________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१७ उ०१ सू०२ तालदृष्टान्तेन कायिक्यादिक्रियानि० ३५५ मूलस्य चलनं प्रपातो वा जातः प्रचलता प्रपतता वा मूलेन तद्देशस्थितजीवीन्तराणां मागातिपातो जातः स पुरुष इत्यर्थः, वृक्षमूलपकंपकपुरुष एवं 'से पुरिसे' इत्यनेन गृहीतो भवति, 'कइकिरिए' कतिक्रियः ?। भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'जावं च णं से मूले अप्पणो जाव ववरोवेइ' यावत् च खलु तन्मूलम् आत्मनो यावत् व्यपरोपयति, अत्र यात्पदेन 'गरुयत्ताए संभारियत्ताए गुरुयसंभारियत्ताए पच्चोवयमाणे जाई तत्य पाणाई जाव जीविया भो' इत्यन्तस्य ग्रहणं भवतीति, प्रपतत् तन्मूलं स्वगुरुकतया तत्र स्थितान् अन्यान् जीवान् विनाशयतीत्यर्थः 'तावं च णं से पुरिसे काइयाए जाव चाहिं किरियाहिं पुढे' तावत् च खलु स पुरुषः कायिक्या यावत् चतसृभिः क्रियाभिः स्पृष्टः तथा च यस्य पुरुषस्य व्यापारेण प्रचलता मूलेन जीवान्तराणां पाणातिपातो जातस्तावत् स पुरुषः चतुःक्रियावान् भवति माणातिपाते तस्य साक्षा. क्रियाओं द्वारा स्पृष्ट होता है ? तात्पर्य इस प्रश्न का ऐसा है कि कोई पुरुष वृक्ष के मूल को हिलाता है और वह मूल हिलते २ ही भार से नीचे जमीन पर टूटकर गिर पडता है-ऐसी हालत में उससे वहां रहे हुए प्राणभूतादि जीव विराधित आदि अवस्थावाले हो जाते है-अतः इस अवस्था में वह पुरुष कितनी क्रियाओं वाला होता है ? इसके उत्तर में प्रभु कहते हैं-'गोयमा ! जावच णं से मूले अप्पणो जाव ववरोवेई' हे गौतम! पुरुष द्वारा हिलाया गया वह मूल अपने ही भार से जब गिर. जाता है और जहां वह गिरा है वहां के प्राणादिजीवों की वह विराधना आदि कर देता है 'तावं चणं से पुरिसे चउहि किरियाहिं पुढे' तो इस स्थिति में उस मूल का हिलानेवाला वह पुरुष कायिकी आदि चार क्रियाओं से स्पृष्ट होता है। प्राणातिवात क्रिया में यह साक्षात्कारण ભગવદ્ ! તે પુરુષ કેટલી ક્રિયા વાળે થાય છે. આ પ્રશ્નને હેતુ એ છે કે કોઈ પુરુષ વૃક્ષના મૂળને હલાવે અને તે મૂળ હલતા હલતાં જ ભારથી જમીન પર તૂટી પડે એ સ્થિતિમાં તેનાથી ત્યાં રહેલા પ્રાણ ભૂત, જીવ પ્રાણથી છૂટી જાય છે. જેથી આ સ્થિતિમાં તે પુરુષ કેટલી કિયાવાળે થાય છે? તેના उत्तरमा प्रभु ४ छ, “गोयमा जावंच णं से मूले अप्पणो जाव ववरोवेई" હે ગૌતમ પુરુષ દ્વારા હલાવાયેલું તે મૂળ પિતાના ભારથી પડી જાય છે અને તે જયાં પડ્યું હોય ત્યાંના જેને પ્રાણથી છોડાવવા વિગેરે કરે છે. "तावं च णं से पुरिसे चउहि किरियाहिं पुढे" से स्थितिमा भूजन sal. વવાવાળે તે પુરુષ કાયિકી વિગેરે ચાર ક્રિયાઓથી પૃષ્ટ થાય છે. કારણ કે પ્રાણાતિપાત કરવામાં તે પુરુષ પ્રત્યક્ષ કારણ રૂપ હેતું નથી. તેમાં સાક્ષાત્
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૨
