie NaM bhate ! ityAhi che. TIDArtha - " puDhavikAie Na bhate ! sohamme kappe samohae" he bhagavan ke pRthvIkAyaka jIve saudhama nAmanA svargImAM mAraNAntika samudlAta kare "samohaNittA je bhavie imIse rayaNa pAe puDhatrIe puDhavikAiyattAe svavajjittapa" ane mAraNAntika samudhAta karIne te A ratnaprabhA pRthvImAM pRthvIAyika lavapAzAthI utpanna thavAne yogya manyo hoya " se NaM bhaMte ! ki' puci 0sesaM taM caiva " to lagavan te kapaDesAM tyAM utpanna yAne pachI mAhAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 bhagavatIsUtre prathamataH utpadha pazcAt pudgalagrahaNaM karoti athavA pUrvam pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAdutpadyate iti praznaH / uttaramatidezenAha-'jahA rayaNappabhA puDhavIkAie saba kappesu' pathA ratnamamApRthivI sambandhi pRthivIkAyikaH sarvakalpeSu 'jAva IsipamArAe tAva uvavAio' yAvat ISat mAgmArAyAM tAvat upapAtitaH, yathA ratnapabhA pRthivI sambandhinaH pRthivIkAyikajIvasya sarvakalpeSu purvamutpadya pazcAtpudgalagrahaNaM karoti pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAdutpadyate iti kathitaM tathaiva yAvat ISat mAgmArApRthivyAmupAtaH kathita ityarthaH 'evaM sohammapuDhavIkAio vi sattasu vi puDhavIsu uvavAeyavyo jAva ahe sattamAe' evam saudharmapRthivIkAyikasyApi saptasvapi pRthivISu upapAto vaktavyo yAvat adhaHsaptamyAm, pUrvavadeva saudharmakalpasambandhi pRthivIkAyikajIvasyApi sasasvapi nArakapRthivISu ratnapabhAta Arabhya adhaH saptamI paryanta nArakabhUmiSu upapAto vaktavya ityarthaH, atra yAvatpadena zarkarAmabhAta Arabhya tamAmamAparyanta saptAnAmapi nArakapRthivInAM grahaNaM bhavatIti / 'evaM jahA sohamma puDhavIkAio sayapuDhavIsu ubavAio' evaM yathA saudharmapRthivIkAyikasya sarva pRthivISu upapAtaH kathitaH 'evaM jAva isipabbhArA puDhavIkAio savvapuDhavImu ho jAya phira bAda meM AhAra kare ? yA pahile vahAM AhAra kare bAda meM utpanna hove ? ityAdi prazna-- _ 'jahA rayaNappabhApuDhadhIkAie savvakappesu jAva IsippanbhArAe tAva uvavAio' he gautama ! jisa prakAra se ratnaprabhApRthivI ke pRthivI. kAyika jIva kA samastakalpoM meM yAvat ISatprArabhArA pRthivI meM upapAta kahA gayA hai / 'evaM sohammapuDhavIkAiyo vi sattasu vi puDhavIsu uvavAeyabyo jAva ahesattamAe' isI prakAra se saudharmakalpa ke pRthivIkAyika jIva kA bhI sAtoM pRthiviyoM meM yAvat aba saptamI taka upapAta kaha. lenA cAhiye / 'evaM jahA sohammapuDhavIkAio sadhapuDhavIsu uvavAio evaM jAva IsipAbhArApuDhavIkAio saca puDhavIsu uvavAeyavo jAva kare che? ke pahelAM AhAra karIne pachI utpanna thAya che? ItyAdi. A praznanA uttaramA prabhu 4 cha hai-"jahA rayaNappabhApuDhatrIkAie satrakappesu jAva IsipabbhArAe tAva uvavAio" hai gautama 2 zatathI 2tnaprabhA pRthvInA pRthvIkAyika jIvanA badhA kapamAM yAvat ISat prArabhAza (siddhazilA) pRthvImA pAta (utpattI)nA viSayamA vAmAM mAvyu cha. 'evaM sohamma. puDhavIkAiyo vi0 sattasu vi. puDhavIsu uvavAeyavo jAva ahe sattamAe" pramANe saudharmakalpanA pRthvIkAyika jIvane paNa sAte pRthvIomAM yAvata MA: tabhI kI sudhI japata (pattI) samo . "evaM jahA sohamma. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - prameyacandrikA TIkA 2017 u07 sU01 saudharmAdiSu apkAyikotpattini0 503 uvavAeyavyo jAva Ahe mattamAe' evaM yAvat iSat mAgmArAsaMbandhipRthivIkAyikajIvasyApi sarvAsu pRthivISu uapAto vaktavyo yAvat saptamanArakapRthivISu adha: saptamISu tenaiva krameNa sarva devalokasambandhijIvAnAM yAvat ISat pAramArA saMbandhi pRthivIkAyikajIvAnAm saptasvapi nArakapRthivISu upapAto vaktavyaH adhaH saptamI paryantamityarthaH / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM madanta ! tadevaM madanta ! iti |mu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhacchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmavAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake saptamoddezaka: smaaptH||17-7|| ahesattamAe' tathA-jisa prakAra se saudharmakalpa ke pRthivIkAyika jIva kA sarva pRthiviyoM meM upapAta kahA hai, usI prakAra se samasta svargoM ke yAvat ISatprArabhArA pRthivI ke pRthivIkAyika jIva kA bhI samasta pRthiviyoM meM yAvat saptamanaraka pRthivI taka upapAta kaha lenA cAhiye 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! he bhadanta ! ApakA yaha kathana sarva prakAra se satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA ||saatvaaN uddezaka samApta // 17-7 // puDhavIkAi pro savvapuDhavIsu uvavAeyavvo jAva ahe sattamAe" 2 zava saudhrmkalpanA pRthvIkAyika jIvana sarva pRthvIomAM utpAta (utpattI) kaho che eja rIte badhAja svargonA yAvat ISa~AmbhArA pRthvIkAyika jIvane paNa badhA ja pRthvImAM yAvatu badhI nAraka pRthvI sudhI utpAta (utpattI) samajI levo. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ti" sapana mApe 21 viSayamA 2 ayana yu che, te te rIte satya che. he bhagavana ApanuM saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautamasvAmI potAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. sU 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane sAtame uddezaka samAptA 17-Waa zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ceremsana atha aSThamoddezakaH mArabhyate / pRthivIkAyikajIvAnAmupayAtaM saptame uddezake pradaryApkAyikajIvAnA. muSaNataM darzayitumaSTamoddezakaH kaTa te, anena sambandhena AyAtasthAsyASTamodezakarayedamAdima' sUtram- AukAira gaM bhaMte!' ityaadi| mUlam-AukkAie NaM bhaMte! imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae samohaNittA je bhavie sohamme kappe AukAiyattAe uvavajittae0 evaM jahA puDhavIkAio tahA AukAio vi sambesu kappesu jAva IsippanbhArAe taheva uvavAeyavo evaM jahA rayaNappabhA AukAio uvavAio tahA jAva ahe sattamapuDhavIAukAio uvavAeyavo evaM jAva iisipbbhaaraae| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tisuu01|| sattarasame sae ahamo uddeso smtto| chAyA-prakAyikaH khalu bhadanta ! asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm samavahataH, samanhatya yo bhavyaH saudharma kalpe aphkAyikatayA upapattuM0 evaM yathA pRthivI kAyika tathA apkAyiko'pi sarva kalpeSu yAvat ISat pArabhArAyAM tathaiva upasAtayitavyA, evaM yathA ratnAbhA'pkAyikaH upapAtitastathA yAvat adhaH saptamI paziSyapkAyika upapAtayitavyaH, evaM yAvat ISat mAgbhArAyAm / tadeva bhadanta ! tade bhadanta ! iti ||suu01|| saptadazazatake aSTamoddezakaH samAptaH // AThavAM uddeze kA prAraMbha pRthivIkAyika jIvoM ke upayAta ko saptama uddezaka meM dikhAkara aba sUtrakAra akAyika jIvoM ke upapAta ko prakaTa karane ke liye aSTama uddezaka kA prArambha karate haiN| isakA sarvaprathama sUtra-'AukkAie NaM bhte|' ityAdi hai-- 'AukkAie NaM bhaMte ! imIle rayaNappabhAe puDhavIe samohae' ityaadi| AThamA udezAne prAraMbha- sAtamAM uddezAmAM pRthvIdAyika jIvenA upapAta (janma) nA viSayamAM kathana karIne have sUtrakAra apakayika jInA upapAta (janma) nA viSamAM kathana karavA mATe A AThamAM uddezane prAraMbha kare che, AnuM paheluM sUtra mA prabhAva cha. 'Auka ie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe' tyaah| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u08 sU01 saudharmAdiSu apkAyikotpattini0 505 TIkA- 'AukAhae NaM bhaMte !' ajhAyikaH khalu bhadanta ! 'imIse rayaNapabhAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhApRthivyAm 'samohae' samavahataH, 'samohaNittA' samavahatya-mAraNAntikasamuddhAta kRtvA yo'pakAyikaH 'mohamme kappe' saudharme kalpe 'AukAiyattAe' apUkAyikatayA-apkAyikasvarUpeNetyarthaH "uvavajjittae' upapattum 'bhavie' bhavyaH yogyaH, he bhadanta ! yo'prakAyiko jIvo'syAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm mAraNAntikasamudghAta kRtvA saudharmakalpe apakAyika svarUpeNa utpattiyogyo vidyate sa jIvaH kiM pUrvamutpadya pazcAt pudgalagrahaNaM karoti ? athavA pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAt utpadyate ? iti pUrvaprakAreNa ihApi prabhA karaNIyaH / uttare'tidezamAha-evaM jahA' ityAdi evaM jahA puDhavIkAio' evaM yathA pRthivIkAyiko jIvaH 'tahA AukAio vi samyakappesu tathA'pakAyiko TIkArtha--isa sUtra dvArA gautama ! ne prabhu se aisA pUchA hai-'mate' he bhadanta ! 'AukAie NaM' jo apkAyika jIva 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae' isa ratnaprabhApRthivI meM mAraNAntika samudghAta karatA hai aura 'samohaNittA 'mAraNAntika samudghAta karake 'je bhavie sohamme kappe AukAiyattAe uvavajjittae bhavie' saudharmakalpa meM apkAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai, to aisA vaha apakAyika jIva kyA pahile utpanna hokara bAda meM AhAra pudgaloM ko grahaNa karegA ? yA pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa kara bAda meM vahAM utpanna hogA? uttara meM prabhu kahate haiN| evaM jahA.' he gautama ! jaisA kathana pRthivIkAyika jIva ke upapAta hone meM kiyA jA cukA hai, usI prakAra kA kathana apakAyika jIva ke saudharmAdikalpoM meM aura ISatprArabhArApRthivI meM utpanna At-- sUtrathI gautamatvAmI prabhune me 57yu bhate!' sAvana 'AukAie NaM' 2 mayi "imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae' yA 2tnaprasImA bhArayanti samuddhAta re cha, bhane ta 'samohaNittA' bhAti samuddhAta zane 'sohamme kappe bAukAiyattAe uvava. jjittae' saudhama 65mA 2545454AthI utpanna thavA che sevA tmyika jIva pahelAM utpanna thaIne te pachI AhAra palene grahaNa karaze ? athavA pahelAM AhAra pudgalone grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thaze? mA prazanA uttaramA prabhu 49 cha -'evaM jahA', gautama pRthvIyi: 4 855Ata (utpatti) nA viSayamA 24thana yuche. te pramANenu kathana apakAyika jIvanA saudharmakalpa vigere kAramAM ane ISatrAgabhAza (siddhazilA) pRthvImAM utpanna thavAnA viSayamAM samajI levuM. ahiyAM yAvata bha0 64 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bhagavatIsUtre , spi sarvakalpeSu kiyatparyantamityAha - 'jAba Isipa mArAe taheva ubavAyavvo' yAvat ISatprAgbhArAyAM tathaiva upapAtayitavyaH yathA ratnaprabhApRthivIsthitApakAyikajIvasya samudghAtena saudharme kalpe upapAtaH kathitaH tathaiva yAvat ISatprAgbhArAyAmapi upapAta vaktavya eveti / ISatprAgbhArAparyantamityarthaH yAvatpadena IzAna 2 sanatkumAra 3 mAhendra 4 brahma 5 lAntaka 6 mahAzukra 7 sahasrArA 8 ''nata 9 pANatA 10 ''raNA 11 'cyuta 12 graiveyakA 13 'nuttara vimAna 14 paryantAnAM trayodazadevalokAnAM grahaNaM bhavati / ' evaM jahA rayaNappabhA AukAio uvavAio' evaM yathA ratnaprabhA'pakAyika upapAtitaH 'tahA jAva ahe sattamA puDhavI Au kAio uvacArayantro' tathA yAvat adhaH saptamI pRthivyaprakAyika upapAtathitavyaH, yathA ratnaprabhAsaMvandhyapakAyikasya jIvasya saudharmAdArabhya sarvakarUpeSu tathA ISat prAmbhArAyaca upapAtaH kathitastathaiva zarkarAprabhAta Arabhya adhaH saptamI nAraka pRthivI saMbandhyapakAyiko'pi upapAtayitavyaH upapAto varNayitabhya ityarthaH, kiyatparyantamityAha - 'jAva IsimArAe' yAvat ISad prAgbhArAyAm saudharmAdA hone ke viSaya meM kara lenA caahiye| yahAM yAvat pada se IzAna, sanakumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa aura acyuta, navagraiveyaka, aura anuttara vimAna ina 13 teraha devalokoM kA grahaNa huA hai| tathA 'evaM jahA rayaNappabhA AukAio 'ityAdi - jaisA yaha ratnaprabhA pRthivIgata aSkAyika jIva ke upapAta kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana zarkarAprabhA pRthivI se lekara saptamI pRthivI taka ke aSkAyika jIvoM ke saudharmAdikakalpoM meM evaM navagraiveyaka tathA pAMca anuttara vimAnoM meM ISat prAgbhArApRthivI meM akAyikarUpa se utpanna hone ke viSaya meM kathana kara lenA cAhiye / 'sevaM bhate / sevaM bhate ! tti' prabhu dvArA pratipAdita isa adhkAya yaha thI IzAna, sanatkumAra, bhADendra, brahma, bAntara, bhahArDa, sahasrAra mAnata, prANata, AraNu ane acyuta, nagaiveyaka ane anuttara vimAna A tera hevmeohai| thaDabu thayA hai tathA ' evaM jahA rayaNappabhA AukAio uvavAio' ityAdi ratnaprabhA pRthvIgata apsAyika chatranA upapAtanuM kathana je rIte karavAmAM Avyu che e ja pramANenu kathana zakarAprabhA pRthvIthI laI ne sAtamI pRthvI sudhInA akAyika jIvanA saudharmAdikAmAM ane navagaiveyaka tathA pAMca anuttara vimAneAmAM iSaprAgmArA pRthvImAM aAyikarUpathI utpanna thavAnA viSayamA athana sevu 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' prabhu pratiyAhana resa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u0 9 sU01 ratnaprabhAdiSu apakAyikotpattini0 507 rAjya ISat prAgbhArApRthivIparyanta saptapRthivIsambandhyapU kAyikajIvAnAmupapAto varNayitavya itibhAvaH / 'seva' bhaMte! seva' bhaMte! tti' tadeva bhadanta / tadeva bhadanta ! iti // 01 || // iti zrI vizvavikhyAta - jagadavallabha - prasiddhavAcaka- paJcadazabhASAkalitalalitakalA pAlApaka pravizuddha gadyapadyanekagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke aSTamodezakaH samAptaH // 17- 8 // sambandhI upapAta ke kathana ko sunakara gautama ne prabhu se kahA bhadanta ! Apake dvArA pratipAdita kiyA gayA yaha viSaya aisA hI hai arthAt sarvathA satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " prameyacandrikAvyAkhyA ke sattarahaveM zataka kA AThavAM uddezaka samApta // 17- 8 // A akAyikAnA upapAtanA kathanane sAMbhaLIne gautamasvAmIe prabhune hyu ke he bhagavan Ape pratipAdana karela A viSaya yathAya che. arthAt Ape je pramANe kahyu che te saghaLu' temaja che. Ape kahela saghaLuM kathana sathA satya che. A pramANe kahIne te gautama svAmI sauMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAnapara birAjamAna thayA ! sU0 15 jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA AThamA uddezaka samApta / / 17-8 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatIsUtre atha navamodezakaH prArabhyate / aSTamoddezake akAyikajIvAnAM saudharmAdIpatmAgbhArAparyantamupapAtaH kathitaH, navame ca tasyaiva viparyayega saudharmAdito'dhaH saptamIparyantamupapAtaH kathayitavya ityevaM sambandhena AyAtasyAsya navamodezakasyedamAdimaM sUtram-'AukAie NaM bhaMte !' ityaadi| mUlam-AukAie of bhaMte ! sohamme kappe sAmohae samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalaesu Au kAiyattAe uvavajittae se NaM bhaMte ! sesaM taM ceva evaM jAva ahe sattamAe jahA sohamme AukAio evaM jAva IsippanbhArAAukAio jAva ahesattamAe uvavAeyavvo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| __chAyA-akAyikaH khalu bhadanta ! saudharmakalpe samavahataH, samavahatya yo bhavyaH asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanodadhivalayeSu akAyikatayA utpadyate sa khala bhadanta ! zeSa tadeva evaM yAvat adhaHsaptamyAm yathA saudharmApkAyikA evaM yAvat ISatmAgmArAkAyikA yAvat adhaH saptamyAmupapAtayitavyaH tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu01|| saptadazazatake navamoddezakaH samAptaH // 17-9 // navaveM uddeze kA prAraMbha aSTama uddezaka meM akAyika jIvoM ke saudharma se lekara ISatprAgbhA. rApRthivI paryanta upapAta kA vivecana kiyA gayA hai| aba isa navaveM uddezaka meM viparyayarUpa se saudharma Adi se lekara adhaHsaptamI taka inake upapAta kA kathana karanA hai ! ataH isI nimitta se isa nauveM uddezaka navamA udezAne prAraMbha- AThamAM uddezAmAM aprakAyika jInA saudharma devalethI AraMbhIne ISa. prAgabhArA pRthvI sudhImAM upapAta (utpatti) nuM kathana karavAmAM AvyuM che. have A navamAM uddezAmAM viryaya rUpathI viparIta rUpathI) saudharma vigerethI laIne adhaH saptamI pRthvI sudhI tenA upapata (utpatti) nuM kathana karavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u09 sU01 ratnaprabhAdiSu akAyikotpattini0 509 ___TIkA-'AukAie NaM bhaMte !' akAyikaH khalu bhadanta ! 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'samohae' samavahataH 'samohaNittA' samavahatya-mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA 'je' yaH 'imIse rayaNappamAe puDhavIe' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'ghaNodahivalaesa' ghanodadhivalayeSu 'AukAiyattAe' akAyikatayA 'uvavajittae' upapattum 'bhavie' bhavyaH yogyaH 'se NaM bhaMte !' sa khalu bhadanta ! saudharmakalpe mAraNAntikasamudghAtaM prApya etadratnaprabhAsambandhighanodadhivalayeSu ap. kAyikatayA utpattiyogyo yo jIvaH sa kiM bhadanta ! 'sesaM taMceva' zeSaM tadeva pUrvatradeva, tathAhi-'puci uavajjittA pacchA saMpAuNejjA' pUrvamutpadya pazcAt saMmApnuyAt pudgalagrahaNaM kuryAt 'puci saMpAuNittA pacchA uvavajjejjA' pUrva saMpApya pazcAdvA utpadyeta pUrvamutpattiH pazcAt pudgalagrahaNam athavA pUrva pudgalagrahaNaM kA prArambha kiyA jAtA hai| isa uddezaka kA 'AukAie NaM bhaMte ! sohamme kampe' ityAdi sUtra sarva prathama sUtra hai| 'AukAieNaM bhaMte ! sohamme kappe samohae samohaNittA je bhvie-ityaadi| ___TIkArtha--'AukAie NaM bhaMte ! sohamme kappe mamohae' he bhadanta ! koI apkAyika jIva saudharmakalpa meM mAraNAntika samudghAta kare aura 'samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNodahivalaesu AukAiyattAe uvavajjittae' isa mAraNAntika samudghAta ko karake vaha isa ratna prabhApRthivI ke dhaNodadhivalayoM meM apkAyikarUpa se utpanna hone ke sanmukha ho to 'se NaM bhaMte ! aisA vaha apkAyika jIva he bhadanta ! 'sesa taM ceva' pUrvoktAnusAra pahile vahAM utpanna hokara bAda meM AhAra pudgaloM ko grahaNa karatA hai yA pahile AhAra pudgaloM ko praraNa Avaze. jethI A nimittathI A navamAM uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave cha. tenu paratuM sUtra / pramANe cha-'AukAie NaM bhate ! sohamme kappe' tyaal| TI ---'AukAie NaM mate ! sohamme kappe samohae' mA 4 55.yi sodhabha65i bhArAnti samuddhAta 42 bhane 'samohaNittA je bhavie imIse rayaNappabhAe puDha bIe ghaNodahivalaesu AukAiyattAe uvavajjittae' mArayanti samuddhAta zana ta mA 2naprabhA pRthvInA banAiviyAmA mayi4 35thI -5-1 thA tat52 DAya to se NaM bhAte ! ' vo te 25.41yi 13 sapana 'sesa taM ceva' paDasA dyA pramANe-5i tyAM utpanna thaIne te pachI AhArapudgalene grahaNa kare che? ke pahelAM AhAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 bhagavatosUbe tata utpattiriti praznaH / 'sesaM taM ceva' zeSa N tadeva atraiva SaSThodezake yathA mati pAditaM tathaiva sarvamatrApi jJAtavyam ' evaM jAva ahe sattamAe' evaM yAvadadhaHsaptamyAm evameva pUrvoktaprakAreNaiva zarkarApramAta Aramya saptama bhUmiparyantam upapAto varNayitavya iti / 'jahA sohamma AukAio evaM jAva Isipa bhArA AukAio jAba ahe sattamA uvAeyanvo' yathA saudharmASkAyikasya ratnaprabhAta Arabhya adhaH saptamIparyantaM saptapRthivISu upapAtaH kathitastathaiva yAvatpadena IzAnAdArabhya ISat prAgbhArAparyantApakAyikasyApi yAvatpadena zarkarAmabhAta ArAbhyAdhaH upapAto vaktavyaH / saudharma kalpasthitApakAyikajIvAnAM yathA ratnaprabhAnAm nAraka karake bAda meM vahAM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'sesa taM 'ceva' he gautama! jaisA kathana chaTTe uddezaka meM kiyA gayA hai usI prakAra se vaha saba yahAM para bhI jAnanA cAhiye / 'evaM jAva ahe sattamAe ' isI prakAra se usakA upapAta zarkarApRthivI se lekara adhaH saptamI bhUmi taka bhI varNita karalenA cAhiye / 'jahA sohammaAukAio evaM jAva IsiphabhArA AukAio jAva asattamAe uvavaeyanbo' jisa prakAra se saudharma devaloka saMbandhi-aSkAya kA upapAta ratnaprabhA pRthivI se lekara adhaH saptamI pRthivIparyanta sAtoM pRthiviyoM meM kahA gayA hai / usI prakAra se yAvatpada grAhya IzAna se lekara ISatprAgbhArA paryata ke apakAyika jIva kA upapAta zarkarAprabhA se lagAkara adhaH saptamI pRthivI taka meM kaha lenA cAhiye / arthAt jisa paddhati se puddhAne grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thAya che ? A praznanA uttaramAM anu kuDe che - 'sesaM taM ceva' he gautama chaTTA uddezAmAM ne kathana 42vAmAM AvyuM che, teja pramANe te saghaLuM kathana ahiyAM paNu samajavu' arthAt pahelAM utpanna thaIne pachI AhAra grahaNa kare che. ane pahelAM AhAra grahaNa karIne pachI pazu utpanna thAya che. 'evaM jAva asattamAe' ye rIte tenA upayAtanA samadhamAM zaka zApraznA pRthvIthI laIne adhaH saptamI-tamaHprabhA pRthvI sudhInu pazu vAnarI bevu. "jahA sohamma AukAi o jAva asattamAe unavAeyabjo' je pramANe saudhama devalAkanA saMbaMdhamAM akAyaneA upapAta ratnaprabhA pRthvIthI laIne adhaH 'tamI-tamaHtamAprasA sudhI sAte pRrvAcenA viSayamAM kahevAmAM AnyA che. e ja rIte yAvat padmathI IzAna devalAkathI laIne iSaprAglAza pRthvI sudhInA ayika jIvanA upapAta zakarAprabhA pRthvIthI laIne adhaH saptamI pRthvI sudhInA viSayamAM samajI leve. arthAt je rIte saudhama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2017 u010 sU01 saudharmAdiSu vAyukAyikotpattini0 511 pRthita Arabhya saptamanAraka pRthivIparyantaM upapAtaH kathitastathaiva sarvadevaloka sambandhyAkAyikajIvAnAm ISatprAgbhArA pRthivIsthitAnAm akAyikajIvAnAM ca yAvat ratnaprabhAdi saptanArakapRthivISu upapAto vaktavya itibhAvaH / 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // iti zrI vizvavikhyAtajagadvallabhAdiSadabhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya navamoddezakaH samAptaH ||mu017-9|| saudharmakalpa sthita apkAyika jIvoM kA upapAtarasna prabhAnAmakI baska pUdhiyI se lekara saptama nAraka pRthivI taka meM kahA gayA hai| usI paddhati se sarva devaloka saMbandhI apkAyika jIvoM evaM ISat prArabhArA pRthivIsthita akAyika jIvoM kA ratnaprabhA se lagAkara saptamI pRthivI taka kI sAtoM bhUmiyoM meM upapAta kaha lenA cAhiye / 'sevaM maMte / sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta! Apake dvArA kathita yaha viSaya pUrNataH nirdoSa hai-jaimA kahA gayA hai vaisA hI hai-isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA // navavAM uddezaka samApta // 17-9 // kapamAM rahelA apUkAyika jIvone upapAta ratnaprabhA pRthvI-narakapRthvIthI laIne sAtamI nAraka pRthvI sudhImAM kahevAmAM Avyo che eja paddhatIthI saghaLA devaka saMbaMdhI apUphAyika jIva ane ISaprA bhArA pRthvImAM rahelA aprakAyika jIvenA ratnaprabhAthI AraMbhIne sAtamI pRthvI sudhInI sAte pRthvIye 655ta sabha9 beva.. sevaM ! bhate seva bhate ! tti' 8 pApa mAye pratipAdana karela A saghaLo viSaya sapUrNa rIte nirdoSa che-A viSayamAM Ape je pramANe kahyuM che, te saghaLuM temaja che, eja rIte kahIne te gautama svAmI yAvat tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU0 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane navame uddezaka samAptA17- zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 bhagavatIsUtre atha dazamodezakaH prArabhyate // navamAMzake samudyAtatrayavatAm aSkAyikajIvAnAmupapAtaprakAraM prada tadananvaraM catuHsamudghAtavatAM vAyukAyikajIvAnAmupapAtaM darzayitu dazamoddezakaH mArabhyate tadanena sambandhena AyAtasya dazamodezakasya idamAdimaM sUtraM bhavati - 'vAyukAie NaM bhaMte !' ityAdi / mUlam - vAukkAie NaM bhaMte! imIse rayaNappabhASa puDhavIe samohae, samohaNittA je bhavie sohamme kappe vAukAiyattAe uvavajjitae se NaM jahA puDhavIkAio tahA vAukAio vi navaraM vAukAiyANaM cattAri samugdhAyA paNNattA taM jahA veyaNA samugdhAe jAva veubviyasamugdhAe / mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai0 sesaM taM zveva jAva ahe sattamA samohao IsipavbhArAe ubavAyavvo / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti // sU0 1 // chAyA - vAyukAyikaH khalu bhadanta ! etasyAM ratnamamAyAM pRthivyAM samavahataH, samatya yo bhavyaH saudharme kalpe vAyukAyikatayA upapattuM sa khalu0 yathA pRthivIkAyikastathA vAyukAyiko'pi navaraM vAyukAyikAnAM catvAraH samuddhAtAH mataptAH tadyathA vedanAsamudghAto yAvat vai kriyasamudghAtaH / mAraNAntikasamudghAtena samavahan dezena vA samavahanti zeSa tadeva yAvat atha saptamyAM samavahataH ISat prAgbhArAyAm upapAtayitavyaH / tadevaM bhadanta / tadeva bhadanta ! iti // 01 // saptadazazatake dazamoddezakaH samAptaH // 17- 10 // dasavAM uddeze kA prAraMbha nauveM uddezaka meM tIna samudghAtavAle apkAyika Adi jIvoM ke upapAna prakAra kA kathana kiyA jA cukA hai| aba isa 10 veM uddezaka meM cAra samudyAnavAle vAyukAyika jIvoM kA upavAna prakaTa karanA hai / dasamA uddezAnA prAraMbha navamAM udezAmAM traNa samudghAtavALA aAyika vigere jIvonA upa pAtanA prakAranuM kathana karAI gayuM che. have dasamAM uddezAmAM cAra samuddhAta vALa vAyukAyika jIveAnA upapAtanuM kathana karavAnu che, eja abhiprAyathI A uddezAnA prAra'bha karavAmAM Ave che. A uddezAnuM paheluM sUtra A pramANe che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u010 101 saudharmAdiSu vAyukAyikotpattini0 513 ___TIkA-'vAukAie NaM bhaMte !' vAyu kAyikaH khalu bhadanta ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae, samohaNittA je' etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM samavahataH samuddhAta prAptaH samudghAta vA yo vAyukAyikanIka: 'sohamme kappe' saudharme kalpe 'vAukAiyattAe' vAyukAyika tayA 'uvavajjittae' utpattum 'bhavie' bhavyaH yogyaH 'se ' sa khalu he bhadanta ! etasyAM ratnapabhAyAM maraNasamudghAtaM kRtvA saudharmakalpe 'vAyukAyikatayA utpattiyogyo vidyate sa vAyukAyiko jIvaH kiM pUrvamuspadya pazcAt pudgalagrahaNaM karoti pUrva vA pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAt utpadyate iti praznAzayaH / atidezenAha-'jahA' ityAdi / 'jahA puDhavIkAio tahA vAukAio vi' yathA pRthivIkAyikastathA vAyukAyiko'pi prakRtaviSaye yazA pRthivIkAyikajIvamAzritya vaktavyatA prAk pradarzitA tathaiva vAyukAyikasambandhe'pi vaktavyatA vaktavyA pRthivIkAyikApekSayA vAyukAyikajIvaviSaye lakSaNyaM darzayati-navaramityAdi, 'navaraM navaraM vizeSaH sa cAyam-'cAukAiyANaM catAri samugghAyA palattA' isakA sarva prathama sUtra 'cAukAie NaM bhaMte !' ityAdi - rUpase hai'vAukkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe pur3havIe samohae ityAdi / TIkArtha--(vAukkAie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe jAva je bhavie) he bhadanta ! jo vAyukAyika jIva isa ratnaprabhApRthivI meM mAraNAntika samudghAta kareM 'samohaNittA je bhavie sohamme kappe vAukAiyattAe uvavajjisae se Na' aura isa mAraNAntika samudghAta ko karake vaha saudharmakalpa meM vAyukAyikarUpa se utpanna hone ke yogya ho to vaha jIva aisI avasthA meM he bhadanta ! vahA~ utpanna hokara bAda meM AhArapudgaloM ko grahaNa kahatA hai yA pahile AhAra pudgaloM ko grahaNa kara bAda meM utpanna hotA hai ? 'jahA puDhavIkAio tahA bAukAio vi-navaraM vAukAiyANaM "vAuka'ie NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe samohae" tyAta TIkAryuM-he bhagavana je vAyukAyika jIva A ratnaprabhA pRthvImAM bhArAnti samudhAta 32 bhane "samohaNittA je bhavie sohamme kappe pAukAiyattAe uvava jijattae se Na" bhArAnti samudrAta 4zana sIdhama kapamAM vAyukAyikapaNAthI utpanna thavAne ceya bane te te jIva e avasthAmAM tyAM utpanna thaIne te pachI AhAra pudgalene grahaNa kare che? ke utpanna thayA pahelAM AhAra pudgalene grahaNa karIne te pachI utpanna thAya cha ? "jahA puDhavIkAio t| vAuhAio vi-navaraM vAukAiyANaM cattAri samugghAyA paNNatA" 3 gautama ! yi pInA pAhanA viSayamA bha065 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 bhagavatIstre vAyukAyikAnAM catvAraH samudghAtAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA 'veyaNAsamugyAe jAva veubviyasamugdhAe' vedanAsamudghAto yAvat kriyasamudghAtaH, atra yAva. spadena kaSAyasamudghAtamAraNAntikasamudghAtayograhaNaM, tathA ca vedanAsamudghAtaH kaSAyasamudghAtA, mAraNAntikasamudghAtaH, vaikriyasamudghAtaH, ime catvAraH samudghAtAH vAyukAyikAnAM bhavanti pRthivIkAyikAdInAM tu traya evaM kathitA ityubhayo 3 lakSaNyamiti / 'mAraNaMtiyasamugdhAeNaM samohaNamANe deseNa vA samohaNai0' mAraNAntikasamudghAtena samavahanan dezena vA samavahanti sarveNa vA samavahanti / 'sesaM taMveva' zeSa tadeva yat pUrva pratipAditam ihApi tadevAnu sandheyam yadi dezena samavahanti tadA pUra pudgalagrahaNaM karoti pazcAdutpadyate yadi cA sarveNa samavahanti tadA pUrva samutpadyate tadanantaram AhArapudgala grahaNaM karoti iti ratnaprabhAto mAraNAntikasamudghAtena vAyukAyiko jIvaH saudharmakalpe upa. padyate tatra yadi dezena samavahanti tadA pUrva pudgalagrahaNaM kRtvA pazcAddutpadyate, yadi sarveNa samavahanti tadA pUrvamutpaya pazcAdAhArapudgalAnAM grahaNaM karotIti 'jAva ahe cattAri samugghAyA paNNattA' he gautama! jaisA kathana pRthivIkAyika jIva ke utpAda viSaya meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana vAyukAyika jIva ke utpAda ke sambandha meM bhI kara lenA caahiye| usa kathana kI apekSA isa kathana meM kevala cAra samudghAtoM ko lekara hI vizeSatA hai| kyoMki vAyukAyika meM cAra samudghAta kahe gaye haiM 'taM jahAM-jo isa prakAra se haiM-'veyaNA samugghAe jAva veubviyasamugghAe' vedanAsamudghAta yAvat baiMkriyasamudghAta 'mAraNatiyasamugghAeNaM samohaNamANe deseNa vA samo. haNai0 sesaM taM ceva jAva ahesattamAe samohamao Isipa0bhArAe uvavAeyavyo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !tti' mAraNAMtika samudaghAta se samavahata huA pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANenuM kathana vAyukAyika jIvanA utpAdanA saMbaMdhamAM paNa karI levuM te kathananI apekSAe A kathanamAM eTale vAyuvimA yA2 samuddhAta che, mesI vizeSatA che. "taM jahA" te mA pramANa cha. "ve yaNAsamugghAe jAva viuvviyasamugghAe" vahanA samuddhAta yAvat vaiThiya samuddhAta "mAraNaMtiyasamugyAeNaM samohaNamANe deseNa vA samo. haNai0 sesaM taM ceva jAva ahe sattanAe samohao IsipabbhArAe uvavAeyavyo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" mAnti samudhAtathI samata-samuddhAta karIne utpanna thayela te vAyukAyika jIva TezathI paNa samavahata thAya che. ane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u010 su01 saudharmAdiSu vAyukAyikotpattini0 515 sattamA samohao IsipamArAe unavAeyantro' yAvat adhaHsaptamyAM samavahata ISat prAgbhArAyAmupapAtayitavyaH upapAtaH karttavyaH yathA ratnaprabhAyAM samavahatAnAM saudharme upapAtaH kathitaH evaM yAvat zarkarAprabhAta Arabhya adhaH saptamI paryantaM samavahataH IzAnAdArabhya ISat prAgbhArAparyantapRthivyAmutpadyate / 'seva bhaMte! seva bhaMte ! tti' tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagavallabhAdipada bhUSita bAlabrahmacAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya dasamodezakaH samAptaH / / sU0 17 - 10 // vAyukAyika jIva deza se bhI samavahata hotA hai aura sarvarUpa se bhI samavahata hotA hai ityAdi samasta kathana jaisA pRthivIkAyika ke upapAta ke sabandha meM pahile kahA jA cukA hai vaisA hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / yAvat saptamanaraka pRthivI meM samudghAta ko prApta huA vaha vAyukAyika jIva yAvat ISatprAgabhArA pRthivI taka meM utpanna hotA hai| he bhadanta ! ApakA vAyukAyika upapAta viSayaka yaha kathana sarvathA satya hai 2 / aisA kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / bhAvArtha kevala isakA aisA hai ki ratnaprabhA pRthivI meM rahA huA koI vAyukAyika jIva mAraNAntika samudghAta kara yadi saudharma meM vAyu savarUpathI paNa samavahata thAya che. ItyAdi saghaLuM kathana pRthvIkAyika jIvonA upapAtanA sabaMdhamAM jevI rIte pahelAM kahevAmAM Avyu che te ja pramANenu' kathana ahiyAM pazu samajavu, yAvat sAtamI nAraka pRthvImAM samuddhAtane prApta thayela te vAyukAyika chatra yAvat ISaprAgmArA pRthvI sudhImAM utpanna thAya che. he bhagavat vAyukAyikAnA upapAtanA saMbaMdhamAM ApanuM A saghaLuM kathana sathA satya che. he bhagavana A saMbadhamAM Ape nirUpita karela A viSaya eja pramANe che. Ama kahIne gautama svAmI tapa ane sayamathI AtmAne bhAvita karatA thakA yAvat peAtAne sthAne birAjamAna thaI gayA. A viSayanA bhAvAtha kevaLa evA che ke-ratnaprabhA pRthvImAM rahelA kAi vAyukAyika chatra mAraOAntika samudghAta karIne je saudhama kalpamAM vAyukAyika zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kAyikarUpa se utpanna hone ke yogya hai-to vaha yadi deza se samudghAta karatA hai-taba to pahile pudgaloM ko grahaNa karane rUpa AhAra ko karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna hotA hai aura yadi sarvarUpa se vaha samudghAta karatA hai to pahile vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhAra pudgaloM ko grahaNa karatA hai / vAyukAyika jIvoM ke vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mANAntikasamudghAta aura vaikriyasamudghAta isa prakAra se cAra samudghAta hote haiN| isI prakAra se isake upapAta hone kI carcA IzAnadevaloka se lekara ISat prAgbhArA pRthivI taka jAnanI cAhiye tathA jaisI yaha carcA ratnaprabhApRthivIgata vAyukAyika ke upapAta honeke viSaya kI prakaTa kI gaI hai isI prakAra kI carcA zarkarAprabhApRthivI se lekara saptamI pRthvI gatake vAyukAyika ke saudharma se lekara ISatprArabhArA pRthivI taka me upapAta hone ke viSaya kI jAnanI cAhiye ||suu0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA dasavAM uddezaka samApta // 17-10 // paNAthI utpanna thavAne yogya bane te kadAca dezathI samudraghAta kare te pahelAM muddagalene grahaNa karavArUpa AhAra kare che. ane te pachI tyAM utpanna thAya che. ane je sarvarUpathI kaMdukagatithI daDApramANa samudraghAta kara te pahelAM te tyAM utpanna thaI jAya che. ane te pachIthI AhAra pudgalene grahaNa kare che. vAyukAyika jI ne vedanA samuddaghAta 1, kaSAya samudughAta 2, mAraNatika samuddaghAtaka, ane vaikiya samudughAta, A rIte cAra samudraghAta thAya che. e ja rIte vAyukAyikone upapAta thavAnuM kathana IzAna devalokathI AraMbhIne InsTAglArA pRthvI sudhI samajavuM. tema ja ra-prabhA pRthvImAM rahelA vAyukAyikAnA upapAtanA saMbaMdhanA vivecana karavAmAM AvyuM che teja rItanuM vivecana zarkarAmabhA pRthvIthI AraMbhIne sAtamI pRthvImAM rahelA vAyukAyikone saudharma devalokathI ISa>>AbhArA pRthvI sudhImAM utpAda thavAnA saMbaMdhamAM samajI levuM. e sU. 1 | jainAcArya jenadharmadivAkara pUjyazrI ghasIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane dasame uddezaka samApta . 17-10 | zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 2011 sU01 ratnaprabhAdiSu vAyukAyikotpattini0 517 atha ekAdazoddezakaH prArabhyate // avasarasaMgatyA ekAdazoddezakaH mArabhyate, atra viparyayeNa tadeva darzayiSyatItyeva sambandhenAyAtasyAsyoddezakasyedamAdimaM sUtram-'vAukAie NaM bhaMte !' ityAdi / __ mUlam-vAukAie NaM bhaMte! sohamme kappe samohae samohaNittAje bhaviye imIse rayaNappabhAe puDhavIe ghaNavAe taNuvAe ghaNavAyavalaesu taNuvAyavalaesu vAukAiyattAe uvavajjittae seNaM bhaMte!0 sesaM taM ceva evaM jahA sohamme kappe vAukAiyo sattasu vi puDhavIsu uvavAio evaM jAva IsipabbhArAe vAukAio ahe sattamAe jAva uvavAeyatvo sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| sattarasasae ekkArasamo uddeso smtto|| chAyA-vAyukAyikaH khalu bhadanta ! saudharme kalpe samavahataH samavahatya, yo bhavya etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH ghanavAte tanuvAte ghanAtavalayeSu tanuvAta. valayeSu vAyukAyikatayA utpattum sa khalu bhadanta !0 zeSa tadeva evaM yathA saudharma kalpe vAyukAyikaH saptasvapi pRthivISu upapAtitaH, evaM yAvat ISatpAgmArAyAM vAyu kAyikaH adhaH saptamyAM yAvat uppaatyitvyH| tadeva bhadanta / tadeva bhadanta ! iti / / suu01|| __saptadazazatake ekAdazoddezakaH samAptaH / gyArahaveM uddeze kA prAraMbha vasara ke anusAra aba sUtrakAra 11 vAM uddezaka prArambha karate haiM-isameM vAyukAdhika kI utpatti viparIta krama se kahI gaI hai| isakA sarvaprathama sUtra 'vAukAiyANaM bhaMte ! sohamme kappe' ityAdi haiM 'vAukAhae NaM bhate ! sohamme kampe samohae' ityaadi| agiyAramA uddezAne prAraMbha- avasara kamAnusAra have sUtrakAra agiyAramAM uddezAne prAraMbha kare che-temAM vAyukAyika jIvonI utpattine kema viparIta rIte batAvela che. mAnu 5 sUtra | pramANe che. "vAukAie NaM bhaMte ! sohamme kappe samohae" tyAdi zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TIkA- 'vAukAie NaM bhaMte !' vAyukAyikaH khalu bhadanta ! 'sohamme kappe ' saudharme kalpe 'samohae' samavahataH 'samohaNittA' samavahatya mAraNAntikasamudghAtaM kRtvA 'je' yaH 'imI se rayaNappabhAe puDhavIe' etasyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH sambandhini 'ghaNavAe taNuvAe' ghanavAte tanuvAte tathA ratnaprabhAsaMvandhiSu 'ghaNavAyavala' ghanavAtavalayeSu 'taNuvAyavaLaesu' tanuvAtavalayeSu 'vAukAiyattAe ' vAyukAyikatayA 'uvavajjittara' utpattum 'bhavie' bhavyaH - yogya: ' se NaM bhaMte !' sa khala madanta ! he bhadanta ! ratnaprabhA sambandhI yo jIvaH saudharmakalpe vAyukAyikatayA utpattiyogyo mAraNAntikasamudghAta kRtvA saudharmakalpe utpadyate sa kim pUrvamutpadya pazcAdAhArapudgalaM gRhNAti athavA pUrvamAhArapudgalaM gRhItvA tadanantaraM saudharmakalpe samutpadyate iti pUrva pUrvataraprakaraNa vadihApi praznaH, atidezamAha-' se saM taMceva' zeSa N tadeva - pUrvoktameva prazno'kAri, etadatiriktaM sarvamuttaraM pUrvavadeva boddha 518 TIkArtha - 'vAukAie NaM bhaMte sohamme kappe samohae' he bhadanta ! koI vAyukAyika jIva saudharmakalpa meM mAraNAntika samudghAta karatA hai aura vaha 'samohaNittA imIse rayaNapyabhAra puDhavIe ghaNavAe, taNuvAe, ghaNavAyavalaesu taNuvAyavalaesu bAukAiyantAe uvavajjittae 'se NaM bhaMte' mAraNAntikasamudghAta karake isa ratnaprabhA pRthivI ke ghanavAta meM tanuvAta meM, ghanavAtatralaya meM, athavA tanuvAta valaya meM utpanna hone ke yogya hai, to he bhadanta ! vaha saudharmadevaloka gatavAyukAyika jIva pahile vahAM utpanna ho jAtA hai aura bAda meM AhArapuhakoM ko grahaNa karatA hai ? yA pahile AhAra pugaloM ko grahaNa karatA hai aura bAda meM vahAM utpanna ho jAtA hai ? to isake uttara meM prabhu ne kahA hai- 'sesaM taM cetra evaM jahA sohamme kappe vAukAiyo sattasu TIDArtha - - " vAukAie NaM bhaMte ! soham me kappe samohae" he bhagavan artha vAyukAyika jIva saudhama kalpamAM mAraNAntika samuddAta kare che. ane pachIthI "samohaNitA imIse rayaNanabhAe puDhatrIe ghaNatrAe, taNuvAe, ghaNavAya basu, taNutrAyatralae vAukAiyattAe uvavajjittara se NaM bhaMte 0!" bhArayAnti samudghAta karIne A ratnaprabhA pRthvInA ghanavAtamAM, tanuvAtamAM, ghanavAta lalayamAM athavA tanuvAta valayamAM utpanna thavA cegya ane te hu te saudhamAM devaleAkamAM rahela vAyukAyika jIva pahelA tyAM utpanna ane te pachI AhAra pudgaleAne grahaNa kare che ? athavA AhAra pudRgalAne grahaNa karIne te pachI tyAM utpanna thAya che? A praznanA bhagavAna thAya che pahelAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 2011 sU01 ratnaprabhAdiSu ghAyukAyikotpattini0 512 vyam / 'evaM jahA sohamme kappe vAukAio sattasu vi puDhavIsu uvavAoM' evaM yathA saudharme kalpe saudharma sambandhino vAyukAyikAnAm saptasvapi pRthivISu uapAtaH 'evaM jAva IsippamArAe vAukAio ahe sattamAe jAva ujavAyano' evaM yAvat ISat pAramArAyAH vAyukAyikAnAm adhaHsaptamyAM yAvat upapAto vaktavyaH yathA saudharmakalpasambandhivAyukAyikajIvAnAM saptasvapi nArakapRthivISu upapAtaH kathitastathaiva yAvat ISat prAgmArAthivIsambandhinAM vAyukAyikajIvAvi puDhavIsu uvavAho evaM jAva IsipambhArAe vAukAibho ahe. sattamAe jAva upavAeyavyo' he gautama! isa viSaya meM jaisA pahile kathana kiyA jA cukA hai vaisA hI jAnanA cAhiye-isa prakAra se jaisA yaha kathana saudharmadevaloka gata vAyukAyika jIva kI ratnaprabhA pRthivI ke ghanavAta Adi meM vAyukAdhikarUpa kI utpatti hone ke viSaya meM kiyA gayA hai-isI prakAra kA zarkarA Adi 6 pRthiviyoM ke ghanavAta Adi ko meM vAyukAyika rUpa se utpanna hone ke sambandha meM kathana karanA cAhiye / tathA isI prakAra kA kathana yAvat ISatmogbhArA pRthivIgata vAyukAyika jIva ke bhI yAvat saptamI pRthvI taka utpAda hone ke sambandha meM kara lenA cAhiye / prabhu ke isa 4AmamA prabhu 43 cha hai 'sesaM taM ceva-evaM jahA sohamme kappe vAukAio sattasu puDhIsu ubavAio evaM jAva IsipabbhArAe vAukAio ahe sattamAe jAva uvavAeyavvo' he gautama ! mA viSayamA 57 4thana 42vAmA mAcha, te pramANe ja saghaLuM kathana samajavuM. ane e ja rIte saudharma devalokamAM rahelAM vAyukAyika jIvana ratnAbhA pRthvInA ghanavAta vigeremAM vAyukAyika paNathI utpanna thavAnA viSayamAM je pramANe kathana karyuM che, e ja rItanuM kathana zarkarA prabhA pRthvI vigere cha pRInA ghanavAta vigeremAM paNa vAyukAyikapaNAthI utpanna thavAnA saMbaMdhamAM samajavuM. ane Aja rItanuM kathana yAvat ISaprAgabhArA pRtharIsthita vAyukAyika jIvane paNa yAvata sAtamI pRthvI sudhI utpanna thavAnA saMbaMdhamAM kathana samajavuM prabhunA A kathanane sAMbhaLIne gautama svAmIe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 bhagavatIstre nAm yAvat adhAsaptamapRthivIparyantamupapAto varNayitavya itibhaavH| 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // mU0 1 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagaballabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapavizuddhagayapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAptIlAlavrataviracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasza" prameyacandrikArupAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake ekAdazoddezakaH samAptaH // 17-11 // kathana ko sunakara gautama ne unase aisA kahA ki he bhadanta ! ApakA yaha kathana pUrNarUpa se satya hai 2 / isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye / / suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahave zatakakA gyArahavAM uddezaka samApta // 17-11 / / prabhune A pramANe kahyuM ke-he bhagavAna ApanuM A saghaLuM kathanapUrNapaNe satya che. e pramANe kahIne gautamasvAmI pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA che. sU0 1 che jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacadrikA vyAkhyAna sattaramA zatakane agiyAramo uddezaka samAtA17-11 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prameyacandrikA TIkA za0 17 u012 sU01 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 521 atha dvAdazodezakaH bhArabhyate / pUrva pRthivIkAyikAdivAyukAyikaparyantajIvAnAmupapAtaH kathitaH sampati dvAdazodezake ekendriyANAmAhArAdikaM nirUpyate, anena sambandhena AyAtasyAsya dvAdazoddezakasyedamAdimaM sUtram-'egeM diyA NaM bhaMte / ' ityAdi / mUlam-egidiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA evaM jahA paDhamasae vitiyaudesae puDhavIkAiyANaM vattavvayA bhaNiyA sAceva egidiyANaM iha bhANiyavA jAva samAuyA smovvngaa| egidiyANaM bhaMte ! kailessAo pannattAo goyamA ! cattAri lessAo pannattAo taM jahA kaNhalessA jAva teulessaa| eesi NaM bhaMte ! aigeMdiyANaM kaNhalessANaM jAva visasAhiyA vA? goyamA ! savvatthovA egidiyANaM teulessA kAulessA anaMtaguNA nIlalessA vitesAhiyA kaNhalessA visesaahiyaa| eesiM NaM bhaMte ! egeMdiyANaM kaNhalessANaM iDDI0 jaheva diivkumaaraannN| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti ||suu01|| sattarame sae bArasamo uddeso samatto chAyA- ekandriyAH khalu bhadanta ! sarva samAhArAH evaM yathA prathamazate dvitIyoddezake pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA bhaNitA saitra ekendriyANAmiha maNitavyA yAvat samAyuSkAH smopptrkaaH| ekendriyANAM bhadanta / katilezyAH prajJaptAH ? gautama ! catasro lezyAH pajJaptAH taghathA kRSNalezyA yaavttejoleshyaaH| eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAM yAvad vizeSAdhikA vA? gautama sarvastokAH ekendriyANAM tejoleyAH kApotikalezyA anantaguNAH, nIlalezyA vizeSAdhikAH, kRSNalezyA vishessaadhikaaH| eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAm RddhiH yathaiva dvIpakumArANAm / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu01|| saptadazazate dvAdazodezakaH samAptaH // 17-12 // bha0 66 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne TIkA-'egidiyA NaM bhaMte' ityAdi / 'egidiyA NaM bhaMte !' ekendriyA: khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArAH-samAnaH-ekarUpa AhAro yeSAM te samAhArAH kim ? iti praznaH, bhaganAha-'evaM jahA' ityAdi / 'evaM jahA paDhamasae vitiya uddesae' evaM yathA prathamazatake dvitIyoddezake 'puDhavikAiyANa vattavayA bhaNiyA' pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA bhaNitA 'sA ceva egidiyANaM iha bhANiyanyA' saiva ekendriyANAmiha vaktavyatA bhaNitavyA kiyatparyantamityAha'jAva samAuyA samovavanagA yAvat samAyuSkAH samopapannakAH tatra prathamazatakIya bArahaveM uddezaka kA prAramma pahile pRthivI kAya se lekara vAyukAyika taka ke jIvoM kA upapAta prakaTa kiyA gayA hai, aba usa 12 ve uddezaka meM ekendriyAdika jIvoM ke AhArAdika kA nirUpaNa karanA hai / so isI sabandha ko lekara yaha uddezA prArambha huA hai isakA 'egidiyA NaM bhaMte ! ityAdi pahilA sUtra hai 'enidiyA NaM bhaMte ! sabve samAhArA' ityAdi / TIkArtha-isa sUtra dvArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'egidiyA NaM bhaMte ! savve samAhArA' he bhadanta ! jitane bhI ekendriya jIva haiM ve saba kyA eka rUpa AhAra vAle hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA paDhamasae bitiyauddelae 'he gautama ! jaisI prathama zataka ke dvitIya uddezaka meM 'puDhavikAiyANaM vattavvayA bhaNiyA' pRthivIkAyika jIvoM kI vaktavyatA, kahI gaI hai / 'sAce va egidiyANaM iha bhANiyanyA' vahI bAramA uddezAne prAraMbha pRthvIkAyikajIthI AraMbhIne va yukAya sudhInA jInA upayatane viSaye prakaTa karavAmAM AvyuM che. have A bAramAM uddezAmAM ekedriya nA AhAra vigerenuM nirUpaNa karavAnuM che. A saMbaMdhane laIne A uddezAne prAraMbha karavAmAM Ave che. AnuM paheluM sUtra A pramANe che. __'egidiyA Na bhate ! savve samAhArA' tyAha TI10-24sUtrathI gautamasvAmI prasune ye pUchayu cha -'egiMdiyA NaM bhate ! savve samAhArA' 3 masavAna 28sA mendriya va cha, te badhA ja zuM eka ja prakAranA AhAravALA che? A praznanA uttaramAM prabhu cha hai-'evaM jahA paDhamasae bitie uddesae' gautama! paDatA zatanA bhI dezamA vIrIte 'puDhavIkAiyANaM vattavvayA bhaNiyA' pRthvIya vAnA samandhamA 4thana iyu che. 'sA cetra egidiyAga iha bhANiyavvA' te|| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 17 u012 sU01 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 523 dvitIyodezake pRthivIkAyaprakaraNe 'puDhokAiyANaM AhArakammavaNNalessA jahA neraiyANaM' ityuktam atra AhArazabdena zarIrazvAsocchvAsayohaNaM bhavati tena ye ime ekandriyA jIvAste na samAhAravanto na samazarIravanto navA samocchavAsaniHzvAsavantaH na samakamavarNalezyAvantaH navA samAnAyuSkAH samopapatrakAH samotpattivantaH kintu vedanAkriyayoH samAnatvaM vartate'taH ekendriyAH samavedanAvantaH samakriyAvantazca bhavantIti / prathamazatakIyadvitIyoddezake pRthivIkAyikavakta vyatAbadihApi vaktavyamitibhAvaH / kiyatparyantamityAha-'jAva samAuyA' ekendriyoM kI vaktavyatA yahAM kaha lenI cAhiye / 'jAva samAuyA samovavanagA' yAvat ekendriya jIva na samAna AyuvAle hote haiM aura na samAna utpattivAle hote haiN| tAtparya isakA aisA hai ki prathamazatakIya dvitIya uddezaka meM pRthivIkAya ke prakaraNa meM 'puDhavikAiyANaM AhArakammavaNNalessA jahA neraiyANaM' aisA kahA gayA hai| yahAM AhAra zabda se zarIra, aura zvAsocchvAsa kA grahaNa huA hai| isase jo ye ekendriya jIva hai ve na samAna AhAravAle haiM na samAna zarIravAle haiM, na samAna zvAsocchvAsaghAle hai na samAna karma, varNavAle haiM na samAna AyuvAle haiM, na samAna utpattivAle haiM, kintu vedanA aura kriyA samAnatAvAle haiM / isa prakAra kI prathama zatakIya dvitIya uddezaka meM pRthivIkAyikavaktavyatA ke jaisA yahAM para bhI vaha pramANe saghaNu 4thana maDiyAM 55 4ii yu 'jAva samAuyA samovavanagA' thAvata te ekendriya jIva samAna A yuvALA hotA nathI, ane samAna utpattivALA5NuM hetA nathI. A kathananuM tAtparya evuM che ke pahelA zatakanA bhIta dezAmA eqIyana 2mA 'puDhavikAiyA NaM AhArakamma vaNNalessA jahA neraiyANaM' 2 // pramAyuM che. aDiyo mAhAra zapathI zarIra mana zvAsozvAsanuM grahaNa thayuM che. tethI je A ekendriya jIve che te samAna AhAravALA hotA nathI, samAna zarIravALA hotA nathI. samAna zvAsocchavAsa nizvAsavALA paNa hotA nathI samAna karma ane samAna varNavALA paNa hitA nathI samAna AyuvALA paNa letA nathI. samAna utpattivALA paNa hatA nathI. paraMtu vedanA ane kriyAmAM samAnatAvALA che. A rItanI pahelA zatakanA bIjA uddezAmAM pRthvIkAyika jIvanI vaktavyatA prakaTa karavAmAM bhAvI cha. tara prabhArI nI 1tavyatA mahi565 vI te tavyatA 'jAva samAuyA' tyAhi 8 sudhI bhaDIyo vI. tama samana. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 bhagavatIsUtre ityAdi / 'jAva samAuyA samovavannamA' yAvat samAyuSkAH samopapatrakAH, te sarve na samAnAyuSkAH navA sarve samopapannakAH, etatparyantaM sA vaktavyatA vaktavyeti bhAvaH / 'egeMdiyANaM bhaMte / ' ekendriyANAM bhadanta ! 'kailessAo pannattAoM' katilezyAH prajJaptAH iti praznaH, bhagavAnAha-'goramA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'cattAri lesmAo pannattAo' catasro lezyAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA 'kaNhalessA jAva teulessA' kRSNalezyAH yAvat tejolezyAH, atra yAvatpadena kApotikalezyAnIlalezpayoH saMgrahaH / 'eesi NaM bhaMte !' eteSAM khalu bhadanta / 'egidiyANa' ekendriyANAm 'kaNhalessANaM' kRSNalezyAnAm 'jAva visesAhiyA vA' yAvat vizeSAdhikA vA eteSu lezyAvatsu madhye kasyApekSayA kasyAlpatvaM kasya vizeSatvamiti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA!' he gautama ! kahalenA cAhiye / yaha vaktavyatA 'jAva samAuyA' ityAdi pATha taka yahAM kahanI hai aisA jAnanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-egidiyANaM bhate ! kailessAo paNNattoo' he bhadanta ekendriyajIvoM ko kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA -'goyamA ! cattAri lessAo paNNattAbho' ekendriyoM ke cAra lezyAe~ kahI gaI haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'kaNhalessA, jAva teu. lessA' kRSNalezyA tathA yAvat pada grAhya-nIlalezyA kApotikalezyA, aura tejoleshyaa| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'eesiNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessA jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! ina kRSNAdilezyAvAle ekendriya jIvoM meM kauMna lezyAvAle ekendriya jIva kisa lezyAvAle se alpa haiM ? aura kisa lezyAvAle se vizaSAdhika haiM ? isake uttara meM na have gautamasvAmI ekendriyanI lazyAnA saMbaMdhamAM prabhune evuM pUche cha -"egidiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo' mAvan mendriya chone keTalI vezyAo kahevAmAM AvI che ? A praznanA uttaramAM prabhu 4 cha -'goyamA ! cattari lessAo paNNasAo' gautama ! sandriya vAna ra zyAma pAma mAvI che. 'taM jahA' te pramANe cha- 'kaNhalessA jAva teulessA' azyA bhane yAvat 56thI-poti bezyA, mane tnshy| zathI gautamasvAmI prasuna se pUche che hai-'esiMNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessA jAva visesAhiyAvA' 7 mApan sa hi vezyAvANA ekendriya jImAM kaI lezyAvALA ekendriya jI kaI vezyAvALAthI alpa che? ane kaI lezyAvALAthI vizeSAdhika che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u012 sU01 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 525 'savvatthovA egidiyANaM teulessA' sarvastokA ekendriyANAM madhye tejolezyAH sarvApekSayA tejolezyAvanta ekendriyajIvAH svokA alpAH sarvApekSayA eteSAmeva alpatvamiti 'kAulessA avaguNA' kApotikalezyAH anantaguNAH, tejolezyA yukte kendriyajIvApekSayA kApotikalezyAvanta ekendriyajIvA anantaguNAH 'nIla lessA visesAhiyA' nIlalezyA vizeSAdhikAH kApotikalezyAyuktai kendriyajIvA pekSayA nIlalezyAvanta ekendriyajIvA vizeSAdhikA ityarthaH, 'kaNhalesA visesAhiyA' kRSNalezyA vizeSAdhikAH nIlalezyAyuktai kendriyajIvApekSayA kRSNalezyAvanta ekendriyajIvA vizeSAdhikAH tattha sarvataH svokAH tejolezyAvanta ekendriyAH sarvato'dhikAH kRSNalezyAvanta ekendriyajIvAH / 'eesi NaM bhaMte !" eteSAM khalu bhadanta ! 'egiMdiyANaM kaNilessANaM iDDI0' ekendriyANAM kRSNalezyAprabhu kahate haiM - 'goyamA / savvatyovA egiMdiyANaM teulessA' he gautama! kRSNAdilevAvAle ekendriya jIvoM meM saba se kama tejolezyAvAle ekendriya jIva haiN| kyoMki sarva kI apekSA inameM hI alpatA hai| 'kAulessA anaMtaguNA' tejolezyAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA kA potika leiyAvAle ekendriya jIva ananta guNita haiM / 'NIlalessA visesAhiyA' kApotika lezyAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA nIlalepAvAle ekendriya jIva vizeSAdhika haiN| 'kaNhalessA visesAhiyA' tathA nIlaleipAyukta ekendriya jIvoM kI apekSA kRSNaleiyAvAle ekendriya jIva vizeSAdhika haiM / isa prakAra saba se alpa tejolezyAvAle ekendriya jIva haiM / aura saba se adhika kRSNaleivAvAle ekendriya jIva haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - eesi NaM bhate ! - - 'goyamA ! savvatthotrA egiMdiyA NaM te ulessA' he gautama dRSyA hizyAbAjA ekendriya jIvAmAM badhAthI alpa-kama teolezyAvALA ekendriya jIvA che, bhaDe sarvAMnI apekSA tenAsAM adhyatA che 'kAulessA aNataguNA' te. lezyAvALA ekendriya jIvAnI apekSAe kArpAtika tolezyAvALA ekendriya ananta guNA che. 'NIlalessA visesAhiyA' ayoti sezyAvAjA yeDendriya bhavAnI apekSA nIlozyAvANA mehendriya vizeSAdhi che. 'kajhalerakhA vise sAhiyA' nIsa bezyAvAjA thendriya bhavAnI apekSAo dRSyuyezyAvANA ye ndriya jIva vizeSAdhika che. ane badhAthI adhika kRSkulezyAvALA ekendriya jIva che. have gautamasvAmI temanI RddhinA alpa ane mahuttAnA viSamAM prazna 12 che - ' pargidiyANaM kaNhalessANaM iDDhI ' he bhagavana druSNu vigere bezyAbAjA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 bhagavatIsatre nAm RddhiH ekendriyANAM kRSNa lezyAnAM jIvAnAM katare katarebhyo'lpadikA katare katarebhyo mahaddhikA iti Rddhi viSaye'lpavizeSatvaviSayakaH praznaH, bhagavAnAha-'jahA' ityAdi / 'jahetra dIvakumArANaM' yathaiva dvIpakumArANAm tathAhi'eesiNaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessANaM jAva te ulessANaM ya kayare kayarehito appaDiyA vA mahaDriyA vA goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA mahaDiyA jAva saba nahiDiyA teulessA' iti eteSAM khalu bhadanta ! ekendriyANAM kRSNalezyAnAM katare katarebhyo'lpaddhikA vA maharddhikA vA ? gautama ! kRSNa zyebhyo nIlalezyA mahardikAH yAvat sarva mahaddhikAstejolezyAH sarvApekSayA mahardikatva tejolezyAegidiyANaM kAhaleslANaM iDro.' he bhadanta ! kRSNAdilezyAvAle ina ekendriyoM meM kauna kinakI apekSA alpa RddhivAle haiN| aura kauna kinakI apekSA mahA RddhivAle haiM ? isa prazna Rddhi kI alpa evaM mahattA viSayaka haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jaheva dovakumArANaM ' he gautama ! isa viSaya meM dvIpakumAroM kA RddhiviSayaka kathana kahanA cAhiye / jaise-'eesiNaM bhate ! egidiyANaM kahalessA jAva teule. ssANa ya kayare kayarehito appaDiyA vA mahaDiyA vA ? goyamA! kAhalessAhito nIla lessA mahaDDiyA jAva sabamaDiyA teulessA 'tAtparya isa kA aisA hai-kRSNalezyAvAle Adi ekendriyoM meM kauna kinakI apekSA alpa RddhivAle haiM aura kauna kinakI apekSA mahARddhivAle haiN| isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! kRSNalezyAvAloM kI apekSA nIlalezyAvAle ekendriya jIva mahARddhivAle haiM / yAvat sarva maharddhika A ekendriya jemAM kaMI lezyAvALA kaMI lezyAvALAthI apajhaddhivALA che? ane kaMI lekSAvALA kaMI lekSAvALAthI mahaRddhivALA che? tenA utta2bhaa pramuche -'jaheva dIvakumArANa' 3 gItama! mA viSayamA diipbhaaronI RddhinA viSayamAM je kathana karyuM che te ja pramANenuM kathana ahiyAM paNa hI de ne me 2 -'eesi NaM bhaMte ! egidiyANaM kaNhalessANaM jAva teulessANaM ya kayare kayarehito apaDhiyA vA mahaDhiyA goyamA ! kaNhalessAhito nIlalessA maha DhiyA jAva savvamahaDUDhiyA te ulessA' ! pAinu tAt5 sayucha ke-kRSNalezyAvALA ekendriya jImAM koNa konAthI alapa RddhivALA che ? ane keNa kenAthI mahAddhivALA che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che kehe gautama! kalekSAvALAthI nIlavezyAvALA ekendriya jIva mahAddhivALA che. yAvat sarvathI mahAddhivALA tejalezyAvALA che. A badhAnI apekSA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u012 101 ekendriyANAmAhArAdinirUpaNam 527 vatAm tadapekSayA'lpaRddhikatva kApotikalezyAvatAm, tadapekSayA'pyalpatvaM nIlalezyAvatAm tadapekSayA'pyalpatvam kRSNalezyAvatAmiti sarvApekSayA mahadi katvam tejolezyAvatAm sarvApekSayA'lpardikatva kRSNale zyAvatAmiti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // iti zrI vizvavikhyAtajagadallabhAdipadabhUSitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAla vrativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya dvAdazoddezakaH samAptaH // 17-12 // tejolezyAvAle haiM / isa prakAra marvApekSayA mahardikatA tejolezyAvAle ekendriya jIvoM meM AtI hai / inakI apekSA alpaddhikatA kApotika lezyAvAloM meM evaM inakI apekSA alparddhikatA kRSlezyAvAle ekendriyoM meM AtI haiN| ataH saba se adhika hai Rddhi jinhoMkI aise ekendriya jIva ve hI haiM ki jinameM tejolezyA hai aura saSa se kama haiM Rddhi jinhoMkI aise ekendriya jIva ve hai ki jina meM kRSNalezyA haiM / sevaM bhate / sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apane jaisA kahA haiM vaha aisA hI hai 2 / aisA kahakara ve gautama tapa evaM saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA bArahavAM uddezaka samApta // 17-12 // e tejalezyAvALAmAM mahAddhipaNu Ave che. temanI apekSAe alapajhaddhi. paNuM kApatika vezyAvALA chavAmAM Ave che. ane kApatika lezyAvALAthI nIlalezyAvALA alapatrAddhivALA hoya che. ane tenAthI alapaRddhipaNu kalezyAvALA ekendriya mAM Ave che. jethI badhAthI adhika traddhivALA ekendriya teja hoya che ke jenAmAM tejalezyA che. arthAt tezyAvALA ekendriya jIva badhAthI adhikatraddhivALA che. ane kRSNalezyApaannaa mendriya adhAthI ma5 RddhivANA che. 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhagavAna Ape je pramANe pratipAdana karyuM che, te saghaLuM kathana te ja pramANe che. he bhagavana ApanuM kathana sarvathA sAya che. A pramANe kahIne tapa ane saMyamathI potAnA AtmAne bhAvita karatA thakA te gautamasvAmI potAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA che sU0 1. jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAna sattaramA zatakane bArame uddezaka samApta 17-12 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne atha trayodazoddezakaH mArabhyate / / dvAdazoddezake ekendriyANAmAhArAdikaM kathitaM trayodaze tu nAgakumArANAm AhArAdika kathayiSyati anena sambandhena AyAtasya trayodazodezakasya idamAdimaM sUtram-'nAgakumArA gaM bhaMte !" ityAdi / mUlam-nAgakumArA NaM bhaMte ! save samAhArA0 jahA solasamasae dIvakumArudese taheva niravasesaM bhANiyatvaM jAva iDDI0 sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti |suu0 1 // chAyA-nAgakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH yathA poDazazate dvIpakumAroddezake tathaiva niravazeSa bhaNitavyam yAvat RddhiH tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta ! yAvat viharati / suu01|| saptadazazate trayodazoddezakaH samAsaH / / TIkA-'nAgakumArA Na bhaMte !' nAgakumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArA:- samAna:- ekaprakAraka AhAro yeSAM te samAhArAH, ye ime nAga terahaveM uddeze kA prArambha 12 veM uddeze meM ekendriya jIvoM ke AhAra Adi ke viSaya meM kahA gayA hai, aba isa 13 terahaveM uddeze meM nAgakumAroM ke AhAra Adi ke viSaya meM kathana karanA hai| isI kAraNa isa zataka ko sUtrakAra prArambha kara rahe haiM 'nAgakumArANa bhaMte ! savve samAhArA0 ityAdi / TIkArtha--'nAgakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA0' he bhadanta ! jo ye nAgakumAra jAti ke bhavanapati haiM ve kyA saba eka prakAra ke AhAravAle haiM, eka prakAra ke ucchavAsa niHzvAsa AdivAle haiM ? teramA udezAna paraMbhabAramAM uddezAmAM ekendriya jIvonA AhAra vigere viSayanA saMbaMdhamAM kahevAmAM Avela che. have A teramAM uddezAmAM nAgakumAranA AhAra vigerenA viSayamAM kahevAmAM Avaze te kAraNe sUtrakAra A uddezAne prAraMbha kare che. "nAgakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA" tyA TI"--"nAgakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA0" 3 mAn nAgakumAra jAtinA je A bhavanapati che te zuM badhA eka ja prakAranA AhAravANA cha ? tema 1 me rana 27vAsa nizvAsavANA che ! "jahA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prame yacandrikA TIkA za017 u013 sU01 nAgakumArANAmAhArAdinirUpaNam 529 kumArAste sarve'pi samAnAhArocchvAsaniHzvAsAdimantaH kimityAdi praznaH, 'jahA' ityAdi / 'jahA solasamasae dIvakumAruddese taheva niravasesaM bhANiyavvaM' yathaiva SoDazazate dvIpakumAroddezake tathaiva niravazeSa bhaNitavyam / tattatra vilakonIyamitibhAvaH / 'seva bhaMte ! sevaM bhaMte ! tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! 'jAva viharaI' yAvat viharati, ityeva-devAnupriyaniveditaM sarvameva satyamityuktvA bhagavantaM vandananamaskArAdikaM kRtvA gautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti / suu01|| iti zrI vizvavikhyAtajagadallabhAdipadabhUpitabAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlanativiracitApAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya trayodazoddezakaH samAptaH // 017-13 / / 'jahA solasamasae dIvakumAruddese taheva niravasesaM bhANiyanvaM' he gautama ! 16 veM zataka meM dvIpakumAroddezaka meM jaisA kahA gayA hai, vaisA hI saba kathana yahAM para kara lenA cAhiye / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ke dvArA kahA gayA yaha saba viSaya satya hI hai / isa prakAra kahakara gautama ne prabhu kI vandanA kI aura namaskAra Adi kiyaa| yaha saba karake phira ve saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" prameyacandrikAvyAkhyAke sattarahaveM zataka kA terahavAM uddezaka samApta // 17-13 // solasamasae dIvakumAruhese taheva niravasesaM bhANiyavvaM', 8 gautama ! seLamAM zatakanA dvIpakumAra uddezAmAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe samasta kathana ahiyAM nAgakumAranA AhAra vi. mAM samajI levuM. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" 8 sAn bhA5 haivAnupriye 47 // saghaLe viSaya satya ja che. he bhagavan ApanuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdana karI ane namaskAra karyA. vaMdanA namaskAra karIne te pachI teo saMyama ane tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA. te sU. 1 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsalAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane terame uddezaka samApta 17-13 bha0 67 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 - ___ bhagavatIstre atha caturdazodezakaH pArabhyate / suvarNakumAravaktavyatAmAha-'suvaNNakumArA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-suvaNNakumArA NaM bhaMte! savve samAhArA savve samussAsanistAsA evaM ceva sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ||suu01|| chAyA--suvarNakumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH evameva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||muu0 1 // TIkA--'muvaNNakumArA NaM bhaMte !' suvarNakumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA sambe samussAsanissAsA' sarve samAnAhArAH sarve samocchvAsaniHzvAsA ityAdi / 'evaM ceva' evameva yathA nAgakumAravaktavyatAyAM kathitaM tat sarva niravazeSa suvarNakumAreSu api vaktavyameveti 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! tti' tadevaM caudahaveM uddeze kA prAraMbha'suvaNNakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA' ityAdi / TIkArya--'suvaNNakumArANaM bhaMte ! samve samAhArA0' he bhadanta ! samasta suvarNakumAra samAna AhAravAle aura samAna ucchvAsaniHzvA. savAle haiM kyA ? ityAdi prazna / ___ 'evaM ceva' he gautama ! jaisA kathana nAgakumAroM kI vaktavyatA meM kiyA gayA hai vahI saba suvarNakumAroM kI vaktavyatA meM bhI kahalenA cAhiye / 'sevaM bhaMte sevaM bhAte ! tti' he bhadanta ! Apane jo nAgaku yauhamA uddezAno prArama"suvaNNakumArA gaM bhaMte ! savve samAhArA" tyAha Ast-"suvaNNakumArA NaM bhaMte ! savve samAhArA savve samussAsa nissAsA" 3 mApana mA 4 supae maare| zu samAna mADavANA ane samAna ucchavAsa nizvAsa vALA hoya che? A praznanA uttaramA prabhu 4 cha hai-"evaM ceva" he gautama nAgabhAnI 14vyatAwi je pramANenuM kathana karavAmAM AvyuM che, te ja pramANe saghaLuM kathana suvamAzanI tavyatAmA 5 sabhA "sevaM bhaMte sevaM bhaMte ti" 3 bhagavana Ape nAgakumAranA bahAnAthI suvarNakumAronA viSayamAM je kathana zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 prameyacandrikA TIkA za017 u015 sU01 vidyutkumArANAmAhArAdini0 bhadanta ! tadeva bhadanta ! iti hai bhadanta ! nAgakumArAtidezena suvarNakumAra viSaye yat devAnupriyeNa kathitaM tatsarvaM satyameti kRtvA yAvada viharati iti // 01 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka- pazcadazabhASAkaLitalalitakalA pAlApaka pravizuddha gadyapadyanekagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka- zrI zAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta - 'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjaguru - bAlabrahmavAri - jainAcArya - jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazata ke caturdazodezakaH samAptaH // 17- 14 // mArAtidezase suvarNakumAroM ke viSaya meM kahA hai vaha saba satya hI hai isa prakAra kahakara yAvat ve gautama tapa evaM saMyama se apanI AtmA kA bhAvita karate hue apane Asana para virAjamAna ho gaye | sU0 1 || jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA caudahavAM uddezaka samApta // 17- 14 // karyu che, te khadhu' satya ja che. te samasta kathana yathArtha che. A pramANe kahIne yAvat te gautama svAmI tapa ane sayamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAne Asane birAjamAna thayA. !! sU. 1 // jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra'nI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakanA caudamA uddeze| samApta 517-14 // zrI bhagavatI sUtra : 12 5 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatIsUtre __ atha paJcadazoddezakaH prArabhyate / vidyutkumAravaktavyatAmAha-vijjukumArA NaM bhaMta !' ityAdi / mUlam-vijjukumArA NaM bhaMte ! samve samAhArA0 evaM cev| sevaM bhaMte sevaM bhaMte ! ti ||suu0 1 // ___ chAyA-vidyutkumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArA: / evameva tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu01|| ___TIkA-'vijjukumArA gaM bhaMte !' vidyutkumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA0' sarve samAnAhArAH, samocchvAsaniHzvAsAH, sarveSAM vidyutkumArANAmAhArAdimekarUpameva bhavati parasparabhinna veti praznaH, uttarayati bhagavAn 'evaM ceva' paMdarahaveM uddeze kA prAraMbha'vijjukumArA Na mate ! sabve samAhArA0' ityaadi| TIkArtha--vijjukumArA Na bhate ! samve samAhArA0' he bhadanta ! saba vidyukumAra kyA samAna AhAravAle haiM ? ityAdi prazna-- 'evaM ceva' he gautama ! aisA hI hai / 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apake dvArA kathita huA yaha saba viSaya aisA hI hai 2' isa prakAra kaha kara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gye| isa sUtra meM sUtrakAra ne vidyutkumAroM kI vaktavyatA kA kathana kiyA hai / isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta jitane bhI vidyutatkumAra jAti ke bhavanapatideva haiM ve kyA saSa eka se AhAra paMdaramA udezAne prAraMbha"vijjukumaaraa NaM bhaMte savve samAhArA0" tyAha rI---"vijjukumArA NaM bhaMte ! sadhe samAhArA0" usasavana saghA vidhubhA zu.1 sa2mA mAhArANA cha ? "eva ceva" hai gautama ! DA tamana cha. "sevaM bhate seva bhate ti" hai bhagavan mA 47 mA pAra viSaya te pramANe ja che. ApanuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thayA gautama svAmI pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA. A sUtramAM sUtrakAre vighukumAranuM kathana karyuM che. temAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke--he bhagavan jeTalA vidhutyumAra jAtinA bhavanapati zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za017 u016 sU01 vAyukumArANAmAhArAdinirUpaNam 533 evameva yathA SoDazazatakIyadvIpakumArANAm AhArAdikaM tathaiva niravazeSaM vidyutkumAraviSaye'pi jJAtavyamiti ato nAgakumAraprakaraNamihApi anusandheyamiti / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu01|| iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSitavAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlaprativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatakasya paJcadazoddezakaH smaaptH||suu0 17-15 // vAle, ekase ucchavAsa nivAsavAle haiM ? yA bhinna 2 AhAravAle aura bhinna bhinna 2 ucchvAsa niHzvAsavAle haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva' he gautama ! solahaveM zataka meM dIpakumAroM ke AhArAdika ke viSaya meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI kathana vidyutkumAra ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isa prakAra nAgakumAra prakaraNa yahAM para bhI anusaMdheya haiM / isa prakAra prabhu ke mukhAravinda se vidyutkumAra viSayaka vaktavyatA sunakara 'sevaM bhaMte ! sevaM bhate! tti' gautama ne he bhadanta ! Apake dvArA kiyA gayA yaha kathana sarvarUpa se satya hai 2 / aisA kahate hue unheM vandanA namaskAra kiyA aura phira ve apane sthAna para virAjamAna ho gye| suu01|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameya candrikA vyAkhyAke sattarahaveM zatakakA ||pNdrhvaaN uddezaka samApta // 17-15 // deva che, teo zuM badhA ja eka ja prakAranA AhAravALA che? ane eka ja prakAranA ucalDravAsa niHzvAsa vALA che? athavA judA judA AhAravALA ane jalAra ucchavAsa niHzvAsavALA che? A praznanA uttaramAM prabhue kahyuM ke "evaM cetra" 3 gautama somai Aswi bImArAnA mA.2 vigairenA viSayamAM je pramANe kahyuM che te ja pramANe saghaLuM kathana vighukumAranA viSayamAM paNa samajavuM. A rIte ahiyAM paNa nAgakumAra prakaraNanuM anusaMdhAna karI levuM. A pramANe prabhunA mukhethI vighukumAronA viSayamAM vivecana sAMbhaLIne "seva bhate ! seva bhate ! ti" gItama svAmI yu 3 maga mAye kahela A samarata kathana sarvathA satya che. ema kahIne teone vaMdanA namaskAra karIne yAvat pitAne sthAne birAjamAna thayA. che sU. 1 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna sattaramA zatakane paMdaramo uddezaka samAptA17-1pa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 atha SoDazodezakaH prArabhyate / vAyukumAravaktanpatAmAha - " vAyukumArA NaM bhaMte !" ityAdi / mUlam - cAyukumArA NaM bhaMte! savve samAhArA0 evaM ceva. sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! ti // sU0 1 // sattarasame sae solasamo uddeso samatto // 17- 16 // chAyA - vAyukumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH, evametra tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 01 // bhagavatI sUtre zaptadazazatake SoDazodezakaH samAptaH // 17- 16 // TIkA- 'vAyukumArA NaM bhaMte !' vAyukumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA ' sarve samAhArAH ityAdi praznaH 'evaM ceva' evameva yathaiva nAgakumArANAM vaktavyatA SoDazazatakIya dvIpa kumArAtidezena kathitA tathaiva vAyukumAravaktavyatApi jJAtavyA 'sevaM maMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti he bhadanta ! yat devAnupriye kathitaM tatsarvaM satyameva nAnyatheti bhAvaH // 01 // saptadazazatake SoDazodezakaH samAptaH // 17- 16 / / solahaveM uddeze kA prAraMbha 'vAyukumArANaM bhate ! savve samAhArA0' ityAdi / TIkArtha - - ' vAyukumArA NaM bhaMte! savve samAhArA0' he bhadanta / vAyukumAra saba kyA samAna AhAravAle haiM ? ityAdi prazna / 'evaM ceva' he gautama / aisA hI hai| 'sevaM bhate ! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! ApakA kahanA satya hI hai / he bhadanta ! ApakA kahanA satya hI hai isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para birAjamAna ho gaye / ' evaM 'cava' kA tAtparya aisA hai ki solahaveM zataka meM dvIpakumAroM ke ati deza se jo nAgakumAroM kI vaktavyatA kahI gaI hai| usI prakAra se vAyukumAroM kI vaktavyatA bhI samajha lenI cAhiye / || solahavAM uddezA samApta // sALamA uddezAnA prAraMbha- "vAyukumArA NaM bha'te : savve samAhArA0" ityAhi TI.rtha - " vAyukumArA NaM bhate ! savve samAhArA0 " he bhagavan maghA SAyuGkumAro zurU samAna AhAravANA che ? " evaM ceva" he gautama! hA te tema 4 che. "seva bhaMte! seva bhate tti" he bhagavan ApatuM yA samasta kathana satya ja che A pramANe kahIne gautama svAmI yAvat peAtAnA sthAna para virAjamAna thaha gayA. "evaM cetra" yA vADayatuM tAtparya yo cha -seALamA zatakamAM dvIpakumArAnA bahAnAthI nAgakumArAnA saMbaMdhamAM je vaNu na kayu" che teja pramANe vAsukumAronA viSayamAM paNa samajI levuM. // sU. 15 / / seALamA uddeze samApta ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za017 u017 sU01 agnikumArANAmAhArAdinirUpaNam 535 atha saptadazodezakaH prArabhyate // agnikumAravaktavyatAmAha-'aggikumArA NaM bhaMte' ityaadi| mUlam--aggikumArA NaM bhaMte! savve samAhArA0 evaM ceva sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti ||suu01|| sattarame sae sattarasamA uddeso samatto // 17-17 // sattarasamaM sayaM samattaM // 17 // chAyA-agnikumArAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH, evameva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu01|| saptadaze zate saptadazodezaH samAptaH // 17-17 / / saptadazazataM samAptam // 17 // TIkA-'aggikumArA NaM bhaMte !" agnikumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA' sarve samAhArA:, he bhadanta ! ye ime agnikumArAste sarve'pi kiM samAnAhArAdimantaH, iti praznaH 'evaM cetra' evameva yathA nAgakumArANAM vaktavyatA sattarahaveM uddeze kA prAraMbha 'aggikumArA NaM bhaMte ! samve samAhArA0' / ityaadi| TIkArtha-'aggikumArA NaM bhaMte! savve samAhArA0' he bhadanta ! samasta agnikumAra kyA samAna AhAra AdivAle haiM ? 'evaM ceva' he gautama ! jaisI 16 veM zataka meM kathita dvIpakumAroM ke atidezase nAgakumAroM kI vaktavyatA kahI gaI hai vahI saba vaktavyatA yahAM agnikumAra ke sattaramA udezAno prAraMbha 'aggikumArA NaM bhate ! savve samAhArA' tyaah| elt-'aggikumArA NaM bhate! savve samAhArA' he bhagavan samA agnikumAre zuM sarakhA AhAra Adi vALA che ? A praznanA uttaramAM prabhue ghu evaM ceva' : gautama sobhA zatasvi dvIpamAna mahAnAhI naakumAranuM kathana karyuM che, teja pramANe samasta kathana ahiyAM agnikumAranA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre SoDazazatakIya dvIpakumArAtidezena kathitA tathaiva sarvamapatra ukti nAgakumAraprakaraNe'pi anusandheyam / sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti he bhadanta ! agnikumAraviSaye yaddevAnupriyeNa kathitaM tat sarvameva satyamiti kRtvA yAvadviharati iti ||muu01|| // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAphalitalalitakalApAlApakapavizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlativiracitAyAM zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM saptadazazatake saptadazoddezakaH smaaptH||17-17|| saptadazaM zatakaM sampUrNam prakaraNa meM bhI kahalenI cAhiye / 'sevaM bhate ! sevaM bhate ! tti' he bhadanta ! agnikumAroM ke viSaya meM jo yaha Apa devAnupriyane kahA hai vaha saba hI satya hai 2 isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyA ke sattarahaveM zatakakA sattarahavA uddezaka samApta // 17-17 // samayamA 55 sabha yu'-'sevaM bhate ! seva bhate! tti' mana bhnikumAronA viSayamAM Apa devAnupriye je A kathana karyuM che. te saghaLuM satya ja che. he bhagavana te samasta kathana yathArtha che. A pramANe kahIne te gautamasvAmI bhagavAnane vaMdanA namaskAra karIne tapa ane saMyamathI AtmAne bhAvita karatA thakA pitAne sthAne birAjamAna thaI gayA che sUga 1 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA sattaramA zatakane sattame uddezaka samAptA1-1 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 18 u0 1 uddeza saMgrAhikAgAthA 537 athASTAdazaM zatakaM prArabhyate prathamoddezaH saptadazazataM nirUpinam athAvasarasaMgatyA'STAdazazatakaM nirUpayitumAdAveva vadarthasaMgrAhikAM gAthAmAhamULam-'paDhame1 visAha2 mAyadie3 ya pANAivAya4 asurey5| gula6 kevali7 aNagAreTa bhavie9 tahasomila'TArase // 1 // chAyA-prathamo 1 vizAkha 2 mAkaMdikazca3 mANAtipAto4 'surazca5 / gula:6 kevalI7 anagAro8 bhavikastathA9 somilo'STAdaze // 1 // TIkA--jIvAdyarthAnAM prathamatvAprathamatvAdivicArapratipAdakaH prathamapadAmidheyauddezakaH prathamaH 1 / 'visAha' iti vizAkhAnAma nagarI, tatra bhagavAn samamasta iti vizAkhopalakSito dvitIyoddezakaH 2 / 'mAyadieya' mAkandikazca mAkandIputrAnagAralakSito mAkandikastRtIyoddezakaH 3 / 'pANAivAya' prANAtipAta: aThArahavAM zataka prathama uddeze kA prAraMbhasattarahaveM zataka kA nirUpaNa ho cukA hai aba avasara prApta aThArahaveM zataka kA nirUpaNa karane ke liye sarva prathama jo saMgrahagAthA kahI gaI hai vaha isa prakAra se hai 'paDhame visAha' ityaadi| TIkArtha-jIvAdika artha ke sambandha meM prathama aprathamAdi bhAva kA pratipAdaka prathamapadAbhidheya uddezaka hai 1, vizAkhAnagarI meM bhagavAna mahAvIra padhAre ityAdi sambandha meM vizAkhApadopalakSita dvitIya uddezaka hai 2, mAkandIputra anagAra ke praznoM me upalakSita mAkandI nAmakA tRtIya aDharamA zatakane pahelo udeze sattaramAM zatakanuM vivecana thaI che. have avasara prApta aDhAramAM zatakanuM ni3555 421 / bhATale saghaDa mAthADI che. te mA pramANe cha. 'paDhame visAha' ItyAdi jIva vigerenA arthanA saMbaMdhamAM prathama aprathama bhAvanuM pratipAdana karavAvALuM "prathamapadAbhidheya" nAmane pahele uddeza che. (1) vizAkhA nagarImAM mahAvIra bhagavAna padhAryA ItyAdi saMbaMdhI vizAkhApadapalakSita nAmane bIje uddeza che. (2) mAkadi putra anagAranA praznovALe "mAkadiputra' nAmane trIjo bha068 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre prANAtipAtAdi viSayakazcaturthaH 4 / 'atureya' asurazva asurakumArAdi vaktavyatA pratipAdako suranAmakaH paJcamoddezaH 5 / 'guLa' iti gula-guNAdi varNAdi pratipAdanapara ko gulanAmakaH SaSThodezakaH 6 / 'kevaLa ' kevalI kevalyAdiviSayakaH kevalanAmakaH saptama uddezaH 7 / 'aNagAre ' anagAraH, anagArasya airyApathikI kriyA bhavati saparAyikI kriyA bhavati ityAdyartha pratipAdako'nagAranAmako'pIdezakaH 8 / 'bhavie' bhavikaH bhavyadravyanairavikAdirUpaNaparako navamauddezakaH 9 / 'vaha somila' tathA somilaH somilanAma brAhmagavaktavya topalakSito dazama uddezaH 10 / 'aTThAra se' aSTAdaze - aSTAdaze zatake ete uddezakA bhavanti itibhAvaH // 538 uddezaka hai 3, prANAtipAta Adi ke viSaya meM caturtha uddezaka hai 4, asurakumAra Adi kI vaktavyatA kA pratipAdaka asura nAmakA pAMcavAM uddezaka hai 5, gur3a ke varNAdi kA aura guNAdi kA varNana ke sambandha meM guDa nAmakA chaThA uddezaka hai 6, kevalI Adi viSayavAlA kevalI nAmakA sAtavAM uddezaka hai 7, anagAra ke airyApathikI kriyA hotI hai yA sAMparAyikI kriyA honI hai ityAdi artha ko pratipAdana karanevAlA anagAra nAmakA AThavAM uddezaka hai 8, 'bhavie' bhavyadravya nairathika AdikI prarUpaNAvAlA nauvAM uddezaka hai 9, 'tahasomila' tathA somila nAmaka brahmaNa kI vaktavyatA se upalakSita dazava uddezaka haiM 10, ye 10 dasa uddezaka isa aThArahaveM zataka meM haiM / uddesh| che (3) 'prAzAtipAta' vigere vissyne| theothe| uddesh| che. (4) 'masuraDubhAra vigerenA kathananu` pratipAdana karanAra asura' nAmanA pAMcamA uddezeA che. (5) gula' (guDa) nA vaNu vagerenuM ane guNu vigerenA vananA sa madhamAM 'gula' nAmanA chaThTho uddezaka che. (6) kevalI vigerenA viSayanuM pratipAdana karanAra 'kevalI' nAmanA sAtamA uddeza che (7) anagArane a`pathikI kriyA thAya che? ke sa'pAyikI kriyA thAya che. vigere anuM pratipAdana karavAvALA mAimAM uddezAnu nAma 'anagAra' se pramANe che. (8) 'bhavie' 'lavyadravya' nairaika adminI prarUpaNA vALo navamA uddezaka che. (9) tathA sAmila nAmanI brAhmaNinA kathanathI eLakhAtAM dezamAM uddezAnu' nAma 'tahaseAmila' e pramANe che (10) A pramANe A aDhAramAM zatakanA 10 udezAo che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prame yazcandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0tvani0 539 tatra prathamoddezakArthapratipAdanArthamAha-'teNaM kAleNaM' ityAdi / mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe jAva evaM vyaasii| jIve NaM bhaMte! jIvabhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA! no paDhame apddhme| evaM neraie jAva vemANie siddhe NaM bhaMte ! siddhabhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA! paDhame no apddhme| jIvANaM bhaMte! jIvabhAvaNaM kiM paDhamA apaDhamA ? goyamA ? no paDhamA apddhmaa| evaM jAva vemaanniyaa| siddhANaM pucchA goyamA ! paDhamA no apddhmaa| AhArae NaM bhaMte! jIve AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA ! no paDhame apaDhame evaM jAva vemaannie| pohattie evaM ceva / aNAhArae NaM bhate! jIve aNAhArabhAveNaM pucchA goyamA! siya paDhame siya apddhme| neraieNaM bhaMte! evaM neraie jAva vemANie no paDhame apaDhame / siddhe paDhame no apddhme| aNAhAragANaM bhaMte! jIvA aNAhArabhAveNaM pucchA goyamA! paDhamA vi apaDhamA vi0 nera iyA jAva vemANiyA No paDhamA apddhmaa| siddhA paDhamA no apaDhamA ekeke pucchA bhaanniyvaa| bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae, evaM abhavasiddhie vi| no bhavasiddhiya no abhavasiddhieNaM bhaMte ! jAva nobhava0 pucchA goyamA! paDhame no apddhme| no bhavasiddhiya no abhavasiddhie NaM bhaMte ! siddhe no bhava0 no abhv0| evaM ceva putteNaM vi doNha vi| sannI gaM bhaMte ! jAva sannIbhAveNaM kiM paDhame pucchA goyamA! no paDhame zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 bhagavatIne apaDhame evaM vigaliMdiyavajaM jAva vemANie / evaM puhatteNa vi3 / asannI evaM ceva egapuhutteNaM navaraM jAva vANamaMtarA / no sannI no asannI jIve maNusse siddhe paDhame no apddhme| evaM puhatteNa vi 4 / salesle NaM bhaMte ! pucchA goyamA! jahA AhArae evaM puhatteNa vi| kaNhalessA jAva sukalestA evaM ceva navaraM jassa jAlessA asthi / alesse gaM jAva maNusse siddhe jahA no sannI no asannI 5 / sammadiTTie NaM bhaMte ! jAva sammadidibhAveNaM kiM paDhame pucchA goyamA ! siya paDhame siya apddhme| evaM egidiyavajaM jAva vemaannie| siddhe paDhame no apaDhame puhuniyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi evaM jAva vemANiyA siddhA paDhamA no apddhmaa| micchAdiTie egattapuhutteNaM jahA AhArae / sammAmicchAdiTTI egattapuhutteNaM jahA sammadiTThI navaraM jassa asthi sammAmicchattaM6 / saMjae jIve maNusse ya egattapuhatteNaM jahA smmditttthii| asaMjae jahA aahaare| saMjayAsaMjae jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNustA egattapuhutteNaM jahA sammadiTTI, no saMjaya-no asaMjaya-no saMjayAsaMjae jIve siddheya egattapuhutteNaM paDhame no apaDhame 7 / sakasAyI kohakasAyI jAva lobhakasAyI ee egattapuhutteNaM jahA aahaare| akasAyI jAva siya paDhame siya aDhame evaM maNusse vi0| siddhe paDhame no apaDhame puhutteNaM jIvA maNussA vi paDhamA apaDhamA vi| siddhA paDhamA no apaDhamA 8 / NANI egattapuha zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA 2018 u01 sU0 1 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0tvani0 541 te jahA sammadiTThI | AbhinibohiyanANI jAva maNapajjavanANI egattapuhutteNaM evaM cetra navaraM jasta jaM asthi kevala - nANI jIve masse siddheya egattapuhuttaNaM paDhamA no apaDhamA / annANI mai annANI suya annANI vibhaMganANI egatapuhuteNaM NaM jahA AhAra 9 / sajogI maNajogI vayajogI kAyajogI ega puhutteNaM jahA AhArae navaraM jassa jo jogo asthi / ajogI jAva maNusse siddhA egattapuhutteNaM paDhamA no apaDhamA 10 | sAgArovautte aNAgArovautte egattapuhutteNaM jahA aNAhArae 19 / satreyagA jAva napuMsamaveyagA egattapuhutteNaM jahA AhArae navaraM jassa jo veyo asthi / aveyao egantapuhutte tisu vipasu jahA akasAI 12 / sasarIrI jahA AhArae evaM jAtra kammagasarIrA jasta jaM asthi sarIraM navaraM AhAragasarIrA egatapuhutteNaM jahA sammaddiTThI / asarIrI jIvo siddho egatapuhutteNaM paDhamA no apaDhamA 13 | paMcahi pajattI hiM paMcahi apajjatIhiM egattapuhuteNaM jahA AhArae navaraM jassa jo asthi jAva vemANiyA no paDhamA apaDhamA 14 / imA lakkhaNagAhA 'jo jeNa pattaputro bhAvo so teNa apaDhamo hoi / sesesu hoi paDhamo apataputrvasu bhAvesu' // sU0 1 // chAyA - tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM yAvadevamavAdIt jIvaH khalu bhadanta ! jIvabhAvena kiM prathamo'pathamaH, gauvana ! no prathamaH apathamaH, evaM naira zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 bhagavatI sUtre I I 1 fast yAvadvaimAnikaH / siddhaH khalu bhadanta ! siddhabhAvena kiM prathamo'mathamaH ? gautama ! prathamaH no aprathamaH / jIvAH khalu bhadanta ! jIvabhAvena kiM prathamA aprathamAH ? gautama / no prathamA aprathamAH evaM yAvadvaimAnikAH 1 | siddhAH khalu pRcchA gautama ! prathamA no aprathamAH / AhArakaH khalu bhadanta ! jIvo AhArabhASena kiM prathamo'prathamaH ? gautama ! no prathamaH aprathamaH / evaM yAvadvaimAnikAH / pRthakRtve evameva anAhArakaH khalu bhadanta ! jIvo anAhArakabhAvena pRcchA gautama ! spAt prathamaH syAt aprathamaH / nairayikaH khalu bhadanta ! evaM nairayikaH yAvadvaimAniko no prathamaH aprathamaH / siddhaH prathamaH no aprathamaH / anAhArakAH khalu bhadanta ! jIvA anAhArabhAvena pRcchA gautama ! prathamA api amathamA api / nairayikA yAva dvaimAnikA: no prathamA aprathamAH siddhAH prathamo no apathamAH / ekaikasmin pRcchA bhaNitavyA 2 / bhavasiddhikaH ekasvapRthaktvena yathA AhArakaH evam abhavasiddhikospi / no bhavasiddhikaH no abhavasiddhikaH khalu bhadanta ! jIvo no bhava0 pRcchA gautama ! prathamo no aprathamaH / nobhavasiddhikaH noabhavasiddhikaH khalu bhadanta ! siddhe no bhava no abhava0 evametra pRthaktvenApi dvayorevAsaMjJI khalu bhadanta ! jIvaH saMjJibhAvena kiM prathamaH pRcchA gautama ! no prathamaH aprathamaH / evaM vikalendriya varja pAvadvaimAnikaH evaM pRthaktvenApi 3 / asaMjJI evameva ekasvapRthaktvena navaraM yAvad vAnavyantarAH / no saMjJi no asaMjJI jIvo manuSyaH siddhaH prathamaH no aprathamaH evaM pRthaktvenApi 4 / salezyaH khalu bhadanta ! pRcchA gautama ! yathA AhArakaH / evaM pRthakzvenA'pi / kRSNalezyA yAvat zuklalezyA evameva navaraM yasya yA lezyA asti / alezyaH khalu jIvamanuSyasiddhA yathA no saMjJi no asaMjJI 5 / samyagdRSTikaH khalu bhadanta ! jI // samyagRSTibhAvena kiM prathamaH pRcchA gautama ! syAt prathamaH syAt aprathamaH, evamekendriyavarja yAvadvaimAnikaH siddhaH prathamo no aprathamaH / pRthaktvakA jIvAH prathamA api aprathamA api eva yAdvaimAnikAH / siddhAH prathamAH no apathamAH / midhyAdRSTikaH ekasvapRthaktvena yathA AhArakaH / samyagramidhyAdRSTiH ekatvapRthaktvAbhyAM yathA samyagRha SThiH navaraM yasyAsti samyag mithyAtvam 6 / saMyato jIvo manuSyazca ekatvapRthaktvena yathA samyag dRSTiH / asaMyato yathA AhArakaH / saMyatA saMyato jIvaH paJcendriya tiryagyonikamanuSyAH ekatva pRthaktvAbhyAM yathA samyakadRSTiH / no saMyata no asaMyata nosaMyatAsaMyato jIvaH siddhava ekatvapRthaktvena prathamaH no aprathamaH 7 / sakaSAyI krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI ete ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH akaSAyI jIvaH syAt prathamaH syAt amathamaH / evaM manuSyo'pi, siddhaH prathamo zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamAnAtvani0 543 no aprathamaH / pRthaktvena jIvA manuSyA api prathamA api apathamA api, siddhAH prathamAH no aprathamAH 8 / jJAnI ekatvapRthaktvena yathA samyag dRssttiH| AbhinibodhikahAnI yAvat manaHparyavajJAnI ekatvapRthaktvena evameva navaraM yasya yadasti / kevalajJAnI jIvo manuSyaH siddhacakatvapRthaktvena prathamA no aprthmaaH| ajJAnI matyajJAnI zrutAjJAnI vibhaMgajJAnI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH 9 / sayogI manoyogI vacoyogI kAyayogI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH navaraM yasya yo yogo'sti / ayogijIvamanuSyasiddhAH ekatvapRthaktvena prathamA no apathamAH 10 / sAkAropayuktA anAkAropayuktAH ekatvapRthaktvena yathA anAhArakaH 11 // savedako yAvat napuMsakavedaka ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, navaraM yasya yo vedo'sti / avedaka ekatvapRthaktvena triSvapi padeSu yathA akaSAyI 12 // sazarIrI yathA AhArakaH / evaM yAvat kArmaNazarIrI yasya yat asti zarIram. navaram AhA. skazarIrI ekatvapRthaktvena yathA smygdRssttiH| azarIrI jIvaH siddha ekatva pRthaktvena prathamA no apathamAH 13 // paJcabhiH paryAptibhiH paJcabhiraparyAptibhiH ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, navaraM yasya yA asti, yAvadvaimAnikAH no prathamA apathamAH 14 / iyaM lakSaNagAthA yo yena prAptapUrvo bhAvaH sa tenApathamo bhavati / zeSeSu bhavati prathamaH amAptapUrveSu bhAveSu // 01 // TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe jAva evaM bayAsI' rAjagRhaM yAvat evam-vakSyamANaprakAreNa avAdI-uktavAn atra yAvatpadena nagaram, guNazIlaM caityam , bhagavAn 'samavasta' ityArabhya 'prAja lipuTa' ityantasya gautamavizeSaNasya grahaNaM bhavati tathA ca pAJjaliparyantavizeSaNa. TIkArtha-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla usa samaya meM 'rAyagihe' rAjagRha nagarameM yAvat-guNazIla caitya meM bhagavAna mahAvIra padhAre, yahAM yAvatpadase 'guNazIlaM caityaM bhagavAn samavastaH' se lekara 'prAJjalipuTara' yahA~ taka kA hI gautama ke vizeSaNarUpa pATha gRhIta huA hai| ve paDasA deshaan| anu pratipAhana 42pAne bhATe sUtra42 'teNaM kAleNaM' ityAdi sUtra 4 cha. TIAya -- 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' te ||nne bhane ta samaye 'rAyagihe' rAjagraha nagaramAM yAvata guNazIla caitya (udyAna)mAM mahAvIra bhagavAna padhAryA, pahiyAM yAvat' 54thI 'guNazIlaM caityaM bhagavAn samavasRtaH' mA pAyathI sAdhana 'prAJjalipuTaH me 14ya sudhAnA gautama svAmInA vizeSa 35 54 asama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 bhagavatIsUtra yukto gautamo rAjagRhe nagare gugazIle caitye samavasRtaM bhagavantaM vakSyamANaprakAreNa praznamakaroditibhAvA, tatra prathamoddezakaviSayasaMgrAhikAyaM gAthA "jIvAhAraga bhanasabhilesA diTThIya saMjayakasAe / NANe joguvajoge veeya sarIrapajjattI" // chAyA-jIvAhArakabhavasaMjJilezyAH dRSTizca saMyataH kaSAyaH / jJAnaM yogopayogI vedazca zarIraparyAptiriti // asmina prathamoddeza ke jIgadicaturdazadvAreSu prathamatvAprathamasvabhAvasya varNana bhaviSyati, taba caturviMzatidaNDakeSu tathA siddhamAzritya kariSyate tAni caturdazadvArANi'jIvA 1, hArakara, bhavasiddhika3, saMjJi4, lezyAH5, dRSTiH6, saMyataH7, kaSAya:8, jJAna9, yogo10, payogau 11, veda 12, zarIra13, paryApti14, rUpANi / / tathA ca-mAJjalipuTAnta vizeSaNoM se yukta gautama ne rAjagRha nagara meM gugazIla caitya meM Aye hue bhagavAna mahAvIra se isa prakAra se prazna kiyaa| prathama uddezaka meM jo isa prazna dvArA pUchA gayA hai| usa artha ko saMgraha karake batAne vAlI yaha 'jIvAhAraga' ityAdi gAthA hai / jIva 1, AhAraka 2, bhava 3, siddhika saMjJI 4, lezyA 5, dRSTi 6, saMyata 7, kaSAya 8, jJAna 9. yoga 10, upayoga 11, veda 12, zarIra 13, paryApti 14 'ye 14 dvAra isa gAthA dvArA kahe gaye haiN| ina 14 dvAroM meM cauSIsa daNDaka ko lekara evaM siddha ko lekara prathama aura aprathama Adi bhAva kA vicAra kiyA jaavegaa| ina 14 dvAroM kA artha jaba una 2 uddezakoM kA artha kahA jAvegA-taba apane ApahI samajha meM karyo che. temaja prAMjalipuTa sudhInA vizeSaNavALA gautama svAmIe rajagRha nagaranI guNazilaka cayamAM padhArelA bhagavAna mahAvIra havAmIne A pramANe pUchayuM. pahelA uddezAmAM A prazna dvArA je pUchavAmAM AvyuM che. te arthane saDa 412 mAjI 'jIvAhAraga' tyAdi / che. tamA 41 me, maah|24 (2), 11 (3), siddhi (4), saja (5), vezyA (6), STa (7), saMyata (8), 4zAya (8), jJAna, (10), yA (11), 5 , (12), veha (13), ne zarIraparyApti (14). A cauda dvAra te uparokta gAthA dvArA kahevAmAM AvyA che. A cauda dvAramAM covIsa daMDakene laIne ane siddhomAM covIsa daMDakane laIne ane siddhone laIne prathama ane aprathama vigere bhAvane vicAra kara. vAmAM Avaze A cauda kAne arthe jyAre jyAre te te udezAonA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApratvani0545 epAmarthastu tattadhudezakArthAdhigamya evAto nAtra vivicyate / tatra prayamasya jIvadvArasya abhidhAnAyA''ha-'jIve bhaMte !' ityAdi / 'jIve gaM bhaMte !' jIvaH khalla bhadanta ! 'jIvabhAveNaM kiM paDhame apaDhame jIvabhAvena kiM prathamaH aprathama:jIvabhAvena-jIvatvarUpeNa kiM prathama:- prathamatAdharmaviziSTaH, ayamarthaH- kiM jIvena avidyamAnaM jIvazva prathamatayA prAptam athavA apathama:-anAdyavasthitajIvasyavAn jIvaH iti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no paDhame apaDhame no prathamaH aprathamaH, he gautama ! ayaM jIvo jIvabhAvena prathamo na kintu aprathamaH yato jIvena anAdikAlAdeva jIvatyAtmakabhAvasya prApakaeva natu A jaavegaa| ataH yahAM svataMtrarUpa se inake artha kI vivecanA nahIM kI jAtI hai| prathama jIvaddhAraaba sUtrakAra jIvadvAra kA kathana karane ke liye 'jIveNaM bhaMte' ityAdi sUtra kahate haiM- jIye NaM bhate! jIvabhAveNaM kiM paDhame, apahame ? inameM gautamane prabhuse aisA pUchA haiM-he bhadanta ! jIvatva kI apekSA se jIva prathama hai ? yA aprathama hai ? tAtparya isa prazna kA aisA hai ki jIva ne jo jIvasva prApta kiyA hai vaha pahile apane meM avidyamAna thA phira use prApta kiyA hai ? yA anAdi kAla se hI jIvatva avasthita hai aura usI jIvatvarUpa yaha jIva hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! no paDhame, apaDhame hai gautama! jIvabhAva kI apekSA se yaha jIva prathama nahIM hai kintu aprathama hai| anAdikAla se hI yaha jIva jIvatvarUpa artha kahevAmAM Avaze tyAre tyAre svayaM samajavAmAM Avaze. tethI svataMtra rUpathI tenA arthanuM vivecana ahiM karavAmAM AvatuM nathI. paDadvArave sUtrA2 pArnu thana 421 / bhATa 'jIveNaM bhaMte !' tyAdi sUtra kahe che-AmAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke he bhagavAna jIvapaNAnI apekSAe jIve prathama che? ke aprathama che? A kathananuM tAtparya e che ke-jIve je jIvapaNu prApta karyuM che. te pahelAM pitAnAmAM vidyamAna hatuM ane have prApta karyuM che? ke anAdikALathI ja jIvapaNuM raheluM che, ane te 015 // 35 mA 01 che ? 2 // prazna uttaramA prabhu 43 cha -'goyamA ! no paDhame apaDhame' ke gautama ! 1 lAtha mA 1 prathama nayI paraMtu aprathama che. eTale ke anAdikALathI ja Achava jIvatvarUpa darzAvavALo bha0 69 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatra prathamato'prApta jIvatvamidAnImeva prAptam ityato na jIvabhAvena prathamaH apitu apathama evetyuttarapakSAzayaH / yo jIvaH aprAptapUrva yaM bhAvaM prApnoti tad bhAvApekSayA sa jIvaH prathama iti kathyate yathA siddhatvam siddhatvamAzapekSayA siddhaH prathamaH kathyate siddhatvamadyAvadhi jIvena kadApi na prAptam idAnImeva prAptavAn iti siddhatvApekSayA sa prathamo bhavati / yo jIvo yaM bhAva pUrva prAptaH sa jIvastabhAvApekSayA aprathama iti kathayate yathA jIvatvam , jIvatvaM hi jIvasya anAdikAlAdeva prAptamiti jIvatvabhAvApekSayA jIvo'prathamaH iha ca prathamatvAprathamatvayo lakSagagAthAmAha-'jo jega pattapubo, bhAvo so teNa 'paDhamao hoi, jo jaM apatta putra, pAvai so teNa paDhamou // yo yena prAptapUrvobhAvaH sa tenAprathamo bhavati / bhAva kA prApaka hai / arthAta anAdikAla se yaha jIva jIvasvarUpa dazA saMpanna banA huA hai-aisA nahIM hai ki isa jIvane jIvatvabhAva ko pahile prApta nahIM kiyA aura aba kiyA ho isaliye yaha jIvabhAva kI apekSA prathama nahIM hai kintu aprathama hI hai| jo jIva aprAptapUrva jisa bhAvako prApta karatA hai, usa bhAva kI apekSA se vaha jIva prathama kahA gayA hai| jaise siddhatva bhAva kI apekSA se siddha prathama kahe gaye haiN| kyoMki jIvane abhI taka siddhAvasthA prApta nahIM kI hai / arthAt jIva ne jaba siddhAvasthA prApta kI-taba isake pahile vaha avasthA usane kabhI prApta nahIM kI, isaliye sarvaprathama hI vaha avasthA use prApta huI hai-ataH isa apekSA siddha prathama hai-jo jIva jisa bhAva ko pahile prApta kara cukA hotA hai usa bhAva kI apekSA se vaha jIva aprathama kahA jAtA hai / jaise jIvatva yaha anAdi kAlase hI jIva ko bane che. A jIve jIvatva bhAvane pahelA prApta karyo na hoya ane hamaNAM te prApta karyo hoya. tevuM nathI. tethI te jIvabhAvanI apekSAe prathama nathI. paraMtu aprathama ja che je jIva pahelAM prApta na karela jIvapaNAne prApta kare che, te bhAvanI apekSathI te jIva prathama kahe. vAmAM Ave che. jema siddhatvabhAvanI apekSAthI siddhi prathama kahevAya che. kemake jIve hajI sudhI siddha avasthA meLavI nathI arthAta jIve jyAre siddha avasthA prApta karI-te pahelAM te avasthA teNe kaI vakhate paNa prApta karela nathI. tethI sarva prathama te avasthA tene prApta thaI che. tethI te ape. kSAe siddha prathama che. je jIva chavabhAvane pahelAM prApta karI cukela hoya che te bhAvanI apekSAthI te jIva aprathama kahevAya che jema ke-jIvava-jIvapaNa anAdikALathI ja jIvane prApta thayela che. tethI jIvapaNAnI apekSA e zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 1 sU01 jIvAdisiddhAntAnAM prathamApra0tvani0 547 yo yamamAptapUrva prApnoti sa tenamathamaH ' evaM nerahae jAva vaimANie' evaM nairathiko yAvadvaimAnika evaM nairayikatvamapi nAprAptapUrvam kintu prAptapUrvatvena na prathamaH aprathama eva anAdisaMsAre nArakaparyAyANAm anantarAH prAptapUrvatvAditi / evameva tiryananuSya bhavanapativAnavyantara-jyotiSka- vaimAnikatvAdi paryAyo'pi nAmAptapUrvo'pi prapUrva evAto na prathamaH, aprathama eva anAdiprAptatvAditi / 'siddhe NaM bhaMte !' siddhaH khalu bhadanta ! 'siddhabhAveNaM kiM paDhame apaDhame' siddhabhAvena prApta hai isaliye jIvasva kI apekSA jIva ke prathamatva aura aprathamatva ke lakSaNa ko prakaTa karanevAlI gAthA aisI hai / 'jo jeNa patapuvvo' ityAdi / TIkArtha- 'evaM neraie jAva vemANie' isa prakAra se prathamatva kA vicAra nairayika se lekara vaimAnika taka ke jIvoM meM kara lenA caahiye| arthAt-nairayikatvarUpa dazA kI apekSA nairayika avasthA aprAptapUrva nahIM hai kintu prApta pUrva hai / ataH nairavikatva aprathama hI hai prathama nahIM hai / kyoMki anAdi saMsArameM nAraka paryAyeM anantazaH prApta pUrva haiM / isI prakAra se tiryaJca, manuSya, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika Adi paryAyeM aprApta pUrva nahIM haiM, kintu prApta pUrva hI hai / ye prathama nahIM haiM kintu aprathama haiN| kyoMki jIvoM ko ye anAdika se prApta hotI A rahI haiM / ataH kAla aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'sidvegaM bhate ! siddhabhAveNaM jIva aprathama che. A prathama ke aprathamapaNAnA lakSaNu khatAvanArI gAthA A pramANe che. 'jo jeNa pattaputro' ityAhi 'evaM neraie jAva vaimANie' mA pramANe prathamatva ane aprathamapaNAnA vicAra nairayika jIvAthI ArabhIne vaimAnika jIvA sudhImAM karI levA. arthAt nairiyakapaNAnI apekSAe naiyika avasthA aprAptapU-eTale ke pahelAM na meLavI hoya tevI nathI. para Mtu te prApta pUrva-pahelAM meLavI hAya tevI che. jethI nairiyakapaNu aprathama ja che. prathama nathI. AnAdi saMsAramAM nAraka paryAya anantazA-anantavAra pahelAM prApta karela che. jethI te prApta pUrva che tema kahevAya che, e ja pramANe tica, bhavanapati vAnabhyantara, caiAtika ane vaimAnika vigere paryA aprApta pUrva nathI. paraMtu prAptapUja che. jethI te prathama nathI paNu aprathama ja che. kemake jIvAne te anAdi samayathI prApta thatI Ave che. bhanuSya, have siddhonA viSayamAM gautamasvAmI prabhune pUche che ke 'siddheNaM bhave / siddhabhAveNaM kiM paDhame apaDhame' ityAdi / zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhagavatIsUtre -siddhatvaparyAyeNa kiM prathama:-- prathamatAdharmaviziSTaH athavA aprathamaH iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paDhame no apaDhame' prathamo na apathamaH siddhena siddhatvaparyAyasya amAptapUrvasya prathamata eva prAptatvAt tena prathama eva nAprathama iti / ekavacanamAzritya prathamasAmathamatvayo vicAraM kRtvA bahuvacanamAzritya prathamatvAmatha matyo vicArAya Aha-'jIvA ' ityAdi / 'jIvA gaMbhaMte !' jIvAH khalu bhadanta ! 'jIvabhAveNaM kiM paDhamA apaDhamA' jIvabhAvenajIvatvaparyAyeNa kiM prathamA athavA aprathamA jIvairhi jIvatvaM kadAcitmAptapUrvamaprAptapUrva veti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no kiM paDhame apaDhame' he bhadanta ! siddhatvaparyAya kI apekSA siddha kyA prathamatA dharmaviziSTa hai' yA aprathama hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM'goyamA ! paDhame no apaDhame' he gautama ! siddhatvaparyAya kI apekSA siddha avasthA prathamatA dharma viziSTa hai aprathama nahIM / kyoMki siddhane vaha paryAya kabhI nahIM pAI-pahile pahila hI pAI hai| isase usakI apekSA vaha usakI paryAya prathama hI hai| aprathama nahIM haiN| isa prakAra yaha jo prathamatA aura aprathamatA kA kathana kiyA gayA hai vaha ekavacana ko Azrita karake kiyA gayA hai-aba bahuvacana ko lekara prathamatA aura aprathamatA kA vicAra karane ke liye gautama prabhu se esA pUchate haiM-'jIvANaM bhaMte ! jIvabhAveNaM kiM paDhamA, apaDhamA' he bhadanta ! samasta jIva jIvatva paryAya kI apekSA se prathama haiM yA aprathama haiM ? arthAt jIvoM ne jIvatva paryAya pahile pAI haiM yA pahile nahIM pAI hai ? isake uttarameM prabhu kahate haiM'goyamA ! no paDhamA, apaDhamA' he gautama ! jIvoM kI yaha jIvatva paryAya TIkAtha--he bhagavana siddhapaNAnI paryAyanI apekSAe siddhio prathamatA dharmavALA che? ke aprathama che? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke -'goyamA ! paDhame no apaDhame !' hai gautama! siddhatva paryAyanI apekSA siddha avasthA prathama che aprathama nathI. A rIte je A prathamatA ane aprathamatAnuM kathana karyuM che, te eka vacanane Azraya karIne karavAmAM AvyuM che. have bahuvacanane Azraya karIne prathamatA ane aprathamatAne vicAra karavA bhATa gautama svAmI prabhune se pUche che ?--"jIvANaM bhaMte ! jIvabhAveNaM kiM paDhamA, apaDhamA" hai sAvana sAnA payAyanI apekSAthI prathama che? ke aprathama che? arthAt jIe jIva paryAya pahelAM prApta karI che kepdde prApta nathI 41 1 mA prazna uttaramA prabhu cha 4-'goyamA ! no paDhamA, apaDhamA" gautamalavAnI mAnI paryAya prathama nayI, 52 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve jIvadvAranirUpaNam 549 paDhamA apaDhamA' no prathamAH anAdau saMsAre jIvatvasyAnAdi siddhitvAt kintu apathamA eva apAptaprApterabhAvAt iti, 'evaM jAva vemANiyA' evaM yAvat vaimAnikAH yathA jIpIvatva prAptapUrva meva nAmAptapUrva tathaiva nArakatvAdivaimAnikaparyantamapi prAptapUrvameva nAprAptapUrva mitibhAvaH / 'siddhANaM punch|' siddhAH khalu pRcchA, siddhAH khalu bhadanta ! prathamA apathamA veti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paDhamA no apadamA' prathamAH no apathamAH siddhatvasya itaH pUrva maprAptatvenAprAptaprAptatayA prathamA na tu aprathamA pUrva prApterabhAvAditi / iti jIvaviSayakaM prathamaM dvAram / prathama nahIM hai| kintu adhama hai-kyoMki anAdi kAla se isa anAdi saMsAra meM jIvoM kI yaha paryAya unake sAtha hI calI A rahI hai / ataH isakA sambandha unake sAtha amuka samaya se huA hai aisA nahIM kahA jA sakatA hai-isaliye yaha unakI paryAya aprathama hI hai, evaM jAva vemANiyA' isI prakAra kA kathana isa jIvatva paryAya kA yAvat vaimAnika jIvoM taka meM jAnanA cAhiye / arthAt vaimAnika taka ke jIvoM meM -caubIsa daNDakoM meM-yaha paryAya aprathama hI hai| prathama nahIM hai| 'siddhANaM pucchA' siddhoM meM paryApa sAdi hone se prathama hai aprathama nahIM hai / aisA yaha uttara prabhune siddha paryAya prathama hai yA aprathama hai arthAt siddha prathama hai yA aprathama hai ? isa prazna ke uttara meM diyA hai / siddhANaM pucchA' yaha sUtra gautamane zaGkArUpa se upasthita kiyA hai-taya prabhune 'goyamA ! paDhamA! aprathama che. kema ke-anAdikALathI A anAdi saMsAramAM jIvonI A paryAya teonI sAthe ja cAlI Ave che, jethI tene saeNdha teonI sAthe amuka samayathI thaye che. evuM nathI. tethI A teonI paryAya aprathama ja che. "evaM jAva vemANiyA" mA zatanu jayana // 154AnI paryAyI yAvat vaimAnika sudhImAM samaja arthAt vaimAnika sudhInA jInA covIsa mA ma paryAya maprathama 4 cha. prathama nathA. "siddhANaM pucchA" siddhomAM siddhatva paryAya sAdi hovAthI prathama che, aprathama nathI. A pramANene uttara prabhue siddhaparyAya-prathama che? ke aprathama che? arthAtu siddha prathama che? ke aprathama che? A praznanA uttara rUpe kahyuM che. "siddhANaM pucchA" mA sUtra mautama svAmI praza 3 36. sAre zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 bhagavatIsUtre jIvabhAvAzritaM prathamatvAprathamatvaM vicArya AhArakabhAvAzritaM tad vicAyituM praznaran dvitIyaM dvAramAi-'AhArae gaM' ityAdi / 'AhArae NaM bhaMte ! AhArakaH khalu bhadanta ! 'jIve AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame' jIvaH AhArabhAvena kiM prathamaH aprathamaH AhArakatvarUpeNa jIvaH prathamo'prathamo veti praznaH, bhagAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'no paDhame ADhame' no prathamaH kintu apathamaH AhArakatvarUpeNa na prathamo jIvaH kinnu apathamaH AhArakatvasya anAditvAt / 'evaM jAva vemANie' evaM yAvad vaimAnikaH nArakAdArabhya vaimAnika paryantamapi AhArakatvasya anAditvAt na prathamaH kintu aprathama evA yathA ekatvena no apaDhamA' isa uttara rUpa sUtra se siddha prathama hI hai / aprathama nahIM haiN| aisA unase kahA hai| ____ aba prathamatva aprathamatva kA vicAra dvitIya AhAraka bhAva ko Azrita kara kiyA jAtA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai'AhArae NaM bhaMte ! jIve AhArabhAveNaM kiM paDhame apaDhame he bhadanta ! AhAraka svarUpa se jIva prathama hai yA aprathama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! no paDhame apaDhame' he gautama ! AhArakatva bhAva se jIva prathama nahIM hai kintu aprathama hai-kAraNa isakA aisA hai ki yaha AhArakatva avasthA usakI Aja se Arambha nahIM huI hai-yaha to usakI anAdikAla se hI usake sAtha prApta huI calI A rahI hai| 'evaM jAva vemANie' isI prakAra se AhArakatva ke aprathamatva kA kathana nairayikoM prabhume "goyamA ! paDhamA no apaDhamA" mA ta2 35 sUtrAMzathI siddha prathama ja che, aprathama nathI. e pramANe gautama svAmIne kahyuM che. bhI mAhA24 dvA2-- have bIjA AhArakabhAva dvArane Azraya karIne prathamatva ane aprathamatvane vicAra karavAmAM Ave che--temAM gautama svAmI prabhune evuM cha cha?--"AhArae NaM bhaMte ! jIve AhArabhAveNaM ki paDhame apaDhame" . bhagavana AhAraka svarUpathI jIva prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM prama cha hai-'goyamA ! no paDhame apaDhame !' gautama ! mAhA24 svarUpathI jIva prathama nathI paNa aprathama che tenuM kAraNa evuM che ke tenI A AhA2kapaNAnI avasthAne prAraMbha AjathI thaye nathI. tenI A avasthA te anAdi kALathI ja tenI sAthe cAlI Ave che "eva jAva vemANie" me zata bhAsA23 pAnA maprathamapAnu' kathA nairayikethI AraMbhIne vaimAnika 9 sudhImAM pratyekamAM karI levuM. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 su01 prathamAprathamatve AhAravAranirUpaNam 551 AhArakatvaviSaye daNDakaH uktastathA pRthaktvenApi daNDako jJAtavyaH, etadAzaye. naivAha-pohattie evaM cetra' pRthaktve'pi evameva ekatva pradarzitarItyaiva bahuvacanenApi jIvAdArabhya vaimAnikaparyantaM sarveSAm AhArakatvaM na prathamaM kintu apathamamevetibhAvaH / AhArakadvAre siddhatvasya pRcchA na kRtA siddhAnAmAhArakatvasyA bhAvAt / 'agAhArae NaM bhaMte !' anAhArakaH khalu bhadanta ! 'jIve aNAhArabhAveNa pucchA' jIvo' nAhAramAvena pRcchA he bhadanta ! anAhArako jIvaH anAhArabhAvena se lekara vaimAnika jIva taka meM eka eka meM kara lenA cAhiye / kyoMki unameM bhI yaha anAdikAlase hI prApta huA hai| isa prakAra jaisA ekatva ko lekara AhArakasva ke viSaya meM yaha aprathamatva kA daNDaka kahA gayA hai| isI prakAra kA daNDaka bahuvacana ko lekara bhI unameM usakA kara lenA caahiye| arthAt AhArakatva kI apekSA jitane bhI nAraka jIvoM se lagAkara vaimAnika paryanta jIva haiM, ve saba bhAva kI apekSA se aprathama hI haiM-prathama eka bhI nahIM hai kyoMki yaha AhArakatva bhAva unameM anAdikAla se hI prApta huA hai| yahI bAta 'pohattie evaM ceva' isa atideza vAkya se prabhu ne prakaTa kI haiM / yahAM gautama ne jo isa AhAraka dvAra meM siddhatva ke prathamatva aprathamatva kI pRcchA nahIM kI hai so usakA kAraNa aisA hai ki siddha jIvoM meM AhArakatA kA sarvathA abhAva hai / yaha AhArakatva saMsArI jIvoM meM hI hotA hai| saMsArA. tIta ho jAne para yaha avasthA nahIM rahatI hai| kema ke-teomAM paNa te anAdipaNAthI prApta thayela che. A rIte eka vacanane laIne je pramANe AhArakapaNAnA viSayamAM A prathamaaprathamapaNane daMDaka kahyo che. e ja rItane daMDaka bahuvacanane Azraya karIne paNa teonA saMbaMdhamAM karI le. arthAt AhArakapaNAnI apekSAe je koI naiyika jIva hoya tyAMthI AraMbhIne vaimAnika sudhInA jevo che te saghaLA bhAvanI apekSAthI aprathama che temAM eka paNa prathama nathI. kema ke te AhArakapaNane bhAva teomAM anAdikALathI ja prApta thayela cha. merI pata "pohattie eva ceva" / bhatiza pAyathI prabhuye pragaTa karI che, ahiyAM gautamasvAmIe A AhAraka dvAramAM siddhapaNAnA prathamatva -apathama saMbaMdhI prazna karela nathI tenuM kAraNa evuM che ke-siddha jemAM AhArakapaNAne haMmezAM abhAva che. A AhArakatva dazA saMsArI jIvamAM ja thAya che. saMsArAtIta thaI jAya tyAre A avasthA rahetI nathI. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kiM prathamaH aprathamo veti praznaH, bhagAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'siya paDhame ptiya apaDhame' syAt prathamaH syAt aprathamaH atra 'siya' zabdaH kadAcidarthabodhakastathA ca kadAcit kazcijjIvaH anAhArakatvena prathama: kadAcit apathamaH, yathA siddhaH saMsArI ca, ayamAzayaH siddhastathA vigrahagati mAptaH saMsArIjIvaH anAhArako bhavati, tatra siddho 'nAhArakabhAvena prathamo bhavati siddhena itaH pUrva kadAcidapi anAhArakabhAvasya apAtvAt anAhAraka paryAyasya prathamata eva prAptatvAt , saMsArIjIvastu anAhArakabhAvena na prathamo'pitu apathamA anAdau saMsAre anAhArakabhAvasthAnanta zo 'nubhUtatvAt / itthameva daNDaka atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'aNAhArae NaM bhaMte ! jIve aNAhArabhAveNaM pucchA' he bhadanta ! jo jIva anAhAra hai vaha anA. hAra bhAvase prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! siya paDhame, siya aparame' yahA~ 'siya' zabda kadAcit isa artha meM vyavahRta huA hai / tathA ca anAhAraka bhAva kI apekSA koI jIva prathama bhI haiM aura aprathama bhI hai| isakA Azaya aisA hai ki siddha jIva aura vigrahagatimeM vartamAna saMsArI jIva anAhAraka hote haiM-ataH anAhAraka bhAva kI apekSA siddha jIva prathama hai| kyoMki jisa samaya siddhane siddhapAryaya prApta kI hai / isake pahile ve kabhI bhI anAhAraka bhAva ko prApta nahIM the / ataH unameM yaha anAhAraka dazA siddha hone se hI prApta huI hai / isa apekSA ve prathama haiN| tathA saMmArI have gautama svAmI prabhune me pUche che -"jIve aNAhArabhAveNa pucchA" hai bhagavana je jIva anAhAraka (AhAra nahIM lenAra) che. anAhArabhAvathI prathama cha ? aprathama cha ? mA prazna uttaramA prabhu 4 che-"goyamA ! siya paDhame siya apaDhame' maDiyAM "siya" / 054 44Aya se mAM praaye| che. temaja anAhArakabhAvanI apekSAthI koI jIva prathama paNa che, ane aprathama paNa che. Ane bhAva e che ke-siddha jIva ane vigraha gatimAM rahela saMsArI jIva anAhAraka hoya che, jethI anAhAraka bhAvathI siddha jIva prathama che. kemake -je samaye sidhe siddhaparyAya prApta karI hoya tenI pahelAM teo koI paNa samaye anAhArakabhAvane prApta nahotA jethI teomAM A anAhAraka dazA siddha thavAthI prApta thaI che. te apekSAe teo prathama che. temaja saMsArIjIva A avasthAne A anAdi saMsAramAM anantavAra prApta karatA Ave che. jethI temanI A avarathA anantavArathI anubhavelI hovAthI aprathama che, tethI saMsArI jIva aprathama che. Aja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve AhArakadvAram 553 krameNa nArakAdArabhya yAvad vaimAnikajIvAnAm anAhAraka bhAvena aprathamatvaM jJeya. miti / 'neraie NaM bhaMte !' nairayikaH khalu bhadanta ! anAhArakabhAvena prathamaH apathamo veti praznaH, bhagavAnAha-'neraie' ityAdi / evaM 'neraie jAva vemANie no paDhame apaDhameM nairayiko yAvad vaimAnikaH no prathamaH kintu aprathamaH atra yAvatpadena tiyaGmanuSyabhavanapativAnavyantarajyotiSkavaimAnikaparyantazcaturviMzatidaNDake sarva saMsArijIvAnAM saMgraho bhavati tathA ca nai rayikAdArabhya vaimAnikAntaH sarvo'pi jIvaH anAhArakabhAvena prathamo na bhavati kintu aprathama eva bhavatIti bhAvaH / 'siddha paDhame no apaDhame siddhaH prathamaH no apathamaH anAhArakabhAvena siddhaH prathama eva bhavati apathamastu na yata itaH pUrva siddhatva paryAya sahitAnAhArava dasyAjIva isa avasthA ko isa anAdi saMsAra meM anantavAra prApta karatA A rahA hai| ataH yaha avasthA usakI anantavAra se anubhUta hone ke kAraNa aprathama hai| isase vaha saMsArI aprathama hai| isI prakAra daNDakake krama se lekara vaimAnika jIvoM meM anAhAraka bhAva kI apekSA apra. thamatA jAnanI caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ki-'nerahae NaM bhaMte' he bhadanta ! nairayika jIva anAhAraka bhAva kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'neraie jAva vemANie no paDhame apaDhame' he gautama nairayika se lekara yAvat vaimAnika taka ke jIva isa anAhAraka bhAva kI apekSA se satha hI aprathama haiM, yahAM yAvat zabda se tiryazca, manuSya, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka' ina saba saMsArI. jIvoM kA grahaNa huA hai| 'siddhe paDhame, no apaDhame siddha anAhAraka bhAva kI apekSA prathama haiM-aprathama nahIM haiN| kyoMki siddhaparyAya viziSTa pramANe daMDakanA kramathI vaimAnika jemAM anAhArakabhAvanI apekSAthI aprathamatA samajavI. gautama ||bhii nAnA samayamA prabhune pUche cha-"neraie NaM bhaMte !" 3 san nairayi 71 manADA24 mA154AthI prathama cha ? hai prathamacha? tanA uttaramA prabhu 4 cha hai-"nehaie jAva vemANie no paDhame apaDhame" u gautama! naiyiAthI mAralI. yAvata vaimAni sudhInA / A anAhArakabhAvapaNAthI badhAja aprathama che. prathama nathI ahiyAM yAvata zabdathI tiya ca; manuSya, bhavanapati. vAvyatara, tiSika. A badhA sasArI / grahaNa yA cha. "siddhe paDhame no apaDhame" anADA24 bhAvapaNAthI siddha prathama che. aprathama hotA nathI. kema ke siddha paryAyathI yukta je anAhAraka che, te teoe pahelI ja vakhata prApta karI che. pahelAthI te avasthA teone prApta thayela nahotI. A kathana eka vacananI bha0 70 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre mAjheriti / atha bahuvacanenAha - ' agAhAragA NaM bhaMte ! jIvA aNAhArabhAveNa pucchA' anAhArakAH khalu bhadanta ! jIvAH anAhArakabhAvena kiM prathamA aprathamA: veti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paTamA vi apaDhamA vi' prathamA api apathamA api jIvA anAhArakabhAvena prathamA api bhavanti siddhajIvagrahaNena apathamA api bhavanti trigrahagatimApta saMsArijIvagrahaNenetibhAvaH / 'raiyA jAva vaimANiyA No paDhamA apaDamA' nairayikA yAvadvaimAnikAH no mathamA api tu aprathamA eva 'siddhA paDhamA No apaDhamA' siddhAH prathamA no aprathamAH jo anAhArakatA hai vaha unhoMne pahile pahila hI prApta kI hai pahile se vaha unheM prApta nahIM thI / yaha kathana ekavacana kI apekSA se anAhAraka dvAra meM kiyA gayA samajhanA cAhiye / aba bahuvacana kI apekSA se isa dvAra kA kathana kiyA jAtA hai- 'aNAhAragANaM bhaMte! jIvA aNAhArabhAveNaM pucchA' he bhadanta ! jo jIva anAhAraka hai, ve saba kyA anAhAraka bhAva kI apekSA prathama haiM yA aprathama haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA !! paDhamA vi apaDhamA vi' he gautama! jIvoM meM siddha jIvoM kI apekSA se anAhArakatA prathama hai aura vigrahagati prApta saMsArIjIvoM meM yaha anAhArakatA aprathama hai / isa apekSA se aisA kahA gayA hai / 'NeraDyA jAva bemANiyA jo padamA apaDhamA' nairathika se lekara vaimAnikAnta jIva anAhAraka kI apekSA prathama nahIM haiM, kintu aprathama hI haiM 'siddhA paDhamA No apaDhamA' tathA siddha jIva prathama haiM apekSAthI anAhAraka dvAramAM karI che tema samajavuM. have mahuvacanathI A dvAramA vAmAM Ave che. "aNAhAragA NaM bhaMte! jIvA aNAhArabhAve NaM pucchA" he bhagavan ne lava manAhAra hoya te jadhA zuM manohAra bhAvathI prathama che ? aprathama che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che - - " goyamA paDhamA vi apaDhamA vi, " he gautama! siddha jIvAnI apekSAe jIvAmAM A anAhArakapaNu prathama che. ane vigraha gativALAne sasArI jIvAmAM A anAhArakapaNu aprathama che. tethI e pramANe kahyu che. "raiyA jAva vemaNiyA No paDhamA apaDhamA " nairaviDeothI mAralIne vaibhAni sudhInA jIve anAhArakapaNAthI prathama nathI paraMtu aprathama 4 che. " siddhA paDhamA no apaDhamA" tathA siddhalava prathama che, saprathama nathI. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve AhArakadvAram 555 'eke ke pucchA bhAgiyatvA' yatra pRcchA vAkyaM na likhitaM tatraikasmin pade pRcchA vAkyaM vaktavyam, ekai kasmin pRcchA bhaNitavyA 'neraiyA NaM bhaMte ! anAhAramAveNaM paDhamA apaDhamA 1 goyamA ! No paDhamA apahamA' ityanAhArakAlApakA evaM tiyagAdivaimAnikaparyantamAlApakAH karttavyAH / ___isyAhArakanAmakaM dvitIyaM dvAram 2 / atha tRtIyaM bhavasiddhikadvAramAha-'bhavasiddhie' ityAdi / 'bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae' bhavasiddhika ekatvapRthaktvena ekatvabahutvena yathA aahaarkH| aprathama nahIM hai / 'ekkeke pucchA bhANiyabvA' jahAM pRcchA aisA vAkya nahIM likhA gayA ho vahAM eka 2 pada meM pRcchA vAkya kahalenA caahiye| jaise 'neraiyANaM bhaMte ! aNAhArabhAve NaM paDhamA, apaDhamA' he bhadanta ! nairayika jIva kyA anAhAraka bhAva kI apekSA prathama haiM ? yA aprathama haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! No apaDhamA, par3hamA' he gautama ! anAhAraka bhAva kI apekSA nairayika prathama nahIM haiN| kintu aprathama haiM yaha anAhAraka AlApaka hai| isI prakAra se tiryagAdivaimAnikaparyanta AlApaka kaha lenA cAhiye / AhAraka nAmaka dvitIya dvAra samApta / hai tRtIya bhavasiddhikadvAragautama prabhu se pUchate haiM-he bhadanta ! bhavasiddhika jIva ekavacana evaM bahuvacana meM prathama haiM yA aprathama haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM"ekkekke pucchA bhANiyavA" yA 27 / ye pramANenu 54 na sabhyu DAya tyAM ge se pahamA 12ch| 56 vu naye rama -"neraiyA NaM bhaMte ! aNAhArabhAveNaM paDhamA, apaDhamA" magavan ! nayi mAnADA bhAvathI zuM prathama che? ke aprathama che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke-- "goyamA ! No paDhamA apaDhamA" gautama. manADA24 lAnI apekSA narayika prathama nathI paraMtu A prathama che. A anAhArAka AlApaka che. eja pramANe tiyAthI vaimAnika sudhInA AlApake samajI levA. che AhAraka nAmanuM bIju dvAra samApta che trIju bhavasiddhika dvAra-- gautama svAmI prabhune pUche che ke bhagavAn bhavasiddhikajIva eka vacanathI ane bahu vacanathI prathama che? ke aprathama che? tenA uttaramAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavasiddhikaH bhavantIti bhavAH katipayabhavaiH siddhiryasya sa tathAbhUtaH bhavasiddhikaH, bhavasiddhibhAvena no prathamaH kintu aprathamaH evaM rUpeNa ekatvabahutvAzrayaNena AhArakavadeva vaktavyatA jJAtavyA iti evaM abhayasiddhie vi' evamabhavasiddhiko'pi yathA ekatvabahutvabhAvena AhArakAtidezamAzritya bhavasiddhikaviSaye prathamatvApathamatvayorekatvabahutvAzrayaNena vaktavyatA kathitA tathaiva abhavasiddhikaviSaye'pi jJAtavyetibhAvaH, no prathamo'pitu athamaH / 'no bhavasiddhiya no abhavasiddhie NaM bhaMte!' 'bhavasiddhie egattapuhutte NaM jahA AhArae' he gautama ! ekavacana aura bahuvacana meM bhavasiddhika jIva AhAraka jIva ke jaisA aprathama haiN| jinhe kitaneka avoM ke bAda siddhi prApta honA hai ve bhavasiddhika jIva haiM ye bhavasiddhika jIva cAhe eka ho yA aneka hoM bhavasiddhi kI apekSA se prathama nahIM haiM, kintu aprathama haiN| isa prakAra se isa sambandha meM-eka bhavasiddhika jIva ke viSaya meM yA samasta bhavasiddhika jIva ke viSaya meM jaisI vaktavyatA AhAraka bhAva kI apekSA se AhAraka jIva ke viSaya meM kI gaI hai-vaisI hI yahAM para karalenI cAhiye / 'evaM abhavasiddhie vi' isI prakAra se prathamatva aura aprathamatva kA kathana abhavasiddhika jIvoM ke viSaya meM bhI kara lenA cAhiye, ye abhavasiddhika jIva cAhe eka ho yA aneka ho saba aprathama haiM, prathama nahIM haiN| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'no bhavasiddhie no abhava prabhu 4 cha ?-"bhavasiddhie egattapuhutteNaM jahA AhArae" 8 gautama 4 vacana ane bahuvacanamAM bhavasiddhijIva ekavacanathI ane bahuvacanathI AhArakanI jIvanI mAphaka aprathama che. jeone keTalAka bha pachI siddhi prApta thavAnI hoya teo bhavasiddhika jIva che. A bhavasiddhika jIva eka hoya ke aneka heya bhavasiddhinI apekSAe prathama nathI. paraMtu aprathama che. A rIte A saMbaMdhamAM--eka bhavasiddhika jIvanA viSayamAM athavA badhA ja bhavasiddhika jenA viSayamAM-AhAraka bhAvanI apekSAthI AhAraka jIvanA viSayamAM je pramANe kahyuM che, te ja pramANe ahiyAM 55 sabha. "evaM abhavasiddhie vi" mA pramANe asasiddhi vAnA viSayamAM paNa prathama ane A prathamatvane vicAra samajI le. A abhavasiddhika jIva eka hoya ke aneka heya badhA ja aprathama che. prathama nathI. va gautama svAmI prabhune me pUche che haiM-"no bhavasiddhie no zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve pravAbhavasiddhikadvAram 557 no bhavasiddhika no abhavasiddhikaH khalu bhadanta ! 'jIve no bhava0 pucchA' jIvo no bhavasiddhika noabhavasiddhikabhAvena prathamo'prathamovetyeva rUpeNa pRcchA praznaH karaNIyaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'paDhame no apaDhame' prathamo no aprathamaH siddhaH anena siddhasyaiva grahaNAt ityuttaram ' No bhavasiddhiya No avasiddhie maMte ! siddhe no bhava0 no abhava0' no bhavasiddhikaH no abhava siddhikaH khalu bhadanta ! siddhaH no bhavasiddhika noabhavasiddhikabhAvena prathamaH aprathamo vA ityAkArakaH praznaH, bhagavAnAha - 'paDhame no avaDhame' prathamo no aprathamaH 'evaM huteNa vidoha vi' evaM pRthaktvenApi dvayorapi jIvasiddhayoH yathA ekavacanamAzritya no bhavasiddhika no abhavasiddhikajIve siddhe ca prAthasvAprAthamyayo siddhie NaM bhate jIve no bhava0 pucch|' he bhadanta ! no bhavasiddhika no abhavasiddhika bhAvakI apekSA se no bhavasiddhika jIva aura no abhava siddhika jIva prathama haiM yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! paDhame no apaDhame' he gautama! vaha prathama hai aprathama nahIM hai| no bhavasiddhika-no abhavasiddhika jIva siddha hote haiM ataH isase siddhikA hI grahaNa huA hai| aba gautama prabhu se pUchate haiM- 'No bhavasiddhi ya No abhavasiddhiyA NaM bhaMte! ityAdi no bhavasiddhiko abhavasiddhika siddha no bhava - siddhika no abhavasiddhika bhAva kI apekSA se prathama haiM ? yA aprathama hai, uttara meM prabhu kahate haiM- 'pahame no apaDhame' he gautama / siddha prathama haiM / aprathama nahIM haiM / 'evaM puhutteNaM vi doNha vi' ekavacana ko Azrita karake jisa prakAra se no bhavasiddhika no abhavasiddhika ekajIva aura abhavasiddhie NaM bhate ! jIve nobhavapucchA" De bhagavan nAbhasiddhika ane nAabhavasiddhika jIva bhAvanI apekSAe prathama che ? ke aprathama che ? tenA uttaramA anu che -- "goyamA ! paDhame no apaDhame. " he gautama te prathama che. aprathama hai!tA nathI. nesasiddhika nemabhavasiddhika jIva siddha hAya che. jethI teomAM siddhapaNAnuM ja grahaNa thayuM che. have gautama svAmI alune khevu che che hai--' jobhavasiddhi ya No abhavasiddhie NaM bhave !" ItyAdi he bhagavan nA bhavasiddhika nA abhavasiddhika--siddha bhAvanI apekSAthI prathama che ke aprathama che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke---- "paDhame no apaDhame" he gautama siddha prathama che. aprathama nathI. "evaM puhuttenaM vi donhaM vi" me vacano Azraya ne ne rIte / avasiddhi nA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 bhagavatI sUtre vicAraH kRtaH, tathA bahutvamAzrityApi no bhavasiddhika no abhavasiddhikeSu jIveSu sidveSu ca prAthamyA pAthamyayorvicAre prathama eva na aprathamaH / iti bhavAbhavasiddhinAmakaM tRtIyaM dvAram ||3|| 0 atha caturtha saMjJidvAramAha- 'sanINaM bhaMte!' ityAdi / 'sabhI NaM bhaMte! jIve' saMjJI khalu madanta ! jIvaH 'sannibhAveNaM kiM paDhame pucchA' jIvaH saMjJimAvena kiM prathamaH prathamo vetyAkArakaH praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'no paDhame apane' na prathamaH aprathamaH saMtIjIvaH / sa ca saMjJimAvena na prathamaH kintu apathamaH jIvasyAnantarAH saMjJitvasya lAbhAt ' evaM trigaliMdiyavajjaM jAva vaimANie' evaM vikalendriyavarja yAvadvaimAnikaH vikalendriyA ekadvisiddha meM prathamatA kA vicAra kiyA hai, usI prakAra se bahuvacana ko Azrita karake bhI no bhavasiddhika no abhavasiddhika jIvoM meM aura siddhoM meM prathamatA aura aprathamatA meM prathamatA hI hai aprathamatA nahIM hai| bhavA'bhavasiddhinAmaka tRtIyadvAra samApta | cauthA saMjidvAra isa dvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'sannI NaM bhaMte ! jIve, ityAdi - he bhadanta ! jova saMjJibhAva kI apekSA prathama hai, yA aprathama ? hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-gopamA ! no paDhame, apaDhame' he gautama ! jIva saMjJi bhAva kI apekSA se prathama nahIM hai kintu aprathama hai| kyoMki jIvane anantavAra saMjJitva kI prApti kI hai| 'evaM vigaliMdiyavajjaM - jAva vaimANira' isa prakAra kA kathana ekendriya doindriya teindriya aura abhayasiddhika eka jIva ane eka siddhimAM prathamatA ane aprathamapaNAnA vicAra karyAM che. eja rIte bahuvacanane Azraya karIne nA bhavasiddhika nA amavasiddhika eka jIva ane eka siddhamAM prathamatA ane aprathamapaNAmAM prathamatA ja che aprathamatA nathI. / / bhavabhavasiddhi nAmanu' trIjuM dvAra samApta // // ceAthuM saMjJI dvAra // yA dvAramAM gautama svAmI prabhune khevu pUchayu che hai-" sannINaM bhate ! jIve ityAdi" he bhagavan ! 1 sannIbhAvanI apekSAe prathama che. prathama che ? tenA uttaramA prabhu De che. "goyamA ! no paDhame apadame" huM gautama! jIva sa`nibhAvanI apekSAthI prathama nathI paNu aprathama che. kema } ve atatavAra sajJipazAnI Apti merI che. "evaM vigalidiya jAba zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMzidvAranirUpaNam 559 tricaturindriyAstathA ca ekadvitricaturindriyAn varjayitvA zeSAnArakAdivaimAni kAntA jIvAH saMjJinaH apathamA natu prathamA ityevaM vaktavyAH vikalendriyANAM saMjJitvasyaiva abhAvAt vikalendriyavarjamiti kathitam / 'evaM huteNa vi' evaM pRthaktvenApi bahuvacanenA'pIti yathA saMjJijIve ekatvamAzritya kathitaM yat saMjJI jIvaH saMjJibhAvena na prathamaH kintu aprathanaH jIvena saMjJitvasyAnantazo labdhatvAt tathA bahutvamAzrityApi saMjJijIvAnAM saMjJibhAvena no prathamatvam apitu apathamastrameva jIvAnAM saMjJitvasyAnantazo labdhasvAditibhAvaH / 'asannI evaM cetra egattapuhatteNaM' asaM ekameva ekasvapRthaktvena asaMjJijIvAnAmapi ekambabahusvAbhyAm asaMjJimAvena prAthamyAprAthamyavaktavyatA saMjJijInavadeva vaktavyA 'na prathamaH causndriya jIvoM ko choDakara zeSanArakAdi vaimAnikAnta jIvoM meM kara lenA cAhiye / arthAt saMjJibhAva kI apekSA ye saba aprathama haiM prathama nahIM haiM ! vikalendriya jIvoM meM saMjJitva kA abhAva hai ataH unheM yahAM choDA gayA hai / 'evaM puhutega vi' jaisA yaha saMjJibhAva dvAra meM eka jIva meM prathamatA kA kathana kiyA gayA hai usI prakAra se aneka saMjJI jIvoM meM bhI aprathamatA hai / isa dvAra meM aisA kathana kara lenA cAhiye / kyoMki unhoMne saMjJidazA anantavAra prApta kI hai / 'asanI evaM ceva eganta puhutte NaM' ekavacana aura bahuvacana ko lekara jaisA yaha aprathamatA kA kathana saMjJihAra meM saMjJI jIva ke viSayameM kiyA gayA hai, isI prakAra se asaMjJihAra meM bhI ekavacana aura bahuvacana ko lekara prathamatA aura apradhamatA kI vaktavyatA kA kathana kara lenA cAhiye - isa prakAra vemANie" medriya, teAdriya mane yaudriya lavAne choDIne gADInA nArakAthI vaimAnika sudhInAM jIvAmAM paNa Aja pramANenuM kathana karI levuM. arthAt badhA sa`gnibhAvanI apekSAe aprathama che. prathama nathI. vikalendriya jIvAmAM sa'nnipAnA abhAva che. tethI ahiyAM tene cheDI dIdhA che. " evaM puhutteNa vi" sajJidvAramAM se sajJI mAM athabhAnu sthana levI rIte karavAmAM AvyuM che. eja rIte aneka sa`jJI jIvomAM paNu aprathamapaNAnu' kathana karavAmAM Avyu che eja rIte aneka sa'nI jIvomAM pazu aprathamapaNu che. A dvAramAM A pramANe samajI levu. kema ke teoe ana'tavAra sajJIdRzA prApta relI che. "asannI evaM caiva egattapuhutteNaM" saprathabhatAnu kathana sa'nIdvAramAM saMjJI jIvanA viSayamAM je pramANe eka vacana ane mahu vacanane laIne karyuM che. teja rIte asa'nI dvAramAM paNa ekavacana ane mahuvacanane laine prathamatA ane aprathamatAnA sabaMdhamAM kathana samajI levu. e zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 bhagavatIsUtre kintu aprathamaH' iti 'navaraM' navaram-vizeSasvayam-'jAva vANamaMtarA' yAvat vAnavyantarAH saMjJinIvamastAce 'nAva vemANie' iti kathitam asaMjJijIvaprastAve tu 'jAva vANamaMtarA' iti kathitam etadeva ubhapatra vailakSaNyam anyatsarvamubhayatra tulyameva / asaMjJidvAre jIvanArakAmyAmArabhya daNDa kakrameNa vyantaraparyantaM saMjJI jIvo'pi asaMjJibhAvena aprathama eva bhavati iti yat kathitaM tat tatra vyantarAdiSu asaMjJitvaM bhUtapUrvanyAyena jJAtavyam yato'jJijIvAnAmutpAdo vAnavyantararyanta. asaMjJI jIva aprathama haiN| 'navaraM jAva vANamaMtarA jAva vemANie' vizeSa aisA hai ki saMjJIjIva ke prastAva meM 'jAva vemANie' aisA pada kahA gayA hai aura asaMjJI jIva ke prastAna meM 'jAva vANamaMtarA' aisA kahA gayA hai| yahI donoM ke kathana meM bhinnatA hai aura bAkI koI bhinnatA nahIM hai| hA~ aisI yahA~ AzaGgA ho sakatI hai ki asaMjIdvAra meM jo 'jAvavANamaMtarA' aisA pATha kahA gayA hai so jIva nAraka se lekara daNDaka krama ke anusAra vyantara paryanta ke saMjJI jIva bhI asaMjJi bhAva kI apekSA apra. thama hI hote haiM so yaha kathana kaise saMgata ho sakatA hai ? to isakA uttara aisA hai ki isame jo asajJitA kI aprathamatA kA kathana kiyA gayA hai vaha asaMjJitA isameM bhUtapUrva prajJApana nayakI apekSA se kahI gaI hai| zata ajJI 0 saprathama che. "nAraM jAva vANamaMtarA jAva vemANiyA" tamA vizeSatA the cha hai sazIlana 4thanamA "jAva vemANiyA" se pramANe 54 yu che. bhane sasazI nA 4thanamA "jAva vANamaMtarA" e pramANe kahyuM che. bannenA kathanamAM eja judApaNuM che. te sivAya bIjI kaMI bhinnatA nathI. ahiM e pramANenI zaMkA thaI zake che ke, asaMjJI dvAramA 2 "jAva vANamaMtarA" me prbhaariin| pATha 4o cha. tethI va nArathI AraMbhIne daMDakanA krama pramANe vyaMtara parvatanA saMsI jIva paNa asaMjJI bhAvanI apekSAe aprathama ja thaI jAya che. te Ama kahevuM kevI rIte saMgata thaze? tene uttara e pramANe che ke A kathanamAM asaMjJIya pazAnA aprathamapaNAnuM je kathana karavAmAM AvyuM che. e asaMjJIpaNuM teomAM bhUta pUrva prajJApanA nayanI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che kema ke asaMjJI ne utapAta vAna vyaMtara paryata ja hoya che pRthvIkAyika vigere jIva asaMjJIya hoya che. tethI teo asaMzIya bhAvathI aprathama ja hovAnuM kahyuM che. kema ke teoe anaMtavAra asaMjJIpaNAnI dazA prApta karelI hoya che. asaMjJI jIvonI gatI vAnagaeNtara sudhI ja hoya che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMzidvAranirUpaNam 561 meva bhavati, pRthivyAdayastvasaMjhinaH santyeva, te'pi asaMjJimAvena aprathamA eva bhavanti teSAmanantazastallAbhAditi asaMjJinAM vAnavyantaraparyantameva gatirbhavati, na tato'gre'ta evoktam-'jAva vANamaMtarA' iti ubhayaniSedhapadaM ca jIvamanuSyasiddha bveva labhyate'ta evAha-'no sani no asannI jIve maNusse siddhe paDhame no apaDhame no saMjJi no asaMjJI jIvo manuSyaH siddhazca prathamo no aprathamaH, no saMjJino-asaMjJI jIvo manuSyaH siddhazca no saMjhino asaMjJimAvena prathama eva bhavati natu aprathamaH, no saMjJi no asaMjJimAvasya teSAM pUrvamamAptatvAditi jIvamanuSyasiddhA. nAmekaikaza AlApakA yathA-'no sanni no asannI Ne bhaMte ! jIve no sannI no kyoMki asaMhI jIvoM kA utpAdavAnavyA tara paryaMta hI hotA hai| tathA thoDe samaya ke liye inake asaMjJIpana rahatA haiM / pRthivI Adika jIva asaMjJI hI hote haiM-isaliye asaMjJI bhAvase aprathama hI hote kahe gaye haiN| kyoMki inhone anantavAra asaMjJisvadazA ko prApta kiyA hai| asaMjJI jIvoM kI gati vAnavyantara taka hI hotI hai| isake Age nhiiN| hotI isaliye 'jAva vANamaMtarA' aisA kahA gayA hai| saMjJI evaM asaMjJI ina donoM kA niSedha jIva manuSya aura siddha inameM hI ho sakatA hai, isIliye 'no sannino asannI jIve maNusse siddha paDhame, no apar3hame' no saMjJo no asaMjJI jIva, manuSya aura siddha ye prathama haiM aprathama nahIM haiN| tAtparya aisA hai ki no saMjJI jIva manuSya aura siddha no saMjJI no asaMjJI bhAva se prathama hI hote haiM aprathama nahIM hote haiN| kyoMki inhoM ke dvArA pahile yaha no saMjJI no asaMjJI avasthA prApta kI huI nahIM hotI hai| jIva, manuSya aura siddha inameM eka eka kA AlApaka isa prakAra se hai-'no sannI no asannINaM bhaMte ! jIve no mani no asani bhAveNaM kiM tenI AgaLa hotI nathI tethI jIva vana vyatarA e pramANe kahevAmAM AvyuM che. saMjJI ane asaMjJI e baMnene niSedha jIva manuSya ane siddhomain 25 cha. tathA "no saMnni ya no asanni ya jIve maNuskhe siddhe paDhame no apaDhame" nAsazIya bhane nAma sajJIya 71 manuSya bhane siddha prathama che. aprathama nathI kahevAnuM tAtparya e che ke na saMjJIya ane asaMjJIya jIva manuSya ane siddha saMjJIya ane bhAvathI prathama ja hoya che. aprathama hotA nathI. kemake A na saMjJI ane asaMsInI vyavasthA teonA dvArA pahelA prApta thaela hatI nathI. jIva, manuSya ane siddha teomAM eka eka ne AlApaka A pramANe bha0 71 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bhagavatIstre asabhibhAveNaM kiM paDhame apaDhame goyamA ! paDhame no apaDhame / no sani no asannI NaM bhaMte ! maNusse no sabhi no asabhibhAveNaM kiM paDhame apaDhame goyamA! paDhame no apaDhame ' no sanni no asanniNaM bhaMte ! siddhe no sanni no asanimAvaNaM kiM paDhame apaDhame goyamA ! paDhame no apaDhame iti, 'evaM puhutteNa vi' evaM pRthaktvenApi evam ekavacanAzrayaNena yathA no saMjJi no asaMjJi jIvamanuSyasiddheSu prathamatvasya svIkAraH aprathamatvasya nirAkaraNaM kRtam tathaiva bahutvamAzrityApi no saMjJi no asaMjJi jIvamanuSyasiddheSu mAthampasya anumodanam amAthamyasya nirAkaraNaM vaktavyam ubhayatra samAnatvAditibhAvaH 3 / ____ iti caturtha saMjhidvAram // 4 // paDhame apaDhame ? goyamA! paDhame no apaDhame nosannI no asannI Na bhaMte! maNusse nosannI no asannI bhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyanA ! paDhame no apaDhame no sanni no asannI Na bhaMte ! siddhe no sanni no asannibhAveNaM kiM paDhame apaDhame ? goyamA ! paDhame no apaDhame / evaM puhutteNa vi' isakA tAtparya aisA hai ki no saMjJI no asaMjJI avasthAvAle eka jIva meM, eka manuSya meM aura eka siddhameM prathamatva kI svIkRti aura aprathamabhAva ki nirAkRti kI gaI hai / usI prakAra se aneka jIvoM meM aneka manuSyoM meM aura aneka siddhoM meM no asaMjJI bhAva kI prathamatAkI svIkRti aura aprathamatA kI nirAkRti (niSedha) kI gaI jAnanI caahiye| kyoMki donoM jagaha yukti samAna hai / 4 saMjJIdvAra samApta / cha. "no saMnnI no asannI NaM bhaMte ! jIve no sanni no asanni bhAveNaM ki paDhame apaDhame ?" "goyamA ! paDhame no apaDhame no sanni no asanni gaM bhaMte ! siddhe no sanni no asannibhAveNaM ki paDhame apaDhame goyamA! paDhame no apaDhame evaM puhutteNaM vi" mA thananuM tA5ya se che haiM ne saMjJI ne asaMjJI avasthAvALA eka jIvamAM eka manuSyamAM ane eka siddhamAM prathama pAne svIkAra ane aprathamapaNano asvIkAra kahyo che. ane eja rIte aneka jemAM aneka manuSyamAM ane aneka siddhomAM "no" saMjJI no asaMjJI bhAvanA prathamatAno svIkAra ane aprathamatAne asvIkAra karavAmAM AvyuM che. tema samajavuM kema ke bane ThekANe yukatI sarakhI che. "sazI dAra samApta" zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve lezyAdvAram 563 atha paJcamaM lezyAdvAramAha-'salesse gaM bhaMte !' ityAdi / 'salesse gaMbhaMte ! pucchA' salezyaH khalu bhadanta ! pRcchA he bhadanta ! salezyo jIvaH salezyabhAvena kiM prathamaH aprathamo veti prazna:, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'jahA AhArae' yathA AhArakaH AhArasUtravadihApi vyAkhyAnaM jJAtavyam tathAhi-he gautama ! salezyo jIvaH sa lezyabhAvena na prathamaH kintu apathamaH eva anAdau asmin saMsAre lezyAbhAvasya jIvena anantazo labdhatvAt ataH salezyo jIvo na prathamo bhavati, apitu aprathama evetibhAvaH / 'evaM puhutteNa vi' evaM pRthaktvenApi yathA ekavacanamAzritya salezya nIvasya salezyabhAvena prathamatvaM na kintu apathamatvameva, tathA bahuvacanamAzrityApi jIvAnAM saMlezya mAvena na prathamatvam apitu aprathamatvamevetibhAvaH ___ pAMcaveM isa lezyAdvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'sale. sseNaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! lezyA sahita jIva salezyabhAva kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! jahA AhArae' jaisA AhAra sUtra kA vyAkhyAna kiyA gayA hai-vaisA hI vyAkhyAna yahAM para bhI jAnanA cAhiye-arthAt salekSya jIva salezya bhAvase prathama nahIM hai kintu aprathama hI hai| kAraNa ki jIvane isa anAdi saMsAra meM lezyAyukta bhAva ko anantavAra prApta kiyA hai| isaliye salezyajIva prathama nahIM hai apitu aprathama hI hai| 'evaM puhu. tteNavi' jisa prakAra ekavacana ko Azrita karake salezyajIva ke salezya bhAva kI apekSA se aprathamatA kahI gaI hai, usI prakAra se bahuvacana ko Azrita karake bhI jIvoM ke salezyabhAva kI apekSA se aprathamatA pAyabhu shyaadvaarpAMcamAM A lehyAdvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che hai--"salesse NaM bhAte ! pucchA" 3 mAna azyApAra 1 savezyA sAthI za' prathama cha ? , maprathama cha? mAna taramA sume yu , "goyamA! jahA AhArae" mAhA24 sUtranA vyAyAnabhA ke pramANe vAmAM mAvyu che. eja pramANenuM vyAkhyAna ahiyAM paNa samajavuM. arthAt salezya Ave salezya bhAvathI prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kAraNa ke jIve A anAdi saMsAramAM vezyAvALA bhAvane anantavAra prApta karela che. tethI sozya 4 prathama nayI 55 aprathama 1 cha "evaM putteNa vi" ekavacanane laIne je rIte salezya jIvanA salezyabhAvanI apekSAthI aprathamapaNa kahyuM che eja rIte bahuvacanane Azraya karIne paNa jIvonA salezyA bhAvanI apekSAe prathamapaNuM ja che, prathamapaNuM nathI. tema zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'kaNhalessA jAva sukkalessA evaMceva' kRSNalezyA yAvat zuklalezyA evameva salezya sUtrabadeva kRSNalezyA yAvat zuklalezyAntAnAM vyAkhyAnaM kartavyam, atra yAvatpadena nIlapItakApotikatejolezyAnAM saMgraho bhavati he gautama ! kRSNalezyo jIpaH kRSNalezyabhAvena na prathamaH kintu apathama eva evaM yAvat zuklalezyo jIvaH zuklezyabhAvena na prathamo 'pitu apathama eva anAdisaMsAre'nantazo lezyAnAM prAptatvAditi / 'navaraM jassa jA lessA asti' navaraM yasya yA lezyA asti, salezyabhAvena salezyo jIvo na prathamaH apitu aprathama eva kintu tatra yasya nArakAde jIvasya yA lezyA kRSNanIlAdirbhavet tA lezyAmAdAyaiva salezyaH tasmin hI hai, prathamatA nahIM hai aisA jAnAnA cAhiye / 'kaNhalessA jAva sukkalessA evaM ceva' salezya sUtra ke jaisA hI kRSNalezyA se lekara zukla. lezyA taka ke jIvoM meM salezyabhAva kA vyAkhyAna kara lenA cAhiye / yahAM yAvatpada se 'nIla, pIta, kApotika aura tejolezyA' inakA grahaNa huA hai| isaprakAra he gautama kRSNalezyAvAlA jIva kRSNalezyAbhAva kI apekSA se prathama nahIM haiM kintu aprathama hI hai| isI prakAra se yAvat zuklalezyabhAva kI apekSA se prathama nahIM hai| kintu aprathama hI hai| kyoMki jIvane anantavAra isa anAdi saMsAra meM pratyekalelyAyoM ko grahaNa kiyA hai| 'navaraM jasta jA lestA asthi' isakA tAtparya aisA hai ki salezyabhAva se salezyajIva prathama nahIM hai kintu aprathama hai aisA jo sAmAnya kathana kiyA hai usameM vizeSarUpa se kathana ke liye aisA kahanA cAhiye ki jisa nArakAdika jIva ke jo kRSNanIla Adi lezyA hotI samana "kaNhalessA jAva sukkalessA eva ceva" sakhezya sUtranI bhA54 kRSNalezAvALA jIthI AraMbhIne zukala lephsAvALA jIvo sudhImAM paNa salezya bhAvanuM kathana karI levuM. ahIM yAvatpadathI nIla, pIta, kApatika ane tejalezyAonuM grahaNa thayuM che. e rIte he gautama kRSNa lezyAvALA jIva kRSNalezyAvALA jIva zukalalezyAbhAvanI apekSAthI prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kema ke jIve anaMtavAra A anAdi saMsAramAM pratyeka zyAmAna aya 42 cha. "navaraM jarasa jA lessA atthi" // 4thananu tAtparya evuM che ke-elezya jIva prathama nathI paNa aprathama che. e pramANe je sAmAnya rIte kahyuM che temAM vizeSarUpe kahevA A pramANe kahevuM joIe ke je nArakAdi jIvane je kRSNa, nIla, vigere lezyA hoya che. te lesthAne zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve lezyAdvAram 565 prathamatvAprathamatvayoH praznaM kRtvA tasya nArakAdestAdRza lezyabhAvena aprathamatvaM vivecniiymitibhaavH| 'alesse gaM jIva maNussasiddhe jahA no sani no asabhI' alezyaH khalu jIvamanuSyasiddho yathA no saMjJi no asaMjJI, alezyo-lezyArahito jIvo manuSyaH siddhazca alezyamAvena prathama eva bhavati nata aprathamaH alezya bhAvasya prathamata eva prAptatvAt itaH pUrva kadApyamAptatvAditi / iti paJcamaM lezyAdvAram // atha SaSThaM dRSTidvAramAha-'sammadiTie NaM bhaMte !' ityAdi / 'sammadihie bhaMte !' samyagdRSTikaH khalu bhadanta ! 'jIve sammadihibhAveNaM kiM paDhame apaDhame jIvaH hai, usa lezyA ko lekara hI vaha jIva salezya hai so usameM prathamatva kA prazna karake usa nArakAdika jIva ko tAdRzalezyabhAva kI apekSA se aprathamatva kA vivecana kara lenA cAhiye / 'alesse NaM jIvamaNussa siddhe jahA no sanni no asannI' lezyArahita jIva, manuSya, aura siddha ho sakate haiM-so ye lezyArahita jIva manuSya aura siddha alezyabhAva kI apekSA se prathama hI haiM aprathama nhiiN| kyoMki alezya bhAva jIva ko eka bAra hotA hai ataH prathama bAra hI prApta hone ke kAraNa aura isase pUrva meM kadApi prApta nahIM hone ke kAraNa alezyajIva alezya bhAva kI apekSA prathama hI haiN| 5 lezyA dvAra samApta / __chaThaveM isa dRSTibArameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'sammadihie gaM bhaMte !' ityAdi-he bhadanta ! jo samyagdRSTika jIva hai laIne ja te jIva lezyAvALA kahevAya che. temAM prathama ane aprathamapaNAne prazna karIne te nArakAdi jIvane tevA prakAranI vezyAbhAvanI apekSAe maprathamapAnu viveyana 430 se 'alesse NaM jIve maNussasiddhaM jahA no sanni no asannI" azyArahita 71, manuSya bhane sikha mavezyA sAvanI apekSAthI prathama ja che aprathama nathI. kema ke alezyabhAva jIvane eka ja vakhata hoya che. jethI prathamavAra prApta thavAnuM kAraNa ane tenAthI pahelAM keI vakhata prApta nahIM thavAnuM kAraNa alezya jIva alezya bhAvanI apekSAe prathama ja che. che pAMcamu leNyAdvAra samApta che dAra-- chaThA A daSTidvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke"smmdidie gaM bhate !" tyA6i3 masan sabhyaSTi 2 71 cha, te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre samyagdRSTibhAvena kiM prathamaH aprathamaH samyagdRSTiko jIvaH samyagdRSTibhAvena prathamo. 'pathamo veti praznaH / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'siya paDhame siya apaDhame' syAt prathamaH syAt aprathamaH, samyagdRSTiIvaH samyagdRSTi. bhAvena kadAcit prathamaH kadAcidapathamo'pi, kazcijjIvo'nAdito mithyAdRSTiH san prathamaM samyagdarzanaM prApnotIti tadapekSayA sa prathama iti kathyate tathA kazcit samyagdRSTirapi samyagdarzanaM mapatitaM punarapi prApnoti tadapekSayA so'prathamo bhavatIti ? 'evaM egidiyabajjaM jAva vemANie" evamekendriya yAdvaimAnikA dvIndriyAdArabhya vaimAnikaparyantam dvIndriyAdivikalendriyANAM sAsvAdanasamyayaha samyagdRSTi bhAva kI apekSA se kyA prathama hai, yA aprathama hai ? uttA meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! siya paDhame siya apaDhame' he gautama! samyagdRSTi bhAva kI apekSA se kadAcit prathama bhI hotA hai aura kadAcit aprathama bhI hotA hai / isakA tAtpartha aisA hai-koI jIva anAdikAla se mithyAdRSTi huA calA A rahA hai-aba use samyagdarzana prApta ho gayA-isa apekSA vaha prathama kahA gayA hai| tathA samyagdarzana prApta karake bhI yadi koI jIva usase patita hokara punaH samyagdarzana jaba prApta kara letA hai to isa apekSA se vaha aprathama kahA gayA hai| 'evaM egidiyavajja jAva vemANie' isa prakAra se ekendriya ko choDakara yAvat vaimAnika taka kathana jAnanA cAhiye / ekendriya jIvoM ko samyagdarzana prApta nahIM hotA hai, isaliye isa vicAra meM unheM chor3a diyA hai / tathA jo bIndriyAdika vikalendriya samyagRSTi bhAvapaNAthI zuM prathama che? ke aprathama che? tenA utaramAM prabhu 3 cha hai--"goyamA! siya paDhame siya apaDhame" he gautama! samyaSTa vALA jIva samyagdaSTibhAvapaNAthI kadAcit prathama hoya che. ane kadAcit A pathama paNa hoya che. kahevAnuM tAtparya A pramANe che --kei jIva anAdikALathI mithyAdaSTi paNAthI Ave che. ane have tene samyaga darzana prApta thayuM che, jethI A apekSAthI teo prathama kahevAya che, temaja samyakdarzana prApta karIne paNa je kaI jIva tenAthI bhraSTa thaIne pharI pAchuM sabhyazzana prApta 3rI cha. ta rI te aprathama upAya che. "eva egidiyavajjaM jAva vemANie" merI pramANe sandriyana choDIna yAvat vaibhA. nika sudhInuM kathana samajI levuM. ekendriya jIne samagra darzana prApta thatuM nathI. jethI A prakaraNamAM tene ulekha karyo nathI. temaja je zrIndriya vigere vikasendriya jIva che. tene sAravAdana samyaktvanI apekSAe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve dRSTidvAram 567 ksvA pekSayA aparyAptAvasthAyAM samyaktva svIkArAditi, ekendriyANAM tu samyagdarzanaM na bhavati, tena nArakAdidaNDakacintAyAmekendriyAn varjayitvA zeSaH syAt prathamaH syAdapathamaH, prathamasamyaktvalAbhApekSayA prathamaH syAt dvitIyAdi. lAbhApekSayA tu apathamaH syAt evaM jJAtavyamiti / "siddhe paDhame no apaDha me" siddhaH prathamo no aprathamaH siddhastu prayama eva samyagdRSTibhAvena siddhattAnugatasya samyaktvasya tadAnImeva bhAgat, natu aprathamaH siddhatvAnugatasya samyakttasya pUrva kadAcidapi aprAptitvAditi / "puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi" pRtha. kRttikA jIvAH prathamA api abhathamA api bahuvacanamAzritya jIvAH samyagdRSTibhAvena prathamA api bhavanti tathA samyagdRSTibhAvena aprathamA api bhavanti prAthajIva haiM unako sAsvAdana samyaktva kI apekSA se aparyAptA. vasthA meM samyaktva hotA hai / isa kAraNa ekendriya sivAya bAkI ke jIva nArakAdi daNDaka ke vicAra meM kadAcit prathama hai aura kadAcit aprathama haiN| prathama lamyagdarzana kI prApti kI apekSA vaha prApaka jIva prathama hai aura samyagdarzana se patita hokara punaH use dvitIya bAra prApta karanevAlA jIva aprathama hai| 'siddhe paDhame no apaDhame siddha ko jo yahAM samyagdRSTi bhAva kI apekSA se prathama kahA gayA hai / usakA bhAva aisA hai ki siddhatvasahacarita samyaddarzana usI samayameM-mokSa gamana ke samaya meM hI prApta nahIM hotA hai| isake pahile vaha kabhI bhI prApta nahIM hotA hai, isaliye siddhako yahAM aprathama nahIM kahA gayA hai| 'puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi' bahuvacana ko Azrita karake jIva samyagdRSTi bhAva kI apekSA se prathama bhI aparyAptAvasthAmAM samyaktva thAya che te kAraNe ekendriya vinAnA bAkInA jIva nAraka Adi daMDakanA vicAramAM kadAcit prathama che ane kadAcita aprathama che. pahelAM samyagudarzananI prAptInI apekSAthI te prApta karanAra jIva prathama che ane samyaga darzanathI bhraSTa thaIne pharI bIjI vAra te bhAvanA2 71 ma55 cha. "siddhe paDhame no apaDhame" siddhana sabhya halTi bhAvapaNAthI ahiyAM je prathama kahyA che, tenuM kAraNa evuM che ke siddhapaNAnuM sahacArI samyagU darzana te ja samaye eTale ke mokSagamana samaye ja prApta thAya che. tenAthI pahelAM te kaI paNa samaye prApta thatuM nathI. tethI siddhone maDiyAM mayama 4 nathI. "puhuttiyA jIvA paDhamA vi apaDhamA vi" bahu vacanane Azraya karIne jIva samyagU daSTi bhAvapaNAthI prathama paNa che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mikasamyaktvApekSayA prathamAH, dvitIyAdi samyagdarzanalAbhApekSayA aprathamA apIti / "evaM jAtra vemANiyA" evaM yAbaddha mAnikAH, evameva ekendriyavarjitayAvadvaimAnikadaNDakeSu bahuvacanamAzritya prAthamyAprAthamyavarNanaM karttavyamiti, "siddhA paDhamA no apaDhamA" siddhAH prathamA no aprathamAH, siddhAH sampadRSTibhAvena prathamA eva yataH siddhatvAgatasya sampagdarzanasya siddhAvasthAyAM prathamata eva prApti bhavatIti, "micchAdihie egattapuhutteNaM jahA AhArae" mithyAdRSTika ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, mithyASTiIvo mithyAdRSTibhAvena ekavacanabahuvacanamAzritya AhArakasUtrabad aprathama evaM yato mithyAdarzanamanAdi atastAdRzadarzanasya anAditaH prAptatvAt / "sammamicchAdiTThI egattapuhutteNaM haiM aura aprathama bhI haiM / prathama samyaktva ke lAbha se ve prathama haiM aura dvitIya AdivAra meM prApta karane kI apekSA se ve aprathama bhI hai| 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra se ekendriya varjita yAvat vaimAnika daNDakoM meM bhI bahuvacana kI apekSA karake prathama aura aprathama kA varNana kara lenA cAhiye / 'siddhA paDhamA no apaDhamA' samyagdRSTi bhAva se samasta siddha prathama hI haiN| kyoMki siddhatva sahacarita sampadarzaka kA kAma siddhAvasthA meM hI hotA hai isake pahile nhiiN| 'micchAdihie egattahutte NaM jahA AhArae' mithyA dRSTibhAva kI apekSA se mithyA. dRSTi jIva ekavacana evaM bahuvacana ko lekara AhAraka sUtra ke jaisA aprathama hI hai| kyoMki mithyAdarzana svayaM anAdi hai ataH aise darzana ko isa jIvane anAdi se hI prApta kara rakhA hai| 'sammAmicchA. ane aprathama paNa che. prathama samyaktvanA lAbhathI teo prathama paDyuM che bhItrI vA prApta 42vAnI apekSA tasA maprathama che. "evaM jAva vemANiyA" me 4 prabhAva mendriyane choDIna yAvat vaimAni mA paNa bahuvacanane Azraya karIne prathama ane aprathamanuM varNana karI levuM. "siddhA paDhamA no apaDhamA" sabhya dRSTi mAthI adhA siddha prathama ra che. kema ke siddhapaNAnI sAthe rahenArUM samyagadarzana siddhAvasthAmAM ja prApta thAya che. tanAthI paDeai prAta tu nathI. "micchAdidie egattapahatteNaM jahA AhArae" mithyAlTi mAvanI apekSAthI mithyASTi ekavacana ane bahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA pramANe aprathama ja che. kAraNa ke mithyAdarzana pite ja anAdi che. jethI A jIve evuM darzana manAhiyI pAsa 42 cha. "sammAmicchAdiTThI egattapuhutteNe jahA samma zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve dRSTidvAram 569 jahA sammadiTTI" samyag mithyAdRSTirekasvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH, samyagmithyAdRSTiIva ekavacanabahuvacanAbhyAM samyagdRSTivadeva vivecanIyaH samyagdarzanasya prathamadvitIyAdilAbhApekSayA kadAcitpathamA api kadAcidaprathamA api| samyagdRSTimUtrApekSayA'tra yadai lakSaNyaM taddarzayati-"navaraM jassa asthi sammAmicchattaM" navaraM yasyAsti samyagmithyAtvam yasya jIvasya mizradRSTi bhavet tasyaiva tathAtvaM, pathamatvamapi aprathamatvamapi bhavatIti varNanIyam / ||iti SaSThaM dRSTidvAram // 6 // atha saptamaM saMyatadvAramAha-'saMnae jIve" ityAdi / "saMjae jIve maNusse ya egatapuhutteNa jahA sammaTThiI" saMyato jIvo manuvyazca ekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH, samyagdRSTimUtravadihApi vicAra: dihi egattapuhRtteNa jahA sammadiTThI' samyamithyAdRSTi jIva ekavacana evaM bahuvacana ko lekara samyagdRSTI ke jaisA kadAcit prathama bhI haiM aura kadAcit aprathama bhI haiN| prathama samyagmithyAdarzanalAbha kI apekSA prathama hai / aura dvitIya AdivAra meM prApta karane kI apekSA se apra. thama bhI haiM / samyagdRSTi sUtra kI apekSA se jo yahAM antara hai, use dikhAne ke liye 'navaraM jassa asthi sammAmicchattaM' aisA kahA hai ki jisa jIva ko samyagamithyAtva hai-mizradRSTi hai-usI jIva meM prathamatA aura aprathamatA bhI hotI hai aisA varNana karanA cAhiye' ||chtttthaa dRSTidvAra samApta // sAtavAM saMyatadvAra sAtaveM isa saMyata dvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'saMjae jIve maNusse ya egattapuhutteNa jahA samma hiTThI' he bhadanta ! saMyata jIva divI" sabhya bhiyATa meyana bhane mahuvayanathI sabhya daSTie pramANe kadAcit prathama ane kadAcit aprathama paNa che. prathama samyapha paNAnI prAptinI apekSAe prathama che. ane bIjA trIjA vigere samaye prApta karavAnI apekSAe te aprathama paNa che. samyagu daSTi sUtrathI ahiyAM 2 minnatA cha, te matAvA "navaraM jassa asthi sammAmicchatta" mA pramANe kahyuM che ke-jIvane samyapha mithyAtva che-mizradaSTi che, teja jIvamAM prathamatA ane A prathamatapaNu paNa hoya che. e pramANenuM varNana samajavuM che chatu daSTidvAra samApta che sAtamA saMyata dvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchyuM che ke-- "saMjae jIve maNusse ya egattapuhutteNa jahA sammadidvI" he bhagavan sayata bha072 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bhagavatIsUtre kartavyaH tathAhi-"siya paDhame siya apaDhame" syAt-kadAcit prathamaH syAtkadAcidaprathamaH, ihaca jIvapadaM manuSyapadaM caite dve eva bhavataH tayozcaikatvabahusAbhyAM yathA samyagdRSTiH kathitastathA asau saMyatajIvo manuSyazca vaktavyaH kadAcitpathamaH kadAcidaprathama ityarthaH / "asaMjara jahA AhArae' asaMyato yathA AhArakaH, AhArakammatre yathA aprathamatvaM kathitam tathA asaMyato jIvo'saMyatabhAvena no prathamaH apitu apathamaH, anAdau saMsAre asaMyatatvabhAvasyAnantazo labdhatvAditi / "saMjayAsaM nae" saMyatAsaMyataH "jIve paMcidiyatirikkhanoNiya aura manuSya ekavacana aura bahuvacana ko Azrita karake prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama ! saMyatajIva aura manuSya ekavacana aura bahuvacana ko Azrita karake samyagdRSTi sUtra ke jaisA samajhanA cAhiye-jaise 'siya paDhame, siya apaDhama' eka jIva aura nAnA jIva kI apekSA samyagdRSTi kadAcit prathama aura kadAcit aprathama hotA hai / usI prakAra se saMyatajIva aura manuSya eka jIva nAnA jIva, eka manuSya evaM nAnA manuSyoM kI apekSA kadAcit prathama hotA hai aura kadAcit aprathama hotA hai / isa dvAra meM jIva pada aura manuSyapada ye do hI pada hote haiN| 'asaMtae jahA AhArae' jisa prakAra se AhAraka sUtra meM aprathanatA kahI gaI hai / usI prakAra se asaMyatabhAvase asaMyata jIva bhI prathama nahIM hai| apitu vaha aprathamahI hai| isa anAdi saMsAra meM jIvane asaMyatatva bhAva anantavAra ane manuSya ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne prathama che ke aprathama che? AnA uttaramAM prabhue gautamane kahyuM ke-he gautama? saMtajIva ane manuSya ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne samyaphadaSTi sUtra pramANe samarema 'siya paDhame siya apaDhame' meM bhI mane vAnI - kSAe samyagdaSTi kadAcit prathama ane kadAcit aprathama hoya che. e ja rIte manuSya eka jIva ane aneka jIva eka manuSya ane aneka manuSyanI apekSAe kadAcit prathama hoya che ane kadAcit aprathama hoya cha. ma dvAramA 150 bhane bhanuya56 me me4 54 DAya che. "asaMjae jahA AhArae" mADA24 sUtramA 2 rIte maprathamatA 4uvA che. me pramANe asaMyata bhAvathI asaMyata jIva paNa pahelA nathI paraMtu te aprathama ja che. A anAdi saMsAramAM jIve asaMtapaNAne bhAva anaMtavAra prApta karela zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve saMyatadvAram 571 maNussA" jIvaH paJcendriyatigyonikamanuSyAH "egattapuhutteNa" ekatvapRthaktvena ekAcanena bahuvacanena ca "jahA sambaTThiI" yathA samyagdRSTiH, saMyatAsaMyato jIvapade paJcendriyatiryapade manuSyapade ca bhavati ato jIvaH paJcendriyatiryagyoniko manuSyazca ekatvabahutvAmmAM samyagdRSTivadvAcyaH, syAtmathamaH syAdaprathamaH prathamatvAmayamatvaM ca prathamadvitIyavArAdi dezaviratilAbhApekSayA tathA ca prAthamikadezaviratyapekSayA prathama dvitIyavArAdidezaviratyapekSayA apathamatvamityumayamapi ghaTate eveti bhAvaH / "no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMnae jIve siddheya egatapuhutteNa paDhame no apaDhameM" no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyato jIvaH siddhazca ekatvapRthaktvena prathamo no apathamaH etAdRzAvasthAyAH prathamata eva sadbhAvAt / iti saptamaM saMyatadvAram 7 / prApta kiyA hai| saMjayAsaMjae' saMyatA saMyata 'jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussA' jIva, pazcandriyatiryazca, evaM manuSya ye saba 'egattapuhutteNa' ekavacana aura bahuvacana ko lekara 'jahA sammadiTThI' samyagdRSTi ke jaisA kadAcit prathama hote haiM aura kadAcit aprathama hote haiN| saMyatAsaMyatabhAva jIvapada meM manuSyapada meM aura paJcendriyatiyazca padameM hotA hai| prathamavAra Adi kI prApti kI apekSA se prathamatA aura dvitIyavAra dezaviratyAdi kI apekSA se aprathamatA ye donoM rUpa yahAM para haiN| 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjae jIve, siddhe ya' no saMyata, no asaMpata, no saMyatAsaMyatapanA jIva aura siddha meM hotA hai / ataH isake ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se jIva aura siddha prathama haiM / aprathama nahIM haiN| kyoMki aisI avasthA jIvana meM cha. "saMjayAsaMjae" sayatAsayata 'jIve paMciMdiyatirikkhajoNiyamaNussA" 71, 5'yandriyatiya nya, mane manuSya te samA 'gattapuhutteNe" meM qyanathI bhane mahupayanayI "jahA sammadiTThI" sabhya haTa panI bhaaii| kadAcit prathama hoya che ane kadAcit aprathama hoya che. jIvapadamAM, manuSyapadamAM, ane paMcendriya tiryaMca padamAM saMyatAsaMyatabhAva hoya che prathamavAra deza virati prApta thavAnI apekSAe prathamatA ane bIjI trIjI vAra AdimAM prAptinI apekSAe aprathamatA e rIte e banne prakAra ahiyAM thAya che. "no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjae jIve siddheya"nA sayata na masayata ne saMyatAsaMyata jIva ane siddhomAM prathamatA che. aprathamatA nathI. jethI teomAM ekavacana ane bahuvacananI apekSAthI jIva ane siddha prathama zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 bhagavatIsUtra _athASTamaM kaSAyadvAramAha-"sakasAI" ityAdi / 'sakasAI kohakasAI jAva lobhakasAI ee egattapuhutteNaM jahA AhArae" sakapAyI krodhakaSAyI yAvallobhakaSAyI ete ekatvapRthaktvena yathA AhArakA atra yAvatpadena mAnamAyAkaSAyayograhaNam tathA ca sakaSAyI-kaSAyavAn tathA krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI, eve ekavacanamAzritya bahuvacanaM cAzritya AhArakavadeva no prathamAH kintu amayamAH anAdau saMsAre kaSAyANAmanAditvAt / "akasAI jIve siya paDhame siya apaDhame" akaSAyI jIvaH syAt prathamaH syAdaprathamaH, apAyI jIvo yathAkhyAtacAritrasya prathama sarva prathama hI prApta hotI hai-arthAt eka vAra milatI hai| cAra 2 avasthA nahIM miltii| sAtavAM saMyatahAra samApta // aSTamakaSAyadvAra isa aSTama kaSAyadvAra meM gautama ne prabhuse aisA pUchA hai-'sakasAI kohakasAI jAva lobhakasAI ee egattapuhutte NaM jahA AhArae' he bhadanta ! kaSAyavAn, krodhakaSAyavAna, yAvat-mAnakaSAyavAn aura lobha kaSAyavAn jIva ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se kyA prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhune kahA hai ki he gautama ! anAdi saMsAra meM kaSAyoM meM anAditA hone ke kAraNa ye saba kaSAyavAle jIva AhAraka sUtrameM kahe gaye anusAra aprathama hI haiN| prathama nahIM haiN| 'akasAI jIve siya paDhame siya apaDhame' akaSAyI jIva kadAcit che. aprathama hetA nathI. kema ke tevI avasthA jIvamAM sarva prathama ja prApta thAya che. arthAt ekra ja vAra maLe che. vAraMvAra maLatI nathI. - sAtamuM saMyata dvAra samApta AThamuM kaSAyadvAra A AThamA kaSAyadvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM ke-- "sakasAI kohakasAI jAva lobhakasAI ee egattapuhutteNaM jahA AhArae" he bhagavana kaSAyavAna-kodhakaSAyavAna yAvat mAnakaSAyavAna, mAyAkaSAyavAna ane bhakaSAyavAn jIva ekavacana ane bahu vacanathI zuM prathama che? ke aprathama che ? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke-he gautama? anAdi saMsAramAM kaSAmAM anAdipaNu hovAne kAraNe AhArasUtramAM kahyA pramANe A badhA paayaa| ch| maprathama 4 che. prathama ta nathI. "akasAIjIve siya paDhame khiya apaDhame 54AyI 73 hathit prathama ya cha, bhane 31/12 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve kaSAyadvAram 573 prAptau prathamaH, prapatitacAritrasya punaH prAptau aprathamaH / "evaM maNusse vi" evaM manuSyo'pi anena krameNa aSAyi-manuSyasambandhe'pi jJAtavyam cAritrasya prathama pAptau prathamo'kaSAyI manuSyaH, prapatitacAritrasya punaH prAptau aprathama iti / "siddhe paDhame no apaDhame" siddhaH prathamo no apathamaH siddhastu akaSApI prathama eva bhavati siddhatvAnugatasya apAyabhAvasya prathamaprAptisadbhAvAt, siddhatva. yuktAkaSAyabhAvasya pUrvamamAptatvena tadAnImeva saMprAptatvAt, "puhutteNaM jIvA maNussA vi paDhamA vi apaDhamA vi" pRthaktvena jIvA manuSyA api prathamA api prathama hotA hai aura kadAcit aprathama hotA hai aisA jo kahA gayA hai vaha yathAkhyAtacAritra kI prathama prApti meM prathama kahA gayA hai aura jo jIva caritra se patita ho jAtA hai vaha punaH kaSAyavAlA bana jAtA hai isa apekSA aprathama kahA gayA hai / 'evaM maNusse vi' isI prakAra kA kathana akaSAyI manuSya ke saMbandha meM bhI jAnanA caahiye| manuSya ko jaya yathAkhyAtacAritra kI prApti prathamadhAra hotI hai taba vaha akaSAyI prathama hai aura jaba vaha ekaSAyI hokara punaH dvitIyAvAra akaSAyI banatA hai taba vaha aprathama hai / 'siddhe paDhame, no apaDhame siddha akaSAyI kI apekSA se prathama hI haiM aprathama nahIM haiN| kyoMki siddhatva sahacarita akaSAyabhAva unheM usI samaya prApta hotA hai| isaliye yaha siddhatva yuktaakaSAyabhAva unheM pahile aprApta hone ke kAraNa ve prathama hI kahe gaye haiN| aprathama nhiiN| 'puhutteNaM jIvA maNussA vi paDhamA vi apaDhamA vi' nAnA jIva aura nAnA manuSya bhI prathama aprathama hoya che e pramANe je kahevAmAM AvyuM che te yathAkhyAta caritranI prathama prAptimAM prathama kahyA che ane je jIva cAritrathI bhraSTa thaI jAya che. te zathI paayaa| manI laya che. te zate te maprathama ho . "evaM maNusse vi" mA zata zatanu 4thana pAya 2r3ita manuSyanA saMbaMdhamAM paNa samajavuM. manuSyane cAritranI prApti jyAre prathamavAra thAya che, tyAre te akaSAyI prathama che. ane jyAre patita cAritravALA banIne zathI yAtrinI prAti uzana 253pAyI mana tyAre te prathama che. "siddha paDhame no apaDhame" pAyAnI apekSAthI siddha prathama cha maprathama nathI. kema ke siddhapaNane sahacArI akaSAyabhAva teone te ja samaye prApta thAya che. tethI siddhapaNAvALe akaSAyabhAva tene pahelAM aprApta hevAne pAro tasA prathama upAya cha, maprathama hAtA nathI. 'puhatteNaM jIvAmaNussA vi paDhamA vi. apaDhamA vi' bhane / mana mana: mnussy| prathama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre apathamA api, bahuvacanamAzritya prathamatvama prathamatvamapi bhAti prAthamikAkaSAyaprAptyapekSayA prathamA bhavanti dvitIyAdi prAptyapekSayA apathamA api bhavantIti "siddhA paDhamA no apaDhamA" siddhAH pathamAH no aprathamAH, bahuvacanamAzritya siddhAH prathamA eva natu kadAcidapi aprathamAH siddhatvaviziSTA'kaSAyaparyAya syetaH pUrvamalabdhatvAditi / ityaSTamaM kaSAyadvAram / / 8 / / atha navamaM jJAnadvAramAha-'jANI" ityAdi / ___ "gANI egattapuhutteNaM jahA sammadiTThI" jJAnIekatvapRthaktvena yathA samyadRSTiH syAt prathamaH syAdapathama ityarthaH tatra kevalI prathamaH akevalI prathamajJAna bhI haiM aura aprathama bhI haiM / prAthamika akaSAya prApti kI apekSA se ve prathama bhI haiM aura dUsare tIsarevAra Adi meM akaSAya bhAva kI apekSA se ve aprathama bhI haiM / 'siddhA paDhamA no apaDhamA' siddha prathama hI haiM, ve aprathama kadAcit bhI nahIM haiN| kyoMki siddhaparyAya prApti se pahile yaha siddha viziSTa akaSAya bhAva kI prApti unhe kabhI nahIM huI hai| - AThavAM kaSAyadvAra samApta navAM jJAnadvAra isa nauveM jJAnadvAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- gANI egatta. puhutte NaM jahA sammadiTTI' he bhad ta ! jJAna bhAvakI apekSA ye ekavacana aura bahuvacana ko lekara ekajJAnI jIva evaM nAnA jIva ko Azrita karake-jJAnI jIva kyA prathama hai ? yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-gautama ! jJAnI jIva samyagdRSTi ke jaisA prathama bhI hai aura paNa che ane aprathama paNa che. pahelAM akaSAyabhAva prApta thavAnI apekSAe teo prathama paDyuM che ane bIjI trIjI vAra vigeremAM kaSAyabhAva prAptithI tamA bhaprathama56che. "siddhA paDhamA No apaDhamA" siddho prathama na che. tI keI paNa samaye aprathama hotA nathI. kemake siddha paryAya prApta thayA pahelAM A siddha padayukta akaSAya bhAvanI prAptI teone koIpaNa samaye thaInathI. che AThamuM kaSAyadvAra samApta che navabhu jJAnadAra-- A navamAM jJAnadvAramAM gautama svAmIe prabhune evuM pUchayuM che ke-- 'NANI egattapuhutteNa jahA samma didI' 3 mavAn jJAnamAnI mapekSAthI - vacana ane bahuvacanane Azraya karIne eka jJAnIjIva athavA aneka jJAnI jI zuM prathama che ? ke aprathama che? tenA uttaramAM prabhu kahe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve zAnadvAram 575 lAbhe prathamaH akevalI tu kevalajJAnAtirikta jJAnasyaprathamato lAbhe prathamaH prapatitajJAnalAmApekSayA apathama iti / "AbhiNibohiyanANI jAva maNapajjavanANI evaM ce" AminibodhikajJAnI yAvanmanaHparyavajJAnI ekaravapRthaktvena evameva atra yAvatpadena zrutAvadhijJAnayoH saMgrahaH, AbhinibodhikAdijJAnI prAthamikamatyAdijJAnalAmApekSayA apathama iti| "navaraM jassa jaM atthi" navaraM yasya yadasti jIvAdidaNDakacintAyAM yad matijJAnAdikaM yasya jIvaaprathama bhI hai / kevalajJAnI prathama hai| akevalI prathamavAra jJAna ke lAbha meM prathama hai| akevalI ko kevala jJAna se atirikta jJAna kA lAbha prathama hotA hai isaliye vaha prathama hai aura jJAna se patita jIva ko jaba puna: jJAna kA lAbha hotA hai taba vaha aprathama hai| (AbhiNiyohiyaNANI jAva maNapajjavaNANI egattapuhutteNe evaM ceva) Abhiniyodhika jJAna AdikI apekSA AbhinibodhikajJAnI yAvat manaHparyavajJAnI kI prathamatA aura apathamatA ekavacana aura bahuvacana ko lekara isI prakAra se jAnanI cAhiye / yahAM yAvatpada se zruta aura avadhijJAna kA grahaNa huA hai| tathAca Abhiniyodhika Adi jJAnI prAthamikamatyAdijJAna ke lAbha kI apekSA se prathama evaM patitamatyAdi jJAna ke lAbha kI apekSA se aprathama haiN| 'navaraM jassa jaM asthi' jIvAdi daNDaka kI cintA meM jo matijJAnAdika jisa jIva, nArakAdi ke haiM ve matijJAna Adika usI ko kahanA caahiye| anya ko nahIM, ataH usI ko lekara usameM prathamatA aprathamatA cha hai-'goyamA ! jJAnI01 sbhysstti| pramANe prathama 5 che bhane maprathama parA che. kevalajJAnI prathama che. ekevalI prathamavAra jJAnanA lAbhamAM prathama che. akevalIne kevalajJAna zivAyanA jJAnanI prApti prathama thAya che. tethI te prathama kahyA che. ane jJAnathI patita thayelA jIvane pharIthI jyAre jJAnanI prApti thAya che-tyAre te aprathama che, abhinibe vikajJAna AdinI apekSAe AbhinibedhikattAnI yAvata mana:paryayajJAnanI prathamatA ane aprathamatA ekavacana ane bahuvacanathI A pramANe ja samajavI ahiyAM yAvata padathI thatajJAna ane avadhijJAna grahaNa thayA che. temaja AbhinibedhikajJAnI vigere pahelAM matijJAna vagere prAptinI apekSAe prathama ane patita matijJAna vigere jJAnanA puna: prAlinI apekSA maprathama che. 'navaraM jassa jaM atthi' hi nA vicAramAM je matijJAna vigere je jIva-nArakAdikane che. te matijJAna vigere tene uddezIne ja kahevA jaI e bIjAne nahIM jethI tene uddezIne ja pratha zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagava tIsare nArakAderasti tad matijJAnAdi tasyaiva vaktavyaM nAnyasyeti / "kevalanANI jIve maNusse siddheya egattapuhutteNaM paDhamA no apadamA" kevalajJAnI jIvo manuSyaH siddhaca, ete ekatvapRthaktvena prathamA eva, no aprathamAH, kevalajJAnasya prathamata evaM labdhatvena tadapekSayA prathamatvAt , ____ekatvena pRthaktvena ca eSAmAlApakA evaM kartavyAH, tathAhi-"kevalanANI jIve paDhame no apaDhame kevalanANI jIvA paDhamA no apaDhamA, kevalanANI maNusse paDhame no araDhame, kevalanANI maNussA paDhamA no apaDhamA, kevalanANI siddha paDhame no apaDhame, kevalanANI siddhA paDhamA no apaDhamA' ityevaM rUpeNa prakRte aalaapktrymvgntvymiti| "mai annANI suyaannANI vibhaMganANI egatta puhutteNaM jahA AhArae" matyajJAnI zrutAjJAnI vibhaGga jJAnI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, aprathamo natu prathamaH, anAdau saMsAre anekazaH sabhedasyAjJAnalAbhAditi / iti navamaM jJAnadvAram 9 kA vicAra karanA cAhiye / 'kevalanANI jIve maNusse siddhe ya egattapuhatte NaM paDhamA no apaDhamA' kevalajJAnI jIva, manuSya aura siddha ye saba ekavacana aura bahuvacana meM prathama hI haiM aprathama nahIM haiN| kevalajJAna jIva ko pahile pAra hI labdha hotA hai isa apekSA kevalajJAnI aprathama na hokara usakI apekSA prathama hI hai| ekatva aura pRthaktva se inake AlApaka isa prakAra kahanA cAhiye'kevalanANI jIve paDhame, no apaDhame, kevalanANI jIvA paDhamA no apaDhamA, kevalanANImaNusse paDhame, no apaDhame, kevalanANI maNussA paDhamA, no, apaDhamA kevalanANI siddhe paDhame, no apaDhame, kevalamANI siddhA paDhamA, no apadamA' isarUpa se prakRta meM ye tIna AlApaka haiM / 'annANI mahaannANI suya annANI vibhaMganAgI emattapuhutta NaM jahA AhArae' bht| maprathamatAnA piyA2 rI seva . 'kevalanANI jIve maNusse siddhe ya egattapuhutte NaM paDhamA no apaDhamA' jJAnI , manuSya mane siddha e badhA ekavacana ane bahuvacanathI prathama ja che. aprathama nathI. kevaLa jJAna jIvane prathamavAra prApta thAya che. te apekSAe kevaLajJAnI prathama ja che. ekatva, ane pRthakatvathI tenA AlApaka A pramANe karI levA. kevaLanANI jIve paDhame no apaDhame kevalaNANI jIvA paDhamA No apaDhamA kevala gANI maNusse paDhame, no apaDhame, kevala nANI maNumsA paDhamA, no apaDhamA, kevalanANI siddhe paDhame no apaDhame, kevalanANI siddhA paDhamA, no apaDhamA' mA zatanAmA pra426mA mA RNa maavaap| cha. "mahaannANI, suyabannANI, vibhaganANI egattapuhutteNaM jahA AhArae' bhati zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 701 sU01 prathamAprathamatve yogadvAram atha dazamaM yogadvAramAha - " sajogI" ityAdi "sajogI maNajogI vayajogI kAyajogI egattapuhuteNa jahA AhArae" sayogI manoyogI vacoyogI kAyayogI ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, AhAkasUtravadihApi boddhavyam no prathamaH kintu athathama eva, anAdau saMsAre anantazo yogAnAM prAptatvAt "navaraM jassa jo jogo asthi" navaraM yasya yo yogo'sti, yasya narakAde vasya yo yogo vidyate tasyaiva jIvasya sa yogo vaktavyo nAnyamatyajJAnI, zrutAjJAnI, aura vibhaGgajJAnI ekavacana aura bahuvacana meM AhAraka ke jaisA aprathama hI hote haiM, prathama nahIM, kyoMki anAdi saMsAra meM aneka bAra sabheda ajJAna kA lAbha isa jIva ko ho cukA hai| navava jJAnadvAra samApta isa 10 veM yogadvAra meM prabhu kahate haiM ki-'sajogI, maNajogI, vaya jogI, kAyajogI emattante NaM jahA AhArae' sayogI, manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI, saba ekavacana ko lekara AhAraka sUtra ke jaisA prathama nahIM haiM kintu aprathama hI haiN| kyoMki anAdisaMsAra meM anantavAra yogoM kI prApti ho cukI hai / 'navara' jassa jo jogo asthi' jisa nArakAdi jIva ko jo yoga hai usako vahI yoga kahanA cAhiye / anya ko nahIM, isI yoga kI apekSA lekara usameM prathamatA aura ajJAnI zruta ajJAnI ane vibhagajJAnI ekavacana ane bahuvacanathI AhA. raka pramANe prathama che. prathama nathI. kemake anAdisa'sAramAM anekavAra bhedavALA ajJAnanI prApti A jIvane thai che. / / navamuM jJAnadvAra samApta|| 577 hasabhu' yogadvAra- zrI bhagavatI sUtra : 12 yA zamAM dvArasAM prabhu jogI, gahutte NaM jahA AhArae' kAyAgI, badhA ekavacana ane pramANe prathama hAtA nathI paraMtu te 2mAM tethene anantavAra yogonI prati tha yuDI che. 'navara' jassa jo jogo sthi' je nArakAdijIvane je yAga thAya che tene teja yAga kahevA. bIjAne che - 'sajogI, maNajogI, vayajogI kAyasayogI, manoyogI, vayanayogI, bhane bahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA aprathama ja che. kemake anAdi sasA Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ L bhagavatIsUtre syeti / "ajogI jIvamaNussA siddhA egatapuhutteNaM paDhamA no apaDhamA" ayo. gino jIvamanuSyAH siddhA ekasvapRthaktvena prathamA no apathamAH, jIvo manuSyaH siddhazca ayogI bhavati sa ca prathama eveti / iti dazamaM yogadvAram // 10 // athaikAdazamupayogadvAramAha-"sAgArovauttA" ityAdi / "sAgArovauttA aNAgArovauttA egattapuhutteNaM jahA anAhArae" sAkAropayuktA anAkAropayuktAH ekalapRthaktvena yathA anAhArakA, sAkAropayuktA anAkAropayuktAH yathA anAhArakaH kathitastathaiva vaktavyAH, te ca sAkAropayuktA bhanAkAropayuktAH jIvapade siddhApekSayA syAt prathamAH saMsAya pekSayA syAda aprathatA kA vicAra karanA chiye| 'ajogI jIva maNussAsiddhA egattapulutteNaM par3amA, no apar3hamA' ayogI, jIva, manuSya aura siddha ye saba ekavacana aura bahuvacana ko lekara prathama hI haiM, aprathama nahI hai| jIva, manuSya aura siddha ye hI ayogI hote haiM / ataH ye prathama hI kahe gaye haiN| kyoMki ayogI avasthA bAra 2 prApta nahIM hotI hai| dazavAM yogahAra samApta isa 11 veM upayoga dvAra meM ebhune aisA kahA hai ki-'sAgArovauttA aNAgArovauttA egattapuhutte NaM jahA aNAhArae' sAkAropayukta aura anAkoropayukta ekatva aura pRthaktva se anAkAraka ke jaise kahe gaye haiN| ye sAkAroyukta aura anAkAropayukta jIva padameM siddhakI apekSA se kadAcit prathama evaM saMsArI kI nahIM. jethI e ja ganI apekSAe teomAM prathamatA ane aprathamatAne viyAra 423.. 'ajogI jIva ma gussA siddhA egatapuDutte gaM par3hamA, no apaDhamA' agI, jIva manuSya ane siddha te badhA ekavacana ane bahuvacanathI prathama ja che. aprathama nathI. jIva manuSya ane siddha e agI ja hoya che, jethI te badhA prathama ja kahyA che, kemake agI avasthA vAraMvAra prApta thatI nathI. che dazamuM gadvAra samApta che yAbhu upyo||2-- mA mayA2mA 52 vA2mA prabhu se mevu puche -'sAgArovauttA baNAgArovauttA egattapuhutte NaM jahA aNAhArae' sAyukta mane manAzapayukta ekatva ane pRthakatvathI anAhArakanI jema kahyA che. A sAkAre payukta ane AnAkAropayukta jIvapadamAM siddhanI apekSAthI ke sTAra prathama ane saMsArInI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u01 su01 prathamAprathamatve upayogadvAram 579 prathamAH, nArakAdivaimAnikAntapadeSu tu no prathamAH kintu aprathamAH, anAdisaMsAre anantazo laghavAttasya, siddhapade tu prathamA eva no apathamAH sAkArAnAkAravizeSitasya siddhatvasya prathamata eva bhAvAditi ||ityekaadshmupyogdvaarm // 11 // atha dvAdazaM vedadvAramAha-"savedago" ityAdi / "savedago jAtra napuMsagavedago egattapuhutteNaM jahA AhArae" savedako yAvannapusAvedaH, ekatyapRthaktvena yathA AhArakaH, apathama eva natu prathamaH, apekSA se kadAcit aprathama hai / tathA nArakAdi vaimAnikAnta padoM meM to ye prathama nahIM haiN| kintu aprathama hI haiM kyoMki anAdisaMsAra meM sAkAropayoga aura anAkAroyoga anantavAra prApta ho cuke haiN| siddha pada meM jo prathamatA ekavacana aura bahuvacana meM kahI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki sAkAra anAkAra upayoga vizeSita jo siddhatva avasthA hai vaha pahile pahila hI prApta hotI hai bAra 2nhiiN| 11 vAM upayogahAra samApta / bArahavAM vedavAra isa 12 veM vedavAra meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta / vedakI apekSA savedaka jIva ekavacana meM aura bahuvacana meM prathama hai yA aprathama hai ? isake uttara meM prabhune kahA-'savadago jAva napuMsagavedago egattapuhutte NaM jahA AhArara' he gautama ! vedakI apekSA savedaka jIva yAvat napuMsaka taka ekavacana evaM bahuvacana meM AhAraka sUtrokta apekSAthI kaIvAra A prathama che. tathA nAraka vigere vaimAnika sudhInA padamAM te teo prathama nathI. paNa aprathama che. kemake anAdi saMsAramAM sAkAropayoga ane anAkAropayoga anantavAra prApta thayela che. siddha padamAM ekavacana ane bahuvacanathI je prathamatA kahI che, tenuM kAraNa e che ke-sAkAra anAkAra u5 yoga vizeSaNavALI je siddhatva avasthA che, te pahela vahelIja prApta thAya che, vArA2 nahI. | | agIyAmuM gadvAra samApta . ___saarbhuvdaaA bAramAM vedadvAramAM gautamasvAmIe prabhune evuM pUchayu che ke-he bhagavAna vedanI apekSAe ekavacanathI ane bahuvacanathI sadaka jIva prathama che? ke aprathama cha? tenA uttaramA prabhu 4 cha ?--'savedago jAva napuMsagavedago egattapuSTutte jahA AhArae' 3 gautama vahananI apekSAthI sa44 71 yAvat ns| sudhInA jIva ekavacana ane bahuvacanathI AhAraka sUtramAM kahyA pramANe apra zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra AhArakasUtrApekSayA yadvailakSaNyaM tadAha-"navaraM jassa jo vedo asthi" navaraM kevalametadevalakSaNyaM yad jIvAdidaNDa cintAyAM yasya nArakAde yau~ vedo napuM. sakAdirasti tasya sa eva vedo vaktavya iti| "avedao egattapuhutteNaM tisu vi padesu jahA akasAyI" avedaka ekatvapRthaktvena triSvapi padeSu yathA apAyI, avedako yathA akaSAyI tathA vaktavya statra triSvapi padeSu jIvamanuSyasiddha lakSaNeSu, tatra jIvamanuSyapadayoH syAtprathamaH syAdaprathamaH, avedakatvasya prathametaralAmApekSayA, siddhastu prathamaH, no aprathamaH avedakatvayuktasiddhatvaparyAyasya pUrva kutrApi amAptatvAditi / iti dvAdazaM vedadvAram // 12 // ke jaisA aprathama hI hai, prathama nahIM hai| kyoMki anAdisaMsAra meM jIva ko vedakI prApti anAdikAla se hI hai| 'navaraM' AhAraka sUtrokta kathana kI apekSA isameM kevala yahI vizeSatA hai / 'jassa jo vedo atthi' ki jIvAdi daNDaka ke vicAra meM jisa nArakAdi jIva ko jo veda hotA hai vahIM veda usako kahanA cAhiye / isa prakAra usa vivakSita beda kI apekSA usameM aprathamatA kA kathana samajhanA cAhiye / 'abedao egattapuhutteNaM tisu vi padesu jahA akasAyI' tathA jIva, manuSya siddha, ina tIna padoM meM se jIvapada meM aura manuSyapadameM avedI kadIcit prathama bhI hotA hai, aura kadAcit aprathama bhI hotA hai, avedana prathamavAra milane kI apekSA prathama hai aura dvitIyAdi vAra milane para 'aprathama hai| isI kathana kI apekSA lekara yahAM prathamatA aura aprathamatA kA kathana kiyA gayA hai| tathA jo siddha jIva haiM ve thama ja che. prathama nathI. kemake anAdisaMsAramAM jIvane vedanI prApti anA dikALathI ja che dhanavAM AhAraka sUtramAM kahyA pramANe teomAM e ja vizeSatA cha / 'jassa jo vedo atthi' 33 viyAramA 2 nA23 apane je veda thAya che, te ja veda tene kahe. te rIte te vivakSita vedanI apesaathii tabhA maprathamatA abhI . 'avedao egattapuhutte Na tisu vi padesu jahA akasAyI' tabha71, manuSya, bhane siddha the traya pahAbhAnA 1 54mAM ane manuSya padamAM veda ke IvAra prathama paNa hoya che, ane kadAcit aprathama paNa hoya che. adakapaNuM pahelI vAra maLavAnI apekSAthI prathama che. ane bIjI trIjIvAra maLavAnI apekSAe prathama che. A kathanane AdhAre ahiMyAM prathamatA ane aprathamatAnuM kathana karyuM che. tathA je siddha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve zarIradvAram 581 ___atha trayodazaM zarIradvAramAha-"sasarIrI" ityAdi / "sasarIrI jahA AhArae" sazarIro yathA AhArakA, ayamapi AhArakavad aprathama eva sazarIrabhAvasya anAdau saMsAre'nekazaH prAptatvAt , "evaM jAva kammagasarIrI" evaM yAvat kArmaNazarIrI atra yAvatpadena audArikavaikriyAhArakataijasazarIrANAM saMgraho bhavati evaM cAnAdisaMsAre'nyatamazarIrasya jIve na anantazo labdhatvAd aprathama eva natu prathama / "jassa jaM asthi sarIraM" yasya yadasti zarIram , yasya jIvasya yaccharIraM bhavati tasya tadeva zarIraM vaktavyam / avedaka hokara ho siddha banate haiM / isa prakAra yaha avedakatA siddhoM meM prathama hai| kyoMki avedakatAyukta siddhatvaparyAya kA lAbha jIva ko isake pahile kahIM para bhI aura kabhI bhI nahIM huA hai| bArahavAM vedavAra samApta 13 vAM zarIradvAra isameM prabhune aisA samajhAyA hai ki-'sasarIrI jahA AhArae' sazarIra bhAva anAdisaMsAra meM anantavAra prApta hone se AhAraka ke jaisA vaha aprathama hI hai 'evaM jAva kammagasarIrI' isI prakAra se yAvat-audArika zarIra bhAva, vaikriya zarIrabhAva, taijasazarIra bhAva, aura kArmaNazarIra bhAva ye saba bhI anAdisaMsAra meM jIva ke dvArA labdha hue hai ataH ye saba aprathama hI haiM / prathama nahIM haiN| 'jassa je asthi sarIraM' jisa ko jo zarIra hotA hai, usa jIva ko vaha zarIra kahanA caahiye| isa prakAra usa zarIra kI apekSA usameM aprathamatA kA kathana karanA cAhiye, jIva che, te aveThaka thaIne ja siddha bane che. A rIte A adakapaNa siddhomAM prathama che. kemake adakatAvALA siddhane pitAnI paryAyanI prApti jIvane AnAthI pahelAM koI paNa samaye ke keIpaNa sthaLe thaI nathI. che bAramuM vedadvAra samApta che tara zarI262mAramA prabhuNe me samA0yuche 3-'samrarIrI jahA AhArae' anAdi saMsAramAM sazarIra bhAva anaMtavAra prApta thavAthI AhAranI mAphaka sazazaza maprathama 4 cha. ' evaM jAva kammagasarIrI' yo rIta yAvat dArika zarIrabhAva, vaikriyazarIra bhAva, AhAraka zarIra mAva, taijasazarIra bhAva ane kAmaNa zarIrabhAva A badhA anAdi saMsAramAM jIvane anantavAra prA. thayA cha. rathI ta sA aprathama 1 che. prathama nathI. 'jasma je asthi sarIra'2022 zarIra ya cha, te 712 te zarI2 4. merIta zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 bhagavatIsUtre , " navaraM AhAragasarIrI egattapuhutteNaM jahA sammaddiddI" navaram AhArakazarIrI ekatvapRthaktvena yathA samyagdRSTiH syAt prathamaH syAdamathamaH ayaM caitAdRzaAhAra zarIrasya prathamapAntyA prathamo dvitIyAdilAbhApekSayA aprathamaH syA diti, caturAhArakazarIramAptyA mokSaprAptirbhavatIti / "asarIrI jIvo siddho egatapuhutte paDhamo no apaDhamo" azarIrI jIvaH siddhazva ekalapRthaktvena prathamo no prathamaH, azarIrI - zarIrarahito jInaH siddhazva prathama eva zarIrarahitajIvatvasiddhatva paryAyasya prathamata eva prAptatvAt ata eva prathamo no aprathamo bhavatIti / iti trayodazaM zarIradvAram // 13 // 'navaraM AhAragasarIrI egantapuhutte jahA sammaddiTThI' parantu AhAraka zarIrI eka jIva aura nAnA jIvoM kI apekSA samyagdRSTi ke jaisA kadAcit prathama hotA hai aura kadAcit aprathama bhI hotA hai| isa prakAra ke AhArakazarIra kI jaba jIva ko prathamavAra prApti hotI hai usa apekSA AhAraka zarIrI prathama hai aura dvitIyAdivAra meM jaba prApti hotI hai| taba usa apekSA yaha aprathana hai AhAraka zarIra kI prApti jIva ko cAra bAra se adhika nahIM hotI hai| 'asarIrI jIvo siddhA egantapurNa paDhamo, no apaDamI' azarIrI jIva aura siddha ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se prathama hI haiM, aprathama nahIM haiM / kyoMki zarIra rahita jIvatvarUpa siddhaparyAya jIva meM eka hI bAra jIva ko prApta hotI hai / 13 vAM zarIradvAra samApta | te zarIranI apekSAthI temAM aprathamatAnu' uthana rI bevu 'navaraM AhAragasarIrI egatapuhutte jahA sammadiTThI' paratu AhAra zarIrI yeuna bhane maneka jIvAnI apekSAthI samyagdRSTinI mAphaka phAivAra prathama thAya che ane koIvAra aprathama pazu thAya che. A prakAranA AhAraka zarIranI jIvane jyAre prathamavAra prApti thAya che--tyAre te apekSAe AhAraka zarIrI prathama che. ane khIjI trIjI vAramAM jyAre prApti thAya che tyAre te apekSAthI A aprathama che. jIvane AhAraka zarIranI prApti cAravArathI vadhAre thatI nathI. 'amarIrI jIvo siddho egatapuhutte Na paDhamo no apaDhamo' me'vayana bhane mahuvacanathI azarIrI jIva ane siddha prathama ja che. aprathama nathI. kemake zarIra vinAnI jIvapaNArUpa siddhaparyAya jIvamAM ekajavAra prApta thAya che. vAravAra prApta thatI nathI. / / teramuM zarIradvAra samApta !! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU01 prathamAprathamatve paryAptidvAram 583 atha caturdazaM patidvAramAha-paMcahiM pajjattIhi' ityaadi| "paMvahiM pajnattIhiM paMcahi apajjattIhiM egattapuhutteNaM jahA AhArae" pazcamiH paryAptibhiH paJcabhiraparyAptibhirekatvapRthaktvena yathA AhArakA, AhAraka zarIre-ndriya-zAso-cchvAsa-bhASAmano-bhedAt paryAptiH paJcapakArA, AbhiparyApto'paryApsovA, paJcabhiH paryAptibhiH paryAptakaH, paJcabhiraparyAptibhiraparyAptakA AhArakavano prathamaH kintu apathama eva, anAdisatAre paryAptyaparyApsyorane kazo labdhatvAditi / "navaraM jassa jA asthi" navaraM yasya yA paryApti raparyApti vA asti sA vaktavyA, jIvAdidaNDakacintAyAM yasya jIvasya yA paryAptiraparyApti vayaM bhavati tasya saiva paryAptiraparyApti vaktavyeti bhaavH| "jAva vemANiyA 14 vAM paryAptidvAra-- isa 14 veM paryAptidvAra meM prabhune aisA samajhAyA hai ki-paMcahiM pajjattIhiM paMcahiM apajjattIhiM egattapuhutte NaM jahA AhArae' paryAptiyoM pAMca hotI hai-AhArakaparyApti, zarIra paryApti, indriyaparyApti, zvAsocchavAsaparyApti, aura bhASAmanaparyApti / ina pAMca paryAptiyoM aura apayoptiyoM kI apekSA se ekajIva aura nAnA jIva AhAraka ke jaisA prathama nahIM haiM kintu aprathama hI haiM / kyoM ki anAdisaMsAra meM paryAptidazA aura aparyAptidazA jIvane anekavAra prApta kI hotI hai| 'navaraM jassa jA asthi AhAraka sUtrokta kathana kI apekSA yahAM aisI vizeSatA hai ki jisa jIva ko jo paryApti ho usa jIva ko vahI paryApti kahanI cAhiye / isa prakAra usa paryApti kI apekSA usa jIva ko prathamatA aprathamatA kA kathana karanA caahiye| 'jAva vemANiyA no paDhamA yobhu pAritA2-- mA yomA pAlitAmA prabhuye me samI0yuM che -paMcahiM pajjattIhi paMcahi apajjattIhi egattapatte NaM jahA AhArae' paryAptiye pAya hoya che, AhAraka paryApti zarIra paryApti, Idriya paryApti, zvAsocchuvAra paryApti ane bhASAmana paryApti A pAMca paryApti ane aparyAptinI apekSAthI ekajIva ane anekajI AhAraka pramANe prathama nathI paraMtu aprathama ja che. kemake anAdi saMsAramAM paryAptidazA ane aparyAptidazA jIve aneka vAra tarI cha. 'navaraM jassa jA asthi' mA8124 sUtramA 4AthI mahimevI vizeSatA che ke-je jIvane payAti hoya che. te jIvane teja pathati kahevI. A rIte te paryAptinI apekSAthI te jIvane prathamatA ane aprathamatAnuM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra no paDhamA apaDhamA" yAvad vaimAnikAH no prathamA aprathamAH evaM vaimAnikaparyantajIveSu sarva jJAtavyam , te sarve jIvAdArabhya vaimAnikAntAH, no prathamAH kintu apathamAH, jIvAdivaimAnikAntaparyAyANAm anAdisaMsAre anantazo lbdhsvaaditi| prathamAprathamalakSaNakathanAya Aha-" imA lakkhaNagAhA" iyaM lakSaNa gAthA-"jo jeNa" ityaadi| "jo bhAvo" yo bhAvaH-jIvatvAdi rUpaH "jeNa" yena jIvAdinA koM "pattapubyo" prAptapUrvaH pUrva prApta iti pAtapUrvaH, "so" sa jIvAdiH kartA 'teNa' tena bhAvena-paryAyAdinA "apaDhamo hoi" aprathamo bhavati, "se se mu" zeSeSu atra saptamI vibhaktiH tRtIyayA vipariNetavyA tathA ca zepaiH-prAptapUrnabhinnaiH "apattapubvemu bhAvesu" aprAptapUrbhAvaH "paDhamo hoI" prathamo bhavatIti gAthArthaH ||suu01|| ___atha prathamAdi vipakSevaramAditvaM jIvAdiSveva dvAreSu nirUpayannAha- "jIve NaM bhaMte" ityaadi| mUlam-"jIve NaM bhaMte! jIvabhAveNa kiM carime acarime? goyamA! no carime acrime| neraie NaM bhaMte! neraiyabhAveNaM apaDhamA' yAvad vaimAnikajIva bhI aprathama hai prathama nahIM haiM / isa prakAra jIva se lekara vaimAnikAnta saba paryApti aparyApti kI apekSA se aprathama hI haiM aisA jAnanA caahiye| kyoMki yaha dazA saba jIvoM ko isa anAdisaMmAra meM anantavAra prApta ho cukI hai| lakSaNagAthA kA artha isa prakAra se hai-'jo bhAva' jo jIvatvAdirUpa avasthA 'jeNa' jisa 'jIva ke dvArA 'pattapuvve' pahile prApta kI cukI hai, 'teNa' usa avasthA se 'so' vaha jIva 'apaDhamohoI' aprathama hai aisA kahA jAtA hai / sesesu' tathA prAptapUrva se bhinna-aprAptapUrva avasthAoM se vaha jIva prathama hai aisA kahA jAtA hai| sU01 // 4thana 427:. 'jAva vemANiyA no paDhamA apaDhamA' yAvat vaimAnita sudhiin| badhA ja jIva paNa aprathama che. prathama nathI. A rIte samuccaya jIvathI AraMbhIne vaimAnika sudhInA jIva badhA ja paryApti ane apatithI aprathama che. tema samajavuM kemake A avasthA badhA jIvone anAdi saMsAramAM anaMtavAra prApta thaI cUkI che. lakSaNa gAthAne artha A pramANe che. 'jo bhAva' 215535 avasthA 'jeNa' ve pattapurave pA prApta rAI tI. 'teNa' te avazthAmA 'so' te 'apaDhamo hoI' maprathama cha. tabha yu cha. 'sesesu' mA pUthI mIla meTa, sAta ma. sthAothI te jIva prathama che, tema kahevAmAM AvyuM che. je sU0 1che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u01 sU02 caramAcaramatve jIvadvAram pucchA goyamA ! siya carime siya acarime, evaM jAva vaimANie, siddhe jahA jIve / jIvA NaM pucchA, goyamA ! no carimA acarimA neraiyA carimA vi acarimA vi evaM jAva vemANiyA siddhA jahA jIvA | 1| AhArae savvatthae gateNaM siya carime siya abarime, puhutte NaM carimA vi azvarimA vi| aNAhArao jIvo siddho ya egateNa vi puhutteNa vi no carime acarime / sesadvAsu egantapuhutterNa jahA AhArao |2| bhavasiddhio jIvapade egataputeNaM carime no acarime, sesahANesu jahA AhArao | abhavasiddhio savvattha egattapuhutteNaM no gharime aparime / no bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddhe ya egatapuhuteNaM jahA abhavasiddhio | 3 | sanI jahA AhArao, evaM asannI vi, no sanni no asannI jIvapade siddhapade ya avarime, maNupade carime egattapuhutteNaM |4| salesso jAva sukkalesso jahA AhArao, navaraM jassa jA asthi / alesso jahA no sani no asannI | 5 | sammagabiTTI jahA aNAhArao, micchAdiTThI jahA AhArao, sammAmicchAdiTTI ergidiya vigaliMdiyavajaM siya carime siya acarime, puhutteNa carimA vi arimA vi|6| saMjao jIvo maNusso ya jahA AhArao, asaMjao vi taheva, saMjayA saMjae vi taheva, navaraM jassa jaM asthi / no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjao jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio | 7| sakasAI jAva lobhakasAI zrI bhagavatI sUtra : 12 585 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 bhagavatIsUtre savaTThANesu jahA AhArao, akasAI jIvapade siddhapade ya no carimA acarimA maNustapade siddhapade ya no carimo acarimo, maNussapade siya carimo siya acarimo / 8 / NANI jahA sammadiTTI sabbattha, AbhiNibohiyanANI jAva maNapajjavanANI jahA AhArao, navaraM jassa jaM asthi| kevalanANI jahA no sanni no asannI, annANI jAva vibhaMganANI jahA aahaaro|9| sajogI jAva kAyajogI jahA AhArao, jassa jo jogo atthi| ajogI jahA no sanni no asnnii|10| sAgArovautto aNAgArovautto ya jahA annaahaaro|11| savedao jAva napuMsagavedao jahA AhArao, avedao jahA aksaaii|12|| sasarIrI jAva kammagasarIrI jahA AhArao, navaraM jasta jaM asthi / asarIrI jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhie / 13 // paMcahiM pajatIhiM paMcahiM apajattIhiM jahA AhArao, savvattha egattapuhatteNaM daMDagA bhANiyavvA / 14 / imA lakchaNagAhA, jo jaM pAvihii puNo, bhAvaM so teNa acarimo hoi| uccaMtaviyogo jasta, jeNa bhAveNa so crimo||1|| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti jAva viharai ||suu02|| __ aTrArasame sae paDhamo uddeso smto|| __ chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! jIvabhAvena kiM caramo'caramaH gautama ! no caramo'caramaH / nairayikaH khalu bhadanta ! nairayikabhAvena pRcchA, gautama ! syAca zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve jIvadvAram 587 ramaH syAdacaramaH / evaM yAdvaimAnikaH, siddho yathA jiivH| jIvAH khala bhadanta ! pRcchA, gautama ! no caramA acaramA nairayikAH caramA api acaramA api, evaM yAvadvaimAnikAH / siddhA yathA jIvAH / 1 / AhArakaH sarvatraikatvena syAt caramaH syAdacaramaH pRthaktvena caramA api acaramA api, anAhArako jIvaH siddhazca ekatvenApi pRthaktvenApi no caramo'caramaH zeSasthAneSu ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH / 2 / bhAsiddhiko jIvapade ekatvapRthaktvena caramo no acaramaH zeSasthAneSu yathA AhArakaH / abhavasiddhikA sarvatra ekatvapRthaktvena no caramo'caramaH / no bhavasiddhika no abhavasiddhiko jIvaH siddhazca ekatvapRthaktvena yathA abhavasiddhikaH / 3 / saMjJI yathA AhArakaH evam asaMjJI api, no saMjJI no asaMhI jIvapade siddhapade cAcaramaH, manuSyapade cAmaH ekasvapRthaktvena / 4 / salezyo yAvat zuklalezyo yathA AhArakaH navaraM yasya yA asti, alezyo yathA no saMkSi no asaMjJI / / sampaSTi yathA anAhArakaH, mithyAdRSTiyathA''hArakaH samyagmithyAdRSTiH ekendriyavikalendriyavarna syAt caramaH syAdacaramaH, pRthaktvena caramA api acaramA api 6 / saMyato jIvo manuSyazca yathA AhArakaH, asaMyato'pi tathaiva saMyatAsaMpato'pi tathaiva navaraM yasya yadasti no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyataH yathA no bhavasiddhika no abhavasiddhikaH 7 / sakaSAyI yAvallobhakaSAyI sarvasthAneSu yathA AhArakaH, apAyI jIvapade siddhapade ca no caramo'caramaH, manuSyapade ca syAcaramaH syAdacaramaH / 8 / jJAnI yathA samyagdRSTiH sarvatra, AbhinibodhikajJAnI yAvanmanAparyavajJAnI yathA AhArakaH navaraM yasya yadasti, kevaLa jJAnI yathA no saMjJi no asaMjJo, ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI yathA AhArakaH / / sayogI yAvatkAyayogI yathA AhArakaH yasya yo yogo'sti, ayogI yathA no saMjJi no asaMjJI / 10 / sAkAropayukto'nAkAropayuktazca yathA anAhArakA / 11 / savedako yAvannapusakavedako yathA AhArakaH, avedako yathA akaSAyI / 12 / sazarIrI yAvat kArmaNazarIrI yathA AhArakA, navaraM yasya yadasti, azarIrI yathA nomavasiddhika noprabhavasiddhikaH // 13 // paJcamiH paryAptibhiH paJcabhiraparyAptibhiryathA AhArakaH, sarvatra ekatva pRthaktvena daNDakA bhnnitvyaaH|14| iyaM lakSaNagAthA--yo yaM prApsyati punarbhAvaM sa tenAcaramo bhavati / atyantaviyogo yasya, yena bhAvena sa caramaH // 1 // tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati // 2 // aSTAdazazatake prathamoddezakaH samAptaH // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TIkA - " jIve bhaMte!" jIvaH khalu bhadanta ! " jIvabhAveNa " jIva bhAvena - jIvasvasvarUpeNa " kiM carime acarime" kiM caramo'caramo veti praznaH / he bhadava ! jIvo jIvamAvena jIvastraparyAyeNa kiM jIvasya caramabhAgaH prAptavyo sta, fi jIvo jIvasvaM kadAcityakSyati ? athavA acaramaH jIvatvacarama samaya vidyamAnatAssti kadAcidapi jIvo jIvastraparyAyaM na mokSyati ? iti praznaH / bhagavAnAha - "no carime acarime" no caramo'caramaH, avidyamAnajIvatvacarama 588 aba sUtrakAra prathamAdi avasthAoM ke vipakSabhUta gharamAdiko jIvAdipadarUpa dvAroM meM nirUpita karate haiM 'jIveNaM bhaMte! jIvabhAveNaM kiM carime' ityAdi TIkArtha-- 'jIve NaM bhaMte! jIvabhAve NaM' he bhadanta ! jIva jIvazvasvarUpa se 'kiM carime acarime' carama hai yA acarama hai ? jisakA sarvadA ke liye anta hotA hai, vaha carama aura jisakA kabhI anta nahIM hotA vaha acarama hai / jIva apanI jIvasvaparyAya ko kyA kabhI chor3egA ? yA nahIM ? aisA yaha gautama kA prazna hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'no 'carime acarime' he gautama / jIva atyantarUpa se apanI jIvatvaparyAya ko kabhI bhI nahIM chor3egA jisakA sarvadA anta-vinAza ho jAtA hai vaha carama aura jisakA kadApi anta nahIM hotA vaha acarama hai / jIva apanI jIvatvaryA ko kyA kabhI choDegA ? yA nahIM chor3egA aisA yaha have sUtrakAra prathama vigere avasthAonA pratipakSarUpa caramAdine chatrAdviyaH 3padvAzamAM ni3pita re che- 'jIveNaM bhaMte ! jIvabhAveNaM' tyiAhi TIDArtha' - 'jIve NaM bhave ! jIvabhAve NaM' he bhagavan vavapathAthI 'ki' carime acarime' yarama che ? ayarama ? bhenA hamezAM mata thAya te carama che ane jenA anta kayAreyapaNu na thatA haiAya te acarama che. jIva peAtAnA jIvapaNAnI paryAyane zu' kAipaNu samaye cheDaze ? ke nahI" cheDe ? e pramANenA A gautamavAmInA prazna che. tenA uttaramAM prabhu kahe che ke'no carime acarime' he gautama! lava potAnA pAnI paryAyane anya nArUpathI kayAre pazu cheADaze nahI jenA anta-vinAza hamezAM thAya che, te carama kahevAya che ane jene nAza kAIpaNu samI na thAya te acama che. ema kahevAmAM Avyu che. jIvabhAvathI jIvanA koipaNa samaye anta-nAza na thAya te tenAthI e ja samajAya che te e bhAvathI carama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 sayatAsayatatve jIvadvAram 589 samayo jIvo jIvatvamasyantaM kadAcidapi na tyakSyatItyuttaram / yasya sarvadA anto vinAzo bhavati sa caramaH, yasya kadApi anto vinAzo na bhavati so'carama iti kathyate tadiha jIvasya jIvabhAvena kadApi viyogo na bhavati ato jIvo na jIvabhAvena caramaH api tu acarama eveti bhAvArthaH / "neraieNaM bhaMte !" nairayikA khalu bhadanta ! "neraiyabhAveNaM pucchA" nairayikamAvena-caramo'caramo vetyevaM rUpeNa pRcchA-praznA, bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! "siya parime siya acarime" syAcaramaH syAdacaramaH, yo nairayiko-nArakAvRttaH gautama kA prazna hai / isake uttarameM prabhu kahate haiM-'no carime acarime' he gautama! jIva atyantarUpa se apanI jIvatvaparyAya ko kabhI bhI nahIM choDegA jisakA sarvadA anta-vinAza-ho jAtA hai vaha carama aura jisakA kadApi anta nahIM hotA hai vaha acarama hai aisA kahA gayA hai| jIsakA jIvabhAva se kabhI bhI jaba anta hI nahIM hotA hai to isase yahI jAnA jAtA hai ki vaha usa bhAva se carama nahIM hai apitu acarama hI hai| ____ apa gautama ! prabhu se aisA pUchate haiM-'neraie NaM bhaMte ! nerAya bhAveNaM pucchA' he bhadanta ! nairayika nairayika rUpase carama hai yA acarama hai isa ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! siya carime liya acarime' he gautama ! nairayika kadAcit-carama haiM aura kadAcit acarama hai ? tAtparya isakA aisA hai ki jo nAraka narakase nikalakara punaH narakanathI. paraMtu bhayabha // che 20 prazna uttaramA prabhu 4 cha -'no carime acarime'-3 gautama ! 71 yatAthI potAnA 75 paryAya yAzya paNa cheDato nathI. jene sarvadA aMta-vinAza thaI jAya che te carama ane jene kyAreya aMta na thAya te acarama che. tema kahevAmAM AvyuM che, tene bhAva e che ke-jene jIvabhAvathI kayAreya paNa je aMtaja thatuM nathI. te tethI emaja samajAya che ke-te ebhAvathI carama nathI. paraMtu acarama ja che. ve gautamasvAmI prasuna me pUche che -'neraie Na bhave neraiyabhAveNaM pucchA' 3 bhagavan! nairayika nairayikapaNAthI carama che? ke acarama che? AnA uttaramAM prabhu 3 cha 'goyamA siya carime siya avarime' 3 gautama ! 32yi hAyit carama che ane kadAciacarama che. A kathananuM tAtparya evuM che ke-je nAraka zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 bhagavatIstre san punarnarakagati na yAsyati kintu mokSaM gamiSyati sa nairayikabhAvaM sarvadaiva vinuzcati AH sa caramaH etad vyatirikto nArako'caramaH, ata evoktaM kadAci caramaH kadAcidacarama iti / "evaM jAva vemANie" evaM yAvad vaimAnikA, evamanena uktapakAreNa vaimAnikaparyanta jIve caramatvAcaramatvavarNanaM vizeSam "siddha jahA jIve siddho yathA jIvaH yathA jIvo jIvatvaM na kadAcidapi tyajati sa na jIvatvApekSayA carama stathA siddho'pi siddhatvaparyAyaM na kadApi tyajati ityataH siddhavApekSayA siddho na caramo'pitu avarama eva bhavatIti bhAvaH / ekavacanAzritya daNDakamabhidhAya bahuvacanAzritadaNDakamAha-"jIvA gaM pucchA" jovAH khalu pRcchA, he bhadanta ! jIvA jIvabhAvena-jIvatvaparyAyeNa caramA acaramA veti praznaH, bhagavAnAi-goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama! "no carimA avarimA" no caramA avaramAH, he gautama ! jIvAH kadAcidapi jIvatvagati meM nahIM jAyagA kintu mokSa meM jAyagA vaha nAraka nairayika bhAva ko sarvadA chor3a detA hai isaliye use carama aura jo nAraka aisA nahIM hai vaha acarama hai| isI kAraNa yahAM aisA kahA gayA hai / 'evaM jAva vemANie' isI prakAra se yAvat vaimAnika taka jAnanA caahiye| 'siddhe jahA jIve siddha apanI apanI siddhatvaparyAdha kI apekSA sadA jIva ke jaisA acarama hai kyoMki ve apanI usa paryAya ko aba trikAla meM bhI choDanevAle nahIM haiM / jisa prakAra se yaha daNDaka sUtra-ekavacana ko lekara kahA gayA hai-uso prakAra se bahuvacana ko lekara bhI daNDaka kaha lenA cAhiye-jaise 'jIvANaM bhaMte ! punch|' he bhAnta! samasta jIva jIvabhAvase kyA barama hai yA acarama hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goSamA' ityAdi / he gautama ! samasta jIva jIvatva paryAya se 'no carimA, acarimA' carama narakathI nIkaLIne pharIne narakagatimAM na jAya paNa mikSamAM jAya te nAraka narayika bhAvane sarvadA cheDI de che. tethI tene carama kahyo che. ane je nAra? e nathI te bhayarama cha. me 4||24kii maDiyA se pramANe ghucha. 'evaM jAva cemANie' se pramANe yAvat vaimAnika sudhI sabhA. 'siddhe jahA jIve siddhapotAnA siddha paNAnI paryAyathI jIvanI mAphaka sadA acarama che, kemake te pitAnI e paryAyane have traNe kALamAM paNa cheDavAvALA nathI. je pramANe A daMDaka sUtra eka vacanane laI kahyuM che- eja rIte bahuvacane Azraya karIne paNa daMDaka banAvI se bha-'jIvANaM bhaMte ! pucchA' gavan mA 71 mAthI zu bha cha hai bhayarama cha 1 te uttama pra cha -'goyamA' zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavasdrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsaMyatve AhArakadvAram 591 bhAvaM na tyajanti ataste acaramA eva natu kadAcidapi caramA bhvntiiti| 'neraiyA carimA vi acarimA vi" narayikAzcaramA api acaramA api ye nArakAHnarakAvRttAH, narakaM punarna yAsyanti kintu mokSaM gamiSyanti, te nArakabhAvApekSayA caramAH, etad vyatiriktA avaramAH / 'evaM jAva vemANiyA" evaM yAvadvaimanikAH, evameva-nArakatradeva vaimAnikaparyantajIveSu caramatvAcaramatvayorvyavasthA jJAtavyA kadAcin caramA api kadAcidacaramA api, iti, "siddhA jahA jIvA" siddhA yathA jIvAH, yathA jIvA:-jIvatvaparyAyamaparityajanto'caramAH, tathA siddhA api kadAcidapi siddhatvaparyAyaM na tyajanti, iti te siddhA acaramA eva natu caramA nahIM haiM, kintu acarama haiN| kyoMki ve apanI jIvasvaparyAya ko kabhI nahIM chor3ate haiN| isa prakAra se 'neracyA carimAvi acarimA vi' nairayika samasta carama bhI haiM aura acarama bhI haiN| jo nAraka naraka se uddhRta hokara punaH narakagati meM nahIM jAkara mukti meM jAte haiM jaisA ki zreNika kA jIva aba naraka se nikala kara mokSa jAvegA ve nArakabhAva kI apekSA carama haiM aura jo aise nahIM haiM ve nAraka usa bhAvakI apekSA acarama haiM / 'evaM jAva vemANiyA' isI prakAra se caramatA aura aca. ramatA vaimAnika taka ke samasta jIvoM meM bhI jAnanI cAhiye, 'siddhA jahA jIvA' siddhoM meM jIvoM ke jaisI sarvadA acaramatA hI hai aisA jAnanA cAhiye-kyoMki jisa prakAra jIva apanI jIvatvaparyAya se kadA. cidapi rahita nahIM hote haiM / isI prakAra se siddha bhI apanI siddhatva paryAya se aya kabhI bhI rahita honevAle nahIM haiM ataH ve acarama hI dhyA gautama ? athA cha7154AnA paryAyathA 'no carimA, acarimA' carama nathI paNa acarama che. kemake te pitAnA jIvapaNAnI paryAyane kaIvakhata ch|utaa nathI. 20 zata 'neraiyA carimA vi acarimA vi0' saMghamA nai25| carama paNa che. ane acarama paNa che. je nAraka narakathI nIkaLIne pharIthI narakagatimAM nahIM jatAM mukitamAM jAya che. jevI rIte zreNikane jIva, have narakathI nIkaLIne mokSamAM jaze tevA nArake nArakabhAvathI carama che. ane jeo mAvA nathI. te nA? te mAthI aya2ma cha. 'evaM jAva vemANiyA mA pramANe caramapaNuM ane acaramapaNuM vaimAnika sudhInA badhA mAM paNa sabhA: "siddhA jahA jIvA' vAnI bhA4 siddho hamezA mayasabha 24 je tema samajavuM. kemake je rIte jIva pitAnI jIva paryAyathI keIpaNa samaye rahita thatA nathI. eja rIte siddhapaNa pitAnI siddhaparyAyathI koIpaNa samaye zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhagavatIstre iti| AhArakadvAramAha-AhArae' ityAdi, 'AhArae samvattha egatteNaM siya carime siya avarime' AhArakaH sarvatra ekatvena syAt caramaH svAdacaramaH, AhArakaH sarvatra jIvAdipadeSu kadAci varamaH kadAcidacaramo vijJeyaH, yo hi mokSaM yAsyati sa caramo yo na mokSaM yAsyati so'caramaH, 'puhutteNaM carimA vi acarimA vi' pRthaktvena caramA api acaramA api| bahuvacanamAzritya AhArakAvaramA api bhavanti acaramA api bhvntiityrthH| 'agAhArao jIvo siddho ya egatteNa vi puhutteNa vino carimo acarimo' anAhArako jIvaH siddhazca ekatvenApi pRthaktvenApi no caramo'caramaH,anAhArakapade anAhArakatvena rUpeNa jIvaH siddhazca acaramo vaktavyaH, anAhArakasvasya tadIyasya aparyavasitatvAt jIvazca siddhAvastha eva grAhya iti, anAhArako jIvaH siddhazca, imau dvAvapi ekatvena pRthaktvena ca na caramo'pitu acarama eveti, haiM1, AhArakadvAra-'AhArae savvattha egatteNaM siya carime siya aca. rime' AhAraka sarvatra ekavacana kI apekSA se kadAcit carama hai aura kadAcit acarama hai| jo AhAraka mokSako jAyagA vaha carama aura jo mokSa ko nahIM jAyagA vaha acarama hai| 'puhutteNaM carimA vi acarimA vi' paTuvacana kI apekSA se bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / 'aNAhArao jIvo siddho ya egatteNa vi puhutteNa vi no carimo aca. rimo' anAhAraka jIva aura siddha ekavacana kI apekSA se aura bahuvacana ko apekSA donoM apekSAse carama nahIM haiM kintu acarama hai arthAt anAhAraka pada meM anAhAraka bhAva kI apekSA jIva aura siddha acarama isaliye kahe gaye hai ki unakI anAhAraka avasthA aparyavasita hotI hai| siddhAvastha jIva hI yahAM gRhIta huA hai| anAhAraka jIva aura siddha ye donoM bhI ekavacana aura pahuvacana meM carama nahIM haiM, kintu acarama hI hai| ghaTAnA nayI tathA tayA bhaya2ma cha, AIR2-'thAhArae' tyA bhA. raka ekavacananI apekSA e badhA ja carama che. ane kadAcita acarama che. je AhAraka mokSagatie jaze te carama che. je mokSagati nahIM pAme te sayama . 'puhutte Na carimA vi acarimA vimane mAyanayI55 te pramANe cha tama sabhA'. 'aNAhArao jIvo siddhoya egatteNa vi puhutteNa vi no carimo no acarimo' 25724 71 mane sira me kyananI apekSAthI bhane shvacananI apekSAthI-banemAM carama nathI paNa acarama ja che. arthAta anAhAraka bhAvapaNAthI jIva ane siddha beune acarama eTalA mATe kahyA che keteonI anAhAraka avasthA aparyavasita hoya che, ahiyAM siddha avasthA zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 301 sU02 caramAcaramatve bhavasiddhikadvAram 593 anAhArako jIvosnAhArakaH siddhazva ityevam AlApadvayam 'sesahANesu egatapuhutteNaM jahA AhArao' zeSasthAneSu ekatvapRthaktvena yathA AhArakaH, zeSasthAneSu nArakAdipadeSu ekasvapRthaktvAbhyAmapi yathA AhAraka stathA syAccaramaH syAdacaramaH, yo nArakAditvena anAhArakatthaM na punarlapsyate sa caramaH, yastu anAhArakaravaM punalapsyate so'carama iti bhAvaH 2 / bhavasiddhikadvAre 'bhavasiddhio jIvapade egatapuhutteNaM carime no acarime' bhavasiddhiko jIvapade ekatvapRthaktvena caramo no acaramaH bhavasiddhiko jIvo bhavasiddhikatvena rUpeNa caramaH siddhigamanena bhavasiddhikatvasya caramatyaprApteH, etacca bhavasiddhikAH sarve'pi jIvAH siddhi anAhAraka jIva aura anAhAraka siddha isa prakAra se do AlApaka haiM / 'semANe egattapuhuttaNaM jahA AhArao' zeSasthAnoM meM- nArakAdi padoM meM ekatva ko aura pRthaktva bahuvacana ko lekara jaisA AhA raka ke viSaya meM kadAcit caramatA kadAcit acaramatA kA kathana kiyA gayA hai / usI prakAra se jo jIva nArakAdirUpa se anAhAraka avasthA ko punaH prApta nahIM karegA, vaha carama hai aura jo anAhAraka avasthA ko punaH prApta karegA vaha acarama hai / 2, bhavasiddhika dvArameM 'bhavasiddhio jIvapade egataputeNaM carime no acarime' bhavasiddhika jIva pada meM ekatvapRthaktva meM ekavacana meM bahuvacana meM carama hai acarama hai nahIM hai| isakA tAtparya aisA hai ki bhavasiddhika jIva bhavasiddhikarUpa se carama isaliye hai ki siddhiprApti dvArA bhavasiddhikatA kI vALA jIva ja grahaNa thayAM che. anAhAraka jIva ane siddhue mane ekavacanathI ane mahuvacanathI carama nathI paraMtu acarama ja che. anAhAraka jIva ane anAhAraka siddha e rIte e AlApaka bane che. " se saTTANe egatapuhutteNaM jahA AhArao" mADInA sthAnobhAM nArAdvipahomAM "eka vacana ane bahu vacanathI AdvArakAnA viSayamAM je pramANe kadAcit caramatA ane kadAcit acaramatAnuM kathana karyu che teja pramANe je jIva nArakAdipaNAthI anAhAraka avasthA phrI prApta nahI kare te carama che. ane anAhAraka avasthA je pharIthI prApta karaze te acarama che. -tharabha 3 lavasiddhi dvAramAM - " bhavasiddhio - jIvapade pagattapuhutteNaM carime no acarime" lavasiddhi va pahAM se vayana ane bahuvacanathI che. acarama nathI. kahevAnuM tAtpa e che ke bhavasiddhikarUpathI carama e mATe kahevAya che ke siddhinI prAptithI te bhavasiddhikapaNAnI caramatAne prAsa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 bhagavatIsUtre yAsyantIti vacanaprAmANyAt kathitamiti, 'sesaTANesu jahA AhArao' zeSa. sthAneSu yathA AhArakaH zeSeSu nArakAdisthAneSu syAcaramaH, syAdacaramaH yo mArakAdiH punaH saMsAraM na prApsyatisa caramo'nyastu acarama iti / 'abhavasiddhio samvattha egattapuhutteNaM no carime, acarime' abhavasiddhikaH sarvatra ekatvapRthaktvena no caramo'caramaH, abhavyaH sarvatra jIvAdiSadeSu no caramaH abhavyasya bhavyatvenA bhAvAt , 'no bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddhe ya egattapatteNaM jahA abhavasiddhiyo' no bhavasiddhika no abhavasiddhiko jIvaH siddhazca ekaravapRthaktvena yathA abhavasiddhikaH, no bhavasiddhika no amavasiddhiko jIvapade siddhapadecaikacaramatA ko prApta kara letA hai-yaha kathana 'saba bhavasiddhika jIva siddhiko prApta kareMge isa vacana kI pramANatA ko lekara kahA gayA hai| 'sesahANesu jahA AhArao' nArakAdi zeSasthAnoM meM AhAraka ke jaisA kadAcit vaha carama bhI hai aura kadAcit vaha acarama bhI hai| jo saMsAra ko vaha prApta nahIM karegA to carama hai| aura yadi prApta karegA to acarama hai, 'abhavasiddhio savvattha egattapuhutteNaM no carime acarime' abhavasiddhika jIva ekavacana bahuvacana meM sarvatra carama nahIM hai acarama hai / abhavya sarvatra jIvAdi padoM meM carama nahIM hai| kyoMki abhavya meM bhavyarUpase hone kA abhAva hai / 'no bhavasiddhiya no abhavasiddhie jIve siddhe ya egattapuhutteNaM jahA abhavasio' nobhavasiddhika no abhavasiddhika jIva jIvapada meM aura siddhapadameM ekavacana evaM bahuvacana ko Azrita karake abhavasiddhika ke jaisA acarama haiM kyoMki ye siddhkarI le che. A kathana "badhA ja bhavabhavasiddhika jIva siddhi prApta karaze" se kyananI prabhAtAnA sAdhArathI yuche. "se sadANesu jahA AhArao" nArakAdi bAkInA sthAnamAM AhAraka pramANe kaI vAra te carama paNa thAya che ane keIvAra te acarama paNa thAya che je te saMsAra prApta na kare te yama cha bhane ne sasAra prApta re to bhayara cha. "abhavasiddhio savvattha egattapuhutteNaM no carime acarime" me kyanathI masiddha 7 carama nathI paNa acarama ja che. abhavya badhe jIvAdipadomAM carama nathI, bha samayamA 10yA zatu nathI. 'no bhavasiddhiya no abhava siddhie jIve siddheya egattapuhuttaNaM jahA abhavasiddhi o" ne siddhi mane ne abhavasiddhika jIva, jIvapadamAM ane siddhapadamAM ekavacana ane bahuvacanathI abhavasiddhika pramANe acarama che. kema ke teo siddha rUpa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 18 u01 sU02 caramAcaramatve sInedvAram 595 vacanaM bahuvacanaM cAzritya abhavasiddhikavad acaramaH tasya siddhatvAt siddhasya ca siddhatvaparyAyasya sAdhanantatvAt / 3 / 'saMjJidvAre 'sannI jahA AhArao' saMjJI yathA AhArakaH, saMjJitvena rUpeNa syAccaramaH syAdacaramaH ityarthaH, 'evaM asannI vi' evam asaMjJI api, evam-saMjJivadeva asaMjJI api syAccaramaH syAdacarama iti, 'no sani no asannI jIvapade siddhapadeya acarime' no saMjJi no asaMjJI jIvapade siddhapadeva avaramaH, 'maNussapade carime egattapuhutteNa' manuSyapade caramA ekatvapRthaktvena ubhayaniSedhavA~zca jIvaH siddhazcAcaramaH manuSyastu caramaH, caramAcarametyu bhayaniSedha nato manuSyasya kevalitvena punarmanuSyatvasya alAbhAt / 4 / rUpa hote haiM / aura jo siddha haiM ve siddhatva paryAya kI apekSA sAdi ananta kahe gaye haiN| saMjJidvAra meM -'sannI jahA AhArao' saMjJI jIva saMjJitvarUpa se kadAcit carama evaM kadAcit acarama kahA gayA hai| 'evaM asannI vi' isI prakAra se asaMjJI bhI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / 'no sanni no asannI jIva pade siddhapadeya acarime' no saMjJI no asaMjJI jIva padameM aura siddha padameM acarama hai| 'maNuslapade carime egattapuhuttaMga' manuSyapada meM eka vacana aura bahuvacana ko Azrita karake ve carama haiM / no saMjJI no asaMjJI jIva aura siddha haiM aura ve acarama haiM / parantu manuSya carama hai| yaha caramatA manuSya meM kevalI kI apekSA se kahI gaI jAnanA caahiye| kyoMki aba ise punaH manuSya bhava kA lAbha nahIM hotA hai| hoya che. ane je siddhapaNAnI paryAyanI apekSAthI sAdi anaMta kahevAya che 4 sadviAramA 'sannI jahA AhArao' sabhI sAthI pAyit 22ma bhane bhane hAyit bhaya25 42vAya che. 'evaM asamnI vi' yA zata asaMjJIpaNu AhAraka pramANe kadAcit carama ane kadAcit acarama hoya che. 'no sannI no asannI jIvapade siddhapadeya acarime' ne| sabhI mana sasasI 156mA bhane siddha 56mA bhayara che. 'maNussapade carime egattapuhutteNaM' me. vacana ane bahuvacanane Azraya karIne manuSyapadamAM teo carama che. ne saMzI ane ne asaMjJIjIva padamAM ane siddhapadamAM siddha che ane te acarama che. paraMtu manuSya carama che. A caramapaNu manuSyamAM kevalInI apekSAthI kahevAmAM AvyuM che. tema samajavuM kemake kevalajJAna thayA pachI tene pharIthI manuSyabhava prApta thatuM nathI. zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre leNyAdvAre-'salesso jAva sukkaleslo jahA AhArao' salezyo yAvacchukla. lezyazca yathA AhArakaH kadAciccaramaH kadAcidacarama stathA lezyAvAn yAvacchuklalezyAvAn kadAciccaramaH kadAcidacaramo bhavati, tatra yo mokSa yAsyati sa salezyazvaramaH, yo na mokSa yAsyati sa salezyo'caramo bhavati, atra yAvatpadena kRSNalezyAta Arabhya padmalezyAntasya grahaNaM bhavati, lezyA kRSNanIlakApotAdirUpA vidyate yasya sa salezyaH, evaM kRSNA lezyA vidyate yasya sa kRSNa lezyaH, evaM nIlakApotataH pdmshuklleshyo'pi| 'navaraM jassa jA atthi' navaraM yasya yA lezyA asti yasya jIvasya kRSNAdirUpA lezyA vidyate tasyaiva jIvavizeSasya tAmeva lezyAm antarbhAvyaiva sthAccaramatvaM syAdacaramatvaM vedhymiti| 'alesso leiyAdvArameM--'salesso jAva plukkalesso jahA AhArao' lezyAsahita jAva yAvat zukla lezyA sahita jAva AhAraka ke jaisA kadA cit caramahotA hai aura kadAcit acarama hotA hai| inameM jo mokSa nahIM jAvegA vaha salezya jIva acarama hotA hai, aura jo mokSa jAvegA vaha carama hotA hai / yahA~ yAvat padase 'kRSNalezyA se lekara padmalezyAnta taka kA grahaNa huA hai| kRSNanIlakApota AdirUpa lezyAe~ jisake maujUda haiM vaha salezya jIva hai| inameM kRSNalezyA jisa jIva ko hai vaha kRSNalezya jIva hai| isI prakAra se nIla, kApota, teja, padma, aura zukla ina lezyAvAle jIva bhI jAnanA caahiye| 'navaraM jassa jA asthi' jo kRSNAdirUpalezyA jisa jIva ko ho isa jIva kI usI lezyA ko lekara usa jIva meM caramatA acamatA kA vicAra karanA cAhiye / 5 vezyAbAra-'salese jAva sukalesso jahA AhArao' vezyAvANe 1 thAvat zukala vezyAvALe jIva AhAraka pramANe kadAcit carama thAya che, ane koIvAra acarama thAya che. teomAM jeo mokSagati pAmatA nathI tevA salezyajIva acarama hoya che. ane jeo mekSagatie jAya che. teo carama hoya che. ahiM yAvatpadathI kRSNalezyathI AraMbhIne padmazyA paryantanI hezyAo jene che te salezyajIva che. temAM je jIvane kRSNalezyA che, te kRSNalezyAvALe jIva che, eja pramANe nIla, kapota, teja, padma, zukala A badhI vezyAvANA 12 55 tasezyAvAsabhA . 'navara jassa A asthi ' A kRSNa vigere lezyA je jIvane hoya te jIvane teja lesthAne uddeza zana ta mA 52matA bhane ayaramatAnA piyA2 42 // vevA. 'alesso zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 18 u01 sU02 caramAcaramatve lezyAdvAram 597 jahA no sanni no asanI' alezyo yathA no saMjJi no asaMjJI, lezyArahito jIvapade siddhapadeca acaramaH manuSyapade ca ekatvabahutvAbhyAM carama iti bhAvaH 5 | dRSTidvAre ca-'sammaTThI jahA aNAhArao' samyagdRSTiryathA anAhArakaH, yathA anAhArako jIvapade siddhapade ca ekatvenApi bahutvenApi no caramo'pitu acaramaH, jIvaH siddhaca samyagTaSTimAn acarama eva yato jIvasya samyaktva pratipatitamapi avazyaMbhAvi, siddhasya samyaktvaM tu kadApi na pratipatatyeva / nArakAdayastu syAccaramAH syAdacaramAH, ye nArakAdayo nArakatvAdinA saha pratipatitaM 'alesso jahA no asannI leiyArahita jIva no saMjJI no asaMjJI ke jaisA jAnanA cAhiye / arthAt lezyAvihIna jIvapada meM aura siddha padameM acarama hai aura manuSya padameM ekavacana bahuvacana ko Azrita karake carama hai / dRSTidvAra meM - 'sammadiTThI jahA aNAhArao' samyagdRSTi anAhAraka ke jaise hai / arthAt jaise anAhAraka jIva ekavacana aura bahuvacanako Azrita karake jIvapadameM aura siddhapadameM carama nahIM hai, apitu acarama hai, parantu samyagdRnivAle jIva, aura siddha acarama hI / kyoMki jIva ko prApta huA samyaktva patita hone para use punaH avazya hI prApta hotA hai, tathA siddha kA jo samyagdarzana hai vaha kadApi patita nahIM hotA hai| samyagdRSTi nArakAdikato kadAcit carama aura jahA no sannI no asannI' bezyAvinAnA va nAsAjJI nAyasAjJI amA samajavA arthAt lezyA vinAnA jIva padamAM ane siddhapadamAM acama che. ane ekavacanathI ane mahuvacanathI manuSya padamAM yarabha che. dRSTidvAramAM - 'samma hiTThI jAva aNAhArao' manAhAra pramANe sabhyadRSTi ene samajavA arthAt jema anAhArakachatra ekavacana ane bahuvacananA Azraya karIne jIvapadamAM ane siddhapadamAM carma hAtA nathI. paraMtu acarama ja che. samyadRSTivALA jItra ane siddha acarama ja che. kemake jIvane prApta thayela samyakRtva nAza pAme tyAre tene pharIthI jarUra te prApta thAya che. ane siddhonuM je samyagdarzana che te kadAvi patitathavAvALu hatu nathI, samyagdaSTi nAka vagere kAivAra camara ane koIvAra acarama hAya che. je nAraka vigere nArakapaNAnI paryAya sAthe patita thayela samyakUne pharIthI prApta na kare te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51. bhagavatIstre samyaktvaM punarnapApsyanti te caramAH, ye tu nArakatvAdinA saha pratipatitamapi samyaktvaM punaH prApsyanti te acrmaaH| 'micchAdiTThI jahA AhAramo' mithyA. dRSTiya yA AhArakaH, mithyAdRSTiH syAccaramaH syAdacarama ityarthaH, yohi jIvo narakAnirgatya gurUpadezadvArA mokSa yAsyati sa mithyASTitvena caramaH, yastu mokSaM na yAsyati sa mithyAdRSTitvena acarama iti / nArakAdistu yo mithyAstra sahitaM nArakatvaM punarna prApsyati sa tadapekSayA caramaH, yastu tAdRzaM nArakatvaM punaH prApsyati so'crmH| 'sammAmicchAdiTThI egidiyavigaliMdiyavajjaM siya carime, siya avarime' samyamithyASTirekendriyavikalendriyavaje syAcaramaH kadAcit acarama hotA haiM-jo nArakAdika nArakatvAdi paryAya ke sAtha pratipatita hue samyaktva ko punaH nahIM pAye ge ve carama haiM, aura jo nArakatvAdi ke sAtha pratipatita hue samyaktva ko punaH prApta kareMge ve acarama haiM / 'micchAdihI jahA AhArao' mithyAdRSTi jIva AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai| jo jIva nAraka se nikalakara mokSa jAvegA vaha mithyAdRSTirUpa se carama hai aura jo mokSa nahIM jAvegA vaha mithyAdRSTirUpa se aca rama hai| tathA jo nArakAdika mithyAtvasahita nArakatva ko punaH prApta nahIM kregaa| vaha usa apekSA se carama hai evaM jo aise nArakatva ko punaH pApta karegA vaha acarama hai| 'sammAmicchadiTTI egidiyavigaliM. diyavasiya carime siya acarime' ekendriya jIvoM ko aura vikale. ndriya jIvoM ko mizradRSTi nahIM hotI hai isaliye yahAM unakA parihAra kiyA gayA hai| ataH inheM choDakara samyagamithyAdRSTi kadAcit carama che. ane je nArakapaNAnI sAthe patita thayelA samyakUvane pharIne prata 20 tasA ayama cha. 'micchAdidrI jahA AhArao' mADA24 prabhAra mithyAdaSTi jIva keIvAra carama ane kaIvAra acarama hoya che. je jIva narakathI nIkaLIne gurUnA upadezathI me kSa meLavatA nathI te mithyASTirUpe acarama che. temaja je nAraka vigere mithyAtva sAthe nArakapaNAne pharIthI nahIM prApta kare te apekSAe te carama che. ane tevA nArakapaNane pharIthI prApta 420 te ayama cha. 'sammAmicchAdidi egidiyavigaliMdiyavajje siya carime siya acarime' mandriya vAne ane visandriyavAna miliTa hAtI nathI. tethI ahiyAM tene choDI dIdhA che. jethI tene choDIne samazmidhyAdaSTi kadAcit carama ane kadAcit acarama che. kahevAnuM tAtparya e che ke nAka zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve dRSTidvAram 599 syAdavaramaH, 'egidiyavigaliMdiyavajja' iti, ekendriyavikalendriyANAM kilamizratvaM na bhavatIti nArakAdidaNDa ke mizrAlApe ekendriyavikalendriyAH naiva vaktavyA iti bhAvaH, idamupalakSaNam tena samyagdRSTayAlApake ekendriyavarja mityadhye tavyam yataH ekendriyANAM sidvAnte sAsvAdanasamyagdarzanAbhAvAt / evamanyatrApi yatra yasya sambhAvanA na bhavati tatra tasya parityAgaH krtvyH| yathA saMjJipade ekendriyAdayo varjanIyAH, asaMjJipade jyotiSkAdayaH parityAjyA iti / 'siya carime sipa acarime' syAcaramaH syAdacaramaH sampagmithyASTiH syAcaramaH yasya tatpAptiH punarna bhaviSyati, yasyatu samyagmithyA dRSTitvaM puna bhaviSyati so'traramo bhavatIti / 'puhutteNaM carimAvi acarimAvi' pRthaktvena caramA api avaramA api yathA ekavacanamAzritya syAcaramatvaM syAdacaramatvam tathA bahuvacanAzrayaNenApi syAJcaramAH syAda varamA api. iti bhAvaH / 6 / carama aura kadAcit acarama hai / tAtparya yahI hai ki nArakAdi daNDaka meM mizrAlApa meM ekendriya vikalendriya nahIM kahanA cAhiye / yaha pada upalakSaNarUpa hai / isase samyAdRSTi ke AlApaka meM bhI 'ekendriya varja yaha pada lagA lenA cAhiye / kyoMki siddhAnta meM ekendriyoM ke samyagdarzana kA abhAva kahA gayA hai| isI prakAra se anyatra bhI jahAM jisa kI saMbhAvanA nahIM hai vahAM usakA parityAga kara denA cAhiye, jise saMkSipada meM ekendriya aura asaMjJi padameM jyotiSkAdika ko choDa liyA gayA haiM / 'siya carime siya acarime jisa samyag mithyAdRSTi ko usa samyamithyAdRSTitva kI prApti punaH na hogI vaha carama hai aura jisako usa kI prApti punaH hogI vaha acarama hai| 'puhutteNa carimA vi, acarimA vi' jisa prakAra se ekavacana ko Azrita karake kadAcit caramatA aura kadAcit acaramatA kahI gaI hai| usI prakAra vagere daMDakamAM mizra AlApakamAM ekendriya, vikasendriya tema kahevuM na joIe A pada upalakSaNa rUpe che. tethI samyakdaSTinA AlApakamAM paNa ekendriyavarja A pada lagAvI levuM joIe. kemake siddhAntamAM "ekendriyone sAsvAdana samyagadarzanane abhAva kahyo che. e ja pramANe bIje paNa jyAM jenI saMbhAvanA na hoya tyAM tene tyAga karI le. jema saMnniSadamAM ekendriya vigere ane asajipamA nyAti virene choDI vAmAM mAyA cha. 'siya carime siya acarime'2 sabhyabhicyAhaTana ta sabhyabhithyAITipAnI zathI prApti thaze nahI te 22bha che. mane zithI rena tenI prAtI thaze te 'puhutteNa carimAvi acarimAvi'2 zata meyananA mAyathI pA2 yarama ane pAra zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 magavatIsUtre saMyatadvAre-'saMnao jIvo maNusso ya jahA AhArao' saMyato jIvo manuSyazca yathA AhArakaH / saMyato jIvaH syAccaramaH syAdacaramaH, yasya punaH saMyamo na bhaviSyati siddhigamanAt sa caramaH, yasya punaH prapatito'pi saMyamaH punaH syAt sa tu acaramaH / evaM manuSyo'pi, yasya manuSyasya prapatito'pi saMyamo na punarapi syAt sa caramaH, yasyatu saMyamaH punaH syAt so'caramaH, jIvamanuSyoM eva syAccaramau syAdacaramau yata etayoreva saMyatatvaM nAnyeSAmiti, 'asaMjao vi tadeva' asaMyato'pi tathaiva, asaMyato'pi AhAraka iva syAccaramaH syAdacarama:asaMyato gurbhAdhupadezena mokSa yAsyati. 'saMnayAsaMjae vi taheba' saMyatAsaMyato se bahuvacana ke AzrayaNa se bhI yahA~ kadAcit caramatA aura kadAcit acaramatA kaha lenA caahiye| saMpata bAra meM-'saMjao jIvo maNusso ya jahA-AhArao' saMyata jIva aura saMyata manuSya AhAraka ke jaise haiM jisa jIva ke siddhi meM gamana ho jAne se aba punaH saMyama nahIM hogA vaha saMyatajIva carama hai| parantu jisake patita huA bhI saMyama punaH prApta hogA vaha saMyata jIva acarama hai / isI prakAra se jisa manuSya ke patita huA bhI saMyama punaH nahIM hogA vaha carama aura jisako vaha punaH hogA vaha acarama hai / jIva aura manuSya hI kadAcit carama aura kadAcit acarama hote haiN| kyoMki ina donoM meM hI saMpatatva hotA hai anya jIvoM meM nahIM / 'asaMjao vi taheva' asaMyata jIva bhI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai / asaMpata guru Adi ke upadeza se mokSa jaavegaa| acaramaNa kahyuM che te ja pramANe bahuvacananA AzrayathI paNa ahiyAM koI vAra caramapaNuM ane kaIvAra acaramapaNuM samajavuM 7 sayatAmAM-'saMjao jIvo manusso ya jahA AhArao' sayata ane saMyamanuSya AhAraka pramANe che. je jIvane siddhigamana thaI javAthI pharIthI saMyata nahI bane te saMyata jIva carama che. paraMtu je patita thayelAne saMyama pharIthI prApta thaze te saMyajIva acarama che te ja pramANe je saMyamathI patita thayelA manuSyane pharIthI saMyama prApta thavAne na hoya te carama che. ane jene pharIthI saMyama prApta thavAnuM hoya te acarama che. jIva ane manuSya ja kaIvAra carama ane kaIvAra acarama che. kemake te banemAM ja saMtapaNuM hoya che. anya sAmAnahI 'asaMjao vi taheva' asayata 155 mAhA24nI mA kaIvAra carama ane kaIvAra acarama hoya che, gurU vigerenA upadezathI asaMyata zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 caramAcaramatve saMyatadvAram 601 'pi tathaiva, saMyatAsaMyata iti dezavirataH, etAdRzo jIva AhAraka iva syAccaramaH syAdacaramaH, 'navaraM jassa jaM atthi' navaraM yasya yadasti yasya jIvasya yat saMyatA. saMyatatvaM sambhavati tasyaiva jIvasya tat saMyatAsaMyatatvaM vaktavyaM nAnyeSAmiti0 saMyatAsaMyatatvaM jIvapaJcendriyatiyagmanuSyapadeSveda adhyetam eteSAmeva dezavirateH sadbhAvAt, 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjo jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhi bho' no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyato yathA no bhavasiddhika no amvsiddhikH| no saMyataH no asaMyataH no saMyattAsaMyataH acarama eva no bhavasiddhika no abhavasiddhikaradeva niSiddhatrayasya acaramatvaM, siddhatvAdeveti / saMyatadvArasyAyaM bhAvaH-saMpato jIvazvaramo'pi bhavati avaramo'pi bhavati yasya punaH saMyatatvamAptina bhaviSyati sa casmaH yasya tu prapatitasaMyamasya punarapi saMyamaprApti bhaviSyati so'caramaH, evameva manuSzvadeva caramatvAcaramatvaM jJAtavyam , asaMyato'pi AhArakaradeva caramo'pi bharati acamo'pi bhavati saMyatAsaMyato'pidezavirato'pi AhArakaba deva caramo'pi acaramo'pi jJAtavyaH, parantu saMyatAsaMyatatvamiti dezaviratityam , tat jIvapazcandriyatiryagmanuSyaiH tat tritaya sthAne eva bhavati anyeSAM tadabhAvAditi, no saMyata no asaMyata no saMyatAsaMyataH siddho'carama eva bhavati yataH siddhatvasya nityatvena tasya caramatvaM na bhavatIti / / 'saMjayAsaMjae vi taheva' saMpatA saMpata bhI isI prakAra se hai| saMyatA saMyata dezavirata hotA hai| aisA jIva AhAraka ke jaisA kadAcit carama hotA hai kadAcit adharama hotA hai| 'navaraM jasla adhi' jisa jIva ko saMyatAsaMyatatva ho usI jIva ko vaha kahanA caahiye| sagha ko nhiiN| saMyatAsaMpatarUpa dezavirata jIva, paJcendriyatiryazca evaM manuSya ina padoM meM hI hotA hai ataH vaha inameM hI kahanA cAhiye / 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjayo jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio' no saMyata no asaMyata aura no saMyatAsaMyata siddha haiM aura ve acabhAkSa pAbharI. 'sajayA sajae vi taheva' sa yatAsayata 55 5sayata pramANe caramAcarama che. saMyatAsaMyata dezavirata hoya che. e jIva AhAraka koI mata 22ma hAya cha bhane 7vAra bhayarama DAya cha 'navaraM jarasa je atthi' je jIvane saMyatA saMtapaNuM hoya te ja jIvane te pramANe kahevuM badhAne nahI saMyatAsaMtarUpa dezavirata jIva, paMcendriyatirthaM ca ane manuSya A pAne 4 3ya che. tethI ta tamAne 4 46 'no saMjaya no asaMjaya no saMjayAsaMjao jahA no bhavasiddhaya no abhavasiddhio' nA sayata naasa bha0 76 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhagavatIstre ___ kaSAyadvAre-'sakasAI jAva lomakasAI savaThThANesu jahA AhArao' sakapAyI yAvalkobhakaSAyI sarvasthAneSu yathA AhArakA, kapAyena saha vartate iti sakaSAya:-krodhAdikaSAyavAn tathA yAvat krodhakaSAyI mAnakaSAyo mAyA. kapAyI lobhApAyI jIvAdisthAneSu sarveSyapi syAcaramaH sthAdacaramaH, tatra yo mokSa yAsyati sa sakaSAyatvena caramo jJAtavyaH, yo mokSa na prApsyati sa sampAyitvena avaramaH, nArakAdistu yaH sakapAyitvaM nArakAdhupetaM na punaH prAtyati sa nArakAdiH sakaSAyitvena caramaH tadbhino'caramaH / 'akasAI jIvapade siddha rama hI hote haiM kyoMki siddha avasthA nitya hI hotI hai| ataH usameM caramatA nahIM hotI hai| kaSApadvArameM--'sakasAI jAva lobhakasAI samvaTThANesu jahA AhArao' sakaSAyI yAvat lobhakaSAyI sarvasthAnoM meM AhAraka ke jaisA hai-krodhAdi kaSAyavAle jIva kA nAma sakaSAya hai / krodhakaSAyavAlA, mAnakaSAyavAlA, mAyAkaSAyavAlA evaM lobhakaSAyavAlA jIva jIvAdisthAnoM meM sabameM kadAcit carama hotA hai, aura kadAcit acarama hotA hai| jo kaSAyI jIva mokSa jAvegA vaha akaSAyI avasthA kI apekSA carama aura jo mokSa nahIM jAvegA vaha sakaSAyi-avasthA kI apekSA acarama hai / je| nArakAdinarakAdiyukta kaSAyi avasthA ko punaH prApta nahIM karegA vaha nArakAdi sakaSAyirUpa se carama hai aura isase bhinna jo nArakAdi hai-arthAt kaSAyayukta nArakAdi avasthA ko punaH prApta thata ne saMyatAsaMyata siddha che. ane te acarama ja hoya che. kemake siddha avasthA nitya ja hoya che. jethI temAM caramatA hotI nathI. 4AyA2mAM-pakasAI jAva lobhakamAI sabaDhANesu jahA AhAro' sapAyI thAvat lAbhakaSAyI badhAsthAnamAM AhAraka pramANe che. krodha vigere kaSAyavALA jIvanuM nAma sakaSAya che. krodhakaSAyavALA, mAnakaSAyavALA, mAyAkaSAyavALA ane bhakaSAyavALA jIva badhA jIvasthAmAM kadAcita carama hoya che. ane mahAcit acarama hoya che. je kaSAyajIva mikSa javAnA hoya te sakaSAyI avasthAnI apekSAe carama che. ane mokSa javAnA na hoya te apekSA e sakaSAyI acarama che. je nAraka vigere naraka vigera vALI kaSAyiavasthA pharIne prApta karavA vALA na hoya te nAraka vigere sakaSAdhirUpathI carama che. ane tenAthI judA prakAranA je nArakAdi che. arthAtu kaSAyavALI nA14 vigere sathAne zathI prAta 42nA2 sayama che. 'akasAI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsaMyatatve kaSAyadvAram 603 ya no carimo acarimo' akaSAyI jIvapade siddhapadeca no caramo'caramaH akapAyo-upazAntamohAdiH sa ca jIvo manuSyaH siddhazca syAt , tatra jIvaH siddhathAcarama eva yataH prapatitamapi jIvasya apAyitvaM punaravazyaMbhAvi siddhatvasya tu akaSAyitvaM kadAcidapi na prapatati / 'maNussapade siya carimo siya acarimo' manuSyapade syAcaramaH syAdacaramaH, akaSAyI manuSyapade caramo'caramo'pi, manuSyastu akaSAyitvayuktaM manuSyatvaM yaH puna ne mApsyati sa caramaH, yastu akapAyitvopetaM manuSyatvaM pApsyati so'carama iti / 7 / jJAnadvAre-NANI jahA sammadiTThI samasya' jJAnI yathA samyagdRSTiH sarvatra jJAnI sarvatra jIvAdipadeSu acaramaH samyagdRSTivat , ayamAzaya:-jIvaH siddhaca acaramaH, jIyo hi-vidhamAnajJAnasya kAraNavazAt pratipAte'pi puna stasya karegA vaha acarama hai / 'akasAI jIvapade siddheya no carimo acarimo' akaSAyI jIvapadameM aura siddhapadameM carama nahIM hai acarama hai, upazAnta mohAdivAlA jIva akaSAyI hotA hai| aisA vaha jIva manuSya aura siddha hotA hai aura yaha acarama hI hotA hai / kAraNa ki jIva kA patita bhI aSAyitva bhAva punaH avazyaMbhAvI hotA hai / 'maNustapade siya carimo siya acarimo' tathA manuSya padameM akaSAyitvayukta manuSyatva ko punaH prApta nahIM karegA, vaha carama hai, aura jo akaSAyitvayukta manujyatva ko jo punaH prApta karegA vaha acarama hai / jJAnachAra meM-'NANI jahA sammadiTTI savvattha' jJAnI sarvatra jIvAdi padoM meM samyagdRSTi ke jaisA acarama hai| isakA Azaya aisA hai-jJAnadvAra meM jIva aura siddha acarama hote haiM / kAraNavaza jIya ko vidyamAna jJAna kA pratipAta ho jAne para jIvapade siddhe ya no parimo avarimo' bhASAyI 7154i mane siddha padamAM carama hotA nathI. paNa acarama che. upazAMta mahAdivALA jIva akaSAyI hoya che, evo te jIva manuSya ane siddha hoya che. ane te acarama ja hoya che. kAraNa ke jIvanuM patita thayela akaSAyIpaNu pharIthI avazya lAvI DAya che. 'maNuskhapade siya carimo siya acarimo' tathA manuSya 54mAM akaSAyIvALA manuSyapaNAne pharI prApta na karavAvALA carama che. ane je akaSAyIvALA manuSyapaNAne pharIthI prApta karanAra heya te carama che. zAnadAra---"Na.NI jahA sammadiTThI savvattha' jJAnI 5 mA samyagadaSTi pramANe acarama che. A kathanane Azaya e che ka-jJAna dvAramAM jIva ane siddha acarama hoya che. kAraNavaza jIvane vidhamAna jJAnane abhAva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jJAnasyAvazyaMbhAvena acaramaH, siddhastu akSINajJAnabhAva e| bhavatItyato'caramaH zeSAstu yeSAM jJAnasahitanArakatvAdInAM punaH prApterasaMbhavA tte caramAH etadbhinnA acaramAH, 'savvastha' iti, sarvatra sarveSu jIvAdisiddhaparyantapadeSu ekendriyavarjiteSu samyagdRSTivadvijJeyam iti / jJAnabhedAnAzrityAha-'AminibohiyanANI jAva maNapajjavanANI jahA AhArao' AbhinibodhikajJAnI yAvanmanaHparyavajJAnI yathA AhArakaH, atra yAvaladena avadhizrutajJAnayoH saGgrahaH, Abhini. bodhikAdi jJAnavAn AhArakavadeva jJAtavyaH syAccaramaH syAdacaramaH, tatra AminibodhikAdijJAnakevalajJAnamAptyA ya: punarapi na prApsyati sa caramaH, etadvinno'caramaH / 'navaraM jassa jaM atthi' navaraM yasya yadasti, yasya-jIvanArabhI punaH usa jJAna kI avazya prApti ho jAtI hai| isase vaha isa dvAra meM acarama haiM / tathA siddha to akSINa jJAna bhAvavAche hI hote haiMisase ve avarama haiM / tathA jina jJAna sahita nArakatvAdikoM ko punaH jJAna sahitanArakatvAdika kI prApti nahIM hai ve carama haiM aura isase jo bhinna hai-ve acarama haiN| 'sambatya' jIva se lekara siddha paryanta padoM meM ekendriya ko choDakara samyagdRSTi ke jaisA jAnanA cAhiye / 'AbhiniyohiyanANI jAva magapajjavaNANI jahA AhArao' Abhiniyodhika jJAnI yAvat manaHparyavajJAnI AhAraka ke jaise haiM-yahAM yAvat padase zrutajJAna aura avadhijJAnakA grahaNa kiyA gayA hai jo AbhiniyodhikajJAnI yAvat manaHparyavajJAnI Abhiniyodhaka Adi jJAna ko kevalajJAna kI prApti ho jAne se punaH prApta nahIM karegA vaha carama hai aura isase bhinna vaha acarama hai / 'navaraM jassa jaM asthi' jisa thavA chatAM paNa pharIthI tene te jJAnanI avazya prApti thAya che. tethI A dvAramAM te acarama che. ane siddha te akSINa zAnavALA ja hoya che. tethI teo acarama che. je jJAnavALA nArakAdikane pharIthI jJAna sahita nArakatvAdikanI prApti thatI nathI teo carama che. ane tenAthI bhinna hoya te acarama cha, 'savvattha' thI mAlA siddha paya-tanA 5mA mendriyAna ch| sabhya560241 pramANe samapA.'AmiNibohiyanANI jAva maNapajjavaNANI jahA AhArao' mAliniyAdhizAnI yApat manaH payajJAnI mAlinimAdhi vagere jJAnIne-kevaLajJAnanI prApti thaI javAthI tene pharIthI prApta karaze nahI thI ta ya2ma che. ana tanAthI minna bhaya2ma che. 'navara' jassa jaM zrI bhagavatI sUtra : 12. Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsayatatve zAnadvAram 605 kAde yadAbhinivodhikAdi-jJAnamasti tasyaiva jIpanArakAdestadAmini bodhikAdijJAnaM vAcyaM nAnyeSAmiti / 'kevalanANI jahA no sani no asannI' kevala jJAnI yathA no saMjJi no asaMjJI, kevalajJAnI avaramatayA vaktavya ityarthaH / 'annANI jAba vibhaMganANI jahA AhArao' ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI yathA AhArakaH, ajJAnI yAvadvibhaGgajJAnI AhArakavadeva syAccaramaH syAdacaramaH, atra yAvatpadena matyajJAni zrutAjJAninoH saMgraho bhavati yo hi ajJAnaM na puna: mApsyati sa caramaH, yastvabhavyo jIvo jJAna na prApsyati so 'carama iti / 9 / yogadvAre-'sajogI jAva kAyajogI jahA AhArao' sayogI yAvatkAya yogI yathA AhArakaH, atra yAvatpadena manoyogi va coyoginoH saMgraho bhavati, jisa nArakAdika jIva ko jo Abhiniyodhika Adi jJAna hotA hai, usI jIva ko vaha AbhigighoSika Adi jJAna kahanA cAhiye anya ko nahIM / 'kevalanANI jahA no sanni no asannI' kevalajJAnI no saMjJI no asaMjJI ke jaisA avarama hai| 'annANI jAva vibhaMganANI jahA AhArao ajJAnI yAvat vibhaGgajJAnI AhAraka ke jaisA haiM / arthAt kadAcit carama aura kadAcit acarama haiN| yahAM yAvatpada se matyajJAnI zrutAjJAnI ina do kA grahaNa hai| jo ajJAna ko punaH prApta nahIM karegA vaha carama hai aura jo amavya jIva jJAna ko nahIM prApta karegA vaha acarama hai| yogadvAra meM-'sajogI jAva kAyajogI jAva AhArao sayogI yAvat kAyayogI AhAraka ke jaisA kadAcit carama hotA hai aura kadAcit acarama hotA hai / yahAM yAvatpada se asthi' re nA24 vizeSa apane mAninidhi zAna thAya che. te sapane a minimAdhijJAna 4. manyane nahI. 'kevalaNANI jahA no sannI no asantI' jJAnI nA sajJI manana asazI pramANe mayarama cha. 'annANI jAva vibhaMganANI jahA AhArao' ajJAnI yAvat vijJAnI mADA24 pramANe samajavA. arthAt teo kadAcit carama ane kadAcita acarama che. ahi yAvatpadathI matyajJAnI, bhutAjJAnI A be grahaNa thayA che. je pharIthI ajJAnane prApta na kare te carama che. je abhavyajIva jJAnane pharIthI prApta nahI re te bhayarama che. yAma-'sayogI jAva kAyajogI jAva AhArao' sayogI yAvat kAyagI AhAraka pramANe kaIvAra carama hoya che. ane kadAcita acarama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre AhArakavadeva manaHprabhRtikayogavAn syAccaramaH syAdacaramaH, 'jassa jo jogo asthi yasya yo yogo'sti, yasya jIvAdehizo yogo manAmabhUtiko bhavet tasyaiva sa yogo vaktavya iti / 'ajogI jahA no sanni no asannI' ayogI yathA no saMni no asaMjJI, ayogI-caturdazaguNasthAnavartI kevalI ayogItyarthaH, jIvapade siddhapade cAcaramo manuSpapade ca caramo jJAtavyaH / 10 / 'sAgArovautto aNAgArovauttoya jahA aNAhArao' sAkAropayukto'nAkAropayuktazca yathA'nAhArakA, jIvapade siddhapade caikatvena pRthaktvenApi no caramaH apitu avaramaH, anyatra syAcaramaH syAdacarama ityarthaH / 11 / / 'savedago jAva napuMsagavedago jahA AhArao' savedako yAvad napuMsakavedako yathA AhArakaH, syAcaramaH syAdacaramaH, atra yAvatpadena strI puruSavedayohamanoyogI aura vacanayogI kA grahaNa huA hai| 'jassa jo jogo asthi jisa jIva ko jo yoga-mana Adi hotA haiM usI ko vahI yoga kahanA cAhiye / 'ajogI jahA no sanni no asannI' cakSurdazaguNa sthAnavartI jIva ko ayogI kahA gayA hai / yaha ayogI jIvapadameM aura siddhapada meM acarama hai aura manuSya padameM carama hai| 'sAgArovautto aNAgArovautto ya jahA aNAhArao' sAkAropayogayukta aura anA. kAropayukta jIva anAhAraka ke jaisA jIvapadameM aura siddhapadameM ekavacana aura bahuvacana meM carama nahIM hai / apitu acarama hai / anyatra kadAcit carama aura kadAcit adharama hai| 'savedago jAva napuMsagavedago jahA AhArao' savedaka yAvat napuMsaka vedaka AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit acarama hai| yahAM yAvaspada se strI puruSa hoya che. ahiyAM yAvatpadathI manegI ane vacanagInuM grahaNa thayuM che. 'assa jo logo asthire ne manAyA vigere2 yogAya che. tara tara yo sevA 'ajogI jahA no sannI no asannI' thImA zusthAnanA rahelA jIvane agI kahyA che. A agI jIvapadamAM ane siddhapadamAM nayama cha. mana manuSya 54mA 22ma che. 'sAgArovautto aNAgArovauttoya jahA aNAhArao' sA5yAsa yuita bhane manA5yuta 41 manAhA24 pramANe jIva padamAM ane siddhapadamAM ekavacana ane bahuvacanamAM carama hatA nathI. paraMtu acarama che. ane bIje kadAcit carama ane kadAcit acarama cha. 'savedago jAva napusakavedago jahA AhArao' sava4 yAvata npus| vedaka AhAraka pramANe kadAcit carama che. ane kadAcit acarama che. ahiM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsayatatve yogadvAram 607 Nam / 'avedao jahA aphasAI' avedako yathA apAyI, avedako jIvapade siddha pade ca no caramo'pitu acaramaH, manuSyapade avedakaH spAcaramaH syAdacaramaH / 12 / ____ 'sasarIrI jAva kammagasarIrI jahA AhArao' sazarIrI yAvatkArmaNazarIrI yathA AhArakaH atra yAvatsadena audArikavaikriyAhArakataijasazarIrANAM grahaNaM bhAti, sazarIrI kadAciccaramaH syAt kadAcidacaramaH syAt , 'navaraM jassa jaM asthi' navaraM yasya yadasti, yasya jIvAde dizaM zarIraM bhavet tasya jIvAde stAdRzazarIrasambandhAdeva gharamatvamacaramatvaM bodhyam / 'asarIrI jahA no bhavasiddhiya no amarasiddhio ' azarIrI yathA no bhavasiddhika no apavasiddhikaH siddhaH azarIrI sarvatra padeSu no caramo'pitu acarama eva bhavatIti / 13 // vedoM kA grahaNa huA hai / 'avedao jahA aphasAI' avedaka jIva padameM aura siddha padameM carama nahIM haiN| apitu acarama hai / manuSya padameM avedaka kadAcit carama aura kadAcit acarama hai| sasarIrI jApa kammagasarIrI jahA AhArao' sazarIrI yAvat kArmaNazarIrI AhAraka ke jaise hai| yahAM yAvatpada se audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa ina zarIroM kA grahaNa huA hai| isa prakAra zarIrI AhAraka ke jaisA kadAcit carama aura kadAcit avarama hotA hai / 'navaraM jassa jaM asthi' jisa jIva ko jo zarIra hotA hai usa jIva ko usa zarIra ke sambandha se hI caramasva acaramasva aura acaramaya jAnanA cAhiye / 'asarIrI jahA no bhava siddhiya no abhavasiddhio' azarIrI no bhavasiddhika no abhavasiddhika ke jaise savatra padoM 154yI zrI 535 varnu 7 yu cha. 'avedao jahA akasAI' bha344 jIvapadamAM ane siddhapadamAM carama nathI paraMtu acarama che. manuSyapadamAM adaka hAyit yama bhane hAyit maya che. masarIrI jAva kammagamarIrI jahA AhArako' sazarI yAvat bhay zazI mA.24 prabhArI mahi yAvaspadathI audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa AzarIre grahaNa thayA che. sarIza, AhAraka pramANe koIvAra carama ane kaIvAra acarama DAya che. 'navara jasma jaM atthi' re ne zarI2 hAya cha, a jIvane tevA zarIranA saMbaMdhathI ja caramapaNuM ane acaramapaNuM samar'. 'amarIrI jahA no bhavasiddhiya no abhavasiddhio' azI nAmapasi. dvika ane ne abhAvasiddhika pramANe badhA padamAM caramanathI paraMtu acamaja zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'paMcahiM pajjatIhi paMcahiM aSajjattIhiM jahA AhAraoM' pazcabhiH paryAptibhiH paryAptaH pazcamiraparyAptibhiraparNapto yathA AhArakaH paJca paryAptyA paryAptaH pazcAparyAptyA'paryApta AhArakavadeva sthAcaramaH syAdacaramaH, 'savattha egata. puhUttega daMDagA bhANiyavvA' sarvatratvapRthaktvena daNDa kA bhaNitavyAH, sarvapade ekasvabahutvAbhyAM paJca paryAptyA paryAptaH pazcAparyAptyA'paryAptaH AhArakavadeva syAccaramaH syAdacarama iti / 'imA lakavaNagAhA' iyaM lakSaNagAthA caramatvAcaramatvayoH saMgrAhikA vartate 'jo jaM' ityAdi 'jo' yaH-jIva nArakAdiH 'jaM bhAvaM' jIvatvanArakatvAdi bhAvam apatitaM prapaktiM vA 'puNo' punaH 'pAvihii' mApsyati lapsyate sa jIvAdi 'teNa' tena bhAvena-tadbhAvApekSayA acarimo hoi' avaramo bhavati, tathA-'jassa' yasya jIvAde 'jeNa bhAveNa' yena bhAvena-jIvAdirUpeNa 'aJcaMta viyogo' atyantaviyogaH-sarvathA viraho bhavati 'so' sa jIvAdiH meM carama nahIM hai kintu acarama hI hI hai 'paMcahiM pajattIhiM paMcahiM apajattIhiM jahA AhArao' AhAraka ke jaisA pAMca paryAptiyoM se paryApta jIva aura pAMca aparyAptiyoM se aparyApta jIva kadAcit carama aura kadAcit acarama hotA hai| 'savvattha egattapuhutteNaM daMDagA bhANiyavyA' sarvatra padoM meM ekavacana aura bahuvacana ko Azrita karake daNDaka kahanA cAhiye / 'imA lakkhaNa gAhA' yaha lakSaNa gAthA caramatva aura acaramatva kI saMgrAhikA hai-'jeAje' ityAdi jo jIva evaM nArakAdi jIvatva evaM nArakAdibhAva ko cAhe vaha apapatita ho yApratita ho punaHprApta karegA vaha jIvAdi usa bhAva kI apekSA se acarama hotA hai| tathA jisa jIvAdikA jisa jIvAdirUpa bhAva se atyanta viyoga-sarvathA cha. 'paMcahiM pajjattIhiM paMcahi apajjattIhi jahA AhArao' pADa.24 pramANe pAMca paryAptiothI paryApta jIva ane pAMca aparyAptithI aparyAptajIva koI. vAra yarama ana / 12 sayaramA DAya che. 'savvattha egattapuhutteNaM daMDagA bhANiyavvA' badhA padomAM ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne daMDaka banAvI levA 'imA lakkhaNagAhA' A RAY AyA ya259 mane bhayaramapAnI sAha cha. 'jo je' yA 2 71 bhane nA26 15NAne bhane nA24 mApane cAhe to te patita na hoya ke patita hoya pharIthI prApta karaze te jIva vigere te bhAvanI apekSAthI acarama hoya che. tathA je javAdinA je jIvAdarUpa bhAvanI apekSAthI atyantaviyoga-sarvathA viraha hoya che. te jIvAdi te bhAvanI apekSAthI carama hoya che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 saMyatAsaMyatatve yogadvAram 609 tena bhAvena-tadbhAvApekSayA 'caramo' caramo bhavatIti // 1 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, 'jAva viharai' yAvadviharati, he bhadanta ! yadevAnupriyeNa kathitaM tatsarva satyameveti kathayitvA gautamo vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharatIti // 2 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagavallabha-masiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadha padhanakagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUSita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAptIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAdayAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake prathamoddezakaH smaaptH||18-1|| virata hotA hai vaha jIvAdi upta bhAva kI apekSA se carama hotA hai| 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti, he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha saba satya hI hai 2 isa prakAra kahakara gautamane prabhu ko vandanA kI, namaskAra kiyA, vandanA namaskAra kara phira ve saMyama aura tapase apanI AtmAko bhAvita karate hue apane sthAna para virAnamAna ho gye|suu0 2 / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke aThArahaveM zatakakA pahalA uddezaka samApta // 18-1 // 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' 3 mApan mA5 hevAnupriye re yuche te badhuM satya ja che. he bhagavAna ApanuM te saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautama svAmIe prabhune vaMdana karI. namaskAra karyA vandanA ane namaskAra karIne pachI teo saMyama ane tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thaI gayA 2 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA aDhAramA zatakano pahele uddezo samAma 18-1 bha0 77 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIla // atha dvitIyodezakaH prArabhyate // pUrva prathamodezakAnte vaimAnikasya tadbhAvena caramAcaramatvamupadarzitam , atha ca vaimAnikavizeSo yo yadbhAvena caramo bhavati tadbhAvasambandhena kArtikazreSThina aramatvamatra dvitIyodeza ke pradarzayiSyate, ityevaM saMbandhenAyAtasyAsyA''ntima sUtram-'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM visAhA nAmaM nayarI hotthA vannao bahuputtie ceie vaNNao sAmIsamosaDhe jAva pjjuvaasi| teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM sake deviMde devarAyA vajapANIpuraMdare evaM jahA solasamasae bitiyauddesae taheva diveNaM jANavimANeNaM Agao navaraM ettha AbhiogA vi atthi jAva battIsavihaM navihaM uvadaMsei uvadaMsittA jAva pddige|bhNte tti bhagavaMgoyame samaNaMbhagavaMmahAvIraM jAva evaMvayAsIjahA taiyasae IsANasta taheva kUDAgAradito taheva putvabhavapucchA jAva abhismnnaagyaa| goyamAi samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI evaM khalu goyamA! teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheva jaMbuddIve dIve bhArahe vAse haMtthiNApure NAmaM nayare hotthA, vannao sahassaMbavaNe ujjANe vannao tattha NaM hasthiNApure nayare kattie NAmaM seTTI parIvasai aDDe jAva aparIbhUe NegamapaDhamAsaNie Nega?sahastassa bahusu kajjesu ya kAraNesu ya koDaMbesu ya evaM jahA rAyappaseNaije citte jAva cakkhUbhUe. NegamaTTasahassasta sayassa ya kuTuMbassa AhevaccaM jAva kAremANe pAlemANe samaNovAsae ahigayajIvAjIve jAva vihri| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 611 teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM muNisuvvae arahA Aigare jahA solasamasae taheva jAva samosaDhe jAva parisA pajjuvAsai / tae gaM se kattie seTrI imIse kahAe laddhaDhe samANe haTtuha0 evaM jahA ekArasamasae sudaMsaNe taheva niggao jAva pajjuvAsai / tae NaM muNisubae arahA kattiyassa seTThissa dhamma kahA jAva parisA pddigyaa| taeNaM se kattie seTTI muNisubvayassa arahao aMtie dhamma soccA nisamma haTTatu0 uTTAe uTTei uTAe udvittA muNisuvvayaM jAva evaM vayAsI, jAva eyameyaM bhaMte! jAva se jaheyaM tubbhe vadaha, navaraM devANuppiyA! negamaTUsahassaM ApucchAmi jelaM puttaM ca kuTuMbe ThAvemi, taeNaM ahaM devANuppiyANaM aMtiyaM padhvayAmi / jahAsuhaM jAva mA paDibaMdhaM kareha ||suu0 1 // chAyA-tasmin kAle tasmin samaye vizAkhA nAma nagarI AsIt varNakA, bahuputrakaM caityaM varNakaH, svAmI samavasato yAvat paryupAste / tasmin kAle, tasmina samaye zakro devendro devarAjo vajrapANiH purandaraH, evaM yathA SoDazazatake dvitIyodezake tathaiva divyena yAnavimAnena AgataH, navaramatra AbhiyogikAH santi yAvad dvAtriMzadvidhaM nATayavidhimupadarzayati upadarzayitvA yAvat patigataH bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvadevam avAdIva, yathA tRtIyazatake IzAnasya tathaiva kUTAgAradRSTAntaH, tathaiva pUrva bhavapRcchA yaavdbhismnvaagtaa| gautama iti zramaNo bhagavAna mahAvIro bhagavantaM gautamam ezmavAdIta evaM khalu gautama ! tasmin kAle tasmin samaye ihaiva jambUdvIpe dvIpe bhArate varSe hastinApuraM nAma nagaramAsIt, varNakaH, sahasrAmravanamudyAnam varNakaH, tatra khalu hastinApure nagare kAttiko nAma zreSThI parivasati, ADhayo yAvadaparibhUtaH, naigamaprathamAsanikaH naigamASTasahasrasya bahuSu kAryeSu ca kAraNeSu ca kuTumbeSu ca evaM yathA rAjapraznIye citro yAvaccakSurbhUtaH, naigamASTa sahasrasya svakasya ca kuTumbasyAdhipatyaM yAvat kurvan pAlayan ca zramaNopAsako'dhigatajIvAjIvo yAvat viharati / tasmin kAle tasmin samaye munisuvrato'rhana AdikaraH yathA SoDazazate zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 bhagavatIsUtre tathaiva yAvat samavamRtaH, yAvan pariSat paryupAste / tataH khalu sa kAttikaH zreSThI asyAH kathAyA labdhArthaH san hRSTa tuSTa0 evaM yathA ekAdazazate sudarzanastathaiva nirgato yAvatparyupAste / tataH khalu munisuvrato'rhat kArtikasya zreSThino dharmakathA yAvat pariSat pratigatA / tataH khalu sa kArtikaH zreSThI munisuvratasya arhato'ntike dharma zrutvA nizamya hRSTa tuSTa0 utthayA uttiSThati, utthayA utthAya munisuvrataM yAvadevamavAdIt yAvadevametad bhadanta ! yAvattat yathedaM yUyaM vadatha navaraM devAnu priyAH ! naigamASTasahasramApRcchAmi jyeSThaputraM ca kuTumbe sthApayAmi, tataH khalu ahaM devAnupriyANAmanti ke pravajAmi yathAsukhaM yAvad mA prativandhaM kuru // 60 1 // TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAle tasmin samaye 'visAhA nAma nayarI hotthA' vizAkhA nAmnI nagarI AsIt 'vanno' varNakaH-campA nagavid vizAkhA nagaryA varNanaM karttavyam / 'bahuputtie ceie' bahuputrika caityambahuputrikanAmakamudyAnamAsIdityarthaH vannao' varNakaH-pUrNa madrodyAnavadeva dvitIya uddezaka kA prAraMbha 18 ve zataka ke prathamoddeza ke anta meM vaimAnika deva ke tadbhAva kI apekSA lekara caramatA aura acaramatA prakaTa kI gaI hai| aba isa vitIya uddezaka meM vaimAnika vizeSa jisa bhAva se carama hotA hai usI tadbhAva sambandha ko lekara kArtika zreSThI kA caramatva dikhAyA jAtA hai| TIkArtha-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'bisAhA nAma nayarI hotyA' vizAkhA nAmakI nagarIthI 'vannao' aupapAtika sUtra meM varNita campAnagarI ke jaisA isa nagarI kA varNana jAnanA cAhiye / 'bahuputtie cehae' bahuputrika nAmakA isameM udyAna thaa| 'dhannao' pUrNabhadra udyAna ke jaisA isakA bhI varNana karanA bIjA udezAno prAraMbha- aDhAramAM zatakanA pahelAM uddezAnA aMtamAM vaimAnika devanI tadubhAvanI apekSAthI caramatA ane acaramatA prakaTa karavAmAM AvI che. have A bIjA udezAmAM je vaimAnika vizeSa je bhAvathI carama thAya che te ja bhAvanA saMbaMdhane laIne kArtika zeThanuM caramapaNuM batAvavAmAM Ave che. tha-'veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tANe mane te samaye 'visAhA nAmaM nayarI hotthA' vi nAmanI nagarI tI. 'vannao' mau55ti5 sUtramA vesa pAnagarI pramANe 2mA nArInuM na samA. bahuputtie' mA mAtra nAma jAna tu 'vannao' pUbhadra dhAna prabhArI mAnu' 55 na sama. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArttikazreSThinazcaramatva nirUpaNam 613 asyApi varNanaM kartavyam 'sAmI samosaDhe' svAmI - mahAvIrasvAmI samavasRtaH, 'jAva pajjuvAsaI' yAvat paryupAste atra yAvatpadena paripannirgatA 'bhagavato dharma kathA jAtA, dharmakathAM zrutvA pariSat pratigatA gautamo bhagavantaM paryupAste / 'tenaM kANaM teNaM samaraNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'sakke devide devarAyA vajjapANI puraMdare zakro devendro devarAjo vajrapANiH purandaraH, ' evaM jahA solasamasa bitiya uddesae' evaM yathA SoDazazate dvitIyodeza ke 'taheva' tathaiva - SoDazazatakIyadvitIyodezavarNitavaktavyatAvadeva ' divveNaM jAgavimANeNaM Agao ' divyena yAnavimAnena AgataH, sarvadvaryA yuktaH, SoDazazatakIya dvitIyodeze yathA zakrasya svarUpaM nirUpitaM yadvA AgamanakAraNaM nirUpitam AgamanaprakArazca pradacAhiye | 'sAmI samosa Dhe' mahAvIra svAmI yahAM padhAre 'jAva pajjuvAsaha ' yAvat paryupAsanA kI - yahAM yAvat zabda se 'pariSat nikalI bhagavAn dharmakathA kahI, dharmakathA ko sunakara baha pariSad gaI, gautama prabhu kI paryupAsanA kara rahe the 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usI kAla aura usI samaya meM 'sake devide devarAyA vajjapANI puraMdare' devendra, devarAja, vajrapANi, puraMdara aise zakra evaM jahA solasamasae vitiya uddesae' jaisA ki 16 veM zataka ke dvitIya udezaka meM kahA gayA hai, usI vaktavyatA ke anusAra 'divveNaM jANavimANeNaM' divyayAna vimAna para baiThakara 'Agao' sarvaddhi se yukta hue Aye, yahA~ solahaveM zataka ke dvitIya uddezaka meM jaisI zakra svarUpa kI vaktavyatA kahI gaI hai, athavA usake Agamana kA kAraNa kahA gayA hai, aura Agamana kA prakAra prakaTa kiyA gayA hai ' 'sAmI samosaDhe' mahAvIra svAmI te udyAnamAM padhAryA 'Aba pajjuvAsaha' pariSaha temane baMdhana karavA AvI prabhue teone dhama dezanA saMbhaLAvI dhama dezanA sAMbhaLIne prabhune vaMdanA namaskAra karIne pariSadU potapAtA sthaLe pAchI gaI te pachI gautamasvAmI prabhunI pazu`pAsanA kuratA hutA te samaye 'veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' te aba bhane te samaye 'sake devide devarAyA vajjapANI puradare' devendra devatA indra devarAna vannayAyI 242 me| za "evaM jahA solasamasae bitiya uddesae' soNamAM zatanA jInna udezAmAM ne prabhA che, te thana pramANe 'divveNaM jANavimANeNaM dvivya yAna vimAnapa2 mesIne 'Agao' sarva' aAranI RddhivANI thardha ne Ance. seALamAM zatakanA khIjA uddezAmAM je pramANe zakranA svarUpanuM varNana karyu" che, athavA AgamananuM kAraNu pragaTa karyu che, zakranA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ziMtastenaiva rUpeNa ihApi sarva jJAtavyam, jambUdvIpasthitaM bhagavantam avadhijJAnena pazyati, dRSTvA samAgataH / kevalaM tatrAbhiyogikAnAM zakreNa sahAgamanaM bhagavatpA ghe na kathitam ihatu darthate etadvailakSaNyaM pUrvApekSayA, etadevAha-'navaraM estha AmiyogiyA vi asthi navaram atrAbhiyogikA api santi zakreNa sArddham Ami yogikAH samAgatA ityarthaH, 'jAva battIsavihaM naTTavihiM ubadaMseI' yAvad dvAtriMzadvidhaM nATayavidhimupadarzayati 'uvadaMsettA jAva paDigae' upadaya nATayaprakAra pradarya yAvatpatigataH, zakro devendro gatavAn tatpazcAt 'bhaMte tti bhagavaM goyame' bhadanta iti bhagavAna gautamaH-he bhadanta ! ityevaM rUpeNa bhagavantaM saMbodhya gautamaH 'samaNaM bhagavauM mahAvIraM jAva evaM vayAsI' zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvadevam avAdIt, atra yAvatpadena vandate namasyati vanditvA namasyiyA ityAdInAM saMgraho usI rUpa se saba kahanA cAhiye, zakrane apane avadhijJAna dvArA jambUdvIpasthita bhagavAn ko jaba dekhA to dekhakara vaha usa samaya AyA SADazaka zataka ke dvitIya uddezaka meM zakra ke sAtha AbhiyogikadevoM kA Agamana bhagavAn ke pAsa meM nahIM kahA gayA hai parantu yahAM vaha kahA gayA hai yahI bAta 'navaraM atya AbhijogiyAvi asthi isa pATha dvArA pradarzita kI gaI hai / 'jAva battIsaivihaM gaTTavihiM uvadaMseI' yahAM Akara usane yAvat 32 prakAra kI nATayavidhi dikhalAI 'uvadaMsettA jAva paDigae' nATayamakAra dikhAkara pIche calA gayA, isake bAda bhaMte tti bhagavaM goyame' he bhadanta ! aisA kahakara gautamane 'samaNaM bhaga, mahAghoraM jAva evaM vayAsI' zramaNa bhagavAna mahAvIra se yAvat isa prakAra se kahA-pUchA, yahAM yAvatpada se 'vaMdA, namaMsaha, vaMdittA' ityAdi padoM che, ane Agamanane prakAra batAvela che. e ja pramANe te saghaLuM kathana ahiM paNa samajavuM ke potAnA avadhijJAna dvArA jambudvIpamAM sudharma sabhAmAM birAjamAna prabhune jyAre jayA, tyAre joIne te ja samaye zake tyAM AvyuM. soLamAM zatakanA bIjA udezAmAM zakanI sAthe tenA Abhigika devanuM Agamana bhagavAna pAse kahyuM nathI. paraMtu ahiyAM te kahyuM che e ja vAta 'navaraM astha AbhijogiyA vi atthi' mA 54thI pragaTa 428 cha. 'jAva battI savihaM navihiM ubadasei' mahimAvAna to satrIsa prArI nATayatithi nAva 'uvadaMsettA jAva paDigae' nATayavidhi satAvIna te 7 paach| yo ta pachI 'bhaMtetti bhagavaM goyame bhagavAna se prabhArI samAdhana rIne gautama svAbhIme 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva evaM vayAsI" zrama navAn mahAvIra svAmIna yAvat // pramANe pUchayuH galiyAM yAvat56thI "vandate, namasyati, vandivA, namasyitvA" atyAhi phe| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandikA TIkA za018 u02 su01 kArtikazreSTinazcaramatvanirUpaNam 615 bhavati 'jahA taiyasae IsANassa taheca kUDAgAradiluto' yathA tRtIyazatake IzAnasya tathaiva kUTAradRSTAntaH, 'taheba puvvabhavapucchA' tathaiva pUrvabhavapRcchA, yathA tRtIyazatake IzAnaviSaye nATyadarzane kUTAkAradRSTAnto carNita stathaiva ihApi kUTAkArazAlAdRSTAnto vaktavyaH, yathaiva gautama IzAnasya pUrvabhavaviSayakaM praznaM kRtavAn tathaiva ihApi prazno jJAtavyaH kiyatparyantaM tRtIyazatakIyapakaraNamiha vaktavyaM tatrAha 'jAva' ityAdi 'jAtra abhisamannAgayA' yAvadabhisamanvAgatApUrva bhavArjitapuNyodayAt prAptA atra yAvatpadena sA divyA devarddhiH divyA devadhutiH prAptA ityAdInAM saMgrahaH, bhagavAnAha-'goyamA i' gautama iti he gautama ! ityevaM rUpeNa saMbodhya 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIraH 'bhagavaM goyamaM evaM vayAsI' bhagavantaM gautamam evamavAdIt, "evaM khalu goyamA !' evaM kA grahaNa kiyA gayA hai| 'jahA tayasae IsAgassa taheva kUDAgAradiTThano' jaisA tRtIyazataka meM IzAna ke viSaya meM nATyadarzana meM kUTAkArazAlA kA dRSTAnta varNita huA hai, usI prakAra se vaha dRSTAnta yahAM para bhI karanA cAhiye / 'taheva putvabhavapucchA' tathA jaisA IzAna ke pUrvabhava kA prazna vahAM gautama ne kiyA hai, usI prakAra se vahI prazna yahAM para bhI kahanA caahiye| yaha tRtIya zatakIya prakaraNa yahAM 'jAva abhisamannAgayA' yAvat pUrvabhava meM arjita puNya ke udaya se prApti huI hai-isa pATha taka kA grahaNa karanA caahiye| yahAM yAvatpada se 'sA divvA devidhi, divyA, deva jjuI, laddhA pattA' ityAdi padoM kA grahaNa kiyA gayA hai / 'goyamAI' he gautama ! isarUpase saMbodhita karake 'samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM a yayA cha. "jahA taiyasae IsANasa taheva kUDAgAradiTuMto" alon zatakamAM IzAnendranA viSayamAM nATyavidhinA darzana prakaraNamAM kuTAkAra zALAnuM dRSTAMta batAvela che. te ja pramANe te daSTAMta ahiyAM paNa samajavuM. tema ja tyAM gautama svAmIe IzAnendranA pUrvabhava saMbaMdhI prazna karela che, teja pramANe tevI ja rItane prazna ahi paNa zakane uddezIne karI le. A sadhaNe alon uns viSaya mahiyAM "jAva abhisamannAgayA" yAvat pU. bhapAta puNyanA udayathI prApta thayela che.-A pATha sudhI grahaNa azva.. maDiyA ya:54thI "sA divvA deviDhi divvA devajjuI, laddhA pattA" vigere paho aDa 42rAyA che. 'goyamA!' 3 gautama ! yA pramANe samAdhAna 4rI "samaNe bhagavaM mahAvIre bhagavaM goyamaM evaM vayAsI" zramaNa bhagavAn zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre khalu he gautama ! 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye, 'iheva jaMbuddIve dIve' ihaiva jambU dvIpe dvIpe 'bhArahe vAse' bhArate varSe 'hasthiNApure nAma nayare hotthA' hastinApuranAmaka nagaramAsIda, 'vaNNao' varNakA-campAnagarI vat hastinApurasyApi varNanaM kartavyam 'sahassaMbavaNe ujjANe' sahasrAnAnametannAmakamudyAnamAsIta-'vanno' varNakaH-pUrNabhadracaityavad asyApi varNanaM kartavyam / tattha NaM hathiNApure nayare' tatra khalu hastinApure nagare 'kattie nAmaM seTThI parivasaI' kArtiko nAma zreSThI parivasati, 'aDDe' ADhayaH 'jAva aparibhUe' yAradaparibhUtaH, yAvatpadena bahudhanavAnyagogavelakAdi yukto bahujanena ceti sAhaH 'NegamapaDhamAsaNie' naigamapathamAsanikaH, nagamA:-vaNijakA steSu madhye goyama evaM vayAsI' zramaNa bhagavAn mahAvIrane gautama se aisA kahA'evaM skhalu goyamA! teNeM kAleNaM teNaM samayeNa iheva jaMtuddIve dIve bhArahe vAse hasthinApure nAmaM nayare hotthA' he gautama ! usa kAla aura usa samayameM isI jambUdvIpa nAmake dvIpameM bhAratavarSa meM hastinApura nAma kA nagara thA 'vaNgo ' isakA varNana campAnagarI ke varNana ke jaisA jAnanA caahiye| 'sahastaMbavaNe ujANe usameM sahasrAmravana isa nAmakA udyAna thaa| 'vannao' pUrNabhadra caitya ke jaisA isa kA bhI varNana kara lenA cAhiye-'tastha NaM hathiNApure nayare' usa hastinApuranagarameM 'kattie nAmaM seTThI parivasaI' kArtikanAma kA seTha rahatA thaa| 'aDDe jAva aparibhUe' yaha bahuta dhanaghAlA thA yAvat aparibhUta kisIse parAjaya pAnevAlA nahIM thaa| yAvatpada se bahudhanadhAnya gogavelakAdiyuktaH bahujanena' ina padoM kA saMgraha huA hai| 'NegamapaDhamAsaNie' mahAvIra svAmI ne gautama svAbhAna 2mA prabhAye yu-"teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM iheva jaMbuzIve dIve bhArahe vAse hatthinApure nAmaM nayare hotthA' se sanete samaye te ja khUlIpa nAmanA madhyadvIpamAM bharata kSetramAM hastinApura nAmanuM nagara tu. "vaNNao" tanuM na 2 pAnagarInA pramANe sabhA. 'sahassaMbavaNe ujjANe" tamA sAmravana se nAmarnu udhAna tu . "vaNNo " pUrabhadra caityanA bhA34 tenu na samag. "tattha NaM hathiNApure nayare" te stinApura nAmA 'kattie nAma seTThI parIvasai" ti nAma se 27 tA. "aDDhe jAva aparIbhUe" te gho| 04 dhanavAna hatA. yAvat aparIbhUta-4thA 54ya na pAme te hatA. ahiyAM yAvat padathI bahu dhana, dhAnya, gAya, galaka vizthI yu hato. "bahujanena" l pAnA saMDa thayo che. "Negama zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 617 prathamAsanikaH, prathamaM mukhyam Asana-sthAnaM yasya sa madhyamAsanaH sa eva prathamA sanikaH sarveSAM madhye poSakatvAt zreSThaH uktazca 'jiNadhammabhAvieNaM na kevalaM dhammo dhaNAAvi / Negama aTThahiyasahasso, jeNa kao appaNo sariso' // 1 // chAyA-jinadharmabhAvitena, na kevalaM dharmato dhanato'pi / nagamASTAdhikasahasro, yena kRta AtmanaH sadRzaH // 1 / 'Negamahaptahassassa' naigamASTasahasrasya aSTAdhikasahasravaNijAm 'bahusu kajjesuya kAraNesuya' bahuSu-anekapakArakeSu kAryeSu tadahakAryatanmarmazravaNatadrakSaNa tat naigama zabda kA artha vargikajana hai / vaNijanoM ke madhyameM ise prathama sthAna prApta thA isIliye ise prathamAsanika kahA gayA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha una sabakA poSaka jaisA thaa| kahA bhI hai| 'jiNa dhammabhAvieNaM' ityAdi, jinadharma se vAsita AtmA kevala dharma se dUsaroM ko sahAyaka hone se zreSTha nahIM mAnA jAtA hai| kintu jo apane dravya se bhI apane 1008 sAdharmika bandhuoM ko sahAyatA pahu~. cAtA hai-unhe apane jaisA banA letA hai vaha zreSTha mAnA jAtA hai| isI kAraNa yaha 'Negamahasahassasma' 1008 vaNikajanoM ko unake 'bahusu kajjesu ya kAraNe su ya' aneka prakAra ke gArhasthika kRtyoM meM usakI dharmArAdhanA meM, dharma ke saMrakSaNa karanerUpa kAryoM meM, evaM unake nija sambandhI Adi janoM ke sanmAna Adi karane ke kAryoM meM samaya 2 paDhamAsaNie" nAma / ma 11 - thAya che. palanAmA tene mukhya sthAna prApta thayuM hatuM. tethI tene prathamAsanika kahyA che. kahevAnuM tAtparya e che ke te kArtika zeTha A badhAne poSaNa karanAra hato. adhu. 56 cha , "jigadhammabhAvieNaM ityAdi" niyamAthI pAsita mAtmA hate parama dharmAtmA hato eTale ke kevaLa dharmathI bIjAne sahAyaka thavAthI zreSTha mAnavAmAM AvatuM nathI. paraMtu je pitAnA dhanathI paNa eka hajAra ATha pitAnA sAdharmika baMdhuone sahAyatA kare che. arthAt teone pitAnA jevA zreSTha banAvI le che. tene zreSTha mAnavAmAM Ave che. teja 4||25thaa "Negamasahassassa" to me 12 mA pasinAne pAtAnA "bahusu kajjesu ya kAraNesu ya" bhane 12nA gha25 samadhI ityAmA tanI dharmArAdhanamAM susaMrakSaNa karavA vALA kAryamAM temaja pitAnA aMgata saMbaMdhI vigere janomAM sanmAna karavA ISTa rUpa kAryomAM gumAratA munIma tarIke rAkhyA hatA. dareka samaye kAtika zeTha teone sahAyaka thatuM hatuM. temaja teone bha0 78 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre svajanasanmAnAdikRtyeSu iSTArthAnAM hetuSu kRSipazupoSaNavANijyAdiSu ca 'koDaMbesuya' kuTumbeSu ca svaparasvajanavargeSu viSayabhUteSu, 'evaM jahA rAyappaseNaijje' evaM yathA rAjapraznIye, 'citte' citrA, yathA rAjanIya pUtra citrasArathe varNanaM kRtaM tenaiva rUpeNa ihApi sarva varNanIyam, kiyatparyantamityAha-'jAva ca khubhUe' yAvaccakSurbhUta ityAdi, anenedaM mucitaM bhavati, 'maMtesuya gujjesmaya rahassemuya niccha emuya vaSahAresu ya ApucchaNijje paDipucchaNijje sayassa vi kuTuMbassa para sahAyaka hotA rahatA thaa| tathA unheM iSTa artha kI prApti kaise ho yaha bAta ke kAraNoM kI tarpha vaha sadA tatpara rahatA thA-jaise kRSi karAne meM unheM madada pahuMcAnA, pazupoSaNa meM sahAyatA pahuMcAnA, vyApAra meM sahAyatA pahuMcAnA Adi 2 / itanA hI yaha nahIM karatA thA kintu'koDaMbesu ya' svajana aura parajana ke jo kuTumba ke loga hote the unheM bhI yaha pratyeka kAryo meM usI prakAra se sahAyatA dene meM pIche nahIM haTatA thaa| yaha kArtikaseTha rAjapraznIya sUtra meM varNita citra sArathi ke jaisA apanI pratyeka pravRtti meM saceSTa banA rahatA thaa| yahI bAta 'evaM jahA rAyappaseNaijje citte jAva' isa sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai| arthAt rAjapraznIya sUtra meM citrasArathi kA jaisA varNana kiyA gayA hai vesA hI isake sambandha meM bhI varNana jAnanA cAhiye / vahAM kA varNana 'cakkhunbhUe' isa pada taka yahAM grahaNa kiyA gayA hai / isase yaha sUcita hotA hai-'maMtesu ya gujjhepnu ya rahassesu ya niccha esu ya ISTa arthanI prApti kevI rIte thAya tenA kAraNe nI tarapha te sadA tatpara rahetA hatA. jemake khetI karavAmAM teone madada pahoMcADavI. pazu pAlanamAM sahAyatA pahoMcADavI. vyApAramAM madada karavI vi. vi. te eTaluM ja karate na to paratu "koDubesu ya" 214mane 52045 samadhI se| kuTuMbIo hatA teone paNa te dareka kAryomAM teja rIte sahAyatA ApavAmAM pAchA paDatuM na hatuM. A kAtika zeTha-rAjaprazrIya sUtramAM varNavela citra sArathI pramANe pitAnI dareka pravRttimAM sAvacata rahete hate. se pAta "evaM jahA rAyapaseNaijje" me sUtrAMzathI matAvara cha. arthAt 2Aja praznIya sUtramAM citra sArathInuM varNana jevI rIte karavAmAM AvyuM che, teja pramANenuM varNana kArtika zeThane saMbaMdhamAM paNa samajavuM tyAMnuM A 1 "cakkhubhUe" netra35 te! mA 54 sudhI mAhiyAM aDa 42vAmA mA0yu che. tathA ko pAta sUcita thAya che 4-maMtesu ya gujjhesu ya rahassesu ya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 619 meDho pamANaM AhAro AlaMbaNaM cakkhUmeDhIbhUe pamANabhUe AhArabhUe AlaMbaNabhUe cakkhUbhUe samakajjavaDAvara yAvi hotthA' iti, mantreSu ca dezahitacintArtha rAjyAdihitacintArtha caikAntavicAro mantraH, teSu ca, guhyeSu ca-parastrIgamanAdi rUpa nikRSTagRhacchidrapratIkAracintanArtham ekAntavicAro guhyam teSu ca / rahasyeSu-bhrUNahatyAdi rUpa nikRSTatamagRhacchidrapratIkAracintArthamekAntavicAro rahasyaM teSu ca, vyavahAreSu bAndhavAdi samAcaritalokavirUddhAdi kriyA mAya. zcittAdi viSayarUpeSu nizcayeSu- pUrNanirNayeSu ca, ApRcchanIyaH-praSTavyaH, prati pRcchanIya:-cAra vAraM praSTavyaH, kimiti yato'sau 'medhI' iti khalapUmadhyavartinI sthUNA yatra gopaMktirdhAnyaM gAyati-mardayati tadvad yamAlambya sakalanaigamamaNDalaM vavahAresu ya, ApucchaNijje paDipucchaNijje sayasa vi kuDuvassa meDhIpamANaM, AhAro, AlaMvaNaM cakkhumeDhIbhUe pamANabhUe, AlaMSaNabhUe cakkhubhUe, savvakajja vaDAdhae yAvi hotthA' ki yaha kArtikaseTha maMtroMmeM-dezahita ke liye yA rAjyAdihita ke liye kiye nizcita vicAroM meM-guhyoM meM-parastrigamanAdirUpa nikRSTa gRhachidroM ko pratIkAra karane ke liye kiye gaye nizcita vicAroM meM, rahasyoM meM bhrUNahatyAdirUpa nikRSTatama gRhacchidroM ko dUra karane ke liye kiye gaye nizcita vicAroM meM, vyavahAra meM-bAndhavAdijanoM kI unake dvArA samAcarita loka viruddha kriyAoM kI prAyazcittAdirUpa zuddhi meM, aura nizcayoM meM pUrNa nirNayoM meM pUchA jAtA thaa| kyoMki yaha unameM medhI thaa| khalihAna ke bIca meM eka khambhA jo gADhA jAtA hai usakA nAma medhI hai jaise isa meghI meM nicchaesu ya vavahAresu ya ApucchaNijje paDipucchaNijje sahasse vi kuTuMbassa meDhIpamANa, AhAro, AlaMbaNaM cakkhUmeDhIbhUe, pamaHNabhUe, AlaMkaNabhUe, cakkhUbhUe, savvakajjabaDhAvae yAvihotthA" mA ti mAmA-heza bhane royanA hita mATe karelA nizcita vicAromAM guhyomAM-parastrI gamana vigere halakA prakAranA gRhachidronA nivAraNa karavA mATe karelA nizcita vicAromAM "raha mAM-ba laDatyA vigere rUpa atyaMta halakA prakAranA gRhachidrone dUra karavA mATe karelA nizcita vicAromAM, vyavahAramAM eTale ke bAMdhava (bhAI) vigerenI teo dvArA AcarelA leka virUddha kriyAonA prAyazcitta vigere zuddhimAM ane nizcayemAM pUrNa nirNayomAM pUchAte hate kemake te temAM medhI hate. khaLAmAM eka thAMbhale kheDavAmAM Ave che tenuM nAma medhI che. A medhImAM anAja masaLavA mATe baLade baMdhAya che, baLade te mevInI sahAyatAthI anAja zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 bhagavatIsUtre karaNIyArthAn dhAnyamiva vivecayati sa medhI, tathA pramANe pratyakSAdi vad yaH tad dRSTArthAnAmavyabhicAritvena tathaiva pravRttinimittagocaratvAt sa pramANam tathA AdhAraAdheyasyeva sarvakAryeSu lokAnAmupakAritvAt, tathA Alambanam-rajvAdi tadvad ApadgAdi nistArakatvAd Alambanam, tathA ckssulocnN tadvallokasya vividhakAryeSu pravRttinivRttiviSayapradarzakatvAt cakSuH cakSuriva ckssuH| evameva medhita Arabhya cakSuH paryantazabdeSu bhUtazabdasaMyogena upamArthoM vijJeyaH tatra medhi bhUtaH medhisadRzaH, ityAdi sarvatra jJAtavyam, etAvanmAtro'pi na kintu teSAM sarva anAja kI dAMya karane ke liye-use mardita karane ke liye baila bAMdhe jAte haiN| usake sahAre se usa anAja kA mardana karate haiM / isI prakAra se isa kArtikaseTha kA sahArA lekara ke sakala naigama maNDala dhAnya kI taraha sakala kartavyArtha kI vivecanA kiyA karatA thA / tathA yaha kArtika seTha pratyakSAdipramANa ke jaisA pramANa thaa| kyoMki usake dvArA vicArita huA artha ThIka unheM vaisA hI hotA thA / tathA saSakAmoM meM logoM kA yaha upakArI thA-isaliye unake liye yaha AdhAra thA jaise Adheya / (padArtha) ke liye apanA AdhAra upakArI hotA hai| ApattirUpakhar3e meM phase hue janoM ko yaha rajjvAdi (rassI) ke jaisA Alambana thA-kyoMki unheM yaha ApattirUpagarta meM par3ate hue ko rassI samAna AdhAra rUpa thaa| tayA jisa prakAra locana bAhya padArthoM ko dikhAnA haiM-usI prakAra se yaha bhI pravRtti aura nivRtti ke viSayabhUta padArthoM ko unhe samajhAyA karatA thA, ataH yaha unako AMkha ke jaisA AMkha thA, medhI se lekara cakSuparyanta zabdoM meM bhUta zabda masaLe che, te ja pramANe A kArtika zeThanI sahAyatA laIne tenuM samasta TuMba maMDala khaLAnA dhAnya pramANe badhA kartavyanuM vivecana karyA karatA hatA. temaja A kAtika zeTha pratyakSa vigere pramANanI mAphaka pramANarUpa hatuM. kemake teNe vicArela artha barobara tejape thatuM. tathA badhA kAryomAM lekone upakArI hate-tethI teone te AdhAra ho jevI rIte Adheya (padArtha) ne adhAra upakArI hoya che. ApattirUpa khADAmAM paDavAvALA manuSyane derInI mAphaka AlambanarUpa hatuM. kemake tene te ApattIrUpa khADAmAMthI paDavA dete na hatuM. jema AMkhe bahArane padArtha batAve che. te ja pramANe te paNa pravRtti ane nivRttinA viSayarUpa padAthe teone samajAvate hato. tethI teone AMkhanI mAphaka AMkharUpa hato. medhIthI AraMbhIne cakSu sudhInA zabdomAM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 su01 kArtikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 621 kArya vardhApako'pi AsIt iti rAjapraznIyaprakaraNamatra vijJeyam / 'NegamaTTha sahassassa sayassaya kuTuMbassa' naigamASTasahasrasya svakasya ca kuTumbasya 'AhebaccaM' Adhipatyam 'nAva kAremANe pAlebhANe' yAvatkArayan pAlayan aSTAdhikasahasravaNinAM svakIyakuTumbasya ca AdhipatyaM kArayan pAlayaMca, atra yAvatpadena-porevacaM sAmittaM mahattaM mahattaragattaM ANAIsaraseNAvaccaM' grAhyam tatra paurovRttyaM-puro vartitvam agreparasvamityarthaH svAmitva-prabhutvamityarthaH, mahatva mahattarakatvam- anyavaNijApekSayA zreSThatvam AjJezvarasenApatyam AjJezvaraH-AjJA pradhAno yaH senApatiH tasya bhAvaH karma vA AjJezvarasenApatyam kArayan pAlayan saH 'samaNovAsae' zramaNopAsakaH zrAvakaH, kIdRzaH sa ityAha-'ahigayajIvAjIve' adhigatajIvA. jIvaH, 'jAva viharaI' yAvadviharati sa kArtikazreSThIti, atra yAvatpadena upakA saMyoga karane se kArtika seThabhUta thA-meDhI jaisA thA ityAdi artha bhI sAdhita kara lenA cAhiye yaha kArtikaseTha itanA hI nahIM thA kintu sarvakArya vardhApaka bhI thaa| isa prakAra kA yaha rAjapraznIya sUtra kA prakaraNa yahAM jAnanA caahiye| 'NegamaTTha sahassasta sayassaya kuTuMbassa' yaha kArtika seTha 1008 baNijanoM kA aura apane kuTumba kA 'AhevaccaM' adhipatya 'jAva kAremANe pAlemANe' yAvatkaravAtA huA evaM usakA poSaNa karatA huaa| 'samaNovAsae' zramaNajanoM kI upAsanA karane meM dattacitta banA rahatA thA / isa prakAra sacce rUpa meM zrAvakapadako suzobhita karatA thaa| yahAM yAvatpada se 'pore vaccaM sArathitta mahatta, mahattaragattaM ANA. Isara seNAvacca' ina padoM kA saMgraha huA hai| 'ahigaya jIvAjIve jAva viharaI' yaha jIva aura ajIva tattva svarUpa kA jJAtA thaa| yahAM para bhI bhUta zabda joDavAthI kArtikazeTha mIbhUta hate. methI je hatA vagere artha samajI le. A kAtikazeTha sarvakArya vardhApaka athar pArakaranAra paNa hato mA rIte zanIya sUtrabhAnu mA 542 gAyAM samApuNegamaTTasahassassa sayassaya kuDubassa' ma ti:18 me 612 mA pazinAnusane cAtAnA Tumanu 'AhevaccaM' mavipatiyA 'jAva kAremANe pAlemANe' 42te hai| yAvata tamanu pAlana poSaNa ra "samaNovAsae' zrabhAganAnI pA. sanA karavAmAM tatpara rahete hA. A rIte te zrAvakapaNAne sArI rIte dIpA vatI. mI yApahathI 'porevacca sAmittaM mahattaM mahattaragaM ANAIsara seNAvaccaM' A padane saMgraha thaye che. arthAt punuiM adhipatipaNuM svAmIpaNuM mahAna pAzu matibhaDAnpA bhane senApatipayana nimAqal. 'ahigayajIvAjIve jAva viharaI' ti:28 OM mana mana tatvanA 2135ne tnnaavaanne| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 622 bhagavatIsUtre labdhapuNyApa ityArabhya asthimajjApremAnurAgaraktaH yathApratigRhItaH tapaH karmamirAtmAnaM bhAvayan iti saMgrAhyam etAdRzaH san viharatIti, asya vyAkhyA dvitIya zatake pazcamoddezake tuGgikAnagarIzrAvakavarNane drssttvyaa| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'muNisubbae arahA Adigare' muni suvrato'rhan Adikara:-munisuvrata nAmako'In AdikarA-svazAsanApekSayA Adikaro dharmasya, 'jahA solasamaptae taheva jAva samosaDhe' yathA SoDazazate tathaiva yAvat samavasRtaH SoDazazatake pazcamoddezakasya prakaraNamatra vijJeyam / tatrApi 'jAva' zabdenAtidezaH kRtaH, tena idaM prakaraNaM sarvamatraiva prathamazatakaprathamoddezakasya pazcamasUtre TIkAyAM mahAvIravarNane vilokanIyam / etAvAneva vizeSo yattatra rAjayAvatpada se 'upalabdhapuNyapApaH, se lekara 'asthimajjApremAnurAgaraktaH, yathApratigRhItaH tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAvayan' yahA~ taka kA pATha gRhIta huA hai| isa pATha kI vyAkhyA dvitIyazataka ke pazcama uddezaka meM tuMgikA. nagarI ke zrAvakoM ke varNana meM kI gaI hai so vahAM dekha lenA caahiye| 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla aura usa samaya meM 'muNi. suvvae arahA Adigare' munisuvrata nAmake an jo ki apane zAsana kI apekSA dharma ke AdikartA the / 'jahA solasamasae taheva jAva samo. saDhe' 16 veM zataka ke pazcama uddezaka meM kahe gaye prakaraNa ke anusAra yahAM para aaye| 16 veM zataka meM bhI 'jAva' padakA ullekha kiyA gayA hai| isaliye vahAM para bhI prathamazataka ke prathama uddezaka meM Agata pAMcave sUtra kI TIkA meM varNita mahAvIra kA prakaraNa liyA gayA hai| ataH vahI saSa prakaraNa yahAM para grahaNa kiyA gayA hai-aisA jAnanA cAhiye / yadi usa st mADiyAM 55 yAvata 54thI 'uabdhapuNyapApaH' meM pAyathI 2012 mIne 'asthimajjApremAnurAgaraktaH, yathApratigrahitaiH tapaHkarmabhiH AtmAnaM bhAvayan / ahIM sudhI pATha grahaNa thayela che. A pAThanI vyAkhyA bIjA zatakanA pAMcamAM uddezAmAM taMgikA nagarInA zrAvakanA varNanamAM karela che. te tyAMthI asal. 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' te Ne mana ta samaye 'muNisuvvae arahA Adigare' bhunisuta nAmanA mana ra pAtAnA zAsanamA yamana mAhi ta tA. 'jahA solasamasae taheva jAva samosaDhe' somA zatanA pAMcamA uddezAmAM kahevA prakAra pramANe ahiyAM AvyA. soLamAM zatakamAM paNa "' padane ullekha karela che. tethI tyAM paNa pahelA zatakanA pahelA uddezAmAM Avela pAMcamAM sUtranI TIkAmAM varNavela mahAvIra svAmInA prakaraNane zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 623 gRha nagaraM guNazilakaM caityam tu hastinApura nagaraM sahassAmrabanamudyAnaM vaktavyamiti / atra bhagavAn munisuvrataH samavastaH / 'jAva parisA pajjuvAsa' yAvapariSat paryupAste munisuvratasyA''gamanaM zrutvA nagarAt pariSannirgatA, bhagarataH samIpe parSada AgamanaM dharmakathA zravaNaM pariSana munisuvrataM paryupAste / 'taeNaM se kattie seTThI' tataH khalu sa kArtikaH zreSThI 'imIse kahAe laddhaDhe samANe haTTa tudu0' asyAH kathAyA labdhArthaH san hRSTatuSTa cittAnanditaH prItimanAH paramasaumanasthito harSavaza visarpaddhRdayaH 'evaM jahA ekAramasara sudaMsaNe taheva niggao' prakaraNa meM aura isa munisuvratasvAmI ke kathyamAna prakaraNa meM koI vizeSatA hai to vaha nagara aura udyAna ko lekara hI hai| mahAvIrasvAmI kA Agamana rAjagRhanagara aura guNazilaka udyAna meM kahA gayA hai aura munisuvratasvAmI kA Agamana hastinApura meM sthita sahasrAmravana udyAna meM kahA gayA hai| isaliye yaha saba kathana yahAM para kara lenA cAhiye / 'jAva parisA pajjuvAsaI' yAvat-munisuvrata arhana kA Aga. mana sunakara pariSadA-nagara se bAhara nikalI / usane unheM bandanA kI namaskAra kiyA prabhune use dharmakA upadeza kiyA pariSadAne unakI paryu: pAsanA kI 'taeNa se kattie seTTI' isake bAda vaha kArtikaseTha jatha 'imIse kahAye laTTe samANe haTTatuTTa0' prabhuke AgamanarUpa kathA se paricita ho gayA-taba vaha hRSTatuSTacittAnandita huA / prItimanavAlA hubhA, paramasaumanasthita huA aura harSavazavisarpahRdayavAlA huaa| 'evaM jahA ekArasamasae sudaMsaNe taheva niggao' jaisA 11 ve zataka grahaNa karyuM che. jethI te badhuM ja prakaraNa ahiyAM paNa grahaNa thayela che tema samajavuM je te prakaraNamAM ane A munisuvratanA prakaraNamAM kaMI paNa vizeSapaNuM hoya te te phakta nagara-ane udyAnanI bAbatamAM ja che. mahAvIra prabhunuM Agamana rAjagRhanagara ane guNazilaka udyAnamAM kahela che. ane muni suvratanuM Agamana hastinApuranagara ane sahastrApravana udyAnamAM kahela che. thI tyAM madhu // 4thana DI 52 rI . 'jAva parisA pajjubAsaha' thAvata munisuvrata ahaMtanuM Agamana sAMbhaLIne pariSadA-nagarathI nIkaLI teNe munisuvratane vaMdanA karI namaskAra karyA prabhue tene dhamarane upadeza Ape. pariSahAra mAnI 53 pAsanA 50 "taeNaM se kattie sedrI" pachI ta ti: 28 "imIse kahAe laddhaTe samANe hadvatu?" prabhunA mAgamana 35 4thA jANI tyAre te haNatuSTa ane AnaMdayukta cittavALo thayo, prItiyukta vittavANI thye| atyata saumanasthita thaye. "evaM jAva ekkArasamasae sudaMsaNe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 bhagavatI sUtre evaM yathA ekAdazazate sudarzanastathaiva nirgataH 'jAva pajjunAsa ' yAvatparyupAste, atra yAvatpadena snAnAdikaM kRtvA parihitavastraH svakIyagRhAtma tiniSkrAmati, pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahasrAnadhAnam yatreva munisuvrato'In tatraivazepAgacchati upAgatya paJcAgamapUrvakaM munisutramantaM triH kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trividhayA manovAkkA kiyA paryupAsanayA paryupAste, iti vijJeyam / 'tae muNisunvara arahA ' tataH khalu munisuvrato'rha'na 'kattiyassa sehissa' kArtikAya zreSThine samAgataparSade ca 'dhamma kahA jAtra parisA paDigayA' dharma kathA yAt pariSat pratigatA, aat bhagavAna munisuvrataH kArttikazreSThinaM tathA mahAtimahAlagaM pariSadaM coddizya aari kathitavAn dharmazravaNaM kRtvA ca pariSat pratigateti / 'tae se kattie meM sudarzana ke sambandha meM kathana kiyA gayA hai ThIka usI prakAra se prabhu ko vandanA ke liye nikalA / 'jAva pajjubAsaha' usane yAvat prabhu kI paryupAsanA kI yahAM yAvaspada se 'snAnAdikaM kRtvA parihitavastraH svakIyagRhAt pratiniSkrAmati, pratiniSkramya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahasrAmravanamudyAnaM, traiva munisuvrato'rhan tatraiva upAgacchati, upAgatya paMcAbhigamapUrvaka munisuvratam hastatriH kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trividhayA manovAkyA paryupAsanayA paryupAste' yaha kathana gRhIta huA hai| isa kA artha spaSTa hai / 'tae NaM munisuvyae arahA' isake bAda munisuvrata arhanta ne 'kantiyassa seTThissa' kArtika seTha evaM samAgata vizAla usa pariSadA ke liye 'dhamma kahA jAva parisA paDigayA' dharmopadeza diyA dharmakathA sunakara taheba niggao" agiyAramAM zatambha sudRrzana zeThanA saMyadhamA aDevAbhAM Avela che. teja pramANe te kArtika zeTha paNa munisuvrata prabhune vaMdanA 42vA nIujyeA. "jAba pajjutrAsaha " tethe yAvat prabhunI paryupAsanA 4rI. ahi yAvat pahathI -- "snAnAdikaM kRtvA parihitavastraH svakIyagRhAt pratinikrAmati pratiniSkamya pAdavihAracAreNa hastinApuraM madhyaM madhyena nirgacchati, nirgatya yatraiva sahasrAsravanamudyAnaM yatraiva munisuvrato'rhan tatraiva upAgacchati, upAgatya paMcAbhigamapUrvakaM munisuvrataM hastatri kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM kRtvA trivi ghayA manovAkkAyakyA paryupAsanayA paryupAste" mA sthana aNu thayuM che. mAna artha spaSTa che "tae NaM munisuvAe arahA " te pachI bhunisuvrata bhaI te " kattiyassa seTThissa" arti zeDa te tyAM Avela te pariSahAne " dhamma kahA jAva parikSA paDigayA" dharmadezanA sAthI dharmadezanA sAMlajIne te pachI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kAttikazreSThinazcaramatvanirUpaNam 625 seTTI muNisuvvayassa arahao aMtie dhamma soccA nisamma tataH khalu sa kArtika zreSThI munisuvratasyAI to'ntike dharma zrutvA nizamya-hRdaye avadhArya haha tuha0 uThAe uThe' hRSTatuSTacittAnanditaH prItimanAH paramasaumanasthito harSavaMzavisarpa ddhRdayaH usthayA uttiSThati, 'uhAe uThettA' utthayA utthAya 'muNimubvayaM jAva evaM vayAsI' munisuvrataM yAvadevamavAdIt atra yAvatpadena 'araha tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei karittA baMdai namasai vaMdittA namaMsittA' etadantasya saMgraho bhavati, evaMca-sa kArtikaH zreSThI munisunnatamahantaM triH kRtvaH AdakSiNapradakSiNaM karoti, kRtvA vandate namasyati, inditA namasyitvaivamavAdIt jAva evameyaM bhaMte !' yAvad evametad bhadanta ! atra yAvatpadena 'sadahAmi gaM bhaMte ! niggaMthaM pAzyaNaM, pattiyAmi NaM bhaMte ! niggaMthaM pArayaNaM, abbhuTTemiNa bhaMte ! niggaMthaM yAvat pariSad visarjita ho gii| 'tae Na se kattie seTThI muNisuvvayassa arahao aMtie dhammaM soccA nisamma' isake bAda vaha kArtikaseTha munisuvrata arhana se dharmopadeza sunakara aura use hRdaya meM dhAraNa kara 'hatuTTha0 uTThAe udde|' bahuta ho adhika hRSTatuSTa cittAnandita huaa| aura apane Apa hI gRhIta sthAna se uThA yahAM 'prItimanAH paramasau. manasthito, harSavazavisarpana hRdaya ina padoM ko bhI kaha lenA cAhiye / 'munisuvvayaM jAva evaM vayAsI' uThakara usane munisuvrata arhana kI AdakSiNA pradakSiNA pUrvaka unakI vandanA kI namaskAra kiyA vandanA namaskAra kara phira usane prabhuse isa prakAra kahA-'jAva evameyaM bhaMte sahahAmiNaM bhaMte niggaMthaM pAvayaNaM, pattiyAmiNaM bhaMte! niggaMthaM pAvayaNaM, roemi gaM bhaMte ! niggaMthaM pAvayaNaM anbhuTTemiNaM bhaMte ! niggaMthaM pAyayaNaM' hebhadanta ! kArtika zeTha munisuvrata pAsethI dharmanuM zravaNa karIne yAvat pariSada pitapotAnA sthAna pAchI 45 "tae NaM kacie seTThI muNi suvvayassa arahao aMtie dhamma socA nisamma' bhane tanayamA "haTTatuTTa, uDhAe udvei" te gho| tussttane AnaMda cittavALe tha ane pite ja pitAnI jAte ja te sthAnathI udhyo maDiyA "prItimanAH paramasaumanasyito harSa vazavisarpad hRdayaH' ! paha! paY samA . "muNisuvvayaM jAva evaM vayAsI" tethe hI munisuvrata bhaI-tanI AdakSiNa pradakSiNApUrvaka vandanA karI namaskAra karyA vandanA namaskAra karIne te 57tethe prabhune 20 pramANe yu:--"jAva evameyaM bhaMte ! sahahAmi gaM bhaMte ! nigrothaM pAvayaNaM' pattiyAmi NaM bhaMte ! niggathaM pAvayaNaM, abbhuTemi NaM bhaMte ! bha0 79 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 bhagavatI sUtre pAvayarNa' iti saMgrAhyam / zraddadhe khalu bhain / nairgrandhyaM vacanam pratyemi khala bhadanta ! naigrandhyaM pravacanam roce khalu bhadanta | nairgranthya pravacanam abhyuttiSThAmi khalu madanta ! nairgranthya' mavacanam iticchAyA, kiyatparyantamityAha - jAva se jaheyaM tumbhe vadaha' yAvat tadyathedaM yUyaM vadatha, atra yAvatpadena 'tahameyaM bhaMte ! avitahameyaM bhaMte asaMdiddhameyaM bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte! paDicchiyameyaM bhaMte / icchiyapaDicchiya meyaM bhaMte!' iti saMgrAhyam / tathyametad bhadanta ! avitathyametad bhadanta ! asaMdigdhametad bhadanta / icchitametad bhadanta ! pratIcchitameva bhadanta ! icchita - pratIcchitametadbhadanta ! iticchAyA / 'navaraM devANupiyA' navaraM devAnupriyA ! navaraM - kevalaM vizeSastvayam he devAnumiyAH 'naigamahasadassaM ApucchAmi' naigamASTa sahasramApRcchAmi, 'jeTupucaM ca kuTuMbe ThAvemi' jyeSThaputraM ca kuTumbe sthApayAmi 'tara NaM ahaM devANupiyANaM aMtiyaM pavvayAmi' tataH khalu ahaM devAnupriyANAjaisA Apane kahA hai yAvat vaisA hI yaha nirgrantha pravacana hai| yahAM yAvat 'sahahAmi NaM bhaMte !' se lekara 'abhumi NaM bhaMte / niggaMthaM pAva 6 ' yaha pATha saMgRhIta huA hai / aura yaha pATha 'jAva' se ' jaheyaM tugbhe vadaha' yahAM taka kA liyA gayA hai| yahAM jA yAvatpada AyA hai| usase 'taha meyaM bhaMte ! avinahameyaM bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte ! paDicchiyameyaM bhaMte! icchayapaDicchiyameyaM bhaMte ! ina padoM kA saMgraha huA hai| 'navaraM devApiyA' he devAnupriya ! 'negamadvasahassaM ApucchAmi' maiM 1008 afrojanoM se jAkara pUchatA hUM' aura pUchakara 'jehaputta' ca kuDuMbe ThAvemi' apane jyeSTha putrako apane sthAna para kuTumba ke bharaNa poSaNa karane ke liye sthApita kara detA hU~ / 'tae NaM ahaM devANupiyANa aMtiyaM pavvayAmi' bAda meM vahAM se Akara meM Apa devAnupriya ke pAsa dIkSita * niggaMthaM pAvayaNaM" he bhagavan khAye ? pramANe dhuM yAvat niyatha pravathana te prabhAche, maDiyAM yAvat zahathI ' saddahAmi NaM bhaMte" me vA'yathI bhAralIne "abbhuTThemi NaM bhaMte! nigAthaM pAvayaNa" mA pATha thaDa tha. yAne te pATha " jAva" thI " jaheyaM tubbhe vayaha" ahi sudhI sIdhesa che. maDiyAM yAvatyahamAsa che. tenAthI " tahameyaM bhaMte! avitahameya bhaMte ! icchiyameyaM bhaMte ! paDicchriyameyaM bhaMte !" mA honA sagraDa thayo che. 'NavaraM deSANupiyA" De hevAnu priya ! " negamadUlahassaM ApucchAmi " hu meDa bhanAne chuchu bhane tethatheone pUchIne "jehUM puttaM putrane bhArA sthAne uTumanuM bharaNapoSaNa devANupiyANaM aMtiyaM pavvayAmi" te pachI zrI bhagavatI sUtra : 12 Dalara ra pazi kuTuMbe ThAvemi" zreSTha 12vA bhATe sthAyu chu' "tae NaM ahaM tyAMthI bhAvIne hu Apa hevAnu Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyavandrikA TokA za018 u02 sU02 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 627 mantike pravrajAmi bhagavAnAha-'jahAsura devaannuppiyaa| mA paDibaMdhaM kareha' yathA mukha devAnupriya ! mA pratibandhaM kuru ||suu0 1 / atha kArtikazreSThino dIkSAdivaktavyatAmAha-'tae Na' ityAdi mUlam-"tae NaM se kanie seTTI jAva paDiNikkhamai, paDiNikkhamittA jeNeva hathiNApure nayare jeNeva sae gihe teNeva uvAgacchai uvAgacchittA NegamIsahassaM sahAvei, sadAyittA evaM vayAsI, evaM khalu devANuppiyA ! mae muNisuvvayassa arahao aMtiyaM dhamme nisaMte, se vi ya me dhamma icchie paDicchie abhiruie, tae NaM ahaM devANuppiyA! saMsArabhayuvigge jAva pavvayAmi taM tume gaM devANuppiyA! kiM kareha, kiM vavasaha, kiM bhe hiyaicchie, kiM bhe sAmatthe / tae NaM taM gaM gamaTTasahassaM pi taM kattiyaM seTuiM evaM vayAsI-jai NaM devANuppiyA ! saMsArabhayudhviggA jAva pavvaissaMti, amhaM devANuppiyA! kiM anne AlaMbaNe vA, AhAre vA, paDibaMdhe vA, amhe viNaM devANuppiyA! saMsArabhauviggA bhIyA jammaNamaraNANaM devANuppiehiM saddhiM muNisuvvayassa arahao aMtiyaM muMDA bhavittA AgArAo aNaNAriyaM pvvyaamo| tae NaM se kattie seTTI taM jAnA cAhatA huuN| isa prakAra se kArtika seTha kA kathana sunakara 'jahA suhaM devANuppiyA ! mA paDibaMdhaM kareha' he devAnupriya ! tumhe jaise sukha ho vaisA kro| parantu kalyANa ke mArga meM Ane ke liye vilamba mata kro| aisA mabhune usase kahA // sU0 1 // biyanI pAse dIkSA levA cAhu chuM. A pramANe kArtika zeThanuM kahevuM Ainal "jahAsuI devA guppiyA mA paDibaMdhaM kareha" 3 tuSAnupriya re pramANe tamane sukha lAge te pramANe kare. paraMtu kalyANanA mArgamAM AvavAmAM vilaMba na kare e pramANe prabhue tene kahyuM. meM sU. 1 che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 bhagavatIsUtre negamasahassaM evaM vayAsI-jai NaM devANuppiyA! tubbhe saMsArabhayuvvigA bhIyA jammaNamaraNANaM mae saddhiM muNi suvvaya0 jAva pavvayaha taM gacchaha NaM tubbhe devANuppiyA! saesu gihesu vipulaM asaNaM jAva uvakkhaDAveha mittanAiM jAva purao jeTTaputte kuTuMbe ThAveha, ThAvettA taM mittanAi0 jAva jeTThaputte Apucchaha, ApucchittA, purisasahastavAhiNIo sIyAo durUhaha0 durUhittA mittanAi jAva parijaNeNaM jeTTaputtehiya samaNugammamANamaggA sambaDDIe jAva raveNaM akAlaparihINaM ceva mama aMtiyaM pAubbhavaha tae NaM negamasahassaM vi kattiyassa seTissa eyama viNaeNaM paDisuNeti paDisuNettA jeNeva sAiM sAiM gihAI teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittA viulaM asaNa0 jAva ukkhaDAveMti, ukkhaDAvettA, mittanAi jAva tasseva mittanAi0 jAva purao jeTTaputte ya ApucchaMti, ApucchittA, purisasahassavAhiNIo sIyAo durUhati, durUhittA, mittagAi jAva parijaNehiM jeTTaputtehi ya samaNugamgamANamaggA savviDDIe jAva raveNaM akAlaparihINaM ceva kattiyassa seTrissa aMtiyaM pAubbhavaMti / tae NaM se kasie seTTI viulaM asaNaM4 jahA gaMgadatto jAva mittaNAi jAva parijaNeNaM jeTTaputteNaM NegamaTTasahasseNa ya samaNugammamANamagge savvaDDIe jAva raveNaM hatthiNAgapuraM nayaraM majjhaM majheNaM jahA gaMgadatto jAva AliteNaM bhaMte ! loe palitte NaM bhaMte! loai Alittapalitte NaM bhaMte ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kArttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 629 loe jAva aNugAmiyatAe bhavissai, evAmeva mama vi ege AyA bhaMDe iDDe kaMte pie maNunne maNAme esame nitthArie samANe saMsAravoccheya kare bhavistara, taM icchAmi NaM bhaMte ! gamasaharule saddhiM devANuppiehiM sayameva pavvAviDaM jAva dhammamA ikkhiuM / tae rNa munisuvvae arahA kattiyaM seTThi gama sahasseNaM saddhiM sayameva pavvAvei jAva dhammamAikkhai evaM devANupiyA ! gaMtavvaM, evaM ciTThiyavvaM jAva saMjamiyavvaM, ta pa se kattie seTThi negama sahastreNa saddhiM munisuvvayassa arahaoiyaM eyArUvaM dhammiyaM uvaesaM sammaM paDivajjai tamANAra tahA gacchai jAva saMjamai / tae NaM se kattie seTThI NegamaTTasahasleNaM saddhiM aNagAre jAe, IriyAsabhie jAva guttabaMbhayArI / taNaM se kattie aNagAre muNisuvvayassa arahao tahArUvANaM therAgaM aMtiyaM sAmAiyamAiyAI coisa puvvAI ahijjai, ahijjittA bahUhiM cauttha chaDama jAva appANaM bhAvemANe bahupaDi punnAI dubAlasavAsAI sAmannapariyAgaM pAuNai pAuNisA mAsiyAe saMlehaNAe atANaM jhosei jhosittA sardvi bhattAI aNasaNAe chedei chedittA, AloiyapaDikkatte jAva kAlaM kiccA sohame kappe sohammavaDeMsa vimANe uvavAyasabhAe devasaya NijjaMsi jAva sakadeviMdattAe uvavanne / tae NaM se sakke deviMde devarAyA ahuNovavanne sesaM jahA gaMgadattassa jAva aMtaM kAhii navaraM ThiI do sAgarovamAI sesaM taM caiva / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti ||suu0 2 // // aTurasasae bIo uddeso samatto // zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 bhagavatI sUtre 1 chAyA -- tataH khalu sa kArtikaH zreSThI yAvatpratiniSkrAmati, prati niSkramya yatra hastinApuraM nagaram, yatraiva svakaM gRhaM tatraivopAgacchati, upAgatya naigamASTa sahasraM zabdayati zabdayitvA etramavAdIt evaM khalu devAnupriyAH / mayA munisuvratasthAasaa nizAntaH, so'pi ca me dharma iSTaH pratISTaH abhirocitaH vaH khalu ahaM devAnupriyAH ! saMsAramayodvigno yAvat patranAmi tad yUyaM khalu devAnu priyAH kiM kuruta, kiM vyavasyata kiM yuSmAkaM hRdayepsitam kiM yuSmAkaM sAmarthya m tataH khalu tad sahasramapi taM kArttikaM zreSThinam evamavAdIt - yadi khalu devAnubhiyAH / saMsAramayodvignA yAvat pravajiSyanti, asmAkaM devAnubhiyA ! kimanyadAlambanaM vA AdhAro vA pratibandho vA, vayamapi khalu devAnumiyAH / saMsArabhayodvignAH bhItAH, janmamaraNAbhyAm devAnumiyaiH sArddhaM munisuvratasyArhato'ntike muNDA bhUtvA agAd anagAritAM pravrajAmaH / tataH khalu sa kArttikaH zreSThI ta gamASTasahasramevam avAdIt yadi khalu devAnupriyAH yUyaM saMsAramayodvignAH bhItA janmamaraNAbhyAm mayA sArddha munisuvrato yAvat pavanata tad gacchata khalu yUyaM devAnumiyAH svakeSu gRheSu vipulamazanaM yAvad upaskArayata mitrajJAti0 yAt purato jyeSThaputrAn kuTumbe sthApayata sthApayitvA taM mitra jJAti yAvad jyeSTha putrAn ApRcchata ApRcchaya puruSasahasravAhinIH zivikA durohata, duruhya mitrajJAti yAvat parijataiH jyeSThaputraizca samanugamyamAnamArgAH sarvadvarthA yAvadraveNa akAlapariNameva mamAntike prAdurbhavata / tataH khalu te naigamAsamapi kArtikasya zreSTha etamarthaM vinayena prativanti pratizrutya yatraiva svakAH svakAH gRhA svatraivopAgacchanti upAgatya vipulamazanaM yAvadupaskArayanti upaskArya mitrajJAti0 yAvat tasyaiva mitrajJAti yAvat purato jyeSTha putrAn kuTumbe sthApayanti sthApayitvA taM mitrajJAti yAvajjeSThaputrAMtha ApRcchanti, ApRcchaya puruSasahasravAhinI zivikAM darohanti dUruhya mitra jJAti yAvat parijanena jyeSThaputraiva samanugamyamAna mArgaH sarvadvaryA yAvad vega akAlaparihINameva kArttikasya zreSThino'ntike prAdurbhavanti / tataH sa kArtikaH zreSThI vipulamazanaM 4 yathA gaGgadatto yAvad mitra jJAti yAvat parijanena jyeSThaputreNa naigamASTasahasreNa ca samanugamyamAnamArgAH sarvaddhaya yAvadraveNa hastinApuraM nagaraM madhyamadhyena yathA gaGgadatto yAvad AdIptaH khalu bhadanta ! lokaH, pradIptaH khalu bhadanta ! lokaH, AdIptapradIptaH khalu bhadanta / loko yAvadanugAmikatAyai bhaviSyati evameva mamApi eka AtmAbhANDa iSTaH kAntaH priyo manojJo mana AmaH, eSa me nistAritaH san saMsAravyucchedakaro bhaviSyati, tadicchAmi khalu bhadanta ! naigamASTasahastreNa sArdhaM devAnupriyaiH svayameva prabrAjituM 0 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 631 yAvad dharmamAruyAtum / tataH khalu munisuvrato'rhana kArtika zreSThinaM naigamASTasaharoga sAI svayameva matrAjayati yAvad dharmamAkhyAti, evaM devAnupiya ! gantavyam evaM sthAtavyam yAvat saMpamitavyam / tataH sa kArtikazreSThI naigamASTasahasreNa sArdha muni sutra tasyAhata: imametAvadrUpaM dhArmikamupadezaM samyak pratipadyate tadA jJayA tathA gacchati yAvat saMyamayati / tataH khalu sa kArtikaH zreSThI naigamASTasaharoga sArddhamanagAro jAtaH isimito yAvad guptabrahmacArI / tataH khalu sa kAttiko'nagAro munisuvAsArha tastathArU gAgAM sthavirAga manti ke sAmAyikAdIni caturdazapUrvANi adhIte, adhIlya bahubhiH caturthaSaSTazaSTama yAvadAtmAnaM bhAvayan bahumatipUrNAni dvAdazavarSANi zrAmaNyaparyAyaM pAlayati, pAlayitvA mAlikyA saMlekhana yA AtmAna joSayati, joSayitvA paSTi bhaktAni anazanena chinatti, chiyA AlocitapratikrAnto yAvat kAlaM kRtvA gaudharme kalpe saudharmAvataMsake vimAne upapAtasabhAyAM devazayanIye yAvacchakadevendratathA upapannaH / tataH khalu sa zakro devendro devarAjo'dhunopapannA, zeSaM yathA gaGgadattasya yAvadantaM kariSyati navaraM sthiti ddhisaagropmaa| zeSaM tadeva / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti ||suu0 2 // aSTAdazazatake dvitIyoddezakaH smaaptH| TIkA-'tae NaM se kattie seTThI' tataH khalu sa kArtikaH zreSThI 'jAva paDiNikkhamaI' yAvatyatiniSkAmati, atra yAvatpadena-'muNisuvbaeNaM arahayA evaM vutte samANe haha tuha cittamANadie pIimaNA paramasomanassie harisavasavisappamANa hiyae muNisuvvayaM arahaM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittA muNisuvvayassa oNtiyAo sahasaMbavaNAo ujjANAo' iti saMgrahaH / munisuvratena arhatA evamuktaH san hRSTa kArtika seTha kI dIkSA ke viSaya kI vaktavyatA-- 'tae NaM se kattie seTThI' ityAdi-- TIkArtha-'tae NaM se kattie seTThI' isake bAda ve kArtika seTha 'jAva paDinikkhamaI' yAvat nikale yahAM yAvatpada se 'munisuvvaeNaM arahayA evaM vutte samANe hatuTTa cittamANaMdie pohamaNA, paramasAmaNassie harisavasavisappamANahiyae' muNisuvvayaM arahaM, baMdaha,namaMsaha, vaMdittA, kArtika zeThanI dIkSA vigere viSayanI vaktavyatA"te NaM se kattie seTThI" chatyAdi TIDA--- "tae NaM se kattie seTrI" te pachI ta ti: 28 jAva paDiniskhamai" yAvat 54thI muNimuvvaeNaM arahayA evaM vutte samANe hadvatuTTha cittamANadie pIimaNA, paramasomaNassie harisapasavisappamANahiyae, muNisuvvayaM arahaM vaMdai, namasai, vaMdittA, namaMsittA muNisuvvayassa aMtiyAo zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 E bhagavatIsUtre tuSTa cittA nanditaH bhItimanAH paramasaumanasyito harSavazavisarpahRdayo munisuvratam arhantaM vandate namasyati vanditvA namasyitvA munisuvratasyAhato'ntikAt sahasrAmravanAdudyAnAt ityantasya prakaraNasya grahaNaM bhavati / 'paDiNikvamittA pratiniSkramya 'jeNeva hathiNApure nayare' yatraiva hastinApura nagaram 'jeNeva sae gihe' yatraiva svakaM gRham 'teNeva unAgacchaI tatraiva upAgacchati 'uvAgacchitA' upAgatya 'NegamasahassaM saddAveI' naigamASTasahasrakaM zabdayati 'sadAyittA' zabdayitvA AhUya 'evaM vayAsI' evamavAdIt evaM vakSyamANapakAreNoktavAn, 'evaM khalu devANuppiyA' evaM khallu he devAnupiyAH ! 'mae muNisubdhayassa pAhao atie dhamme nisaMte' mayA munisuvrata namaMsittA muNimutradharasa aMtiyAno sahasaMbavaNAbho ujANAo' isa pAThakA saMgraha huA hai| isa prakAra munisuvrata arhanta ke pAsa se uTha. kara usa sahasrAmravana se bAhara nikale hue ve kAtika seTha 'jeNeva hasthiNApure nayare' jahAM para hastinApura nagara thaa| 'jeNeva sae gihe aura usameM bhI jahAM para apanA gRha thaa| teNeva uvAgacchaha' vahA~ para Aye 'uvAgacchitto negamasahassaM saddAveI' vahAM Akara ke unhoMne 1008 vaNirajanoM ko bulaayaa| 'saddAvittA evaM vayAsI' bulAkara unase aisA kahA 'evaM khalu devANuppiyA! mae muNisunvayamsa arahao bhatie dhamme nisaMte' he devAnupriyo ! maine munisuvrata arhanta ke pAsa sahasaMbavaNAo ujjANAo" me 54ne! saba thayo che. tena ma mA pramANe che. munisuvrata bhagavAne A pramANe kahyuM tyAre tenA manamAM atyaMta AnaMda thaye harSa ane saMtoSa thayo. manamAM prema chavAI gayo, atyaMta anurAgathI tenuM mana bharAI gayuM apAra harSathI tenuM hRdaya uchaLavA lAgyuM te pachI teNe munisuvrata bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA vaMdanA namaskAra karIne munisuvrata bhagavAna pAsethI uThIne sahastrApravana udyAnathI bahAra nIkaLyo. A rIte te kArtika zeTha muni suvrata ahaMta pAsethI hIye te sahasA mAthI mA2 naye, mA2 nIjAna "jeNeva hatthiNApure nayare" yA stinApura nagara tu. bhane "jeNeva saegihe" tamA yo pAtAnu ghara hetu.. "teNeva uvAgacchai" yA te mAvyA. "uvAgacchittA negamadvasahassaM sahAvei" tyA bhAvAne to me 12 218 paNa banAne lAya! "sahAvittA evaM vayAsI" mAtAvAne mAne to bhA prabhArI khu. "evaM khalu devANuppiyA mae muNisuvvayassa arahao aMtie pamme nisaMte" hai hevAnupriyA meM munisuvrata matanA pAsethI mAnA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u01 sU02 kAttikazreSTinaH dIkSAdinirUpaNam 63 // syAhato'ntike dharmoM nizAntaH 'se viya me dhamme icchie' so'pi ca me dharmaH, iSTaH 'paDicchie' pratISTaH 'abhiruie' abhirUcitaH 'tae NaM ahaM devANuppiyA! saMsArabhaucigge jAva pandhayAmi' tataH khalu ahaM devAnupriyAH ! saMsArabhayodvigno yAvat pravrajAmi, he devAnupriyAH ! ahaMtu bhagavataH sakAzAdabhilaSitu dharma zrutvA saMsArabhayAdudvigno yAvada bhIto janmamaraNebhyaH parityajya saMsAraM munimuvratasya samIpe pravrajyAM svIkariSye ityarthaH 'taM tumbhe NaM devANuppiyA! kiM kareha kiM vavasaha tad yUyaM khalu devAnupiyAH ! kiM kuruta ki vyavasyata vyavasAyaM kuruta, kiM me hiyaicchie ki me sAmatye' ki yuSmAkaM hRdayepsitam kiM yuSmAkaM sAmarthyam dharmakA upadeza sunA hai 'se vi ya meM dhamme icchie' paDicchie abhiruie' seo vaha dharma mujhe iSTa--hitakAraka-pratIta huA hai| pratISTa-cAra pAra merI ruci usa dharma ko grahaNa karane kI ora jA rahI hai| abhirucita-maiM cAha rahA hUM ki maiM ise bahuta hI jaldI se svIkAra krluuN| 'tae NaM ahaM devANupiyA! saMsArabhayudhigge jAva pazyAmi' dharmoMpadeza sunakara maiM isa saMsAra ke nivAsa se bhayabhIta ho gayA huuN| ataH maiM yAvat pravrajita honA cAha rahA huuN| yahAM yAvatpada se yaha prakaTa kiyA gayA hai / ki he devAnupriyo / maiM to bhagavAn se abhilaSita dharma kA upadeza sunakara saMsArabhaya se udvigna yAvat janma maraNa se bhIta ho cukA hUM ataH isa saMsAra ko choDakara maiM to munisuvrata ke samIpa saMyama dhAraNa karUMgA 'taM tunbheNaM devANuppiyA ! kiM kareha, kiM vavasaha' parantu he devAnupriyo! Apa saba kyA apaheza sainvo cha. "se vi ya dhamme icchie paDicchie abhirUie" te dharma mane ISTa-hitakAraka lAgyo che. pratISTa vAraMvAra mArI rUci te dharmane grahaNa karavA mATe mane preraNA kare che. abhirUcita-huM cAhuM chuM ke ghaNI na hIthI mAne svIjarI "tae NaM ahaM devANuppiyA! saMsAra bhayudhigge jAva pavvayAmi" tamAnI pasithI yama dezanA sAmajI mA saMsAramAM have rahevAthI bhayabhIta banyuM chuM. jethI huM yAvat pravajIta thavAne cAhuM chuM. ahiyAM yAvat padathI e batAvyuM che ke he devAnupriye huM te. bhagavAna pAsethI abhilaSita dharmane upadeza sAMbhaLIne saMsAranA bhayathI udvigna yAvat janma-maraNathI bhayabhIta thayo chuM. jethI A saMsAra choDIne bhunisuvrata pAse sayama ghA25 4zaza. "taM tubheNaM devANuppiyA! kiM kareha kiM vavasaha" paratu hevAnupriye ! tame mA 421dhaare| ch| ? zu. bha0 80 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIpatre ahaMtu saMsAraM vihAya pravrajiSyAmi yUyaM kiM kuruta bhavatsu etAdRzaM sAmarthya vidyate ki yena mamAnuvajanaM kariSyatha athavA saMsAre vasata iti bhAvaH / 'tae NaM taM negamaTTha sahassaM pitaM kattiyaM seTiM evaM vayAsI tataH khalu tat naigamASTasahasramapi taM kArtikaM zreSThinam evamavAdIt kArtikazreSThino dharmaviSayakAgrahazravaNAnantaram aSTAdhikasahasrasaMkhyAkA naigamA api kArtikam evam-vakSyamANapakAreNa avocanityarthaH / 'jai NaM devANuppiyA!' yadi khalu devAnupriyAH 'saMpArabhayubviggA jAva pannAsaMti' saMsAramayodvignA yAvat prajiSyanti, yAvarapadena bhItA janma maraNAbhyAM munisuvratasyA'ntike, iti saMgrahaH / tadA amhaM devANupiyA!' asmAkaM kroge| kyA vyavasAya karoge? 'ki bhe hiyaicchie kiM bhe sAmatthe' ApakI hRdayAbhilASA kyA hai ? kyA ApameM zakti hai ? arthAt maiM saMsAra ko chor3akara dIkSA ko aGgIkAra karUMgA-para Apa loga kyA karoge ? kyA Apa logoM meM aisI zakti hai jo tuma saba merA anusaraNa kara sako ? to kaho kyA tuma saba mere sAtha rahanA cAhate he| ? yA yahIM saMsAra meM rahanA cAhate he| ? 'tae NaM taM negamasahassaMpi taM kattiyaM seTTi evaM vayAsI' isa prakAra se kArtika seTha kA kathana sunakara 1008 vaNirajanoM ne bhI usase aisA kahA-'jaiNaM devANuppiyA! he devAnupriya ! yadi Apa 'saMsArabhayudhiggA' saMsArabhaya se udvigna ho rahe haiM aura 'jAva pavvahassaMti' yAvat saMsAra ko choDakara dIkSita ho rahe haiM-yahA yAvatpada se 'bhItA janmamaraNAmyAM munisuvratastha antike' vyavasAya 422 // ? "ki bhe hiyaicchie ki' bhe sAmatthe" mApana yanI zuM abhilASA che? ApanAmAM zuM zakti che ? arthAt huM saMsArane cheDIne dIkSA dhAraNa karIza-te pachI Apa badhA zuM karazo? Apa saumAM evI tAkAta che ke tame sau mArUM anukaraNa karI zake? te zuM tame sau mArI sAthe ja rahevA Icche che ? ke ahiM saMsAramAM ja rahevA iccho ch| 1 'tae Na taM negamasahassaM pi taM kattiyaM seTTi evaM vayAsI' ti A pramANe kahevuM sAMbhaLIne te eka hajAra AThe vaNikajanee teone 4yu 3-"jai NaM devANuppiyA" 3 hevAnupriyo ! 2. bhA5 saMsArabhayuviggA" sasAnA bhayathI dviI 27 24aa ch| sane "jAva pavvaissaMti" yAvat sasA2 choDanadIkSA prAya re chI. mAyAvat54thI "bhItA janmamaraNAbhyAM munisuvratasya zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 635 devAnupiyAH ! 'ki anne laMbaNevA' kimanyadAlaMbanaM vA, 'AhAre vA' AdhAro cA 'paDibaMdhe vA pratibandho vA he zreSThin ! yadi bhavAn prajiSyati tadA'smAkaM kimanyadAlambanamAdhAraH pratibandho vA vidyate yad vayamatra sthAsyAma ityarthaH, ata eva 'amhe viNaM devAnupiyA! saMsArabhayujiggA bhIyA jammaNamaraNANaM' vayamapi khalla devAnupiyAH! saMsArabhayodvignA bhItAH janmamaraNAbhyAm, 'devANuppiehiM saddhi muNimuvvayassa arahao aMtiyaM muNDA bhavittA agArAo aNagAriyaM pandhayAmo' dezAnupriyaH sArddha munisuvratasya arhato'nti ke muNDo bhUtvA agArAd anagAritAM prava nAmaH / 'tae NaM se kattiye seTThI' tataH khalu sa kArtika ina padoM kA saMgraha huA hai| to 'amhaM devANupiyA' he devAnupriya ! hama logoM ko 'kiM aNNe AlaMdhaNe vA' Apake sivAya aura kyA Alambana hai, 'AhAre vA' kyA AdhAra-sahArA hai / 'paDipaMdho vA' pratibandha hai ki jisakI vajaha se hamaloga isa saMsAra meM rahe ? ataeva 'amhe vi NaM devANupiyA' he devAnupriya ! hama loga bhI 'saMsArabhayuH viggA bhIyA janmamaraNANaM' saMsAra bhaya se udvigna bana cuke haiM evaM janma maraNa ke duHkhoM se trasta ho cuke haiM-sA 'devANuppiehiM saddhiM muNisuvvayassa arahao aMtiyaM muMDA bhavittA AgArAo aNagA. riyaM pnvyaam|' Apa devAnupriya ke sAtha hI munisuvrata arhanta ke pAsa muNDita haiN|kr ke isa gRhasthAvasthA ke parityAga se anagArAvasthA ko dhAraNa kreNge| 'tae NaM se kattie seTThI' una 1008 vaNigjanoM kA aisA kathana sunakara usa kArtikaseThane 'taM negamasahassa evaM vayAsI' antike' ! pAne! saI thy| che. to "ahaM devANupiyA" vAnu. priya ! samAna "kiM AlaMbaNe vA" mApanA (zavAya bhAnu zu mammana cha ? "AhAre vA" zubhAdhAra cha 1 arthAt shaare| mIna zu cha ? 'paDibaMdhI lA" zuM pratibaMdha che? ke amane keNu rokanAra che? ke jethI ame badhA bhA saMsAramA rahI zIme 12thA "amhe vi NaM devANuppiyA" devAnupriya! sabhI 55 "saMsArabhayuvviggA jamnamaraNANaM" saMsAra sayathI dvisa sanyA chI mane ma bharanA mAthI trAsI gayA chI tethI "devANuppiehi saddhi muNisuvayassa araha o aMtiya muMDA bhavittA AgArAo aNagAriya pavvayAmo" mA5 hepAnupriyanI sAtha // munisurata "tanI pAse bhuData thaIne A gRhastha vasthAne tyAga karIne anagAra avasthAne dhAraNa karIza. "tae NaM se kattie sedo" te mA alg nAtuM me yana sIna te zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 bhagavatI sUtre zreSThI, 'taM negamahasadassaM evaM vayAsI' taM naigamASTasahasram evamavAdIt kimavAdIt tatrAha - 'jaiNaM devANupiyA ! tumbhe' yadi khalu devAnumiyAH ! yUyam saMsAra bhayuviggA bhIyA jammamaraNAnaM' saMsAramayodvignAH bhItAH janmamaraNAbhyAm, 'mae sarddhi munisuvya0 jAva pavvayaha' mayA sArddhaM munisuvratasya arhato'ntike muNDA bhUtvA agArAdanagAritAM pravrajata, 'taM gacchadda NaM tubbhe devANupiyA' tada gacchata khalu yUyaM devAnumiyAH ! 'saetu gihesu' svakeSu gRheSu 'viulaM asaNaM jAba ukkhaDAveha' vipulamazanaM yAvat pAnaM khAdyaM svAdyam upaskArayata, 'mittanA i jAtra jehaputte kuTuMbe ThAveha' mitra jJAti yAvat - svajanasambandhiparijanAn ApRcchata jyeSThaputrAMzva kuTumbe sthApayata, 'ThAvettA taM mittanAi jAva jeTThaputte Apucchaha' sthApayitvA tAn mitrajJAtisvajanasambandhiparijanAn jyeSThaputrAMca una 1008 vaNigjanoM se aisA kahA 'jaha NaM devANupiyA ! tumbhe' he he devAnupriyo ! yadi tuma loga saMsAramaya se vAstavika rUpameM udvigna hue haiM aura janma maraNa ke kaSToM se trasta hue ho tathA usI kAraNa 'maesaddhi maNisuvvaya0 jAva pavtrayaha' mere sAtha munisuvrata ke pAsa dIkSita honA cAhate haiM - to 'taM gacchahaNaM tubhe devANupiyA' he devAnupriyoM ! tuma jAo 'saesu gihesu' apane 2 ghara para, aura 'viDalaM asaNaM0 jAva uvakkhaDAveha' vipula mAtrA meM azana yAvat-cAroM prakAra ke AhAra ko taiyAra karAo 'mittanAda jAva jeTThaputte kuTuMbe ThAveha' phira mitra jJAti yAvat svajana sambandhi parijanoM ko Amantrita karo aura apane 2 jyeSTha putroM ko apane 2 kuTumba meM sthApita kre|, 'ThAvettA taM mittanAI jAba jepute Apucchaha' bAda meM una mitrajJAti AdijanoM se evaM arti zeThe "taM gamadusahassaM evaM vayAsI" te kheDa Dalara mAha vazi bhanAne yA prabhASe uchu " jai NaM devANupiyA ! tubbhe" he devAnupriyo ! le tabhe madhA "saMsArabhayuvviggA bhIyA jammamaraNANaM" vAstavizyale saMsAranA layathI udvigna thayelA hA, ane janma maraNanA du:khAthI trAsI gayA hai ? ane te rAzuthI "mae saddhi munisuvvaya0 jAva pavtrayaha" bhunisuvrata pAse bhArI sAthai dIkSA sevA thADatA ho to "ta' gacchada NaM tubbhe devANuppiyA" hai devAnupriye ! tame madhA "saesu gihesu" potapotAne ghera lagyo mane "viulaM asaNaM0 jAva uvakkhaDAveha" vidyuta prabhAzubhAM mazana-yAvatthArai prahAranA AhAra taiyAra rAva ne te pachI "mittanAi jAva jeTThaputte kuTuMbe ThAveha" mitro jJAtinnA yAvat svano samadhInAne sAmaMtrita 1. ane potapotAnA bhoTA putrAne potapotAnA muTumAM sthApo. "ThAvettA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSTinaH dIkSAdinirUpaNam 637 ApRcchata 'ApucchittA' ApRcchaya 'purisasahassabAhiNIo sIyAo durUhaha' puruSasahasravAhinIH zivikA dUrohata, 'duruhittA mittaNAi jAva parijaNeNaM jeTTha puttehiya' Aruhya mitrajJAtisvajanasambandhiparijanaH jyeSThaputraizca 'samaNugammamANamaggA saviDie' samanugamyamAnamArgAH sarvaddharyA 'jAva raveNaM akAlaparihINaM ceva mama aMtiyaM pAunbhanaha' yAvadraveNa akAlaparihINameva mamAntike prAdubhavata sakalamitrAdIn jyeSThaputrAMzca dIkSAviSaye ApRcchaya tairanujJAtA taiH samanugatAzca zivikAH Aruhya tvaritaM mamAntikamAgaccha tetyarthaH / 'tae Na te negamasahassaM pi kattiyassa se hissa eyamaTTa viNaeNaM paDimuNeti' tataH khalu te negamASTasahasramapi kArtikasya zreSThina etamartha vinayena pratizanvanti 'paDisujyeSTha putroM se pUche-'Apucche tA' pUchakara 'purisasahassavAhiNIo sIyAo durUhaha' 1000 puruSa jise uThA sake aisI pAlakhI Upara baiTho 'durUhittA mittanAi jAva parijaNeNaM jeTTaputtehiya' dhaiThakara mitra jJAti AdijanoM se evaM jyeSTha putroM se 'samaNugammamANamaggA' jisakA mArga anugamyamAna hai aise tumaloga 'saviDIe' apane 2 pUrNa vaibhava ke sAtha 'jAva raveNaM akAlaparihINaM ceva' bAje ke tumula ghoSapUrvaka zIghrahI 'mama aMtiyaM pAunbhavaha' mere pAsa AjAo / tAtparya kahane kA yaha hai ki tuma loka apane 2 mitrAdikoM se evaM jyeSTha putroM se dIkSA grahaNa karane ke viSaya meM pUchakara, mere pAsa bahuta jaldI pAlakhI para baiThakara AjAo 'tae gaM te negama' kArtikaseTha ke isa kathana ko ta mittanAi jAva jedraputte Apuccha" te pachI ta bhitranAna zAtirAnAna mana nya putrana puuch| 'ApucchettA" pUchI2 "purisasahastravAhiNIo sIyAo darUhaha" me 12 53 // 22 8451 zatavI pAsapI 52 mese| "duruhitA mitvanAi jAva parijaNeNaM jeduputtehiya" temA mesIna bhitra jAti vizere nAme mana jyeSTha putrathI "samaNugammamANamaggA" reno mAga anumabhyamAna cha. arthAt ta madhAnI 575. // 4aa che sevA tame "savvaDhIe" pAtapAtAnA pUrA vaibhava sAthe "jAva raveNaM akAlaparihINaM ceva" pAyAnA tubhunAI pU' hIthI "mama aMtiya pAubhavaha ' bhArI pAse sAvI. pAna tatparya e che ke tame badhA potapotAnA mitra vigerene ane pitapitAnA jayeSTha putrane tamArA sthAne mUkIne te pachI teone dIkSA levAnA viSayamAM pUchIne te pachI pAlakhImAM besIne jaladIthI mArI pAse Ave "tae negamaTTa" ti 4 1811 thanane te me // 2 mA manAne zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 bhagavatI sUtre NittA' pratizrutya - svIkRtya - svIkArAnantaram jeNetra sAIM sAIM gihAI teNetra upAgacchati' yatraiva svakAH strakA gRhA statraivopAgacchanti pratyekaM svaM svaM gRhaM pratigatavAn ityarthaH / 'unAgacchitA biulaM jAva ukkhaDAveMti' upAgatya - svakIyaM svakIyaM gRhamAgatya vipulam - atyadhikam azanapAnakhAdimasvAdimam upaskArayanti, 'ukkhaDAvettA' upaskArya 'mittanAijAva' mitra jJAti yAvat mitra jJAti svajanasambandhiparijanAn ApRcchaya 'tasseva mittaNAi jAtra purao jeTThaputte kuTuMbe ThAveMti' tegme| mitrajJAtisvajana sambandhiparijanAnAM purato jyeSTha putrAna kuTumbe sthApayanti, 'ThAvettA' sthApayitvA 'taM micagAi jAva jeTuputte ya Apucchati' vAn mitrajJA visvajanasambandhi parijanAn jyeSThaputrAMcA pRcchaMti, 'Apucchita / ' tAn sarvAn jyeSThaputrAMzca ApRcchaya ' purisasahasvAhiNIo sIyAo dUruhaMti' puruSasahasravAhinIH zivikA dUrohanti 'duruhitA' duru 'mitauna 1008 vaNigjanoM ne bahuta hI acchI prakAra se vinaya pUrvaka mAna liyA 'paDisuNettA' mAnakara 'jeNeva sAI 2' phira ve apane 2 ghara para gaye / 'uvAgacchittA viulaM jAva uvakkhaDAveha' vahAM jAkarake unhoMne vipula mAtrAmeM cAroM prakAra ke AhAra ko taiyAra karavAyA / 'ubakkhaDAvettA misanAi 0' azana, pAna, khAdima, aura svAdimarUpa cAroM prakAra ke AhAra ko taiyAra karAkara 'mittanAi jAva purao jepute kuTuMbe Thati' unhIM mitra, jJAti, svajana, sambandhI, parijanoM ke samakSa unhoMna apane 2 jyeSTha putroM ko kuTumba meM sthApita kara diyA / 'TAvettA taM mittanAi jAtra jeTThaputte ya Apucchaha' sthApita karake phira unhoMne dIkSA dhAraNa karane ke viSaya meM unase pUchA- 'ApucchesA pUchakara 'purisasahassa cAhiNIo sImAo duruhaMti' phira ve puruSasahasravAhinI zivikA vinaya pUrva sArI rIta svIhArI sIdhu, "paDipuNettA" strIrIne "jeNeva khAI 2" tethe potapotAne ghera gayA. "utrAgacchittA viUlaM jAva uvakhaDAveha" ghera bhane tezro viyutayathAthI thAre prahArano bhAra taiyAra murAvyA. "ukkhaDa vettA mittanAi" azana, pAna, mAhima mane sAhima me akAranA thAre AhArane taiyAra uzavIne "mittaNAi jAva purao jeTTaputte kuTuMbe ThAveti" te maghA mitrA, jJAtibhnAnI sAthe tethe tatAnA bhoTA putrane muTubhamAM sthApita arthA. "ThAvettA taM mittanAi jAva jeTThaputteya Apucchadda" uTuNamAM teyAne jyeSTha putrAne sthAyIne pachI tethe dIkSA levAnI bAbatamAM pAtapeAtAnA jyeSTha putrane ane jJAtijana vigerene pUchyuM' "ApucchettA" pUchIne " purisasahassa vAhiNIo sIyAo duruhaMti" mesIne zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU01 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 639 NAi jAva parijaNehi jehaputtehi ya samaNugammamAgamaggA' mitrajJAtisvajana sambandhiparijanaiH jyeSThapuraizca samanugamyamAnamArgAH pRSThaparicalaraparijanAH santa ityarthaH 'saviDIe jAva raveNaM' sarvaddharyA yAbadraveNa atra yAvatpadena-'savvajjuIe, sabaleNe, savvasadaeNaM, savvAdareNaM, samavibhUie, savvavibhUsAe sabasaMbhameNaM, saba-puSphagaMdha-mallAlaMkAreNaM, sacatuDiyasahasaNiNAeNaM, mahayA iDIe, mahayA juIe, mahayA baleNaM, mahayA samudaeNaM, mahayA varatuDiyajamagasamagaNavAieNaM saMkha-paNA-paDaha-merI-jhallarI kharamuhI-huDukka-muzyamuiMga duMduhiNigdhosagAiya' ityasya saMgraho bhavati / eSAM padAnAM vyAkhyA aupapAtikamUtre maskRtAyAM pIyUSavarSiNITIkAyAM vilokniiyaa| anekaprakAraka (galakhI) para caDhe 'durUhittA' caDhakara 'mittaNAi jAva parijaNehi.' unake pIche 2 usa samaya unake mitra, jAti, svajana, sambandhI, aura parijana cala rahe the| aura unake jyeSTha putra bhI cale jA rahe the| 'savviDDIe jAva raveNaM' ye saba vaNigjana apanI 2 pUrNa Rddhi ke sAtha ghara se nikale, inake Age 2 bAjA kI tumula dhvani hotI thii| yahAM yAvatpada se 'savvajjuIe, savvabaleNaM, savvasamudaeNaM, savvAdareNaM, samvavibhUIe, savvavibhUsAe, savyasaMbhameNaM, savapupphagaMdhamallAlaMkAreNaM savvatuDiya sahasaNiNAeNaM, mahayA iDDIe, mahayA juI e, mahayA baleNaM, mahayA samudraNaM, mahayA varatuDiya-jamaga samagappavAhaeNa, saMkha-paNava -paTahabherI-jhallarI-kharamuhI, huDukka, muraya-muiMga-duduhiNigyosa. NAiya' isa pATha kA saMgraha huA hai / ina padoM kI vyAkhyA aupapAtika sUtra para jo merI pIyUSavarSiNI TIkA hai usameM dekhalenA "mittaNAi jAva parijaNehi 0" tamAnI paa7|| 54 // mAnA mitrA, jJAti jano, svajane, saMbaMdhIjane ane parijane temaja jayeSTha putro cAlatA hatA. "sambaiDhIe jAva raveNaM" te mA pani pAtapAtAnI pUrNa Rddhi nI sAthe gharathI nIkaLayA. teonI AgaLa AgaLa vAjAone tumula avAja thata hatA. mAyA yAt54thI 'savvajjuie, savvabaleNaM savvasamudaeNaM, savvAdareNaM, savva vibhUIe, savvavibhUsAe, savvasaMbhameNaM, sayapupphagaMdhamallAlaMkAreNaM, savva. tuDiyasahasaniNAeNaM, maha yA iDDIe, mahayA juIe, mahayA baleNa mahayA samudaeNaM, mahayA varatuDiya-jamagamagappavAieNaM-saMkha-paNava-paTaha-bherI-jhallarI-kharamuhI, huDukka, muraya, muya gaduduhiNigghosaNAiya' 2mA paaine| saba thye| che. mAtabhAbha padanI vyAkhyA aupapAtika sUtrapara meM pIyUSavarSiNI TIkA banAvI che temAM joI levuM tAtparya e che ke - zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 bhagavatI sUtre 0 Rddhi samRddhacAdiyuktAH santaH zabdAdInAM nirghoSanAditazabdena 'akAlaparihIrNa ceva' akAlaparihINameva - parihANi: parihINa - vilambaH, kAlasya parihINa vilambaH kAlaparihINaM, na kAlaparihINam akAla parihINam - zIghra prakaTIbhavanaM yathA syAttathA, 'kattiyassa seTThIssa aMtiyaM pAunbhati' kArttikasya zreSThino'ntike prAdurbhavanti / 'tara NaM se kacie seDDI' tataH khalDa sa kArtikaH zreSThI 'viulaM asaNaM jahA gaMgadatto jAva mittaNAi jAva parijaNeNaM' vipulamazanaM pAnaM khAdimaM svAdimaM copaskArya yathA gaGgadattaH - poDaza zatakIyapaJcamoddezaka pratipAditagaGgadattagAthApatiriva sarvaM kRtvA yAvad mitrajJAtistra janasambandhiparijanena 'jevaNaM gamahasahassega ya' jyeSThaputreNa naigamaH STapatreNa ca 'samaNugamyamANa caahiye| isa prakAra ve vaNigjana aneka prakAra kI Rddhi samRddhi Adi se yukta hue, bAjoM kI tumula dhvani pUrvaka binA vilamba kiye hI kArtikaseTha ke pAsa A gaye, 'tae NaM se kantie seTThI' isake bAda vaha kArttika seTa ke 'biula0' vipula mAtrAmeM azana, pAna, khAdima aura svAdimarUpa cAroM prakAra kA AhAra taiyAra karAkara solahaveM zataka ke paJcama uddezaka meM pratipAdita gaMgadanta gAthApati ke jaisA saba kucha karake yAvat - mitra, jJAti, svajana, sambandhI, parijana evaM jyeSThaputra jisake pIche 2 cale jA rahe haiM aura 1008 vapijana, bhI " savvajuIe" saghaNA vastra bhane mAlUSazonA prabhAva vaDe "savvabaleNaM" peAtAnI tamAma senAe vaDe peAtAnA saghaLA parijanA vaDe Adara satkAra rUpa saghaLA prayatnA vaDe peAtAnA samasta aya vaDe tamAma prakAranA vastrAbharaNanI zaiAlA vaDe bhakta janita atyaMta utsukatA vadhu sa prakAranA puSpa vaDe sarva prakAranA gadha dravyo vaDe sarva prakAranI mALAe vaDe temaja sarva prakAranA alakArA vaDe sarva prakAranA vAjItrAnA madhura dhvani vaDe peAtAnI vizeSa prakAranI Rddhi vaDe peAtAnI vizeSa prakAranI vruti vaDe peAtAnI vizeSa prakrAranI senA vaDe peAtAnA vizeSa prakAranA parijanA vaDe eka sAthe vagADavAmAM AvatA vAjAnA manahara mahAdhvanI vaDe zama, pazuva, paTaDa, merI jabarI, parabhuDI, huDuGa mukhya bhRhaM mane jhu'dubhinA nirdoSanI pratidhvani vaDe kahevAnA bhAva e che keA rIte te badhA viSNune aneka prakAranI Rddhi ane samRddhithI cukata thaine temaja vAjAonA atyaMta avAje sAthe jarApaNa vitaraNa UrjA vinA te arti zeDe pAMse bhAvyA. 'tae NaM se kattie seTThI' te pachI atizeThe 'viulaM' viyuta prabhAzubha azana, pAna, mAhima ane krima erItanA cAre prakAranA AhAra taiyAra karavIne-eTale ke seALamAM zatakanA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 641 magge sabiDIra jAva raveNaM' samanugamyamAnamArgoM yAvadraveNa zaGkhAdi nirdhApanA ditazabdena 'hathigApure nayare majha majjheNaM jahA gaMgadatto jAva' hastinApure nagare madhyaM madhyena yathA gaGgadatto yAvata, hastinApuranagarasya madhyaM madhyena gacchan sahasAmrAnodhAnaM prApya bhagavatazcha trAdikAn tIrthakarAtizayAn dRSTvA paJcavidhAbhiH gamena bhagavantaM trikRtva AdakSiNapradakSiNaM karoti kRtA candate namasyati, vandittA namasthitvA prAJjalipuTaH trividhayA paryupAsanayA paryupAsya evam-vakSyamANakAreNAvAdIt 'AlitaNa' ityaadi| 'AlittaNaM bhaMte ! loe' AdImaH khalu bhadanta ! lokaH, he bhadanta ! zItoSNavividhopasargaparISahajanmabharaNajamAdijvAlAjaTAle loMko dahyate ivetyarthaH, palite NaM bhaMte ! lIe' pradIptaH khalu jisake sAtha 2 cala rahe haiM, tathA jisake Age 2 thAnoM kI tumula dhvani hotI hai| apane pUrNa vaibhava ke sAtha 'hasthiNApure nayare0' hasti. nApura nagara ke ThIka bIcoM bIca se hokara nikalA aura jahAM vaha saha. sAmravana nAmakA udyAna thA vahAM phuNcaa| vahAM pahuMcatehI usane bhagavAn munisuvrata ke chatrAdika rUpa tIrthakarAtizayoM ko dekhA unheM dekhakara usane pAMca prakAra ke abhigamase bhagavAn ko tIna bAra AdakSiNa pradakSiNA pUrvaka vandanA kI, namaskAra kiyA vandanA namaskAra karake phira vaha donoM hAtha jor3akara unakI paryupAsanA karane lagA / aura paryupAsanA karake phira vaha isa prakAra bolA-'alitteNaM bhaMte ! loe' he bhadanta ! yaha loka zIta uSNa Adi vividha upasarga aura parISaha rUpa evaM janmamaraNa Adi rUpa jvAlAmAlAse vyApta ho rahA hai-jala pAMcamAM uddezAmAM varNavelA gaMgadatta gAthApati pramANe badhuM kartavya karIne yAvatu mitra, jJAti, vajana, saMbaMdhI, parijana ane jayeSTha putra jenI pAchaLa pAchaLa cAlI rahyA che ane te eka hajAra ATha vaNikajane paNa jenI pAchaLa pAchaLa cAlI rahyA che, temaja jenI AgaLa vAjAone avAja thaI 2yo , me zatapAtAnA pUrNa vaibhavanI sAthe 'hatthiNApure gayare' stinApura nagaranI barobara vacce vaccethI (rAjamArgathI) nIkaLo. ane jyAM te sahastrAgnAna nAmanuM udyAna hatuM tyAM te pahoMce tyAM pahoMcatAM teNe bhagavAna munisuvratanA chatrAdirUpa tIrthakaranA atizaye (ciThTho) ne joyA. tene joIne teNe pAMca prakAranA abhigamathI bhagavAnane traNavAra AdakSiNa pradakSiNA pUrvaka vaMdanA karI, namaskAra karyA, vadaMnA namaskAra karIne te pachI te bane hAtha joDIne teonI paryuM pAsanA karavA lAgyA. payuM pAsanA karIne te pachI teNe bha0 81 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre bhadanta ! lokaH pAaiMga -atizayena doptaH prajvalita iva lakSyate lokaH, 'Alittapalitte NaM bhane ! loe' AdIptapadIptaH khalu madanta ! lokaH atizayena jvalita majmalita ivetyarthaH 'jAva aNugAmiyattAe bhavissaI' yAvadanugAmikatAyai bhaviyati aba yAvatpadena- jarAe maraNeNaya, se jahA nAmae kei gAhAvaI agAraMsi jhipAyamAgaMsi je se tasya bhaMDe bhavai, appabhAre mollagurue, taM gahAya AyAe pagatamaMtaM akamai, esa me nityArie samANe pacchApurAe hiyAe suhAe khemAe nisseya sAe' iti saMgrahaH / eSAM padAnAM vyAkhyA dvitIyazatake prathamoddezake skandakaprakaraNe vilokanIyA | evAmeva ' evameva yathA gAthApate dadyamAnagRhAd alpamArabahumUlapaka vastu niSkAsitaM satra bhaviSyakAle hitArtha bhavati tathaiva 'mamavi' mamApi ege rahA hai| 'palitte NaM bhaMte ! loe' atizayarUpa se jala rahA hai, 'ali. tAlittaNa bhaMte ! loe' he bhadanta ! yaha loka anizapa rUpase jvalita prajvalita, banA huA hai / 'jAva aNugAmiyattAe bhavissaI' yahAM yAvaspada se 'jarAe maraNeNa ya, se jahAnAmae kei gAhAvaI agAraMsi jhiyAyamANaMsi je se tastha bhaMDe bhavaha, appabhAre mollagurue, taM gahAya, AyAe egaMtamaMtaM avakamai, esa meM nityArie samANe pacchA, purAe. hiyAe, suhAe, khemAe, nisseyasAe' isa pATha kA saMgraha huA hai| ina samasta padoM kI upAkhyA dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka prakaraNa meM kI jA cukI hai ataH vahIM se dekha lenI cAhiye / so jaise gAthApati ke dahyamAna gRha se nikAlI gaI alpabhAravAlI aura bahumUlyavAlI vastu use bhaviSyakAla meM hitAdi ke nimitta hotI hai, usI prakAra se 'mama vi ege AyA bhaMDe.' yaha AtmA hai vaha mA pramANe -'Alitte NaM bhate roe' 3 bhagavAn 24 18.31, 12bhI, vigere judA judA upasarga ane parISaharUpa ane janma, maraNarUpa, javALA bhAmAthI cyAta thayuThe-maryAta bhajI 2yuche. 'palitte NaM bhaMte loe' matyata35thI maNI 2yu cha. 'alitapalite gaM bhaMte ! loe' san 241001 satya ta35thI sita- sita 27 2 che. 'jasara maraNeNaya, se jahANAmae kei gAhAvaI agAsi jhiyAyamANaMsi je se tattha bhaMDe mavai, appabhAre mollagurue, ta gahAya AyAe egaMtamaMte avakkamai, esa me nitthArie samANe pacchApurAe hiyAe, suhAe, khelAe, nisse yasAe' mA 5|8ne saba . ma mathA pahAnI vyAcyA bIjA zatakanA pahelA uddezAmAM aMdakanA prakaraNamAM karavAmAM AvI che. jethI tyAMthI te samajI levI jevI rIte gaDhapaNa ane maraNanA bhayathI zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyabandrikA TIkA za018 u02 sU02 kArtikazreSTina: dIkSAdinirUpaNam 643 AyA bhaMDe' eka:-advitIya AtmA bhANDa: AtmarUpo bhANDaH ratnAdisaMbhRta bhANDa iva bhANDaH 'iTeM' iSTaH vAJchitArthapUrakatvAt 'kate' kAntaH kamanIyaH hita mApakatvAt , 'pie' piyaH su votpAdakatvAt 'maNuNNe' manojJaH zubhagatidAyaka svAt 'maNAme' mana AmaH akSayasukhadAyakatvAt ataeva 'esa me nityArie samANe' eSa me AtmA nistAritaH janma narAmaraNAdiva hinA dahyamAnAt saMpAra gRhAt niSkAsitaH san 'saMsAravucche yakare bhavissai' saMsAravyucchedakara:saMsAravinAzakArakaH-janmamaraNanivArako bhvissyti| 'taM icchAmi NaM bhaMte ! Negamasahasse NaM saddhi devANuppiehi sayameva pavAviu' tat-tasmAt kAraNAt icchAmi khalu bhadanta ! naigamASTasahasreNa sAI devAnupriyaiH svayameva pravrAjayibhI-eka ratnAdika se bhare hue piTAre ke jaisA hai mujhevAnchitArthapUraka hone se iSTa hai, hita prApaka hone se kAnta hai sukhotpAdaka hone se priya hai, zubhagatidAyaka hone se manojJa hai, tathA kabhI jisakA prApti ke yAda vinAza nahIM hotA aise akSayasukha kA denevAlA hone se mano'ma hai, ata eva yaha merA AtmA jarA maraNAdi agni se dahya mAna isa saMsAra gRha se niSkAsita hokara 'saMsArakhuccheyakare , saMsAra vinAza kA kartA-janmamaraNa kA nivAraka hogaa| 'taM icchAmiNaM bhaMte !' isaliye he bhadanta ! mai Apake dvArA 1008 vANijanoM ke sAtha Apa svayaM ke dvArA dIkSita hoU aisI kAmanA kara rahA hUM aura yAvat Apa svayaM mujhe dharma sunAve aisI icchA kara rahA hUM yAvatpada se 'sayameva alaka-saMsAra saLagelo che. vadhAre pramANamAM saLage che. gAthA patinA baLatA gharamAMthI bahAra kADhela apabhAra ane bahumUlyavALI vastu tana maviSyamA ti: 24 thAya che. te prabhArI 'mama vi ege AyA bhaDe yA bhAtmA che. te 5-me 2tnAvasthI saresA 5 // 2 // jevuM che. mArA Icchita ane pUranAra hovAthI mane te ISTa che. pamADanAra hovAthI-kAta che. sukha upajAvanAra hovAthI priya che. zubhagati denAra hovAthI manahara che, je prApta thayA pachI koI kALe nAza pAmatuM nathI. tevA akSayasukhane ApanAra hovAthI maneDama che. eTalA mATe A mAre Ama janma, jarAmaraNa vigere agnithI baLatA evA A saMsArathI nAjIne 'sasArakhuncheyakare' sasA2 vinAzanA 42nA2 bhimaranu nivAya 12nAra thaze, 'ta' icchAmi gaM bhaMte !' tethI 3 gavan / me 2 mA vaNikajane sAthe ApanI pAse dIkSA dhAraNa karUM evI kAmanA che. ane Apa mane 53zasabhA tavA 42 43rI 2ho . mahiM yA54thI 'mayameva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 bhagavatIsUtre tum , 'jAva dhammamAikkhiu' yAvad dharmamAkhyAtum / atra yAvatpadena 'sayameva muMDAviu sayameva sehAviu, sayameva sikkhAviu, sayameva AyAragoyaraviNayaveNaiyacaraNakaraNajAyAmAyAvattiyaM' ityantasya grahaNaM bhavati / etasya vyAkhyA dvitIyazata ke prathamoddezake skandakacarite drssttvyaa| 'tae NaM muNimumbae arahA' tataH khalu-zreSThinaH prArthanAyA anantaraM khala munisuvrato'In 'kattiyaM seTTi NegamaTThasahasseNaM saddhiM sayameva pabbAvei' kArtikaM zreSThina naigamASTasahasreNa sArddha svaya meva pravrAjayati-dIkSayati yAvaddharmamA khyAti-dharmopadezaM dadAtItyarthaH, dharmoMpadezapakAramAha-evaM' ityAdi, 'evaM devANupiyA' evam-maduktakathanAnurUpeNa he devAnupriya ! 'gaMtavvaM gantavyam jIvarakSArtha bhUmi pazyanneva gamanaM kartavya mityarthaH 'evaM ciTThiyavyaM' evam-zuddhabhUmau UrvasthAneneti zAstroktakathanaprakAreNaiva sthAtavyam 'jAva saMjabhiyanvaM' yAvat saMyamitavyam prANAdisaMyame saMyatitavyam , muDAviuM, layameva sehAviLa, sayameva sikkhAviuM AyAra goyaravi. jayaveNaiyacaraNakaraNa jAyAmAyAvattiyaM' yahAM taka kA pATha gRhIta huA hai / ina padoM kI vyAkhyA dvitIya zataka ke prathama uddezaka meM skandaka caritameM kI gaI hai ataH vahIM se dekhalenA caahiye| 'taeNaM muNi. subdhae.' kArtikaseTha kI isa prArthanA ke bAda munisuvrata arhanta ne usa kArtikaseTha ko 1008 vaNirajanoM ke sAtha 2 hI apane hAtha se hI bhAgavatI dIkSA pradAna kI aura dharmakA upadeza diyA / dharmopadeza kA prakAra isa prakAra se hai-'evaM devANuppiyA !" madukta kathana ke anu. sAra he devAnupriya ! 'evaM gatavvaM0' jIva rakSA ke liye bhUmiko dekhate hue hI calanA cAhiye / zuddhabhUmi meM zAstroktapaddhati ke anusAra hI khaDe honA cAhiye / 'jAva saMjamiya' prANAdisaMyama meM yatanA rakhanI caahiye| yahAM yAvatpada se 'evaM nisIyavaM, evaM tuyaTTiyavvaM muMDAviu, sayameva sehAviu, sayameva sikkhAvi, sayameva AyAra goyaraviNa. yaveNaiyacaraNakaraNajAyAmAyAvattiya' mA sudhInA pAine saba thye| che. mA padenI vyAkhyA bIjA zatakanA pahelAM udezamAM skandakanA caritramAM AvI cha. tI tyAMcI sama devI 'tara NaM muNisupara' ti |8nii mA prArthanA pachI munisuvrata ahaMne te katikazeThane eka hajAra ATha vaNikUjana sAthe pitAnA hAthathI bhAgavatI dIkSA ApI ane dharmane upadeza Ape. dharmanA pazanI prA2 mA prabhArI che. 'evaM devANuppiyA' 3 devAnupriya! meM gan pramANe 'evaM gaMtavvaM' 71 2kSA bhATa bhUmi 52 na042 zamI nanadhana yAra joIe, zuddha bhUmimAM zAstramAM kahela paddhati pramANe ja ubhuM rahevuM joIe. 'jAva saMjamiyavaM' A sayamamA yatana rAmavIna. maDiyAM yA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u02 sU02 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 645 atra yAvatpadena 'evaM nisIyadhvaM evaM tuyaTTiyavvaM, evaM bhottavvaM, evaM bhAsiyavaM evaM saMnamega' ityantaM grAhyam / tatra-evaM niSIditavyam- saMdaMzakabhUmimArjanAdinA upaveSTavyam , evaM tvartitavyam-yatanayA pArbaparivartanaM karttavyam , evaM bhoktavyam-aGgAradhUmAdidoSarAhityena AhArayitavyam , evaM bhASitavyamhitamitamadhurAdi bhASayA vaktavyam , evaM saMyameNa prANAdirakSaNarUpeNeti, 'tae evaM bhottavyaM, evaM bhAsiyavaM. evaM saMjameNaM' isa pATha kA grahaNa huA hai / bhUmi kI pramArjanA karake hI baiThanA cAhiye, yatanA ke sAdha karavaTa badalanA cAhiye aGgAra, dhUma Adi doSa rahita AhAra karanA caahiye| hita, mita, madhura bhASA bolanI cAhiye 'tae NaM se kattie0' isa dharma kathA sunane ke bAda usa kArtikaseTha ne 1048 vaNirajanoM ke sAtha munisuvrata arhanta ke isa prakAra ke dhArmika upadeza ko svIkAra kara liyaa| 'tamANAe tahA gacchada.' ataH vaha unakI AjJAnusAra usI prakAra se calane lagA / yAvat saMyama meM yatanA rakhane lagA yahAM yAvatpada se 'evaM tahA ciha, tahA nIsIyaha, tahA tupaTTA, tahA bhujai, tahA bhAsaha, tahA saMjameNaM' isa pATha kA saMgraha huA hai / kArtikase Thane isa prakAra saMyama kA pAlana karanA prAraMbha kara diyA 'tae NaM se kattie seTThI negamasahasseNaM saddhiM aNa. (54yA 'evaM ninIyavaM, evaM tuyaTTiyavyaM eva bhottavva evaM bhAsiyavvaM, evaM saMjameNaM sajamiyavyaM' 51 pAune saha thayeche. ten| ma mA pramANe cha bhUbhInI pramArjana karIne ja besavuM joIe. yatanA pUrvaka karavaTa (paDakhuM badalavuM joI e. aMgAradoSa ane dhUmadeSa vigere devinAne nirdoSa AhAra le joI e. hita, mita, ane mIThI vANI bolavI joIe. I driyasaMyama ane vAsiyamana pAna 42. 'tae NaM se kattie' 241 pramANe yathA samaya pachI te kArtikazeThe ekahajAra ATha vaNikajano sAthe munisuvrata bhagavAnanA A 2 // dhmn| 53zane sArI dIyo 'tamANAe tahA gacchaI' 5chI tamA munisuvrata bhagavAnanI AjJAnusAra teja prakArathI vartavA lAgyA. yAvat saMyamamAM ytn| 21 saya mahi yAt54thI evaM tahA ciTui, tahA nisIyai tahAtuyadui tahA bhujai, tahA bhAsai, tahA saMjameNaM saMjamai' mA 54 akSaya ythe| cha. tena saya A pramANe che. te pramANe yatanA pUrvaka rahevA lAgyA. te pramANe yatanAthI besavA lAgyA. te pramANe paDakhuM yatanAthI pheravavA lAgyA. te pramANe AhAra karavA lAgyA. te pramANe nirvadha bhASA bolavA lAgyA. kAtikazeThe mA pramANe yamanu pAlana 42vaan| prA . 'tae NaM se kattie sedI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 bhagavatI sUtre 9 Na se kattie seTThI negamaTTamahasseNaM saddhi' tataH- dharmakathAnantaraM sa kArttikaH zreSThI naigamAsaha sArddham 'munisuvyassa arahao' munisuvratamya arhataH imaM payArUvaM dhammiyaM usa sammaM paDivana' imam etAvadrUpaM dhArmika deza sampati padyate svIkaroti ityarthaH 'tamANAe tahA gaccha3' tadAjJayA tathA gacchati, 'jAva saMme' yAvat saMgamayati tatra yAvatpadena 'evaM tahA ciTThA, tahA nisIyaha, tahA tu, tahA bhujai tahA mAsara vahA saMnameNaM' ityasya saMgrahaH / saMyamayati- sayamaM pAlayatItyarthaH 'tara NaM se kacie seTTI negamadvasadasseNaM saddhi aNagAre jAe' tataH khalu sa kArttikaH zreSThI naigamASTasahasrega sArddham anagAro jAtaH kIdRza ityAha 'iriyA' ityAdi 'iriyAsamie jAva gattabhayArI IriyAsamito yAvad guptabrahmacArI samamavat atra yAvatpadena 'esaNAsa mie AyANabhaMDamata nikkhe vaNAsamie, uccArapAsa vaNakhe jalasiMghaNa paridvAvaNiyAsamie, maNagutte, vayagutte, kAyagutte, gute gutidie' eSaNAsamitaH AdAnabhANDAmatra nikSepaNAsamitaH, uccArapatraNa khelajacyasiGghANapariSThApanikAsa mitaH, manoguptaH, vavo guptaH, kAyaguptaH, guptaH, guptendriyaH iti saMgrahaH / vyAkhyA sugamA / 'tara gaM sekatira aNagAre' tataH khalu sa kArtiko'nagAraH 'muNisuccayassa arahao' muni gAre jAe' isa prakAra ve kArtika seTha aba 1008 vaNigjanoM ke sAtha anagAra bana gaye / 'iriyA0' IryAsamiti se yAvat eSaNAsamiti se, AdAnanikSepaNAsamiti se, uccAra patravaNa kherujalalasiMghANapariSThApanikAsamiti se, yukta bana gaye, manogupti vacanagupti, aura kAguni ina tInoM guptiyoM kA pAlana karane lage / brahmaca gupti kI acchI prakAra se ArAdhanA karane lage / apanI indriyoM ko unhoMne jIta liyA / 'tara se kattie0' isake bAda ve kArtika anagAra 'muNita0' munisuvata arhanta ke tavAhaya anagAroM ke pAsa y negamasa isseNaM saddhi aNagAre jAe' mA rIte te ati Dalara a liGno sAthai anusAra anI gayA. 'IriyA' dhairyAsamitithI yAvat eSaNA' eSAsamitithI, AdAna nikSepazuA samitithI uccAra prasravyu khelajala si dhANu pariSThApanA samitithIyukta khanI gayA. mane gupti, vacanagupti, anekAyagupti, e traNe guptiyAnuM pAlana karavA lAgyA brahmaya guptinI sArI rIte yArAdhanA 42vA lAgyA. tethe potAnI iMdrIyAne tI bIdhI, 'tara NaM se kattie' te pachI te ati anagAra 'munisuvvayamsa' bhunisuvrata lagavAnanA tathArUpa anaga renI pAsethI sAmAyika vagere cauda pUrvAnA abhyAsa karavA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TokA za018 u02 sU02 kAttikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 647 suvratasya arhataH 'tahArUvANaM therANaM aMtiyaM' tathArUpANAM sthavirANAmanti kesamIpe 'sAmAiyamAiyAI codasapubAI ahijjaI' sAmAyikAdikAni caturdazapUrvANi atrIte 'ahinjittA' adhItya 'bahuhiM cautthachaTTamajAva apANaM bhAve mANe' bahubhizcaturthaSaSThASTama yAvadAtmAnaM bhAvayan atra yAvatpadena 'dasamaduvAla. sehiM mAsadamAsavamohiM tavokammehi' ityasya saMgrahaH 'bahu paDipunAI duvAlasavAmAI sAmannAriyAgaM pAugaI' bahumatipUrNAni-saMpUrNAni dvAdaza varSANi zrAmaNyAryAyaM pAlayati, 'pAuNittA' pAlayitA mAsiyAe saMlehaNAe attANaM jhoseI' mAsikyA saMlekhana yA AtmAna joSayati-ArAdhayati jhosittA' joSayitvA ArAdhya 'saDhi bhatAI aNasaNAe cheei' paSTi bhaktAni anazanena chiratti, mUtre ArSayAtrIsam cheditta chittvA 'AloiyapaDikate' Alocita. patikrAnta:-kRtAlocanApatikramaNaH san 'kAlamAse kAlaM kiJcA' kAlamAse kAlaM kRpA 'sohamme kappe' saudharma kalpe 'sohammavaDaMsae vimANe' saudharmAvataM. sake vimAne 'upavAyasamAe upapAtasabhAyAm 'devasayaNijjasi' devazayanIye meM sAmAyika Adi caudaha pUrSoM kA adhyayana karane lage jaba yaha adhyayA kArya unakA samApta ho cukA-taSa 'bahuhiM ca uttha0' unhoMne apane Apako caturtha, SaSTha, aSTama Adi kI tapasyA se bhAvita kiyaa| yahAM Adi padase 'dasamadudhAlasehi mAsa bhaddhamAnakhamaNehiM tavokammeha ina padoM kA saMgraha huA hai| isa prakAra ve bahupaDiyunnA duvAlasavA sAI' 12 varSa taka zrAmaNya paryAya kA pAlana karate rhe| pAlana karane ke bAda phira unhoMne 'mAsiyAe' eka mAsakI saMlekhanA kI ArAdhanA kI usakI ArAdhanA se 'sarddhimattAI.' unhoMne 60 bhaktoM kA anazana dvArA chedana kara diyA 60 bhaktoM kA chedana karake ve kRtAlocanA pratikramaNa vAle hokara samAdhi ko prApta ho gye| kAlamAsa meM kAlakara saudharmaH kalA meM saudharmAvataMsaka vimAna meM upapAta sabhAmeM devazayanIya para devoM sAya. tayAnu 65yana Aya yAre pUNu thq| Ayu tyAre 'bahUhiM cauttha0' teoe pite caturtha, SaSTha, aSTama, vigere tapasyA karI. ahiM yAvat 54thI 'dasamaduvAlasehi mAsakhamaNehi tavokamme hiM' mA phne| saba thye| che. mA zate tethe| 'bahupaDipunnaIduvAlasavAsAI' mA2 15 sudhI zrImaeyaparyAyana pAlana karatA rahyA. ane te pramANe pAlana karyA pachI teoe maraNa samaye 'mAsie' se bhAsanI samAnAnu mArAthana yutenI sAdhanAthI 'sani bhattAI sAITha bhakatonuM anazana dvArA chedana karyuM sAITha bhakatonuM chedana karIne Ale ca nA pratikramaNa karIne samAdhine prApta karI ane kAla samaye kola karIne saudharma ka9pamAM saudharmAvalaMsaka vimAnamAM u55 tasabhAmAM devazayanIya para devanA Idra zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatI sUtre devayam 'jA sakke devidattAe unabanne' yAvat zakro devendratayA upapannaH, atra yAvatpadena 'paMcavihAra pajnattIe' ityAdInAM saMgrahaH, 'tara NaM se sakke devide devarAyA agotravannae sesa jahA- gaMgadattassa jAtra aMta kAhi tataH khalu sa zakro devendro devarAjo'dhunopapannaka eva zeSaM yathA gaGgadattasya yAvadantaM kariSyati gaGgadatAdvai kSaNamAha- 'navaraM ThiI do sAgarovamA' nAraM sthitiH dvi sAgaropamA 'sesaM taMcetra' zeSaM tadeva - gaGgadana iva, tathAhi kArtikaH khalu madanta ! devastasmAd devalokAdAyuHkSayeNa bhavakSayeNa sthitikSayeNa tasvAd devAt vyutvA kutra gamivyati kutra utpasyate ? iti praznaH gautama / tatacchutvA mahAvidehe varSe serahayani ke indraza kI paryAya se utpanna ho gaye / yahA~ yAvat zabda se 'paMcabihAe jantIe' ityAdi padoM kA saMgraha huA hai| 'tae NaM se sake deviMde devarAyA0' adhunopapaNaka hI ve devendra devarAja zakra gaMgadala kI taraha yAvat, samasta duHkhoM kA anta kreNge| gaMgadatta kI apekSA vilakSaNatA kevala sthiti meM hI hai kyoMki yahAM inakI sthiti do sAgaropama kI huI bAkI kA aura saba kathana gaMgadatta ke jaisA hI hai aba gautama prabhuse aisA pUchatA hai-he bhadanta ! kArtikadeva usa devaloka se AyuH ke kSaya se, bhava ke kSatra se, aura sthiti ke kSaya se catrakara kahA~ jAyegA ? kahA~ utpanna hovegA ?, to isake uttara meM prabhune unase kahA he gautama! vaha vahAM se cavakara mahAvideha kSetra meM siddha hogA, buddha hogA, mukta hogA, parinirvAta hogA / evaM samasta duHkhoM kA zaDenI paryAyatrAjA manI gayA. aDiyAM yAvat zabdadhI 'paMcaviddAe pajjattIe' tyAhi honA sagraDa thye| che. 'tae NaM se sakke deviMde devarAyA' tatlA utpanna thayela te devendra, devarAja, indra gaMgadattanI mAphaka yAvat samasta duHkhone 'ta karaze ga'gadyantathI vizeSatA kevaLa tenI sthitimAM ja che,kemake tyAM tenI sthiti e sAgarepanI thai che. mAkInuM kathana gaMgadattanA kathana pramANe samajavu. have gautamasvAmI prabhune evu pUche che ke he bhagavAn kArtika deva te devaleAkathI AyunA kSayathI, bhavAkSayathI ane sthitinA kSayathI cavIne kayAM utpanna thaze ? tenA uttaramAM prabhue kahyuM ke he gautama ! te tyAMthI cavIne mahAvideha kSetramAM siddha thaze. yuddha thaze mukata thaze. ane parinirvAMta thaze ane samasta du:mono mata 2ze 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhagavAn Apanu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 u02 sU02 kArtikazreSThinaH dIkSAdinirUpaNam 649 bhotsyate mokSyati parinirvAsyati sarvaduHkhAnAmantaM kariSyatIti, 'sevaM bhaMte ! sevaM maMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvadviharati // 2 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakA vizuddhagadyapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjamadatta'jainAcArya' padabhUSita-kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitA zrI bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake dvitIyodezakaH smaaptH||18-2|| anta karegA / 'sevaM bhaMte ! 2' he bhadanta ! Apa kA yaha kathana sarvathAsatya hai 2 isa prakAra kahakara gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU0 2 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke aThArahaveM zatakakA ||duusraa uddezaka samApta // 18-2 // A kathana sarvathA satya che. he bhagavana ApanuM saghaLuM kathana yathArtha che. A pramANe kahIne gautamasvAmI tapa ane saMyamathI A AtmAne bhAvita karatA thakA potAnA sthAna para birAjamAna thayA che sU0 2 | jainAcArya jainadharmadivAkara pUjayazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA aDhAramA zatakane bIjo uddezaka samAptA18-rA bha0 82 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre atha tRtIyoddezakaH bhArabhyatedvitIyodeza ke kArtikA'nagArasyAntakriyA, kathitA tRtIyoddezake pRthivyA. derantakriyocyate ityevaM sambandhena AyAtasya tRtIyoddezakasyedamAdima sUtram'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-"teNaMkAleNaM teNaM samaeNarAyagihe nayare hotthA, vannao guNasilae ceie vannao, jAva parisA paDigayA, teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI mAgaMdiyaputte nAmaM aNagAre pagaibhaddae jahA maMDiyaputte jAva pajjuvAsamANe evaM kyaasii| se pUrNa bhaMte! kAulesse puDhavIkAie kAulessahiMto puDhavIkAiehito aNaMtaraM uttiA mANusaM viggahaM labhai labhittA kevalaM bohiM bugjhai, bujjhittA, tao pacchA sijjhai, jAva aMtaM karei ? haMtA mAgaMdiyaputtA kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM krei| se pUrNa bhaMte! kAulesse AukAie kAulessehito AukAiehito aNaMtaraM uvaTTittA mANusaM viggahaM labhai, labhittA kevalaM bohiM bujjhai, jAva aMtaM karei ? haMtA mAgaMdiyaputtA, jAva aMtaM krei| se pUrNa bhaMte ! kAulesse vaNassaikAie evaM ceva jAva aMtaM karei, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti mAgaMdiyaputte aNagAre samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namasai, vaMdittA namaMsittA jeNeva samaNe NiggaMthe teNeva uvAgacchai, uvAgacchitA samaNe jiggaMthe evaM vayAsI, evaM khalu ajo! kAulesse puDhavIkAie taheva jAva aMtaM karei ? evaM khalu ano! kAulesse AukkAie jAva aMtaM karei, evaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 651 khalu kAulesse vaNastaikAie jAva aMtaM krei| tae NaM samaNA NigaMthA mAgaMdiyaputtassa aNagArassa, evamAikkhamANassa jAva evaM parUvemANassa eyamaTuM no saddahati 3 eyamadraM asadahamANA jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchaMti, uvA. gacchittAsamaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namasaMti vaMdittAnamaMsittA evaM vayAsI evaM khalu bhaMte! mAgaMdiyaputte aNagAre amhaM evamAikkhai bhAsei pannavei parUvei evaM khalu ajo! kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei, evaM khalu ajjo ! kAulesse Au. kAie jAva aMtaM karei evaM vaNassaikAie vi jAva aMtaM karei se kahameyaM bhaMte ! evaM ? ajotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe NiggaMthe AmaMtittA evaM vayAsI japaNaM ajo? magaMdiyaputte aNagAre tunbhe evaM Aikkhai bhAsai pannavei parUvei evaM khalu ajo! kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei evaM khalu ajo! kAulasle AukAie jAva aMtaM kareI evaM khalu ajo! kAulesle vaNassaikAie vi jAva aMtaM karei, sacceNaM esamadve ahaMpiNaM ajjo! evamAikkhAmi 4 evaM khalu ajo ! kaNhalesse puDhavIkAie kaNhalessahiMto puDhavIkAie hiMto jAva aMtaM karei evaM khalu ajo ! nIlalesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei evaM kAulessevi jai puDhavIkAie evaM AukkAie vi, evaM vaNassaikAie vi, sacce NaM esamaTuM, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti samaNA niggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdaMti, namasati, vaMdittA, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 bhagavatIsUtre namaMsittA, jeNeva mAgaMdiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchaMti, uvAgacchittAmAgaMdiyaputte aNagAre vaMdati namasaMti,vaMdittA namaM. sittA eyamadaM sammaM viNaeNaM bhujo bhujo khAmeti ||suu0 1 // chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRha nAma nagaramAsIt , varNakaH guNazilaka caityam varNakA, yAvat pariSat prtigtaa| tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasyAntevAsI mAkandikaputro nAmA'nagAraH prakRti bhadrako yathA maNDitaputro yAvat paryupAsInaH evamavAdIt , tAnUna bhadanta ! kApotikalezyaH pRthivIkAyikA, kApotikalezyebhyaH pRthivIkAyikebhya uddhRtya mAnuSyaM vigrahaM labhate, labdhvA kevala bodhi budhyate, buddhvA tataH pazcAt sidhyati yAvadantaM karoti ! hanta, mAndika putra ! kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti / tannUna bhadanta ! kAtikalezyaH akAyikaH kApotikalezye. bhyo'SkAyikebhyo'nantaramuDhatya mAnuSaM vigrahaM labhate labdhyA kevala bodhiM budhyate yAvadantaM karoti ? hanta, mAkandika ! yAvadantaM karoti / tannUna bhadanta ! kApotikaleiyo vanaspatikAyika evameva yAvadantaM kroti| tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti mAkandikaputro'nagAraH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA yatraiva zramamA nigranthA statraivopAgacchati, upAgatya zramaNAn nirgranthAn evamatrAdIt , evaM khalu AryAH! kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, evaM khalu AryAH ! kApotika lezyo'kAyiko yAvadantaM karoti evaM khalu AryAH ! kApotikalekyo vanaspatikAyiko yAvadantaM kroti| tataH khalu zramaNA nirgranthAH mAkandikaputrasyAnagArasya evamAcakSANasya yAvadevaM nirU. payata etama) na zradadhanti 3, enamarthamazraddadhAnAH 3 yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIra statraivopAgacchanti upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasyanti, canditvA namasthitvA evamavAdiSu evaM khalu bhadanta ! mAkAndikaputro'nagArossmAn evamAkhyAti yAvatyarUpayati evaM khalu AryAH ! kApotikalezyaH pRthivI kAyiko yAvadantaM karoti evaM khalu AryAH ! kApotikalezyo'kAyiko yAvadantaM karoti evaM vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti / tat kathametad bhadanta ! eva mAryAH / iti zramaNo bhagavAn mahAvIrastAn zramaNAn nigranthAn Amanya evamavAdIt , yat khalu AryAH! mAkandikaputro'nagAro yuSmAn evamAkhyAti yAvasmarUpayati, evaM khalu AryAH? kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvat antaM karoti, evaM khalu AryAH! kApotikalezyo'pakAyiko yAvadantaM karoti, evaM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 653 khalu AryAH ! kApotikalezyo vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti, satyaH khalu eSo'rthaH, ahamapi khalu AryAH! evamAkhyAmi, bhASe, prajJApayAmi marUpa. yAmi, evaM khalu AryAH ! kRSNalezyaH pRthivIkAyikaH kRSNalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyo yAvadantaM karoti, evaM khalu AryAH! nIlalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, evaM kApotikalezyo'pi yathA pRthivIkAyika evamakAviko'pi evaM vanaspatikAyiko'pi, satyaH khalu eSo'rthaH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti zramaNA nirgranthAH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandante namasyanti, vanditvA namasthitvA yatraiva mAkandikaputro'nagArastatraivopAgacchanti upAgatya mAkandikaputram anagAraM vandante namasyanti, vanditvA namasthitvA etamathaM samyagra vinayena bhUyo bhUyaH kSamayantiH ||muu0 1 / TIkA-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' tasmin kAle tasmin samaye 'rAyagihe nayare hotthA' rAjagRha nagaramAsIt 'vaSNayo' varNakaH-campApurIvarNanavadasyApi rAjagRhasya varNana vidheyam 'guNasilae cehae' guNazilakaM caityam-udyAnamAsIva tIsare uddeze kA prAraMbha 18 ve zataka ke isa tRtIya uddezaka kA prArambha pRthikAyAdikoM kI antakriyA kahane ke liye huA hai| kyoMki dvitIya uddezaka meM kArtika anagAra kI antakriyA kahI gaI hai| ataH antakriyA kA prakaraNa cAlU hai / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / TIkArtha-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' usa kAla aura usa samaya meM rAyagihe nayare hotyA' rAjagRha nAmakA nagara thaa| 'bannao' aupa. pAtikasUtra meM varNita huI campAnagarI ke jaisA isakA varNana jAnanA cAhiye / 'guNasilae cehae' isa rAjagRhanagara meM caitya-udyAna thA, trIjA udezAne prAraMbhabIjA uddezAmAM kArtika anagAranI antakriyAnA saMbaMdhamAM kahevAmAM AvyuM che. jethI kriyAne adhikAra cAlu hovAthI A trIjA udezAne prAraMbha puthikAdikanI aMtakriyA kahevA mATe karavAmAM Avela che. tenuM 5 sUtra mA pramANe che.-'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tyaadi| sAtha-teNaM kAleNa teNaM samaeNa' te ||nne bhane te samaya 'rAyagihe nAma nayare hotthA' nAmanu nA tu. 'vaNNao' mo55ti sUtramA para nArI pramANe tanuM vana samA'. 'guNasilae ceie' 241 245nA zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'vannao' varNakaH-asyApi varNanaM pUrNabhadrakavadeva kartavyam , 'jAva parisA paDi gayA' yAvat pariSat pratigatA, yAvatpadena svAmI samavasta ityArabhya dharmakathA kathitA ityantaM sarvamapi prakaraNamanusmaraNIyam, 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNa' tasmin kAche tasmin samaye 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa' zramaNasya bhagavato mahAvIrasya 'aMtevAsI mAkaMdiyaputte nAma aNagAre' antevAsI-ziSyo mAkandikaputro nAmAnagAraH, 'pagaibhadae' prakRtibhadrakA 'jahA maMDiyaputte' yathA maNDikaputraH, yathA maNDikaputra ityanena idaM mRcitaM bhavati 'pagai uvasaMte pagai payaNukohamANamAyAlobhe prakRtyupazAntaH prakRtimatanukrodhamAnamAyAlomA jisakA nAma guNazilaka thaa| 'vannao' isakA varNana bhI pUrNabhadra caitya ke jaise hI samajha lenA cAhiye / 'jAva parisA paDigayA' yahAM yAvatpada se 'svAmI samavasRtaH' yahAM se lekara 'dharma kathA kathitA' yahAM taka kA saba prakaraNa lagAyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' usa kAla meM aura usa samaya meM 'samaNassa bhagavao mahAvIrasta jAva' zramaNa bhagavAn mahAvIra ke aMtevAsI' ziSya 'mAkaMdiyaputte nAma aNagAre' mAndika putra nAmake anagAra the| ye 'pagahabhadae' prakRti se bhadra the| 'jahA maMDiyaputte' jaise prakRti se maNDita putra the, vaise hI ye the| 'jahA maNDitaputte' isa pada se yaha sUcita hotA hai 'pagai uvasaMte pagahapayaNu kohamANamAyAlobhe ki ye svabhAvataH upazAnta the| svabhAvataH inakI krodha, mAna, mAyA aura 2bhA gulazita nAmarnu thaitya-GdhAna tu. 'vaNNao' tenu vana pUdra yetyAnI bhA4 sabhA. 'jAva parisA paDiyA' mA pAyA mAvasa yAvatpathI svAmI samavasRtaH' maDiyI mAralI. 'dharmakathA kathitA" ahiM sudhInuM saghaLuM prakaraNa samajI levuM. arthAt mahAvIra svAmI padhAryA. bhane tamAme yathA samAvI tyA sudhInu thana samanyu teNa' kAleNaM te samaeNaM' te je ma2 samaye 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa' zrama mAvAna mahAvIra svAmIna! 'aMtevAsIM' ziSya 'mAkaMdiyaputte nAma aNagAre' bhA5 namanA sanagAva tA. tme| 'pagahabhahae' prakRtithI bhadra tA. 'jahA maMDiyaputte' 2vI rIte malitaputra prakRtithI ma ta tavA bhAvIputra paNa bhadraprakRti hatA. ahiM yAvat padathI nIce pramANeno pATha grahaNa thayo che. 'pagaiupasaMte pagaipayaNu kohamANamAyAlobhe' to mAthI in sai zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 655 mRdumAdavasaMpana: AlInabhadrakaH, vinItaH, iti vizeSaNAnAM tRtIyazatakIya tRtIyodezakoktAnAM saGgraho bhavati, 'jAva pajjuvAsamANe evaM kyAsI' yAvatparyuH pAsIna evamavAdIt , atra yAvatpadena banda te namasyati, vanditvA namasyitvA trividhayA paryupAsanayA ityantaprakaraNasya grahaNaM bhavatIti / kimuktavAn mAkandikaputro bhagavantaM tatrAha-'se pUrNa' ityAdi, 'se guNaM bhaMte !' tannUnaM khalu bhadanta ! 'kAulesse puDhavIkAie' kApotikalezyaH pRthivIkAyikaH, 'kAulesse hito puDhavIkAiehito' kApotikalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyaH 'aNaMtara uvaTTittA' anantaram-antararahita yathAsyAttathA uddhRtya-niHsRtya kApotikalezyAvAn pRthivIkAyiko jIvaH pRthivIkAyAduvRtya-niHsRtya mRtveti yAvat 'mANussaM vigraha labhai' mAnuSyaM-manuSyasambandhinaM vigraha- zarIra labhate- avacchedakatA saMbandhena lobha ye kaSAyeM pratanu-patalI thI / 'mRdumArdavasaMpannaH' mRdumArdava guNa se ye sahita the, 'AlInabhadrakaH, tRtIya zataka ke tRtIya uddeza meM kahe gaye haiM / 'jAva pajjuvAsamANe evaM vayAsI' yAvat paryupAsanA karate hue inhoMne aisA pUchA-yahAM yAvatpada se 'vandate, namasyati, vanditvA namasyitvA trividhayA paryupAsanayA' ina padoM kA grahaNa huA hai| 'se NUNa bhaMte ! kAulesse puDhavIkAie' mAkaMdiputrane jo kahA-pUchA vahI saba aba yahAM se prakaTa kiyA jAtA hai-unane pUchA-he bhadanta jo pRthvIkAyika jIva kApotalezyAvAlA hai vaha 'kAuleslehito puDhavIkAi. ehito' kApotikalezyAvAle anya pRthivIkAyika jIvoM meM se 'aNaM. taraM uvvaTittA' antara rahita-turata-marakara 'mANussaM viggahaM labhaha' svabhAvathI ja teonA krodha, mAna, mAyA, ane lebha e kaSA pratanuM halakA thy| ta. 'mRdumada vasaMpannaH tme| bhRdu-ma mA guguvAmA tA. 'AlIna bhadrakaH vinItaH' te mAtIna-23nI mAjJA pramANuna ta nathI maprakRti vALA hatA ane vinayavAna hatA. A tamAma vizeSaNe trIjA zatakanA trIjA zAma apAmA bhAvyA che. 'jAva pajjuvAsamANe evaM vayAsI' yAvat manavayana ane kAyathI paryuM pAsanA karatAM karatAM te mAMkadiya putre prabhune A pramANe pUcyu. ma. yApa.54thI 'vaMdate, namasyati, vanditvA, nasasyitvA trividhayA paryupAsanayA' mA 5hone saya thye| che. "se NUNaM bhate ! kAulesse puDhavikAie' 3 sapAna pAtozyApANAre pRthvIyi 41 cha. 'kAulessehito puDhavIkAiehito' pati vezyAvAmI pRthvIyi 7vAmAthI 'aNaMtara uvvaTTittA' manta2vinA arthAt bha25pAbhIne ta2014 'mANussaM vigaha labhai' zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3A bhagavatIsatre manuSyadehaviziSTo bhavatItyarthaH, 'labhittA' labdhvA, "kevala bohiM bujjhai' kevalaM bodhi budhyate, zuddhasamyaktvaM prApnotItyarthaH 'bujjhittA' buddhvA-zuddhasamyaktvamavApya 'to pacchA sijjhaI tataH pazcAt siddhayati 'jAva aMtaM karei' yAvadanta karoti, atra yAvatpadena mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAm , eteSAM saMgraho bhavati tathA ca he bhadanta ! pRthivIkAyiko jIvaH kApotikalezyAvAna pRthivIkAyaM parityajya manuSyadeha labdhvA kevalajJAnamavApya siddhiM yAti budhyate, mucyate, parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti kimiti prshnH| bhagavAnAha-'haMtA' ityAdi, 'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, mAgandika putra ! 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei' kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti atra yAvatpadena-'kAulesse manuSyasaMbandhI zarIra ko prApta kara letA hai| 'labhittA kevalaM bohiM pujjhai' aura use prApta kara vaha usameM zuddha samyaktva ko pA letA hai, to 'bujjhittA' usa zuddha samyaktva ko pAkara 'to pacchA sijjhai' isake bAda vaha siddha ho jAtA hai / 'jAva aMtaM kareha' sakala duHkhoM ko nAza kara detA hai ? yahAM yAvatpadase 'mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAma' ina padoM kA grahaNa huA hai| tAtparya pUchane kA aisA hai ki kApotika leyAvAlA pRthivIkAyika jIva pRthivIkAyako choDa kara kyA manuSya deha pAkara ke aura kevalajJAna prApta karake siddhi ko pA letA hai ? vaha 'dhuddha tatva kA jJAtA' ho jAtA hai ? mukta ho jAtA hai ? parinirvAta ho jAtA hai ? aura sakaladuHkhoM kA anta kara detA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA mAgaMdiya puttA' hA mAkaMdika putra ! vaha aisA ho jAtA hai / arthAt kApotalezyAvAlA pRthivIkAyika jIva yAvat anta kara detA bhanu05 zarIrane meve cha ? bharI manuSya samai anya cha ? bhane 'labhittA kevalaM vohiM bujjhai' te bhagavAna se zarIrathI zuddha sabhya bhI zacha 1 'bujjittA' zuddha sabhyapane pAmIna 'tao pacchA sijjai' te pachI te siddha thAya? 'jAva aMtaM kareI' yAvat sA mAnA nAtha re cha1 mahi yAt54thI 'mucyate, parinirvAti sarvadu khAnAm ' / pahAnI saha ye . pUchavAnuM tAtparya e che ke--kApatika vezyAvALA pRthvIkAyika jIva pRthvIkAyane choDIne manuSyazarIra pAmIne ane kevaLajJAna meLavIne zuM siddhi prApta karI zake che? te buddha eTale ke tatvane jANanAre banI zake che? mukata thaI zake che? parinirvAta banI zake che ? ane sakaLa duHkhane aMta zuM 4zaza cha 1 mA praznanA uttaramA prabhu 4 cha ?--'haMtA mAgaMdiyaputtA, hA mAkadiyaputra te kApatika lephsAvALe pRvIkAyika jIva te pramANe banI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 657 hito puDhavIkAiehito aNaMtaraM uvvadvattA mANussaM vigaha labhai, lamittA kevalaM bohiM bujjhai, bujjhittA tamo pacchA sijjhaI' ityasya praznavAkyasya saMgraho bhavati, evamagre sarvatra praznavAkyAvayatrasya anukarSaNaM kartavyam / akAyikajIvamAzritya punaH praznayannAha-'se pUrNa' ityAdi, 'se pUrNa bhaMte!' tat nUna bhadanta ! 'kAulesse AukAie' kApotikalezya:-kApotikalezyAvAna, akAyiko jIvaH 'kAulesse hito AukAiehito' kApotikalezyebhyo'kAyikebhyaH 'aNaMtara uvvaTTittA' anantaramuvRtya-mRtvA 'mANussaM viggaha labha' mAnuSyaMmanuSyasambandhinaM vigraha-zarIraM labhate-prApnoti 'labhittA' labdhvA 'kevalaM bohiM bujjhaI' kevalaM bodhi buddhayate-zuddhasamyaktvaM prApnotItyarthaH 'jAva aMtaM kareI' hai| yahAM yAvatpada se 'kAulessehito puDhavIkAiehito aNaMtara' udhvaTTittA mANussaM viggahaM labhaha, labhittA kevalayohiM bujjhii, bujjhittA to pacchA sijha' isa praznavAkya kA saMgraha huA hai isI prakAra se Age bhI sarvatra prazna vAkya kara lenA cAhiye / aba mAkaMdika putra anAgAra prabhu se aisA pUchate hai| 'se NUNa bhaMte ! kAulesse AukAie kAulesse hito AukAiehito aNaMtaraM unvaTTittA mANussaM viggahaM la bhai, labhittA0' he bhadanta ! kApotalezyAvAlA apkAyikajIva kApotalezyAvAle akAyika jIvoM meM se turata marakara manuSya zarIra ko prApta karake kevalapodhiko-zuddhasamyaktva ko prApta karatA hai, zuddha samyaktva ko prApta karake bAda meM vaha siddha ho jAtA hai ? yAvat vaha sakala duHkhoM kA nAza kara detA hai ? isake uttara meM Mya che. yAvat sasameno mata 43he . bhA. yAvat 54thI 'kAulle. ssehito puDhavIkAiehi to aNaMtaraM uvvadvittA maNussaM vighaM labhai, labhittA, kevala. bohiM bujjhai, bujjhittA taopacchA sijaI' mA prazna pAyo saDa thye| cha, A pramANe prazna vAkaya samajI levA. zathI bhAvIputra sanagAra prabhune me pUche che , 'se gRNaM bhaMte ! kAulesse AukAie kAulesse hito AukAiehi to aNataraM uvvadvittA mANussa viggahaM labhana, labhittA0' mAvAn potasezyAvANI mAyi471 po. talezyAvALA apakAyika jIvapaNuthI marIne manuSya zarIrane meLavIne kevaLa bedhine-zuddha samyaktvane prApta karIne te pachI te siddha thAya che? yAvat te sakaLa dukhene nAza karI de che ? A praznanA uttaramAM prabhu kahe che ke bha0 83 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 bhagavatIsutre yAvadantaM karoti, bhagavAnAha - 'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, mAkandikaputra ! 'jAva ra kare' yAvadantaM karoti atra yAvatpadena sampUrNasya praznavAkyasya saMgrahaH karaNIyaH / punarvanaspatikAyaviSaye praznayati- ' se NUNaM bhaMte / tad nUnaM bhadanta ! 'kAulesse TreaskAie' kApotikalezyo vanaspatikAyiko jIvaH kApotikachezyebhyo vanaspatikAyebhyo'nantaramuddhRzya manuSya dehamApnoti, manuSyadehamavApya zuddhasamyaktvamAsAdayati zuddhasamyaktvamAsAdya tadanantaraM sidhyati buddhayate mucyate- parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karoti kimiti praznaH, bhagavAnAha - 'evaM caiva jAva aMta kare' etrametra - pUrvavadeva yAtradantaM karoti atra yAvatpadena saMpUrNasya praznavAkyasya anukarSaNaM karttavyam tathA ca vanaspatikAyikaH kAportika prabhu kahate haiM- 'haMtA, mAkaMdiyaputtA ! jAva aMtaM karei' hAM mAkandika putra ! aisA vaha jIva yAvat samasta duHkhoM kA anta kara letA hai / yahAM yAvat zabda se saMpUrNa praznavAkyasaMgraha huA hai| aba mAkandika putra prabhuse aisA pUchate haiM- 'se NUNaM bhaMte ! kAulesse vaNassaikAie' he bhadanta vanaspatikAyika kANetaleiyAvAlA jIva kApotalezyAbAle vanaspatikAyika jIvoM meM se marakara manuSya deha ko kyA prApta kara vaha zuddha samyaktva ko prApta kara letA hai ? zuddha samyaktva ko prApta kara bAda meM kyA vaha siddhigati ko prApta kara letA hai ? buddha ho jAtA hai, mukta ho jAtA hai, parinirvAta ho jAtA hai, aura sarva duHkho kA anta kara letA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM- ' evaM cetra jAva aMtaM kareha' hAM yAvada se saMpUrNa prazna vAkya kA anukarSaNa kiyA gayA hai / tathA "haMtA mArkadiyattA jAva aMtaM karei' hA bhAhiputra ! te va te prabhArI zake che. yAvatu samasta du:khAnA aMta kare che. bhAU hiyaputra prabhune irIne pUche che - 'se NUNaM bhaMte ! kAulerase vaNassa igA' he bhagAnuM vanaspatikAyika kApAtalezyAvALA jIva kApeAtalezyAvALA vanaspatikAyikapaNAthI marIne tata manuSya dehane meLave che ? ane manuSya zarIra pAmIne te zuddha samyaktva prApta karI zake che? ane zuddha samyaktva meLavIne te pachI zuM te siddhigatine meLave che ? yuddha thAya che ? mukata thAya che ? parinirvAta thAya che ? meAkSagati pAme che ? ane saduHkhAne aMta kare che ? yA praznanA uttaramA anu che - " evaM cetra jAva aMta karei" maDi yAvatzakhsathI sapUrNa prazna vAkaya uttara rUpe grahaNa karela che. te A pramANe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 659 lezyAvAn jIvaH kAyotikalezyebhyo vanaspatikAyikebhyo nirgatya mAnuSyadeha mAya -zuddhasamyaktvaM prApya sidhyati, budhyate, mucyate, parinirvAti, sarvaduHkhAnAmantaM karotIti bhagavata uttaramiti bhAvaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti, yad devAnupriyeNa kathitaM tatsarva satyameti bhAvaH, itievaM rUpeNa kathayitvA 'mAgaMdiyaputte aNagAre' mAkandikaputro'nagAraH, 'samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavanta mahAvIram 'jAva namaMsittA' yAvad namasyitvA atra yAvatpadena-vandate namasyati vanditvA, eteSAM grahaNaM bhavati, 'jeNeca samaNA NiggaMthA teNeva uvaagnch|' yatraiva zramaNA nirgranthA statraivopAgacchati 'uvAgacchittA' upAgatya 'samaNe jiggaMthe evaM vayAtI' zramaNAna nirgranthAn evaM-vakSyamANaprakAreNa ca kApopatalezyAvAlA vanaspatikAyikajIva kApotalezyAvAle anya vanaspatikAyika jIvoM meM se marakara turata manuSya deha ko prApta karake usameM zuddha samyaktva ko lekara ke siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvAta hotA hai, aura sarva duHkhoM kA anta karatA hai, 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriyane jo yaha kahA hai vaha sarvathA satya hai 2 isa prakAra se kahakara 'mAgaMdiyaputte aNagAre' ve mAkandika putra anAgAra 'samaNa bhagavaM mahAvIraM' zramaNa bhagavAn mahAvIra kI 'jAva namaMsittA' yAvat namaskAra kara 'jeNeva samaNe niggaMthe teNeva uvAgacchai' jahAM zramaNa nintha virAjamAna the-'teNeva uvAgacchaI' yahA~ para gaye-yahAM yAvat zabda se 'vandate, namasyati, vanditvA' ina padoM kA saMgraha huA hai / 'uvAgacchittA' vahAM jA karake 'samaNe niggaMthe che.-kApatazyAvALe vanaspatikAyika jIva kapota lezyAvALA bIjA vanaspatikAyika paNAthI marIne tarata manuSya zarIrane meLavIne temAM zuddha samya. kRtva pAmIne (saMyama dhAraNa karIne) siddha thAya che, buddha thAya che, mukta thAya cha. parinita thAya che. ane sonA mata 42 cha. "sevaM bhaMte / sevaM bhaMte ! ti" 8 sAvana ma:5 hevAnupriye re yuche te thA sasya che.. bhagavad Ape kahela sarva yathArtha che. A pramANe kahIne "mAgaMdiyaputte aNagAre" te mAhiya putra manA2 "samayaM bhagavaM mahAvIraM" zrama lagavAna maDAvI22 "jAva namaMsittA" yAvat nmH||2 prazane 'jeNeva samaNe NiggaMthe teNera ubAgacchai" jyAM zrama ni misA che. "teNeva' uvAgacchaI" tyA tamo gayA. ma. yApat 54thI 'vandate, namasyati, banditvA yA pahAnI A8 thayo che. "uvAgacchittA" tyAM "samaNe jiggye| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 bhagavatI sUtre " avAdIt uktavAn kimuktavAn ? tatrAha - ' evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu ajjo' evaM khalu AryAH 'kAulesse puDhavIkAie tahetra jAva aMtaM kare?' kApotikaleva yaH pRthivIkAyika svathaiva yAvadantaM karoti, uttaratrita yasya ca yathAvadanuvAdaH karaNIyaH, mAkandikaputreNAnagAreNa bhagavataH sakAzAt pRthivIkAyikakApotikalezya jIvAdivanaspatyanta jIvaviSaye yadavagatam tatsarvaM niveditaM zramaNebhya iti bhAvaH / 'tara NaM te samaNA NiggaMthA' tataH khalu tadanantara kila, mAkandikaputrasya kathanAnantaram, te zramaNAH nigranthAH 'mAkaMdiyaputtassa aNagArassa' mAkandikaputrasyAnagarasya 'evamAkkhamANassa' evam ukta prakareNa AcakSANasya - kathayataH 'jAva evaM vayAsI' unhone zramaNa nirgranthoM se aisA kahA - ' evaM khalu ajjo ! kAulesse puDhavIkAie taheva jAva aMtaM kareha' he AryoM kApotaleiyAvAlA pRthivIkAyika usI prakAra se yAvat anta karatA hai / yahA~ uttara tritaya kA yathAvat anuvAda kApotika leivAvAle pRthivIkAyika, akAyika, evaM vanaspatikAyika jIva ke viSaya meM jo jAnA vaha saba unhoMne yahAM zramaNoM se kaha diyA / 'tae NaM te samaNA niggaMdhA' isake bAda una zramaNa nirgranthoM ne 'mAkadiyaputtahata aNagArassa' mAkandika putra anagAra ke ukta prakAra se kiye gaye kathana ko yAvat 'evaM paruve mANassa isa prakAra kI prarUpaNA ko sunakara eyama no saddati' unake isa artha kI zraddhA nahIM kI, use apanI pratIti kA viSaya nahIM banAyA, unakA vaha kathana unheM rucikara nahIM huA tAtparya , 6 evaM vayAkhI" tethe zrama nirtha thAne yA pramANe urchu " evaM khalu ajo ! kAulesse puDhavI hAie taheva jAva aMtaM karei' De Aryo ! ayotalezyAvAjA pRthvIkAyika kApAtalezyAvALA pRthvIkAyaka jIvapaNAthI marIne tarata manuSya zarIrane meLavIne temAM zuddha samyaphUla prApta karIne siddha thAya che, buddha thAya che, bhukta thAya che. parinirvAta thAya che, ane sarva du:mono ata re che. mAkaDhIputra anagAre kApAtika lezyAvALA pRthvikAyika, ane vanaspatikAyika jItranA viSayamAM bhagavAna pAsethI je pramANe jANyu' hatu. te saghaLu* kathana aDiyAM zramazone uDDI saMbhAvya : "tae NaM te ya svamaNA niggaMthA" tepachI zrama nirtha thothe " mArkediyaputtara aNagArarasa " bhAuhIputra anagAramA pUrveta athanane yAvat " evaM parUve mANasa" yA rItanI a3pathA sAMbhajIne " evamaThThe no sahahe ti" teyonA A athanamAM zraddhA urI nahi tene potAnI pratItinA viSaya nakhanAnye. arthAt ukta kathana temane ruci zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvI kAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 661 evaM paravemANassa' yAvadevaM prarUpayataH, atra yAvatpadena bhASamANasya prajJApayata ityanayoH saMgrahaH, 'eyama no sahati 3' etamartha no zraddhadhanti no pratiyanti, no rocante mAkandikaputrokte viSaye zraddhA no kurvanti, 'eyamaDhe asahahamANA' etaparthamazraddavAnAH, apratiyantaH, arocamAnAH santaH 'jeNeva samaNe bhagavauM mahA. vIre' yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'teNeva uvAgacchaMti' tatraivopAgacchanti, bhagavato mahAvIrasya samIpamAgatA ste zramaNA ityarthaH 'uvAgacchitA' upAgasya 'samaNaM bhagava mahAvIra vaMdati namasaMti' zramaNaM bhagavanta mahAvIra vandante nama. syanti 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasyitvA, 'evaM vayAsI' evaM-vakSyamANa prakAreNa avAdiSuH / evaM khalu bhaMte!' evaM khalu bhadanta ! 'mAgadiyaputte aNagAre' mAkandikaputro'nagAraH 'amhaM evamAkkhai' asmAn evamAkhyAti 'jAva parUveI' kahane kA yaha hai ki mAkandika putra ke kahe gaye viSaya para unhoMne zraddhA nahIM kii| yahAMyAvatpada se 'bhAsamANassa, prajJApayata' ina padoM kA saMgraha huA hai isa prakAra ve 'eyama asaihamANA' mAkandika putrokta artha kI azraddhA karate hue usa para apratIti karate hue. aruci karate hue 'jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre' jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra virAjAmAna the| 'teNeva uvAgacchaI' vahA~ para Aye / 'uvAgacchittA' vahAM jAkara ke unhoMne 'samaNaM bhagavaM mahAvIra vaMdati namaMsati' zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vandanA kI namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA' vandanA nama. skAra kara 'evaM vayAsI' phira unhoMne unase pUchA 'evaM khalu bhaMte ! mAgaMdiyapute agagAre amhaM ebamAikvaI' he bhainta ! mAkandika putra anAgArane aisA kahA hai / 'jAva parUve' yAvat prarUpita kiyA hai upajAvanAra na banyuM kahevAnuM tAtparya e che ke mAkaMdIputre kahela viSayamAM zraddhA nahi mahI yAvat 54thI "bhAmamANasa prajJApayataH" / pahana saDa thayo cha. ma zata tm| "eyamadraM asahahamANA" bhAvIputre kahela arthamAM azraddhA karatA thakA. aprIti karatA thakA aruci karatA thakA "jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre" zrama] bhagavAna mahAvIra jyA mirA bhAn // "teNeva uvAgacchadatyo t| mA0yA. "uvAgacchitA" tyo mAvIna tesoya "samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasaI" zramaNu bhagavAna mahAvIra svAbhAna nA 41 nbh24||2 4Ine "evaM vayAsI" te 5chI tayArI sazavAnana mA prabhAra pUchayu "evaM khalu bhaMte ! mAkaMdiyaputte aNagAre amhaM evamAikkhaI" mana mAtra anasAre mA pramANe . "jAva zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yAvatmarUpayati yAvatpadena bhASate, prajJApayati ityanayoH saMgrahaH / ki marUpayatitatrAha-evaM khalu' ityAdi, 'evaM khalu ajo' evaM khalu Arya ! 'kAulese puDhavIkAie jAva aMtaM kare' kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, atra yAvatpadena pRthivIkAyikaprathamapaznavAkyebhyaH 'kAulessehito' ityArabhya 'tao pacchA sijjhaI' ityantaM vAkyam anukarSaNIyam arthA api eteSAM pUrvavadeva boddhvyaaH| mAkandikaputrazakyAnAmanuvAdamAtrametaditi eca. magre'pi / 'evaM khalu ajjo' evaM khalu Arya ! 'kAulesse AukAie jAca aMtaM kare' kApotikalezyo'SkAyiko yAvadantaM karoti, 'evaM vaNassaikAie ci jAva yahAM yAvat zAda se 'bhASate, prajJApayati' ina do kriyApadoM kA saMgraha huA hai / 'evaM khalu ajjo! kAuleste puDhavIkAIe jAva aMtaM karei' kyA prarUpita kiyA hai / yahI viSaya ve kaha rahe haiN| he Aryo ! kApo. talezyAvAlA pRthivIkAyika jIva yAvat anta kara detA haiN| yahAM yAvatpada se pRthivIkAyika se prathama prazna vAkyagata jo 'kAulesse hito' yaha pada hai-so isa pada se lekara 'to pacchA sijjhaI' isa vAkya taka kA prakaraNa gRhIta huA hai| ina padoM kA artha bhI pUrvavat hI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki una zramaNa nirgranthoM ne mahAvIra ke samakSa mAkandika putra anagAra ke vAkya kA anuvAda kiyA-isI prakAra se Age jAnanA cAhiye / isI prakAra se mAkandika putra anagAra dvArA kathita 'evaM khalu ajjo ! kAulesle Aukahae jAva aMtaM kareha' yaha bAta bhI prakaTa kii| tathA 'evaM dhaNassaikAie jAva aMtaM kare' yaha bAta prakaTa kI hai yahAM donoM Agata yAvatpadase mAkandika putra anagAra parave" yAvara53pita 42 cha. gADa yArat 54thI "bhASate prajJApayati" mA kSiApadane saMgraha thayo che. have mAkaMdIputre zuM pratipAdana karyuM che te batAve cha. "evaM khalu ajjo ? kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei" u mA ! kApe talezyAvALe pRvIkAyika jIva yAvat aMta kare che. ahiM yAvata 54thI pRthvI43nI 57sA prazna pAya re "kAullesse hito" mA 56 cha ta 54thI mAralIna "tao pacchA sijjhaI" mA 14ya sudhArnu 54265 grahaNa thayela che. A padene arthe paNa pahelAM kahyA pramANe ja che. tAtparya e che ke-te zramaNa nirNae mahAvIra prabhu pAse mArkadIputre anagAranuM kahela saMpUrNa kathana kahI saMbhaLAvyuM. Aja pramANe AgaLa paNa samajavuM. mera zata mAhIputra managAre usa "evaM khalu ajjo kAulesse AukAie jAva aMtaM kare" mA pAta matAvara cha. ma bhanna sthaNe bhArata zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2018 303 101 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 663 aMta kare evaM vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti ubhayatrApi yAvatpadaM mAkandikaputra vAkyasthAvaziSTavAkyAnAM saMgrAhakam 'se kahameyaM bhaMte ! evaM' tat kathame tad bhadanta ! evam zramaNAH pRcchanti he bhadanta ! mAkandikaputraNa asmabhyaM yat kathitaM kApotikalezyapRthivyAdikAyikajIvaviSaye tadetat kathanaM kiM satyamiti bhAvaH, bhagavAnAha-'ajo! tti' ityAdi, 'ajjotti' he AryA! iti 'samaNe bhagavaM mahAvIre' zramaNo bhagavAna mahAvIra: 'te samaNe NiggaMthe AmaMtittA' tAn zramaNAn nirgranthAn Amacya-sambodhya, he AryAH / ityevaM rUpeNa bhagavAn tAn zramaNAn svAbhimukhaM kArayitvetyarthaH 'evaM vayAsI' evaM-vakSyamANaprakAreNa mAkandikaputradvArA kathitaM svAkyamanumodayan-paritoSayan avAdIt uktavAn 'jaNNaM ajjo' yat khalu AryAH ! 'mAgaMdiyaputte aNagAre' mAkandikaputro'nagAraH 'tumme ekamAikkhaI' yuSmAn emAkhyAti, 'jAva parUveI' yAvatprarUpaukta vAkya se avaziSTa vAkya kA saMgraha kiyA hai / isa prakAra ve zramaNa nirgrantha prabhu ke samakSa mAkandika putra anagAra ke kathana ko prakaTa karake aba yaha pUcha rahe hai-'se kahameyaM bhaMte ! evaM' he bhadanta ! mAkandika putra anagArane jo kApotalezyAvAle ekendriya pRthivIkAyika, apakAyika aura vanaspatikAyika jIva ke viSayameM apanA abhiprAya prakaTa kiyAhai-so kyA vaha aisA hI hai-arthAt satya hI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ajjotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe niggathe AmaM. tittA evaM kyAsI' he AryoM aisA zramaNa bhagavAn mahAvIrane saMbodhana karake isa prakAra kahA 'japaNaM ajjo mAgaMdiyaputte aNagAre tumbhe evamAikkhaha' jo mAkandika putra anagArane Apa logoM se aisA kahA hai 'jAva parUpavei' yAvatprarUpita kiyA hai-yahAM yAvat zabda yAvatpadathI mAkaMdIputra anagAranA bAkInA vAkane saMgraha thayo che. A pramANe te zramaNa nigrAe prabhu pAse mAkaMdIputra anagAranA kathanane 48 4zana temAne // pramANe pUchayu "se kahameyaM bhaMte ! evaM" sAvana kApatalezyAvALA ekendriya pRthvIkAyika aprakAyika ane vanaspatikAyikajIvanA viSayamAM mAkaMdIputra anagAre je pitAno abhiprAya batAvyuM che, te zuM te e pramANe ja che? arthAt satya che? tenA uttaramAM prabhu kahe che ke"ajjotti samaNe bhagavaM mahAvIre te samaNe NiggaMthe AmaMtittA evaM vayAsI" che A ! e pramANenuM saMbodhana karIne zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmIe bhI pramANe i. "jaNNaM ajjo mAgadiyaputte aNagAre tumbhe evamAikhaI" mAhI putra managAre tamAna 2 sayu yu che. "jAva parUveI" yAvat53pita yu zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yati, yAvatpadena bhASate, prajJApayatItyanayoH grahaNa kartavyam, 'evaM khala ajjo' evaM khalu AryAH! 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM kare evaM khalu kApotikalezyaH pRthivIkAyiko yAvadantaM karoti, atra yAvatpadena mAkandikaputrapraznavAkyamadhyAd avaziSTasya sarvasyApi vAkyasya saMgraho bhavatIti bodhyam / 'evaM khalu ajjo!' evaM khalu AryAH ! 'kAulesse AukAie jAva aMtaM kareI' kApotikalezyo'kAyiko yAvadantaM karoti, 'evaM khalu ajjo!' evaM khalu AryAH ! 'kAulesse vaNassaikAie vi jAva aMtaM kare' kApotikachezyo vanaspatikAyiko'pi yAvadantaM karoti, sarvatrApi yAvatpadena 'kAulesse se 'bhASate prajJApayati' ina kriyApadoM kA grahaNa huA hai| ki 'kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM kareha' kApotalezyAvAlA pRthivIkAyika jIva yAvat samasta duHkho kA anta kara detA hai-yahAM yAvat zabda se mAkandika putra anagAra ke avaziSTa praznavAkya kA saMgraha huA hai / 'evaM khalu ajjo! kAulesse AukAie jAva aMtaM kareha' isI prakAra se he Aryo ! jo mAndikaputra anagArane aisA kahA hai ki kApotalezyAvAlA apkAyika jIva yAvat anta kara detA hai| yahAM para bhI yAvat zabda se 'kAulesse hito' pada se lekara 'pacchA si. jjhai' isa pada taka ke pATha kA grahaNa huA hai| isI prakAra se mAkandika putra anagAra ne jo aisA kahA hai ki-'evaM khalu ajjo| kAu. lesse vaNassaikAie' he Aryo ! kApotalezyAvAlA vanaspatikAyika jIva 'vi' bhI jAva aMtaM kareI' yAvat anta kara detA hai-yahAM para bhI cha - yAvat 204thI "bhASate prajJApayati" mA yiApahonA saba yo cha. "kAulesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei" pAtazyAvApRthviIya jIva yAvatsamasta duHkhane aMta kare che. ahiyAM yAvat zabadathI mAkadi putra manAnA sAhanA praznavAyanI saMgraha yA cha "evaM khalu ajjo kAulesse AukAie jAva aMtaM karei" me pramANe 8 mAryA mAhiputra anagAre che ema kahyuM che ke kApita zyAvALo apakAyika jIva yAvat aMta ure che. mADiyAM 55 yAvat zapathI "kAulessehitA" se 54thI sana "pacchA sijjai" 54 sudhInA pAnasaha thayo cha. merA zate bhAihIputra anAre 2 sama yuM che , "evaM khalu ajjo kAulesse vaNasaI kAie" u mA potozyAvANA vanapati 71 55 "jAva aMtaM karei" yAvat mata pare cha. mahiY yAvat zapathI kAulessehitA" me 54thA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TAkA 2018 u03 sU01 pRthvIkAyAdInAmantakriyAnirUpaNam 665 hito' isyArabhya 'pacchA sijjhaI' ityantasya grahaNaM bhavati, sacce NaM esamaDe', satyaH khalu eSo'rthaH-mAkandikaputrega yo'rthaH kathitaH sarvathA'pi satya eva / 'ahaM piNaM ajjo ! ahamapi khalu aaryaaH| evamAikkhAmi' evamAkhyAmibhASe-prajJApayAmi-prarUpayAmi, 'evaM khalu ajjo !' evaM khalu AyoH ! kaNhalesse puDhavIkAie kaha rasehito puDhavIkAiehito jAva aMtaM karei' kRSNalezyaH pRthivIkAyiko jIvaH kRSNalezyebhyaH pRthivIkAyikebhyo'nantaramukRtya mAnuSyavigrahaM labhate, havA zuddhasamyaktvaM prApnoti, pApya tatpazcAt siddhayati yAvatsarvaduHkhAnAmantaM karoti, 'evaM khalla ajjo' yAvat zabda se 'kAuchesse hito' pada se lekara picchAsijjhaha' isa pada taka ke pATha kA saMgraha huA hai| so 'sacce NaM esamaDe' he Aryo ! yaha artha unhoMne satya kahA hai| ahaM piNaM ajjo ! eSamAi. kkhAmi' he AryA ! maiM bhI aisA hI kahatA hUM, bhASaNa karatA hUM, prajJApita karatA hUM ki 'kaNhalesse puDhavIkAie kaNhalesse hito puDhavIkAiehito jAva aMtaM karei' kRSNalezNavAlA pRthivIkAyikajIva kRSNalezyAvAle pRthivIkAyikajIvoM meM marakara yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai ? yahAM yAvat zabda se isa sambandha kA pUrvokta saba pATha gRhIta huA hai-tathAca kRSNalezyAvAlA pRthivIkAyikajIva kRSNalezyAvAle pRthivIkAyika jIvoM meM se marakara turata manuSyaparyAya pAkara aura usameM zuddha samyaktva kA lAbha kara bAda meM siddha pada pA letA hai yAvat sarva duHkhoM kA anta kara detA hai / 'evaM ava "pacchA sijjai" pachIthI siddha tharI the. 54 sudhiin| paane| sabasa thaye. cha. sacce NaM esamaTre" mA temANe 478 mA 4thana satya cha "ahaM viNaM ajjo eva mAikkhAmi" u mAye hue the. prabhA 1 I. chuM. ane e ja pramANe bhASA dvArA varNavuM chuM. ane e pramANe prajJApita 33. chu., "kaNNalesse puDhavIkAie kannalessehito puDhavikAiehito jAva aMtaM karei" .yazyA pRthvI114 04 e mezyAvANA pRthvI kAyika jIvapaNumAM marIne yAvata samasta duHkhane aMta kare che. ahiM yAvat zabdathI A saMbaMdhane anusaratA badhA pAThane saMgraha thayo che. tene artha A pramANe che. kRSNalezyAvALe pRthvIkAyika jIva kRSNalezyAvALA pRthvIkAyika jIvapaNuthI marIne tarata manuSya paryAya pAmIne temAM zuddha samya. kajJAna meLavIne siddha pada pAme che yAvat sarva duHkhano aMta kare che bha0 84 zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 bhagavatIsUtre evaM khalu AryAH ! 'nIlalesse puDhavIkAie jAva aMtaM karei' nIlalezyaH pRthivIkAyiko yAvad antakaroti, 'evaM kAulesso vi' evaM kApotikalezyo'pi 'jahA puDhavIkAie evaM AukAie vi' yathA pRthivIkAyika evamakAyiko'pi 'evaM vassaikAie vi' evaM vanaspatikAyiko'pi-kRSNanIlakApotikalezya pRthivIkAyikAkAyikavanaspatikAyiko'pi boddhavya iti bhaavH| 'sacce NaM esama? satyaH khalu eSo'rthaH, 'seva bhaMte ! seva bhaMte ! ti tadeva bhadanta ! tadevaM bhadanta ! yad devAnupriyeNa kathitam tadevameva-satyame veti kathayitvA 'samaNA NiggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vadati namasaMti' zramaNA nigranthAH zramaNaM bhagavaMtaM mahAvIra vandante namasyanti, 'baMdittA namaMsittA' vanditvA namasyitvA 'jeNeva khalu ajjo ! nIlalesse puDhavIkAie jAva aMta kareI' isI prakAra se he Aryo! jo naulalezyAvAlA pRthivIkAyika jIva hai vaha yAvat samasta duHkhoM kA anta kara detA hai isa prakAra kRSNanIlakApotalejhyAvAle pRthivIkAyika akAyika aura vanaspatikAyika jIva yAvat samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM / 'sacce NaM esamaDe' vaha artha satya hai| sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti' Apa dezAnupriyane jo kahA hai vaha satya hI kahA hai 2 isa prakAra kahakara 'samaNA niggaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIra caMdaMti, namasati' zramanirgranthoM ne zramaNa bhagavAn mahAvIra ko bandanA kI, namaskAra kiyA 'vaMdittA namaMsittA jeNeva mAgaMdiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchaMti' vandanA namaskAra karake phira ve mAkandika putra anagAra ke pAsa aaye| vahAM Akara ke 'mAgaMdiyaputtaM0' mAkandika putra anagAra ko vandanA ko namaskAra kiyaa| 'vadittA namaMsittA eyamaTuM sammaM viNaeNaM bhujjo 2 khAme ti' vandanA namaskAra kara phira "evaM khala ajjo nIlalese puDhavIkAie aMtaM kareDa" sarI pramANe mAyA je nIlezyAvALA pRthvIkAyika jIvo che. te paNa yAvat samasta duHkhane mata 3re che. 'sacce NaM esama?" mA 4thana satya che. sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti" he bhagavan! ApI devAnucei je kahyuM che te satya che. ApanuM kathana yathArtha cha. // prabhArI DIne "samaNA nigagaMthA samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namasaMti" zrama magavAna mahAvIrane nA 4 nmH||2 yA "vaMdittA naMmaMsittA jeNeva mAgadiyaputte aNagAre teNeva uvAgacchaMti' pahanA nm24||2 4zana 5chI tethe mAtranI pAse mA0yA tyA bhAvAne "mAgaMdiyaputtaM" bhAhaputra sanamArane nA 3rI nabha42 ryA "vaMdittA namaMsittA eyaMmada sammaM viNaeNaM bhujjo bhujjo khAmeti' pahanA nama2412 uzane te pachI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u03 sU01 pRthvIkAyAdinAmantakriyAnirUpaNam 667 mAgadiyaputte aNagAre' yatrA mAndikaputro'nagAraH 'teNeva uvAgacchaMti' tatrayopAgacchanti 'uvAgacchittA mAgaMdiyaputtaM aNagAraM' upAgatya mAkandikaputramanagAram 'vaMdati namasaMti' vandante namasyanti, 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasthitvA, 'eyamI' etamartham , 'samma samyak 'viNaeNaM' vinayena 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH 'khAmeM ti' kSamApayanti, etadvipaye mAkandikaputrAt kSamA yAcitavanta iti bhAvaH / __namvatra pRthivyavanaspatijIvAnAmeva praznaH kRtaH tejovAyUnAM kuto na kRta iti cedatrocyate pRthivyavanaspatInAmevAnantarabhavemAnupatyaprAptyA'ntakriyA saMbhavati na tejo vAyUnAm teno vAyUnAmAnantaryeNa mAnuSatvAprApte rataH pRthivyAditrayasyaiva antakriyAmAzritya 'se NUNaM' ityAdinA praznaH kRto na tenovAyUnAmiti ||suu0 1 // unhoMne unakI bAta ko nahIM mAnane kI apanI truTi kI doSa kI -bAra 2 baDe vinIta bhAva se kSamAyAcanA kii| yahAM sUtra meM pRthivI, apa, aura vanaspati jIvoM kI hI antakriyA ke viSaya meM prazna kiyA gayA hai-so usakA kAraNa aisA hai ki ina jIvoM ko anantara bhavameM manuSya paryAya kI prApti hotI hai-ataH usase anta kriyA inameM hI saMbhavita hai, teja aura vAyu jIvoM ko nahIM kyoki unako anantara bhavameM mAnuSatva paryAya kI prApti nahIM hotI hai / isaliye pRthivyAdika tAna jIvoM kI hI antakriyA ko lekara 'se NUNaM' ityAdirUpa se praznakiyA gayA hai,| aura vAyuko antakriyA ko lekara nahIM ||suu0 1 // teoe mAkadi putranA kathanane nahi mAnavArUpa aparAdhanI vAraMvAra ghaNA ja vinaya bhAvathI kSamA mAgI. ahiyAM sUtramAM, pRthvI, a5, ane vanaspati jIvonI ja aMtakiyAnA viSayamAM prazno karavAmAM AvyA che. tenuM kAraNa e che ke eja jIvane ja pachInA bhAvamAM manuSya paryAyanI prApti thAya che. jethI teonI aMtakriyA A pRthvIkAyika vigeremAM ja saMbhave che. teja ane vAyu jamAM saMbhavatuM nathI. kemake teone bIjA bhAvamAM manuSyapaNAnI paryAyanI prApti thatI nathI. tethI pRthvIa vigere traNa jIvonI ja aMtakriyAne asa "se NUNe" tyA 35thI prazna 421||maa mAye! . te bhane vAyu kAyikanI antakriyAnA saMbaMdhamAM prazna karela nathI. e sUtra 1 che zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre anantaram antakriyoktA atha antakriyAyAM ye nirjarApudgalAsteSAM vaktavyatAmabhidhAtumAha- 'tara NaM se mAgaMdiyaputte ' ityAdi / mUlam - "tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre uTTAe uTTheha, uTTAe uTThittA, jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA, samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai, namaMsai, vaMdittA, namaMsittA evaM vayAsI - aNagArassa NaM bhaMte! bhAviyappaNo savaM kammaM nijaremANassa savvaM mAraM maramANassa savvaM sarIraM vippa - jahamANassa carimaM kammaM veemANassa, carimaM kammaM nijaremANassa carimaM mAraM maramANassa, carimaM sarIraM vippajahamANassa mAraNaMtiyaM kammaM veemANassa mAraNaMtiyaM kammaM nijare mANassa mAraNaMtiyaM mAraM maramANassa mAraNaMtiyaM sarIraM vippajahamANassa je carimA nijarA poggalA savvaM logaMpiNaM te ogAhittA NaM ciTThati ? haMtA, mAgaMdiyaputtA aNagArasta NaM bhAviyapaNo jAva ogAhittA NaM citi suhumA NaM te poggalA pannattA samaNAuso ! // sU0 2 // chAyA - tataH khalu sa mAkandikaputro'nagAra utthayA uttiSThati utthayA utthAya yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIra statraiva upAgacchati, upAgatya zramaNaM bhagavantaM mahAvIra vandate namasyati, vanditvA namastviA evamavAdIt, anagArasya khalu bhadanta ! bhAvitAtmanaH, sabai karma nirjarayataH, sarva mAra mriyamANasya, sarva zarIra vimajahataH, caramaM karma vedayataH, caramaM karma nirjarayataH, caramaM mAraM mriyamANasya, caramaM zarIraM vidhajahataH, mAraNAntikaM karma vedayataH, mAraNAntikaM karma nirjarayataH, mAraNAntikaM mAraM mriyamANasya mAraNAntikaM zarIraM vimanahataH ye caramA nirjarAH pudgalAH sarva lokamapi khalu te avagAhya khalu tiSThanti ? hanta, mAndikaputra ! anagArasya khalu bhAvitAtmano yAvadavagAhya khalu tiSThanti sUkSmAH khalu te pudgalAH majJaptAH zramaNAyuSman 1 // 0 2 // 668 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za018 u03 sU02 antakriyAgatanirjarApuralanirUpaNam 669 ___TokA-'tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre' tataH khalu sa mAkandikaputro'nagAraH 'uThAe uDe' utthayA uttiSThati 'uThAe udvittA' utthayA-svazarIrazaktyA utthAya 'jeNe samaNe bhagavaM mahAvIre' yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIraH 'teNeva aagcch|' tatropAgacchati, 'uvAgacchittA' upAgatya 'samaNaM bhagavaM mahAvIra' zramaNaM bhagavantaM mahAvIram 'vaMdara, namasai' vandate namasyati, dittA namasittA' vanditvA, namasyitvA 'evaM vayAsI' evamavAdIt , kSamApanAM kRtvA gateSu zramaNeSu mAkandikaputro'nagAro bhagavatsamIpamAgataH Agatya vandananamaskArAdikaM vidhAya vakSyamANaprakAreNa bhagavantaM pati uktavAn iti bhAvaH / kimuktavAn ? tatrAha pahile jo anta kriyA kahI gaI / usa antakriyA meM jo nirjarA pudgala hai unakI vaktavyatA ko kahane ke liye sUtrakAra-'tae NaM se mAgaMdiyaputte anagAre' ityAdi sUtra kahate haiM-'tae NaM se mAgaMdiyaputte aNagAre' ityaadi| TIkArtha--'tae NaM se mArgadiyaputte aNagAre' isake bAda ve mAkandiputra anagAra' uTThAe uDheI' apanI utthAnazakti se uThe 'uhAe uttA' aura uThakara 'jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre' jahA~ zramaNa bhagavAna mahAvIra virAjamAna the-'teNeva uvAgacchaI' vahIM para pahuMce / vahAM pahuMca kara unhoMne 'samaNaM bhagava mahAvIraM vaMdaha namasa' zramaNa bhagavAna kI vandanA kI, namaskAra kiyA vaMdittA namaMsittA' vandanA namaskAra karake, 'evaM kyAsI' phira unhoMne unase aisA pUchA-arthAt kSamApanA karake jaya zramaNa jana cale gaye tapa mAndika putra anagAra bhagavAn ke pahelAM je aMtakriyA kahI che, te aMtakriyAmAM je nirjarA pudgala che. te viSayamA thana 425 // bhATe suutr||2 "tae gaM se mAgaMdiyaputte aNagAre" ItyAdi sUtra kahe che. TI---"tae NaM se mAgadiyaputte aNagAre te pachI te mAhIputra bhanasAra "udrAe uTTe" potAnI utthAnazatithI GdhyA. "udAe udvitA" bhane hI "jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre" rei zrama lagavAna mahAvIra bhimAna ta "teNeva uvAgaccha" tyai ne tamAma "samaNa bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai" zrama sagavAn mahAvIra svAmIna nArI nama72 4aa "vaMditA namaMsittA" pahanA nbh24||2 arIna "evaM vayAtrI" ta pachI teoe prabhune A pramANe pUchyuM-arthAt zramajane mArkadI putra anAra bhagavAnanI pAse kSamApanA mAgIne gayA pachI mArkadIputra anagAra bhagavAnanI pAse AvyA. AvIne teoe bhagavAnane vaMdanA karI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 bhagavatIsUtra 'aNagArasta' ityAdi / 'agagArasta NaM bhaMte ! anagArasya khalu bhadanta ! 'bhAviyappaNA' bhAvitAtmana', bhAvitaH-vAsita:-jJAnAdibhAvanayA yuktaH kRta AtmAyena sa bhAvitAtmA tasya bhAvitAtmano'nagArasya kevalinaH, atra bhAvitAtmazabdena kevalI sNgraahyH| 'savvaM kammaM veemANassa' sarva karma-vedanIyanAmagotrAkhyabhavopagrAhi trayarUpam AyuSkasya bhedenAbhidhAsyamAnatvAt vedayataH, 'savvaM kammaM nijaremANassa' sarva karma nirjasyataH, yata eva vedayata:-anubhavataH pradezavipAkAnubhavAbhyAm ata eva sarva karma bhopagrAhitrayasvarUpameva nirjarayata:-kSapayato'nagArasyAtmapradezebhyaH zAtayata ityarthaH / 'savvaM mAra maramANassa' sarva mAraM mriyamAgasya sarva-sarzayuH pAsa-Aye Akara unhoMne unakI vandanA kii| namaskAra Adi kiyA, phira bhagavAn se unhoMne aisA pUchA-'aNagArassa NaM bhaMte! ityAdi-yahA~ bhAvitAtmA anagAra padase kevalI kA grahaNa huA hai| jJAnAdikI bhAvanA se jo apanI AtmA ko yukta kara cuke hote haiM ve bhAvitAtmA kahalAte haiM / 'savvaM kammaM vedemANasa' isameM sarva karma se vedanIya, nAma gotra ina tIna karmoM kA grahaNa huA hai| AyukA kathana svatantra rUpase kiyA jAyagA, ye vedanIya Adi cAra AghAtiyAkarma kahalAte haiN| aura ye bhavopagrAhI hote haiM / tathA ca jo anagAra bhAvitAtmA hai vedanIya nAma, gotra ina tIna karmoM kI vedanA jo kara rahA haivedana hone ke bAda nirjarA hotI hai ataH pradeza aura vipAka se jina ghedanIyAdikoM kA anubhava hone ke bAda ekadeza rUpase jisakA kSaya ho rahA hai, arthAt usa anagAra kI AtmA se jo dhIre 2 thoDe rUpa meM kSapita ho rahe haiM, 'savvaM mAraM maramANassa' Ayuke antima kSaNa meM namaskAra karyA vaMdanA karI namaskAra karyo. te pachI temaNe A pramANe pUchayuM- "aNagAralaNaM bhave!" tyAta mahilAvitAtmA sanasAra 54thI pakSAnu grahaNa karAyuM che. jJAnAdinI bhAvanAthI je pitAnA AtmAne jJAnavALe anAva cha tasA mAvitAtmA upAya che. "savvaM kammaM vehemANassa" sava' karmathI vedanIya, nAma, gotra, A traNe karmo grahaNa thayA che. Ayu kamanuM kathana svataMtra rUpe kahevAmAM Avaze. vedanIya vagere cAra karme AdyAtiyA karma kahevAya che. ane te madajanaka hoya che. je anagAra bhAvitAtmA che ane vedanIya nAma, zetra, e traNe kamanuM dAna karI rahyA hoya che. vedana thayA pachI nirjarA thAya che. jethI pradeza ane vipAkathI je vedanIya vagere karmone anubhava thayA pachI ekadezapaNAthI jeno kSaya thAya che. arthAta tamanagAna mAmAthI dhIre dhIre kSati pahA cha. 'savvaM mAraM zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 102 antakriyAgatanirjarApudgalanirUpaNam 671 pudgalApekSam mAraNaM-marayamantimaM niyamAgasya ityarthaH tathA 'saba sarIraM vippa jahamANassa' sarva zarIra vipanahataH, sarva-samastam, zarIram -audArikAdikamvipajahataH-parityajata ityarthaH, etadeva vizeSitataramAha-'carimaM kammaM veemANassa' caramaM karma vedayataH, caramaM karma-AyuSazcaramasamayavedha karma vedayato'nubhavatA, tathA--'carimaM kammaM nijaremANassa' caramaM karma nirjasyataH-caramaM karma-AyuSa. caramasamaya vedyam karma nirjarayata AtmapadezebhyaH zAtayataH, 'carimaM mAra maramANastha' caramaM mAra niyamANasya-caramam-antimam-caramAyuH pudgalakSayApekSaM mAraM-maraNaM mriyamANasya carimaM sarIraM vippajahamANassa' caramaM zarIraM vimanahataH yat zarIraM caramAvasthAyAmasti tasparityajataH, etadeva vizadayannAha-'mAraNatiya kammaM veemANassa' mAraNAntikaM karma vedayataH-maraNasya-sarvAyuSkakSayasvarUpasya anta-samIpamiti maraNAntA-AyuSkacaramasamayastatra bhavam mAraNAntikaM karmabhavopagrAhitrayarUpam vedayato'nubhavataH, evam-'mAraNaMtiyaM kammaM nijjaremANassa' jo prApta ho cukA haiM, tathA audAraka Adi gRhIta zarIroM ko jo choDa rahA hai / isI prakAra jo Ayu ke carama samayameM vedhakarma kA vedana kara rahA hai, Ayu ke carama samaya meM vedyakarmakA nAma carama karma hai| isI carama karma kI jo nirjarA kara rahA hai-apane AtmapradezoM se jo usakI-zAtanA dUra kara rahA hai, jo jo pudgala kSayApekSa maraNa se mara rahA hai, caramAvasthA meM vartamAnazarIra kA jo tyAga kara rahA hai, tathA jo AyuSka ke caramasamaya meM vartamAnabhavopagrAhi karmakSaya maramANassa' re bhAyunA chedA kSaNa sudhI pakSAMcyA cha. mana mohArikore zarIrane cheDI rahyA che, te ja rIte je AyuSyanA chellA samayamAM vedana karavA lAyaka karmanuM nAma "carama karma che. A carama karmanI je nirbhara karI rahyA che. je pudgala kSayanI apekSAthI maraNathI marI rahyA che. chellI avasthAmAM vartamAna zarIrane je tyAga karI rahyA che. ane je AyuSyanA carama samayamAM vartatA bhagrAhI traNa karmonuM vetana karI rahyA che. maraNanI najIkamAM rahelA karmane kSaya karI rahyA che, mAraNatika AyurdAlikanI apekSAe je zarIrane zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 bhagavatIsUtre - - mAraNAntikaM karma nirjarayata:-maraNasamIpavatti karma kSapayata ityarthaH 'mAraNatiyaM mAra maramANassa' mAraNAntikaM mAraM mriyamANasya mAraNAntikAyurdalikApekSa mAraM niyamANasya maraNaM kurvata ityarthaH 'mAraNatiyaM sarIraM vippajahamANassa' mAraNAntikaM-maraNasamIpayartizarIrapudgalApekSaM zarIraM vimajahatA-muzcata:-antima zarIraM tyajata ityarthaH zarIrasya punaragrahaNAt 'je carimA nijarA poggalA' ye gharamA:-antimA nirjarAH pudgalAH nijIyamANAH puralA ityarthaH 'teja' te khala 'poggalA' pudalAH 'muTumA' sUkSmAH 'paNNattA' pajJaptAH 'samaNAuso' zramaNA yuSman ! he zramaNa AyuSman ! he bhagavan ! 'saba logapi ya NaM te ogAhitA NaM kA vedana kara rahA hai, maraNasamIpavartI karma kA kSaya kara rahA hai, mAraNAntikAyurdalikoM kI apekSA se jo maraNa kara rahA hai, maraNasamIpavartI zarIra pudgala kI apekSA se jo zarIra kA tyAga kara rahA hai-arthAt antima zarIra kA jo tyAga kara rahA hai| aise usa bhAvitAtmA ana. gAra ke jo 'carimA nijarA poggalA' antima-nirjIyamANa pudgala hai| 'te NaM khalu poggalA' ve pudgala 'suSTumA' sUkSma 'paNAptA' kahe gaye haiN| he zramaNa ! AyuSman ! 'savyaM logaM piya gaM' ogAhitA NaM ciTuMti' ve sUkSma pudgala kyA samasta loka ko bhI avagAhita karake Thahare hue haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA mAgaMdiya puttA0' hAM mAkandikaputra! pUrvokta vizeSaNa sampanna usa bhAvitAtmA anagAra ke ve sUkSma pudala yAvat sampUrNa loka ko avagAhita karake usameM Thahare hue haiN| tyAga karI rahyA che, arthAt aMtima zarIrane je tyAga karI rahyA che. evA te bhAvi. tAtmA 22 'carimA nijjarA poggalA' mantima nibhAe cha. 'teNaM khalu poggalA' te pusa 'suhumA' sUkSma 'paNNattA' hA cha. 3 zrama mAyunan "savvaM loga pi ya NaM ogAhittA NaM ciTuMti" te me sUkSma pus| samastAne bhaDita 4za 2 // cha ? tenA uttaramA prabhu 49 che ? 'haMtA mAgaMdiyaputtA' 7 mA hiyaputra pUjita vizeSa mAvitAmA mAnanA je sUkSma pudgala yAvat saMpUrNa lokane avagAhita karIne temAM rahela che. zrI bhagavatI sUtraH 12 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU02 antakriyAgatanirjarApudgalanirUpaNam 673 ciTuMti' sarva lokamapi khalu te avagAhya khalu tiSThanti kim ? iti praznaH / bhaga. vAnAha-'hatA mAgaMdiyaputtA' ityAdi, 'haMtA mAgaMdiyaputtA' hanta, iti svIkAre he mAkandika putra ! 'aNagArassa NaM bhAviyappaNo jAva ogAhittA ciTuMti' anagArasya khalu bhAvitAtmano yAvad avagAhya khalu tiSThanti, ana yAvatpadena 'saba kammaM veramANassa' ityArabhya 'saba logaMpiNaM te' ityantasya praznottasyAbottare saMgrahaH kAryaH, prAyaH praznasyaiva uttaratayA vipariNAmAt / kathamanagAhya tiSTha tItyata evAha 'muhumA NaM te poggalA pannattA samaNAuso' iti / he zramaNA yuSman ! mAkandikaputra! te-pUrvoktAH pudgalAH-nirjarApudgalAH sUkSmAH prAptA, ata eva te sarva lokamapi avagAva tiSThantIti bhAvaH ||muu0 2 // yahAM yAvat zabda se 'savvaM kammaM vedemANassa' yahAM se lekara 'savvaM logaM piNaM te' yahAM taka ke praznokta pATha kA isa uttara meM saMgraha kiyA gayA hai| kyoMki prAyaH karake prazna hI uttararUpa meM pariNama gayA hai / samasta loka ko avaSTabdha-vyApta karake ve nirjarApudgala kaise usameM Thaharate haiM-to isake liye kahA gayA hai ki ve nirjarApudla 'suhamA NaM te pannattA' sUkSma kahe gaye haiM / isIliye ve samasta loka ko avagAhita karake usameM Thahare huye haiM // mU0 2 // mahiM yAvat 204thI 'savvaM kammaM vedemANassa' bhApAyathA bane 'savvaM logapiNaM te' hi sudhAnA prazna 35 54 AI Gttara pAyamA saharI al. kemake ghaNebhAge prazna ja uttararUpathI pariNamela che. samarata lokane vyApta karIne te nirjarA pudgala temAM kevI rIte rahe che? e mATe kahevAmAM AvyuM che hai ta ni / pusa 'suhumA NaM te pannattA' sUkSma hA cha tethI samasta lekane avagAhita karIne te temAM rahela che sUTa 2 ! zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kevalI sarvamapi traikAlika sUkSma sthUlaM vA jIvAdikaM jAnAtyeveti kathitam , sAmmata chaasthaviSaye praznayannAha-'chaumatthe gaM' ityAdi, mUlam-"cha umatthe NaM bhaMte! maNusse tesiM nijarApoggalANaM kiMci aNNattaM vA NANattaM vA evaM jahA iMdiyauddesae paDhame jAva vemANiyA jAva tattha NaM je te uvauttA te jANaMti pAsaMti AhAraiti se teNaDheNaM nikkhevo bhANiyadhvo tti, na pAsaMti AhAreti ||suu0 3 // chAyA- chAsthaH khalu bhavanta ! manuSyaH teSAM nirjarApudgalAnAM kiJcidanyatvaM yA nAnAtvaM vA, evaM yathA indriyodezake pathame yAvadvaimAnikAra, yAvattatra khalu ye te upayuktAste jAnanti pazyanti Aharanti tat tenArthena nikSepo bhaNitavya iti na pazyanti Aharanti // 50 3 // TIkA-'chaumatthe NaM bhaMte !' chamasthaH khalu bhadanta ! chamasthazceha niratizayo grAhyo na tu sAtizayaH 'maNusse' manuSyaH 'tesiM nijjarApoggalANa' teSAM nirjarA pudgalAnAm 'kiMci' kizcit 'aNNattaM vA NANattaM vA jANai vA, pAsai vA AhA kevalI samasta traikAlika sUkSma sthUla jIvAdika ko jAnate hI hai aisA kahA gayA hai, aba chadmastha ke viSaya meM praznottara rUpameM kathana kiyA jAtA hai-'chautthe NaM bhaMte! manusse tesi nijarA poggalA NaM' ityaadi| TIkArtha--yahAM chamastha zabda se jo niratizaya chadmastha hai usa kA grahaNa huA hai, sAtizaya chadmastha kA nahIM / isa prakAra yahAM mAkandika putra anagAra ne prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! jo manuSya niratizaya chadmastha hai vaha 'tesi nijarApoggalANaM' una nirjarA kevaLI kevaLajJAnathI traNe lokanA samasta saghaLA sUkSama jIva ane sthaLa jIva vagerene sAkSAt jANe che tema kahevAI gayuM che. have chadmasthanA viSayamAM praznottara 35mA 4thana 42vAmAM Ave che. 'chaumatthe NaM bhaMte ! maNusse nijjarApoggalANaM' tyAha TIkArtha-chadrastha sAtizaya ane niratizaya ema be prakAranA che. temAM ahiyAM chadmastha zabdathI je niratizaya chadmastha che, teonuM grahaNa thayuM che. sAtizaya chadmasthAnuM nahIM. A rIte ahiyAM mAkaMdIputra anagAre prabhune evuM 57yu cha 3-3 mavAn re manuSya nitizaya 725 cha, te 'tesiM nijjarA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chadmasthaviSaye praznottaram 675 rei vA' anyatvaM vA nAnAtva vA jAnAti vA, pazpati vA Aharati vA, anyatvam-anagAradvayasaMvandhino ye pudgalA steSAM bhedam , nAnAtvam-varNAdikRtaM vA bhedamiti evaM jahA iMdiraudde gae paDhame' evaM yathA indriyoddeza ke prathame, evaM yathA-prajJApanAmUtrasthapaJcadazapadasya prathame indriyo dezake kathitaM tathA bhaNitavyam vizeSasvayam prajJApanAgatapakaraNe 'goyamA' iti saMbodhanam , atra ca 'mArgadiyaputte' iti saMbodhanapadaM bhaNitavyam / 'jAva vemANiyA' yAvad vaimAnikAH, 'ANattaM pudgaloM ke 'kiMci' kyA 'aNNattaM thA NANattaM vA' anyatva ko yA nAnAtva ko 'jANai vA pAsai thA' jAnatA hai yA dekhatA hai ? yA unhe grahaNa karatA hai ? jo anagAroM ke nirjarA pudgala haiM una puloM meM jo bheda hai vaha nAnAtva hai athavA unameM jo varNAdikRta bheda hai vaha nAnAtva hai| isake uttara meM prabhu kahate haiN| 'evaM jahA iMdiya uddesae0' jaisA prajJApanA sUtra ke pandrahaveM pada ke prathama indriya uddezaka meM kahA gayA hai / usI prakAra yahAM para kaha lenA caahiye| yadi koI vizeSatA hai vaha kevala saMbodhana ko hI lekara hai| bAkI aura kathana meM koI vizeSatA nahIM hai| arthAt prajJApanAgata prakaraNameM 'goyamA' aisA sambodhana pada hai aura yahAM 'mAgaMdiputte' aipsA saMbodhana pada hai / 'jAva vemA. NiyA' isakA tAtparya prajJApanA prakaraNa ke anusAra aisA hai-nAraka se lekara vaimAnikadevaparyanta chadmasthajIva kyA nirjarApudgaloM ke poglANaM' ni21 pusAna 'kici aNNatta vA NANAta vA' zubhanyAya 2 athavA nAnApane 'jANai pAsa' ta che 134 ? athavA ta hara kare che? be anagAronA je nirjarA pudgala che. te puNemAM je bheda che. te "nAnA che. athavA temAM je varNa gaMdha rasapa vagere bheda che, te nAnAtva cha. yA praznA uttama prabhu 4 cha ?- evaM jahA iMdiyausae0' prazAyanA sUtranA 542mA pahanA pa ndriya dezAmA vAma AvyuM che te ja rIte ahiM paNa te saghaLuM kathana samajavuM. temAM je vizeSatA che. te saMbaMdhana puratI ja che. bAkInA bIjA kathanamAM kaMI ja vizeSatA nathI. arthAt prajJApanAnA 5426mA 'goyamA' se pramANe samAdhana cha. sana maDiyA 'mAkaMdiyaputte' ko pramANenuM samAdhana cha. arthAt prajJApanAnA 4. raNamAM gautamasvAmIne uddezIne kathana karAyela che. ane ahiMyA mAkaMdIputrane zIna 4thana 42pAmA mA0yu cha. 'jAva vemANiyA' te prajJApana sUtranu 4264 yathAvat nArakathI AraMbhIne vaimAnika paryanta grahaNa karavuM. kahevAnuM tAtparya zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 bhagavatIsUle vA nANattaM vA' ityasyAgre 'omattaM vA tucchattaM vA' ityArampa nairayikAdvaimAnikaparyantaM prajJApanAprakaraNaM yojanIyam / tatra chadmasthamUtrAlApakazcettham-'omattaM vA tucchattaM vA garupattaM vA lahuyattaM vA jAgai pAsai ? goyamA ! no iNaTe samaTe / se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccA, chaumatthe NaM maNUse tesiM nijjarApuggalANaM No kiMci aNattaM vA 6 jANai pAsai ? goyamA ! deve vi ya NaM atthegaie je NaM tesi nijjarApoggalANaM No kiMci ANattaM vA 6 jANai pAsai se teNaTeNaM mAgaMdiyaanyatva ko, nAnAtvako / tathA isake Age, Aye huye / 'omattaM vA, tucchata vA, garuyattaM vA, lahuyattaM vA jANai pAsaha' isa pAThake anusAra Unatva ko-nissAratvako-gurutvako, evaM laghutva ko jAnatA hai ? aura dekhatA hai ? yaha prazna prajJApanA sUtrameM gautamane prabhu se kiyA hai| prabhune isake uttarameM aisA kahA hai / 'goyamA!' he gautama 'jo iNaDhe sama?' yaha artha samartha nahIM hai| punaH gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccaha, he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki-'chaumatthe NaM maNUsse tesiM nijarApuggalANaM No kiMci ANatta vA 6 jANai pAsaI' chadUmastha manuSya una nirjarApudgaloM ke anyatva Adi ko nahIM jAnatA hai ? aura nahIM dekhatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! deve vi ya NaM athegaie je NaM tesiM nijarApoggalANaM No kiMci ANata vA 6 jANai pAsaI' he gautama ! devoM meM bhI koI ekadeva una nirjarApudgaloM ke anyatva Adi ko jAnatA e che ke-nArakathI AraMbhIne vaimAnika deva paryata chavastha jIva zuM nija rA purAnA anyatvane, nAnApana tathA 5i mAvesa 'omattaM vA, tucchattaM vA garuyatta vA lahuyatta' vA, jANai pAsai,' tatpane-tutpane-meTa ni:sArane -gurUvane ane ladhutvane jANe che? ke dekhe ? A prazna prajJApanA sUtramAM gautama svAmIe prabhune pUchela che. tenA uttaramAM prabhue A pramANe kahyuM che-- 'goyamA' gItama! 'No iNaTre samadre' mA thana sama2 nathI. zathA gItamasvAbhIme se pUche che De-se keNadveNa bhate ! evaM vuccaI' san 5 me // 4264thI / ch| ? hai 'cha umatthe NaM maNUse tesi nijarApuga lANaM No kiMci ANatta vA 6 jANai pAsai' chabhamanuSya tn2|| pugatAnA anyatva vagerene jANatA nathI ? ane dekhatA nathI? tenA uttaramAM prabhu kahe cha -'goyamA ! deve vi ya NaM atthegaie teNaM vesi nijjarApoggalANaM No kici ANattaM vA 6 jANai pAsai' 3 gotama ! vAmAM 55 vni| purAsana manyava virene and cha bhane tume che. yA vana se teNa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chadmasthaviSaye praznottaram 677 puttA ! evaM buccA, chaumasthe NaM mAse tesiM nijjarApuragalANaM no kiMci aNNattaM vA 6 jANai pAsai, suhumA NaM te puggalA pannattA samaNAu po ! sabalogaM pi ya NaM te ogAhitANaM citttthti| ____ atramatva vA tucchatva vA gurukatva vA laghukatvaM vA jAnAti pazyati ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate-chadmasthA, khalu manuSyaH teSAM nirjarApudgalAnAM no kiJcid anyatvaM vA 6 jAnAti pazyati ? gautama ! devo'pi ca khalu astyekakaH yaH khalu teSAM nirjarApudgalAnAM no kizcid anyatvaM hai aura dekhatA hai-saba deva nhiiN| 'se teNaTeNaM mAMgadiyaputtA, evaM ghuccaha cha umastheNaM maNUse tesiM nijjarA poggalANaM no kiMci ANata vA 6 jANai pAsaI' isa kAraNa he mAkandikaputra ! maiMne aisA kahA hai ki-chadmastha manuSya una nirjarA pudgaloM ke anyatva Adi ko nahIM jAnatA hai / aura nahIM dekhatA hai / 'suhumA Na te puggalA pannatsA samaNAuso ?' he zramaNa ! AyuSyan ! ve nirjarA pula sUkSma kahe gaye haiN| 'savvaloga pi ya gaM te ogAhittA NaM ciTThati' ve sUkSma nirjarA pudgala samasta lokAkAza ko vyApta kara Thahare hue haiM / ityAdi yaha pATha chadmastha sUtragata hai| 'deve vi ya NaM atthegaie' aisA jo kahA gayA hai so usakA matalaba aisA hai ki manuSya kI apekSA deva prAyaH paTuprajJAvAlA hotA hai ataH aba devoM meM bhI koI ekadeva ki jo viziSTAvadhi jJAna se vikala hai una nirjarA pudgaloM ko anyatvAdi 6 ko nahIM jAnatA hai to chadmasthamanuSya unheM kaise jAna sakatA hai| koI eka jAnatA hai aisA dveNaM mAgaMdiyaputtA eva vuccai chaumatthe NaM maNUse tesi nijjarApoggalANaM no kiMci ANattaM vA 6 jANai pAsai' te 42Ne mAhIputra ma' zava che ke-chadmastha manuSya te nija pulAnA anyatve Adine jANatA nathI. 'suhumA NaM puggalA pannattA samaNAuso' 3 zrama mAyubhan ta ni2|| purAta sUkSma vA che. 'savvalogaMpi ya Na te ogAhittA No citi' te sUkSma nirjarA pugala badhAja kAkAzane vyApta karIne rahelA ItyAdi A pATha chamastha sUtrane che. 'deve vi ya NaM atthegaie' mA pramANe 4AmA mAnya' che teno bhAva evo che ke manuSyathI deva prAyaH paTTaprajJAvALA hoya che. jethI devAmAM paNa koI eka deva ke je vizeSa prakAranA avadhijJAnavALo hoya che teja jANe che. te vagara bIjA deva nirjarA pudgalenA anyatva vagerene jANatA nathI. te pachI chasvastha manuSya tene kevI rIte jANI zake ? keI eka jANe zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bhagavatI sUtre vA 6 jAnAti pazyati, tattenArthena mAkandikaputra ! evamucyate, chadmasthaH khalu manuSyaH teSAM nirjara pulAnAM no kiJcid anyatvaM vA 6 jAnAti pazyati, sUkSmAH khaDDa te pudgalAH prajJaptAH zravaNAyuSman ! sarvalokamapi ca khalu te avagAhya khalu tiSThanti, iticchAyA // " vyAkhyA spaSTA / navaraM tatra 'omattaM ' Amatvam - anatvam, "tucchattaM" tucchazvam- nissAratvam, 'garuyattaM laghuyattaM' gurutvaM' laghukatvaM ca spaSTam / punatha praznasyottarasUtre - 'deve vi ya NaM asthegaie' iti prAyeNa devaH paTupajJAvAn bhavatIti manuSyebhyaH devagrahaNam / tatra devo'pi cAstyekakaH iti yaH kazcidviziSTAvadhijJAnavikalaH sa te nirjarApudgalAnAM kizciha anyatvAdi, na jAnAti kathaM punarmanuSya jAnAtIti / ekaH kazcijjAnAvIti proktaM tad viziSTAvadhi jJAnayukto devo jAnAtIti mayA kathitamiti / kiyatparyantamityAha - 'jAva tattha NaM je te uvattA te jANaMti pAsaMti- AhAreMti, se teNaTTe' yAvat tatra khalu ye te upayuktAste jAnanti pazyanti Aharanti tattenArthena tat tena kAraNena 'nikkhevo mANipavvo tti' nikSepo bhaNitavya iti, tatra nikSepa iti nyAsaH - sUtranyAsa iti chadmastha manuSyAdArabhya vaimAnikaparyantaH sarvo'pi pAThaH vyAkhyAtasUtrAntaravartI jo kahA gayA hai vaha viziSTa avadhijJAnayukta deva jAnatA hai aisA mAnakara kahA gayA hai| aura vaha 'jAva tattha NaM je te uvauttA te jANaMti, AhAreti, se teNaTThaNaM' yahAM taka kahA gayA hai / 'nikkheko bhANiyabosa' aisA jo kahA hai| usakA tAtparya aisA hai ki chadmastha manuSya se lekara vaimAnikaparyanta sabhI pATha yahAM grahaNa kara lenA cAhiye / yaha pATha vyAkhyAtasUtrAnantaravartI caturviMzatidaNDarUpa hai / aura prajJApanA sUtrake 15 veM padameM sthita prathamendriyodezaka kA hai| isakI vyAkhyA maiMne usakI prameyabodhinI TIkAmeM kI hai| so vahIM se che tema kahyuM che, te vizeSa prakAranA avadhijJAnavALA deva jANe che tema mAnIne muDevAmAM AvyuM che. mane te 'jAva tattha NaM je te uvauttA te jANati, pAsaMti, AhAre'ti se teNaTTeNaM' temAM ne upayogavAjA che tethe| laye che, lubhe che bhane te AhAra kare che te kAraNe me'te pramANe kahyu che. AvAkaya paryaMta kahevAmAM Avyu che. 'nikkhejo bhANiyavvotti' mevu ne udhuM che, tenu tAtparya me che ke-chadmastha manuSyathI laIne vaimAnika sudhInA badhA ja pATha ahiyAM grahaNa karavA. A pATha A sUtranA pachInA sUtramAM catuvati ( cAvIsa ) ThakarUpa che. ane prajJApanA sUtratA padmaramAM padmamAM prathapa indriya uddezakane che. tenI vyAkhyA meM te sUtranI prameyaeSinI TIkAmAM karI che. te tyAM jeI levI zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU03 chanAsthaviSaye praznottaram 679 caturviMzatidaNDaka rUpa prajJApanAsUtra paJcadazapadasthapathamendriyoddezakasya atrAdhyetavyaH, tavyAkhyA tatra maskRtAyAM prameyabodhinITIkAyAM vilokniiyaa| kiyatparyantamityAha-'na pAsaMti AhAreti' na pazyanti Aharanti, sUkSma pudgalAm na jAnanti na pazyanti Aharanti-sUkSmapadlAnAmAhAramAtraM kurvanti / atra AhAra ojAhAra eva jnyaatvyH| yAvadvaimAnikAH' ityanena saptanArakadazabhavanapatipazcasthAvara. vikalendriyatrayatiryapazcendriyavAnavayantarajyotiSkAH, ete nArakavat na jAnanti, pazyanti kevalamAharantyeva sAmAnyamanuSyavaimAnikAH eke jAnanti, pazyanti, Aharanti, eke na jAnanti na pazyanti kevalamAharantyeveti // 90 3 // dekha lenA cAhiye / yaha pATha na pAsati AhAraiti' yahAM taka kA yahA~ kahanA cAhiye / isa prakAra jo upayoga rahita haiM ve nirjarA ke sUkSma pudgaloM ko na jAnate haiM aura na dekhate haiN| kintu sUkSma pugaloM ko AhAra mAtrArUpa se grahaNa karate haiN| yahAM AhAra se ojAhAra hI liyA gayA hai / 'jAva vemANiyA' padase sUtrakArane yaha samajhAyA hai ki sAtoM pRthiviyoM ke nAraka daza bhavanapatideva, pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, niryazca, vAnavyantara evaM jyotiSka ye saba nAraka kI taraha una nirjarA sUkSmapudgaloM ko na jAnate haiM, na dekhate haiM / kevala ve inakA AhAra hI karate haiM / arthAt ve kevala inheM grahaNa hI karate haiN| sAmAnya manuSya tathA vaimAnika inameM se koI eka inheM jAnate haiM / aura dekhate haiM tathA inako grahaNa karate haiM / aura koI eka na inheM jAnate haiM aura na dekhate haiM-kevala grahaNa hI karate haiM / sU0 3 // mA 518 'na pAsaMti AhAre ti' hi sudhaan| pATha mahiyAM a5 42 che. A rItane jene upayogI che. teo nirjarAnA sUma pudgalone jANatA nathI ane dekhatA nathI. paraMtu sUkama pudgalene AhArarUpe ja mAtra grahaNa kare che maDiyAM mahArathI / mAhAra grahaNa 438 cha. 'yAvadvaimAnikAH' mA yathA sUtrakAre e samajAvyuM che ke-sAte pRthvInA nAraka jIva dazabhavanapatideva pAMca sthAvara traNa vikalendriya, pacedriya, tiyaca, manuSya vAna vyatara ane tiSka e badhA nArakenI mAphaka te nirjarAnA sUma pudgalene jANatA nathI ane dekhatA nathI. teo kevaLa teno AhAraja kare che. arthAta teo kevaLa tene grahaNa ja kahe che. sAmAnya manuSya tathA vaimAnika temAMthI kaI eka tene jANe che. ane dekhe che. ane tene grahaNa kare che. aneka koI eka tene jANatA nathI. ane dekhatA nathI-kevaLa grahaNa ja kahe che. e sUtra 3 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre itaH pUsUtre nirjarApudgalAH kathitAH, te ca pudgalAH, bandhe satyeva bhAntIti bandhanirUpaNAya prazna yannAha-'kaivihe NaM bhaMte ! ityAdi / mUlam-kaivihe gaM bhaMte ! baMdhe pannatte, mArgadiyaputtA! duvihe baMdhe pannatte saM jahA-davabaMdhe ya bhAvabaMdhe y| davabaMdhe gaMbhaMte! kaivihe pannatte? mAgaMdiya puttA ! duvihe pannatte taM jahA-paogabaMdhe ya vImasAbaMdhe y| vIsasAbaMdhe NaM bhaMte! kaivihe pannatte ? mAgaMdiyaputtA ? duvihe pannatte taM jahA-sAiyavIsasAbaMdhe aNAiyavIsasAbaMdhe y| pogabaMdhe Ne bhaMte! kaivihe pannatte? mAgaMdiyapunA ! duvihe pannatte, taM jahA-siDhilabaMdheNabaMdhe ya ghaNiyabaMdhaNabaMdhe y| bhAvabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe pannatte? mAgaMdiyaputtA! duvihe pannatte, taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya, uttarapagaDibaMdhe y| neraiyANaM bhaMte! kaivihe bhAvabaMdhe pannatte? mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte, taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibadheya, evaM jAva vaimaanniyaannN| nANAvaraNijjassa NaM bhaMte ! kammarasa kaivihe bhAvabaMdhe pannatte? mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte, taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya / neraiyANaM bhaMte ! nANAvaraNijasla kammassa kaivihe bhAvabaMdhe pannatte ? mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannate? taM jahA-mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya, evaM jAva vemANiyANaM, jahA nANAvaraNije gaM daMDao bhaNiyo evaM jAva aMtarAie NaM bhANiyavo ||suu04|| chAyA-RtividhaH khalu bhadanta ! bandhaH prajJaptaH ? mAkaMdikaputra! dvividhaH majJaptaH tadyathA-dravyabandhazca bhaavbndhshc| dravyabandhaH khalu bhadanta ! katividha zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AAD prameyacandrikA TIkA za018 u0 3904 bandhasvarUpanirUpaNam 181 prajJaptaH 1 mAkandikaputra ! dvividhaH prajJaptA, tadyathA prayogabandhazca vilasAbandhazca / visrasAbandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH1 mAkandikaputra! dvividhaH prajJaptA, tadyathA sAdikassrisAbandhazca anaadikvisrsaabndhshc| prayogavandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividhaH prajJaptA, zithilabandhanabandhazca gAda bandhanavandhazca / bhAvabaMdhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH 1 mAkandikaputra! dvividhaH prAptaH tadyathA mUlaprakRtivandhazca uttrprkRtivndhshc| nairayikANAM bhadanta ! katividho bhAvabandhaH prajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividho bhAvabandhaH prajJaptaH, tapathA mUlaprakRtibandhazca uttaraprakRtivandhatha, evaM yAvadvaimAnikAnAm / jJAnAvaraNIyasya khallu bhadanta ! karmaNaH katividho bhAvavandhaH prajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividho bhAvabandhaH prajJAtA, tadhathA mULapakRtibandhazca uttarapatibandhazca ! nairayikANAM bhadanta ! jJAnA. varaNIyasya karmaNaH katividho bhApravandhaH prajJaptaH ? mAkandikaputra ! dvividho bhAvabandhaH majJaptaH tadyathA-mUlapakRtibandhazca uttrprkRtibndhdh| evaM yAbadvaimAnikAnAma, yathA jJAnAvaraNIyena daNDako bhaNita evaM yAvad antarAyikeNa bhnnitvyH||104|| TIkA-'kAvihe gaM bhaMte ! baMdhe patte' katividhaH khalu bhadanta ! bandhaH prajJapta:-kathitaH ? bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputtA!' ityAdi, 'mAgaMdiyaputtA 'he mAkandikaputra ! 'duvihe baMdhe pannatte' dvividhaH-dvi prakArako bandhaH prajJaptaH-kathitaH, isase pahile nirjarA pudgala kahe gaye haiM- ye pudgala bandha ke hone para hI hote haiM / ataH isI vicAra aba bandha kA nirUpaNa sUtrakAra praznottara rUpa se kahate haiN| 'kAvihe gaM bhaMte ! baMdhe paNNatte ?' ityaadi| TIkArtha--'kAvihe NaM bhaMte ! baMdhe paNNatte' he bhadanta ! bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? aisA yaha prazna mAndika putra anagAra kA hai isake uttara meM prabhune kahA hai-'mAgaMdiyaputtA !' he mAkandikaputra ! 'duvihe baMdhe pannatte baMdha do prakAra kA kahA gayA hai| 'ta jahA' vaha trIjA sUtramAM nirjarA pula kahevAmAM AvyA che. e pudgala, banya thAya tyAre ja thAya che. tethI e saMbaMdhathI have badhunuM nirUpaNuM sUtrakAra kare che. tenuM paheluM sUtra A pramANe che. __'kaivihe Na bhaMte ! baMdhe paNNatte' ityAdi sAtha 'kavihe Na bhaMte ! badhe paNNatte' 8 sAvAn 55 8 .ranA kahyA che? A pramANe mAnaMdiputra anagAre bhagavAnane pUchyuM tenA uttaramA prabhume yu-'mAgaMdiyaputtA !' . mAtra! 'duvihe baMdhe paNNatte' madhaye 42ne| Ani mA che. 'taM jahA' ta mA prabhArI che. bha0 86 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 bhagavatIsUtre tameva darzayati- 'taM jahA ' ityAdi, 'taM jahA' tadyathA - 'davvabaMdhe ya bhAvabaMdhe ya' dravya bandhazca bhAvabandhatha / 'davvabaMdhe NaM bhaMte ! kavi pannate' dravyabandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'mAgaMdiyaputtA ! duvihe pannatte' mAkandikaputra ! dvividho dravyabandhaH prajJaptaH, dravyabandho nAma dravyeNa sneharajjvAdinA athavA dravyasya paraspareNa bandho dravyabandha iti sa ca dravyabandho dvividhaH, tameva darzayati- 'taM jahA ' tadyathA - 'ogabaMdhe ya bIsasAbaMdhe ya' prayogavandhazca visAvA | 'vIsasAdhe gaM bhaMte ! kahavihe pannatte' visrasAbandhaH khalu bhadanta ! katividhaH prajJaptaH, visrasAsvabhAvastayA visrasayA jAyamAno bandho visrasAbandhaH svAbhAvika ityarthaH yathA isa prakAra se hai - 'davvabaMdhe ya bhAvabaMdhe ya' eka dravya bandha aura dUsarA bhAva baMdha, ava mAkandikaputra anagAra prabhuse aisA pUchate haiM- 'davyabaMdhe NaM bhaMte! kaivihe paNNase' he bhadanta ! dravyabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM bhagavAn kahate haiM- 'mArgadiyaputtA ! dubihe panase' he mAkandika putra dravya bandha do prakAra kA kahA hai-sneharajju Adi ke dvArA jo bandha hotA hai, vaha dravyabandha hai / athavA dravya kA paraspara meM jo bandha hotA hai vaha dravyabandha hai / dravyabandha ke do prakAra aise haiM - 'pabhogabaMdhe ya bIsa sAbaMdheva' eka prayogabandha aura dUsarA visrasAbandha rajvAdika prayoga se jo bandha hotA hai vaha prayogabandha hai / aura svAbhA vika jo bandha hotA hai vaha visrasAbandha hai / jaise meghamAlA kA bandha / aba mAndikaputra prabhu se aisA pUchate haiM- 'vIsasA0 ' he bhadanta ! visrasA bandha kitane prakAra kA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'mArgadiya puttA0 !' he I 'davvabadhe ya bhAvaba Mdhe ya" meDa dravyamaMdha yAne mIle lAvagaMdha dUrIthI bhAGahiuyutra asune che che ! 'danabaMdhe NaM bhaMte! kaivihe paNNatte' he bhagavan dravya adha TasA aAranA che ? tenA uttaramA prabhu - 'mAkaMdiyaputtA ! duhe paNa bhAtri dravyamadha me ahAranA uhesa che, sneha pAza vagerethI je aMdha thAya che te dravyakhanya che. athavA drabyAnA anyA nyamAM je baMdha thAya che te dravya aMdha che. dravyamadhanA be prakAra A pramANe che. 'paogabaMdhe ya vIsasAbaMdhe ya' me prayoga andha ane mIle vitrasAmadha rajaju vigerenA prayAgathI je madha thAya chete prayAgaaMdha che. ane je khaMdha svAbhAvika rIte thAya te visrasAkhadha che. jemake meghasamUhone svAbhAvika aMdha. ve bhAI hIputra managAra irIthI zovu che che De-' vIsasA baMdhe gaM bhadaMta kavi paNNatte ?' he lagavan visasAgaMdha DeMTalA amarano che ? tenA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 18 u0 3 sU0 4 bandhasvarUpanirUpaNam 683 meghmaalaayaaH| bhagavAnAha-'mAgadiya puttA' ityAdi, mAgaMdiya puttA' he mAkandikaputra ! 'duvihe pannatte' dvividhaH prajJaptaH, 'taM jahA' tadyathA-'sAiyavIsasAbaMdhe ya anA. iya vIsasAbaMdhe ya' sAdikavisrasAbandhazca anAdikavisAbandhazca tatra sAdikaHAdisahito yaH svabhAvAparaparyAyaH visrasAbandho meghamAlAdInAM sa sAdikavisa sAvandhaH / anAdika:-Adirahitazca visAbandho dharmAstikAyAdInAma parasparam / 'pogabaMdhe NaM bhaMte ! kaivihe pannatte' prayogabandhaH-rajjvAdiprayogeNa dravyANAM jIvakRto bandhaH khala bhadanta ! katividhaHprajJaptaH ? bhagavAnAha-'mAgaMdiyaputtA' he mAkandikaputra ! 'duvihe panatte' dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA 'siDhilabaMdhaNa baMdhe ya ghaNiyabaMdhaNabaMdhe' ya' zithilabandhanabandhazca gADhabandhanabandhazceti / 'bhAva mAkandikaputra ! visaptAbandha 'duvihe pannatte' do prakAra kA kahA gayA hai-'taM jahA sAiyavisasA0' eka sAdikavistrasAbandha aura dUsarA anAdikavistra sAdhandha Adi sahita jo visrasAbandha hotA hai vaha sAdikavisrasAbandha hai jaise meghamAlAdikoM meM hotA hai| yaha unakA bandha kisI ke dvArA karAyA nahIM jAtA hai| kintu svabhAvataH hI hotA rahatA hai / tathA Adi rahita jo bandha hotA hai vaha anAdikavirasA. bandha hai / jaise dharmAstikAyAdikoM paraspara meM ghandha hai| jIvoM dvArA jo rajju Adi se bAMdhanA hotA hai vaha prayogabandha hai / yaha prayogabandha bhI zithilaprayogabandha aura gADhaprayogabandha ke bheda se do prAkAra kA hai / yahI bAta 'pabhogabaMdheNaM' ityAdi se lekara 'mAgaMdiyaputtA' Adi padoM dvArA yahAM praznottara ke rUpa meM kathana kiyA jAtA hai-isameM uttaramA pramu 4 cha hai-'mAkadiyaputtA ! 8 bhA putra! vikhasAma 'duvihe paNNatta' meM prA2ne sache-'taM jahA sAiya visasA0' se sA vistra sAbaMdha ane bIje anAdi visasAbaMdha adi sahita je visasAbaMdha thAya che te sAdi visasAbaMdha che. je rIte vAdaLo svAbhAvika rIte meghasamUhomAM thAya che. je rIte vAdaLAnA pagale eka thaIne baMdhAya che. A teno baMdha keI bIjA dvArA karAvAto nathI. paraMtu svabhAvathI ja thAya che. tathA Adi rahita je baMdha thAya che, te anAdi vistakSAbaMdha che. jevI rIte dharmA stikAyAdikamAM parasparamAM baMdha thAya che. dvArA je derI vagerethI baMdhana thAya che, te prayoga baMdha che. A prayogabaMdha paNa zithila progabaMdha ane sADhaprayogamA lethI meM prArane che. te pAta 'paogabaMdhe the' tyAhithI mArabhAra 'mAgadiyaputtA' bhayi putra mA prabhAainA pothI mAta pragaTa karavAmAM Avela che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 bhagavatI sUtre baMdhe bhaMte! kavi natte' bhAvavandhaH khalu bhaincha ! katividhaH prajJapta iti praznaH / 'mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' mAkandikaputra ! dvividho bhAvabandhaH prajJaptaH, 'vaM jahA' tadyathA mUlapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya' mUlaprakRtibandhazva uttaraprakRtibandhava, tatra bhAvena midhyAtvAdinA bandho jIvasyeti bhAvabandhaH, athavA bhAvasya upayogabhAvAvyatirekAt jIvasya bandhI bhAvabandhaH sa ca dvividho mUlaprakRtyuttaraprakRtibhedAditi bhAvaH / 'nerayANaM bhaMte / kaivihe bhAvabaMdhe pannatte ' nairayikANAM bhadanta ! katividho bhAvabandhaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'mAgaMdiyaputA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' he mAkandikaputra ! dvividho bhAvavandhaH mAndika putrane prabhu se aisA pUchA - 'bhAvabaMdhe0 ' he bhadanta ! bhAvabandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate hai- 'mAgaMdiyaputtA0' he mAndikaputra ! bhAvayandha jo jIvoM ke rAgAdi bhAvoM se hotA hai do prakAra kahA hai / eka 'mUlapaga0' mUlaprakRtibandha aura dUsarA uttara prakRtivandha mithyAtvAdi ke nimitta se jo jIva ke sAtha karma kA bandha hotA hai vaha bhAvabandha kahA gayA hai / athavA upayogarUpa bhAva se abhinna hone ke kAraNa jIva ke bhAva kA bandha hai, yaha bhAvabaMdha mUla prakRti aura uttaraprakRti ke bheda se do prakAra kA hotA hai inameM se he bhadanta ! 'neraiyANaM' nairayika jIvoM ke bhAvabandha kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM / 'mAgaMdiya puttA0' he mAkandika putra ! nArakajIvoM ke donoM prakAra kA bhAvabandha hotA hai| mUlaprakRtirUpa bhAvabandha have bhAvakha dhanA viSayamAM kathana karavAmAM Ave che. temAM mAka puitre asune govu pUchayu che - bhAvabaMdhe0 ' he bhagavan lAvaNaMdha DeTA prahArano uDesa che ? tenA uttaramA prabhu che - mAgaMdiya puttA !' De bhAUhIputra ! jIvAnA rAgadveSAdithI je baMdha thAya che te bhAvabaMdha che. te bhAvakha"dha e prakA2no DevAmAM Ave che. 'mUlapaga0' : bhUjaatigaMdha bhane jIle uttara prakRtibadha che. mithyAtva vigerenA nimittathI jIvanI sAthe je kramanA adha thAya che, te bhAvakhaMdha kahevAya che. athavA upayAga rUpabhAvathI juThThA na heAvAne kAraNe jIvane je bhAvanA baMdha thAya che, te bhAvakhadha che. A bhAvama dha bhUsaprati bhane uttara atinA leDI me prahArano che. temAMthI 'neraiyANaM0 1 3 bhagavan nairiyaka jIvene keTalA prakAraneA bhAvabhadha thAya che? tenA uttarabhAM alu mhe che hai 'mAgaMdiya puttA !' he bhAGatri ! nArambhavAne me prakAranA bhAvamadha thAya che. nArakajIva te mUlapakRtirUpa bhAvabaMdha thAya che, zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 18 u0 3 su0 4 bandhasvarUpanirUpaNam 685 prajJapto nArakANAm 'taM jahA' tadyathA-'mUlapagaDivadhe ya uttarapagaDibadhe ya' mUlaprakRti bandhazca uttaraprakRtibandhazca ! 'evaM jAya vemANiyANa' evaM yAvadvaimAnikAnAm , evaM-nArakacadeva yAvad vaimAnikAnAm , tirazca Arabhya zeSatrayoviMzati daNDa kAnAmapi imau bhAvabandhau bhavata iti bhaavH| 'NANAvaraNijnassa NaM bhaMte ! kammassa' jJAnAvaraNIyasya khalu bhadanta ! karmaNaH 'kAvihe bhAzvaMdhe pannatte' katividho bhAvabadhaH prajJaptaH ? bhagavAna ha-'mA diyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' he mAkandika putra ! dvividho bhAvabandho jJAnAvaraNIyasya karmaNo bhavatIti, bhedadvayameva darzayati bhI unake hotA hai uttara prakRtirUpa bhAvabandha bhI unake hotA hai / bhAva bandhaviSayaka yaha kathana 'evaM jAca vemA0' nAraka ke jaisA yAvat-vaimAnikadevoM ke bhI jAnanA cAhiye / arthAt tiryazca se lekara bAkI ke 23 daNDakoM meM bhI ye donoM bhAvayandha hote haiN| 'NANAvaraNijassa0' aba isa stra dvArA yaha pUchA jA rahA hai ki jJAnAvaraNIya jo karma hai usakA bhAvabandha kitane prakAra kA hotA hai ? uttara meM prabhune kahA 'mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvabandhe paNNatte' he mAkandika putra ! jJAnAvaraNIya karma kA bhAvabandha mUlaprakRti ke rUpameM aura uttaraprakRti ke rUpa meM donoM rUpa meM hotA hai / 'nerajhyANaM.' isa sUtra dvArA aisA pUchA gayA hai ki nairagika jIvoM kA jo jJAnAvaraNIya karma hai usakA bhAvabandha kitane prakAra kA vahAM hai ? uttarameM prabhu ne kahA hai-'mAgaMdika puttA ! duvihe bhAvabaMdhe paNNatte' he mAkandika putra ! nAraka jIvoM kA jo jJAnAvaraNIya karma hai ane uttara prakRtirUpa bhAvabaMdha paNa thAya che. bhAvabaMdha saMbaMdhI A kathana 'evaM jAva vemANiyA0' nA2471 prabhAra yAvat vaimAniya he sudhI samaj. arthAta tiryaMcathI AraMbhIne bAkInA tevIsa daMDakamAM paNa A banne prakA2naa nAma thAya che. 'NANAvaraNijjassa.' yA sUtrAMzathI 57pAmA mAra che ke-jJAnAvaraNIya je karma che, tene bhAvabaMdha keTalA prakArane thAya che? tanA uttara prabhuNe :yu, 'mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvabaMdhe paNNase!' 3 mAdika patra ! mUlaprakRtibaMdha paNAthI ane uttara prakRtipaNAthI jJAnAvaraNIya bhanAmAvabaMdha manna 12thI cha 'neraiyANaM0' mA sUtrathI me 5 yuche ke narayika jIne je jJAnAvaraNIya karma che, tene bhAvabaMdha keTalA prakA. nA cha 1 tena uttaramA pramuche -'mAgaMdiya puttA ! duvihe bhAvabaMdhe paNNatte ! 3 mAhaya putra! nA2472 jJAnavIya macha, te| zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre -'taM jahA' tayathA-'mUlapa gaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya' mUlaprakRtibandhazcottaraprakRtibandhazca ta / neraiyANaM bhaMte ! NANAvaraNissa kammarama kaivihe bhAvabaMdhe pannatte' nairayikANAM bhadanta ! jJAnAvaraNIyasya karmaNaH katividho bhAvabandhaH prajJaptaH ? 'mAgaMdiyaputtA ! duvihe bhAvabaMdhe pannatte' mAkandikaputra ! dvividho bhAvabandhaH prajJaptaH, 'taM jahA' tadyathA-'malapagaDibaMdhe ya uttarapagaDibaMdhe ya' mUlaprakRtibandhazca uttaraprakRtibandhazca ityuttaram / 'evaM jAva vemANiyANa evaM yAvadvaimAnikAnAm , ekendriyAdArabhya vaimAnikaparyantajIvAnAM sambandhijJAnAvaraNIyasya karmaNo mUla prakRtyuttarapakRtinAma bhAvavandhau bhavata iti / 'jahANANAvaraNijjeNaM daMDao bhaNio yathA jJAnAvaraNIyena daNDa ko bhaNitaH, 'evaM jAva ArAieNaM bhANiyo' evaM yAvadantarAyikega bhaNitavyaH, yathA jJAnAvaraNIyakarmaNo dvipakArakabhAvabandhaghaTitadaNDakasya vaktavyatA kathitA tathaiva darzanAvaraNIya karmata Arabhya vedanIyamohanIyA. yuSkanAmagotrAntarAyakarmaparyantamapi daNDako bhaNitavya eveti bhaavH| ||muu0 4 // usakA bhAvavandha vahAM donoM prakAra kA hai| mUlaprakRtirUpa bhI hai aura uttaraprakRtirUpa bhI hai| 'evaM jAva vemANiyANaM' isI prakAra kA kathana ekendriya se lekara vaimAnika paryanta jIvoM ke saMbandhI jJAnAvaraNIya karma ke bhAvayandha ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt vahAM para jJAnAvaraNIva karma ke donoM prakAra hote haiM / 'jahA NANAvaraNijjeNaM daMDao bhaNio' jaisA yaha daNDaka jJAnAvaraNIya karma ke sambandhameM bhAvabandha viSayaka kahA gayA hai / usI prakAra kA daNDaka zeSa darzanAvaraNIya, vedanIya, meAhanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ke bhAvavandha ke donoM prakAra ke sambandhameM kaha lenA cAhiye / sU0 4 // mAma tyA bhanne prazna hyo che. 'evaM jAva vemANiyANa' mA pramANenuM kathana ekendriyathI AraMbhIne vaimAnika sudhInA jInA saMbaMdhamAM jJAnAvaraNIya karmanA bhAvabaMdhanA viSayamAM samajavuM. arthAt tyAM jJAnA12viiy bhane lA55 2 2thI thAya che. 'jahA NANAvaraNijjeNaM daMDao bhaNio0' jJAnAvaraNIya bhanA samayamA 2 pramANe yA nAma viSayane daMDaka kahela che. te ja pramANe ne daMDaka bAkInA darzanAvara yIya, vanIya, mAkhanIya, bhAyu, nAbha, gotra mana bhatarAya 3 24 8 tilnA karmane banne prakAranA bhAvabaMdhane saMbaMdha samaja e sUtra che zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 70 3 0 5 karmasvarUpa narUpaNam 187 pUrva bandhasvarUpamuktam , bandhazca karmaNa eva bhavatIti karmasUtramAha-'jIvA NaM bhaMte !' ityaadi| mUlam-jIvA NaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe je ya kajai je ya kajissai asthiyAi tassa kei NANattaM haMtA asthi, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai jIvANaMpAve kamme je ya kaDe jAvaje ya kajissaha, asthiyAi tassaNANate?mAgaMdiyaputtA! se jahA nAmae keipurise dhaNuM parAmumai dhaNuM parAmusittA usuM parAmusai usuM parAmusittA ThANaM ThAi ThANe ThAettA AyayakannAyayaM usuM karei, Ayaya kannAyayaM usuM karittA uDDhe vehAsaM uvihai se nUNaM mAgaMdiyaH puttA tassa usussa uDDUM vehAsaM ubIDhassa samANasta eyaha vi NANattaM jAvataM taM bhAvaM pariNamai viNANattaM ? haMtA bhagavaM eyai vi NANattaM jAva pariNamai viNANattaM / se teNaTeNaM mAgaMdiyaputtA evaM vuccai jAva taM taM bhAvaM pariNamai vi NANattaM neraiyANaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe0 evaM jAva vemANiyANaM ||suu05|| __chAyA-jIvAnAM khalu bhadanta ! pApaM karma yat ca kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti cApi tasya kiJcit nAnAtvam ? inta, asti / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate jIvAnAM khalu pApaM karma yat kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti cApi tasya nAnAlam ? mAkaMdika putra ! tadyathAnAmakaH kazcit puruSaH dhanuH parAmRzati, dhanuH parAmRzya ipu parAmazati, 3Su parAmRzya sthAne tiSThati sthAne sthitvA Ayata karNAyatamipuM karoti, AyatakarNAyatamiyUM kRtvA Urdhva vihA yasi udvidhyati tannUnaM mAkaMdikaputra ! tasya iSoH vihAyasi udviddhasya sataH ejate'pi nAnAtvam yAvat taM taM bhAvaM pariNamate'pi nAnAtvam ? hanta, bhagavan ejate 'pi nAnAtvam yAvat taM taM bhAvaM pariNamate'pi nAnAtvam tattenArthena mAkadika putra ! evamucyate yAvat tataM bhAva pariNamate'pi nAnAtvam / nairayikANAM bhadanta ! pApaM karma yat kRtam evameva yAvadvaimAnikAnAm // suu05|| zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 bhagavatIsUtre TokA--'jIvANaM bhaMte!' jIvAnAM bhadanta ! 'pAve kamme je ya kaDe pApaM karma yat ca kRtam 'je ya kajjai je ya kajjissai yacca kriyate yacca kariSyate 'asthi yAi tassa kei NANatte' asti cApi tasya kizcit nAnAslam he bhadanta ! jIvAnAM yat karma kRtaM yat karma idAnIM kriyate yacca karma bhaviSyakAle kariSyate, eteSAM karmaNAM parasparaM bhedo varttane navevi praznA, bhagavAnAha-'haMtA asthi' hanta ! asti he mArkadika putra! eteSAM karmaNAM jIvakRtAnAm astyeva bheda itibhAvaH / puna: pahile bandha kA svarUpa kahA gayA hai seo yaha bandha karma ke hI hotA hai isIse aba karma sUtra kahA jAtA hai| "jIvA jaMbhete ! pAve kamme je ya kaDe jeya kajA' ityaadi| TIkArtha--'jIvANaM bhata! 'he bhadanta ! jIvoM ke jo 'pAve kamme' pApa karma haiN| 'je ya kaDe' ki jo pahiche kiye jA cuke haiN| 'je ya kalaI jo aba unake dvArA kiye jA rahe haiN| 'je ya kajijaslAI' aura jo unake dvArA Age kiye jAnevAle haiN| 'asthiyA tassa kei jANataM' unameM kyA koI bheda hai ? pUchane kA abhiprAya aisA hai ki jIvoMne jo pApakarma pahile kiye haiM, athavA je| vartamAna meM ve kara rahe haiM tathA bhaviSya skAla meM jo ve kareMge una trikAlavartI karmoM meM kyA Apasa meM bheda haiM ? yA nahIM hai ? aisA yaha prazna mAndika putra anagAra ne kiyA hai isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA asthi' hI mAndika putra ! jIvoM ke una kRna kriyamANa aura kariSyamANa pApakarmoM meM bheda hai| aba isa baMdhanuM svarUpa kahevAI gayuM che, te baMdha kamathI ja thAya che jethI sUtrakAra have karma sUtranuM kathana kare che. 'jIvA NaM bhaMte ! pAve kamme je ya kaDe jeya kajjai' tyahi TI -'jIvA gaM bhaMte ! 3 mApana yonA 2 'pAve kamme' 5 / 5 'jeya kaDe' hai 2 paDasA 42yu cha. 'je ya kajjaI' bhane 2 vatabhAnamA tes| 42rI 2hyA che. 'je ya kajjissai' bhane 2 mavi05ma tamA 'atthiyAi tarasa kei NANatta' mA zu. me cha ? 57vAna ta e che ke-joe je pApa bhUtakALamAM karyA hoya ane je vartamAnamAM karI rahyA hoya temaja je bhaviSyamAM karavAnA hoya je bhUtakALamAM karyo hoya vartamAnamAM karI rahyA hoya ane bhaviSyamAM karavAnA hoya te traNe kAla saMbaMdhI karmomAM parasparamAM zuM kaI bheda che ? agara nathI ? A pramANe bhAdIputra anAre pUchayu cha. tenA uttaramA prabhu rAI cha hai-hatA atthi' hA mAkaMdiputra jIvoe te karelA kRta, kriyamANu, karatA ane kariSyamANa zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 5 karmasvarUpanirUpaNam 689 praznayati, 'sekeNaNaM bhaMte! evaM buccara' tatkenArthena madanta ! evamucyate ' jIvANaM pAve kamme je ya kaDe je ya kajjai je ya kajjissara asthiyAi tassa NANataM' jIvAnAM pApaM karma yat kRtaM yacca kriyate yacca kariSyate asti parasparaM tasya nAnAtvam iti praznaH, bhagavAnAha - 'mAgaMdiyaputtA!' ityAdi / 'maagNdiyputtaa|' he mArkedikaputra | karmaNo'patyakSatvAt tatpratiyogikabhedeSyapi apratyakSatayA pratyakSapramANena karmabhedasya darzayitumazakyatvAt yuktyA bhedadarzanAya dRSTAnmavatArayati' se jahAnAmae ke purise dhaNu parAmusa' tadyathA nAmakaH kazcit puruSo dhanuH parAmRzati gRhNAtItyarthaH 'ghaNuM parAmu sittA' dhanuH parAmRzya-gRhItvA, 'usu' parAmusa' iSuM - bANaM parAmRzati gRhNAti, 'usu parAmusittA' puM parAmRzya-gRhItvA 'ThANe ThAi' sthAne tiSThati 'ThANe ThAilA' sthAne sthitvA 'AyayakanAyayaM umra para punaH mAkandika putra pUchate haiM ki 'se keNadveNaM bhaMte0 ' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki jIvoM ke jo kRna, kriyamANa aura kariyamANa pApakarma haiM unameM Apasa meM bheda haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'mAgaMdipusA0' he mAkandikaputra karma apratyakSa hai ataH tatsambaMdhI jo bheda hai vaha bhI apratyakSa hai ataH pratyakSapramANa se karma bheda dikhalAyA nahIM jA sakatA hai ataH yukti se bheda dikhAne ke liye dRSTAnta kA prayoga kiyA jAtA hai jo isa prakAra se hai- ' jahA nAmae kei purise' ityAdi jaise koI puruSa hA aura vaha dhanurdhArI ho, aba vaha usa dhanuSa ko calAne ke liye kisI sthAna para jAkara usa para vANa Aropita karake use kAna taka khIMca kara Upara AkAza meM choDe to kAmAkandikaputra ! aisI sthiti meM 'tassa usussa uDDuM vehAsaM uThiva pAyambhasAM leDa che irIthI bhAU hiuyutra ache che se keNadveNaM bhaMte !" 3 bhagavat Apa evu' zA kAraNe kaheA che ke jIvAe kRta kriyamANu ane kariSyamANu je pApakama che temAM parasparamAM kai bheda che? tenA uttaramAM prabhu che 'mAgaMdiyaputtA !' he bhAIya putra ! urbha pratyakSa nathI tethI te sa'badhI je bheda che, te paNa pratyakSa nathI.jethI pratyakSa pramANuthI kamanA bheda batAvI zakAya tema nathI. jethI yukitathI kamanA bheda batAvavA dRSTAntanA Azraya sevAmAM Ave che. te yA pramANe che. 'se jahA nAmae kei purise' ityAdi jemake keAI dhanurdhArI purUSa hAya te puruSa dhanuSa calAvavA koi sthAne jaIne tenA para mANu caDhAvIne tene kAna sudhI kheMcIne upara AkAzamAM te mANu choDe to bhAGa hiputra me sthitimAM 'tara usurasa uddhaTa vehAsaM uvviddharasa samA bha0 87 zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatImatre kareI' AyatakarNAyatamiSu karoti-AkarNa bANamAkarSati ityarthaH 'AyayakaNNAyayaM usu karittA' AyatakarNAyatamiSu kRtvA 'ur3e vehAyasaM ubihaI' Urca vihAyasi udvidhyati-AkAze pakSipatItyarthaH 'se nUNaM mAgaMdiyaputtA!' tada nUnaM nizcitaM mAkaMdika putra! 'tassa umussa' tasya iSo:-zarastha 'uDu vehAsaM ubiddhassa samANassa' UrdhvaM vihAyasi-AkAze udviddhasya sataH 'eyai viNANattaM' ejate'pi prakampate ityatrApi, ityarthaH nAnAtvam bhedaH-parasparam 'jAva tataM bhAvaM pariNamA viNANasaM' yAvat taM taM bhAvaM pariNamatyapi nAnAtvam , atra yAvatpadena 'veyai, calai, phaMdai, ghaTTai, khurubhai, udIraI' bejate, calati, spandate, ghaTTayati, kSubhyati, udIrayati iti saMgrahaH / AkAze gacchato bANasya prathamasamaye kriyAyAM yAdRzaM bailakSaNyaM tadapekSayA dvitIyAdisamayakriyAyAM yo bhedaH sonazyameva pArthakyena lakSyate eva kampanAdi bheda itibhAvaH / 'haMDA bhagavaM' hA bhagavan ! 'eyai vi NAgataM jAva pariNamai viNANataM' enate'pi nAnAtvaM yAvat pariNamatyapi nAnAsvam tatraijanAdau parasparaM bhedaH saMlakSyate evetibhAvaH / 'se teNadveNaM mAgaMdiyaputtA evaM vuca jAva ta ta bhAva pariNamA vi NANataM' tat tenArthena mArkadika putra ! ddhassa samANassa.' usa bANa kI gamanarUpa kriyA meM nAnAsva bhinnatA hai na ? 'jAva taMtaM bhAvaM' yAvat usa 2 bhAvarUpa se pariNamana meM bhI bheda hai na ? yahAM yAvatpada se 'veyai, calai, phaMdA, ghara, khumbhaha, udI. raI' ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| 'hatA bhagavaM' hAM bhadanta ve hI bheda hai tAtparya aisA hai ki AkAza meM jAte hue bANa kI prathama samayako kriyA meM jaisI bhinnatA hai usakI apekSA se dvitIyAdi samayakI kriyA meM jo bheda hai vaha avazya hI pRthak rUpase pratIta hotA hI hai isa prakAra kampanAdi meM bheda sAdhita ho jAtA hai| ataH 'se teNa?NaM mAgaMdiyaputtA0' he mAndikaputra! jIvoM ke kriyamANa, kRta aura kariSyamANa Nasa' mAnI mAnayiAmA nAnA-minnatA cha hai nahI ? 'jAva taM taM bhAvaM' yAvata te te bhAvapaNAthI pariNamana mAM paNa bheda che ke nahi ? ahiM yAvatyahathI 'veyai, calaha, phaMdai, ghaTTai, khubbhai, udIraI' mA yaaphone| saDa thayo cha. 'haMtA bhagava' / mAvAn temA me cha. uDavAnu tAtpaya e che ke-AkAzamAM jatA te bANanI prathama samayanI kriyAmAM jevI bhinnatA che. ane te apekSAthI bIjA trIjA samayanI kriyAmAM je bheda che te judA rUpe avazya pratIta thAya che. eja che. eja rIte kaMpana vigeremAM paNa bheda siddha thAyacha. rathI 'se teNaTreNa mAgaMdiya puttA' mAhiputravAnA liyabhAya kRta, ane kariSyamANa pApakarmomAM paNa bhinnatA che tema meM kahyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 6 pudgalAhArasvarUpanirUpaNam 691 evamucyate yAvat pariNamatyapi nAnAtvamiti / 'neraiyANaM pAve kamme je ya kaDe' nairayikANAM pApaM karma yat kRtaM yat kriyate yaca kariSyate teSAM karmaNAM parasparaM nAnAtvaM paridRzyate jJAyate naveti praznaH, uttaramAha-'evaM ceva' evameva yathA jIva mAzritya karmaNAM parasparaM bheda iSugamanadRSTAntena nirUpitaH tathaiva nArakakRtakarmaNAmapi parasparaM bhedo'styeveti jJAtavyaH 'jAva vemANiyANaM yAvat vaimAnikAnAm vaimAnikaparyantam kRtAdikarmaNAM bhedo jJAtavya iti ||suu05|| ___ pUrva karmasvarUpaM nirUpitam , karma ca pudgalarUpamiti pudgalamUtramAha-'neraiyA NaM' ityaadi| mUlam-neraiyA NaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhati tesiM NaM bhaMte ! poggalANaM seyakAlaMsi kaibhAge AhAraiti kaibhAgaM nijareMti ? mAgaMdiyaputtA asaMkhejaibhAgaM AhAraiti aNaMtabhAgaM nijreNti| cakkiyA NaM bhaMte ! kei tesu nijarApoggalesu Asaittae vA jAva tuyahittae ga No iNaTre samaTe aNApApakarmoM meM bhinnatA hai aisA maiMne kahA hai / aba mAkandika putra prabhu se aisA pUchate haiM-'neraiyANaM pAve kamme jeya kaDe' he bhadanta ! narayika jIvoM ke jo kRtakriyAmANa aura kariSyamANa pApakarma haiM unameM antara hai ? yA nahIM hai ? uttara meM prabhu ne kahA hai-'evaM ceva' he mAndika putra ! jaisA iSu gamana ke dRSTAnta se jIva ko Azrita karake karmoM meM bheda nirUpita kiyA gayA hai usI prakAra se nArakakRta karmoM meM bhI paraspara meM bheda hai aisA jAnanA cAhiye isI prakAra se bheda 'jAva vemANiyANa' yAvat vaimAnika paryanta kRtAdi karmoM kA jAnanA cAhiye // sU05 / / Da mAhAtra zathI prasune pUche che -'neraiyANa pAve kamme jeyakaDe' he bhagavAna nArakIya jIvane je kRta, kriyamANa ane kariSyamANa pApakama (r). tamA maha mantara cha 1 nathI 1 tenA uttaramA pramuche -'evaM ceva' hu bhA4 hiya putra mAnA mAnanA eitthI sapane dezIra mAM parasparamAM jevI rIte bheda batAvela che. te ja pramANe nArakIya jo e karelA bhAmA 5 52252mA leha che. tema sabhA . me zatanA le 'jAva vemANiyANaM' yAvata mAni: 5 taSThiyamA mane rivyamAra karmonA samajavA. e sU5 re zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 bhagavatI haraNameyaM vuiyaM samaNAuso! evaM jAva vemANiyANaM sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti ||suu06|| aTArasame sae taIo uddeso smtto|| chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! yAn pudgalAn AhAratayA gRhNanti teSAM khalu bhadanta ! pudgalAnAm eSyatkAle katibhAgamAharanti, katibhAgaM nirjarayanti ? mAkaMdikaputra ! asaMkhyeyabhAgamAharanti, anantabhAgaM nirjarayanti / samarthAH khalu bhadanta ! kecit teSu nirjarApudgaleSu AsituM vA yAvat tvam vartayituM vA ? nAyamarthaH samarthaH, anAdharaNametaduktaM zramaNAyuSman ! evaM yAvat vaimAnikAnAm / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // 06 // va aSTAdazazatake tRtIyodezakaH samAptaH // TIkA-'nerajhyA gaM bhaMte !' nairapikAH khalu bhadanta ! 'je poggale AhArattAe gehaMti' yAn pudgalAn AhAratayA gRhanti 'tesiM gaM bhaMte !' teSAM khalu bhadanta ! teSAm AhAratayA gRhItAnAm 'poggalANa' pudgalAnAm 'seyakAlaMsi' eSyakAle bhaviSyatkAle grahaNAnantaramityarthaH 'kahabhAga AhareMti' katimAga. mAharanti 'kaibhAgaM nijjareti' katibhAgaM nijerayanti he bhadanta ! ye te nArakA pahile kama ke svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai vaha karma pudgalarUpa hotA hai ataH aba sUtrakAra pudgala sUtra kA kathana karate hai| 'nerayA NaM bhaMte je jIve poggaLe AhArattAe geNhaMti' ityaadi| TokArtha-isa sUtra dvArA mAkandika putra anagArane prabhu se aisA pUchA hai-' nerahayA NaM bhaMte !' he bhadanta ! narayika 'je poggale AhArattAe' jina pudgaloM kA AhArarUpa se gRhIta hue 'tesiM gaM bhaMte!' AhAra rUpa se gRhIta huve una pudgaloM ke 'sayakAlaMsi' bhaviSyakAla meM 'kahabhAgaM AhArati0' kitane bhAga kA ve nAraka AhAra karate haiM aura kitane bhAga kI nirjarA karate haiM-arthAt karmonA svarUpanuM nirUpaNa pahelAM karavAmAM AvyuM che. te karma pudgala rUpa hoya che. jethI have sUtrakAra pudgala sUtranuM kathana kare che. tenuM paheluM saMtra prabhAra cha-'neraiyA gaM bhate ! je poggale AhArattAe gehaMti' ityaahi| * TIkAtha-A sUtrathI mAkaMdikaputra anagAre prabhune evuM pUchayuM che ke narahayA Na bhaMte ! sAvan naiyi 34 'je poggale AhArattAe' mAhA23dhe 2 dazamAne ghaDa 43 cha. 'si' NaM bhaMte ! mAlA235 ghaDa 42 // mAthI 'seya kAlaMmri' bhaviSyamA 'kahabhAgaM AhAraiti0 te nA24 tt| bhAgane AhAraka kare che? ane keTalA bhAganI nirbhara kare che? arthAt keTalA zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u03 sU06 pudgalAhArasvarUpanirUpaNam 693 AhArAya yAn pudgalAn gRhNanti teSu katibhAgaM bhaviSyakAle Aharanti katibhAgaM ca parityajanti iti praznaH, bhagazanAha-'mAgaMdiyaputtA / ' he mAdikaputra ! 'asaM khejjaimAgaM AhAreti anaMtamArga nijjareMti' gRhItapudgalAnAM madhyAt asaM khyeyabhAgam asaMkhyAvata bhAgam Aharanti AhAratayA gRhNanti, tathA tasmAdeva anantabhAgam anantatama bhAgaM ca nirjarayanti he mAkandikaputra ! nArakANAM gRhI. tAhArapudgalanAM madhyAt asaMkhyeyatamo bhAga eva Ahato bhavati anantatamo bhAgazca parityakto bhavatIti uttrpkssaashyH| 'cakiyA NaM bhaMte ! kei samarthAH khalu bhadanta kitane bhAga kA parityAga karate haiM ? tAtparya aisA hai ki jo ve nAraka AhAra ke liye jina pudgaloko grahaNa karate haiM, unameM kitane bhAga ko ve AhAra ke kAma meM lete haiM aura kitane bhAga ko choDa dete haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'mAgaMdiyaputtA !' he mAkandikaputra! gRhIta pudgaloM ke madhya se asaMkhyAtaveM bhAgarUpa pudgaloM ko ve AhArarUpameM grahaNa karate haiM aura gRhIta pugaloM ke madhya se anantaveM bhAgarUpa pudgaloM ko ve choDa dete haiM arthAt AhArarUpa se grahaNa nahIM karate haiN| arthAt nAraka jIvoM ne jitane AhAra pudgaloM ko grahaNa kiyA hai ve saba ke saba pudgala AhArarUpa se pariNata nahIM hote haiM kintu unameM asaM. khyAta kA bhAga dene se jo labdha AtA hai utane mAtra pugaloM ko ve AhArarUpa meM pariNamAte haiM bAkI ko nhiiN| grahaNa kiye hue AhAra pudgaloM ke anantaveM bhAgapramANa pudala parityakta hote haiN| aba mAkandikaputra anagAra prabhu se aisA pUchate haiM-'cakkiyA gaM bhaMte ! keha.' he bhAgane tyAga kare che? kahevAnuM tAtparya e che ke nArakajI AhAra mATe je pudgalene grahaNa kare che, te paikI je keTale bhAga te AhAranA upayogamAM le che ane keTalA bhAgane tyAga kare che? tenA uttaramAM prabhu kahe cha-mAgaMdiya puttA' 3 mAhIta! ghaDaNa rekhA pugata paikI asaMkhyAta bhAgarUpa pudgalene teo AhArarUpe grahaNa kare che. ane grahaNa karela pudagalomAMthI anaMtamAM bhAgarUpa pudgalene te che tyajI de che. arthAta AhArarUpe letA nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke-nArakajIe jeTalA AhAra pagalene grahaNa karyA che, te badhA ja pudgale AhArarUpe pariNamatA nathI. temAM asaMkhyAtano bhAga ApavAthI je bAkI rahe che, phakata teTalA ja pud. gale teo AhArarUpe pariNumAve che. bAkInA nahIM. ane je bAkI rahe che te anantamAM bhAga pramANa che. te anaMtamAM bhAga pramANu pudgala tyajela DAya che. zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra kecit 'tesu nijjarApoggalesu' teSu nirjarApudgaleSu 'Aptaittae kA jAva tuyaTTitae vA' Asitum-upaveSTuM vA yAvat sam vartayituM vA atra yAvat padena 'saittae vA ThAittae vA nisIittae vA zayituM vA sthAtuM vA niSattuM vA iti saMgraho bhavatIti he bhadanta ! kecana puruSAH teSu nirjarApudgaleSu upaveSTuM zayituM sthAtuM niSattuM tvam parivartayitu vA samarthAH bhAnti kimiti praznaH, bhagavAnAha-No iNaTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH teSu nirjarApudgaleSu upavezanAdi kattuM na ko'pi samarthaH / kathaM na samarthastatrAha-'agAharaNameyaM vuiyaM samaNAuso' anAdharaNametat uktam zramaNAyuSman ! he zramaNa ! AyuSman ! etat nirjarApudgala nAtaM tIrthakaragaNadharaiH anAdharaNam Adhatu makSamam uktam naitat pudgala nAtaM kasyApi adhAro yenAtra keSAMcidapi ApanAdikaM saMbhavet api anAdhAratayA kathamiva kasyApi tatra nirjabhadanta ! ye jo parityaktarUpa nirjarApudgala haiM so ina nirjarApudgaloM meM kyA koI jIva baiTha sakatA hai ? yA karavaTa badala sakatA hai ? yahA~ yAvatpada se 'saittae vA ThAittae vA nisIittae' ina padoM kA saMgraha huA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jo iNa? samaDhe' he mAndika putra! yaha artha samartha nahIM hai / arthAt una nirjarA pudgaloM para koI bhI jIva upavezanAdi kriyA karane ke liye samartha nahIM hai ? kyoMki 'aNAharaNameyaM ghuiyaM zramaNa AyuSman yaha nirjarA pugala samUha kisI bhI vastu ko apane meM dharane ke liye akSama hai| arthAt yaha pudgalajAta kisI kA bhI AdhArabhUta nahIM hotA hai ki jisale yahAM kisI ko bhI baiThane Adi rUpa kriyA ho sake anAdhArarUpa hone ke kAraNa kisa prakAra se kisI bhI jIva kI usa nirjarApudgala meM upavezanAdirUpa zathI mAhIya putra manA2 prabhu se pUche che / 'cakkiyA NaM bhaMte ! ' he bhagavana je A tyAga karelA nirjarA pulemAM zuM koI jIva mesI za cha ? 'saittae vA ThAittae vA nisIittae vA' athavA sudha za? 1212-574 0 zacha 1 mA prazna uttaramA prabhu cha hai-No iNaTre samaTre' mAhAtra ! ma! artha mare2 nathI. arthAt te ni padro para keI paNa jIva besavA vi. naTakriyA karavA samartha thaI zaktA nathI. bha3 'aNAharaNameyaM vuiye0' zramAya mAyubhan ni pugata pagale samUha keIpaNa vastune potAnAmAM mUkI zakatA nathI. arthAta A pudgala samUha koInA paNa AdhArarUpa thatuM nathI. ke jethI ahiyAM koI paNa besavA vagere kriyA karI zake. jethI AdhArarUpa na hovAne kAraNe ke IpaNa jIvanI te nirjarA pudagalamAM besavA rUpa kriyA kaI rIte thaI zake ? zrI bhagavatI sUtra : 12 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za018 u0 3 sU0 6 pudgalAhArasvarUpanirUpaNam 195 rApudgale upavezanAdikaM syAditibhAvaH / 'evaM jAva vemANiyANa evaM yAvadvaimAnikAnAm yathA nArakeNa gRhItapudgalAnAM bhaviSyasamaye asaMkhyeyatamabhAgasyaiva AharaNaM bhavati anantatamabhAgasya nirjaraNam , yathA vA na ko'pi tAza nirjarA. pudgaleSu upavezanAdika kattuM zaknoti anAdhAratvAt tathA vaimAnikaparyantAnAmapi gRhItAhArapudgalebhyaH asaMkhyatamamAgasyaiva AhAro bhavati anantatamabhAgasyanirjaraNam tAzapudgaleSu na ko'pi AsanAdikartuM zakto'nAdhAratvAdiva, ityAdikaM sarva jJAtavyamiti AhAro'tra oja AhAro draSTavyaH / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanna ! iti he bhadanta ! yad devAnupriyeNa niveditaM tat kriyA ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai| 'evaM jAva vemANiyANa' jisa prakAra se nAraka dvArA gRhIta pugaloM kA bhaviSyatsamaya meM asaMkhyAtavAM bhAga AhRta (AhAra rUpa meM pariNata) hotI hai aura anantavA bhAga nirmANa hotA hai tathA tAdRza nirjarApudgaloM meM koI bhI jIva upavezanAdi kriyA nahIM kara sakatA hai kyoMki ve anAdhArarUpa hote haiM usI prakAra se vaimAnika paryanta jIvoM ke bhI gRhIta AhAra pudgaloM meM se asaMkhyAtaveM bhAgapramANa pudgala hI AhRta hote haiM aura anantaveM bhAga rUpa pudgala nirjarita hote haiM aura aise nirjaritapudgaloM meM koI bhI jIva upavezanAdika kriyA karane meM samartha nahIM hotA hai kyoMki ye anAdhArarUpa hote haiM ityAdi kathana saba yahAM para lagA lenA cAhiye AhAra zabda se yahAM oja AhAra kA grahaNa huA hai 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo yaha kahA hai bhAt ta liyA 54 zaztA nathI. 'evaM jAva vemANiyANaM' 2 rIta nA24 ve grahaNa karela pudgale bhaviSyakALamAM asaMkhyAtano bhAga AhAra rUpe pariName che. ane anantamAM bhAgane tyAga thAya che. ane te tyAga karAyelA pudagalemAM koI paNa jIva besavA vi. kriyA karI zakatA nathI kema ke te anAdhAra rUpa che. te ja rIte vaimAnika sudhInA mAM paNa grahaNa karela AhAra pudrAle mAMthI asaMkhyAta bhAga jeTalA pugala ja A hArapaNu rUpe grahaNa karAya che. ane antamAM bhAgarUpa pudgala nijarita (tyAga karAyelA) hoya che, ane evA nijaMkti pudgalomAM ke I paNa jIva besavA vigerenI kriyA karI zaktA nathI. kema ke te anAdhArarUpa hoya che. vigere badhuM ja kathana ahi paNa samajavuM. ahiyAM AhAra zabdathI eja AhAra grahaNa karAve che. zrI bhagavatI sUtra: 12 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre evameva sarvataH satyameva sarvataH satyameveti uktvA mAkandikapurI bhagavantaM vandananamasakArAdikaM kRtvA saMyamena tapaptA AtmAnaM bhAvayana viharati iti ||muu0 6 / / // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha-prasiddhavAcaka-paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, pAdimAnamardaka-zrIzAhUcchatrapati kolhApurarAjapadatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlavataviracitAyAM zrI "bhagavatImatrasya" prameyacandrikA khyAyAM vyAkhyAyAM aSTAdazazatake tRtIyodezakaH smaaptH||18-3|| vaha sarvathA satya hI hai / isa prakAra kaha kara mAkandika putra anagArane bhagavAn ko vaMdanA kI namaskAra kiyA yAvat yaha saba karake phira ve saMyama aura tapase AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gaye |suu06|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke aThArahaveM zatakakA tIsarA uddezaka samApta // 18-3 // "seva bhaMte ! sevaM bhaMte! ti" u lagan A5 hepAnu priye 2 3thana karyuM che. te sarvathA satya che. he bhagavana Apa devAnu priye je kahyuM che te yathArtha che. A pramANe kahIne mAkaMdIputra anagAre bhagavAnane vaMdanA karI namaskAra karyA, vaMdanA namaskAra karIne pachI teo tapa ane saMyamathI pitAnA AtmAne bhAvita karatA thakA pitAnA sthAna para birAjamAna thayA. su. dA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI gha sIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA aDhAramA zatakano trIjo uddezaka samAsa che 18-3 zrI bhagavatI sUtra : 12