Tilakmanjari

Author(s): Dhanpal Mahakavi
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001574/1

Page #1

KAVI DHANAPALA'S
TILAKAMANJARI
Vol-1 A SANSKRIT PROSE ROMANCE
[With Santyācārya's Tippanaka and Jñänakalašas Tadipattra-tippani]
L. D. SERIES 110
CRITICALLY EDITED BY
GENERAL EDITORS
R. S. Betai Y. S. Shastri
N. M. KANSARA Director, Maharshi Academy of Vedic Sciences, Ahmedabad.
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD-9

Page #2

KAVI DHANAPALA'S
TILAKAMANJARI
Vol-1
A SANSKRIT PROSE ROMANCE
[With śāntyācārya's Tippanaka and Jňānakalašas Tādipattra-tippaņi]
L. D. SERIES 110
CRITICALLY EDITED BY
GENERAL EDITORS
R. S. Betai Y. S. Shastri
N. M. KANSARA Director, Maharshi Academy of Vedic Sciences, Ahmedabad.
L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY,
AHMEDABAD-9

Page #3

Published by :
Dr. R. S. Betai Hon. Prof. and Director - in - Charye, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-380 009.
Printed by : Navprabhat Printing Press Ghee Kanta Road, Ahmedabad-380001.
First Edition :
June-1991
Price Rupees : Rs. 220/

Page #4

ला. द. ग्रंथमाला ११०
सामान्य
संपादक
खण्ड- १
सस्कृतगद्य महाकथा
( शान्याचा कोन टिप्पनकेन, ज्ञानफलशस दुब्धताडपत्रीयटिप्पणीसङ्गता )
२. सु. बेटाई
यज्ञेश शास्त्री
READYOS SAREE
2 भारतीय
अहमदाबाद
कविधनपालविरचिता
तिलकमञ्जरी

संपादक (संशोधित आवृत्ति ),
नारायण म. कंसारा
अध्यक्ष,
महर्षि वेदविज्ञान अकादमी
अमदाबाद
प्रकाशक :
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्याम ंदिर, अहमदाबाद - ९.

Page #5

Editorial
It is with great pleasure that we place before our interested enlightened readers, Kavi Dhanapāla's 'Tilakamañjari' Sanskrit Prose Romance. It is critically edited by Dr. N. M. Kansara, Director, Maharshi Vedavijnana Acedemy, Ahmedabad.
This is part one of his Ph. D. Thesis. It is hopad that part two will also be undertaken for publication in due course.
We hope thet readers will welcome this work as they
have done in the past.
Editors,

Page #6

GONTENTS
Editorial Note Preface Introduction
I. The Previous Editions of the TM II. The Three Textual Lacunae III. Textual Corruptions and their Sources
(A) In the TM(N)
(B) In the TM(P) IV. Critical Apparatus
1. The Jesalmer Ms (the J Ms. ) 2. The Punyavijayaji Ms. (the P Ms.) 3. The Sanghavipada Bhandar Ms. ( the S Ms.) 4. The Vadi-parshvanatha Bhandar Ms. ( the V Ms. ) 5. The Shantisagar Upashray Bhandar Ms. ( the S Ms. ) 6. The Bandarkar Institute Ms. ( the B Ms.) 7. The Ujambai Upashray Bhandar Ms. ( the U Ms. ) 8. The Kantivijayaji Bhandar Ms. ( the K Ms. ) 9. The Vadi-parshvanath Bhandar ( second ) Ms. (the Vi Ms.) 24 10. The Vadi-parshvanath Bhandar ( third ) Ms. ( the Ve Ms.) 24
11. The Kantivijayaji Bhandar ( second ) Ms. ( the K? Ms. ) V. The Commentaries on the TM
1. Tilakmanjari-tippanaka 2. Tadapatriya-pranta-tippani

Page #7

1 -252
3. Tilakamanjari-vritti
4. Paraga-vivriti VI. The Compendiums of the TM
(1) Tilakamanjari-sara (2) Tilakamanjari-katha-sara (3) Tilakamanjari-kathoddhara (4) Tilakamanjari-samgraha
(5) The Gujarati Novel named • Tilakamanjari' Pachet ( Sanskrit Text. ) : Paras 1-451 श्री शान्त्याचार्यविरचित टिप्पनकम् and श्री ज्ञानकलशमुनिविरचिता aretgaitafcquit ( Sanskrit Text ) Appendix - A : Index of Verses in the TM Appendix - B : Index of Metres Appendix - C: Index of Subhashitas in the TM Appendix - D : Idiomatic and Colloquial Usages in the TM Appendix - E : Index Verborum
(N.B.) Page Nos. 375 tp 378 skipped through oversight) Appendix - F: Variant Readings
( N.B. Corrected page No.)
255–347
348
352
353
357
367
382
378

Page #8

CORRECTIONS AND ADDITIONS*
Incorrect
Correct
Page No.
Line No.
___ 26
(after सरोजवन० ) 25 तिर्यगैक्षत । मुनिरपि etc.
orm
".
दुन्मयूखलेखा० सुत्रिम पूर्णोद्भासित ०दष्टौष्ठ श्रयमाण. ०ऽस्मत्सैन्यकानि । सुहृद्भिश्च सरनभाश्रयः जीवनमतिप्रमूतं पाताः देति5 . अरति ववाह. रवयं० क म्बमरुतः। ०प्यदभुतकरम,
(after पण्याङ्गनानाम०) 25 End the para 11, with the words faciliteta, and start a new para no. 12, with the words मुनिरपि. दुन्मयूखनखलेखा० सूत्रित पूर्णकुम्भोद्भासित० ०दष्टौष्ठवण्ठश्रयमाण ०ऽस्मत्सैन्यराजन्यकानि । सुहृद्भिर्विद्भिश्च सदनमाश्रयः। जीवनमतिप्रभूत पोताः देहाति25 अस्ति विवाह स्वयं० कदम्बमरुतः।
त्यदभुतकरम् । Add अथ हरिवाहननिवेदितः स्ववृतान्तः ।
in the middle between the lines 9 and 10 यद्बाह्य संभ्रान्त
N V१ १ ।
१०४ १२४
१४१
9-10
१५३ १५३
यद्व्याह्य संक्रान्त
12
* Scholars are requested to kindly introduce corrections in the text, as shown here, before starting the reading, or study, of the TM.

Page #9

Line
Incorrect
Correct
No.
Page No. १५५ १६६ १७५
27
14
प्रसाधय यथताः एव ताव. ०मण्डपिकांच नियन्त्रयामि ?' इति
१९६
दूरमुपसृतो
रन्तर्व शिकै. जीवित देवी ०चन्दनमाला प्रनष्ट Line numbers are wrong.
प्रसाधय, प्रसादय च, यथैताः एष ताव० मणडपिकाम् After नियन्वामि ? add सर्वथा यथासुखमास्स्व । न त्वामितः प्रभृति दुःखे स्थापयिष्यामि। Then continue further with इति etc. दूरमपसृतो रन्तर्वशिक. जीवितं ते देवी वन्दनमाला प्रणष्ट They should be 5 गोचरेः ...;10 ३८२)क्षणेन...,15 मेव, etc. विनिःसृत्य विक्षितक्षितिधरं
२२९ २५१
विनिसृत्य विक्षितधरं०
Page numbers 379 to 394 are incorrect; they should be corected, and read, as 375 to 390. Thus, 379 (incorrects )=375 (correct), 380=376, 381=377, and so on up to 394=390.

Page #10

PREFACE
The Tilakamanjarı, composed by Dhanapala sometime during the period between 1015 A. D. and 1055 A. D. in Dhara the impirial capital of the Malava Empire of Paramāra Bhojadeva, is a classical Sanskrit prose-romance (gadya-kāvya) interspersed with occasional verses. Set though it is in a Jaina socio-religious background, it eflects the contemporary social and political situation as well as the literary and cultural trends during the heydays of the Paramāra Empire of Mālwa. A critical study of the work and its detailed literary evaluation in the setting of a comprehensive contemporary perspective of the life and thought of the times was taken up by me for my doctoral desertation in 1966. Till then, it had hardly attracted the serious attention of Sanskrit scholars for a fully detailed indeper.dent study. In the course of my studies. I used to meet veteran scholars like Muni Shri Jinavijayaji, Muni Shri Punyavijayaji, Professor Rasiklal C. Parikh, Professor Dalsukhbhai Malavania, Dr. Harivallabh Bhayani, Dr. Hariprasad G. Shastri, and others to discuss various aspects of my studies. It was during one of our meetings with Professor Parikh that the idea of compiling the Critical Text of the Tilakamanjari crystallised when the revered scholar enquired of me as to the basic text on which I was going to rely upon for my critical study. But for this timely suggestion, I would have fallen into the usual groove of relying on a copy of the then available Printed text, edited by Pandit Bhavadatta Shastri of Ajmer and Kashinath Pandurang Parab and published by the Nirnaya Sagar Press, Bomby, in 1938 (Second Edition). and the Botad Edition of the TM with two commentaries, as has been done later on by some other Sanskrit scholars, who too have obtained their doctorate degrees from the Aligarh, the Kuruksnetra and the Vikrama Universities, on the basis of their literary and cultural study of the Tilakamañjari. Although my research guide, Dr. Arunoday N. Jani, had given to me a printed copy of the first Edition published by the Nirnaya Sagar Press, Bombay (1903), which was duly. corrected by Agama-prabhakara Muni Shri Punyavijayaji in consultation with Muni Shri Jinavijayaji and others in the early years of the current century, it could not be taken as the authentic critical text, according to Professor Parikh, for serious studies aimed at a doctorate degree. And Professor Parikh informed me further that he had almost undertaken the task of the Critical Edition of the Tilakamanjarı, himself, when his other commitments and old age left little time and energy for him to realise the dream; and he expressed a wish (in 1966) that young men like me (I was then in my thirty third year) should take up the work so that the critical study I had undertaken then would, and should be based on the solid foundation of the authentic text of the work. Immediately, I decided to finish the task of deter

Page #11

mining the Criticas Text before I compiled the card-index of the whole text for my critical study. My mission got momentum when, within a few days of my decision to undertake the work of the Critical Text, I met the revered Muni Shri Punyavijayaji to inform him about it. He encouraged me and offered me his precious Palmleaf Manuscript-the P. Ms.-in origiual, in a bunch of ten folios at a time with the condition that I handle them carefully for the purpose and return them fully in tact. He further introduced me to the managers of a number of a Jaina Bhandaras in Gujarat to enable me to procure other manuscripts thereform! This is how the idea of the work took shape and matured into a fullfledged Critical Edition of the Tilakamañjari.
In the course of my work, I decided to cover, not only the original Mss. of the work but also, the text tradition as followed by śāntyācārya, the author of the Tippanaka commentary, and by Padmasāgara, the author of the Vyākhyā commentary on the TM, as also the text as printed by the publishers of the Nirnaya Sagar Press, Bombay, and the one published, along with the Paraga Vivști of Shri Vijayalavanyasuri, by Shri Vijayalavanyasuri Jnana Mandir, Botad (Saurashtra),
Although I had already determined the Critical Text of the Tilakamanjari for my thesis, the work of preparing the press-copy with all the variants from various Mss. of the TM, its commentaries and the printed texts, was quite a different task. After submitting my thesis on the TM to the Maharaja Sayajirao University, Barda, for the degree of Ph.D., in 1970, I resumed, as my post-doctoral project, the work of preparing the press-copy of the Critical Text of the Tilakamanjari, and approached the University Grants Commission, New Delhi, for financial assistance for the research project in 1971. The gtant was sanctioned, and I completed the work by 1974. But, unfortunately, the printing press to which the work was given for printing in 1975 found the work too difficult for them, and could print only five formes in five years ! Then, being in Government service, I was transferred to Surendranagar and the work was practically written off by the press. When, after my voluntary retirement from the Government service in October, 1983, I approached the press for recovering the presscopy, I was shocked to find that they had sold away the press and the file No. 2 and the file No. 7, comprising the latter half of the press-copy of the TM and that of the Padma sāgara's Vrtti, respectively were lost, I set myself to the task again, retrieved the lost portion of the press-copy of the text of the TM proper from my rough jottings, and work was given afresh to another printing press; as for the Padmasagara's Vrtti; I had to drop the idea of including it in the first volume.
It is a pleasure now for me to express my sense of profound gratitude to veteran scholars like Muni Shri Jinavijayaji, Agama-prabhakara Muni Shri Punyavijayaji, Professor Shri Rasiklal C. Parikh of the B,J.Institute of Learning and Research,
1.
I may mention here that it was with a wish to express my feeling of profound grattiude to the revered Muni Shri Punyavijayaji that I edited the Sanskrit compendium of the TM, entitled as the Tilakaman'ari-sara of Pallipala Dhanapala. The work was actually dedicated to him, but the publishers somehow omitted the dedicatory note,

Page #12

Ahmedabad, and Professor Shri Dalsukhbhai, Malavniya the former Director of the L.D. Institute of Indology, Ahmedabad, all of whom have kindly put at my disposal all the facilities that were needed for fulfilling the task. I am thankful to the Secretary and the Curator of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, to Shri Gulabchandbhai Zaveri, the Manager of Shri Atmaram Jaina Jnana Mandir, Vadodara (Baroda), to the Manager and Librarian of Shri Hemachandra Jnana Mandir, Patan, and to Shri Lakhmanbhai Bhojak, Shri Chimanbhai Bhojak - and Shri Kesharichand Bhojak for all the help they have given me either in lending the original Mss. of their respective Manuscript Libraries or in procuring many others from various other private Jaina Bhandaras. I am also thankful to revered Acharya Shri Nandanasuriji and his highly helpful disciples like Shri Vijayasuryodayasuriji and Muni Shri Shilachandravijaya who have rendered singular help for procuring rare copies of the printed editions of the TM. I am thankful to Shri V. J. Trivedi, the then Principal of the Gujarat College, Ahmedabad, who all throughout encouraged me both as the Principal of the college and as an elderly enthusiastic colleague and took a deep interest in my research activites. I must thank the University Grants Commission for graciously sanctioning a grant of Rs. Five hundred for fulfilling this task and filling in the serious lacuna in the critical study of the text.
At the same times, I cannot forget the kind encouragement I got from Professor Malavaniyaji and Dr. Naginbhai Shah, both of them former Directors, Dr. Yagnesh Shastry as also Dr. R. S. Betai, both of them Incherge Dinectorys, of the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad, who undertook to publish this Critical Edition of the TM. It was partly due to the assistance and cooperation of my former research student Kum. Dr. Kokila Shah that my heavy burden of preparing the press-copy of the lost portion of the Critical Text could be relieved, in 1985 and for this I must thank her. And, finally, I am thankful to Shri Jagdishbhai, the Proprietor of the Navprabhat Printing Press for their cooperation and prompt execution of a tough job of printing such a Sanskrit text.
Ahmedabad, 25th December, 1989.
N. M. Kansara

Page #13

INTRODUCTION
I The Previous Editions of the TM
:
The Sanskrit text of the Tilakamanjari of Kavi Dhanapala of Dhara was first published in full in 1903 A.D. by the Nirnay Sagara Press, Bombay. It was edited by Pandits Bhavadatta Shastri and K. B. Parab in the Kavyamala Series (No. 85), and was issued in a single volume of three hundred fifty pages. The second edition, TM(N), published by them in 1938 A.D., was more or less a reprint preserving intact almost all the hundreds of mistakes and misprints of the first edition. The publication of at fairly correct edition with three commentaries, viz., Santyacarya's Tippanaka, Padmasagara's Vyakhya and Vijayalavanyasuri's Vivṛti, was started under the patronage of Sheth Shri Ishwardas Mulachandra from Ahmedabad in the year 1941 A.D. in Shri Vijayanemisari Granthamala (No. 27), but somehow it did not proceed beyond the introductory verses and a part of the first sentence, i.e., covering pages 1 to 9 of the for TM (N). The work, with the two of the above commentaries, was again taken up for publication in V.Samh 2008 (i.c. 1952 A.D.) under the auspices of Shri Vijayalavanyasuri Jaana Mandira, Botad (Saurashtra); this time the Vyakhya of Padmasagara was dropped. Unfortunately, the learned author of the Paraga-vivṛti, Shri Vijayalavanyasuri, left for the yonder world before the work was published in full.2 The incomplete edition published so far covered in three volumes almost two-thirds of the complete text of the work, i.e., covering the text portion upto two hundred twenty-six out of total number of four hundred twenty-eight pages of the TM(N).
The readings of the incomplete text published in the Botad Edition, TM(P), are mainly based on a copy of the first edition of the Nirnaya Sagara Press, as corrected by Muni Shri Punyavijayaji.3 But the editors of the Botad Edition have, in a few places taken liberty with the original text, which they have sought to correct,
No less than twelve notices of manuscripts are found in various Lists of Mss., and in the Jinaratnakoś edited by Professor H, D. Velankar. The oldest, and hence the most important, palm-leaf ms. dated V. Sam. 1130 (i.e.. 1074 A.D.)-written within about fifty years after the actual composition of the work by the poet, has been preserved by Muni Shri Punyavijayaji in fragments, and that too in such a ruined condition, that not much help can be expected of it for compiling a critical text of the TM. The original text of the TM is said to have been revised, at the 2. I was informod personally by his disciple Shri Viajyadaksasuri that the author of the Paragavivrti composed the commentary on the complete text of the TM.
3. The revered Muniji told me that about five or six persons, himself included among them, corrected their copies of the 1st Edn of the N, S. P. about seventy years back in the presence of Muni Shri Jinavijayaji. One of these copies is with the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad, and another one with Dr. A. N. Jani, Professor of Sanskrit, M. S. University, Baroda. Both these revered scholars were kind enough to lend their copies to me.

4. cf. JRK pp. 159-160.
5. See the photostat printed herewith,

Page #14

express request of the poet himself, by his contemporary Shri Sāntyācārya in order to remove the contradictions, if any with the accepted tenets of Jainism. The oldest available Palm-leaf ms. (dated V. Sam. 1255, i.e., 1199 A.D.)P Ms.--of the TM was procured by Muni Shri Punyavijayaji sometime in the first decade of the current century, after the publication of the first edition of the N. S. Press. Somehow it could not be availed of by the editors of the TM(N); they seem to have utilized a rather recent copy of a fourteenth century paper manuscript, which in its turn was a copy of the above-mentioned Ms, of Late Shri Punyavijayaji (the P. Ms.)
II. The Three Textual Lacunae
On comparision with the textual readings of the P Ms., 6 the following three important passages are found missing due to the corresponding lacunae in the Ms. utilized by the editor thereof in the printed text of the TM(N) :
(1) TM(N), p. 52: In the line 23, after the following passage should be addedदक्षिणजानुपर्वणा सगर्वमास्फालितमणिकुट्टिमः, शिर:कपालप्रपलायनशङ्कयेव वामकरपल्लवेन Mafsataaseu IT', a marca 1997. and the last compound ending with the word ' no' should be combined with the compound ogHVEIG foto and so on, deleting the intervening word 'arqui'.
It may be noted that this lacuna has been filled by the editors of the TM (P); but the readings are slightly defective in that the text of the TM reads. :
० पलायन' insted of 'प्रपलायन' and 'मजकलापर' instead of 'मघजकलापर'
the case of the
while the Paraga commentary follows the defective reading in first, but the correct one in the case of the second word.?
(2) TM(N), p.261 : After the end of the sentence with the word in line 18, the following four verses should be added
यस्यां गुणौधजुषि क्षणमेकमेव
यद् बाह्यदन्तवलभीषु विलासिनीनाम् । उद्यन् नभ: सुमहितागुरूदाघजन्मा
धूम: करोति मलिना नवचित्रभित्तिः ।।
6, I take here the opportunity to put on record my sense of profound gratitude to Muni Shri
Punyavujayaji who was kind enough to lend me his PMs, in original for my studies concerning
the critical text of the TM, 7. CF. TM(P), Pt. I, p. 139.

Page #15

.. अपि च
पृष्ठप्रेडद्लीनां श्रुतिशिखरहसच्चित्रमुक्ताफलानां _पूगत्वम्मार्जिताग्रद्विजमुकुलमिलच्चन्द्रिकादस्मितानाम् । तिर्यक्सीमन्तरेखाञ्चितचिहुरचयस्फारितैकेक्षणाना
मिन्दुर्दास्य विधत्ते द्रविडवधूवरवक्त्रपकेरुहाणाम् ॥ सभ्रान्तकान्तवनितानवकुङ्कुमाद्र
पादारविन्दपदमण्डललाञ्छितासु । हांग्रभूमिषु सुधाधवलासु यस्यां
व्यथा भवन्ति विकचाम्बुरुहोपहाराः ।। प्राप्तपाकशैलकूटा इव कुचतटयारोदयेनेव लीढा
रागेणौष्ठप्रभायां तिमिरभरमिव क्षेप्तुकामा कबर्याम् । कुर्वाणास्तारकाभिः प्रणयमिव नखेष्वङ्गरगे लुठन्त:
स्वर्गङ्गासैकतस्था इव निशि सुदृशां यत्र भान्तीन्दुपादाः। And after this the text, beginning with the word 'apti' in line 19 of the same page 261, continues the story.
___ This lacuna, too, has been filled up by the editors of the TM(P), but the readings are defective in many places as is clear from the following details :8
In the first verse, the text and the Paraga commentary read वासदन्त०' for बाह्यहन्त०' and नजस्रमहितागुरुदाह०' for 'नभः सुमहितागुरुदाघ०'. :
After the second verse, the third one immediately begins in the P Ms.; and there is no conjoining indeclinable in between. But, both the text as well as the Paraga commentary add '
किच' before the third verse. Excepting the misprint 'रागेनोष्ठ' for the correct reading 'रागणौष्ठ, in the fourth verse, there is no variation in the readings between the P Ms. and the TM(P) so far as the second, third and fourth verses are concerned.
(3) TM(N), p. 406 : After the completion of line 10, the words 'परिषज्जन वर्जयति (in line 11) should be deleted, and the following passage should be added
परिषज्जनस्य कथ्यमानास्तेन भगवता भवान्तरकथा: सदुःखमाकर्ण यन्ती. मुदश्रुजलकणामवलोक्य वीरसेनो नाम विद्याधरनृपः सकृपमवदत्'भगवन् ! असौ सकलदक्षिणश्रेणिनाथस्य विद्याधरपतेश्चक्रसेनस्य तनया तिलकमञ्जरी बालाऽपि जरतीव यौवनस्थापि वनस्थेव कस्मात् पुरुषद्वेषिणी संवृत्ता ? किञ्च पटुशरीरापि प्राक्तने सायाह्ने सहसैव मोहमुपगता,
8. CE. TM(P). pt III, Pp. 174-175.

Page #16

किनिमित्तमनिमित्तमेवोज्झितविषयसङ्गा सङ्गता च स्वेन परिजनेन निर्गता गेहात् ? केन हेतुना नात्यक्तसर्वाभरणापि प्रकृतितरलमुक्त मुक्तिशास्त्रमिव धारयति हार कण्ठेन ? कथय, महात्मन् ! महत्कुतूहल मे । न क्वचिद दृष्टमिदमाश्चर्यम्' ।
४१८) इति पृष्टो मुनिः प्रगल्भया दृष्टथा विलोक्य तमभाषत'महात्मन् ! इह हि जीवः शुभाशुभनिमित्तनिर्वतितेन स्वकर्मणा नित्यमनुस्मृतः परिवर्तमानो महति संसारचक्रे कुशलकुलालपरिगृहीत इव मृत्पिण्डः स्थासकोशकलशादीनि स्पृशति विविधान्यवस्थान्तराणि । तथाहि, नाकसमापि नारको भवति, तिर्यपि मनुष्यतामायाति, राजापि भृत्यत्वमा
वर्जयति, After this, the words 'दासोऽपि' etc., in line 11 on page 406 continue the text further.
This whole passage is missing in the TM(N). We donot know whether the editors of the TM(P) know about it or not, as the portion of the text in which this lacuna occurs has not been published by them as yet. (4) There is a serious displacement, though not omission, of the following passage :
__ परां कोटिमारूढा स्वामिभावस्य, सर्वदा सत्त्वे स्थिताऽसत्यनिमुक्ता,
स्वप्नेऽप्यजातस्वैरिणीसङ्गा, निरपत्या सततमुत्सङ्गेन लालिता पत्या, which is printed in the TM(N) after the verse beginning with the words आदयश्रोणि' etc.; and it is found in the P Ms., too. In the TM(N), the reading is 'परमां forg
qai'. This verse has been correctly inserted as a prose passage after the phrase 'वैदग्ध्य धातुवादिकस्य' on p.82, line 6 onwards in the TM(P).
III. Textual Corruptions and Their Sources (A) In the TM(N):
Most of the textual corruptions in the TM(N)-2nd Edn.-are the result of the lack of discrimination on the part of the editors, since they could not distinguish between the original text proper from the marginal textual additions and explanatory notes in the Ms. utilised by them for the purpose. The mistakes and misprints resulting from wrongly incorporating the marginal explanatory notes in the Ms. as a part of the text proper would, if counted, run into hundreds, making it almost impossible to list them exhaustively by way of an appendix. A few remarkable specimens are. therefore, given below to draw the attention of scholars to this strange process responsible for the corruption of the text of the TM(N):
9.
cf. TM(N). p. 23.

Page #17

Marginal Notes incorporated आज्ञा
Sr. Page &
No. Line No.. 1. 13, 15 2. 15, 18 3. 18, 3 4. 19, 15 5. 31. If 6. 36, 8 7. 42, 14 8. 47, 16 9. 53, 16 10. 60, 2 11. 62, 15 12... 75, 10 13. 113, 12 14. 154, 9 15. 179, 4 . 16. 234, 12 17. 319, 2 18. 426, 16
Printed Text in the TM(N)
आज्ञाशासनो फणा एव भित्तयः क्रीडाय इत० तासां प्रजानां देवतानुध्यानस्मरण भ्रणाभ्रमेणपत० गर्भवास एव नरक० साधितपक्व सन्दानितबद्ध इव अकृतपर्याप्तमतः सवनस्नानक्रियेण उत्कण्ठायल्लका कणे श्रवसि गारुडमणिग्राव दिवसायामदेय
जात: हिमरूप सितहसपतत्रि. वीक्षितपृथ्वीधर
प्रजानां स्मरण भ्रमेण एव पक्व बद्ध पर्याप्तम् स्नान उत्कण्ठा
Correct Readin
शासनो कणा भित्तयः क्रीडाद्यत तासां देवतानुध्यान भ्रमापता गर्भवासनरक० साधित सन्दानित इव कृतमतः सवनक्रियेण . आयल्लका श्रवसि गारुडय़ाव दिवसायाम जातरूप सितपतत्रि वीक्षितधर
मणि देय हैम हंस
पृथ्वी
It is beyond doubt that the editor, Shri Bhavadatta Shastri utilized the copy of manuscript which also contained the marginal notes too. It is elear too that the learned pundit did know that some of the marginal notes were textual additions while some of them were explanatory notes; for the explanatory notes given in the footnotes in the TM(N) are really the marginal notes given in the ms! When Shri Bhavadatta Shasti claims the explanatory footnotes to be his own10 it is a clear case of editorial plagiarism. Moreover, upto page 273 the footnotes are very few and far between and without any remarks, while from p. 274 onwards the editor has started suggesting them as textual emedations ! Upto p. 273 many of the explanatory notes have been incorporated in the body of the text of the TM itself. From p. 274 onwards the marginal notes are being assigned this dual role ! Evidently there is a change of horse in the midstream and the editorship of the text seems to have passed from Shri Bhavadatta Shastri to Shri K. P. Parab.
(B) In the TM(P) :
The editors of the TM(P) seem to have had better facilites at their command in the form of two printed editions, a fairly good copy of some ms., a copy of the 10. Cr TM(N), Editor's Introduction. p. 12 : 'asmat-krta-tippanyam ca, etc.'

Page #18

Introduction
Tippanaka commentary by santyācārya as also the learned commentary by Shri Vijayalāavaṇyasūari. But this advantage seems to have been unfortunately balanced by their lack of the sense of editorial exactitude which consists not only in not unduly correcting the text, except of course if the corrections are expressly pointed out to be as such, but also in striving utmost to see through the apparent inconsistency of the reading as it stands in the manuscript and in finding out whether it is authentic or really incorrect.
The following specimens would bear out the point :
Sr.
Page a
Readings in the TM(P)
Page & Line Numbers
Emendation in the light of the P ms.
No.
Part One
.. ७
1. 40, 2 2. 97, 3 3. 107, 1
___123, 5 ___129, 4
___137, 5 7. 139, iff. 8. 152, 10 9. 156, 7
निर्दोषा हसनेन स्थातुं शक्नोमि झटिति कथ रिकथ० कवलित भूकुटि मूजकपाल कदर्थना मे निजदीव्यरूपां ..
निर्दोषाऽ हमनेन स्थातुमिह शक्नोमि झगिति कथमृक्थ० . . कवचित
भूकोटि मूर्धजकलाप कदर्थनाऽपि मे दिव्यनिजरूपां
Part Two
10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
172, 5 174, 7 188, 5 191, 5 199, 1 209, 3 227, 239, 4 246, 5 264, - 6 276, 3 302, 5
०परिचर्य माण. सुकल्पिताचरण मवनिपतिः पूजा राजपुगवा० क्षितिराक्षेप. मतीन्द्रिय नाद्राक्षु० जनेनागम्य नवबन्धूक. प्रनष्ट केशरिनरवर० . पुनर्गता विभाव्यमानसमानसमा
परिवार्य माण. सुकल्पितास्तरण म् , अवनिपतिपूजा राजपुरुषा० क्षितिपराक्षेप ०मतीन्द्रियेण चक्षुषाऽद्राक्षु जनेनानुगम्य नवमधूक० प्रणष्ट० केशरिमकर पुनर्याता विभाव्यमानसम

Page #19

तिलकमंजरी
Part Three
66,
मनभिनवलेखने विक्रियमाणा०
प्रधावित पुत्रराज्या० अतिभक्ति० ०प्रायोग्य कुक्कुट० कृष्ण विलास० गगनगमन बालदशबल. परिकमिता०
मनभिलेखने धिक्रियमाणा
प्रभावित युवराज्या० अति हि भक्ति ०प्रयोज्य० कुक्कुह० कृष्ट विलाप गगनागमन बालदलशबल० परिमिता
31. 32. 33.
84, 117, 145, 148, 174,
3 1 5 4 8
This lack of correct textual reading have landed the learned author of the Parāga commentary into numerous misinterpretations of the text, apart from many other instances of genuine lack of correct understanding in the case of some of the passages where the text is generally correct."
The above situation, therefore, called for a Critical Text of the TM in the light of all the available manuscripts. And I have compiled the Critical Text on the basis of the original Mss., divided the text into suitable paragraphs after giving them running numbers, so that it may facilitate easy understanding of the contents thereof and easy location of reference to the correspanding explanations in the commentaries etc. It is only with reference to an authentic text critically determined with the help of original Mss. that any serious study, whether literary or cultural, of the work can claim any degree of academic authenticity. 12 I may here confess that it was with a view to first publish the Critical Text of the TM, and revise all the page and line numbers in all the numerous footnotes of all the chapters and appendices of my doctoral thesis based on this critical text in the light of this Critical Edition, that I have chosen to delay the publication of the critical of the study of the TM from the literary as well as the cultural view points, before it is published as a separate volume complementary to this one. 11. Some such misinterpretations. of the latter type, are discussed later on in Section VI of this Intro
duction. 12. As has been known to me so far. three research scholars. if not many more too, have obtained
their doctoral degree on the basis of the previously published incorrect texts of the TM; they are from Aligarh Muslim University, from the Kurukshetra University, and from the Vikrama University.

Page #20

Page #21

J: Jesalmer Ms :
थारुटमा नायिदि
लायमति लिएका
समयला
वर
Chang
क्यालिगम
Jamerernaa
लशिक्षाला
श्यायाम
dhesh
SERIES
शारामा याभिसमययनमा नाभरुयातायमस्यमय मयमामासदाया मायावत
मायनमायतनाम
422400
पालिकाकायले पनि दमकल
Pati
लावतिहावि
मकवावनिमयाशिव सदा
HE
PAHELATTARA
अवलोकनयायका
चमका
BARREPREEG
- समसारमा दिपावख भाग
यायीनियायान दिनमा
लायमरने
अवेलयुधिदनको दिगुनधन
नाविभाजया विकासाहवन
HALIVE
परम
Nanane
Amans मसानुदमानामा
Photostat of some of the fragments of the Jesalmer Palm Leaf Ms. dated V. Sam. 1130, the oldest of the Mss. of the TM listed
So far. See Appendix A.

Page #22

IV CRITICAL APPARATUS!
Professor H. D. Velankar has listed the following references 2 to various Mss. of the TM with their sources and whereabout:
(1) Weber, Berlin Catalogue, II, p. 1117;
(2) Baroda No. 2817;
(3) Muni Shri Kantivijayaji's private Library, Narsinhji Pol, Baroda unpublished list of about 3000 Mss., No. 211;
(4) The private Bhandara of Muni Shri Käntivijayaji Maharaja, situated at Chani, near Baroda - a list of Mss., No. 153;
(5) A list of 1943 Mss. of the Bada Bhandara at Jesalmer (Rajasthan), No. 1352 (a palm-leaf ms.);
(6) A list of Jain works prepared under the auspices of Jain Svetambara Conference, 1909 Jain Granthavali, p. 330;
(7) A list of the Singha Bhandara at Limdi Pada, Limdi (Saurashtra) No. 7(67); (8) A list of the Mss. in the Lodhi Posala Sanghavi Pada Bhandara, No. 102; 3 (9) A list of paper Mss. in the New Sangha Bhandara, Patan, No. 16(2); (10) No. 247 of the list of the Bhandara in 8 supra;
(11) A list of Mss. in the Vaḍi Parsvanatha Pustaka Bhandara Zaveri Wada, Patan, No. 8(14);
(12) The same list, No. 22(4).
Out of these references I have been able to actually consult the following Mss. :
-
1. The Jesalmer Ms. the (J Ms.): This Ms. has been noticed by Shri Mohanlal Dalichand Desai who informs us that it belonged to V. Sam. 1130 (i.e. about 1074 A.D.) and that it has been written on palm-leaf folios. This has been confirmed by Muni Shri Punyavijayaji,5 in whose actual possession it was then in Ahmedabad. It was in utterly wretched condition almost in one to three inch pieces-that, inspite of its being the oldest Ms. probably written during the life-time of the poet himself 1. These Mss. have facilitated the task of compiling the critical text in this edition of the TM. 2. JRK, pp. 159-160.
3. cf. PATAN Cat. I. p. 34.
4. JSSI (D), p. 204.
5. JJTGS, p. 169 : तिलकम जरी कतिचित् अतिजीर्ण अने टुकडा
सं.
११३०ची० डा० दखल) संह०
क० धनपाल | ले. । ० प० २२ २ ।

थयेलां पानां । भा० स० । अतिजीर्ण । द० श्रेष्ठ ।

Page #23

तिलकम जरी
or within a quarter of a decade after his death. Muni Shri Punyavijayi kindly took the trouble of searching out the pieces of this Ms. from a steel trunk containing broken pieces of some other Mss. and he gave all such pieces of the J Ms. to me, which I have preserved with me to this day. Out of those pieces, I have identified about thirty-four such fragments, and given then serial numbers 1 to 68 for each of their sides. Then I copied down the text as was written on them, and marked the corresponding page and line numbers of the portions of the lines surviving therein. This data I have utilised for recording the few variant readings which I could gather for the Critical Variants and Critical Readings in the Critical Text. The details of size and number of folios is not possible to obtain. The script of the Ms. is old Jain Devanāgari with 'paļi-mātrā' style, and the writing testifies to the Śa-śrti and Sa-śrti as also the confounding of 'Pa' and 'Ya' in many places. Further it seems to preserve many of the readings as they originally were before the text was revised by śāntisūri, perhaps in the light of Jain tenets. For instance the reading gezfagfa: cafe a of the Ms., for ggfHTETTI na FETHUS of the P. Ms. and subsequeut Mss. of its tradition (p. 3 1.28 of the Crt. Edn.) is unique and significant. Similar is the case with the reading fakufaal of the J Ms. for “ gaufart of the P Ms., etc., (p. 145, 1.3 of the Crt. Edn) where mere change of fato a' has changed the meaning from Vedic texts.' to 'Jain Agama texts' :
2. Punyavijayaji's Ms. (the P Ms.): Another one which now rightfully deserves to be called the oldest available, complete and utilizable ms., and chronologically the next to the oldest one, was also the one formerly in possession of Muni Shri Punyavijayaji at the Luņsāwādā UPāśraya Bhandara at Ahmedabad. Now it is preserved in the L. D. Institute of indology. The details about it are as follows :Name
: Tilakamanjari Owner
: Agama Prabhākara Muni Shri Punyavijayajı. Date
: Vikrama Samvat 1255 (i. e. 1199 A. D.). Author
: Dhanapala Kavi. Material : Palm-leaf folios. No. of Folios : 193; folios 1, 105 and 193 repeated. Size
: 74.5 x 5.8 cms. approximately generally. Script : Jain Devanāgari with 'padi-matra'. Remarks: The condition of the folios is good and the hand-writing is fairly
readable; the leaves are generally in good condition and without any damage, though a few leaves have been pored through by white ants; folio No. 1 is broken on the right.
6. See the photostat of some of the fragments at the beginning of the Preface.

Page #24

P: Punyavijayaji's Ms.
Das Best ESSES
W
ww WWW www
MW
ES BE
REBERESSE wees
www
SER
BRE .
BERGS
www
. w wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
w w
w w wwwwwwwwwwwwwww w
w W WWWWWWWWW
...
. . . . ........
. www. wwwwwwwwww
w wwwww WWWWWW
W WWWW ....
.

w P
ww. ER
Photostat of Opening Page, (repeated ) of Folio No. 16, Concluding page No. 193 and No. 193 (repeated ) of Punyavijayaji's Ms. of the TM. This Ms. is dated 1255 V. Sam. and it is written on Palm Leaves. See Appendix A.

Page #25

Page #26

Introduction
Beginning : ॐ नमः सर्वज्ञाय । सवः पातु जिनः कृत्स्नमीक्षते......etc.7 • End : आचस्कन्द परमां वृद्धिमानन्द इति ॥॥ .
गोत्रावाप्तप्रतिष्ठेऽस्मिन् सुशाखे पर्व शालनि । श्रीमालय शेऽभूल्लक्ष्मणो नरमौक्तिकम् ॥१॥ मुद्रिकेवाभवत्तस्य निर्मलाशयशालिनी सुवर्ण वृत्तभावाद्या वलम्भा वल्लभालली ।।२।। समजनि शतविसललालिगजसहडधवलवीरनामानः अथ यस्य पंचनन्द नवराः क्रमात्सुरतरुश्रीकाः ॥३॥ श्रीचक्रेश्वरगणधरपदमूले संघवसतिकायां यः । गृहिधर्म सकुटुम्बोऽग्रहीद् वसन्पटलापडे ॥४॥ तत्पुत्रो धवलः श्रेष्ठी यशोधवलपुत्रिकाम् । ऋविमणी समुपाय स्त लक्ष्मीकुझीसमुदभवाम् ।।५।। अह द्वचःसरोहसी ऋक्मिणी गुरुदेशनाम् । श्रुत्वा संजातसंवेगा सतीसीम तमण्डनम् ।।६।। निजतनयौ विनयपरावथ त्रिभुवनपालठक्कुिरो पृष्ट्वा । जगृहे पुस्तकमात्मश्रेयोऽर्थ तिलकम जाँः ।।७।। अथ तिलकम जरीमिमां शिष्यश्रवणावत सतां नेतुम् । श्रीसुमतिसि हगणधरसुगुरुणामयामास ॥८॥ सूर्याचन्द्रमसावेतौ व्योमश्रीकण कुण्डले । यावद्विस्फुरतस्तावन्नन्दतादेष पुस्तकः ।।९।। सवंत १२५५ वर्षे मेदवाटयां ऋक्मिणीश्राविकया तिलकम जरीपुस्तक श्रीसुमतिसिहसूरीणामर्पितम् ॥छ।। ।।१०।।
The last page is wholly repeated on the same type of palm-leaf and is given the same number and the following verse is added to it in a slightly different hand-writing:
7. Cf. photostat of folio 1 and 1 repeated, at the beginning of the Preface. 8. It is possible that he might be identical with Sumati Gani, the author of Sri Neminātha-rasa..
His preceptor was Jinapatisūri, at whose hands he is said to have obtained initiation in V. Sam. 1260 on the sixth day of the bright half of the month of Agadha. of. JRS, p. 137. But the last verse of the colophone, which mentions him as "Sumatisimhasürl," raises a doubt about this
identity, as he could not have been a "Sūri" already in V. Sam. 1255 before he was initiated in - the year v. Sam. 1260 !

.

Page #27

तिलकम जरी
10
पुरवरपतनेऽत्र शशीशिखीजलनिधिशशीस वत्सरे माघवलक्षपोडशकलचन्द्रविन्द्र वासरे । सुगुरु 'जिनोदयाख्यगुरुपदयुगसेवी तिलकम जरीमभगद् ज्ञानकलसमुनिपाश्वत" इह मुनि मेरुनन्दनः ॥ ॥ द्विपदिका छदः ॥ श्रीरस्तु ॥
14
It informs us that this Ms. dated V. Sam. 1255 was utilized by Muni Merunandana for studying the TM under Muni Jnanakalasa in the same place, i.e. Mewad (or is it Jesalmer ?), in the year V. Sam. 1431 (i.e. about 1375 A.D.) and this addi tional entry in the Ms. was made in that year on the full-moon day of the month of Magha.
Though the size of the folios is generally 74.5 x 5.8 Cms., it varies with individual folios both in length as well as in breadth the shortest being 67 Cms. in length and 4 Cms. in breadth. Each page is divided into three parts with the two intervening margins of about 2.5 Cms. each. The margins on the right and the left of the pagesi.e. side A and B of the folios-measure about 3 Cms. each on either side. The written portion generally measures about 21 Cms., 19 Cms., and 22.5 Cms., in these three parts respectively, and each part is marked out with trebled border lines. The number of lines on each page vary from 4 to 7. Normally there are about 49, 45 and 54 letters in the respective parts. There are to wholes in the middle of the middle margins for passing a thread for the purpose of tying the leaves together. It is written in black ink, and there are no red markings. There are corrections and additions made by the scribe, as also corrections of the text and additions of explanatory notes by somebody else, noted above the uppermost line or below the lowermost line. The corrections and additions are indicated by a cross (x) sign and the explanatory notes by a sign of 'equal to' (=). Both can be marked out distinctly on the basis of calligraphic peculiarities. On a few pages-about a dozen or so-there are a few pores bored by white ants in the written portion, but on the whole the Ms. is well preserved, and has survived, in excellent condition. In the case of a couple of folios the broken part is reparied by means of paper strips. Only folio No. 1 is broken, and the portion is lost, but a duplicate there of in the handwritings of the very same scribe is in tact.
As regards the marginal notes and corrections in this Ms., the latter seem to have been made by the scribe himself as is clear from the fact that almost all of the corrections have been known to Santyacarya the author of the Tippanaka commentary, while the former-marginal notes-on the one hand, and the variant readings
9, Cf. JRS. pp. 282 ff.
10. Ibid. He is the author of Sri-Jinodayasari-pritabhisekarasa (in Apabhramia). This work was composed on the occasion of the Pattabhisek a ceremony of his preceptor named Sri-jinodaya in V. Sam. 1415.
11. Ibid., pp. 444-447 and pp. 492-496. He is the author of two Apabhra msa works, viz., the Jaripalli-parivanatharosa and Sri-Jinodayasori-vivahalu, both composed in V. Sam. 1432.

Page #28

15
Introduction
mentioned therein on the other hand, seem to have been introduced leter on by Jnanakalsa Muni who is recorded to have used the Ms. for teaching the work to Muni Merunandana in the year V. Sam. 1431.12 The susequent Mss. copied from this one as the Adaria, keep in tact the 'Sa' and 'Sa" śrtis and some of the corrections and additions,
His confounding of these two artis is the result of his accuracy and faithfulness his Adarga-prati, as is evidenced from the parallel readings of the J Ms., the scribe where of is undoubtedly influenced by his own shortcoming in view of the then actually current pronunciation of words like 'Sakala', 'Sasi' and others. But, barring this, the copyist of this Ms. is fairly accurate. He some time confounds 'Pa' with 'Ya', perhaps due to his lack of the knowledge of Sanskrit, or under the influence of the contemporary local Prakrit or Apabhramsa dialects prevalent in Rajasthan. He consistently uses the Paḍi-matra or prstha-matra. His 'Jja' looks like 'Dya' and is is read by some as 'Jya'. The letters 'C' and 'Ch' are not duly distinguished by him. Though there are a few scribal slips and usual lapses, the copyist has a very neat hand throughout.
In the orthography, this Ms. is more inclined to the use of Sa'-irti and 'Sa'śrti, though there are cases where it does not seem to be used. It has some cases of inorganic Yama letters, as in words like 'Varnṇana', 'Abhyarccitum', 'Urvvi', 'Karmmana', and others. It uses the Anusvara as a rule, and not the Para-savarna. In a few cases the '' is used generally at the end of the line only. The conjunct groups like 'Cch', Jjh', Tth', etc., are written even after an Anusvara. In the conjunct groups with ' (Repha) as the second member, the other consonant is written double (the developing partners unaspirated with the aspirated remnants). The blockprints of the photostats of its two double pages of Folio 1 (b) and folio 193 (a) are presented in the beginning before the Editor's Preface.
This Ms. seems to have been written by a careful and educated scribe who seems to have had a thorough understanding of the text-sufficient to enable him to add a few marginal notes, which might possibly be his own work, if not of his
12. By way of recording the date of my completion of the reading of this Ms., I have written in blue-black ink the following remarks in Sanskrit after the last line on folio 193 :
अथ श्री विसनगरवास्तयेन कंसारोपाहय - श्रीमणिलालात्मज - श्रीनारायणाख्येन, अमदावादनगरस्थगुजरातकले प्राध्यापकपदमधितिष्ठता ताडीपत्रलेखस्यास्यागमप्रभाकर श्रीमुनिश्रीपुज्यविजय श्रीकृपाप्रदत्तस्य साहाय्येन मुम्बा पुरीस्थनिर्णयसागर प्रेसमुद्रित तिलकमञ्जरीकथा पुस्तकं सुविशेोधितमद्य रविवासरे मार्गशीर्ष कृष्णाष्टम्यां वेदमंत्राकाशनेत्रमिते (२०२४) विक्रमाब्दे इति शुभ भवतु || रविवासरः ।।

Page #29

16
तिलकम जरी
successor-reader Jñanakalasa.13 The handwritting resembles his, though one may not preclude the possibility of these notes being added leter on by Muni Jñanakalaga, when he might have first gone through this Ms. before he taught the work to Muni Merunandana.
3. The Sanghavipäda Bhandara Ms. (the S Ms.) This Ms., which is unfortunately incomplete in the available form, is stored in the Sanghavi Pada Bhandara at Patan (Dist. Mehsana, North Gujarat). A microfilm of it is preserved in the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad. The details of the Ms. are as follows:
Name
Author
Date
Material
No. of Folios: 1 to 237; folio No. 235 is missing.
Size
: Approximately 50 x 5 Cms.
Script
: Jaina Devanagari with 'paḍi-mātrā' style.
: Fairly readable; last two folios are very much demaged.
नमः सर्वज्ञाय । स वः पातु जिन etc.
:entarzeugtype incomplete, i. e. only upto the end of p 167 are on p. 124, 127 of the Crt. Edn., covering almost exactly one-half of the full text of the TM.
Conditions
Beginning
End
: Tilakamanjari.
: Dhanupala Kavi.
: V. Sam. 13th century.
: Palm-leaf Ms., No. 107, Part I; Microfilm Roll No. 7, Shots Nos. 243-278; Shot No. 247 is doubled.
13. Shsi Bhavadatta Shastri, the editor of the Nirnaya Sagar Edition of the TM has claimed the credit for these marginal notes himself. cf. the words " "शोधितमुद्रितेऽप्ययस्मिन् प्रन्थेऽस्मत्कृत टिप्पण्यां च" etc. in the last paragraph of Sanskrit introduc tion. The P Ms. is the only palm-leaf Ms. with marginal notes which later on seems to have been copied by the below-mentioned V Ms. The too few footnotes printed in the TM(N) tally varbatim with these margial notes. From a deep personal study of the P Ms., which evidently is the original source material of the V Ms., it has come to my notice that many of the mistakes in the text printed in the TM(N) are the result of incorporating some of the marginal notes in the body of the text of the TM even though they have been clearly differentiated either as texual deficiencies (by the sign x) or explanatory notes (by the sign).

Page #30

S: Sanghavi Pada Bhandara Ms.

WAARMER
Rarangkaian
xammalaswampambaden WWWWWWWWWW
HERRENO
Amat
W
WWWWWwwww WIR FREE
olaraRERERERIT WWWWWWWWW
GRADER

aafmalarla REMUR
anmohang
USURBIRU POMINIR
RINGPURA hanna
NHÀ HÀNG
NHÀ HÀNG
men neem
ha
Photostat of Opening Page of Folio No. 1 b, Folio 235 b, and Concluding Page of Folio 237 b, of the Sanghavi Pada Palm-leaf Ms. of the TM, This Ms. was written in the 13th Century of the Vikrama Era.

Page #31

Page #32

Introduction
Remarks : I have utilised the photostat of the microfilm shots of the folios 1 to 237. In the photostate the folios measure about 16 × 1.5 Cms. The written portion, divided into two by a margin of about 1 to 1.3 Cms., almost in the middle, measures about 5.3 Cms, on the left half, and 7 Cms., on the right one length-wise, and the breadth varies according to the length of the folios. The number of lines in each folio varies from 3 to 6, at times even 8, according to the breadth of the folio. Each line has on average about 64 letters. Page one of folio 1 is blank. The text begins from the beginning of the second page of folio 1. The left and the right margins of p. 1 and the left margins of p. 2 of each of the folios is left blank, while in the right margin of p. 2 of each of the folios, the folio no. is written slightly higher than, and to the left of the centre of, the margin, generally in line with the line no. 2, but sometimes with line no. 3 too. The Ms. is in very good condition, except for folios 114-129, which are slightly torn in the right hand half of the written portion near the right hand margin, and one page each of the folios 101 ard 102 as also of folios 116 and 117 have been blurred. This Ms. seems to have been copied from a prototype which is quite different from that of the P Ms., as is clear from the variants. The scribe of the Ms. is fairly accurate in copying the letters as he confounds only q' and 'a' and generally tends to adopt the śa-śști rather than the Sa-śști which is rare in his copying. But so far as the numbering of the verses is concerned, he is not so exact, and he has left many of them unnumbered, eg. the Vs. Nos. of 14th, 44th, 45th, and etc., thus carrying the mistake forward upto the end of Vs. No. 53 which is left unnumbered. This Ms. seems to belong to the text-tradition of the J Ms. and has been followed by Santisuri in his Tippananaka commentary, and by the copyist of the Ś Ms.
4. The Vädipārsvanātha Bhandara Ms. (the V Ms.) : This is a Paper Ms. stored in the Vadi Parsvanatha Bhandara in the Hemachandra Jnana Mandir at Patan (North Gujarat). It is numbered 6631, and preserved well-packed in Box No. 168. The details of the Ms. are as follows: Name
: Tilakamañjari Owner
: Hemachandra Jnana Mandir, Patan. Date
: Approximately 15th century of the Vikrama Era. Author
: Dhanapāla Kavi. Material : Old, very thin, yellow, extremely brittte, paper folios. No. of Folios : 121. Size
: 30.5 x 11 Cms. Script
: Jain Devanagari with Padi-mātrā style. Beginning : FH: 92 93 I Aa: etc., End
: 45G THI HEHING |

Page #33

तिल कम जरी
Remarks: The paper of this Ms. is very old and it has turned to dark brown. In some of the folios it has become so much dark brown that it is some what difficult to read the text written on it. At the same time the paper has turned too brittle to stand the stress of more than a couple of very careful handlings. The borders of all the folios are damaged, and some of the folios have cracked in the middle due to such a condition of the very old paper of the Ms. In order to minimize the damage to the edges, I had to put the folios in an envelop of transparent giletin paper while handling it for the purpose of reading. However, the last fifteen folios, i.e. from No. 107 onwards, are in excellent condition. Written as it is on the paper pieces measuring 30.5 x 11 Cms., the written space measures 26 x 9 Cms. The right hand side and the left hand side margins on each of the pages of the folios are marked by 0.25 Cms. thick single red lines on either side and each of these red lines is further marked on both sides by very thinly doubled black lines. There is an ornamental black space left in the centre of each folio and it is marked very prominently with a red dot measuring about 1.6 Cms. in diametre. The margins of page one of each folio are left blank, while on page two of the folios the word 'Tilakamañjari' is written in Devanagari script on the top corner of the left margin, while the folio number is written in the lower corner of the right margin. Again, in the middle of both the left and the right margins there is an oblong red dot, each measuring about 2.00 × 1.75 Cms., and while some auspicious characters 11 3 | are written one upon another, in black ink, the continuous folio number from 758 to 878 are written on each respective page number two of the respective folios. In all the text of the TM copied in this Ms. covers 121 folios. It seems this Ms. forms a part of a big one containing many other texts of other works. Page one of folio 1 has been left blank, and a blank paper is pasted on it to preserve it from further damage to its edges. The letters measure about 0.4 Cm. There are 17 lines on each page of each folio, the lines on the last page of folio 121 being 11 in number. There are about 56 to 65 letters in each line, the number decrea ses in the middle of the page in line 9 where the central decorative blank gets the widest. The marginal notes are written in the upper, lower, left and right margins with indications of the line num bers of the text on the page. Almost all the marginal notes of the P Ms. are found copied here, which fact testifies to the date of this Ms. being subsequent to that of the P Ms. The scribe is generally careful in his copying and he indicates the end of the sentence or a clause thereof with red markings, but at times he confounds a' with T!, "II' with 'q' and 'q', 'with ', and a with , and copies the peculiarities of the sa-śrti and Sa-śrti of the P Ms., while at times adding a few more of his own like the sa-śrti, and dropping them altogether in some other cases. All the corections in the P Ms. have been duly incorporated in the body of the text in this Ms., which fact proves that this Ms. is a copy of the former one, i.e. the P Ms. This Ms. is generally held to belong to the 15th century of the Vikrama Era, but it is in fact the earliest available copy of the P Ms., containing both the text and the marginal notes.

Page #34

Introduction
5. The Santisāgar Upāśray Bhandara Ms. (the Ś Ms.) : This is a Paper Ms. written in Jaina Devanagari characters, and belongs to the śāntisāgara Upāśraya Bhandar, Ahmedabad. It is numbered 490, formerly preserved in Sheth Anandji Kalyanji Library, but at present transferred to the Manuscript Section (No. 19793) of the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad. The whole Ms. consists of 175 folios, of which folio No. 108 is repeated, through scrival oversight. Each folio measures approximately 25.8 x 11 Cms., while the written portion on each of the folios measures about 21 x 8 Cms. Each page of the folios contains 15 lines and each line has about 54 syllables. Each letter measures approximately 0.3 Cm. Page one of the first folio is left blank and has a stamp of Sheth Anandji Kalyanji Library and No. 536 in pencil. Page two of folio 175 has approximateiy two red and a half lines, and it too bears the rubber stamp of the library and the number in red pencil. There is a decorative blank measuring about 3 Cms. in the centre of each of both the pages of the folios. The written portion is marked on both sides by a pair of double lines on the left and right sides. In the left margin, at the top of page two of each of the folios the title of the work is mentioned as "Tilakamañjari' in the Devanāgarı script, with the number of the folio written just below it. In the right hand margin
the folio number is written in line with line number 14. The end of a verse as also of a sentence or of phrases in a long one are marked with red chalk upto folio 22. It is written in Padi-mātrā style. Neither the name of the scribe, nor the date of this Ms. has been recorded in it. The right top corner of the last folio No. 175 has been torn to the extent of the middle of the margin; excepting this the condition of the Ms. is very good. It secms to be later than the V Ms., but older than the U Ms. which preserves many of the peculiarities of it.
The details of the Ms. are as follows: Name
: Tilakamanjari. Owner
: Shantisuri Upashrya Bhandar, Ahmedabad. Date
: Not mentioned; but approximately the 15th century of the
Vikrama Era. Author : Dhanapāla Kavi. Material : Old paper folios. No. of Foiios : 175. Size
: 25.8 x 11 Cms. Script : Jaina Devanagari with Padi-mätrā style. Beginning : The auspicious Bhale Symbol, followed by a fare il
a: yra istati...etc. End : OTTER TAI acara fall followed by the Bhale symbol
and then the colophone vir. FAHITAEIS Pasta T qfiqoof समाप्ता ॥छ| ग्रंथानं ९००० ॥छ।।

Page #35

20
तिलकम जरी
The calligraphy of this Ms. seems to be pretty old and resembles that of the V Ms., and it is on the basis of the style of writting that it seems to have been written in the 15th century of the Vikrama Era. It belongs to a different tradition of the Ms., as can be deduced from the selection of the readings and from the scribal mistakes copied therein. The scribe of this Ms. seems to be very careful in distinguishing his 'Pa' from 'Ya', 'Va' from 'Ca', and 'Dha' from 'Sva', though he scrupulouslb copies the mistakes of the Adarja in reading 'Va' for 'Ca', Ta' for 'Na', 'Ya' for Pa' in conjunctions, and in 'Ne', 'Tr', etc. It is the text tradition of this manuscript that seems to have been followed by the editors of the Botad edition of the TM.
6. The Bhandarkar Institute Ms. (the B Ms.): This is a Paper Ms. preserved in the Manuscripts Library of the Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona. It is numbered 791 of 1895-1902 13 (New No. 12) and is noticed by Professor H.D. Velankar in the Jina-ratna-kosa. The details of this Ms. are as follows:
: Tilakamañjari.
Dhanapala Kavi; not mentioned in the colophone.
V. Sam. 1255; rather a recent copy of it.
Name Author
Date
Material
Thick old paper.
Script Jaina Devanagari with Padi-matra style.
Extent: 183 Folios; folios 46. 65 and 75 are repeated, while the folio No. 48 is missing.
Size: 27.3 x 12.3 Cms.
Beginning : ॐ नमः सर्वज्ञाय स वः पातु जिन...etc.
End

:
etc
• रायस्कन्द परमां बुद्धिमानन्दः इति । छ दृष्टडी छ गोत्रावाप्तप्रतिष्ठेऽस्मिन् ॥९॥ छ ॥ संवत १२५५ ।। वर्षे मंटबाटयां रुक्मिणीश्राधिकया तिलकम जरीपुस्तक श्रीसुमतिसि हसूरीणामर्पित ||४|| १०|| इति श्रीतिलकछ मंजरीपुस्तक संपूण्ण ॥ श्री गाणशा नमः ॥
The written space in the folios measures approximately 21.5 x 9.6 Cms. The margins on the left and right sides are marked with trebled lines in red ink, and the outer edges on either side of the folio are further marked by a single red line. There is no decorative blank space in the middle. Each page of a folio contains 15 lines, and each line has approximatery 48 letters. Page one of the folio 1 is blank. The text. begins from the second page of folio 1. Margins of page one of each of the folios. are left blank, while on the second page of the folios the title fan'at is written in the top corner of the left margin in line with the line No. 1, and the folio number is written below it in parallel with line 2. The folio number is written again in the lower corner of the right margin in line number 14.

Page #36

Introduction
This Ms. seems to have been copied from a prototype resembling, or belonging to, the tradition of the P Ms, which did not contain the marginal notes. The quality of the paper and the calligraphy indicates that it might have been copied not more than a century or so back, with the scribal errors of ommission and commission preserved in tact. But the copyist has recorded neither his own name nor the date of copying from the proptetype which definitely recorded the date as V. Sam. 1255.
The Ms. is written in black ink. The scribe is fairly accurate in his copying, though he often confounds 'Ca' with Va', 'Ba' with 'Bha', the Avagraha sign with
Bha', the Avagraha sign with 'i' 'ye' with 'Hā', 'Ya' with 'Pa', Ija' with 'Dya', 'Ta' with "Tha' with 'Cha' or "Tha', and commits more mistakes of his own consequently. He uses the then popular Khadi-mātrā style, and never the Padi-mātrā one though it is evidently a copy of a prototype utilizing the latter style due to which new mistakes have been committed by the copyist scribe of this Ms. Some other mistakes are committed by the scribe due to dropping of a few syllables of the words. A few mistakes have been noticed in the footnotes as variants for the benefit of the scholars interested in this aspect of textual criticism. He has also corrected some of the saśrtis of both P and the V Mss., while retaining many others in tact.
7. The Ujambai Upasraya Bhandara Ms. (the U Ms.) : This is a Paper Ms. belonging to the Ujambai Upashraya Bhandara, Ahmedabad, No. U/350/1, and is at present preserved (No. 17901) in the Manuscript section of the L.D. Institute of Indology, Ahmedabad. The details of this Ms. are as follows :
Name : Tilakamañjari. Author : Dhana pāla Kavi. Date : V. Sam. 1648, i.e. about 1592 A.D. Extent : 192 folios of rough old paper, Script : Jaina Devanagari with Pați matrā style. Size : 26 x 11.5 Cms. Beginning : 11 & 1l HÀI fart: 11 # a: 40 fsta....stc. End : Ai cha già 3 | TATSHETATA Fafiqoof pacat:
छ । ग्रंथाग्र ९००० सहस्रमानेन छ । वाग्मयांभाधि निर्मथ्य पीयूष इव दुद्धत तत्पिबतु सदा सतो विबुधैश्वर्य हेतेवे ॥१॥ अक्के दुक दुकक्रीडां दिककुमार्यः परस्पर । तदा मुद कथा दद्याद्वनपालकृता सती ॥२ छ । सवत् १६४८ वर्षे पोसमासे शुकलषक्षे चतुर्दशीदिने रविवासरे सद्वपुरे गहरष.
Argalia: 1' HII: stea: 11 articoli Tha whole Ms. consists of 192 folios, each of which measures approximately 26 x 11.5 Cms. Page one of folio 1 and page two of folio 192 are blank. The written portion in a folio measures approximately 20.3 x 9.3 Cms., and it bound on both

Page #37

तिलकम जरी
the right and the left sides by thick red treble lines, leaving a margin each on both sides of about 2.3 Cms. Each folio has 15 lines, and each line has approximately 50 syllables. Each letter measures about 0.4 Cm. The first line on page two of folio 1 is written in red ink while the rest of the text is in black ink. There is a decorative black in the middle of the written portion on each side of the folios. Moreover, there are three round red auspicious marks put in the centre of the left margin, in the decorative blank and the right margin of page two of folio 1. The verse numbers on page two the first folio are marked by single Danda in red on both sides of the figure.
The Ms. is written in the Padi-Matrā style. The scribe is comparatively careless in his writing and drops many syllables, on an average of about five on cach page of a folio. Although his 'Ca' and “Va' are distinguishable, he confounds Pya' with Ppa', 'Tna' with "Tta', and the tendency of prefering Sa-śrti to Śa-śrti is further distinguished bringing the text-reading to the classical level, while divesting many a reading of its original authentic forms, c. g. 'Kesara' to 'Kesara', and etc. He drops the medial visarga in the words like 'Nihśvasya' etc., while at times he places a couple of small circles, resembling a visaiga, at the end of a line to fill the space.
The Ms. seems to have been copied most probably from an Adarśa of the Ś Ms. tradition, as can be seen from many readings and scrible errors as well as lapses that are common to both; it does not seem to have been copied from the Ś Ms. itself, as some of the mistakes committed by it are not repeated here. E. ... the misreading विरचितवतस्तुधकृतिमान० for the correct readind विरचितविचित्रवस्त्रध्वजवितानमात्तक (Crt. Edn.. p. 63, l.n. 13-14). In a few cases some of the lines on a few folios are torn out. since a part of the layer of the folios has got stuck up to the other page of immediately following folio, due to the clogging of the ink of two coinciding lines falling on each other, especially in the case of folios 144 to 152 and 178 to 187, when the folios are tightly packed and humidity affectes the paper of the folio in monsoon.
At one end of the Ms., the name of the copyist and of his place have been mentioned as 'Haraşa-Sadhu and Sadvapura', i. e. Siddhapur in the Mehsana District of North Gujarat. The date of completion of the copying task been recorded as
Sunday, the 14 th day of the dark half of the month of Posa', i. e. Pauşa in the year V. Sam. 1648, i. e. A. D. 1591.
The readings of the text in this Ms. are not very exact. The scribe often misses portions consisting of passages containing two or more lines, 13
14. For instance, the whole second half Cr. Vs. 30 (Crt. Edn. P. 3 L. 8); (Crt. Edo. P.5, LL.
30-32); (Cti. Edn. P. 13. LL. 24-26).

Page #38

Introduction
8. The Kantivijayaji Bhandar Ms. (the K Ms.): This also is a paper manuscript preserved in the Pravarttaka Kantivijayaji Sastra-samgraha Bhandar stored in the Atmaram Jaina Jnāna Mandir, Baroda. It is numbered 211. The details of the Ms. are as follows:
Name : Tilakamañjāri. Author : Dhanapāla Kavi, Date : V. Sam. 1912. Material : Thick old paper, Script : Jaina Devanagari with Padi-mātrā style, Extent : 172 folios. Size
: 28.5 x 13.2 Cms. Beginning : : A STRT 1 : 919 fra...ctc. End : राचस्कंद परमां वृद्विमानंद इति ।।छ।। दृष्टडी।। छ ।। गात्रावाप्तप्रतिष्ठेऽस्मिन्,
etc. ॥९॥ छ । संवत् १२५५ वर्षे मटवाटयां रुकमणीश्राविकया तिलक मजरीपुस्तक श्रीसुमतिसिंहसूरीणामर्पित ॥छ ।। १० ।। इति श्रीतिलकम जरीसपूण || संवत् १९१२ वैशाखकृष्णपक्षनवम्यां ९ गुरुवासरे लि । प। वासुदेवश्रीकंवलागच्छे श्रीरस्तुः।
This mar.uscript, written on thick polished Kashmirian paper, consists of 172 folios each of which measures 28.5 x 13.2 Cms., the written portion where of measures approximately 22 x 10 Cms, and is flanked on either side by a margin each about 2.8 Cms. thick, and marked by trebled red lines. Page one of the folio 1 is blank, though marked with the red lines of the margins and bearing the stamp of the Bhandar. All the four edges on both the sides of the first and the last folios are marked with a singla red borderline at the top and bottom, but with a double red border-line on the cither side. In the left margin of page two of each folio the name of the work is mentioned as "Tilakamanjari' or 'Tilakamamja' and below it the folio number is written in line with the first and second line, respectively. In the right margin of the same side of each folio, the folio number is written in line with the 16th line. Each folio contains 17 lines, each of which having about 53 letters, each measuring about 0.3 Cm. There is no ornamental blank space in the centre of the pages of the folios.
The writing is in the Jaina Devanagari characters in black ink and in the Khadimaträ style. The verse-numbers are marked out by a thick red hue on the black letters. The auspicious Mangalam in the beginning written in red ink, while the colophon at the end of the work is written in black ink but marked out with thick red line on the black characters. In some places the miswritten portion is covered with yellow paste, and at times correct text is written thereon. Although the colo phone

Page #39

24
तिलकमंजरी
of the P MS, dated V. Sam 1255 is copied in toto, this Ms. is a very recent copy of most probably from the Ādarśa of the B Ms., since all the mistakes and defeciencies committed in the B Ms. are preserved in tact here, and a few more ale added to the stock : He is careless in that he often drops the ending signs like an Anusvara or a Visarga. In one case he commits the serious mistake of dropping the text to the extent of one full folio (both pages), but in this he faithfully follows the B Ms. But the later restores it by repetition, while K does not repeat it, This shows that both B and K are copied from a common source, rather than K being copied from B. He tends to confound 'Ca' with “Va' and 'Ba', “Ya' with 'Pa', 'Ma' with “Sa', and vice versa, as also 'Ina' with Ja'. He normally prefers the Anusvāra, when normally the Pūrva-savarna is to be found in the earlier Mss., e. g. 'Damda' for
Danda', and so on. At times he misreads words, e. g. 'Dhans', 'Dhatte,' and 'Stata hbhabhiramam' for 'Stambhābirāmam';, etc.
9. The Vādi-pārsvanātha Bhandara (Second) Ms. (the Vi Ms.):
This is a Paper Ms. stored in the Vāļi Parsvanatha Bhandar in the Hemacandra Jnana Mandir, Patan. It is numbered 6834 and is written on thin polished paper. It consists of folios and is an exact copy of the V Ms., the text as well as the marginal notes. This Ms. resembles K1 Ms. noticed below in points of the quality of the paper, the handwriting and the manner of copying. Possibly, both these Mss. were copied by the same scribe under some scheme of preserving the old Mss. The date of copying is not mentioned.
10. The Vādi-pārsvanātha Bhandara (Third) Ms. (the V2 Ms.) : This paper Ms. also is stored in the same Bhandar at Patan. It is numhered 2605 and is written on modern paper. It consists of 171 folios and is again an exact copy of the V Ms., the text as well as the marginal notes. It seems that this Ms. was prepared under the scheme of preserving old Mss. under the auspices of Mini Shri Caturvijayaji, the preceptor of Muni Shri Punyavijayaji and other Jaina scholars of great repute. This Ms. was thus copied along with many others in many other Jaina Bhandars in Gujarat about nine decades back when the great scholar undertook the stupendous task of listing the Mss. in different Jaina Bhandars.
11. The Kāntivijayaji Bhandāra (Second) Ms. (the Ki Ms.) :
This one too is a paper manuscript preserved the Pravarttaka Shri Kantivijayaji Bhandara, stored in the Atmaram Jaina Jnana Mandir Vadodara. It is recent copy of the K Ms., prepared under the scheme of Caturvijayaji for preserving old Mss.

Page #40

V. Commentaries on the TM
In all four commentaries are known so far to have been composed on the TM, two of them being noted by Shri M.D. dcsail, Professor H. D. Velankar 2 and others; they are (i) a Tippanaka by śāntisūri, and (ii) a Vịtti by Pannyāsa Padmasāgara. The third one is by our senior contemporary Shri Vijayalāvanyasūri. The fourth one by some anonymous author has not yet been noted by any research scholar in any of the catalogues of mss. anywhere, since it is in the form of marginal notes on the mss. of the TM. But it deserves to be noted and published as it sometimes far surpasses the Tippanaka of Santisuri in many points noticed below. It is here in this thesis of mine that it is now being brought to the notice of Sanskrit scholars. A detailed account of all these four commentaries on the TM is given below in their chronological order.
(1) Tilakamañjari - tippanaka :- The author of this commentary-rather notes-in Sanskritwas Shri śāntisūri (also called śāntyācārya) of the Pūrņatalla Gaccha, who flourished during the twelfth century A.D., and is known to have been a disciple of Shri Vardhamanasūri.3 Evedently the commentary was composed at a time not very distant from that of the author of the TM. He was different from his namesake who is reported to have revised the TM in view of the Jain tenets, at the express request of Dhanapāla himself. The author of this Tippanaka' is known to have commented upon the following works also : (i) Jaina-tarka-vārttika; (ii) Vrndāvana-kavya; (iii) Meghābhyudaya-kāvya; (iv) Śiva-bhadra-kavya; and, according to Shri M. D. Desai, on the (v) Ghatakharpara - kavya also. 6
This commentary is probably the earliest cxtant explantory work on the TM. Consisting as it does of one thousand fifty (1050) gramthas in extent, 7 it is too 1. JSSI (D), p. 230. 2. JRK, p. 159. 3. JSSI(D); pp. 586 - 587; TM(P), Pt. I, Intro., p. 29. 4. PRC. XVII, 202. 5. TM(P), Pt. I, Intro., p. 29. 6. JSSI(D), p. 230. 7. JRK, p. 159, Colophone : LagART shaft qu'ach att hfahai e
शांत्रवेत्ता । तेनामल विरचित बहुधा विमृश्य सक्षेपतो वरमिद बुध टिप्पित भोः । इद विधाय यत्पुण्य निर्मल समुपार्जितम् । तेने भव्या दिव लब्ध्वा पश्चान्निर्वान्तु मानवाः । प्रथः प्र० १०५० पञ्चाशदधिक सहस्रम् ॥

Page #41

26
तिलकम जरी
sketchy to be of considerable help for the textual criticism of the TM proper, though it endeavours to assist in understanding all the difficult passages of the TM, 8 Prof. H. D. Velankar has noted in all seven Mss. stored in different Jain Bhāndāras of Gujarat. 9 It is partly published along with the Parāga commentary on the TM in 1952 A.D. But the text of this Tippanaka as printed therein is rather defective.
For my purpose, I have utilized a photostat of this work also which was procured for me by respected Muni Shri Punyavijayaji. It has been preserved in his Bhandara at the Ludasāwāda Upasraya, Ahmedabad. The photostat consists of twenty photographic plates of eighty-three folios of a Palm-Leaf Ms. of the work. The plates were specially prepared for me from the L.D. Institute library Microfilm Roll No. 7, shots Nos. 279-288, of the above-mentioned palm-leaf folios (35.5 x 5 cms, in size) preserved in the Sanghavipādā Bhaḥdāra, Patan,
(2) Tādapatriya - Pranta - tippaņi (i. e. marginal notes) in the P Ms. :- The author of this commentary 10 is unknown to us as yet. On the orthographical grounds it might be guessed that it was the scribe himself of the Ms., as these notes are written in the same handwriting in which the textual discrepancies are supplied in the margin. Again, the tendency of preference for ‘s' in particular words, e.g, in “vikāša', and for the visarga where normally 's' is expected, e.g. in 'nih karuna', also indicates to the same probability. These marginal notes might also be the work of Muni Jnānakalasa who taught the TM to Muni Merunandana about 1375 A.D., as is clear from the Colophone of the P Ms. noticed in the Critical Appartus.
The author of the marginal notes haş referred to the Haimalingānušāsana, 11 and has often quoted from Hemacandra's Nāmamāla 12 (also known as Abhidhāna-cintamani) and the Anekārtha-sangraha, 13 the latter being referred to as "yadane-" etc., when
8. TM(IM), p. L : Intro. vs. 2 of the Tippanaka : factura Frut: :
पदपद्धतिम् । श्लेषभङ्गादिवैषम्य विवृणोमि यथामति । 9. JRK, op. cit. 10. These marginal notes have been culled separately by me from the P Ms., and
I have alrealy published them with the Critical Text of the TM, in Part I of this work 11. e. g. कस्वर धनम् । यत् हैमलिंगानुशासने पुनपुंसकलिं गेषु श्वादयो कस्वरे कृच्छ्र व्रते इत्यादि
etc. 12. e. g. Face a şta aratara 1 13. e. g. AAS, I, 10--11; II, 211; III, 555; IV, 144-145 & c.

Page #42

Introduction
27
quoting a reference from it. At times he touches the grammatical points, 14 gives Prakrit or Apabhamsa equivalents, 15 points out the rhetorical excellences, 16 and brings out the defects 17 while dissolving the double meaning compound words. He has also noted a few variant readings. 18 However, his knowledge of the Jain mythology is not very exact. But sometimes he does surpass the Tippanaka of Säntisūri.
These same merginal notes, not all though, have also been found in the Paper Mss. stored in the Hemaacndra Jnana Mandir, Patan. 19 It is probably out of one of these Mss. that Shri Bhavadatta Shastri copied the foot - notes of his editions of the TM. In the TM(N) he claims the authorship of those footnotes, when he makes some remarks as to the availability of only a single Ms. of the TM, at the end of his Sanskrit introduction. 20 This is clearly a case of plagiarism, evidently because Shri Bhavadatta Shastri has failed to discriminate between the texual deficiencies, added in the marginal spaces as well as between the lines, and similarly placed explanatory notes. And the P Ms. clearly distinguishes between these deficiences and explanatory remarks by different signs. How could such a gross mistake occur at the hands of one who claims to be their author ? Moreover, upto page No. 273 the footnotes are very few and far between and without any remarks, while from page No. 274 of the TM (N) onwards the editor has started suggesting emendations in the texual readings ! Till p. 273, the many of the explanatory notes have been incorporated in the body of the TM itself ! It is from p. 274 onwards that the emendations, most of them utterly wrong, are being mixed up with the marginal notes in the footnotes. All this conclusively proves the hollowness of the claim and indicates, from p. 274 onwards, the hand of Shri K. P. Parab in preparation of the press copy for the TM(N). All this has bsen responsible for suppression of the information about the existence of such a valuable commentary like this.
(3) Tilakamanjari-Vrtti :- The author of this Vștti was pannyāsa Padmasăgara, a disciple of Dharmasāgara Gaņi. 21 He was not the disciple of Vimalasāgara as has 14. e. g. feargao'stavit zq etc. 15. e. g. fa533 for fast; Toft343 fou ploty & c. 16. e. g. 37ì cha fantaj etc. 17. e g. geri TTA : etc. 18. e. g. 9ATITETI - OBFTATUTI ar argata 19. Nos. 6631; 6831; and 2605. 20. Cf. TM(N) Introduction, p. 12 : Tifaylasufen g ehalaqoyiq etc. 21 Cf. Colophone of the Pams. Vịt. in photograph No. 437 : Fachar 7
महोपाध्यायश्रीमद्भर्म सागरगणिशिष्य पं० पद्मसागरगणिभिः । ...ऊकेशवशसभूतमेघजीसाधुनन्दनः । HAAAF: Arg: TÄHTata in the beginning of Part one; also see ft. Dt. 24 below.

Page #43

28
तिलकम जरी
been believed by Shri M. D. Desai 22 and Pandit Mafatlal Zaveri. 22 In fact Shri Vijayasenasüri (and not Vimalasāgara) only inspired him to undertake the work while he was in Cambay. 24 As is usual with the Jain monks, the author of this commentary carried on his work during his sojourn from place to place and completed it in Broach, 25 in V.Sam. 1635 (i.e. about 1579 A.D.). The literary activity of Pannyāsa Padmasāgara extended from 1578 A.D. to 1601 A.D. during which he is known to have composed; (i) Naya - prakāśa - tikā; (ii) Śilaprakāśa; (iii) Dharma - parikṣā; (iv) Jagadguru - kāvya; (v) Uttaradhyana - kathā - sangraha; (vi) Yukti - prakāśa with a commentary; (vii) Pramāņa - prakāśa with a Vștti; (viii) Yasodhara - carita; 26 and the Sthūlibhadra - carita. 27
Even competing, by its extent of nine thousand gramthus, with the size of the TM, this commentary seems to have been commenced nicely. But the aurhor does not carry on his enthusiasm beyond the introductory verses, and on the text proper he skips off many a passage. It is brief and covers, though not word by word, almost all the difficult passages in the text of the TM, and follows the 'Khandānvaya' method of first giving the basic principal part of the sentence and then gradually explaining the adjectives. As regards pointing out the metres and the figures of speech, this commentator is rather not much interested in it; But after all it is a simple Vrtti mainly aiming at explaining difficult passages.
It has not yet been fully published. 28 A photo-copy consisting of 438 photographs (being negative the paper is black while the letters are white) of the full work of 222 foltos, is at present preserved in the personal Bhandara of Muni Shri Punyavijayaji at Ahmedabed. The copy is quite readeble. Another Ms. 29 written on paper 22. JSSI(D), pp, 586 - 587. 23. TM(P), Pt. I, Introduction, p. 29. 24. Cf. Pdms. Vịt. photograph No. 1 : FRAICEITEN: 1 FH
तीर्थपुरे व्याख्यां कुरुते पद्मसागरः ।। ३ ॥ 25. Ibid. photograph No. 438 : at an THANTHICHTEINTHATT: 1 71
वृत्ति भृगुकच्छमध्ये पंचविषट्चन्द्रमितेऽमितेऽब्दे ॥ ६॥ 26. JSSI(D), pp. 586 - 587. 27. TM(P), Pt. I, Intro., p. 30. 23. Its publication, along with Santyācārya's Tippanaka and Vijayalavanyasari's
Parāga, was started in 1940 A.D. by Ishvnrdas Mulchand on behalf of Jaina Grantha Prakashaka Sabha. But somehow it did not proceed beyond the publica.
tion of the first volume covering the portion upto pp. 1-9 of TM(N). 29. Cf. the end of the Colophone : par 3963 a HET HUTT27 33 Harat
शुभं भवतु etc.

Page #44

Introduction
(folios 127; size 12 x 27.5 cms.) dated V.Sam. 1973 of the Kāntivijaya-Bhandāra (No. 2035) is preserved in the Shri Atmananda Jaina Jnānamandira, Baroda. 30
The readings of the text of the TM accepted by this commentary are sometimes not very exact. As, it leaves out many many passages, about the critical readings of which it is only “generally helpful" as has been rightly evaluated by Pandits Virachand Prabhudas. 31 Moreover, the anthor of this commentary has misunderstood a few passages which have been consequently misinterpreted by him.
(4) Parāga - vivrti :- This commentary was composed by Shri Vijayalavanyasūri, a disciple of a well-known Jain Ācārya Shri Vijayanemisüri. Born at Botad (in Saurashtra) in V.Sam. 1953 (i.e. 1897 A.D.) as a son of Jivanlal and Amritben, and named Lavji, he took to ascetic life at a tender age of nineteen years and had his initiation (diksā) at the holy hands of the able preceptor Shri Vijayanemisuri, who rechristened him as 'Muni Lavanya-vijaya. The pupil devoted himself to the study of Sanskrit lore, especially Grammar, Logic and Jain Agamas and Prakaranas, and grew under him gradually as a 'Gani', 'Pannyäsa', 'Upadhyāya', and finally blossomed forth into a full Acārya' authorized to the title "Suri". 32
Shri Vijayalavanyasari scems to have been a prolific writer, being eminently wellversed in both Sanskrit and Prakrit. His nastery of Sanskrit Grammar deserves to be specially noted in view of the fact that in the long history of Sanskrit Grammatical Literature he is the only scholar who has attempted a comprehensive declension of all the 1974 roots of Sanskrit (listed by Hemacandra) in all the possible primary and secondary derivations and in all the tenses and the moods. His encyclopaedic Dhāturatnākara in seven volemes is a solid contribution to the Sanskrit Grammatical Literature, and a fine tribute to the versatile genius Ācārya Hemacandra, whose system, as expounded in his "Siddha-haima-sabdānuśāsana', the sūri followed. 33 Beside the above-mentioned work and the Parāga commentary on the TM, his other works are : (i) a Vrtti on Hemacandra's Kavyānušāsana; (ii) an elaborate commentary on the three Sūtras of Umäsväti's Tattartha-sutta; (iii) a commentary on the Nayarahasya of Yasovijaya Gani; (iv) a commentary named Tattvāvabodha on the Jaina-tarkabhāṣā or Anckanta-vyavasthā; (v) the Bālāvabodha-Vịtti on the Sapta-bhangi-naya30. This ms, was kindly loaned to me by Shri Gulabchand Zaveri of Baroda, along
with other mss. 31. TMKS, Intro., p. 2 a : 9:7 "Tea Ata: Tiertara”.
Ha4 ls For detailed account of all such passages see my paper entitled "Dhanapala, His
Comantary and their Misiatrpretacions, published in "Vidya’ 1976. 32. TM(P), Pt. I, Intro., pp. 34 - 35. 33. Dh. R., Pt, I, Intry., vs. 18 : fara a aaea for Aanî: 1 quartos:
aff : ficha: 11 c11

Page #45

30
pradipa; (vi) the Taranga-tarangini-vṛtti on the Nayamrta-taranginï; (vii) a vṛtti on the Sastra-vartta-samuccaya of Haribhadrasuri; and (viii) revision and reconstruction of the Nyasa commentary composed by Henacandra himself on his own work on Grammar,34
तिलकम जरी
The Paraga commentry richly wafts the fragrance of scholarly and sympathetic understanding over the equally scholarly literary garden of the TM full of rich growth of compounds and skillful paronomasia. The commentator has taken pains to elaborate the meaning of almost all the words worthy to be commented upon, specially as it is the work of a great pundit-poet highly devotad to Jainism.35 The author of the Paraga-vivṛti has really loved to undertake such a work.36 He has pointed out very minutely to the figures of speech and the metres of all the introductory verses. One wonders why he has not kept up the same spirit in the rest of the portion of the prose text proper, where he confines himself to elaborating the meaning, while rarely referring to the metres of the intervening verses and the excellences of both the prose as well as the metrical passages,
It is a pity that the work published so for covers only two-thirds of the total extent of the text as printed in the TM (N), and the publication of the remaining. portion has somehow come to a stand-still after the sojourn of its author to the yonder worlds,37
The readings of the text of the TM as has been adopted by the author of the Paraga-vivyti are generally correct. though in somes cases the commentator has taken liberty with the text of the TM by introducing some minor emendations, which are not at all warranted by the oldest available ms., while in at least one case there is a serious omission of the expected verse, viz.. "Param kotimaradha;.... patya", after the verse "Adhyaśroni.... "etc., on TM (P), p. 84. A few passages are also misunderstood by the commentator, as, for instance, shown below:
34. TM(P), Pt. I, Intro., p. 35.
35. TM (P), P. 1 श्रीजिनेन्द्रशासनैकासिक धाधीशासादितसरस्वतीविरुदकवी विप्रापणी परमाहतश्रीधनपालसुधीशेन विरचिता तिलकमञ्जरी ।
36. Cf. Intro., vss. of the Paraga-vivṛtiquis
is g
दुष्प्राप्यसदलङ्कारधनपात्यर्थ नायकः । वैबुधागम आमोदप्रदः प्रेम्णा प्रसाध्यते । यवण्यविबुधेनाथ मया मूलमधुप्रः ।। १७-१८ ।।
37. It is known from Shri Dakṣavijayasuri, a disciple of the commentor, that the work had been completed by its author as far as the writing aspect of the commentary is concerned.

Page #46

Introduction
31
Most of misinterpretations based on the lack of correct texual readings are not sought to be listed here. The following are the instances of genuine lack of understanding of the correct sense of the listed passages or words inspite of the general correctness of the texual readings.
TM (P) Part I (1) Page 75 line Iff :- In the passage me f ansaifafafa'argar EAFragmagfFHEATA | the phrase zatazahrt has been explained as Anafareh The idea, however, is that the king surpassed the Viduşakas in point of oddities of dress and facial make-up. It has been rightly interpreted by the author of the M. Nts, who explains it as fara ऽप्यधिको भवन्.
(2) Page 97 line 5: In the passage HAZTETH1791 7 faizrazhafsrar ब्दजलधाररश्रुधारैः the word अनुबध्यमानया has been explained as वक्तुमनुरुध्यमानया which, however, does not costrue happily in the context. It has been rightly explained as farq qar in the M. Nts. This explanation has been noted as a varinant reading of the text proper by the author of the Päragavivrti : 38 But this supposed variant has been properly explained by him as afilharfar , thus elucidating and corroborating the interpretation of the M, Nts,
(3) Page 110 line 2 : In the phrase fatura aega HTETUR H ERI...
9... etc., the word nieca has been explained by the author of the Paragavivrti as आदिनाथ without specifying whether he means शिव or ऋषम by it ! Thc reference is evidently to fola.
TM(P) - Part II (4) Page 266 line 3ff : In the phrase afh192607339igfag 279&a. anye, the sub-compound 3TTENECIEhas been explained in the Parāg. avisti as 37TEX Eche acfifca FAECAT a A ale with referenee to a. This does not make much sense. The reference is evidently to the Vedic legend of Vrtra being killed by Indra. The Marginal Notes finely bring out the sense by explainig it thus : mal E 3742: T: Efa frenta a ft El
TM(P) -- Part III (5) Page 64 line 4: In the phrase fawag arftaafushto f ata... etc., the word afos praze has been expalined in the Parāga commentary as मार्कण्डेपुराणान्तर्गत स्तोत्रमेव दण्डक सप्तशतीश्लोकात्मतया दण्डाकारक येन तादृशेन. This is not correct as it cannot be qualified by the adjective ' '. The referi 38. TM (P), p. 97 : fafar hara afa 92... 1

Page #47

तिलकम जरी
ence, however, seem to then popular fogars composed in the # metre. Dr. M. Krishnamachariar has noticed 39 a work mamed aroa UE aral of Kālidāsa.
(6) Page 98 llne 5 :- The word far-fft: has been misread as आसङिगिनीभिः and is explined as सछिलष्टामिः the reference is rather to the 'curliness' of hair.
(7) Page 226 line 11ff The texual reading Etrafa T21079THIAATTI has been misread in the commentary as रूपान्तरनिरीक्षगप्रवर्धमापेक्षतया and explained as अपेक्षा आकाङ्क्षा यस्य तादृशया. The explanation should rather be आक्षेप आकर्षणं यस्य तादृशया । आक्षेपो भर्त्सनाकृष्ट्यारिति त्रिकाण्डशेषः ।
(8) Page 226 line 19 :- In the phrase entrata NETTOT, the word cafea is wrongly explained as EAART TOTT This seems to have been rooted in the misunderstanding of the relevant passage of the Amarako'sa40 on the part of the author of the Parāga commentary : The passage of the AK has been explained in the Namacandrika commentary of the AK as of 11 (3) eta: 11 (2) à Circ gia Elart: 11 Hemacandra is specific on this word when he explains it as goat ata para real plezi Te T017.41
(9) Page 126 line 4ff : In the compound 25.7462 TAHITI 17: the word कञ्चककशा is explained in the Parage commentary as चोलकाक्रतिसन्नाहाsaaret 4: This also is in accordance to the blind imitation of the Amarakosa where the word कशा is exlained as अश्वादेस्ताडनी कशा.42 The reference is rather to the small strings of the rural garment called 'coranai' Even now these strings are called 'Kasa' and are meant for buttoning up the flaps of the garment.
(10) Page 128 line 2 : In the phrase cala72727Thai forga the word oojan (which is omitted by the author of the Tippanaka in his explanation कुपितकालकालितां कृद्धहरिकृष्णीकृताम् ) has been explained in the Paragavrti as :
777113 Jeaft: fifteret: | The reference is rather to a demon called a whom Krsna got killed through Mucakunda. Thus #oftantia should be explained as # 799 17: Arferat gfificate". 39. HCSL; P. 329 & 352. 40. AK, II, viii, 49 : fàtil qatarsaat 377 ata q: qart! 41. ACH, IV, 316.

Page #48

Introduction
33
(11) Page 129 line 3 :- The compound कवलितमुदाकुददुःस्दारणोद्यतनिषाद otc is explained in the Paraga commentary as कवलितः भक्षितः प्रदाकुः सर्पा यैस्तादृशानां ददुरिणां मण्डूकानां etc. The meaning सर्प of the word पृदाकु is responsible for the trouble here, as the sense would be "Of the frogs that have eaten up the serpents This is nonsense. But all this is due to the blind following of the Amarakosa by the author of the Paraga commentary, which explains the word thus: सर्पः पृदाकुभुजगा. 15 The word पृदाकु should rather mean वृश्चिक in the present context. And Hemacandra has noticed it in this sense in his Anekarthasaṁgraha, **
(12) Page 129 line 5 The textual reading is misread in the Paraga commentary as 8 and has been explained as अमसारस्यास्य या अमिः इतस्ततो गमन भ्रममसम्पादनम् . The reading भूमि is the one and refers to the earth abounding in iron ore.
correct
(13) Page 129 line 7: The reading gf etc. is misread in the Paraga commentary as अनवग्रहावग्रहग्रहादिनिग्रह..etc., and explained as अनवग्रहः उच्छृंखलो यः अवग्रहः वृष्टिप्रतिबन्धः ग्रह सूर्यादिः तदादेः निग्रहे वारणे etc. The word अवग्रह is here unnecessarily interpolated and the word is misinterpreted as if. The reference is rather to the goblins, as has been explained by the author of the M. Nts. thus : ( ग्रहादि ) भूतादीनाम्.
(14) Page 148 line 4: In the compound
falszazsffiszgę etc., the incorrect reading दशबल is sought to be explained as दिनादीनि दश बलानि यस्यासौ दशबल: बुद्रः etc. The correct reading has been preserved by the author of the M. Nts, who has explained it as नवोद्गत बालपणैः शबला: कबु रास्तमाला येषां etc.
(15) Page 147 line 8: In the passage fat qfsh'arı यान्ति परमपरिपाकमजिरसहकारशाखिनां फलानि, the reading परिकभितानि is incorrect and is explained as परिपाकार्थ संस्कृतानि in the Paragavivrti. The commentator seems to have missed the idea of the original in the context. The idea is : Due to most of the fruits being fallen by young men, there do not last on the branches of the Mango trees even a few fruits till they are ripe : most of them being fallen down while they are not yet ripe. The original reading fifa corroborates this.
5.
6.
7.
33
AK, II, x, 31.
AK, I, viii, 6.
पृदाकुश्चित्रकव्याघ्रवृश्चिकेषु सरीसृपे ।

Page #49

तिलकम जरी
(16) Page 188, line 1 : The passage af stenaar Terima has been explained in the Parāgavști as Faial Tratai rith: 72 : ete. But this is wrong as there is no metaphor in the context in which the passage is set. The word 'TH: has been wrongly compounded with the preceding one and hence it should be separated. The compound 37 - शगारचेष्टा: is adjective of कन्यकाः and रंगभूमिम is the object the verb अवतरन्ति.
(17) Page 189 line 1 :- The reading 37fufaefatra T is incorrect and is explained in अनतिपूर्वकालिकस्नपनेन सिद्धं परिकर्माचरण शरीरशोभाऽऽधायककर्माJO JET 14 etc. The cominentator has failed to grasp the real point in the context as is clear from the original enading अचिराभिषेकनिष्पकपरिकरम which) connotes that from the whole span of the eatourage part of the image (parikara) the sandal paste (panka) was washed away due to the pouring water. The words 371747 etc. to be construed with the next words आमोदिना etc.

Page #50

VI. The compendiums of the TM
With an aspiration to preserve the memory of great poets and their esteemed works, as also with a wish to popularise such a work among the students of Sanskrit language and literature, Sanskrit compendiums were composed from the tenth century onwards. Such compendiums did serve as an aid to memorize the principal details of the stories of the classics. At least four such compendiums, three of them in verse and one in prose, are extant. They are :(i) the Tilakamañjari-sära of Pallipala Dhanapala; (ii) the Tilakamañjari-kathā-sära of Lakşmidhara; (iii) the Tilakamanjari-kathoddhāra ascribed to Padmasāgara; and (iv) the Tilakamañjari-sangraha of Krishnamacarya (Abhinava-bāna). Over and above these, there has been an attempt at recasting the TM in the from of modern Gujarati novel very recently by Shri Mohanlal Chunilal Dhami. an Ayurvedic physician. We propose to give here a brief account of all of these compendiums.
(1) Tilakamañjari-Sara': The author of this compendium of the TM was another Dhanapala, a one of the four sons of a poet named Amana of the Pallipāla family wellknown in Aşahillapura. 3 Amana had composed an epic entitled "Śri-nemicaritam'. His son Dhanapala composed his TMS in the year V.Sam. 1261 (i.e. 1205 A.D.). 4 The author is rather not very particular about the exact title of his work which is variously mentioned as 'Kathā-sangraha', 'Tilakamañjariñsāra', and also
1. Critically edited by me and published by the L.D. Institute of Indology,
Ahmedabad, 1969. -2. TMS, Epilogue, vs. 5 : TATI#tasafa fagtatraf12771 ARE' fati5ef:
FAT: facuta II 3. TMS, Epilogue, vgs. 1-4 : miferazena: TATEI99: | FACERTARET:
श्रीमानसुकविरामनः ।। १॥ सुश्लिष्टशब्दसंदर्भमद्भुतार्थ रसोमि यत् । येन श्रीनेमिचरित महाकाव्य विनिम मे ॥२॥ चत्वारस्तनुजास्तस्य ज्येष्ठस्तेषु विशेषवित् । अन्नतपालश्चक्रे यः स्पष्टां गणितपाटिकम् ॥३॥ धनपालस्तता नव्यकाव्यशिक्षापरायणः । रत्नपालः स्फुरत्प्रज्ञा गुणपालश्च
faxa: 118 11 4. ibid., 1,6 : FOCTEVIETA afë Pll alfararti suda Furer: sufora: 11

Page #51

तिलकम जरी
*Katha-sära'. 5 It consists of 1206 verses divided into nine cantos, 6 the end of which is aptly called 'Višrāma.'
This is the oldest available attempt at summarizing the prose-romance of Dhanapāla. The author of this work has tastefully preserved in a finely summarized form, in Anuştubh verses, all of the poetic features and fragrance of the original, including that of some notable descriptions, phrases and verses, 7 though he has incorporated as quotations into his work two verses of the original in Aryā metre and one in śikharini metre. 8 Though it is meant to be a mere summary 9 of the TM, it has rather resulted into a fine small epic poem possessing some of its epic characteristios, such as the division into cantos, their apt nomenclature, change of metre at the end of each canto and so on. And the poet seems to know it too.10 'Over and above the running metre Anustubh aver which he has considerable, though not complete, command, he has also pressed into service the following metres, viz., Mandākrāntā (I, 106), Sārdülavikriditam (I, 122; V, 168), Malini (III, 139; VIII, 141), Sragdharā (IV, 129), Sikharini (VII, 162), Harini:(V, 167), Prthvi (VI, 140), Mālati (VII, 161, and Manjubhāşini (IX, 90). Essentially based on the TM, but free from the limitations inherent in summarizing such a prose work into a totally different mode of verse, this compendium has been rightly judged as the best 5. ibid., I. 6 : TSga etc, the Colophone of the ninth Canto : sa
fastartar 15uA AA AIÀ 21: 1; ibid, Epilogue, vs. 6 quoted above. I have adopted the title from the Colophone, The names of the cantos and the number of the verses therein are as follows: (i) JETTAFAT A TITÀ PESA: I (vss. 106); (ii) HTAATTÀI AIR (vss. 122); (iii) f#79777 aro (vss. 139); (iv) gre Etro (vss. 129); (v) stufato (vss. 168), (vi) H341 arraro (vss. 140); (vii) Tata ITTÀ (vss. 162); (viii) TTTTTO (Vss. 142); and (ix) TST TOT 77197
(vss. 91) plus seven concluding verses of the Epilogue. 7. E. g. the verse fagfea fecal f a t etc. of the TM, p. 17 is rendered thus : W fagfea from. T
ar: I
H alafo Buscirafanus H N TMS, 1, 23; za f arszz a fhe etc. of the TM, p. 140 is rendered as क्रान्तस्य खेचरर्दश्य तुल्याव्यक्ष्माभृतोऽस्य किम् । देव दृश्योऽसमः क्ष्माभृत्त्वमेवाक्रान्तखेचरः।।
TMS. V, 5. 8. Targi arg etc. of TM, p. 163 is adoptei as TMS, III, 8, AT THE O etc. of TM, p. 135 is adopted es TMS, V, 22, 4
ete, of TM, p. 210 as TMS, VIII, 37. 9. TMS, 1,6 : 17 SH F afata: 1 Ara: Ara Tarna da: fazerts: 11 10. ibid., 1, 5 : 19F: ant i efta ca e fisonteftacuffa allarta
201*74 11

Page #52

Introduction
37
one 11 amongst all the attempts mide so far in the field. Anybody who merely glances at random at the verses readily catches the charm of the masterly poetic touch quite independently developed by the author himself, 12 who has fully inherited the poetic talents from his poet father.
Prof. Velankar has mentioned that this work was published by the Hemacandra Sabha, Patan. 13 But my inquiries in the matter have not confirmed this point. 14 A paper Ms. of the work is preserved in the Kāntivijayaji Bhandra (No. 2037; folias 22; size 28 x 12.5 cms.) at the Atmaram Jain Jnana Mandira, Baroda. 15
(2) Tilakamanjari - katha -sära :- This compendium of the TM was composed in V.Sam. 1281 16 (i.e. about 1225. A.D:) within twenty years after the successful attempt of Pallipala Dhanapāla. Published in 1919 A.D. by Hemacandra. Sabha, Patan, it consists of 1188 Anuştubh verses. Nothing more is known about the author of this work except that his name was Lakşmidhara and that he was a "Svetāmbara Pandita". 17 who seems to have been a devout Jain. 18 He has followed the frame work of the original: j.e: the TM, faithfully as has been promised by him at the outset of his work 19 and has summarized the story in a simple and easy Sanskrit, incorporating a
11. TMKS, Intro., p. 1 : faca 537 TARITETIT PT fa i rytal...fertatufOSTA.EE
कृतिः श्रेष्ठतमेति मुनिश्रीजिनविजयमतम् ।। 12. E. g. the tears of Malayasundari are described thus : JETI HAN AL
af: 1 Free 7+12 Enfant Afifta 11 TMS, V, 57. 13. JRK, p. 160.
A letter, No. 25/2024 dated 13-1-1968, from Shri Trikmlat Fatechand of Shri Hemachandra Sabha, Patan, denied of having ever published this work : There is some mixing up of the details about another compendium in the entry about this work in the JRK. The Secretary, Shri Gulabchand Zaveri, of this library was introduced to me hu Prof. Dr. U. P. Shah of the Oriental Institute, Baroda; the former was kind
enough to lend me this sole Ms, at the instance ef Muni Shri Punyavijayaji. 16. TMKS, P.
TMKS, p. 41 : Tezi AA carafata Afar [8268] after
रविवारहरभ धूक्योगकरणे ॥१॥ 17. ibid. : gaffa6295-
3
zgaltatto gata Pacaq 14 18. ibid., p. 1 : faiz axtaf FITNET 3: 113111 19. ibid.; vs. 5 : 34f# litt garaika na. ag: 177: 1 etc.

Page #53

तिकलम जरी
few verses of the original, 20 while simply quoting others, 21 though not taking them into the count of the verses. It is quite possible that these latter might have been added in proper places by the editors.
On close comparision with the TMS, it has been found that Lakşmidhara has kept e close eye on the work of Pallipala Dhanapāla over and above on the original prose work. He has borrowed a few phrases of the former in the process. The roots of the necessity of composing, within only two decades, a fresh compendium of the TM when such an excellent one was already there, might perhaps be traced in the sectarian rivalry between the Digambaras and the Śvetāmbaras, the two wellknown factions of Jainism. Pallipala Dhanapāla might have been a Digambara and the Svetāmbaras might have coveted such a scholarly credit for their sect also. Although Laksmidhara has tried to score a point over Pallipāla Dhanapāla in so far as he could economise the extent of his work by about eighteen verses - i. e. about thirty-five "Grarthas' -, he could not rise beyond the level of a mare aummarizer who could hardly catch the significance and excellences of the original prose work.
(3) Tilakamanjari-kathoddhāra : This work has been noticed by Prof. H. D. Velankar in his Jina-ratna-kosa22 under the title 'Tilakamanjari-prabandha' of Padmasagara. on the strength of the Colophone of the work.23 However, the authenticity of this colophone is open to doubt in so far as a palm-leaf Ms.24 of this same work does not have any colophone whatsover. Moreover, the title is rather misleading as it might be easily mistaken for the TM. it is therefore proper to prefer the title *Tilakamañjari - kathoddhara" (TMKU), in accordance with the statement of 20. Jafraai aig etc. of the TM, p. 63 as vs. 229; 37791Fa1992 etc.
the TM 129 as vss. 473-474; 7a Tea t a etc. of the TM, p. 135 as vs. 499. 21. 6fisteltoft greta etc. of the TM, p. 127 is printed in the TMKS
on p. 16 (b) after the vs. 466: janiyal etc. of the TM, p. 198 is printed in the TMKS on p. 26 b) after the vs, 770; 3111YZET FUTAHAT etc. of the TM, p. 232 is printed in the TMKS on p. 34 after the vs 1004: guro
3 TOOTETTAIT etc. of the TM. p. 245 is put in the TMKS on p. 38 after the vs, 1119. 22. Cf. JRK, p. 160. 52 CE. TMKU, folio No. 58 of the NMs. gfa fac rogare: ; folio 53 of
the K Ms. : इति श्रीतिलकम जरीप्रबन्धः संपूर्गमगमत् ; folio 67 of the B Ms. : इति
श्रीतिलकम जरीप्रबन्धः संपूर्ण समाप्तानिः । 1 palm leaf Ms. No. 2 in the unpublished list of the Kāntivijayaji Bhandara
under the title "Harivāhanacaritam'; other than the Paper Ms. noticed above.

Page #54

Introduction
39
the author himself 25 at the commencement of his work. Five Mss.26 of this work have come to my notice. Of these the K and the N Mss. do not mention the name of the author. The B Ms. mentions, in the last verse, the name of the author as 'Padmasāgara', the disciple of Dharmasāgara. 27 But the palm-leaf Ms. H does not contain this verse, nor does it name the author. On the other hand, the colophone therein is rubbed out and something else is sought to be written on it. Even then some of the words of the portion rubbed out can easily be read and the name "Candraprabhasūri' is clearly visible there. This raises the doubt about the real authorship of this work. The doubt is further confirmed by Muni Shri Punyavijayaji, who observes that the practice of writing on palm-leaf was no longer prevalent after the fourteenth century. The calligraphy of the Ms. would indicate that the work might have been written about the thirteenth century. The date of the work as mentioned in the B Ms.,28 then, would only be the date of the copyist. Moreover, this work has not been known to have been included in the works of Padmasăgara.29 Thus, the authorship of the work being undecided, it is but proper to take it as 'ascribed to Padmas gara.
The author of the TMKU clearly declares his intention of rescuing and repairing the story of the TM 30 rather then merely summarizing it faithfully; and in the process he has tried to compose an independent and elaborate metrical work primarily based on the story of the TM, to which, however, he has not fettered himself and has added profusely, not only his own imageries, but also many new ingredients totally unwarranted so far as the original prose romance of Dhanapala is concerned. 31 And the work seeks to underline the religio - moralistic aspect more pronouncediy both at the commencement 32 as well as at the conclusion33 of his work. 34 This work is 25. Cf. TMKU, vs. 1:a fazah' ref: TIET Tocal 26. They are : (i) the B Ms. of the Bhandarkar Oriental Reseatch Institute, Poona,
(No. 791 Of 1895-1902); (ii) the K Ms. of the Kantivijayaji Bhandara, Baroda, (No. 1802); (iii) the N Ms. of the L. D. Institute of Indology, Ahmedabad, (No. N/827); P Ms. of Punyavijayaji's Bhandar, Ahmedabad (No. p/3103); and H Ms.
of Harsavijayaji Bhandar, Baroda (PL Palm leaf No. 1). 27. Cf. TMKU, B Ms. folio 67 : T/TATAMAGRETTET62*: 1 faffarsi pe:
ufca: qami: 119 cl (i. e. vs. 1998). 28. Cf. B Ms. folio 67 : #77 ?984 240?? TITAIÀ PIHA JAYA ___ १३ तिथि भौमवासरे । मुनि गोव्यद लपितां ।
9. Cf. JSSI(D), p. 586-587. 30. Cf. TMKU': 'vs. 1 cd : faf: Ruma: 1 31. Cf. TMS, Intro. pp. 33-39. 32. TMKU, vs. 7 : tranfaath : AFTEIT+02: 1 371FFORT Calla aalagaar 33. ibid., vs. 1977 : F7FSHATE' qa qarare i fagearet f ra 147 II 34. This too, has been critically edited by me, and it is pubeished as No. 14 in the
M. S. University Oriental series, by Oriental Institute, Baroda, 1984,

Page #55

तिलकम जरी
a good illustration of a dexterous, but presumptuos, hand spoiling an original piece of art, which in contrast, 'hwever, could be succeessfvlly epitomised by a lesser, but conscentious and artstic, hand of Pallipala Dhanapala.
(4) Titakamanjari--sangraha :- This work is most probably 35 a Sanskrit prose summary of the TM, much in the style ot the Kadambari-sara of Shri M. S. Apte. This prose compendium was composed by R. V. Krsnamācārya alias Abhinava - bana. It was adducud first by Pandits Virchand and Prabhudas of Patan in their Sanskrit introduction to the TMKS. 36 Later on Dr. M. Krishnamachariar referred to it as being published, in inslalments naturally, in a Sanskrit Journal Sahrdaya.' 37 The above-mentioned pandits of Patan inform us that it was later on published in the form of a book, 38 a copy of which is at present preserved in the National Library, Calcutta, but is not issued to anybody since the pages are precariouly brittle. 39
(5) The Gujarati Novel named 'Tilakamanjari' :- This is a novel attempt at recasting Dhanapala's TM in the form of a modern Gujarati Novel. The author of this work is a Gujarati novelist named Vaidya Mohanlal Chunilal Dhami. This work is divided into chapters in accordance to the convenience both of the incidents in the work as well as that of available space in the Jain monthly mag izine in which it is being published in instalments.40 Its publication started in January, 1966.
The novelist seems to have based his recast on a Gujarati resume, of the original TM in Sanskrit, prepared by his teacher Pt. Prabhudas Bechards Parekh, at whose instance he has undertaken this attempt at presenting the story of the TM in a new garb, acceptable to the modern literary taste of a general Gujarati reader at least a Jain.
The novelist has naturally enough to replace and present various incidents of the original in a different sequence in order to sustain the interest. He has added som minor incidents and censored the long-drawn descriptions in view of the fresh and the modern form. Nevertheleas the story has been presented faithfully without omitting any of the important features of the basic story. This work deserves to be noted as a record of the practical and elastic nature of the Jains who are ready to recognize the demands of the age and present their religious literature before the general public in a presentable shape harmonious with the march of the times. 35. Inspite of my enquiries with many libraries of various Research Institutes and
Universities, I could not procure a copy of it for personal checking. 36. Cf. TMKS, Intro., p. 2. a : HITALARI ELÁRIETATT Offipag sirai t
TETTE: HTTP:... #fart FT: grafasadu ... 1 37. TMKS, Intro. p. 2 a : ... 7 Hafar ... 38. HSL, p, 477.
39. Cf. their letter No. L/817270 tt. 30-1-'68. 40 Cf. Kalyäni (Guj). Vol. XII, No. 11 onwards.

Page #56

॥ अर्ह ॥ पण्डितकविश्रीधनपालविरचिता गद्यकथा
तिलकमञ्जरी
॥ ॐ नमः सर्वज्ञाय ।। स वः पातु जिनः कृत्स्नमीक्षते यः प्रतिक्षणम् । रूपैरनन्तरेकैकजन्तोाप्तं जगत्त्रयम् ॥ १ ॥ प्राज्यप्रभावः प्रभवो धर्मस्याऽरतरजस्तमाः ।
ददतां निवृतात्मा न आद्योऽन्येऽपि मुदं जिनाः ॥ २ ॥ दिशतु विरतिलाभानन्तरं पार्श्वसपन्नमिविनमिकृपाणोत्सङ्ग श्याङ्गलक्ष्मीः ।
त्रिजगदपगतापत् कर्तुमात्तान्यरूपद्वय इव भगवान् वः स्वं पदं नाभिसूनुः ॥ ३ ।। ध्वानेनामृतवर्षिणा श्रवणयोरायोजनं भ्राम्यता,
_भिन्दाना युगपद् विभिन्न विषयं मोहं हृदि प्राणिनाम् । आदो धर्मकथाविधौ जिनपतेराद्यस्य वाणी नृणां,
- 10 वृन्दैरुद्यदपूर्वविस्मयरसैराकर्णिता पातु वः ॥ ४ ॥ अव्याज्जगन्ति पुरुषोत्तमनाभिसूतेदेवस्य वक्त्रकमलोदरमावसन्त्याः ।
धौतेव दन्तकिरणप्रकरण मूर्तिदेव्या गिरामधिपतेः शरदिन्दुगौरी ॥ ५ ॥ .. रक्षन्तु स्खलितोपसर्गगलितप्रौढप्रतिज्ञाविधौ
___ याति स्वाश्रयमर्जिताहसि सुरे निःश्वस्य संचारिताः । 15 आजानुक्षितिमध्यमग्नवपुषश्चक्राभिघातव्यथा
मूर्ध्वान्ते करुणाभगश्चितपुटा वीरस्य वो दृष्टयः ॥ ६ ॥ प्रबन्धानामनध्यायः सा वाग् जयति शुद्धया ।
यया प्रतिपदेवेन्दुः कविः क्षीणोऽपि जीवति ।। ७ ।। वन्द्यास्ते कवयः काव्यपरमार्थविशारदाः ।।
विचारयन्ति ये दोषान् गुणांश्च गतमत्सराः ॥ ८ ॥ वार्योऽनार्यः स निदोपे यः काव्याध्वनि सर्पताम् ।
अग्रगामितया कुर्वन् विघ्नमायाति सर्पताम् ॥ ९ । शेपेसेवाविशेष ये न जानन्ति द्विजिह्वताम् ।
यान्तो हीनकुलाः किं ते न लज्जन्ते मनीषिणाम् ।। १० । 25

Page #57

कविधनपालकृता
10
15
स्वादुतां मधुना नीताः पशूनापि मानसम् ।
मदयन्ति न यद्वाचः किं तेऽपि कवयो भुवि ॥ ११ ॥ काव्यं तदपि किं वाच्यमवाञ्चि न करोति यत् ।
श्रुतमात्रममित्राणां वक्त्राणि च शिरांसि च ।। १२ ।। उत्पतन्त्यजवढ्योम्नि केचित्प्राप्तपदत्रयाः ।।
विशन्त्यन्ये प्रबन्धेऽपि लव्धे बलिरिव क्षितिम् ॥ १३ ।। कषाश्मनेव श्यामेन मुखेनाधोमुखेक्षणः ।
काव्यहेम्नो गुणान्वक्ति कलाद इव दुर्जनः ।। १४ ॥ अखण्डदण्डकारण्यभाजः प्रचुरवर्णकात् ।।
व्याघ्रादिवभयाघ्रातो गद्याव्यावर्तते जनः ॥ १५ । वर्णयुक्तिं दधानापि स्निग्धाञ्जनमनोहराम् ।
नातिश्लेषघना श्लाघां कृतिलिपिरिवाश्रुते ॥ १६ ॥ अश्रान्तगद्यसन्ताना श्रोतणां निर्विदे कथा ।
जहाति पद्यप्रचुरा चम्पूरपि कथारसम् ॥ १७ ।।। सत्कथारसवन्ध्येषु निबन्धेषु नियोजिताः ।
नीचेष्विव भवन्त्यर्थाः प्रायो वैरस्य हेतवः ।। १८ ।। नमो जगन्नमस्याय मुनीन्द्रायेन्द्रभूतये ।
____ यः प्राप्य त्रिपी वाचा विश्वं विष्णुरिवानशे ॥ १९ ॥ प्रस्तावनादिपुरुषौ रघुकौरववंशयोः ।
- वन्दे वाल्मीकिकानीनौ सूर्याचन्द्रमसाविव ।। २० ॥ सत्यं बृहत्कथाम्भोधेर्बिन्दुमादाय संस्कृताः ।
तेनेतरकथाः कन्थाः प्रतिभान्ति त प्रतः ।। २१ ।। जितं प्रवरसेनेन रामेणेव महात्मना ।
_ तरत्युपरि यत्कीर्तिः सेतुर्वाङमयवारिधः ॥ २२ ॥ प्रसन्नगम्भीरपथा रथाङ्गमिथुनाया ।
पुण्या पुनाति गङ्गव गां तरङ्गवती कथा ॥ २३ ।। प्राकृतेषु प्रबन्धेषु रसनिष्यन्दिभिः परः ।।
राजन्ते जीवदेवस्य वाचः पल्लविता इव ।। २४ ।। म्लायन्ति सकलाः कालिदासेनासन्नवर्तिना ।
गिरः कवीनां दीपेन मालतीकलिका इव ।। २, केवलोऽपि स्फुरन्बाणः करोति विमदान्कवीन् ।
कि पुनः क्लृप्तसंधानपुलिन्द्रकृतसंनिधिः ।। २६ ।।
25

Page #58

तिलकमअरी
Vvvvvvvv
10
कादम्बरीसहोदर्या सुधया वैबुधे हृदि ।
हर्षाख्यायिकया ख्याति बाणोऽब्धिरिव लब्धवान् ॥ २७ ॥ माघेन विनितोत्साहा नोत्सहन्ते पदक्रमे ।
.. स्मरन्ति भारवेरेव कवयः कपयो यथा ॥ २८ ॥ निरोद्धं पार्यते केन समरादित्यजन्मनः ।।
प्रशमस्य वशीभूतं समरादित्यजन्मनः ॥ २९ ॥ स्पष्टभावरसा चित्रैः पदन्यासैः प्रनर्तिता ।
नाटकेपु नटस्त्रीव भारती भवभूतिना ॥ ३० ॥ दृष्ट्वा वाक्पतिराजस्य शक्ति गौडवधोद्धराम् ।
बुद्धिः साध्वसरुद्धेव वाचं न प्रतिपद्यते ॥ ३१ ॥ भद्रकीर्तेभ्रमत्याशाः कीर्तिस्तारागणाध्वनः ।।
प्रभा ताराधिपस्येव श्वेताम्बरशिरोमणेः ॥ ३२ ।। समाधिगुणशालिन्यः प्रसन्नपरिपक्त्रिमाः ।
यायावरकवेर्वाचो मुनीनामिव वृत्तयः ॥ ३३ ॥ सूरिर्महेन्द्र एवैको वैबुधाराधितक्रमः ।
यस्यामोचितप्रौढिकविविस्मयकृद्वचः ॥ ३४ ॥ स मदान्धकविध्वंसी रुद्रः कैर्नाभिनन्द्यते ।
सुश्लिष्टललिता यस्य कथा त्रैलोक्यसुन्दरी ॥ ३५ ॥ सन्तु कर्दमराजस्य कथं हृद्या न सूक्तयः ।
कविस्त्रैलोक्यसुन्दर्या यस्य प्रज्ञानिधिः पिता ॥ ३६ ॥ केचिद् वचसि वाच्येऽन्ये केऽप्यशून्ये कथारसे ।
केचिद्गुणे प्रसादादौ धन्याः सर्वत्र केचन ।। ३७ ।। अस्त्याश्चर्यनिधानमर्बुद इति ख्यातो गिरिः खेचरैः
कृच्छाल्लङ्घितदिग्विलजिशिखरग्रामोऽग्रिमः क्ष्माभृताम् । मैनाकेन महार्णवे हरतनौ सत्या प्रवेशे कृते .
येनैकेन हिमाचलः शिखरिणां पुत्रीति लक्ष्योऽभवत् ॥ ३८ ॥ वासिष्ठः स्म कृतस्मयो वरशतैरस्त्यग्निकुण्डोद्भवो
भूपालः परमार इत्यधिपतिः सप्ताब्धिकाञ्चर्भुवः । अद्याप्युद्गतहर्षगद्गदगिरो गायन्ति यस्याबुदे
- विश्वामित्र जयोजितस्य भुजयो विस्फूर्जितं गुर्जराः ॥ ३९ ॥ तस्मिन्नभूद् रिपुकलत्रकपोलपत्रवल्लीवितानपरशुः .परमारवंशे । श्रीवैरिसिंह इति दुर्धरमैन्यदन्तिदन्ताग्रभिन्नचतुरर्णवकूलभित्तिः ॥ ४० ॥
20
25
30

Page #59

कविधनपालकृता
wwwwwwwwwww
। 10
15
तत्राभूद् वसतिः श्रियामपरया श्रीहर्ष इत्याख्यया
विख्यातश्चतुरम्बुराशिरशनादाम्नः प्रशास्ता भुवः । भूपः खवितवैरिगर्वगरिमा श्रीसीयकः सायकाः
पञ्चपोरिव यस्य पौरुषगुणाः केषां न लग्ना हृदि ।। ४१ ।। तस्योदप्रयशाः समस्तसुभटग्रामाग्रगामी सुतः
__सिंहो दुर्धरशत्रुसिन्धुरततेः श्रीसिन्धुराजोऽभवत् । एकाधिज्यधनुर्जिताब्धिवलयावच्छिन्नभूर्यस्य स
श्रीमद्वाक्पतिराजदेवनृपतिर्वीराग्रणीरग्रजः ।। ४२ ।। आकीर्णा हितलः सरोजकलशच्छत्रादिभिर्लाञ्छन
. स्तस्याजायत मांसलायतभुजः श्रीभोज इत्यात्मजः । प्रीत्या योग्य इति प्रतापवसतिः ख्यातेन मुञ्जाख्यया
यः स्वे वाक्पतिराजभूमिपतिना राज्येऽभिपिक्तः स्वयम् ॥ ४३ ।। देव्या विश्रमसद्म पद्मवसतेः कर्णावतंसं क्षितेः . . सौभाग्यप्रतिपक्षमिन्दुमहसः सर्गाद्भुतं वेधसः । धत्ते योऽवधिभूतमीक्षणहृतां नेत्रामृतं योषितां ।
रूपन्यक्कृतकाममद्भुतमणिस्तम्भाभिरामं वपुः ।। ४४ ।। आयाता शरदित्युदीर्य मुदितैर्दारैः पुरो दर्शिता
. लीलोद्यानभवा नवाः सुमनसः सप्तच्छ दक्षमारुहाम् । यत्सैन्यागमशतिनामसुहृदामाकृष्टगन्धा इव श्वासैः .
खेदनिरायतै विदधिरे सद्यः शिरोवेदनाम् । ४५ ।। श्रुत्वा यं सहसाऽऽगतं निजपुरात् त्रासेन निर्गच्छतां
शत्रूणामवरोधनैर्जललवप्रस्यन्दितिम्यत्पुटाः । शुभ्रे सद्मनि पल्लविन्युपवने वाप्यां नवाम्भोरुहि
, क्रीडाद्रौ च मुहुर्मुहुविवलितग्रीवै विमुक्ता दृशः ।। ४६ ।। प्रासादेषु त्रुटितशिखरश्वभ्रलब्धप्रवेशैः
प्रातः प्रातस्तुहिनसलिलैः शावरैः स्नापितानि । धन्याः शून्ये यदरिनगरे स्थाणुलिङ्गानि शाखा
हस्तस्रस्तैः कुसुमनिकरैः पादपाः पूजयन्ति ॥ ४७ ।। येषां सैन्यभराहितोरगपतिश्रान्ति प्रयातां बहि
___ र्जायन्ते स्थगिता हिमांशुमहसः श्वेतातपत्रर्दिशः । आभान्ति प्रभवो नृगामितरवत् तेऽप्यागताः सेवया ... यस्यानेकजनाकुले निजवपुर्मात्राः सभामण्डपे ।। ४८ ॥
20
25
30

Page #60

तिलकमञ्जरी
न स्वप्नेऽपि समाश्रिता रिपुजनं म्लानिं गता नोन्नती
लग्ना साधुगुणद्विषां शुचितया कर्ण न दुष्टात्मनाम् । निदोषाहमनेन दिक्षु गमितेत्यात्मीयवार्तामिव व्याकर्तुं
ब्रजति स्म यस्य तरसा कीर्तिः सुरेन्द्राल यम् ।। ४९ ।। निःशेषवाङ्मयविदोऽपि जिनागमोक्ताः श्रोतुं कथाः समुपजातकुतूहलस्य । 5 तस्यावदातचरितस्य विनोदहेतो राज्ञः स्फुटाद्भुतरसा रचिला कथेयम् ।।२०।। आसीद् द्विजन्माऽखिलमध्यदेशप्रकाशशांकास्यनिवेशजन्मा ।
___ अलब्ध देवर्षिरिति प्रसिद्धि यो दानवर्षित्यविभूपितोऽपि ॥ ५१ ।। शास्त्रेष्वधीती कुशलः कलासु बन्धे च बोधे च गिरां प्रकृष्टः ।
तस्यात्मजन्मा समभून्महात्मा देवः स्वयम्भूरिव सर्वदेवः ।। ५२ ।। 10 तज्जन्मा जनकांहिपङ्कजरजःसेवाप्त विद्यालयो
विप्रः श्रोधनपाल इत्यविशदामेतामबध्नात् कथाम् । अक्षुण्णोऽपि विविक्तसूक्तिरचने यः सर्वविद्याब्धिना
__ श्रीमुञ्जन सरस्वतीति सदसि क्षोणीभृता व्याहृतः ।। '५३ ।। १) अस्ति रम्यतानिरस्त समस्तसुरलोका, स्वपढ़ापहारशङ्कितशतक्रतुप्रार्थितेन 15 शततमक्रतुवाञ्छाविच्छेदार्थमिव पार्थिवानामिक्ष्वाकूणामुत्पादिता प्रजापतिना, वृत्तोज्वलवर्णशालिनी कर्णिकेवाम्भोरुहस्य मध्यभागमलकृत्य स्थिता भारतवर्षस्य, तुषारधवलभित्तिना विशालवप्रेण परिगता प्राकारेण, विपुलसोपानसुगमावतारवापीशतसमाकुला, मनोरथानामपि दुर्विलङ्येन प्लबमानकरिमकरकुम्भीरभीषणोमिणा जलपतिविम्वितप्राकारच्छलेन जलराशिशङ्कया मैनाकमन्वेष्टुमन्तःप्रविष्टहिमवतेव महिमवता 20 खातवलयेन वेष्टिता, पवनपटुचलितधवलध्वजकलापैर्जामदग्न्यमार्गणाहतकौञ्चाद्रिच्छिद्रेरिवोद्भ्रान्तराजहंसैराशानिर्गममार्गायमाणैश्चतुर्भिरत्युच्चैर्गोपुरैरुपेता, प्रांशुशिखराग्रज्वलकनककलशैः सुधापधवलप्राकारवलयितैरमरमन्दिरमण्डलैर्मण्डलितभोगमध्यप्रवेशितोन्मणिफणासहस्रं शेषाहिमुपहसद्भिद्भासितचत्वरा, त्वरापतज्जलविसरसारणीसिक्तसान्द्रबालमैमतलनिपादिना परिश्रान्तपथिकलोकेन दिवसभाकर्ण्यमानमधुरतारघटीयन्त्र- 25 चीत्कारैः परित्यक्तसकलव्यापारेण पौरवनितामुखार्पित हष्टिना सविक्रिय प्रजल्पता पठता गायता च भुजङ्गसमाजेन क्षणमप्यमुच्यमानमनोभवभवभवानीभवनैः प्रतिदिवसमधिकाधिकोन्मीलन्नीलकान्तिभिः स्वसन्ततिप्रभवपार्थिवप्रीतये दिन करेणेवाकृष्य संचार्यमाणसकलशर्वरीतिमिरैरमरकाननानुकारिमिरारामः श्यामायमानपरिसरा, गिरिशिखरतनिनिभशातकुम्भप्रासादमालाध्यासितोभयविभागः स्फुटविभाव्यमानमरकतेन्द्रनीलवन-30 वैडूर्यराशिभिश्चामीकरवलतटीव चण्डांशुरथचक्रमागैः पृथुला यतै विपणिपथैः प्रसाधिता, धृतोद्धरया कारपरिवपैरभ्रङ्कपप्रतो लेभिरुत्तुङ्गमकरतोरणावनद्धहरितवन्धनमालदोलाविभूषिता

Page #61

कविधनपालकृता
ङ्गणवेदिभिरश्रान्तकालागरुधूपधूमान् लेषस्यपलायमानदन्तवलभिकाभित्तिचित्रानिव विचित्रमयूखजालकमुचो माणिक्यजालकान् कलयद्भिरद्भुताकारैरनेक भूमिका भ्राजिष्णुभिः सौधैः प्रवर्तिताविरतचन्द्रोदया, प्रतिगृहं स्वच्छधवलायताभिर्दृष्टिभिरिव दिदृशारसेन वसुधया व्यापारिताभिः क्रीडासरसीभिः संवलिता, मृदुपवनचलितमृद्वीका लतावलयेषु 5 वियति विलपतामसितागुरुधूपधूम योनीनामासार वारिणेवोप सिच्यमानेष्वतिनीलसुरभिपु गृहोपवनेषु वनितासखैर्विलासिभिरनुभूयमानमधुपानोत्सवा, मज्जत्कोशल विलासिनीनितम्बास्फालनस्फारिततरङ्गया गृहीतसरलमृणालयष्टिभिः पूर्वार्णववितीर्णैर्वृद्धकञ्चुकिभिवि राजहंसः क्षणमध्यमुक्तपार्श्वया कपिलकोपानलेन्धनीकृत सगरतनयस्वर्गवार्तामिव प्रष्टुं भागीरथीमुपस्थितया सरिता सरय्वाख्यया कृत पर्यन्त सख्या, सततगृहव्यापार10 निषण्णमानसाभिर्निसर्गतो गुरुवचनानुरागिणीभिरनुल्बणोज्ज्वलवेषाभिः स्वकुलाचार कौशलशालिनीभिः शालीनतया सुकुमारतया च कुचकुम्भयोरपि कदर्थ्यमानाभिरुद्धत्या मणिभूषणानामपि विद्यमानाभिर्मुखरतया रतेष्वपि ताम्यन्तीभिर्वैयात्यपरिग्रहेण स्वप्नेऽप्य लङ्घयन्तीभिर्द्वारतोरणमङ्गीकृत सतीव्रता भिरप्यसतीव्रता भिरलसाभिर्नितम्बभरवहने तुच्छाभिरुदरे तरलाभिचक्षुषि कुटिला भिमोरतृप्ताभिरङ्गशोभायामुद्धताभिस्तारुण्ये कृतकुसङ्गा15 मिश्चरणयोर्न स्वभावे कोपेऽप्यदृष्टमुखत्रिकाराभिर्व्यलीकेऽप्यनुज्झितविनयाभिः खेदेऽप्यखण्डितोचितप्रतिपत्तिभिः कलहेऽप्यनिष्ठुरभाषिर्णाभिः सकलपुरुषार्थसिद्धिभिरिव शरीरबद्धाभिः कुलप्रसूताभिरलङ्कृता वधूभिः, इतराभिरपि त्रिभुवनपताकाचमानाभिः कुबेरपुरपुण्याङ्गनाभिरिव कृतपुण्यजनोचिताभिः पादशोभयाऽपि न्यक्कृतपद्माभिरूरुश्रियाऽपि लबूकृतरम्भास्तम्भाभिगौर्याऽपि छायया सौनाग्यहेतोरुपासिता मिरिन्दुनाऽपि प्रतिदिनं 20 प्रतिपन्नकलान्तरेण प्रार्थ्यमान मुखकमलकान्तिभिर्मकरध्वजेनापि दर्शिताधिना लव्धहृदयप्रवेशमहोत्सवाभिरप्रयुक्त योगाभिरे कावयव प्रकटानन मरुतामपि गतिं स्तम्भयन्तीभिरव्यापारितमन्त्राभिः सकृदाह्वानेन नरेन्द्राणामपि सर्वस्वमाकर्षयन्तीभिरसदोषवीपरिग्रहाभिरीपत्कटाक्षपातेनाचलानपि द्रावयन्तीभिः सुरतशिल्पप्रगल्भतावष्टम्भेन रूपमपि निरुपयोगमवगच्छन्तीभिस्तारुण्यपि तृणलघु गणयन्तीभिर्विलासानपि हास्यकोढौ कलयन्तीभिरा25 भरणसम्भारमपि भारमवधारयन्तीभिः प्रसाधनादम्बरमपि विडम्बनापक्षे स्थापयन्तीभिरुपचारमध्याचारबुद्धया प्रपञ्चपन्तीभिः कैश्चिदधरैरिव शतशः खण्डितैरप्यखाण्डतरागैरनिशमुपयुज्यमानवननिःश्वास परिमलाभिरपरैस्तु चषकैरिव कदाचिदाननप्रणयितामानीय प्रणुन्नैरप्रसन्नै रणन्मधुकरध्वनिना भन्ने म रुगुरुणायमानैः कामिभिरशून्यद्वाराभिर्नसुरतेषु बद्धरागाभिरपि नीचरतेष्वस क्तानिलक्ष्मीमनोवृत्तिभिरिव पुरुषोत्तमगुण30 हार्याभिर्त पुनरेकान्ततोऽर्थानुरागिणीभिः संसारेऽपि सारताबुद्धिनिबन्धनभूताभिः कुलकनायातदेशिककलाकलापवैचक्षण्याभिः साक्षादिव कामसूत्रविद्याभिर्विलासिनी भिविता त्रिभुवन जिगीषुकुसुम सायक साहायका, अकलिताच्यानाव्यविवेकैरगृहीतपण्डिता

Page #62

तिलकमञ्जरी
पण्डितविभक्तिभिरनवबुद्धसाध्य साधुविशेषैरनवधारितधार्मिका धार्मिक परिच्छित्तिभिः सर्वैरप्युदारवेपैः सर्वैरपि छेकोक्तिकोविदैः सर्वैरपि परोपकारप्रवणैः सर्वैरपि सन्मार्गवर्तिभिः ज्ञातनिःशेषपुराणेतिहामस (रैईटसकलकाव्यनाटकाचन्यैः परिचितनिखिलाख्यायिकाख्यानव्याख्यानैः प्रमाणविद्भिश्यप्रमाणविद्यैरवीत नीतिभिराय कुटिलैरभ्यस्त नाट्यशास्त्रैरप्यदर्शितनेत्रविकारैः कामसूत्रपारगैरत्यविदित वैशिकः सर्वभाषाविचक्षणैरप्यशिक्षित लाटोक्तिभि: 5 सात्त्विकैरपि राजसभावाप्तख्यातिभिरोज स्विभिरपि प्रसन्नैः पूर्वाभिभाषिभिरुत्तरालापनिपुणैः सकलरसभावाभिजेरविपादिभिन्यायदर्शनानुरानिभिरपि न रौद्रैः परानुपहासिभिर्मशीलैः सर्वस्य गुणग्राहिभिः सन्तुष्ठैर्व्यसनेष्यपरित्यागिभिः सर्वदा संविभाग परैः परोपकारिभिरात्मलाभोद्यतैः कतिपयकलाकलापपरिग्रह ग्रहपतिमप्युपहसभिर्मित्रमण्डलपरामुखमनूरुमपि निरस्यनिलक्ष्मीप्राप्तये गाढवृतभूभृत्पाद वासुदेवमपि विप्लावयद्भिः 10 स्नेहशून्यमानसं जिनमप्यवजानद्भिर्निया सिलोकैः संकुला, विरचितालकेय मखानलधूमकोटिभिः, स्पष्टिताञ्जनतिलक विन्दुरिव बालोद्यानैः, आविष्कृतविलासहासेव दन्तवलमीभिः, आगृहीतदर्पणेव सरोभिः सकृतयुगेव सत्पुरुषव्यवहारैः समकरध्वजराज्येव पुरन्ध्रिबिचकैः, सब्रह्मलोके द्विजसमाजैः, सममुद्रमथनेव जनसंघातकलकलेन, विततप्रभावर्षिभिराभरणपाषाणखण्डैरिव पाखण्डिभिर्मुषितकल्मषा, जपानुरागिभिरुपवनैरिव श्रोत्रियजनैः 15 सच्छाया, विचित्राकारवेदिभिरङ्गणैरिव नागरिकगणैरलंकृतगृहा, सवनराजिभिः सामस्वरैखि क्रीडापर्वतकपरिसरैरानन्दितद्विजा, विश्वकर्मसहस्रैरिव निर्मितमासादा, लक्ष्मी सहस्रैरिव परिगृहीतगृहा, देवता सहस्रैरिवाधिष्ठितप्रदेशा, महापार्थिव वरूथिनीवाने करण्यासंकुला, राज्यनीतिरिव सत्त्रिप्रतिपाद्यमानं वार्ताधिगतार्था, अर्हद्दर्शनस्थितिरिव नैगमव्यवहाराक्षिप्तलोका, रसातलविविक्षुरविरषचक्रभ्रान्तिरिव चीत्कार मुखरितमहाकूपारघट्टा, सर्वाश्चर्यनिधान- 20 मुत्तरकोशलेष्वयोध्येति यथार्थाभिधाना नगरी; का सितांशुकर संपर्कादपरिस्फुटस्फटिकदोलासु बद्धासनैर्विलासिमिथुनैरवगाह्यमानगगनान्तरा समन्तादन्तरिक्षसंचरत्खेचर मिथुनस्य शुचिप्रदोषे शोभामवरीचकार विद्याधरलोकस्य यस्याश्च गगनशिखोल्लेखिना प्राकारशिखरेण स्खलितवर्मा प्रस्तुतचाटुखि प्रत्ययवन्दनमालाश्यामलामधिगोपुरं विलम्बयामास वासरमुखेषु रविरथाश्वपङ्क्तिमरुणः यस्यां च प्रियतमाभिसारप्रचलितानां पण्याङ्गनानामङ्गलावण्यसंवर्धिताभिराभरणरत्नांशुसंततिभिः स्तम्भिततिमिरोठ्या भवनदीर्घिकासरोजवन- 25 निद्राभिरन्त्रमीयन्त रजनीसमारम्भाः, या च दक्षिणानिलतरङ्गितानां प्रतिभवनमुच्छ्रितानामनङ्गध्वजानामङ्गुलीविभ्रमाभिरालोहितांशुक वैजयन्तीभिः कृतमकरध्वज लोपमहापातकस्य शूलपाणे त्तावकाशामलकापुरीमिव तर्जयन्ती मधुसमये समलक्ष्यत, यस्यां च मुदितगृहशिखण्डिकेकारवमुखरिताभिस्तरुणजल पङ्क्तिभिः परिवारितान्तासु प्रासादशिखरमालासु 30 प्रावृषि कृतस्थितयो ग्रीष्मकालपरिभुक्तानामुपवनोपरुद्धपर्यन्तभुवामधस्तनभूमिकानां नोदकण्ठन्त सुकृतिनः, यस्यां च जलधरसमयनिर्धोतरेणुपदलनिर्मलानामुदप्रसौधाम पद्मराग

Page #63

कविधनपालकृता ग्राणां प्रभाभिरनुरञ्जितः, शरत्कालरजनीषु पौरजनीवदनपराजयलजया प्रतिपन्नकापाय इव व्यराजत पार्वणो रजनिजानिः, यस्यां च तुपारसंपर्कपटुतरैस्तरुणीकुचोष्मभिरितस्ततः स्ताड्यमाना हैमिनीष्वपि क्षणनास्वमन्दीकृतचन्दनाङ्गरागगौरवमदत्ताङ्गारशकटिकासेवादरमालुष्टकेलिवापिकापङ्कजवनमवुः प्रभञ्जनाः, यस्यां च वीथीगृहाणां राजपथातिक्रमः, 5 दोलाक्रीडासु दिगन्तरयात्रा, कुमुदखण्डानां राज्ञा सर्वस्वापहरणम् , अनङ्गमार्गणानां मर्म
घट्टनव्यसनं, वैष्णवानां कृष्णवर्मनि प्रवेशः, सूर्योपलानां मित्रोदयेन ज्वलनं, वैशेषिकमते द्रव्यस्य कूटस्थनित्यता, यत्र च भोगस्पृहया दानप्रवृत्तयः, दुरितप्रशान्तये शान्तिककर्पाणि, भयेन प्रणतयः, कार्यापेक्षयोपचारकरणःनि, अतृप्त्या द्रविणोपार्जनानि,
विनयाधानाय वृद्धोपास्तयः पुंसामासन् ॥ 10 २) तस्यां च भुवनत्र याश्चर्यभूनायां नगर्यामवार्यभुजबलारातिकठिनकण्ठास्थिदलन
दन्तुरकृपाणधारोऽवतार इव साक्षादरुण सारथेरेकरथाक्रान्तचतुरब्धिसीमा, समस्तैकविष्टपाधिपतया तुल्यरेखया वासुकिवासव योरवस्थितः, यथाविधिव्यवस्थापितवर्णाश्रमधर्मः, यथार्थः प्रजापतिः, प्रतिपक्षाणामान्तराणामन्तराणां च विनेता, प्राप्तदेवपुरुषकारानुगुण्यः,
ष गुण्यप्रयोगचतुरः, चतसृष्वपि विद्यासु लब्धप्रकर्षः, मनुष्यलोक इव गुणैपरिस्थितोऽपि 15 मध्यस्थः सर्वलोकानां, विशेषज्ञोऽपि समदर्शनः सर्वदर्शनानाम् , अनायासगृहीत.
सकलशास्त्रार्थयापि नीतिशास्त्रेषु खिन्नया परमाणुमुक्ष्मयापि क्रोडीकृतत्रैलोक्यया व्यक्तविवेकयाप्यतिनिबिडया प्रसन्नयाप्यसन्निहितमदया विशालहृदयासादितस्वेच्छावकाशयेवातिदूरप्रमृतया प्रनया सम्यग्ज्ञातहयोपादेयविभागः, सन्निहितदण्डनीतिप्रतीहारीसमाकृष्टाभिः समन्ततः पतिंवराभिरिवागत्यागत्य बद्धमालाभिरावृतो विपक्ष20 लक्ष्मीभिः, गगनाभोग इव शशिभास्कराभ्यामच्युत इव शङ्खचक्राभ्यामम्भसांपतिरिवा
मृतवाडवाभ्यामभिरामभीषणो यशःप्रतापाभ्याम् , इन्दुविमलाभिजलदसमयारम्भ इव राजहंसपङक्तिभिः प्रतिमानसं प्रस्थिताभिर्याप्तभुवनान्तरालो गुणपरम्पराभिः, असङ्ख्यगुणशालिनापि सप्ततन्तुख्यातेन सवेदाहाक्तिलोकेनाप्येकदानानन्दितजनेनोदात्तेनापि स्वरितेन चरितेन पवित्रितत्रिभुवनावनिः, उचापशब्दः शत्रुसंहारे न वस्तुविचारे, 25 वृद्धत्यागशीलो विवेकन न प्रज्ञोरसेकेन, गुरुवितीर्णशासनो भक्त्या न प्रभुशक्त्या, स्वजनपराङ्मुखः परभार्यासु न सपर्याप्त, अवनितापहारी पालनेन न लालनेन, अकृतकारुण्यः करचरणे न शरणे, सौजन्यपरतन्त्रवृत्तिरप्यसौजन्ये निषण्णः, नलपृथुप्रभोsप्यनलपृथुप्रभः, समिद्व्यतिकरस्फुरितप्रतापोऽयकृशानुभावोपेतः, सगरान्वयप्रभवोऽप्यमृत
शीतलप्रकृतिः, शत्रुघ्नोऽपि विश्रुतकीर्तिः, अशेषशक्त्युपेतोऽपि सकलभूभारधारणक्षमः, 30 रक्षिताखिलक्षितितपोवनोऽपि त्रातचतुराश्रमः, सर्वसागरैरिवोत्पादितगाम्भीर्यः, सर्वगिरिभिरिवाविर्भावितोन्नतिः, सर्वज्वलनैरिव जनितप्रतापः, सर्वचन्द्रोदयैरिव रचितकीर्तिः,

Page #64

तिलकमञ्जरी
सर्वमुनिभिरिव निर्मितोपशमः, सर्वकेसरिभिरिव कल्पितपराक्रमः, सर्वमणिमन्त्रौषधैरिवोपबृंहितप्रभावः, पृथ्वीमय इव स्थैर्य, तिग्मांशुमय इव तेजसि, सरस्वतीमय इव वचसि, लक्ष्मीमय इव लावण्ये, सुधामय इव मार्य, तपोमय इवासाध्यसाधनेष, अनतितो लक्ष्मीमदविकारैः, अखलीकृतो व्यसनचक्रपीडाभिः, अनाकृष्टो विषयग्राहैः, अयन्त्रितः प्रमदाप्रेमनिगडैः, अजडीकृतः परमैश्वर्यसन्निपातेन ; गिरावाप्तप्रतिष्ठः सततमवनेचरतः, श्रितविशुद्ध-5 साधुसमाचारोऽपि सर्वकालमा भुजङ्गतया भ्राजितः, सार्वभौमो राजा मेघवाहनो नाम ; यस्य फेनस्फुटप्रमृतयशोऽट्टहासभरितभुवनकुक्षिरङ्गीकृतगजेन्द्रकृत्तिभीषणः प्रकटितानेकनरकपालः प्रलयकालविभ्रमेष्वाजिमूर्धसु संजहार विश्वानि शात्रवाणि महाभैरवः कृपाणः, यस्य चाकाण्डदर्शितसकल दिग्दाहो वन इव विडोजसो निर्ददाह महीभृत्कुलानि समन्ततः प्रज्वलप्रतापः, यश्च संगरश्रद्धालुरहितानामुन्नत्या तुतोष न प्रणत्या, दानव्यसनी जनानामर्थितया- 10 ऽप्रीयत न कृतार्थतया, कुशाग्रीयबुद्धिः कार्याणां वैषम्येण जहर्ष न समतया, लक्ष्मीहठाकर्पणलम्पटो देवस्य वैमुख्यमाचकाङ्क्ष नाभिमुख्य, विजयश्रीसंविभागकृपणः स्वानुजीविनां भीरुतया रेमे न शौण्डीरतया, धैर्यव्यक्तिकामो व्यसनाय स्पृहयाञ्चकार नाभ्युदयाय, विनचिकीर्षायासितमतिर्गुरूणां कोपेन मुमुदे न प्रसादेन, सकलाधर्मनिर्मूलनाभिलाषी कलेरवतारस्योदकण्ठत न कृतयगस्य: यस्य च प्रताप एव वसधामसाधयत परिकरः 15 सैन्यनायकाः, महिमैव राजकमनामयन्नीतिः प्रतीहाराः, सौभाग्यमेवान्तःपुरं ररक्ष स्थितिः स्थापत्याः, आकार एव प्रभुतां शशंस परिच्छदश्छत्रचामरग्राहाः, तेज एव दुष्टप्रसरं रुरोध राज्याङ्गमङ्गरक्षाः, आज्ञैवान्यायं न्यषेधयद् धर्मो धर्मस्थेयाः, रूपमेव मनस्विनीः प्रसादमन यद् विनोदो नर्मसचिवाः, धार्मिकनैव दुरितानि प्रतिचकार प्रपञ्चः पुरोधसः, प्रज्ञैव मन्त्रान् निश्चिकाय शोमा मन्त्रिणः, आभिगामिकगुणग्राम एव परपक्षमाचकर्ष रूढि- 20 गूंढपुरुषाः, त्याग एव विक्षु कीर्तिमगमयद् विभवो बन्दिपुत्राः ; यस्य चाश्ववृन्दर हिता अपि मुक्तमण्डला बभूवुः, समस्तानेकपदा अप्योजस्वितां विजहुः, अस्वरवर्णा अनि परं न व्य जनमशिश्रियन्त शत्रवः ; यस्मिंश्च राजन्यनुवर्तितशास्त्रमार्गे प्रशासति वसुमती धातूनां सोपसर्ग:वम् , इक्षणां पीडनं, पक्षिणां दिव्यग्रहण, पदानां विग्रहः, तिमीनां गलग्रहः, गूढचतुर्थकानां पादाकृष्टयः, कुकविकाव्येषु यतिभ्रंशदर्शनम् , उदधीनामवृद्धिः, निधुवन- 25 क्रीडासु तर्जनताडनानि, द्विजातिक्रियाणां शाखोद्धरणं, बौद्धानुपलब्धेरसद्व्यवहारप्रवतकत्वं, प्रतिपक्ष योद्यतमुनिकथासु कुशास्त्रश्रवणं, शारीणामक्षप्रसरदोषेण परस्परं बन्धवधमारणानि, वैशेषिकमते द्रव्यस्य प्राधान्यं गुणानामुपसर्जनभावो बभूव । किं बहुना यस्य धारणे कूर्मपतिनापि पराङ्मुखीभूतमादिवराहेणापि वक्रितं मुखमुरगराजस्यापि सहस्रधा भिन्नाः फणाभित्तयः तमपि भुवनभारमनायासेनैव धृतासिना भुजेन यो बभार, निर्यत्न- 30 धृतसमस्तभुवनभारतया च तं द्वितीयं शेवं तृतीयमादिवराहदंष्ट्राङ्कुरमष्टमं कुलाचलं नवममाशागजममन्यन्त जनाः। किञ्च, मुक्तमदजलासारकरिघटासहस्रमेघमण्डलान्ध.

Page #65

कविधनपालकृता कारिताष्टदिग्विभागेषु घनस्तनितघर्घरघूर्णमानरथनिर्घोषेषु दर्पोत्पतत्पदातिकरतलतुलिततरवारितडिल्ताप्रतानदन्तुरितान्तरिक्षकुक्षिषु प्रचण्डानिलप्रणुनकरकोपलप्रकरपातमुखरसप्तिखुरपुटध्वानजनितजगज्ज्वरेषु प्रसर्पन्नपश्रेणिचूडामणिमरीचिचक्रविरचितेन्द्रचापकलापेषु
प्रत्यावृत्तप्रथमजलधरसमयशङ्काविधायिषु लोकस्य यदीयसैन्येषु सकलप्रतिपक्षलक्ष्मी*5 जिघृक्षया शरत्समये प्रचलितेषु विषमजलनिधिमध्यवासिनोऽपि कंसद्विष इव द्वीपावनीपालनिवहस्य निद्रा क्षयमगच्छत् ।
अन्यच्चयस्य दोष्णि रफुद्धेतौ प्रतीये विबुधैर्धवः ।
बोद्धतर्क इवार्थानां नाशो राज्ञां निरन्वयः ।।५४॥ लतावनपरिक्षिप्ते निन्ये यदरिभिनिशा ।
विन्ध्यातस्तल्परुचिरे न वेश्मनि नवेऽश्मनि ॥५५।। अन्तर्दग्धागुरुशुचावाप यस्य जगत्पतेः ।
नारीणां संहतिश्चारुवेषाकारागृहे रतिम् ॥५६।। दृष्ट्वा वैरस्य वैरस्यमुज्झितास्रो रिपुव्रजः ।। ___ यस्मिन् विश्वस्य विश्वस्य कुलस्य कुशलं व्यधात् ॥५७॥
३) स राजा बाल एवाधिगतराज्याभिषेकः सकलभुवनाभिभाविना भुजबलेन निर्जित्य सप्ताम्बुराशिरशनाकलापां काश्यपी, कृत्वा सततसंचरणशीलस्य यशसः
सुखप्रचारर्थमिव निष्कण्टकाः ककुभः, दिक्कम्भिनामालानस्तम्भानुकारिणः समारोपित* स्वनामवर्णश्रेणीकानारोग्य दिशामष्टानामपि पर्यन्तेषु जयस्तम्भान् , उपार्जिनप्रभूतकोश 20 वशीकृतसमस्तसामन्तमायत्तमन्त्रिमण्डलमुपगृहीतमित्रवर्गमाप्तपुरुषाधिष्ठितदुर्ग समग्रमपि
राज्यमाजन्मनः प्ररूढपरमसौहृदस्य हृदयस्येवातिविश्वसनीयस्य बाहोरिव वसुन्धराभारवहनक्षमस्कन्धस्य प्रगल्भमत्युपहसितधिषणस्यापि प्रज्ञावतां धौरेयस्य विदितनिःशेषनीतिशास्त्रसंहतेरमात्यवर्गस्यायत्तमकरोत् । आत्मनापि निःशेषितारिवंशतया विगतशङ्कः, स्वधर्मव्यवस्थापितवर्णाश्रमतया जातनिर्वृतिः, पर्यवसिताखिलप्रारब्धकार्य25 तया निराकुलमनास्तत्कालं मनःपुरीमनुप्रवेष्टुकामं कार्मुकधारणापराधविलक्षमनसं
मकरलक्ष्माणमनुग्राहयितुमागतेन विस्तारचतुरोक्तिना दूतेनेव नवयौवनेनोपदर्शितेष्विन्द्रिय- ग्रामहारिषु विषयेषु परिभोगलालसं मानसमासञ्जयामास । तथाहि, कदाचित् सकुतूहल
गृहदेवतादरविलोकितः, कामिनीजनाभरणझात्कारतूर्यरवसंवर्धितैस्तारतरविलापिनां वैतालि. कानामिव केलिशकुन्तानां ध्वनिभिराधीयमानरभसः, सरभसदशनामदंशदलितदन्तच्छदम.30 दयकचग्रहोल्लसद्भृकुटिभूषितललाटदेशमावेशपरवशप्रवृत्तकरप्रहारव्याहर-मणिवलयमविरलो
द्गतश्रमस्वेदतिम्यद्रोमाञ्चकवचमनवरतमुक्तकौसुमशरासारव्यपदेशादुपजाततुष्टिनेव मानसभुवा देवेन पात्यमानपुष्पवृष्टिरुस्कृष्टकरणप्रयोगरमणीयमत्यद्भुतं रतसमरमाततान । कदा

Page #66

तिलकमअरी
चिन्नीलपटावगुण्ठिताङ्गो लाङ्गलीव कालिन्दीजल वेणिकाः प्रत्यग्रमृगमदाङ्गरागमलिनवपुषो बहुल प्रदोषाभिसारिकाः सुदूरमाचकर्ष । कदाचिदुल्लसितकनकशृङ्गसुन्दरो मन्दराद्रिखि क्षीरोदज लवीचिभिरागृहीतविविधशङ्खशुक्तिपुटाभिरवरोध पुरन्ध्रीभिरुपसृत्योपसृत्य सिच्यमानो जलक्रीडामकरोत् । कदाचिन्मुदितसुहृद्गणोपदिश्यमानमार्गो मृगाङ्कमौलिखि कैलासशिखरे मुखरशिखण्डिनि क्रीडागिरौ देवीसमेतः सविभ्रमं बभ्राम । कदाचिन्मन्युगौरवादतिलङ्घितपाद - 5 पतनविभ्रमाणां प्रेयसीनां प्रसादनं प्रति निष्प्रत्याशः प्रान्तनिपतदम्बुधारान्धकारितोदरकुहरेषु धारागृहेषु बिसिनीपल | शस्त्रस्तरशायी मनसिशयसंतापमत्यवाहयत् । कदाचिद् देव्या सार्धमारब्धस्पर्धः स्वपरिगृहीतानां गृहोद्यानवीरुधाम कालकुसुमोद्गतिकारिणस्तांस्तान् दोहृदयोगानदात् | कदाचिद् धौतमृगमदाङ्गरागमनुरागजं स्वेदजलमजस्रमुज्झिहानं बहुमन्यमानः प्रतिकर्मा समाप्तिकाम्यया कामिनी कुचकुम्भभित्तिष्वनेकभङ्गकुटिला: पत्राङ्गु- 10 रकल्पयत् । कदाचित् क्रीडाद्यूतपराजितः पणितमप्रयच्छन् 'क्व गच्छसि' इति बद्धालीकटिभिर्विदग्धवनिताभिराकृष्य कृतविषमपादपातो बलादिव दत्तकपाटसंपुटेषु वासवेश्मसु सपत्नीसमक्षमेवाक्षिप्यत । कदाचिदीर्ष्यारुणप्रतिप्रमदाकटाक्ष कर्बुरमुपरिक्षिप्तरक्तोत्पलपलाशमिव कापिशायनं स्वयमुत्क्षिप्तमाणिक्यचषकश्चन्द्रिकाप्रहासिषु प्रासादतलेषु प्रेमपरवशः प्रणयकुपिताः प्रेयसीः सानुनयमपाययत् । कदाचिद् वदनमण्डनादिभिर्विडम्बनाप्रकारैरुप- 15 हसन् विदूषकानन्तःपुरिकाजनमहासयत् । कदाचिदङ्गनालोल इति मत्वा निपुणचित्रकारैश्वित्रपटेष्वारोप्य सादरमुपायनीकृतानि रूपातिशयशालिनीनामवनिपालकन्यकानां प्रतिबिम्बानि परित्यक्तान्यकर्मा दिवसमालोकयत् । कदाचित् स्वयमेव रागविशेषेषु संस्थाप्य समर्थितानि शृङ्गारप्रायरसानि स्वरचितसुभाषितानि स्वभावरक्तकण्ठया गाथकगोष्ठया पुनरुक्तमुपगीयमानान्यनुरागभावितमनाः शुश्राव । कदाचिदावेदितनिखिल माट्यवेदोपनिषद्भिर्नर्तकोपाध्यायै- 20 रुपदर्शितानां नर्तकीनामक्षुण्णेन शास्त्रवर्त्मना कृतसूक्ष्मगुणदोषोपन्यासः पश्यँल्लास्यविधिमानवर्तिनो विदग्धराजलोकस्य मनांसि जहार । कदाचिद् भवनदीर्घिकाम्भसि प्रवृत्तनिर्भर क्रीडारसानामन्तःपुरविलासिनीनां पतिताङ्गुलीयकमुद्रान्वेषणादिना तेन तेन व्याजेन निमज्ज्य गृहीतजघनांशुको विभ्रमभ्रूभङ्गसुभगललाट लेखानि व्याजवैलक्ष्यहासविकसितकपोलदर्पणान्यलीकाक्रोशपदहृद्यवाचि समासन्नप्रतिप्रमदा मुखप्रतिकृत्रिमत्रपातरलतरतारकान्य- 25 विरतदिदृक्षारसो वीक्षामास मुखानि । किं बहुना, यदुचितं यौवनस्य रुचितं चित्तवृत्तेराराधकं विदग्धानामबाधकं लोकद्वयस्य, तदपरमप्यविकलतया विवेकस्य, स्थिरतया कुलाभिमानस्य, स्वभ्यस्ततया विनयस्य, भूयिष्ठतया च सत्त्ववृत्तेः, यथा न धर्मः सोदति यथा नार्थः क्षयं व्रजति यथा न राजलक्ष्मीरुन्मनायते यथा न कीर्तिर्मन्दायते यथा न प्रतापो निर्वाति यथा न गुणाः श्यामायन्ते यथा न श्रुतमुपहस्यते यथा न परिजनो विरज्यते 30 यथा न मित्रवर्गो म्लायति यथा न शत्रवस्तरलायन्ते तथा सर्वमन्वतिष्ठत् । सेवकानुरागसंरक्षणाय च वितीर्णसर्वावसरमन्तरान्तरा सभामण्डपमध्यास्त । धर्मपक्षपातितया च

Page #67

कविधनपालकता देवद्विजातितपस्विजनकार्येषु महत्सु कार्यासनं भेजे । पौरलोकपरितोषहेतोश्च वसन्तादिषु सविशेषप्रवृत्तोत्सवां निर्गत्य नगरीमपश्यत् । निसर्गत एवास्य पूर्वपार्थिवातिशायिनी प्रजासु पक्षपातपरवशा धृत्तिरासीत् । यतः - स तथाप्रसक्तोऽपि विषयोपभोगसुखेषु,
जानन्नपि जागरूकताममात्यानां, विद्वानप्युपादेयतां निजाज्ञायाः, प्रत्यहमावेद्यमान5 प्रजानुरागोऽपि प्रणिधिपुरुषैरादेशसम्पादनपटीयसि श्रद्धेयवचसि नेदीयस्यपि मौलभृत्यवर्गे,
तासां सुस्थासुस्थोपलम्भाय केनाप्यनुपलक्ष्यमाणविग्रहः कुसुमायुध इवायुधद्वितीयः स्वयमेव निर्गत्य निशामुखेषु प्रतिगृहं नगर्या बभ्राम । किंवदन्तीशुश्रूषया च तत्र स्थाने सन्निविष्ठा विशिष्टजनगोष्ठीगाहे । प्रतिश्रयकुटीषु च दिगन्तरागतपथिकसततसंबाधास्वढौकत । राज्य
व्यापारकथाप्रक्रमे च पौसणामाशयपरीक्षार्थमवनीपतेरमात्यस्य तदधिकृतानां च यथासम्भवं 10 परिकल्प्य दोषानुदकीर्तयत् । तैश्च प्रशान्तनिखिलोपद्रवतया सर्वदा सुखितैः स्वामिसचिवाध्यक्षमिथ्यापरिवादश्रवणबद्धामरप्रत्यभिज्ञानदोषेण परुषाक्षरमधिक्षिप्यमाणः परां मुदमुवाह । सचिवलोकोऽपि श्रुतत्वाद्धर्मशास्त्राणामपेक्षितत्वादतीत पुरुषव्यवहाराणामकर्कशत्वादाशयस्य परिज्ञातत्वाच्च प्रभुचित्तवृत्तेः परिहरन् प्रजाखेदमखिलान्यपि राज
कार्याणि चक्रे ॥ 15 ४) एवं च राज्ञः परित्यक्तसकलभुवनचिन्ताभारस्य निर्यत्नसमुपस्थितानन्तभोग
लालितमूर्ते रतिमहासागरमध्यगतस्य सुखनिद्रापरवशात्मनस्तत्कालमनवेक्षितयापि लक्ष्म्या सुचिरप्ररूढप्रणयानुरोधादमुक्तसन्निधेदेवस्य दानवारेरिवातर्कित एव भूयाञ्जगाम कालः । भूयसा च कालेन यत् किल लोके प्रसिद्ध विषयाणामपि प्रतिबद्धं पुण्यैरपि निष्पाद्यमिन्द्रियैरप्यास्वाद्यमैश्वर्येणापि भोग्यं महीभुजामपि योग्यमखिलमपि तत् प्रायेण जीव20 लोकसुखमनुबभूव । केवलमात्मजाङ्गपरिष्वङ्गनिर्वृतिं नाध्यगच्छत् । समग्राण्यपि हि
कारणानि न प्राग्जन्मजनितकर्मोदयक्षणनिरपेक्षाणि फलमुपनयन्ति, यतोऽस्य नूतनेऽपि वयसि महत्यप्यन्तःपूरे बहुनापि कालेन नैकोऽप्युदपादि तनयः । क्रमादतिक्रामति च यौवने जरठतालिह्यमानवपुषस्तरोरिव त्रुटति कुसुमेषुरसे
पल्लवस्येवाविर्भवति वैराग्ये विवेकबलपीडितासु मकरध्वजध्वजिनीष्विव वितीर्णधर्मद्वारासु *25 निर्गच्छन्तीषु मनसः कामिनीसमागमवाञ्छास्वपत्यमुखदर्शनं प्रति निराशस्य, 'राजन् !
अध्वरस्वाध्यायविधानादानृण्यं गतोऽसि नः पितणामपि गच्छ' इति याचितप्रसूतेरिख प्रादुर्भूतधर्मवासनासन्निहितैर्देवर्षिभिः, 'वत्स ! निवापदानैरिदानीमायुष्मता सम्भाविताः स्म प्रभूतकालमग्रतस्तु का गतिरस्माकम्' इति मुहुर्मुहुरुच्यमानस्येव स्वप्नेषु पितृभिः,
'तात ! पूवपुरुषैरपि तावकैरियन्तं मार्गमानीताहं त्वयाप्यतिवृद्धाया मार्गदर्शको मे 130 निरूपणीयः' इति प्रार्थितस्येव पश्चाल्लग्नयेक्ष्वाकुपार्थिवसन्तत्या, 'शठ! सर्वः कृतार्थी
कृतस्त्वया, मम पुनराश्रयमात्रमपि न सूत्रितं भवता क्व भूत्वा भविष्यप्रतिपक्षप्रतापातपकरालिता कालमतिवाहयिष्यामि मन्दभाग्या' इति सोद्वेगमुपालब्धस्येव लब्धप्रसरया

Page #68

तिळकमञ्जरी श्रिया, 'नाथ ! कस्यचित् काचिदस्ति गतिः, अहमेव निर्गतिका, कुरु यत् साम्प्रतं मदुचितम्' इति सखेदया सन्तानार्थमभ्यर्थितस्येव भुजलग्नया भुवा, 'देव ! त्वद्वंश्येन गोत्रा विना कालान्तरे बलवदरातिहठविलुप्यमानाभिः शरणाय कः समाश्रयणीयोsस्माभिः' इति विज्ञापितस्येव चित्तस्थिताभिः प्रजाभिः, 'सखे ! किं मया तव समीहितसिद्धयनुपयुक्तशक्तिना वृथैव स्थितेन, अनुजानीहि माम्' इत्यापृष्टस्येव श्लथीकृतोपगृहनं 5 प्रयाता यौवनेन, 'विद्वन् ! किमपरैनातैः, आत्मानं त्रायस्व पुनाम्नो नरकात्' इति सोत्प्रासं शासितस्येव गुरुकृतेन श्रुतिधर्मेण, मर्मदाही मुर्मुर इव प्रादुरभवदस्य चेतसि चिन्तासंज्वरः, येन प्रतिदिवसमासारितोदामप्रौढिना निदाघतपन इव निजतेजसा ताप्यमानो गुणानुरक्तयापि राजलक्ष्म्या दुर्भगाङ्गनयेव नारमत, मूलेऽतिमधुरेष्वपि विषयोपभोगसुखेषु काशस्तम्बेष्विव तृणबुद्धिं बबन्ध, कुमारोत्पत्तिकारणभावप्रतिपद्यमान- 10 मप्यन्तःपुरमफलपुष्पतया शरवणमजीगणत् , सुतविभक्तभूभागान्न केवलमतिक्रान्तपार्थिवान् गिरीनपि बह्वमन्यत, दृष्टवंशवृद्धिषु न नाम स्वबान्धवकुलेषु धर्मारण्येष्वपि दृष्टिं ददौ, अपत्यपरिवारनितेरो न वरं पौरेभ्यः पशुभ्योऽपि स्पृहयाञ्चकार ।।
५) तस्य च राज्ञः सकलभुवनाभिनन्दितोदया द्वितीयाशशिकलेव द्वितीया, नाभि चक्रादपि गम्भीरेण कुचमण्डलादप्युन्नतेन जघनस्थलादपि विशालेन भुजलतायुगलादपि 15 सरलेन कपोललावण्यादति स्वच्छेन मदनविलासकलहंसमानसेनेव महतामाहितप्रमोदा मानसेन, निधानेन गुणानां प्रधानेन सर्वालङ्काराणामतिदुरापेनेतरप्रमदाभिः सर्वदा हृदिस्थेन हारेणेवापरेण परमशुद्धिशालिना शीलेनालङ्कृता, शीलसहचारिणा रूपेण विनयवता यौवनेन सौभाग्यसङ्गिना लावण्येन मौनकलितेन कलाकौशलेन प्रशमभाजा प्रभुत्वेन निपुणसेवकैरिव गृहीतनिजनिजालङ्कारगुणः सततमुपासिता, भाग्यसंपत्तिरिव 20 सौभाग्यस्य, पुण्यपरिणतिरिव लावण्यस्य, संकल्पसिद्धिरिव संकल्पयोनेः, सर्वकामावाप्तिरिव कमनीयतायाः, निःष्यन्दधारेव शृङ्गारसुधाभृङ्गारस्य, रङ्गशाला रागशैलूषस्य, ज्येष्ठवर्णिका रूपजातरूपस्य, अम्भोजिनी विभ्रमभ्रमराणां, शरत्कालागतिः केलिकलहंसीनां, वशीकरणविद्या मदनमहावातिकस्य, रससिद्धिदग्ध्यधातुवादिकस्य, पगं कोटिं समारूढा स्वामिभावस्य, सर्वदासत्त्वे स्थिताऽसत्यमुक्ता स्वप्नेऽन्यजातस्वैरिणीसङ्गा, 25 निरपत्या सततमुत्सङ्गेन लालितापत्या, समस्तान्तःपुरशिरोरत्नभूता मदिरावती नाम देव्यभवत् , यस्याश्च पुरतो विशुद्धाचारायाः सुरापगेति लोके लब्धसम्भावना पावनतया न परभागं प्राप गङ्गा, प्रीतिप्रतिपक्षभूता सकललोकम्पृण शनायास्तृणगणनायां रतिः, अधिकमलमात्मानं धारयन्ती शुचितया न काचित् सरस्वती, मकरध्वजविनाशहेतुः सौभाग्यभङ्गिविचारे रेणुरचलकन्यका, धनविसरकृतार्थीकृतप्रणयिसार्थाया गत्यभावेन 30 गृहीतरत्नाकरवेला कलयापि न समाना मेदिनी, पर्यन्तज्वलितरत्नदीपमहार्हतल्पशायिन्या निशितमसिपट्टमधिशयाना न लेशेनापि सदृशविभवा बभूव राज्यलक्ष्मीः,

Page #69

૪
5
स्वादिष्ठोक्तिनिषेकमेकविलसल्लावण्यपुण्यं वपुः ॥५८॥
६) एकदा च राजा, याममात्रे वासरे, समुच्छ्रितानेकभूमिकस्य गगनयात्रायासिताभिः सिद्धाध्वगवधूभिर्विश्रान्तये सततमध्यासितशिखरविटङ्कवेदिकस्य भद्रशालनाम्नो महाप्रासादस्य पृष्ठे समुपविष्टः समीपदेशोपविष्टया दृष्टिपातपथावस्थितेन वदनारविन्दनिहितनिश्चलदृशा विश्रान्त मिथः संकथेन वर्षधरवनिताप्रायेण परिजनेनोपास्यमानया सह तथा प्रस्तुतालापः, सहसैवान्तरिक्षेण दक्षिणापथादापतन्तम्, उद्योतितसमस्तान्त10 रिक्षमार्गम्, आपीत सप्तार्णवजलस्य रत्नोद्गारमिव तीव्रोदानवेगनिरस्तमगस्त्यस्य, स्थूलक र निःश्वास विप्रकीर्णमुत्तमाङ्ग सिन्दूरनिकरमिव दक्षिणाशागजस्य, प्रचण्डपवनेरितं रेणुपटलमिव सुवर्णद्वीपस्य, केरली रक्षितशरणागतानङ्गवैलक्ष्यप्रतिनिवृत्तमीक्षणानलमिव विशालाक्षस्य, दिवापि दीप्यमानमीशानशिरः शशाङ्कप्रीत्या कैलासवासाय प्रचलित मौषधिव्रातमिव विन्ध्यस्य, कनकगिरिपर्यन्तचारिसूर्यतुरगानुसारेण नायनरश्मिनिवहमिव 15] मन्दाकिनीं प्रति प्रधावितमन्तकमहिषस्य, त्रिशकुसम्पर्क जाशौचशोधनाय शिखाजालमिव विजृम्भितमाग्नेयदिनिवासि हुतवहस्य, वैश्रवणरत्नकोशदर्शन कुतूहलादलकापुरीमुञ्चलितमन्तरात्मानमिव रोहणाचलस्य, तप्ततपनीयपिङ्गलेन समन्ततः प्रसर्पता देहप्रभाप्रवाहेण सन्तर्पयन्तमिव बालातपं दिवसम्, अजातशत्रुणा सत्यव्रताधिष्ठितेन कृष्णद्वैपायनमिव युधिष्ठिरेण तपोजन्मना जनितबहुमानं जगति महत्त्वेन त्रयीमिव महामुनिसहस्रोपा 20 सितचरणां विन्ध्यगिरिमेखलामिवाक्षमा लोपशोभितां त्रिभुवनसृष्टिमिव प्रकटोपलक्ष्यमाणब्रह्मसूत्रां सतर्कविद्यामिव विधिनिरूपितानवद्यप्रमाणां सुकविवाचमिव मार्गानुसारिप्रसन्न - दृष्टिपातासितपक्षचतुर्दशीमिव सर्वभूतानन्दकारिणीमचिरपरिणतामङ्गलक्ष्मीं दधानम्, अस्थूलमुक्ताफलश्रियः श्रमस्वेदकणिका गगनगङ्गाजलविप्रुष इत्र जवादनिलानीता विशालोन्नत ललाटदेश सङ्गिनीरुद्वहन्तम्, अञ्जनत्विषा निजशरीरच्छायापुरुषेण दक्षिणा25 शागमन परिचयप्रतिबुद्धेन धर्मराजेनेव सद्यो गृहीत दीक्षेण दक्षिणेतरभागवर्तिना सदृश वेषाकारधारिणानुगम्यमानम्, अभिनवतमालपण्ड हरितान्यप्सरोभिरिव सविभ्रमोन्मेषा - भिरितस्ततो विलसन्तीभिस्तडिद्भिरध्यासितानि तपोभीतशतमखप्रदर्शितानि मायावनानीव सजलमेघमण्डलानि प्रतिमार्गमवलोकयन्तम्, अर्धपयदसिद्धसादरोत्सृष्टाभिरायामिनीभिरर्घकुसुम स्रग्भिः समन्ततो जटिलीकृतेन दुरुत्तरभवकूपनिपतितप्राणिसार्थी30 द्धरणार्थमधः प्रवर्तितपुण्यरज्जुनेव स्वभावमृदुना चरणद्वयेन द्योतमानं, नदीतटतरुमिव स्फुटोपलक्ष्यमाणजट, ग्रीष्मकूपमिव प्रकटतनुशिराजालं, क्षेत्रगणितमिव लम्बभुजकर्णोद्भासितम्, अमरशैलमित्र स्वयंपतित कल्पद्रुमदुकूलवल्कलावृतनितम्बम् अम्बिका

विधन पाहत
आढयश्रोणि दरिद्रमध्यसरणि स्रस्तांसमुच्चस्तनं
नीरन्ध्रालकमच्छगण्डफलकं छेक मुग्वेक्षणम् । शालीन स्मितम स्मिताश्चितपदन्यासं बिभर्ति स्म या

"

Page #70

तिलकमलरी
यौवनोदयमिव वशीकृतविषमाक्षचित्तम् , अकालविजिगीषुनृपतिसैन्यमिव यथासंख्यं तपोदयक्षपितानेकपापकलिं, दक्षिणार्णवपारमिव त्रिकूटकटकोरःस्थलङ्कमलसमकरं, निष्परिप्रहमपि सकलत्रं, विदितवस्तुसारेतरविभागमपि समतृणप्रवालमुक्तालेष्टुलोष्टकाश्चनं, परपुरुषदर्शनसावधानं सौविदल्लमिन्द्रियवृत्तिवनितानां, भूतापद्रुहमम्बुधरागमं साधुमयूराणां, दुर्विषहतेजसं महामन्त्रमनङ्गविकाराशीविषाणां, काशधवलगुणोद्भासित- 5 मगस्त्योदयं हृदयजलाशयानाम् , आचारमिव चारित्रस्य, प्रतिज्ञानिर्वाहमिव ज्ञानस्य, शुद्धिसंचयमिव शौचस्य, धर्माधिकारमिव धर्मस्य, सर्वस्वदायमिव दयायाः, मार्गदेशकमिवापवर्गस्य, तैजसं मूर्त्या, पावनं चरितैः, आय पुण्यैः, पाथवमतीतकालावस्थया, विद्याधरमुनिमपश्यत् ॥
७) दृष्ट्वा च तमदृष्टपूर्वमुपजातकुतूहलो विस्मयस्तिमितदृष्टिरुपरतनिमेषतया 10 दर्शनप्रीत्युपार्जितेन पुण्यराशिना तस्यामेव मूर्तावाविर्भूतदिव्यभाव इव मुहूर्तमराजत् । अभिमुखीभूतं च तं प्रासादस्य दिवसकरभिव पौरस्त्यभूधराभिलाषिणं सप्रभातसन्ध्यो वासरः सुदूरविकासितमुखः समं मदिरावत्या प्रत्युज्जगाम । धार्मिकजनानुवृत्त्यभिमुखानि हि भवन्ति सर्वदा धर्मतत्त्ववेदिनां हृदयानि, यतः स तं तथाकृताभ्युत्थानमादरातिशयपुनरुक्तोक्तस्वागतमुपारूढप्रौढपुलकप्रकटितान्तःप्रीतिमुत्पक्ष्मलोचनयुगललक्ष्यीकृतमु- 15 खमग्रतः सपरिग्रहमवलोक्य समुपजातपक्षपातो विसृज्य मुनिभावसहभाविनी निरपेक्षतामुपेक्षितनिजप्रयोजनो जन इवेतरस्तरसाभिमुखोऽभवत , अवातरचाम्बरतलात् । उपरितनकुट्टिमन्यस्तचरणं च तमुपसत्य सविनयमवनीपतिः प्रगुणीकृतार्घपात्रो विधाय विधिसम्पादितया सपर्यया सानन्दमानन्दपर्यश्रुलोचनः प्रणम्य स्वयं समुपनीते राश्या सुदूरदर्शितादरया मदिरावत्या निजोत्तरीयपल्लवेन प्रमृष्टरजसि हेमविष्टरे न्यवेशयत् ।। 20
८) कृतगृहागतमहर्षिसमुचितसमस्तोपचारश्च तं गुरुमिवाधिदेवतमिवोपास्य सुचिरमास्यनिहितनिश्चलचक्षुरवनितलोपविष्टः सप्रश्रयमुवाच-' भगवन् ! एष तावदभ्रङ्कषाप्रशिखरस्तुषारगिरिरिव गङ्गास्रोतसा गगनमण्डलादवतीर्य मुनिगणमाननीयेन गुरुतां परामारोपितः प्रासादस्त्वया । तदनु सर्वतः कृतावलोकनेन स्वच्छशिशिरैः शान्त्युदकशीकरैरिव दृष्टिपातदुरीकृतो दुरितराशिरस्य समस्तस्यापि नगरीनिवासिनो मत्परिग्रहस्य । 25 प्रणामसमये च मूर्धानमधिरोपितेन प्रकृतिपूतेन निजपादपांसुना सम्पादितमखिलतीर्थस्नानफलम् । एवं च सामान्येन सर्वतः समुपजातमप्यसंजाततृप्तिरधिकतरकल्याणसम्पल्लाभाय भगवता क्रियमाणमिच्छाम्यात्मनो विशेषेणानुग्रहम् । इदं राज्यम् , एषा मे पृथिवी, एतानि वसूनि, असौ हस्त्यश्वरथपदातिप्रायो बाह्यः परिच्छदः, इदं शरीरम् , एतद् गृहं, गृह्यतां स्वार्थसिद्धये परार्थसम्पादनाय वा यदनोपयोगाईम् । 30 अर्हसि नश्चिरान्निर्वापयितुमेतज्जन्मनः प्रभृत्यघटितानुरूपपात्रविषादविक्लवं हृदयम्' इति व्याहरन्तं च तं समुपजातहर्षी महर्षिरुवाच- महाभाग ! सर्वमनुरूपमस्य ते महिमा

Page #71

कविंधनपालकता
तिशयतृणीकृतवारिराशेराशयस्य । केवलमभूमिमुनिजनो विभवानाम् । विषयोपभोगगृध्नवो हि धनान्युपाददते । मद्विधास्तु संन्यस्तसर्वारम्भाः समस्तसङ्गविरता निर्जनारण्यवद्धगृहबुद्धयो भैक्षमात्रभावितसन्तोषाः किं तैः करिष्यन्ति । ये च सर्वप्राणिसाधारणमाहारमपि
शरीरवृत्तये गृह्णन्ति, शरीरमपि धर्मसाधनमिति धारयन्ति, धर्ममपि मुक्तिकारणमिति 5 बहु मन्यन्ते, मुक्तिमपि निरुत्सुकेन चेतसाभिवाच्छन्ति, ते कथमसारसांसारिकसुख प्राप्त्यर्थमनेकानर्थहेतुमर्थं गृह्णन्ति ? परार्थसम्पादनमपि धर्मोपदेशदानद्वारेण शास्त्रेषु तेषां समर्थितं, नान्यथा । तदलमत्र निर्बन्धेन । कथय तावत् केयमुपहसितसुरलोकरामणीयका नगरी १ कश्चास्यां महाभागस्त्वम् ? कतमं च महापुरुषवंशममरोद्यानवेणुमिव मुक्ता
मणिरात्मोत्पत्त्या स्पृहणीयतमतां नीतवानसि ? का चेयं पुण्यभागिनी निरवद्यवावयवा, 10 निवासः सर्वलक्षणानां, सिंहलद्वीपभूमिरिव रत्ननिवहस्य, पात्रमकृत्रिमस्य विनयादि
गुणगणस्य, पार्श्ववर्तिनी भवतः ? किं चाभिधानमस्याः १ किंनिमित्तं च कोटरोदरनिमग्न दावाग्निमुर्मुर इव महाद्रुमो, मूललग्नकीट इव पङ्कजाकरो, देहनष्ट राहुदंष्ट्राशकल इव निशाकरः, सान्तस्ताप इव लक्ष्यते भवान् ? इयमपि च कल्याणी किमिति म्लानदेहा पाणितलसंक्रान्तकजलकलङ्कपिशुनिताश्रुप्रमार्जना सद्योविरतेव रोदनाद् 15 विज्ञायते ? कच्चिन्न सम्पन्नः प्रयत्नसंरक्षितस्यार्थस्य कस्यचिदतर्कितो विनाशः । कचिन्न जातः केनापि प्रेमैकनिवन्धनेन बन्धुना सह प्रवासादिकारणसुलभो विप्रलम्भः । कञ्चिन्न सम्भाविता दुर्लभता चिरं हृदि स्थापितस्य कस्यचिन्मनोरथस्य । कथय यदि नातिरहस्यं श्रवणार्ह वाऽस्मद्विधानाम्' इति कुतूहलाकृष्टेन पृष्टो महर्षिणा क्षोणिपतिरवो वत्-' भगवन् ! सकल दुःखितप्राणिवत्सलानां परमवाङ्मनःकायसंयमवतां सर्वदा 20 परोपकारप्रवणवृत्तीनां भवादृशामपि रहस्यमश्रवणार्हमस्ति ? एष विज्ञापयामि-अमावस्य सकलस्यापि भारतवर्षस्य चूडालङ्कारभूता गोत्र राजधानी रघुदिलीपदशरथप्रभृतीनां नराधिपानामयोध्याभिधाना पुरी प्रधानभूता सर्वनगरीणाम् । अहमपीक्ष्वाकुकुलसम्भवो भोक्ताऽस्य कियतोऽपि भारतक्षेत्रस्य वर्तमानक्षोणीपालापेक्षया भूयसा विभवेन भूयसा
प्रभावेण भूयसा सेनापरिच्छदेन भूयस्या प्रभुशक्त्या भूयस्या च भूमण्डलावाप्त्या 25 समेतो मेदिनीपतिर्मेघवाहनाख्यः । इयमप्युपजातजन्मा महति मूर्धाभिषिक्तक्षत्रियाम्नाये माननीया समग्रस्यापि माप रेग्रहस्य सर्वान्तःपुरप्रधानभूता मदिरावती नाम प्रेमपात्रं मे कलत्रम् । अनयास्माकमविकला त्रिवर्गसम्पत्तिः, अनुवेजको राज्यचिन्ताभारः, आकीर्णा मही, स्पृहणीया भोगाः, सफलं यौवनम्, अजनितव्रीडः क्रीडारसः,
अभिलपणीया विलासाः, प्रीतिदायिनो महोत्सवाः, रमणीयो जीवलोकः, माननीया 30 मन्मथाज्ञा, पालनीया गृहस्थाश्रमस्थितिः । अस्वस्थताकारणं चावयोर्गुरुजनदेवता
भक्त्यनुभावादनुदिनोपचीयमानसकलसंकल्पितार्थयोर्धनविसरकृतार्थीकृतेन ज्ञातिसार्थेन सर्वकालमविरहितपार्श्वयोः प्रायेण नाल्पमप्यपरमस्ति मुक्त्वैकमनपत्यतादुःखम् । तत् तु

Page #72

तिलकमञ्जरी
१७
दैवादतिशयेनासह्यतां गतम् । तथाहि - अशक्यप्रतीकारेण प्रतिक्षणमनेन जनिततीव्र - हृदयव्यथा वेगयोरेकशयनवर्तिनोरपि प्रवासगतयोरिवानपेक्षितपरस्परयोरधिकदुःसहैः श्वासदहनोष्मभिरर्धपथदग्धदीपानुसारिविलासवलभी शलभसङ्घाः प्रलघवोsपि शतयामा इव प्रयान्ति नौ विभावर्यः । एवं च यत् समादिष्टं तदुदितम् । रुदितनिमित्त मध्यमुष्याः कथयामि अय क्षपाचरमयामे क्षणमात्रलब्धक्षीणनिद्रोऽहमासादितावसरेण यामाङ्गरक्षेणेव समुपेत्य सत्वरमपत्यचिन्ता संज्वरेण विहितसान्निध्यो बौद्ध इव सर्वतः शून्यदर्शी सन्तानसिद्धयर्थमात्मनस्तांस्तानुपायानितस्ततोऽन्वेषयन्नुषः कालकृत्या वेदनाय प्रविष्टेन बन्दिना मसृणमुपगीयमानमिदमपर वक्त्रम गुणवम्—
विपदिव विरता विभावरी नृप ! निरपायमुपास्स्व देवताः । "" ॥५९॥ उदयति भुवनोदयाय ते कुलमित्र मण्डलमुष्णदीधितेः

5
९) 'श्रुत्वा चोपजातहर्षश्चिन्तितवान् - "अहो महात्मनाऽनेन मागधपुत्रेण यदृच्छयापि गायतेदमपरवक्त्रमा वेदितः करणीयमूढस्य मे कार्यसिद्धयुपायः । तदिदमेवाङ्गीकरो सारस्वतमस्योपदेशवचनम्, आराधयामि गत्वारण्यमुपनतशरण्यां कामपि प्रख्यातां देवताम् ” इति उत्थाय च यथाक्रियामाणं पौर्वाह्निकानुष्ठानमनुष्ठायाधिरुह्यान्तःपुरप्रासादमिममस्याश्चित्रशालिकायाः प्राङ्गणवित दिकोपविष्टां समाश्लिष्य देवीमिदं दुःख- 15 मदम् - " देवि ! त्वदपत्यसन्ततिनिमित्तमितो मया गत्वारण्यमा वरप्रदानाद् देवताराधनं कर्तुमध्यवसितम् । यावच्च सिद्धप्रयोजनोऽहमागच्छामि तावत् त्वया शुश्रूषमाणया गुरुजनमिह स्थातव्यम्” इति । निशम्य चेदम श्रुतपूर्वमतिदुःसहं वचनमस्माकमकस्मादेव मूर्चिछतेयम् । उच्छन्नसंज्ञा च तिर्यक् पतन्ती सत्वरेणोपसृत्य धारिता परिजनेन । स्थित्वा च क्षणं समाश्वस्ता । निःश्वस्य चातिदीर्घमिदमपारदुःखभार भज्यमानगलसरण्या 20 गदितमनया स्वरेण गद्गदेन स्वैरम् - " आर्यपुत्र ! सन्तानकार्यसिद्धये तव प्रस्थितस्य नाह प्रतिपन्थिनी । किं पुनरिदं विज्ञापयामि । यथा तव तथा ममाप्याराधनीया देवता | एवं च कस्मात् परित्यज्य मामेक एवं व्रजसि वनम् ? अथ मन्यसे मदीयाराधनेनैव सिद्धं तवाराधनमिति कस्यात्र सन्देहः ? किन्त्विदानीं त्वमुज्झितापरान्तः पुरिकासमीहितो मत्कृते व्रतं चरिष्यसीति वचनशतैरपि न प्रत्येमि । न च त्वया विरहिता स्थातुमिह 25 मुहूर्तमपि शक्रोमि । तदवश्यं मयापि गन्तव्यमरण्यम् । अवमन्य चेद्गच्छसि मां गच्छ । सिध्यतु तवाभीष्टम् । दृष्टस्त्वमधुनैव ।” - इत्यभिदधाना ललाटविलुलितविशुस्य लालकपद्धतिरधोमुखीभूता । भूयोऽप्यनुबध्यमानया च निःशब्दमवजिताब्दजलधारेर शुधारे रुदितमनया, न पुनः किञ्चिदुदितम् । तदियमस्थान एवात्मानुगमनेन कुर्बती मे गमनभङ्गं, भगवतोऽपि युज्यते वक्तुं यथायुक्तम् ।' इत्युक्तवति पार्थिवे चित्तपरिभावित 30 तदीयोपात्तोगो मुनिस्तत्क्षणमेव योगनिद्रामगात् । उन्मुद्रितेक्षणश्चानतिचिरेण सप्रहर्षो

10

Page #73

१८
धनपाल
नृपमुवाच- 'राजन् ! भुक्तभूयिष्ठमधुना वर्तते तवापत्यसन्ततिप्रतिबन्धकदृष्टम् । त मनसि धृतिमाधेहि । मा विधाः स्वल्पमपि विषादम् । मा समुत्पादय चित्तखेदमस्याः सदासुखोचिताया निजप्रणयिन्याः प्रतिकूलाचरणेन । मुञ्चरण्यगमनस्पृहाम् । गृहावस्थित एव कुरु देवताराधनम् । अर्पय समस्तस्यापि वनवासोचितस्य क्लेशस्याङ्गम् । अङ्गीकुरु 5 मुनित्रतक्रियाम् । किं च ते दूरवर्तिनीभिरपराभिर्दुराराधाभिर्देवताभिः ? इमामेव प्रकृति - सौम्यां सततसन्निहितामुपास्स्व सकलक्षितिपालकुलदेवतां राजलक्ष्मीम् । इयं ही क्ष्वाकु - भरतभगीरथादिभूपालपराक्रमक्रीता त्वदन्वयनिसर्गपक्षपातिनी त्वया सकलभुवनप्रतीक्ष्येण शुचिना धार्मिकेण निगृहीतेन्द्रियवृत्तिना दृढभक्तिनात्युदाराशयेन प्रमादपरिहारिणा कालोचितज्ञेन प्रक्रमप्रकटितक्षात्रतेजसा विधिवदाराध्यमाना नियमात् प्रसादं गमिष्यति, 10 अभिमतार्थविषयं च वरमचिरेण वितरिष्यति । अमुं च भक्तिप्रवणेन चेतसा गृहाण निर्विकल्पमल्पपुण्यजनदुर्लभां त्रिभुवनख्यातयशसमपराजिताभिधानामशेषविद्याधरेन्द्रपूजितां विद्याम् । कुरु दिवसस्य रात्रेश्च भागत्रयमशून्यं देवतार्चनेन । अवसाने च तस्य जप जयचरितसमाहितेन चेतसा भक्तिमज्जनैकचिन्तामणिमिमाम् । अति हि महाप्रभावास प्रयत्नवता पुरुषविशेषेण सततमाराध्यमाना नास्ति तत् फलं यन्न साधयति । फलाभि15 मुखीभूता च त्रिलोकीपतेः पुरन्दरस्यापि चेतो विधेयीकरोति, किमुतापरासां देवतानाम् ? केवलं कर्तव्येषु दृढमप्रमादिना भवितव्यम्, आलोचितव्यं च सम्यक्प्रज्ञया प्रस्तावोचितमनुष्ठानम् । प्रज्ञोद्यमावरणिमन्याविव हविर्भुजः पितरौ कार्यसिद्धेः । तौ हि पुरुषव्यापारानुगृहीतौ नास्ति तद् वस्तु यन्न साधयतः । इत्यभिधाय कृतपार्श्वावलोकनो विहितमन्त्रदेवतानुध्यानविधिर्विधाय नरपतेरात्मनश्च वपुषि रक्षामन्त्राक्षरमयं कवचमुप20 कर्णमूलमनुच्च कैरुच्चरिताक्षरपदस्तां विद्यां न्यवेदयत् ॥
१०) राजाऽपि सविनयाबद्ध करसम्पुट : श्रद्धावता हृदयेन परमनुगृहीतमात्मानं मन्यमानो विधानतस्तां जग्राह । संज्ञादिष्टपरिजनसम्पादितैश्च सामान्यमनुजेश्वरगृह दुर्लभैः पुष्पैः फलैः पत्रैरंशुकै रत्नाभरणैश्च भूरिभिः परमया भक्त्या रोमाञ्चिततनुर्मुनिमर्चयाञ्चकार । विरते च पूजाया राजनि पुनः स्वस्थानोपविष्टे प्रीतहृदयो मुनिः पात्रकृतोपकारतया 25 कृतार्थमात्मानं मन्यमानस्तूष्णीक एव क्षणमात्रं स्थित्वा किञ्चिद्वलितकन्धरो भर्तुः पृष्ठभागे समुपविष्टां विनयनिभृतवपुषं प्रहर्षनिर्भरां मदिरावतीं प्रसादाद्रेया दृष्टया सुचिरमवलोक्य सस्मितमवादीत् - 'राजपुत्रि ! निवर्तितस्तावदरण्यगमनादेप ते प्रणयी जनः । नियोजितश्चातिदुष्करे देवताराधनकर्मणि । मा स्म कुप्यश्चेतसि यदस्माभिरकृत्वा प्रश्रमश्रुत्वा प्रतिवचनमगृहीत्वानुमतिं महाभागायाः, कृतास्य चेतसो नियन्त्रणा, निवारण | 30 च विषयोपभोगसुखानाम् । अत्र च भवत्कल्याणसम्पादनसत्वरा चित्तवृत्तिरेवापराध्यति, न बुद्धिः । कल्पश्चायं यतोऽस्य कतिचिद् दिनानि दूरस्थितयैव कल्याणभागिन्या सर्वापि कर्तव्या भर्तृजनोचिता प्रतिपत्तिः । तथाहि - आत्मा निवारणीयो धृत्या न वृत्त्या, स्वभाव

Page #74

तिलकमञ्जरी
स्निग्धयोपसर्पणीयो दृष्टया न काययष्टया, सम्भाषयितव्यो मनसा न वचसा, प्रेषयितव्याः शरीरवार्तापलम्भाय सख्यश्चतुरवर्णरेखा नानङ्गलेखाः, बहु मन्तव्यमवस्थान विरलपरिजने देवतायतनवने न रतिभवने, श्रावयितव्यः श्रवणहारीणि देवतास्तुतिगीतानि न निजचरणनूपुररणितानि, त्वरयितव्यः सायन्तनविधये सुघटितसन्धिभिर्मागधीश्लोकैन सुरतदूतीलोकैः, कारयितव्यः कण्टकिनि पत्रच्छेदविरचनं देवतार्चनकेतकदले न कपोलतले'। 5 इत्युक्ते महर्षिणा मदिरावती त्रपातरलतारया दशावलोक्य पत्युर्मुखमधोमुखी बभूव ॥
११) तां च तथावस्थितां निर्वचनामधःस्रस्ताभिरलकवल्लरीभिर्विलक्षस्मितमिवाच्छादयितुमाच्छादितकपोलार्पणां करनखशुक्तिभिरलग्नमपि विलेपनाकं चरणोर्मिकारत्न. शकलेषु पुनः पुनरुल्लिखन्तीमवनतग्रीवतया सम्यगविभाव्यमानामपि तत्कालकन्दलिता. पूर्वशोभाकमनीयस्य मुखचन्द्रस्य चारुतां रत्नकुट्टिमावलम्बिना प्रतिबिम्बन पिशुनयन्तीं 10 पुनः पुनरवलोक्य कृतस्मितो नरपतिर्मुनिमाबभाषे – 'भगवन् ! किमिति वारं वारमेनां नियमयसि ? नन्वेकवचसैव सर्वमवधारितमनया, प्रतिपन्नं च मनसा । करिष्यति चाद्य प्रभृति सर्व भगवादिष्टम् । अतिदक्षिणा ह्यसौ प्रायेणापरस्यापि मान्यजनस्य न करोति वाक्यमन्यथा, किं पुनरशेषभुवनवन्दितशासनस्य महातपोनिधेः करिष्यति ? केवलं, विहाय पामबलम्व्य धैर्यमुन्मुच्य स्त्रीस्वभावसुलभमप्रागल्भ्यम् , अस्या अपि बुध्यते 15 स्वयं वास्मन्मुखेन वा सखीवचनद्वारेण वा विवक्षितं वक्तुम् , अभ्युपगमावेदनेन च भगवतः प्रमोद जनयितुम् , आत्मनो निर्वहणानिर्वहणे च चिन्तयितुम् । अथवा न किश्चिदुपदिष्टेनानेन । सम्प्रति प्रस्थिता वनमियम् । गतायां च तत्रास्यामिह स्थितस्य मे निष्प्रत्यूहमुपजातं देवताराधनम् ।' इत्यभिधानं च पार्थिवमधिकतरमवनतानना रचितभरिभ्रुकुटिभूषणेन साभ्यसूयेव चक्षुषा तिर्यगैक्षत । मुनिरपि मनागुपजातहासः- 20 'राजन् ! अतिमात्रमुत्सुकस्त्वमिदानी व वनमिमां नेतुमिच्छसि । विधेहि तावन्मन्त्रजपविधिम् । आराधितप्रसन्नया राजलक्ष्म्या वितीर्णमाप्नोतु पुत्रवरमियम् । आसादयतु तत्प्रभावेण भुवनत्रयख्यातमहसमात्मजम् । पश्यतु तदीयमानन्दितसकलसंसारं कुमार- . भावम् । अनुभवतु तद्वधूजनोपजनितानि चरणपरिचर्यासुखानि । ततो धृताधिज्यधनुषि .. भुवनभारधारणक्षमे तत्र निक्षिप्य निजराजसम्पद, समय प्रजाः, प्रस्थितेन स्वस्थमनसा 25 त्वयैव सहिता गमिष्यति पश्चिमे वयसि वनम् । अस्माकमप्येतदर्थ एवायमारम्भः । अन्यथा गृहस्थकार्थेषु कर्तव्येषु सर्वारम्भनिवृत्तानां को यतीनामधिकार ?' इत्युक्त्वा पुनरवादीत्-'नरेन्द्र ! पुष्करद्वीपादागतेन मयापि जम्बूद्वीपवर्तिषु प्रधानतीर्थेषु सम्प्रति प्रयातव्यम् । अनुजानीहि माम् ।' इत्यभिधाय संवृतवल्कलांशुको जपशनकैराकाशगमनदायिनी विद्यामासनादुत्तस्थौ, अनूस्थितयोश्च तयोरादरकृतप्रणामयोः क्रमेण निक्षिप्य 30 पक्षपातार्द्रतारकं चक्षुरीपदुत्क्षिप्तदक्षिणकरः स्फुटाक्षरोच्चारया गिरा दत्त्वाशिषमन्तरिक्षमुदपतत् ।।

Page #75

विधनपालकृता
१३) अन्तरितदर्शने च तस्मिन् रणरणकदूयमानः शून्य इव पार्थिवः स्थित्वा मुहूर्त हम्र्म्यशिखरादवततार । निर्वर्तितमाध्याहूनिक विधिश्च तत्कालकृतसन्निधीनां गुरुणां बान्धवानां बुद्धिसचिवानां च यथावृत्तं सर्वमेव मुनिवृत्तान्तमाख्यत्, देवताराधनविषये चाछन् । उच्छिद्यमानभरतवंशदर्शननित्योद्वियैश्च तैरालोच्य कार्यगौरवमभ्यनुज्ञातः 5 प्रमदवनमध्य एव सन्निधावाक्रीडपर्वतस्य नातिखर्व नातिविस्तीर्णमल्पस्तम्भपरिकरमप्रांशुप्राकारकृत परिक्षेपमनुपलक्षितान्योन्यसन्धिभागैराभोगशालिभिः प्रकामम सृणमणिशिलातलेवनविस्तीर्णाङ्गणमतिमनोहरतया सुरलोकवासिनामप्युत्पादितनिवासस्पृहं देवतागृहम
२०
कारयत् ॥
१४ ) तत्र चातिप्रशस्तेऽहनि यथायोग्यम चितसमस्तपूज्यवर्गः परिपूर्णसर्वावयवां 10 सर्वप्रतिमालक्षणोपेतां सर्वालङ्कारभूषितवपुलतां सर्वलोकलोचनानन्दजननीं सर्वदोषनिर्मुक्तामत्युदारमुक्ताशैलदारुसम्भवां भगवत्याः श्रियः प्रतिकृतिं यथाविधि प्रतिष्ठाप्य प्रतिपन्न - नैष्ठिकोचितक्रियो मुनिप्रदर्शितेन क्रमेण प्रतिदिनमुपासाञ्चक्रे । तथाहि - प्रातरेवोत्थाय प्रस्थितः प्रथमतरमुत्थितैरितस्ततो निपतितावश्यायजलदलित केसराणि प्रत्ययविकसितानामुद्यानवीरुधां कुसुमान्यवचिन्वानैः प्रयत्नवद्भिः परिचारकैरनुगम्यमानः, गत्वा कृत्रिमाद्रिपरिसरसरिति 15 गृहीतदन्तधावनो निर्वर्तितस्नानजपविधिः परिधाय तत्कालधौते कालधौते इवातिधवलतया विभाव्यमाने दुकूलवाससी, विधाय सन्ध्योपासनकृत्यम् आगत्यायतनमुत्तमाङ्गघटितप्रन्थिनोत्तरी पलवेन मुद्रितमुखो मुखोद्गीर्णमुखरवारिस्रोतोभिः कनककुम्भैः सुचिरमेनामभ्य षिचत् । एणनाभिकर्पूरकणसन्तर्पितामोदेन च स्पर्शेन्द्रियहारिणा चन्दनद्रवेण विरचिताङ्गरागामङ्गलेखारोपितरुचिर मौक्तिकाभरणामुदारमालतीदामप्रथितशेखरां श्रवणशिखरावतंस - 20 तैककेतक गर्भपत्रामवदातवेषतया साक्षादमृतमथनोगतामिवोपलक्ष्यमाणां निरीक्ष्य सादरमुत्क्षिप्त कृष्णा गुरुक्षोदधूपः प्रणम्य परमया भक्त्या पुरस्तान्नातिदूरे समुपविष्टो मुखनिविष्टनिश्चलदृष्टिरानर्तितशिखण्डिना दत्तमार्जनमृदङ्गस्तनितगम्भीरेण स्वरेण संगीतकमित्र प्रस्तावयन् पुष्टार्थाभिः स्तुतिभिरतिचिर' तुष्टाव | समापितमन्त्रजपविधिश्वातिक्रान्ते कियत्यपि समये विनिर्गत्य देवतागृहाद् दर्शनार्थमागतमुचितस्थानस्थित गत्वा गुरुजन' 25 ववन्दे । विहितमध्यन्दिनावश्यक विधिश्वापराह्नसमयानुज्ञातदर्शनेन सर्वदर्शनयन्थार्थवे दिना विद्वज्जनेन सार्धं तैस्तैः कथालापैस्तस्थौ । उपस्थिते च प्रदोषसमये तेनैव विधिना श्रियः पूजोपचार चक्रे । अन्यदिवसेष्वप्येतदेवान्वतिष्ठत् । देवताकृत्यशून्ये च क्षणे समुपजात चित्तोत्कलिकः कदाचिदारुह्य क्रीडा शैलशिखर समन्ततो दत्तदृष्टिरुद्यानवापीवन षण्डसरित्तडागदेवतायतनमण्डितान् साकेतपुर परिसरोद्देशान् ददर्श । कदाचिच्च परिमितपरि 30 चारकानुगम्यमानः प्रमदवनमध्ये मन्द मन्द विजहार एव च तस्योपरतराज्यचिन्ताभारस्य विरचिताभ्यर्णपर्णशालाकृत स्थितेस्त्रिकालास्नायिनः परिमितफलाहार परिपालित

,

Page #76

तिलकमअरी
शरीरस्य कुशतल्पशायिनो मुनिसमुपदिष्टेन विधिना व्रतमपत्यसन्ततिनिबन्धनमनतिचार पालयतो गृहीतब्रह्मचर्यस्य दिवसाः कतिचिदतिजग्मुः ।।
१५) एकदा तु विहितमन्त्रदेवतापूर्वसेवः स राजा पर्व दिवसे निर्वर्त्य विशेषण देव्याः श्रियः सायन्तनीमायतनपूजामनुपलक्षितः परिचारकगणेन नगरबाह्याराममण्डनमादितीर्थतया पृथिव्यां प्रथितमतितुङ्गशिखरतोरणप्राकार शक्रावतार नाम सिद्धायतनमगमत् । 5 प्रविशन्नेव च तस्य द्वारदेशे झगिति दत्तदर्शनम् , अखिलविष्टपत्रयाधिपतिना ज्वलितज्वलनच्छटाजटालकुलिशकोटिकुट्टितकुलाचलेन भुजबलविनिर्जितबलप्रमुखदर्पितासुरचक्रेण भगवता स्वय शक्रेण साकेतपुरनिवेशकाल एव कृतप्रतिष्ठस्य भगवतो युगादिजिनस्य कृत्वा प्रणाममभिमुखमापतन्तम् ; अल्पावशेषदेवायुषम् , आसन्नसमुपस्थितविनाशतया समुपजातद्वादशारुणोदयमिव ब्रह्मस्तम्बम् , अस्तशिखरपर्थस्तसूर्यमिव दिवसम् ; उपरिसन्न- 10 द्धसजलमेघदुर्दिनमिव ग्रीष्मदावानलम् , इन्दुमण्डलाभिमुखीभूतसैहिकेयमिव पार्वणचन्द्रिकापटलम् , उल्लिखितशातकुम्भस्तम्भावदातदेहम् ; उचितप्रमाणशालिनामतिभास्वरतया तडिदण्डैरिव निर्मितानों पुष्परागपरमाणुमृत्तिकाभिरिव दत्तोपचयानामातपेनेव कल्पित. त्वचामङ्गानामनलम्फुलिङ्गपिङ्गलेन गलता समन्ततः प्रभाजालेन ज्वलदनेकदीपिकाचक्र वालमिव मण्डपान्तराल कुर्वाणम् । अन्तरिक्षगतमप्यतिबहलतया चरणतलप्रभायाः स्पृष्ट. 15 भूतलमिवोपलक्ष्यमाणम् ; अकठोरविद्रुमकन्दलीसरलाभिरम्भोजदलभ्रमापतद्धमरसम्भ्रमादिवान्योन्यलग्नाभिरग्रतः स्फुरदुन्मयूखलेखाभिरन्धकारदुरुपलक्ष्याध्वपरिस्खलनशङ्कया पुरस्कृतशशिकलाभिरिवाङ्गुलीभिरुपेतेन गत्युत्कम्पगलितवैकक्षम्रग्दामरेणुनिश्चलनिलीनैरलिभिः पुनरागमनप्रार्थनापुरःसरमानतायात्रिशलोकश्रियो वियोगाश्रुभिरिव सकज्जलैः कल्माषितेन कल्पतमपल्लवचारुणा चरणद्वयेन द्योतमानम् ; अग्रतोऽग्रतः श्लक्ष्णपरिमण्डलजङ्घाकाण्डेनैरा- 20 वतकरमिवान्तिके विधाय वेधसा निर्मितेन मूले मूले स्थूलेन भ्राजमानम् , ऊरुस्तम्भयुगलेन निवसितातिसूक्ष्मदेवाङ्गवसनम् , आनील पाटलेन पद्मरागेन्द्रनीलखण्डखचितस्य मेखलादाम्नः प्रेङ्खताऽधोमुखेन मयूखमालामण्डलेन समन्तादाच्छादितनितम्बभागम् ; अभिनवकल्पपादपप्रवालविरचित परिधानम् , साक्षातकिरातवेषमिव विषमलोचनम् , उन्निद्रकाञ्चनारविन्द चारुणा विमलकान्तिसलिलपरिपूरितेन मानसेनेव मज्जनक्रीडापरम्परोपजातपरिचयागते. 25 नावतिना नाभिमण्डलेनालङ्कृतप्रतनुमध्यभागम् , प्रियापयोधर परिरम्भशंसिभिः पृथुलपरिमण्डलैर्दिव्यचन्दनरसस्तबकः स्वर्गच्यवनकालसुलभो हृदयदवथुरितरसुरमिवैनमपि मा पीडयेदिति बुद्ध-या समागतेरखिलपौर्णिमासीशशिमण्डलैरिवाधिष्ठितवक्षस्थलाभोगम् ; अतिबहलकेयूरपद्मरागप्रभाभारभरितोदरेण गम्भीरेणापि मांसपरिपूतेनेव चिरप्रारूढेनाप्याद्रेणेव महासुरशस्त्रप्रहारनिवहेन स्थपुटितस्थूलबाहुशिखरम् , वामेन सविलासभुजगतागतद्राघितया 30 तत्क्षणोदितेन्दुलेखाकारया नखमणिप्रभया विराजितेन दक्षिणेन चादिदेवप्रणामसमयस्रस्त.

Page #77

कविधनपालकृता स्य कुसुमापीडस्य निबिडनाय तिर्यगुन्नमितेन पाणिना बन्धुजीवकचापधारिणः प्रारब्धपृष्ठतूणीरशराकर्षणस्य कुसुमधनुषः स्थानकमङ्गीकुर्वाणम् ; आमुक्तमेधमुक्तस्फारमुक्ताफलहारम् , अभिनवजपाकुसुमकान्तिहारिणो हारनायकमणेरुन्मुखीभिर्मयूखलेखाभिस्तत्कालसंगलितमपरागमपनेतुमारोपिताभिः शिखिशिखावलिभिरिव कपिशिताग्निशौचसिचयोत्तरा5 सङ्गम् , अन्तकालनिद्रोदयादीपन्निमिषितस्य दूरविस्तारिणो नयनयुगलस्योन्मेपलीलासु विसर्पता क्षीरधवलेन प्रभाप्रवाहेण मथनारम्भरभसपीतमेकहेलया सकलमिव क्षीरसागरमुनिरन्तम् ; आयतरक्तनालेन सतत विकासिना नाकमन्दाकिनीनीलोत्पलेन सहस्रलोचनात् प्रसादलब्धेनैकलोचनेनेव चुम्बितकश्रवणापाचम् , उल्लसिताधरप्रभासान्द्रविदुमवनमुद्भूत
धवलदीघलोचनतरङ्गमुत्सङ्गितकपोलमुक्ताशुक्तिकान्तमाक्रान्तोज्ज्वललाटतटमाविष्कृतभ्रलता10 शैवलवल्लरीकमापीतामृतदर्शनराशया क्षीरोदसलिलमिव सकलमावासितमुपहसितशर
च्चन्द्रिकाप्रकाशमास्यलावाच्यमुद्वहन्तम् ; आपीडमधुकरप्रतिबिम्बकवुरितोदरेण बहलरागवर्षिणा चूडारत्नेन भाविसुरलक्ष्मीविनाशसूचनाय कृतसान्निध्येनोत्पातसूर्यमण्डलेनेव सकीलेन कलितोत्तमाङ्गम् , अमरकाननप्रभवघनसारसंस्कारातिशयसुरभिणा सुरकरिकपोलमदमिश्रेण
गोशीर्षचन्दनेन कृतममृणसर्वाङ्गीणाङ्गरागम् ; अनिलकृतसूक्ष्मान्तरालप्रविष्टपटुविलेपनामोद 15 मुषितनिद्रै निर्दयचरणप्रणोददलितदपुटैरपहायापहाय कमलगर्भशयनानि धावद्भिरुद्यानदीर्घिका
मधुकरकुलैः समन्तस्तिमिरशिबिररिव शरीरप्रभारोषितैः कृततुमुलकोलाहलम् ; अम्बरागमनसमीरणशोषितसुधाशीकरसेकेन मर्त्यलोकषट्चरणहठचुम्बनशङ्कयेव निबिडसंकोचितमुखीभिमन्दारकलिकाभिरन्तरान्तरा दन्तुरितेन किञ्चि हारूढम्लानिना पारिजातकुसुमशेखरेण
विराजमानम् , अनेकसुरपादपप्रसूनपरिमलमुचः श्वासपवनानतिदीर्घकालमाघ्रातानाखण्डल. 20 क्रीडावनमारुतानिव जवागमनखेदादनवरतमुद्वमन्तमेक वैमानिकमपश्यत् ॥
१६) आलोकनमात्रेणैव तं प्रत्युपजातदिव्यतानिश्चयस्य चक्षुनिमेषादिलिङ्गदर्शनोन्नीतस्वर्गच्यवनसमयस्य रूपसंपन्निरूपणादात्मनि नथीभूतचारुताभिमानग्रन्थेः पार्थिवस्याभून्मनसि-'अहो प्रभावः सुरलोकभूमीनां, यत्र खलु संभूतानि पुण्यभागिनां शरीराण्यप्येवंविधानि भवन्ति, यानि चरमास्वपि दशासु तावदास्तामुपसर्पितु, द्रष्टुमप्यनलमनलमिव 25 वैद्युतं पुमांसः । तथाहि-अस्य वपुपि प्रकामसौम्येऽपि स कोऽपि स्वभावभास्वरः स्फुरति
प्रतापो, यस्मिन्नसौ प्रकृतिप्रगल्भापि भीतेव लज्जितेवोत्कुपितेव मे न चिरमाबध्नाति लक्ष्यमीक्षणद्वयी। चित्रं यदस्यात्र शकलितमनःशिलागर्भबभ्रुण्यतनुबले तनुप्रभाजाले निरन्तरनिमग्नाः स्वतेजस्तिरस्कारलज्जिता इव मनागपि दर्शयन्ति नात्मानमायतनप्रीपाः ।
इमेऽपि सर्वतः प्रधाविताः प्रनष्टदीपान्वेषणायेव भ्रमन्ति दहनालोकलोलुभाः शलभसंघाः । 30 सर्वथा कृतार्थोऽहं, यस्य मे मर्त्यभावेऽपि प्रकटितदिव्यवपुषा दर्शनमनेन दत्तम् ।'
इति विचिन्त्य मुक्त्वा च सफल प्रभुतासिमानेन सार्घ कृपाणमाबद्धाञ्जलिः स्तोकमुपेत्य स्वागतमकरोत् ॥

Page #78

तिलकमञ्जरी
२३
१७) सोऽपि तथा समुपसृत्य तं पुरस्तादवस्थितमतिस्तिमितप्रगल्भस्निग्धदृष्टिः प्रकटितान्तःप्रीतिमाबद्धकरसंपुटमतिशयस्पृहणीयदेहावयवदर्शनानन्दनिःस्यन्दविकसितेन पुनरपि प्राक्तनी प्रकृतिमापन्नेनेव चक्षुपा सुचिरमुपजातप्रत्यभिज्ञानलव इव सत्वरोपसंहृतगतिराचरणयुगलादुत्तमानं यावदोलोकितवान् । आनीतकरसंपुटश्च हेमाद्रितट इव पृथुश्रीवृक्षलाञ्छिते वक्षसि स्तोकमुपदर्शितस्मितः प्रस्तुतपरीहास इव सलिलनिर्भराम्भोधरनिनादगम्भीरेण 5 स्वरेण मधुरमब्रवीत्-'नरेन्द्र ! सर्वदा शरीरसंनिहितैः प्रधानपुरुषैरिव प्रस्तावावेदिभिरपृष्टैरपि निवेदितोऽसि चक्रवर्तिलक्षणैः, स खलु भवान् मध्यमलोकपालो राजा मेघवाहनो, योऽस्माभिः पुरा देवासुरसमूहसंबाधे दिव्यसदसि विष्टपत्रयपतेः पुरो देवस्य पाकशासनस्य मर्त्यलोकवार्ता निवेदनाधिकारनियुक्तैः प्रधाननाकिभिरेवं जिगीषुः, एवं शूरः, एवं प्रजापालः, एवं त्यागशीलः, एवं धार्मिक इति बहुप्रकारमकुरितपुलकपक्ष्मलकपोलै- 10 रवनिपालकथाप्रक्रमे सुचिरमुपवर्ण्यमानः श्रुतोऽसि । सर्वथा नः कृतार्थ चक्षुरुपजातम् । फलितं च सद्यो देवतादर्शनसमुत्थ पुण्यजातमतर्कितोपनतेनामुना स्वावलोकनेन । गच्छामि सांप्रतम् । अनुजानीहि माम् । जानीहि च मदीयमपि लेशतो वृत्तान्तम् । अहं हि सौधर्मसुरलोकसद्मा ज्वलनप्रभाभिधानो वैमानिकः, संप्रत्येव नाकतः प्रस्थितो, गच्छन् पुरस्थितेन कियताऽपि परिजनेनानुगम्यमानो गगनपथेन, पथि विलोक्य लोकोत्तरं 15 देवतायतनमिदमि: मनस्यकरवम्-"हन्त ! स एष भगवानशेषजगन्नाभिर्नाभिकुलकरकुलालङ्कारः कारणं सकललोकव्यवहारसृष्टेः, द्रष्टा कालत्रितयवर्तिनां भावानाम् , उपदेष्टा चिरप्रनष्टस्य धर्मतत्त्वस्य, सर्वसत्त्वनिनिमित्तबन्धुः, सेतुबन्धः संसारसिन्धोः, आद्यो धर्मचक्रवर्तिनाम् , आराध्यश्चतुर्विधस्यापि सुरनिकायस्थ, नायकः समग्राणां गणधरकेवलिप्रमुखाणां महर्षीणामृषभनामा जिनवृषो, यस्य पुरा स्वामिना शक्रेण खयमनुष्ठितः 20 प्रतिष्ठाविधिः ।” अवधार्य चैतदधिकोपजातभक्तिः "आसतामिहेव मुहूर्तमेकं भवन्तः" इति निवर्त्य पृष्टानुपातिनः सुरपदातीनतिमात्रमुत्सुको गन्तुमङ्गमात्र एवागतः । दृष्टश्चषभगवानशेपकल्मषक्षयहेतुरादिदेवः ॥'
१८) ' इदानी गन्ताऽहमधिगतनि तिर्विलक्षण रामणीयकेन सकलद्वीपानामपारजलपरितान्तरिक्षेण सर्वतः कृतपरिक्षेपं नन्दीश्वरोदनाम्ना नदीनाथेन नन्दीश्वराभिधान 25 प्रधानद्वीपम् । तत्र मे परममित्रमेकान्ततः स्नेहमयो मयैव सदृशप्रभावर्धिरतिशयेन प्रसादपात्र वृत्रशत्रोरत्युदाररूपबलविभवशाली सुमाली नाम देवो देवलोकतः कौतुकाकृष्टमनसा स्वयम्प्रभाभिधानया देव्या दिव्य वनिताजनादुपश्रुतरम्यतातिशयां जिनायतन विंशतेः श्रियं द्रष्टुमानीतः, सांप्रतमतिशयितनन्दन द्रुमवनेषु नन्दीश्वरोदसागरोपान्तगिरिकटककाननेषु दधिमुखाभिधानमहाधराधरेन्द्रपोडशकपरिक्षेपणीनां जम्बूद्वीपप्रमाणपरिमण्डलाकृतीनां पुण्डेनु- 30 रसशिशिरसुरभिस्वच्छस्वादुसलिलकल्लोलास्फालितविशालमणिशिलासोपानपङ्क्तित्रितयरमणी

Page #79

२४
कविधनपालकृता यानां महापुष्करिणीनामुपान्तवर्तिषु विचित्रतरुकाननेषु कान्तासखः क्रीडासुखमनुभवति' ।।
१९) 'अस्ति च द्वीपे तत्र दीपभूता मर्त्यलोकस्य मणिमयमहाप्रासादशतशालिनी विततकाञ्चनशिलाशालवलया जिनायतनयात्रासु त्रिशलोकादुपागतानाममरमिथुनानां निवासस्थानमपरेवामरावती परमरग्या रतिविशाला नाम तस्य नगरी । सा चाद्य प्रातरेव 5 कौतुकादितस्ततो विचरभिरनुचरैर्मदीयैस्तीयसंनिधावप्यनाथेवोद्वसितेव प्रनष्टसकलपूर्व
शोभा, भूतैरिवाधिष्ठिता, कृतान्तदूतैरिव कटाक्षिता, कलिकालेनेव कवलिता, समग्रपापग्रहपीडाभिरिव क्रोडीकृता, सर्वतोविज़म्भिताविच्छिन्नमलिनच्छाया, चिन्ताविसंस्थुलगृहस्थगीर्वाणपरिहृतसर्वनिनिजव्यापारा, गलितगर्वगन्धर्वशिथिलितगीतगोष्ठीस्वरविचारा, विषण्ण
साध्यपरिपदा, विखिन्नसिद्धनिषिध्यमानगानोन्मुखमुखरकिंनरकुला, पानकेलिनिरपेक्षयक्ष10 शून्यीकृतोपवनतरुपण्डलतामण्डपा, नष्टहर्ष किंपुरुपनिर्भय॑मानपरिरम्भणायातवल्लभतरुणी
गणा, रणरणकगृहीतगृहदेवता, धनदेवतासदुःखदृश्यमानतत्क्षणम्लानकल्पपादपा, संतापविधुरविषधरवधूसततप्राय॑मानचन्दनलतागृहावस्थाना, स्थानस्थानपूज्यमानरिवन्नसिद्धायतनदेवताप्रतिमा, प्रतिमन्दिरमाकर्ण्यमानश्रवणदुष्टहाकष्टशब्दा दृष्टा । मन्दिरमपि तदीयमप्रवृत्तो
त्सवं धृतानुचितवेपनिापारनिःशेषकलत्र, चित्रशालास्वसंपाद्यमानहरिचन्दनपङ्कोपलेप, 15 मणिकुट्टिमेष्वक्रियमाणकनकपङ्कजोपहारक्षेप, द्वारतोरणरणरणायमानचण्डपवनेरितशुष्ककति
पयप्रवालवन्दनमालं, मृदङ्गपटहादिवाद्यध्वनिशून्यनिःशेषनाट्यशालम्, अश्रूयमाणचारणमिथुनमङ्गलोच्चारम् , अनाकर्ण्यमानकिंनरकन्यकावलकीझात्कारम् , अप्रमत्तविबुधयोधशतसंरक्ष्यमाणगोपुरप्राकारम् , असुरापहारभीतभव्याप्सरःपरिहतस्वेच्छाविहारम् , उद्यानवापीष्वनारभ्यमाणविभ्रममज्जनम् , उद्विग्नसकलपरिजनं दृष्टम् ।'
२०) ' इदं चारिष्टमतिकष्टमप्रतिविधेयं विधिवशात तत्रोपजात तस्य, तत्कलत्रस्य वा प्रधानस्य, अचिरकालभाविनं विनाशमवश्यतया निवेदयति । न हि येषु केषुचिदनोंपनिपातेषु कदाचिदपि दिव्यानामास्पदेषु संपद्यन्त ईदृशाः पदार्थानां प्रकृतिविपर्ययास्तन्निवासिनां च विबुधलोकानामन्तरत्यन्तशोकातङ्कशंसिनो हृदयायासाः । तेन च मया
तत्र गावा, द्रष्टव्योऽसौ कदाचिदप्यदृष्टदीर्घमद्विरहदुःखः सखा । सुखयितव्यः सर्वकाल25 मभिलषितमदर्शनो निजदर्शनेन । शमयितव्या दिव्यलोकच्यवनसुलभा, सर्वनावानां
विनश्वरस्वभावतावेदनेन हृदयेऽस्य दाहकारिण्यरतिवेदना । देयो दिव्यशक्तयनुरोधेन सुगतिसाधनेषु धर्मकार्येषु सविशेषमुपदेशः । ततस्तेन सह पूर्वानुभूतसुखदुःखवृत्तान्तकथाव्यतिकरण नी वा विभावरीमेतां विभातकाले कथमपि प्रार्थितपुनर्दशनेन पुनरपि
प्रतीप निवर्तितव्यम् । कर्तव्यं च किमपि कालोचितमकृतकालक्षेपेण ख्यातेः सुखस्य 30 चामुष्मिकम्य साधकं कुशलानुष्ठानम् । यतो ममापि निष्ठितप्रायमायुः । अल्पावशेषा
त्रिदशलोकस्थितिः। उपस्थितो दीर्घकालप्ररूढगाढप्रणथैर्नाकिभिः साकमात्यन्तिको विरहः ।
20

Page #80

तिलकमलरी
२५
समासन्नीभूतमुर्वशीप्रमुखसुरवधूमुखारविन्दादर्शनम् । अदृश्यतां गतास्त्रिदशपतिसदसि हृदय दस्यवो रम्भालारयकरणप्रयोगाः। विप्रयोगोन्मुखं तुम्बुरुमुखेन श्रवण-न्ध्रमधुरगान्धारग्राममूर्छनाश्रवणम् । उच्छन्नकल्पा कल्पतरुलताछन्नेषु नाकमन्दाकिनीकच्छेषु स्वेच्छाविहारक्रीडा । क्रोडीकृतं मनुष्यलोकावतारस्मरणपीडया निबिडमन्तःकरणम् । आकारितदुःखसंहतिरभिमुर्खाभूता सपरिजनेव गर्भवासनरकगतिः' ।
२१) · ईदृशे च सर्वतःसमुपस्थितातिदुनिवारव्यसनजाते सर्वतोमुखप्रसृतदुर्विषहशोकसंततौ संतापकारिणि कातराणां, वैक्लव्यदायिनि क्लीवानाम् , उपजनितसंसारसुखवैमुख्ये विवेकनाम् , उदीरितपरोपकारबुद्धावुदारचेतसाम्, अतिदारुणदशापाके, कथश्चिदुपजातसंगमस्थ सुरपतिप्रशंसाश्रवणदिवसादारभ्य प्रतिदिवसममिलपितदर्शनप्राप्तेराकारदर्शनेनैव प्रशमितसकलह दयोद्धगतमसो महात्मनः सर्वात्मना प्रियं कर्तुमन्तःकरणमुत्सहते 10 मीयम् । मन्दायते च, त्रिभुवनातिशायिसत्त्वमलुब्धतां च तावकी प्रागुपश्नुतां विचिन्त्य, प्रत्याख्यानलाघवमुत्प्रेक्षमाणम् । अतो न शक्नोमि सर्वथैवोपचारक्रियापराङ्मुखो भक्तुिं, नापि यथाभिमतवस्तुप्रार्थनाविषयेणाभ्यर्थनेन कादशितुम् । केवलमवलम्व्य मध्यगं पन्थानमुपरचयामितेऽञ्जलिम् । अनुगृहाण माम् । गृहाणेमं मनःपरितोषाय मे, नृपचन्द्र ! चन्द्रातपाभिधानं प्रधानमखिलानामपि स्वर्गभूषणानामासत्तिमात्रेणापि कृतसकलदुरितापहार हारम् । एष 15 किल पीयूषदानकृतार्थीकृतसकलार्थिसुरसार्थेन मथनविरतावब्धिना क्षीरोदेन प्रयत्नरक्षितात् प्रधानरत्नकोशादमृतसंभवशुक्तिगर्भप्रभवाण्यतिप्रभावन्ति परिणतामलकीफलस्थूलनिःतलानि मुक्ताफलान्यादाय कौतुकेन स्वयं प्रश्रितः । कृतश्च स्वयंवरोत्सवानन्तरमसुरारिमन्दिरमाश्रयन्याः श्रियो मन्युगद्गदकण्ठेन कण्ठकाण्डमण्डनम् । देव्यापि कमलया कामकेलिक्लान्तिहारी हरेरिति धृतो धृतिमत्या महान्तं कालम् । उपनीतश्च जन्मनि कुमारजयन्तस्य ज्येष्ठ- 20 जायेति जातपुलकया पुलोम दुहितुः । तथापि परिरम्भविभ्रमेषु निबिडपीडिताखण्टलोरसः सुरगजकुम्नपीठपृथुनो निजस्तनमण्डनस्य कृत्वातिदीर्घकालं मण्डनमर्पितः सीप्रेमहतहृदयया मत्प्रियायाः प्रियगुसुन्दाः । कण्ठदेशे तयाऽर तिशयितसिताश्मिशोचिपमस्य शुचितागुणं शचीप्रसाद च बहु मन्यमानया मुक्त्वाऽन्यानि कन्धराभरणानि धारितः सुचिरम् । अद्य तु क्वापि धर्ये कर्मणि नियुज्य तामागच्छता मया विरहविनोदार्थमारोप्य कण्ठे 25 सुहृदर्शनोत्कण्ठितेनानीतः। तदेप संप्रति स्वभावधवलरुचिः कालच्छायाकवलितमरुच्येव मोक्तुकामो माम् अवाप्य कथमपि पुण्यपरिण-या प्राज्यया संयोजितं त्वां मुक्तामयवपुषमशेपतो मुक्तामयः त्रासविरहितमपेतत्रासः, स्वच्छाशयमतिस्वच्छो,गुणवन्तमतिशयोज्ज्वल. गुणः,प्राप्नोतु सःशवस्तुसंयोगजां प्रीतिम् । अस्य हि परित्यक्तसुरलोकवासस्य दूरीभूतदुग्धसागरोदरस्थितेस्त्वद्वसतिरेय स्थानम् । न हि त्र्यम्बकजटाकलापमन्तरिक्ष वा विहाय 30 क्षीणोऽपि हरिणलक्ष्मा क्षितौ पद बध्नाति । मयाऽप्यनन्ययोग्योपभोगां भव्यतामस्य

Page #81

कविधनपालकता
भावयता “दिव्यदर्शनममोघम्” इति घोषणां जनस्य किञ्चिच्चरितार्था चिकीर्षता क्षणमात्रपरिचितमात्मानमीषदनुस्मरणविषयतां नेतुमभिलषता प्रीतिप्रगुणितस्य चात्मनस्तरलतां तिरोधातुमक्षमेणायमुपनीयते, न पुनरुपकाराय पीतये वा । सर्वस्वदानेनापि देहिनामुपकुर्वतः परेण
प्रार्थितां पृथिवीमपि तृणगणनया परित्यजतः किं तद्वस्तु यत्प्रदानेन प्रीतिरुपकारो वा 5 भविष्यति भवतः १ सर्वथा दत्तोऽयं मया। “ विपत्प्रतीकारासमर्थः क्षीणायुषोऽस्य भिषगिव कथमृक्थमाहरामि १ अलङ्कारः क्षत्रियकुलस्य याचकद्विज इव कथ प्रतिग्रहमङ्गीकरोमि ? गृहाभ्यागतेनामुना दीयमानं दुर्गतगृहस्थ इव गृह्णन्नपर लघिमानमासादयिध्यामि । सुरैरपि कृतस्तुतिराभरणखण्डस्य कृते कर प्रसारयन्नस्यैव वैमानिकस्योपहास्यता
यास्यामि ।" इत्यनेकविकल्पविप्रलब्धमनसा त्वया मनस्विनां वरेण त्रिदशनाथेऽपि भगवति 10 कदाचिदकृत पण प्रभङ्गस्य मे न कार्यः प्रथमप्रार्थनाभङ्गः । ग्रहीतव्यो निर्विचारेण, यस्मादु
परोधभीरुत्वादगृह्यमाणोऽपि भवता दूरीभूत एवेष मे स्वर्गच्युतस्य । गृहीतस्तु कदाचिन्मनुष्यलोके लब्धजन्मनः पुनरानन्दयति दृष्टिम् । इष्टतमदर्शनं चैनममरलोकाच्युता कालक्रमेण देव्यपि मे प्रियङ्गुसुन्दरी कदाचिदालोकयति । दर्शनाभ्यासजातपूर्वजातिस्मृतिश्च
स्मरति रतिकराण्यसकृन्मया सहोपभुक्तानि स्वर्गवासक्रीडासुखानि । विरहदुःखदत्तोद्वेगा 15 च प्रवर्तते यथाशक्ति कुशलावाप्तिसाधके कर्मणि । एवं च तस्या अप्युपकृतं भवति ।
सम्भवन्ति च भवार्णवे विविधकर्मवशवर्तिनां जन्तूनामनेकशो जन्मान्तरजातसम्बन्धैर्बन्धुभिः सहदभिरर्थश्च नानाविधैः सार्धमबाधिताः पुनस्ते सम्बन्धाः, स्मरणानि चात्यन्तविरमयकराणि पूर्वजातेः । अतो नायमालापो मोहप्रलाप इति मे समर्थनीयः, कदर्थ नीयश्च पुनरह
प्रार्थना मङ्गन्यसम्पादनेन ।' इत्युदीर्य कण्ठावतार्य, किञ्चि वनतेक्षणो दक्षिणकरेण लग्न26 धवलनख किरणमालम् , उपस्थितनिरवसानसुरलोकविरहव्यथाविदीर्णहृदयोद्गीर्णगर्भामृतच्छ
टासारमिव हारमुपनिन्ये । नरेन्द्रोऽपि तेन चर्मचक्षुषामगोचरेण तस्य साक्षान्निज दिव्यरूपाविष्करणेन, तेन स्मितोद्धेःपूर्वेण वक्षसि रचितकोमलकराञ्जलिना प्रथमाभिभाषणेन, तेन सुरपतिप्रशंसाप्रकाशनपुरःसरेण विस्तरवता स्ववृत्तान्तकथनेन, तेन च दूरपरिहत
दिव्यतावलेपस्पृहणीयेन प्रतिग्राहणाय भूयोभूयः कृतेन प्रणयप्रार्थनेन, दूरमावर्जितमनाः 25 प्रकृतिनिःस्पृहोऽपि परोपचारेष्वतिस्पृहयालुरिव सत्वरमुपसृतः प्रसार्य करयुगलमप्रतस्तं जग्राह । देवोऽप्यसावलक्षितगतिस्तरिमन्नेव क्षणे झगित्यदर्शनमगमत् ॥
२२) तिरोभूते च तस्मिन्नुपजातविस्मयो नरपतिनिरीक्ष्य चक्षुषा निश्चलेन तं हारमुत्तरीयाञ्चलैकदेशे बबन्ध । प्रविश्य च शक्रावतारायतनमध्यमाराध्य भगवन्तमतिचिर
मादिदेवमागन्य निजसनमुपपाद्य भक्त्यतिशयेन श्रियः सायंतनी सपर्यामभिमुखीभूय 20 तन्मुखे निहितनिश्चललोचनो निषसाद । निजगाइ च-'भगवति ! त्वच्चरणारविन्दसेवानु
भावोऽयं, यदस्मादृशामपि मनुष्यमात्राणामशेषत्रिभुवनमाननीया वासवसमानौजसो वैमानिकाः सनिधिमभिलषन्ति, योगिज्ञानगोचर' चात्मनो रूपमध्यक्षविषयीकुर्वन्ति,

Page #82

तिलकमञ्जरी
२७
प्रकटितसंभ्रमाश्च दृष्टिदानसंभषणादिना बहुमानेन महिमानमारोपयन्ति, एतच्च यद्ययनिमित्तबन्धुना परोपकारपराधीनमानसेन महात्मना तेन दिव्यपुरुषेण स्वाङ्गभूषणीकृतमाभरणमेक दत्त, तथापि त्वदीयमेतद्, अतो न मे शरीरस्पर्शमर्हति । दिव्या हि मूर्तयो भाजनं दिव्याभरणानाम् । तेन तावक एव परिवारलोके भवतु कस्यचित् । अनुभवतु वाऽदृष्टोदयान्मनुष्यलोकमागतमपि पुनस्त्रिदशलोकस्थितिसमुचित शोभातिशयम्' इत्यभि- 5 धाय त हाररत्न देवतायाश्चरणयोः पुरस्तादमुश्चत् ॥
२३) अत्रान्तरे नितान्तभीषणो विशेषजनितस्फातिरास्फालिताशातटै; प्रतिफलद्भिरतिपरिस्फुटैः प्रतिशब्दकैः शब्दमयमिवादधानस्त्रिभुवनमुभ्रान्तनयनतारकाकान्ति'कचुरीकृतदिम्भिराकर्णितः सभयमुभयकर्णदत्तहस्ताभिरायतनदेवताभिः कुलिशताडितकुलाचलशिखरसमकालनिपतद्गण्डशैलनिवहनादो रो हासध्वनिरुदलसत् । उपश्रुत्य च तमश्रुत- 10 पूर्वमुर्वीपतिरुपजातविस्मयः पस्पर्श चेतसा कियन्तमपि हास', न तु स्वल्पमात्रमपि संत्रासम् । अनुज्झितस्वभावावस्थितिश्च स्थित्वा मुहूर्तमुद्भूतकौतुकस्तदनुसारेण संचारयामास तिर्यग्वलिततारक चक्षुः । अद्राक्षीच्च दक्षिणेतरविभागे संनिहितमेव देवतायाः झगिति दत्तदर्शनम् ; निदर्शनमिवाशेषत्रिभुवनभीषणानाम्; अतिकृशप्रांशुविकरालकर्कशकायम्; अलिकुलकोमलेन प्रसस्ता समन्ततः कान्तिकालिम्ना कज्जलमयीमिव सशैलद्वीपकाननामुर्वी 15 कुर्वाणम् ; अनतिपुराणशुक्तिकाश्रेणिसितभामा हासदूरप्रकटिताया दन्तपङ्क्तेः प्रतिमयेव पुरः स्फुरन्त्या स्थूलपृथुलया नखपरम्परया प्रकाशितनिजप्रभातिमिरतिरोहितचरणयुगलाङ्गलिविभागम् ; आबद्धास्थिनूपुरेण स्थवीयसा चरणयुगलेन रासभप्रोथधूसर नखप्रभाविसरमनेकवातिकमण्डलभ्रमणलग्नं रक्षाभूतिरज इव दिक्षु विक्षिपन्तम् ; अक्षुद्रसरलशिरादण्डनिचितेन निश्चेतुमुच्छायमूर्ध्वलोकस्य संगृहीतानेकमानरज्जुनेवोपलक्ष्यमाणेन गगनसीमो- 20 ल्लङ्घिना जङ्घाद्वितयेन निरन्तरारूढविततत्रततिजालयमलतालशिखरनिषण्णमिव दृश्यमानम् ; उल्बणास्थिप्रन्थिना जानुयुगलेन क्षीणमांसेन च निकाममूरुकाण्डद्वयेन विश्राणितपरस्परगुणप्रकर्षम् ; अघृणाञ्चनादाननोद्वान्तगरेण जरदजगरेण गाढीकृतक्षतजक्वाथरक्ताशार्दूलचर्मसिचयम् ; अमृक्प्रवाहपाटलया वैतरणीसरित्सलिलवेणिकयेव पृथुलदीर्घया रोमलतया सीमन्तितकरालकुक्षिकुहरपातालम् ; आर्द्रपङ्कपटलश्याममतिकृशतया कायस्य दूरदर्शितोन्न- 25 तीनां पशुकानामन्तरालद्रोणीषु निद्रायमाणशिशुसरीसृपं सीरगतिमार्गनिर्गताविरलविषकन्दलं साक्षादिवाधर्मक्षेत्रमुरःप्रदेश दर्शयन्तम् ; अचिरखण्डित मन्त्रसाधकमुण्डमिन्दु. खण्डश्रद्धया धवलकुटिलान् दंष्ट्रानिर्गमानपहरन्तमासादित विधुन्तुदमिव गलावलम्बित बिभ्राणम्; अतिभारविघटिताङ्गुलीसंनिवेशगलिामुच्छलितरुधिरच्छटाच्छोटितायतनस्तम्भकुम्भिकमाशाकरिकुम्भस्थलास्थिस्थूलमतिदूरलुठितमपि रक्तासवकपालमनुभावदर्शितात्यद्भु- 30 तभुजायामेन पाणिना वामेन तथैवोर्ध्वस्थितमाददानं ; दक्षिणेन च प्रतिक्षणव्यापारितनिशित

Page #83

२८
कविधनपालकृता
कर्तिकेन वामकक्षान्तरक्षिसकन्धरस्य दृढनिरुद्धनिःश्वासनिर्गमत्वादध्वरपशोरिव तत्तदतिकरुणमन्तःक्रन्दतो दत्तनिष्फलकृपाणघातस्य वेतालसाधकस्य साधितमूर्ध्वमुत्सर्पता परिकराशीविषवदनविषपावकेन गात्रपिशितमुत्कृत्योत्कृत्य कीकसोपदंशमन्नन्त'; कवलितपिशित
चर्वणायासचञ्चलेन कपिलत.संविभागदानाय त्रिभुवनोःरचारिणीनामचिररोचिपामारब्धसंज्ञा5 समाहानेनेव क्षयानलवर्चसा कूर्चकचकलापेन कवचितमखिलरोमरन्ध्रनिर्गलदुधिरगण्डूषमिव प्रलम्बपृथुल चिबुकमुद्वहन्तम् ; अतिकठिनखर्वपर्वामिरगुलीवेणुदण्डिकाभिः परिगृहीतैः कुटिलतीक्ष्णायताग्रकोटिभिः कररुहकुदालैरसुरकन्यारिरंसया रसातलगतानलीकसाधकानुद्धर्तुमिव कृतोद्यम; विपुलवर्तिमण्डलमालोललवपाशं श्रवणयुग्ममूर्ध्ववलितपुच्छनालनिबिडा
लिङ्गिताङ्गमु फुल्लफणाकर्पर कालसर्पद्वयमिवोद्वहन्त; शिखिकणारुणया तिर्यग्विसर्पिण्या 10 फणमणिकिरणमालया जटालीकृतसरलभोगनालाभ्यामलघुना निष्पतन्तमोघेन घोणापुट
श्वासमुभयतः पातुमवतीर्णाभ्यां कर्णाभरणविषधराभ्यां द्विधाप्यधःकृतोष्ठपृष्ठलोमलेखं ; मुहुरुदञ्चसा मुहुर्त्यञ्चता मुहुः प्राञ्चता तिर्यगजागरदेहदीर्घपृथुलेन जिहालताग्रेग ललाटचिबुक मृकप्रान्तगतमामङ्गरागमेदःकर्दममास्वादयन्तम् । अन्तर्ध्वलितपिङ्गलोग्रतारकेण
करालपरिमण्डलाकृतिना नयनयुगलेन यमुनाप्रवाहमिव निदाघदिनकरप्रतिबिम्बगो15 दरेणावर्तद्वयेनातिभीषणम् ; आभोगिना ललाटस्थलेन सद्यःस्थापितममृक्पङ्कपश्चागुल
पचनाय नरजाङ्गलानामुपसंगृहीत चिताग्निमिव सहजभ्रुकुटिधूमान्धकारपरिगत दधानम् ; ऊर्ध्वस्थितेन स्थिरतडित्तन्तुसंतानस्थानकविम्बिनी कपिशभासुरेण केशभारेण भसंयन्तमुपरि जाज्वल्पमानज्वालाखमुत्पातधूमदाग ; आयतनभित्तिसङ्गिना बलिप्रदीपप्रभाप्रकाशितेन
केशनखदशनवजमात्मनो निर्विशेषच्छायेन प्रतिच्छायापुरुषेण पार्श्वचारिणा सानुचरमिव दृश्य20 मान'; घोणयाप्युत्फुल्लरफारपुटया धृतातिविकट पत्रपुटयेव पीयमानवदननिर्यद्रसामोद'; दशन
मालयाऽप्यन्तरालाविष्टकुणपास्थिशकलया सकलत्रिभुवनाभ्यवहाराय सहायीकृतानन्तदन्तयेवाक्रान्तमुखकुहर'; चरणाङ्गुलीभिरपि स्फुरितपाण्डुनिम्नोदरनखाभिमुखार्पितकपालकपराभिरिव प्रतीष्यमाणोत्तरीयनरचर्मक्षरत्क्षतजकणवर्षम् ; अस्थिनूपुरैरपि पदप्रयोगमुखरैर्भवप्रस्तुत
स्तुतिभिरिव सततसे वितचरणम्; आभरण नुजगेरपि ज्वलदुन्मयूखफगमणिभिरात्तप्रदीपैरिवाव25 गाह्यमानकज्जलकाल कायप्रभान्धतमसं; मांसेनापि खादनभीतेनेव सास्रेण प्ररित्यक्तसर्वावयवम् ;
अवयवानप्यस्थिसारानतिविकृतरूपदर्शनभयात् पलायितुकामानिव स्नायुग्रन्थिगाढनद्धान् दधानम् ; आजानुलम्बमानशवशिरोमालमेकं वेतालम् ।।
२४) तं च क्रमानुसारिण्या दृशा चरणयुगलादामस्तकं प्रत्यवयवमवलोक्य किञ्चित्कृतस्मितो नरपतिरुवाच-'महात्मन् ! अनेन ते प्रवृद्धेन सहसाकाशसंनिभ30 प्रभाभारभरितककुमा स्कुटोकुलनयननासापुटेन मुख मृत्तसंततास्रस्रोतसा प्रकटितकराल.
दष्ट्राम लेन विदारितविकर मृगा निकामनीव गमागेन वपुष भुवनत्र यत्रासकारिगा

Page #84

तिलकमञ्जरी
हासेन जनितमतिमहत् कुतूहल में । कथय किमेतदसमस हस्यते' | स जगाद -- ' राजन् ! न किञ्चिदन्यत् । त्वदीयमेव चेष्टितत् । त्वया हि फलमभिलष्य किञ्चिदिय मरमत्स्वामिनी श्रीरनुदिवसमा सेवितुगुपकान्ता । सेवकाञ्च फलप्राप्तिकामाः प्रथममुपचारेण गृहीतवाक्यं परिग्रहलेोकमावर्जयन्ति । गतस्तेन कृतपक्षपरिग्रहेण ग्राहितसम्बन्धाः प्रभूणामसक्तमात्मभक्तिमुपदरीयन्ति । एष तावज्जगति दृश्यते व्यव हारः । त्वया तु विपरीतः प्रस्तुतोऽयं सेवाविधिः । तथाहि - स्नपनवस्त्रमाल्यानुलेपनालङ्कारादिभिः सततमेनां देवतामुपचरसि । यस्तु प्रणयपत्रमस्याः सर्वा सविधवर्ती, कार्यकर्ता जनोऽयं, सर्वपरिजनप्राग्रहरस्तमाहारदानमा त्रयाऽपि नामन्त्रयसे । मित्रीकृते हि मयि साधकानामभीष्टसिद्धिः । किमि यमैश्वर्यमदनिश्चेतना वितन्यमानमतिमहान्तमपि त्वया पूजोपचार पश्यति ? दृष्ट्वा च किं प्रकृतिचञ्चला चेतस्यवधारयति ? 10 कृतावधारणाय किमेकान्ततो वीरपुरुषसाहसाक्षिप्तहृदया पक्षपात गृह्णाति १ गृहीतपक्षपातापि किमवज्ञया विपक्षीकृतेन मया कृतप्रतिबन्धा बध्नाति वरप्रदानाय बुद्धिम् १ तदलमबुद्धिपूर्वकेग बुधजनहासकारिणा निरखविकेश कफलेन फल्गुनानेन सेवाप्रकारेण | यदि स्फुटमेव फलमुत्कृष्टमीप्ससि, लिप्स से वा विघ्नविरहितं जपध्यानादिकर्म, काम्यसे वा मनःप्रसादयितुमचिरेण देव्याः, तस्मादुपचारपूर्वमद्यप्रभृति सर्वमुपकल्पय क्रियाकल्पम्, अन्यथा वृथा क्लेशो भविष्यति तवैष सेवावेश : ' । इति वादिनस्तस्य वचनमनुवर्तमानो मेदिनीपतिर्विहस्य किञ्चित्सोपहासमवदत् - 'सर्वमुपपन्नमभिहितम् । उपदिष्टमक्लिष्टया युक्त्या | प्रबोधिता वयम् । यथा निदर्शितः सूक्ष्मदर्शिना तथैवैप सेवामार्गः । परि ग्रहने संनिधौ सति कोऽविकार: प्रभूणामयपूजायाम् ? महती सूटता । गाढमविवेकविलसितम् । अप्रतिविधेया वैधेयतेयम्, यस्माभिः सर्वसेव्यगुणसंपदुपेतं भवन्तमपहाय 20 प्रमादादिदोषोपहत चित्तवृत्तिभिरियमग्रत एव देवता सेवितुमुपक्रान्ता, कृतश्च पूजाविधेरकरणेन कियानप्यबहुमानः । अथवा जन्मनः प्रभृत्यकृत पर सेवानामत्र लवमात्रोऽपि नास्माक दोषः । तवैव प्रमत्तताऽसौ यज्ज्ञानतापि नीतिमार्गमादित एवं नोपदिष्टास्मभ्यमेष क्रमः । किमिदानीं कुर्मः ? प्रस्तुतमिदं कर्म । कृतश्च निश्चलो मनसि संकल्पः । यावन्नैप १ परिसमाप्तः कल्पस्तावदल्पाप्यनुवृत्तिरुपचारो वा न कस्यचिदैवतस्य विवक्षितफलापेक्षया 25 कर्तव्योऽस्माभिः । अवधार्य चेद' धीमता न कार्यः प्रस्तुतेऽस्मिन्नस्मत्कर्मणि कार्यसिद्धिविषयो विचारः, नापि कतिचिद्दिनानि प्रार्थनीयः पूजोपचारः । यदि चाभ्यवहारेण प्रयोजन पूज्यस्य, ततः सज्जा वयं तदुपपादनाय । गृह्यतामयमुपयुज्यतां च विविक्तमस्यैव देवतागृहस्य स्पृहणीयतममाश्रित्य कोणमेकमखिलोऽप्येष देव्या विशेषपूजार्थमाहृतोऽद्य
२९

5
फलमूलोपर्दशो दृष्टमात्रः क्षुदुपबृंहणो मोदकादिः प्रभूतभक्ष्यचलि:' । इत्युक्तवति 30 भूपे भूयोऽप्यसौ सहासमवदत् - 'नरेन्द्र ! न वय' पक्षिणो, न पशवो न मनुष्याः । कथ' फलानि मूलान्यन्न चाहरामः ? क्षपाचराः खलु वयम् । व्याघ्राणामिवास्माकमा
15

Page #85

कविधनपालकता
त्मभुजविक्रमोपक्रीतमामिषमाहारः, तस्य चिन्तय प्राप्त्युपायम् । किमनेन कर्णोद्वेगजनकेन द्विजस्येव मदिरास्थादसौन्दर्यकथनेन भक्ष्येतरवस्तुतत्त्वप्रकाशनेन । यदि वान्ये ऽपि बहवः क्षुद्रसाधकाः संप्रति खलीकर्तुमुद्यताः स्वामिनी, तड़ीयदेहावयवेष्वेव सिद्धा तत्प्राप्तिः ।
आस्स्व तावन्निराकुलः । केवल' याचे किञ्चन । त्वया हि बहवः कृताः संग्रामा, हताश्च 5 संख्यातीताः क्षत्रियक्षोणीपतयः । तत्र येन कदाचिदपि नानुभूतो भङ्गः संगरेषु, न दर्शित
वैमुख्यमर्थिजनप्रार्थनासु, न कृतः प्रणामः प्राणसंशयेऽपि शत्रोः, तस्य भुवनत्रयश्लाधनीयचरितस्य नरपतेः प्रकृत्यैव पावनमतिप्रशस्तललितललाटलेखाक्षरमरूक्षच्छविच्छत्रसहशाकारमर्पय मे कपालकपर प्रत्यग्रमेकम् , यदपवर्जितैरसृग्भिः पुण्यासु कृष्ण चतुर्दशीषु दुर्विनीत
क्षत्रियनरेन्द्रनिहतस्य जनयितुर्जामदग्न्यमुनिश्वि मुहुर्मुहुः करोमि तर्पणम् ।' इति ब्रुवाण 10 च किञ्चिद् विहस्य पुनरुवाच नक्तञ्चर नृपतिः-'प्रेतनाथ ! नान्यथोदित भवता ।
तथ्यमेवेदम् । कृताः शतकृत्वो मया संग्रामाः । हताश्च संख्यातीताः क्षत्रियक्षोणीपतयः । किं त्वनेकराजकार्यव्यापृततया कदाचिदकुर्वता दिव्यकार्यपर्यालोचनम् , अतीन्द्रियज्ञानविकलतया स्वयमनावेदितमजानता परेषां हृदयगतमर्थन , अशृण्वता च युष्मद्विधानामत्र
विषये कुतश्चिदप्यर्थित्वमुद्यम च धर्मक्रियाकल्पविषयम् , अल्पमपि न कृतस्तत्कपालानां 15 संग्रहः । तद्यदि नातिमात्रमवसीदति पितृप्रयोजनम् , अनभ्यर्णवर्ती वा पूर्वसूचितः
पुण्यदिवसः, तत् प्रतीक्षस्य कतिचिदिनानि, यावत् क्वचित् तदवाप्तिर्भवति । अथ न सह्यः कालातिपातः, तदिदमेव मे स्वीकुरु शिरः । केवल विलोकय, चिर विचारय च चेतसा । यदि संभवन्ति कतिचिदिह पूर्वसूनिता गुणाः, प्रीयते वा चक्षुरुत्तमाङ्गलक्षणविधिविचक्षणस्व, तन्न किश्चिन्यान्वेषणेन ।' स पुनरब्रवीत्-'नृपवरिष्ठ ! सुप्लु 20 शुभलक्षणम् । किं विलोक्यते ? किं वा विचार्यतेऽस्य जात्यस्येव जातरूपस्य रूपशोभा
सौभाग्यम् ? भाग्यवानह यस्य प्रार्थनामन्तरेण समुपस्थितमिदम् ।' इति व्याहृत्य वामकरतलवर्तिनः कपालस्य कर्णवतौं निर्दयावृत्तिकषणप्रकीर्णवनिस्फारविस्फुरस्फुलिङ्गवातामुत्पातमेघलेखामिव विमुक्तधनरुधिरबिन्दुवर्षाममर्षवक्रीकृतकृतान्तभ्रकोटिविकराला कालायस
कर्तिकां निजघर्ष, हर्षोत्तालकृततुमु लकिलिकिलारवश्व साटोपमेत्य विकट पातिभिः पदैरनति25 निकटमवनमितपूर्वकायः प्रकोष्ठचलितपन्नगप्रतिसरेण समुपनिन्ये सव्येतरकरेण । क्षोणीपति
रप्यजातसंक्षोभः स्तिमित बद्धलक्षेण चक्षुषा चिरमवेक्ष्य तां सधीरमुवाच-'क्षपाचरेन्द्र ! दिव्यमायुधमिदं नार्हति करस्पर्शमस्मद्विधानाम् । विधानेन महता धार्यमेतन्न यथाकथ. श्चित् । अतस्तिष्ठतु तवैव हस्ते । त्वत्प्रयोजनमसावेव मे सर्वदा सविधवर्ती निवर्तयिष्यति
निसर्गनिष्कृपः कृपाणः ।' इति वदन्नेव सविधवर्तिनः कुशस्रस्तरस्य शिरसि तत्क्षणमेव 30 निक्षिप्तमाक्षेपदूरविक्षिप्ताक्षवलयेन दक्षिणपाणिना जग्राह कृपाणम् । आमेचकांशुमिषविमुक्त
पटुविषच्छटाभीषण' च विचकर्ष संकर्षणानुज इव कलिन्दतनयातरङ्गात् कालियमिन्द्रनीलखण्डखचिताच्चमकोशात् । निष्ठुरकरागुष्ठतर्जनीकोटिमार्जितातितीक्ष्णलक्षणधारे च

Page #86

तिलकमबरी
तत्र प्रसन्नधवलायतामायुधार्चिचिषयेव विकवविचकिलस्रग्बन्धुरां बबन्ध दृष्टिम् । आबद्धपरिकरश्च कृत्वा देवतायाः प्रणाममूलधृतनिष्कम्पजङ्घन वामांहिणा तिर्यगाव जितेन च दक्षिणजानुपर्वणा सगर्वमास्फालितमणिकुट्टिमः शिर कपालप्रपलायनशङ्कयेव वामकरपल्लवेन कवलितोवंबद्धमूर्धजकलापस्त कृतान्तकोपानलधूमदण्डानुकारिण कृपाणमुज्झितकृपः स्कन्धपीठे न्यपातयत् ॥
२५) अथ भीमकर्मावलोकनोद्भूतभीतिभिरिव स्थायिभिरपि शोकभयजुगुप्साप्रभृतिभिः परित्यक्तधीः, असाधारणधैर्यदर्शनादाहितबीडैरिव सात्त्विकैरपि स्वेवैवर्ण्यवेपथुस्तम्भादिभिरपारतसंनिधिः, अव्याजसाहसावर्जितमनोवृत्तिभिरिव व्यभिचारिनिरप्यमर्षमदहर्षगर्वाग्रतापुरःसरैरालिङ्गितः सर्वाङ्गेषु भावैः, वागेन विभ्रमदोलायमानविततेन्द्रनीलकुण्डलेन कठिनकण्ठास्थिदलनकुण्ठितकरालधार करवालमिव शाणया निशातु कृतक्षणेन, 10 दक्षिणेन चावतंसितविततदेवतानिर्माल्यपलवेन घनशिर वलिपण्डखण्डनध्वनि श्रोतुम वितृप्त्या सहायी जापरवगेनेव श्रवणेनोद्भासमानः, विसर्पदतिवह लखड्गप्रभानुलेपश्यामलितविग्रहराया प्रत्येकमेकावलीमौक्तिकादर्शदश्यमानप्रतिमागतोत्तमाङ्गतया च प्रणत्यनादर कुपितपार्वतीप्रसादनार्थमुपक्रान्तद्वितीयकण्ठच्छेद इव रावणः, तत्क्षणमधत्त रमणीयभीषण रूपम् । अर्धावकृत्तकन्धरे च शिरसि सहसैवास्य केनापि धृत इव स्तम्भित इव नियन्त्रित 15 इवाक्रान्त इव नाल्पमपि चलितुमक्षमत दक्षिणो बाहुः । अतितीक्ष्णधारोऽपि कुण्ठीभूत इव कठिनास्थिकोटिसंदंशदष्ट इव रत्यानलोहितपङ्कलग्न इव निरायतशिरातन्तुसंयत इव प्रततस्नायुपाशपंदानित इव मन्दमपि पूर्धच्छेदतः परेण प्रसत्तुं न शशाक निस्विशः । किमेतदिति संजातविस्मयश्च नृपतिः स्तम्भनिश्चलाङ्गुलीगाढगृहीतत्सम मत्सरादिवानिच्छतो मोक्तुमाच्छिद्य दक्षिणकरादितरेण पाणिना कृपाण जग्राह । करविमुक्तमौलि- 20 बन्धनिरालम्बकन्धरे च छेदमार्गमिव सुखच्छेदाय विकटावकाश कर्तुमधोमुखमवनते शिरसि निर्दय व्यापारयितुमाहितप्रयत्नस्तत्कालमुल्लसितेन मन्दीकृताखिलेन्द्रियशक्तिना मूर्छागमेन विरलविलुप्तसंज्ञः स्वप्न इवाकालजलधरध्वनिक्षुभितराजहंसीकुलकोलाहलध्वनिकलमविश्रान्तसंततिना रत्नवल यावलीशिञ्जितेन व्यञ्जितोत्तालकरतलावधूननमतिश्रव्यतया सुधारसेनेव श्रवणविवरमाध्मापयन्तमश्रुतपूर्वममरसुन्दरीजनस्य हाहारवमशृणोत् ॥ 25
२६) तदनुसारप्रहितदृष्टिश्चाग्रतो नातिनिकटे झगिति दत्तदर्शनाम् ; आक्रान्तदशदिशा शङ्खधवलेन देहप्रभाप्रवाहेण क्षीरसागरगतामिव विभाव्यमानां; विततदलसहस्रफणावलयशोभिनि पृथुलदीर्घनालभोगे शेषभुजग इव मेदिनीमिन्दुकरपाण्डुरत्विषि पुण्डरीके कृतावस्थानाम् ; अब्जिनीषण्डसंचरणसंक्रान्तकमलधर्ममिव सुकुमारारुणं चरणद्वितयमुद्रहन्तीम् ; अस्थूललघुनापि पीवरोरुणा जमानां जङ्घाद्वितयेन ; विततमेखलागुणपिनद्धमच्छ- 30 धवलं दिव्यदुकूलमम्बुजवनप्रीत्या पद्मिनीनालसूत्रेणेव कारितमलधुना जघनमण्डलेनोद

Page #87

कविधनपालकत
हन्तीम् ; आयतिशालिनीभिः शक्तिभिरिव वलीभिस्तिमृभिरुद्भासितेन नीतिमार्गेणेवातिसूक्ष्मदृष्टिलक्ष्येण मध्यभागेन भ्राजमानां; गतिविलासहसितैः सहवासिभिः क्षीरोदजल. वारणैरुपनीतेन कुम्भाभोगेनेव निरङ्कुशप्रवृद्धेन स्तनभारेणोद्भासिताम् : उदधिमथने सुधा. रसच्छटावलयमिव लग्नमानाभिलम्ब कम्बुपरिमण्डलेन कण्ठनालेन मुक्ताकलापं कलयन्तीम् ; 5 अलिकुलकाणमुखरया शतमखहतैरावणादिसहोदरोदन्तदानाय प्रहितया पारिजातइत्येव स्निग्धसान्द्रया मन्दारमञ्जर्या समाश्रितकश्रवणां ; संक्षोभितसुरासुरलोकमलसवलितकोमला
गुलिना वामकरतलेन कज्जलकूटकालं कालकूट मिव केशपाशं पुनः पुनः पृष्ठे बर्द्धमामृशन्तीं; शशिकलासंनिमललाटभित्तिना कौस्तुभाताम्रबिम्बाधरेण सुधाधवललोललोचनतरङ्गण
मदिरासुरभिनिःश्वासमारुतामोदेन वदनेन्दुना निजसहोदरसमाजमिव समुदितं दर्शयन्ती'; 10 काभिश्चि दलसचलित वेलवाल यजनाभिः क्षीरोदत्ताभिः परिवारापगाभिरिव निपतदुत्पत्त
द्राजहंसामिः काभिरपि करसंश्लिष्टयष्टिदीपिकाकिरणपटलपल्लवितदेहलावण्याभिः शैलकट. कौषधीभिरिव धन्वन्तरिप्रहिताभिरपराभिः कनकगौरपीनोद्रुरपयोधराभिः पद्मिनीभिरिव सचक्रवाकयुगलामि लानुकारिणः किरणकण्ठकितान वेत्रदण्डानुल्लासयन्तीभिरन्याभिरात्त
सदृशसितनेपथ्याभिरादिभूपालकी तिभिरिव समीपवर्तिनीभिरमराङ्गनाभिः परिवृतां ; 15 प्रदोषचन्द्रकलामिव विनिद्रकोकनदविनिवेशितकरां; सुग्रीवसेनामिव स्फुरत्तारनीलाङ्गदां ;
गृहीतसर्वाङ्गीणप्रसाधनामप्येकाङ्गकल्पिताङ्गरागां ; धीरतरवारिवासिनीमपि प्रकटितपृथुप्रतापां श्रियमपश्यत् ॥
२७) अनन्यदेवतासामान्यचिह्नदर्शनेन श्रीरसावित्युपजातनिश्चयोऽपि किञ्चिदुत्पन्नबिभीपिकाशङ्कः प्राकृतामिव स्त्रियमदर्शितरंभ्रमरतामपृच्छत्-'भद्रे! का त्वम् ? 20 किंमर्थ वा देवतायतनमिदमागतासि ?' सा त्ववादीत्–'राजन् ! न जानासि माम् ?
अहं हि सकलभूपालवृन्दवन्दितपाक्षा राजलक्ष्मीस्त्वदभिकाक्षितवस्तुसंपादनार्थमागता । कथय किं ते प्रियं कर्तव्यम् ?' इति । पार्थिवोऽपि तदवस्थानुरूपदर्शितादरः प्रणम्य तां तदागमनजन्मना हर्पण करणवैक्ल येन च दरस्खलितवचनः शनैरलपत्-'भगवति !
कृतार्थोऽहं, यस्य मे समुपस्थितायाममुप्यामन्तिमावस्थायामुपेत्य भगवत्या प्रकाशित25 मिदमदर्शनीयमन्येषामल्पपुण्यानां मानवानामशेषपापप्रशमनं दिव्यमात्मीय रूपम् ,
अभ्युपगता च मनीषितवस्तुसिद्धिः । इदं देवि ! मेऽभिमतममुष्य महात्मनस्त्वत्परिग्रहासरस्य नक्तञ्चरपतेः प्रयोजनक्शादुपदर्शितार्थिभावस्य दातुमुत्तमाङ्ग मया परिकल्पितम् । अर्धकल्पिते चास्मिन्नकरमादपगतपरिस्पन्दौ सन्दानिताविव केनाप्यकिञ्चित्करौ
करौ संवृतौ । तदनयोयथा स्वसामर्थ्यलाभो सवति भूयस्तथा प्रसीद, येनाहमनृणो भूत्वा 30 निर्वाणमधिगच्छामि' । देव्यपि श्रीस्तेन तस्यातिमात्रकष्टायामपि दशायामनुज्झितावष्टम्भेन
वचसा जनितविस्मयाऽवलोक्य तदाक्यश्रवणभावितानामभ्यर्णवर्तिनीनां सखीनामानन्दपुलकितानि वारंवारमास्यकमलानि द्विगुणजातपक्षपाता प्रीतिविकसिततरङ्गायतापाङ्गस्य

Page #88

तिलकमारी
चक्षुषः क्षरता क्षीरधवलेनांशुविसरेण सुधारसेनेवाप्याययन्ती हिमजलेनेव स्नापयन्ती मलयजाङ्गरागेणेव लिम्पन्ती मालतीमुकुलदामभिरिवाच्छादयन्ती मूर्छागमविलुप्तसंज्ञ राज्ञो वपुः पुनरवादीत्-'नरेन्द्र ! बाढमविदितमत्स्वरूपोऽसि, तेनैवं वदसि । सर्वदा सौम्यपरिजनपरिवाराहम् । न मे नक्तश्चराः संनिधावपि चरन्ति, दूरे भृत्यत्वम् । य एष विकृतवेषाकारधारी वेतालबुद्ध्याऽध्यवसितस्त्वया, नायं यातुधानः । प्रधानभूतो 5 मत्प्रतीहाराणां महोदरो नाम यक्ष एषः। परीक्षितुमनेन सत्त्वमप्रतीक्षितमदीयागतिना झगित्यागत्य सत्याभासमिदमनेकप्रकारमात्मीयया दिव्यशक्त्या विनिर्मितं मायाजालमखिलमपि ते प्रदर्शितम् । अतस्त्यज विषादम् । उत्सृज मृषागृहीतमिममात्मविग्रहस्य निग्रहविधावाग्रहम् । ब्रूहि चात्मनोऽभिलाषम् । अनेन तव सर्वातिशायिना सत्त्वेन साहसेन धैर्येण चित्तौदार्येण प्रज्ञाविशेषेण पूजाविशेषेण निःशेषितप्रमादनिर्मलेन च 10 व्रतचरणेन चन्द्रमण्डलमिव शिशिरात्ययेन, मानससरस्तोयमिवागस्त्योदयेन, सुकविकाव्यमिव सज्जनपरिग्रहेण, गगनतलमिव शरत्कालागमेन, सप्रसादमपि किमपि मे प्रसादितं हृदयम् । आचश्व कार्य, विचक्षण ! किमद्य ते संपादयामि ? किं तावन्मदनुभावासादितदिव्यशक्तिः प्रत्यहमितो गत्वा गृहीतविकटप्रसाधनशुद्धान्तवनितावृन्दपरिवृतः कनकगिरिकन्दरप्रभानुलिप्तपादपेषु कल्पतरुतलनिषण्णकिन्नरारब्धगान्धारग्रामगीतिरमणीयेष्वित- 15 स्ततःप्रवृत्तमुखरमन्दाकिनीस्रोतःसरणिसिच्यमानबालपारिजातालवालकेषु सविभ्रमभ्राम्यदभ्रमूकलभकरावभज्यमानसंतानकसरसपल्लवेषु हरिचन्दनलतागृहोदरप्रसुप्तसुरतखिन्नसुरवनिता. भिनन्द्यमानमन्दानिलानीतशीतलसुधाकुण्डशीकरेषु नन्दनवनाभ्यन्तरेषु सविस्मयत्रिदशपालिकावलोकितः क्रीडासुखमनुभवसि ? अथाधुनवाधिगतविद्याधरेन्द्रभावः संकल्पानन्तरोपनतमनल्पवातायनसहस्रालंकृतममलचीनांशुकवितानलम्बमानमुग्धमौक्तिकपालम्बमनिल- 20 दोलायमानद्वारवन्दनमालाप्रवालमुपहारकुसुमसौरभान्धमधुकरझङ्कारमुखरमणिकुट्टिमं विमानमधिरुह्य विदग्धवल्लभाप्तसुहृत्कदम्बकानुयातो विलोकयन् विविधान्याश्चर्याणि सशैलद्वीपकाननामुदधिमर्यादा मेदिनी पर्यटसि । अथ मदीयप्रार्थनामुदितपुरन्दरानुमादितेन भरतमुनिना स्वयमागत्य सूत्रिममनाहतध्वनन्मेघमुरजमनोहरमेकदेशोपविष्टतुम्बुरुताड्यमानवीणारणद्गान्धारग्राममागृही वेणुकिन्नरगणोपगीयमानविबुधसद्मप्रसिद्धमूर्च्छनमुद्विलासरम्भाभिनीयमानरघु- 25 पुरःसरादिभूपालचरितमुन्नतप्रासादशिखरचन्द्रशालारचितरङ्गभूमिरवसरेषु द्रष्टुमागतानामष्टादशद्वीपमेदिनीपतीनां दर्शयसि दिव्यं प्रेक्षाविधिम् । किं बहुना ? अन्यदपि यत् ते मनसि वर्तते तत् सर्वमावेदय, येनाचिरात् संपादयामि ।' इति वादिनीमेव तां नरपतिरुपजात. संमदः सप्रश्रयमवादीत्-'देवि ! सर्वमुपपन्नमेतत् । किं न संभाव्यते ? प्रणतसुरसहस्रमौलिविश्रान्तपादः पुरन्दरोऽपि देवस्त्वत्प्रसादादासादयति सुरलोकराज्यसुखानि, वासुकिरपि 30 त्वयि सानुरागायामुरगकामिनीचामरकलापोपवीज्यमानतनुः पालयति पातालनगराणि । कुबेरोऽपि त्वत्संनिधानान्निधीनां नाथो जातः । सागरोऽपि त्वयि संभूतायां रत्नाकरत्वमुप

Page #89

३४
कावधनपालकता
गतः । तिष्ठन्तु चैते । नीचप्रकृतयोऽपि त्वया परिगृहीता जगति गुरुतां परामागता दृश्यन्ते । तथाहि-प्राणिविशेषास्थिशकलमपि मुख्यः पावनानां शङ्खः । भुजङ्गकुलसङ्गदूषितमपि वन्द्य चन्दनम् । प्राकृतजनगृहीतदण्डमपि छायार्थिभिरुत्तमाङ्गोपरिस्थं धार्यते छत्रम् ।
असकृदासादितकलङ्कोऽपि हरिणाङ्कधवलस्य यशसो भाजनं करवालः । तिर्यमलोऽपि 5 गोमयो हरितः श्लाध्यः । किं च वर्ण्यते ? क्षीरजलधिगर्भसंभवा द्वितीया कामधेनुस्त्वं,
सुरद्रुमसहवासिनी जङ्गमा कल्पलता, चक्रवर्तिचक्रकृतार्चना चेतनश्चिन्तामणिः । किं न प्रयच्छसि प्रसन्ना प्रणयिनां, किं वा न विदधासि कल्याणमाराध्यमानाऽनुजीविनाम् ? यद्यपि त्वया कथञ्चिदुपजातकृपया मनोरथानामप्यपथभूताः सकललोकहृदयहारिणः सु
प्रसादसदृशाः पृथक्पृथग्दर्शिताः समृद्धिविशेषाः, तथाप्येतेषु नास्ति मेऽभिलाषः । अमुनैव 10 पूर्वपुरुषप्रभावोपार्जितेन विभवलेशेन कृतार्थोऽहम् । न मे प्रयोजनं दिव्यजनोचितैरुप
भोगैः । अथ येन केनचित् प्रकारेणानुग्राह्योऽयं जनो, ग्राहयितव्यश्च कमप्यभिप्रेतमर्थ, तदलमन्येन । इदमेव प्रार्थिताऽसि-यथाहमेषामशेषभुवनवन्दितावदातचरितानां चतुरुदधिवेलावधिवसुन्धराभुजामखिलदिङमुखविसर्पितोदग्रप्रतापतया तुलितनिजवंशादिपुरुषादित्य
यशसामिक्ष्वाकुवंश्यानामवनीभृतां पश्चिमो न भवाभि, यथा च देवी मदिरावती जगदे. 15 कवीरात्मजप्रसविनीनामस्मत्पूर्वपुरुषमहिषीणां महिमानमनुविधत्ते, तथा विधेहि' । इत्य
भिधाय लज्जया किश्चिदवनतमुखोऽभवत् । देव्यपि श्रीरीषवनमितवदनतामरसाऽस्य वचसो विचिन्वती तात्पर्यमुज्झितापाङ्गनिस्तरङ्गतारकेण चक्षुषा क्षणमात्रमतिष्ठत् । मुहूर्ताच्च किश्चिदुन्नमितवदना शरज्ज्योत्स्नाविशदेन दशनांशुजालकेन स्वमनसः प्रसाद
मिव दर्शयन्ती मन्दं मन्दं विजहास । व्याजहार च,-'नरेन्द्र ! निजगोत्रसंततेरवि20 च्छेदाय मदिरावत्याः पुत्रमिच्छसीति निश्चितं मया । केवलमिदं पृच्छामि-किमेष
वक्रया वचनभङ्ग था युक्तिगम्यः कृतोऽर्थः १ "पुत्रं देहि मदिरावत्या” इति व्यक्तमेव किं नोक्तम् ? “ अन्यथोक्ते कुतोऽपि वृत्तान्तमुपलभ्य समुपजातेाः कदर्थयिष्यत्ति मामन्या अपि प्रणयिन्यः” इति कच्चिदाशङ्का ? न कश्चिदत्रास्ति दुर्जनः प्रतिपक्षो वा तवास्मत्प. रिजने, यस्तासां निवेदयिष्यति । एको महोदरः प्रयत्नेन रक्षणीयः । तेन त्वीदृशेष्वति25 निपुणदृष्टिना गोपितोऽपि गाढमवगाढस्त्वदीयालापस्य तात्पर्यार्थः । कथयिष्यति च केनापि
प्रकारेण निष्कारणापकारी नियतमेष जाल्मः । प्रकृतिकेलिप्रियतया कोपयिष्यति च ताः। काममेवं च बुद्धिकौशलेन रक्षितमपि बलात् तवागतं व्यसनमप्रतिविधेयम् ।' इत्युक्त्वा विरराम ॥
२८) क्षितीशोऽपि तेन प्रसादातिशयशंसिना श्रियः परिहासवादेन द्विगुणतरो30 पजातसंमदः स्मित्वाऽमन्दमवदत्-' देवि ! प्राञ्जलोक्त्या कृतं प्रार्थनमतिव्रीडाकरमिति
मन्यमानेन मया प्रयुक्तेयमीहशी वचनयुक्तिर्न तु भयेन । त्वया हि प्रसादपरया संप्रति

Page #90

worrowo.wwwdaansoon....
तिलो
कृतः स्वीकारः । पुरंदरादप्यहं न बिभेमि, किं पुनमहोदरात् ? किं विलम्बते ? यात्वयमिदानीमेव गुह्यकः । शक्नोति यदि न रक्षितुं गुह्यम् , आवेदयतु शतगुणीकृत्य ताभ्यो मद्भाषितमिदम् । ता अपि सपत्नीबहुमाननिशमनोत्पन्नमत्सराः कुप्यन्तु काम पुत्रकाम्यन्त्यः । किं में करिप्यन्ति कुपिता अपि ? मया नैव ताः प्रसादनीयाः । त्वयि कृतप्रसादायामिदानीमपगता मे तदीयचिन्ता । यथा मदिरावत्यास्तथा तासासपि त्वया 5 पुत्रो जनयितव्यः । एवं च तत्कृता कर्थनापि मे नास्ति । वृथैव मां भगवती भीषयते'। इत्युक्तवति राजनि विहस्य जातहर्षा लक्ष्मीः पुनरवोचत-' राजन् ! कृतमतः पर नर्मकर्मणा । जिता त्वयाहम् । किन्त्वतिमात्रचतुरोऽपि वञ्चितस्त्वमेतेन दर्शितालीकोन्नतिना महापुरुषताभिमानग्रहेण, येनैवमुपदर्शितप्रसादायामपि मयि न किश्चित् त्वया प्रार्थितम् । सर्वथा यदस्ति तदस्तु । कस्ते मनोरथानां प्रतिपन्थी ? भविष्यति तवाशेषभुवनत्रयख्यात- 10 कीर्तिरार्तजनपरित्राणक्षमः क्षमापतिवृन्दवन्दितचरणारविन्दो बन्दीकृताष्टादशद्वीपभूपालसुन्दरीसादरविधीयमानशुद्धान्तवधूचरणपरिचर्यश्चतुरुदधिवेलाशिलोच्चयशिखानिखातमणिशि - लादारुमयजयस्तम्भो मत्प्रभावादचिरेण भोक्ता भूमिगोचरखेचराधिपतिराज्ययोः प्रतापवान् पुत्रो, यस्योत्पत्रभङ्गचित्राष्टापदपादपीठप्रान्तसततनिषण्णः सविभ्रमोक्षिप्तैदक्षिणकरैः प्रचलयन्नवसरेषु वालव्यजनकानि विलासयन्त्रपुत्रिकाविदग्धतां धास्यति प्रकटिताष्टबाहुदेहद्वयो 15 जनोऽयम्' । इत्युीर्य भूयो जगाद-'नृपचन्द्र ! योऽयमसदृशभक्तिहतहदयेन महापुरुषचितवृत्तिसहचरीमौचित्यमुद्रामाद्रियमाणेन चन्द्रातपाभिधानो दिव्यमुक्ताकलापः पूजार्थमुपकल्पितत्त्वया मे, सोऽनल्पमभ्युदयमभिलष्यन्त्या भवत एव मया प्रदत्तः, सर्वथा प्रयत्नेन रक्षणीयः । यदा च नवयौवनश्रिया प्रतिपन्नसर्वाङ्गस्तवाङ्गजो भविष्यति तदा तस्य भूषणार्थमुपनेतव्यः। यद्यपि सुचिरकालसंचितेन सततानुगामिना सभृत्येनेव शुभ- 20 कर्मणा कृतरक्षाणां महापुरुषाणां सर्वदापि दूरवर्तीन्येव दुरितानि, तथापि नीतिरनुसर्तव्या, यतोऽस्य संग्रामभूमिमवतरतोऽपि, विपक्षदुर्गाणि गाहमानस्य, विषमाटवीषु कार्यवशेन विशतोऽन्येषु च संभाव्यमानापत्तिषु स्थानकेषु व्यवहरतोऽसौ विशेषतः संनिधापयितव्यः । सर्वदा निर्विघ्नमस्तु ते प्रयोजनम् । अनुजानीहि मां गमनाय । मयाऽपि प्रसङ्गेनैव निर्गतया निजनिवासात् कतिचिदप्यहानि दक्षिणाशाविभूषणेषु त्रिकूटमलयादिषु वेलापर्वतेषु 25 क्षीरोदप्रभृतिषु महार्णवेषु नन्दीश्वरप्रमुखेषु द्वीपेष्वन्येषु चातिरमणीयेषु प्रदेशेषु विहृत्य भूयस्तत्रैव तुहिनाचलशिखरवनराजिराजतदर्पणे स्वसद्मनि पद्मनाम्नि महाहदे गन्तव्यम् । त्वमपि मदनुज्ञया गच्छाधुना स्वमावासम् । अध्यास्स्व राज्यधुराम् । आधेहि विषयोपभोगसुखेषु प्रणयम् । आत्मदर्शनामृतेन विरहाकुलीकृतपाणाः प्रीणीहि सर्वाः प्रणयिनीः । प्रवर्तय यदृच्छया सुदृज्जनेन सार्धमग्राम्यनर्मालापरम्या रहस्यगोष्ठीः । अनुभव तुरगरथ- 30 सिन्धुराधिरोहगपुखानि । विहे कृत्रिमनहीतरङ्गमारुतावतारशीत लेषु प्रमदवनसहकारपादासता गुज-पुरज (वनोहरमन्तःपुरपुरन्धिजनेन सार्धमनिवारितमनःप्रसरः

Page #91

कविध पालकता पुराणवारुणीपानोत्सवम् । कुरु सफलानि रङ्गशालासु लासिकाजनस्य निजावलोकनेन लास्यलीलायितान्यपराण्यपि नियमग्रहणकालत्यकानि । चिन्तय निराकुलः सकलानि राजकार्याणि । अद्यैव तव मया व्यपनीतो नियमनिगडग्रन्थिबन्धः । इत्यभिघाय दत्त्वा च शंसितप्रभावमवतार्य करतलाद् बालारुणाभिधानं प्रधानरत्नाङ्गुलीयकमीपत्प्रचलितो5 तमाङ्गा कराञ्जलबन्धसमकालस्मितमुखी झगित्यदर्शनमगात् ॥
३६
२९) गतायां च तस्यां सविषादविस्मयः स्थित्वा पार्थिवः क्षणं, कोणमेकमायतनस्याश्रित्य परिचारकैः पूर्वमेव प्रकल्पितं कुशतल्पमगात् । निषण्णस्य चास्य संजातपरमनिर्वृतेरतीतमनुष्यभावमिव देवभूयंगतमिव सर्वलोकविलक्षणतामापन्नमिवाणिमादिगुणाधिष्ठितमिव भुवनत्रयसृष्टिसंहारक्रियाक्षममिव देवताकृतबहुमानमात्मानं मन्यमानस्य, 10 क्षण शक्रावतारगमनमुत्प्रेक्षमाणस्य, क्षणं ज्वलनप्रभस्य रूपसंपदं निरूपयतः, क्षणमुत्सृष्टदिव्यताभिमानमधुराणि तदाभाषणवचांसि चिन्तयतः, क्षणमिन्द्रसदसि नाकिभिः प्रस्तुतामात्मगुणस्तुतिं हृदयेनावर्तयतः, क्षणं शक्रावतारायतनलब्धस्य मुक्ताफलहारस्य प्रभावमभुतं भावयतः, क्षणमात्मनः कण्ठच्छेदकर्मणि कठोराशयतां विमृशतः, क्षणमादरव्यापारितासेः स्वभुजदण्डस्य सर्वशक्तिविघातमकाण्ड एव जातमालोचयतः, क्षणमग्रतः सहसैव 15 दर्शितनिजदिव्यरूपां राजलक्ष्मीं ध्यायतः, क्षणं तस्याः प्रकटितप्रसादातिरेकस्पृहणीयानि श्रवणामृतस्यन्दीनि जन्मफलभूतानि जल्पितानि स्मरतो, विस्मयमयीव कौतुकमयीवाश्चर्यमयीव प्रमोदमयीव क्रीडामयीवोत्सवमयीव निरृतिमयीव धृतिमयीव हासमयीव सा विभावरी विराममभजत ॥
३०) जातप्रभोद्भेदायां च पाकशासनककुभि शयनादुत्थितस्य निर्वर्तितनिरव20 शेषप्रभातावश्यक विवेरवस रोपस्थायिना स्वकर्म संपादयितुमाहतेन दृतिवारिभिर्वारिकजनेन विरजीकृत विविक्ततलायामविरलप्रसूनप्रकरभाजि देवतागृहप्राङ्गणवितर्दिकायामुपविष्टस्य नातिनिकटवर्तिना निर्वर्तितप्रातःसवनक्रियेण सद्यो जलक्षालनविमलनिमलनिरायामक्षौमधरण तापविष्टेन विशिष्टाप्त परिचारकगणेनोपास्यमानस्यास्य दर्शनार्थिनः सकलदर्शनार्थ परिभावनालब्धबुद्धिप्रकर्षा महर्षयः श्रोत्रिया: प्रधानमन्त्रिणोऽमात्यवृद्धा मूर्धाभिषि25 क्तनृपतयो महासामन्ता ज्ञातयः सुहृदः समग्रनगरलोकाग्रेसराश्च पौराः समाजग्मुः । प्रतीहारसूचिताश्च प्रविश्य यथोचितकृत प्रणामाः परिजनविश्राणितेषु यथास्वमासनेषूपाविशन् । क्षणमात्रनिभृतैश्च तैरपूर्ववदनच्छायावलोकनोल्लसितचित्तवृत्तिभिर्देवताप्रसादविषये कृतप्रश्नः शक्रावतारगमनपुरःसरं राजलक्ष्मीस्वस्थानगमनपर्यवसानं सर्वमेव यथावृत्तं प्रदोषधृत्तान्तमकथयत् । आदिष्टान्यतमपरिचारकोपनीतं च तं त्रिदशादासादित' दिव्यहारमङ्गु30 लीयकं चादर्शयत् । तत्क्षणोपजातपरमप्रीतिभिश्च तैः कौतुकवशेन मुहुः कथामावर्तयद्भिः, मुहुः प्रभावमावर्णयद्भिः, मुहुर्धर्मसामर्थ्यं समर्थयमानैः, मुहुः सात्त्विकता मुदाहरदुभिः,

Page #92

तिलकमञ्जरी
मुहुः सत्यादिगुणगणं गृणभिः, मुहुर्महिमानमुत्कीर्तयद्भिः, मुहुः साहसिकतामुद्धट्टयद्भिः, मुहुः पुण्यपरिणतिं प्रपञ्च यद्भिः, विस्मयस्मेरदृष्टिभिरनेकप्रकारमभिनन्द्यमानः परं मुदमधत्त ।
३१) प्रस्तुत कथाविच्छेदे च तैः प्रवर्तितो गृहगमनाय किमपि ध्यात्वा तिर्यग्वलितदृष्टिरनतिदूरोपविष्टमनुल्बणोदारवेषाकारधारिणं महोदधिनामानं प्रधान रत्नाध्यक्ष - मैक्षत | ससंभ्रमोपसृतं च तं विनयवामनीकृतदेहायामं वामपाणिस्पृष्टवसुधातलमितर कर- 5 धृतोत्तरीयपल्लवप्रान्तमुद्रितमुखमुन्मुखेक्षणं सादरमवदत् - 'भद्र ! चन्द्रातपाभिधानोऽयं हारः प्रतिदिवसमर्चनीयानां चिन्तामणिप्रभृतिनां प्रधानरत्नानां मध्यवर्ती कर्तव्यः । अयमपि बालारुणाख्यो दिव्याङ्गुलीयकालङ्कारः स्वमर्यादातिवर्तिनां दुष्टसामन्तानां दमनाय दक्षिणापथमधितिष्ठतो वज्रायुधस्य प्रस्थापनीयः । वक्तव्यश्च तत्प्रधानप्रणयी विजयवेगः - " एष यामिनीयुद्धेषु विषमशत्रु सैन्य संनिरुद्धस्य वज्रायुधस्य पाणिप्रणयितां त्वया नेतव्यः" || 10
"
३२) ' तथा ' इति तेनाङ्गीकृतादेशश्चोत्थाय तैः प्रधानराजलोकैः परिवृतः प्रवर्त्यमानकुलदेवताविशेषपूजम्, अभ्यर्च्यमानमुनिजनम् आरभ्यमाणगुरुभक्तिगौरवम्, आराध्यमानचिन्तामणिगणम्, आरभ्यमाणदिग्देवताबलिकर्मक्रमं क्रियमाणदीनानाथ - लोकशोकोच्छेदम् आरब्धनि विच्छेद सान्तानिककर्मकाम्यक्रतुशालम्, आगृहीतकनकभृङ्गारेण हरितकृशगर्भपाणिना पुरोहितेन तत इतः प्रकीर्यमाणशान्त्युदकशीकरम्, उप- 15 कल्प्यमानपश्ञ्चमीश्राद्धम्, अधिगत विविध पूजाप्रीतमानसैर्द्विजन्मभिः सत्रमण्डपाजिरमण्डलकसंनिधावाबद्धमण्डलैर्मन्त्रोच्चारविरतौ युगपद् घुष्यमाणनृपतिसंतानोदयम्, अहरहः श्रोत्रियविश्राणनार्थमाहियमाणानां कुण्डपरिमण्डलोध्नीनां गवामुत्कर्णतर्णकानुसृताभिः परम्पराभिरापूर्यमाणबाह्यकक्षान्तरम् ; आघातधूपपरिमलाविष्टाभिरनेकभङ्गिभिः कृताङ्गभङ्गाभिराभरभ्रुकुटिभीपणमुखीभिरयतो विनयविरचिताञ्जलिना राजकुलवृद्धाजनेन किं किमित्या - 20 कुलाकुलमाच्छचमानाभिः क्षुद्रप्रव्रजिताभिरभिलपितवस्त्वनुगुणैर्वचोभिराश्वास्यमानपरिजनम् ; उपनीतकुसुमफलता म्यूलेन पुरोवर्तिना नृपतिज्ञातिलोकेन होराकृष्टिषु नियुञ्जानेनाङ्गुष्ठकादिप्रश्नं प्रति प्रवर्तयता कर्णपिशाचिकाविधानेष्ववधापयता दृष्टशुभ स्वप्नफलानि पृच्छता दिवानिशमुपास्यमाननैमित्तिकम् ; अवितथादेश सामुद्रविदा ख्यातप्रसव लक्षणानां क्षोणिपालकन्यानामुद्वाहनाय राज्ञः प्रणयिलोकैः प्रवर्त्यमानामात्यम् ; अवधीरितापरकथेन 25 स्थानस्थानेषूपविष्टेन देशकालान्तरितनरेन्द्रपरिज्ञानानि प्रशंसता विवक्षितपुरुषफलावाप्तिदृष्टान्तैरभीष्टदेवता सेवाप्रभावमुद्भावयता निरपत्यपूर्व नृपतिपुत्रलाभोपायप्रधानाः पौराणिक - कथाः प्रस्तावयता देवद्विजप्रसादादिहापि सर्व शुभं भविष्यतीति प्रकृते प्रयोजयता राज.. लोकेनातिवाह्यमानदिवसम्; आप्तोपदिष्टदृष्टप्रत्ययौषधपानप्रसकाभिः स्निग्धमधुराभ्यवहा रिणीभिरनल्पगुणोपेतमपेतदोषैरपि वज्रमणिभिर्वर्जितं जात्यरत्नजातमाभरणकलापार्पितं कल - 30 • यन्तीभिर्वक्रतादिदोषवन्ध्यानि श्रद्धाप्रवणेन चेतसा ज्ञातीनां द्विजातीनां च गृहेषु प्रशस्त

Page #93

कविधनपालकता फलानि प्रहिण्वतीमिर्लक्षणाभिज्ञतया गृहीतवामकरतलाङ्गुष्ठमूलस्थूलरेखासंख्यानां सखीनां मुहुर्मुहुः श्रुतेन श्रुतिसुखेन वचसा स्मयमानमुखमृगाङ्काभिः प्रथमालापजिघृक्षया च देव्याः पुत्रो भविष्यति न वेति संनिधावेव परिचारिकाभिरनुयुज्यमानाप्रगल्भशिशूनां भीतभीतेन
मनसा वचनमाकर्णयन्तीभिरुज्झितान्यकर्तव्येन वृद्धसंप्रदायागतानि विविधौषधानि प्रयुञ्जानेन • 5 महानरेन्द्रलिखितानि मन्त्रकण्डकानि बध्नता दृष्टप्रत्ययप्रतीतपरिव्राजकोपदिष्टनीत्या स्वपन
मङ्गलानि प्रवर्तयता शुद्धान्तजरतीजनेन शश्वक्रियमाणगर्भग्रहणोपचाराभिः पुत्रकाम्यन्तीभिरन्तःपुरकामिनीभिर्विधीयमानविविधव्रतविशेष; पञ्जरशुकैरपि प्रस्तुतवादिभिर्बन्दिभिरिवोच्चार्यमाणमङ्गलम् ; अन्तःपुरसारिकाभिरपि परिमितव्याहारिणिभिराराध्यजरतीभिरिव वितीर्य
माणराजवनिताशीर्वादम् ; अर्भकैरपि विनयनिभृतैः प्रवीणपुरुषैरिव निवार्यमाणक्षुद्रदासी. 10 परस्परकलहं; सर्वतश्च प्रशान्तेन शुचिना शुद्धवेषधारिणा परिजनेनाधिष्ठितम् ;
उत्साहमयमिव, प्रयत्नमयमिव, श्रद्धामयमिव, विनयमयमिवाचारमयमिव; राजकुलम
व्रजत् ॥
20
३३) तत्र च समाहृतसमस्तोपकरणेन परिजनेन यथाविधिविहितमज्जनोपचारः सकललोकाचारकुशलाभिः ससंभ्रममितस्ततो विचरन्तीभिर्वारवनिताभिः कृतावतारणकमङ्गलः .. 15 क्षणमात्रं विलम्ब्य ताम्बूलक'रातिसर्जनविसर्जितपुरोधःप्रमुखमुख्यद्विजाति 'उत्तिष्ठत,
व्रजामो देवतायतनेषु' इत्यभिधानः संनिधानभाजं प्रणयिजनमासनादुत्तस्थौ । अनूत्थितासन्नराजलोकपरिवृतश्च तत्कालमेकहेलयोच्छलितेन संमूर्च्छता दिगन्तरेषु मुहुर्मुखन्यस्तकरतलप्रतिस्फल नविरफारितनिनादानां बन्दिनां जयशद,कलकलेन कथितनिर्गमो द्विजावसरमण्डपानिर्जगाम ॥
३४) सत्वरनिषादिढौकितकरेणुकारूढश्च पश्चादधिरूढेन ताम्बूलकरङ्कवाहिना विधूयमानचामरः, पुरःप्रधावितो/कृतकनकवेत्रप्रतीहारनिर्दिश्यमानमागेण गृहीतविविध
हेतिना पदातिनिवहेन विराजमानः, पृष्ठतः प्रचलितेन च संभ्रमोत्तालगतिना गन्धोदकक्षीरा• ज्यदधिभृतः शातकुम्भकुम्भानुद्वहता जलाईकर्पटावगुण्ठितविचित्रकुसुमदामगर्भान् वेत्रकरण्डका न्
कलयता मलयजकाश्मीरकृष्णागुरुकर्पूरपूर्णानि रत्नभाजनानि बिभ्रता स्कन्धदेशारोपितांश्च 25. विचित्ररूपान् महावस्त्रभारकान् धारयता गृहीतशस्त्राप्तपुरुषाधिष्ठितेन प्रेष्यलोकेनानुगम्य
मानो राजकुलान्निरगच्छत् । गत्वा च शक्रावतारे प्रथममेव विहितपूजासत्कारो नगरदेवतायतनेषु सर्वेष्वानुपूर्व्या विचचार । चिरदर्शनादभिनवीभूतकौतुकस्य चास्य यदृच्छया पुरप्रासादसुरसदनकूपोद्यानवापीसहस्रसंकुलामकाल एव प्रकटितोत्सवैः पौरलोकः प्रतिभवन
मुत्तम्भितानेकरागवस्त्रध्वजप्रभाविस्तारितापूर्वसंध्यामयोध्यां पुरी पश्यतः, क्वचिददर्शनादु3 30 मनीभूतमानसं मान्यमृषिजनं गत्वा तदाश्रयेषु दर्शनेनानन्दयतः, क्वचिदुत्थाय सादरमग्रतः
कृतनमस्काराञ्जलिबन्धान्नगरवृद्धान् सगौरवमालपतः, क्वचित् सितकुसुमदामदर्शनपुरः

Page #94

तिलकमारी
सरमावेदितनिजप्रयोजनद्विजातिजनमवधानदानेनानुगृह्णतः, क्वचिद्दर्शनपथावतीर्णेषु शीर्णदेवतायतनेषु कर्मारम्भाय सपदि संपादितपूजासत्कारान् सूत्रधारान् व्यापारयतः, क्वचिदासन्नसेवकनिवेदितदानविच्छेदासु दानशालासु दीनानाथपथिकसार्थस्य सविशेषमन्नपानशयनौषधादिदानमधिकृतैः प्रवर्तयतः, क्वचित् स्वस्खानितेषु सरःसु तटरोपितानां वटाश्वत्थादिविटपिनां पालनार्थमुद्यानपालानुद्यमयतः, मार्गघटितं च सूक्तवादिनं दरिद्रयाचक- 5 सार्थमर्थसंभारेण भूरिणा कुतार्थीकुर्वतः, तीव्रतिग्मांशुकरनिपातोपतापितः स्वदुःखमाचिख्यासुरिव प्रत्याससाद मध्याह्नसमयः । स यत्नमुद्धतहरित्कुशेन प्रातरेव धवलितोदयाचलमशिखरमवचित्य तारकाकुसुमविसरमुल्लसितेन मन्दमन्दमरुणेन प्रेर्यमाणस्यन्दनो नाकमन्दा. किनीस्नानमिव संप्रधार्य मनसि विहायसो मध्यमव्यारुरोहाम्बुरुहिणीनाथः ।।
३५) क्षितिपालशिविलितकरग्रहाः खेदनिःश्वासानिव समुत्स्रष्टुमुष्णान्नभस्वतः 10 स्वैरस्वैरमारेभिरे ककुभः । तरुमूलदृश्यमानश्यामपरिमण्डलच्छायावलया बलवदातपदाहविच्छेदाय देहनिहितार्द्रपद्मिनीदला इवालक्ष्यन्त नगरोपान्तवनभुवः । पर्याकुलितपर्यन्तगृहनिवासिगणिकाजनाः सवेदना इव सुरगृहागणेषु रेसुरश्रान्तदेवलकवदनवातनिर्भराध्मातकुक्षयो विशृङ्खलं धूपवेलाशङ्खाः । प्रभिन्नशङ्खक्षरन्मदासारसिक्तराजपथाः प्रतस्थिरे जलावगाहाय सलयमग्रतः प्रहतपदुमृदङ्गपटहाः पट्टहस्तिनः । कपाटदारुपाशकनिर्दयास्फा- 15 लनवाचालानि गृहोन्मुखापणिकसंवृतपण्यासु विपणिवीथीषु प्रत्यापणद्वारमघटन्त कालायसतालकानि ।।
३६) क्रमेण च कठोरतां प्रपन्ने दिवसतारुण्ये किश्चिदुपरतपौरकोलाहलायां नगर्या विनिर्गतग्रामलोकस्तोकसुगमेषु शृङ्गाटकेषु, प्रहृष्टबठरच्छात्रसत्वरोच्चार्यमाणग्रन्थादिप्रथितदेवतास्तुतिश्लोकासु वन्दिताचार्यचरणशिष्यगणसंब्रियमाणनिजनिजपुस्तकासु क्षणमात्र. 20 प्रवृत्तयदृच्छालापरमणीयासूत्तिष्ठन्तीषु विद्यामठव्याख्यानमण्डलीषु, अनुचरगृहीततेलामलककङ्कतेषु प्रस्थितेषु स्नानाय सरयूतटानि तिलदर्भपत्रिकापूर्णपत्रपुटपवित्रपाणिषु श्रोत्रियेषु, न्यञ्चच चुशकुनिपीयमाननिम्नविश्रान्तसारणिजलासु विरतारघट्टक्रमसमुच्छसत्सलिलमज्जसोपानासु गृहकर्मविरताभिर्गे हिनीभिरवगाह्यमानासु भवनवापीषु, तृषितकलविङ्कचक्रवालाकुलितपर्यन्तेषु पूर्यमाणेषु द्विजकुमारिकाभिः कुटजलेन निष्कुटलतामण्डपावलम्बिषु प्रपिका- 25 कर्परेषु, करार्पितोन्मृष्टतारताम्रभाजनासु दिवसलक्ष्मीष्विव सभास्वन्मण्डलासु हिण्डन्तीषु देवतायतनमण्डलेषु विमलाम्बरधरासु वृद्धासु, भर्तृ सन्ध्योपासनोत्सुकासु गृह्णन्तीष्वभ्युक्षणमनुक्षणावलोकितगलन्तिकामूलसंगलज्जलकणासु द्विजातिगृहिणीषु, गृहाभिमुखतरुशाखासीनवायसकुलावलोकितबलिसु हूयमानेषु वैश्वदेवानलेषु, अध्ययनमुखरेष्वितरततो भ्रमत्सु गृहपतिभवनवनषण्डभ्रमरेषु भिक्षाचरेषु, प्रवातपट्टशालावलम्बितपञ्जरे पाकपिञ्जराणि 30 कलयति तरुफलानि संघृतालापे शुकसारिकाकलापे, निवृत्तरसवतीधूमेषु समुपलिप्यमाना

Page #95

कविधनपालकता जिरभूमिषु प्रक्षाल्यमानासनेषु माय॑मानकांस्यरजतादिभाजनेषु भोजनशालासंचार्यमाणविविधाहारपाकेषु प्रतोलीशिखराधिरूढपुरोहितपरीक्ष्यमाणाध्ययनमुखरोन्मुखद्विजेषु सर्वतः संवृतेषु सत्रिणां भवनेषु, भूमिपतिरवलोकिताभिमतनगरीप्रदेशः समासादितावसरैः
श्रवणमूलमागत्य मध्याहूनकृत्याय प्रवर्तितो मागध'लोकैरधिकृतैश्च राजलोकैः प्रववृते शनैः 5 शनैः स्वनिवासमागन्तुम् ॥
३७) अवहिताधोरणचालितवारणश्चो कृत्य विधृतेन तत्कालमाक्रान्तचूडामणि दिवसमणिमष्टपूर्वमादराद् द्रष्टुमागतेन पौर्णमासीहिमगभस्तिनेव निवारितललाटतपातपः सितातपत्रेण हयखुरोद्धृतरथ्यारेणुधूसरितनेपथ्यरातपम्लानमौलिदामभिः सर्वतोऽनुगम्यमानो
नृपतिभिरुपर्युपरि संझनितानेकवन्दनमालमूर्ध्वविधृतवेत्रयष्टिभिः प्रथममेव सत्वरप्रविष्टैरि10 तस्ततः प्रहितदृष्टिभिर्द्वारपालनिरीक्षिताशेषकक्षान्तरमन्तरिक्षोल्लेखिभिरनेकशतसंख्यैः सित. प्रासादैः सर्वतः समाकुलं राजकुलमाससाद ॥
३८) द्वारदेशे च तस्य विधृतवाहनस्तिमितमावासगमनाय तिर्यगुन्नमितमुखसंज्ञया प्रस्थाप्योभयतः पार्थिवसमूहमन्तः प्रविश्य द्वितीये द्वारे वारणादवततार ।
निवारितपरिवारलोकश्च द्वारपालैः परिमिताप्तराजपुत्रपरिवृतश्चरणाभ्यामेव गत्वा मध्यमां 15 मण्डपिकां तन्मध्यभागे तत्क्षणोपलिप्ताया निरन्तरक्षिप्तसरसपुष्पप्रकरसुरभेरास्थानवेदिकायाः
पृष्ठभागे प्रतिष्ठापितमुभयतः संयोजितमृगाङ्कमणिदारनिर्मितोदारमत्तवारणकमनुपृष्ठमाहितोच्चकाञ्चनपीठमीषज्जरठकुमुदगर्भदलावदातमच्छधवलधौतपट्टांशुकपटाच्छादित दन्तपट्टमध्यास्त । व्यपास्तसकलविहारकालकल्पितवेषः प्रक्षालितचरणपल्लवश्व परिचारकगणेन सत्वरो
पसृतधृतकरककिङ्कराव जितेन शिशिरवारिणा प्रक्षाल्य बलसंक्षोभधूलिधूसरश्रमस्वेदलवलेखं 20 मुखेन्दुमग्रतः स्थापिते मणिपतद्ग्रहके प्रक्षिप्य कतिपयानुदकगण्डूषानुपस्पृश्य परिमृज्य
चाभ्यग्रहस्तशाटकग्राहिसत्वरोपढौकितेन वस्त्रपल्लवेन सहस्तपल्लवं वदनमादरगृहीतजलाईतालवृन्तेनान्यतमपरिचारकेण मन्दमन्दमुपवीज्यमानो मुहूर्तमिव स्थित्वा द्वारदेशस्थकटुककटुरवाकृष्टधावमानसंभ्रान्तवारिकम् , उत्सारितक्लान्तपुष्पबलितलिनायमानकुट्टिमोत्सङ्गम् ,
अङ्गणोपान्तपुञ्जीभूतभूरिभुञ्जानकलोकम् , , औत्सुक्यतरलारालिकश्रेणिसंचार्यमाणानेकका. 25 वनस्थालीसहस्रम् , आदरव्यापृताक्षपौरोगवनिरीक्ष्यमाणक्षुद्रपरिजनप्रवेशनिर्गमावस्थानम् , अनिलताडितोदण्डकाण्डपटकप्रस्तुताकाण्डताण्डवम् , आहारमण्डपमयासीत् ।।
३९) तत्र च विविधवितीर्णविततरत्नस्थालशतशबलितक्षितितले नृपासनासन्ननिषण्णभिषजि संनिधापितशुकसारिकाचकोरक्रौञ्चकोकिलप्रमुखपत्रिणि तत इतः प्रेङ्खद
रुणसुकुमारपाणिपल्लवाभिः कल्पलताभिरिव संचारिणीमिश्चित्ररत्नाभरणदिव्यांशुकधराभिर्वार30 रमणीभिरुपनीयमानमनोभिलषितानेकभक्ष्यपेयप्रकरो यथास्थानमुपविष्टेन प्रधानपार्थिव
गणेनान्येन च प्रणयिना राजलोकेन परिवृतः कुर्वन्नन्तरान्तरा सह सुहृद्भिर्नर्म भोजनकर्म

Page #96

तिलकमञ्जरी निवर्त यत् । उपस्पृश्य च समानातधूपधूमवर्तिरुय॑ दूरं कर्पूरमृगनाभिसंभेदसंभृता. मोदेन नाणेन्द्रियानन्धिना चन्दनद्रवेणाग्रहस्तो गृहीत्वा च ताम्बूलमप्रतिकूलभाषिभिरशेवकलाशास्त्रकृतपरिचयैः परचितविद्भिः सुहृद्भिरनुगम्यमानो गन्धसलिलच्छटासेकशिशिरी
कृतसकलभित्तिक्षणामनुक्षणापतत्पवनपुजगुञ्जन्मणिगवानगुञ्जामपरादरम्यामावासहर्म्यशि5 खरप्रान्तवर्तिनी दन्तवलभिकामगच्छत् । तत्र च सितस्वच्छ मृदुदुकूलोत्तरच्छदमुदग्ररत्नप्रति
पादुकप्रतिष्ठमुभयपार्श्वविन्यरतचित्रसूत्रितनेत्रगण्डोपधानमध्यासितविशालमणिशिलावेदिकाङ्क विद्रुमदारुपर्यङ्कमधिशयानस्तत्कालसेवागतैर्गीतशास्त्रपरिज्ञानदूरारूढगर्वैर्गान्धर्विकोपाध्यायः सह वेणुवीणादिवाद्यविनोदेन दिनशेषमनयत् ॥
४०) अस्तशिखरपर्यस्तमण्डले च तरणावुत्तीर्य कृतसकलसान्ध्यकृत्यो विधाय 10 देवतासपर्यामागृहीतविकटशृङ्गारवेषो घटितपरिवेषैः सर्वतः परिवृतो धृतासिपट्टप्रभापटल
पोषितप्रदोषतिभिरैः शरीररक्षाविधावधिकृतैर्वीरपुरुषैभरदेशोपविष्टसोपायनानेकप्रधाननगरलोकम् , अनेकभङ्गरचितरङ्गावलीतरङ्गितमसृणमणिकुट्टिमोत्सङ्गम् , अविरलप्रकीर्णपुष्पप्रकरम् , अखिललोकप्रार्थनीयसंगमाभिर्मर्त्यलोकलक्ष्मीभिरिव राजलक्ष्मी द्रष्टुमेकहेलयोपगताभिरनर्य
रत्नाभरणभूषिताङ्गयष्टिभिर्वारयोषानिरापूर्यमाणपर्यन्तं, क्वचित् सुखासीनसचिवपुत्रविचार्य15 माणनव्यकविनिवद्धकाव्यगुणदोषविभाग, क्वचिदाबद्धमण्डलीकवपश्चिकप्रपञ्च्यमानललित
पञ्चमग्रामरागं, क्वचिद्वाञ्छिताधिकारसेवकवारपरिवार्यमाणविकटवेत्रासनोपविष्टप्रधानसचिव, क्वचिल्लिख्यमाननिःसंख्यराजाज्ञालेखमुद्रासिन्दूरपूरारुणीकृतदिवं, क्वचिच्चतुरपरिहासरञ्जितराजगणिकाकटाक्षकणकृतार्थीकृतपूर्वसंसृष्टविटसामन्तं, क्वचिदानरुष्टदुष्टप्रतीहारहठनिर्धार्यमाणरोपदष्टौष्ठवण्ठवातं, सर्वतश्च प्रकटिताहङ्कारैः परुषहुङ्कारवित्रासितजनैरुद्धतांस्तर्जय20 द्भिर्मान्यलोकं कृताञ्जलिपुटैरावर्जयद्भिरूद्धस्थितानुपवेशयद्भिरनुपयुक्तान्निष्काशयद्भिरधि
कृतान् स्वकर्मसु व्यापारयदर्भिर्वावदूकान मूकव्रते धारयद्भिर्महाप्रतीहारैः कृतावेक्षणं, द्वारदेशादपक्रान्तसकलपनातिपरिवारैरुदंशुमणिमुकुटभास्वरशिरोभिराखण्डलच्छिन्नपिच्छै गिरिभिरिव शिखरदीप्यमानवनामिभिरितस्ततो निषण्णरेकैकानुचरकृतसाहायकैर्महादण्डनाय
कैरध्यासितमध्यमतिभूयस्तया च राजलोकस्य कृच्छ्रलभ्यनिर्गमप्रवेशावस्थानमास्थानमण्डपम25 गच्छत् ॥
४१) तत्र च नृपतिदेवताराधनव्यतिकरेण चिरकाललब्धावसरमतिदूरदर्शितादरैः प्रधानदौवारिकैः प्रवेश्य प्रत्येकशः कारितप्रणाममुपनीतविविधोपायनकलाप द्वीपान्तरायातमवनीपतीनां प्रधानप्रणिधिलोकमवलोकनासनदानसंभाषणादिना यथोचित प्रयुक्तेनो
पचारेण पूजयित्वा स्थित्वा च क्षण विसर्जितास्थानलोकः स्तोकशुचिसमाचारपरिचारक30 परिवृतः सर्वतः कृतालोकेन पुरतः प्रसर्पता गतिरभसदोलायमानकज्जलस्निग्धनीलशिखा.
कलापेन दीपिकानिवहेन वेत्रधारीसमूहने च समकालमावेद्यमानवा शुद्धान्तमगच्छत् ।।

Page #97

कविधनपाल कृता
४२) तत्र चाविरलविप्रकीर्णपुष्पबलिशवलितातिममृणमणिकुट्टिमे विकटपत्रभङ्गचित्रितचामीकरस्तम्भविरचनाचारुण्युपरिविस्तारिततारनेत्रपटविताने वितानकप्रान्तलम्बमानलोलमुक्तास्रजि ज्वलदकम्प्रयष्टिप्रदीपप्रकटितप्रशस्तभित्तिचित्रे सुकल्पितास्तरणतन्पतलोपशोभिनि शय्याशिरोभागनिहितधौतकलधौतनिद्राकलशे विशालवेश्मनि कृतावस्थानाम् . निवर्तितनिरन्तराहारग्रहणेन निगृहीतवृत्तिना सकलराज्यसुखोपभोगेष्वतिदुष्करेण व्रतचरणेन 5 भर्तु रदर्शनेन च प्रकामकर्शितशरीराम , उज्झितालङ्कारामप्यकृत्रिमेण कान्तिसुकुमारतादिगुणपरिगृहीतेनाङ्गमाधुर्येण सुकविवाचमिव सहृदयानां हृदयमावर्जयन्ती ज्योत्स्नावदातनिर्मलाम्बरधारिणी राकारजनिमिव, वारवारमधिगताधिकविकाशसंपदा मुखेन परिपूर्णमिन्दुमण्डले तुलयन्तीम्, उपनीतविविधवस्त्राभरणमुत्सवागत बन्धुवनितावर्ग' सहस्रगुणमूल्यैरशुकै रत्नालङ्कारैश्च संभावयन्ती, शक्रावतारगमने सबहुमानेन, वैमानिकदर्शने सविस्मयेन, दिव्या- 10 हाराङ्गुलीयकालङ्कारलाभे सपरितोषेण, वैतालरूपव्यावर्णने सत्रासेन, कण्ठच्छेदसमये समासादितमूर्छन, राजलक्ष्मीनर्मभाषितश्रवणे सहासोल्लासेन, भाविखेचरचक्रसाम्राज्यसुतवरप्राप्त्यवसरे समारूढ परमानन्दनिष्पन्देन मनसा पाचवर्तिपरिजननिवेदामान पत्युरतिक्रान्तयामिनीवृत्तान्तमाकर्णयन्तीम् , अनतिदूरवर्तिनीभिः सनिधापितसितकुसुमदामदूर्वाक्षतदधिलवाभिरमलकाञ्चनस्थालविनिहितोच्छिखज्वलपिष्टमयमङ्गलप्रदीपाभिः प्रत्याविरचित- 15 चतुष्कचारुणि मणिवितर्दिकापृष्ठपीठे प्रतिष्ठापितविततहेमपट्टाभिर्मुहुर्मुहुर्झरदेशप्रहितलोचनाभिः प्रतिपालयन्तीभिः क्षोणीपालागमनमतिरुचिरवेषाभिरन्तःपुरविलासिनीभिः परिवृतां मदिरावतीमद्राक्षीत् ॥
४३) दृष्ट्वा च दूरविकसितस्मितादृष्टिस्तां ससंभ्रमकृताभ्युत्थानां करे गृहीत्वा तत्र मणिवेदिकापृष्ठवर्तिनि समीपोपविष्टैर्युगपदुत्थाय विहितप्रणामैः प्रधानान्त- 20 व शिकः सादरमुपदर्शिते स्पर्शवति हेमविष्टरे न्यवेशयत् । उपविष्टश्च दक्षिणं पार्श्वमाश्रित्य तस्याः, क्रमेणैताभिः सकललौकिकाचारकुशलाभिर्वारवनिताभिः प्रयुक्तमवतारणकमङ्गलमन्वभवत् ॥
४४) अथ पुरोहितपुरःसरेषु विहितसायंतनस्वस्त्ययनकर्मस्वपक्रान्तेषु, प्रमोद सलिलप्लुतेक्षणासु दत्त्वाऽक्षतानुदीरिताशीःषुः निर्गतासु बान्धववृद्धासु, प्रस्थितेषु यथास्व- 25 मधिकारसदनानि सौविदल्लेषु, प्रारब्धपरिहासपेशलकथासु स्थित्वा मुहूर्तमपमृतासु सव्याज प्रियासहचरीषु, प्रकटिताङ्गरागशुक्तिषु प्रमृष्टमणिदर्पणासु समुत्सर्पितविलासदीपवर्तिषु संनिधापितकुसुमपटवासताम्बूलरत्नालङ्कारपटलकासु निर्यातासु शुद्धान्तशय्यापालि. कासु, विविक्ततामुपगते द्वारकपाटसंघटनघनविसर्पदगुरुघनसारधूपोद्गारसौरभे वासभवने, भूमिपालस्तिर्यगावलितकण्ठकाण्डेन वदनपुण्डरीकेण प्रत्यवयव विलोक्य स्पृष्ट्वा च 30 करतलेन मन्दमन्दमानन्दनियत्पुलककलिकाकोरकितानि मदिरावतीगात्राणि किञ्चिदाकुञ्चि तेक्षणः सकृप इव खिन्नाक्षरोद्गार' शनैर्व्याजहार-'देवि ! दृढमायासितासि । मयैव

Page #98

तिलकमञ्जरी
गाढकृतनिश्चयेन त्वदर्थसिद्धयर्थमध्यवसिते देवतासमाराधनविधौ किमिति निष्कारणमियन्ति वासराणि प्रकृतिकर्कशजनोचितेतकर्मभिः कदर्थितोऽयं सततसुखोचितस्त्वयाऽऽत्मा ? किमर्थमेषा मदङ्कशय्याशयनलालिता, ललिताङ्गि ! शायिता निरावरणासु स्थण्डिलस्थलीषु स्थलारविन्दकेसरसरससुकुमारा काययष्टिः ? किमिति, निर्दये ! निसर्गपेलवं मध्यभाग5 मनुदिवसमुपवासैः कर्शयन्त्या कृतं प्रकृतिकर्कशस्यास्य कुचयुगलस्य साहायकम् ? अहो ते
बालिशत्वम् , अहोऽनालोचकत्वम् , अहो यदृच्छाकारिता।' इत्यभिधाय सत्वराकृष्टसनि.. कृष्टविलासोपकरणपटलकः सविलेपनां सालङ्कागं सतिलकां सावतंसां सशेखरां स्वकरेण तां चकार । दृष्ट्वा च विरतनिमेषया दृष्टया सुचिरमतिचारुणा तेन वेषग्रहणेन तैश्च
तत्कालमाविभूतैः प्रियप्रेमातिशयजन्मभिः स्मरविकारै द्विगुणतररम्यदर्शनां सुदृढमाश्लिष्य 10 शयनीयमन यत् । तत्रैव च तया सह सुष्वाप ।।
४५) स्वल्पावशेषायां च क्षपायामधोमुखविषाणकोटिनोवंचरणेन लाञ्छनमृगेण विधृतमूलाग्रभागव्यत्यये जत्यस्तमस्ताचलचकोरकामिनीमन्दमन्दाचान्तविच्छायविरसचन्द्रिके चन्द्रमसि, प्रतिवेलमुन्नतनतशिखेषु तत्क्षणमुदयमानमरुणमिव वातायनान्तरेणाव
लोकयत्सु निजप्रभापहारभीतेषु वासभवनप्रदीपेषु, प्रभातपरुषमारुताहतासु तनुतमिस्रच्छे15 दपल्लवकृतनिवेशमवश्यायजलबिन्दुजालमिव नक्षत्रनिवहमजनमुज्झतीष्वाशालतासु, पर्या
यविघटमानाष्टदिग्भागदलं विकटायमानकुक्षिकोटरमरविन्दमिव मधुपङ्कदिग्धेष्वलिकुलेषु गगनमपहाय तत इतः प्रयात्सु संध्यारागरञ्जितेषु रजनीतमस्सु, राजा राजतगिरिशिखरमधिरूढायाः श्वेतवसनस्रग्विलेपनालङ्कारकमनीयमूर्तेर्मदिरावत्याः शैलराजदुहितुरिव हेरम्बमम्बरादवतीर्य पुर:स्थितमपारपरिमलान्धैः सर्वतो निपतद्भिरश्रान्तझङ्कारमुखरिताशामुखेरहमहमिकया विलुप्यमानकपोलमदवारिनिर्झरमलिकुलैः कुचकुम्भविन्यस्तविकट पुष्करेण करेणाकृष्याकृष्य स्तन्यमापिबन्तं स्वप्ने सुरेन्द्रवाहनं वारणमपश्यत् । उपशान्तनिद्रश्च मङ्गलतूर्यनिघोंषेण सप्रहर्षमुत्याय प्रथमतरमुत्थितायाः 'देवि! संपन्नास्ते गुरुजनाशिषः, प्रसन्ना समासन्नैव देवी राजलक्ष्मीः, भविष्यत्यशेषभूभृच्चक्रचूडारत्नमचिरेणैव सू नुः'
इत्युदीर्य प्रकटितादरो मदिरावत्याः स्वप्नमाचचक्षे । सापि बद्धावधाना सविस्मयब्रीड25 मवनतेन शिरसा तमोपीत् । आनन्दभरविज़म्भमाणोदामपुलकोपचितसर्वावयवा च
प्रतिपन्नेव सद्यो गर्भण, द्विगुणमुपजातशोभा तत्क्षणमजायत । स्थित्वा च किञ्चित्कालमुत्थिते च राज्ञि निर्गत्य रतिगृहाद्यथाक्रियमाणमुचितव्यापारमन्वतिष्ठत् ।।
४६) अनतिबहुषु च व्यतीतेष्वहस्स्वनन्तरे ऋतौ स्नाता, शरद्दिवसकरमूर्तिरिव भास्वरं तेजो, बभार गर्भमुदरेण । निवृत्तरजःसङ्गापि पाण्डुतामगच्छत् । चलितुमसहापि 30 खेलालसपदन्यासमकरोत् । दधत्यपि तनुतामुपचिता बभूव गात्रयष्टया । कृष्णतारो
चितामपि क्षीरधवलामधत्त दृष्टिम् । तथा च प्रकृतिमन्दापि तस्या गतिरमन्दायत ।

Page #99

४४
मध्यस्य गौरवं पश्यन्तौ श्याममुखतां जग्मतुः
-
पीनापि जघनमण्डली पीनतामभजत । सततमात्मनाधः कृतस्य श्लथत्वमासेदुषो दयितनिर्दया श्लेषसुखरसस्य च स्मरन्तौ शुचेत्र स्तनौ । प्रवृद्धयोश्च काममनयोः स्वेन रूपेण भारमुद्वोदुमक्षमेव क्षामतां मुमोच मध्यलक्ष्मीः । अनपत्यतादर्शनदुःखतप्तां निर्वापयितुमिव बन्धुतामायताः प्रसतुः पदन्यासेषु निःश्वासाः । प्रतिदिवसमुपचीयमानगर्भा च सा सकललोकाश्चर्यकारिणोऽभिलाषविभ्रमानभृत । तथा हि 5 - वासभवनाङ्गणभ्रमिषु खिन्ना, शरत्प्रसन्ने मानससरः पयसि ससखीजना स्नातुमियेष । मध्यन्दिननिदाघजनिताऽऽयलका पल्लवितकल्पपादपलताकुलेषु कुलगिरिनितम्बारामेषु रन्तुमभिलाष । विबुधवृन्दपरिवृता शाश्वतेषु सागरान्तरद्वीप सिद्धायतनेषु सान्ध्यमारन्धमप्सरोभिः प्रेक्षानृत्यमीक्षितुमाकाङ्क्षत् । अग्रतः प्रपञ्चितविचित्राख्यानकेन अव्यवचसा कथकनारीजनेन विविधं विनोद्यमानापि दीव्यकथासु कर्ण ददौ । विधृतविकोशपुष्करे न तथा निजकरे 10 यथा सुभटनिकरे दृष्टिमनयत् । अपास्तरणपरिकरं प्रकामगुणवन्तमपि भृत्यलोकं पर्यङ्कमिव सावज्ञमैक्षत । सर्वदिग्व्यापिना पत्युरपि प्रतापेन समतप्यत । प्रह्वीकृताशेषभूभुजा गुरुजनस्यापि गौरवेण ग्लानिमगमत् । अप्रणयिनापि प्रार्थिता सर्वस्वमदित | कृतापकारेऽपि करुणापरा प्राणिनिवहे बभूव । पूर्णेषु च क्रमेण किञ्चित्सातिरेकेषु नवसु मासेषु सारतिथिवारकरणाश्रितेऽतिश्रेयस्यहनि पुण्ये मुहूर्ते यथास्वमुच्च स्थानस्थितैः कौतुकादिव शुभग्रहैरव - 15 लोकिते विशुद्धे लग्ने, लग्नचारुतादर्शनजातपरितोषायामिवोर्ध्व मुख्यां होरायामप्रत एव जातेन सहितमखिलप्रजाप्रमोदेनाद्वितीयरूपमजनयत् तनयम् ॥
विधनपाला
४७) उत्पन्नमात्र एव च कार्यान्तरनियन्त्रितोऽप्यननु पालितपरस्परः सरसपदन्यासरणितनूपुरैः पुत्रजन्म स्वयमाख्यातुमुत्सुकैरिव पुरः पुरोभवद्भिः पादपल्लवैः प्रकटितसंभ्रमः पूर्णपात्रग्रहणाय भूमिपालाभिमुखमचलत् सकञ्चुकिकिरातकुः कल्मूकवामनो- 20 ऽनेकशतसंख्यः शुद्धान्तवारस्त्रीजनः । प्रमुदितपौरजनजयारावपीवरः प्रतिभवनमाहतानामसंख्यकाहलाशङ्खझल्लरीमुरजपटहानामनुसृतः पटीयसा झात्कृतेन वादित्राणामाह्वयन्निव नर्तनाय व्योम्नि वैमानिकवधूवृन्दमाकारयन्निव महोत्सवालोकनाय दिक्षु लोकपालपरिषदमा - दिशन्निव रङ्गावलीयोग्यरत्नानयनाय पृथ्वीतलोपान्तेषु पाथोनिधीन् बभ्राम मथनभ्रान्तमन्दरविघूर्णितमहार्णवध्यानघर्घशे जगति नान्दीघोषः । प्रसर्पन्नितस्ततः प्रस्तुत परीहास इव 25 तत्कालमधिगतविकाशासु प्रमुदितास्विव दिक्षु चिक्षेप पिष्टातकरजः पिञ्जरं सरोज किञ्जल्कजलमुद्यानानिलः । कृताध्ययनभङ्गविद्वज्जनविसर्जितानि प्रष्टीकृतैकैकबठ रच्छात्रहस्तार्पितविशालपूर्ण कलशानि युगपदुच्चारिताशीःपरम्परावचनवाचालानि चेलुरन्तःपुराभिमुखमखिलानि विद्यासत्रशालान्तेवासिमण्डलानि । प्रचलितारुणपाणिमणिपल्लवमान्दोलितालिनीललीलालकभङ्गमाभगुरमुरोजस्तबकभारेण रणरणितताररत्नाभरणमालमनिलाहतकल्पलता- 30 वनमिव ननर्त सान्तःपुर नगरनारीवृन्दम् ॥

Page #100

तिलकमञ्जरी
४८) अवनीश्वरोऽपि परमोत्पन्न निर्वृतिर्जलकटाह क्रोडनिक्षिप्तनाडिका निहितचक्षुषा गणकनिन निश्चित्य देव्याः प्रसवलग्नमागतेन मुर्मुहुरनेकप्रकारैः कृतोपवर्णनमाकर्ण्य जन्मग्रहबलं बालकस्य, कृतमज्जनादिकृत्यः शुभे मुहू निवर्तितानुचरलोकः परिगतप्रान्तमुत्खातखड्ङ्गैः समन्ततो वीरपुरुषैः, प्रशस्ततरुपलवास्तृतमुखेन द्वारशाखासङ्गिनामङ्गलक 5 शयुगलेनाभासितम्, उदारगन्धोद् गारगुग्गुलुधूपधूमान्धकारदूरीकृतदुष्टचक्रवक्राशिसंचारम्, अचिरधौतचरणाभिः प्रविश्य साशीर्वादमन्तःप्रकीर्णकुसुमाक्षत कण भिर्बन्धुवृद्धाभिराबद्धमङ्गलगीत कोलाहलम्, अदत्तबाह्यपरिजनप्रवेशेन प्रशस्तालापिना सकललौकिकाचारकुशलेन 'कुरुत हरिचन्दनोपलेपहारि मन्दिराङ्गणे, रचयत स्थानस्थानेषु रत्नचूर्णस्वस्तिकान् दत्त द्वारि नूतनं चूत पल्लवदाम, विकिरतान्तरुत्फुल्लपङ्कजोपहार, कारयत सर्वतः शान्तिसलिलक्षेप10 मकृतकालक्षेपम्, आहरत भगवतीं षष्ठीदेवीम्, आलिखत जातमातृपटलम्, आरभध्वमार्यवृद्धासपर्या निघत्त पर्यन्तेषु शयनस्य सद्योभिमन्त्रितां रक्षाभूतिरेखाम्' इत्यादि जल्पता तल्पनिकटोपविष्टेन शुद्धान्तजस्तीजनेन क्रियमाणविविधशिशुरक्षाविधानम्, अविरत - चलत्तालवृन्तनिर्वाप्यमाणसनाग रक्षोदपानोदकशरावम् अधिकः ञ्चितात्मभिरचञ्चलावस्थानैरुत्थाय विस्मितैरिव त्रिभुवनातिशायिशोभमर्भक रूपमवलोकयद्भिर्मङ्गलप्रदीपैः प्रकाशिता. भ्यन्तरम्, दूरस्थितात्मव्यापारसत्वरसूतिकं प्रियाया: प्रसूतिगृहमविक्षत् ॥
"
15
3
४५
"
४९) प्रविश्य च सतर्षमुद्भूतप्रहर्षस्मितो विस्मयस्तिमितपक्ष्मणा लोचनयुगेन स्फुटविभाव्यमानसकलचक्रवर्तिलक्षणां प्रतिक्षणमवलोक्य सूनोखिभुवनविलक्षणामवयवश्रियममन्दनिर्गतानन्दाश्रुबिन्दुरप्रतिपादनीयां सुखमयीं कामपि दशां प्राप : निर्गत्य च विमो चिताशेषबन्धः, सदृशमा विपत्यस्य भूतेरुदारतायाः प्रमोदस्य च निजस्य, विस्मायितजगत्त्रयं 20 मासमात्रमनुदिवसमुत्सवमकारयत् ॥

५०) अतिक्रान्ते च षष्ठीजागरे, समागते च दशमेऽहनि, कारयित्वा सर्वनगरदेवतायतनेषु पूजा, मानयित्वा मित्रज्ञातिवर्गम्, अभ्यर्च्य गुरुजनं दत्त्वा समारोपिताभरणाः सवत्साः सहस्रशो गाः सुवर्ण च प्रचुरमारम्भनिःस्पृहेभ्यो विप्रेभ्यः स्व शतमन्यु वाहनो वारणपतिर्दृष्ट इति संप्रधार्य, तस्यैव स्वप्नस्य सदृशमात्मीयनाम्नश्चैकदेशेन 25 समुदायवाच्येन चार्थेन समर्थितानुहार, हरिवाहन इति शिशोर्नाम चक्रे ॥
५१) क्रमेण च प्रसवदिवसादारभ्य तत्कालोपजातप्रसवाभिरभिनवयौवनोपचितपरिमण्डलस्तनीभिरव्यङ्गनीरोगाङ्गयष्टिभिरिष्टविप्रयोगादिभिर्दुःखैरनुपतप्ताभिराप्ततया
निपुणमवधृताभिर्धात्रीभिरनवरतमुपचर्यमाणस्य, शुद्धपक्षचन्द्रमस इव प्रतिदिवसोपचीयमानदेहावयवकान्तेरखिलवेदोक्तविधिविध वेधसेवापरेण स्वयं पुरोधसा निर्वर्तितान्नप्राशनादि10 सकलसंस्कारस्य, समाहृतसमप्रमङ्गलोपकरणाभिरन्तःपुरवृद्धाभिस्त्रिसंध्यमारभ्यमाणावतारणकक्रियस्य, सर्वायुर्वेदपारगैर्भिषग्भिर्मन्त्रसिद्धिलब्धप्रसिद्धिभिश्च महानरेन्द्रैरतन्द्रितैर्मुहुर्मुहुः

Page #101

कविधनपाल कृता प्रतिजागर्यमाणस्य, प्रकटितसंभ्रमाभिरन्तःपुरिकाभिराहूयाहूय गाढमाश्लिष्यमाणस्य, स्थानस्थानारोपितमहाप्रभावानेकमणिभिः प्रधानभूषणैः प्रसाधितललितसर्वाङ्गस्य, धृतायुधान्त. र्वशिकवातसततानुगम्यमानमार्गस्य, स्वभावरम्येषु मणिकुट्टिमेषु क्रीडाशैलकटकेषु नन्दनवनप्रासादकेषु कृत्रिमापगापुलिनेषु च कपोलदोलायमानकमनीयकाकपक्षः क्षितिपालकारकैः सह क्रीडासुखमनेकप्रकारमनुभवतो, निरङ्कुशप्रचारस्य पञ्चवर्षाणि तस्यान्तःपुरेऽतिचक्रमुः।। 5
५२) अवतीर्णे च षष्ठे, किञ्चिदुपजातदेहसौष्ठवस्य व्यक्तवर्णवचनप्रवृत्तेर्विनचारोपणाय राजा राजकुलाभ्यन्तर एव कारितानवद्यविद्यागृहः सम्यगासेवितगुरुकुलानामवगताखिलशास्त्रमर्मनिर्मलोक्तियुक्तीनामुत्तमाम्नायलब्धजन्मनामसन्मार्गगतिनिसर्गविद्विषां विद्यागुरूणामहरहः संग्रहमकरोत् । उपनिन्ये च तेभ्यः शोभन दिनमुहूर्ते निर्वर्तितसमस्तेतिकर्तव्यः स्नातमनुपहतसूक्ष्मक्षौमकल्पितोत्तरासंगमनुलिप्ताङ्गमामोदिना मलयजरसेन प्रत्युर- 10 समामुक्तमुक्ताकलापमुपरचितरोचनातिलकरुचिरललाटमुत्तमाङ्गघटितमालतीमुकुलगण्डमाल मवदातवेषतया सविशेषदर्शितादरमभ्युत्थितायाः पुरः सरस्वत्याः सितांशुधवलया शरीरच्छाययेव च्छुरितमात्मजम् । अवनिपतिपूजाविशेषवर्धितप्रीतयश्च ते लिपिविशेषदर्शनपुरःसरमशेषाण्यपि व्याकरणादीनि शास्त्राणि तस्मै क्रमेणोपादिक्षन् । कुमारोऽपि सतताभियुक्ततया गुरूणां, नियन्त्रणपरतया पितुः, अविद्यमानतया दुर्विनीतसंनिधेः, स्वाधीनतया सर्वागमो- 15 पनिबन्धानां, कुशाग्रीयतया च निजबुद्धेः, अल्पेनैव कालेन तेषामभ्यन्तरोऽभवत् । अमुक्ताभियोगश्च दशभिरदैश्चतुर्दशापि विद्यास्थानानि सह सर्वाभिरुपवियाभिर्विदाञ्चकार । कलाशास्त्रं च निरवशेष विवेद । विशेषतश्चित्रकर्मणि वीणावाद्ये च प्रवीणतां प्राप । भुजबल चास्य विस्मापितसुरासुर केसरिकिशोरस्येव सहज शारीरमभवत् । आरब्धकार्यस्व त्रिभुवनेऽप्यशक्यमविजेयमसाध्य च किमपि न प्रायेणाभूत ।
५३) एव' च परिणताशेषशास्त्रमासादितसकलास्त्रविद्यापारमुपलब्धसर्वबुधजनसाधुवादमारूढनवतारुण्यलक्ष्मीलब्धपरिपूर्णसर्वावयवशोभमनुमोदित विद्यागुरुजनेन हरिवाहनमतिक्रान्ते पोशे वर्षे हर्षनिर्भगे राजा विसर्जितैराकारणाय सादरमुदाराकारवेषैः प्रधानपुरुषैरनुगम्यमानमतिभूयसा विभवेन स्वभवनमानिनाय । निर्वतिताखिलगृहप्रवेशमङ्गलश्चास्य नगरबाह्यायामलघुत्रप्रालङ्कृतप्राकारलावताभ्रमः भ्रतो गस्तम्समुजवतो निखात- 25 शातकुम्भपूर्णोद्भासितद्वारदेशमनेकगजतुरङ्गशालाभिराम कुमारभवनमकारयत् । कर्तुकामञ्च चौवराज्याभिषेक तस्य साहायकार्थमाज्ञाभरसह प्रज्ञया पराक्रमेणाकारेण विनयेन वचन. विन्यासेनोद्यमेनापरैश्च त्यागशोर्यगाम्भीर्यादिभिः प्रमुगुणैधतानुकारमुर्वीपतिकुमारमादरप्रेषितैः प्रणिधिपुरुषैनिशमुर्यामन्वियेष ॥
५४) एकदा च तं प्रातरेवास्थानमण्डपोपविष्टमध्यासितविकटहेमविपरमुत्स्वातखङ्गैः 30 कृतनिरन्तरावस्थितिभिल स्थितैरावद्धपङ्क्तिभिः शरीररक्षाधिकारनियुक्तैर्वीरपुरुषैरुभयतः
20

Page #102

15
तिलकमञ्जरी
४७ परिक्षिप्तमनतिनिकटनिरन्तरासीननिभृतवल्लभराजलोकमभ्यर्णवर्तिनीभिरनवरतचामरोक्षेपचलितकलाचिकाञ्चनवलयाभिरिविल पाभिरुपवीज्यमानवपुषमुषःकालसे वागतेन सह प्रविश्य कतिपयप्रणयिभिः राजसूनुना प्रणम्य सविनयमवनीतलोपविष्टेन पितृचरणविन्यस्तनिश्चल दृष्टिना हरिवाहनेनोपास्यमानमागृहीतचित्रकनकवेत्रलता प्रतीहारी प्रविश्य क्षितितलन्यस्तजानुहस्त5 युगला सविनयं व्यजिज्ञपत- देव ! संप्रत्येव दक्षिणापथादागतो दक्षिणदण्डाधिपतेर्वश्रा
युधस्य प्रसादभूमिर्विजयवेगनामा प्रधानपुरुषः, सकलपुरुषार्थसिद्धिसंपादकं देवस्य पादपद्म युगलं द्रष्टुमुत्कण्ठितो द्वारि तिष्ठतीत्याकर्ण्य देवः प्रमाणम्'। अवनिपालस्तु सस्मृत्य वचनेन तस्याः पूर्ववृत्तमगुलीयकप्रेषणवृत्तान्तमधिगतप्रीतिः 'प्रवेशय' इति तां सादरमवदत् । अथ
पार्थिववचनानन्तरमेव सा 'यदाज्ञापयति देवः' इत्युक्त्वा सत्वरमास्थानमण्डपान्नि10 जगाम । क्षणमात्रनिर्गतायां च तस्यां द्वारदेशप्रहितलोचनो महीपतिः प्रविशन्तमीपत्क्षाम
वपुषमुपरचितराजदर्शनोचितवेपमचिरस्नातमपि मार्गवातातपालुष्टगात्रत्वक्तया मलिनमिवोपलक्ष्यमाणमतिचिरदर्शनादपरिचितमिव परकीयमिवान्यथाभूतमिव राजकुलमाकलयन्तमवनिपालदर्शनोत्सुक्तया च संभाषणगोचरागतानिष्ठानपि सकृद्दृष्टानिव राजपुरुपानल्पविस्तरमालपन्तमुत्तरीयपटगोपायितोपायनेन पश्चाद्व्रजता पुरुषेणानुगम्यमानं विजयवेगमपश्यत् ।।
५५) दृष्ट्वा च कृतस्मितो दूरादेव संभ्रमवता संभाषणेनैनमनुजग्राह । सरभसोपसृतं च तं कृतप्रणाममासक्तकुट्टिमरजोधूसरललाटजानुकरपुटमुपविष्टमन्तिकोपनीते सविनयमासने प्रीतिप्रसन्नतारकेण चक्षुपा क्षणमात्रमवलोक्य जगाद--- विजयवेग ! कुशलमखिलवीरचक्रप्रकाण्डस्य महादण्डाधिपतेः पृथिव्यामप्रतिहतायुधस्य सराजलोकस्य
वज्रायुधस्य १" स च किञ्चिदुझितासनो विनयविरचिताञ्जलिः प्रणम्याब्रवीत्---'अद्य 20 कुशलम् , यस्मिन्नितरजन इव विसर्जिताहकारग्रन्थिरित्थं स्वयमादिशति सकलभुवना
भिनन्दितप्रभावो देवः । त्वदनुभावप्रसाधिताखिलदुर्वृत्तरिपुराजन्यकेन सैन्याधिपतिना विज्ञापितोऽस्मद्वचनेन पञ्चाङ्गचुम्बितमणिकुट्टिमः प्रणामः । ससंभ्रममवनताश्चार्चयन्ति देवस्य चरणनखचिन्तामणिपरंपरां पुरःप्रकीर्णचूडामणिकिरणचक्रवालवालपल्लवमूर्द्धभिमूर्हा
भिषिक्तपार्थिवकुलोद्भवा भवदत्तभीमभानुवेगप्रभृतयः सपरिजना राजानः' । इत्युदीर्य 25 भूयोऽप्यभाषत-'देव ! बालारुणाभिधानं दिव्यमङ्गुलीयकरत्नं पुरा यत् प्रेषितं देवेन
दण्डाधिपस्य, तद्धृत्तं तेन कालमेतावन्तमात्मसंनिधौ । अधुना च करदीकृतसकलदाक्षिणा त्यक्षोणिपतिना तेन मत्पार्श्व प्रहितमिह । मयाप्यद्य निरवद्यमणिभिर्भूषणगणैः समेतमखिलरत्नकोशाध्यक्षस्य महोदधेः ससाक्षिकं समर्पितमित्यवधारयतु दिव्यदृष्ट या देवः' इति ।
वदन्तं च तमुपजातकौतुको नृपः सस्मितमवादीत- विजयवेग ! कञ्चित् कृतस्तेन 30 कश्चिदुपकारः संगरेषु सेनापतेस्त्वदीयस्य' । स जगाद-- 'देव ! स कृतो यं न
कश्चिदन्यः करोति । आकर्णयतु देवः । इतः समनन्तरातीतवर्षे निवृत्तास्वविरलजलासारवर्षासु वर्षासु, प्रवृत्ते संवर्तितसिन्धुपूरपयसि परिणमत्कलमकपिलायमानकैदारिको बद्धस्तम्ब

Page #103

४८
कविधनपालकृता तृणसंबाधग्रामसीनि जनितविजिगीषुपार्थिवजनोत्साहे शरत्समये, सेनापतिरर्थशास्त्रपरामर्श पूतमतिभिरमात्यैः सह कृतकार्यवस्तुनिर्णयः प्रशस्तेऽहनि समस्तबलपरिवृतश्चरणतलमृदित भुजबलावलिपारिभूपालशिरःशेखरं कुसुमशेखरनामानमवनिपालमुन्मूलयितुकामः कुण्डिनपुरात् काञ्चिमण्डालाभिमुखमचलत् । क्रमेण चाबद्धढकक्षाभिराटोपकम्पमानविततकेतुबन राजिभिरभ्यर्थनापदेशस्तम्भितोदयमगस्त्यमुनिमभियोमुच्चलिताभिविन्ध्यशिखरावलीभिरिव 5 करिघटाभिरन्धकारितैराज्ञाकृष्टानां दुष्टसामन्तानामनीकैरापूर्यमाणकटकविनिवेशः काञ्चिदेशमविशत् ॥
५६) 'कुसुमशेखरोऽपि किञ्चित् सदर्पतया तमुपसर्पितुमनीहमानो हीनबतलतया च योधयितुमपारयन् कालातिवाहनभत्र प्राप्तकालमिति चेतसा निश्चित्य संवर्गितसमग्रोपकरणकलापः शास्त्रमार्गानुसारेण दुर्गसंस्कारमनवरतमन्वतिष्ठत् । अन्वहं च दह्यमानासन्नग्राम- 10 कक्षामुपहतबहिर्जलाशयामन्तःप्रवेशितप्रभूतधान्यामुपसंगृहीतप्रचुरयवसेन्धनामुदक्तजीर्णवापीकूपपङ्कां निष्कासितनिःशेपासारलोकां विपमितप्राकारमूलसमभूतलामवतारमार्गदुर्गमीकृतखांतवलयां निवारिताविज्ञातजननिर्गमप्रवेशामप्रमत्ताप्त पुरुपगुल्मकप्रतिपन्नसकलप्रतोलिरक्षा पाणिक्षेपणीयपाषाणकूटस्थपुटितप्राकारासन्नस्थलामनियतावस्थानहयसप्तिसैन्यसतताशून्यपर्यन्तां प्राकारशिखरोत्सङ्गसूत्रितविचित्रयन्त्रनिचयां काञ्चिनगरीमकरोत् । अपरित्यक्तसमराभिला- 15 षश्च साहायकधिया सविधवर्तिनामवनिपालानामनुसंधानाय प्रधानदूतानहरहः प्राहिणोत् ।।'
५७) 'पृतनाधिपोऽपि प्रकृत्यमर्षणः प्रणिधिपुरुषेभ्य उपलभ्य तस्य तथाविधं समारम्भमधिकोपजातसंरम्भः सरभसप्रधाविताभिरनीकिनीभिरागत्य विहितोपरोधः पर्यन्तेपु काऊच्याः स्कन्धावारममुञ्चत् । कृतासारसंरोधश्च प्रावृपेयजलधरव्यूह इव पौरलोकानां महान्तमातङ्कमकरोत् । सामन्ताश्च सज्जीकृतसमदसामजघटा विघटनाय दुर्गस्य तेन 20 कृतविसर्गाः क्रमेण निर्जग्मुः । आविष्कृताटोपदुष्प्रसहैत्र तैः सह प्राकारशिखरवर्तिनः कुसुमशेखरराजलोकस्यान्योन्यकृतनिर्भर्त्सनानि समत्सरसुभटसिंहनादबधिरीकृताभ्यर्णवासि जनकर्णरन्ध्राणि नीरन्ध्रपाषाणक्षेपक्षणमात्रस्थलीकृताम्बरतलानि निईयाहततूर्यरवपर्यासितकातरकरशस्त्राणि यन्त्रविक्षिप्ताग्नितप्ततैलच्छटाविघटमानविकटपदातिगुम्फानि बद्धस्फरतिरोहितपुरुषखन्यमानप्राकारमूलबन्धानि क्रोधदष्टौष्ठभूयमाणदुर्गस्थवैरिनिष्ठुराक्रोशानि शिर- 25 स्थितफरकफारकप्रार्थ्यमानप्राकारखण्डीप्रवेशानि तृणपूलकोल्कानलपदीप्तकरिसारिनिःसरद्विहस्तहस्त्यारोहाणि वेगलग्नाग्नितप्तनाराचविलीयमाननृपतिकाञ्चनमुकुटानि कुठारताडित प्रतोलीकपाटनिःस्वनानुसारनिपतत्प्रबलपाषाणवर्षाणि कृतकलकलग्रामीणावलोक्यमानप्रहारविकलविद्रवद्विपघटानि भयानकानि च कुतूहलकराणि च क्रोधजनकानि च हासावहानि च विनोदभूतानि च निर्वेददायीनि च प्रतिदिनमायोधनान्यभवन् । एवं च काञ्चीग्रहणरक्षणविधा- 30 वधिरूढगादाभिनिवेशयोरभिनवोढदम्पतिकरपल्लवयोरिव तयोः कियान यतिपपात कालः ।'

Page #104

तिलकमरी
५८) 'एकदा तु, वसन्तसमये प्राप्ते च, समागतायामनङ्गोत्सवतिथावतीते निशीथिन्याः प्रथमयामे राजद्वारमागतासु द्वितीययामगजघटासु, रसिते प्रमोदावसरतूर्ये, श्रुतावसरतूर्यरवसंभ्रान्तेषु दत्तपर्याणानारुह्योपवाह्यवाजिनो राजद्वारमतिरंहसा प्रधावितेषु । परिवर्द्धकेपु. यथायाम निरूपितायामिकेषु निजनिजकर्मशालाभ्यो निर्गतेषु चिरनिरोधखिन्नतनुपु नियोगिषु, पुरःसरद्वित्रदीपिकेपु बजत्सु निजशिबिराणि तारतरकरेणुघटाक्वणितसूचि. 5 तेषु सामन्तेपु, आपणिकसंवृतसायंतनपण्यसंततिपु विकटायमानेषु विपणिवीथीचतुष्पथेषु.. शिबिरपर्यन्त बद्धगुल्मकेपु स्थित्वा स्थित्वा युगपदारटत्सु बाह्यतन्त्रपदातिवृन्देषु, विश्रान्तजनरवनिरङ्कुशप्रसरेवितम्ततः श्रूयमाणेष्वापानकमृदङ्गध्वनिपु, शयनमन्दिराङ्गणनिहितशय्यानिपण्णे संनिहितकतिपयप्रणयिनि प्रारब्धमदनजागरस्य जायाजनस्य गीतकान्याकर्णयति परितः परित्यक्तविग्रहकथानिरवग्रहमनसि सेनाधिपे, सहसैव संत्रासितकटकलोकस्खासतरल- 10 मन्दुरातुरङ्गश्रेणिश्रुतः, सत्वरापमृतपृष्ठप्रसुप्ताधोरणानामपहायापहाय पांशुतल्पान्युत्तिष्ठताभिभपतीनां चरणशृङ्खलारणितजरटेन जर्जरीकृतः कण्ठगर्जितेन, गजगर्जितारवश्रवणकुपितानां पञ्जरकेसरिणां सरभसकराम्फालितशलाकाप्रतिनादहितेन बहलीकृतः पूत्कृतेन, प्रतिसैन्यमाहतानां प्रसृततारतरकाहलाक्वणितकाहलेन सन्नाहपटहानामुन्नादितः कोलाहलेन, ससंभ्रमोथितानां तत इतः प्रधावताम् “आहरत रथवरूथानि, कल्पयत मातङ्गान् ,आरोहत तुरङ्गान् , 15 अङ्गीकुरुत तनुत्राणि, गृह्णीत शस्त्राणि” इत्यनवरतमाघोषतामधिकारिपुरुषाणां श्रवणपरुषेण पोषितस्तारतुमुलेन व्याहतेन, निर्भरभरितसकलत्रिभुवनोदरो महानुदभूत् कलकलारवः ॥'..
५९) 'तं च प्रलयकालजृम्भितमहाभैरवाहासभैरवं रवमाकर्ण्यसमुपजातरिपुबलावस्कन्दपातशङ्को नायकस्तत्काललब्धावसरेण भृत्येनेव रणरसेन बद्धविकटरोमाञ्चकवचेन प्रेर्यमाणो, बिजृम्भिनातिभीषणभृकुटिसंकटायमानललाटभित्तिरमर्षदष्टदशनच्छदो दक्षिणकरेणा- 20 च्छिद्य परिचारकहरतादुत्पाततडिल्लतानुकारिणं कृपाणम् , इतरपाणिना प्रेतयन् विचित्ररत्नखण्डखचितमन्तककितवकौतुकाष्टापदं प्रकोष्ठविनिविष्टमष्टापदफलकम् , अतिबहलेन । तिर्यग्विसर्पता खड्गप्रभापटलेन मलिनितमाबद्धविकटकालयसकङ्कटकमिवोर कपाटमुद्वहन् , रभसदूरपातिभिरभिमुखप्रकटितासियट्रिमात्मच्छायामभिहन्तुमिव पुरःप्रवर्तितः पादरा कम्पितक्षितिपराक्षेपदूगेच्छलितहारविप्रकीर्णन नीहारनिकरस्पर्द्धिना किरणविसरेण संवर्द्धय- 25. निवारातिसैन्यसंदर्शनाय चन्द्रातपमनुमार्गप्रधावितेन संभ्रमस्खलितगतिनावीरलोकेन गमनवेगानिलाकृष्टेनेवानुसृतगतिः, अतिजवेन राजकुलान्निरगच्छत् । द्वारदेशावस्थितश्चाग्रतो दत्त. दृष्टिरतिवेगादापतन्तौ, अतिशयच्छेकपाटहिकताडितपटहनादपटुतरेण दूरादेव खुरपुटध्वनिना प्रकटीकृतावुर कपाटघटितातनुतनुत्राणौ, तत्क्षणविपाटितकाषायपटार्द्धान्तपीडितोत्तमाङ्गो, गृहीतनिशितप्रासमुष्टिना वामेन किञ्चिदुक्षिप्तवल्गौ, दक्षिणेन च करतलेन त्रासतरलि- 30 ताक्षतुरगतिर्यगवलोकितोतक्षेपां कशामुद्वहन्तौ, अश्वदर्शनसरभसप्रधावितैः शिबिरवेसरैरिव

Page #105

कविधनपालकृता धूसरैः खुररजोभिः पश्चादनुगम्यमानौ,अनवरतदोलायमानजङ्घाकाण्डतया तुरगपृष्ठवर्तिनावपि धावताविवोपलक्ष्यमाणो, आसन्नवर्तिना शिबिरलोकेन किं किमेतदिति संभ्रान्तेन पृच्छयमानौ, मनोरथाविव मनसो, जीवाविव जवस्य, बारकाविव वायोः, उत्सेकाविवौत्सुक्यस्य, विगत पर्याणतुरङ्गमाधिरूढौ काचरककाण्डरातनामानौ प्रज्ञाततमावश्ववारावद्राक्षीत् । अप्राक्षीच 5 सत्वरम्-"अरे!, किमेष कटकक्षोभः ?" इति । अथ तौ समीपमेत्य त्यक्ततुरगावुरगाविव सर्वाङ्गस्पृष्टभूतलौ प्रणम्य युगपदूचतुः-"दण्डनाथ ! संप्रत्येव सनद्धसकलकरितुरङ्गयोधमा. बद्धवीरपट्टपादातभीषणमरुणनेत्रपत्रपताकापटपल्लवितरथनिरन्तरमुत्तरप्रतोलिमार्गेण निर्गतं काच्याः कृतसमस्तसमरसामग्रीकमहितानामनीकममर्षपरवशं च पौरुषावलेपेन तृणलघून
स्मान् मन्यमानमतिजवेन प्राप्तमभ्यर्णेऽस्य कटकस्य वर्तत इति श्रुत्वा प्रभुः प्रमाणम्' 10 इत्युक्त्वा विरेमतुः ।।
६०) 'सेनापतिस्तु तत्तयोराकर्ण्य कर्णामृतकल्पं जल्पमुपजातहर्षा रणरसोत्कर्षपुष्यत्पुलकजालकः सजलजीमूतस्तनितगम्भीरेण स्वरेण तत्क्षणादिष्टकिङ्करससंभ्रमास्फालितमाबद्धस्फुटप्रतिशब्दमिव दर्शयन् ध्वनन्तमाजिदुन्दुभिमभ्यर्णचरमनुचरगणं रथानय.
नार्थमादिक्षत् । नचिराञ्च तेनान्तिकमुपनीतमुभयतः प्रचलदतिचारुपत्त्रमुदरविनिहितमहाहि 15 भीषणानेकास्त्रं पत्ररथराजमिव रथाङ्गपाणिरध्यास्य रथं, यथासंनिहितेनात्मसैन्येनानु
गम्यमानो युगपदाहतानां कुपितयमहुङ्कारानुकारिभाङ्कारभैरवमतिगम्मीरमारसन्तींनां समरढक्कानां ध्वनितेन पातयन्निव सबन्धनान्यरातिहृदयानि, तारतरव्याहारिणां बन्दिवृन्दानां हृदयहारिणा जयशब्दाडम्बरेण मुखरिताम्बरः शिबिरान्निरगच्छत् । कृतव्यूहविरचनश्च समरसंक्षोभक्षमायामुपान्तभूमावस्थात् ।।
६१) 'अथाकर्णितसमरभेरीनिनादजम्भितानन्दाः सरसरोचनारचितललाटतिलकबिन्दवो दूर्वाप्रवालदन्तुरैः शिरोभिरभ्यर्णचारिचारणौच्चार्यमाणवीर्यसंपदस्त्वरितपदसंचाराभिरागत्य करिघटाभिः समन्ततः ससामन्तचक्राः परिवारयांचक्रुरेन सेनापतयः । प्रत्येक पातितस्निग्धदृष्टिना च तेन सप्रसादमादिष्टाः प्रणम्य निजनिजस्थानेषु तस्थुः ॥
६२) 'अथ निशीथानुभावभास्वरेण विषममुन्मीलता नितीलता च दीपिका 25 निवहेन पिशुनितममञ्जुकूजत्काहलमाकर्ण्यमानतारपरुषहयहेषारवमितस्ततः श्रूयमाणगम्भीर
गजगर्जितमावेगतर्जिताश्वर्वारंवारमश्ववारैरावेद्यमानागमनमग्रस्कन्धताडितोडुरसमरढक्कमढौ. कत चक्षुषः पथि प्रतिपन्थिबलम् । अविरलनिरस्तशरनिकरशीकरासारडामर' च तद्
दुर्वाररभसमुद्दामकलकलव्याप्तसकलदिङ्मुखमभिमुखप्रधावितेन जल दागमक्षुभितममरापगा...पूरजलमिव लवणजलधिना प्रत्यगृह्यतास्मबलेन । परस्परवधनिबद्ध कक्ष योश्च तयोस्तत्क्षण30 माकुलितसकलजीवलोको, युगपदेकीभूतोदारवारिराशिरस्रजलविसरवर्षिघनपदातिघोरो,
मुदितयोगिनीमृग्यमाणलोकपालकपालचषकः, प्रचलितरसाकुलभूभृच्चक्रवालकृततुमुलः,

Page #106

तिलकमञ्जरी
प्रसृतरभसोत्तालगजदानवारिरातत्रिदशदारिकान्विष्यमाणरमणसार्थो, निपीतनरवशाविस्वरविसारिशिवाफेत्कारडामरः, सतारकावर्ष इव वेतालदृष्टिभिः, सोल्कापात इव निशितप्रासवृष्टिभिः सनिर्घातपात इव गदाग्रहाः, ससंवर्तकाम्बुददुर्दिन इव करिशीकरासारैः, सोत्पातरविमण्डल इव कीलालितकरालचक्रमुक्तिभिः, सवैद्युतस्फूर्ज इव जवापतज्ज्वलितशक्तिभिः, सखण्डपरशुताण्डव इव प्रचण्डानिलधूतध्वजसहस्रैः, सकालाग्निधूम इव प्रकुपित. 5 सुभटभ्रकुटीतमिरजायत महाप्रलयसंनिभः समरसंघट्टः । सर्वतश्च गात्रसंघट्टरणितघण्टानामरिद्विपावलोकनक्रोधधावितानामिभपतीनां बृहितेन, प्रतिबलाश्वदर्शनक्षुभितानां च वाजिनां हृषितेन, हर्षोत्तालसूतताडिततुरङ्गबद्धरंहसां च स्यन्दनानां चीत्कृतेन, सकोपधानुष्कनिर्दयाच्छोटितज्यानां च चापयष्टीनां टङ्क्तेन, खरक्षुरप्रदलितदण्डानां च पर्यस्यतां रथकेतनानां कटुत्कारेण, निष्ठुरधनुर्यन्त्रनिष्ठयतानां च निर्गच्छतां नाराचानां सूत्कारेण, वेगो- 10 ह्यमानविवशवेतालकोलाहलघनेन च रुधिरापगानां घूत्कारेण, प्रतिरसितसंभृतेन समरभेरीणां भाङ्कारेण, निर्भराध्मातसकलदिक्चक्रवालं साक्रन्दमिव साट्टहासमिव सास्फोटनरवमिव ब्रह्माण्डमभवत् । अनन्तर च सेनाभराक्रान्तमेदानीमूर्छान्धकाराकृतिः कवलयितुमिव सशैलद्वीपकानन त्रिभुवनमुल्ललास, लासकस्तरुणजलधरपटलशङ्कया विमुक्तकलकेकाविलापानां वनकलापिनाम् , आब्रह्मलोकमेणाङ्कमण्डलाकाण्डसैहिकेयो रजःसंघातः । प्रतिक्षणमुद्भु- 15 रैर्गुणध्वनिभिरज्ञायत धनुष्मतामिषुव्यापारः । शस्त्रशिखिकणोद्योतेन पदमदीयत प्रचलितः प्रत्यरिपदातिभिः । अविदितात्मीयपरविभागेन व्यलम्ब्यत मुहूर्तमुद्भूर्णहेतिनापि सुभटलोकेन । प्रभूतपिशिताभ्यवहारजनिततीव्रोदन्येन कर्दमप्रायमपीयत क्षतजापगाम्बु कौणपगणेन ॥
६३) 'एवं च भीषणाबद्धतुमुले कुतूहलोत्तालकालदूताकुलितदशदिशि क्रव्या- ... दकुलविलुप्यमानवीरलोके, नृत्यत्परेतपरिषदि कृतान्तमहोत्सव इव निर्भर प्रवृत्ते समरसंरम्भे, 20 क्षीयमाणेषु क्षितिपतिषु, निपतत्सु पादातेषु, सीदत्सु सादिषु, व्रजत्सु विधुरतामाधोरणेषु, प्रहारविकलकायेष्वितस्ततः परिस्खलत्सु शून्यासनेषु सप्तिषु, स्फुरत्कृपाणचक्रत्रिशूलकार्मुकप्रायपहरणदुरालोकायामनेकशवमुण्डमालामालितवपुषि चण्डिकायामिव रूपपरिवर्तन कृतसंनिधावुपलक्ष्यमाणायां क्षितौ अमर्षमय इव क्रौर्यमय इव वैरमय इव व्याजमय इव .. हिंसामय इव विभाव्यमाने जगति, त्रिभागशेषस्थितौ त्रियामायाम् , अमर्षगतमरणशङ्का- 25 निरङ्कुशप्रवृत्तिभिर्वीरलोकैरहंप्रथमिकया प्रार्थ्यमानयशसि पर्यायेण जयपराजयावासादयति सैन्यद्वये, सहसैव शत्रुसैन्यादसह्यरभसो मृगयुमार्गणप्रहारताडित इव मृगारातिः, आकर्णितदुर्नरेन्द्रमन्त्रपद इव महाहिः आयातविपक्षवारणमदगन्ध इव वनकरेणुः, अनिललोलपताका; पटसहस्रमरिकुलप्रलयाय मुक्तशिखमिवोत्खातशस्त्रपुरुषकृतपरिक्षेप रथमारूढः, प्रौढकालायस-:: कवचगूढकायैः पुनरुततर्जितसारथिभिरभङ्गुरभुजबलाभिमानैरनतिभूरिभिरवनिपतिपुत्रैरनु. 30 गम्यमान एको नृपकुमारः कुमारसदृशाकृतिरतिरंहसा निरगमत् । निर्दयास्फालितधनुश्वाति

Page #107

कविधनपालकृता दूरोल्लसितेन श्यामलितदशदिशा कुटिल विषमेण भ्रुकुटिवलिलेखात्रयेण धूमोगमेनेवानुमीयमान हृदयप्रदीप्तमन्युरभिमन्युरिव चक्रव्यूहस्य सेनापतिपुरोभागपुञ्जितस्य राजसमूहस्य संचरदनेकरथसहस्रदुष्प्रवेशमविशन्मध्यम् । अनुवर्तितक्षत्रधर्महाबलैनरपतिभिरेकैकशोऽभिमुखीभवद्भिः क्षणमात्रमन्थरितरथगतिः “वनायुधो वनायुध” इति सगर्व व्याहरन् वाहिनीभर्तृ 5 रन्तिकमधिगच्छत् ।।
६४) 'सेनाधिपोऽपि गम्भीरमधुरेण तेन व्याहृतध्वनिना प्रथमजलधरस्तनितेनेव विन्ध्यः सद्य एवोद्भिन्नसरसरोमाञ्चकन्दलः, कोपविस्फारितपुटेन कवलयन्निव तारकोदरप्रतिबिम्बित' सप्रगल्भचलितपक्ष्मणा लोचनद्वयेन सतुरङ्गरथमातङ्गपार्थिवं प्रतिपक्षम् ,
"इत इतः पश्य माम्” इति व्याहरन्नेव वाहितरथः, समेत्य तस्येक्षणपथे समस्थित । 10 वारंवारमन्योऽन्यकृततर्जनयोश्च तयोराकान्ताकृष्टमुक्तास्तुल्यकालमास्वादितगलामिषा
विसारिणो, लङ्घितदशदिशो दूराध्वगा, राजकार्योपयोगिनस्तीक्ष्णाः, परितोधितसुराङ्गनाः सुपर्वाणो, महाजवा वाजिनश्चापलतोषिताः क्षितिपालदारका, विषमाश्वमण्डलभेदिनः प्राप्तमोक्षा, दत्तदीर्धनिद्रा महासंनिपाताः, स्वेच्छाविहारिणः खेचरा, ऋजुस्वभावा लब्ध
शुद्धयः, क्वचिद् वातिका इव सूतमारणोद्यताः, क्वचिद् राजाध्यक्षा इवाकृष्टसुभटग्राम15 कङ्कटाः, क्वचिद् वलयकारा इव कल्पितकरिविषाणाः क्वचित् कितवा इव विलिखिताष्टा
पदसारफलकाः, क्वचित् पतङ्गा इव पक्षपवनान्दोलितदीपिकापण्डार्चिषोऽभिलषितगजदाना मार्गणतामुन्मिषितनीलत्विषो बाणतां द्विधाकृतोदण्डपुण्डरीकाः कादम्बाभिधामारवमुखरिताशामुखाः शिलीमुखाभिख्यां मुख्यामुद्वहन्तः, सायकाः प्रसस्रः। अतिमहततया च
तेषामन्तरितचक्षुरिन्द्रियाः पुरोवर्तिनामपि वीराणां रणमतीन्द्रियं नाद्राक्षुरमरपङ्क्तयः, । 20 समीपेऽपि त्रिदशतां सुभटजनमुपागतं न स्वयानमारोपयितुमपारयन्नप्सरसः । समासन्न.
स्यापि न कबन्धस्य स्कन्धरुधिरधारया कपालान्यपूरयन् परेतयुवतयः । निरुद्धचन्द्रालोकबद्धान्धकारेषु च रुधिरनिम्नगातीरेषु प्ररूढतालतरुवनशङ्कया निर्विशङ्कमध्यासितोलवेतालमण्डलमध्याभिरमराङ्गनाभिररम्यन्त समरासादिताः पतयः ।। " मुहूर्ताच्च प्रीतहृदयः स
नरपतिकुमारः सेनाधिपतिमवदत् -'वज्रायुध ! तवानेन सकललोकविस्मयकारिणा 25 भुजबलेन धनुरिवावर्जितं मम निसर्गस्तब्धमपि हृदयम् । आशैशवादपारपौरुपमदोन्माद
परवशस्य मे शतशः संगरेषु संवृत्तः प्रवेशः । जातश्च सहस्रसंख्यैर्धन्विभिः सह समागमः । न तु जनितमेवंविध केनाप्यपरेण कौतुकम् । अतिवाहितश्च पुरः करकलितकामुकेण काल एतावान् । तदेतर्हि कृत्वा मनः सविशेषसावधान', प्रहर सर्वात्मना। विधेहि न
स्वशक्त्या, महात्मन् ! आत्मनो रक्षाम् । एष मुच्यसे भुजबलाभिमानभङ्गादवलम्बिता30 समक्षमस्य समक्षमस्य सामन्तलोकस्य मर्त्यलोकावाससौख्येन' इति व्याहरन्नेव वेगा
कृष्टचापयष्टिरुत्पातजलधर इव जलधारासारमन्धकारिताष्टदिगन्तरालसूत्रिताकालप्रदोषम् , अनवरतमुत्पतदिनभसि भीषणैानिनादैररिशिरोभिश्च व्याहृतविसर्गम् , स्तूयमानमिव

Page #108

तिलकमञ्जरी
सुभटशस्त्रपात्तरणितेन प्रणम्यमानमिव भूमिनिक्षिप्तपूर्वेभिः कबन्धैः, अर्यमानमिव निपतदातपत्रकुसुमैः स्यन्दनैः, क्षिप्यमाणलाजमिवोट लत्कुम्भ मुक्ताफलाभिः करिघटाभिः, अभिषिच्यमानमिव मुक्तासृष्टिमः प्रहारवणैः, दी मानचक्राभिघातमिव विलोलमणिकुण्डलैः क्ष्मापाल मुण्डैः, प्रबलपरिवारपरिगतमिव शरच्छेदैः, मूकं मांसभेदे, मन्द मेदसि, मुखरमस्थिषु, मन्थर स्नायु ग्रन्थिष्व संख्यमसृजन्मार्गणातम् । अतिवेगव्यापृतोऽस्य तत्र 5 क्षणे प्रोत इव तूणीमुखेपु, लिखित इव मौर्याम्, उत्कीर्ण इव पुङ्खेषु, अवर्तसित इव श्रवणान्ते, तुल्यकाल लक्ष्यत वामेतरः पाणिः । अविरलशरासारत्रासिता हंसीव मेघागमे पल्वलमनवलोकिताश्रयवि संस्थुला सैन्यपतिवक्षःस्थलममुञ्चद् राजलक्ष्मीः । उद्भ्रान्तहृदया च क्षगं बाहुशिरसि, क्षणं धनुषि, क्षण कृपाणवाराम्भसि क्षणमातपत्रे, क्षण पालिध्वजेषु, क्षण चामरेष्वकुरुत स्थितिम् । अहं तु तां तस्य विपद्मप्रतिविधेया- 10 मुपनतामवलोक्य किंकर्तव्यतामूढः स्तम्भित इव मुहूर्तमतिष्ठम् । प्रयत्नवशाच्च प्रत्यानीतधैर्य इतस्ततश्च धावता हृदयेन तस्य प्राणपरिरक्षणोपाचान् मृगयमाणः सततमासन्नवर्त्यपि व्याकुलतया मुहूर्तमपसृतं स्मृतेर्झगिति तत्पुरा परमेश्वरेण प्रहितमङ्गुलीयकं बालारुणमस्म रम् । उच्छ्वसितहृदयश्च तदभिनन्द्य बहुप्रकारमादरकृतप्रणामः पाणिना दक्षिणेोदक्षिणम् । आक्षेपस्वलद्वाणिश्च तत्क्षणमरातिबाणोन्मथितकेतुच्छत्रकार्मुक सेनान्यमुच्चैस्तरेण स्वरेणा - 15 वोचम् - " दण्डाधिप ! कृतं तावत् परायुधपरिग्रहेण गृहाण बालारुणाभिधानमिदममोघं प्रहरणम्, अनेन परिगृहीतभुजदण्डशक्तिर्विधेहि निरवग्रहप्रसरस्य विद्विषः प्रतापखण्डनम्, अकाण्ड एव निर्व्याजपौरूपतया मा स्म विस्मरः स्वामिकार्यम् ।" असौ तु सास्य इव तन्मदीयवचनमवधार्यं कृतावधीरणो, रणरसोच्छ्वसित "रे रे दुरात्मन् ! दुर्गृहीतधनुर्विद्यामदाध्मात ! द्रविडधम ! वधान क्षणमात्रग्रतोऽवस्थानम्, अस्थान एव 20 किं दृप्यसि, पश्य ममापि संप्रति शस्त्रविद्याकौशलम्" इत्युदीर्य निर्यत्पुलकमसिलताग्रहणाय दक्षिणं प्रसारितवान् बाहुम् । अविधावेशविस्मृतात्मनश्च तस्योल्लसितकोपसाटोपकम्पिताङ्गुलौ करामागे गृहीत्वाङ्गुलीमेकां तदहम गुलीयकमतिष्ठिपम् । अधिष्ठितश्च स तदीयच्छायया तत्क्षणमेव दिमागदन्तमुशल इव वज्रप्रतिमया, महाहिभोग इव मणिप्रभया, समुद्रोमिरिव वाडवाचिपा, कामप्यभिरामतामवृष्यतां च पर्यपुष्यत् ॥
५३

६६) ' अथ तस्य संनिहितदपिकापण्डकरण्डताडिताः कोपेनेव प्रजज्वलुः प्राज्यतेजसो मणयः, प्रचिक्षिपुत्र दिङ्मुखेषु क्षेपीयः कटाक्षानिव दीर्घारुणानंशून् । तैश्च प्रभापीतचन्द्रातपैः समन्ततः परामृष्टमभिनवार्क किरणस्पृष्टमिव कुमुदकाननं सद्य एव निद्रया प्रत्यपद्यत प्रतिपक्षसैन्यम् । उद्दामदानपङ्कयानी नोद्धर्तुमकुशानि शेकुरनेकप कपोलकूटेभ्यो निषादिनः । सुराङ्गनादर्शनोपारूढमदेव सद्योऽमुकुलायत दृष्टिः सुभदानाम् | 30 कृतकचग्रहकालङ्कृताकृष्यमाणानीव शनैः शनैरवनेमुः परिशिथिलकन्धरासंधीनि शिरांसि योधानाम् । द्विपटितमुष्टिबन्धविगलितासयश्च कृपाणिका ग्रहणस्पृहयेव निपेतुर्जघनपार्श्वेषु

25

Page #109

कविधनपालकृता प्रहारदानाय दूरोक्षिप्ता दक्षिणपाणयः पादातस्य । अर्धावकृष्टस्रस्तकामुकनिररताश्चार्धपथे एवाधोमुखीबभूवुरप्राप्तशरव्यास्त्रपयेव सायका धनुष्मताम् । दृष्टसुरवधूविभ्रमाविर्भूतमदनार्तानामिव प्रावर्तन्त जम्भिका मुखेषु रथारोहाणाम् । स्वप्नदृष्टाचिरविमुक्तोद्वाष्पनिज
जायाजनितदुःखानामिव प्रसस्रुरायतानि श्वसितान्यश्ववाराणाम् । श्रवणप्रविष्टारातिसिंह5 नादमुहूर्तविस्फारिताप्यघटतामर्षलोहितायमानजडपुटा दृष्टिः सामन्तानाम् । अव्यापृतवामकरतलालीनरश्मिपाशाश्चो कृतप्राजनावष्टम्भेन विसंस्थुलावयवास्तस्थुः सारथयः ।।
६७) ' एवं च तेनातर्कितोपतेनाप्रतिविधेयेन देवेनेव लुप्तपुरुषकारेण, जरा गमेनेव मन्दीकृताखिलेन्द्रियशक्तिना, महापुरुषेणेव गोपायितसमस्तात्मगुणेनाऽनायु:
परिक्षयेण मृत्युनाऽसर्पदंशेन विधवेगेनाऽनभिघातजेन मूर्छान्धकारेणाऽदोषसंक्षोभजन्मना 10 संनिपातेनाऽनुन्मीलिततारकेण तमसा, महानिद्रावेगेन युगपदभिभूयमाने वैरिसैन्ये, स
वीरवर्गाग्रेसरो राजकुमारो रोष इष्टाधरोष्ठमुज्झितरथपृष्ठमुद् गृर्णकृपाणममिमुखमतिरंहसा समापतन्तं सेनापतिमवलोक्य तद्वधाय धनुषि निवेशितमसितलोलदीधितिजटालफल धारमरातिरुधिर पानतृष्णया प्रसारितजिह्वासहस्रमिव सद्य एव समहृत संहृतानेकप्रति
पक्षप्राण वाणम् । उत्सृष्टचापयष्टिश्च तत्क्षणं क्षात्रसमरनीतिप्रियतया पृथक्कृत्य परिवारतः 15 कृपाणमात्मानं च वेगाववतरन्निद्रावेगविगलितपरिस्पन्दः स्यन्दनोत्सङ्गमगमत् ।।
६८) 'अत्रान्तरे लब्धरोषनिर्यातनावसराणि "हत हत, उपसर्पतोपसर्पत, गृहीत गृहीत" इत्यनवरतकृतकोलाहलानि बद्धवेगद्विरदपृष्ठसारिदोलायमानस्खलनसायास प्रासपूलानि चलितरथचक्रचीत्कारच क्रितशाकिनीचक्रवालार्धावलोकितान्युद्गुणकृपाणपादात
पदपातकम्पितधराण्यधावन्त सर्वतोऽस्मत्सैन्यकानि । सेनाधिपस्तु तस्य महात्मनस्त्रि20 भुवनाभिभाविना भुजवीर्येण निर्व्याजमावर्जितमनास्तानि तथाविधप्रकटितसंरम्भाणि सर्वतः
प्रधावितान्यवलोक्य संभ्रमोक्षिप्तबाहुयुगलो गद्गदिकागृह्यमाणगलनिगला पर्याप्ताक्षर " रे रे स देवस्योत्तरकोशलेश्वरस्य पादपङ्कजेभ्यः शपते, योऽस्मै कुप्यति" इति स्वशक्त्या व्याहरन् पुनः पुनरादिष्टसूतस त्वरप्रवर्तितरथ्येन रथेन तं प्रदेशमागच्छत् । अद्राक्षीच्च तं
समासन्नदीपिकालोकप्रकाशितमासक्तसान्द्रसमररेणुधूसराभिरामवपुषम् , औषधीनाथमिव 25 पार्वणमस्तपर्वतप्रस्थे पृथुनि रथपृष्ठे पर्यस्तम् , आसादितविजयरिपुदर्शनपरिजिहीर्षयेव
निमिषितेक्षणारविन्दम् , आजिविपन्नसुभटजीवितसंजिधृक्षायातयमदर्शनागतया यमुनयेवाबद्धविकटतरङ्गया भृकुटयाऽन्धकारितललाटभित्तिम् , उपरि रिपुशिलीमुखासारेणाधस्ताच्च रणरभसरोमाञ्चजालकेन जर्जरितमुल्लसितमिव मूर्छान्धकारमुन्निद्रतापिच्छनीलमस्थूल
कालायसकव व मुरःस्थलेनोद्वहन्तम् , उत्सृष्टचापयष्टिना वामेन इक्षिणेन च स्फुरितदीर्घ 30 नखकिरणेन तत्क्षणभ्रष्टकरवालान्वेषिणेव पाणिना विराजमानमू, उपान्तकेतुस्तम्भविन्य
स्तदेहभारैश्च निद्रादुरभुग्नकण्ठनालगत्मयोथैः परिवृतं प्रसुप्तसरःकुमुदवनमध्यवर्तिनमिव

Page #110

manoranwwwnonwwwanm
तिलकमलरी
प्रतिमादिनकरम् , अव्याजशीर्थावर्जितहृदयैश्चागत्यागत्य वीरवृन्दैवन्द्यमानबाणवणोद्वान्तमधिरबिन्दुनिकर कृमारम् ।
६९) 'उपजातविस्मयश्च निश्चलस्निग्धतारकेण चक्षुषा सुचिरमवलोक्य तदवलोकनप्रीतमनसा समीपवर्तिना सामन्तलोकेन सह बहुप्रकारमारब्धतद्वीर्यगुणस्तुतिस्तस्मिन्नेव प्रदेशे मुहूर्तमात्रमतिष्ठत् । तद्वत्तान्तश्रवणसकुतूहलश्च निपुणतरमपि व्यापारितया दृष्टया 5 यदा प्रतिपक्षपक्षैकमपि पुरुष चैतन्यालिङ्गित नाद्राक्षीत् , तदाऽस्य चामरग्राहिणीमप्राक्षीत्"बालिके ! कथय कोऽयम् ? कस्य वाऽपत्यम् ? किमभिधान: ? किंनिसित्तमनपेक्षितात्मविनिपातः पतङ्ग इव पावके सहसैवास्मत्सैन्ये प्रविष्टः १ किमर्थमसमर्थसहायेनानेन साहसप्रायमिदमतिदुष्कर कर्माध्यवसितम् ? कया प्रत्याशया शक्तेनापि शत्रुघधकर्मणि न कृतो दिवस एवाभियोगः ? किं फलमभिलष्य निर्याजपौरुषेणाप्यङ्गीकृतः क्षुद्रक्षत्रियलोक- 10 सूत्रितः सौप्तिकयुद्धमार्गः ?" सैवमापृष्टा सेनाधिपेन किमपि ध्यात्वा परामृष्टनयनबाष्प सलिला विलोक्याभिमुखमन्तदुःखावेगपिशुनमत्यायत निःश्वस्य च शनैरवादीत" महाभाग ! किं कथयामि मन्दभाग्या १ कीदृशोऽयमिदानीं कथ्यते ? गता खल्वरतमस्य कथा । कथ्यमानापि कीदृशी भवत्येतदवस्थस्यास्य पूर्वावस्था ? तथापि श्रूयताम्-एष खल्वशेपद्वीपावनीपालमौलिमालामलनदुर्ललितपादयुगलस्य युगायतभुजप्राकाररक्षितनिजक्षि- 15 तेरवधीरितविपवरेन्द्रोग्रवदननिःश्वासविषवेगेनागणितकालकूटज्वालाटोपेनानपेक्षितरामविशिख. शिखिशिखाडम्बरेणाविज्ञातवाडवदहनदाह वेदनावेगेन जलनिधिनाऽप्यसोढनौतन्त्रपरिवृढप्रयाणसंमर्दस्य समदसैन्यकरिविषाणकोणविघटितत्रिकूटकटकभित्तेरवस्कन्दपातभीतेनेव सर्वदा शर्वरीषु विहितप्रचारेण नकश्चरचक्रवर्तिना लकेश्वरेणापि सततमभिशङ्कितोत्साहस्य सिंहलद्वीपभर्तुमहानरेन्द्रस्य चन्द्रकेतोरात्मजः सर्वातिशायिना भुजवीर्यविलसितेनास्त्रशिक्षा- 20 कौशलेन च विस्मापितसकलपार्थिवः पार्थवत् पृथिव्यामेकधन्वी समरकेतुर्नाम । सोऽयं महाबलतया बाल एवाधिगतयौवराज्याभिषेकः सकलसागरान्तरालद्वीपविजिगीषया गतोऽपि दूरमतिसत्वरः पितुराज्ञया राज्ञोऽस्य कुसुमशेखरस्य साहायकं कर्तुमासन्नवर्तिभिः कतिपयरेव नृपतिभिरनुप्रयातः काञ्चीमनुप्राप्तः स्थितधात्र पञ्चपाण्यपि दिनानि दूनचेतो. वृत्तिः । अद्य तु प्रातरेव हेतुना केनापि विधृतोदारशृङ्गारवेषः परिमितैरेव सह 25 सुहृद्भिर्नरेन्द्रभवनोद्यानभूषणं गतः स्मरायतनम् । आसीनश्च तस्य द्वारदेशे विशन्तमनवरत मन्तरुपरतनिमेषेण चक्षुषा निरीक्षमाणो नगरनारीजनं स्थितो दिनमशेषम् । अवसितायां च यात्रायामधिकतरमारूदगाढारतिः कारयित्वा मकरकेतोः परः सरोजिनीपत्रशयनम, 'इहैव मयाद्य शयनीयम्' इत्युदीर्य विसर्जितासन्नपरिजनः केनापि विधिनातिवाह्य प्रदोषमागत्य चाधरानसमये शिविरमकस्मादेव सज्जीकृतसकलनिजबलः, 'कुमार ! नायं 30 क्रमो नयस्य' इति विनिवार्यमाणोऽपि मन्त्रिभिः, 'युवराज ! विरम्यतामितो दुरध्यवसायात्'

Page #111

कविधनपाल कृता
safoetidis बन्धुभिः, ' कल्याणिन् ! अङ्गीक्रियतां यात्रालग्नम्' इति निवर्त्यमा नोऽपि मौहूर्तिकः, 'देव ! प्रतिपाल्यतामनुपाति सैन्यम्' इति विज्ञाप्यमानोऽपि प्रधानलोकेन, 'विद्वन् ! निवेद्यतां कुसुमशेखरस्य' इति वारं वारमभिधीयमानोऽपि agraण, नितिः काञ्च्याः । आकृष्यमाणश्च व्यसनैषिणा पुरो विधिना प्रणिधि 5 वानाप्तेन प्राप्तौ भुवमिमामवस्थां च " ॥
५६
"
७०) इत्येवमावेदयन्त्यामेव तस्यामुपजातदुःखावेगेव प्रगलिततारका निमानमभजत रजनिः । अमरीभूतसुभटनिर्दयाशिष्टसुवहारमुक्तमौक्तिकविसर मित्र तुहिन - जलबिन्दुनिक ववर्षे गगनतलम् । अरुणालोकतरलितानि वेतालवृन्दानीव तिरोबभूवुस्तिमिराणि । रणभूमिशोणितावलोकनमत्त इव पाश्चात्यशैलशिखरे स्खलद्विकलपादः पपात 10 तारापतिः । आसक्तबालारुणप्रभाप्रभावपिहितवीर्यः सिंहलेन्द्रसूनुरिव निमिमील नक्षत्रराशिः । उत्सृष्टतरुकुलायकोटराणि प्रशान्तप्रहारभयानीव विरतयोधशरवृष्टिसावकाशे विहायसि व्यचरन्ननाकुलानि पत्ररथकुलानि, अपवर्गचलितवीरवर्गभिन्नसूर्यमण्डलरुधिरप्रवाह इव पूर्वदिग्भागमरुणीचकार सन्ध्यारागः । भयानका जिभूमिदर्शनोपजातवासा इव सुदूरमपसस्रुराशाः । दिग्मुखस्रस्ततनुतमिस्रविश्रान्तविरलतारका शोकलम्बितालकलग्नाप15 जललवा द्रविडराजलक्ष्मीरिव तत्क्षणं रराज रजनिः । व्याजविजितसिंहलेन्द्रसुतपराभवरोपित इव पुरस्तादुल्ललास लोहितायमानव पुरुष्णदीधितिः । एवं च प्रवृत्ते प्रत्यूपसि, विपक्षविजयाभिलाप इव विलीने तमसि, प्रसरति दिगन्तरेपु देवस्य प्रताप इव पातङ्गे महसि सहसैव प्रत्यबोधि सकलमपि तद्विरोधिसैन्यम् । असावपि कुमारः प्रणष्टनिद्राविकारो "वत्रायुध ! मा विपाई त्रज, विश्रब्धमेहि, न तावत् प्रहरामि यावच त्वया न प्रहृतम्” 20 इत्यविशदाक्षर' पूर्ववासनावशेन व्याहरन सुचिरनिद्राविमर्दजडपुटोदरमुदमील दीक्षणयुगलम् । अवलोक्य च पुरः परिवेष्टितस्थमरा तिलोकमात्मानं च तदवस्थमुपजातगुरुविपादो लज्जया पुनर्मोहान्धकारमविक्षत् ॥
७१) ' सेनापतिरपि तेन तस्यात र्कितेनासंभावनीयेनादृष्टपूर्वेण प्रत्युज्जीवनेन जनितविस्मयः, प्रहर्षमन्दतार केणानन्द जलबिन्दुसेकादिव विकसता नयनारविन्दद्वयेनोद्भा25 समानस्तत्कालमासादितमहालाभमिव प्राप्तसकलकल्याणमिव समृद्धाखिलकाममिव फलिताशेषगुरुजनाशिषभित्र कृतार्थमात्मानं मन्यमानो, मुहूर्त स्थित्वा तस्मिन् क्षणे भयतरलेक्षणस्य विपक्षकक्षीकृतस्वामिदर्शनविषण्ण बुद्धेरन्वीभूतसकलदिशः कान्दिशीकस्य शत्रुलोकस्याश्वासनार्थं समन्ताद्भयप्रदानपटमदापयत् । तदीयसारग्रहणोद्यतं चात्म से निकलोक न्यवारयत् । आसन्नसरिति निर्वर्तितस्नानक्रियश्च दत्त्वा संगरसमाप्तप्राणेभ्यो बान्धवेभ्यः 30 प्रणयिभ्यश्च शोकदीर्घ श्वासतरलिततिलोदकं निवापाञ्जलिम् आदिश्य चायुधप्रहारक्षतमर्मणामरातियोधानामौपकर्मण्याप्तजनम्, अधिरुह्य च ससंभ्रमाधोरणोपनीतं प्रधानजयवारणम्,

Page #112

तिलकमञ्जरी
आरोप्य पुरः प्रत्यग्रयशःसुधाधवलवपुषमभ्युदयमङ्गलकलशमिव सिंहलाधिपमुतम्, आरब्धयुद्धकथालापवाचालेन प्रणयिना राजपुत्रलोकेनानुगम्यमानः शनैः शनैः शिबिरमागमत् । क्रमेण चासाद्य निजभवनमुपपादितसमस्ततत्कालोचितकरणीयो निर्वर्तितप्रत्यवसानादिकमणः समरकेतोरभ्यन्तर एव स्थितिमकल्पयत् । अधिशयिततल्पस्य च परिचारक इव स्वयं व्रणपट्टबन्धनादिक्रियामन्वतिष्ठत् । आप्तचिकित्सितप्रारब्धोपचार' च तमनतिचिरेणैव 5 प्रगुणीभूतवपुष प्रशस्तेऽहनि स्नातमुपनिमन्त्र्य सादरममात्यैर्वन्धुभिः सुहृद्भिरपरैश्च प्रधानपुरुषैः सहितमात्मगृहमानयत् । कृतभोजनोपचार च तं वितीर्णकुसुमविलेपनवसनालङ्कारमुपनीतविविधवस्तुवाहनं प्रत्यर्पिताहवगृहीतनिःशेषकरितुरङ्गस्यन्दनं च विधाय, विनोद्य च मुहूर्तमरतिच्छेदकारिभिः कथालापरमिमुखो भूत्वा कृताञ्जलिरवादीत्-"कुमार ! सकलजगदेकवीरस्य करदीकृताशेषसागरान्तरद्वीपभूपते विपक्षव्यसनसङ्कटगतैर्महद्भिरपि 10 भूमिपालैरपेक्षणीयसाहायकस्य चतुरुदधिविख्यातपार्थिवप्रथमसूनोः कथञ्चिद् विधिवशाद् गृहायातस्य, परेण परिकल्पिताल्पवृत्तिरस्मद्विधो जनः किं ते प्रियं करोतु ? केन वा कृतेनोपचारेण प्रीतिमधिगच्छतु १ तथापि यद्यनुग्रहबुद्धिरस्मासु तदेतदङ्गीकुरु सततमादेशकारिणा समीपदेशस्थितेन मया प्रतिपन्नसकलपृथ्वीव्यापारभरनिराकुलो मदीयमाधिपत्यपदम् । अथ तुच्छमिति मन्दाभिलाषस्तदा सपरिजन इतो गत्वा तदेव पित्रा प्रतिपादितमतिप्राज्यवैभवम- 15 ध्यारस्व निजमेव यौवराज्यम् । मा च मन्येथा यथाहमेतेन निर्जित्य विहितानुग्रहः कथमिदं करोमि ? कोऽहं तव पराजये १ धृताधिज्यधन्वानमन्योऽपि किमस्ति जगति यस्त्वां समरकर्मणा करोति विमुखम् १ यत्तु मुख्यैनपतिभिः समं समकालमेव नीत्वा वश्यता. मिहानीतोऽसि, स तु प्रभावोऽन्यस्य कस्यचित् । अथवा किमनेन ? दूरस्थोऽपि दृष्टमात्रेण येन प्रनष्टसकलचेष्टस्तदा समिति संजातोऽसि तदेव ते प्रकटमुपदर्शयामि," इत्युदीर्य 20 तत्कालमादिष्टनिकटराजलोकढौकितमनेकमहाप्रभावमाणिक्यखचितमुद्रमङ्गुलीयकरत्नमप्रतो दर्शयन् "कुतः प्राप्तमेतत् ?” इति पृष्ठश्च देवस्य शक्रावतारगमनात् प्रभृति पूर्ववृत्त ज्वलनप्रभदेववृत्तान्तमखिलमपि राजलक्ष्मीस्वस्थानगमनपर्यवसान यथाश्रुतमकथयत् ॥
७२) 'सोऽपि तच्छुत्वा किंचिदुपशान्तचिन्तासंज्वरः शत्रुभुजबलोत्कर्षसंभावनाकृतामवज्ञाबुद्धिमात्मनि श्थामकरोत् । अब्रवीच्च-"दण्डाधिप ! बाढमावर्जितोऽहम- 25 मुना दूरविनिवारिताहङ्कारप्रवेशपेशलेन त्वदीयसौजन्येन । सदृशनिन्दाप्रशंसो मुनिरपि क ईदृशमात्मगुणापलापबद्धकक्षमरातिपक्षोत्कर्षवर्णनामुखरमखिलराजलोकसमक्षमुलपति, यादृक् त्वया सकलदिगन्तविश्रुतपराक्रमेण दक्षिणापथचक्रवर्तिना गदितम् ? न केवलमव्याहतप्रसरया बाणसंहत्या, महत्तयापि ते तिरस्कृत भुवनमेतत् । कथमिव न प्रशस्यते स राजा देवराजप्रभृतिभिः, यस्य वेश्मनि व्यवहरन्ति सद्यःकृतापकारे शत्रावपि वितीर्णप्राण. 30 सर्वस्वाः स्वभुजविक्रमोत्कीर्तनावसरेऽपि परकीयसामर्थसमर्थनपरास्त्वद्विधा राज्यचिन्तकाः प्रधानसचिवाः ? सर्वमुचितमनुचितं च करणीयं मया त्वदीयवचनम् । केवलमिदानी

Page #113

कविधनवालकृता
न वक्तव्योऽहमन्यत् किमपि । यदि च पक्षपातबुद्धिर्मयि ततः फिमनया ? कृरु कृतार्थ मे चक्षुः। तमेव दर्शय प्रीतिविस्तारितेक्षणवदनेन वनिणा त्रिदशसंसदि स्तुतगुणमसमसाहसावर्जितराजलक्ष्मीदर्शितप्रत्यक्षनिजरूपविभ्रममपेतरजसं राजर्षिम् । उपजाततर्षोऽहमति.
तरां तदहियुगलावलोकने” इति वदन्तं च तं प्रीतहृदयो दण्डाधिपः प्रत्यवादीत5 "कुमार! यद्येवमद्यैव कुरु प्रस्थानम्" । इत्युदीर्य निरवोऽनि शिक्षयित्वा बहुप्रकारमनु
चरीकृतप्रचुरपदातिचक्रेण कृत्वा मया सततकृतसेवं देवपादान्तिकमजीगमत् । सोऽहमादाय तमुद्ग्ररभसं प्रस्थितः पथि वहन्नहरहः प्रयाणैरलघुभिर्विलचितानेकनगरग्रामजनपदः क्रमेणास्यामनन्तरातीतायां विभावर्यामिह नगर्या' प्रविष्टः । दृष्टं चाद्य पुण्योदयेन चिर
कालाभिकांक्षितदर्शन चरणकमलद्वय देवस्य ।' 10
[इति विजयवेगनिरूपित वज्रायुधसमरवृत्तान्त समाप्तम् । ]
७३) एतां च दिव्याङ्गुलीयकप्रभावावेदनप्रसङ्गागतामवनिपतिराकर्ण्य विजयवेगतो वत्रायुधसमरकेतुसमरवार्तामास्थानवर्तिना नरपतिसमूहेन सहित परं विस्मयमगच्छत् । अव्याजशौर्यावर्जितश्च न तथा लब्धविजये सुहृदि वज्रायुधे यथा विपक्षे समरकेतौ बबन्ध पक्षपातम् । तथाहि-अस्य चिन्तयन्नचिन्तितात्मपरसैन्यगुरुलाघवां मनस्विता, विभावयन्नेकरथेनकृतमहारथसमूहमध्यप्रवेशां साहसिकतां , विचारयन् विधृतपौरुषप्रकर्षभरातिपरिभाषणेष्वरोषपरुषमालापविभ्रमम् , अवधारयन्ननादरनिरस्त्रीकृत निखिलपरचक्रनायक सायकव्या. पारमतिचिरमतिष्ठत् । अनुरागतरलितश्च तत्रैव गत्वा तं द्रष्टुमिव परिष्वङ्क्तुमिव संभाषयितुमिवाभ्यर्चितुमिव स्वपदेऽभिषेक्तुमिव चेतसाभिलषितवान् । दर्शनोत्सुकश्च
पुनरवोचत्–'विजयवेग! कास्ते स सिंहलेश्वरसूनुः १ कदा च सोऽस्मान् द्रक्ष्यति ?' स 20 जगाद-'देव ! स शक्रावतारोद्यानसंनिधिरमणीये सरय्वाः परिसरे निवेशितशिबिर
स्तिष्ठति । दर्शनं तु यदेव देवः प्रसीदति तदैव करोति ।' तच्छुत्वा नरपतिरासन्नवर्तिनमत्युदारवेष साकारवपुपमभ्यर्हितमशेषस्याषि परिग्रहस्य महत्सु कार्येषु व्यापारणीय हरदासनामानं महाप्रतीहारमाकारणाय तत्क्षणमेव तस्य प्राहिणोत् । स गत्वा
सपरिवारस्तदावासे कृतसमुचितोपचारो बहुप्रकारोपवर्णितनरेन्द्रानुरागनिवृतं कृताञ्जलिपुट25 स्तं राजकुलमानिनाय, प्रावेशयञ्च दर्शितप्रश्रयातिरेकोऽभ्यन्तरम् ॥
७४) प्रविष्टं च तं धृतविदग्धोज्ज्वलवेषकतिपयाप्तपदातिपरिवृतम् , आलोक नोपजातसंक्षोभसरभसापमृतेन द्वारवर्तिना राजलोकेन दीयमानमार्शम् , अग्रयायिना विनयपेशलालापेन दौवारिकजनेननानुगम्यमानम् , आत्मप्रतिबिम्बकैरिव समानरूपैः
समानवयोभिः समानवसनालङ्कारधारिभिरव्यभिचारिभिः प्रधानराजपुत्रैः परिवृतम् , 30 उपान्तप्ररूढकल्पपादपविटपमिव पारिजातपोतं, दिगन्तरव्यापिना कुवलयदलश्यामलेन
स्वदेहप्रभासंतानेन तिरोहितसर्वाकारम् , अम्बुराशिजलमध्यवर्तिन मैनाकमिव विभाव्यमानम् , अनवरतमुन्मिषता निसर्गस्निग्धेन कर्णपूरमौतिकस्तबकेन कृत्तिकापुजेनेव

Page #114

तिलकमञ्जरी
कुमारशब्दविप्रलब्धेन कृतमुखालोकं, हराट्टहासद्युतिहासिना दूरमुल्लसितेन हारप्रभावलयेन वक्षःस्थलनिवासिन्याः श्रियः क्षीरोदमिव दर्शयन्तम् , अतिबहलकेयूरपद्मरागांशुरञ्जितैश्चिरप्ररूढेरपि सरसैरिवारिशस्त्रप्रहारैः स्थपुटितोरःस्थलं , तरुणतामरसताघ्रतलस्य सविलासं प्रेवतः पाणियुगलस्य विसर्पन्तीभिर्धवलनखदीधितिभिरम्बुधाराभिरिव सावष्टम्भचरणपातभरपीडितामुक्षन्तं क्षिति, क्षितिपतिः समरकेतुमद्राक्षीत् । दृष्ट्वा च संमुखचलितवदनो 5 वारंवारमादरप्रणिहितप्रसादादृष्टिरासन्नसर्पिणा महाप्रतीहारेण कारितप्रणाममादरप्रणतिलग्नकुट्टिमोपहारकुसुमकिञ्जल्कसारीकृतशिरोरुहम् “ए हि" इति दूरादेवाह्वयत् । उपमृत्य चरणान्तिके भूयः कृतप्रणामं च प्रेम्णातिदूरं प्रसारिताभ्यां भुजाभ्यामाकृष्याङ्कमारोपयत् ॥
७५) आश्लिष्ठमुक्तं च तं विनयादनाहतससंभ्रमाधिकृतढौकितविकटवेत्रासनमासन्नोपविष्टमुन्नमितपक्ष्मणा निश्चलनिबद्धलक्ष्येण चक्षुषा निरीक्ष्य साचीकृतशिरोधरः 10 सुचिरमीषस्मितः समभाषत--'वत्स ! स्वागतं ते । साधुकृत यत्रागतोऽसि । अनेन तव निसर्गसुन्दरेण दृष्टमात्रेण देहाकारेण पुरुषकारेणेव श्रुतेन श्रोत्रमानन्दित मे किमपि नेत्रयुग्भम् । धन्यस्त्वमेको जगति यस्मादुपजातमात्मनः पराजय विजयमिव सभासु शंसति प्रीतिविकासिताक्षो विपक्षलोकः । तोकमुपजनयता भवन्तमस्तोकसंचितसुकृतसंभारेण धारितो धुरि समस्तानां पुत्रिणामात्मा महात्मना सिंहलेश्वरेण । तेजस्विसंगमेषु स्फुर- 15 दधिकोजसा सहजमार्दवगुणोपेतेन स्थिरप्रकृतिना त्वयैकेन भूपित पुरुषरत्नेन परुषतरलेबहुभिरपि पाषाणरत्नैः परिष्कृताय प्रायो न मे गृहं स्पृहयत्यद्य सिंहलद्वीपाय । सर्वथा कृतार्थोऽहम् । अद्य फलितो मे दक्षिणापथविजयः । श्लाघनीयतां गतमिदं राज्यमद्य । अधिगतपरिपूर्णशोभेयमुपजाता सभा। शिरश्छेदसाहसदर्शनादधिकपरितुष्ट या दिव्याङ्गुलीयकार्पणव्यपदेशेन देशान्तरादानीय दत्तोऽसि मे द्वितीयस्त्वमात्मजो राजलक्ष्म्याः । 20 सामान्यममुना कुमारेण सह तवेदं राज्यमास्स्व यहच्छया भावितभूरिनिवृतिः । मनसि मा स्म संस्थाः यथाहमानीतः परैरिति । न कश्चिदप्यत्र परः। सर्वोऽप्येष तव पर्वतस्येव मैनाकस्य पर्यन्तवर्ती सपक्षो भूभृतां वर्गः । स्वर्गोद्यानवनलेखाचारुरेकैव दूरे तिलकतालचम्पकैलालवङ्गपुन्नागबहुला दक्षिणार्णवोपकण्ठवनराजिः । अपरस्तु सर्वः सनीडः क्रीडोपकरणग्रामः । सर्वथा कुरु स्थिरमवस्थानाय चेतः। यच्चिन्तयसि तत्कृत्स्नमपि 25 तवाचिरेण संपत्स्यते समीहितमिह' । इत्युक्त्वान्यतो विवर्तितमुखः पादपीठान्तिकोपविष्टमनवरतसंचारितस्नेहार्द्रलोचन समरकेतुवदने हरिवाहनमवादीत्-'वत्स ! एष समरकेतुर्गुणैः समधिकं समं चात्मबन्धुवर्ग प्रधानपुरुषमपश्यता मया तवैव सहचरः परिकल्पितः। अस्य कल्पायुषा दर्पणस्येव सद्वृत्तस्य कलङ्करहितात्मनो मत्पुरस्कृतस्य सर्वकालमभिमुखेन भवितव्यं, सुविदितदण्डनीतेः सौविदल्लस्येव निजपरिग्रहः सततमायत्ततां 30 नेयो, भोगसुखसाधनैकहेतोः सुकृतकर्मण इव दानादिक्रियाभिः कर्तव्यमजस्रमुपबृहणं,

Page #115

कविधनपालकृता
सुश्लिष्टपरिवारस्य तरवारेरिव निशास्वपि स्वसंनिधौ विधेयमवस्थानम् । अन्वह चायमा. पत्स्वपरिहारेण, संपत्स्वादरातिशयेन, समानगुणेषु गौरवोत्कर्षण, विवादेषु पक्षग्रहणेन, नूतनार्थलाभेषु संविभजनेन, नर्मस्वमर्मोद्घाटनेन ‘मन्त्रणेष्वदूरीकरणेन, दारसंनिधावविकारदर्शनेन, प्रणयकलिकोपेषु स्वयमनुनयेन, उत्सवेष्वग्रपूजासंपादनेन, प्रारब्धवस्तुनिर्वहणेषु 5 स्तुतिप्रपश्चनेन, प्रतिपन्नकार्येष्वविसंवादनेन, सर्वत्र चातिविश्वासदर्शनेन पर सख्य मानेयः। एष ते भाता च भृत्यश्च सचिवश्च सहचरश्च' । इत्युक्त्वा विसर्जितास्थान. राजको नृपतिरासनादुत्तस्थौ ॥
७६) कुमारोऽपि 'यदाज्ञापयति तातः' इत्यभिदधानः करे गृहीत्या समरकेतुं निषिद्धपरिजनः शुद्धान्तसंचारोचितेन परिचारकगणेनानुगम्यमानो मदिरावतीभवनम10 गच्छत् । तत्र च कृतप्रणामो मातुर्दशयित्वा समरकेतुं कृतसकलतवृत्तान्तसंकथः स्थित्वा
चिरमवाप्तवस्त्रभूषणेन तेनानुगम्यमानः स्वावासमागच्छत् । तत्र चारब्धनिजनिजकर्मणा सूदवारप्रमदाप्रायेण मदिरावतीपरिजनेन यथायोग्यमुपपादिताः समाहृतसकलप्रधानलोकेन समरकेतुनान्येन च प्रणयिना राजसमूहेन सांहेतः स्नानभोजनादिकाः क्रिया निरवर्तयत् ।।
७७) अपराह्नसमये च तस्याहारमण्डपाजिरनिषण्णस्य निकटोपविष्टविशिष्टेष्ट15 राजलोकस्य राज्ञा समादिष्टः सुदृष्टिनामाऽक्षपटलिकः प्रविश्य पट्टकारोपितनिरवशेषम
भ्यर्णवर्तिभिरनेकैः कश्मीरादिमण्डलप्रतिबद्धैः प्रधाननगरग्रामैरुपेतं कुमारभुक्तावखिलमुत्तरापथमर्पयांबभूव । समरकेतोश्च सर्वदायसहितानङ्गजीवानङ्गादिजनपदान् प्रायच्छत् । एवं च दर्शितप्रसादेन नृपतिना प्रतिदिवसमापाद्यमाननवसत्कारयोः, नियुक्तनिजपरिवारया
सादरं मदिरावत्या चिन्त्यमानस्नानासनविलेपनादिशरीरस्थितिसाधनयोः, अनुजीविनो 20 राजपुत्रजनस्य पात्रतानुसारेण संविभक्तस्वभुक्तिनगरग्रामनिवहनिश्चिन्तयोः, दुष्टदायादसम
वष्टब्धराज्यैरागत्यागत्य दिङ् मुखेभ्यो निजपदार्थिभिः पार्थिवकुमारैरनवरतगृह्यमाणसे वयोः, नरेन्द्रसेवया प्रतिदिनमवन्ध्यीकृतोभयसंध्ययोः, दूरीकृतदुष्टसामन्तसख्योपचारव्यवहारयोः, गुणानुरागिभिरागन्तुकफलार्थिभिश्च द्वीपान्तरनराधिपैर्वासोभिराच्छादनै रत्नालङ्कारै विलेपनैः फलैरायुधैर्यानैरन्यैश्च निजनिजदेशसंभवैरपूर्ववस्तुभिः सततमुपचर्यमाणयोः, उपचीयमानया तारुण्यलक्ष्म्या प्रतिक्षणमुल्लासितै रूपबललावण्यादिभिः शारीरैरन्तःकरणजैश्च सत्यशौर्यावबोधवैदग्ध्यपुरस्सरैर्गुणगणरगणितक्रममाक्रम्यमाणयो रतिसुखपराङ्मुखेन धूर्जटिललाटलोचनामिनेव हृदयेनानङ्गीकृतकन्दर्पयोः, दुष्टजनपददृष्टिदोषसंरक्षणार्थमिव पौरलोकेन स्वान्तेषु सततधार्यमाणयोः, शरदिन्दुमण्डलालोकेऽप्यप्रगुणितगुणेन सुरभिसमयेऽप्यघटिता
भिनवमार्गणेन जलदागमेऽप्यनाकृष्टचापयष्टिना दृष्टदुर्वारभुजपराक्रमेणोत्पन्नसंत्रासेनेव 30 दूरस्थेन. . मकरलक्ष्मणाऽलक्ष्यीकृतदेहयोः, कदाचिन्निजनिजात्रकौशलदर्शनेन कदाचित्
पदवाक्यविचारेण कदाचित् प्रमाणप्रमेयस्वरूपनिरूपणेन कदाचिदभिमतागमग्रन्थार्थसमर्थनेन
25

Page #116

तिलकमञ्जरी
कदाचिदसद्दर्शनोक्तयुक्तिनिराकरणेन कदाचिन्नीतिशास्त्रनिबन्धपाठेन कदाचित् कला विषयविचारकेलिकलहेन कदाचिद्रसाभिनयभावप्रपञ्चोपवर्णनेन कदाचिद् वेणुवीणामृदङ्गादिवाद्यविनोदेन कदाचिञ्चिरन्तनकवीन्द्र काव्यमुद्राभ्यसनेन भावुकैः सुहृद्भिश्च सह रममाणयोः, एकत्र कल्पिताशनस्नानासनशयनयोः, सदृशवेषालङ्कारधारिणोः, शाक्य शिष्य योरिवानुपजातविप्रयोगदुःखयोः, सुखमया इव, धृतिमया इव, अमृतमया इव, प्रीतिमया इवातिचक्रमुः 5 कतिपयेऽपि दिवसाः । यथोत्तरं प्रकटितप्रसादेन नृपतिना दृश्यमानोऽपि सुतनिर्विशेषमीषदपि समरकेतुर्नोत्सेकमगमत् । अपहाय भुजवीर्यमन्त्रकृत हरिवाहनस्य सर्वानपि गुणान् आत्मगुणगणेन । प्रगुणितश्च परमया भक्त्या प्रीत्या च निःसामान्यया राजानमिव महर्निश सेवत | हरिवाहनोऽपि तद्गुणानुरञ्जितमनाः स्वप्नदृष्टेऽपि समरकेतौ, विपक्षजनपद इव जिगीषुः, परां मुदमवापत् ॥
६१
७८) एकदा च स ग्रीष्मसमये प्रातरेवोत्थाय निर्वर्तितस्नानभोजनादिविधिरुदधिजलविलुलितवासुकिमुक्तनिर्मोक निर्मलं परिधाय वासोयुगलमुन्निद्रमहिका मुकुलरचितशेखरो मदान्धमधुकरध्वानवाचारचल इव मैनाकनामा निर्झरौघैः सशिखरावलम्बिभिधू लीकदम्बप्रालम्बैरभिनवैरुद्भासमानः, शिरीषतरुकुसुमकल्पितकर्णपूरः, कर्पूरपरिमलमुचा चन्दनद्रवेण विहितसर्वाङ्गीणाङ्गरागः, तत्कालोपनीतरत्नोपलशकलशीतलममलमुक्ताफलप्रायमल्पमुद्वहन् 15 भूषणकलापम्, अच्छकान्तिदर्पणप्रतिबिम्बितैः प्रीतिनिश्चलचक्षुषो जनस्य सर्वतः सहस्रसंख्यैर्विलोचनैः शबलितगात्रयष्टिः, ऐरावताधिरूढः सहस्राक्ष इव साक्षादुपलक्ष्यमाणः, निक्षिप्तनिजवेषानुरूपनिःशेषनेपथ्यस्य तत्क्षणगृहीतशितसृणेर्निपादितां प्रतिपद्य सिन्धुरस्कन्धमध्यासितस्य समरकेतोरधिस्कन्धमर्पितोभयबाहुपाशः, पश्चिमासनाध्यासिना ताम्बूलदाय केन प्रतिवे लमुद्भूयमानकनकदण्डडामरैकचामरः, तुलितगत्वरतमालतरुषण्डेन मायूरातपत्रमण्डलेन 20 जयन्त इव संक्रन्दनानुचरीकृतेन बालजलधरव्यूहेनान्धकारिताग्रिमभूमिरप्रेसरेण सरयूतटासङ्ग मत्तकोकिलं नाम बाह्योद्यानमगच्छत् ॥

10
७९) प्रविश्य च तत्र परिमिताप्तराजपुत्रपरिवृत इतस्ततस्तत्काल बद्वमुग्धकुड्मलानि नवपरिमलाकृष्टवाचालषट्पदकुलानि धूलीकदम्ब गहनानि, कादम्बकुलनिषेवितोद्दण्डकमलिनीपखण्डाश्च तटपाटलाकुसुमवासिताम्भसः क्रीडादीर्घिकाः, निदाघतप्ताध्वगरचित - 25 पवत पांच सलिलपरिपूरितालवा लवलयित मध्यान् माधवीमण्डपान्, वातायनासीनवनिताकरप्रचेदतरुफलांश्च सुधापङ्कधवलान् प्रासादकानवलोकयन्नविरलफलितजलजम्बूनि कुरुम्बमुद्गतस्तोककुसुम स्तबककेतकी स्तम्बमुच्चच्चरचीत्कार मुखराणां प्रेङ्खतामनवरतमुद्घाटकानां घूर्णमानैर्नभसि नभस्वदाधट्टन जर्जरैर्जलतुषारजालकैर्जडीकृतनिदाघकर्क. शार्क करवितानमा पानकमृदङ्गरवजनितञ्शृङ्गारैर्नगरी जनैर्वन शिखण्डिभिश्च युगपदारव्यताण्डवैर्गण्डितलता मण्डपमदूरव- 30 हदगाधनीरं सरय्वास्तीरपरिसरमुपासन्त् ॥

Page #117

६२
कविधनपालकृता
८०) तत्र च संनिधाने मकरध्वजायतनस्य नितान्तसुभगे भूविभागे प्रथममेवागत्य परिजनेन सूत्रितम् , अनतिमात्रोच्छ्रितस्य प्रशस्तविस्तारभाजः कूजितानुमीयमान नीलपल्लवप्रभान्धकारावगुण्ठितकलकण्ठकुलस्य लम्बमानबहलफललुम्बिस्तम्बमारदूरावर्जितो दारविटपस्य जलतुपारवर्षिणा सरलितसमदहंससारसारवेण नभस्वता स्वैरमान्दोलितसान्द्र5 शाखामण्डलस्य तरुणसहकारपण्डस्य मध्ये महता बालकदलीवनेन कवचितम् , अचिरविकचानामजिरशिरीषशाखिनामलि विघट्टितर्गल िलशुकशकुनिगलनालनीलैः प्रसूनस्तबकैराकाशजाह्नवीशैवलैरिव शैत्यलोलैरनुमृतपुरोभागं, प्रतिभित्तिलम्बितविचित्रबिससूत्रचामरं, प्रतिद्वारमाबद्धहरिचन्दनप्रवालवन्दनमालं, प्रतिस्तम्भमारोपितहिमशिलाशालभञ्जिकं, प्रतिगवा
क्षमुपनिहितकालागुरुधूपघटिक, सतारागणमिवाङ्गरागमणिभाजनैः, सान्धकारमिव परिमला10 कृष्टमधुकरपटलैः, सज्योत्स्नमिव चीनांशुकवितानः, अतिशिशिरतया च जलकलशैरपि
निबिडकर्पटावगुण्ठितकर्णैरुत्पन्नशिरोवेदनैरिवाधिष्ठितम् , उद्यानहंसैरपि चुसंपुटधृतमृणालसूत्रपिण्डैः प्रावरणपटवानार्थिभिरिवेतस्ततो धावद्भिरध्यासितम् , आक्रीडगिरिभिरपि वारंवारमुच्चरत्तारमयूर केराकारितनिदाघतप्तापरशिलाच्चयैरिवामुक्तसांनिध्यम् , अंहिपैरपि
परस्परसंवलितशाखैरभिलषितनिरन्तरशरीराश्लेषैरिव परीतम् , अरतिविनोदस्थानमिव 15 सागरविप्रयोगे सरय्वाः, दुर्गनिवेशमिव ग्रीष्मनिर्दयावस्कन्देषु शिशिरस्य, दाहज्वरचिकि
त्सागृहमिव दिवसकरमण्डलप्रवेशेषु चन्द्रमसः, शिशिरोपचारमन्दिरमिव वनाग्निसंतापातिवाहनेषु हिमगिरेः, उपरि वर्षतां च प्रावृषेण्ययन्त्रजलधराणामु रनिनादनर्तितमयूरमण्डलेन निपतता समन्तादश्रान्तसंतानेन निरन्तरन्यस्त चन्द्रमणिशिलाप्रणालविगलितेन स्थवीयसा
पाथसां प्रवाहेण प्राकारवलयेनेव स्फाटिकेन प्रान्तेषु कृतपरिक्षेपम , अम्लानमल्लिकामाल्य20 रचितशेखराभिः, श्रवणावलम्बिशैवलवल्लरीहरितायमाननवमधूकपाण्डुगण्डस्थलाभिः कण्ठकन्द
लामुक्तहिमगुलिकाहारहासितोन्नतस्तनकलशाभिरसिदोत्पलनालवलयाधिष्ठितप्रकोष्ठकाण्डाभिः पदे पदे रणितमधुकरजालकिङ्किणीचक्रवालेन बकुलमालामेखलागुणेन परिक्षिप्तघनजघनभा. गाभिर्घनसारसंपर्ककर्कशामोदेन स्पर्शेन्द्रियहारिणा हरिचन्दनरसद्रवेण संपादिताप्रपदीनचर्चा
भिर्जलार्द्रबिससूत्रसंव्यानवाहिनीभिरुद्यानदेवताभिरिव संभूयोपस्थिताभिरभिनवयौवनाभिर्वा25 ररमणीभिरध्यासितविततवातायनम् , अतिविचित्रानेकचित्रशालं जलमण्डपमगच्छत् ।।
८१) प्रविश्य च तत्र कतिपयाप्तसहचरसहायो विभावयन्नितस्ततस्तस्य रचनाविचित्रतामतिचिरं बभ्राम। विरतकौतुकश्च क्वणद्भिरग्रतः श्वासपरिमलावकृष्टरलिभिरभ्यर्थित इवानल्पमेकं कुसुमतल्पमध्यास्त । निषण्णं च तत्र तमुपसेवितुमतीव सेवाकुशलाः
कलाविदो विदितसकलशास्त्रतत्त्वाः कवयो वाग्मिनः काव्यगुणदोषज्ञा विज्ञातविविधपुराणे30 तिहासकथाः कथाख्यायिकानाटकादिप्रबन्धबद्धरतयो रतितत्रपरम्परापरामर्शरसिकमनसः
प्रियदर्शना विदग्धोज्ज्वलवेफ्वपुषः परिहासशीलाः स्वभावपेशलोक्तयः, प्रत्येकमावेदिताः

Page #118

तिलकमञ्जरी
प्रतिहारेण, राजपुत्राः प्राविशन् । अपरेऽपि तत्कालसेवोचिताः सवयसः प्रधानराजलोकाः संनिदधुः ॥
८२) यथास्थानमुपविष्टैश्च तैः सह प्रस्तुतविचित्रकथालापस्य चित्रपदभङ्गसूचितानेकसुन्दरोदारार्था प्रवृत्ता कथञ्चित् तस्य चित्रालङ्कारभूयिष्ठा काव्यगोष्ठी । तत्र च पठयमानासु विद्वत्सभालब्धख्यातिषु प्रहेलिकाजातिषु, चिन्त्यमानेषु मन्दमतिजनितनिर्वेदेषु 5 प्रश्रोत्तरप्रभेदेषु, भाव्यमानासु प्रसन्नगम्भीरभावार्थासु षट्प्रज्ञकगाथासु, विमृश्यमानेषु बोधानुपदसंपादितोत्सेकेषु बिन्दुमात्राक्षरच्युतकश्लोकेषु, हस्यमानेषु दीर्घकालानुभूतनिष्फलचिन्तामौनेषु प्राज्ञंमन्येपु, प्रकाश्यमाने साधुवादविधिना बुधानां बोधरभसे, विज़म्भमाणे निर्भर सभ्यानां कौतुकरसे, काव्येष्वतीव रसिकः सर्वदा निकटवर्ती कुमारस्य नर्मपात्रं सकलराजपुत्राणां मञ्जीरनामा बन्दिपुत्रः किञ्चिदुपसृत्य हरिवाहनमवोचत् । 'कुमार ! 10 प्रक्रमागतमेव किञ्चिदू विज्ञाप्यसे । कुरु क्षणमात्रमवधानदानेनानुग्रहम् । अस्यैव समनन्तरातिक्रान्तस्य मधुमासस्य शुद्धत्रयोदश्यामहमहमिकोपदर्शितनिजविभवविच्छईन नगरीनिवासिना भुजङ्गलोकेन भक्त्या प्रवर्तितं यात्रोत्सवमवेक्षितुमिदमेव सर्वतोविरचितविचित्रवस्त्रध्वजवितानमात्तकनकशणवेश्याङ्गनाभुजङ्गजनपरस्परारब्धजलसेकयुद्धं भगवतो मकरध्वजस्यायतनमागतोऽस्मि । विस्मयस्मेरचनुपा च प्रविशता मया प्राङ्गणसहकार पादपस्य मूले 15 मृणालसूत्रवलयितग्रीवाविभाग मध्यभागविन्यस्तमुग्धस्तनमुखमुद्रेण स्त्यानतुहिनपाण्डुरत्विषा शोषाधिगतकाठिन्येन चन्दनपङ्कवेदिकाबन्धेन संदानितोभयान्तमभिमतवियोगविधुराभीरकामिनीकपोलपाण्डु ताडीपत्रखण्डमवलोकितम् । आदाय च सकौतुकेनोत्तरीयवस्नैकदेशे नियन्त्रितम् । अवसितायां च यात्रायां निजनिवासमागतेन विजने निविश्य कौतुकावेशात् कस्येदमिति सर्वतो निरूपितम् । अपश्यता च पृष्ठे नामाक्षराणि तत्क्षणमेवापनीय 20 मुद्रामुद्वेष्टितम् । दृष्टा च तत्र ललित पदसंनिवेशा सान्द्रमृगमदमषीपङ्कलिखितैः प्रत्यग्रकु
कुमपत्रभङ्गशोभिभिः कृष्णागुरुधूपवाससंभृतसौरभातिरेकैरभिनवमौक्तिकक्षोदविशदवर्णन पुण्यपरिमलमुचा कपूर चूर्णन समन्तादवकीणनिरन्तरैरपि परस्परासंस्पर्शिभिरवाप्तपरिणतिप्रकर्षैरपि सुकुमारसर्वावयवैरक्षरैरुपेता दुरवबोधतात्पर्यवस्तुरेकैवार्या । परिभाविता च वारंवारमादरव्यापारितहृदयेन । न तु तदीयं हृदयमवगतम् । तद दिशतु कुमारः सर्व- 25 मेवानुक्रमेण किं तत् पत्रकं, केन प्रेषित, किमत्र कार्य विवक्षितम् ।' इत्युदीर्य विशदवर्णोच्चारया गिरा सप्रागल्भ्यमार्यामिमां पपाठ
गुरुभिरदत्तां वोढुं वाञ्छन् मामक्रमात् त्वमचिरेण ।
स्थातासि पत्रपादपगहने तत्रान्तिकस्थाग्निः ॥६० ॥
८३) अस्यां च पठ्यमानायामवहिताः सर्वे सभासदो बभूवुः । परिभावयता- 30 मेव च तेषां पाठसमकालमेव प्रज्ञाबलेन बुद्ध्वा कोशलाधिपतिसूनुरवदत्-'सखे ! यत् तदासादितं त्वया तथाविधं ताडीपत्रकम्, असावनङ्गलेखस्तावत् । स च कयाचिदीश्वर

Page #119

कविधनपालकृता
10
कन्यया समारूढप्रौढयौवनया गुणानुरागप्रगुणितेन स्वचेतसा विदग्धाप्तसहचरीजनेन वा भूयो भूयः प्रवर्तितया कुमारीजनसहोत्थामपत्रपामपहाय कस्यचित् पूर्वमेवानुरागपिशुनैरिङ्गिताकारैरभिनन्दितोपांशुप्रयुक्तप्रार्थनस्य “सुतनु ! सततानुवृत्तिपरोऽपि गुरुभिस्त्वदीयैः
हमनुगृहीतो भवत्याः प्रदानेन, तदिदानीमनिच्छतोऽपि मे दुरात्मनानेन मदनवहिना 5 दह्यमानमिदमनुचितेनापि विधिना जीवितस्वामिनी कर्तुमिच्छति त्वामतर्कितोपायान्तरं
हतहृदयम् , अतो नाहमत्रापराधी” इति दूतीमुखेन वा ख्यापितनिजसाहसाध्यवसायस्य महानागरकस्य यूनः प्रोषितः । प्रयोजन पुनरत्रेदं विवक्षितम्--"अकारणद्विष्टैर्मदीयगुरुभिः सामप्रयोगोपक्रमेण कथञ्चिदपि न प्रतिपादितामपमानासहिष्णुतया प्रसिद्धमपहाय क्रममपहारादिना प्रकारेण मामुद्रोढुमिच्छन्ननुचितकारी त्वम् । अतो मा त्वरस्व । सेत्स्यति तवैष कामः । यतः कतिपयैरेव दिवसैयत्र पुरा दर्शनमावयोरभवत् , तत्र पत्रप्रायपादपगहने निगूहितो मदीयदृतिकया त्वमनपेक्षितापरविवाहमङ्गलोपकरणः केवलेनैवाग्निना सनाथीकृतपाश्वः स्थास्यसि । स्थितश्च तत्र द्वित्राभिराप्तसहचरीभिः सहानुपदमेव मे समुपस्थितायाः पाणिग्रहणमग्निसाक्षिक कर्तासि", इति । यः पुनरिहापरः “केनापि वैगुण्येन गुरुभिर
प्रदत्तामभिलषन् भामन्यायतः क्षिप्रमेव प्राप्य नारकत्वमन्तिकज्वलदग्निरसिपत्राणां पादपानां 15 गहने स्थाता त्व', पापकारिन् !” इति शापरूपोऽर्थः प्रकाशते, स सर्वथा निरवकाश
एव । नहि विरक्ताः स्त्रियः कदाचिदक्षिगतानामीक्षणहारिणस्तादृशानुदारविरचनाल्लेखानभिलिख्य तथाऽत्यादरेण प्रेषयन्ति । कौतुकेरिता पत्रकहारी स्वयमेव मुद्रामुद्वेष्ट्य विदितकार्यतत्त्वा, प्रकृतिपारिप्लवतया स्त्रीस्वभावस्य, कदाचिन्मन्त्रभेदमाचरेदिति तां वश्चयितुं
तस्य च विलासिनश्छेकोक्तिगुणहार्यहृदयम्य वचनभङ्गीवैदग्ध्यमात्मीयमाविष्कतुमप्रयत्नाव20 सेयविवक्षितार्थो नायमभिलिखितः ।' इत्युक्तवति तस्मिन् सर्वेऽपि ते पाचवर्तिनो
यथावस्थितविदितलेखार्थाः समं मञ्जीरेण राजपुत्राः प्रजहषुः । अनेकधाकृतप्रतिभागुणस्तुतयश्च राजसूनो, पुनः प्रस्तुतकाव्यवग्तुविचारनिष्ठाः समरकेतुवर्जमतिष्ठन् । समरकेतुरपि विषादविच्छायवदनः शुष्काशनिनेव शिरसि ताडितस्तत्क्षणमेवाधोमुखोऽभवत् , उत्सृष्टदीर्घ
निःश्वासश्च निश्चलनयनयुगलो विगलिताश्रुशीकरक्लिन्नपक्ष्मा कराङ्गुष्ठनखलेखया भूत25 लमलिखत् । अवलोक्य च तथावस्थितं तमस्थान एव प्रतिपन्नशोकावस्थमुपजातविस्मयाः सभासदः किमेतदिति वितर्कतरलतारकाणि परस्परं मुखान्यवालोकयन् ।।
८४) अथ तेषां पुरोवर्ती समरकेतुना समानप्रतिपत्तिरत्यन्तमभिमतो राज. पुत्रस्य, सकलशास्त्रभाषाविचक्षणः, क्षीणभूयिष्ठशैशवे वयसि वर्तमानो, माननीयः कुमार
परिग्रहस्य, प्रकृतिप्रगल्भवाक्, किमपि कोविदः परिहासकेलिपु, कमलगुप्तनामा कलिङ्ग30 देशाधीशसूनुः शनैर्विहस्यावोचत्-'युवराज ! किमर्थमनवगतार्थ इवाप्रगल्भ इव मत्स
रीवारसिक इव मूकतामवलम्ब्य स्थितः ? किं न वर्ण यसि शतमुखो भूत्वा सर्वतोमुखीमखिलबुधजनाश्चर्यकारिणी कुमारस्य काव्यतत्त्वावबोधशक्तिम् १ अस्मद्विधानां हि

Page #120

तिलकमञ्जरी
स्वभावकश्मलस्थूलबुद्धीनां सर्वात्मनापि प्रयुक्ता बाह्येव वर्णना न प्रविश्य सम्यग्वस्तुतत्त्वमुल्लिखति । अतोऽद्यापि त्वयि प्रजल्पति परितोषः प्रत्ययश्चात्मविषयः कुमारस्य भविष्यति । किं चाश्रुसलिलक्लिन्ननिश्चलचक्षुरधोमुखो वारिबद्ध इव वनकरी लब्धमिथ्याभिशाप इव साधुरकस्मात प्रनष्ठसकलगृहस्वापतेय इव गृहपतिरायतोष्णान् मुहुर्मुहुः सृजसि निःश्वासान् ? अजातप्रेयसीपाणिग्रहो महदुःखमनुभविष्यति महात्मेति कच्चिन्न तं कुमारो- 5 पवर्णितवृत्तान्तयुवानमनुशोचसि ? किमकमिह शोच्यते ? सर्व एवायमेवंप्रकारः संसारः । न जानासि, यदुन दुःखहेतुरनुरागो, विषोपमा विषयोपभोगवाञ्छा, वाञ्छितार्थप्रतिपन्थीन्यधर्मविलसितानि, सर्वतः सुलभविनोद्गमाः काम्यक्रियारम्भाः १ सोऽपि किं करोतु वराको यस्य दुष्करे ताशि संबन्धघटने झटिति दर्शितफला विफलतां नीता देवेन नीतिः ? किं क्रियते ? निसर्गत एव निरङ्कुशः पापकारी करीव व्यालो बलीयान् 10 विधिवद्धोऽपि बुद्धिमद्भिरतिनिबिडेन प्रज्ञालोहनिगडेन निरवग्रहो विचरति । वामचारिण्यत्र मार्गमृग इवाध्वगा नाधिगच्छन्ति वाञ्छितानि व्यापारितसकलसामा अपि फलार्थिनः । तदलमन या स्वचित्तसंतापैकफलया फल्गुचिन्तथा । मनागपि महात्मना न शोचनीयोऽसौ । शोच्यः पुनरसौ पापकर्मा कर्मचण्डालः प्रकृतिदुष्टात्मा विशिष्टाभासः सकलचौरग्रामणीरयाह्य नामा मञ्जीरो, येन मार्जारेणेव मूषिका मिषमुपमृत्य, निभृतमत्र विनिहितम् , 15 "अनुपलक्षिता प्रेक्षकजनेन दर्शयिष्यामि दूरस्थैव यात्रां द्रष्टुमायातम्य यूनस्तस्य" इत्यभिप्रायेण लेखहारिण्या सहकारमूले स्थापितमपहृत्य लेखपत्रकं तादृशस्य दूरारूढसदृशप्रेम्णः प्रतिकूलगुरुजनकृतप्रतिबन्धस्य स्वरसतः कृतानुग्रहेण भगवता मकरकेतनेन संयोज्यमानस्य मिथुनस्य प्रयोजनमन्तरेण विघटनं कृतम् । घटितश्च जीवितावधिनिधवनसखानां सख्यस्य रूपसौभाग्यादिगुणकलापस्य विषयोपभोगानां च सर्वकषो विनाशः । को वास्य मोहोप- 20 हतधिषणस्य दोषः १ कुमारम्यैवायं प्रमादो यदीडशेऽप्यपराधे नैनमन्यायकारिणं करचरणकल्पनेन वा स्वदेशनिर्वासनेन वा रासभसमारोपणेन वान्येन वा धर्मशास्त्रप्रणीतनीतिना निग्रहणेन विनयं ग्राहयति । यदि वा, 'किमनेन क्लिष्टफलयानया नरेन्द्र सेवयैव शासितेन भूयः कदर्थितेन कृपणेन' इति कृपामनुरुद्धयमानो न निष्ठुरं व्यवहरति, ततोऽयमपि तिष्ठतु । जन्मान्तरे नरकातिर्थाभूतः स्वत एव जाल्मः कल्मषस्य सदृशं दशापाकमनु- 25 भविष्यति । तत्तावान्वेष्य मिथुनं मिथः संयोजनीयं भवति यद्विप्रयोगसंभावनया स्वशरीरभूतस्य सुहृदो हृदयदाह ईदृशो युवराजस्य' । इत्युक्तवति तस्मिन् सकलोऽपि परिहासालापरञ्जितः कुमारवर्जमहसदुच्चैः प्रणयी राजलोकः ।।
८५) कुमारोऽपि मन्दस्पन्दिताधरपुटः स्फुरणलोलकपोलदर्पणोदरे दरलब्धावकाशमपसार्य सद्यःस्मितप्रकाशं साभ्यसूय इव 'कमलगुप्त ! किमयमस्थाने विप्लवप्रपश्चः ?' 30 इत्युदीर्य तिर्यग्वलितवदनः सिंहलेन्द्रसुतमवादीत्- 'सखे ! किंनिमित्तं प्रहर्षस्थानेऽप्येवम

Page #121

६६
कविधनपालकृता स्वस्थेन भवता स्थीयते ? किमर्थमिदमतर्कितागतेन तमसा समास्कन्दितं वदनमिन्दुमिव चन्द्रिका नायति नमार्लापेष्वपि कुन्दनिर्मला ते स्मितद्युतिः १ किमित्यधिकमधुरा अपि परपुरन्धिदूतीगिर इव श्रवसि न विशन्ति शृङ्गारप्रधानाचिरन्तनकवीनामुक्तयः १ केन हेतुना नूतनैरपि सुहनज्जसूक्तैरजात पुलकोद्गतिरुभयपाणिपर्यशरणा धार्यते कपोलद्वयी ? 5 कञ्चिन्न मयि जल्पति जातमुपतापदायिनः स्ववृत्तान्तस्य कस्यचिदाकस्मिक स्मरणम् ?
यथाऽयमार्यार्थसूचितो युवा तथा न त्वमपि कुसुमायुधजयपताकया कया.यवनिपालकन्यया क्वापि नयनमार्गणैर्विद्धः १ प्रयुक्तप्रार्थनश्च निपुणमनयेव चतुरया वचनभङ्गया न कचिन् सङ्केतस्थानकथनेन कृतार्थीकृतोऽसि ? कृतप्रयत्नश्च तदवाप्तये विधिवशादतर्कितोपनतेन
केनचिद् गरीयसा कार्येण तत्समागमसुखाना न दूरीकृतोऽसि ?' इत्यादृतेन नृपतिसूनुना 10 प्रयुक्तहृदयंगमप्रश्नः शनैरुन्नम्य सत्वरगृहीतोत्तरीयपल्लवप्रमृष्टदृष्टिवदनमनादरविलोकितपार्थवर्ति
राजलोकः सशोक इव समरकेतुर्विरतवाक्प्रवृत्तिः स्थित्वा मुहूर्तमुपचक्रमे वतुम्-'अमानुषी. कुमार ! तव प्रज्ञा प्रजापतेरिव तनुस्तनोति सर्वतोमुखतया पर मे मनसि विस्मयम् । अखिलजनमानसनिवासादिव त्वया समासादितमिदं पराशयज्ञानकौशलम् । किमहमत्रापर
कथयामि ? निजयैव प्रज्ञया निवेदितस्ते सकलोऽपि सामान्येन मदुःखवृत्तान्तः । यदि परं, 15 परिकर एव मयास्य कथनीयः । तमपि वज्रसारकठोरहृदयस्वया समाज्ञापित इति
विज्ञापयामि । किन्तु महती कथैषा । न शक्यते संक्षिप्य कथयितुम् । विस्तरतस्तु कथ्यमाना पराणि कार्यान्तराण्यन्तरयिष्यति । तथापि यदि कौतुकमावेदयामि । श्रूयतामेतत् ॥
[अथ समरकेतुनिरूपितमात्मवृत्तान्तम् ] 20 ८६) प्रायेण श्रुतिविषयमायातमेव श्रुतिमतां वरस्य यथा, सिंहलेपनि समस्त
वसुमतीभूषणमभ्रऋषप्राकारवलया विमानाकारपौरालयसहस्रशालिनी नगरी रङ्गशाला नाम । तत्रस्थः पिता मे चन्द्रकेतुः कदाचिद् देशकालाधवष्टम्भसंभृतावलेपानां प्रपन्नमपि पूर्वादायमप्रयच्छतां विक्षेपविसर्जनेषु कालक्षेपकारिणामाह्वानेषु बह्वनागमनकारणव्याहारिणाम् ,
उत्सवेष्वहृष्टानाम् ,आपत्सु सविलासचेष्ठानाम् , उक्त्या प्रीतिमुपदर्शयतां, युक्त्या प्रतिलोमं 25 व्यवहरतां, सुवेलशैलोपकण्ठवासिनां दुष्टसामन्तानां प्रतिक्षेपाय दक्षिणापथयायि नौसैन्य
मादिक्षत् । प्रस्थितस्य च तस्य रिपुविनाशाय, यथाशक्तिकृतशास्त्रपरिचयमधीतनीतिविद्यमभ्यस्तनिरवद्यधनुर्वेदमसिगदाचक्रकुन्तप्रासादिषु प्रहरणविशेषेषु कृतश्रममचिरारूढयौवनमभिषिच्य यौवराज्ये मामेव नायकमकल्पयत् । अर्पितानल्पपदातिसन्यं च पुण्येऽहनि प्रधानैरवनिपतिभिरमात्यैः सामन्तैश्च कृत्वा ससहाय प्राहिणोत् ||
८७) अथाहं प्रातरेव स्नातो निर्वर्तिताभिमतदेवताविशेषपूजः संपूज्य वस्त्राद्यति सर्जनेन द्विजातिलोकं प्रतिकलावलोकितशङकुच्छार्योतिर्गणितविद्भिः साधिते लग्ने सितदुकूलवासाः, सितकुसुमदामग्रथितशेखरः, शरचन्द्रातपेनेव कौमुदीमहोत्सवभ्रमणलग्नेन
30

Page #122

६७
तिलकमारी स्पर्शालादिना चन्दनाङ्गरागेण सर्वाङ्गीणेन शोभमानः, स्थूलस्वच्छमुक्ताफलग्रथितां तत्क्षण प्रमुदिताया वक्षःस्थलभाजो राजलक्ष्म्या लोचनद्वयादानन्दाश्रुपद्धतिमिव द्विधाप्रवृत्तां नाभिचक्रचुम्बिनीमेकावली दधानो, बद्धचन्दनप्रवालवन्दनमालातरङ्गिततोरणम् , उद्दामगन्धोदकच्छटाविच्छविरजीकृता जिरम् , आगृहीतोज्ज्वलवेषचारसंचरद्वारवनिताजनम् , अवहितप्रतीहारनिर्धार्थमाणानिबद्धभाषिबाह्यपरिजनं, सभामण्डपमगच्छम् ॥
८८) तत्र च पवित्रमणिवेदिकापृष्ठनिहिते महति हेमासने प्राङ्मुखोपविष्टः, तत्कालमभिमुखीभूताभिः, साक्षादिव जयश्रीभिरूरुसंदंशदष्टनिवसनाग्रपल्लवस्पष्टीकृतनितम्बपरिणाहाभिः, ईषदवनमितपूर्वकायतया मिलद्वलित्रययस्रीभूतनाभिमण्डलाभोगाभिः, कनक. वलयावलीवाचालभुजलतोत्क्षेपलक्ष्यमाणपीनोद्भुरपयोधराभिः, उज्झितस्तनोत्सङ्गनिःसङ्गलम्बमानप्रलम्बमौक्तिकपालम्बाभिः, पुरोनिहितदधिकुसुमदूर्वाङ्कुरसनाथाक्षतपूर्णकनकपात्राभिः, 10 अन्तःपुरविलासिनीभिः संपादितसकलयात्रामङ्गलः; प्रत्यग्रसप्तच्छदप्रवालदत्तसान्द्रमुखमुद्रमभिवन्द्य पुरःस्थापितं राजतपूर्णकुम्भम् , अप्रतिस्थाध्ययनध्वनिमुखरेण पुरःसरपुरोधसा द्विजाति वृन्देनानुगम्यमानः,चरणाभ्यामेव गत्वा प्रथमकक्षान्तरद्वारभूमिम् , अग्रतः ससंभ्रमव्यापरिताइकुशेन वज्राङकुशनाम्ना महामात्रेण प्राङ्मुखीकृत्य विधृतं, सितपिष्टपङ्कपाण्डुरितगात्रम् , अक्षुद्रमणिचित्रनक्षत्रमालापरिक्षिप्तं, सिन्दूरपाटलविकटकुम्भभागम् ,आरोपितानेकनिशितशस्त्र 15 प्रभासारशातकुम्भसारीपरिकरितपृष्ठपीठम् , अश्रान्तमदवारिधारादुर्दिनान्धकारितकरटकूट, त्रिकूटपर्वतमिव परित्यक्तस्थावरावस्थम् , अमरवल्लभाभिधानं गन्धगजमधिरूढो; दृढावनद्धतारतूणीरबन्धुरोभयस्कन्धशिखरः कनकपत्रभङ्गचित्रमध्यभागभाजा शरासनेन सनाथवामहस्तः, सलीलमुद्धयमानवालव्यजनकलापः, सर्पसर्पत्पदातिनिर्दयपादपातप्रवर्तिताकाण्डमेदिनीकम्पः, प्रहर्षात्तालवैतालिकवाततारतरो ष्यमाणजयजयध्वनिः, ध्वनद्विजयमङ्गलाभिधानतूर्यनिघोष- 20 बधिरिताखिलब्रह्मस्तम्बः; पुरस्तात् सलीलचलितकरिघटारूढकिङ्करपुरुषपातितविरलघनघातानामुत्पातनिर्घातघोरघोषोद्गारमतितारमारसन्तीनां ढकानां ध्वनितेन मुखरयन्निखिलान्यपि दिशां मुखानि, शिखरविस्फुरत्पद्मरागदलस्थूलकलशस्य दोलायमानावचूलमुक्ताफलदाम्नश्चित्ररत्नखण्डखचितचामीकरदण्डस्य पुरः प्रसर्पतः वेतातपत्रषण्डस्य पर्यन्तयायिनामनिलभरितरन्ध्रवर्त्मव्यक्तरूपाणामिभवराहशरभशार्दूलमकरमत्स्याद्याकारधारिणामनेकपार्थिवसमर- 25 संगृहीतानां चिह्नकानामपढ्नुताकरोचिषां चक्रवालेन जटिलीकृतदिगन्तरालो ; राजकुलान्निर. गच्छम् । अनुपदं च प्रणामपरितुष्टाभिर्विजयाशिषाभिनन्द्यमानो द्विजातिपरिषद्भिविनयविरचिताञ्जलिपुटाभिः प्रणम्यमानः पौरजनताभिरुत्सृष्टलाजवृष्टिभिरुपुष्यमाणमनोरथसिद्धिनगरवृद्धाभिः, प्रीतिनिर्भरदृष्टिपातकुवलयितदिग्वलयाभिरवलोक्यमानो नागरिकाभिर्नगरान्निरगमम् ॥
30

Page #123

कविधनपालकृता
कीर
८९) क्रमेण च शरत्समयपरिचयप्रपञ्चित शोभाम्, आभोगिनीम्, उदारकलमकेदारपरिमलामोहितवनानिलामू, उन्मदकुर र कादम्बसारसाराव मुखरितसरस्तीरनीरां चञ्चुपुटुच्युतार्धजग्धप्रियङ्गुमञ्जरीपिञ्जरजर द्रुमतलाम्, अक्षुद्रपादपाल/नितैरनवरतवेलत्कर्णपल्लवतरलितेन प्रतिवेलमुड्डीयमानेन निलीयमानेन च झङ्कारिणा मधुकरमण्डलेन 5 पीयमानोद्दामदान निर्झरैरप्रमत्तरक्षण पदातिवार्यमाणासंस्तु तजनप्रत्यासत्तिभिः पर्यन्तरचिततृणकुटीर के प्रतिक्षण माधोरणगणेन क्रियमाणविविधोपचारैरनवलोकितपरस्परैः प्रसिद्धाभिधानेजगति प्रधानवारणैरधिष्ठितोशाम्, आगृहीतद्वीपान्तरगामिभूरिभाण्डैराभरणपर्याणकादिवृषपस्करसमारचनसंततव्यामृतभृतकैरभिनवस्यूतताम्रपट कुटीर कोणावस्था पितस्थूलद्रविणकण्ठाः प्राङ्गणोपरचितगोणीगणाट्टालकसूचितैः प्रस्थान निर्गतानामाढ चनैगमानामनेकतुर गावतर संकुलैः 10 सार्थैः स्थानस्थानेषु कृतावस्थानाम्, अच्छशीतलस्वादुसलिलभिः सुधाधवलवरण्डिकावलयकुण्डलितकूलाभिर्द्वाररभित्तिगर्भप्रतिष्ठितानेकदेवताप्रतिमाभिस्तृष्णातुरावत र दनन्तपथिकपातभयादिव पुरःप्रसारितोभयाग्रहस्तेन भेककुटुम्बिनीकदम्बकेन कृतकलकलेन!लम्बितसोपानमाला मूलदेशाभिरतिसुलिए लोहेष्टक चिताभिर्मार्गवा पीभिः स्थपुटितमहावट द्रुमोपान्तस्थलाम्, अन्तरान्तरा च प्रावृषेण्यसलिलपूरक्षालनापनीतसकलपङ्कमलाभिरासन्नयामवासिना वणि15 जनेन तत इतः प्रकटितौदनाज्यदधिभाण्डखण्डमोदकप्रायपण्यप्रसारकाभिस्तटस्थपथिकपालिकाविलोक्यमानमुक्तोज्झितान्नलवकघलना कुलशकुलकुलाभिर्दूर निर्गत जलार्द्रमार्ग पशुनित पशुपरम्परोत्ताराभिरनवरतलोक विश्रामक्षामितोपान्तवेत सवनाभिर्वन स्रोतोवहाभिः सीमन्तिताम्, ईषदुपजातशोषकरीषसुखसंचारविशिखैः सपर्णतरुलता निवेशजटालवेश्म पटलैरजिरमण्डपच्छाया निविष्टगोरसपरिपुष्टमहाकाय पुष्ट कौलेयकैः सकलकलोच्छलत्प्राज्यपरिमलव्यञ्जिततप्ताज्य20 तत्रविन्दुक्षेपैरुत्कर्णतर्णका कर्णितमध्यमानमधितमन्थनी मन्थरनिर्घोषैः सतोषघोषाधिपसमाहूमानपर्यत्पासार्थिपथिकपेटकैः क्रमागतैकैकबठरद्विज तिवचनांनर्विचारप्रवर्तितशयनासनस्नानदानादिसर्व क्रियैः प्रातरेव प्रचारनिर्गताभिस्तत्कालमधिगताधिक बलोपचयबृंहितेन स्वाभाविकभव्यतागुणेन द्विगुणाकृष्टलोकदृष्टिभिः पीनपरिमण्डलापीनभार विकटमन्थरगमना भिरनघण्टिक घोष रमणीयमितस्ततो विचरन्तीभिः सततानुचरचाटुकारस्वैर सोरभेयो 25 भिरचिरजातप्रसवाभिरद्य श्रीनाभिश्च गोभिरशून्य पर्यन्तै तुहिन पातशीन है यंगवीन वर्णतनुलतालाः वण्याभिः क्षीरधवलवलत्कटाक्षच्छटा प्रतिक्षणक्षालितदिग्मुखाभिर्नवनीतपिण्डपाण्डुवात्कठिनपरिमण्डलस्तनकलशयुगलाभिर्गोरसश्रीभिरिव शरीरिणीभिः सविभ्रमैरङ्गवलनैः स्नेहनिर्भराणि दधीनि बलवहृदयानीव निर्दयमामनतीभिर्गोपललनाभिः सर्वतः समाकुलैर्गोकुलैरधिष्ठितकक्षौपकण्ठां, नगरसीमा लङ्घयम् ॥
९०) अथाग्रेसराश्ववारदर्शनक्षुभितैः 'कटकमागच्छति' इति जनवादुपलभ्योपलभ्य सर्वतः प्रधावितैः, परित्यक्तनिज निज व्यापारैरवकर कूट केष्वधिरूढैस्तडागप | ली पुञ्जितैर्देवकुलवरण्डकेषु कृतावस्थानैः, पादपस्कन्धेषु बद्धासनैरुध्वैश्चोपविटेश्च, लम्बितोभयभुजैश्व, जघन
६८
30

Page #124

तिलकमञ्जरी
पार्शविन्यस्तहस्तयुगलैश्च, शीर्णपट्टिकागाढग्रथितासिधेनुकैच, धौतशाटककृतशिरोवेष्टनैश्च, वेणुष्टिषु कृतावष्टम्भैश्च, स्कन्धाधिरोपितदयितडिम्मैश्च, सर्वत्र सकुतूहलैरपि सविशेष करिषु कपिषु क्रमेलकेषु च प्रहितदृष्टिभिः, प्रमाणरूपबलोपचयशालिनां प्रत्येकमनडुहां मूल्यमानमुद्घट्टयद्भिः , 'कथय, क एष राजपुत्रः? केयं राज्ञी ? किमभिधानोऽयं द्विरदः ?' इत्यनवरतप्रयुक्तया प्रश्नपरम्परया कदर्थितसकृद्दृष्टकटकग्रामलाकुटिकैः, करेणुकाधिरुदं क्षुद्र- 5 गणिकागणमप्यन्तःपुरमिति धृतोप्णवारण चारणमपि महाराजपुत्र इति कनकनिष्कावृतकन्धर वणिजमपि राजप्रसादचिन्तक इति चिन्तयद्भिः, पृष्टैरपि प्रतिवचनमप्रयच्छद्धिः आडूतैरप्यन्यतो गच्छद्भिः, पश्यतोऽप्यभिमुखमगुलीभिर्दर्शयद्भिः, शृण्वतामपि चेष्टितमशङ्कि: तैरुच्चस्वनेन सूचयद्भिर्विषमावतारसंमर्देषु दुर्दान्तकरभवाजिवृषभोत्प्लवनेषु व्यालदन्तिवेगोपसर्पणेषु च स्खलतः पततः पलायमानानवलोक्यावलोक्य समकालकृतकलकलैः सताल- 10 शब्दमुञ्चस्तरां हसद्भिः कैश्चिन्मार्गनिहितनिश्चलदृष्टिभिः पश्चादेष्यतां दिगन्तविख्यातयशसामुर्वीभृतां कुमाराणां राजपत्नीनां प्रधानगणिकानां पट्टहस्तिनां च दर्शनाश या क्षुत्पिपा सापरिगतैरूज़शो शुष्यद्भिः, कैश्चित पृष्ठसङ्गिस्वैरपामरीपीवरस्तनस्पर्शलुब्धैः पीडितैरपि समन्ततः प्रेक्षकजनेन स्थानमत्यजद्भिः, कैश्चिन्मनोरथशतासादितग्रामपतिसुतासंनिधानलं. ब्धमहानिधानैरिव खलधानाः साधनिकलोकेन निखिलमपि नीयमानं बुसं बुसाय मत्वाऽ- 15 वधीरयद्भिः, कैश्चिद् गृह्यमाणयवसरक्षणव्यौरर्थलोभादभिलपितलञ्चानां न्यञ्चया लाकुटिकानां क्लेशमनुभवद्भिः, कैश्चिदाक्रुष्टहस्तिपकचोदितद्विरदपुरस्कृतैः प्रपलाय्य दूरीकृतात्महननैरात्मनोऽविडम्बनाय ब्राह्मण्यमाविष्कुर्वद्भिः, कैश्चिदनिबद्धलोकलुण्टयमानशाकवाटकर घटित. प्रयोजनामवनिपाज्ञां सावज्ञमुपहसद्भिः, कैश्चिदानन्दगद्गदिकागृहीतकण्ठनिगृहीतलुण्टाकनातवार्तया लुण्टितेनुपाटदुःखदुर्बलं कृषीवललोकमपशोक कुर्वभिः, कैश्चिज्जवप्राप्तपरिपालक- 20 व्यूहरक्षितसुजातहेयैरनेकधा नरेन्द्रमभिनन्दयद्भिः, कश्चिदलब्धावकाशठकुरहठनिराकृतराश्रयाय प्रतिगृहं गृहीतभा राहिण्डयदभिः, कैश्चित् कलह निष्कासितशालीनकुलपुत्रकवर्ग: सगर्वमग्रतो ग्रामपोटानां प्रौढिमात्मनः प्रकट यद्भिः, अन्यैस्तु दूरोदस्तकण्ठैः पृष्ठलनहष्टवाल कवृन्दकलकलसूचितान् ग्राममध्ये विचरतः स्वच्छन्दचारिणो महामात्रतन्त्रेण परिवृतान् वारणपतीनवलोक्य जातसंक्षोभैझटिति कोष्ठकद्वारेषु संग्रहकान् पातयद्भिः पश्चाद्वाटकेषु 25 गोमयपिण्डकूटानि गोपयद्भिर्मग्नवृतिषु निष्कुटेषु त्रपुसकारुकारवेल्लकादिवल्लीफलान्यादायादाय वेश्मनि प्रवेशयद्भिगृहधनं च कांस्यपात्रिकासूत्रकम्बलप्रायं बलधिकृतधामन्यबलाजनस्य न्यासीकुर्वद्भिरनेकवृत्तान्तै मेयकैरवलोक्यमानबलसंहतिः, प्रतिमार्गमुत्तम्भिताभिनवतोरणान् स्थानस्थानोपसर्पत्कुसुमफलहस्तवास्तव्यवित्ताढचलोकानूर्वीकृतासु तत्क्षण वेणुयष्टिषु कुड्मलीकृत्य योजितैर्माञ्जिष्ठैश्च माहारजनैश्च कर्पटैः जटालीकृतशीर्णगृहपटलानति- 30 क्रम्य कतिचिद् वेलावनग्रामकानग्रतो दत्तदृष्टिः; विधानमिव पात लस्य, मणिकुट्टिममिव त्रिभुवनचतुःशालस्य, जन्मपल्वलमिवाकाशकुवल यस्य, प्रभापटलभिव विरमण्डलेन्द्रनीलवल

Page #125

कविधनपालकृता
यस्य. छायाचक्रमिव ब्रह्मस्तम्बतरुगहनस्य, प्रच्छदपटामिव महीतलमहाशयनस्य, अहष्टपर्यन्ततया दृष्टान्तमिव संसारस्य, मूर्ततापरिणाममिव कालस्य, रूपान्तरग्रहणमिव शब्दराशेः, उदाहरणमिव निःश्रेयससुखानाम् , अनुकारमिव महाकविप्रज्ञावलोकस्य ; सर्वतश्चान्धकारितदिगन्तराभिरन्धकारातिकन्धराकान्तिकालीभिः पातालतिमिरेभ्य इव जम्भिताभि5 रितस्ततः सर्पदहिकुलप्रभाभिरिव संतर्पिताभिरसुरलोकादिव लयनिर्गमा भिरवगाहावतीर्णविना
गमःक्षालनादिव क्षुभिताभिरन्त प्रसुप्ताच्युतशरीरातेव दत्तसंस्काराभिरनिलविलुलितैरौर्य ज्वलनधूमैरिवानुरञ्जिताभिरन्तःकरणवासिवैवस्वतानुजादेह लावण्येनेव लिप्ताभिस्तटतमाल. काननच्छायानिर्गमैरिव निरर्गलीकृतप्रसराभिरुल्लसन्तीभिरम्भसः प्रभावर्तिभिरत्यन्तधीराणामपि
मनसि साध्यसमादधानम् ; मुद्रितमुम्बहंसनू पुरस्वनाभिः त्वरितगतिवशोत्कम्पमानपृथुपयोधर10 तटाभिर्मुक्तवाचालक्रौञ्चमालामेखलानि पुलिनजधनस्थलानि बिभ्रतीभिरितस्ततो वलिसविलो
लतारशफरलोचनाभिवहलशैवलप्रवालकरतूरिकास्तबककलङ्कितानि पङ्कमलिनेन नवनीरवाससा सुदरमावृण्वतीभिर्मुखानि विजृम्भिताभिनवमेघदुर्दिनेषु दिनेषुत्पथेनागत्यागत्य निम्नगाभिसारिकाभिर्गाढमुपगूढम् ; मुहुरवतरन्या तोयमादाचादाय पुनरुवमतिदुरमुत्पतन्त्या सान्द्र
शीकाक्षोदविरचितानेकसुरचापया जगदुपवन सेक्तुममरपतिना प्रकल्पितस्य सर्वतः सुघटित15 काष्ठस्य गगनारघट्टस्य घटीमालयेव जलसंतत्या सततमुदयमानम् , विषमवाहनविसंस्थुल
स्य निजरथस्याष्टमं तुरङ्गममसमग्रताजनितवैरूप्यस्य चात्मवपुपः पोडशी कलामन्वेष्टुमिव मथनष्ट दिव्याश्वशशिखण्डसंभवाभ्यामहिमहिमगभस्तिभ्यामनवरतकृतमउज्नोन्मजनम्, अगस्त्यजठरानलमिव पानावसरलग्नं युगान्तविद्युद्वलयमिव संवतकाभ्रगर्मगलितमनवरतमानी
यमानं वृद्धिमुदकैरुदकदेशेन दहनमौर्वाभिधानं दघानम् ; अमगङ्गनागात्रभूषणोचितैरति20 मात्रगम्भीरेऽपि पयसि भारवरतया करतलस्थितैरिव विभाव्यमानरत्यन्नविशदतया च सुरमी.
प्रस्नवेनेव स्नपितरावतकरीकर निकरेणेव संवर्धितै जटिहठाकृष्टशिशुचन्द्रमुक्ताश्रबिन्दुशङ्काविधायिभिलक्ष्मीस्तनम्वेदलेशेरिव लब्धकाठिन्यैरमृतशुक्तिगर्भसंभवमुक्ताफलैरलंकृताभ्यन्तरम् ; अपरपि महाप्रमाणः, क्वचित् प्रलयवातविधूतपुष्करावर्तकमेघमुक्तैः, क्वचित् कुलिशकर्कशहि
रण्याक्षवक्षोऽभिघातदलितमहावरादंष्ट्राङ्कुरोच्छलितैः, क्वचित् कमठपतिपृष्ठकषणोत्थपावक25 प्रदीप्तमन्दरनितम्बवेणुस्तम्बनिष्ठ यतैः,क्वचिद्वेदान्वेषणक्लान्तहरिशकुलगलरन्ध्रोज्झिातः, क्वचित्
प्रौढकेशरिमकरदारितैरावणकुम्भकूटभ्रष्टः, क्वचिन्मधुकैटभरोषितजलशायिशा झिनिर्दयापूरितपाञ्चजन्यशङ्खोद्गीणः, क्वचिन्मथनाविण्बलिहठाकृष्टवासुकिफणापीठगलितभिन्नजातिभिमाक्तिः स्तबकिततलम् ; सर्वतः प्रसारितायतज्वालाजिह्वस्य सततमावर्व्यमानैरपि मुखे
पयोभिरनुपजाततृप्तेशेवदहनस्य दर्शनाझदिति निःसृतैरट्टहासच्छेदैरिव कैलासविशदैः फेन. 30 राशिमिराशामुखानि धवलयन्तम् ; अमृतपबै कशरणजीर्णजलकरिकुलातिवाह्यमाननिरव
सानकालकूट विषदाहवेदनम् , आमोदावकृष्टपन्नगदृढाश्लिष्टसुरतरुजटाच्छेदप्ररूढविट पम् , आसन्ननगरायातदैत्यदारिकाविष्यमाणकौस्तुभसजातीयरत्नोपलशकलमुदश्रुजलदेवतादृश्यमान

Page #126

७१
तिलकमञ्जरी
लक्ष्मीचिरोपभुक्तप्रदेश, त्रिदशानीतशेषकतिपयाप्सरःसंचारसूचितमथनस्थानमुद्वहन्तम् ; गृहीतवेलैः समृत्यैरिव वनैः परिवृतम् , अमृतस्यन्दिभिर्गुरूपदेशैरिव शशाङ्कपादेशहितोदयं ; विस्तारितरगैः कुशीलवैरिव नदीपूनिय॑मानम् , उल्लासितवेत्रयाष्टभिः प्रतीहारिव मरुभिर्विक्ष मंचार्यमाणं, स्वदेहोभवेन दुप्पुत्रेणेव वाढवाग्निना शोष्यमाणम् , ऊर्मिमालाभिप्यनासादितपरपारम् , आशागरप्यसोढगोंगा, खेचर राज्यवीक्षितशिखाविश्राम, सर्वज्ञे- 5 नाप्यविज्ञातसर्वजलचरनाम ग्राम, तिमि गिलगिटैरप्यालवितभीषणावर्त, मैनाकगोत्रगिरिभिरप्यनवगाढकुक्षिगुहागत; प्रभवं विपम्य पीयूपस्य च, पात्रं जलस्य जातवेदसश्च, पदं वृद्धेः क्षयस्य च, सदनमसुरारेर्दानवानां च, धुर्य मर्यादावतामदृष्टसीम्नां च, कुलमन्दिर मदिराया द्विजराजस्य च ; निवातकवचयुद्धमिव मुक्ताफलववेन्द्रनीलप्रभासुरदुरालोक, वृत्रमिवोपकण्ठलग्नवज्रानुविद्धफेनन्छटापट्टतहृदयासुखं, सुराचलमिव स्वर्णदीप्रकटकान्तं ; स्थिरमपि 10 विसारि, चारुकल्लोलमपि कूर्मि, तार्यवपुरियाखण्डितं सर्पदश वसुंधराया मधुरिपोश्च वास इति विश्रुतमुदहन्तं वारि, भगवन्तमम्भोनिधिमपश्यम् ।।
९१) तस्य चाविषमविस्तीर्णावकाशे सर्वतो वहत्स्वादुसलिलस्रोतसि वेलाचलप्रान्तपरिसरे सन्निविष्टम् , अनतिसन्निकृष्टप्रधानसचिवावासम् , उल्लासितानेकवर्णघनवितानरुत्पातगगनमिव दिगन्तैः परिगतमशेषतः सामन्तशिविरैः, प्रतिद्वारमुच्छ्रितानेकमकर- 15 तोरणम् , अनेककक्षान्तरोपेतम् , इतस्ततः प्रकल्पिताधिकारिकर्मशालं, कुण्डलीकृतशक्रकोदण्डशोभाविडम्बनदक्षाभिः शरीररक्षाधिकारनियुक्तानां वीरपुरुषाणामन्योन्यलग्नाभिरनेकवर्णगुणलयनिकाभिस्त्रिःपरिक्षिप्तम् , ऊर्ध्वनिखात निश्चलस्थूणाश्रेणिसंयतया वेणुदण्डिकामय्या महाप्रमाणया वृत्या समन्ततः परिवृतैः श्वेश्च शितिभिश्च लोहितैश्च कल्मापैश्च महाकायमण्डपिकामण्डिताजिर रखण्डबुध्नाण्डकपरिमण्डलाकारैः पटागारः स्थपुटितावकाशं 20 स्वावासमव्रजम् ।
९२) तत्र चाभिनवपितृवियोगशून्ये नापि चेतसा चिन्तयन्नमात्यमण्डलेन सह परमण्डलकृत्यमनुपालयन् गमनसामग्रीवर ग्रमात्मपरिग्रहप्राग्रहरलोकमालोकयन्नानीतानि गत्वा सत्वारपालरासन्नवेलाकूलतनगरेभ्यो यात्राक्षमाणि यानपात्राणि, द्वित्राणि दिनान्यतिष्ठम् । अनुष्ठितसकल तत्कालकृत्यश्च पुरः प्रतिष्ठासुरन्यतरेयुरपराह्नसमये समाहूतसकल. 25 निजपरिप द्विजातिमल्लसत्तारतूर्य घोषामुदारवेषयोषिद्वन्द गीयमानगाम्भीर्यमहिममर्यादादिजल निधिगुणामाचमनपूतपुरोहितगृहीतकनकापात्रनिक्षिप्तदधिदूर्वाक्षता स्वयमेवेक्षितै क्यवलिभिर्विलेपनैः पुष्पदामभिशुकै रत्नालंकारेश्च वह विकल्पैरुपकल्पितामनल्पया भक्या भगवतो रत्नाकरस्य पूजां प्रातिष्ठिपम् । तीतभूयिष्ठायां च शर्मामाहते प्रयाणपटहे, रटत्सु राजद्वारि तारध्वनिषु मङ्गलतूपु, सत्वरोत्थितगृहस्थ र्निदयाक्रोशकर्शितनिद्रेपु निःसरत्सु 30 तृणकुटीरकोटरादतिकष्टमुक्तसंस्तरेषु कर्मकरेषु, पुरोनिविष्टरन्धनःक्षदासीसंधुक्षितानलासु ज्वलन्तीषु सर्वतः क्वथनवाचालस्थालीपरम्परापरिकरितचूलासु प्राङ्गणचुल्लीषु, समकाल.

Page #127

७२
कविधनपालकृता
शिथिलितरोमन्थलील सहेलमुत्थाय चरति सति पुञ्जितमग्रतः प्रयत्नसंगृहीतं यवसमन्योन्यतुण्डताडनरणद्विषाणे विषाणिवृन्दे, प्रयतमनुष्यनिश्चलवृतोर्ध्वदण्डिकासु क्रमसमुत्पाट्यमानकीलपरिपाटिविषमसंकुचद्विरतारासु चरममुक्ततनिकाचतुष्टयच्युतावष्टम्भासु तिर्यक पर्यस्यमानासु पटकुटीपु,मुकुलितपटमण्डपे पिण्डीकृतकाण्डपटकप्रकटसामन्तान्तःपुरे दुष्टवाहनारोप्य 5 माणभयचटुलचेटीलोकवि-बोका कृष्टविटचेतसि सहेल चलितसेनापतिसैन्यकोलाहलजनितजनकुतूहले सहृत पर विपणिवीथीपृथाभ्रमद्गृहीतमूल्यक्रयिकलोके, निकटग्रामवासिकीकटकुटुम्बसंगृह्यमाणनिघसयवसेन्धने प्रयत्ननिर्णीयमानपरिकरशून्यसैनिकाव से सर्वतो विचरदनिवारितचमूचरे व्रजति विरलतामनुवेलमुगिन्धर्वनगरे स्कन्धावारे क्रमेण चोद्गते दिवसकृति कृता
भिमतदेवतार्चन विधिपु भोजितभुजिष्यकर्मकरलोकेषु, संवृतप्रकीर्णसर्वोपस्करेषु विनीत10 युग्याधिरोपितकृतसमायोगपुरन्ध्रिवप्वागन्तुकपिपासाप्रतिक्रियोद्युतभुक्तपरिजनपुनरुक्तोप
पादितरेच्यमानचटसोरकेपु. चलितवृषयूथमार्गानुलननिष्ठुरजरन्महिपपृष्ठकण्ठालावलम्बितकुतुपकाष्ठपात्रीशूर्पलोहकर्परेपु समन्नतो निपुणनिरूपितावासभूमिषु सदुःखमुक्तोपमुक्तसदनासन्नसान्द्रद्रुमलतागुल्मेषु सागरावतारदेशमुद्दिश्य चलितेषु सर्वतः सैनिकेषु,
विमुच्य तल्पमल्पपदातिवरिवृतो बाह्यास्थानमण्डपमगच्छम् ।। 15
९३) तत्र चापनीतपन्तपरिकरे संवृतोत्कृष्टविष्टरतया यथाकथञ्चिदासीनराजलोके ढौकितेऽध्वयोग्याजवशावाजिनि निविश्य कृतसमुद्रावतारमार्गावलोकनः प्रत्यूषस्येव पौतिकानां कृताकृतज्ञानाय प्रेषितेन वेत्रिणा सार्धमापतन्तम् ; असितोत्पलदलश्यामावदातवर्णमर्णवेनेव पूजाप्रीतेन प्रहितमवगाहनार्थमभिनवं वेलावनप्रियमुपादपम् , अचिरमज्जनविशेषस्निग्ध
सुकुमारवपुपम् , अल्पमालतीपुष्परचितशेखरम् , उल्लिखितशङ्खावदातद्युतिनी नवे दुकूल20 वाससी वसानम् , अनवसानताम्बूलोपयोगपोषितस्वभावपाटलाधरपुटच्छविम् ; इन्दुला
छनच्छायापहारपटुना शरीरप्रभा पटलेन जलनिधिजलेनेव सातिरेकलावण्यलाभतृष्णया संनिधावनुग्जितावस्थान, प्रस्थानकालकल्पितामनल्पविस्तारे वदनलावण्यपयसि निपततां कटकलोकलाचनानामवलम्बनाय नावमिव संगृहीतां चन्दनपङ्कलेखिकामधिललाटतटमाद
शयन्तम् ; अभ्यर्णापतत्कर्णधारव्यापारणेषु सविलास मुत्सर्पतो लोचनयुगलस्य क्षौमपाण्डुभिः 25 प्रभानिर्गमैरधिकशोभाधानाय थानपात्राणां सितपटानिव नवानासूत्रयन्तम् , आसतकर्णा
भरणपद्मरागरागाममुशोभेदकालकपिलिमानमिव कोमलाविरलनीलकेशकुण्डलिकालङ्कृतां श्मश्रुराजिमुद्वहन्तम् ; आमलकीफलस्थूलमुक्ताफलभृता सर्वतः प्रमृतकिरणविसरेण मुक्ता सरेण तीरजलगाधतावलोकनसमथलग्नेन जलधिफेनस्तबकवलयेनेव कृतकण्ठपरिवेषम् ,
आसक्तमुक्तासरस्फारमहसा हसन्तमिव वेलानदीपुलिनपरिणाहमतिपृथुलेन वक्षःस्थलेन, 30 ग्रस्तसागरागस्त्यजठरख्यातिदुःखेनेव क्षीणकुक्षिम् ; आजानुलम्बमांसलबाहुम् , अतिनिष्ठुर
करप्रकोष्ठनिहितकैकहाटककटकम् ; उभयतः प्रसर्पता सलीलदोलायमानकरतलोपनीतेन प्रकोष्ठकटकेन्द्रनीलकिरणरागेण नीलीरसेनेव भाविसंततप्रयाणसुलभमालिन्यलोपनाय

Page #128

तिलकमञ्जरी
लिपन्तमघनमधिजघन श्वेतचीनांशुकम् , अच्छलावण्यलिप्तदिग्मुखेन प्रेक्षता सललितं पदक्षेपेषु स्थूलपरिमण्डलेनोरुदण्डयुगलेन चण्डपवनप्रेरणादुभयतः प्रचलितेन्द्रनीलशिलानागरमिव प्रियङ्गुकल्पद्रुमपादपदारुपोतम् , अशोकपादपप्रवालमृदुना संततभ्रमणमृदितवेलाविद्रुमाङ्कुररसद्रवानुरञ्जितेनेव स्वभावपाटलेन चरणद्वयेनोद्भासमानम् ; इन्दुकान्ततटलावण्यं ललाटेन, शुक्तिसौन्दर्य श्रवणयुगलेन, मौक्तिकाकारं दन्तकुड्मलैविद्रु मरागमोष्ठेन, 5 कम्बुसौभाग्यं कण्ठेन, पुलिनाभोगमुरसा, तरङ्गायाम भुजाभ्यामावर्तगाम्भीर्य नाभिमण्डलेन, सततयात्रोपमर्दपीडितादर्णवादिवोपचारेण प्राप्तमुपदर्शयन्तम् ; अनुमार्गलगैरनतिदूरवर्तिभिः काककोकिलकलविङ्ककण्ठकालकायमकरैरिवातप सेवितुमकूपारमध्यादेकहेलया निर्गतैर्मद्गुभिरिव प्रभूतमत्स्याभ्यवहारतृष्णया परित्यक्तपक्षिशरीरैरुरगविषवनिधूमदण्डैरिव धरामव. दार्य रसातलान्निर्यातैश्छायापुरुषैरिव कठोरशरदातपत्रासादेकत्रकृतावासैराशैशवाल्लवणजल- 10 राशिसलिलक्षारदग्धतनुभिरपि निर्लावण्यैनलस्तम्बैरिव जलाशयोपान्तेषु वृद्धिं गतैनौं भिरप्यन्तेवासिनीभिस्तरणविद्यामिवोपशिक्षितु सर्वदा पादतले लुठन्तीभिरुद्भावितमाहात्म्यैनक्रादिजलचरवसाञ्जितलोचनैः कैश्चिदंसावसक्तबडिशवेणुयष्टिमिः कैश्चित् करावलम्बमानबालशफरलुम्बिभिरसंनिहितजालैरपि सर्वतः प्रसृतकालकान्तिपरिगताङ्गतया प्रावृतजालैरिवोपलक्ष्यमाणैः साक्षादसुकृतस्येव विवतैः कैवतैस्तमालविटपमिव कण्टकट्ठ मैः परिवृत', 15 पश्चविंशतिवर्षदेशीयं नाविकयुवानमद्राक्षम् ॥
९४) तस्य च तथाविधं धृतविदग्धोज्ज्वलवेषमाकार', तादृशं च प्रेतप्रायमालोक्य परिवारमुपजातविस्म यस्तत्क्षणमेव पार्श्वतो निविष्टमखिलनौसाधनाध्यक्ष यक्षपालिताभिधानममात्यमुद्दिश्य ' कोऽयम्' इत्यपृच्छम् । 'कुमार ! नाविकोऽयं सकलस्यापि कैवर्ततन्त्रस्यास्य नायकः' इति निवेदिते तेनाश्रद्दधान इव पुनरवदम्-'अत्यन्तविसदृशः 20 कैवर्तानामाकारेण दृश्यते ।' स जगाद- "युवराज ! नाकारेणैव सर्वेणापि प्रकारेण विसदृशोऽयमेषाम् , न चैषामन्येपामपि प्रायेण पुरुषाणां बुद्धिधैर्यवचनवैदग्ध्यादिभिः पुरुषगुणः । शृणु विना विस्तरेण वर्ण्यमानमस्य पूर्ववृत्तान्तम् ॥
[अथ समरकेतुवृत्तान्तान्तान्तर्गत, यक्षपालितनिरूपित तारकवृत्तान्तम् ।]
९५) अस्ति सुवर्णद्वीपे मणिपुराभिधाननगरनिवासी बहुमतो राज्ञः, पौरवर्गस्य च, 25 प्रवीणः किमपि लोकयोत्रायां, सांयात्रिकवणिग् वैश्रणवो नाम । तस्य सर्वदा देवद्विजातिश्रमणगुरुशुश्रूषाप स्य निजभुजार्जित पूर्वपुरुषोपार्जित च प्राज्यमर्थमर्थिजनैः सुहृद् द्भिर्बान्धवै. विद्वद्भिश्च भुक्तशेषमुपभुञ्जानस्य पश्चिमे वयसि वसुदत्ताभिधानायां गृहिण्यामपश्चिमः सर्वापत्यानां तारको नाम दारकः समुदपादि । स रूपसंपदा तुलितसुरकुमारः कौमार एव यथाविधिश्रुतशास्त्रः कलासु कृतश्रमः क्रमागतमशेषपुरुषार्थसंपत्तिपात्रमभिनवमधिरुह्य 30 यौवन यानपात्रं च गृहीतप्रचुरसारभाण्डेभूरिशः कृतद्वीपान्तरयात्रैः सहकारिभिरनेकैः

Page #129

कविधनपालकृता
सांयात्रिकैरनुगम्यमान इमामेव नगरीं रङ्गशालामागच्छत् । आयातमात्रस्य च तस्य विविधानिबद्धनगर लोक संपात परिहाराय विपुलावकाशे जलराशिपरिसरे समावासितस्य सभीपवासिना सकलकैवर्तकुलनायकेन जलकेतुनाम्ना कर्णधारेण सार्धं कथञ्चित् सख्यम - जनि । परस्परोपचारकर्मणा च प्रौडिमुपगते तत्र, कदाचिदारूढनवयौवना त्रिदशवनितेव 5 शापदोषान्निपतिता मनुष्यलोके निकामकमनीयदर्शना प्रियदर्शना नाम तस्य जलकेतोः सुता सुतारवृत्तमौक्तिक प्रकल्पितं हारमादाय पितुराज्ञया गता तद्गृहम् । दृष्टश्च स तया प्रथमदर्शन एव रूपातिशयदर्शनारूढदृढतरानुरागया सस्पृहम् । उपनीतोपायना च स्थित्वा कञ्चित् काल कृतप्रत्युपचारा तेन पुनर्याता स्वसदनम् । अनुरागप्रेरिता च तद्दर्शनाशया तैस्तैर्व्यपदेशैरागन्तुमारब्धा प्रतिदिनम् ॥
७४
(९६) एकदा तु तदीयसौध शिखरशालायां सख्या सह क्रीडन्त्याः कथञ्चित् सविधमागतोस । तद्दर्शनोपारूढसाध्वसा च सत्वरं व्रजन्ती वेपथुविशृङ्खलैः पदैः परिस्खलिता । कुट्टिमतले पतन्त्याश्च तस्याः सोपानपथ संनिधौ सत्वरमुपेत्य तेनावलम्बितः प्रवाल इव बालवनलतायाः करिकलभकेन स्निग्धसुकुमार सरलारुणाङ्गुलिर्दक्षिणः पाणिः । प्रमुक्तपाणिना च मधुरमभिहिता स्मितमुखेन - 'सुमुखि ! किमिदं समेऽपि स्खलनम् ? 15 अलममुना संभ्रमेण । संवृणु क्षोभविगलितस्तनांशुकमस्थान एव विसंस्थुलीभूतमात्मानम् । गच्छ गेहम्' इति । सा तु तत्करग्रहणसमकालमेवोत्थितेन सरभसाकृष्टधनुषा कुसुमसायकेन कृतसाहायकेनेव दूरमपसारितसाध्वसा सविभ्र मोल्लासितै कभ्रुवा गुरुणेव नवानुरागेण कारितप्रागल्भ्यकलालापपरिचया, चिरकाललब्धावसरया विदग्धसख्येव तत्समागमतृष्णया स्थापिता स्वयं दूतीव्रतविधौ, निसर्गमुग्धापि प्रौढवनितैव किञ्चिद् विहस्य, वचन20 मिदमुदीरितवती । 'कुमार ! त्वया गृहीतपाणिः कथमहं विसंस्थूलीभूतमात्मानं संवृणोमि ? कथं च गेहादितो गृहान्तर गच्छामि १ सांप्रतमिदमेव में त्वदीय सदनभाश्रयः संवृत्तः' इत्युक्त्वा त्रपावनतवदना पुरः प्रसृतधवलनखमयूखोदयोतया तदीयवकालापश्रवणजातहासयेव वामचरणाङ्गुष्ठलेखया मन्दमन्दमलिखत् कुट्टिमम् । असावपि युवा तेन तस्याः स्मरविकारदर्शनेन तेन तत्कालमतिशयस्पृहणीयतां गतेन रूपलावण्यादिगुणकला25 पेन, तेनामृतस्यन्दशीतलेन करतलस्पर्शेन तेन च प्रकटितानुरागेण, निपुणया वचनभङ्गया कृतेनात्मसमर्पणेन, परमरस्त ! सहासवदनश्च मन्दमाश्लिष्य तामानन्दमुकुलायमानलोचनोत्पलां परिघटय च कपोलोदरे कपोलेन 'सुन्दरि ! यदि न यातव्यं गृहान्तरमिति निश्चयस्ते, ततः किमेकेन गृहेण ? द्रविणसंग्रहो रत्नानि वाहनानि परिजनः शरीर हृदयमिन्द्रियाणि प्राणाः सर्वमेव त्वदीयमेतद् आरोपय स्वेनाङ्गीकारेण गौरवम् । इत्युदीर्य 30 ‘दुष्कुलादपि ग्राह्यमङ्गनारत्नम् ' इत्याचार्यवचनं मनसि कृत्वा स्वजातिनिरपेक्षस्तत्रैव क्षणे ज्वलन्तमन्तर्मदनानल' साक्षीकृत्य भूयो गृहीतपाणिस्तां चकितमृगशावलोललोचनामत्यन्त
"
10

Page #130

तिलकमलरी
मनुरागान्धां योजनगन्धामिव पाराशरः प्रणयिनीमकृत । तस्माच्च पाणिग्रहणदिवसादा. रभ्य निर्भरानुरागस्तया सर्वाङ्गसुन्दर्या सह विवर्धमानविविधविदग्धपरिहासमश्रान्त. चित्रचाटुक्रममप्रकटितस्वस्वामिभावमल्पक्षणोपजायमानानेककोपप्रसादमस्थानसंपाद्यमानस्पृहणीयनिग्रहानुग्रहमनुदिवसमासेवमानो नवयौवनोपभोगमुपभोगसुखमपरकामिनीसुरतसंभोगानां गृहव्यापारयोगानां च प्रायच्छदुदकाञ्जलिम् ॥
९७) जलकेतुना कस्यापि सांयात्रिकस्य तनया वहनभङ्गे सागरादुद्धृत्य परिपालितेयमिति तत्त्ववेदिभिरावेदिततीयवृत्तान्तोऽपि, सहांगतैर्वणिग्भिः स्वदेशगमनाय पुनः पुनरभ्यर्थ्यमानोऽपि, दर्शनोत्कण्ठितेन ज्ञातिवर्गण सोपालम्भवचनैः संदेशदानैरुन्मनीक्रियमाणोऽपि, त्रपया स्थितोऽत्रैव, न गतो निजस्थानम् । आस्थानभूमौ उपगतश्च, तं द्रष्टुमाकृतिगुणाकृष्टचेतसा देवेन चन्द्रकेतुना निर्वर्ण्य सुचिर परिजनादाकर्णिततदीयपूर्वा- 10 परवृत्तान्तेन चापल' प्रति पुनः पुनः सपरिहासमाभाषितो, मधुरमारोपित बहुमानश्च जामातृप्रतिपत्त्या, दत्त्वा जीवनमतिप्रमूतं, कृतः प्रभुरखिलस्यापि नाविकतन्त्रस्य । तत्र च कुर्वताधिपत्यमचिरेणैव शिक्षितानेन सकलापि नौप्रचारविद्या, विदितमखिलमपि कर्णधारणां कर्म, कृतानि बहुकृत्वः सलिलराशौ गमनागमनानि, दृष्टा दूरविप्रकृष्टा अपि द्वीपान्तरभूमयः, प्रत्यक्षीकृताः क्षुद्रा अपि जलपथाः, लक्षितानि तेपु सम्यक्समविषमस्थानानि । 15 किं बहुना । स्वल्पेनापि कालेन जातः स सकलस्यापि कर्णधारचक्रस्य धौरेयः । स चायमेवाधार्यतां धीरेण । अस्य हि किमपि लोकोत्तर धैयम् , असाधारणः सत्त्वावष्टम्भः, दृष्टान्तभूत पौरुषम् । ईषदपि न स्पृष्ट एष कैवर्तकुलसंपर्कदोषाशङ्किनेव वणिग्जातिसहभुवा भीरुत्वेन । वीर्यमपि शारीरमविचार्यमस्य । जलधिमध्यमग्ननौसमुद्धरणेष्वनेकशः कवलितोऽपि हऱ्यातलप्रणालसलिलपूर इव हेलया निष्क्रामति मकरमुखतः । कराग्रोल्ला- 20 लितशीकर इव करटभित्तिमाहत्य हरति मदमुदग्रकायानामपि करियादसाम् । मुखान्तरक्षिप्तडुण्डुभमणिरितरनाविक इव निराकुलो वसति दिवसमपि रसातलगम्भीरेऽम्भसि । प्रकृष्टजाङ्गुलिक इव दुरुत्तरास्वपि न मुह्यति विषमोदकविपत्सु । तैस्तैरञ्जनैरञ्जितेक्षणः क्षणदास्वपि समस्तवस्तुजातमुपजातयोगिज्ञान इव विज्ञातनिरवशेषविशेषमावेदयति । सर्वथा योग्योऽयं युज्यतेऽस्मिन्नवसरे स्वनावः कणधारतां नेतुमात्मनश्च प्रणयीकर्तुम् । अनेन 25 हि प्रगल्भवचसा परेङ्गिताकारज्ञेन भक्तिमता प्रक्रमागतव्याहारिणा च सर्वदा प्रतिपन्नसख्यः सुखेन लवयिष्यत्यलघुविस्तारमपि भगधन्तमवारपार पारावार कुमारः, साधयिष्यति च यत्नमन्तरेणापराण्यपि कृच्छ्रसाध्यानि प्रयोजनानि प्रायेण' ।।
[इति समरकेतुवृत्तान्तान्तर्गत तारकवृत्तान्त समाप्तम् ।]
९८) इति जल्पत्येव तस्मिन् स कवर्तनायकः सविधमुपससर्प । क्षितितलोप- 30 सर्पिणा च शिरसा प्रदर्शितादरः कृत्वा प्रणाममतिचिरप्रणयीव स्पष्टवणोंच्चारया गिरा

Page #131

विधनपालकृता
सप्रगल्भमुवाच- 'युवराज ! त्वदीयविजयप्रयाणघोषणानुपदमेव सागरोपकण्ठमनुप्राप्तोऽहम् । आगत्य च मया कृतानि सर्वाण्यपि सुसूत्राणि यानपात्राणि । प्रगुणिताः समाहृतसमग्रोपकरणाः पाताः । पुञ्जित तेष्वतिप्राज्यमशनम् । आपूरितानि स्वादुना सलिलेन कृत्स्नान्युदकपात्राणि । समारोपितमप्रमाणमिन्धनम् । अपरोऽपि देहस्थितिसाधनमधिकृतैर्यः 5 कश्चिदर्पितः सोऽपि सर्पिस्तैलकम्बलौषधप्रायः प्रायशो विन्यस्तः समस्तोऽपि द्वीपान्तरदुरापो द्रव्याणां कलापः । स्थापिताश्च सर्वतः समारोपित समर्थनाविकास्तीर्थेषु दृढकाष्ठगुम्फनिष्ठुरा नावः । प्रतिष्ठते अनवरतमारुह्यारुह्य तासु गृहीतनानाविधास्त्रः शिबिरवीरलोकः । निवर्तते नगरसं मुखमखिलोऽपि तत्तत्कार्यमङ्गीकृत्य प्रवर्तितः प्रस्थानकाले रथाश्ववारणादिना तत्रयात्रायामनुपयुक्तः सेनापरिच्छदः । कुमारस्यापि शत्रुविजयाय सज्जीकृता 10 विजययात्राभिधाना नौः । यदि न कश्चित् कार्यविलम्बस्ततः प्रस्थीयतामभ्युदयाय' इति ॥
७६
९९) अहं तु तद्वचनानन्तरमेव सत्वरमुपसृत्य मौहूर्तिकेन शंसितप्रस्थानक्षणस्तत्क्षणमेव राजलोकपरिवृतो गत्वा समासन्निनीरमर्णवतती र देश', तथैवोर्ध्वस्थितः पुरस्थितानुत्तमाङ्गावर्जनेन विनयाञ्जलिकर्मणा नर्मालापेन स्मितेन स्निग्धावलोकितेन च 15 यथोचित प्रयुक्तेन कृतानुब्रजनान् स्वाभिजनवृद्धबान्धवान् सुहृदो राजसेवकान् नगर लोकांच, प्रत्येक ं व्यसर्जयम् । अथ ससंभ्रमेण नौन रिति समकालमुच्चैर्व्याहरतः प्रतीहारवृन्दस्य शब्दमाकर्ण्य तूर्णमानीयत तटाभ्यर्णमर्णवस्य नाविकगणेन नौः । तां चाहमुपसृत्य प्रथम कृतसागरप्रणामो भक्तिप्रवणेन चेतसा शिरसा च बद्धाञ्जलिः प्राणंसिषम्, अध्यरोह च पूर्वाधिरूढेन दूरमवनम्य दत्तहस्तावलम्बस्तारकेण । सपरिग्रहे च पुरोभागवर्तिन 20 मत्तावारणकमध्यमध्यास्य बद्धासने मयि, कृतोत्तरीयसंवरणाश्चरणाभ्यामेव सत्वरमुपसृत्य सर्वे राजपुत्राः सपरिजनाः स्वानि स्वानि यानपात्राण्यधिरुरुहुः, प्रतस्थिरे च परिवार्य माम् ॥
१०० ) अथ श्रुतिपथप्रमाथी हसन्निव समन्ततः प्रसृतनौनिवहसंक्षोभितस्य वारिधेधैर्य कुर्वन्निव द्वीपान्तरवासिनां सर्वसामन्तानामाह्वानं, ग्राहयन्निव सैन्यावकाश25 दानाय दश दिशोऽवधानं दध्वान ध्वजिन्या मुखे मुखरः प्रयाणमङ्गलशङ्खः । तस्य चानुप्रहृतज्ञल्लरीपटहपणवादिवाद्यनादानुसृतेन बन्दिवृन्दजयशब्दकोलाहलशालिना शकुनपाठकश्लोककलकलबहुलेन गृहीततारस्थानगायनीगीतरवतरङ्गितेन विधृतकुसुमाक्षतद्विजातिमण्डलीमन्रोच्चारस्फारितेन तिरयता दिगन्तराभि तारगम्भीरेण रणितेन द्विगुणीकृतगमनरभसः; स्थगितनिःशेषसंधिरन्धया दासपुरन्ध्रिदत्तपिष्टपञ्चाङ्गुलया ध्वजाग्रबद्धाभिनव30 वर्णा शुकपताकया समाहृतसमस्तनिजोपकरणेन सत्यपि स्वकर्मसावधाने संनिधानवर्तिनि नाविकाते विनीतताप्रतिपादनाय कर्णधारतां प्रतिपद्य सद्यो धृतारित्रेण तारकेराधिष्ठितया

Page #132

तिलकमञ्जरी
पृष्ठतोऽनुकूल पवनास्फालनतरङ्गितेन फेनपाण्डुना सलिलसंघातेन पुरस्ताच्च सितपटेन प्रवर्त्यमानया व्रजन्त्याप्यतिजवेन दुर्विभावत्वाद् गतेरनुञ्जितस्थानयेवोह्यमानया नावोह्य - मानः, प्रतिवेल पसरत्सानुविस्तारान् निरन्तरोपलक्ष्य माणसान्तरालतरुगणान् रुबेलगिरिदर्शनाय सेनया सह प्रचलितानिवावलोकयन् वेलावनाचलान्, अलघुविस्तार पिहितदिवचक्रेण चकितनक्रचक्रोन्मुच्यमानपुरोवर्त्मना पवनासूत्रितविचित्रभङ्गाभिर्गाढसंमर्दभयादूर्मि - 5 मालाभिरिव वारिधेरन्तरिक्षमुत्पतिताभिः फेनमुक्ताफलशङ्खधवलाभिर्ध्वजपताकाभिरुपपादित वनावनीविलासेन प्रसर्पता विविधकवच शस्त्रशिरस्त्रपूरितेन पोतसंतानेन पर्वत सेतुनेवापरेण सीमन्तयन् दक्षिणां दिशं क्षणेनैवाहयतीरभागमविभाव्यमानपर्यन्त प्रामनगर संनिवेशं प्रदेशमासादयम् ॥
१०१) ततः प्रभृति सैकतेषु क्षितिमकपलेषु ज्वलनोद्गतिं जलमानुषेषु जन- 10 पदप्रचारमशनिभीतागतक्षितिवरेषु पक्षिव्यवहार जलचरेषु तिर्यग्जातिं विद्रुमवनेषु काननस्फातिमीक्षमाणः, पृष्ठतो वहद्भिरप्रतीक्षितसमग्रसंग लत्पदातितन्त्रैः श्रुत्वा श्रुत्वानुचरपुरुषेभ्यः प्रयाणवार्तामतिजवेन निजमण्डलेभ्यः प्रधावितैरनीकपतिभिः सामन्तैश्च भयसंभ्रान्तैरनवरतमनुसृतगतिः, गत्वा स्थानस्थानेषु लब्धोदयान हितोपचारैः परमुपचयं प्राप्तान् सर्वतः समासादितप्रसरानाविष्कृताने कविकाराननवरतकृतरुजो जनस्य दुष्टणानिव नृपान्, कांश्चित् तन्त्रशक्त्त्या कांश्चिन् मन्त्रशक्त्या कांश्चिन् निशितशस्त्रव्यापारेण कांश्चित् क्षारैर्दूतवचनैः कांश्चिद् रक्तापकर्षणेन कांश्चित् तीक्ष्णक्षुरप्रभेदेन कांश्चिदेकदेशदहनेन कांश्चित् सर्वमण्डलोपमर्दनेन दर्पज्वरमत्याजयम् । उज्झितोष्मणश्च प्रकटितप्रसन्नमुखरागान् विगलितोन्नती विद्यमानगतीनभिषेक विधिना पट्टबन्धेनान्यैश्च निवृतिकरै राज्यदानादिभिमधुरोपचारैः पुनस्तामेव प्राक्तनीं प्रकृतिमानयम् ॥
७७

15
१०२) आत्मीकृतासन्नसामन्तचक्रश्च क्रमेण निरन्तरक्रमुकवनानि, प्रतिनगरमुपलक्ष्यमाणानेकभूमिकप्रभूतप्रासादानि, स्थानस्थानदृश्यमाननानामणिसुवर्णरजताकराणि, तत इतः पुञ्जितमहा प्रमाणशुक्तिकूटप्रकटितमौक्तिकप्राचुर्याणि, चन्दनविटप्रवृतिपरिक्षेपरक्षितक्षेत्रवलयानि, संपतत्समुद्रचर महापक्षिरक्षणाक्षणिकवनपालपालितारामबालवृक्षाणि, बन्धकीजनावन्ध्यग्रामतरङ्गिणीतीर तमालतरुनिगुञ्जानि, देशान्तरापतदनेकसांयात्रिकप्रवेश- 25 निरवकाशपर्यन्तानि, दुर्गतगृहेष्वपि प्राप्यनरपतिभूषणोचितानन्तरत्नानि, रेणुगणन योत्सृज्य मान जात्यजातरूपाणि प्रत्यहं च स्वीकृत सलिलमध्यसंचारणोचिताञ्जनैरमितैलादिद्रव्यसंग्रह परैः कूपस्तम्भकानुत्तम्भयद्भिः सितपटानासूत्रयद्भिर्नागरानाहरद्भिः स्वादुजलकूपिकासु फलकसंधिरन्ध्राणि सर्वतः स्थगयद्भिः पौतिकैरशून्य वेलाकूलनगराणि, उभयतो वेणुकर्परावरणकृत रक्षेष्वसंकीर्णखरताडपर्णकोत्कीर्णकर्णाटा दिलिपिषु पुस्तकेषु विरलमवलोक्यमान - 30 संस्कृतानुविद्धस्वदेशभाषानिबद्ध काव्यप्रबन्धानि स्तोकार्यलोकानि, स्वल्पधर्माधर्मविवेकानि,
20

Page #133

कविधनपालकृता विरलवर्णाश्रमाचाराणि, परिमितपाखण्डव्यवहाराणि, रुचिरोद्भटस्त्रीवेषरचनानि, दुरवबोधभाषावचनानि, स्वभावभीषणाकारैविकृतवेषाडम्बरधारिभिः सनिधानवानतया यमादिवागतकोथैत्रिशङ्कोरिव प्रनष्टास्पृश्यसं निधिपरिहारवासनै रावणादिवोत्पन्नपरदारग्रहणाभिला
पैलङ्कानिशाचरलोकादिव संक्रान्तकायकालकान्तिभिः शब्दशास्त्रकारैरिव विहितहस्वदीर्घ5 व्यञ्जनकल्पनरनल्पताडपत्रताडङ्कमुद्रितैकैकर्णच्छिद्रैरन्यायप्रियतया च शत्रिका अप्यङ्गीकृतातिविकटकलहाः कटीभागेनाकलयभिः काललोहकटकान्यपि नितान्तमुखरनिष्ठु राणि प्रकोष्ठगतानि धारयद्भिर्दग्धस्थाणुभिरियोगलब्धचैतन्यैरञ्जनांगेरिशिलास्तम्भैरिवोपजातहस्तपादैः पन्नगैरिव महारत्ननिधानानि निषादाधिपैः संरक्षितानि प्रसाधयन् द्वीपान्तराणि,
दूरादेव दृश्यमानश्यामवनलेखमम्बरोल्लेखेना शिखरसंघातेन लच्चित्ताखिलाशामुखमुद10 यास्तशैलमेखलामूलमिलितपूर्वपाश्चात्यभागमसकृद्दर्शितमुग्धमौक्तिकोल्लासहासया प्रारब्धपरि
हासयेव लवणजलनिधिवेलया वीचिहम्तापवर्जितैः पयोभिरनवरतमाहन्यमान सुवेलनामानमचलराजमव्रजम् ॥
१०३) तस्य च शिखरिणः स्वभावरमणीयेषु, सर्वतः स्तबकिततिलकचम्पकाशोकबकुलेपु, कलहायमानमत्तपिककुलालापवाचालविकचचूतमालेषु, परिमलसिलितमधुकरी15 निकरान्धकारित कोरकितसरससहकारेषु, रत्नाविलसमुद्रशैवलप्रवालजटिलितराजतालीमूल.
जटाजालकेषु, घटितसेतुवानरविकीणगिरिकूटकुटिलितान्तरालमार्गेपु, इतस्ततः सखीस्नेहदूराकृष्टमनसा त्रिजटया विनोदितदयितविरहक्षाम मैथिली केषु, अनेकशः क्रीडानिमित्तमागतया प्रधाननक्तंचरीभिः सह पादचारेण विचरन्त्या लतामन्दिरेषु मन्दोदर्या सविभ्रमा
वचितविकचमन्दारेषु, सेतुशिखरोत्सङ्गलवङ्गतरुतलासीनकिन्नरमिथुनगीयमानरामचन्द्र20 चरिताद्भुतेषु प्रशान्तनक्तंचरोपद्रवतया संचरभिरचकितैः समीपाश्रमनिवासिभिस्तापस
कुमारकैः प्रकटितविभीषणसौराज्येषु, जनकानुकारिभिर्मारीचमृगसमागतानामरण्यमृगीणामुदरसंभवैभ्रमद्भिरेणकैः स्वदेहकाञ्चनप्रभया पिशङ्गितोद्देशेषु, निद्रानिषण्णकुम्भकर्णाभिनन्दि. तशिशिरहरिचन्दनवी केपु, जानकीवैमुख्यदुःखक्षामदशकण्ठातिवाहितोत्कण्ठेषु, तटवनेषु,
कटकितानेकसंगरव्यतिफरखिन्नवाहिनीकः कुतूहलादितस्ततो विचरन् ; 'इह निर्झरेषु दृष्ट25 लङ्कानिर्णीतदशकण्ठकण्ठच्छेदनिदृतेन दशरथात्मजेन स्नात्वा जटायुषे निर्वर्तितः प्रथमो
निवापाञ्जलिः, इह प्रहर्षास्फोटनसंक्रान्तसरसगैरिकपङ्कपञ्चाङ्गुलैई श्यमानमूर्तिमत्प्रतापानलशिखैरिव भुजशिख : खर्वयन्तस्त्रिकूटगिरिकूटानि घटितसमग्रसेतुबन्धा बन्धुर ववल्गुरङ्गदपुरोगाः प्लवगपतयः, इयमसमञ्जसक्षिप्तलङ्काप्राकारकाञ्चनशिलाशवला शिबिरसन्नि
वेशभूः सुग्रीवस्य, एषा परस्परविलक्षणलक्ष्यमाणराक्षसकपिकरङ्कावयवा रामरावणयोराजि30 भूमिः, इह सकल दिग्मुखान्तरालव्यापिघोषस्य विष्वपि भुवनेषु सर्पतः पौलस्त्ययशसो
रथस्येव प्रवर्तकः प्रयत्नवद्भिः क्षपाचरैरनेकधाकृतरक्षोऽपि प्रसह्य मारुतिना भुजबलेन

Page #134

तिलकमञ्जरी
भग्नोऽक्षः, इह कन्दरायामरातिदारितप्रधानवी रविद्राणविजयाध्यवसायेन सायंचरचक्रवर्तिना तैस्तैर सुकुमारैरुपक्रमैरकाल एव त्याजितो निद्रां महानिद्रायै सहोदरः, इह क्रमाक्रान्तक लाम्बरेण साडम्बरमुञ्चता ज्वलनजन्मना नीलेन धूमोत्पलेनेव नयननलिनेषु विस्तारितः प्रहस्तप्रणयिनीनाम श्रुधारासारः, इदमुपान्तनिर्झरासन्नप्ररूढविरलविशल्यौषधिलवमवदारितोरःस्थलस्य शक्त्या समिति सुमित्रासुतस्य मूर्च्छा निपतनस्थानम्, अमी नेमिनिष्पिष्टकपिशिर:- 5 कपालकर्परशुक्तिकाशकलशारिताः शरविसरवर्षिणि रामभद्रे पुनरुक्तमुपसृतापसृतरावरणथस्य क्षयसमयशोपित महानदी प्रवाहानुकारिणः चक्रमार्गाः, इयं स्वामिभक्तेरप्रजशक्तेश्च जगति ज्ञापनाय विभीषणेन प्रतिष्ठा पिता द्रुतापतच्छिन्नकुम्भकर्णोत्तमाङ्गत्रासितस्य दाशरथेर्यथाप्रथममायत पदान्तराप्रतीपापसर्पणसरणिः, इह लतावेश्मन्यपनीतरक्षो गृहनिवासनिर्वादकलङ्काया जनकदुहितुर्वेपमानस्वेदाई कर किसलयेन दाशरथिना कथञ्चिदुन्मोहितो हुताशन- 10 प्रवेश लग्नो धूमदण्ड इव धूम्रकुटिलायतशिखो वेणीबन्धः, इतो निवर्तितानुव्रजत्सुरव्रजेन निज गोत्र राजधानीमयोध्यां प्रति यियासुना दशास्यदमनेन सविलासमध्यासितमहार्हमणिवातायनः कौतुकोत्ताननयनजानकीविलोकितगतिरनुकूलपवनप्रसारितैः पताका बाहुभिः परिमिव चिरोत्सृां कुबेरपुरमम्बरपथेन प्रधावितः पुष्पकनामा विमानराजः' इत्यादि पशुनितानेकरामायणमहापुरुषवृत्तान्तैरन्तिकस्थितैस्तत्रत्यनरपतिभिरुत्खातरोपितैरनुपद प्रद- 15 शितान् लङ्कापुरीपरिसरोद्देशान् सहर्षमीक्षमाणः कतिचिद्दिनान्यतिष्ठम् ॥
"
१०४) ' एकदा तु तत्ररथशिबिर एव प्रेषितागतैः प्रणिधिपुरुषैः प्रवर्तितः सज्जीकृत्य प्राज्यवस्त्राभरणदानाव र्जितसकलनाविकां नावमात्तकतिपय दिवसपाथेयैः प्रधानपार्थिवसूनुभिरन्यैश्च जन्यशतनिव्यूढपौरुषैः पदातिपुरुपैरनुगम्यमानस्तत्क्षणमेवा विक्षेपेणोदचलम् । अविलम्बितगतिश्च पश्चिमेन सेतोर्गत्वातिदूरमूरीकृतचौर्यवृत्तेरतिविषमदुर्गबल- 20 गर्वितस्य पर्वतकनाम्नः किरातराजस्य राजधान्यामवस्कन्दमप्रतर्कितमपातयम् । अदय शस्त्रपातविद्राविताखिलदस्युलोकश्च शोकलम्बालक' सबालकमादाय तदीयमन्तःपुरपुरन्धिसार्थमर्थसंभार च भूयः स्वशिविराभिमुखोऽभवम् । प्रस्थितस्य च प्रथम एव प्रयाण के मम त्रिभागशेपायां निशीथिन्यामत्रिनामा भट्टपुत्रः क्व युवराजः, क युवराजः इति पृच्छञ्जवनिरायतपातया नौकया निकटमाजगाम । जगाद च कृतप्रणामः - 'कुमार ! 25 सेनापतिर्विज्ञापयति । योऽयमनतिदूरे दर्शित परिमण्डला भोगदर्शनीयाकृतिरुन्नत्य पर्याप्ताम्बरो गौरीस्तन व त्र्यम्बकोरःस्थलस्य स्थपुटयन् विस्तार मर्णवजलस्य वामतोऽवलोक्यते, एष चूडालंकारः पञ्चशैलकद्वीपस्य, लीलावतंसकः सागरस्य, क्रीडास्थाननगरम मरमिथुनानां, सिद्धिक्षेत्रं विद्याधरगणानामयिमो रामणीयकेन सर्वपर्वतानां रत्नकूटो नाम सानुमान् । एष कि हृदयस्खलनमैथिली विरहशोकशङ्कोर्लङ्कापुरीमभि प्रस्थितस्य दाशरथेराज्ञया पर्वता- 30 नाहरभिः प्लवगयूथाधिपैरुत्पाटय हाटकगिरेः सानुरानीतः । उपनीतश्च भुजबलाव -

પર

Page #135

८०
कविधनपालकृता लेपादनादरप्रसारितैककरतलस्य सेनापतेनलस्य । तेनापि रमणीयतातिशयदर्शनप्रीतमनसा सुचिरमवलोक्य नायमुद्रागतुङ्गद्युतिपिशङ्गिताशामुखो वनमणिरिव कृत्रिमैर्मणिभिः पाषाणमृन्मथैरमीभिरचलैः सहकत्र समवायमहतीति विमृश्य सेतोः पृथक् पाथोनिधौ निहितः ।
पयोधिनापि पुत्रबहुमानादात्मनः क्रीडागिरित्वेनोपकल्पितः । तत्र विपुलावकाशपरिसरे 5 सुप्राप्यशीतलस्वादुनिझराम्भसि स्वच्छन्दलभ्यचन्दनादिपादपैधसि निरन्तरालफलितनालिकेलकदलीपनसपिण्डखजूरप्रायतरुपण्डे तरङ्गिणीतीरसुलभदेवतार्चनोचितविशालमणिशिले युक्तमावासयितुम् । यतो दूरमायाता वरूथिनी । व्यथितो निशीथिनीजनितजाड्योद्रेकेण समुद्रमरुता सर्व एव सुखोचितो जनः । श्रमविकलबाहवो न वाहयन्ति सत्वरमरित्राणि
यानपात्रेषु पौतिकाः । न शक्नुवन्ति निद्रावशीकृताः कर्तुमवष्टम्भं कपस्तम्भकेषु कर्णधाराः। 10 समीरोऽपि संप्रति प्रतीपगतिः प्रवाति । नाभिधावन्ति शिबिरगामिन मार्गमर्गलितानीव
प्रेयमाणान्यपि पुरो निर्यामकैः प्रवहणानि । नास्ति कश्चिन्नेदीयानितश्चलितानामाश्रयोचितोऽन्यः प्रदेशो द्वीपसंनिवेशः पर्वतो वा। सर्वतो वेत्रलतावनाकीर्णमर्ण एव केवलम् । अतो विलम्ब्य त्रिचतुराण्यहानि, प्रतिपाल्य पृष्ठानुपातिन सैनिकलोकं, विधाय रिपु
योधमार्गणव्यथितमर्मणो वीरवर्गस्य व्रणकर्म, कृत्वा विचित्रतरुफलोपपादनेन क्षीणपाथेय15 संग्रहदुःस्थस्य दुर्गतपदातिसार्थस्य क्षुधः प्रतीकार, प्रगुणीकृत्य पटुपवनपाटितसितपटानि
गिरितटाघातविघटितफलकसंधिबन्धानि यानपात्राणि, पूरयित्वा स्वादुसलिलेन रिक्तजल. भाण्डानि, गृहीत्वा कियन्मात्रमपि सारमिन्धनदारु, गम्यते प्रतिदिनमविच्छिन्नैः प्रयाणः, इति श्रुत्वा प्रभुः प्रमाणम्' । अहं तु क्षगमात्रकृतविमर्शः प्रतिगृह्य चेतसा तस्य वचनम् ,
'एवं क्रियते' इत्युदीर्य तं व्यसर्जयम् । गते च तत्र, यथागतमतीते च कियत्यपि कालक्षणे, 20 संक्षोभितसकलजलचरः, स्ववासतरुखण्डोडीनभारुण्डपक्षिपक्षाक्षेपरवविस्तारितस्तटशायि
महाकायकरिमकरपतनवेगदूरोच्छलितपयसा ससंभ्रममुत्थाय निरूप्यमाण इव पुनरमृतमन्थनाराम्भभीतेनाम्भोधिना, सत्वरोत्थानविस्तरद्गुहामुखोत्पतत्केसरिकुलैश्च कुलिशपातशङ्काविदीर्णहृदयनिर्गलत्प्राणैरिव निशम्यमानो मैनाकवर्गिरिभिः, समन्तात् तस्तार दिगन्तराणि
तारगम्भीरः सैन्यावासभेरीध्वनिः, येन श्रुतिविषयमायातेन स्तम्भितेवाऽऽहूतेव दत्ताज्ञेव 25 सा वरूथिनी क्षणमेकमखिलापि निश्चला बभूव । उच्चचाल च गतिरभसचलितध्वजावचूलचामरा प्रत्यचलम् । अन्योऽन्यसंघट्टविघटितानेकयानपात्रा च प्राप कष्टेन घट्टोद्देशम् ॥
१०५) अथ दशाशामुखविसी सर्पितस्तारतुमुलेन प्रतिवेलमास्फालितवेलातटानामुदधिवीचीनामुञ्चता दूरमश्रान्तसतानेन कलकलेन विघटितजलदेवतावृन्दनिद्रो, 'भद्र !
सर पुरः किश्चित् ; आर्य ! देहि गमनमार्गम् ; अङ्ग! मा पीडय ममाङ्गमङ्गेन; 30 मङ्गलक ! कोऽयं बलदर्पः १ कूर्पराघातैः परानाहंसि; हंस ! हस्यसे दूरमुत्क्षिप्तनिवसना
ग्रपल्लवोऽनया; लावण्यवति ! पृष्ठतो निबिडलग्ना पीडयसि मामन्तर्बहिश्चातिनिष्ठुरेण वल्गता पुरस्तनपीठेन; तरङ्गिके ! दूरमपसर, विनिता गतिस्तवजघनभित्त्या सर्वतो

Page #136

तिलकमारी
निरुद्धमार्गस्यास्य सैनिकवर्गस्य, लवङ्गिके ! परिकरबन्धदर्शनेऽपि परिचारकः स्विन्नसकलगात्रयष्टियथैष कम्पते तथावश्यमवतरन्त्यास्तरीतस्तव घनस्तनजघनभारेण पीडितो व्रीडयिष्यति प्रेक्षकजनम् ; व्यावदत्त ! धाव, शीघ्रमेषा विपद्यते निपतिता पोतात् पितामही मकरिकायास्तव श्वश्रूः ; अश्रूणि किं मृजसि ? विसृज वार्तामपि तस्य तथाविधस्थानपतितस्य दस्युनगरनारीकर्णभूषणसुवर्णस्य, स्तेनलूनग्रन्थिः पथि प्राप्स्यसि विनाशं विना शम्बलेन; 5 बलभद्रके ! भद्रकं भवति यद्यासाद्यते समग्रमुग्रजनसंमर्दपीडितेन मया परेषामर्पित सर्पिः ; वयस्य ! वसुदत्त ! किमुत्तर दास्यामि भत्तुराविष्टस्य ? विनष्टाः क्षारोदकेन मोदकाः; मन्थरक ! सा स्थवीयसी कन्था गलितमात्रैव करतलाद् गिलिता तिमिङ्गिलेन, गललग्नहस्तेन मर्तव्यमधुना हिमतौं शीतेन ; भ्रातर् ! उत्प्लुत्य नौफलकाद् दत्तफालेन निष्फलमेव भग्नस्त्वया जानुः, अनुचराधीनेन धीधनेनाधुना व्यवहर्तव्यम् ; अग्निमित्र ! 10 परिहत्य तीर्थमुत्पथेन व्रजन्नतिथिर्भविष्यसि ग्राहाणाम् ; अरे ग्रहिक ! मा वृथा कुट्टय पृष्ठकपरे कूर्मम् , उदरमर्म पीडयास्य निबिडमङ्गुलीयुगलेन, नोगिलिष्यत्यन्यथा चिरेणापि चरणम् ; आसन्नमरणः कृष्यतामितो वेत्रगहनादेष मुण्डनिहिततण्डुलप्रसेवको वृद्धसेवकः, प्रविष्टः सङ्कटे ; निरनुक्रोश ! जनमाक्रोशसि, न तु क्रोशसि रुन्दमिदमग्रतो निजतुन्दम् ; तीरमासाद्य श्रमविसंस्थुलः स्थूलपाषाणशङ्कया पृष्ठदेशे निषण्णस्वासदूरोल्प्लुतेन 15 स्थलशायिना महाप्लबकेन पश्यत कथं पातितः पुनरगाधे पयोधिवारिणि वराको वरुणकः' इत्यादिश्रूयमाणानेकसै निकशतालापः, क्वचित् पलायमानपुलिनशायिजलमानुषमिथुनचरणचालितवालुकारणितरमणीयः, क्वचित् प्रधावितोवृत्तजननिर्दयाक्रान्तशुक्तिसंपुटम्फुटनरवविस्फारितः, क्वचिद् दतिसरमविद्रमाङ्कुरटसत्कारदन्तुरः, कचित् पिच्छिलशिलातलस्खलितनिपतत्पदातिदत्तहास्यसहवासिलोकतालध्वनितरङ्गितो, विस्तारवत्यपि नितान्तमवतारमार्गे 20 कृच्छ्रलब्धान्तरस्य सत्वर तीरमवतरतः शिबिरलोकस्योललास कलकलः॥ .
१०६) क्रमेण चोत्तीर्ण कियत्यपि राजलोके, रिक्तीकृतोदरलघुषु तटनिकटमानीयमानेषु यानपात्रेषु, प्रस्थितेष्वावासाय पर्वतस्य पूर्वदक्षिणं भूभागमुत्सुकेषु सैनिकवृन्देषु, मुकुलितसितपटेषु दृढनिखातनिष्ठुरकाष्ठकीलनियमितनौकेषु सर्वतोऽवलम्बितस्थूलनागरशिलानिगडितपोतेपु गृहीतसर्वात्मोपकरणेष्वपसरत्सु नाविकेषु, नायकोपलालनारूढगर्वेषु 25 खर्वीभूय युगपद्गृहीतबहुजनोक्षिप्तभरकेष्वावासभूमिं व्रजत्सु भारभज्यमानभुजसंधिमर्मसु कर्मकरेषु, सरभसप्रधावितेन पुरोयायिना क्लिष्टसेवकजनेन परिगृह्यमाणेषु मणिगुहागृहेषु, हठनिराकृतलुण्टाककीकटप्राय लोके स्त्रीकुर्वति सगर्वमुपतटप्ररूढप्रौढलबलीलवङ्गकर्पूरपादपानि स्वादुसलिलनिझरणानि राजवल्लभविटवण्ठवर्गे, भुजङ्गभयपरिहृतश्रीखण्डशाखिषण्डेषु शिखण्डिरुतमुखरिताल्लतामण्डपानाश्रयत्सु विद्वत्सु, पर्यन्तरोपितशङ्कुसंयम्यमानतनिकेष्वि- 30 तस्ततो विस्तार्यमाणेष्वमात्यपटसद्मसु, दूरविक्षिप्तकण्ट कद्रुमविटपवलयितावासेष्वावासयत्सु सत्वरान्तर्वशिकनिवेश्यमानशुद्धान्तवनितानिशान्तेषु सामन्तेपु, अप्रतीक्षितवितन्यमानदूष्ये ११

Page #137

८२
कविधनपाल कृता निषीदति मणिस्थलीषु स्थूलवसनाच्छादितवपुषि निद्राभरालसदृशि विलासिनीजने, पुष्कलशुष्कचन्दनकाष्ठसंदीपितानलेषु मुहुर्मुहुर्जठरपृष्ठपरिवर्तनेन व्यपनयत्सु परुपरजनीपवनसंपर्कजनितमङ्गजाड्यमूर्ध्वस्थितेषु दुःस्थितपदातिपु, प्रकाशित नभसि तिरस्कृततरुलतालीन
तमसि विप्रलब्धप्रभातसमयोत्सुकचक्रवाकवयसि विलुप्तशैलौषधिज्वलनतेजसि भग्नवनचर5 मिथुनरहसि सक्षोभितक्षपाचरसदसि सर्पति दिक्षु सर्वतः संधुक्षितानामाशुशुक्षणीनां
महीयसि महसि, मुखरितदरीमुखे प्रवृत्ते वातुमन्तःशिविरमुद्वृत्तसैनिकोपद्रवप्रकुपिताद्रिनिःश्वास इव सोष्मणि सधूमे क्षपाचरमयामानिले, सहसैव तस्य शिखरिणः पश्चिमोत्तराद् दिगन्तरादुदधिमारुतप्रेरितो विरुतसंघात इव संनिकृष्टप्रभातसमयनष्टनिद्राणां वरुणयानवाहन
हंसयूथानाम् , आभरणनिस्वन इव स्वनिवासवीथिप्रस्थितानामसुरनगराभिसारिकावातानाम्, 10 अनारतप्रसृतमुरजमृदङ्गझलरीकांस्यतालझात्कृतिः, अन्तरान्तरा विसर्पदुच्छ्रङ्खलशङ्खकाहला
कोलाहलः, स्फुटप्रसूतटङ्कारेण वारंवारमास्फालितद्विगुणवाहुफलकानामुल्लासितो मल्लानामास्फोटरवेण, सविस्तरस्तुतिवृत्तपाठपुरःसरीभिरितस्ततो विस्तारितस्तारमुच्चरन्तीभिश्चतुरचारणवृन्दजयशब्दपरम्पराभिः, अनेकवेणुवीणारखसहस्रसंवर्धितः, सावयन्निवामृतस्रोतसा
गगनमार्गमाजगाम तं प्रदेशमतिशयश्रव्यो दिव्यमङ्गलगीतनिनदः ॥ 15 १०७) श्रुत्वा च तमहमश्रुतपूर्वमवधाननिश्चलेन चेतसा परमयोगीव क्षणमात्र
मुपजाप्ततत्प्रभवदर्शनाभिलाषः प्रेष्य निकटवर्तिनं नरेन्द्रलोकमात्मपरिजनं च पार्श्वविधृतचामरच्छत्रधारादिद्वित्रपरिचारकः, तत्कालमन्तिकस्थमुनधिकृलासन्नसलिलस्थिर वस्थापित नावमच्छिन्नसंतानमागच्छतस्तस्य गीतध्वनेर्दत्तावधान ध्याननिश्चलनयनतारकं तारक
मवोचम् । 'सखे ! किमपि सुन्दरो गीतनिःष्यन्दः श्रुतिविषयमवतरन्नेप वारंवारमभिन20 बाम्भोदगर्जोद्गार इव मयूर सारसकुलक्वाण इव निजलारण्यपथिकमधिकोद्भूतापमाकर्षति
ममान्तःकरणम् । आयासितश्च त्वमधुना न युज्यसे नियोजयितुम् । तथापि ब्रवीमि यदि नातिमात्रमध्वश्रमो बाधाकरः शरीरस्य, मन्दोद्यम वा न यात्रां प्रति मनः, ततः प्रगुणीकुरु गमनाय नावम् । यावदद्यापि पृष्ठतो वहति शिविर, यावदवतारयन्ति
तीरभुवि सेनाचरा यथास्वं कस्वराणि, यावन्निरन्तराणि संचरन्ति सामन्तानामितस्ततो 25 यानपात्राणि, यावच्च मुक्तास्मत्सनिधिनिवेशयति पटमन्दिराणि परितो राजकुलमाकुलाऽऽ
कुलोऽङ्गरक्षवर्गः, तावदनुपलक्षिता एव यामः, पश्यामश्च विव्यगीतध्वनेरस्य प्रारम्भकं लोकम् । यत्र च क्वापि नगरे वा नगे वा सागरोदरसैकते वा ध्वनन्त्यमूनि वादित्राणि तत्र नियतमत्यद्भुतेन कस्यचिन्महाराजस्य राज्याभिषेकेण वा, लीकत्रयख्यातचरितस्य
खेचरेन्द्रस्य विद्यासिद्धिलाभेन वा, प्रकृष्टरूपाकृष्टसकलराजकस्य कन्यारत्नस्य स्वयंवर30 प्रक्रमेण वा, शक्रादिसुरवृन्दारकप्रतिष्ठितस्य देवताविशेषस्य यात्राव्यतिकरेण वा, भवितव्यम् ।
न ह्यल्पीयसि प्रयोजने, यत्र तत्र चोत्सवे, कदाचिदेवंविधो भवति सकल त्रिभुवनचमत्कारकारी समारम्भः । समासन्नदेशप्रभवश्च वाद्यध्वनिरसाविति व्यक्ततव ताललयविशेषाणाम

Page #138

तिलकमञ्जरी वगतम्' । इति ब्रुवाणे मथि क्षणमधोमुखः स तूष्णी स्थित्वा जगाद-'युवराज ! गम्यते । न कश्चिदपि दोपः । दृश्यते च कौतुकमिदम् । किं तु सर्वत एव दुर्ग: पर्वतस्यास्य पर्यन्तेषु तोयराशिन शक्यते महान्तं यत्नमन्तरेण यानापात्रिकैरवगाहयितुम् । अत्र हि महाप्रमाणाः संचरन्ति जलचराः ! पदे पदे प्रकृतिदुस्तराः प्रवहणानां निवर्तयन्ति गतिमावर्ताः। स्थाने स्थाने शिथिलयन्ति यात्रोत्साहमतिशयोदयास्तटग्रावाणः । ईदृशे 5 च निसर्गदुरवतारे नीरधावनवधारिते कर्णधारेषु केनापि निरपाये पथि, यथावदविभाव्यमानसमविषमभागायां विभावर्यामनुक्षणमपेक्षणीयसाहायकेष्वनासन्नवर्तिष्वपरयानपात्रेषु, यानमत्यन्तसक्लेशमिति मन्यमानस्य मे मनाङ्मन्दायते चित्तम्। अभिलाषस्तु न केवलं कुमारस्य ममाप्यस्ति गन्तुम् , यतो पूर्वमध्येकदाऽस्माभिरिहावासितैः श्रुतोऽयमासीत् । अन्यैरपि कर्णधारैरनेकशः कथितमत्र ध्वनेरस्य सामान्येन समुत्थानम् । न तु विशेषतो 10 यतोऽयं प्रवर्तते यो वास्य प्रवर्तक इति कुतोऽपि विशेषोपलब्धिरुपजाता' । इत्यभिहिते तेन समधिकोत्पन्नकौतुकः पुनरवोचम्-'सखे ! यदि तवाप्यभिलाषस्तदलं विलम्बितुम् । उत्तिष्ठ । गमननिष्ठो भव । मैकान्ततो विनिपातभीरुमन्त्रीव यात्राभियोगभङ्गार्थमर्थशास्त्रप्रदशितेन वर्त्मना देशकालसहायवैकल्यादीनि कारणान्यकारणमेव दर्शय । सक्लेशमस्तु अदि वा क्लेशरहितम् , अवश्यमेव तावद् गन्तव्यमवगन्तव्यं च गीतध्वनेरस्य तत्त्वम् । 15 अकृतगमनो न तावदधुना प्रयत्नेनापि शक्नोमि चेतसः कुतूहलतरलितस्य त्वराभङ्गं कर्तुम् । कृत्वापि कृच्छेणावासमुपगतः प्रत्यग्रेण पश्चात्तापहुतभुजा दन्दह्यमानदेहो दिवसमपि न स्वस्थचित्तः स्थास्यामि । प्राप्तनिजभूमेरपि समुद्रवार्तावसरेषु स्मरणस्योपजायमानं न मे कारणमनणीयसो रणरणकस्य न भविष्यति । एवं च स्थिते क्लेशोऽपि वरमस्प. कालमनुभूतः शरीरेण स्तोको, न जीवितावधिमनसा महान् शोकः । यदि च निमित्त- 20 शास्रं प्रमाणं ततः सोऽपि गच्छतामस्माकमिह नास्ति । सर्वत्र निरपाया प्रमोदहेतुश्च यात्रेयमिति भावयं स्वयं तत्त्वदृष्टया। नहि सन्निकृष्टायामापदि दुरुपपादायां च कल्याणसंपदि कदाचिदीदशी निरातङ्कता त्वरा च चित्तवृत्तेभवति । तदलमपायशङ्कया । कुरु स्थिरमस्थान एव भगुरीभूतं चेतः । चिन्तय प्रस्थानकालोचित सकलमात्मीयकल्पम् । अर्पय तमस्तिरोहितवस्तुसाक्षात्करणाय रजनीसमयक्षेपणीयमीक्षणयोरञ्जनम् । नियोजया- 25 ऽन्ययानपात्रिकासत्तिनिरपेक्षः सहायपक्षे युगायत निजमेव भुजयुगलम् । अध्यवसितस्य ते गोष्पदमदृश्यमानपारः सकलोऽयकूपारः, किं पुनश्चक्षुःपरिच्छेद्यमहिमा तदेकोशः ' इति ब्रुवाणे मयि क्षण स दोलायमानचित्तः स्थित्वा पुनरवादीत्-'कुमार ! प्रक्षेपमात्रव्यापारणीये मयि किमियता वचनविस्तरेण ? यद्यवश्यमेव गन्तव्यमिति निश्चयस्तन्न कश्चिदपि ते कौतुकप्रतिपन्थी । प्रस्थीयतामभ्युदयाय । सज्जोऽयमाजन्मनः परिपोषितः 30 सर्वेष्वन्यराजकार्येष्वनुपयुक्त एतावन्मात्रप्रयोजनः प्रेष्यजनः' । इत्यभिधाय, प्रणतेन मूर्ना बद्ध्वा नमस्काराञ्जलि मुदन्यते, तत्क्षणोपनताभिप्रेतशकुनप्रगुणितमनोवृत्तिः प्रवर्तयामास

Page #139

कविधनपालकृता गमनायासदोलायमानध्वजध्वनितकिङ्किणीनिबद्धोधुरविरावां नावम् । प्रावर्त यच्च प्राचेतसेन मसृणमसृणमनुसृततूर्यनिस्वनो दिक्पथेन । प्रस्थितायां च तस्यां सहसैव स्पन्दिताधरपुटमचिरभाविनमानन्दमिव मे निवेदयामास दक्षिण चक्षुः । आश्चर्यदर्शनत्वरयेव सर्वतो विभाव्यमानरम्यरोमोझेदमश्वमिव जात्यमनिमित्तमेवारुरोह हर्षप्रकर्षमन्तरात्मा । हृदय. 5 प्रसर्पदुद्दामहर्षोत्थापितश्च किञ्चित् सशेषनिद्र इव प्रारभत जम्भितुमायताध्वपरिश्रमप्रसुप्तो गमनोत्साहः ॥
१०८) अथ सा स्वभावधीरेण, सम्यगभ्यस्तयानपात्रप्रचारकर्मणा यथाविभागमवस्थितैः, स्थैर्यवद्भिरन्तिकस्थसकलरवोपकरणैरमूढबुद्धिभि विधुरेषु, पञ्चषैः कर्णधारैरात्मनः
सहायीकृतैरनुगम्यमानेन, सर्वतो दत्तसप्रयत्नदृष्टिना रक्षता निपुणमद्रितटसंघट्टम् , 10 अनुवेलमीक्षमाणेन सुश्लिष्टबन्धानपि फलकसन्धीन् , निरुन्धता तूर्णमूर्णासिक्थकेन सूक्ष्ममपि
विवरेभ्यः क्षरत्तोयमनुक्षणम् , अनिलसंक्षोभेषु नूतनाः संयोजयता रज्जूः; अजर्जरस्यापि वारंवारमापादयता सितपटस्य पाटवम्-'इतश्चक्रम्यते मकरचक्रम् , इतः परिक्रामति नक्र. निकरः, इतः सरति शिशुमारश्रेणिः, इतः प्रसर्पति सर्पपङ्क्तिः , उत्सर्पयत दीपिकाः, प्रकाशयत
सर्वतो मार्गम् , अपसारयत निकटचारिणो दूरं दुष्टजलचरान् ; अयमनुप्रस्थमचलस्य 15 चटुलवेल्लितलाशूलवल्लिरावल्लूरशङ्कया रतांशुकपताकासु पातितदृष्टिरुत्पित्सुरिव चेप्टते
सिंहमकरः, किरत रहंसाभिमुखमस्य पयसि ज्वलन्तीरग्नितैलच्छटाः ; इदमकस्मादस्मदवलोकनक्षुभितमुत्त्रस्तकलभसंवरणविहस्तयूथपं तीरशायि जलहस्तियूथमग्रपथेन पाथोनिधिमवतितीर्षति, त्वरितमुत्सारयत युगपदाहितेन हस्ततालशब्देन दूरम् ; असौ रसातलात्
सद्य एवोन्मनो वनाग्निधूमिकामषीकल्माषपक्षसंपुटैः शिखरिभिरधिष्ठितपृष्ठभागो मठ इव 20 सपारापतः संचरति कमठो, मा प्रतिष्ठध्वमभिमुखमेष निकषा प्रस्थितो नेष्यत्यपथेन नावम् ;
असावपि विदारितगिरिकन्दराकारतुण्डो मानदण्ड इव सागरस्य ग्रासीकृताक्रन्दज्जलकरि• जटालवदनैर्बालमत्स्यैरनुसृताभिर्मत्सीभिरनुगम्यमानो मृगयते निजग्रासोचितं सत्त्वं सत्वरमितस्ततः स्तिमितया गत्या तिमिङ्गिलो, मा विधत्त कलकलं, यातु निभृतमेव, विकृत एष
महतेऽनर्थाय ; कच्यतामयमतिचटुलवीचिवेगाकृष्टैर्धमद्भिरन्तःकुलालचक्रक्रमेण रिक्तोदर25 लघुभिरभैरावेदितो द्वारमिव रसातलत्य वामतः समीपवर्ती शीघ्रमावर्तो; लङ्घयतामयमपि
क्षेपीयः क्षयसमयसन्ध्यानुरञ्जिताम्बरैकदेशविडम्बी दक्षिणतः प्रतिक्षणमुदश्चता फणचक्रवालरत्नरागपटलेन क्रमनिपीतकल्लोलकालिमा पातुमनिलमुद्यतस्य कस्यचिन्महाहेरुद्गमनशंसी सागरोद्देशः, तटमिव पुरस्तरङ्गैरुल्ललद्भिद्भाव्यते; कुरुत वंशक्षेपमन्तर्वारि, दुर्वात इव
दृश्यते, मुकुलयत सितपटरज्जुजालम् ; अग्रतो विसारिमत्स्य इव वहति, लम्बयत 37 नागरानविलम्बितं ; मित्राणि ! मन्दोऽतिमात्रं मरुत् , प्रलम्वैर्बाहुभिर्वाहयत सत्वरमरित्राणि ;
मकरक ! मनागुदञ्चय मार्गतटरुहश्चन्दनतरोरस्य तिरश्चीमुपरिशाखाम् , मूर्ख ! किमधो. मुख स्थितोऽसि मुधा, बधान हस्त एनं मण्डूकमस्तकमणिम् , अवश्यं न दश्य से

Page #140

तिलकमारी
दन्दशूकैः ; सकुलक ! विधेहि वेदोद्धारिणः शकुलस्य केलिम् , उद्धर कूलपङ्कमग्नमूलामिमां नावम् , अधीर ! माऽवधीरय मद्वचः, विचर निराकुलो, नक्रवसयाऽञ्जितलोचनस्य स्थलं ते सकलमम्बुधिजलं ; शम्बूक ! बाढं प्रचलायसे, न चेतयसि ग्राहेणापि गृह्यमाणचरणः चेतसि, कृतं वैलक्ष्येण, क्षालय क्षारेण सामुद्रेण वारिणा वारं वारमास्य, यास्यति द्रागेव निद्रा सहेक्षणाभ्यां क्षयं ; राजिलक ! तर्जितोऽपि नोपरमसि, प्रगुणयायिनीमपि 5 नावमागस्ती गतिं ग्राहयसि, अस्ति कचिन्न ते दिङ्मोहः, यद्युदाहृतामप्यहृदय ! न जानास्युत्तराशावर्तनी प्रवर्तनी प्रवर्तय दृष्ट्वा दृष्ट्वा सप्तर्षिमण्डलम्' इत्यादि साध्वसकर च कर्तव्योपदेशपर सप्रार्थनौं च सपरिहास च जल्पताऽवसरेषु, नीयमाना, क्वचिच्चिरकालसंगलनसान्द्राणि कदाचिद प्रदलितानि यानपात्रैः पाटयन्ती शुकहरितशैवलपटलानि, क्वचित् सांयात्रिकप्रचारविरहादतिस्फीततां गतैरहरहः स्फुटतां शुक्तिसंपुटानां मुक्ताफलै- 10 निरन्तरनिचितेषु सैकतेषु सुखप्रसुप्तानि प्रबोधयन्ती जलमानुषमिथुनानि, क्वचिद् दूरत एव श्रूयमाणमुखरपक्षिरवाणि संभ्रमोत्पतनसविशेषविततदेहायामानि जलनिधिमध्यशायीनि शैलतरुपण्डेषु पिण्डयन्ती भारुण्डाण्डजकुलानि, स्वल्पेनैव समयेन दूरं जगाम । प्रगुणवातप्रेरिता च वजन्ती तत्रातिर्धेिऽपि वारिधेरध्धनि गगन इव मेघलेखा प्रायशो न क्वचिच्चस्खाल, प्रदक्षिणीकृत्य च क्रमेण तं क्षितिध्रमभिमुखीबभूव तस्य तूर्यशब्दप्रभवस्य 15 पर्वतोदेशस्य ।।
१०९) सोऽपि प्रदेशसतां दूरादेव दर्शितोव॑ध्वजभुजामात्मानमिव संज्ञया दर्शयन्तीमन्तिकागतां विज्ञाय सद्य एव तं वाद्यशब्दं कदाचित् तारं कदाचिन्मन्दमुच्चरन्तमच्छिन्नसंतानमाहानशब्दमिव संजहार । विरते च वादिनिःस्वने सन्नगमनोद्यमोऽपि पुनराकर्णनाशया तथैव तारकः स्तोक गत्वा सस्वरमाचकर्ष नावम् । उवाच च विगतहर्षः- 20 'कुमार ! विश्रान्त एष तावदत्रैव प्रदेशे मार्गदेशकोऽस्माकमातोयध्वनिः । आज्ञापय किमधुना कर्तव्यम् । किमेवमेव बद्धवेगा पुरस्तादबद्धलक्षमेव प्रवर्त्यत इयं नौः, उत पश्चान्निवय॑ते ? यावश्यमेव पुरः प्रयातव्यं द्रष्टव्यं च कौतुकमिति निश्चयः कुमारस्य, तन्न किञ्चिद् विलम्बेन विचारेण वा कृतेन प्रयोजनम् । अनेनैव पर्वतनितम्बावलम्बिना मार्गेण गम्यते' यावत् किमपि दृष्टम् । अथ न किञ्चिद् गतेन दृष्टेन वा कौतुकेन 25 साध्यसिद्धिरिति बुद्धिस्तदलमात्मना वृथैव क्लेशितेन । प्रस्थीयते स्थानादित एव प्रतीपं, गम्यते शिबिरम् , आश्वास्यते सर्वतस्त्वददर्शनेन विक्लवीभूतो भृत्यबान्धवमित्रलोकः, क्रियन्ते प्रस्तुतानि राज्यकार्याणि । कौतुकानि त्वपर्यवसानायामत्र दप्डयात्रायामदृश्यपारे भगवत्यकूपारे विचरतो यहच्छया कुमारस्य पदे पदे सुलभदर्शनानि । किं च तैः ? अयमेव हि तावदवधिर तानां निदर्शन दर्शनीयानां संकेतशाला कुतूहलकारिणां युज्यते रत्नकूट- 30 शैलः कथमपि प्रसङ्गहष्टो द्रष्टुमनुग्रहीतुं च सपरिग्रहस्य विविधक्रीडाभिः । अत्र हि पदे पदे सुन्दरतया सुरलोकस्यापि जनितव्रीडानि. क्रीडास्थानानि, स्थाने स्थाने सर्वर्नु

Page #141

कविधनपाल कृता
कानि वनानि, वने वने विकचरत्नकुसुमस्तबकतारकितानि कल्पतरुषण्डानि, षण्डे षण्डे बहुप्रपश्चाः काञ्चनलतादोलाः, प्रतिदोलमान्दोलनक्रीडानन्दितानि दृश्यन्ते सततमनवद्यवेषाणि विद्याधरद्वन्द्वानि । अपि च सानो सानो निशम्यते कर्णामृतं किन्नरगीतम् , भृगौ
भृगावाकर्ण्यते निर्झरणझात्कृतमपि स्फीतम् , सरिति सरिति विलसन्ति रत्नवालुकापुलिनेषु 5 चित्राः पक्षिणः, काले काले वाति विस्तारितरतिकेलिरमराणां समीरणो दक्षिणः, प्रदेशे
प्रदेशे चिन्तिते चित्तस्य जायते परा प्रीतिः, वस्तुनि वस्तुनि विभाविते भवति लोचनद्वयस्य द्रष्टव्यदर्शनेच्छानिवृत्तिः । तथा च च्छाययापि पत्रपादपच्छायानामपसरति देहिनामङ्गग्लानिः, गन्धेनापि पुष्पद्रुमगन्धानामन्धीभवन्ति घ्राणानि, वातेनापि चैत्रवातस्य विकटमुद्वहन्ति
वनलताः कुसुमाट्टहासं, वार्तयापि दयितवार्ताया मनसि मानिनीनां करोति मन्मथः 10 स्थानाधिपत्येनावासम् । किं चापरोक्षवर्णनेन ? निर्णेष्यति यथावस्थितं स्वरूपमस्य स्वय'मेवानुभूय स्वामी ।' इति जल्पित्वा जोषमभजत् ।।
११०) अहं त्वकाण्ड एव खण्डितगमनरभसेन तस्यानेन वचसानवसानेन पथापि जनितव्यथः 'कष्टं, न लेशोऽप्यभिलषितसंपत्त्या सुखस्य संजातः, क्लेश एव केवलमनु
भूतः' इति भावयन् भूतगाढोद्वेगतस्तत्क्षणमधोमुखोऽभवम् । अदत्तोत्तरश्च तस्मै तदाकस्मि15 कमालोच्यालोच्य चापलमात्मनो, मनसि जातहासो विस्मयत्रपाविषादानां युगपदास्पदता
मगच्छम् । अकरवं च जातपरमानुतापश्चेतसि—'हन्त, कस्मान्मया मिथ्याकुतूहलतर लितेन सहसैव तूर्यरवमुपश्रुत्य धावता शिशुनेव लघुतां परामात्माऽऽनीतः १ किमित्यचिन्तितात्मविनिपातदुःखेन शिखरिणेव कुलिशपातभीरुणा संचरदनेकदुष्टग्राहदुरवगाहो महासमुद्र
कुक्षिरवगाढः १ किमनिवारितेन्द्रियवृत्तिना बालतपस्विनेव निष्फलोऽनुभूतः शीतवाता दिजनितः 20 कायक्लेशः ? कुतो ममेदमनुपदिष्टमशिक्षितमनभ्यस्तमचिन्तितमेवाद्य चापलमाविभूतम् ?
अहो चश्चलस्वभावता चित्तपरिणतेः। अहो विकारबहुलता तारुण्यगतेः । अहो दुःखदायकत्वं सुखाभिलाषाणाम् । अहो व्यसनदानवैदग्ध्यमनधीनतायाः । अहो कार्यपरिणतिविचार विद्वेषो दर्षोद्रेकविलसितानाम् । अहो मतिविपर्ययप्रदानतात्पर्य देवप्रातिकूल्यस्य । तस्य तादृश
स्य तातप्रयत्नस्य, तस्य विद्याभ्यासस्य, तस्य नीतिशास्त्रश्रवणस्य, तस्य हेयोपादेयतत्त्वपरि25 ज्ञानस्य, तेषां वृद्धोपदेशानां, तस्या विदग्धजनसंगतेः, तस्य च निसर्गसिद्धस्येन्द्रियवर्ग:
संयमस्य कीदृशो विपाकः संवृत्तः ? किमिदानीमस्य पृच्छतः प्रतिवचनं प्रयच्छामि ? किं कर्तव्यमुपदिशामि ? स्वयं च किं करोमि ? कथमयमवश्यमारब्धं मया निवर्वोढव्यमिति बद्धनिश्चयेनापि निरवधौ पयोधावनधारितायां गन्तव्यभूमावनिश्चिते. द्रष्टव्यस्तुदर्शने
क्लेशायासलाभाय वराकः पुरः प्रवर्तयितव्यः ? कथं च गमनं निवारयतः पूर्वमस्य 30 बचचमनादृतमिदानी बहु मन्तव्यम् ? कथं चास्थिरस्वभावतया सरभसप्रधावितेन
भूमिमियतीमागत्य भग्नमनसा तीरादर्शिशकुनिनेव पश्चान्निवर्तितव्यम् ? निवृत्तेनापि कथमयमनेकविकटावर्तशतसंकुलः सर्वतो विशृङ्खलप्रचारैर्दुष्टजलचरैः पदे पदे प्रस्खलितयान

Page #142

तिलकमञ्जरी
पात्रगतिरतिमात्रदुर्गः सागरैकदेशो लचयितव्यः ? कथं च तत्कालमस्मत्संनिहितसैनिकावेदितवृत्तान्तसंभ्रान्तस्य समकालमेकवर्त्मना प्रातः प्रधावितस्य निरन्तरप्रचलितानेकनौसहस्त्र. संक्षोभिताम्बुधेरर्धपथदृष्टस्य पार्थिवलोकस्य वृथागमनलज्जाविलक्षाक्षमाननं दर्शयितव्यम् ? कथं च दूरादेव दर्शितस्मितस्य पार्श्वमुपगतवतः "क्व गताः, किमर्थ गताः, किं दृष्ट, किमनुभूतं, किमासादितम्" इत्यादि पृच्छतः प्रणयिवर्गस्य सहसा हेपणं स्थचरितमा- 5 वेदनीयम् ? कथं चावासस्थानमुपागतेन दुर्विनयजनितोद्वेगाः "स्वतन्त्र" इति कृत्वा तूष्णीमेव सर्वे समर्पितस्वाधिकार मुद्राः प्रसादनीया राज्यचिन्तकाः प्रधानपुरुषाः ? कथं च हृदयदाहलचितानुवृत्तीनामनुलङ्घनीयवचसां वृद्धबन्धूनामधोमुखेन सदासे सोढव्याः श्रवणपरुषा रोषतिरस्काराः ? सर्वथा धिग मां चापलापहतमनात्मज्ञमुत्सृष्टाभिमानमसमीहितकारिणमनेनाप्यदृष्टशिष्टव्यवहारेण सर्वदा प्राकृतलोकसहवासिना तारकेण "तरल" 10 इति "कुतूहली” इति "क्रीडनशील” इति संभावितम्' इत्याद्यनल्पमनेकसंकल्पकवलितचित्तवृत्तेश्चिन्तयत एव मे जगाम परिणाममप्रतर्कितैव रजनिः ॥
१११) ऊर्ध्वकिरणरज्जुस्तम्बलम्बमानशशिबिम्बनागरादपरदिग्भागयानपात्रादवततार सांयात्रिक इव कृताम्बरजलधियात्रः शनैः शनैरन्धकारः । “किं वृथा नदसि ? मथने यदि मया रत्नानि ते कक्षीकृतानि तदुत्क्षिपैतद्' इत्यवतार्य शिरसः पुरो मन्दर- 15 क्षितिभृता क्षिप्तमुत्तरीयक्षौममिव पिण्डीकृतमिन्दुमण्डलमाकुलाकुलप्रसारितोमिहस्तो जग्राह जलधिः । प्रमुख एव प्रवृत्तमेषस्य ततश्चलितसरोहिणीकवृषस्य क्वापि क्वापि विभाव्यमानतुलाधनुषः प्रभात एव प्रस्थितस्य तारकासार्थस्य चरणोत्थापितो रेणुविसर इव धूसरारुणो नभःसरणिमरुणदरुणालोकः ॥
११२) ततः क्रमेण रञ्जिताम्बरे तुहिनकरविरह विदलितविभावरीहृदयरुधिर इव 20 निपतति धरण्यामरुणरागे, तिमिरकरिरेचितेषु पांशुतल्पेष्विव स्तोकस्तोकमुच्चसत्सु दिग्भागेषु, अपरभागसंक्रान्तनक्षत्रभारावर्जित इव पूर्वभागमतिदूरमुन्नमयति व्योम्नि, विनिद्रशकुनिकुलबद्धकोलाहलासु जलनिधिप्रबोधमङ्गलानीव गायन्तीषु वेलावनावलीषु, मार्गशैलशृङ्गकृतविश्रामेष्वाहारान्वेषणाय द्वीपान्तरांणि प्रस्थितेषु समुद्रोदरनिवासिषु विहङ्गषु, पङ्कमलिनतनुषु कौपीनमात्रकर्पटावरणेष्वरुणलुण्टिततिमिरपुरलोकेष्विव समाश्रयत्सु वेला- 25 नदीपुलिनानि जालिकेषु, मुहुः स्पृष्टशैवलप्रताने मुहुरामृष्टचन्द्रकान्तमणिदृषदि मुहुर्मुदितफेनपटले मुहराश्लिष्टसलिलवीचिसंचये संचरति वडवामुखानलसंपर्कजाततीव्रसंताप इव मन्दमन्दमौदन्वते मरुति, मुक्तमसृणमणितटीशय्येषु सविभ्रममभ्रमुकुलप्रभवाभिः करेणुभिरुपनीतसरसलवङ्गपल्लवकवलेषु सुवेलमेखलासु खेलत्सु वामनदिङ्नागवंशजेषु गजेषु, सर्वतः इवोपलक्ष्यमाणे प्रसृततापसाग्निहोत्रधूमान्धकारे कलशयोनिप्रसादनायायातविन्ध्यशैलालिङ्गित-30 रोहणगिरौ, प्रविष्टारुणालोकस्तोकतरलितद्वारपालवेतालेष्वसरदेवतार्चनारम्भपिशुनमपूर्वसौरभं

Page #143

कविधनपालeat
दिव्यकुसुमधूपामोदमुद्गिरत्सु विवरेषु चन्दनद्रुमोपवनक्रीडा रागिणीभिः पन्नगाङ्गनाभिरापतन्तीभिरलभ्यान्तरेषु रसातलमलयान्तरालमार्गेपु, प्रभातमारुतापूरितरणन्मुख र पुलिनशङ्खमाले दलितशुक्तिमुक्तारतबक्तितीरभुवि जडितजलमानुपाध्यासितसबालातपतटे द्रवीभूतशार्व२तिमिरविभ्रममूर्मिविस्तारमुपसंहरति मत्सुखप्रचारार्थमिव चन्द्रास्तसमय विद्राणतेजसि 5 तरङ्गिणीनाथे; विसकृतयुगावतारे तिमिर सागरादुन्मग्नां मेदिनीमिव द्रष्टुमुदयाद्रिशिखरमधिरूढे सहस्रदधितौ; शनैः शनैश्च संधुक्षितसूर्यकान्ताश्महुतभुजि, मन्दितेन्दुमणिनिर्झर स्यन्दे, निष्प्रभीकृत दवदहन तेजसि, विस्तारिततरुणतरुलतापल्ल्वलावण्ये, मुकुलितोलूचक्षुरालोक संपदि, विकासितदरीगृहद्वारोदरे; प्रकीर्ण इव गुञ्जाफलेषु, अङ्कुरित इव राजशुकञ्चुकोटिषु पलचित इव कृकवाकुचूडाचक्रेषु, मञ्जरित इव सिंहकेसर सदासु, 10 फलित इव कपिकुटुम्बिनीकपोलकूटेपु, प्रसारित इव हरितालस्थलीपु, क्षुण्ण इव शबरराजसुन्दरीसान्द्रनखदन्तक्षतेषु, राशीकृत इव पद्मरागसानुप्रभोलासेपु; निपतति सति पयोधिमध्यशिखरिणां शिखासु बन्धूककुसुमस्तबकभासि बालातपे जाते स्फुटालोके जगति किञ्चिदुपशान्तचिन्तासंज्वरः पुरस्ताच्चक्षुरक्षिपम् ॥
- ८८
११३) अथ नातिदूरे दरीभृतरतस्य परिसरादुञ्जिहान' धातुधूलीपटलमिव विलु - 15 लितं वेलानिलेन, समन्ततः समुद्भासितनभोमार्गमर्चरत्नाञ्जलिमिव क्षिप्तमुदयसंध्यायाः सागरेण, क्वचिद् विद्रुमरसद्रवारुणरागं क्वचित् तरुणहारीत पक्षहरिताभोगं, क्वचित् कर्णिकारकुसुमपुञ्जपिञ्जरसन्निवेश, क्वचिद् दह्यमानकृष्णागुरुधूम धूसरोद्देशम्, अतिभारवरतया दुरालोकम्, आकुलाकुलेक्षणैरुत्थाय सर्वैः समकाल मौर्वानलार्चिःशङ्कया निभालित भालतटविनिहिताग्रहस्तछत्रकैः कैवतैः संवर्तकालसंध्यासदृशमत्यद्भुतं प्रभाराशिम
20 पश्यम् ॥
११४) दृष्ट्वा चोपजातकौतुकः किमेतदिति वितर्कयन्नेव तस्मादर्कमण्डलादिव मयूखहिमेला विनिर्गतम्, आगच्छ: भिमुखमाकाशमार्गेण, संतानकनमेरुमन्दारकुसुमप्रायशेखर ं, हरिचन्दनरसप्रायाङ्गरागं कल्पद्रुमांशुकप्रायनिवसनम्, अनेकदिव्याभरणभूषितम्, आभरणमणिकिरणप्रभासंतर्पितेन प्रसर्पता सर्वतस्तप्तपनीयद्रवाकारेण देति5 प्राग्भारेण पिङ्गलीकृत खिलदिगन्तराल सदावानलमिवान्तरिक्षमाद्धानम्, उज्ज्वलदावालालग्नदग्धस्थलाभेन जलनिधिवेल|वनान्यपहाय युगपत्यधावितेन पृष्ठतो वहता विलेपनादाकृष्टेन मधुलिहां पटलेन पश्चात्प्रयायिभिरुन्नीयमानगतिमार्गम्, आदराकृष्टवलर्वारंवारमुच्छलज्जलच्छटास्पर्शपरिहाराय तरुणवारिानामन्तरालेन नीयमानैरनुद्भूतधूली'पटलमधूयमाणमुखरखुरपुटारवमतिवल्गुवल्गद्भिः स्वभावचञ्चलैः प्रधानवाजिभिरुह्यमानअदृश्यमानहरितच्छायामण्डलैश्चलद्भिरुद्दण्डैरातपत्रखण्डैरभिनवता पसलिलनिर्भरे
30 नायकम्
नभःसरसि मूलभागनिलून नलिनीपलाशप्रकराणि पङ्कजवनानीव संचारयमाणम्, अचिरांशुतेजःस्तबकचन्द्रकितैरिन्द्रनीलकान्तिभिः तरुण जलदैरध्यासितोर्ध्वकदलिका शिखरेषु समुच्छिता -

,

Page #144

AnnannamrunminAmAnnawwanamoranwwmonomy
तिलकमञ्जरी
दण्डमायूरातपत्रष्विव द्विरदसारिसदनेषु निद्रायमाणकुमारम् , अच्छिन्नसंतानपवनप्रसारिताभिरतिभास्वरतया दिवापि प्रेजदुल्कादण्डमिव व्योम दर्शयन्तीभिः कल्पतरुरत्नांशुकवैजयन्तीभिः समन्ततो ज्वलद्रथविमानकेतनम् , उदारनेपथ्यधारिणा गृहीतनानाप्रहरणेन विद्यानुभावसिद्धत्वाद् गतेरकृतपदविक्षेपमग्रतः प्रसर्पता समपादस्थितेन पदातिसंदोहेन कृतकलकलं, पृष्ठतश्च वरकरेणुकारूढाभिरुपरिघृतकुन्दधवलातपत्रिकाभिः पुरःप्रधावमान- 5 कनकदण्डोडुमरमायूरच्छत्रमण्डलाभिरुभयतः प्रचलितभुजलतारत्नवलयेन वाराङ्गनोजनेन सलीलमुयमानचामरकलापाभिराप्रपदीनचीनकचुकावच्छन्नवपुषा निजनिजवाहनाधिरूढेन घृद्धान्तवैशिकसमूहेन सर्वतः परिवृताभिरालोहितापाङ्गतरङ्गैर्मन्दतारकापरिस्पन्देलॊचनारविन्दैरनुभूतदीर्घरजनिजागराभिरिव विभाव्यमानाभिरलम्बितालकश्रेणिभिरलुप्तललाटतिलकै. रग्लपितौष्ठमुद्रालक्तकैराननेन्दुभिरसंपादितमनोभधाज्ञाभिरिव ज्ञायमानाभिः प्रधानावरोध- 10 सुन्दरीभिरनुगम्यमानम् , अनतिभूरिपरिवारपरिच्छदम् , उच्चलितमध्वना सुवेलाद्रेः, खेचरनरेन्द्रवृन्दमद्राक्षम् ॥
११५) दृष्ट्वा चाग्रतस्तं प्रभाराशिमत्यन्तदुरालोकतं चापतन्तमभिमुखं खेचरलोकमुल्लसच्चित्तवृत्तिः ‘प्रवर्तय पुरस्तान्नावम्' इति नियुज्य तारक तत्क्षणमेव चलितस्तेन विस्मयस्तिमितचक्षुषा समस्तेनापि गगनचारिणां गणेन 'कोऽयं, कुतोऽयं, किमर्थमायातः, 15 कथमिहातिदुर्गमायां नगोपकण्ठभूमावेकाकी प्रविष्टः, क्व यास्यति' इति जल्पता परस्परमवलोक्यमानो गत्वा स्तोकमन्तरमधस्तात् तस्य भूधरस्य झटिति दृष्टवान् ; अष्टापदाद्रिशिखरभास्वराकारम् , उत्पातपवनधूननोपजातखेदानां गर्भपातमिव संवर्तकाभ्रविद्युताम् , अनवरतवारिधिसलिलशोषणोत्पन्नजाड्यस्य दाहशक्तिभ्रंशमिव वाडवाग्नेः, अमृतमथनोत्फाल. मन्दरास्फालितस्य रुधिरच्छटोद्गारमिव पारावारस्य, प्रलयपर्जन्यगर्जितोपजनितप्रौढभेदायाः 20 कन्दलोद्भेदमिव पातालस्वर्गवैडूर्यभूमेः, अतुलगारुडगावघटितोदनविकटपीठम् , अध्यासितपीठबन्धमध्यया रसातलत्रिपथगातरङ्गमालयेव गगनमवलोकयितुमुत्पतितया चन्द्रकान्तमणिशिलासोपानमालया विराजितोदारमण्डपद्वारावतारमार्गम् , अनेकमाणिक्यमत्तवारणकभूषि तम् , अनिमेषलोचनाभिरतिशयितविश्वकर्मकौशलं शिल्पनिर्माणमवलोकयितुममरलोकादुपाग ताभिः स्वर्गरमणीभिरिव मणिशिलाशालभञ्जिकाभिरध्यासिताभ्रंकषपुष्परागपाषाणस्तम्भशिख- 25 रम् , उपरि घूर्णन्तीभिरणवोदकपानकालीभिर्बालजलधरलेखाभिरापादिताञ्जनवर्तिकृत्यैवलद्भिरुच्छिखैः पद्मरागकलशैः प्रकाशिताकालदीपोत्सवविलासम् , अविरलोद्गीर्णसुरचापचक्रकृतकलापापलापेषु वज्रमणिशलाकाजालकेषु कूजितानुमितनिलीननीलकण्ठम् , आशामुखव्यापिनि महानीलाश्मयोनेरामलसारकस्य घनदुर्दिनश्यामले प्रभाचक्रवाले बलाकायमानपवनलोलसितपताकम् , आभोगदूरोत्सारितदिशा तपनमण्डलमिवात्मनः कलशतां नेतुमुत्थितेन 30 चुम्बिताम्बरशिखमतिप्रांशुना शिखरेण, विततशिखरश्रणिना सागरवीचिमालास्फालवाचाल१२.

Page #145

कविधनपालकृता तलशिलासोपानमालेन मूलदेशासीननानारूपजलचरजातिना स्वच्छतातिरेकादात्मकरतलस्थितवदवलोक्यमानापरभागावस्थितपदार्थजातेन शुद्धजातिस्फाटिकनिर्मितेन स्फुटस्फातिना प्राकारमण्डलेन कुण्डलितम् , अमलप्राकारभित्तिलग्नैः प्रतिबिम्बकैरिव निजैरनिलवेल्लितपता
कापल्लवतया प्राप्तुमुन्नतिप्रकर्षमारब्धसेवासमुचितोत्तरीयाञ्चलवीजनैरमरगिरिशृङ्गैरिव सर्वतः 5 परिवृतं हिरण्यमयः सुरप्रासादः, छन्दोविचितिशास्त्रमिव बृहत्या जगत्या भ्राजित, युगान्तदिवसमिव विलसनेकरूपकालीकान्तं, हेमन्तमिव समासन्नशिशिरवातायनालंकृतं, प्रौढवादिनमिवातिविषमपत्रभङ्गविस्मायितप्रेक्षकजनम् , अनेकमाणिक्यखण्डखचितकाश्चनशिलासंघातम् , एकं दिव्यमायतनम् ॥
११६) उपजातविस्मयश्च विस्मृतनिमेषनिश्चलेन चक्षुषा तदवलोक्य सुचिरमकरवं 10 मनसि-'फलाभिलाषिणा पुरुषेण नैकान्तो नीतिनिष्ठेन भवितव्यम् । अभिमते वस्तुनि
दैवं प्रमाणीकृत्य सर्वात्मना प्रवर्तितव्यम् । अनुकूलविधिविहितसाहायकस्य साहसिकस्य सर्वदा शस्यसंपदिवानीतिरनीतिरपि फलति, येन सकलबुधजनोपहासपात्रमेषोऽपि यात्राविधिरीदृशस्य मे नितिलाभस्य कारणं संघृत्तः । यद्यपायभीरुतया नीतिमनुसरन्नाहमेतां
भूमिमागमिष्य, कथमिदं कथापथोत्तीर्णरूपगुणलुप्तसुरपतिविमानकमनीयताप्रवाद प्रासा15 दरत्नमद्रक्ष्यम् , यदवलोकनेनाद्य विनिवृत्तमिवाह्लादकरपदार्थदर्शनकुतूहलं दृष्टेः, उपरत
इवाद्भुतकथाकर्णनादरः कर्णयोः, नृत्यतीव हृदयमन्तः प्रहर्षेण १ पुण्यभाजो जगति, यैः परित्यज्य राज्यमपि, गृहीत्वा पारिव्राज्यमपि, भुक्त्वा फलमूलमयमाहारलेशमपि, विषह्य दुःसहं वनवासक्लेशमपि, अङ्गीकृत्य बान्धवसुहृद्वियोगमपि, प्राप्य पक्षिजातियोगमपि,
कृतस्थितिभिरत्र कालः प्रेयते । वन्द्यवैभवः स कोऽपि भगवान् देवो वा दानवो वा 20 येन सुकृतकर्मणा निर्मापितमिदम् । अस्य हि प्रारम्भसमये प्रवर्तितः प्रथममादरात् तेन
संख्यातीतानां विश्वकर्मणां सर्गनिर्माणाय भगवान् प्रजापतिः ; तदनु गत्वाऽलकापुरीमाबद्धवर्मणा रणपराजितस्य मनुष्यधर्मणः कृतं कात्स्न्येन कोशापहरणम् ; अथ कदर्थितत्रयस्त्रिंशत्रिदशकोटिना समूल एवोत्पाटितः सुरशैल इति निश्चयो मे । न किविश्वकर्म
समारब्धकर्मणा, प्रकारान्तरोपार्जितधनेन, स्थानादन्यतः समाहृतमणिशिलादारुणा, 25 कारयितुमतिभूयसापि कालेन कीर्तनमीदृशं शक्वम् । शके चात्र निष्पाद्यमाने त्रिदिव
शिल्पिनामभीक्ष्णमतितीक्ष्णकोटिभिष्टङ्किकाभिस्तक्ष्यमाणाभ्यः शिखरमणिशिलाभ्यः समन्ततः समुच्छलितानि यानि स्थूलशकलानि तेरेष लम्भितो रत्नाकराभिधान लवणसिन्धुः' ।
११७) इति चिन्तयत्येव मयि तत्कालसत्वरकैवर्तरभसप्रेरिता क्षणेनैव दक्षिणामायतनप्राकारभित्तिमाससाद नौः । आक्रम्य च क्रमेणातिरमणीयमस्याः पर्वतनितम्बसङ्गिनं 30 पूर्वभागमवस्थितायां तत्र क्षणमात्रमतिवाहिताध्वखेदो दिव्यदेवतायतनदर्शनप्रीतमनसम
दृश्यमानुषप्रचारेषु मदमत्तविविधपक्षिकुलबद्धकोलाहलेषु नित्यविकचदेवद्रुमवनामोदवासित

Page #146

तिलकमञ्जरी दिक्षु रत्नकूटाद्रिकटकदेशेष्वनुक्षणक्षिप्तविस्मयस्मेरलोचनं तारकमवोचम्-'सखे ! तारक ! लचितो निर्विनमेवास्माभिरेष जलनिधिशैलान्तरालवर्ती सर्वद्वीपसांयात्रिकाणाममार्गो मार्गः । समाक्रान्ता सुखेन दिव्यजनसंचारपूतेयं भूमिगोचराणामभूमिभूभिः । आसादितमिदं सर्वसुन्दरपदार्थानामधिष्ठान स्थानम् । अवलोकितं लोकत्रयतिलकमेतत् सकलकौतुकानामायतनमायतनम् । सर्वथा पुण्यभाजो वयम् । जातं जन्म सफलम् । उत्तिष्ठ 5 तूर्णम् । अनुतिष्ठ सांप्रतं कालोचितं कृत्यम् । उपमृत्य पर्वतनितम्बादितः समाहर प्रत्यग्रविकसितानि संतानकप्रभृतीनां पुण्यपादपानां कुसुमानि, पानीयं च निर्झरादानय स्वादु, येन संपादितपाणिपादशौचाः प्रविश्य पश्यामः पूजयामश्च भगवन्तमन्तः प्रतिष्ठितमस्य देवतायतनस्य देवम् । अत्र हि विलोकिते, साक्षादभ्यर्चिते स्वहस्तेन, स्तुते च परमया भक्त्या महार्थाभिः स्तुतिभिरेषा विशेषतो नः फलवती भविष्यति यात्रा' 10 इति । स एवमुक्तो विहस्य मां प्रत्यभाषत-'कुमार ! सर्व संपाद्यते । किं पुनरिद विज्ञापयामि । कथमिह प्रवेष्टव्यम् १ यत्तावदिदमवलोक्यते पुरस्तादस्य गोपुरप्रतिबद्धमम्बरोत्तम्भिना मणिस्तम्भतोरणेन तिरस्कृततरणिरथसंचार द्वारम् , अनेन योऽवतारः, स दूरमुभयतः प्रसृतेन टङ्कच्छिन्नपर्वतकटकसङ्गिना प्राकारेणव वारितः। यानि त्वस्य पावतः संभवन्ति प्रतोलिकासु क्षुद्रद्वारकाणि तान्यपि नभस्तलनिर्विशेषभित्तेरस्यैव 15 प्राकारस्य प्रकर्षप्राप्तेन स्वच्छतागुणेन दुरुपलक्ष्यतां नीतानि । तदेतदधुना प्राप्तकालम् । अत्रैव स्थिताः प्रतिपालयामः क्षणमात्र, यावदस्माद् देवतायतनात् कोऽपि भूगोचरः खेचरो वा निर्याति, योऽस्मभ्यमस्मिन्नवतरणमार्गमुपदिशति । अस्य चावश्यमभ्यन्तरे केनापि भवितव्यम् । अचिरनिर्वृत्तयात्रोत्सवं हीदमुद्भाव्यते लिङ्गैः । तथाहि-अत्र तुङ्गत्वादधिकसंसृज्यमानसमीरणेष्वपि द्वारतोरणेषु सान्द्ररुचयश्चन्दनप्रवालवन्दनमालाः, 20 प्रत्यग्ररचिताभिश्चीनांशुकपताकाभिः पल्लवितशिखराणि चामीकरचक्रदोलायन्त्राणि, गुणनिकाप्रासादस्य च पृष्ठवेदिकायामिन्द्रनीलमय्यामासादितप्रकटपरभागानि पिशुनयन्ति वारसुन्दरीवृन्दस्य रासविभ्रमभ्रमणमभिनवमम्लानयावकपङ्काङ्कानि पदमुद्रापरिपाटिमण्डलानि । प्रततमास्फालितानां च वादित्राणामारावेण विद्रावितानि त्रासादनासन्नतरुशाखाशिखासु कृतस्थितीनि नाद्यापि निकटीभवन्ति शिखरापकोटरकुलायशायीनि पारापतपतत्रिकुलानि । 25 झङ्कारमुखरितमण्डपद्वारदेशानि च सूचयन्त्यवचूलकुसुमस्रजां प्राचुर्यमग्रतश्चञ्चूर्यमाणानि चञ्चरीकचक्रवालानि । क्रीडारसाक्षिप्तेन च कुर्वताव्यात्युक्षीमितस्ततः कनकशृङ्गैर्भुजङ्गलोकेन क्षिप्तमेतान्यपि क्षरन्ति विरलविरलै बिन्दुभिः कुङ्कुमारण केलिपुष्करिणीनां वारि प्राकारमूलमरकतप्रणालानि' ॥
११८) इति व्याहरत्येव तस्मिन्नकस्मादग्रतो दिगन्तसी, तर्पयन्निव 30 सुधारसस्रोतसा श्रुतिविवरमग्रचञ्चुनिश्चलधृता|पयुक्तशैवालप्रवालयुगपदावलितकण्ठनालमाकर्णितः सोत्कण्ठैरायतनवापीकलहंसैः, सत्वरोपमृतवेलासरित्सारसरसितसंभिन्नेन

Page #147

९२
विस्तारितस्तारेण जघनपुलिनसारसीनां रसनानां शिञ्जितेन दोलायमानभुजलतोहासितेन प्रबलीकृतः प्रतिवेलविघटमानसंनिवेशानां कनककङ्कणानां कणितेन, मेखलागुणस्खलन विशुङ्खलेन मुखरितो वल्गदुच्चकुच मण्डलान्दोलितानामायामिना मुक्ताहाराणां रणितेन, तारतरोच्चारेण गतिरभसविच्युतानामासाद्यासाद्य सोपानमणिफलक माबद्धफालानां सीमन्त5 कालंकार माणिक्यानां जवावतरणजन्मना स्वादूकृतः स्वनसंतानेन, तलिनताडिततन्त्रीध्वनिकलेन च बहलितः विलोलकुसुमापीडहेलोत्पतितानां गुञ्जतां वियति बद्धमण्डलानालिगणानां गुङ्कृतेन, प्रत्यासन्न एव प्राकारान्तरितदर्शनस्य प्रतिक्षणमधिगताधिकाधिकव्यक्तीनां मधुरगम्भीरेण चरणपातधमधमारवेण संवर्धितः सविधमागच्छतः सोपानसंक्रमेण णस्य मसृणतारे। नूपुराणामुच्चचार झात्कारः ।।
10
११९) तदनुसारप्रहितलोचनश्च पुरः प्राकारशिखरे पुञ्जीभूताः, नातिदूरवर्तिनीः, अतिभास्वरतया कार्तस्वरपताका इव पातालादुद्यतो रविरथस्योल्लसिताः, विद्युत इवोदधिजलमवगाहमानैर्घनैरपघनेभ्यो विश्लेषिताः दिव्यौषधीरिव मथनोत्थितस्य धन्वन्तरे विस्मृताः, कल्पलता इव पारिजातजन्मभूमिमवलोकयितुममरकाननादागताः, दीधितीरिवास्तसमये गभस्तिमालिनो विगलिताः, कुलिशार्चिष इव सपक्षपर्वतान्वेषणाय समुद्रमायाताः, 15 कनककमलिनीमृणालिका इवानिर्वाणसुरवारणकवलदानार्थमिन्द्राधोरणैरुपसंगृहीताः, समुद्र
जलदेवता इव प्रभातमारुतोद्वेगादातपं सेवितुमुत्थिताः, हस्तदीपिका इव धनदाधिराजस्य, अवचूलरत्नमालिका इव नभस्तलवितानकस्य, काश्चित् सुवर्णचम्पककलिकासवर्णाः, काश्चिदसितोत्पलदलश्यामावदातत्विषः कस्तूरिकातिलकलङ्कितैराननेन्दुभिः शतचन्द्रमिव गगनतलम।दधानाः, विकासिभिर्नयनविक्षेपैरुच्छ लच्छफरसहस्रानिव सागरोद्देशानुपदर्शयन्तीः, 20 आशामुखव्यापिना मुखामोदेन प्रवृत्तामृतमथनमिव तं प्रदेशमादधानाः, विलेपनपरिमलेनान्यमिव पारिजातोद्गममातन्वतीः, आभोगशालिभिः पयोधरोत्सेधैः पर्वतभयमपरमिव सेतुमासूत्रयन्तीः, विभ्रमावलोकितैरुदधिमिव मर्यादालङ्घनमध्यापयन्तीः, भ्रूविभ्रमैर्मन्मथमिव धनुर्वेदं शिक्षयन्तीः, अखिलजगदाक्षेपकारिरूपाः कन्यका झगित्यद्राक्षम् ॥
कविधनपाल कृता
१२०) तासां च मध्ये शब्द विद्यामिव विद्यानां, कैशिकीभिव रसवृत्तीनाम्, 25 उपजातिमिव छन्दोजातीनाम् जातिमिवालंकृतीनां वैदर्भीमिव रीतीनां प्रसत्तिमिव काव्यगुणसंपदा, पञ्चमश्रुतिमिव गीतीनां रसोक्तिमिव भणितीनाम् अधिकमुद्भासमानाम् ; अबहुदिवसोपारूढयौवनामूर्ध्व स्थिताम्, आसन्नवेत्रधारीस्कन्धविन्यस्तवामहस्तकिसलयाम्, उभयतः सलीलमुद्धूयमानचामरकलापाम्, अवलम्बमानस्थूलमुकाफलाचूलेन जलधिफेनपटलेनेव परस्परानुलग्नविगलज्जलबिन्दुना गगनमुत्पतितेन श्वेतातपत्रेण 30 वारितातपाम्, अशोकतरुपल्लवा ताम्रतलस्य चरणपङ्कजयुगलस्य विलासचलनेषु सर्वतः प्रसरतातिसंनिहितमुखरमणिनू पुरस्वनेन प्रभासंतानेन श्रूयमाणराजहंसरवमाकाशकमलिनी

"

Page #148

तिलकमारी
वनमिवोद्विकासमुपदर्शयन्तीम् , अङ्गुलिप्रणयिपद्मरागोर्मिकारागसंवर्धितप्रभासमृद्धिभिः समन्ततः प्रसरन्तीभिरभिनवातपताम्राभिरहिनखमयूखलेखासंततिभिर्दाशरथिशरकृशानुकशि. तत्विषामुदधिविमलतावनानामुज्जीवनाय कुङ्कुमरसवारिकुल्यासहस्राणीव प्रवर्तयन्तीम् , अच्छकुङ्कुमरसपिञ्जरेण ममृणमाणिक्यवलयश्रेणिना जङ्घाकाण्उयुगलेन गिरितटाघातकुण्ठितमणिप्रतिममनङ्गकरिकलभदन्तद्वितयमाक्षिपन्तीम् , उभयथापि परिमण्डलोरुणा द्विधापि 5 निबिड कक्षाबन्धबन्धुरेण नितम्बिना जघनबिम्बेन प्रयत्ननिवसितमप्यदृश्यत्वादविद्यमानकल्प कल्पपादपांशुक कलयन्तीम् , आच्छादितोदरवलित्रयस्य हसितहारीतपक्षहरितिम्नः कचुकारपल्लवस्य चञ्चलतया प्रतिक्षणमवेक्ष्यमाणविपुलनाभिमण्डलां, प्रमृततनुतरङ्गपर्यायो. क्षिप्तपद्मिनीदलोपलक्ष्यमाणसुकुमारावाभिवोद्याननदिकामनन्यजनिवासवेश्मनो जघन- ' मण्डलस्योपरि परिस्फुरन्तीमायतारुणां नाभिचक्रचुम्बिनो हारनायकस्यांशुलेखां विभ्रम- 10 पताकामिव शेमराजिमरकतदण्डिकाशिखरलग्नामुद्वहन्ती, मेरुमत्सरिणा दूरदर्शिताभोगसंक्षोभितसुरासुरेण विन्ध्यगिरिणेव प्रतिदिन प्रवर्धमानेन सानभरेण निरुद्धयमानवदनचन्द्रालोकाम् , अचिगवतीर्णेन निरमदभृता यौवनवनगजेनेव दूरविक्षिप्तस्य लावण्यपयसो वीचिवलये रिव सबुद्बुदैरविरलप्रत्युप्तवम्रोपलगणैः कनककङ्कणैरधिष्ठितकोमलप्रकोष्ठकन्दलाम् , सुदर्शनोपेतेन वैकुण्ठेनेव कण्ठनालेन तुलितशङ्खां, प्रकटितादभ्रविभ्रमेण प्रथम यौवना- 15 वतारमरुता तरलितायतापाङ्गतरङ्ग-योरन्तस्तरच्चारुतारकयोः क्षीरधवलयोरीक्षणमहानदीप्रवाहयोर्जलतुषारजालकमिवोच्छलितमच्छमुक्ताफलस्तम्ब मुभर श्रवणशिखरावलम्बिनं बिभ्राणाम् , अविरलावदातदन्तकुड्मलममलगण्डफलकमनिलविलुलितविनीलालकालिकमनीयमनिभृतभूलताविलासमुन्नतनासावंशमभिनवप्रवालपटलाधर मुत्कलितकालागुरु तिलकशोभमाबद्धनि बिडपुष्पापीडमाक्रीडमिव रतिपतेरुभयकर्णपाशदोलायमानमाणिक्यदन्तपत्रं वदनशतपत्रमुगु- 20 हन्तीम् , उदधिनापि तरङ्गचलिततनुशीकरक्षो जालकेन करविधूतश्वेतचामरेणेवोपवीज्यमानाम् , प्रत्युषसापि गगनमरकतस्थालनिहितदिनकरप्रदीपेन प्रस्तुतारात्रिकेणेव कृतोपस्थानाम् , दिगन्तैरपि दूरमुल्लसितैः साभिलापैरिव प्रतीष्यमाणपटुविलेपनामोदाम् , वेलावनतरुभिरपि विबुद्धशकुनिकृतकोलाहलैरुभूतमदनोन्मादैरिव परिवृताम् , अन्तरिक्षेणापि गलवश्यायबिन्दुना बद्धस्मरस्वेदेनेवोत्सङ्गिताम् , निशान्तमरुताप्याकृष्टकमल केसरचयेन 25 रोमाञ्चिताङ्गेनेवालिङ्गिताम् , मदशक्तिमिव मन्दरान्दोलनात् पलायितां मदिरायाः, निष्यन्दधारामिव मुष्टिनिपीडनाद् विगलितामनङ्गेक्षुचापयष्टेः, द्विरष्टवर्पवयसं दिव्यरूपां कन्यकामद्राक्षम् ॥
[ इति समरके तुनिरूपितात्मवृत्तान्त समाप्तम् ] १२१) इति कथारसाक्षिप्तचेतस स्ववृत्तान्तमावेदयति समरकेतौ, निश्चल 30 पक्ष्मलेखे लिखित इव पश्यति तदीयमुखमभिमुखप्रहितशि सभ्यलोके, श्लथीकृतान्तरकथेष्वाकर्णयत्सु सकुतूहलमन्तरान्तर विस्त रितहर्षकोलाहलेषु कमलगुप्तप्रभृतिषु प्रधान

Page #149

कविधनपालकृता राजपुत्रेषु, प्रचलितशिरसि सप्रपञ्चमाकर्णयति सरसतां कथापञ्जरस्य मञ्जीरमुख्ये बन्दिवृन्दे, सहसैव हर्षोत्फुल्ललोचना प्रविश्य प्रतीहारी हरिवाहनं व्यजिज्ञपत्–' कुमार ! युवराजवार्ताद्भुतश्रवणेन पीतमतिचिरं कर्णामृतम् । इदानीमीक्षणामृतं क्षणमेकमास्वाद्यताम् ।' इत्युदीर्य दूरावनतपूर्वकाया दक्षिणेन करेणादाय सादरमुपरितनवसनपल्लवप्रान्तसंयत 5 दिव्यं चित्रपटमुपनिन्ये ॥
१२२) नरेन्द्रतनयस्तु वीक्षितेन सर्वातिशायिना तस्य चारुत्वेन श्रुतेन चास्याः कुतूहल विधायिना विदग्धालापेन जनितप्रीतिगृहीत्वा तमादरेण 'भद्रे ! किमत्र लिखितम् ?' इत्यभिदधानः संनिधाने समासीनायाश्चामरग्राहिण्याः समुपनिन्ये । सलीलवलितभ्रूलताल
क्षिताज्ञया च तया तत्क्षणमेव विस्तारिते पुरस्तात् तत्र निहितदृष्टिरत्युत्कृष्टरूपां रूपिणी10 मिव भगवतो मन्मथस्थ जयघोषणामुदारवेषसविशेषचारुगात्रोमचिरप्राप्तयौवनां कन्य
कारूपधारिणीमेकां चित्रपुत्रिकां ददर्श । विममर्श चादृष्टपूर्वाकृतिविशेषदर्शनदूरविकसत्तारया दृशा त्रिभुवनातिशारिनीमस्याः शरीरावर वसमुदायचारुतामतिचिरम् । अनुपरतकौतुकश्च मुहुः केशपाशे, मुहुमुखशशिनि, मुहुरधरपत्रे, मुहुरक्षिपात्रयोः, मुहुः कण्ठकन्दले, मुहुः
स्तनमण्डले, मुहुर्मध्यभागे, मुहुर्नाभिचक्राभोगे, मुहुर्जघनभारे, मुहुरूरुस्तम्भयोः, मुहु15 श्चरणवारिरुहयोः, कृतारोहावरोहया दृष्टया तां व्यभावयत् । अनुरागभावितमनाश्च
परिवृत्य किञ्चित् तदाकारदर्शनोत्सुकचेतसः समरकेतोः कमलगुप्तप्रमुखानां च प्रधानराजपुत्राणामदर्शयत् । अपृच्छञ्च तां प्रसादप्रहितदृष्टिभरपालिकां-'वज्रार्गले ! कुतः सामासादितभिदमसंभाव्यदर्शनमन्यत्र दिव्यलोकाच्चित्रम् ?' इति ॥
१२३) अब्रवीच्च सा--'कुमार ! विज्ञापयामि, श्रूयतां, यतः प्राप्तमिदम् । 20 इदानीमेव द्वारदेशमशून्यं विधाय कौतुकाकृष्टा द्रष्टुमुद्यानलक्ष्मीमितो गतास्मि ।
सविरमयप्रहितचक्षुषा च तत इतः प्रसन्त्यिा मया सरित्तटासन्नतरुपण्डमध्यवर्तिन्यतिमुक्तकलतामण्डपे तत्क्षणानीतसलिलाद्रनलिनीपलाशकल्पित तल्पमधिशयानो मनसिशय इवातिशयतीवामीशाननयनाग्निदाहवेदनां विनोदयितुमायात एको दर्शनीयाकृतः पञ्चदश
वर्षदेशीयो वैदेशिकः पथिकदारको दृष्टः । पृष्टा च तेनाहमन्तिकोद्देशमागता समुपविश्य 25 द्वारि दर्शितादरेण-"सुन्दरि ! क एषः, कस्यात्मजः, किमभिधानश्च राजपुत्रः, यस्य विधृतातिरुचिरवेवोऽयमितस्ततः संचरति बाह्योऽप्यनुचरवर्गः ?” इति । निशम्य चेदं नूनमवैवायमन्यदेशादागतोऽन्यथा नैवं यदृच्छया पृच्छतीति चिन्तयन्त्या मया प्राञ्जलमेवोदितम्-'भ्रातः ! शृणु । निवेदयाभि एष निःशेषभारतवर्षविख्यातगुणसंपदखिलभूपाल
वृन्दवन्दितपादारविन्दयुगलः सकलविपक्षराजराजयक्ष्मा राजलक्ष्मीनिवासजङ्गमकमलखण्ड30 स्त्यागतृप्ताप्तचारणपरम्पराप्रवृत्तिजनिततीवमन्मथोन्मदाभिरखिलदिङ्मुखख्यातरूपसौभाग्यसंप
द्भिर्दीप न्तरमहाराजकन्यकाभिरनुदिवसमपहार्यमागचित्रफलकारोपितविद्धरूपो रूपतुलित

Page #150

तिलकमञ्जरी
नलकूबरश्चतुरम्बुराशिवेलावनावच्छिन्नभूमण्डलपतेरेक्ष्वाकक्षोणिपालकुलतिलकस्य त्रैलोक्यनाथेन भगवता पाकशासनेनाप्यनेकशस्त्रिदशसंसदि श्लाघितमहिम्नो महाराजमेघवाहनस्य निजशिरश्छेदसाहसप्रसादितराजलक्ष्मीवरप्रदानलब्ध एकसूनुर्नृत्यगीतचित्रादिकलाशास्त्र. पारदृश्वा हरिवाहनो नाम कुमारः क्रीडार्थमिदमुद्यानमागतः सविध एवास्य मार्गतरुशाखान्तरालेन विरलोपलक्ष्यमाणरतांशुकपताकस्य कुसुमायुधवेश्मनः कल्पितमनल्पेन 5 परिगतं चूतषण्डेन जलमण्डपमध्यास्ते । प्रस्तुतविचित्रकथाविनोदं चैनमागत्यागत्य नगरनिवासिनो वैदेशिकाश्च लोकाः कलासु शास्त्रेषु शिल्पेषु च प्रकाशयितुमात्मनो विचक्षणतामनुक्षणं पश्यन्ति । यदि च कौतुकं प्रयोजनं च दर्शनेन ततस्त्वमपि सज्जो भव । अनुभव भूयसः कालादविकलं जन्मफलम् । अहमेव गत्वा दर्शयामि द्रष्टव्य लोकदर्शनाधिकारनियुक्ता महाभागम् ।" इत्युक्ते मया प्रीतिविकसितेक्षणः स क्षण 10 ध्यात्वा गदितवान्–“वाग्रिम नि ! किमप्यानन्दितोऽहममुना त्वदालापेन । यदि यथावेदितस्तथैवासौ कुमारः, तत् प्रवर्तस्व शीघ्रम् । अस्ति मे महत् प्रयोजनमस्य दर्शनेन । यथा च मम तथाऽस्यापि मदर्शनेन । केवलमिदं कुरु । गृहाण चित्रपटमेनम् । अत्र सप्रयत्नेन भूत्वा लिखितमेकं मया दिव्यकुमारिकारूपमनुरूपपरिवारपरिकरम् । तदस्य कुरु कलाशास्त्रकुशलस्य कौशलिकम् । अहमपि त्वामनुप्राप्त एव ।" इत्यभिधानः 15 संनिधानस्थापितायाः प्रकृष्टचीनकर्पटप्रसेविकायाः सयत्नमाकृष्य चित्रपटमेनमुपनीतवान् ।'
१२४) इति निवेदयन्त्यामेव तस्यां स पथिकदारकः पार्थिवसुतस्य दर्शन पथमाययौ । आजगाम चाभिमुखमस्खलितया गत्या स्वभावपाटल चरणयुगलमङ्गलतासङ्गवेल्लिताभिर्मार्गवल्लिभिर्निजपल्लवकान्तिलोपाशङ्कयेव कुसुमरजसा धूसरीकृतमुद्वहन् , गूढजानुपर्वणा वृत्तानुपूर्वेण प्रेङ्खता पादक्षेपेषु सविलासमूरुदण्डयुगलेन चलित बालरम्भा- 20 स्तम्भमिव तमुद्यानदेशमादर्शयन् , ज्वलदनेकपद्मरागशकलया तानवप्रकर्षादतिकष्टदृश्यमुदरदेशमाविष्कर्तुमुपसंगृहीतप्रचुरदीपयेव तपनीयपट्टिकया गाढावनद्धशुकहरितपट्टांशुक निवसनः, शुष्कचन्दनाङ्गरागसंदेहदायिना हारच्छविपटलेन छुरितोरःकपाटः, स्खलद्विशृङ्खलप्रकोष्ठहाटकवलयवाचालस्य पाणियुगलस्य विलसन्तीभिरुभयतः सलिलधाराधवलाभिनखमयूखसंततिभिरापूर यन्नासन्नतरुलतालवालानि , नीलपीतपाटलैरुजसद्भिरङ्गुलीयकरत्नरागैरनुरागवृद्धये 25 राजसूनोरपरमिव चित्रकर्मनर्म निर्माणमम्बरे कुर्वाणः, सूक्ष्मविमलेन पाटलाकुसुमपाटलकान्तिना शरत्कालदिवस इत्र बालातपेन दूरमाहितच्छायावृद्धिर्धतनेत्रकूर्पासकेन, श्रवणपाशप्रणयिनोरिन्द्रनीलकर्णाभरणयोरधोमुखपातिभिर्मयूखप्ररोहै: पक्ष्मलितपर्यन्ततया समुपजातश्मश्रुलेखोद्भेदमिव वदनमुन् , ललाटपट्टच्छलादुपरि संनिविष्टाष्टमीचन्द्रशकलस्य मुखसरोजस्य म्लानिशङ्कया बालदिनकरेणेव संयोजितमात्ममण्डलैकखण्डमखण्डताम्बूलोप: 30 योगबद्धबहलरागमधरपल्लव दधानो , धीरदृष्टिविक्षेपक्षोभिताभिमुखतेजस्विराजहंसमण्डलः ,

Page #151

९६
कविधनपालकृता शशिबिम्बदर्शनेऽपि मुकुलितान्युपहसन्निवापाङ्गनिर्गतेन क्षीरशुचिना चक्षुषः प्रभापटलेन मार्गवापिकापुण्डरीकवनानि, पट्टांशुकोष्णीषिणा सहशवर्णतया कूजितानुमितपरिमलालीनषद् पदकुलेन विचकिलमालभारिणा केशभारेण भ्राजमानः , यौवनोपचितसर्वावर वेन प्रांशुना विशदनेपथ्येन सावष्म्भ पदनिक्षेपपिशुनितान्तःपौरुषावलेपेन प्रलघुवेत्रकरण्डिकाक्रोडनिहित. 5 कतिपयताम्बूलबीटकसनाथां दक्षिणेतरांसस्रसिनीमजस्रभुजदण्डदोलनचलाचलामुत्कृष्टकर्पट. प्रसेविकामनतिलम्बां बिभ्रता खगधेनुकामात्रशस्त्रपरिग्रहेण पुरुषेणानुगम्यमानः । कृतोपसर्पणश्च द्वारभूमावुत्थाय सत्वरमाकारितः प्रतीहार्या , प्रविश्य सरभसमभिमुखप्रहितसप्रसाददृष्टेः कुमारस्य प्रकटितादरः , प्रणाममकरोत् ।
१२५) आकारसौन्दर्यातिशयदर्शनोपारूढप्रीतेश्च तस्य किञ्चिदुचोच्चारिताक्षरम् 10 'एहि'इति कृतसंभाषणस्य समीपमुपससर्प । निर्दिष्टसमुचितासनोपविष्टश्च दृष्ट्वा राजसूनोरधः
कृतसकलसुरसिद्धविद्याधररूपमाधुर्यमङ्गसौन्दर्यमुपजातविस्मयः परममन्तःपरितोषमुदवहत् । अभिमुखप्रहितसस्पृहेक्षणेन च स्तिमितमवलोकितस्तेन कृतपुण्यमात्मानममन्यत । स्थित्वा च कश्चित् कालमुपरतवचाश्चित्रपटनिहिनिश्चलनयनमवनिपालतनय विनयवामनशिराः
शनैः पप्रच्छ-'कुमार ! अस्ति किञ्चिद् दर्शनयोग्यमत्र चित्रपटे रूपम् १ उद्भूतरूपः 15 कोऽपि दोषो वा नातिमात्र प्रतिभाति ? अद्याप्यनुपजातपरिणतिश्चित्रविद्यायां शिक्षणीयो.
ऽहमखिलकलाशास्त्रपारगेण महाभागेन' इति । हरिवाहनस्तु त प्रत्युवाच–'बालक ! कि शिक्ष्यते तव । स्रष्टा त्वमस्या जगति विद्यायाः । सुजनतेव स्वभावमधुरा जन्मान्तरशताभ्यासादुपागता तवैषा चित्रगतिः । विनीततायामिवास्यामल्पमेव ते र धुपदेष्टा
गुरुजनः । इदमनेकचम्पकाशोकतिलकतालीतमालमालितकूलमुन्नालकनकाम्भोजशोभिभिर20 ब्जिनीवनैर्दिव्यमिति बालिशैरपि व्यज्यमानमुचितेन क्रमेण परिणाहिनि क्षोणिधरशिखर
पृष्ठे प्रतिष्ठापितमपारपरिसरं सरः । इमान्यतिसुन्दराणि लवलीलतासदनानि पूगगहनानि नागवल्लीपत्रमण्डपकतलकुट्टिमानि च तीरदेशेऽस्य दर्शितानि । असावत्र निर्यत्नचारुणि रत्नवालुकासकते सञ्चरन्ती पादचारेण सहचरीवृन्दपरिवृता, राजनीतिरिव यथोचित
मवस्थापितवर्णसमुदाया , दिनकरप्रभेव प्रकाशितव्यक्तनिम्नोन्नतविभागा , रथाङ्गमूर्ति रिव 25 रुचिगवर्तनाभिः सम्यगभिलिखिता , शिखामणिरखिलस्यापि रमणीचक्रस्य चक्रवर्तिकन्यका ।
एतानि चास्याः परिवारलाकेन प्रचलता पुरस्तरलितानि त्रासाद् विहायस्युड्डीयमानान्युड्डीनानि च साक्षात् सचेतनानीव प्रकाशितानि पक्षिमृगमिथुनानि । सेवाचाटुचतुरश्च निपुणमवस्थापितोऽयमस्याः स्थानस्थानेषु निकटवर्ती प्रवृत्तो निजनिजव्यापारेषु रुचिरवेषो
वारयोपिज्जनः । तथाहि-असावुपरि 'धृतसितातपत्रा गगनमध्यारूढहिमकरेव पौर्णमासी30 रजनिः पृष्ठलग्ना प्रतिपदमिमामनुसरति , एषा सविभ्रमोल्लासितकनकदण्डा प्रावृडिव
सतडिद्गुणा नूपुरध्वनिश्रवणवावितानुत्सारयति गतिमार्गरोधिनो राजहंसान् , इयमुत्क्षिप्तपाण्डुपत्रबीटका समुपसृत्य सत्वरा प्रसारिते तिर्यगुपनयति करतले ताम्बूलमस्याः ।

Page #152

२७
तिलकमञ्जरी
किं बहुना ? यद्यदवलोक्यते तत् तत् सर्वमपि रूपमस्य चित्रपटस्य चारुताप्रकर्षहेतुः । एक एव दोषो यदत्र पुरुषरूपमेकमपि न प्रकाशितम् । अनेन च मनागसमनशोभोऽयम् । तदधुनाऽप्यस्य शोभातिशयमाधातुं , प्रेक्षकजनस्य च कौतुकातिरेकमुत्पादयितुमात्मनश्च सर्ववस्तुविषय चित्रकर्मकौशलमाविष्कतु युज्यन्ते कतिचिदस्यो नरेन्द्रदुहितुः प्रकृतिसुन्दराणि पुरुषरूपाणि परिवारतां नेतुम् । अविरुद्धो हि कन्यकावस्थायामङ्गनानां मनुष्यसन्निधिः ।' इति व्याहरति हरिवाहने स प्रतिव्याजहार- "कुमार ! युक्तमादिष्टम् । 5 युज्यते तस्य सर्वमेतद् यः सामान्यकन्यकायाश्चरितमालिखति । मया तु नेदं तथा । किन्तु कस्याश्चित् पुरुषविद्वेषिण्या यथादृष्ट रूप विलासचेष्टित च प्रकटितम् । इद चेत्थमेव प्रकाश्यमानमुपपन्न भवति नान्यथा । तेनापरिज्ञानमनवधानमनुचितज्ञतामनभ्यासं चात्र विषये न मे संभावयितुमर्हति माननाहः । यदि पुनः कुतूहल कुमारस्य पुरुषरूपनिर्माणविषयमपि नैपुण्यं द्रष्टुं ततस्तान्यपि दर्शयिष्यामि । सत्वरोऽहमत्र कर्मणि 10 निजेनैव प्रयोजनेन । यदि वा किमन्यैः पुरुष रूपैः ? कुमारस्यैव तावन्मुख्यं मया रूपमभिलेखनीयम् । केवलमनभिलेखने संप्रति कारगं किञ्चिदस्ति, तच्च वर्णयामि संक्षिप्तैरेव वणः। आकर्णयतु कल्याणराशिः ।'
१२६) 'अग्ति वैताठ्ये शैले सकलभारतवर्ष लक्ष्मीविलासतल्पमनल्पकल्पतरुपण्डमण्टि तानेक सार्वर्तुकोपवनरमणीयमनणुमणिगृहप्रभाप्रभावदुर्विभावदिनविभावरिविभागं 15 चतुरङ्गगतमिव सुनिरूपितत्रिकचतुष्कर चन रथनू पुरचक्रवाल नाम विद्यावरनगरम् । तत्र भरतसगरादिराजसदृशो विश्वत्रितयविख्यातकीर्तिर्नीतिशास्त्रनित्यविहितासक्तिय॑क्तशक्तित्रयः शत्रुषइवर्गनिग्रहपरः पराभिभूतभूपतिशतशरण्यो धर्मारण्यपरिसर इव सततमयक्तसंनिधिः संयमैकधनैर्मुनिभिरप्रतिहतविद्यायलो महाबलैरप्यरातिभिरधिपतिः समग्राया अपि दक्षिणश्रेण्या महाभुजपराक्रमश्चक्रवर्ती चक्रसेनो नाम । तस्य शैशवाभ्यस्तनिरवद्यशस्त्रशास्त्रविद्यस्य 20 यौवनारम्भरभसप्रसाधितपूर्वापरपयोधिमर्यादमेदिनीमण्डलस्य नित्यमभिनवानाखण्डलस्येव नन्दनोपवनपादपानासेवमानस्य पञ्चप्रकारानपि विषयानतिक्रान्ते कियत्यपि काले रूपतुलितसकलसुरसिद्धखेचराङ्गनमनेकदेवतोपयाचितशतैरतिशुभस्वप्नसूचितावतारमुदारविद्याधरवंशसंभवायामङ्गलावण्यलक्ष्मीलघूकृतरतिरूपसंपत्तो पत्रलेखाभिधानायां महादेव्यामेकमखिलत्रैलोक्यतिलकस्तिलकमञ्जरीनामधेय कन्यकारत्नमुत्पन्नम् , यस्य रूपलव एष लावण्य- 25 निधिना चित्रपटसंक्रान्तः कृतार्थीकृतो दृष्टिपातप्रसादेन ।।
१२७) 'सा चेयं देवी जन्मदिनमहोत्सवश्रीविश्राणितोभयश्रेणिचरखेचरगणानन्दा, पाश्चालिकाकन्दुकदुहितृकाविवाहगोचराभिः शिशुक्रीडाभिरतिवाहितसर्वलोकस्पृहणीयबालभावा , बहुलेतरपक्षशशिलेखेव प्रत्यहमपरापरासु कलासु परिचयं कुर्वाणा , क्रमेण कुसुमबाणकेलिकानन यौवनमनुप्राप्ता । संप्रति च दृष्टविनयदाक्षिण्यशीलत्रपादिस्त्रैणगुणगण- 30
१३

Page #153

कविधनपालकृता
द्विगुणितापत्यप्रीतिना जनकेन योग्या इति भाजनीकृता समग्राया अपि निजविभूतेः । अनुमोदिता च स्वेच्छाविहाराय धृतविदग्धवेष विद्याधरीवृन्दपरिवृता पुरः प्रधावता प्रान्तचलितानेकरूपचिह्नका हूनुततपनमण्डलेन मायूरातपत्रवनेन कुलिशत्राससंकुचितसुरशैलशिखराकार' कनकमयं विमानमारुडा गत्वा सत्वरं गगनमार्गेण कदाचिद् दक्षिणा5 विवरङ्गताडिततरुणताडीतरुषु संभोगलालसभुजङ्ग ललना सतत संकुलतमाललब लीलतागुल्मे पु मलयतटवनेषु विचरति, कदाचिदासक्त कनकाम्बुज रजोरा जिपिञ्जरपलायमान कलहंसकुलेषु मानससरःसलिलेषु क्रूलासीनसकुतूहलकुबेर कुलकुमारावलोकिता मज्जन के लिमनुभवति, कदाचिदितस्ततः प्रवृत्तप्रतनु सुरनिम्नगास्रोतःसूत्र सीमन्तितशिखरेषु नीहार गिरिशिखरेषु वनविहारखिन्ना सुखनिपण्णानां किन्नरकुलानां काकलीगीतमाकर्णयति, कदाचिदच्छिद्रपुन्नागपादपच्छन्नविपुलवालुका पुलिनेष्वविच्छिन्नसंततिश्रूयमाणानेकशत्रुः निगणरमणीय रुतेषु सागरकूलकच्छेष्वात्मना समानविभवपरिच्छदाभिः परिवृता विद्याधरेन्द्रकुलकुमारिकाभिरुत्तरकुरुभ्यः समानीतेन कल्पतरुफलरसासवेन पानोत्सवं प्रवर्तयति । स्वभवनगता च सर्वदा सर्वकलाशास्त्रकुशलेन सर्वदेशभावाविदा सर्वपौराणिकाख्यानक प्रवीणेन स्त्रीजनेन चित्राभिः कथाभिर्विनोद्यमाना दिनान्यतिवाहयति । न तु स्वप्रेऽपि पुरुषसंनिधिमभिलषति । प्रव15 मानापि च गुरुभिः, प्रबोध्यमानापि धर्मशास्त्रविद्भिः, प्रलोभ्यमानाप्यनेकधा विद्याधरेन्द्रकुलकुमारैः, प्रसाद्यमानापि प्रियसखीभिः धिक्रियमाणापि प्रकटितालीककोपाभिर्बान्धववृद्धाभिः, न ज्ञायते किमात्मनोऽनुरूप वरमनीक्षमाणा किं पुरुषपरतन्त्रतया यदृच्छाविहार सुखविच्छेदमाशङ्कमाना, किमाद्य एव विद्याग्रहणसमये स्वबुद्धिसंकल्पितस्य पुरुषसंप्रयोगपरिहारव्रतस्य समाप्तिकाल प्रतिपालयन्ती, किमन्यजन्मजातसंबन्धपुरुपविशेष प्ररूढ20 प्रेमवासनावशेन पुरुषान्तरेपु चक्षुःप्रीतिमत्रजन्ती, नाभिलपति पाणिग्रहणमङ्गलम् ॥
९८
10
(१२८) 'दृष्ट्वा च तस्यास्तथाविधां चित्तचेष्टामदृष्टप्रतिविधाना परं विषाद-मुपगता देवी पत्रलेखा । विधानजप्तमन्त्रया च तय । भर्तृदारिकाया वरमुद्दिश्य विज्ञापिता निशि प्रज्ञप्तिविद्या । निवेदितं च भगवत्या स्वप्नान्तरे - " वत्से ! मा व्रज विषादः माच विद्याधरकुमारकान्वेषणे च कुरु यत्नम् ; अखिलनृपचक्रचूडारत्नमस्या 25 पतिः क्षितिगोचरनरेन्द्रदारको भविष्यति ; एषा च हिमगिरिशिखरसद्मनः पद्ममहाहृदस्य पद्मवने कृताश्रयायाः श्रियः किमपि मान्या जन्मान्तरसखी सुकृतानुभावात् तव सुताभावेन संजातेति परिभाव्य सादर दृष्टव्या" इति । नष्टनिद्रया च तथा "न रूपदर्शनेन विना दुहितुरनुरागोत्पादनं रूपदर्शन च साक्षादशेष भारतवर्षभूपतिकुमाराणामतिमात्रदुष्करम् [इति] अवधारयन्त्या तस्मिन्नेव क्षणे समाहृय सर्वान्तःपुरप्रतिबद्ध सैरन्ध्रीगणप्रष्ठा, 30 प्रेष्टा प्रकृत्यैव, जननी मे, भर्तृदारिकाया धात्री, चित्रलेखा नाम सारं समादिष्टा - “सखि ! चित्रलेखे ! त्वं हि चित्रकर्मणि पर प्रवीणा | चित्रदर्शनानुरागिणी च वत्सा

Page #154

तिलकमञ्जरी
तिलकमञ्जरी । अतोऽस्याः सकलनिजपरिवारवाराङ्गनाचित्रकौशलदर्शनव्याजेन दर्शय निसर्गसुन्दयाकृतीनामवनिगोचरनरेन्द्रदारकाणां यथास्वमङ्कितानि नामभिर्यथावस्थित नि विद्धरूपाणि ; वर्णय च तेषामाहितोत्कर्षया गिरा त्यागसौभाग्यविभवचक्षण्यलावण्यादिगुणगणम् । अचिन्त्या हि देवशक्तिः । एवमपि कृते कदाचित् क्वापि विश्राम्यति चक्षुरस्याः । 'तथा' इति प्रतिपद्य तच्छासनमावेद्य च सविस्त, तत्रैव क्षणे विसर्जिताः 5 सर्वदिक्षु दक्षाश्चित्रकर्मणि समस्ता अपि स्वप्रतिबद्धाः शुद्धान्तसैरन्ध्रीदास्यः ।।
__ (१२९) ' अहमपि तत्र समये समासन्नवर्ती सादरमभिहितः-"वत्स ! गन्धर्वक ! तवाप्ययमेवाधिकारः । केवल सुवेलगिरिवासिनो निजपितुर्विचित्रवीर्य देवस्य पार्श्व त्वमद्य कार्यवशेन देव्या पत्रलेख या प्रस्थापितोऽसि । अतो न शक्यसे वतुमन्यत किमपि । किन्तु कृतराजकार्येण तस्मात् समागच्छता त्वया विज्ञापनीयमिदमस्मद्वचो नभश्चरेन्द्रस्य 10 या सा सकलदाक्षिणात्यसास.न्तमौलिविश्रान्तचरणनखमरीचेः काञ्चीनगरीनायकस्य राज्ञः कुसुमशेखरस्य सर्वान्तःपुरप्रमुखा महादेवी गन्धर्वदत्तेति नामसाम्यादुपजालसंदेहेन रत्नकूटाद्रिबन्धावुदधिजलपरिक्षिपीठे स्वयंभुवि तत्र दिव्यायतनमण्डले विहितयात्रेण रात्रौ सादरं तथाश्रुता देवेन पूर्व सीत् , सैव सा देवस्यात्मजा गन्धर्वदत्ता ; यतो मया देवादेशमन्तरेणापि गत्वा सायं दृष्टा; ममाश्वासिता च सर्वस्य ज्ञातिवर्गस्य कुशलवृत्ता- 15 नावेदनेन ; पृथ्या च विजने वैजयन्तीनगरविप्लवात् प्रभृति सर्वस्तया निवेदितो निजप्रवासवृत्तान्त इत्यवधार्य, कार्यो न देवेन तां प्रति संदेहः इति । अतिबाह्य च तस्य नगरे रात्रिमेका मुद्गते समन्तादुद्दयोतिताशेषदिशि दशशतमरीचौ मेचियित्वात्मानमागत्य काश्चीमुपास्य कञ्चित् काल भर्तृदारिका गन्धर्वदत्तां, क्षिप्रमेवागन्तव्यम् । एष चाधुनैव साधित बहुरूपिणीविद्यश्चित्रमायो नाम विद्याधरः प्रस्थितस्य ते पथि सहायो भविष्यति" 20 इति । तदेतदवश्यकरणीयं राजकार्यमवधार्य धीमता, गन्तुमेवाहमादेष्टव्यो न मनुष्यरूपाणि चित्रकर्मणा निर्मातुं, यम्मादिदानीमत्यन्तगमनोत्सुकोऽहम् । उत्सुकमनोभिश्च कर्तुमारब्धमतिस्थूलमपि कर्म नोपजायते सुसूत्रम् , किं पुनश्चित्तकाग्रतातिशयनिवर्तनीयं चित्रम् ? तदधुना तत्र त्रिकूटाचलकूटचूडामणौ विचित्रवीर्थनगरे काऊच्यां च तावन्मया गन्तव्यम् । अन्तरा च यदि कश्चिदन्तरायो न भविष्यति, ततस्ततो निवृत्तेन नियमा- 25 दिहागत्य पुनरपि द्रष्टव्य मिष्टफलदायकं सकलार्थिकल्पद्रुमस्य ते विमारुणतलं चरणप्रवालयुगलम् । उपदर्शितबहुविकल्पचित्रशिल्पेन च स्थित्वा दिवसमेकमेकाग्रमनसा तथाभिलेखितव्यं यथावस्थितं महाभागस्य रूपं, यथा चित्रपटवर्तिना तेन पुरतो दृष्टमात्रेण सिद्धगारुडमन्त्रेणेव भर्तृदारिकायाः प्रशममुपयास्यति समस्तबान्धववर्गदत्तदुःसहोद्वेगः पुरुपद्वेषविषवेगः ॥'
30 (१३०) इत्युदीर्य जिगमिपुः पुनरुवाच-'कुमार ! दृरे मया गन्तव्यम् , अनुमोदस्व माम् , आदिश च किमपि प्रयोजनं निजमुद्दिश्य यन्मया विधेयम् , प्रणुि

Page #155

१००
कविधनपालकृता कुशलोदन्तमादेश लेख वा कस्यापि योऽस्यां दिशि मया गन्तुमिष्टायामिष्टस्तवाम्ते । वस्तु च व्यक्तिकुरु वचनवृत्त्या यदानेतव्यमेतद्देशदुर्लभं ततः ।' इति ब्रुवाणं च तमासन्नसमु. पनततद्विरहचिन्तासंतप्तमानसः सुचिरमवलोक्य स्नेहगर्भया दृष्टया, स्पृष्ट्वा च पाणिना
प्रणतशिरसमंसदेशे, हरिवाहनः प्रतिव्याहरत्-'गन्धर्वक ! किमहमत्र ब्रवीमि ? सर्वा5 त्मना हृदि निविष्टै विनयवैदग्ध्यमधुरवादितादिभिस्तव गुणैर्गुणरिव गाढमरवतन्त्रतामुपनीतया बुद्धथा प्रवर्तयितुमपार्यमाणा न मे वाणी जिह्वाग्रमवतरति । कथं गच्छेति भद्रमनुजानामि ? किं करोमि ? प्रकृतिरेषा । प्राकृतस्यापि जनस्य जातपरिचयस्य विप्रयोगं न सहते मचित्तवृत्तिः, किं पुनस्वादशस्य येन च संनिधानवर्तिना प्रवर्तते
सुभाषितगोष्ठी, प्रवर्तन्ते विचित्राः कथालापाः, जायते गीतनृत्तचित्रादिषु कलासु व्यु10 त्पत्तिः, आस्वाद्यते नर्मवादश्रवणेन श्रुतिसुखम् , अतिवाह्यते सर्वदा निरातङ्कचित्तैः
काल: १ सत्पुण्ययोगादयत्नलब्धं पुरुषरत्न किमबालिशः कोऽपि शिथिलयति ? तथापि किं क्रियते ? पराधीनवृत्तिस्त्वं न शक्यसे दिवसमपि धारयितुमात्मसंनिधौ । उत्तिष्ठ प्रतिष्ठस्व राजकार्यसिद्धये । मत्कार्य तु भूयो भवदर्शनमपहाय नास्त्यगम्त्यपरिगृहीतायां
ककुभि किञ्चित् । तच्च यदा स्वत एवाभ्युपगतं भद्रेण तदा निरर्थकस्तद्विषयो मम 15 प्रार्थनादरः । ततो देशादस्मद्देशदुर्लभमिदं त्वया समानेतव्यमित्यत्रापि न भवान् व्या
पारणीयः । यतः किमेकेनास्मदेशेन , त्रिभुवनेऽपि यद् दुर्लभं वस्तु तदुपनीतं त्वयेदमपनीतरम्भोर्वशीपुरःसरसुराङ्गनारूपगमस्याः सर्वत एवानवद्यमुपनयता विद्याधरराजदुहितुर्बिम्बम् । अमुनैव कृतकृत्योऽहम् । विरतकौतुकश्च वस्त्वन्तरदर्शने संवृत्तः । ततो
निवृत्तेन मया कर्तव्यमेतदिति यदपि किञ्चिदभ्युपगतं तदपि सर्वदानेककार्यव्यग्रचेतसि 20 भवति नावश्यतया संभावयामि । एतत् तु साभ्यर्थन ब्रवीमि । सविधवर्तिना दूरस्थेन
संपत्संपन्नेन विपदमापन्नेन वा त्वया नैष विरमर्तव्यः सहास्माभिः क्षणमात्रमुपजातो वचनपरिचयः ।' इत्युदीर्य दिव्याभरणवस्तुवस्त्रताम्बूलदानेन तस्मै प्रसादमुपादर्शयत् । उपानयच्च समरकेतुना स्वप्रयोजनसंबद्धमभिलिख्य तक्षणमेव समुपनीतं लेखम् । अब्रवीच्च
तमवधार्थ-'गन्धर्वक ! याऽसौ त्वया गन्धर्वदत्ताभिधाना कुसुमशेखरनरेन्द्रमहिषी सुवेला25 चलानिवृत्तेन काऊच्यां द्रष्टुमध्यवसिता तदीयदुहितुर्भलयसुन्दर्या रहस्युपेत्य सादरमयं समर्पयितव्यः' इति ।।
१३१) अथ 'तथा' इति सोऽभ्युपगम्य दूरानतशिराः प्रणम्य हरिवाहनमाभाष्य च ललाटचुम्बिना पाणिसंपुटेन तत्समासन्नवर्तिनः समरकेतुपुरःसरान् राजपुत्रा.
ननुचराप्तिप्रसादप्राप्तवस्त्रभूषणादिवस्तुकलापो जलमण्डपान्निर्जगाम । विस्मयोन्मुखद्वारस्थ. 30 लोकावलोकितश्च विहगपतिपोत इव पवनवेल्लितोत्तरीयपल्लवप्रान्तपक्षतिरन्तरिक्षमुदपतत् ।
प्रस्थिते च तस्मिन्नगस्त्याश्रमालंकृतां ककुभमारब्धतद्गुणसंकथः स्थित्वा क्षणं क्षोणी पतितनयः स्वावासमगमत् । कृताह्निकविधिश्च विनिविश्य विजने, तमेव सर्वतोऽनवद्यमव.

Page #156

तिलकमञ्जरी
लोकयन् विद्याधरराजपुत्र्या रूपातिशयमनयद् दिवसम् । अवसिते च वासरालोके संगल त्तिमिरतया मन्दायमानरूपदर्शन सामर्थ्या कथञ्चित् ततो विनिवर्त्य दृष्टिमुत्थाय च यथा क्रियमाणमावश्यकं सान्ध्यमन्वतिष्ठत् । उपस्थिते च प्रदोषे प्रतीष्य कृतसपर्याणां द्विजन्मनामाशिषमारुह्य च सपर्याणां यामकरिणीं करेणुघण्टारवश्रवणगत्वरेण सत्वरं प्रधावता निजगृहेभ्यो गृहीता सिकुन्तकार्मुकेण पदातिसार्थेन सनाथीकृतपुरोभागः 5 पवनविलुलितपूलकाकारम्थूलचूलानामशेषतः प्रज्वलन्तीनां दीपिकानां कनकरेणुकपिलेन प्रसर्पता निरन्तरमा लोकेन समुपजातबालातपसमागममिव राजमार्गतिमिर मुपदर्शयन्नाजगाम राजकुलम् । अवतीर्य च द्वारि संभ्रान्तदौवारिककृतप्रणामः प्रविश्य परिवृतः प्रणयिना राजपुत्रलोकेन, विलोक्य प्रदोषास्थानमण्डपावस्थितं पितरमुपास्य सविनयमास्यनिहितनिभृतेक्षणो मुहूर्तमुत्थाय गत्वाभ्यन्तरं, प्रणम्य दूरानतेन शिरसा प्रतिदिवसमेव दर्शनाभिलाषिणीं जननीमागत्य निजमन्दिर, द्वारादेव विसर्जितानुयायिसेवकजनस्तत्कालविरलपरि- 10 जनप्रचारमप्रमत्तःप्तशस्त्रिपुरुष शतपरिक्षिप्तमातेर्द्वार रक्षिभिर्निरीक्ष्य सम्यक्प्रवेश्यमानतत्कालसेवोपयुक्तकथकगाथकप्रायलोकमस्तोकचन्दनच्छटोप सिक्तमसृणमणिकुट्टिममविरलप्रकीर्णविकचकुमुदेन्दीवरदलोपहार, समारव्वशिशिरोपचारैश्चतुरपरिचारकैः सत्वरमपसारितान्तलत्प्रदीपनिवहमनिल संपातेऽपि स्थैर्येण शिखाप्रपातिनामपि पतङ्गकुलानामप्लोषणेन जनितमुग्धवनिताविस्मयैरकज्जलै लद्भिर्माणिक्यदीपैः समन्तादुत्सारिततमोवितानं, वितान 15 कावलम्बिभिरविरलैर्मल्लिका मुकुलदासभिस्तुहिनकरमयूखैरिव शैत्यमादातुमन्तः प्रविष्टैर्जटालीकृत सकलक्षणप्रभीक्ष्णमापतता परिमलाकृष्टषट्पदकुलेन पर्यन्तोद्यानमारुतेन विस्तारितगवाक्ष विन्यस्तमणिभाजनविलेपनामोदं वासभवनं विवेश ||
१०१
१३२) तस्य चैकदेशे निवेशितमायतविशालं हंसविशदप्रच्छदपटाच्छादितमच्छजललवस्राविणा सुधाधवलेन जाह्नवी पुलिनमित्र फेनपुजेन जनितसांनिध्यं निद्राकलशेन 20 शयनमध्यासीनः, शयनसं निहितासनासीनाभिरनुवेलमार्गेण चन्दनद्रवेण सान्द्रीकृत करपल्लवस्पर्शशैत्याभिर्वारवनिताभिः संवाह्यमानचरणपहवस्त कालापव्याकुलेन चेतसा संस्मृत्य गन्धर्वकालापमुपजातविस्मयश्चिन्तितवान् । 'अहो काप्यद्भुता तस्याश्चक्र सेनदुहितुः शरीरावयवशोभासंपत्तिर्वस्मात् त्रिभुवनातिशायिरूपापि तत्प्रतिकृतिरियं चित्रपटगता रूपल इति निवेदिता तेन विद्यावरदारकेण । यदि च सत्यमेव तस्यास्त्रस्तमृगदृशस्तादृशं रूपं, 25 ततो जितं जगति विद्याधरजात्या | दूरमपवारितो निःसारताप्रवादो निजः संसारेण । प्राप्तमवधिमत्रलारूपकल्पनाशिल्पवै विधेः । स्तम्भितो रम्भादिसरविलासिनीवर्गस्य सौभाग्यः । नित्ता लावण्यगुणगणगणना रतेः । प्रवृत्तः सप्तलो की लोकलोचनानामचिन्तितो महोत्सवः । प्रकटितः प्रलयकालविप्लवः क्षुभितेन सर्वतो रागजलराशिना शृङ्गारिजनस्य । भ्रान्ता चतुर्दशस्वपि भवनेषु भगवतो मकरकेतनस्याज्ञा । न जाने, कस्य सुकृतकर्मणः 30 सत्वरपलायमानतिमिरमार्गप्रभावितशशिप्रभाप्रवाहधवला पतिष्यति वपुषि तरलायता तस्याः

Page #157

१०२
~
~
~
~
कविधनपाल कृता कटाक्षष्टिः १ कस्य सञ्चिताकुण्ठतपसः कण्ठकाण्डे करिष्यति पतिष्यन्त्यास्तद्भुजलतायाः प्रथमसूत्रपातमम्लानमालतीकुसुमकोमला स्वयंवरस्रक ? कः सुजन्मा जन्मफलभूतानि प्रस्थितः सह तया राजपथवर्तिनः सराग पुरजनस्य श्रोष्यति श्रुतिसुखानि प्रशंसावचनानि १ कस्त्रिभुवनलाध्यवरितस्तदध्यासितमधिष्ठितो गजस्क्न्धपीठमाकण्ठमुत्तानिततरल
तारैः पीयमानवदनलावण्यो नगरनारीलो वनैरवतरिष्यति विवाहमण्डपे वेदिबन्धम् ? कस्य 5 कन्दर्पबान्धवस्य तत्क्षणाबद्धकम्प स्वन्नसरल.गुलौ नदीयकरपल्लवे लगिष्यति श्लाव्यशत
पत्रशङ्खातपत्रलक्षणो दक्षिणपाणिः ? पुण्यकारी त परिजनो यः सर्वदा सविधवर्ती स्वास्थानभवनस्थितां विमाननिवहेन गगनं गाहमानामुधिरोधोवनेषु स्वेच्छया संचरन्ती श्रवणागतस्य प्रेयसो विद्याधरराजकन्यजनस्य सरहस्यमखिलं कलाकलापमुपदिशन्तों तामन्वह
पश्यति । अधन्यः खेचरगणो यः प्रकाममनुरक्तोऽपि दूरवर्ती तदृष्टिपातामृतरसस्य 10 रूपमात्रदर्शनतरलितो वृथैव मन्मथव्यथामहमिवोद्वहति । अहो मे मूढता, यदसावायतेक्षणा
भूभिगोचरनृपाधिपात्मजप्रणयिनी भविष्यतीति वार्तयापि श्रुतया हर्षमुट्ठहामि । सत्स्वपि रूपलावण्ययौवनशालिवपरेषु भूपालदारकेषु कालान्तरभुवस्तदनुरागस्यात्मानमेव लक्ष्योकरोमि । क्याहं, क्व सा, क भूमिगोचरस्थ निकेतन साकेतनगर, क दिव्यसङ्गसमुचिता.
चलप्रस्थसंस्थं रथनूपुरचक्रवालम् १ अपि च, विवेकिना विचारणीय वस्तुतत्त्वम् , नोज्झि15 तव्यो निजावष्टम्भः , स्तम्भनीयं मनः प्रसरदपथे, न देयमग्रणीत्वमिन्द्रियगणस्येत्यपि न
गणयामि । असौं पुनरपरा विडम्बना, यदयमात्मा मदनदाहोपशमाय प्रशममार्गमवतारितोऽप्यधोगति रागिणस्तदहियुगलस्यालोचयति, न प्राणिजातस्य ; कदलीस्तम्भतुल्यतां तदूरुपरिणाहस्य विमृशति, न देहनिःसारतायाः; हृदयवासिभिः सङ्गो दुःखहेतुरित्यलब्धविवर
तत्पयोधरद्वन्द्वमवधारयति, न कलत्रपुत्रादिवर्गम् ; मध्यस्थां तन्नाभिमुद्रामभिनन्दति, न 20 भावनाम् ; मधुरं मुखे तदधरप्रवाल ध्यायति, न भोगसौख्यम् ; युगान्तविलुलितक्षीर.
सागरसमं तदक्षिविस्तारमु प्रेक्षते, न संसारम् ; आरोपितानङ्गचापभगुर तद्भलताललितमध्येति, न विधेविलसितम् । अन्या अपि प्रकृष्टरूपलावण्यवत्यः प्राप्तयौवना दृष्टाः क्षितिपकन्याः । अन्यासामपि श्रुतस्तत्त्ववेदिभिरनेकधा निवेद्यमानो विलासक्रमः । न तु
कयाऽपि क्वाप्यपहृतं चेतो, यथाऽनया। कथमिदानीमासितव्यम् ? किं प्रतिपत्तव्यम् ? 25 केन विधिना विनीदनीयेयमनुदिनं प्रवर्धमाना तदर्शनोत्कण्ठा ? कस्यावेदनीयमिदमात्मीय
दुःखम् ? केन सार्धमालोचनीयं कर्तव्यम् ? कस्य क्रमिष्यते तदेशगमनोपायेषु बुद्धिः ? कस्य साहायकेन सेत्स्यति तया सह समागमप्राप्तिः १ अपि नाम देवमनुगुण स्याद् ? एष्यति स विद्याधरदारकः ? न विस्मरिष्यति परिचयम् ? करिष्यति पक्षपातम् १ द्रक्ष्यति मामिह
स्थितम् ? निर्वक्ष्यति वचनवृत्त्या स्वयं प्रतिपन्नमर्थम् ? नेष्यति तदीक्षगगो वरप्रापणेन 30 मत्प्रतिकृति कृतार्थताम् ? कथयिष्यतिशयेन मां गुणवन्तम् ? सापि शशिमुखी तथेति
प्रतिपत्स्यते तद्वचनम् ? भविष्यति मदीयदर्शनाभिलाषिणी ? प्रेषयिष्यति तमात्मानुराग

Page #158

तिलकमञ्जरी
प्रकटनाय मत्पार्श्वम् १" इत्यनेकसंकल्पपर्याकुलचेतसः प्रबन्धवर्धमानारतेरनवरत मुक्तायतोनिःश्वासम्य मुहुर्मुहुः पर्यङ्कपरिवर्तनैस्तरङ्गितोत्तरच्छदपदस्य, प्रभातागमन पर्युत्सुकतया प्रदोषेsपि नष्टनिद्रस्य, निशीथेऽपि देवतार्चनाय परिचारकानुद्यमयतः शतयामेव कथमपि क्षपा विराममभजत ॥
१३३) प्रभातायां च शर्वर्यामुधाय निर्वर्तितप्राह्णेतनावश्यकविधिः प्रतिपद्य 5 सविशेष संपादितशोभमभिनवं सर्वाङ्गीणमाकल्पमल्पपदातिबलपरिवृतस्तदेवोद्यानमगमत् । तत्र चातिबहुलपादपच्छाये हंसपदप इक्तिलाञ्छितस्वच्छसुकुमारसैकते संततापतत्कमलरेणुकषायशीतलमरुति मकरध्वजायतनदीर्घिकातीरपरिसरे निषण्णः संनिधानवर्तिभिश्चित्रवियो पाध्यायैरन्यैश्च जनपरम्पराजनित कुतूहलैश्चित्रमवलोकयितुमागतैरा लेख्यशास्त्रविद्भिर्नगरलोकैः सह विचारयन्नविचार्यचारुत्वतत्त्वं तस्याश्चित्रपट पुत्रिकाया रूपमपसारितः परविनोद: 10 पूर्वाह्नमनयत् । उपस्थिते च मध्याह्नसमये यथाविधि विसर्जितायातमान्यलोकः सखेदमुत्थाय चिरनिरोधमन्थरैश्चरणविन्यासैरितस्ततो बभ्राम । गत्वा च सुघटित सोपानसुपमावतारे सरसवानी वीरुधि समासन्ननीरे पुरःसरैरागत्य किङ्करैः समन्ततो विस्तारित - रुचिरपरिवत्रांशु शुचिनि सारखे रोधसि, पुरोधसा संनिधापितप्राज्य पूजोपकरणः समाहितेनान्तःकरणेन कृत्वा देवतार्चनम् उत्थाय गत्वा विविक्ततरमुद्देशं, समनन्तरमेव 15 सत्वरमागतैर्माहानसिऋपुरुषैरुपनीतमतिहृद्यवर्णगन्धसमुत्कृष्टमूल्य संपद्भिः सूपकारशास्त्रोपलब्धैर्यथावसरमुपकल्पितैरनल्प बहुभिर्तवैर्द्रव्य विशेषै रुपस्कृतानेक भक्ष्य लेह्य पेय प्रकारमास्वादयाञ्चकार परिवृतो राजपुत्रैरुरूपवने तत्रैवाहारम् । उपस्य चात्रातधूपधूमवर्तिरुद्वर्तितवदनकरतलः कुरङ्गमदकर्पूरामोदिना चन्दनद्रवेण स्पर्शसंवेदनानन्दमन्दीकृतभुज परिस्पन्दाभिरत्रिरतस्यन्दमान हस्तारविन्दसंपादितान्तः प्रीतिभिः प्रसाधिकाभिरतिमात्रमतिचिरेण निर्वर्तित- 20 कुङ्कुमोद्वर्तनक्रमः शिरसि घटितपाटलाकुसुमसारस्मेर मल्लिका मुकुल मुण्डमालो यथासन्नमुपनीत ताम्बूलकुसुममालानुलेपनैः प्रणयिलोकैः सहारब्धविविधसंकथस्तस्थौ काञ्चिदपि वेलाम् । गते च विरलतां विलीनतापे तपनतेजसि तरलितस्तिलकमञ्जरीसंगमाभिलाषेण तत्कालसमुपस्थितावधैर्गन्धर्वकस्यागमनमार्गमवलोकयितुमभ्यग्रवर्तिनः शिखाग्रचुम्बिताम्बरक्रोमा शैलस्य शिखरमारुरोह ॥
"

१०३
(१३४) तत्र चोर्ध्वस्थितः पुरस्तादवस्थितस्य प्रेयसोऽन्यतमभृत्यस्य प्रत्यंसमर्पिताङ्गभारो, निवारितातपः त्र्यस्त्रीकृतातपत्रेण छत्रवारेण तत्काललब्धावसरैरवारितैः प्रतीहारलोकेन, प्रविश्य पार्श्वतः स्थितैः प्रणयवाचालैरुद्यानपालैवेद्यमानरामणीयकेषु लतामण्डपेषु तरुषण्डेषु सारणिस्रोतस्सु कृत्रिम नदी सेतुबन्धेषु केलिवापीकूलजलयन्त्रेषु चाभिनवकृतसंस्कारेष्वन्तरान्तरानिक्षिप्तचक्षुरीक्षमाणो दक्षिणाशां तावदास्त, यावदस्तशिखर 30 मगादशिशिरगभस्तिः । स्draraशेषे च दिवसकरधामनि श्यामायमानेषु दिग्भागे

25

Page #159

१०४
कविधनपालकृता ध्वनागमनेन गन्धर्वकस्य किञ्चिन्म्लानमुखकमलशोभो दिवस इव नभसः क्रमेण क्रीडाचलादवततार । जगाम च स्वावासम् । आसीनश्च शयने चिन्तयन् मुहूर्त मार्तेन चेतमा तस्य विलम्बकरणानि, कृच्छाप्तनिद्रो निशामनयत् । अपरेामपि तेनैव क्रमेणोद्यानमग
मत् । तेनैव विधिना तत्र सर्वाः क्रियाश्चकार । तथैव तस्यांगमनमीक्षमाणो दिवस. 5 मनयत् । अकृतागतौ च तत्र, क्रमादतिक्रामत्सु दिवसेषु शिथिलीभूततिलकमञ्जरी
समागमाशाबन्धस्य प्रवन्धविस्तारितोदनसंतापसंपद् यथोत्तरप्रथितदिवसायामदुस्तरो निरन्तरप्रवर्तितोष्णवाष्पसंततिरपर इव निदाघसमयो जजम्भे जनितनिर्भर व्यथस्य देवथुः । अविरत सस्मार सस्मरेण चेतसा चित्रपट पुत्रिकानुसार परिकल्पितस्य
चक्र सेनतन यातनुलतालावण्यस्य । सततमन्वचिन्तयच्चारुतामनुदिनोपची यमानस्य तस्याः 10 प्रथमयौवनस्य । यौवनोपचयपरिमण्डलस्तनमननवेदनोच्छेदनायेव सर्वदा हृदयगतमधत्त
तद्रूपम् । आविष्कृतानेकभावविभ्रमाणि लिखितानी। केनापि निपुणचित्रकरण दिग्भित्तिषु दिवानिशं ददर्श तस्याः प्रतिबिम्बानि ।।
१३५) दृष्ट्वा तमकाण्डवैरिणा मन्मथेन घर्भर्तुना च युगपदुपताप्यमानमुत्पन्नानुकम्पो निर्वापयितुमिव चक्रे जगत्यामवतारमखिलविश्वोपकारी वारिदागमः । प्रवर्तित15 प्रबलधारापङ्क्तयो भऋतुमिव तस्य धारागृहस्पृहां क्षिप्रमेवान्तरिक्षमाच्छादयाञ्चक्रु
रब्जिनीपलाशप्रकरनीलाः पयोमुचः । सततयामिनीजागरणजडतारकां प्रसादयितुमिव तदृष्टिमविरलोद्भिन्नमरकतश्यामशाद्वला भभूव भूतधात्री । प्रथमजलधरासाशिशिराम्तदङ्गतापमिव निर्वापयितुं निर्वातुमारभन्त संततामोदमकरन्दमांसलाः क म्बमरुतः । मानस
स्मरणसञ्जातरणरणकास्त नुरागमारूयातुमिव खेचरेन्द्रदुहितुरुत्तसं दिशमभिप्रतस्थिरे राज20 हंसाः । तद्विरहदाहविच्छेदाक्षमेण पत्रपण्डाइम्बरेण विहितापत्रपाणीव वर्षासलिलपूरितासु विलाससरसीषु निममज्जुम्भोजिनीवनानि । धनधाराभिवृष्टमूर्तयस्तदत्तिदर्शनदुःखिता इव दूरविनतैः पल्लवेक्षणैरम्बुकणिकाअविसरमजनम सृजन्नुपवन्द्रमाः । प्रकृतिकर्क शास्तदङ्गसंस्प
योग्यानिव कर्तुमात्मनः करानन्तःसलिलेषु जलमुचां कुक्षिषु निचिक्षेप चण्:भानुः ।
तस्मिन्नसकृदुत्सृष्टवाणविसर निवारयितुरिव मकरकेतुमाबद्धकुसुमाअलिपुटान्यजायन्त 25 केतकीकाननानि । विनोइयितुमिव तस्यारतिमनारतोदीरितमधुरकेकागीतिभिः समारम्भि ताण्डवमुद्दण्डबर्हमण्डलैगुहशिखण्डिभिः ॥
१३६) एवं च विकसिताकुण्ठकलकण्ठचातककलकले कठोरदर्दुरारटितदारितश्रवसि विश्रुतापारवाहिनीपूरघूत्कारे घोरधनगर्जितःरावर्जरितरोदसि द्योतमानविद्युद्दामदारुणे वितत
वारिधाराधोरणि वस्तधीरकामुकमनसि सान्द्रकुटजद्रुमामोदमून्छितागच्छदुच्छन्नकल्पाध्वग30 कलापे समन्ताद्विजृम्भितेऽम्बुधरदुर्दिने विधुरीभूतमनसः कोशलाधिपसुतस्य पङ्कपटलाविलेषु
साकेतपुरपरिसरेश्वरम्यतलकुटिमेपु लीलालतामण्डपेपु, तृणनिरुद्धावसंचारेषु कृत्रिमाचलशिखरेषु, पूरानीतकण्टककिलिकमलेषु तगरनिम्नगाकूलेपु, खण्डितयहच्छाविहार

Page #160

तिलकमक्षरी
१०५ कौतुकस्य ; कालवशाच विश्रान्तेषु यन्त्राधारागृहप्रवेशेषु, मुद्रितेष्वाचरणचन्दनचर्चाविधिषु, अक्रियमाणेषु कमलकुमुदकुवलयशयनेष्वधार्यमाणेषु हारकेयूरमेखलादिपु मृणालाभरणेष्वनारोग्यमाणासु हृदि जलार्द्रावसंचार्यमाणेषु ससलिलतालवृन्तकदलीपत्रवातेष्वदीयमानेषु करचरणयोरिन्दुमणिदर्पणेष्वनुद्घाटयमानेषु भवनवलभीगवाक्षेषु, द्विगुणदीप्यमानविरहदाहज्वरोष्मणः स्वभावधीरत्वादनवधीरितयथारब्धकार्यस्य, लज्जया निपुणनिगूहितेगिताकारस्य, 5 द्वेष्यमपि ; वेणुवीणाविनोदमादरेण विदधतः, प्रस्तुतामपि विद्याधरविलासवार्तामनावतयतः, प्रेष्ठमपि नाम गन्धर्वकस्यागृहतो, रहस्यपि तदर्पित चित्रपटमप्रेक्षमाणस्य, रूक्षामपि कुबेरदिशि दृष्टिमक्षिपतः, समरकेतोरपि निजावस्थामप्रथयतः, श्रमेऽप्यायतोष्णान् पुनः पुनः श्वासपवनानमुञ्चतः, परमचिन्तायासजन्मना प्रचीयमानेनानुदिनमप्रतिविधेयेन देहक्रशिम्ना कदर्यमानस्य ; ग्रीष्मकालादधिकदुःसहो बभूव वर्षासमारम्भः ।। 10
१३७) अथ प्रोषिते जलदसमये तद्वियोगादनुदिवसमाविर्भवत्प्रबलातपायामभिनवपतिप्रवासदुःखितस्य विरहिणीजनस्य सदृशावस्थमात्मानमिव दर्शयितुमामागतायां शरदि हरिवाहनः सर्वथा गन्धर्वकागमननिष्प्रत्याशस्तिलकमञ्जरीसंततस्मरणजन्मना विक्लवीकृतो गाढमतिदारुणावेगेनोद्वेगेन कथञ्चनाप्यशक्नुवन् गृहेऽवस्थातुम्, एकदा स्वमण्डलावलोकनविषयमात्मनः कुतूहलमुद्दिश्य प्रधानमन्त्रिमुखेन पितरं व्यजिज्ञपत् । 15 अनुज्ञातगमनश्च तेन प्रशस्तेऽहनि समस्तनिजसैन्यपरिवृतो विविधयानवाहनाधिरूढेरुज्ज्वलविदग्धवेषधारिभिः समरकेतुपुरःसरैः सुहृद्भिरनुगम्यमानस्तत्कालशून्येषु नागरिकाजनमनस्सु रक्षणमिव निवेश्य निश्चलं रणरणकमतिभूयसा विभवविच्छर्दैन साकेतनगरान्निरगच्छत् । अवहच वर्मनि प्रतिदिनमविच्छिन्नैः प्रयाणैः ॥
१३८) प्रयान्तं च तं यदृच्छया तेषु तेषु जनपदेष्वासन्नयायी तत्रत्यराज- 20 लोकस्तत्कालोचितैरालापैरकृतनिर्वेदो विनोदयामास । तथाहि-एष निःशङ्कविचरदरण्यगजयूथव्याप्तकन्दरो दूरदृश्यमानोदप्रशिखरश्रेणिना परिगतोपरिस्थनगरः स्थवीयसा प्राकारवलयेन बन्दीकृतानामरिनरेन्द्राणामेकमन्दिर मन्दरकाख्यो दुर्गगिरिः, असावनेकनिकटग्रामपरिसरविसारिमारणिजला शरावती नाम किमपि सेव्यकूला सरित् , एतदुन्मदचक्रवाकवक्राङ्गकुररकारण्डवाकुलमुद्दण्डकमलिनीषण्डमण्डिततीरमंशावतार इव क्षीरजलधेः पुरा 25 दिग्विजयागतेन देवेन खानित सरः, एष दशसीरसहस्रमितसीमा सूर्यग्रहणपर्वणि पूर्वमपवर्जितो मदिरावतीदेव्या सर्वमण्डलग्रामाणामग्रिमो देवाग्रहारः, इदमतिस्निग्धसान्द्रसकलद्रमगहनमुन्मुखैमुनिभिरनुदिनमुदीक्ष्यमाणमार्गापतदतिथिवर्गमनादरप्राप्यसुन्दरस्वादुफलमूलकन्द मन्त्रिणा सुरानन्देन निर्मापित धर्मारण्यम् , इह करालकरिकुम्भास्थिकूटस्थपुटिततलायामचलपरिसरप्रान्तसीमनि समारब्धसमरकर्मणा प्रापितः प्रेतनगर- 30 मुत्तरदिगन्तदण्डनायकेन नीतिवर्मणा हूणपतिः, इमामविच्छिन्नकुङ्कुमकच्छलाञ्छिततीरदेशो
१४

Page #161

१०६
कविधनपालकृता तरङ्गिणीमुत्तीर्य युवराजसमरकेतोभुक्तिः, इतः प्रदेशादारभ्य पश्चिमेन समग्रोऽपि ग्रामनगरग्रामो विलम्भके सेनान्यः कमलगुप्तस्य, इत्येवं च सर्वतो निवेद्यमानमण्डलविभागः ; सविभ्रम इवेतस्ततो भ्रमन्नुत्पाककलमकेदारकपिलायमानसकलग्रामसीमान्तमातपक्लान्तकान्तारमहिषयूथाध्युषितपल्वलोपान्तकृष्णागुरुतरुतलमविरलोद्भिन्नकुसुमगुच्छसप्तच्छद5 विटपिभिर्बद्धविकटाट्टहासमुद्विकासकमलाकरामोदवासिताशामुखभ्रमन्मदमुखरालिमालमुत्ता
लशालिवनगोपिकाकरतलतालतरलितपलायमानकीरकुलकिलिकिलारावयन्त्रितपथिकयात्रमुच्छितपत्रखण्डपुण्ड्रेवुवाटपरंपराभिरामं, कामरूपनाम्ना लब्धव्यपदेशं देशमाससाद । तत्र च प्रतिदिवसमधिकाधिकोपदर्शितभक्तिना प्राग्ज्योतिषाधिपेन प्रतिबद्धगमनः स्कन्धा
वारममुञ्चत् ॥ 10 १३९) आबद्धनिश्चलावस्थितिं च तं चारपुरुषेभ्य उपलभ्य सर्वेऽपि सत्वर
मुत्तरापथनिवासिनो दर्शनार्थिनः पार्थिवाः समाजग्मुः, उपनिन्युश्च निजनिजदेशजातानि जातप्रीतयः प्रधानानि तस्मै प्राभृतानि । प्रारब्धनवनवोपचारसंभृतप्रणयैश्च तैः प्रत्यहमनुगम्यमानः स्निग्धपत्रलतागुल्मगहनेष्वनेकतरुफलरसास्वादजनितनानाशकुनिकुलसौहित्येषु
लौहित्योपकण्ठकाननेषु विचचार । विहरमाणश्च यदृच्छया तेषु तेषु स्थानेषु कृतावस्था15 नानेणकानरण्यमहिषान् मृगपतीन् वराहान् द्वीपिनश्चमरान् द्विपानन्यांश्च नानारूपधारिणः
श्वापदविशेषान् सहस्रशो ददर्श । जातकौतुकैश्च मृगयाव्यसनिभिः क्षितिपतिकुमारैः क्षपणाय तेषामनुक्षणं व्यापार्यत, न च प्रकृतिसानुक्रोशतया शस्त्रगोचरगतानपि तान् जघान । केवलं कुतूहलोत्पादनाय प्रधाननृपतीनामनवरततन्त्रीताडनाभ्यासलघुतराङ्गुलि
व्यापारेण सव्येतरपाणिना स्फुटतरास्फालिततरलवीणस्ततध्वनिश्रवणानिश्चलनिमीलितेक्षणान. 20 र्भकानामपि विधेयांश्चकार । दृष्ट्वा च तांस्तथाविधानुपजातधृतयो विधृत्य ते क्षितिभृतो
निभृतमेव तान् कांश्चिदङ्गदत्तस्थूलकुकुस्थासकान् , कांश्चिच्छिरसि विरचितोच्चकुसुमशेखरान् , कांश्चित् कर्णलम्बितविचित्रवर्णचामरान् , कांश्चिच्छृङ्गकोटिबद्धोत्कृष्टपट्टांशुकपताकान् , कांश्चित् कण्ठघटितवाचाटकनकघण्टिकाभरणान् , कांश्चित् पुच्छनालदोलाय.
मानविपुलपल्लवपूलान् , उदीरितोत्तालकलकलपदातिवलतुमुलतालरवतरलितानेकहेलयवोद25 स्राक्षुः। तैश्च त्रासघशविलोलतारैर्विकृतरूपदर्शनादन्योन्यमप्यसंगच्छमानस्तुच्छजनविस्तारि
ताट्टहासरसमसमञ्जसं दिङ्मुखेषु प्रपलायमानैः क्षणमात्रमाहितोत्कण्ठाभरविरामो राजपुत्रः प्रतिदिवसमक्रीडत् ॥
१४०) एकदा च प्रातरेव तं मृगारण्यमुपगतमविश्रान्तमदकलजलरङ्कुविरुतौ मारुतानीतजलतुषारासारशीतले शिलातलिनि शैलनिम्नगातीरतरुतले निविष्टम् ; अन्तिको 30 पविष्टेष्टसेवकलोकमधिकसुश्लिष्टसंयोजितकलाया नूतनगुणारोपसविशेषलब्धशोभासंपदः
सविलासमङ्कदेशोपवेशिताया प्रियवनिताया इव विपञ्च्याश्चटुलनखकोटिघट्टनावाप्त

,

Page #162

तिलकमञ्जरी
जन्मनः स्वभावमन्मनानविरतमवतरतः कर्णकोटराध्वनि ध्वनिविशेषानवधारयन्तम् , 'इयमृक्षसंकुला वृक्षसंहतिः, एष वनमहिषयूथाधिष्ठितो नधुपकण्ठः, इदमुदरदेशासीनमेदुरवराहमाद्रिगह्वरम् , असावन्तरनिभृतभ्रान्तशरभः शरस्तम्बनिकुरम्बः' इत्युपेत्योपेत्य सरभसमावेदयन्तमवधानदानेन विदधानमनुचरगण कृतकृत्यम् ; उपमृत्य सत्वरकृतप्रणामः . पुष्करो नाम करिसाधनाध्यक्षः स्फुटाक्षरमवादीत् । 'कुमार ! विरमतु विनोदैकफला 5 तावदेषा गीतगोष्ठी, गरिष्ठमन्यत् प्रतिविधेयं राजकार्यम् ; अद्य यामिन्याश्चरमयामे वैरियमदण्डाभिधानः प्रधानदन्ती दिगन्तरव्यापिना घ्राणपथमुपगतेन प्रबोधितो मदगन्धेन सविधचारिणमरण्यवारण रणायानुबध्नन्ननवबुध्यमानो निपुणमन्धकारसंपर्कादध्वन्यतयंमाणगतिरेव कठिनकर्करव्यतिकर कष्टसंचारमतिमहत् कान्तारं प्रविष्ट, दृष्टश्च दिनकरोदये पृष्ठतः पदानुसारप्रधावितैस्तत्प्रतिबद्वैराधोरणगणैः; आरब्धश्च शिबिरमानेतुम् ; न तु. 10 कृतानेकयत्नैरपि पारितो निवर्तयितुम् ; तदेष यावन्नातिदूर याति, दुर्गमं वा वनप्रदेश न विशति, व्यालबहुले वा वन्यद्विरदयूथे न स्थिति बध्नाति, तावदादिश्यतां कोऽपि तद्ग्रहणाय साधनिकः' ।।
१४१) इति ब्रुवाणे तत्र हरिवाहनः क्षणमिव ध्यात्वा 'भद्र ! न किञ्चिदादिष्टे-: नान्येन, वयमेव त व्यावर्तयिष्यामः' इत्युक्त्वा सत्वरस्तरुतलादुत्तस्थौ । शिबिरनिक्षिप्त- 15 कमलगुप्तश्च तत्क्षणादिष्ट परिवर्धकबद्धपर्याणमधिरुह्य प्रधानवाजिनमधिष्ठितापरवरवाजिपृष्ठेन वारंवारमभिमुखचलच्चक्षुषा सिंहलेश्वरसुतेन सार्धमारब्धतत्कालसमुचितसंकथो यथासन्नविनिवर्तितानुयायिमान्यराजलोकस्तोकपदातिबलपरिवृतो मुहुर्निशावृत्त गजगमनवृत्तान्तमावेदयता, मुहुर्मार्गभूमेः समविषमस्थानानि कथयता, मुहुश्चिहूनीकृतैरचलसानुभिनिरन्तरालतरुगहननिहूनुतं यातव्यदेशमुपदर्शयता, सह प्रस्थायिना महामात्रवर्गेण 20 सूच्यमानमार्गोऽभिजवेनाटवीमगच्छत् ॥
१४२) तत्र चाविरलपत्रलतरुणतरुगणे निर्झरिणि विपुलविषमोपलपटलदुःसंचरे शैलेपरिसरे कृतावस्थानम् , अविरतप्रसृतमदजलासारसूत्रिताकालजलदागमम् , अधःकृतप्रलयजलधरस्तनितेन विस्तारिणा कण्ठरसितेन वित्रासितसकलवनचरवृन्दम् , आसक्तवनदन्तिदानपरिमले पुरोवर्तिनि महति पर्वतपादपाषाणे सरोषनिहितोभयविषाणम् , 25 वारंवारमतिदूरोल्लासितेन सरससल्लकीविटपधारिणा करदण्डेन 'दमयितुमकाण्ड एवोद्यताः शमयितव्या मयते दुष्टलेशिका न मे दोष' इति शाखोद्धारमिव कुर्वाणम् , कैश्चिदनवरतकृतनिष्ठुरनिभर्सनैः, कैश्चिन्मधुरवचनघटितचित्रचाटुभिः, कैश्चिदितस्ततो विसष्टलोष्टविसरः, कैश्चिदग्रतः क्षिप्तकोमललतापल्लवकवलैः, कैश्चिदारोढुमध्यासितपृष्ठपीठोपरिस्थपादपशाखैः, कैश्चिद्वद्रुमधः प्रविश्य पातितपादपाशैः, आश्रितदुर्गदेशैरपि त्रासतरलेक्षण. 30 राधोरणगणैः सर्वतो निरुद्ध, क्रोधमिधः मूर्तिमन्तम् , अन्तकमिवोपजातगजविवत्तम्, आरब्धान्धकारातिसमरगजासुरभासुराकारमात्मशरीरसंरक्षणविहस्तैरितस्ततो हस्तिपालकैः सशङ्कमुपसृत्योपमृत्य ढौकिताभिः परिगतमपि वशाभिरवशमिभमद्राक्षीत् ॥

Page #163

१०८
कविधनपाल कृता १४३) दृष्ट्वा च तमदृष्टपूर्वचेष्टमुत्सृष्टविनयपक्षमकालक्षेपविस्मृतसमस्तचिरकालाभ्यस्तशिक्षमतिशयप्रवृद्धमदमुद्दामकोपमकाण्ड एव व्यालरूपतामापन्नमुत्पन्नविस्मयो विकल्पयन् मनसा तत्तदतिचिरं तस्थौ । अवततार च निवारितसैन्यकोलाहलः कुतूहलेन
तं ग्रहीतुमश्वात् । पुनःपुनरादिष्टपरिचारकचिरोपनीतवीणश्च वेपमानतनुभिः ससाध्वसं 5 दृश्यमानो नृपकुमारैः ‘कुमार ! दारुणो वारणः; स्वल्पे प्रयोजने न किञ्चिदात्मना
संशयमारोपितेन फलम्, अन्यथैव व्यावर्तयितव्योऽयम्' इति निवायमाणोऽपि वारवारमन्तिकस्थेन समरकेतुना, दन्तिन प्रति शनैः शनैरुदचलन् । गत्वा च वञ्चितदृष्टिपातस्तरलतागुल्मगहनान्तरेण तत्समीपमास्फालयामास मनसि विस्फारिताभिमतग्रामरागवासनः
कलितकान्तरत्नकोणया वामपाणिपल्लवप्रदेशिन्या स्थानस्थानसंस्पृष्टतारतन्त्रीगुणां दक्षिणकरेण 10 वीणाम् । उच्चचार च तारतममस्यास्तत्क्षणक्षोभितसकलवनदेवतावृन्दमानन्दमुकुलितदृष्टि
भिर्गलितनिजगीतस्मयैः सविस्मयमाकर्ण्यमानमभ्यणवर्तिपु तरुनिकुजेपु बद्धगोष्ठीमण्डलैः किंनरकुलैर्मन्दरालोडितजलराशिजलमिव स्पष्टमूर्च्छनागमकरचित, प्रभातकालग्रहचक्रमिव दर्शितप्रकाशसर्वस्वरविशेष, मरुस्थलमिव कलमविकलग्रामतानमतिशयितसुरतप्रगल्भ
केरलीकण्ठमणित रणितम् । आगत च तच्छवणगोचरमाकर्णयन्नैकाग्रेण चेतसा स्वल्प15 मध्यकृतवारणः कर्णतालैः कपोलमदपरिमलाकृष्टानामलिगणानां स वारणः श्रान्त इव
सुप्त इव कीलित इव गलितचैतन्य इव क्षणमात्रमभवत् । निःस्पन्दमकलावयवं च तं क्षितितलन्यस्तसरलश्लथकरमपास्तकवलमाबद्धाच्छधवलस्थूलबिन्दुभिः स्रवद्भिरनवरतमानन्दबाष्पैः पारितोषिकप्रदानाय कुम्भमौक्तिकप्रकरमिव मृजन्तमतिचिरमवलोक्य संजान
संमदस्तत्क्षणमेव बद्ध्वा परिकरं क्षिप्रतरपातिभिः पदक्षेपैरुपासर्पत् । दूरविततस्तम्भनिश्चलं 20 च क्रमेण निजमिव प्रासादमतितुङ्गमप्युद्ग्रविकटेन दन्तसंक्रमेणाध्यारोहत । आरूढमात्र
एव च तत्र, स द्विपः सपदि तां विमुच्य वल्लकीरवश्रवणजनितामानन्दनिद्रामुन्मुद्रितलोचनश्चचाल तस्माच्छैलपरिसरात् । 'अङ्कुशोऽङ्कुश' इति श्रुत्वा च सत्वरं कुमार व्याहारमतिरभसप्रधावितैः संभ्रमस्खलितगतिभिरनवरतकृततर्जनैः प्राजनपाणिभिः परि
करवृन्दैः पृष्ठतः कृतानुगमनो गमनवेगोड्डोनसंध्यारागनिभकुम्भसिन्दूरपूरो दूगेच्छलच्छ25 ङ्खलागुणद्विगुणतारटकारेण घण्टाद्वयेन घटिताभ्यर्णवर्तिजनकर्णरोगः, 'एप गच्छति' एप
गच्छति' 'इतो गतः' 'इतो गतः' इति परस्परमुदस्तदक्षिणकरेण दर्शयता सशोकेन राजलोकेनावलोक्यमानो झगित्यदर्शनमगात् ॥
१४४) अथाकर्णितकुमारहरणवृत्तान्तभयसंभ्रान्तानि 'चलत चलत' इति सत्वरादिष्टयथादृष्टसनिकृष्टाश्ववाराणि गमनवेगश्रमश्वाससन्नपदातिसैन्यशून्यीकृतपुरोभागानि 30 दूरविच्छिन्नच्छत्रधारपङ्क्तिस्वशक्तिकृतानुसरणानि केशहस्तैरपि जवानिलप्रसारितकुसुममा
लैर्द्विरदसयमनाय सज्जीकृतवरत्रैरिव, नयनपश्मभिरपि प्रतिपन्नवम॑भिर्दूरोन्मुखैर्वनविभागावलोकनपरिव, चरणैरप्युभयतश्चलितपादकटकैरश्वपार्थेषु निरर्गल वल्गद्भिर्धावमानैरिव,

Page #164

तिलकमलरी
प्रकटिताकूतानि सत्वराध्यासिताशुगत्वरवर तुरङ्गाणि वेगादधावन्त सवतः पर्वतोपकण्ठावासितान्यनीकनायकवृन्दानि ॥
१४५) समरकेतुरपि तत्कालसंनिहितराजपुत्रपरिवृतः प्रजविनां वाजिनां बलेन कवलयन्निव सपर्वतसरित्तटावटामटवी नितस्ततो दत्ततरलदृष्टिः 'इदमग्रतो धावति दानगन्धावकृष्टमलिपटलम् , इतः श्रूयते विप्रकर्षादनतिपटु घण्टारणितम् , इतः पूर्ण- 5 शशिबिम्बमालाविडम्बीनि वननिम्नगावतारकर्दमे घटितपरिपाटीनि जलभृतानि पदमुद्रामण्डलानि, एतन्मार्गतरुशाखाशिखाग्रे विलग्नमभिनवमृणालतन्तुकलापकोमलमनिलाहत घूर्णति कर्णचामरम् , इदमुभयतः प्रकीर्णमग्रकरपुष्करेण क्षरति पर्यन्तवल्लिपल्लवेभ्यस्तुहिनलवनिकरहारि शीकरबिन्दुजालकम्' इति समासन्नगजगमनशंसिभिः पुरोयायिनां सैनिकानामालापैः कियन्तमपि मार्गमर्पिताश्वासः सकलमपि दिनमटव्यामवहत् । 10 अस्ताचलतटाभिलाषिणि च तिग्मदीधितौ धृताध्वधूपिताश्वतन्त्रैः प्रवर्तितो निवासग्रहणाय राजपुत्रैरेकत्र सुलभतृणकाष्ठसलिले शैलसिन्धुरोधसि स्थितिमकल्पयत् । अतिमात्रमल्पीभूतभूपात्मजपुनदर्शनाशश्च प्रेर्यमाणोऽपि वारंवारमवनिपतिभिराग्रहेण नाहारमग्रहीत् । गृहीतगाढचिन्तामौनश्च दृढसमाधिस्थ इव लक्ष्यमाणः प्रतिक्षणक्षिप्ततप्तायतश्वासपिशुनितासमाधिदेवतास्मरणवन्ध्यां सन्ध्यामत्यवाहयत् । तरुतलप्रसारिते च तुरगपृष्ठास्तरण- 15 चर्मणि निषष्णो विषण्णेनान्तरात्मना चिन्तयन् कुमारमुद्दिश्य तानि तान्यनिष्टानि कथश्चिदपि तामनेककल्पायतैकैकयामां त्रियामामनयत् । उद्गते च दिनपतौ पुरस्तात् प्रतिष्ठासुः प्रष्ठेन सेनावण्ठवर्गेण नास्ति गतिरगतस्तुरङ्गिणामिति निवर्तितो गमनात् तत्रैव क्षणे गमनदक्षमखिलासु दिक्षु सर्वमात्मपदातिबलमवनिपालसूनोरन्वेष्टारमादिष्टवान् । आत्मनापि मार्गतरुमूलवर्ती परिहृतस्नानभोजनादिकर्तव्यो निवृत्तसकलापरव्यापारेण 20 क्षुत्पिपासापरिक्षीणवपुषा परिवृतः प्रधानपुरुषवृन्देन पृच्छन्नादरेण सुहृदुदन्त प्रत्येकमध्वगानादिनान्तमतिष्ठत् । अस्तपर्यस्तमण्डले च कमलबन्धौ बद्धनिर्वेदः कथञ्चिदागत्य वसतिस्थानमधिकमस्वस्थचेताश्चिन्तामयीमिव प्रबलदत्तदाह वेदनावेगदुःसहां सहासन्नवनदीर्घिकाचक्रवाकमिथुनर्निशीथिनीमनयत् । ईषद्विकसितालोक एव च वासवककुभि वासरे विनिःसृत्य वसतेः, पुनस्तदेव पादपमूलमगमत् , अन्धपालयच्च क्षितिपालसूनोावर्त- 25 नार्थमनुमार्गप्रधावितानापतिष्यतो हस्तिपकपुरुषान् ॥
१४६) अथ मुहूर्तावशेषेऽह्नि दूरादेव विद्राणवदनान् , इतस्ततो निहितशिथिलालसपदान् , असतचक्रमणखेदितेन मुक्तानिव जीबितेन, श्वेतायताभिरन्तरान्तरापरिस्रवत्सान्द्ररुधिराभिः खदिरतरुशाखाशिखोल्लेखरेखाभिर्निरन्तरगवाक्षितेन प्रकामरूक्षत्वचा कायेन दुर्गाटवीपर्यटनमनक्षरं व्याचक्षाणान् , सर्वदा व्यायामेन तक्षितानि तदा तु तेन 30 क्षुधा च क्षामतां परामानीतानि क्षीणजीवनोपायानीव प्रकंटवंशपृष्ठमाश्रितानि बिभ्रतो

Page #165

कविधनपालकृता
११० जठराणि, सत्वरचरणपातपरम्परोत्थापितेनारण्यपथरेणुना पाण्डुरीकृतशिरःश्मश्रुकेशान् , अपक्रान्तयौवनावलेपलब्धान्तरया जरयेवागत्य कवलितान् , अप्रसाधितारब्धकार्यचिन्ता. वान्तपौरुषान् , अभिमुख मुखनिखातदृष्टिमार्गोपविष्टमिष्टस्वामिकुशलवार्ताश्रवणपयुत्सुकं राजकमवलोक्यावलोक्य लज्जया परस्परस्य पृष्ठे निलीयमानारतानपश्यत् ॥
१४७) दृष्ट्वा च दूनचेताः समीपागतानकृतप्रणामानेव पप्रच्छ-'भद्राः । किमाकुला यूयम् ? आयात विश्रब्धम् । अवद्भिरेव युष्माभिरनेन दूरावनतपक्ष्मणा व्रीडाजडविलोकनेन प्रयत्नरक्षितगलाद्वाष्पाम्भसा लोवनद्वयेनैवावेदितमदर्शनं द्विपस्य ; तथाप्यलीकाशया खलीकृतः पृच्छामि किञ्चित् । दृष्टः क्वचिदरण्योद्देशे गच्छतस्तस्योच्छ
न्नमूर्तेमृगाधमस्य गतिमार्गः ?' त एवमनुयुक्ताः समरकेतुना निःश्वस्य दीर्घमायातमनसो 10 मन्युना, प्रणम्य, शनकैः सगद्गद जगदुः–'युवराज ! न केवलं गमनमार्गः, सोऽपि
दुष्टात्मा पापकर्मभिदृष्टोऽस्माभिः । केवलं यद्व्यावर्तनाशया तस्य पृष्ठे प्रधाविताः, यं चान्वेषयभिरनुभूतो दिनत्रयमसावसह्यः क्षुत्पिपासाकृतः परिक्लेशः, यौं चानीय युवराजेन योजयितार इति पुरा चिन्तितमस्माभिः, स नास्ति सकलमे दिनीचक्रचन्द्रमाः कुमारः।'
इत्यभिधाय बाष्पजललवानधोमुखाः समृजुः । युवराजस्तु तदकाण्डकुलिशपाशपातप्रख्य15 माकर्ण्य तेषां वचनमक्रमोपचितेन पूरितः परमशोकेन–'भद्रा ! किमद्यापि कथयिष्यथ ?
श्रुतं श्रोतव्यम् । उपसंहरत वार्ताम् । अतः परमशक्तः श्रोतुमस्मि ।' इत्युदीर्यावच्छाद्य च त्वरितमुत्तरीयवाससा सोत्तमाङ्गमङ्ग, 'हा सर्वगुणनिधे ! हा बुधजनैकवल्लभ ! हा प्रजाबन्धो ! हा समस्तकलाकुशल ! कोसलेन्द्रकुलचन्द्र ! हरिवाहन | कदा द्रष्टव्योऽसि ?'
इति विलपन्नेव मीलितेक्षणः क्षणेनैव निकटोपविष्टस्य खगग्राहिणो जगाम पर्यस्तविग्रह: 20 स्तिर्यगुत्सङ्गम् ।।
१४८) अत्रान्तरे निरन्तरोदितरुदितरवसंभेदमेदुरो दारयन्निव दयालुहृदयानि रोदोरन्ध्रमाचस्कन्द दारुणो राजवृन्दस्याक्रन्दः । तेन च प्रकाममार्तेन बान्धवजनेनेव सत्वरेणोपमृत्य श्रवणमूलमवबोधितः, सधीरमुत्थाय शिथिलितविलापश्चचाल सिंहलाधिप
सुतः शिविरम् । अनुचरावलम्बितबाहुयुगलश्च विगल भिरविरलैरथुपटलैरनवलोकितपथः 25 कथञ्चिदाससाद शयनीयसदनम् । प्रविश्य च क्षितितलावस्थापितकुथास्तरणपर्यस्तदेहो,
निवारिताशेपपरिजनासत्तिरविरतप्रवृत्तिभिः श्वासपवनैरिवाहतेन प्रसरतानुपदमास्पदीकृतो दाहदहनेन, सततबाप्पसलिल मङ्गादामूलमङ्कुरितमिव निःसंख्यतां गत दुःखभारमुद्वहन मानसेन , क्षण निषण्णः क्षणमासीनः क्षण' परावर्तमानो, मनुजलोकावासविद्वेपेण
द्वेषमव्रजन्तीं महीमपतदुपरि, ब्रह्माण्डमदलत् सहस्रधा हृदयम् , अक्षीयमाणमेकक्षणेनायुः 30 पुनः पुनः साधिक्षेपमाक्रोशन् ; 'भ्रातः! विघटितः स ते शुभग्रहदृष्टिपातः. गता वृथात्वमवि
तथा नैमित्तिकादेशाः, क्षीणश्चकवतिलक्षणानामनुभावः , विसंवदितमुदित राज्यलक्ष्म्या

Page #166

तिलकमञ्जरी
विगतलक्षणस्य मे भाग्यदोषेण, येन भुवनत्रयख्यातविक्रमस्तस्मादपि करटिकीटादाषद प्राप्तोऽसि,' इत्यादि विलपन् ; विलीननिद्रो विद्राणदेहाति विस्मृतनिजज्ञातिपक्षः स कथमपि क्षपामनयत् । आचकाङ्क्ष च तत्कालमेव कालं कर्तुम् ।।
१४९) अथ समन्ततः प्रदीपितकाष्ठमवगताशयेनेव प्रभातानेहसा प्रकाशितमुदञ्चदर्चिश्चक्रवालं चिताचक्रमिव चण्डांशुमण्डलमवलोक्य संकलितशोकः सकलशर्वरी- 5 जागरणखिन्नानुद्वाप्पचक्षुषः क्षोणिपालानाजुहाव । निकटोपविष्टांश्च तानवनतमुखान् सदुःखमवलोक्य कञ्चित् कालमाबद्धाञ्जलिरुवाच-'भो भो भूमिपतयः ! किमेवमुद्विनमानसास्तिष्ठथ ? किं न कुरुथ प्रस्तुतानि कार्याणि ? कृत भवद्भिः कुमारस्य पुरुषकारोचित यत् कर्तव्यम् ; पृष्ठतः प्रतिष्ठमानैरनुसृतो दिनमशेषम् ; अन्वेषितः प्रेषितपदातितन्त्रैस्तत्र तत्राटवीगहनेषु ; प्रतीक्षितः क्षुत्पिपासापरिक्षीणकार्यरेष्यतीत्याशया मार्ग- 10 देशोपविष्टैरहोरात्रत्रितयम् ; अधुना तु किं कुरुथ ? निधन प्रापितो वः पौरुपावलेपो बलवता देवेन ; दूर गतोऽसौ । तदलमेतञ्चिन्तया ; कुरुत सांप्रतकालोचित' कृत्यम् । अद्यैव कमलगुप्तं पुरस्कृत्य यात साकेतम् । अर्पयताधिकारिणामत्र यत्किञ्चिदर्जित कुमारेण द्रव्यजातम् । आराधयत, मुक्त्वा छद्म, पादपद्मद्वन्द्वं कोशलेन्द्रस्य । मुञ्चत च सर्वात्मना मय्यपेक्षाम् । अहं हि प्रथमदर्शन एव देवेन भृत्यतां कुमारस्य नीतः ; न 15 तद्विरहितेन मया क्षणमपीह स्थातव्यम् । न च प्रवर्तितेन प्रदेशादितः पदमपि प्रतीप गन्तव्यम् । तदनुजानीत मां जीवितपरित्यागाय, यावदद्यापि न शृणोमि कुमारस्य चरमवार्ताम् । यावच्चैष चिरदर्शनोत्कण्ठितो न मे मार्गमवलोकयति तावत् त्वरित एव लोकान्तरगत तमनुगच्छामि ।' इत्युदीर्य चिन्तितचिताप्रवेशश्चरणोत्क्षेपसमकालमुत्थितेन व्योमविवरव्यापिना शिबिरलोकाक्रन्दकलकलेन सूचितगतिक्रमः शैलनिम्नगापुलिन 20 मुद्दिश्योदचलत् ॥
१५०) अत्रान्तरे पुरुषेणानुगम्यमानः प्रविश्य दौवारिको हर्को नाम हर्षगद्गदमवादीत् । 'कुमार ! कुरु दृष्टि दानेनानुग्रहम् । एप परितोषनामा कमलगुप्तसेनापतेरत्यन्तमाप्तो लेखहारकः कुमारहरिवाहनस्य कुशलवार्तामावेदयति ।' श्रुत्वा चेदमाकस्मिकमतर्कितामृतवृष्टिकल्प वचो झटिति विघटिताशेषशोकान्धकारः, पातालपङ्कादिवो- 25 न्मग्नम् , प्रलयघनदुर्दिनादिव निःसृतम्, कृतान्तमुखकुहारादिवाकृष्टम् , महाकालकर कपालोदरादिवोच्छलितम् , तक्षकाशीविषविषवेगवेदनयेवोन्मुक्तम् , अभिव्यक्तोपलक्षिताकाशकालदिग्विभागमवगतात्मीयपरकीयपरिजनमवलोकितासन्नवर्तिसुहृद्वन्धुवर्गमेकहेलोत्तीर्णसर्वाङ्गसंज्वरमुद्वहन्नात्मानमादरग्रहितनयनयुगलो गुरुमिव स्वामिनमिवाराध्यमिव जीवित- । प्रदमिवेष्टदेवतमिव सुचिरमवलोक्य त पुरुषमाहूय संभाव्य चासनदानवचनेन ‘भद्रमुख ! 30 भद्रमसदृशसौहार्दशालिशीलामृतमहोदधेः परमसुहृदः कमलगुप्तस्य' इत्यवोचत् । अथ

Page #167

कविधनपालकवा स तेन संभ्रमवता तस्य संभाषणेन कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानो भृत्यवत् समुपमृत्य सत्वरकृतप्रणामः अद्य भद्रं मच्चक्षुषा महाभागदेहारोग्यदर्शनेन' इत्युदीर्योत्तरीयपटपल्लवप्रान्तसंयत सयत्नमादाय दक्षिणकरेणाग्रतो लेखमक्षिपत् । सिंहलेश्वरतनयोऽपि त
गृहीत्वा निरीक्ष्य च क्षणं त्ष्णीमेव दृष्ट्वा किमपि हेष्टचेताः सतर्षमर्पितश्रवणस्य 5 शृण्वतः सकलस्यापि राजकस्य स्पष्टवर्णोच्चारया वाचा स्वयमवाचयत् । पाठावसाने
च त पुरोलिखितरुचिरलेखस्वस्तिकमावासगृहमिव मुहुनिरीक्ष्य सस्पृह पांशुकणिकाधूसरितवर्ण गुरुचरणयुगमिवावस्थाप्य शिरसि प्रकृष्ट पुण्योदयासादित प्रधानरत्नालङ्कारमिव वेष्टयित्वा यत्नेन निकटवर्तिनः शय्यापालकस्य हस्ते चकार । व्याजहार च
प्रहर्षपुलकितकपोलोदरः–'परितोष ! कदा कमलगुप्तेनैष लेखः प्राप्तः ? कुतो 10 वा प्राप्तः ?' इति ॥
१५१) सोऽब्रवीत्-'एष विज्ञापयामि । श्रूयताम् । इतो वासरादतीतेऽहन्यपराह्नसमये "नास्ति कुमार" इति विरलविरल प्रवृत्तायामनिष्टवार्तायामाकुलाकुलेषु विशेषोपलम्भार्थमितस्ततो धावत्सु सैनिके पु, शिरोजठरनिष्ठुराभिघातध्वनिघनेषु प्रबलीभवत्सु
प्रतिवेलमवलाजनस्याक्रन्देषु, सविधचारिचारणकरुणगीतोत्थापितप्रेक्षकवृन्दपरमनिर्वेदेषु, 15 मत्तुमुच्चलितेषु वेलावित्तकेषु, हाकष्टशब्दोच्चारमुखरासु वर्णयन्तीषु विरसतां संसार
स्थितेः स्थानस्थानपिण्डितासु पण्डितमण्डलीष्वप्रहततूर्येष्वनारब्धमङ्गलगीतिषु वनाय प्रस्थितेन स्थविरसामन्तलोकेन शोकाश्रुमिरैः पल्वलवारिभिः प्रारभ्यमाणेषु युवराज्याभिषेकेषु, संभ्रान्तवण्ठहठनिरुध्यमाननिजदेहदारणोद्यतदासदारके, चिताभिमुखचलितचेटी
परित्यक्तघालापत्यकटुविलापदलितदयालुहृदयमर्मणि, प्राणनिरपेक्षाङ्गरक्षविक्षिप्यमाणद्रविण20 धावद्रमककुलकृतोदामसमर्दै, दुःखमय इवोद्वेगमय इव विषादमय इव वर्तमाने निवृत्त
गीतनृत्यादिसकलप्राक्तनव्यवहारे स्कन्धावारे, सेनाधिपतिरात्मसदनाजिरोपविष्टः पाववर्तिना प्रयत्नविनिवर्तितात्मशोकेन प्रवयसा प्रधानलोकेन राजसूनोः साधयितुमनपायमस्तित्वमनेकधोपन्यस्ताभिरुपपत्तिभिर्मन्दीक्रियमाणजीवितपरित्यागबुद्धिरधोमुखो धरणि
तलनिहितनिश्चलोद्वाष्पदृष्टिरकस्मादिम लेखमग्रतो दृष्टवान् । “कस्यायम् ?" इति चिन्तयंश्च 25 क्षणमात्रमवलोक्य पृष्ठेऽस्य लब्धप्रतिष्ठानि कुमारनामाक्षराणि जातसंक्षोभो, गृहीत्वैनमु
द्वेष्टयावधार्य च प्रत्यभिज्ञातराजपुत्रलिपिनिवृत्तापरप्रयुक्तिसंशयः शिरसि कृत्वैन शण्वतः सकलस्यापि नरपतिवृन्दस्य प्रहर्षगद्गदवचाः स्वयमवाचयत्-"स्वस्ति । अटव्या महाराजपुत्रह रिवाहनः कुशली लौहित्यकूलावासिते विजयिनि निजस्कन्धावारे युवराजसमरकेतु
कमलगुप्तपुरःसरांश्च राजपुत्रान् सप्रसादमादिशति-अत्रैव कतिचिदिनानि स्थातव्यम् । 30 ताताम्बयोश्च यथा मदपहारवार्ता श्रुतिपथं नायाति तथा प्रयतितव्यम्” इति । संवर्ति
तलेखश्च सर्वतः समवलोक्य “भद्राः ! केनायमानीतः कुमारसत्को लेखः १" इति प्रत्येक लेखहारकानपृच्छत् । यदा च तेषु "मयायमानीतः” इति कश्चिन्नाचचक्षे तदा

Page #168

तिलकमञ्जरी
समुद्भूतत्रिस्मयः समासन्नसचिवैः सहालोच्य कर्तव्यमकृतकालक्षेपः क्षितिपालसूनोः प्रतिलेखं स्वयमेवालिखत् । महार्हमणिपीठप्रतिष्ठापित च तं निवेश्य प्रत्यग्रगोमयोपपशुचौ सुरभिकुसुमप्रकरभाजि प्राङ्गणवितर्दिकोत्सङ्गे, गत्वा च सविधमूर्ध्वस्थित एव बद्ध्वा शिरसि करसंपुटमतिस्फुटोच्चारया गिरा सादरमवादीत् । “भो भो मनुष्यलोकविहारिणो दिव्याः ! विधायानुग्रह शृणुत सपरिग्रहस्य मे विज्ञापनां ; येन केनचिद् 5 भरतकुलपक्षपातिना देवेन वा दैत्येन वा विद्याधरेण वान्येन वा दिव्यलोक निवासिना देवतावर प्रभाव लब्धस्य महानरेन्द्रसूनोः सकलविश्वोपकारिणः कुमारहरिवाहनस्यान्तिकादतकिंतमेवानीय लेखमिममनुकम्पितोऽयमेतावान् नृपतिलोकः, स भूयोऽपि भूत्वा सकरुणः साक्षात् प्रकटितस्वाकारो वा नभस्यन्तर्हितो वा श्रद्धेयवाक्यजनवचनसंचारिताक्षरो वा निवेदयत्वेतत् —— कस्मिन् प्रदेशे लेखनिर्दिष्टा सा अटवी १ कं विभागमस्याः कुमारोऽधि- 10 तिष्ठति ? केन वर्त्मना तत्र यात्रा संपद्यते १ इमं च मणिपीठावस्थापित प्रापयतु तत्पादमूलमस्मत्प्रतिलेखम्" इति वारद्वितयमुच्चारितवान् । तृतीयवेलायां च किञ्चिदुच्चरितवचसि तस्मिन्नकस्मादतिदूरवर्तिनो afras पल्लवोत्पीडपिहितनिः शेषशास्त्रासंचयस्य चूतशाखिनः शिखरदेशादवततार शुकशकुन्ति रे कोऽति रे करमणीयाकृतिः । चातिवेगेन, संमुखमवाङ्मुखस्य पश्यत एव तस्य तं लेखमादाय दूव्यात्तविकटकोटिना 15 च चञ्चुपुटेन, झटित्येवान्तरिक्षमुदपतत् । सैन्यपतिरपि उपजातविस्मयः सहान्तिकस्थेन पार्थिवसमाजेन "कोऽयं शुकः ? किमर्थमभ्यर्थनानन्तरमेव तरुशिखरादितः क्षिताववतीर्णः १ किंनिमित्तं च लेखोऽयममुना गृहीतः ? किं वाऽविलम्बितगतिरुदीचीमेव दिशमाश्रित्य प्रस्थितः ? किं परमार्थतः शुक एवायमुत शुकव्याजेन कञ्चिद् दिव्यः ? ” इति कृतानेकविकल्पः स्थित्वाल्पमेव कालं तत्कालमनतिदूरस्थम् " एहि" इत्यन्तिके समाहूय सादर 20 मामवदत् । “भद्र ! परितोष ! गच्छ त्वमविलम्बितगतिरिदानीमेव तमरण्योद्देशं यत्र युवराजसमरकेतुरद्य गृहीतवानावासम् । अगणितायासश्च गत्वा सत्वरं समर्पयान्तर्विसर्पदुद्दामशोकस्य तस्य स्तोकदाहवेदना विच्छेदकारिणममुं कुमारकुशलप्रवृत्तिलेखम् । आचक्ष्व चाखिलक्षोणिपाललोकसमक्षमाश्वासनाय यथादृष्टमेतमप्यादितः प्रभृति सर्वजनविस्मयकर शुकव्यतिकरम् । अति हि भक्तिमानसावनुपलब्ध कुमार कुशलवृत्तान्तो न जाने किं व्य- 25 वस्यति” इत्यभिधाय स्वहस्तेन लेख में समुपनीतवान् | अह ं तु तत्क्षणमेव दृष्ट्वा मुत्थितः समुपस्थितानुगुणशकुनद्विगुणितोद्यमश्चन्द्रमण्डलप्रभाप्रकटितावटस्थाणुतृणगुल्मवल्मीक दावोल्मुकेन पूर्वावलोकितेनेव वर्त्मना विलङ्घयाटवीभविघ्नेन भक्तिनिघ्नजनसुखाराध्यमवन्ध्यप्रसादस्य ते पादपङ्कजमूलमनुप्राप्तः' इत्युक्त्वा विरराम ॥
१५२) समरकेतुरप्युपजातपरमानन्दः प्रीतिनिःस्पन्देन चक्षुषा सुचिरमवलोक्य 30 दत्त्वा च सक्षौमयुगलं सकलमङ्गस्पृष्टमात्मीयभूषणगणं, 'परितोष ! गच्छ स्वावासम्, आयासितोऽसि संततेनामुना वासतेयी प्रयाणेन' इति व्याहृत्य तं लेखहारकं विससर्ज ।
१५

११३

आगत्य

Page #169

११४
कविधनपाल कृता निर्वर्तितस्नानदेवतापूजश्च पुनरुक्ततर्जितेन गत्वा प्रतीहारलोकेन सत्वरमुपहूतैरनुभूतदुःसहप्रभुवियोगदुःखक्षामतनुमिरवनीपतिभिरन्यैश्च प्रणयिभिः प्रधानपुरुषैः सार्धमाहारविधिमन्वतिष्ठत् । उपस्पर्शनादिकृत्यावसाने सर्वदा स्वकर्मावहितकार्मनिर्मिततार्णमन्दिरोदरास्ती
र्णमध्यास्य शयनीयमपनीय च क्षणमात्रमुपलब्धनिद्रो द्राधीयसा रजनीजागरणेन जनित5 मङ्गजाड्यमीपद्वलितनयनः शयननिकटे समुपविष्ट शय्यापालक तं पूर्वमुपसन्निधीकृत कुमारसत्क लेखमयाचत । ढौकित चोत्थाय सत्वरेण तेन गृहीत्वा गृहीतार्थमपि पूर्वमपूर्वमिव सयत्नमुद्वेष्टय विस्तार्य च पुरस्तात् प्रीतिविस्तारितेन चक्षुषा पिबन्निवोपगृहन्निवान्तः प्रवेशयन्निव पुनः पुनरवाचयत् । अकरोच्च चेतसि-'कुमारस्य लेखोऽयं
स्वहस्तलिखित इति लिपिप्रत्यभिज्ञानात् तावद्वगत, यथा चायमद्याप्यनधिगतगाढपाण्डिम्नि 10 नूतने ताडीपत्रशकले निहितसान्द्रधातुद्रवाक्षरो यथा चावचूर्णितः क्षोदीयसा स्वर्णरेणु
कणनिकरेण दृश्यते, तथा कापि दिव्यजनसंचारोचिते वनोद्देशे कृतस्थितिना कुमारेण लिखितः । किमर्थ पुनरिह स्थानमात्मीयमविशेषेण निर्दिष्टम् ? नूनम् “इष्टोऽहं समरकेतोः, स नामतः प्रकटितेषु निकटवर्तिषु ग्रामनगरादिषु चिहनेषु विगतसंशयो दूरदेशस्थमपि
मामनुसरिष्यति, आपतंश्च प्रकृतिदुर्विलचये दीर्घकालमध्वनि क्लेशमतिमहान्तमासादयि15 व्यति" इति शङ्कितवान् । अहो मूढतास्य ? जानाति स्नेहनिर्भरां मदन्तःकरणवृत्तिम् । न
चेदमवगच्छति यदुत मत्परोक्षे कथञ्चिदप्येष न गृहे स्थास्यति, अविदिताश्रयश्च मदर्शनाशया समुद्रपर्यन्तां पर्यटन्नवनिमतिमात्रमायासपात्र भविष्यति । किं वा ममैतेन चिन्तितेन ? न तावन्मया समादिष्टेनापि शिबिरसंरक्षणाय वनभूमाविह स्थातव्यम् ।
नापि कृमारेण सह निर्गत्य सांप्रतमेकाकिना प्रविश्य साकेतमात्मजप्रवासवार्ताश्रवण20 विक्लवस्य विलपतो देवस्य मेघवाहनस्य मुखं दर्शयितव्यम् , आश्वासनं वा कर्तव्यम् ।
तत् किं वृथैवात्र स्थितेन १ व्रजामि वैताट्यम् , अनुसरन्नमुमेव गजगमनमार्गम् । अन्वेषयामि तदुपान्तवर्तिषु ग्रामेषु नगरेष्वाश्रमपदेषु काननेष्वपरेषु च संभाव्यमानतद. वस्थितिषु रम्यस्थानेषु कुमारम् । अनुज्झिताभियोगस्य सततमन्विष्यतो भविष्यत्यवश्यं
मम क्वापि तद्वृत्तान्तोपलब्धिः । लब्धनिर्गमा निसर्गविमलाभ्यः कलाभ्यः प्रभेव 25 मृगलाञ्छन छन्नमपि तमाविष्करिष्यति विजृम्भमाणा दिग्मुखेषु सद्गुणख्यातिः । कथं
पुनः प्रयातव्यम् ? न तावदनवतयातव्यदेशे दुरारोहशिखरिणि दुःखोत्तारसलिलासंख्यनिम्नगाढये वैताढ्यवर्त्मनि सपृतनापरिकरस्य युज्यते गमनम् । नापि निरुपधि स्वामिभक्तौ कुमारमनुगन्तुमुत्सुके सर्वत एव राजलोके कतिपयाप्तपुरुषकृतसाहायकेन शक्यते
तत् कर्तुम् । तदसंस्थाप्य परिजनमनापृच्छय बन्धुवगमेकाकिना निशीथे प्रस्थातव्यमित्यर्था30 दुपागतम्' इति विहितसंकल्पस्तल्पममुश्चत् । अकरोच्च तत्रैव दिवसे यात्राबुद्धिम् ॥
१५३) अथावबुद्धतदभिप्रायः प्रयाणशुद्धिमिव प्रष्टुमुपससर्प परिणतज्योतिष मतुषारदीधितिमस्तमयरागः । प्रस्थानवन्दनमालाकिशलयानीव ग्रहीतुमवनीतलादग्रशिखरेषु

Page #170

तिलकमञ्जरी
शाखिनामारुरुहुरातपच्छेदाः । शुभेतरालापसंवरणपरेव विस्तारितानिबद्धकोलाहलानि शकुनिकुलानि तरुकूलायकोटरेष्वसू षुपदुपवनराजिः। लग्नशुद्धयर्थमनेकशोदृष्टसलिलाकृष्टिसाम
र्थ्यमपराम्भोधिजलकटाहे तपनमण्डलघटीताम्रभाजन निचिक्षेप क्षपारम्भः । सन्ध्यारागरतांशुकधारिण्यो विलासिन्य इव गगनमरकतस्थालसंचारितसतारकतमिस्रदधिलवोन्मिश्रदूर्वापल्लवाः परस्परं संजग्मिरे ककुभः। उत्तरासङ्गशोभि स्वस्त्ययनमिव कर्तुमुज्जगाम 5 व्योम्नि सप्तर्षिमण्डलम् ॥
१५४) क्रमेण चातिक्रान्ते प्रदोषसमये, समुल्लासितपौरस्त्यनभसि मन्दमन्दमुद्भिद्यमाने सौधांशवे महसि, शशिकरप्रभासंवलिततिमिरासु तत्कालविकसितसकैरवेन्दी. वरवनाभिररण्यसरसीभिः स्पर्धमानासु दिक्षु, विघटितान्तरालतिमिरसंधानेषु विच्छिन्नतया प्रतीयमानेषु तरुषु, तरुतलास्तीर्णपर्णशयने शयाने निर्भर राजपुत्रान्वेषणक्लान्तवपुषि 10 पृतनापदातिलोके, निभृतसकलसत्त्वे सर्वतः शान्तसैनिकप्रचारसुखसंचारविशिखे विजन इव संलक्ष्यमाणे सैन्यसनिवेशे ; समरकेतुर्विसर्जितनिशावसरसेवायातराजलोकः, प्रस्थाप्य तत्कालसंनिहितमाप्तपरिचारकजन, निश्चित्य निजयैव प्रज्ञया प्रस्थानसमुचित्त शुचिमुर्तमुत्थाय निवसितप्रत्यग्रसितदुकूलयुगलो विकचमालतीदामरचितशेखरः, कपूरसंभेदसंभृतामोदेन संपाद्य सद्यःस्नापितार्चितकुलदेवतार्चाचर्चावशिष्टेन चन्दनद्रवेणाष्टमीचन्द्रलेखालाव- 15 ण्यलोपिनि स्वललाटफलके तिलकमुल्लासितकोमलनीलकिरणानिवहमवहिताभिः प्रस्थानमङ्गलविधावायुधागारदेवताभिरभिनवदलैदूर्वाकन्दलैरिवावकीर्णमादाय विपदापगासंतरणसेतुमार्ग खड्गमतिगुरुखड्गभारखेदितेनेव स्पन्दमानेन तत्क्षण दक्षिणेन भुजदण्डेन व्यञ्जितारब्धकार्यसिद्धिराविजयार्धपर्वतादध्यवसितकुमारान्वेषणो, वैश्रवणवल्लभां दिशं प्रत्युदचलत् ॥
१५५) चरणपल्लवोत्क्षेपसमकालमुत्थितेन च स्थगयता दिगन्तराणि तारमधु- 20 रेणकतो यामशङ्खरसितेनान्यतो जयतुरङ्गहेषितेन जनितहर्षः, सुधापङ्कपाण्डुर पूर्णकुम्भमिव जम्भारिककुभा पुरस्तादुपदर्शित वन्दमानस्तुहिनकरबिम्बमविलम्बितगतिर्वासभवनान्निरगच्छत् । अनुसृतदिवसदृष्टवा च तत्क्षणप्रसृतेन पृष्ठतो दक्षिणपवनेन, पुरतो वा वामनासिकापुटश्वसनेन सौम्यगतिनापि सत्वर प्रवर्तमानः प्रतिपन्नदक्षिणवाममार्गागमैः परं शिवं शंसद्भिरभिप्रेतसाधकैः शैवैरिव प्रधानशकुनैः पदे पदे दत्तनिवृतिः, 25 शर्वरीमनयत् । उद्गते च स्पष्टिताष्टदिङ्मुखे दशशतमयूखे पृष्ठतोऽन्वेष्टुमापतन्तमात्मनोऽभिलषितस्य प्रत्यूहभूतमभ्यूहमानो भूपतिसमूहमपहाय तमनेकपथिकलोकप्रहतमुत्पांशुलं मार्गम् , अपरेण पतितशीर्णतरुपर्णनिकरावकीर्णन कान्तारवर्मना प्रयत्ननिहनुतपदपद्धतिः, प्रतस्थे । लवितानेकसमविषमभूधरधराविभागलब्धश्रमश्च तिरश्चीनलुलितरविबिम्बशेखरेण विश्रामार्थमभ्यर्यित इव नतेन किश्चिन्मध्याह्नसमयेनैकत्र पत्रललतागुल्मगुपिले विपुल- 30 सान्द्रच्छायशाखिनि सानुमत्प्रस्थे स्थितिमकरोत् । अतिवाहितलमश्च कश्चितकालमुत्थाय

Page #171

१९६
गत्वा गिरिनदीस्रोतसि स्नात्वा कृत्वा च देवतार्चनादिक क्रियाकलापमल्पप्रयत्नासादितानि स्वादुसुरभीणि पादपफलान्यभ्यवजहार । पीतनीहारशिशिर निझरोदकश्च नीत्वापराह्नसमयमुपस्थिते सायाहूनि कृतसंध्यावश्यकः प्रविश्य पर्वतगुहां, सुष्वाप ॥
१५६) क्षपावसाने च क्षपितन्द्रिः श्वापदारावैरुत्थाय शयनाद्, गृहीतशस्त्रस्तमेव 5 मार्गमतिदुर्गमनुसरन्, रसातलगम्भीरभीमगहरया, समरभूम्येव साहसरहितजनदुष्प्रवेशया, शिथिलमूलदुर्बलजटाजालकैः परस्परावकाशमिव दातुमप्रसारितशाखामण्डलैस्तारकानिकुरुम्बमित्र कुसुमस्तबकतां नेतुमम्बराग्रलग्नैः सरलसर्जार्जुनकरञ्जशाकशल्लकीप्रायैः पादपैरपास्तदिनकरोदयास्तमयदर्शनया, दुखतारतुङ्गतटाभिरुत्कोटिपाषाणपटलस्खलन बहुमुखप्रवृत्तमुख र स्रोतोजलाभिरनतिनिबिडनिर्गुण्डीलतागुल्मगुपिलीकृतोपलवालुका बहुलविच्छि 10 न्नान्तरालपुलिनाभिरुच्छलत्कूल नलवन निलीननाहलनिवह काहलकोलाहलाभिः शैलनिम्रगाभिर्निम्नीकृतान्तरालया, वनान्तरालसर्पिभिस्तार तुमुलैर्मरुद्भिरिव दिङ्मुखेषु मुखरिताद्रिकुहरकुञ्जः काहलाकूजितैः सूचितापतत्सुचिरसंगलितजनसंघातथा; युवजनादतिरेकनिर्वि वेकस्थविराभिर्निषादलो कादधिकनिर्दयद्विजातिभिर्दिवानिशम विश्रान्तनिनादैरापानकमदलैर्दूरादेव सूच्यमानसंनिवेशाभिः प्रतिचुल्लिपच्यमान शूलीकृताने कश्वापदपिशिताभिः प्रतिनिकुञ्ज - 15 माकर्ण्यमानबन्दीजनाक्रन्दाभिः प्रतिवसति विभज्यमानतस्कराहृतस्वापतेयाभिः प्रतिडिम्भमुपदिश्यमानमृगमोहकारिकरुणगीताभिः प्रतिजलाशयमासीन बडिशहस्तकैवर्ताभिः प्रतिदिवसमन्विष्यमाणचण्डिकोपहारपुरुषाभिर्धृताधिज्यधनुषा निभृतमुच्चारितचण्डिकास्तोत्रदण्डकेन सर्वतः प्रहितभयतरलदृष्टिना त्रयीभतेनेव गाढाञ्चितहिरण्यगर्भकेशवेशेन देशिकजनेन लघुतरोल्लङ्घन्यमानपरिसराभिः, 'एत एत शीघ्रम् इत इतो निरुन्ध्वमध्वानम्, अस्य . 20 हस्ते प्रभूतमृक्थम्, अयमुत्पथेन पलायितुकामः' इत्यनवरतमुच्चारयता पञ्जरशुकसमूहेन मुखरिताङ्गणवृक्षशाखाभिरधर्मनगरीभिरिव कृतयुगभयाद् गृहीतवनवासाभिः शबरपल्लीभिरध्यासित विषम पर्वतोद्देशयाः क्वचिद्दावदहनालिष्टवंशीवनश्रूयमाणश्रवणनिष्ठुरष्टात्कारया, क्वचिदकुण्ठकण्ठीरवारावच कितसारङ्गलोचनांशुशारया, क्वचित् तरुतलासी नशबरीविरच्य-मानकरिकुम्भमुकाशबलगुञ्जा फलप्रालम्बया, क्वचिद्धःसुप्तदृप्ताजगरनिःश्वासनर्तितमहातरु
25 या क्वचिदुदश्रुकणिकवागणिकशोच्यमानको दलितनिःस्पन्दसारमेयवृन्दया, क्वचित् प्रचारनिर्गतवनेचरान्विष्यमाणफलमूलकन्दया, क्वचिच्छेकशाखामृगाच्छिन्नपाथेय पथिकनिष्फललोष्टवृष्टि हासितादविकवर्गया, क्वचिच्चर्म लुब्धलुब्धकानुबध्यमानमार्गणप्रहतमद्वीपिमार्गया, सापराधवध्वेव प्रियालपनसफलीभूतपादपातनिष्ठया, वीरपुरुषतूण्येव गौरखरा-च्छभल्लशर भरोचितया, जठरजीर्णानेकदिव्यौषधिसमूहयापि व्याधीनां गणैराक्रान्तया, 30 गन्तुमटवीभुवा प्रावर्तत ॥
(१५७) विलङ्घिता लघुपथच व्रजन्नपराह्नणसमये वनविहारविनिर्गतेन मार्ग'वर्तिनां प्राग्ज्योतिषेश्वरानुजेन मित्रघरनाम्ना समदृश्यत । परिवारविरहाच्च 'कोऽयम् ?'

कविधनपालकृता

Page #172

www
.mnanAR
तिलकमञ्जरी
इति मुहूर्तमात्रं कृतविमर्शन, प्रत्यभिज्ञाय विहितप्रणामेन, 'युवराज ! किंनिमित्तमेवमेकाकिना समागत्य नित्यमसदाचारवनचरप्रचारकलुषा विगतकल्मषा कृतेयमस्मभूमिः ? अपि कुशली कुमारः ?' इति ससाध्वसेन पृष्टः समरकेतुरुपविश्य विविक्तदेशे हरिवाहनस्य हस्तिनापहरणमात्मनश्च वैताठ्यभूधरगमनमादितः प्रभृति सम्रपञ्चमाचचक्षे । श्रताकस्मिकस्वामिदुर्जातजातव्यथेन च स्थित्वा मुहूर्तमवनताननेन तेनोत्थाप्य नीतो निजनिवास- 5 मादरेण गृहानीतहरिवाहनप्रयोज्यपूजानिर्विशेषां सपर्यामन्वभूत् । प्रभाते च तं कृतगतिप्रतिबन्धमुपपत्तिभिरनेकधा संबोध्य, विनिवर्त्य च सुदूरं कृतानुव्रजनमनपेक्षिततदुपनीतसहायः, पुनरचलत् ॥
(१५८) अनेन च क्रमेण प्रतिदिवसमखण्डितप्रयाणस्य करिकलभकस्येव दूरपातिभिः पदैरध्वनि सर्पतो, यावकरसस्येव वारं वारं लवितमहेलाधरस्य, मारुतेरिव 10 क्रमेणोत्तीर्णदुरवतारसिन्धोः, कदाचिदग्न्याहिताग्नेरिव शुष्कपादपारण्यायिणः कदाचिदुत्तमप्रकतेरिव महाजनपदानुसारिणः, कदाचिन्मुनेरिव फलमूलकन्दकल्पिताभ्यवहारस्य ; कदाचिदमरस्येव संकल्पमात्रोपनतदिव्याहारस्य, कदाचिदद्रेरिव शीतलैः प्रस्रवणवारिभिः स्वयंधौतपादस्य, कदाचिदिष्टदेवतस्येव दर्शनानुरक्तजनेन स्नपनवसनाङ्गरागकुसुमादिभिरा. पाद्यमानचित्तप्रसादस्य, कदाचित् प्रेतसाधकस्येव नक्तञ्चराध्यासितासु भूमिषु कुशसंस्त- 15 रणाननुचितानलकुर्वाणस्थ, काचिद् विपक्षभीतभिल्लपतेरिव प्राकृतजनदुरारोहान्पल्यङ्कानधिशयानस्य, सुहृद्वार्तापलब्धये च मार्गवर्तिषु ग्रामेषु वृद्धार्यलोकानुपसर्पतो, बृहत्सु नगरेषु त्रिचतुर।ण्यहानि यात्राभङ्गमाचरतः, शबरपल्लीषु रणपराजयप्रतिपन्नदास्यान् दस्युसेनापतीनितस्ततः प्रेषयतः, तापसाश्रमपदेषु पृष्टनिमित्तकुलपतिप्रेरितस्य पुरः पुरो गच्छतः, शीघ्रतरलचितानेकसुन्दरार्थजनपदस्य, श्रुतिपरिचितेषु च प्रान्तप्रदेशेषु विकृत- 20 भाषावेषसविशेषजनितकौतुकान् क्वचिदेक चरणान् क्वचिदश्वाननान् क्वचित् करभकन्धरोद्अग्रीवान् क्वचिल्लोमलुप्तसकलावयवदर्शनान् मानुषसमूहानीक्षमाणस्य, बालचन्दनवृक्षषण्डस्येवाध्वगमितमार्गसहस्यशिशिरसुरभेः, दक्षिणायनान्तदिनकृत इव प्रवर्धमानेन तेजसा प्रतिदिवसमुत्तरी ककुभमाक्रामतः क्रमेण मासाः षडतिजग्मुः ।।
(१५९) अथारित पश्चिमेनाष्टापदशैलमनतिदूरवर्ती वैताढयपर्वतस्य शिखरो. 25 च्छायखर्वितान्तरिक्षो, नितान्तविततावकाशः शिरसि स्निग्धहरिताभिः सर्वत एवान्धकारितो वनलेखाभिः, अनुमेखल सिद्धायतनमण्डलेषु सिद्धमिथुनैः सन्ततारब्धमङ्गलगीतिः, अगाधसलिलेन सितविशालवालुकापुलिनशालिना समाधिसुखसाधनाय संनिधानाश्रमनिवासिभिस्तापसैः स्थानस्थानरचितचारुमणिशिलावेदिकेन त्रिदशासिन्धुस्रोतसा परिगतः, प्रान्तेष्वविश्रान्तनिर्झरनिनादो, नित्यमुदितनृत्यन्मयूररुतमुखरितासंख्यकन्दरो, लतामन्दिर- 30 च्छन्नसुन्दरानेकसानुः, एकशृङ्गो नाम शिखरी ॥

Page #173

११८
कविधनपालकृता १६०) तस्य सर्वदा कुसुमफलसमृद्धशाखिनि शिखरपृष्ठे प्रस्थितः समरकेतुरेकदा निदाघसमये, महाभोगपरिसरम् ; अविरतास्फालिततरङ्गततिना तरलितबालपुष्करेण प्रबलसीकरासारसिक्तककुभा वनद्विरदयूथेनेव सद्यो जलादुत्तीर्णन मरुता दूरत एव
सूच्यमान ; निरन्तराभिस्तरुणकुन्तलीकुन्तलकलापकान्तिभिर्ध्वान्तमालाभिरिव रसातलो5 ल्लासिताभिरुल्लसन्मयूरकेरारवमुखराभिः शिखरदेशविश्रान्तमत्तसारसाभिरिभकलभकराव
कृष्टिविघटमानविटपाभिश्चटुलवानरवाह्यमानलतादोलाभिरम्भापानानन्दनिद्रायमाणश्वापदसंकुलाभिरम्बुगर्भनिर्भरनिभृताभ्रमण्डलीविभ्रमाभिर्वनराजिभिरन्धकारितया भुजङ्गराजमूर्येव मथनायासमण्डलीभूतयाऽभ्रंलिहशिखरोपशल्यया पाल्या परितः परिक्षप्तम् ; अर्णःपूर्ण
मालवालमिव त्रिलोकीलतायाः, क्रान्तिसंततितिरोहितान्तरालं नाभिमण्डलमिव भूतधात्र्याः, 10 विलासरौप्यदर्पणमिव दिशां, प्रतिबिम्वमिवाम्बरतलस्य, लीलादुकूलवितानमिव फणीन्द्रस्य,
अट्टहासमिव पातालत्र्यम्बकस्य, निःसरणवर्मेव बलिकीर्तिकलापस्य, रसातलप्रवेशद्वारमिव मन्दाकिनीप्रवाहस्य, शेषाहिफणाचक्रवालद्युतिजालमिवोच्छलितं, विधुन्तुग्रासभयादिन्दुचन्द्रिकापटलमिव गलितं, प्रलयदिवसकरोष्मणाकाशमिव स्रुतम् , अदभ्राभ्रदहनसंपर्कण
शरदभ्रवृन्दमिव द्रत, मैनाकवियोगदुःखरूदितहिमाचलाश्रजलमिव संगलितम् , अभ्रमण्डल15 स्थलमिव जलीभूतम् ; अवदाततया स्वच्छतया च सैन्धवीकपोलच्छविभिरिव केरली
दशनकिरणैरिव लाटीकटाक्षच्छटाभिरिव निर्मित; सर्वतश्च सोपानक्रमरचिताभिराभोगविजितैः पयोधिभिरुपायनप्रहिताभिरिव तरङ्खमालाभिरिन्द्रनीलशिलाश्रेणिभिरवनद्धस्य रोधसो विसारिणा प्रभावितानेन हरितायमानं सशैवलमिव सपद्मिनीदलमिव तीरवारि बिभ्राणम् ;
अदभ्रविस्तारतिरस्कृतेन सेवाविधित्सयेव समग्रग्रहचक्रपरिवृतेन वियता प्रतिमाव्यपदेशेन 20 सर्वात्मना कृतानुप्रवेशं ; प्रत्यग्रपलशकलपाटलैरुपान्ततरुपल्लवप्रतिबिम्बैर्विप्रलभ्यमानमुग्ध
मीनम् , अम्भःप्रतिफलनच्छलेन च क्वचित्पवनतरलिततरङ्गसङ्गभङ्गुरैः पूगतरुभिस्तरन्महाभुजङ्गमिव, क्वचिदत्यायतैस्तालविटपिभिः कुतूहलान्मृग्यमाणगाम्भीर्यमानमिव, समदजल. करिनिनादभीषणाभिरनेकराजहंससंचरणरमणीयाभिश्चतुर्दिशमशेषजलधिविजिगीषया प्रस्थि
ताभिर्वरूथिनीभिरिव वीचिभिर्वाचालितभुवनम् ; अभ्यर्णवर्तिवैताठ्यपर्वतावतीर्णानामनेकशः 25 प्रारब्धजलकेलिविभ्रमाणामुभयश्रेणिविद्याधरेन्द्रसुन्दरीणामनणुमेखलादामरमणीयैः फणिराज
नद्धमध्यम् , अम्भोधिमथनजातमदमुपहसितुमिव मन्दरमुन्नतिशालिभिनितम्बमण्डलैरतिस्फालमास्फालितम् , उत्ताननलिनीपलाशपर्यकोपविष्टहंसैरमन्दमधुबिन्दुचन्द्रकितवारिभिरपारपरिमलामन्त्रिताभिः सरभसमापतन्तीभिरलिमालाभिर्मुखरितैः समन्तादुन्निद्रहेमारविन्द
वनैर्विराजित ; प्रत्यूषायमाणं पद्मरागरतो पलखण्डः, संध्यायमानमुन्मुद्रविद्रुमलतोपवनैः, 30 प्रदोषायमाणमिन्द्रनीलेन्दीवरगहनः, चन्द्रोदयायमानमिन्दुकान्तकुमुदाकरः, आमुक्ताहास
मिव पाण्डुफेनपिण्डः, आरब्धस्फोटनमिव प्रतिवेलास्फालितशिलोतलोमिदण्डैः, कृतकटाक्षक्षेपमिव विवर्तनोत्तानतिमिगणैः, उपक्रान्तताण्डवमिव पवनाहतोद्दण्डधानीरवनैः ; इतस्ततो

Page #174

११९
तिलकमारी
नभस्तलादवतरतामानतपक्षपुटकण्ठनालानां, जलचरपतत्रिमण्डलानां, हेलानिपातजन्मना जर्जररवेण मुखरितोद्देशम् ; आराधनोद्यतविद्याधरावर्जितहृदयतया वैताढ्यमधिवसन्तीनां विद्यादेवतानामनवरतमापतद्भिर्वाहनैर्विहितानेकवृत्तान्तम् , तथाहि-क्वचिद्धरणमहिषीफणीन्द्रपीतारविन्दवातम् , क्वचिच्चक्रायुधागरुडकृतक्रीडाजलप्रपातम् कचिन्महामानसीसिंहचपेटास्फालितधनघटम् , क्वचिदच्युतातुरगखुरनाटयवाचालितशिलातटम् , क्वचिन्मानसी- 5 हंसजग्धमुग्धमृणालम् , क्वचिद्वत्राकुशीकुञ्जरकुम्भसिन्दूररञ्जितोर्मिजालम् ; सौमित्रिचरितमिव विस्तारितोर्मिलास्यशोभम् , विलासिनीगमनमिव कलहंसकलापकृतक्षोभम् , कुलाचलत्रयः मिव केसरिमहापातैगिछिभूषित', गगनमिव मकरमिथुनाध्यामितम् , दिनकरमिवानेकपत्ररथचक्राक्रन्दमुखरिताम्बरम् , रणाङ्गणमिवोत्कटशरारिबलाकाण्डकबरम् ; मद्गुरुतरुचितमपि नमद्गुरुतरुचितम् , बकैरवभासितमपि नवकैरवभासितम् , विषैकसदनमप्यमृतमयम्, 10 शङ्खनिधानमपि स्थोपेतम् , गाम्भीर्येण सत्त्वबहुलतया प्रसादवत्त्वेन विशालतागुणेन सेव्यतया च न केवलं विबुधानाम् , बुधानामपि मानसमधःकुर्वाणम् , अतिरमणीयम् , आनन्दकारि दृष्टेः; अदृष्टपाराभिधानं सरो दृष्टवान ;
वन्येभैभृशमपि गाह्यमानकूले, कालुष्य कलयति यत्र जातु नाम्भः । जात्यैवापहृतमलैः फलैरसक्त, संसक्त तटकतकदुमावलीनाम् ।।६१।। 15
१६१) तञ्च त्रिभुवनैकसारभूतं सरः सरभसप्रसारिभिदृष्टिपातै निरन्तरस्फुटितकैरवाकरमिव कुर्वन्नपूर्वविस्मयाकुलीकृतमानसः सिंहलेन्द्रसूनुर्मनसि कृतवान् । 'अहो, द्रष्टव्यतामुपेतः संसारः । सारतां गतो जीवलोकः । लोकोत्तर फलमवाप्तमुत्साहतरुणा । प्रकर्षों लब्धः परिपाकस्य शुभकर्मणा । पर्यन्तभूमिरधिष्ठिता कृतार्थभावस्य जन्मना । कोटिरध्यासिता पुण्यभागित्वस्य लोचनसृष्टया । दृष्टः समस्तरणीयानां सीमा । विलोकितः 20 कौतुकविधायिनामवधिः । वीक्षितो विस्मयनीयानामन्तः। साक्षात्कृतमद्भुतानामास्पदम् । आसादितं महिम्नामायतनम् । अधिगतमगाधानामधिष्ठानम् । अहो, काष्ठाधिरूढधवलिम्नो जलप्राग्भारस्य प्रसादातिशयचित्रम् ! यतो यतो दृष्टिरभिपतति ततस्ततश्चन्द्रिकामयमिव हिमानीमयमिव सुधामयमिव धरातलमालोकयति । किमेष तिमिरगुहान्तरूष्मणा विली. नेन वैताट्यशिखरिणा विस्तारितो रजतोपलजलप्रवाहः ? किं वाऽहिलालाविषपणभया. 25 दिहानिय मलयाद्रिणा विनिहितो रसद्रवौघश्चन्दनानाम् ? आहोस्विदमृतमथनोद्यतदेवासरत्रासादत्र निक्षिप्तः क्षीरसिन्धुना सारः सुधाकोशः ? कष्टं च कृतमिदं यदुपस्थिते मथनोपप्लवे पारिजातमृगलक्ष्मीप्रभृतीनि रत्नान्यत्र न स्थापितानि । यदि पुनः प्रथममेवास्थापयिष्यत्तदा नैकस्य, मन्दरशतानामपि न गोचरेऽभविष्यत् । इद च हेमारविन्दसहस्र सुन्दरमपहाय हिरण्यगर्भकपङ्कजाङ्कितोदर दामोदरवपुः किमर्थमाश्रितं श्रिया १ केन वा 30 कारणेन समग्रवरगुणोपेते सत्यस्मिन् पलितपाण्डुकरालशङ्खमण्डलो जलधिर्जगत्त्रयीतिलकभूतया जनुकन्यया वृतः पतिः ? व्यक्तमिदमिदानीन्तनम् , अन्यथा प्रथमोत्पन्ने

Page #175

१२०
कविधनपालकृता
ऽस्मिन् कथं नाम मानससरः सरोराजशब्दमासादयेत् ? कथं वा महत्वप्रसिद्धिमुदधिः ? मन्ये चास्य महिमानमालोक्य संजातमत्सरा वडवानलच्छलेनान्तः संतापमुद्वहन्तो भुवः प्रान्तेषु प्रतिवसन्ति जलधयः ।' इत्यादि चिन्तयन्नेव समुपजातमज्जनाभिलाषः कूलास
नवर्तिनि विस्तीर्ण तरुणपल्लवान्तरिततरणिविषि समुन्मिषत्ताम्रस्तबके मकरन्दपानपरवशा. 5 लिनिशालिनि विशालमुक्ताशिलापट्टसनाथमध्ये माधवीलतासद्मनि निधाय मण्डलायमगबिसपल्लवग्रासविशदकण्ठानां जलदेवतानू पुरनिनादजर्जरै राजहंसानां श्रोत्रहारिभिः कोलाहलैरभ्यर्थित इवाकारित इव कृतस्वागत इब जलाभिमुखमुच्चचाल । सरभसोल्लासिततरङ्गभुजेन च सरसा चरणयोरुत्सृज्यमानार्घजल इव, जङ्घयोर्विश्रम्यमाण इव, वक्षसि परिष्वज्य
मान इव, तोयदर्शनोपजातौत्सुक्ययेव समकालमवतीर्णया पुरः पुरो गच्छन्त्या निजशरीर• 10 च्छायया निवेद्यमानमार्ग इवाभ्यन्तर विवेश । तत्र च तिरोभूतदर्शनैः प्रस्तुतपरिहास
विलासैरिव जलदेवतासमूहैरद्भुताकारदर्शनोल्लसितावदातच्छविभिरच्छचन्दनरसच्छटाभिरिव दृष्टिभिराहन्यमानः स्नानमकरोत् । अपगताशेषाध्वश्रमश्व, स्नानलग्नकमलपरिमलकृष्टाभिः स्पर्शलालसेन सरसा संयमनार्थमिन्द्रनीलशङ्खलाभिरिव प्रसारिताभिरलिमालाभिराकुली
क्रियमाणः, करेणुराज इव विलोलयन् कमलिनीषण्डानि, षडहिरिवाजिघ्रन् सहस्रदल15 कमलामोदर, इन्दुरिख मोचयन् कुमुदमुकुलोदरसंदानितान्यलिकदम्बकानि, प्रदोष इव
विघटयन् रथाङ्गमिथुनानि, राजहंस इवोल्लसल्लहरीपरम्पराप्रेर्यमाणमूर्तिरुत्ततार। शीतोद्गतपुलकजालकानुकारेण सर्वाङ्गसङ्गिना कनकराजीवरेणुकणनिक रेणान्तःप्रविष्टदिनकरातपकणिकाकलापेनेव निपतता विराजमानो, नीलकुटिलमन्तजलपाननिर्वापितस्य संतापवनेरूर्ध्वमुल्लसितं
धूमशिखाकलापमिव केशभार वामकरकमलेन विरलीकुर्वाणो, विलुलितकचान्तःपातिनी. 20 भिरनवरतममलोदबिन्दुसंततिभिः प्रत्युरसमपलप्यमानमुक्ताकलापः, कूल एव मुहर्तमात्र
स्थित्वा, तस्य माधवीमन्दिरस्योदरालंकारभूते नभःपातमू निःस्पन्दमन्दाकिनीस्रोतस्त्विषि मुताशिलातले तत्क्षणोद्धृतैरमलमौक्तिकावदातजललवावलीलाञ्छितैम्तरणितुरगखुरपुटाग्रखण्डितैराकाशशकलैरिव सतारकैरतिश्रमस्वेदकणिकाङ्कितकुन्तलीस्तनमण्डलाभोगविडम्बिभिस्तल्पीकृतैः पुटकिनीपलाशै निरन्तरमाच्छादिते द्वितीय इव सरसि शिरोभागनिहितपिण्डी25 कृतोत्तरीयांशुकः, शनकैयषीदत् ।।
१६२) अथ पल्लवान्तरालपातिभिरुद्वेल्लितारविन्दिनीदलकलापैरुल्लसिताम्बुरुह पराग राशिभिरुत्सङ्गिततरङ्गशिखरशीकरासारैः सरलीकृतसारसक्रेङ्कारविरुतिभिः सौरभातभ्रमरीनिकरझङ्कारमनोहरैः संतापहारिभिः सरःसमीरैः सरभसपरिरभ्यमाणसर्वाङ्गः, प्रभूतकाल
परिहतदर्शनया प्रस्तुतपरिहासयेव कुतोऽप्यागतनिद्रया मुद्रितनयनयुगलः स्वप्ने रसातलात् 30 तत्कालमेवोद्गतम् , अनेकपुष्पस्तबकसंबाधविटपच्छन्नमच्छिन्नसंतानमधुकरसहस्रोपसे वित
मुत्फुल्लवल्लीनिकरपरिकरितया किञ्चिदासन्नवर्तिन्या परिम्लानसकलावयवयाऽपि प्रतिकालोन्मीलदधिकाधिकसौकुमार्यामङ्गलक्ष्मीमुद्वहन्त्याऽभिनवकल्पलतया समीहिताश्लेषमीष

Page #176

तिलकमारी
१२१ त्प्रौढिमायात, पारिजातदुममद्राक्षीत । दर्शनानुपदमेव च प्रबुद्धः प्रवृद्धविभवेन सख्या सह समागमप्राप्तिमचिरभाविनी निरचैपीत् ।।
१३) विशेषावगतये च स्वप्नस्य कृतयत्नः सहसैवोच्चरन्तमतितारम् ‘उत्क्षिप्तगुरुकार्यभारस्य भवतः किमियं प्रमादासक्तिः' इति तर्जयन्तमिव, “धीरप्रकृते ! सरोदर्शनमात्रेणापि विस्मितोऽसि ?' इत्युपहसन्तमिव, 'तूर्णमेहि, दर्शयामि रम्यप्रदेशपरम्पराम ,' 5 इत्याह यन्तमिव, तत्क्षणत्यक्तपङ्कावगाहकेलिभिरुत्कर्णपल्लवैरुल्लसितरोमाञ्चभीषणाकृतिभिरुन्नमितघोणैराघरध्वनिगर्भगलगह्वर्वराहयूथपतिभिः ससंभ्रममाकर्ण्यमान, समन्ततो विजम्भितभीमप्रतिशब्दतया प्रत्युद्गम्यमानमिवारण्यचतुरङ्गहेषासहस्रैरतिविस्तारितया कम्पयन्तमिव प्लावयन्तमिव तर्जयन्तमिव कान्तारमतिमहतोऽश्ववृन्दस्य श्रवणपरुषहेषाध्वनिमश्रौषीत् । 'हन्त, कस्मादयमदृश्यमानमर्त्यसंचारे निरन्तरगिरिग्रावदुर्गमाध्वनि 10 मृगाधिपप्रमुखप्रेतत्सत्त्वभीपणे महारण्येऽस्मिन्नकाण्ड एव दिङ्मण्डलाट्टहासानुकारी समुल्लसितो हेपारवः ? किं तावदत्राभ्यर्णवर्ति किमपि नगरमास्ते ? किं वा कस्यचिद् दिग्विजयागतस्य नृपतेरावासित सैन्यम् ? उत म्लेच्छराजपुत्रः कोऽपि मृगयाप्रसङ्गेनायातः ? आहोरिवदम्बरात स्वयमेवावतीर्णः स्नातु सप्तसप्तिः ? अथ गन्धर्वसुरविद्याधराणामन्यतमः कतमोऽपि कमनीयोद्देशदर्शनकुतूहली विहरति १' इति मुहूर्तमिव ध्यात्वा समुपजातजि- 15 ज्ञासस्तस्मातागृहाद् विनिःसृत्य सत्वरमध्यासिततटविटङ्कः समन्ततो विलोकयामास ।।
१६४) विप्रकृष्टतया तस्य प्रदेशस्य, प्रांशुतया सरोरोधसः, सान्द्रतया च द्रमावलीनां यदा प्रयत्नाहितचक्षुरपि न किञ्चिदद्राक्षीत् , तदाऽचिन्तयत्--'किमिदानी सरःपर्यन्तेषु निःशेयतो विचरामि ? अथवा किमनेन प्रस्तुतकार्यान्तरायकारिणा निरर्थकाध्यवसायेन ? सततचलप्रकृतिना हि पुरुषेण भवितव्यम् । संप्रति च विरतसंतापमुपशा. 20 न्तशोपमुत्तीर्णश्रममुल्लसितसविशेषोत्साहमध्वक्षम वर्तते वपुः १ तरुणदूर्वाप्रतानसुकुमारसमतलाश्च मार्गभूमयः ; प्रावृषेण्यजलदश्यामलानि च पुरस्ताद् विभाव्यन्ते पादपवनानि; प्रसन्नदिङ्मुखो मन्दपवनश्चानन्दशंसी चाद्यतनो वासरः ; सरःपरपारदर्शनौत्सुक्यपरवशं च मानसम् ; न चाद्यापि तिलकयति मध्यभागमम्बरश्रियो वासरमणिः ; अनारूढप्रौढयश्च नातिगाढमुद्वेजयन्ति घोमयः; तद् गच्छामि तावत् कियन्तमप्यध्वानम् ; पश्चात् कठो- 25 रतामुपेयुषि वासरे कम्मिंश्चित् प्रच्छायपादपे सरसि वा शैलप्रस्रवणे वा गिरिनदीस्रोतसि वा तापसाश्रमपदे वा विश्रम्य विश्रब्धनिर्वर्तितदेवतार्चनविधिर्विदग्धकविप्रबन्धैरिव परिपाकमधुरैर्विविधरसशालिभिस्तरुफलैराप्यायितवपुर्दिवसमवलोक्य स्तोकमग्रतः प्रस्थास्ये स्थास्यामि वा' इति ॥
१६५) कृतगमननिश्चयः प्रविश्य भूयो लतावेश्मनि, निबिडीकृतपरिधानो, 30 दृढावनद्धस्नानविरलकेशकलापः, प्रावृतोत्तरीयांशुकः, कठोरपङ्केरुहानुकारिणा करेण ૧૬

Page #177

१२२
कविधनपालकृता किरणावलीजटालधार मण्डलाग्रमादाय विकटपदपातकम्पितभूगोलया गत्या विडम्बयन्निव स्थूलोचयेन प्रस्थित गजकलभम् , अनवरतकर्णतालास्फालितकपोलभित्तिभिः सरभसमाहन्यमानप्रस्थानमङ्गलतूर्य इव वनकरिभिः , अनिलचलितशाखाग्रगलितसितकठिठकैः शिरसि विक्षिप्यमाणाक्षतकण इव वनस्पतिभिः, अङ्गसङ्गसंवेल्लितलताखण्डोड्डीनैराबद्धमण्डल ध्वनद्भिरारभ्यमाणब्रह्मघोष इव मधुकरैः, मानुषदर्शननिसर्गकातरस्त्वरितपदमग्रतः पलाय. मानैरुपदिश्यमानमार्ग इव मल्लिकालेः, तत्क्षणनिपीताणोंभिरुत्तीर्णैः सरोवराद् विरलतृण. स्तम्बकवलनार्थमनुवेलमवनमितमूर्धभिः पदे पदे सप्रदक्षिण प्रणम्यमान इव प्राङ्मुखप्रस्थितैर्वनहरिणैः, प्रतिक्षण च स्फुरता दक्षिणेन चक्षुषा भुजशिखरेण च द्विगुणीक्रियमाण
गमनोत्साहः क्वणदशङ्कजलरङ्कुसंकुलेन केतकीकुसुमरेणुपटलपांशुलेन जलपतत्पक्वतरुफलप्लू10 त्कृतिकाणचारुणा चक्रवाकचञ्चुगलितार्धजग्धलामञ्जकजटालेन वजुलनिकुञ्जपुज्यमान
मञ्जुकुक्कुहक्वणितेन दूरपातदलिततालोच्छलद्रसच्छटापिच्छलेन कल्लोलास्फालनस्फुटितशुक्तिमुक्तमौक्तिकप्रकरतारकितदृषदा निषादधनुःकोटिकृष्टकन्दस्थपुटितोद्देशेन दृश्यमानार्धचर्चितकसेरुग्रन्थिकथितकोलयूथप्रस्थानेन लग्नमृगनाभिपरिभलशिलातलानुमितगन्धमृगविश्रा
न्तिना लवलीलतामन्दिरोदरनिषण्णरतिखिन्नकिन्नरमिथुनेन विचित्रपत्ररथपदमुद्राङ्कितसिक15 तिलभूतलेन चलितपवनान्दोलितवनराजिविवरक्षरद्विरलरविरोचिषा प्राचा सरस्तीरेण पूर्ववत् कौबेरी दिशमुद्दिश्य प्रतस्थे ।।
१६६) क्रमाच्च शृण्वन् पुरश्चरणपातरवचकितानां तटशिलातलजुषां जलमानुषद्वन्द्वानामुदकझम्पाझात्कृतानि, वीक्षमाणः समीरणोलसितकल्लोलशिखरशीकरानुसरणव्या
कुलानि चातककुलानि, विलोकयञ् शकुलजिघृक्षयाऽन्तरिक्षादवाक्चचुकृतजलप्रपातानि 20 वजुलजातानि, बहुमन्यमानः परस्परवितीर्णतामरसकेसरकवलानि क्रौञ्चयुगलानि, श्लाघयन्
विलासताण्डवमण्डितलतामण्डपतलानि प्रचलाकिमण्डलानि, सञ्चरद्विद्याधरीचरणालक्तकरतमुक्ताशिलातलमासन्नाश्रमनिवासिनीभिस्तापसकुमारिकाभिरुपचितालवालवलयितमूलैस्तरुभिराहितानुत्तरशोभमुत्तर तीरमधिरूढः, पुरस्तान्नेदिष्ठम् , अधिष्ठानमिव साक्षाद्वसन्तस्य, विस्मयावहमतिबहलतया, श्यामलतया च शरन्निशाकरभयाद् बहुलपक्षक्षपान्धकारमिव 25 पिण्डी दूतम् , अम्बुगर्भभारेण तरुणाभ्रमण्डलमिव नभस्तलाद् भ्रष्टम् , एलालवङ्गनागपुन्ना
गसंकटम् , उत्कटोत्कलितकक्कोलकफलामोदम् , उद्गाढफलितमातुलिङ्गनारङ्गनालिकेरीजम्बीरसुभगम् , आभोगभुनपनसम् , आपीनफलापीडपीडितदाडिमीषण्डम् , उद्दण्डराजकदली. मन्दिरप्रभाकन्दलितान्धकारम् , आकारितमधुकरीविसरविसारिपाटलामोदम, अपनिद्रनीप
शाखिशिखरकेकायमानमदमुखरशिखिकुलम् , असंख्यरिङ्खत्खञ्जरीटपक्षपुटविक्षिप्तसप्तछद30 स्तबकम् , उद्विकासरोधकुसुमपांसुधूसरितसारिकानिकरप्रतारिततरुणकपोतम् , अमलकल
धौतशलाकापञ्जरपिञ्जरप्रियङ्गुमञ्जरीजालकान्तर्निलीनचकोरम्, आरब्धकेलिकलहकोकिलकुलाकुलितकलिकाश्चितचूतमालम्. उन्मीलितमुकुलबकुलानोकह निकुञ्जकूजत्कपिञ्जल, क्वचि

Page #178

तिलकमञ्जरी
दातपस्पृहयालुकपिपोतसेव्यमानरताशोकपल्लवव्यूह', क्वचिदालीढपिप्पलीफलकलकण्ठकुहरकुहकुहायमानदात्यूह', क्वचित् कृष्णागुरुच्छायानिषण्णरोमन्थायमानचमरमिथुन, क्वचिदाकर्ण्यमानग्रन्थिपर्णकग्रासिकस्तूरिकाकुरङ्गदशनबुबुरस्वनं बहुशो गन्धर्वबालिकावकृष्टस्फुटिततरुवल्कलोद्गीर्णघनसारम् , अनेकशो गुह्यकाभिसारिकासेवितनमेरुवीथिकान्धकारम् , असकृसिद्धसुन्दरीनिबद्धबालमन्दारद्रुमालवाल; सततमवतरल्लालसभुजङ्गभामिनीभग्नसंता- 5 नकानेकप्रवालम् ; अन्तरान्तरा च विकचकाञ्चनारविन्दवनराजिनीभिर्मदज्वरवेदनाविदूनविद्याधरीपरिभुतविविक्तोदरैः सान्द्रहरिचन्दनलतामन्दिरैः श्यामलीकृतपरिसराभिरुपयुपरिघटितस्फटिकशिलाश्रेणीतरङ्गिततीराभिर्नीरापसर्पणक्रमस्थितस्त्यानफेनराजिभिरिव पयस्यमानपयःप्रपूरिताभिः सरसीभिरुद्भासितम् , अम्भोधिमथनमिव सुरभिपारिजातोद्गमसुभगमुत्सर्पितगरं च, त्र्यम्बकोत्तमाङ्गमिवपतत्रिमार्गाङ्कितमध्यमानीलनागलतावनद्धबालपूग च, 10 कामिनीकपोलतलमिव पत्रलतालीकृतच्छायमुद्यन्मधूकधवल च, आपानगोष्ठीबन्धमिव मधुकरकामोदितमामत्तनानामधुपमण्डलीमुखरितं च, कश्मीरमण्डलमिव विकसत्कुङ्कुमकच्छकमनीयमनेककीरग्रामानुगतं च, वातरोगोपहतमिव बहुगुल्मसंकुलोदरं श्यामलताक्रान्तं च, सर इवोत्पलाशमल्लिकाक्षमुरुतरलहरिसेवितं च, पादपैरपि पवनकम्प्रशिखरैर्विस्मयचलितमौलिभिरिव निवण्यमानं, लताभिरपि विकसितस्तबकाभिः कौतुकोत्तानलोचना- 15 भिरिव विलोक्यमान, विटपैरपि विततपल्लवान्तरितरविकरप्रवेशैरीाप्रसारितकरसहरिव ब्रियमाणम् , ऋतुभिरपि दर्शित निजनिजद्रुमकुसुमसमृद्धिभिरन्योन्यबद्धस्पर्धेरिवाध्युष्यमाणम् , एकमन्दिरमिव सकलवनदेवतानां, नन्दनमिव नन्दनस्य, तिलकमिव त्रिलोक्याः , रतिगृहमिव रतेः, आयुधागारमिव कुसुमायुधस्य, राजधानीनगरमिव मधोः समन्ततोऽर्धगव्यूतिमात्रपरिणाहम् , अशेषतः क्रकचक्षतकरिदन्तक्षोदपाण्डुरतरेण क्षोदीयसा मौक्तिकचूर्णवालुका- 20 प्रकरेण समसुकुमारभूतलम् , अतिबहलस्निग्धपादपाभिरामम् , आराममद्राक्षीत् ।
१६७) तस्य चारामस्य रमणीयतानिधानं, नानाविधाभिधानतरुसहस्रसंबाधमपन्धकारनिर्भरतया तमालमयमिवोपलक्ष्यमाणम् , अतिशीतलतया च कन्दरमिव हिमाद्रेः, उदरभिव क्षीरोदस्य, हृदयमिव हेमन्तस्य, शरीरान्तरमिव शिशिरानिलस्य, तुषारगिरिजन्मभूमिभूतमभ्यन्तरमवततार । अवतीर्णश्च तस्मिंस्तापमतापमातपमनातपं तपनमतपनं 25 दिवसमदिवसं ग्रीष्ममग्रीष्म कालमकालं तुषारपातमतुषारपातं त्रिभुवनमत्रिभुवन सर्गक्रममस्त । समचिन्तयञ्च
" मन्ये दक्षिणमारुतेन विदितं सेव्यत्वमस्येदृशं, तेनोत्सृज्य वनानि चन्दनगिरेरुद्दामशैत्यान्यपि । याम्याशाविरहोल्लसद्दवथुना नाथेन धाम्नां समं, संजाते शिशिरात्यये धनपतेराशामुखं सर्पति ।। ६२ ।।
30

Page #179

कविधनपालकृता
१२४
व्यक्तं जगत्यदृष्टवशाद् विशाल गुणसंपद् द्भिरण्यसुलभाः स्वल्पगुणैरपि सुप्रापाः प्रसिद्धयो भवन्ति, येनात्र निरन्तर कदली कलापान्तरितदिङ्मुखे मदमुखरासंख्य शिखिकुलोद्भासिन्यनन्तलतान्तकोटिसंकटैकैकवृक्षविटपे सत्यपि कानने तदेकरम्भाक्रान्तमन्तर्भ्रान्तिसप्तमात्रचित्र शिखण्डि कतिपयाभिरेव सुमनसां कोटिभिराकीर्णममरोद्यानमावर्ण्यते । किमिदमसमीक्षित5 कारिणो जनस्य जाड्य विलसितम् ? उत निरङ्कुशगिरां कवीनामलीकाभिनिवेषः ? आहोस्वित् तस्यैव दूरदेशावस्थानसामर्थ्यम् १ सर्वथा स्वर्णभूमिसंसर्गस्यैवायं प्रभावः; प्रतिगुणस्थानस्थितस्यासतोऽपि हि माहात्म्यमाविर्भवति ; पद्मिनीदलोत्सङ्गसङ्गी जलबिन्दुरपि मुक्ताफलद्युतिमालम्बते ; मृगाङ्कबिम्बचुम्बी कलङ्कोऽप्यलङ्कारकरणिं धत्ते ; कुरङ्गलोचनालोचनलब्धपद्मञ्जनमपि मण्डनायते”; इत्यादिसंकल्पजालसंकुलेन रसाकुली10 भूतसकलेन्द्रियवृत्तिना तत्कालमन्यतामिवापन्नेनान्तरात्मना मदनमयनिव शृङ्गारमयमिव प्रीतिमयमिवानन्दमयमिव विलासमयमिव रम्यतामयमिवोत्सवमयमिव सकलजीवलोकमाकलयन्, अनिलोद्धूतैः समन्ततः प्रचलितैरतिप्रबलतयाऽकालनीहार वृष्टिमिव दर्शयद्भिः कुसुमधूलिपटलैर्धवलीकृतविग्रहो वसन्त इव विग्रहवान्, इतस्ततः पचरणमालास्पर्धयेव धावन्त्या कुसुमनिर्भरद्रुमावकृष्टया दृष्टया कदर्थ्यमानः प्रतिलतादोलमुत्पद्यमानान्दोलनप्रतिदीर्घिकमाविर्भवज्जलक्रीडाभिलाषः,
15 स्पृहः,
प्रतितरुच्छायमुपजायमान विश्रामेच्छः, प्रतिपत्रमण्डपमुल्लसद्दिवसा तिवाहन वाञ्छः, स्वच्छन्दनिपतितानेक तरु कुसुमप्रकरमेदुरितमेदिनीपृष्ठचारुणा चरणपातमञ्जुशिञ्जानमुकुमारसिकतेन तस्योद्यानस्य मध्यभागेन कतिपयशरक्षेपमात्रमध्वानमतिक्रान्तः; कदाचिददृष्टपूर्वमितरतरुविलक्षणाकारतयाऽप्यभूतकरम्, उद्रश्मिमरकतच्छदच्छायान्धकारितदिगन्तरम्, अनिलतरललता तरङ्गितैरनेकवर्ण चारुभिर्दिव्यां 20 शुककलापैः पल्लवितम्, उल्लसत्करालकिरणस्तम्बैः शाखावलम्बिभिराभरणानि कुरुम्बैः स्तबकितम्, अमरकामिनी संवाहनविलासम सृणिताभिरायामिनीभिर्मणिलता दोलाभिर्दन्तुरितम्, अन्तरान्तरा च तारकितत लभूभागैरालीढफलमधुवारविद्याधरद्वन्द्वोज्झितै रक्तपङ्कजप्रकरानुकारिभिः पद्मरागचषकचक्रवालैरलंकृतम्, इतस्ततश्च चित्रीकृताच्छिद्रच्छायैरध्वखिन्नसिद्धाध्वन्यशयनीकृतैः शाखान्तर।लनिपतितातपच्छेदचारुभिश्चामीकरवल्कलैर्विभूषितम् अशेषता 25 जटालीकृतविटपत्रातैः शिखरसञ्चरद्वनदेवता केशपाशभ्रंशिभिः प्रालम्बायमानैर्दिव्यकुसुमदामभिरामोदितम्, अमन्दसान्ध्यरागभिन्नाभिनवघनसंघातकल्पम्, अनल्पं, कल्पतरुखण्डमपश्यत् ॥
१६८) तस्य च मध्यभागे झगिति दीपिताशेषदिग्भागम्, आभोगरुद्धवसुन्धरोत्सङ्गम्, उत्तुङ्गशृङ्गोत्तम्भिताम्बरम् अतिभास्वरत्वादपरिस्फुट विभाव्यमानावयवशोभम्, 30 उद्यान जाड्यपीडया द्वाग्निशिखापण्डमिव पिण्डीभूय स्थितम्, अभ्राश्रभ्रमिखेदेन सौचमिनीसंदोहमिव लब्धनिद्रम्, उदधिजलात्यशनदुःखासिकया वडवामुखमिवागत्य विश्रान्तम्, उद्दण्डवात्यावर्तत्रशेन भोगावतीशातकुम्भाम्भोजवनरजोराशिमिवाकाशमुत्पतितम् अमृतमथन

,

Page #180

तिलकमञ्जरी
१२५ कथितमन्दरक्रोधेन निर्भय॑ वैरोच निममरशैलमिव पातालमूलान्निर्गतम् , अशेषतश्च विसर्पता कुसुम्भरसरागलोहितेनातिबहलतया किसलयीकृतप्रान्तवनस्पतिपलाशराशिना प्रवालयष्टीकृतार्ककिरणेन सान्ध्यसमयीकृतवासरेणालक्तकतूलपटलीकृतशिखरासन्नघनमण्डलेन भक्तिपरसुरसुन्दरीसुखावतरणाय सिन्दूरकुट्टिमानीव रचयता ग्रीष्मवशविज़म्भितरजोरोधाय कुङ्कुमजलासारमिव क्षिपता गगनकुट्टिमालङ्करणाय जपाकुसुमनिकरानिव प्रकिरता 5 दाहावलोकनसकौतुकोपवनप्रीतये मिथ्यादवाग्निमिव प्रथयता तरुतलान्धकारतिरस्काराय तरुणातपमिव वर्षता प्रभाजालेन दिवापि ज्वलितोषधिकलापमिव पल्लवितरक्ताशोकमिव कुसुमितपलाशमिव विकसितबन्धूकमिव तं प्रदेशं कुर्वाणम् , उत्कृष्टाष्टापदघटितेन तडिपाटलत्विषा मरकतकपिशीर्षकप्रभाजटालेन सतिमिरसन्ध्यारागवलयेनेव रविमण्डलममरगिरिवप्राकारेण न वप्राकारेण परिवृतम् , अन्तःप्राकारभित्ति समन्ततो निर्मितानामति- 10 रम्याकृतीनां स्फाटिकानामपि संक्रान्ततरुप्रतिमाश्यामायमानकान्तितया मरकतमयानामिव प्रासादानामासादितपरभागैः शिखरमण्डलाइम्बरधारिभिः प्रतिबिम्बैः परिक्षिप्तशिखरम् , अग्रशिखरसङ्गिनो मृगाङ्कमणिकलशस्थ ज्योत्स्नापटलपाण्डुना द्युतिमण्डलेन महत्त्वचरितार्थतापादनार्थ धृतेन धवलातपत्रेणेव विस्तारितच्छायम् , अच्छमणिकुट्टिमोच्छलत्प्रभापटलनिर्मग्नमूलतया प्लवमानमिव, सुघटितस्फटिकोपलपट्टकल्पितानल्पपीठबन्धात्यच्छतयाs- 15 न्तरिक्षस्थित मेव विभाव्यमानं : कृतावलोकनमिवेन्द्रनीलजालकैः, विहिताह्वानमिव पवनचलितोर्ध्वध्वजपताकाञ्चलैः, प्रस्तुतप्रत्युत्थानमिव तुङ्गस्तम्भैः, आरब्धसंभाषणमिव गवाक्षमुखनिलीनकलापिकेकारवैः, क्वचित् सितभुजङ्गशङ्किमयूरोपरुध्यमानबिम्बागतचलच्चीनांशुकपताकं, क्वचितचचुशुकमुच्यमानदाडिमवीजबुद्धिजग्घसूर्यकान्तवान्ताग्निकणिक, क्वचित् प्रदीपलोलशलभलङ्घयमानोच्छिखपुष्परागं, क्वचिदामिषाशनश्येनहेलाक्रम्यमाणकृत्रि- 20 मविहङ्ग, क्वचिन्मदनपरायत्तमत्तपारापतपरिक्षिप्यमाणनिजप्रतिबिम्बं, क्वचिदम्बुधारोत्कचातकचुम्व्यमानमौक्तिककलतामालम्बम् , वैशम्पायनशापकथाप्रक्रममिव दुर्वर्णशुकनासमनोरमं, जीवमिव चित्रकर्मखचितप्रदेश, विदग्धकामिनीकेलिमन्दिरमिव मणितारावभासितोदरम् , उत्तमपुरुषमिव विशालनेत्रहृत्कपाटं, चक्रवर्तिसैन्यमिवानेकरत्नशारीकृतभत्तवारणपरिकर, वराङ्गनावपुरिव शातकुम्भस्तम्भधृतपीवरोरुतुल, वसन्त चूतद्रुममिव 25 चारुमञ्जरीकम् , अनेकमणिमालालङ्कृतमपि रत्नचतुष्कराजितं, ध्वजाधिष्ठितमपि सिंहाक्रान्तम् , अङ्गीकृतविमानाकारमपि सर्वतोभद्रम् , अग्रमणिभूमिनिपतितप्रतिमानिभेन च भग्नगतिना दिनकरेणापि सदैन्यमात्मरथप्रस्थानपथमिव प्रार्थमान, शिखरोल्लेखनदुःस्थितेन व्योम्नापि मन्थरतामिव ग्राह्यमाणं, कृत्रिममृगेन्द्रक्रमघातभीतेन जलदवृन्देनाप्यभयमिव याच्यमानम् , संभावनीयोच्छायजनितविस्मयेन निजप्रतिबिम्बेनाऽपि निपत्ये- 30 वालोक्यमान, प्रलयार्कमण्डलोत्पत्तिमृत्पिण्डमिव प्रजापतिकुलालस्य, मौलिमुकुटमिव मर्त्यलाकभूपालस्य, तपनीयबुध्नमिव तारकाकुसुमनभःकल्पद्रुमस्य, विद्रुमकलशमिव शेषा

Page #181

१२६
कविधनपालकृता हिदण्डधरामण्डलोष्णवारणस्य, तत्क्षणोदितार्क बिम्बबहुलरागाभिः पद्मरागशिलासहतिभिराहितनिर्माण, निर्मानुषममानुषलोकसुलभदर्शनम् , आयतन ददर्श । तच्च तथाविधमपरत्र कुत्रचिददृष्टपूर्वमपूर्वाकारविशेषमशेषाश्चर्यपर्यन्तभूमिभूतमकाण्ड एवाविर्भूतमायतनमतनुविस्मयस्फारितपुटाभ्यामुत्पक्ष्मराजिभ्यां चित्रलिखिताभ्यामिव लोचनाभ्यां किमिदमिति 5 सक्षोभाक्षमीक्षमाणः क्षणमात्रमुपरतापरकरणसंवेदनशक्तिरेकेन्द्रियत्वमिवापेदे ॥
१६९) ततश्चन्द्रकान्तसोपानपरम्पराक्रान्ततलभागेन पतत्तरङ्गितगङ्गास्रोतसेवाम्बरविवरेण वरीयसा मरकतमणिगोपुरेणोत्सर्पिचूडामणिमरीचिमांसलितमण्डपहारवन्दनमालाप्रवालसन्निवेशः, प्रविश्याभ्यन्तर', दूरादेव विभाव्यमाननिरुपमरूपशोभाम् , अभिमुखीम् ,
अभितः प्रतिष्ठितयक्षदेवताप्रतियातनासनाथद्वारभागस्य नागदन्तावसक्तधवलचामरार्चित.0 चारुभित्तेरेकपाश्रीवलम्बमानसंकोचितदेवाङ्गजवनिकापटस्य जयन्तिकावलम्बिजाम्बूनदशङ्ख
लाकलितवाचालवज्रघण्टस्य दह्यमानप्रबलकालागुरुधूपधूमान्धकारमन्दायमानरत्नदीपदीधितिसंदर्भस्य गर्भवेश्मनो गर्भभागमलकृर्वाणां, ग्रहचक्रालंकृते मृगभाजि सिंहोद्भासिते नभस्तल इवालघीयसि सिंहासने निबद्धपद्मासनाम् , उपर्युपरि विरचितोत्तानकरयुगलकिसलयिता
मध्याम्, आभङ्गिनीभिः कृष्णागुरुपङ्कलिखिताभिरिव पत्रभङ्गलताभिः केशवहरीभिरध्या15 सितोभयांसपीठाम्, अपाङ्गभागचुम्बितश्रवणान्तेन किञ्चिन्नतपक्ष्मणा निर्विकारतारकेण
चक्षुषा विद्योतितवदनेन्दुविम्बाम्, अंसाबलम्बिधवलचामरामरेन्द्रसेवितसव्या पसव्यपार्था', प्रभापहृतबिम्बलक्ष्मीलाभाय भास्वतेव सेवागतेनातिभास्वराकृतिना प्रभामण्डलेनोद्भासिताम् , इन्दुमण्डलसितातपत्रत्रयीप्रकाशितत्रिभुवनैश्वर्याम् , अशेषतश्च विविधविमानवाहनाधिरूढैर
त्युदाराकृतिभिरप्सरोविराजितपाचरनिमेषलोचनतया रूपालोकनपरैरिव कैश्चिदारफालित. 20 दिव्यतूयः कश्चिदुत्सृष्टकुसुमष्टिभिः कैश्चिहलाटघटिताञ्जलिपुटैरम्बरतलवर्तिभिः कृत्रिम
सुरसमूहैः परिकरिताम् , आर्द्रगोशीर्षच दनाङ्गरागवाहिनीम् , आमोदितमन्दिरोदराभिर्मकरन्दलोभलग्नैरतिनिष्पन्दतया प्रसुप्तैरिव मूछितैरिव प्रथितैरिव मधुकरैः सारीकृताभिः पारिजातकुसुमस्रग्भिरभ्यर्चिताम् , अगाधभवजलधिसेतुबन्धस्य बन्धनिर्मुक्तात्मनो मुक्तिसुखैककार
णस्य निष्कारणबन्धोः परमकारुणिकस्य शरणार्थिजन्तुसार्थसाध्वसमुषो निर्निमेषेण केवलज्ञान25 चक्षुषा साक्षात्कृतसकलभावस्य भुवनत्रयगुरोयुगादिपार्थिवस्य प्रथमजिनपते ऋषभस्य
निर्भूषणामप्यनन्तगुणभूषणाम् , अपहस्तितगभस्तिमालितेजसा विग्रहवतेव केवलालोकेन सर्वाङ्गभ्यो विगलता प्रभापूरेण परितः परीतां, महाप्रमाणां, चिन्तामणिमयीं, प्रतिमामपश्यत् ।।
१७०) अनन्तरं च निरन्तरोदञ्चदुञ्चरोमाङ्कुर कदम्बकेन कदम्बकेसरोपहार३. मिव किरता विग्रहेणोदग्रपक्षमा ग्रलनोज्ज्वलाश्रुजलविद्युषा महाघमुक्ताफलार्घमिवोरिक्षपता 30 चक्षुर्द्वयेनोपलक्ष्यमाणहृदयानन्दथुना मन्थरमुपसृत्य ; शिरसि विरचिताञ्जलिमुकुलकराल
भालपट्टस्तटघटितैकशुक्तिसंपुट इव जलराशिरतुलया भक्त्या प्रणम्य प्रणतसुरमुकुटकोटि

Page #182

तिलकमारी
चुम्बितचरणपरागमपरागं तृणवदुज्झितानन्तरायमनन्तरायं त्रिभुवनभवनदीपमभवनदीपं संसारजीर्णारण्यैकपारिजातमपारिजातं सकलभव्यलोकनयनाभिनन्दन नाभिनन्दनम् ; आनन्दगद्गदया नवोदभारालसरसत्पयोदनादमेदुरया, प्रासादभित्तिप्रतिनादच्छलेन सकलमपि गुणकलापमेकरूपेणाभिधातुमशक्यमाकलय्य कृतानन्तरूपयेवातिगम्भीरया भारत्या, स्मरयनिव समवसरणदुन्दुभिध्वनेः, इति कर्तु स्तुतिं प्रस्तुतवान्
शुष्कशिखरिणि कल्पशाखीव, निधिरधनग्राम इव । कमलषण्ड इवमारवेऽध्वनि भवभीमारण्य इह । वीक्षितोऽसि मुनिनाथ, कथमपि ॥ ६३ ॥ दृष्टे भवति नयनसृष्टया सममद्य जन्म जिन ! सफलमभून्मम ।
अकृतपुण्यमपि सुकृतिजन प्रति, लघुमात्मानमवैमि न संप्रति ॥ ६४ ॥ 10 इत्यादिभिः ॥
१७१) अपराभिरप्यनेकप्रकाराभिमदार पदवृत्तशालिनीमिरन्वर्थगुणग्रथनहृदयङ्गमाभिः संवेगविस्तारणपटीयसीभिः स्तुतिभिावर्जितप्राज्यपुण्यमारः परिक्षीणघनकल्मषसंघातलघुमपि संभावितगौरवम् , अवाप्सनिःशेषतीर्थाभिषेकमिव समग्रग्रहकृतानुग्रहमिव कराग्रलग्नसप्तलोकराज्यसंपदमिव पादत लाक्रान्तदुःखपरम्पराकूपारपारमिव पावनं च 15 सुखिनं च सुकृतिन च कृतकृत्यं चात्मानं मन्यमानः, चिरावस्थानविस्मृतगतिकमामिव कपोललावण्यपङ्कलग्नामिव दीर्घकालविरतनिमेषखेदनिःसहामिव लब्धलोकोत्तरास्पदपरित्यागकातरामिव मुनीन्द्रमुखचन्द्रात् कथञ्चिदनुरागनिश्चलां दृष्टिमाकृष्य ; 'पाटलचञ्चुपुटसूच्यमानशुकपेटकावस्थितिरतिप्रभाठ्योऽयमिन्द्रनीलमत्तालम्बः, चन्द्रिकाशङ्किचकोरलिह्यमानवदनेन्दुकान्तिरतिसुन्दरीयमिन्दुमणिशालभञ्जिका, भिन्नवर्णरत्नोपलपट्टसंघटनशबला- 20 खण्डलचापखण्डनिर्मितेवेयमाभाति स्तम्भपङ्क्तिः , अवलम्बितोज्ज्वलमुक्तावलीकलापमधोमुखमयूखकन्दलमिन्दुमण्डलमिवेदमानन्दयति सितदुकूलवितानम्', इति प्रशस्तानेकवस्तुदर्शनरसाक्षिप्तदृष्टिः, असियष्टिकरालकरतलैरमलमाणिक्यस्तम्भपातिभिः स्वप्रतिमाशतैरनु. गम्यमानमूर्तितया सपत्तिपरिवार इव, सुचिरमितस्ततः प्रासादकुक्षिषु विद्वत्य, दक्षिणभित्तिप्राग्भागभाजि बद्धगुञ्जप्रभञ्जनावतारचारौ चारणाभिलिखितसुभाषितविभूषितद्वारशिरसि 5 द्यतरसिकसुरकुमारकोत्कीर्णविविधफलकाङ्किततले भुजङ्गकामिनीजघनपुलिनस्पर्शलालितोत्सङ्गे विनियंदसितागुरुधूमवर्तिभ्रान्तिदायिना मरीचिचक्रवालेन धूम्रीकृताहिमांशुमहसि महीयसि महानीलवातायने ससंभ्रमोत्पतितदुर्लक्षपारापतमिथुनपक्षरवचकितचक्षुः कृतस्मितमुपाविशत् ।।
१७२) मत्तवारणोत्सङ्गसमर्पिताङ्गभारश्च तस्य वातायनस्य पाश्चात्यभित्तिगर्भविन्यस्ते स्त्यानचन्द्रिकापटलत्विषि स्फाटिकशिलापट्टे निकुट्टितामतिस्पष्टवर्णतया तद्दिनोत्की- 30 मिव मरकतद्रुतिपूरितनिखिलरेखारन्ध्रमांसलाभिरत्यच्छतयाश्रयस्य निरालम्बाभिरिवाम्बर

Page #183

१२८
कविधनपालकृता तलोत्कीर्णाभिरिव समतया प्राञ्जलतया च यन्त्राकृष्टाभिरिव सरस्वतीकण्ठमणिकण्ठिकानुकारिणीभिर्वर्णपङ्क्तिभिरुद्भासितां प्रशस्तिमैक्षत । क्षणमात्रमर्पितेक्षणश्च तस्यामानन्दनिर्भरेण चेतसा चिन्तां विवेश । 'किं तदस्ति नाम रमणीयमद्भुतं वा जगति यन्न दर्शयतीन्द्रजालिक इव मायाप्रगल्भः शुभकर्मणामासादितोदयः परिणामो, येन यानि वार्तास्वायनाकर्ण5 नीयानि स्वप्नेऽप्यनुपलभ्यानि मनसायसंकल्पनीयानि वर्षशतैरप्यननुभवनीयानि जन्मान्त
रैरप्यनवलोकनीयानि मर्त्यलोके तान्येकस्मिन्नहनि मुहूर्ताभ्यन्तरे सहसैवाद्य मे दृष्टिपथमुपागतानि ? प्रथमं तावत् पर्यटदनन्तसत्त्वसंघातघोरे संसार इवातिदूरपारेऽस्मिन् महाकान्तारे सारभूतं धर्मतत्त्वमिवानेकभङ्गगम्भीर सरो दृष्टम् । अथ त:वगाहनकर्मनिर्मलीभूतात्मना
त्रिविष्टपमिव त्रिदशोपभोगयोग्य मुन्निद्रकल्पद्रुममालामनोहर मुद्यानमिदम् । क्रमेण चापवर्ग10 स्थानमिव वर्णनापथोत्तीर्णमाहात्म्यस्वरूपमेतजिनायतनम् । अतः पर किमन्यदवलोक
नीयम् ? संप्रति हि दीयते दर्शनीयकथानां मुद्रा । क्रियते तेजस्विवार्तानां निवृत्तिः । वितीर्यते आश्चर्यदर्शनस्योदकाञ्जलिः । विधीयते लोचनयोरुभयथापि पट्टबन्धः । कथं नु नामास्य प्राणिन इव कार्येन कर्मपरिणतिविशेषा ज्ञायन्ते ? ज्ञायमाना अपि केन प्रकारेण
वर्ण्यन्ते ? वर्ण्यमाना अपि कया युक्त्या परस्य प्रतीतिविषयमारोप्यन्ते ? वञ्चिताः खलु 15 दिवोकसोऽपि ये परित्यक्तसुरलोकवसतयः सततमिह न वसन्ति । किमन्यजन्मान्तरे
कृतमवदातमेभिः पारापतप्रभृतिभिः पत्ररथैः कर्म येन तिर्यक्त्वेऽप्युपनतोऽयमायतनच्छद्मना विमानवासः १ न जाने, केन सुकृतकर्मणा निर्मापितमिद, केन वा निर्मित, कुतो वा रत्नशिलाराशिरेतावानेष लब्धः १ न तावतिसमृद्धोऽपि मर्त्यधर्मा कश्चनापि कारयितु
मिदमीश्वरः । न विश्वकर्माणमन्तरेण कर्मनैपुणमित्थंभूतमपरस्य शिल्पिनः संभाव्यते । 20 न च रत्नसानुगिरेरन्यत्र रत्नपदामीदृशीनामुत्पत्तिः श्रूयते । सर्वथा देवनिर्मितेनामुना
भवितव्यम् । मन्ये च येनैतदायतनमुत्पादित सरोऽप्यदस्तेनैव खानितमारामोऽध्येपस्तस्यैव । कीर्तिर्या चास्य वृत्तान्तस्याभिव्यक्तेः कारण, तस्यामपीह प्रशस्तावष्टादशलिपिव्यक्तिव्यतिरिक्तः कोऽप्यपरो लिपिविन्यासः । स एष व्यक्ताक्षरोऽपि न शक्यते ऊहितुम् ।
केवलमालोकितपूर्व इव चेतसि चमत्कारमातनोति । न चात्र संचरन् वनचरोऽपि 25 तथाविधः कश्चिदालोक्यते यमापृच्छय सम्यग्वृत्तान्तमेनमवगच्छामि । यद्वा, किमनेन
पृष्टेन ज्ञातेन वा प्रयासमात्रफलेन प्रयोजनम् १ ज्ञात्वापि कस्य प्रतिपाद्य निर्घतो भविष्यामि, विना कल्पकोटिजीविना कुमारहरिवाहनेन ? न जाने वयस्यः क्वेदानी वर्तते ?' इत्यादिचिन्ताव्याक्षिप्तचेतस एवास्य सुरासुरवृन्दनिर्दयाकर्षणभ्रमन्मन्दरतटाच्छोटनसमुच्छल
दमृतशीकरासारशिशिरस्तर्पयन्निवादयन्निव हृदयमतिशयपेशलो ध्वनिरतर्कितव्यक्तिरेव 30 श्रवणकन्दरे मन्दमन्दमविशत् ॥
१७३) उपजातसंभ्रान्तिना च मानसेन तस्य शब्दस्य दत्तकर्णः स्तम्भित इवोत्कीर्ण इव लिखित इव निश्चलसर्वाङ्गः क्षणमात्र सिंहलराजपुत्रः स्थितवान् । अथ

Page #184

तिलकमञ्जरी
१२९ सहसैवोद्भिद्यमानपुलकाश्चितकपोलभित्तिना विलोललोचनोत्पलेन मुखशशिना प्रकाश्यमानाधित संभ्रमः समचिन्तयत-'हन्त, किमिदमकाण्ड एवापरमाश्चर्यमुपनतम् ? यतः क्वचिदन केनापि कलकण्ठकोमलगिरा श्लोक इव पठ्यते ; तत्र च हरिवाहनशब्द इवोच्चार्यमाणः श्रयते । क एप हरिवाहनः ? किं वयस्यः ? आहोस्विद् वयस्यनामधेयामिधेयः कोऽप्यपरः १ कुतोऽत्र वयस्यस्य संभवः १ प्रायः केनापि करुणापराधीनवृत्तिना दिव्येन 5 ममेदमाश्वासनं क्रियते । कृतमली कविकल्पकल्पनाभिर्मनसा खेदितेन । पश्यामि तावत् कः पुनरेष पठति । इति कृत्वा मतिम् , उन्मुक्तवातायनस्त्वरिततरमायतनान्निर्गत्य, तं पाठशब्दमनुमरन्नामोदिहरिचन्न नोदकच्छटासिक्तेन मौक्तिकचतुष्कविरचनाचारुणा कुङ्कुमारुणाभिरङ्गनाचरणपद्ममुद्राभिर्द्विगुणितकनपङ्कजोपहारेण झङ्कारानुमीयमानपरिमलान्धनिलीनमधुलिहा महानीलमणिकुट्टिमेन व्योम्नेव यामिनीपतिर्याम्यदिङ्मुखाभिमुखः पदशत- 10 भात्रमन्तर जगतीमध्य एव जगाम । गत्वा च संपिण्डितसुरचापपरमाणुनिवहमनोहराकारमनेकवर्णतया, स्वचिद् विन्ध्याचलमिव धवलताक्रान्तम् , क्वचित् सुग्रीवमिव कपिशतान्वितम , कचिद् दशास्यमिव नीललोहितप्रभाषाप्तश्रियम् , विजवार्धशैलमिव मालिकात्रयमनोहरम् , पौर्णमासी दिनावसानमिव सकलशशिखरांशुभूषितम् , विपिनमिव कपोतपालीकलितम् , उल्लसितकोमलार्करोचिषं शिशिरम् , उद्दामकुसुमप्रकरशोभन सुरभिम् , 15 आसन्नभसं शुचिम् , अशेपमणिशिलाविशेषकृतनिर्माणमुदङ्मुखद्वारम् , अङ्गभारभङ्गुरितकमठराजपृष्ठम् , अलपिठम् , अभिनवं मठमैक्षिष्ट ॥
१७४) प्रविष्टमात्र एवात्र पुरतो दत्तदृष्टिरुत्कृष्टयसनधारिणमुदारदिव्याभरणभूपिताङ्गम , अङ्गरागपरिमलामोदितदिगन्तरम् , अवतीर्य मणिशिलासोपानमालया शिखरशालायास्तत्क्षणमेव द्वाराभिमुखपरिवर्तिताननम् , अवतरणकम्पादीष वनस्तकुसुमस्रजः 20 शिरसिजकलापस्य तिगुन्नमितेन वामपाणिना शनैः शनैरारब्धसंवरणम् , आनन्दनिर्भरतया हृदयम्य ताम्बूलगर्मतया च गण्डद्वयम्य किञ्चिदविशदोच्चारितपदं, प्रत्यङ्गमर्पितेन चक्षुषा प्रसादलब्धामिवावलोक्य वारंवारमनुपमामात्मनो वेपलक्ष्मीमुपजातविस्मयम् , इमां द्विपदिकां पठन्तमतिसगर्व गन्धर्व कम पश्यत ----
" आकल्पान्तमर्थिकल्पद्रुम ! चन्द्रमरीचिसमरुचि । प्रचारयशोशुभरितविश्वभर ! भरतान्वयशिरोमणे ! जनवन्यानयद्यविद्याधर ! विद्याधरमनस्विनीमानसहरिणहरण ! हरिवाहन ! वह धीरोचितां धुरम् ।। ६५ ।।”
१७५) दृष्टमात्र एव च तत्र, संजातपरमोच्छ्वासः, प्रथमपाथोदाभिवृष्ट इव मरुस्थलाभोगः पार्वणेन्दुचन्द्रिकापरिप्लावित इव ग्रीष्मकुमुदाकरः, परां निर्वृतिमवाप । 30 मन्यमानश्च तत्र क्षणे साक्षादेव संप-नमात्मनः सहदा सह समागमम् , आनन्दजल
25

Page #185

कविधनपाल कृता परिप्लुतेक्षणो विक्षिपन् विरलविरलानि पदानि तदभिमुखो बभूव सोऽपि तं तथोपसपन्तमुद्वीक्ष्य सहसोपसंहृतपाठनिभृतः, कृतावस्थितिश्च तत्रैव देशे, 'समरकेतुरयम्' इति दृढोपजातप्रत्ययोऽपि तावत्यां भूमौ तथाविधस्य तस्यासंभावयन्नागमनम् , उपजातसंभ्रमः, स्तम्भित इवाकृतोचितप्रतिपत्तिर्मुहूर्तमतिष्ठत् । कृताभिभाषणश्च स्मितादृष्टिना सिंहलेन्द्रतनयेन, सत्वरमुपेत्य शिरसि रचिताञ्जलिः प्रणाममकरोत् । प्रसारितोभयभुजपाशकृतदृढाश्लेषं च तं नमस्कृत्य भूयः प्रमृष्टरजसि निजवस्त्राञ्चलेन निकटवर्तिन्येकत्र पट्टशालामत्तवारणकमणिपट्टे न्यवेशयत् । प्रस्तुतांह्रिसंवाहनश्च, 'गन्धर्वक ! सर्वदाभिवान्छितप्राप्तिना कथञ्चिदनुकूलदैवसंपादितेन दर्शनेनैव ते विगतः श्रमोऽस्माकम्' इति निवारितो
वारंवारमपमृत्य, नातिसंनिधौ तस्यैव मत्तवारणस्यैकपार्श्वे निपसाद ।। 10 १७६) कृतासनपरिग्रहं च तं प्रहर्पपुलकितास्यमानन्दजलवर्षिणा विरतपक्ष्म
स्पन्देन चक्षुषा निरीक्ष्य सुचिरमीपत्कृतस्मितः समरकेतुरुवाच-सखे ! गन्धर्वक ! गाढ दृढस्मृतिर्भवान् । दृष्टमात्रा अपि प्रत्यभिज्ञाता वयम् । “विस्मरणशीलः स कामम्" इत्येतावतो दिवसानस्माकं त्वयि बुद्धिरासीत् , येन तदानीमयोध्यायामु
पवनाध्यासिनः कुमारहरिवाहनस्याग्रतः "प्रातरेवाहमागमिष्यामि' इत्यभिधाय प्रस्थितेन 15 तत् सुवेलप्रस्थगोचर खेचरनगरमतिचिरेणापि न कृता प्रतिनिवृत्तिः । न च स्वकुशल.
दानमात्रेणापि जनिता नश्चित्तनिवृतिः । केवलमगाधशोकजलनिधौ निक्षिताः । "किं तस्य वृत्तम् ? किं व्यसनमापतितं, येन नायातः १” इति भवन्तमुद्दिश्य तत्तदनभिशङ्कनीयमाशङ्कमानानामनुदिवसमस्माकमतिगताश्चत्वारोऽपि ते वर्षकल्पा वार्षिकाः मासाः ।
कथय । किं तदा कारणमनागमनस्य ? किं सत्यमेव विस्मृता वयम् १ उतावश्यकरणी20 येन वा केनापि महता कार्यान्तरेणान्तरैवोपस्थितम् ? अथाध्वश्रमादिदोषोत्थापितेन
प्रकृतिसुकुमारायास्तनोरपाटवेन कृतः प्रतिबन्धः ? किं चास्मदन्तिकादुचलितेन भवता तस्मिन्नेव दिवसे समासादितः सुवेलाद्रिः ? आवेदितस्तत्रभवतो विचित्रवीर्यस्य चित्रलेखासंदेशः ? उपासिता द्रविडराजमहिषी गन्धर्वदत्ता १ प्रापितः स तदुहितुरस्मत्प्रेषितो लेखः ?
कृतावस्थितिः काञ्च्यां कश्चित् कालमासादितः कोऽपि तत्रान्यत्र वा राजपुत्र्यास्तिल25 कमञ्जर्याः पाणिग्रहणसमुचितो राजपुत्रः १ कास्ते स ते सहायश्चित्रमायः १ तथा च किंनामधेयोऽयममरगिरिणाप्यनपहार्यरामणीयकश्रीरहार्यः ? केन खानितमिदं मानसेनाप्यखण्डितख्यातिमदमसंख्यजलचरविहङ्गवाचालितोपकण्ठकच्छमच्छस्वादुविपुलोदक पद्मसरः ? कस्य सुकृतिनः कीर्ति रेष सुरविमानकल्पः कल्पपादपप्रायतरुणा परिगतः सर्वत एव
सार्वतुकेन दिव्यारामेण पद्मरागशिलाम यः प्रासादः ? कश्चास्य त्रिदशसंचरणसमुचितपृष्ठ30 देशस्य काष्ठाधिरूढशोभासंपदः शिखरभूमिकामधितिष्ठति मठस्य, येन सार्धमधुनैव
कृत्वा संलापमुत्फुल्ललोचनः किमपि हर्षेणावती भवान् ?' इत्यादिपृष्टः सविस्तर सिंहलेन्द्रसूनुना गन्धर्वकः, स्थित्वा मुहूर्तमवचनः, सत्रप इव शनैरवोचत्-‘आर्य !

Page #186

तिलकमञ्जरी
१३१
किं ब्रवीमि ? बुद्धिरपि मे न पश्यति वक्तव्यम् । विवक्षापि न प्रवर्तयति वाचम् । वागपि न संसृज्यते जिह्वाग्रेण । प्रनष्टनिःशेषकष्टरूपः प्राक्तनावस्थः स्वस्थचेतास्तथाविधाकार एवाद्य दृष्टः । किमुत्तरं प्रयच्छामि ? वितथभाषी च विधिना कृतः । किं तदानीमनागमनकारणमात्मनः कथयामि १ अनुपजातप्रतिज्ञातार्थनिर्वाहेण युक्तियुक्तमप्युच्यमानं कीदृशम् १ किं पुनरसंभाव्यमानतया शिशुजनस्यापि हास्यरसवृद्धि - 5 हेतुरीदृशम् १ यच्च विशदप्रतिभासमतिदीर्घकालमनुभूतमात्मनापि शक्यते न श्रद्धातुम्, तद् विचारचतुरबुद्धेः कथ्यमानं महाभागस्य कथमिव प्रतीतिपथमवतरिष्यति १ तथा हि दिव्यैरण्यशक्यप्रतीकार' व्यसनमापन्नोऽस्मीति प्रत्यक्षविरुद्धम् त्वत्कार्यसाधनपराधीनतैव विनहेतुरित्यप्रातीतिकम्, जीवन्नैव पञ्चत्वमापन्न इत्युन्मत्तप्रलापः शरीरमपि तन्नैतदिति प्रत्यभिज्ञानानुपपत्तिः । एवं च सर्वतो निरवकाशवाक्यप्रवृत्तिः, किमनागमनकारणं 10 कथयामि ? सर्वथा तिष्ठत्वेषा कथा । उत्तिष्ठ तावत् । भव प्रष्ठो मे । प्रतिष्ठस्व कतिचित् पदानि । पश्याद्यैव संसिद्धसकल विद्यमचिरानुभूतभुवनत्रयाद्भुतमहाराज्याभिषेकमङ्गल मासादितमहार्हविद्याधरचक्रवर्तिपदमुन्मयूख माणिक्यखण्डखचितकाञ्चनकिरीटभास्वरशिरोभिः खेचरेश्वरैः प्रणम्यमानपादपङ्कजं सहस्राक्षमिव साक्षादव निमवतीर्णं भ्रातरमात्मीयम् । अनुभवाभिमान लिलसेकसंवर्धितस्य दुःसहानेकमार्गदुःखोपनिपातदुर्वातविद्रवैरख्यमन्दित- 15 प्रसरस्य निरत्ययप्रदर्शितयशः कुसुमसंपदो निजव्यवसाय कल्पपादपस्य स्वादुफलम् । अतिचिरकालमनुभूतकष्टां कुरु कृतार्थी नयनसृष्टिम् । अप्रतर्कितामृतवृष्टिकल्पेन कोटिम - धिरोहतु परामस्यापि भवदास्यकमलावलोकनेन परमाभ्युदय लाभसंभवः प्रमोदः । पश्चादखिललोकोत्पादिताश्चर्यमस्मद्वृत्तान्तमपरमप्ययोध्यानिर्गमात् प्रभृति यत् पृष्ट तदपि सर्व क्रमेण ज्ञाताऽसि । देवोऽपि हरिवाहनश्चण्डगहरनाम्नि वैताढ्य शिखरे खेचरैर्विहित - 20 मनुभूय राज्याभिषेकमायातो नातिबहुपरिच्छदः सांप्रतमस्यैव दिव्यकाननस्यानेकफलकुसुमसमृद्धपादपोत्तरमुत्तरं भूभागमध्यास्ते' । इत्यावदिते समरकेतुरेकहेलयोत्तीर्णनिखिलदुःखभारः प्रशान्तनिःशेषहृदयातङ्कतया क्षीरसागरोदर इव क्षिप्तम्, अमृतनिर्झरैरिव प्लावितं हरशिरःशशाङ्केनेवाङ्कमारोपितम् उद्वहन्नानन्दनिर्भरमात्मानम्, अतिदूर विकसितेक्षणो मत्तवारणकादुदतिष्ठत् ॥
१७७) निर्गत्य च मठात् प्रत्यङ्मुखं प्रचलितः, क्रमेण तेषां प्रागुपवर्णितानामादिदेवायतनपर्यन्तवर्तिनां स्फाटिकप्रासादानामन्तः प्रतिष्ठिताः, काश्चित् पुष्परागनिर्मिताः समन्ततः प्रसृतब हलोहयोतबद्धपरिवेषमण्डलतया समवसृतिसालमध्यवर्तिनीरिव विराजमानाः काश्चित् पद्मरागमयी महानीलसिंहासनोल्लसितकान्तिसंततिसंगत्या परितलिनकालमेघपटलान्तरितविग्रहं ग्रहग्रामण्यमिव विगृहतीः, काश्चिचन्द्रकान्तनिर्वृत्ताः सर्व- 30 पथी नदीप्तिपटलाप्लावितभद्रपीठतया क्षीरोदसलिलक्षाल्य मानमेरुपृष्ठां जन्माभिषेकलीलामिव

25

Page #187

१३२
कविधनपाल कृता दर्शयन्तीः, काश्चिन्मरकतप्रभाप्रवाहहरितायमानकान्तिनिर्भरतया शेवालितलावण्यजलानीवाङ्गनि दधतीः, काश्चिदिन्द्रनीलप्रकृतीरुपान्तज्वलन्मणिप्रदीपप्रतिबिम्बकरम्बितावयवतया निश्चलोल्काकलापदन्तुरमुत्पातान्तरिक्षमिवाक्षिपन्तीः, रूपान्तरनिरीक्षणप्रवर्धगानाक्षेपतथा
मन्दीभूतहरिवाहनदिदृक्षारसः क्षरदमन्दानन्दवाप्पवृष्टिललाटयटिताञ्जलिपुटा गौरवाकृष्टेनेव 5 सुदूरमवनमता मुहुर्मुहुरुत्तमाकोन बन्दमानो जिनानामजितादीनामप्रतिमशोभाः प्रतिमाः,
प्रदक्षिणीकृतमूलायतनस्तत्कालम् 'इत इतो गम्यताम्' इत्यभिधाय पुरःस्थितेन स्कन्ध. देशारोपितकृपाणयष्टिना गन्धर्वकेणोपदिश्यमानमरणिः, उत्तरप्राकारप्रतोलिकया निर्जगाम ।।
१७८) गत्वा च किञ्चिदन्तरमुत्तरदिग्विभागेनोद्यानस्य, दूरादेव रदनविघट्टनजन्मनाऽतिमुखरेण खरखलीनखणखणारवेणाऽनुशीयमानम् , आननस्रस्तपाण्डुरफेन10 पिण्डस्तबकतारकितभूतलम् , आलोलकर्णचामरशिखाहतिविषमविकूणितेक्षणं, पर्याणव
पर्यन्तोद्गतदराश्यानफेनराजिव्यज्यमानदूरागमनखेदम् , इतस्ततः शब्दानुसारसंभ्रमवलमानस्तब्धकर्णशुक्तियुगलम् , अनवरत चरणाप्रवल्गनायासितवल्गावलग्नप्रेष्यपुरुषपरुपहुकारपुन: रुक्तोन्नमन्निमासमुखनालम् , आपूरितवनान्तरालतरुतलम् , अतुलमश्ववृन्दमद्राक्षीत् ।।
१७९) दृष्ट्वा च विस्मितमानसः, 'सरस्तीरातिमुक्तकलतामन्दिशेवर प्रसुप्तेन 15 निद्राविगमे मया श्रुतो यः श्रुतिपथोन्माथी हेपाध्वनिः स नूनममुना सरोभ्यर्णचारिणा
प्रथममिदमुद्यानमवतरता तुरङ्गव्यूहेन कृतः' इति वितर्कयत एवास्य, मकरकेतुसैन्यास्फालितचापसहस्रनिघोपमांसलो, गृहागतहरिवाहनमहर्षप्रनृत्ताया रसनाकलापरवइवो द्यानश्रियो दशनार्धगृहीतदर्भार्भस्थलीस्थितप्राथपुटान्युत्कोटिविषाणच्छलेन स्थूलशूलप्रोता
नीवातिनिश्चलानि मुखान्युद्वहमानामीलितदृष्टिभिः कृष्णसारैः श्रूयमाणः, इतस्ततस्तार20 कितभूतलमानन्दाश्रुबिन्दुविसरमिव कुसुमप्रकरभनवरतमुत्सृजद्भिः विरहकविटपैः सूच्य
मानपञ्चमस्वरप्रवृत्तिर, आमन्द्रास्फालितमृदङ्गनादोत्कण्ठितानां च शितिकण्ठवयसामुदाञ्चित. कण्ठकन्दलीदीर्पण क्रियमाणषड्जस्वरानुवाद इव कूजितेन, रतिरसतरङ्गिणीपुरायमाणस्तरुगहनान्तरितमूर्तेर्गाथकजनस्य प्रबलवेणुवीणाविलाससंवलनतारो, गीतझात्कारः कर्णमूलमविशत् ॥
१८०) तेन च मनुष्यलोकदुःश्रवेण अवणेन्द्रिवाहादिना सुहृदयस्थानलीलापि शुनेन श्रवणविषयमुपसेदुषा दिव्यगीतशब्देनोत्सार्य गाम्भीर्य मुद्गताश्रुबिन्दुक्लिन्नलोचनोदरेण कठोरपुलकपक्ष्मलितकपोलभित्तिना स्मितज्योत्स्नाविशदेन वदनशशिना व्यक्तीकृतं हपवैकृतं नियन्तुमितस्ततो दृष्टिपातैः कृतालीकचित्तव्याक्षिप्तिः, अभ्यर्गप्टसमागमप्रीतिरसविसंस्थूलैर
खिलाङ्गः परवानिव, अनेकसहस्राख्यानामेकनीलवर्णमिव विश्व दर्शयितुमुत्थितानां 30 पृथक्पृथग्वीथीक्रमनिर्मितानामपि परस्परसंपविणातिमांसलेन हसितनीलीरसनीलिन्ना
प्रभाप्लवेन निर्विभागानामिव विभाव्यमानानां सुधनविजयप्रवृत्तमकरध्वजगजानीककदलिका
25

Page #188

तिलकमरी
सदोहसंदेहदायिनां कदलीगृह णामन्तरेण स्तोकान्तरमतिक्रम्य, अंहिपच्छायाकलापमिव पल्लवितम् , अश्वकान्तिहरितं हरिदश्वरथपताकानिकुरम्बगिव प्रतिबिम्बितम् , अम्बरमन्नाकिनीजम्बालकूटमिव वीचिविघटनभ्रष्टम् , अभ्रसमयध्वन्त संचातभिव नभसः शर्वरीविरहविनोदनागतम् अनिलसङ्गतरलाभिरुष्णसमयमवजित्यावर्जित निबैंजयन्तीवित तिभिरिव प्रान्तपातिततपनपादच्छेद नवाञ्छया व्यापारिताभिः परश्वधपरम्पराभिरिव पत्त्रराजिभिरव्यज्य- 5 मानविवराभिर्विराजितम् , अविरतारब्धवारिच्छटासेककिङ्करपुरुषमध्यपतितेन शतपत्त्रकोशरजःकषायमुदकशीकरनिकरमादाय पुनरुक्तमापतता पर्यन्तसरसीसमीरणेन कौतुकादिव चतुर्दिशमुपसिक्यमानम् , उपरचितसिन्दूरकुट्टिमकमनीयाभ्यन्तरम् . अन्तःप्ररूढस्य किञ्चिदारूढप्रोढेरुद्राढसौकुमार्यावलीढसुदृढमूलस्य मूलभागकल्पितेनानल्पीयसा कार्तस्वरशिलापीठबन्धेन महार्ह सिंहासनेनेव यथार्थीकृतसकलवनस्पत्याधिपत्यस्य प्रवालभङ्गमुग्ध- 10 स्निग्धपल्लबालङ्कृतस्य मरकतहरितहारिपत्त्रनिवह निवारितदिनेशदीधितिप्रवेशविशदच्छायस्य विसारिसौरभाहृताभिरपहायोपवनपादपानुपसर्पन्तीभिर्मदान्धमधुपधोरणीभिरहमहमिकयेव विलुप्यमानमञ्जरीजालकस्य मुनिजनमनःस्खलिदमार्गणप्रसरामर्षितेन कुसुमधनुषासकत्सायकीकृतकुसुमस्य दक्षिणश्रवप्सि गृहीतसविशेषभूषण या स्मरप्रणयिन्या शतशोऽवतंसिताप्रकिसलयस्य दिङ्मुखविसर्पणक्षीणपरिमलेन मलयमस्ता सततमापीतपरिमलस्य परिमण्ड- 15 लतयातिमनोहरस्य नातिमहतः पारिजातकतरोनिरन्तराभिरविरलस्तबकभारखर्वितशिखाभिः शाखाततिभिः समन्ततः स्थगिता , उन्नवत: कृतोर्वावस्थानैः पृथुतरोरुस्तम्भशोभिभिः शरन्नभःसन्निभासितपत्रप्रभाश्यामायमानशरीरकान्तिभिः कदलीद्रुमैरिवापरैरुपरचितपति भिः पुरुषैः पुरोदर्शितदीर्घरथ्य मुखम् , अजिरकुट्टिमोपविष्टनिभृतभूपाललोकम् , एकदेशारब्धमधुरंगानगाधकपेटकोपजुष्टम् , उनघुष्टजयशब्दबन्दिवृन्दाध्यासितसविधभूभागम् , आगृहीत. 20 कनकदण्डप्रतीहारमण्डलाधिष्ठितद्वारदेशम् , अभिरामदर्शनम् , आरामलक्ष्म्याः साक्षादिव चतुःशालम् , अतिविशालम् , एकम् , अकठोरहारीतहरितप्रभ रम्भागृहमपश्यत् ॥
१८१) तस्य च मध्यभागे कृतावस्थानम् , अमलांशुकच्छादिते किशुकच्छविनि चरणारविन्द्रशचिसंतान इव स्त्यानतां गते पृथुनि कुरुविन्दमणिशिलातले निषण्णम् , अच्छशिशिरेण शैलेन्द्रमिव हिमद्रवेण चन्द्रातपरुचा दिव्यचन्दनेनापात्मनुलिप्तम् , अतिविमल- 25 घनसूत्रेण संख्यानशास्त्रणेव नवदशालङ्कृतेन वेतचीनवस्त्रद्वयेन संवीतम् , अखिलदेहाभरणमणिसंक्रान्ताभिरासन्नचामरग्राहिणीप्रतिमाभिर्विद्यादेवताभिरिव सद्यःसाधिताभिः सर्वतोऽधिष्ठितशरीरम् , नाभिलम्बम भिनवं मौक्तिकपालम्बमद्याप्यशुष्कमभिषेकवारिकणकलापमिव हेमाचलशिलाविशालेन वक्षसा धारयन्तम् , निसर्गनिर्मलालोकाभ्यामभिनवं नयमार्गमुपदेष्टुममरगुरुभार्गवाभ्यामिवोपगताभ्यामिन्दुमणिकुण्डलाभ्यामाश्रितोभयश्रवणम् , 30 अलिकतटसङ्गिना विततभास्वरेण कनकपट्टबन्धेन वलयितमुत्तम मणिमुकुटमरिकुलविना

Page #189

कविधनपाल कृतां
शार्थमुद्गतं तपनमण्डलमिव सपरिवेषमुत्तमाङ्गच्छविमुद्वहन्तम्, इतस्ततः प्रहितरलतारकाभिदिग्भिरिव सेवागताभिश्चतसृभिर्वारवनिताभिरुद्धूयमानचामरम् ; उदारनेपथ्यसहचरी - वृन्दपरिवृतया विधूयमानेन कान्त्या विलासिनी संहत्या च विरलविरल मुज्ज्वलहेमदण्डेन बालव्यजनकव्रजेन वीज्यमानया सखीजनोत्सङ्गनिहितनिः सहार्घदेहया धृतैकैकमणिवलय5 मात्रालङ्कारया ताम्बूलविर होत्कलितमधुरबिम्बाधररागया शरदिवेव चन्दनागपाण्डुरपयोधरया राजहंसिकयेव सरसमृणालिकाहारभूषितशरीरया तत्कालमेव सलिलादुद्धृतैः कमलकुमुद्रकुवलयमृणालैः कल्पितोपधानमब्जिनीपत्रसंस्तरमधिशयानया जगत्त्रयातिशायि - रूपलावण्यया नवीनवयसा नरेन्द्रकन्यया सनाथीकृतपार्श्वम्, अंह्निपैरपि कृतोर्ध्वावस्थानैरनुजीविभिरिव परिवृतं, कदलीभिरप्यनिलद्दोलायित दलाभिश्चामरग्राहिणीभिरिव वीज्य - 10 मानं, धरण्याप्युपरिवृतसरलकाण्डसुरपादपया गृहीतातपत्र येवोत्सङ्गितम्, अह्नापि तरुशाखान्तरप्रवेशितप्रांशुर विक रेण प्रतिपन्नकनकवेत्रेणेव प्रकटितानुभावं, हरिवाहनमद्राक्षीत् ॥
"
१८२ ) अथोपसृत्य पुरतः सत्वरेण स्खलत्पदप्रसरया गिरा गत्या च सूचितहृदयहर्ष प्रकर्षेण 'देव ! दिष्टया वर्धसे, परागतो युवराजः समरकेतुः' इत्यावेदिते गन्धर्वण संभ्रान्तचेताः सहसैव हरिवाहनः, परित्यज्य तथा राजकन्यया सह प्रवृत्तां 15 कथां, ‘कथय कथय, क्व वर्तते' इति सगद्गद् गदन्नासनादुत्तस्थौ । द्वारदेशावस्थापितेक्षणश्च दृष्टवानीपदवनतदृष्टिम् आपतन्तमभिमुखं, दुःखविधृतकण्ठदेशागतोद्गाढबाष्पवेगम्, अकृत्रिमानुरागेण सुहृदा प्रथममेव प्रणयिनीकृताया विद्याधर विषयभूमेर्महादेवीपदाभिषेकमिव कर्तुं तुषारनिःष्यन्दशिशिरैरानन्दाश्रुवारिभिराकर्णमायते नयनापात्रे पूरयन्तम्, अविरलकराङ्गुलीगलन्नखमयूखजालजलधारेण रोमाञ्चजालकमुचा म 20 मन्द्र दोलायमानेन प्रांशुना भुजादण्डद्वयेन सद्य एव प्रतीर्णायाः प्रियसुहृद्दर्शनप्रतिज्ञापगायाः पारमाश्रयन्तमिव लक्ष्यमाणम्, अतिशयकर्कशेन वातातपस्पर्शेनातिमात्रकशितमपि जलनिधिभिवापरित्यक्तसहज लावण्यम्, अभिनवलताप्रताननद्धविकटोर्ध्व जूटम् अधिजघनमासक्तसूक्ष्मवल्कलम्, अनिललुलितेन वनतरुपुष्परेणुना धूसरितक्लावयवम्, अनेकदुःखनिधानमानुष्यकद्वेषेण वृक्षतामिव लब्धुमारब्धोद्यमम्, आधारमिव धैर्यस्य, हृदयवि 25 सौहृदस्य, स्वतत्त्वमिव सत्त्वस्य, परिपाकमिव पौरुषस्य, जयस्तम्भमिवावष्टम्भस्य, दृष्टान्तमित्र कष्टंसहानाम्, सुदुस्तरव्यसनसागरविलङ्घनैकसेतुं समरकेतुम् ॥
१३४
१८३) आलोकितमात्र एव तत्र, गलितनिः शेषहृदयातङ्कभारः सहसैवाध्यासितस्वदेशभिव दृष्टसकलस्त्रज्ञा तिलोकमिवाने कसहा यशतपरिवृतमिव प्रत्यागतसमस्त पूर्वानु भूतनिर्भरक्रीडासुखसमूहमिवात्मानमुद्वहन्, अधिष्ठितोभयकपोलेन सिंहलेश्वरसू नुमभि
30 सरभावितस्य चक्षुषः प्रसरमपवारयन्तमानन्दा भुजलपटलमिव परिमार्ज्जुमनवरत मुत्तिष्टता पुलकजालकेन पिशुनितान्तः प्रहर्षोदयः, किसलयाग्रहस्त पर्यस्तदशमुद्विका शकुसुमप्रकटितस्मिताभिः पूर्णपात्र संभावनयेव वारंवारमवलम्ब्यमानमासन्नवर्तिनीभिर्वनलताभिराकर्षन्

Page #190

तिलकमञ्जरी
कराग्रेण सत्वरमुत्तरीयसिचयाञ्चलं, कदलीगृहाभ्यन्तर एवं द्वित्राणि पदान्यभिमुखमगच्छत् । उपसृतं च क्षितिचुम्बिना शिरसा कृतप्रणाममुक्षिप्य सरभसप्रसारितबाहुयुगलः प्रवेशयन्निव हृदयमेकतां नयन्निव शरीरेण निर्दयालेषनिष्पिष्टवक्षःस्थलपुलकजालमालिलिङ्ग । शिथिलितपरिष्वङ्ग च भूयः प्रणम्य भूमावुपविशन्तमाकृष्य निजविष्टरैकदेशे न्यवेशयत् । परिष्वज्य च पुनः पुनः प्रीतचेताः पप्रच्छ कुशलम् । स्थित्वा च तन्मुखासक्तदृष्टि- 5 रनतिदीर्घकालमीषद्वलितवानः स्मितोद्भेदविशदमक्षिपत् तस्यां क्षितिपदुहितरि चक्षुः । अवच-'देवि ! सोऽयमखिलसिंहलद्वापभर्तुमहाराजचन्द्रकेतोरात्मजन्मा स्वयंवृतो वरस्त्वदीयायाः स्वसुमलयसुन्दर्याः सकलवीरवर्गाग्रेसरो युवराजः समरकेतुर्यत्स्नेहमोहितेन मया मनोरथानामप्यपथभूतमप्रार्थिताभिमुखेन भगवता देवेन कथमपि करुणया संपादितमेकपद एव परिहृतं त्वदीयमुखपङ्कजावलोकनसुखमङ्गीकृतः कालमियन्तमेतावानयं क्लेशः'। 10 इत्युक्तवति हरिवाहने तां कृतस्मितामुत्थाय समरकेतुः सादर प्रणनाम । प्रणतोपविष्ट च तमसौ प्रकटितसंभ्रमारम्भविकसितपुटेन निश्चलपक्ष्मणा निस्तरङ्गतारकेण चक्षुषा पिबन्तीवालपन्तीवाह्वयन्तीव सविधे समुपवेशयन्तीव सप्रेमबहुमानमपश्यत् ।।
१८४) अत्रान्तरे कनकवेत्रहस्ता प्रविश्य प्रतीहारी सप्रश्रयमवनिपतिकन्यकां तां व्यजिज्ञपत्-'भर्तृदारिके ! देव्या पत्रलेखया त्वज्जीवितपरित्यागव्यवसायवार्तामाकर्ण्य 15 लोकादधिकमुत्पन्नहृदयोत्कम्पया विसृष्टः कञ्चुकी द्वारि तिष्ठति' इति । मुखनिहितनिश्चललोचना च सा विलम्ब्य क्षणमलब्धोत्तरा सत्वरमेव निश्चक्राम ॥
१८५) निर्गतायां च तस्यामतिक्रान्ते कियत्यपि कालक्षणे गीतविधिविचक्षणः कोऽपि मध्यदिनावसरपाठावसाने समासन्नदीर्घिकातीरवर्ती वारंवारमावर्तितपदामार्यामिमामुच्चैरगायत्
'तव राजहंस ! हंसीदर्शनमुदितस्य विस्मृतो नूनम् ।
सरसिजवनप्रवेशः समयेऽपि विलम्बसे तेन ॥६६।।'
श्रुत्वा च सुचिरमेतामवगतार्थो विहरय हरिवाहनस्तां महाराजकन्यामवादीत् । 'देवि ! देवज्ञावेदितस्य विद्याधरराजधानीपुरप्रवेशलग्नस्य समयातिलङ्घनशङ्किभिः शाक्यबुद्धिपुरःसरैः प्रवर्तितो बुद्धिसचिवैः विराधनामा नरेन्द्रनर्मसचिव एष हंसमिषेण 25 मामितो गमनाय त्वरयति । तदादिश । गच्छाम्यहम् । त्वमपि गत्वा देवीमवलोकय' । इत्यभिदधानः सहैव मागधजयध्वनिकलकलेनोदतिष्ठत् । द्वारसंगलितसावराङ्गरक्षककरतलप्रचलदुत्खातखड्गमण्डलीपरिगतश्च विकचनीलोत्पलवनमध्यचारी राजहंस इव गत्वा सविभ्रमं ससंभ्रमाधोरणढौकितां कुम्भपीठपातिताङ्कुशकोटिघटनोपविष्टामनवरतनिष्ठुराक्रोशकर्शितोत्थानयत्नां यानगजवशामग्रतोऽधिरूढेन समरकेतुना समर्पितपाणिरध्यरोहत् ॥ 30
१८६) अथोष्णीषपट्टकृतशिरोवेष्टना दृढाकृष्टकञ्चुककशाधिक कृशोदरश्रियः स्कन्धविन्यस्तवलाविहस्ताग्रवामहस्तास्तदितरकरावलम्बमानलम्बाजिनयष्टयः पादकटक.
20

Page #191

कविघनपाल कृता प्रविष्टेकांहिपल्लवावष्टम्भेन परिवर्धकरपरकटकाक्रान्तिनिश्चलीकृतपर्याणैरुपस्थापितान् पुरः पार्थिवा यथास्वमश्वानारुरुहुः । तेश्च तरलायमानतारहारच्छटाच्छोटितवक्षःस्थलैरान्दोलितश्रवणोत्पलगलत्परागपांसुलरूपोलपालि भिरालोलमौलिशेखरस्खलनखलीकृतालिजालैः सहेल
व्रजद्वाजिविघटमानसंघट्टमानच्छत्रधारैरागत्यागत्य परिवार्थमाणः, पर्याणपृष्ठाधिरूढप्रौढ5 पुरुषोत्तम्भितया जम्भोत्तानकुम्भिकाकुसुमसमभासा श्वेतातपत्रिकया निवार्यमाणातपः, तापनिर्वापणप्रकीर्णशीकरनिकरकोरकितकरटैः साटोपसर्पणोत्तालताण्डवितकेतुभिः कतिपयरेव दर्पशौण्डैबेंगदण्डप्रायैरनेकपैरशून्यपृष्ठः, प्रतिपिशक्षिपितप्रथमसेवासविशेषदर्शितादरेण परस्पराङ्गसङ्गाधिगतगतिबाधेनापि बद्धमध्यवेगमन्वक् प्रतिष्ठमानेन पृष्ठापतत्प्रष्ठतुरगखुर
गतिगतावधानधावमानाश्वकर्षकेण हेलोच्छलच्छा विकेण प्रोडीयमानमायूरातपत्रिकेण 10 रयापतत्पतद्ग्रहग्राहिणांसस्त्रसितासिरेखरिङ्खत्खड्गवारेण शिखिपिच्छगुच्छाच्छादितैकदेश दारुयष्टिश्लिष्टबाहुशिखरवहद्वारिकर कवाह केनानुगम्यमानः परिजनेन, निर्गत्य तस्भाजिनायतनकाननादनुससार कौबेरदिक्पथम् ॥
१८७ ) अथातर्किततारकापथप्रस्थानलीलोत्थापितविस्मयेन समरकेतुना सविस्मयमवलोकिता ; प्रलयजलधिपङ्कपर्यङ्कलुठितवैकुण्ठकोलकायकाली कुपितकालयवनकाल15 कलितां केलिमिव कालीयस्य, तत्कालकर्कशाकमरीचिसंपर्कमूर्छितां मूर्छामिव महीगोलस्य ;
शकलीकृत्य काश्यपीगोलकमुत्कलितां कण्ठकालकूटकालिकामिव कालाग्निकण्ठेकालस्य ; विषमविषधरविषानलोद्वेगवेगोद्गतां पद्धतिमिव पातालपङ्कस्य ; बहुशैवलच्छटावच्छादिता. मपसरणसरणिमिव प्रलयान्तशान्तोत्तराशाजलराशेः ; अवनिपीठपर्यस्तपीवरप्रवाहां मदवारि
वाहिनीमिव सार्वभौमस्य ; भूमौ प्रतिमागर्ता रयरेखामिवानूरुसारथिरथार्वतामखर्व शिखर20 शेखरितान्तराम् ; अन्तरान्तरा वह द्विमलजलवाहिवाहिनीप्रवाहाभिः, उत्पतत्पांशुमुष्टिस्पष्टित
तरुरतम्भवृतवनस्तम्बेरमस्तोमाभिः, पर्यस्तजर्जरभूर्जवल्कलभारसुखसंचाराभिः, उजिहानमञ्जिष्ठाकुरजालकितजलाशयोपशल्याभिः, निपतिततिरश्चीनप्राचीनामलकतिलकितक्षितितलाभिः, दरीगृहप्रस्तरगलितगुञ्जाफलकाञ्चीसूचितवनेचरीचित्ररतविमभिः, गवयखुरखण्डित
मनःशिलाशिलात लतलिनितोद्देशाभिः, क्षुण्णहरितालपिञ्जरजटा लजरदृक्षप्रेक्षणीयाभिः, अरण्य25 महिषविषाणशिखरोत्खातनीलगिरिकूटाहासिनीभिः, कवलितपदाकुदर्दुरदारणोद्यतनिषादनादिता
नूपाभिर्वनस्थलीभिः, उद्भासिताम् ; उर्वीनिाजभूपौञ्च, अनेकरूपैर्जातरूपजन्महेतुभिश्च, दुर्वर्णजनावर्णनीयवीर्यैश्च, शुल्वात्मलाभदायिभिश्च, रीत्युपादानकारणैश्च, वङ्गप्रसविभिश्च, नागप्रभवैश्च, कङ्कादिलोहोल्लासकल्पैश्च, नष्टशल्याकृष्टिकृष्टिभिश्च, अश्मसारभूमिदृष्टसारैश्च,
स्पर्शवेधिभिश्च, पद्मरागादिरत्नपरीक्षाक्षमैश्च, क्षुद्रोपलैः, अलङ्कताम् ; अनेकसिद्धिश्रद्धालुसिद्धा30 विष्यमाणाभिश्च, विचित्रपत्रपुष्पफलमूलोपलक्षाभिः , अशुराणनामभिः, अवग्रहग्रहादिनिग्रहो
पयोगिनीभिश्च, सकलदुष्टदृष्टिमोह दृष्टशक्तिभिश्च, रससमूहमारणम हितमाहात्म्याभिश्च, स्तम्भस्तोभोद्वासनविद्वेषगादिप्रयोगयोग्याभिश्व, शतधारस्थापि धारास्तम्भनप्रगल्भाभिः,

Page #192

तिलकमञ्जरी
कालकूटस्यापि रसपाटवापनोदिनीभिः, तक्षकस्यपि विषतीक्ष्णता तिरस्कारिणीभिः, भुवनत्रयस्यापि सुभगंकरणीभिः, अञ्जनमात्रदर्शितादृश्यदूरान्तरितभावाभिः,लेपमात्रप्रवर्तितानिलवर्त्मगमनाभिः, तिलकक्रियामात्रकृतसकलतनुतिरोभावाभिः , अभ्यवहारमात्रजितजरारोगमृत्युभयाभिः, महाप्रभावाभिः, ओषधीभिः, अवन्ध्याम् ; क्वचिदुपलरूपतापरिणतैकदेशेन तृणपलाशादिनार्धमग्नेन गम्यमानशीलैः शिलोदकैरशून्यां; क्वचित् पान्थतण्डुलप्रस्थम्पचैः प्रति- 5 गर्तमावर्तिना कपथनेन कथ्यमानप्रकृतिभिर्दहनोदकैरुपेतां ; क्वचिदुपान्तमूर्छितपतत्रिसूचितसामयः, सत्त्वरक्षार्थमाटविकरचितकाण्टिपरिवेवियो इकैर्विदूषितां ; स्थानस्थानेषु मणिमयोर्ध्वसंस्थानाभिः, महाप्रमाणत्वादुद्ग्रीवपुरुषप्रयत्नदृश्यमुखमण्डलाकृतिभिः , अन्तरिक्षचारिणा खेचरगणेन शिरसि पात्यमानपुष्पवृष्टिभिः, अनैदयुगीनमनुष्यकल्पिताभिः , कल्पान्तरस्थायिनीभिः, प्रसिद्धसिद्धप्रतिमाभिः, प्रसाधिताम् ; इतश्चेतश्च नाकिमिथुनमन्मथ- 10 क्रीडोचितैः, चित्तहारितया नन्दनवनोद्देशैरिव दिवश्च्युतैः, ईर्ष्यासमरविच्छिन्नकिन्नरमिथुनपिच्छलाञ्छितलतासद्मभिः, अन्योन्ययुद्ध-यमानपोत्रिप्रकाण्डतुण्डोच्छलितमुक्ताफलधवलितैः, अशङ्कमृगकुलकलिततापसाश्रमतमालवनवण्डैः , आहिण्डद्भरिभारुण्डमण्डलैः , आरण्यकोच्चोटितवल्कलपट्टकस्थपुटिताग्निशौचशिलातलैः, अनोकहस्कन्धावतीर्णसरसप्ररोहाभ्यूह्यमानधरणीगतनिधानैः, स्वर्णचूर्णावकीर्णभस्मपुञ्जकव्यज्यमाननरेन्द्रधातुवादक्रियैः, वरार्थिनिर- 15 शननरोपरुद्धगिरिशिखरचामुण्डायतनमण्डपैः , वातिककुट्टाकटङ्कशकलिताकृत्रिमशिवलिङ्गः , एकैकधार्मिकाध्युषितनिझरप्रपातासन्नाशून्यसिद्धायतनैः, विविक्षुसिद्धविक्षिप्तबलिशवलितासुरविवरद्वारैः, भीतभीताध्वन्यदृश्यमानरसातलसहोदरपतनकन्दरैः, यदृच्छाप्रवृत्तविद्याधरपुरन्ध्रिसान्निध्यक्षुभितरसकूपिकैः, स्मरान्धखेचरानीतभूगोचरवधूविलापवाचालैः, अर्धजर्जरद्विरदशय्यासहस्रसूचितातिक्रान्तचक्रवर्तिसैन्यसंनिवेशैः, प्रदेशैरुपशोभिता; सर्वतश्च सर्व. 20 विद्याधरनगरनिर्गतैः, सर्ववर्णान्तःपातिभिः, सर्वारम्भविरतैः, सर्वविषयप्रतिषेधलब्धाशयशुद्धिभिः, सिद्धिनिमित्तमङ्गीकृतारण्यवासैः, विरागतैश्च, अचिरप्रविष्टैश्च, सरित्तटनिवासिभिश्च, गिरिगुहाध्यासिभिश्च, गह्वरोपह्वरविहारिभिश्च, निर्झरानुसारिभिश्च, सदनीकृतल ताजालैश्च, प्रतिपन्नपर्णशालैश्च, परित्यक्ताभ्यवहारैश्च, फलमूलपायाहारैश्च, पञ्चतपःसाधनविधानसंलग्नैश्च, आकण्ठमुदकमग्नैश्च, प्रारब्धधूमपानाधोमुखैश्च, बध्नबिम्बनिरीक्षणोद्वीक्षणैश्च, 25 जञ्जपूकैश्च, वाचं यमैश्च, कैश्चित्कन्दमूलोद्वारिभिरवगाढवातातपोपहतवारिभिर्विधृताजिनजटाकलापैस्तापसाकल्प कलयद्भिः, कैश्चिदुद्दण्डकोदण्डपाणिभिः प्राणिविशसनोपरतैरन्तिकस्थप्रेयसीभिः संभोगसुखपराङ्मुखैः पत्रशबरपरिबह वहद्भिराप्तोपदेशप्रतिपन्न नानाविधवतैराराधयद्भिः साधयद्भिश्च नानाविधा विद्या विद्याधरैरध्यासितां ; स्फटिकराजपट्टप्रायो. पलां; सैकतप्रायभूतला ; नीवारप्रायतृणोलपां; कस्तूरिकामृगप्रायश्वापदां ; शिखण्डिपर- 30 भृतप्रायाण्डजां ; किंपुरुषप्रायवनचरां; चन्द्रकान्तनिःष्यन्दप्रायनिझरां; गल्वोद्गीर्णपावकप्रायदावानला; वनदेवतानिःश्वसितपवनप्रायमाझताम् ; एकशङ्गवैताढ्यपर्वतान्तरालादवी,
१८

Page #193

कविधनपालकृता वीक्षमाणः क्षणेनैव दक्षिणेतरश्रेणितिलकभूतम् , अभिभूतपुरुहूतनगरीरूपविभ्रमम् , उदग्रमणिशिलाशालशिखरोल्लिखितगगनोदरं गगनवल्लभनगरमाससाद ॥
१८८) प्रतिसदनमुत्तम्भितविविधवस्त्रध्वजेन गन्धजलसिक्तनिजनिजप्रतोलिना सर्वतो विप्रकीर्णपुष्पप्रकरण, 'निर्यनसाधिताखिलप्रधानविद्यः परिगतः समागतसकलतन्त्रैः 5 खेचराधिपतिभिरद्यैवोपजातसमागमेन प्रेयसा सदृशरूपयौवनेन सुहृदा स्वदेशागतेन सार्ध
मचिरानुभूतराज्याभिषेकसंपदभिनवः प्रभुरस्माकमागच्छति', इत्याकाकर्ण्य समुपजातकुतूहलेन, सहेलमारुह्य हाग्रशिखराणि, सस्पृहमहंप्रथमिकोपदितपरस्परेण दृश्यमानः पौरनरनारीजनेन, वव्राज राजमन्दिरम् ॥
१८९) तत्र च प्रवर्तितोत्सवेन प्रहतपटुपटहझल्लरीमृदङ्गमङ्गलतूर्यवर्धितद्विगुण10 रभसेन सविशेषसुन्दरवेषधारिणा संनिधापितसितकुसुमदूर्वाचन्दनेन प्रधानविद्याधरवधूजनेन
निर्वर्तितावतारणकमङ्गलः, प्रतिकलोपनीतविविधवस्त्रविलेपनालंकारं विविधमुपदर्शितादरः, प्रस्थाप्य दर्शनागतं प्रधाननगरलोकम् , अनुगम्यमानः परिजनेन, भोजनभवनमगच्छत् । गत्वा च खेचरीवृन्दसंपादितमजनेन निवसितानर्घवाससा प्रतिपन्नसर्वाङ्गीणदिव्याङ्गरागेण
महाहरत्नालंकारधारिणा विधृतमल्लिकामाल्यशेखरेण निजासनान्तिकोपविष्टेन समरकेतु15 नान्यैश्च यथानिबद्धस्थानविनिविष्टै विद्याधरकुमारैः परिवृतो निवर्तयांचकाराहारकर्म ।
१९०) क्रमातिवाहितदिनश्चोत्थाय भुक्त्यास्थानमण्डपाच्चक्रे यथाक्रियमाणमा. वश्यकविधिं सान्ध्यम् । अध्यासितप्रासादशिखरश्च मुख्यैः खेचराधिपतिभिः सह स्थित्वा विचित्रकथाविनोदेन सुचिरम् , उचिते शयनसमये समीपस्थपरिजनोपदिष्टमार्गः शयनचित्र
शालामगच्छत् । अधिशयितपर्यश्च वारंवारमवलोक्य निकटनिहितापररस्नपर्यङ्कनिविष्ट20 मनेकदुर्गदेशान्तरागमनदुर्बलं म्लानवपुषं समरकेतुमधिकमन्तःसंतापमवहत् । अपृच्छच्च
खिन्नवर्णोच्चारया वाचा यथावृत्तमादितः प्रभृति मार्गागमनवृत्तान्तम् । अयमप्यस्मै सर्वमात्मवृत्तान्त न्यवेदयत् ॥
१९१) अनन्तरमीषदुपजातनिद्रश्च नीत्वा रजनीशेषमारोहति मृदूकृतान्धकारगर्वे पर्वशिखरिणमरुणसारथौ सौधवातायनसविधचारिणा चारणेन बहिरुच्चार्यमाणं वृत्तकुल25 कमेतदोषीत्
" नित्यूहपतद्गिरो रतिगृहाः साक्रन्दचक्रा नदा
विद्राति धुतिरौडवी निबिडतां धत्ते प्रदीपच्छविः । द्यौर्मन्दस्फुरितोरुणा तिमिरिणी सर्वसहा सर्वथा
सीमा चित्तमुषामुषःक्षणदयोः संधिक्षणो वर्तते ॥६७।। 30 जाता दाडिमबीजपाकसुहृदः सन्ध्योदये तारका
यान्ति प्लष्टजरत्पलालतुलना तान्तास्तमस्तन्तवः । ज्योत्स्नापायविपाण्डु मण्डलमपि प्रत्यङ्नभोभित्तिभाक्
पूर्णन्दोर्जरदूर्णनाभनिलयप्रागल्भ्यमभ्यस्यति ॥ ६८ ॥

Page #194

5
15
तिलकमञ्जरी उद्यजाड्य इव प्रगेतनमरुत्संसर्गतश्चन्द्रमाः
पादानेष दिगन्ततल्पतलतः सङ्कोचयत्यायतान् । अन्तर्विस्फुरितोरुतारकतिमिस्तोमं नभःपल्वलाद्
ध्वान्तानायमयं च धीवर इवानूरुः करेः कर्षति ।। ६९ ॥ सद्यःसंहृतघोरघूत्कृति मनागूध्याभीभवदृष्टयो,
जीर्णानोकहकोटराणि शनकैर्मान्त्यमी कौशिकाः । किश्चास्कन्दति शैलकन्दरभुवो भिन्नं करैरारुणै
- रेतदर्पकरालकोलकपिलश्यामं त्रियामातमः ॥ ७० ॥ ताम्बूलद्रवरागराजिरुचिरैर्मध्ये बहिषूसरैः,
किश्चिन्नूतनकाञ्चनारसुमनःपत्रं हसन्त्योऽधरैः । 10 एताः पण्यपुरन्ध्रयो निधुवनक्रीडाजडैरङ्गकै
निर्गत्य प्रियसद्मनः स्ववसते/थीरलंकुर्वते ॥ ७१ ॥ जाताः सर्वदिशो दिनान्धवयसामन्धास्तवेव द्विषां,
प्राप्यन्ते घटना रथाङ्गमिथुनैस्त्वद्वाञ्छिताथैरिव । आरोहत्युदयं प्रताप इव ते तापः पतङ्गत्विषां,
द्रष्टुं नाथ ! भवन्मुखश्रियमिवोन्मीलन्ति पद्माकराः ।। ७२ ॥
श्रुत्वा चेदमुन्मिषितलोचनः, सलीलमुत्थाय शयनात् , ससैनिको नगरबाह्यायां जगाम । परिभ्रम्य च स्वभावरमणीयपरिसरेष्वारामेषु सरःसु देवतायतनमण्डलेष्वावासमाजगाम । मध्याहूनसमये च दूरादेव दृश्यमानशुभ्राद्धविस्तारमदृष्टपारतरुसरित्सरो. वराढय वैताठ्यभूधरमध्यारोहत् ॥
. 20 १९२) कृतावस्थितिश्च शिखरदेशे करतलस्थमिव नाकलोकम् , मूले निलीनमिव मध्यम भुवनम् , अध्यासितानीव दृष्टिमध्यमाशामुखानि मन्यमानः, समन्तात् प्रहितदृष्टिः, उष्णीषपट्टमिव जम्बूद्वीपस्य, मानसूत्रमिव भारतवर्षस्य, सेतुबन्धमिव गगनसिन्धोः, सीमन्तमिव भुवः, हारमिव वैश्रवणहरितः, ताण्डवप्रसृतखण्डपरशुभुजदण्डभस्मेव रेखाकारेण पतितं, प्रलयविप्लुतक्षीरसिन्धुफेनमिव निम्नानुसारेण स्थितं, त्रिदिवदर्शनो- 25 कण्ठया मन्दाकिनीप्रवाहमिव हेलयोत्पतित, समग्रमेदिनीभारधारणक्षम रूपान्तरमिव शेषस्य, विस्फुरद्रत्नकटकान्तं बाहुमिव क्षीरोदस्य, पातालावधिप्रविष्टमूलनिश्चलबन्धमिव भूगोलस्य, विशालकटकावष्टब्धभूतलं प्रतिपक्षमिव हिमवतः, पूर्वापरोदधिवेलोवलममुदकपानतृष्णया जीर्णसंवर्तकाम्बुदसंघातमिव युगान्तसमयमुदीक्ष्यमाणम् , इन्दुद्युतिमुषा देहप्रभोल्लासेन पौलस्त्यहस्तोल्लासितं कैलासमिव हसन्तं, प्रकटितबहुस्रोतसा 30 निर्झरनिवहेन तुहिनशैलस्पर्धया जाहूनवीसहस्राणीव सृजन्त, दिगन्तरव्यापिभिर्दरीमुखसमीरैः सुमेरुमहिमाभ्यसूयया निःश्वासानिव विमुञ्चन्तम् , अश्रान्तसन्ततिभिः शकुनिकोलाहलैः

Page #195

१४०
कविधनपालकृता केशवभुजायन्त्रामन्देरितं मन्दरमिवाधिक्षिपन्तं, कुलिशकृत्तपक्षव्रणनिभासु गम्भीरगैरिकखनिषु लम्बमाननिश्चलनिरायताङ्गैरजगर कुलैर्दुष्टरतापकर्षणार्थमायोजितै लौकोजालकैरिवदुरालोकपार्श्वभागम् ; कैश्चिदुद्भिन्नवैडूर्यरत्नाङ्कुरकलापैरधः करालकन्दरादर्शनजातरोमाञ्चैरिवातीततारापथैः पृथुपराक्रमाणि क्रीडाकिरातवंश्यानि शबरवृन्दानि कैश्चिदितस्ततश्चलिततनुसरिद्वेणिकैः स्खलनपर्यस्तसूर्यरथपताकैरिव पतनभीतविद्याधरसङ्घपरिहतलङ्घनानि सिद्धायत नानि कश्चिदन्धकारगह्वरप्रवेशितसरलनिझरसलिलधारैरसुरकन्याधिराहणार्थमवलम्बितरज्जुजालैरिव सततसप्तर्षियात्रापवित्रितानि दिव्याश्रमपदानि कैश्चिदुत्तुङ्गतालतरुवनस्त्रिविष्ट पमुपस्प्रष्टुमूर्चीकृतभुजैरिव निरातङ्कनाकिमिथुनाभ्यस्यमानमन्मथक्रीडाभणितानि माणशि
लालयनानि शिखरैर्धारयन्तं , निविष्टानन्तवनदेवतानगरामिव लतागृहवातैः, आविष्कृता10 नेकपातालमिव सान्धकारकन्दः, प्रसूतनिःसंख्यापत्यमिव दिङ्नागयूथैः, उत्थापितप्रबल
बहुलप्रदोषमिव तमालतरुमण्डलैः, आवासितापारवासरमिव स्वर्णसानुप्रभाप्राग्भाः, प्रकटितानेकरामायणमिव किलिकिलायमानवानरानीकनिकायैः, दर्शितापूर्वप्रजासर्गमिव किंपुरुषवगैः, क्वचिद् बद्धमण्डलगरुडगोत्रपक्षिव्यावर्ण्यमानीपान्तरप्रचारवार्त, क्वचिद् विपक्षवार
गविरोधपरिणतगजोन्मूलितगलद्गण्डशैलं, क्वचिन्मृगारातिकरकुलिशदारितजलदगर्भोद्गीर्ण मुक्ता15 फलाकीर्ण, क्वचिन्नृत्तप्रवृत्तनीलकण्ठनिवहदर्शिताकालशाद्वलं, क्वचिन्मुग्धवनमहिषपुरस्कृत
पलायमानाश्वमुखसमूह, त्रिविक्रममिव पादाग्रनिर्गत त्रिपथगासिन्घुप्रवाहं, रथमिव चक्रवर्तिबलचूर्णितासन्नभूतलं, मेरुकल्पपादपालीपरिगतमपि नमेरुकल्पपादपालीपरिगतं, वनगजालीसंकुलमपि नवनगजालीसंकुलं तमवलोकितवान् ।
१९३) उपजातविस्मयं च तं तस्य शिखरिणः स्वभावरमणीयासु शिखरश्रेणिषु 20 पुनः पुनः प्रहितदृशमुद्दिश्य ननाचार्य एकः समुच्चार्य जयशब्दमन्दध्वानजयिना स्वरेण प्रक्रमागतमिमं श्लोकमपठत्
"दृश्यं भूमिभृतोऽस्य देव ! किमिह स्कन्धस्थविद्याधरश्रेणीयस्य वहन्ति यस्य समतामन्येऽपि गोत्राचलाः । द्रष्टव्यस्त्वमनन्यतुल्यमहिमा मध्ये धरित्रीभृतां
येनाधःकृतखेचरेन्द्रततिना बद्धाऽस्य मूर्ध्नि स्थितिः ॥ ७३ ।।
१९४) आकर्ण्य चैनमुद्भिन्नपुलकः सहर्षमब्रवीत्समरकेतुः- 'कुमार, साध्वनेन मङ्गलपाठकेन पठितम् । किं दृश्यते किं च वर्ण्यते सकलकुलधराधरसाधारणगुणप्रामगरिमा गिरिरेषः ? दर्शनीयो वर्णनीयश्च त्वमेको जगति येन निःसामान्यनिज चरितख:
कृतसर्वान्यभूभृता निजभुजादण्डमात्रसहाायेन निर्गत्य शिबिरात्परिमितैरहोभिरावर्जितं 30 विद्याधरचक्रवर्तित्वम् , अनुचरीकृताः खेचराधिपतयः, विवेयीकृतं विद्यादेवताचक्रम् ।
तदास्तां तावदस्य शिखरिणो दर्शनव्यावर्गनानि । तमेवावेदय यथावृत्तमादितः प्रभृति
25

Page #196

तिलकमञ्जरी
सर्वमात्मीयवृत्तान्तम् । दुष्टकरटी लौहित्यतटपर्वताटव्यां भवन्तमपहृत्य क्व गतः ? क्व स्थितः ? त्वयापि ततोऽवतीर्य किं कृतम् ? किं दृष्टम् ? किमनुभूतम् ? क्व प्रदेशे कृत. स्थितिना प्रेषितः स लेखः ? केन वा स शीघ्रमेव प्रापिर: शिबिरम् ? कुत ईदृशीनामाकाशगमनादिकार्यजनितजगद्विस्मयानामखिलानामपि महाप्रभावाणां विद्यानामधिगतिः ? कथमियमतर्कितैव विद्याधरचक्रवर्तिपदप्राप्तिः ? केन वा प्रसङ्गन तत्र चैत्ररथवनविडम्बिनि 5 जिनायतनकानने कृतभागमनम् १ का च सा त्रिलोकीतिलकभूता रूपगर्वमपहर्तुमिव पार्वतीकमलयोरुत्पादिता कमलयोनिना देवेन लावण्यैकवसतिः सकलस्यापि भवचरणकमलानुवर्तिनो राजलोकस्य मान्या महाराजकन्या या तत्र कदलीगृहे गृहीत विरहिणीजनाकल्पा ज्ञापिता कुमारेण मत्स्वरूपम् १ इति' ॥
१९५) सकौतुकेन पृष्टः समरकेतुना, विहस्य हरिवाहनः सहर्षमुवाच- 10 'युवराज, कथयामि यदि ते कौतुकम् । अवहितो भव । प्रभूतमिदमाख्येयम् । अथवा वृथा ममाभ्यर्थनेयम् । अयमेव भूम्ना निरन्तराश्चर्यसरसो मदीयवृत्तान्तः करिष्यत्यवधानवन्तम् । तदा प्रत्यक्षमेव भवतस्तथा मदान्धः स गन्धवारणः स्कन्धदृढबद्धासनं शासनानन्तरमेव साध्वसादाधोरणैरकृतलत्वरोपसर्पोरनर्पितांकुशमवशमुद्वहन् मामद्रिगह्वरात्ततो निर्गत्य तेनैव गिरितटेन यथोत्तरप्रकटितजवः पृष्ठतो वहद्भिरनवरततर्जितजात्य- 15 वार्वाहिनीपतिभिरन्यैश्चाबद्धपरिकरैः परिकारमेप्ठवण्ठप्रायैः प्रजविभिः सैन्ययोधैरनुबद्धयमानः कियन्तमपि मार्गमगमत् । अन्तरितेषु च निरन्तरैर्वननरुस्तम्बैर्विलम्बितेषु सर्वेष्वनुपदिषु लोकेष्वेकेन मार्गवर्तिना विषमपाषाणपटलस्थपुटित वतारेण वनतरङ्गिणीश्रोतसा भग्नगमनत्वरस्तरसान्तिरिक्षमुदपतत् । उत्पत्य चातिदूरमूरीकृतकुबेरदिङ्मुखाभिमुखयात्रो गात्रनिरिणाय परितः प्रकीर्णन विस्तारिणा कराग्रशीकरजलासारेण निर्मरान्धकारित- 20 गगनगर्तः पुष्करावर्तजलद इव संवर्तकालमरुताहतो वेगमतिमहान्तमतनोत् । तेन चास्य वेगातिशयेन संजातगुरुविस्मयोऽहं मुहुर्मुहुः कौतुकादधोमुखक्षिप्तदृष्टिरस्फुटोपलक्ष्यमाणग्रामनगरां, कीटप्रायजनपदां, दूर्वाप्रतानोपमानविततवेलावनषण्डां गण्डशैलप्रख्यविन्ध्यसह्यप्रमुखभूधरामुरगकन्यकानिर्मोकसदृशमन्दाकिनीपुरःसरमहासरित्प्रवाहां, नड्पलाकारमानसप्रभृतिदिव्यसरोवरां सर्वत एव चक्षुषा परिच्छिद्यमानविस्ताराम् . अतिदवीयस्तया रसातल 25 इव प्रविष्टाम् , अन्वकूप इव निपतितां जातानुतापेन मधुरिपोराच्छिद्य बलिनेवात्मसंनिधावानीताम् , अब्धिपर्यन्ताम् , अवनिमीक्षमाणः, कचित्समासन्नतया तपनमण्डलस्यातिदुःसहेन तापोष्मणा दह्यमानकायः, कचिदयत्नातपत्रतां गतैरम्भोदपटलैरुपरिविस्तार्यमाणमांसलच्छायः, क्वचिद्भवम॑नाभिमुखमापतद्भिः सिद्धाध्वन्यमिथुनैः करिभयादूरत व विहितापसरणः, क्वचित्तरलितोत्तरीयपटपल्लवेन तुङ्गगिरिशि खरनिर्झरवायुना स्वयमुद्धृततालवृन्तेनेवापनीतश्र- 30 मस्वेदजलकणः क्षणेनैवास्य पर्वतपतेरे कशङ्गाख्यस्य शिखराप्रवर्तिनमाकाशप्रदेशमासादयम् ।

Page #197

१४२
कविधनपालकृता दृष्ट्वा च निकटवर्तिनं पुरो वैताट्यमीषद्गलितदाढय इति मनस्यकरवम्-“एष कुञ्जरः केनाप्यसुरेण राक्षसेन वा पूर्वजन्मनि मया कृतं स्मृत्वा कमप्यपकारमुत्पन्नकोपेनानुप्रविश्य नीयते वश्यम् । न हि पशूनां स्वरूपेणाकाशगमने कदाचिदस्ति शक्तिः । न
चातिवेगादवगम्यते कियन्तमध्वानमहमनेनानीत इति । तदयमद्यापि यावदतिदूरं न याति, 5 क्षितिगोचरैरलङ्घ यशिखरोच्छायमचलं वा नैनमुल्लङ्घयति, पयोधिमध्ये द्वीपान्तरे वा न मां
प्रापयति, तावदेनं व्यावर्तयाभि' इति संप्रधार्य तिर्यगुन्नमितकूपरः पाणिना दक्षिणेन जघनावनो खड्गधेनुकामस्पृशम्' ।।
१९६) 'दृष्ट्वा च तां समुत्खन्यमानामखण्डितोल्लसदसितलोलांशुमालाकरालितदिगन्तामुत्पातविद्युतमिवाम्बरे विस्फुरन्तीं स वारणः सहसैव मुक्तार्तभीषणनिनादः सपक्षशैल इव कुलिशोत्रासितस्तथैव स्कन्धबद्धासन समुद्वहन् मामुदधिगम्भीरे सरसि तस्मिन्नदृष्टपाराख्ये सत्वरोपसंहृतपुरोगमनमात्मानममुञ्चत् । पतनसमनन्तरमेव च तिरोभावमुपगते तत्र निरवलम्बनोऽहं पतनवेगान्निमज्ज्य दूरमतिचिरादुन्मनोऽप्यजातसंक्षोभः पर्यायेण विहितायतोत्क्षेपविक्षेपाभ्यां भुजाभ्यामनवरतमभिमुखाकृष्टसलिलस्तूर्णमेव ती|
सर उरोदघ्ननीर तीर देशमस्यासादयम्' || 15 १९७) 'तत्र चारोहणसमयलग्नेन गात्रोद्धलनरेणुना गगनागमनवेगश्रमविकीर्णन
च तस्य करिणः कराग्रशीकरजलेन कलुषीकृतं प्रक्षाल्य सुचिरमङ्गमुत्तीर्य मध्यादुद्वाप्य निःपीडिते निबिडमवगलितपयुषिताङ्गरागविमले दुकूलवाससी कृताचमनजलपानादिकर्मा निविश्यैकस्य कूलासन्नवर्तिनो लतागुल्मस्य मूले मुहूर्तमतिवाहितश्रमः स्वस्थचेतास्तथा
शिलातलोपविष्टम् , एकाकिनम्, अनिवारितापतत्परुषमध्यंदिनानिललुप्यमानवपुषम् , अनवर. 20 तजायमानकण्ठास्य शोषम् , आत्मानमवलोक्य संजातविस्मयश्चिन्तितवान्-''अहो विरसता
संसारस्थितेः । अहो विचित्रता कर्मपरिणतीनाम् । अहो यदृच्छाकारितायामभिनिवेशो विधेः । अहो भङ्गुरस्वभावता विभवानाम् । अदैव तादृशि तृणीकृतत्रिदशपतिविमानसौन्दर्यसंपदि निजे सद्मनि सुहृत्समेतो वीणावादनादिविनोदजनितमानन्दमनुभवन्नवस्थि
तोऽहमद्यैव दुर्गगिरिकान्तारमध्यवर्ती परिवृतो वनश्वापदशतैरन्यवैदेशिकसामान्यमवस्थाविशे25 षम् । एवमस्वस्थमानसो मान यामि न तद्राज्यम् , न ते राजानः, न स मदान्धगज
घटासहस्रसंकुलः स्कन्धावारः, न ते छत्रचामरादयो नरेन्द्रालंकाराः, न तानि श्रवणहारीणि चारणस्तुतिवचनानि । सर्वमेव स्वप्नविज्ञानोपमं संपन्नम् । आस्तां च तावदन्यत् । अप्रत्यासन्नमारोप्य येन स्कन्धमात्मीयमहमेतां भूमिमानीतः, यश्च सार्ध मयैवास्मिन्न
गाधसलिले सरसि मनः, सोऽपि नास्ति प्राणभूतो मे पट्टवारणः । न ज्ञायते वराकस्य 30 किं तस्य वृत्तम् । किमतिवेगपतनाद्गुरुत्वाच्च कायस्य गत्वा दूरमस्य सरसो मूलपङ्के
विलनो गाढम् ? उतान्तराल एव गच्छन्हेलया समकालमेव प्रधावितैः शकलीकृत्य कवलितो महाकायैजल चरैः ? उतापरमवस्थान्तरं किमपि संप्राप्तः ? किं चैकमिह शोच्यते ?

Page #198

१४३
तिलकमारी
सर्व एवायमेवंप्रकारः संसारः । इदं तु चित्रं यदीदृशमप्येनमवगच्छतामीहशीमपि भावा. नामनित्यतां विभावयतामीदृशानपि दशाविशेषाननुभवतां न जातुचिजन्तूनां विरज्यते चित्तम्, न विशीर्यते विषयाभिलाषः, न भङ्गुरीभवति भोगवाञ्छा, नाभिधावति निःसङ्गतां बुद्धिः, नाङ्गीकरोति निर्व्याबाधनित्यसुखमपवर्गस्थानमात्मा। सर्वथातिगहनो बलीयानेष संसारमोहः ।" इति परिभाव्य मनसा मुहूर्तमुत्थाय तस्मात्प्रदेशात्स्वदेशदर्शन 5 प्रति निराशो निकटवर्तिनं ग्राम नगरमाश्रमं वान्वेषयितुकामो निमित्तीकृत्य दिशमेकां शनैरुदचलम्' ॥
१९८) 'प्रचलितश्च स्तोकमन्तरमेकत्रातिसूक्ष्मसुकुमारसिकते निरन्तरोद्भिन्नकुसुमगुच्छलतागुल्मोपगूढपर्यन्ते गलितहंसगलरोमस्तोमपक्ष्मलक्ष्मातले मुक्ताशुक्तिसंपुटश्रेणिशारितोदरे विरतशर्वरीविरहशोककोकमिथुनानुभूयमानसान्द्रनिद्रे द्राघीयसि सरस्तीरसैकते ० विभाव्यमानव्यक्ततरविन्यासा दूरविच्छिन्नान्तरतया क्षितितलाधिकनिमग्नचरणतलतया च प्रकटितगतित्वगतिरेकाः सर्वदिङ्मुखाभिमुखीरनेका मानुषपदश्रेणीरपश्यम्' ॥
१९९) 'दृष्ट्वा च किंचिदुच्छसितहृदयो निरीक्ष्य निपुणमल्लप्रमाणतया ललितसकलावयवतया च स्त्रीजनस्यैता न पुरुषाणामिति विकल्प्य तास्वेकामतिशयरम्यदर्शनामागमोक्तप्रमाणप्रतिपन्नसकलसुकुमारावयवामब्जचक्रचामरच्छत्रानुकाराभिरनल्पबहुभिर- 15 च्छिन्ननिम्नाभिः प्रशस्तलेखाभिर्लान्छितामनुसरन् पदानां पङ्क्तिमधिकाभिरामदर्शनमुत्पत्तिसदनमिव सौन्दर्यलक्ष्म्याः श्लक्ष्णसितसुकुमारसिकताकीर्णभूतलमन्योन्यलग्नाभिरविरलोभिन्नबालदलशबलनीलच्छदकलापाच्छादिताभिर्दिवापि संबद्धसान्द्रसंध्यारागशेष प्रदोषध्वान्तमिव तन्वतीभिरुत्तानकुसुमस्तबकतारकिततनुभिस्तरुणवनलताभिर्निरन्तरानन्:निबिडनिःशेषभित्तिभाग रङ्गमिव जगत्रयारामव्रततिगणिकानां पानगोष्ठीगृहमिवाखिलमधुव्रतवाता- 0 नामाकरमिव समस्तोदारपुष्पमकरन्दस्य स्वेच्छाविहारमन्दिरमिव मकरकेतोरेकमेलालतागृहमद्राक्षम्' ॥
२००) 'आगत्य चास्य द्वारदेशे कृतावस्थितिरूवं स्थित एवाभ्यन्तरे झगिति पुञ्जीभूतमुद्योतमिव दावहुतभुजो जातदाहकशक्तिभङ्ग पिशङ्गीभूतसर्वाङ्गैः स्फुरद्भिरन्तःस्फुलिङ्गैरिव लताभृङ्गनिकुरम्बैः करम्बिताभोगमशनिपाताहतिविलीनसुरशैलशिखरप्रवृत्तका- 25 ञ्चनरसप्रवाहबहलमालोकमीक्षितवान् । उत्पन्नवन्यौषधिप्रकाशाशङ्कश्च क्षणमिव ध्यात्वा दिक्ष निक्षिप्तदृष्टिरिंवारं रक्ताशोकमूले कृतोर्वावस्थानाम् , अमलकान्तिजलतरङ्गिषु सर्वाङ्गभागेषु समकालसंकान्तैरासन्नवल्लीपुष्पफलपल्लवैलतेति संलक्ष्यमाणाम् , अल्पदिवसाधिरूढनवयौवनाम् , अतिनिगूढदृढपर्वाभिरधिकतनुतारताम्रनखपरम्परापरिगताग्राभिः कुसुमसायकशरशलाकाभिरिव विरहिजनहृदयशोणिताशल्याभिः सरलसुकुमाराभिरङ्गुलीभिरुपेतेन 30 साधुलोकेनेव स्निग्धचारुणा लोकसुभगेन चरणाजयुगेनाचिरकालपीतं लाक्षारागरसमिव

Page #199

कविधनपाल कृता सफेनोद्गमं धाराभिरुद्रिन्तीम्, उन्निसुन्दरशोणबिन्दोर्यरकरिकलभशुण्डादण्डस्य खण्डयितुमिव गुणाधिक्यदर्पमुत्सर्पिणा नू पुरपद्मरागकरकला पेन स्पृश्यमानपीनपरिमण्डलोरुयुगलाम् , एकतः कान्तिजलभृता नाभिमण्डलीकनकभाण्डेनान्यतोऽपि वृत्तानुपूर्वेण परिणाहिनोरुतूणीरद्वयेनाशून्यपाव निशानमणिशिलाफलकमिव कुसुमास्त्रपत्रिणमतिविशालमस्मृणमांसलाभोग जघनभागमुद्वहन्तीम्, अविरलविभाव्यमानमरकतेन्द्रनीलकुरविन्दशकलया लधुमन्तमिव समन्ततः पर्यन्तेषु भ्रान्तया वेलयेवातिदूरप्रवृद्धस्य शृङ्गारजलधेः समदसारसक्रौञ्चकलविलापया काञ्चिलतया वलयितविशालश्रोणिपुलिनाम् , अगाधनाभिविवरवारितप्रसराम् , अभिनवागतेनाक्षपटलमास्थाय कायस्थेन तरुणिम्ना तत्क्षणाधिगतराज्यस्य रतिपतेरसिताक्षर
श्रेणिमिव दर्शितामतिशय लक्ष्णसुकुमाररेखारोमराजिमुदरेणोद्वहन्तीम् , ऊर्ध्वरेखाकाररोमा10 वलीसमविभक्तोभयविभागस्य मध्येऽधिकतनोरतिविशालसारिफलकस्योदरोद्देशस्य शिरसि
जातान्योन्यघटनेन स्वर्णशारद्वयेनेव सुवृत्तकठिनपीनपृष्ठेन स्तनपीठोभयेन स्फुटावेदितमनोभवविजयाम् , उपरिपर्यस्तकर्णाभरणकिरणप्रभासंभारेण तद्भरादिवाभितः सरतांसभागेन भिन्नहरितालरोचिषा भुजलताद्वयेन द्विगुणितप्रलम्बचम्पकपालम्बवैकक्ष्यकाम् , अधिकबहलेन
विस्तारिणा मरकतोर्मिकारागपटलेन घटितविनीलबाह्यपत्रपरिपाटि द्विधा विपाट्य लक्ष्मी15 निघासतामरसमिव निर्मितेन सरलकोमलारुणाङ्गुलीदलभृता पाणियुगलेन भ्राजमानाम् ,
तत्कालमूर्जितबलेन निर्जित्यार्पित कन्दर्पण हासमिव हारं हारमुरसा स्वधामधवलितस्तनकलशकैलाशभूधरं धारयन्तीम् , अदृष्टपूर्वपार्वणचन्द्रदर्शनकौतुकेन युगपदुपागताभ्यामुदयास्तसंध्यातपस्तबकाभ्यामिव विबुद्धवन्धूकपुष्पपुटपाटलाभ्यामधरोष्ठबिम्बाभ्यामधिष्ठित
मुखीम् , उद्भावितरतिप्रीतिदर्पणभ्रमेण स्वच्छकान्तिना कपोलयुगलेन स्निग्धनीलालकलता 20 इव छायागताः कुरङ्गमदपत्राङ्गुलीरुद्वहन्तीम् , अतिरेकतरलतारमायतस्फारधवलोदरशोभि
शफरदामेव भुवनत्रयजयाय विहितयात्रस्य मकरकेतोः शकुन संपादनार्थमुत्पादितं देवेन नयनोत्पलद्वन्द्वममिमुखं दर्शयन्तीम् , अच्छमणिवालुकापुलीनशङ्कया निशि ललाटमध्यमधिशयितस्य हिमकरकुरङ्गस्य शृङ्गकोटिभ्यामिव तिर्यगुभयतः पर्यस्ताभ्यामसितकुटिलायताभ्यां
भ्रूवल्लरीभ्यामुद्भासिताम् , अधिकतरचारतारोपणाय संचारयितुमतनिष्ठमोष्ठरुचकरागमिव 25 लोचनान्तयोरनवरतकृतगतागतेनात्यन्तसुरभिणा श्वासपवनेन निविष्टपुष्पापीडपरिमलहृतानि
दूरादेव मधुकरकुलानि स्तम्भयन्तीम् , अधिगतसमस्ताम्भोजगुणसंपदापि नखमणिमयूखो
द्भासितेन दक्षिणेतरपाणिना गृहीतचारुपुटकिनी पत्रपुटाम् , आसन्नवल्लिविटपेपु पुष्पावचयमाचरन्तीम् , एकाकिनीमेकां बालिकामपश्यम्' ।
२०१) 'तस्या दिग्व्यापिना तेन दीप्तिपटलेन रूपलावण्ययौवनपुरोगैश्च मित्र30 भावमेकत्रागतरङ्गलतागुणैनितान्तमानीतविस्मयो मनस्यकरवम्
ग्रहकवलनाष्टा लक्ष्मीः किमृक्षपतेरियं
मथनचकितापक्रान्ताब्धेरुतामृतदेवता ।

Page #200

१४५
तिलकमञ्जरी
गिरिशनयनोदचिर्दग्धान्मनोभवपादपा
द्विदितमथवा जाता सुभ्ररियं नवकन्दली ॥४॥ जानीथः श्रुतशालिनौ खलु युवामावां प्रकृत्यर्जुनी
__ त्रैलोक्ये वपुरीगन्ययुवतेः संभाव्यते किं क्वचित् । एतत्प्रष्टुमपास्तनीलनलिनश्रेणीविकाशश्रिणी
5 ... शङ्केऽस्याः समुपागते मृगदृशः कर्णान्तिकं लोचने ॥७॥ २०२) 'निर्वर्ण्य चातिचिरकालमालपितुकामस्तदभिमुखोऽभवम् । सापि मां तथागत्य द्वारदेशे कृतावस्थानमेकाकिनमाबद्धनिश्चललक्ष्येण चक्षुषा प्रत्येकमवयवानवलोकयन्तमवलोक्य समुपजातसाध्वसा सहसैव प्रबलमारुताहता बालकदलीकन्दलीय कम्पितु. मारब्धा । दृष्ट्वा च तां तथाविधामुपजातकरुणोऽहं विधायाकारसंवरणमर्पितनिर्विकार- 10 स्तिमितदृष्टिस्तन्मुखारविन्दे स्थानस्थित एव तां शनैरवदम् –'बालिके ! का त्वम् ? किमर्थमेकाकिनी प्रविष्टा शून्ये लताजालकेऽस्मिन् , अकस्मादेवमुद्घान्तचित्ता भीतेव दिक्षु क्षिपसि विकसितेन्दीवरदलदामदीर्घान्दृष्टिपातान् ? किं च मां दृष्ट्वानिष्टशङ्किनीवात्मनो वारंवारमपवारिततनुस्तनीयसा स्तनांशुकेन संकुचसि रक्ताशोकविटपकस्यास्य मूले ? कृत सुभु ! संभ्रमेण । मा स्म भैषीः स्वल्पमप्यस्माजनात् । जानन्निहावस्थिता 15 मुन्मथ्यमानो मन्मथेन न त्वां निमित्तीकृत्याहमायातः । न च त्वदपहारे कृतप्रयत्नः क्रूरात्मा कश्चिदसुरो वा गुह्यको वा गन्धर्वो वा खेचरो वा भवामि । भूमिगोचरोऽहमखिलदिङमुखख्यातकी तिरखण्डितप्रसरवाहिनीवाहखुरपुटक्षुण्णदक्षिणापरपूर्वजलधिवेलावनस्य सर्वावनिपालमौलिमुकुटघृष्टानिनखमणेरिक्ष्वाकुवंशालंकारस्य राज्ञो मेघवाहनस्यात्मजन्मा हरिवाहनो नाम कुमारः कान्तारभूमौ कथंचिद्वीणया वशीकृत्य विधृतमात्मीयमेव सेनावारणं 20 प्रधानमधिरूढो निरङ्कुशः केनाप्यविज्ञाततत्त्वेन व्योमचारिणा वैरिणेव तमनुप्रविश्य भूमिमेतामानीतः । समुत्खातशस्त्रिकादर्शनोपजातसत्रासेन च सहैव दूरनिर्झरिणातनिनादेन मुक्त्वा निरालम्बमम्बरतलादवाङ्मुखमात्मदेहमिह महासमुद्रगम्भीरादरे सरसि निक्षिप्तः । . समुत्तीर्य च ततो यथाकथंचित्प्रस्थितेन दृष्टा मया दृष्टिहारिणी, हरिणाक्षि ! रमणीय घृक्षगुल्मे ऽस्मिन्प्रदेशे सूक्ष्मसिकतायां पुलिनभूमावभिव्यक्तशुभलक्षणा चरणपदपङ्क्तिः । तां 25 च कौतुकादनुसरन्सरस्तीरमण्डनमिमं लतामण्डपमनुप्राप्तः। दृष्टा च भवती। अनुभूतं चिरादनेकजन्मान्तरसहस्रसंचितस्य सुकृतराशेरेककालमवाप्तपरमपरिपाकं फलम् । अवधारितमवधिभावेनाङ्गनारूपनिर्माणकौशल विधातुः । कवलितोऽगस्त्यचुलुकस्पर्धयेवैकहेलया दूरकृतविस्तारेण चक्षुषा समस्तदिङ्मुखोलची लावण्यजलधिः । निष्फलापि सफलीभूतेयं विदेशयात्रा। सांप्रत यातुमिच्छामि । पृच्छामि त्वाम् । कथय । कोऽयं जनपदः १ 30 ... किमाख्योऽयमचलः ? केन पुण्यात्मना खानितमिदं सरः ? कः प्रशास्ति भुवमेतां भूमिपतिः ?” इत्यादि' ॥

Page #201

wwwwwwwwwwwww
१४६
कविधनपालकृता २०३) 'पृष्टा मया सा कन्यका प्रसत्तिमगमत् । अवनतमुखी च स्थित्वा मुहूर्तमदत्तोत्तरैव तस्मादशोकतरुतलादचलत् । आभरणमाणरणितवाचालितलतामण्डपोदरा च किंचिद्वामतः कुर्वती मामभिमुखमगमत् । स्थित्वा च स्थिरा द्वारनिकटे मुहूर्तमीष
द्वलितकंधरा त्रपातरलितसितेतरतारकाममरनिम्नगातरङ्गतरलायितापांगनिर्गच्छदच्छप्रभा5 वच्छादितदिगन्तरां सुधारसच्छटामिव सकालकूटामक्षिपन्मे चक्षुषि मुहुर्मुहुर्मोहाह्लाद
कारिणी कटाक्षवृष्टिम् । ततो लक्षिताभिप्रायेण निर्गन्तुमाकाङ्क्षतीयमिति विचिन्त्य स्तोकमपसृतेन मया द्वारि दत्तावकाशा प्रयत्नकृतविवर्तनापि किंचिन्निजैरङ्गावयवैः
स्पृशन्ती स्पर्शलोभेनेव समकालोहसितसान्द्रपुलकजालकं मदीयाङ्गवामभागममन्दमुख___ वासामोदबहलितेन स्वभावसुरभिणा श्वासपरिमलेन पवनलुलितेन च दिव्याङ्गरागसौरभेण 10 समन्ततो वासयन्ती तं वनोद्देश निर्गता तस्मालतामण्डपाद् गता च स्खलितपदसंचारया
गत्या प्रावृण्वन्ती वारंवारमुत्तरीयाञ्चलेन स्वेदनिबिडासक्तसूक्ष्मसुकुमाराम्बरं नितम्बम् । अहमपि तरुस्तम्बान्तरेण तां वजन्ती विरतपक्षास्पन्देन चक्षुषा सरागमीक्षमाणस्तत्रैव देशे क्षणमभीष्ट शंसदुद्विग्नश्चेति चेतस्यकरवम्-"अहो लोकव्यवहारानभिज्ञत्वमस्याः कन्य
कायाः, येन द्वारदेशकृतोपसर्पणस्य पुनः पुनः प्रयुक्त प्रियालापस्य दूरदेशागमनखिन्नवपुषः 15 स्वयमाख्यातनिजवृत्तान्तस्य द्रव्यादावादर्शितार्थिभावस्य वचनमात्रेणापि मे न कृता प्रति
पत्तिः। तत्किमनया ? अन्यतो गच्छामि" । इति चिन्तयित्वा ततः स्थानात्स्वदेशदिङ्मुखाभिमुखस्तस्यैव सरसः सरसशिशिरच्छायतरुणा तीरदेशेन शनैः शनैरचलम् ॥'
२०४) 'प्रस्थितस्य च मे चेतस्यभवत्-"अहो, यत्तत्तदानीमुपवनस्थेन मया तत्र वेत्रधारिनिवेदिते दिव्यचित्रपटे प्रकाशितमदृष्टपाराख्यं सरो दृष्टमासीत् , तदेवैत20' त्तयामि । यतस्तत्र ये यथादर्शितास्ते तथैवात्र तिलकतालीतमालबकुलाशोकलकुचलवङ्ग
चन्दनादयः पादपा दृश्यन्ते । यानि च यदाकाराणि यद्वर्णानि यत्क्रमाणि तस्य पर्यन्तेषु विनिवेशितानि लतासदनानि सैकतानि देवतार्चनवेदिकावलयानि तान्यपि तथैवात्र परिस्फुटानि प्रतिभान्ति । तत्किं पुनः क्रीडानिमित्तमिह समायाता सापि कन्या
न सा मद्धृदयकुमुदाकरशशाङ्कलेखा तिलकमञ्जरी १ दृश्यते हि तेन चित्रपटपुत्रिकारूपेण 25 सार्धमखिलस्याप्येतदीयाकारस्य संवादः । तथाहि-तादृशी विकचराजचम्पकच्छदावदाता
देहच्छविः, तादृगुन्निद्रकनकारविन्दसुन्दरं वदनशतपत्रम् , तादृशस्तुलितकेतकोदरदलद्राधिमा नयनयोरायामः, तादृशां च सकलानामपि नितम्बनाभिमण्डलोदर स्तनाधरप्रभृतीनामवयवानामभिरामता, सर्वतः स्फुरदनर्घरत्नाभरणरमणीयाया वेषलक्ष्म्या अपि तथाभूतमेवी
दार्यम् । किं बहुना १ विहाय चलनस्पन्दनाढ यभावमाङ्गिकं प्रमाणमङ्गनापरिवारसंपदं च 30 सर्वमन्यत्संवदति । कथं पुनरनेकविद्याधरीवृन्दसहस्रपरिगतायास्तथा वनेऽवस्थानमेकाकित्वं
च तस्याः संवृत्तम् ? अथवा नैतदालोचनीयम् । अदृष्टपारे संसारे भगुरस्वभावेषु विभवादिषु सर्वभावेषु कर्मपरतन्त्राणां प्राणिनां सर्वमपि संभवति । यथा मम स्वसैन्य

. For Private &Personal Use Only

Page #202

तिलकमअरी
मध्यविहितावस्थितेरकस्मादुत्प्लुत्य कृतवियद्वर्त्मगमनेन दन्तिना कृतापहरणस्य संवृत्तम्, एवं तस्या अपि कथंचिद्भविष्यति । यद्वा युवतिपरिवारोऽपि तस्याः प्रकटितोऽनुमानेन यस्मात्सरस्तीरसैकते तत्र परिसर्पता पूर्वमवलोकितास्तदीयपदपङ्क्ति पर्यन्तेष्वनेकशतसंख्याचरणविन्यासा मया स्त्रीजनस्य” इति । विचिन्त्य कृतनिश्चयस्तद्दर्शनाशया पुनरपि प्रतीपमगमम् । अनिरूपित विषमसमभूमिभागश्च गत्वा सत्वरस्तं प्रदेश सर्वतो दिक्षु 5 निक्षिप्ततरलचक्षुस्तस्य सरसः समासन्नवर्तिषु लतामण्डपेषु तरुषण्डेषु नलवनेषु वालुकापुलिनेषु जलजम्बूनिकुञ्जेषु शिलालयनेषु शैलकन्दरेषु वननदीनिर्झरणेष्वन्येषु च मनोरमे स्थानेषु तान्वेषितवान् । अनुपलब्धतदुदन्तश्च किंचित्सावशेषेऽहनि हृतस्तदनुरागेण पुनरपि तमेव पूर्वदृष्टमिष्टज्ञातिगृहमिव नित्रास हेतोरे लालतामण्डपमुपागमम् ॥'
કચ્છ
२०५) 'दृष्टा च त ं नष्ट सकलपूर्वशोभ निशामुखमिवास्तमितशशिलेखम्, 10 उदधिजलमिवोद्धृतसुधम्, सौधशिखरमिवापनीतपताकम् . कमलषण्डमिवोड्डीनहंसमालम्, इन्दुवदनया तया विरहितमुपारुढ गुरुविषादः स्थितो द्वारदेशे तथैव तां पुरोऽवस्थितां प्रत्यक्षमिवेक्ष्यमाणश्वेतसा सुचिरम् । उत्थाय गत्वा सरसि चिरपरिभ्रमणखेदायासितत ' प्रक्षाल्य चरणयुगलं कृत्वा च किंचिद्देवतास्मरणमभिनवोद्धतानास्वाद्य कतिचिदपनीतपङ्कोपलेपनिर्मलान्मृणालिनी कन्दानापीय च करांगुलीविवरविगल दिन्दु दीधितिधवलधार सुधारस - 15 स्वादु स्वेच्छया सलिलमात्त कोमलतमालकिसलयस्तस्य प्रियाङ्गलत परिष्वङ्गसुभगस्य दिव्याङ्गरागपरिमलस्तोकवाहिनो रक्ताशोकविटपकस्य निकटे शयनमरचयम्' ||
२०६) 'तत्र च प्रथमदर्शनेऽपि सेय' चक्र सेनतनयेति यन्ननिर्णीता, व्रीडया साध्वसेन वा नेयमुत्तरं प्रयच्छतीति मन्यमानेन यन्न वारंवारमाभाषिता, विहाय रक्ताशोकविटपकं निकटदेशे कृतस्थिरावस्थाना यन्न करतलेनावलम्बिता, मुहुर्मुखावलोकनेन 20 याचमाना निर्गमनवर्त्म यद्द्वारदेशादीषदपसृते नानुवर्तिता, स्पर्शशङ्काविवर्तिताङ्गलता विनिर्यती बहिर्यत्प्रसारितोभयभुजेन गाढं न परिरब्धा, लब्धसुरभिश्वास परिमलेन सविधमागतेऽपि वदनस्य परिणतबिम्बपाटलेऽघरमणौ यन्न परिचुम्बिता, गत्वा किंचिदन्तर विवर्तितमुखी मुहुर्मुहुलताजालकान्तरेण स्थित्वा स्थित्वा तिर्यगवलोकयन्ती निर्भरानुरागापि भीति यत्संभाविता, मुग्धता निराकृतोचितक्रियाप्रवृत्तिश्च निरनुरोधेति जातावज्ञेन यद् 25 व्रजन्ती पृष्टतो नानुसृता, तेनानेकजन्मान्तरसहस्रनिर्वर्तितेन महापातकसमूहेने वात्यन्तमन्तरनुतप्यमानस्य, संताप वेदना विनोदाय विहितैर्वारंवार मसमञ्जसर्गात्र परिवर्तनैर्व्यस्तशयनीयस्य निदाघमध्यंदिनानिलस्पर्धिभिरनारत वहद्विरायतोष्णैः श्वासमारुतैर्मर्मरी कृतलतापल्लवस्य, लब्धतदीयगात्रसङ्ग वाममङ्गमनङ्गज नित स्वेदसलिलेन दोष्णा दक्षिणेनामुकुलितेक्षणस्य शंभो रिवार्धनारीश्वरस्य प्रतिक्षण परिष्वज्यमानस्य, प्राणमुपसर्पता तर्पि- 30 तप्राणेन रक्ताशोकसङ्गिनः तदङ्गरागस्य परिमलशेषेण रक्षितोत्क्रामज्जीवितस्याश्रुततदीय

Page #203

कविधनपालकृता जल्प श्रवणयुगमसत्कल्प कलयतः, निमीलितेक्षणस्य तां सर्वतो दिक्षु पश्यतः, चक्रवाकस्येवैकाकिनः सरस्तीरे निषण्णस्य, कुमुदषण्डस्येव क्वणभिरलिकुलैराकुलीकृतस्य, इन्दुना शमितनिद्रस्य मम दर्शनादुदीर्णदुःसहोद्वेगेव दूरानतविपाण्डुशशिमण्डलानना क्षयमगाद्रजनिः ॥
२०७) 'अथारुणकरपरामृष्टेषु प्रकटयितुमिव मे विषादान्धस्य भुवनाभोगमुज्झत्सु दिग्द्वाराणि शार्वरतिमिरेषु जलतुषारसारवाहिषु विहन्तुमिव मद्विरहदाहहव्यवाहव्यथां वहत्सु मन्थरप्रभातपवनेषु, श्वासशेषावशेषजीवितजीवितमाश्वासयितुभिव मामित. स्ततः प्रचलयन्तीषु पल्लवतालवृत्तानि प्रान्तवनलतासु, संध्यातपानुरञ्जितपत्रेषु सर्वरात्र
जागरणजिह्मारुणाक्षमनुकर्तुमिव मामीषन्निमिषत्सु नीलोत्पलवनेषु, अवनितलनिषण्णनिः10 सहावस्थितेरुत्थापनाय हस्तावलम्बमिव मे दातुमन्तलताभवनमन्तरालैरवतरत्सु भास्कर
करेषु, निराकृतमदीयधैर्योत्कर्षितेन मकरकेतुना समुत्तम्भितासु जयपताकास्विव वियति विततायमानासु सरःशायिसारसक्रौञ्चकलहसमालासु, जाते स्पष्टभासि प्रभातसमये भूयोऽपि तामप्रगल्भमृगशावलोचनामन्वेष्टुमनुसृततदीयपदपङ्क्तिरुदचलम् ॥
२०८) 'तां गत्वा प्रगुणमध्वनकेन पुनरपि प्रतिनिवृत्तामुपरि पतितेन पादप15 प्रसवरेणुना परामृष्टपूर्वदष्टसकलावयवशोभा क्वचित्सत्वरां क्वचित्सपिलम्बा क्वाप्यपथगां
क्वचिन्मार्गलग्नां सरलां सैकतेषु, कुञ्चितां कुशस्तम्वेषु, खण्डितां खण्डशैलेषु, वलितां वृक्षमूलेषु. कुटिलां पङ्कपटलेषु, विरलां बालवननदीवेणिकोत्तरेषु, स्पष्टामूषरेषु, नष्टां शिलाफलकेषु, निश्चलया दृशा निपुणमीक्षमाणः पदश्रेणिमेलालतासदनस्य प्रान्तवर्तिषु
वननिकुञ्जष्वतिचिर व्यचरम् । उपलब्धपर्यन्तश्च पर्यायेण तस्याः, क्षणेनैव शिथिलीभूत20 सर्वाङ्गसंधिः सविधवर्तिनस्तरोरेकस्य मूले निरवलम्बमात्मानममुञ्चम् । क्रमातिवाहित
विततमूर्छान्धकारश्च 'किं करोमि १ का दिशमनुसरामि १ केनोपायेन तां पुनरपि द्रक्ष्यामि शून्येऽस्मिन्नराये १' इति विचिन्त्य वारंवारमुत्थाय च ततो वृथाशया तरलिताशयस्तुङ्गमारुह्य तटमेकमुन्मुखः सकलान्यपि समन्ततो दिङ्मुखान्यवालोकयम् । अपश्यं च तस्य
सरस उत्तरे तीरे दूरतः श्रूयमाणमुखरपक्षारवमेकहेलयोत्पतितमन्तरिक्षे दिङ्मुखान्याश्र25 यन्त जलपतत्रिणां समूहम् । उपजातकुतूहलश्च तेन तस्याकस्मिकक्षोभेन गत्वा दृष्ट्वा
च सर्वतो दत्तनिपुणदृष्टिस्तं प्रदेशमकरवं मनसि-"इन्त, यथेदमतिदूरसीमन्तितसान्द्रशैवलप्रतानमभिनवोपलक्ष्यमाणकोमलमृणालिकामङ्गमसकलप्रशान्तपङ्ककलङ्कधूसरसरस्तीरसलिलम् , यथा सरसकर्णिकावलयैरविवर्णकेशरकलापैर्विकाशदूरोत्तानपत्रपङ्क्तिभिस्युटितनालै
रपि सरोरुहैरकृतेयं पुलिनभूमिः, यथा तोयार्द्रपदपतिमुद्रितरेणुषु मार्गो दृश्यते तथा 30 तर्कयामि सांप्रतमेव कृतप्रातःस्नानो दत्तदिनकरार्घाञ्जलिः पुरुषेषु नारीषु वा गतः स्थाना
दितम्ः कोऽपि निजमावास" इति । सप्रधार्योदङ्मुखस्तेनैव दृष्टेनाध्वना स्तोकमब्रजम् ।

Page #204

तिलकमञ्जरी
१४९
अपश्यं च तं दिगन्तरव्यापिना दीप्तिनिवहेन दूरत एव सिन्दूरितनभोभागं पद्मराग शिलामयं प्रासादम्, यदीयपर्यन्तोपवनमध्यवर्ती गन्धर्वकोपदिष्टवर्त्मना मठादेत्य दृष्टस्त्वयाहम् । प्रविश्य च तत्र कृतदेवतानमस्कारो नातिनेदीयसि शिलामण्डपद्वारस्य मणिशिलादारुमत्तवारणे समुपाविशम् ॥'
२०९) 'अपश्यं च तत्राष्टादशवर्षदेशीयामचिरस्नापितस्य विकसितोत्तानपत्र - 5 प्रान्तविगलदमलोदबिन्दुभिस्तत्क्षणप्रतिबुद्धानामुद्या नदीर्घिकाजलदेवतानामीक्षण वृत्तम्भिकाश्रुकणिकैर्मुखप्रतिविम्बरित्र सद्यो जलादुद्धृतैः कनकारविन्देरुपरचितपूजस्य तत्क्षणोत्क्ष
धूप वर्तेर्युगादि जिनबिम्बस्य पुरतो नातिनिकटे समुपविष्टामभिमुखीमाबद्धपद्मासनामतिस्थिरतया कायस्य लिखितामिवोत्कीर्णामिव निखातामिव स्तम्भितामिव विभाव्यमानामायतनभित्तिसंरोधसंभृतस्य निजदेहप्रभाप्रवाहस्य मध्ये मुग्धशशिकलामिव दुग्धाब्धि - 10 पयसः कृच्छ्रेणोपलभ्यमानावयवाम् अच्छललाटलावन्यलीनमतिमहाभोगमपि भगवता युगादिजिनस्य बिम्बमल्पाश्रयावस्थापनेन तनिमानमानीय भक्त्यतिशयादिवोत्तमाङ्गेनोद्वहन्तीं, पृष्ठपीठावलम्बिना विरलविरलस्नानजलबिन्दुदन्तुरेण शापचनाशङ्किनेव मन्दमन्दमायामिना केशभारेण स्पृश्यमानपृथुनितम्बभाराम्, अनवरत मन्त्रोच्चार विघटितोष्ठपुटनिष्ठचू नै रमलकान्तिभिर्दन्त किरणैर्ध्यानमुकुलितापाङ्गसंगलितसुत्सारयन्तीमग्रतो गर्भगृह- 15 गोचरं ध्वान्तजालम्, आमलकीफलस्थूलमुक्ताफलग्रथितमधोमुखमयूखेन चक्षुषा लक्षीकृतमक्षसूत्रमङ्गुष्ठलतया मन्त्रपाठपरिसमाप्तौ दक्षिणाय कर परिगृहीतमावर्तयन्ती', दिव्यतरुवल्कलदुकूलनिवसनाम्, एकामखिललोकत्रयातिशायिरूपां तापसकन्यकाम् ॥
तस्याश्च चक्षुराह्लादकारिणा दर्शनेन दूरोल्लखितचेताः पुनरचिन्तयम्"दत्ते पत्र कुत्रलयततेरायत चक्षुरस्याः कुम्भावैभौ कुचपरिकरः पूर्वपक्षीकरोति । दन्तच्छेदच्छविमनुवदत्यच्छता गण्डभित्ते
चन्द्रं बिम्बं द्युतिविलसितैर्दूषयत्यास्यलक्ष्मीः ||७६।। अस्या नेत्रयुगेन नीरज स्रग्दामदेहा
चञ्चत् पार्वणचन्द्रमण्डलरुचा वक्त्रारविन्देन च । स्वामालोक्य दृशं रुचं च विजितां तुल्यं त्रपाबाधितै
द्धा निर्जन संचरेषु कमलैर्मन्ये वनेषु स्थितिः” ॥७७||” २१०) 'अथासौ मुनिकन्यका समाप्तमन्त्र जपविधिरुत्थाय कृतदेवताप्रणामा गृहीतपुष्पटलिकया पृष्ठतः परिचारिकयानुगम्यमाना हसितमदमत्तसगतिभिर्निर्गत्य मन्थरैः पदन्यासैरायतनपर्यन्तवर्तिषु प्रासादकेषु प्रतिष्ठिता जिनप्रतिमाः क्रमेणापूपुजत् । 30 कृतप्रदक्षिणा मूलायतनस्य समुपेत्य पुरतो मे बभूव । दृष्ट्वा च सुचिरमुपरतनिमेषा

"

20
25

Page #205

१५०
कविधनपालकृता वेशमाकृतिविशेष च रचितकरसंपुटा स्वागतशब्दपूर्वमभ्यधित-"महाभाग, भाग्यैर्माहशामिहानीतोऽसि । उत्तिष्ठ । सर्वदा सुखोचितामपि देहि कतिचित्पदानि गमनखेदस्य तनुम् । अनुगृहाण दर्शनेन वनवासिनोऽस्य जनस्य वसतिम् ।” इत्यभिहितोऽहं तया
ससंभ्रममवतीर्य मत्तवारणात्प्रणम्य बद्धाञ्जलिः “यथा दिशसि" इत्युदीर्य तन्मार्गमनुसरन्य5 त्रागतेन त्वया गन्धर्वको दृष्टस्तमेव त्रिभूमिक मठमागच्छम् । प्रथममारूढे च मयि
सा तापसकन्यका समारुह्य नागदन्तावलम्बितनिबिडवल्कलास्तरणायां भित्तिमूलघटितोत्तानगण्डोपधानपट्टायामचिरप्रमृष्टकुट्टिमशुचौ शपनशालायामवस्थापिताक्षमाला निर्गत्य धौतकरचरणयुगला कमण्डलु जलेन सकलामपि ममार्घादिकामतिथिपूजामकरोत् । स्व.
हस्तोपनीतरुचिरपट्टासनथा च तया पुरः सविनयमुपविष्टया विलम्ब्य क्षणं पृष्टः सकलमपि 10 संक्षिप्य निजवृत्तान्तमावेदयम् । द्विगुणमुपजातपक्षपाता च सा तदाकर्णनेन तत्काल
मागत्य द्वारदेशे दत्तदर्शनामध्वरेणुधूसरचरणयुगलां कन्दफलमूलपूर्णमभिनवं पलाशपत्रपुटकमुद्वहन्ती वनान्तरादागतां परिचारकामवलोक्य मामवोचत्-'राजपुत्र ! निरन्तरलतागुल्मगहनान्तरितदर्शनस्य वननिवासिनस्तपस्विलोकस्य कृताकृतमिव ज्ञातुमम्बरशिखर
मारूढोऽयमखिलजगतः कर्मसाक्षी भगवानुष्णरश्मिः । गन्तव्यमधुना मया मध्याहूनकाल15 क्रियाकरणाय वनमध्यम् । त्वमप्युत्तिष्ठ सहितो मयेव । अनुतिष्ठ मध्यंदिनकृत्यम् ।
आसन्नवर्ती भोजनसमयः" । इत्यभिधाय चलिता । गता च क्रमेण रमणीयपरिसरामेकामरण्यसरसीम् । तस्याश्च पृथुलमणिशिलासोपाननद्धे तीर्थरोधसि कृतावस्थाना स्थापयित्वा कमण्डलुमादाय कुसुमान्यासन्नजाताभ्यो वनलताभ्यो निक्षिप्य सलिलक्षालिते
ऽन्यतमसोपाने कृतस्नाना दत्तदिनकरार्घाञ्जलिर्जपन्ती पवित्राणि गायत्रीपदानि तावदास्त, 20 यावन्मे देवताचनकर्म निर्माणमगमत् । अवसिते च तस्मित्थाय सा प्रथममेव प्रक्षाल्य
पुलिनभूमावुद्वापित परिधाय हंसधवल दिव्यतरुवल्कलांशुकमन्तिक मे समागच्छत् । उपनीतपत्रपात्रा च पुरतो निविश्य सादरं स्वहस्तेनापवर्जितैः सुधारसस्वादुभिः सुरलोकपादपफलैविधाय मामपगताहारवाञ्छमच्छशिशिरेण सरसाम्भसा कारितोपस्पर्शना
मदुपनीतशेष कन्दमूलफलमास्वादितवती, भुक्तावसाने च विहितेतिकर्तव्या समागत्य 25 नातिनिकटे ममोपाविशत् । स्थित्वा च कंचित्कालमवचना पूर्वदृष्टमिव सहसंवृद्धमिव
दृढमारूढप्रणयमिव चिरसमागतमभीष्ट बन्धुमिव सस्नेहमवलोकयन्ती पुनः पुनर्मा तमेव पूर्वमावेदितं विस्तरेण द्विपापहारघृत्तान्तमपृच्छत् ॥'
२११) 'दृष्ट्वा च तां तथाविधामतिरेकमन्तःप्रकटितप्रीतिमुत्पन्नदृढतरसोह्रदोऽहं सोद्वेगमवदम्-"महाभागे, नैसर्गिकान्तःस्वच्छतापिशुनेन प्रणयिहृदयाह्लादकारिणा 30 सर्वत्रैवोपलक्षितपक्षपातेन तवामुना शीलेन तरलतां नीतो न शक्नोमि निभृतः स्थातुम् ,
येनात्मनो महिमा नमिच्छता पुरुषेण पूर्व वयस्यपूर्वा सर्वापि परयोषित्प्रायशो न बहु भाषणीया, विशेषतः प्रथमयौवना व्रतस्था यतात्मनामपि मोहविकारहेतुरेकाकिनी

Page #206

तिलकमञ्जरी
रूपसावण्यादिगुणगणावासस्त्वादशी इति विद्वानपि भवत्याः प्रवृत्तोऽहं प्रश्नकर्मणि । कथय का त्वम् ? कस्मिन्नखिलदोषमुक्ते मुक्तेव देवारण्यवंशे वंशे समुत्पन्नासि १ कानि ते हृदयदाहज्वरहराणि दिव्यमन्त्रपदानीव नामाक्षराणि क्षरन्ति कर्णयोरमृतम् ? केनात्र तव वपुषि देवाङ्गनिवसना गर्हणानपेक्षेण विनिक्षिप्तान्यमूनि वृक्षाणां वल्कलानि ? किं फलमतिशयस्वादुरसमभिलष्य विरसान्यनुदिवसमनासि वन्यनुमफलानि ? केन हेतुना 5 विहाय विख्यातानि वैखानसाश्रमपदानि निर्जनारण्यवासिनी शून्यमेतन्जिनायतनमधिवससि ? किं चैष विषमसायकैकाधिवासे नवे वयसि विषयोपभोगविद्वेपः ? किं चानुवेलस्पन्दिताधरपुटा प्रष्टुकामेव वार्तामिष्टजनस्य कस्यचित्प्रीति विशदेदृष्टिविक्षेपः सरभसमवेक्षसे दक्षिणां ककुभम् ? कच्चिदास्ते कश्चिदिह गोत्रजः सुहृद्वा हृदयभूतः ?” इति ॥'
२१२) 'वदत्येव मयि सहसैव तस्याः प्रकम्पितपयोधरो, विधुतगलसरणिरति-. 10 परिस्फुटस्फुरितनासापुटः, प्रयत्नरुद्धोऽपि विषवेगवद्व्यापदङ्गमतिकान्तवैभवस्मरणयोनिमन्युः। अब्जवनमिष प्रदोषहिमजलेन मुकुलीभूतमीक्षणयुगमपूर्यत विसारिणा बाप्पनीरेण । तत्क्षणनिबद्धरागायाश्च लोचनापाङ्गसरितः पूर्वहरित इव तरुणारुणज्योतिराहतायास्तारकासमूहः पपाताजस्रमश्रुकणविस्तरः । तां च दृष्ट्वा तथाविधामन्तरुपजातगुरुविषादो मनस्यकरवमहम्-"अहो पूर्वजन्मान्तरसंचितैरशुभकर्मभिरायोजिताः सुनिपुणमपि निरूपितोपायै- 15 मनीषिभिरनीषत्कराः परिहर्तुमुपतापाः, येनेयमपहाय परमसंक्लेशहेतु सकलसङ्गमेकाकिनी विगतमर्त्यसंचारे गुरुणि गिरिकान्तारे कृतस्थितिरनेकयोजनशतव्यवहितमेकदिवसेनैव मंयोज्य मामीदृशस्य मानसदुःखभारस्य भाजन कृता महानुभावा देवेन” इति । सोद्वेगविस्मयः समाश्वास्य तां सुचिरमुत्याय च कराञ्जलिपुटावर्जितं दीर्घिकाजलमुपानयम् । सापि किंचिद्विरलशोका बाष्पजलपरिप्लुतारालपक्ष्ममालं प्रक्षाल्य तेन, प्रमृज्य चोत्तरीय- 20 पल्लवप्रान्तेन वदनमुत्सृष्टदीघनिश्वासा विलम्ब्य कंचित्कालमुपचक्रमे वक्तम्- "कुमार, निर्जनारण्यवासिनो जीर्णवल्कलनिवसनस्य वन्यफलभुजः स्थण्डिलातिवाहितनिशासमयनिद्रस्य दुष्कृतकारिणो मद्विधजनस्य प्रागवस्थोपवर्णनमतिशयेन व्रीडाकरम् । पृष्टा च त्वयाहम् । अतो न तूष्णीमासितव्यम् । किं तु सर्वदा सुखोचितस्य ते न किंचिदनेकदुःखपरम्पराविरसेन श्रुतेनानेन फलम् । अथ कुतूहल, ततः शृणु । निवेदयामि । यात्वनेनैव तावद्वि- 25 नोदेन सर्वदेव दुःखोपतप्ताया दिनमिदं मे । त्वमपि भुवनत्रयप्रथितमहिना महामेदिनी. पालसूनुः समानदेशावाप्तजन्मा कथंचिद्गृहमुपागतः प्राप्नुहि जनान्निष्किञ्चनादपूर्व तावदिदमेवातिथ्यम्" इत्यभिधाय भूयः कृताश्रुपाता शनैः शनैरारभत कथयितुम् ।
- [अथ मलयसुन्दरीनिरूपितो निजवृत्तान्तः ]
२१३) अस्ति निजशोभाजितसमस्तभुवनान्तःपुरा महादेवीव सकलभूचक्रवर्तिनो 300 मर्त्यलोकस्य, लङ्केव लवणसागरेण त्रिदशनगरीवान्तरिक्षेण कृतपरिकरा मकरकुलीरमीन

Page #207

१५२
कविधनपालकृता
राशिसंकुलेन परिखामण्डलेन, कुण्डलितसागरप्रख्यस्य सर्वतः प्रेङ्खतः परिखाजलप्राग्भारस्य तरङ्गविक्षिप्तेन फेनविमरेणेव दिवसः स्फातिमुपगतेन स्फाटिकवलभित्तिना प्राकारेण परिवृता, विधृततटसाधर्म्यहावलीधृतोभयविभागैरजिरपुञ्जितप्राज्यरत्नप्रभाजालजलनिर्भरैरनवरतवहत्समुद्रयायिजननिवहकलकलाक्रान्तविकचक्रैः क्षितिरिव प्रलयमहापगास्रोतोभिः समन्ततः सीमन्तिता विशालायतैर्विपणिपथैः, आवासितशरजलदशिबिरेव सुरमन्दिरैः , बन्दीकृतसमस्तभोगभूमिरिव परिसरारामैः , एकीकृताशेषविषयान्तरेव सर्वदेशभाषाश्रुतिभिः, उद्घाटितसमग्रासुरविवरेव विलासिनीवासभवनैः, अनतिदूरवर्तिनी दक्षिणोदधेरपारधनकनकसंचया काञ्ची नाम नगरी; यत्र नागवल्लीलालसा धनिन उद्यानपालाच, परमतज्ञाः
पौराः प्रामाणिकाश्व, सफलजातयः श्रोत्रिया गृहारामाश्च, हरिद्रासान्द्ररुवकयो रागिणः 10 सुवर्णचम्पकस्तबकनिचयाश्च, प्रगुणविशिखा गृहनिवेशा सुभटबाणधयश्च, बहुमालिकाः
प्रासादाः प्रकृतयश्च, सकुंचितालकाः प्रधानापणाः प्रमदाललाटलेखाश्च. सुराभिरामाभिरुचितकारिण्यः पण्यवनिताः पौरयुधतयश्च ; यत्र नारङ्गपनसकदलकप्रायमरानम् , नालिकेरीफलरसप्राय पानम् , मुक्ताफलप्रायमाभरणम् , कृपाप्राय धर्मानुष्ठानम् , दानप्रायं कर्म,
सत्यशौचप्रायमाचरणम् , शास्त्रविचारणप्रायो विनोदो निवासिलोकस्य ; यत्र मुग्धता रूपेषु 15 न सुरतेषु, हरिद्रारागे देहेषु न स्नेहेषु, बहुवचनप्रयोगः पूज्यनामसु न परप्रयोज
नाङ्गीकरणेषु, विभ्रमो रतेषु न चित्तेषु ; यत्र मन्दिरोपवनान्यावासनगराणि, तमालतरुनिकुञ्जाः सदनानि, लवङ्गपल्लवस्रस्तराः पर्यङ्काः, प्रणयकलहाः कलयः, नखदशनविन्यासाः शरीराभरणमणयः, प्रियावदनशतपत्राणि पानपात्राणि, कामसूत्रमध्यात्मशास्त्रम् , वाजी.
करणयोगोपयोगो व्याधिभेषजम् , अनङ्गपूजा देवतार्चनम् , सुरतदूतिका गुरवो भुजङ्ग2) वर्गस्य ; यत्र हृन्मर्मभेदिनः कटाक्षाः कुसुमेषवः, लवङ्गकक्कोलपरिमलवाही मुखानिलो
मलयसमीरः , स्फुटितकुगुदोज्ज्वलः स्मितालोकश्चन्द्रोदयः , सच्छायतनुलताभिगमो नवयौवनावतारो मधुसमयः, चित्तोन्मादकारिणी बचनचाटुपद्धतिमदिरा, कोकिलध्वनिकला कृतककोपहुंकृतिः पञ्चमोद्गारः, इति केवलासु प्रमासु परिसमाप्यते समस्तापि जैत्रा तन्त्र
सामग्री कुसुमकार्मुकस्य ; यत्र मधुकरध्वनिपटुहुंकाराणि समुल्लसत्सरससहकारमञ्जरीतर्ज 25 निकानि कृततर्जनानीव प्रियकरोत्क्षिप्तासु मुक्ताशुक्तिषु विलोकयन्ति तालफलरसमधूनि
ध्वस्तमानावलेपा विलासिन्यः ; यत्र सुलभनागवल्लीदलार्द्रपूगीफलानि क्वणत्कुररकुलकलध्वनिवर्धितानङ्गोत्साहानि संनिहितचन्दनशिशिरदीर्घिकातरङ्गपवनानि वनानि निधुवनानि च निषेवन्ते सम वनितासखाः सुखिनः ; यत्र सायंतनस्नानार्द्रवपुषां द्रविडयोषितामसान्द्र
लग्नस्य हरिद्राद्रवरसस्य छायया पिञ्जरिततनुकिरणकन्दलो दलितचम्पककर्णपूरमनुकरोति 30 कपोलदर्पणावलम्बी पार्वणो रजनिजानिः ; यत्र तीरासन्नजातानां कतकविटपिनामनारत
गलद्भिः फलैः प्रशमितपकोदयानि निर्दयास्वपि कामिमिथुनमज्जनकेलिषु कालुष्यं नानुभवन्ति भवनदीर्घिकाजलानि; यत्रैलालतासदनासूत्रितविचित्रमोहनाभिर्द्रविडयुवतिभिः प्रियेषु

Page #208

१५३
तिलकमारी प्रयुज्यमान बहुप्रकारमुपगृहनोप वारमुपशिक्षितुमिव क्रमुकवृक्षकानावेष्टयन्ति कृतविचित्रवलना नागरखण्डपत्रवल्लयः, यत्र च युवजनेन दयिताकपोलदशनच्छेद्यविद्यामभ्यसितुमनुदिवसमाच्छिद्यमानानि परिमितान्यपि न यान्ति परमपरिपाकमजिरसहकारशाखिनां फलानि,
यस्यां गुणौघजुषि दूषणमेकमेव यव्याह्यदन्तवलभीषु विलासिनीनाम् । 5 उद्यन्नभःसुमहितागुरुदाघजन्मा धूमः करोति मलिना नवचित्रभित्तिः ।।७८।। अपि चपृष्ठप्रेङ्खवलीनां श्रुतिशिखरहसच्चित्रमुक्ताफलानां
पूगत्वग्मार्जिताग्रद्विजमुकुलमिलच्चन्द्रिकाईम्मितानाम् । तिर्यक्सीमन्तरेखाश्चितचिहुरचयस्फारितैकेक्षणाना
10 मिन्दुर्दास्यं विधत्ते द्रविडवरवधूवक्त्रपङ्केरुहाणाम् ।।७९।। संक्रान्तकान्तवनितानवकुङ्कुमार्द्रपादारविन्दपदमण्डललाञ्छितासु । हाग्रभूभिपु सुधाधवलासु यस्यां व्यर्थीभवन्ति विकचाम्बुरुहोपहाराः ॥८॥ प्राप्तप्राक्छेलकूटा इव कुचतटयोरोदयेनेव लीढा रागेणौष्ठप्रभायां तिमिरभरमिव क्षेप्तुकामाः कबर्याम् । कुर्वाणास्तारकाभिः प्रणयमिव नखेष्वगरङ्गे लुठन्तः स्वर्गङ्गासैकतस्था इव निशि सुदृशां यत्र भान्तीन्दुपादाः ।।८१।।
२१४) तस्यां च निजविभूतिसुरेन्द्रसदनसौन्दर्यायां नगर्यामवार्यविस्फूर्जथुपृथुप्रतापवनाग्निजनितसकलारातिकुलपर्वतप्रमाथः स्वर्णाथ इव पार्थिवश्रीपरिभोगवाञ्छया 20 प्रच्छादितसहजरूपो रूपलावण्यलघूकृतकुसुमायुधो धृतायुधैकदक्षिणबाहुसाहायकप्रसाधितानन्तप्रान्तदेशो देशोत्तरभ्रान्तशशिकरावदातकीर्तिः , नीतिशास्त्रशाणानिशितनिर्मलप्रज्ञापरामर्शपरशुशातिताशेषविजिगीपुविजयोद्यमद्रुमः, कल्पद्रुमः क्रमागतलोकानां, बनपञ्जरो भीतानाम् , उत्तम्भनस्तम्भो निजवंशवेश्मनः, समीरो वैरिसुन्दरीसीमन्तसिन्दूरस्य, क्रूरग्रहदृष्टिपातो दुष्टनिग्रहक्रियायाम् , उदात्तनिजचरितचारणीकृतखेचरगणो, गुणगरिमातिरेक- 25 तृणीकृतभरतसगराधादिराजो, राजा कुसुमशेखरो नाम ; यस्य मलयाचलस्येव पूर्वापर दि. गन्तलब्धायतेर्दक्षिणोदधिवेलावनं व्यापदखिलमपि कटकविस्तार ; येन चाप्रयत्नभग्नसंतत. वर्धिष्णु भूभृत्तदुन्नतिना भुवनत्रयाभिनन्दितोदयेन कुम्भयोनिनेव प्रसाधिता पवित्रिता च दक्षिणा दिक् । तस्य तेजस्विवर्गाग्रेश्वररस्य सकलगुणनिधिरीदृशी विगतलक्षणाहमधमाशुशुक्षणेरिव धूमवर्तिरासन्नवर्तिनां जनानामश्रुपातकारणमेकैवात्मजा जाता ॥
15

Page #209

१५४
5
10
कविधनपालकृता
(२१५) माता तु मे सर्वान्तःपुरपुरंधिमुख्या महादेवी महिम्नों धाम गन्धदत्ता नाम । किं च
भिवा संपुटमोष्ठयोर्न हसितं निःशङ्कगोष्ठीष्वपि भ्रान्तं न त्वरितैः पदैर्गृहनदीहंसानुसारेष्वपि । सार्धं पञ्जरसारिकाभिरपि नो भूयस्तया जल्पितं नास्तिकद्रुमेष्वपि चिर' व्यापारिता दृष्टयः ॥ ८२ ॥ |
पर्यङ्कायात्क्षणविनिहितः काञ्चने पादपीठे रक्ताशोकप्रतिविहितोप्रापराधः क्रुधेव ।
वामो यस्याः प्रणतिचटुलैः क्षोणिपालाङ्गनानां कर्णोत्तंसद्रुम किसलयैस्ताडितः पादपद्मः ||८३||

यस्या ललाटे सदृशद्युतित्वादस्पष्टचामीकरपट्टबन्धे । अर्ति सूक्ष्मालक वल्लरीणां मालारिबन्दीव्यजनानिलेन ||८४ ॥
या च त्रिभुवनख्यातविद्याधरवंशसंभवा भवानीव शंभोद्वितीयापि भर्तुरेकं शरीरमभवत् ॥ २१६) जातमात्रायामेव मयि समस्तदैवज्ञाग्रतःसरेण सकलनिमित्तशास्त्रतत्त्व15 वेदिना सहस्रशः संवादितादेशतया परं संमतेन वसुरातनाम्ना सांवत्सरेण स्फुटीकृत्य तात्कालिक ग्रहाणां दशाफलमानन्दाश्रुजलपरिप्लुतेक्षणेन क्षोणीपतेः पुरः स्पष्टाक्षरमिदमादिष्टम् —'एषा कन्यका निकामं पुण्यभागिनी भाजनं भविष्यति भूयसामुपभोगसौख्यानाम् । ईदृशे चलने लब्धमनया जन्म । योऽस्याः करं ग्रहीष्यति स हेमकूटादि - कुलशैलकटकनिविष्टविद्याधराङ्गनोपवीणितपुण्यचरितप्रशस्तिना पराक्रमाक्रान्तसकलदिक्चक्रेण 20 महानरेन्द्रचक्रवर्तिना संक्रमितनिखिलनिज राज्यभारश्चतुरुदधिरसनागुणायाः क्षितेराधिपत्यं करिष्यति' इति । एतच्चाकर्ण्य कर्णपरम्परया सर्वेऽपि नगरीनिवासिनः प्रधानपौराः परां मुदमवापुः । अमन्द्रसंभ्रमाकुलाश्च तत्कालमेव प्रत्यापणं प्रतिगृह प्रतिचत्वरं प्रत्यायतनमनिलन र्तितविचित्रचीनांशुकवजान्ध्वजानाबबन्धुः । बन्धुतेव प्रतिगृह गृहीतविकटप्रसाधना धिन्वन्ती मङ्गलगीतिभिर्जगजगौ जनता । निष्पर्यायमाहताभिरानन्दतूर्यसंह तिभिरुच्चै25 स्तरोऽपि चारणानामारावः श्रवसि निविशमानश्चस्खाल | मदविशृङ्खलपदक्षे पक्षोभितकाञ्चयश्च सह भुजङ्गजनेन ननृतुर्नृपाङ्गणेषु गणिकाः । तातोऽपि तोरणबद्धहरितवन्दनमालमुद्दामगन्धोदकच्छटा विच्छदेवि रजीकृताजिरमुपरचितमौकिकचतुष्कं पातितविचित्र पुष्पप्रकरमागत्य मातुर्मे भवनमनेकराज लोक परिवृतः पुत्रजन्मसदृशमतिमहान्तमुत्सवमकारयत् । अतिक्रान्ते व दशमेऽहनि समागतसमस्तज्ञातिलोकः प्रवर्तितमङ्गलोपचारः स्वगोत्राचारकर्मण्यति30 सादरो मलयसुन्दरीति में नाम कृतवान् ॥

Page #210

१५५
तिलकमारी
२१७) अथाहमनुदिनोपचीयमानसुकुमारावयवी चन्द्रमूर्तिरिव दूरस्थितापि दर्शनेनाप्याययन्ती पुरजनं, पदे पदेऽनुगम्यमाना पृष्ठतो, हसिते हसिते चुम्ब्यमाना कपोलयोः, रुदिते रुदिते विनोद्यमाना विचित्रक्रीडनकैः, स्खलिते स्खलितेऽनुभाव्यमा. नावतारणकमङ्गलानि, गदिते गदिते सहासमारोप्यमाणा वक्षसि क्षितिपाललोकेन, रक्ष्यमाणा च राज्यलक्ष्मीरिव सततमप्रमत्तैः शत्रपाणिभिर्वीरपुरुषैः, शैशवमतिवाहितवती। 5 उचितसमये च यथाशक्त्याधीतराजकन्यकोचितविद्या, सोपनिषदि नाट्यवेदे गीतवाद्यादिषु च कलासु कृतपरिचया ; विनयपरतया पितुः, एकापत्यया मातुः, वत्सलतया ज्ञातिपक्षस्य, दाक्षिण्यनिघ्नतया परिजनस्य, प्रियंवदतया पौरलोकस्य, परां चक्षुःप्रीतिमादधाना ; क्रमेण निर्वापकमविप्रयुक्तरागिमिथुनानां, संतापकं दरिद्रकामिहृदयानां, प्रसाधकं कुरूपाणाम् , अध्यापकमशेषविभ्रमकलानां, सन्नद्धोन्नतपयोधरं वर्षासमयमिन्द्रियस्रोतसां, विस्तारित- 10 कुमुदविशदस्मितं प्रदोषागमं लावण्यचन्द्रोदयस्य, वलितरङ्गितमध्यसरणिं क्रीडारामं विषमबाणस्य, पुलकजाड्योत्कम्पादिविकारबहुल शिशिरावतारं तरुणजनहृदयतामरसानां, प्रपश्चितचतुरोक्तिमग्रदूतं प्रगल्भतायाः, उदीरितोत्कलिकासहस्रं प्रलयकाल रागजलधेरङ्गीकृतवती नवयौवनावतारमङ्गैः । सर्वदा च विस्तारितकलाशास्त्रविनोदेने सदृशवयसा सदृशरूपलावण्येन सदृशवस्त्रभूषणादिवेषपरिच्छदेन प्रियवादिना विदग्धेन स्निग्धेन 15 सध्रीचीजनेनामुक्तसंनिधिरविदितप्रणयिप्रार्थसार्थनाभङ्गदुःखान्यननुभूतभोगचिन्ताज्वरजागराणि धृतिमयानीव निवृतिमयानीव कतिचिदिनान्यनैषम् ॥
२१८) एकदा च प्रदोषसमये निजप्रासादस्य शिखरशालायां प्रसुप्ताहमाहतानेकपटहझलरीमृदङ्गझात्कारमुखरेण श्रवणहारिणा दिव्यतूर्यनिनादेन निद्राममुश्चम् । उन्मीलितलोचना च सहसैव सुरविमानसंनिभस्य नभस्तलोल्लेखिशिखरोन्नतेरतिविपुलावकाशो- 20 दरस्य साक्षादिव दिवसकरमण्डलस्य तत्कालसंनिहितपन्नगेश्वरश्वासपवनै रसातलान्मर्त्यलोकमानीतस्य किमपि विस्मयनीयाकृतेर्मणिशिलामयस्य जिनवेश्मनः कोणैकदेशे निषण्णमासन्नवर्तिनीभिरूप्रंस्थिताभिश्च वातायननिविष्टाभिश्च गृहीतचिन्तामोनाभिश्च शनैःकृतमिथःसंलापाभिश्च साध्वसनिरुद्धशरीरचेष्टाभिश्च जनशब्दश्रवणसावधानाभिश्च वामहस्तपर्यस्तवदनव्यञ्जनव्यजितविषादाभिश्च तत इतः प्रहितविकाशोत्ताननयनसूचितान्तःकौतु- 5 काभिश्च महाहवेषधारणीभिरसाधारणरूपशोभाभिनिभत्सितसुराङ्गनाकाराभिराकारसंभाव्यमानमहाभिजनप्रसूतिभिर्नरेन्द्रकन्याभिः परिवृतमात्मानमपश्यम् ॥
_२१९) दृष्ट्वा च समुपजातचित्तसंक्षोभा 'किमेतत्' इति चिन्तयन्ती, सत्वरमुत्थाय संयतशिथिलकुसुमापीडा, निबिडितपरिधाननीविरवच्छाद्य सत्वरं सव्येतरकरावर्जितेनोत्तरीयवाससाङ्गम् , अङ्गीकृता युगपदुत्थितैः साध्वसप्रमोदविस्मयादिभिर्भावैः, स्तम्भितेव 30 लिखितेव संयतेवोत्कीर्णव मुहूर्तमतिष्ठम् । अनवलोकयन्ती चात्मनो भवनं चित्रशालिका

Page #211

कविधनपालकता शयनीयमालीजनं परिजनं च जातविस्मया, 'कञ्चिन्मया स्वप्नोऽयमनुभूयते, विभ्रमो वायमिन्यिाणाम् , इन्द्रजालं वा केनाप्युपदर्शितमेतत्' इति पुनः पुनश्चिन्तयन्ती चकितचकिता द्वारदेशमागमम् । एकपाविलम्बिनी च विलम्व्य तत्र क्षणमात्रमुत्सृज्य पर्यायेण
स्त्रैणसहज साध्वसमाधाय मनसि धैर्यम् , अग्रतः प्रत्यप्रविरचितस्य लम्बितविचित्ररत्नदाम्नो 5 देवाङ्गपटवितानकावगुण्ठितसकलक्षणस्य तत्क्षणानीतसमुद्रविद्रुमद्रुमदारनिर्मितोदारमकर
तोरणस्य द्वारदोलायमाननन्दनोद्यानतरुतरुणमणिप्रवालवन्दनमालस्य गगनमन्दाकिनीकनकारविन्दकृतनिरन्तरोपहारस्य, हसत इवावचूलहारैर्नृत्यत इव ध्वजांशुकैर्गायत इव भृङ्गाङ्गनारावैर्विलोकयत इव मणिप्रदीपैश्चम्बत इव मुखप्रतिबिम्बग्राहिभिः स्फटिकदर्पणैरा.
श्लिष्यत इव दूरप्रसारितकरैश्चामीकरस्तम्भैर्जनसमाज, सीम्नः समस्तरमणीयानां धाम्न10 त्रिभुवनाद्भुतानामतिमहावकाशकुक्षेर्माणिक्यमण्डपस्यैकदेशमनेकदिव्यनरनारीनिकुरम्बसंबा
धमध्यासितवती । सर्वतः प्रहिततरललोचना च तत्कालमङ्कुरितेन कौतुकेनैकदेशस्थितामार्यरूपधारिणीमेकामतिक्रान्तबहुवयसमङ्गनामुपगम्य सविनयमपृच्छम्-'आर्ये, क एष कमनीयताकदर्थितसकलपृथ्वीदेशप्रत्यादेश इव गीर्वाणभूमेरतिसेव्यसंनिवेशः प्रदेशः १ क
एते चित्ररत्नाभरणरमणीयाकल्पधारिणः कल्पतरव इव जङ्गमाः सौम्याकारवपुषः पुरुषाः ? 15 कश्च किंनामधेयोऽयमेषां सव्यवर्ती मर्त्यलोक इव जगतां मेरुरिव मेदिनीभृतां महात्मा
भूमिपतिः ?' इति पृष्टा च सा निश्चलनिहितदृष्टिरतिचिरमवलोक्य मन्मुख सकरुणमवादीत्-'वत्से, किमन्यदेशागता त्वम् १ अत्रत्या न भवसि येनैवमभिदधासि । श्रणु । निवेदयामि । एष भूषणं सर्वद्वीपानां पञ्चशैलो नाम दक्षिणस्य सलिलराशेरन्तरद्वीपः ।
इमेऽपि सत्त्वसाहसैकधनाः प्रसाधनाराधनविधिविधेयीकृतविविधविद्यासंपादिताद्भुतसिद्धयो 20 वैताढयगिरिनगराश्रया गगनचारिणः विद्याधराः । असावप्यमीषामधिपतिः प्रतापिनाम
ग्रणीधर्म इव मूर्तिमानार्तजनशरण्यः शासिता दुवृत्तानां निर्वृतिपुरं भीतानामद्भुतपरा. क्रमश्चक्रवर्तिर्विचित्रवीर्यो नाम ।
२२०) अथ सहसैव कनकवेत्रलतापाणिरेकः पुमानुदारगम्भीराकृतिरुपसृत्य तं विद्याधरपतिं व्यजिज्ञपत्-'देव, दीयतामितः क्षणं दृष्टिः । येयमभिनवप्रियगुमञ्जरी25 पिशङ्गावदातदेहा कनककमलचापयष्टिरिव हरहुताशनप्लुष्टसकलमलकलङ्का कुसुमकार्मुकस्य, निजत्विषा तिरस्करोतीव मणिप्रदीपान , इयमखिलावनिपालतिलकस्य यौवनोपचयपीनपाञ्चालललनाकुचोन्नाहलालितपृथूरस्थलस्य कुशस्थलपतेः प्रतापशीलस्य कुसुमावली नाम । इयं च मार्जितमणिप्रदीपदीप्तदेहा स्वदेहच्छायया विच्छाययन्ती विद्याधरीगणमग्रतो निषण्णास्ते,
एषापि यदुनरेन्द्रवंशविशेषस्य महेन्द्रमलयाद्रिमध्यवर्तिमेदिनीपालमौलिसंघट्टममृणमाणिक्य30 पादपीठस्य हठगृहीतसकलदुष्टारातिकोशकाञ्चनस्य काञ्चीपतेः कुसुमशेखरस्य मलयसुन्दरी
नाम । या च निजसौन्दर्यनिर्जिताप्सरोरूपविभ्रमा लक्ष्मीरिव क्षीरसिन्धुफेनपटलस्य पट्टांशुकवितानकस्य तलभागे तरलतारकमवलोकयन्ती वामतोऽवलोक्यते, एषाप्यशेषविद्वज्जन

Page #212

तिलकमक्षरी
स्वयंग्राहविलुप्तसकलगृहस्वापतेयस्य कुसुमपुरसततवाससफलीभूतजन्मनो मनस्विनां धौरेयस्य मगधेश्वरस्य सूरकेतोः शकुन्तला । यापि विरतनिद्रनीलोत्पलश्यामाभिरामवर्णा दानलेखेव सर्वतःपरिमला स्वैरापतद्भिरलिकदम्बकैराकुलीकृता मत्तवारणमलंकरोति, असावपि सैन्यभरदलितपाश्चात्यसिन्धुरोधसः क्रीडवरोधसुन्दरीस्वच्छन्दोपभुक्तरैवतकपरिसरोद्यानस्य सौराष्ट्रमण्डलपतेर्महाबलस्य बन्धुमती । याश्चैता विचित्रवेषधारिण्यः स्फाटिकवितर्दिकोपविष्टाः 5 क्षोभविरतविभ्रमैः ससंभ्रममितस्ततो वलद्भिरीक्षणैर्मण्डपक्षणेषु विकचेन्दीवरदलोपहारमिव पातयन्ति, एता अपि कलिङ्गवङ्गाङ्गकोशलकुलूतादिदेशस्वामिनामवनिपालानामिन्दुलेखालीलावतीमालतिकामदनलेखाप्रायाभिराख्याभिरधिगतप्रख्यातयो देशान्तरेषु दुहितरः' इति ।
२२१) अभिधाय तूष्णीमास्थिते तस्मिन्स राजा स्मेरतारकः सविस्मयमालोक्य ताः समस्ता अपि प्रत्येकं कन्यका मां च किंचिद्वलितकन्धरो नातिनिकटे समु- 10 पविष्टामुत्कृष्टवसनालंकारभूषितविग्रहामग्राम्येण मण्डनप्रकारेणाकारेण च परं प्रसाधितामितस्ततोऽभिव्यज्यमानजरसि प्रौढे वयसि वर्तमानामेकां विलासिनी सपरिहासमवोचत्'चित्रलेखे, त्वं हि वत्सायाः पत्रलेखायाः परं प्रसादभूमिः प्रधानसैरन्ध्री, स्वकर्मकौशलेन कृत्स्नेऽपि जगति लब्धजयपताका, जानासि विविधाभिर्भगिभिरलंकर्तुमित्यनेकशः श्रुतमस्माभिः । अमूलमन्त्रं कार्मणं तव प्रतिकर्म किमपि सुभगकरणमङ्गनानाम् । तथाहि- 15
प्रसादपरया त्वया रचितचतुरसाधनाः ।
परिणतवयसोऽपि सद्यस्तरुणतां प्रतिपद्यन्ते ॥८५।। प्राजापत्या अपि पराजयन्तेऽन्तःपुरिकाजनस्य रूपम् । कुरूपा अप्यप्सरायन्ते स्त्रियः । वचनचातुर्य तु ते जन्मान्तराभ्यस्तमिव शरीरेणैव सार्धमाविर्भूतम् । अर्भकत्वेऽपि भुजङ्गजनगोष्ठीषु परां प्रतिष्ठामागतासि । प्रागल्भ्येन स्वभावमधुराः सर्वजनहृदय- 20 हारिणः क्षणमात्रपरिचितेऽपि जने जनितविश्रम्भाः कस्य नाम न विस्मयमावहन्ति, कं वा विधेयं न कुर्वन्त्यपूर्वाभिर्भङ्गिभिरुद्भासिताः पदे पदे तव विनोदकथालापाः १ कथयामि वामिनि, विवक्षितम् । या इमाः पवनगतिना संग्रत्युपदर्शिताः कन्यकाः, इमाः खलु निखिला अपि भारतक्षेत्रदक्षिणार्धमध्यमखण्डवासिनां मण्डलपतीनामात्मजाः । कथञ्चिद्वगतस्वरूपैरेवं रूपवत्य एवं कलाकुशला इति पूर्वमेव निवेदिता विद्याधरैरानीताश्च संप्रति 25 कुतूहलतरलितैरलंकर्तुमिय यात्रोत्सवम् ; अत्र चास्य भगवतश्चराचरगुरोरभिषेकमङ्गलानन्तरमेव प्रवर्तयिष्यन्ति संगीतकम् । अतस्तथा प्रसाधय, यथैताः शिथिलयन्ति स्त्रीस्व. भावसुलभं साध्वसम् , विस्मरन्त्याकस्मिकबन्धुजनवियोगजनितमुद्वेगम् , आसादयन्ति परतन्त्रतादर्शनदूरीकृतं प्रमोदं, गृह्णन्ति महाजनसमाजलज्जास्तम्भितं लास्यलालाभ्युपगमम् , अवतरन्त्यनाकुलाभिरङ्गयष्टिभिरङ्गीकृतशृङ्गारचेष्टा रङ्गभूमिम् , अभिनयन्ति सम्य- 30. गभिनेयमर्थजातम् , आरोपयन्ति प्रेक्षकजनस्य प्रमोदमग्रभूमिम् , आवहन्ति च सहृदय

Page #213

યુદ્ધ
विधनपालकृता
हृदयवर्तिनो रसस्य परिपोषम् । एष ते प्रकाशयितुमतिचिरकाल शिक्षितं प्रसाधनकर्मवैचक्षण्यं च क्षणः' । इति स्मिताननेनाभिहिता नभश्वरभूमिपालेन सा विलासिनी सहासविकसितेक्षणा तत्क्षणमेवोदतिष्ठत्, अन्वतिष्ठ्च सर्वे यथादिष्टम् ॥
२२२) अत्रान्तरे समारभ्यत त्रिभुवनैकभर्तुरभिषेकमङ्गलविधिः । व्यधीयन्त 5 वैणिकैरितस्ततः प्रहततन्त्रीपरीक्षितकलध्वनिभिर्निश्चलाः कला वल्लकीषु । वितीर्णविविधमार्जनानि सज्जान्यक्रियन्त नानावादित्राणि भरतपुत्रैः । निचुलका कृष्टप्रकृष्टवेणवोऽग्रे गायनीगणमुपाविशन्यांशिकाः । प्रक्षालनपवित्रपाणिभिरुपानीयन्त पानीयेन सकलतीर्थाहृतेन पूरिताः शातकुम्भकुम्भाः पुंभिः । उत्तम्भिताभिषेककाञ्चनकुम्भा इवाभोगशालिभिः पयोधरैरुपलक्ष्यमाणा बभूवुरासन्ना बभ्रमुच ससंभ्रममितस्ततः काश्चित्कुसुमपटलकहस्ताः, काश्चि10 दनुलेपनपात्रधारिण्यः, काश्चिद्गृहीतगन्धोदकभृङ्गारा वारयुवतयः । क्षणेन च प्रथमतरकलशवारिप्रवाहपतनशंसी, समकालचलितोभयपक्षताडितनितम्बावलम्बितगर्जन्मेघमुरजै
भक्तितो दत्तसमहस्तैरिव निशम्यमानः साध्वसादूर्ध्वमुत्पतद् द्भिरुदधिगोचरै गिरिविहङ्गः, त्रासतरलिततीरशायिमहानक्रचक्रवालहेला पतन दूरोच्छलित भूरिजलनिवहेन सहसोत्थाय निपुणं निरूप्यमाण इव पुनरप्यमृतमथनोत्प्रेक्षिणा मकराकरेण, मुखरीचकार दिक्चक्रमक्रमाहतानां 15 दिव्यतूर्याणामदृष्टमर्यादो नादः । क्रमेण च समाप्ते परमदेवस्य मज्जनविधौ, निर्मापिते सविस्तरं पूजाकर्मणि, प्रवर्तिते गाथकगणेन मधुरमृदङ्गध्वनिमिश्रे विश्राणितश्रावक श्रोत्रमुदि मङ्गलगीतध्वनौ, प्रनृत्तासु पर्यायेण तासु क्षितिपालकन्यकासु, क्षीणभूयिष्ठायां क्षपायामहं चित्रलेखया विरचितविचित्रवेषप्रभाबद्धपरिवेषैः प्रलघुभिर्मणिभूषणैः समन्तादलंकृतमनुल्बणघृताङ्गरागमङ्ग दधाना रङ्गमध्यमध्यासितवती, प्रवृत्ता च सखीभिरिव साकं 20 प्रेक्षक मनोवृतिभिः प्रनर्तितुम् ॥
२२३) अवसिते च नृत्यकर्मणि कृतरङ्गप्रणामामधिगताधिकोल्लासैः श्रमश्वासोद्रमैः किंचित्सायासकुचमण्डल मुल्लसित विरलस्वेदाम्बुकणकर्बुरीकृत कपोलपत्रभङ्गां चित्रलेखायाः समीपे निविशमानामाहूय दर्शितावकाशः स विद्याधरराजराजो निजासनस्यैकदेशे मामुपवेशयन्, निविष्ठायाश्च मे शङ्कासंकोचित तनोरवनितलनिहित निस्तरङ्गदृष्टेर्नर्तनायासवि25 घटित संनिवेशं संयम्य हस्ताभ्यां केशहस्तम्, आरोग्य विस्रस्तमीषद्विलासावतंसपल्लवं श्रवसि, किंचिदावलितकन्धरो दक्षिण कराङ्गलियुगेनोन्नमय्य चिबुकदेशे त्रपाभरावनतमाननं, सबहुमानमभ्यधित – 'वत्से मलयसुन्दरि ! दूरमावर्जितानि त्वया सामाजिकमनांसि । कथय कुतस्तस्यास्य विद्याधरलोकेऽप्यतिविरलप्रचारस्य सकलखेचरचमत्कारकारिणो नाटयवेदस्याधिगतिः १ कथं शिक्षिता स्वल्पेन कालेन ललितानेतावतः करणप्रयोगान् १ केन 30 संक्रमिता कृतिना वरेण समस्तरङ्गरागहेतुरियमङ्गहाराणां गतिः १ अतिमहत्कुतूहलं मे । न हि कदाचित्क्षितिचारिणीष्वबलासु दृष्टा श्रुता वास्माभिरेवंविधा वैदग्धी नाटयकर्मणि'

Page #214

तिलकमारी
इति । स्तुताह खेचराधिपेनाधिकमधोमुखीभूय लज्जया पाणिनखशिखाभिः क्षोणिमलिखम् । 'पुत्रि ! जनकनिर्विशेषे मयि किमियमपत्रपा १ स्वकीय तव स्थानमिदम् । अशङ्किता ब्याहर ।' इति च पुनः पुनरुच्यमाना तथैवाधोमुखी शनैरवदम्-'तात ! नैकः कश्चिदुपदेष्टा नाटयविद्यायां ममाभूद्यं विज्ञापयामि । अपि तूपदेशकाले कुतूहलाविष्टमानसेन मत्पित्रा पृथिव्यामपि ये केचिदुपलब्धाः प्रकृष्टा नाटयतन्त्रे भरतपुत्रास्ते समस्ता अप्युपसंगृहीताः। 5 तत्र च कोऽपि कुतश्चिदवगतः प्रयोगः। ये पुनरिहातिरमणीयतया विशेषतः प्रतिपन्नास्तातेन ते स्वयं मया नृत्यन्तीमम्बावलोकयन्त्या पृच्छन्त्या च तामनवरतमवगताः' । 'वत्से ! तयापि ते कुतो विज्ञाताः' ? 'तात ! विद्याधरलोके कचित्' । 'वत्से ! किमभिधाना तव जनयित्रीं' ? 'तात! गन्धर्वदत्ता नाम' । श्रुत्वा मद्वचनमिदमीषदुल्लसितचेताः समीपवर्ती भर्तुरतिपरिणतवया वीर्यमित्रो नाम मन्त्री शनैर्व्याजहार-'देव, कञ्चिन्न सा 10 देवस्यैव दुहिता राजपुत्री गन्धर्वदत्ता? जन्यते हि नाम्ना नाट-चक्रमेण च सुतासंक्रान्तेन महती मतिभ्रान्तिः' । 'आर्य, न केवल नाटयक्रमो रूपविभ्रमोऽपि भ्रमयति मनः । तथा हि-ताशमेव शरद्विबुद्धशतपत्रानुवादि वदनम् , तादृशा एव चन्द्रोदयक्षभितदुग्धोदद्धितरङ्गायताश्चक्षुषो विक्षेपाः, तागेव ग्रस्तसहकारकोकिलाकूजितकलं जल्पितममुष्याः ' । 'देव ! यद्येवं ततः पुनरनुयुज्यतां विशेषावगमार्थमत्रभवती' । 'वत्से ! अपि 15 ध्रियते तव सवित्री' १ 'तात ! सर्वान्तःपुरपरीता शुद्धान्तसौधशिखरात्पुरजनप्रवर्तित कौमुदीमहोत्सवमवलोकयन्ती निरामयशरीरा संप्रत्येव मुक्ता मया' । 'वत्से ! कियत्प्र. माणम् ? कीडशो वर्णविशेषः ? कियती वयोऽवस्था १ किमनुकारिणी च शरीराकृतिरस्याः ? । 'तात । प्रमाणतो नातिह्रस्वा न चात्यायता । वर्णेन विकचचम्पकावदाता । वयसापि यादृग्मयि प्रथमगर्भसंभवायां संभवति तादृशेनोपेता । रूपेण तु न किंचित्तादृशमपरमिह सदसि 20 मानुषमङ्गनासु पुरुषेषु वा पश्यामि । यदि परं, देवस्यैव किंचिदनुकरोति' । 'देव ! संवादकानि सर्वाण्यपि चिनानि यदि यथावेदितानि तथैव, ततो निःसंशयं सैव राजपुत्री गन्धर्वदत्ता' । 'वत्से ! कस्तस्याः पिता' ? 'तात, तापसः कश्चित्' । 'आर्य ! दुर्वारतनयादुःखदावाग्निदग्धे मनसि वन इव चिराल्लब्धजन्मा, पश्य कथमन्तराले संयोज्य तापसमपास्तकरुणेन विधिना, समूलमुद्धृतस्तरुस्कन्द इव मे मन्दभाग्यस्यानन्दः ? 25 'देव । मा विषीद । न जानाति तत्त्वतो राजपुत्री तस्याः पितरम् , अन्यथा न कश्चिदिति कथयेत्' । 'वत्से ! दृष्टस्त्वया स तापसः' ? 'तात ! न कचिदृष्टः । जनप्रवादादवगतः' । 'वत्से ! त्वज्जननी किमाचष्टे' ? 'तात, न किंचिदाचष्टे । प्राक्तनं निजवृत्तान्तं केवल पृष्टा कथाप्रसङ्गेषु सखीभिरधोमुखी मुक्तदीर्घनिःश्वासा निःशब्दमविरता. श्रुबिन्दुदर्शितदुर्दिना रोदिति' । 'आर्य ! किमप्रतिपादने रोदने च तस्याः कारणम्' १ 30 'देव ! सर्वलोकोत्तरनिजवंशव्यसनप्रकाशनलज्जा बन्धुजनानुस्मरणदुःख च'। 'वत्से ! यदि न किंचित्कथयति, ततः कथं विद्याधरलोकेनाटयप्रयोगास्तयाधिगता इति त्वया

Page #215

कविधनपाल कृता
विज्ञातम् ' ? ' तात ! विज्ञापयामि । अतः समयादतिक्रान्तसंवत्सरे त्रिकालदर्शी मुनि - महायशो नाम महातपोभिरनेकैः परिवृतो महर्षिभिः काञ्च्यामुपाययौ । बाह्योद्यानविनिविष्ट ं च द्रष्टुमाविष्ट इव कौतुकेन सर्वोऽपि नगरनिवासी निर्गतो जनः । जनन्यपि मे, प्रयुकान्त शिकविज्ञापितेन कृताभ्यनुज्ञा तातेन, परिमितपरिच्छदा मामादाय गता 5 तदर्शनाय । दृष्टश्च स महात्मा । पृष्टश्च विधिप्रयुक्तपूजया प्रस्तावमुपलभ्य - "भगवन् ! अखिलभुवनख्यातविद्याधरवंशसंभवाहमपुण्यभागिनी शिशुरेव नगरविप्लवे विप्रयुक्ता बन्धुभिः ; भूयांच कालो वर्तते ममात्र तिष्ठन्त्या ; न केनापि निष्करुणेनान्विष्टाहम
दोषा; मम गुरुस्नेहोऽपि गुरुजनो जनः संजातः; तत्किमेवमेव सर्वदा शोकहुतभुजा दह्यमानदेहायाः प्रयास्यन्ति दिवसाः, उत समागमो भविष्यति समं तैः ?" इत्यभिधाना 10 श्रुता मया' | 'वत्से ! ततः किमुक्तं तेन भगवता ? किं च तवाम्बया पुनः' ? 'तात ! तेनेदमभिहिताम्बा--"वत्से ! मा विषीद । भविष्यत्यचिरेण ते सर्वैर्ज्ञातिभिः सह समागमः” | अम्बयापि तच्छ्रुत्वा समुपजातपरमपरितोषया पुनर्विज्ञापितोऽसौ प्रणम्य सादरम् — “भगवन् ! उद्धृताहमनेन तव वचनानुग्रहेण महादुःखपङ्कमना । तत्प्रसीद | पुनरादिश कदा भविष्यति मे समागमो बन्धुभिः " ? अथ संजातपक्षपातः क्षणं ध्यात्वा 15 सविधवर्तियां मुहूर्तमारोपितदृष्टिः “महाभागे ! यदा तवेयमायुष्मती दुहिता – ” इत्यादि किमप्यवादीत्' | 'वत्से, कथय किमुदीरितम्" । 'तात, न मया सम्यगवधारितम् ! 'वत्से ! कथमन्तिकस्थयापि नावधारितम्' ? ' तात ! तस्मिन्क्षणे मनाख्यप्रमानसेवाहमतिष्ठम् ' । ' देव ! किं क्रियत इतीदृश एव व्यग्रताहेतुरस्याः स क्षणः संपन्नः' ! 'आर्य ! ज्ञायते किं तेन ज्ञानिना गदितम् ' ? ' देव ! किमत्र ज्ञेयम् ?' 'यदा तवेयमात्मजा 20 जामातुरासादयिष्यति करग्रहणोत्सवं तदा ते ज्ञातिभिः सह समागमः' इति । 'वत्से !
किमेवम्' । ' देव, दूरावनतविलक्षवदनया करनखशुक्तिर्निभृतमुल्लिखन्त्या मणिकुट्टिम किमयमर्थोऽनया न प्रकाशितो येन वारंवारमेनां प्रश्नेन खेदयसि ? शतशोऽपि प्रेरिता नैनमर्थमयं वचनवृत्त्या व्यक्तीकरिष्यति । 'आर्य ! तथापि पृच्छामि' | 'वत्से, किं न 'कथयसि परमार्थम्' ? ' तात ! कथितमेवार्येण सर्वे यथावस्थितम्' | 'वत्से, प्रस्तुते विवा 25 होत्सवे केनाप्यनावेदितवृत्तान्तानां कथमिह ज्ञातीनामागमनमिति कस्मान्न पृष्टोऽसौ दिव्यदृष्टिस्त्वन्मात्रा' ? ' तात ! सर्वमपि पृष्टः । तेनापीदमादिष्ट' भगवता - " महाभागे ! मा त्वरस्व । स्वत एव ज्ञातवृत्तान्तस्त्वत्पिता स्वगृहमानेष्यति त्वया सहैनाम्, अनुष्ठास्यति च सर्व स्वयमेव करणीयमस्याः" इत्युदीरितवान्' । 'देव ! किमुत्पन्ननिश्चयैरपि प्रश्नानुबन्धेन खेद्यते राजपुत्री' ? 'आर्य ! किमुत्पन्नो भवतां निश्चयः' १ ' देव ! " अहमपुण्य30 भागिनी शिशुरेव नगरविप्लवे विप्रयुक्ता बन्धुभिः" इत्यपि यावदाकर्णितं तावदपि संदेहः ' 'आर्य ! किं करोमि ? एतदपि श्रुत्वा न मे निसर्गदुर्विदग्धं श्रद्दधाति दग्धहृदयम्' । ' देव ! यदि संदेहस्तदादिश्यतां पवनगतिः । इहैवानयतु ताम्' । ' आये ! गर्हितमस्मद्वि
१६०

Page #216

तिलकमारी
धानामकाले परकलत्रदर्शनम् । अलं च पवनातिना क्लेशितेन । इयमेव चित्रलेखा बालभावात्प्रभृति तस्याः प्रियसखी निजप्रेम्णैव विज्ञाय कथयिष्यति यथावस्थित सर्वमपि तवृत्तान्तम् । अपरं च यदि सा सत्यमेव वत्सा गन्धर्वदत्ता, ततस्तया सह दर्शनमस्माकमचिरकालभावि । स एव भगवता तेन त्रिलोकविख्यातयशसा कालत्रयज्ञेन ज्ञानचक्षुषा प्रत्यक्षीकृतोऽस्या एव मलयसुन्दर्या विवाहसमयो मयैव प्रस्तुतः साधयिता । कृतमौत्सु- 5 क्येन ।' इति चिरं मया मन्त्रिणा च सार्धमारब्धसंलापस्य खेचरपतेः प्रशंसनिव वचनमुपतोरणं रराण प्रभातशङ्खः॥
२२४) श्रुत्वा च त स विद्याधरेश्वरो विरतसंगीतकरसावेशो निवेशितमतिः स्नानदेवार्चनप्रभृतिनि प्राभातिके कर्मणि समासन्नोपविष्टानवलोक्य दृष्टया प्रसादस्निग्धया सर्वानेव देवयात्रादर्शनागतान्विद्याधरपतीन्क्रमेण विससर्ज । निक्षिप्तदृष्टिश्च मयि नरेन्द्र- 10 कन्यकासु च तासु किमपि स्वचेतसा संप्रधार्य युगपन्न्यश्चितोभयभ्रुसंज्ञया मनोज्ञवपुष पुरुषमाप्ततममाजुहाव । सजवमुपसृत्य स्थित च त पुरस्तादास्यविन्यस्तवस्त्रपल्लवव्यञ्जित. प्रश्रयम् , 'अरे तपनवेग ! त्वरितमस्याः काञ्चीनृपदुहितुः, किंचिदस्मत्कृत' दर्शयित्वा बहुमानमद्भुतवस्तुदर्शनेन, कुरु सफलमिहत्यमागमनम् । एताभिश्च सह समस्ताभिरवनिपालतनयाभिः प्रापथैनां प्रच्छन्नरूपामेव निजसदनम्' इति शिक्षयित्वा कृत्वा च देवता- 15 प्रणाममासनादुत्तस्थौ । अनूत्थितासन्नखेचरपरिवृतश्च गत्वायतनमण्डपद्वारमध्यासितमहा. हमणिमयविमानो विलोकयन्त्या एव मे ज्ञगिति नवनिशात निविंशनिर्मलमाकाशमुदपतत् ॥
___ २२५) प्रस्थिते च तत्र त्रिकूटाचलाभिमुखमौत्सुक्यतरलेक्षणस्तत्क्षणमेव पुरुषः स तासां क्षितिपकन्यानामाधिपत्ये सगौरव मामतिष्ठिपत् , प्रवर्तयामास च पुनः पुनः समासन्नरम्योद्देशदर्शनाय । ततोऽहमुत्साहिता तस्य वचनैरुत्थाय, ताभिगृहीतवेत्रच्छत्र. 20 चामराभिरनुगम्यमाना सहचरीभिः, प्रथममेव प्रविश्य परितः प्रेषितानिमेषदृष्टिदृष्टमिव पुरा, सेवितमिव भवान्तरे, कारितमिवात्मना परिमलितमिव सर्वकालमवलोक्य प्रीतहृदया प्रासादमग्रतो, गर्भगृहगर्भे प्रतिष्ठितम् , अदभ्रदेहप्रभाप्रसरदूरापसारितज्वलदुदन. दीपिकालोकम् , इभमृगेन्द्रचक्राध्यासिते सुराचल इव मरीचिमालिनम् , अमलरोचिषि हिरण्मये महति सिंहासने समासीनम् , अचिराभिषेकनिष्पङ्कपरिकरम् , आचरणमामो- 25 दिना हरिचन्दनेनाङ्गरागेणानुलिप्तम् , प्रतिकुसुमोपविष्टनिष्पन्दषट्पदनिपीयमानमकरन्दाभिराजानुलम्बिनीभिरभिनवसुरद्रमस्रम्भिरुपरचितसर्वावयवपूजम्, उत्क्षिप्तसान्द्रकालागुरुक्षोदधूपम् , अतिमहाप्रमाणवनमणिशिलामयम् , अतिशयप्रशान्तदर्शनम् , अपश्चिमस्य भगवतो महावीरजिनवरस्य जन्ममरणार्णवावर्तवर्तिजन्तुनिकुरम्बैकावलम्बन बिम्बमद्राक्षम् ॥
२२६) दृष्ट्वा च तत्पितरमिव चिरात्प्रवासागत स्वामिनमिव सर्वदा कृतोप- 30 .. कारमारूढगाढोत्कण्ठा स्मरन्तीव पूर्वसंसृष्टस्य कस्यचिदभीष्टजनस्य निर्निमित्तोदीर्णमन्युवेग२१

Page #217

१६२
कविधनपालकता कम्पितकुचयुगा कथमपि निरुन्धती कण्ठदेशागतमाक्रन्दशब्दमुपसृत्य सप्रश्रयमग्रतः परमया भक्त्या प्रसारितसकलगात्रयष्टिस्ताडयन्ती कुट्टिमे मुहुर्मुहुर्ललाटमाबद्धकरसंपुटा प्राणसिषम् । उत्थाय च पुरो निविष्टा विष्टपत्रयगुरोरास्यचन्द्रमसि निहितनिस्तरङ्गदष्टिर
नवरतनिर्यद्वाष्पमनिवार्योत्कण्ठमशक्यमावेदयितु स्वसंवेद्यमानन्दशोकमिश्र किमप्यवस्थान्त5 रमनुभवन्ती निश्चलाङ्गयष्टिश्चिरमतिष्ठम् । प्रवर्तिता च सहचरीभिरर्णवं द्रष्टुमभ्यर्णवर्तिनैकेन सोपानवर्त्मना दक्षिणां देवतागृहप्राकारभित्तिमध्यरोहम् ॥
२२७) तस्याश्च संघट्टविघटमानमुखरवीचिशिखरशङ्खश्रेणिना वारिधिजलेन प्रतिवेलमास्फालितस्फाटिकशिलायास्तलविभागे निविष्टदृष्टिः उत्कृष्टनौयानाधिरुढम् , अध्यासित
मकरमिव यादसां नाथम् , ईशाननयनानलादुपद्रुतमयुग्मेषुमिवागत्य संश्रितजलदुर्गम् , उदधि10 सौहृदाकृष्टहृदयमवतीर्णमन्तरिक्षादिव नक्षत्रनाथम् , इतस्ततो विनिहितैरसिगदाचक्रचापैः
प्रकाशितपौरुषप्रकर्षमर्णवनिवासिदानवशासनाय शेषशयनमुत्सृज्य चलितमिव जलशायिन देवम् , उभयतः स्थापितमृदुस्थूलहसतूलोपधाने धौतनेत्रप्रच्छदाच्छादिते कुमुदगर्भच्छदावदातद्युतिनि दत्तपट्टशयने निविष्टम् , अनुपृष्ठमुपहितस्य महतो हेमपीठस्य शिरसि
विनिवेशितद्विगुणदक्षिणेतरभुजस्तम्भमभ्यर्णोपविष्टैः कैश्चिदुद्धतधवलचामरैः कैश्चिदु. 15 त्सङ्गितचरणयुगलैः कैश्चिदुत्क्षिप्तताम्बूलवीटकैः कैश्चित्प्रवर्तितरजनीवार्तालापैत्रिचतुरैरेव
चतुरैस्तरुणपरिचारकैः परिगतम् , अनासन्ननिःसहनिष्पन्दनिद्राक्लान्तकतिपयकर्णधारम् , उदारतेजसातुलबलेन दीर्घबाहुना सुवर्णकटकोद्भासितेन प्रशस्तायतिना प्रकामकान्तालोकेन सुकुमारेण सम्राजेव वपुषा जिताशेषभुवन, भवनभिव सौभाग्यस्य, स्वरूपमिव
रूपस्य, लयनमिव लावण्यस्य, किंचिदधिकाष्टादशवर्षवयसमुर्वीपतिकुमारमद्राक्षम् । दृष्ट्वा 20 चोपजातविस्मया चेतस्यकरवम्-'अहो, निरवधिरत्नसंभारा भगवती भूतधात्रीति सत्यः
प्रवादोऽयम् , येन पृथुपार्थिवोपदेशात्सुमेरुमुख्यैः शिखरिभिः प्रयत्नदुग्धनिःशेषरत्नाया अप्यमुष्या दृश्यन्त ईदृशान्यद्यापि पुरुषरत्नान्युत्पद्यमानानि, येषां रूपलावण्यादिगुणगणः कुसुममार्गणस्यापि रूपगर्वमपहरति' इति ।
२२८) चिन्तयन्त्या एव मे साभ्यसूयः स्वरूपमाविष्कर्तुमिव हृदयमविशद्25 गृहीतशृङ्गारो मकरकेतुः । तदनुमार्गप्रविष्टरतिचरणलाक्षारसलाञ्छितेष्विव प्रससार सर्वाङ्गेषु
रागः । वीतरागदेवतागारसंनिधौ विरुद्ध रागिणामवस्थानमिति क्षायितुमिव तमक्षारीस्वेदविसरः। स्वेदजलजनितजाडयाद्रकेव बद्धप्रबलकम्पा किमपि रोमाञ्चजालकमुच्चममुचत्कुचस्थली । ततोऽह लज्जयानुरागेण च युगपदास्कन्दिता; 'शीतलो जलधिवेलानिलः' इति
विमुक्तसीत्कारा मुहुः सहचरीजनमन्तरे कृत्वा, 'कर्कशो बालातपस्पर्शः' इति मुहुरुत्तरीयां. 30 शुकेनानन स्थगयित्वा, 'श्रान्तातिदीर्घसोपानपथलङ्घनेन' इत्यङ्गभार शालशृङ्गोत्सङ्गस
ङ्गिन ऋत्वा, कृतोपसर्पण कृतसंलाप कृताकारनिरीक्षण कृतपरिहास न केवलमात्मन

Page #218

तिलकामारी
स्तस्यापि त निजसखीजन प्रियमपि सरोषमीक्षमाणा ; 'काहम् , क्वागता, क्व स्थिता, को मे देशः, के ज्ञातयः, किं मया प्रस्तुतम् , किमारब्धम् ' इत्यजातस्मृतिः; अशृण्वती शब्दमचेतयन्ती स्पर्शमनुपजिघन्ती गन्धम् ; केवल तस्यैव रूपलेखावलोकने तस्यैवावयवपूर्णतानिवर्णने तस्यैव यौवनोदभेदभव्यताभावने तस्यैव विभ्रमक्रमनिभालने निलीनचित्ता; दूरस्थिताप्यसाधारणप्रेमदर्शनोत्पन्नकारुण्येन केनाप्युत्क्षिप्य तत्समीप गमितेव, तद्भुजा- 5 श्लेषस्य भाजनीकृतेव, तत्संभोगसौख्यमनुभावितेव, निष्पन्दसकलावयवा, स्यन्दमानानन्दजलविद्युषा ; किमारब्धमुकुलया किं विकाशोत्तानया किं स्तिमितया किं तरत्तारकया कि मुग्धया किमङ्गीकृतप्रागल्भ्यया किमालम्बितकुटिलभावया किं प्राञ्जलया, तत्कालमहमपि न जानामि कीदृश्या दृशा तमद्राक्षम् ॥
२२९) सोऽपि नृपकुमारः सविभ्रम परिभ्रमन्तीनामाकर्ण्य तासां राजकन्या- 10 नामाभरणमणिरणितमनणुतरमुपरि तस्य प्राकारस्य संक्रमितदृष्टिराविष्कृततथाविधानेकविभ्रमां मामपश्यत् । दर्शनादेव चासौ जन्मसहभुवं पुमानिव सांख्यपरिकल्पितः प्रकृतिममुञ्चन्निसर्गधीरोऽपि सागर इव तरङ्गानितस्ततस्तरलकुटिलानक्षिपत्कटाक्षान् । अस्पृष्टो. ऽपि जलनिधिमारुतेन प्रत्यङ्गमुद्गतपुलकपद्धतिरकम्पत । चिरोत्सृष्टमुक्तनिद्रोऽपि तत्क्षणप्रतिबुद्ध इव साङ्गभङ्गमज़म्भत । प्रगल्भवागपि सगद्गदस्वरः स्वकर्मसु कर्णधारानतत्वरत् । 15 दर्शथितुमिव मे भुजाश्लेषलीलामुदीरितचतुरवचनां चामरग्राहिणी सहासमाश्लिक्षत् । प्रकाशयितुमिव वदनचुम्बनप्रपञ्चमीषदामीलितदले लीलांबुजन्मनि प्रवालपाटलमधरपल्लवपुटमजीघटत् । निवेदयितुमिव दन्तच्छदच्छेदमनिमित्तमेवादाय नागवल्लिदलशकलमग्रदशनसंदशेन शनकैरखण्डयत् । कथयितुमिव नखच्छेदवैदग्ध्यमायताङ्गुष्ठकररुहाग्रेण तरुणकेतकगर्भपत्रमनतिदीर्घलेखालाञ्छितोदरमकार्षीत् । प्रपञ्चयितुमिव ताडनक्रममकाण्डदर्शिताश्ली. 20 लचेष्टां समासन्नसंवाहिका सहासः करतलाग्रेण स्कन्धदेशे पुनः पुनरवधीत् ॥
२३०) निनोतुकामश्च लज्जयात्मनो मन्मथविकाराननेकानि चित्तहारीणि चेष्टितान्यकरोत् । तथा हि-मदवलोकनाबद्धस्यन्दमानानन्दाश्रुबिन्दुविसरमतिभास्वरेण रत्नादर्शतेजसा जनितमिति मुहुर्मुहुरपप्रथत् । मदीयलीलालापप्रदत्तावधानः शून्येन मनसा बन्दिनं सुभाषितान्यपाठयत् । मत्समागमध्यानमीलिताक्षः पुरःस्थापिते पृथैव तूलिकया चित्रफलके 25 रूपमलिखत् । मदीयविभ्रमोत्पादितरिरंसश्चेतसा नीरसेन मुकुलितेक्षणो वीणारवानभावयत् । प्रयत्नानीतधैर्योऽपि मुहुर्मम सखीभिः सार्धमारब्धमुग्धसंलापायाः पर्यस्तसान्द्रदशनदीधितावधरदन्तवाससि, मुहुरवस्रस्तकेशहस्तोन्नमनाय साचिसंचारितवामकरतलायाः प्रकटपरिणाहे बाहुमूले, मुहुर्मुक्तसविकारसीत्कारायाः शिशिरनीरधिमरुन्निरोधाय झगिति विन्यस्तबाहुस्वस्तिके स्तनयुगोत्सङ्गे, मुहुश्चटुलनेत्रकञ्चकाग्रपल्लवप्रकाशितनाभिदेशाया नगरसीम्नीव सरोमा- 30 लिनि मध्ये, मुहुस्तन्मुखार्पितदृशः कृत्वान्तरे सहचरी सयत्नमाबद्धपरिधानकक्षायाः सहास

Page #219

कविधनपालकृता विधृतसमानोच्चये काञ्चिधामनि, मुहुः सत्वरमितस्ततः प्रचलितायाः प्रतिवेलविघटमानवेलाञ्चलदरदर्शिातावूरुदेशे, दृष्टिमापतन्ती न वारयितुमशकत् ।।
२३१) क्षणाच्च तेन प्रचलितसविभ्रमकभ्रवा व्यापारितः स्वभावमधुरस्वरः स्वैरमु. त्थाय पादितिशयमनोज्ञाकृतियुवा कैवर्त एकः प्रणम्य सप्रश्रयं मामघोचत्–'देवि ! 5 सकलपृथ्वीपालमौलिमालाप्रणामलालिता ः सिंहलद्वीपाधिपस्य राज्ञश्चन्द्रकेतोरात्मजः समरकेतुनामा कुमार एष सागरान्तरद्वीपविजयप्रसङ्गेन कथमपि प्रदेशमिममायातः । दृष्टं चास्मिन्नदृष्टपूर्वमन्तःकरणमिव तावकीनमकृतपुण्यजनदुष्प्रवेशमिदं देवतायतनम् । अत्र च प्रवेष्टुमयमिच्छति । तदादिश्यतां कोऽपि निजपरिजने योऽस्यावतारमार्गमुपदिशति' ।
इत्युदीर्य वचनमुपरतवाचि तस्मिन्नभ्यर्णवर्तिनीमवन्तिविषयाधिपस्य राज्ञः परमसंमता10 मतिप्रगल्भवचसं वसन्तसेनाभिधानां विलासिनीमवदम्-'सखि ! निवेदय यथावृत्तमद्यतनमस्मवृत्तान्तमस्य महाभागस्य' इति ।
२३२) अभाषत च सा—'भद्र ! किं कथयामि ? अभाजनमयं जनो भवत्समीहितावेदनसुखस्य । न हि सा भाग्यसंपन्मम, ययास्य भवत्स्वामिनो मनोभिमतमर्थ
साधयामि । अद्यैव रात्रावियमिहानीता नायिका नः केनापि । असावपि दिगन्तविख्या15 तयशसां महामण्डलपतीनामात्मजः सर्वोऽपि वैदेशिकः कन्याजनः । त्रिभुवनातिशायि
सौन्दर्यसंपदे तदप्यदृष्टपूर्व रूपमिव नृपकुमारस्यास्य दिव्य देवतायतनमस्याः । कथमेतदीयान्विशेषानवगच्छति ? कथं चास्य तव नायकस्य प्रवेशे नितान्तमपि सस्पृहा मार्गमुपदिशति ? किं च, संप्रति गता तावदन्यचिन्ता, आत्मापि चिन्त्यो वर्ततेऽस्याः ।
किमत्रैव जलधौ कालमतिवाहयिष्यामि १ किमतोऽपि दूरं यास्यामि १ किमन्यदीयावास20 विहितस्थितिरनभिप्रेतमात्मनो दशान्तरमनुभविष्यामि ? किं वा भूय एव स्वभवन नेतव्या ?
को हि जानाति सम्यग्देवगतिम् ?' इत्युदीय त्ष्णीमास्थितायां तत्र कृतविलक्षस्मितो नाविकः स तमवादीत्—'कुमार, स्थितं तावदेवतादर्शनम्' ॥
२३३) असौ तु दूराकृष्टधन्वना कुसुमकार्मुकेण मदर्शनैकशरणः कृतः । तेन विच्छिन्नवाञ्छितार्थविरसेनापि वचसा श्रुतेन मनागपि न खेदमवहत् , प्रत्युत तदेव 25 बह्वमन्यत । स्थित्वा च क्षणं स नाविकः पुनरवोचत्-'युवराज ! दृष्टेयमदृष्टपूर्वा
मानुषैरमरसद्मनिवासिनामपि विस्मयकारिणी भूमिः । अवलोकितानि कल्पलतावनद्धविद्रुमपादपानि वनानि, वीक्षिता दर्शनेनैव सर्वहृदयसंज्वरद्रुहश्चन्द्रोदयक्षरितचन्द्रकान्तकन्दरानिर्झरसहस्रकल्पिताकालदुर्दिना महागिरेरस्य सानवो, निवृत्तकौतुकैरपि किमद्यापि
विलम्ब्यते १ प्रसीद, यामः प्रतीपम् । पृष्ठतस्त्वामनवलोकयन्नाकुलो भविष्यत्यशेषः परि 30 जनः । विक्लवत्वमुपयास्यन्ति सेवकाः । तदद्यापि यावत्प्रयाणखेदनिःसहो राजकुलममात्य
लोको न याति, यावच्च वृत्तान्तमुपलभ्य भवतः सर्वतो जातसंक्षोभा न प्रधावन्ति भूमि

Page #220

तिलकमञ्जरी
पतयः, तावदतर्किता एव गत्वा समाश्रयामः शिबिरम्। इत्यभिहितः स तेन मत्संनिधिपरित्यागकातरो न किंचिदस्य प्रत्युत्तरमदात् । पुनः पुनरनुबध्यमानश्च मधुरमधुरे ध्रुवोः कपोलयोरलकेषु च कृतासङ्गमाकृष्य कृच्छादिव मन्मुखाच्चक्षुस्तदभिमुखोऽभवत् । अभाषत च मन्दम्-'सखे तारक ! प्रतीक्षस्व तावत्क्षणमेकम् । अत्र क्षणे बलवदस्वस्थ मे शरीरम् , प्रवृत्ता शिरसि वेदना, दृढारम्भा जम्भा, विज़म्भते निकामं रणरणकदायी 5 केनापि कारणेन दारुणावेगो दाहज्वरः । यतोऽस्य विनोदनायास्मिन्नेव प्रचुरकपूरचन्दनप्रायपादपच्छायशीतले प्रदेशे मुहूर्तमेकमवस्थातुमभिलषति मे हृदयम् , तथापि त्व' प्रमाणम्' । इत्यभिदधाने तस्मिन्महाभागे स भूयोऽप्यभाषत-'कुमार! यद्यहं प्रमाणं तन्न युज्यते निमेषमात्रमपीह स्थातुम् । अतिबहुदोषमत्र प्रदेशे चिरावस्थानम् । एष च व्याधिरनावेदितोऽपि विदितो मया । निदानं चास्य विज्ञातम् । अत एव प्रतीकारहेतोः 10 स्थानान्तरमितस्त्वां नेतुमिच्छामि । योऽपि कर्पूरचन्दनच्छायशिशिरः प्रशमहेतुस्त्वया परिकल्पितः प्रदेशः, सोऽप्यस्य तव शरीरसंतापस्य सन्निपातज्वरस्येव सुतरां संतर्पकः प्रकारान्तरेण शमयितव्यः । तदलमावेगेन । यथा सामर्थ्यमवसरेऽस्य यत्नमहमेव चिन्त. यिष्यामि' । इत्यभिधाय तं त्रपानतवदनमप्रकटितस्मितः स्थानादचालयत् ॥
२३४) प्रस्थिते च तस्मिन्नरतिपरिगृहीताहमनवरतपरिवर्तितकन्धरस्य विसृजतः 15 सदैन्यमिव सदुःखमिव सप्रार्थनमिव सात्मसमर्पणमिव मदीक्षणयुगे वारंवारमनिमेषतारक चक्षुरवनिभृत्कुमारस्य तस्य, त्वरावता चित्तेन चिन्तयन्ती स्थित्युपायान्बलवदनुरागप्रेरिताप्युदासीनेव तां वसन्तसेनां पुनरखोचम् -'सखि ! निषिद्धोऽपि जाल्मः प्रस्थितोऽयं जालिकः । कृत्वा च पुरतः प्रार्थनामकृतार्थ एष व्रजति राजपुत्रः । तन्निवर्तयाभिधाय यत्किंचिदेतो, स्थिरीकुरु तावद्यावदेति प्रवेशमार्गोपदेष्टा कोऽप्यमुष्माद्देवतायतनात् । अन्यथा महन्मालि- 20 न्यमायातमस्माकम्' । इत्युक्ता च सा पुनस्तमारभत वक्तुम्-'अहो कर्णधार ! विगतकर्ण इव गाढमस्वस्थमनसः कथयतोऽपि सव्यथां निजावस्थामस्य पृथ्वीपालसूनोरनाकर्ण्य वाचं प्रचलितस्तूर्णमेव केनापि हेतुना त्वम् । एष च पयोराशिरत्र क्षणे विज़म्भमाणसमधिकाम्भःक्षोभ इव दृश्यते । यतो विततदुर्वातताडिताभिस्तरङ्गततिभिरुत्सङ्गिता गन्तुमनिच्छतीय दोलायते तवेथे यानपात्री । तद्यदि करोषि मे वचनम् , आलोचयसि नीति- 25 मार्गम् , इच्छसि कुशलमस्यात्मनायकस्य, तन्निवर्तय तावदेनम् । प्रसादय च विस्तरेण स्तावकर्वचोभिः । आचक्ष्व च समस्तमास्ते मनसि यद्विवक्षितम् । इयं हि तब गोत्रदेवता सर्वकालमेवोपासनीया, विशेषेणाद्य विषमजलदुर्गपतितस्य । किं च प्रतीक्षस्व तावत्प्रसीदन्तमुदधिम् । अतिवाहय वहन्तमेतमशुभ मुहूर्तम् । आसादयोपजायमान मनोज्ञं शकुनम् । अथ निशमिताखिलत्वन्मनोदुःखसंजातकरुणया कृतानुग्रहोऽनया गच्छ निर्विघ्नम्' । इत्यभि- 30 हितस्तया शीघ्रमेव तां नाव न्यवर्तयत् ।।

Page #221

कविधनपालकृता २३५) अभाषत च सप्रश्रयो वचनम्-'आयें, कालोचित कृत्यमुपादिशन्त्या त्वया किमप्यनुगृहीतोऽहम् । को हि भवतीं विहायेदृशं वक्ति १ करोमि सर्व यत्त्वयादिष्टम्' । इत्युदीर्य घटितकरसंपुटः परस्परमुखप्रहितकौतुकस्मेरतारकाभिः' 'मुग्धो वराक' इति शनैब्रुवाणाभिदृश्यमानस्ताभिरस्मत्सहचरीभिरुच्चोच्चारिताक्षरेण वचसा वक्तुमारभत5 'तामात्मना वन्दे विदृष्टदुस्तरास्मद्व्यसनविषण्णमनसा निसर्गकरुणामन्तःसौहार्दमनु
रुध्यमानया परोपकारविधिनिबद्धावधानया निवर्तितो गमनादेतया मान्यया, प्रवर्तितश्च निःसामान्यया स्वामिभक्त्या, वक्तुमिच्छति किमप्ययं भृत्यपरमाणुः । मा कृथाः पृथुश्रोणि ! तरल इति जाडयोपहत इति जालिक इति ग्राम्य इत्यत्रज्ञाम् । नाहमीदृशः, प्रियदर्शने !
यादृशं पश्यसि माम् । अग्रेसरोऽह सर्वधीवराणाम् , प्राग्रहरो दूरदर्शिनाम् । जानाम्य10 हमनेकप्रकारा भुजङ्गानां गतीः, अवैमि दृष्टिगोचरगतानां मत्स्यादिरूपधारिणां सत्त्वानां
चेष्टाः, स्रष्टा स्वयं नागरकवृत्तस्य, प्रकृष्टः किमपि विश्लिष्टानां संधिघटनासु । विद्यते विशिष्टा वंशसंपत्तिः। अस्ति च परोपकारकरणेषु तत्परता । त्वमपि गुणवती गम्भीरा सकर्णा बहुक्षमा स्थिरा महार्था महापुरुषोद्वहनयोग्या पात्रमिति सम्यग्विज्ञाता मया ।
यत एवं विज्ञापयामि । एव तावत्स्वामितनयः, स्वामिनि ! भवत्यैव हेलोत्तालचलनरण15 न्मुखरमञ्जीरया सलीलवलगत्तुङ्गतरपयोधरकलशया मदवशाद्दर्शितासमञ्जसचेष्टया मुहुश्च
लन्त्या मुहुर्विलम्बमानया मुहुर्मुद्यन्त्या मुहुर्विभ्रमानातन्वानया प्राप्तमात्र एवात्र पराममस्वस्थतामानीतः । विसंस्थुलावयवच यावत्किल प्रतीकारहेतोः स्थानान्तर प्रापयामि, तावदयमकाण्ड एव क्षुभितेन बिभ्रतातिभीषण रूपमुच्चापेनामुना मीनध्वजेन ध्वज
इवोत्पातपवनेन सुतरां कृतः पर्याकुलः । विक्लीवीकृतं चैनमुत्कलिकाभिस्त्वमाश्वासयितुमेका 20 क्षमा । किमर्थमौदासीन्यमवलम्बसे ? रक्ष सर्वथा दुर्निवारान्मारोपद्रवान्नृपकुमारम् ।
आर्तोऽहमतिमात्रमत्रावसरे । वरगात्रि ! त्वमस्य शरणम्, त्व परित्राणम् , त्वमाश्रयः, त्वं विश्रामभूमिः, त्वमवलम्बनम्, त्वयायं गतिमान् , त्वया चेष्टावान् , त्वया कर्णधारिण्यास्य वचने प्रवृत्तिः, त्वया व्यापारितस्निग्धतारकया जीवितव्यम् , त्वयानुकूलं
वर्तमायानुकूलं दैवम् , त्वयि प्रसादवत्यां प्रसन्ना देवता, त्वयि कृतानुग्रहायामनुग्राहिका 25 ग्रहदृष्टयः । प्रसीद मानिनि ! परिहर भ्रमम् । आलोचय स्वकार्यमल्पमपि । मा दोला
यस्व । कृत्वा स्थिरमवस्थानम् , अत्रैवारस्व तावत् । मा, प्रकृतिपारिप्लवाभिराभिर्नीता तरलतां परमान्तरङ्गालीभिः, उत्पत नभसि । मा निपत सागराम्भसि । मा प्रविश रसातले । मा समाश्रय दिगन्तान् । अहृदये ! स्थानादितः प्रस्थिता न किंचित्प्रसाधयिष्यसि
स्वार्थम् । केवलं महात्मानमेनमुद्वेगावर्ते महति पातयिष्यसि, स्वयं च कन्दर्पपीडिता 30 पतिष्यसि । परित्यजन्ती च दूरारूढं मध्यस्थमधिष्ठातारं त्रातारमीदृशं पुरुषमात्मपरिजन
स्यापि शोच्यतामुपयास्यसि । लोके च लघुतां वक्रतां कठोरतामूर्ध्वमुखतामकुलीनतामचेतनतां प्रकाशयिष्यसि । प्रवर्तिता च गुरुभिबैर्वातैरनिच्छन्त्यपि पतिष्यसि जराजर्जर

Page #222

तिलकमलरी
दन्तपङ्क्तेः कस्यापि प्रान्तभूभृतः शिरसि । करिष्यसि विफलक केनापि निपुणेन विधिना विनिर्मितं महागुणरत्नानां पात्रमुदधिपारेषु विदितविलासमतिचारुतया लब्धपताकमात्मनः शरीरलाभम् । आसाइयिष्यसि च सानुशया मदनायत्ततादोषेण सततमनिन्धनेनाग्निना पच्यमाना महाहिमकरोपद्रवपीडिताल्पदिवसैरेवोपजातजराविनाशम् । तदेवं स्थिते यद्यभिमतमङ्गनेपथ्यम् , अनुरुध्यसे मम प्रार्थनाम् , अनुकम्पसे महाभागमेन, 5 सोपयोगान्करोषि निजगुणान् , आलोचयस्यात्मनो निर्वाहम् , बिभेषि भाविनो व्यसनात् , अपेक्षसे जनतः साधुवादम् , इच्छसि कनकपट्टबन्धम् , तद् विलासिनि ! मा विधेहि द्विधाभावम्। आश्रय स्वयंवरपथम् । मानयनमक्षुण्णमार्गेण । भव यात्रोन्मुखी । प्रवर्तव सहिता समस्तेनात्मपरिच्छदेन । गच्छ निर्विघ्नमस्यैव रक्षिता महीक्षितः प्रभावेन । लङ्घय निराकुला देशकालज्ञेन सूक्ष्मदर्शिना छिद्रावरणचतुरेण चारित्रवता प्रतिक्षणं 10 विनोद्यमाना मया नदीनामीशम् । प्रविश निरन्तरच्छत्रखण्डच्छादिताम्बरपतिभिः परिवृता सर्वतो दर्शितपताकाडम्बरं शिबिरम्। कुरु करग्रहणोत्सवानन्दिताभिः प्रधानदासीभिः पर्यन्तेषु संचारितचामरा चन्द्रलेखालंकृतेन मुखेन सकङ्कणा कौतुकानि । भव महानरेन्द्रपोतप्रणयिनी । प्रतीच्छ पूर्णोपयाचिताभिः प्रकृतिभिः सादरमुपनीताः पदे पदे समधुकरकाः कुसुमस्रजः । भज निराकुलमनारतोत्सवान् । प्रवर्तय तरङ्गताडचमान- 15 पृथुनितम्बफलका तीरतरुकुसुमशबलितस्रोतोजलासु वेलानदीषु जलक्रीडाम् । उपरि विततविशालसितपटा च संचर स्वयमनेनोपदिश्यमानमार्गा निसर्गशिशिरेषु वारिराशेरस्य सुवेलमलयोपान्तवर्तिषु । किं वानेन बहुना ? प्रभुरप्येष भृत्यतामुपनीय सहितः समस्तेनात्मवित्तेन तव समर्पितो मया । कुरु स्वमहिमोचितम्' । इत्युदीर्य कन्धरानिहितपाणिस्तं मे नृपकुमारं चरणयोरपातयत् ॥
२३६ ) असौ तु कृत्वा प्रणतिमुन्नमितवदनो घिलक्षया दृष्टया विलोक्य मे मुखमुद्भिन्नहासः सविलासमुल्लासितेन लीलारविन्देन ताडयित्वा शिरसि तमवोचत्'मूर्ख ! कस्यास्त्वया कारितः प्रणाममेवमत्यादरेण १ का चेयमन्यतो मुखनिबद्धकरसंपुटेन प्रसादिता भवता, यां प्रसादयितुमिदमेतावदनिबद्धमभिहितं त्वया १ जानासि तां क्व सा तिष्ठति' १ इति ब्रुवाणं तमन्तर्मुखनिरुद्धहासोद्गमः स नाविकयुवा पुनरवादीत्- 25 'कुमार ! दोषग्राही शून्यहृदयश्च त्वमिति निश्चितं मयाद्य, येन सर्वदा प्राकृतलोकसहवासिनः प्रकृतिमुग्धस्य ममाप्युचितकारितां विचारयसि । एतामपि पुरस्थितां प्रत्यक्षदेवी प्रसादितां "का त्वयेयम्' इति पृच्छसि । अहो, सालस्याग्रतो देहि दृष्टिम् । प्रकटमेवावेदयामि। येयमभ्यर्ण आस्ते नौ रतिरूपधारिण्यवनिपालनन्दनी, सा त्वदर्थे मयेत्थमभ्यर्थिता । त्वमप्यस्या एव पातयित्वा चरणयोः सह समस्तेनात्मविभवेन भृत्यतां नीतः, न कस्या- 30 श्चिदन्यस्याः' । इति गदन्तं च तं सहासमाकृष्य भाविततदीयवक्रालापसंजातहर्षः सहर्ष पुनः पुनराश्लिक्षत् ॥
.0

Page #223

कविधनपालकता
१६८
२३७ ) अहं तु प्रकृतिमुग्धापि तेनानिमित्तार्शितादरेण तस्य क्षितिपसूनोस्त. थाविधेन सहसालिङ्गनेन भिन्नहृदया विहस्य चिन्तितवती-'अहो समस्तोऽपि कर्णधारस्यास्य मत्प्रयोजनोऽयमारम्भः । तथा हि-पूर्वमेवास्य मेदिनीपालसूनोः प्रकर्षमागत
मुपलभ्यानुरागमप्रयुक्तेनाप्यनेन 'प्रकृतिदुःप्रवेशे त्वदीयमनसीव देवतागृहेऽत्र प्रवेष्टुमय5 मिच्छति' इति मे कृतं दौत्यम् । ततः 'प्रतिपालय क्षणमात्रम् , अत्र क्षणे बलवदस्वस्थं मे
शरीरम्' इति निषिद्धगमनेनापि 'विदितो मयायं तव व्याधिः, अहमेवैनमपनेष्यामि' इत्यभिधाय भर्तुर्बलात्प्रचलितेन कृतनिवारणाहम् 'एतदर्थिनीयम्' इति निश्चिता । पश्चाद्वसन्तसेनावचनमवलम्ब्य तूर्णमेव विनिवृत्तेन प्रस्तावमुपलभ्य नौग्रसादननिभेन प्रवर्तिता बहुलप्रकारम् ।
तथा हि-नानीतमात्मनः प्रार्थनालाघवम् । प्रकाशिता निजनायकस्य गुणाः। दूषितमन्य10 पक्षाश्रयणम् । कृतं ममोपलोभनम् । व्यामोहितः पाश्ववर्ती जनः । न जनितं कस्यापि
वैलक्ष्यम् । अभिहितमनाकुलेन सर्व सविस्तरमात्मप्रयोजनम् । समर्पितो निरपवादः स्वामी । सर्वथा कृतार्थ एव पार्थिवसुतः, यस्यात्यन्तदूरवर्ती प्राकृतजनोऽप्येवंभूतः'। इति विचिन्त्य भूयश्चिन्तितवती-'अनेन तावन्महात्मना कृतं स्वामिभक्तेरात्मबुद्धेश्च समुचितम् । मया
तु किमिदानी कर्तव्यम् ? यदि तावदस्य वचनमनुवर्तमाना नरपतिकुमारमेनं समाश्रयामि, 15 ततः स्वापत्यदुर्विनयजनितोद्वेगस्य गुरुजनस्य कोपोत्पादनादधर्मः । अथ बिभ्यती तस्माद
वधीरयामि, ततोऽस्य जातिमात्रव्यवहितस्य प्रज्ञानिधेमहापुरुषस्य प्रथमप्रणयभङ्गोऽस्य चात्यन्तमनुरक्तस्य राजसूनोविमानना । यदि पुनरयं भत्प्रणामविफलताजनितवैलक्ष्यः सविधवर्तिनोऽस्यापि नाविकजनस्य लज्जया जलनिधौ पतति, तन्न पातकमनेकेष्वपि जन्मान्तरेषु
याति प्रशमम् । तदलमतिभूयसा विचारेण । स्वीकरोम्येनम् । अविरुद्धो हि राजकन्या20 जनस्य स्वयंवरविधिः । कथं पुनरेतावतो जनस्य मध्ये वर्तमानया हासकरमेतत्साहसं
कर्तव्यम् ? कथं च दुर्गस्थयायमनुगन्तव्यः ? किं वानुगमनेन ? दुरस्थिताप्यनुपलक्षितानेन सहचरीलोकेन केनापि विधिना नयाम्यात्मानमस्य कलत्रभावम् । अप्राप्तसंगमयापि वरमस्य भुवनश्लाध्यसंबन्धस्य सर्वगुणनिधेर्गेहिनीशब्द ऊढः , न मूढमनसान्येन सहित
योपभुक्तमाजन्म भोगसुखम्' इति ॥ 25 २३८) चिन्तयन्त्यामेव मयि तस्माजिनालयादनुल्बणोदारवेषधारी दर्शनीया
कारेण रुचिरवाससा वामभुजनिवेशनिश्चलमनुलेपनपूर्णपर्णपुटसनाथमभिनवं पुष्पपटलकं दधानेन देवलकदारकेणानुगम्यमानः तपनवेगनामा राजपुरुषः समेत्य सादरमवादीत्'मलयसुन्दरि ! गृहागेदमानीतं मया जिनप्रतिमासमालभनावशिष्टमुत्कृष्टपरिमलमखिलजन
दृष्टिहारि हरिचन्दनम् । वन्दस्व तिलकविधिना । बधान चैतानि भगवतः पूजार्थमाहृतानि 30 दिव्यतरुकुसुमदामानि शिरसि । इति गदिते तेन सत्वरः स देवलकदारकः समुत्सारिता
ईकर्पटाच्छादनं पुरो मे पुष्पपटलकमकार्षीत् । अभाषत च हर्षोत्सेकैचोभिः-'आर्ये !

Page #224

तिलकमारी
संप्रत्येव नृत्यन्त्यास्तवातिरभसेन सारसनमध्यसद्मा समुच्छलित एष पद्मरागः । तद्गृहाजैनम्' इति । पुनः पुनर्भाषमाणं तथैवाभिमुखमर्पितेक्षणा तस्य नाविकपते विहस्य सावज्ञेव तमवादिषम्-'भद्र ! किमहं न शृणोमि, येन भूयो भूयस्तमेवार्थमावर्तयसि ? सर्वमवधारितं ते वचनम् । अङ्गीकृतश्चायं नायकः। किंतु तिष्ठतु तावद्याघदहमिहस्था । स्वस्थानमुपगता तु काञ्चीमध्यमागतं ग्रहीष्याम्येनम्' । इत्यभिहितो मया स तूष्णीमभवत् ॥
२३९) ततोऽहमादाय तस्मात्पुष्पपटलकादेकमतिमनोहरं कराभ्यां कुसुमदाम, किंचिदवनमितपूर्वकाया समुद्रपूजाव्यपदेशेन, तस्य प्राकारतलवर्तिनो नृपकुमारस्य कण्ठदेशे न्यवेशयम् । उपरि कीर्णहरिचन्दनद्रवायां च मयि स राजपुरुषस्तेनानुलेपनेन तासामस्मदासन्नवर्तिनीनां राजकन्यानामलिकलेखासु तिलकानकार्षीत् । अहमपि स्वहस्तविरचितविशेषकैकस्याः सविधवर्तिन्याः कन्यकायाः करतलादादाय वदनावलोकनव्याजेन मणिदर्पण- 10 मन्तरितपार्श्वपरिजनदृष्टिपाता तिर्यक्प्रवर्तितेन चक्षुषा तस्य तत्क्षणोपजातद्विगुणसौभाग्यमङ्गलेखालावण्यमखिलमप्यपास्तशङ्का पुनः पुनरापिषम् ॥
२४०) अथ प्रीतिपुलकिततनुः स पृथ्वीपालतनयः स्तनकण्ठावलम्बिना मकरा. र्पितेन पुष्पदाम्ना तत्र क्षणे साक्षादवाप्तपाणिग्रहणमात्मानं मन्यमानो, विहस्य किंचिद्विहितनर्मा तमात्मनः प्रणयिनं कर्णधारमब्रवीत्-'तारक ! किमीक्ष्यसे वारंवारम् ? अस्याः स्रजः 15 खण्डमपि मया न विभजनीयम् । यदि पुनस्तवाभिलाषोऽत्र, तदिमामेव भङ्ग था कयापि भूयः प्रार्थयस्वेदशीमपरां पुष्पमालाम्'। इत्यभिहितोऽसौ सदुःखमवदत्-'कुमार! कमहमिह याचे ? विफलतां गतः स तावन्मम प्रयासः । सहैव परिजनेन सा तव प्रणयिनी स्वशक्त्या तिरोधाय पश्यत एव मे नीता कैश्चिदपि मायाविभिः । इहैव स्थितस्य ते हस्तगोचरगतां करिष्यामि तामिति न पूर्णा मे मनोरथाः क्षीणपुण्यस्य' इति । अहं तु 20 तच्छुत्वा 'हन्त ! किमनेन नर्मणा भाषितमिदम् , उत कथंचिदुत्पन्नविभ्रमः सत्यमवैष मां न विभावयति, तेनैतदभिधत्ते ?” इति चिन्तयन्ती दृढानुरागनिश्चलमाकृष्य तस्य क्षितिपसूनोराननाचक्षुः समन्तादवेक्षितवती । दृष्ट्वा च तत्क्षणमेव तत्प्राकारशृङ्गमुत्सङ्गमिव हिमगिरेरक्रमोच्छन्नकल्पलतावितानं ताभिरवनीपालकन्याभिः शून्यम् , उत्पन्नसाध्वसा झगिति मोहमगमम् ॥
२४१) उपलब्धचेतना च चिन्तयन्त्यनन्तरमेवोपजायमानमात्मानोपहरणसदृशं नरेन्द्रसूनुना सह वियोगमुद्वेगाग्निनिमग्नदेहा यावदतिवाहयामि क्षणमात्रम् , तावत्सोऽपि नृपकुमारः प्राकारशिखरमवलोक्य निर्जनम् , अतर्कितोदीर्णशोकः शीर्णतरुरिवातितूर्णवातापनीतजीर्णपर्णनिवहः सहसैव विच्छायतामगच्छत् । दृष्ट्वा च तन्मया स्वहस्तारोपितमुरःस्थलावलम्बि स्वयंवरदाम युगपदारकन्दितो हर्षविषादलज्जादिभिर्भावैः, कृताकारसंवृतिः, स्थित्वा 30 क्षणम् , अकाण्डविफलीभूतनिजसमीहितविषण्ण तमात्मनः प्रणयिनं नाविकयुवानमवदत्
25
२२

Page #225

१७०
कविधनपा लकृता 'तारक' ! किमर्थ विषीदसि वृथा ? कस्तवात्र दोषः १ किं करोति सततमवहितोऽपि पुरुषश्छन्नवपुषां प्रकृत्यैव मायिनाम् ? कृत त्वया यत्कर्तव्यम् । आविष्कृतः स्नेहस्य भक्तेरभियुक्ततायाश्च क्रमः । प्रापितो मतिविशेषः प्रकर्षम् । आनीतमवधिमप्रयत्नेन
कार्यमारब्धम् । आहितो हेलयैवातिदुष्करो मे कन्यारत्नलाभः । यत्तु घटितोऽप्यसौ 5 झटिति विघटितस्तद्विधातुरस्मद्भाग्यदोषपोषितपुरुषकारस्य दौरात्म्यम् , न ते बुद्धिगुणस्य । तदलमनुतापेन । गच्छ त्वमेभिर्निजसहायैः सह स्कन्धावारम् । कारय किरातयोधायोधनेषु दृष्टनिर्व्याजभुजपराक्रमाणामनुजीविना जीवनमुदारम् । दापय निर्देशेन मे स्वदेशमुद्दिश्याधुनैव प्रयाणमखिलसेनापरिवृद्धं दृढवर्माणम् । कुरु चमूपुरःसरानमात्यसामन्तदण्ड
नायकान् । उत्साहय सहायविकलं कुलीनसेवकव्यूहम् । संवाहय छन्नमन्नदानेनाख10 ण्डदण्डयात्राकर्शितशम्बलमनीकदुर्बललोकम् । आलोकय त्वरितमेव गत्वा तातम् ।
अर्पय द्वीपान्तरजयार्जितं तदधिकारिभ्यः कृत्स्नमप्यनश्वरं कृत्वा कस्वरम् । उपनयाविलम्बमम्बाजनस्य यथास्वमङ्कितं नामभिरिहत्यमकलङ्कमाणिक्यमुक्ताफलविभूषणं भूषण कलापम् । प्रवितर यथायोग्यमुद्धतारातिनगरलुण्टासु लुण्टायकैराहृतानि प्रशस्तताडीपत्र
विन्यस्तलोचनलेह्यलिपिविशेषाणि पिण्डीकृत्य पण्डितेभ्यः समस्तानि पुस्तकरत्नानि । अपर 15 मपि मत्कृत्यमवधार्य निजयैव प्रज्ञया कुरुष्व निःशेषम् । मया तु न प्रदेशादितः
पदमपि प्रतीपं गन्तव्यम् । यन्त्रितोऽहमत्रैवानया तत्करद्वयीनिबिडसंदानितया करेणुरिव कण्ठरजवा स्वयंवरणमालया । न शक्रोमि वध्यस्रजमिवोद्वहन्निमां कन्धराबद्धां बन्धुलोक तं दृष्टुम् । तदेष बद्धो मया ते पश्चिमः प्रार्थनाञ्जलिः । न कार्यः कार्यवेदिना मम
स्कन्धावारगमनायानुबन्धः । किं चाङ्कदेशापहृतकलत्रेण निष्फलशस्त्रधारिणा विपक्षपक्ष20 प्रतीकाराक्षमेण नीतेनापि साध्यं मया ? यस्माद्गतेनापि तत्राकृत्रिमप्रियतमानुरागस्मरण
दारुणक्रकचदारितहृदयमर्मणा द्वित्रैरेव दिवसैः प्रवासनीयाः प्राणाः, तद्वरमिहैव दिव्य देवतायतनसंपर्कपूते निरुपहतपाथसि समन्मथव्रीडमवलोकयन्त्यास्तानि तानि मदनुरागललितानि मुहुर्मुहुः प्रतिफलितया भिन्नफलिनीश्यामावदातया तस्याः शरीरलतया कृतावगाहे
वाहिनीपतिस्रोतसि प्रियाबाहुपाशमिव शमितवेदन दधानेन वक्षसा कुसुमदामवैकक्षक, 25 कल्मषमषीमलीमसानाममीषां कृतो मोक्षः', इत्युदीर्य विहितार्णवप्रणामः ! 'हा ! हा !
कुमार ! किमिदं त्वयारब्धम् १ अलमलं साहसेन । विरम मुहूर्तम् । आकर्णय वचनमस्माकम्' इति निवार्यमाणोऽपि तेन प्रणायिना कर्णधारेण, जलनिधावात्मानमक्षिपत् ॥
२४२) निपतिते च तत्राहमप्याबद्धमरणाध्यवसाया 'समुद्रजलनिमग्नमप्येनमालिङ्ग-थ सफलीभूतजीविता निखिलदुःखायासगेहं देहमिह उत्सनामि' इति, स्वभाव. 30 कातरतया स्त्रीहृदयस्य दृढनिमीलिताक्षियुगला, ततः सालशिखरादुत्प्लुत्य जलनिधावात्मान
ममुषम् ॥

Page #226

तिलकमञ्जरी
२४३) उन्मीलितेक्षणाच क्षणान्तरे न तमुदप्रमणिसानुदीधितिध्वस्तगगनान्तरालतिमिरजालं रत्नकूटशैलम्, न तन्मूलभागसंनिविष्टम खिलविष्टपाद्भुतैकसदनं तदायतनम् , न तत्प्राकारपर्यन्तेषु सर्वतः प्रेङ्खदुच्छृङ्खलवीचिमालं तमर्णवम्, न तमभ्यर्णभाजमात्मनो गृहीतच्छत्रचामरमाद्यदर्शनेऽपि प्ररूढगाढसख्यमनवगीतनाटयगीतादिकलाकौशलमवनिपालबालिकाजनम्, न तमब्धिपतितस्य क्षितिपसूनोः समुत्तारणाय समकालकृतजलनिधिप्रपातं 5 नाविकत्रातम्, केवलं तस्यामेव प्रदोषसमयाध्यासितायां निजस्य कन्यान्तःपुरप्रासादस्य शिखरशालायां शयनतलमधिशयानमात्मानमद्राक्षम् । उत्पन्नसाध्वसा च किमेतदिति चिन्तयन्ती, स्थित्वा मुहूर्तमनेकसंकल्प पर्याकुलमानसा 'तत्कालमुपकल्पितो मया यस्तिलकः, स किं तथ्य उत मिथ्या ?' इति विज्ञातुमप्रपाणिना ललाटदेशमस्पृशम् । अपश्यं च मांसलामोदतर्पितघ्राणमङ्गुलीलग्नमार्द्रमेव चन्दनपङ्कम् । अपसृतस्वप्नदर्शनशङ्का च तदव - 10 लोकनेन सकलमपि रात्रिवृत्तान्तमवितथं मन्यमाना तम्, अपनीत सर्वाङ्गीणपट्टांशुकप्रावरणा, रणितमणिना भूषणचक्रवालेन वाचालयन्ती चित्रशालिकां, शय्याममुचम् । समासीना च शयनासन्नवर्तिनि हेमपीठे, सोत्कण्ठेन मनसा तस्य जलनिधिमध्यदृष्टस्य नरपतिकुमारस्य चिन्तयन्ती तुलितकुसुमायुधां रूपसंपदमनुरागचेष्टितानि च, निरुद्धसकलचेष्टा स्तम्भितेव लिखितेव वामहस्तविन्यस्तवदना यावत्तिष्ठामि तावदागता तत्र शैशवात्प्रभृति रूढगाढ- 15 प्रणया द्वितीयमिव हृदयमेकभूमिर्विश्रम्भस्य परं प्रगल्भा परेङ्गितावबोधे, बन्धुसुन्दरी नाम समवयाः सखी मे ॥
१७१
२४४) प्रविश्य विहितप्रणामा मत्पाश्वभूमौ संभ्रान्तपरिचारिका निहितमनतिसंनिहितमासनमभजत् । आसीना च तूष्णीमेव क्षणं, निरीक्ष्य प्रत्यङ्गमाहितेन निश्चलपक्ष्मणा विस्मयस्तिमिततारकेण चक्षुषा चिरं माम्, उत्सारितसमीपचारिपरिचारिकाजना 20 शनैरवोचत् - ' भर्तृदारिके ! महदाश्चर्यम् । अन्यः कोऽपि दृश्यत एष ते वेषपरिग्रहः । कानिचिदपूर्वाणि दिव्यलोकसंभवानीवामूनि सुमनोदामानि । न ताः सन्ति सायंतन्यो मालतीस्रजस्तमिस्रनीकाशे केशपाशे कीनाशानुजाजलस्रोतसीव त्रिस्रोतोवीचयः, याश्वित्रया विन्यासगत्या विरचिताः स्वयं मया । कथय केन परिवर्तिते शरत्काल बालातपशुचिभ्यामनिशौचसिचयाभ्यां दिनावसाननिवसिते शुकाङ्गरुचिनी ते चीनवाससी १ कुतश्चायमा- 25 सादितः सार्द्रमृगनाभिकर्पूरानुविद्धः सर्वतः प्रधावितैराकुलाकुलैरलिकदम्बकै विलुप्यमानाविरलपरिमलो विलेपनविशेषः ? सशेषनिद्रामन्थरोन्मेषेणालोहितापाङ्गवीचिना लोचनयुगेन सूचितं किं निदानमिदमतिशयेनायामिनीजागरणम् ? उल्हासितश्वासा विजृम्भितजृम्भिका प्रकाशितस्वेदकणिकोगमा च पाण्डुक्षामयोर्गण्डतलयोरकाण्ड एवेयमङ्गः किमङ्गीकृता ग्लानिः १ अन्यच्च शयनीयमिदमधिशयाना, प्रविश्य प्रथममवलोकितापि निपुणं मया त्वं न दृष्टा । 30 दृष्टा च सांप्रतम् । तत्किमेतत् ? कथय तथ्यम् । अत्यर्थमाकुलं मे हृदयम् । अन्य

Page #227

૨૭૨
विधनपाल कृत
देवोत्प्रेक्षते किंचित्' इति । उत्पन्नरात्रिवृत्तदिव्य सुरतसंभोगविभ्रमभ्रमया ससंभ्रममनुयुज्य - माना तया वारंवार मीषदुपजातहासा सधीरमवदम् — 'सखि ! किमेवं सखेदासि १ कृतमनिष्टशङ्कया । निरातङ्काssस्स्व । मा स्वप्नेऽपि मां प्रति कृथाः संकल्पमल्पसत्त्वसदृशमीदृशम् '। इत्युदीर्य तस्याः सर्वमेव शर्वरीवृत्तमात्मवृत्तान्तमादितः प्रभृत्यकथम् । अथ 5 सा तदाकर्णनेन परमोपजातनिर्वृतिस्तृप्तेवामृतेन कृतकृत्यमात्मानं मन्यमाना पुनः पुनरावयवत्य पृच्छती तमेव मद्वृत्तान्तमतिचिरं स्थित्वा स्वभवनमगच्छत् ॥
२४५) अहं तु संजातविस्मया, मुहुर्मुहु विमृशती 'यदद्य पर्यङ्कमधिशयाना कृतानुबन्धयाप्यनया बन्धुसुन्दर्या न पूर्वमवलोकिता, तदा च कैवर्तपतिना क्षितिपतिकुमारेण च तेन पुरतोऽपि स्थिता " परिवारसहितैव सा कैश्विदपहृत्य नीता" इति यत्सं10 भाविता, स तस्य हरिचन्दन तिलक बिन्दोर्ललाटलब्धास्पदस्य स्पष्टमनुभावः । यतः प्रमृष्टे तत्र पुनरागतायाः समागता दृष्टिगोचरमहममुष्याः' इति, विचार्य भूयोऽप्यचिन्तयम्'यद्वा किमेतेन ? " मलय सुन्दरि ! वन्दस्व सकलजनदृष्टिहारि हरिचन्दनमेतत्” इति वादिना तेन विद्याधरेण व्यक्तमेवोदिता तस्य शक्तिः' । इत्यादि तत्तद्बहुविकल्पयन्त्यनस्पेनास्पदीकृता विषादेन परिहृताभरणमण्डनाभ्यवहारा तद्दिनमनैषम् ॥
15
२४६) अन्येद्युश्च समुपागता बन्धुसुन्दरी, सुदूरमारूढशोकामा यतोष्णनिः श्वासविधुरीकृताधरामनारताश्रुधाराधौतगण्डस्थलस्थापितोभयाप्रकरतलामखिलयामिनीजागरणविद्रावदनश्रियमाहारपरिहारादधिकतर तनूदरीमवलोक्य मामेकाकिनीम्, अनुस्मृतपूर्व दिननिवेदिताशेषमवृत्तान्ता, 'हन्त ! यः स कोऽपि कण्ठे कुसुममालामारोप्य कल्पितो वरत्वेनानया नृपकुमारः, तस्मान्न शक्यते वाक्यशतैरपि निवर्तयितुमतिनिश्चल निश्चयैषा । विषादोऽप्येष 20 तत्सागरपतनजनितो नियतमस्याः' इति चिन्तयित्वा मुहूर्तम्, आर्तहृदया मामवादीत्'भर्तृदारिके ! विदितं मया ते शोककारणम् । अनाकुलाssस्स्व | भविष्यत्यवश्यं तव तेन नरपतिसूनुना सह समागमप्राप्तिः । अवितथादेशो हि तत्रभवानार्यवसुरातः । न तद्भाषितोऽर्थः कदाचिद्विसंवदति । निगदितं चानेन तव जन्मनि - " योऽस्याः कन्यकायाः पाणिं प्रहीष्यति स निःशेषभुवनेश्वरस्य भूभुजो राज्यभारमखिलमपि चिन्तयिष्यति ।” 25 चिन्तितश्च त्वयात्मनः पाणिग्राहः । तस्मादल्पमपि कार्यो न निर्वेदः । न च सुकृतकर्मणा केवलेनैव संजातसंभवानां भवादृशीनामनुबन्धमप्राप्येषु वस्तुषु विधत्ते बुद्धिः । अचिरेणैव भोग्यं त्वया सकलभुवनैश्वर्यम्' । इत्यादिदर्शित बहुविकल्पैरुपपत्तिमद् द्भिस्तदीयजल्पैः किंचिदल्पीभूतशोका तत्कालम्, आसन्नवर्तितया तस्योत्तारणसमर्थस्य कर्णधार सार्थस्य, समुद्रपतितेनाध्यनासादितविपत्तेः पुनः स्वस्थानमुपगतस्य दृश्यमानतयात्मदेहस्य, दुस्त्यजतया 30 जीवितस्य, दुर्निषेधतया प्रियजनसमागमाशाबन्धस्यावश्यमनुभाव्यतया च दुःखानामीदृशानां प्रत्यक्षवीक्षितमरणमपि तं जनं जीवन्तमुत्प्रेक्षमाणा, तत्र क्षणे मोक्तुमुचित शरीरमाहारं च न परित्यक्तवती ॥

Page #228

૨૦૨
२४७) एकदा च विविक्तदेशस्थितां बन्धुसुन्दरी मामपृच्छत् - ' भर्तृदारिके ! तदा समुद्रोदरे तस्य कर्णधारथौरेयस्य नौस्तव च्छद्मना विधाय तां तथाविधप्रार्थनामुपनीतनिजपतेरपि दत्तं त्वया प्रतिवचनम् ? इति पृच्छतीं विहस्य तामहं प्रत्यवोचम् — 'सखि ! किमेतेन तव चिन्तितेन ? अद्यापि बहु चिन्तनीयमास्ते । यदि तावदवहितस्तस्य मद्वचनस्यार्थमवधारयिष्यति । निमनश्च सागरादुत्तरिष्यति । नितान्तमनुरक्तो वा मयि 5 भविष्यति । स्थानं चैतदागमिष्यति । ततः स एव तन्नायकस्तवावेदयिष्यति । न चेकिं मिथ्याप्रलापेन' १ इत्युक्ता मयैषा मौनमभजत् ॥
तिलकमञ्जरी
२४८) अहमपि ततः प्रभृति निभृतेन्द्रियवर्गवृत्तिगुरुजनानुवृत्त्या कृतप्रणयापि कुसुमताम्बूलभूषणाङ्गरागेषु वैराग्यमन्तः परमुद्वहन्ती, मुहुर्मुहुः प्रमृष्टपर्यश्रुनयना यथादृष्टाकार तस्य नृपकुमारस्य संचार्य चित्रफल के सततमवलोकयन्ती, प्रयत्नपरिपालिताभिः 10 स्वसंवर्धितानां प्रधानवीरुधां सुमनोभिर्मनसिज त्रिकालमर्चयन्ती, प्रोषितभर्तृकोपदिष्टनीत्या कष्टरूपाणि प्रियसमागमत्रतानि शश्वत्पालयन्ती, प्रियदर्शनं पुरुषवर्गमग्रतः प्रकटितोदारवेषं स्त्रीनिर्विशेषमवगच्छन्ती, स्मरातुरैर्नृपतिसूनुभिः स्वानुरागसंदर्शनाय प्रयुक्ताभिः पुरपरि - व्राजकाभिः सख्यमव्रजन्ती, विहितापरवरनामोद्घट्टनां 'न दातव्यास्मि कस्मैचित्' इति सखीमुखेन जननीं निवारयन्ती, 'दुःसहः प्रियवियोगः' इत्युपजातकरुणा च दोहदानु- 15 भावाद्दिवापि विकसितानां विलासदीर्घिका नीलनलिनाकराणां प्रभान्धकारेषु रजनीशङ्कया विघटितानि मुग्धचक्रवाकमिथुनानि मिथः संयोजयन्ती, जडचेतसा परिजनेन भिन्नभिन्नाश्रयावस्थापितानि शुकचकोर कोकिलप्रभृतिपक्षिमिथुनान्येकत्र पञ्जरे निक्षिपन्ती, स्वनिर्वर्तितोद्वाहमङ्गलयोर्बालवृक्षलतयोराकृष्य पल्लवौ परस्परेण संश्लेषयन्ती, देवताद्वन्द्वानि च पृथग्निष्पाद्यमानानि सूत्रधारैरेकप्रतिमागतानि कारयन्ती, शोकविकला कंचित्कालमनम् ॥ 20 २४९) एकदा च मुकुलभरनम्रनूतनाग्रस्तम्बे स्तवकनिकुरुम्बसंबाधमाधवीवीरुधि मधुस्पन्दिसिन्दुवारे मन्दारामोदिनि मदकलितकामिनीकटाक्षच्छटाच्छोट नकुड्मलिततिलकितह्रिति हरितालवर्ण कुसुमाकीर्णकिंकिराते किरातकामिनी कर्णपूरोपयुक्तकर्णिकारे कोरकितकुरबके विकचविचकिले कलिकाचितकाञ्चनारावनीरुहि नीहारधवलाङ्कोल्लधूलि - पटलसंपादितदिगङ्गनांशुके शुकचञ्चुकुटिलकुड्मलाकुलित किंशुकपलाशिनि विलासिनी - 25 वदनसरकसेकविकासितबकुले मुकुलकलापकपिलितबालचम्पके पिककुलकलकोलाहलाकुलितसहकारकाने कोरकाननचुम्बिचञ्चरीकचक्रमे चकितमुचुकन्दे मन्दारूढर विकर प्रौढिम्नि हीयमानयामिनीमहिमनि हिमानी विरहमनोहरनीहारकिरणे निष्करुणमकरध्वजे, अध्वजातलताकुसुमरजः परिमलप्रथितपान्थमनोरुजि राजीविनीवनविराजितपल्वले पल्लविताशोकविटपिनि विपिनपाटलापरिमलपानपीनालिमाले मालतीकुसुमसमृद्धिमथिनि मन्थरित- 30 प्रथमपुरुषार्थ सामर्थ्ये मिथुनमन्मथसुखसख्यदानदक्षे दक्षिणाशासमीरणोत्सारितमनस्विनी

Page #229

10
१७४
कविधनपालकृता मानपरागे रागान्धबन्धकीजनरजनीयमानवासरे विसारिशृङ्गारसागरप्लावितजगति जर्जरिताध्वगवधूजनजीविताशे निरङ्कुशीकृताभिनवयौवनविकारे निष्कारणोत्कण्ठितकठिनहृदयप्राणिकरणवृत्तावृतुचक्रवर्तिनि प्रवृत्ते सकलत्रैलोक्यरामणीयकैकवसतौ वसन्तसमये,
समधिकोदीर्णविरहव्यथामुदारसरसाभिराकस्मिकोपजातदुर्घटप्रियसमागमानां मनस्विनीनां 5 चिरंतनाभिराश्चर्यकथाभिः शयनपर्यङ्कोपविष्टया बन्धुसुन्दर्या समाश्वास्यमानामुत्सुकोत्सुका
समागत्य कात्यायनिका नाम शुद्धान्तचेटी प्रातर्मामवोचत्—'भर्तृदारिके ! देवी समादिशति, “अद्य मदनत्रयोदशीप्रवृत्ता मन्मथायतने यात्रा । प्रस्थितो विचित्रनेपथ्यधारी समग्रोऽपि नगरनारीजनः कुसुमाकराह्वयं मन्दिरारामम् । त्वमपि सज्जीकृताशेषपूजोपकरणा प्रवर्तस्व परिवृता सखीजनेन । निर्वतय विशेषपूजामशेषविघ्नोपशमाय परमया भक्त्या विहितभक्तिप्रहजनवाञ्छितार्थसिद्धर्भगवतो मन्मथस्य । दत्तासि पित्रा मन्त्रिवर्गोत्साहितेन विग्रहोपशमाय संप्रति त्वत्पदानमात्रेणैव प्रतिपन्नसंधेरयोध्याधिपतिसेनापतेर्वायुधस्य । समागतास्तदीयप्रधानपुरुषाः । भविष्यति श्वो भवत्याः संप्रदानविधिः" इति' । उदीर्य विरराम ॥
२५०) अहं तु तच्छ्रुत्वा झटिति नष्टनिःशेषसत्त्वा, वज्रदण्डेनेव ताडिता 15 शिरसि, शूलेनेव निर्दारिता वक्षसि, उपरिपर्यस्तेन गिरिणेव गुरुणा समास्कन्दिता सर्वा
वयवेषु, मूर्छापरवशा तत्रैव शयने तिर्यगपतम् । प्रत्यागतचेतना च कथंचिदतिचिरेणोत्थाय दुःखभरपीडिता 'किमपुण्यकारिणमिदानीमेवात्मानमुपसंहरामि १ किमप्रियनिवेदिकामिमामेव कात्यायनिकां सनिकारमात्मभवनान्निरियामि ? किमित एव गत्वा समारब्धकोपकलहा
शिथिलितानुवृत्ती रूक्षरक्षः पितरमधिक्षिपामि ? किमास्थानस्थमेव मन्त्रिवर्गमग्रतो राज20 लोकस्य लचितौचित्या जवादुपसृत्य भृत्यजनमिव निर्दय निन्दामि १ किं 'मामशरणा
मितो मरणतुल्यादुपद्रवात्परित्रायध्वम्” इति दर्शितदीनभावा बान्धवानभिधावामि १ किम् "एवंविधा बहुदुःखभागिनी निर्भाग्या भवता कृताहम्" इत्यूर्ध्वबाहुविधिमुपालभ्योपालभ्य विलपामि १ किमाकस्मिकोपनतास्मदुःखविद्राणवदनां बन्धुसुन्दरीमवलम्ब्य कण्ठे मुक्तकण्ठ
माक्रन्दामि ?' इति महामोहावर्तपतिता मुहूर्तमेक किमपि कर्तव्यमात्मनो नाज्ञासिषम् ॥ 25 २५१) क्षणेन चोपशान्तकलुषचेतोविवर्तावर्तवलया जलदकालसरिदिव शरदि
भूयः स्वच्छतामगच्छम् । अकरवं च चेतसि-'अविज्ञाय मच्चित्तवृत्तिम् , अनाकर्ण्य वचनमम्बायाः, अनवलम्ब्य मत्पक्षज्ञातिवर्गमतम् , तथात्यन्तवत्सलेनापि किं निमित्तमिदमनुष्ठितं झटित्येव कार्य तातेन ? यदि वा, न कोऽपि परमार्थतः प्रेयाननुवर्तनीयः पूजनीयो
वा प्रजारक्षणमात्रकर्तव्यानां नरपतीनाम् । को वा मदीयाभिप्रायवेदनेऽवसरस्तातस्य ? 30 न हि कोऽपि कन्यकायाः "प्रियः तवायमप्रियो वा” इति प्रदानसमये समाजमित्रबन्धू
नामबुधोऽपि पृच्छति । तदकारणे ममैष पितरि रोषः । कोऽत्र दोषस्तातस्य १ मन्त्रिणा

Page #230

तिलकमारी
मपि स्वतन्त्रमृद्धिमन्तमत्यन्तोदात्तचरितमनेकराजन्यजन्यविजयोपार्जितख्यातिमध्यासितमहाधिकारं क्षत्रियकुमारमुद्दिशतां न लेशोऽप्यस्ति निर्वादस्य । ममैव प्रभूतजन्मान्तरोपार्जितप्राज्यपापसंभारायाः सर्वोऽयमपराधः, यया न लब्धव्यमलीकयापि प्रियसमागमाशया जनितं जीवलोकसुखम्' इति । चिन्तयन्ती निश्चितमरणा तां चेटीमवोचम्-'भद्रे ! गच्छ । विज्ञापयाम्बाम् , “अस्ति मे विलम्बः । स्तोकमुन्निद्रकेणाद्य विद्राणोद्यमा न यास्यामि 5 कंचित्कालम् । विकालवेलायां गमिष्याम्युद्यानम्" इति' । उदीर्य कात्यायनिकां व्यसर्जयम् ।।
२५२) गतायां च तस्यां बन्धुसुन्दरी मामवदत्-‘भर्तृदारिके, किं विषण्णा तिष्ठसि ? उत्तिष्ठ । कुरु यथाक्रियमाणमात्मव्यापारम् । अति हि महानुत्सवोऽयम् । आराधनीयः सर्वादरेणात्र सर्वस्यापि स्त्रीजनस्य भगवानयुग्मेषुः, विशेषतः समुपस्थितासन्नपाणिग्रहणमङ्गलानां कुमारीणाम् । न युज्यते मुहूर्तमप्यस्मिन्ननिर्वतमनोभिः स्थातुम् । 10 अस्थाने च भर्तृदारिकायाः खेदोऽयम् । यदेव गुरवः किंचिदादिशन्ति, यदेव कारयन्ति कृत्यमकृत्यं वा, तदेव निर्विचारैः कर्तव्यम् । विचारो हि तद्वचनेष्वनाचारो महान् ।' इत्यभिहिता तया विहस्य किंचिदुत्सृष्टदीर्घनिश्वासा शनैः शयनीयममुचम् । अव्रजं च पुरःप्रचलितप्रतीहारीजनोपदिश्यमानसरणिः, स्नानमण्डपिकां च ॥
२५३) तत्र च समन्ततः संसितविततकाण्डपटकायामध्यासितमणिवितर्दिका- 15 निहितहेमपीठा, सलीलमुभयहस्तोदस्तशातकुम्भकुम्भाभिर्मजनपालीभिः परिमलाकृष्टषट्पदकदम्बकेन गन्धोदकेन यथाविधि कृताभिषेका, रक्ताशोकपुष्पपाटलं परिधाय पट्टवासोयुगलम् , अग्रभागविगलदविरलवारिबिन्दुना दरसदानितेन बालवल्लरीस्तम्बविस्तारेण स्तबकितोभयांशपीठोपकण्ठा ; जरठविद्रुमच्छेदपाटलपताकापटपल्लवितशिखरस्य, स्कन्धशाखानिबद्धविविधरत्न. दाम्नो, निरन्तरन्यस्तदीपोद्दयोतदलितनीरन्ध्रविटपसंरोधसंभृतान्धकारस्य, सरसकुङ्कुमस्था- 20 सकाङ्कितस्थूलसुकुमारसरलप्रकाण्डस्य, प्रलघुना प्राकारमण्डलेन कुण्डलितपर्यन्तभूमेरुच्चमणिशिलापीठप्रकीर्णनानावर्णपुष्पप्रकरस्य, साक्षात्सुरभिमासेन मर्त्यलोकमदनोत्सवं दर्शयितुममरकाननादिवावतारितस्य कल्पवृक्षस्य, शुद्धान्तमध्यभूरुहो रक्ताशोकपादपस्य, प्रत्यग्रहरिचन्दनोपलेपसभगे मूलभागे विरचितप्रतिष्ठम् ; अचिरनिवर्तितस्नानाभिरत्युदाराभरणभूषिताङ्गयष्टिभिरनेकविच्छित्तिविरचितमण्डनाभिः सविभ्रमप्रावृतैरिन्द्रगोपकारुणधुतिभिरुत्तरीयांशुक 25 रागजलराशिमध्यमग्नमिव जीवलोकमुपदर्शयन्तीभिगृहीतविविधाङ्गरागभाजनेन सीधुभृङ्गारधारिणा विधृतकुसुमधूपपटवासपलिपटलकेन परिजनेनानुगम्यमानाभिरन्तःपुरिकाभिरागत्यागत्य निर्वय॑मानार्चम् , अभ्यर्च्य परमया भक्त्या भगवन्तं प्रद्युम्नम् ; उपपाद्य च द्यम्नमाम्नायागतेभ्यो यथाविद्यमानं विद्वद्विजेभ्यो, भवनमागत्य मानयित्वा च महाह। निवसनालंकारकुसुमताम्बूलविलेपनप्रदानेन सर्वमात्मपरिग्रहम् , अनुगम्यमाना ग्राहित- 30 सदृशनेपथ्येन प्रेयसा वयस्याजनेन, जनकं द्रष्टुमत्रजम् ॥

Page #231

कविधनपालकता
२५४) स्थित्वा च तत्पादमूले मुहूर्तम् , उत्थिता पुनरलभ्यदर्शनमस्य वदनं पुनः पुनरवलोकयन्ती प्रयत्नस्तम्भिताभुरम्बाभवनमगमम् । तत्र चानुभूततत्कालसमुचितसकलमाङ्गलिक्या वारंवारमाकारिता जनन्या भुक्त्वा तया सार्धमेकभाजने भावितद्विरहदुःखदह्यमानमानसा विषमयानिव कतिचिदन्नकवलान्कृतोपस्पर्शना च स्वसंवर्धितानेकबालवृक्ष 5 काकुलं गृहोद्यानमगच्छम् ॥ .
२५५) तत्र चासंपादितपादप्रहतिदोहदेष्वशोकशाखिषु खेदायतं निःश्वसन्ती, अदृष्टकोरकोद्गतिषु सहकारेषु विषादमुद्वहन्ती, अनाहितसरकगण्डूषसेकेषु बकुलखण्डेषु विफलतां कलयन्ती, अनिवर्तितोद्वाहविधिषु तरुणातिमुक्तकलतासु बाष्पजललवानुत्सृजन्ती,
शुल्कसुकुमारवालुकेषु क्रीडाद्रिनदिकासैकतेषु प्रतिक्षणं कृतगतिविलम्बा, नूपुरारावकृष्टैः 10 पृष्ठतः प्रधावद्भिर्विलासदीर्घिकाहसमिथुनैरनुपदमुन्मथ्यमानहृदया; 'तात रक्ताशोक ! लोका
न्तरगतापि स्मर्तव्यास्मि ? कमलदीर्घिके ! दीर्घकालं क्लेशमनुभावितासि निर्घणया निदाघमज्जनेषु, सखे शिखण्डिन् ! अस्तं गता ते हस्ततालताण्डवक्रीडा, वत्सकलहंस ! निरुत्सवस्ते गमिष्यति मानसागमनदिवसः; मा कृथाः कोकमिथुनक ! मद्वियोगे शोकम् ,
जात शुकपोत ! मा तानि विस्मरिष्यसि मत्सुभाषितानि' इति भाषमाणा ; परिभ्रम्येतस्ततः, 15 अस्तगिरिशिरःस्रस्ततेजसि तिग्मभानौ स्वनिवासमागमम् ॥
२५६) तत्र च प्रवर्तितविचित्रचैत्रोत्सवेन पिनद्धविविधालंकारवाससा जननीजनेन सादरस्नेहमाकारिता, प्रवृत्तासु निर्भरं गीतनृत्तगोष्ठीषु स्थित्वा मुहूर्तम् , अस्वस्थहृदया सौधशिखरमध्यरोहम् । द्वारदेशादेव च विसर्जितवयस्यजना, प्रविश्य बन्धुसुन्दरीद्वितीया
शयनचित्रशालाम् , अकृतसंलापैव साध तया स्थित्वाल्पकालम् , अलसवलितेक्षणा तामवोचम् 20 -'सखि ! त्वमपि गच्छ गृहम् । इच्छामि क्षणमात्रमहमितस्ततः परिभ्रमणखेदितशरीरा निद्रातुम् ॥
२५७) सा तु तेनाकालप्रेषणेनात्मनो मम च तेन प्रकृतिविपर्यासदर्शनेन जातशङ्का, तूष्णीमेव कंचित्कालं विलम्ब्य ध्यात्वा च किंचिन्निश्चललोचना चित्तेन, मत्स
मीपादुदचलत् । निरगाच्च निगडितेव स्तिमितविन्यस्तचरणा वारंवारमवलोकयन्ती पृष्ठतः, 25 कथंचिच्चित्रवलभिकायाः ॥
२५८) नातिचिरनिर्गतायामेव चास्याम् , उत्थाय शयनान्निबिडनियमितापीडकुसुमा, दृढनिबद्धनिवसनग्रन्थिः, आप्रपदीनपरिणाहेन प्रतनुना चीनांशुकपटेन प्रच्छाद्य सर्वतः प्रमृतकिरणराभरणमणिभिद्योतमानं तदानीमिदं हतशरीरम् , अतियत्नवारितचरणमणिनू पुरा
रवाणि निक्षिपन्ती मन्दं मन्दं पदानि, द्वारदेशमागमम् । अवतीर्य च प्रासादशिखरादितस्ततो 30 निहितसंत्रासतरलचक्षुरतिक्रम्य कक्षान्तराणि, तत्क्षणप्रवृत्तनिर्भरक्रीडारसे कन्यान्तःपुरे
नृत्तगीताक्षिप्तमनसा परिजनेन समीपवर्तिनाप्यनुपलक्ष्यमाणा, रक्षणपदातिशून्येन निर्गत्य

Page #232

तिलकमरी
१७७ प्रमदवनपक्षद्वारकेण, अनुलग्नमेव स्वभवनोपवनस्य तं व्यपास्तनन्दनवनविभूतिम् , आभरणभूतमखिलाया अपि नगर्याः, क्रीडार्थमात्मनः कारितं तातेन, लवङ्गपुन्नागचन्दनागुरुप्रायपादपगुपिलम् अतिविपुलविशदोदारमतिशयाभिरामं, कुसुमाकराराममनज; यस्मिन्नम्बया प्रतिष्ठापितस्य भगवतः कुसुमकेतोः पूजाविधानाय कात्यायनिकामुखेन प्रातरादिष्टास्मि ।
__ २५९) तत्र च मदनयात्रायातनगरलोकालोकनशङ्कया दूरतः प्रहतमपहाय मार्ग- 5 मुत्पथेन प्रस्थिता, चन्द्रपादप्रकटितेषु प्रदेशेषु सत्वरं व्रजन्ती, विजृम्भमाणमुखरपक्षारवेषु यदृच्छयाप्युड्डीयमानेषु खगकुलेष्वितस्ततः प्रधावमानं परिजनमुत्प्रेक्षमाणा, समासन्नवल्लरीविटपेषु लग्नासूत्तरीयांशुकदशासु पृष्ठतः सहचरीभिर्धताञ्चलेति सवैलक्ष्यं विवर्तमाना, स्थाणुष्वपि पुरस्ताज्झटिति वीक्षितेषु जातवनपालपुरुषशङ्का लतागुल्मान्तरेषु निलीयमाना, निजमपि पादपातध्वानमन्यदीयमिति साध्वसादवधारयन्ती, अनभ्यस्तचरतया चरणसंस- 10 र्पणस्य दृढतरोपजातजङ्घाजाड्याप्यखण्डयन्ती गतित्वरां, क्षणेनैवातिदूरमव्रजम् ॥
२६०) क्रमेण चासाद्य तस्यारामस्य रम्यतरमभ्यन्तरोद्देशम्,उपसंहृतत्वरितगमना, दूरादेव दृष्टिपथागतेन तत्कालमाक्रान्तभुवनोदरस्य रागजलनि:चिभिरिव संनिहितमकराभिरालोहितांशुकपताकाभिः पल्लवितशिखरेण गगनोल्लेखिना वैद्रुमेण केतुस्तम्भेन प्रकाश्यमानम् , अतितुङ्गशृङ्गोच्छ्रायप्रांशुपृथुशिलाशालपरिगतम् , अमलकलधौतकलशाध्यासितसुधा- 15 धवलनिःशेषकूटं, कैश्चिदाविष्कृतप्रौढपत्रैः कैश्चिदुल्लासिताभिनवतनुच्छदैः कैश्चिदाकृष्टशिलीमुखचस्तदा त्रीणि भुवनान्यभिषेणयितुमुद्यतस्य विषमबाणस्य बलदर्शनाय मधुना स्वसैन्ययोधैरिवाहतैस्तिलकचम्पकाशोकपुन्नागनागकेसरप्रभृतिभिः प्रधानपादपैः समन्तादुपगूढम् , अतिदृढस्तम्भविततमण्डपाभिरामं, कामदेवायतनमायातवती । प्रक्षालिताध्वरेणुधूसरचरणयुगला च द्वारदीर्घिकायाम् , आदाय तदुपकण्ठजातेभ्यो लताजालकेभ्यः सुरभिपरिमलाः 20 सुमनसः कतिचिद् इतस्ततः क्षिप्तसचकितदृष्टिपाता, निभृतनिभृतैः पदस्तदभिमुखमचलम् ।।
२६१) गत्वा च स्थिता द्वारदेशे, विशुद्धहाटकघटितविकटासनपीठबन्धम् , उद्गन्धितैलाध्मातपात्रबोधितानेकस्थूलदशानां दिशि दिशि ज्वलन्तीनामायतनदीपिकानामुत्तप्तकनकांशुराशिकपिशेन सर्पता सर्वतः प्रकाशेन प्रकटिताखिलप्रतिमारूपम्, उभयतो निरूपितनिरुपमानरतिप्रीतिरूपकम् , अधिकशिशिरेण स्वच्छसुरभिणा चन्दनरसेन समस्तभुवनविजयो- 25 पार्जितेन यशसेव संपादिताप्रपदीनचर्चम् , उच्छन्ननिद्राभिराराधयितुमागतानां प्रियविमानितप्रमदानामीक्षणावलीभिरिव प्रतिबिम्बसंक्रान्ताभिः सजलकणिकाभिरसितोत्पलस्रम्भिराच्छादितसर्वाङ्ग ; गर्भगृहगर्भविरचितस्य लम्बितप्रलम्बपुष्पप्रालम्बघटितविकटभित्तेः अखण्डपुण्ड्रेक्षु काण्डकल्पितप्रकाण्डतोरणस्य, तरुणगृहिणीवियोगविघटिताध्वन्यहृदयैरिवोदामरागैरशोकपादपप्रवालैारिविरचिताविरलवन्दनमालस्य, निबिडकण्टकाचितोभयधारैरतिकठिनजनहृदयदारु- 0 दारणाय चन्द्रकिरणैरिव क्रकचतां नीतैर्विरहतान्तकीरकान्ताकपोलकान्तिभिः केतकोदरदलैः २३

Page #233

१७८
कविधनपालकृता कल्पितावचूलचामरस्य, मकरन्दपाननिश्चलनिलीनैः कजलकालकान्तिभिर्मधुकरकुलैः प्रत्यग्रघटितानामग्निना मुकुलपत्रिणां तैदण्यमाधातुमाहतैः खादिरैरिवागारैः सर्वतः कर्बुरीकृतोपहारपुष्पप्रकरस्य, दृश्यमानानेककुटिलमार्गेण निसर्गमलिनात्मना मानतन्तुसंतानेनैव
कामिनीहृदयेभ्यः समाकृष्टेन कृष्णागुरुधूपधूमेन निर्भरव्याप्तकुक्षेः, पुष्पगृहकस्य मध्ये, 5 स्वायुधागारदर्शनबुद्ध येव बद्धास्पदम् ; अलिन्दकालिखितबहुवर्णचूर्णपत्रवल्लिना, स्थानस्थानविनिहिताखण्डशालितण्डुलस्तूपेन, पटवितानकप्रान्तलम्बितोन्नालनालिकेरकदलकलुम्बिना, निरन्तरन्यस्तमाक्षिकेक्षुरसकुम्भेन, शातकुम्भकरकोत्सर्पिसरकगन्धाकृष्टरणदलिपटलवाचालितेन, विततपुटकिनीपत्रपुटकार्पितसकर्पूरताम्बूलवीटकेन, प्रकटितानेककूष्माण्डतुण्डीरकत्रपुसवार्ताकशाकपणेन क्वचिदनतिकोमलै रङ्गीफलैः क्वचिदधिगतस्तोकपाकावस्थैः कपित्थैः क्वचित्पीनपरिमण्डलाङ्गैर्मातुलुङ्गैर्यथाकालमात्मना निर्वर्तितानां बालयुवतिप्रौढवनितापयोधराणां प्रतिच्छन्दकैरिव यौवनेनोपदर्शितैरुपेतेन, फेनिकाशोकवर्तिखण्डवेष्टमोदकप्रायपक्वान्नबहुलेन, बलिकर्मणा कल्माषितसमग्राग्रिमभूमिभाग ; भगवता समस्तसुरसङ्घवन्दिताज्ञेन मघवताप्यलचितशासनं ; कुसुमशरासनं देवमद्राक्षम् ॥
२६२) दृष्ट्वा च किंचिदुपशान्तसंतापा, तन्मुखार्पितप्रीतिनिश्चलेक्षणा, विलम्ब्य 15 क्षणमात्रम् , अभ्यन्तरप्रविष्टामन्तर्निविष्टः कदाचित्कोऽपि मां पश्येद्, इति विशङ्कमाना, द्वारदेशस्थितैवोत्सृष्टकुसुमाञ्जलिः प्रणाममकरवम् ॥
२६३) कृतमरणसंकल्पा च निर्गत्य तेनैव मार्गेण, गत्वा बहिःप्राकारवलयात्पदानि कतिचित् , कमलदीर्घिकानघभूषणस्य पुण्यपरिणाहभाजः कतिपयदिनारूढयौवनप्रौढे
र्गाढसुकुमारच्छदच्छन्ननिखिलशाखासंचयस्य सर्वतः संचरद्भिः कुसुमसौरभावकृष्टैः षट्20 चरणचक्रेरक्रमाक्रम्यमाणदक्षिणानिलचलितचारुविटपस्य रक्ताशोकशाखिनः स्कन्धशाखायामायतेनविस्तारिणा स्ववेषाडम्बरावरणपटेन पाशमघटयम् ॥
२६४) 'प्रातः प्रमीतामसम्यगावृतवपुषमवलोक्य मां नरलोकत्रपामेष्यति इति शङ्कया निबिडनीविबन्धनमपि पुनः पुनर्गाढीकृत्य निवसनम् , अशिथिलकञ्चुकावृत्तस्यापि
कुचमण्डलस्योपरि विधाय चिरमुत्तरीयेण बन्धुरं गात्रिकबन्धम् , अमन्दसंदानितमपि सय25 नमापीड्य पुष्कलैः पुष्पदामभिः केशभारम्, अभिष्टुतेष्टदेवता, कृतगुरुजनप्रणतिः, असंपादि
तोचितफले बाह्येऽपि परिजने जातानुतापा, विपक्षवर्गेऽपि भावितप्रीतिः, प्राङ्मुखीभूय सादरमन्तरिक्षबद्धलक्षा कृताञ्जलिः, अवदम्-'भगवन्तः सकलजन्तुग्रामकर्मसाक्षिणः सहस्राक्षपुरःसरा लोकपालाः ! " तस्य तत्कालमात्मनो वरत्वेन प्रतिपन्नस्य नृपकुमारस्य
दर्शनात्प्रभृति न मया पुमानन्यश्चक्षुषापि साकाङ्क्षमवलोकित" इत्यस्य सत्याभिभाषणस्य, 30 अस्य च क्रोधवैलक्ष्यनिर्वेदादिभिर्भावैरदूषितस्य, निजचारित्ररक्षणार्थमेव केवलमध्यवसितस्य
जीवितपरित्यागस्य च यद्यस्ति कोऽप्यनुभावः, तत्तेनैव नृपकुमारेण सह जन्मान्तरेऽपि

Page #234

१७२
तिलकमञ्जरी
संगमो मे भूयात्' । इत्यभिधाय कन्धरानिवेशितपाशवलया दूरमुत्प्लुत्य तस्यैवाशोकवृक्षस्य मूलवेदिकातः क्षितितलाभिमुखमात्मानममुचम् ॥
__ २६५) मुक्तदेहायाश्च मे गात्रभारेण दूरमाकृष्टा दृष्टमत्साहसोत्पन्नसाध्वसेव सर्वतः समकम्पतासावशोकपादपशाखा । कम्पतरलितकुलायकोटरोड्डीनानि विस्तारिणा पक्षपातविरुतेन हाहारवमिव कुर्वाणानि पर्यन्तेषु बभ्रमुः ससंश्नमाणि विहंगमकुलानि । 5 तैश्च सर्वतः कृतकरुणकोलाहलैस्तथाभूतमदवस्थादर्शनोद्भूततीव्रशोकैरिव ताडयद्भिरनवरतमुभयतः प्रेङ्खता पक्षयुगलेन जठरमुद्वेज्यमाना, गात्रपरिमलामन्त्रिताभिर्विहाय सविधवर्तिनीरुद्यानवीरुधो वेगाद्वाविताभिधमरमालाभिर्मञ्जरीव प्रत्यवयवं विलुप्यमाना, तत्क्षणप्राप्तमर्त्यलोकावतारशापेव त्रिदशललना समासन्नभूतलस्पर्शा निरालम्बमम्बरे कृतस्थितिः भाराञ्चितेन संकुचता प्रतिक्षणं पाशवलयेनाकालचलितं जीवितमिव निरोद्धमतिनिबिडमापीडितशिरोधरा; 10 कण्ठरोधादूर्ध्वमनवकाशेन निष्कासनसहान्सहायानिवान्वेष्टुमन्तर्धाम्यता श्वासपवनेन निर्भरमापूर्यमाणकुक्षिकोशा; प्रियवियोगादपि दुःसहेन, गृहागतार्थिजननिराकरणादपि कष्ठतरेण, विपक्षपक्षोपसर्पणादपि संतापकेन, निशितनिस्त्रिंशदारणादपि दारुणेन, महानरकवासदुःखसंवादिना, वेदनावेगेन व्याकुलीकृता; पृष्ठत एव मे समागताम् , अन्तिकस्थामपि विसंस्थुलतया चक्षुरिन्द्रियस्य स्तोकमप्यनुपलक्षिताम् , श्रवणमार्गमवतीर्णेन विस्तारिणा करुणरटितेन 15 कथमपि चिरेण प्रत्यभिज्ञाताम् , 'हा ! किमिदनापतितम् १ किं संवृत्तम् १ किमनुष्ठितं निष्ठुरप्रकृतिना देवेन ?' इत्यभिधायाभिधाय प्रचलितकलाचिरत्नवलयावलीवाचालमग्रकरयुगलमन्योन्यमास्फालयन्तीम् , मुहुर्मोक्षणाय पाशग्रन्थेरशोकमारोढुं परिकरमाबध्नतीम् , मुहुभङ्गाय शाखायाः शिखामधोमुखमाकर्षन्तीम् , मुहुर्मूलवेदिकाग्रे निक्षिप्य चरणावाकर्षणाय मे तिर्यग्भुजयुगं प्रसारयन्तीम् , मुहुः कल्पनाय पाशस्य प्रविश्य वनं बालपर्णशालासु 20 परशुदात्रशस्त्रिकादीन्युपकरणान्यन्वेषयन्तीम् , मुहुः कण्ठबाधाप्रतिविधानाय धृत्वा जङ्घयोर्मामूर्ध्वमुक्षिपन्तीम् , मुहुरवष्टम्भाय मञ्चरणयोरधस्तादुपलशकलान्युपर्युपरि विरचयन्तीम् , अशोकशाखाधिरोहणाय विटपान्तरालपातिनो रज्ज्वायतानिन्दुकिरणानप्यवलम्बमानाम् , साहायकाय विगतचेतनेषु पाषाणपुत्रकेष्वपि दृष्टिं पातयन्तीम् , निश्रेणिकानिषण्णध्यानतया दीर्घपृथुलां केलिदीर्घिकातरङ्गश्रेणिमपि साकाङ्क्षमवलोकयन्तीम् , अदृष्टमद्रक्षणोपायतया च 25 मनसि पुञ्जितासह्यदुःखां मुहुर्मुहुर्छामनुभवन्तीम् , मोह विरतौ च साध्वसादुत्थाय बद्धप्रबलकम्पाम् ; 'किं पापकारिणि ! कृतः कारणमन्तरेण त्वयास्य सकलविश्वविश्रामवेश्मनो निजम्य विनाशो राजवंशस्य १” इति मामेव निरनुक्रोशमाक्रोशन्तीम् , 'अनार्य ! किमियं त्वया स्वकार्यसाधनाय निधनमुपनीता ?' इति तातमपि जीवितनिरपेक्षतया प्रतिक्षिपन्तीम् , 'विगतलक्षणे बन्धुसुन्दरि ! जानत्यापि जीवितमुत्सृष्टुकामा किमियमवधीरिता त्वया ,30 निर्गच्छन्ती धृता च किं न धावित्वा हठात्पृष्ठतो, विमोहितया च संकटप्रासादकुटथा

Page #235

15
कविधनपालकृता न्तरालपरिसर्पणेन कस्मान्न कोलाहलः कृतः” इति सानुतापमात्मानमेव प्रतिपदं निन्दतीम् । 'अतिविशदचन्द्रातपापि भगवति त्रयोदशीक्षणदे ! क्षीणपुण्याया मम त्वमपि कालरात्रिः संघृत्ता, मातर्धरित्रि ! विधुरेऽस्मिन्निमामपालयन्ती पृथ्वीपालबालिकामलीकं वहसि धात्री
शब्दम् । देवि कात्यायनि ! मदीयजीवितेन भर्तृदारिकाया रक्ष जीवितम् , आवयोर्न 5 कश्चिद्भेदः, स्वामिन्यो वनदेवताः ! निवेदयत पात्रसंक्रमेण देव्या गन्धर्वदत्तायाः सुता
वृत्तान्तम् , अत्यन्ततान्ता न शक्नोम्यहमन्तःपुरं गन्तुम् , तात पितृपते ! निर्दयप्रकृतिरपि विधेहि मयि कृपामेकवारं कृपणायां प्रियसखीप्राणदानेन, सलिलसंगत्यैव स्वच्छशिशिराशयोऽसि सततम् , अतो वरुण ! भूत्वा सकरुणः कुरु विपाशामिमाम् , पाश
मोक्षणे तवैव वैचक्षण्यम, भगवन्पवन ! रुद्धगलरन्ध्रवेदनाविरसाया भव समाश्वासहेतु. 10 रस्याः श्वासप्रसरदानेन, हताश चित्तयोने ! चैत्रोत्सवेनैव निश्चेतनीभूतो न चिन्तयस्या.
त्मानम् , अन या विना विधुरेषु कुण्ठितशरस्य कस्ते शरणम् १ दुरात्मन् ! आत्मनैव निष्पादितां विपदमीदृशीमस्याः पश्यतो मनागपि न ते विच्छायता संजाता, अशोक ! सत्यमिवाशोकस्त्वम्', इत्याद्यनेकप्रकारं संबद्धमसंबद्धं च विलपन्तीं; बलवता शोकवेगेन विधुरीकृतां बन्धुसुन्दरीमपश्यम् ।
२६६) दृष्ट्वा च तां तथाविधावस्थाम् , उपस्थिताप्रतिविधेयविपदम् , एकपद एवास्पदीकृतामखिलैरपि त्रैलोक्यवर्तिभिरसौख्यैः, शतमुखीभूतदुःखवेगां विगलितोष्णबाष्पपटलविप्लावितमुखी, कृतप्रयत्नापि दृढमतिगाढपाशग्रन्थिपीडितगलत्वादपारयन्ती वक्तुम्, उत्क्षिप्य किंचित्प्रचलितेन पाणिना दक्षिणेतरेण, रुदतीं तां न्यवारयम् ॥
_२६७) सा तु तेन प्रचलता भत्करतलेन तालवृन्तेनैव प्रबलसंदीपितशोकपावका; 20 'भर्तृ दारिके ! विरम, किं वारयसि १ देवेनैव वारिता, विरताहमद्य प्रभृति रोदनात् ,
अनाकुला प्रसाधय स्वाभिप्रेतमर्थम् , अस्मद्विधे बाह्यपरिजनेऽद्यापि कः प्रतिबन्धः ?' इति रोषादिवोदीर्य द्विगुणमापूर्यमाणबाष्परुद्धगलनिर्यदागद्गदाक्षरमुन्मुक्तगुरुतराक्रन्दा; दूरमुत्क्षिप्योत्क्षिप्य पातितेन निर्दयाघातविघटिताङ्गुलीकिसलयगलदुधिरशीकरण करयुगलेन युगपदु
त्तमाङ्गमुरस्तट' च ताडनत्रुटितहारमुक्तमुक्ताफलासारसंवर्धिताश्रुबिन्दुविसरमनवरतमाज25 ध्ने । घनतरावधूनितहस्तयाथ तथैव मया पुनः कृतनिषेधा, निर्याय तस्मादशोकतरुतलात्
'अद्यापि स्पष्टचेतना समर्था जीवितुमसौ, अवन्वेषयामि कंचित्' इति विचिन्तयन्ती, समन्ततः प्रहितलोचना, मन्मथायतनसंमुखी सत्वरमधावत् ॥
२६८) एतावन्तमेव तत्कालवृत्तमात्मनस्तस्याश्च वृत्तान्तमविशदतया स्वप्नविज्ञानसदृशमवगतवती । ततः परम् 'किं तयोक्तम् १ किमनुष्ठितम् ? कः प्रसाधितोऽर्थः ? 30 कीदृशश्च संपन्नो ममावस्थाविशेषः ?” इति प्रबलवेदनावेगजनितेन कृत्स्नकरणशक्तिच्छिदा
मूर्छागमेन मुषितविज्ञाना स्वल्पमपि नाज्ञासिषम् । केवल कियत्यापि वेलया समुपलब्ध

Page #236

तिलकमञ्जरी
संज्ञा, व्यपगतपाशवन्धना ; निराबाधनिःश्वासप्रवृत्तिः, अमृतपङ्कपर्यङ्कसुप्तमिव विकचपकेरुहा, राशिकृतनिवेशमिव समासादिता, पूर्वमृदुतरस्पर्शविशेषनिर्वृतं गात्रमुद्वहन्ती ; रोदनादुपरताम् ; अविरतविलापदलितगलरन्ध्रजजरेण स्वरेण शनैः शनैरादितः प्रभति, यो मे वंशः, यथाहमुत्पन्ना, यथा वृद्धिमुपगता, यथा कृतः कलासु परिचयः, यथानुभूता यौवनविलासाः, यथा निशीथसमये सुप्तमात्रैव खेचरैरपहृत्य चित्रशालिकाशयनादेकाकिनी पञ्चशैलके 5 रत्नकूटाद्रिकटकमण्डन जिनायतनमानीता, यथा तत्र चित्रलेखारचितचतुरप्रसाधनया प्रवर्तितो गीतनृत्यादिकः प्रेक्षणकसमुचितो विधिः, यथा मनुजलोकदुर्लभलास्यप्रयोगदर्शनप्रीतेन विद्याधराधिपतिना विचित्रवीर्येण सह सविस्तरं प्रवृत्तः संलापः, यथा तदुपनीतच्छत्रचामरालंकारा सदृशनेपथ्यपार्थिवकुलकुमारिकावृन्दपरिवृता पारावारमवलोकयितुमारूढा स्फाटिक जिनायतनपर्यन्तवतिनं प्राकारम् , यथा च तन्मूलमाश्रित्य विहित- 10 स्थितौ नाव्यवस्थितो वीक्षितः स निजरूपनिर्मथितमन्मथाकारः पार्थिवकुमारः, यथा च प्रथम एव दूरदर्शितानुरागमुद्रया समुद्रपूजाव्यपदेशेन मुखनिवेशितोन्मुखशस्तस्य कन्धरायामधिरोपिता स्वहस्तेन दिव्या स्वयंवरकुसुममाला, यथा च तिलकक्रियानन्तरमेव केनापि हेतुना समुपजाताच्चित्तविप्लवादुत्प्लुत्य जलनिधौ कृतप्रपातस्य प्रीतिलचितया तस्य पृष्टतो विहितमनुपतनम् , इत्यादिकमशेषमपि पूर्ववृत्तं मदीयवृत्तान्तमुपवर्णयन्तीं; तामेव 15 बन्धुसुन्दरीमश्रौषम् ॥
२६९) 'कोऽयमाप्ततमः समीपमागतोऽस्या यस्यैनमतिरहस्यमप्यस्मदपहारवृत्तान्तमावेदयति ? कस्य चायममृतस्यन्दसुन्दरो देहसंस्पर्शः ?' इति विमृश्य मन्दमन्दोन्मीलितेक्षणा; झगिति लोचनमार्गमवतीर्णममृतकरमिव पुरुषरूपमादाय मदनोत्सवदिदृक्षया क्षितावागतम् , अतिसूक्ष्मसुकुमारसिकते श्रूयमाणशोकातकोककामिनीकरुणविरुतौ तटशिला- 20 तलास्फालवाचालवीचिमाले तत्कालमुदिताः कुमुदिनीरिव दृष्टुमाकृष्टतिर्यक्प्रसृतपादपच्छायेन गगनमध्यमध्यासिना शशधरेणाधोमुखैमयूखयष्टिभिरुत्सारिताशेषप्रदोषतमसि चन्द्रप्रभाप्राचुर्याच्च दूरापमृतसलिलेऽपि स्वच्छजलतिरोहित इवोपलक्ष्यमाणकुमुदीर्घिकातीरदेशे निषण्णम् , आगृहीतमदनज्वरातकामिसमुचितचारुशृङ्गारवेषम् , उन्मिषच्चन्द्रकान्तमुक्ताफलप्रायमणिविशेषैर्यथास्वमुचितस्थानविनिवेशितैः कटककेयूरकुण्डलादिभिभूषणैरलंकृतवपुषम् , आयामिनी- 25 भिरन्तरान्तरा लक्ष्यसरसबिसकन्दलाभिबैंकक्षकस्रग्भिः सरिद्भिरिव सागरप्रपातसमये स्पर्श तृष्णया संलग्नाभिः कृतकण्ठग्रहम् , आमोदितदिशा चन्दनविलेपनेन स्वच्छेनाप्यतिघनेनोद्भाव्यमानेन सूचितास्मद्विरहजनितोदामपाण्डुभावम् , आसक्तचञ्च्वाकारकर्णाभरणपद्मरागरत्नाकुरेण शशिहरिणहरितरोचिषा शैवलप्रवालेन कल्पितकर्णावतंसम्, एकशुकशकुन्ताक्रान्तशिखरमिव बालसहकारविटपम् , उदधिपूजाव्यतिकरे मत्करप्रकीर्णस्य हरिचन्दन- 30 द्रवस्य सुरभिसान्द्रबिन्दुजालकैरलंकृतेन तेनैव चिरंतनेन चीनवाससा प्रत्युरसमजलाट्टैणापि

Page #237

१८२
कविधनपालकृता संपादितजला कृत्यम् , तया च प्रयत्नसंरक्षितया स्फुरदुदारवर्णयापि कस्याप्यसंविभागीकृतया सिद्धमन्त्रविद्ययेव दिव्यकुसुममालया स्वदेहपरिरक्षणाय कृतशिखाबन्धम् , इन्दुकान्तनिष्यन्दशिशिर हृदि स्थिताया अपि मम प्रेमदोषादाशङ्कितां पाशबन्धमूर्छामिव
छेत्तुमानन्दजलबिन्दुविसरमनवरतमोक्षणाभ्यामधःप्रवर्तयन्तम्, अङ्कदेशोपवेशितायाश्च मे 5 मुहुर्गात्रमभिनवैः कलीगर्भपत्रैर्वीजयन्तम् , मुहुर्जललवस्यन्दिभिः कमलिनीकन्दैरवयवानाच्छादयन्तम् , मुहुः करमृदितनिष्पीडितेन चन्दनाग्रपल्लवरसेन स्तनपृष्ठमनुलिम्पन्तम् , मुहुरासन्नतरुवल्कलविवराकृष्टेन कर्पूररेणुना कपोलौ च्छुरयन्तम् , मुहुः स्वेदिना करतलेन पाशपीडितस्कन्धधमनिविधुरां कन्धरां संवाहयन्तम् , मुहुर्दृष्टिरोधिनीमनिलविधुता
मलकपद्धतिं सलीलमुक्षिप्य नखशुक्तिभिः श्रवणशिखरमारोपयन्तम् , मुहुनिश्चलाक्षिपक्ष्मा 10 प्रसंग्रथितमवतंसमञ्जरीरजः सरसिजगन्धिना वदनमारुतेन व्यपनयन्तम् , मुहुः श्वास
पायिनो मुखवासपरिमलहतानुद्यानमधुकृतो मधुरमुल्लासितेनोत्तरीयपल्लवेन व्यावर्तयन्तम् , आलापनाय च वारंघारमव्याहतश्वासदर्शनोपजातपरमाश्वासां बन्धुसुन्दरी व्यापारयन्तम् , आकृतिविशेषदर्शनोपजातविश्वासया च तया सविस्तरमाख्यायमाने मदीयवृत्तान्ते सादरवितीर्णकर्ण, तमेव पूर्वदृष्टम्, ऊर्वीपतिकुमारमद्राक्षम् ॥
२७०) दृष्ट्वा च संभ्रान्तहृदया किमेष पाशग्रन्थिपीडया निबिडमास्कन्दितान्ममैव हृदयाद्विनिःसृतो बहिः ? अथ प्रार्थिताभिर्मदनुकम्पया देवताभिर्दिव्यशक्त्या कुतोऽप्यानीतः १ उतान्यदेव किंचित्प्रयोजनमालोच्य गुरुजनेन प्रहित इह परिभ्रमन्कौतुकेन प्राप्तः १ आहोस्वित्तेन चतुरोक्तिनिपुणेन नाविकेनावबोधितं स्वबुद्धथा वावगतमाधाय मनसि
तत्कालमीहितस्य तस्यास्मदालापस्य हृदयार्थमनुरागप्रेरितः परापतितः ?' इति वितर्कयन्ती 20 किचिच्चलितलोचना चिरमतिष्ठम् ॥
२७१) चिन्तयन्ती च तदचिन्तितप्राप्तमनेकजन्मोपार्जितैः सुकृतकर्मभिरपि दुरापम्, आकल्पावधिकृतस्तपोभिरपि दुःसाध्यं, चतुर्मुखप्रमुखदेवतानिदानवरप्रदानैरप्यलभ्यं, लब्धरम्भोर्वशीरूपसौभाग्याभिरप्सरोभिरप्यनमिलष्य, तदङ्कशय्यावस्थानमात्मनो; दूरारूढगर्वा
सर्वमपि सौभाग्येन भुवनत्रयान्तर्वति तृणाय मन्यमाना स्त्रणम् ; अवजितारविन्दगर्भकेसर25 सौकुमार्येण मज्जगतमपि मुष्णता विरहदाहोष्माणम् , आनयतेव संनिपातनिद्रामिन्द्रियाणां,
रचयतेव चन्दनद्रवेण चर्चामाचरणमन्तःकरणस्य, क्षिपतेव क्षीरसागरोदरे निरवशेषानवयवान् , परिणमयतेव शारदज्योत्स्नारूपेण शरीरम् , एकीकुवतेव प्रतिप्राणिस्थितानि सकलान्यपि त्रैलोक्यसुखानि, असंख्यैरपि निदर्शनैरनावेद्यहृद्यतास्वरूपेण सारमिव सुधारसस्य सत्त्वमिव
शंकरशिरःशशिकलाशैत्यस्य सकलमादाय विधिनोत्पादितेन, समुद्रपातसमयेऽप्यनासादित30 पूर्वण, स्वप्नान्तरेष्वपि निद्रालाभविरहादलब्धेन, पुनरलभ्योऽयमनयेति जातकरुणेनेव मकर
केतुना परां स्वादुतामानीतेन भाविता तस्य सकलगात्रस्पर्शन; व्यवधानहेतुरिति पुलकजालकोद्भेदमपि निन्दन्ती, कुङ्कुमाङ्गरागमपि विपक्षपक्षे स्थापयन्तो, भूषणप्रभावितानमपि

Page #238

१८३
तिलकमलरी विघ्नमवधारयन्ती, धृतम्रंसमानजघनस्तनांशुकेन स्वेदसलिलेनापि दूयमाना, शरीरार्धन लब्धप्रियाङ्गसङ्गामचलकन्यामप्युपहसन्ती, सहसैव विह्वलतामगच्छम् ।।
२७२) दृष्ट्वा च मां तथाविधां क्षणेनैवान्यथाभावमुपगतामुत्पन्नसाध्वसा बन्धुसुन्दरी सादरमवादीत्- 'भर्तृदारिके ! किमेव पुनरपि स्थिता त्वमस्वस्था ? कथय किं ते । वपुषि बाधाकृत् ?' इत्यसकृदनुबध्यमाना बद्धोत्कम्पया सगद्गदाक्षरोद्गारमनया शनैः शनै- 5 रुत्थाय कृतशिरोवगुण्ठना तस्य नृपकुमारस्याङ्कपर्यङ्कादेकदेशे कमलिनीपलाशशयनस्योपाविशम् ॥
२७३) अत्रान्तरे सा मुक्ततारकरुणपूत्कारा निधाय मज्जानुनोरुपरि मूर्धानम् , अनवरतनिपतद्वाष्पसंहति; अभिनवानि शुद्धान्तनिर्गमात्प्रभृतिकाननान्तरुपजातान्युदीर्योदीर्य दारुणानि दुःखानि पूर्वकालमनुभूतानि च मया सह विगतयन्त्रणानि शैशवक्रीडितानि 10 परिहासवचनानि विश्रम्भामिभाषणानि च भावयन्ती, भीषणोदीर्णशोका चिरमरोदीत् । उपनीतवदनक्षालनोदका च तेन, प्रक्षाल्य वदन प्रमृज्य चोत्तरीयपल्लवप्रान्तेन, मत्संनिधौ न्यषीदत् । उत्सृष्टदीर्घनिश्वासा च स्थित्वा कंचित्कालमवचना, मामवोचत्-‘भर्तृदारिके ! किंचिदितोमुखी भव । पश्य चातिसुन्दरोदारदर्शनमपूर्वतेजोविशेषपिशुनितमहानरेन्द्रवंशोत्पादमादरादमु महाभागम् । अद्य ते दत्त जीवितमनेन । यद्ययं तदायतनवर्ती न 15 स्यात् , आकर्ण्य वा मदीयमाक्रन्दमतिवेगादगणितनिजश्रमो नागच्छेत् , उप्लुत्य च व्योम्नि खड्गधेनुकया पाशं न विनिकृन्तेत् , पतन्ती च भूतले जातमूर्छा न प्रतीच्छेत् , उत्क्षिप्य च भुजाभ्यामेतदम्भःस्पर्शजनपवनमुपवनदीर्घिकातीरं नावतारयेत् , तदा कथं ते पुनः प्राणलाभः स्यात् १ तदेष ते परममुपकारी नृपकुमारः, न च तवैकस्यः, सर्वस्यापिसपरिग्रहस्य त्वदीयगोत्रस्य, त्वया प्रयुज्यमानामहति प्रणामादिकां सर्वामपि 20 गृहायातमान्यजनसमुचितामपचितिम् ।' इत्युदीर्य कन्धरापृष्ठलुठितपाणिः प्रथमदर्शनत्रपाविकुश्चितस्मितार्द्रनयनतारकां तस्य मां प्रणाममकारयत् ॥
२७४) सोऽपि किंचित्कृतप्रतिप्रणतिरन्तर्गतप्रेमशंसिना प्रीणयन्नमृतवारिच्छटाच्छेन विकसता दृष्टिविक्षेपेण मच्चित्तम् , इषद्वलितपदनस्तामवादीत्-बन्धुसुन्दरि ! प्रवृद्धन प्रतिदिवसममुना सौजन्येन मधुनेव परभृता मधुरभाषितां परामानीतासि, येन मामपि 25 निदेशमात्रकारिणमत्यन्तमुपकारीति कीर्तयसि । कोऽहमुपकारक्रियायामस्याः ? त्वयैव यत्कर्तव्य तदखिलमनुष्ठितम् । अनुदिन नवनवैः प्रसादविशेषैस्तथा तथोपलालितस्य तावतः सखीजनस्य परिजनस्य च मध्ये त्वमेका शरणमस्याः संजाता, यस्मान्निजेनैव सर्वलोकाभिभाविना प्रज्ञाबलेन विज्ञाय जीवितव्यनिरपेक्षमाकारमावासगमनाय पुनः पुनः कृतविसर्गयापि न त्यक्तमेतदीयचित्रशालिकाद्वारम् । 'क चलितेयम्' इति चिन्तयन्त्या च दूर-30 मनुसृता वजन्ती पृष्ठतः । समुपजातव्यामोहयापि, 'अस्ति मे विलम्बस्तावदधुना कंचित्कालं,

Page #239

१८४
कविधनपाल कृता विकालवेलायां गमिष्याम्युद्यानम् ', इति संस्मृत्य कात्यायनिकायाः पुरः प्रयुक्त वचनमेकाकिन्याप्यनुमृतः कामदेवायतनमार्गः । कृतोऽतिगुपिलतया दिवापि संत्रासकारिणि स्त्रीणामगणितात्मविनिपातया निशा यामिह महीयसि महीपतिक्रीडावने प्रवेशः । विचरितमितस्ततः
सकष्टामेतां द्रष्टुकामया । दृष्ट्वा च कृतः पाशमोक्षणाय बहुप्रकारो यत्नः । कियद्वा 5 वर्णयाम्यसाधारणभक्तिवात्सल्यायास्तवोचितकारित्वम् ? एकमेव मनागयुक्त कृतं यदहमस्या
महानर्थहेतुरुपकारपरम्परोद्घट्टनेन वैलक्ष्यमानीतः । एतां च प्रणामकर्मणा घननिदाघधर्मा घ्रातनवशिरीषकलिकाकोमलाङ्गयष्टिं कष्टमनुभाव्य बहुमानार्थिजनपदव्यामारोपितः । सकृदनुस्मरणेनाप्यपनेतव्यरणरणकस्य, नामग्रहणेनाप्यनुग्रहं मन्यमानस्य, बाह्यपरिजनप्रयोज्येन दृष्टिदानेनापि संवर्धनीयानन्दस्य, निन्दापरं ममोपचारकरणम्' । इति ब्रुवाण च तं बन्धुसुन्दरी स्मित्वा मन्दमवदत्-'महाभाग ! मदभिप्रायेण सत्यं महानर्थहेतुरस्यास्त्वम् । अत एव नायुक्तमुपकारोघट्टनं मया विहितम् । केवलं त्वदभिप्रायमाश्रित्य पृच्छामि । सर्वकालमन्तःपुरगतायाः स्वप्नेऽप्यजातपुरुषसंनिधेरधुनैव दृष्टः कथं महानर्थहेतुरस्या भवान् ? अथ स किंचिदुद्भिन्नहासः 'छलग्राहिणि ! रहस्यमेतन्न शक्यते प्रकाशयितुम्'
इत्युदीर्य तूष्णीमभवत् । सापि 'कथमयं महानर्थहेतुः' इति विमृश्य बहुशः प्रश्नकाङ्क्षया 15 मन्मुखे चक्षुरक्षिपत् ॥
२७५) ततोऽहमुद्भिन्नहासा निभृतमुपसृत्य तां कर्णे विदितवृत्तान्तमकरवम् । सापि मद्वचःश्रवणविस्तारितेक्षणा, प्रत्यङ्गमर्पितस्तिमिततारकेण चक्षुषा निरीक्ष्य तुलितकुसुमायुधं तस्य रूपम् , अन्तः परं परितोषमवहत् । अभाषत च निभृताक्षरम् -'भर्तृदारिके !
कृतमतीव दुष्कर त्वया, यदस्य प्रथम एव विरहे न मुताः प्राणाः, न गृहीत उन्मादः, 20 न प्रतिपन्न महाव्रतम् , एवं दुःखमनुभवन्त्या दर्शितः स्नेहः' इति । उदीर्य रचितकरसंपटा
प्रणम्य तमवादीत्-'कुमार ! 'कुटिलस्वभावा स्त्रियः, निसर्गसरलः पुरुषवर्गः', इति जनप्रवादो न निरवद्य इति चिरादद्य में स्थित मनसि, यस्मादपृष्टयापि मया दृष्टमात्र. स्य ते जन्मनः प्रभृति सर्वमावेदितं निजरहस्यम् । त्वया तु पृष्टेन विदितपूर्वमेता
वदपि मे न प्रकाशितम् । अप्रकटिते तु तस्मिन्कथमहं 'सोऽयमस्याः प्रियः' इति त्वां 25 जानामि ? तत्क्षमस्व मे, यन्मनोरथशताकाङ्कितदर्शनस्य स्वतः प्रीतेन विधिना कथ
मपि समीपमानीतस्य भुवनत्रयप्रथितपार्थिवप्रथमसूनोः प्रथमदर्शने न दर्शितः प्रतनुरपि संभ्रमः, न प्रपञ्चितो वचनमात्रेणाप्युपचारः, न कृतमर्घपाद्यादिकमीषदपि पूजाविशेषविधानम्' इत्युदीर्य वेगागमनवल्गनुङ्गकुचयुगा भुजयुगं प्रसार्य संजातनिर्भरोत्कण्ठेव कण्ठे
तमतिगाढमाश्निक्षत् । उपनीय विष्टरमादरादर्घमुपपादयितुमुद्यताम् , 'अतिथिवत्सले ! मा 30 कृथाः क्लेशम् , अमुनैव ते सहजसौहार्दशोभिना संभ्रमेण कृत्यकृत्योऽस्मि, कृतमाट
म्बरेण', इति बुवाणः स तां न्यवारयत् ।।

Page #240

तिलकमारी
१८५ २७६) अथ निविश्य सा विहितकुशलप्रश्ना विलम्ब्य स्तोकमुत्सुका मामवादीत्--'मतदारिके ! किमनेनैव शुष्ककण्ठाश्लेषेण दर्शितस्नेहया मया स्थातव्यम् ? उतास्य महाराजसूनोस्त्वत्समागमप्रदानपरमोपकारिणः पुण्यैः कथंचिदासादितस्य कर्तव्यः कश्चिदु. पचारः १' इति कृतप्रश्नां च तां वारंवारमवनतमुखी--'सखि ! किमर्थ न करोषि ? पूर्वमपि मया शरीरतः प्रभृति यत्किंचिदस्ति तत्समर्पितं समस्तमपि ते । किमन्यदस्मा. 5 दप्यधिकमिच्छसि ?' इति साभ्यसूयेव चरणाङ्गुष्ठलतया लिखन्ती क्षोणितलमव्यक्तमवदम् ॥
२७७) सा तु निशम्य तजातसमदा ‘भर्तृदारिके ! यदि तवैष निश्चयस्तत्किमन्येन ? साश्वगजवाहना सरत्नस्वर्णकोशा सपरिजना त्वमेवास्मै मया विश्राणिता' इत्यभिधाय, तत्क्षणावबद्धसाध्वसप्रकम्पतरलिताङ्गुलीकम् 'अलीकवत्सले ! मुश्च माम् , इष्टसंयोगोऽयमस्याः परमदाहदायी भविष्यति' इति कृतनिषेधमिव सप्रहर्षा समाकृष्य 10 मत्करतलम् , अविरलोद भिन्नपुलकजालकेन स्वेदजलसेकादुद्गताङ्कुरेणेव तत्कालकन्दलितकन्दपमदमुकुलितालोलपक्ष्मणि मदीक्षणयुगे निहितनिस्तरङ्गचक्षुषस्तस्य दक्षिणाग्रपाणिना समयोजयत् ।।
२७८) कृतकरग्रहणां च मामीषन्नतमुखीमुपवेश्य तस्यार्धासने, समुज्झितासना समानीय करयुग्ममग्रतः, कृताञ्जलिरवोचत्--'कुमार ! वृत्तस्तावदेष संक्षेपेण युवयोरभी- 15 क्ष्णमाकाक्षिणोर्मनोरथसहस्रः करग्रहमहोत्सवः । संप्रति कृतार्थाहमुपजाता । समासादितं स्वाधीनत्वम् , अपसृतश्चिन्ताराशिः, अवगत सुखस्वरूपम् , आरोपिता मनसि निद्रानन्दसंप्राप्तिः । किं न तद्यन्न मे संपन्नमभिमतम् ? तथापि कृपणार्थिजनचेतो वृत्तिवदजातपरितोषा प्रार्थये किंचित्' । इत्युक्तश्च स तया स्तोकमवनताननो हीत इव तामवादीत्--'बन्धुसुन्दरि ! किं प्रयच्छामि १ त्वदुपकारस्यास्य सदृशं दानमपि नास्ति । 20 किं वस्तुनान्येनोदितेन १ निजभुजार्जितामवनिमयशेषामर्पयामि ते, किं तु सांप्रतं दातुमप्रभुरहम् । यदि त्वं प्रीतिदानार्थिनी तदेनामात्मसहचरी याचस्व । मम पुनः शरीरादारभ्य यत्किंचिदस्ति तत्पूर्वमेव सर्वमुपनीतमस्यै समुद्रमध्यावस्थितेन सुहृदा कर्णधारेण' । इत्यभिहितासौ द्विगुणतरमवाप्तपरितोपा विहस्य तं पुनरभाषत--'कुमार ! कस्मान्महाकृपण इव मिथ्योत्तरैर्निवारयसि माम् । अनाकुलस्तिष्ठ । न मयार्थार्थमाबद्ध एष ते 25 पुरः प्रार्थनाञ्जलिः । इदं ममाभिप्रेतम् । "प्रेतनाथमुखनिपतितामेतांमलयसुन्दरीमुद्धर्तु-. कामया काममनुभूत एतया क्लेशः” इति कुर्वता मय्यनुक्रोशम् , “क्रमागतो महापुरुषमार्गः कुलाभिमानिभिरत्याज्यः” इति भृशं विमृशता, "वदारपरिपालनकर्म गृहमेधिनां धर्मः" इत्यजस्र ध्यायता, “त्रिभुवनातिशायिरूपलावण्यया दुर्गदेशस्थितोऽप्यविज्ञातकुलशीलसनिवेशो दृष्टमात्रः स्वयंघृतोऽहमनया" इति मनसि न्यस्यता, समुद्रपातादिमरणा- 30 ध्यवसायसूचितममुष्याः स्नेहमन्वह चिन्तयता, "मद्वियोगे प्राणनिरपेक्षया रक्षितं चारित्र

Page #241

nanandan
कविधनपाल कता मात्मीयमनया" इति मन्यमानेन, पुण्यभागिना तथा प्रयतितव्य, यथा भूयोऽपि नेयं दुःखभागिनी भवति' इत्यभिधाय विहिताश्रुपाता तस्य पादयोन्यपतत् ।।
__ २७९) सोऽपि तां तथा पादपतितामवलोक्य करुणया शुचा च युगपद्. गृहीतचेताः सखेदमवदत्-'बन्धुसुन्दरि ! पृथग्जनोऽपि न वृथाभ्यर्थनः कृतो मया, किं 5 पुनः प्राणपरिरक्षणममुष्याः कृतं यया ताम् ? सद्य एवाद्य विहितोपकारां करोमि भवतीम् ।
अन्तरेणापि ते वचनमधधृत मया सर्वम् । अस्ति चाभ्युपगमः । तथापि विधिरत्र प्रमाणम्' । इत्याभिधाय तूष्णीमभूत् ।।।
२८०) ततोऽहमुपजातसमधिकधृतिः, तत्रोन्निद्रकाननद्रुमोपगूढे दूरारूढशशधराशुधोरणिध्वस्ततमसि रसितानुमितसितपतत्रिमिथुने कुमुददीर्घिकातीरसैकते कुसुमशय10 नीयोपविष्टा, समीपविनिविष्टेन मन्मुखासक्तगाढानुरक्तदृष्टिना दयितेन चतुरचटुनिवेश
पेशलैः परिहासवचनैर्विनोद्यमाना, विनिहिताङ्गयष्टिरुत्सङ्गदेशे बन्धुसुन्दर्याः, कदाचिदप्राप्तपूर्वमतिशयितगीर्वाणसदनावासमुदममन्दमानन्दमनुभवन्ती, निशीथमनयम् ॥
२८१) क्रमाधिरूढविश्रम्मा च तमहं कृतप्रश्नाया बन्धुसुन्दर्याः स्वदिग्विजयवृत्तान्तमावेदयन्तमुदधिवार्ताव्यतिकरे लब्धावसरमनुयुक्तवती-'आर्यपुत्र ! तत्कालसंभृतमद्यापि नोपरमति मे भयम् । अतः पृच्छामि । तस्मिन्नवसरे ततः पातालसदृशादम्बुराशेः केन त्वमवतारितस्तीरः ?' इत्युक्तो मया कृतस्मितः सब्रीडमवदत्-'द्रविडराजतनये ! त्वदीयवदनेन्दुदर्शनगृहीतोद्यमेन केनाप्यदृष्टेन' इति । तमहमब्रवं पुनः-'आर्यपुत्र ! सत्यमेवास्मद्विधजनाभ्युदयकाङ्खिणा पूर्वजन्मार्जितेन शुभकर्मणादृष्टेनोद्धृतस्त्वम् , तथापि परमार्थतः कथय । विस्मयो मे ॥'
२८२) स पुनरवदत्-चन्द्रमुखि ! परमार्थोऽप्यसावेव । शृणु निवेदयामि सागरप्रवेशात्प्रभृति यन्मे वृत्तम् । तदा तिरोभूतदर्शनायां त्वयि तीव्रविरहदुःखासहिष्णुतया निपतितोऽहमर्णवपयसि नूतनाम्भोधरनिनादधीराम् ; 'अहो नृपकुमार ! किमपि कमनीयदर्शनायास्तवाकृतेरतिविसदृशोऽयं व्यवहारः, कथय, किंनिमित्तमनिमित्त एवात्मानमुत्सृजता
संविधवर्ती कैवर्तजनोऽयमर्णवावर्तमकराणाममीषामामिषत्वेन त्वया प्रकल्पितो वराकः ? 25 इदं चाकस्मादनुस्मरणमात्रेणापि प्रशमिताशेषजन्तुदुरितमखिलविश्वत्रितयविश्रुतमहिम्ना महा
वीरजिनवरप्रतिमया प्रसाधितस्य सिद्धायतनस्य मैच्या पवित्रितं तीर्थमन्यतीर्थिकपरिगृहीतैरनेकसत्त्वप्रलयहेतुभिः प्रपाततीर्थैः समीकृतम् ? इति वाचमाकस्मिकीमशृणवम् । 'क एष मामुपालभते ?' इति चिन्तयन्नेवोन्मीलितलोचनो न किंचिदन्तिकस्थमीक्षितवान् ।
केवल तथैवात्मना समाक्रान्तपूर्वे पर्वतोपकण्ठावासितस्य निजसैन्यस्य नेदीयसि नदाधि30 राजोत्तारतीरे तरन्ती तामेव निजनिजस्थानोपविष्टप्रहृष्टनिःशेषनाविकां नावमद्राक्षम् ।

Page #242

तिलकमञ्जरी
१८७
'केन वयमुदधिमध्यादुद्धृताः, कथं चेयमस्माभिरचिन्तितैव नौरिह प्राप्ता' इति तारकेण सह चिन्तयन्नन्तर्विस्मितो यावत्तिष्ठामि तावदागत्य रात्रावदर्शनादनुभूततीत्रशोकेन परिवृतो राजलोकेन नीतश्च वीतगमनाभिलाषोऽपि प्रीतमनसा निवासम् ॥
२८३) तत्र चादत्तदर्शनः प्रधानलोकस्य शिथिलकृतसकलपृथ्वीव्यापारः सर्वकालमेकान्तवर्ती प्रवर्तिताविरतशीतोपचारः परिचारकजनेन 'न जाने सा बराकी गता 5 कामवस्थाम् ?' इति त्वां चिन्तयन्निमेषमध्यनुपजातनिद्रो निशाः कतिचिद्नयम् | एकदा तु प्रातरेव द्रष्टुमुपागतस्तदवस्थमवलोक्य तारकः सखेदं मामवादीत् - 'कुमार ! निष्पल्लवानि चन्दनदुमवनानि संजातानि । निःशेषितमृणाला नालशेषाः सरसीषु नलिनाकरा वर्तन्ते । कियन्तं कालमिह पर्वते कुर्वद्भिरफलं देहदाहप्रतीकारमुत्सृष्टपुरुषकारैरा सितव्यम् ? किं न चिन्त्यते कोऽपि तदवाप्त्युपायः ? किं च काञ्चीनगरगमनाय गृह्यतेऽद्यापि नोद्यमः ? 10 किं विस्मृत ं तद्युवराजस्य यत्तदा समुद्रोदरे नौस्तवछद्मना त्वदर्थे कृतप्रार्थनस्य विज्ञाय मे भावमभिमुखार्पितस्मेरनयनया “भद्र, किमहं न शृणोमि येन भूयो भूयस्तमेवार्थ - मावर्तयसि ? सर्वमवधारितं ते वचनम् । अङ्गीकृतश्चायं नायकः । किं तु तिष्ठतु तावद्यावदहमिहस्था स्वस्थानमुपगता का श्री मध्यमागत ग्रहीष्याम्येनम् ” इति यदुक्तं तया ?” इत्यभिहिते तेन किंचिदुच्छ् सितचेताः पुनरवोचम् — 'तारक ! स्मरामि सर्वम् । किं तु संदिग्धमेतत् । किं तया भवन्तमुद्दिश्य गदितम्, आहोस्वित् "आयें ! संप्रत्येव नृत्यन्त्यास्तवातिरभसेन सारसनमध्यसद्मा समुच्छलित एष पद्मरागः; तद्गृहाणैनम् ” इति पुनः पुनर्भाषमाणं तमेव पुष्पपटलकन्धरं देवलकदारकम् इति न शक्यते निर्णे । अथ तद्दर्शनोपायमपरमप्रेक्षमाणैः 'अर्थसंशये प्रवृत्तिरप्रतिषिद्धा' इति मत्वा गम्यते तत्र तदपि दुष्करमेकाकिनः । त्वदध्यासितां नावमेकामधिरुह्य प्रस्थितस्य मे सकल एव प्रतिपन्थी 20 परिग्रहजनः । सैन्यसहितस्य च परमण्डले गमनमतिविरुद्धमप्रसाधकं च प्रारब्धकार्यस्य ॥
15
"
२८४) इति व्याहरन्तमुपसृत्य वेत्रधारी मामवोचत् - 'कुमार, देवस्य चन्द्रकेतोरन्तिकादागतो लेखहारकः प्रतिहारभूमौ तिष्ठति' । 'प्रवेशय' इत्यभिहिता च सा शीघ्रमेव त प्रावीविशत् । कृतप्रणामं च सादरस्तमद्राक्षम् । अपृच्छं च- 'भद्र ! कुशली तातः'? इति । अथासौ 'यथाज्ञापयसि' इत्यभिधाय भूयः कृतप्रणामः पुरस्ताल्ले- 25 मक्षिपत् ॥
२८५) तत्र च ' शत्रुचलपीडितेन द्रविडमण्डलाधिपतिना कुसुम शेख रेण दूतमुखेन कृत्वा सख्यमुपयाचिताः स्मः । प्रतिज्ञात प्रतिश्रुतं च तस्मै तदस्माभिः । प्रेषितश्च तत्सैन्यसाहायकाय कियानपि रथाश्ववारणप्रायो दण्डः । संत्यक्ताशेषकार्येण कल्याणभागिना स्वसैन्यपरिगतेन गत्वा सत्वरमधिष्ठातव्यम्' इत्यतिक्रान्तवार्ताप्रकाशन- 30 पुरःसर पितुरादेशमभिलिखितमीक्षितवान् । उच्छ्वसितहृदयश्च तदवधारणेन सिद्धमेव

Page #243

१८४
कविधनपालकता त्वदीयदर्शनं समर्थयमानः प्रहर्षनिर्भरः स्थित्वा मुहूर्तमीपत्कृतस्मितस्तारकमवोचम्'सखे, तातलेखार्थेन स्थापितास्तावद्वयं त्वदीयवचसि । उत्तिष्ठ । काञ्चीगमनसज्जो भव' । इत्यभिधाय तत्रैव क्षणे प्रयाणघोषणापटहमदापयम् । उच्चलितसकलनौदण्डश्च प्रत्यहम
खण्डितैः प्रयाणैर्लङ्घयित्वा लवणजलनिधिं जनपदांश्च कतिचित्क्रमेण काश्चीमागमम् । 5 आकर्णितमदागमनवातोपजातप्रीतिना च त्वत्पित्रा प्रत्युद्गम्य दूरमुपदर्शितादरेण प्रवेशितः शुचावेकत्र सावकाशे प्रदेशे स्कन्धावारमामुचम् ॥
२८६) तत्र च त्वदुपलम्भाशया दिङ्मुखख्यातरूपसंपदा राजकन्यानां विद्धरूपाण्यादरप्रवर्तितश्चित्र ऋद्धिरभिलिख्याभिलिख्योपनीतान्यजसमवलोकयतः कथानिबद्धं
यथावृत्तमात्मीयमुदधिवृत्तान्तमखिलसामन्तान्तःपुरेषु चिरंतनाख्यानकव्यपदेशेन स्व10 प्रयुक्ताभिः कथकपुरंधिभिः प्रकाशयतः प्रधानदेवतायतनेषु नरपतिप्रासादशिखरेषु नगर.
पालोद्यानेषु प्रेक्षाजनसमाजेषु मज्जनायातपौरवनितासमाकुलेषु च स्रवन्तीपुलिनेषु द्विधापि संचारिततारकस्य मे गताः कतिपयेऽपि दिवसाः ।।
२८७) अद्य तु प्रातरेव प्रासादतलगतोऽहं शिबिरासन्नवर्तिना रथ्यामार्गेण ब्रजन्तमुज्जवलविचित्रवस्त्रधारिणमनेकविच्छित्तिविरचितप्रसाधनमनघरत्नाभरणभूषिताङ्गमनणु15 माणिक्यखण्डखचितपणेषु वाजिषु वारणेषु गतिकम्परणित किंकिणीकलापेषु याप्ययानेषु
चाधिरूढमङ्गनासमूहमवलोक्य जातकुतूहलस्तारकमच्छम्-'भद्र ! जानासि क्वायं जनसमूहः प्रस्थितः' ? स मामवादीत्-'युवराज, ज्ञातमेवैतत् । अस्ति रम्यतानिरस्तनन्दनवनवैभवमितो नातिदूरे नरेन्द्रभवनोपवनसंसक्तमतिशयस्निग्धसुकुमारद्रुमं कुसुमाकरा
भिधानं काननम् । तत्र निजसौभाग्यखर्वितसमस्तान्तःपुरपुर न्ध्रिगर्वया गन्धर्वदत्ताख्यया 20 महादेव्या कारिते देवस्य मकरकेतोरायतने प्रवृत्ताद्य चैत्री यात्रा । तां द्रष्टुमुच्चलित
एष पौरयोषिजनः । न चायमेतावानेव । अन्योऽपि नगरनारीजनो राजलोकश्चानेकसहस्रसंख्यस्तत्र यास्यति । कुमारस्यापि यदि नरेन्द्रानुवृत्त्या यदि भक्त्या यदि लोकमार्गानुसरणेन यद्यन्यदेशयात्रास्थितिविलोकनकुतूहलेन युज्यते गन्तुम् , प्रस्तुतस्यापि प्रयोजनस्य सिद्धावयमेवावसरः । यद्यत्रापि शैथिल्यं तदा कोऽन्यः प्रक्रमो भविष्यति, यत्र तदर्शन 25 भावि ?' अहं तु 'युक्तमयमाह' इति मनसाभिनन्दिततदीयवचनस्तत्क्षणमेवोत्थाय कृत
मज्जनो गृहीतरुचिरवेषः समारोपितवर्यकनकपर्याणां करेणुकामधिरुह्य कृपाणकुन्तपाणिना तरुणवण्ठप्रायेण पदातिलोकेन परिमितेनैवानुगम्यमानो मनोभवायतनमिदमभ्यागमम् । अवतीर्य च कृतप्रवेशः प्रणम्य दूरस्थित एव मन्मथम् , उन्मथ्यमानहृदयस्त्वदर्शनोत्कण्ठया द्वारदेशाभ्यासगतमन्यतममुत्तमं मत्तवारणकमध्यासितवान् ।
२८८) तत्र च समासन्नचारिणा परिचारकेण तूर्णमुपनीतायामलघुतरविस्तारायां नेत्रविस्तारिकायामुपविष्टः प्रत्येकमनुरागशून्येनापि चेतसा निष्पतन्तमापतन्तं च

Page #244

१८९
वनिताजनमनन्यदृष्टि रीक्षमाणो दिवसमनयम् । अवसिते च वासरे विरलीभवत्सु कृत्रि मतुरङ्गवारणक्रीडाप्रधानेषु प्रेक्षणकेषु, विघटितासु विटलोकलोचनसुधासु वेश्यारासमण्डलीषु, कृतपरस्परसेकयुद्धेषु प्रस्थितेषु मज्जनवापिकाभ्यः कनकशृङ्गभृङ्गारपाणिषु भुजङ्गपौरेषु, निर्याते यात्रायातनगरनारीगणे, क्षणेन विरते रतिभर्तुरायतनरामणीयके, झटिति नष्टाखिलाशः समं मार्तण्डमण्डलाभोगेन विच्छायतामगच्छम् ॥
तिलकमञ्जरी
२८९) श्रीभूतसकलगात्रसंधिश्च कथमप्युत्थाय तस्माद्वारमत्तवारणकादे कहेलयोज्जिहानस्य कल्पान्तदहनदारुणस्य दाहज्वरव्यथावेगस्य मरणमेव मन्यमानो निराकरणम्, अङ्गणोपविष्ठानुपश्रित्य सर्वानप्यात्म सेवकान्प्रत्येकमवदम् - 'भद्राः ! प्रयात सदनम् । अद्य मया गृहीतनियमेनैकाकिनास्मिन्नेव स्मरायतनमण्डपे निवस्तव्यम्' । गतेषु च तेषु पुनरपि तदेवायतनमविशम् । तत्र च गृहीतविरहिवेषः प्रेषणानन्तरमेव सत्धरैरुपेत्य 10 परिचारकैरूपरचितमग्रे मकरकेतोः शिरोभागनिहितमृदुमृणालिकाकाण्डगण्डोपधानमम्बुकणिका निकुरुम्बकर्बुरमर विन्दिनीपत्र संस्तरमध्यारोहम् । तेन च प्रचुरदाहवेदनावन चिताहुनेव द्विगुणमुपताप्यमानो, जालान्तरनिपातिभिरंशुनिकरैः प्रासविसरैरिव हिमांशुना हन्यमानः कृत विनिद्रोद्यानब कुलकलिकाघातेन विषवातेनेव मलयमरुता विह्वलीकृतः, क्वण द्भिरुपकर्णमिष्टदेवतानामवर्णानिव जपद्भिरुत्तंस भृङ्गेप्रमाणो मुहुर्मुहुः स्मृति, येनैव प्रापितो 15 विपदमेतां तस्यैव परमशत्रो विषममार्गणस्यागत्य निकटे निषण्णो, मूढधीरितीवाबद्ध विकटाट्टहासैरालिङ्गितः सर्वाङ्गेषु प्रसारितभुजाकार दीर्घनालैः कुमुदजालैः, त्वदवलोकन साधकोपायमालोचयन्मरणम्, अतिशय करुणमङ्गनाया इवाक्रन्द शब्दम शृणवम् ॥
5
२९०) श्रुत्वा च वेगान्निर्गतो बहिरुदस्त बाहुयुगलामुभयगण्डस्थलप्रसृतबाष्पसलिलस्रोतसमशेषदिक्प्रहितनिः प्रत्याशनयनामा यतनसाल शिखराग्रस्थिताम् - 'अहो नृपति - 20 मन्दिरा रामवर्तिनो नगरलोकाः ! शृणुत कृपणाया मम प्रार्थनावचः; यः कश्चिदत्र यात्रा - दर्शनार्थमागतः स्मरायतनमध्ये चाकृत्रिमसरित्तीरमण्डनेषु माधवीमण्डपेषु वा कृताभिनवसंस्कारासु क्रीडागिरिगुहासु वा गन्धसलिलच्छटाधौततटशिलातलेषु कमलकुमुदीर्घिकापुलिने वा गृहीतव्रतः श्रान्तः पानगोष्ठीप्रसक्तः प्रियाविरहवेदना वा तिष्ठति, स तूर्णमुत्तिष्ठतूत्तिष्ठतु समावर्जयतु पुण्यस्कन्धमतिमहान्त मेकस्य सकलजगदेकचूडामणेः 25 कन्यकारत्नस्य परिरक्षणेन रक्षन्ननन्तं प्राणिसंघातम्'; इति विक्लव विलपन्तीमिमामेव तव सहचरीं बन्धुसुन्दरीमद्राक्षम् । दृष्ट्वा च तीव्रदुःखोपतप्तहृदयः सदयमवदम् - 'भद्रे, का त्वम्? किमर्थमाक्रन्दसि ? केयं कन्यका ? कस्यापत्यम् ? किमस्या जातम् ? किं चास्माभिरत्र प्रतिविधातव्यम् १' इत्यभिहितासौ विलोक्य मां तत्कालमेव स्वस्थानगतजीविता शिरसि बद्ध्वाञ्जलिम् ; ' भ्रातर ! अलमलं प्रश्नेन, ममैव पृष्ठतो धाव धाव, 30 शीघ्र कुरु कुरु प्रगुणां करे कृपाणिकाम्, छिन्द्वि छिन्द्वि पुरतोऽस्य सरसीतीरशाखिनः
;

Page #245

5
कविधनपालकृता स्कन्धशाखानिबद्धमस्या महाराजदुहितुः कन्धरापाशम् , मा विधेहि तावदन्यं व्याक्षेपम् , आवेदयिष्यामि सर्वमेतद्यदि मे मनोरथाः संपत्स्यन्ते'; इति संभ्रान्तहृदया गदन्ती गद्गदस्वरेण श्वासविधुराधरा प्राकारशिखरादवतीर्य सत्वरा मध्ये तरूणामधावत् । अहमपि तथाविधाकूतदर्शनेन क्षिप्रतरमुत्क्षिप्तपादः पदान्यनुसरन्नस्यास्त्वत्समीपमागच्छम्' ।।
[ इति समरकेतुवृत्तान्तशेषः । ] २९१) इति निवेद्य निजवृत्तान्तमुपशान्तवचसि तस्मिन् , सविस्मया बन्धुसुन्दरी क्षणमिव स्थित्वान्तरिक्षमैक्षत । बभाषे च किंचित्क्षुभितहृदया-'कुमार! कस्मान्निराकुलस्तिष्ठिसि ? उत्तिष्ठ यावदक्षीणभूयिष्ठा रात्रिः । अन्वेष्टारश्च यावदिह नापतन्ति तावदेनां प्रापय प्रच्छन्नामेव निज देशम् । अति हि विरुद्धमत्रावस्थानमस्याः। शृगु । निवेदयामि । यतः करग्रहणवार्ताश्रवणभीतयाध्यवसितमेतदुद्बन्धनविधानेन मरणमेतया, तस्यैव शत्रुसेनापतेर्वघ्रायुधस्य प्रदास्यति प्रातरेनामतिनिबिडविग्रह निपीडितो द्रविडदेशाधिपतिः । उपनीता च संधित्सुना तेन दुनिषेधाविरोधहेतुश्च । नीता तु देशान्तरमिदानीमेव, शत्रो. रपहृता भवति, सुखेन चातिवाहयति कालम् । कालान्तरे च सकलवरगुणोपेतेन निा
जसुहृदा महाराजतनयेन गत्वा त्वया गृहीतपाणिः क्रमाधिगतवृत्तान्तस्य पितुरपि परां 15 प्रीतिमावति । तदेवमत्र क्षणे निर्जनादितो वृक्षगहनादपहरणमस्या गुणवदतिमात्रमा भाति मे । तथापि त्वं प्रमाणम् ॥'
२९२) सोऽपि तच्छत्वा कृतविमर्शः–'सूतवादिनि ! युक्तवादिनि ! युक्तमभिहितम् । किं तु दुष्करभिद मादृशानाम् । अहं हि वारंवारमभ्यर्थितेन प्रतिपद्य
मित्रतां शत्रुगृहीतस्य राज्ञस्तावकस्य साहायकाय पित्रा समादिष्टः । तेनास्य सर्वथा 20 सराष्ट्रस्य सपशोः सपुत्रद्वारस्य रक्षाविधौ मया व्यापृतव्यम् । यदा तु छलेन रात्रा
वुपेत्य प्राणभूतामस्य दुहितरमपहरामि, तदा तदपकारकृत्येषु नित्यमेव निषण्णबुद्धेर्वघ्रायुधस्य मम च न व्यतिरिच्यते किंचित् । किं च हृत्वा गत इमामनवगीतचरितस्य तस्यापि पितुरात्मीयस्य दर्शयिष्यामि कथमात्मानम् ? आस्तां च तावत्स मे तातः ।
इयमप्युचितकारिणी त्वदीया सहचरी विवाहसमये ‘पश्य वरमुखम्" इति व्यापारिता 25 प्रियसखीभिः कथमानन्दनिर्भरा मे वदनमवलोकयिष्यति । तदलमनेन कर्मणा । मा
त्वरख । स क्रमः कोऽपि चिन्तनीयो येन दातुमेतामुद्यतः काञ्चीविषयाधिपोऽपि निषिध्यते । विरोधोऽपि सार्धममुना न वर्धते । इयमपि प्रीतिकारिणी पितुर्भवति ।' इत्यभिधाय, नीत्वा च कन्यान्तःपुरप्रवेशं यावदावाम् , अदृष्टमुखविकारः प्रकृतयैव गत्या स्वशिबिरं प्रति प्रस्थितः ॥
२९३) प्रस्थिते च तत्र, क्षणमात्रदत्तान्तरेणोत्पाद्य परम शैत्यमुपनीततीव्रतरदाहव्यथेन विषमज्वरेणेव पुनरपि प्राक्तनेन विरहदुःखेनाध्यासितामादाय मां, बन्धुसुन्दरी कन्यान्तःपुरमगच्छत् ॥
30

Page #246

तिलकमलरी
२९४) आरोप्य च शयनचित्रशालिकायामविलम्बितगतिस्तत्कालमेव गत्वा सर्वमपि विद्याधरापहरणादिचित्रशालिकाधिरोहणपर्यन्तमम्बाया यथावस्थित मदीयवृत्तान्तमकथयत् ॥
२९५) असावपि तम् , आकर्ण्य संभ्रान्तहृदया, विस्मयप्रमदसाध्वसादिभावशबलित' शोकमुद्वहन्ती, समुपसृत्य सविधवर्तिन द्वितीयशयनमधिशयानस्य मत्पितुः, अनुच्चो- 5 चारिताक्षरा, श्रवसि समचारयत् ॥
२९६) पितापि मे तदुपकर्णनेन सद्य एवोपजातवैवर्ण्यः स्थित्वा मुहूर्तमवनत मुखः सखेदमदत्-'देवि ! पश्य दुरात्मनो देवस्य गतिम् । एषा मलयसुन्दरी मन्त्रिमतमनुवर्तमानेन तवापि वचनमप्रमाणीकृत्य वनायुधाय विग्रहोपशान्त्यर्थ मया दातुमिष्टा । निर्दिष्टं च तत्प्रेषितप्रधानपुरुषाणां प्रभाते संप्रदानलग्नम् । अन्तरा चायमन्तरायः 10 संवृत्तः । यदि तावदवधीनमवधार्य च प्रबलवैरिवृन्दावस्कन्दपीडितानां प्रजानां क्षेमलाभमनपेक्षितापत्यप्रीतिरेनाममुष्मै प्रयच्छामि, ततो नियतमेषा जात्यैव पुरुषद्वेषिणी पुरुषान्त. रेऽवरूढगाढानुरागा शस्त्रेण वा विषेण वा वृक्षशाखोद्वन्धनेन वा प्रायोपवेशनकर्मणा वा जीवित मुञ्चति । अस्यां च पञ्चत्वमुपगतायामाकल्पमयशो दुष्कृत च मे नोपारमति । अथ न प्रयच्छामि, ततोऽधुनैव संधानमानीतो विशिख इव विघटते विपक्षः । विलक्षी- 15 भूतश्च महतीमप्रतिष्ठामुपकण्ठवर्तिषु नृपेषु प्रख्यापयति । एव स्थिते कर्तव्यमूढं मे हृदयमिदमपेक्षते तवोपदेशम् । आदिश यदत्र सांप्रतं करणीयम् ।' अम्बा तु मनसा गृहीत. क्षणापि मत्प्रदानपक्षनिराकरणे, 'पूर्वमादृतं न मे वाक्यममुना' इति किंचिदुपजातरोषेव विरतवाक्प्रवृत्तिः, स्थित्वा क्षणमधोमुखी मध्यस्थमेव वचनं व्याहरत्-'देव ! काहमुपदेशदाने ? किं वाभ्यधिकमन्यद्विज्ञापयिष्यामि ? द्वावपि व्यञ्जितौ देवेन पक्षौ । य एवात्मने 20 रोचते, य एव बहुगुणः प्रतिभाति, स एवाश्रीयते' इति ॥
२९७) इत्युक्तेऽम्बया पिता मे पुनरवोचत्-'देवि ! ममेष तावत्संकल्पः । एष वनायुधः प्रदानेन वत्साया न संप्रति स्वीकतु नाप्यदानेन निराकर्तुमुचितः । केवलमिद करणीयम् । अस्यामेव शर्वर्यामनुपलक्षिता जनेनेयमाप्तकतिपयलोकपरिवृता देशान्तरे दवीयसि विसर्यते । प्रजासु च "आयुष्मती स्मरायतनजागरणसमुत्थया झटित्येव तीव्रया 5 शूलव्यथया विसंस्थुलीकृतशरीरा संस्थिता" इति प्रकाश्यते । तत्र हि कृते जनापवादः परिरक्षितः, विपक्षश्च न विरूक्षितो भवति । अनुपलक्षितावस्थितौ चास्याम् , उत्थिते सर्वत्रैवाभावप्रवादे दीर्घविग्रहजनितनिर्वेदोऽयमपरकन्याप्रदानेन वा देशैकदेशविश्राणनेन वा कतिपयगजाश्वापवर्जनेन वातिनिपुणमुपपादितेन पणबन्धेन संधौ स्थापयिष्यते'। इत्युदी र्य कृतपार्शवलोकनो नातिदूरे निषण्णमाहूयैकमाह्वानाय मे वर्षधरमादिक्षत् ॥
30

Page #247

१९२
कविधनपालकृता __ २९८) आहूतोपढौकितां च तेनास्थानविहितात्मषधसाहसत्रपाविलक्षविक्षिप्ते. क्षणाम् 'प्रभाते विपक्षाय दीयमानः कथमात्मा मया रक्षितव्यः' इत्यनेकोपायचिन्ताचान्तसकललावण्यविच्छायमुच्छन्नचैतन्यमिव शरीरमुद्वहन्तीमवलोक्य माम् , उत्पन्नकरुणस्तातः ‘एह्येहि पुत्रि ! परिष्वजस्व मां नृशंसम्' इत्यभिदधानो बाष्पायमानदृष्टिः गृहीत्वा 5 भुजाभ्यामङ्कदेशे मामुपावेशयत् । वारं वारमुत्सृष्टदीर्घनिश्वासश्च स्मृत्वा स्मृत्वा मदीयमुद्धन्धनदुःखमधिकमात्मनश्चेष्टितेनान्वतप्यत । विसर्गेऽयमुक्तमत्संनिधेः स्निग्धता बुद्धिमत्तां च बन्धुसुन्दर्या मुहुर्मुहुः प्राशंसत् । पाशच्छेदविहितास्मत्प्राणरक्षे सिंहलेन्द्रसूनौ परां बन्धुबुद्धिमाबध्नात् । तथाविधेऽप्युपद्रवे देवादजातमरणां पुनर्जातेति माममन्यत ॥
२९९) भूयो मरणसंभावनया हृदय इव निक्षेप्तुकामरतत्कालमधिकमुल्लसितेन 10 बलवतापत्यस्नेहेन मोहितो मुहुर्मुहुर्गाढमस्वजत । व्यसृजच्च शनकैः सान्तरनुतापमा.
लापम्-'वत्से मलयसुन्दरि ! क्षमस्व मे स्खलितमेतत्, यदपरिज्ञाय हृदयभाव भवत्याः सहसैव त्वमस्माभिरस्मै शत्रुसामन्ताय दातुमध्यवसितासि । किं करोमि १ न केनापि पूर्वमावेदितो ममैष त्वदपहारवृत्तान्तः । जाने जनन्यापि ते संप्रत्ययमवगतः । अन्यथा,
तत्प्रदानसमये पृष्टयास्माभिः किमिति यथावस्थितमेव स्वरूपं नावेदित मे १ तदलमुद्वेगेन । 15 स्वस्थचित्तास्स्व । न त्वामिदानी प्राणविच्छेदेऽप्यमुष्मै संप्रयच्छामि । केवलं कंचित्काल
मनुभवितव्यो भवत्या प्रवासजनितः क्लेशायासः । सोढव्यमधिकमूढचित्तया सुहृद्धन्धुजनविप्रयोगदुःखम् । एष वज्रायुधः सिद्धादेशदैवज्ञवचनप्रत्ययेन सकलखेचरचक्रवर्त्यमात्यपदसंप्राप्तिकामः किमपि बद्धाग्रहः करग्रहविधौ वरणाय ते प्रातरेव प्रहेष्यति प्रधान
पुरुषान् । प्रतिपन्ना च भवती प्रत्यक्षदर्शना, अतिदुष्करा निषेद्धुमेषाम् । आसन्नवर्तिनि 20 च यत्र क्वापि नगरे वा, जनपदे वा तवावस्थानमहितस्य सर्वतो विहितचारसंचारस्याध्यक्षमेव । तदुत्तिष्ठ वत्से ! विधेहि प्रस्थानमधुनैव दूरदेशान्तरगमनाय' इति ।
३००) उक्तवन्तं च तातं माता मे पुनरवोचत्-'देव ! यद्यसौ दूरे गमयितव्या, तद्वरं तत्रैव पत्रलस्निग्धपादपे दक्षिणा ब्धिजलतरङ्गास्फालवाचालदेवार्चनशिलावेदिके
मलयमेखलामूलवासिनि प्रशान्तवैराख्ये वैखानसाश्रमपदे गच्छतु, यत्रार्यपुत्रेण सह मे 25 प्रथमदर्शनं संवृत्तम् । तत्र हि,
प्रातः प्रातरवेक्ष्य होमहुतभुग्धूम्यामहादुर्दिन
हृष्टस्याश्रमबहिणस्य रसितैरायामिभित्रासिताः । नीचैरेत्य समाधिनिश्चलतनोर्मध्ये जटामण्डल
यस्याबाधितबद्धनीडचटकाश्चक्रुः स्थिति भोगिनः ॥८६।। 30 तस्य भगवतो जगत्रयख्याततपसः त्रिकालगोचरज्ञानवसतेः सकलदुःखितप्राणिवत्सलस्य
कुलपतेस्तातशान्तातपस्य पादमूले स्थिता, न मे दुःखमुत्पादयति, सुखेन च दिनानि मत्प्रख्यवृद्धतापसीवृन्दपरिपालिता प्रेरयति' ॥
Education intentional

Page #248

तिलकमारी
३०१) 'तथा' इत्यभिनन्दितालापया चोत्थाय तत्कालमेवाम्बया कृताखिलगमनमङ्गल्या, 'कष्टमाभाषितो नाभीष्टजनः' इति मनः सशल्यमुद्वहन्ती, बाष्पसलिलप्लुतेक्षणा प्रणम्य पितरमन्तःपुरान्निरगच्छम् । अपसारितच्छत्रचामराडम्बरा च निभृतपदमपक्रम्य पक्षद्वारकेणाग्रतो नातिदूरे सिन्दूरितकुम्भभागामुत्तमाङ्गनिहितसितकुसुमदामदूर्वाक्षतामभीक्ष्णचलिततीक्ष्णाङ्कुशमुखेन प्राङ्मुखीकृत्य धारितामाधोरणेन, दृष्टसकलशिष्टलो- 5 काचारया मम शरीरपरिचरणाय चापलनिवारणाय च प्रतिशिष्टया तातेन बलवदभीष्टया तरङ्गलेखाख्ययाम्बाया बालसख्या समागत्य प्रथममेवाध्यासितशारिकोटरैककोणां, करेणुकामध्यरोहम् । आत्तशस्त्रकतिपयान्तर्वशिकपदातिपरिवृता च तत्कालविनिवृत्तपौरप्रचारसुखसंचारनरपतिपथां क्रमेण नगरी निशीथिनीं चालङ्घयम् ॥
३०२) व्रजन्ती च वर्त्मनि प्रतिदिवसमविलम्बितेः प्रयाणकैरल्पेनैव कालेन 10 तत्तपोवनमासादितवती । तत्र चाद्यदिवस एव विसर्जितसहायातभृत्यलोका, विमुक्तहारनूपुरादिनिःशेषभूषणकलापा, मङ्गलमात्रमेकैकमणिवलयशेष वेषमुद्वहन्ती, प्रतिदिवसमाविष्कृताधिकाधिकवात्सल्येन तातबहुमानात्तापसजनेन सादर दृश्यमाना, मुनिकुमारिकावृन्दपरिवृता, कदाचित्कुलपतिसमादेशादतिथिवर्गमुपचरन्ती, कदाचिद्देवतार्चनकुसुमान्याहरन्ती, कदाचित्पत्रपुटकाहृतः प्रस्रवणवारिभिर्बालवृक्षकानुक्षन्ती, कदाचिदुटजाजि- 15 रोपान्तजातानां वनलतानामालवालानि विरचयन्ती, कदाचिदचिरोपलिप्तासु पर्णशालाङ्गणवितर्दिकासु दर्शितानेकललितपत्रलेखान्स्वस्तिकानभिलिखन्ती, कदाचित्प्रनष्टजननींदुग्धदुर्बलान्बालहरिणकान्बाष्पलव्यः शष्पकवलैः संवर्धयन्ती, निषिद्धचापलेन प्रियालापिना मत्कृते प्रकृतिसरसस्वादुपाकाः शाककन्दलीः सप्रपञ्च पचता प्रत्यहमपरापराणि परिणतिमुखानि शाखिनां फलानि प्रयच्छता स्वशयनीयसंनिधावतिस्पर्शवद्भिवल्कलांशुकैस्तल्प- 20 मुपकल्पयता यथावसरमभिनवाभिनवानि पौराणिकाख्यानकानि कथयता स्थविरतापसीसमूहेन विस्मारितसकलबन्धुविरहदुःखा, केवलेनैव तस्य क्षणमात्रोपलब्धसंगमस्य प्रेयसो जनस्य पुनरदर्शनेन दुःखिता, कंचित्कालमनयम् ।।
३०३) एकदा तु याममात्र वासरे समासन्नपर्णशालावस्थिताहमेकाकिनी केनचित्काञ्चिविषयादागतेन द्विजातिना कुलपतेरावेद्यमानं तदीयवृत्तान्तमशृणवम्-यथा किल 25 स मदनत्रयोदशीप्रदोषे प्रगुणितात्मपृतनावीरवर्गो विनिर्गत्य काळच्याः कृतमहासंगरः पराङ्मुखीभूतसकलसैन्यनायकेन सायकोन्मथितसारथिच्छत्रकेतुना निरस्त्रीकृतेन शत्रुणा न ज्ञायते कथंचित्समस्तैरेव सहचारिभिः सह नरेन्द्रीगेव दीर्घनिद्रायां शायितः । श्रुतिविवरमवतीर्णमात्रेणेव चानेन तस्य पापात्मनो वचनालापेन कालकूटविषकणिकलापेनेव विह्वलीकृतशरीरा दुःखभरनिरुद्धमन्तःकरणमात्मनो नियन्तुमपारयन्ती नष्टचेतना प्रेमोपदिष्टां 30 तदीयचेष्टामिव यथाश्रुतामनुचिकीर्षुरहमपि दीर्घकालं मूर्छामयीं निद्रामगच्छम् । कथंचिदु
२५

Page #249

कविघमपालहता
पलब्धसंज्ञा च सत्वरमुत्थाय, "किमतः परं श्रोतव्यम् १" इति चिन्तयित्वाषधीरिततदारब्ध. वार्तापरिसमाप्तिर्निर्गता तपोधनात् ॥
३०४) गता चातिमात्रविरलतापसप्रचारं वेलातटम् , अवलोक्य च पुरस्तादतिचिरादृष्टमिष्टमिव बान्धवमम्बुराशिं शतमुखीभूतदुःखदाहा, निदाघसरिदिव प्रथमजलधरासारवारि5 वरणबन्धेन महतापि प्रयत्नेन हेलागतं बाष्पवेगमपारयन्ती धारयितुम् ,उन्मुक्तातितारकरुणपूत्कारा; 'हा प्रसन्नमुख! हा सुरेखसर्वाकार ! हा रूपकन्दर्प! हा लावण्यलवणार्णव ! हा लोकलोचनसुधावर्ष ! हा महाहवप्राप्तपौरुषप्रकर्ष ! हा कीर्तिकुलनिकेतन ! किमेकपद एव निस्नेहतां गतः १ किं न पश्यसि मामस्थान एव निर्वासितां पित्रा, विवर्जितां मात्रा,
परिहृतां परिजनेन, अवधीरितां बन्धुभिः १ एकाकिनीमदृष्टप्रवासां वनवासदुःखमनुभवन्तीम्, 10 किमागत्य नाथ ! नाश्वासयसि ? कदा त्वमीदृशो जातः १ कश्च संप्रत्यवेक्षितो मत्पक्षपाती.
यदाशया माध्यस्थमवलम्ब्य स्थितम् ? किमत्र मद्दुःखदुःखिताऽऽस्ते बन्धुसुन्दरी, या समा. गत्य मत्कृते पुनरपि करिष्यति तव प्रार्थनाम् ? कथय किमर्थमेकपद एवाहमप्रिया जाता ? किं कृतं मया ते विप्रियम् , येन सकृदपि नालपसि ? यदि च निसर्गनिष्ठुरस्तत्किमा
गत्य पाशोपद्रवादक्षिताहम् ? किं तदैव नोपेक्षिता जीवितमुत्सृजन्ती ? सांप्रत दर्शयित्वा 15 ममात्मानमावेद्य निःसामान्यमनुरागमपसृतो दर्शनपथात् । आकाप्यकल्याणभागिनी
तवाद्यापि न प्रत्येमि शत्रुसंपादितां विपदम् । अव्यापन्नविग्रह जीवन्तमिव केनापि हेतुना भवन्तमुत्पश्यामि । यद्यपि सुराङ्गनासङ्गमस्पृहः पापकारिणीमपहाय मां दिव्यलोकमुपगतः, तथाप्येकवारमागत्य तेनैव प्राक्तनेन रूपेण दर्शयात्मानम् । अनवलोकित
त्वदामना मर्तुमपि हताशा न शक्नोमि । निष्करुण “कीर्तिः प्रिया ते, नाहं, न चान्यः 20 कश्चिद्" इति किं न जानामि ? "युक्तकारी महासत्त्वः स्वार्थविमुखश्च भवान् ”, इति च
किं न वेनि १ तथाप्यनेकपापात्मना तमोरूपेण प्रेमनाम्ना महाग्रहेण गृहीता, "हस्तगोघरगतोऽपि दैवहतया न प्राप्तः पतिस्त्वम्”, इति चिन्तयन्ती शोकपरवशा निरपं विलपामि । सर्वथा कृतार्थस्त्वम् । उन्नामितस्त्वयैकेन सू नुना सिंहलेन्द्रवंशः । तवैकस्य जगति निःकलङ्क
यशः । त्वमेकः सकलभूपालराजपुत्रेषु ग्राह्यनामा । मरणमपि तवैव श्लाध्यमेकस्य, 25 येनैकाकिना तत्कालमेव निर्गत्य शिबिरादसोढपरिभवेनासंख्यसेनापरिघृढपरीतः प्रापितः
परामवनतिमरातिः । अनेन पुनरुचितकारित्वेन कृतविप्रियोऽपि नितरां प्रियोऽसि मे, यत्तदा बन्धुसुन्दरीवचनेन युतोऽपि न प्रयुक्तस्त्वयास्मदपहारः। केवलमिद' बाधते, यदुपवर्णितं तया मत्प्रदानोदन्तमाकर्ण्य तूष्णीमेव निर्गच्छता नृपोद्यानादीषदपि नाभाषिताहम्';
इत्यादि विविधं व्यलपम् ॥ 30 ३०५) अल्पीभूतशोकोद्रेका च, 'सुचिराक्रन्दितेनात्र दयितयानपात्रिकासंपर्क
सुभगे सागराम्भसि विसृज्य निर्वापयामि तीव्रदुःखानलशिखाजालकवलितानिमान्प्राणान्'

Page #250

पिलकमारी
इति विचिन्त्य, चेलाञ्चलप्रमृष्टप्रबलरोदनोच्छूननयना स्नेहनिर्गताश्रुसलिलक्लिन्नदृष्टिभिरागत्यागत्य परिचयात्पुरोद्भवन्तीभिरवगताभिप्रायभिरिव निरुद्धयमानमार्गा वनमृगीभिः, प्रस्थिता पदानि कतिचित् , पृष्ठतः पारावारपुलिने यथोत्तर विस्तरन्तमपरस्परानुलग्नमच्छिन्नसंतानमनितलताडितानामन्तरान्तरा दलन्तीनां शुक्तिकानामारवेणानुसृतमनतिमसृणं वालुकारणितमशृणवम् ।।
5 ३०६) श्रुत्वा चोपजातकम्पा 'कष्टम् आगतः कोऽप्यनुपदी', इति चिन्तयन्ती, वेगवलितकण्ठनाला पृष्ठतो व्यलोकयम् । अपश्यं च नातिदूरे दूरदोलायमानबाहुयुगलां, क्लमविशृङ्खलपदक्षेपचटुलेन गतिमिव त्वरयितुमजस्रमायतिमता केशपाशेन पृष्ठे ताडयमानाम् , अवसस्तनिवसनग्रन्थिसंवरणविहस्तवामहस्ताम् , असक्तमुत्सर्पता दक्षिणकरेण श्रमश्वासवलगत्कुचयुगास्फालितं गलितमुत्तरीयवल्कलप्रान्तमंसदेशे निवेशयन्ताम् , आसन्न- 10 मणिशिलानिपतितप्रतिच्छायाछलेनात्मदेहमपि गतिविलम्बविद्वेषेण स्थाने स्थान इव निक्षिपन्तीम् , यथादर्शनमनुप्रस्थितेन संभ्रमस्खलितगतिना तापसीजनेन दूरविच्छिन्नेनानुगम्यमानमार्गाम् , प्रेमदोषादुत्प्रेक्षिताया मत्तषः प्रशमनाय गृहीतस्वादुसलिलपूरितकमण्डलुम् , आपतन्तीम् , आकुलाकुला तरङ्गलेखाम् ॥
३०७) उत्पन्नवैलक्ष्या च तदवेक्षणेन, 'कष्टम्, न संपन्नमिष्टम् ; अविनीत- 15 तायाश्च नीतः पात्रतामात्मा; किं करोमि ? आगतेयमन्तिके; न शक्यत इदानीमुदन्वत्पयसि पुण्येऽस्मिन्नपुण्योपहतमुज्झितु हतशरीरकमेतत्'; इति चिन्तयित्वा क्षणं दिक्षु निहितोद्विग्नदृष्टिः, झटिति संनिधावेव दृष्टस्य स्वभावाकृष्टकज्जलकूटकालिम्नः कालकूटविषराशेरिव मथनसंनिहितशिपिविष्टकवलितावशिष्टस्य विटपहारदूरावर्जितप्रान्तस्य निरन्तरतया पर्णसंहतीनामर्ककिरणैरपि मरणभीतैरिव परिहृताभ्यन्तरप्रवेशस्य मारुतापूर्णितनिखिलशाखा- 20 निवहमात्मानमपि सर्वाङ्गव्यापिना निजविषेण विह्वलीकृतमिव प्रकाशयतश्चञ्चुपुटनिविष्टचर्चितावशिष्टफलशकलैरितस्ततो मृतैश्च मूच्छितैश्च स्पन्दमानैश्च श्वसद्भिश्च निश्चेतनैर्वनशकुन्तैर्निरन्तराक्रान्तमूलदेशावकाशस्य किंपाकनाम्नो विद्रुमस्य, हृद्यस्पर्शगन्धवर्णमतिशयस्वादुरसपरिपाकं विपाकदारुणतया विषयसौख्यमिव मूर्तिमत्तया परिणतमादाय पाणिना दक्षिणेन क्षीणपुण्या फलमेकमभ्यवहृतवती ॥
३०८) भुक्तमात्र एव च तत्र शिथिलीभूतसकलपूर्वावस्थमस्वस्थतामगान्मे गात्रम् । कीलितेव कालायसकण्टकेन मन्दमपि नास्पन्दत जिह्वा । स्थगितमिव पटलेन लक्ष्यग्रहणदक्षताममुचच्चक्षुः । पिहितपुटमिव पटाञ्चलेन स्पष्टमाजिघ्रन्न गन्धं घ्राणम् । आघ्रातमिव संनिपातेन दीर्घमपि घोषमसकलविशेष नादित श्रोत्रम् । एवं च विकलीभूतसकलेन्द्रिया समुत्थितप्रबलकम्पा सर्वदेहावयवेषु मुषितनयनोन्मेषेण मूर्च्छता प्रतिक्षणमवच्छाद्यमान- 30 विज्ञाना निद्रागमेन क्षणमपि स्थातुमूर्ध्वमपारयन्ती तस्यैव विटपिनस्तले शिलातलमेकमाश्रित्य निःसहविमुक्तदेहा समुपाविशम् ॥
25

Page #251

कविधनपालकृता ३०९) अत्रान्तरे त्वरागमनगाढजाताङ्गग्लानिरन्विष्य तत इतः परागमत्तरङ्गलेखा तमुद्देशम् । आगत्य चान्त्यन्तमापूरिता कोपेन, भूत्वा पुरो निरस्तदाक्षिण्यमितरामिवातिरू:रक्षरैर्मामवादीत्-'दुर्विनीते ! क्वागता त्वमिह ? किं तवागमनकार्यमत्रोप
जातम् ? कस्तवास्मिन्नास्ते ? केन ते दुर्मतिरिय दत्ता १ ह्रीतापि न तपस्विलोकस्य निर्वि5 वेकवनचरप्रचारदूषिते सागरोपकण्ठकच्छेऽस्मिन्नेकाकिनी यदृच्छया भ्रमन्ती उत्सादिता
सगोत्रपुत्रपरिवारा, वैरिणि ! त्वयाहम् । यदि तवापतन्त्याः पथि कथंचित्क्रूरसत्त्वाद्युपद्रवसमुत्थः कोऽप्यनर्थो महानापतिष्यत् , तदा वाहमगमिष्यम् ? किमन्वभविष्यम् १ केषु तीर्थेषु पापोपलिप्तमात्मानमक्षालयिष्यम् १ किमहं पापकारिणी त्वया सहायाता ? किं करोमि ? क्व गच्छामि ? कस्य कथयामि ? केनोपायेन चापलमिदं ते निवर्तयामि ? दत्तावधानया. प्यधन्यया निष्पतन्ती तपोवनान्नोपलक्षिता । कथमिदानी प्रमादोपहतमात्मानमृषिजनस्य दर्शयिष्यामि ? कथं च कुलपति कुपितमनुनेष्यामि ? किं मुधा निधाय जानुनोरुपरि मूर्धानमवनतमुखी तिष्ठसि ? उत्तिष्ठ । गच्छाश्रमम् । दृष्टा शीलवति, ते शालीनता' । इति ब्रुवाणा कराग्रेण बाहुमूले मामग्रहीत् । उत्थाप्य च कथंचिदतिमहता प्रयासेन प्रचलिता,
नीत्वा पदानि त्रिचतुराणि, विगतचेतनामिवासमञ्जसक्षिप्तचरणां चिरेण मामुत्पन्ननिर्वेदा 15 पुनरेकत्र वृक्षमूले न्यवेशयत् । अभाषत च विषवेदनाविषण्णां मुहुर्मुहुरुच्चस्वनेन 'मलय
सुन्दरि ! मलयसुन्दरि ! किमेवमुत्सृष्टसौष्ठवा तिष्ठसि ? किं च वारंवारमालापितापि मे वाचं न प्रयच्छसि १ अपि न कुपिता त्वम् ? वत्से ! परित्यक्तनिजनिवासे चिरप्रवासोपतापितमनसि रौद्रवनवासकष्टप्रनष्टदेहवर्णलावण्ये त्वन्मुखालोचनजनितसुखमात्राधलम्बि
तजीविते दीनहशि परिजने मादृशि किं करोषि रोषम् १ किमहिताहं ते ? किमन्योऽस्ति 20 कश्चिन्मम तव स्थाने ? किं द्वेषेण निष्ठुरं त्वां तर्जयामि ? किं प्रातिकूल्येन विचरन्ती.
मितस्तो निवारयामि १ प्रस्थानसमये सबहुमानमाहूय त्वदीयपित्रा वारंवारमभ्यर्थिताहम् - "एषा मलयसुन्दरी निमेषमपि न त्वयोपेक्षितव्या, रक्षितव्या च सर्वोपद्रवेभ्यः शरीरमिव मदीयमत्यादरेण ।" तेनैष मे प्रयत्नः । अन्यथा किमहमेवं त्वां नियन्त्रयामि ?' इति तस्याः श्रवणदुःखदायिनः खेदप्रलापाननिच्छतीव श्रावयितुमपजहार चेतनां मे मूर्छा ।।
३१०) ततोऽह कियत्यापि वेलया नष्टनिःशेषविषवेगनिद्रा मनसि मुक्ता वपुषि कवलितातिबलवता जाड्येन कण्टकितसर्वाङ्गलेखा, 'तरङ्गलेखे ! किमित्यकाण्डे कमण्डलुजलेन मां सिञ्चसि ? स्वस्थचित्ताहमधुना ; दूरमुपसृतो मे संतापः' ; इति गद्गदाक्षर गदन्ती चक्षुरुदमीलयम् । अपश्यं च दिव्यदारवप्रासादकाभ्यन्तरस्थमाचन्दनप्रवालकल्पि
तोपधाने मृणालकन्दलिनि नलिनीपत्रसंस्तरे निषण्णं यथावस्थितसरलसर्वावयवमुत्तानशय30 मतिशयमृदुस्पर्शन पृथुना श्वासहार्येण पट्टांशुकप्रावरणेन चरणावधिप्रच्छादितमच्छशिशिरेण
निपतता समन्ततस्तन्तुजालविवरैर्वारिपूरेणोपरिष्टादवष्टभ्यमानमेकाकिनमात्मानम् । उत्पन्न

Page #252

तिलकमञ्जरी विस्मया च 'कस्येदं दारुभवनम् , केन वाहमिह निक्षिप्ता ?' इति चिन्तयन्ती मुहूर्तमतिष्ठम् । अवलोकयितुकामा च तन्निवासिनं जनमुत्थाय शयनादासन्नदृष्टेन सोपानसंक्रमेण चकितचकितोपरितनी भूमिमध्यरोहम् । तत्राप्यदृष्टमानुषप्रचारा गवाक्षमधिरुह्याग्रतो दत्तचक्षुरद्राक्षमस्यैव रसातलगम्भीरवारेरदृष्टपाराख्यस्य दिव्यसरसः क्षीरसागरस्येव मन्दरमुदरभागे मन्दिरम् ॥
३११) तत्प्लवमानमवलोक्य चोपजातविस्म या मनस्यकरवम्-'हन्त, कः प्रदेश एषः ? न तदिह तपोवनम् । न तन्निवासी तापसजनः । न सा गवलशिखिगल. श्यामलया मलयगिरिमूलवनमालया समन्ततो मालिता लवणजलराशिवेला । न तत्र स्थिताहम् । न सा मत्पार्श्ववर्तिनी तरङ्गलेखा । सर्वमिदमन्यत् । न विज्ञायते किमिति । अथवा ज्ञातमेव । तथा तथोपजनितैः पुरा मे मानसैः शारीरैश्च दुःखनिवहैरजातपरि- 10 तोषो विधिरेष विविधं विजृम्भते । न जाने कियन्मयाद्यापि दुष्कृतस्य फलमुपभोतव्यम्, केषु देशान्तरेषु गन्तव्यम् , कान्यवस्थान्तराण्यनुभवितव्यानि, किं कालावधिबन्धुजनवियोगो विसोढव्यः । मरणमपि पापकारिण्या न संपद्यते । तथा हि-पूरितसप्तपातालमुदधिजलमपि नड्वलं जातम् । प्राणनाशाय निबिडमाहितः कण्ठदेशे पाशोऽपि पुष्पमाला संवृत्ता । नितान्त कटुकिंपाकफलरसोऽपि रसायनत्वेन परिणतः । कृतमतिक्रान्तवस्तुचिन्तया। 15 यावदिह स्थिता दैत्यस्य वा यातुधानस्य वान्यस्य वा कस्यापि दुष्टात्मनो दृष्टिगोचरे न पतामि, तावदिह तीराश्रमनिवासिमुनिपरम्परास्नानपुण्यीकृतपयसि दिव्ये महासरसि शरीरमुत्सृजामि, येन जन्मान्तरेऽपीदृशस्य प्रियवियोगदुःखस्य भाजनं न भवामि' इति । कृतमरणनिश्चया तेनाञ्चलगलज्जलबिन्दुना दिव्यांशुकपटेन स्तनतटावरणाय गात्रिकां बद्धमारब्धवती ॥
20 ३१२) दृष्टवती च तस्यैकदेशे दृढतरग्रन्थिसंयतमतिपृथुलताडीपत्रसंचारितसुरेखाक्षरं लेखमेकम् । उदकभिन्नं च तं सयत्नमुद्वेष्टय कौतुकेन स्वैरं स्वैरमवधारितवती
-'स्वस्ति । महाराजाधिराजचन्द्रकेतुचरणारविन्दमधुकरो युवराजसमरकेतुः काञ्च्यां सकलदक्षिणक्षोणिपालशिखरमहाराजकुसुमशेखरवंशकुमुदाकरशशिकलां मलयसुन्दरी सप्रेमबहुमानमात्मीयदेहारोग्यवार्तया सुखयति । स्मरामि तस्यातिचारुचन्द्रोद्गतेरमृतोत्पत्तिदिवस- 25 स्येव परमानन्दहेतोरनङ्गोत्सवदिनप्रदोषस्य, यत्र गाढविरहदुःखातमानसेन मया जन्मान्तरेऽप्यसंभावितपुनदर्शना, कृशोदरि ! विनैव यत्नमवलोकितासि । कृतार्थ मे करतलद्वन्द्वम् , येन मन्द मन्दमारब्धसंवाहनेन लब्धः स्वेच्छया तुलिततापाहतशिरीषकुसुमशेखरसौकुमार्यो, विलासिनि ! विपाशितायास्तवाङ्गसंस्पर्शः । तत् तत्कालनिर्जन नरेन्द्रभवनोद्यानम् , सा कृत्तकरिदन्ताव दाता प्रदोषपन्द्रिका, स सूक्ष्मसितसुकुमारवालुकः कुमुदीर्घिकातीरभागः, सा 30 त्वदासनपरिग्रहगुरुकृते कमलिनीपलाशशयनैकदेशे स्थितिः, तानि च ममाम्भोधिनिर्गमाव

Page #253

कविधनपालकता गमाय कथमपि कृतप्रश्नायाः प्रीतिपिशुनितानि ते नितान्तमल्पाक्षराणि लज्जाजल्पितानि, मृतस्यापि मे न स्मृतेरपयास्यन्ति । किं करोमि ? दूरदेशान्तरस्थितिस्त्वन्मुखावलोकनसुखप्रतिबन्धिनी जाता । चेतसा तु सर्वदा समीपेऽहम् । अत्रैव गाढकण्ठग्रहपुरःसर बन्धुसुंदरी विज्ञाप्यते ।
श्रुत्वात्यद्भुतमस्मदाजिललितं वैतालिकेभ्यः प्रगे
प्रीतात्काश्चिनराधिपात्तव सखीं प्राप्यादरप्रार्थिताम् । वोढास्मीति मनोरथः स्थगयतो वाच्यं तदा योऽभव
नाधन्यस्य जितेऽपि विद्विषि स मे देवेन संपादितः ॥८७॥ तथापि देव्याः शरीरे दृढमप्रमत्तया भवितव्यम्' इति । स च लेखः सलिललव10 प्रलुप्ताक्षरतया स्थानस्थानेषु दुर्विबोधिभावार्थोऽपि भावितः सर्वोऽपि । उत्पत्तिस्थानं तु सर्वादरव्यापृतदृशापि न मयाभ्यूहितं तस्य ॥
३१३) ततोऽहं दुःखभागिनी तस्य लेखस्य दर्शनेन पुनरुपजातजीविताभिलाषा, 'जीवति प्रियो मम' इति सानन्दा, 'स्मरति पूर्वमनुभूतानां मत्समागमसुखानाम्' इति
साश्रुपाता, 'प्रनष्टजीवितानां दुर्घट पुनः प्राणनम्' इति निराशा, 'ह्यस्तनतिथिन्यासला. 15 छिता लेखोत्पत्तिः' इति सविस्मया, 'मत्खलीकरणाय माया न कस्यापि केली किल
स्येयम्' इति सवितर्का, 'स्वयमजातानुभवस्य दुरभिलेखा वचनपद्धतिरसौ' इति सावष्टम्भा, 'दुर्लभः पुनरीदृशे पुण्यसरसि शरीरत्यागः' इति मरणोन्मुखी, 'महती प्रियस्य मत्प्राणपरिरक्षणविधौ बन्धुसुन्दरी प्रति प्रार्थना' इति सविलम्बा, इत्यनेकविकल्पकवलित
मनोवृत्तिरात्मनः कर्तव्यमालोचयन्ती तिष्ठामि यावत् , तावदनिलोल्लासिताभिः कल्लोल20 ततिभिस्ताड्यमानं तीरमगमज्जवेन तदारुभवनम् । ततोऽहमवतीर्य तस्मादत्र दिव्ये सरसि
विहितस्नाना कृताभिमतदेवतार्चनक्रिया तटासन्नवर्तिनस्तरोरेकस्य मूलमाश्रित्य चिन्ता. निःसहशरीरा समुपाविशम् ॥
३१४) अत्रान्तरे चतुरोदारवेषा यहच्छया सरस्तटलताषण्डेषु कुसुमान्यवचिस्वती देवतार्चननिमित्तमागता तमुद्देशमेका द्वित्रपरिचारिकापरिवारा स्तोकपरिणतप्रौढयौवना 25 योषित् । ऊर्ध्वस्थितैव च सा समुपजातप्रत्यभिज्ञेव निश्चलतारकेण चक्षुषा सुचिरमवलोक्य
मामुद्धरस्वरेण ध्वनिना ससंभ्रमा समभाषत-'वत्से मलयसुन्दरि ! कुतस्त्वम् ? कथमेकाकिनी पतिता शून्यायामिहाटव्याम् ? केनेयमीदृशी तव संपादितावस्था १ हा ! हताऽसौ येन दुर्मेघसा तान्यपनीय चिरंतनानि सिचयरत्नानि कल्पतरुलतायामिव सर्पकचु
कशल्कानि वल्कलान्यमूनि तव तनौ समारोपितानि । उत्तिष्ठ पुत्रि ! परिष्वजस्व क्षणमात्र 30 जातमित्रभावं जनमिमम्' इति ब्रुवाणैव सा स्वयमुत्थाप्य मामशिथिलव्यापारितभुजद्वया
कण्ठे गृहीतवती । अहं तु तत्कालदुर्लभेन प्रकटितान्तःप्रीतिना तस्यास्तेन वचनविन्यासेन

Page #254

१९९
mmar
Annanoramannary
तिलकमारी
पूर्वपरिचयप्रकाशनपुरःसरेण च समाश्लेषेण कृतसमाश्वासा परां निवृतिमगच्छम् । आदरव्यापारितमतिश्च 'क्व दृष्टा मया ? क्व दृष्टा मयेयम् १" इति चिन्तयन्ती चित्रलेखेयमिति तां परिज्ञातवती ॥
३१५) अत्रान्तरे पूरितवनान्तरालो नातिदूरे ससंभ्रमोल्लासितकनकदण्डोड्डामरकराणामग्रतः प्रधावन्तीनां वेत्रधारीणामुच्चचार मिश्रीभूतः श्रवणहारिणा चारणवधू. 5 जनजयव्याहारेण दूरनिर्यारी समुत्सारणध्वनिः ॥
३१६) अथातिमन्थरच्छन्नगतिसूचितविलासमन्दपदविन्यासा, विधूयमानधवलचामरा, सविभ्रमोल्लासितभुजलताभिरुभयतो वारललनाभिरनादरसदानितदराश्यानस्नानाकेशपाशा, क्वचिदप्यमुक्तश्रिया विजित्य वदनारविन्देन बन्दीकृतमिन्दुमिव चन्दनतिलकबिन्दुमलकिना ललाटफलकेनोद्वहन्ती, धृतासिफलकाभिः परिवृता समन्ततः साधितमहा- 10 प्रभावविद्याविवृद्धपौरुषावलेपाभिरनेकशतसंख्याभिरङ्गरक्षाधिकारनियुक्ताभिरङ्गनाभिः, आसन्नचारिणा समारब्धसेवोचितचटुक्रियेण मुहुर्मार्गवर्तिनीर्वनलता विवर्तयता मुहुःश्वासपरिमलाकृष्टमलिपटलमुत्सारयता मुहुः कपोलतललुलितमवतंसपल्लवमुल्लासयता मुहुनूपुरस्वनानुसारिणः सरःकलहंसकानुत्त्रासयता मुहुर्लग्नमवनीरजश्चरणयोरुत्तरीयाञ्चलेन प्रणुदता खेचरेन्द्रनारीजनेनानुगम्यमाना, तीरस्थितं तत्प्रासादरत्नमवलोकयितुमुत्तरात् 15 सरस्तीरपुलिनादखिलदक्षिणश्रेणीपते विद्याधरचक्रवर्तिनश्चक्रसेनस्य महिषी पत्रलेखाभिधाना पादचारेण तत्रैवागच्छत् ॥
३१७) ऊर्ध्वस्थितैव च सा विलोक्य तदग्रतोभूताभिः 'इदं सुन्दरम्, इदं सुन्दरम् , इह दीयतां दृष्टिः, इह दीयतां दृष्टिः' इति ससंभ्रमाभिः प्रकाश्यमानविभाग प्रधानसहचरीभिरतिचिरमुत्पन्नविस्मया परिजनमपृच्छत्–'अपि नाम ज्ञायते कस्येदम् ?' 20 इति । अथ समीपस्थिता सकलकोशागारसंरक्षणाधिकारनियुक्ता मुक्तावली नाम पालिका व्याहरत्—'देवि, तत्त्वतो न ज्ञायते । युक्त्या तु निश्चितमिदम् । यस्य मार्गणाय पूर्वद्युरितः सुवेलपर्वतं गतो गन्धर्वकः, तदेव तेनेदं हारिचन्दनं विमानमानीतम् , यतोऽत्र यद्वस्त्रयुगलमाभरणं च भर्तृदारिकया गच्छतस्तस्य प्रसादीकृतं तदिदमविकलमास्ते'। इत्युदीर्य तूष्णीकाभवत् । सा तु तन्निपुणमवलोक्य प्रत्यभिज्ञाय, सशोकेव निश्चललोचना 25 स्थित्वा मुहूर्तमवनतमुखी सखेदमवदत्-भद्रे, यथाह भवती तथैव सर्वम् । केवलमिदं न ज्ञायते, स गन्धर्वको वराकः कामवस्थां प्राप्तः' । इत्यभिदधाना चित्रलेखायाः संनिधावभवत् ॥
३१८) सकौतुकानुरागमर्पितेक्षणा च मयि, स्थित्वा मुहूर्तमीषद्विवर्तितमुखी 'सखि ! केयमत्र भवती ? क्व वा जातपरिचया भवत्या ?” इति नीचैस्तामपृच्छत् । सा तु 30 पृष्टमात्रैव तया समुत्सृष्टदीर्घनिश्वासा प्रवर्तमानमनवरतमक्ष्णोरभीक्ष्णमुत्तरीयाञ्चलेन प्रणुदती

Page #255

10
कविधनपालकृता बाष्पवेगं सोद्वेगमघदत्-'देवि ! किमहमावेदयामि मन्दभाग्या ? दैवमत्र प्रष्टव्यम् , येनासौ संभ्रमकारिणा निरस्तकरुणेन देहमात्रेणैव भिन्ना तथापि प्रश्नविषयतां नीता। प्रापिता चेयमुपजातपरिचयलोकशोकोद्रेकहेतुमेकपद एवातिकष्टमीदृशमवस्थाविशेषम् । शृणु कृतावधाना । श्रावयामि येयं यत्र चानया सह पूर्वमुपजातः परिचयः ॥
३१९) इदं हि तावद्विदितमेव । प्रियंवदाया यथा सहोदरी, रूपसौन्दर्यखण्डिताखिलखेचरीचक्रचारुत्वगर्वा गन्धर्वदत्ता नाम मे स्वसा यवीयस्यासीत् । सा दशवर्षदेशीया सुवेलपर्वते पितुर्ग्रहमधिवसन्ती वैताट्यगिरिनिवासिना मातामहेन राजकन्योचिताभिः सह कलाभिरकाल एव परिणतं लास्यविद्यारहस्यमवलोकयितुमुत्पन्नकौतुकेनादरान्नीता स्वनगरी वैजयन्तीम् ॥
३२०) तस्यां पुरि कदाचिदभ्यमित्रीणे राजनि रजन्यामुपेत्य सारकरितुरगपत्तिपरिवृतेन जितशत्रनाम्ना शत्रुसामन्तेन पातितः प्रतिभवनमुद्भूतभीतवनिताजनाक्रन्दो महानवस्कन्दः । तेन निर्दयव्यापारितनिशितशस्त्रदुर्वारेण सर्वतः प्रसारता विरचितब्यूहवीरपुरुषदुःखप्रवेशेन क्षणादक्रियत कांदिशीको नगरलोकः ।।
३२१) ततः स्तोककालसूत्रितायोधनेषु निधनमुपगतेषु प्रधानपुरुषेषु, प्रहार15 विकलकाययष्टिषु यमातिथिभूतेषु यामिकेषु, अदृष्टरिपुपराजयोपपत्तिष्वपसृतेषु पत्तिषु,
गृह्यमाणमन्दुरावाजिनि विदार्यमाणदुर्मदद्विपे विलुप्यमानकोशकलशे व्याकुलीभूते समन्ताद्राजकुले, समरकेलिनामान्तर्व शिकः प्रविश्य कन्यान्तःपुरम् , उपजातकरुणः , त्रासतरलितनयन तारकाम् 'हा तात! हा तात !' इति विक्लवं व्याहरन्ती गन्धवदत्तामुत्क्षिप्य
गगनमुदपतत् । प्रस्थितश्च निमित्तीकृत्य तत्पितुः पस्त्यम् , अगस्त्यचरितेनाध्वनाघनायुघ 20 प्रहारच्छिन्नकायोऽतिकृच्छ्रेण दक्षिणजलराशिवेलावनाश्रयं प्रशान्तवैरं नाम तापसाश्रमं
प्रापत् । अवतीर्णमात्रश्च पत्रलतरुनिकुञ्जकूजत्समदकलकण्ठे तदुपकण्ठनिम्नगारोधस्यधिकाध्वसंधुक्षिक्षतव्यथाव्याकुलः, तत्कालसंनिहितस्य कुलपतेः समर्प्य ताम् , अल्पीभूतशोकः परलोकमगमत् ॥
३२२) आघाते च तस्मिन्दीर्घनिद्रया दुःखविद्राणवदनाममृतनिष्यन्दसुन्दरैरा25 श्वासनालापैरपगतविषादां विधाय तां कुलपतिस्तपोवनमयनयत् । अवर्धयच्चापत्यबुद्धथा
बद्धपक्षपातः । प्रतिदिवसमासादितोहामयौवनों च कदाचिद्रष्टुमागताय गोप्ने सकलदक्षिणापथस्य पार्थिवाय ख्यातमहसे कुसुमशेखराभिख्याय प्रायच्छत् ।।
३२३) अथ स राजा समुपजातहर्षस्तदासादनेन कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानस्तत्रैवाश्रमे तामुपयम्य सम्यग्विहितेन विवाहविधिना गन्धर्वेण गर्वाद्धरः स्वनगरी काश्ची30 मागच्छत् । अकरोच्च तस्याः कनकवेत्रच्छत्रचामरादिराज्यालंकारसूचितमहोदयं महादेवी
पट्टबन्धम् ॥

Page #256

तिलकमञ्जरी
२०१ ३२४) 'उद्वहतोनुरागमज्ञातपरस्परवियोग भोगसुखमुपभुञ्जानयोश्च तयोरतिक्रान्तेषु त्रिचतुरेषु संवत्सरेषु रूपनिर्भसितरतिरेकैवात्मजा जाता । मलयपर्वतः प्राप्तिहेतुरस्याः पारम्पर्यणेति पर्यालोच्य पित्रा तस्यैव भूधरपतेरभिधानेन लाञ्छितं मलयसुन्दरीति ललितं कृतं नाम' ।।
३२५) 'सेयं क्रमप्राप्त यौवना प्रकर्षमागतेन गीतनृत्यादिकलाकौशलेन देशान्तरेषु 5 लब्धख्यातिरपहृत्य खेचरैः पञ्चशैलकाख्यमन्तरद्वीपमुदधेर्दक्षिणस्य क्षणदामुखे प्रसुप्तैव नीता। तत्र च त्रिदशनिष्पादितस्य मणिशिलाप्रासादस्य पुरतः प्रत्यग्ररचिते विचित्रवस्तुविन्यास चारौ महति चामीक रस्तम्भमण्डपे कृतावस्थाना जगत्रयैकनाथस्य भगवतो महावीरजिनवरस्य निर्वाण दिवसात्प्रभृति विद्याधरैराब्धमङ्गलस्नात्रामवेक्षितुं पक्षावधि यात्रामायातया कार्तिकमासपौर्णमासीनिशीथे मया दृष्टा' ॥
10 ३२६) निशम्य चासाविमं चित्रलेखालापमुपजातपूर्ववृत्तान्तस्मृतिरमन्दशोकानन्दमन्तःकरणमुद्वहन्ती सतर्षमाकृष्य मां पुनः पुनर्गाढमाश्निक्षत् । अवलम्व्य च करेण प्रचलिता, पृच्छती प्रबन्धेन स्थितिवृत्तान्तमम्बायाः, परिवृता नभश्चरनितम्बिनीजनेन जिनायतनमिदमागच्छत् । आरब्धदेवार्चना च स्थित्वा चिरम् , आवासगमनाय मां पुनः पुनरतत्वरत् । अहं तु दर्शनेनास्य दिव्यदेवतायतनस्य विरतगमनाभिलाषा तिष्ठासुः । 'अम्ब! न युज्यते ममैतदवस्थायाः स्वजनेन सह संवसितुम् ; इच्छामि चैतत्कतिपया- 15 न्यहानि मुनिकन्यकाव्रतं पालयितुम् ; इदमेव मे वनं भवनमस्तु' ; इत्यवदम् ।।
३२७) सा तु निर्भरस्नेहमोहिता विहातुमनिच्छती तदेव मां पुनरवोचत् । यदा तु निश्चलनिश्चया 'न शक्यते नेतुम्' इति मां निरचिनोत् , तदास्य तिसभिर्भूमि काभिरुपरचितनिर्माणस्य मणिशिलामठस्य रम्यतरमध्यां मध्यभूमिकामाश्रयाय मे विश्राणितवती । वितीयं च शरीरपरिचरणाय चतुरिकाभिधामिमामन्तःपुरविलासिनीमुपनीत- 20 कतिपयपुण्यार्जनोपकरणा सरस्तीरदृष्ट' तदेवारुह्य हरिचन्दनविमानमन्तःपुरविहारिणा राजपरिजनेन परिगता गता स्वावासम् ॥
३२८) अहं तु तेन प्रत्यग्रलिपिना दिव्यपटपल्लवग्रन्थिलेखेन संदेहितदयितजीविता विमुच्य जीवितपरित्यागबुद्धिमत्रैव निरपत्रपा स्थिता । दर्शनाशया च तस्य गुणनिधेर्द्विगुणीकृततपश्चरणा निश्चलनिरुद्धचेतोवृत्तिरधरीकृतेन्द्रियग्रामायत्तिरग्रत एव दृष्टेऽ- 25 स्मिन्नदृष्टपाराख्ये दिव्यसरसि प्रत्युषस्येव निर्वर्तितस्नाना, वितीर्णसंध्यादेवतार्धाञ्जलिरागत्य सिद्धायतनमेतत्स्वहस्तनिवर्तिताभिषेका, सुरभिकिंजल्कैरकल्कमानसमभ्यर्च्य भगवन्तमादितीर्थकरमभिनवैः कनकवारिजैरन्ते च पूजाकर्मणः प्रणम्य पुरतो निविष्ठाऽस्य विष्टपत्रयपतेः, प्रशान्तवैराश्रमनिवासपरिचिताभिवृद्धतापसी भिरुपदिष्टानि प्रत्यहं जपन्ती प्रियसमागममन्त्राझराणि, वृक्षवल्कलनिवसनसमारब्धोपवासकृच्छचान्द्रायणादिविविधव्रतविधिः, अध्वश्रमेण 30

Page #257

कविधनपाल कृता
क्षुधा च क्षीणसामर्थ्य तीर्थवन्दनार्थमागतमतिथिलोक शाकफलमूलादिभिः सादरमुपचरन्ती, तदुपनीतशेषेण वन्यान्नेन विरलविरलमात्मदेहं वर्तयन्ती, निशासु च स्थण्डिलनिषण्णा परिगता परमवैराग्येण प्रदीप्तमिव सर्वतो दुःखदहनैर्जीवलोकमालोकयन्ती विगलितानुबन्धा बन्धुजनदर्शने, जातविद्वेषा विषयसुखोपभोगे, भग्नाभिलाषा जीवितव्ये, व्यपेत स्पृहा 5 सुहृत्संप्रयोगे, विप्रयोगावसानतां संयोगानामवश्यमनुभाव्यतामनुभवनीयानामशक्यप्रतीकारतां कर्मशक्तेर्दुःखदानव्यसनितां स्नेहस्य निःसारतां संसारस्य विरसितां विलासानामनिमित्तभङ्गुरतां भागधेयानामविधेयतां विधेर्विचित्रतां कालपरिणतेरशरणतां प्राणिसार्थस्य पुण्यभागितामसङ्गानां धन्यतां धर्मनिरतामन्तरान्तरा भावयन्ती, क्षपयामि सांप्रतमनघलोकिता कृतान्तेन कालमिति निजवृत्तान्तमावेद्य तूणीकाऽभवत् ॥ [ इति तापसकन्यारूपायाः मलयसुन्दर्याः वृत्तान्तः । ]
३२९) अहं तु तेनानत्रसानोद्वेगकारिणा चरितेन तस्यास्तुपारानिलेनेव नलिनाकरः परं ग्लानिमगमम् । अकरवं च चेतसि - 'अहो निरवधिप्रचारो विधिः । नास्त्यगोचरः पुराकृतकर्मणाम् । अशक्यप्रतीकाश कृतान्तशक्तिः । अव्याहता गतिः सर्वत्र भवितव्यतायाः, येन भुवनत्रयख्यात भूपतिकुलोद्भवानामसदृशानुभाव शुभलक्षणाश्रिष्टव
२०२
10
15 पुषामनुसृतनीतिमार्गाणामुपशमादिगुणजुपामीदृशानामप्याकृतिविशेषाणामेवंविधान्यापतन्ति व्यसनानि' इति । कृतविमर्शः स्थित्वा क्षणमवोचम् - 'मलयसुन्दरि । किमर्थमपगतसकलदोषानुसङ्गमेवमेवात्मानमवसादयसि १ मा विषीद । मा खेदमुद्वह । मा कृतान्तमाक्रोश | मा कर्मणां देहि दोषम् । इह हि संसारसद्मनि समासादितावतारः स्वभावविमलोऽपि जन्तुरे कचैव जन्मनि दशावशेन दीपाकुर इवानेकानि रूपान्तराण्यनुभवति । तथा हि20 विपुलेश्वरकुलोत्पन्नोऽपि नाप्नोति निरपायानि विषयास्वाद सौख्यानि । असंख्यपरिवारोऽपि क्षणेनैकाकितां याति । निःप्रत्याशतां गतोऽपि सर्वलोकातिगमकस्माद्वस्तु लभते । लब्धाभिमतलाभोऽपि झगिति वियुज्यते तेन । जाताप्रतिविधेयविरहोऽपि भूयः समागच्छति तेनाभिवाञ्छितेन संबंधम् । अनिरामयशरीरोऽपि मरणावहां विपदमासादयति । लब्ध्वापि परमामकल्पतां कल्याणपरम्परामधिगच्छति । तदेतदमृतविषभूतं वस्तुरूपमधिगम्य कस्माद्वि25 पादिनी भवसि १ कथय दिव्येषु वा मानुषेषु वा यस्यैकयैवावस्थया व्यतीतः कालः, यश्चातिपुण्यवानपि प्रागनुभूय सौख्यानि पश्चान्न दुःख प्राप्तः । सर्वथा धैर्य । धारय परममन्तः परितोषम् । अन्तमुपगतः संप्रति प्रतिकूलचारी विषमयः स ते विषमदशाविपाकः । सिद्धा शून्यसिद्धायतनसेवा । समाप्तिमुपगतमाप्तोषदिष्ट' मन्त्रजपकर्म । फलोन्मुखीभूतो विरसवनफलाहारः । स्फुरितमाजन्मपरिपालितेन पतिव्रताव्रतेन । तिष्ठति 30 स ते दीर्घायुरघटितक्लेशो जीवितेशः । पृच्छ प्रथमदर्शनात्परेण वृत्तां मामेव तद्वार्ताम् ।
"यथा दक्षिणसमुद्रान्तरद्वीपे दिव्यजिनगृहप्राकार शिखरस्थिता नाव्यवस्थितस्य दृष्टिपथमागता यथा काञ्चीनगरवासितेन निर्गत्य नृपगृहोपवनमध्यादर्धरात्रसमये सज्जितसम

Page #258

तिल कमअरी
२०३ ग्रात्मसैन्येन संग्रामः कृतस्तेन, यथा च निर्विवरशरनिपातनिर्मथितगजरथपदातिना निरस्त्रीकृत्य तेनैव निर्जितः शत्रुर्यथा च विकलीकृतेनाप्यरातिना शायितः क्षणमसौ दीर्घनिद्रया, यादृशी च सा दीर्घनिद्रानुभूता तेन, यत्र च गतेन देशान्तरगतामनुस्मृत्य भवती सुचिरमासितं विषादपरेण, यस्य च करे स्वहस्तसंचारितलिपिः स ते स्वकुशलोदन्तलेखः सविस्तरो दत्तः' इत्यादि सर्व वेभि । केवलम् “अनासन्नदेशस्थेन कथमिह 5 स्थितायास्तेन सह समागमो भावी भवत्याः” इत्येतदेवाविज्ञातमास्ते' । इत्यभिहिता तेन सा युगपदुत्तीर्णदुःखभारलघुशरीरा समुत्पत्य सुरलोकमिव गता परां निवृत्तिं प्रापत् । अभिमतसमागमोत्सुकायाश्च तस्याः सर्वदा दूरीकृतः शनैः शनैरागत्य लब्धावसर इव समीपमुपससर्पः कन्दर्पः । समागतानङ्गदर्शनागतेन्दुसंक्रमितचन्द्रिकेव द्विगुणमुल्ललास लावण्यछाया । कान्ति चन्द्रिकावतारभीतातपपरामृष्टमिव हृष्टलोचनपत्रमभवद्वदनशतपत्रम् । 10 अञ्जनरजोरागमिव निधित्सुरक्षालथत्तरङ्गायतापाङ्गमक्षियुगलम् । आनन्दबाष्पस्तनावरणवल्कलमिव त्याजयितुमुदगच्छदच्छिन्नसंततिः समन्ततः प्रकीर्णकनकचूर्णाभिरामो रोमभेदः । प्रथमसंगमप्रथितसाध्वसानीव समकम्पन्त संततस्वेदानि सर्वाङ्गानि । प्रस्तुतप्रहर्षसंवरणा च सा तत्क्षणान्तःप्रविष्टरतिचरणनूपुररणितसभिन्नेव गद्गदेन स्वरेण स्वैरमगदत'कुमार! किं तेन तव समागमप्रकारेण विज्ञातेन ? तिष्ठतु स तावत् । सुचिरमनु.. 15 भूतानि मया तजनितानि फलानि । अनेनैव निखिलजनमानसावासदुर्ललितस्य मकरकेतो. रिवास्य त्वत्प्रसादादवगतेन पुनरुज्जीवनेन रतिरिव कृतार्थामुपजाता । समासादित समस्तमभिमतम् । आस्तां दूर एवासौ। सुचिरमुपभुङ्क्तामतिप्राज्यानि जीवलोकसुखानि । अहं पुनरिहैव कथमपि पुण्ययोगादासादिते दिव्यभूभृति कृतव्रतनियमोपवासा तरुत्वग्वसनधारिणी कन्दफलमूलाशना त्रिकालमर्चयन्ती देवमेवमेवातिवाहयिष्यामि जन्म । 20 गता मे स्वविषया सर्वापि चिन्ता । केवलमिदं क्षिणोति चेतः, स ते निरन्तरप्रसादललितः कदाचिदप्यदृष्टविरहः शिबिरवर्ती प्रणयिलोकः क्षणमात्रपरिचितस्य वनपाषाणपरुषमनसो मादशस्यापि निसर्गनिःस्नेहस्य वनवासिवर्गस्य परमप्रीतिदायिना त्वदीयदर्शनेन सहसैव दूरीकृतः कां दशामनुभविष्यति ? कथं च त्वदेकावलम्बनः स ते गुरुजनः क्रमेणाकर्ण्य कष्टामिमां दुष्टवारणापहारवार्तामातहृदयोऽपि विघटमानं सुकुमारमात्म- 25 हृदयं धारयिष्यति ?' ॥ .
३३०) इति भाषिणी विहस्य सावज्ञमिव तां प्रत्यवोचम्- मलयसुन्दरि ! सुदरमपि विपण्णेन धीमता तदेव चिन्स्य वन्तु यदुपायसाध्यम् । अनेन तु नितान्तनिष्फलारम्भेण चिरमपि ध्यातेन केवलं क्लेश एव हृदयस्य' । सा व्याहरत्--'कुमार ! किमशक्यमस्य ? लेखप्रदानसाध्यमेतत्ते प्रयोजनम् । अहमपि यावदव्यवस्यामि । किं तु 3) विधिवशादवसरेऽत्र पक्षिमात्रोऽपि निकटे नास्ति कश्चिन्नभश्चरो यस्त्वदीयवृत्तान्तमावेदयेत् ॥

Page #259

२०४
कविधनपालकृता ३३१) इति वदन्त्यामेव तस्यामनाश्यानशैवलश्यामपक्षतिरक्षुद्रविद्रुमारुणेन तत्क्षणोदितादर्कविम्बादिवोत्कीर्णन कुटिलकोटिना चचुपुटेन प्रसूतमरकतांशुसंतान इव चेतनो जात्यपद्मरागस्त्रिवर्णराजिना द्विजातिशब्देनेवोद्भासितः कण्ठभागेन, भयवशोद्मान्तलोच
नाभिः स्वभाषया वार्यमाणोऽप्यकृशमाक्रोशन्तीभिः शुकीभिर्निकटचारिणो नीलपाटलात्सर5 क्तोपलादिव कमलिनीपण्डादेत्य निजयूथान्ममृणममृणोरिक्षप्तचरणो रुचिरमूर्ति रेकः
शुकशकुनिरविशङ्कितमवादीत्-'महाभागे ! किमित्यभाग्येव खेदमुद्वहस्येवम् ? एष प्राप्तः पक्षिरूपी नभश्वरोऽहम् । आज्ञापय मया यत्कर्तव्यम्' । इत्यभिहिते तेन सभयविस्मया मलयसुन्दरी विहस्य चक्षुषा मे वदनमद्राक्षीत् ।।
३३२) अहं पुनरविस्मतः सादरमवेक्ष्य तं, 'नैष पक्षिमात्रः, विशिष्टजातिः 10 कश्चिदयम्' इति विचिन्त्य विहितनिश्चलावस्थानस्याग्रतो गैरिकरसेन किंचिदापाण्डुरत्वचि
समासन्नताडीतरुदले कराङ्गुलिनखाग्रलेखन्या सुरेखाक्षरं लिखित्वा लेखमक्षिपम् । अवोचं च तम्-'अहो महात्मन् ! निसर्गेणैव पक्षपातिनः प्रसन्नमुखरागद्युते विनयवतश्च भवतः पुरस्तादतिशयप्रपञ्चितोपचारमुच्चार्यमाणं वचनमबुधत्वमेवावबोधयति । अतो
विवक्षितमेव निजकार्यमाचक्षे । इतः क्षोणीधरारण्यात्ककुभि दक्षिणस्यामनुपलक्षिताध्वमान 15 कियन्तमपि गत्वा भूमिभागमगणितश्रमेण कल्याणभागिना कामरूपाख्यमण्डलख्यातनामा
नमासृत्य लौहित्यनदमावासितबलस्य मत्सेनाधिपतेः कमलगुप्तस्य गुप्तेन भूत्वा सत्वरमयं प्रापणीयो लेखः' । स तु 'यदादिशसि' इत्युदीर्य दर्शितादरो दूरव्यात्तवदनकोटिना चञ्चपुटेन लेखमादाय तमुदङ्मुखः खमुदपतत् ॥ .
३३३) गते च तत्र त्रिकूटाधिष्ठितां काष्ठामधिगतप्रहर्प विस्मयः सस्मितमवा20 दिपम्-'मलयसुन्दरि ! किमेष चिरपरिचितः शुकशकुन्तिर्येन ते वचनमुच्चरितमात्रमेवावधार्य
बुद्धिमानिव पुमानचकितमनाः समागत्य निकटोद्देशमादेशमुपयाचितवान् ?' इति प्रहृष्टेन परिपृष्टा मया विहस्य सा स्वैरमवनतसुखी 'कुमार ! सर्वदा परित्यक्तपरविषयचिन्तायाः सततमात्मकर्मसु निविष्टदृष्टेः पर्वतारण्य इह सदृशरूपविज्ञानैर्मानुषैरपि समन मे
परिचयः, किं पुनः पक्षिरूपैः ? अपूर्वः कश्चिदयमागतः पतत्री' इत्यभिधाय विहितोवं. .5 लोकावलोकना सांध्यकृत्यनिर्वर्तनाय तस्माद्दीर्घिकातटशिलातलादु दतिष्ठत् ॥
३३४) अत्रान्तरे नितान्तमुपजातकुतूहलो नीलबहलपक्षमापाटलचकचुपुटमनुकर्तुमिव तस्य शुकविहङ्गस्याङ्गमुल्लासितहरितपत्रसंततिररुणतां निनाय निजमण्डलं चण्डभानुः , क्रकचकृत्तातिवृत्तरक्तचन्दनस्तम्भच्छेदछविना दिनकरबिम्बेन चुम्बितप्रान्तमञ्च
लन्यस्तधातुमुद्रास्तबकमिवाम्बरमराजत । पुञ्जीभूय मूले युगपदतिवाहिततरुणतपनातपाः 30 पुरस्तादुद्गतं ध्वान्तमनुगन्तुकामा इव प्रावर्तन्त पूर्वाभिमुखमखिलाः पादपच्छायाः ।
स्रसमानसरलरविकरशिरासंततिः स्वस्थानचलितद्विजसमूहो विवर्णसंकुचितच्छविः प्राप्य

Page #260

तिलकमञ्जरी
परिणतिप्रकर्षमस्तोन्मुखो बभूव दिवसः । क्षतक्षपातमसि प्रकाशितजगन्निशान्ते शान्तिमुपगते दिवसदीपार्चिषि वृतोन्मेषशेपत्विषा तपनबिम्बेन परिगृहीता रक्तसूत्रवर्तिरिव पुरतः स्फुरितभास्वराङ्गारा वरुणदिशि गुञ्जारुणा संध्या व्यराजत । निरस्तघनरागेण तमसा बद्धमुकलाः कान्तिमुभयथापि हरितां प्रापुर ब्जिन्यः | सांध्यरागसंभेदारुणानि रविवियोगदलित रक्तारविन्दिनीहृदयरागानुरञ्जितानीव रेजुरदृष्टपारतीरोपान्तनीराणि । निम्नो- 5 न्नतविभागविश्रान्ततिमिररक्तातपच्छे नूतनद्वीपिचर्माच्छादितेव शबला शिलोच्चयक्षितिरलक्ष्यत । रणरणायमानपदचरणमालावलयित चरणानि परस्परासङ्गशङ्किना नियतियोगेन निगडितानीव दद्दशिरे कमलदीर्घिकासु चक्रनाम्नां मिथुनानि । पुरस्तादस्तभूभृतः प्रततवडवाभितापिते पतितमपरार्णवस्नेहकटाहे निरूप्य तपनतपनीयमाषकमुदीरित कलकलैर्द्विजैराकुलीकृतो जगाम श्यामतां प्रदोषः । कुसुमकोशकोडकूजञ्चञ्चरीकाणि पत्रसंकोच विरलायमान - 10 घनविटपालकानि निद्रालसनिलीननीडजाक्रान्तिलम्बलता शिखाग्राणि तनुनापि तमसा तिरोधीयन्त तमालतरुगहनानि । प्रतिप्रसूनमासीनसकलोपवनमधुकर इव निरन्तर निलीन - नीलकण्ठकलकण्ठावगुण्ठित इव चकासामास मांसली भूतकालिमा काननाभोगः । क्षणेन च कठोरतरतां कलयता कलिकालेनेव कलुषात्मना तमस्तोमेन कवलितं सकलमपि भुवनमेकवर्णमभवत् । दृष्टिविरहितेव सृष्टिरिन्द्रियाणामुद्भाव्यत । रसातलोदरगता 15 इवाज्ञायन्त ककुभः । समुद्रजलमग्नेव समदृश्यत महीं । मुरारिजठरावासित इव व्यभाव्यत समग्रोऽपि भूतग्रामः । तारकादिभिर्दिग्विभागानां पुष्पपरिमलेन विटपिनां ध्वनिना तिरश्चां चरणसंचारेण वर्त्मनां व्यज्यत विशेषः । किं च-नक्तंचरकुलानां प्रचारः, खङ्गिनामूर्ध्व चरणावस्थितिः, उलूकानां चक्षुरालोकः, चक्रनाम्नामपनिद्रत्वमद्रावभवत् । अतिभास्वरमणिप्रभोत्तम्भिताकाशमादिदेवायतनमपहाय सकलमपि विश्वमानशे 20 तिमिरराशिः ॥
२०५
३३५) एवं च विगलिते निशीथिन्याः प्रथमयामे, निखिलमपि निर्माध्य सायंतनं नियमकर्म, प्रणम्य दूरस्थमध्यादरेण गुरुजनमधिगतोदयमृगाङ्कमण्डलक्षालिततमः - पङ्कपटला मनतितुङ्गया निरन्तरसमासङ्गसंगलितसौभाग्यया सुश्लिष्टसंधानमणिशिलातलघटितया शिखरपरिपाटचा समन्ततः परिक्षिप्तपीठां मठाप्रभूमिकापृष्ठवर्तिनीमिन्दुकान्तमाणि - 25 क्यमण्डपिकामगच्छम् । तस्याश्च मणिशिलाबन्धबन्धुरेषु मन्थरपदन्यासया गत्या सविभ्रमं परिभ्रम्य पर्यन्तेषु, दृष्ट्वा च दिशि दिशि प्रदीप्तदिव्यौषधिकला पोहयोतकपिलितातुच्छकूलकच्छ मुच्छलित चन्द्रमणिकन्दरासान्द्रनिर्झरनिनादमिन्दुप्रभाप्रकाशितविभाग मे कष्टङ्ग विस्तारमुपजातहर्षोऽहमचिरनिर्वर्तितप्रदोषकृत्या मतर्किताधिगत कान्त कुशलोदन्त निर्वृता मच्छसलिलक्षालनापास्तरजसि मण्डपिकाजिरे रजतवेदिकामाश्रित्योपविष्टां मलय सुन्दरीमुपगम्यो- 30 पाविशम् ॥

Page #261

२०६
कविधनपाल कृता
३३६) आसीने च मयि नातिसंनिकृष्टमध्यास्य विष्टरमुत्सुकोत्सुका समागत्य चतुरिका साकूतमवदत्-'भर्तृ दारिके ! निश्चलविधृतयाप्ययानश्वारायणो नाम कञ्चुकी कतिपरापरिस्कन्दपरिवारो द्वारि तिष्ठति । ब्रूते चषः "बलस्वस्थचित्तया तिलकमञ्जर्या
प्रेषितो मलयसुन्दरीमानेतुमहम्” इति ।' निशम्य चैतदुत्पन्नसाध्वसा द्रविडराजपुत्री 5 तामपृच्छत्-'भद्रे ! विदितमस्यास्त्वया किंचिदस्वास्थ्यकारणम् ? अन्येयुरेव निरामयशरीरा मत्सकाशमागत्य गता स्वगृहमायुधमती' ।
३३७) सा प्रत्यभाषत-'भारिक ! सम्यगहमपि न जानामि । तदपि दृष्ट श्रुत चावेदयामि । अतो दिनादतिकान्त एकदिवसव्यवहितेऽहनि प्रातरेव द्विगुणतरतरुण
तरुगणं दक्षिणमदृष्टपारसरस्तीरतटवनमितोऽहमवाजिषम् । अवचितविकचकुसुमा च कृत्वा 10 देवतार्चनं यावत्त्वत्कृते कन्दफलमूलमन्वेषयन्ती कंचित्कालमतिवाहयामि, तावद्भर्तृ दारि
कापि तिलकमञ्जरी वनविहारकौतुकहता त्वदन्तिकादुत्थाय शैलप्रस्थमवलोकयन्ती करेणुकारूढा तमेवोद्देशमुपदिश्यमानसरणिरन्तर्व शिकैरागच्छत् । आसाद्य च श्क्ष्णशितसुकुमारवालुकं पुलिनमेकमवतीर्णवत्यामत्र प्रमदपरतन्त्रः समस्तोऽपि सध्रीचीजनोऽस्याः क्रीडितुम
नेकप्रकारमारभत । कोऽपि हरिचन्दन मेषु दोलामरचयत् । कश्चिद्वल्कलविवराकृष्टेन 15 कपूरकणरेणुना गात्रमच्छरयत । अन्यः कर्णपूराशया करनखाऔलवङ्गपल्लवानग्रहीत् ।
अपरः सरस्तीरविघटितशुक्तिमुक्तमुक्ताफलैतक्रियां प्रावर्तयत् । सा तु निर्भरविकसिताभिरमरतरुवल्लीपरम्पराभिः प्रलोभिता सलीलमुत्थाय चरणचारेण पुष्पावचयमकरोत्' ।।
३३८) 'परिभ्रमन्ती च तत इतो नितान्तरमणीयमाकरमिवामोदस्य, सदनमिव पुष्पसंपदाम् , आस्पदमिव मकरकेतोः, निकेतनमिव सर्वतूनाम् , उल्लासितकराकारविट20 पाभिरुपरि निपतन्तमातपमिव निरोद्धमूर्ध्वमतिहरमारूढाभिरतिमुक्तकलताभिलवली भिस्ता.
म्बूलवल्लीभिरन्याभिश्च प्रशस्तवनलताभिनिरन्तरानद्धनिबिडभित्तिभागमतिघनतया मारुतेनापि दुःखलभ्यप्रवेशमामोदतरलितैस्तरुणतापिच्छापकपिच्छभासि च्छच्छायातमसि कूजितेन व्यङ्ग चैङ्गनिकरैरक्रमाक्रम्यमाणकुसुमस्तबकमेकमेलालतामन्दिरमविक्षन्' । .
३३९) प्रविष्टमात्रायामेव तस्यामकस्मादशनिताडनत्रुटितविकटाञ्जनशैलशिखरा25 नुकारी युगान्तघनघटाघोषभीषणेन विस्तारिणा कण्ठरसितेन रोषयन्नीपदुपजातनिद्रानन्द.
विच्छेदमद्रिकन्दरामन्दिरमृगेन्द्रधृन्दमचिन्तितावाप्तगृहिणीस्वयंाहालेपविभ्रमैः सहर्षसंक्षोभममीक्षितः क्षितिधरगुहासु शबरसेनाधिपैरतर्कित एवागत्य गगनाप्रदेशात्सरस्यपतवनतमुग्यो महावारणः । तस्य चोच्छलितसलिलच्छटास्नपिततटविटपिना जनितसकलाटवीसत्त्वसंत्रासेन
विगतहेतुना वेगपतनेन तरलितो भयविहस्तः सकलोऽपि भर्तृ दारिकापार्श्ववर्ती युवतिलोकः 30 प्रपलाय्य कश्चित्तरुतलेषु कश्चिद्वततिवलयेषु कश्चिगिरिगुहान्तरालेषु तरसा न्यलीयत' ।

Page #262

तिलकमञ्जरी
२०७ ____३४०) 'क्षणेन क्षीणायां विभीषिकायामकाण्डविड्वरोडुमरितेषु दूरमुड्डीथ पुनरपि स्वानि वृक्षपण्डानि संश्रितेषु विश्रान्तवासितावेशनिभृतेष्वण्डजेप्वतीतासु कियतीष्वपि कालकलासु तम्मात्तिमिरगवलालिकजलकूटकालान्तनादिव जलदवृन्दात्तडिल्लता विनिर्गत्यैलालतासदनाद्देवी तिलकमञ्जरी तरलरत्नाभरणकिरणप्रभासंभृतेन गात्रप्रभासंभारेण सकलमुदयोतयन्ती तं वनोद्देशमवनतमुखी सलज्जेव नातिनेदीयसस्तमालतरुगुल्मस्य मूले गति- 5 विलम्बमकृत । स्थित्वा च तस्यान्तरेषु मुहूर्तमुपशान्तसंततश्वासपवनोद्मा स्वेदसलिलाजधनमण्डलासक्तमादरेण निबिडीकुत्य विस्रस्तनीविनिवसनं, नियम्य चापरेण वैदग्ध्यशसिना बन्धविन्यासेन सविलासमीषद्विवृतदोर्मूलपरिणाहामा बाहुललिकाभ्याममन्दकुसुभामोदवासितवनानिलं शिथिलतामायातमलिनिकुरुम्बनील वालवल्लरीभारमविचलविधुतलोचना लताजालकान्तरेण प्रतीपमवलोकितवती । कृत्वा च क्षणेन जृम्भारम्भनिष्पतद्वाष्पबिन्दुक्लि- 10 न्नलोचनापाङ्गमङ्गभङ्ग प्रस्थिता, तदेव चकितचविता लतालयनम् । उल्हासितस्तनांशुका च वारंवारमवलोकितकुसुमजालकाऽलीकमेव कुर्वती मार्गलतासु कुसुमावचयमागता द्वारमस्य । स्थित्वा चात्र कंचित्कालमुद्विनमानसा तदासन्नवर्तिपु तरुस्तम्बेषु सत्वरा भ्रमितुमारब्धा । क्षणेन चारुह्य तुङ्ग सरस्तीरतरमेकमधिकविस्तारित क्षणा प्रतिक्षणोदश्चितमुखी दिङ्मुखानि प्रेक्षितु प्रवृत्ता' ॥
15
३४१) 'तां च दृष्ट्वा तथाविधामुत्पन्नविस्मया मनस्करवम्-"हन्त ! किमियमसमञ्जसन्यस्तचरणा तरुतलेऽवेकाकिनी भर्तृ दारिका परिभ्रमति १ किं वस्तु विस्मृतं किमपि काम्यं तदन्वेषयति ? किमतर्कितस्वरूपेण तेन द्विरदपतनेन दूरीकृतमात्मीयमेवालीजनं मृगयते ? यदि वा निरन्तरतपःक्षपितवपुषामृधीणामपि मुषितथैर्याणि दृश्यन्तेऽधुना हृदयहारीणि विभ्रमचेष्टितानि यान्यस्या न तानि भवनोन्मादमपहाय प्रकारान्तरेण संभवन्ति । 20 तदवश्यमखिललोकातिशायिरूपलावण्येन पुण्यपरमाणुनि भितोदारवपुषा दिव्यपुरुषेण केनापि दर्शयित्वात्मानमपसृतेन विप्रलब्धेयम्" ।'
३४२) 'इति चिन्तयामि यावत्तावदागत्य परिवृता सा परिग्रहाग्रसरेणाभिसरलोकेन । नीता च निश्चितप्रकृतिविपर्यासमीतेनानिच्छुरपि गन्तुमनवरतविहिताभ्यर्थनेन स्वस्थानम् । तत्रापि सर्वदा शयनतलगता मुमुक्षुमतिरिव मन्दमप्यनभिनन्दितदिव्यरस. 25 पानभोजना, संनिपातविद्वैद्यवाणीव प्रकृष्टतापे यनुपदिष्टशिशिरोपचारा, निदाघपरमावस्थेव सहचरीरप्यपश्यन्ती, भीरुपरिषदिव पृष्टाप्यरतिकारणमनावेदयन्ती, चित्तज्ञमपि गतप्रज्ञ इति सावज्ञमवलोकयन्ती, प्रियभाषिणेऽपि रोषमुद्रहन्ती, केवलं यस्तस्मात्सरस्तीरतटवनादागतो यस्तद्गन्ता यस्तदुत्पन्नां वार्तामकथयद् यश्च तद्गमनार्थमुद्यममकारयत्तमेव परिजन पार्श्व कुर्वती तमेवालपन्ती तस्यैव वचनमवधारयन्ती प्राक्तनमहः स्थिता' ।।
30

Page #263

२०८
कविधनपालकृता ३४३) इत्युक्ते तया मुक्तसाध्वसा मलयसुन्दरी सधीरमवदत्-'भद्रे ! यद्येवम्, अल्पो व्याधिः । न किंचित्कृतेनाकालगमनेन । उत्तिष्ठ । प्रहिणु चारायणम् । त्वमपि गत्वा सत्वरभिदानीमेव मद्वचसा समाश्वासय प्रकृतितरलां तिलकमजरीम् । बेहि
चैनाम्-'अदा निरवद्यशास्त्रशस्त्रविद्यापारश्वा किमपि कुशलः कलासु सकलभारतवर्षभू5 भुजो मत्पितुरपि माननीयाज्ञस्य राज्ञो मेघवाहनस्य प्रथमसू नुरवसानभूभिः समस्ताभिरामवस्तुविस्तरकथायाः कथंचिदपि दूरदेशान्तरादागतः प्रातरेव देवताधाम्नि हरिवाहनो नाम्ना कुमारो मया दृष्टः । स च निसर्गस्वच्छहृदयो मदीयवचनानुरोधेन स्थितोऽत्रैव दिवसमद्यतनम् । आनीतं च तं निजावासमनुबन्धेन परमबन्धुकल्पमुत्सुन्य युज्यते न यातुमिति चिन्तयन्ती नाहमायाता । तेन निःस्नेहतातोपो मयि न मंभावनीयः' इति ॥
३४४) गतायां च तस्यां वृतप्रस्तावा मलयसुन्दरी शैशवानुभूतानवान्तरद्वीपजातानृष्याश्रमनिवासवृत्तानन्यांश्च चिरंतनानात्मीयसुखदुःखवृत्तान्तानावेदयन्ती स्थित्वा मुचिरमुचितसमये मठाग्रपीठादवतीर्य तामेव मध्यमभूमिकामध्यभाजमात्मीयशयनशालामजत् । अहं तु शशिकान्तमण्डपिकायां पुरस्तादेव विस्तृतायतमाश्रित्य मणिशिलापट्टमारतीणमभ्यर्णनिहितकोमलकल्पपादपांशुकप्राधारमभिनवं पल्लवशयनमगमम् ।
३४५) तत्र च विशालवेदिकापृष्ठबन्धौ सुगन्धिसग्दामकल्पितोपधाने निषण्णः, शयनसंनिधानोपविष्टया निष्कृष्टरत्नोर्मिकाधिकसुखस्पर्शकरतलयुगलया प्रतिकलपरामर्शचलितचञ्चलकलाचिकाञ्चनवलयमालया मृद्यमानचरणद्वयः शनैः शनैः संवाहनकर्मचतुरया चतुरिकया, तदुपवर्णितमनुस्मृत्य तिलकमञ्जरीमन्मथोन्मादमधिकमात्मन्युपजातबहुमानो
मुहुर्मुहुश्चिन्तितवान्-'अरे हृदय ! किमर्थमद्यापि ताम्यसि १ किंच न मुश्चसि चिरंतन20 विषादम् ? उद्वह परं परितोपमधुना । यस्याश्चित्रपटगतेनापि रूपेण तादशी पुरा विकलतां
नीतमसि, यामभिलव्य विहितानेकसंकल्पेन नितान्तमल्पापि कल्पशयतायमाना शयनतलगतेन कथमपि यापिता सा त्वया संततवितीणदेहदाधा निदाघयामिनी, यत्समागमाशया प्रतिदिवसमुन्मुखेन साकेतनगरोपवनवर्तिना वीक्षितो गन्धर्वकस्थागमनमागः, यामनुस्मृत्य
स्मरशरशरख्यतां गतेनापि रक्षता प्रयत्नेन धैर्यमतियापितो नितान्तदुर्मर्पणः स वर्षासमयः, 25 यदर्शननिराशेन मुक्त्वा गृहनिवासमङ्गीकृतो दूरदेशान्तरप्रवासः, यद्विरहवेदनाविहितसौ.
हित्येन लौहित्यमृगयावने विना मृगग्रहणसंकल्पेन कल्पितः सपरिवादिनीवादनमनुदिन विनोदः, यदन्तिकं गन्तुमभिलप्यता व्यावतनसहेनापि गच्छन्नुदीची दिशमुपेक्षितः स नक्षत्रपथचारी शिबिरवारणः, यदनुरक्तेन दृष्टा सरस्तटलतावेश्मनि सापि भुवनत्रयाति
शायिरूपा “अन्या कापि राजकन्येयम्' इति परिहता निरीहेण, यां विनिश्चित्यानुमानेन 30 दूरोज्झितापि प्रतिनिवृत्य दिनमखिलमन्विष्टा क्षुत्पिपासायासितेन, या च मौनादिकाचेष्टा
स्मरणचकितेन दृष्टापि “न पराङमुखी मयि भविष्यति' इति चिन्तिता रजनिमखिला
15

Page #264

२०९
तिलकमञ्जरी
द्रमतलास्तीर्णतल्पस्थितेन, सा स्वत एव संप्रति विधेयतां गता जीवितं देवी तिलकमञ्जरी । सर्वथा लब्धं त्वया लब्धव्यम् , अधिगता जन्मवत्ता, निरस्तो दुस्त्यजश्चिन्ताभारः स्वीकृत स्वतन्त्रत्वम्, तथाप्येतदभ्यर्थये । विमुच्य तरलताम् , तिरस्कृत्येन्द्रियाणि, निवार्य चक्षुपः प्रभुत्वम् , अङ्गीकृत्य नागरकवृत्तम् . निवर्त्य चापलं पञ्चबाणस्य, तथा कथंचित्प्रवर्तथा यथाहमस्याः प्रथमदर्शने श्लथीभूतधैर्यस्थितिरासन्नवर्तिनो विदग्धलोकस्य नोप- 5 हास्यतां व्रजामि' । इति चिन्तयन्नचिन्तितातीतयामामायामिनीमपि हेमन्तयामिनी क्षिप्रमक्षपयम् ॥
३४६) अथ मरुत्पथावतरन्त्या विभावर्या निजप्रभाजालनिहनुतच्छिद्रमच्छ. स्फाटिककटकमिवोन्मुक्तकरमिन्दुमण्डल पपात । आपाण्डुपरिमण्डलेन शशिना स्तनेनेवैकेन । किंचित्प्रकाशेन स्तोकविगलिततमिस्रोत्तरीया दर्शनीयतामगच्छत्प्रतीची । हरितपाटल' रक्ता- 10 रविन्दिनीवनमिव गुमणिमार्गमवलोकयितुमुत्पतितमरुणांशुभिः खचितमचकादिन्द्रदिशि तलिनीभवत्तमिस्रम् । इतस्ततः कीर्णतनुजलतुषाराः प्रौढवातिका इव ज्वलितसर्वाङ्गमगनामानविषमपहर्तुमारभन्त संततोदीरितहंसपक्षशब्दाः सरोमरुतः। समकालमुत्क्षिप्तपत्रसंहतीनि सहेव कुमुदैररण्यदीर्घिकासु जघटिरे नष्टनिद्राणि चक्रवाकद्वन्द्वानि । क्षीणनिद्रेण निकटद्रमकुलायशायिना शुककुलेन वारंवारमावेद्यमानविस्मृतक्रमाणि प्राक्रम्यन्त पठितु- 15 माश्रमोटजनिषण्णवृद्धवैखानसः प्राभातिकानि गङ्गास्तोत्रगीतकानि ॥
३४७) मदनुरागप्रगुणितश्चागत्य शयनशालाभ्यासमविभावितः कोऽपि बन्दीव वैदेशिको दिव्यपुरुपः श्रव्यवर्णोच्चारया वाचा समुच्चार्य तत्कालसमुचितं चटुश्लोकमुपवर्णितप्रभातारम्भमेतवृत्तकुलकमनाकुलः पपाठ
गेहे देव्याः सुषिरनिपतन्मारुतोत्तानवेणी
धृत्वा कोण विरचितलयो वादयन्दन्तवीणाम् । रात्रौ द्वित्रैः सह सहचरैः सेवते त्वद्विपक्षः
किं संगीतं नहि नहि, महीनाथ ! हेमन्तशीतम् ॥८८।। इयं व्योमम्भोधेस्तटमिव जवात्प्राप्य तपनं
निशानौविश्लिष्यद्घनघटितकाष्ठा विघटते । असावप्यामूलत्रुटितकरसंतानतनिकः
प्रयात्यस्तं स्रस्तः सितपट इव श्वेतकिरणः ॥८९॥ भवत्याविर्भावः शिखरपरिपाटया शिखरिणां
वनानां वृक्षश्रीरकलितविवेका विकसति । ससीमा सग्रामा सनगरसरिद्वीपवलया
30 - तमिस्रादुन्मजत्युदधिजलमध्यादिव मही ॥९॥ .
20

Page #265

२१०
कविधनपाल कृता
यथास्थूलं मूलेऽवतरति दृशामर्थनिकरो।
यथासूक्ष्मं लक्ष्मी त्यजति विधुरस्तारकगणः । यथावृद्ध बन्धः कमलमुकुलानां विघटते
यथानिम्नं भूम्ना रचयति पदं ध्वान्तनिचयः ॥९१।। अयं वारस्त्रीणां सुरतविधिवैजात्यपिशुन
स्तिरोधत्ते काश्चिध्वनिबहलितः कण्ठनिनदः । असावप्यावृत्तिप्रसृतरवरेखाविलिखितै
गलच्छिद्रनिद्रां ब्रजति रतिपारापतगणः ॥२॥ अवश्यायस्पन्दै रभसरतनिष्पन्दवपुषां
विलासिद्वन्द्वानां द्रुतनिबिडिताश्लेषविधयः । दिशन्तो मौखर्य भवनवलभीजालकभुवां
धुतक्रीडोद्यानदुमविततयो वान्ति मरुतः ॥९३।। प्रभातप्रायासौ रजनिररुणज्योतिररुणं
___ रुणद्धीदं रोदो दिशि दिशि तमस्ताम्यतितमाम् । प्रभाछिद्रश्चन्द्रो दलति दलगैत्री जलरुहां
रहोऽनुत्साहस्य श्लथय नृप निद्रासुखरसम् ॥१४॥ ३४८) श्रुत्वा चैतदुपजातविस्मयोऽहमरुणप्रभोद्भद एवोस्थाय शयनात्किंचि दाबद्धकमलखण्डोन्मेषमीषदुपशान्तशोकसंचरत्कोकयोषान्विष्यमाणसहचरगनिललोलकल्लोल
दोलायमानद्वित्रजलचरपतत्रिमिथुनमाबद्धपिण्डडिण्डीरशवलितशिलासोपानमालामूलमुपशान्त20 पङ्ककलङ्कशीतलस्वच्छनीरमदृष्टपारसरस्तीरमब्रजम् । तत्र च कृतावश्यकः स्नात्वा दत्तसंध्या: देवतार्धाञ्जलिरादाय सद्यः प्रबुद्धमधुकरोत्सृष्टविघटमानदलविकटकोशकोटराणि सनालदण्डानि
भूयांसि कनकपुण्डरीकाणि नलिनीपलाशपुटसंदानिताश्च मकरन्दिनीरमरतरुसुमनसस्तदेव देवतायतनमागच्छम् । इच्छानुरूपरचितपूजश्च प्रणम्य परमया भक्त्या प्रथमजिनबिम्ब
मविलम्बितगतिः कृतसमस्तप्रातरितिकृत्यायास्तत्क्षणोपलिप्तामितस्ततो रचितरुचिरस्वस्तिका25 मविरलन्यस्तपुष्पस्तबकशबलां सबालातपामायतनमण्डपाङ्गणसङ्गिनीमाश्रित्य विपुलामिन्द्रनीलोलास्तम्भवेदिकामासीनाया नातिसंनिधौ मलयसुन्दर्याः समुपाविशम् ॥
३४९) निविष्टमात्रस्यैव मे हृष्टहदया निकटमागत्य चतुरिका नीचैरकथयत्-- 'कुमार ! त्वद्गुणश्रवणसंजातपरमप्रेमकौतुका प्रातरेवागमिष्यत्यद्य देवी तिलकमञ्जरी ।
तदत्रैवोपविष्टेन कल्याणमूर्तिना मुहूर्तमासितव्यम्' । इति वदन्त्यामेव तस्यां समकाल30 चलितसकलसेनापतिपदातिबलकलकलोपबृहितो विजृम्भितोत्तालवैतालिकत्रातजयजयध्वनि
स्तारधीरेण वर्धितो धावतः पुरस्तादुदस्तकनकयष्टेः प्रतिहारलोकशब्देनोत्सारयन्निवोपहसन्निवाध्वन्यकालजलदवृन्दमसंख्यझल्लरीपटहशङ्खादिवाद्यवसंभेदपृथुरुदस्थित प्रस्थानतूर्य

Page #266

तिलकमारा
घोषः। क्षीरसागरफेनपटलानीव मथनोद्वेजितानि सकलमर्त्यलोकसरःपुण्डरीकवनानीव नाकमन्दाकिनीदर्शनोत्कण्ठितान्यशेषशरदभ्रमण्डलानीव चण्डानिलप्रहतानि तरुणपिण्डीतगरपाण्डुराण्यदृश्यन्त वेगादापतन्ति श्वेतातपत्राणि । मुखाग्रविस्फुरितफेनस्फारदशनप्रमैस्तारहषारवमिषेण विषमाश्ववाजिनां जवमिवोपहसद्भिराशामुखान्याध्यन्त । सर्वतो वियति वल्गद्भिरश्वीयैर्दिवाप्युद्गतग्रहनक्षत्रतारागणमिव व्योमाङ्गणमलक्ष्यत ब्याप्तम् । अनणुभि 5 मणिविमानैर्द्विरदमदपङ्कमलिनितेषु मार्गजलदेषु तरलानिलतरङ्गितास्तरन्त्यो विद्युत इवाद्योतन्त कदलिकाकनकवैजयन्त्यः। सान्द्रकर्पूरमृगमदामोदवाही गन्धोदकनदीप्रवाह इव पवनेरितः प्रससार दिव्यकुसुमाङ्गरागपरिमलो वाराङ्गनाजनस्य । क्षणेन च प्रशस्तहस्तश्रवणामनणुनक्षत्रमालाकलितकुम्भभ्राजिनी रजनीमिव निजप्रभान्धकारितभुवनमागां यामगजवसामारूढा प्रभालीढदशदिशारत्नाभरणकिरणोधेन सुरभिवासरारण्यवनलेखेन 10 नवपल्लवप्रकरेण निरन्तराच्छादिततनुलताप्रान्त चलितश्वेतचामरकलापा शरत्कालतटिनीव चटुलकलहंससेवितोभयतटा तमालनीलेन त्वंगता पुरः परस्परसङ्गिाना शिखण्डिपत्रातपत्रपण्डेन दूराबद्धमण्डल शाद्वलभिव व्योम्नि विस्तारयन्ती तारकाराजतनुरिवागत्य नभसा प्रतिमारूपेण सा भूम्यामवातरत् । त्यक्तयाना च देवतागारगोपुरद्वारि वारिताशेषपरिजनप्रवेशा प्रौढविद्याबलविवृद्धशौर्यावलेषाभिरुरःस्थलामुक्तमुक्ताफलखचितचाभीकरवर्मभिरनेक. 15 रत्नकिरिकामरङ्गासिपट्टप्रणयरमणीयभीषणाभिरधिकृताभिरङ्गरक्षाविधावनेकशतसंख्याभिः सर्वतो नभश्चरभटीभिर्घटितपरिवेषा विशेषचलविक्षिप्तेक्षणाभिरग्रतोऽग्रतः प्रस्तुतसमुत्सारणा मृषैव विस्तारितरोषपरुषारवाभिर्वेषधारीभिर्दूरादेव मामाबद्धलक्षेण चक्षुषा मुहुर्मुहुः सतर्षमीक्षमाणा प्रविश्य संनिधौ मलयसुन्दर्याः समुपाविशत् ॥
३५०) निषण्णां च तामासन्नसहचरीवृन्दपरिवृतां पिबन्तीयोत्सङ्गन्यन्तीव 20 गाढमाश्लिष्यन्तीव स्नेह निर्भरेण चक्षुषा सुचिरमुवीक्ष्य परिमृज्य च कराग्रेण वारंवारमसदेशे द्रविडदेशेश्वरसुता सखेदमप्राक्षीत्-'प्रियसखि ! परिक्षामपाण्डुरच्छायविग्रहा मृगा
तनुरिव दिनेनैव दुरुपलक्ष्यतां गता । कथय किं ते तागस्वास्थ्यमुपजातम् १ कथं च निर्निमित्तमेव प्रशान्तिमुपगतम् ? किं च त्यक्तसर्वान्यकरणीया प्रातरेवायतनमागता?' इत्युदीर्थ मयि निक्षिप्तलोचना लज्जावनतवदनादत्तोत्तरामेव तां पुनरवादीत्-'तिलकमञ्जरि ! - 25 विशेषदर्शितादरा क्षणमितो देहि दृष्टिम् । स एष सुगृहीतनामा भरतवर्धभूभुजो महाराजमेघवाहनस्य प्रथमसूनुरविकलचतुःषष्टिकलाश्रयतया चतुर्गुणेनाधिकः समासादितसमयकलस्य शीतरश्मेरमृतमयस्वभावः कुमारो हरिवाहनः' इति । व्याहृते तया सलीलपरिवर्तितमुखी तत्क्षणमेव सा तीक्ष्णतरलायतां बाणावलीमिव कुसुमबाणस्य, विवृत्तबालशफरस्फारसंचारो तरङ्गमालाभिव शृङ्गारजलधेः, धवलीकृतदिगन्तां ज्योत्स्नामिव लावण्य- 30 चन्द्रोदयस्थ, धैर्यध्वंसकारिणीमुल्कामिय रागहुतभुजः, संभ्रमोल्लासितैकभ्रलतामाज्ञामिव

Page #267

२२२
कविधनपालकृता यौवनयुवराजस्य, मुकुलितां मदेन, विस्तारितां विस्मयेन, प्रेरितामभिलाषेण, विषमितां बीडया, वृष्टिमिवामृतस्य, सृष्टिमिवासौख्यस्य, प्रकृष्टान्तःप्रीतिशंसिनी वपुषि मे दृष्टिमसृजत् ॥
३५१) दृष्ट्वा च तां प्रकटिततथाभूतविभ्रमामुपलक्षितानुरागा रूपेण वयसा 5 विभवेन वेषपरिग्रहेण प्रभुतया गृहीतवाक्यत्वेन लावण्यसौभाग्यादिगुणलक्ष्म्या च लब्ध
साम्या मृगाङ्कलेखा नाम तिलकमञ्जर्याः प्रियसखी विहस्य मन्दं मलयसुन्दरीमवोचत्'भर्तृदारिके ! यत्त्वया दिष्टम् "अमृतात्मकः कुमारः” इति, तत्तथ्यमिति निश्चितं मया स्मृत्वाद्य चतुरिकावदननिगतेषु क्षरत्सु श्रवसि मन्त्राक्षरेष्विव महाभागस्यास्य नाम वर्णेषु
तू!त्तीर्णदारुणज्वरवेदनायाः प्रलयदिनकगंशुकर्कशं क्रशिमानमायान्तमेकपद एव देव्यास्त10 मन्तःसंतापम् । आकर्ण्य चेदमीषद्विहसिताक्षी दक्षिणक्षितिपतनया 'मृगाङ्कलेखे! किमत्राश्चर्यम् ?
अविचार्यमहिमा महात्मनामनुभावः' इत्युदीर्य तूष्णीकाभवत् । तिलकमञ्जरी तु किंचिदुपजातवैलक्ष्या क्षणमधोमुखीभूय विहिताकारसंवृतिरधःकृत्य साध्वसमवलम्ब्य धैर्यमपसार्य विभ्रम निरस्य मनसिजोल्लासमवधार्य दूरारूढमात्मनः प्रभुत्वमालोच्य च सतामौचित्यकारिताम
तिप्रगल्भेव तिर्यक्प्रसारितभुजलतासरलसुकुमारारुणाङ्गुलीपरिगृहीतमुदधिवेलेव विद्रुमकन्द 15 लीवलयितमुदग्रमभिनवं शङ्खमादाय ताम्बूलदायिकाकरतलादन्तःस्फुरद्भिः स्फटिकधवलैनख. मयूखनिर्गमै दिगुणीकृतान्तर्गतस्थूलकपूरशकलं स्वहस्तेन ताम्बूलमदात् ।।
३५२) दृष्ट्वा च तां कृतसमस्तोचितक्रियामक्रमोपचीयमानहर्षरोमाश्या काञ्चीविषयाधिपसुता प्रसन्नमनसं मामवोचत्-'कुमार ! कृत्स्नेऽपि विद्याधरलोक इह लब्धपताका कलासु सकलास्वपि कौशलेन वत्सा तिलकमञ्जरी । यदि च कौतुकं ततश्चित्रकर्मणि वीणादिवाये लास्यताण्डवगतेषु नाट्यप्रयोगेषु षड्जादिस्वरविभागनिर्णयेषु पुस्तकमणि द्रविडादिषु पत्रच्छेदभेदेष्वन्येषु च विदग्धजनविनोदयोग्येषु वस्तुविज्ञानेषु पृच्छैनाम् , येन युवयोः शृण्वती चतुर परस्परालापमहमपि मुहूर्तमवगच्छामि निवृतेः स्वरूपम्' । इत्यभिहितस्तया निभृतमास्थाय कंचित्कालमहमवोचम्-'काञ्चीराजतनये! अद्यापि मञ्चित्तवृत्ते
रविज्ञातत्त्वा देवी । करोमि कथमप्रस्तुतं वस्तुविचारम् १ इतरोऽपि लोकः प्रायेण न 25 भजत्याभिमुख्यम् , न समीहते सांनिध्यम् , न बहु मन्यते स्थिरावस्थानम् , नाकर्णयति
वचनम् , न प्रयच्छत्युत्तरम् , नितरामपि कृतानुवृत्तरसंजातपरिचयस्य परस्य, किं पुननिसर्गनिस्नेह ईश्वरजनः १ तद्यदि कदाचिदत्रभवती नभःप्रचारेण प्रस्थिता, दक्षिणाशाविभूषणेषु त्रिकूटमलयादिषु नगेन्द्रेषु निश्चलनिबद्धनीडगरुडपोतोद्वासितफणिषु लवणाब्धिरोधो
वनेषु दृश्यमानदर्पान्धदिग्द्विपद्वन्द्वयुद्धेषु द्वीपान्तरेषु च विष्लुत्य तेषु तेषु प्रतिनिवृत्ता, 30 श्रमेण वा दिव्यनगरीदर्शनकुतूहलेन वा शक्रावतारादितीर्थवन्दनाभिलाषेण वाऽग्रतो दृष्टि.. पथमागतामयोध्यापुरीमलंकरिष्यत्यात्मगमनेन, बाह्योद्यानविहिताश्रया च तत्र सेवाशया

Page #268

तिलकमञ्जरी
२१३ द्रष्टुमागतं पूर्वदृष्ट इति मामाया दृष्टया संभावयिष्यति, कृतोपसर्पणं च स्नेहेन विमुखीभूय न विमानयिष्यति, प्रस्तुतालाप च शनकैः प्रतिवचनदानेन कृतार्थीकरिष्यति, विहाय प्रस्तुतकथामन्यत्र वा न यास्यति, ततः क्रमेण लब्धप्रणयोऽहमवसरागतमात्मधिषणानुसारेण सर्वमेतत्प्रक्ष्यामि । अधुना तु मे दृष्टमात्रस्य स्वदेश प्रति चासंप्रस्थितस्य पुनदर्शनमेकमपहाय नान्यत्किमपि वस्तु युक्तम्' ।।
३५३) इत्युक्तवति मयि संस्मृत्य त पुरावृत्तमात्मीयमप्रागल्भ्यविलसितमुद्भिन्नलज्जास्मिता मत्पुनर्दर्शनप्रश्नभीतेव सा सहसैवोदतिष्ठत् । परिक्रम्य चायतनमण्डपे मुहूर्तमनुगम्यमाना सहचरीभिश्चतुरिकोपदिश्यमानमार्गमठाअभूमिकापृष्ठमारोहत् । तत्र च प्रतिक्षण मयि क्षिप्तेक्षणा कुर्वती मसृणशीतलेषु माणिक्यमण्डपिकाशिलास्तम्भेषु मुक्तसीकाराणि सविकारपरिरम्भणानि, वाचयन्ती अव्यभाषया तत इतः शृङ्गारसाराणि सत्कवि- 10 सुभाषितानि, अभिलिखन्ती भित्तिभागेश्वभङ्गुरानुरागाणि विद्याधरपक्षिमृगमिथुनानि, नर्तयन्ती चलितवाचालवलयश्रेणिना हस्ततालशब्देन विपमवेल्ल भ्रलता वातायनगतानायतनबहिणान् , उपहसन्ती प्रपञ्चितालीकगुणस्तवाभिश्चतुरोक्तिभिश्चतुरिकानिवेदितां मदीयपल्लवपल्ल चङ्करचनाम् , आनती कराङ्गुलीयन्त्रमुक्तमुक्ताफललेष्टुभिगवाक्षकोटरेषु कोपाविष्टसहचरीचादुघटनापरापारापतविटान् , बध्नती घनस्तनद्वन्द्वशालिनीनां शालभञ्जिकानामधि- 15 कण्ठमवतार्य चेटीकण्ठतो हठादानाभिलम्बान्मणिप्रालम्बान्, कुटिलयन्ती कराङ्गुलिविर्वतनेन प्रियकराकृष्टिसरलाः सहासहसचरीललाटलेखालकलताः, विदधती सार्द्रदन्तक्षतेप्वधरपत्रेषु सानुबन्धमारब्धहासोन्मिश्रपुष्कलशुष्करुदितानामासन्नपरिचारिकाणामाक्रम्य चन्दनपङ्कोपलेपम् , निक्षिपन्ती सशब्दकृतचुम्बना मुहुर्मुहुश्चिबुकमुन्नमय्य परिजनोपनीतानां बन्धुजनबालकानां मुखे निजमुखेन ताम्बूलम् , विरचयन्त्यसक्तमस्रस्तमप्यादरेण 20 दरप्रकाशितपीनभुजमूलस्तनतटा पुनः पुनः कन्दुकक्रीडाप्रक्रमे पुष्पापीडमतिदीर्घमस्थात् । उत्तीर्य च कथंचिच्चिरावस्थाननिर्विण्णपरिजनानुरोधेन पुनरप्यन्तिके मलयसुन्दर्याः समागच्छत । उपविश्य चात्राधिकृतैर्गमनायामात्यवृद्धैः पुनः पुनरनुबध्यमाना सखेदमुत्थाय मन्थरैश्चरणविन्यासैः प्रत्यावासमचलत् ॥
३५४) प्रस्थितायां च तस्यां सह तया प्रस्थाय कतिचित्पदानि प्रतिनिवृत्ता 25 प्रभूतवेत्रधारीपरिवृता प्रधानद्वारपाली मन्दुरा नाम सत्वरमुपेत्य द्रविडराजतनयामवादीत्'भर्तृदारिके ! देवी तिलकमञ्जरी विरचिताञ्जलिपुटा विज्ञापयति-"अद्य तावत्कुमारेण सहितया समागत्य सख्या गृहदर्शनानुग्रहेण सुचिरकालात्सौख्यभागिनी कर्तव्याहम्" इति'। काञ्चीपतिमुतात्रकर्तव्यमूढा स्तोक कालमवनतमुखी स्थित्वा 'मन्दुरे ! कन्दफलभुजो मद्विधस्य शून्यारण्यवासिजनस्य गर्हितमीश्वरगृहेषु गमनम् । कुमारस्तु गच्छतु । अनुभवतु 30 सख्या क्रियमाणमभ्यागतातिथ्यम्' इत्यभिधाय तां व्यसर्जयत् ॥

Page #269

२१४
कविधनपाल कृता
३५५) गतायां च तस्याभल्पखेचरीवृन्दपरिगता गृहीतवेत्रच्छत्रचामरेण पश्चाप्रधावता परिजनेनानुगम्यमाना मृगाङ्कलेस्वा सभागत्य सत्वरमवादीत-'भर्तृदारिके ! तिष्ठत्वेष तावदुचितानुचितयोर्विचारः । उत्तिष्ठ शीघ्रम् । एपा द्वारतोरणस्तम्भलग्ना
सुचिरमूर्धावस्थानखिन्माभिर्नभश्चरेन्द्रकुलकुमारीभिः परिवृता बहिः प्रतिपाल यन्ती त्वदा5 गमनमास्ते देवी । ब्रवीति च “न तावन्मया गन्तव्यं न यावदार्या समागता" इति' ।
तच्छ्रत्वा मल यसुन्दरी 'मृगाङ्कलेखे ! न शक्यते किमपि मेऽन्यथा कर्तुम् , अनुवर्तनीया तिलकमञ्जरी' इत्युदीर्य चतुरिकासमेता सलज्जमचलत् । मृगाङ्कलेखा तु कृतमुखस्मिता ममाकृष्य पाणि पाणिपल्लवाग्रण विष्टरान्मामचलयत् । अगच्छञ्च तिलकमञ्जरीसमीपम् ॥
३५६) सा तु प्रीतिविकसितेक्षणा निरीक्ष्य माममुक्तहस्ताग्रया मृगाङ्कलेखया 10 वारंवारमाकृष्यमाणमीषत्कृतस्मिता सयनमाबध्य विगलितोचय पुनः पुनः सिचयमासन्न
परिवारलोकोक्षिप्तमूर्तिर्मल यसुन्दरीद्वितीया द्विरदवधूमारोहत । निधाय च समासन्नमा. त्मपरिजनं मत्समीपे, पुरोभूय प्रचलिता चलितयानवाहनेन सर्वतः परिवृता मान्यविद्याधरकन्यकाजनेन स्वावासमगमत् । अहमप्यसयवेगमारुह्य विमानमस्याः स्थिरनिबद्धासनः संनिधानासीनया सदशरूपवेषाभिरामरामाजनसमेतया मुहुर्मुहुः प्रयुक्तैः प्रीतिपेशलैः परिहासवचनैः प्रतिपथं विनोद्यमानो मृगाकलेखया क्षणेनैव विजयार्धदक्षिणश्रेणिभूषणं रथनूपुरचक्रवालसंज्ञं विद्याधरराजराजधानीनगरमासनम् ॥
३५७) प्रविष्टमात्रमेव च तत्र मामितस्ततः प्रहितकौतुकोत्तानलोचनमचेतनमिवालक्षितस्पर्शमश्रुतालापमव्याहृतप्रतिवचनमालोक्य निर्मरमुदितमानसा मृगाङ्कलेखा 'कुमार!
दृष्टं नगरम् ?' इति मधुरमप्राक्षीत् । अहं तु सर्वाभिमाधिना भव्यतातिशयेन तस्यापहृत20 हृदयः सखेदमिव निःश्वस्य दीर्घमानन्दघघरया गिरा स्वैरमयदम्-'इन्दुवदने ! स्वच्छन्दया
गत्या मन्दमप्यारक्षिलोकेनानुपलक्षितैः परिभ्रम्य सर्वतो निरस्तशङ्कः प्रत्यापणं प्रतिरथ्यं प्रतिगृहं प्रतिदेवतायतनं प्रत्यारामं प्रतिनायकं प्रतिप्रमः च यन्नावलोक्यते तदपि किं दृष्टमिति शिष्टैर्यपदिश्यते ?
३५८) निशम्य चेदं सा पुनः प्रायोचत्-'कुमार ! नैतदुष्करम् । एवमपि दृश्यते ।' 25 इति ब्रुवाणा गात्रसंघट्टरणिततारक्याणमणिधण्टैश्चण्डडिण्डिभारावडमरितविपक्षवारणैः
संनिकृष्ट धृष्टाधोरणगणप्राजनप्राञ्जलीकृतप्रसः पृष्ठानुलग्नभनोत्साहकतिपयाप्तपदातिभिः स्कन्धासीनभयवि इस्तैकैकह स्तिपकैश्चिरावस्थानदुस्थदुर्गस्थमार्गस्थमार्गलोकावलोकितैः परिचिताङकुशप्रचारैरपि निरङ्कुशप्रचारैः प्रकटकुम्भकूटधारिभिरप्यनामृतघटैः प्रभिन्नकर्णकरटैरपि
विराजिश्रवणशक्षैः सुवर्गदरतकोशोपशोभितैरपि नीरदप्रतिमेालतां वहद्भिरप्यनुदिनं न 30 व्यालानां स्थितिमनुभवद्भिः सरोगैरपि निरामयाङ्गैः स्तम्भमुक्तैः सदर्पभापतद्भिश्य प्रकाम
पीवरकरैः करेणुभिदुरवतारेण निरन्तरप्रचारप्राणिशतसंकुलेनापि पञ्चजनाधिष्ठितेनाश्चाका

Page #270

तिलकमञ्जरी
तेनाप्यायतेन गत्वा राजमार्गेण प्रविश्य राजकुलाभ्यन्तरमतिक्रम्य विस्तारवत्यपि नितातदुःप्रवेशान्यनेक कक्षान्तराणि तोरणोपान्तपुञ्जित निरन्तरोत्खातशत्रख्यात वंशान्तर्व शिकनरं कन्यान्तः पुरमगच्छत् ॥
३५९) प्रविष्टा च तत्र सर्वत्राभिरामं वामभागे तिलकमञ्जरीमन्दिरस्य निरन्तरानुलग्नमनतितुङ्गप्राकारपरिगत मुद्दग्रशिखरानेक सुन्दरत्रासादमासाद्य निजनिवासभवनं विमा- 5. नादवातरत् । प्रविश्य च निरन्तरन्यासशालिना मणिशिलातलसंक्रमेण क्रमेणाधिरूढमानीय मामुपरितलक मगलकुट्टिमतलस्योत्तुङ्गकनकस्तम्भराजीविराजिनः प्रकाशविपुला यतावकाशस्य शयनचित्रशालिकाङ्गणरत्नमण्डपस्याधस्तात्स्वहस्त संचरितेनाचिरधौतेन शुचिना समन्तादुत्तरच्छदपटेनाच्छादिते मृदावपि तापनीये महति पट्टपर्यङ्के न्यवेशयत् ॥
३६० ) उपास्य च सुचिरमन्तिकन्यस्तविष्टरोपविष्टा प्रक्षाल्य च स्वयं परिजना - 10 हृतेन स्वच्छवारिणा मच्चरणयुगलमादरार्पितप्रचुरपुष्पताम्मूला तिलकमञ्जरी पार्श्वमगमत् । सा तु प्रविष्टमात्रै सद्मनि प्रतिदिनमेव दर्शनोत्कण्ठितायाः प्रथमागमनलजितां मलयसुन्दरीं सहसैव गत्वा मातुरन्तःपुरगतायाः सादरमदर्शयत् । स्वयं च मद्दर्शनाशया 'दीर्घाध्वलङ्घनेन खिन्नामि इत्यलीकमेवादिष्ट शिशिरोपचारा त्रिचतुराप्त सहचरीसमेता सौधशिखराग्रसङ्गिनीं शयनचित्रशालामगच्छत् ॥
"
२१५
"

३६१) तस्यां च तत्क्षणोद्घाटितकपाट प्रकटितोत्तराशे दक्षिणेतरभित्तिभागाश्रयिण सुश्लिष्टमणिभूमिकान्ते शशिकान्तवातायने चित्तज्ञेन विरचितविचित्रविन्यासैश्चतुरपरिचारिकाजनेन सरोजिनी पत्रशयनीयमधिशयाना, पन्नगाङ्गनेव चन्दनाङ्गरागिणी, निदाघान्तविवकरमूर्तिरिव धृतदशा शान्त परिस्रवन्नव जलार्द्रा शुका, शुकाङ्गनीलसजलशैवलप्रवालकल्पितकर्णपूरा, नूपुरस्थान संदानितसनिद्रकैरवमुकुल मण्डलीका, जघनमण्डलनद्धनी रन्ध्रकुवलयदाम - 20 रसनागुणा, श्रवणपाशदोलायमान कुमुदिनीकन्ददन्तपत्रा, कण्ठभुजकराप्रादिभिः शरीरावयवैरखिलमपि हारकेयूरकटकप्रभृत्याभरणजालं मार्णालमुद्वहन्ती, साक्षादिवामृतजलधिजलदेवता, ऋतेत्यर्तिमायतं निःश्वसन्ती, विनापि वेदनां वदनमाकूणयन्ती, अन्तरेणापि तापमङ्घ्रिपवतले रत्नदर्पणं दापयन्ती, अबहुमन्यमानापि पवनस्पर्शमनुवेलमभिनवानि कदलीपत्रतालवृन्तान्युत्क्षेपयन्ती, उभयतो निविष्टेन वेदितुमिवायाममक्ष्णोरुपरि वारंवार मारोपित - 25 जलार्द्रनीरजक्लद्वया, मातुमिव विस्तार मुरसिजपीठपृष्ठे प्रतिष्ठित विशालनलिनी पलाशा, शिक्षितुमिव तदीयरेखामधिललाट मालिख्यमानमलय जललाटिका, लब्धुमिव निःश्वाससौरभो -
मुरसि विक्षिप्यमाणत्रचुरकर्पूर चूर्णमुष्टिः, स्प्रष्टुमिव गात्रयष्टिमारन्धमधुर संवाहना, स्वयं प्रियसखीगणेन क्षणं संमुखपरावर्तिताङ्गा, क्षणमुत्तरीयेणार्थावगुष्ठितोत्तमाङ्गा, क्षणमुपविश्य मत्तवारणके कृतावष्टम्भा, क्षणमुत्थाय प्रकटिताङ्गभङ्गमारब्धजृम्भाविजृम्भितपृथु - 30 श्रमव्यथैवापृष्टमन्मथोपदिष्टमभिनवं रसविशेषमनुभवन्ती, सुचिरमस्थात् ॥

15

Page #271

कविधनपालकृता
३६२) दृष्ट्वा च मामलक्षितैरक्षिविक्षेपैरग्रतः समग्रकलाधिगमलब्धवैदग्ध्याभिः शुद्धान्तयुवतिभिरनेकधा प्रवर्तितविनोदमुपजातपरमप्रमोदा ततः प्रासादवातायनादुदतिष्ठत् । अहमपि तथा शून्यीकृतमवेक्ष्य तं गवाक्षमुद्गतोद्वेगवेगस्तदुच्छेदवाञ्छया रुषेव सर्वदा समासन्नचन्दनार्जुनतिलकमञ्जरीकमन्तःपुरोपवनमव्रजम् ।।
३६३) भ्रान्त्वा च तत्रातिचिरं, स्मरायतनरक्ताशोकतलनिषण्णम् , आसन्नसेवाचतुरकतिपयान्तःपुरचारिपरिचारकपरीतम् , अल्पवेत्रधारीवृन्दपरिगता समागता सत्वरमनन्तरा मन्दुरायाः प्रतीहारी हरिणिका नाम विहितप्रणामा मामवोचत् । 'कुमार ! संप्रति प्रासादशिखरावतीर्णा विज्ञापयति देवी तिलकमञ्जरी-"मज्जनपुरःसरमनाय माध्याहूनिक
निर्मापयतु कर्मक्रम कुमारः । प्रथममेवाद्य चिरकालादुपागता निरन्तरव्रतनियमोपचास10 क्लेशविशेषकर्षिताङ्गी न युज्यते निनिमित्तमाहारवेलातिक्रम कारयितुमार्या मलयसुन्दरी ।
पुनः कदाचिद्रष्टव्यमुद्यानम्” [इति]' । अहं तु तच्छृत्वा 'यथाह देवी' इत्यभिधाय तत्कालमेव प्रचलितः पादपतलादनुगम्यमानः सविधचारिणा जनेन तमेव प्राक्तन स्वावा. समणिमण्डपमुपागमम् । तत्र च समाहृतसमग्रस्नानमङ्गलोपकरणाभिरनुपालयन्तीभिराग
मनमुन्मुखीभिमज्जनबालिकाभिरभिनन्दितदर्शनः स्नात्वा सुचिरमुत्थाय द्विप्रकारामपि विधाय 15 भुवनत्रयगुरोरादियुगनाथस्य पूजामात्तचतुरोदारनेपथ्यः प्रथमदर्शनात्प्रभृत्यकृत्रिमारूढसख्यया सतताभिमुख्यया मृगाङ्गले खया साकमक्षक्रीडाविनोदेन क्षणमात्रमस्थाम् ।।
३६४) अथानुपदमागच्छद्भिरन्यैश्च तर्जितैर्विसर्जितैस्तिलकमञ्जरीसमासन्नलोकैः समुपहूतः प्रासादशिखरादवातरम् । उपदिश्यमानवा च तैः प्रचलितः पुरस्तादितस्ततो
दत्तदृष्टिर्दूरादेव दृश्यमानादग्रशृङ्गम् , अधिकाभिरामभास्वराभोगम् , अङ्गणोपान्तपुञ्जित20 विमानयानाभिरन्तय॑स्तदुन्दुभिशङ्खझल्लरीपटहपणवादिवाद्यविशेषाभिः कृपाणचक्रप्रासपट्टिश
प्रायपहरणदुरालोकाभिरालोक्यमानविविधध्वजच्छत्रचामरोडामराभिरनेकपर्याणपीठपर्थङ्ककङ्कटकिरीटगर्भाभिर्विहारकालोपयुक्तवस्तुसंभारनिक्षेपक्षमाभिरुभयतो विशालगम्भीराभिः शालाभिरुपशोभमानबाह्यकक्षान्तरम् , आरोपितानुरूपरत्नपर्याणैर्गरुड केसरिकुरङ्गवक्राङ्गबर्हि
णप्रमुखाकारधारिभिर्विद्याबलकृतैर्दशनायातविद्याधरवधूवाहनविशेपैरशून्यमध्यमप्राकारगोपुर25 द्वारम् , अनवरतसारणीसेकसुकुमारकृत्रिमतरङ्गिणीतीरवनषण्डैः श्रीखण्डशाखागतागतोन्नी
तवनपालबालिकानिर्दयान्दोलनविलासः कुसुमितलताकुअगुञ्जन्मधुपमधुरितमनस्विनीकोपकुटिलभ्रुकुटिभङ्गरभड्गुरप्रासाददी र्धिकाकुण्डजलमण्डपैरखण्डितमुख्यतरुमिथुनकोद्वाहमङ्गलगीतवाद्यैरुष्णांशुरथचक्रावयवैरिव स्फुरितस्फारकाञ्चनारैरसम्यग्ज्ञातदशरूपकैरिव सर्वदाडिमी
कृतवीथिभिरनल्पचारैरुरुभिरनेकनागराजादनजनितशोभैः केसरिभिः प्रकृष्टकुटजैरप्यगस्त्य. 30 भावरहितैर्जगत्त्रयजयोद्यतस्य मकरकेतोरेकान्तसहकारिभिः सहकारिभिरुपवनैरशून्यपश्चिम
भूमिकाभागम् , अङ्गीकृतानुरूपनिजव्यापाराभिः सविभ्रम भ्रमन्तीभिस्तेजोमयीभिरिव

Page #272

तिलकमञ्जरी
शोभामयीभिरिव सोन्दर्यमयीभिरिव मन्मथमयीभिरिव सौभाग्यमयीभिरिव विभाव्यमानाभिरप्सरोभिरिव मुनितपोभीतशतमखाज्ञया स्वर्गतोऽवतीर्णाभिर मृतजलदेवताभिरिव सुरापहरणशङ्कया क्षीरोदादपसृताभिः सततसंनिधिप्रीतदेवता वितीर्णचैतन्याभिः स्वर्विमानमणिशालभञ्जिकाभिरिव पुञ्जीभूताभिः, गङ्गातीर्थजलक्षालनापनीतस्थावरावस्थाभिरम्भोजिनीभिरिव रूपान्तरेण परिणताभिः, प्रतिपक्षखण्डनोद्विग्नाभिः शशिकलाभिरिव शरणाय खेचरेश्वरमाश्रिता- 5 भिर्नयनाभिरामरूपात्राप्तिकामाभिः सौदामिनीभिरिव प्रमदाभावमापन्नाभिरनवरतदिव्यजनप्रार्थनादर्शिताभि कल्पलताभिरिव मनुष्यलोकमा याताभिरन्धकारितदशाशैः केशपाशैर्दिवापि प्रियजनाभिसरणाय प्रदोषभित्र सूत्रयन्तीभिर्मुखमण्डलैश्चन्द्रबिम्बावस्कन्दमिव कल्पयन्तीभिरिन्दीवर दलदाम सुन्दरैर्नयनविक्षेपैर्जगज्जयाय मन्मथमिवाज्ञापयन्तीभिः शोषिताधरबिम्बताम्बूलद्रवैर्गतिश्रमश्वासपवनैस्तत्कालमन्दरागाग्निमिव संदीपयन्तीभिः कुन्दशुचिभिः परिहास - 10 स्मितैः स्तनतटोष्मभस्मीकृतरुचो मुक्ताकलापानिव धवलयन्तीभिर्गतिवशोपलक्षमाणायतिभिस्त्रित्र लिलेखाभिरप्रत्यज्ञदर्शन मु दर देशमिवानुमापयन्तीभिः संनिहितोरुनाभिभिः श्रोणिचकै रथवरूथिनीमिव यौवनयुवराजस्य योजयन्तीभिर्विलासम सुणैश्चरणविन्यासैर्भवनहंसकानिव गतिक्रमं ग्राहयन्तीभिरने करागैर्देवाङ्गनिवसनांशुभिस्त्रिदशचापाद्वैतमिव दर्शयन्तीभिप्राणलेपिभिरनुलेपनामादैर्नन्नमिवाकयन्तीभिः सरोभिरिव सारसनादिभिर्भूषणगणैर्मुखरिताशामुखाभिः सर्वतो विलासिनीभिः समाकुलम्, असुरकन्यापुरप्रवेशविवरमिव सततसंनिहित- 15 द्वाररक्षोभयं सुग्रीवबलमिव सलीलमारुतिगवाक्षगवयोपनीत कुपितरामावलेपं, शरन्नभ इव स्वातिचित्रोदयानन्दित निशान्तप्रबुद्धलोकं, विवाहमण्डपमिव दृश्यमानाभिनवशालाजिरसंस्कारम्, अपुराणमप्युपलभ्यमानविविधवामन किरात चरितम् उशुकाचकलशचकाक्रान्तविकटोदग्रकूटैस्तुपार गिरिशिरोभिरिव लग्नस्फारवत्राग्निविस्फुलिङ्गैरद भ्रसरलार्जुनसालगुप्तभिः सप्तभूमैः कुमारीपुरप्रासादलक्षः समन्ततः परिक्षिप्तपार्श्वम्, अदृश्यमान पुरुष - 20 प्रचारतया स्त्रीराज्यमण्डलमिव विजित्यानीतमखिलं, तिलकमञ्जरीमन्दिरमपश्यम् ||
2

२१७
३६५) प्रविश्य च स्तोकमुपसृतः; तत्कालकर्तव्यसत्वरस्य विसर्जयत इतस्ततो दृष्टिगोचरायातमन्तःपुरपुरंधिलोकम्, आकुला कुलस्य - 'वरुणिके ! वारय निकटनाटयशालाशैलूषकुलसंगीत कलहम्, कोकिले ! विधेहि स्वविषयादुपेयुषः किंनरराजकुल चारणकुलस्य स्वरसंदेहविच्छेदम्, विहङ्गिके ! प्रहिणु यानाशतिरि क्ती भूतचिरसंचितद्रविणविद्राणमदरिद्री - 25 कृत्य वैश्रवणयाचकघृन्दम्, मन्दारिके ! कारय गन्धर्वपतिरङ्गनटयाः कामकोटेः पट्टबन्धम्, सुन्दरि ! निधेहि गन्धोदकनदीषु दिव्यानि कठिनकर्पू (काष्ठक्लृप्तानि यानपात्राणि, पत्रलतिके ! पुषाण पुरुषरूपवन्ध्येन स्वविचित्रेण देवीविचित्रवलभिकाभित्तिशोभासौभाग्यम्, द्रमिडि ! दापय क्रीडाद्रिकन्दराशबरमिथुनानामखण्डानि कल्पतरुचीरचण्डातकानि, शिखण्डिके ! शेखकुरु पण्डको पवन षण्डजाताः पारिजातसुमनसः सिंहिके ! समुपसंहर वेणुवीणादिवाद्यविनो- 30 दम्, विनयवति ! नायमवसरो नयद्यूतस्य, कलकण्ठि ! तिष्ठतु तावदेषा सुभाषितपाठगोष्ठी,
२८

Page #273

कविधनपालकता मन्दुरे! द्वारमण्डपादुत्थापय प्रभातसेवायातमखिलमपि खेचरकुमारीजनम् , रञ्जिके ! रञ्जय तलिनध्वान्तशितिम्ना तमालवल्लीपल्लवरसेन श्रीमण्डपादारभ्य सकलाः सौधवलभीः, कुरङ्गिके ! विकिर मणिकुट्टिमेषु व्योमजाह्नवीजलजोपहारम् , गौरि ! दापय द्वारतोरणेपु जाम्बूनदाद्रिजम्बूप्रवालचन्दनमालाः, चन्द्रलेखे ! विलिख प्रशस्तललितानितस्ततः क्षीरोदमौक्तिकक्षोदः स्वस्तिकान् , अवन्तिके ! मिश्रीकुरु प्रत्यग्राहृतेन दिक्करिकपोलदानदर्पण गोशीर्षचन्दनाङ्गरागम्, तरङ्गिके ! गृहाण विद्याधरेन्द्रगृहिणीभिः प्रेषितानपूर्वपरिमलमुचः फलपुष्पासवान् , वसन्तिके ! वासय घाणपुटसर्पिभिः कर्पूरवासैनिसजलभृतानम्भःकुम्भान् , पुरंदरिके, पूरय सुखोष्णसुरभिणा गन्धसलिलेन भर्तृदारिकास्नानपुष्करिणीम् , मकरिके !
मार्जय सितेन रसवतीचुल्लिचन्दनभस्मना समस्तमादर्शभवनम् , अनङ्गवति ! सज्जीकुरु 10 स्मरायतनबलिकर्म, तूर्णमभ्यीभवति मध्याहूनसमयः, न पश्यसि पुरः प्रातरेवाद्य गत्वा
स्वयमिह नीतस्य कस्याप्यतिमहीयसः क्षत्रियक्षितिपसूनोरागमनमार्गम् अवलोक्य पर्यङ्कादुत्थितामुभयतो विधूयमानधवलचामरकलापां देवीं तिलकमञ्जरीमिमांश्च शुद्धाचारदारिकाधिष्ठिताभिः शुद्धान्तदासीमिर्महानसादानीयानीय संचार्यमाणाननेकैः सूपकारैः प्रत्येकमा
रोपितविशिष्टतरसंस्कारान्मण्डपान्तरतिभूयसो भक्ष्यप्रकारान् ?' इत्यादिकानाकर्णयन्नधिकृता15 न्तर्वशिकजनस्य नानाविधालापान् , अग्रतः प्रचलितेन स्खलितगतिना विमलजलकुट्टिमेषु, निःशङ्ककृतपदक्रमेण गेहाङ्गणविलासदीर्घिकासु, उत्पाटितविततपरिवस्त्रापटेन पट्टशालासु, सत्वरोक्षिप्तदीप्तिपटेन वैडूर्यवलभीद्वारविवरेषु, स्फोटितोत्तमाङ्गेन स्फटिकस्तम्भोत्थालकेषु, ललाटनिहतोत्तानहस्तेन निर्यताजिरपथेषु, तर्जितातपत्रधारेण पद्मरागस प्रभारागपटला
तपेषु, जातदिङ्मोहेन बहलेन्द्रनीलमन्दिरच्छायान्धकारेषु, कृतसमुत्सारणेन स्वच्छमणि20 कुड्यान्तरितवपुषः प्रेष्यलोकस्य प्रस्तुतप्रणतिना संमुखीनादर्शभित्तिबिम्बिततनोः पूज्यवर्गस्य - सकलभूविभागज्ञेनाप्यपूर्वागतेनेव वेत्रधारीगणेनोपदिश्यमानसरणिः; उद्घाटितगवाक्षविवरोपलक्षमाणरुचिरमणिभित्तिचित्र च्युतमिव त्रिदशलोकात्सहायातसर्वगीर्वाणपरिषज्जन भोजनभवनमण्डपमगच्छम् ॥
३६६) तस्मिंश्च तत्कालमन्दाश्यानहरिचन्दनोपलेपे, सरसमन्दारकुसुमोपहार. 25 स्मेरमणिभुवि, मुषित इवोपरिनिबद्धशुचिविताने, पातालनगर इव संचरदनेकदर्वीकरपुरंध्रौ,
उत्पातजीमूतदुर्दिन इवासन्नहिमशिशिरवारिकरकोपलक्षणप्रभाशोभे, संभ्रान्तपरिजनाहृतमहाहमणिविष्टरोपविष्ठः; श्रुतागमनसाध्वसोत्तालतिलकमञ्जरीविसर्जिताभिः प्रधानसध्रीचीभिरागत्यनिवर्तितांह्रियुगलक्षालनादिसकलोचितक्रियः; समीपविन्यस्तविकटासनोपविष्टया मुहुर्मुहुः
स्वहस्तसंचारितापरापरस्वादुसुन्दरदुरुपलक्ष्यभक्ष्यप्रकारया मृगाङ्कलेखया सकौतुकप्रेमहास30 मुपनीतसितचारुचामराभिर्मणिचतुष्किकास्तम्भतलवर्तिनीभिश्चतसृभिश्चामीकरशिलायन्त्रपुत्रि: काभिः स्वैरस्वैरमुपवीज्यमानः; समासन्नपञ्जरजुषः प्रकृतिकलकण्ठस्य मङ्गलपाठकस्येव
पठतः शुकविहङ्गस्य प्रसङ्गागोगावलीवृतैः पुनः पुनर्जनितविस्मयो, विस्मयावहैकैकवस्तु

Page #274

२१९
तिलकमञ्जरी विस्तारिताभ्यवहारतर्षमविषयवर्तिन' वर्णनायाः कदाचिदप्यमुक्तपूर्वमाहारमुपभुक्तवान् । उपस्पृश्य चापरसुखासनस्थः स्थित्वा चिरंतनाभिस्ताभिस्ताभिरभिमतवस्तुसंकथाभिरावासगमनाय देवी प्रष्टुमन्तिकनिविष्टां मृगाङ्कलेखां प्राहिणवम् ॥
३६७) अथागत्य विस्मयोत्फुल्लनयना महाप्रतीहारी मन्दुरा प्रणम्य सादरमवादीत-संप्रत्येव दक्षिणदिङ्मुखादागतो निसर्गरमणीयाकृतिः शुकशुकन्तिरेको द्वारमध्यास्ते। 5 ब्रवीति च “कृतप्रेषणोऽहं लौहित्यतटवासिनः स्कन्धावारादुपागतः कुमारहरिवाहन द्रष्टुमिच्छामि" इति ।' अहं तु तच्छुत्वा 'प्राक्तनेऽहनि वनान्तसरसीतीरवर्तिना वितीर्य लेख मया स्वशिबिरं प्रति प्रेषितो यः स न्नमयमायातः इति विचिन्त्य' विज्ञापयितुमागताम् 'मन्दुरे! गच्छ गच्छ, प्रवेशय' इति साग्रहस्तमवोचम् । अथ प्रस्थाय तत्क्षणमेव सा प्रश्रयोपरचिताञ्जलिः ‘पश्य, गुणवन् ! इदानीमेव निर्वर्तिताहार कुमारम्' इत्यभिहितवती । 10 स तु तदीयवचनानन्तरमेव सत्वरः स्तम्भशिखरादवतीर्य तिर्यक्प्रचलितः सरलितसुरेन्द्रचापरेषास्वसंचारेण सीमन्तयन्नन्तरिक्षमीक्ष्यमाणः कुतूहलाकूततरलितोत्तानतारकाभिरन्तःपुरकुमारीमिरव्याकुलः प्रविश्य, पूर्वदृष्ट इव तत्राहारमण्डपे संवृताग्रतुण्डसंदंशसंग्रहीतमुत्सृज्य मञ्चरणयोः पुरस्तादजर्जर भूजलेखमावर्जितशिराः किंचिदुच्चोच्चारिताक्षरेण स्वरेण जयशब्दमकरोत् ॥
.. . 15 ' ३६८) दृष्ट्वा च तं तथागत्य कृतदर्शनमकारण एव साधितानन्यसाध्यकरणी: यमायताध्वश्रमक्षामनिःसहशरीरमद्धि पीठोपकण्ठभुवि सविनयोपविष्टमुपजातपरमोपरोधः स्थित्वा क्षणमवोचम्-'महात्मन् ! सर्वदा स्वाधीनवनफलाहारनीर निरीहमेकान्ततो विशिष्टान्नपानदानेष्वघटमानमाल्यवस्त्रप्रसाधनाभरणवेषग्रहणमेवंविध विधिवशाद्विहङ्गरूपमापन्नस्य करुणानिधेः कस्यापि गुह्यकस्य गन्धर्वस्य विद्याधरस्य वा भवतः प्रह्वीकृतोऽपि बल- 20 वता स्नेहेन मादृशः किं करोत्यभ्यागतातिथ्यम् ? तथाप्युत्तिष्ठ । कुरु कियन्तमपि मे मनःपरितोषम् । इति निगद्य युगपत्करयुगोत्तम्भिताङ्ग तमुत्सङ्गमनयम् ॥
__३६९) कृतकुशलसंप्रश्ने च स्पृशति मन्दमन्दमामीलिताक्षस्य नवशिरीषपक्ष्म- . सुकुमारतनूरुहाणि तस्याङ्गानि संजातपरमप्रमोदे मयि, समागत्य कुन्तला नाम तिलकमञ्जर्याः शयनपाली सप्रश्रयमवोचत्-'कुमार ! देवी विज्ञापयति । “अद्य मे त्वत्सकाशा- 25 दुपागतया मृगाङ्कलेखया समाख्यातं यथा किल परैरलक्षिततनुः कुमारो दिदृक्षते नगरमिति । तद्यदि सत्यमेतत्तदमुना स्पर्शानुमेयेन निशीथनाम्ना दिव्यपटरत्नेन प्रावृताङ्गः पश्य त्वम् । अयं हि मे हिमाचलशिखरसद्मनः सिद्धनिम्नगासिन्धुनिर्गमादुद्गर्वपूर्वापरतटस्य प्रमृतसर्वपथीनपृथुलोर्मिसंघातघट्टिताशाकरिकरटकूटस्य घिष्टपत्रितयविख्यातशोभासंपदः पद्मनाम्नो महादस्यैकदा समं सहृदयसुहृजनेन रामणीयकमवलोकयन्त्यास्तद- 30 कपङ्कजवननिवासिन्या श्रिया समाहूय सादरं समुपनीतः । प्रकटिता चास्य परमाश्चर्य

Page #275

5
कविधनपालकता कारिणी किमन्याप्यनुभावसंपद्, अनेन संवीतविग्रहमाग्रहव्यापृताक्षोऽपि लोकः स्तोकमपि नालोकयति देहिनम् , अधिमूलाक्रान्तभोगनालोऽपि न दशति दन्दशूकः, निःशूक पुरुषसरोषपातितास्तिलमात्रमपि कृन्तन्ति न कृपाणधाराः, कण्ठावधि निपीतान्यपि न वेविषत्यङ्ग विषाण्यजङ्गमानि, शश्वदवलोकितच्छिद्राण्यपि न जातुचिच्छलयन्ति यातूनि, याता अपि जरामवयवेषज्झन्ति झगिति संनिपातज्वरपुरःसरा रोगाः । किं वानेन बहुभाषितेन ? स्वभावदुःप्रतिषेधानीषदप्यलब्धपुनरनुग्रहानमोघभाषिभिर्दिव्यपुरुषैः सरोषमारोपितानपहरति दीर्घशापानपि स्पर्शमात्रेणायम्' इति' । निगद्य, मद्गात्रमुत्तमाङ्गेन सह तेनाच्छादयत् ।।
३७०) अथ शिरीषकेशररेणुपरमाणुभिरिवारब्धेन शरदरविन्दकोशमध्यादिव लब्धजन्मना सुधारसकुण्डकुक्षेरिवाकृष्टेन मलयाद्रिहरिचन्दनच्छाययेव छरितेन मूर्छामिव 10 जनयता निद्रामिवानयता क्षीरसागर इव स्नपयता निर्वाणसौख्यसंख्यामिवाचक्षाणेन प्रहा
दिना तदीयसंस्पर्शन परवशीकृतं बिभ्रतो ममाङ्गमुत्सङ्गदेशादलक्षितोद्गमः सहसैव त समुतिक्षप्य दिव्यपटमग्रहस्ताभ्याम् , उद्ग्रयौवनः पुमानग्रतोऽभवत् ॥
३७१) अवेक्ष्य च तमादौ भयविहस्तेन, ततोऽभिमुखविन्यस्तविस्मयस्तिमितचक्षुषा, पश्चात्प्रहर्षपरवशेन, 'गन्धर्वको गन्धर्वक' इति सहासमुद्घोषिनिकषावस्थितेन तेनान्तः15 पुरपुरंध्रीजनेन परिवर्तितमुखे च, विघटितपटप्रकटिताकारमवलोक्य मां झटिति कृतसप्र
श्रयप्रणामे तत्र, रभसप्रधावितात् , 'देवि ! दिष्टया वर्धसे, यः पुरा विनष्ट इति शोचितः सुचिरमासीत्स संप्रति कुमारहरिवाहनस्योत्सङ्गदेशादनुपहतविग्रहो गृहादिव विनिर्गतो गन्धर्वकः' इत्याकर्ण्य चपलचेटीजनाद्, उत्पन्नसंभ्रमा सविस्मयानन्दमासन्धाः समुत्थाय
दर्शितपथा पुरस्थितेन तेनैव शुद्धान्तचेटीजनेनान्येन च यथाप्रवृत्तिश्रवणादुञ्चलितेन 20 चटुलगतिना समासन्नपरिजनेनानुगम्यमाना मलयसुन्दरीद्वितीया देवी तिलकमञ्जरी
तत्रैवागच्छत् । अभ्युद्गता च प्रकटितादरेण मया संभ्रान्तपरिचारिकोपनीते सविभ्रमबीडमासने न्यविक्ष्यत । अविलोक्य च मां, पुनः पुनस्तथादरविशेषसंपादिताहारमामोदिहरिचन्दनद्रवानुलिप्तसर्वाङ्गमाबद्धमालतीकुसुमशेखर मुपनीतदिव्यदुकूलरत्नालंकारमभ्यर्णोपविष्ट.
प्रेष्ठसधीचीजनं जातपरितोषा स्तोकमुपमृत्य विहितप्रणाममाहूय गन्धर्वकमन्तिके न्यवेश25 यत् । परामृश्य च पुनः पुनः प्रणतशिरसमग्रहस्तेन मौलौ मलयसुन्दर्याश्चरणयोरपातयत् ॥
३७२) ततोऽहम् ‘देवि ! पश्य त्वत्प्रसादीकृतेन दिव्यपटरत्नेन पुनरसंभावितदर्शनं कुतोऽप्यानीय दर्शयता परमबन्धुकल्पमेनं गन्धर्वकमभिप्रेतार्थतोऽधिकं झटित्येव मे संपादितमभिलषितम्' इत्यवोचम् । श्रुत्वा च मद्वचनमिदमुपजातविस्मया खेचरेन्द्रतनया
विवर्त्य किंचिद्वदनमव्यक्तया वाचा काश्चिराजपुत्रीमपृच्छत्-'आर्थे ! पूर्वमपि कि कुमारेण 30 दृष्टो गन्धर्वकः ?' सा प्रत्यवादीत् -'सखि ! कुमारमेव पृच्छ । नाहमवगच्छामि वृत्तान्त
मेतम् ।' ततोऽहमवदम्-'देवि ! न केवलमयं गन्धर्वकः, त्वमपि दृष्टा निर्विघ्ननिहिते

Page #276

२२६
तिलकमञ्जरी
क्षणेन दीर्घकालमस्य परमोपकारिणः प्रसादेन' । इत्युदीर्य पूर्ववृत्तं चित्रपटवृत्तान्तमावेदयम् । अपृच्छं च तं 'गन्धर्वक ! तदास्मादन्तिकादुत्थाय क गतो भवान् १ क स्थितो दिना. न्येतावन्ति ? किं कारणं चिरावस्थितेः संवृत्तम् १ कुतश्चाद्य विद्युदुन्मेष इव सहसा प्रादुर्भूतः ?' इति ॥
[ अथ गन्धर्वकवृत्तान्तः। ] ३७३) पृष्टः प्रहृष्टेन पूर्ववृत्तान्तं मया, गन्धर्वकः समुद्भूतपूर्वानुभूतदुःखस्मरणलवबाष्पजलबिन्दुपूर्णलोचनो विनिःश्वस्य नीचाक्षरमवोचत्-कुमार ! किं कथयामि मन्दभाग्यः ? तदा विमुच्य मत्तकोकिलोपवनमध्यमयोध्यानगर्याः प्रचलितोऽहमभ्यत्सकतया तत्रैवाहूनि सायाहूनसमये त्रिकूटगिरिशिखरगोचरां खेचरराजधानीमव्रजम् । प्रविष्टश्चात्र दृष्टमात्रो हृष्टमनसा मित्रवर्गेण नीतो निजावसथमुपपादितातिथिसपर्यश्च प्रदोष एव गत्वा 10 चक्रवर्तिनं विचित्रवीर्यमद्राक्षम् । आवेदितसर्वसंदेशश्च प्रभातसमये समासाद्य देव्या पत्रलेखयोपयाचितं शिशिरकालात्ययविहारक्षम मलयाद्रिहरिचन्दनविमानमभिलषितगन्धर्वः दत्तादर्शनः काश्चिनगराभिमुखमचलम् । उत्तरीयाञ्चलनिबद्धनिश्चलसमरकेतुलेखश्च लङ्घयित्वा लवणजलराशिमुत्तराशाभिमुखमापतम् ॥
३७४) प्रशान्तबैगश्रमसमीपे मलयपवतोपान्तवर्तिनः पारावारपुलिनादुच्चरन्त- 15 मतिकरणमाक्रन्दशब्दमाकये मनस्यकरवम्-'कः स्वभावमधुरस्वरोऽयमस्वैरमेव विलपति ? इति विचिन्त्य वियतोऽवतीर्णरितमिरतरुतलच्छायानिषण्णामितस्ततो लुलितविस्रस्तकेशहस्तामंसविन्यस्तवसनवल्कलप्रान्तविषमावृतपयोधरामधःकृतोत्पातवात्यया. निःश्वाससंहत्या शश्वदाबद्धशोषमधरपत्रमिव परित्रातुम श्रुधाराजलमजस्रमक्षिपत्राभ्यामुत्सृजन्तीमुद्वाष्पदृष्टिना समुत्सृष्टपूर्वदृष्टवन्यौपधिरसप्रलेपादिकर्मणा मुक्तमन्त्रपदापमार्जनेन पार्श्ववर्तिना तापसी- 20 जनेन शोच्यमानमवनिपीठप्रसारितनिरायताङ्घ्रिद्वयामुदीर्णदुःखातिभारगद्गदव्याहारेण दूरनिर्झरिणा स्वरेण समकालसंहृतसमस्तचिरकालचिन्तितमनोरथबातामन्तःकरणमाथिभिः करुणवचनैः पुनः पुनर्विधिमुपालभमानामीषद्गलितयौवनामनिन्द्यसर्वाङ्गीमेकामङ्गनामद्राक्षम् । उद्भूतपरमोद्वेगश्च भूत्वा पुरस्तामप्राक्षम्-'आर्य ! किमर्थमाक्रन्दसि ?' इति ॥
३७५) सा तु मे वचनमाकर्ण्य सत्वरोन्मीलितेक्षणा निपत्य पादयोरुपर्युप. 25 रचितकरसंपुटा सदैन्यमवदत्- 'पुत्र ! कि ब्रवीमि १ कुरु मे परित्राणमखिलगोत्रस्य । देहि दुर्लभैकापत्यप्राणरक्षाभिक्षाम् । इयमशेषदक्षिणापथक्षोणिपालस्य राज्ञः कुसुमशेखरस्य सर्वस्वभूता सर्वशुद्धान्तरमणीशिरोमणेरुदरसंभवा गन्धर्वदत्ताया मलयसुन्दरी नाम दुहिता। शत्रुविगृहीतेन पित्रा किमपि निश्चित्य चेतसा मन्त्रमर्धरात्रसमये कृताभ्यर्थनेन समर्प्य मे सहसैव निष्कासिता काञ्चीनगरात् । अलक्षिता च नागरलोकेनानीत्वा तदनुजीविभिः 30 स्थापितात्र निर्जने तापसारण्ये । प्रतिपन्नमुनिकन्यकावेषा च कंचित्कालमपगतचापला

Page #277

कविधनपालकृता निश्चलैवावस्थितास्मिन् । अद्य पुनरकस्मादेव वयित्वा मच्चक्षुरेकाकिनी हेतुना केनाप्यकश्वापदाकीर्णमर्णवोपकण्ठपुलिनमिदमागता । दृष्टा च पृष्ठत एव निर्गत्य निपुणमन्वेषयन्त्या मयारण्येऽस्मिन् । उदीर्णरोषया च निर्भत्सिता बहुप्रकारैः प्रथमम्, उपजातपश्चात्तापया च पश्चात्सुचिरमनुनीता, भीतया च श्रान्तेत्यविश्रान्तया सिक्ता कमण्डलुजलेन । 5 तथाप्येतया नोत्तरं मे दत्तम् । अधुना च पश्यन्त्या एव मे विगतचेतना संवृत्ता । दृष्ट्वा च झटिति प्रनष्टचेष्टाभिमामचिन्तितोपनतकष्टेष्टविरहव्याकुलीकृता कर्तुमसमर्था प्रतीकारमेवं पापकारिणी विलपितुमारब्धा' ॥
२२२
३७६) निशम्य चेदं वचनमस्याः सशोकविस्मयः स्थित्वा मुहूर्तमवहितेन चक्षुषा तस्याः कन्यकायाः शरीरचेष्टा मसकृदालोकयम् । अवादिष च योषितमिमाम् - 10 'आर्य ! मा विषीद । विषविकारोऽयमस्याः समन्ततो वपुषि विलसितः । सचेतनाद्याप्यसौ । समर्था जीवितुम् । किं स्वमोघवी दिव्यौषधिसमूहसंबाधमधुनैव
गन्तव्यमनया
स्थानम्' ||
३७७) इत्युदीर्यं किंचिदन्तस्मितश्चिन्तितवान्- 'अहो विचित्रता कार्यपरिणतेः । या “स्वशुद्धान्तसौधावबद्धवसतिरने कलीलाविलास निर्भरं भोगसुखमनुभवन्त्यद्य दिष्टा मया 15 द्रष्टव्या" इति चिन्तितम्, सैव चिन्तितानन्तरमेव भीमकान्तारमध्ये धरणितलनिषण्णा विगतचैतन्यविग्रहा दृष्टा महानुभावा मलयसुन्दरी । यदि कथंदचिहमनेनाध्वना नागमिष्यं कथमिमामिह स्थितामद्राक्षम् ? " सर्वथा दधत्याप्यवस्थामिमां जीवितव्यमनया" इति मनसा विमृश्य निजबिमानमध्ये सविधवर्तिनः सरस्तीरदेशादभिनवोद्धृतैर्नलिनीदलैर्मृणालकन्दैः प्रत्यप्रभग्नैश्चन्दनप्रवालैर्निषद्यामरचयम् । तत्र चातितीव्रविषदाह वेदनोपशमाय 20 शनकैर्निधाय तां पिधाय च प्रथीयसा निजप्रावारेण सर्वाङ्गेषु, जिगमिषुः, अन्वेषितानेकमलयसुन्दरीजीवितोपायनिःसहं चित्रमायमवदम् - - ' सखे चित्रमाय ! चलितस्तावदहमभिलप्रितमुद्देशम् | त्वया पुनरिहैव शोकापहारिभिर्वचोभिरार्यामिमामाश्वासयता दिवसमेकमासितव्यम् । यदि तावदेषा पुण्ययोगादपगतविषोपद्रवा शीघ्रमेव संवृत्ता, ततोऽहमधुनैव सार्धमनया समागत्य गतविलम्बः, समादिष्टमम्बया विधाय गन्धर्वदत्तादर्शनम्, अयोध्यायां 25 पुरा कुमारस्य यत्पुरः प्रतिपन्नमालेख्यदापनादि प्रयोजनं तदहमात्मनैव सर्वं करिष्यामि । अविलम्ब दैवयोगात्संजातः, ततः क्षिप्रमेव भवता परित्यक्तपुरुषरूपेण देशान्तरप्रापणक्षम लक्षित प्रतिपद्य किमपि प्राणिरूप रक्षतात्मानमादरेण रथनूपुरचक्रवाल कुमारो नेतव्यः । तत्र हि गतेनानेन महती कार्यसिद्धिरस्माकम् ॥
३७८) इत्यभिधाय, सत्वरस्तस्य दारुभवनस्य शिखर भूमिका मध्यरोहम् । 30 उत्पतितश्च दूरम्, अनादरप्राप्यविविधमणिदिव्यौषधिगणा मे कशृङ्गवैताढ्य शृङ्गिणोरन्तरालाटवीं प्रति प्रचलितः, प्रकटितातिपदुरंहसा चटुलचलितपट्टांशुकपताकापाणिभिर्ध्वज भुजैर्विभजतेव

Page #278

तिलकमञ्जरी
मार्गघटितानि मेघवृन्दानि दूरीकुर्वतेव गर्योरानूर्ध्वपथचारिणः चारणाध्वगानम्बरजलधिलङ्घनयानपात्रेण तेन प्रधावता यापितेन निर्दयं दारुभवनेनोद्यमानो, मनागप्यलक्षितक्षिति धराधरसरिग्रामनगराटवी कर्पटविभागः, क्षणेनैव दक्षिण भारतार्धवसुधोपकण्ठमध्यासितवान् ॥ (३७९) अथ वृथैव शिखराभूमावेकशृङ्गस्य तुङ्गतरुशिखरशाखाविलग्न इव निश्चलीभूते तत्र, यात्राभङ्गविस्मितः पुरस्तादभिमुखीभूत मुल्लिखित सर्वाङ्गप्रिय गुपादप- 5 प्रकाण्डसरलाभिरामश्याम वपुषमीषन्मे दुरोदरमनिमिषितपक्ष्मणा परुषतारकेण सरुषेव किं• चिच्चक्षुषा कृतावेक्षणं दक्षिणकरगृहीतामग्रभाग विधृतकतिपयकोमलच्छदामा यामिनी' न्यग्रोधवीरुम भीक्ष्णमुत्क्षिपन्तमेकमत्युग्रतेजसं पुरुषमद्राक्षम् ।।
३८०) दृष्ट्वा च किंचित्प्रणष्टधैर्यः, 'नूनमस्य प्रभावोऽयम्' इति विचिन्त्य दूरस्थितोऽपि बद्धाञ्जलिस्तमालम् - 'महात्मन् ! किमेतदनिमित्तमेव स्तम्भितं त्वया मे 10 विमानम् ? किं चाग्रतस्तरुलतामादाय स्थितो निवारयसि मे गमनम् ? अपसर मनागतो यावदहमिमां प्रापय्य पुरतः पर्वतोपकण्ठे कण्ठगतजीविकां द्रविड राजदुहितरमौष
सबलेन विगलिताशेषविकारां करोमि । मा विनैव कारणेन विवक्षितप्राणिरक्षणोद्यत स्य मे विघ्नतां व्रज ।' स एवं प्रणतशिरसा प्रियवचोभिर्वारंवारमुपयाच्यमानोऽपि न या मार्गममुञ्चत्तदाहमुपजातखेदः सरोष इव परुषाक्षरमवोचम् - 'महाभाग ! वपुषा दिव्य 15 व दृश्यसे, कर्मणा तु नारक इव निकाम क्रूरहृदयोऽसि येनैवमादृतेन मया प्रति'कलमुपक्रम्यमाणोऽपि वज्रपाषाण इव मार्दव न स्पृशसि । कथय केन प्रकारेण प्रगुण'यामि त्वाम् ?' ॥
,
२२३
३८१) स एवमुकमात्र एवं मया रोषरक्तेक्षणो ललाटतटविघटितभङ्गुरभ्रकुटिराविष्कृतवेतालरूपः; 'रे रे दुरात्मन ! अनात्मज्ञ ! विज्ञानरहित ! परिहृतविशिष्टजन- 20 समाचार ! विगत पारसंसार पल्वलपङ्कशूकर ! महापापकारिन् ! अखिलदुःखितप्राणिवत्सलमतिविशुद्धधर्ममार्गविनिविश्र्दृष्टिमविनीतजनशासनाय प्रभुजनेन नियुक्त सर्वदा शान्तायतनवासिनं मामपि महोदराख्यं यक्षसेनाधिपमधिक्षिपसि ? रे विद्याधराधम ! न जानासि मे स्वरूपम् । यादृशाह तादृगहमेव । नान्यः कस्य वा मुखेन ख्यापयामि प्राकन' ते निजकृत्यम् ? येयमब्धिप्रविष्टेष्टदर्शनदुःखविल्कवा पञ्चशैलकजिनायतनपर्यन्तवर्तिनः 25 प्राकारवलयात् कृतप्रपाता समुद्रजलसंगममप्राप्नुवत्येव नीत्वा काञ्चीमुपजातकरुणेन मया स्थापिता चित्रशालापर्यन्ते, सेयं नृपतिकन्या विगतचैतन्या । योऽपि विद्याधरवितीर्णहरिच न्दनयोगतिलक प्रभावान्तर्हितामग्रतोऽपि स्थितामपश्यन्निमाम्, “अपहता मे प्रेयसी कैश्चित् " इति मन्यमानस्तत्रैव लवणार्णवे मुक्तदेहः समुत्क्षिप्य नीतो मया सकर्णधारः सपत्तिपरिवारः स्वशिबिरबाह्यार्या सनौको राजपुत्रः, सोऽपि संनिधौ नास्ति । तदरे दुराचार ! 30 कूरहदयोऽहम्, न त्वमसि योतिविस्तीर्णमनिवार्यमभ्यर्णवर्तिन' च विहाय व्योममार्गमने

"

Page #279

कविधनपालस्ता कसुरसिद्धसाध्यविद्याधरवृन्दवन्दनीयस्य भुवनत्रयप्रथितयशसो विशिष्टदेवताविहितनिष्पत्तेरादिदेवतायतनमण्डपस्य शिखराग्रभागेन लील या निबद्धलोलध्वजपताकमुत्तम यानमास्थितो यातुमभिलपसि १ मां च करुणया पुरोभूय कृतनिषेधम् “अपसर” इति वारंवारमविश. तितस्तजयसि ? गतोऽस्याधस्तादनेन दुश्चेष्टितेन । क्व यासि दृष्टः १ पतितोऽद्य दृष्टि
गोचरे महोदरस्य । हता, हताश ! ते विद्याधरकृता विहायसि चिरंतनी सा यदृच्छाचा5 रिता । यदि परम् , इदानी पक्षविक्षेपेण देवतायतनानि लङ्घयसि । लघिमानमाश्रित्य
शरणार्थमालोकयसि किमलीकमेवाशाः ? निराशीकृतोऽसि दुष्कृतिकृतान्तेन । न चिरादपि प्राक्तनी प्रकृतिमासादयिष्यसि, विनास्मत्स्वामिनीप्रसादम् ;' इत्युदीर्थ दत्तहुंकारः स्थानस्थ एव तद्विमान कथंचिदुक्षिप्य दूरमदृष्टपारे सरसि न्यक्षिपत ॥
३८२) क्षणेन च निमज्य पतनवेगादुन्मग्नवति तस्मिन्नकस्मादेव च शुकभाव10 मापन्नमात्मानमद्राक्षम् । उपजातमूर्च्छश्च तिर्यग्जातिगमनदुःखावेगेन गमयित्वा मुहूर्तम् ,
उड्डीय च द्वारदेशाद्, एकनियूहकनिविष्टः, 'क्व यामि १ क्व निपतामि ? किं करोमि १ कमुपैमि शरणम् १ को मां व्यसनसंकटादितः ऋष्टुमलम् ?' इत्यादि तत्तद्बहु विचिन्त्य, कुतोऽप्यदृष्टप्रतीकारस्तत्रैव देवतायतनमण्डले श्लथीकृतस्थानान्तरगतिः स्थितिमकल्पयम् । 'अलीक
मेव हितलोकस्य दुःखहेतुना प्रकाशितेनात्मना न किंचित्फलम् , अलब्धविश्रान्तिनाय15 मायुःपरिसमाप्तिकाल' यावदनुभाव्यो मया शुकभावः', इति भावयित्वा च मनसि, कस्या
प्यदर्शिताभ्यर्थनो, बन्धुजनमप्यनालपन , सुहृद्वर्गमपि परिहरन् , गुरूणामपि निगोपयन्नात्मवृत्तम् , अवनीपतिपरिग्रहलोकदर्शनमात्रसंत्रातजीवितः प्रभातसायाह्नेषु कृतदेवतागुरुनमस्कृतिः, एकतरुशायिभिः कूरात्मभिर्वनविहङ्गः सार्धमकृतसङ्गः स्नेहलिङ्गावधीरणपरोऽपि
साधारणजातिजनितप्रीतिभिरनेकैः शुककुलैरागत्यागत्य परिवृतस्तत्रैव देवतायतनकानने परि20 भ्रमन् , सर्वतस्तरुफलाहारसंपादितशरीरवृत्तिरेतावन्ति दिवसान्ययापयम् । पूर्वजातिस्मृ.
तिस्तु तिर्यक्त्वेऽपि मे नापयाता । किं तेनैव पश्चादुत्पन्नकरुणेन रक्षिता यक्षेण ? किं वा शुकत्वमपि मायामयं मयि निवेशितम् , येन तत्कालमप्युपरितनभूमिकामेत्य भर्तृ. सुतया मलयसुन्दर्या यथा स वस्त्राञ्चलग्रन्थिमुन्मोच्य वाचितो वारंवारमस्पष्टलिपिरिष्टलेखः, यथा सरस्तीरतटनिविष्टेयमम्बया दृष्टा, यथा यथासमाख्यातनिखिलप्राच्यवृत्तान्तजाताकण्ठया कठिनमाश्लिप्य देव्या पत्रलेखया दिव्य देवतायतनमानीता, यथा नीयमानापि तयात्यादरेण यातुमनिच्छती खेचरपुर सपरिचारिका तत्रैव त्रिभूभिमठमध्यभूमिकाकृताव. स्थितिः स्थिता, यथोद्यानदीर्घिकारोधसि कुमारेण सार्धमारब्धसंलापायाः प्रस्तावमुपलभ्य याचिताज्ञोऽहमागतः समीपमस्याः, यथा 'समीपस्थेन दूरस्थितेन वा विपदमापन्नेन वा
भवता न विस्मर्तव्य एष सहसास्माभिः क्षणमात्रमुपजातो वचनपरिचयः' इति पुरा 30 भाषितमनुस्मृत्य वचन कुमारस्य नीतो मया लेखः, यथा च कमलगुप्तेनार्पित प्रतिलेख.
मादाय शिबिरादागतः प्रीतमनसा कुमारेण सादर समुत्क्षिप्य स्वाङ्कमारोपितोऽहमित्यादि

Page #280

तिलकमञ्जरी
सर्वमद्यापि पूर्ववृत्तं प्रत्यक्षमिव पश्यामि । केवलमिय भर्तृदारिका मलयसुन्दरी पतितमात्रैव तत्रादृष्टपारसरसि कथमपेतविषविकाश संजाता, कथ च निर्निमित्तमेवाह प्राक्तन' पुरुषरूपमापन्नः, इति न जानामि ॥
[ इति गन्धर्वकवृत्तान्तः । ]
३८३) इत्यादि यथावृत्तमावेद्य निजवृत्तान्तमुपशान्तवचसि गन्धर्व के समं 5 मलयसुन्दरी तिलकमञ्जरीभ्यामन्येन चाभ्यर्णवर्तिना कन्यान्तःपुरजनेन सार्धमाबद्ध विस्मयोsतिचिरमतिष्ठम् ॥
३८४) आदाय च क्षणेन तं तदानीतलेखमुद्वेष्टयावधार्य च पुनः पुनरुत्सुकस्त्वां द्रष्टुमन्तिकोपविष्टां मलयसुन्दरीमश्रावयम् - - ' स्वस्ति अभिमतप्रशस्तोद्देशवर्तिनः परमाराध्यनिखिलविश्वोपकारिणः कुमारहरिवाहनपादपद्मान् लौहित्यतटबन्धोर्जयस्कन्धा - 10 वारात्सराजकः कुशली कमलगुप्तः क्षितितलसङ्गिना प्रणम्योत्तमाङ्गेन सविनयं विज्ञापयति, यत्किंचित्कृतधिया समाज्ञापित लेखमुखेन यच्वान्यदाभाति युक्तम्, तनुको प सर्वमात्मनैव राजकार्ये प्रतिकरिष्यामि ; दुष्करः प्रतिविधातुमेक एव युवराज समर केतुस्नेहः स बध्यो वृद्धोपदेशानाम्, अगोचरः सुहृदाश्वासनानां, न जाने त्वत्प्रवासे किं व्यवस्यतीति महती ममाशङ्का । श्रुत्वा च सविशेषं त्वदभिधानमुद्भूतशङ्का 'किमन्यो- 15 ऽप्यस्ति युवराजसम र केतुर्थस्यैवंविधो दुःप्रतिविधेयः स्नेहः १' इति चिन्तयन्ती चकितमानसा कमलिनीव प्रचण्ड हिमवाताहता मलयसुन्दरी झगिति विच्छायतामगच्छत् ॥
;
२२५
३८५) दृष्ट्वा च मां परिम्लानवदनमुपलक्ष्यमाणनिजदेशगमनेङ्गिताकारमप्रयुकापि स्तोकं परिवर्तितमुखी, मन्मुख निखात चिन्तास्तिमितलोचनारविन्दां विद्याधरेन्द्रदुहितरमवादीत् – 'सखि ! शुकोपनीतेनामुना निजपरिग्रह लोकलेखेन व्यग्रतां क्षणेनैव नीतः 200 स्वशिबिरं कुमारः प्रयातुमभिलषति | वक्तुमक्षमश्च स्वयं त्वदनुज्ञापनाय मन्मुखे वारंवारमवतारयति चक्षुः । तद्विसृज्यतामिदानीमेवायम् । अस्वस्थ मनसा न किंचिदमुना धृते । यातु तावन्निजनिवासम् । आलोकयतु पर्याकुलं परिग्रहलोकम् । अस्तु निर्वृतमनाः । पुनरागमिष्यत्येव च । अद्य प्रति दूरेऽप्यवस्थितः सुधांशुरिव सिन्धुवेलायाः समासन्न एवं कल्याणभागिन्याः । यदैव स्मरिष्यसि तदैवागमिष्यति । किं च प्रकृतिपेशल: 25 प्रायशोऽयमपि सर्वातिशायिना सौहृदेन कलाशास्त्रविचार कौशलेन च त्वदीयेन बुधजनादाकर्णितेन च कृष्यमाणो गतोऽपि रसिकतया न शक्ष्यति चिर स्थातुम् ।' इति भाषमाणां च तामनिच्छुरिव मोक्तुमवनतानना स्थित्वा चिरं तिलकमञ्जरी स्वैरमवदत् - 'सखि ! किमर्थमभिदधासि माम् ? त्वमेव जानासि यत्कर्तुमुचितम् ।' इत्युदीर्थ कार्यक्षम, गमिष्यतो मम प्रागेव साकेतनगरोद्यानपरिचितं चित्रमायसंज्ञ नभश्चरमनुचरत्वमनयत् । 30 प्रस्थितं च तं सहचरीचित्तवृत्तिज्ञा समाहूय मलयसुन्दरी सादरमवोचत् - 'भद्रमुख ! गतमात्रेण त्वया प्रकाश्य पुरतः परिग्रहप्रागहरलोकस्य पुनरपीह प्रापणीयः कुमारः' इति ॥
२९

Page #281

कविधनपालकृता
३८६) ततोऽहमुत्थाय विष्टरादास्यविनिविष्टदृष्टिः प्रत्येकमापृच्छय मलयसुन्दरीतिलकमञ्जयैौ तदादिष्टेन तत्क्षणादिष्टरणरणकशून्यदृष्टिना कुमारीजनेनानुव्रज्यमानो गत्वान्तःपुरद्वारमारुह्य गत्वरपरिस्कन्दसत्वरोपढौकितमनुत्तर यानमादरनिवर्तितसहायातशुद्धान्तलोकः स्वमण्डलाभिमुखमचलम् । निर्गत्य च क्रमेण नगरात्प्रस्थितोऽम्बरपथेन 5 पश्यन्पुरोयायिना विद्याधरगणेन वारंवार मावेद्यमाननानाविधविशेषा नवनितलजुषः पूर्वदृष्टान् दृष्टि |रिणस्तांस्तानुद्देशानचिरेणैव देशमात्मीयमासम् ॥
२२६
३८७) उपजातपरितोषश्च तदवलोकनेन दीर्घाध्वलङ्घनादीषदवसन्नाग्रतःसरसहायं चित्रमायमवदम् - " सखे ! सेयमटवी, स चायमद्रिर्यतोऽपहृत्य कथमपि समुत्पन्नगमनोत्पतनशक्तिना स्वेनैव सेनाद्विपेन प्रापिता वयं त्वद्विषयम् । ततः स्थिरो भव । 10 क्षणमात्रमत्रैव कुर्मी विश्रामम् । आसन्नमेवाग्रतः शिविरमास्ते' । इत्यभिधाय यानादवातरम् । आसीनश्च निर्झरासन्नतरुतले यावदतिवाहयामि कंचित्कालं तावदेकस्मिन्ननेक तालदने गिरिनदी महाहृदपयसि तत्क्षणकृतावगाहः प्रथमजलधरासारसलिलप्लुत इवाप्रतिमदन्तोऽद्रिरेकः सप्रतिमदन्तो महाकायः करी तमुद्देशमागच्छत् । दृष्ट्वा च तमितस्ततो गमितचक्रवाकमिथुनमुन्मथितकमलाकर च्छायं, समयमिव सायंतनं ध्वान्तवलयेन परितः 15 प्रसर्पता परिगतमरण्यगजयूथेन, जातप्रत्यभिज्ञचित्रमायमवदम्- 'सखे ! पश्य | चित्रम् | येनोत्पत्य पवनवर्त्मनि प्रस्तुतापहरणेन तस्मिन्नदृष्टपारसरसि तावके निपत्य निक्षिप्ता वयम् यश्च तत्रैव पञ्चत्वमुपगतः शोचितो बहुप्रकार पुरास्माभिः सोऽयमप्रत एवागतः प्रतिपक्ष यमदण्डो वेगदण्डः । स एवमुक्तो मया, विहस्य किंचित्प्रावोचत् - 'कुमार ! दुर्घम् । नहि भूमिगोचरकरेणुरन्तरिक्षेण संचरति । न च पवत्वं गतस्तेनैव 20 वपुषा पुनः स्वस्थानमायाति । तन्न सोऽयम् । अन्यः कोऽपि । एष तु स एव त्वदीयः स्कन्धावारवारणः' इति । तदाकर्ण्य पुनरपि तमब्रुवम् - 'चित्रमाय ! यद्येवं तदानयैनम् । यथैव प्रोषिता तथैवाश्रयामः शिबिरम्' । इति भाषमाणस्तेनानीतमधिरुह्य तं द्विरदमीपन्मुकुलिताशामुखेऽहनि सहायापेक्षीव पुराणपुरुषेण सप्तसप्तिना सार्धमस्त क्षितिधर स्थितिलौहित्यमगमम् । अवलोकनजातहर्षेण च सतर्षमुपसृत्योपसृत्य राजपथवर्तिना प्रणम्यमानः 25 पौरलोकेन सर्वतश्चलित संभ्रान्तकिंकर विरच्यमानद्वारवन्दनमालमा रख्धमङ्गलाच्चारचारणालापजनितपरिजनोल्लासं स्वावासमत्रजम् ||
३८८) तत्र च स्थित्वा द्रष्टुमागतेन प्रणयिना राजलोकेन सहितः प्रवासवार्तया मुहूर्तम्, अर्पितचारुवसतेर्विधाय विविधां चित्रमायस्य सायंतनसपर्या पर्यङ्कमजुषनू । निषण्णश्च तस्मिन्सविस्मयेन मनसा मुहुर्मुहुरुदतां वैताढ्यनगवरस्य, रचना गुण 30 रथनूपुरचक्रवालनगरस्य, गम्भीरतां विद्याधर राजकुलस्य, कमनीयतां कन्यान्तःपुरस्य, वत्सलतां मलयसुन्दर्याः, प्रभविष्णुतां चक्रसेनदुहितुः, विलासक्रमं कुमारीजनस्य, चतुरतां

Page #282

तिलकमञ्जरी
२२७ खेचरचक्रस्य, चिन्तयन् ; आयताध्वखिन्नोऽप्यतिचिरेण निद्रामवापम् । यापयित्वा च किंचित्सावशेषामुषामुत्थाय कृत्वा प्रत्युषःकृत्यमनुगतो भृत्यलोकैरागत्य सद्यःप्रमृष्टमणिकुट्टिमोत्सृष्टनवनीरजोपहारमास्थानमण्डपांगारमध्यतिष्ठम् ॥
३८९) दृष्ट्वा च तदशेषतः समुपविष्टदर्शनायातसामन्तपौरामात्यसेनापतिसमाकुलमुपजातशङ्कः सकम्पमलपम्-'अहो ! किमद्यापि समरकेतु याति ?' तच्चाकर्ण्य 5 मद्वचनमेको राजपुत्रः स्थित्वा मुहुर्तमवनताननः सलज्जाविषादमवदत्---'कुमार ! यदेव लब्धस्त्वदन्तिकादागतः कुशलोदन्तलेखस्तदेव युवराजसमरकेतुः कस्यचिदप्यनावेद्य निजयात्रामर्धरात्रसमये निर्गतो निजावासात् । ब्रजश्च विजयार्धभूधराभिमुखमरण्यमध्या. गतेन प्राग्ज्योतिषेश्वरभ्रात्रा मित्रधरेण दृष्टो, निरुद्धश्च निबन्धेन । न च कथंचिन्निवृत्तः। ततोऽहमाकर्ण्य तद्वचनमिदमाकुलमनास्त्वन्निवर्तनाय तत्रैव क्षणे प्रगुणीकृततुरङ्गप्रायसैन्यः 10 सहसैव ध्वजिन्या ध्वजीकृत्य यक्षाधिपराजरक्षितां ककुभमुदचलम् ॥
३९०) प्रचलितं च माभनुगम्य कतिचिद्दिनानि सोद्वेगचेताश्चित्रमायः शनैरवोचत-'कुमार ! भर्तृदारिकया मलयसुन्दर्या त्वदानयनाय वारंवारमादिष्टोऽहम् । तदादिश किं मया कर्तव्यम् ?' अहं तु गमनोत्सुकोऽपि तत्र यन्त्रितस्त्वत्प्रेमनिगडेन, निःश्वस्य दीर्घमनवरतदोलायमानचेताः स्थित्वा मुहुर्तमुत्तरश्रवणोन्मुख चित्रमायमनवम्- 15 'भद्रमुख ! गच्छ त्वम् । आवेदय मलयसुन्दर्या यथाश्रुत वृत्तान्तमेतत् । ब्रूहि चैनां मदीयवचनेन–'कथमस्वस्थमानसोऽहमागच्छामि ? कथं चादृष्टयुवराजसमरकेतुरागतोऽपि ते मुख दर्शयिष्यामि १ तन्न कार्योऽधुना तावदस्मदागमनानुबन्धः। विधेयमवधीरितान्यकृत्येन नित्यमेव मया तदनुसरणम् । त्वया पुनरिमं मत्समारम्भमात्मीयमेव कार्यमवधारयन्त्या न कार्यों मनसि खेदः । किं च देवी तिलकमञ्जरी यथा स्वकार्यपरत्वदोष- 20 मारोप्य कुप्यति न मे, यथा च प्रवर्धमानप्रसादा प्रतिदिन भवति, तथा स्मरन्ती मदभ्यर्थनामिमां प्रवर्तथाः' । इत्युदीर्य त व्यसर्जयम् । गते तस्मिन्ननवरतदत्तप्रयाणः प्रतिभार्गमासन्नतिषु ग्रामेषु नगरेष्वाश्रमेष्वरण्येषु चानुमीयमानगतिषु देशेषु प्रतिदिनं भवन्तमन्वेषयन्निमेषमायकृतविश्रामः सुरभिमासमिव समदकलकण्ठीरवममानुषमरण्यमविशम् ॥
25 ३९१) एकदाचिल्लययित्वा दीर्घमध्वानमावासितायां ध्वजिन्यामपराह्नसमये विधाय मध्याहूनकृत्य निर्गत्य गेहात्प्रचलितः पादचारेण शिबिरादहिः शैलकच्छात्समागच्छन्तमभिमुखमुन्मुखैरवलोक्य दूरादेव सैनिकैराख्यातमात्तशस्त्रपुरःसरद्वित्रिपुरुषमनवरतपाणिप्रहारतरलितेनोत्तालगतिना प्रसर्पता तुरङ्गेग प्रकटितप्रभुकार्यसंपादनानुबन्ध गन्धवकमपश्यम् । त च दूरादेव तुरगादवतीर्णमुपसृत्य किंचिदत्यादराञ्चितेन शिरसा 30 सरभसकृतप्रणाममुपदर्शितस्मितः पुनरुक्तमेह्येहीति भाषमाणो निकटमानीय विकटविस्ता

Page #283

कविधनपालकृता
रिताभ्यां भुजाभ्यामाकृष्य कण्ठे हठादाश्लिम् | क्षणेन च कृतानामयप्रश्नः परिक्रम्य हस्ताग्रविवृतेन सार्धमितस्ततस्तेन किंचिद्व्यवहिते महति निम्नगातीरवानीरगुल्मे नीरनिर्धोतितमेकमाक्रम्य विपुल' शिलातलमुपाविशम् । अपृच्छ च तं पुरस्तादासीनम् - ' गन्धर्वक ! तदा प्रस्थिते मयि कः प्रवृत्तो वृत्तान्तः १ किं कृतं मलयसुन्दर्या ! केन स्थिता व्या5 पारेण देवी तिलकमञ्जरी ? कुतो वयमरण्यस्वास्त्वयावगताः ? किमर्थमेकेन वाजिना विगतपरिवारः कार्यिणेव प्रभुणा प्रणुन्नस्त्वरया त्वमेवमायातः ?' इति ॥
३९२) स व्याहरत् - 'कुमार ! सर्वमावेदयामि । तस्मिन्नवसरे तमवधाय शुकरूपेण शिबिरादाहृतं मया कमलगुप्तप्रस्थापित लेखमुत्थिते त्वयि प्रस्थितेन त्वामनुगन्तुमनुरागतरलितेन धावता किरातवर्षधरकञ्चुकिप्रायलोकेन रिकीकृत निशान्त सार्ध10 मन्तःकरणेन देव्याः सर्वमपि शून्यमन्तःपुरमजायत । प्रयात' च वर्त्मनि विलोकितु' देवमाकुलाभिरनिमेष निश्चलाङ्गयष्टिभिरारुह्यारुह्य बालिकाभिरवलम्बिता: सशालभञ्जिका इवाभ्राजन्त सौधावलभीशातकुम्भस्तम्भाः । कावीराजदुहिता तु चेतसा चिन्ताहृतेन दुरापास्तदेहा पुस्तर चितेव निभृतनिस्तरङ्गावयवा स्थित्वा मुहूर्तमेकशृङ्गाद्रिगमनाय देवी तिलकमञ्जरीमपृच्छत् । सा तु देवस्य गमने दृढोद्विमचित्ता तां विना विनोदयितुमन्तः15 शुचमपारयन्ती ; "अत्रापि सखि ! समुच्छ्रितानेकशृङ्गस्त्वदेकशृङ्गस्पृहा मपहरति मत्क्रीडाद्रिः । इहापि स्वेच्छया स्वच्छविपुलानि समुपलभ्यन्ते स्नानयोग्यानि कृत्रिमापगासलिलानि । अस्मिन्नपि कमलपुष्करिणीतटेषु निर्वहति निर्विबाधो ध्यानजपविधिः, अत्रापि प्रमदवनकच्छेषु सुलभः कन्द फलमूला दिराहारः, किमधिकम् ? तत्र गता साधयिष्यसि समाधिम्, अथवा स्वयं दर्शयामि" इत्यभिदधाना, समाकृष्य तां बलादुपरितनवल्कलाञ्चले, 20 परिस्वलच्चरणयुगला निजोद्यानमनयत् ॥'
२२८
३९३) 'तत्र च, पुरःस्थिता तद्दर्शनापदेशेन यत्र स्थितम्, यत्र विहृतम्, यत्र विश्रान्तम्, यत्र प्रपचिताः परिहासालापाः, यत्र संचारिता स्निग्धदृष्टयः येsभिनन्दिता सविस्तरोदीरितगुणेन, येषूपदिष्टस्तत्क्षणोपज नित पुष्पफलसंपदवृक्षवल्ली दोहदविधिः, येषु संस्कृतानि स्वयमालवालानि सुकृतिना, यत्र कलासु कुशलाभिरन्तःपुरविलासिनीभिः 25 सह कृतः क्रीडाविवादः, यत्र निर्वर्तित मध्याह्नमज्जनकर्म, यत्र निर्मापितोऽभिमतदेवताभ्यर्चनविधिः, यत्र चाभरणमाल्यवस्त्रप्रसाधनानां कृतः सुकृतभागिना परिभोगः, तांस्तानुपवनोद्देशान्दर्शितानालीजनैः पुनः पुनरतृप्ततया बहुमानमालोकयन्ती, सुचिरमितस्ततो व्यचरत् । गता च स्वमवरोधनम् । तदनुरोधबद्धस्थिरावस्थया "प्रमादिनि ! विनाभ्यासेन संप्रत्युपेयुषो निरवशेषविद्यापारदर्शिन: कुमारहरिवाहनस्य कतरदात्मीयकौशल प्रकटयि30 व्यसि ?" इति तजिता रहसि कावीराजसुतया विहस्य मन्दं कदाचित्कुत्रिमाद्रिशिखरवर्तिनि स्मरायतने देवतार्चनव्यपदेशेन द्रुतगृहीतमुक्तप्रामरागामनुरागनिगडितगमनसिद्धाध्वन्यगवितीर्णकर्णा रत्नवीणां वादयन्ती, कदाचिदन्तिकन्यस्तविविधवत्तिका समुद्रा प्रगुणीकृत्य

Page #284

२२९
15
तिलकमञ्जरी
परिचारिकाभिः पुरोऽवस्थापिते पृथुनि चित्रफलके निपुणमालोच्यालोच्य मकरकेतुबाणवातविद्धा देवस्यैव रूप विद्धमभिलिवन्ती, कदाचिदुपरितनसौधशालारचितरङ्गा समग्र. सोपाङ्गनाट्यवेदनिष्णातासु प्रकृष्टनर्तकीपु प्रयत्नरक्षितमक्षुण्णमन्यैरभिनयाङ्गहारकरणविशेषविषय प्रयोगजातमारोपचन्ती, कदाचित्प्रहृष्टमानसा द्रष्टुमागत मामेव "गन्धर्वक ! कथय कथमम्घासमादेशाद्गच्छता सुवेलभूधरमयोध्यायामीक्षितस्त्वया कुमारहरिवाहनः ? कथ' 5 दर्शितास्य चित्रपटवर्तिनी मत्प्रतिकृतिः १ किमुक्तम् , 'अवलोक्यतामाननम्' १ कियन्त कालममुना सह प्रवृत्तोऽस्मत्कथासलापः ?” इति पुरा कन्यान्तःपुरगतेन देवेनैव सूचित पूर्ववृत्तमस्मस्मवृत्तान्तमावावय पृच्छती, कतिपयान्यपि दिनान्यनयत् । कियद्वा कथयामि ? ताप तन्वति वारिदात्यय इव त्वद्विप्रयोगे दृढ दुर्वारोत्कलिकां दलैरभिनवैरम्भोजिनीनामपि ।
10 पक्षोल्लासितरंहसोऽभिसरसामाली कलध्वानिनः
कादम्बा निपतन्ति मानसभुवो वेगादुपेत्याधुना ॥९५।। तन्वङ्गवास्त्वमिति प्रसादविशद नासीति खेदालस
चटुभरपथावतारिणि जने व्यापारयन्त्या मुहुः । हर्षातिप्रभवाः प्रतिक्षणभवत्स्वेदाम्बुदाहज्वरे
बाप्पाम्भःकणिकाः पयोधरतटे पुष्यन्ति शुष्यन्ति च' ॥९६।। ३९४) 'अद्य तु प्रातरेक निजनिवासप्रासादपृष्ठे कृतावस्थाना नगरपरिसरप्रदेशदर्शनव्यपदेशादागमनमार्गमवलोकयन्ती देवस्य दक्षिणदिगन्तादापतन्तमपगतोत्साह कतिपयसहायं चित्रमायमद्राक्षीत् । दृष्टमात्र एव च तत्र निश्चितत्वदीयावस्थाना विहस्य सविषादमानने मलयसुन्दर्याः चक्षुरक्षिपत् । असावपि विलक्षदष्टिः क्षणेन द्रष्टुमागत 20 दूरादेव तमपृच्छत्-"चित्रमाय ! कुमारहरिवाहनः किमिति नायातः ?” ।'
३९५) 'स तु स्तोकमुपसृत्य विहितप्रणामः प्रावोचत्---' देवि ! विज्ञापयामि । अस्त्युद्ग्रस्वनखराग्रहेतिखण्डितारातिकरिसंहतिः सिंह इव सिंहलेश्वरस्य चन्द्रकेतोरात्मजन्मा जन्मनैव सह समुत्थितेन स्थास्नुना समितिषु भुजस्तम्भसामयन समरकेतुरित्यधिगतयथार्थनामा द्वितीयमिव हृदयमद्वितीयसौहृदः सुहृत्कुमारस्य । स पुनरधुना मयैव 25 गन्धर्वकप्रार्थितेन भर्तृदुहितुस्तिलकमञ्जर्याः प्राभृत कर्तुमात्तद्विरदरूपेण लौहित्यतटपर्वताटव्याः कृतापहार कुमारहरिवाहनमनुसरनर्धरात्रसमये विनिसृत्य शिबिरादसिलतामात्रसहायो भयानकानेकसत्त्वसंचारदुरवतारमुत्तरदिगन्तकान्तारमविशत् । कुमारोऽपि सांप्रतमितोगतः स्वावासमासन्नलोकादाकर्थ तमरण्यप्रविष्टम् , अपहृतः स्नेहेन कर्तुमिव कृतप्रतिकृतमाशागृहीतो अहवाम इव लवमप्यकृतविश्रामः परिश्नम्य भूयांसि मण्डलानि तदेव 30 शून्य वनमविक्षत् । न तु क्वापि मित्रमद्राक्षीत' । इति वदत्येव तस्मिन्नतर्कितोदीर्णदुर्वार

Page #285

कविधनपालकृतः
२३०
शोका, "हा समस्तलोकलोचनसुभग ! हा निरन्तरोपभोगलालित ! हा विहितपरमोपकार ! कुमारहरिवाहन ! तवाप्ययं सुकृतकर्मा दुरात्मना देवेन विषमवनवासदुःखप्राप्तिहेतुविहितः" इति वदन्त्येव निश्चलनिमीलितेक्षणा मलयसुन्दरी मोहमगमत् ॥'
३९६) 'तां च तदवस्थामवेक्ष्य मुक्तायताक्रन्दा सुता खेचरेन्द्रस्य - " हा प्रिय5 सखि ! त्वमपि दूरीकृतसकलसङ्गा संगता परमवैराग्येण विक्लिवीकृता शोकेन" इत्युदीर्य स्वहस्तकृतवीजना लब्धचैतन्यां तामकार्षीत् । अभाषत च --- " भगिनिके ! स मित्र' कुमारस्य समरकेतुः किं तवापि पूर्वपरिचितो येन विहितप्रशंसा तमनुशोचसि ? किं च स, यथा कुमारस्य न तथा तवापि कारणमरण्यवासस्यास्य संपन्नः ? कथय मे तथ्यम्" इति । तया वारंवार मनुयुज्यमाना विहस्य द्रविडराजदुहिता सत्रीडमभ्यधात् - " अयि नितान्त10 ग्राहिणि ! गृहाण तावन्मुकताम् । न जाने, कियन्तमयापि काल' कुसुमसुकुमारकायस्तमेकान्तदुःसह कान्तारवासक्लेशमनुभविष्यति कुमारः, इति चिन्तयन्ती न किंचित्क्षमा वक्तुमहमन्यत् ।” “सखि ! किमर्थं पुनरसौ कुसुम सुकुमारका यस्तमेकान्तदुःसहं कान्तारवासक्लेशमनुभवति यावदागत्य संप्रति विविक्ते भूरितरसान्द्रच्छायभूरुहि त्वदाश्रमवने कृतस्थिरावस्थितिः सर्वतो विचरद्भिरनिवारितप्रसरैर्नभचर भटैर्न तदनाकुलो मित्रमात्मीय15 मनवरतमन्वेषयते ?” इति जाऩरोपायामिव प्रजल्पत्यां भर्तृदुहितरि सहासवचना मलयसुन्दरी वाचमसृजत् - "अथि मुग्धे ! किमेतत् तदायत्तम् ? अवनीचरो सौ सर्वतोवारितगतिगिरिरिव विगतपक्षो विहायस्यक्षमः संचरितुम् " ||"
,,
३९७) 'आकर्ण्य चैतदुपलब्धावकाशा, विष्वगवलोक्य योग्यतावलोकिन्या दृशा प्रत्येकमन्तिकस्थमनुजीविलोक, निवार्य च कथंचिदादेशमिव याचितुमधिज्यधन्वना 20 कुसुमकार्मुकेण सह समुत्थितान्प्रसादवेपथुस्वे दपुलका दिकान्भावान्, उदासीनेव निस्निग्धनयना, मामवादीत - " गन्धर्वक ! गृहीत्वा तदस्माकमुत्तममाकाशयात्राविमानं तच्चाभिमानधनमभिनवागत विद्याधर सहस्रमधुनैव गच्छ तमरण्यकच्छम् । गत्वा च सत्वरः सपरिवारसदासन्नशैलनिर्झरवारिवृष्टावदृष्टपारसरस्तीरदेवतारा कुमारहरिवाहनम् । आवासितस्य चास्य सततमास्स्व सन्निधौ विदधदादेशम्" इति । ततः “यदादिशति देवी" 25 इत्याभिधाय चलितस्तत्कालमेवागतविसृष्टेना तोयायिना चित्रमायेन निर्दिश्यमानसरणिरागत्य पर्वतारण्यमिदम्, अवस्थाप्य निकपानदीं परिच्छदमशेपम् उत्सुकत्वान्निवर्तितसहाय एवमायातः । ' इति निगद्य गमनाय मां पुनः पुनरतत्वरत् ॥
मानय
३९८) ततोऽहमुत्थाय तस्मात्प्रदेशादात्मपरिवारसहितः सरित्परीसरादागतेन, प्रणम्य परिवृतो विद्याधरगणेन संभ्रान्तकिंकर कलापोपनीतमारुह्य देव्या विसर्जितं निज30 यात्राविमानम्, अन्तिकस्थितेन विविधाभिः पथि विनोद्यमानः सगर्व गन्धर्वेण क्षणेनैव मलय सुन्दरीकृतसमाश्रयं दिव्यमाश्रममुपागमम् । तत्र चापार परिसर निरूपितावासः

Page #286

तिलकमञ्जरी
२३१ सततमाज्ञाकारिभिश्चित्रामायमुख्यैः खेचरभटैलाहित्यतटवासिनः स्कन्धावारादनिशमानीयानीय संपाद्यमानसकलप्रार्थितार्थो यथोत्तरं प्रथितयथुतरानुरागया नभश्चरेन्द्रसुतया विसर्जितैः स्वादुफलरसैरासवविशेषः स्रग्दामभिर्विलेपनैस्ताम्बूलैटुकूल रत्नभूपणैश्च कल्पद्रुमसमुत्थः प्रतिदिन प्रवर्तितोपचारः, कदाचिच्च बहुविकल्पैश्चित्रकर्मपुस्तपत्रच्छेदादिभिः शिल्पभेदैरापाद्यमानविस्मयः, कदाचित्प्रश्नोत्तरप्रवहिकायमकचक्रबिन्दुमत्यादिभिश्चित्रालंकारकाव्यैः 5 प्रपश्चितविनोदः, कदाचित्स्वसंदेहनिर्णयाय प्रेषितैः प्रकर्पवद्भिः सह कलाचायः कृतोच्चा. वचविचारः, कदाचित्सहचरीमुखेन रसमुचः स्वकाननोपजाता वृक्षफलजातीः कदाचिच्च शङ्गारसंगतकथाप्रपञ्चसंबद्धाः सूक्तीः सानुबन्धमुपज्ञातमानः, कदाचिदष्टपारसरःस्नानावती
या प्रस्तुपरिहासमेव वारंवारमीरिताभिर्दुरस्थितोऽपि स्वच्छशिरोभिरम्भश्छटाभिरिव कटाक्षवीचिभिराच्छाद्यमानः, कदाचित्पर्वदिवसे निविश्य पुरतः पुरातनमुनेरादिनाथस्य विस्ता- 10 रितानच्छतानमूर्छनमुपेत्य निकटोपविष्टैः स्रुतानन्दाश्रुभिः श्रमणोपासकैरिव निशम्यमान वनमृगैः स्वर्गलोकसंभवं वल्लकीगीतमनवगीतश्रुति श्राव्यमाणः, केवलेनैव शश्वदन्वेषण. परादपि विद्याधरगणादाकर्णिते त्वददर्शनेन दूयमानः कतिपयान्यपि दिनान्ययापयम् ॥
३९९) एकदा तु भुक्तावसाने शयनतलनिषण्णमासन्नोपविष्टै विशिष्ट वेषाकारधारिभिर्विद्याधरकुमारैः परिगतं शिबिरादुपागतः शङ्खपाणिर्नाम रत्नकोशाध्यक्षः प्रणम्य 15 मामवोचत्--'युमार ! विज्ञापयामि । अस्यामेव प्रागतीतायां शरदि निजदेशदर्शनकौतुकेन निर्गत्य साकेतनगरादङ्गीकृतविजययात्रस्य तव कल्याणराशेरशेषदुरितोपद्रवनिवारणाय देवेन कोशलाधिपतिना समर्पितो मे सहैव साहसप्रीतलक्ष्मीकरागुलिमुद्रया चन्द्रातपो नाम वैमानिकविती? दिव्यहारः । स पारितो मया स्वसन्निधौ कालमेतावन्तम् । अधुना पुनरुपश्रुत्य सुकृतिनमिहायातमत्रैवानीतः । तदेप गृह्यताम्' । इति विमृज्य वाक्यम, 20 आकृष्य मणिकरण्डकात्साकमङ्गुलीयेन तमुद्रक्षिपत् ॥
४००) उत्क्षिप्तमात्र एव च तत्र युगपत्प्रधावितेन दिक्षु सर्वासु दक्षाध्वरध्वंसिभस्माङ्गरागभास्वरेण प्रभाराशिना निर्मरमपूर्वत व्योग, कुसुमिताकालकाशवनवितानेव समलक्ष्यतावनिः, नवसुधारसच्छटाभिरिव विच्छुरितमश्वितद्विश्वम् , उद्धृतधूली कदम्बकेसररजोराजय इव व्यराजन्त मरुतः, ज्योत्स्नासवर्णाभूतमुद्भाव्यत ज्योतिरूप्मणा भानवीयम् । 25 अहं तु संजातविम्मयो दृष्टमिव पुरा परिचितमिव भवान्तरे विधृतमिव वक्षसा विमृश्य तं, सुचिरमाकुञ्चिताक्षः प्रीतिविकचेक्षण विहस्थ गन्धर्वकमवोचमविचलेन मनसा'सौम्य ! सम्यगवलोकित मथा मध्यम गुवनम् । न तु विहाय देव्यास्तिलकमञ्जर्याः कण्ठकन्दलमपरमीक्षित क्वचिद्दिव्यवहारस्वास्य समुचितमाश्रयस्थानम् । तदुत्तिष्ठ । तत्रेव गत्वा स्थापयैनम् । इहैव मणिकरण्डके कुण्डलीकृत्य पुनरपि क्षिप्तेन किं फलमनेन ? 30 अनेन च शुकच्छदश्याममरकतांशुवर्षिणा बहिषेवोद्भिन्ननवपत्रेण दिव्याङ्गुलीयेन

Page #287

कविधनपालकृता द्विगुणपवित्रदक्षिणकरकमला मलयसुन्दरी यथा देवतार्चनकम निर्मापयति शश्वत्तथा विधत्स्व' । इत्यभिधाय तं प्राहिणवम् ।।
४०१) अन्येशुश्च प्रातरेव स्वावासहर्योपरिस्थः प्रेक्षमाणो मार्गमागमिप्यतो गन्धर्वकस्य विहायसाभिमुखमापतन्तीमस्वस्थचित्तामिव चतुरिकामद्राक्षम् । 'किमियमेकाकिनी विना मलयसुन्दा समागता ?' इति चिन्तयत एव सा समीपमागच्छत् । सहासमाभाषिता च मया प्रणम्य निकटे न्यविक्षत । स्थित्वा च कंचित्कालमवचना विलोक्य पार्थानि शनकैरभापत- 'कुमार ! यदैव मतदारिका महाभागेन सहानीता निजगृहं देव्या तिलकमचर्या, तत एवारम्य तत्रैव स्थिताहमेतावन्त्यहानि तस्याः कुर्वती
चरणपरिचर्याम् । अद्य तु तदादेशादिहापतन्ती समाहूय रहसि बाप्पायमाननयनारविन्दया 10 विनिःश्वस्य वारंवारमतिदीर्घमाज्ञापिता देव्या—'भद्रमुखि ! यत्रैव प्रस्थिता त्वं तत्रैवाधुना कृतस्थिरावस्थितेः कुमारहरिवाहनस्थायमर्पयितव्यः' । इत्युक्त्वा पुरस्ताल्लेखमक्षिपत् ॥
४०२) अहं तु तत्क्षणोपजातवामाक्षिस्पन्देनानिवयं तद्ग्रहणाय पुरतः प्रसारित दक्षिणपाणिम्, अतिवाह्य च क्षणमेकमस्वस्थेन चेतसा, गृहीत्वा शनैस्तमधाचयम्-'स्वस्ति ।
एकशृङ्गाचलकृतावास महाराजपुत्रश्रीहरिवाहनमुदीर्णदुर्वारदुःखा तिलकमञ्जरी दूरानतेन 15 मूर्ना प्रणम्य विज्ञापयति
आश्लिप्य कण्ठममुना मुक्ताहारेण हृदि निविष्टेन ।
सरुपेव वारितो मे त्वदुरःपरिरम्भणारम्भः ॥९७ ॥
तथापि त्वदधीनजीविताहमिह स्थिता तीर्थान्तरगता वा यावत्प्राणिमि न तावत्कुमारेण विस्मर्तव्या' इति । पठितमात्र एव सहसोत्थितप्रबलसर्वाङ्गकम्पस्य प्रणुन्न 20 इव पृथुनाश्वासपवनेन गुरुकृत इव गरीयसा वाष्पपूरेणावलम्बित इव निरालम्बेन पतता
हृदयेन विगलितप्रयत्नागुली परिगृहीतः पपात करतलादलक्षितो मे लेखः । ततः कोऽ. हम् १ क्वायातः १ किमर्थमायातः १ किं मया प्रस्तुतम् १ किमेतदिनम् ? किं निशा १ कोऽयं कालः १ किमेतानि दुःखानि ? किं सुखानि ? किं जीवितमिदम् ? किं मरणम् ? किमेष
मोहः १ किं चेतना ? किं सत्यमेतदाहोस्विदिन्द्रजालम् ? किं स्वदेशोऽयमुत विदेशः १' 25 इत्याद्यविद्वान् बलवता समास्कन्दितो मनोदुःखेन कथमपि विसऱ्या चतुरिकां सौधशिखरादवातरम् ॥
४०३) अभिलपितभूधरभृगुप्रपातश्च मुक्त्वा ज्वलन्तमिव तं प्रदेश शिबिरमावासं परिजनच, केनाप्यनुपलक्षितः प्लक्षपिचुमन्दतिन्दुकोदुम्बरबहुलेन गत्वा
दुर्गवनमार्गेण दूरमुत्सङ्गिताकाशमाशामुखव्यापिना शिखाग्रेण विजयागिरिशिखरमध्या30 रोहम् । अन्वेषमाणश्च तत्राभिलषितार्थसाधक तीर्थम्, एकस्य मार्गवर्तिनश्छायातरोरधस्ता
त्वरिततरमुत्थाय चलितमभिरूपमभिनवारूढयौवनमनुरूपवपुषा विचित्रवेषाकारधारिण्या

Page #288

तिलकम अशी
स्रुताविरल वाष्पप्लुतकपालया पञ्च वर्षदेश्यया राजसुत्या रत्येव शूलायुध शमोन्मूलनाय प्रस्थितं मकरकेतुं मुहुर्धावित्वा दुकूलानले धार्यमाणं मुहुः प्रसार्य भुजलते पृष्ठतः परिरम्यमाणं मुहुर्निपत्य पादयोः प्रसाद्यमानमेकं नृपकुमारमद्राक्षम् ।।
४०४) दृष्ट्वा च द्विगुणजातोद्वेगः पुरोभूय मीचैस्तमपदम् -- 'अहो सुब्रम ! स्थिरो भव । मुहूर्त पृच्छामि किंचित् । किमर्थ में नामरण्यमतितामेकाकिनीना- 5 मेमनुनयपरां परिहरसि बालिकाम् ? क्व व निवारितोऽध्यनया गन्तुमभिलषसि : ?' स एवमुक्तः सलज्ज इव किंचिदभिमुखीभूय भाषितवान् —' एप कथयामि । आकर्णयत्वार्यः । पर्वतवरे समीप एवास्य चण्डगह्वराख्यविद्यासिद्विशिखराय क्षुधितकालरात्रिकुक्षिकुहरकरालकन्दरः संहारो नाम सार्वकामिकः प्रपातसानुः । तत्र पिपतिरनङ्गतिनामा विद्याधरः शिशुरेषागत्य दुष्टदायादैरवष्टब्धास्पदो निवेदेन प्रस्थितोऽहम् । इमाम 10 नत्रम्षा निवारिताप्यादरेण मामेवानुगन्तुमुच्चलिता । मुञ्चती च जीवितमिमां द्रष्टुमसहः पुरस्तादेव गया मोक्तुमहमिच्छामि देहम् । असौ तु जीवत्येव मयि मर्तुमुत्सुका भक्ति मे गमनमेभिः प्रकारैः' । इति निवेदिते तेन, करुणया विस्मृतात्मदुःखः पुनरपि तमन्त्रम् -- 'बालक ! किमर्थम शेषपुरुषार्थसाधके वयसि वर्तमानः प्रेमपरतन्त्रमीदृशमिद कलमात्मानं च निष्कारणमेव करणैर्वियोजयसि ? यद्यभिलषसि भोगांस्तदधुनैव गत्या 15 प्रतिगृहाण मे राज्यम् । अथान्योऽभिलाषस्तस्यापि साधने सज्जः स्वशक्तयाहम्' । इत्युक्ते मया मुदितचेताः स पुनरन्यवोचत् - 'आर्य ! तिष्ठतु सर्वसत्त्वोपकारकं त्वय्येव तावक राज्यम् । यदि तु सत्यमेवानुकम्प से मां, तदेतत्कुरुष्व । अस्ति मे गुरुपरम्परागतः सकलजगदाधिपत्यदायी प्रधानदेवतापरिगृहीतः समस्तमन्त्रग्रामणीर साधारणगुणाधारपुरुषसाध्यो मन्त्रनिवहः । तदाराधनेन लब्धाधिकपराक्रमः क्रमार्जित सत्त्वमिवात्मपोतस्य 20 मृगपतिर्वितर मे राज्यम् ' ॥
२३३
४०५) तच्छ्रुत्वा कृताभ्युपगमोऽह तेन विधिवदाख्यातनिखिलमन्त्रेण शिक्षिततदाराधनकर्मणा दर्शितमदृश्य सूर्याचन्द्रसः प्रकाशमल्पावकाशोदमतिगम्भीरमवनिधरगह्वरमगच्छम् । तस्य चाधस्तादपास्तनिश्चल शिलापिधाने दुरुपलक्ष्यसूक्ष्मद्वारि पर्यन्तरूप्रौढभूरुहि रसातलगृहे प्रविश्य निगृहीतचेताः सततमभियुक्तेन द्वारदेशाभ्यासवर्तिना वि- 25 तीर्णपुष्पधूपानुलेपनेन प्रतिपन्नसाचिव्यस्तेन खेचरेण, त्रिकालमाप्लुतो निर्झरजले वनालोकितवस्तुरूप्रैरनत्रधारितध्वनिभिर नाघ्रातगन्धैर पास्तस्पर्शसंवे दनैरविज्ञातफलरसारखा दैर्धृव पञ्चत्वमागतमात्मानमुद्वहृद् द्भिरुच्छन्न सकलात्मशक्तिभिरिन्द्रियैः प्रतिपन्नदेहः पूजयित्वा प्रणम्य चादरेणादिपुरुषैः प्रतिष्ठितानि विद्यादेवताविम्बानि सन्मुखो भूत्वा सौरिजठराम्भोजमुकुल इव बद्धपद्मासनो दक्षिणाग्रहस्तविन्यस्ताक्षसूत्रः क्रमेण कर्तुं मन्त्रसाधनमुप- 30
क्रान्तवान् ॥
३०

Page #289

कविधपाळकृता
४०६) आरब्धजपविधिं च मां ध्यानतश्चलयितुमभीक्ष्णमा रम्भन्तात्यन्त मुद्रे जिता sa rरभिः स मन्त्राक्षरैः सर्वत एव सिद्धिविघातकाङ्क्षिणः क्षणदाचरौघाः । प्रकृतिकेलिप्रियतया च केचिदागत्य नित्यमत्यन्तधार्मिका इव विधृतविद्याधराकाराः पुरो विद्यादेवतानामनवद्यगीतवाद्यं नाट्यकर्म कर्तु प्राक्रमन्त । केचित्पूर्वपरिचित पुरुषवेष5 धारिणः ' प्रेषितास्त्वदानयनाय वयमतीवोत्कण्ठितेन कोशलाधिपतिना देवेन' इत्युदीर्य - विहितप्रणामाः पुरस्ताल्लेखमक्षिपन् । केचिदुपसृत्य हर्षोत्फुल्लदृष्टयः ' कुमार ! दिष्टया वर्धसे; दृष्टो युवराजसमरकेतु:' इत्यसकृदा विष्कृत चित्रमायप्रमुखखेचर मुख्यरूपाः समाचयुः । केचित् 'किमर्थमपसृतोऽसि ? निष्कृप ! त्वत्कृते नितान्तमुत्ताम्यति तिलकमञ्जरी' इति मलय सुन्दरी संदेशमाख्यातुमनवरतमापतन्ती' चतुरिकामदर्शयन् । अदर्शविकारतया च 10 निश्चित्य मां निश्चलमनसं समुत्पन्नकोपाः कदाचिदुत्पाता इध प्रतिभयारावतरलितसत्त्वसंघातानुपरि निर्धातानपातयन् । कदाचिद् ग्रीष्मदिवसा इव प्रचण्डपवनताण्डवितडामरज्वालाचक्रमाक्रामन्तमचल' समन्तादवाशुशुक्षणिमस्राक्षुः । कदाचित्प्रथमपाथोदा इव स्वप्रभान्धकारदर्शिताकालदुर्दिनाः स्तनितघोषानिव श्रवणपुटभिदा भीषणाट्टहासानानुः । कदाचिदा विष्कृतोद्भभ्रुकुटयः सुभटा इव द्विगुणीकृते वामदोष्णि रणतृष्णया कृतपरि15 स्फुटास्फोटना: साटोपमभिमुखमेत्य रंहसा सिंहनादानुच्चकैर्मुमुचुः ||
२३४
४०७) एव ं च तैरनवरतकृत निसर्गदुःसहोपसर्गैर मुक्तसंसर्गस्य मे नित्यमेकाग्रेण मनसा यथाविधि विधतो विद्यासाधनमतीतेषु षट्सु मासेषु परिसमाप्तायां मन्त्रदेवतापूर्व सेवायामल्पावशेषे जपविधौ सहसैव विद्युद्दीप्रदेहा प्रदीपकलिकेव सकलमुद्योतयन्ती तद्रसातलभुवनमाघातापूर्वदिव्याङ्गरागसौरभाकृष्टेन समन्ततो विसरद्भिराभरणमाणिक्य20 रश्मिभिः शकलीकृत्य कणशः प्रकीर्णेन पाताल्तमसेव परितः प्रधात्रता मधुकरगणेनानुगम्यमानमूर्ति रेकातिरेकरम्याकृतिः सुरवधूरागत्य मधुराक्षरमभाषत - 'महाभाग | देहि दृष्टिमष्टावपि दिग्विभागेषु । एतास्त्वदीयसत्त्वाकृष्टमनसः स्वत एव मुक्त्वा रसातलस्वर्गमागताः प्रज्ञप्तिरोहिणीप्रभृतयोऽष्टप्रधान विद्यादेवताः प्रष्टुमिच्छन्ति “संप्रति प्रवणतां गताभिरस्माभिः कथय किं ते प्रिय करणीयम्” इति ।' अह ं तु तच्छ्रुत्वा कृताञ्जलिस्तां 25 समाबभाषे — 'भगवति ! जगद्विभूषणेन भीषणारण्यचारिणा सहचरेण विप्रयुक्तस्य, प्राणभूतया परमानुरक्तया प्रणयिन्या च निर्निमित्तमेव संत्यक्तस्य, संप्रति प्रियमेव मे नास्ति । किं कथयामि ? यत्तु प्रियमिहाप्यवस्थायां तदहमात्मनैवात्मनः करिष्यामि । किं मया पृष्टेन १ अयमनुयुज्यतामनङ्गरतिनामा द्वारवर्ती विद्याधरयुवा यदर्थमेष प्रस्तुतो मन्त्रसाधनविधिः' । इति व्याहृते मयि सविस्मया सा प्रत्यवोचत् - 'अहो महासत्त्र ! 30 सद्योजातपरमप्रियविप्रयोगेन कथमपि नियम्य निजमनोदुःखमङ्गीकृतपरार्थेनात्यर्थमानन्दिताह' त्वया स्वकीय सच्चरितेन । को हि नाम त्वद्विना कालमेतावन्तमफलमीदृशं क्लेशमनुभवति १

Page #290

२३५
5
10
तिलकमञ्जरी
को वा सकलभुवनाधिपत्यमप्रार्थितोपनतमित्थमन्यस्मै प्रयच्छति ? अति हि युज्यते कर्तुमेतन्महाभागस्य वचनम् । किं तु कल्प एष यत एवानल्पसत्त्वो येनैव विधिना समाराधिता, यस्येव साहसेनानुरञ्जित' हृदयमासाम्, तस्यैव देवताः सिद्धिमुपनयन्ति, न परोपरोधेन । किं चायमपि निःस्पृहः । स्वार्थसिद्धावनेनापि परार्थमभ्यर्थितस्त्वम् । आकर्णय पुरावृत्तम्' ।।
४०८) 'अस्त्यत्रैव विजयार्धशिखरिण्युत्तरश्रेण्यामनुत्तरश्रीकमाद्यं सर्वनगराणां गगनवल्लभाभिधान प्रधाननगरम् । तत्र सुरनग इव गिरीणामग्रणीर्गगनचारिचक्रस्य विक्रमबाहुनामा चक्रवर्त्यासीत् ।
नष्टा श्रीरम्बुजानामटति मधुकृतां कांदिशीक कुटुम्ब
क्रन्दन्त्याक्रीडनद्यामपरतटगतप्रेयसीश्चक्रवाकाः । इत्याद्यैश्चारणानां दिवसपरिणतावुच्चरद्भिर्वचोभि
र्जातानित्यत्वबुद्धिर्मुहुरनभिमुखो भोगसौख्यस्य योऽभूत' ।।८।। ४०९) 'स कदाचिदानीय पुण्यरूपैः पापकर्मभिरुपनीतेषु केषांचित्कोकिलानामिव विनाशहेतुपु, केषांचिभृङ्गराजशुकसारिकादीनां परस्पराक्रोशावहेषु, केषांचित्क्रौञ्चवयसामिव मदावहेषु व्यामोहकारिपु, चकोर इव विषदूषितान्नेषु, विषयोपभोगेषु विरक्त- 15 दृष्टिरभवत् । प्रपन्ने च तत्र जरत्तणावज्ञया विपन्नमित्रज्ञातिवर्गे सर्वज्ञनिर्दिष्टमपवर्गमुद्विग्नचेतास्तत्पदाभिषेकक्षममनीक्षमाणो गोत्रजं क्षत्रियकुमारमपरगुणवद्राज पुत्रान्वेषणाय प्रगुणितो राजभिर्गणनीयवाक्येः शाक्यबुद्धिनामा प्रधानबुद्धिसचिवः स्वबन्धुसुतमनगरतिमेन गदितवान्-"अङ्ग ! मुक्त्वा व्यासङ्गमेकक एव गच्छ शृङ्गिणमेकशृङ्गम् । तत्र मित्रान्वेषणाय स्वदेशादुपागतमदृष्टपारसरःपरिसरस्थितनिवेशितशिबिरमखिलक्षितिपतेरैश्वा- 20 कस्य राज्ञो मेघवाहनस्य तनयं नयेन केनाप्यद्यैव कुरु विद्याराधनपर हरिवाहनाख्य कुमारम् । अयं हि प्राक्तने नैव संस्कारेण परसत्त्वोपकारी परमकारुणिकश्च न प्रार्थितो वचनमन्यथा करिष्यति । निश्चित च मयैतदष्टापदकृतास्पदमुपास्य मुनिवृन्दमद्यैव समागताद्वीरसेनादिविद्याधरगणादवगततदीयपूर्वभववृत्तान्तेन । तदपास्तसंशयः प्रवर्तस्व, येनोपात्तविद्यमानीय सादरमेनमासने देवस्य विक्रमबाहोनिवेशयामि ।" ततो “यदादि. 25 शत्यमात्यः” इत्युदीर्य तत्क्षणमेव चलितः प्रासादशिखरावतीर्णमुद्विग्नमेकाकिनममार्गेणापतन्तमभिमुख प्रपातस्य दृष्ट्वा भवन्तमालोचितोपायः प्रयुक्तविद्याप्रदर्शितेन परस्परानुरक्तदंपतिमरणचेष्टितेन विद्यासाधने योजितवान्' ।।
४१०) तदलमनेन मिथ्यागृहीतेन परसत्वोपकारकरणाभिमानेन । सन्मानयैनमनुरागतः स्वयमेव समागतमसदृशात्मीयसाहसवशीकृत प्रधानविद्यासमाजम् । कुरु 30 महामन्त्रिणः शाक्यबुद्धेः सफलमायासम् । अनुभवोत्तरश्रेणिसद्मभिः खेचरनरेन्द्रः प्रवर्तित

Page #291

२३६
कविधनपाल कृता मलभ्यमल्पपुण्यैः पुंभिरन्यैरतिप्राज्यवैभव राज्याभिषेकम् । भव पृथिव्यामेकचक्रवर्ती । समाश्वासय स्वामिविरह विक्लवाः प्रतिग्रामनगरमज्ञातपरचक्रविप्लवा पौरजनता । जनय जातरतिमेनमप्यनङ्गरतिमङ्गीकारेण । मुश्च निष्कारणमिन च मरणाध्यवसायम् ।' सहा. यीभूतविद्यस्य देवादुपागतः सोऽपि संप्रति विरंस्थति तव प्रणयिनीमित्रविरहः । यतः
क्षुण्णोऽपिऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः ।
इति' विमृशन्तः सन्तः संतष्यन्तेः न विधुरेषु' ॥९९।।
४११) इत्युदीर्य तत्रान्तर्हितायामकस्मात्तुलितकल्पान्तचलितसप्तार्णवीसलिलकल्लोलकोलाहलः कवलयन्निव त्रिदिवपातालान्तरालमुल्ललास नभसि गम्भीरभैरवो दिव्य
भेरीरवः । स्फुटविमुक्तभूरिभांकृतेन तेनेवाकारिताः समाजग्मुरखिलाशामुखेभ्यः प्रस्तुत10 सविस्तरस्तुतिवादमुखराः खेचराधिपतयः । प्रविश्य च तत्र पातालभवने विनयवामनाः
प्रयाणविमुखमपि मां विमानमारोप्य पुस्तः स्वयंघृतसमुत्सारणकनकदण्डाश्चण्डगहराख्य विजयार्धगिरिशिखस्मनयन । भिषिच्य च क्रमेण प्रभूतमणिकुम्भाहृतैः सरित्सागराम्भोभिरुत्तरश्रेणिराज्ये निरन्तरावर्जितशिरःसंघट्टविघटितकिरीटवेदिका युगपदानेमुः । आसीन
च मामखिलविङ्मुखख्यातपृथुपराक्रमस्य सिंहासने विक्रमवाहो तोत्कृष्टवसनस्रग्विले15 पनालंकारमुपरि विस्तारितोदण्डधवलतपत्रमुभयतश्चलितचारुचामरचक्रवालमानन्दवा चाल
चारणोच्चार्थमाणचिरंतनसंतानपुरुषसच्चरितमूर्वस्थितेन बिभ्रता नवाभ्रनीलादभ्रकिरणमालाकरालितककुभि करवालरत्नानि रचितपरिवेषेण भीमाभिरामवपुषा पौरुषेयेण प्रकामाघृष्यमभिषेकमण्डपाभ्यन्तरनिविष्टमासन्नोपविष्टमन्त्रिमण्डलव्यापारितः पुरुदंशा नाम सजनैमित्तिको राजधानीपुरप्रवेशाय शनकैय॑जिज्ञपत् ॥
४१२) अहं तु तिलकमञ्जरीविरहविक्लवेनापि मनसा सम्यगवधार्य शसितासन्नगुणवहिवसलनस्यः तस्यालापमन्यतो वलितबदनसमीपस्थमास्थानलोकमप्राक्षम्-'अयि ! वेति कश्चिदधुनातनः चझसेनराजकुलवृत्तान्तम् ?' इति । अथ पुरोवती प्रधानद्वारपाल: प्रणम्य सविनयमब्रवीत्-‘देव ! संप्रत्येव दक्षिणश्रेण्याः समागतोऽत्यर्थमर्थी दर्शने देव
पादानां नितान्तरमणीथाकृतिः “भद्राः । किमर्थमकाण्ड एव विधृतो घृथैवाहम् ? उत्सृजत 25 माम् ।' इति प्रत्येकमभ्यर्धनां कुर्वन्द्वारपालानाम् , एको द्वारि दारकस्तिष्ठति, स ज्ञास्यति
कदाचित् ।' ततोऽहम् 'कोऽयमायातः' इति कृतविमर्शः स्थित्वा मुतम् 'आशुः प्रवेशय' इत्यवदम् । अथ तेन गत्वा सत्वारेणातूतमेककमणिपवित्रिकामावर्णाभरणमनुफ्युक्तताम्यूलधूसराधरलेखमुल्लिखिताप्रदशनश्रेणिना दूरीकृतकुसुमधूपादिकेशसंस्कारेण दरमलिनजीर्ण
चीनवाससा. चिरपोषिताङ्गरागमरुषाङ्गलावण्येनः वेषग्रहगेन सोद्वेगमिव शङ्कयमानमति30 कृत्वादशक्नुवद्भिस्विोरोदुमक्यवरनूढहारकेयूरकटकादिभूषणवातमापतन्तमभिमुखं गन्धर्व
कमपश्यम् । दर्शनेनैव तस्य संभाविततिलकमञ्जरीजीवितावस्थः स्वास्थ्यमगमम् ।।

Page #292

तिलकमजरी
४१३) सोऽप्यचिन्तितोपगतथा नभश्चरचक्रवर्तिलक्ष्म्या समुपगूठयुद्वीक्ष्य मां क्षणमात्र' जातविस्मयः, स्मिताचक्षुषा सप्रसादम्। 'एयेहि' इति समुपहतो मया, शोकविकलपरिस्थलद्गतिरागत्य सन्मुखभवाङ्मुख क्षोणितललुलितमूर्धजेन शिस्सा प्रणाममाकरोत् । अनिमेषविद्याधरपरिषद्भवलोक्तिञ्च निश्चलमवस्थाप्य ललाटमधिपीठे हठनिरुखदुर्धरमन्युगेगोद्गमश्चिरयियोगविस्मृताकारं दिक्षया क्षालयितुमिष माच्चरणयुगमविमान्ता- 5 मीरितरश्रुधाराम्भोभिरुच्छ्वस्योच्छ्वस्य दीर्घमनुदीरितध्वनिररोदीत् । उदीर्णकरुणेन च मया परामृश्य पृष्ठदेशे पुनः पुनः करतलेन सस्नेहमुत्थापितः शनैरुन्नमय्य परिमृज्य चोपरिमः वस्त्रावलेन वदनमग्रतः क्षितितले न्यविक्षत । विस्तशोकश्वासमोक्षस्य चास्यः मुहर्तमाथाब कृतमुखेक्षणः क्षीण क्षरमपृच्छम् -'गन्धर्षक ! त्वदवलोकनानुमितजीधिलामा अपि कुतश्कि दुपजतिशङ्कः शक्नोमि' न प्रवृत्तिं प्रष्टुमादरेण देव्यास्सिलकमार्थाः । स्वयं कथावः यातदा: 10 वृत्तम् , यच्च वर्तते संप्रत्यमुष्याः, यत्र चासो, यव्यापारा दिनान्यतिवाहयति । त्वमपि किंनिमित्तमत्रायातः ?'
४१४) इत्यभिहितो गन्धर्वकः स्थित्वा क्षणं क्षितितलन्यस्तदृष्ठिराख्यातुमारभत'देव'! श्रृयताम् । तदानीमष्टपारतीसवासितेन देवेनादिष्टमात्रः एव गत्वा तदाभरणद्वयं भर्तृदारिकयोयोरपि यथोद्दिष्टमत्यसृजम् । अवदं च-“वनदुर्गादुपागतस्य कौशलिकमेत- 15 त्कुमारस्य ।" श्रुत्वा चेदमानन्दनिर्मरा मल यसुन्दरी सादरमादाय तद्दिष्यरत्नाङ्गुलीयक' दक्षिणकराङगुलीभूषणमकरोत् । क्षणेन च स्मृतजन्मान्तरेव क्षीयमाणहर्षाः पराहतमिष प्रेङ्खद्भिरतिभास्वरेस्तन्मयूखैः सहसैव मुकुलायमानपक्ष्मान्तरालनिपतबाष्पजलमक्ष्णो युगलमवहत् ॥'
४१५) 'देव्यपि तिलकमञ्जरी जातविस्मया मिरीक्ष्य तं चक्षुषा निर्निमेषेण 20 निमेषमात्रमतिचिरकालदृष्टमिष्टापत्यमिव हारनीरितानन्धाश्रुवर्षा सतर्षमाकृष्य हृदि समारोपितवती । दर्शयन्त्यपि च सर्वतश्चन्द्रिका पटलसान्द्रस्तदंशुनिचर्मुहूर्तमेकधवल विश्वमाश्विनीत्र जलदोदरप्रविठहरिणाङ्कमण्डला राकारजनिरजनिष्ट । क्षटिति भ्रष्टकान्तिरभाषतः च जातप्रत्यभिज्ञेवोद्वेगगद्गदेन स्वरेण-"सौम्य ! जानासि कस्मादस्य दिव्यहारस्थापतिर्मर्त्यलोके, कथा च संप्रति प्राप्तः कुमारेणायम् इति ?" तां प्रत्याबभाषे-'देवि! 5 पूर्वकालमेषः साकेतन गरे शकावतारसंज्ञ सिद्धायतनमाथातस्य राज्ञो मेघवाहनस्य रात्रा. वुपज्ञानदर्शनेन ज्वलनमभनाम्ना वैमानिकेन प्रेम्णा समुपनीतः” इति । निशम्य चैतदनाकर्णितशेषमचिना निमील्य लोचने मोहपरवशा पर्यपृष्ठे पर्यास्थत् । उपलब्धसंज्ञा. च सुचिरेण सहचरीभिः पृच्छयमाना किमपि मूर्छाकारण नाख्यत् । दुःखदीर्घनिश्वासशोषिताधरपल्लवा च लतेव दुर्वाताहता बाल सहकारस्य म्लानदेहच्छवि कृच्छेण यामिनी- 30 मनयत् ।।

Page #293

२३८
कविधनपालकृतः ४१६) 'प्रभाते च परिजनादुपलभ्य वार्तामुपागतमशेषतः कृतप्रतिबन्धमवधूय गुरुजन बन्धुसार्थ च, तीर्थयात्रापदेशेन प्रस्थिता गृहात् , प्रथममेव वैताढ्यपर्वतादनतिविप्रकृष्टमुन्मृष्टघनघातिकर्मणानेकमुनिसहस्रपरिवृते निर्वाणसमये कृततनुत्यागेन भगवता नाभि
तनयेन जनितमहिमानमष्टापदाभिधानमचलराजमव्रजत् । तस्य चोन्निद्रमन्दारहरिचन्दन5 प्रमुखसुरशाखिनि शिखराग्रभागे गगनशृङ्गोल्लेखिशिखराणि भुजबलप्रसाधितखिलीभूतन निखिलभारतेन प्रथमचक्रवर्तिना भरतेन कारितानि यथास्त्रमारोपितप्रमाणवर्णोत्कर्षाभिभविष्यतां जिनवृषाणामप्रतिमरूपाभिर्मणिप्रतिमाभिरध्यासितोदराणि वन्दमाना विविधरत्नपाषाणविरचितानि चैत्यायतनानि, स्थानस्थानेषु नमस्यन्ती समाधिस्थितमुपागत द्वीपान्त
रेभ्यो यहच्छाचारिण चारणश्रमणगणम् , इतस्ततः प्रस्तुतविहारा, विपुलशुचिशिलातलो10 पविष्टमवनिधरकटकबन्धावन्यतमसिद्धायतनमण्डपे नचिरसंजातकालत्रितयगोचरज्ञानलाभ
मन्तिकासीनसविनयसिद्धविद्याधरमादरोत्सृष्टकुसुमवृष्टिभित्रिविष्टपसंसद्भिरारब्धसद्भूतगुणगणस्तोत्रमपगतविषादहर्षमेक महर्षिमद्राक्षीत् । उत्पन्ननिर्वेदा च तद्दर्शनेन प्रणम्य तमसौ सम प्रणयिलोकेन निकटे न्यविक्षत ।'
४१७) 'निविष्टां च तामनिमिषदृष्टिमाविष्टामिव, कृतप्रश्नस्य परिषजनस्य 15 कथ्यमानास्तेन भगवता भवान्तर कथाः सदुःखमाकणयन्तीम् , उदश्रुजलकणाम् , अवलोक्य
वीरसेनो नाम विद्याधरनृपः सकृपमवदत् । "भगवन् ! असौ सकलदक्षिणश्रेणिनाथस्य विद्याधरपतेश्चक्रसेनस्य तनया तिलकमञ्जरी, बालाऽपि जरतीव, यौवनस्थापि वनस्थेव, कस्मात् पुरुषद्वेषिणी संवृत्ता १ किञ्च पटुशरीरापि प्राक्तने सायाहने सहसैव मोहमुपगता?
किन्निमित्तमनिमित्तमेवोज्झितविषयसङ्गा च स्वेन परिजनेन निर्गता गेहात ? केन 20 हेतुना नात्यक्तसर्वाभरणापि प्रकृतितरलमुक्त मुक्तिशास्त्रमिव धारयति हार कण्ठेन ? कथय, महात्मन् ! महत् कुतूहलं मे । न क्वचिदृष्टमिदमाश्चर्यम्' इति ।।'
४१८) 'पृष्टो मुनिः, प्रगल्भया दृष्टया विलोक्य तम्, अभाषत । "महात्मन् ! इह हि जीवः शुभाशुभनिमित्तनिर्वर्तितेन स्वकर्मणा नित्यमनुसृतः, परिवर्तमानो महति
संसारचक्रे, कुशलकुलालपरिगृहीत इव मृत्पिण्डः स्थासकोशकलशादीनि स्पृशति विविधा25 म्यवस्थान्तराणि । तथाहि-नाकसमापि नारको भवति, तिर्थङपि मनुष्यतामायाति,
राजापि भृत्यत्यमावर्जयति, दासोऽपि स्वामितामेति, सुखितोऽपि दुःखमाप्नोति, कल्पोऽपि दौर्बल्यमधिगच्छति । तथा च लोकपालः कीनाशोऽपि धनदत्वमाश्रयति । धनहोऽपि पुरुषः कीनाशतां प्रतिपद्य काकणीमपि न ददाति । सकलवेदविद्विजोऽपि
मातङ्गजातौ जायते । मदालसातिर्मातङ्गोऽपि गत्वा द्विजत्वमनिलवर्त्मना सर्वतः संचरति । 30 रूपवानपि कुरूपो भवति । कुरूपोऽपि तेजोमयं कायमास्कन्दति । किं च शब्द इव
संस्कृतोऽपि प्राकृतबुद्धिमाधत्ते, प्रसिद्धपुंभावोऽपि नपुंसकतया व्यवतियते, सर्वदा स्त्री

Page #294

तिलकमञ्जरी
२३९ लिङ्गवृत्तिरपि परार्थे प्रवर्तमानः पुंस्त्वमर्जयति । एवं च सामान्येन सर्वेष्वनियतस्वभावेषु जन्तुषु कुतूहलमपि न संभाव्यते, दूरे तावदाश्चर्यम् । यदि तु जिज्ञासता पुरुषविद्वेषादिषु विशेषकारणान्यमुष्याः कृतो देवानांप्रियेण प्रश्न एप, ततो युक्तम् । आकर्णय । तान्यपि निरूपयामि ।।' [ अथ गन्धर्वकवृत्तान्तान्तर्गतो महर्षिकथितस्तिलकमञ्जरीमलयसुन्दर्योः पूर्वजन्मवृत्तान्तः । ] 5
४१९) 'अस्ति निजविलासहसिताखिलत्रिदशलीलो लीलावतंसविमानवासी वासवसमानधर्मा सौधर्मकल्पे कल्पान्ततपनस्पर्धितेजाः समस्तशतमन्युसुरसैन्यप्रभवलनप्रभो नाम परमसम्यग्दृष्टिरमरः । स च चमरादिचण्डासुरसमरविजयावर्जितयशाः शरत्समय इव परिवृतो वराप्सरोभिरन्तमनयतानन्तानि कालेन वर्षाणां कोटिलक्षाणि । क्षीणदिव्यायुश्च निश्चित्य लिङ्गैश्चयवनमात्मनो, विचिन्त्य दुर्लभमलब्धविरतेरमरलोकस्य 10 प्रकारान्तरेण जन्मान्तरे बोधिलाभम् , अवधार्य पर्यन्तविरसं विमानवासम् , उत्सृज्य दुस्त्यजमपि प्राज्यतया विवेकस्य सुरविलासिनीसंवाससुखम् , अनाख्याय खेददायिनी त्रिदशलोकस्य निजदशाम् , अभीष्टकतिपयनाकिजुष्टस्त्रिविष्टपान्निर्जगाम' ।।
४२०) 'गते च तस्मिन्नदृष्टविप्रिया प्रिया प्रियङ्गुसुन्दरी नाम देवी दवाग्निकवलितेव बालवनलता विवर्णविच्छायदेहा विहाय विषमिव नाकिविषयविषयोपभोगम् , 15 उद्गाढशोकेन परिगता सुरपरिग्रहेण, वेदितुमुदन्तमभिमतस्प, निर्विलम्बा जम्बूद्वीपमागच्छत् । आगत्य च सहैव सुरलोकादुपागतया पूर्वमेव द्वीपान्तरविहारनिर्गतेन प्रेयसा विप्रयुक्तया भर्तृसुहदः सुमालिनाम्रो हदयभूतया प्रियवहाभिधानया प्रधानदेव्या समन्विता पूर्वतो मेरुपर्वतस्य पुष्करावतीनाम्रि विजये जितकषाचं सदेवासुरायाः परिषद मनीषितार्थमावेदयन्तं जयन्तस्वामिसंज्ञ सर्वज्ञमप्राक्षीत्---'भगवन् , अहमियं च मे सहचरी चिरवियो- 20 गातेभर्तुरन्तिकमपास्तलोकस्थिती स्वयमभिप्रस्थिते । कथय, नाथ ! क्व तत्संगमो नौ भविष्यति १ मनुष्यलोकलब्धावतारयोश्च केन प्रकारेण पुनरपि धर्मसंप्राप्तिः' ? इति पृष्टः प्रणष्टकर्मा स विससर्ज वाणिम्' ।
४२१) 'कल्याणभागिनि ! अस्यैव जम्बूद्वीपस्य द्वीपभूतो भारते वर्षे दूर. दर्शितोच्छायेण शिखरवर्मणा निरुद्धभानुरथगतिः सानुमानेकशृङ्गो रत्नकूटश्च प्रकटना- 25 मास्ति । तत्र परिपाटया भविष्यति भवत्योरभीष्टसङ्गः । विशिष्टधर्मयोगस्तु युगपद् - द्वयोरपि दिव्याभरणलाभेन ।' तदुपकर्ण्य तत्क्षणमेव सा प्रियगुसुन्दरी वव्राज विजयार्ध नगवर दक्षिणेन क्षोणिधरमुद्धरमयूरकेकमेकशृङ्गम् । अकारयदिव्यशक्त्या शिखरभूमावस्यतत्कालमेव नानाविधलतावृक्षगुल्ममतनुकल्पतरुषण्डपरिगतेन मण्डिताभ्यन्तरमनुत्तरश्रिया जिनायतनमण्डलेनाश्रयनिमित्तमात्मनो मनोरमाभिधानमतिमहान्तमारामम् । तत्र चाश्रम- 30

Page #295

२४०
कविधनपाला पदप्रख्ये विधृतमङ्गलमात्रैकैकरत्नवलया प्रतिपालयन्ती पत्युरागमनमवलोकित दिङ्मुखा प्रतिदिनमतिष्ठत् । प्रियंवदापि प्रीतहृदया तद्दिकसमेव प्रस्थिता सत्वरमगाधलवणाधिजलपरिक्षिप्तसानोरनेकसुरपादपच्छन्नटङ्कच्छिन्नकटकस्य शिखरिणो रत्नकूटस्य प्रतीचितटपरिसरे कारितोत्तुङ्गमणिमयजिनेन्द्रभवना स्थितिमकल्पयत्' ।
४२२) 'एकदा च प्रियङ्गुसुन्दरी तीरतरुतलोपविष्टा विशिष्टवेषाप्तवृन्दारक. घृन्दपरिघृता निकटमेवारामदक्षिणविभागे तत्क्षणोपजातनिर्माणमनवरतमादिष्टेन वर्षता पीयूषसंवलितमापीयापीय दुग्धाब्धिजलविसरगम्भोमुचा कलापेन पूर्थमाशोरमदृष्टपाराख्यमवलोकयन्ती सरस्त्वरागमनवलगत्तुङ्गकुचयुगाम् , अभिनवद्विपेन्द्रदन्तच्छेइविशदेन दश
दिगन्तव्यापिना मण्डलेनाभ्यन्तरीकृतशरीराम् , अलधुमार्गगमनधर्मप्लोषपरिजिहीर्ष या 10 रसातलगभीरे सुधासरसीव विहितप्रवेशाम् , प्रतिपलाशमासीनमइकलमल्लिकाक्षचक्रवाकस्य
महतो विमानाकारपरिणतस्य कनककमलिनीषण्डस्य मयारूढमारूलपरिमलमूढमधुकरचक्रवालमिन्द्रनीलंकिंकिणी जालवलयितमिव प्रतिबिम्बमुपरि विधृतधवलातपत्रस्य विततपत्रसहस्रमुद्दण्डनालं पुण्डरीकमध्यासिताम् , आगृहीतविविधाकारदिव्यप्रहरणाभिरपरस्पर
द्वषिष्वननुभूताघातवेदनेषु द्विरदकेशरितुरङ्गमहिषाजगरबर्हिणप्रमुखेषु वाहनेष्वारूढाभिः 15 परिमिताभिरप्युत्तमाङ्ग बाहुबहुलतया प्रयत्नपरिभाव्यमानसंख्याभिः परिवृताम् , प्रधानदेवी
मिरद्भुताकारसुरनगरसंबाधेनु नन्दीश्वरादिषु विहृत्य द्वीपेषु दक्षिणाशामुखाभिमुखमापसन्तीं भियसपश्यत् ॥
४२३) 'आगत्य चाग्रतो विधृतवाहनामाननप्रहितसस्मितनयनयुगलामवारितयथाप्रवृत्तपुरःसरपदातिवर्गा जिगभिषुमिव विलोक्य तामुपजातरोपेव निनुतहर्षचिना शनैरवोचत्-'कमले ! किमिति यानान्नावतरसि १ किं त्वयापि क्षीणविभवा प्रियङ्गुसुन्दरी संमातेति विज्ञाताहम् ?' इत्यभिहिता विहस्य तां श्रीरवोचत्-'सखि ! गमिष्याम्यहम् । अतियहून्यहानि मे गृहान्निर्गतायाः । मा कृथास्तावदधुना स्वस्थानगमनानुबन्धम् । अवहिता च शृणु निमेषमात्रमत्रैव स्थिताया ममागमनकारणम् । अचं प्रातरेवाधिरूढे
पर्वगिरिशिखरमप्रौढरोचिषि चण्डदीधितो धातकीखण्डचलितया मध्ये लघणसिन्धोरितस्ततः 25 महितसप्रयत्ननयनया रत्नकूटाद्रिपरिसरे सोद्वेगपरिजना तर प्रियसखी प्रियंवदा दृष्टा ।
सया संदिष्टमेतद्भवत्याः-''भगिनिके ! भाग्यदोषेण मे भगवतोऽपि वचनमप्रमाण जासम् । स तावच्चिरेणापि न समागतो भ्राता भवद्भर्तुः । अधुना च वर्तते मम पासमायमायुः । स्मरिप्यसि से भवान्तरगतायाः । कारयिष्यसि च कारिते मया सानाथ्य
मिह जगन्नाथभवने ।" इति' ।। 30 ४२४) निशम्य चोटेगम्भीमं प्रियसखीचरमसंदेशवचनमुद्विममानमा प्रियङ्गु
सुन्दरी प्रेमपरत्तया जीवन्त्या एव सख्या निधापसलिलाञ्जलिमिव प्रदातुं प्रकृतिदीर्घाभ्या

Page #296

तिलकमञ्जरी
२४१
मक्षिपत्राभ्यामुत्ससर्जाश्रुविशरम् | उन्मृष्टनयना च वस्त्राञ्चलेन स्थित्वा क्षणमुवाच - " दृष्ट, सखि ! यथेष्टवाचित्वम् । अद्यापि प्रियंवा मद्द्द्वारेण कारयति रक्षामात्म देवतायतनस्य । न जानाति यदुत कतिपय दिनेष्वे तदीय कीर्तनस्यापि कः कर्ता सनाथताम् । कमहमधुना तदर्थमभ्यर्थये १ गतः स कालो यत्र गीर्वाणवर्गो ममाज्ञाविधेयो जातः ।" इत्युदीर्य दुःखदीर्यमाणहृदया दीर्घमवनतमुखी निशश्वास । श्रीरपि तदुद्वेगदर्शनदुःखिता “सखि ! 5 सुधैव मा हृदि निधाः खेदम् । उद्दामचारिणा सकलजनधनप्राणचौरेण चौरेणेव पृष्ठतः प्रेरिताः कृतान्तह्तकेन सर्वतो धावमानाः क्व नाम न पदं कुर्वन्ति विपदः १ त्यज विषादम् अङ्गीकृतोऽयं मया त्वदीयसंदेश : " इति निगद्य सादरा महोदराख्यं निजप्रतीहारमवदत् - - "भद्र ! तस्य प्रियंवदाकारितस्यास्य च प्रियङ्गुसुन्दरीप्रासादस्य प्रतनुरयपास्ततन्द्रेण भवता रक्षणीयः शुद्रलोकोपद्रवः " । इति निगद्य सत्वरा स्वावासमगमत् ॥ 10 ४२५) 'प्रियङ्गुसुन्दरी त्वजातपतिसमागमाप्यनुत्पन्नविद्वेषा सर्व विद्वचसि किंचिदुत्पन्ना रतिः 'अरतिभागिनी भविष्यति भवान्तरे वराकी स्तोककालम्' इति मुहुर्मुहुः प्रियंवदां शोचयन्ती प्रवर्धमान शुचिपरिणामा पुण्यमावये प्राज्यमल्पैरेव दिवसः परिक्षीण दिव्यायुर्विहाय तेजोमयीं मूर्तिम्, अवततार अत्रैव विजयार्धभूधरे विद्याधरनरेन्द्रतनयात्वेन । तां च कल्याणभागिनीमिमामेव तिलकमञ्जरीं जानीहि । सा चेयमतिशय - 15 प्रचुरपुण्यो यादवाप्तनिरुपमरूपलावण्यादिगुणकलापा, कतिपयालाप परिणताखिलकलाशास्त्रसंपद्, बालभावेऽपि जन्मान्तरप्रेमहतया समेत्य कृतसौहृदा हिमाद्रिचूला हदनिवासिन्या श्रिया, समानान्यकन्याजनदुर्लभमलव्ध लोकोत्तरं प्रभुत्वम्, आरुढदृढपतिप्रेमवासना च पुरुषान्तरेषु प्रीतिमव्रजन्ती, निराकुला स्थिता कालमेतावन्तम्' ||
"
४२६) 'अनन्तरे चाहूनि दिव्यनिज हारदर्शनादुपजातपूर्ण जातिस्मृतिः संस्मृत्य 20 पत्या सार्धमतिदीर्घकालमनुभूतानि त्रिदशलोक निवास सौख्यानि दारुणोदीर्णदुःखनिवहा मोहमुपगता । प्रभाते च गाढारतिपरिगृहीता गृहे स्थितिमापारयन्ती, कर्तुमुत्सृष्टगुरुजनज्ञातिवर्गा निर्गता तीर्थयात्रापदेशेन देशान्तरमभिप्रेतम् 'अभियास्यता दयितेन तूष्णीमेव भे कण्ठदेशादवताये निजकन्वराभरणतां नीतोऽयम् इति प्रेममोहिता वहुति परिहृतापरसमस्तरत्नालंकारापि हारमेनं कण्टकाण्डेन ॥'
३१

४२७) इति कथयति मुनौ जातबहुमानः समस्तोऽपि पाश्र्श्ववर्ती सुरासुरनभवरजनः पूजामिव विधित्सुः प्रयत्नवल सितारविन्दपत्रप्रकरमिव नेत्रविसरमुपरि देव्याः समकालममुचत् । अवदध - 'भगवन्! अवगतममुण्याः पुण्यभागिन्याः पूर्वभववृत्तम् । तेन तु ज्वलनतेजसा ज्वलनप्रभसुरेण सुरलोकतः प्रस्थितेन तदा क्व विहृतम् । किं कृतम् ? किमनुभूतम् ? किं च पर्यन्ते तस्य संजातम् ? इति सहर्षेण पृष्टस्तेन स महर्षिः 30 पुनरभाषत-- सोऽपि संप्रस्थितस्त्रिलोकात्प्रथममत्रैव भारते कृतावतारः, शक्रावतारस्त्या
25

Page #297

२४२
गारपरिचिताय साकेतनगराधिपतये वितीर्य चन्द्रातपाभिधानममुमेव तिलकमञ्जरीकण्ठहार महाराज मेघवाहनाय लङ्घितमनुजलोकाचलः क्रमेण नन्दीश्वरद्वीपमगमत् । तत्र चानेकरमणीयमणिशिलोच्चये विशालतरवेलासरित्स्रोतसि स्निग्धघनवितत सिद्धायतनवनखण्डे पृथून्नतनितम्बकुचकुम्भमण्डलाभिः सुरकरेणुभिरिवाशागजस्य प्रधानाप्सरोभिः परिवृतस्य 5 विचरतो विजृम्भितामन्दरतिरसानन्दस्य स्वच्छन्दचारिभिरिन्द्रियैर्दूरमपहृतस्य प्रमादनिद्रामुषिततत्त्वज्ञानचक्षुषः पूर्वभवसहचरस्य सुमालिनाम्नो वैमानिकस्य स्वभावमधुराभिर्यथो त्तरप्रथितशुश्रूषारसावेशाभिः प्रकाशितप्रगुणसंसार निर्वाणस रणिभिरर्थसाराभिरप्सरोभिरिव जिनमतानुसारिणीभिर्वाग्भिरावेद्य जीवादितत्त्वप्रभेदम्, अवबोध्य बन्धोदयस्थितिविभागं कर्मराशेः, प्रकाश्य पर्यन्तविरसतां विषयसुखोपभोगानाम्, उपवर्ण्य सुरमनुष्य तिर्थ नारकभवेषु 10 यथोत्तरमनुत्तरामकृतधर्माणां दुःखसंप्राप्तिम्, उदीर्य मानुष्यलाभात्प्रभृति लब्धपरिपूर्ण सर्व गुणपरंपरायास्तीर्थकृत्सद्धर्मबोधेरतिदुरापत्वम् आरोग्य निरतिचारमदृष्टपारेऽपि संसारजलनिधाव लब्धपूर्वमविनश्वर बोजमपवर्गपादपस्य सम्यग्दर्शनज्ञानपरिणामम् उत्तीर्णचिन्ताभार निर्वृतः कृतकृत्यमवधारयन्नात्मानम्, आत्मोपकाराय पुनरेत्य मनुजलोकमुल्लसितशक्तिर्भास्तैरावतेषु पूर्वापर विदेह विजयेषु च लब्धावतारमुत्सारितजन्तुजडिमभिरपास्त मोहान्धतमसैः प्रकाशिता15 तिविशद्जीवादिपदार्थततिभिः समन्ततो विसारिभिर्ज्ञानाभी षुविसरैरामृष्टलोकालोकमर्यादम भक्त्या परमया परमिव समाज सप्तसप्तीनां सप्तलोकीमहितमर्हतां सप्तत्यधिकशतम्, अवलोक्य तत्प्रतिमाभिरध्यासितोदराणि हिमवदादिषु वर्षधरपर्वतेषु हैमवतहरिवर्षपुरःसरेषु वर्षेषु सौमनसविद्युत्प्रभप्रमुखेषु वर्षान्तरगिरिष्वपरेषु परम रम्येष्वत्रिकूटेषु शाश्वतानि सिद्धायतनानि, सिद्धाभिलषितः, स्वादुपाकामुपार्ज्या विद्याधरनरेन्द्रसंपदा सह 20 भवान्तरे भवशतैरपि दुरापां चरमदेहप्राप्तिम्, उपभुक्तदिव्यायुः, मयैव पूर्वकालमुपदिष्टविद्याराधनस्य तस्यैव साकेतनरपतेर्मेघवाहनस्य द्रष्टुमिव पुनः प्रियङ्गुसुन्दर्याः स्नेहेन तमतिमात्रचक्षुः प्रीतिकारणं चन्द्रातपहारमात्मजत्वेन हरिवाहनो नाम शुभनिमित्तसूचितावतारः कुमारोऽभवत् ॥'
४२८) इति निवेद्य तूष्णीमास्थिते तस्मिन्महर्षो प्रहर्षनिर्भरा देवी तिलकमञ्जरी 25 सुमालिवृत्तान्तमवगन्तुमन्तिकावस्थितां पाकृष्टवल्कलपट प्रान्त पिहिताननां मलयसुन्दरीमुदीरितानुच्चवचना पुनः पुनरत्वरत् । उपसृतां च तां तदीयवचसातीव भीतामवलोक्य, 'वत्से ! किं बिभेषि ? सोऽपि ते भवान्तरप्रणयी संप्राप्य सद्धर्मबोधिमधिकाधिक प्रवर्धमानशुभतर परिणामो, विरतिपरिणाम परिपन्थिनमतिमहासंपत्संभारमपि गर्हमाणस्त्रिदशभावमात्मीयम्. अनुदिवसमाहितत्रिदिववासि मानसोल्लासाभिरपरापराभिः सुरपुरेषु प्रवर्तिताभि30 रद्विम्बपूजाभिभ्रं शावर्जितयशः कीर्तिनासकर्मा, समरकेतुर्नाम सिंहलेन्द्रस्य चन्द्रकेतोरात्मजन्मासंजातः' । इति निवेद्य मलयसुन्दर्याः सुमालिवृत्तान्तमुपसंहृतालापो मुनिरुदस्थात् ।। [ इति तिलकभञ्जरीमलदसुन्दर्योः पूर्वभववृत्तान्तः । ]

कविधनपालकृता
3

Page #298

तिलकमअरी
२४३ ४२९) उस्थिते च तत्र संजातसंवेगः समग्रोऽपि परिषज्जनः प्रशान्तेन मनसा विचारयन्विरसतां संसारस्थितेः स्थास्नुषु क्लेशायासबहुलेषु दीर्घदुःखोद्वेगदायिषु बृहत्स्वपि स्वर्गभोगेष्वभिलापमश्लथयत् । भतृदारिकापि सविषादहर्षा विनिःसृत्य सिद्धायतनमण्डपाददभ्रपटमण्डपमनादिष्टेनापि निजकर्मनिर्मापणपरेण कर्मकरलोकेन प्रगुणित प्रागेव गत्वातिरम्य निवासहर्यमगमत् । तत्र च वितीर्य मध्याहूनसमयोपगताय गुरुतपःक्षपितवपुषे विषय. 5 विमुखेन संकल्पेन कल्पनीयमन्नमभिलषितापवर्गाय यतिवर्गाय तीर्थवासिने परमया भक्त्या, भुक्तनिःशेषपरिजना भोजनमकार्षीत् । कृतोपस्पर्शनां च तामवनितलवितततनुकुथास्तरणविन्यस्तवपुषमुपपादितसमस्तमध्याहूनकृत्या कृतप्राणत्तिस्तरुफलैरेत्य वनमध्यान्मलयसुन्दरी स्वैरमवत्-तिलकमञ्जरि ! किमधुना त्वया विधेयम् ? किमत्रैव पर्वतवरे पूर्वनिजवंशपृथ्वीपतिनिवेशितानि प्रतिदिवसमर्चयन्त्याचैत्यसदनानि गमयितव्यानि वासराणि ? 10 अथविशिष्टतरमभिलपयन्न्या पुण्यमन्यतीर्थप्वपि विहर्तव्यम् ?' इति पृष्टा तया पुनः प्रणटहव सा प्रत्यभाषत - 'भगिनिके, न जाने किमावेदयामि । अत्यर्थमाकुलं मे चित्तम् । उद्गतो निनिमित्त एवोद्वगः । प्रिया अपि जनालापा न जनयन्ति प्रीतिम् । अनुलेपनाय प्रयुक्तमतिसान्द्रमपि चन्दन दुनोति गात्राणि । पश्यदिव किंचिदतिभीषण' पुरो मुहुर्मुहुः कम्पते दक्षिणमक्षि । न ज्ञायते किमस्य कारणमकाण्ड एव जातस्य प्रकृति- 15 विपर्ययस्य । किं तातेन मद्वियोगाधिगतवैराग्येणारण्यगमनमारब्धम् १ किमम्बया कृतो मदर्शनावधिराहारपरिहारः १ किमन्यस्य कस्यापि मदुःखदुःखितस्य जनस्य दुर्जात जातम् १ ॥
४३०) इति वदन्तीमेव तां, प्रविश्य सत्वरा, वेत्रधारी व्यजिज्ञपत्-‘भर्तृदारिके ! संप्रति निजप्रस्थानसमये "भद्र ! गत्वा पुनरपि प्रापय कुमारहरिवाहन निजस्क- 20 धावारम्" इत्यादिश्य यस्त्वया प्रणुन्नः, स विषण्ण इव चित्रमायः प्रवेष्टुमिच्छति' । इत्यावेदिते तया सहसैव साध्वसध्वस्तवचना विमुक्तेव जीवितेन देवी न किंचिदुत्तरमवदत् । केवल विशालायताभ्यामक्षिपत्राभ्यां तत्क्षणप्रवृत्त सरलोष्णनिःश्वासधूपितमधरपत्रमिव निर्वापयितुमश्रुधारायुग युगपदमुञ्चत् । अथ मोचितो मलयसुन्दर्या, प्रविश्य स कृतप्रणामः प्रावोचत्-‘भर्तृदारिके ! त्वदादेशसमकालमेव गत्वैकशृङ्गे समन्तात्कुमार- 25 हरिवाहनो मयान्विष्टः, न तु क्वापि दृष्टः । तथापि तद्वत्तान्तमवगन्तु च नियुज्य । निजविद्याधरानागतोऽहम्' ।
४३१) इति निशम्य देवी दीर्णहृदया वृदि प्रदीप्तस्य सहसा शोकवरूद्धमुत्सर्पता धूमपटलेनेव कवलितमुद्वहन्ती मलिनविच्छायमाननमधिकमुपजातवैलक्षा मलयसुन्दरीमुखे चक्षुरक्षिपत् । सापि संतप्तचेतोवृत्तिरपि, 'यदृच्छाकारिणि ! त्वन्मूलोऽयमस्य महात्मनो 30 राजपुत्रस्यानर्थलाभः । त्वरितमुत्तिष्ठ । स्थिता तावदधुना तीर्थयात्रा । यावदद्यापि दूर

Page #299

२४४
कविधनपाल कृता नं गच्छति कुमारस्तावदन्वेषय स्वयमेव गत्वा । महदनिष्टमाशङ्कयति मां तदर्शनम् । त्वद्गमनवार्ताश्रवणंदुःखितोऽसौ न जाने किं व्यवस्यति' इत्यभिहिते तया, ससंभ्रममुत्थाय किंचिदुत्पतितमन्तरे स्थिरीकृत्य विद्याधरैर्विधृतमनिलनर्तितविचित्रवस्त्रध्वजमधिरुह्य मंणि
विमान, प्रचलिता गगनमार्गेण, मृगयमाणा दिशि दिशि भवन्तम्, अवसिंतेऽहनि मलय5 सुन्दरीपरिगृहीत प्रापदायतनम् ॥
४३२) अवतीर्य च प्रविष्टा, तदङ्गणनिविष्टम् , अन्विष्य दिनभखिलमचलाटवीमध्यादुपागतमदृष्टस्वामिदुःखंक्षाममक्षम हिया पराङ्मुखेक्षण' युगपदुत्थाय विहितप्रणाम सकरुणमीक्ष्यमाणा कुमारपरिचारकगणं प्रणम्य दुरस्थितैव परमदेवम् , अवलम्बिता मलय
सुन्दर्या मठाग्रभूमिकां शनैःशनैरध्यारोहत् । तत्र च क्षितितलास्तीर्णे तनीयसि वसनतल्पे 10 निःसहन्यस्तदेहा, निजोत्सङ्गनिहिततनुसरलजङ्घाकाण्डया मुहुर्मुहुः पीड्यमानचरणपिण्डिका
शरीरसंवाहिकया, दिग्विसारिणो दाह ज्वरोष्मणः स्पर्शमसहमानाभिरिव दूरस्थिताभिः सहचरीभिः पाणिसंज्ञया निवार्थमाणवाचालपरिजनालापा, रजनिपरिणतिप्रमाणमवगन्तुमपरदिङ्मुखानुसारिणि हरिणलाञ्छने मुहुर्मुहुर्त्यस्तनयना, बाष्पकणविसरमुत्सृजन्ती, समी
पास्तीर्णवल्कलशयनया वारंवारमाश्वस्यमाना दीर्घनिःश्वास या मलयसुन्दर्या, देवमुद्दिश्य 15 तानि तान्यसंबद्धानि चिन्तयन्ती, विनिद्रनयनकुवलया, प्रतिकलमापतन्तीभिरुत्कलिकाभिरायास्यमाना, सार्धमारामदीर्घिकानीलनलिनीभिरायामिनी कथंचिदपि यामिनीमनयत् ।।
४३३) उपसि चोत्थाय विहितावश्यका निविश्य देवाङ्गणवितर्दिकायां द्रष्टुः मायातमपि, 'वेत्ति कश्चिदतिक्रान्तदिनवृत्त कुमारवृत्तान्तम् ?' इति परिग्रहलोकमप्राश्नीत् । __ अथोपमृत्य किंचिम्लानवदनः संदीपनो नाम विद्याधरयुवा प्रणम्य शनकैयजिज्ञपत्20 'देवि ! चित्रमायप्रेषितेन प्राक्तनेऽहनि मया निपुणमन्विष्यता निषादलोकादुपलब्धमेतत् ,
यथा किल सहायविकलः सार्वकामिक विजयार्धपर्वतस्य प्रपातशिखरमारूढः कुमारः । परतस्तु न क्वचित्किचिदवगतम्' । इति ब्रुवाण एव तत्र देवी निमीलितनयनयुगला युगपदागतेन सकलभुवनान्तर्वतिनेवातिभूरिणा दुःखसंभारेण निर्भराध्मातहृदया हादिन्येव कृतपरिष्वगमुद्वहन्ती मूर्छासमालिङ्गितमङ्गमुत्सङ्गदेशे मलयसुन्दर्याः पर्यास्थत् ।।
25
४३४) अथ समाश्रितेन श्रवणपथमवबोधिता बुद्धिमतेव पटुना चटुलचेटी. चक्रवालाक्रन्दितेन, संवृताकारा स्वस्थहृदयेवोत्थाय, सर्वायतनपूजार्थमन्तिकस्थं परिवारलोक प्रावर्तयत् । आत्मना च निवर्तितस्नाना विधृतपुष्पधूपाङ्गरागपटवासपटलकेन प्रणयिनानुगम्यमाना प्रमदाजनेन प्रविश्य मूलायतनमच्छतापहस्तितशरच्छशधरगभस्तिभिः स्वहस्त
पर्यामितैरमलमणिकलशवारिभिः कृताभिषेकमभ्ययं परमया भक्त्या परमगुरुमुपरचित30 करसंपुटा प्रणम्य च पुनः पुनः,

Page #300

तिलकमञ्जरी 'प्रणतवत्सल ! सकललोकालोकगोचरज्ञानालोक ! भव्यलोकशोकापनुद !
दर्शितदयादमप्रधानध्यानमार्गमुद्रिताशेषदुर्गतिद्धार ! झगिति विस्मृताकृत्रिमतापसोपचारस्थ,
दूरीकृतानुराजनसन्निधेरनणुवज्रपाषाणपरुपहृदयस्य । दुर्विदग्धबुद्धरनेकदुःसहदुःखसंभारभाजनस्य,
5 __ भगवन् ! भव जनस्यास्य जन्मान्तरे शरणम्' ।।१०।। इत्यभिधाय बाष्पायमाणनयनयुगला, प्रत्येकमापृच्छ य परिवारलोकम् , अच्छिन्नरोदनोच्छूनचक्षुषा परिहतसुद्धन्धुशिशु जनेन शोकविद्राणमलिनमुखरुचा मलयसुन्दरीप्रमुखेन सहिता प्रियसखीसार्थन प्रतिपन्नमरणप्रसाधनेन च प्रणयिना पण्यनारीगणेनांन्येन च प्रगुणसनसा गुणानुरक्तेन बाह्यपरिजनेनानुगम्यमाना, गुरुतराक्रन्दनिष्पन्दमनुपदमग्रतोभूय 10 कृतवारणानुबन्धमवधूय सर्वतो गृहीतवाक्यं राजलोकम् , आयतनमण्डपानिरक्रामत् । क्रमेण चाभिलप्य सलिलप्रवेश, प्रस्थिता सत्वरैः पदैः, पूर्वदृष्टमेवादृष्टपारसरसो मार्गमागच्छत् ।।
४३५) अत्रान्तरे परिजनावेदितसुतामरणवृत्तान्तसंभ्रान्तेन विद्याधराधिपतिना विसृष्टः प्रकपनामातिवर्षीयान्महाप्रतीहारः सह स्वपरिवारेण भूत्वा पुरस्तादकृतविस्तरस्ता- 15 मवादीन-देवि ! मद्वाक्यसंक्रमितवचनस्त्वत्पिता चक्र सेनः समादिशति । “सर्वमुचितमाचरितमेतद्वत्सया, यदचिरसंभाविन विनाशवृत्तान्तमसहमानया श्रोतुम् , अग्रत एव कर्तुमध्यवसितः स्वदेहत्यागः । को हि नाम कुलवधूजनः प्राकृतस्यापि पत्युरपगमे गमयति गृहीतजीवितो जन्म, किं पुनः पूर्वजन्मसंबद्धस्य सर्वगुणनिधेष्यनिरुपधिप्रेमसंपदस्तादृशस्य ? किं तु पूर्वेाराकर्णितविरसवार्तेनापि मया कैश्चिदद्वितथैः शुभनिमित्तैर्विनिश्चित्य कुशल 20 कुमारस्य, मा केनचिद्रमपहतो वा स्वप्रयोजनमनन्यसाध्यं साधयितुमत्रैवान्तर्षीय विधृतो वा भवेदयमिति विभाव्य, सर्वे विसर्जिताः षण्मासमवधीकृत्य सर्वास्वपि दिक्षु गमनदक्षाः स्वोन्यविद्याधराः । ते प्रतिग्रामनगरमामानुषोत्तरंगिरेरन्विष्य यावदायान्ति तावदत्यत्सकयापि वत्सया स्थातव्यम्" इति' । निवारिता तेन गमनाद् ,गुरोरलङ्घचमाज्ञापरिघमुल्लङ्घथितुमक्षमा, गतिनिरोधपुञ्जितेन पटुना बाष्पवेगेन पूर्यमाणहृदया, ह्रींभरावमुग्नो- 25 तमाङ्गमुत्तरीयांशुकेनावच्छाद्य वदनम् , उदारतां देवस्य नीचतामात्मनो वारंवारमुद्घाटयन्ती, मुक्तकण्ठमतिचिर प्रारोदीत् । दत्तवदनक्षालना च कुलवृद्धाभिर्मलयसुन्दर्या गृहीत्वा करे स्वगृहमानीयत । निपुणमनुनीतापि नीतिज्ञैर्नानि तस्मिन्नगृह्णादन्नम् ॥
४३६) अन्येाश्च वन्यान्धसा विहितपारणा, गृहीतापि प्रबलरणरणकेन, सहव निर्वर्तितान्नपानादिकृत्यां विहस्य किंचिन्मलयसुन्दरीमवोचत्-'सखि ! निसर्गनिष्ठुरेणापि 30 विधिना विधाय साधारणान्नमेकत्र भोजनमद्य जनित मे सह भवत्या सख्यमव्याजम्' ।

Page #301

२४६
कविधनपाल कृता इत्युदीर्य लज्जावनतवदना क्षणभतिष्ठत् । ततः प्रभृति च प्रतिपन्नवनवासा, कुमुदिनीव निशासु नष्टनिद्रा, स्थलारविन्दिनीव स्थण्डिले शयाना, शबरीव फलमूलकन्दैः कल्पिता. भ्यवहारा, शिशिरदिनलक्ष्मीरिव प्रतिक्षण क्षीयमाणदेहा, निदाघदिनकरप्रभेव स्वतापक्षपितकमलाकरा, 'निश्चिताव्यभिचारिकुशलेन पित्रा मम कुमारान्वेषणाय प्रेषिताः सर्वदिक्षु दक्षाः खेचरा' इत्याशया धृतशरीरा, कदाचिदच्छिन्ननिपतदच्छाच्छजलतुषारतोषितवृषितचातकेष्वेकशङ्गाद्रिकन्दरानिझरेषु, कदाचिदास्तीर्णसरसबिसिनीपला शेषु वर्षागमाशङ्किशिखि कलापकलिताकालकेकाकलहकेलिष्वदृष्टपारसरस्तीरसूत्रितेषु यन्त्राधारागृहेषु, कदाचिदमरनिम्नगासमीरसीमन्तितनिरन्तरच्छदछायेषु वैताद्व्यतटतमालवनषण्डेषु, सततमासन्नवर्तिना
परित्यक्तगृहवासेन परिवारलोकेन प्रयुज्यमानमनेकप्रकार शिशिरोपचारमनुभवन्ती, वर्ष10 कल्पान्पञ्चर
४३७) एकदिनशेष चाद्य तिष्ठति मासि षष्ठे, वासभित्तिषु निवेशिताभिः कराङ्गुष्ठनखशिखोल्लेखरेखाभिः संख्यातसमतिक्रान्तदिवसया क्रियमाणमनयावलोक्य निजतनुत्यागोपक्रमम्, आक्रान्तमनस च बलवत्या शुचा कृतविलापमाकर्ण्य तत इतः सह
चरीलोकम्, उपजातशोकः श्वस्तन दिवसमीक्षितुमशन्कुवन्कृतमरणसंकल्पः सार्वकामिकमिमं 15 पिपतिषुः प्रपातभृगुमुपागच्छम् । आरूढमात्र एवास्मिन्नकस्मादेत्य सत्त्वोपघातरक्षानियुक्तैर्युक्तवादिभिर्विद्याधरभटैरानीय दर्शितो देवपादानाम् ।।
[ इति ४१४ परिच्छेदतः समारब्धो गन्धर्वककथितो वृत्तान्तः समाप्तः । ]
४३८) इति निवेदयति हारदर्शनात्प्रभृति पूर्ववृत्तं तिलकमञ्जरीवृत्तान्तमग्रतो विनयखर्वे गन्धर्वके सहसैव पूर्वजन्मानुभूत सर्वमपि गीर्वाणसदनावाससुखमरमरम् । 20 उपजातमोहश्च मुहूर्तमास्थाय सद्यःस्मरणपथमागतेनोन्माथिना तिलकमञ्जरीमरणत्तान्तेन
विस्मारितसमस्तान्यकरणीयो जिगमिषुरुपनीय गन्धर्वकाय निःशेषनिजनेपथ्यम् 'अश्वोऽश्वः' इति वदन्नभिपेकपीठादुदतिष्ठम् । अनुगम्यमानय रामकालमुस्थितैः समीपवर्तिभिर्विद्याधरकुमारैनिष्क्रम्य खेचरगिरिशिखरमण उपादारोपितप्रकाण्डकनकपर्याणमारुह्यासह्यतेजस्तुरग
रत्नमधिष्ठितप्रेष्ठवरवाजिपृष्ठैरागत्यागत्व परिवार्यमाणपृष्टः पुरःसर पदातिवण्ठैः खेचरप्रष्ठे25 रेकशङ्गाद्रिकूट मुकुट तदेवोत्सृष्टपूर्व जिनायतनमगमम् ॥
४३९) अवतीर्य च द्वारि तस्य प्रविष्टः, प्रणम्य भक्तिप्रवणेन शिरसा सपदि संपादिनविशेषपूज प्रथमजिन बिम्बम् , अवलम्बितप्रणयस्निग्धख चराधिपस्कन्धपीठः पूर्वदृष्टमप्यदृष्टपूर्वमिव सर्वतः प्रियगुसुन्दरीस्नेहेन पुनः पुनरवलोकयन्नायतनमण्डपम् , अखण्डित
शशिमण्डलस्फाररोचिषि स्फाटिकशिलातले परिस्फुटोत्कीर्णनाकलिपिवर्णानुपूर्विका पूर्वान्ते 30 शनकैरव्रजम् । तत्र चानुपमरूपलावण्यसौभाग्यविलासवर्णनाविषयाणि प्रकृष्टसुरलोककविनि
बद्धानि प्रियतमाचरित तद्धानि सविषादहर्षभवाचितचराणि वाचयित्या सुभाषितानि, संभाष्य

Page #302

तिलकमलरी
२४७ दर्शनोपजातपरमानन्द मलयसुन्दरी, नियुज्य निजवार्तावेदनाय तत्सन्निधौ गन्धर्वकम्, आसन्नपरिवारलोकोपदिश्यमानमार्गः प्रविश्याराममध्यममध्यम्. अधिकाभिरामदिव्यतर. पण्डपरिगते महति कन्दलीकानने कृतावस्थानामधिकविषादसहचरीवृन्दपरिवृतामुषःकाल कुमुदिनीवनान्तर्गतामिव प्रतिमाशशिकलाममललावण्योल्लासलक्ष्यमाणलेखावशेषावयवामनवरतमाधीयमानमासन्न परिचारिकाभिः शिशिरोपचारमनुभवन्तीं दूरादेव तिलकमञ्जरी- 5 मद्राक्षम् ॥
४४०) अथ पुरःसरलोकसूचिताभिषेकवृत्तान्तनिव॒तस्य सप्रहर्षमुपसृत्य देवि ! दिष्ट या वर्धसे, समुपलब्धसकलोत्तरश्रेणि विद्याधराधिराज्यः समागतो द्वारि देवो हरिवाहनः' इति ब्रुवाणस्य युगपद्वारपालीजनस्य प्रबलमाकी वचनकोलाहलमाकुलाकुलाम् , ईषदवगलितमारोप्य सत्वरमुरसिजद्वयस्योपरि हरिचन्दनद्रवाईमच्छविमल जला शुकमक- 1) स्मादुत्थिताम् , इतस्ततः कीर्णकर्णान्तमिलिततीक्ष्णाग्रपक्ष्मल तरललोचनाम् , अविरतनिरस्तकुवलयपलाशमार्गणामिव धनुर्लतां कुसुमबाणा, दृष्ट्वा प्रहृष्टचेतास्तामवोचम्-'देवि ! पर्याप्तममुना संभ्रमेण । संवृणु त्वम् । अनेनैव लावण्यमात्रलक्ष्येण लेखावशेषस्थितिना वपुषैव कथितः, किमर्थमुपचारमणा, विचारपदवी प्रापितस्त्वया स्वल्पपुण्यजनदुर्लभो, निजप्रसाइः १ प्रसीद । अध्यास्त्र शयनीयम् ।' इत्युदीर्य पर्यन्तवर्तिवनिताजनवितीर्णरत्न 15 पाषाणपीठमध्यतिष्ठम् । अत्रान्तरे गन्धर्वकानुयातस्त्वमेवायातः ।। [ इति १४१, पृष्ठे १९५ परिच्छेदतः समारब्धोऽतिविस्तीर्णो हरिवाहनकथितः स्ववृत्तान्तः । ]
४४१) इति निवेद्य विद्याधरगिरौ कुतूहलफ़तप्रश्नस्य समरकेतोरणापहारतः प्रभृति पूर्ववृत्तमात्मीयवृत्तान्तमुपशान्तवचसि कोश लधिपसुते सर्वोऽपि पाचवर्ती नभश्चरजनः परां प्रीतिमवह द्विहाय सिंहलेश्वरलतम् । स तु किंचि देक्षत, न किंचिदाभापत, न 20 कस्यचिद्वचनमशृणोत् , न कस्यचित्प्रतिववः प्रायच्छत् । केवल वञ्चित इव, च्छलित इव, मुषित इव, केनाप्यावेशित इव, विमुक्तदीघनिवासः, क्षण' मू मनुभवन्, क्षण चेतना प्रतिपद्यमानः, तूष्णीक एवातिष्ठत् ॥
४४२) त च तत्वस्थमस्थान एवोपजातचेतोविप्लव विलोक्य हरिवाहनश्चिन्तितवान् –'नूनमयमनन्तरभवानुभूतमाकर्ण्य सुरलोकवृत्तान्तमुपजातपूर्वजातिस्मृतिविस्मा. 25 रितः प्रभवता शोकेनात्मानम्' इति निश्चित्य पीडितोऽपि तञ्चित्तदुःखेन, स्वस्थ इवाजातदुःख इव मध्यस्थ इव, पटुपप्रचारया वाचा तमुच्चैरवोचत्-'युवराज ! किमिदमितरप्राणिसाधारण तवाचरणम् ? कच्चिदद्यापि परमप्रमादवसतेरवारिताक्षप्रचारहारितस्वार्थसंपदो. ऽष्टापदद्युतस्येव स्मरसि तस्य त्रिविष्टपावासस्य १ किमत्र स्मयते १ एकत्रापि दिवसे यान्यतीतानि तान्यपि स्मर्तुमखिलान्यशक्यानि, किं पुनरसंख्यातासु वर्षकोटिपु प्रकृष्ट- 30 विभवेषु तेषु तेषु स्वविमानसद्मसु प्रभूतेषु भारतैरावतादिपु वर्षे षु मेर्वादिषु नगेन्द्रे पु

Page #303

कविधनपालकृता पद्मादिषु कूलाद्रिचूलाह्रदेषु नन्दनादिपूद्यानेषु त्रिपथगा सिन्धुपुरःसरीषु महासरित्सु पुष्करक्षीरोदमुख्येपु नीरधिषु नन्दीश्वरप्रभृतिषु च वरद्वीपेष्वन्येषु च निसर्गसुन्दरेषु भुवनभागेषु विहरता सार्धमन्वहमनुचरैः कलर्मित्रैश्च यानि प्रमादपरतन्त्रेण प्रस्तुतानि
हसितजल्पितक्रीडितानि तानि शक्यन्ते १ किं च तैः स्मृतैरपि स्वप्नविज्ञानसदशैः फलं 5 साध्यते ? केवल यत्तदा स्वर्गच्यवनसमये म्लायता दिव्यमाल्येन, ग्लायता गात्रला.
वण्येन, मीलयता नेत्रयुगलेन, स्खलता निदेशदानेन, नश्यता त्रिदशभावेन, मूछता मनसि लोकान्तरगमनचिन्तादुःखेन, विलपता परिजनेन, क्रन्दन्तीपु पाश्वतो निरानन्दासु स्वयंप्रभाप्रभृतिषु प्रियाङ्गनासु यन्मनागपि न चलित', स्तुत च यदनेकशः सदसि
विस्मितैः सहवासिविबुधैः, तदधुना विधूयते वैक्लव्येन सत्त्वम् । तदलमतीतवग्तुनिर्बन्धेन । 10 विधेहि धर्यमवलम्ब्य सत्वरः सांप्रतकालांचित कृत्यम् । उत्तिष्ठ तावत । गाढमुत्कण्ठि
तायाः सुचिरकालादुपलभ्य दर्शन दर्शय द्रविड राजदुहितुरात्मानम् । सा हि ते जन्मद्वयप्रणयिनी पूर्वजातिस्मरणविहला दिव्यरत्नाङ्गुलीयकालंकारदर्शनात्प्रभृति मूर्छा मुहुमुहुरनुभवन्ती, वनप्रवेशात्प्रभृति वार्ता च सर्वात्मना तव क्षीणायां, क्षणे क्षणे मरण
दुःखादप्यधिकवेदन शोकमुद्वहन्ती दुःखमास्ते' । इति वारंवार मुच्चारयति हरिवाहने, 15 पावनतवदनोऽङ्गाधिपः शनैरवदत् -'कुमार ! किमर्यमावेदयसि मे ? यदि तदाश्वासने
यत्नः, प्रहिणु कंचिदस्मदागमनवार्ताहर स्वानुचरम् । अहं तु कृतविप्रियः प्रियंवदाभावतः प्रभृति, तस्यास्रपया न शक्रोमि वीक्षितु वदनम्' इति ।।।
४४३) वदत्येव तत्र, प्रविश्य विहितप्रणामा प्रतिहारपाली हरिवाहनं व्यजिअपत्-'विजनमादिश्यताम् , येन द्वारि विद्याधरपते विचित्रवीर्यस्य वल्लभतमः कल्याणको 20 नाम दारकः श्रावयति कार्य किमपि कमनीयम् ।' आकर्ण्य चैतदपसृतेषु स्वयं समर
केतुप्रभृतिषु सगौरवं, व्याहतो वेत्रधार्या, प्रविश्य स कृतप्रणामः कुमारस्याग्रतो लेखमक्षिपत् । उपनीतविष्टरोपविष्टे च तस्मिन्नयोध्यापतिसुतः सतोपमादाय तमवाच यत्'स्वस्ति । त्रिकूटाचलाद्राजा विचित्रवीर्यः स्वसौन्दर्यतुलितसुरलोक शोभासमृद्धावुत्तरश्रेण्या
माश्रितजनशरण्यमनन्यसाधारणगुणाधार महाराजपुत्रइरिवाहनमशेषपृथ्वीविजयलाभाशिषा 25 संयोज्य, निज़शरीरारोग्यवानया सुखयति । कथंचिदुपजाततर्पण झटिति संजातघटन',
वरत्वेन परिकल्प्य भ्रातरं ते समरकेतुम् , अद्यैव वत्माया मलमसुन्दर्याः प्रस्तुतो मया विवाहोत्सवः कर्तुम् । आनीता च रभसेन समनन्तरे ऽहनि तव बिभ्रती वनवासवेषमेषा खनिवासमायुप्मती । निमन्त्रितो मित्रज्ञातिलोकः । स्थापितं लग्नन् । अन्यदपि
कृतमशेषमात्मशेमुषीसमुचितं कृत्यम् । तदयमल्पबुद्धिबन्धु जनज ल्पबाधितो मत्संकल्पः 30 कल्पायुषा नोपहास्यतां नेयः' इति । विचार्य चामुष्य तात्पर्यमुप नातहों हरिवाहनः
सविस्मयेन मनसा व्योमचरदारकं तमप्राक्षीत-'सौम्य ! कथ मन्यद्वीपवासिना तातेन

Page #304

तिलकमारी
२४९ दूरदेशान्तरादायातमात्रो युवराजसमरकेतुरवगतः । कथमविज्ञातकुलशीलः स्वदेशप्रभवेषु गुणवत्सु विद्यमानेष्वन्येष्वनेकेषु विद्याधरदारकेषु क्षितिगोचरोऽपि वरत्वेनाङ्गीकृतः १ कस्य बुद्धयाध्यवसितमिदमकस्मादुत्सुकेन भूत्वा कार्यम् १ ॥
४४४) इति पृष्टः प्रहृष्टचेतसा स पुनरब्रवीत्-'देव ! सर्वमावेदयामि । श्रूयताम् । इतो वासरादनन्तरेऽहनि जिनायतनकाननान्निर्गत्य निजराजधानीमभिप्रस्थिते 5 देवे, गतायामात्मभवनं भर्तुदुहितरि तिलकमञ्जर्याम् , अमन्दसंघृतानन्देन विद्याधरधुराभृता प्रस्तुते सविस्तरमुत्सवे, ध्वनत्सु सर्वतो वादित्रेषु, नृत्यत्सु प्रतिगृहं पौरेषु, प्रवृत्तासु नगराङ्गनामङ्गलगीतिषु, वितीर्यमाणेष्वन्योन्यन्यमनिवारितकरेषु कुसुमताम्बूलपटवासेषु, पिष्टातकरजःपुञ्जपिञ्जरितरोदसि, विसारिमागधजनजयध्वनौ, अबाधितागच्छदनिबद्धलोकदुःखलभ्यान्तरे क्षणेनैव जातेऽन्तःपुरे, सत्वरमुपेत्य सविकासमुखपङ्कजा मृगाङ्कलेखा 10 नाम तिलकमञ्जर्याः प्रधानसहचरी स्वावासमन्दिराङ्गणनिहितमणिपर्यङ्किकोपविष्टामुत्सवापतदनेकानीकनायकपुरधिपरिवृतां प्रणम्य राजमहिषी पत्रलेखामवोचत्-'देवि ! वर्धसे सार्धमेवागतेन द्वितीयेन मलयसुन्दरीवरागमनोत्सवेन' । इत्युदीर्य देवेनैव प्रथमदर्शने तिलकमञ्जर्याः प्रियत्वेन कथितं यथाश्रुतं कुमारसमरकेतु वरीतारमाख्यत् । देव्यपि तदाकर्ण्य निर्भरोदीर्णहर्षा, तोषतरलिताक्षी निरीक्ष्य निकषा निषण्णां चित्रलेखाम्, 'सखि ! स एव कल्या- 15 णानुबन्धी कल्याणसंपल्लाभः । तूर्णमुत्तिष्ठ । गत्वाद्यैव सर्वाङ्गविनिहितमहार्हमङ्गलालंकारां मलयसुन्दरीमेकशृङ्गादानय, येनैकलग्न एव तस्यास्तिलकमञ्जर्याश्च युगपद्वयोरपि निरूपयामि पाणिग्रहणमङ्गलम्' इत्यवोचत् । असावपि तदाकर्ण्य सप्रमोदा प्रत्यवादीत्-'स्वामिनि ! तवैव कृत्यमिदमसंनिधौ गन्धर्वदत्तायाः। किं पुनः, इदं विचित्रवीर्यदेवेन कारयितव्यम् , इत्यादिष्टमास्ते दृष्टकालत्रयेण मुनिना । यदि समादिशसि तदधुनैव गत्वा त्रिकूटमधि- 20 कारिणं तमेव स्मारयित्वा विवाहविधये प्रवर्तयामि' । 'तथा' इत्यभिहिता च सा तदेवोत्थाय सर्व यथोक्तमकरोत् । तदिति विज्ञापित देवादिष्टम् । अधुना प्रस्तुतं समादिशतु देवः। प्रस्थापयतु जामातर कुमारसमरकेतुम् । आसीदति समुदितैर्ग्रहगणितविद्भिरावेदित करग्रहणलग्नम् । आस्ते वरमुखावलोकनोन्मुखोऽभिमुखमुत्थाय प्रीतमनसा प्रवेशितो विचित्रवीर्यदेवेन काञ्चीपाललोकः । पितुः पर्यके निषण्णा सुता। विवाहदर्शनोत्कण्ठिता 25 तिष्ठति अनारतप्रवृत्तहर्षाश्रुबिन्दुः श्वश्रूगन्धर्वदत्ता। सौधशिखराग्रसङ्गी मुहूर्तमपि मार्गावलोकनान्नोपारमति दुस्तरव्यसनबन्धुसुन्दरीपुरःसरो मलयसुन्दर्याः सखीवर्गः । स्पृहयतितरां गन्धर्वकागमनाय संप्रत्येव विश्रान्तवैराश्रमपदादानीता नित्यवनवासदुःखदु. बलाङ्गी तरङ्गलेखा। निमन्त्रितागतोऽन्योऽपि बहुमन्यते समासीदन्तमुत्सवमुत्सुको विद्याधरलोकः' । इति निगद्य तूष्णीमभूत् ॥ ३२
30

Page #305

कविधनपालकता . ४४५) कोसलेन्द्रतनयोऽप्युपसंजातहर्षः सतर्षमाहूय सिंहलेश्वरसुतं दर्शयित्वा विचित्रवीर्यलेखमाख्याय कल्याणकाख्यातमादितः प्रभृति पूर्वदिनवृत्तान्तम्,आबद्धकरसंपुटः सहासमलपत्-'चम्पाधिप ! किमद्यापि चिन्तयसि ? उत्तिष्ठ । कुरु गुरोर्वचनम् । अद्यापि
दृढनिश्चया प्रवर्तितापि ज्ञातिलोकेन, दृष्टे त्वयि त्यक्ष्यति गृहीतानि वनवासवल्कलानि 5 मलयसुन्दरी' । इत्याभिधाय संनिधापितप्रचुरमान्यखेचरबलं सुवेलं प्रति प्राहिणोत् । कुमारो
ऽपि हरिवाहनस्तेनातर्कितेन समरकेतोर्विवाहोत्सवगमनेन विस्मायितमनाः सायमाययो स्वावासम् । अवसितायां च शर्वर्यामुत्थाय शयनादास्थानमण्डपमुपागमन् । निषण्णस्य चास्य निर्वर्तितलकमञ्जरीसंगमोत्सवेन राज्ञा चक्रसेनेन तत्संबन्धसचिवैः प्रसिद्धनामभि
विद्याधरनृपैरपारविभवैश्च नगरपोरैर्नृपाभिषेकमाङ्गलिकसंपादनाय प्रस्थापिताः प्रगल्भवचसः 10 प्रधानपुरुषाः प्रविश्य दिव्यांशुकविलेपनालंकारकुसुमताम्बूलातिसर्जनेन पूजामकाएः । प्रपश्चितबहुप्रकारोपचाराश्च स्थित्वा मुहूर्तमर्चितास्तेन जग्मुर्यथास्थानम् ।।
४४६) एकदा च देहारोग्यवाहॊपलम्भार्थमहरहःप्रेषितैराप्तपुरुपैः प्रकाशितस्नेहमीक्षितुमनाः खेचराधिपं चक्रसेनमाप्तपरिमितपदातिबलपरिवृतो निरन्तरग्रामनगरामुदार
तरुपण्डमण्डितोदग्रदेवतायतनमण्डलामनेकजलरकुकुररकारण्डवाकुलसरित्सरोवरप्रेक्षणीयां 15 स दक्षिणश्रेणिमागमत् । आगतश्चाभ्यर्णमाकर्णितागमनेन गगनचरचक्रवर्तिना प्रत्युद्गम्य
नीतो निजनिवासे ससंभ्रमादिष्टहृष्टपरिजनोपचारप्रीतचेताः स्नानभोजनादिकं कर्म मध्याहूनिकमकार्षीत् । अपराह्नसमये च प्रस्थानाय तेन पृष्टः प्रक्रमे चक्रसेनस्तत्रैव तस्य कतिचिदिनान्यवस्थितिमयाचत । स च पराङ्मुखोऽपि परोपचारेषु, प्राध्वंकृतस्तिलक
मञ्जरीप्रेमानुबन्धपाशबन्धेन तदेवास्य प्रत्यपद्यत वचनम् ॥ 20 ४४७) अन्यदा च निरवद्येऽनि निपुणावधारितवधूयरग्रहबलेन पृष्टसकल· ज्ञातिना दिशि दिशि वितीर्णमित्रनरपतिनिमन्त्रणेन निर्मापितोदारनगरमण्डपशोभेन भोजित.
सुहृद्धन्धुपरिजनेन पूजितगुरुद्विजातिपरिषदा नभश्चरेन्द्रण दत्तामुपयम्य सम्यगनुभूतसकलोद्वाहमङ्गलां तिलकमञ्जरीम् , स्थित्वा च तन्मातृपक्षस्य चक्षुःप्रीतये यथोत्तरमनुत्तरप्राप्त.
नवनवोपचारचारुण्यनन्तरभवानुभूतपुरुहूतलोकावाससौख्यस्मृतिहराण्यहानि कतिचिद्, 25 अकृतात्मीयपरकीयलोकावलोक नैरनीक्षितार्थ्यनर्थिजनमुखच्छायैरनालोचिताल्पानल्पवित्तव्ययै
रगणितगुणज्ञागुणविभागैः कृतार्थीकृत्य वस्तुविसर्गः कृत्स्नमपि दक्षिणोत्तरश्रेणियाचकगणम् , तत्कालमतिशयचारुरूपामारोपितचतुरचित्रालंकारया स्वयमेव चित्रलेखया सप्रपञ्चमुपरचितमण्डनामारोप्य पुरतस्तिलकमञ्जरीम् , अञ्जनाद्रिमिव चन्द्रिकापूरेण दलितकर्पूरकणचूर्णरो
चिषा चन्दनद्रवेण पाण्डुरितगात्रमारूढः प्रौढरागगैरिकपरागपाटलविकटकुम्भकूटं प्रधानजय30 करिणम्, उपरि विधृतेन फेनपटलत्विषा मुष्णन्नुष्णवारणेन जिष्णुतामनुष्णोष्णकिरणबिम्बयो
रुपान्तचालितचारुचामरकलापः, सविस्तरप्रस्तुतान्वर्थवर्णनालापेन पठता पुरश्चारणगणेन

Page #306

तिलकमअरी
२५१ स्तूयमानविनयत्यागपौरुषपुरःसरगुणग्रामः, प्रकाशरुचिराकल्पधारिणा सिन्धुराश्वकेसरिमयूरहंसादिविविधवाहनाधिरूढेन धावता समप्रेणाग्रतः खेचरचमूचक्रेण सूच्यमानपृथुपराक्रमः, क्रमेण विक्रमबाहुप्राकाररक्षितचर प्राप नगरम् । उन्नतप्रासादशिखरावस्थिताभिः कथ. मपि वधूमुखमृगाङ्कादवतारिततरलतारतारेक्षणाभिः प्रतिक्षणमारवाद्यमानवदनलावण्यामृतः कृतपरस्परोपमर्दकलहाभिः पौरललनाभिः, प्रविश्य निजनिवासेऽभिनवप्रियामुखनिखातनिर्नि- 5 मेषनयनारविन्दः, प्रतिदिवसमभिनवान्यनुभवन्नववधूनिधुवनोत्सवसुखानि सुखमतिष्ठत् ॥
४४८) गतेषु च कतिपयेष्वहःसु समरकेतोराकारणाय प्रातिष्ठिपत्प्रेष्यान्प्रधान. पुरुषान् । अङ्गविषयाधिपोऽपि श्रुतवरागमननिवृतेन विद्याधरनृपतिना विचित्रवीर्येण साभ्युत्थानमानीय निजगृहे गृहीतापायेन संपादितमलयसुन्दरीपाणिग्रहणमङ्गलः, स्थानस्थानलब्धप्राज्यबन्धुज्ञातिजनपूजोपचाराणि स्थित्वा त्रिदशपुरवासिभिरपि दुरापाण्यहानि, 10 प्रणम्य लोकोत्तरवरप्राप्तिप्रीतमनस समपास्तगर्वः सर्वेण शिरसा गन्धर्वदत्तापुरःसर' श्वश्रुजनम् , उदश्रुखेचरीवृन्दवीक्षितधरं विलङ्घच विजयार्धम्, आवासमायात् । आयातमात्रस्य घास्य प्रह्वीकृतः प्रेम्णा सकलमप्युत्तरश्रेणिराज्यमुत्तरकोसलेश्वरसुतः सार्धमखिलाधिकारैः प्रायच्छत् ।
४४९) गच्छति च काले कदाचिदनवरतसंचरत्खेचरपरंपराख्यातलोकोत्तरचरित- 15 विस्मितः समाहूय सह समस्तेन समरकेतुकमलगुप्तादिना परिवारनृपसमाजेन राजा मेघधाहनः प्रशस्तेऽहनि विधिना शास्रदृष्टेन विष्टरे न्यवेशयत् । आत्मनापि स्वपरसत्त्वेषु सतताबद्धबन्धुबुद्धिः स्पर्धयेवात्मसूनोः समुद्धृतगुरुक्षमाभारः परलोकसाधनोन्मुखो बभूव ।।
४५०) हरिवाहनोऽपि सुचिरानुभूतक्लेशस्य गुणवतो बालसेवकगणस्य विश्राणितानेकमेदिनीमण्डलः प्रतिदिनोपचीयमानप्रसाददानानन्दितैः कमलगुप्तादिभिः प्रधानाप्त- 20 राजपुत्रैरत्यकसंनिधिः प्रयत्नरक्षितप्रजम्, अनुपेक्षितवर्णाचारविष्लवं, दिशि दिशि प्रदापितसकलसत्त्वाभयप्रदानघोषणापटहम्, अविशेषनिर्दिष्टनिःशेषतीर्थिकायतनपूजम् , अपहस्तितसमस्तशासनान्योन्यविद्वेषम्, अच्छिन्नद्रविणदानोच्छादिताच्छिद्रदीनजनदारिद्यम् , अनुरञ्जितसमस्तसाधुसङ्घश्लाघनीयम् , लबूकृतकरप्रकृतिदीयमानातिरिक्तद्रविणपूर्यमाणसंततत्यागरिक्तकोशागारकलशम् , अखण्डितोत्खातरोपितविपक्षराजन्यनिजदेशराज्याभिषेकम् , प्रति- 25 ग्राममास्थापितानेकक्षुत्पिपासाक्षामपथिकसार्थसत्रम् , प्रतिनगरमारोपितोत्तुङ्गगोपुरपुरप्राकारपरिगतप्रान्तशान्तायतनमण्डलम्, अतीतजन्मोपार्जितेन पुण्यानुबन्धिना प्राज्यपुण्यसंभारेण पुञ्जितं पालयन्नेकातपत्रं राज्यम्, . अनुदिनमसाधारणगुणप्रगुणितमनोभिः खेचरैरखनिगोचरैश्च नृपतिभिरहंप्रथमिकोपपाद्यमानस्वकन्यारत्नपाणिग्रहो, महत्यपि परिग्रहजने शश्वदाश्वासहेतुना समरकेतुनैव ससहायमेकयैव तिलकमञ्जर्या कलत्रिणमात्मानममन्यत ॥ 30

Page #307

Anwwwnonvarchanane
aimonamommunmarad
२५२
कविधनपालता ४५१) अन्यत्सकलं तृणं मन्यमानः, कदाचित्सिंहलेष्वतर्फितालोकिततथाविधसुताधिपत्यप्रीतहृदयेन चन्द्रकेतुनाभ्यर्च्य सादरमुपनीतसकलचित्ररत्नकोशः, कदाचिदनुबन्धपृष्टबन्धुसुन्दरीसूचितसमरेकतुमलयसुन्दरीप्रथमसंगमस्थानेषु सुतानुरूपजामातृदर्शन
प्रमुदिताभ्यां कुसुमशेखरगन्धर्वदत्ताभ्यामनिशमामन्त्र्यमाणो दिवाप्यनष्टशार्वरीतिमिर5 निचयेषु काश्चीनगरीपरिसरारामेषु ; कदाचिद्रविडेश्वरसुतासुदुःखदृश्यमानविश्रान्तवैराश्रमपदेषु पदे पदे सुलभसान्द्रच्छायचन्दनतरुषु मलयाद्रिकन्दराकच्छेषु, कदाचित्प्रियंवदास्नेहमोहितेन सिंहलराजसूनुना तिलकमञ्जर्या च साश्चर्यशोकमवलोक्यमानपश्चिमजिनायतन. शिल्पकर्मातिशयेष्वयन्त्रितभ्रान्तदेवयात्रागतनभश्चरद्वन्द्वेषु रत्नकूटाद्रिकटकेषु रममाणः; कदा
चिञ्च सोत्कण्ठकाञ्चीपतिसुतावचनेन विद्याधरैरानीतमनभिनन्दितान्यनृपकुमारपाणिग्रहणम10 म्बुधिनिपातदर्शनोपजातानुकम्पेन स्वस्थानेषु नीतं महोदरेण समरकेतोः कलत्रभावमान
यन्पूर्वदृष्टमवनीपालबालिकावृन्दम् , कदाचिदादिष्टखेचरानीतं नवविमानमध्यारोपितस्य मुक्तिसुखवाञ्छया विमुक्तसर्वारम्भनिभृतस्य गलितवयसो गुरुजनस्य गत्वा गत्वा प्रसिद्धसिद्धायतनमण्डलीमण्डितानि दर्शयन्ननेकसुरसिद्धसाध्यसंबद्धानि तीर्थस्थानानि, कदा.
चित्काञ्चनाचलशिरसि भक्तिरसनिर्भरेण महाप्रमाणमणिकुम्भाहृतैः क्षीरसागराम्भोभिः 15 सुरगणेन निर्वर्तितमनारतनिशम्यमाननिरवद्यवृन्दारकवृन्दगीतनाटयं विलोकयञ्जिनजन्ममहो
त्सवम्, एकहेमासनाोपविष्टया मुहूर्तमप्यरहितान्तिकस्तिलकमञ्जर्या दिनान्ययापयत् । असंप्राप्तविप्रयोगस्य चास्य, प्रणयिनीसमेतेन साकं समरकेतुना सपत्नीपरिवारस्य, तेषु तेष्वतिरेकरम्येषु सागरकूलवलयेषु कुलपर्वताग्रेषु पूर्वापरविदेहविजयेषु वर्षान्तरगिरिगुहा
गह्वरेषु महादसरित्तीरपालीपुलिनपरिसरेषु द्वीपान्तरत्रिदशनगरनिवेशेष्वन्येषु च मनो. 20 रमोदेशेषु दिशि दिशि व्योमचारिणा मणिविमाननिवहेन विचरतः पृथिव्यामनुदिनमुपचीयमानपौरुषप्रतापकीर्ते राचस्कन्द परमां वृद्धिमानन्दः ॥ इति ॥
[॥ इति श्रीधनपालविरचिता तिलकमञ्जरीकथा समाप्ता ॥ ]
卐

Page #308

Page #309

Page #310

पूर्णतल्लगच्छीयाचार्यश्रीशान्तिसरिविचितं
॥ टिप्पनकम ॥ सम्यग् नत्वा महावीर रागादिक्षयकारकम् । उत्पन्नानन्तविज्ञानं देवपूज्यं गिरीश्वरम् ॥१॥ तिलकमञ्जरीनाम्न्याः कथायाः पदपद्धतिम् ।
श्लेषभङ्गादिवैषम्यं विवृणोमि यथामति ॥ शा० टिप्पनकम्-इह जगति सर्वेऽपि शिष्टा अभीष्टे वस्तुनि प्रवत्तमाना अभीष्ट. देवतानमस्कारपूर्वक प्रवर्तन्त इति मत्वा, परमश्रावको धनपालकविः ‘स वः पातु' इत्यादिश्लोकपञ्चकेनेष्टामिमताधिकृतदेवतानां नमस्कारान् करोति । तत्राद्येन श्लोकद्वयेन जिनस्य चतुविंशतितीर्थकृतां चेष्टदेवतानमस्कारः, अपरेण चाभिमतदेवताया नाभेयजिनस्य, एकेन चाधिकृतदेवताया सरस्वत्या इति । तत्र रागादिजेतृत्वादिसामान्यगुणेनेष्टदेवता, गोत्रपारम्पर्य. विघ्ननाशकत्वादिगुणं चाश्रित्याभिमतदेवता, शास्त्रकरणे च प्रवर्त्तमानस्य विशिष्टवागर्थप्रापकत्वेनाधिकृतत्वाद् अधिकृतदेवता सरस्वती । तत्र तावदाद्य श्लोकद्वयं व्याख्यायते [स वः पात्वित्यादि-] स जिनो रागादिजेता देवः पातु रक्षतु, वो युष्मान् , य ईक्षते सामान्य
श्रीज्ञानकलशमुनिविरचिता (?) ....
।। ताडीपत्रीयटिप्पणी ॥
॥ सम्पादककृतो ग्रंथोपोद्घातः ॥ [ आद्याम्बासहिताम्नत्वाऽऽदिनाथाघोरसद्गुरून् । कुर्वे तिलकमञ्जर्याष्टिप्पणीसङ्ग्रहं मुदा ॥१॥ हर्षादिभोजराजान्तपरमारमहीभृताम् । मान्यः श्रीधनपालो यां चक्रे तिलकमञ्जरीम् ॥२॥.... ताडीपत्रप्रति ह्यस्याः कथाया ऋक्मिणीसुताः । . . त्रयोदशशते मेदपादयां पुण्यामकारयन् ॥३॥ ताडीपत्रप्रतिः सेयमागमोद्धारकैः पुरा । श्रीपण्यविजय प्राप्ता विहरद्भिर्मुनीश्वरैः ॥४॥ अभ्यासार्थभियं सात्रभवद्भिः सदयैर्ददे ।। नारायणाय कन्सारा-मणिलालात्मजायः मे ॥५॥ . ... .....

Page #311

शान्त्यचार्य-ज्ञानकलश विरचित् .......... शा०टि० रूपतया पश्यति, विशेषरूपतया च जानाति, दर्शनज्ञानार्थत्वाद् ईक्षतेः। किं तत् १ जगत्रयं भुवनत्रयम् अधोमध्योर्खलक्षणं चतुर्दशरज्ज्वात्मकं लोकमित्यर्थः । एतच्चोपलक्षणम् । तथा (च) अलोकमपि धर्मादिपदार्थशून्यमनन्तं पश्यति जानाति च । कीदृश जगत्रयम् १ च्याप्तं युक्तम् । कैः ? रूपैः शरीरैः । कियद्भिः १ अनन्तः अनादिभिः', न पुनरपर्यवसानः, मुक्तान। शरीरपर्यवसानादनन्त(त्व)सम्भवात् । कस्य रूपैः ? एकैकजन्तोः एकस्यैकस्य जीवस्य । अनादित्वं च रूपाणामनादौ संसारेऽनन्तशो जन्ममरणप्राप्तः। पुनः कीदृशम् ? कृत्स्नं परिपूर्ण समग्र, नैकदेशम् । कथमीक्षते १ प्रतिक्षणं निरन्तरं, न पुनरन्तरमस्तीति ॥१॥
__[प्राज्येत्यादि-] ददतां ददातु । 'दद दाने' अस्य पश्चम्यात्मनेपदकवचने तामि रूपम् । कः १ जिनः वचनविपरिणामेन' सम्बन्धः । कीदृशः १ निर्वृतात्मा मुक्तस्वरूपो, रागादिरहित इत्यर्थः । पुनः किं नामा ? आद्य ऋषभनाथः । कां ददताम् १ मुद धर्मादिप्रकाशकत्वेन हर्षम् । केषाम् ? नः अस्माकम् । न केवलमाद्यो जिनेऽन्येऽपि जिना ददतां प्रयच्छन्तु । 'डुदान दाने' अस्य पञ्चमीपरस्मैपदबहुवचनेऽन्तामि रूपम् । तेऽपि कीदृशाः ?
___ ता०टि०
ताडीपत्रेषु टिप्पण्यः काश्चनाधोऽपरा पुनः । ऊर्ध्व प्रथमपङ्क्तश्वापरा मध्ये निवेशिताः ।।६।। केनेमा रचिता कुत्र कदा जातो नु कः स्वयम् । सर्वमित्यादि नालेखि तेन सोऽज्ञात एव नः ॥७॥ किन्तु सम्भाव्यतेऽप्येतद् यज्ज्ञानकलशः सुधीः । मेरुनन्दनशिक्षावसरे दिष्ट्वा व्यलेखयत ।।८।। मूलग्रन्थानुसन्धान स्फुटं स्यात्सर्वदा यथा मूलग्रन्थगतो भागः प्रतिशब्दं प्रदर्शितः ॥९।। स्थूलाक्षरविनिर्दिष्टः सम्पादकसमुद्धृतः । ताडीपत्रे तु मूलस्थत्वात्पृथङ् न प्रदर्शितः ॥१०॥ तदेवं हि विविच्यैव नवीनार्थान् विभाव्य च ।
ग्रन्थार्थज्ञानसाहाय्यमध्येतु निश्चित भवेत् ॥११॥ ] ताडीपत्रीयटिप्पणी-[ग्लो० २] ददतां ददतु प्रयच्छतु । निर्वृतः सुखी । [श्लो० ३] लक्ष्मीः शोभावाचकः । [श्लो० ५] उदरं मध्यम् । [श्लो० ७) जीवति बृहस्पतीयते । [श्लो०९ सर्पता गच्छताम् । सर्पताम् अहिताम् । [ श्लो० १० ] हीनः धिक्। [श्लो० ११] मधुना माधुर्येण चैत्रेण [च ] । [ग्लो० १२] अवाञ्चि अवचनानि अधोमुखानि [ च ] [श्लो० २३] तरजावतीकथा पालिताचार्यः कर्ता । [श्लो० २४] पल्लविता अतिशयो, निगीर्याध्यवसानः । (1) B, अनादित्वेन, न पुनः पर्यवसानैः मुक्तानां शरीरपर्यवसानांनां नन्तरत्वादसम्भवात् । (2) BCS वाचनपरिणामेन (3) BBCS .त्तात्मा.

Page #312

तिलकमञ्जरीटिप्पनकह यम्
२५७
शा०टि०
निवृतात्मानो मुक्तस्वरूपाः । काम् ? मुदम् । केपाम् ? बो युष्माकम् । किं भूत आद्यः, किम्भूताश्चान्ये जिना अजितादिवळमानान्ताः ? प्राज्यप्रभावः प्रचुरानुभावः, प्राज्यप्रभाः प्रचुरतेजसस्तथा । प्रभवो जनकः । कस्य ? धर्मस्य अहिंसादिलक्षणस्य, प्रभवः स्वामिनस्तथा । अस्तरजस्तमाः असो क्षिप्तेऽपनीते रजस्तमसी वध्यमानबद्धे बद्धनिकाचिते वा कर्मणी येन म तथोक्तः, अस्तरजस्तमाः अम्तं रजः पाप जैस्ते तथोक्ताः, अतिशयेना' स्तरजसोऽस्तरजस्तमाः, प्रकर्षे तमादित्वात तमप्रत्ययः । इत्येकवचनबहुवचन लेषः ॥२॥
___ तथाऽपरस्य शोद्वयस्य कियत्पदव्याख्या क्रियते । [दिशत्वित्यादि-] विरातिलाभ: मवसावयपोगनिवृत्तिप्राप्तिः । पार्श्वसन्निमिविनमिकृपाणोत्सङ्गदृश्याङ्गलक्ष्मोः पार्श्वयोरुभयभयपक्षयोः मन्तौ च तौ ननि-विनम्यो राजपुत्रयोः कृपाणौ खड्गौ” तयोरुत्सङ्गे मध्ये दृश्ये दर्शनयोग्येऽङ्गालक्ष्म्यौ शरीरशोभे मूर्तिलक्षणे यस्य स तथोक्तः । अत्र च बहुव्रीहौ समासे नदीलक्षणः को न भवति, तत्रैकवचनान्तस्यैव लक्ष्मीशब्दस्य क-विधानान । एतेन भगवतो रूपत्रय जातमिति इशितम् । अन उत्प्रेक्षते कविः-आतान्यरुपद्वय इव गृहीतापरमृतिदिनय इय । किं कर्तुम् १ त्रिजगत् त्रिभुवनम् , अपगतापत् निवृत्तविपत्तिकं कर्तुम् । तज शरीरत्रयेण सुखनैवाऽपायरहित क्रियते रक्षणात । स्वं पदम् आत्मीयं स्थानं मुक्तिमित्यर्थः । सम्पदं वा, स्वर्गापवर्गसमृद्धिम् ॥३।।
ता०टि. [लो०२.] आसन्नवर्तिना आमन्ना वर्तिर्दशा यम्य तेन, निकटेन च । [श्लो० २६] क्लप्त सधानपुलिन्द्र क्लप्तसन्धानेन पुलिन्देन कृतः संनिधिः मंनिधान यस्य स भयद एव । अन्यपक्षे च बाणः कादम्बरीकर्ता तस्य सूनुः पुलिन्द्रः तेन कादम्बरीकथाऽर्द्धसमर्थिता निर्वाहिताऽत एव विशेषण क्लृप्तसन्धान प्रारब्धनिर्वाहण येन पुलिन्द्रेण तेन कृत सांनिध्य यस्य सः [लो. २७] हा यायिकया हर्पम् आख्याति इति । [ग्लो० २९] समरादित्यजन्मनः हरिभद्रमरिः कर्ता। [टो० ३०] नर्तिता नृत्यति यथा । [श्लो० ३१वाक्पतिराजः क्रीडाचन्दः (१)। शक्ति प्रहरणम् । [प्रलो० ३२] भद्रकीर्तिः भद्रकीतिसूरिरिति बप्पभटूर्नामान्तरम् । तागगणाध्वना तारागणो ग्रन्थः स एवाध्वा यस्य । आकाशः [च]। [ श्लो० ३३ प्रसन्नः अनुकलः । [लो० ३९] स्माः दर्पः । [लो० ४२] अधिज्यधनुः ज्यामधिरुदम अधिव्यम् । [लो० ४६] मुटुमुहुः पाठान्तर 'मनोरमे' । [श्लो० ४८] प्रयातां प्रगच्छताम् ।
(1) B.(2C drops प्राप्तिः (3) BCS पणो न ग्वगौ च (4) B, drops मध्ये (5) B' drops . शोभे.
33

Page #313

२५८
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० ... [ध्यानेनेत्यादि- मोहमशानं] संशयविपर्ययरूपम् । विभिन्न विषयम् अनेकार्थसम्बन्धिनम् । क्व ? हृदि सनसि, मनोगतमित्यर्थः । केषाम् १ प्राणिनां देवनरतिरश्चाम् । भिन्दाना विदारयन्ती । कथम् ? युगपद् एककालम् का ? वाणी भारती । क्व ? आये धर्मकथाविधौ प्रथमे धर्मकथने समवसरणव्यवस्थितस्योत्पन्नकेवलज्ञानस्य ॥४॥
[अध्यादित्यादि-]. पञ्चमश्लोकव्याख्या क्रियते--अव्याद् रक्षतु । का? मूति: तनुः । कस्याः १ गिरामधिमतेव्याः सरस्वत्याः । कीदृशी ? शरदिदन्दुगौरी शरच्चन्द्रघवला । उत्प्रेक्षते कविः-धौतेव प्रक्षालितेव । केन ? दन्तकिरणप्रकरण दशनांशु सङ्घातेन । किं कुर्वन्त्या ? आवसन्त्याः तिष्ठन्त्याः । किं तत् १ वक्त्रकमलोदर मुखपद्ममध्यम् । कर्मत्वं तु 'उपान्वध्याङ्वसः' (पाणिनीयसूत्र १४।४८) इति । मुखकमलमध्य' इत्यर्थः । कस्य देवस्य ? किमभिधानस्य १ पुरुषोत्तमनाभिसूतेः पुरुषोत्तमश्चासौ नाभिसूतिश्च नाभेयश्च स तथोतस्तस्य, ऋषभस्येत्यर्थः । लाकभाषया पुरुषोत्तमो विष्णुस्तस्य नाभिर्नाभिपद्म, तात्स्थ्यात् तस्मिन् सूतिरुत्पत्तिर्यस्य स तथोक्तस्तस्य, ब्रह्मण इत्यर्थः । कानि रक्षतु' ? जगन्ति जगत्रयस्थितप्राणिनः ॥५॥
अधुनाऽऽसन्नतीर्थोपकारकत्वाद् भगवतो वर्धमानस्येष्टाभिमतदेवस्यैव पुनर्नमस्कारमाहरक्षन्त्वित्यादि । अर्जिताहसि गृहीतपापे ॥६॥ :: वाच उत्कृष्टत्व माह [प्रबन्धे त्यादि ।] सा वाग वाणी, जयति उत्कृष्टा वर्तते । यया वाचा । कविः । कीदृशः' १ क्षीणोऽपि हीनोऽपि जीवति उच्छ्वसिति प्राप्तप्रसिद्धिोंके भवति । यद्वा जीवति जीव इव बृहस्पतिरिवाचरति, आयिलोपे रूपम् । बृहस्पतीयते 11इत्यर्थः । कयेव कः १ प्रतिपदेव शुक्लपक्षप्रथमतिथ्येव, इन्दुः । यथा चन्द्रः प्रतिपदा क्षीणोऽपि क्षयप्राप्तोऽपि जीवति प्रादुर्भवति12 । किम्भूतया वाचा प्रतिपदा च ? शुद्धया निर्दोषया शुभ्रया च । कीदृशी वाक् प्रतिपच्च १ अनध्यायः अनध्ययनमनध्ययनहेतुत्वाद् अपठनं तथा. विधार्थालङ्काराद्यभावेनोद्वेगहेतुत्वात् । केषाम् १ प्रबन्धानां शास्त्राणाम् । प्रतिपदप्य 3नध्यायः शास्त्राणाम् , अध्ययनस्य निषेधाच्छास्त्रे ॥७॥
अथ कविवर्णनं दुर्जननिन्दा चाह-वन्द्या इत्यादि । सुगमम् ॥८॥
(1) B देकालंका. S -देकालं (2) B1 drops ०व्यव. (3) B, drops ज्ञान०. (4) B1 दशनानांसु०. (5) B drops कर्मत्व...मध्य (6) B C स्था. (7) BCS रक्षन्तु (8) Br drops • त्व. (9) BC drops कीदृशः (10) B1 जीर्णो (५) BC drop यद्वा (11) B1 -तीत्य. (12) Bi drops प्रादुर्भवति (13) BC दपि अन (14) B इति.

Page #314

तिलकमअरोटिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
[वार्य इत्यादि] सोऽनायों दुर्जनो, वार्यौ निवारणीयो, य आयाति प्राप्नोति । काम् १ सर्पताम् अहितम् । किम् ? कुर्वन् विदधानः । कम् १ विघ्नम् अन्तरायं दोषोद्घट्टनलक्षणम् । कया ? अग्रगामितया पुरोगन्तृत्वेन । केषाम् ? सर्पतां प्रवर्त्तमानानाम् । क्व १ काव्याध्वनि काव्यमार्गे । किम्भूते ? निर्दोषे छन्दोऽलङ्कारादिदोषरहिते । सर्वोऽपि यदा मार्गे चोरादिदोषशून्ये गच्छतामप्रगामित्वेन विघ्नं करोति तदा वार्यः । अनार्यः क्षुद्रः ॥९॥
૨૨
[शेषे इत्यादि - ] शे] तालव्यशकारे । षे मूर्धन्यषकारे । से दन्त्यसकारे । वा समुच्चये वासे च । विशेष भेदम् । ये नराः, न जानन्ति न बुध्यन्ते, (ते) किं न लज्जन्ते लज्जितव्यमेव तैर्भवति ( इत्यर्थः) । केषाम् ? मनीषिणां विदुषाम् । किं कुर्वन्तः १ यान्तो गच्छन्तः । काम् १ द्विजिह्न+तां दुर्जनताम् अग्रे पृष्ठतो गुणदोषप्राहित्वात् । कीदृशाः १ हीतकुलाः नीचगोत्रा इत्थेकोऽर्थः । अपरश्च - शेषे नागराजे सेवाविशेष विशिष्टाराधनं, ये न जानन्ति, अहीनकुला' अहीनाम् इनः स्वामी, नागराजः तस्य कुलं गोत्रं येषां ते तथोक्ताः नागराजकुलजाताः (इत्यर्थः) । ते किं न लज्जन्ते ? लज्जन्त एव मनीषिणाम् । किं कुर्वन्तः ० १ यान्तः काम् १ द्विजिह्वतां सर्पताम् । अवश्यमेव ये नागराजकुले जातास्ते नागराज सेवां जानन्ति । यद्वा ही विस्मये । ते नकुलाः किं न लज्जन्ते ? विमदान् करोति । कथम्भूतः १ क्लृप्तसन्धान पुलिन्द्र कृतसन्निधिः क्लृप्तसन्धानः कृतकादम्बरी समाप्तिः, यः पुलिन्द्रः पुलिन्द्राख्यः सुतः, तेन कृतः सन्निधिः सन्निधानं यस्य तथोक्तः, स्वपुत्रकवियुक्त इत्यर्थः । अन्यत्र, केवलोऽपि नरादिरहितोऽपि, बाणः शरः, करोति, कवीन् कं जलं, तत्र वयः पक्षिणो हंसादयः, तान् पक्षिणः । किम्भूतान् 11 १ विमदान् हर्षरहितान् विषादवत इत्यर्थः । किं कुर्वन १ स्फुरन् देदीप्यमानः । किं पुनः (किं पुनर् ) न करोति ? कथम्भूतः १ क्लृप्तसन्धानपुलिन्दकृत सन्निधिः क्लृप्त' कृतं सन्धानं धनुष्यारोपणं येन स तथोक्तः, स चासौ पुलिन्द्रश्च शबरच, तेन कृतः सन्निधिः सन्निधानं यस्य स तथोक्तः, आरोपितचापनाहलविहितसामीप्यः ||२६|
पुनरपि बाणकविं वर्णयितुमाह ( कादम्बरीत्यादि । ) लब्धवान् प्राप्तवान् । कः १ बाणः । काम् ? ख्यातिं प्रसिद्धिम् । कया हर्षाख्यायिकया उच्छ्वासनिबद्धा कथैवाख्यायिका हर्षस्य राज्ञ' आख्यायिका, तया, सुधया अमृतेनेवाSSहलादकत्वात् । क्व १ हृदि मनसि । किम्भूते ? वैबुधे विशिष्टा बुधाः पण्डिता विबुधाः, तेषामिदं वैबुधं तत्र । किम्भूतया १
3
(1) B1 दोषोत्पादन ( 2 ) B1 कुद्ध: ( 3 ) B1 drops वासे च ( 4 ) S द्विह्नतां (5) Bi drops अहीनकुलाः (6) BCS कुर्बतो ( 7 ) BC drop नाग... स्ते. ( 8 ) B 1 किभूतः ( 9 ) Breads कृत and drops सन्निधिः ( 10 ) S तक्तः ( 11 ) BCS किंतान् ( 12 ) BCS drop सन्निकृत (13) BSC हषरिख्यायिका.

Page #315

शान्त्याचाय-ज्ञानेकलश-विरचितम्
शा०टिक कादम्बरीसहोदा कादम्बरीकथाभगिन्या, एकजनकत्वात् । क इब कया ख्याति लब्धंवान् ? अब्धिारवें सैमुद्र इव, सुधयों अमृतेन । कथम्भूतया ?: हर्षाख्यायिकया हृष्टिकर्थिकया' व ? हदि चित्त । किम्भूते १ वैधुंधै देवसंस्के । तयापि किम्भूतया ? कादम्बरीसहोदर्य सुराभगिन्या, द्वयोः समुद्रादुत्पन्नत्वात् ॥२७॥
[माघेने त्यादि-] नोसहन्ते नोद्यम कुर्वन्ति । क्व १ पदक्रमे सुबन्त-तिङन्त-पदन्यासे, काव्यकरण इत्यर्थः । कवयः' कवितारः । कीदृशाः सन्तः ? विघ्नितोत्साहा भग्नोद्यमाः । केन ? माधेन काव्येन', कविनाऽतिगम्भीरार्थ' पदरचितमहाकाव्यत्वात् । तर्हि किं कुर्वन्ति ? स्मरन्ति ध्यायन्ति । कस्य ? भारवेरेव, 1'कवेः कर्मणि षष्ठीयं, भारवि कविं स्मरन्ति, भारविरेव माघतुल्य इत्यर्थः । क इव नोत्सहन्ते स्मरन्ति12 च १ कपयो यथा 13 यथा वानरा नोत्सहन्ते । क्व ? पदक्रमे पदन्यासे । किम्भूताः सन्तः १ विनितोत्साहा भग्नोद्यमाः । केन ? माघेन4 माघमासेन, अतिशीतेन । (एव) केवलं स्मरन्ति ध्यायन्ति । काः ? भाः रश्मीन् । कस्य ? 17रवेः आदित्यस्य, कदा रवेः रश्मयः18 प्रकटीभविष्यन्तीति ॥२८॥
निरोद्धमित्यादि-] निराद्ध निषेद्ध'' केन पार्यते शक्यते ? न केनापीत्यर्थः । किं तत् १ मनः चितम् । किं कुर्वत्° ? त्यजत् मुञ्चत् । किं तत् १ समरादि सभाममृगयागतपरस्त्रीगमनप्रभृति दुष्टवस्तु । कथम्भूत सत् ? वशीभृतम्-2 आयतम् । कस्य ? प्रशमस्य उपशमस्य, .क्षान्तरित्यर्थः । किम्भूतस्य प्रशमस्य ? समरादित्यजन्मनः समरादित्याद् हरिभद्रसूरिकृतधर्म कथायाः सकाशात् , जन्म उत्पत्तिर्यस्य, सं तथोक्तस्तस्य ॥२९॥
स्पष्टेत्यादि-] प्रतिता प्रकर्षेण नर्तन का रिता, विस्फारितेत्यर्थः । का ? भारती वाणी । कैन ? भवभूतिना कविना । केषु ? नाटकेषु [महा-वीरचरितोत्तररामचरितादिषु । कथम्भूता ? स्पष्टभावरसा व्यक्तंशोकादिभावशङ्गारादिरसा । कैः प्रनर्तिताः ० १ पदन्यासः सुबन्ततिङन्तपदरचनाभिः । किम्भूतैः चित्रैः नानारूपैः, समासादिभेदेन । केव ? नटस्त्रीव भरतभायेव, यथा नटी नटेन प्रनयते । कैः १ पदन्यासैः पादनिक्षेपः । कीदृशैः ? चित्रैः जनाश्चर्यकारिभिः, अनेकप्रकारैर्वा । कीदृशी ? स्पष्टभावरसा27 स्पष्टभावा व्यक्तस्वरूपा रसाः शृङ्गारादयो यस्याः, सा तथोक्ता । यद्वा; स्पष्टौ व्यक्तौ भावरसौ. अभिप्रायाग्रहौ नर्तने यस्याः, सा तथोक्ता । यद्वा, पूर्ववद् व्याख्या ॥३०॥
(1) B+ arops रव्या...वान् (2) B1 किंभूतया (3) BC कविकथा (4) Bl drops चित्ते (5) BC किंभूतया (6) B1 समुद्रे (7) BCS केवलयः (8) C सतः (9) BCS drop काव्येन. (10) S रचि.. (11) Bt drops कवेः...भारविरेव (12) S स्मर च (13) Bl drops वथा (14) 'BC drop केन. S drors कैन and मा० (15) BCS drop ध्यायन्ति (16) S रस्मीन् 117) BCs वेरेव (18) S रस्मयः, (19) S निषिद्ध 120) B1 कर्वन् (21) Bdrops सत (22) S वैसीभूत (25) B1-चरमकथायाः (24) C reapets कविना after it (25) BCS dropराम (26) BCS drop प्रनर्तिता (27) : CS drop स्पष्टभावरसा (28) B' drops यद्वा ...व्यक्तौ (29) Bi adds च after it.

Page #316

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा.टि. दृष्ट्वेत्यादि] धुद्धिः मतिः, न प्रतिपद्यते न गृणाति,' न स्वीकरोति । काम् १ वाचं वचनं, काव्यकरणे न प्रवर्तते । कथम्भूतेव ? साध्वसरुद्धेव भयनिषिद्धेव । किं कृत्वा ? दृष्ट्रवा अवलोक्य । काम् १ शक्ति सामर्थ्यम् । कस्य ? वाक्पतिराजस्य बप्पइयराजस्य । + किम्भूताम् १ गौडवधोद्धरां गौडवधो नाम अतिशायिगाथाकोशकाव्यशास्त्रं तत्र' उदुराम् उत्कटाम् ।' अन्यत्र, वाक्पतिराजस्य जयधर्मराजस्य, शक्ति प्रहरणविशेष, दृष्ट्वा । किम्भूताम् १ गौडवधोद्धरां गौडानी गौडनृपाणां यो वधो घातः, तत्र उद्धराम् उद्भटाम् । धुद्धिः साध्वसरुद्धव वाचं न प्रतिपद्यते भयेन मुखाद् वचनं न निस्सरतीत्यर्थः ॥३१॥
भद्कीर्तेरित्यादि-] भद्रकीर्तेः बप्पभट्टाचार्यस्य । भ्रमति पर्यटति । का ? कीर्तिः । काः ? आशाः शिः । केन ? तारागणाध्वना तारागणाभिधानकाव्यमार्गेण । 'कथम्भूतस्य भदकीर्तः ! प्रवेताम्बरशिरोमणेः श्वेतपटमुनिनायकस्य । कस्य इव का भ्रमति १ प्रेमी कान्ति, [इव] यथा ताराधिपस्य चन्द्रस्य भमति । काः १ आशाः 10 दिशः । केन ? तारागणाधना आकाशेन । ताराधिपस्यापि। 1 किम्भूतस्य ? श्वेताम्बरशिरोमणेः श्वेतश्चासौ अम्वरंशिरोमणिश्च आकाशमूर्ध्नरत्नं च, स तथोक्तस्तस्य, आकाशभूपणस्येत्यर्थः ॥३२॥
[समाधीत्यादि-] वाचो गिरो। वर्तन्ते । कस्य यायावरकवेः राजशेखरस्य । कीदृशाः ?] समाधिगुणशालिन्यः समाधिलक्षणो यो गुणः शब्दालङ्कारविशेषः, तेन शालिन्यः श्लाघावत्यः । [पुनः कीदृशाः ?] प्रसन्नपरिपक्त्रिमाः' 4 प्रसादवत्परिणता; । का इव केषाम् ? वृत्तय इव व्यापारा इव, मुनीनां यतीनां, समाधिगुणशालिन्यः समाधानगुणश्लाघावत्यः । यद्वा समाधिश्च गुणाश्च क्षान्त्यादयस्तैः शभावत्यः । तथा, प्रसन्नपरिपक्त्रिमाः निर्मलाः स्वर्गापर्वर्गफल० पाकनिवृताश्च ॥३३॥
[सूरिरित्यादि-] महेन्द्र एव एकः अद्वितीयः सूरिः आचार्यो वर्तते । किम्भूतः १18 वैबुधाराधितक्रमः विविधविद्वद्वृन्दसेवितपादः । यस्य महेन्द्रसूरेः । वचनमस्ति । कीदृशम् १ अमत्यचितौढिकविविस्मयकृत् अमयोचितप्रौढयो देवयोग्यप्रौढताः ये कवयः कवितारः, तेषां विस्मयकृत् आश्चर्यकारि । अन्यत्र, महेन्द्र एव देवराज एव, एकः सूरिः विद्वान् । कीदृशः ? वैषुधाराधितक्रमः देवसमूहसे वितचरणः । यस्य महेन्द्रस्य, वैच:, अमोचितग्रौढिकविविस्मयकृत् अमयों देवः, 2°उचितौढिश्च योग्यप्रौढिमा च. यो कविबृहस्पतिः, तस्य विस्मयकृदाश्चर्यकारि ॥३४॥
(1) गृ-ति. (2) प्रर्तते (3) S drops-व (4) B1 बृहस्पति, (5) BCS-याक्य०. (6) Bcs तेन (7) B1 उद्भटाम् (8) S drops- भ. (9) B1 किंभूतस्य (10) B1 drops आशाः . (11) BL drops अपि (12) S drops-ध. (13) B'S drop गिरो (14) BI nrops the Visarga (15) BCs drop गुणाश्च (16) BCS drop स्वर्गापवर्गफल (17) BBS णिर्वृत्ताः; C निर्धत्ताश्च 18) BIS drop. (19) BCS drop अमयो...कृत् of the TM-text and instead repeat the first explanation अमोचितप्रोंढयो देवयोग्यप्रौढता...कृत् (20) C drops उ.

Page #317

२६२
शान्त्याचय-शानकलश-विरचितम्
शा०टि० [स मदान्धकेत्यादि-] स रुद्रः रुद्राभिधानः कविः, कैर्नाभिनन्द्यते ? सर्वैरपि प्रशस्यते । कीदृशः १ मदान्धकविध्वंसी मदान्धा दर्पान्धा ये कवयस्तात् [विशेषेण ] ध्वंसते तिरस्करोति पराभवतीति स तथोक्तः, यस्य कथा वर्तते । किमाख्या १ त्रैलोक्यसुन्दरी । किम्भूता ?
सुश्लिललिता सुष्टुश्लेषधना लालित्ययुक्ता' च । अन्यत्र, रुद्रः हरः । कैर्नाभिनन्द्यते ? सर्वैरपि प्रशस्यते । कीदृशः १ समदान्धकविध्वंसी समदः सदो यः अन्धकोऽन्धकासुरः,' तस्य विध्वंसी विधाती, यस्य सुश्लिष्टललिता आलिङ्गनवती गौरी । किम्भूता ? त्रैलोक्य. सुन्दरी त्रैलोक्ये त्रिभुवनमध्ये "सुन्दरी सौन्दर्ययुक्ता ॥३५॥
[सन्वित्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥३६॥ ]
केचिदित्यादि पद्य नेह व्याख्यातम् ॥३७॥
श्रीभोजदेवराजवंश' वर्णनपूर्वक भोजदेववर्णनार्थमबुंदगिरिवर्णनमाह-अस्तीत्यादि । खेचराः विद्याधरादयः । ग्रामः समूहः । सत्या गौर्या 12च ॥३८॥
13वासिष्ठेरित्यादि । कृतस्मयो विहितगर्वः । विश्वामित्रजयोजितस्य विश्वामित्रर्षिपराभवविस्फुरितस्य ॥३९॥
[तस्मिन्नित्यादि पचं नेह व्याख्यातम् ॥४०॥ तत्रेत्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥४१॥ तस्येत्यादि नेह व्याख्यातम् ॥४२॥ आकीणेत्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥४३॥ देव्येत्यादि पद्यं नेह ब्याख्यातम् ॥४४॥ आयातेत्यादि पद्य नेह व्याख्यातम् ॥४५॥ श्रत्वेत्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥४६॥ प्रासादेवित्यादि नेह व्याख्यातम् ॥४॥
[ 'यस्य दोष्णि, स्फुरद्धेतौ इत्यादि श्लोकचतुश्यं तिलकमञ्जरीहस्तप्रतिपाठेषु राज्ञो मेधवाहनस्य वर्णनावसरे दृश्यते । टिप्पनककारेण तु 'प्रासादेषु....' इत्यादि (४७) श्लोकानन्तर भोजवर्णनपरत्वेनेहैव व्याख्यातम् । अस्माभिश्च तिलकमञ्जरीग्रन्थपाठानुरोधेन व्याख्यानमस्य स्थानपरिवर्तनेन तत्रैव स्थापितम् ॥]
येषामित्यादि । सैन्यभराहितोरगपति शान्ति सेनासम्भारकृतनागराजखेदं यथा भवति तथा, प्रयातां गच्छताम् । क्व ? बहिः बहिर्देशे'+ । मात्रा: परिग्रहः परिवारो वा ॥४८॥
(1) S शुश्लिष्ट (2) B1 मुष्ट (3) Bf धना (4) S drops-त्र (5) Bt drops सदर्पः, and adds मदसहितः (6) BL dros यः (7) S अन्धसुरः (8) C थालिङ्गन (9) BCS drop त्रैलोक्ये...सुन्दरी. (10) S वंस (I1) B1-पूर्वक (12) BL drops च (13) S वाशिष्ठैः (14) Bt बहिः प्रदेशम्.

Page #318

तिलकमरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० [न स्वप्नेऽपीत्यादि । ] तरसा शीध्रम् ॥४९॥ [निशेषेत्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥५०॥]
आसीदित्यादि । अलब्ध देवषिरिति प्रसिद्धिम् । योऽलब्ध प्राप्तवान् । काम् ? प्रसिद्धिं प्रख्यातिम्' । कथम् ? देवर्षिरिति देवमुनिरिति । स कथम् १ दानवषित्वविभूषितो+ दानवमुनित्वशोभितः । अपिर्विरोधसूचकः । परिहारः पुनः, देवर्षिरिति नाम, दानवर्षित्व वितरणं वर्षित्वं, तेन विभूषितो, दीनानाथादिदातेत्यर्थः ॥५१॥
शाखेष्वित्यादि । आत्मजन्मा पुत्रः, ब्रह्मापि । आत्मनो जन्म यस्य स तथोक्तः । उभयोः सर्वविशेषणानि योज्यानि ॥५२॥
[तजन्मेत्यादि पद्यं नेह व्याख्यातम् ॥५३॥
अस्तीत्यादि नगरीवर्णकः । शतक्रतुः इन्द्रः । वृत्तोज्ज्वलवर्णशालिनी कर्णिकेव वृत्तोज्ज्वला शीलनिर्मला, ये वर्णा ब्राह्मणादयः, तैः शालिनी शोभायमाना पुरी । कर्णिका च बीजकोशश्च, वृत्ता वर्तुला, [उज्ज्वला च] धवलवर्णशालिनी च । वप्रः तटः । परिसरः पर्यन्तः । प्रसाधिता मण्डिता । मृद्वीका द्राक्षा । धूमयोनिः मेघः ।
अनुल्यणः अनुभटः । शालीनता कुलीनता सलज्जता च । उद्धत्या उद्धतत्वेन । वैयात्यं धृष्टता । असतीव्रताभिः सह तीव्रतया वर्तन्ते यास्ताः सतीव्रताः, न तथा असतीव्रतास्ताभिः, तीक्ष्णत्वरहितामिरिति विरोधपरिहारः, विरोधस्तु स्वयमेवोद्भाव्यः । कृतकुसङ्गाभिः विहितपृथ्वीसम्बन्धाभिः, चरणयोः पादयोः' न स्वभावे प्रकृतौ, कृतकृत्सितसम्बन्धाभिः । इतराभिरपि त्रिभुवनपताकायमानाभिः यदि इतराः सामान्याः, कथं त्रिभुवनपताकायमाना इति विरोधः, विरोधपरिहारे तु इतराभिः अन्याभिः । कृतपुण्यजनोचिताभिः एकत्र कृत पुण्य शुभकर्म यैस्ते तथोक्ताः, ते च ते जनाश्च कृतपुण्यजनाः, तेषाम् उचिताः
ता०टिक १) दिवसम् अनवरतम् । कलयद्भिः । शालीनतया अधृष्टतया । आधिः ग्रहणम् । हास्यकाटौ हास्यस्थाने । हार्य ह्रीयन्ते । वैशिक वेश्यानां कर्म । आत्मलाभः आत्मनः संस्कारः । पाषण्डैः व्रतैः । आकारः 'आकारस्त्विङ्गिताकृत्योः' [अनेकार्थसङ्ग्रहे ३ ५५५] । सत्रिभिः दूतैः याज्ञिकैश्चः । वार्ता वार्ता उदन्तः, वार्तम् आरोग्यम् । नगमः भट्टमार्गों नयश्च । महाकूपारघट्टा समुद्रतीर्था । पङ्क्तः सम्हः । अभिसार: समीपगमनम् । जानिः जायायाः जानिः । अप्लुष्टम् अदग्धम् । विनयाधान' विनयकरणम् ॥
(1) BT अलब्धेत्यादि. (2) BI drops अलब्द...प्रसिद्धिम्. (3) Bt प्रख्याम . (4) BE विभपितोऽपि. (5) BCS सर्व विशेषणानि. (6) BCS त्यादि । नगरी० (7) B1 drops पादयोः (8) BT तत्परिहारे.

Page #319

२६४
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश- विरचितम्
शा०टि० योग्याः; अन्यत्र पुण्यजनाः यक्षाः कृतं पुण्यजनानाम् उचितम् अनुरूप, यकाभिस्तास्तथोक्ताः, ताभिः । । न्यक्कृतपद्माभिः पद्म कमल, पद्मा लक्ष्मीः । लघुकृतरम्भास्तम्भाभिः तिरस्कृत कदलीस्तम्भाभिः, अपनीतरम्भात्सरोदर्पाभिच | गौर्यापि सुवर्णवर्णया' भवान्यापि । प्रतिपन्न कलान्तरेण अभ्युपगतव्याजेन, अन्यत्र अवाप्तान्योन्यषोडशभागेन । दर्शिताधिना आधिर्मानसी पीडा । मरुतामपि देवानामपि । एकत्र अचलान् गिरीन् अन्यत्र अचलानपि नरान् । अधरैरिव खण्डितैरप्यखण्डितरागैः ये किल खण्डितायुतसङ्केतास्ते कथमखड़ित• रागाः ? खण्डित एव तेषां रागो भवति, विरोधपरिहारे तु खण्डितैः 'दशननखादिविदारितैः, रागः रक्तत्वं प्रेम च । प्रणुन्नैः क्षिप्तैः । अप्रसन्नैः मदिराशून्यैः प्रसादरहितैश्च । नवसुरतेषु द्धरागास्ता नीचर तेवपि सक्ता भवन्ति, कामशास्त्रभणितेषु नवसङ्ख्यरतेषु नीचरतस्य पठितत्वादिति विरोधः परिहारे 'तु नूतनसुरतेषु । पुरुषोत्तमगुणहार्याभिः एकत्र पुरुषोत्तमो हरि:, 7 अन्यत्र पुरुषोत्तमा नरप्रधानाः | वैशिकाः वेश्यासत्काः ।
5
10
12
पुराण' धर्मशाखम्, इतिहास : पुरावृत्तम् | [ प्रमाणविद्भिरित्यादि ] ये प्रमाणवेदिनस्ते कथमप्रमाणविद्याः प्रमाणविद्यारहिताः [इति] विरोधः परिहारे अप्रमाणविद्यैः बहुविधैः । कुटिल' चाणक्यम् | वैशिक' माया वेश्याकर्म च । लाटा लाटदेशजनाः, लाटवाटु च । ये साविकास्ते'' रजोभवभावप्राप्तख्यातयः कथम् [इति ] विरोधः परिहारे नृपसभाप्राप्तप्रसिद्धिः । ओजः शब्दालङ्कारः, प्रसादोऽपि एतौ च भिन्नाविति विरोधः । परिहारे तु ओजस्विभिः तेजस्विभिर्बलवद्भिर्वा, प्रसन्नैः प्रसत्तियुक्तः । ये पूर्वाभिभाषिणस्ते उत्तराभिभाषणपराः कथमिति विरोधः, परिहारस्तु उत्तर वचन निपुणैः । ये विषं नादन्ति ते कथं सकलरसभावज्ञातार इति विरोधः, परिहारस्तु अविषादिभिः विषादरहितैः । चे नैयादिकदर्शन रागिणो भवन्ति ते रुद्रदेवता: 14 कथम् अरौद्रा इति विरोधः, परिहारस्तु अरौद्रैः, अभयानकैः । ये नर्मशीलाः चस्तरी प्रियाः [cf. Hemacandcra's देशी नाममाला iii 2 चत्थरि = चत्थरी = हास: । ], कथ परेषामनुपहासिनः १ अन्येषामुपहासिन एव भवन्तीति विरोधः, परिहारस्तु परान् अन्यान्s उपहासिभिः उपहसद्भिरुपहासयद्भिर्वा । ये गुणग्राहकाः [ रज्जुग्राहका गुणसंग्रहितारो वा ] ते कथं सन्तुष्टाः ? अन्यत्र गुणग्राहिभिः गुणमापकैः । ये परि समन्तात् अत्यागिनः अदातारः, ते संविभागपराः कथम् ? अन्यत्र अपरित्यागिभिः अत्यजनशीलैः । से परेषामुपकारकास्ते कथमात्मनो लाभे उद्यताः ? आत्मलाभ आत्मसंस्कारः, तत्रोद्यमपराः । ग्रहपतिमपि चन्द्रमपि, कला विज्ञान षोडशभागश्च । मित्रमण्डलम् आदित्यबिम्ब, सुहृत्संघात' च । अनूरु' सूर्यसारथिम् । भूभृत्याद राजचरणं मन्दरप्रत्यन्तगिरिं च । स्नेहो रागः ।
(1) BCS drop भि: ( 2 ) BCS सुवर्णया ( 3 ) BCS अभ्युगत० (4) BCS droy आधिमति-2nd पी in आधि... पीडा . ( 5 ) BCS drop xच्युत... रागाः. ( 6 ) Bi droys तु. ( 7 ) B.T विष्णुः.(8) BT इतिहास. ( 9 ) BT drops अप्रमाणविद्या : ( 10 ) BT विशेधाविहारे. ( 11 ) BCS drop - स्ते. (12) AT विरोधपरिहारे. (13) C drops के सकल • रुद्रदेववतार (14) (15) BT drops अन्यान. (16) BCS भाषश्च.

Page #320

तिलकमलरीटिप्पनकद्वयम्
शा.टि. अजनतिलकविन्दवो वृक्षाः, अन्यत्र विशेषकः । विततप्रभावर्षिभि: विस्तृततेजोवषर्कः, अन्यत्र विस्तृतप्रतापमुनिभिः । एकत्र जपानुरागिभि जपाकुसुमरक्ततायुक्तः, अन्यत्र जपानुषक्तैः । एकत्र विचिसकारवेदिभि: नानाकूतिचत्वरिकैः, अन्यत्र अनेकाकारज्ञातृभिः। एकत्र सवनराजिभि: यशशोभिभिः, अन्यत्र वनपङ्किसहितैः । एकत्र अनेकरथ्यासकुला नानारथ. समूहव्याप्ता, अन्यत्र बहुसेरिका युक्ता । [cf. Hemacandra's देशी नाममाला, VIII. 57: सेरी-दीर्घा शेरी (Guj.)=street, lane] । एकत्र सत्रिप्रतिपाद्यमानवार्ताधिगतार्था चरक थ्यमानप्रवृत्तिज्ञाताभिधेया, यद्वा सह तिसृभिर्विद्याभिवर्तते या सा सक्रि, सत्रिः प्रतिपाद्यमाना अभिधीयमाना या वार्ता कृष्यादिकर्म, तथा प्राप्तधनाः; अन्यत्र दानशालानायकसमय॑माणकृष्यादिकर्मप्राप्तशाल्यार्था, यद्वा दानशाला+धिकृतदीयमानदुःखित'नरप्राप्तधना । एकत्र नैगमव्यवहाराक्षिप्तलोका [एकत्र] नैगमव्यवहारनयाभ्याम् आक्षिप्ता दत्तावधाना लोका जना यस्यां सा तथोक्ता, अन्यत्र 'वणिव्यवहारदत्तावधानजना । एकत्र वीत्कारमुखरितमहाकूपारघटा ध्वनिविशेषावधारितबृहत्समुद्रजलावतरणस्थाना, अन्यत्र चीत्कारमुखरितबृहत्पकाष्ठ घट्टा दियन्त्रविशेषा । यथार्था10 योद्धुमशक्या ।
रजनिजानिः चन्द्रः ।
राजपथातिक्रमः नृपमार्गोल्लबनम् । राशा चन्द्रेण, सर्वस्वापहरण सकलनिद्रापगमः, नं नृपेण धनापहारः कस्यापि क्रियते । कृष्णवर्त्म विष्णुमार्गोऽग्निश्च । मित्रः रविः, मित्र सखा । द्रव्यस्य पृथिव्यादैः, कूटस्थनित्यता सदास्थायित्वनित्यता, अन्यत्र द्रव्यस्य धनस्य, लोकानां व्ययः ।
२) तस्यामित्यादिना राजवर्णकः । वर्णाश्रमा: ब्राह्मणादिब्रह्मचर्यादयः । आन्तराणां क्रोधादीनाम् , 11 अन्तराणां निकटानाम् । पाइगुण्य षड्गुणाः सन्ध्यादयः । (चतसृष्विति) आन्वीक्षिकीत्रयीवार्तादण्डनीतयः । एकत्र मध्यस्थ: समचित्तः अन्यत्र मध्यवर्ती, सर्वलोकानां चतुर्विधाः सर्वजनानाम् अधोलोकादीनां च । समदर्शनः समज्ञानो विरोधे, अन्यत्र समदृष्टिः ।
ता०टि० २) दन्तुरः ऊर्ध्वा दन्ता यस्यां सा या तुरपूप्रत्ययः । पाइगुण्य सन्धिविग्रहयानासनद्वैधीभावसमाश्रयाः । चतसृष्वपि विद्यासु, आन्वीक्षिकीत्रयीवार्तादण्डनीतयः । खिन्नया खेदगतया, तत्परया [च] । स्वरितेन स्वर्ग गतेन । वृद्धत्यागशीलो वृद्धो महान् , प्राज्ञश्च । गुरुवितीर्ण
(1) BCS चतुरिकः. (2) B1 drops रात्रिः. (3) Bl drops या 64) B1 दानात्राधिकृत; BCS drop ला in दानज्ञाला.. (5) BCS दुखित. (6) B1 • व्यवहाराभ्याम्. (7) C drops व in वणिगू०. (8) B1 घटा. (9) B1 काष्ट ० त्याचा. BS काष्टघट्टाद्रिविशेषा. C काष्टषद्यादिनिषा(10) 13 toर्थाद्धम० BCS द्धिम०. (11) B drops क्रोधादीनाम् अन्तरणां; BSC क्रोधादीनामनन्तरणां.

Page #321

२६६
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० विरोघे खिन्नया खेद गतया, अन्यत्र तत्परया । या परमाणुसूक्ष्मा सा कथं (क्रोडीकृतत्रिलोका) व्याप्तत्रिलोका ?, अन्यत्र विषयीकृतत्रिभुवना । या व्यक्तविवेका स्पष्टपृथग्भावा सा कथम् अतिनिबिडा अतिघना १; अन्यत्र विवेको विचारः । या प्रसन्ना मदिरा, सा सन्निहितमत्तता, अन्यत्र प्रसन्नया निर्मलया, मदो दर्पः । एकत्र दण्डनीतिः विद्या, सैव प्रतीहारी; अन्यत्र सन्निहितदण्डगमना या प्रतीहारी ।
मानसं चित्तं सर'श्च । योऽसङ्ख्यगुणशाली असङ्ख्यातवरकशोभी [cf. Hemacandra's देशीनाममाला V. 35 दवरो-तन्तुः-दोरो (Guj.) thread] स कथ सप्ततन्तुख्यात: सप्तगुणप्रसिद्धः ? अन्यत्र गुणाः शौर्यादयः सप्ततन्तुः यागः । यः सर्वदा आल्हादितलोक: स कथम् एकदाऽनानन्दितजन: ?, अन्यत्र एकदानेन आनन्दितलोकः ।
... य उदात्तः स्वर': स कथ स्वरितः समाहारः ?, अन्यत्र उदात्तेन उदारेण, स्वरितेन स्वर्ग गतेन ।
उच्चापशब्दः उद्गत धनुर्ध्वनिः, न उच्चापशब्दो महापशब्दः । वृद्धत्यागो महादानम् , अन्यत्र महत्परित्यागः । एकत्र शासनानि अन्यत्र ग्रामादीनाम् , अम्यत्र शासनम् आदेशः । स्वजनम् आलिङ्गनम् , स्वजनो बन्धुश्च । अवनितापहारी पृथ्वीसन्तापापनोदी, अन्यत्र वनिता योषित् । अकृतकारुण्य: अकृत्रिमरतत्वः अन्यत्र अविहितदयः । सौजन्य सुजनता; [अन्यत्र असौ स्वङ्गे, निषण्णः, क्व १ जन्ये समामे । नलपृथू राजानौ, ताभ्यां प्रभः समः, अनल: अग्निः, तद्वत् पृथुप्रभो महातेजाः । यः समिद्व्यतिकरस्फुरितप्रताप: काष्ठसम्बन्धदीप्ततःपः, स कथम् अकृशानुभावोपेतः अनग्नित्वयुक्तः ?, अन्यत्र समित् समामः, प्रतापः वीर्यम् , अकृशानुभावोपेतः [ अकृशेन महता अनुभावेन प्रभावेण उपेतः युक्तः ]
ता०टि. गुरुणा वितीर्ण । शासनम् आज्ञा । स्वजने आलिङ्गने । अवनितापहारी विलासेन न न वनितापहारी अपि तु विलासेनैव । असौजन्ये समामे । व्यतिकरः सम्बन्धः । अनुभावः प्रभावः। सगरः सविषः । विश्रुतकीर्तिः विगता श्रुतकीर्तिः शत्रुध्नकलत्रम् । शेषः नागः । तपोवना० आश्रमाणि येन, तपसे वनानि । ०चतुराश्रमः ब्रह्मचारी गृहस्थो वानप्रस्थो यतिरित्याश्रमाः। आविर्भाविता उत्पादिता । ग्राहः तन्तुजीवः। अवनेचरतः न विद्यते वनेचरता यस्य, रक्षणे च । उा महत्या, पृथ्व्या च । भुजङ्गतया विटतया । फेनस्फुट० [फेन-] वत् प्रकट० । यशोट्टहासः यशस्तदेव [अट्टहासः] । नरकपाल० नरकाणां पालाः; प्रकटिता अनेके नरकपाला येन । प्रलयकालविभ्रमः (प्रलयकाल-) वत् विभ्रमो येषाम् । विश्वानि । समस्त भुवनम् । महाभैरवः शम्भुरिव भीषणः । समता प्राञ्जलता। शोण्डीरता वीर-[ता] ।
(1) BSC drop र in सरश्च. (2) BT उदात्तस्वरः. (3) B1 उद्धृत्त० (4) BSC drop कृ in अकृत्रिम.

Page #322

२६७
तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० महाप्रभावयुक्तः । गरः बिषम् , सगरः चक्रवर्ती । य शत्रुघ्नः स कथं विश्रुतकीर्ति: विगतश्रुतकीर्त्यभिधानभार्यः १, अन्यत्र अरिहन्ता प्रख्यातकीर्तिश्च । शेषो नागराजः, न निषेधे; अन्यत्र अशेषाः सर्वाः । आश्रमाः वनस्थानानि, अन्यत्र ब्रह्मचर्यादयः ।
__ ग्राहो जलचरः । सन्निपातो ज्वरविशेषः । यो गिरौ पर्वते, आप्तप्रतिष्ठः, प्राप्तावस्थितिः, स कथम् अवनेचरतः अविद्यमानवनेचरभावः १ अन्यत्र 'गिरा वाचा, अवाप्तप्रतिष्ठः, अवने Jच रक्षणे च, रतः । यः श्रितविशुद्धसाधुसमाचारः स कथम् “उा बृहत्या, भुजङ्गतया राजितः ? अन्यत्र उल् पृथिव्या भुज' बाहुं, गतथा प्राप्तया, [भ्राजितः] शोभितः ।
यस्थ मेघवाहनस्य, विश्वनि सर्वाणि, शात्रवाणि शत्रुसमूहान् , [कृपाण:] खड्गः असिः भैरवः रौद्रः, संजहार संहतवान्; अन्यत्र विश्वानि जगन्ति, महाभैरवः 'शङ्करः, संजहार, केषु ? आजिमूर्धसु सङ्ग्रामशिरस्सु, अन्यत्र प्रलयकालेषु, [यशोऽट्टहासः । यश एवाट्टहासः, अन्यत्र यशोवदट्टहासः; तथा अङ्गीकृतगजेन्द्रकृतिभीषणः स्वीकृतकरीशच्छेदनभीषणः, अन्यत्र स्वीकृतगजासुरचर्मरौद्रःः तथा प्रकटितानेकनरकपाल: प्रकाशितबहुपुरुषशिरोऽस्थिः, अन्यत्र प्रकाशितनानानिरयरक्षः । महीभृत: गिरयो राजानश्च ।
आयासिता प्रयत्नीकृता निष्पन्ना1० वा ।
धर्मस्थेयाः धर्माधिकरणाधिकारिणः1 1। अश्ववृन्दरहिता अपि ये कर्कुरवृन्दसहितास्ते कथं मुक्तमण्डलाः त्यक्तश्वानः १ अन्यत्र घोटकसङ्घातशून्याः तथा त्यक्तदेशाः । ये समस्तानेकपदा कृतसमासबहुषदाः ते कथम् ओजस्वितां समासभूयस्त्य' तत्यजुः12 ? [ अन्यत्र सम्यग्विध्वंसितबहुस्थाना, तथा स्वबलं मुमुचुः । ] अस्वरवर्णा अपि ये स्वररहितवर्णास्ते कथं पर व्यञ्जनं न [अशिश्रियन्त] श्रितवन्तः १ अन्यत्र शब्दश्नाधारहिताः13 नव्य नूतनम् अन्यान्य जनम् । सोपसर्गत्व, प्रादियुक्तत्व, न लोकानां देवाद्युपद्रवः । पीडनं मर्दन' 4 पीडा च । दिवि आकाशे। 5 अग्रहण दिव्यग्रहण शुद्धिकरण' च । विग्रहः समासबाक्य सङ्ग्रामश्च । गलेन
__ता टि० आयासितमति आयासिता खेदनीता मतियन । परिकर एव । नीतिः न्यायः । धर्मस्थेयाः धर्माधिकरणम् । विभवः ऐश्वर्यम् । अश्ववृन्दरहिता श्ववृन्दयुक्ता । मण्डलः श्वानः समस्तानेकपदा नाशितान्यनेकानि पदानि येषु । वर्णा श्लाघा । शाखा कठादि० । असद्व्यवहार अविद्यमानस्य व्यवहारः । वैशेषिकमते शैवमते । फणाभित्तयः फणा एव (भित्तयः) । करकोपल
___(1) BSC drop र in सगरः. (2) BSC गिरि. (3) B1 drops च. (4) BSC उर्वा. (5) S शास्त्रावाणि. (6) B BISCS संहृतवान्. (7) S संकरः. (8) S प्रकासित०. (9) S प्रकासित०. (10) : SC निष्णा. (11) B1 धर्मकरणाधिकारिणः. (12) BSC तत्यक्षुः. (13) BC adds नव्यं जनं न श्रितबन्त after शब्दश्लाधारहिताः. (14) BSC drop मर्दनं. (15) BSC drop ‘वि आ. in दिवि आकाशे. (16) BSC drop शुद्धिकरणं.

Page #323

3
२६८
शा०टि०
मांसखण्डेन ग्रहः ग्रहणं, गलामोटिका' च | पादाकृष्टयः पादाकर्षणानि पादच्छेदाश्च । यतिः विरतिर्मुनयश्च । अवृद्धिः जलवृद्धिः समृद्धयभावश्च । तर्जनताडनानि' भर्त्सनाघाताः + । शाखा अध्ययनविशेषाः साहुला [of Hemacandra's देशीनाममाला, VIII. 6 : साहुली त्रम् (a cloth ) or भुज: ( the arm ) or शाखा ( a branch) च | असद्व्यवहारः असदिति ज्ञानम्, असन्नितिशब्द इत्यादिकोऽशिष्टाचारश्च । कुशास्त्रश्रवणं दर्भशस्त्रकर्णनं कुत्सितशास्त्रवण च | अक्षाः पाशका इन्द्रियाणि च । बन्ध बाघमारणानि बन्धनताडनघातनानि । द्रव्यं पृथिव्यादि धनं च । गुणानां सङ्ख्चादीनां शौर्यादीनां च । उपसर्जनभावः विशेषणभाव: ' अप्रधानता च ।
शान्ताचार्य - ज्ञान कलश - विरचितम्
'तरवारि खङ्गः ।
३) यः प्रगल्भमत्युपहसितधिषणः पटुबुद्धिपुरुषहसितबुद्धिः स कथं प्रज्ञावतां धुर्यः ? अन्यत्र' प्रगल्भमत्युपहसितबृहस्पतिः ।
उत्कृष्टकरणप्रयोग रमणीयं प्रकृष्टकरपादकरणव्यापार ' रम्यम्, अन्यत्र उत्कृष्टकसंग्राम
रम्यम् ।
ता०टि०
( करका) एव उपलाः । क्षयं ' क्षिः निवासगस्यो:' (पा० धा० पा० तुदादौ) । हेतौ हैतिः प्रहरणं हेतुश्च । निरन्वयः न कस्याप्युत्तरक्षणः, अनुसरणम् । परिक्षिप्ते वलयिते । चारुषाकारा चारुवेषेति ‘विषश् विप्रयोगे' ( है०धा०पा० क्रयादौ ) इत्यस्य वेष इति रूप, ततश्चारुवेषो विप्रयोगो यस्याः सा । विश्वस्य विश्वासं कृत्वा विश्वस्य समस्तस्य ||
३) मत्युपहसित [ मति - ]भिः पुंभिः । धिषणा जीवः प्रज्ञा च । आत्मनापि किं कृतवान् । निःशेषितः उच्छादितः । झात्कारतूर्य: [ झात्कार ] एव [ तूर्यः ] । रभसः हर्षः; 'रभसो हर्षवेगयोः' (अनेकार्थ ||३|७९५ ||) रभसः वेगः । अनवरत० ईषत् । कौसुमसरा पौष्पस्रक्; सरशब्दः पुंलिंगः । लाङ्गलीव बलदेव इव । वीचिभिः स्त्रीणां वीचीनां च तुल्यता । सुहृदगणो गजविशेषणं; प्रमदाः समूहश्च । मन्युः कोपः । कुहरः मध्यप्रदेशः । वीरुधां स्त्रीलिङ्गः । 'उज्जिहान० उद्गच्छत् । प्रतिकर्म मण्डनम् । क्रीडा० [ क्रीडा ] यै । कापिशायिनं मद्यम् । उपहसन्विदूषकान् विदूषकेभ्योऽप्यधिको भवन् । प्राय तुल्य० । रसानि [ रसा] येषु । स्व० [ta - ] स्य | रक्तकण्ठया स्निग्धध्वन्या, यदने - [ कार्थः ]- 'कण्ठो
ध्वनौ संनिधाने •ताडना ० (4) B1
(1) BSC क्लानोटिका ( 2 ) BSC drop पादाकृष्टयः. ( 3 ) B1 drop BSC त्रातान्, (5) BT drops विशेषणभाव: ( 6 ) BSC तरिवारि ( 7 ) Br drops अन्यत्र, (8) Bt • करणन्यासरम्यं ; S drops म in रम्यमन्यत्र.

Page #324

तिलकमअरीटिप्पनकद्वयम् |
शा०टि० शृङ्ग जलक्रीडापात्र शिखर च ।
सुहृद्गणः1 मित्रवृन्द सुहृत्प्रमथश्च । [देवीसमेतः] देव्यः स्वभार्याः, देवी गौरी च । मन्युः कोपः ।
कापिशायनं मद्यम् । कार्यासनं धर्माधिकरणम् । विग्रहः शरीरम् । किंवदन्ती जनवार्ता ।
४) अनन्तः नागराजः, अनन्ताः अपर्यन्ताः; [अतिमहासागरः] अतिशयबृहत्समुद्रः, अन्यत्र रतिरेव महासागरः, सुखमेव निद्रा, अन्यत्र सुखहेतुर्निद्रा ।।
कुसुमेषु पुष्पेषु, रसे आर्द्रतायाम् , अन्यत्र कुसुमेषुरसे कामरागे । वैराग्ये विरक्त त्वे विगतरागतायां [च] । श्रुतिधर्मेण वेदधर्मेण ।।
मूले आदौ जटायां च । शरवणं [मुञ्जवनं]; कुमारस्य स्कन्दस्य, [उत्पत्तिकारणभावम् ] उत्पत्तिकारण त्वं [प्रतिपद्यमानं] अन्यत्र कुमारस्य पुत्रस्य; पुष्पं कुसुमम् आत्तव च । सुतविभक्तभूभागान् पुत्रविभागस्थापितधराप्रदेशान् , अन्यत्र सुता इव ये वयः पक्षिणः, तैः सेवितधराप्रदेशान् । वंशः अन्वयो वेणुश्च । ५) द्वितीया भार्या, द्वितीया तिथिश्च । [हृदिस्थेन] हृद् हृदयं चित्तं च ।
ता०टि० श्रीवायां मइनमे' [२। १०४] । अवाञ्चि वदनानि । मुखप्रहित० मुखाना प्रहितानि प्रेपितानि । तरलायन्ते भास्वरायन्ते; यदनेकार्थः-'तरलं भास्वरे चले । हारमध्यमणो' [३।६८९] चापि । तासां प्रजानाम् । उवाह धृतवान् ।
४)अनन्तभोगः वासुकिः । अतर्किता अचिन्तित० । आत्मजः पुत्र. पल्लवस्य राज्ञः । वैराग्ये विगतरागत्वे । धर्मवासना तया । भूत्वा स्थित्वा । अनुपयुक्तशक्तिना अनुपयोगिबलेन । प्रयाता गच्छता । मूले प्रारम्भे बुन्ने च । काशः 'काशोऽपि बुध्ने । कुमारः कार्तिकेयः, पुत्रश्च । सुतविभक्तभूभागान् सुताः पार्थिवाः तैः विभक्ता आश्रिता भूभागा येषां तान् । यदनेकार्थ०-'सुतः पुत्रे नृपे' (२।२१६) अपि च अतिकान्तपार्थिवान् गतपूर्वजान् ! वंश अन्वयो, वेणुश्च ।
५) द्वितीया कलत्रम् ; 'द्वितीयोढा कलत्रम्' इति वचनात (अनेकार्थ०, 'द्वितीया तिथिगेहिन्योः' ॥३।५१९।। त्रिकाण्डशेषः-'द्वितीया तिथिभित्पत्न्योः ' ॥३।३।१५।।) विलास
(I) S drops द् in सुहृद्गणः. (2) BSC drop १०. (3) B' रक्तत्वे ; BSC रक्तविगतरा गतायाम्. (4) BT उत्पत्तिकारणम् ।

Page #325

शान्त्याचार्य-शानेकलश-विरचितम्
शा०टि० शैलूस्य नटस्य महावातिकः मन्त्रवादी । धातुवादिकः रसवादी । सर्वदासत्वे [स्थिता] कृता' वस्थितिः, या सर्वेषां दासत्वे विहितव्यवहारा, सत्यमुक्ता चासतीसहिता सा कथम् अजातस्वैरिणासङ्गाऽभूतकुलटा ? अन्यत्र सर्वदा सत्त्वे कृतावस्थाना अनृतरहिता च । निरपत्या, या अपत्यरहिता सा कथं लालितापत्या ? अन्यत्र लालिता पालिता', केन ? पत्या भा ।
सुरापगेति मद्यनदीति, यद्वा मद्यपगामिनीति, परभागं शोभाम् । 'प्रीतिप्रतिपक्षभूता प्रीतिशत्रुभूता । अधिकमलं बहुतरदोषम, अन्यत्र पद्ममाश्रित्य । रेणुः धूलिः, अन्यत्र गौरी । गत्यभावेन निर्वाहाभावेन गमनाभावेन च । वेला' उङ्गुलिखण्डन समुद्रपर्यन्तभूमिश्च । निशि तमसि रात्रावन्धकारे, पट्ट फलकम् , अन्यत्र निशितं तीक्ष्णम् , असिपर्ट खगलताम् ।
शालीनस्मितं सलज्जेषद्धास यत् तत् कथम् अस्मिताञ्चितपदन्यासम् अनीषद्धासप्रशम्यक्रमनिक्षेपम् ? अत्यत्र 'अस्मि'-इत्येतस्प भावोऽस्मिता अहङ्कारः, तेनाञ्चितपदम् । स्वादिष्ठा मधुरतमा ।
६) उदानः ऊर्ध्ववातः । त्रिशकुः चाण्डालविशेषः ।
कृष्णद्वैपायननिव व्यासमिव; युधिष्टिरेण, महत्त्वेन माहात्म्येन, जनितबहुमानम् , विशेषणानि समानानि ।
चरणाः अध्ययनविशेषाः पादाश्च । अक्षमाला बिभीतकराजिः, अक्षसूत्र च° । ब्रह्मसूत्र प्रजापतिसूत्रण' यज्ञोपवीत च । विधिः विधाता, चथावच्च । अनवद्यप्रमाणां प्रशस्यमानां, प्रशस्थप्रत्यादिप्रमाणां च । दृष्टिः दर्शनं, चक्षुश्च । भूताः. प्रेताः, सत्त्वाश्च । अङ्गलक्ष्मी शरीरशोभां, दाद्वशङ्गानि च ।
ताटिक कलहंस० विलासा एव हंसाः । 'सौभाग्यं सद्गमनसन्निरीक्षणसज्जल्पनमिति लावण्यम् । स्पृहणीयो रतिसुखदः स्पर्शगुणो भवति सौभाग्यम् ॥' जातरूपम् सुवर्णम् । महावातिकस्य गारुढिकस्य । धातुवादिकस्य रसवानिः । विकसत् विस्तरत् । स्वैरिणी० [स्वैरिणीभिः ।] लालिता पत्या भर्ना लालिता । सुशवगा सुराप गच्छन्तीति ते सुरापगाः । भङ्गिः विच्छित्तिः । कलयापि लेशेनापि । दरिद्रमध्यलरणि लध्वी । स्वादिष्टोक्तिः प्रधानोक्तिः ।।
६) याममात्रे सञ्जातप्रथमपहरे । विटङ्कः कपोतपाली० । आपतन्तम् विद्याधर
(1) BC कृतस्थितिः ; B1 drops tiie tast portion from या चा...upto कृतावस्थाना. (2) Cadds केता after पालिता. (3) BSC drop प्रति. (4) B1 पद्मा श्चित्त्य. (5) C drop ग. (6) B1 drops च. (7) BC अंगुली. (8) Br drops न्यासं. (9) BSC drop च । ब्रह्मसूत्र. (10) B' drops a.

Page #326

२७१
तिलकमञ्जरीटिप्पनकवयम्
शा०टि. धर्मराजेन यमेन ।
जटा मिलितकेशाः, मूलानि च । एकत्र तनुशिरा जालं सूक्ष्मजलवाहस्थानम् , अन्यत्र च' प्रकटशरीरनसा वृन्दम् । एकत्र लम्बभुजकर्णैः गणितभेदैः, [उद्भासित] शोभितम् , अन्यत्र लम्बा ये भुजकर्णास्तैः । नितम्बः कटीप्रदेशः, अधोभागश्च । वशीकृतविषमाक्षचित्तं रञ्जितहरमानसं तथा वशीकृतफरेन्द्रियमानसम् । तपोदयक्षपितानेकपापकलिम् एकत्र [तपो. दयेन] ग्रीष्मोदयेन, क्षपिताः हतवीर्याः सन्तः, अनेकपाः करिणः, अपकलयः गतकलहाः, यस्मिन् स तथोक्तः, तम्, 'सैन्य'-शब्दस्योभयलिङ्गत्वात् ; अन्यत्र तपःकरुणाभ्यां नाशितबहुपापकलिकालम् । त्रिकृटकटकोरःस्थलकमलसमकरम् एकत्र त्रिकूटाचलप्रस्थहृदयस्थितलङ्कापुर', मन्दजलचर च; अन्यत्र त्रिकुटकटकवद् उरःस्थलं वझो यस्य सः तथो त विपुलवक्षसमित्यर्थः, पद्भतुल्यहस्त च । निष्परिग्रहमपि, यदि भार्यारहित कथं सकलत्रम् ? अन्यत्र 'सर्वजनरक्षं च । विदितवस्तुसारेतरविभागमपि ज्ञातपदार्थप्रधानाप्रधानविवेकं यदि कथं समे तृणवाले मुक्तालेष्टुनी लोष्टकाञ्चने च यस्य स तथोक्तः, तम्; अन्यत्र समतृणप्रवालमुक्तालेष्टुलोष्टकाञ्चनं वीतरागत्वेन रागाभावात् ।
परपुरुषदर्शनसावधानं परपुरुषः अन्यनरः, अन्यत्र परमात्मा । भूतापमुहम् एकत्र पृथ्वीसन्तापहारिणम्, अन्यत्र, प्राणिविपत्तिघातिनम् । दुर्विषहतेजसं तेजः दीप्तिः, अन्यत्र वीर्यम । काशधवल गुणोद्भासितम् एकत्र 1°काशानां धवलगुणेन 11वेतत्वेनोद्भासितम् , अन्यत्र काशवद् ये धवला गुणाः क्षान्त्यादयस्तैः शोभितम् ।
ता०टि० मुनिमपश्यदित्युत्तरपत्र सम्बन्धः । उदान ऊर्ध्ववातः । केरली केरलदेशस्त्री । अनङ्ग तस्मात् । विशालाक्षस्य ईशस्य । त्रिशङ्कुः चाण्डालः । सन्तर्पयन्त वर्धापयन्तम् । तपो धर्मः कष्टानुष्ठान च । चरणः गोत्र पादश्च । अक्षः बिभीतकः । सिद्धः देवविशेपः । पुण्यरज्जुः स्रजां रज्जावनुपमा । लम्बभुजकर्ण० मध्यं लम्बः उपर्यधो भुजा पार्श्वतः कौँ । अम्बिका गौरी । अक्षः इन्द्रियम् । तपः ग्रीष्मः । तपोदयक्षपितानेकपापफलिं तपश्च दया च तपोदय ; समाहारे क्लीबत्दाद् ह्रस्वत्व'; ततस्ताभ्यां यथासङ्ख्यं क्षपितः पापकलिविवादो येन त; हस्तिभिरपकलिं सङ्ग्रामम् । उरस्थल० हृदयस्थल । परिग्रहो दारा । सकलत्र
(1) BSC drop च. (2) BT - कशा-. (3) B1 drops रञ्जित...तथा. BC जितहरमानस (4) B1 -कोरुण्याभ्या. (5) B BICS निःपरिग्रह-. (6) BSC drop कथं...रहितं. (7) B1 सकलजनरक्षकं. (8) BC पुर-- (9) BBICS कास- (10) BBICS कासानां. (11) S स्वेतत्वनो-, (12) BBics कासवत्.

Page #327

२७२
शान्त्याचयं-शानकलश-विरचितम्
शा०टि० तजसम् आग्नेयम् , अन्यत्र तेजोविकारम् । पावनं वायव्यम् , अन्यत्र पवित्रताकारकम् । आप्यम् 'अब्मयम् , अन्यत्र आप्पं प्राप्यम् । पार्थिव' पृथिवीविकारम् , अन्यत्र राजानम् ।
- (७ आविर्भूतदिव्यभावः संजात[देवत्वः, इव, निश्चलदृष्ट्यदित्वात् । सुदूरक्किासितमुखः एकत्र सुदूराद् विकासितं मुख' वक्त्रं यस्य स तथोक्तः, अन्यत्र सुदूर विकासितानि मुखानि यस्य स तथोकः ।
८) सप्रश्रयं सविनयम् ।
बौद्ध इव शून्यदर्शी विचार्यमाणं न किञ्चिद् वस्तु अवयवावयविरूपमस्तीति पश्यति; सन्तानसिद्धयर्थमान्मनस्तांस्तानुपायानितस्ततोऽन्वेषयन् आत्मनः जीवस्य, 'ज्ञानक्षणप्रवाहसाधनोपायान् युक्तिकलापान् अन्वेषयति, अन्यत्र पुत्राभावात् सर्व शून्य पश्यति, आत्मनः स्वस्थ, अपत्यसन्ततेः उपायान् हेतून , अन्वेषयति ।
९) प्रतीक्ष्यः पूज्यः । १०) मागधी नग्नाचार्यभार्या । कण्ट किनि कण्टकयुक्ते, रोमाञ्चिते च ।
ता०टि. त्रायते इति । परपुरुष० परमात्म० । इन्द्रियवृत्ति० एव । भूतापद्रुहं प्राणिनामापदो द्रयति तम् । दुर्विषह० दुर्विष हन्तीति ; अन्यतोऽपि चेति डः । पावनं पवित्र' वायव्यम् । आप्यं प्राप्यम् , अप्युभव वा । पार्थिवं भूजातम् ॥
७) परिग्रहः कलत्रम् । समुपनीते राज्ञा ॥
८) अभूमिः अस्थानम् ; यदने(कार्थः)-'भूस्तु भूमिरिव क्षितौ । स्थाने च (१।१०-११) । नष्टः स्थितः । कच्चिन्न सम्पन्नः उतिक्रमे । नौ आवयोः । बौद्धः माध्यमिकः । मसृण कोमलम् ॥
-९) अनुबध्यमानया निषिध्यमानया च । तापदत्तोद्वेगः [ताप-एन (दत्तोद्वगः) यस्य सः । किं च ते...देवताभिः कार्यमिति सम्बन्धः । प्रतीक्ष्येण पूज्येन । जप्य० ध्यानीय० । विधेयीकरोति वश्यी-[करोति] । अनुध्यानं स्मरणम् ।
१०) चित्तवृत्तिः अस्माकम् ॥
(1) BCS अम्मयं. (2) BBICS विकसित-- (3) BBCS विकसित. (4) BBICS विकसितानि. (5) BCS drop सविनयम्. (6) S सून्य-. (7) B1-लक्षण---

Page #328

तिलकमञ्जरीटिप्पन कद्वयम्
शा०टि०
१२) अनूत्थितयोश्च पश्चादुत्थितयोः ।
;
१५) विषमलोचन' 'शङ्करम् । मानसेनेव नाभिमण्डलेन, कीदृशेन द्वयेन ? उन्निद्रकाञ्चार विन्दारुणा 2 विकसितसौवर्णपद्मवत्, तैश्च रम्येण 'विमलकान्ति' सलिल परिपूरितेन 4 निर्मला कान्तिरेव सलिलम्, विमलकान्ति यज्जलं च तेन भरितेन; आवर्तिना आवतयुक्तेन भ्रमवता च ।
'द्राघितया दीर्घीकृतया ।
संगलित न मिलितम् ; अपराग मालिन्यम् ।
१६) अनलम् असमर्थम् ; अनलमिव अग्निमिव ।
१७) आनीतकर सम्पुट : बद्धकरमुकुलः; हेमाद्रितट इव वक्षसि श्रीवृक्षलाञ्छिते बिल्वचिह्निते महापुरुषलाञ्छ्नचिहूनिते च 1 प्रस्तावावेदिभिः समयकथकैः, 'अन्यत्र
प्रशंसासूचकैः। जगन्नाभिः भुवनप्रधानः ।
१९) साध्याः देवविशेषाः, आधिः मानसी पीडा । सिद्धा: देवविशेषाः, गुटिकासिद्धादयो वा ।
२७३
ता०टि०
११) अङ्क कलङ्कम् । उर्मिका० विण्टिका० | कन्दलित० उपचित० | दक्षिणा सानुकूला । निःप्रत्यूह' निर्विघ्नम् ॥
१३) खर्व लघु । परिक्षेपवेष्टनम् । अवनद्ध० बद्ध० ||
१४) कृत्रिमादि० क्रीडाद्रि । मार्जन० सोअण० । अभ्यर्ण देवकुलसमीपे ॥
१५) दत्तदर्शनं वैमानिकमपश्यदिति सम्बन्धः | ब्रह्मस्तम्बः ब्रह्माण्डम् । मण्डलाभिमुखीभूत' [ मण्डल - ] स्य । भ्रम० भ्रमेण । सम्भ्रमाद् भयात् । अन्धकार० सन्ध्यासमयात् । जङ्घाकाण्ड : यस्य | स्थपुटित० नतोन्नतः । द्राघितया दीर्घीकृतया । निबिडनाय दृढीकरणाय । आमुक्त० बद्ध० । सूक्ष्मान्तरालं तेन । विलेपनामोदः तेन ॥
१६) अनलम् असमर्थाः । सम्भूतानि । बभ्रुणी पिते ॥
१७) अनुगम्यमाना अनुस्रियमाणः । जगन्नाभिः नाभिः प्रधानम् ; यदने (कार्थः) - 'नाभिः क्षत्रप्रधानयोः ' (२।३१४) ।।
१९) दधिमुखाभिधानमहाधराधरेन्द्र षोडशक० पूर्वादिषु दिक्षु प्रत्येकं चत्वारोऽद्रयः, ततः षोडशकम् । परिक्षेपिणीनां खातिकानाम् । पुन्द्रेक्षु प्रधान इक्षुः पुन्द्रेक्षुः ॥
३५

(1) S संकरम् ( 2 ) S सौवन्न- ( 3 ) BBICS drop - परि. (4) BCS निर्मलकान्ति(5) BCS drop - ( 6 ) BCS drop - ( 7 ) BCS drop न. ( 8 ) B1 drops कर -.
( 9 ) BI drops अन्यत्र etc.

Page #329

२७४
शा०टि०
२०) आमुष्मिकस्य पारत्रिकस्य ।
- २१) मुक्तामयवपुष मुक्तरोगतनुम् । मुक्तामयः मौक्तिकनिर्मितः । त्रासविरहित भयवर्जितम् । अपेतत्रासः अपगतत्रासदोषः । आशयः चित्तम् । गुणवन्त दीप्रतादिगुणयुक्तम् । अतिशयोज्ज्वलगुणः अतिनिर्मलदवरकः ।
'ऋक्थ द्रव्यम् । प्रणयः प्रार्थना ।
पूर्वजातेः पूर्वजन्मनः ।
शान्त्याचार्य - ज्ञान कलश - विरचितम्
२३) प्रोथ तुण्डम् । । वातिका मन्त्रवादिनः ।
अघृणाञ्चन' निर्दयखञ्चनम् । वैतरणी - [ सरित् ] 2 नरकनदी ।
पशुकानां पंशुलीनाम् । सीर हलम् ।
विधुन्द हुम् ।
ता०टि०
१९) विषण्ण साध्य० साध्या देवविशेषाः ; यदने - ( कार्थः) 'साध्यो योगे साधनीये गणदैवतभिद्यपि ' (२।४०० ) ।।
२०) अरिष्ट कर्तृ । निजदर्शनेन निजालोचनेन । ख्यातेः प्रसिद्धेः । आमुष्मिकस्य पारत्रिकस्य । गर्भवास एव ( नरक ० ) ||
२१) व्यसनेजाते दशापाक विशेषणानि । महात्मनः तव । प्रत्याख्यान० निषेध० । - उत्प्रेक्षमाण० मच्चित्तः । मन्युः दैन्यम् । अवाप्य हारस्त्वां पुण्येन मीलितं संप्राप्य । त्रास० दोष० । वसतिः गृहम् । असमर्थः अहम् । ऋक्थं धनम् । विप्रलब्धमनसा त्वया । विरह एव [दुःखम् ] | व्यथा० [ व्यथ - ]या [ विदीर्ण० ] । उद्गीर्ण० निसृतः । गर्भामृत saroo ea | अवलेप० गर्व० । प्रणयप्रार्थनेन प्रेम्णा प्रार्थन; यदने - ( कार्थः) - ' प्रणयः प्रेमयानयोः' (३ | १२२ ) ॥
मध० ।
1

२२) अनुभवतु तावकलोकपरिग्रहात् । अदृष्ट० पुण्य० ॥
२३) आकर्णितः सन् । संत्रास भयम् । निदर्शन दृष्टान्तम् । वातिकमण्डल० गाडि मन्त्रिका इत्यर्थः । उपलक्ष्यमाणेन उत्प्रेक्ष्यमाणेन । व्रतति० वल्ली० । यमल० युग्म० । ताल० साड० | अचनात् । वेणिका प्रवाहः । पर्शुकानां पाश्वास्थि, पासूवाडा इत्यर्थः । द्रोणोः सन्धिः । साधित पक्वम् । कीकश० हडु० | कवचित व्याप्तम् | ओघेन प्रवाहेण । ओष्ठपृष्ट० दंष्ट्रिका० ॥
(1) BI रिक्थं. (2) B 1 drops नरक ० .

Page #330

२७५
तिलकमञ्जरीटिम्पनकद्वयम्
शा०टि० साधित' पत्रम् । कीकसोपदंशम् अस्थिसालानकम् (cf. Hemacandra's देशीनामHTET VIII 27,2. Allorart=rga: (praised) or tgët: praiseworthy) i
द्विधापि अधःकृतोष्ठपृष्ठलोमलेख कृष्णत्वेन तिरस्कृता, अधस्ताद् विहिता च ।
जाङ्गल मांसम् । कुणप मृतकम् । [सानेण] अस्र रुधिर', नयनवारि च । स्नायुः नसा'।
२४) मुखप्रवृत्तसंततास्रस्रोतसा एकत्र मुखे, अन्यत्र मुखात् ; अझं तेत्रवारि, रुधिर च । निकामभीषणश्रवणेन श्रवणौ की, श्रवणम् आकर्णनम् ; शेषाणि विशेषणानि द्वयोरपि 'समानार्थानि ।
प्राग्रहर: प्रधानः । 'वैधेयता मूर्खता । कल्प: अनुष्ठानम् । क्षत्रियनरेन्द्रः एकत्र मन्त्रवादी, अन्यत्र राजा । प्रतिसर: कङ्कणम् ।
ता०टि० २४) मण्डल० वर्तुलेन । सृक्कण० अधस्तनौष्ठपर्यन्तमृकन् । असक्तम् अनवरतम् । वैधेयता मूर्खता । कल्पः विधिः । विविक्तम् एकान्तम् । क्षुदुपबृहणः अल्पाधिकक्षुधाकारी । अपवर्जिजतैः न्यस्तैः । कर्णवती प्रान्ते । कषण० घर्षण० । भ्रकोटि० (भ्रूकोटि-)वत् विकरालः । उपनिन्ये कर्तिकाम् [इत्यनेन सम्बन्धः] । सव्येतर० दक्षिण । अक्षवलय जापमालिका । मिष० (मिष-एन (विमुक्त०) । कालियं नागम् । चर्मकोशात् असिपिधानात् अर्चिचिषा पूजा । कवलित० धृतः । ०क्षणेन अवसरेण; यदने-(कार्थः)-'क्षणः कालविशेषे स्यात् पर्वण्यवसरे महे । व्यापारविक्लवत्वे च परतन्त्रत्वमध्ययोः' ॥ (२।१३६-१३७) । पल्लव पत्रम् । अपरश्रवणेन पल्लवस्यापरकर्णत्वम् । सन्दानित. बद्ध० । विविंशः खगः । विमुक्तमौलिबन्धन केशबन्धो, (यद्-) अनेकार्थः-'चूडामुकुटकेशेषु मौलिः स्यान्न, नपुंसके' ॥ १ आध्मापयन्तं ह्रादयन्तम् । अम्थुजवनप्रीत्या लक्ष्म्याः हि कमलवने प्रीतिः । वारण मजः । उपनीतेन ढोकितेन । परिमण्डल० वृत्त० । उदन्तदानाय वार्ताकथनाय । कोक्रनद०. रक्तकुमुद०], यदने-(कार्थः)-'कोकनदं तु [रक्तयोः] अम्भोजन्मकुमुदयोः' ॥ (४।१४४-१४५) ॥ तार० निर्मल० । प्रतापां पौरुषाम् ॥
(1) BCS • अस्थिलानकम्; BI अस्थिसालनकम्. (2) BCS जङ्गलम्. (3) BT नशा. (4) BI ०श्रोतसा. (5) BCS वा. (6) BCS समार्थानि. (7) BC वैधियता.

Page #331

२७६
शान्न्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
. शा०टि. २५) सात्त्विकै: असत्त्वभ्रंशेन चरन्तीति सात्त्विकाः । कृतक्षणेन विहितव्यापारेण । श्रवणेन कर्णेन ।
सदशः 'लोहकारोपकरणम् ।
२६) पुण्डरीके सितपझे । अस्थूललधुनापि यद् अस्थूल कृश, लघु चाविस्तीर्ण, तत्कथ पीवरम् उरु च १ अन्यत्र पीवरावुरू बृहज्जङ्घ यत्र तत्तयोक्त, तेन पीवरोरुणा ।
अतिसूक्ष्मदृष्टिलक्ष्येण एकत्र अतिनिपुणज्ञानगम्येन, अन्यत्र अतिसूक्ष्मनेत्रदर्शनोपलभ्येन । आभोगेन विस्तारेण । संक्षोभितसुरासुरलोक त्रासितदेवदानवजन', 'कृतसरागदेवदानव च ।
विनिद्रकोकनदविनिवेशितकरी विकसितपद्मारोपितहस्ताम् , अन्यत्र विगतनिद्रचक्रवाकनिक्षिप्तकिरणाम्' । स्फुरतारनीलाङ्गदाम् एकत्र चलतारनीलाङ्गदाभिधानवानरत्रयाम् , अन्यत्र दीप्यमानोज्जवलमरकतकेयूराम् । गृहीतसर्वाङ्गीणप्रसाधनामपि या आत्तसकलदेहसम्बन्धिमण्डना सा कथम् एकाङ्गकल्पिताङ्गरागा ? अन्यत्र चन्दनकृतविलेपनाम् । धीरतरवारिवासिनीमपि या गम्भीरतरजलवासिनी सा कथं प्रकटितपृथुप्रतापा 'प्रकाशितोरुप्रकृष्टतापा ? [ अन्यत्र प्रतापः प्रभावः, प्रकाशितविस्तीर्णप्रभावा, ] ताम् ।
२७) निर्वाण सुखम् । अभ्रभू ऐरावणभार्या । चन्द्रशाला शिरोगृहम् ।
सप्रश्रय सविनयम् । भुजङ्गकुलसङ्गदूषितमपि एकत्र भुजङ्गः षिड्गः1 1 [ cf. त्रिकाण्डशेषः III.6 : षिड्गो व्यलीकः षट्प्रज्ञः etc; also cf. अभिधानचिन्तामणिः II. 245 षिड्गः पल्लवको विटः ], अन्यत्र सर्पः । प्राकृतजनगृहीतदण्डमपि एकत्र दण्डः करः, अन्यत्र यष्टिः । असकृदासादितकलङ्कः एकत्र कलङ्को मलः, अन्यत्र परिवारः । तियङ्मलोऽपि अशुचिरपि, अन्यत्र स्वरूपकथनम् ।
ता०टि० २७) परिस्पन्दौ० चलनौ । तरङ्गायत० [तरङ्ग]वत् [आयत०] । विग्रह० देह० । निःशेषित० अवसित। निःशेषितप्रमादनिर्मलेन कर्मधारयः, ततः प्रमादेन निर्मलः । किमपि अतिशयेन । शुद्धान्त० अन्तःपुर० । वितान० उल्लोच० । मुग्ध० हृद्य० । वेणुः वंशः । विषुधसद्म० [विबुधसद्म-]नि । चन्द्रशाला शिरोगृहम् । कलङ्कः किट्टः, यदने-(कार्थः)
(1) BCS सत्त्वभ्रंसेन; B1 •भ्रंसेन. (2) B1 repeats लोह०. (3) BT drops अति०. (4) BT • सादर० for • सागर०. (4) S विकसिद्मा०. (6) B1 गतनिद्र०. (7) B1 किराम्, (8) BCS drop एकत्र...नीलाङ्ग०. (१) प्रकासितो.. (10) Bt drops ताम्. (11) B1 षिङ्गः. (12) C drops ०म०.

Page #332

तिलकमञ्जरी टिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
२९) [ विस्मयमयीव कौतुकमयीवाश्चर्यमयीव ] विस्मयः असम्भावनागर्भप्रतिपत्तिर्विकारः, ' अवलोकनबुद्धिः कौतुकम्, स्वसम्भाव्य सम्भावित सज्जातम् आश्चर्यम् इत्येष भेद एषामिति केचित् अन्ये तु कियद्भेदापेक्षया भेदेनाभिधानम् ।
३१) सम्मोपसृतम् आदरोपागतम् ।
३२) अवधापयता अवधान' कारयता ।
उद्वाहाय परिणयनाय |
नरेन्द्रः मन्त्रवादी ।
३४) उद्धृतहरिकुशेन कुशाः दर्भाः, अन्यत्र कुशा वल्गा ।
?
२७७
,
ताटि०
"
'कलङ्कोऽङ्कापवादयोः । कालायसमले चापि .... ' (च) । अवदातं विमलं, मनोज्ञ वा [ || ४|९६ ।। ] प्रतिपक्षः पूर्वबद्धवैरः । भवगाढः ज्ञातः ॥
॥ (३।१७-१८ ) ॥ हरितः विष्णाः, नीलः यदने - [ कार्थः] - अवदातं तु विमले मनोज्ञे सितपीतयोः
२८) कृतं पर्याप्तम् । चित्राष्टापद यत्र, ननः कर्मधारयः ॥
३०) इतिवारि० दियडउ० । सवन स्नानम् । यथास्वं यो यः स्वः । स्मेर विकसिताः ||

३२) विशेषपूÚ राजकुलम व्रजदिति सम्बन्धः । सान्तानिक० सन्तानकारक० । आघ्रा पात्रावतारणाय । अवधापयता कारयता । सामुद्रविदा देहलक्षणविदा | उद्वाहनाय परिणयनाय । नरेन्द्र० मान्त्रिकाः । फलावाप्ति० ०ना एव (इ० ) । प्रकृते प्रस्तुते कर्मणि । वन्ध्ानि रहितानि । भीतभीतेन न भावीति भयकारणम् ||
३३) संमूर्च्छता प्रतिस्फलता ॥
३४) करक० ० ( १ ) । काश्मीर० कृष्ण[मृग]जा । आचिख्यासुरिव चिकथयिषुरिव, प्रत्याससाद आगतः । उद्धृतहरित्कुशेन उत्प्राबल्येन धृता हरितां निलाश्वानां कुशा ला थेन स तेन ; यदने [कार्थः ] - 'हरिद्दिशि तृणान्तरे । वर्णभेदेऽव च । (२/२१४) । नीलदर्भश्च ॥
(1) B1 ●विकारावलोकन बुद्धि: ( 2 ) B1 असम्भा०.

Page #333

२७८
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० ३५) लयः ताललयविशेषः । शनाटक 'चतुष्पथम् । निष्कुट: गृहवाटिका । गलन्तिका कुण्डिका । ३६) उपस्पृश्य आचम्य । अभ्यग्रः समीपवर्ती । आरालिकः सूपकारः । ४०) वैपञ्चिक: वैणिकः ।
४१) प्रणिधिलोक दूतजनम् । कृतालोकेन एकत्र विहितालोकशब्देन अन्यत्र कृतप्रकाशेन । गतिरभसदोलायमानकज्जलस्निग्धनीलशिखाकलापेन एकत्र गमनौत्सुक्येन चलन् कज्जलस्निग्धः चूडासमूहो यस्य स तथोक्तः, तेन, अन्यत्र कज्ज लस्निग्धः इन्द्रमणितेजोज्वालाकलापो यस्य स तथोक्तस्तेन ।
ता०टि. ३५) करग्रहः करो राजदेयो भागः, हस्तश्च । अदृढालिङ्गनशङ्कथा विरागादुष्णनिःश्वासः । नभस्वतः वातान् । सवेदना वातनिर्जरकुक्षित्वात्सवेदनत्वम् । शङ्खः 'शङ्खो भालश्रवोऽन्तरे' (अभि०चि० ३।२३८)। कपाटदारु० ०खण्डानि यत्र । निष्कुटलतामण्डपः गृहारामः । प्रपिका प्रपैव । अर्पित० न्यस्त० । गलन्तिका कुण्डिका । कलयति धारयति । प्रववृते प्रवृत्तः । कक्षान्तर० गृहापवरकः कक्ष्या, तस्या अन्तरम् ॥
३६) स्तिमितं मन्थरम् । मध्यभागे धुवेदिका । विहार० गमन० । उपस्पृश्य आचमनम् । अभ्यग्र० निकट० । कटु कडू । पुष्पबलि तलिनायमान हवो भवन् ; यदेन [कार्थः-] 'तलिन विरले स्वच्छे स्तोके' (३।४०६) च परिकीर्तितम् । आरालिक० सूपकार० । पौरोगवः महानसाध्यक्षः ॥
३९) उपस्पृश्य आचम्य । पवनपुञ्जगुञ्जन्मणिगवाक्षगुंजां वातसमुहै गुञ्जितो मणिगवाक्षेषु गुञ्जाः पटहाः यत्र स, नम् । यदने-[कार्थः-] 'गुञ्जा तु कृष्णिलायां स्यात्पटहमधुरध्वनौ । [२०७०] । पादुक० पाईया । नेत्र. वनविशेष० ॥
४०) नगरलोकम् आस्थानमण्डपमगमदिति सम्बन्धः । वैपश्चिकः वीणिकारः । परिवार्यमाण त्रियमाणः । कृताञ्जलिपुटैः कर्मधारयः अवेक्षणं प्रतिज़ागरम् । पिच्छ० पक्ष० ॥
४२) सुखोपभोगेषु सत्सु । अवदात० सित।।
(1) BBICS चतुःपथम्. (2) BBCS निःकुटः (3) BCS Sपंचि. (4) Bी प्रणधि०. (5) BCS drop विहित० etc. upto एकत्र.

Page #334

तिलकमलरी
शा०टि. ४६) निवृत्तरजःसङ्गापि एकत्र रजो धूलिः, अन्यत्र रजः पापम् । खेला 'लीला । तनुतां कृशतां स्वरूपेण, गर्भवशाद् उपचिता स्थूला । कृष्णतारोचितामपि 'या कृष्णत्वेन शोभिता सा कथं दुग्धश्वेता ? अन्यत्र कालतारायोग्या, ताम् ।
बन्धुतां बन्धुसमूहम् । आयल्लकः खेदः ।
विधृतविक्रौशपुष्करे एकत्र विधृतविगतप्रतिवारासिफलके, अन्यत्र विधृतविकसितपने । अपास्तरणपरिकर निरस्तसङ्ग्रामपरिच्छदम्', अन्यत्र अपगतास्तरणपरिकरम् ।
ता०टि. ४३) आन्तर्वशिकैः अन्त-पुराध्यक्षः । स्पर्शवति मृदुनि॥
४४) पटवास० चूर्ण० । कुत प्रकृतिकर्कशस्यास्य कुचयुगलस्य साहायकं कृशे मध्ये सति कुचयुगस्यातीव स्थूलत्वमिति भावः ॥
४५) आवान्त० उपभुक्त० । च्छेद० खण्डा एव [पल्लव०] । मधुपङ्कदिग्धेषु सन्ध्यारुणत्वान्मघुपङ्कदिग्धत्वम् । पुष्करः शुण्डाग्रः । वारणमपश्यत् राजा [इति सम्बन्धः] ॥
४६) खेलालस० दिवि लालसः लम्पटपट्टः, खेला क्रीडा, तया अलसः । कृष्णतारोचित० श्यामेन तारकेण उचितां युक्ताम् । आसेदुषो गतस्य । आयल्लका उत्कण्ठा विधृतकोशपुष्करे धृतविकसितकमले, निष्प्रतीकारखगफलके । अपास्तरण० अपगतप्रस्तरण । पर्यङ्कः शय्या । सावज्ञ गर्भालसत्वाद् भृत्यवर्गऽवज्ञा । प्रहकृत: नम्रीकृतः ।।
४७) अननुपालित: अनपेक्षितः । पूर्णपात्रग्रहणाय वर्दापनिकाग्रहणाय ; यदनेकार्थः 'पूर्णपात्र जलादिपूर्णभाजने । वर्द्धापके' (४।२८०) । किरात: अल्पतनुः । यदने-कार्थः-] 'किरातः स्यादल्पतनौ भूनिम्बम्लेच्छयोरपि । (३।२७२) । घर्घर० अव्यक्त-(ध्वनि०) । पिष्टातक० चूर्ण० । प्रष्ठीकृत० अग्रेसरी कृतः ।
४८) कटाहः कुण्डिका । नाडिका घटिका । षष्ठदेवीं गौरीम् । यदने-(कार्थः-) 'पष्ठी गौरी षण्णां च पूरणी' (२।१११) । जात० जाते जन्मनि ; यदने-(कार्थः-) 'जातं जात्योघजनिषु' (२।१७१) ।।
४९) कामपि अकथनीयाम् ॥ ५०) समुदायवाच्येन मेघ इति, हरिर्वाहनम् । अनुहारः अनुकारः ॥
(1) Bf लीलां. (2) BT तनुता कृशत. (3) BCS drop या. (4) B1 तारयोपेत', (5) S drops ताम्. (6) BCS धृत०. (7) BCS ०परिच्छेद,

Page #335

२८०
०टि०
1
५५) वर्ष वृष्टिः । कैदारिक' | केदारसम्हः । कक्षा करिमध्यवरत्रा,
कक्षः रुतृणप्रदेशः । अपदेशः व्याजम् ।
विग्रहीतुम् ।
५७) कृतासारसंरोधश्च आसारो वेगवृष्टिः, मित्रबल च । बद्धस्फरः
(५८) उपवाह्यवाजिनः राजवाहनाश्वाः परिवर्धकाः अश्वसंधारकाः 1 स्थानकम् । निरवग्रहम् उच्छृङ्खलम् । मन्दुरा अश्वशाला । काहलः अव्यक्तः । उच्चैः कृतः । वरूथं रथगोपनम् । कल्पयत सज्जयत । नादतुमुलेन उच्चबलेन ।
कविधनपालकृता
ता०टि०
५१) अवधताभि: अवधानपराभिः । अवधृताभि: अवधानपराभिः । अन्तर्व शिक: अन्तःपुररक्षकः ॥
५२) अनुपहत० अखण्ड० । चतुर्दशापि विद्यास्थानानि अङ्गानि चतुरो वेदा मीमांसान्यायविस्तरः । पुराणं धर्मशास्त्रं च स्थानान्याहुचतुर्दश || शिक्षा च्छन्दो निरुक्तं व्याकरणं ज्योतिः कल्पः षडङ्गानि ||
५३) वप्रः तटं प्राकारभूमिर्वा; यदनेकार्थः - 'वप्रः प्राकाररोधसोः । क्षेत्रे ताते चये रणौ (२।४६४-४६५) । अत्र च यः प्रकारपीठभूः ||
(1) BB ICS केदारिकं. (2) Br • वस्त्रा. ( 3 ) B
( 7 ) B1 ० संवारकाः
अभियोक्त्तुं
' चर्मकुटी |
6
7
५४) विलय० विलयशब्द प्राकृते एके मन्यन्ते । एके तु भसलवलयशब्दौ संस्कृि मन्यन्ते ॥
( 5 ) BB CS • स्फुर:. ( 6 ) B1 चर्मकरी.

५५) दुर्वृत्तं (दुर् )वर्तनम् । एतावन्तं यावत् । कच्चित् कदाचिदपि । कैदारिके केदारसमूहे । अर्थशास्त्र ० नीतिशास्त्र० । कक्षा 'कक्षा वीरुधहस्तिरज्जावथ कक्षा स्त्रीलिङ्गः' ।। ५६) उपसर्पितु ढौकितुम् | यवसे तुरभक्ष्ये । उदक्त० आकृष्ट० । विषमिताकारमूलः विहितखातिकाविषयः । गुल्मक० गुल्माः सैन्यानि । यदने - (कार्थ: - ) ' गुल्मं सैन्योपरक्षणे | रुक्सैन्यधट्टभेदेषु स्तम्बे' (२।३२५) |
। गुल्मक'
'उन्नादित:
५७) उपरोधो वेढः । आसारो वेगवृष्टिः, मित्रबलं (च ) । स्फर : स्तरी, चर्मकुटी । aण्ठः ' वण्ठः कुन्तायुधे खर्वे भृत्याकृतविवाहयोः' (अनेकार्थ० २।११०), अन भृत्ये । करिसारि० ढञ्चकम् । विहस्त० विह्वल० ||
५८) परिवर्धकेषु अश्वव / रेषु । गुल्मकेषु पदातिचतुष्किकेपु | कटकलोक० कलकलविशेषणानि । काहलः अव्यक्तध्वनिः ॥

अतियोलु . (4) B गृहीतुं.

Page #336

२८१
तलकमञ्जरोटिप्पनकद्वयम्
शा०टि. ५९) भैरवः शङ्करः । अवस्कन्दः धाटकः । अष्टापद चतुरङ्गफलकम् । अष्टापदफलक सुवर्णकरकः । 'कालायसकङ्कट लोहकवचम् । आक्षेप: आवेशः' । सम्म्रम: आकुलता । प्रास: सेल्लः । वीरपट्टः चीरिका ।
६०) ससंम्भ्रम सादरम् । प्रचलदतिचारुपत्रम् एकत्र पत्रम् अश्वः, अन्यत्र पत्राणि पिच्छानि । उदविनिहितमहाहिभीषणानेकास्त्रम् एकत्र महाहय एव भीषणानेकास्त्राणि', अन्यन्न महाहिवन् । पत्ररथराज गरुढम् ।
६२) अग्रस्कन्धः अग्रसेना । कक्षा निश्चयः । आकुलितसकलजीवलोकः एकत्र ससम्भ्रमसर्वजीवा जना यत्र स तथोक्तः, अन्यत्र ससम्भ्रसर्वभुवनः । युगपदेकीभूतोदारवारिगशिभ्रमस०° एकत्र 'एकहेलया मिलित उद्गतशब्दः शत्रुसङ्घातो यत्र स तथोक्तः, 1 अन्यत्र युगपन्मिलितोदभसमुद्रः । अस्रजलविसरवर्षिघनपदातिधोर: एकत्र रुधिरोदकवर्वक निबिडपतिभैरवः, अन्यत्र रक्तवज्जलवर्षकमेघावस्थानातिरौदः । मुदितयोगिनीमृग्यमाणलोकपाल कपालचषक:
ता०टि० ५९) महाभैरवः हरः । आच्छिद्य गृहीत्वा । कितवकौतुकाष्टापदं सारिफलकम् । अष्टापदफलकं सुवर्णफरकम् । कङ्कटं कवचम् । प्रासः कुन्तः । उत्सेकः उद्रेकः । नेत्रपताका वस्त्रविशेषः ।।
६०) तेन अनुचरगणेन । पत्र० पक्षौ वाहनानि च । पत्ररराजं गरुडम् ।। ६१) जम्भितः विस्तृतः । आगत्य उपलक्षिताः ।।
६२) जीवलोक: एकत्र जीवाः, त्रिभुवनमन्यत्र । उदारवारिगशिः उद्गतस्वरवैरिचक्रः । अस्त्र जल० रुधिराणि अणि च । घनपदाति० घनपदम् आकाशं, घनानि चितापदानि । योगिनी चामुण्डा । लोकपाला: दिक्पतयो राजानः [च] । रसाकुल० रसा पृथ्वी, रस आदरः
च] । भूभृत् गिरिः राजा च गजदानवारि शम्भुः, मदजलं [च। त्रिदशदारिकः शिवः । शिवा गौरी, शगाली च । निर्घातपात: आन्तरिक्षो महाध्वनिः । कीलालित: सरुधिरः । ध्वजः ध्वजाः बाहुस्थानीयाः । काल: रुद्रः । निष्ठधूतः मुक्तः । प्रतिरसित० प्रतिशब्द० । मूच्छान्धकारः मूर्छाया अन्धकारः । लासकः नर्तकः ।
(1) BCS कालायकङ्कटः. (2) Bi drops आक्षेपः. (3) Bdrops आवेश:. (4) B1 मम्नमच. (5) BCS drop ०त्र. (6) S drops कनेका०; C ०णेने०. (7) C ०णीने०. (8) C महाहिमवत्. (9) BS रासिः ; C ०रसिः. (10) S drops ०१०; BC drop एक ०. (11) BCS drop अ०. (12) BCS drop the portion form रक्त७ etc. upto अन्यत्र before हृष्ट etc.

Page #337

२८२
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि एकत्र हृष्टशाकिनीगवेष्यमाणनृपतिशिरोऽस्थिमद्यपात्रः, अन्यत्र हृष्टचामुण्डान्वि' प्यमाणदिक्पाल
कपालचषकः । प्रचलितरसाकुलभूभृच्चक्रवालकृततुमुल: एकत्र प्रचलितवसुन्धराकुलगिरिचक्रविहिताकुशलशब्दः, अन्यत्र प्रचलितवीररसाकुलनृपचक्रकृताकुलारवः । प्रसृत रभसोत्ताल*गजदानवारि: एकत्र प्रसृत प्रवृत्त', रभसोत्तालगजानाम् उत्सुकोद्भटक रिणां', दानवारि मदजलं, यत्र स तथोक्तः; अन्यत्र प्रसृत उत्तालगजवद् दानवारिः शङ्करो यत्र स तथोक्तः । आतंत्रिदशदारिकान्विष्यमाणरमणसार्थः एकत्र आर्ताभिस्तिमृभिर्दशभिश्च, दारिकाभिः अङ्गनाभिः, अन्विष्यमाणो भर्तृसङ्घातो यत्र स तथा; अन्यत्र आर्तदेवपुत्रिकागवेष्यमाणभर्तृसङ्घातः । निपीतेत्यादि । शिवाफेत्क्रारडामरः एकत्र चामुण्डाफेत्कारेण डामरः रौद्रः, अन्यत्र कोष्ट्री० । कीलालित: सरुधिरः । स्फुर्जः स्फुरणम् । खण्डपरशुः शङ्करः । कालाग्निः पातालरुद्रः । बृहित 'गजगर्जितम् । सूतः सारथिः । पर्यस्थतां 1°पतताम् । प्रतिरसित प्रतिशम्दः । लासको नर्तकः । एणाङ्कः चन्द्रः । उदन्या तृट् । कौणपाः राक्षसाः ।
६३) क्रयादः राक्षसाः । परेताः पिशाचाः ।
६४) आस्वादितगलामिषा विसारिणीः-मत्स्याः कीदृशाः ? आस्वादित भक्षित, गलामिष बडिसीभांस यैस्ते तथोक्ताः, अन्यत्र प्रसरणशीलास्तथा आवादितग्रीवामांसाः । लचितदिशो दूराध्वगा:-दूरपथिकाः कीदृशाः ? लच्चितदिशः अतिक्रान्ताशा भवन्ति, सायका अपि दूरमार्गगन्तारो लधितदिशश्च । राजकार्योपयोगिनस्तीक्ष्णाः एकत्र तीक्ष्णा घातकाः, ते नृपार्थसाधकाः; अन्यत्र निशाताः । परितोषितसुराङ्गनाः सुपर्वाण: एकत्र देवाः, अन्यत्र शोभनप्रन्थिद्वयमध्याः; उभयेऽपि हर्षितदेवयोषाः14 । महाजवा वाजिनः एकत्र वाजिनः अश्वाः, अन्यत्र सपिच्छाः; उभयेऽपि महावेगाः । चापलतोषिताः क्षितिपालदारका:-एकत्र राजपुत्राः कीदृशाः15 १ चापलतोषिताः चपलत्व हर्षिताः; अन्यत्र नृपविदारकाः, धनुलतास्थिताः ।
ता०टि० ६३) परेत० प्रेत० । सादिषु अश्वारोहकेषु । मृगयुः व्याधः। उत्खात० उद्गूर्ण० । परिक्षेपं परिवेष्टनम् । पुनरुक्त० वारंवारम् । अभिमन्युः अर्जुनपुत्रः ॥
६४) मुक्ताः सायकाः प्रसस्रुरिति सम्बन्धः । गल: गाली, कन्धरा च । विसारिण:
(1) Boन्वे०. (2) B ०दिव्पालजलयपाल०. (3) S ०ताकुल०. (4) BCS drop the portion from गजदान• etc upto ० सोत्ताल० (5) S drops द०. (6) S drops ०व०. BC drop ०वद्. (7) BCS तथा. (8) BCS drop ०फत्कारेण डा. (9) BCS गल०. (10) BCS drop पत०. (11) B1 तृषा. (12)S साएका; B' drops सायका अपि. (13) BCS तीक्ष्णाघातनृपार्थसाधकाः. (14) BCS योष्याः. (15) BCS drop the portion from कीदृशाः etc, upto प्राप्तनिर्वाणाः.

Page #338

तिलकमञ्जरी टिप्पनकद्वयम्
२८३ शा०टि० विषमाश्वमण्डलभेदिनः प्राप्तमोक्षा:-एकत्र प्राप्तनिर्वाणाः, कीदृशास्ते ? विषमाश्वमण्डलभेदिन आदित्यमण्डलभेदिनः; अन्यत्र विषमतुरगसङ्घातदारकास्तथा लब्धमुक्तय-। दत्तदीर्घनिद्रा महासन्निपाता:-एकत्र महासन्निपाताः ज्वरविशेषाः दत्ततन्द्राकाः; अन्यत्र दत्तमरणाः, तथः महत्सु सन्निपातः निपतन येषां ते तथोक्ताः । स्वेच्छाविहारिण: खेचरा: 1एकत्र खेचरा विद्याधराः, कीरशास्ते ? स्वेच्छाविहारिण आत्मेच्छाविहरणशीलाः; अन्यत्र आकाशगामिनः, स्वेच्छाविहारिणश्च । ऋजुस्वभावा लब्धशुद्धयः-ऋजुस्वभावाः कीदृशास्ते' ? लब्धशुद्धयो लब्ध. नैर्मल्याः । एतेष्वन्तभूत इवार्थो दृष्टव्यः । सूतमारणोद्यताः सारथिमारणकृतोद्यमाः, अन्यत्र पारदमारणोद्यताः । आकृष्टसुभटग्रामकङ्कटा: विदारितसुभटसमूहकवचाः, अन्यत्र आकृष्टाः अपनीताः सुभटग्रामेभ्यः कङ्कटाः "कचुका यैस्ते तथोताः; आकृष्टाः आकर्षिताः सुभटग्रामेभ्यः कङ्कटाः कृषीवृला' येस्ते तथोक्ता इति वा । कल्पितकरिविषाणाः खण्डितगजदन्ताः, अन्यत्र वि-भूपितगजदन्ताः] । लिखिताष्टापदसारफलका: एकत्र 'लिखितातविशेषशारिगृहकाः, अन्यत्र विदारितसुवर्णमयप्रधानफरकाः । पतङ्गाः शलभाः । पक्षाः पिच्छानि । अभिलषितगजदाना मार्गणतां- दान वितरण', खण्डन' च; मार्गणतां याचकतां, बाणतां उद्वहन्तः । उन्मिषितनीलत्विा बाणतांत्विद दीप्तिः, 10 अतिशोभा च; बोणतां 11शरतां, वाणवृक्षतां च, उद्वहन्तः । द्विधाकृतोदण्डपुण्डरीकाः कादम्बाभिधां-द्विधाकृतानि छिन्नानि, उद्गतदण्डानि, पुण्डरीकाणि छत्राणि, यैस्ते तथोक्ताः; अन्यत्र छिन्नोद्दण्डपद्माः, कादम्बाः हिंसाश्च । आरावमुखरिताशामुखाः शिलीमुखाभिख्यां13-रणे 'शब्दशब्दितदिङ्मुखाः; शिलीमुखाभिख्यां, शिलामुखाः भ्रमराः । ६५) 15अवलम्बितासमक्षमस्य यो अवलम्बितासमक्षमः स कथं समक्षान्तिः । अन्यत्र
ता०टि० विस्तारिणः । तीक्ष्णाः निशाताः, घातकाश्च । सुपर्वाण: देवाः, सुग्रन्थयश्च । वाजिनः घोटकाः, पिच्छ-[नि च । विषमाश्व: रविः, विपमा हयाः [च] । दीर्घनिद्रा मरणम् । ग्रामकङ्कटा: ग्रामकुण्डाः, तनुत्राण [च] । विलिखिताष्टापदसारफलक० विदारितः सुवर्णेन स्फरकाः; न दारव्यं वयं फलकम् । दीपिकाषण्डा० निशायुद्धत्वात् । ०गजदाना मार्गणताम् [गज-खण्डनं करिविश्राणनं च । पुण्डरीकं छत्र पद्म च । कादम्बाः हंसाः ॥
(1) Bt drops एकत्र खेचरा. (2) C drops ते. (3) BIBC कीदृशाः. (4) S drops ०द्यमाः. (5) BBCS पारत०. (6) B' कर्कुटका. (7) B1 कृषिवला. (8) BBCS ० त०. (9) B, drops या चकतां बाणतां च; BCS याचतां. (10) BCS drop अति०. (11) BI drops evalam|32ai; S drops amai. (12) BCS drop go. (13) BCS drop otzi. (14) BL drops रणे. (15) B' drops the portion from अवलम्बिता० etc. upto अस्य,

Page #339

२८४
शान्त्याचार्य-ज्ञानेकलश - विरचित मु
शा०टि०
समक्ष प्रत्यक्षम् अस्य । पालिध्वजा: ' महबजाः । वधान' कुरु । अतिष्ठिप स्थापितवान् । ६८) रथ्याः अश्वाः । तापिच्छं काकतुण्डिका ।
७०) आसक्त बालारुणप्रभाप्रवाहपिहितवीर्यः एकत्र बालारुणः + बालादित्यसारथिः, अन्यत्र बलारुणम् अङ्गुलीकम् ।
७१) कान्दिशीक: भयहुतः 1
ता०टि०
६५) आवर्जितं नम्रीभूतम् । तदेतर्हि अधुना । असक्षम अशक्तत्वात् । मन्थर वक्रम् । अनवलोकितः न दृष्टः । पालिध्वजेषु महाध्वजेषु । तस्य वत्रायुधस्य । अपसृतम्
अपगतम् ॥
६६) करः तेजो बाहुच । क्षेपीयः क्षिप्रम् | अङ्कुशानि पुंनपुंसकः । अवनेमुः निद्रया [ इत्यर्थः ] | अघटत मिलितेत्यर्थः ।।
६७) आत्मगुण० आत्मीया [ गुणाः ], आत्मनो जीवस्य गुणाः, शब्दादयः । तद्वधाय सेनाप्रति - [ वधाय ] | फलधार शराग्रम् | परिवारतः कोशात, लोकात् [च] | निर्यातना प्रतिक्रिया । सारि 'सारि: (शारिः ) कुञ्जरपणे शकुनौ धूतनायके ( द्यूतसाधने ) [ अनेकार्थ० २।६४५] ।
६८) रथ्येन अश्वेन | परिजिहीर्षया परित्यक्तुमिच्छया ||
३९) सौप्तिक युद्धमार्ग: रात्रियुद्धमार्गः । राम० रान्नदेव० ( ? ) । नौतन्त्र [ नौ- ] सैन्यम् । द्वारदेशे विशन्तं भुवनस्य ॥
७०) मत्त० अन्तरित० । पुरस्तात् पूर्वस्याम् ||
७१) कान्दिशीकस्य भयद्रुतस्य । सारं द्रव्यम् । प्रत्यवसानं भोजनम् । परेण राजादिना ॥ ७३) अभ्यर्हितं पूजनीयम् । अनुरागनिर्वृतं तेन सुखम् ।
७४) उपान्तप्ररूढकल्पपादपविटपमिव उपान्ते निकटे प्ररूढाः कल्पपादपस्य विटपा यस्य पारिजातपोतस्य तम् । समप्रराजपुत्राणां कल्पपादपेन उपमा | कुमारशब्दविप्रलब्धेन कुमारस्य स्कन्दस्य शब्देन ख्यात्या विप्रलब्धेनः कुमारं 'आगच्छ, कुमार ! विजयस्व' इस्यादिशब्देन । सारीकृत० कर्बुरीकृत० । आह्वयत् ह्यस्तनी दि ॥
( 1 ) BT drops महध्वजाः ( 2 ) C व धान ( 3 ) BCS droy आ०. ( 4 ) BCS drop
बालारुणः.

Page #340

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
२८५
शा०टि० ७५ सपक्षः सपिच्छः, सवर्गश्च । भूभृतां गिरीणां राज्ञां च । सवृत्तस्य शोभनवतुलस्य, अन्यत्र शोभनशीलस्य । कलङ्करहितात्मनः मलत्यक्तस्वरूपस्य, दोषत्यक्तजीवस्य च । सुविदितदण्डनीते: एकत्र सुष्ठुज्ञातवेत्रनयनस्य, अन्यत्र 'सुविज्ञातदण्डनीतिनामराजविद्यस्य । भोगसुखसाधनैकहेतोः विषयसुखानां सिद्धथै अद्वितीयकारणस्य; उभयत्र तुल्यम् । दानादिक्रियाभिः आहारादिदानशीला दिकरणः, अन्यत्र ग्रामादिदानसन्मानादिक्रियाभिः । सुश्लिष्टपरिवारस्य सुसम्बद्धकोशस्य, अन्यत्र सुसंयुक्तपरिच्छदस्य ।।
___७७) आक्रम्यमाणयोरतिसुखपराङ्मुखेन धूजटिललाटलोचनाग्निनेव हृदयेनानङ्गीकृतकन्दर्पयोः एकत्र कामभार्यासौख्य बाधकेन अन्यत्र अतिसौख्यपराङ्मुखेन; एकत्र अनङ्गीकृतकन्दर्पता विनाशित कामता, अन्यत्र अस्थीतकामयोः । गुण: ज्या । सुरभिः चैत्रः । अनुपजातविप्रयोग दुःस्त्रयोः एकत्र अनुत्पन्नब्राह्मगसम्बन्धकष्टयोः, अजातविरहदुःखयोः ।
७९) उद्घाटकानां जलयन्त्राणाम् । ८०) सारवेण सरय्वाः सत्केन ।
ता टि. ७५) शिरोधरः कन्धरा । विजयमित्र 'अनेन वयं जिताः' इति हर्षेण विजयमिव । तोके पुत्रम् । सामान्यम् साधारणम् । स पक्षः सहपक्षत्वात् , समुद्रान्तरे । एकेव दूरे तस्याः सिंहलद्वीपेऽवस्थितवात् । सनीड: निकटः । कल्पायुषा त्वया । नीति: गमनम् । परिग्रहः परिवारः, कलत्रं च । उपहणं पोपणम् । परिवार: पडियार । तरवारि: खड़गः ।
७७) तस्य हरिवाहनस्य । अङ्गजीवान् अङ्गरक्षकान् । सख्योपचारः ढौकनम् । फलार्थिन् [फल-]मर्थयन्ति [इति । रतिः सुरत, कामकलत्र च । अनङ्गाकृतः अङ्गरहितः अनादुतश्च । स्वान्तेषु चित्तेषु । मकरलक्ष्मणा कामेन । शाक्य० वंशः । समरकेतो मरकश्च ईतिश्च (ताभ्यां सह) ।।
७८) निर्मोकः क चुकः । पालम्बः शाखा । निक्षिप्त दत्त परिवारस्येति गम्यते । अग्रेसरेण श्यामवात्समरकेतोः ।
७९) कादम्बः हसः । उद्धाटकानाम् अरघट्टानाम् तुषार० सीकर० ।। ८०) सूत्रित जलमण्डपमगच्छदिति सम्बन्धः । सारवेण सरय्या अयं सारवः वायुः ।
(1) BCS drop .. (2) B' सुविज्ञाता दण्डनीति म राजविद्या येन तस्य; BCS मुज्ञातदण्ड etc. (3) Bा विषयसुखसिद्धयाद्वितीय etc.; BC सिद्धयद्वितीय etc. (4)S drops
स्य सुसं०; BC परिवारंव कोरो); B1 सम्बन्धकोश. (5) S हृदयेन मानसीकृत ०. (6) BCS drop 370.

Page #341

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टिक ८२) निरन्त गापे परस्परासंस्पशिभि: यानि अन्तररहितानि तानि कथ परम्परासंस्पशीनि ? अन्यत्र निरन्तराणि सन्ततानि, परस्परासलग्नानि च । अवाप्तपरिणतिप्रकरपि सुकुमारसर्वावधवैः'ये प्राप्त परिणामप्रकर्षास्ते कथं सौकुमार्ययुक्तसकलभुजाद्यवयवाः १ अन्यत्र प्रकृष्ट परिणामानि, सुश्लिष्टसर्वशिरःप्रभृत्यवयवानि च ।
८३) उपांशु रहः । अक्षिगतानां शत्रणाम् ॥
८४) निरङ्कुश: शणिरहितः, अन्यत्र उच्छङ्खलः । “वामचारिणि मार्गमृग इव एकत्र वामचारिणि सव्यचारिणि, अन्यत्र विपरीत कारिणि ।।
८६) विक्षेपः दण्डो धाटको वा' ।।।
८८) अप्रतिरथः प्रस्थानमन्त्रः । शारः कबुरः ।। दिवसकरमण्डलप्रवेशेषु कृष्णपक्षेषु । परिक्षेपः खातिका । परिक्षिप्त० वलयित० । संव्यानम्
उत्तरीयकम् ॥
८२) शोषाधिगतकाठिन्यं शोषेण प्राप्तकाठिन्यम् । स्थाता तृन्नन्तः, श्वस्तन्यन्तश्च । ८३) उपांशु एकान्ते । अक्षिगतानाम् अनभिमतान!म् । ईक्षणं नेत्रम् । पत्रकहारी
लेखवाहिका ।।
८४) निरवग्रहः अवग्रहः प्रतिबन्धः; यदने-(कार्थः-) 'अवग्रहो ज्ञानभेदे [ह्यस्वातन्त्र्ये] गजालिके प्रतिबन्धे वृष्टिरोवे' [४।३५१] । वामचारिणी अत्रविधौ वामं प्रतिकूलं, सव्यं च; यदने-[कार्थः-] 'वामः कामे सव्ये पयोधरे उमानाथे प्रतिकूले चारो च' [ २।३४० ]; यथा मार्गे गच्छतां वामचारी मृगो याति सोऽपशकुनत्वात् नाभीष्टकृत, तथाऽत्रविधावपि । स्वरसतः आत्मीयादरेण ।।
८५) श्रवसि कर्णे । न दूरीकृतोऽसि नकारोऽत्र सम्भावने । सर्वतोमुखः चतुर्वदनत्वात्सर्वव्यापित्वाच्च । अखिलजनमानसनिवासादिव सगुणत्वाज्जनमनोवासी ।।
८६) दाय धनम् । विक्षेपविसर्जन विगतक्षेपानम् । उक्त्या वचनेन । तस्य नौसेन्२ स्य ।।
८७) अवहित० सावधान ॥
८८) प्रतिरथ० सामविशेष० । नक्षत्रमाला सप्तविंशतिः, मौक्तिकहारः [च] । परिक्षिप्त वलयित० । सारी० पर्याणः ।
(1) CS drop ० (१)S उपांमु; BC उपांत्म (3) ICS भूणि०. (4) C बाम. (5) BC भंग (6) BC चारिगि (7) S च; BL drops वा.

Page #342

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
૨૮ ૭ शा०टि. ८९) विशिखा रथ्या । अपीनम् ऊधः। अद्यश्वीनाः अद्य श्वो वा प्रसूताः । स्नेहनिर्भराणि घृतभरितानि प्रेमपूरितानि च दधीनि 'वल्लवहृदयानि च । 'निर्दयमामथ्नतीभिः निष्करुणं मथ्नतीभिः मर्द यन्तीभिश्च ।।
९०) कनकनिष्कः सुवर्णाभरणम् । न्यञ्च या नीचभवनेनः । शाकशाकट शाकक्षेत्रम् । 'हय व्रीहिक्षेत्रम् । कोष्टकः वरण्डकः । सङ्ग्रहकाः फलिहकाः । निष्कुटः गृहवाटिका । माहारजनानि कौसुम्भानि । वैवस्वतानुजा यमानुजा । सुघटितकाष्ठस्य गगनारघट्टस्य काष्ठाः दिशः, काष्ठानि दारूणि च । हरिशकुलः विष्णुमत्स्यः । गृहीतवेलैः सद्भूत्यैरिव वनैः एकत्र वेला 'अमुलीच्छेदनम् , अन्यत्र पर्यन्तभूमिः । विस्तारितरङ्गेः कुशीलवैरिव नदीपूरेः एकत्र विस्तृतकल्लोलः, अन्यत्र विस्तारितनतनस्थान; कुशीलवाः नटाः । उल्लासितवेत्रयटिभिः एकत्र वेत्रयष्टिः दण्डः, अन्यत्र जलवंशः । द्विजराज: गरुडः, चन्द्रः च । 1-निवातकवचयुद्धमिव मुक्ताफलवज्रन्द्रिनीलप्रभासुरदुरालोक निघातकवचः दानवविशेषः तस्य
ता०टि० ८९) प्रपश्चितशोभा नगरसीमामलङ्घयमिति सम्बन्धः । ताम्रा रक्त। नैगमः वणिक । अश्वतर: वेसरः । पालिका श्रेणिः । शकुल: मत्स्यः । क्षामित. तुच्छीकृतः। स्रोतोवहाभिः बलि । उपजातशोषकरीषमुखसञ्चार० उपजातशोषाणि करीपाणि येषु मुखेषु तानि च च; उपजातशोपकरीषमुखाः सञ्चारमतोल्यो यत्र । क्रमागत० आयात० । आपीन० अधः । सोरभया सांड० । अद्यश्वीनाभिः अद्य श्वो वा विजयन्ते इति । शीन० स्त्यान० । हयङ्गवीनं मक्षिणम् ।।
९०) ग्रथितं धृतम् । असिधेनुका छुरी । निष्क० वक्षोभूपणम् ; यदने-कार्थः]-- निष्कः कर्ष हेमनि तत्पले । दीनारे साष्टसुवर्णशते वक्षोविभूषणे ॥' [२।११] खलधानतः खलकात् । यवस० इन्धनादि० । प्रतिगृह गृह प्रति । आहिण्डद्भिः गच्छद्भिः । शालीन: अधृष्टः । सङ्ग्रहकान् फलहकान् । निष्कुटेषु गृहपश्चादोकस्तटेषु । कर्कारुः चीभडी । कुड्मलीकृत्य, गुड़ीकार्थम् । माहारजनैः कौसुम्भैः । कर्पटेः वस्त्रैः । पिधानमिव, समुद्रविशेषणानि । चतुःशालस्य गृहविशेषस्य । ब्रह्मस्तम्पतरुगहन० ब्रह्माण्डम् एव तरुवनम् । परिणाममिव कालस्य, आनन्त्यात् । शब्दराशिः व्याकरणविद्या । अन्धकारातिः शङ्करः । वैवस्वतानुजा यमुना । मुर्ख प्रवेशः । काष्ठस्य दिशः । प्रस्नवः दुग्धम् । वेणुस्तम्बः वंशस्तम्बः । हिरण्याक्षः दानवः । शकुल: मत्स्यः । आवद्यमानैः सत्कार' कुर्वद्भिः। विटप: स्तम्बः ।
(1) BT वल्लभ० (2) BCS निमश्नतीभिः dropping ० ० and ०मा० (3) BL drops कन...णम. (4) BIलञ्चया; BC न्यस्या (5) नोबीभवनेन (6)S साक0 BC सोक०(7) BIdrops हेयं (8) BT पलिहकाः (9) B1 अटुली० (10) BCS drop चन्द्र : (11) BCS drop निवा...वोक',

Page #343

२८८
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा.टि. युद्धमिव प्रेरितनिष्फलकुलिश' शककृष्णतेजोऽसुराभ्यां दुःखदर्शनीयम् , अन्यत्र मौक्तिकहीरकमरकतैः प्रभासुरदुरालाक; तेषां वा प्रभा तया सुराणामपि दुःखहश्यम् । वृत्रमिवोपकण्ठ. लग्नवज्रानुविद्धफेनच्छटापहृतहृदयासुखम् 'एकत्र गलसमीपसतकुलिशसंयुक्तफेनच्छटापनीतमनःप्राणेन्द्रियम् , अन्यत्र समीपसंसक्तहीरक खचितडिण्डीरच्छटाभिर पहत लोकमनसाम् असुख दुःख येन स तथोक्तः, तम् । सुराचलमिय "स्वर्णदीप्रकरकान्तस् एकत्र सुवर्णदीप्यमानप्रस्थपर्यन्तम् , अन्यत्र गङ्गाव्यक्तभर्तारम् । स्थिमपि विसारि यदि स्थिर कथ प्रसरणशीलम् १ अन्यत्र मत्स्यवत् । चारुकल्लोलमपि कृर्मि यदि शोभनोमि कथं कुत्सितकल्लोलम् ? अन्यत्र सकच्छपम् । 'तायवपुरिवाखण्डित सर्पदशनेः अहिदन्तः, अन्यत्र सर्पत प्रसरत , अशनैः शीघम् । वसुन्धराया मधुरिपोश्च वासः एकत्र वासः वस्त्रम् , अन्यत्र निवासः ।।
९१) उल्लासितानेकघनवितानैः "उच्छायितनानावर्णमेघसङ्घातैः, अन्यत्र उल्लासितानेकवर्णनिबिडचन्द्रोदयैः ।।
९२) पर्यस्यमानासु पात्यमानासु । मुकुलित सङ्घोचितम् । काण्डपटकः जवनिका । बिब्धोक: विलासः । कीकट: दरिद्रः । 1 "निघसो भक्षितोद्धरितम्।। । यवसो नीरणम् । भुजिष्य: दासः । बुग्य' वाहनम् । रेच्यमानं रितीक्रियमाणम् । कुतुपः लघुकूपकःमः ।.
ता०टि० गृहीतवेलैः [वेला] तटं भक्त्याऽङ्गुलीकल्पनं च । मरुद्भिः वातैः । ग्राम समृहम् । अदृष्टसीम्नां निमर्यादानाम् । द्विजगजस्य चन्द्रम्य । निवातकवचः दानवः । अकलवजेन्द्रः निष्फ लवन इन्द्रः । वज्रानुविद्धा हीरकसंमिश्रपविभिन्ना । अपहृतहृदयासुख गता हृदयात असवः प्राणाः खानि इन्द्रियाणि च यस्य तम् । स्वर्णदीप्र० गिरिनद्यादित्वात् णत्वम् । विसारि मत्स्यादि विद्यन्ते अस्य, प्रसरणशीलश्च । कूर्मि कूर्मा विद्यन्ते [अस्मिन् ] कु ऊर्मि । सपत् व्याप्तिः । वास: वसनम् आश्रयश्च ।।
९१) सन्निविष्ट स्थितम् । घन० मेघः, निबिडं च । वितान उल्लोचः समूहश्च ।।
९२) प्राग्रहर: प्रधानः अवेक्षितैः दत्तेः । चरति, सति । काण्डपटकः परियलि । कीकट: निःस्थः । निघस० भोजनम् । भुजिष्यः दासः । समायोगः कच्छोटकः । भुक्तपरिजनपुनरुक्तोपपादितरेच्यमानचटासादकेषु भुक्त परिजनेन पुनरुक्तमापादितानि पुनःक्षिप्तानि रेच्यमानचटकेषु उदकानि यः तेषु; चटा कर्दलः । कण्ठालः गोणी ।। (1) BCs drop ०श. in ०शक्र० (2) B1 ०दृज्ञम् (3) B repeats वृत्र...च्छटा० (4) B1 drops एकत्र...etc upto...च्छटाभिर० () BCS drop ०५० (6) BCS स्वन.. (7) BCS ताई (8) BCS वमुम् (9) B' उच्छ्र यैयत ० (10) BCS निधासो; Bt drops भक्षि...नीरणम् (11) S तोद्वरितम् (12) B1 °कुतुक.

Page #344

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि.
९३) मद्गु: जलवायसः । लवणजलराशिसलिलक्षारदग्ध'तनुभिरपि निविण्यैः ये लवणसमुद्रजलक्षादिग्धदेहास्ते कथं निर्गतलवणभावाः ? अन्यत्र अपगताङ्गचारुत्वाः । नलस्तम्बैरिव जलाशयोपान्तेषु वृद्धि गतैः एकत्र तडागादिपर्यन्तेषु, अन्यत्र जडचितसमीपेषु । कैवतैः धीवरैः ॥
९५) अशेषपुरुषार्थसंप्राप्तिपात्र यौवन यानपात्रं च एकत्र सर्वधर्मार्थकामप्राप्तिभाजनम्, अन्यत्र सर्वपुरुषद्रव्यसम्पत्स्थानम् ।।
९७) मकरमुखतः जलचरवि शेषवक्त्रात्, अन्यत्र मकरमुखप्रणालात् । हरति मदम् एकत्र मदं मत्तताम्, अन्यत्र दर्पम् । डुण्डुभो जलसर्पः । कृष्टजाङ्गुलिक इव न मुह्यति विषमोदकविपत्सु एकत्र रौद्रजलापत्सु, अन्यत्र विषमिश्रलड्डुकापत्सु; जाङ्गुलिको विषवैद्यो गारुडिको वा ॥ ९९) स्वाभिजनः स्वकुलम् ।
ता०टि० ९३) वेत्री प्रतीहारः। अनवसान० अविश्रान्त० । प्रस्थानकालेत्यादि यथा यथा स सञ्चरति तथा तथा लावण्यं तस्य प्रसरतीत्यर्थः । नागर नगरम् । अकूपारः समुदः । बडिश० मत्स्यहन्ता च मांसम् । असुकृत पापम् ॥
९६) अवलम्बितः गृहीतः । अपसारितसाध्वसा गतभया । गृहीतपाणिः पाणिग्रहणस्य संवृतत्वात् ।।
९७) वहन प्रवहणम् । निर्वर्ण्य अवलोक्य । चापलं प्रति परिणयनादौ । डुण्डुभः सर्पविशेषः । विषमोदकविपत् विपमिश्रा मोदकास्तैर्विपदः ।।
९८) यानपात्राणि प्रवहणानि । पोताः लघुप्रवहणानि । प्रायः तुल्यः । प्रायशः प्रायशस, सकारान्तोऽव्ययः । तत्० नाविक० ।
९९) आवर्जनेन किञ्चिद्वक्रीकरणेन । शिरसा चेतमा वा; (Variant reading) । प्राणंसिषम् प्रणतवान् ॥
(1) B1 दिग्ध. (2) BCS drop ०५०. (3) B'S drop यान०. (4) B1 • संस्थापनाम. (5) BCS drop °च०. (6) B1 मिश्रणजलाडुका०.

Page #345

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० १००) ऊह्यमानया वितळमानया ।।
१०१) मण्डलं वृत्तता, देशश्च । ऊष्मा दर्पः, उष्णत्वं च । प्रसन्नमुखरागान् एकत्र' गताग्रभागरक्तत्वान् , अन्यत्र प्रसादवद्वक्त्रविकारान् । विगलितोन्नतीन् “विगलितोच्छायान् गतोदयांश्च । अविद्यमानगतीन् एकत्र अविद्यमानपूयप्रवाहान् , अन्यत्र अविद्यमानप्रचारान् । अन्यैश्च निवृतिकरैराज्या' दिदानैमधुरोपचारैः एकत्र घृतादिवितरणैः, अन्यत्र राज्यादिप्रदानैः ।
१०२) क्रमुकं पूगीफलम् । बन्धकी स्वैरिणी । शब्दशास्त्रकारैरिव विहितहस्वदीर्घ व्यञ्जनकल्पनैः एकत्र कृतह्रस्वदीर्घव्यञ्जनसंज्ञाविधानः, अन्यत्र कृतलघुदीर्घकूर्चकर्तनैः । शस्त्रिका अप्यङ्गीकृतविकटकलहा एकत्र कलहो युद्धम् , अन्यत्र फलकम् । निषादाधिपाः शवरपतयः ॥
ता०टि. १००) ध्वजिनी सेना । तस्य च [प्रयाणमङ्गल-]शङ्खस्य रणितेन । तिरयता स्थगयता। अरित्र जलक्षेपक आउला इत्यर्थः । दुर्विभावत्वात् गच्छन्ती नौन विज्ञायते इति दुर्विज्ञातत्वम् । अपसरत् गच्छत् । निरन्तर गतान्तरालम् । प्रचलितान् गच्छन्त्यां नावि सर्व सर्व तटस्थं सह प्रचलदिव प्रतिभाति आरूढाणाम् । शिरस्त्र० सिरकु० ॥
१०१) सैकतः द्वीपतटः । रुज् रोगः, पीडा च । नृपान् अलोऽचः देवतादिसाधने । तन्त्रं तन्त्रशास्त्रम् , ओषधं च । रक्त रुधिरम् , अनुरक्त च । क्षुरप्रभेदः बाणविशेषः । देशः प्रदेशो, जनपदश्च । अविद्यमानगतीन वहद्वणं लोकगई इति, यदने- कार्थः-] 'गतिवहāणे ज्ञाने यात्रोपायदशाध्वसु ॥' [ २।१६८]; ततोऽजातगतीन् , अनन्योपायान् च ।।
१०२) कूट: पुञ्जः । अक्षणिक० स्थिर० । बन्धकी स्वैरिणी । वेणुः वंशः । कर्पर० कर्पराकारत्वात् कर्परावरणपातक० । पाखण्ड व्रतम् । व्यञ्जन, शरीरावयवश्व; यदने-[कार्थः 'व्यञ्जन स्मश्रुचिह्नयोः । तेमनेऽवयवे कादौ' [ ३।४३८] । कलहः परिवारः, भण्डन च; यदने-[कार्थः-] 'कलहो भण्डने खड्गकोशे समरराढयोः ।' [ ३।८०६ ]; अत्र खड्गकोशः परिवारः। निष्ठुराणि कलहप्रियतया । अपवर्जितैः दत्तः ।
(1) BC drop the text of the Tippanaka from वितर्यमानया (१०१) ...upto तथा अन्त्तस्तरच्चारुतारकयोः एकत्र. However it is taken up again from the begining of p.1 of folio 14; The portion from मध्यचलत् to अविरलावदात is enclosed into brackets and indicated as cancelled. वितर्यमानया is repeated: B1 ०णया. (2) BCS drop oता. (3) BCS drop एकत्र. (4) B1 drops विगलितो.यान्. (5) BCS drop एकत्र. (6) Bअल्पैश्व. (7) B1 राज्यदानादिभिर्मधुरोपायैः. (8) BCS अन् यदलकम,

Page #346

तिलकमञ्जरीटिप्पकद्वयम्
शा०टि० १०३) त्रिजटा रावणभगिनी । 'कण्टकिता रोमाञ्चिताः । अङ्गदः वालिपुत्रः । सकलदिग्मुखान्तरालव्यापिघोषस्य पौलस्त्ययशसो रथस्येव भग्नोऽक्षः एकत्र घोषः घोषणं प्रसरणम् , अन्यत्र चीत्कारः; अक्षः रावणसुतो, धूश्च । मारुतिः हनूमान् । महानिद्रा मरणम् । नीलः समप्रधानः । प्रहस्त: रावणप्रधानः । आसार: वेगववृष्टिः । नेमिः चक्रधारा । अग्रजशक्ते: कुम्भकर्णसामर्थ्यस्य । सरणिः मार्गः । कुबेरपुरम् अलकाम् ।।
१०४) जन्यं सङ्ग्रामः । विक्षेप: धाटकः । अवस्कन्दं धाटकम् । नौकया लघुनावा । स्थपुटयन् 'विषमोन्नतं कुर्वन् । उपनीतश्च ढौकितश्च, वानरैरिति शेषः । एधः काष्ठम् । अरित्रं यानपात्रत्रहित्रम् । नेदीयान् प्रत्यासन्नतरः ॥
१०५) 'तारतुमलेन उच्चाव्यतशब्देन । स्थवीयसी स्थूलतरा । ग्राह: जलचरः । प्रसेवकः कोत्थलकः । निरनुक्रोश: निर्दयः । क्रोशरुन्दं गव्यूतिविस्तीर्णम् । प्लवकः मण्डूकः । दन्तुरः करालः ॥
ता०टि० १०३) बकुलेषु तटवनेविति सम्बन्धः । कटकितः कटक सञ्जातमस्य असौ । दृष्टलङ्कानि दृष्टलङ्कया निश्चितो दश इति । प्रसह्य हठात् । मारुतिना हनुमता । अक्षः कुमारः, धूश्च । सहोदरः कुम्भकर्णः । क्रमः चरणः । उदश्चता ऊर्ध्व गच्छता । ज्वलनजन्मः प्लवङ्गराजः । प्रहस्तः नक्तं वरः । शारिताः कुर्बुरीकृताः । आपतत् सन्मुख धावत् । निर्वाद: वाच्यता । उन्मोहितः छोटितः ।।
१०४) जन्य० रण० । अविक्षेपेण शीघ्रम् । ऊरी कृता अङ्गीकृता । त्रिभागशेषा त्रिभागः शेषो यस्याः सा । निरायतः सरलो, दी| वा; माघवृत्तो दृश्यते । सानु: अयम् [ इत्यर्थः] । उद्राग: उद्गतरागः । जाइय शीतम् । जाइय' जत्यं वा (Variant reaing)। अरित्रम् आउला । अर्ण नीरम् । संक्षोभितसकलजलचर: भेरीध्वनिविशेषणानि ॥
१०५) मखविसी अग्रे वर्धितः । सर्पितस्तारतुमुलेन उल्ललास कलकल इति सम्बन्धः। तरी नौ । आविष्टस्य कुपितस्य । मर्म कर्म । नोगिलिष्यत्यथा उदरमर्मपीडन विना । प्रसेवकः कुत्थलकः। रुन्दम् पृथुलम् । महाप्लवकेन महाद१रेण; यदनेकार्थः-'प्लवः भेल कभेकयोः ।' [२।५४१-५४२] भेलकः त्रापकः । तालः तालिका । कीकट: कृपणो नीचाश्वः; यदने-[कार्थः-] 'कीकटः कृपणे क्लिष्टे देशभेदे तुरङ्गमे ।' [३।१५५] ॥ ___ (1) BCS किंकिता, dropping (2) BCs drops प्र० (3) B1 निम्नोन्नत (4) B1 ताल..

Page #347

२९२
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश- विरचितम्
शा०टि०
१०६) लवली चन्दनलता । दूष्यं पटगृहम् । वयः पक्षी । आशशु क्षणिः अग्निः । कांस्यतालाः कंसा 'लकानि ॥
१०७) कस्वराणि उपस्करम् । यानं गमनम् । प्राचेतसेन वारुणेन । मसृणमसृणं मन्दं मन्दम् । खशेषनिद्र इव जृम्भितुं जुम्भां मोक्तुम्, अन्यत्र विकसितुम् ॥
१०८) पञ्चषैः पञ्चषट्प्रमाणेः । 4 सिक्थकं दमनम् | क्षरत् प्रविशत् वल्लूरं मांसम् । विहस्तः व्याकुलः । कल्माष: कर्बुरम् । निकषा समीपम् । क्षेपीयः क्षिप्रतरम् । उदञ्चय ऊर्ध्वमुत्पाट ||
१०९) छायया लेशेन । जोषं मौनम् ॥
ता०टि०
१०६) तनिक० atto | अन्तर्व शिकः अन्तःपुरारक्षकः । उदवृत्तः उच्छृङ्खलः । पश्चिमोत्तरः वायव्यः । विरुत ं शब्दः । वरुणवानहं सश्रूथ० वरुणस्य यानानि च तानि हंसयूथानि । स्रोतसा प्रवाहेण ||
१०७) कस्वराणि कवर धनम् ; यत् हैमलिङ्गानुशासने पुंनपुंसकलिङ्गेषु - 'स्वदायः कस्वरे कृच्छ्रं व्रते' इत्यादि । स्वदायशब्दौ कस्वरे धने वाच्यौ पुंक्लीवाविति । भवर्ता ः पयसां भ्रमाः । अनवधारिते निर्यामकाणामज्ञाने । समः समानः । यानां गमनम् । विनिपातः व्यसनम् । अकारण ं निष्कारणम् । दर्शय मा त्वम् [इति शेषः ] । त्वरा वेगः । न न भविष्यति भविष्यत्येव [ इत्यर्थः ] । समयक्षेपणीय समये क्षिप्यते [ इति ] | आयत दीर्घम् सज्जः प्रगुणः I
१०८) वल्लूर मांसम् ; यदने - [ कार्थः - 'वल्लूर तु वनक्षेत्रे वाहनोखरयोरपि । sai stori || [३।६३३ - ६३४ ] | धूमकाचमपीकलमाप० धूमकपणात् मपी तया hearerit | क्षेपीयः क्षिप्रः । मित्राणि हे मित्राणीति सम्बोधनम् । मरुत् वायुः । शकुलस्य मत्स्यस्य । प्रचलायसे निद्रां कुरुषे । निद्रासहेक्षणाभ्याम् आस्येक्षणयोः सहयोगः [ इत्यर्थः ] | संगलनं गीलनम् ।
१०९) पण्डे षण्डे तरुसमूहे । सानौ तटे । भृगौ प्रपाते । झाकृत झात्कारः । दक्षिणः अनुकूलः । छायया कान्त्या यदने [कार्थ :- ] 'छाया पङ्क्तौ प्रतिमायामयोषित्यनातपे । उत्कोचे पालने कान्तौ शालायां च तमस्यपि ॥' [२।३६३ ]; अत्र शोभा इति [अर्थः ] । गन्धेनापि लेशेनापिः यदने - [कार्यः - ] ' गन्धः सम्बन्धलेशयोः ' [२/२४२ ] ; 'गन्धकामोद' । जो मौनम् ।
(1) आसुसुक्षणि: ( 2 ) BCS कंशा० (3) BCS drops मसृग० ( 4 ) S मदनम् (5) BCS लसेन

Page #348

तलकमञ्जरीटिपनकद्वयम्
२९३
शाटि ११०) बालतपस्विना अज्ञानतपोधनेन ॥
१११) [प्रवृत्तमेषस्य] मेषः' मेण्ढको- मेषराशिश्च । चलित सरोहिणीक वृषस्य एकत्र रोहिणी नक्षत्रम्, वृषः राशिः; अन्यत्र रोहिणी सुरभिः, वृषः गौः । विभाव्यमानतुला. धनुष: एकत्र तुलाधनुषी राशी, अन्यत्र तुला प्रसिद्वैव, धनुश्च कामुकम् ।।
११२) रेचितं रिक्तम् । अभ्रमु: ऐरावणजायो । वामनः पश्चिमाशा करी ।
११५) छन्दोविचितिशास्त्रमिव बृहत्याजगत्या' च” छन्दो जात्या, अन्यत्र महत्या देवकुलिकापरंपरया । युगान्तदिवसमिव विलसदेनेकरूपकालीकान्तम्” एकत्र विलासवन्नानारुपशङ्करम् , अन्यत्र देदीप्यमाननानारूपकपङ्क्तिकमनीयम् । हेमन्तमिव समासन्नशिशिरवातायनालङ्कृतम् एकत्र निकटशीतलवाय्वागमनभूषितम् , अन्यत्र निकटशीतलगवाक्षभूषितम् ।
प्रौढवादिनमिवातिविषमपत्रभङ्गविस्मायित' 3 प्रेक्षक जनम् एकत्र दुर्विजेयपत्रकभजनाश्च 14 यितलोककम्। 5, अन्यत्र दुर्लेखनीयपत्रवल्लीरचनाभेदाश्चर्यितप्रेक्षकजनम् ।।
ताटि० ११०) विनिपातः दैवतो व्यसनम् । अनधीनतायाः स्वातन्त्र्यस्य; परमत्र त्वे... । हेपण लज्जाकरम् ।
१११) किरणरज्जुस्तम्यः लाजाकारत्वात् स्तम्बः । पिण्डीकृत वयोमुक्त इत्यर्थः । रोहिणी गौः । तुलाधनुषः याज्यलष्टितानि (?) धनपि यत्र । सार्थस्य 'सार्थो वृन्दे वणिगणे' [अनेकार्थः २।२२५] ।।
११२) आवर्जितः नम्रीकृतः । उन्नमयति या उपलक्षिते सति [इति शेषः । कौपीन: कच्छोटकः। जालिकः माछी । उपनीत दत्तम् ।
११३) उज्जिहानम् उद्गच्छन् । विलुलितं प्रभाराशिभिदि सम्बन्धे इति ज्ञेयम् । नि सितम् अवलोकितम् । हस्तच्छत्रकैः [हस्तः एव [छत्रं यस्य सः, तैः ।
११४) आगच्छत् विद्याधरवृन्द्रमिति सम्बन्धः । सन्तर्पितेन बहुलितेन । उज्ज्वालo ऊर्ध्वज्वाल । अदृश्यमान० गगनगामित्वात् भूमेरन्तरस्य महत्त्वाच्छायायाऽप्रतिबिम्बनम् निल्न. एकस्मिन् दण्डे एकस्य छत्रस्य सद्भावात् निलूनपत्रपद्मप्रतिमत्वम् ।।
११५) अष्टापदाद्रिः स्वर्गाद्रिः । उत्फालः मन्थानः । ग्रावः मणिः । कलापः शिखण्डः । नीलकण्ठः मयूरः । समुचितम् उचितम् अभ्यस्तम् , यदने-कार्थः-] 'उचित विदितेऽभ्यस्ते
(1) B1 drops मेषः. (2) B1 अजः. (3) S drops ०१०. (4) BCS drops .क०. (5) BCS drops ०शा०. (6) BCS droys जगत्या. (7) B' drops च. (8) B1 drops पर.. (9) B1 कालि... (10) B1 रूपैक०. (11) Br drops निक...मन्यत्र. (12) BCS drops न०. (13) BCS विस्मापित०. (14) BCS drops ०मा०. (15) BT लोककलोकम्.

Page #349

२९५
तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० ११६) 'श त्यसम्पदिवानीतिरनीतिरपि. फलति अनीतिः अनयोऽपि, अन्यत्र अनीतिः ईतिरहिता ॥
११७) प्रकटितपरभागानि प्रकाशितशोभानि । प्रततं विस्तीर्ण, सन्ततं वा । कुलाय: पक्षिगृहम् । चञ्चूर्यमाणानि अत्यर्थ गच्छन्ति । व्यात्युक्षी परस्परसेचनम् ॥
११८) तारतरोच्चारेण दीर्घतरोच्चारणेन । तलिनं कृशम् । सङ्क्रमः मार्गः । स्त्रैणस्य स्त्रीसमूहस्य । महणतार: कोमलोच्चः ।।
११९) अपघन: अङ्गम् । अनिर्वाण: मत्तः ।।
१२०) ऊर्मिका मुद्रिका । कुल्या सारणिः । उभयथापि परिमण्डलोरुणा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां परिमण्डलोरुणा वृत्तबृहज्जधेन, वृत्तविस्तीर्णन च . द्विधापि निचितकक्षावन्ध. बन्धुरेण घनकाचीबन्धचारुणा, निबिडपुरुषकक्षाबन्धमनोज्ञेन च । नितम्बिनी प्रशस्तपश्चात्कटीभागेन । सुकुमार: चारुः । अनन्यजः' कामः । सुदर्शनोपेतेन वैकुण्ठेनेव कण्ठनालेन तुलितशस्वाम् , एकत्र चक्रोपेतेन, अन्यत्र शोभनदर्शनयुक्तेन तुलितशङ्खाम् अनुकृतकम्बुम्' । मिते युक्तेऽपि' [३।२६४]; अत्र उचितसमुचितयोरेकार्यम् । सुरप्रासादैः देवतायतनैः । विचितिः परिच्छेदः । बृहत्या जगत्या छन्दोविशेषौ; [जगती] मही । अनेकरूपकालीकान्त० अनेकरूपकाला चामुण्डाख्या, रूपकश्रेणी [च । शिशिर ऋतु, शीतलं च । पत्रभङ्गः किर्मीरादि ।
११६) अनीतिः अन् देतिः, अन्यायश्च । वर्मणा कारापकेन । मनुष्यधर्मणः धनदस्य ।
११७) अस्याः प्राकारभित्तेः । अवस्थितायां नावि इति शेषः । अमार्गः अविषयः । अभूमिः अस्थानम् ; यदने-[कार्थः-] 'भूस्तु भूमिरिव क्षितौ। स्थाने च...' [१।१०-११] चामीकर स्वर्णम् । गुणनिका गुणणी । परभाग: गुणोत्कर्षः । परिपाटिः श्रोणिः । कुलया: नी इः । व्यात्युक्षी परस्परजलसेकः ।
११८) आकर्णितः नूपुरझात्कार इति सम्बन्धः । स्वनः स्वरः ।
११९) अघपनेभ्यः अङ्गावयवेभ्यः। सपक्षः सह पक्षेण वतन्ते [इति । अनिर्वाणसुरवारण अनिर्वाणा अकृतमजनाः; यदने-[कार्थः- निर्वाण मोक्षनिवृत्योर्विघाते करिमज्जने' [३।२२२] । स्नानानन्तरं कवला दीर्वतेऽत एवं सङ्ग्रहीता इत्युक्तम् ।
१२०) कुल्या सारणिः । मणिप्रतिम० मण्डनार्थ दन्तेषु मणिप्रतिमाः क्रियन्ते । परिमण्डलोरुणा द्विधापि कक्षाबन्धबन्धुरेण वतुलो अरू यस्य । वर्तुल च उरू च। तेन (1) BCS सस्य०. (2) BCs drops करनीति०. (3) B' प्रकट०. (4) BCS प्रकासितसोभानि. (5) B'S तलीन (6) BCS प्रसस्त०. (7) BCS drops ०यज. का. (8) BCS ० संखाम्. (9) B. शंखाम्,

Page #350

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि. तरलितायतापाङ्गतरङ्गयोः अन्तस्तरच्चारुतारकयोः क्षीरधवलयोरिक्षण महानदीप्रवाहयो: ईक्षणे नेत्र एव महानदीप्रवाही तयोः; कीदृशोः ? तरलितायतापाङ्गतरङ्गयोः चञ्चलीकृतौ दीर्घनेत्रत्रिभागावेव तरङ्गो ययोस्तौ तथोक्तौ तयोः, अन्यत्र मध्यतरन्मनोज्ञोज्जवलजलयोः; क्षीरधवलयोः [इति] समानविशेषणम् । अविरलावदातदन्तकुड्मलं दन्ता एव, दन्तवच्च, कुड्मलानि अविकमितकुसुमानि यत्र तत् तथोक्तम् । अमलगण्डफलकम् एकत्र निर्मलप्रशस्तकपालम् , अन्यत्र निर्मलकपोलवत् फलानि यत्र तत् तथोक्तम् । अनिलविलुलितनीलाल कालिकमनीयं वातचलितकृष्णकुटिलकेशा एव अलयः भ्रमराः, तैः, 4 एकत्र; अन्यत्र अलकवद् ये भ्रमराः, तैः कान्तम् । अनिभृतभूल नाविलासं चञ्चल भ्रबियोकं, चचलभ्रलतावद् वीनां पक्षिणां लासः लसनं क्रीडा: यत्र तत् तथोक्तम् । उन्नतनासावशम् उच्चप्रशस्त'. नासिकम्, उन्नतवंशं च । अभिनयप्रवालपाटलाधर नूतनपत्रवद् रक्तोऽधरो यत्र तत् तथोक्तम् , अन्यत्र प्रवालानि एव रक्ताधरो यत्र तत्' तथोक्तम् । 1° उत्कलितकालागुरु तिलकशोभम्। एकत्र 12अधिककृष्णागुरुविशेष कविभूषम्, अन्यत्र उत्कलितकालागुरुतिलकवृक्षशोभम् । आबद्धनिबिडपुष्पापीडम् एकत्र रचितगाढकुसुमशेखरम् , अन्यत्र उद्गतघनकुसम सङ्घातम् । आक्रीडमिव क्रीडापर्वतमिव । प्रतोष्यमाणं गृह्यमाणम् ॥
ता०टि० कक्षा काञ्ची । यदने-[कार्थः-] '....कक्षा विभरज्जौ काञ्चीगेहप्रकोष्ठके। भित्तौ साम्ये रथ भागेऽन्तरीयपश्चिमाञ्चले ॥ उद्ग्राहिण्यां च...' [२।५६३-५६४] । ततो निबिडः कक्षाबन्धः पाञ्चीबन्धः भित्तिबन्धो वा; अथ देशविशेपात् , परिधानविन्यासविशेषाद् वा, कक्षाबन्धः कच्छ बन्धों वा यस्य, तेन जघनबिम्बेन । अवेक्ष्यमाणः प्रतिजाग्रियमाणः । तनुतरङ्गः हस्वभ्रमिः । अनन्यजनिः कामः । सुदर्शनोपेत: [सुदर्शन चक्र, शोभन दर्शन च । वैकुण्ठः विष्णुः । तारकायाः तरन्तीति तारकाः पुरुषाः । ईक्षण नेत्रम् । तुषार: शीकरः; यदने[कार्थः-] 'तुषारो हिमदेशयोः शीकरे हिमभेदे च' [३।५९६ । उत्कलितकालागुरुतिलकशोभ वर्धिता कालागुरु[-तिलकस्य शोभा यत्र मुखे । उत्सङ्गिताम् उत्सङ्गे कृताम् । निशान्त' निशाया अन्त प्रभातम्, प्राभात च ।
१२१) पश्यति सति [इति शेषः । आकर्णयति सति [इति शेषः ।
१२२) रुपिणीं मूर्तिमतीम् । (1) B1 drops रिक्षण ...हयोः. (2) BCS कुमलानि. (3) S तत्रत्तथोक्तम्. (4) BCS तैतत्र, dro. pying ०२० after तै०. (5) Bl drops क्रीडा. (6) S नाशा० BCS drop ०च्च०. (7) B' प्रधाला. (8) S तत्र तत्तथोक्तम्. (9) Bi drops उत्अ...शोभम् (10) B1 drops एकत्र. (11) Bi उत्कलितकाला ०. (12) Bl dropsशेखरम्...धन. (13) B1 drops आ०.

Page #351

AMAurrr..ArunMAMAAM
-
-
-
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि. १२३) नलकूबर: धनदपुत्रः प्रसेविकायाः कोत्थलिकायाः ॥
१२४) आलवालं स्थानकम् । धीरदष्टिविक्षेपक्षोभिताभिमुख तेजस्विराजहंसमण्डल: एकत्र स्थिरनेत्रप्रेरण' त्रासितसम्मुखसतेजोनृपप्रधानसङ्घातः, अन्यत्र क्षोभितादित्यचन्द्रबिम्बः उष्णीवा शिरोवेष्टनम् ।
१२५) राजनीतिरिवावस्थापितवर्णसमुदाया एकत्र व्यवस्थापितब्राह्मणादिसधाता अन्यत्र आरोपितनीलादिवर्णसमुदाया । दिनकरप्रभेव प्रकाशितव्यक्तनिम्नतविभागा प्रकटितस्पष्टनीचोच्चप्रदेशा; समानं विशेषणम् ।।
१२६) चतुरङ्गा तमिव सुनिरूपितत्रिकचतुष्करचनम् एकत्र “सुस्थापितत्रिकचतुष्कङ्करचनम् , अन्यत्र 'सुरचितत्रिकचतुष्कप्रदेशविशेपरचनम् । शक्तित्रयं मन्त्रोत्साहप्रभुशक्तिलक्षणम् । 'शत्रुषड्वर्गः कामक्रोधलोभमानहर्पमदाः । पराभिभूताः शत्रुतिरस्कृताः । नन्दनोपवनपादपान् मन्दरादीन्, ॥
ता.टि. १२३) प्रवृत्तिः वार्ता । विद्ध० सदृश०; 'विद्धं सदृशे वेधिते च' [१ 'विद्ध सदृग्वेधितयोः' २।२५२] इत्यनेकार्थे प्रतिपादनात् । नलकूबर: धनदपुत्रः । एकलनु: अद्वितीय(पुत्रः । शाखान्तरालेन विरलोपलक्ष्यमाण० [शाखान्तरेण कृत्वा विरल दृश्यमान० । कौशलिक प्राभृतकम् । अनुप्राप्त० पश्चात्प्राप्त० । प्रसेविका कुत्थलिका ।
१२४) आलवालानि पुंक्लीबः । नर्म क्रीडा । कृर्यासकः कञ्चुकः । पक्ष्मलितः बहलितः । विक्षेपक्षोभिताभिमुखतेजस्विराजहंसमण्डलः विक्षेपेण क्षोभितम् अभिमुखानां तेजस्विनां ग्रहाणां राज्ञश्चन्द्रस्य हंसस्य रवेमण्डले यस्य सः, राजहंसो नृपोत्तमः; । यदनेकार्थः-] 'राजहंसस्तु कादम्बे कलहंसे नृपोत्तमे ।' [४।३४७] अंसः स्कन्धः । चलाचला चञ्चलाम् । खड्गधेनुकामात्रशस्त्र० धेनुका छुरी; स्वार्थे मात्र ।
१२५) वामनः खर्वः । वर्णसमुदायः आश्रमादी च पीतादिश्च । रथाङ्ग चक्रम् ।
१२६) शत्रुपवर्गः: शत्रूगां कामादिषडवर्गस्य च । नन्दनो ग्वनपादपान् नन्दनस्य विषयाणां चोप०...।
(1) B1 प्रेरणा०. (2) B1 रोपित०. (3) S प्रेकासित०. (4) B स्थापित ०. (5) C drops तुष्कप्रदेशविशेषरच०. (6) Bl drops शक्ति०, (7) S ०ट्वः ; BC टबर्जाः.

Page #352

तिलकमञ्जरी टिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
१२७) पञ्चालिका टिउलडी (१ ढिंगलडी) । कला षोडशो भागो, विज्ञानं च । सीमन्तितं द्विधाकृतम् । धिक्क्रियमाणा तिरस्क्रियमाणा 2 ||
१२८) सैरन्ध्री गन्धवर्तिका, मण्डनयित्री वा । प्रष्ठा प्रधाना । प्रेष्ठा प्रियतमा । विद्धरूपम् + अतिसुन्दरं भावसारं रूपम् ||
१३०) अपार्यमाणा अशक्यमाना । तदवधार्य तद् लेखस्वरूपम्, अवधार्य मनसि कृत्वा ॥
3
१३२) अधोगतिम् अधस्तात् स्थिति, नरकगमनं च । कदली रम्भा । हृदयवासिभिः हृदयं चितं, वक्षश्च अलब्धविवर निश्छिद्रम् । मध्यस्थां मध्यस्थितां', मध्यस्थरूपां' च । मुखे वक्त्रे प्रारम्भे च । क्षीरसागरसमं 7 धवलचञ्चलम् अतिशयचञ्चलं वा ॥
सम्बन्धः;
,
ता०टि०
१२७) महोत्स्वधी ० ० श्रिया । पुरुषपरतन्त्रतया नरपारतन्त्र्यात् । यदने-[कार्थः]- ‘सम्प्रयोगो निधुवने सम्बन्धे कार्मणेऽपि च ' [ ४|५२ ] ॥
8
२९७
१२८) सैरन्ध्री मण्डधात्री । प्रेष्ठा प्रियतरा ; प्रियशब्दस्य इष्ठप्रत्यये रूप प्रेष्ठेति । विद्धः सदृशः । [ स्वप्रतिबद्ध० ] [ स्व - ] स्य०, तेन ॥
१३०) मधुरवादितादिभि: मधुरवादिनो भावे तलू । भवति त्वयि ।। १३१) वितानकः चन्द्रोदयः ॥

१२९) महादेवी प्रधाना [देवी ] | सन्देहेन त्वया देवेन । मया चित्रलेखया । तस्य विचित्रवीर्यस्य । दशशतमरीचिः रविः । धीमता त्वया ॥
(1) B1 विविक्रयमाणा ( 2 ) BT drops तिरस्क्रियमाणा. ( 3 ) BCS drop विद्धरूपम् ; B puts it after भावसार, and drops रूपम्. (6) B1 मध्यस्थ रूप च. ( 7 ) B1 धवलं ० . ( 8 ) B = drops ० श०.
३८
प्रयोग:
१३२) मार्गप्रभावित० मार्गेण प्रभावितज्ञान० । शत्रपत्र कमलम् । कालान्तरभुव: चित्रपटादिदर्शनाद्भविष्यति [ इत्यर्थः ] | अधोगतिं रागिणः अनुरागिणो जनस्याधोगतिर्नरकादिकान्यचिमयानि रक्तस्य पक्षे सविलासगतिम् । दुःखहेतुः दुःखेन भविष्यति [ इत्यर्थः ] । भलब्धविवर' पीनत्वाद् अच्छिद्रम् । मुखे वदने, आरम्भे च । अध्येति स्मरति । कर्तव्य कार्य, प्रयोजनं [च] | समागमप्राप्तिरपि असम्भावनायाम् । अनुगुणम् अनुकूलम् । निर्वक्ष्यति निर्वाहयिष्यति । परिवर्तनः इतस्ततो विलुलितैः ॥

मंडयित्री. ( 4 ) BCS (5) B. 2
मध्यस्थां.

Page #353

२९८
-
-
शान्याचार्य-ज्ञानकलश-विरोचतम्
शा०टि० १३३) आकल्प: वेषः । कषाय: सुरभिः । परिवस्त्रा यवनिका । उपस्पृश्य आचम्य ॥
१३४) विस्तारितोदग्रतापसम्पत् तापः सन्तापः, उष्णं च । उष्णबाष्प: नेत्रजलम् , उष्णोष्मा च । दवथुः उपतापः॥
१३६) द्यावाभूमी रोदः। दुर्दिन मेघतिमिरम् । तदर्पित गन्धर्वकार्पितम् ॥ १३७) विच्छदः विस्तारः ॥ १३८) अपवर्जितः दत्तः ।।
१३९) प्राग्ज्योतिषः कामरूपः । सौहित्यं तृप्तिः । लौहित्यः हृदः । क्षपण विनाशः । विधेय: आयत्तः ॥
ता०टि. ...१३३) परिवस्त्रांशुकः जवनिका । सारवे सरय्वा इदं सारवं, तस्मिन् । ०उपलब्धः मतैः; यदने-[कार्थः-] 'उपलब्धिमतौ प्राप्तौ' [४।१५७] । उपस्पृश्य आचम य ।।
१३४) प्रतिसमर्पिताङ्गभारः स्कन्धे [इत्यर्थः] । निक्षिप्तचक्षुः निपतत्० वा [variant reading] | तिलकमञ्जरी वसन्ते एव तिलकानां मञ्जरी, न निदाधे । प्रबन्धः अनवच्छेदः । आयामः देयम् । बाष्पः अश्रुः, ऊष्मा च; यदने-[कार्थः-] 'बाष्प ऊष्माक्षिजलयोः' [२।३०१] । दवथु: उपतापः । वेदना पीडा ।
१३५) प्रसादयितुमिव तदृष्टिम् दृष्टेहि श्याम वस्तु चक्षुष्यम् । भूतधात्री भूः । निर्वातुं वाताय । ०मरुतो० वाताः । विहितातपत्राणीव अन्यतो ऽपत्रपा] लज्जा । दर्शनदुःखिता [दर्शन्-Jएन पीडिता । आबद्धकुमुमाञ्जलिपुटानि एष बद्धस्तवाञ्जलिर्न हननीयः कुमार त्वया। ताण्डव नृत्तम् ॥
१३६) आपारवाहिनी नदी । किलिश्चक कलिश्च काष्टम् ॥ .....१३८) परिगत: परिवृतः । विसारि० प्रसरणशीलम् । वकाङ्गः हंसः । सीर० हल।
अपवर्जित: दत्तः । हुणः तुरक्क; । ०ग्रामः समूहः । विलम्भके विलहणके । कपिलायमान पिङ्गलम् । अध्युषितः आश्रितः । उद्भिन्नः विकसितः । विटपि० विटपि-[भिः] । उच्छितपत्रखण्ड समृद्धं, प्रधान च ॥
१३९) प्राज्योतिषाधिप: कामरूपाधिपतिः । प्रतिबद्ध० निषिद्ध० सौहित्यं तृप्तिः । लौहित्य: हृदः; यदनेकार्थः-'लौहित्योऽब्दो हृदे व्रीही...' [३।५३३] । मृगया आखेटकः । क्षपणाय मारणाय । सानुकोशतया सदयतया । अर्भकानामपि शिशूनामपि । विधेयान् भणितकारिणः । उदस्राक्षुः धृत्वा राजानः पशून त्यक्तवन्तः [इत्यर्थः] । सङ्गच्छमानैः मिलद्भिः॥ (1) BCS drops त०.

Page #354

२९९
तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा.टि. १४०) अधिकसुश्लिष्टसंयोजितकलायाः एकत्र- विज्ञानकला, “अन्यत्राधारकाष्ठम् । नूतनगुणारापसविशेषलय्धसोव्यसम्पद. एकत्र नूतनगुणाः कान्तिसौम्यादयः, अन्यत्र नूतनतन्त्री । मन्मनः अव्यक्तध्वनिः । मेदुरः पीनः ॥
१४१) परिवर्धकः अश्वाकर्षकः । लेशिकाः पडिकाराः ॥
१४३) स्मयः दर्पः । मन्दरालोडितजलराशिजलमिव स्पष्टमूर्च्छनागमकरचितम्' एकत्र व्यक्तमूर्छभुजगमकरव्याप्तम् । अन्यत्र व्यक्तमूर्च्छनारागान्तरप्रवेशरचितम् । प्रभातकालग्रह'चक्रमिवदर्शितप्रकाशसर्वस्वरविशेपम् 1 "एकत्र प्रकटितदीप्तिसर्वस्वादित्यशेषम्, अन्यत्र प्रकटितव्यक्तिसकलषड़जादिस्वरभेदम् । मरुस्थलमिव कलमविकलनामतानम् एकत्र कलमशालिरहितग्रामविस्तरम्, अन्यत्र कलं मधुर, । 'परिपूर्णग्रामविस्ताररागत्रयैकविंशतितानम् ।। 13 दूरविततस्तम्भनिश्चलम् एकत्र स्तम्भः स्तम्भनम् , अन्यत्र आलानम् ॥
१४४) प्रतिपन्नवर्त्मभिः एकत्र वर्त्म मार्गः, अन्यत्र पक्ष्मोद्गमस्थानम् [=नेत्राच्छादकचर्मपुटम् ] ॥
ता०टि० १४०) संयोजितकलाया० कलं ध्वनिविशेषः; यदनेकार्थः- 'कलं त्वजीर्णरेतसोः । अव्यक्तमधुरध्वाने...।। [२।४८८] । विपञ्च्याः वीणायाः॥
१४१) बद्धपर्याण पलाणीअउ ॥
१४२) पर्वतपादपाषाणे पर्वतपर्वते । लेशिका आरिका । अन्धकारातिः हरः । गजासुर: दानवः। वशा हस्तिनी ॥
१४३) कोण: वादनदण्डः । उच्चचार उल्ललास, रणितमिति सम्बन्धः । स्मयः दर्प: स्पष्टमूर्च्छनागमकरचित मूर्च्छना एकोनविंशतिः; स्पष्टमूर्छा येषां ते हस्तिमकराः, तैश्चितां मूछनां गमयन्ति ज्ञापयन्तीति ये कराः तैश्चितम् ; गमा एव गमका विच्छेदाः; स्पष्टमूर्छनागमकै रचितम् । प्रकाशसर्वस्वरविशेषं सर्वे स्वरविशेषा यत्र ; रविरेव शेषो यस्य । कलम. विकल ग्रामतान सम्पूर्णा ग्रामास्त्र यस्ताना एकोनपश्चाशत् ; व्रीहिभेदैः शून्यग्रामसमूहम् । अकृतवारणः अनिषिद्धः । सृजन्त ददतम् । स्तम्भः स्तम्भन स्तम्भनेन, स्तम्भकाष्ठैश्च । सङ्कम: निःश्रेणी । प्राजनः आरिकादण्डः ॥
१४४) विभागावलोकनपरैरिव पक्ष्मणाऽवलोकनाभावाद् उत्प्रेक्षा ॥ . (1) BCs drops प्याः. (2) BS drop ०७. (3) B1 विज्ञान .. (4) BCS ०७०. (5) BCS drop ०२. (6) BCS लेखिका. (7) B1 drops °क०. (8) B1 भुजंग०. (9) BCS ० प्रकास ०. (10) BCS drop एकत्र. (11) B' drops ०ग्रामविस्तार. (12.) BC राग्र०. (13) BCS वितरस्तभ०.

Page #355

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० १४५) 'कल्पः चतुर्युगम् , युग द्वादशसाहस्यम् । उदन्तः वार्ता ॥ १४७) अनुयुक्ताः पृष्टाः । मन्युना दैन्यम् । कुथः [चित्र-]वर्णकम्बलः ॥
१५०) सम्भाव्य ‘सन्मान्य । पुरोलिखितरुचिररेखस्वस्तिक मावासगृहमिव एकत्र अप्रदेशे लिखितदीप्रलेखः स्वस्तिकबन्धो यस्य स तथोक्तस्तम् , अन्यत्र अग्रे लिखिता रुचिररेखाः स्वस्तिका यत्र तत् यथोक्तम् ।।
१५१) ध्यात्ता प्रसारिता ॥
ता०टि. १४५) विप्रकर्षात् अनतिदूरत्वात् । धूपितः सन्तापितः । कल्पायत० [कल्प -]वत दीर्घ । भापतिष्यतः आगमिष्यतः ।।
१४६) चक्रमण गमनम् । निरन्तरगवाक्षितेन गवाक्षाकारत्वात् ; गवाक्षा जालकाः; गवाक्षाः सखाता अत्र तद् गवाक्षित', खदिरैः पाटितत्वात् । तदा तु तेन व्यायामेन ।।
१४७) ब्रीडाजड० [बीडा-] जनन० वा [variant reading] खलीकृतः प्रेरितः । मन्युना दैन्येन ॥
१४८) कुथास्तरणः पर्याणकम्बलः ॥ १४९) अवगताशयेनेव ज्ञातचेतसा एव । अनेहसा कालेन ।
१५०) महाकाल: हरः; यदने-कार्थः- 'महाकालो महेश्वरे । किम्पाके गणभेदे च' [४।३०५-३०६] । पुरोलिखितरुचिरलेखस्वस्तिक पूर्व लिखिता रुचिररेखा स्वस्तिर्यत्र; शेषाद् वाडकः, स्वस्तिका रङ्गवल्यश्च । धूसरितवर्ण: गौरादिः, अक्षराणि च । परितोष: लेखवाहकनाम ।
१५१) वेलावित्तकः वेलोद्भणकः । प्रारभ्यमाणेषु आत्मीयपदेषु स्वपुत्रस्थापनार्थमिति भावः । द्रविण [द्रवि-णाय । धावद्रमकः धाव-त् रङ्कः । श्रद्धेयवाक्यजनसञ्चारिताक्षरः पात्राद्यवतारेण [इत्यर्थः] । निधन परवशम् ।।
... (1) BCS कल्प. (2) BBISC put चतुर्युग before कल्पः. (3) C ० युक्तां. (4) Bt संमान्य (5) BCS drop कमावास...स्वस्तिक०.

Page #356

तिलकमअरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० १५२) वासतेयी रात्रिः । 'कार्माः कर्मकराः । इह लेखे । निसर्गविमलाभ्यः कलाभ्यः कला षोडशो भागो, विज्ञान च । उपधिः माया । तत्कतुं तत् गमनम् । तत् तस्मात् ।।
१५३) परिणतज्योतिष ज्योतिः दीप्तिः, ज्योतिः शास्त्रं च ।। १५४) सौधांशवे' चान्द्रे । संवलित मिश्रितम् । विशिखा रथ्या । अर्चा प्रतिमा ।
१५५) जम्भारिः इन्द्रः । प्रतिपन्नदक्षिणवाममार्गपरैः पर शिवं शंसद्भिरभिप्रेतसाधकैः शैवैरिव प्रधानशकुनैः एकत्र शैवेः कीदृशैः ? प्रतिपन्नदक्षिणवाममार्गपरैः अभ्युपगतोऽनुकूलो वाममार्गो यस्तेन पृणन्ति तर्पयन्ति ये ते तथोतास्तैः; तथा पर प्रकृष्ट, शिव शङ्कर, शंसद्भिः कथयद्भिः स्तुवद्भिर्वा,' अभिप्रेतसाधकः अभि समन्तात् सामीष्ये प्रेत वेताल साधयन्ति ये ते तथोक्तास्तैः; अन्यत्र शकुनैः आश्रितदक्षिणवाममार्गसव्यपथनिष्ठः, तथा कल्याण परमं कथयद्भिः , अभीष्टार्थकारकैः ।।।
१५६) काहलः अव्यक्तः । उपहारः बलिः । त्रयीभक्तेनेव गाढाञ्चितहिरण्यगर्भकेशघेशेन एकत्र अत्यर्थपूजितब्रह्मविष्णुशङ्करेण, अन्यत्र निबिडाबद्धसुवर्णमध्यकचस्थानेन । कण्ठीरवः सिंहः । सापराधवध्वेव प्रियालपनसफलीभूतपादपातनिष्ठया एकत्र प्रियालापेन सफलीभूत
ता०टिक १५२) वासतेयी रात्री । पुनरुक्त वारंवारम् । कार्मनिर्मितार्ण कार्मः] कर्मशीलः; 'कर्मशीलस्तु कामः' इति नाममाला-[अमि० चिन्ता० २।११८] वचनात् । अधिगतगाढपाण्डिम्नि नीलत्वात् [इत्यर्थः] । पर्यटनटविं अवनि वा [variant reading] । अनवधृत० अज्ञातः ।
१५३) प्रयाणशुद्धिमिव अद्य दिने प्रयाण' भव्यमभव्यं वा । परिणतज्योतिषं परिणतं ज्योतिर्यस्य त रविम् ; परिणामायत ज्योतिष ज्योतिःशास्त्रं यस्य तम् ।
१५४) सकैरवेन्दीवर० शुक्लनीलः, अत एव ज्योत्स्नातमसोश्वोपमा । विशिख० रथ्या० । अर्चा प्रतिमा । विजया: भरतैरावतयोरपि विजयभाषाऽगमेषु दृश्यते ।
१५५) सौम्य: अनुग्रः । प्रतिपन्नदक्षिणवाममार्गगमः वामो हरः; यदनेकार्थः-'वामः कामे सव्ये पयोधरे । उमानाथे प्रतिकूले चारौं' [२।३४०] आश्रितोऽनुकूलः शिवमार्गागमो यस्तैः शैवैः; प्रतिपन्नो दक्षिणाप्तवाममार्गागमो यैः शकुनैः । शैवैः शिवदेवतैः । निर्वृतिः सुखम् । उत्पांसुल बद्धधूलिम् । क्लमं श्रमं वा [varient reading] ॥
१५६) काहल: अव्यक्तध्वनिः । स्थविराभिः शबरपत्नीभिरिति सम्बन्धः । विभज्यमान: भागीक्रियमाणः । गाढाञ्चितहिरण्यगमेकेशवेशेन गाढबद्धसुवर्णमध्यः कचवेषो येन सः, तेन ;
(1) S #f; BC #9*: (2) B' Azzist. (3) BCS drop zio. (4) BCS drop श०. (5) Bl drops कथयद्भिः. (6) BCS drops स्तुवद्भिः .

Page #357

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि. चरणपतनकष्ट' यस्याः सा तथोक्ता तया, अन्यत्र प्रियाल-पनस-पियगु-विभीतकवृक्षातनिष्ठया गरिष्ठया । धीरपुरुषतूण्येव गौरखराच्छभल्लशरभरोचितया एकत्र गौरहररिच्छशरभशोभितया, अन्यत्र ‘उज्ज्वलतीक्ष्णस्वच्छकुन्तबाणसङ्घातयोग्यया । जठरजीर्णानेकदिव्योषधिसमूहयापि ब्याधीनां गणैराक्रान्तया या किल उदरपरिणत नानादिव्योषधिसङ्घाता सा कथ रोगाप्ता १ अन्यत्र मध्यशीर्णानेकदिव्यौषधिसमूहया लुब्धकभार्यासमूहैाप्ता ॥
१५७) दुर्जात दुःखम् ॥ ..१५८) यावकरसस्येव वार वार लचितमहेलाधरस्य एकत्र आक्रान्तयोषिदधरौष्ठस्य, अन्यत्र अतिक्रान्तगुरुपर्वतस्य । मारुतेरिव क्रमेणोत्तीर्ण दुरवतारसिन्धोः एकत्र परिपाट्या उत्तीर्णदुःखावतारसमुद्रस्य, अन्यत्र उत्तीर्णदुरवतारसरितः;° मारुतिः हनूमात् । अग्न्याहिताग्नेरिव शुष्कपादपारण्याश्रयिणः एकत्र शुष्कवृक्षारणिकाष्ठाश्रितस्य, अन्यत्र शुष्कवृक्षकान्तार
ता०टि० [गाढबद्धाः] ब्रह्मविष्णुहरा येन च । निरन्ध्व रुन्धताम् । लोचनांशुशारया [लोचना-1
जमालया वा पाठान्तरम् [varient reading] । प्रालम्बः हारः । श्वागणिकः व्याधः । दलितः मारितः । आच्छिन्नः उद्दालितः । बध्यमानमार्गणप्रहतमर्मद्वीपिमार्गया रुध्यमानो विद्धममणां द्वीपिनां मार्गों यस्यां सा । प्रियालापसफलीभूतपादपातनिष्ठया मधुरभाषणेन सफलीभूता पादपातस्य निष्ठा यस्याः, तया : अन्यैरपि फलितैः वृक्षः गरिष्ठयाऽविरलया वा । तूण्य० जम्भक । गौरखराच्छभल्ल शरभारोचितया गौरः विशुद्धः ; यदने-[कार्थः --] 'गौरः श्वेतेऽरुणे पीते विशुद्ध चन्द्रमस्यपि' [२।४२५]; लोहदोषरहिताः विशुद्धाः; विशुद्धाः खराः कठोरा अच्छाः किट्टरहिता भल्ला भल्लयो येषु शरेषु. तेषां भरः समूहः, तेन उचितया । भल्लशब्दो भल्लीवाची पुनपुंसकः (१ स्त्रीपुंसकः); यत् [हैमलिङ्गानुशासने-] 'पटोलः कम्बलो भल्लो....' (स्त्रीपुंसाधिकारे ९]। गौरखरा अच्छभल्ला अक्षाः शरभाः, तैः दीप्तया । जठर० उदरपरिण० [ ? ] । व्याधीनां व्याधाना भार्याः व्याध्यः ।।
१५७) दुजात व्यसनम् ॥
१५८) लवितमहेलाधस्य आक्रान्तनार्योष्ठस्य; लङ्घिता महान्त इलाधरा अद्रयो येन । सिन्धोः सिन्धुः] नदी, समुद्रश्च । अरण्याश्रयिण: अरणी, वन च । जनपदः देशः
(1) BCS drop अतनिप्ठया. (2) Bf drops गरिष्ठया; BCS गरिष्टया. (3) B1 गौर. खगच्छभल्लशरभ०. (4) BCS drops उ०. (5) C abrupty drops the portion amounting to about one folio after दिव्यौप, and immediately begins with
गरोहान पल्यवान् cic. obviously the scribe has missed the correct page of the folio and begun with the wrong one. (6) B . दुःखावतार ०.

Page #358

तिलकमञ्जरीटिष्पनकद्वयम्
३०३ शा०टि० सेविनः । उत्तमप्रकृतेरिव महाजनपदानुसारिणः एकत्र पूज्यजनस्थानानुसृतस्य, अन्यत्र बृहद्देशानुगामिनः । महामुनेरिव फलमूलकन्दैः कल्पिताभ्यवहारस्य उभयत्रापि समानम् । अमरस्येव सङ्कल्पमात्रोपनतदिव्याहारस्य एकत्र चिन्तनमात्रोपगतामृताहारस्य, अन्यत्र चिन्तनमात्रागतचारुभोजनस्य । अनेरिव वारिभिः धौतपादस्य एकत्र 'प्रक्षालितप्रत्यन्तपर्वतस्य, अन्यत्र धौतचरणस्य । इष्टदेवतस्येव दर्शनानुरक्तजनेनापाद्यमानचित्तप्रसादस्य एकत्र दर्शन मतम, अन्यत्र अवलोकन'; शेष समानम् । प्रेतसाधकस्येव नक्तश्चराध्यासितासु भूमिषु कुशसंस्तराननुचितानलकुर्वाणस्य एकत्र नक्तश्चराः राक्षसाः, अन्यत्र सिहोदयः ; [एकत्र] भूमिपु
स्मशानेषु, अन्यत्र धरासु ; एकत्र संस्तरान् कुर्वाणस्य विधानस्य, कथम् १ अनुचितानलं चिताग्नि लक्ष्यीकृत्य, अन्यत्र संस्तरान् अनुचितान् अयोग्यान् , अल कुर्वाणस्य भूषयतः । +विषयभीतपल्लीपतेरिव प्राकृतजनदुरारोहान् पल्लयङ्कानधिशयानस्य एकत्र सामान्यपुरुषदुःखारोहान् 5 पल्ल्युत्सङ्गान् , अन्यत्र नीचजनदुरारोहान् महाशय्या अधिशयानस्य आरो. हतः । 'बालचन्दनवृक्षखण्डस्येवाध्वगमितमार्गसहस्य शिशिरसुरमे: एकत्र पथिकक्षुण्णमार्ग. समर्थस्य, तथा शीतलसुगन्धेः; अन्यत्र 'मार्गनीतमृगशिरःपौषमाधफाल्गुनचैत्रवैशाखस्य ॥
१६०) 1°अविरतास्फालिततर इततिना तरलितघालपुष्करेण 'प्रबलसीकरासारसिक्तककुभा वनद्विरदयूथेनेव सद्यो जलादुत्तीर्णन मरुता सच्यमानं समानि विशेषणानि ; केवलमेकत्र तरलितबालपुष्करेण चञ्चलीकृतपुच्छशुण्डाग्रेण, अन्यत्र तरलित बालपनेन । उपशल्य समीपम् ।
ता०टि० अभ्यवहार: भोजनम् । पादाः पर्यन्तपर्वताः, चरणौ च । दर्शनम् अवलोकन', धर्मश्चः यदने-[कार्थः-] 'दर्शन दर्पणे धर्मे विलब्धौ बुद्धिशास्त्रयोः । स्वप्नलोचनयोश्चापि.... [३। ४१०] । मार्गसहः [सहा ऊर्वो; यद्-] अने-[कार्थः-] 'सहोळ सहदेवायाम्' [२।६०७ । अध्वगमित मार्गसहस्य शिशिरसुरभेः अध्वगैर्मिता परिच्छिन्ना मार्गसहा मार्गपृथ्वी यस्य सः । अथवा मार्गोऽन्वेषणम्; यदने -[कार्थ--] 'मार्गो मृगमदे मासे सौम्यःऽन्वेषणे पथि' [५।४२] । ततोऽल्पत्वाद् अध्वगानां मित मार्ग सहते [इति । अचि रूपम् । अपरपक्षे ऋतुविशेषाः । त्रिदशसिन्धु: गङ्गा ॥
१६०) महाभोगपरिसर सरोविशेषणम् । तरलितबालपुष्करेण तरलिते बालपुष्करे पुच्छशुण्डाने येन तेन, यदने-[कार्थः-] 'बालोऽज्ञेऽश्वेभपुच्छ योः । शिशौ ह्रीबेरकचयोः' [२।२०५]; पुष्कर कमलम् । सूच्यमान' निरन्तराभिः वनराजिभिः [इति सम्बन्धः । अभंलिहशिखरोपशल्यया अभ्रलिह शिखरपात यस्याः [सा, तया । प्रतिबिम्ब प्रतिच्छन्दकः ।
(1) BE ०पर्यन्त०. (2) B1 इमशानेषु. (3) BI लक्षी०. (4) B1 . भिल्ल० (5) B1 पल्ल्या०; BCS पल्ली उत्संगान्. (6) B1 स्यस्या (7) B1 ० षण्ड ०. (8) B1 .क्षुन्न ०. (9) B1 सिरः०. (10) BCS drop अ० (11) BCS drop प्रबल ० .... पुष्करेण.

Page #359

३०४
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टी० पारीन्द्रः अजगरः । अच्युता अच्छुप्ता । जग्ध भक्षितम् । सौमित्रिचरितमिव विस्तारितोमिलास्यशोभम् एकत्र विस्तारितलक्ष्मणभामुखविभूषम् , अन्यत्र विस्तारितकल्लोलनर्तनशोभम् । विलासिनीगमनमिव कलहंसकलापकृतक्षोभम् एकत्र मधुरनूपुरशब्दविहितक्षोभम् , अन्यत्र मघुरहंसशब्दकृतक्षोभम् । कुलाचलत्रयमिव केसरिमहापद्मतिगिच्छिभूषितम् एकत्र केशरिमहापद्मतिगिच्छिना हृदालङ्कृतम्, अन्यत्र केशरवबृहत्कमलकिञ्जल्कशोभितम् ।
गगनमिव मकरमिथुनाध्यासितम् एकत्र मकरमिथुनराशिसङ्गतम् , अन्यत्र मकरजलचरयुगलाध्यासितम् । दिनकरमिधानेकपत्ररथचकाक्रन्दमुखरिताम्बरम् एकत्र नानाश्वस्यन्दनरथाङ्गचीत्कारमुखरीकृताकाशम् , अन्यत्र नानापक्षिसङ्घातमुखरितगगनम् । 'रणाङ्गणमिवोत्कटशारा'. रिबलाकाण्डकबरम् एकत्रोत्कट बाणशत्रुसैन्यासमयकव॒रम् , अन्यत्रोन्मदा[रा-]टिबलाकापक्ष्यण्डकोष्ठम् 1 । मद्गुरुचितमपि न मद्गुरुचितम् मद्गुः जलवायसः; यदि मद्गु. शब्दितशोभित कथं न मद्गुरुचितम् ? अन्यत्र नम्रमहावृक्षव्याप्तम् । बकैरवभासितमपि न बकैरवभासितम् यदि 12 बकोटैः शोभित, कथं न 13 बकोटैः शोभितम् ? अन्यत्र नूतनकुमुदभूषितम् ; [विरोधपरिहारे तु न बकैरव०' इत्यत्र बवयोरभेदेन 'नवकैरवः' इत्यवगन्तव्यम् ] । विषकसदनमपि 1+अमृतमय; विरोधः प्रकट एव; परिहारस्तु जलैकस्थानम्, अमृतेनैव निवृत्त मुस्वादुजलत्वातू । शङ्खनिधानमपि स्थपित'; यदि शङ्खनिधिः, कथं स्थैर्योपेतः १ अन्यत्र कम्बुनिधिः स्थिरं च । विबुधानां बुधानामपि मानसमधःकुर्वाण विबुधानां देवानां विदुषां च सम्बन्धि मानस सरः चित्त च अधःकुर्वाण तिरस्कुर्वाणम् ।।
ता०टी० अम्बरतलस्य विस्तीर्णत्वात् [इति सूच्यम् ] सुत द्रुतम् । अदद्धाभ्रदहनः विद्युत् । अद्रभ० भिंगु (१)। रोधसः तटस्य । वियता खेन । प्रतिमा प्रतिबिम्बम् । पल मांसम् । विप्रलभ्यमान: कच्यमानः । प्रतिफलनच्छलेन प्रतिबिम्बच्छलेन । अत्यायते: दीर्घः । राजहंस: उत्तमनृपः, हंसश्च । नितम्बः कटकः; कटीपश्चाद्भागश्च । चन्द्रकित चन्द्रकयुतम् । आस्फो. टन बर्करिकास्फालम् । प्रतिवेलम् अनुक्षणम् । तिमिः मत्स्यः । ताण्डव नृत्तम् । पतत्री पक्षी । धरणमहिषी वैरोदया। चक्रायुधा चक्रेश्वरी । चक्रायुधगरुडः चक्रेश्वर्या गरुडो वाहनम् । [ सौमित्रि: लक्ष्मणः ] ऊर्मिला तद्भार्या । लास्यं नृत्तम् । कलहंसकलापकृतक्षोभं हंसकन् पुरशब्देन कृतक्षोभम् । कुलाचलत्रय० नीलवन्तो महाहिमवन्तो निषध इति ; यथाक्रम तेषु हृदाः । केसरिमहापद्मतैगिंच्छि० तिगिंच्छि एकत्र ह्रदः, अन्यत्र केसरसंयुक्तमहापद्ममधु ।
(1) This is a variant reading, the original one in the Critical Text of the TM being फणीन्द्र (2) B1 drops अजगर:. (3) B1 तिगिन्छ.. (4) B1 तिरिञ्छिना. (5) BCS मिव. (6) Bt गगनमिवो०. (7) BCS drop ०श०. (8) BIBBS कवाम्. (9) B1 .द्भ.. (10)S न्मदाटि०. BC Oन्मदादि० Boन्मदा..... (11) BBICS पक्षिअंडक. (12) B1 बकै धैः. (13) B1 बकैः. (14) BC अनृतमय'.

Page #360

तिलकमञ्जरीटिव नकद्वयम्
३०५ शा.टि. १६१) समग्रवरगुणोपेते सत्यस्मिन् पलितपाण्डुकरालशङ्खमण्डल: एकत्र वरः भर्ता, अन्यत्र वरः श्रेष्ठः; एकत्र पलित शुभ्रमुद्भट शङ्खमण्डल शिरस एकदेशविशेषो यस्य स तथोक्तः, अन्यत्र श्वेतकेशवद् गौरमुद्भट शङ्खमण्डलं कम्बुसङ्घातो यत्र स तथोक्तः ॥
१६३) विटङ्कः उच्चैः स्थानम् ॥
१६४) विदग्धकविप्रबन्धैरिव' परिपाकमधुरैविविधर सशालिभिस्तरुफलैराप्यायितवपुः एकत्र परिणतिमाधुर्ययुक्तः, अन्यत्र परिपक्वमधुरैः; [एकत्र] विविधशङ्गारादिरसशोभिभिः,३ अन्यत्र नानामघुगम्लादिरसयुक्तैः ॥
ता०टि० मकरमिथुन राशिद्वय', जलचरद्वन्द्व च । पत्ररथचक्राकन्दः तुरगरूपवाहनस्यन्दनरथाङ्गशब्दः; पत्ररथाः पक्षिणतेपां समूहस्तस्य ध्वनिः [च । उत्कटशरारिबलाकाण्डकबर आडि बकी (१) तयोरण्डकानि तवरम्; उत्कटशराणि अखिलानि तैरकाण्डे कवर कर्बुरम् । मद्र: जलवायसः । नमद्गुरुतरुचित नमन्तो गुरवस्तरवस्तैश्चित व्याप्तम् ।।
१६१) पर्यन्तभूमिः प्रकर्षः । हिरण्यगर्भ कपङ्कजाङ्कितोदर ब्रह्मण एकपङ्कजेनाङ्कितमुदरं यस्य वपुषः । पलितपाण्डुकरालशङ्खमण्डलः पलितैः पाण्डु भीषण शङ्खमण्डल भालश्रवोरन्तर यस्य; पलितवत् पाण्डु करालं शङ्खमण्डल' यस्य च । मण्डलाय: खगः । राजीव कमलम् । अन्तः प्रान्तः ; अन्तः प्रविष्टदिनकरातपकणिकाकलापेनेव निष्पतता मार्गे आगच्छतस्तस्य दिनकरनिकरो यो लग्नातेन निर्गच्छतेव । उद० जल० । प्रत्युरसं उरसि प्रति 'प्रतेरुरसः सातम्याः [इति ] अत् [सि. है. शब्दानु. ५।३।८४] । उदर मन्यम् । स्रोतस्त्विषि स्रोतोवत् विद् यस्य, तस्मिन् । रतिः सुरतम् ॥
१६२) उत्सङ्गित: उदृढः । सख्या मित्रेण । निरचैषीत् निश्चितवान् ।।
१६३) तर्जयन्तम् अश्ववृन्द वनिम् [इति सम्बन्धः । धीरप्रकृते सम्बोधनम् ! उत्कर्ण पल्लवैः [उत्-कटभरितकणैः । सप्तसप्तिः रविः । तटविटङ्कः [तटस्य विटङ्काकारत्वात् ।
१६४) विप्रकृष्टतया दूरतया । प्रांशुतया उच्चतया। सान्द्र० बहुल० । अचलप्रकृतिना निश्चलेनेत्यर्थः । वासरमणि: रविः । घर्मिय: ऊर्मय इव ऊर्मयः । उपेयुषि गते । ०प्रस्रवणे निर्झरे ।।
(1) BCS drop 0 :. (2) C The portion abruptly dropped after of 19o at the and of १५७) is abruptly taken up here after बन्धै. on p. 2 of folio 16, and the portion from ofta etc. left here abruptly is takan up after a जनदु० on p. 1 of folio 17. (3) C रित. (4) B1 ०रसं०,

Page #361

३०६
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा.टि. १६५) स्थूलोच्चयेन मध्यमगत्या । मल्लिकाक्षाः हंसाः । अर्णः जलम् । 'लामञ्जकं मृणालम् । 'कुक्कुहः पक्षिविशेषः । पिच्छिलेन विलफिलेन । कसेरुः कन्दविशेषः । कोल: सूकरः ॥
१६६) प्रचलाकी मयूरः । खञ्जरीटः चटकविशेषः । आलीढः आस्वादितः । दात्यूह: जलपक्षी । घनसारः कर्परः । अम्भोधिमयनमिव सुरभिपारिजातोद्गमसुभगमुत्सर्पितगर' च एकत्र 'सुरभिगावीपारिजातवृक्षोत्थानचारु, उद्गतविषं च; अन्यत्र सुगन्धिपारिजातकुसुमशोमनम् , उद्गच्छत्तगरवृक्ष च । त्र्यम्बकोत्तमाङ्गमिव पतत्रिमार्गाङ्कितमध्यमानीलनागलतावन
बालपूगं' च एकत्र पतद्गङ्गाचिहूनितमध्य, कृष्णफणिलताबद्धकेशसङ्घात च ; अन्यत्र पक्षिपथाङ्कितमध्यम् , आनीलनागवल्लीश्लिष्टबालपूगवृक्षं च । कामिनीकपोलतल मिव पत्रलतालीकृत च्छायमुद्यन्मधूकधवल च एकत्र पत्रवल्या सखीविहितशोभं, विकसन्मधूककुसुमगौर च ; अन्यत्र पर्णवत्तालीतरुकृतातपाभावम् , उद्गच्छन्मधूकधवादायिन' च । आपानगोष्ठीबन्धमिव मधुकरकामोदितमामत्तमधुपमण्डलीमुखरित च एकत्र मद्यवाघटिकामोदवत्", ईषत्क्षीयमद्यपगोष्ठीप्राप्तमुखरत्वं च ; अन्यत्र 11भ्रमरानङ्गरुत क्षीबभ्रमरसङ्घातमुखरित च । कश्मीरमण्डल
-
ता०टि० १६५) स्थूलोच्चयः करिमध्यमगतिः । ब्रह्मोपः वेद-[पाठः]; यदने-[कार्थः-] 'ब्रह्मा तु तपसि ज्ञाने वेदेऽध्यात्मे द्विजे विधौ ऋत्विग्योगविदोश्चापि ...' ६।२५.९] अत्र ब्रह्मः वेदः । मल्लिकाः हसविशेषैः । अर्णः जलम् । रङ्कुः मृगः । सङ्कुलेन सरस्तीरेणेति सम्बन्धः । लामञ्जकः कन्दविशेषः । पुज्यमान० बहुलीभवन् । कुक्कुहः कुम्भकारकृव कुटः । पिच्छिलेन सदमेन । लवलीलता कपूरद्रुमः । पत्ररथा: पक्षिणः । सिकतिलं वालुकाकुलम् । प्राचा पूर्वदिग्भागवर्तिना ।।
१६६) शकुलः मत्स्यः । अवाकचञ्चुकृतजलप्रपात० अवाक् अधोमुखचचुभिः कृतोऽम्बुपातो यैः । वज्जुल: पक्षिविशेषः । ताण्डव नृत्तम् । प्रचलाकिमण्डल' मयूरसमूहः । नेदिष्ट निकटम् अधिष्ठान पत्तनम् । अम्बुगर्भभारेण अम्बुरूपो यो गर्भः तस्य [भारेण । अभ्रं मेघः । मातुलिङ्ग बीजपूरम् । आपीन० आसमन्तात् स्थूल० । आपीड० शिखर० ।
(1) C लोमंजक (2) BI कुक्कुटः; the reading कुक्कुहः is supported by the Ms. trading ofthe TM, and is, therefor, outhetic. (3) B1 विजिविलेन. (1) BC गार्वा ०. (5) BCS ०च्छंगर', dropping °त्त०. (6) BCS Oमागांधित ०. (7) BC ०यूगं. (8) BI वेल्या. (9) B1 मधूकावदातम्. (10) B1 drops मोद.. (11) B' भ्रमरानाङ्गमङ्गरुत.

Page #362

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
मि विकस कुङ्कुमकच्छकमनीय मनेक की रग्रामानुगत'च एकत्र विकासि कुङ्कुम गहनप्रदेशरमणीय', कीराख्यजन सम्बन्धिसंवसथयुक्त च; अन्यत्राप्येकं विशेषण सामानार्थ', नानाशुकसङ्घातसंयुक्त च। वात रोगोपहतमिव बहुगुल्मसङ्कुलोदर श्यामलताकान्त च एकत्र लतागुल्मरोगव्याप्तजठर, श्यामत्वव्याप्त च; अन्यत्र अनेकलता सङ्घाताकीर्णमध्य', प्रियङ्गुल्ताव्याप्त चम्पका - दिलताक्रान्तं च वा । सर इवोत्पलाशमल्लिकाक्ष मुरुतरलहरि सेवित ं च एकत्र प्रचलमांसाशिहंसम् विस्तीर्णचञ्चलमण्डूकसेवित ं च ' विस्तीर्णत र जललहरीयुक्त' च वा; अन्यत्र उद्गतत्रिपर्णविच किलबिभीतकवृक्ष, महाचञ्चलव नरसेवित च । अध्यूष्यमाणम् आश्रीयमाणम् । कचं करपत्रम् | क्षोदीयसा अतिसूक्ष्मेण ||
"
३०७
१६७) लतान्तः पुष्पम् । पकरम्भाकान्त रम्भा अप्सराः, अन्यत्र कल्यः । अन्तभ्रन्तिसन्तमात्र चित्रशिखण्डि एकत्र चित्रशिखण्डिनः सप्तर्षयः, अन्यत्र नानाः ।
ता.टि.
खञ्जरीट: गंगेदुआ । शलाका० [ शलाका - ]वत् । अनोकह: तरुः । करिपोत० कपिपोत० [varient reading] आलीढम् आखादितम् । कलकण्ठ० मधुरस्वर०; यदने - [कार्थ :- ] 'कण्ठो ध्वनौ सन्निधाने ग्रीवायां मदनद्रुमे [२|१०४ ]; ततो मधुरस्वरः । दानः दन्तः । वल्कलोद्गीर्ण० [ वल्कल - ] एभ्यः [ उद्गीर्णः ] | लालसः स्पर्शसुखलम्पटः । बनराजिनीभिः सरसीभिः । विदून० तप्तः । पयस्यमान० दुग्ध्यमान० । सुरभिः गौः । गर' विषम् । त्रिमार्गा गङ्गा । आनीलना गलतावनद्धबालपूरा [लता ] वली; आनीला नागाः सर्पा एव लतास्ताभिर्रद्धो वालपूगः केशसमूहो यस्य सः; 'पूगः क्रमुकसङ्घयो:' [ २।३७ ] | ताली० तालडु | धवलं धवान् लाति विभर्ति [ इति ] | मधुकर कामोदितमामत्तानां मधु दोडका, करका दाडिमं यदने - [कार्थः -- ] 'मधुश्चैत्र तुदैत्येषु जीवाशोकमधूकयो:' [२२४७ ]; 'करका दाडिमे पक्षिभेदे करकमण्डलौ । लट्बा करङ्कयोर्वर्षोपलेऽपि च ... [३|१४] ; दोडिकादाडिमैमोदितम् ; मधुकराः कल्यपालास्तेषां कामेनाभिलाषेणोदितम् उदयं प्राप्तमित्यर्थः । मधुपाः मद्यपाः, भृङ्गाश्च । कुङ्कुमः हरिचन्दनं कश्मीरजं च । कीरग्रामः 'कीरः शुके जनपदे' [२| ४०५]; ग्रामः समूहः, आवसथश्च । गुल्म० स्तम्ब०, रुक् च । उत्पलाश मल्लिकाक्ष० उद्गताः पलाशमल्लिकाविभीतका यत्र तत्; उत् प्राबल्येन पलस्य मांसस्य आशा यत्र, मृगाणां तत् । हरिः मर्कटः । अयुष्यमाण० आश्रियमाणः । नन्दनः पुत्रः । तुषारगिरिजन्मभूमिभूत' हिमाचलोत्रोत्पन्न इत्यर्थः ॥
१६७) तापः मनोदेहोत्था पीडा | आतपः दिनकरतेजः | सर्गक्रम : सृष्टिक्रमः । नाथेन धाम्नां समरविणा सह । लतान्ताः पल्लवाः, पुष्पाणि च माघे - 'मृदुलतान्तलतान्त० ( 1 ) S क्षीर० ( 2 ) C drops वा० ( 3 ) B1 लहरि०.

Page #363

३०८
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि. कोटिभिराकीर्णम् एकत्र सुमनसा देवानाम , अन्यत्र पुष्पाणाम् । अस्तोऽपि असाधोरपि । करणि: सादृश्यम् ॥
१६८) भोगवती पातालगङ्गा । वरोचनि बलिम् । 'अमरगिरिरिव प्राकारेण न वप्रकारेण यदि मेरुवप्राकारेण परिवृत, कथं न तटाकारेण वेष्टितम् ? अन्यत्र नूतनप्राकारेण परिवृत्तम्; कीदृशेन ? मेरुतटाकारेण । वैशम्पायनशापकथाप्रकममिव 'दुवर्णशुकनाशमनोरमम् एकत्र दु खवर्णनीयवैशम्पायनजनकतद्भार्यम् , अन्यत्र रूपमयसिंहस्थानरमणीयम् ; वैशम्पायनः शुकविशेषः । जीवमिव चित्रकर्मखचितप्रदेशम् एकत्र नानाज्ञानावरणीयादिकर्मव्या'तप्रदेशम् , अन्यत्र आलेख्यक्रियाखचितदेशम् । विदग्धकामिनीकेलिमन्दिरमिव मणितारावभासितोदरम् एकत्र रतिकूजितारावशोभितमध्यम् , अन्यत्र रत्ननारिकाशोभितमध्यम् । उत्तमपुरुषमिव विशालनेत्रहृत्क्रपाटम् एकत्र विस्तीर्णनयनहृदयकपाटम् , अन्यत्र विस्तीर्णनयनहारिकपाटम् । चक्रवर्तिसैन्यमिवानेकरत्नशारीकृतमत्तवारणपरिकरम् एकत्र अनेके नानारूपाः रत्नशारीकृताः 'मणिटञ्चकविहिताः मत्तधारणाः क्षीबकरिणः परिकरः परिच्छेदो यस्य तत् । तथोक्तम्, अन्यत्र अनेकरत्नैः शारीकृतानि मत्तवारणानि आसनस्थानविशेषाः परिकरो यस्य तत् तथोक्तम् ।
ता.टि. [शिशुपालवधे ६।२] । रम्भा देववेश्या । सप्तमात्रचित्रशिखण्डि० सप्तर्षि० । ०करणि सादृश्यम् । विग्रहवान् सशरीरः । धावन्त्या...दृष्ट्वा दृष्टिरपि धावति, अलिमाला अविस्पर्धा । सिञ्जान० शब्दायमान० । सिकता वालुका । च्छद० पत्राणाम् । संवाहनम् इभसुतः क्षेपणम् । आलीढकलमधुवारविद्याधर० मघुवारा मधुक्रमाः; ततो मधुवारायागता विद्याधरा मधुवारविद्याधराः; आलीढफला मधुवारविद्याधरास्तेषां द्वन्दानि । च्छेदचारु [च्छे इ.वत् [चारु ।।
१६८) दिग्भाग देवतायतनमिति सम्बन्धः । उत्तम्भित० उल्लासित० । अत्यशनम् अतिभोजनम् । भोगावती सर्पपुरी । वैरोचनः बलिः, यदने-[कार्थः-] 'वैराचनो रविसुते सुगते बलिदानवे' [४।२०१] । पलाश० पत्र । अलक्तकतुलपटलीकृत० तूल-स्य रू [इति यल्लोकभाषायामुच्यते तस्य; अनलक्तकतूलपटलानि अलतकतूलपटलीकृतानि । दाहावलोकनसकौतुक० कीहशो दवो भवतीति [कुतूहलेन इ यर्थः । वप्रः तटः । प्रतिमा० [प्रतिमा]भिः । परिक्षिप्त० वलयित० । आपादन करणम् । पट्ट० [पटू-]ऐः । पीठबन्ध० [पीठबन्ध-] स्य । कृताबलोकनमिन्द्रजालकेः अरूपत्वात् । प्रस्तुत० प्रारब्धः। मयूर० मयूर-ऐः ।
(1) BCS drops रिव. (2) BCS drop दुर्वर्ण...जीवमिव. (3) S वरणादि०; BC ०वरणेदि०. (4) B1 टङ्कच ०.

Page #364

३०२
तिलकमअरोठिप्पनकद्वयम्
शा०टि. वराङ्गनावपुरिव शातकुम्भस्तम्भधृतपीवरोरुतुलम् एकत्र सुवर्णस्तम्भयोः धृत पीनबृहज्जङ्घाभ्यां सादृश्य येन तथोक्तम् , अन्यत्र सुवर्णस्तम्भैः धृताः पीनाः उर्व्यः तुलाः पट्टाः यस्मिन् तत् तथोक्तम् । वसन्तचूतद्रममित्र चारुमञ्जरीकम् रम्यमञ्जरीयुक्तम् , अन्यत्र शोभनशिखरम् । अनेकमणिमालालङ्कृतमपि रत्नचतुष्कराजित यदि नानारत्नराशिशोभित, कथ रत्नचतुष्टयभूषितम् ? अन्यत्र रत्नर वनाविशेषशोभितम् । ध्वजाधिष्ठितमपि सिंहाक्रान्तम् यदि ध्वजेनाधिष्ठित, कथं सिंहेनाक्रान्तम् ? अन्यत्र पताकादण्डाधिष्ठित, सिंहस्थाने सिंहाक्रान्तम् । अङ्गीकृतविमानाकारमपि सर्वतोभद्रं यद्याश्रितविमानप्रासादाकार, कथं सर्वतोभद्रप्रासादम् ? अन्यत्र सर्वस्मिन्प्रदेशे कल्याणम् ।
१६९) वरीयसा 'उरुतरेण । गोपुर प्रतोलीद्वारम् । नागदन्ताः घोटकाः । जयन्तिका 5 पदपालकः । ग्रहचक्रालइकृते मृगभाजि सिंहासनोद्भासिते नभस्तल इवालधीयसि सिंहासने एकत्र आदित्यादिग्रहशोभिते मृगशिरोयुक्ते सिंह राशिराजिते, अन्यत्र नवग्रहराजिते हरिणयुग्मयुक्ते सिंहद्वयशोभिते ॥
ता० ट० धूतचञ्चुशुकमुच्यमानदाडिमवीज बुद्धिजग्धसूर्यकान्तकणिक कम्पितचञ्चुभिः शुक्रः मुच्यमाना दाडिमशङ्कया पूर्व भक्षिताः सूर्यकान्तमुक्ता अग्निकणिका यत्र । शुकः तन्नामा मुनिः, कादम्बरीकथात इदमवसे यम् । चित्रकर्मखचितपदेशम् अष्टकर्मभिर्याप्तप्रदेश, चित्रकर्मणा च । आरावः तार दृष्यम् । विशालनेत्रहृत्कपाट विस्तीर्ण नेत्रहृदयं यस्य; वित्तीर्णनयतहारिकपाश । अनेकरत्नशारीकृतमत बारणपरिकर बहुरत्नानां शारीभिः पर्याणैः कृतो मत्तहस्तिनां परिकरो गात्रिकाबन्धो येन तम् । 'अथ परिकरः पर्यङ्कपरिवारयोः । प्रगाढगात्रिकाबन्धे विवेकारम्भयोगणे ॥'इत्यनेकार्थः [४।२७४] । मजरी बन्धपीठ', वल्लरी स्थूलमौक्तिक' च । यदने-[कार्थः-] 'मञ्जरी तिलकद्रुमे । वल्ला स्थूल मुक्तायाम्...' [३।६२८-६२९] । सिंहाक्रान्त सिंहाक्रान्तसर्वतोभद्री वास्तुशास्त्र ; सर्वतोभद्रं सर्वतः प्रधानम्, 'भद्र तु मङ्गले। मुस्तकश्रेष्ठयोः साधौ...' इत्यनेकार्थः [२।४४५] । धरामण्डलोष्णवारण: धरामण्डलमेव छत्रम । पर्यन्तभूमिः प्रान्त-[भूमिः । करणम् इन्द्रियम् ।।
१६९) उत्सर्पिचूडामणिः समरकेतोरेव चूडामणिः । प्रवाल: पल्लवाङकुरः । विभाव्यमाननिरुपमरूपशोभाम् आदिदेवप्रतिमामपश्यदिति सम्बन्धः । प्रतियार ना प्रतिमा । द्वार. भागस्य गर्भगृहत्य विशेषणानि । जवनिका परिअढि । जयन्तिका घण्टाभारपट्टः । मृगः
(1) Be drops तथीक्तम. (2) BCS drop ०४०. (3) drops अन्यत्र. () BCS ० त्तरेण. (5) Bf पाशकः. (6) B1 गृह ०.

Page #365

३१०
शा०टि०
१७० ) विग्रहेण शरीरेण । चक्षुद्वयेन च उपलक्ष्य प्राणहृदयानन्द इति चकारो द्रष्ट व्यः । यदि चुम्बितचरणारा, कथम् अवरागम् अविद्यमानपरागम् ? अन्यत्र अपगतरागम् । यदि उञ्जितान्तरायं कथम् अनन्तरायम् अनन्तद्रव्यम् १ अन्यत्र अविद्यमानान्तरायकमणिम् । यदि ' त्रिभुवनभवनदीप जगत्रयगृह प्रदीप, तत् कथम् अभवनदीपं न गृहदीपम् ? अन्यत्र अविद्यमान संसारसमुद्रम् | यदि ससारजीर्णारण्यैकपारिजात, तत् कथम् अपरिजात न पारिजातम् ? अन्यत्र अपगतबाह्याभ्यन्तरशत्रु समूहम् । यदि सकलभव्यलोकनयनाभिनन्दनं तत् कथं नाभिनन्दन' न अभिनन्दनम् ? अन्यत्र 2 नाभिकुलकरपुत्रम् ॥
शान्त्याचार्य - ज्ञान कलश- विरचितम्
१७१) स्त्याना घना | पर्यटदनन्तसत्त्वसङ्घातघोरे संसार इवातिदूरपारेऽस्मिन् महाकान्तारे सारभूत' धर्मतत्त्वमिवानेकभङ्गगम्भीर सरो दृष्टम् एकत्र परिभ्रमदनेक सिंहादिजीवसङ्घातरौद्रे, अतिदूरपर्यन्ते च; अन्यत्र संसरदनेकजीवसमूहवोरे, अद्रष्टपर्यन्ते च ; सारभूत प्रधानभूतम्, अनेक भङ्गगम्भीर च नानाभङ्गकगम्भीर तत्त्वं; सरश्च सर्वतडागण्धानं, नाना कल्लोल
मध्यं च । उभयथापि पट्टबन्धः उभाभ्यां प्रकाराभ्यां पट्टस्य वस्त्रखण्डस्य बन्धनं, तथा सुवर्णादिपट्टबन्धनम् । कथं नु नामास्य प्राणिन इव कात्स्न्येन कर्म परिणतिविशेषा विज्ञायन्ते अस्य आयतनस्य क्रियापरिणामभेदाः, कथ ज्ञायन्ते ? नु वितर्क ; नाम व्यक्त; न कथ'ज्ञानावरणीयादिकर्मपरिणामभेदाः ॥
मपि
अन्यत्र
;
ता०टि०
मृगसरो, नक्षत्र [च] | अंः स्कन्धः । भास्वता रविणा । प्रभामण्डल' भामण्डलं मस्तक - पश्चाद्भागे । इन्दुमण्डल चन्द्रः | शारीकृत०] कर्बुरी - [कृत०] | साध्वसः भयः । भावः पदार्थः । अनन्तगुणभूग्णाम् असङ्ख्य गुण लङ्कारा, अनन्तगुणा एव भूषणानि यस्याः 1 विग्रहवता साङ्गेन ॥
१७०) उदञ्चत् उद्गच्छत् । आनन्दथुः आनन्दः । मुकुल: मुकुलाकारत्तात् । अपगग गतरागम् । अनन्तराय रे द्रव्यं गतान्तरायम् । अभवनदीप न विद्यते भवनदीपो भवसमुद्रो यस्य तम् । संसारजी गरिण्यैक गरिजातमपारिजात संसार एवं जीर्णारण्यं तस्मिम् एकं पारिजात द्रुमम् ; अपगतो रिपुसङ्घातो यस्य । भवति त्वयि । समं सह ।
१७१) लब्धलोकोत्तरास्पद परित्यागकातरां प्राप्तं लोकोत्तरं चदास्पदं स्थानं तत्परित्यागे कातराम् । पाटल० रक्त० । चञ्चुपुट० [ चञ्चुपुद्र - ] ऐ: । सूच्यमान० ज्ञायमानः । बद्धगुजैः बद्धा गुञ्जा मधुरध्वानो यैस्तैः । स्वचकितचक्षुः खैः चकित भीतं चक्षुर्यस्य ।
(1) BCS drop ०भ० ( 2 ) B1 ०कूल० (3) BC3 किया० ( 4 ) BCS व्वरणादि०.

Page #366

३११
तिल कमा रीटिप्पनकद्वयम्
शाटि० १७३) वधूलोचनयुगमिव कृष्णतारोचितम् एकत्र कालतारिकायोग्यम् , अन्यत्र इयामत्वशोभितम् । विन्ध्याचलमिव धवलताकान्तम् एकत्र धवतरुचम्पकादिलत व्याब्तम् , अन्यत्र शुभ्रताव्याप्तम् । सुग्रीवमिव 'कपिशतान्वितम् वानरशतयुक्तम्, अन्यत्र पीतत्वयुक्तम् । दशामिव नीललोहितप्रभावाप्तश्रियम् एकत्र शङ्करप्रभावप्राप्तलक्ष्मीकम् , अन्यत्र कृष्णरक्त तेजःप्राप्तशोभम् । विजयाधशैलमिव मालिकात्रयमनोहरम् उभयत्र भूमिकात्रयमनोहरम् , विजयाधः वैताठ्यः । पौर्णमासीदिनावसानमिव सकलशशिखरांशुभूषितम् एकत्र परिपूर्णचन्द्रसूर्यशोभितम् , अन्यत्र कलशसहितमञ्जरीकिरणराजितम् । विपिनमिव कपोतपालीकलितम् एकत्र कपोतपक्षिपक्तियुक्तम् , अन्यत्र -विटङ्कसहितम् । उल्लसितकोमलार्करोचिषं शिशिरम् विस्फुरितसुकुमारादित्यकिरणं शिशिरमासमित्र, अन्यत्र प्रसृतमनोज्ञस्फटिकरश्मिकम् । उद्दामकुसुमप्रकरशोभन सुरभिं वसन्तमित्र उद्भटपुष्पप्रकरमनोज्ञम् ; उभयत्र तुल्यम् । आसन्ननभस' 'शुचिम् आषाढमिव; कीदृशम् ? सन्निहितश्रावणम् ; अन्यत्र सन्निहिताकाशम् । शिखरशाला शिरोगृहम् ॥
ता०टि. १७२) रेखारन्ध्र० अक्षराणामेव । प्राञ्जलतया ऋजुतया । भङ्गः ऊर्मिभेदश्च; यदनेकार्थः-] 'भङ्गस्तरङगे भेदे च रुग्विशेषे पराजये' [२।३९]; धर्मपक्षे भङ्गाः दानशीलतपोभावनादयः । त्रिविष्टप स्वर्गम् । उभयथापि पट्टबन्धः इदमपि दृष्ट, किमन्येनासारेण वस्तुनावलोकितेनेति । आभ्यां कृत्वा मया जगत्सारभूत वस्तु दृष्टमिति, इति द्विविधमपि पट्ट. वन्धुयोग्यत्वं लोचनयोः। अवदात शुद्धम् । दृषदा स्त्रीलिङ्गः [शब्दोऽयम् ] !
१७३) संभ्रमः ८आदरः; यदने कार्थः -] 'संभ्रमो भीतौ संवेगादरयोरपि' [३।५०४] । कलकण्ठ: यदने-कार्थः-] कलकण्ठः पिके पारापते हंसे कलध्वनौ' [४।६९]; अत्र हंसे । यामिनीपति: इन्दुः । कृष्णतारोचित श्यामत्वं; तारा कनीनिका; उचित विदितं ; मठमिति सम्बन्धः । धवलता शुक्लत्वम् । कपिः हरिः, पिङ्गलश्च । नीललोहित: ईशः । मालिकात्रय मालिका उपर्युपरि भूमिकात्रयम् । कपोतपाली विटङ्कः ; कपोताः पक्षिविशेषास्तेषां श्रेणिः [च] । नभः व्योम, श्रावणश्च । शुचिम् आषाढम् ।।
१७४) उत्कृष्टवसनधारिण गन्धर्वकमपश्यदिति सम्बन्धः । मानसहरिण० चित्तार्ना हरिणत्वं चश्चलत्वात् । वह क्रियापदम् ।।
१७५) अभिवृष्टिः आसिक्तः ।।
(1) B1 कवि०. (2) BCS drop विटङ्क...... मासभिव, अन्यत्र. (3) BCS drop क०. (4) Bi ०शुचम.

Page #367

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० १७६) तत्रभवतः पूज्यस्य । अनपहार्यरामणीयकश्रीरहार्य: अपराभवनीयरमणीयकत्व शोभः; अहार्यः गिरिः । काष्ठा प्रकर्षः ।।
१७७) ग्रहग्रामण्य चन्द्रम् ॥ १७८) खलीनं कविकम् ।। १७९) प्रोथ तुण्डम् । उदञ्चिता दी/कृताः ।।
ता०टि० १७६) संवाहनं विश्रामणा । प्रतिबन्धः निषेधः । अहार्यः पर्वतः । सत्रप: सलज्जः । विवक्षा वक्तुम् इच्छा, की । वितथ० असत्य० । विशदप्रतिभासं स्पष्टस्मरणज्ञानम् । विघ्नहेतुरित्यप्रातीतिक मयाऽयं न तथा उपचरितः, किमर्थ मदर्थे कष्ट सोढव्यमित्यप्रतीतिः । अभिमानः अहङ्कारः । निरत्ययं [निरतिक्रमं; यदनेकार्थः-] 'अत्ययोऽतिक्रमे दोषे विनाशे दण्डकृच्छयोः' [३।५०६] । पादपोत्तर [पादप-] प्रधानम् ॥
१७७) प्रत्यङ्मुख पश्चिमाभिमुखम् । परितलिन रवच्छम् । विगृह्णती: विडम्ययतीः ॥ १७८) खलीनः कवीथः। दराश्यान० [दर-]वत् शुष्क० ।।
१७९) मकरकेतुः कामः । मांसल: झात्कारः [इत्यनेन सम्बन्धः] । दशनार्धगृहीतदर्भगर्भस्थलीस्थितिमोथपुटान् दशनैरर्धावलीढा दर्भा गर्भ यस्याः, मा चासौ स्थली च, तत्र स्थितनासिकापुटानि येषां मुखानि । वि' हकविटपैः तन्नामक-वृक्षः शितिकण्ठवयसां मयूरपक्षिणाम् । विलापः ध्वनिः ।।
१८०) उपसे दुषा उपागतेन । वन विकारकर्म । नियन्तुम् आच्छादयितुम् । परवान् घरायतः । सहस्र संख्यानां कदलीगृहाणामिति सम्बन्धः । हसित० विकसित० । निर्विभागानां निरन्तराणाम् । कदलिका वैजयन्ती ; यदने कार्थः-] 'कदली हरिणान्तरे । रम्भायां वैजय न्त्यां च...' [३१६७०] । पल्लवित रम्भागृहमपश्यदिति सम्बन्धः । हरिदश्वः रविः । नभस: गगनस्य । शर्वरीविरहः शर्व-र्या सह विरहः । विनोदनागत० [विनोदना-]य [आगत०] । भावर्जित पार्जितः । तपन: रविः । पाद: करः। पतित० गत० । आपतता आगच्छता । कुट्टिम० [कुट्टिम्-ऐः । अन्तःप्ररुढस्य पारिजाततरोरिति सम्बन्धः । मनःस्खलितमार्गणप्रसर० [मनः-सु स्खलितो यो बाण प्रसरस्तेन । श्रवसि कर्ण । स्मरप्रणविन्या रत्या ।। शरन्नभः संनिभासित० मेघरहितत्वान्नभसः कृष्णत्वम् । चतुःशाल गृहम् । __ (1) BCS कवियन्. (2) BCS drop ० कृता.

Page #368

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
३१३ शा०टि० १८१) कुरुविन्दः पद्मरागमणिः । सङ्घयानशास्त्रेणेव नवदशालङकृतेन श्वेतवीनवस्त्रद्वयेन संवीतम् एकत्र नवदशाङ्ककशोभितेन, अन्यत्र नूतनदशिकाराजितेन ; सङ्घयानशास्त्रं गणितशास्त्रन् । अलिक ललाटमू । विधूयमानेन कान्त्या विलासिनीसंहत्या च एकत्र विधूयमानेन चन्द्रायमाणेन कान्त्या, अन्यत्र प्रर्यमाणेन विलासिनीसङ्घातेन । शर्राहवेव चन्दनाङ्गराग पाण्डुरपयोधरया चन्दनाङ्गरागवद् धवलमेघया, अन्यत्र चन्दनाङ्गरागेण धवलस्तनया । राजहंसिकयेव सरसमृणालिकाहारभूषितशरीरया एकत्र आर्द्रमृणालभोजनपुष्टदेहया, अन्यत्र सरसमृणालहारशोभितदेहया ।।
१८३) वरः भर्ता ॥
१८५) 'तव राजहंस' 'इत्यादि-व्याजो-]क्तिः, यतो राजहंसव्याजेन नृपप्रधानो हरिवाहन उक्तः, हंसीव्याजेन तिलकमञ्जरी उक्ता, सरसिजवनप्रवेशव्याजेन च विद्याधरराजधानीप्रवेशः सूचित इति । सङ्गलिताः मिलिताः ।।
ता०टि. १८१) कुरुविन्दः पद्मरागः; यदने-[कार्थः-] 'कुरुविन्दः पद्मरागे मुकुरव्रीहिभेदयोः । कुल्माषे हिङ्गुले मुस्ते...' [४।१४४] । घन सूत्रेण त्रिगुणैको धनः, तस्य सूत्रेण करणा यस्य; निचिततन्तुना च । संख्यानशास्त्रेण संख्यानशास्त्रं गणितम् । नवदशालत० नवदशसंख्या, वस्त्रप्रान्तो दशा च । नयमार्गः नीतिशास्रम् । अलिक० भाल० । तारका नक्षत्रं, कनीनिका च । विधूयमानेन कान्त्या कान्त्या चन्द्रायमानेन, कम्प्यमानेन च । बालव्यजनः चामरः । पयोधर० स्तनौ, मेघाश्च ।।
१८२) पदप्रसर० [पदं] स्याद्यन्त, पादौ च । कराङगुलीगलन्नखमयूख० तरणानन्तरमपि जलाद्राङगुलयच्योतन्ति (इति । प्र शुना उच्छिनेन । आरब्धोद्यम पूर्वोक्तः गुणः इत्यर्थः] । स्वतत्त्व स्वरूपम् ।।
१८३) कपोलेन पुलकेन [इति सम्बन्धः] । पूर्णपात्र वधपिनिकाग्रहणाय [इत्यर्थः] । एकपद एव तत्क्षणादेव ।।
१८५) समयः कालः । शाक्यबुद्धिपुरसरैः प्रधानैः (इत्यर्थः] घट्टन० तेन । कर्शित० कृशीकृत० ॥
(1) Bl drops इत्यादि...राजहंस,

Page #369

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० १८७) कुपितकालकालितां क्रुद्धहरिकृष्णीकृताम् । शकलीकृत्य' विधाये । उत्कलिताम् उच्छलिताम् । लालाग्निकण्ठेकालस्य कालाग्निरुद्रस्य । पद्धतिमिव मार्गमिव । सार्वभौमस्य उत्तराशादिग्गजस्य । प्राचीनामलकानि कालामलकानि । पृदाकुः सर्पः । अनूप: जलाशयः । जातरूप सुवर्णम् । दुवर्ण रूप्यम् । शुल्व ताम्रम् ।। रीति: +पीतलम् । वर्ष त्रपु । नाग सीसकम् । कृष्टि पण्डितः । अश्मसार: लोहम् । अनवग्रह: 5 उच्छङ्कलः । शतधार वनम् । अनिलवम आकाशम् । प्रसाधितां भूषिताम् । 'पोत्रिप्रकाण्ड' सूकरप्रधानः । तुण्ड मुखम् । वातिकः धातुवादिकः' । 1 उपह्वरम एकान्तः । विशसन हिंसा । गल्वर्क: अग्निपाषाणः ॥
ता०टि० १८६) कञ्चुकः [यदनेकार्थः-] 'कञ्चुकश्चोलवर्मणोः' [३।१५] । लम्बाजिनं साड । परिवर्धकैः अश्ववारैः । वाजिविघट्टमान० [वाजि-]भिः सह [विघट्टमान० ] । जम्भोत्तान० विकाशोत्तान० । कुम्भिका पाटला ; यदने-[कार्थः-] कुंभ्युखायां पाटलायाम्...' [२।३११] । प्रकीर्ण० क्षिप्त० । निकरकोरकित० [निकर-]ऐः [कोरकित०] । केतु: ध्वजः । शोण्डै: लघुहस्तिभिः । अधिगत० प्राप्त० । अन्वक् पश्चात् । अंसः स्कन्धः ॥
१८७) अवलोकितां वैताढचान्तराटवीमिति सम्बन्धः । ०मूच्छिता बहुलीभूताम् । शकलीकृत्य भस्मसात्कृत्य । कालाग्निकण्ठेकालस्य कालाग्निरुद्रस्य । उद्वेगः पीडा । सार्वभौमस्य उत्तराशादिग्गजस्य; (यदनेकार्थः- ' सार्वभौमस्तु दिग्गजे' (४।२२५) । अर्वतां हयानाम् । प्रवाहाभिः वनस्थलीभिरिति सम्बन्धः । मुष्टि० मुष्टिभिः । ०स्पष्टितः कथितः । भूर्ज० तेषाम् [इति ज्ञेयम् ] । उजिहान० उद्गच्छत् । मञ्जिष्ठाकुरजालकितजलाशयोपशल्याभि: मञ्जिष्ठाकुरैः जालकितानि जलाश गोपशल्यानि यासु, तिाभिः] । प्राचीनामलक० रक्ता मलक० । गुञ्जाफल चिणोठी । काञ्ची० मेखला । तलिनित० तुच्छीकृत०, यदने-(कार्थः-) 'तलि विरले स्वच्छे स्तोके च' (३।४०६) परिकीर्तितम् । गिरिकूटाट्टहास० शब्देन [इत्यध्याहार्यम्] । पृदाकुः [वृश्चिकः]; पृदाकुश्चित्रकव्याघ्रवृश्चिकेषु सरीसृषे' (अनेकार्थः २३।७१) । अनूपाभि: सजलाभिः । जातरूप० हेम० । दुवर्ण० रूप्य० । शुल्व० ताम्र० रीति० पीत्तल० ।
(1) B1 . कृत विचार्य. (2) B1 उत्तरादिग्गजस्य. (3) B1 पाचिना०. (4) BT पीत्तला. (5) B1 च्छु बलः dropping उ०. (6) BI शतकार. (7) B1 पात्रि० (8) BIC वाति०. (9) S धातुवादि०. (10) Sc उपद्धरम्. (11) B drops the whole passage from कुपितकाल. etc. up to उलूकादिपक्षिणाम्,

Page #370

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० १९१) नित्यूहपतगिर: निर्गतजलरङ्कुपक्षिवाचः । साक्रन्दचक्रा आक्रन्दयुक्तचक्रवाका । औडवी नक्षत्रसत्का । निबिडतां घनताम् । अरुणो रविसारथिः । सर्वसहा पृथ्वी । सीमा मर्यादा । चित्तमुषां मनोरञ्जकानाम् ।। ६७ ॥ सुहृदः सहृशाः । प्रत्यक् पश्चिमम् । ऊर्णनाभिनिलयः मर्कटकगृहम् ।।६८।। पादान् चरणान् ; कांश्च ? आयातान् प्रसारितान् । तिमिः मत्स्यः । पल्बलम् अखातसरः । अनायः जालम् ।।६९।। अनोकहाः वृक्षाः। 'मार्गन्ति गवेषयन्ति । कौंशिका: उलूकाः ॥७०।। सुमनःपत्र कृसुमदलम् । निधुवन सरतम् । वीथी: मार्गान् ॥७१॥ दीनान्धवयसाम् उलूकादिपक्षिणाम् ॥७२॥
१९२) खण्डपरशुः हरः । विस्कुरद्रत्नकटकाक्रान्त बाहुमिव एकत्र कटकः प्रस्थः, अन्यत्र कङ्कणम् । विशाल कावष्ठन्धभूतलम् एकत्र कटक सैन्यम्, अन्यत्र प्रस्थः । पौलस्त्य: रावणः । [ भुजायन्त्रमन्दीरित] भुजायन्त्रमेव मन्दीर शङ्खलं सञ्जातमस्य स तथोक्तः क्रीडाकिरात: शङ्करः । लयनं गृहम् । बहुल: कृष्णपक्षः । किंपुरुष; किन्नरः । मृगाराति:
ता०टि० १८८) वस्त्रध्वजेन पौरनारीजनेन [इति सम्बन्धः] ।।
१९१) निदात्यूहपतद्गिरौ निर्गता दात्यूहपक्षिणां वाचो येषु । चक्राः रथाः [ ? चक्रवाकाः] । औडवी नक्षत्रसत्का । सर्वसहा पृथ्वी । सीमा चित्तमुषां चित्तहारिणां वस्तनां मध्ये सीमा ।। ६७ ।। यान्ति प्लुष्टजरत्पलालतुलनां तान्तास्तमस्तन्तवः अन्धकारतन्तवः खिन्नाः, प्लुष्टपलालस्यातिश्यामत्वात् विशरारुत्वात् । प्रत्यङ्० पश्चिम० ॥६८॥ दिगन्ततल्प० [दिगन्त] एव [ तल्पम् ] तारकतिमि० [तारक एवं [तिमिः] । ध्वान्तानायः अन्धकारजालम् ॥६९।। घूत्कृति० क्रियाविशेषणम् । मागान्त मार्गणू धातुर्विकल्पे नन्तश्चौरादिकोजन्वेषणे वर्तते । करैरारुणैः रविकरैः ॥७॥ दिनान्धवयसां दिनेऽन्धपक्षिणाम् ।।७२॥
१९२) उष्णीपट्टमिव वैत ढयमिति सम्बन्धः । वैश्रमणहरित् उत्तराशा । खण्डपरशु० हर० । कटकः वलयं, नितम्बश्च; यदने-[कार्थः-] 'कटकस्त्वद्रिनितम्बे बाहुभूषणे । सेनायां राजधान्यां च...' [३।१६]; कटक: सैन्यं, नितम्बः [च] । उदीक्ष्यमाणं प्रतीक्ष्यमाणम् ; ते हि अब्धेः सलिल्लं पीत्वा युगान्ते वर्षन्ति । जलोको जलोअ । कैश्चित् शिखरैधारयन्तमिति सम्बन्धः। क्रीडाकिरातवंश्यानि क्रीडार्था ये भिल्लाः [तेषां] वंशे भवाः । वेणिका प्रवाहः । परिहृतलङ्घनसिद्धायतनानि न ते लङ्घयन्ति जिनायतनम् । निविष्ट० स्थापित. बद्धमण्डल. बद्धसमूह० ०जलदगीद्गीर्णमुक्ता० [जलदगर्भ ] मुक्तासम्भवः [ इति कविकल्पनेयम् ] । - (1) B1 मार्गति. (2) BE ०कटकांत. (3) Bt drops भुजा. and reads यंत्रमयमंदीरं.

Page #371

३१६
शा०टि०
सिंहः । नीलकण्ठः मयूरः । त्रिविक्रममित्र पादाग्र निर्गत त्रिपथगासिन्धुप्रवाहम् एकत्र चरणाग्रप्रादुर्भूतगङ्गानदीस्रोतसम्', अन्यत्र प्रत्यन्तगिरिशिखरनिःसृतगङ्गासिन्धुनीद्रयप्रवाहम् । रथमिव चक्रवर्त्तिल चूर्णितासन्नभूतलम् एकत्र रथाङ्गाग्रधाराचूर्णीकृत निकटभूपृष्ठम्, अन्यत्र चक्रवर्तिराज सैन्यचूर्णितासन्नभूतलम् । मेरुकल्पपादपाली परिगतमपि न मेरुकल्पपादपाली परिगत' 2 यदि मेरुतुल्यप्रत्यन्तगिरिपक्तियुत, कथं न मेरुकल्पादिम्, अन्यत्र नमेरुवृक्षविशेषकल्पतरुर। जिसङ्गतम् । वनगजालीसङ्कुलमपि नवनगजालीं सङ्कुलम् यदि अरण्यकरिसङ्कीर्ण, 3 कथ ं न सङकुलम् ? अन्यत्र नूतनवृक्षगहनव्याप्तम् ॥
१९४) चैत्ररथवतं धनदोद्यानम् । आकल्पः नेपथ्यम् ।।
5
१९५) अनुबध्यमानः सातस्येनानुगम्यमानः । अनुपदी पश्चाद्गामिनी । संवर्त्तकाल: क्षत्रकालः । नड्वलम् अखात्सरः ||
१९६) उरोदन वक्षःस्थलोर्ध्वप्रमाणम् || १९८) शारित कुर्बुरीकृतम् ॥
शान्त्यचार्य - ज्ञान कलश- विरचितम्
ता०टि०
"
पुरस्कृतः अग्रेकृतः । पादाग्रः पर्यन्तपर्वतः चरणौ च । त्रिपथगा सिन्धुः गङ्गेव नदी; गङ्गासिन्धू नद्यौ [च] | चक्रवर्ति० [ चक्र - ] प्रान्त० | मेरुकल्प ० मेरोर्ये कल्पद्रुमाः । नमेरुः वृक्षविशेषः । नवनगजाली० प्रत्यप्रवृक्षजालिका । तं गिरिम् ॥
१९४) आवर्जितम् उपार्जितम् । चैत्ररथवनं धनदाद्यानम् ॥
१९५) प्रभूत प्रचुरम् । भूम्ना बाहुल्येन । शासनम् आज्ञा । अनुबध्यमान० निवध्यमानव | अनुपदिषु अनुपदं धावत्सु । उररीकृत० अङ्गीकृतः । संवर्तकाल० प्रलय० । प्रख्य० तुल्य० । अनुतापः पश्चात्तापः । व्यावर्तयामि पश्चाद् वालयामि । खड्गधेनुकां छुरीम् ||
१९६ ) आयत० दीर्घ० ।
१९७) उद्वाप्य 'पैं आवै शोषणे' [ है०वा०पा० स्वादिः ३४ परस्मैभाषः ] इति वै- धातोः क्त्वान्तस्य रूपे उद्घाप्य शोषयित्वेत्यर्थः । जातुचित् कदाचित् ॥
१९८) पक्ष्मल० बहुल० | शारितः कर्क्युरीकृतः । कोक० रथाङ्ग० | स्वरा वेगः ।।
१९९) अविरलोद्भिन्नबालदलश वलनीलच्छर कलापाच्छादिताभिः छदस्तमालः; यदने[कार्थः]"च्छदः पत्रे पतत्रे च ग्रन्थिपर्णतमालयोः " । [२०/२२९] । ततो नीलश्चासौ च्छश्च नील च्छदो नीलतमालः । ततो नवोद्गत बालपत्रैः शत्रलाः कर्बुरास्तमालास्तेषां समूहेनाच्छादिताभिः ॥ अत एव दलानां ताम्रत्वात् तमालानां [च] नीलत्वादग्रे उत्प्रेक्षा दिवापीत्यादि । व्रतति वल्ली ॥
(1) BCS श्रोतसम्, ( 2 ) BCS drop οपरि० (3) B1 ० संकुलम्. ( 4 ) BBICS चैत्ररथं; diopping वनं. (5) B 1 drops अनुपदी पश्चाद्गामिनी.

Page #372

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि. २००) साधुलोकेनेव स्निग्धत्वचारुणा लोकसुभगेन एकत्र स्निग्धत्वमनोज्ञेन जनसौभाग्यवता, अन्यत्र स्नेहवच्चमणा रक्ततेजसा । शुण्डारः ह्रस्वा शुण्डा । ['शुण्डालः प्रश स्तशुण्डा ] । अभिनवागतेनाक्षपटलमास्थाय कायस्थेन तरुणिम्नाऽसिताक्षरश्रेणिमिव दर्शि. ताम्' एकत्र कायस्थेन अक्षरजीविना, नूतनागतेन *अक्षपटलं क्षरणस्थानम् अध्यास्य; अन्यत्र तारुण्येन शरीरवर्तिना, अभिनवायातेन, अक्षपटलम् इन्द्रियसङ्घातम् अध्यारुह्य । रेखा राजिः, उभयत्र.पि । शारद्वयेन शारियुग्मेन । वैकक्ष्य स्कन्धलम्बिसूत्रम् । ऊर्मिका मुद्रिका । घटितविनीलबाह्यपत्रपरिपाटि इति निर्मितक्रियाविशेषणम् । तत्कालमजितबलेन निर्जित्यापित कन्दर्पण हासमिव हार हारमुरसा स्वधामधवलितस्तनकलशकैलाशभूधरम् हार मुक्ताकलापम् ; की दशमिव ? हासमिव ; किम्भूतं हासम् ? हार शङ्करसत्कम् ; किम्भूतम् १ अर्पितम् ; केन ? कन्दर्पण कामेन ; किं कृत्वा ? निर्जित्य अभिभूय ; कथम् १ तत्कालं तस्मिन् काले; कीदृशं हार हास च १ स्वधाम्ना स्वतेजसा, धवलितः, स्तनकलशावेव स्तनकलशवद् वा कैलाशभूधरो' येन स तथोक्तस्तम् । 'रुचको मणिः ।।
ता०टि. २००) कृतो वस्थानां बालिकामपश्यमिति सम्बन्धः । तनु सूक्ष्मः । कुसुमसायक: कामः । आईशल्याभिः शल्यं शस्त्रम् ; यदने-[कार्थः]-'शल्यं शस्त्रालाकयोः [२।३८६-८७] । ततो भल्लीभिरित्यर्थः । स्निग्धचारुणा स्निग्धाकृतिना स्निग्धत्वेन स्नेहेन भव्येन । सफेनोद्गमधाराभिः नः [इत्यर्थः] परिणाहिना विशालेन । तूणीरद्वयेन पत्रिरक्षणार्थकभनक [द्वयेन] । वेला वेलापि समुद्रसीमनि । प्रवृद्धस्य [प्रवृद्धिः] अम्भसां वृद्धिः । अक्षपटलम् इन्द्रियसमूह, सन्धिविग्रहकं च । कायस्थेन काये तिष्ठतीति, अक्षरजीवकाश्च । रतिपतिः स्मरः ।। अक्षरश्रेणिमिव दर्शिताम् अभिनवो हि लेखकः स्वकीयाक्षराणि दर्शयति । अधिकतनोः अति. कशस्य । अंसः स्कन्धः । द्विगुणितप्रलम्बचम्पकमालम्बवैकक्ष्यकां द्विगुणीकृतः प्रलम्बश्चम्पकहार एव वैकश्यकं यस्याः ताम् । मरकतोर्मिकारागः नीलरागः । हासमिव हार हरस्याय हारः हासः । छायागताः प्रतिबिम्बताः । अभिमुखं सम्मुख मुखमभिमुखे इत्यर्थः । रुचक [शब्दः] शोभावाची ॥
(1) This is the corrected reading by the editer of the Botad edn. (2) Bt drops दर्शिताम्. (3) B' drops नूननागतेन. (4) BCS क्षपटलं. (5) B1 करण०. (6) BCS चैकक्षक. (7) Bा निमित्तं. (8) BCS drop स्तनकलज्ञवद् वा. (9) BCS कैस०. (10) BC भेचक्येर्मणे.

Page #373

शान्त्याचार्य-ज्ञान कलश-विरचितम्
शा०टि० २०१) उदर्चिः अग्निः ॥७४॥ 'जानीथ' इत्यादिश्लोकः-श्रुतशालिनौ 'श्रुत शास्त्र, श्रवण च । प्रकृत्यर्जुनी स्वभावेन सरले 'धवले । कर्णान्तिकं श्रवणसमीपम् ।।७।। - २०९) दत्ते पत्रम् इत्यादिश्लोकः-कुवलयतते: नीलोत्पलराजेः । चक्षुः नेत्रम् । अस्या दत्ते पत्रम् ; किमुक्तम् ? तदनुकारि नयनम् । कुम्भावभौ 'कुचपरिकरः पूर्वपक्षीकरोति कुचपरिकरः स्तनविस्तरः कुम्भौ [ऐभौ] गजसत्कौ पूर्वपक्षीकरोति अनुकरोतीत्यर्थः । अनुवदति अनुकरोति । दूषयति अनुकरोति ; वादिपत्रव्यवस्थया काव्यकरणमिदम् ; केवलं सर्वत्र सादृश्यं प्रतिपाद्यम् ।।७६।। अस्याः० इत्यादिश्लोकः-कमलैः हरिणैः, पद्मश्च । वनेषु अरण्येषु, जलेषु च ॥७७||
२११) मुक्तेव देवारण्यवंशे मुक्ताफलमिव सुरवन वेणौ, अन्यत्र देवारण्यसम्बन्धिनि कुले ।
ता०टि० २०१) ग्रहः राहुः । ऋक्षपतेः चन्द्रात् ; चन्द्रे हि लक्ष्मीर्वसति । उदचिः अग्निः । श्रुत सिद्धान्तः, श्रवणं च । प्रत्यर्जुनी स्वभावेन सरले । श्रिणी श्रीके ।।
२०२) अपवारित. आच्छादित० । तनीयसा सूक्ष्मेण । कृतम् अलम् । वाहिनीवाहाः सेनाश्वा । निर्झरिणा विस्तारिणा ।।
२०३) कृतविवर्तना तिर्यग्वलिता ।।
२०४) न सा 'ना ईषदर्थे सादृश्ये तद्विरुद्धतदर्थयो । व्यतिक्रमे स्वरूपार्थ निषेधाभावयोरपि ॥' [अनेकार्थपरिशिष्ट० १६-१७ । अत्र स्वरूपे । द्राधिमा दीर्घत्वम् ।।
२०७) अवनितलनिषष्णनिःसहावस्थिते: अवनितलनिषदनेन निःसहावस्थितिर्यस्य ।। २०८) कणिका बीजकोशः॥
२०९) ईक्षण' नेत्रम् । तुल्य सममेव । बद्धा...कमलै....वनेषु स्थिति: .....कमल कलोम्नि भेपजे ।। पङ्कजे सलिले ताने कमलस्तु मृगान्तरे । कमला श्रीवरनार्यो...' अनेकार्थ ३।६६४-६६५] । अत्र हरिणैः । वनेषु जले ॥७७||
२१०) कतिचित्पदानि यावत् । उपनीत० ढौकित० । अपवजितैः दत्तः । उपस्पर्शनम आचमनम् ॥
२११) यता मनां वतिनाम् । मुक्तेव मौक्तिकमिव । गर्हणा निन्दा । फलम् ऐहिकं, पारलौकिकं वा । वैखानसः वानप्रस्थः ।। . (1) BC श्रूत'. (2) BCS drop स्व०. (3) BC drop धवले. (4) C चर्जु०. (5) BC drop ०च०.

Page #374

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्रयम
०दि०
२१२) मन्युः दैन्यम् । अनीषत्कराः अस्तोकक्रियाः ॥
२१३) कुलीरः कर्कटकः । प्रख्यः सदृशः [ अनवरत वहत्समुद्रयायीत्यादिविशेपणम् एकत्र वहन् नीयमानो यः समुद्रगन्तृलौकसङ्घातः, अन्यत्र वहन् गच्छन् यः समुद्रयायिजन सङ्घातः ; शेष ं तुल्यम् । नागवल्लीलालसा धननि उद्यानपालाश्च एकत्र करिणइव विलास - मन्थराः, अन्यत्र ताम्बूलीलम्पटाः । परमतज्ज्ञाः पौराः प्रामाणिकाश्च एकत्र अन्याभिप्राय वेदकाः, अन्यत्र बौद्धादिदर्शनज्ञातारः । सफलजातयः श्रोत्रिया गृहारामाश्च एकत्र सफलब्राह्मण्याः ३ अन्यत्र सफलजन्मानः, फलयुक्तमालतीवृक्षा वा । हरिद्रासान्द्ररुचयो रागिणः सुवर्णचम्पकस्तबक निचयाश्च एकत्र हरिद्रया, अन्यत्र हरिद्रावत् सरेन्द्रा बहला, रुचिः दीप्ति, येषां ते तथोक्ताः । प्रगुणविशिखा गृहनिवेशा: सुभटवाणधयश्च एकत्र प्राञ्जलरथ्याः, अन्यन्त्र प्रकृष्टबाणाः ; बाणधिः तूणीरः । बहुमालिकाः प्रसादाः प्रकृतयश्च एकत्र अनेक भूमिकाः, अन्यन्त्र नानामालाकाराः । सकुञ्चितालकाः प्रधानापणाः प्रमदाललाटलेखाश्च एकत्र कुविकासहित. तालकाः, अन्यत्र कुटिल केशसहिताः । सुराभिरामाभिरुचितकारिण्यः पण्यवनिताः पौरयुक्तयच एकत्र मदिराभिर्नूतनाभिश्च स्वार्थायोचितकरणशीलाः, अन्यत्र देवरमणीयप्रियतमकर्घ्यश्च ।
३१९
,
ता०टि०
२१२) व्यापत् व्याप्नोति स्म । मन्युः 'मन्युर्देन्ये क्रतौ कुधि' [ अनेकार्थ० २।३७९] । अत्र दैन्ये । सरितः नद्याः । अनीषत्काराः दुःशकाः । अराल० कुटिल० ॥

२१३) जिन समस्तभुवनान्तःपुरा जितानि समस्तजगतां मध्ये पुराणि यया, जितानि ] समस्तभुवनानाम् अन्तःपुराणि यया च । सकल चक्रवर्तिनः निखिल भूचक्रे भूगोले वर्तत इति विश्वभूचक्रवर्ती च । अन्तरिक्षेण गगनेन । कुलीर: कर्कराशिः । परिखाखति । प्रख्यस्य कुल्यस्य । स्फार्ति वृद्धिम् । विधृतत साधर्म्यहम्र्म्यावलीधृतोभयविभागः विधृत' तटसाधर्म्य कुलतुल्यत्वं यया हर्म्यावल्या तया धृतमुभयोर्विभागो येषां हृदानां, [तैः ह्रदैः ] | विपणि० हट्ट | विषयः देशः । नागवल्लीलालसा नागकुमारवत् लीलाभिरलसाः, नागवल्लीपु लालसाश्च । परमतज्ञाः पराभिप्राये, परदर्शनज्ञानश्च । सकलजातय: जातयश्चरणाद्याः, मालत्यश्च; सफलाः जातीफलकलिता इत्यर्थः । हरिद्रासान्द्र० हरिद्राभिः हरिद्रावत् [च] प्रगुणविशिखाः सरलप्रतोलीकाः, सरलबाणाश्च । बाणधयः भस्रकाः । बहुमालिका: माला निक्षण:: ( ? ) [ = उपरितलभागाः ], मालिकाः पुष्पाजीवकाच । सुराभिरामाभिरुचि कारिण्यः मद्यैः आमैः नवैः प्रीतिकारिण्यः वेश्याः, देववत् अभिरामं रुचितं भर्तारं कुर्वन्त्यः च । प्रायं तुल्यं, बहुलं [च] | मुग्धता रम्यत्वं मूढत्वं [च] । हरिद्वारागः क्षणमात्रानुरागः | विभ्रमः 'विभ्रमः शोभायां संशये हावे' [ अनेकार्थ० ३।५०३-५०४ ] | कामसूत्र' स्मरस्य सूत्रणा । वाजीकरण( 1 ) B 0 क्रिया. (2) B1 ०विशेषणानि . ( 3 ) B1 ० ब्राह्मणाः.

Page #375

शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि० मुग्धता रूपेषु मनोज्ञता, न रतेपु मूढता। हरिद्वारागः हरिद्रारतत्व देहेषु शरीरेषु, न स्नेहेषु हरिद्रावद् रतत्वम् अस्थिरता । बहुवचनप्रयोगः जसादिप्रयुक्तिः, पूज्यनामसु गुरव इत्यादिषु, न परप्रयोजनाङ्गीकरणेषु नानावचनोच्चारणम् एकवचनेनैवाङ्गीकुर्वन्तीति । विभ्रमो रतेषु न चितेषु विभ्रमः विलासः, अन्यत्र भ्रान्तिः । वाजीकरणयोगोपयोग: शुक्रोपचयचूर्णभक्षणम् । पृष्ठ० इत्यादिश्लोकः-वलि: 'केशरचनाविशेषः ; श्रुतिः कर्ण; हसन्ति देदीप्यमानानि ; [चित्राणि मुक्ताफलानि येषां मुखकमलानामिति सम्बन्धः] द्विजाः दन्ताः; अञ्चित: खचितः, प्रशस्तो वा ॥७९॥
२१४) पूर्वापरदिगन् लब्धायतेः एकत्र आयतिः देयम् , अन्यत्र आशा । कटकविस्तार: एकत्र कटकः प्रस्थः, अन्यत्र सैन्यम् । अप्रयत्नभग्नसन्ततवधिष्णुभूभृत्तदुन्नतिना एकत्र भभूत गिरिः, अन्यत्र नृपाः। प्रसाधिता मण्डिता, आत्मायत्तीकृता च ।।
२१५) द्वितीयापि या द्वितीया द्वयोः पूरणी, सा कथम् एक शरीरम् १ अन्यत्र द्वितीया भार्या । सांवत्सरेण ज्यतिषिकेण ।।
ता०टि० प्रयोगः सप्तमधातूदेकापादनम् ; कामिभिः पुष्टीकरणार्थ क्रियते ओषधम् । परिमलवाही मुखानिलो मलयसमीरः यो मलयानिल इति प्रसिद्धः स तत्रत्यस्त्रीणामेव मुखानिलः; एवं सर्वेष वाक्येषु योजनीयम् । कलाकृतक० कलया कौशलेन यः कृतकः । जैत्रा तन्त्रसामग्री 'जि'-धातोरोणादिक अन् ; अन्यथा जैतैव. अण् प्रत्यये जैत्रीति स्यात् । मञ्जरीत निकानि मार्य एव तर्जनिकाः प्रथमाङगुल्यो येषु; अपरोऽपि यस्तजनां करोति स सशब्दमायामयति तर्जनीम् । ध्वस्तमानावलेपाः तजनाभयात् [इति यावत् ] । उपगृहनम् आलिङ्गनम् । वली केशरचनाविशेषः । त्वक् त्वचा । ई झण नेत्रम् ॥७९|| कुर्वाणास्तारकाभिः प्रणयमिव तारकाभिः सह स्नेहमिव कुर्वाणाः । केषु ? दस्तपादनखेषु ।।८।।
२१४) विस्फुर्जथुः वननिर्घोषः ।
२१५) भूयस्तया बाहुल्येन ॥४२॥ ललाटे सदृशद्युतित्वात् भालस्यातिगौरवादलक्ष्यमाणसुवर्णपट्टबन्धे ॥८४॥ द्वितीया कलत्रम् ॥
(1) S केस०. (2) B1 drops द्विजाः दन्ताः. (3) BCS drop खचितः. (4) BC drop त्. (5) B1 षिकः.

Page #376

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि.
२१६) बन्धुतेव बन्धुसमूह इव ! उधिन्वन्ती प्रीणयन्ती। जनता जनसमूहः । निष्पर्यायम् एककालम् ॥
२१७ सोपनिषदि सरहस्ये ; नाट्यवेदे नर्तनशास्त्रे । निघ्नतया परवशतया । प्रसाधक विभूषकम् । अापकम् उपाध्यायम् । इन्द्रियस्रोतसाम् इन्द्रिय नदीनाम् । स्मितं हासो, विकासश्च । वलितरङ्गितमध्यसरणि एकत्र वलिभिः वलित्रयेण, तरङ्गिता खचिता, मध्यसरणिः मध्यदेशो, +यस्निन् स तथोक्तः; अन्यत्र वलिता भ्रमिता, रङ्गिता च विस्तीर्णा च, मध्ये सरणिः मार्गो यस्य स तथोक्तस्तम् । उत्कलिका कल्लोलः, उत्कण्ठा च ।।
२१८) अभिजनः कुलम् ।। २१९) स्वैग स्त्रीसमूहः । प्रत्यादेश इव निराकरणमिव । आकल्प: वेशः ।।
२२०) उन्नाहः उन्नतिः । विशेषकः तिलकः । मत्तवारणम् एकत्र करिणम् , अन्यत्र आसनस्थानविशेषम्' ।
ता०टि. २१६) प्रसाधना मण्डनम् । धिन्वन्ती प्रीण यन्ती। जगौ गानं कृतवती । निष्पर्याय समकालम् ॥
२१७) निघ्नतया तत्परतया । पयोधर: स्तनः, मेघश्च । स्त्रोतः नदी । कुमुदविशदस्मित कुमु हानां, कुमुदवन । वलितरङ्गित० बलिः पुष्पोपहारः, [वलिः] उदरे रेखात्रयं च । उत्कलिका ऊर्मि, हल्लेखा च ।।
२१८) दिवसकरमण्डलस्य...सन्निहितपन्नगेश्वरश्वासपवनैः रविर्विशन्नेव पाताल शेषाहिश्वासरुपीडित इत्यर्थः । व्यञ्जनव्यजितविषादाभिः [व्यञ्जनानि चिह्नानि, [ते:] कादिभिः बहिरभिव्यक्तो विषादः [याभिः । अभिजनः कुलम् ।।
२१९) साध्वसं भयम् । करैः किरणः । प्रत्यादेशः प्रतिकृतिः । मेदिनीभृतां गिरीणाम् । दुर्वृत्तानां दुःशीलानाम् ॥
२२०) स्वापतेय द्रव्यम् । कुसुमपुर पाटलिपुत्रम् ॥
(1) BCS धिन्वती. (2) BCS श्रोतसा. (3) BL drops खचिता. (4) B1 अस्मिन्. (5) B1 भ्रामिता. (6) BCS drop स्ती०. (7) BC विशिवम्.
४१

Page #377

३२२
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि. २२१) प्रतिकर्म मण्डनम् । प्राजापत्याः सामान्याः । विश्रम्भ: विश्वासः सङ्गीतक प्रेक्षणकम् । क्षण: प्रस्तावः । कलाः काष्ठानि । मार्जनं भोजनम् । निचुलकः निउलकः । गिरिविहङ्गाः पर्वतागारपक्षिणः॥
२२३) सामाजिकाः सभ्याः । ध्रियते जीवति । सवित्री माता । अदृष्ट देव', कर्म वा । साधयिता साधयिष्यति । कृत पर्याप्तम् । 'चरमम् ( ? ) इति वचनस्य विशेषणम् ।।
२२४) न्यश्चिता अधःखञ्चिता ॥
२२५) इभमृगेन्द्रचक्राध्यासिते सुराचल इव सिंहासने एकत्र करिसिंहसङ्घाताध्यारूढे, अन्यत्र गजसिंहधर्मचक्रयुक्ते ॥
ता०टि० ___ २२१) प्राजापत्या कौटुम्बिकसुता । विश्रम्भः स्नेहः । उद्भासिताः भणिताः । समाजः समूहः । क्षणः प्रस्तावः ॥
२२२) कलाः लयाः । निचुलकः णि उलओ । वेणुः वंशः । अग्रे गायनीगण गायनीगणस्याये। समकालचलितोभयपक्षताडितनितम्बावलम्बितगर्जन्मेघमुरभक्तितो दत्तसमहस्तैरिव समकालचलितरुभयपक्षस्ताडिता वादिता अदिकटकावस्थिता गर्जन्तो मेघा एव मुरजा मर्दलानि येस्तैः; अत एवोत्प्रेक्षा भक्तित इत्यादि । उत्पतद्भिः उच्छलद्भिः जलनिवहेन कृत्वा [इति यावत् ] मकराकरेण समुद्रेण । क्रमाहतानां समकालाहतानाम् ॥
२२३) अवसिते समर्थिते । रङ्गः नर्तनभूमिः । निस्तरङ्गः निश्चलः । केशहस्तः उच्छायः । शिक्षिता एष तेऽयम् [इति यावत् ]; शिक्षि धातुः; अत एव 'प्रयोगान् इति द्वितीया; 'केन' इत्यध्याहार्यम् । गतिः ज्ञानम् , उपायो वा । अपनपा अन्यतो लज्जा । प्रतिपन्नाः ज्ञाताः। जन्यते उत्पद्यते । अनुयुज्यतां पृच्छयताम् । ध्रियते विद्यते । शिखरात् 'गम्ययपः कर्माधारे' [सि० है० शब्दानु० २।२।७४] इति पञ्चमी। आविष्टः अधिष्ठितः आन्तवंशिकः अन्तःपुरहेतुकः । गुरुस्नेहो गरीयान् स्नेहो यस्य । जनः इतरः ।।
२२४) प्रश्रयं विनयम् । अनूत्थितः पश्चात् [उत्थितः ॥ २२५) अदभ्र० अतनु० । चक्र० समूहः । हिरण्मये सौवर्णे ॥
(i) This word is not found in the text of the TM; Bc वरमम्. (2) BCS drop च०. (3) BT drops सिंहासने,

Page #378

तिलकमञ्जरोटिप्पकद्वयम्
शा.टि.
२२७) सम्राजेव वषुषा जिताशेषभुवनम् ; कीदृशेन द्वयेन ? उदारतेजसा इत्यादिनाएकत्र उदारतेजसा उद्भटवीर्येण, अन्यत्र उदारदीप्तिना ; अतुलबलेन एकत्र असमसैन्येन, अन्यत्र अतुलसामर्थन ; दीर्घबाहुना [इति तुल्यम् ; सुवर्णकटकोद्भासितेन एकत्र शोभना ये वर्णाः ब्राह्मणादयः तेषां कटकानि सैन्यानि, तैः उद्भासितेन शोभितेन, अन्यत्र हेमकङ्कणशोमितेन; प्रशस्तायतिना प्रकृष्ट दैयेण, अन्यत्र प्रधानाज्ञेन; प्रकामकान्तालोकेन प्रकृष्टमन्मथप्रियाजनेन, अन्यत्र 'अत्यर्थकमनीयप्रकाशेन'; सुकुमारेण एकत्र शोभनाः कुमारा यस्य स तथोक्तस्तेन, अन्यत्र मृदुना ॥
२२९) प्रकृतिममुश्च एकत्र प्रकृति प्रधानम् , अन्यत्र स्वभावम् । अश्लीला ग्राम्या ।।
२३०) “तूलिका 'कूचिका । नगरसीम्नीव 'सरोमालिनि मध्ये एकत्र तडागपङ्क्ति युक्ते, अन्यत्र रोमराजिसहिते । उच्चयः परिधानप्रन्थिः ।।
ता०टि.
२२६) मन्युः दैन्यम् ॥
२२७) नौयानाधिरूढ कुमारमद्राक्षमिति सम्बन्धः । यादसांनाथ यादसांनाथो वरुणः; यदने-कार्थ-'यादसांपतिरम्भोधौ प्रतीचीदिक्पतावपि' ५।२४] । यादसांपतिः पाश्यब्ध्योः । ततोऽधिरूढो मकरो येन तम् । मकरस्थाना नौवरुणसदृशः कुमारः । ईशानः हरः । अयुग्मेषुः कामः । नेत्रप्रच्छद वस्त्रविशेषम् । कटकः वलय, सैन्य [च । आयतिः प्रभावः, उत्तरकालश्च । कान्ता स्त्री, कान्तो रम्यश्च । दुग्धनि:शेषरत्नाया: दुग्धानि समस्तानि रत्नानि यस्याः ।।
२२८) अनुमार्गः पृष्ठमार्गः ।।
२२९) पुमानिव साङ्ख्यपरिकल्पितः पुरुष आत्मा । प्रकृतिपुरुषविवेकज्ञाने हि मोक्षः साङ्खथमते । प्रकृति सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रकृतिः [ताम्], स्वभाव च । उत्सृष्ट० मुक्त० ॥
२३०) स्यन्दमान० स्रवत् । साचि तिर्यक् । परिणाहः विशालत्वम् । बाहुस्वस्तिके बर्करिकाबन्धे । सरोमालिनि सरोवरशालिनि, सरोमालिके च । कक्षा कच्छा ॥
२३२) नः अस्माकम् ।।
(1) BCS omit ०म०. () BCS प्रकासेन (3) B अमुञ्चत; S अमुचत्. (4) BI तूत्नका. (5) Bf omits कूचिका. (6) BT सीमीव. (7) B सारा० (8) BIS • मालिनी.

Page #379

३२४
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि० २३३) आवेगः खेदः ॥
२३४) जालम: असमीक्षितकारी । जालिको धीवरः । कर्णधारो नाविकः । 'एमि(?) [पतावि-]त्यादि। तन्निवर्तय तावदेनमित्यादिना युक्तिवचनेन मलयसुन्दरीमाह । प्रसादय प्रसन्नां कुरु । स्तावकैः [वचोभिः] स्तवन परैर्वचनैः । आचक्ष्व च ब्रहि च यत्समस्त वक्तुमिष्ट मनसि विद्यते । इयं नौः, मलयसुन्दरी च ; गोत्रदेवता कुलदेवी, इव उपासनीया सेवनीया सर्वदा, विशेषेण अतिशयेन, [अद्य] अधुना विषमजलदुर्ग पतितस्य । शमिताखिलत्वन्मनोदुःखसातकरुणया' नाशितसमस्तभवदुःखोपजातदयया; अनया नावा, मलयसुन्दर्या च ; कृतानुग्रहो व्रज निर्विघ्नम् इत्युक्तस्त या वसन्तसेनया ।।
२३५) 'वक्तुमारभत-तामात्मनावं नौ व्याजेन च माम् । देवि हे नौ देव, अन्यत्र देवि स्वामिप्रिये । अनुरुध्यमानया अनुवर्तमानया । पृथुश्रोणि एकत्र विस्तीर्णमध्यस्तम्भे,
अन्यत्र विस्तीर्णजघने । सर्वधीवराणाम् एकत्र आनाविनाम् , अन्यत्र बुद्धिप्रकृष्टानाम् । 1 °दूरदर्शिनां विप्रकृष्टद्रष्टणाम् , अन्यत्र सूक्ष्मदर्शिनाम् । भुजङ्गानां गतो: एकत्र 11षिड्गाणाम्
ता०टि० २३३) असौ समरके तुः; मलयसुन्दर्या हरिवाहनस्याग्रे कथयन्त्या वचनम् । तदेव वचनम् । सानवः पुंक्लीवः [अयं शब्दः] । सः समस्केतुः । अनुबध्यमान: निषिध्यमानः ॥ बलवत् अत्यर्थम्, अतिशयेन । निदान कारणम् । सन्तर्पकः वर्धकः । आवेगेन त्वरया ।।
२३४) स्थितिः अवस्थानम् । स्तावकैः स्तवनसूचकैः । निशमित श्रुतम् ॥ - २३५) सप्रश्रय सविनयम् । श्रोणिः नौपश्चाद्भागः । धीवराणां प्रज्ञावतां, मात्सिकानां च । प्राग्रहरः प्रधानः । दूरदर्शिनां दीर्घ दर्शिनाम् । भुजङ्गानां सर्पाणां, शृङ्गारिणां च । सत्त्वानां प्राणिनाम् । नागराकाः नाङ्गरकाणि, नगरे भवाश्च । चलन गमनं, क्रमौ च । पयोधरकलश० स्तनों, पानीयधरघट० च । मदवशात् मत्तः सकाशाद् अवशत्वं, हर्षवशाच; वशो वशत्वम् ; यदने-[कार्थः-] 'वशो जनस्पृहायत्तेवायत्तत्वप्रभुत्वयोः' [२।५६६] । अत्रायत्तत्व वशत्वम् । उच्चापेन उच्चा जापो यत्र, उत् (उद्गत) चाप यत्य च । मीनध्वजेन जलनिधिना, कामेन च । उत्कलिकाभि: ऊर्मिभिः, हल्लेखाभिश्च । मारोपद्रवः मरण',
(1) BB1 एता०; S एना. (2) BCS एनाम्०. (3) BS drop oरी० (4) BCS drop च. (5) BCs drop च. (6) B1 मनसष्ट. () BIS वारुणया० (8) BS नासित.. (9) BBTS drop व. and read the rest as कुमारभवना० for तुमारभततामा० dropping ०१० of the lattar. (10) B1 ० दर्शनां. (11) B1 खिद्राणा ०; BS षिद्राणा-.

Page #380

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० अन्यत्र सर्पाणां गतीर्व्यवहारान् , गमनानि वा । मत्स्यादिरूपधारिणां सत्त्वानां चेष्टा एकत्र मत्स्यभक्षकस्वरूपधृतां सत्त्वानां प्राणिनां व्यापारान् , अन्यत्र मत्स्यमकरादिरूपभृतां जन्तूनां चेष्टितानि । नागरकवृत्तस्य [एकत्र] पोलधारणहेतुलोहमयगोलकवर्तनस्य, अन्यत्र नगरभवजनचरितस्य । विश्लिष्टानां सन्धिघटनासु एकत्र विरुद्धानां सन्धानयोजनासु अन्यत्र विश्लिष्टानां विघटितानां फलकानां सन्धियोजनेषु' । 'वंशसम्पत्तिः एकत्र कुल सम्प्राप्तिः, अन्यत्र वेणुश्रीः । परोपकारकरणेषु तत्परता एकत्र परोषकारेषु तन्निष्ठता, अन्यत्र प्रकृष्ट जलक्षेपण्याद्युपकरणेषु । त्वमपि गुणवती दोरकयुक्ता, अन्त्र 'कान्ति सुन्दरतादिगुणयुक्ता । गम्भीरा विस्तीर्णा, अन्यत्रालब्धमध्या । सकर्णा अग्रभागे कर्णद्वयसहिता, अशून्यचित्ता च । बहुलमा अनेकजनयोग्या 1 ° यज्ञयोग्या, बहुक्षान्तिश्च । स्थिरगतिः स्थिरस्वभावा, अन्यत्र'' अनुत्सेका । महा● महाद्रव्या, अन्यत्र महती। महापुरुषोद्वहनयोग्या एकत्र अनेकनरवहनयोग्या,13 अन्यत्रोत्तमपुरुषपरिणयनयोग्या । पात्र भाजनम् , अन्यत्र यानपात्रं, भवत्येव । हेलोत्तालचलनरणन्मुखरमञ्जरीया एकत्र 15लीलोत्सुकचलनशब्दायमानसशब्दाभरणसङ्घातया, अन्यत्र लीलोत्सुक पादशब्दायमान शब्दनूपुरया' । सलीलवलगत्तुङ्गतरपयोधरकलशया [एकत्र] सविलासचलद्बृहत्तरजलभृतकुम्भया, अन्यत्र सविलास वलन्महतरस्तनकुम्भया । मदरशाद् दर्शितासमअस. चेष्टया एकत्र 'मदवशान्ममावशाद् अनधीनत्वात् प्रकटितोच्छङ्खलचेष्टन या, अन्यत्र मत्तताव शेन 18मुद्यन्याऽन्यगमन मूढमूढया, मोहंगत ग च । 1 विभ्रमानातन्वानया एकत्र विविधान् भ्रमान , अन्यत्र विलासान् , विस्तारयन्त्या । उच्चपेनाऽमुना मीनध्वजेन20 ध्वज
ता०टि० कामश्च । कर्णधारिण्या सकया इत्यर्थः, सह कर्णधारेण च वर्तते (इत्यापि) । तारका नाविका कनीनिका च । मानिनि मानोऽहकारः, मान शास्त्रोक्तप्रमाण' च, विद्यते यस्याः, अयं मय्यनुरक्तो न वेति । पारि लवः चञ्चलः । परमान्तरङ्गालीभिः परमा अन्तरङ्गा आल्यः सख्यः (ताभिः), कल्लोलैश्च । उद्वेगावर्तम् उद्वेग एवावर्तः, प्रबल वेगश्चासौ वर्तश्च । कन्दर्पः कं पानीय तस्य दर्पः, कामश्च । वातैः पवनैः । दन्त पङक्तेः 'दन्त कास्तु बहिस्तिर्यक प्रदेशा निर्गता गिरेः' [अभिधानचिन्तामणिः ४।१००], दशनाश्च । भूभृतः राज्ञः, पर्वतस्य [च] ।
(1) Bi drops वा. (2) B' drops प्राणिनां. (3) Bc drop सन्धि. (4) B1 जोटनेषु. (5) BS वस०. (6) BS drop क.. (7) S कीर्ति. (8) S ०लघु (9) BBIS सून्य०. (10) B बह: BC drop यज्ञयोग्या. (11) B1 drops oत्र. (12) B1 अनुत्सुका. (13) B1 वावन० (14) BC अवयव (15) I drops .चलन...लीलोंत्सुक०; B1 वलन०. (16) BS सतनू पुरया: Bl drops शब्दनूपुरया. (17) BL drops •मपावशा०. (18) S मुह्याप्य०. (19) BBCS विभ्रमांस्तन्वानया. (20) C मौनध्वजध्वज.

Page #381

३२६
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि. इवोत्पातपवनेन सुतरां कृतः पल्कुल: एकत्र भीनध्वजेन समुद्रण, अन्यत्र कामेन । कीदृशेन ? उच्चापेनोच्चैस्तरजलेन, ऊर्ध्वधृतधनुषा च । उत्कलिकाभिः कल्लोलैः, उत्कण्ठाभिश्च । रक्षमारो. पद्रवादू एकत्र मारो मरणम् , अन्यत्र कामः । कर्णधारिण्या एकत्र 'पोतवाहकवत्या, अन्यत्र प्रशस्तकर्णयुक्तया । व्यापारितस्निग्धतारकया, एकत्र तारको नाविकः, अन्यत्र नयनकनीनिका । मानिनि एकत्र प्रमाणयुक्त, अन्यत्र साहङ्कारे । भ्रम भ्रान्ति, सन्देह च । नीता तरलतां परमान्तरङ्गालीभिमंत्पित नभसि एकत्र परमामुत्कृष्टां तरलतां 'तरङ्गालीमिः कल्लोलमालाभिः, अन्यत्रोत्कृष्टासन्नप्तखीभिस्तरलतां चञ्चलता नीता प्रापिता मा 'उत्प्लवस्वाकाशे । अहृदयेऽचेतने," . अन्यत्र झून्यचित्ते । उद्वेगावर्ते एकत्र 'प्रबलतरजलावर्ते, अन्यत्र विषादावर्ते । कन्दर्पपीडिता एकत्र 'जलदर्पबाधिता, अन्यत्र कामपीडिता । लघुताम् इत्यादीनि प्रायेण समर्थानि द्वयोरपि पदानि । अकुलीनताम् एकत्र अपृथिवी श्लिष्टाम् , अन्यत्र हीनवंशताम् । प्रवर्तिता च गुरुभिवृद्धतिरनिच्छन्त्यपि पतिष्यसि जराजर्जरदन्तपङ्क्ते: कस्यापि प्रान्तभूभृत: शिरसि एकत्र गुरुभिमहद्भिवृ वृद्धिंगतैर्मरुद्भिः13 प्रवर्तिता 1चालिता पतिष्यसि शिरसि मस्तके कस्य [अपि] प्रान्तभूभृतः प्रत्यन्तगिरेः । कीदृशस्य १ जराजर्जरदन्तपङ्क्तेवयोहानिशिथिलदन्ताकार प्रस्त(राजेः, अन्यत्र गुरुभिर्मातापितृभिर्वृद्वैर्वा महद्भिर्वा मातामहादिमिस्तैः प्रवर्तिता दत्ताऽनिन्छन्त्यपि अवाच्छन्त्यपि 15 कस्यापि जराजीर्णदशनराजेः प्रत्यन्तनृपस्य मस्तके पतिप्यसि तद्भार्या भविष्यसि । विफलकं केन! " एकत्र विगतफलकम्, अन्यत्र 17 निष्फलम । विधिना प्रकारेण, विधात्रा च । महागुणरत्नानां पात्रं 1 बृहत्त्विषापहारादिगुणमणीनां
ता०टि० विफलक निष्फलं, विगतफलक [च] । लब्धपताक [पताका] केतनं, सौभाग्य च; यदने
कार्थः-] 'पताकाध्वजे केतौ सौभाग्ये नाटकांशके । सानुशया सानौ शेते सा, सपश्चातापा [च । मदनायत्ता मत्तः सकाशाद् अनायत्ता, कामायत्ता वा । अनिन्धनेनाग्निा वडधानलेन, विरहेण च । हिमकरः चन्द्रः शशाङ्कः । अभिमतमङ्गनेपथ्यं बहुमतं शरीरनेपथ्यम् ; अगस्तु धर्मनौशिरसोः । ततोऽभिमतमङ्ग एव नेपथ्य यथा भवति तथा मम प्रार्थनामनुरुध्यसे [इति भावः] । द्विधाभाव भेद द्वैधीभावश्च । मानय बहुमानयेत्यर्थः । महीक्षितः
(1) B1 drops daara#7791. (2) B' drops 39-72. (3) BB'CS drops ofa. (4) BC व; Bdrops च. (5) Bf drops नीता......चञ्जलतां (6) S तरलतालीभिः. (7) B drops oतां तरडा०. (8) BC .स्ताकारो. (9) S ०विताने. (10) B प्रबलजनबलावत: BT प्रबलजवजल ०. (11) BC जलकंदर्प०. (12) B1 तिर्नेच्छन्त्यपि. (13) C_drops तैमरुद्भिः (14) B चातिताः-C पालिता. (15) B अनाका त्यपि. (16) BC विफलमे कत्र. S विकलकनकत्र, (17) BIBCS निःफलं. (18) B बृहद्वि०; C बृहवि०

Page #382

३२७
तलकमलरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० पात्रं रक्षकम् , अन्यत्र महागुणाः। कान्तिसौन्दर्यादयः एव रत्नानि, तेषां भाजनम् । लब्धपताक प्राप्तध्वजम् , अन्यत्र प्राप्तोत्कृष्टत्वम् । आसादयिष्यसि च सानुशया मदनायत्ततादोषेण सततमबिन्धनेनःग्निना पच्यमाना महाहिमकरोद्रवपीडिताल्पदिवसः [एव] उपजातजराविनाशम् एकत्र उपजातजीर्णता क्षय प्राप्स्यसि । कीदृशी सती ? सानुशया पर्वतैकदेशस्थिता । केन कृत्वा ? 'मदनायत्ततादोषेण ममानधीनतादोषेण । तथा पच्यमाना पाकं नीयमाना । केन ? अग्निना । 'किम्भूतेन ? 8 अधिन्धनेन 'जलेन्घनेन वडवानलेनेत्यर्थः । सततं 10निरन्तरम् । पुनः किम्भूता १ महाहिमकरोपद्रवपीडिता गुरुसर्पमक रोपप्लवबाधिता, स्तोकदिनैरेव, 12अन्यत्रोत्पन्नवयोहानिमरण 13प्राप्स्यसि । केन ? कामाधीनतादोषेण । कथम्भूता १ सानुशया सपश्चात्तापा । तथा पच्यमाना निरन्तरम् । केन ? अनिन्धनेनाग्निना इन्धनरहितेन वनिना मनोदुःखेनेत्यर्थः । तथा महा हिमकरोपद्रवबाधिता गुरुचन्द्रोपदवबाधिता। यदि इत्यादि । अभिमतमभीष्टम् । अङ्गनेपथ्यं शरीररक्षा अन्यत्र हे अङ्गने ! रमणि! यद्यभीष्ट पथ्यम् आगामिकालशुभम् । निजगुणा अच्छिद्रत्वशीघ्रगामित्वादयो दोरका वा, अन्यत्र कान्त्यादयः । निर्वाहः नितरां वहनम् । यानं निर्वहण च । किनकपट्टबन्धः सुवर्णपट्टकबन्धन'' प्रधानत्वेन । द्विधाभा18 द्वेघाभवन', संशयं च । स्वयंवरणपथ स्वयमामाना वरपथ प्रधानमार्गम् , अन्यत्र स्वयंवरणमार्गम् । मानयेनमश्क्षुण्णमार्गेण21 मानय एन मदीयस्वामिनम् 22 अक्षुण्णमार्गेण लोकापगतपथेन, अत्यत्र मानय सेवय एन 23जनापरिमलितपथेन ।
ता०टि० राज्ञः । चारित्रवता सुशीलेन, [ के निपातेन च, नौष्ठचालनपत्रेणेत्यर्थः] । कर: राजग्राह्यो भागः, पाणिग्रहश्च । चन्द्रलेखालङ्कृतेन नावोऽग्रभागमण्डनार्थ चन्द्राकारा लेखा क्रियते । कङ्कण० वलयः, पानीयकणाः । पात: प्रवहण, कुमारश्चः । सितपटा सितः पटो यस्याः, सिढश्च ॥
(1) Coqu. (2) B drops oglaz ta; Coef for cofo. and dropping the rest. (3) B सदनायकृता.. (4) B प्राप्श्यसि. (5) B ०यत्तता; C यकृता.. (6) B] अग्रिना. (7) B1 किंसातेन. (8) B1 अनिन्धनेन, (9) BCs drop धनेन वडवानले०, and read जलेनेत्यर्थः. (10) S drops तर. (11) B1 द्रव. (12) BS drop अ. (13) B repeats स्तोकदिनैः after प्राप्स्यसि. (14) BC drop ०ता०. (15)S मतमिष्ट. (15) B1 ०पड.. (16) BS पट्टबन्धन. (18) Bf drops भाव द्वेधा०. (19) BS ०पथमात्मना०. (20) BCS ०वरमार्ग (21) B1 क्षुन्न० (22) B1 ० क्षुन्न०. (23) S लोकागत०. (24) C •पदरिमलित०.

Page #383

३२८
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि०
रक्षिता पालिता। महीक्षितः पर्वतस्य, राज्ञश्च । प्रभावेन वीर्यण' । सूक्ष्म कार्य जलजन्तवश्च सूक्ष्माः । छिदं विवर', दोषश्च । चारित्रं शीलं, चकारखण्डनया अरित्रम् नौप्रेरण'. पात्रम् । विनोद्यमाना प्रेर्यमाणा, अवधीयमाना च । नदीनामीशं समुद्रम् । चन्द्रलेखा ललाटे 'चन्दनार्धतिलकः । पोतो यानपात्र', पुत्रश्च । समधुकरकाः कुसुमस्रज: एकत्र मद्यवाघटिका, अन्यत्र सपुष्परसलवाः सभ्रमरा वा । भज निराकुलमनारतोत्सवान् एकत्र निराकुलमाकुलता रहितं यथा भवति तथा भज सेवस्व अनारतोत्सवान् निरन्तरोत्सवान् , अन्यत्र निराकुलमना आकुलताशून्यचित्ता सती रतोत्सवान् सुरतमहान् भज । नितम्बफलका पश्चाद्देशफलका, पश्चात्कटीदेशा च । सितपट: पोतोपरि वातग्रहणार्थ वृत वस्त्रम् , अत्यत्र श्वेतवस्त्रम् ।
२३६) अहो शालस्य एकत्र हे सालस्य प्राकारत्य अन्यत्र सालस्य, । नौरतिरूपधारिणी अवनिपालनन्दनी एकत्र नौस्तरी अतिरूपधारिणी अतिशयरूपवती अवनिपालनन्दनी नृपानन्दकरी, अन्यत्र नृपसुता कामभार्या रूपवती ।।
२३८) अखिलजनदृष्टिहारि 'सकललोकनयनरञ्जकं सर्वजनदर्शनहरणशीलं' च । भद्र किमहं न शणोभि एकत्र है 11भद्र तपनवेग' 2 अन्यत्र हे नाविक, किमह नाऽऽकर्णयामि ? अङ्गीकृतश्चायं नायकः, एकत्र स्वीकृतो मयाऽयं नायको हारमध्यमणिः, अन्यत्र त्वत्स्वामी । स्वस्थानमुपागता' तु 15काश्चीमध्यमागत 16ग्रहीष्याम्येनं स्वस्थान स्वगृह प्राप्ता तु एनं पद्मराग काश्चीमध्यमागत 17 रशनामध्य प्राप्त स्वीकरिष्यामि, अन्यत्र काञ्चीनगरीमध्यं प्राप्तमेनं भवत्स्वाभिनं स्वस्थानप्राप्ताऽहं ग्रहीष्यामि ।।
ता०टि. २३६) कारित: प्रणामम् अहं प्रणाम कारितः । अनिद्धबम् असम्बद्धम् । नौ आवयोः।।
२३७) निमेन व्याजेन । निरपवादः निर्दूषणः तस्मात् अधर्मात् [इत्यर्थः । विमानना विडम्बना ।
२३८) सारसन० काञ्ची । नायक तरल, भर्तार च । काञ्ची रशना, पुरी च ।।
(1) BCS drop प्र०. (2) B1 वीयन. (3) BCS drop नौप्रेरणपात्र. (4) s .र्च०. (5) C drops .टि०. (6) B drops ०१०. (7) BS शालस्य. (8) C- drop ०प० in रूप०. (9) BCS सकलजनलोक०. (10) B1 शरण०. (11) Bf drops भद्र...हे. (12) BCS पवनवेग, (13) C drops त्वत्०. (14) S गतां. (15) B1 कांति०. (16) BCS गृहींच्या०. (17) B1

Page #384

तिलकमञ्जरी टिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
२४१) विच्छायतामगच्छत् ' एकत्र विच्छायतां विगतकान्तिताम्, अन्यत्र विगता तपाभावताम् । अनुतापेन पश्चात्तापेन । कस्वर गृहोपस्करम् । लुष्टा ध्वंसिः । पाथो जलम् ॥
२४३) अनवगीतम् अनिन्दितम् ॥
२४४) नीकाशे सदृशे । कीनाशानुजा यमुना ।
२४९) किङ्कितः 4 कुरण्टकः । नीहारकिरण' चन्द्रः । परमपुरुषार्थो धमः । मिथुनं श्रीपुरुष युगलम् ॥
३२९
3
ता०टि०
२४१) स्नेहस्य भक्तेः, अभियुक्तायाश्च, एषाम् । अवधिः उत्कर्षः । जीवनं वृत्तिम् ॥ वर्माणि [तन्नामानं] मन्त्रिणम् । कस्वर धनम् । प्रतीपं पश्चात् । प्रवासनीयाः प्राणाः प्राणानां मोक्षो भव्यः । कल्मष एवं मषी । अमीषां प्राणानाम् ||
२४३) अनवगीत निदूषण | मांसल बहुल० । विस्रम्भः 'विस्रम्भः केलिकल हे विश्वासे प्रणये बधे [अनेकार्थ० ३८८] | अत्र विश्वासे ||
२४४) नीकाशे सदृशे ; यदने - [कार्थः - ] 'नीकाशो निश्चये तुल्ये' [ ३।७६१ ] । कीनाशानुजा यमुना | अग्निशौचसिबयाभ्यां कृत्वा [ इत्यधाहार्यम् ]; रात्रौ त्वया नीले वस्त्रे परिहितेऽभूतामधुना तु कपिशे [वर्तेते इति संशयत्रीजम् ] ॥
२४५) अभ्यवहारः भोजनम् ॥
२४६) तत्रभवान् पूज्यः । अनुबन्धम् आदरम्, अभिलाष चेत्यर्थः । दृश्यमानतयाss देहस्य अहमपि अच्धौ दत्तझम्पा न मृता, [एवं] सोऽपि मृतो न भविष्यति [इति भावः ] । अनुभाव्यतया दुःखानाम् अनुभवनीयानि दुःखानि [ इति हेतोः ] उचितं योग्यम् ॥
२४७) स्तवः स्तनम् । उपनीत ढौकित० । उपनीतनिजपतेः दत्तनिजस्वामिनः ।। २४८) स्त्रीनिर्विशेष यया रीत्या स्त्रियोऽवलोक्यन्ते तथा पुंमासोऽपीत्यर्थः । वरः भर्ता । दोहदः श्रद्धा ।।
२४९) नीहारकिरणे चन्द्रे | अध्वजात मार्गे प्ररूढ० । पुरुषार्थः धर्मः । परागः धूलः । शृङ्गारः 'शृङ्गारो गजमण्डने सुरते रसभेदे च ' [ अनेकार्थ० ३ | ६५० । अत्र सुरते ] | निष्कारणत्कण्ठित कठिनहृदयप्राणिकरणवृत्तौ निष्कारणोत्कण्ठितानि कठोरप्राणिनामिन्द्रियवृत्तिर्यत्र ।।

(1) B'S मगमत्. (2) B1 पच्छात्तापेन. ( 3 ) B1 नीकासे; C नीकाषे. (4) B1 कुरेण्टक. ( 5 ) B1 drops or
४२

Page #385

३३०
शा०टि०
शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश- विरचितम्
२५०) वो' भाविदिने ॥
२५२) अयुग्मेषुः कामः ॥
२५९) कात्यायनका दासीनाम । अनभ्यस्तचरया अपरिमलित पूर्वया ॥
२६०) सन्निहितमकराभि: मकरचिहून जलचरश्च' । आविष्कृतप्रौढपत्रैः एकत्र पत्र वाहनम्, अन्यत्र पलाशम् । उल्लासिताभिनवतनुच्छदैः ' एकत्र तनुच्छदा + लघुपत्राणि, अन्यत्र सन्नाहाः” । आकृष्टशिलीमुखचकैः " एकत्र शिलीमुखचक्राणि भ्रमरसङ्घाताः, बाणरथाङ्गानि । कल्माषितः कर्बुरीकृतः ॥
अन्यत्र
ता० टि०
२५०) सनिकार' सतिरस्कारम् । निर्भाग्य [इति] सम्बोधनम् ॥ २५१) सरिदिव नदीव । निर्वाद: अवर्णवादः ॥
२५२ ) इषुः बाणः ॥
२५३) काण्डपटकः परी अछि (?) [ = परियच्छि=परिकक्षी ] | दरसन्दानितेन ईषद्धेन । अंशः स्कन्धः । सम्भृतः प्रचुर० । उपपाद्य दत्त्वा । द्युम्नं द्रव्यम् । सदृशं तुल्यम् || २५५) खेदायतं [खेद्- ]एन दीर्घम् | अनिवर्तित० अकृत० । निदाघः ग्रीष्मः || शिखण्डी मयूरः । ताण्डव' नृत्तम् | जात वत्स [इति सम्बोधनम् ] ॥
२६०) प्रकाश्यमानम् आयतनमिति सम्बन्धः । पत्र० बाणं, पर्ण च । तनुच्छदैः सन्नाह लघुपत्रैः । शिलीमुखचक्र भ्रमरराशिचाणचक्र० । मधुना वसन्तेन ॥
२६१) वन्दनमालस्य पुष्पमालस्य विशेषणानि । कीरकान्ता कश्मीरकान्ता । मुकुलपत्रिणाम् अविकसितानि पुष्पाणि मुकुलानि तान्येव बाणानि एषां तैः । खादिग्० खीरूआ । अलिन्दकः उदुम्बरः । पत्रवल्लिना बलिकर्मणेति सम्बन्धः । पटवितानक: चन्द्रोदयम् [=चंदायय 'चंदरों' इति गुर्जरभाषायाम् । ] । माक्षिक मधु । त्रपुस० चीमडा | वार्ताकo वगण० ["रीगणा' इति गुजरभाषायाम् ] । शाकपणः पणः कार्षापणे हे | क्रियाका ट्टिबद्धमुष्टौ मूल्ये भृतौ धने । व्यवहारे च तत्सृष्टे गण्डकविंशतौ ॥ ' इत्यनेकार्थः [२।१४७ - १४८ ] । अत्र शाकापणः शाकमुष्टयः । [ चतुः कपर्दकानां गण्डकसंज्ञा । मातुलुङ्गं बीजपूरः ॥

(1) B' स्वो. (2) BiCS चरः, dropping च. (3) B छेदै:. (4) S कच्छा. (5) S व्ह:. (6) B drops oचकैः......सुख०.

Page #386

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
२६४) प्रमीतां मृताम् । आपीड्य गाढीकृत्य ||
२६५) कल्पनाय च्छेदनाय । कात्यायनि चामुण्डे ॥
२६९) अजलाद्रेणापि सम्पादितजलार्द्राकृत्यं यदजलार्द तेन कथं जलाद्रा ? यो जलसिक्तस्य' कार्य सम्पाद्यते, अन्यत्रातिशीतलामिति दृष्टव्यम् ॥
३३१
ता०टि०
२६४) प्रमीतां मृतान् । त्रपां लज्जाम् । अनुभावः प्रभावः ।।
२६५) निष्कासन सहान् निष्कासनसमर्थान् । कलावि० कलाई । परिकरः पलवटि । कल्पनाथ त्रोटनाय । निःश्रेणिका नीसरणि । मोह: मूर्च्छा । साध्वसात् भयात् । निधनं मरण । विमोहितया विमूढतया ; परिसर्पणेन कृत्वा विमोहितया च । कात्यायनी गौरी; यदने - [कार्थ :- ] 'कात्यायनी तु पार्वती ॥ काषायवस्त्रविधवाऽर्धवृद्धा महिलापि च ' [ ४| १७२- १७३) । पितृपते यम ( इति सम्बोधनम् ) । कृपणायां दीनायाम् । रुद्धगलरन्ध्रवेदनाविरसा रुद्धस्य गलरन्ध्रस्य वेदनया विरसा ॥
२६६) एकपद एव तत्क्षणादेव | बाष्प: अश्रुः ॥
२६८) कृत्स्नकरण० निखिलेन्द्रियः । लास्यं नृत्तम् । तदुपनीत० । तेन राज्ञा ( उपनीत ) ||
२६९) अध्यासिना व्यापकेन । अपसृत० गत । निषण्णं कुमारमद्राक्षमिति सम्बन्धः । चञ्चु० शुकचञ्चु । ईक्षणाभ्यां नेत्राभ्याम् । स्कन्धधमनिविधुरां ( धमनिः ) नाडिका ; यदने - ( कार्थ: - ) 'धमनी कन्धरा शिरा । हरिद्रा च... ' ( ३ | ४१२ - ४१३ ) | ( अत्र ) स्कन्धस्व धमनिः शिरा तया विधुराम् ( इत्यर्थः ) । सग्रथितं स्थितम् । मधुकृतः अलीन् । उपजातविश्वासवा निश्चित जीवतीति ॥
२७०) हृदयार्थम् अभिप्रायम् ||
२७१) निदानं कारणम् । अनभिलष्यं दुष्प्रापत्वात् [ इति भावः ] | सौकुमार्येण गात्रस्पर्शनेति सम्वन्धः । मज्ज० [ अ ] मज्जन् शब्दः पुल्लिङ्गः । आचरण समग्रस्यापीत्यर्थः । अवयवान् हस्तादीन् । निदर्शनं दृष्टान्तम् । निद्रालाभ: आदौ तावन्निद्रायामागतायां स्वप्नो लभ्यते [नान्यथा ] | भाविता तादात्म्य नीता । स्वेदसलीलेनापि दूयमाना प्रस्वेदे हि सति वस्त्रे लगत्यङ्गेन, यमति [च] ॥
२७२ ) अन्यथाभावमुपगता तत्स्पर्शनिमीलितेक्षणा । साध्वसं भयम् । अनुबध्यमाना सादरं पृच्छयमाना ||
(1) BBC drop ०सि० ( 2 ) B1 शीतलाकृतिं, and drop the rest.

Page #387

३३२
शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितम्
शा०टि० २७३) अपचिति पूजाम् । विकुञ्चितं मीलितम् । महानर्थहेतुर्महान् बृहन् अर्थहै तुः प्रयोजनकारणम् ।।
२७८) समानीय संयोज्य । अनुक्रोशो दद्या ।।
२८६) विद्धरूप यथावस्थितरूपम् । द्विधापि सञ्चारिततारकस्य एकेन प्रकारेण व्यापारिततारकाभिधाननाविकस्य, अन्येन सञ्चारितनयनकनीनिकस्य ।।। २८८) विस्तारिका' तनुतूलिका ।।
ता०टि० २७३) विगतयन्त्रणानि स्वेच्छयेत्यर्थः : विश्रम्भः 'वित्रम्भः केलिकल हे विश्वासे प्रणये वघे ।' [अनेकार्थ० ३।४८८] । [अत्र विश्वासः प्रणयो वा । ] खड्गधेनुकया शस्त्रि कया । स्पर्शजनपवनं जलस्पर्शनेन जनानां पावक्कम् । अपचिति: 'अपचितिः क्षये हानौ पूजायां निष्कृतावपि ।' [अनेकार्थ० ४।१०२ ] अत्र पूजायाम् ॥
२७४) परभृत् कोकिलः । विनिपात: यदने-[कार्थः-] विनिपातस्तु देवतः ।। व्यसने चावपाते च....' [४।१३०.-१३१] । अनुभाव्यबहुमाना प्रणामेन कृत्या एतां कष्टं साहयित्वाहं बहुमानार्थिनां जनानां मार्गे कृतः स्थापित इत्यर्थः । छलबाहिणि [इति सम्बोधनम् ॥
२७७) मुञ्च माम् [इति समर केतूक्तिः ।।।
२७८) समानीय मीलयित्वा । अप्रभुः अग्रे त्वत्स्पृष्टया पृथ्वी मया दत्तेत्यर्थः । प्रेतनाथमुखं यममुखम् । एतया बन्धुसुन्दर्या । अनुक्रोश दयाम् ।।
२७९) विहितापकारां पृथाभ्यर्थनाम् । अवधृतम् अवधारितम् ।। २८०) सितपतत्रिः हंसः ।। २८१) सम्भृतं पिण्डीभूतम् ।।
२८२) निनादधीरां वाचमशृणवमिति सम्बन्धः । मैव्या सङ्गत्या । नदाधिराजः समुद्रः ॥
२८५) दूतमुखेन कुत्वा [ इत्यध्याहार्यम् ] । प्रतिश्रुत' प्रतिज्ञातम् । दण्डः सैन्यम् । वापजात० [वार्त-]या उपजात०] ।।
२८६) तारकस्य [तारको] नाविकोऽक्षिकनीनिका च ।। २८७) संसक्त संलग्नम् । अभ्यासगतं निकटम् ।। २८८) नेत्रविस्तारिकायां गब्दिकायाम् । सेकयुद्ध छांडणउ । आशा मनोरथः, दिशश्च ।। (1) B1 °का.

Page #388

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
३३३ शा०टि० २९६) प्रायोपवेशनम् अनशनोपवेशनम् । पञ्चत्व मरणम् । आकल्प कल्पान्त यावत् । विशिख इव विघटते विषक्ष: एकत्र विपक्षोऽरिः, अन्यत्र विपक्षो विगतपिच्छः । गृहीतक्षणापि गृहीतनिश्चयापि ॥
२९७) दवीयसि' दुरतरे । संस्थितेलि मृतेति । अभायप्रवादे भरणप्रसिद्धौ । धर्षधर' महल्लकम् ॥
२९८) नृशंसं निर्दयम् । विसर्गेऽपि विसर्जनेऽषि । २९९) सान्तरनुताप सान्तःपश्चात्तापम् । चारश्चरः ।।
३००) वैखानसास्तापक्षाः। धूम्मा धूासमूहः । बहिणों मयूराः। 'शान्तातपस्य इति नाम ॥
३०१) अभीष्टजन: समरकेतुः । प्रतिशिष्टया प्रेपित्त या । अन्तर्व शिका अन्तःपुरप्रतिबद्धपुरुषाः ।।
ता०वि० २८९) उजिहानस्थ उहन्छतः । तेन स्रस्तरेण । प्रासः सेल [=सेल्लो, देशीनाममाला, ७५७ ] ।।
२९१) उपनीता ढौकिता । तेन पित्रा । शत्रोः सकाशात् [इत्यध्याहार्यम् ] ॥
२९२) अनवगीत निदोपम् । पश्य वरमुखं अयमपहारकारकत्वादन्यायीति [विचिन्त्येति भावः ] ।।
२९६) प्रायोपवेशनम् अनशनम् । विशिखः बाणः । गृहीतक्षणायि अत्रावसरे, छणे [=महे] च; यदने-[कर्षः-'अगः कालविशेष स्यात् पर्वण्यवसरे महे ।। व्यापारविक्लवत्वे च परतन्त्रत्वमध्ययोः ।' [२।१३६-१३७] ||
२९७) संस्थिता मृता । पणबन्धः व्यवहारः ॥
२९८) आचान्तः ग्रस्तः । विसर्गेऽपि वन्सया गच्छेत्यादिवाक्यैः मुकारिता [=विसर्जिता] अपि ॥
२९९) चारः हेरिकः ।। ३००) वैखानसः ऋषिः । अवेक्ष्य वीक्ष्य । प्रख्य० तुल्य० ।। ३०१) प्रतिशिष्टया यदने-[कार्थः-] प्रतिशिष्टः पुनः प्रत्याख्याते च प्रेषितेऽपि च'
(1) BS drop 07o. (2) BS drop ofĉ. (3) Bi ofef. (4) B1 ar-araqo; BCS सातातप०. (5) BT प्रसिबद्ध.

Page #389

૩૪
शा०टि०
३०२) आलबालं स्थानकम् | वितर्दिका [ वेदिका ] ||
1
३०४) वरणवन्धः सेतुवन्धः । तार उच्चः । 2 सुरेख शोभनस्थानम् । एकपद एव
झटित्येव । निर्वासितां निष्काशितम् ॥
३०९) सौष्ठवम् +अवम्भः ॥
२१२) विपाशितायाः पाशाद् विमोचितायाः ॥
३१४) शल्कानि खण्डानि ॥
३१५) उड्डामर 'उद्भटः ॥
4
ता.टि.
०
शान्त्याचार्य - ज्ञानकलश- विरचितम्
[ ४।६६ ] । अत्र प्रेषितया । प्रसवण पाठान्तर स्रवन्ती । उक्षन्ती सिवन्ती । बाष्पलव्यैः मुखापेच्छेन । मत्कृतेन मन्निमित्तम् । परिणतमुखानि पाकाभिमुखानि ॥
३०४) जलधारासारः [ जलधारा ] कतृ - [ वारि ] | वरण० पालि० । ईदृशो जात: निष्ठुर इत्यर्थः । सम्प्रत्यवेक्षितः प्रतिजागरितः ॥

३०५) चेलाञ्चल: वस्त्राञ्चलः । परस्परानुलग्न बहुतापसीनां समागमात् ॥
३०६) अनुपदी अन्वेष्टा । अपश्य च तरङ्गलेखाम् [इति सम्बन्धः ] | उत्प्रेक्षिताया मतृषः सा तृषिता भविष्यति इति मत्पिपासायाः [ उत्प्रेक्षां कृत्वा ] ॥
३०७ ) अविनीतनाथाः न ममुक्तवती अथ समागतेति भावः । दृष्टस्य विषद्रुमस्येति सम्बन्धः । कज्जलकूटकालिम्नः [कज्जलकूट - ]वत् [ कालिमा यस्य ] | शिपिविष्टः शङ्करः । दूरावर्जितः नतः ॥
३०८) कालायसः लोहः । स्थगित मित्र पटलेन पटलं नेत्ररोगविशेषस्तेन तिरोहितम् । घोषं स्वरम् ॥
३०९) वैरिणि हे [वैरिणि ] । शालीनता अधृष्टता ||
३१०) मनसि मुक्ता वरुषि कवलिता अह मनसि मुक्का सती जाड्येनाङ्गे कवलिता । दिव्यदारवप्रासादक: दारवो दारुमयः; ततो दिव्यश्चासाविति समासः । अपशब्दोऽयं प्रायो न दृश्यते इत्यमरकोशेन भणितम् ( ? ) ॥
३१३) प्राणनं मेलापकः ॥
३१४) सिचयं वस्त्रम् | शल्कानि खण्डानि ॥
(1) BBC चरण: ( 2 ) B1 सुरेख. ( 3 ) BB ' मिःक. सितां; C निःकासिता (4) B1 अचष्टंभः. (5) B1 उहृटः.

Page #390

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
३३५ शा०टि० ३१८) यवीयसि अतिशयतरुणी । अभ्यमित्रीणे शञ्चभिमुख गते । अवस्कन्दो धाटकः । कान्दिशीको भयदुतः ।।
३२१) पस्त्यं गृहम् ॥ ३२८) अकल्कमानसम् अपापचित्तम् ।।
३३१) त्रिवर्णराजिना द्विजातिशब्देनेवोद्भासितः+ कण्ठभागेन एकत्र वर्णत्रययुक्तरेखेण, अन्यत्र ब्राह्मणादिवर्णत्रयशोभिना ।।।
३३२) निसगैणेव पक्षपातिनः प्रसन्नमुखरागद्यतेविनयवतश्च एकत्र निसर्गेणैव स्वभावेनैव, पक्षपातिनः पिच्छ गामिनः, प्रसन्नमुखरागद्युतेः० प्रसादवद्वक्त्ररक्तत्वदीपतेः, विनयवतश्च पक्षनीतियुक्तस्य च'; अन्यत्र प्रसन्नमुखवर्णस्य कर्तव्यप्रवृत्ति नतश्च । व्यात्त प्रसारितम् ॥
३३४) उल्लासितहरितपत्रसन्ततिः एकत्र पत्रं वाहनम् , अन्यत्र पिच्छम् । अम्बरमिव 'वस्त्रमिव । 1शिरा नसा । स्वस्थानचलितद्विजसमूहः एकत्र 1 द्विजा दन्ता, अन्यत्र पक्षिणः ।
ता०टि० ३१६) दराश्यानम् ईषत् शुष्कम् ॥
३१८) पृष्ठमात्रैय स्वार्थे मात्र-[ द] । वाष्पम् अश्रः । सम्भ्रमः सम्भ्रमो भीतौं संवेगादरयोरपि ।' [अनेकार्थ० ३।५०४] । उपजातपरिचयलोक० तेषां [शोकोद्रेकः ] ||
३१९) यवीयसी ह्रस्वा । ३२१) पस्त्यं गृहम् ।।
३२८) आयत्तिः वशित्वम् ; यदने -[कार्थः--] 'आयत्तिर्वासरे स्नेहे वशित्वे स्थाम्नि सीम्नि च । [३।२६३] । अकल्लकमानसं [अपापचित्तम् ] यदने-(कार्थः-) 'कल्कोऽघविष्टायाः ॥ दम्भे पापिनि किट्टे च....' (२।२-३)। अत्र पापे । असङ्गानां निःसङ्गानाम् ॥ . ३२९) दाश 'दशा वर्क्सववस्था यां दशास्तु वसनाञ्चले ।' (अनेकार्थ० २।५५३) । अकल्पता निरोगताम् । अन्तमुपगतः 'व्यापन्नोपगतौ मृतः' (अभि० चिन्ता० ३।३८); ततोऽन्तगत इत्यर्थः । आतप: विरहोत्थतापस्यातपस्थानी[यत्वं] व्यक्तम् । सम्भिन्नेन मिश्रेण ।
३३१) प्रसून: उत्पादितः । त्रिवर्णः ब्राह्मणक्षत्रियवैश्याः, नीलकृष्णरक्ताश्च । ३३४) अम्बर वा, गगन च । द्विजाः पक्षिणः, दन्ताश्च । भास्वराङ्गारः आदित्य
(1) B oमित्रीणा. (2 BI अल्क०. (3) C ०वत्तम्. (4) B1 हासिता. (5) BC drop ०५०. (6) S repets प्रसन्नमुखरागद्युतेः. (7) C वा०. (8) S drops प्रसन्न. (9) S drops व.. (10) BBICS सिरा. (11) C_drops oत्र.

Page #391

३३६
० टि०
शा०
परिणतिप्रकर्षम् एकत्र परिणतिर्वृद्धत्वम्, अन्यत्र परिणमनं 'गमनम् । निरस्तघनरागेण तमसा षद्धमुकुलाः कान्तिमुभयथापि हरितां प्रापुरब्जिन्यः एकत्र निरस्तघनरागेणापनीतमेघ रक्तत्वेन, 3 अन्यत्रापनीत निबिडरागेण उभयत्रापि हरितां कान्तिमेकेन प्रकारेण हरितां + नीलामन्येन हरितां दिशां सम्बन्धिनीं दीप्तिम् | 'द्विजैराकुलीकृत एकत्र द्विजैर्ब्राह्मणैः अन्यत्र पक्षिभिः । प्रदोषः प्रकृष्टो दोष:, 7 रजनीमुखं [च] ॥
शान्त्यचार्य' - ज्ञानकलश- विरचितम्
३३६) 'याप्ययानं जम्पानम् । अत्र तिलकमञ्जर्याम् । सधीची सखी ॥ ३३७) विड्वरो" भयम् । उडुमरितेषु त्रासितेषु । वाशितं शब्दितम् ॥ ३४२) अभिसरः सहाय: । निशवपरमावस्येव सहचरीमपश्यन्ती 12 एकत्राप्यपश्यन्त
ता०टि०
स्याङ्गारप्रतिमत्वम् । कान्तिमुभयथापि हरितां प्रापुः दिशां कान्तिमापुः । कमलिन्य सङ्कुचिता इत्यर्थः । दिशां द्वितीयपक्षे नीलां कान्तिम् । निनोन्नतविभागविश्रान्ततिमिररक्तातपच्छेदा निम्ने तम उन्नते आतपः । भूभृत् राजा, गिरिश्च । द्विजाः पक्षिणः, विप्नाश्च । प्रदोषः प्रकृष्टदोषः । नीडज: पक्षी | नीलकण्ठः मयूरः । कलकण्ठः पिकः । एकवर्णं म्लेच्छं, नीलं च । खड्गिन् शरभः । आनशे व्याप्तम् । परिक्षिप्त वलयितम् ।
३३६) याप्ययानं शिबिका | बलवत् अत्यन्तम् ॥
३३८) तापिच्छः तमालः ॥
३३९) भयविहस्तः भयव्याकुलः ॥
॥
३४०) वाशित पक्षितम् । सम्भारः समूहा । निवसनं वस्त्रम् । बालः केशः प्रतीप पश्चात् । उदचित ऊर्ध्वम् ॥
३४१) आली सखी ||

३४२) अभिसरः सहयायी । मन्दः स्तोकः । सहचरी कंटाशेलिअउ १ 'सहचरः पुनझियां वयस्ये प्रतिबन्ध ( अनेकार्थ० ४।२९२ ) । सहचः पुंस्त्रीलिङ्गः | 'सहचरमुद्गरनालिकेरहाराः ' [ हैमलिङ्गानुशासने स्त्रीपुंसाधिकारे ८ ] इति । ततोऽत्र डीप्रत्यये सहचरी -
। सा हि शीतकाले पुष्यति । अपश्यन्ती 'शो तनूकरणे' [पा० धातु० दिवा
(1) BCS drop गननम्. (2) BCS पुरख्यः, dcropping प्राo and oo; BT प्रापुरविभ्यः (3) BC रागेगोप०. (4) BCS drop नीला... रितां (5) Br drops oनी. (6) B1 drops द्विजै...एकत्र. ( 7 ) B मुखा and drops च; C drops च. ( 8 ) BCS drop याप्य०, ( 9 ) BCS सधीचि ( 10 ) B1 वियरा. ( 11 ) BCS वासित, ( 12 ) BCS एकत्र पश्यन्ती.
"

Page #392

तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि०
अप्रेक्षमाणा, अन्यत्र आपो जलानि श्यन्ती तनूकुर्वन्ती । भीरुपरिषदिव पृष्टाप्यरतिकारणमनावेदयन्ती एकत्र अरतिका रतिरहिता रणम्, अन्यत्र अरतिहेतुकम् अकथयन्ती ।
"
३४६) उन्मुक्तकरं कराः किरणाः, हस्ताश्च । प्रौढवातिका मन्त्रवादिनः । सन्ततोदीरित सपक्षीशब्दा एकत्र हंसपक्षिशब्दा मन्त्रपदानि अन्यत्र कादम्वपक्षिरुतानि । उत्क्षिप्त पत्रसंहतीनि एकत्र पत्राणि पिच्छानि, अन्यत्र पर्णानि ॥
३३७
३४७) गेहे देव्या इत्यादि एकत्र देव्याः प्रियायाः, अन्यत्र चामुण्डायाः, गेहे गृहे । कीदृशे ? शुषिरनिपतन्मारुतोत्तानवेणी' छिद्रप्रविशद्वातेनोद्गतताना उत्थितध्वनिविशेषा वेणो वंशा यत्र तत् तस्मिन् । धृत्वा कोण एकत्र गृहींत्वा वादनदण्डम्, अन्यत्र गृहैकदेशम् । वादयन् दन्तत्रीगां दन्तस्य परिवादिनीम्, अन्यत्र दन्ता एत्र वीणा, ताम् । विरचितलय एकत्र कृताश्रयणः, 7 अन्यत्र विहितगीतादिसाम्यः । शेषं सुगमम् ॥ ८८ ॥ विश्लिष्य" दूघनघटितकाष्टा" एकत्र पृथग्भवन्त्यो मेघयुक्ता 10 दिशो यस्यां सा तथोक्ता, अन्यत्र 11 विश्लिष्यन्निबिडयोजित र्ारुः । मूलत्रुटितकर सन्तानतनिको मूलात् प्रभृति त्रुटिताः करसन्तान 12 एव रश्मिजालमेव, तद्वद्वा, तनिकास्तूलगुणा यस्य स तथोक्तः ||८९ | रोदोऽवनिदिवौ । ताम्यतितमाम् अतिशयेन हानिं गच्छति । प्रभाच्छिद्रः कान्तिरहितः । दलति विकसति रह
8
एकान्तः ||९४ |
6
ता०टि०
श्यतिप्रभृतौ ] इत्यस्य [ अपपूर्वकस्य ] रूपम् । ततः [झिण्टीः ] तनूकुवती, [सखी: अनवलोकयन्ती च ] चितज्ञः जीवः ||

३४३ साध्वसा व्भया ॥
३४५) पृष्ठ पृष्ठस्य बन्धुः बन्धुरिव बन्धुः पार्श्ववतित्वात् । नीतमसि हे हृदय इति सम्बन्धः । सौहित्य तृप्तिः । विरहवेदनया कृततृप्तिः, न त्वन्यत् किमपि रोचत इत्यर्थः । परिवादिनी वीणा । ०सहेनापि क्षमेनापि । दूरोजिता इयं कृतालापापि न वदतीति परित्याज्यैवेति उञ्जिता । दृपि (इति) सम्भावने । प्रवर्तेथा: हे हृदय इति सम्बन्धः । अचिन्ततातीतयामाम् अचिन्तितापगताः प्रहरा : (यस्यास्ताम् ) ||
३४६) उन्मुक्तकरम् उन्मुक्ताः करा येन, उन्मुक्तः करो येन विभावर्याः, तम् । प्रतीची पश्चिमा । वातिकः गारुडिकः । पत्र० पक्ष०. पर्ण० च । जघटिरे मिलितानि, सङ्कुचितानि [च] | विस्मृतक्रमाणि वृत्तविपर्यासेनेति ॥ (३४७) अभ्यासं निकटम् । कोण : वादनदण्डः, गृहैकदेशश्च । दग्तवीणा करिदन्तस्य वीणा, दन्ता एव वीणा [च] ॥८८॥ तनिकः तणी ॥८९॥ ० विवेका आम्रकदम्बादिविवेकः (1) Cत्रपति ( 2 ) BTC ब्ती; S drops न्ती. ( 3 ) C drops oका. (4) B1 drops ०क०. ( 5 ) B1 ०शब्दो. ( 6 ) BC ० वेणै. ( 7 ) BC ० श्रमणो० ( 8 ) B* द्यन० (9) B1 ० काष्टा. (10) dreps दिशो... तथोक्ता ( 11 ) BCS विशिष्य० ( 12 ) BC repect ० निकोन्मूलात्... ० सन्तान efter करसन्तान. ४३

Page #393

३३८
शान्त्याचार्य-ज्ञान कलश-विरचितम्
शा०टि० ३४९) उत्ताल: सावेगः । सम्भेदो मिश्रणम् । विषमाश्ववाजिनां सूर्याश्वानाम् । अश्वीयमश्वसमूहः । प्रशस्तहस्तश्रवणामनणुनक्षत्रमालाकलितकुम्भभ्राजिनी रजनीमिव 'निजप्रभान्धकारितभुवनभागां यामगजवशामारूढा' प्रहरकरिणीमध्यासिताम् । कीदृशीमिव ? रजनीमिव । कयम्भूता द्वयीम् ? प्रशस्तहस्तश्रवणाम् एकत्र प्रकृष्टकरकर्णाम् , अन्यत्र प्रवरहस्तश्रवणनक्षत्राम् । अनणुनक्षत्रमालाकलितकुम्भभ्राजिनीम् एकत्र बृहन्नक्षत्रमालाभरणयुक्तकुम्भ5स्थलशोभिनीम् , अन्यत्र बृहक्षपङ्क्तियुक्तकुम्भराशिशोभिनीम् । शेष सुगमम् । सुरभिवासरारण्यवनलेखेव चैत्रदिनाटवीवनपङ्क्तिरिव। 'किर्मीरः कर्बुरः। कार्मरङ्गः फरकः ।। ३५२) लास्यं कोमलनृत्तम् । ताण्डवमुद्धतनृत्तम् । पुस्तं लेप्यम् ।।
ता०टि. [यया सा] ॥५०॥ मूले प्रथमम् ! भूम्ना बाहुल्येन ॥९१॥ ०च्छिदैः उपलक्षित [इत्यर्थः] ॥९५॥ रोदो रोदसूशब्दः स्त्रीक्लीबलिङ्गः । प्रभाछिद्रः [प्रभा-]रहितः ॥९४।।
३४८) रहः एकान्तम् । सुमनस: पुष्पाणि । इतिकृत्यायाः आसीनाया इति सम्बन्धः । आलोकशब्देनोत्सारयनिय अपसरत अपसरत मार्ग' मुश्चत इत्यादि - [वचनैः इत्यर्थः] ॥
३४९) विषमाश्ववाजी रविहरिः । कदलिका दीउ (१) । प्रशस्तहस्तश्रवणां प्रशस्तशुण्डादण्डकर्णाम् । नक्षत्रमालाकलितकुम्भः भचक्रसहितशशिविशेषः, कण्ठिकाकलितकुम्भस्थलं च । गजवसां हस्तिनीम् । सुरभिवासरारण्यवनलेखेव वसन्तदिनेऽरण्ये वनलेखेव । त्वङ्गता गच्छता । तारकाराजः चन्द्रः । अमुक्त० बद्ध० । वर्म तनुत्रम् । कामरङ्गः तपुरक ( ? ) ।।
३५०) चतुःषष्ठिकलाश्रयता चतुर्गुणेनाधिकः चन्द्रस्य षोडश कला, अस्य च चतुःषष्ठिकलोः॥
३५१) क्षरत्सु पतप्सु ॥ ३५२) पुस्तकर्म० लेखादि० । अत्रभवती पूज्या ॥
३५३) अप्रागल्भ्यविलसित' अदृष्टपारसरसि अप्रतिवचनदानादिकम् । चतुरोक्तिभिः चतुराश्च ता उक्तयश्च ताभिः । प्रालम्बान् हारान् । प्रियकराष्टिसरला तत्पतिकराकृष्टिभिः सरलाः । सानुबन्ध सदोषोत्पत्तिकम् ; यदने-(कार्थः -) 'अनुबन्धोऽप्रयोगे स्याच्छिशौ सुख्यानुयायिनि । प्रकृतस्यानुवर्ते च दोषस्योत्पादनेऽपि च ॥' (४।१५२)। आपीड शेखरम् ।।
३५६) मूर्तिः शरीरम् ॥ ३५७) अनुपलक्षितैः अज्ञातैः ।। (1) C drops न०. (2) BS वसा०. (3) BC प्रकर०. (4) B1 प्रभवर० . (5) S कुन्त०. (6) S ०धन०. (7) B1 कमीरः (8) B ल्यासं.

Page #394

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरखतम्
शा०टि० ३५८) 'डमरिता उत्त्रासिताः । परिचिताङ्कुशप्रचारैरपि निरङ्कुशप्रचारैः येऽभ्यस्तमृणिव्यवहारास्ते' कथं निर्गताङ्कुशप्रचाराः ? अन्यत्रोच्छृङ्खलगतिभिः । प्रकटकुम्भकूटधारिभिरप्यनाश्रितघटै: ये व्यक्तघटराशिधारिणस्ते कथमनाश्रितघटाः ? अन्यत्र व्यक्तकुम्भस्थलधारिभिस्तथाऽसेवितान्यगजघटनैः । प्रभिन्नकर्णकरटैरपि विराजिश्रवणशङ्ख: ये स्फुटितकर्णगण्डास्ते कथ 'विगतरेखकर्णमुखकदेशशङ्खाः10 ? अन्यत्र क्षरन्मदकर्णकपोलैविराजमानकर्णकम्बुभिश्च । सुवर्णदन्तकोशोपशोभितैरपि नीरदप्रतिमैः11 ये हेमदन्तप्रतिमाशोभितास्ते कथ निर्गतदन्तप्रतिमाः12 १ अन्यत्र मेघसदृशैः । 13व्यालतां वह द्भिरप्थनुदिन 1 नव्यालानां स्थितिमनुभवदभिः ये दुष्टगजतां15 धरन्ति ते कथ' न दुष्टगजानां स्थिति नानुभवन्ति ? अन्यत्र नूतनबन्धनस्तम्भाना सम्बन्धिनी स्थितिमनुभवद्भिः । सरोगैरपि निरामयाङ्गः ये सरोगास्ते17 कथं नीरोगाः ? अन्यत्र तडागगामिभिः। 18 स्तम्भमुक्तैः सदर्पमापतद्भिः [च] निष्पतद्भिश्च ये दर्परहितास्ते कथ सर्पमामच्छन्ति निगच्छन्ति च १ अन्यत्र 20बन्धनमुक्तैः । प्राणिशतसङ्कुलेनापि पञ्चजनाधिष्ठितेन यः प्राणिशताकुलः स कथ पञ्चजनाधिष्ठितः ? अन्यत्र नराधिष्ठितेन । आश्वाक्रान्तेनाप्यायतेन य आशु शीव्रमाक्रान्तः स कथमायतः १ अन्यत्र तुरगव्याप्तेन ।। ३५९) मृदावपि तापनीये यदि मृदु कोमलं कथ तापनीय सन्तापकम् ? अन्यत्र सौवर्णे॥
ता०टि० ३५८) निरङ्कुशप्रचारैः उच्छङ्खलगमनैः । कूटः समूहः, शिखरश्च । अनासृतघटेः अनामृता गजघटा येस्तः, [अनामृताः] कुभाः [येस्तैः] च । प्रभिन्नः क्लिन्नः, छिन्न [च] । श्रवण शङ्खः श्रवगेषु शङ्खा मण्डनाय, भालश्रवोऽन्तरालं च । नीरदप्रतिमैः निर्गतदन्तप्रतिमैः, मेघ-(सदृशैः) च । सरोगे: सरो गच्छन्ति (इति सरोगाः तैः) । स्तम्भः अहङ्कारः, गृहाधारकाष्ठं च । आश्वाकान्तेनाप्यायतेन ०न, आशु आक्रान्तेन; यो हि दीघों भवति स न आशु आक्रम्यते ॥
३५९) सङ्कमेण दुर्गसञ्चारमार्गे- [ण] । तापनीये तपनीयस्यायम् [इति] अण् [प्रत्यये तापनीयं तस्मिन् ]; सौवर्णे, तापके च ॥
३६१) धृतदशाशान्तपरिस्रवन्नवजलाद्रशुका धृत दशदिगन्तेषु परिस्रवत् नवजल तेन आर्दा अंशवो यस्याः. सा; धृतदशानि अशान्त सतत परिस्रवम्ति नवानि जला - शुकानि यस्योः सा । अति पीडा । निविष्टेन सखींजनेन [इति सम्बन्धः ।
(1) BE कमरिता. (2) B1 उत्पासि (3) B1 drops परिचि०; BC चिंताकुचितांकुश०. (4) BS शूणि०. (5) B1 पल०. (6) B1 प्यनाश्रित्य०; the Mss. of the TM read
जासय०. (7) BT संख्यैः . (8) BICS drop कथ', (9) B1 कणि०; Cdrops मुखैक... विराज०. (10) BL संखा. (1) S यो; B1 drops oमैः...प्रति०. (12) BCS drop ०दन्त०; B drops निर्गत...कथ. (13) CS drop अनुदिन. (14) B1 drops दुष्टगनतां...कथन. (15) C
गजतां...मनुभवदिभः. (16) 1 drops स्ते० (17) BIC स्तम्ब०. (18) BBI CS drop च; but the teax of the TM has ct. (19) S ०युक्तैः. (20) S drops य.

Page #395

ફેબ્રુ
शा०टि०
7
8
३२४) उष्णांशुरथचक्रावयवैरिव स्फुरितस्फारकाञ्चनारैः एकत्र द्युतितविस्तीर्णसौवर्णारकैः, अन्यत्र 'शोभित विस्तीर्ण काञ्चानारवृक्षैः । 2 असभ्यग्ज्ञातदशरूपकैरिव सर्वदाडमीकृतवीथिभिः एकत्र सर्वदा सदा डिमो डिमील्लकृतो वीथिर्यैस्ते तथोक्तास्तः, डिमवीथिनाटकविशेषौ दशरूपक' नाटकलक्षणशास्त्रत्, अन्यत्र सकलदाडिमीवृक्षविहितपङ्क्तिभिः । अनल्पचारैरुरुभिः ये विस्तीर्णा बृहन्त ते कथमनल्पप्रचारा बृहद्वतयः १ ० अन्यात्रास्तोकचारवृक्षैः । अनेक[[नाग] राजादनजनितरूपशोभैः " केसरिभिः ये बहुसर्पाधिपभक्षणोत्पादितरूपशोभास्ते कथ केसरिणः सिंहाः ? गरुडास्ते भवन्ति; अन्यत्राने कनागराजा दनवृक्ष विशेष जनितरूपशोभैस्तथा बकुलसहितैः । प्रकृष्टकुटत्तैरण्यगस्त्यभावरहितैः य उत्कृष्टास्यास्ते कथमगस्त्यत्वहीना : १ अन्यत्र प्रकृष्ट कुटजवृक्षैरगस्ति वृक्षसहितैः । मकरकेतोरेकान्तसहकारिभिः 10 एकत्र कामस्य 11 निश्चयसहायैः,अन्यत्र सहकाराम्रयुक्तैः 12 सरोभिरिव सारसनादिभिभूषणगणैः एकत्र सारसपक्षिशब्दयुक्तैः, अन्यत्र का जाप्रभृतिभिः । असुरकन्यापुरप्रत्रेशविवरमिव सततसन्निहितद्वाररक्षो' 3. भयम् एकत्र निरन्तरसन्निकृष्टद्वार राक्षसत्रासम्, अन्यत्र 14 सततसन्निहितद्वाररक्षका उभयत्रोभयपार्श्वयोर्यस्य तत्तथोक्तम् । सुग्रीववलमित्र सलीलमारुतिगवाक्षगवयोपनीत कुपितरामावलेपम् ' 5
ता०टि०
तिलकमञ्जरीटिप्पनकद्वयम्
३६२) चन्दनार्जुनं चन्दनधवलम् ॥ ३६३) अह्नाय झटिति ॥
३६४) उड(मराभि: दीपनाभिः । सम्मारः समूहः । उन्नीत: निर्णीताः । डिमीकृत ' प्रकरणं ( १ ) (अडिमं डिमं कृतमिति डिभीकृतं, वीथित्वेनाभिप्रेतमपि दशरूपकाख्यग्रन्थाज्ञानेन डिमीति परिणतमिति भावः । नागः हस्ती, वृक्षः [च] । राजादन: राउणि (रायण) कुटजः कलशयोनिः । अगस्त्यः वृक्षः । सहकारिभिः आम्र - (युक्तैः) । प्रतिपक्ष पक्ष पक्ष प्रति । वरूथिनी सेना । निवसनं वस्त्रम् । सारसना काची; यदने - ( कार्थ:--) 'सारसनमुरश्छदे । काञ्च्यां च...।।' (४।२०) । द्वाररक्षोभय द्वाररक्षाणां द्वारपालानाम् उभयं यत्र च ॥ सुग्रीववलमित्र सलीलमारुतिगवाक्षगयोनीत कुपितरामावलेपं मारुतिः हनुमान् ॥

( 1 ) BT सोचित० ( 2 ) BB 1 ग्जात०. ( 3 ) BCS drop oतवीथिभि०... डिमील्लकु०. (4) BT drops oकं. ( 5 ) B 1 बृहत ० ( 6 ) S० पत्र. ( 7 ) BBCS drop •नाग० while the text of the TM has it. ( 8 ) The text of the TM does not have ०रू०, but the Mss of the Tippanaka read it. ( 9 ) B ० कक्षगो०; C ०रक्षणो० ( 10 ) B C reaeat ० सहकारिभि० ( 11 ) BC काम्पस्य ( 12 ) Bt drops ofभि० ( 13 ) B द्वारक्षो०; C ०च्चाररक्षो०. (14) B1 drop स० ( 15 ) B ०कुरीत.

Page #396

तिल कमञ्जरोटिप्पनकद्वयम्
शा०टि. एकत्र सविलासहनूमद्गवाक्षगवयसंज्ञवानरोपढौकित क्रुद्धरामदर्पम्, अन्यत्र 'सविलासं यथा भवति एवं शब्दायमानगवाक्षगतपारापतादिपतत्रितिरस्कृतरुष्टस्त्रीदर्पम् । शरन्नभ इव स्वातिचित्रो. दयानन्दितनिशान्तप्रबुद्धलोकम् एकत्र स्वातिचित्रोद्गमहर्षितरात्रिपर्यन्तोत्थितजनम्' , अन्यत्र *पीठिचित्राविर्भावहर्षितगृह विद्वल्लोकम् । विवाहमण्डपमिव दृश्य पानाभिनव शालाजिरसंस्कारम् एकत्रावलोक्यमाननूतनशरावसंस्कृतिम्, अन्यत्र दृश्यमाननूतनपट्टशालाप्राङ्गणसंस्कारम् । अपुराणमप्युपलभ्यमानविविधवामनकिरातचरित' यत्पुराण न भवति तत्कथं दृश्यमाननानाप्रकारहरिहरचरितम् , अन्यत्रापुराण नूतन तथोपलभ्यमाननानावामनकशबरचरितम्' । अदभ्रसरला. र्जुनसालगुप्तिभिः एकत्र बृहत्पाञ्जलाधरदलप्राकाररक्षः, अन्यत्र महासरलककुभसालवृक्षगुप्तिभिः ।।
३६६) मुषित इवोपरिनिबद्धशुचिविताने' एकत्रोपरिष्टा द्विहितनिर्मलवितानके, अन्यत्राधिककृतशोके शून्ये च । 1° मुषितश्चोरगृहीतः । पातालनगर इव सञ्चादनेकदवींकरपुरन्ध्रौ एकत्र परिभ्रमबहुभुजङ्गयोषिति अन्यत्र 11सञ्चर दनेकचटुकहस्तयोषिति । उत्पातजीमूतदुर्दिन इवासनहिमशिशिरवारिकरकोपलक्षणप्राप्त -[ ? प्रभा-]शोमे एकत्रासन्नं निरन्तर हिमविद्युत्ते
ताटि. गवाक्षगवयौ वानरविशेषौ; यदने-कार्थः-] ' गवाक्षो जालके कपौ' [३।७७५] । मारुतो वातोऽत्रास्तीति मारुतिः । वातसंयुक्तजाल कस्थितपक्षिभिः पारापतादिभिरपनीत कुपितत्रीमान येन च । मारुतो बिभ्यते यत्र गवाक्षे [स मारुतिगवाक्षः ] । स्वातिचित्रोदयानन्दितनिशान्तप्रबुद्धलोकं स्वकीय अतिश पश्चित्रोदयस्तेन, स्वेनातिचित्रोदयेन आनन्दिता निशान्तस्य गृहस्य प्रबुद्धा विद्वल्लोका येन तत् । शालाजिर शरावं, गृहप्राङ्गण च । पुराण शास्त्र, जीर्ण [च] । वामन किरात. विष्णुमहेश्वर० । गुप्तिः वृतिः ॥
३६५) यानं गमनम् । विद्धं सदृशम् । चण्डातकः चरणकः । प्रचलितेन वेत्रधारीगणेनेति सम्बन्धः । दीर्घिका वापी । परिवस्त्रा जवनिका । दीप्तिपटेन श्यामत्वात् तेषाम् इति बोध्यम् । उत्थालकेषु प्रान्तेषु ॥
३६६) दर्वीकरपुरन्ध्रौ सर्पपुरन्ध्रौ, कटच्छुककरतादीके ( १ ) शिशिरवारिकरकोपलक्षणप्रभाशोभे शीतलजलकरवकाणां यानि उपलक्षणानि तेषां प्रभाजाले; करकोपलाः करकाः, क्षणप्रभा विद्युत् [इति चार्थः] । अभ्यवहारः भोजनम् ।।
(1) BiS drop सविलासं. (2) प्रयुद्ध०. (3) B पर्यन्तोस्थि०; S ०पर्षदो०. (4) B हृषित०; C दुषित०. (5) B1 शंस्कृत्य; C संकृतिं. (6) Bi repeats अन्यत्र. (7) BCS drop ००. (8) B1 मुखित. (9) BC ०शुचिता०. (10) BI मुखित०. (11) B1 चट्टक०. (12) BT drops . लक्षणप्राप्तशोभे......आसन्ना; while the read Mss. of the Tippanaka reat प्राप्त०, the text of the TM has oप्रभा०.

Page #397

शान्त्याचार्य-ज्ञानकलश-विरचितम्
शा०टि० तथोक्तास्तैः शिशिरवारिणः शीतलजलस्य करकोपलैमघोपलैः क्षणमेक प्राप्ता शोभा येन स तथोतस्तस्मिन् , अन्यत्रासन्ना हिमवत् शिशिरवारिणो ये करका वार्घटिकास्ते उपलक्षण यस्याः सा प्राप्ता शोभा येन स, तस्मिन् ॥
३६९) न वेविषति' न व्याप्नुवन्ति । *यातूनि राक्षसाः । याता अपि जरां प्राप्ता अपि परिपाकम् ।।
३७८) यापितेन प्रेरितेन ।। ३८६) परिस्कन्दो यानवाहकाः ।।
ता टि० ३६७) साग्रहस्त सह अग्रहस्तेन सर्वाङ्गुलीप्रान्तचलनेन वर्तत इति वचनक्रिया. विशेषणम् । प्रश्रयः विनयः । आवर्जितः नतः ॥ - ३६८) प्रह्वीकृतः प्रगुणीकृतः ॥
३६९) पक्षम कुसुमपंषुडिका; यदने-[कार्थ:-] 'पक्ष्माक्षिलोम्नि तन्त्वादिसूक्ष्मांशे कुसुमच्छदे ।' [२।२७७]; पक्ष्मवत् सुकुमाराणि. तनुरुहाणि लोमानि । शिशिरसद्मनः पद्महृदस्य । सिद्धनिम्नगा गङ्गा । सिन्धुः नदी । विग्रहः देहः । अहिमूलाक्रान्त० चरणतलेन [आक्रान्त०[। यातूनि राक्षसाः ।
३७१) निकषा निकटे । प्रश्रयः विनयः । आसन्धाः मश्चिकायाः । ३७३) उपयाचितं नाथितम् ॥ ३७४) अपमार्जनम् उञ्जनकर्म । निर्झरिणा विस्तारिणा । संहृत० पाठान्तर व्यर्थकृत०॥ ३७७) आर्यामिमां मलयसुन्दरीपरिचारिकां [तरङ्गवतीम् ] || ३७.) रंहः वेगः । विभजतेव विभागं कुर्वतेव ।। ३७९) तत्र विमाने । तारका कनीनिका । छदः पर्णम् ।। ३८२) नियूहः नागदन्तकः ।।
३८५) अप्रयुक्ता अनादरपरा ।। (1) BC साप्ता. (2) B'C वेविषंति. (3) BBC drop न. (4) BBI जातूनि.

Page #398

३४३
तिलकमलरीटिप्पनकद्वयम्
शा०टि. ३८७) अप्रतिमदन्तोऽनन्यतुल्यदन्तः । सप्रतिमदन्तः खोलासहितदन्तः । अस्तक्षितिधरस्थितिलौहित्यमगमम् 'एकत्रास्ताचलावस्थितः, अन्यत्र तिरस्कृतराजस्थितिः; लौहित्य रक्तत्वं, लौहित्यह्रदं च ।।
३९०) सुरभिमासमिव समदकलकण्ठीरवम् एकत्र मत्ततासहितकोकिलाशब्दम् , अन्यत्र मदमधुरसिंहसहितम् ॥
३९१) कृतानामयप्रश्नो' विहितकुशलप्रश्नः ॥
३९३) ताप तन्वतीत्यादिश्लोकव्याख्या । कादम्बा हंसाः, शराश्च । निपतन्ति आश्रयन्ति । किम्भूताः १ मानसभुवो मानससरोजाताः; अन्यत्र कस्य सम्बन्धिनः ? मानसभुवः 'कामस्य । 'कामभिलक्ष्य ? सरसामाली तडागानां पङ्क्तिम्, अन्यत्र सरसां सस्नेहामाली' सखीम् । कीदृशाः ? कलध्वानिनो मधुरशब्दाः । तथा पक्षोल्लासितरंहसः पिच्छविस्तारितावेगाः । किं कृत्वा १ वेगादुपेत्य रंहसा 'सामीप्यमागत्य । कीदृशीं सरसमालीम् ? 1°दुर्वांरोन्कलिकाम् एकत्र दुनिषेधकल्लोलाम्, अन्यत्र दुवारोत्कण्ठाम् । शेष' सुगमम् । ॥९५।।
ता०टि. ३८७) दध्ने प्रमाणे । दन्तः गिरेस्तियप्रदेशाः । प्रतिमः खोलः । सायन्तनः प्रदोषः । लौहित्यः 'लौहित्योऽब्धौ नदे ब्रीहौं' [अनेकार्थ ० ३१५३३]; अत्र नदः ।।
३८९) ध्वजीकत्य चिहूनीकृत्य ।। ३९०) उत्तरश्रवणोन्मुख प्रतिवचन श्रवण-]उन्मुत्रम् । स्वकार्यपरत्व स्वकायनिवृत्तम् ॥ ३९१) समदकलकण्ठीरवः सहस्तिसिंहः । अनामयम् आरोग्यम् । निस्तरङ्गा अचश्चला ।।
३९३) आलवालानि [आलवालशब्दः] पुक्लीबः । प्रमादिनि हे [प्रमादयुक्ते ! इति सम्बोधनम् ] । वर्तिका कुञ्चिका । समुद्कः सुङ्गकः । विद्धं 'विद्धं सहग्वेधितयोः' [अनेकार्थ० २।२५२] । वारिदात्यय इव शरदीव । पक्षोल्लासितर हसो......वेगादुपेत्याधुना पक्ष वाजः, पक्षिपक्षौ च; सरोवराणामालीमभिलक्ष्यीकृत्य कादम्बा हंसा मानसात् कलम्वराः पतन्ति । मानसभुवः स्मरस्य कादम्बा बाणा आली सखी तिलकमञ्जरीलक्षणां सरसाम् अभि पतन्ति ॥९५॥ त्वमिति हरिवाहन इति ॥९६॥
(1) drops ०स्ता०. (2) BB1 स्थानो. (3) BS प्रभं. (4) BS प्रश्नं. (5) BI drops ति. (6) Bi drops कामस्प । कामम०. (7) B कामम०. (8) B1 ०पेता. (9) B1 ०प्येनागत्य. (10) B repeats the portion from ०जाता of मानससरोजाता upto पिच्छविस्तारितावेगा after ogafito, encloses it in red lines to mark it as cancelled, adds Hocanfaat etc. upto ofteaftarant in the lower margin of the page below the last line, and continues with किं कृत्वा, etc.

Page #399

शान्त्याचार्य-शानकलश-विरचितमु
शा०टि० ३९५) आशागृहीतो ग्रहग्राम इव आशा दिशोर, वाञ्छाश्च ॥ ३९६) गिरिरिव विगतपक्ष: एकत्र पिच्छरहितः, अन्यत्र स्ववर्गशून्यः ।। ३९८) प्रवलिका प्रहेलिका ।। ४०२) विसृज्य [? विसl ] 2 3 उत्तार्य ।
४०५) *सौरिजठराम्भोजमुकुल इव बद्धपद्मासन एकत्र ब्रह्मा, अन्यत्र विरचितपद्मासनः ॥
४०९) विरक्तदृष्टिरभवत् एकत्र विरागलोचनः, अन्यत्र विरागःर्शनः । ४११) पौरुषेयेण' पुरुषसमूहेन ।
ता०टि० ३९५) समरकेतुः समरे केतुर्यस्य । आशा दिक, मनोरथश्च । अय समरकेतुः॥ ३९६) विककवीकृता विकलीकृता । न तथा स्वभावे [इत्यध्याहार्यम् ] ।।।
३९७) विष्वक् सर्वतः। योग्यतावलोकिन्या दृशा अमीषां मध्यात् कोऽयमस्य कार्यस्य योग्य इति ॥
३९८) प्रवलिका प्रहेलिका । स्रुतं गलितम् ॥ ३९९) अङ्गोकृतविजययात्रस्य तव [इति सम्बन्धः ॥
४००) दक्षाध्वरध्वसी शम्भुः । अश्वितत् श्विताङ् वर्ण' [है० धा० पठे भ्वादिषु युतादयः ५], अद्यतनी ; ततः श्वेत सञ्जातम् [इत्यर्थः] । मध्यम भुवनं मर्त्यलोकः । बहिषा दर्मेण ।
४०२) सरुषेव अयमपि पुमानिवेति सेय॑ता । अवलम्बित इव पततो लेखस्य निरा. धारेण पतता हृदयेनावलम्बितमित्यर्थः ।।
४०३) भृगुप्रपातः तटप्रपतनम् । सुत गलितम् । करणम् इन्द्रियम् । मृगपतिः वितरति यथा [इत्यध्याहृतम् ] ।।
४०५) पद्मासनः ब्रह्मा, आसनविशेषश्च ।। ४०९) कोकिलानामिव विनाशहेतुषु तेषां ह्यण्डानि काकनीडे वर्धन्त इत्यर्थः ।। (1) BBICS drop ०शो. (2) the text of the TM reads बिसर्य. (4) BC जठरंभोज०. (5) BT read वृ efter एकत्र; S read त instead. (6) BBC drop वि०. (7) BCS drop ogo.

Page #400

तिलकमञ्जरोटिप्पनकद्वयम्
शा०टि० ४१७) प्रकृतितरलमुक्त' मुक्तिशास्त्रमिव धारयति हार कण्ठेन एकत्र स्वभावचञ्चलमुक्ताफलम् , अन्यत्र म्वभाषचपलत्यक्तम् । लोकपालः' कीनाशोऽपि धनदत्वमाश्रयति कीनाशो यमः, कर्यश्च । प्राकृत बुद्धिम् इतरबुद्धिम् । कुतूहलम् अदृष्ट पूर्वार्थदर्शन युक्त्यघटमानकमाश्चर्यम् ॥
४१९) शरत्समय इव पारवृतो वराष्सरोभिः एकत्र श्रेष्ठदेवविलासिनीभिः, अन्त्र ओष्ठजलतडागः ॥
४२१) वर्भ प्रमाणम् ॥ ४२७) मनुजलोकाचलो मानुषोत्तरः ॥ ४३२) उत्कलिकाभिः उदककल्लोलैः, उत्कण्ठाभिश्च ।।
ता०टि० ४१७) प्रकृतितरलमुक्त मुक्तिशास्त्रमिव प्रकृतितरलैश्चञ्चलैमुक्तं, प्रकृत्या तरलानि भास्वराणि मुक्तामौक्तिकानि यस्य । लोकपाल: लाकैः पाल्यत इति । कीनाशोऽपि निर्धनोऽपि, यमश्च । मदालसगतिः मदेन, मदे चाष्टप्रकारे च, अलसा गतिर्यस्य सः । द्विजत्व ब्रह्मत्वं, पक्षित्वं [च] । प्राकृतः नी वः । वराप्सरोभिः वरम लिलसरोभिः । कोटिलक्षाणि लक्षशब्दः स्त्रीक्लीबः ॥
४२०) अभिमतस्य वरस्य । वाणिं 'वाणिरम्बुदे व्यूतौ मूल्ये सरस्वत्याम' [अने. कार्थ. २११५५]; अत्र सरस्वत्याम् ।।
४२२) कुचयुगां श्रियमिति सम्बन्धः । मल्लिकाक्षः हंसः।।।
४२४) चौरेण अपहारकेण । चौरेणेव पृष्ठतः प्रेरिता: चौरहिं गृह्यमाणोऽन्योऽप्यसमञ्जसं धावति ॥
४२५) कतिपयालापपरिणताः कतिपयालापैः परिणता अवगताः ।।
४२७) शुश्रुषा श्रवण, भक्तिश्च । निर्वाणसरणिः 'निर्वाण मोक्षनिवृत्त्योर्विघाते करिमजने ।' [अनेकार्थ० ३।२२२]; सुख मोक्षश्च । अर्थः विषयः, इप्सितत्वं च । अभीषुः करः ।।
४२९) भतृदारिका [इति गन्धर्वकोक्तिः । कुथास्तरणम आस्तरण कम्बलस्तस्य विस्तारणम् । दुर्जातं व्यसनम् ॥
४३३) ह्रादिनी विद्युत । तापसोपचारः आश्रमवासितापसानां पूजाद्युपचाराः ।। (1) BSC drop ०मुक्तं. (') BT drops the visarga. (3) B1 प्राकृत्य०. (4) BSoबुद्धिः. (5) BCt drop ०६०; BF alds अपि after कुतूहलम. (6) BT drops अदृष्टपूर्वार्थदर्शनं. (7) BI घनमान०. (8) S वष्म.

Page #401

३५६
शा०टि०
४३६) 'स्वतापक्षपितकमलाकरा एकत्र स्वकीयोष्मग्लायितपद्माकरा, 2 अन्यत्र ' सन्तापग्लपितशोभायुक्तहस्ता । पूर्वां प्रशस्ति येन यस्यां दिशि ||
शान्त्याचार्य - ज्ञान कलश - विरचितम्
४४६) प्राध्वङ्कृतः प्रगुणीकृतः ॥ ४४७) रक्षितचर रक्षितपूर्वम् ॥
४३९) अवाचितच राणि पूर्वमवाचितानि ||
४४२) + परमप्रमादव सतेरवारिताक्ष 'प्रचारहारितस्वार्थसम्पदोऽष्टापद द्यूतस्येव स्मरसि तस्य त्रिविष्टपवासस्य एकत्रावारिताक्षप्रचारहारितस्वार्थसम्पदोऽ 'निषिद्धपाशक प्रसारहारितस्वद्रव्यसम्पदः, अन्यत्रानिचिद्धे' न्द्रिय [' व्यापार ] हारितस्वकीयार्थसम्पदः । शेषं समानम् ||
स्व
ता०टि०
४३५) निरुपाधि निश्छद्म । परिधम् अर्गलम् ; यदने [ - कार्थः - ] ' परिघोऽस्त्रे योगभेदे परिघातेऽर्गलेऽपि च । ' [ ३।१३४ ] ॥
४३६) वन्यान्धसा वन्यकूरेण । स्वतापक्षपितः विरहदग्धदेहभावेन । कमलाकरः सरः, पद्मसमूह; यदने - [कार्थ :- ] 'आकरो निकरे खनौ' [३।५५६ ] ॥
४३७) शुचा शोकेन । निवेदयति सति [ इत्यध्याहार्यम् ] ॥
४३९) पूर्वान्तेन पूर्वदिक्समीपेन । अमध्यम् उतमम् ॥
४४०) पलाश: पत्रम् । किमर्थमुपचारः किमर्थमुत्तिष्ठेत्यर्थः ।।
४४२) अक्ष: इन्द्रियं पासकश्च ॥
४४३) प्रतिहारपाली: 'प्रतीहारो द्वारि द्वाःस्थे' [ अनेकार्थ० ४।२७२ ]; द्वारि ।। ४४४) आसीदति आसन्नो भवति । समासीदन्तं निकटीभवन्तम् ॥
४४६) उपचार: पूजा । प्राध्वकृतः बद्धः ॥

(1) BS पात० ( 2 ) C लापित० (3) B1 लपत० ( 4 ) B ०प्रसीद०; B प्रमाद ०; C drop प० and oप्रमाद० ( 5 ) B 1 0 क्षि०. ( 6 ) B1 ०निषद्ध ० ( 7 ) BC drop ००. (8) BCTS do not read व्यपारण, which is expected as a synonym of o अक्ष० in the pratika part of the text of the TM.

Page #402

तिलकमञ्जरीटिप्पकद्वयम्
४४८) 'क्षितिधर त्रिकूटम् ॥
श्रीशान्तिसूरिरिह श्रीमतिपूर्णतल्ल-3
गच्छे वरो मतिमतां बहुशास्त्रवेत्ता । तेनामलं विरचित बहुधा विमृश्य
संक्षेपतो वरमिदं बुध टिपित भोः ॥ १॥ इदं विधाय यत्पुण्यं निर्मल समुपार्जितम् ।
तेन भव्या दिव लब्ध्वा पश्चान्निर्वान्तु मानवाः ।।२।। [ इति श्रीशान्ताचार्यप्रणीत टिप्पनक समाप्तम् ] ग्रंथः प्रो० १०५० पञ्चाशदधिकं सहस्रम' ।
ता०टि० ४४७) मुष्णन्...जिष्णुतामनुष्णोष्णकिरणबिम्बयोः चन्द्रादित्ययोजिष्णुतां मुष्णन् । आकल्प: मण्डनम् । वधूः तितलमञ्जरी ।।
४४८) अङ्गविषयाधिपः समरकेतुः । वीक्षितधरं [वीक्षित-]पृथ्वीम् ।। ४४९) क्षमा पृथ्वी, दमश्च ॥ ४५०) अतिरिक्तः अधिकः । परिग्रहः 'परिग्रहः परिजने पत्न्यां स्वीकारमूलयोः।'
[अनेकार्थ० ४।३५६]; अत्र कलत्रं, परिजनश्च ॥ ४५१) पाली पङ्क्तिः ।।
[इति श्रीज्ञानकलशसन्दब्धा ( ?) ताडीपत्रटिप्पणी समाप्ता ।]
(1) शा० टि. here follows the text tradition of the SMs., while ता०टि. follows that of the P Ms. The text of the TM does not have fafao. (2) B' Jrops both these concluding verses along with the colophone and reads the following colophone instead श्रीशान्त्याचार्यविरचित भंगलेषादिविषमायास्तिलकमंञ्चाष्टिप्पनकमहदेवराजेन लिखितमिति ॥छ॥ ६ ।। (3) C तल्ले. (4) S विमृष्य (5) S drops य०. (6) B श्लोकसंख्या ११०० ॥छ॥... ete. (7) S सहभं; After this Cadds: संवत् १९५८ ना चैत्र बदे ५ लि. लहिया जोसी श्रीवल्लभः ॥ श्री पाटण जैनपुरीमध्ये ॥.

Page #403

Serial
No.
1
2
34567∞m
8
10
11
12
13
14
THE 28
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30

APPENDIX-A
INDEX OF VERSES IN THE TM
Beginning of the verse
अखण्डदण्डकारण्यभाजः अन्तर्दग्धागुरुचा
अयं वारस्त्रीणां सुरतविधिवैजात्य अवश्यायस्वन्दे रभरतनिष्पन्दवषां अव्याज्जगन्ति पुरुषोत्तमनाभिसूतेः
अश्रान्तगद्यसन्ताना
अस्त्याश्चर्यनिधानमर्बुद इति अस्य नेत्रयुगेन नीरजदल आकल्पान्तमर्थिकल्पद्रुम आकीर्णा हितल: सरोजकलश आद्रयश्रोणि दरिद्रमध्यसरणि आयाता शरदित्युदीर्य मुदितै
आश्लिष्य कण्ठममुना आसीद्विजन्माखिलमध्यदेश
इयं व्योमाम्भोधेस्तटमिव जवात् पोम्नि उत्पतन्त्यजवद्
उज्जाड्य इव प्रगेतनमरुत कपाश्मनैव श्यामेन कादम्बरीसहोदर्या
काव्यं तदपि किं वाच्यं
कश्चिद्वचसि वाच्येऽन्ये
केवलोऽपि स्फुरन्वाणः क्षुण्णोऽपि रोहति तरुः
गुरुभिरदत्तां वोढुं गेहे देव्या सुषिरनिपतत् ग्रहकचलनाद्भ्रष्टा लक्ष्मी: जाता दाडिमबीजपाकसुहृदः जाताः सर्वदिशो दिनान्धवयसां जनीय श्रुतिशालिनौ खलु युवां जितं प्रवरसेनेन

Page Verse No. No.
२
१०
२१०
२१०
१
२
३
१४९
१२९
४
१४
४
२३२
५
२०९
२ १३९ २
३
२
३
२
२३६
६३
२०९
१४४
१३८
१३९
१४५
२
१५
५६
९२
९.३
५.
१७
३८
७७
६५
४३
५८
४५
९७
५१
६५
१३
६९
१४
२७
१२
३७
२६
९९
६०
८८
७४
६८
७२
७५
२२

Page #404

Index of Verses
३४९
Serial No.
Beginning of the verse
Page No.
Verse No.
mm M
W
२२९ १३९
. 13 Mmmmmow 2
.
१२७
।
.
K
तज्जन्मा जनकांद्विपत्र जरजः तत्राभूद्वसतिः श्रियामपर या तन्वंग्यास्त्वमिति प्रसादविशद तव राजहंस हंसीदर्शनमुदितस्य तस्मिन्नभूद्रिपुकलत्रकपोलपत्र तस्पोदायशाः समस्तसुभट तापं तन्वति वारिदात्यय इति ताम्बूलद्रवरागजितिरैः दत्ते पर कुवलयततेरायत 'दिशतु विरतिलाभानन्तर पार्श्वसर्पन दृश्यं भूमिभूतोऽस्य देव किमिह दृष्टे भवति नयनसृष्टया सममद्य दृष्ट्वा वाक्पतिराजस्य दृष्ट्वा वैरस्य वैग्स्यं देव्या विभ्रममदम पदमवसतेः ध्यानेनामृतवर्षिणा श्रवणयोः नमो जगन्नमस्याय नाटा श्रीरम्बुजानामरति मधुकृतां न स्वप्नेऽपि समाश्रिता रिपुजनं नित्यूिहपतगिरौ रतिगृहाः निरोर्बु पार्यते केन निःशेषवाङमयविदोऽपि जिनागमोक्ताः पर्यङकाग्रात्क्षणविनिहित पृष्ठप्रेवदूलीनां श्रुतिशिखरह सत् प्रबन्धानामनध्यायः प्रभात्प्रायाऽसी रजनिररुणज्योतिररुणं प्रणतवत्सल सकललोकालोकगोचर प्रसन्नगम्भीरपथा प्रसादपरया त्वया रचितप्रचुर प्रस्तावनादि पुरुषौ प्राकृतेषु प्रवन्धेषु
.
W
00 V
१३८
१०
०
०
१
०
०
१५७
२
२०
"
1. Quoted by Hemicendra in his Kavyanusasana as an illustration of
'ive' in Utpreksa'. cf. RP (HRK). p. 18 Intro.

Page #405

62
0
१५४
72
१
75 16
Appendix-A Serial Beginning of the verse
Page Verse No.
No. No. 'प्राज्यप्रभावः प्रभवो 63 प्रातः प्रातरवेश्य होमहुतभुग
१९२ प्राप्तप्राक्छैलकुटा इव कुचतटयोः प्रासादेषु त्रुटितशिखरश्वभ्रलब्ध भद्र कीर्तेभ्रमत्याशाः भवत्याविर्भावः शिखरपरिपाट्या भित्ता संपुटमोष्ठयोर्न हसितं मन्ये दक्षिणमारुतेन विदितं माघेन विधिनतोत्साहाः म्लायन्ति सकला: कालिदासेना
यथा स्थूलं मूलेऽवतरति दृशां 73 यस्य दोष्णि स्फुरदधेतौ 74
यस्या ललाटे सदृशद्युतित्वात् यस्यां गुणोवजुषि दूषणमेकमेव येषां सेन्यभराहि तोरगतिश्रान्ति रक्षन्तु स्खलितोपसर्गगलित
लतावनपरिक्षिप्ते 89
वन्द्यास्ते कवयः काव्यपरमार्थविशारदाः
वन्येभे शमपि गाहूयमान कूले 81
वर्णयुक्ति दधानापि
वार्योऽनार्यः स निर्दोष 83
वासिष्ठैः स्म कृतस्मयो वरशतैः विषदिव विरता विभावरी शास्त्रेष्वधीती कुशलः कलासु शुष्कशिवरिणि कल्पशाखीव 4शेषेसेवाविशेषं ये श्रुव त्यदभुतमस्मदाजिललित
5 श्रुत्वा यं सहसागत निजवपु० 2. Quoted by Bhoja in his SKBR(J). I. 163. p. 116 and II. 158. p. 224
with waregia: fit agert sit azai fal: as cand d, also quoted by Hema
candra in HK, V. 485 verbatim on p. 328. 3. Quoted by Bhojl in SKB(RJ) V. 418, P. 695. 4. Quoted by Hemacandra in the CH, V. 17. 2. as an illustratiou of Ma
tra metre. 5. Quoted by Bhoja in the SKB RJ). I. 83. P. 58.
82
mms
१
88
v
"

Page #406

Index of Verses
Serial
No.
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
Beginning of the verse
सत्कथारसवन्ध्येषु
सत्यं वृहत्कथाम्भोधेर्बिन्दुमादाय
सद्यः संहृतघोरघुस्कृतिमनाग् सन्तु कर्दमगजस्य
स मदान्धकविध्वंसी
समाधिगुणशालिन्यः संभ्रान्तकान्तवनितानवकुकुमाद्र " स वः पातु जिनः कृत्स्नं सूरिर्महेन्द्र एवैको
स्पष्टभावरसा चित्रैः स्वादुतां मधुना नीताः

Page
No.

२
२
१३९
३
३
३
१५३
१
३
३
२
३५१
Verse
No.
१८
२१
6. Quoted by Vagbhata in his Kavyanusasana while suggseting three types of worlds.
७०
३६
३५
३३
८०
१
३४
३०
११

Page #407

APPENDIX-B
INDEX OF METRES (Figures indicate verse numbers and, in the bracket, page numbers) 1. आर्या
- 60 (63), 66 (135), 85 (268), 97 (32), 49 (236). 2. उपजाति
-51 (5), 52 (5) 8+ (154). 3. त्रिभ गी
100 (245). 4. द्विपदिका
- 65 (129). 5. नविपुला
- 20 (2), 55 (10), 56 (10). 6. पद्धडिका
-- 63 (127). 7. पथ्यावक्त्रम्
--7 (1), 8 (1), 9 (1), 10 (1), 11 (2), 12 (2), ___13 (2), 15 (2), 16 (2), 18 (2), 19 ().
21-22 (2), 24 (2), 26 (2), 27. 37 (3). 54 (10), 57 (10). 8. पश्यिताग्रा . -59 (17).
. 9. प्रहर्षिणी
-61 (119). 10. भविपुला
-2 (1), 17 (2), 23 (2). 11. मन्दाक्रान्ता
-47 (4), 76 (149) 83 (154), 88 (209). 12. मविपुला
-- 1 (1), 14 (2), 25 (2). 13. मात्रा
- 64 (127). 14. मालिनी
-3 (1). 15. वसन्ततिल - 5 (1), 40 (3), 50 (5), 78 (153), 80 (153). 16. शार्दूलविक्रीडितम् -4 (1), 6 (1), 38-39 (3), 41-46 (4), 48(4), 49 (5).
53 (5), 58 (14), 62 (123) 67 (138), 68 (138) 69-72 (139), 73 (140), 75 (145), 77 (149), 82 (154), 86 (192),
87 (198), 95 (229), 96 (229). 17. शिवरिणी
-89-9) (209), 91-94 (210). 18. स्रग्धरा
-79 (153), 81 (153), 98 (235) 19. हरिणी
-74 (144-145).

Page #408

APPENDIX-C INDEX OF SUBHASHITAS IN THE TM (Note : The figures at the end indicate the page and line Nos.) 1. अखण्डदण्डकारण्यभाजः प्रचुरवर्णकात् । व्याघ्रादिव भयाघ्रातो गद्यादूगावर्तते जनः ।। 9.9ff. 2. अचिन्त्या हि देवशक्तिः । 99.4. 3. अदृष्टपारे संसारे भंगुरस्वभावेषु विभवादिषु सर्वभावेषु वर्मपरतन्त्राणां प्राणिनां सर्वमपि
सेभवति 146.31 ff. 4. अनुकूलविधिविहितसाहायकस्प साहसिकस्य सर्वदा शस्यसं दिवानीतिरनीतिरपि फलति । 90. 11 ff. 5. अनुपजातप्रतिज्ञातार्थ निर्वाहेण युक्तियुक्तमपि उच्य मनं कीदृशम् । 131.4 ff. 6. अप्राप्तसंगमयापि वरमस्य भुवनश्लाध्यसंबन्धस्य सर्वगुणनिधेगहिनीशब्दः ऊढः, न मूढमनसाऽन्येन
सहितयोपभुक्तमाजन्म भोगसुखम् । 168.22 ff. 7. अमृतविषभूतं वस्तुरूपम् । 202.24. 8. अर्थसंशये प्रवृत्तिरप्रतिषिदूधा । 187.19. 9. अलीकमेव हितलोकस्य दुःखहेतुना प्रकाशितेमात्मना न किंचित्फलम् । 224.14 ff. 10. अविचार्यमहिमा महात्मनामनुभावः। 212.11. 11. अवितथादेशो हि तत्रभवानार्यवसुगतः । न तदभाषितोऽर्थः कदाचिद् विसंवदति । 172.22 ff. 12. अविरुधो हि कन्यकावस्थायामंगनानां मनुष्यसन्निधिः । 97.4ff. 13. अविरुद्धो हि राजकन्या जनस्य स्वयंवरविधिः । 168.14 ff. 14. अव्याहता गतिः सर्वत्र भवितव्यतायाः। 202.13 ff. 15. अशक्यप्रतीकारा कृतान्तशक्तिः। 202.13. 16. अश्रान्तगद्यमन्नाना श्रोतणां निर्विदे कथा ।
जहाति पद्यप्रचुरा कथारसम् || 2.13 ff. 17. असंभाव्यमानता शिशुजनस्यापि हास्पवृद्धिहेतु:...विशदप्रतिभासमतिदीर्घकालमनुभूतमात्मनापि शक्यते
न श्रद्धार्तुम् । 131.5 ff. 18. अस्ति चाभ्युपगमः तथापि विधिरत्र प्रमाणम । 186.6ff. 19. अहो निरवधिप्रचारो विधिः । 202.12 20. अहो पूर्वजन्मान्तरसंचितैरशुभकर्मभिरायोजिताः सुनिपुणमपि निरूपितोपायैर्मनीषिभिरनीषत्कराः
परिहर्तृमुपतापाः । 151.15 ff. 21. अहो भंगुरस्वभावता विभवानाम् । 142.22. 22. अहो यदृच्छाकारितायाममिनिवेशो विधेः । 142.21. 23. अहो विचित्रता कर्मपरिणतीनाम् । 142.21. 24. अहो विरसता संसारस्थितेः । 142.2 ff. 25. आकारितदुःखसंहतिरभिमुवीभूता सपरिजनेव गर्भवासनरकातिः । 25.4 ff.

Page #409

31.
32.
Appendix-C 26. आत्मनो महिमानमिच्छता पुरुषेण पूर्वेवयस्यपूर्वाः सर्वापि परयोषितः प्रायशो न बहु भाषणीया,
विशेषतः प्रथमयौवना व्रतस्था यतात्मनामपि मोहविकारहेतुरेकाकिनी रूपलावण्यादिगुणगणावासः । ___150.31 ff. 27. आराधनीयः सर्वादरेणात्र सर्वस्यापि स्त्रीजनस्य भगवानयुग्मेषुः, विशेषतः समुपस्थितासन्नराणि
ग्रहणमंगलानां कुमारीणाम् । 175.9 ff. 28. इतरोऽपि लोकः प्रायेण न भजत्याभिमुख्यं, न समीहते सान्निध्यं, न बहु मन्यते स्थिरावस्थानं,
नाकर्णयति वचनं, न प्रयच्छत्युत्ता, नितरामपि कृतानुवृत्तेरसंजातपरिचयस्य परस्य, किं पुननिसर्ग
निःस्नेह ईश्वरजनः । 212.24 ff. 29. इह हि जीवः शुभाशुभनिमित्तनिवर्तिनेन स्वकर्मणा नित्यमनुसृतः परिवर्तमानो महति संसारचके कुशल.
कुलालपरिगृहीत इव मृत्पिण्डः स्थासकोसकलशादीनि स्पृशति विविधान्यवस्थान्तराणि । 238. 23 ff. 30. इह हि संसारसद्मनि समाादितावतार: स्वभावविमलोऽपि जन्तुरेकत्रैव जन्मनि दशावशेन दीपांकुर इवा.
नेकानि रूपान्तराण्यनुभवति । 202, 18 ff. उत्पतन्त्य जवायोम्नि केचित्प्राप्तपदत्रयाः । विशन्लन्ये प्रबन्धेऽपि लब्धे बलिरिव क्षितिम् ॥ 2, 5 ff.
उत्सुकमनोभिश्च कर्तुमारधुमतिस्थूलमपि कर्म नोपजायते सुसूत्रम् । 99.22 ff. । उद्दामचारिणा सकलजनधनप्राणचौरेण चौरेणेव पृष्ठतः प्रेरिताः कृतान्तहतकेन सर्वतो धावमानाः क्व नाम
न पदं कुर्वन्ति विपदः । 241, 6 ff. 34. कथं नु नामास्य प्राणिन इब कास्न्ये न कर्मपरिणतिविशेषा ज्ञायन्ते, ज्ञायमाना अपि केन प्रकारेण
वर्ण्यन्ते, वर्ण्यमाना अपि कया युवत्या परस्य प्रतीति वषयमारोप्यन्ते । 128.12 ff. 35. कल्प एष यत एवानल्यसत्त्वो येनैवविधिना समाराधिता, यस्यैव साहसेनानुरंजित हृदयमासां, तस्यैव
देवताः सिद्धिमुपनयन्ति, न परोपरोधेन । 235.2 ff. 36. कशाश्मनेव श्यामेन मुखेनाधोमुखेक्षणः । काव्यहेम्नो गुणान्वक्ति कलाद इव दुर्जनः ॥ 2.7 ff. 37. काव्यं तदपि किं वाच्यमबांचि न करोति यत् ।
श्रुतमात्रममित्राणां वक्त्राणि च शिरांसि च ॥ 2.3 ff. 38. किं करोति सततमवहितोऽपि पुरुषश्छन्नवपुषां प्रकृत्यव मायिनाम् । 170.1 ff.
द्वगजनकेन द्विजस्येव मदिरास्वादसौन्दर्यकथनेन भश्येतरवस्तुतत्त्वप्रकाशनेन । 30.1 ff. 40. कुटिलघभावः स्त्रियः, निमर्गलरलः पुरुषवर्गः, इति जनप्रवादो न निरन्वयः । 184.21 ff. 41. केचिद्वचसि वाच्येऽन्ये केऽप्यशून्ये कथारसे । __ केचिद्गुणे प्रसादादौ धन्याः सर्वत्र केचन ॥ 3.21 ff.
केवलमभूमिमुनिजनो विभवानाम् । विषयोपभोगगृधनवो हि धनान्युपददते। संन्यस्तसरिंभाः समस्त
संगविरताः निर्जनारण्यबद्धगृहबुद्धयो भैक्षमात्रभावितसंतोषाः किं तैः करिष्यन्ति। 16.1 ff. 43. को हि जानाति सम्यग्देवगतिम् । 164.21 44. को हि नाम कुलवधूजनः प्राकृतस्थापि पत्युरपगमे गमयति गृहीत जीवितो जन्म, किं पुनः पूर्वजन्म
संबद्धस्य सर्वगुणनिधेदृष्टनिरुपधिप्रेमसंपदस्तोहस्य। 245.18 ff. 45. क्रमागतो महापुरुषमार्गः कुलाभिमानिभिरत्याज्यः । 185.27 ff. 46. क्लेशोऽपि वरमल्पकालमनुमूतः शरीरेण स्तोको, न जीवितावधिर्मनसा महान् शोकः । 83.19 ff.

Page #410

तिलकमञ्जरी कथा
47. क्षुण्णोऽपि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्र : 1 इति विमृशन्तः सन्तः सन्तप्यन्ते न विधुरेषु ॥ 236 5ff. 48. गर्हितमस्मद्विधानामकाले परकलत्रदर्शनम् । 160 32ff. 49. गोत्रदेवता सर्वकालमेवोपासनीया । 165. 27ff. 50. तथापि विधिरत्र प्रमाणम् । 186 6ff.
51. दिव्यदर्शनममोत्रम् । 26. 1.
52. दिव्या हि मूर्तयो भाजनं दिव्याभरणानाम् । 27. 3ff.
53. दुःखहेतुरनुरागः, विषोपमा विषयोपभोगवांछा, वांछितार्थप्रतिपन्थीन्यधर्मविलसितानि, सर्वतः सुलभविघ्नोद्गमाः क्रियारम्भाः । 65. 7ff.
३५५
54. दुर्लभः पुनरीदशे पुण्यसरसि शरीरत्यागः । 198.17.
55. दुष्कुलादपि ग्राह्यमंगनारत्नम् । 74, 30.
56. धार्मिकजनानुवृत्यभिमुखानि हि भवन्ति सर्वदा धर्मतत्त्ववेदिनां हृदयानि । 15, 13.
57. न कोऽपि परमार्थतः प्रेयाननुवर्तनीयः पूजनीवो वा प्रजारक्षणमात्र कर्तव्यानां नरपतीनाम् । 174, 28ff. 58. न च सुकृतकर्मणा केवलेनैव संजातसंभवानां भवादृशीनामनुबन्धमप्राप्येषु वस्तुषु विधते बुद्धिः । 172. 25ff.
59. न हि कोऽपि कन्यकायाः प्रियः तवायमप्रियो वेति प्रदानसमये समाजमिव बन्धूनामबुधोऽपि पृच्छति । 174. 30ff.
60. न हि त्र्यम्बकजटाकलापमन्तरिक्षं वा विहाय क्षीणोऽपि हरिणलक्ष्मा क्षितौ पदं बध्नाति । 29 30ff. 61 न हि पशूनां स्वरूपेणाकाशगमने कदाचिदस्ति शक्तिः 142. 3ff
62. न हि येषु केषुचिदनर्थोपनिपातेषु कदाचिदपि दिव्यानामास्पदेषु सम्पद्यन्त इदृशाः पदार्थानां प्रकृतिविपर्ययास्तत्संनिवासिनां च विबुधलोकानामन्तरत्यन्तशोकातं कशंसिनो हृदयायासाः । 24. 21ff.
63. न हि सन्निकृष्टायामापदि दुरुपपादायां च कल्याणसम्पदि, कदाचिदीदृशी निरातंकता वरा च चित्तवृत्ते भवति । 83. 22ff.
64. नास्त्यगोचरः पुराकृतकर्मणाम् । 202. 12ff.
65. निरन्तरतपःक्षतिवपुषामृषीणामपि मुषितधैर्माणि दृश्यन्तेऽधुना हृदयहारीणि विभ्रमचेष्टितानि । 207, 19ff. 66. निसर्गत एव निरंकुशः पापकारीव व्यालो बलीयान्विधिर्ब्रद्धोऽपि बुद्धिमद्भिरतिनिबिडेन प्रज्ञालोहनिगडेन निरवग्रहो विचरति । 65. 10ff.
67. परिग्रहनने सन्निधौ सति कोऽधिकारः प्रभूणामग्रपूजायाम् । 29, 18ff.
68. प्रज्ञोद्यमावरणिमन्थावित्र हविर्भुजः पितरौ कार्यसिद्धेः । तौ हि पुरुषव्यापारानुगृहीतौ नाम्ति तद्धस्तु यन्न साधयतः । 18 14ff.
69. प्रनष्टजीवितानां दुर्घटं पुनः प्राणनम् । 198. 17ff.
70. प्रथितगुणस्थानस्थितस्यासतोऽपि हि माहात्म्यमाविर्भवति । पद्मिनी दलोत्संगसंगी जलबिन्दुरपि मुक्ताफलद्युतिमालम्बते । मृगांकबिम्बचुम्बी कलेकोऽपि अलंकारकरणि धत्ते । कुरंगलोचनालोचनलब्धपदमंजनमपि मण्डना । 124.7ff.
71. प्राकृतजनगृहीतदण्डमपि छायार्थिभिरुत्तमांगोपरिस्थं धार्यते छत्रम् | 34.3ff.

Page #411

Appendtx-C 72. प्रागल्भ्येन स्वभावमधुराः सर्वजनहृदयहारिणः क्षणमात्रपरिचितेऽपि जने जनितविश्रम्भाः कस्य नाम न
विस्मयमावहन्ति, कं वा विधेयं न कुर्वन्ति अपूर्वाभिभंगिभिरुद्भासिताः पदे पदे...विनोदकथालापाः ।
157.20ff. 73. फलाभिलाषिणा पुरुषेण नैकान्ततो नीतिनिष्ठेन भवितव्यम् । अभिमने वस्तुनि दैवं प्रमाणीवृ.त्य सर्वात्मना
प्रवर्तितव्यम् । 90. 10ff. 74. यदेव गुरवः किंचिदादिशन्ति, यदेव कारयन्ति कृत्यमकृष्य वा, तदेव निर्विचार कर्तव्यम् । विचारो हि
तद्वचनेष्वनाचारो महान् । 175.11 ff. 75. यद्यपि सुचिरकालसंचितेन सततानुगाभिना सद्भुत्येनेव शुभकर्मणा कृतरक्षाणां महापुरुषाणां सर्वदापि दूर
वर्तिन्येव दुरितानि, तथापि नीतिरनुसतव्या । 35.20ff. 76. वन्द्यास्तेकवयः काव्यपरमार्थविशरदाः । विचारयन्ति ये दोषान्गुणांश्च गतमत्सराः 1. 20ff. 77. वर्णयुक्तिं दधानापि स्निग्धांजनमनोहराम् । नातिश्लेषघना श्लाघां कृतिलिपिरिवाश्नुते । 2. 11ff. 78. वामचारिण्यत्र मार्गमृग इवाध्वगा नाधिगच्छन्ति वांछितानि व्यापारितसकलसामा अपि फलार्थिनः ।
65.11ff. 79. वार्योऽनार्य स निर्दोषे यः काव्याध्वनि सर्पताम् । अग्रगामितयाकुर्वन्विघ्नमायाति सर्पताम् । 1.23ff. 80. विवेकिना विचारणीयं वस्तुतत्वम् । नोडिझतव्यो निजावष्टम्भः । स्तम्भनीयं मनः प्रसरदपथे, न देयम
ग्रणीत्वमिन्द्रियगणस्य । 102.14 ff 81. विशेषतः पथमयौवना व्रतस्था यतात्मनामपि मोहविकारहेतुरेकाकिनी रूपलावण्यादिगुणगणावासः. 150.32ff. 82. वीतरागदेवतागारसंनिधी विरुद्धं रागिणामवस्थानम् । 162.26. 83. व्यक्तं जगत्यदृष्टवशाद्विशालगुणसंपद्भिरप्यसुलभाः, स्वल्पगुणैरपि सुप्रापाः प्रसिद्धयो भवन्ति । 124. 1ff. 84. सततमचलप्रकृतिना हि पुरुषेण भवितव्यम् । 121.20 85. सत्कथारसवंध्येन्षु निबन्धेषु नियोजिताः। नीचेष्वपि भवन्त्याः प्रायो वैरस्यहेतवः । 2. 15ff. 86. सपुण्ययोगादयत्नलब्धं पुरुषरत्नं किमवालिशः कोऽपि शिथिलयति । 100. 11ff. 87. समग्राण्पपि कारणानि न प्रारजन्मजनितकर्पोदयक्षगनिरपेक्षणि फलमुपनयन्ति । 12. 20ff. 88. सर्व एवायमेवंप्रकारः संसारः । इदं तु चित्रां यदी दृशमप्येनमवगच्छतामीदृशीमपि भावनामनित्यतां विमा
वयतामीदृशानपि दशाविशेषाननुभवतां न जातुचिजन्तूनां विरज्यते चित्तं न विशीयते विषयाभिलाषः, न भंगुरीभवति भोगवांछा, नाभिधावति निःसंगतां बुद्धिः, नांगीकरोति निक्बाधनित्यसुखमपवर्गस्थानमात्मा ।
सर्वथातिगहनो बलीयानेष संसारमोहः । 143. 1ff. 89. सदरमपि विषण्णेन धीमता तदेव चिन्त्यं वस्तु यदुपायसाध्यम् । नितान्तनि फलारग्मेण चिरमपि च्यातेन
केवलं क्लेश एव हृदयस्य । 203.28 ff. 90. सेवकाश्च फलप्राप्तिकामाः प्रथममुपचारेण गृहीतवाक्यं परिग्रह लोकमावर्जयन्ति । ततस्तेन कृतपक्षपरिग्रहेण
ग्राहितसंबन्धाः प्रभूणामसक्तमात्मभक्तिमुपदर्शयन्ति । एष तावज्जगति दृश्यते व्यवहारः। 29. 3ff. 91. संभवन्ति च भवार्णवे विविधर्मवशवतिनां जन्तूनामनेकशो जन्मान्तरजातसम्ब धैर्बन्धुभिः सुहृद्भिर फैश्च
नानाविधैः सार्धमबाधिताः पुनस्ते सेबन्धाः, स्मरणानि चात्यन्तविस्मयकराणि पूर्वजातेः। 26. 16ff. 92. स्वदारपालन कर्म गृहमेधिनां धर्म । 185.28fr. 93 स्वल्पे प्रयोजने न किंचिदात्मना संशयमारोपितेन फलम् । 108.5ff. 94. स्वादुतां मधुना नीताः पशूनामपि मानसम् ।
मदयन्ति न यद्वाचो किं तेऽपि कवयो भुवि । 2. 1ff. 95. स्वापत्यदुर्विनयजनितोद्वेगस्य गुरुजनस्य कोपोत्पादनादधर्मः । 168.15.

Page #412

तिलकमञ्जरोकथा
APPENDIX-D IDIOMATIC AND COLLOQUIAL USAGES IN THE TM (Note : Figures to the right indicate page and line numbers) 1. अफरोच्च तत्रैव दिवसे यात्राबुद्धिम् 114.30. 2. अकृतागतौ च तत्र 104.5. 3. अग्रतो देहि दृष्टिम् 167.28. 4. अञ्चलेन प्रणुदती बाष्पवेगम् 119.31ff. 5. अट्टहासानातेनु: 234.13. 6. अत्यन्तमापूरिता कोपेन भूत्वा पुरः 196.2. 7. अद्य भद्रं मच्चक्षुषा महाभागदेहारोग्यदर्शनेन 112.2 8. अद्यापि बहुचिन्तनीयमास्ते 173.4. 9. अधुना प्रस्तुतं समादिशतु देवः 249.22 ff. 10. अधःकृत्य साध्वसम् 212. 12. 11. अनभिप्रेतमात्मनो दशान्तरमनुभविष्यामि 164.20. 12. अनया विना विधुरेषु कुण्ठितशरस्प कस्ते शरणम् 180.11. 13. अनार्य, किमिय त्वया स्वकार्यसाधनाय निधनमुपनीता 179. 18ff. 14. अनेकापात्मना तमोरूपेण प्रेमनाम्ना महाग्रहेण गृहीता 194.21. 15. अन्तरा चायमन्तरायः संवृतः 191.10 ff, 16. अन्तरिक्षम् उदपतत् 141.19. 17. अन्यथाभावमुपगताम् 1833. 18. अन्यथा महन्मालिन्यमायातमस्माकम् 165.20. ff. 19. अपरिज्ञानम्...अत्र विषये न मे संभावयितुमर्हति माननार्हः 97.8-9. 20. अपशोक कुर्वद्भिः 69.20.. 21. अपि ध्रिपते तव सावित्री 159.15ff. 22. अपि न कुपिता त्वम् 196.17. 23. अभाजनमयंजनः सुखस्य 164.12ff. 24 अमृतविषभूतं वस्तुरूपम् 202.24. 25. अलीकमेव हितलोकाय दुःखहेतुना प्रकाशितेन त्मना न किञ्चित् फलम् 224. 14ff. 26. अलं च क्लेशितेन 161.1. , 27. अल्पमेव ते यदुपदेष्टा गुरुजनः 96.18ff. 28 अवज्ञाबुद्धिमात्मनि श्लथामकरोत् 57.25. 29. अवस्कन्दमतकितमपातयम् 79.21. 30. अवस्थाप्य निकषानदी परिच्छदम् 230.26. 31. अवहच्च वर्त्मनि प्रतिदिनमविच्छिन्नेः प्रयाणेः 105.19. 32. अविनीततायाश्व नीतः पात्रतामात्मा 195.15 ff.

Page #413

३५८
Appendix-D
33. अविरतत्रिलापदालतगलरन्ध्रजजरेण स्वरेण 181.3. 34. अविषयवर्तिनं वर्णनायाः 291.1. 35. असो तु मदर्शनैकशरणः कृतः 164.23. 36. अस्ति में महत् प्रयोजनम् 95.12. 37. अस्ति मे विलम्बः 1/5.5. 38. अस्मद्विधे बाह्यपरिजनेऽद्यापि का प्रतिबन्धः 180.21. 39. अस्य कुरु...कौशलिकम् 95.14ff. 40. अस्वस्थमनसा न किंचिदमुना धृतेन 225.22ff. 41. अहमपि त्वामनुप्राप्त एव 95.15 42. अहो निरवधिपचारो विधिः 202.12. 43. अहं तु अत्रैव निरपत्रा स्थिता 201.23ff. 44. आकर्णय वचनमस्माकम् 170.26ff. 45. आकृष्यमाणश्च व्यसनैषिणा पुरो विधिना 56. ff. 46. आचकांक्ष च तत्कालमेव कालं कर्तुम् 111.3. 47. आत्मजा जामातुरासादयिष्यति करग्रहणोत्सवम् 273.9. 48. आत्मानं करणैर्वियोजयसि 233.5. 49. आत्मापि चिन्त्यो वर्तते 164.18. 50. आपादयता सितपटस्य पाटवम् 145.5. 51. आयासपात्रं भविष्यति 114.17. 52. आयुःपरिसमाप्तिकालं यावदनुभाव्यः 224.16. 53. आसीदति करग्रहणलग्नम् 249.23ff. 54. इति च किं न वेद्मि 194.20ff. 55. इति श्रुत्वा प्रभुः प्रमाणम् 50.9 56. इतो वासरादतीतेऽहनि 112.11ff. 57. ईक्षणामृतम् आस्वाद यता 94.3 58. उच्चचार समुत्सारणध्वनिः 199.5ff. 59. उस्मादिता वैरिणि त्वयाहम् 196.5ff. 60. उत्सेकमगमत् 61.7. 61. उदधिबलमपि नइयलं जातम् । 197.14ff. 62. उदधताहमनेन तब वचनानुग्रहेण महादुःस्वपंकमग्ना 160.13ff. 63. उपजाततर्षोऽमतितरां तदंहियुगलावलोकने...58.36. 64. उपनीता च...अवरोधहेतुः...190.12 65. उपपत्तिभिर्मन्दीक्रियमाणजीवितपरित्यागबुद्धिः 112.23. 66. ऊर्वशोष शुष्यद्भिः ...69.13. 97. ऋषीणामपि मुषितधैर्याणि दृश्यन्ते...207.19. 68. कण्ठे गृहीतवती...198.31.

Page #414

तिलकमञ्जरी कथा
69. कथमिदानीम्...आत्मानं ऋषिजनस्य दर्शयिष्यामि 196.10f.. 70. कथमेकाकिनी पतिता शून्यायामिहाटव्याम् 198.26ff. 71. कथय केन प्रकारेण प्रगुणयामि त्वाम् 223.17ff. 72. कथं शिक्षिता एतावतः करणप्रयोगान् 158.29. 73. करग्रहणोत्सवम् आसादयिष्यति 160.19ff. 74. करटीकीटादापदं प्राप्तोऽसि 111.1. 75. कराग्रेण बाहमुले मामग्रहीत् 196.13. 76. करिष्यसि विफलक महागुणरत्नानां पात्रं शरीरलाभम् 167.1ff. 77. कष्टम् ! आगतः कोऽप्यनुपदी 195.6. 78. कष्टम् ! आभाषितो नाभीष्टजनः 193.2 79. कष्टम् । न संपन्नभीष्टम् 195.15. 80. कस्तवास्मिन्नास्ते 196.4. 81. कस्मान्महाकृपण इव मिथ्योत्तरै र्निवारयसि माम् 185.24ff. 82. कस्य कथयामि 196.9. 83. कस्य वा मुखेन ख्यापयामि प्राक्तनं ते निजकृत्यम् 223.24ff. 84. काकिणीमपि न ददाति 238.28. 85. कारय जीवनमुदारम् 170.6ff. 86. काहमुपदेशदाने 191.19ff. 87. किमनेन क्लिष्टफलयानया नरेन्द्रसेवयैव शासितेन भूयः कदर्थितेन कृषणेन 65.23ff. 88. किमप्यानन्दितोऽहम् 95.11. 89. किमिति कर्थितोऽयं त्वया आत्मा 43.1ff. 90. कि तवागमनकार्यमत्रोपजातम् 196.3ff. 91. किं तस्य वृत्तम् 130.16ff. 92. किं तु दुष्करमिदं मादृशानाम् 196.18. 93. किं पापकारिणि कृतः कारणमन्तरेण त्वयास्य निजस्य...विनाशो राजवंशस्य 179.27ff. 94. किं पुनरिद देवेन कारयितव्यम् 249.19. 95. किं पनरिदं विज्ञापयति 91.11ff. 96. किमन्योऽस्ति कश्चिन्मम तव स्थाने 196.19ff 97. किमहमावेदयामि मन्दभाग्या । दैवमत्र प्रष्ठव्यम् 200.1. 98. किमहिताह ते 196.19. 99. किं मुधा निधाय जानुनोपरि मूर्धानमवनतमुखी तिष्ठसि 196.11ff. 100. किमेतत्तदायत्तम् 230.16. 101. किं वारयसि, दैवेनैव वारिता 179.20. 102. किं वा ममतेन चिन्तितेन 114.17ff. 103. किं शिक्ष्यते तव 96.17. 104. कीनाशतां प्रतिपद्य 238.28.

Page #415

Appendix-D
.
0.10.
105. कुरु प्रगुणां करे कृपाणिकाम् 189.31. 106. कुलपतेः समj ताम् 200.22. 107. कृतमतिक्रान्तवस्तुचिन्तया 197.15. 108. कृतमतीवदुष्करं त्वया 184.19. 109. कुतस्तवेदृशस्यास्य नाटयवैदस्पाधिगतिः 158.28. 110. कृतोवर्वावस्थानः 133.17. 111. केन ते दुर्मतिरियं दत्ता 196.4. 112. केन संक्रामिता (त्वयि) इयमंगहाराणां गति. 158.29ff. 113. केन स्थिता व्यापारेण देवी 228.4ff. 114. केनापि महता कार्यान्तरेणान्तरैवोपस्थितम् 130.20. 115. केयमत्रभवती, क्व वा जातपरिचया 199.30. 116. केवलमगाधशोकजलधौ निक्षिप्ताः 130.16. 117. केवलम्दिानी न वक्तव्योऽहमन्यत् किमपि 58.1. 118. कोऽहमुपकारक्रियायामस्याः 183.26. 119. कोऽहं तव पराजये 57.17. 120. क्लेशमतिमहान्तमासाददिष्यति 114.14ff. 121. क्व भूत्वा कालमतिवाहयामि मन्दभाग्या 12.31. 122. क्व यासि दृष्टः ? पतितोऽद्य दृष्टिगोचरे 224.4ff. 123. क्षपा विराममभजत 103.4. 124. क्षयमगाद्रजनिः 148.4. 125. क्षितौ पदं बध्नाति 25.31. 126. गुप्तेन भूत्वा प्रापणीयः लेखः 204.16ff... 127. गते च तत्र (use of तत्र for तस्मिन् in Loc. Abso.) 204.19 128. गतोऽस्यधस्तादनेन दुश्चेष्टितेन 224.4. 129. गृहाण तावन्मूकताम् 230.10. 130. गृहे स्थितिमपारयन्ती कर्तुम् 241.22. 131. घटितश्च विनाशः 65.19. 132. चलितस्तावदहमभिलषितमुद्देशम् 222.21ff.. 133. चैतन्यालिंगितः 55.6. 134. जगाम परिणाममप्रतकितैव रजनिः 87.12. 135. जोषमभवत् 86.11. 136. तत इतः 37.15; 155.25. 137. ततोऽयमपि तिष्ठतु 65.24ff. 138. तत्र क्षणे (use of तत्र for तस्मिन् in Loc. Abso.) 169.14. 139. तत्र हि कृते (use of तत्र for तस्मिन् in Loc. Abso.) 191.6;
तत्रान्ताहिंता याम् (use of तत्र for तस्याम् in Loc. Abso.) 236,7.

Page #416

तिलकमऊजरी कथा
३११ 140. तथापि देव्या शरीरे दृढमप्रमत्तया भवितव्यम् 198.9. 141. तथाश्रता देवेनासीत् 99.14. 142. तदलमतिभूयसा विचारेण 168.19. 143. तदा अस्माद अन्तिकात् 221.2. 144. तदेवं स्थिते 167.5. 145. तदेष बद्द्वो मया ते पश्चिमः प्रार्थनाञ्जलि: 170.18. 146 तन्न कार्योऽधुना तावदस्मदागमनानुबन्धः 227.18. 147. तवावस्थानमहितस्य अध्यक्षमेव 192.20ff. 148. तस्यैव...पदायस्यति एनाम् 190.10ff. 149. न व्यतिरिच्यते किंचित् 190.22. 150. तिष्ठति स ते जीवितेश: 202.29ff. 151. तूष्णिका अभवत् 0.9. 152. तृणत्रुद्धिं बबन्ध 13.10. 153. तृणाय मन्यमाना स्त्रैणम् 182.24. 154. त्वमस्मामिरस्मै दातुमध्यवसितासि 192.12. 155. त्वया कर्णधारियाऽस्य वचने प्रत्रत्तिः 166.226f. 156. दत्तवदनक्षालना 245.27. 157. दत्ते पत्रं कुवलयततेरायतं चक्षुरस्याः 149.20. 158. दत्वाक्षतान् निर्गतान बन्धववृद्धासु 42 25. 159. दत्त्वा जीवनमतिप्रभूतम् 75.12. 160. दर्शन' तु यदेव देवः प्रसीदति तदैव करोति (use of the present tense in the sense
of future) 58.21. 161. दापय प्रयाणम् 170.7ff. 162. दीयतामितः अणं दृष्टिः 156 24. 163. दीर्घनिद्रायां शायितः 193.28. 164. दूग्मावर्जितानि सामाजिकमनांसि 158.27. 165. दूतमुखेन सख्य कृत्वा 187.28. 166. दुरात्मन् आत्मनैव निष्पादिर्ता विपदमीहशीमस्याः पश्यतों मनागपि न ते विच्छायता संजाता 180.10ff. 167. दुर्लभः पुनरीदृशे पुण्यसरसि शरीरत्यागः 198.17. 168. दूरमवसृतो मे सन्तानः 196.27. 169. दृढमायासितासि 42.32. 170. दृष्टं चाद्य चरणकमलद्यं देवस्य 58.8ff. 171. दृष्टश शीलवति ते शालीनता 196.12. 172. देवतार्चनकर्म निर्माणमगमत् 150.20. 173. देवस्येव किंचिदनकरोति 159.21. 174, देवानां प्रियेण 239.3.
४६

Page #417

Appendix-D
175. देहं वर्तयन्ती 202.2. 176. द्वारदेशमशून्यं विधाय 94.20. 177. धिन्वन्ती मंगलगीतिभिर्जगज्जगी जनता 154.24. 178. न कश्चिदप्यत्र परः 59.22. 179. न किंचित्कृतेनाकालगमनेन 208 2. 180. न किञ्चिदादिष्टेनान्येन 107.14ff. 181. न कृता प्रतिनिवृत्तिः 130.15. 182. न च जनिता...चित्तनिर्वृतिः 130.15ff. 183. न चिरादपि प्राक्तनी प्रकृतिमापादयिष्यसि विनाऽस्मत्स्वामिनीप्रसादम् 224.7ff. 184. न जाने सा वराकी गता कामवस्थाम् 187.5ff. 185. न तावन्मया गन्तव्यं न यावदार्या समागता 214.5. 186. न स्वामितःप्रभृति दुःखे स्थापयिष्यामि 196.23ff. 187. न मे निसर्गदुर्विदग्धं श्रद्धति दग्धहृदयम् 160.31. 188. न पारितो निवर्तयितुम् 107. 10ff. 189. न मनागपि खेदमवहम् 164.24. 190. न मे गृहं स्पृह्यत्यद्य सिंहलद्वीपाय 59.17. 191. न शक्यते किमपि तेऽन्यथा कर्तुम् 214.6. 192. न हि सा मम भाग्यसंपन्मम ययाऽस्य.... अभिमतमर्थ साधयामि 164.13. 193. नावमागस्ती गतिं ग्राहयसि 85.6. 194. नास्त्यगोचरः पुराकृतकर्मणाम् 202. 12ff. 195. निरवलम्बनमात्मानममुच्चम् 148. 20. 196. निरस्तदाक्षियमितराभिवातिरूक्षरक्षरमामवादीत 1962. 197. निरामयशरीरा संप्रत्येव मुक्ता मया 159.17. 198. निराशीकृतोऽसि दुष्कृतिकृतान्तेन 224.6ff. 199. निरुद्धश्च निर्बन्धेन 227.9. 200. निषादितां प्रतिपद्य 61.18. 201. निषिद्धोऽपि जाल्मः प्रस्थितोऽयं जालिकः 165.18. 202. पतिष्यसि...कस्यापि...शिरसि 166.32ff 203. परं विस्मयमगच्छत् 58. 12. 204. परां मुदमधत्त 37. 2. 205. परां मुदमुवाह 12, 11 ff 206. पराहतमिव प्रेमवद्भिः 237. 17ff. 207. पर्यकमजुषम् 228. 28. 208. पर्याप्तममुना संभ्रमेण 247.13. 209. पश्चिमो न भवामि 34. 14. 210. (वत्रायुधस1) पाणिप्रगयितां त्वया नेतन्य: 37, 10.

Page #418

तिलकमञ्जरी कथा 211. ( देवस्य ) पादपंकजेभ्यः शपते 54. 22. 212. (देवस्य) पारवे प्रस्थापितोऽसि 99.8ff. 213. पाशमघटयम् 78. 2 214. पीतं कर्णामृतम् 94. 3. 215. पुनरनुयुज्यतां विशेषावगमार्थमत्रमवती 59.15. 216. पुनरुक्तमापतता 133.7. 217. पुनरुक्तमेोहीति भाषमाणः 217.31. 218. पूर्वपक्षीकरोति 149. 21. 219. पृच्छती प्रबन्धेन स्थितिवृत्तान्तमम्बाया: 201. 13. 220. प्रगुणित राजभिः 235.18. 221. प्रतनुरप्यास्ततन्द्रेण 241. 9ff. 222. प्रतिकलमुपक्रम्यमाण: 223. 16ff. 223. प्रतिपद्य....सर्वाङ्गिणमाकल्पम् 103. 15ff. 224. प्रतिपन्ना च भवती...निषेधुमेषाम् 192.19. 225. प्रतिविधेयं राजकार्यम् 107. 6. 226. प्रनष्टजीवितानां दुर्घट पुनः प्राणनम् 198. 14. 227. प्रपन्ने च तत्र ( use of तत्र for तस्मिन् ) 235, 16. 228. प्रबन्धवर्धमाना 103. 1. 229. प्रभातायां च शर्वर्याम् 103.5. 230. प्रभावमदभुत भावयतः 36. 12ff. 231. प्रवणतां गताभिरस्माभिः...किं ते प्रियं करणीयम 234.23ff. 232. प्रसत्तिमगमत् 146. 1. 233. प्रसीद यामः प्रतीपम् 164.29. 234. प्रस्थिते च तत्र ( = तस्मिन् ) 161.18. 235. प्रस्थीयतामभ्युदयाय 76. 10. 236. प्रापितो मतिविशेषः प्रकर्षम 170.3. 237. प्राभृतं कर्तुम् 229. 26. 238. प्रायच्छत् 200.27. 239. प्रीतिमधिगच्छतु 57. 13. ' 240. बद्धास्य मूर्ध्नि स्थितिः 140.25. 241. बधान क्षणमात्रमग्रतोऽवस्थानम् 53. 20. 242. बधान हस्ते 84.32 243. बबन्ध पक्षपातम् 58.13 ff. 244. बाढमावर्जितोऽहं...त्वदीयसौजन्येन 57.25. 245. बुसाय मत्वावधीरयद्भिः 59.15,

Page #419

३६४
246. भज निराकुलमनारतोत्सवान् 167.15 247. भूयः स्वच्छतामवगच्छम् 174.26. 248. भृत्यतां नीतः 167.30. 249. मत्परोक्षे एष गृहे न स्थास्यति 114.16. 20. मम गुरुस्नेहोऽपि गुरुजनो जनः संजातः 160.8. 251. मया प्रवासनीयाः प्राणा: 170.21. 252. मरणमपि पापकारिण्या न संपद्यते 197.13. 253. मर्तुमपि हताशा न शक्नोमि 194.19. 254. मा...मे निघ्नतां व्रज 223.13ff. 255. मा विधेहि तावदन्यं व्याक्षेपम् 190.1. 256. मा विधेहि द्विधाभावम् 167.7-8 257. मिथुनस्य विघटनं कृतम् 65.19. 258. मीलितेक्षणः...जगाम पर्यस्तविग्रहस्तिर्यगुत्संगम् 110.19. 259. मुक्तकण्ठमतिचिरं प्रारोदीत् 245.27 260. मुग्धो वराक: 166.3. 261. मूल्यमुद्घयद्भिः 69.4. 262. मोचयित्वात्मानम्...आगन्तव्यम् 99.18ff. 263. यदि परम् 159.21. 264. यदि परिमिदानी पक्षविक्षेपेण देवतायतनानि लंघयसि 224.6. 265. यद्यत्रापि शैथिल्यं कोऽन्यः प्रक्रमो भविष्यति 188.24. 266. यादशोऽहं तादगहमेव नान्यः 223.24. 267. यापितेन निर्दयं दारुभवनेनोह्यमानो 223.2. 268. यूनः प्रेषितः 64.7. 269. रक्षणीयः क्षुद्रलोकोपद्रव: 241.10. 270. रणितमुच्चचार 108.10ff. 271. राजसूनोः साधयितुमनपायमस्तित्वम् 112.22ff. 272. लघिमानमाश्रित्य शरणार्थमालोकयसि किमलीकमेवाशाः 224.6ff. 273. लब्धचैतन्यां तामकार्षीत् 230.6. 274. लेखमक्षिपत् 187.25ff. 275. वस्तुमिच्छति किमप्ययं भृत्यपरमाणुः 166.7. 276. वञ्चयित्वा मच्चक्षुः 222.1. 277. वन्दस्व तिलकविधिना 168.19. 278. वध से...वरागमनोत्सवेन 249.12ff. 279. वल्कलानि...तव तनौ समारोपितानि 198.29. 280. वस्तु च व्यक्तीकुरु वचनवृत्या यदानेतव्यम 100.1ff.

Page #420

281. वारंवारमापादयता सितपटस्य पाटवम् 85.12. 282. विचारपदवी प्रापितस्त्वया...निजप्रसाद: 247.14.. 283. विच्छायतामगच्छ- 225.17. 284. विजनमादिश्यताम् 248.19. 285. विज्ञापनीयमिदमस्मद्वचो नभश्चरेन्द्रस्य 99.10. 286. विधाय मामपगताहारवाञ्छम् 150.23. 287. विधेयतां गता जीवित देवी 209.1. 288. विधेहि प्रस्थानमधुनैव 192.21. 289. विषविकारोऽयं...समन्तत; वपुषि विलसित: 222.10 290. विष्टरे न्यवेयत् 251.17. 291. विससर्ज वाणिम् 239.23. 92. विहितापरवरनामोद्घटनाम् 173.14. 293. वेगमतिमहान्तमातनोत् 141.21. 294. व्यधीयन्त वैणिकैः...निश्चला: कलाः वल्लकीषु 158.4-ff. 295. शत्रोरपहृता भवति 190.12 ff. 296. श्रवसि समाचार यत् 191.5. 297. स एष कल्याणानुबन्धी कल्याणसंपाल्लाभः 249.15ff. 298. सत्वरमाचकर्ष नावम् 85.20. 299. सत्वरोऽहमत्रकर्मणि निजेनैव प्रयोजनेन 97.10 ff. 300. सप्रयत्नेन भूत्वा लिखितम् 95.14. 301. समावर्जयतु पुण्यस्कन्धमतिमहान्तम् 189.25. 302. सर्वथा कुरु स्थिरमवस्थानाय चेतः 59.26. 303. सर्वथा यदस्ति तदस्तु 35.10. 304. सर्वथा यथासुखमाऽऽस्स्व 196.23ff. 305. सर्वमिदमन्यन्न विज्ञायते किमिति 197.9. 306. सा हि दुःखमास्ते 248.11ff. 307. सादरं दृष्ट व्या 98.27. 308. सिंहानादानुच्चकैममुचुः 134.15. 309. सुखमयी कामापि दशां प्रापय 45.18. 310. संक्षिप्तैरैव वगैराकर्णयतु कल्याणराशिः 97.12ff. 311. सेगरेषु प्रवेशः संवृतः 52.26. 312. सनिधावभवत् 199.27. 313. संवृणु त्वराम 247.13. 314. स्कन्धावाररममुञ्चत् 48.19; 106.8ff. 315. स्थापितास्तावद्वयं त्वदीयवचसि 188.2.

Page #421

316. स्थापितं लग्नम् 248.28. 317. स्थिता तावदधुना तीर्थयात्रा 243,31. 318. स्थित तावदेवतादर्शनम् 164.22. 319. स्थितिमकल्पयत् 57.4. 320. स्वयम जातानुभवस्य दुरभिलेखा वचनपद्धतिरसो 198.16. 321. स्वागतं ते । साधु कृत यदवागतोऽसि 59.11. 322. स्वीकृत स्वतन्त्रत्वम् 209.2ff. 323 हस्ते चक.र 112.8. 324. हा किमनुष्ठित निष्ठुरप्रकृतिना दैवेन 179.16 ff. 325. हा किमिदमापतितम् 179.16. 326. हारः प्रधानरत्नानां मध्यवर्ती कर्तव्यः 37.7. 327. ह्रीतापि न तपस्विलोकस्य 196.4.

Page #422

APPENDIX-E
INDEX VERBORUM The following list includes : (i) seemingly familiar words used in rare senses ; (ii) rare words; and (iii) words newly coined by the poet. The words marked with the sign A are listed partly or wholly in the Amarakosha (AK); those with T are found in the Trikandaseshakosha (TSK); and those with P have a parallel in Dhanapala's own Paialacchi-nama-mala (PLN); the rest being newly coined by the poet himself. The words adop. ted by Hemacandra, either in his Abhidhanacintamani (ACH) or Ane. kartha-samgraha (AAS) are marked with the silgn H. H. 42.3 अकम्प्रष्टिप्रदीप
A.
242.15 अभीषु T. H. 201.27 अकल्कमानस
200.10 अभ्यमित्रीन् 83.27 अकृपार
T. 188.29 अभ्यास H. 158.14 अक्रमाहत
124.30 अभ्रभ्रमि 64.16 अक्षिगत
103.25ff अम्बरकोड 22.4 अग्निशौचसिचय
91.12ff अम्बरोत्तम्भिन् 179.17 अग्रकर
A.P.
39.23 अरघट्ट 219.13 अग्रतुण्डसंदंश
76.31 अरित्र 27.23 अघृणाञ्चन
115.15 अर्चा 60.17 अंगजीव
133.31 अलिक 193.16 अंगणवितर्दिका
178.1 अवचूलचामर 23.22 अगमात्र
109.4 अक्ट 158.30 अंगहार
32 30 अवष्टम्भ
200.12 अवस्कन्द 28.4 अचिररोचिस
49.18ff अवस्कन्दपात 14.24 अजत्विइ
79.19 अविक्षेपेण 12.17 अतकित 114.32 अतुषारदीधिति
41.21 अवेक्षण
45.27 अव्यंग 124.30 अदभ्राभ्रदहन (2)
29.5 असक्तम् 68.25 अद्यश्वीन
109.15 अपमाधि 93.9 अनन्यजनि
71.10 असुखम् 90.12 अनीति
8.27 असौजन्य 37.4 अनुल्बण
H.
5030 अस्रजल 15.2 अपकलि
138.7 अहंप्रथमिका 161.28 अपश्चिमभगवान्
77.24 आक्षणिक 244.28 अपहस्तित
43.12 आचान्त

Page #423

A.P.
14.1 आढय 69.9 आढयनेगम 89.5 __ आतपत्रिका
7.9 आत्मलाम 40.6 आधोरण
69.19 आनन्दगद्गदिका 116 13 आपानकमदेल
89.7) 176.27) आप्रपदीन 177.26) 68.7 आभरणपर्याणक 44.7 आयल्लक 49.4 आयामिक 40.24 आरालिक 54.6 आलीन 40.19 आवर्जित
A.T. H.P.
A. H.P.
A.T.
28.3 उपदंश 29.30 493 उपवाह्यवाजिन 19.8 उर्मिका 27.22 उल्बण 126.1 उष्णवारण
46.31 ऊर्ध्वस्थित 67.7 ऊरुसंदेश 84.10 ऊर्णासिक्थक 26.6 ऋक्थ 116.20 41.13 एकहेलया 28.11 ओष्ठपृष्ठ 35.17 औचित्यमुद्रा 177.8 अंशुकदशा 39.22 ककत 78.24 कटकित 45.1 कटाह 72.11 कण्ठाल 132.31 कदलिका 188.10 कथकपुरंघ्रि 189.3 कनकशंगभंगार 22.4 कपिशित 40.19 करक 67.16 करटकूट 75.21 करटभित्ति 124.8 करणि 109.8
करपुकार 143.25 करग्बित 236.17 करवालरत्न 12.32 करालित 75.21 करियादस 55.18 करिविषाणकोण
46.26 करिसारि 107.9 कर्कर
69.26 कर्कार 14.32 कर्ण 69.30 कर्पट 96.5 ff कर्पटप्रसेविका
A.
70.28 आवर्ण्यमान 42.30 आवलित 12.13 आशय 220.7 आसन्दी 161.14 इहत्यम्
49.25 उच्छलित 254.7 उच्छून 11.9) 88.14) उज्जिहान 189.7) 119.9 उत्कटशरारिबलाकाण्डकबर 22.4ff उत्तगसंग 48.11 उदक्त 122.18 उदकझम्पा 83.5
उदग्र 32.5 उदन्तदान 6128 उद्घाटक 41.1 उद्वय 156.27 उन्नाह 175.5 उन्निद्रक 133.20 उपजुष्ट
A.T. A.T. A.T.
T. H.P.
H.P. T.

Page #424

तिलकम जरी
T. 41.6
*p. 153 10
T.
98.3
A.
116.14
H. *P 101.6
H.
94.15
124.24
189.12 ff
A.
A.
A. T.
H.
A.
195.1
14.54
23.16
177.11
137.26
14.31
133.3
126.10
115.3
119.23

79.25
28.16
30.20
चरणवारिरुह
चामीकरवल्कल
चिता हुतवह
चित्रसूत्रितत्र गण्डोपधान
चिहुरचय
चिड़क
चुल्लि
चूला
चेलाञ्चल
छायापुरुष
जगन्नाभि
ज' घाजाइय
जजपूक
जटा
जम्बालकूट
जयन्तिका
जलकटाह
जलप्राग्भार
जवनिरायतपात
जांगल
जात्य
136.5
जृम्भोत्तान
25.20 ff. ज्येष्ठजाया
124.28
161.17
181.19
92.9
132.23
79.3
33.17
H.
A. 90.26
A.P. 210.19
A.
A.
T.
A.T.
A.
T.
122.18 झात्कृत
टकिका
डिज्डीर
57.21
83.5
28.17
206.7
72.3
ज्वलन जन्म
झगिति
झात्कार
32.16
60.1
138.4 तन्त्र
41.9
40.23

दौकित
तटग्रावाण
तत्तन्तु
तदपि
तनिका
91.13 तरणिरथ
11.31 तरलायन्ते
तरबार
तरणि
78.5 ताडक
A.
137.27 तापसाकल्प
A.p. 54.28 तापिच्छ
A.T. 34.16 तामरस
तलिनायमान
369

Page #425

370
Appendix-E
168.27
208.22
देहदाघा
A.T.
27.26
द्रोणी
A. 67.17 ff. तारतूणीरबन्धुर A.T. 42.2 तारनेत्रपटवितान
114.3 ताण मन्दिर A. 81.20 तालध्वनि A. 71.6 तिमिगलगिल
34.4 तिय इमल 186.26 तीर्थिक
13.14
द्वितीया
A.T.
हतिबारि
36.20 36.8
देवभूयगत
116.28
तूण्या
48.26 137.30
39.13 53.32 10.5
तृणपूलक तृणोलप तैगिन्छि त्रिदशचापाद्वैत
देवलक द्विपटितमुष्टिबन्ध द्वीपावनीपाल धनुर्यन्त्र
51.10
92.8
P. A.
119.8 217.13 31.19 49.3
त्सरु दत्तपर्याण
9.18 13.24
धमधमारव धर्मस्थैय धातुवादिक
दन्तपट
41.1
धूपधूमवर्ति
40.17 108.20 132.111 199.8
दन्तसक्रम
84.19 A.T. 139.5
धूमकाषमषी ध्यामीभवत्
दराश्यान
ध्वान्तानाय
नबल
A.T. 177.23 A. 218.25
153.6 196.28 139.13 124.31
A. 139.4
141.24 A.T. 129.16 A.T. 35.8
नभस्
नर्मकर्म
दशा दर्जीकर दाघ दारवप्रासाद दिनान्धवयस् दु:खासिका दुहितका दृष्य
नबनीरबासस
नागर
H.
T. A.T.
97.28 81.32
70.11 A.T. 73 2
451 133.21 143.25 161.29
नाडिका
निकुरम्ब

Page #426

तिलक मंजरी
P.
H.
A. P. 179.
A.T.
A.T.
A.T. 69.6
A.T.
39.25
69.26
59.30
98.8
41 6
163.30
95.27
50.7
188.31
A.
61.27
107.3
A.
A.
A.
124.20
173.21 189.12
207.9
80.11
224.12
A.
55.17
188.3
177 1
95.28
152.23
28.15
72 4

निकुरुम्ब
निर्यामक
निर्यूहक
निःश्रेणिका
निष्क
निष्कुट
नीति
नीहारगिरी
नेत्र
नैत्रक चुक
नेत्रकूपार्सक
नेत्रपत्रपताका
नेत्र विस्तारिका
नोतंत्र
नौदण्ड
पक्षद्वारक
पक्ष्मलित
पंचमादगार
पंचागुल
पटकुटी
A.
AT.
A.
150.9
T.P. 217.30
68.15
A.
8.19
A.T. 64.17
A.
119.9
A.
A.
A.
42.28 81.31
71.20
T,
13.32
9.22
91.22
49.25
A,T. 66.15
141.16
20.6
23.30
131.29 ff.
A. 239.26
49.4
107.16
136.1
पटवास
पटसद्म
पटागार
पट्ट
68.16. ff. पथिकबालिका
68.21
पथिक पेटक
219.29
पथीन
पद
परभाग
पराक्षेप

पट्टासन
पण्डकोपवन
पण्यप्रसारका
पर्तिवरा
पत्रकारिन
पत्ररथ
परिकर
परिकार
परिक्षेष
परिक्षेपिणी
परित लिन
परिपाटया
परिवर्धक
371

Page #427

372
Appendix-E
P.
पूत्कार
H.P.
H.
183.81 196.6 136.1) 1016 137.12
40.25
पूलक पोत्रिप्रकाण्डतुण्ड
पौरोगव
69.13
पृष्टसंगी
103.14 परिवस्त्रांशुक 54.14 परिबार 41.9 पयस्त 107,16 पर्याण 132.10 पर्याणवध्र 244.29 पर्यामित 142.17 पर्युषित 27.26 पशुका 106.24 पल्लवपूल 117.16 पल्ल्य 'क 200.19 पस्त्यम् 97.28 पांचालिका 49.28 पाटहिक 108.321 पादकटक 135.32
9.25 पादाकृष्टि 69.13 पामरी
1.6 पावसर्पन 68.16 H पालिक 53.10 पालिध्वज
148.14 198.5
प्रगुणम प्रगे
A.
139.1
प्रगेतन
A.P. 85.3
85.3
प्रचलाय्
122.21 22.15 11.10 247.4
प्रचलाकिमण्डल प्रणोद प्रतिक
A.
प्रतिमाशशिकला
A. A.
प्रतियातना
179.24
126.9
पाषाणपुत्रक
पिच्छिल
AT. 122.11
प्रतिरथ
___H.
67.12 12.8 18.7
A. A.T. A.T.
76.29 44.26 52.17 51.30 35.3ff
पिष्टिप'चांगुल पिष्टातक पुण्डरीक
प्रतिश्रयकुटी प्रतीक्ष्य प्रत्यवसानादिकम
57.3
प्रपातभृगु
पुनरुक्त पुत्रकाम्यन्ती
प्रपिका
246.15
39.25 104.6 178.22
प्रबन्ध
प्रमीत

Page #428

तिलकम जरी
373
H.
188.4
प्रयाण
193.10
प्रयाणक
प्रयाणशुद्धि
114.31 44.27
प्रष्ठीकत
A.T. 81.9 फाल ___H. 68.21 बठरद्विजाति ___T. 73.13 बडिशवेणु
A.T. 163.29 ff बाहुस्वस्तिक A. 71.20 बुध्नाण्डक
69.26 भग्नवृत्ति H. 158.6 भरतपुत्र
प्रसवलग्न प्रसेबक
प्रस्थ'पन
. A.T. T. H.
45.2 81.13 137.5 70.21 177.5 154.8 67.20 79.4
भांकृत
प्रस्नव प्रहत (माग) प्रहति प्रहत्ताल
236.9 A.T. 14.31
A.T 72.9 ___A. 68 8
68.12
प्रहस्त
मुजिष्यकम कर भृतक भृतक भेककुटुम्बिनी
भोगनाल
भोगावली
T. T.
44.12 प्रह्वीकृत A. 54.6 प्राजन
108.23 137.27 प्राणिविशसन
191.13 प्रायोपवेशनकम A.P. 61.14 प्रालम्ब A. 54.18 प्रासपूल A.T. 132.18 प्रोथपुट A. 122.9 ff उत्कृतिक्वाण
48.23 फरक A.. 22.31 फलक
84.10 फलकसन्धि 54.12 फलधार
220.2 | 28.10| 218.32 158.14 182.25 175.16
मकराकर मज्जगत मज्जनपाली
१९५५२
136.22
मञ्जिष्ठ
A. 40.20 मणिपतद्ग्रहक
149.3 ff मणिशिलादारु A.P. 9.22 मण्डल A.P. 120.5 मडला
84.22 मत्सी 49.9 मदनजागर 21824
मन्दाश्मान
फलापीड
122.27
48.26
फारक

Page #429

374
Appendix-E
49.11
.
81.19
रटत्कारदन्तुर
A. T.
मन्दुरा मन्मन
49.12
रणितजरठ
मसृणतार
112.20
रमक
107.1 92.9 720 38.5 13.24
महापारघट्ट
110.19
खस भेदमेदुर
मह नरेन्द्र
P.
रसना (=रशना)
132.17 39.31
महावातिक
रसवती
117.10
महेलाधर
50.31
रसाकुल
H.
69.7.
माञ्जिष्ठ
A.T.
95,31|
राजहंस
मार्ग सह
118.23 |
मालिकात्रय
1892
रासमडली
117.23 129.13ff
69.30 41.17 13.7 141.16 32.11
माहारजन मुद्रासिन्दुर मुमुर
रोदोरन्ध्र रोहिणी
110.22 A,T.P. 87.17 H.P. 69.16
124.3
लञ्चा
मेण्ठ
लत्तान्त
यष्टिदीपिका
14.31
लम्व
यादसानाथ
135.32
लाबाजिनयष्टि
A.T. 16.29
83.7
यान
___T.
71.18
लयनिका
यानम्
40.7
ललाटंतप
83.8 83.26
यानपात्रिकासत्ति
28.8
लवपाश
यानपात्री
105.25 188.15
याप्ययान
122.10
में में
लामञ्जक
200.15
यामिक
170.13
लुण्टा
युग्य
72.10
2.9 41.12
170.13
लुन्टायक
रघु(-वश) रंगावली
107.27
लेशिका

Page #430

तिलकम जरी
370
H.
वीरचक्रप्रकांड
बट वनस्तम्बेरम वरण्डिकावलय
बीरपट्ट
A.
वृति
वरत्र
A.T.
वृद्धत्याग
वर्षधर
47.18 50.7 71.19 8.25 68.7ff 112.15 95.19 46.32 13614
वल्लूर
वहन
वृषोपस्कर वेलावितक वेल्लित वेसर वैकुठकोल वैश्रमण
वाच यम बातिककुद्राक वातिकम डल
48.25 A. 136 21 T. 68.10 A. 108.31 H. 14.8 A.T. 84.15 T.P. 75.6 A. 137.26
137.16 27.19 47.2 218 26 41.21 1788 113.32 132.10 44.10
66.23 H. 173.24
96.3 31.1 67.4
वारविलया वारिकरक वावदूक वावित वासतेयीप्रयाण विकूणित विकाशपुष्कर विक्षेपविसर्जन
व्यात्तविकटकोटिन् व्यात्युक्षी व्याधी व्याहृतविसर्ग
शकुल शख
शफरलुम्बि
शम्बल
शल्क
विचकिल विचकिलमालभारिन विच किलरक विच्छ
9.28 113.15 91.27 116.29
52.32 A.P. 68.16 A. 39.14
73.14 A. 81.5 A. 198.29 A.
193.19 A.T. 69.18 A. 178.7
162.30 19.14 4.25 71.19 132.21 195.19 14.31
शाककन्दली
शाकवाटक
.
शातकुम्भकरक शालग .
शासन
41.7 27.28 94.31 14.23 1.6 112.12ff
वि दुमदारु वितुद विद्धरूप विपुष विरतिलाभ
शिखरश्वभ्र शिति शितिकण्टवयस शिपिविष्ट शिरा
विशेषोपलम्भ
A.
48.27
विहस्त
.

Page #431

380
Appendix-E
H.
शीन
शुकनास
शुकण्यतिकर शुचि षट्प्रज्ञकगाथा षडहि
H. A.T. A.
ष्टात्कार
सक्षोभाक्षम्
सगर संकटायमान
A.T.
मुत
68.25 125.22 113.25 129 16 63.6 120.14 116.22 126.5 8.28 49.20 108.20 250.8 157.27 62.24 112:13 59.24 33.17 49.14 8.23 124.3ff 208.8 3.5 60.20ff 131.28
संक्रम सगमोत्सव संगीतक
सव्यान
सत्क
120.14.ff सहस्रदलकमल 82.27 सागरोदरसैकत 69.15 साधनिकलोक 37.14 सान्तानिक 48.20 सामज 200.10ff सारकरितुरगपत्ति 169.1 सारसन 67.16 सारीपरिकरित 122.14ff सिकतिल 27.24 सिचय 1311 12.6
सुस्थामस्थ 138.30 सुहृद 69.27 सूत्रक बल 218.13 सूपकार 88.6 सूर्य कान्ताश्महुतभुक् 28.31 सृक्कण 41.16 सेवकवार 13.7
सोत्प्रासम 15.4) सौ विदल्ल 42.26) 59.30) 106.13 सौहित्थ 165.14) स्तावक 31.17) 123.8 स्त्यान 63.16 स्त्यानतुहिन 21.30) 68.13) स्थपुटित 137.14) 141.18)
A.
सनीड
सन्तानक
सन्नाहपटह
A.P.
सप्ततन्तु
सप्तमात्रचित्रशिखण्डन समनुबन्ध समरादित्यजन्मन् समवष्टब्ध समवसतिसाल
___H.
H.
समायोग
A
सम्मूछ त्
72.10 38.17 173.26 131.30ff 20727
T.
सरक सर्व पथीन सहचरी
A.

Page #432

तिलक मंजरी
A.
A.
T.
A.
H.
A.
9.17
40.25
68.8
224.19
48.24
27.7
30.22
72.29
120.21
8.25

स्थापत्य
स्थाली
स्थूलद्रविणकठाल
स्नेहलिंग
स्फर
स्फाति
स्फार
स्फारमहसू
स्रोतस्त्विद
स्वजन
8.24
14.4
40.19
132.27
3.2
103.20
39.26
40.7
A.T.P. 194.5
A.
H.

स्वरित
स्वादिष्टोक्ति
स्वेदलवलेख
कृतम्
हर्षाख्यायिका
हस्तारविन्द
हिण्डन्ती
हिमगभस्तिन
हेलागत
381

Page #433

APPENDIX F
VARIANT READINGS
The abbreviations indicate the references to the following MSS of the TM and its commentaries : (1) B-Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona, Ms, V.Sam.
1255. (2) J-Jesalmer Palm Leaf Ms., dated V. Sam. 1912. (3) K-Kantivijayji Bhandar, Vadodara, Ms., dated V. Sam. 1912 (4) K1-Kantivijayji Bhandar MSS, later than K. (5) P-Punyvijayaji Bhandar Palm Leaf Ms., V. Sam. 1255. (6) Pmg-Marginal gloss in the P. Ms. (7) S-Sanghavi Pada Bhandara, Patan, Ms., V. Sam. 13th Cent. (8) S’-Santisagar Upashray, Khambhat, Ms., V. Sam. 1648. (9) U-Ujambai Upashray Bhandar of Ahmedabad. (10) V-Vadi Parshvanath Bhandar, Patan Ms. V. Sam. 15th Cent. (11) V1-Vadi Parshvanath Bhandar, Patan Ms. V. Sam. 19th Cent. (12) V-Vadi Parshvanath Bhandar, Patan, Ms. later than Vi. (13) T-Tippana of Shantyacharya, Ms. V. Sam. 121h Cent. (14) Tpv-Padmasagara's Vritti on TM., V. Sam. 1624.
N.B.- The numerical references are to the page-wise line numbers of the Critical Text of this Edition.
Page-1 :
(1) JPVBKV1V2K1 begin with Il af: 9901 !| with a Bhalesign preceding it; S begins with a Bhale sign preceding | : Haai! U begins with a Bhale sign preceding | Male 11 (7) PVBKVIV?K1. UT and Tpv #43'. (14) Uf o (15) U faz . (19) U 41. (24) Tpv ०सदा०

Page #434

तिलकम जग
383
Page-2 :
(2) U fè:; VVV 113011 through scribal oversight. (3) KK1 912. (4) vyiy ofani. (5) U staato (7) VyiV2 412; Bachas. (8) s The verse number of Vs. 14 is dropped and this entails a mistake of on number less throughout in the VSS. that follow upto vs. 43. (10) U drops o010 in 1918'10. (12) VBK VIV K w a: U orga. (15) VViV2 oxunaqay; ST (17) U 429 yalezi... (18) U 21. (22) U 491441; (32) Uogo
Page 3:
(1) U P. (5) V aufz0; U 9441f44: (6) U drops c and d of vs. 29. (9) U Arth. (12) VVIV? zaaiao; BKK1 vanato (18) VBKVIV? gfraujo. U misnumbers this verse as 34 and the mistake of one number less is carried further on. (23) U 0664147: (24) Tpv. ofaafa. (26) BKK1 misnumber this verse as 37 and the mistake of one number less is carried further on. (26) SU शिषारिणां. S .लक्षोऽभवन् : Tpv लक्ष्म्याऽभवत् BKK misnumber the vs. 38 as 37 and the mistake of one number lees is carried further on, (27) VKV V2K arut; SSU aftos: Tpy ata. S tilizual PVBKVIV2K : 161 &1405. (31) V 1244100. (32) VBKVIVPK:SSU Tpv og fhd
Page-4:
(2) SUTpv opalio (3) Tpv (3) SU TRAI (6) Tpv. 317) (9) PVKV'V'K' Otto (11) U repeats aa gati (15) K 4 ViV2 citavento SU Oitaadio. (16) KKB1 oldid:3110, S The verse number of vs. 44 is not mentioned; S The three verses beginning with ice etc., are put between vs. 44 and 45, and the quarters b and d of the two vss. Jei bu etc., and no etc., are interchanged as d and b respectively in the respective verses. (19) PVBKV V2KJ 91. (21) Tpv 91 (24) Pmg, watch for Haga o C Bogo; SThe vs. no. of this verse is not mentioned. (55) PVBKV VPK -1950 (26) PV alaga; BK Has; U laí. (27) J JE PVBKVVK oro (28) S The vs, 47 is numbered as 44 (28) T V55. 54-57 are put after vs. 47, bui the manuscript tradition of the TM does not uphold this (30) jedlo.

Page #435

384
Pags-5 :
(2) PBK हिमाशु VBKVV2K1 सुचितया ( 3 ) V व्हसनेन. (7) V आशी० B Tpv शाँकस्य० U ०साका० ( 13 ) PVBKVIVEK 1 अनुन्न। (20) PVKV2VK 1 महता. ( 21 ) Vयावसन्य, Bजाननम० VU को जा द्र०; S को जाद्रि०; Tpv both कौ जादि • and ०कु जाद्रि०. (22) V वेतां (23) V ०भोगप्रन्य० ( 24 ) V 0 मणिफला • PVBKV'V2K1 शारणी० ( 27 ) Tpv प्यनुच्यमान ( 29 ) PVBKSV V2K सर्वरी ० KK 1 • तिगिर० (30) PVBSKV V2K1 ०सातकुंभ ( 31 ) Tpv प्रसाधिता. ( 32 ) V दोषा for ०दोला..
Appendix-E
Page-6 :
( 2 ) VS • मयूपजालक० ( 6 ) SU कोसल० ( 9 ) SU व्क्षरव्यया० is added after व्याव्यया. (11) V शालीनितया; BKK1 शालीतया ( 13 ) V द्वारितोरण० ( 20 ) V लघ; B लप्य०. ( 32 ) U ० कुसुमसायिक
Page-7 :
(6) पूर्वाभिलाषिभि० (7) U भाव: ( 8 ) PV व्यशने० K व्यसनेष्टपरि० (9) PVBKV©V±KU_ कलापरिग्रह ( 10 ) SU विलाम यभिप्लावयभि: ( 12 ) PVBKVŁV©K'SSU आविःकृत०. (13) PVBKVV2K1 आग्रहीत ० ( 15 ) PVBKVV K10 (15) PV पापांडे; B पाषणे, SS U पावडे, Tpv पाख डे० J पाष डिभि० ( 16 ) Tpv ०अ गणकै ० . ( 16 ) Tpv नागरगणे. (17) PVBKV2VKJ विस्वकर्म ( 17 ) J प्रजापति सहस्ररिवोत्पादितपौरा; U drops सह• of सहस्त्रे after नन्दितद्विजा ( 19 ) J ० दसन ० ( 20 ) V• विविक्षु०, BK वितिक्ष० ( 21 ) VBKVV2KTpv ०स्फुटिक० ( 23 ) PEK सिखाल्लेखिना ( 25 ) VBKV V=K4J •स्थास्व• (27) V० भुवन० (26) S दक्षिणानिल० ( 27 ) PVBKV2VKJ • मुच्छ्रता, Tpv मुद्रितानां ( 29 ) VB समक्ष्यंत
Page-8 :
(1) PVBKVV2K1S सरत्काल० . ( 3 ) PV सकटिक; BK कटिका ( 6 ) V प्रदेश: (10) V ৺मुबार्यभुज (12) J स्तापित ( 19 ) VBKV2V2K1 रासृती, (20) PVBKV2V2K1 ० संख०. (23) PBK • सालिनापि ( 25 ) P शाशनी
Page-9:
(1) PVBKVVKSU केशरीभ:; S केसरिभि० (3) PVBKVV2K1 लावन्ये (4) V प्रथम प्रेत ० (5) J सिवियुद्ध ( 8 ) J विस्वानि सान्त्राणि (9) J प्रज्वलन्० ( 11 ) PVBKV'VKJS वैषम्येन ( 12 ) U वैमुक्षमाचकांक्षि (13) PV सौंडीरतया; BKS सोडीरता. (13) V नाभ्युदयाय. (14) V नितिर्गुरुणां. ( 17 ) PBKK ' ससस ( 18 ) J ०स्थांया: ( 19 ) Vomits

Page #436

तिलकम जरी
385
दुरितानि. (20) V आभिगायुक०; BKVIV2K1 आभिगामुक (21) Jचार बद० (22)P अप्योजश्वितां (22) S अवरवर्णा. (23) V असिधियत (23) PVBKVIV2K1 प्रसासति (23) U चमुमनीनां. (24) V अक्षणां. (24) S पत्रिणां. (27) VBKU सारीणा.. (28) T बाधo for वध० (29) PBKK। सहश्रया, (30) S फणभित्तयः
Page-10 :
(5) PBKK1 सरसभये (6) VEK क्षयमनच्छत. (8) U reads the four verses begining with 70 arcu etc. here also, even though they have been included in the introductory verses. (9) PVBK VIVPK1 नासो. S The whole verse from यस्य...निरन्वयः has been dropped due to scribal oversight and it is then added in the margin at the top of the left half. T puts it after intro vs. 47. But not a single one of all the otiliged MSS. of the TM bears this out (10) PVBKVIV-K1 निसा. (12) VBK • गुरुसुचा० (18) PVBKVIVPKISS'U नि:कटका: (19) K drops प्य of आरोप्य. (21) V .प्रसृढ० (26) U मकर लक्ष्म्याण (28) VBKVIVEK! ८ दराबलोकित:. (30) PV परवस (31) PB ०श्वेद०, V च्छेद० (31) PVBK VIVAKi सरासार.
Page-11 :
(5) V सिख'डिनि; BK शिख लिहि. (6) PVBKViVP KISS U निःप्रत्याश: (7) PV बिशिनी पलासथस्तर ० : BK विसिनीपलासथस्तर०; Tpv विलासिनी०: PBK ०पलास०; u.पलाशमेव (14) PVBKVIV2KISS'U कापिशाचिन'.(21) PVBKVIVAKI.भक्षुन्नेव०.(21) शक्ष्म. (24) Tpv .जनांशुको (30) BK गुण: V इयामा भवन्ति for श्यामायान्ते. (31) V यथा सर्वमन्वतित: BKViVKमन्वतिष्टत: (32) V ८मध्यारव.
page-12 :
(3) VBK प्रशक्तो• (8) V जगृहे (10) Tpv • सचारित्रा• (18) PVBK VIVEKI. SS U नि:पायमि० (20) VBK परिष्टग०. (21) अनितो.
(27) VBK वन्छ (30) V omits in पश्चादलग्न० • 30) V सकत्यु. (31) S सूचित (32) मन्दभागो. Page-13 :
(2) VBK त्वद्स्ये न. (3) V बबलवन्द ० (10) PBK कारणभावमप्रतिपद्यमान०. (14) P ०ससिकलेब; BK शमिकलेव (16) BK शरलेन (16) V सदनविलास०.
(20) P प्रमुत्वेन. (21) J साब्ब: V सर्वकासावाप्ति. (23) KK1 बिभ्रमराणां, भ्रम. being dropped. (24) J वसीकरण • PVBKVIVPKI put the passage from परां कोटि etc.

Page #437

386
Appendix-E
upto लालितापत्या after लावण्यपण्यं वपु: ie the end of the vs. 58, However, the older tradition as preserved in the Mss. J, S, S and U puts it after धातुवादिकस्य; I seems to have repeated सम्रतान्तःपुरः etc. after धातुवादिकस्य too, thus originating the dual roadings; S also repeats समस्तान्तपुर० etc., after धातुवादिकस्य but cancels the mistake by erasing that part of the line. PVBKV V KT (27). J 2. (29) VBKV1VKT सुचितया (32) लेसेनापि
Page-14:
(1) PBVKV1V K1 at (6) PV. (7) VBKK1 grè (7) Juìo (8) V 4:42. (9) Vomits in a (12) PVBKV V Kofa (13) PVBKV'V±K± मीसानशिर:०; गीसानसिर: ० ( 13 ) Tpv चलित० ( 14 ) VBK नायनरस्मि ० (15) PVBKV V K1 K from of...on wards upto f。 of faya etc,, the text is written on the yellow paste applied on the line to smudge the previously miswritten portion. (15) PV ola gimana; BK (16) PVBKV1V2K'SS'u faifa. (16) V ; BK 0; Jio: S वैश्रमण: ( 16 ) J० को दर्शन०, ( 16 ) V ० मुच्चलिभानसम्मा नमिव: BK ० मुच्चलित. (18) PVBKV V K1ania; Tpv almaqa' (19) PVBKV1V3K1 सहश्रोपासित (20) VBKK ० लक्षमाण (28) Vष्टपथसिद्ध० ( 29 ) PBKK । श्रग्भिः ( 29 ) P • निपतितनिपतित० ( 32 ) PBKK 1 अमरसैल.
Page-15:
(2) PVBKV V K1SS1 u faaz (5) PVBKV1V2K fuqi. PV. BKV©V±K1 (5) का सबवल० ( 7 ) PVBKVV2K ! मुद्धि० ( 10 ) V विस्मयस्तिमित ( 13 ) T (15) V लक्षीकृत०; BK यक्षाकृत ० ( 17 ) P साभिमुखी अभवद०; BK ०साभीमुखी भवद; J विकसित ० ० साभिमुखाश्रभवद०; J भिमुख भवन् ( 18 ) PVBKVVK तमुपत्य (22) V Si (23) VBKV VK nff (23) VBKV1V2K1 'गाश्रोतसा ( 26 ) PVBKVV2K1
पांशुना.
Page-16:
PVBKV1V2K1
(5) VVV2 ufanizafa (6) PVBKV1 V2 Kää'fa̸ (15) VV Va figfaan (19) VBKV V K. (21) PBKV V Kary. Page-17:
(2) U anafaa (2) PVBKV V2K14 (10) VVIV aa (13) PVBKV1VK. (14) PVBKV V2K af VAK मुहूर्त्तमपिस्थातुमिह.

(12) VV1V2 (25) PVBKV1

Page #438

तिलकम जरी
387
Page-18 :
(6) PVBKVIVKभुपाश्व. (8) PVBKVIVEKJSU सुचिना. (11) J यसस० (12) J माचरणौ. (19) S The text from oधाय नरपतेरात्मनश्च...upto ०५च्छेदविरचन' written on p 2 of folio 30 and p. 1 of folio 31 is blurred though not too hopelessly to be deciphered. (22) Jongtrato. (28) PVBK VIV?. KISSU 0दुःकरे. (29) J प्रस्न० (31) Joभागिण्या.
Paqe-19:
(19) PVBkVIVPkISS U निःप्रत्यूह०. (23) PVBkKVIV21SU प्रभावेन. Page-20 :
(13) PVBKVIV2K1 तावस्याय० (13) S1 • केशराणि. (17) PVBKVIViki श्रोतीभिः. (25) PVBKVIVEKSIU पराहन. (29) PVBKVIVEK शाकेत. Page-21 :
___(5) ०शखर (6) S'U झदिति (27) PVBKVIVPKI ८स्त५कै: (31) PVBKVIV9. K1-श्रस्तस्य. Page-22:
(1, Tpv वधुरजीवक० (4) PVBK VIVAKi ०ग्निसोच० (6) Tpv प्रभावप्रवाहेण. (7) PVRK VIVK। सहा० (9) PBKK1 माविःकृतभ्रलता सेवल V drops ता of लता० (12) PVBKVIV2K1 ०शुचनाय. (17) PVBKVIVPK1 ०शकोचित.. (19) J स्वास०. (20) J मास्यतू (29) Jसलभसधा: 130) J दर्सन०.
Page-23 :
(4) Tpv . श्री बच्छ०, and ०श्रीवृक्ष० too.(5) SIU रेकमुपदशिति ०. (29) U साँप्रतिम (28) S जिनायतनधिय'. ०शते. being dropped; u जिनायतनलक्ष्मी (29) PVBK VIV2K1 drop नदीचरोदसागरोपांतगिरिकटककाननेषु; S after नदन मवनेषु the text from दधिमुखाभिधान...etc. upto .विचित्रतरु is dropped, and instead, the reading is 'दीश्वरी. दसागरोपांतगिरिकाटककाननेपु काँतासख: etc. (30) PVBKViVK1 पुद्रेक्षु० (31) PVVIVY विसाल,
Page-24 :
(8) PVBK VIVEK! विषन्न०; Tpv विषिन्न.. (11) PVBKVIVPKI दस्यमान.. (15) PVVIVP सुष्क०; BKK1 सुष्व० (17) Tpv ८ वल्लरीझात्कार..

Page #439

388
Appendix-F
Page-25 :
(8) Tpv विपाके. (14) P अनुगृहाणेमां मनः परितोषाय ete; B तेऽजलिभनुगृलिमनुगृहाणे०. (14) U नृपचंद्रातपा० (17) PVBKVIV2K1 सुचितगर्भ (23) PVVKV V°KI सुचितागुण'.
Pags-26 :
(6) T(B1) रिक्थम् .. (7) PVBKVVPKISSHu गृहन्नपर (14 PVBKVIV2. K। ०सक्त मया. (22) PVBKVIVPKISS'u रूपाविःकरणेन.
Page-27 :
(5) PVBKVIV2K1 सोभातिशय (13) PVBKVIVKITpv omits अद्राक्षाच्च (14) PVBK VIV2K1 कर्कसकाय'. (18) P राशभ०: BK राष्भभ०. (26) u oशीरगतिo. (30) PVBKVI VIKi oमासाकरि० (30) Tpv Oलुण्ठितo. Page-28 :
(2) PVBKVIVAKISSIU ०नि:फल0 (23) PVBKVIV2K1 oरासीविषo. 13) U कीकसोप० (7) PVBKVIV2K1 रिरशया. (7) PBK रशातल०. (25) PVBKVIV2. Kसाश्रोण (27) PVBKVIV2K1 Tpv add अदाक्षीच after वेनालम्. (30) SIm श्रोतसा.
Page-29 :
(16) Su सेवावेष०. Page-30:
(3) U drops the text from शुदसाधका: etc. upto त्वया हि. (4) PVBK V1. V2K1 आस्ब (5) PVBKVIVAKISS'U क्षेणिपतयः, (6) PVBKVIVAK। शसये. (13) PVBKVVK अमृण्वता. (20) Sजातरूपशेाभासौभाग्य
Page-31 :
PVBK VIVAKISSIU नि:कम्पः. (10) PVBKVIVAK'S'U साणया (11) Tpv शिरावल्ली.. (12) Tpy अतिवहखङ्ग.. (17) PBKK1 सदस.. (18 U सति (18) PVBKVIVIKISU Tpv निम्तृश: (24) PBKK1STU सिडितेन. (29) Tpv खण्ड.. (31) ० पट्टकल..

Page #440

तिलका जरा
389
Page-32 :
(2) U . शूक्ष्म०. (10) KKISU बाल.. Page-33 :
(7) SIU ज्ञटिति०. (12) J drops किमपि. (14) PBKSU सुद्धांत; V ०सुद्वांत०. (16) PVBKVIVIK1 श्रोतः०. (18) PVBKVIVPK'J सीतल०. (23) J पुर दरान् मोदितेन, (24) J सूत्रित मनोहर०. (26) J सिखर०. (26) J .साला. Paga-34:
(23) PVBK oदास का. Page-35 :
(10) J प्रतिपथी भविष्य ते । S adds double Danda before भविष्यति and blurs the single one after it. (11) VBKVIV2K1 क्ष्मापति.. (23) S1 व्यवहरता, (26) J क्षीर।दर.. (26) J omits चातिरमणी येवु प्रदेशेषु. (27. J सिखर ..
Page-36 :
(7) J कुशलतप०. (12) PVBKVIV2KiJ सक्रावतार ०. (18) J अभजत् ।. (26) PVBKVIVPK' चिता०. Pags-37 :
(14) Tpv शांतानिक०. (16) PVBK VIVAKISS'U शत्रमडप०. (19) PVBKV1. VK धिष्ठाभि०; u .मलाविष्टाभि०, (24) PVBKVIVKJ देस०. (25) T . उद्वाहाय. (25) J लेाकः. (25) u ०तापरिकथेन. (29) Tpv प्रशक्ताभिः. Page-38 :
(7) J ०रन्तपुर ०. (9) J ०६॥शी.. Pags. 39:
(3) U क्वचिदान्न०. (12) Tpv उपलक्ष्य ते. (23) u ०सारिणि०. (25) PVBKVIV2. KISS U नि:कुट०. Page-40 :
(1) PVBKVIVAK। भोजनसाला.. (8) PVBKVIV K+ शितातपत्रेण. (21) PVBKVIV K! •साटक०. (25) u कडककडु०. (23) Tpv आकृप्य०. (28) PVBK VIVA KIU निषन्न..

Page #441

390
Appendix-F
Page-41 :
(19) U लकारैः. (20) PVBKVIVPS नि:काशयद्भि; SU नि:कायभि०. (21) Tpv ०वेक्ष्यण. (28) PVBK VIVAK ० प्रणधि०. (29) PVBKVVPKIJ सुचि०. (31) J •मवगच्छतु, SSU मगमत्. Page-42:
(1) J सलिता०; S' विलिता०. (2) SU विचित्र० (4) J सोभिनि सय्या०. (4) Joकालधौत०. (5) PVBKVIVAKISS'U दु:करेण. (7) Tpv seems to read राका-- रजनीमिव befor ज्योत्स्ना etc. (9) PVBKVIVAKIU सहश्र०. (12) J स्रवणे. (15) J •च्छिष०. (17) J०पुर:०. (21) Tpv ०आन्त शिकः . Page-43 :
(1) PVBKVIVAKISSIU निःकारण.. (3) BK स्'डिल. (4) BK रठल. (12) VBKVIV2K1 0आवान्त० (14, PVBKVIVAKISSU तमिश्र. (15) PVBKVIV2. KI मवस्याय. (21) PVVIV2 मपस्यत्. Page-44 :
१५. (15) PVEK UP
(8) PVBKVIV2K1 शास्वतेषु. (11) PVBKVIV2K' शुभट. (15) S'u व.रणवा - राश्रिते. (22) Tpv झाककृतेन (26) SU पिष्टातरजः. (28) PVBKVIV2K1 तासी:परम्परा. Page-45 :
(9) PVBKVIV2K1 शलिल. (10) BKK मात्र. (27) Tpv अनुतप्तापि. (29) Su पाशसना दि.
Page-46 :
(2) SU धृतायुवा सिंक. (3) STU after नन्दनवन the scribe abruptly repeats the text beginning with हस्तापित विशालपूर्णकलशानि...etc. (p. 44, 1. 27 ff.) up to कांडाशैलकटकेषु (p. 46. 1.3 ff.) and carries the text forward. (10) U शूक्ष्म०. (11) PVBKVIVPKI गुडमाल'; SU मुडमाल. (12) PVBKVIPK1 शितांसु. (14) BKKI The phrase from ते (1. 13) to व्याकरणादीनि (1. 14) has been badly misread and a few syllables blank left thus तेपिविशेदपुराशरगशेषा... हीनिo. (19) PVBKVIV2K1 किसार. (20) BKK1 The portion from प्रायेणाभूत् upto मुपलब्ध (1 21) has been misread and a few syllables thereof have been left blank thus : प्रायेण.........परिणता............मुपलध.

Page #442

तिलबम जरी
391
Page-47 :
(6) K drops I of fiu and keeps the space blank by showing only a horigontal top mark (-). (7) B प्रमाण - वनिपाल etc.; K the oम. dro. pped by B is written and then blurred with black ink.(8) Tpv seems to read तत्पूर्व कृत. (11) PVV: V2 -पुष्ट. BKK1 समुष्ट:०; (16) PVBKVIV2K1 ० माशक्त०. (20) VBKVIVAK'SIU सकलत्रिभुवनाभिन दि . (21) Tpv राजकन्यकेन. (23) Tpv ८ऊर्ध्व भि.
Pags-48 :
(3) कुसुम सेखर०, u कुसुमशेषर; Tpv शेखर. (5) Tpv वैध्य.. (11) PVBKViVa K! जलासया०. (11) PVBKVIV.KISS'u •प्रवेसित.. (11) Tpv ०वयसे०. (12) PVBKVIVPKISSIU निः का सित,
(21) PVBKVIVAKISS U आवि:कृता.. (21) PVBKVIVPKISS'u दुःप्रसहै(24) SU स्फुर०. (26) S करिसारिनिःशरदू०; U ०करिसारिन:सरिद०. (27) BK • कुवार० (29) Tpv ०घटानि०. (30) Tpv येोधनानि for आयोधनानि.
Page-49 :
(1) Tpv drops तु. (5) J ०सर ० (5) SSIU ०दीपकेषु. (5-6) PVBK VIV2K1 • सूचितेषु. (6) PVBKVIVPKISS U चतु:पथेषु. (9) PVBKVIVPKISS U • निषन्ने०. (9) ०पारब्धo. (14) PVBKVIV2K1 प्रसृत0. (30) PVBK VIV2K1 (प्राश०. (31) PVBKVIVAK कसा..
Page 50:
(14) S अचिच्च. (22) Tpv साम तचक्राः, (24) PSS1 दीपका ०. (24) Su उन्मीलता च दीपका etc. (27) Tpv चक्षुः५क्षी (27) U प्रतिपंथ .. (4) PVBKVIVEKI ० सूर्य.. (4) BK जपा० (4) VBKVIV2K1 क्वलित. (5) PVBKVIVEK ०परसु०. (5) PVBKV1. VPK। सहश्रे:. (6) PVBKVI VAKISiu ८ तमित्रै० (10-11) Tpv विगाह्यमान०. (27) Tpv मृगयू०. Page 52 :
(3) PVBK VIVEKISSU दु:प्रबेश०. (3) Tpv seems to wrongly connect मध्यम्. with the next sentence beginning with अनुवर्तित etc. (7) Tpv कोपि..

Page #443

392
( 9 ) Tpv समवस्थित. ( 12 ) PVBKVV2k1 चापल्य ०. (13-14) PVBkV1V2k1सुद्धय: ( 22 ) Tpv •तारतरू० ( 23 ) Tpv न रम्यांत.
Page-53:
Appendix-F
(7) U अविशल० ( 24 ) Tpv बालतरुण ० ( 20 ) S द्रविवाधम ( 25 ) PBKK 1 drop च (29) U drops प्रत्यपद्मत.
Page-54:
(1) PVV1V20. (4) PVBKV1V2K1 ०मिपासा० (10) Tpv निद्रावेगेन. ( 13 ) Tpv असं हृत. ( 21 ) PVBkV1V2k. (13) S The whole of the p. 2 of folio 101 Containing the textual portion from : (1. 31) etc. upto ofafafaan (p. 55 1. 8) is too blurred to be decipherable; the next p. 1 of folio 102 has also been affected but not so hopelessly.
Page-55:
(3) PVBKV V2K f. (6) Tpv 04 (9) PVBKV V2K SS1U 3 (19) PVBKV VK1g. (20) Tpv oftefaan aa.. (21) PVV1V2 विश्मायित०; BKK | विश्मायत, Tpy विस्मायित० ( 5 ) Tpv reads विधिना for हेतुना, and puts it after केनापि ( 30 ) Tpv शिखर०.
o. (6) PVBkV V2 KI Tpv निर्गलपर्याप्ता० ( 24 )
Page-56:
(7) Tpv. (4) PVBKV1V2 KISS1U agafe. (18) PVBKV1V2 KISS U. (27) PVBKV V2K SS1U.
Page-57:
U (20) PVBKV1V2K SS1u 20. (26) PBBKV VK (29) BKK 0.

page-58:
(13) PVBKV V2K alaiafao. (30) PVBKV1V2K1. Page-59:
(1) VBKV V K. (1) VV V2, (2) PVBKV V K1 09ig (5) Tpv area. (7) Tpv. (10) PVBKV1V2K1 oferta. (14)

Page #444

तिलकम जरी
393
-
-
-
Tpv स्तोक०. (15) PVBKVIVPKI तेजश्वि० (17) PVBKVIV2SS U Tpv परिःकृताय (18) PVBKVIVK' drop अद्य, (24) Tpv पर०. for अपर..
Page-60:
.
Tpv reads .आजिर , for अजिर ० (16) Su कस्मीरां दि० (17) reads . अन'गजी for अगजीवा. (19) J सरीर०. (22) JStu पवधीकृतो. (25-26) PVBK VIV2K1 सौर्या. वोध० (26) VVV • पुर:सरे गुण. (27) Tpv नांगीकृत० (30) Tpv लक्ष्यीकत. (2) PVBKVIVAKISS'u केली कलहेन (3) J भावकैः (3) J विद्वद् भिर च. (4) BKK1 सदृशे० (9) PVBKVIV.K1 मणहिश०; S1 • अहग्निशमासेबत् (12) J वाशुकि (13) PVBKVIV2. KU शशिखरा. (17) PVBKVIV2K1 सहश्राक्ष. (19) PVBKVIV2K1 बाइपास. (21) PVBKVIVEKशरयू०. (24)P पद्यद, (27) Tpv निकुरब, (29) PBKK1 तुखार, 130) J वदगाध. (31) Jशरवा. Page-62 :
(2) PVBKVIV2 प्रसस्त. (3) VBKVIVEK लुपि. (7) PVBKVIVEK1 विशसूत्र. (8) Tpv चंदनमाल. (14) PBKK1 रभिलखित. (15) PBKK1 शरच्वाः (15) Tpv. दाघ. (21) PVBK VIV2K स्तनकलसा. (23) PVBK VIVAK। कर्कसामोदेन. (24) PVBKVIV2K1 विशसूत्र (28) PVBKV VK Tpv निपन्न. Sp.2 of folio 116 and p. 1 of folio 117 containing the textual portion from faggui etc. upto arazifal 2 (p. 63, 1. 11-12) has been blurred though not too hopelessly to be to tally undecipherable. Page-63 :
(6) PBK VIV2K1 खदप्रज्ञक.: V खप्रज्ञक. (7) PVBK VIVAKISS+u Tpy निःफल. (9) PVBKVIVAKI शिस्यान. (13)S विरचितिवतर तुधूकृतिनान. (20) PVBK. VIVEK Tpv पुष्टे.
Page-64 :
(3) Tpv अगतारिकै. (13) STU नैपुण् येन. (15) PVBKVIV2K1 प्रकासते. (16) PVBKVIVAK। विरचनाल्लेखा.: Su विरचनालेखा (16-17) Tpv अभिलप्य (20) Tpv अभिलषितः. (25) S1 प्रतिमन्न. Pag:-65 :
(2) PVBKVIVPK प्रजल्पति सति (9) PVBKVIVPKI Tpv दु:करे (13) PVBKVIVK अलमनया, dropping तद्. in the beginning.

Page #445

394
Appendix-F
page-66 :
(4) Tpv seems to read 3181 49 in between u. and form., probabiy dropping उभय. (6) PVBVIVP मायार्थश्चितो; K शुचितो, after युवा, the scribe has repeated the previous lines from an etc. upto 91914 though oversight and then he has smudged it with a thick line of yellow paste. 8) PVBKV V2Ki fafaa 19. (10) Tpv afsaga. (21) PVBKV VPK
tafsat; S U Acazifa ft. (25) PVBKV VPK: 21973. (25) Tpv tom, dropping at. in the biginning. (28) PBVKV V?K1 affigo T. page-67 :
(8) PVBKV V'K! sq. (25) PVBKV VPK! #H. (25) BKK
fiai.
pagc-68 :
(3) Pazal.; VV V2 =gala, BKK1 saiz. (12) PVVIV? 'faali; BKK1 asfaat. (17) PVBKV V2K1 vitchakifa: (25) PVBKV V?K! petataifa. page-69 :
(3) PVBKV V K1 4319ataifai (5) S 31fea; (8) J quat. (11) J . (15) SU qat' 2571. (16) J-221; PVBKV1V?K1 1 (17) Tpv 3f7a (18) SSUT 2172: (22) PVBKV V2K1JSS'u farfa. (22) PVBKV VPK ada. (24) PVBKVIVPK pena. (27) S'u fizh (28) J 7413.
page-70 :
(7) PVBKV1V2K1 Qanai (11) PVBKV1V2K'u 95 ; U repeats an. (16) PV वरूपस्य; in V प. is corrected as प्य. (21) PVBKVI VPK1 प्रश्नवेनेव नापित (21-23) K The text beginning from faig. etc. upto Thù. has been written on reddish yellow paste applied to blur the previons miswritten portion (23) PVBKV V2K faga (27) PVBKV V:Kigo: (29) PVBKVIV?Rist (10) PVKV V2K1
page-71 :
(4) PVBKV VKSS U . (5) KK stafer. (19) PVBKV1V2K1 paàa, fefta.
air'. (13) PVBKV VK

Page #446

तिलकम जरी
391
Page-72 :
(1) PVBKVIVAK। सिथिलत०. (5) PBKKI oशेनापतिo. (7) PVBKVIV-2 Koनिनीयमान0. (16) PVBKVIVAK' oवसा • (17) PVBKVIVEK oस्यामावदात. (18) PVBKVIVAKI oश्निग्धo. (23) Tpy oलेखिकां किल ललाट. etc. (25) PVBK. VIVPKI oशितपटा0. (25-26) u oकर्ण भरण. (27) PVBKVIVEK Tpy oस्मश्र0. (29) PVBKVVPK आशक्तo. Page-73 :
(1) PVBKVIVEK 0लावन्य0. (4-5) PVBKVIVEK 0लावन्य'. (11) PVBKVIV2K1 निलविन्यै०. (13) PVBKVIV2K1 0वांजतिo; SU ०वसातलोचन: dropping ofšo. (27) PVBKV V2K? Oyq1o. Page-74 :
(10) PVBKVIVAKI सिखरशालायां (10) KK1 कावृत्या: (16) J कुशुम0. (13) PVBKVIV KI oमात्रयः, (21) PVBKVIVEK! लावन्यादि०. (30) PVBKVIV2. KISS'u दुःकुला. Page-75 :
(1) PVBKVVPK परासरः. (12) u कृतप्रचुo. (14) PVBKVIVAKI Oप्रकृष्टा: (20) PVBKVIVEKiss u निःकामति. (21) J करदृ. Page-76:
(5) PVBK VIV2K1 प्रायसेो. (12) J संशित०. (15) J राजमेवकान्तमर. (17) PV. BKVIVAK: उपत्य. (18) SU भक्तिप्रवणेन शरसा बद्धांजलि:; S1 Pmg भक्तिप्रवणेन चेतसा बद्धांजलि:. (31) Joधारयतां.
Page-77:
(15, PVBKVIVAK'SSu oनाविःकृता.. (18) Su उज्झताक्ष्मणश्व0 (23) SU oवृत्तिo. (27) Tpv oजातजात्यo. Page-78 :
(5) PBKK1 सस्त्रिका. (10) PVBKVIV2K1 oमशक्तदर्शितo. (15) Tpv जटितo. (22) PVBKVIVAK' oनिषन0. (24) SIU के डकिता0; T क डविता0. (25) PVBKVIVaKi oनितo. (25) PVBKVIV2Ki नात्वा. (27) PVBKVIVEK स्तृकूटगिरिः (28-29) PVBKVIVKI शिबिशनिवेशभूः,

Page #447

392
Appendix-F
Page-79 :
(4) PVBKVIVEK1 oविसल्योषधिo. (5) PVBKVIV KI सक्त्या (5) PVBK. VIVEKISSIU oनि:पट०. (6) PVBKVIV K1 0सर विसरo. (8) P oदासरथे०. (19) PVVIV2 अवक्षेपेण; Su oमेव विक्षेपेण, Tpy क्षेपेण (22) ०लोकस्च. (25) P ०५ताकया; corrected as ०पातया in ms.; SSIU ०पताकया; Tpv पातकया. (26) Tpv ०उत्पन्न०. (31) J प्रवग० (31) Tpv उपगीत..
Page-80 :
(4) Tpv तत्र. (5) PVBKViV2K1 •निरंतर. (7) T Pmg जत्योदकेण (11) J निर्यापकै:. (11) J नितस्चलिता०. (13) J शैनिक०. (15) PVBKVIVPK' ०दुस्थस्य० (16) J (सध० (19) PVBKVIVik1 विसर्जयम्. (28) J मनांत.
Page-81 :
(2) PVBKVIVPKI तथावस्य० (4) VVIV2 स्व. (5-6) J सवलेन बलभद्रको. (9) PVVIV2 उप्लुत्य. (10) PVBkVIVPKISSU नि:फल.. (27) PVBk VIV नितिथी. (14) PVBkVIV2K1 ०शकटे (15) PVBkVIVPk' निषन्न०, (24) PVBKVIV2K1 निषात ०. (25) PVBKVIVAK सिला• (32) PVBKVIV KI आन्तब सिक0 (32) PVBKVIVAK: सुद्धान्त०.
Page-82:
(1) PVVIV9 • सुष्क.; BKK1 मुक... (5) PVBKVIV2K1 आशुमुक्षणीना. (6) Tpv उधृत०. (7) PVBKVIVEKi सिखरिणः (13) PVBK VIVeKI ०श्रोतसा. (20) PVBKVIV K. निज लारन्य०. (24) VBK सेनावरा.
Page-83 :
__(1) P तरुणी'; BK तूणी'. (5) PVBKVIV K। सिथिलयति. Page-84 :
(10) Tpv सिक्थुकेन. (19) P धूमकामषी. corrected as धूमकाषमपी. by addition of ष after .का.; VBKVIV2K1 धूमकाषमषी०; the reading धूमिका० of Paraga-vivrti lis unauthentic, as it not supported by any of the MSS. (22) J०व्यल0. (25) J सीघ्रo. (27) J सशी (28) J ० देस०. (31) J तिरस्ची०

Page #448

तिलकम जरी
393
Page-85 :
(1) S ABSEI. (3) PBK ##2#; V 8757%. (3) VV V8 qız; BKK1 qiz". (7) J 977. (7) S zegar is not repeated. (10) J yfico. Page-86 :
(3) PVBKV1V2K1 paiga'. (5) U after (of icoti) the scribe has abruptly started the text beginning from a 1 (p. 87, 1. 1) etc. upto ... cal qooft (p. 86, 1. 7) obviously skipping over the proper page of the folio through oversight; this portion of the extent of about four lines in the ms. has been blurred with yellow paste, and the text is taken up from 2011 etc. on the next page 1 of the next folio, no, 67. (10) PVBKV V?Ki faä cyfa. (11) PVBKV1V2K1 (13) PVBKV VPK1 14. (27) PVBKV V?K4977.
Page-87 :
(4) U After sfâ the space of about four lines on p. 2 of folio 69 has been filled with Avagraha signs and the text beginning with gical has been continued from the commencement of p. 1 of folio 68. (14) Tpv oaimmo. (18) PVBKV1V2K1 fast. (30) Tpv qirzo.
Page-88 :
(6) PVBKV V2K1 o7°413860. (7) PVBKV1V2K SS-U fa:fado. (14) P afax . oto is corrected as t in the Ms. (17) PVBKVIV2K1 afaqa'. (23) PV a.
Page-89 :
(2) PVBKV V2K! Dreaigo. (8) PVBKV V2K1 Tpv giráfoto. (10) PVBKV VK ovisualizo. (22) PVBKV VRK1 799016 (28) Tpv f1c1*10. (29) PVBKV.V2K1 officho. Page-90 :
(1) PB fya; to corrected as it in the Ms. (7) Tpv ofataifano (21) BK 031410 (25) PVBKV V2K1SS U fa:11981a. (30) Tpv seems to read 3y a somewhere after o317faaz14 and before 14120 etc,; but it is nowhere to be found even in a single Ms. of the TM proper.

Page #449

394
Appendix-F
Page-91 :
(7)
U 10, dropping og and ofão (11) Tpv seems to drop . (11) P #qqa; 91 is corrected as a in the Ms.; VBKV V2K1 a. (13) Joaca atrag.. (16) O727. (18) J 91940, (22) Jfagaz'fa. (24) J 0719 oa. (24) J Fliga1a0; PVBKV1V2 91980. (25) Juifa. (25) J 91990 (27) J atslo. (31) PVBKV V2K1 saa. (31) J Fafa. (31) U og'g.
Page-92 :
(1) PVBKV1V2K1 fáfiida (3) U 2010 (5) VBKV V2K1 Tpv afzao (19) PVBKV V2K0271910. (19) PVBKV-V2K-SS'u fa#fanfaro (19) S'U 0 16 241 faz (29) PVBKV V2K1 paaralan.
page-93 :
(1) PVBKV1V2S'u oaf#1370. Page-94 :
(17) K The text from 032 etc. upto gro is written on yellow paste applied to blur the miswritten part of the line. (17) K 09107.
Page-95 :
(7) PVBKV VK? #14fito. (11) PVBKV+V2K'SS'U adala. Page-96 :
(2) BKK1 og geffàri. (5) PVBKV1V2K'S'u »ifaaft. (10-24) S The text from gayfarfage etc., upto ofaza 410, written on p. 2 of folio 180 and p. 1 of folio 181, has been blurred, though not too hopelessly to be totally undecipherable. (19) VBKK7130 (19) PBKK 1 Alfafato. (22) V fagizo (23) PVBKV1VK otta. (29) PVBKV V2K1 oftala9a1.
Page-97 :
(12) BK opafaqa. (14) PVBKV1V2K 1 *. (26) Tpv fafaao.

Page #450

तिलकम जरी
395
Page-98 :
(3) PVBKVIVAK। शकुचित० (8)PVBK VIV2K1 श्रोतः, (9) PVBKVIVP निषन्नानां (21) Tpv तदृष्ट्वा. (29) PVBKViVP KISSU ०दु:कर०.
Page-99 :
(8) PVVIV9 पास्वे'. (26) V ०दायिक'; u दायक. Page- 100:
(8) K The portion from fx ga: ete. upto afinto is written on the yellow paste applied to blur out the miswritten part of the lines 9-10. (12) BKKI शक्यशे. (14) Tpv adds तद्वियोगविगमार्थ- between तया and निरर्थक. (15) PVBKVIVEK देशाद्दस्मदेश०. (17) PVBKVIV2K1 भोर्व सी०. (20)
U संभावयामेत०. (21) U स पदमान्नेन. (23) U उपादेयस्व. (23) PV .सम्बद्ध, BK सम्बद्व० (23) U अभिलिक्ष्य. (24) T तदवधार्य. (24) PBKK1 कुसुमशेखर. (27) PBKK1 दूरानतसिरा: VVIV2 वामत सिरा:.
Page-101 :
(10) KK1 जगनी.. (16) PVVIV2 सेत्य०; BKK। सत्य०. (17-18) PVBK. VIVKi गवाक्ष्य. (20, PVBKVIVSSU श्राविणा.
Page-102: ___(16) PVBKVIVAK1 दाहोपसमाय. (22) S1 लावण्याबद्धयः. (23) S1 वनोद्यमानो. (24) SU after कया. the text beginning with • गर्वा निवृत्ता लावण् यगुणगणना etc. (p. 101 1. 28) is repeated upto तदक्षिविस्तारमुत्प्रेक्षते, drops the text in between, and abruptly begins it from oपि कदाप्यपहृत' चेतेो etc. onwards.
Page-103 :
(5) PVBKVIV2K1 सर्वाम्. (5) PVBKVIVAKi oप्राहनेतनावस्यक०. (7) PVBKVIVPK शकते. (8) PVBKVIVIK1 निषन्न:. (11) PVBKVIVEKI पूर्वाहुनo. (14) PVBKVIV2 वस्त्रांसुके. (14) PVBKVIVK' सुचिनि. (18) J उपस्पृस्य, (20) P रविमात्र0, ०मा० is corrected as गा0 in the Ms.: V रधिमात्र0. (27) PVBKVIVPK1 च्यश्री. (28, J प्रविस्य पाव.. (29) PVBKVIVEKSIU श्रोत:सु० (30) Pmg निपतित०. (31) PVBKVIV2K1 स्यामायमानेषु.

Page #451

396
Page-104:
faal. (14) J ofazalo.
(5) BKK O. (11) PVBKV V KISS U (16) PVBKV V2K1 (17) PVBKV V2K OF HO (20) Tpv fafaiतपत्रपाणीव. (30) J कोशलाधिपस्य: PBKK 1 कोसलाधिपस्य ( 30 ) J पंकविलेषु. PVBK Tpv ० शाकेतपुर० . ( 32 ) PVBKVV 2K1
०कस्मलेषु.
Appendix-F
Page-105:
C
(1) PVBKV VK (1) J faaiag. (1) PVBKV V2K. (2) PVBKV V2K1 (7) J . (9) PVBKV1V2K1 स्वासपवना० (13) PVBKV1V2K1 f. (17) PVBKV V K1 o. (24) PVBKV1V2. K1 सरावती ( 31 ) PVBKV V2K1 ०लांच्छित ० ( 31 ) ० तीर देशो०.
Page-106:
go. (17) VV
lo is corसेवलोका ० ( 30 )
(13) PBKK (17) po, rcted as सा is the Ms. (20) Tpv प्रतिविधेयां ० ( 30 ) BKK 1 PVBKV1V2 K1 • शुश्लिष्ट ०30) u ० कलापा, (30) T सौम्यसंपदः ( 31 ) सविलाश०.
SU
Page-107:
P
is corrcted as in the Ms:, BKK 31
(28-30)
ofवसृष्ट:. after this the whole line from लोष्टविशरैः to oपादपशाखे: has been dropped is B (29) PVV1V2 of; (30) p;o is corrected as in the Ms. (30) pag. Bkkia.
Pags-108:
(1) Tpv अकालापक्षेप ( 4 ) J ग्रहीत्मस्यात. ( 7 ) J सनैः सनै: afe. (11) PVBkV1V k1 fgg. (14) PVBkV1Vk
1, S facto: S1U fo (17) U drops oчo in oo (24) BKK1 00 is dropped. (26) J दर्शयता शशोकेन. ( 31 ) VV1V2 मज्जीकृत.
Page-109:

(9) PVBKV1V2K1 aff. (16) PVBKV VK1 fagrate. (16) PVBKVIV2K faqaal. (23) PVBKV1V9K1 श्रर्थ (28 29) PVBKV1V2K1
परिश्रवतूo.

( 9 ) PVBKV4V2 (16) J fa:

Page #452

तिलकम जरी
397
Page-110 :
(1) PVBKV V2K1 05430. (7) pmg aletano. (23) PVBKVIVK 255-70. (28) PVBKV VK fia:, (30) PVBKV V2K1 H.
Page - 111 :
(5) PVBKV V K1 4789. (7) Słu gg:249. (7-8) PBKK1 csgo. (13) PVBKV V Klan (26) PVBKV:V2K SS'U fazaro (28) U 31a79ale. (30) P 4916, oo is corrected as 030; VBKV V?KIJ 4167.
Page-112 :
9318
(6) V xfajo. (6) SU Tpv ota.. (8) Vacao; (12) PVBKV VPK (28) paiga; o foto is corrected as ofgo in the Ms.
Page-113 :
(10) PBKK1 The portion from fua in line 1 upto orgfia' in 2 is repeated in the Ms. on p. 2 of folio 88 through scribal oversi
ht. it is first written as the last line in the middle part of p. 1 of folio 88: BK कस्मिन्प्रस्मिन्प्रदेशे etc. (11) म्लापित for frist .स्थापित before the beginning of the repeated line. (18) PVBKV V K1 07874. (27) Tpy उत्थितसमुत्थित०. Page-114 : (9) Toy afumao. (12) PVBKV VPK: I. (19) PVBKV1 V2K1
PVBKViv?K SS1U Hifa:fcura. (31) PVBKV1V2K1 ogfa. (32) Tpv a'294131o.
Page-115 :
(3) PVV1 V2 oaigo; BK (2190; S U 0218.. (4) PVBKV1V?K1 faalfêtes. (4) PVBKV V2Kiafylo. (15-16) PVBKV V2K1 oglar.. (24) PVBKV V2K 7942. (26) PVBKV VPKI 10. (26) PVBK V1 V2K1 47. (28) Tpv faegao. (31) Pmg 6378,

Page #453

ma
398
Appendix-F Page-116:
PVBKVIVEKIS-U .श्रोतसि. (2) PVBKVIV2K1 पराह्न.. (4) J सत्र. (5-6 PVBKVIVPKISSIU ०दुःप्रवेशया. (6) P सिथिल०. (9) PVBKVIV KISIU
श्रोतो.. (16) PVBKVIV2K1 ०माशीन०. (20) PVBKVIVPK -सुक. (21) PV BKVIV2K1 ०शाखा०. (22) J स्रवण०. (22) Jष्टात्कारया. (23) SU लेोचनांशुसारया; pmg. लोचनाब्जमालया. (25) PVIV .स्वागणिक०: BKK1 रचावाणिक.. (27) PVBKVIVEKISSIU • निःफल.. (27) U लुब्ध+मूल+कानु०. (27) J ढीपी । दीपितमागमार्गया. (31) J विर्ग तेन. Page-117 :
(4) त्रुता; S श्रुत्वाकस्म्कि०; SIU श्रुत्वा चाकस्मिक०. (13) PVVIV2 प्रश्रवण. (14) J ०वशना. (16) p ०नपल्लयका०. (18) T पल्लीo. (19) J •सम०. (23) PVBKVIV2K1 .परवस.. (26) PVBKVIV2K1 प्रश्रवणे०. (26) PVBKVIVEK1 oश्रोतसि0 (27) PVBKVIVK Oसतताo. (28) PVBKVIVPK शितo. (29) PVBKVIV2K1 o)ोतसिo.
Page-118 :
PVBKVIVEK 0साखिनि0 (8) PVVIVP Oसल्यया.. (19) V oचिस्तारo. page-119 :
(3-4) BKK1 0फणिद्र0. SIU oपारिन्द्रगीता; T Oपारीन्द्र०.(7) विलाशनीo: शिल is corrected as ofuo, in the Ms.; BKK1 facilar to. (8) VV1 V2 afafasan ST तिगिच्छिo, SIU oतिगि ईछि0; BKK1 oतैगिच्छ०. (10) PVBKVIVEKi oमृदमय' (14) pBKk1 o सo. (15) p सशक्त'; 00 is corrected as oसo in the
Ms.; BKK1 सशस्त. (16) SU भवति भुवनैक0. (20) PVBKVIV2K1 पुन्य0 (21) PBKK1 oमुद्भुताo. page-120 :
(15) PVBKVIVEK oविशo (19) PVBKVI VPK oसिखा0 (21) PVBK. VIV2 oश्रोतo. (23) BKKE Oराकाशकले0.
Page -121 :
(4) p oufaa:, odo is corrected as odo in the Ms. (6-7) K The portion beginning with acauto... upto 0916140 is written on the yellow paste applied on the miswritten portion to blur it. (16) PVBKVIV 2 विनिमृत्य.

Page #454

तिलकम जरी
399
Page-122 :
(3) PVBKV1V2K1 OSHO (9) PVBKV1V2K1 og2a. (12-13) PVBKV1V2K1 ogrezao. (13) PVBKV1V2K1 ofasiado. (13-14) Jfaaifaai. (14) PVBKV VK ofaqzao. (15) Safdaqzalo. (23) J JAN. (23) Tpv 39ato (25-26) J 071 #24 210. (10) Tpv ffatio. i
page-123 :
(1) PVBKV1V2K1 4.foran; u #1989100. (2) PVBK V1 V2K faqao. (5-5) J Tanfya17 (12) U ohlaro (12) PVBKV1V2K'SS U #titio. (13) PVBKV1V2K1T #. (13) S'U 9165o. (16) PVBKV1V? O. (22) Tpv stíhako. (29) PVBKV1V2K #HIO. Page-124 :
PVBKV V2K1 Pagè. (5) PVBKV1V2K1 ofaaa: (17) PVBKV1V2. K1 f . (18-19) PVBKV1V2K1 otro. (20) V The portion of the page 2 of folio 62 containing the last three syllables of the word fapia: is damaged and lost; S U fazira:. (25) P GO; Ozio is corrected as ozo in the Ms.; Vviva drop 0210; BKK1 gadagaiao. (7) S The text in this incomplete Ms. ends here with the words 497520. #9572 1 followrd by a Bhale sign 1 3 ll a miniature sign of a bird, again a Bhale sign ॥छ।। and the colophone तिलकम जरीकथाप्रथमख ई समाप्तमिति 1133 11 II.
Page-125 :
(1) patrariooffo is corrected as ono in the Ms.; VBKV V2K1 a 1990. (2) PVBKV V2K'S U f ito. (8) PVBKV V2K1fafado. (9) B the long passage after 047#fuafto etc. upto valasafafa: (p. 126 1. (20) has been dropped through scribal oversight; however, the mistake is realized at the end of the second line of p. 2 of folio 92, and with the end of the line the portion of the text from 9.99
la onwards is taken up; K does not commit this mistake. (10) BKK 24 11 991 tu. (12) P oferato. (20) PVBKV V2K1 ofergo. (20) PVBKV V2K 07. (22) PS'UT 0J4a1TO; VVV? #41370, BKK1 gauzate (28) Jalo

Page #455

400
Appendix-F
Page-126 : (28–29) J fhadifesagiaaaa, PVBKVIV2K1 ogleda. ____VVivi हिंदण्डण्डला, dropping oधराम0, BKK1 शेषाहडण्ड.. (5) Tpv सक्षाHETO (5) Jaracaafitio. (6) PVBKV V2K1 wao. (9) P 371 070 is corrected as in the Ms.; BK 0Jio, (13) PVBKV V2K'J of af alo. (14) J 287faft. (16) PVBKV1V2K1 annatra. (19) J qe (22) J staanko
Page-127 :
(7) SU O fato. (10). SIU 1970 (17) PVBKV1 V2K1 0314740. (28) Tpy seems to drop 0दुर्लक्ष0. Page-128 :
(4) K प्रगल्ल0; The syllables oगल्ल; शुभकर्मणा are written on the yellow paste applied on the miswritten portion of the line to blur the mistake. (32) Tpv fagoga:. Page-129 :
(1) PVBKV1V2K1 F1F20 (17) TpyBEUFETGA. (22) PVBKVIV2K1 ofauto (26) PVVV offitudo, B drops ofa. and reads afecthot. Page-130 :
(5) PVBKV+VKT 09180. (11) repeats ofena:, The portion fena: etc, upto 1'80 is written on the yellow paste applied on the miswritten portion to blur the mistake. (23) PVBKV VK1 ogfaat. Page-131 :
(20) K The syllables ografia âo are written on the yellow paste applied on the miswritten part of the line to blur it. (28) PVBKV. VKT wao. (29) PVV1 V2KT ofegato, Bofarigato.
Page-132 :
(1) PVBKV1V2K1 azifedo (7) PVBKV1VK1 Tpv oscuro (20) PVBKV VPK 7590. (21) Tpv faftuoso. (26) Tpv ozauriano. (29) Tpv कोपवानिव.

Page #456

तिलकम जरी
401
Page-133 :
(3) PVBKV1V2K1 ogło (10) P 070, oso is corrcted as opo is the Ms.; BKK1 05970, dropping the two syllables between oo and o30. (14) P oza'feaio; orao is corrected as ofgo in the Ms.; BKKI oqa ferato. (15) PVBV1 V2 off7310 (20) PVBV1y2 0720. (22) Tpv 31947. (24) PVBKV V K1 paraqo. (26) J Faasiho. Page-134 :
(1) J ago. (8) PVBKV V2K10814740. (19) P 0a; one more 09. has been added as correction after the initial one in the Ms.; BKK 050a. (12) PVBKV1V2K1 opfaco. (18) J fa:et'faleido. (23) PVBKV1V2K' .1870. (30) J 210.& (31) PVBKVIV?K1 Tpv f37946. Page-135 :
(3) PVBKV1VKi ofa:freo. (4) Tpv anà2147. (8) PVBKV1V2K 1 श्वसु.. (12) P विकसित०; स. is inserted as correction before विo in the Ms.; BK faqxfeao. (31) PVBKV1VK#410. Page-136 :
(3) PVBKV V?K'S'S'U 1970. (20) PVBKV1V2K? OITO (23) PVBKVVK • Iraq •. (24) PVBKV:V K1 viên. (27) PVBKV1V2K1 paraffit. (28) PVBKV VK1 Hallo,
Page-137 :
(4) Tpv situato (5) U fares: afraio (13) PVBKV VK+ 3713720 (14) Polao; a slanting stroke has been added as correction on to 04., so as to make it to though 07. is expected here; VBKVIV2K1 ostao (17) PVBKV+VK? 09770. (20) PVBKV1 V2KSłu 20. (24) PVBKVIV?Ko drop afaqraquatica. (29) PVBKV1V2K1 drop 419224. (29) S'u anafaa faal: Paalai:. (29) Tpv effè*. (30) PVBK V1 V2K #no. (30) PVBKV+VK' qozni. (31) PVBKV V2K1 fata'ao ; SS'U SYto. Page-138 :
(18) PVBKV V2K? ojfaro. (21) VKV V K’ drop 31f40: B drops 370.

Page #457

402
Appendix-F
Page-139 :
(2) PVBKV VPK! #170. (13) S.Usiai. (27) PVBKV:V2K? fiato. (24-30) PBKK Quo; S1U drop the text from anamera: etc. upto ofera Fafa. (29) PVBKV V2K1 tao. (2) PVBKV V2K1020. (30) PV. BKV1 V2K1 saal.
Page-140 :
(1) P Hadfa'; onto is corrected as odo in the Ms,; S-UT graafia'o (19) P AYT.; V The portion containing the reading is lost due to damage to the folio ViVa ofeqo, BKK1 ofenzo
Page-141 :
(4) PVBKV1V2U ravai. (31) P 0417ea", and ožio as al in the Ms; BKK K? #1137.
is corrected
Page-142 :
Tpv. seems to add 3rafo a between 3ara a7 and 2. (16) P sfato, and I is corrected as ? in the Ms. BKK K? .. (18) PBVKV1V2K1 fafa (18) PBVKV1V2K1 09:40.
SKUKSES (15) PBV
Page-143 :
(10) PBVKV V2K1 paho. (18) PBVKV V2K! ona. (24) PBVKV1V2K1 frasilecto (25) VV V2 farka:. (25) S' * ftato. (31) P frangचारुणा, त्व and a sign of अवग्रह are added as explanatory corrections after ra and respectively in the Ms; the idea seems to be to explain the expression as स्निग्धत्वेन चारुणा आलोक. etc, BKKI स्नित्वचारण
Page-144 :
(1) Tpv, $ #' (1) PVBK VIV2K1 ogosto; T ogspo. (4) J 07120. (4) PVBKV1V2K1 Figgio. (6) PVBKVI VK? q10. (10) S'U «faf4cja, an5574. (11) pVBKV V2K1 caro. (12) PVBKV V2K1 Saisto. (15) PVBK V1V2K1 1730. (16) T oHf47o. (17) PVBKV1V2KI 075€, (21)

Page #458

तिलकम जरी
403
(21) J सफर०. (23) PVBKVIVAK1 0मृग (25) PVBKVIVAKIJ स्वास० (29) PVBKVIVPKI लावन्य. (30) J मजस्य०. (24) Tpv. गृह..
Page-145 :
(3) Tpv श्रुतिशालिनौ. (5) PVBKVIVIK1 विकाश०. (7) p मुखोभव. and होम. inserted as correction after खो in the Ms.: V •मुखोहोमभव'; BK मुखोऽहोमभव'; U • मुखोहभव. (13) J क्षिपशि. (14) P शकुचसि, and श is corrected as स in the Ms., BKK शकुचसि: Jशकुचशि; (16) J नत्वान्निमित्तीo. (18) PVBKVIVEK ०क्षुन्न०. (21) J .प्रविश्य. (23) J निरालवत.. (29) PVBKVIV KIJ ०लावन्य.. (25) J लक्षणां.
Page-146:
(3) PVBKVIVEK स्थिरद्वार०. (5) J सुधारच्छटा0. (7) PVBKVIVAKI अपशतेन(9) J सभाव. (11) PVBKVIV2K1 श्वेद०. (11) p ०शक्त०, and श is corrected as स in the Ms.: BKK1 ०शक्त. (11) J नेतव. (13) BKKI लक्षणममिश्चांमषदु द्विग्नश्चेति; Joदुद्विग्नरच चेतस्य0 (14) Joदेसाo. (15) BK . रचभ'. (19) J प्रकासित० (19) Joमाशीतू (22) J शैकतानि. (26) P ० द्राधिमा, and द्रा is corrected as द्र in the Ms.
Page-147 :
(16) PVBkVIVAKi oकिशलय० (18) PVBKVIV2K1 निन्नीता.
Page-148 :
(2) PVBKVIVEK निषन्नस्य. (3) PVBKVIVEKI शास. (5) K The portion from प्रकटo...upto भुवनाभोगo is written on the yellow paste applied to delete the miswritten past of the line. (27) PVBKV1V2K Tpv oसैवल0 (27) PVBKVIVPK Oप्रसान्त. (28) Tpv केसर०
Page-149 :
(18) PVBKVIVAK ०सायि. (31) P शुचिर०, and शु is corrected as सु० in the Ms.; VBK शुचिरo.

Page #459

404
Appendix-F
Page-150 :
(7) PVBKV1V2Koyal. (16) u 31990, dropping (25) BKK facan.
Wo before 050
Page-151 :
19, PVBKV1V2K1 #faato. (14) PVBKV V2K1 037240 (23) PVBKV VPK SS-u 2:(27) PVBKV1V2K:SS-u ofa:ftaa1o.
Page-152 :
(4) PVBKV VKS'U ostalfa:. (10) STU oraapia. dropping ofaa7lo. (10) BKK1 2097171: (26) PVBKV V2K1 JAH
Page - 153 :
(3) P af faalo, The syllables and are cancelled in the Ms.; B qrafHalo, on folio 112, and aftharo on folio 113 in the repeated portion; K of afhalo on folio 107, and affuar on folio 108 in the repeated portion; S'U .77212114 (4) P After the word taifa the sign (x) showing some deficiency, is put, and then deri etc. (l. 19) is found on folio 105 a. But that page is repeated. Evidently the former folio is meant to be cancelled. In the repeated page the verses 79-82 are found. BK The verses 79-82 are dropped; they are found in the portion repeated; from line 12 of folio 113 a in B, and from line 17 of folio 107 b is K. (5) B 900910.; S U 14 (6) S134rahanfatsyetig; u FETISJETITO. (8) S1 099co (11) S1 ongeo. (12) Si 0gaz FH10. (14) Tpv. ostanaco. (16) SU n og funt; B ausz'. itagea (26) PVV V? hat. (28) PVBKV V2K1 afása. (29-30) PVBKViV2K1 origo.
page-154 :
(2-12) B The verses 82-84 are dropped on folio 112, but they are found in the portion of the text repeated from folio 114; K drops the verses, but they are found in the repeated portion (6) PVBKV1V2K1 37310; Si F410; Ustea10. (12) S'u futaifto.

Page #460

तिलकमंजरी
405
(13; J संभो०. (19) BK After पराक्रमाक्रान्तo the text beginning with oलपरिमलवाही etc. (p. 152, 1. 2-) is repeated from here, and the verses which were dropped in the former portion are found in this latter portion. (22) Tpv. अमन्द0. (24) PVBK VIVPKISU निःपर्याय (25) J श्रवशि, PVBKVIV2. KISiu oमारवः.
Page-155:
(10) PVBKVIVPK1 श्रोतसां, (16) J सध्रीचीजनेन, PVBKVIVEK1 सध्रीचीनo (21) J पन्नगेस्वरस्वास. (22-23) PVBKVIV2K1 निधन्नम्. (29, PVVIV2_0कुशुमाo.
Page-156 :
(3) Tpv. oअगमम् (5) BKK1 oविमानका0. (5) P शकल, and श is corrected as to in the Ms. (9) Tpv. समाजानां. (9) Tpv. सीम्न इव. (22) PVBKVIV2K1 चक्रवर्ति:. (25) PVBKVIV2K1 . पिसगा. (26) PVBKV V2K1 लावनी.. (22) PVBKV-VPK निषन्ना०. Page-157 :
(2) PVBKVIVPK सकुतला. (3) PVVIV परिमलास्वैरपतभिः; BKK1 परिमलम्वैरापत भि: Su परिमलान्धेरापतभिः ; (13-14) K The portion प्रधान... कर्म is written on the yellow paste applied on the miswritten part of the line (14) Tpv. इत्येकशः, (27) PB प्रसादय च. is dropped; KKI drop प्रसादय but
in च. (31) P the word सहृदय०, though written is indicated to be cancelled; VVIVP drop सहृदय0; BKK1 drop ० हृदय. after सहृदय०.
Page-158 :
(1) SU परम. before परिपोषम. (24) PVBKVIV2K1 शके।चित ०. (29) PBKK1 वरण.
Page-159:
(9) J जनित्री, S1 repeates ०व० जनयित्री.. (10) Tpv. क्वचिन्न (14-15) J जल्पितकनुस्या. (27) BKK1 कुचिद्०. Page-160
(8) P .मेव indicated to be cancelled in the Ms.: VBKVIVK1 किमेव सर्वदा etc. (14) SIU जातपक्षपात:. (16) Tpv. मया न.

Page #461

406
Appendix-F
Page-161:
(4) P 073191, and on is corrected as al in the Ms., BKK: facgiaयशप्सा0 (7, T चरम वचन०. (28) P वज्र0.
page-162 :
(1) P मुपशृत्य, and V is corrected as सृ in the Ms.; BKK1 मुत्सृत्य. (9) P प्राण शिषम् , and शि is corrected as सि in the Ms. (10) J तुसस्वश वेद्य०. (18) BKK1 दत्तपहसयेने. (14) SU add केशर'भार. etc. after .धवलचामर: J केशभाकारविवरणव्यावृतकरे:०. (17) J प्रभूताप्रकाम ० Page-163 : ___(11) PVBKVIV2K1 आविकृत ० (28) Tpv. सुवि सञ्चारित (30) PVBKVIV2. K1 नगरशीम्नीव. Page-164 :
(5) P लालिताहेः; (7) PVBKVIVAKISS U दुःप्रवेश०. Page-165:
(30) T शमिता..
Pags-166 :
___(5) PVBKVIVAK विषन्न०. (14) J स्थिरगति:. (15) Tpv नस्तावत्. (17) J विमांध्रस्तन्वानया. (17) PVBKVIV2K1 विसस्थुला ० (28) J समात्रय Page-167 :
(1) J विफककेनापि. (3) PVBKVIVPK शानुशया. (8) PVBKVIVAKi क्षुन्न०. (10) PVBKVIVEK1 शूक्ष्म (16) PVBKVIVPK श्रोताजलासु. (17) PVBKVIVA K1 शितपटा, S'u • तपटा. (28) T शालस्य०. (29) T Oनन्दिनी० Page-168 :
(5) BKK' ०श्वस्थ. Page-169 :
(29) PVBKVIVPKI ०पन्न निवहः. (29) T अगमत्. (31) PVBKVIVAKIS1 विचन्न Page-170:
(2) SIU मायाविना. (4) PVBKVIVPK'S1 • दुःकरो. (11) PS1 कृच्छनयप्यनस्वर,

Page #462

तिलकम जरी
407
V नस्वर'; BKK1 कृच्छमj०; and the text after this upto ०फलवि. ( 1.12) consisting of one full line of a Ms. is dropped by the scribe through oversight. (1) SIU कार्तस्वरम् for कस्वरम् . (16) PVBKVIV2K1 वध्याज: U बासन.. (19) PVBKVIVK'SIU नि:फल.. (23) VIV स्यामावदातया. (24) PVBKVIVPK. .श्रोतसि.
Page-171 :
(7) PVVIV सिखरशालायां. (16) PVKVIV2K1 विश्रभ0. (23) PVBKVIVIK तमिश्र; Tpv. तमिलिनीका शे. (23) PVKVIVPKISIU श्रोतसीव (23) PVBK VIVEK1 श्रोतो०, SU बिस्त्रोता.. (9) SU drop .गी. in अगीकृता.. Page-172 :
(4) PVBKV V2K' Ha'A. (5) Pofaa to corrected as faalfa in Ms.; BK Oनिवृत्ति page-173 :
(15) PVBKVIVAKISiu दुरसहः. (19) S'U ०म गयो.. (25) P विलाशिनी. and of to corrected as tho in Ms.; BKK' fagfefto. (27) vyiy ogiizfia BKK1 प्रौढस्नि. SIU प्रौढम्नि; (28) P VBKVIVAK निःकरुण. Page-174:
(1) SHU परागो०. (3) J वशतो. (6) J माम. (18) J सन्निकार. (18) निद्वाque and or is corrected as ala in the Ms.: VV1 V2 fagianifat: BKKI: निदाटयामि: Jनिरियामि: S1 निरियामि; U निद्वटियामि, (23) J स्मदु;ख० (24) PVBK. VIVAS U नाज्ञाशिष'. (26) VBKVI V2K1 ०मवगच्छम् . (28) J पूजनीयो. Page-175 :
(7) PVKVIVIK1 विषन्ना. (11) PVBK VIV2K1 add च after स्नानमण्डपिकां (15) PVBKVIVAV1 श्रसित० (16) PVBKVIVPK1 सातकुभ.. (18-19) PVBKVIVEKI ०अंशपीठ.. Page-176:
(1) U पुनरभ्यदशन, dropping ०ल०. (6) PVBKVIVEK शाषिसु. (8) p oनुत्मृज्यन्ती, BKKI ०नुत्सृज्यजत्ती० (9) PVVIVP शकतेषु, BKK1 शैतेषु. (12) PVBKV1. V2K1 सिखण्डिन्. (15) Poश्रस्तo is corrected as स्त्रस्त in the Ms. (3) PVBKVIV2K1 0 सून्येनo. Page-177:
(5) PVBKVIV2K1 Oसकया0 (8) PVBKVVPKI दसामु. (15) PVBK.

Page #463

408
Appendix-F
ViVPK1 Feuta (16) PVBKV1V?KISS U olfa:ho. (24) PVBKV V2K1 ozifa fyra. (28) PVBKV1V2K1 ograd (31) U wiadziai. Page-178 :
(1) S'U paraqeso. (6) Tpv saiso, (18) PVBKVTVK'S'u fearailao. (21) J .Eratiaroc. (23) PVBKV1V'K' faazito (26) J kifo (29) J ika a Page-179 :
(4) Janto (6) K The portion ofanya nao is rewritten on the yellow paste applied to blur the miswritten part of the line, (9) J सापेन. (9) J सन्न dropping समा. (10) pशकुचता, and is corrected as # in the Ms., BKK1 *ar. (11) J # rana. (24) PVBKV V2. efarqsao (25) P Figo, and 110 is corrected as al in the Ms., BKK 911*140.
Page-180:
(1) P ngaroo, and 10 is corrected as 4 in the Ms. (2) Tpv oaifa. (5) B the syllables opaco are dropped. (8) PVBKVVK! 9110. (19) Padroa, tois corected as in the Ms. (31) PVBKV VK'S'U Aurifa Page-181 :
(12) Tpv qara ça (5) PVBK V1 V2Ki 93at. (18) B 21, dropping the syllables 9**, (21) Tpv 991412. (22) PVBKV V2K1 ofenfetar. (23) P 221922a, and To is corrected as u in the Ms. (23) PVBKV V2K fagra'. (26) PVBKV V2K ofacto (26) P euf :: 28) P Tpvolo, and to is corrected as # in the Ms. (28) PVV1V? To BKK 720 Pags-182 :
(4 Pofaze, 7 corrected as in the Ms; BKK1 12. (15) PVBKV1V2K1979. (16) P aurat, and edlo is corrected as in the Ms. BKK1 ofegat. (29, PVBKViviKi azei. Page-183 :
(2) PVBKVIVK9 999170 (2) PVK o aigti (9) PVBKV V2K1 yal (23) PVBKV1V2k1 ott fetal. (30) Jarcato

Page #464

409
तिलकम जरी
Page-184 :
(2) J corrected as प्रकासितम्.
(13) PVBKV V2K1 drop 7. (21) P 77, and so is in the Ms. BKK1 faggia: (24) PVBKV1V2K1
Page-185 :
(1) P . (3) S'Uo414117. (4) PVBK Vivaki add 9199537 after gfa. (9) Tpv. 1401930. (10) Tpv
14. (16) PVBK ViV2KP . :. (17) PVV'V 51110, BKK' afwao. (20) J 94531fÀ. (26) J fada (28) I 47918a (31) PVBKV V2Ki oface.
Page-186 :
(1) PVBKV'V2K' q«?0 (3) J 7601211. (10) PVBKVIV?K1 oguiano. (26) S'U sudario. (26) JUHr70. Page-187 :
(15)
U s ado; Tpv ografdao, (18) PBKK' faalan. (19) P Peter Stet, and ozo is corrected as a in the Ms.; BKK aterat. (22) P H9a7ca, and oto is corrected as a in the Ms. Page-188 :
(11) PVBKV V K'S'U 1970o (11) B drops afto (18) 0*3, and .210 is corrected as 7 in the Ms. (21) PVBKV1V2K1 0 90 (13) PVV1 V2 araft: BKK' warafů.
Page-189 :
(2) PVBKV V K 1 (10) Tpv drops after aa. (13) PVBK V1 V2K? olario (16) PVBKV V2Ki fagrat. (19) PVBKV1 V2K1 o5ra (20) PVBKV V2K1 o o. (20) Tpv. 130. (24) P 9788, and oo is corrected as # in the Ms. (25) PVBK VIV K1 Foto
Page-190 :
(6) P ara, and ofa is corrected as # in the Ms. (21) PVBK. Viv?K' fryo, 29) Tpv girea. (30) Tpv transfers a from before az to after it, as a 7.

Page #465

410.
Appendix-F Page-191 :
(5) PVBKV V2K1 4974. (11) V 2192,. (11) VViv? yazàfio, BK. Ki azo. (17) Tpv maza. (24) PVBKK1V2K+ nauc. (30) PVBKV1V2. Ki faqrao. (30) Tpv. 311591.
Page-192 :
(1) Tpv. ofafáfego (3) PVBKV V2K 0219720. (4) B racical. (26) BKK1 gago (26) S'U qanio, dropping ofzo in between. (31) B drops 910 of 9140, Page-193 :
(2) Poroso, and so is corrected as in the Ms.; Borza; dropping 10 (4) PB ofera, and for is corrected as fan in the Ms. (7) Tpv. opfo. (8) PVBKviV2K1 oa fazo. (13) PVBKV V2K'S U ohlfa:na (15) S'U श्रवन्ती०; Pmg स्रवन्तीo (20) PVBKVIVAKI Oसयनीयo Page-194 :
(5) Tpv. Oymifèo for sögwaifao. (15) P Hugat, and căto is corrected as a in the Ms.; BKK 097ato (17) PVBKV1V2K1 oyz4rifH. (19) PVBKV V?K'S'U 4:45010. (22) PVBKV1V2K1 oyan. (30) PVBKV'. V2K1 glavo.
Page-195 :
(2) PVBKV1VK 1 fatag79100. (9) PVBKV VPK+ 30ea. (9) P and oto is corrected as # in the Ms.; BKK 311*.
7o
Page-196 :
(15) PVBKV1V? Ki fagai. (19) PVBKVIV Ki Tpv faqa'. (30) PVBKV1V2K1 72140. (30) PVBKV1V? KE19%). Page-197 :
(3) Boardo. (14) PVBKV V2Kig (14) PVBKV V2K' 111. (24) PVBKV VK fealo. (24) PVBKV-V?Ki Oro (24) Bak for 37. (30) PVV1Va oferito

Page #466

तिलकम जरी
Page-198:
(14) PVBKV1V (17) PVBKV1V K1 geï。. Page-199:
(1) PVBKV1VK (7) PVBKV V1Koufo (8) PVBKVIVEK. (25) Tpv.
411
Page-200:
(15) कलिकाय ष्टिषु ( 17 ) PVBKV V2K1 सिक: Tpv वर्तिक. : ( 24 ) PVBK. V-V2K f. (27) PVBKV1V2K1 (30) PVBKV VK
Page-201:
(1) J. (7) PVBKV1V2K1S1U :. (10) PVBKV1V2K1 निसीथे; J drops मया after निसीथे. ( 11 ) J निसम्य. ( 12 ) Tpv. अवष्टभ्य and transfers from before to after it. (15) Jaggf. (21) PVBKV1V K1 • पुन्यानो Page-202:
(2) S1U adds
after
. (3) PVBKV1V2K faga. (11) PBKK1 तुखारा० ( 14 ) Tpv. ०लक्षणाश्रिष्ट० ( 18 ) Tpv. स्वाभाविलेापी ( 5 ) Tpv. adds d after कथय ( 27 ) Tpv. reads वारय, and seems to rereads अन्तः परितोष as अन्तरपरितोष', as can be surmised from the explanation मध्ये अपरितोषम् . ( 27 ) Bag, dropping .a. after .
Page-203:
(1) U repeats og'¶¤à¤ à (1) BKK
(10) PVBKV V1Ki (14) fayzza etc. (19) PVBKV1V2 K1 go. (28) PVBKV1V2K1 वषन्नेन. ( 31 ) VVV 2S U oमावेदयत.
Page-204:
(1) PVBKV1V2K S1U Tv (16) PVBK. VIVKO; Unfea (31) PVBKV V2K1 Tpv. i.
Page-205:
(6) P, and is corrected as in the Ms,; BKK1. (10) PVBKVV2K1 स्यामतां ( 20 ) P oमानसे, and oसे is corrected as oशे in the Ms,; BKK HIй. (26) Тpv. 10 (30) PVBKV1VK
SU
मासुत्य.

Page #467

412
Appendix-F
page-206 :
(3) PVBKV:V2K1 (24640. (12) ovraafat.. (12) Janna. (15) J Hago (23) J FIH. (28) PVBKV1V2K1 outf3o. (30) J ff. ao. Page-207 :
(2) PVBKV V2K1 pzag. (2) PVBKV V2K1 parfotale. (6) PVBK ViVK1 09170 (7) PVBKV V2K' 04157980. (7) PVBKVIV?K'fardo (9) Tpv ofakao (10) PVBKVIV?KIS'U of:970. (20) PVBKV VK1 949, a. (21) PVBKV VK 31977. (21) PVBKVIVPK 42404190. (27) T .99189.
Page-208 :
(10 11) Tpv. 30 latutno etc. (13) PVBKV V2K HE0; U B71861. (15) PVBKV V2K'J faqao. (18-19) K drops of so, (22) K The portion of#357fa malo is rewritten on the yellow paste applicd to blur the miswritten part of the line, (23) P710, and to is corrected as an in the Ms.; BKK 713 (24) Jogai. (24) J drops #o. (27) J7
Page-209:
(1) PVBKV V2K1 drop à (1) Jaa (10) VBKV VPK faufA1771, (12) PVBKV V'KSiu af (13) S'U 31377, (15) BKK After fargao the scribe has dropped through oversight the text from
#HIU (p. 209 11. 15 ff) to 3421-ao (p. 210, 11. 19), thus skipping one full page of a folio, (16) PVBKV VK ofaqno. (17) V 0141021. (20) PVBKVIVPK'
T o (23) PVBK ViV2Kwah. (27) PVBKV VPK we: fata: S U a: fuanz. (31) PVBKV V KSU 24310.
Page-210 :
(7) PVBKV1V2K'S U oado (9) PVBKV V?S'u 349.2114. (20) PKK1 osa, anp ki is corrected as y' in the PMs.; B Orave. (19) KK ofissionafcio, (19) PVBKV VV1 4971580. (20) PVBKV V2K o#130. (32) BKK Oqicp=40; (39) Tpv. 0:57O (32) PVBUV VPK #afo

Page #468

तिलकम जरी
413
Page-211 :
(3) B Orto. (7) Tpv. 07.970. (10) PVBKV V2K OHIO (10) Tpv. seems to read 07147277no, dropping 031704. in between. (15) PVBKV V2K o o. (16) PVV V2 Oglio, (19) P 024910, and 10 is corrected as in the Ms. (20) PVBKV V2K1 faqpai. (20-21) P 04'10, and out is corrected as in the Ms. (22) Bsfaso. (30) PVBKViV2K1 31940. (31) PVBK VIV2K 0 a 50.
Page-212:
(2) PVBKV V2K! O feeft. (5) PVBKV VK gar10. (9) PVBKV V:Ki Jifu 7170 (14) P05730, and 10 is corrected as # in the Ms.; BKK ogrzo (14) Tpy oaza. (16) PVBKV V2K 795 (19) Palho, and alo is corected as in the Ms; (20) PVBKV V2K1 ofarang (28) Tpv. cala730 etc. (31) P 121971, and is corrected as in the Ms. Page 213 :
(9-10) PVBKVIV2K1 of 119. (15) Tpv, 81128 . (15) SiU oa'a for . (15) 21327" Tato (17) P731, and so is corrected as # in the Ms. (19) P 1992 and initial el is corrected as u in the Ms. (20) PV. 27.987, and is corrected as a in the Ms. (20) PVBKV V2K1 Ostao. (20) PVBKV V?K' 07.
Page-214 :
(3) PVBKV V2K1 #. (20) PVBKV V2K'Su Peutz (24) PVBKViV2K'S'U 08:#. (25) PVBKV'V2K1 ofafos#10. (28) pofrao, and 570 is corrected as in the Ms., BKK1 1a. (30) PVBK VIV2K'SU fa:raaf.
Page-215 :
(2) PVBKV V2K1 oarto (19) PVBKV1V2K1SU off?gão (23) BKK 1o. (24) PVKV VK'S U o'fo. (27) PVBKV1V2KISU 2110

Page #469

414
Appendix-F
Page-216 :
(8) PVBKV1V2K1 ofgatio (9) PVBKV1V2K1 0#199170. (10) PVBKV V K1 fafúgo. (20) PVBKV V K1 ofeo (29) T reads 3,314a dropping on to after #o. (29) KK of :: SU 5faa54271:. Tpv. Afaa lä:
Page-217 :
(12) KK? repeat gagalaalf: (13) J . (15-16) J after ofaafka the text from सततo etc. to ०कुपितरामाo is dropped. J दृस्यमाना.. (19) PV. BKV1V?K1 027310 (21) S'U 0#947. (22) PVBK V1V2K1 gary.
Page-218 :
24) FKKT
(4) BKK ato (4) BKK1 ogrzao (5-6) PVBKV V2 Uo (12) PVRKV1V2Kiyano. (14-15) PVBKV V2K1 og fl. (24) BKK1 orato 05) Pufaa, and ofte is corrected as fa in the Ms.; BKK race (27) T 91080. Page-219 :
(2) PVBKV VZ 39€957. (2) BKK1 oraiff27ao. (9) PVB vàuu.. (10) SU After 44 the whole long passage upto 14 (in fafax on p. 221 1. 7) comprising both the pages of a folio is dropped through scri. bal oversight (11) P osao and so is corrected as # in the Ms. (30) BKK1 Fito for HTIETO
Page-220 :
(4) PVBKV1V2K1 giai (6) KK The syllables of990 are rewri. tten on the yellow paste applied to blur the previous miswriting, (19) PVBKV VK1 yairdo. (24) PVBKV1V2K1 9734.
Page-221 :
(7) P 0790, Bogao (7) PVBKV1V2K'SIU fafa-4et. (18) PVBKV1 V2K1 ofangen..(18) KK1 The portion in the previous lines from 19: etc... upto #474. (1. 19) repeated through scribal oversight is blurred with yellew paste. (19) PVBKV1V2K1 74810. (22) Pmg 77'70 for origao

Page #470

तिलकम जरी
415
opeo (30) PVBKV+VKS'U fa:ferat. Page-222
(3) famil, and fato in corrected of fa in the ms. (6) U aféfa. (9) PVBK ViV2K1 0518210 (15) PVBK VIV2K1 faqaat (16) KK1 The portian from Opgai etc. upto offHİ (17) rewritten on the yellow paste applied on the line to blur the previous miswriting (22) PKK ohialgaar; B OR141771. (23) PVBKV V2K1 H1f91c677e
Page-223 :
(6) P 7310, and to in correctd an # in the Ms; BKK1 7310. (9) PVBKV V2K ogaszo. (20) PVBK V1 V2K*S'U ovlà:ido. (3) Tpv. विद्याधराधमजन.
Page-224 :
(9) PVBKV VPK1 071472; U HAI. Page-225 :
oufal, and 970 in corrected on in the Ms.(25) PVBKVÍVK1 0993: (26) PVBKV V K1 91781o. (30) PVBKVI V K1 91781. (4) PVBKVIV: K1 ogga. (6) PVBKVTV7K+852., (20) VBKV V2K1 drop . (24) p Tych ando ato is corrected as # in the ms. (29) PVBKV1V2K1 faqao. (29) BKK galo (31) J J'azi:
Page-227 :
(5) P 7190, and to in corrected as # in the ms., BKK1 7191979ca (15) PVBKVIy2K1 facqay; SU fan. (19) Pag77014, and oto is corrected as a in the ms., BKK1 17, (29) PVBKV1 V2K1 091ftuo.
Page-228 :
OIN. (9) PVBKV V K1 94. (12) The. omanlaigo etc. (14) SU Faarai faal. (15) PVBKV+VK1 ogąc. (15) PVBKV K'K'S'U apagar Page-229 :
(2) PVBKVV2K1 outao. (3) PVBKV1V2K0 0. (7) PVBKV. V?K1 qad. (9) BKK' art. (16) PVBKV V2K1 goafer. (22) PVBKViV2K•992764 (24) The. offamao (27) PVBKV1V2K1 fafająca,

Page #471

416
Page-230:
(7) PVBKV1V2K1 oя (14-15) Tpv. aasta aftanfão etc. (23) PVBKV1V2K1 (23) J
Appendix-F
page-231:
(2) PVBKV1VK (6) PVBKV1 V2 K1 off; U drops (8) PVBKV1VK (11) PVBKV V K1. (12) PVBKV1VEK ORO (14) PVBKV1V2K ofago. (17) PVBKVVK (19) (25) PVBKV1VK1o (27) PVBKV1V2K1
The 03
Page-232:
(1) PVBKV1 V2 K. (13) PVBKV V K1 fafa (17) S'U afo. (25) T fancy.
Pag-233:
PVBKV1V2K The lo (11) PVBKV1V2K; Bal.
Page-234:
(6) PVBKV1V2K1. (7) PVBKV1V2K1 of:o (8) PVBKV1V2K1 of:: (12) PVBKV1VK S'U Tpv. :
Page-235
(1) Po, and go in corrected as a in the ms. (2) Jasa एवानल्प०. (13) PVBKV2V2K 1 पुन्य० ( 16 ) Tpv.
त्युदीर्य • ( 30 ) PVBKV2VK 1 वसीकृत ०
Page-236:
अपवर्ग मार्ग म्०. (2) STU оत्यमा
PVBKV1V3K1og: (2 P, and oo is corrected as in the ms.; BKK1 समाचात्सय ( 2 ) P श्वामि०, and वाo in corrected as स्वा in the ms.; BKK 1 श्र्वामि० (13) P आशीन, and शी • is corrected as सी in the ms. BKK1 आशीन ० ( 20 ) PVBKVV2K1 सौंसि. ( 29 ) BKK 1 0 प्रोषिहरागत

Page-237:
(22) PVBKV1V2K1 ogo. (23) PVBKV1V2K1 fafio (26) P शाकेत०, ando is corrected as in the Ms

Page #472

तिलकम जरी
417
Page-238 :
(5) BKK1 शिख्याग्रo. (7) P वंदमाला, corrected as वंदनमाला in the Ms.; (9) PVBKV1 V2K1 0819010 (9) PVBKV1V2K1 ogfa. (11) PVBKV V K1 .funzo (24) PBKK1 OH (25) 791, and it is corrected as # in the Ms. (25) BKK' at.. Page-239 :
(13) PVBKV1V2K1 ofączo Page-240 :
(12) PVBKV2V2K1 offrantao. (24) BKK1 qoso. Page-241 :
(5) PVBKV1V2K1 farata.; (27) PBVKV VPKT fatto. (28) PVBKViV2K1 9790 Page-242 :
(1) PVBKV1V2K1 6720. (11) SU 0#tuna'an. (14) Tpv. ogszifiao (21) PVBKV1V2K121.g. (23) PVBKV1V2K1 ofagio (26) PVBKVIVA K1 393jai. (21) Podido. Page-243 :
(3) PVBKV1V2K1 falazea; SiU fafazica (21) PVBKV1 V2K1 faqra. Page--244 :
(3) BKK1 HFP (19) PVBKV1V2K1984 (25) PVBKVIV?K1 anujaa (9-11) B drops the text from 40914...etc. upto mamo; K drops the text from 00491...etc. upto 49a17. Page - 245 ;
(10) PVBKVIVZK1 fa:9770 (28) PVBKV1 V2K1 TATO Page-246 :
(2) PVBKV V2K1 gafa (3) T fauiao (6) PVBKV+V2K1 ofaferofio (8)

Page #473

418
Appendix-F
Poo, and no is corrected as in the Ms.; BKK1 प्सतत ( 14 ) PVBKV1V2K1 (23) PVBKV VEK'S1U of: (24) S1U оo (24) पृष्टै०. (25) PVB मकुट; KK 1 मकूट ( 31 ) PVBKV2VK 1 शुभाषितानि.
Page-247:
(7) PVBKV1VK1 fo. (10) Tpv. io. (20) PVBKV1V2K1 aifo. (29) PVBKV1V2K1 fafc291.
Page-248:
(5-6) PVBKV1VIK
(6) P fo, but oto is corrected as 。。 in the Ms.; V ; BKK1 fafo. (20) PVBKV1V2K1 PVKV1V2K ogo; B
(29)
.
Page-249:
(10) PVBKV V K1 Tpv. f (14) PVBKV1V K1 0, (15) PV. BKV1V2K fagrai. (25) PVBKV1V2K1 faqeal.
Page-250:
(7) PVBKV1V2K1 aaaf (7) PVBKV1V2K1 fq. (27) BKK1T. Page-251:
(1) Tpv, seems to read ff etc. (2) PVBKV1V2K. (2) PVBKV1V2K. (5) PVBKV1V K1 я (12) PVBKV1V2K1 स्वश्रु (12) Tpv. विक्षितघर
Page-252:
(4) S±U शेषर. (5) SU द्रमडेश्वर0 (6) B पदे सुलभo etc. dropping the repitition of पदे ( 8-9 ) Tpv seems to drop च after कदाचित्.

Page #474
_