________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१८ उ० १ सू०१ जीवादिसिद्धान्तानां प्रथमाप्र०त्वनि० ५४७ यो यममाप्तपूर्व प्राप्नोति स तेनमथमः ' एवं नेरहए जाव वैमाणिए' एवं नैरथिको यावद्वैमानिक एवं नैरयिकत्वमपि नाप्राप्तपूर्वम् किन्तु प्राप्तपूर्वत्वेन न प्रथमः अप्रथम एव अनादिसंसारे नारकपर्यायाणाम् अनन्तराः प्राप्तपूर्वत्वादिति । एवमेव तिर्यननुष्य भवनपतिवानव्यन्तर-ज्योतिष्क- वैमानिकत्वादि पर्यायोऽपि नामाप्तपूर्वोऽपि प्रपूर्व एवातो न प्रथमः, अप्रथम एव अनादिप्राप्तत्वादिति । 'सिद्धे णं भंते !' सिद्धः खलु भदन्त ! 'सिद्धभावेणं किं पढमे अपढमे' सिद्धभावेन प्राप्त है इसलिये जीवस्व की अपेक्षा जीव के प्रथमत्व और अप्रथमत्व के लक्षण को प्रकट करनेवाली गाथा ऐसी है । 'जो जेण पतपुव्वो' इत्यादि ।
टीकार्थ- 'एवं नेरइए जाव वेमाणिए' इस प्रकार से प्रथमत्व का विचार नैरयिक से लेकर वैमानिक तक के जीवों में कर लेना चाहिये। अर्थात्-नैरयिकत्वरूप दशा की अपेक्षा नैरयिक अवस्था अप्राप्तपूर्व नहीं है किन्तु प्राप्त पूर्व है । अतः नैरविकत्व अप्रथम ही है प्रथम नहीं है । क्योंकि अनादि संसारमें नारक पर्यायें अनन्तशः प्राप्त पूर्व हैं । इसी प्रकार से तिर्यञ्च, मनुष्य, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक आदि पर्यायें अप्राप्त पूर्व नहीं हैं, किन्तु प्राप्त पूर्व ही है । ये प्रथम नहीं हैं किन्तु अप्रथम हैं। क्योंकि जीवों को ये अनादिक से प्राप्त होती आ रही हैं ।
अतः
काल
अब गौतम प्रभु से ऐसा पूछते हैं- 'सिद्वेगं भते ! सिद्धभावेणं જીવ અપ્રથમ છે. આ પ્રથમ કે અપ્રથમપણાના લક્ષણુ ખતાવનારી ગાથા આ प्रमाणे छे. 'जो जेण पत्तपुत्रो' इत्याहि 'एवं नेरइए जाव वैमाणिए' मा प्रमाणे પ્રથમત્વ અને અપ્રથમપણાના વિચાર નૈરયિક જીવાથી આરભીને વૈમાનિક જીવા સુધીમાં કરી લેવા. અર્થાત્ નૈરિયકપણાની અપેક્ષાએ નૈયિક અવસ્થા અપ્રાપ્તપૂ-એટલે કે પહેલાં ન મેળવી હોય તેવી નથી. પર ંતુ તે પ્રાપ્ત પૂર્વ-પહેલાં મેળવી હાય તેવી છે. જેથી નૈરિયકપણુ અપ્રથમ જ છે. પ્રથમ નથી. આનાદિ સંસારમાં નારક પર્યાય અનન્તશા-અનન્તવાર પહેલાં પ્રાપ્ત કરેલ છે. જેથી તે પ્રાપ્ત પૂર્વ છે તેમ કહેવાય છે, એ જ પ્રમાણે તિચ, ભવનપતિ વાનભ્યન્તર, ચૈાતિક અને વૈમાનિક વિગેરે પર્યા અપ્રાપ્ત પૂર્વ નથી. પરંતુ પ્રાપ્તપૂજ છે. જેથી તે પ્રથમ નથી પણુ અપ્રથમ જ છે. કેમકે જીવાને તે અનાદિ સમયથી પ્રાપ્ત થતી આવે છે.
भनुष्य,
હવે સિદ્ધોના વિષયમાં ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે 'सिद्धेणं भवे । सिद्धभावेणं किं पढमे अपढमे' इत्यादि ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧૨
