Book Title: Gyansara
Author(s): Shubhankarvijay
Publisher: Jain SMP Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022247/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zovijayajI viracita dopAdhyAya zrImadya nisAsana bhadraGkurodayAkhyavyAkhyAvibhUSitaH ARE NOT sille zrIna pti dhyAna zAstra viveka nayA vA AUN nana variyA PRODA vipAva sva 11010 108 vyAkhyAkAra PADE vijAgANavaraH zumaGkaravijayajI gANa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MINISM) .. zrIyazobhadrazreNigraMthAGka-21 // zrIzaMkhezvarapArzvanAthAya namaH // zAsanaprabhAvaka-AcAryadevazrIvijayanemisUrIzvara sadgurubhyo namaH nyAyavizArada-mahopAdhyAya zrImad provijayo pAdhyAyapraNIta : jAnasAraH vyAkhyAkAra :pa. pU zAsanasamrATa-anekatIrthoddhAraka-bAla brahmacAri-AcArya devazrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaMkAra-zAMtamUrti-samayajJa . bhAcAryadevazrIvijayavijJAnasUrIzvarapaTTadhara-siddhAntamahodadhiprAkRtaSi vizArada-AcAryadevazrI vijayakastUrasUrIzvarapaTTadhara-kavivara-samarthavyAkhyAnakAra-bhAcAryazrIvijayayazobhadrasUrIzvara ziSyaratna-vyAkhyAna vAcaspati-paMnyAsapravarazrI zubhaGkaravijayajIgaNivaraH -: prakAzaka :zrIjainazvetAMbara mUrtipUjaka saMgha ( madrAsa) mUlya 3-75 nayA paisA timsMMMMEREMEMys Dao Yu Ha Fei Pian Yao Pian Wo Lie Yi Lu Lie Yi Yu Ruan Zhao Ruan Zhao Zhao Yuan Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAptisthAna zrIyazobhadazubhaMkara jJAnazAlA mahAvIra jaina sosAyaTI, godharA (ji. paMcamahAla ) vIra saM. 2490 bhAso suda 10 prAptisthAna somacaMda DI. zAha jIvananivAsa sAme. pAlItANA (saurASTra ) prAptisthAna : sarasvatI pustakabhaMDAra ratanapola hAthIkhAnA, amadAvAda nemi saM. 15 vikrama saMvat 2020 Aso suda 10 mudraka : goviMdalAla becarabhAI paTela mahodaya prITIMga presa cAMcaDa zerI, pelesa TokIjhanA sAme baMdara roDa - bhAvanagara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya paramapUjya samayajJa zAMtamUrti AcArya devazrI vijayavijJAnasUrijI ma. sAhebanA paTTadhara prAkRta vivizArada AcArya zrI vijayakastUrasUrIzvarajI ma. sAhebanA ziSyaratna 5. pU. paMnyAsapravara kaviratna samartha vyAkhyAnakAra panyAsa zrI yazAbhadravijayajI gaNivara ( hAla AcArya mahArAja ) eMgaleArathI vihAra karI, peAtAnA ziSya-praziSyAdi parivAra sAthe sa. 2015 mAM madrAsa padhAryAM hatA ane madrAsa zrIsaMghanI vinatine mAna ApI cAturmAsa mATe sthiratA karI hatI. pU. paMnyAsazrInA sacADha-asarakAraka vyAkhyAne teozrInI zulanizrAmAM anekavidha dha kAryo sAthe upadhAna, aMjanazalAkA pratiSThAdi zubha kAryo apUrva utsAhathI ujavAyA hatA. HH '' 5. pU. mahAmaheApAdhyAya zrI yazeAvijayajI mahArAja viracita ,, jJAnasAra nAme grantha che. ane A grantha para pU. paMnyAsajI mahArAjanA vidvadhruvarya zAMtamUrti ziSyaratna pU. paMnyAsa zrI zubhaMkaravijayajI mahArAja bhadra karAyA nAme vyAkhyA lakhI rahyA hatA. je pUrNa thaye vyAkhyA sahita chapAvA zrI saMghane pUjyazrIe preraNA ApI. ane jJAnabhaktinA je lAbha amane ApyA te badala ameA temanA ghaNA ja RNI chIe. dd Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A pustaka prakAzita karavA mATe sAutha inDiyA leAra mIlavAlA punamacaMdabhAi tathA melApacaMdabhAie rUA. 401, tathA TrIpalIkenavAlA khemacaMda zAhe rUA. 250, tathA zAhu maganAjI jIrAjajI mAravADamAM gelavAlAe rUA. 250, tathA anya bhAvikAe Arthika sahAya karI che te mATe te saunA AbhArI chIe. A jJAnasAranA pruph saMzodhanamAM pU. paMnyAsajI mahArAja tathA munizrI sUryodayavijayajI mahArAje ghaNI kALajI rAkhI che chatAM ya rahelI bhulA zuddhipatraka dvArA sudhAravA prayatna karavAmAM AvyeA che ane jyAM pado chuTA heAya tathA 1-2 nI bhulA hAya ( je zuddhipatrakamAM lIdhI nathI ) te anusadhAnamAM rAkhI vAMcavA kRpA karavI. pUjyapAda maheApAdhyAyajI mahArAjanA A jJAnasAra anyanuM adhyayana karI sau AdhyAtmika zAMti meLave e ja zubhAbhilASA-- lI. zrI zvetAMbara mUrtipujaka jaina sagha madrAsa vi. saM. 2021 jJAna pacI. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // samarpaNam // yeSAM kRpAkaNamatmAdRzAM saMsArA'pArapArAvAre taraNIyate teSAM paramapUjyAM pUjyapAdAnAM samayajJAnAM zAntamUrtInAM zrImadvijayavijJAnasUrIzvarANAM karakamalayoH sAdaram : upAdhyAyazrIyazovijayaviracitI jJAnasArI prantho bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSitaH susampAditaHvatpAdapadmendindireNa sUrasUrakalpa zrI yazobhadrasUriziSyeNa panyAsazrI zubhaGkaravijayagaNinA samarpyate / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prazastiH // uddhartA naikatIrthAn bhavata iva janAn sadvacaHsamprayogAd bAlyAdA brahmasevA'vacitazubhayazorAzirAzAntagItaH / zAstratrAtA'vagAhA''hitahitamatimRd bhUrisatkarmadharmA samrAD yaH zAsanAdiH samabhavadiha sa zrIyuto nemisUriH // 1 // ziSyastasya prazAntAkRtirudadhirivaudAryagAmbhIryayogAt sUri vijJAnanAmA samayazubhavacaHsAravijJAnavittaH / tacchiSyaH zAstravArtA'malasalilamahAsindhuriddho yazobhiH kastUra prAkRtajJAvalivipulamatiH sUrisUrapratApI // 2 // tacchiSyauSadhIzo'mRtatulitagirA poSayannoSadhIn yo bhavyAn khyAtaH pravaktA kavikanakamahAmAlyaratnorukIrtiH / panyAsAkAzasUro guNigaNamahitaH saMhitaH sadguNaudhai ratnatrayyAyamUrti jayati bhuvi yazobhadranAmA guru meM // 3 // tasyA'tulyA'nukampAphalamidamakhilaM yanmayA jJAnasAraH sAnvartho granthasAro'zubhamatidamano vAcanAtatparANAm / ziSyaM sUryodayAkhyaM dayitumupakRtiM kartumalpakSamANAM vyAkhyAto gUDhabhAvo bhavajaladhitarIkalpa ityAdareNa // 4 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavantyapi purAbhavA vivRtayaH katIhA'tulA janopakRtaye kRtAH kRtamativrajaH pUrvajaiH / mayeyamabhidhAvatI navaguNA'pi bhadraGkaro - dayA'navamatInapi pramudamAnayatvAyatAm yadIha kati no guNA avaguNA avazyantayA bhaveyuriti tatkRte kimapi naiva bhItiM bhaje / yataH sapadi sajjanAH prakRtipAravazyAtsvayaM samAdhivihitAdarA jagati kiM vasantyadya no ? sAGgalInagare yAmyabharatArdhavibhUSaNe / kramAllabdhAtmalAbheyaM lokazAstrAnusAriNI saiSA tripuruSAnukA vyAkhyA bhadraGkarodayA / jJAnasArajuSAM bhUyAt phalavatyupayogataH aikAdazyAM budhe maunyAM khA'kSikhekSaNavatsare / pUrNA yadanubhAvena tasmai pUrNAtmane namaH - // 5 // 11 9 11. // 7 // 11 2 11 // 9 // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zuddhipatrakam // pRSTasaGkhyA paktiH / myAghra . laukika ziSya mazuddham baghra lakSayitvA mAkaka ziSya bhUgyA svassoM ASSAT sthati viSTitA manumanaso durjayaH pyAdi dhanA svAso prA''smamA dhyasi manu manaso durjapaH jyAdidhanA mamapada zA'rthA / mamatvabuddhi mama pada zA'thA mamatva buddhi pula pazyatA sage vastu yAthA pazyatyataH sargoM vastuyAthA mumati mumati kamA taTasthayA karmA taTasthatabA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddham raMzo'ze kSyata thya dhyA jJAnasAdhye bhajanaM vicakSaNa tyati dhanyate vyakta ta naM zuddhaM navarAt tathA khyAtAni cchadau zuddhaM takhtAH vidyAjana deva dRSTi bAhya 7 sA artha jAdU male gaI nIyatvA zreSi zuddham raMzaisze kSya tAM vyAdhyA jJAne sAdhye anaM vilakSaNa tyAti dhvanyate vyakta nak nazuddhaM bhavasarAt tathAkhyAtAni cchadAdau zuddhaM tADazA: vidyAJjana zretyeva dRSTibA sa zrArdha NAddU mato gamaI nInatvA ceti pRSThasaGkhyA paktiH / 46 47 87 99 109 112 129 133 135 139 "" 143 646 149 151 152 "9 ". 153 154 157 158 160 161 162 66 16 R 96 15 99 16 20 18 13 18 12 7Yue 143 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham pRSThasayA * pddktiH| pada 163 to pudgalA puala " phalaM mutkarSa manda tasya laM veti vedayantI : murkha manda tasva laveti vedayatI gamayoH tayA gavA dUdhapa 0 CC gayoH . tathA garvA dvayApa dhI yA dhItyA svAndra 201 tatvadRSTe 204 217 dhyati / svAda tatvaSTa zati lakkA NIyadInAM cita NIyAdInAM cihna 219 222 225 17 230 durga bukha buddhaya 232 nidIrgha 233 nirdI dAruNA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThasaGkhyA paktiH / saMjJAtyAgA azuddham saMjJAyA vacazva meti gAH na dhaiyaH '241 242 me'pi gAna zreyaH canama durArAdhya bama 244 245 durgati 246 durAdhya dUrgati sarvazcakSu dhistye . rANI 251 sarvatazrakSu dhirastye rANAM tadva 253 jasvA kSapaM. 254 padArtha kSyA prA vava NavAd kSama padArthajJAnaM kSyA'prA tadAjJA svairaH 255 tadA 256 padayo pAdayo 257 259 zAkha 264 269 yasthA zaka svAcA yasthA nAtma dhiga sambadhI brahma nAmAtma ghiga sambandhI brAhma dRSThe .. 292 299 308 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddham pRSThasaGkhyA paktiH / dhAre mijA ghAre mitrA kRta tada maka vadA 317 mapala khyAtAH m mmm zritaH svasvA 328 zrita svAsvA sarva gyama ghAnaM dhyatma vyAtma .dhAnaM cyatvama 329 nimi mimi zatitta mari mavati gari 332 336 345 347 349 bhavati tyeSa tyeva mevo mevo. zAne 354 zAne svaM sva Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala 1 pUrNA'STakam 2 magnA'STakam 3 sthiratA'STakam 4 mohatyAgA'STakam 5 jJAnA'STakam 7 viSaya zamA'STakam indriyajayA'STakam 8 sthAgA'STakam 9 kriyA'STakam 10 tRptyaSTakam 11 12 13 maunA'STakam 14 vidyA'STakam 15 vivekA'STakam 19 nirlepA'STakam niHspRhA'STakam 16 17 nirbhayASTakam 18 madhyasthA'STakam anukramaNikA anAtmaprazaMsA'STakam tattvadRSTyaSTakam pRcha 15 27 35 45 55 3 74 86 97 108 120 132 142 154 165 178 188 199 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 219 229 239 250 24 260 271 20 sarvasamRddhayaSTakam 21 karmavipAkacintanA'STakam 22 bhavodvegA'STakam 23 lokasaMjJAtyAgA'STakam zAkhadRSTayaSTakam 25 parigrahA'STakam 26 anubhavA'STakam 27 yogA'STakam 28 niyAgA'STakam 29 pUjA'STakam 30 dhyAnASTakam 31 tapo'STakam 32 sarvanayAzrayaNASTakam 33 upasaMhAra 28. .290 299 s s s s Drammer Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAraH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIzaGkezvarapArzvanAthAya nmH| zrInemi-vijJAna-kastUrasUri-panyAsayazobhadrasadgurubhyo namaH // nyAyavizArada-mahAmahopAdhyAya-zrImad-yazovijayopAdhyAyapraNIta: jnyaansaarH| panyAsazubhakaravijayagaNikRta-bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSitaH / prAthamyaM parameSThiSu yadalaukikazubhA'nubhAvato'hnAya / / ArhantyaM manasemo bhAvA'rhantaM sumatigamyam bhavyA'mbhojaprabodhojjvalavipulamahodAravAgbhAnumantaM, rAgadveSA'ndhakArA'pahatividhukalAkalpasatkalpakAntam / vIraM dhIrairadhIraM paramapadaparairyeyamantanitAntaM, vande'haM devadevaM bhavadavazamanA'nantavidvAridaM tam // 2 // jADyaM hareriva yato gajavad vyapaiti ... muktiryataH svayamupaiti satIva kAntam / karmA'rjunaughadahane dahanopamAnaM sAnaM gurorapi gurumama tatprasIvet // 3 // prakhyAtavyAkhyAtA kaviratnaM guruvaro yshobhdrH| mayi kRpAkalpazAkhI yadupajIvya satpravRttima // 4 // vineyasUryodayasya prArthanayA zubhaGkaramaNiH so'ham / bhadraGkarodayAkhyAM zAnasAravyAkhyAM vidadhe Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite iha hi duHkhatrayA'bhighAtAjjijJAsA tadapaghAtake hetAviti jIvasvabhAvaH / sa ca heturnarte jJAnAdanya iti sarvaireva tajjJairekamatyA vinirNItaH / jJAnasya ca tasya tAdRzasya vipruSo'pi mahAkathAH / tadarUpA''yuH sattva saMhananavatAM tasya sAkalyenA'dhigamo'pArapArAvArasantaraNamiva duHzaka ityatra na matabhedagandho'pi / tadetatsarvaM sUkSmekSikayA prasamIkSya paramakAruNikena niSkAraNaM lokahitavyasa ninA munitamena mahAmahopAdhyAyena zrIyazovijayopAdhyAyena svabhAvalAbhasaMskArakAraNaM jJAnasAramupadidikSuNedama rUpamityavajJA kasya cinmA bhUditIha jagatyatvamapi pUrNameveti ziSyaM prabodhayatAssdau pUrNA'STakaM prastUyate - aindrazrI sukhamanena lIlAlagnamivA'khilam / saccidAnandapUrNena pUrNa jagadavekSyate // 1 // 1 aindreti - aindra zrIsukhamanena - indrAH surAsuranarendrAH, teSA - miyaM saindrI, tasyAH zriyo lakSmyAH, tajjanitatvAttatsambandhItyarthaH / tAdRzaM yatsukhabhidaM mamA'nukUlamityanukUlatvaprakArakajJAnaviSayarUpaM sukhatvaprakArakajJAnajanyaM vA loke sukhazabdavAcyatvena prasiddhaM zarma, tatra magno lInastenendravatsampattimattayA sarvathA sukhinammanyena vyava hAranayapradhAnena prANinA / aindra zrIsukhamagnaH svayamindro'pi / tatazca viSayasukhaM bahumanyamAnena tallInenendrapramukhaprANimAtreNetyarthaH / " zobhAsampattipadmAsu lakSmIH zrIriva dRzyata " iti " zarmasAtasukhAni ce "ti cAmaraH / akhilam - niHzeSam / na tvekaM dve eva veti bhAvaH / jagat-bhuvanam / maJcAH krozantI 'ti vacAtsthyAcA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUrNA'STakam cchandayamiti lakSaNayA sAMsArikapANivRndamityarthaH / " viSTapaM muvanaM jagadi "tyamaraH / lIlAlagnam lIlAsu-vinodakrIDAsu lagnaM magnamiva / sukhinamiveti yAvat / sukhino hi vinodaparAyaNA bhavantIti, nahi sukhI paraduHkhaM vijAnAtIti ca bhAvaH / saccidA. nandapUrNena=satA svAbhAvikyA bahirupAdhirahitayA sattayA nizcayanayA'bhimatazuddhasvabhAvA'vasthAnarUpayA, ata eva-citA rAgAdi. rahitatvAcchu ddha caitanyenA''nandena zAzvatA'khaNDasukhena ca pUrNo muNaguNinorbhedanaye samagraH, tayorabhedanaye ca tatsvarUpatvAtpUrNa iva pUrNaH, tena tAdRzena / jJAnacAritrA''rAdhanAdinA vyAvahArikadRSTimatItya naizcayikadRSTimupeyupetyarthaH / pUrNam-saccidAnandamayam / AtmanaH svabhAvatastadrUpatvAt / yaduktam-'pUrNamadaH pUrNamidamitI'ti bhAvaH / jagadityAkAGkSAvalAdupasthitatvAdAvRttyA'trA'pi sambadhyate / jIvamAtrasya tatsvabhAvatvAjjJAnino yathAsthitavastumAhitvAcca, avekSyate-dRzyate jJAyate ca / sarvo hi svamiva jagajjAnAtIti bhAvaH / tatra vyavahAradRSTedhamo nizcayadRSTazca netyanyadetat / atmano hi bahirupAdhijanitasukhA'nubhava Aropito'svasvabhAvatvAdanityo'. spakAlasthAyitvAd duHkha sambhinnatayA vikalo bhavA'nubandhitayA viSamapariNAmazcA'jJAnA'vinAbhAvI / nirupAdhikatvAdakhaNDa AtmasvabhAvamUtatvAnnityazca sukhA'nubhavo narte jJAnAditi jJAnA'jJAnayoH phalatAratamyamavadhArya svabhAvasthenA''tmanaiva vastuyAthAtmyaM jJAyate na svAvaraNavateti ca jJAnAya yatanIyamiti hRdayam / atra yadyapi pUrNamiti padasyA'khilamityartha karave Anarthakyam / akhilapadenaiva Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tallAbhAt / sambhRtamityarthakatve ca kairityAkAGkSA pUraka padA'bhAvA bAcchikatayA padAdhyAhArApattau niyatArthapratItyanApatiritI to vyaghra itastaTI / tathA'pi - " yazca nimbaM parazunA yacainaM madhusarpiSA / yazcainaM gandhamAlyAdyaiH sarvasyaH kaTureva sa " ityAdi vadaucityAdanvayA'nukUlapadA'dhyAhAre upasthitatvAtsa ccidAnandairityevA'dhyAhriyate, na tu jJAnacAritrairiti / tasya yogyatve'pyanupasthitatvAdupasthita parityAgenA'nupasthita prakalpane yogyasyA'nyasyA'pyadhyAhAre kasyacidA he pUrvoktadoSatAdavasthyAditi sudhIbhizvintanIyam / atra cA'nvayavazAdanyAdRzo'pyarthaH zakyate samarthayitum / tathA hi- saccidAnandapUrNenA''tmanA''tmamAtrasya tathAsvabhAvatvAttasyA'nantatvAcca pUrNaM tatpracuram / yaddhi yatra prAcuryeNa bhavati, tena tatpUrNamityevaM loke vyavahArAditi bhAvaH / tAdRzamakhilaM jaga - daindrazrIsukhamagnena kartrA lIlAlagnamivA'vekSyate / pItimapratArinetro hi sarvaM pItameva pazyatIti hA'jJAnaM vastuno vairUpyeNa paricchedakamiti jJAnArtha ziSyA'bhimukhIkAro jJAnasAre vihitaH / tathA - saccidAnandapUrNenA''smanA katraindra zrIsukhamagnena pUrNamakhilaM jagallIlA lagnamivA'vekSyate / aindra zrIsukhamagnAnAM bAhulyAttata eva ca prAdhAnyAdvyavahArasya pradhAnA'nurodhitvAtteSAM lIlAmanatayA jagadapi lIlA lagnamivA'vekSyate, na tu lIlAlagnameva / nizvayadRSTyA saccidAnandapUrNena pUrNatvAdityavadheyam / tatazca tAdRzalI lAlagnataH viyogAya saccidAnandapUrNatvAya ca saccidAnandapUrNena jinezvarAdinA vidhIyate zreyomArgopadezaH / tAdRzalIla lagnatAyA bhavAnu 4 - Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre pUrNASTakam - / bandhitayA viSamapariNAmatvAditi jJAnasAropakramaprayojanasUcA kizcA'khilaM jagadaindrazrIsukhamagnena lIlAlagnamiva saccidAnandapUrNena kRtvA pUrNamavekSyate jJAnaviSayo bhavati / dvayoreva jagati bAhulyAditi bhAvaH / tathA saccidAnandapUrNenA'ta evendra zrIsukhamanenA''tmIyasa kalA'laukikA'tizayAdisampannicayasamudbhUtasukhai kA'nubhaklInena, lokasthenA'pi satA'laukika guNADhyeneti yAvat / tAdRzena kenaciduttamottamena puruSavizeSeNa jinezvarAdinA / akhilam / jagat - gacchatIti tat, bhavaramparAcaGkramaNakramaparavazo jIvasamudAyaH / pUrNa yathA syAttathA, pUrNarUpeNetyarthaH / lIlA lagnamizrASvekSyate / kAcitkrIDAsvapi janA itastato gatAgataM kurvanti, tathA ca bhaveSu jIva iti suSThuktam - " lIlAlagnamivA'bekSyata " iti / ajJAnasyaitadvijRmbhitam jJAnI tu draSTRmAtramiti tAdRzasthitaye yatanIyam, yathA tAdRzagatAgatazramavirAmaH syAditi jJAnamAhAtmyaM sUcitam / api ca-saccidAnandapUrNena pUrNaM sImaprAptam / saccidAnandapUrNatA hi jaganmaryAdA, tadUrdhvaM jagato'bhAvAditi bhAvaH / tAdRzaM jayadendrazrIsukhamagneva kRtvA akhilaM yathA syAttathA / sAkalyenetyarthaH / lIlA lagnamivA'dhikasukhaprAptaye nAnAvidhavyApAravyApRtamivA'vekSyate / jagati hi yathA saccidAnandapUrNAH santi, tathaindra zrIsukhamagnA apIti citraM jagato vaicitryamiti bhAvaH / atra yathAyathamupamotprekSA vA'laGkAraH / anuSTupchandaH // 1 // " aindra zrIsukhapUrNatA saccidAnandapUrNatayoH katarA zreyasIti vipratisthAnaM ziSyamupalakSyaSTo'pi svayaM vivekaM grAhathamAha - Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite pUrNatA yA paropAdheH sA yAcitakamaNDanam / yA tu svAbhAvikI seva jAtyaratnavibhAnibhA // 2 // pUrNateti-yA-yAdRzI, paropAdheH-paraH svakIyaM zuddhasattAjJAnAdikaM jIvasvabhUtaM dharmamapekSyA'nyaH sacandanAGganAdirUpo ya upAdhirmithyAjJAnajanitavAsanAdikRtasambandhenA''ropitasvatvaviziSTaH padArthaH, asvo'pi svatvena bhAsamAnaH pudgalAdirUpo dharma iti yAvat / tasmAttamapekSyetyarthaH / yablope paJcamI / pUrNatA-svastha vaikalyA'nanubhavaH / svasya samapratA'nubhava iti yAvat / sAtAdRzI pUrNatA, yAcitakamaNDanam-yAcitameva yAcitakam / svArthe kaH / kutsitayAcanayA prAptamityarthaH / kSaNikA'bhimAnikatRptyarthaM hi yAcanaM kutsitameva, tenottamalAmA'bhAvAditi bhAvaH / tAdRzaM yanmaNDanaM bhUSaNaM tadiveti luptopamA / yathA hi vivAhAya. vasare niHsvasya yAcitamaNDanena maNDanavattA''ropitA, tatra svatvA'bhAvAt / tena hetunA punaH prtinivrtniiytyaa'lpkaalikii| ata eva maNDanakRtazobhAdyapahAreNa duHkhadatvAtpariNAmaviSamA ca / tathA pudgalAdisamupabhogajanyasukhapUrNatA'nAtmasvabhAvatayA'jJAnavazAtsvIyatvena bhAsamAnA''ropitA, nazvaratayA'lpakAlikI, tamAze tadviyogajadainyA'vazyaMbhAvAdbhavAnubandhitayA ca pariNAmaviSamA cetibhaavH| turvizeSe pUrvasmAbede ca / tadevAha-yA-yAdRzI pUrNatA, svAmAvikI-svabhAvaprAtA, AtmamAtrasApekSA zuddhajJAnAdijanyetyarthaH / saccidAnandapUrNateti yAvat / sA-tAhazI svAbhAvikyeva / jAtya. ratnavibhAnimA-jAsyamukhamajAti badranaM tadvimAnimA talakAca Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUrNA'STakam smaanaa| yathA jAtyaratnasya vibhA svAbhAvikI, tata eva ca yAvadrala. sthAyinI, tathetarapadArthasyeva svarUpasyA'pi prakAzikA, zubhAtmakatvAcchubhapariNAmatvAdaviSamA ca / tathA svAbhAvikI pUrNatA zAzvatA'khaNDasvarUpA jagatparicchedaprabhuH sarvakalyANaikadhAma ca / tasyA nirvikaramatvAtkevalatvAt / atastadarthameva yatanIyamiti bhAvaH / evamatra vibhinnopamayA dvayoH pUrNatayoviveko prAhitaH / / 2 / / tadevamuktaprakAreNa viveke grAhite'pi svarUpA'jJAnAdaparitoSamiva kalayantaM jijJAsayA mukhamIkSamANaM ziSyamupalakSya karuNAparaste pUrNate tATasthyena lakSayannAha avAstavI vikalpaiH syAtpUrNatA'ndherivormibhiH / pUrNAnandastu bhagavAn stimitodadhimanimaH // 3 // ___ avAstavIti-Atmana ityarthavalAlabhyate / vikalpaiH-mama dhanaM dArAH putrA ityevamasve'jJAnAdvAsanAjanitaiH svatvAropaNarUpaiH saGkalpaiH kRtvA / andheH-samudrasya, urmibhiH-taraGgaiH kRtveva / " bhaGgastarA uurmi| "tyamaraH / pUrNatA-samagratA, avAstavIkalpitA, asatsvarUpetyarthaH / AbhimAnikIti yAvat / syAtjAyeta / vastutaH pUrNatAyA abhAvAt , tadane sphuTIbhaviSyati / taraGgairyuttAlairvastutastaTA'dhaHsthitajalo'pyudadhirucchalitapayaHpUrasya taTaM yAvatprasArAtpUrNa ivA''bhAti, tataH sA pUrNatA'bdheravAstavI, payaHpUrA'pagame tAzapUrNatAyA apyapagamAt / tathA''tmano'dhyajJAnAdisamparkAtsvarUpA'navamAsAdapUrNasyApi - vikaspezabhimAnikI Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite pUrNatA, tarANAmiva dhanAdInAmapacaye tatpUrNatAyA mapi vilayAt, pratyuta dainyA'vAptezca / tasmAttAhazI pUrNatAvAstavyeveti bhAvaH / tathA-paropAdhijanyA'vAstavI pUrNatA vikalpaiH syAdabdherUmibhiriva / yathA'dheravAstavI pUrNatormibhirjAyeta,tathA''tmano'pyavAstavI pUrNatA vikalpai yetetyeSo'pyarthaH / paropAdhijanyAyAM pUrNatAyAM paropAdhau svatvavikalpo dvArabhUtaH, ata eva vivekAttAdRzavikarapA'pagame paropAdhau satyapi tAdRzapUrNatA'vasaro na rAjatIti bhAvaH / atrA'rthe tAdRzapUrNatAyA hetoH pratipAdane tAtparya labhyate, pUrvatrA'rthe tu pUrNatAyAmavAstavatvapratipAdane tAtparyamavasIyate iti vivekaH / etenopAdhijanitapUrNatAyAstATasthyena sahetukaM svarUpamupadiSTam / vAstavI pUrNatA tu nirvikalpA'vasthAyAmeva,atastallakSayati-pUrNeti / tuH pUrvato bhede vizeSe ca / tadevAha-bhagavAn-bhago jJAnavairAgyAvistadvAn / yaduktam-" aizvaryasya samagrasya dharmasya tapasaH zriyaH / jJAnavairAgyayozcaiva SaNNAM bhaga itIraNe" ti| ata eva-pUrNAnandaH pUrNo jJAnAdinA nirvikalpadazAprApteranAbhimAnikaH, svasvabhAvarUpatvAtkadAcidapyanapacayAtkuto'pyanyUnatvAtsarvAdhikatvAdakhaNDavAcchAzvatatvAcca pUrNa haba pUrNaH, samagra iti yAvat / tAdRza Anando yasya sa tAhaza AtmA / etena vAstavikyAM pUrNatAyAM bhago heturityapi bhAyA sUcitamagantavyam / stimitodadhisanimaH-stimitastaramAdirahilasvAnizcalaH, prazAnta ityarthaH / atha ca vigalitavikArAtmatsvarUpamAtravidhAntalvAnirvikalpaH / jADazo va udadhiH rmitsvisvsvhn| baliI svabhAvataH pUrva ena / tarabastu Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnasAre pUrNA'STakam svAbhAvikI pUrNatA''biyate, kRtrimA ca janyate / yatra ca madhyabhAgAdau na tarajAstatrA'bdheH svAbhAvikI pUrNatA / sA hi nopacIyate, na cA'pacIyate / tataH saiva vAstavikI / tathA''tmA svabhAvataH pUrNa eva / vikalpaistu svAbhAvikI pUrNatA''triyate, AbhimAnikI ca janyate / jJAnAdibhirnirvikalpasvalAbhe ca sA svAbhAvikI pUrNatA svato meghA'pagame sUrya iba prakAzate / sA ca nopacIyate, na cA'pacIyate / tataH saiva vAstavikI / tatsuSThUktam-"stimitoda ghisannibha" iti / tadevaM tATasthyena hetutazca dve api pUrNate vyAkhyAte / atra pUrNatAM prastUya pUrNasya pratipAdanaM dharmadharmiNoramedanaye dharmipratipAdanaM dharmasya pratipAdanameveti manasA / evaJca na prastAvamA iti bodhyam / etena vivekena dvayoravadhAraNAdvAstavikapUrNatA) sodyamena bhAvyamiti sUcitam / atropamA sphuTaiva // 3 // ziSyapravRttaye vAstavikapUrNatAM stautijAgati jJAnadRSTizcettRSNAkRSNA'hijAGgulI / pUrNAnandasya tatika syAdainyavRzcikavedanA ? // 4 // jAgartIti-cet-yadi, tRSNAkRSNA'hijAGgulI-tRSNA viSayA'bhilASaH, saiva duHkhapradatvAd bhavabhayapradatvAcchuddhacaitanyanAzakattAca kRSNAhi:-kRSNasarpa iti prasiddho mahAviSadharaH sarpaH, tadviSaye jAGgulI viSanAzikA gAruDI vidyA; seva / tRSNAnAzakatvAditi bhAvaH / jJAnahaSTiH-jJAnAcyA dRSTiH, "!pAdhivinimuktaH saccidAnandasvarUpa bAsme" syevaM zuddhajJAnamityarthaH / vAsta Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite - vikapUrNatAbodha iti yAvat / jAgartti - samyagjJAnacAritrAdinodbudhyate / tattadA pUrNAnandasya - zAzvatA'khaNDAnandamayasya jIvasya / tAdRzajJAnonmeSe hi svarUpasAkSAtkArAtpaudgalikaH sarva eva sambandho nivarttate tanmUlasya tRSNAyA eva samUlocchedAditi tadAnIM jIvaH pUrNAnandasvarUpa eva bhavatIti bhAvaH / dainyavRzcikavedanA - dainyaM kArpaNyam, abhilaSitA'prAptijanitA vihvalatA / svasyApUrNatvajJAnajanitaM vaiklavyaM vA / tadeva tItraduHkhapradatvAvRzcika iva, tatkRtA vedanA pIDA / kiM syAt-kAkvA na syAdevetyarthaH / yayA hi vidyayA viSadharasarpakRtapIDA'pi nazyati, tayA vRzcikakRtapIDA nazyatIti kiM vaktavyam / tathA zuddhajJAne samudazcati vAstavapUrNataiva sadA bhavatIti tatra tRSNAjanitA'pUrNatvabhAnakRtadainyapIDAyA nA'vasaralezo'pi tRSNAyA eva vilayAt / avAstavapUrNatAyAM satyAmapi tRSNAyA anivRtestadapU nUtanAyAstasyA AvirbhAve ca dainyavedanA sadaiva jAyate / jJAnobodhe vAstavapUrNatAyAM satyAM tu tRSNAyA eva nAzAttatreti vAstavapUrNatArthamevodyaminA bhAvyamiti bhAvaH / paramparitarUpakAlaGkAraH // 4 // 1 tadevamuktaprakAreNa ziSyasya vizeSapratipattaye vATasthyena hetunA phalena ca pUrNatAmupalakSayitvA samprati vAstavapUrNa tAyAH svarUpalakSaNamAha - pUryante yena kRpaNAstadupekSaiva pUrNatA / pUrNAnandasuvAsnigdhA dRSTireSA manISiNAm // 5 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUrNA'STakam pUryanta iti-yena-paropAdhinA sakcandanA'GganAdinA dhanadhAnyAdinA, parigraheNeti yAvat / kRpaNAH-tRSNAparavazA ajJAnino'lpasattvAH prANinaH / pUryante svaM pUrNa manyante / ajJAnAddhanAdisamagratayaiva svaM samagraM manyante iti te dhanAdinA pUryanta ityucyate / tadupekSA-tasminna rAgo navA dveSa iti mAdhyasthyabhAvanaiva / rAge sati hi tyAge'pi na pUrNatA, tRSNAsaddhAvAdvAstavapUrNatAyA anavasarAt / ata eva dveSato'pi tyAge'pi na pUrNatA, dveSasya rAgA'vinAbhAvitvAt / tasmAtsuSThUktam-" tadupekSaiva pUrNate" ti / upekSAyAM hi satyAM rAgadveSamUlo viSayavikalpo vilIyate, tatazva vAstavapUrNatAyA bhAnam / nahi nirvikalpatA vinA zuddhAtmasvarUpabhAnaM sambhavatIti bhAvaH / etasyAH pUrNatAyAH ke'dhikAriNa itya. pekSAyAmAha-pUrNati / manISiNAm-paNDitAnAm , sdsdvivekvtaamityrthH| cAritrapAla nazAstrA'bhyAsasaMskRtamatInAmiti yAvat / eSA-viSayeSUpekSaiva pUrNatetyevaM prakArA, pUrNAnandasudhAsnigdhApUrNaH zAzvatA'khaNDatvAtsamagro ya AnandaH, sa eva durlabhatvAda. laukikatvAttRSNAyA abhAvAnmanohatya tRptipradatvAccA'mRtamiva, tena snigdhA''rdA zlakSNA ca, pariSkRtA saMskRtA veti yAvat / pUrNAnandaviSayiNIti samuditasArArthaH / dRSTiH-antazcakSuH, jJAnamityarthaH / asti jAyate veti zeSaH / ye hi sadasadvivekabhAvAtpUrNAnandamatayaH, teSAmiyaM dRSTiryaskhalu viSayopekSava pUrNatA, natu viSaya. tyAgamAtrataH kRtakRtyatA / avivekino'vAstavapUrNatA''dariNAM punanaiSA dRSTirudabudhyata iti bhAvaH // 5 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite avaitAvatA prabandhena mayuktam , spaSTapratipattaye vAkcAturIpUrvakaM taniSkRSTArthamAha apUrNaH pUrNatAmeti pUryamANastu hIyate / pUrNAnandasvamAvo'yaM jagadadbhutadAyakaH // 6 // apUrNa iti / apUrNaH-upekSayA viSayairasamagraH, AtmetyarthabalAllabhyate / pUrNatAm-vAstavapUrNatAm , eti-prApnoti, upekSAyAM satyAM nirvikarasabhAvAdAtmasvamAvasya zAzvatA'khaNDatvAtpUrNAnandamayatvasyA'nubhavAditi bhAvaH / turvizeSe bhede c| tadevA''hapUryamANaH tRSNAsadbhAvAtsvasvabhAvA'navabhAsAdviSayaireva svaM samagraM manyamAnaH, hIyate-apacIyate, vAstavapUrNatAyAH pracyavatIti hIno jAyata ityarthaH / ayam-uktaprakAraH, pUrNAnandasvabhAvaH-nizcayanayena pUrNAnandasvarUpasyA''tmanaH svabhAvaH, jagadadbhutadAyaka:jagadAzcaryakaraH / loke hi riktaH kozAdiH pUryamANa upacIyate, pUrNazca sa vyayAdinA hIyata iti prasiddham / AtmasvabhAvazca tadviparIta iti vilakSaNatvAdAzcaryakaraH, / atrA'pUrNasya pUrNatA virudhyate, tathA pUryamANasya hAnirapi virudhyate / virodhaparihArastu prAguktArthena kRta eveti virodhA'bhAso'laGkAraH // 6 // yaJcoktamavAstavI pUrNatA, sA vastuto nAstyeveti tatra pUrNatAbuddhyA ziSyasammoho mA bhUdityAha parasvatvakatombAthA bhUnAthA nyuntekssiss| ... svasvatvasukhapUrNasya namUnasAna harerapi jA... Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre pUrNA'STakam pareti / parasvatvakRtonmAthA:-pareSu svAtmavyatirikteSu dhanadhAnyaparijanaparicchadAdiSu svatvenedaM mametyevaM svakIyasvabhAvanayA kRta unmAthaH svacittasobho yaiste, taadRshaaH| viSayavyAsaGgAdazAntasvAntA ityarthaH / bhUnAthA:-itarajanA'pekSayA sulabhapracurataraviSayA narendrAH , apItyarthabalAlabhyate / tena ca taditarajanasamuccayaH / nyUnatekSiNa :-svasmin paranRpAdibhyo nyUnatAmapUrNatAmIkSanta ityevaMzIlAH, santIti shessH| evaJcA'vAstavapUrNatA kA'pi nAstyeva, vastutastvapUrNa taiva sarvatra / yaduktam-" uparyupari pazyantaH sarva eva daridrati / adho'dhaH pazyataH kasya mahimA nopacIyate " iti bhAvaH / nanu pUrNatAyAmapi tAratamyasambhavaH, na ca tAvatA sA'pUrNataiveti yuktaM vaktumiti cenna / tAratamyameva hyapUrNatA, na hi pUrNatAyAM tAratamyasambhavaH, tadAha-sveti / svasvatvasukhapUrNasyasvasmin saccidAnandamaye Atmani svatvena viSayAnupekSya svakIyasvabhAvanayA yatsukhaM zAzvatA'khaNDAnandasamudbhedastena pUrNasya, viSayeSUpekSayA nirvikalpavAtsvasAkSAtkArAtsvasvabhAvabhUtA''nandamayasyetyarthaH / vAstavapUrNatAvata iti yAvat / jIvasyetyarthabalAllabhyate / hare:-indrAt / indramapekSyA'pi, nyUnatA-asamapratA, na-naiva, astIti zeSaH / saccidAnandAnAM pUrNAnAmeva sarvAtmasu bhAva ityAtmanAM sarveSAmeva svabhAvataH samAnatvAnna vAstavapUrNatAyAM tAratamyam / tasmAdavAstavI pUrNatA vastuto'pUrNavaiva, tAratamyasadbhAvAditi nA'vAstavI pUrNatA kA'pIti tatrA'jJAnAtpUrNatA. bhrama eva / tatastadupekSya pUrNatArtha yatanIyamiti tAtparyam // 7 // Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ~~~ * tadevaM pUrNatAM vizadaM vyAkhyAya tatmAptiyogyaH / kaH kAla iti samutsukaM ziSyamanugRhanAhakRSNapakSe parikSINe zukle ca samudazcati / dyotate sakalA'dhyakSA pUrNAnandavidhoH kalA // 8 // " iti mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre pUrNatA'STakaM nAma prathamamaSTakam // 8 // . kRssnneti| kRSNapakSe-candrapakSe-kRSNo varNasAmyAllakSaNayAs. ndhakAraH, rAtrAvAdau tadbhAvAttatpadhAnaH pakSo'rdhamAsaH, kRSNapakSa iti loke prsiddhH| AtmapakSa-cA'rdhapudgalaparAvanmitAntareNa pudgala. parAvAdvA'dhiko'vaziSTaH saMsAraH, tasmin kRSNapakSe / parikSINecandrapakSe-atIte, AtmapakSe ca bhogAcAritrapAlanAdinA ca kSayamupagate sati / zukle-vinA'pi pratyayaM pUrvottarapadayorlopAcchuklapakSe, tatra candrapakSe-janaprasiddhaH zuklapakSaH kRSNapakSetaraH, yasmin rAtrAvAdI candrodayo bhavati, tasmin / AtmapakSe cA'rdhapudgalaparA. vanmitAntareNa pudgalaparAva nyUno'vaziSTo bhavaH, tasmin / caH kRSNapakSakSayasamuccaye / samudazcati=samyagUvaM gacchati sati / candrapakSe-zuklapakSasyordhvagamanaM pratipada Arabhya pUrNimAntaM kramazo'grimA'grimatitherAgamanam / AtmapakSe cokabhavasya kramazo nyUnIbhAvaH / tasmin sati / pUrNAnandavidhoH-pUrNaH samaprakalatvAtsampUrNamaNDalazcA'sAvAnandayatyAhAdayati janAn zItalaiH karaiH subhagadarzanena ca sa tAdRzazvA'sau vidhuzca, tasya / " candra induH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUrNASTakam nandasvarUpa 9 " kumudabAndhavaH / vidhuH suSAMzuH zubhrAMzuri " tyamaraH / AtmapakSe ca - pUrNaH zAzvato'khaNDo nirvikalpatayA'nuttamazcA''nando yasya saH, guNaguNinorabhedapakSe tvAnandamayaH / ubhayatra pakSe saccidAAtmetyarthaH / tAdRzazvA'sau pUrvoktazleSavazAddharmasAmyAdvidhuriva tasya / kalA - candrapakSe - SoDazo bhAgaH, teSAM samudAyo'pi ca kalAsamudAyatvAtkalaiva sA / AtmapakSe cakevalajJAnAkhyazuddhacaitanyAtmakAtmaparyAyaH, sA / dyotate - prakAzate / sAkalyena kRSNasamparkA'pAye pUrNimAyAM jagatpadArtha sArthaprakAzikA candrasya kaleva sAkalyena bhavakSaye AtmanaH saccidAnandapUrNatAkhyaH paryAya straikAlika sarvadravya paryAyaparicchedakaH prakAzata ityarthaH / tasmAdbhavA'lpatvAya jJAnacAritrAdyArAdhanIyaM pUrNa tAmabhilASukeNeti hRdayam / zleSA'nuprANitopamA'laGkAraH // 8 // 15 iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR-kaviratna - panyAsa pravara - zrIyazobhadra bijayajIgaNivara ziSya-panyAsa zrIzubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAyAM prathamaM pUrNA'STakaM samAptam // 1 // atha magnA'STakam // 2 // pUrNASTaka zravaNena jAtapUrNa | ruceH ziSyasya kenopAyena sA pUrNatA sAdhyeti sotsAha jijJAsAM kalayitvA manasyaiva sA labhyeti yAdRzA'nuSThAnaparAyaNasya sA labhyA, tameva magnaM salakSaNamAha pratyAhRtyendriyavyUhaM samAdhAya mano nijam / dadhaccinmAtravizrAnti mana ityabhidhIyate // 1 // Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAhRtyeti / indriyavyUham - indriyANAM bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tathAkhyAtAnAM tvagAdInAM vyUhaH samUhastam / na tu katipayameva, kintu sarvANIndriyANItyarthaH / ekasya dvayorvA pratyAhAre'pIndriyAntarasya svaviSayeSu prasakezvittasaGgo bhAnmagnatvA'sampatteriti bhAvaH / " saGghAte prakaraughavAranikaravyUhAH samUhazcaya " iti haimaH / pratyAhRtya - saGkSipya niyamyeti vA / vairAgyeNA'bhyAsena cendriyANAM vivekapUrvakaM viSayeSu prasaki nivAryeti sArArthaH / nahi viSayebhyaH sarvathA nivRttirindriyANAM sambhavati / svayaM viSaya samparkanivAraNe'dhyApAtyAnAM viSayANAM samparkasya nivAraNA'sambhavAt / tasmAdvivekato viSayeSu prasaktiniyamanamevendriyANAM pratyAhAraH / viSayasamparkepIndriyANAM tathAsvabhAvatvAtsavyApAratve'pi vivekatastatra tasyASvyAsaGgaM vairAgyA'bhyAsAdinA saMsAdhyeti niSkRSTo'rthaH / magnatAyAM naitAvatparyAptam, kintu manonigraho'pi tatrA'pekSyata ityata AhasametyAdi / nijam - AtmIyam, lokaprayogAnusAreNaitat / manaHsamAdhAyetyetAvatA'pi nijA'rthasya lAbhAt nahi ko'pi parakIyamanaHsamAdhAnaM prati pravarttate prabhavati veti bodhyam / manaHcittam / samAdhAya - vairAgyA'bhyAsAbhyAM vRttyantaraparihAreNA''tmamAtropayuktaM vidhAyetyarthaH / yaduktam- " yato yato nizvarati manazva - Jcalamasthiram / tatastato niyamyaitadAtmanyeva vazaM nayedi "ti, " abhyAsena tu kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyata " iti ca / indriyapratyAhAra pUrvakamanaH samAdhAna phalamAha - dadhaditi / cinmAtravi zrAntim- cidAtmanaH zuddhacaitanyasvabhAvaH, nirvikalpaM caitanya 16 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre magnA'STakam mityarthaH / indriyANAM pratyAhAsacittasya ca samAdhAnAdvikalpasya sarvathA'sambhavAtsvayamevodbhAsamAnA yA nirvikarapAvabhAvA zuddhA cetanA, tatraiva vizrAntimavasthAnam / cinmayatvamiti yAvat / vikalparihAre hi nirvikalpaM jJAnamevA''tmani bhAsate, cinmayo vA''tmA'vabhAsate ityAtmA cinmAtravizrAnta iti cinmAtravizrAnti dadhaditi cA'bhidhIyale / na tAtmA prayasya tAM vizrAnti dadhAti / kintu meghAragame sUryavadvikalpanivRtau tathAsvabhAvatvAdAtmA svastha. bhAvAvastha eva prakAzate ityavadheyam / dadhat-dhArayan kurvan vA / zuddhacitsvarUpega bhAsamAna iti yAvat / yaduktam-" yathA dIpo nivAtastho nete sopamA smRtA / yogino yatacittasya yukhato yomamAtmana" iti / sA kAsavAdaucityAdAtmeti vizeSyaM labhyate / sa tAdRzaH kiMzabdA'bhidheya AtmetyAkAsApUraNAyA''ha-mannaHlInaH, pUrNo vA / abhidhIyate-kathyate / tatazca magnatA pUrNatA ca nA'rthAntaram / evaJcandriyapatyAhAramanaHsamAdhAnapUrvakacinmAtravizrAntigatmano magnatA pUrNatA vA / tadvAMzca magnaH pUrNo vA / elenendriyapratyAhAramanaHsamAdhAnasAdhyA magnateti bhaNyA suucitm| sacidAnandamayasvena vivakSAyAM pUrNa iti cinmayatvamAtreNa vivakSAyAM mana iti cA'bhidhIyate Asmeti viveko'tra bodhyaH / na tu tAvatA vastvantaratA / cinmayo hi saccidAnandamayaH, sa ca sa ityalamatiprasaGgena // 1 // ekadA tAdRzamagnatAyAM labbAyAM na kadApi tatazyutiriti Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite magnatA'rthavAdam, tAdRzamagnatA'bhilASukeNa viSayavyAsaGgaH prayasya nirasanIya ityapramAdopadezaM ca ziSyahitArthamAha yasya jJAnasudhAsindhau parabramaNi magnatA / viSayAntarasaJcArastasya hAlAhalopamaH // 2 // .- yasyeti / yasya-yAhazasya vilakSaNapuNyazAlina AtmanaH, jJAnasudhAsindhau-jJAnamevA'laukikatRptipradatvAnmuktirUpA'marA'jarA'vasthApradatvAcca sudhA'mRtam , tasya cA'parimitatvAdativipulAdhArarUpa iti sindhuriva sindhuH pArAvAraH, tasmin zuddhA'nantacaitanyAtmake iti yAvat / vizeSyamAha-parabrahmaNi-paraM nirvikalpasvAdvizuddhatvAtsvarUpeNA'vabhAsamAnatvAcca sarvotkRSTaM yadbrahma nizcayanayA'bhimataH pratiparyAyavyApaka AtmA, tasmin / manatAindriyapratyAhAramanaHsamAdhAnapUrvakacidvizrAntiH / astIti zeSaH / yadyapi parabrahma saccidAnandapUrNa Atmaiveti jJAnasudhAsindhurUpasyA'rthasya parabrahmapadenaiva lAbhAtpaunarutyamApatati / tathA'pi "sa kI cakairmArutapUrNarandhairi "tyAdivadvizeSaNavAcakapadasannidhAne vizivAcakapadasya vizeSyamAtraparatvAtkathaJcitsamAdhAnIyam / yadvA yato jJAnasudhAsindhurataH parabrahmeti kAvyaliGga vA bodhyam / nanuH yasyeti kimityAha-viSayeti / tasya-jJAnamaye parabrahmaNi magnasyA''tmanaH / viSayAntarasaJcAra:-anyo jJAnAllakSaNayA jJAno, pAyabhUtAca jJAnamayAdbrahmaNazca bhinno viSayaH sparzarasAdistatra / yadvA viSayANAM sparzarasAdInAmantare madhye-vibhinneSu viSayeSviti Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre magnA'STakam yAvat / saJcAraH pravRttiAsaGgo vaa| viSayA'bhimukhatetyarthaH / viSayopabhoga iti yAvat / hAlAhalopamaH-hAlAhalaM viSamupamA yasya tAdRzaH / viSaM cetanAmiva viSayavyAsaknaH samyagjJAnaM vinihantIti na vinendriyamanonigraheNa magnatA kathamapi labhyeti hRdayam / tasmAttannigrahe sadA'pamAdinA bhAvyamityupadeze tAtparyam / yadvA pItA'mRtasya yathA na viSAdbhayam , tathA cinmaye magnasya na viSayebhyo bhayam / athavA yathA pItA'mRte na viSA''viSTatvaM sambhavati, tathA jJAnamaye magnasya viSayavyAsaGgo na sambhavati / ajJAnasya tanmUlatvAditi tAtparyam / tasmAttAhazamagnatAyAM satyAM na punarviSayeSvabhiSvaGgaste sambhavatIti tAdRzamagnatAyAH pracyuti mA zaGkasveti ziSyasamAzvAsanaM magnatA'rthavAdazca tatra sodyamatvAyeti suucyte| yadvA-mamatetyanantaramiSTeti zeSaH / tathA ca yo'mRta. micchati, tena prAgeva viSAd dUramapasartavyam / anyathA prAgeva viSasambandhe sadyo maraNA'vazyaMbhAvAtko'vatiSTheta yo'mRtaM pibediti tadicchA'pUrNaiva tiSThet / tathA yasya jJAnamaye magnateSTA, tena viSayaparAGmukhenaiva bhAvyam / viSayavyAsane hi tAdRzalInatA sarvathaivA'labhyA bhavediti bhAvaH / jJAnamaye magnatAyAM satyAM viSayavyAsaGgo nivartate, nahi vinA jJAnamindriyanigrahAdiH sAdhya ityubhayoH sahaiva yathAzakti vidhiriti dhvanistu sahRdayahRdayasAkSIti // 2 // nanu zarIriNa aindrazrIsukhamamasya saccidAnandapUrNasya vA viSayAntarasaJcAro durnivAraH, zarIrayAtrArtha cAritrA'nuguNyena ca kriyAsu pravRtterAvazyakatvAt , tAdRzapravRttezca viSayasamparka vinA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSita kathamadhyasambhavAt / evaJca zuddhamamatA'sambhavinI kasyA'pi kadA. pIti cenna / jJAnina sakteramAvAdanAsaktisadbhAve ca viSayasamparkamyA'kizcitkaratvAdityAha svabhAvasukhamagnasya jagattavA'valokinaH / kartRtvaM nA'nyabhAvAnAM sAkSitvamavaziSyate // 3 // svabhAveti / jaganacA'valokina:-jagato lakSaNayA tatstha. padArthasya tattvaM yAthAtmyamanityatvAdinA duSpariNAmatvAdirUpaM paramArthamavalokate samyagjJAnasadbhAvAtpazyati jAnAtItyevaMzIlastasya, avagatasAMsArikapadArthaparamArthasya / samyagjJAninastattadbhAvakartRka eva paramArthatastattadbhAvAnAM pariNAma ityevaM nizcayadRSTeriti yAvat / ata eba, svabhAvasukha magnasya-svabhAva eva yatsukham , tatra magnasta. dekatAnaH, tasya / Atmana AnandamayatvAtsukhamAtmanaH svabhAva ek| tatra mamatA ca narte jJAnino'nyasyeti bhAvaH / tAdRzasyA''tmanaH, anyabhAvAnAm-anye svabhAvAditare ye bhAvAH zarIrayAtrAcAritrAdyanuguNakriyApravRttyAdirUpAsteSAm , kartRtvam-iSTasAdhanatAdijJAnapUrvakaM nirvartakatvaM vidhAtRtvaM pravartakatvaM vA / na-naiva, sambhavatIti zeSaH / jJAnino hyahaM karomItyanabhimAnAt , zarIrayAtrAdyarthapravRttizca zarIrAdereva nA''tmanaH, niSprayojanasvAditi vivekasadbhAvAca sarvathaivA''sakterabhAvAcca / Asaktyaiva hi kartRtvam / yaduktam-" yasya nA'ikRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / hAtvA'pi sa imAllokAnna hani na nivadhyate " iti / tathA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAnasAre mannA'STakam " tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaM tu yaH / pazyatyakRtabuddhitvAnna sa pazyati durmatiri "ti ca / evaJca tattadbhAvakartRka eva bhAvAnAM pariNAmaH / AtmA tu nityazuddhabuddhamuktapattvasvabhAvaH puSkarapalA. zavanirlepa eva / tatazvA''tmanaH kartRtvamajJAnAdahaGkArA''saktyAdi. mUlameva / tAdRzajJAnavatazca kartRtvaM naiva paramArthata iti suSThataM kartRtvaM nA'nyabhAvAnAmitIti bhAvaH / nanvetAvatA''tmano niSkri. yatvabhuktaM bhavatIti cet , evametat / tadAha-sAkSitvam-sAkSAd draSTutvam , jJAtRtvaM vA / abaziSyate -avaziSTo bhavati / kriyAniSedhAddhi draSTratvameva parizeSAdAtmani labhyate / nahi yo niSkriyo bhavati sa nizcetano'pIti vyAptiH / ataH pravRttyuparatasya svasta. bhAvasthasya cetanamyA''tmano draSTratvaM kena vAryatAm ! / saccidAnandapUrNo hyAtmA jJAnavazAtsvasvabhAvasthaH kiyAsu na pravartate, ata eva na lipyate'pi / kintu cetanatvAttasya tAdRzakriyAdraSTatvamAtra. mevA'zakyaparihAratvAdavagantavyam / evaJca 'jJAnAdevA''tmani kartR svasannipAtaH, jJAne sati vahaGkAravilayAtsAkSimAtraM sa iti zArIrAdipravRttau satyAmapi svabhAvasukha magno'lipta eva bhavatIti bhAvaH / atra ca prAgindriyanigrahAdijJAnAdinA magnatA, tato viSayavyA. saGgabhaGgaH, tato'hakAravilayAdinA kartRtvatyAga iti kramo'pi sUcito bodhyaH // 3 // nanu paudgalikaM sukhamapi sukhameveti kimiti jJAninaH sva. bhAvasukha magnasya tatrA'nAdara iti vipatipannaM ziNyamupalakSyAha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite parabrahmaNi magnasya zlathA paudgalikI kathA / kvA'mI cAmIkaronmAdAH sphArA dArA''darAH kva ca // 4 // pareti / parabrahmaNi-pare saccidAnandamayatvAdutkRSTa brahmaNyAtmani, magnasya-lInasya, jAtasaccidAnandamayanijAtmasAkSAtkArasya jIvasyeti militArthaH / paudgalikI-pudgalAnAM srakcandanA'GganAdInAmiyaM sA, pudgalasambandhinItyarthaH / kathA-pudgalebhyaH sukhaM jAyata ityevaM prakAra vArtA, pudgalAsaktirvA, zlathA-zithilA, jAyata iti zeSaH / na rocata iti yAvat / svabhAvasukhA'pekSayA paudgalikasukhasyA'nityatvaduSpariNAmatvAdinA'tinikRSTatvAt / kiJca paudgalikatRSNAkSaya eva svabhAvasukhamagnatA labhyeti kutaH svabhAvasukhamagnasya pudgalakathA bhavatu !, pudgalatRSNAyAH sAkalyena kSayAt / nahi labdhA'mRtasya pAnIyavArtA'pi rocata iti bhAvaH / ata eva-amI-svabhAvasukha magnasya kRte'tinikRSTatvAdatyaruciviSayatvAd dUravartinaH, cAmIkaronmAdAH-suvarNAdilokikakSaNikaduSpariNAmadhanakRtAzcittaviplavAH, dhanamadA iti yAvat / suvarNAdidhanA''sakti janitaviplutacittateti hRdayam , kva-kutra ! bhavanviti zeSaH / naiva kvApi bhavantvityarthaH / sphArAH-bhUyAMso balavantazca, adhikamutkaTAzceti yAvat / dArAdarA:-dAreSu strISu viSaye AdarA rucayaH, aGganAliGganAdyabhilASA iti yAvat / kvakutra bhavantu !, naiva kutrA'pi bhavanvityarthaH / caH samuccaye / yasya hi pudgaleSvAsaktistatraiva dhanamado'GganAdyabhilASazca / svabhAvasukhamagne virakte niHspRhe ca naiteSAmavasaraH, sarvotkRSTasva zAzvatA'khaNDasya Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre magnA'STakam sukhasyaiva sattvAt / hIno'dhikamicchati, na svadhiko hInamiti svabhAvasukhamagnasya teSvanAdara iti tAtparyam / kartRtvabhAvavilaye sati sarvathA pudgala sambandho nivartate mUlA'bhAvAditi kamo'tra sUcyata ityapi bodhyam // 4 // magnatA'vazyaM sAdhyA, sA hISTamAghanamiti ziSya bubodha - yiSurmagnatAmAhAtmyaM kathayiSyantasyAstejolezyAmUlavamAha - tejolezyAvivRddhiryA mAdho pryaayvRddhitH| bhASitA bhagavatyAdo setthaMbhUtasya yujyate / 5 / / teja iti / bhagavatyAdau-bhagavatItyAkhyayA khyAte anthe zrutavizeSe'nyasmiMzca tAdRze anthe| mAdhoH-gRhIta cAritrasya cAritrapAlanena guNakakSAmArohayato muneH, paryAyavRddhitaH cAritrAkhyasya paryAyasya mAsAdikakameNa yottarotaraM kAlavRddhiH, tato hetoH / paryAyaH padArthasyA'sahamagyAvadvyabhAvI ca dharmavizeSaH / guNastu sahabhUryAvadravyabhAvI ca dharma iti vivekaH / tathApi guNaparyAyayorlo ke samAnArthaparatayA bahuzo vyavahAro dRzyate. yaki. zcidetat / gRhItAyAM dIkSAyAmAtmanazcAritrAkhyaH paryAyo jAyate, cAritraM hyAtmanaH saMyamapariNAmaH / atra ca sAdhupadasamabhivyAhAramahimnA paryAyazabdena cAritrAkhyaH paryAya evaM gRhyate / tavRddhareva tejolezyAvRddhihetutvena zAstre pratipAdanAceti bodhyam / yAyatpakArA, tejolezyAvivRddhi:-tejazcittasukhalAbhalakSaNamityutte. stejo mAnasikasukhavizeSaH, tadAkhyA yA lezyA''zayavizeSa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite sukharUpA manovRttiriti yAvat / sukhamagnateti hRdayam / tasyA vivRddhirvizeSeNotkarSaH / bhASitA - pratipAditA / yathAyathA saMyama kAlo vardhate, tathAtathA tejolezyA vivarSata ityarthaH / tadviSaye vistarazca bhagavatI granthAdevA'vaseyaH / sA tAdRzI tejolezyAvivRddhi:, itthambhUtasya - imaM jJAnamaya parabrahmamagnatAkhyaM prakAraM prAptasya, yujyate - saGgatimaIti nA'nyasyeti sarvaM vAkyaM sAvadhAraNa miti nyAyAllabhyate / tejolezyAvivRddhaye na cAritraparyAyavRddhimAtraM paryAptam, jJAnamayA''tmamagnatAM vinA kevalayA tayA tadalAbhAditi magnataiva sarvazubhamUlamiti magnatAyA mahAn mahimeti sA'vazyaM sAdhyA satprayAseneti bhAvaH // 5 // 24 paugalika sukha lipsayA jJAnamagnatAsukhA'nAdaro mA bhUditi karuNApara : ziSyaM hitamupadizan jJAnamagnatAyA avarNanIyatvamanupamatvaM cA''ha jJAnamanasya yaccharma tadvaktuM naiva zakyate / nopameyaM priyAsszleSairnA'pi taccandranadravaiH // 6 // jJAneti / jJAnamagnasya - jJAnamaye Atmani magnasya tadekatAnasya, zuddhasamyagjJAnina ityarthaH / AtmajJAnina iti yAvat / yatyatprakAram, zarma-sukham, 66 zarma sAtasukhAni ce "tyamaraH / tattAdRzaM sukham, vaktum-varNayitum, na naiva zakyate / vAcAmagocaraM tatsukhamiti sArArthaH / tAdRzasukhapratipAdana samarthaH zabdo nAstIti vAgatItaM tatsukhamanuttamatvAditi bhAvaH / nanu vAcakazadAbhAve'pyupamayA tadvarNanIyaM syAditi cenna / tadAha- tad - tAdRzaM 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre magnA'STakam jJAnamagnatAsukham , priyA''zleSaiH-priyA priyatamA tasyA AzleSA AliGganAni, ekasya dvayorvA tu kathaiva kA!, tai bahubhirapIti bahuvacanena dhvanyate / lakSaNayA piyalalanA''liGganasukhaiH, lokadRSTayA sarvotkRSTatvena prasiddhairapIti hRdayam / na-naiva, upameyamupamAtuM yogyam , candanadravaiH-candanasya dravo lepArthaM gharSaNena kRtaM dravadravyam , taiH / lakSaNayA tallepasukhaiH, na-naiva, upameyamiti sambadhyate / apinA priyA zleSasamuccayaH / tavayasyA'pyajJAnataH sukhabuddhyA kalpitatvAtkSaNikatvAduSpariNAmatvAditazca sukhAbhAsatvena vastutaH sukharUpatvA'bhAvAditi bhAvaH / avarNanIyamanupameyaM ca yadbhavati tadanuttamaM bhavatIti laukikasukhaM vihAya tadarthameva yatanIyaM prekSAkAribhiriti hRdayam // 6 // jJAnamagnatAsukhagauravaM hi jJAnagauravAdityupajIvyatayA jJAnaM ziSyA'bhimukhIkaraNArtha stauti zamazaityapuSo yasya vigruSo'pi mahAkathAH / kiM stumo jJAnapIyUSe tatra sarvAGgamagnatAm 1 // 7 // zameti / yasya- yAdRzasya, zamazaityapupaH-zamastRSNAkSaya eva bhavatApazamanAcchaityaM zItalatA, tAM puSNAtyupacAyayatIti tattasya jJAnapIyUSasya, ataH zamazaityapoSaNAdeva hetoH, vipuSaH-bindorapi, labamAtrasyA'pItyarthaH / aatmlgnsyetyaallbhyte| mahAkathA:mahatyo'tivistRtatarAH kathAH pravandhagranthAH, mahatyaH prazastayo vaa| santIti zeSaH / bahavo jJAnavarNanAtmakA mahApranthAH santi, mukhena cA'pi taistairvidvadbhirativistRtaM dRSTAntAdinA jJAnamAhAtmyavArtAH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 bhadraGka rodayAkhyavyAkhyAvibhUSite 7 : kriyanta ityarthaH / apinA sUcitamarthamevAha - tatra - yasya vindorapi mahAkathAstasmin jJAnapIyRpe - jJAnameva zamazaityapoSaNAtpIyUSamamRtaM tatra / "piyUSamamRtaM sudhe " tyamaraH / sarvAGgamagnatAmsarvAGgaiH sarvaprakAraiH kRtvA yA magnatA, tAm / sarvathA zuddha cinmayA'vasthAnamityarthaH / kiM stumaH 1 - naiva stuma ityarthaH / cindorapi mahAkathAviSayatvAtsamagrasya tasya varNanasyAzakyatvAditi bhAvaH tAdRzajJAnArjane sarvaireva yatitavyam / tata eva tanmagnatAsukhasampatteriti tAtparyam // 7 // , tAdRzajJAnavAMzca durlabhatvAduttamottamatvAcca sarvaireva namaskaraNIya iti ziSya bhaktivivRddhaye yoginamaskArapUrvakamupasaMharati --- yasya dRSTiH kRpAvRSTirgiraH zamasudhAkiraH / tasmai namaH zubhajJAnadhyAnamagnAya yogine // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrIyazovijayopAdhyAyakRte jJAnasAre dvitIyaM magnASTakaM samAptam // 2 // yasyeti / yasya-yatprakArasya zubhajJAnadhyAnamagnasya / dRSTiHavalokanaM tatsAdhanaM netraM ca / kRpAvRSTiH - yatpazyati tatkRpayaiveti sarvatra kRpAM varSayatIti kRpAvarSaNAtmikA kRpApUrNA cetyarthaH / tathA, yasya, giraH- vAcaH, zamasudhAkaraH-zama eva sarvatRptikaratvAtsudhA, tAM kiranti pratipAdayanti siJcanti vA prANiSviti tAdRzyaH / upazamapradA ityarthaH / tatra bhanyA hetugarbhaM vizeSaNamAha-zumajJAnadhyAnamagnAya - zubhaM nirapAyaM zuddhaM ca yajjJAnaM samyagjJAnaM dhyAnaM -- Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sthiratA'STakam 27 ca zukladhyAnaM tatra mannAya, tasmai-kRpApUrNadRze zamapradavAce ca, yogine-samyagdarzanajJAnacAritrAkhyayogavate, anyasyA'tAdRzatvAt , kizca zubhajJAnAdimagno yogyeva bhavati / tasyaiva ca dRSThiH kRpApUrNA girazca zamapratipAdikA iti bhAvaH / namaH-namaskAro'stu / sarvalokahitatvAddhitopadezakatvAddhitA'nuSThAnapravRttatvAcca lokagurutva tso'vazyaM namaskaraNIyaH / sa eva ca namaskaraNIya iti tAdRzamahimno lAbho'pi jJAneneti ziSyahRdayA''varjane'pi tAtparyam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravara zrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAyAM dvitIyaM magnA'STakaM samAptam // 3 // atha sthiratA'STakam // 3 // nanu sukhArthameva yate, na ca saphalo bhavAmi, pratyuta viSIdAmyeva / bhavatA ca tadupAyatvena magnatopadizyate / tatkAraNaM cendriyanigrahAdikaM prayasyA'pi sAdhayituM nA'lamasmIti vyagraM ziSyamupalakSya jAtadayaH snigdhayA giropasAntvayaMstadekopAyaM sthiratAmAhavatsa ! kiM caJcalambAnto bhrAntvA bhrAntvA viSIdasi / nidhi svasanidhAveva sthiratA darzayiSyati // 1 // vatseti / kRpayA snehena ca komalAmantraNamidam / etena svasya ziSyavyagratoddhAracintA sUcyate / caJcalasvAntaH-asthiramanAH san / sukhArthaM viSayeSvitastato vyAsaktamanAH + viSaye kathaM sukhaM labheyeti vyagramanA veti yAvat / "svAntaM hRnmAnasaM mana". Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodamAkhyavyAkhyA vibhUSite , " ityamaraH / bhrAntvA bhrAntvA - AbhIkSNyena bhraman viSayA'TavyAmityarthAllabhyate / viSayeSu punaH punarindriyamanaH prabhRtIn vyApArayaniti yAvat / kiM viSIdasi - kiM dainyamanubhavasi ? / na viSAdaH kArya ityarthaH / kRtazramo'pyakRtArtho hi viSIdatyeva kintvasthAne zramo viSAdamAtraphala eva / viSayeSu ca sukhecchayA kRte prayAse na tallAbhaH, viSayANAM vastutaH sukhajanakatvAbhAvAt / ata eva duSpariNAmA eva te / nanu tarhi kimanyatkaromi, iSTasiddhyarthamupAyAntarAbhAvAditi cenna / tadAha-sthiratA- vividhaviSayevindriyamanaHprabhRtInAM muhurmuhuranabhinivezaH, sthirendriyacitAdivRttitetyarthaH / viSayeSvindriyamanaHprabhRtInAmanAdara iti yAvat / upazama iti sArArthaH / strasannidhau - svasamIpe, svAtmasthamityarthaH / evakAreNa sthAnAntaravyavacchedaH / nidhim - nighAnam, sukhanyAsamityarthaH / darzayiSyati - gocarIkArayiSyati / sukhaM svAtmastha - meva, nA'nyatra viSayAdau / viSayasukhasyA'jJAnakalpitasvAnmithyA.. rUpatvAt / atastadarthaM vihitaH zramo viSAdapariNAma eva / AtmasthaM sukhaM ca noktarUpeNa bhramaNena labhyam api tu manaHprabhRtInAmantamukhavRtyAtmaka sthiratayA / tAdRzavRttyA hIndriyanigrahAdipUrvakamagnatAlAbhe zAzvatA'khaNDAnandAtmakapUrNa tAkhyanidhilAbhaH / tasmAsthiro bhava, mA viSIda / etena yatsvasamIpasthameva tadarthamanyatra bhramaNaM mUrkhatAmeva sUcayatIti dhvanyate / caJcalacittasya na kadApi sukhaM kintu viSAda eva / sthirasyaiva ca taditi sArArthaH / sthirataiva sarveSTamUlamiti hRdayam // 1 // 28 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre sthiratA'STakam asthiratAyAstyAge pravRttiryathA syAditi ziSyahitacintayA'sthiratAyA apAyAntaramAha-- jJAnadugdhaM vinAzyeta lomavikSobhakUrcakaiH / amladravyAdivA'sthairyAditi matvA sthiro bhava // 2 // jJAneti / amladravyAta-amlaM svanAmakhyAto rasavizeSaH, tadravyamAmalakyAdikama , tatprApyeti yablope paJcamI / tata iva / asthairyAta-uktarUpAccAJcalyAt , * tatprApyetyarthaH / lobhavikSobhakUrcakai:-lobhaH parasvagrahaNecchA, tajjanitA ye vikSomAzcittavikalatAste kUrca kAH kSIravikAravizeSA iva, taiH kRtvA, tadrUpeNetyarthaH / dhAnyena dhanavAnitivadabhede tRtIyA bodhyaa| jJAnadugdham-jJAnaM zuddhavAtsukhajanakatvAnAzasAmyAca dugdhamiva, tat , vinAzyeta -svayameva nAzaM prApnuyAt / vikRtaM hi vinaSTameva kathyate iti hRdayam / yathA'mladravyasamparkeNa dugdhaM kUrcakarUpatAM prAptaM vinazyati-svasvarUpaM guNAMzca tyajati, tathA'sthairyAdAtmano lobhapariNAmAsa sajjJAnarUpaM svarUpaM nAhanasvarUpajanyaM sukhA'nubhavaM ca tyajatItyarthaH / iti-uktaprakAramasthairyadoSam , matvA-vicArya, sthira:-antarmukhendriyAdivRttiH, bhaveti ziSyamuddizyA'pAyadarzanadvAreNa hitopadezaH // 2 // sarvAtmanA sthairyArtha ziSyapravRttimanasA'ntaHsthiratAM vinA bahiHsthiratAmAtreNa na nijeSTa phalalAbhasambhava iti ziSyamupadizannAha asthire hRdaye citrA vAGnetrA''kAggopanA / puMzcalyA iva kalyANakAriNI na prakIrtitA // 3 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite asthira iti / hRdaye-antaHkaraNe, cetasItyarthaH / " cittaM tu ceto hRdayami "tyamaraH / asthire-bahirmukhavRttike sati, viSayA'bhimukhe satItyarthaH / anupazAnte iti yAvat / citrA-vividhaprakArA, vAGanetrAkAragopanA-vAco netrasyopalakSaNatvAdvahirindriyasyA''kArasyegitasya-manobhAvaprakAzakA'vayavavikArasya gopanA guptikriyA, bahiH sthirateti yAvat / puMzcalIpakSe nilAyanakriyA, avahittheti yAvat / " AkArastviGga iGgitami "ti haimaH / " avahitthA''kAraguptiri "tyamaraH / puMzcalyA:-kulaTAyA iva / puMzcalyAzcitrA vADnetrAkAragopanevetyarthaH / kalyANakAriNImagnatAdirUpazubhapradA, pakSe satItvayazaHprabhRtizubhapradA, na prakItitA-na kathitA / kulaTAyA hi vAGnetrA kAragopanayA kulInatvA'bhinayo na yazase, pratyutopahAsAyaiva / tathA manaHsthairya vinA vAgAdigopanAmAtreNa bahiHsthiratAtmakena na magnatAdirUpa. kalyANaprAptiriti bhAvataH sthiratA'vazyaM sAdhanIyA / bhAvasthairyasahitenaiva dravyAdisthairyeNeSTasiddheH / yaduktam-" prazAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam / upaiti zAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSami "ti bhAvaH / upamA'laGkAraH // 3 // nanu tarhi vAgAdiguptyAdikriyA viSphaletyAyAtam , taccA'niSTam / lokAnAM tatrA'pravRttyApatteriti ziSyazakAM svayameva samAdadhadAha antargataM mahAzalyamasthairya yadi noddhRtam / kriyauSadhasya ko doSastadA guNamayacchataH // 4 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nisAre sthiratASTakam 31 antariti / yadi-yadA, antargatam - hRdayastham, pakSe zarIrAntarviddham, mahAzalyam - mahacca tacchalyaM zaGkukIlakA di ca, tadiva / mahAzalyatulyamityarthaH / " zalyaM zaGkAvi " ti haimaH / asthairyam - viSayA'bhimukhamanovRttiH, noddhRtam-na vizodhitam, pakSe notkhAtam / tadA - asthairyazalyA'nuddhAradazAyAm / guNammagnatAsukhAdilAbham, pakSe pIDAnivRttim, ayacchataH - apradadataH, akurvata ityarthaH / kriyauSadhasya - kriyA kAyagutyAdirAvazyakAdikriyauSadhamava, tasya / ko dopaH - koDArAdhaH / na ko'pItyarthaH / zalye hi viddhe'nuddhRte satyauSadhasya guNAkaraNaM nauSadhasya doSaH, kintu zalyasyaiva / auSadhakRta guNasya zalyakRtapIDayA parAbhavAt / tathA hRdaye'sthire kriyAssvazyakAdikA niSphalA cenna sa kiyAyA doSo'pi svasthairyasyaiva / kriyAkRtaguNasyA'sthairyeNa vilopanAt / ataH sthiro bhavetyupadezaH // 4 // atha sthairyamupAdeyamiti ziSyaprabodhAya phalamukhena sthiratA - mabhiSTauti sthiratA vAGmanaHkAyairyeSAmaGgAGgitAM gatA / yoginaH samazIlAste grAme'raNye divA nizi || 5 || * sthirateti / yeSAm - yatprakArANAM yeoginAm, vAGmanaHkAyai: - vAcA manasA kAyena zarIreNa netrAdIndriyaviziSTena ca kRtvA, : sthiratA - indriyamanaH prabhRtInAmantarmukhavRttitA, aGgAGgitAm - aGgAGgibhAvaM tAdAtmyaM nathApariNAmarUpatAM vA / gatA - prAptAH / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite aGgI yogyAtmA, tasya vAGmanaH kAyaiH kRtvA sthiratA pariNAmo'GgamityevamaGgAGgibhAvo yogisthiratayoriti bodhyam / te tAdRzAH sthiratayA prAptA'GgAGgibhAvAH, yoginaH- magnatAkhyayogavyApRtA jIvAH, grAme'raNye divA nizi - sarvatrasthale sarvatrakAle cetyarthaH / samazIlAH- samacittavRttayaH, bhavantItizeSaH, sarvatraikasvabhAvA eva tiSThanti, na tu kApi kathamapi kSubhyanti / evaM ca teSAM magnatAparyAya: samudeti / sthiratAyAstaddhatutvAtkAraNasattre kAryA'vazyabhAvAditi bhAvaH / sthiratA samatAheturiti hRdayam // 5 // ziSyaM magnatAsthiratayoH kAryakAraNabhAvaM bubodhayiSuH sthiratayA magnatAlAbhe vikalpAnAmAtravANAM ca nirodharUpaM dvAramAha sthairyaratnapradIpazceddIpraH saGkalpadIpajaiH / tadvikalpairalaM dhUmairalaM dhUmaistathA''sravaiH || 6 || " sthairyeti / ced-yadi, sthairya ratnapradIpaH- sthairyamupazama eva vikalpAtmakadhUna dirahitatvAtsadA prakAza katvAnnirmalatvAcca ratnapradIpa ratnAtmaka pradIpa iva saH / dIpraH - dIpanazIlaH, prakAzamAna ityarthaH / AtmatAdAtmyApanna iti yAvat | tat - tadA saGkalpadIpajai :- saGkalpo vividhamanovRttiH, sa eva dIpo viSayavikarUpAtmaka dhUma janakasvArAjjaistasmAjjAtaiH vikalpaiH- vikalpAtmakaiH, vividhaviSayasmaraNAtmakairiti yAvat / dhUmaiH - AtmagRha kAluSyarUpakajjalajanakatvAdbhavapIDA janakatvAcca ghUmatayA pratirAdyamAnatvAdbhUmaiH, tathA-punaH, alam-atyartham, dhUmaiH - atizayenA''tma malinI Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sthiratA'STakam 33 karaNAdbhavaparamparArUpapIDAdhikyakaraNAcca dhUmebhyo'pyatizayitaiya. svAbhUmavanma linaizca, AsraveH-karmavandhaprayojakakAyavAGmanoyogaiH, alam-kRtam, na te bhavanti, na vA taiH kimapi kattuM zakyamiti cA'rthaH / sthairye hi sati vikalpAnAmAsravANAM ca nirodho jAyate / tanmUlasya citta cAJcalyasyA'bhAvAditi sthiratA'vazyamupAdeyA'thairya cA'vazyaM heyam / yathA na vikalpairAsravaizvA''mAlinyaM karmavandhazca bhaveditibhAvaH / rUpakamupamA vA // 6 / / / ziSyasyA'sthairya vizeSato'rucaye tato'pAyAntaramAhaudIrayiSyasi svAntAdasthairSa pavana yadi / samAdhama meghasya ghaTAM vighaTayiSyasi // 7 // udIrayiSyasIti / vatseti sambodhanaM prakaraNAlabhyam / yadi, svAntAt - cittamavadhiM kRtvA, cittavRttirUpamityarthaH / asthairyapavanam-asthairyameva dharmameghaghaTAvighaTanAtpavano vAyuriva, tam , udIrayiSyasi-utprerayiSyasi, prakaTayiSyasItyarthaH / cittacAzcatyaM dhArayiSyasIti yAvat / tadeti ydyrthvlaalbhyte| dharmameghasya-dharmasyA'GkurAdermeghavatprarohapoSavRddhyAdikaratvAnmeSaH, tadrUpasya, samAdheH yogatrayA''tmaikatAnatAyA mAnasasarvaprakAravRttinirodharUpA'samprajJAtasamAdherdharmamegha itikhyaatsyetyrthH| ghaTAm-samUham , samAdhipakSe tadutkarSa sAtizayatvaM vA, vighaTayiSyasi-nAzayiSyati / yathA hi pavanena meghA vinazyanti, tathA'sthairyeNa samAdhiAnazyati / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sthiratAM vinA samAdheranupapatteH / evaJca phalatastAdRzasamAdhyanantaramAvi kaivalyapratirodha eva jAyate iti mahAnartha karamasthairya yena kenA'pi prakAreNa tyajaiveti bhAvaH / rUpakamalaGkAraH // 7 // sthiratA hi sarvadA sarveSveveSTA, kaivalyA'nuguNatvAditi tadavazyaM sAdhanIyamiti ziSyamupadizannupasaMharati cAritraM sthiratArUpamataH siddheSvapIpyate / yatantAM yatayo'vazyamasyA eva prasiddhaye // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre sthiratA'TakaM nAma tRtIyamaSTakam // 3 // cAritramiti / sthiratArUpam-sthairyAtmakam , cAritramsaMyamaH, astItizeSaH / ata:-cAritrasya sthiratArUpatvAdeva, siddheSu-mukteSvapi, amukteSu tu kathaiva ketyapinA sUcyate / iSyateiSTam / cAritraM sthiratArUpaM kriyArUpaM ca / tatra kriyArUpasya cAritrasyA'zarIreSu mukteSvasambhavAsthiratArUpameva tattatra / AtmapradezasthiratAyA muktAtmasvabhAvabhUtaguNatvAditi bhAvaH / ata eva, asyA:-muktA'muktasAdhAraNatayA'vazyopAdeyAyAH sthiratAyAH, evakAro bhinnakramo'vazyamityanena sambadhyate / prasiddhaye-prakarSaNa siddhaye lAbhAya, yatayaH-sAdhavo yamaniyamaparAH, avazyameva, yatantAm -sodhamA bhavantu / yatInAmetadAvazyakamiti ziSyAH ! yUyamapi yatayo'vazyametasiddhaye yatadhvam / yaddhi sarvatrA''vazyaka tasiddhau kaH prekSAvAnudAsIteti hRdayam // 8 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre mohatyAgA'STakam 35 iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAta-kaviratna-pannyAsapravara-zrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkaroyAkhyavyAkhyAyAM tRtIyaM sthiratA'STakaM samAptam // 3 // atha mohatyAgA'STakam // 4 // sthiratAsiddhaye yatanIyamityuktam , upAyastu noktH| ataH kathaM sA sAdhyeti kiM karttavyatAvimUDhaM ziSyamupalakSya mohatyAgarUpamupAyaM mohasvarUpamupalakSa yannAha ahaM mameti mantro'yaM mohasya jagadAdhya kRt / ayameva hi nampUrvaH pratimantro'pi mohajit / / 1 // ahamiti / mohasya-svanAmakhyAtasya mohanIyakarmaNaH kArya kAraNopacArAnmohanIyavipAka jabuddherapi mohapadavAcyateti tvanyadetat / mantrapadazrutyA tadrUSasya devasyeti dhvaniH / ahaM mama dhanAdisambandhitvenA''tmabodha kAhammadaghaTitaH parasminsvatvabodhakamamapadaghaTitazcaturakSarA''smakaH, iti uktA'nupUrvIviziSTaH, ayam-sadya eva kIrtyamAnaH zrUyamANazca / mantra:-mantrapadavAcyo mohadevAsghiSTitA'kSarasamUha vizeSaH mohasyA'kSarAtmakaM zarIramityarthaH / mantro hi devA'dhiSThito bhavatIti bhAvaH / nanu sa mantrazcetena kiM sAdhyamityapekSAyAmAha-jagadAdhyakRt-jagata upalakSaNatvAtsarvajIvasyA''dhyamandhatvaM svasvarUpA'navamAsaM viparItajJAnajananaM jJAna ca. kSurAbaraNaM ca karotIti sa taadRshH| andho hi na pazyati, vastu ca yathAsthitaM na jAnAti, timirAdyAvRtadRSTizca bhavati / tathA'haM mameti mantrA'bhyAsavazAjjIvaH zuddhamAtmasvarUpaM na pazyati, svabhinna Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite viSayaM ca svaM jAnAti, AvRtasamyagjJAnazca bhavati / tadetatsuSThUktaM jgdaadhykRditi| mohanIyakarmavipAke satyevA'haM mameti buddhiH| yaduktam-" anityadhanadehAdau nityatvena mameti ca / ajJAnenAvRtA buddhirmoha ityabhidhIyate " iti / nanu sthiratA kathaM labhyeti jijJAsomA'hasvarUpopadezo dIkSArthino vivAhaprastAva ivA'navasarapATha ityAzepaM nirAcikIrSurAha-ayamiti / hiH punaratheM / evaJca mohasvarUpamajAnato mohajayopadeza AkAze citra karmopadeza iva mA janIti pUrva mohamvarUpopadeza iti dhvanyate / ayam-sa mantra eva, evakAreNa nyUnAdhikyasya bhinnAkSaramantrasya ca vyavacchedaH / natrapUrvaH naJ zabdaH pUrvaH pUrvamuccArito yasya sa tAdRzaH san / nA'haM na mametyevamakSarAtmakaH ityarthaH / pratimantraH pratispardhI mntrH| apinA mntrpraamrshH| sa yathA mantrastathA viziSTaH san pratimantrazcetyarthaH / nanu sa pratimantra iti kathaM jJAyate ityAkAsAthAmAha-moha jit-mohanAzakaH / ata eva sa pratimantraH, prati. kUlakAryakaraNAt / tatazca moharUpakAraNA'bhAvAttanmantrakRtasyA'ndhatvasyA'bhAvaH sutarAmiti bodhyam / yadA yaha kAro viSayeSu mamatvaM ca tyajyete, tadA moho nazyati, sthiratA codeti, tatazca krameNa magnatAdilAbhaH / viSayeSu mamatve'hakAre ca sati cittacA. valyA'vazyambhAvAnmohavazAdviSayamanumanaso dhAvanAnna magnatAdilAbhasambhava iti hRdayam // 1 // - nanu nA'haM na mameti mantro durjayaH, ahaM padavAcyasyA''tmano mama padavAcyasya jJAnAdiguNAdezcA'palApaprasaGgAdityAzaGkAtaGkita Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre mohatyAgA'STakam . svAntaM ziSyamanujighRkSurvAstavaM padArthamAha - zuddhAtmadravyamevA'haM zuddhaM jJAnaM guNo mama / nA'nyo'haM na mamA'nye cetyado mohAstramulSaNam // 2 // zuddhatyAdi / aham-ahamityevaM sAkSAtkAraviSaya AtmA, zuddhAtmadravyam-karmakAluSyAdi dhanAdisambandharahitatvAnnirmalaM zuddhanayepTaM nirupAdhikaM cA''tmadravyamAtmA''khyaM dravyameva, vikalparahitacaitanyaviziSTa sattAmAtrasvarUpamityarthaH / evakAreNa guNasthAnAdyapekSayA''ropita caturdazabhedabhinnA''tmavyavacchedaH / zuddhanaye Atmana ekarUpatvAditi bodhyam / tathA, mama AtmanaH, zuddhamvikalparahitatvAnnirvikalpakaM nirAvaragamAtmamAtraviSayatvAnnirmalam , jJAnam samyagjJAnam , evetyatrA'pi sambadhyate / yadvA sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAcchuddhajJAnamevetyarthaH / guNaH-dharmaH, ahaM zuddha AtmA svAmI zuddhaM jJAnaM ca svamityarthaH / anyAdRzastu kalpita iti sa nA'ham , ata evA'nye upAdhayo na mameti bhAvaH / tadevA'i-aham , anyaH-anyAdRzaH, dhanAdisambandhopAdhiviziSTa. svAdanya ivopalakSyamANaH, na-naiva, co hetau / yataH, mamamatsambandhitayA mama padapratipAdyAH, anye dhanAdayo viSayAH na naiva / yato nA'nyo mamA'to'haM nA'nyaH, kintu zuddhAtmaivetyarthaH / iti-uktasvarUpam , adaH-sadyo jJAyamAnam / ulbaNam-atispaSTatayA tIkSNataram , " sphuTe spaSTaM prakAzaM prakaTocaNe" iti haimaH / mohAstram-mohasya nAzakatvAttatsambandhyAyudham / uktaprakArA'sapayogeNa mohasya nizcayena nAzAditi bhAvaH / evaJca viSaya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhya vyAkhyAvibhUSite svAmitvena svasya viSayasya ca svatvena bhAvanAyAstyAgaparatayaiva nAshaM na mameti pratimantro'bhyasanIyaH / zuddhAtmani zuddhajJAne cA'haM mameti mantrasya mohA'kSarazarIratvA'bhAvAtatpratimantro'pi na tAdRzA'thA'kSarazarIra iti hRdayam || 2 | ziSyANAM mohe heyazvasya mohatyAge copAdeyatvasya dAryArtha phalamAha - 38 yo na muhyati lagneSu bhAveSvaudayikAdiSu / AkAzamiva paGkena nA'sau pApena lipyate // 3 // ya iti / yaH - yatprakAraH pUrNatAmabhIpsuH zuddhabuddhirjIvaH, lagneSu -sambaddheSu satsu, AtmanastattadbhAvarUpeNa pariNatirhi tadbhAvAnAM lagnateti bodhyam / prApteSu satsvityarthaH / vizeSyAkAGkSAyAmAha - audayikA dipu - udayaH karmaNAM svavipAkavazAtphaladAnA'bhimukhatA, tatra bhava audayikaH, sa AdiryeSAM te tAdRzA audayika kSAyikakSAyopazamikopazamikapAriNAmikA:, teSu tathA khyAteSu bhAveSu - AtmapariNAmavizeSeSu viSaye, na-naiva, muhyatimohaM prApnoti / moho hi mamatva buddhiriSTe'niSTe ca dveSo'pi / tatazca viSayeSu rAgadveSaM na karoti, audayikAdibhAvaM ca svaM na manyate / api tu svasvabhAvasthastATasthyena varttate, karmaphalasyAsvazyabhoktavyatvamavetya rAgadveSau vinaiva tatadbhAvavazAtprAptaM phalaM nApyaprItaH samabhAvena bhunakti, svayaM ca tAdRzabhAveSu na prIto varttate iti hRdayam / asau - tAdRzo viralo jIvaH, pApena - tadA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 jJAnasAre mohatyAgASTakam khyena karmaNA, AkAza paGkeneva, na lipyate na badhyate / viSayAhi samparkamAtreNa na svataH karmabandhaprayojakAH, kintu tajjanitarAgadveSadvArA / yaduktam - " yuktaH karmaphalaM tyaktvA zAntimApnoti naiSThikIm / ayuktaH kAmakAreNa phale sakto nivadhyata " iti, rAgadveSaviyuktaistu viSayAnindriyaizvaran / AtmavazyairvidheyAtmA prasAdamadhigacchatI " ti, " lipyate na sa pApena padmapatramivASmbhase " ti, " yo na hRSyati na dveSTi tasya prajJA pratiSThite " ti ca / evaJcodayikA dibhAvasthasya karmaphalarUpeNa viSayopabhogamAtreNa na karmabandhaH, kintu tAdRzabhoge mohAtsa iti sarvA'narthamUlatayA mohosvazyayaH, mohatyAgazcA'vazya sAdhyaH, yathA na karmabandhaH syAditi bhAvaH // 3 // "" " nanu bhavaklezena khedasyA'vazyaMbhAvAttannimitteSu dveSo duSparihara iti sAzaGkaM ziSyaM tattvamAha pazyanneva paradravyanATakaM pratipATakam / bhavacakrapurastho'pi nAmUDhaH parikhidyati // 4 // pazyanniti / amRDha: - moharahita; iSTA'niSTeSu rAgadveSazUnyaH, samyagjJAnAdinA samatva saMskRtamatiriti yAvat / bhavacakrapurasthaHbhavAnAM karmavazAjjAyamAnAnAM tattadyonijanmanAM cakraM samUhaH, bhavaparampareti yAvat / tadeva karmanRpA''dhivAsa bhUmisvAde kendri yAdipATakaradhyAdisamagratvAtpuraM nagaram, tatsthaH karmavazAdbhavaM prAptaH karmaphalaM bhuJjAnaH, apinA bhave khevA'vazyambhAvo bhavAdanyatra - Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 . bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite khedA'tyantA'bhAvazca kAraNA'bhAvAditi dyotyate / sanniti zeSaH / pratipATakam-pATake pATake, pATako grAmArthaH / upalakSaNatvAdrAmabhAgo'pi / bhavacakrapurasya caikendriyAdirbhAgaH, tatra pratibhAge svasmizca, paradravya nATakam-parANi svabhinnAni yAni dravyANi karmapuGgalarUpANi, tannimittatvAtteSAM nATakaM karmapudgalajanitA'bhinava. vividhajanmamaraNAdirUpadRzyazravyapariNAmaparamparArUpatvAnnATakaprakAratvAnnATakam / pazyan-anumavan , evakAro hetau / yatastathA pazyataH na-naiva, parikhidyati-khedA'tizayaM praapnoti| janmAyeva bhavaklezaH, tacca sarvasAdhAraNaM pudgalakRtaM na tu svayaM kRtam / yacca tathA, tatmAptau na kasyA'pi khedo jJAninaH, AtmanaH zuddhasvabhAvasya parakRtaharSavismayAderabhAvAt / mUDhasyaiva tu sa jaayte| ato mohastyAjyaH, tattyAge cA'mUDhasya na kheda iti mahA~llAbhaH / amUDho hi tATasthyena samabhAvena sarva pazyati, na tu kvApi rajyati dveSTi vA / atastasya na khedo'pi / yaduktam " ihaiva tairjitaH sarge yeSAM sAmye sthitaM mana" iti bhAvaH / atizayoktyanuprANito rUpakAlakAraH / kvacitparikhidyate iti pAThaH / parikhidyatIti pATho'pi sAdhureva "khidyati kAvye na maukhye sve " ityAdau parasmai padasyA'pi darzanAt / / 4 // samprati ziSyasya mohe heyasvabhAvanAdAdAya pRthakta dvijRmbhitamAha vikalpacaSakairAtmA pItamohA''savo hyayam / bhavoccatAlamusAlaprapaJcamadhitiSThati // 5 // Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre mohatyAgA'STakam vikalpeti / ayam-sadyaH svasmin parasmizcA'nubhUyamAnaH, AtmA - jIvaH, vikalpacaSakaiH - vikalpA idamiSTamidamaniSTamityevaM rAgadveSAdyullekhi manovRttayo viSayollekhimanovRttayo vA, viSayacintanAnIti yAvat / ta eva mohAsavapAnasAdhanatvAccaSakAstadAkhyamadirApAnapAtrANi, taiH kRtvA, vikalpagara kairityarthaH / " galtrarkastu caSakaH syAtsara kazcA'nutarSaNami " ti haimaH / pItamohAsava :- pIto mativiSayIkRtaH kaNThAdadhaH kRtazca moho mamatvameva samyagjJAnatirodhAyakatvAdAsavo madyaM yena sa tAdRzaH san / viSayavikalpato hi tatra mamatvaM jAyate / yaduktam- " dhyAyato viSayAn puMsaH saGgasteSUpajAyate / saGgAtsaMjAyate kAmaH kAmAtkodhosbhijAyate / krodhAdbhavati saMmoha " iti / hi-nizcayena, / / bhavoccatAlam - bhavaH punaH punarjanmagrahaNaM tadadhiSThAnaM lokazcaivoccastAlo hastatAlo yatra tAdRzaH pAnagoSThI, tam / uttAlaprapaJcamuduccaistAlo hastatAlastasya prapaJco vistAro yathA syAttathA, atha cotAlo'syutkaTo bAlyayuktvAdirUpaH prapaJco vistAro yathA syAttathA / adhitiSThati - Azrayati / " pAnagoSThyAmuccatAlami "tiH haimaH / madyaM pItvA hi mattAH pAnagoThyAmucaistAlaM dattvA nRtyAdi kurvanti tathA viSayacintanena jAtamoha AtmA bAlyAdyavasthA bahulAM bhavaparamparAM yAtItyarthaH / tasmAdvivayavairAgyapUrvakaM mohatyAgo'vazyaM vidheyo bhavabhItena mumukSuNA, mohasya bhavaparamparArUpAr3anartha paramparA''pAdakatvAditi bhAvaH / paramparitarUpakA'laGkAraH ||5| , nanvAramA cetanaH cetanAM ca viSayollekhinIti vikalpasva " 41 * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite svAbhAvikatvAttatyAgo'zakya iti sA''zakaM ziSyaM tattvamupadizannAha nirmalaM sphaTikasyeva sahaja rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisambandho jaDastatra vimuhyati // 6 // nirmalamiti / AtmanaH-jIvasya, sahajam-svAbhAvikam , nizcayanayeSTamiti yAvat / rUpam-svarUpam svabhAva ityarthaH / " rUpaM svabhAve saundarya" ityamaraH / sphaTikasya-tadAkhyaratnavizeSasyeva, nirmalam-nirvikalpakaM zuddhaM ca / sphaTikaM yathA svabhAvAtsvacchaM bhavati, tathA''smA'pi nizcayanayena nirvikalpacidAtmakatvAcchuddhasvabhAva ityarthaH / nanu tarhi kathaM tatra mohA''virbhAva ityAzaGkAyAmAha-adhyastetyAdi / tatra-tAdRze zuddhe Atmani sphaTike ca, jaDa:-samyagjJAnavaJcito'vivekI mandamatizca janaH, vastu yAthAmyAnabhijJatvAdajJAnI jana ityarthaH / adhyastopAdhi sambandhaHadhyasto'sattve'pi sattvena kalpito'jJAnAdAropita upAdheviSayasya raktatAdezca sambandhaH svasvAmibhAvatAdAtmyAdirUpo yena sa tAdRzaH san , vimuhyati-mohameti / asvamapi svamamalamapi malinaM jAnAtItyarthaH / yathAhi raktapuSpAdisannidhau sphaTike raktatA mUrcchati, majJazca paramArthA'nabhijJatvAtsphaTikameva raktaM manyate, tathA'sve viSayAdau svatvAdhAropyA'vivekI samyagjJAnavikalo jano rAgadve. SAdi kurvan mumati / evaJcA'jJAnAdevA''tmani savikalpakatvamAnam , vastutastu sa nirvikalpa eveti samyagjJAnena viSayeSu vivekaM gRhItvA mohamutsRjet / mohasya kRtrimatayA tattyAgasya sukaratvA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre mohatyAgA'STakam 43 diti bhAvaH // upmaa'lkaarH|| 6 // ___mohatyAgasukhaM kIhazamityajJAtvA kathaM mohatyAge samutsaheta jana iti sphuritA'dharasya ziSyasya manobhAvamanumAya samAdhatte anAropasukhaM mohatyAgAdanubhavannapi / AropapriyalokeSu vaktumAzcaryavAn bhavet // 7 // anAropeti / mohatyAgAt-tathAvidhacAritrapAlanAdinA moha. nIyakSayopazamAt , lakSaNayA tajjanyasamyagjJAnAt , anAropasukhamavidyamAna Aropa upAdhisambandhA'dhyAso yatra tAdRzaM sukham , svAbhAvikasukha mityarthaH / anubhavan-mAnasapratyakSaviSayaM kurvannapi kazcidviralaH puNyAtmA, apinA'nanubhavatastu kathaiva keti suucyte| AropapriyalokeSu-idaM mametyevamasve'pi svatvAropaH priyo'jJAnAdiSTo yeSAM tepvajJeSu lokeSu viSaye, vaktum-upadeSTum , anAropa. sukhamiti kamA''kAGkSAbalAtsambadhyate / AzcaryavAn-vismitaH, bhavet-jAyeta / anAropasukhaM hyanubhUtiviSayo na tu vaagvissyH| yaccA'nubhavati tadvaktuM na zaknotIti vismayate ityarthaH / ato'nAropasukha jijJAsUnAM mohaM tyaktvaiva tajjJAtavyaM na tUpadezA. dinA, tasyopadeSTumazakyatvAdityanirvacanIyatvaM tasya sUcitamiti dhyeyam / yaduktam-" jJAnamagnasya yaccharma tadvaktuM naiva zakyate / nopameyaM priyA''zleSairnA'pi taccandanadravairi "ti // 7 // ziSyaM bhajhyA mohatyAgopAyamupadizannupasaMharatiyazciddarpaNavinyastasamastA''cAracArudhIH / kva nAma sa paradravye'nupayogini mumati // 8 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 . bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ___iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre mohatyAgA'STakaM nAma caturthamaSTakam // 4 // ya iti / ya!-yatprakAraH puNyAtmA, ciddarpaNavinyasta mamastA''cAracArudhI:-cideva nirvikalpakatvAnnirmalatvAdAcArAdiviSayakatayA pratibimbagrAhitayA darpaNa AdarzaH, tatra zuddhaciddarpaNe vinyastaH pratibimbitaH, sthApita ityarthaH / zuddhabuddhipUrvakamanuSThita iti yAvat / tAdRzo yaH samastaH samagro na tu katipaya eva ya AcAraH prasiddhaM jJAnAdyAcArapaJcakam , niyAja AcAra iti samuditasArA'rthaH / tena kRtvA cArvI nirdoSatvAnmanojJA dhIbuddhiryasya sa tAdRzaH, zuddhabuddhipUrvakA''cAravattvAtprazasyabuddhiH, sajjJAno. pAsanameva sakalAcAra itIdRzamatiriti yAvat / zuddhabuddhipUrvake. NA''cAreNaiva sumatitvamupalakSyata iti bhAvaH / saH-tAdRzaH, cAru. buddhijnH| kva nAma-kasmin khalu, anupayogini-upayogA'naheM, paradravye-Atmabhinne dravye pudgalAdirUpe, muhyati-kAkvA, naiva muhyatItyarthaH / na rAgadveSAdikarotIti yAvat / zuddhe jJAne eva sakalA''cAramAropayataH-jJAnopAsanameva sakalAcAra ityevaM manyamAnasya sumate narnA''tmabhinne dravye moho jAyate, AtmajJAnA'nupayo. gitvAditi samyagjJAnArAdhanameva mohatyAgopAya iti tadarthameva sarvathA sarvadA ca yatanIyamiti bhAvaH // 8 // iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAta-kaviratna-panyAsapravara-zrI. yazobhadravijayajIgaNivaraziSyapannyAsazrIzubhakaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAyAM mohatyAgA'STakaM nAma caturtha. maSTakam // 4 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jJAnA'STakam // atha jJAnA'STakam // 5 // jJAnino na moha ityuktam / tatra kiM jJAnamiti ziSyasyosthitAmAkAGkSAM kalayitvA''dau taTasthayA jJAnA'jJAne nirUpayannAha / majatyajJaH kilA'jJAne viSThAyAmiva shkrH| . jJAnI nimajati jJAne marAla iva mAnase // 1 // majatIti / ajJa:-asamyaktayA'vidyamAnamiva jJAnaM yasya sa tAdRzaH / viSayaparatantro rAgAdiprastabuddhiheM yopAdeyavivekavikala iti vA'rthaH / jJAna phalaM viratiriti tadrahita iti yAvat / samyagjJAnA'bhAve hi jaDatvameva varam, yaduktam-" zubhodarkAya vaikalyamapi pApeSu karmasvi" ni bhAvaH / ajJAne-kArye kAraNopacArAdajJAna kArye viSayA''sevAdI, zUkara:-svanAmakhyAtaH pazuvizeSaH kiTiH, viSThAyAm-purISa iva, majjati-magno bhavati, sAbhinivezaM pravartata ityarthaH / kileti viSayavastutve, vAstavametaasvalIkamityarthaH yathAH zUkaraH svAdu zuci ca bhakSyamupekSya viSlaikamanAH pravartate, tallAme'nyadupekSate ca svAdutvazucitvajaDasvAt / tathA'jJo'jJAnAdeva hetorajJAne pravartate, jJAnaM copekSate, jJAnA'paricayAditi vizado'rthaH / nanvajJa evam , jJAnI punaH kIdRza ityAkADAnivRttaye Aha-jJAnI-ajJaviparItaH, viSayavi. mukho rAgAdirahitamatiyopAdeyavivekavAniti vA'rthaH samyagjJAnavAniti yAvat / jJAne-jJAnakAyeM mohonmUlanAdau, marAla:-haMsaH, mAnase-tadAkhyasarasIva, nimajati-lakSaNayAsarvathA pravartata Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ityarthaH / viSayANAM viSamapariNAmatvajJAnAdrAgAdeH zreyaH-paripanthitvamavadhArya tattyAga eva yatata iti sArArthaH / saMyataH saMyato bhavatIti nyAyenA'jJo'jJAne jJAnI ca jJAne ramata ityucitameva / nAsjJasya jJAne jJAninazcA'jJAne ratirityajJo yatra ramate tadajJAnaM jJAnI ca yatra ramate tajjJAnamiti tATasthyena jJAnA'jJAnayoreSa viveka iti samuditatAtparyam / upamAlaGkAraH // 1 // nanvAgamAdyadhigamapaTavo bahavo na ca mohAdizUnyA iti jJAnino jJAne ratiritya zraddheyamiti ziSyanirvedamAkalayya nAssgamAdyadhigamamAtreNa jJAnavAn kintvalpA'kSaro'pi nirvANapadabhAvanAnirata evetyAha - nirvANapada madhyekaM bhAvyate yanmuhurmuhuH / tadeva jJAnamutkRSTaM nirbandho nAsti bhUyasA || 2 || nirvANeti / ekam - ekamAtram nirvANapadam - nirvANaM mokSaH, " nirvANaM nirvRtiH sukhami " tyamaraH / tasya tatsAdhanabhUtatvAtatsambandhipadaM sAmAyikAdirUpAkSarasamUhaH / etenA''gamAderaMzo'zenA'pyadhigamasyAssvazyakatA sUcitA, nAnyathA sAmAyikAdipadalAbha iti bodhyam / yadityuddezyopadarzane, muhurmuhu:punaH punaH bhRzamabhIkSNaM ca na tvekavArameva, bhAvyate - yuktipUrvakaM manyate, sA'nuSThAnaM smaryate ca / " jJAnakriyAbhyAM mokSaH " ityukteriti dhyeyam / tat yatpadoddiSTameva, evakAreNa kevalA'dhikA'dhigamasya sakRttadbhAvanAyAzca vyavacchedaH / utkRSTam - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jJAnA'STakam sAdhyopAyatayA pAramArthikatvAtparamam jJAnam - jJAnazabdavAcyam, tAdRzasyaiva tasya mokSa kAraNatvena pratipAdanAditi bhAvaH / uktaM ca" zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyazvopapattibhiH / zrutvA ca satataM dhyeya ete darzanahetava " iti / evakAravyavacchedyaM svayameva spaSTapratipattaye Aha-bhUyasA - bahunA''gamAdyadhigamena bhAvanAzUnyenaM; nirbandhaH - abhinivezaH, balavadAgraha ityarthaH / nAsti / vista reNA'dhyayanamAtre nA''grahaH / kintvarUpe'pi bhAvanA'grahaH / yaduktam - " zAstrANyadhItyA'pi bhavanti mUrkhA yastu kriyAvAn puruSaH sa vidvAn / andhasya kiM istatalasthito'pi prakAzayatyarthamiha pradIpaH ? " iti, " zrUyante cA'nantAH sAmAyikamAtrapada siddhA " iti ceti bhAvaH // 2 // nanu ' nirbandho nAsti bhUyase ' tyasamaJjasam * adhikasyA'dhikaM phalamityukteriti vilakSaM ziSyamupalakSyatAM nijoti samarthayannAha-- svabhAvalAbhasaMskArakAraNaM jJAnamiSyate / dhyAndhya mAtra matastvanyattathA coktaM mahAtmanA // 3 // 47 svabhAveti / svabhAvalAbhasaMskArakAraNam - svabhAvasyA''tmasvarUpasya saccidAnandamayatvasya lAbhAya prAptaye, sAkSAtkArAyetyarthaH AtmasAkSAtkArAyeti yAvat / AtmasAkSAtkAro hi tatsvabhAvasAkSAtkAra eveti bodhyam / yaH saMskAro heyAnAM mohAdInAM tyAgenopAdeyAnAM zravaNamananAdInAmupAdAnena ca nirmalIkaraNarUpa Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite " guNAntarAssdhAnaM tasya kAraNaM yAvanmAtraM tAvadeva / " sarvaM vAkyaM sA'vadhAraNamitinyAyAdatrA'vadhAraNaM gamyate iti bodhyam / jJAnamzAstrAdyadhigamaH, iSyate - iSTam / upAdeyatveneti zeSaH / nanu tAvadeva kimitISTam , jJAnA'dhikye phalAdhikyasambhavAditi cenna / tadAha dhyAndhyamiti / turvizeSe / tamevAha - ataH - uktaprakAraM jJAnamapekSya, anyat-bhinnam, svabhAvalAbhasaMskAra kAraNajJAnAdhikajJAnamiti militArthaH / dhyAndhyamAtram - buddhyandhataiva / AtmasvarUpaprakAzanameva buddheH prakAzakatvam vAdaprativAdAdyupayogitvaM tasyA andhatvameva / nahi tAdRzena jJAnena prakAzanIyasyASStmanaH prakAzanamityaniSTA'nupayogyarthAntaraprakAzanaM nA'ndhatvAdatiricyate / vastutaH prakAzanIyasyA'prakAzaneneSTA'prakAzanAt / andhasve'pi hISTA'prakAzanamiti suSThakaM' dhyAndhyamAtramiti / nanu jJAnamaniSTamityati navInamucyata iti cenna / madabhipretasyA'rthasya prAcA. vyabhiyuktena samarthanAdityAha tathA maduktAnuguNameva, mahAtmanA- mahAn heyopAdeya viveka vizeSa pariSkRtatvAditaravilakSatvAdutkRSTa AtmA yasya tena ta dRzena, vizeSajJena pataJjaliharibhadrasUryAdi netyarthaH / etena taduktau pramANikatvaM sUcitam / mahAtmano yuktirnAprAmANikIti bodhyam / uktam - pratipAditam / co / / hetI, yato mahAtmanoktamataH zraddheyaM madvaca iti bhAvaH // 3 // nanu kimuktaM mahAtmaneti ziSyajijJAsAyAmAha - vAdAMzca prativAdaca vadanto'nizcitAMstathA / tasvAntaM naiva gacchanti tilapIlakavagatau // 4 // 48 - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jJAnA'STakam , - vAdAMzceti / anizcitAn - idamitthamevetyevaM pramANairanirdhAritAn nahi nirdhArite vAdaprativAdAviti bhAvaH / vAdAnvastutpAdavyayatrauvyAtmakamiti kSaNikaM sarvamiti madhUkodakaguDAdibhyo madavadbhUtebhya eva cetanotpattirityevamAdiprakArAn pUrvapakSAn, prativAdAn - naikaM trayAtmakaM virodhAditi, na vA sat kSaNikamananubhavAditi, nA'pi bhUtebhyazcetanotpattisteSu caitanyA - bhAvAnmadhukAdiSu punarmadazakteH sattvAdityAdyuttarapakSAn cadvayaM samuccaye / vadantaH - anekazAstrA'bhyAsAdijanitabuddhivaibhavAtpratipAdayantaH paNDitammanyAH, tathA tena rUpeNa, yAthAtathyena rUpeNetyarthaH / tavAntam-tattvapAram, pAramArthikaM padArtharahasyam, padArthanirNayamiti yAvat naiva gacchanti prApnuvanti, dvayorjJAnA'dhikyena tarkAsparisamApteriti bhAvaH / yadvA-vAdAMzca prativAdAMzca tathA'nizcitAn-idamitthamevetyevaM vAdinA prativAdinA vA'nirdhAritAn, bhrUNe tRtIye mAsi jIvasambandha ityevamAdipadArthAn vadanta ityevamarthaH / dRSTAntamAha- gatau-gamane, tilapIlakavat - tilAn pIlayanti DalayoraikyAttailArthaM pIDayantIti te tAdRzAstailikabalIbardAsta iva / yathA tailikabalIvardA vRttAkAreNa tilapIDanArthaM bhramanto gatAvantaM na yAnti tathetyarthaH / antA'prAptimAtreNa sAmyamatra bodhyam / jJAnAdhikyaM vivAdAyaiva bhavati, na tu tena tattvanirNayaH / tasmAttAvadeva jJAnamiSTaM yAvatA''tmatattvA'vabhAso bhavati / atra hyadhikasyA''tmatattvAvabhAsAntarAyarUpavAdaprati " 9 " 49 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vAdAdirUpamaniSTamevA'dhikaM phalamiti jJAnAdhikyaM heyameveti tAtparyam / tilapIlakadRSTAntena ca vAdaprativAdaparAyaNAnAM tasyeva jADyamapi dhvanyate, phalA'bhAvAjjJAnasya jADyA'vizeSAditi bodhyam // 4 // nanvevaM tarhi svabhAvalAbhasaMskArakAraNaM jJAnamupadizyatAmiti ziSyabhAvaM tanmaunitayA'numAyA''ha svadravyaguNaparyAyacaryA varyA parA'nyathA / iti dattA''tmasantuSTisRSTijJAnasthitirmuneH / / 5 // sveti / muneH-AtmaviSayamananapravRttasya sAdhoranyasyA'pi ca tAdRzasya, iti-evaMprakAreNa, dattAtmasantuSTi:-dattopalambhitA''tmanaH santuSTiH santoSo'dhikA'nicchA yayA sA tAdRzI / ito'dhikena na prayojanam , etAvadevA'tibahityevamAtmano'vyapratAsampAdiketyarthaH / muSTijJAnasthiti:-muSTilakSaNayA muSTimeyam , tena rUpeNa / sajhepeNetyarthaH / tathAbhUtaM yajjJAnaM rahasyajJAnam , jJAnasAra iti samuditArthaH / tasya sthitimaryAdA, bhavatIti zeSaH / etAvatA jJAnenaiva munerAtmaparitoSo jAyate, tasyA''tmamAtrA'bhilASAdAtmanazca tAvatA jJAnenaiva lAbhasambhavAditi bhAvaH / nanvitIti kimiti cettatrAha-svadravyaguNaparyAyacaryA-svamAtmIyaM yadvyaM nizcayanayA'bhimataM nirupAdhikaM zuddhAtmadravyam , guNo darzanajJAnacAritrarUpaH / paryAyo'sahabhUrarthaparyAyaH, sahabhUryAvaddavyabhAvI ca vyaJjanaparyAyazca, dravyaguNA''zritadharma samUha iti yAvat / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jJAnA'STakam svazabdasya dvandvAdI zrUyamANatvAtpratyekamanvayaH / svaM dravyaM svo guNaH svaH paryAyazca, teSAM caryA zravaNamananasmaraNasAkSAtkaraNAdipavRttiH, varyA-zreSThA / zreyaHsAdhanatvAditi bhAvaH / parA-uktaprakAracaryAbhinnacaryA, paradravyAdicaryetyarthaH / anyathA-na varyA, paradravyAdicaryayA mohAdijayA'sambhavAt / tayA hi paradravyAdiSu rAgAderavazyambhAvAt / yaduktam-" dhyAyato viSayAn puMsaH saGgasteSUpajAyata" iti bhAvaH / etAvAneva . jJAnasAraH, munezca tAvataiva santoSaH / svabhAvalAbhasaMskArakAraNatvAt / anyathA dhyAnadhyaprasaGgAt / tasmAnnibandho nAsti bhUyaseti hRdayam // 5 // jJAne ziSyazraddhAdAArtha tatstuvannAhaasti cedgranthimijjJAnaM kiM citraistantrayantraNaiH / pradIpAH kvopayujyante tamoghnI dRSTireva cet ? // 6 // astIti / ceta-yadi, granthibhit-pranthiH-yathApavRttikaraNena ...palyopamA'sahayAtabhAganyUnaikakoTAkoTisAgaropamasthiti- / keSvAyurvarjeSu pratyekaM saptasu karmasu satsu tAdRzakarmajanyagAdarAgAdipariNatireva durbhedyatvAgranthiriva granthiH, tadbhinattIti tattAdRzam , kArye kAraNopacArAtAdRzapranthibhedajanyam , jJAnasya karmanAzakasvAtAdRzapranthibhedakaM vA, yad , jJAnam-viSayapratibhAsazUnyazuddhAsmapariNAmAtmako bodhaH / muSTijJAnamiti yAvat / granthibhede sati tAdRzasyaiva jJAnasyotpAdAditi bodhyam / granthi bhedazcA'pUrvakaraNAdikrameNa bodhyaH / vizeSatovatyaM na kATAmoTI / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite 1 asti-vidyate, tadA, citraiH - naikavidhaiH, tantrayantraNaiH - tantrANi zAstrANi upalakSaNatvAttadabhyAsAdIni tAnyeva tattvabodhA'nupayogitvAcchramamAtra phalatvAdvAdaprativAdAdyupayogitvAcca duSpariNAma - pravRttihetutvAcca yantraNAni pIDAprakArAH, taiH, kim 1 - kAkvA na kimapi prayojanamityarthaH / pratyutokta dizA'niSTahetava eva tAnIti heyaprakArANyeva, granthibhijjJAnamagnatayaitra tattvabodhAd bhAvacAritrasampatteriti bhAvaH / tatra dRSTAntamAha- dRSTiH - netrameva, tamoghnIandhakAramedasamarthA, cedyadi, tarhi, pradIpAH - svanAmakhyAtAsvamonAzakAstejaHprakArAH, kva kutra, upayujyante - upayogaM yAnti / kAkvA naiva kvA'pyupayujyanta ityarthaH / tamonAzAyaiva hi pradIpAnAmupayogo vastuprakAzo yathA syAditi / netreNaiva cetamonAzena vastu prakAzo jAyate, tarhi pradIpArthaM zramaH pIDAmAtra phalaH / tathA granthibhijjJAnenaiva tattvaprakAze vividhazAstrA'bhyAsaH pIDAyai evetyarthaH / muSTijJAne labdhe nA'nyajJAnena kimapi prayojanamiti tadevaikaM jJAnamanyadhyAndhyamAtram / tasmAdviviSazAstrA'bhyAse samayayApanamapekSya tAdRzajJAnArthameva yatanIyam, yathA zreya lAbha iti hRdayam // 6 // jJAnAtparamAnandalAbhAdiSTasAdhanamapi tadityAha - 52 mithyAtvazailapakSacchijjJAnadambholizobhitaH / nirbhayaH zakravadyogI nandatyAnandanandane // 7 // midhyAtveti / mithyAtvazaila pakSacchid - midhyAtvaM vastu Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jJAnA'STakam 53 " yAthAtmyamAhimativiparyAsahetubhUtaM karma, tatpariNAmApannaM matyajJAnAdikaM ca tadevA'tigurutvAddurlabadhyatvAcchailaH parvataH, tasya gatisahAyatvAdasadbhUtodbhAvanasadbhUtA'palApapariNAmau pakSAviSa, tau chinati samUlaM nAzayati, yathA na punargatiH syAditi tAdRzaH / mithyAtvanAzaka iti yAvat / chede hetugarbhaM vizeSaNamAha-jJAnadambholizobhitaH - jJAnameva mithyAtvazailapakSacchedakasvAdambholirvajraM tena zobhito virAjitaH / muSTijJAnasampanna iti yAvat / " hrAdinI vajramastrI syAtkulizaM bhiduraM paviH / zatakoTiH svaruH zambo dambholirazanirdvayo "rityamaraH / ataeva, nirbhaya :- mithyAsvaparvatAkramaNa bhayazUnyaH / yogI - zubhadhyAnAdiyogapariNataH sAdhuH, zakravat - indravat, Anandanandane-AnandaH paramAnanda AtmasvabhAvAtmakaH, sa eva nandanaM svanAmakhyAtaM divyamudyAnaM, yatra duHkhavArttA'pi nAsti, tasmin / yadyapi zuddhAtmasvabhAvabhUtA''nandA'pekSayA nandanasyApakarSaH, tasya viSayajA''nanda hetutvAt, tathApyAtmA''nandasya prakArAntareNA'nirvacanIyatvAdupalakSaNatayA lokaparicayArthaM tAdRzaM rUpakamityavagantavyam / nandati - ramate / yathA zakro vajreNa parvatapakSacchedaM vidhAya parvatena saMhArasambhAvanAyA apyabhAvAnnirbhayaH sannandane nandati, tathA yogyapi jJAnena mithyAtvamunmUlya tadatikramaNasambhAvanAvirahAnnirbhayaH zAzvatA'khaNDamAnandamanubhavati / tAdRze jJAne labdhe na punarmithyAtvonmeSaH kadApIti tattvodbhedAdAtmasAkSAtkAra eva jAyata iti mahadiSTasAdhanaM tajjJAnamavazyamupArjanIyam / yaduktam- " jJAnaM labdhvA parAM zAnti Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite mcirennaa'dhigcchtii"ti| "jJAnA'gniH sarvakarmANi bhasmasAskurute'rjuna " iti ceti bhAvaH / paramparitarUpakA'nuprANitopamA'laGkAraH // 7 // sampratyupasaMharan jJAnamahimAnamAhapIyUSamasamudrotthaM rasAyanamanauSadham / ananyA'pekSamaizvarya jJAnamAhurmanISiNaH // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre jJAnA'STakaM nAma paJcamamaSTakam // 5 // - pIyUSamiti / manISiNaH-jJAnatattvajJA jJAninaH, jJAnamuktaprakAraM jJAnaM karma, asamudrottham-samudrotpannavilakSaNam , devAsurairhi mathitvA samudrAtpIyUSaM labbamiti paurANikAH / pIyUSamamRtam , lakSaNayA tattulyam / taddhi devatvamAtramarpayati, idaM tu muktim / na ca samudrAdutpannam , ataH pIyUSamiveti pIyUSasyA'samudrotthatvaM na virudhyate / tathA, anauSadham-auSadhavilakSaNam , rasAyanam-siddhasuvarNAdibhasmakalpitaM svanAmakhyAtaM rasAyanaM tadiva dharmazarIrapoSakatvAnmithyAtvAdiroganivArakatvAcca / rasAyanamiveti gauNArthatve rasAyanasyA'nauSadhatvaM na virudhyate / tathA, ananyApekSam-nA'nyad hastyazvAdivastvapekSata iti tAdRzam , anyApekSArahitamityarthaH / aizvaryam-maharddhisvAmitvamiva / jJAnena hi sarvAH siddhayo labdhayazca svakzA jAyante, na ca tatra kimapya. nyadapekSyate iti bhAvaH / Ahu:-kIrtayanti, aizvaryasyA'nanyApekSatvamihA'pi gauNalakSaNayA na virudhyata iti dhyeyam / tadevaM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zamA'STakam sarvavilakSaNaM jJAnam / yaduktam-" nahi jJAnena sadRzaM pavitramiha vidyata" iti / tadidamavazyamupArjanIyamiti hRdayam / virodhAbhAso'laGkAraH // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-panyAsa-pravara. zrImadyazobhadravijayajIgaNivara-ziSya-pannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAyAM jJAnA'STakaM nAma paJcamamaSTakam // 5 // ||shmaa'ssttkm // jJAnaM tanmahimAnaM ca zrutvA jAtazraddhasya ziSyasya jJAnajanitAnande dvArajijJAsAM samAdhAtuM 'jJAnaphalaM virati 'riti prasaGgAcca zamaM nirUpayannAha---- vikalpaviSayottIrNaH svabhAvA''lambanaH sdaa| jJAnasya paripAko yaH sa zamaH parikIrtitaH // 1 // vikarupeti / jJAnasya-nirvANapadabhAvanAtmakasya muSTijJAnAtmakasya, na tu dhyAnadhyAtmakasya / rAhoH zira itivadabhede sssstthii| jJAnAtmaka ityarthaH / nahi jJAnAttatpariNAmo bhinna ityavadheyam / yaH-yAdazaH, vikalpaviSayottIrNa:-vikalpaH saGkalpo viSayA'bhilASAdirUpaH, tasya viSayebhya uttIrNo'petaH / yadabhilaSyate tada. viSayaka ityarthaH / niSkAmatAtmaka iti yAvat / jJAnasya saviSayatvaniyamAdAha-sadA-sarvadA, na tu yadAkadAcideva / svabhAvAlambana:-svasya zuddhAtmano yo bhAvaH paryAyaH zuddhacinmayatvAdistadevA''lambanaM viSayo yasya sa tAhazaH / svadravyaguNaparyAya Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite mAtraviSaya ityarthaH / vikalpaviSayatyAge sati svabhAvAdanyasya jJAnAviSayatvAt, tArasyA'nyasya kasyacidviSayasyA'bhAvAditi bodhyam / paripAkaH - pariNAmaH saH - tAdRzaH pariNAma eva, zama:zamazabdavAcyaH parikIrtitaH- pratipAditaH, tajjJairiti zeSaH / pariNAmazca samyagjJAnAdijanita ityanyadetat / nirvikalpA''tmasvarUpA'vabhAsaH zama iti niSkarSaH / tAdRzazamalA me niratizayasukhalAbhaH, laukika sukhasya tatra mAnA'sambhavAditi zama eva sarvaprayAsena sAdhanIyaH, yadvakSyati - " asau mokSaM gamI zamI" ti bhAvaH / / 1 / / ziSyaprabodhAya zamAtparamAnandamaya muktilA bhe prakAramAhaanicchana karmavaiSamyaM brahmAMzena samaM jagat / AtmA'bhedena yaH pazyedasau mokSaM gamI zamI ||2|| GUS " anicchanniti / yaH - yatprakAraH, zamI-uktalakSaNazamasamanvitaH, nirIhaH svabhAvamAtravizrAntabuddhirjIva ityarthaH / karmavaiSamyam - karmabhiH zubhAzubharUpairjJAnAvaraNIyAdibhiH kRtaM yadvaiSamyamasAdRzyaM gotrasaMsthAnAditAratamyaM tat anicchan - asvIkurvan / karmavazato hi jIvasyocca nIca gotrata kendriyatvAdizva, tairevopAdhibhiH kRtvA ca jIvAnAM parasparamasA dRzyam / tacca karmakRtatvAtkutrimaM na tu vAstavamityato jJAninaH zaminastanna svIkAryam, vastuparamArthapratipatereva jJAnaphalatvAditi bhAvaH / nanu tarhi kiM pratipattavyamityapekSAyAmAha - brahmAMzena brahma nirupAdhikaH zuddha cinmaya AtmA, Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zamA'STakam tadrUpeNAMzena bhAgena-dravyAtmakena kRtvA, samam-tulyam , aviSamamityarthaH / jagat-lakSaNayA prANimAtram , AtmA'bhedena-nijA''tmAbhinnatayA, brahmAM'zenA'tyantasAdRzyAdamedA''ropAnijAtmatAdAtmyeneti yaavt| pazyet-jAnIyAt / karmakRtavaiSamyasyA'tAttvikasya vyavahAranayA'bhimatasya sattve'pi nizcayanayena na vaiSamyam / sanahanayA'bhimatasyA''tmadravyasya zuddhacidrUpasya sarvatraiva samAnatvAt / evaJca dravyaparyAyobhayAtmakasyA''tmanaH paryAyAMzena vaiSamyasattve'pi dravyarUpabrahmAMzena vaiSamyA'bhAvAttena rUpeNA'meda eveti jJAninaH zamavato vikalpaviSayottIrNatvAtsvabhAvAlambana. tvAcca jIveSva medA'vabhAsinyeva matiriti tAtparyam / yaduktam"vidyAvinayasampanne brAhmaNe gavi hastini / zuni caiva zvapAke ca paNDitAH samadarzinaH " iti / asau-tAzamatimAn nizcayanayadRSTiH, mokSaM gamI-mokSaM prApsyati / gamIti bhaviSyadin pratyayaH, ata eva na SaSThIti bodhyam / zamalAbhAtkarmakRtopAdhidRSTivilayaH sarvA''tmA'bhedA'vamAsazca, tatazca mokSalAbha iti sArArthaH / yaduktam-" ihaiva tairjitaH sargo yeSAM sAmye sthitaM mnH| nirdoSaM hi samaM brahma tasmAdramaNi te sthitAH" iti // 2 // nanu yadi zamAdeva mokSastarhi vividhabAhyakriyAyAH zAstrapratipAditAyAH ka upayoga iti ziSyazaGkAM samAdhatte ArurukSurmuniryogaM zrayed vAhyakriyAmapi / yogAradaH zamAdeva zuddhathatyantargatakriyaH // 3 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ArurukSuriti / yogam-samAdhyAkhyaM brahmasAkSAtkArarUpamAtmA'medAtmakaM samatetyaparaparyAyaM caturtha yogam , ArurukSuHArodumicchuH, prepsurityarthaH / muni:-yogArtha kRtazramo yatamAnazca yatiH, bAhyakriyAm-vAhyAm bahiH zarIrasAdhyatvena bahirbhavAM kriyAmAvazyakAdikAmapi, apinA'ntargatakriyAsamuccayaH / zrayetanutiSThet , tasyA yogA''rohaNasAdhanarUpatvAt / anyathA hyArohaNayogyataiva vilIyeteti bhAvaH / yAvaddhi na samAdhimAn bhavati, tAvattatprAptaye zAstropadiSTAmAvazyakAdikriyAM kuryAt / nanu yogArUDhasya tarhi kathamityapekSAyAmAha-yogArUDhaH-yogaM samAdhiyoga. mArUDhaH prAptaH, muniriti vizeSyaM sambadhyate / sanniti zeSaH / antargatakriyaH-antargatA svabhAvamAtrA''lambanatvAdvahiHsAdhanA'sAdhyatvAdantaHkaraNamAtrasAdhanatvAdantaHsthitA kriyA samatAvRttyAdirUpA sahajavIryaguNapravRttirUpA vA yasya saM tAdRzaH, bAhyAvazyakAdikriyArahito manomAtrasAdhanadhyAnAdikriyAvAn / etacca svarUpakathanam , yogArUDha IdRza eva bhavatIti bodhyam / zamAtpUrvoktaprakArAnniSkAmatAdirUpAjjJAnapariNAmAdeva, na tu tasya sAdhanAntarameSTavyamityevakAreNa sUcyate / Arohe hi sAdhanA. ''vazyakatA, ArUDhasya tu tAsthyamAtramapekSyate, tadAha-zudhyativikalpAdikAluNyarahito bhavati, mucyate iti yAvat / yaduktam" ArurukSormuneryogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate " iti / samAdhisthasya na bAhyA kriyA'pekSyate, zama eva tasya sarvA kriyeti bAhyakriyAyA yogArohaNaM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zamA'STakam yAvadupayogaH, nA'nyathA tatsiddhiriti naH sA nirupayogatvAniSprayojaneti bhAvaH // 3 // tAdRzazamalAbhArtha ziSyANAM pravRttiryathA syAditi tasya doSanAzakatvamAha dhyAnavRSTerdayAnadyAH zamapUre prasarpati / vikAratIrapRkSANAM mUlAdunmUlanaM bhavet // 4 // dhyAneti / dhyAnavRSTeH-dhyAnaM samAdhirdharmameghastasya vRSTiravA'ntaradhyAnaparamparA, tato hetoH, hetAvatra pnycmii| dayAnadyA:dayA kAruNyabhAvanA saiva zamapUrasamagratvAnadI, tasyAH, zamapUrezama eva pUro vegavAn jalapravAhaH, tasmin / prasarpati-prakarSaNa sarpati vRddhi gacchati sati, vikAratIrapRkSANAm-vikArA rAgadveSAdayasta eva tIravRkSAstIrodbhavA vRkSAsteSAm , mUlAt-mUlata eva, unmUlanam-utpATanam , vinAza ityarthaH / bhavet-jAyeta / meghe vRSTe nadyAM vAripUraH prasarpati, tadvegAca tIrasthitA vRkSA vAri. pUravegena tIrabhaGge mUlAdunmUlitAH patantIti prasiddham / tathA dhyAnakatAnasya yogino dayAbhAvanA zamapUrNA'haituko bhavati, na tu rAgAdiprayojitA, zamasyaiva sattvAt , tasmAtkaSAyAdInAM vikArANAM samUlameva nAzo bhavati / rAgAdikSaya eva zamaprAdurbhAvaH, tatsadbhAve ca dayA jIvamAtraviSayiNyahetukI ca jAyate / tatkvA'va. saro vikArANAmiti zamaH sarvadoSanAzaka iti so'vazyamupArjanIya iti hRdayam / paramparitarUpakA'laGkAraH // 4 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite na kevalaM zamAddoSanAzaH, kintu guNaprakarSo'pIti ziSya - pravRttaye zamA'rthavAdamAha 6 jJAnadhyAnatapaH zIlasamyaktvasahito'pyaho ! | issa guNaM sAdhu ryaM prApnoti zamA'nvitaH // 5 // jJAnetyAdi / sAdhuH - mumukSuryati gRhItacAritro vA, jJAnadhyAnatapaHzIla samyaktva sahitaH - jJAnaM tatvajJAnaM nirvANapadabhAvanAtmakaM muSTijJAMnarUpam, dhyAnamaIdAdau dhyece sadRza cittavRttiparamparA, dhyeye sthirA cittavRttiriti yAvat / tapo rAgAdijayArthamanazanAdirUpaM, zIlaM brahmacaryamupalakSaNatvAtsAdhUnAmAcAraH, samyaktvaM tattvazraddhAnaM, taiH sahitaH samanvitaH / jJAnAdiguNasamagra ityarthaH / apinA - tadrahitasya tu kathaiva keti sUcyate / tam - tAdRzam, guNam-lAbham, nAsspnoti, yam- yAdRzam, karmakSayarUpaM kevalajJAnAdirUpaM paramadAnAM dilabdhyAdirUpaM ca guNamiti sambadhyate / zamAnvitaH - nirIhatayA svabhAvamAtrasthatayA ca sampannaH san, sAdhuriti vizeSyaM sambadhyate / jJAnAdibhiH sahito rahito vetyarthabAllabhyate / prApnoti / aho - jJAnAdInAmapekSayA zamasya prakRSTaguNa hetutvA tebhyaH zamasyaivotkarSaH kevalasyA'pItyAzcaryamityarthaH / evaMzca tAdRzazamalAmAyA'vazyameva yatanIyaM prekSAvadbhiriti hRdayam / jJAnAdibhiH zamalAbhatazca karmakSayAdiphalalAbha iti zamaH sAkSAddheturjJAnAdIni ca paramparayeti jJAnAdInAM tAdRzaM guNaM prati kevalAnAM bandhyatvAcchama evaM pradhAnamiti bhAvaH // 5 // BA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zamASTakam ata eva zaminaH sarvavailakSaNyaM ziSyasya tatkAmanayA'pi pravRttimicchannAha - dara svayambhUramaNaspardhivardhiSNusamatArasaH / muniryenopamIyeta ko'pi nA'sau carAcare // 6 // svayambhUramaNeti / svayambhUramaNaspardhivardhiSNuza matAramaHsvayambhUramaNastadAkhyaH sarvAntimaH sarvadvIpa sAgarebhyo'pi mahAvistAro 'rdharajjupramANo jaladhistaM spardhate'tipracuratvAdvardhiSNutvAccA'bhibhavitumicchatItyevaMzIlo vardhiSNurbuddhisvabhAvaH, upacIyamAnoM nA'pacIyamAnaH sthiro vA / ata eva spardhate iti bodhyam / tAdRzaH, samatA caturthayogAtmakaH zama eva rasyamAnatvAdruciviSayIkriyamANatvAnniratizayatRptipradatvAcca raso yasya sa tAdRzaH, sarvotkRSTazamarasAkara ityarthaH / muniH, yena yatprakAreNopamAnena, upamIyetasadRzIkriyeta, asau - tAdRzaH ko'pi eko'pi, apinA bahUnAM tu kathaiva keti sUcyate / carAcare-sthAvarajaGgamAtmake sakale jagati, n-naasti| lokadurlabhasamatAguNaviziSTatayA zamI lokavilakSaNa iti sarvalokotkarSalAbhamanasA'pi lokAnAM zamasAdhane pravRttiravazyavidheyeti hRdayam / zamI zaminaiva tulyo nA'nyena kenA'pyanyasya sarvasya tadapekSayA hInaguNatvAdityananvayA'laGkAro dhvanyate / / 6 / / . nanu bhavatu zamastAdRzaH, kintu rAgAdigrasta manasAmasmAdRzAM so'tidurlabha ev| tatpUrva bhAvijJAnAderapi durlabhatvAditi khinnaM ziSyamupasAntvayan sukaraM rAgAdiparihAraprakAramAha Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite zamasUkta sudhAsiktaM yeSAM naktandinaM manaH / kadApi te na dante rAgoragaviSormibhiH // 7 // zamasUkteti / yeSAm yatprakArANAM sAdhakAnAm, manaHcittam / naktandinam - ahorAtram, santatamityarthaH / zamasUktasudhAsiktam - zamasya uktaprakArazamarasavarNanAtmakatvAcchama sambandhIni yAni sUktAni subhASitAni AgamAdiSUktAni tAni sudhA rAgoragaviSormiprasara pratirodhakatvAdamRtamiva taiH siktamArdrIkRtamiva, tadabhyAsAdiparAyaNa mityarthaH / te tatprakArAH zamasUkta sudhAsikta - cetasaH, rAgoragaviSormibhiH- rAga upalakSaNatvAdantarma mAtram, tadevoraga viSormayaH samyagjJAnAdirUpacaitanyA'pahArakatvAtsarpaviSAvegA iva, taiH / kadApi jAtucit, svasya zamasAdhanAdyazakkAvapi / na - naiva, dahyante - paribhUyante / sudhAsikasya viSeNA'parAbhava ucita eva / evaM ca yena zamasAdhanaM duSkaram tena sulabhAni sukarANi ca zamasUktAnyevA'bhyasanIyAni, tAvatA'pi rAgAdidoSapramoSa iti mama zamo durlabha iti kathaM mamoddhAra iti naiva khedaH kAryaH / evaM ca zamo mahAmahimA, yo vacanamAtreNA'pyabhISTaprada iti so'vazyaM sarvathaiva sAdhanIya iti bhAvaH // 7 // " 62 nanu zamasUktA'bhyAsenaiva rAgAdiparihAra ityalaM zameneti cenna / zamina eva jJAnAdisambhavAditi ziSyamupadizannupasaMharati garjajjJAnagajottuGgaraGgadhyAnaturaGgamAH / jayanti munirAjasya zamasAmrAjyasampadaH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAna sAre zamASTakaM nAma SaSThamaSTakam // 6 // - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zamA'STakam garjaditi / munirAjasya-munirjJAnagajAdisamanvitazamasAmrAjyasamagratvAdAjeva, tasya munizreSThasya / atAdRzastu sAmAnyato munireva prajAtulya iti dhvaniH / garjajjJAnagajottuGgaraGgaddhyAnaturaGgamAH-gajeMdbhiratipuSTatvena galalATIM kurvadbhirlakSaNayA vastuyAthAsmyaM tattvamArga ca prakAzayadbhinirevoktaprakAragarjanaparatvAdgajaiH kRtvottuGgAH prAptotkarSAH, tAzca tAH, rajanto vilasamAnA dhArApravRttatayA nRtyamAnA iva ca dhyAnAnyeva turaGgamA javino'zvAzca yAsAM tAstAdRzyaH, jJAnadhyAnAdigajA'zvAdivirAjamAnA ityrthH| zamasAmrAjyasampada:-zamasya svenopArjitatvAcchamasambandhi yatsAmrAjyaM cakravartitvaM sarvotkRSTazamasvAmitvaM tasya sampadaH samRddhayaH, jayanti-sarvotkarSeNa vartante / yathA nRpasya sAmrAjyasya gajAzvAdayastadvalAdeva sulabhAH samRddhyabAni bhavanti / tathA zamavato muneH zamasAmrAjyasya jJAnadhyAnAdIni samRddhyaGgAni zamasAmrAjyaprabhAvAt sulabhAni bhavantIti zamaH sarvotkRSTo guNa iti tadarthaM sarvathA yata, nIyameva / tasminnekasminneva sAdhite durlabhasyA'pi jJAnAderanuSaGgata eva lAbhAditi tAtparyam // 8 // __iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-pannyAsapravarazrImadyazobhadravijayajIgaNivaraziSya--panyAsapravara--zrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM zamASTakaM nAma SaSThamaSTakam // 6 // // indriyajayA'STakam // yAvaddhIndriyANAM viSayeSu sakAmaM pravRttistAvannoktazamalAbha Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite itIndriyajayAtmakaM zamalAbhopAyaM ziSyaM suhRdbhUtvA'pRSTo'pyabhidhatte bibheSi yadi saMsArAnmokSaprAptiM ca kAGkSasi / tadendriyajayaM kattu sphoraya sphArapauruSam // 1 / / bibheSIti / yadi, saMsArAta-saMsaraNaM punaH punarbhavagrahaNa saMsArastasmAt , vibheSi-bhayaM gacchasi, tvamiti zeSaH / tenopasthitasya ziSyasya tAdRzasyA'nupasthitasyA'pyanyasya copadezasya lokasAmAnyamuddizya pravRtteH parAmarzaH / punaH punarbhavagrahaNe hi garbhavAsAdimaraNAntA anantAH klezA iti tebhyo bhayaM jIvasya jJAta. bhavasvarUpasya svAbhAvikam , atastava yadi bhavAdbhayam , kiJca, caH punararthe / mokSaprAptim--mokSalAbham , mokSamityetAvanmAtrotyaiva vivakSitArthapratItisambhave mokSaprAptimiti lokarUDhyoktamiti bodhyam / kAGkSasi-icchasi, mokSe satyeva bhavabhayAtrANaM nA'nyathetyato yadi mokSamicchasItyarthaH / bhItasya hi bhayaheto. strANecchA bhavatyeva / kintvahaM bibhemItyetAvatA na trANasambhavaH, api tu bhayAtrANecchayA trAtRsAnnidhyAt / trAtRsAnnidhyaM ca tathe. cchayA tathopAyapravRtternA'nyatheti kaH sa upAya ityapekSAyAmAha-tadA-tarhi, indriyajayam - indriyANAM tathAkhyAtAnAM cakSurAdInAM jayaH svasvaviSayeSu sakAma pravRttanirodharUpo vazIkArastam , kartum-sAdhayitum , sphArapauruSam-sphAraM mahad bahu ca pauruSaM parAkramam , na laghu nA'lpaM ca sotsAhamudyogamityarthaH / mphoraya-Acara, prakaTayetyarthaH / indriyANAmatibalavattvAtannigrahasamarthenA'nalpenA'tibahunA ca puruSakAreNa pravartitavyam , yathA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre indriyajayA'STakam tajjayaH susAdhaH syAt / yaduktam-" bala mAnindriyagrAmo vidvAMsamapi karSatI "ti / "indriyANAM hi caratAM yanmano'nuvidhIyate / tadasya harati prajJA vAyu vamivA'mbhasi // tasmAdyasya mahAbAho nigRhItAni sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThite "ti ca / tatmAnmumukSuNA prathamaM sarvendriya jaya eva sAdhyaH. nA'nyathA mokSalAbho bhavabhaya bhaGgazceti bhAvaH // 1 // nanu yadyazaktipramAdAdinendriyANi jitAni na syustahi kA hAniriti nA pAyamadRSTvA lokaH prayatata iti ziSyapatibodhArthamindriyA'jaye'pAyamAha vRddhAmtRSNAjalA''pUrNegalabAlaiH kilendriyaiH / mRcchamitucchAM yacchanti vikAraviSapAdapAH / / 2 / / vRddhA iti / vikAraviSapAdapA:-vikAgaH kAmakrodhAdaya eva samyagjJAnarUpacaitanyA'pahArakasaMmoha viSaphalasvAdviSapAdapA viSo. pamaphalatvAdviSavRkSAste, indriyaiH-cakSurAdIndriyaireva, AlavAlaiH AvApaiH, jalAdisaGgrahArthaM vRkSamUlAni parito madhyabhAgena nimnaH paryante ucco mRttikAdinirmitavRtivizeSa AlavAlam / " syAdAlavAlamAvAlamAvApa" ityamaraH / tRSNAjala!''pUrNai:-tRSNA viSayA'bhilASa eva vikAraviSapAdapavarSakatvAjalaM tena!''pUrNAni paripUrNani, taistAdRzaiH sadbhiH kRtvA, vRddhAH-vRddhiMgatA', paraM prakarSamAptAH santaH, jalapUrNairAla vAlavRkSasya vRddhirucita veti bhAvaH / atucchAp- analagAM mahatIM ca, mUchAm-viSayeSu rAgadveSAdirUpaM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sammohAtmakamacaitanyam , yacchanti-dadati, phalantIti yAvat / tRSNAvadbhirindriyaiH kRtvA jalapUrNairAlavAlavRkSA iva vikArA vardhante, viSaphalAnIva mahAmohaM phalanti cetyrthH| ajitIndriyaiH kRtvA vikAravikRto mahAmohAkrAnto bhavAnantyaM yAtItIndriyANyavazyaM yathAtathA jetavyAnyeva, anyathA mahAmohasamprAptyAdimahAnanarthaH / indriyajaye tu vikAranAzAnmohanAza iti zamo muktizca / yaduktam-" tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarSabha! / pApmAnaM prajahIhyenaM jJAnavijJAnanAzanami "ti / vakSyati cA''. traiva-"ptaGgabhRGgamInebhasAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyadoSA. cceDhuSTaimtaH kina paJcabhiri"ti ceti bhAvaH // 2 // kiJcendriyANi durArAdhyAnItyato'pi tajjayAya prayateteti ziSyamupadizannAha saritsahasraduSapurasamudrodarasodaraH / vRptimAnnendriyagrAmo bhava tRpto'ntarAtmanA // 3 // sariditi / indriyagrAma:-indriyasamUhazcakSurAdInIndriyANi, saritsahamadapUrasamudrodarasodaraH-saritAM nadInAM sahasrANi tairapita kRtvA pUryamANena jalenA'pi duHkhena pUryata iti tattAdRzaM pUrayitumazakyaM yatsamudrasya mukhena nikSipyamANAnAmannAdInAM pAtramudaramiva jalAnAM nidhAnatvAdudaraM madhyam , arthAtsamudra eva, lokarUyaiva smudrodretyuktiH| samudretyuktyai veSTArthasiddheriti bodhyam / tasya sodaraH sadRzaH, tadvadityarthaH / tRptimAn-tRptaH, zAntatRSaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre indriyajayA'STakam 7 ataH; samudrapakSe pUrNaH, na-naiva, bhavatIti zeSaH / yathA samudro nadI - sahasrajalenA'harnizaM pUryamANo'pi pUrNo na bhavati, tathA'irnizaM kriyamANena viSayabhogopabhogenendriyagrAmastRpto na bhavatItyarthaH / yaduktam - " na yAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evA'bhivardhata " evA'bhivardhata " iti / AtmanA - AtmasvarUpAnubhavAtmakena samyagjJAnasahitena zamAdinA, AtmamagnatAmAtreNa vA antaH - Atmani zuddhacidAtmanItyarthaH / tRptaH - tadekamagnatvAdupazAntatRSaH, bhava / yo hi dustarpastattarpaNaprayAsairalam, tuSaRNDanavaddhi tat / AtmA tu samyagjJAnAdinA jhaTityeva tRpyatIti tadevA'nutiSTha / Atmani ca tRptenendriyatRyAdibhiH prayojanam, indriyANAM tadAnIM svavazatvAt / yaduktam- " AtmanyevA''tmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate " iti, "manasi ca parituSTe ko'rthavAn ko daridraH !" iti ceti bhAvaH // 3 // nanvAtmA viSayavimukhazcedala mindriyajayaprayAseneti ziSyavyAmohaM nirAkartumAha AtmAnaM viSayaiH pAzairbhavavAsaparAGmukham / indriyANi nibadhnanti moharAjasya kiGkarAH // 4 // AtmAnamiti / moharAjasya - moho'sve svabuddhireva caurAdInAmivAtmano rAjeva nigrAhakatvAdbantrAdyadhikRtatvAdvAjA, tasya / kiGkarAH - bhRtyA iva tadvadanujIvitvAdanukUla karatvAccA''jJAkAriNa iva te tAdRzAH / indriyANi cakSurAdInIndriyANi, maMtravAsa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSile parAmukham-bhavo duHkhabahulatvAdbandhanasAdhanatvAcca kAreva, tatra bAsaH sthiti-stataH parAGmukhaM vimukham , duHkhamayatvAdikaM samIkSya saMsAravAsaviraktamityarthaH AtmAnam-jIvam , viSayaiH- lakSaNayA viSayecchArUpaiH, pAzaiH-bandhanasAdhanarajjurUpaiH. nibadhnantibaddhavasvavazaM kurvanti, bhavakArAyAmeva yathA'vatiSThate natu bahirnigacchatIti bhAvaH / yathA hi jJo bhRtyAzcaurAdIn svayaM kArAvAsamanicchUnapi pAzairbadhnanti, balAcca kArAyAM nikSipanti, tathA mohaprabhAvAttadanukUlapravRttimantIndriyANi bhavabiraktamapyAtmAnaM viSayabhogecchayA kRtvA bhave eva kSipantItyarthaH / viSayabhogecchayA hi bhave rajatyAtmA, sA cendriyeSvavazeSu bhavati, indriyANAM viSayeSu pravRtteH svAbhAvikatvAt / tasmAnmoijayenendriyANi jeta. vyAni / viSayeSu mohe satyevendriyANAM tadanudhAvanam / mohe ca rAjanIva jite rAjapuruSA ivendriyANyapi jitAnyeva bhavantIti mohatyAgadvArendriyajayaH sAdhanIya itIndriyajayarItirapi pradarziteti bodhyam // 4 // ziSyasyendriyajaye pravRttiryathA syAditIndriyANAmanarthamUlatvaM pratipipAdayiSugadI teSAM dRSTivyAmohakaratvamAha girimRtsnAM dhanaM pazyan dhAvatIndriyamohitaH / anAdinidhanaM jJAnadhanaM pArzva na pazyati // 5 // ... girimRtsnAmiti / indriyamohitaH-indriyaiH kRtvA mohito mUr3hatA prApitaH, indriyagrAhyaviSayavyAsajavyagramanA heyopAdeya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre indriyajayA'STakam sadasadvivekavaikalyakavalitamatirloka ityarthaH / ata eva, mirimRtsnAm-gireH parvatAderupalakSaNatvAdAkarAde mRtsnA loke uttamatayA durlabhatayA ca svIkRtatvAcchubhAM mRttikA suvarNAdirUpAm , suvarNAdikaM pArthivameva na tu taijasamiti syAdvAdinayenetthamuktiriti bodhyam / dhanam-dhinoti laukikArthopArjanena prINa-. yatItyanvarthatayA dhanapadavAcyam , pazyan-jAnan / suvarNAdinA babhISTaM laukika vastu krayAdinA saukaryeNa sulabhaM loke / indriyamohitAnAJca laukikArthenaivA'rtha ityato girimRtsnAmeva tAdRzA rthopAyatvAddhanaM jAnannityarthaH / girimRtsneti padena taddhanaM mRttikaiva natu sAraM kiJciditi tasyA'titucchatvaM dhvanyate / tena cendriyamohitasya zocanIyatvamindriyANAM ca buddhivyAmohamUlatvAnmahA. narthakaratvaM ca dhanyate / dhAvani-tadupArjane kAlakSepamasahiSNuH sadya eva pravartate / tatraiva sarvasvabuddheH paramArthato hAnilAbhamavicAryaiva tadupArjanAya sahasA pravartata ityarthaH / ata eva, pAcasamIpe, svAtmanyeva, sthitamityAllabhyate / jJAnam-samyag jJAnam , tadAkhyam , tadrUpamityarthaH / yena mRttikAyAM tadbuddhistAdRzaM vastuyAthAtmyaprakAzakatvena sadasattvagrAhakatayA heyopAdeyavivekAtmaka paramapuruSArthopayogitayA laukikadhanApekSayA'tyutkRSTamatidurlabhamapi pArthe sthitatvAtsulabhamiti bhAvaH / AtmasvabhAvabhUtaM zuddhaM caitanyamiti vA, tadeva viziSTi-anAdinidhanam-na AdinidhanaM nAzazca yasya tattAdRzam , anAdyanantamityarthaH / tAdRzasya jJAnasya zuddhAtmasvarUpabhUtatvAdAtmano'nAdyanantatvAtasyA'pi tttvm| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite. sattArUpeNa tAzasya jJAnasya sarvA'vasthAyAmevA''tmani sattvasya zrute pratipAdanAt / jJAnAvaraNasattve na tatprakAza ityanyadetaditi bhAvaH / dhanam-zAzvatA'khaNDatRptipadatvAtparamArthato dhanapadavAcyam, na-naiva, pazyati-jAnAti / anena 'hA ! indriyamohitami' ti zoko vyajyate / jJAnadhane'nAdinidhanavizeSaNena ca girimRtsnAdhana manityamiti sUcyate / evaJcendriyANAM dRSTivyAmohadvArA mahAnarthahetutvAttajjayAya sarvadA sarvathA ca prayatanIyaM pramAdaM vihAyeti tAtparyam / / 5 / / . . indriyANi dRSTivyAmohadvArA'narthamUlAnIti ziSyamatidADhAyoktamevA'the prakArAntareNa punarAhapuraH puraH sphurattRSNA mRgatRSNA'nukAriSu / indriyA'rtheSu dhAvanti tyaktvA jJAnA'mRtaM jaDAH // 6 // pura iti / jaDAH-ajJAninaH, indriyamohitA iti hRdayam / ata eva, puraHpura:-uttarottaram , sphurattaSNA:-sphurantyo vikAsa prAdurbhAvaM gacchantyastRNAH kAmA viSayA'bhilASA yeSAM te tAdRzAH, vardhamAnakAmAH santa ityarthaH / jitendriyasya jJAninamtu naiva kAmasphUrtiH, kAraNA'bhAvAditi bhAvaH / indriyArtheSu-indriyANAmartheSu viSayeSu rUparasAdiSu tatsAdhaneSu suvarNAdiSu ca viSaye, mRgatRSNA'. nukAriSu-mRgatRSNA marIcikA prISme jalabhramakAriNI madhyAhne nirjalapadeze jalapUravadRzyamAnA sUryakiraNatApajanitA bhUme. rUSmasantatiH, tAmanukurvantIti teSu mRgatRSNAtulyeSu, yathA hi Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre indriyajayA'STakam / 71. mRgatRSNayA na pipAsopazAntiH, pratyutopazAnterabhAvAd ddhireva, tathendriyArthe nendriyatRSNAyA upazamaH, pratyuta vRddhireveti suSThUktaM 'mRgatRSNA'nukAridhi ' ti / jJAnA'mRtam-jJAnameva zAzvatA'khaNDatayA'laukikatRptirUpamuktipradatvAdamRtaM tat, tyaktvA-vihAya, indriyakRtadRSTivyAmohAttadadarzanAditi bhAvaH / ghAvanti-sarabhasaM sahasA ca pravartante, atra dhAvantItyanena dhAvantyeva, na tu tRSyopazamaM yAnti, mRgatRSNAvadindriyArthAnAM tRSNAvRddhereva prayojakatvAt / tathApravRttizca teSAmindriyapAratantryAtmakAjJAnAdeveti na teSAM kevalaM dhAvanaklezo vRthA, kinvanarthaparamparA'pIti dhvanyate / tasmAdindriya jayo'vazyavidheya iti hRdayam / / 6 // ... ziSyaprabodhAya pratyeka sodAharaNamindriyANAmanarthamUlatvamAha parAGgabhRGgamInebhayAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyadoSAcced duSTe staiH kiM na pazcabhiH // 7 // pataGgeti / cet-yadi, pataGgabhRGgabhInebhasAraGgAH-pataGgAH zalabhAH, bhRGgA bhramarAH, mInA matsyAH, ibhA gajAH, sAraGgA hariNAH, te sarve / " pataGgaH zalabha " iti haimaH, " dvirephapuSpaliD bhRGgaSaTpadabhramarA'layaH " iti "pRthuromA jhaSo matsyo mInaH " iti cAmaraH / ' " hastImataGgajagajadvipakanekapAH....ibhaH kareNugarja" iti haimaH / "sAraGgazcAtake bhRGge kuraGge ca mataGgaje" iti vizvaH / ekaikendriyadoSAva-ekasyaikasyendriyasya cakSurAde>SAdrAgAtsvasvaviSayapravRttirUpAdaparAdhAddhetoH, . . anyAnyaprAdu. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite rbhAvavatsamAsaH / durdazAm-duraniSTAM dazAmavasthAm maraNAdirUpAmavasthAmityarthaH / tAdRzAvasthAyA aniSTatvaM sarvalokaprasiddha. meveti bhAvaH / yAnti prApnuvanti tathAhi pataGgA rUpalaulyAdIpeSu pravartamAnAH pradIpavahninA dahyante, bhRGgAzca gandhalobhAnmadasrAviSu gajagaNDasthaleSu pravarttamAnA gajena karNatAlena hanyante, mInAzca rasalobhAdvaDizAdiSu pravarttamAnA dhIvarAdibhi gRhItvA gatAsavaH kriyante, gajAzva sparzalobhAtkariNISu pravarttamAnA hastipakAdibhirvadhyante, hariNAzca zabdalobhAttadA virbhAvadizaM prati pravarttamAnAH pAzeSu gartteSu pAtayitvA vA badhyante ceti lokapratItameva / nanu bhavatvevam tena manuSyasya kimiticetatrAha - paJcabhiH - idamekamidamekamityevaM saGkhyA kaiH, taiH - indriyadoSaiH, paJcabhirindriyaiH kRtvaikavyaktAveva samAhRteH paJcabhirdoSairityarthaH / hetau guNAtpaJcamI vikalpyata iti tairiti tRtIyA bodhyA / kiM na ? - kuto na ?, api tu vizeSeNaH 'vazyameva ca durdazAM yAntIti kAkA vyajyate / janA iti zeSaH / yatrakai kendriyadoSAddurdazA, tatra paJcendriyadoSapaJcakAtmeti kimu vaktavyamiti bhAvaH / yaduktam - "kuraGgamAtaGgapataGgabhRGgamInA hatAH paJcabhireva paJca / ekaH pramAdI sa kathaM na hanyate yaH sevate paJcabhireva paJce "ti // 7 // saGkalanayA paJca " I 72 9 9 uktapradezenendriyajaye jAtAM ziSyasya zraddhAM draDhayitu kAma uktArthasaGgrahapUrvakaM jitendriyaM stuvannupasaMdarati ** Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre indriyajayA'STakam vivekadvipahayakSaiH smaadhidhntskraiH| indriyairna jito yo'mau dhIgaNAM dhuri gaNyate // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite zAnasAre indriyajayA'STakaM nAma saptamamaSTakam // 7 // viveketi / yaH-yatprakAro janaH, vivekadvipaharyakSeH-viveko heyopAdeyayoH sadasatorbhedena grahaH, sa evendriyaha yakSaghAtyatvAd dvAbhyAM zuNDayA mukhena ca pivatIti dvipo gajastasya tannAzakatvAttatsambandhino haryakSAH siMhAstaistadrUpaiH / yadukta mihaiva-" vRddhAstRSNAjalA''pUrNari "tyA dineti bodhyam / " siMho mRge draHpaJcAsyo haryakSaH kesarI hariri "tyamaraH / tathA-mAdhidhana -- taskaraiH-samAdhinilayaH, sa eva sarveSTA tvAllokike STapradasuvadidhanarUpaM dhanaM tasya tdphaarktvaatttsmbndhiruupaimlskraishcauraiH| yaduktaM prakArAntareNa pUrvamihaiva-" girimRtsnAM dhanaM pazyanni " tyAdineti bodhyam / taistA dRzaiH. vivekanAzakaiH samAdhiparipanthibhizcetisamuditasArArthaH / indriyaiH-cakSurAdibhiH paJcabhirindriyaiH kartRbhiH, na jita:-na svAdhInIkRtaH, asau-tAdRzo viralo janaH, dhIrANAm-dhairyavatAM dRr3hasthira cittAnAM yogiprabhRtInAm , dhuri-agre, gaNyate-kIrtyate / etena yoginAmapIndriya jayo durlabha iti dhvanyate ! jitendriya eva sarvotkRSTo dhIra iti bhAvaH / tammAtsarvotkarSalAbhato'pIndriyajayArthamavazyaM sodyamena bhAvyamiti tAtparyam // 8 // - iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAta-kaviratna-pannyAsapravarazrI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite yazomadravijayajIgaNivaraziSya--pannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAmindriyajayA'STakaM nAma saptamamaSTakam // 7 // // tyAgA'STakam // indriyajayaphalaM zrutvA saharSamukarNaM tadabhimukhaM ziSyaM sAvadhAnIkurvanindriya jayAnna sAkSAdeva phalasampattiH, kintu tyAgadvArA / sa ca dharmasaMnyAso yogasaMnyAsazceti dvividhastyAgaH kathaM sAdhya iti jijJAsAdhInatatprakArabubodhayiSayA prAthamyAd dharmasenyAsaM vivakSu mAtApitRsambandhaya sarvasambandhamUlatvAttatyAgamevAdAvAha saMyamA''tmA zraye zuddhopayogaM pitaraM nijam / . dhRtimambAM ca pitarau tanmAM visRjataM dhruvam / / 1 // . saMyamAtmeti / saMyamAtmA-saMyamazcAritram, sarvasAvadyaviratiH / sa evAtmA svarUpaM yasya sa tAdRzaH, gRhItacAritraH sannityarthaH / nizcayanayena hyAtmanaH sarvasAvadyaviratirUpazuddhacinmayAditvameva svabhAvaH, asaMyamastvajJAnAditi guNaguNinorabhedAtsaMyamAtmaivAtmA / Atmano'saMyatasya saMyamapariNAmazca samyagjJAnAdinA, tAhazasaMyamazca naikadaiva sAdhyaH, kintabhyAsAdinA cAritrAdiliGgapatipattipUrvakaM kramaza eveti * calana calita' iti nyAyena saMyamasAdhanapravRttaH sAkalyena tadanavAptAvapi saMyamAtmaiveti bodhyam / ahamityarthabalAlabhyate / nijam-svakIyam , . vastutaH mvasambandhinam , zuddhopayogam-zuddhaM mithyAtvAdimohAdileza Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tyAgASTakam 75 J syA'pyabhAvAtsamyaJcamupayogamAtmapariNAmarUpaM jJAnameva, pitaram - bhavabhayAdirUpA'pAyAdibhyaH pAlakatvAtsakaleSTapradatvAcca pAtIti piteti tAdRzaM paramArthataH pitaram dhRtim - dhRtiH santoSaH, prAptetarA'nIhA, yatprAptaM tAvataiva tRptizca viSayabhogopabhogAlA bheSpyAtmano 'yamatArUpaM svAsthyamiti yAvat / tAM tadrUpAm.. ambAm - mAtaram, sAMsArika mAtRvatsaMyamAtma kamajjananapoSaNAditatparatvAdvastuto jananIm / atrA'pi nijamiti liGgavyatyayena sambadhyate / caH samuccaye / dhRtirhi saMyamaM janayati, nahi kadApyavIrasya viSayAlAbhe klizyataH saMyamasiddhiriti bodhyam / " dhRtiH santoSaH svAsthyaM syAdi " ti haimaH / zraye - seve, yathA saMyamAtmano mama tAbhyAM lAlyamAnasya pAzyamAnasya ca poSo vRddhizca syAtA miti bhAvaH | tat - tasmAtsaMyamAtmano mama dhRtyupayogarUpamAtApitrorAzrayaNAddhetoH, mAm- saMyamAtmAnaM sAMsArikaputra sambandhavattveneSTam pitarau -sAMsArikasambandhA'pekSayA mAtApitarau, dhutramnizvayena, visRjatam -tyajatam, paramArthatastAveva pitarau, sAMsArikau tu tau tadabhAve mohakarigatAviti vAstavanijamAtApitRlAbhe nyAsIbhUta iva putraH sAMsArikapitRbhyAM tyAjyaH / auci tyAttathaiva lokavyavahArAca / nahi loke nyAsaM ko'pi svAyattI karotIti samprati nijaputrarUpega mAM na gaNayatam / mama dhRtyu - payogaputratvAditi nijapadena dhanyate / gRhIta saMyamasya hi sAMsArikaH sambandho'kiJcitkaraH, tasyADavAstavatvAt tAdRzasambandhasya bhavA'nubandhitvenA'niSTatvAcca / evaM ca saMyamaM gRhItvA " * 9 * Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite dhRtyAdibhireva sambandho vAstava upAdeyaH, sAMsArikazca kalpito'niSTazva heya iti hRdayam / sAMsArikapitAputrAdisambandhasya kalpitatve ca dhAriNIvajrajaGghaputra subhAnukumAra kathAnusandheyA / atra ca vistarabhiyA tannopanyasyate || 1 || na mAtApitRsambandhatyAgamAtreNeSTasiddhiriti ziSyaM bubodhayiSubandhusambandhatyAgamAha - yuSmAkaM maGgamo'nAdirbandhavo'niyatA''tmanAm / vaikarUpAn zIlAdivandhUnityadhunA zraye // 2 // 76 " yuSmAkamiti / bandhavaH svajanAH !, AmantraNametat / pitRvyamAtulAdayo bAndhavA ityarthaH / " svo jJAtiH svajano bandhuri" ti haima: / aniyatAtmanAm-na niyato nizcita AtmA svarUpaM bandhutvarUpaM yeSAM te tAdRzAnAm hetuvazAdbandhavo'pi zatrUyanta iti na niyamena te bandhava evetyaniyamena bandhu bhUtAnAmityarthaH / etacca tatsambandhatyAge bIjamuktam / hetuvazAdeva te bandhavaH, kiJca bhavAntare te'nyAdRzA apIti teSAM kRtrimA bandhuteti tatra ko moha iti tatsambandhastyAjya eveti bhAvaH / yuSmAkam - bandhu padavAcyAnAM bhavatAm saGgamaH - sambandhaH, saGgatiryogo vA / anAdiH - pravAharUpeNA'nAdikAlamArabhya pravRttaH bhavasyA'nAdisvAdbhave bhave ca bandhusaGgamAditi bhAvaH / iti-bhavadbhiH saGgamasyAnAditvAddhetoH, adhunA - sAmpratam taM saGgamaM vihAya bhavato badhUnvihAya vetyarthabalAllabhyate / tatra hetugarbha vizeSaNamAha " 1 9 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tyAgA'STakam 77 dhruvaikarUpAn-dhruvaM nizcitaM yathAsyAttathA, ekarUpAn tulyasvabhAvAn / na tu kadApi kuto'pi hetoH sAMsArikabandhuvadvibhinnarUpAn , zIlAdibandhUn-zIlaM brahmacarya tadAdIn tatpakArAnahiM. sA'steyAparigrahasatyAdIn sAMsArikabandhuvatsadaiva bhavavyasanasahAyatvAd bandhUn paramArthato bandhupadavAcyAn / zraye-AzrayAmi / adhruvatyAgena dhruva evA''zrayaNIyaH, anyathA'narthasammApteH / yaduktam- " yo dhruvANi parityajyA'dhruvANIha niSevate / dhruvANi tasya nazyanti naSTAnyevA'dhruvANi tu " iti / sAMsArikasambandho'dhruvazviratpravRttatvAjIrNatvAdudvegajanakazva, kiJcA'nAdirityato bhavaparamparA'nubandhaka eva na tu bhavocchedasahAyaH / kathamanyathAs. nAdiH syAdityatastadupekSya bhavocchedasahAyatvAtsadA bandhubhAvenA'vasthAna ddhRvatvAcca zIlAdibandhava evA''zrayaNIyAH prekSAvatetri sAMsArikabandhusambandho'vazyaheya iti zIlAdiSveva bandhubuddhiM kRtvA sAMsArikAMstAMstyajediti bhAvaH / / 2 / / .. bAhyavargatyAgenaiva dharmasaMnyAsalAbha iti sakSepeNa ziSyaM supoSayiSugaha kAntA me samatevaikA jJAtayo me smkriyaaH| bAhyavargamiti tyaktvA dharmasaMnyAsavAn bhavet / / 3 / / - kAnteti / me-mama, ekA-advitIyA, samatA-sukhaduHkhAdiSu taddhe tuSu ca samAnA mamatvAdirahitvAnmadhyasthA cittavRttireva, evakAreNa sAMsArikavyavahAraprasiddhastrIvyavacchedaH / evaJcaiketi . Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite padaM lokaprayogarUDhyopAttamavagantavyam , evakAreNaiva gatArthatvAt / kAntA-mukkyAghalaukikakAmanApUrtisAdhanatvAtstrI / sAMsArikI kAntA tu duSpariNAmeti sA na kAntA bhavitumarhatIti bhAvaH / yasya kAntA'sti, tasya jJAtayo'pi syurityata Aha-me-mama, samakriyA:-samAstulyAH kriyAstyAgAdikA yeSAM te tAdRzAH sAdhavaH, evakAro'trA'pi sambadhyate / tena laukikagotrAdiprayukta jJAtivyavacchedaH / jJAtayaH-sagotrAH, tyAgino hi tyAgina eva jJAtayaH, teSAM sAMsArikasambandhatyAgAtAdRzasambandhamUlakajJAtInAmasambhavAt / iti-uktaprakAreNa, samatA kAntA, sAdhavo jJAtayaH, zIlAdayo bandhavo dhRtyupayogI pitarA vityevaMprakArAM buddhiM svasRmA. tulAdiSvapyanukUlatayA''sthAya, bAhyavargam-AtmasambandhasyA'nA. smadharme'sambhavAccharIrasambandhameva prAdhAnyenopAdAya pravRttatayA bahirbhavaM pitrAdikamanyadapi svasrAdikaM sarvaparicchadam, parivAraparijanamitradhanadhAnyAdikamityarthaH / tyaktvA-teSu mamatvaM saMhRtya, dharmasaMnyAsavAn-dharmo gRhidharmastasya saMnyAsastyAgastadvAn , bhavet / gRhidharmAtmakaM pitrAdisambandhamupalakSaNatvAccharIramUlavastu. mAtrasambandhaM svasvAmitvAdikamapi tyajedityarthaH / pitrAdisambandhasyA'nAdivAsanayA dRr3habaddhamUlatvAtsarvathaiva sahasA tattyAgA'sambhavAprathamaM dhRtizuddhopayogAdIn prinAdirUpatvenopakalpya laukikapitrAdisambandhaM tyajet / sa eSo'tAttviko dharmasaMnyAso buddhipUrvakasvAditi bodhyam / atra cedamavadheyam-yogadRSTisamuccaye sAmarthyayogasya dharmasaMnyAso yogasaMnyAsazceti dvaividhyamuktam / tatropAdhyA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tyAgA'STakam 79 yena dharmasaMnyAsasya gRhidharmasaMnyAsa uttamadharmasaMnyAsazceti dvaividhyaM svabuddhyopakalpitam / kathamanyathA'trA'primazloke ca vibhinnaprakAreNa dharmasaMnyAsavarNanaM saGgataM syAt / / yuktaM caitatpratibhAti, krameNaiva hi tyAgo guNavRddhyA sAdhyo na tu yugapadeva, tyAgaviSayamedAcca / yaduktam-" ayameva hi bhedo bhedaheturvA, yadviruddhadharmA'dhyAsaH kAraNabhedazce" ti // 3 // ___ tadevaM gRhidharmasaMnyAsena kramazo guNavRddhyA tAttvikaM dharmasenyAsaM ziSyamupadizannAha dharmAstyAjyAH sumaGgotthAH kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAmaM dharmasaMnyAsamuttamam // 4 // dharmA iti / candanagandhAmam-candanasya svanAmaprasiddhasya gandhaH saurabhaH, sa iva svAbhAvikatvAdAbhAtIti taM tAdRzaM candanagandhavatsahanam , ata eva, uttamam-gRhidharmasaMnyAsA'pekSayotkRSTam , svAbhAvikatvAtAtvikamityarthaH / svAbhAvikaM hyuttamaM kRtrimaM cA'pakRSTamiti lokaprasiddhamiti bhAvaH / dharmasaMnyAsam-dharmatyAgam , tadAkhyaM yogamityarthaH / dharmatyAgajanyaM nirvikalpAtmakamAtmapariNAmamiti yAvat / prApya-upalabhya, kSAyikabhAvasthaH sannityarthaH / susaGgotthA:-su satAM devagurvAdInAM saGgAttadupAsanAdirUpasamparkAduttiSThanti karmakSayopazamata AvirbhavantIti te tAdRzAH, susaGgajanitakarmakSayopazamajanyAH / ata eva, kSAyopazamikA:-karmaNAM kSayopazamayorbhavA ityataH kSAyopazamikazabdavAcyAH, kSAyopa. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite zamikabhAvasahacAriNa iti yAvat / apinA gRhadharmasamuccayaH / dharmA:-kSamAzIlAdayaH, tyAjyA:-pariharaNIyAH, bhavantIti shessH| atredaM bodhyam-yadA devagurUgasanAdinA karmakSayopazamataH zIlAdiparigrahastadA sa pitrAdisambandhatyAgenaiva bhavatIti bAhyavargatyAgo gRhidharmasaMnyAsaH / kintu so'tAttvikaH, tasyA''tmasvabhAvatvA'nApannatvAt , tadAnIM darzanajJAnAderahadAdyAlambanena pravRttaridaM tyAgAdikaM mametyevaM bhedabuddhe rjAgarUkatvAtkRtrimatvAt / yadA tva. bhyAsAdinA guNavRddhyA''tmA nirvikalpo jAyate, tadA'nAlambanadarzanajJAnAdisvarUpa AtmetyAtmasvabhAvabhUtatvAddarzanAdestadanukUla. kriyAmAtranivRttirAtmano nirvikalpatvAditi tatra yatidharmANAM zIlAdInAmapi devagurvAdyAlambanAnAM nivRttiH / sahajazIlAderevatadAnIM sattvAt / ata eva tatra yatidharmasaMnyAso'pi / atazva sa candana gandhavasvAbhAvika ityuttamo dharmasaMnyAsa iti tasmin labdhe kSAyopazamikA bhAvAstyAjyA ityucyate / paramArthatastu te svayameva nivartante, nimittA'bhAvAditi // 4 // ____nanu sarve dharmAstyAjyA ityucyate, taki guravo'pi tyAjyAH ! iti ziSyazaGkAM samAdhitsugaha gurutvaM svasya nodeti zikSAmAtmyena yAvatA / . AtmatatvaprakAzena tAvatsevyo gurUttamaH // 5 // gurutvamiti / yAvatA-yatparimANena kAlena kRtvA, svasyamumukSorjIvamya, zikSAsAtmyena-zikSAbhyAM jJAnasya grahaNarUpayA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre tyAgA'STakam tadanukUlA''caraNA''tmakA''sevanArUpayA ca yatsAmyaM tanmayatve. nA''smapariNatistena kRtvA, zikSayorAtmasAtkaraNenetyarthaH / na kevalamadhigamamAtreNa kRtakRtyatA, kintu tathA'nuSThAnena / yaduktamjJAnaM bhAraH kriyAM vine"ti, " yastu kriyAvAn puruSaH sa vidvAni" ti, "guruzuzrUSayA vidhe"ti ca / tadapi ca na yAntrikapravRttivat, api tvAtmanastanmayatvamiSTam , tasyaiva phalasAdhanapratyalatvAditi bhAvaH / AtmatattvaprakAzena-AtmanastattvaM saccinmayatvamAtmaiva tattvamiti vA tasya prakAzena prabodhena hetunA, saccinmayAtmajJAnenetyarthaH / AtmasvarUpaprakAzo hi zuddhAtmaprakAza eva, dharmadharmiNo. ramedAditi bodhyam / gurutvam-parapravodhayogyatA, nodeti-nA''. virbhavati / etena hi yo jJAnaM labdhvA tathA'nuSThAnenA''tmajJaH sa eva guruH paraprabodhayogyaH / svayaM tIrNasyaiva paratAraNA'dhikArA. svayamasiddhasya parasAdhanA'zaktezceti sUcyate / yaduktam" paropadeze pANDityaM sarveSAM sukaraM nRNAm / dharma svIyamanuSThAnaM kasyacittu mahAtmanaH" iti / tAvat-tadavadhi, gurUttamaH-AtmabodhapradatvAduttamo guruH, sa eva hyuttamo guru rya Atmabodhaprada iti bhAvaH / sevyaH-paricaraNIya AzrayaNIyazca / na tu tyAjyaH, dharmasaMnyAsavatA'pIti prastAvAllabhyate / jAte hyAtmabodhe sambandhamAtrasya nivRtte guruziSyasambandho'pi nivarttate svataH / AtmajJAnAtpUrva gurutyAge tu yadartha sarvArambha stanmUla eva kuThArAghAtaH syAt , guruM vinA jJAnalAme sAdhanAntaravirahAd dharmasaMnyAsamAtreNa kRta Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kRtyatvAsampattezceti dharmasaMnyAsamApya varaM sarve dharmAstyajyantAm, gurustvAtmajJAnA'vadhi sabhakti sevanIya eva / anantaraM tu kRtakRtyatayA tattyAgaH sahajata evetyanyadetaditi bhAvaH // 5 // tadevaM gurutyAgamukyA gurutvalAbhArtha sevanIyAnAM jJAnAcArAdInAM kadA tyAga iti ziSyamanasyunmiSantIM jijJAsAmunnIya samAdhatte jJAnA''cArAdayo'pISTAH zuddhasvasvapadAvadhi / nirvikalpe punastyAge na vikalpo na ca kriyA // 6 // jJAnAcArAdaya iti / jJAnAcArAdayaH-jJAnasya jJAnalAbhopayuktatvAttatsambandhI ya AcAro jJAnagrahaNaguruzuzrUSAdiH, sa Adi ryeSAM te tAdRzAH jJAnadarzanacAritratapovIryAcArAH, apinA pUrvokta gurvAdisamuccayaH / zuddhasvasvapadAvadhi-zuddhaM zuddhAtma. svabhAvabhUtatvAnnirupAdhikaM yatsvasvaM pratisvaM padaM sthAnam , svarUpamityarthaH / tadavadhi tatmAptiM yAvadeva / tatra jJAnAcArasya kevalajJAnaM darzanAcArasya kevaladarzanaM ( kSAyikasamyaktvam ) cAritrAcArasya kSAyikaM yathAkhyAta cAritraM tapaAcArasya paramaM zukladhyAnaM vIryAcArasya ca sarvathA-vIryazuddhirUpamakaraNavIrya zuddha padamiti bodhyam / vizeSa jijJAsubhirAgamo'valokanIyaH / iSTAHsevanIyAH, tAdRzapadalAme tu kRtakRtyatvAnniSprayojanavAdeteSAM tyAgo vidheyaH / atraiva vizeSAntaramAha-punariti tvatheM / sa ca medo vizeSazca / tadAha-nirvikalpe-idaM tyAjyamityevamAdi Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tyAgA'STakam . vikalpazUnyatAdazAyAM svabhAvAdeva sarvatyAga iti tAze vika: sparahite, svAbhAvike iti yAvat / tyAge-tyAgadazAyAm , yadA tu nirvikalpastyAgaH siddho bhavati, tdetyrthH| na-naiva, vikalpa:tyAgagrahaNAdisaGkalpaH / co heto, yato na vikalpo'taH, na-naiva, kriyA:-jJAnAcArAdirUpAH pravRttayaH / pravRttInAM saGkalpaprabhavasvAtkAraNA'bhAvAttatkAryarUpAyAH kriyAyAH sutarAM svata eva nivRtteH / evaJcA''tmajJAne'pi sarvAH kriyAH zuddhasvasvapadApti yAvadAsevanIyA eva, tathaiva guNavRddhayA zuddhasvasvapadalAbhAt / ata eva savikasadazAyAM zuddhasvasvapadamAcAramaryAdA / nirvikalpadazAyAM tu na kA'pi maryAdA, vikalpA'bhAvAdeva kriyAnivRtteH / nahi maryAdA vikalpA'bhAve'pi kriyAM nivartayet / ato yadaiva nirvikalpastyAgaH prApyate, tadaiva kiyAnivRttiriti sa eva kriyaanivRttimryaadaa| yaduktam-" naiva tasya kRtenA'rtho nADakRteneha kazcane "ti hRdayam // 6 // . ___tadevaM tyAgakrameNa dharmasaMnyAsato guNavRddhayA''tmanaH svasvarUpamAtreNA'vasthAnAtmakaM yogasaMnyAsarUpaM caramaM tyAgaM ziSyapratibodhAya nyUnatAparihArAya cA''ha yogasaMnyAsatastyAgI yogAnapyakhilAMstyajet / ityevaM nirguNaM brahma paroktamupapadyate // 7 // yogeti / tyAgI-uktaprakAreNa dharmasaMnyAsena tyaktakSAyopazamikadharmo muniH, yogarAMnyAmataH-yogasaMnyAsasAmarthya dharmasaM. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite myAsena kRtvA guNavRddhyA prApya, akhilAn sakalAn, na tuM katipayAneva, yogAn kAyavAGmanovyApArarUpAn jJAnAcArAdIn, apinA kSAyopazamikadharmasamuccayaH / tyajet - nirundhyAt / kevalajJAnena kRtvA hyacintyavIryazaktyA bhavopagrAhi karmakSayarUpAssyojya karaNAdUrdhvaM zailezIdazAyAM yogasaMnyAso labhyate / tatra cakAyAdisarvayogAnAM rodhAdayogAkhyaH sarvasaMnyAsarUpaH sarvotkRSTo yogaH prApyate / eSa hi nirvikalpa styAgaH / itaH prAgapi tathAvidhA'dhyavasAyavazAtsa prApya ititvanyadetat / tadevaM sarvopAdhikaguNarodhAdAtmani nirguNatvamAvirbhavati, svasvarUpamAtreNa zuddhasaccidAnandarUpeNa ca tadAnImAtmA'vabhAsate / evaM ca zailezIdazAyAM yadapAdhikaguNarAhityamAtmanasta devA''dAya nirguNaM brahmeti paratIrthikapravAdaH kathaJcidupapadyate / paramArthatastu nirguNatvamAtmani na sambhavatyeva / tasya zuddhasaccidAnandaguNAtmakatvAcAdRzaguNAbhAve guNino'pyabhAvA''paterityetatsarvaM manasi kRtvAsssiti-anena kAyAdiyogatyAgena hetunA, evam - uktaprakAreNa, paroktam- paratIrthikaiH pratipAditam brahma - zuddhasaccidAnandamaya AtmA, nirguNam-guNarahitam, upapadyate yuktimadbhavati / nirguNapade hi guNapadena kAyAdyopAdhikayoga eva gRhyate, yogasaMnyAsena tattyAgAdeva ca brahmaNo nirguNatvam, na tu svabhAvabhUtacinmayAditvatyAgAt / tathA sati hi guNamAtrAbhAve guNinaH sattve pramANAShivAnnirguNazabdasyaiva nirguNatvA''patteH, satyarthe hi zabdaprayoga iti hRdayam // 7 // CO 84 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tyAgASTakam nanu nirvikalpe Atmani kuto guNasambhavaH, guNAnAM vikaspena vinA bhAvA'prasiddheriti ziSyajijJAsAM samAdhirasurasyAga phalamupadarzayannupasaMharati vastutastu guNaiH pUrNamanantai rbhAsate svataH / rUpaM tyaktAtmanaH sAdho nirabhrasya vidhoritra // 8 // 81 iti mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre tyAgASTakaM nAmA'STamamaSTakam // 8 // vastutastviti / tuH paroktaM nirguNaM brahmA'pekSya vizeSaM dyotayati / aupAdhikaguNazUnyatayaiva nirguNaH, vastutaH - paramArthatastu saguNa evaM sadA bhavatyAtmA, na tu paramArthataH kadApi nirguNa iti tAtparyam / tathAhi - tyaktAtmanaH - tyaktaM tyAgaH, napuMsake bhAve kaH / tadAtmaka AtmA svarUpaM yasya tasya tAdRzasya sarvasaMnyAsaparitasyASStmanaH / yoganirodhasvabhAvatvAdyogayogibhAvA'bhAvAdAtmana itthamuktiriti dhyeyam / yogasaMnyAsavata iti yAvat / sarvAvaraNazUnyasyeti tu paramArthaH / sAdhoH - sAdhakasya, rUpam - svarUpam, anantaiH - antarahitaiH, natvekena dvAbhyAM bahubhirvA / guNaiH - jJAnAdiguNaiH pUrNam - sambhRtam, tanmayamityarthaH / AtmanastatsvabhAvatvAt / evaM ca dUre nirguNatvavArttA, pratyutA'yamAtmA'nantaguNapUrNa ityAkUtam / nanu jJAnAdyazmanastasya tAdRzasya kathaM bhAsanam, jJAnasAdhanAbhAvAditi cettatrAha - nirabhrasya - meghAghAvaraNarahitasya, " abhraM meSo vArivAda " ityamaraH / vidhoH- candrasyeva yathA "" Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nirabhrazcandrastathetyarthaH / " candra induH kumudabAndhavaH / vidhuH sudhAMzuH zubhrAMzuri" tyamaraH / svataH-svayameva, bhAsate-prakAzate / AtmA hi svaprakAza eva, nahi tatra sAdhanAntaramapekSyate / AvaraNabhAvAttadavabodho neti tvanyadetat / evaJca yathA meghAdyAvaraNe sati candro na prakAzate, tadapagame tu sAdhanAntaraM vinaiva sa prakAzAtmanaiva svata eva prakAzate, tasya prakAzAtmakatvAt / tathA tyAgena sarvAvaraNavilaye cidAdyAtmA''tmA svataH prakAzate, tasya cidAdyAtmakatvAditi bhAvaH / evaJca tAdRzasaccidAnandamaya. svaprakAzadazAlAbhAya zamaM sAdhayitvA kramazamtyAgaM sAdhayan sarvasaMnyAsaM sAdhayediti hRdayam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM tyAgA'STakaM nAmA'STamamaSTakam // 8 // // kriyA'STakam // ____ jJAnino dharmasaMnyAsamAtreNa na kRtakRtyatA, api tu jJAnakriyAbhyAM mokSa iti jJAnino'pi kriyaa'vshympekssitaa| nA'nyathoktatyAgAdisambhava iti jJAne sati kriyAsu pramAdo naiva iti ziSyaM prabodhayituM kriyAvAneva jJAnI kRtakRtya ityAha jJAnI kriyAparaH zAnto mAvitA''tmA jitendriyaH / svayaM vIrNo bhavAmbhodheH parAMstArayituM kSamaH // 1 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre kriyASTakam jJAnIti / zAntaH - zamA'STako topazamaguNaviziSTaH samatAmati viSaya vimukhazcetyarthaH / tatra hetugarbha vizeSaNamAha- bhAvi tAtmA - bhAvitaH samyaktvAdizubhAdhyavasAyAdivAsita AtmA yasya sa tAdRzaH, zubhAdhyavasAyapariNata ityarthaH / AtmanaH zubhavicAraparatayaivopazamasiddhiriti bhAvaH / etatsarvaM cendriya vRttya nirodhe hastisnAnamivetyata Aha- jitendriya:- svavazendriyaH, niruddhendriya vRttirityarthaH / anyathopazamo labdho'pyakiJcikaraH syAdAtmanazce ndriyAdhInatayA kAluSyaM syAditi bhAvanA vAGmAtrameva syAditi sarvameva kRtaM zamAdikaM niSphalaM syAt / yaduktam - " na. sti buddhirayuktasya na cA'yuktasya bhAvanA / na cA'bhAvayataH zAntirazAntasya kutaH sukham / tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarSabha / pApmAnaM prajahIhyenaM jJAnavijJAnanAzanami "ti bhAvaH / evametAvatA bahirviSayeSu sarvathA vyAsaGgarAhityaM pratipAditam / uktaguNatrayaviziSTasyaiva sarvathA viSayavairAgyA'dhikRtatvAditi bodhyam / tade tAdRzaH, jJAnI - samyagjJAnavAn muniH / kriyAparaH- kriyA AvazyakAdikAH, tatparaH kAyena manasA vAcA ca tAdRza kriyAMssrAdhane vihitaprayatnaH san / svayam - AtmanA, bhavA'mbhodheH-bhavaH saMsAro'neka janmamaraNAdyAvartta bAlya jarAditaraGgA'ne kavya dhyAdijalajantukarma jalarAzi sampannatvAdambhodhiH sAgara iva tasmAt tIrNaH -- niSkrAntaH paraM pAraM prApta ityarthaH / bhavatIti zeSaH / ata evoktaM " jJAnakriyAbhyAM mokSa " iti / tathA, parAn bhavAmbhodhipatitAn svabhinnAn bhavaduHkhArttAn prANinaH, tArayitum - jJAna kriyA'nuSThAno-' " fh * * Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite padezAdinA bhavAmbhodheH paraMpAraM prApayitum , kSamA-samartho yogyazca / bhavatIti zeSaH / vacanA'nukUlakriyAvata eva vacanamupAdeyam / anyathA tu paropadeze pANDityabuddhyA lokAnAM tadukkeSvanAdarAttainikriyayoranArAdhanAtteSAM tAraNaM na syAdeveti lokai grAhyavacanaH syAmityevaM lokopakAraH svasya ca lAbha iti dvayoH kara yormodaka jJAninaH kriyAparasyetibhAvaH // 1 // nanu mA bhUtparatAraNam , svayaM tIrNa ityetAvadeva paryAptamiti cenn| kriyAM vinA svayamapi taraNA'sambhavAditi ziSyaM prabodhayatikriyAvirahitaM hanta ? jJAnamAtra manarthakam / gati vinA pathajJo'pi nA''pnoti puramIpsitam / / 2 // kriyeti / kriyAvirahitam-kriyayA zAstropadiSTamokSA'nuguNA''vazyakAdikriyayA virahitaM vinAkRtam , kriyAsAhacaryazUnyamityarthaH / ataeva, jJAnamAtram-jJAnameva jJAnamAtram , gurvAyadhigatamekaM navaramAtmatattvabodhakaM samyagjJAnam , hanta-nizcayena, anarthakam-na artho yatastAdRzam , prayojanasampAdanA'samartham , na muktipadamityarthaH / tatra dRSTAntamAha-pathajJaH-pathaM mArga jAnAtIti saH, tAdRzo mArgajJo'pi, apinA-mArgajJAnazUnyasya tu kathaiva keti sUcyate / " vATaH pathazca mArgazce"tyamaraH / gatimpAdaviharaNAtmakakriyAm , vinA-Rte, Ipsitam-icchAviSayam , gantumiSTamityarthaH / puram-upalakSaNatvAnnagaraprAmAdikaM gantavyasthAnam / " pU: strI purI nagaryo ve"tyamaraH / na-naiva, Apnoti - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre kriyASTakam 89. prApnoti / evaJca mArgajJasyA'pi yathA gatiM kriyAM binA na gantavya dezaprAptiH, tathA jJAnino'pi kriyAM vinA na muktayAdISTa - prAptiH / jJAnena hi prApayitavyAyAM muktau kiyA dvAram / kiyayaivAtmani muktyanuguNaguNAdhAnAt / yaduktam - " jJAnaM bhAraH kriyAM vineti / yatra kriyAM vinA svasyaiva tAraNamasambhavam, tatra para - tAraNasya kA vArtA ! / na hi svayamasiddhaH parAn sAdhayituM - kSamo bhavatIti bhAvaH // 2 // nanu jJAnaM svayamevASStmatattvaprakAzane samarthamiti tasya kRtaM kriyAsAhacaryeNeti ziSya vyAmohaM nirAkurvannAha - svAsnukUlAM kriyAM kAle jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpaH svaprakAzo'pi tailapUrvyAdikaM yathA // 3 // sveti / kAle- guruparyupAsanavratAnuSThAnAdinA jJAnalAbhAnantaram, jJAnapUrNa :- jJAnena samyagjJAnena kRtvA pUrNaH samagraH, avikalasamyagjJAnavAnityarthaH / apinA'pUrNajJAnasya tu kathaiva keti sUcyate / svAnukUlAm- svastha jJAnapUrNasyA'nukUlA'nurUpA pAvanivAraNa guNotkarSaNA'dhikRtatvAdanuguNA ca tAM tAdRzIm, svayogyAM svapoSikAM cetyarthaH / kriyAm - AvazyakAdikriyAma, apekSate - karttavyatvenA''kAGkSati, anyathA hi niSkriyasya guNotkarSAsa - sambhavAtkadAcitpAta sambhAvanAcca / evaJca - stAvadavazyaM kriyAvatA bhAvyaM jJAninA'pIti hRdayam / jJAnapUrNo'pi kAle svAnukUlA mityAdiprakAreNA'nvayastu na rocate / jJAnapUrNasya yAvannA''tmasAkSAtkAra Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kAle kriyAspekSitA na sarvadetyaniSTArthasya sambhAvanAditi vicAraNIyam / dRSTAntamAha-yatheti dRSTAntopanidarzane / pradIpaH-svanAmakhyAtaH prakAzasAdhanaM dIpaH, svaprakAzaH - svenaiva sAdhanAntara nairapekSyeNa prakAzate prakAzAtmanA varttate, paraM prakAzayati ca, tathA svAbhAvyAditi saH svayameva prakAzamAno'ta eva paraprakAzakospi san / dIpaH svotpattAveva sAdhanamapekSate, na tu prakAzane, taddhi tasya sahajaH svabhAvaH, nahi kasyacitsvabhAvaH sAdhanAntaramapekSate / anyathA sa svabhAva eva na syAt / akRtrimadharmasyaiva sahajasvabhAvatvAt / jJAne'pyetadvizeSaNam, jJAnapUrNo hi svaprakAza eva, jJAnenaiva svasya prakAzanAditi bodhyam / apinA paraprakAzyasya tu prakAzArthaM kriyAM vinA naiva nirvAha iti sUcyate / tailapUrtyAdikam - tailasya snehasya yA pUrtirdIpAghArazarAve prAnikSiptatailavyayA'nantaraM punaH prakSepaH, AdinA dazApUrtyAdirgRhyate / tailavadikamiti pAThe tu vartirdazA, AdinA nirvAtAssvRtagRhAdiH / tailapUrtirAdiryasya tatAdRzaM karmeti samAsaH, apekSate iti sambadhyate / anyathA tailAdyabhAvAtsvaprakAzo'pi dIpo vidhyAtaH syAt, sthiti kAraNanAze kAryanAzA'vazyaMbhAvAt / tathA svasvabhAvasthatvAtsvaprakAzopyAvazyakAdikriyAmavazyaM sAdhanAbhAvAt, jJAnapUrNa : kuryAt / jJAnaM hi kriyayopajIvati, tataH kriyAbhAve jJAnamAtraM na paryAptamiti tAtparyam // 3 // kriyA bAhyapravRttiriti sA jJAninAmanupAdeyA dhyAnAdyantaHkriyayaiva teSAM kriyAkAGkSApUraNAditi ziSyazaGkAM samAdhitsurbAhya 9 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre kriyASTakam kriyAM vinA na kRtakRtyatvasambhava ityAha bAhyabhAvaM puraskRtya ye kriyAM vyavahArataH / vadane kavalakSepaM vinA te tRptikAGkSiNaH // 4 // - " bAhyabhAvamiti / ye yatprakArA janAH, bAhyabhAvam - bahiH zarIrAdisAdhyatvAdAtmabhinne bhavo bAhyaH sacA'sau bhAvaH pariNAma AvazyAdikriyArUpazca tam AvazyakAdikA kriyA bahiHsAdhanasAdhyetyato jJAnino'nupAdeyetyevamityarthaH / puraskRtya - agre kRtvA, yuktirUpeNopAdAya samarthya vA, vyavahArataH - vyavahAro vivAdastamAzrityeti yablo pe paJcamI / jJAnino hyAntareNa bhAvena prayojanaM na bAhyena bhAvena zaikSAnurUpeNa / bAhyabhAvaprayojanasya jJAnasya sampannasvAdityevaM vivAdamAzrityeti tAtparyam / "vyavahAro vivAdaH syAdi" ti haimaH / kriyAm - AvazyakAdikAM kriyAm, vinA-Rte, tRptikAkSiNaH - tRptiM zleSA'nurodhAllakSaNayA zAzvatA'khaNDa sukhaM jJAnaphalaM kAGkSanta ityevaM zIlAH, jJAnena paramasukha lipsava ityarthaH / te - tAdRzA janAH, vadane- mukhe, "vaktrAsssye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM mukhami " tyamaraH / kavalakSepam - kavalasya bhakSyasyA'nnAdeprasasya kSepo nyAsastam, kavalabhakSaNamityarthaH / " grAso guDerakaH piNDo gaDola: kavako guDaH / gaNDolaH kavala " iti haimaH / vinA, tRptikAGkSiNaH- kSudupazamajanyasukha vizeSecchavaH / " tRptiH sauhityamAghrANami " ti haima: / yathA kavalabhakSaNarUpaM bAhyabhAvaM vinA na kSudhitasya jJAnena kavalacintane'pi kSudupazama iti na " Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tasya tRptiH, tathA vivAdabalAtakriyAyA bAhyabhAvatvaM samarthya tattyAge na jJAnino dhyAnAdimAtreNa paramasukhaprAptiH, bAhyakriyAM vinA dhyAnAdhantaHkriyAyA apyasAdhyatvAt / tathA ca kSunnivRttipUrvakamanastRptaye bAghamAvasya kavalasyA'pekSAvatsvAbhAvikasukhArtha bAhyabhAvasya kriyAyA apyapekSA / nahi phalaM vivAdena sAdhyam , kintu sAdhaneneti gUDhAkUtam // 1 // nanu kriyAM vinA na nirvAho jJAnino'pIti muhurmuhurucyate, na punastasya kriyA kathaM kRtvopayoginIti pratipAdyate iti ziSyA'prIti sambhAvya kriyopayogameva prapaJcayannAha-- guNavadbahumAnAde nityasmRtyA ca stkriyaa| jAtaM na pAtayedbhAvamajAtaM janayedapi // 5 // guNavaditi / satkriyA-satI zubhapariNAmatvAnivadyA yA kriyA''vazyakAdikA, sA / guNavadahumAnAdeH-guNAH samyagdazanAdayastadvatAM prazastaguNasamagrANAM yo bahumAno mAnyabuddhyA sAdarasapremasatkArazuzrUSAdayaH, AdinA pApajugupsA'ticArA''locanAdevagurubhaktiprabhRtayaH, tasmAddhetoH, nityasmRtyA-nityamanizamaharaharvA yA smRti gRhItavratasmaraNam , tayA hetunA, upalakSaNatvAnnavInapratyAkhyAnasAmAyikAdinA ca, caH. samuccaye / jAtam-utpannamAvirbhUtaM vA, bhAvam-paryAyaM samyagdarzanAdirUpam , na-naiva, pAtayet-cyAvayet , pratipAtaM prayojayet , pAtaM hAsa pratirundhyAditi yAvat / tathA, ajAtam-anutpannaM dharmadhyAnAdikaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre kriyA'STakam bhAvam, janayeta-utpAdayet / apizcA'rthe / zubhakriyA hi kriyamANA guNavadbahumAnAdirUpA gRhItavatasmRtinavInapratyAkhyAnasAmAthikAdirUpaiva ca bhavati / ata eva ca tAdRzakriyAbazAdutpanno bhAvaH sthiro bhavati, pramAdazca parihIyate / kriyAvazAduttarottaraguNavRddhyA zubhotkRSTabhAvAntarapAtirapi bhavati / tasmAjjJAninA'pi kriyA vidheyaiva, na tu vivAdavalAdeyA / nahi vivAdo jAtaM bhAvaM na pAtayedajAtaM janayecAkriyAyA eva tatrA'dhikRtatvAt / kriyAsAha. cayaM vinA jJAnamAtrasyoktayuktyA'kizcitkaratvAditi tAtparyam / atra nityasmRtyAdinA pramAdaparivarjanaM tatazca gRhItavratasaMrakSaNAdinA jAtabhAvapAtanirodhaH, guNavadbahumAnAdinA tatsamparkAnavanavazubhabhAvaprAptiriti tAtparya pratibhAti, pRthagupAdAnAt / vastutastu sarvaiva kriyA pAtanirodhikA guNavardhikA ca / pRthakkathanaM copalakSaNatvAdAdinA ca sarvazubhakriyAsamahAyaiva / zAstre pAta. vRddhayoH kriyANAM vivekenA'pratipAdanAditi vibhAknIyam // 5 // kriyAsu zraddhA'tizayo yathA syAditi kriyA na kevalaM pAtanirodhabhAvotpAdaprayojikA, api tu patitasyA'pi bhAvavRddhihetu. riti ziSyaM prabodhayannAha kSAyopazamike bhAve yA kriyA kriyate tyaa| patitasyA'pi tadbhAvapravRddhi rjAyate punaH // 6 // kSAyopazamika iti / kSayopazamike-kSaya udabAvalikApraviSTAnAM karmaNAmanubhavAdinA parizATA, upazama udayAvalikA. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite praviSTAnAM tadanyeSAM ca karmaNAM vipAkato nirodhaH, tAbhyAM nivRttaH kSAyopazamaH pariNAmavizeSaH, tatra bhavaH kSAyopazamika AtmapariNAmavizeSaH, tasmin tadrUpe, bhAve-paryAye, satIti zeSaH / karmaNAM kSayopazamayoH sato viziSTa samyaktvAdipariNAmapariNate Atmani satItyarthaH / yA-yAhazI, kriyA-AvazyakAdikA zubhakriyA, tasyA eva bhAvavRddhyAdAvadhikRtatvAditi bodhyam / kriyateanuSThIyate, kSAyopazamikabhAvasthena jIvenetyarthavazAlabhyate / tayAtAdRzyA zubhakriyayA kSAyopazamikabhAvasthenA''tmanA kriyamANayA kRtvA, patitasya-kathaJcitpramAdAdinA pUrvalabdhAdguNAcyutasyA'pi, puna:-bhUyo'pi, tadbhAvapravRddhiH-tasya pUrva prAptasya bhAvasya samyaktvAdiguNapariNAmasya prakarSeNa vRddhirutkarSaH, jAyateniSpadyate / na kevalaM tadbhAvalAma eva, api tu tato'pyutkarSo jAyata iti propasargA'rthaH / yatra patitasyA'pi bhAvapravRddhiH, tatro. ttarottaraM guNakakSAmArohato bhAvapravRddhi rjAyata iti kimu vaktavyamityapinA sUcyate / evaJca kriyA mahAprabhAvA guNotkarSahetuzceti sA'vazyaM jJAnibhirapyanuSTheyaiva na tu heveti bhAvaH // 6 // tadevametAvatA prabandhenopapAditaM kriyAyA vidheyatvamupasaMharan jinAnAmapi kriyA vidheyaveti ziSyavyAmoho mA bhUdityarthApattyA teSAM na tayA prayojanamityAha. guNavRddhayai tataH kuryAkriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM jinAnAmavatiSThate // 7 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre kriyA'STakam / guNavRddhayAyiti / tata:-kriyAyA jAtabhAvapAtanirodhAsjAtabhAvotpAdapatitabhAvapravRddhisamarthatvAddhetoH, guNavRddhayai-sabhyakvAdiguNavRddhinimittam , yathA kramAt kSAyikabhAvalAbhaH syAttadarthamityarthaH / askhalanAya-labdhaguNA'prapAtAyaM, veti cArthe, kriyAm-AvazyakAdikAM zubhakriyAm / kuryAt-anutiSThet , vidhI saptamI bodhyaa| jJAnyapIti zeSaH / jJAnino'pi hi guNavRddhe riSTatvA. pramAdAdinA guNahAnisambhavAJceti bhAvaH / nanu ko'pIDazo'sti na vA, yasya kriyayA na prayojanamitiziSyajijJAsAnivRttaye Aha-ekamkevalam , " eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathe"tyamaraH / jinAnAm-jayanti rAgAdInarI niti jinAH kSAyikajJAnAdimanto vItarAgAsteSAm , AdarArthe vahuvacanaM jinAnAM bahutvAdvA / yadyapi tajinAdayo'pi prasiddhAH, tathA'pi te'tra neSTAH / teSAM kSAyopazayikabhAvasthatayA saMyamasthAnasya pratipAtasambhavAskriyA'dhikArAdityavadheyam , kevalena jinapadena tattatsthale vItarAgagrahaNasyaiva vyavahAraprasiddhatvAceti bodhyam / tuH pUrvasmAdvizeSa bhede ca / tadAha-saMyamasthAnam-saMyamapariNAmaparyAyaH, avatiSThate-sthirobhavati, na pratipatatItyarthaH / jinAnAM saMyamapariNAmadhArA svabhAvabhUtatvAnnirantaraM niravacchinnaM ca prvrtte| yadvaikamiti saMyamasthAnamityasyaiva vizeSaNam , samAnaprakAramiti ca tadarthaH / nopacIyate nacA'pacIyate iti yAvat / evaJca avatiSThata ityasyA'vasthito bhvtiityrthH| teSAM guNApacayopacayahetubhUtakarmaNa evAsambhavAguNAnAM parAkASThAmitatvAca / evaJca teSAM kriyayA na prayojanam , Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite anyeSAM tu tadavazyamapekSyata uktayuktariti bhAvaH // 7 / nanu yadi kSAyikabhAvasthasya kriyayA na prayojanaM tarhi jJAnAnmuktirityevA''yAtam, kriyA ca jJAnAdiguNotkarSaheturiti mukti pratyanyathAsiddham / evaM ca jJAnakriyAbhyAM mokSa iti svasiddhAnto virudhyata iti ziSyavipatipatti nirAkariSNuH kriyAyAH pAramArthikaM tattvamupadarzayannupasaMharati vaco'nuSThAnato'saGgakriyAsaGgatimaGgati / seyaM jJAnakriyA'bhedabhUmirAnandapicchilA // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite . jJAnasAre kriyA'STakaM nAma navamamaSTakam // 9 // vaca iti / vaco'nuSThAnata:-vacasa AjJArUpasya vacanasyopalakSaNatvAttatpratipAditakriyAyA anuSThAnataH pAlanataH, ArAdhanata ityarthaH / asaGgakriyAmaGgatim-avidyamAnaH saGgo vikalpasamparko yasyAM tAdRzI nirvikalpasamAdhirUpA svAbhAvikI kriyA, AtmasvabhAvabhUtanirvikalpasamAdhyAtmakakriyetyarthaH, tayA saha saGgatiryuktatA tAm , asaGgakriyAtmakA''tmapariNatimityarthaH / aGgatiprApnoti, prayatamAno jana iti shessH| vacanA'nusArikriyA'nuSThAnArakramazo'saGgakriyAprAptiriti niSkRSTo'rthaH / sA tAdRzI, iyamsadyaH pratipAdyamAnA'saGgakriyA, jJAnakriyA'medabhUmi:-jJAnaM ca kriyA ca tayorabhedastAdAtmyam , tasya bhUmiH sthAnam / idaM jJAna. miyaM kriyetyevamAdivikalpA'bhAvAdbhedakA'bhAvAttatra jJAnakriyayorakyaM Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tRptya'STakam jAyate / sA ca, AnandapicchilA-Anandena svAbhAvikena zAzvatA''khaNDarUpeNA''nandena kRtvA picchilA vijilA, rasAItyarthaH / AnandamayIti yAvat / saiva mokSadazeti tAtparyam / " picchilaM tu vijivilaM vijalaM ca tadi "ti haimaH / evaJca jJAnakriyayorabhedArakathaJcijjJAnakriyAbhyAM mokSa iti jJAnAnmokSa iti ca dvayamapyupapadyate / tathA, kSAyikabhAvasthasya dravyakriyA nisspryo| janikA, bhAvakriyA tu tatrA'pi vartata eva / sA ca vikalpA'bhAvA. jjJAnatAdAtmyApannetyanyadetaditi kriyA na kadApi heyA, api tu yathAkathaJcitsarvadevopAdeyaiveti bhAvaH // 8 // - iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-panyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNikatAyAM bhadrakarodayAkhyavyAkhyAyAM kriyA'STakaM nAma navamamaSTakam // 9 // // tRptyaSTakam // nanu zamo jJAnaM kriyA cA''rAdhanIyAnItyupadizyate, na ca taiH kiM prayojanamityucyate / prayojanamanuddizya ca mando'pi na pravartate iti ziSyajijJAsAM samAdhAtukAmastato labhyamanuttarasukhamityAha pItvA jJAnA'mRtaM bhuktvA kriyAsuralatAphalam / sAmyatAmbUlamAsAdya tRptiM yAti parAM muniH / / 1 // pItveti / muni:-zamajJAnakriyArAdhanadattacittaH sAdhuH / etena Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nahyamuniH zamAdisampanno bhavitumarhatIti sUcyate / kriyAsuralatA. phalam-kriyA''vazyakAdikriyaiva pIDApadarAgadveSAdikSunnivartakatvAtsuralatAyAH kalpavaralyAH phalam , tat, bhuktvA-ArAdhanena bhuktAnapAnAdivatsvatAdAmyena pariNamayya / atra phalabhakSaNaM nAmodarA'dhInIkaraNena phalasya pariNAmAdinA svatAdAtmyApAdanam , kriyAyAzca bhakSaNaM nAmA''rAdhanenA''tmatAdAtmyApAdanamiti dvayoAde'pyabhedarUpA'tizayoktinirvAhyaM kriyAsuralatAphalamiti rUpakam / bhuktasya pAnA''vazyakatvAdAha-jJAnA'mRtam-jJAnaM jJAnA'STakapratipAditasvarUpaM samyagjJAnameva svasvarUpAdijJAnatRSNAnivarttaH katvAdamRtaM pIyUSaM jalaM ca, tat / " pIyUSamamRtaM sudhe"ti, " salilaM kamalaM jalam / payaH kIlAlamamRtami' ti cA'maraH / pItvA-adhi. gamAdinA''tmasAtkRtya / yathA jalaM galavilA'dhaHkaraNAdinA''tmasAskriyate tathA jJAnamapyadhigamAdinA''tmasAskriyata iti jalapAnajJAnapAnayo Ade'pyabhedA'vyavasAyarUpA'tizayoktijIvitaM jJAnAmRtamitirUpakam / bhojanapAnA'nantaraM mukhazuddhicarvaNamiti bhojanatantramityata Aha-sAmyatAmbUlam-sAmyamupakAriSvapakAriSu ca samatAbuddhiH, rAgadveSarahitateti yAvat / tadeva mukha doSatulyA''tmadoSamtakaSAyAdinivArakatvAttAmbUlaM sudhAdisaMskRtaM nAgavallIdalam , tat , AsvAdya-carvayitvA / atra tAmbUlasya carvaNamanyat , sAmyasya ca carvaNaM mukhe tAmbUlamivA''tmani sAmyabhAvanapiti dvayorbhede'pyabhedAdhyavasAyarUpA'tizayoktyanupANinaM sAmyatAmbUlamitirUpakam / nanu tataH kimityAkAGgAnivRttaye Aha-parAm-sarvotkRSTatvAdanu. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tRptya'STakam tamAm . zAzvatikImakhaNDAM ceti yAvat / tRptim-icchAnivRttijanyaM sukhavizeSam, tRptijanyaM zarIrasyevA''tmanaH poSaM ca, yAtiprApnoti / bhojanAnantaraM pAnaM tatastAmbUlacarvaNamiti nAgaravRttam / tathA ca kSuttRSNAmukha doSanivRtyA manasastRptiH zarIrasya puSTizca jAyata iti prasiddham / kalpavallIphalabhakSaNajJAnA'mRtapAnasAmya. tAmbUlacarvaNena ca sA paretyucitameva, kAryagauravasya kAraNagauravA'. dhInatvAditi bhaavH| etena parA tRptireva zamajJAnakriyANAM prayojanam , nacaikena bhakSaNAdinA tRptiriti samuditaireva taistatsAdhyamiti suucyte| yadyapi bhojanAnantaraM pAnamiti kramastathApi tAdRzatRptiviSaye jJAnaprAdhAnyakhyApanArtha vyutkrmennoktiH| zamakriyayo nisAdhye sahakArisvenaivA'pekSaNAjjJAnaM vinA tayorapyasAdhyatvAceti bodhyam // 1 // - nanu viSayairapi tRptiriti ta eva kiM nopAdeyatayopadizyanta iti ziSyazaGkAmanumAya samAdhatte svaguNaireva tRptizcedA kAlamavinazvarI / / jJAnino viSayaH kiM te yairbhavetaptiritvarI // 2 // svaguNaireveti / ced-yadi, jJAninaH-samyagjJAnavataH, svaguNaiH-svasyA''tmano guNaiH zamajJAnakriyAdibhiH svabhAvabhUtaiH pari. NAmaiH, evakAreNa viSayavyavacchedaH / AkAlam-AGabhividhau, kAlamabhivyApyetyarthaH / anantaM kAlaM yAvaditi yAvat / tatra hetugarbha vizeSaNamAha-avinazvarI-na vinazyatItyevaMzIlA, avi. nAzinItyarthaH / zAzvatA'saNDarUpeti yAvat / yaddhi na vinAzi Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tadAkAlaM bhavati, anyathA tadavinAzyeva na syAditi bhAvaH / tAdRzatRptenirupAdhikatayA zuddhAtmasvabhAvabhUtatayA ca nityatvamiti dhyeyam / tRptiH-icchAnivRttijanyaM sukhAdi, syAditi zeSaH / tahIMti cecchbdblaadaakssipyte| yaiH-yatprakAraviSayaiH, itvarI-etyapa. gacchatItyevaMzIla', vinAzinItyarthaH / viSaya jatRptehi viSayaviyoge'bhAvAditibhAvaH / tRptiH-uktaprakArasukhAdi, syAditi zeSaH / taiH-tAdRzairitvaratRptijanakaiH, viSayaH-zabdasparzAdirUpairviSayazabdavAcyatvena prasiddhailaukikopabhogasAdhanaiH, kim ?-kAkvA na kimapi prayojanamityarthaH / sarvotkRSTaM yatsvenaiva sAdhyam , tatrA'dhamasya tasya lAbhArthaM paramukhApekSaNaM na jJAnijanA'nurUpamapi tu tadabudhajana. karma / yaduktam-" akke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM brajedi"ti, "siddhamannaM parityajya bhikSAmaTati durmatiri"ti ceti bhAvaH / svapurupArthenaivotkRSTaphalalAbhaH, paraprArthanayA tu kRcchrAlabdhamapyadhamameva bhavati / yaduktam-" sarvaM paravazaM duHkhaM sarvamAtmavazaM sukhami "ti gUDhAkUtam / viSayA vinazvaratRptipadA iti jJAnino heyA eva, jJAnAdayazca svaguNA avinazvaratRptipadA iti jJAninasta evopAdeyAH, tathaiva jJAnitvanirvAhAt / viSayajatRptyarthaM viSayA''sevanaM hyabudhajanakati svapasyorupAdeyatvaheyatvayoreSa viveka iti hRdayam // 2 // ziSyaM samyagbodhayituM tRptyorvizeSatastAratamyamAha yA zAntaikarasAsvAdAd bhavettRptiratIndriyA / ... sA na jihvendriyadvArA SaDrasA''svAdanAdapi // 3 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tRptya'STakam yeti / zAntaikarasA''svAdAt-zAntaH zamasthAyibhAvakasukhAtmakA''tmapariNAmavizeSaH, yatra zama eva nirantaramalaukikA''nandA'nuviddhamanubhUyate tAdRza AtmapariNAma ityarthaH / sa evaiko'dvitIyo rasA'ntarA'samminnatayA'sahAyo'laukikaH sarvassAnAM tatra layAtsarvapradhAnaJca, rasyate khAdyate'nubhUyata iti raso'nubhavavi. zeSo'nubhavamAtrasAkSikaH, tasyA''svAdAdA samantAdAtmasvabhAvatayA svAdAdanubhavAddhetoH, tAzarasAsvAda janyetyarthaH / yA-yatpakArA, atIndriyA-indriyA'grAhyA'laukikI zuddhAtmasvabhAvatayA''tmajJamAtrasaMvedyA'nubhavamAtrasAkSiNI, tRptiH-uktaprakArasukhAdirUpA, bhaveta-jAyate / sA-tAdRzI tRptiH, jihvendriyadvArA-jihvendriyarUpeNa karaNena kRtvA, pairasAsvAdanAta-paNNAM madhurAdibhedaiH SaTsaGkhyakAnAM rasAnAM vRttau tadvadupalakSaNatayA rasavatAM viSayANAmAsvAdanAdupabhogAt , na-naiva / apinaikasya dvayorvA rasayorAsvAdanAdanAsvAdanAcca neti kimu vaktavyamiti sUcyate / indriyadvArA hi laukikyeva tRptintvtiindriyaa| anyathA dvayoH sAmyamevA''padyeta / evaJcendriyadvArA sambhavantyapi tRptilaukikyeva, zamajJAnAdibhistva. tIndriyA tRptiritIndriyajazamajatRptyormahadantaraM laukikA'laukikayoriveti bhAvaH / atra zamajatRpteranyAzatRptyapekSayA'tizayo darzita iti vyatirekA'laGkAraH, sa cA'tIndriyetyuktyA sahetukaH / etena zamajatRptyarthameva yatanIyamiti sUcyate // 3 // nanu tRptizcedbhavatu sA viSayajanyApi / AnaM rasavaJcet, tatkasya vRkSasyetyacintanIyam / phalena hi prayojamamiti ziSya Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vyAmohA'pohAyA''ha-- saMsAre svapnavanmithyA vRptiH syAdAbhimAni kI / tathyA tu bhrAntizUnyasya sA''tmavIya vipAkakRt // 4 // saMsAra iti / saMsAra-saMsArarUpeNa nimittena kRtvA jAyamAnA, nimittasaptamyatra bodhyaa| upalakSaNatvAtsAMsArikaviSayasamparkajanye. tyarthaH / tRptiH-sukhAdirUpA tRptiH, AbhimAnikI-anena me tRptiridaM mama sukha mityevamAdyabhimAnena tathAvidhenA''ropAtmakena saGkalpena nivRttA, syaad-bhvet| ata eva, sA tRptiH, svapnavat - svapna iva, mithyA-avAstavI / yathAhi modakabhakSaNAdikasva. pno na tRptaye, sa svapno hi mithyaiva, vastuto modakabhakSaNAdya. bhAvAt / tasya tathAvidhamanaHsaGkalpaprabhavatvAt / tathA'bhimAnajanyA tRptirapi tathAvidhamanaHsaGkalpakalpiteti sA mithyaiva, vastuta icchAnivRttyAderabhAvAt / kathamanyathA punastathecchA syAditi bhAvaH / nanu tarhi kA tathyetyucyatAmityata Aha-tathyeti / turvizeSe bhede c| tadAha -bhrAntizUnyasya-prAnti mithyAmatiH, "bhrAntimithyA. mati bhrama" ityamaraH / tayA zUnyasya rahitasya janasya, viSayAstRptijanakA ityevaM mithyAjJAnavirahavato viSayA viSamapariNAmA ityevaMsamyagjJAnavata ityarthaH / AtmavIryavipAkakRt-Atmano yadvIya guNavizeSAvirbhAvA'nukUlaM sAmarthya tasya vipAkaM paripAkaM puSTiM karotIti sA tAdRzI / Atmano guNavizeSalAbhA'nukUlazakti. vizeSA'nupAhiketyarthaH / sA-tRptiH, tathyA-vAstavI, saiva hi tRptiryayA''tmavIrya puSyati, anyAdRzI tu nehazIti sA mithyaiva, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAreM tRptya'STakam 103 bandhAdiprayojakatvAdAtmazaktyapacayanimittatvAt / sA'pi tRptizvedatRptiH kA nAma syAt / tasmAtsvAbhAvikI jJAnAdisAdhyaiva tRpti - ryAsssmavIryaM puSNAti / AtmavIryapoSa evaM tRptilakSaNamityato viSayajatRptiH sarvathaivA'nupAdeyA, tasyA vastutastRpti bhAvAbhAvAditi hRdayam / / 4 / / nanu tRptirAbhimAnikI bhavatu svAbhAvikI vA, sA''tmanazcedupAdeyaiva / anyathA tRpteranupAdeyatve tRpte revopAdeyatA pArizeSyAtsamApatediti ziSyatarka sambhAvya tadvighaTayannAha - / pudgalaiH pudgalAstRptiM yAntyAtmA punarAtmanA / paratRptisamAropo jJAninastanna yujyate // 5 // pudgalairiti / pudgalAH- svanAmakhyAtA dehendriyAdirUpA dravyavizeSAH, acetanAni mUrttAni dravyANi pudgalA iti zAstravidaH / yaduktam - " rUpiNaH pudgalA " iti, " zabdasparza ra gandhavarNavantaH pudgalA " iti ca / te tAdRzAH, pudgalaiH- sajAtIyai rasAdimadbhidravyaiH, AhArAdineti bodhyam / punaH- tathA, AtmA - jIvaH, AtmanA - guNaguNinora medopacArAdAtmasvabhAvabhUtena kriyAdinA, tRptim - tRSNoparamajaM sukham, kArye kAraNopacArAttRptijanyamavayavopacayAdirUpaM guNavRddhyAdirUpaM ca poSaM ca yAntiprApnuvanti / vyakti bhedApekSayA bahuvacanaM bodhyam / bhavati hi te ca sa ceti tAnIti / sajAtIyaiH sajAtIyasya tRpti rna tu vijAtIyairvijAtIyasya, virodhAdayogyatvAd / evaJca pudgalatRpterAtmIyatvena zamajJAna Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite graho'bhimAnenaivetyata eva tanmidhyeti bhAvaH / nanu bhavatvAtmani pudgalairAbhimAnikI tRptiH, yathAkathaJcittRptarapyupAdeyatvAditi ced , ajJAnAM tAvadetadevaM na tu jJAnina ityAha-tat-tasmAtpudgalAnAM pudgalairAtmana AtmanA tRpterhetoH, jJAninaH-samyagjJAnavataH, upalakSaNatvAjjJAnAdinA svAbhAvikatRptilAbhabhAgyazAlina ityarthaH / paratRptisamAropa:-pareSAmAtmabhinnAnAM pudgalAnAM yA tRptistasyA Atmani samAropo'bhimAnenA''tmadharmatvA''pAdanam , pudgalairAtmanastRptatvA'nubhava iti yAvat / na-naiva, yujyate-yuktam / anyathA ko nAmA'jJajJAninovizeSaH syAt / / jJAnI hyabhrAnta iti tatra bhramo meM yujyate / anyathA jJAnamanarthakameva / jJAnAdijanyatRptisattve ca tAdRzatRpterniSpayojanatvAcca / evaJca podgalikatRptiparityAga eva jJAnavatvanirvAho nA'nyatheti tAdRzatRptiheyaiva jJAnino na tu jAtucidupAdeyeti hRdayam // 5 // - nanu kimiti jJAnAdimata eva tAhazatRptirna punaH sAdhAraNajanAnAmapIti ziSyazaGkAM samAdhitsurAha madhurAjyamahAzAkA'grAhye bAhye ca gorasAt / / parabrahmaNi tRptiryA janAstAM jAnate'pi na // 6 // madhurAjyeti / madhurAjyamahAzAkA'grAhye-madhu priyasvAnmadhutulyaM madhuvadindriyatRptisAdhanatvAdabhISTaM ca yadAjyaM rAjayogya. sukhasAdhanaM strakcandanA'GganAdikaM tasmim viSaye mahatI balavatyAzA prAptIcchA yeSAM te tAdRzAstairagrAhye'prApye'gamye ca, paudgalikasukha Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tRptya'STakam meva bahumanyamAnAnAmanAtmajJAnAmalabhya ityarthaH / gorasAd-gaurvANI dhArApravRttatvAdraso dravadravyapadArtha iva, " arjunInetradigbANabhUvAgvAriSu gaumate "tyamaraH / tatsakAzAd, bAhye-bahirbhUte / avAcye iti sArArthaH / anirvacanIya. itiyAvat / vAgagocara iti paramArthaH / caH-samuccaye / tathA-madhuraM miSTAnnaM modakAdi, AjyaM ghRtaM, mahAzAkaM zAkavizeSaH, atipriyatayA mahadiva yacchAkaM vyaJjanamiti vA, tairagrAhyamananumeyam , tasmin / madhu. rAdito'pi tRptiH parabrahmato'pIti madhurAdisAdRzyena tasya graho na sambhavati, madhurAdijanyaMbrahmajanyatRptyorativisadRzatvAditi bhAvaH / nanu tarhi goraso loke tRptijanakatvena sarvamukhya iti tatsAdRzyAdeva tadrAhyamiti cena, tadAha-goramAt-go rgosambandhI yo raso dugdhAdistato'pi, bAhye-vahirbhUte, vilakSaNe ityarthaH / tRptirUpakAryavailaNyAditi bhAvaH / kiJca yato gorasAbAhya mato madhurAdyagrAhyamityapi tAtparyam / " bhojane vyaJjanopete ko raso gorasojjhite " ityAdinA gorasasahitasyaiva maghurAdeviziSTatRptipadasvA'vagamAd yadgorasasAdRzyenA'grAhyaM tasya madhurAdisAdRzyAdinA kathaM grAhyatvaM bhavatviti bhAvaH / evaJca tRptijanakapudgalAdivilakSaNe cAgatIte viSayavyAsaktamanasAmagamye iti samudAyArthaH / parabrahmaNipare zuddhasaccidAnandamayatvAtsarvottame brahmaNyAtmani, yA-yAdRzI, vRptiH-icchAnivRttisukhaM guNotkarSazca, tAm-tAdRzIM tRptim , janA:-anAtmajJA viSayeSveva bahumAninaH sAdhAraNA janAH, jAnate'pi na-jAnantyapi na, prAptikathA tu dare ityapinA suucyte| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite jJAnina evAtmatattvaprakAzAttajanyatRptimanubhavanti, tasmAtta eva tAM tRpti jAnanti / ata eva tadartha prayatante / tatastAdRzatRpti jijJAsubhirAdau jJAnAdyevA''rAdhanIyam / anyathA tAdRzatRpterjJAnamapi na syAditi kutastallAbhaH / tasmAdajJAninAM tadajJeyamaprApyaM ceti tAtparyam // 6 // ___nanvevaM tIjJAnAM pudgalatRptipravRttinirapAyA, anyathA sarvathA'tRptireva syAditi tattyAgopadezo na samIcIna iti ziSyA'. zraddhAmuddhartukAmaH pudgalAnAM duSpariNAmahetutvaM jJAnasya zubhapariNAmajanakatvaM ca ziSyaprabodhAyA''ha viSayormiviSodgAraH syAdavaptasya pudgalaiH / jJAnatRptasya tu dhyAnasudhodgAraparamparA // 7 // viSayomarmIti / pudgalaiH-srakcandanA'GganAdirUpaiviSayaiH pudgalAtmakaiH kRtvA, atRptasya-tRptyabhimAnato'pyekAntatRptyabhAvAdajAta. toSasya janasya / yaduktam-" na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evA'bhivardhate " iti / viSayomiviSodgAra:-viSayaiH kRtvA ya UrmiviSayeSu vyAsaGgAnmanaHkSobha ucchaGkhalA''saktiparamparA ca, sa eva viSodgAro bhavapIDAparamparA'nuvandhitvAtsamyagjJAnavirahaprayojakatvAcca viSatulya udgAro DhekAraH, syAt-bhavet / viSayatRSNAvatAM viSayeSvevA''saktirduSpariNAmA jAyate, natvAtmotkarSasAdhane zubhakriyAdAviti bhAvaH / turvizeSe, tadAha-jJAnatRptasya-jJAnena samyagjJAnena kRtvA tRptasya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tRptyaSTakam vitRSNasya, jJAnena hi tRSNopazama ekAntena bhavatIti jJAnatRpto na kadApyatRpto bhavatIti jJAnatRptasyetyuktamiti dhyeyam / dhyAnasudhodvAraparamparA - dhyAnaM zubhadhyAnameva sudhodgAraH sarvathA nirapAyatvAcchubhapradatvAccA'mRtapAnotthodgAraH, tasya paramparA santatiH, syAditi sambadhyate / viSayaiSiNAM duSpariNAmA viSayAsakti jJaninAM zubhapariNAmA dhyAnAsaktirityarthaH / tasmAdviSayAn vihAya jJAnAdyArAdhane sayatno bhavediti tAtparyam // 7 // 5 107 ziSyasya zraddhA'tizayArtha jJAnatRptaM stuvannupasaMharati-sukhino viSayAsAnendropendrAdayo'pyaho | bhikSurekaH sukhI loke jJAnatRpto niraJjanaH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayopAdhyAyaviracite jJAna sAre tRptyaSTakaM nAma dazamamaSTakam // 10 // sukhina iti / loke -saMsAre, indropendrAdayaH - indraH zaka upendro viSNurAdinA narendrAdayaste'pi laukika sarvottama viSayasukha sAmagrI samagro'pItyapinA sUcyate / viSayAtRptAH - viSayaiH pudgalairatRptA avitRSNAH, tAdRza sarvottama viSayabhogopabhoge'pi na viSayeSu vitRSNAH, kathamanyathA punaH punastatraiva pravarttamAnA bhaveyuritibhAvaH / ataeva, na- naiva, sukhina: - sukhasampannAH / api tu viSayalAbhArthaM satataM pravartamAnA api tRptimanApnuvanto duHkhina eva / yaduktam - " azAntasya kutaH sukhami "ti / tadetad aho - Azcaryam / laukikasarvottama sukha sAmagrI samagrasyA'pi na sukhamityA * Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite zcaryamityarthaH / nanu tarhi kaH sukhItyapekSAyAmAha - eka :- advitIyaH, kevalamityarthaH / niraJjanaH - niSkaluSaH, viSayaviraktaH karmamalarahitazca, bhikSuH- bhikSAmAtropajIvI sAdhureva jJAnatRptaH - jJAnenakRtvA tRpto vitRSNaH, saccidAnandAtmakaparabrahmaNi magnaH, ata eva sukhI - bhUmaprazastasukhasampannaH / sa eva sukhI yo jJAnI viSayavitRSNaH, anyastu sukhyapi satRSNatvAd duHkhyeva / tAdRzasukhasya duHkha sambhinnatvAtsukhAbhAsatvAditi bhAvaH / tasmAtsarvAtmanA jJAnatRpto bhavediti hRdayam // 8 // 108 " iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsa zrIzubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM tRptyaSTakaM nAma dazamamaSTakam // 10 // atha nirlepASTakam // 11 // atIte'STake " bhikSurekaH sukhI loke jJAnatRpto niraJjana " ityuktam / tatra niraJjano - niSkaluSo - nirlepaH - karmamalarahitorAgAdirahito- vItarAga ityanarthAntaram / Atmani karmAdilepasyaiva sattvAtsambhavAzca / tatra lepe ko hetuH kazca nirlepaH, kathaM vA nirlepatA sAdhyeti ziSyajijJAsAM nA'tisaGgitena prakAreNa samAdhAtukAmaH kasya lepo na vA kasyetyAdAvAha - - saMsAre nivasana svArthasaJjaH kajalavezmani / lipyate nikhilo loko jJAnasiddho na lipyate // 1 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirlepA'STakam ___saMsAra iti / nikhila:-sarva eva, na tu katipaya eva, lokaH-janaH, ADhyo vA daridro vA, yaH ko'pi vA bhavatu sa sarva eveti vAgvaicitryArtha nikhileti vizeSaNam , loka iti sAmAnyoktyA'pi nikhilaloketyarthA'vagamAt / kajalavezmani-kajalamaJjanam , kAluSyA''pAdakatvasAdhAkarma tanmUlo rAgAdizceti sAdRzyAtkajalapadasya karmaNi rAgAdau vA vRtti barbodhyA, evaJca zleSo'tra / " ajjanaM kajalami "ti haimaH / tasya tanmayatvAtta. sambandhini vezmani gRhe, tattulye ityrthH| saMsAre-bhave, nivasansthitiM kurvan san , svArthasajA-svasyA''tmano yo'rthaH prayojanam , taJca saMsArapadapratyAsattimahinA sAMsArikameva bodhyam / anyathA paramapuruSArtho'pi svArtha evetyaniSTArtha evA''padyetetyavadheyam / tasya sAdhyasAdhanabhAvasambandhena tatsambandhI sanjaH sannaddhaH, kRtodyama ityarthaH / zeSe SaSThI / cedityarthavalAllabhyate / vastrAdibhiH kRtanepathyazca sanja ucyate / lipyate-kajalena karmAdibhizvopadihyate saMzliSyata ityarthaH / yathA kajalavezmani nivasan loko vastrAdisajjaH kajjalenA'yatnameva lipyate, gRhasya kanjalamayatvAt / tathA saMsAre nivasan svArthasajjo janaH karmAdibhiH sambadhyata eva, saMsAramya karmamUlavAkarmamayatvAceti tAtparyam / nanvevaM tarhi ko'pi niraJjano na syAditi luptA bhikSoH sukhitvakatheti cenna, tadAha-jJAnasiddhaH-jJAnena samyakpratipadA siddho vihitasaMskAraH, jJAnavAnityarthaH / svArtharahita iti yAvat / nipuNazca / cedityatrA'pyarthavalAllabhyate / na lipyate-nopadihyate / yathAhi nipuNo' Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pramAdI kajjalagRhe nivasannapi svanaipuNyAtsAvadhAnatvAcca kajjalasamparka sthAna parihAreNa na lipyate, tathA saMsAre nivasannapi jJAnena kRtvA sAMsArikasvArthaparihAreNa ceSTamAnaH saMvRtAtmA na karmAdibhilipyata ityarthaH / evaJcA'jJAnena svArthAsssaGgAllipto jJAnena svArthaparihAratazca nirlepaH / ata eva niraJjanasya nirupAdhikaM sukhamiti sa eva sukhIti jJAnasAhAyyena nirlepatA'vazyaM sAdhyeti bhAvaH / atra karmalepaH kajjalalepazca bhinna iti dvayorbhede'pyamedAsdhyasAyarUpA'tizayokteraGgamupamA, sA ca kajjaleti siddheti ca zleSeNA'nuprANiteti saGkaraH // 1 // bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite 66 jJAnasiddho na lipyata " iti yaduktam, tadeva ziSyasya spaSTaM pratipattiryathA syAditi prapaJcayannAha - --- nA'haM pudgalabhAvAnAM kartA kArayitA ca na / nAnumantA'pi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham ? // 2 // nAhamiti / aham - ahamityAkArakajJAnagocaro dravyAstikanayenA'vivakSitasakalaparyAyaH zuddhasaccidAnandasvarUpa AtmA, pudgalabhAvAnAm - pudgalA rUpidravyANi teSAM ye bhAvA guNAtmakAH paryAyAtmakAzva dharmAH sparzAdayo dehAdayazca teSAm / karttA pudgalabhAvotpAdane svatantro vyApAravAn na-naiva, asmItyAkSe pAllabhyate / zuddhasatsvarUpasyA''tmano nirvikAratvAnnirvikalpatvAnniSkriyatvAcca tasya kartRtvAdyasambhavAt, ArambhaM prati vikalpasya kAraNatvAt / yaduktam - " akAmasya kriyA kAcidRzyate neha karhicit / yadyaddhi , 9 - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirlepA'STakam 111 kurute tattatkAmasya ceSTitami "ti " saGkalpamUlaH kAmo vai kAmAH saGkalpasambhavA " iti ceti bhAvaH / nirvikalpatvAdeva ca, kArayitA - pudgalabhAvAnAM kartuH prayojakaH, caH - samuccaye, nanaiva / apiceti punaH samuccaye / anumantA - anumodakaH, tvaM yatkaroSi tatra mama sanmatiH, tvayA suSThu kRtamityAdirUpeNa svasammatiprada ityarthaH / na-naiva, Atmapudgalayoratyantabheda ityAtmA svasvabhAvasya samyagjJAnAdereva kartrAdirna tu pudgalabhAvAnAm, teSAM vibhAvatvAtatrA''tmano'vyApArAt / Atmani pudgalabhAva kartRtvAdikaM hi nibiDatarA'jJAnamUlarAgAdivazAdAropitaM na tu vAstavam, yaduktam - " prakRteH kriyamANAni guNaiH karmANi sarvazaH / ahaGkAravimUDhAtmA karttAhamiti manyate " iti / ata eva iti uktaprakAreNa, AtmajJAnavAn - AtmA na kartrAdirityevaM rUpeNA''tmano yajjJAnaM tadvAn, AtmA zuddhasaccidAnandamayo nirvikalpo nirvikAra ityevamAtmaviSayakasamyagjJAnasampanno jIva ityarthaH / kathaM lipyate 1kenaprakAreNa lipto bhavet !, kAkkA na kathamapi karmAdibhirmalailipyata ityarthaH / lepahetu rhyahaM mametyAdibuddhiH, tasyaivA'bhAvAdAtmajJAninaH / yaduktam- " yasya nA'haGkRto bhAvo buddhiryasya na lipyate / itvA'pi sa imAMllokAna hanti na nibadhyate " iti / tadetatsuSThuktam - " jJAnasiddho na lipyate " iti / ajJAnAdrAgAllegaH, jJAnAdrAgAdiparityAgAnnirlepateti niSkarSaH // 2 // dRDhabaddha nanvanAdivAsanayA''tmanyajJAnAtkartRtvAdibhAvanA: mUleti taducchedo jJAnibhireva sAdhyo'lpajJaistu suduSkara ityataH Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sukaraH kazcanopAya upadizyatAM nirlepatAsAdhanamiti ziSyaprArthanA munnIyopadizati - lipyate pudgalaskandho na lipye pudgalairaham / citravyomAJjaneneva dhyAyanniti na lipyate // 3 // lipyata iti / pudgalaiH-rUpidravyaiH, mUrvairityarthaH / pudgalaskandhaH - rUpidravyasaGghAta eva sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdevA'rtho labhyate / lipyate - upadidyate, upacIyate ityarthaH / pudgalAnAM snigvarUkSaguNatAratamyAdbandho bhavati / vistareNa bandhaprakriyA vizeSaM jijJAsubhistattvArthA'dhigamasUtrAdau draSTavyA / evakAravyavacchedyamAha-aham - ahamitipratItigocara AtmA, na-naiva, lipye- upadiye, upacIye ityarthaH / rasAdyAsevanena hi deha / dipudgalaskandhapoSaH sarvAnubhUtaH AtmA tu tadavastha eva tiSThati, mUrttasya hi mUrtena lepo na tvamUrttasyAtmano mUrtteneti bhAvaH / tatra dRSTAntamAha citravyoma - citraM vicitram, adbhutamityarthaH / amUrtatvAtpuMdga lavicakSaNatvAdavagAhamAtraliGgatvAttadvicitramiti bodhyam / citravarNamiti vyAkhyAnaM tu vyAhatam lepaM vinA citravarNatvA'sa mbhavAdvarNasya mUrttadharmatvAccetidhyeyam / tAdRzaM yadvyoma gaganaM tat, aJjanena - kajjaleneva, na lipyata iti puruSavyatyayenA'nvayaH / yathA'Jjanena vyomA mUrttatvAnna lipyate, tathA'mUrtto'hamAtmA pudgalairna lipya ityarthaH / etena " ahaM pudgalairna lipye'mUrttatvAt, yadyadamUrtta tatpudgalairna lipyate, aJjanena citravyomavadityanvayyanu , Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirlepA'STakam 113 9 mAnam, pudgalaskandhaH pudgalai lipyate mUrttatvAt yannaiva tannaivaM yathA vyometi vyatirekyanumAnaM ca pratipAditamavagantavyam / tatazcA'lpabuddhInAmapyuktA'numAnabalAdajJja saivA''tmA nirlepa iti matidA jAyata iti tAtparyam / tadAha - iti uktaprakAreNa, dhyAyan- cintayan uktA'numAnenA''tma pudgala yogeMdamUlakamasambandhaM manasi bhAvayan jIva ityarthaH / na lipyate-na karmAdibhirAzliSyate / sa eva khalu lepo yatpudgaladharmasyA''tmanyadhyAsaH / uktAnumAnena ca pudgaladharmasyA''tmani bAghanizcayAnna lipyatAbuddhayunmeSA'vasara iti bhAvaH // 3 // 9 nanu yadi 'pudgalai nahiM lipye ' iti dhyAnAdeva nirlepatA sAdhyA, tarhi tasya kriyayA na prayojanam, dhyAnAdeveSTasiddheriti ziSya jijJAsAM samAdhitsurAha - liptatAjJAnasampAtapratighAtAya kevalam / nirlepajJAnamagnasya kriyA sarvopayujyate // 4 // liptateti / nirlepajJAnamagnasya - nirlepasya tadviSayakatvAttasambandhi, " ahaM nirlepa " ityevaM yajjJAnaM zuddhasaccidAnandamayatvAdamUrttasya pudgalAdimalasambandhA'yogyatvAccA'hamAtmA nirlepa ityevaMprakAro'dhyavasAyastatra magnasya tadekaniSThasya sAdhoH, sarvA-akhilA, na tu kAcideva, kriyA - AvazyakAdikA kriyA, kevalam - ekaliptatAjJAnasampAtapratighAtAya - liptatAyA ahaM mAtram, 8 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite lipto'haM lipye vetyevaM yalliptatvaprakArakatvAttatsambandhi jJAnaM tasya sampAta Agamanam , prAdurbhAva ityarthaH / tasya pratidhAtAyA'varodhAya, liptatAjJAnA'nutthAnAyetyarthaH / upayujyate-prayojanavatI bhavati / pariniSThitadhyAnadazAyAM tu " na vikalpo na ca kriye "ti " yogasaMnyAsatastyAgI yogAnapyakhilAMstyajedi"tyAdinA kriyAyA asambhavo'nupayogazca prAkpatipAdita eva / yadA tu nirlepatAdhyAnasya vyutthAnadazA, tadAnImacirA'pagatavyavahArasaMskAravazAlliptatAjJAnotthAnaM sambhAvyate / AvazyakAdikriyayA ca tannirodho jAyate / kriyAvazAnnipadhyAnasya dAAlliptatAjJAnA'navasarAt / yaduktam"jAtaM na pAtayedbhAvami"ti " patitasyA'pi tadbhAvapravRddhirjAyate punari "ti " guNavRddhaya tataH kuryAt kriyAmaskhalanAya ce "ti ceti / evaJca nilepadhyAnamagnasya kriyayA na kimapi navInaM sAdhyam , kriyayA hi yatmAdhyaM tasya nirlepadhyAnena gatArthatvAt / tathApi prArambhikadazAyAM sAMsArikaH saMskAro mA prabuddhati tAdRzadhyAnadAya ca yathA syAdityekamAtraM kriyAyAH prayojanam / dhyAnaparipAkadazAyAM tu tattyAgaH prAgupadiSTa eveti bhAvaH // 4 // nanu dhyAnamagnasyA'pi cetkriyA'pekSA, tarhi kriyaivaikA'stu; alaM dhyAneneti ziSyasya durabhisandhi vibhitsurAha tapaHzrutAdinA mattaH kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno niSkriyo'pi na lipyate // 5 // tapa iti / tapa:zrutAdinA-tapasA caturthaSaSThAdiprakAreNa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nilepA'STakam 115 zrutenopalakSaNatvAcchUnA'bhyAsena, AdinA kulaizvaryAdinA ca, mattaH-jAtamadaH, mama tapaHzrutAdi mahadanyato'dhikamityAdirUpeNa jAtA'bhimAno janaH, kriyAvAnapi-AvazyakAdizubhakriyAparAyaNo'pi, lipyate-karma banAtItyarthaH / madasyA''zravatvAt / evaJca kevalayA kriyayeSTasiddhiH sandigdhetibhAvaH / apinA'kriyasya tu kathaiva keti kriyAmAtrasyaiveSTasiddhAvaparyAptatvaM ca sUcyate / nanUktarItyA dhyAnamapyekamaparyAptamiSTasiddhAviti dvayoH samakakSatvamiSyatAM natvapakarSo dhyAnAskriyAyA iti cenna / tadeva bhaGgyA''ha-bhAvanAjJAnasampannaH-bhAvanA " 'haM nirlepo nA'haM lipye' ityAdiprakAreNA'bhyAsAtmikA manovRttistadAtmakaM yajjJAnaM tena sampannaH samagraH, nirlepajJAnamagna ityarthaH / bhAvanAjJAnaM tattvajJAnamityevaM kasyaviyAkhyAnaM tu nirlepajJAnamagnasyeti prastAvapAlocanayA'rthAntaram / tattvajJAnaM nirlepajJAnameveti vA kathaJcisaGgatiH sampAdyA / niSkriyo'pi-kriyArahito'pi, apinA sakriyo na lipyata iti prAguktaM dhyAnamekamapISTasiddho paryAptamiti ca sUcyate / na-naiva, lipyate-karmAdisambaddho bhavatItyarthaH / sampanna ityanena ca dhyAnasya paripakka dazA sUcyate / vyutthAnadazAyAM kriyopayogasya prAguktasyA'nyathA'nupapatteH / ata eva ca taMtra dhyAnasya vyutthAnadazaivA'bhipreteti ca labhyate / anyathA pUrvA'parArthayorvirodhApatterityavadheyam / evaJca kriyA'pekSayA dhyAnasyoskarSa iti na kriyayA dhyAnaM gatArthamapi tu dhyAnena kriyA gatArtheti dhvanitam / dazAvizeSe tUbhayamapyAvazyakamiti tattvam // 5 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nanvA''tmA'liptazcejjJAnakriyayo !payogaH, AtmanaH svayameva zuddhatvAt / liptazcejjJAnino'pi kriyA'vazyamAzrayaNIyA, kriyAM vinA cintAmAtreNa lepavilopA'yambhavAt / yaduktam-" sucintitaM cauSadhamAturANAM na nAmamAtreNa karotyarogami "ti ziSyataka nayabhedena nirAcikIrSurAha alipto nizcayenA''tmA liptazca vyavahArataH / zuddhatyaliptayA jJAnI kriyAvAMlliptayA dRzA / / 6 / / alipta iti / AtmA-ahaMpratyayaviSayazcetanaH, nizcayenanizcayanayena, pAramArthikarUpeNetyarthaH / saGgrahanayeneti yAvat / alipta:-karmAdimalasamparkazUnyaH, zuddhasaccidAnandAtmakaH paramArthata AtmA / zuddhaM hi dravyaM guNaparyAyavivakSAzUnyaM saGgrahana yaviSayaH / tAdRzaJcA''tmadravyaM nirvikAraM nirupAdhikaM nirvikalpaM svasvabhAvamAtrasthamaliptameva / karmapudgalasya vibhAvatvena tenA''tmano liptatvA'sambhavAt / caH-kinsvityarthe / vyavahArataH-vyavahAranayA'pekSayA, lipta:-karmamalasambaddhaH, zarIrAdhadhiSThitatvAnnAnopAdhisambandhAjanmamaraNAdibhAvAcca laukikarItyA karmAdisambandha Atmani jJAyate, gagane dhUmalekhayA kAluNyavat / evaM sthite ca, jJAnIAtmA nilepa ityevaMjJAnasampannaH, AtmajJAnavAnityarthaH / aliptayAAtmA'lipta ityevaM prakArayA, dRzA-bhAvanayA, zuddhyati-karmamalarahito bhavati, navInaM karma ca na badhnAtItyapi bodhyam / jJAnino hyAtmA'lipta ityeva dRSTiriti tAdRzabhAvanayA rAgAdirahitatvAdvi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirlepA'STakam bhAveSu vibhAvatvabuddhestatparAGmukhatvAdupAdhirahitatvAnnirvikAratvAdAtmasvabhAvastha eva tiSThatIti zuddhyatItyucyate / tasya ca tAdRzasya kriyayA na prayojanam, nirlepatvajJAnenaiva nirlepatvasiddheH / tadetatsuSThaktam - "bhAvanAjJAnasampanno niSkriyo'pi na lipyate " iti / liptayA - AtmA karmasambaddha ityevaM lepaviSayayA, dRzeti sambadhyate / kriyAvAn - AvazyakAdirUpanirlepatAprayojakA'nuSThAnavAn, zuddhyatIti sambadhyate / yo hi vyavahAradRSTirAtmA nirlepa ityevaM jJAnavikala AtmAnaM liptaM manyate, tena kriyA'vazyavidheyA, anyathA jJAnavakriyAyA adhyabhAve titA vajralepAyitaiva syAt / kriyA'bhyAsAtu kramazo guNavRddhyA nizcaya dRSTirudbudhyate, kriyAbalAnna ca patatIti zuddhyatItyarthaH / jJAnino jJAnenaiva, vyavahArapradhAnasya pAramArthikavastugrahaNAspaTostu kriyayA zuddhiriti viveka iti tAtparyam / evaJcA''tmanaH svato nirlepatve'pi tathAjJAnavata eva kriyA nA'pekSyate, jJAnenaiva nirlepatvasya sAdhanAt / tathAjJAnAbhAve ca kriyaivopAyo nirlepatAsiddhyai iti sUcyate // 6 // 117 nanu jJAnino yadi kriyAyA nopayogastarhi " liptatAjJAnasampAtapratighAtAya kevalami "tyAdyuktaM na saGgacchata ivi ziSyazaGkAvyudAsAyA''h-- jJAnakriyAsamAvezaH sahaivonmIlane dvayoH / bhUmikAbhedatastvatra bhavedekaikamukhyatA // 7 // jJAnakriyAsamAveza iti / dvayoH - jJAnakriyayoH, tayoH prastA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vAtpratyAsattezca dvayoriti padena graha iti dhyeyam / saha-yugapat , evakAreNa kramo vyvcchidyte| unmIlane-tAdRzapuNyavazAtsadgurUpAsanAditazca prAdurbhAve, jJAnakriyAsamAveza:-jJAnasya kriyAyAzca samAvezo yugapadekatra sthitiH, vyAptiriti yAvat / jAyata iti zeSaH / kriyAM vinA jJAnaprarohasya jJAnaM vinA kriyA'nuSThAnasya ca na sAphalyam / yaduktam-" kriyAvirahitaM hanta ! jJAnamAtra. manarthakami "tyAdi, "tapa:zrutAdinA mattaH kriyAvAnapi lipyata " ityAdi ca / kiJca jJAnasya kriyA sAdhanam , tathA kriyAyA jJAnam / ata eva kAraNavazAd dvayoH sahaivonmIlanam , ata eva ca dvayoH samAvezazca bhavati / evaJca dvayoH samakakSataiva na tu tAratamyam / yacca jJAnasya kriyAyA vA gauravaM tatra tatropadiSTaM tadavasthAvizeSA. tmakopAdhimapekSya, tadAha-bhUmiketyAdi / turvizeSe / tadAhaatra-jJAnakriyayordvayoH, bhUmikAbhedataH-AzrayA'vasthAguNaparyA. yAdyAtmakapUrvapIThikAtAratamyataH, bhUmikAvizeSA'pekSayetyarthaH / AzrayAdyutkarSavazAddhi jJAnAdInAmutkarSa iti bhAvaH / ekaika mukhyatA-ekasyaikasya tasya tasya jJAnakriyA'nyatarasya mukhyatA prAdhAnyam , bhavet-jAyate / anyonyaprAdurbhAvAdivatsamAsaH / jJAnasya bhUmikAyAM tasya kriyAyA bhUmikAyAM ca tasyAH prAdhAnyam / svatastu dvayoH samakakSatvameva na tu tAratamyam / dhyAnadazAyAM jJAnasya vyavahAradazAyAM ca kriyAyAH prAdhAnyamiti yAvat / ekasya prAdhAnye'nyasya gauNatAmAtram , na ca tAvatA tatsattvamanapekSitam / yaduktam-" jJAnAcArAdayo'pISTAH zuddhasvasvapadAvadhI "ti " svA. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirlepA'STakam . 119 nukUlAM kriyAM kAle jJAnapUrNo'pyapekSata" iti ceti hRdayam // 7 // tadevaM jJAnakriyAbhyAM nirlepatA sAdhyetyupadizya nilepe ziSya. sya bahumAnaM nirlepatArtha pravRttizca yathA syAditi zuddhajJAnakriyaM namaskurvannupasaMharati sajJAnaM yadanuSThAnaM na liptaM doSapaGkataH / zuddhabuddhasvabhAvAya tasmai bhagavate namaH / / 8 / / iti mahAmahopAdhyAyazrImadayazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre nirlepA'STakaM nAmaikAdazamaSTakam // 11 // ___ sajJAnamiti / yadanuSThAnam-yasya yAdRzasya puNyAtmano lokottamasyA'nuSThAnamAvazyakAdikriyA cAritraM vA, sajJAnamjJAnena samAviSTam , jJAnasaMskRtamityarthaH, ata eva, doSapaGkata:dUSaNAtsamyaktvapAtaprayojakatvAcchreyaHparipanthitvAddoSA rAgAdIni samyagjJAnAdyAvaraNAtpaGkAH kardamA iva, tairiti sArvavibhaktikamtas / " pako'strI zAdakardamAvi "tyamaraH / na-naiva, liptam-sambaddham , vytikiirnnmityrthH| nirduSTamiti yAvat / yo jJAnI kriyAparaH zAnto bhAvitAtmA jitendriya iti sArArthaH / sa tAdRzaH zuddhabuddha. svabhAva eva bhavatIti, tasmai-zuddhajJAnA'nuSThAnavate, ata eva, zuddhabuddhasvabhAvAya-zuddho leparahitatvAnnirmalo buddho jAgrajjJAnAtmA ca svabhAvaH pAramArthikaM tattvaM yasya, tasmai, tAdRzAya / zuddhasaccidAnandamayAyeti yAvat / tAdRzazca sarvaizvaryAdisamanvita eva bhavatIti, bhagavate-aizvaryAdisamagrAya, namaH-namaskAro'stu / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nirlepo hi bhagavAn bhavati sarvenamaskaraNIyazceti nilepatArtha pramAdaparityAgena satatamudyamavatA bhAvyamiti hRdayam // 8 // - iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-pannyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM nilepA'ekaM nAmaikAdazamaSTakam // 11 // // atha niHspRhA'STakam // 12 // nanu viSayeSu spRhAvato doSapaGkalepo durnivAraH / yaduktam" viSayAn dhyAyataH puMsaH saGgasteSUpajAyate / sanAtsaJjAyate kAmaH kAmAskrodho'bhijAyata" iti / tasmAttAdRzaleSaparihArecchubhirviSayeSu spRhA'vazyaM heyA / spRhAtyAgazca ne vAGmAvata ityatastadupAyaM ziSyaM bubodhayiSuH kathaM niHspRho bhavatItyucyate svabhAvalAbhAtkimapi prAptavyaM nA'vaziSyate / ityAtmaizvaryasampanno ni:spRho jAyate muniH // 1 // svabhAvalAbhAditi / svabhAvalAbhAta-svasyA''tmano bhAvo dharmaH zuddhasaccidAnandamayatvaM tasya yo lAbhaH samyagdarzanAdilAbhakrameNa ghAtikarmakSaye sati prAptiH, sAkSAtkAra ityarthaH / AtmanaH svasvarUpe'vasthAnamiti yAvAt / digyoge paJcamI / tadadhikamiH tyarthaH / kimapi-kiJcidapyanyadvastu, prAptavyam-prAptiviSayaH prAptiyogyazca, na-naiva, avaziSyate-zeSo bhavati / svabhAvalAbha eva paramo lAbhaH, nA'to'dhikaH ko'pi lAbhaH / anyasya sarvasyaiva Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niHspRhA'STakam 121 lAbhasya vaiSayikasya heyatvAcchubhasyA'pi samyagdarzanAdilAbhasya svabhAvalAbhasAdhanatvAnyUnatvAt / na ca muktilAbha utkRSTo'va. ziSyate, mukteH svasvabhAvA'natiriktatvAditi hRdayam / atha ca 'sarvaM padaM hastipade nimagnamiti svabhAvalAme sarvo lAbho gatArthaH / tasya caramalAbhatvAditi suSThU ktam-"prAptavyaM nA'vaziSyata" iti / iti-evaMprakArayA bhAvanayA kRtvA, Atmaizvaryasampanna:-Atmano yadaizvarya prabhutvaM samyagdarzanAdikaM tena sampannaH sambhRtaH, athavAiti-svabhAvalAbha eva sarvaH paramazca lAbha ityevaMprakAramAtmana aizvaryamaudArya mahattvaM paramotkarSazca paramasarvalAbhAtmakalabhyasvabhAva. svAmitvaM ca, tena sampannaH, tAdRzajJAnavAniti yAvat / muni:AtmamananaikatAnaH sAdhuH, niHspRhaH-spRhA tRSA, tato rahito niHspRhaH, nirIho niSkAma upazAntatRSo vaa| viSayaparAGmukha iti hRdayam / " icchA kAGkSA spRhehA tRDi "tyamaraH / jAyatebhavati / svabhAvalAma eva paramo lAbhaH sarvalAbhazceti samyagjJAnasampannasya mune viSayeSu spRhA'pakRSTatvAddheyabuddhayA nivartate / yasya hAtmasvabhAve na tAdRzyAsthA sa evA'jJo viSayeSu spRhAvAn bhavatIti svabhAvalAbha eva paramo lAma iti bhAvanA niHspRhatAsAdhanamiti hRdayam / atra ca prakArAntareNA'pyanvayaH sambhavati / tathAhi-svabhAvalAbhAt kimapi prAptavyaM nA'vaziSyata iti buddhyA niHspRho munirAtmaizvaryeNa zuddhasaccidAnandAtmakena sampanno jAyate / yAvanna niHspRhatA tAvannA''tmaizvaryalAbha iti tAtparyam / yadyapi " zamastRSNoparama " iti kAvyA'nuzAsane hemacandrAcArya iti Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite zamASTakasya niHspRhASTakasya ca pRthakpratipAdanaM piSTapeSaNamiva / tathApi jJAnasArakartrA niHspRhatApariNAmaH zama iSyata iti dvayoH pRthakpratipAdanam / yaduktam - " vikalpaviSayotIrNaH svabhAvAsslambanaH sadA / jJAnasya paripAko yaH sa zamaH parikIrtitaH" iti / hemacandrAcAryoktizca kAraNe kAryopacArAtsamAdheyA // 1 // 122 niHspRhatve ziSyasya ruci yathA syAditi saspRhaniHspRhayoguNatAratamyamAha - saMyojita karaiH ke ke prArthyante na spRhAvahaiH / amAtra jJAnapAtrasya niHspRhasya tRNaM jagat ||2|| saMyojita karairiti / spRhAva hai: - spRhAyA AvahA voDhAraH, spRhAvanta ityarthaH / AvahantIti vaherac / tRSNAturA iti yAvat / taiH kartRbhiH, saMyojita karaiH saMyojitau svasmin viSaye karuNotpAdanArthaM namaskArAya sampuTitau kRtau karau hastau yastai rbaddhAJjalibhiH sadbhiH / ke ke-vIpsAyAM dviruktiH / prArthanIyA uttamA aprArthanIyA hInAzca sarve evetyarthaH / na prArthyante -- kAkvA prAnta evetyarthaH / svaspRhitaprAptaye iti bodhyam / dhikspRhAmadhameSvapi spRhAvato dainyaprayojikAm / spRhAvAn hi sarvatra sarvadA ca dInatAmeva prakaTayatIti tAtparyam / tadevaM spRhAvato laghutvamupavarNya niHspRhasya mahattvamAha - niHspRhasya - nirIhasya, viSayavimukhasyetyarthaH / amAtrajJAnapAtrasya na mAtrA parimANaM yasya tAdRzasya samyagjJAnasya yatpAtramAzrayastasya tAdRzasyA'parimeyajJAnazAlinaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niHspRhA'STakam sata ityarthaH / kRte iti shessH| nahi jJAnAdhikyaM vinA niHspRhatvaM sAdhyamiti vizeSaNenA'nena dhvanyate / jagat-tA. sthyAttAcchabdayamiti jagatsthapodgalikapadArthasArthaH, tRNama-tRNatulyam , tRNamiva niHsAramakiJcitkaraM cetyarthaH / niHspRhasya jJAnino na viSayeNa prayojanamiti tasya jagattaNamivA'nupAdeya miti na tasya kA'pi dainyapradarzanA'vasara iti sa eva sarvamahAniti sArArthaH / atrA'mAtreti vizeSaNena sAmAnyajJAnavato niHspRhatvaM kSaNikaM zmazAnavairAgyakalpameva sambhAvyate, cirasthAyi niHzreyasasAdhanaM tu tajjJAnA'dhikyAdeva sambhavatIti niHspRha eva prazastajJAnavAn , anyAdRzastu jJAnyapi nirgandhakusumavadevA'prazasya iti ca suucyte| dainyaM kA'pi mA janIti niHspRhatvaM sAdhayediti hRdayam // 2 // ziSyaprabodhAya duSpariNAmatayA spRhAyA heyatvamAhachindanti jJAnadAtreNa spRhAviSalatAM budhAH / mukhazoSaM ca mUcchA ca dainyaM yacchati yatphalam // 3 // chindantIti / yat-yAdRzI spRhAviSalatA kI, mukhazoSammukhasyopalakSaNatvAtkaNThatAlvAdernirantaraM socchAsaM karuNaM yAcanAzabdAdhuccAraNena kSuttRSNA''kulenA'pi spRhaNIyaprAptaye kaSTopraprayAsa zramAdinA ca yaH zoSaH zuSkatA, nIrasatetyarthaH / viSalatApakSe viSasampattidaugryAdijanitadAhAtkaNThatAlvAdizoSaH, tam , mUrchAm-mUrchA mohaH, naSTasaMjJatA naSTaceSTatA cetyarthaH / viveka Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite zUnyatAtyAsaktizceti yAvat / spRhayA hi janA heyopAdeya. vivekasaMjJAvikalAH spRhitaprAptaye pravarttanta iti viSaprabhAvAcca saMjJA nazyatIti ca prasiddhameva / dainyam - kArpaNyam, niHzrIkatva - mityarthaH / spRhAyA duSpUratvAtpUraNe'pi navanavotpAdAcca sattvaM vilI - yate, niHzrIkatA kArpaNyaM cA''virbhavatIti nA'viditaM keSAmapi / viSaprabhAvAcca kAntinAzAdvaivarNya niHzrIkatA ca jAyata iti prasiddham / cadvayaM samuccaye / tadevaM mukhazoSamUcchadainyarUpamityarthaH / phalam - pariNAmaM phalaM ca yacchati pradadAti, prayojayatItyarthaH / nanu yaditi kimityAha - spRheti / yacchabdabalAttAmiti labhyate / mukhazoSamUcchadinyA''tmaka phala hetubhUtAmiti tadarthaH / spRhAviSalatAm - spRhA kAmaH sA phalaikyA dviSalatA viSatulyapariNAmahetu viSakArako vA latAvizeSo vatsanAgAdistAm, yadvA-yasyAH spRhAviSalatAyAH phalaM phalarUpam, yAJcAzramAdirUpaM phalam, pakSe phalatayA prasiddhaM phalaM kartR mukhazoSaM mUrcchA ca dainyaM ca phalaM yacchati, tAM tAdRzIm, spRhApariNAmasAdharmyAdviSalatA viSAktaphalapradalatAvizeSaH seva, tAmityarthaH / budhAH - spRhAviSalatAduSpariNAmavizeSajJAH, svabhAvalAbhAt kimapi prAptavyaM nA'vaziSyata " ityAtmaizvaryasampannA AtmotkarSamArgajJA mukhazoSAdiSu jAtA'prItayaH, jJAnadAtreNa - uktaprakAra heyopAdeya vivekAtmakajJAnaM spRhAviSalatAcchedakSamatvAddAtraM chedanasAdhanazastra vizeSa iva tena, chindantilunanti, nAzayantItyarthaH / tyajantIti yAvat / spRhAyAstyAga eva cchedo nAzo beti dhyeyam / dAtreNa hi latAcchedanaM prasiddhameva / 124 66 - Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niHspRhA'STakam tadeva budhatvaM yadbuddhibalAtspRhAtyAgaH, spRhaiva cA'budhatvam , dAtreNa viSalatAyA iva jJAnena spRhAyAzchedaH sukara iti ca dhvanyate / upamA'laGkAraH / sa ca spRhAviSalatayo|de'pyabhedA'dhyavasAyamUlA'tizayoktyA zleSeNa cA'nuprANita iti saGkaraH // 3 // na kevalaM spRhayA mukhazoSAdinA vigopanA'pi tvAtmotkarSA'varodhazceti tasyA avazyaheyatvaM ziSyamupadizannAha niSkAsanIyA viduSA spRhA cittagRhAd bahiH / anAtmaraticANDAlIsaGgamaGgIkaroti yA // 4 // niSkAsanIyeti / viduSA-heyopAdeyavizeSajJena janena, spRhA-kAmaH, cittagRhAt-cittameva janAnAmAzrayabhUtaM gRhamiva spRhAyA AzrayabhUtatvAdgRham , tatastadavadhItyarthaH / bahiH-yathA na citte bhavettathA, spRhAyAzcitte'sattvameva tasyAzcittato bahiSTvamiti bodhyam / niSkAsanIyA-dUrIkaraNIyA, bahiSkaraNIyeti militArthaH / citte spRhA na karttavyA, spRhAtmakacittavRttistyAjyeti yAvat / yadyapi niSkAsanIyetyetAvatA'pISTArthapratItiriti bahiHpadamadhikam / tathApya " yaM zaTho bahiniSkAsyatAmi "tyAdi. lokaprayogarUDhyA tathA prayogaH / na ca lokaH paryanuyogamahatIti bodhyam / niSkAsanasamarthanAya spRhAM hetudvAreNa vizeSayati-yAyAdRzI spRhA, anAtmaraticANDAlIsaGgam-na AtmA'nAtmA''tmabhinnaM dhanadhAnyAdyAtmakapaudgalikavastujAtam , tasya tadviSaya. svAttatsambandhinI yA ratiH prItI rucipsaGgo rAgo vA, saiva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite 1 duritAvatvAdazubhatvAdgarhyatvAdasampacanIyatvAdaspRzyatvAcca cANDAlI zvapAkI, tasyAH saGgaM samparkam, aGgIkaroti svIkaroti, anAtmaratiM janayatIti yAvat / yathA cANDAlyAH pApAspadatvAdgatvAdaspRzyatvAcca saMsargaH pAtityaM prayojayati, yaduktam -" saMsargazcA'pi taiH sahe 'ti / tatastatsaMsargI janaH patitatvAdazucitvAdaspRzyatvAtkathaJcid gRhAgato'pi tajjJena jhaTiti gRhAnniSkAsyate, yathA tatsaMsargAstrasyA'pi pAtityaM mA bhUditi / tathA spRhAdoSajJena janena sa doSo mA janIti spRhA citte na karttavyeti sArArthaH / spRhADanAtmaprItiprayojakatvAdAtmabodha virodhitvAdyathAtathA vyAjyaivAsstmahitecchuneti hRdayam / paramparitarUpakAlaGkAraH // 4 // ajJAnAtpramAdAdvA spRhAyA aparityAge ApAtyAmApati ziSyaM pradarzayannAha - spRhAvanto vilokyante laghavastRNatUlavat / mahAzvaryaM tathApyete majjanti bhavavAridhau // 5 // spRhAvanta iti / spRhAvantaH - sA'tizayaM parasvagRdhnuH, bhUmni matuH / tRNatUlavat - tRNAni ghAsAstUlAni picavaH, tAnIva, " zaSpaM bAlatRNaM ghAso yavasaM tRNamarjunami "tyamaraH / " tUlakaM picuri "ti haimaH / laghavaH - aguravaH, hInasattvA ityarthaH / AtmagauravazUnyA dInahInAcaraNA veti hRdayam / pakSe'lpaparimANA ityarthaH / vilokyante - dRzyante, loke iti zeSaH / zabdasAmyAdupamA / tRNAdInyapi hi laghuparimANAllaghUnIti bodhyam / spRhAyA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niHspRhA'STakam 127 eSA laukikyApattiH / spRhAvazAtmArthayamAnA hi na saskriyante. 'pi tu durvacanAdinA nirbhaya'nte hInasattvAccottameSu praveza nA'rhantItyAdinA laghutvamAptAH prasiddhA eva / pAralaukikImApatti. mAha-mahAzcaryamiti / tathA'pi-tRNatUlavallaghutvasadbhAve'pi, etespRhAvantaH, bhavavAridhau-bhava eva karmajalarAzipUrNatvAdanAditvAdvipulatvAddustaratvAcca vAridhiH samudraH, tatra, majanti-bruDanti, bhavaparamparArUpaM sazikhamajanaM pariyAntIti yAvat / tadetallaghUnAM samudramajanam , mahAzcaryam-mahaditarebhyaH sA'tizayamAzcarya vi. smayaH / laghUnAM lAghavAddhetostaraNaM prasiddham , etacca viparItamityapUrvatvAdvismayakaram / tadeva hyAzcayaM yadapUrvamiti bhAvaH / spRhayA loke lAghavaM mahArambhaparigrahAcca bhavopagrAhikarmabandhAdbhavaparamparA ceti saihikA''muSmikaduSpariNAmaheturityavazyaM tyAjyeti bhAvaH / atra laghUnAM majjanaM viruddhamiti virodhA''bhAso'laGkAra upamArUpakasaGkIrNaH // 5 // . . niHspRhatvaM cirasthAyi yathA syAditi tadvighnaparihAraM ziSyamupadizannAha gauravaM pauravandhatvAtprakRSTatvaM pratiSThayA / khyAti jAtiguNAtsvasya.prAduSkuryAnna niHspRhaH // 6 / / gauravamiti / niHspRhaH-spRhAvirahito janaH, svasya-sva. sambandhi, svakIyamityarthaH / pauravandhatvAt-purasyeme paurAHpuravAsinastaiH kartRbhirvandyatvAdabhivAdanIyatvAt , pauravandyatvahetukamiti Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite niSkRSTo'rthaH / gauravam-mahattvam , ahaM pauraiH sarvaireva vandyaH, nA'nyo mAdRzo mahAnityevamAtmotkarSamityarthaH / tathA, pratiSThayAsvasya lokakartRkasamAdareNa, loke'yaM niHspRhatvAduttama ityevaMprabhAveNa vA, prakRSTatvam-mama suguNa vizeSavaiziSTyena hetunA lokeSu prakarSa ityevaM lokavailakSaNyam , kiJca, jAtiguNAt-jAtizca guNazca, tayoH samAhArastasmAt , uccagotrahetoH pauravandhatvAdeniHspRhatvAdezca guNAddhetoH, khyAtim-prasiddhim , ahamuccakula. prasUtaH, mama guNAn sarve jAnanti, tadahaM loke prasiddha ityevaM prasiddhimityarthaH / na-naiva, prAduSkuryAt-prakaTayet / laukikasvArthasiddhyai eva hi svavaiziSTyaM prakaTayanti janAH, niHspRhasya tu na ko'pi svArtha iti tasya svavaiziSTyakhyApanaM nirarthakam , svavaiziSTya. prakaTanena spRhAyAH punarutthAnasambhAvanAyAH sApAyaM ceti bhAvaH // 6 // ziSyasya niHspRhatve ruciryathA syAditi phalotkarSeNa dharmimukhena niHspRhatvaM stautibhaH zayyA bhaikSamazanaM jINaM vAso gRhaM vanam / tathA'pi niHspRhasyA'ho ? cakriNo'pyadhikaM sukham / / 7 / / bhUHzayyeti / bhR:-bhUH pRthavI saiva, zayyA-zayanasAdhana. saMstaraNaM zayanaM vA, sA / loke hi nitarAM durgatasya dravyA'bhAvA. tparyakAdizayanA ' sambhavAtparizeSAtkaThinasparzAdinA'nabhimatA 'pi bhUreva zayyA zaraNamiti sA zayiturduHkhAdhikyaM prakaTayati, laukikasukhaspRhAvataH paryakAdiSveva tAdRzasukhA'nubhavAt / niHspRhasya tu Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niHspRhA'STakam tAzasukhaspRhA'bhAvAdAtmasukhanimamatvAttatra ca bAhyanimittA'napekSaNAnna kA'pi duHkhA'nubhavaH, sukhAnubhava eveti na duHkhA'nubhava gandho'pIti sAraH / na kevalaM zayyAduHkhamapi tu bhojanaduHkhamapI. tyAha-bhaikSam-mikSANAM samUho bhikSAbhiH prAptamannAdikamityarthaH / azanam-bhojanam , kSudupazamasAdhanamityarthaH / bhaikSaM hyannamanabhimata. prakAramapathyamasvAdu laghutvaprayojakatvAtkutsitaM ca daridrANAmekamAtraM zaraNamiti tadapi duHkhasAkSi spRhAvatAm / niHspRhasya tu spRhA. 'bhAvAna bhaikSamaniSTam / sarvAvasthAsvAtmasukhamagnatAyA bhAvAditi tattvam / vastraduHkhamAha-jIrNam-cirAdupabhuktadagdhotkIrNazIrNamityarthaH / vAsaH-lajjAgopanasAdhanaM paridhAnavastram / etadapi daurgatyatizayaliGgaM laukikaM spRhAvataH / niHspRhasya tUktahetoreva na tatheti bodhyam / vanam-upavanaM kAnanaM ca, gRham-gRhamivA''zrayatvAgraham / na hi sukhino vane vasanti, na vA vanavAsino laukikaM sukhamiti tadapi duHkhAdhikyagamakameva / niHspRhasya tathA neti spaSTam / etAni hi lokaprasiddhAni duHkhasAdhanAni, loke hi zayyAhIno bhaikSopajIvI jIrNavastro gRhavihInazca svaM paraM duHkhAce manyate / sarvaM caitadevameva niSparigrahatvAtsAdhoH, tathApi-tAdRzabhUzayyAdilokaprasiddhaduHkhasAdhanasadbhAve'pi, ni:spRhasya-spRhArahitasya sAdhoH, cakriNa:-upalakSaNasvAJcakridevendrAdeH, apinA tasya tasya laukikasarvotkRSTapukhasAmagrIsamagratvaM sUcyate / loke mahApaparyAdizayyA SaDrasa bhojanaM svAdhInaM navakSomAdivastraM haH Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSine prAsAdAdikaM gRham , upalakSaNatvAtsrakcandanAGganAdikaM bhogopabhogasAdhanamuttamasukhanimittamiti prasiddham / evaJcA'tra cakripade lakSaNayA cakrisambandhitAdRzasAmagrIjanyasukhaparam / nahi cakriNo'dhikaM sukham , sajAtIyeSveva tAratamyavyapadezAt / api tu cakrisukhAditi mukhyArthabAdhAt / cakriNo'pi sukhamapekSyetyarthaH / yablope paJcamI / adhikam-utkRSTatvAcirasthAyitvAcA'timAtram , sukham-zarma, bhavatIti zeSaH / tadetat , aho ?-Azcaryam / duHkhasAmagrIsadbhAve'pi tadananubhavaH sukhasAmagryabhAve'pi cA'laukikA'nuttamasukhA'nubhava iti niHspRhatAyA ativismayakaraH prabhAvaH ityarthaH / niHspRhasya hi santoSajanyamAtmamAtrasApekSaM nirupAdhika ca sukhamiti tatra zayyAvizeSAdikaM sAdhanatvenA'napekSitam / na ca tAdRzaM cakriNaH sukham , teSAM spRhAyA ekasyAH pUraNe'pi parasyA udgamAtkathaJcitsAdhanavaikalye duHkhamAtrasyaivA'vazeSAtsAdhanasadbhAve'pi tadartha prayAsasya tadapahArabhayasya ca sattvAduHkha sambhinnatvAkRtrimatvAdanAtmasvabhAvatvAcca tatsukhaM nispRhasukhA'pekSayA nyUnameveti suSThUktam-" cakriNo'pyadhikaM sukhami " ti / yaduktam" santoSA'mRtatRptAnAM yatsukhaM zAntacetasAm / kutastaddhanalubdhAnAmitazcetazca dhAvatAmi"ti bhAvaH / atra duHkha sAmagrIsattve sukhAdhikyaM viruddhmitivirodhaa''bhaaso'lngkaarH| virodhaparihArastUktadizA sukhasya vilakSaNasukhaparatayA bodhyaH // 7 // nanu bhavatu niHspRhasyA'dhikaM sukham , na ca tAvatA cakriNo Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre ni:spRhASTakam 131 duHkhamityAyAtIti ziSyavyAmoha vibhitsayA spRhAyA duHkhAtmastraM pratipAdayannupasaMharati -- paraspRhA mahAduHkhaM niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 8 // iti nyAyavizArada mahAmahopAdhyAya zrI madyazovijayopAdhyAya - viracite jJAnasAre ni:spRhA'STakam // 12 // 3 paraspRheti / paraspRhA - AtmanaH paro bhinnaH pudgalA distasya svabhinnasvAmikavastunazca spRhA gRddhiH, mahAduHkham - duHkha jAlamUlalokalAghavabhavaparamparAdisAdhanatvAnmahatva'dhikaM duHkhaM duHkhaheturityarthaH / kAraNe kAryopacAra ekAntena duHkhahetutvasUcanAyeti bodhyam / yadyapi svahetyetAvataiva paraspRhA labhyate, na cA''tmadharmaspRhA spRhA tasyA'zubhA'nanubandhitvAt / tathApi tAdRza lokaprayogarUDhyA''tmasarvasva samyagdarzanAdispRhAyAH sukhamUlatvAda heyatvAdavazyamupAdeyatvAcca tadrahanivRttaye ca parapadamiti santoSTavyam / tathA, niHspRhatvam-spRhArAhityam, vItarAgatetyarthaH / mahAsukham - mahadasAdhAraNaM sarvottamaM ca sukhaM sukhajanakam | kAraNe kAya cAra ekAntena sukhajanakatvasUcanAyeti dhyeyam / yaduktam- " nispRhasyAsho cakriNo'pyadhikaM sukhamiti " vayamida parituSTA valkalai stvaM dukUlaiH sama iha paritoSe nirvizeSo vizeSaH / sa tu bhavati daridro yasya tRSNA vizAlA manasi ca parituSTe ko'rthavAn ko daridra " iti ca / tadevamavazyaM sukhaduHkha janakatvA devadeva sukhaduHva Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite lakSaNamityAzayenA''ha-etat-paraspRhA niHspRhatvaM ca, samA. sena-saGkepeNa, sukhaduHkhayo:-anukUlapratikUlavedanIyayo loke tathAkhyAtayoH sukhaduHkhayoH, lakSaNam-cihnamasAdhAraNadharmo vA, kAryakAraNayorabhedAt / uktam-kathitam , tajjJairitizeSaH / tasmAsarvopAyena spRhA tyAjyA niHspRhatvaM ca sAdhanIyamitihRdayam // 8 // iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-pannyAsapravarazrI yazobhadravijayajIgaNivaraziSyapannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM ni:spRhA'STakaM nAma dvAdazamaSTakam // 12 // // maunA'STakam // 13 // yaduktaM " niHspRho jAyate muni "riti, tatra ko muniriti ziSyajijJAsAM samAdhitsurAha manyate yo jagattacaM sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunaM maunaM samyaktvameva vA // 1 // manyate iti / yaH-yatprakAraH puNyAtmA janaH, jagattatvamjagato dharmA'dharmA''kAzapudgalajIvAtmakasya lokasya tattvamAgamazAstrAdiSu pratipAditamutpAdavyayadhrauvyAdyAtmakaM pAramArthikaM svarUpam , manyate-zraddhatte, zraddhayA jAnAti ca, yadvA sAdhakabAdhakapramANaiH kRtvA parIkSaNAtmakena mananenA''gamAdipratipAditaM jagattattvaM jAta. addha " idamitthameve" tyevamavadhArayatItyarthaH / yaduktam Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre maunA'STakam 13 // " zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyazcopapattibhiri "ti bhAvaH / sa:-tAdRzo janaH, muniH-uktaprakAravyutpattyA munizabdavAcyaH, man dhAtoroNAdika ipratyayo'kArasyokArazca bodhyH| jagattattvamananaM munizabdapravRttinimittamiti sArArthaH / na caiSA svamanISetyAha-parikIrtitaH-varNitaH, tajjJairitizeSaH / evaJca munizabda. syokkArthe vyavahAraprAmANyamiti sUcyate / tat-munizabdasyoktArthaparikIrtanAddhetoH, maunam-munerbhAvaH, munizabdapravRttinimittamityarthaH / munilakSaNamiti yAvat / samyaktvam-AgamAdipatipAdita jagatsvarUpazraddhAnam , evakAreNa prakArAntareNa kandamUlAdyazanavanavAsAdimAtreNa vAGnirodhamAtreNa vA maunavyavacchedaH / nanu kiM nAma samyaktvamityapekSAyAmAha-maunamiti / veti tathetyarthe / samyaktvam-samyagitipadArthatattvam, samyakpadapravRttinimittamityarthaH / maunam-jagattatvamananam , atrA'pyevakAreNa cArutvAdi. rUpaprakArAntareNa samyaktvavyavacchedaH / yaduktam-" tattvArthazraddhAnaM samyagdarza nami "ti / ubhayatraivakAreNa maunasamyaktvayorabhedo dhdhanyate // 1 // nanu munerbhAvaH karma ca maunam, samyaktvaM ca munerbhAva evaM na tu karmeti kathaM dvayorabheda iti ziSyasammohavyapohAya munedarzanajJAnacAritrANAmaikyamupapAdayannAha AtmA''tmanyeva yacchuddhaM jAnAtyAtmAnamAtmanA / seyaM ratnatraye jJaptirucyAcArakatA muneH // 2 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite Atmeti / AtmA-jJAnAdInAmAtmasvabhAvatvAddharmadharmiNoramedAdviSayIkartA svaprakAzo jIvaH, Atmani-viSayatayA svA'. minnatvAtsvasvabhAvAtmakajJAnAdipratiSThite svasmin viSaya eva, na tu paratra, tathA sati bhedabuddheranupavezAcchuddhAtmajJAnA'sambhavAditi hRdayam / AtmanA-abhinnena svasvabhAvena jJAnAdinA sveca, vidyayeti yAvat / vidyaiva hyAtmana Atmeti dhyeyam / zuddhamkarmopAdhirahitatvAnnirmalaM saccidAnandamayaM svasvarUpam , yajAnAti-- yadavabudhyate, sAkSAtkArotItyarthaH / yadityuddezye / sA-tAdRzI, iyam-AtmajJAnam , muneH-uktaprakArasya jagattattvamantuH, ratnatrayedarzanajJAnacAritrAtmakAnAmabhavyairdurlabhatvAdbhavyairapi cirArjitapuNyapuJjaprabhAvAdevA'tipayasya labhyatvAdratnAnAmiva ratnAnAM traye, vyayave darzanAdyAtmakaratnaviSaye ityarthaH / jJaptirucyAcArakatA-jJapti niM ruciH samyaktvamAcArazcAritraM ca teSAmekatA'bhedaH, bhavatIti zeSaH / yadvA-ratnatrayajJaptirucyAcAraka teti pAThaH / ratnatrayasya jJaptirucyAcArAtmakatayA ratnatraye ekatetyatAvatai veSTArthalAbhAdananvitArtha. tvacca prAktanapAThasya / tatazcAtidurlabhatAyAH zreSThatvAcchuddhatvAca ratnatrayA iva ratnatrayA ye jJaptirucyAcArAsteSAmekatetyarthaH / munesatmana Atmani jJAnena zuddhasvarUpasAkSAtkAra eva darzanaM jJAnamAcArazca / eteSAM hyAtmajJAna eva parisamApteH / tadavasthAyAM sarvayogAdiparityAgena zraddhAnAdyAtmakasthUladarzanAdyasambhavAt / taduktam" nirvikalpe punastyAge na vikalpo na ca kriye"ti, " jJAnA. cArAdayo'pISTAH zuddhasvasvapadAvadhI"ti ceti bodhyam / tadeva Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre maunA'STakam 135 mAtmani jJAnopayogazcAritramAtmajJAnaM jJAnamAtmanyeva copayogaH samyaktvamiti guNaguNinorabhedanaye tadabhinnA'bhinnastadabhinna iti nyAyena darzanajJAnacAritrANAmaikyamiti suSThUktaM-"maunameva samyaktvaM samyaktvameva vA maunami"ti dhyeyam // 2 // ' nanu sati vastunyabhedo bhedo vA grAhya iti tAdRzaM ratnatraya kathaM sAdhyamiti ziSyajijJAsAM samAdadhAna Aha cAritramAtmacaraNAjjJAnaM vA darzanaM muneH| zuddhajJAnanaye sAdhyaM kriyAlAbhAtkriyA naye // 3 // cAritramiti / muneH-jagattattvamantuH samyaktvavatazcAritrAdi. siddhinighAnajJAnabandhurasya vidhAtuH, zuddhajJAnanaye-zuddhaM kevalaM yajjJAnaM tannaye, zuddhajJAnanayamata ityarthaH / ekaM jJAnameva kevalaM na tu cAritraM vA darzana vA, te hi jJAnasyaivA'vasthAvizeSau / bhAsavarodho hi cAritraM tacca jJAnena kRtvA, ajJAninastadasambhavAt / anyathA sarvo'Jjasaiva mucyeta / kAryakAraNayozcAbhedaH / yadvAsaMvara AtmapariNAmo niyatasAhacaryazca jJAnena / guNaguNinozcA'. bheda iti tadabhinnA'bhinnastadabhinna iti cAritraM jJAnameva, darzanaM tu vyaktameva jJAna vizeSastattvazraddhAnAtmakamiti jJAnamevaikaM na tvanyaccA. ritrAdikamityevaM jJAnasajhahanaya iti tAtparyam / AtmacaraNAtAtmacaraNamanuSThAyeti yablope paJcamI / AtmacaraNaM cA'tmanyevA''smano jJAnamityanupadameva pratipAditamavagantavyam / cAritram-saMvaraH, jJAnam-samyagjJAnam, darzanam-tattvArthazraddhAnam , veti samuccaye, tenA'nukamapi kSAyikadarzanajJAna cAritraM samuccIyate / sAdhyam Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite prApyam, zuddhajJAnanaye AtmacaraNasyaiva ratnatrayAtmakatvAcenaiva sarvasAdhanAdupAyAntarA'bhAvAcceti tAtparyam / kriyAnaye- kriyevaikaM na tu jJAnadarzane iti kriyAsaGgrahanayamate / jJAnaM hyAtmano viSayatayA pratibhAsAtmako vyApAra iti kriyaiva, darzanaM tadvizeSa eveti tatsutarAM kriyeti bhAvaH / kriyAlAbhAt kriyAprApteH, Avazyaka / dikriyApAlanAdityarthaH / kriyAntarasya cAritrAdyasAdhana tvAditi bodhyam / cAritraM jJAnaM darzanaM vA sAdhyamiti sambadhyate / ayambhAvaH - cAritrAdisiddhe rdvayI rItiH, jJAnena kriyayA ca / tatra yo munirjJAnasaGgrahamatistasyA''tmacaraNAdyazca kriyAsaGgrahamatistasya kriyAtazca cAritrAdisAdhyam / cAritrAdi ceha jJAnAkriyAphalAtmakAsstmapariNAmaH kArye kAraNopacArAt / cAritrAderAtmacaraNAtmakatvAtkriyAtmakatvAcca jJAnaM kriyAM vA kimapyekamAzritya ratnatrayasAdhanamiti paramArthaH // 3 // nanvAtma caraNasya loke bahavaH panthAnaH svasvottamatvena pravRttA iti moho mA bhUditi ziSyamanujighRkSan heye upAdeye ca jJAne vivekaM yugmena grAhayati - yataH pravRttirna maNau labhyate vA na tatphalam / atI maNijJapti maNizraddhA ca sA yathA // 4 // tathA yato na zuddhAtmasvabhAvA''caraNaM bhavet / phalaM doSanivRttirvA na tajjJAnaM na darzanam // 5 // * ( yugmam ) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre maunA'STakam __ yata iti / yataH-yasyA maNijJaptermaNizraddhAyAzca, maNaumaNipadavAcye hIrakAdimaNiviSaye, pravRtiH-prasaktiH, na-naiva, labhyate-prApyate, api tvanyatraiva kutrApi niHsAropalAdAveva pravRttilabhyate, amaNau maNitvA'dhyAsamUlAbhyAM mithyAmaNijJAnadarzanAbhyAM hi satyamaNeH paricchedA'sambhavAnmaNau pravRtti labdhuM na zakyate iti bhAvaH / nanu yadyamaNerapISTasiddhiH, kAmaM mA bhUnmaNau pravRttihonerabhAvAdityata Aha-veti / tathetyarthaH / tatphalam-maNiphalam , maNyAzritaM prakAza viSA'pahArAdikaM phalaM kAryamityarthaH / na-naiva, labhyate iti smbdhyte| nahi maNiM vinA tatphalasambhavaH, anyathA tattatphalameva na syAditi maNau pravRttyalAme tatphalA'lAbho'pIti bhaavH| sA-tAdRzI, maNijJaptiH-maNirIdRgbhavatItyevaM maNiviSayakaM jJAnam , maNizraddhA-ayaM maNirevaM maNiviSayA zraddhA pratItiH, caH samuccaye / yathA-yena prakAreNa, atAvikI-avAstavI, ayathArthA, bhramAtmiketyarthaH / mithyeti yAvat / jJAnasya zraddhAyAzca saMvAditvameva pramAtvam / evaJca yadi maNijJaptyA maNizraddhayA cA'maNireva viSayIkriyate, tadA vyaktaM visambAditvamiti tadapramaiveti heyaiva / upAdeyA tu saMvAdinyeva maNijJaptirmaNizraddhA ca, iSTArthasampAdakatvAdityanupayogitvA tAdRzamaNijJaptimaNizraddhayoratAttvikatvamiti bhAvaH / nanu yatheti kimityAha-tatheti / tadvadevetyarthaH / yataH- yasmAjjJAnAddarzanAcca, zuddhAtmasvabhAvAcaraNam-zuddho nirupAdhitvAnirvikalpatvAca zuddhaM jalAdikamiva nirmalo ya AtmasvabhAvaH saccidAnandarUpastasyA''caraNamAsevanam , Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite. anubhava ityarthaH / sAkSAtkAra iti yAvat / na, bhavet-na syAt , nanu mA bhUcchuddhAtmasvabhAvA''caraNam , tata AtmazuddhilAbho'pyatibahuriti cettatrA''ha-phalamiti / veti tathetyarthe / doSanivRttiHdoSANAM karmarAgadveSAdInAM nirvRttistyAgaH, abhAva ityarthaH / karmAdInAmabhAva eva tattyAga iti bodhyam / tadrUpamityarthaH / phalam - kAryam , yato neti sambadhyate / tat-tAdRzaM zuddhAtmacaraNasya doSanivRttezcA'hetuH, jJAnam-bodhaH, samyagjJAnamityarthaH / na-naiva, jJAnaM hi samyagjJAnaM yata AtmasAkSAtkAro doSanivRttizca, anIdRzaM tvajJAnam , anyathA tvajJAnaM kiM nAma syAditi bhAvaH / tathA, darzanam-samyagdarzanam , na-naiva, tditismbdhyte| vastUni barthakriyAkAritvameva tattvam , samyagjJAnadarzanayozcA''tmajJAnaM doSanivRvizvA'rthakriyeti tadabhAve tadabhAvaH / kAryA'bhAvasya kAraNasAkalyA'bhAvasAdhakatvAt, kAraNa sAkalye kAryA'vazyaMbhAvAt / tatazca kAmaM santvAtmacaraNahetavo jJAnAdayo bahavaH, phalenaiva hi teSAM tattvamupAdeyatvaM ceti bhAvaH // 4 // 5 // nanu tAdRzajJAnenA''tmasvabhAvalAme'pi bhavasukhaM hIyate iti munitve nirutsAhaM ziSyamupadizannAha - yathA zophasya puSTatvaM yathA vA vadhyamaNDanam / tathA jAnan bhavonmAdamAtmatRpto munirbhavet // 6 // yatheti / yathA-yAdRzam , zophasya-rogavizeSajanitahastapAdAbucchUnatAtmakazothasya, puSTatvam-amlAdibhakSaNena rasavaiguNyA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre maunA'STakam vRddhiH, "zothastu zvayathuHzopha" iti haimaH / vA-tathA, yathAyAdRzam , vadhyamaNDanam-yajJAdI balitvena kalpitamya badhyasyA'jAde maNDanaM puSpamAlAdinA'laGkaraNam , tathA-tAdRzam , bhavonmAdam-bhavasya lakSaNayA bhavasambandhistrakcandanAGganAdyupabhogajasukhasya ya unmAdazcittaviplavaH, tAdRzasukhArthaM vyAsaGgAdvivekaparityAgenA'nAtmanInA pravRttirityarthaH / unmatto hi vivekabhraSTatvAdanAtmanIne'pi kArye pravartate iti prasiddham / " unmAdazcittaviplava " iti haimaH / taM tAdRzaM bhavonmAdam , jAnan-vivekenA'vadhArayan , muniH-uktasvarUpaH sAdhuH, AtmatRptaH-AtmanyAtmasvabhAve samyaktvAdau tRptaH prItaH,, bhavet-syAt / zuddhajJAnAdinA''tmasukhalAbhArthameva pravarttateti hRdayam / zophasya puSTatvaM pIDAvRddhaye, badhyasyAjAdermaNDanaM ca kAlaprAptaM vadhameva sUcayati, tadetadubhayamapyaniSTam / tathA bhava eva janmajarAdiduHkhamUlatayA duHkham / tatrA'nurAgazca tavRddhaya eveti zophapoSabadhyamaNDanavadevA'niSTo'ta eva vinA vilamvaM heyazceti jJAnadRzA pazyan munirAtmasukhArthameva yateta, tasyai kAntA'nantA'khaNDatvAdapAyazaGkA yA api tatrA'bhAvAt / etena bhavasukhaM vastuto vadhyamaNDanAdivaduHkhaparamparA''pAdakamevetyAtmasvabhAvalAbhArtha prayatamAnasya tAdRzaM sukhaM hIyate cetkAmaM hIyatAm / taddhi heyameva, AtmasukhasyaiveSTatvAdupAdeyatvAt / yaduktam-" samyagdarzana zuddhaM yo jJAnaM viratimeva cA''pno. ti| duHkhanimittamapIdaM tena sulabdhaM bhavati janme "ti bhAvaH // 6 // nanu loke maunaM vAnirodha iti prasiddham / bhavatA ca Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vilakSaNaM tadupadizyate iti ziSyamohaM bibhitsurAha sulabhaM vAganuccAraM maunamekendriyeSvapi / pudgaleSvapravRttistu yogAnAM maunamuttamam // 7 // sulabhamiti / vAganuccAram-vAco bhASAyAH, zabdasyetyarthaH / anuccAro'nudIraNaM yatreti vyadhikaraNabahuvrIhiH / tattAdRzaM vAG: nirodhAtmakamityarthaH / maunam-lokaprasiddhaM munitvam , ekendriyeSuekaM kevalaM sparzagrAhaka sparzanamindriyaM yeSAM te tAdRzAH pRthivya. mbutejovAyuvanaspatayasteSu jIveSvapi, sulabham-anAyAsasAdhyam , sukaramityarthaH / apinA tAdRzamaunasyA'kiJcitkaratvaM dyotyate / sAvadhapravRttisattve tAdRzaM maunaM lokavaJcanAya dambhamAtramata evA'zubhamapIti hRdayam / tu vizeSebhede ca / tadAha -pudgaleviti / yogAnAm-kAyavAGmanovyApArANAm , pudgaleSu-anAtmanIneSu sakacandanA'nAdiSu, apravRtti:-rAgAtmavRttyabhAvaH, tadrUpetyarthaH / sarvathA'pravRtte ramuktAnAmasambhavAditi bodhyam / yoganirodhAdyAtmakaH saMvara iti yAvat / maunam-munitvam , uttamam-AtmasvabhAvalAbhA'. nukUlatvAdutkRSTaM zubhamupAdeyazcetyarthaH / yaduktam-" AzravaH sarvathA heya upAdeyazca saMvara" iti, " Azravo bhavahetuH syAtsaMvaro mokSakAraNami "ti bhAvaH / evaJca na vAnirodhamAtreNa kRtakRtyatA'pi svAsravanirodheneti saMvara eva maniM paramArthata iti sArArthaH / atra maunazabdasya dviruktiH sAdhAraNajanamaunamanyanmunimonaM cA'nyaditi bailakSaNyavisphoraNAyeti na punaruktiH zaGkyA / / 7 / / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre maunASTakam 141. tadevamuktaprakAreNa maunaM nirucya tatkIdRzena kathaM ca sAdhya - miti ziSyamupadizannupasaMharati -- jyotirmayIva dIpasya kriyA sarvA'pi cinmayI | yasyA'nanyasvabhAvasya tasya maunamanuttaram // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayopAdhyAyaviracitaM jJAnasAre maunASTakaM nAma trayodazamaSTakam // 13 // jyotirmayIveti / yasya - yAdRzasya puNyazAlinaH, ananyasvabhAvasya - avidyamAno'nya Atmabhinne pudgalAdau pravRttirUpaH svabhAva AtmapariNAmo yasya sa tAdRzastasya, AtmatRptasyetyarthaH / sarvA-sakalA, na tu ekA dve eva vA sarvetyanena kriyAsAmAnya hospinA dyotyate, sarvaivetyarthaH / kriyA-pravRttiH, AhArasaMstarA-dividhirityarthaH / dIpasya- pradIpasya, jyotirmayI - prakAzAtmikA kriyA, jvalanarUpeNeti bodhyam / cinmayI - jJAnapUrvikA jJAnA'nuviddhA sajjJAnaphalA ca / pramAdaparihINeti yAvat / yathA dIpasya prakAzAtmano jvalanakriyA prakAzAtmikaiva sarvA bhavati, tathA yasya samyagjJAninaH kriyA pramAdaparihINatvAjjJAnAtmiketyarthaH / tasyatAdRzasyA'nanyasvabhAvasya muneH, maunam - niruktaprakAraM munitvam, anuttaram - avidyamAna uttaro'dhiko yasmAttAdRzam / anyakriyAdurlabhAtmasvabhAva lAbhA'nuguNatvAtsarvotkRSTaM tanmaunam nAtaH paraM kimapi maunamiti tAdRzaM maunaM samyagjJAnavatA'pramattayA kriyayAH sAdhyamiti hRdayam // 8 // , Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadraGkarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM maunA'STakaM nAma trayodazamaSTakam // 13 // // atha vidyA'STakam // yadukaM " kriyA sarvA'pi cinmayI" / tatra kriyAyAzcinmayatvaM nAma vidyA'paraparyAyajJAnapUrvakatvamiti kA vidyeti ziSyajijJAsAyAM vidyAM nirUpayannAha: nityazucyAtmatAkhyAtiranityA'zucyanAtmasu / .. avidyA tatvadhI vidyA yogAcAryaH prakIrtitA // 1 // - nityeti / anityA'zucyanAtmasu-anityeSu vinazvareSu, kSaNikeSvityarthaH / azuciSvapavitreSvanAtmasvAtmabhinneSu svadeheSu saMkcadanA'GganAdiSu ca paudgalikeSu / AtmabhinnaM hi dehAdikaM vinazvaramiti svanubhUtam , nAnAdvArai malasrAvitayA malA''vilatayA naikairupabhogyatayocchiSTaprAyatayA'zucipudgalasampRktatayA ca tadapavitraM durudarkatayA'zubhaM ca, teSu tAdRzeSu / nityazucyAtma tAkhyAtiH-nityaM ca zuci cA''smA ca, teSAM bhAvo dvandvAnte zrRMyamANatvAnnityatAzucitA''tmatA''hakAro mamatvaM ca, takhyAtistathA prasiddhi buddhirvA / zarIrAdikaM nityamiti sunIti mamedamityahamiti ca buddhirityarthaH / sA tAdRzI-avidyA-ajJAnaM vA mAyA vA moho vA / yaduktam - " anityadhanadehAdI nityatvena Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre vidyA'STakam mameti ca / ajJAnenA''vRtA buddhirmoha ityabhidhIyate" iti / abhAvajJAnasya pratiyogijJAnapUrvakatvAnna vidyetyavidyeti kA vidyetyAkAGkSAyAmAha-tatvadhI:-tattvaM vastuyAthAtmyaM taddhIstadvaiziSTayadhI:, vidyA-vidyApadabodhyA, samyagjJAnamityarthaH / tadabhAvavati tatprakArakadhIravidyA, tadvati tatprakArakadhIzca vidyeti yAvat / tathA ca nityatvazucitvA''tmatvA'bhAvavati nityatvazucitvA''tmatvaviziSTabuddhinityazucyAtmasva nityA'zucyanAtmatva viziSTabuddhizcA'vidyA, ta'thA'nityA'zucyanAtmasvanityAzucyanAtmatvabuddhinityazucyAtmasu nityazucyAtmatvaviziSTabuddhizca vidyeti vizado'rthaH / atra tvakSarasvArasyAdanityA azucayazca ye 'nAtmAno dehAdayaH paudgalikAsteSu nityazucyAtmatvaprakArakadhIra vidya, tathA teSvevA'nityatvAdi. buddhiIvadyetyarthaH / yattvAtmani nityatvAdibuddhirvidyeti, tadamanojJam / yasya hyanAtmanyapi nityatvAdibuddhistasyA''tmani tathA buddhiH sutarAmiti vidyAyA avidyAyAmevA'niSTo'ntarbhAva Apadyate, tAdRzArthe'kSarasvArasyA'bhAvazca tatvadhIrityasya pRthagviSayA'nucyA spaSTamevopalakSyate / tattvadhIrityasya pratyAsattyopasthitatvAcA'. nityA'zucyanAtmasvityatraivA'nvayena zAntAkAsavAtvAttathA'nvaye bAghA'bhAvAcA''tmanItyadhyAhArA'navarAt / anityAdiSu tattvabuddhirityetAvataiva nityAdiSvapi tattvabuddharA''patyA'vagamAca / naM caivamaprimazloke " yaH pazyennityamAtmAnamanityaM parasanamami" tyubhayoktirasaGgateti vAcyam / tasya phalakathane tAtparyAdanena prathamena zlokena siddhasyA'rthasya spaSTaM bodho yathA syAdityanuvAdA . . Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite danUdha phalakathanasyopadezaprakAratvAcetidik / anyathA'rthApattyA tathA bodhA'svIkAre tvavidyA'nuSaktaiva tiSThediti tatvadhI vidyeti pRthagvAkyaM kalpayitvA''kAGkSAzAntaye AtmanItya dhyAhArazramo'. sthAna eveti sahRdayairanucintanIyam / nanu vaiparItyameva kuto neti cenna, tadAha-yogAcAya:-yogo'tra tattvadhIstasya ye AcAryA upadezakAstaistAdRzaiH, tajjJairityarthaH / nahi jJAnaM vinopadeza iti bodhyam / prakIrtitA-pratigaditA, saMzaye hi tajjJa eva stheya iti tajjJa yogAcAryairisthamevopadezAnna vaiparItyenA'vidyA vidyA veti bhAvaH // 1 // ziSyajijJAsAnivRttaye tAdRzatattvadhiyaH sAkSAtphalamAhayaH pazyanityamAtmAnamanityaM parasaGgamam / chalaM labdhuM na zaknoti tasya mohamalimlucaH // 2 // ya iti / ya:-yAdRzaH samyagjJAnasampanno janaH, AtmAnamzuddhasaccidAnandamayaM nijAtmAnaM zuddhasaccidAnandAtmakaM tattvaM ca, guNaguNinorabhedAditi dhyeyam / nityam-kUTastham , avinazvaramanantaM ca, tathA-parasaGgamam-parasyA''tmabhinnasya paudgalikasya dehAde stajanyasukhAdezva saGgamaM samparkam , karmajanyaM saMyogam , anityam-asthiram , vinazvaraM ca, tasya karmavazAdupanatatvAttatkSaye tadabhAvAditi bhaavH| pazyet-jAnIyAt, mohamalimluca:moho'vidyA, sa evA''tmani nityatvAdijJAnadhanAdyapahArakatvAnmalimluca iva malimlucaH pATaccaraH, " pratirodhiparAskandipATaccara Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre vidyA'STakam malimlucA" ityamaraH / tasya-tAdRzajJAnavatastattvajJasya, chalampramAdAtmakamavakAzamityarthaH / tAdRzajJAnadhanAdyapahArA'vasaramiti bAvat / pramAdino hi dhanaM taskarA muSNantIti bhAvaH / landhumprAptum , na-naiva, zaknoti-prabhavati, " skhalitaM chalami"ti haimaH / tatvajJasya hi tatvabuddhi rmohamapAkaroti virodhitvAt , yadukam-" tattvabuddhirna muhya tI "ti tasmAttattvadhIH sAdhyA yathA moho nA'bhibhavediti bhAvaH // 2 // ziSyapabodhAya dhanAdInAmanityatvabhAvanAmupadizannAhataraGgataralAM lakSmImAyurvAyuvadasthiram / adabhradhIranudhyAyedabhravadbhaGguraM vapuH // 3 / / taraGgataralAmiti / adabhradhI:-avidyamAnA dabhrA'lpA dhIryasya sa tAdRzaH, yasya hi nA'gA dhIstasya mahatyeva seti vizAlabuddhirityarthaH / buddhi mAniti yAvat / zreyomatiritisArArthaH / "stokaM kSullaM tucchamarUpaM damrA'NutalinAni ce"ti haimaH / lakSmIm-sampadam , dhanadhAnyaparijanaparicchadAdisamRddhimityarthaH / taraGgataralAm-taraGgaH kallolastadvattaralAmasthirAm , yathAhi tarajaH pavanAdivazAtkSaNenotpadyate vilIyate ca tathA dhanAdyapi tAdRzapuNya. vAditi lakSmIstaraGgavadasthireti bhAvaH / tathA, Ayu:-jIvitam , vAyuvat-pavanavat , asthiram-sadAgati, Ayurhi mogavazAdanu. kSaNaM kramazo'pagacchatyeva, vAyurapi ca sadAgatirityAyurvAyuvada. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sthiramitibhAvaH / tathA, vapuH - zarIram, abhravat - abhraM meghastadvat, "abhraM metro vArivAha" ityamaraH / bhaGguram - nimittamAsAdya svayameva kartRvyApArA'napekSayaiva bhajyate iti tAdRzam / yathA hyabhraM pavanAdivazAtsvayamevonnatamapi kSagA dvilIyate tathA vapurapi rogAdivazAtstrayameva bhajyata iti bhAvaH / anudhyAyet pazyet cintayedityarthaH / bhAvayediti yAvat / yathA nA'vidyA prabhavediti bhAvaH // 3 // -146 nantrastvetat, tathA'nubhavAt / dehe'zucitvabuddhistu na manojJA, snAnAdinA hi dehazucIbhAvasya sAmpradAyikatvAt / yaduktam - " zataM vihAya bhoktavyaM sahasraM snAnamAcaredi" ti ziSya mohamapAkurvannAha-- zucInyapyazucI karttuM samarthe'zucisambhave / dehe jalAdinA zaucabhramo mUDhasya dAruNaH // 4 // zucInIti / zucIni - pavitrANi, tathA khyAtAni ghanasArakastUrikAkSomavAsaH prabhRtInyapi, apinA zucInAmapyazucI karaNAdazucitamatvaM dehasya sUcyate / azucIkartum apavitrIkartum, upabhogAdau svasamparkata iti bodhyam / samarthe- prabhau, kSame ityarthaH upabhuktaM hi karpUrAdikaM zarIramalasamparkAdaprAhmatAmApadyata iti prasiddhamiti bhAvaH / tatra hetugarbhavizeSaNamAha-azucisambhaveazuci viNmUtrAdyAzrayatvAdapavitraM jarAyuyonyAdikaM sambhavaH sambha vatyasmAditi sa utpattiheturyasya sa tAdRzaH, yadvA'zuceH zukra zoNitAdeH sambhavo'zucau viNmUtrAdimayatvAdapavitre garbhe sambhavo Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre vidyA'STakam 147 vA yatye te vyadhikaraNabahuvrIhiH / yadaha vAmanaH-" avayoM hi vyadhikaraNabahuvrIhirjanmAyu tarapada " iti / tasmistAdRze, yasya bazuveH sambhAH so'zucitama iti tasyA'zuvIkaraNakSamatA pravaleti sa zucInyazu cI kattuM prabhavatIti bhAvaH / dehe-zarIre, mUDhasyazucya zucivivekazkilasya, jalAdinA-jalaM pAnIyam , AdinA bhasmAdi pariprahaH, tena kRtvA, zaucabhramaH-pavitratAmrAntiH, balAdinA malAdyagakaraNe'pi svabhAvato'zucitvAddehasya tatra pavitratvabApAsavitratAbuddhibhrAMntirevati bhAvaH / dAruNaH-mayAH, dehe pavitratAbuddhyA mohodayAja lAdisacitavirAdhanAbAhulyAca durgati bAhusyAditi bhAvaH / " dArugaM bhISagaM bhISmaM ghoraM bhImaM bhayAnakami "tyamaraH / tasmAdehAdI zucisvabuddhiravidyaiveti hRdayam // 4 // zarIramyokarItyA'zucitvAtatsambanvAdAtmano'pi tatsamiti kIdRza AtmA zuciriti ziSyapabodhAyA''ha yaH snAtvA samatAkuNDe hitvA kazmalaja malam / / punarna yAti mAlinyaM so'ntarAtmA paH zuciH // 5 // ___ ya iti| ya:-yAdRzaH samyagjJAnavAn janaH, ukapakAraviAsampanna iti yAvat / samatAkuNDe -samatA''smavatsarvabhUtAs - kokitA, yaduktam-" AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa paNDita" iti, " zune caiva zvagake ca paNDitAH samadarzina" iti / saiva snAna sAghanatvAjalamiti viSayatayA tadAdhAravArakuNDamiA bAtam , abAumeramlaH'tizayoktiH, yathA--" kaSamuri lAmika Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kalApa " ityAdAviti bodhyam / yadvA snAnasAdhanatvAtsamataiva kuNDaM jalAzayavizeSaH, tatra, snAtvA-tanmagno bhUtvA, samatApariNatA''tmavRttirityarthaH / ata eva, kazmala jam-kazmalaM yuddhAdau zakhAyAghAtAdijanyo naSTa saMjJatvAtmako mohaH, viSayamoho'pi ca vivekAtmakasaMjJArahito bhavatyupalakSaNatvAtkazmalaM viSayamohaH, tajja tannimittam , atha ca kRSyAdikarmaNi zarIre zliSTaM kacaraM kazmalaM tajjam , malam-karmAtmakaM savizeSA''satyAdyAtmakaM ca kaccagadi. zeSajanyaM zArIraM malaM ca / mohAddhi karmabandho rAgAdivRddhizca, kacarAca prasvedasamparkAdinA zarIre malamiti bodhyam / " mohI mUrchA ca kazmalami "ti, " malinaM kaccaraM mlAnaM kazmalaM ca bhalImasami"ti ca haimaH / hitvA-tyaktvA, vizodhyetyarthaH / snAne na zArIramalasyevA''tmanaH samatApariNAmena karmamalasya rAgAdezva vizuddhiriti hRdayam / nanu snAtaH punarapi malAviSTo dRSTa itiH hastisnAnanyAyanirAkaraNArthamAha, punaH-ekadA vizuddhyanantaraM myo'pi, mAlinyam-uktaprakAreNa karmAdimalasamparka malasamparka ca, na yAti-na prApnoti, saH-tAdRza ekAntA''tyantikamala. samparkarahitaH, snAnAdinA hi malA'pagamo naikAntiko navA''tyatikaH, samatayA tvaikAntika Atyantikazceti bhAvaH / antarAtmAdehAvacchinna AtmA, dehItyarthaH / yaduktam-" paramAtmA siddhiprAsau bAhyAtmA tu bhavAntare / antarAtmA bhaveddehe ityeSa trividhaH ziva" iti / para:-sarvotkarSeNa, zuciH-pavitraH, nirmala ityarthaH / samatayA kRtvA karma tajanyaM cA''saktyAdi ca tyajati, na ca Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre vidyA'STakam . 15 :: punaH karma badhnAti, sa pavitraH / sa eva zucitAyA utkarSo yantra punarmAlinyamiti bhAvaH / cyutau tu istisnAnanyAyeta punarmAlinyA. miti bhAvaH / cyutI tu hastistAnanyAyena punarmAkinyameveti yathA na tatazyutistathAprayatanIyamapramAdinA / tadevaM vidyayA samatA, vayA cA''tmano vizuddhiriti samadRSTiH zuciriti niSkarSaH / tadeva mAtmanaH zucitve samataiva vidyAsampannasya sAdhanamiti sopAdeyA moizva tyAjya iti dhvanyate / yaduktam -" anicchan karma vaiSamyaM brahmAMzena samaM jagat / AtmA'bhedena yaH pazyedasau mokSaM gamIzamI "ti bodhyam / prApta samyaktvasya notkRSTa sthitikaH karmabandha iti tadeva tasya zucitvamityapi kazcit / malamiti leSonIto bamA // 5 // - tadevaM samatAyAH zucitvaprayojakatvAdupAdeyatvaM sUcavitvA tadabhAve moha evA'vaziSyata iti mAlinyapayojakatvAnmohasya heyatvamukti cAturyeNa ziSya bodhayannAha Atmabodho navaH pAzo dehagehadhanAdiSu / yaH kSipto'pyAtmanA teSu svasya bandhAya jAyate // 6 // ___Atmabodha iti / dehagehadhanAdiSu-dehe svazarIre gehe gRhe bhane suvarNapazvAdo, AdinA strI putra parijanaparicchadau caitrameteSu, AtmabodhaH-AtmalapakArako'haM mametyevaMmatiH, viSayeSu, moha iti niSkarSaH, avidyeti yAvat / " avidyA'hammatiH khiyAmi " tyamaraH / natra:-itara vilakSaNatvAdvismayakaraH, pAzA-candhanarajju, Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhadrodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tadrUpa ityarthaH / " pAzastu bandhanapranthiri " ti haimaH / tasya navatvameva prakaTayannAha-ya:-yAdRzaH pAzaH, AtmanA-svayamapi, teSu-dehAdiSu, kSiptaH-preritaH, svastha-kSeptureva, bandhAya-niyantrapAya, Asaktaye ityarthaH / karmabandhanAyeti yAvat / jAyatekalpate / apinA svena kSiptapAzena parasya na tu svasya bandhaH prasiddha ityativismayakaratvaM svakSiptapAzena svabandhanasya viruddhatvaM ca dhvanyate / AtmanA hi karmavipAkavazAdanAdivAsanAvazAka viSayeSu mamatvA''dhAne tatrA''sakti rjAyate tasyetyAtmA badhyata iti kathyate, baddha ivA''saktasya tadadhInatvAt / kiJcA'vidyA karmabandhaprayojiketyAtmA karmabaddho bhavati / tatazca na mamatvapAzena kevalaM svAmitvA'nuSaGgAdviSayabandho'pi tu tatrA''sakyA karmavRddhyA ca svasyA'pIti paravandhakRtaH pAzAdayaM moharUpaH pAzo vilakSaNa iti navo'ta eva cA'vazyaheyo yathA na svasya bandho bhavediti vidyayA samatA sAdhanIyA, yathA mohA'pohaH syAditi tAtparyam / atra virodhazca bandhasyA''saktiparatayA parihata eveti virodhA''mAsA'nuprANitaH pAzAdupamAnAdupameyasya mohapAzasyA's. dhikyavarNanAvyatirekA'lakAro bodhyaH // 6 // . nanvetAvatA dehAdibhinna AtmetyAyAtam , taccA'nubhavaviruddham / loke bahaM rugNo mamedaM zarIra mityAdinA dehAdI svatvasyaivA'nubhavAdehAspRthagAtmano'nubhavAbhAvAceti cet, etadvivekAhAyaivaM vidyopayujyata iti ziSyaM prabodhayannAha Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre vidyASTakam mitho yuktapadArthAnAmasaGkramacamatkriyA / cinmAtra pariNAmena viduSaitrA'nubhUyate // 7 // 151 mitha iti / mithoyuktapadArthAnAm - mitho'nyonyaM yuktAH saSTiH, anuyUtA ityarthaH / avibhAgena sthitA iti yAvat / mahathA ye padArthAH dehAtmAdayasteSAm asaGkramacamatkriyAamo'saGkIrNatA, pArthakyamityarthaH / svalakSaNabhedAdbhinnateta bAvat / tadrUpA camatkriyA camatkAraH, cakitIkaraNa sAdhanavaiziSTyamiti yAvat / vyavibhAgena sthitAnAM pArthakyaM jJAtvA janAzcakitA bhavantIti tatpArthakyaM camatkAra iti bhAvaH / sA tAdRzI camatkriyA; viduSA - uktaprakAravidyAsampannena, etrakAro bhinnakramazcinmAtra pariNAmenetyanantaraM bodhyaH / tathA ca cinmAtra pariNAmenaivacideva cinmAtraM zuddhaM jJAnam, tadvati tatprakArakajJAnamityarthaH, samyagjJAnamiti yAvat / viveka iti hRdayam / tAdRzena pariNAmenAsssma paryAyeNaiva na tu prakArAntareNa, ajJAnenaikyasyaiva bodhAditibhAvaH / yadvA cinmAtrapariNAmo viduSa eveti tena pariNAmena kRtvA viduSaiva, anubhUyate -jJAyate / AtmadehAdiviveko na jJAnaM vineti vidyA sarvathA sAghanIyA / anyathA'viveka AtmabandhAyaiva svAditi vidyAyA vivekaH phalamiti tAtparyam // 7 // #avidyAtimiradhvaMse dazA vidyAJjanaspRzA / - pazyanti paramAtmAnamAtmanyeva hi yoginaH // 8 / / d vidyAyA avidyAnAzapUrvakamAtmasAkSAtkAraH phalamiti ziSyopadezArthamupasaMharannAha - Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite zAnasAre vidyASTakaM nAma caturdazamaSTakam // 14 // .. avidyeti / yoginaH-yogazcittavRttinirodhastadvantaH, Atma. sAkSAtkArAya prayatamAnA ityarthaH / yadvA yogaH samyagdarzanajJAnacAritrANi, " iti te yogamAhAtmyaM kathaM zraddhIyatAM parairi" tyatra " ityeSa yogasAmrAjyamahimA vizvavizruta " ityatra ca yogapadasva tathArthaparatvadarzanAditi bodhyam / so'styeSAmiti te ta dRzAH sabhyagdarzanAdirUparatnatrayamaNDitA ityarthaH / anyAdRzasyA''tmasAkSAskArA'nadhikArAditi bodhyam / avidyA timiradhdhaMse-avidyA'nityA'zucyanAtmasu nityazucyAtmatAkhyAtistadeva vastu yAthAtmya paricchedaparipanthitvAttimiramandhakAra iva tasya dhvaMse nAze sati, " andhakAro'striyAM dhvAntaM tamisraM timiraM tama " ityamaraH / vidyAJjanaspRzA-vidyoktatattvadhIreva dRSTivizuddhisAghanatvAdaJjanamiva tatspRzati sambadhnAtIti sA tayA, vidyAnugatayetyarthaH, tAdRzyA, dRzA-jJAnanetreNa kRtvA, zuddhajJAneneti samudita sArArthaH / Atmani-svasminneva tAdRzajJAnAdimatyantarAtmani, na tvanyatrevevakArArthaH / hi-sukaratayA, paramAtmAnam-zuddhasaccidAnanda svarUpamAtmAnam , tadeva hyAtmanaH paramatvaM yacchuddhasaccidAnandamayatvamiti bhAvaH / pazyanti-jAnanti / dRzyarthA jJAnArthA iti bodhyam / aJjanena hi dRzo doSA'pagamAdvimalIkArAcca vastunaH spaSTatayAM pariccheda iti prasiddham / tathA'vidyAnAze vidyAsaMskRtena jJAnena zudvAtmasAkSAtkAra iti, paramArthaH / yadvAvidyAJjanaspRzA dRzAtAhazA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre vidyA'STakam anaprabhAvAdevA'vidyAtimiradhvaMse sati paramAtmAnaM pshyntiitynvyH| atra ca pakSe timiraM tadAkhyo netra rogo bodhyaH / tathA cA'Jjanena netratimiranAzAtpadArtha pariccheda iti vidyAdRzA'vidyAnAzastatpUrvakaH paramAtmasAkSAtkArazceti vidyAyAH kAryadvayam-avidyA nAza Atma. sAkSAtkArazca / ayameva ca pakSaH samucitaH pratibhAti / avidyAtimiradhvaMse vidyAJjanamantareNa sAdhanAntaravirahAditi bodhyam / AtmA copAdhibhedAtridhocyate / tatra ca mithyAdRSTi bAhyaviSayA'nuSaktatvAdvAhyAtmeti vyAkhyAtAraH, prApte samyaktve' svaguNA'bhimukhatvAdantarmukha pravRttika ityantarAtmA, zuddhasaccidAnandamayazca sarvo. pAdhirahitatvAtsvasvarUpamAtrA'vasthAnAtparamAtmeti ca vyaakhyaataarH| bhavAntare vartamAno hyAtmA ba hyAtmeti kalikAla sarvajJaH / bhavAntara iti ca bhavayorantaramRju vigrahagati dazeti bodhyam / tathA dehasya mAtmA'ntarAtmA, siddhiprAptazca paramAtmetyaSi sa eva / yaduktam"paramAtmA siddhi prAptau bAhyAtmA tu bhavAntare / antarAtmA bhaveheha ityeSa trividhaH ziva" iti / tatra mithyAtve'pagate samyaktve'dhimate ca guNavRddhavA zuddhAtmasAkSAtkAra iti vidyA sarvopAyena sAdhanIyA, yathAyogalAbhakameNA''tmasAkSAtkAraH syAditi hRdayam / / 8 // - iti zrIjJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratna-pannyAsapravara zrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapannyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviravitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM vidyA'eka nAma caturdazamaSTakam // 14 // ... . Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite atha vivekA'STakam // 15 // yaduktaM " tattvadhIrvidye "ti / sAhyAtmadehAdInAM vivekena grahA'nantarabhAvinIti viveka eva mUlaM tAdRzavidyAyA iti ziSyasya tAzavivekaruci ryathA syAditi vivekanirvacana garbhaM vivekina varNayannAha - karma jIvaM ca saMzliSTaM sarvadA nIrakSIravat / vibhinna kurute yo'sau munihaMso vivekavAn // 1 // " karmeti / nIrakSIravat-nIraM pAnIyaM kSIraM dugdhaM tayoH samAhAro nIrakSIraM tadvat saMliSTam - mizritam, sambaddhamanyonyA'nugataM vA / sarvapradeza saMyogena tAdAtmyamApannamivA'nyonyamabhivyAptamiti yAvat / karma - vihita niSiddhakarmajanyapuNyapApAkhya zubhAzubhAtmakaM jJAnAvaraNAdyaSTamedaM karmeti prasiddham upalakSaNasvAtkarmamUlakaudArikAdizeSa zarIraparigrahaH / jIvam - jJAnAdi mayaM dharmA'varmAsskAzapudralabhinnadravyaM jIveti khyAtam, cetanamityarthaH / caH - samuccaye / / ya:- yA zo munihaMsaH, vibhinnIkurute - karma jIvau parasparaM jAka caitanyAtmaka vibhinna lakSaNatvAdbhinnAvityevaM vivekena pRthakkRtyA'vadhArayati, asau - tAdRza medakarttA, karmajIvayorbhedenA'vadhArayitetyarthaH / sunihaMsaH - muni nIrakSIravatkarmajIva medapaTutvAtsAdharmyAd haMsaH svanAmakhyAzvetagarutpazcivizeSa iveti sA tAdRzaH, athavA munizcA'sAvuka vaiziSTyAtpakSiSu haMsa iva guNAdhikatvAd haMsaH, sa tAdRzaH, muni zreSTha ityarthaH / " iMsAstu zvetagaruta" ityamaraH / vivekavAn - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre vivekA'STakam viveko vAstavamedajJAnam , tadvAn / prazastabhUmavivekasampanna ityrthH| munihaMsa eva dehAtmAnau medenA'vadhArayituM prabhavatIti tAdRza. medA'navAraNakSama eva vivekavAn / anyathA tu haMso'pi kiM na vivekavAn syAt / / tasmAtkarmajIvavivekavAneva vivekavAniti bhAvaH / yadvA-nIrakSIravatsaviyavavyAptyA saMzliSTaM karma jIvaM ca yo vibhinnIkurute - ukta saMzleSanAzanena kRtvA vibhaktaM karoti, Atmapradezebhyo ratnatrayArAdhanAdinA karmANi parizATayati-nirjarayativinAzayatIti yAvat / sa tAdRzo munihaMso vivekavAn-prazastabhUmavivekaH / karma jIvau bhinnAviti jJAnamAtraM na paryAptaM vivekitve'pi tu me damUlo vyavahAro'pi / tathaiva hi muniha savacchreSTho. nirmalazca syAditi kriyApoSita tAdRza vivekavAneva prazastavivekaH, sa eva ca munihaMso munihaMsa eva ca tAdRzaguNapAtramiti vivekavattva munizreSThatvayoraikyamiti vivekivarNanena vivekasya svarUpaM mAhAtmyaM copavarNitam / etenA''do tAvadvivekinA bhAvyaM tato vidyayA''smajeneti vivekaH sarvazreyomUlamiti dhanyate / atropamA sphuTaiva / / 1 / / . nanu yadi viveka IdRmahimA, tarhi kimiti sarva eva taM na sAdhayatIti ziSyakSakAM tasyA'tidurlabhatvopavarNanena nirAkurvanAha, yadvA-nanu dehAtmavivekaH sarvasyaiveti sarva eva vivekavAn vidvAnAsmajJazca kathaM na bhavatIti ziSya zaGkAyAM vastusthitimAha dehAtmAdyaviveko'yaM sarvadA sulabho bhave / bhava koTyA'pi tadbhedavivekastvatidurlabhaH / / 2 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite . dehAtmeti / ayam-vivekaprastAvAdvirodhasambandhenopasthitaH, dehAtmAdyaviveka:-dehaH kArmaNAdizarIrapaJcakam , tatrA'':manA, AdinA dArA'gArAdau mamatvasya cA'viveko bhedA'graho'smistabuddhizca / dehe'hamityevaM dArAdau ca mametyevamaviveka ityarthaH / bhave-janmani, saMsAre ityarthaH / sarvadA-sarvasmin kAle, sarvatra bhave sarvasmin kAle cetyrthH| yadi hya kasminneva bhave syAtsarvasmin kAle na syAt / kAlAntare bhavA'ntarasyA'pi bhAvAttatrA'pi ca tAdRzA'vivekasattvAceti bodhyam / sulama:vinA prayatnaM labhyaH / dehAtmAdyavivekasyA'nAdikAlapravRttatvAt , tathaiva zravaNAdabhyAsAdanubhavAccAtmanastadvAsanAyA dRDhaM vAsitatvAditi bodhyam / na ca vivekstthetyaah-bhvkottyeti| tu vizeSe mede ca / tadAha-tabhedavivekaH-teSAM dehAtmAdInAM bhedasya jAva. caitanyAtmakalakSaNabhedAdanaikyasya vivekaH kriyApoSito grahaH / yadyapi viveko medagraha eveti bhedapadamadhikaM pratibhAti, tathA'pi viziSTavAcakapadasya vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamAtrapara tvAtsamAdhAnIyam / bhavakoTyA-bhavAnAM janmanAM koTiH koTi. * saGkhyA tayA, koTibhavenA'pItyarthaH / apinA koTibhavasyA'ti sudIrghakAlatvaM gurutara kArye'pi paryAptatvaM ca dhvanyate / atidurlabhaHayasyA'pi labdhaM duSkaraH / avivekasya sulabhatvAd dRDhabaddhamUlatvAdurucchedyatvAttAdRzavivekaprAptyupayogizravaNAderapi daurlabhyAca / tadeva hi daurlabhye'tizayo yallabhyasyA'tisudIrghakAlalabhyatA'ti mahApayAsasAdhyatA ca / evaJca katipayeSu bhaveSu prayAsasAdhyatve Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre vivekA'STakam durlabhatA, koTibhaveSvapi daurlabhyaM cA'tidaulabhyamiti . dhyeyam / nahi vinA samyaktvaM vivekasambhavaH, samyaktvalAbhazca'rdhapudgala parAva nyUne bhave'vaziSTa eveti sa viveko bhavakoTyA'pyati durlabha ityato na sarvastaM sAdhayituM prabhavatIti na sarvo vivekI mavatItyAzayaH // 2 // nanu dehAtmaviveke'pi na rAgAdinivRttisambhavaH, dArAgA. rAdiSvAtmabhinneSvapi sA'tizayarAgAdidarzanAditi ziSyatarka samAdhisurAha..... zuddhe'pi vyomni timirAd rekhAbhirmizratA yathA / vikArairmitA bhAti tathA''tmanyavivekataH // 3 // 5. 'zuddhe'pIti / zuddhe-svasvabhAvamAtrastatvAdamizre, AkAzapakSe ca-amUrtatvAdvarNA dilepA'yogyatvAnnirlepake'pItyarthaH / apinA zuddhatvamizratvayorvirodho dyotyate / vyomni-AkAze, timirAdtimirAkhyanetrarogavizeSAt , tadapekSyetyarthaH / tannimittamiti yaavt| tasmin satIti hRdayam / rekhAbhi:-vividhavarNAbhirvividhAbhI rekhAbhiH saha, bahuvacanaM vyAptyartham / mizratA-mizraNam , tAdAsyamityarthaH / AkAzasya vividhavarNarekhAtAdAtmyAdvividhavarNatvamiti yAvat / citratvamiti sArArthaH / yathA-yadiva, bhAtipratibhAsate, timirarogahetuko vyomni vividharekhAvatvabhrama iti timirA'pagame tathAbhAnA'bhAvo'pi, vastuta AkAzasya zuddhatvAtatra rekhAghasambhavAdayomyatvAditi tAtparyam / tathA-tadiva, Atmami Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 158 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite svacetane, zuddhe'pItIhAnuSajyate / nizcaya nayamate zuddhasaccidA nandamayatvena vikArarahitatvenA'vikRte 'pItyarthaH / avivekataH - -dehA''tmAbhedagrahA'jJAnataH, tadapekSyetyarthaH / tannimittamiti yAvat / tasmin satIti hRdayam / vikArai:- karmapreritaviSaya vikalpairAtmanaH shuddhtvaassvrnnaaduussnn| dvikArapadavAcyai rAgAdibhiH, mizratAmizraNam, tAdAtmyamityarthaH / Atmano rAgAdimattvamiti yAvat / vikRtatvamiti sArArthaH / bhAtIti sambadhyate / AtmA svabhAvataH zuddha eMva kintvavivekatastatra rAgAdiprAdurbhAvaH / dehAtmaviveke tu yathA dehe na tasya rAgastathA'nyatrA'pIti dArAgArAdiSvapi rAMgAMderaviveka eva mUlam / tadabhAve ca sarvavidharAgAdyabhAva ityaviveka eva sarvA'narthamUlamiti vivekArthamapramAdinA zreyo'rthinA prayatanIyameveti tAtparyam / atraikaM mizratApadamadhikam ekenA'pi mizratApadenA'nvayavazAdiSTArthalAbhasambhavAditi dhyeyam // 3 // , nanu dehAtmanoraikyameva / kathamanyathA dehe svasthe sukhIti - tadasvAsthye ca duHkhItyAtmasAmAnAdhikaraNyena pratyayaH syAt / na ca tatrA''tmA nimittamityatastathApratyayaH, tatra karmaNo nimittatvAda AtmanaH zuddhatvena nirvyApAratvAditi ziSyazaGkAM nirAkurvana:yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena karmaskandhorjitaM tathA // 4 // 1 66 yoddhArastu maTA yatheti / yathA-yadvat, yoSaiH - bhaTaiH, : yodhA " iti haimaH / kRtam - vihitam, sampAditamityarthaH / Ara Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre vivekA'STakam 159 bhya samApitamArabdhaM vA / yuddham-saGgrAmaH, svAmini-vetanAdi. dAnAdinA prabhau nRgadirUpe eva, natvanyatra yodhAdau, upacaryatebhAropyate / yodhAn hi svAmyeva vetanAdidAnAdinA yuddhAya prerayasIti svAminimittatvAtsambandhAdatasmistathA vyavahiyate / nizcaya. nayena tu yuddhAnukUlavyApArAzrayasya yodhasyaiva tatkartRtvaM na tu svAmina itIhazavivekA'bhAvAdeva tathAvyavahAraH / tathA-tadvat , karmaskandhorjitam-karmaskandhairbhaTasthAnIyairbaddhaiH karmavargaNAtmakaH zubhAzubhAkhyaiH, karma pujaiH kRtvetyarthaH / UrjitamudIritamudbhAvitaM vA, karmaskandhairnimittamtai nitaM sukhaduHkhAdikamiti yAvat / avivekena-dehAtma bhedA'grahAtmakenA'jJAnena hetunA, zuddhAtmani-sAkSAsukhaduHkhAdyanimittatve'pyAsavAdinA karmabandhakartRtvAtsvAmisthAnIye sukhaduHkhAdinimittatvarUpadoSazUnyatvAnnirdoSe'pyAtmani viSaye, upacaryata iti sambadhyate / Atmaiva sukhItyAdyayathArtho boSo jAyate ityarthaH / tAdRzajJAne cA'viveko hetuH| viveke sati tu na tathA bodha iti yAvadavivekastAvattathAbodho'pi durnivAraH, akivekA'pagame ca kAraNA'bhAvAtkAryasyA'pyabhAva iti na jJAnino laukikaM sukhaM dukhaM veti bhAvaH / yaduktam - " adhiSThAnaM tathA karcA karaNaM ca pRthagvidham / vividhAzca pRthak ceSTA daivaM caivA'tra paJcamam // 1 // zarIravAGmanobhiryakarma prArabhate naraH / nyAyyaM vA viparItaM vA paJcaite tasya hetavaH // 2 // tatraivaM sati kartAramAtmAnaM kevalaM tu yH| pazyatyakRtabuddhitvAna sa pazyati durmatiri"ti // 4 // nanu vastuto dehAtmanoheMde tatrA'bhedo durmaha iti ziSyazaDAM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite bibhitsurAha...iSTakAdyapi hi svarNa pItonmato yathekSate / AtmA'bhedabhramastadvadAtmAdAvavivekinaH / / 5 // - iSTakAdyapIti / yathA-yena prakAreNa, pItonmattaH-pUrva pItaH itamurAdipAnaH pazcAdunmatto madamupagataH sa taadRshH| madirAdipAnAddhayunmattatA'jJAninaH prasiddhaiva, na ca jJAnI pAnazauNDa iti vyaktameva / yadvA-pIta unmatto dhattUro yena sa tAdRzaH, unmatta unmAdavati dhattUramucukundayori "ti vizvaH / madenaluptasvarNeSTakaviveka ityubhayatrA'pi niSkarSaH / iSTakAdyapi-iSTakA pItavarNo mRtpiNDazcitAdau pakkazcaturasraH, AdinA tAdRza pItavarNA upalAdayaH / tadapi-asuvarNamapIti hRdayam svarNam-svarNa rUpam , suvarNatvenetyarthaH / IkSate-prAntyA cakSuSaviSayaM karoti / tatra nimittaM ca pItavarNatAdikaM sAmAnyam / apineSTakAdau svarNavailakSaNyA'tizayo. ghotyte| hiriti prasiddhau, atamistajjJAnarUpo bhramaH prasiddha ityarthaH / tadvat-tathA, avivekinaH-vastuyAthAtmyajJAnaM viveka. stacchUnyasyetyarthaH / dehAtmavivekavikalasyeti hRdayam / dehAdIzarIraparivArAdau, AtmA'bhedabhramaH-AtmA svaH svakIyazcatatyA. ''tmano jIvasya dehAdinA yo'bhedastAdAtmya tabhramaH, ahantAmamavamAnamiti yAvat / yasya hi na dehAdiyAthAtmyajJAnaM tasya meda. prAhakasAmagryabhAvAdahaM sukhItyAdi vyavahArAdabhedagrahasAmagrIsattvAca dehAtmanorabhedabhAso bhrama eva / tayorvastuto bhedAt / janAnAM hi vivekA'bhAve bhrama utsrgH| ata eveSTa kAdau svarNAdibhramasya Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAnasAre vivekA'STakam prasiddhatvAdehAtmanorabhedanamo na paryanuyogaItIti bhaavH| evazva navAprayatanIyaM yathA tAdRzabhramo nivartata iti hRdayam // 5 // ziSyajijJAsAM kalayan vivekasyA'pAyopAyAvAhaicchannaparamAn mAvAn vivekAdreH patatyadhaH / paramaM bhAvamantricchannA'viveke nimajati // 6 // icchamiti / na paramAn-na paramA uttamAH, upAdeyAstAtityarthaH / na zabdena samAsaH / yadvA'paramAniticchedaH, arthastu tulya eva / ubhayathA hi nakAradvayazrutisambhavAditi dhyeyam / anityatvA'zubhAnubandhitvAdinA heyAnityarthaH / bhAvAn-dehadhanAdIn padAjhan , icchan-abhilapyan janaH, kAmanAparavaza iti sAraH / dehadhanAdibahumAnyajJAnIti hRdayam / vivekA'dre:-viveko vastuyAmAtmyA'bodha evA'diriva durArohatvAdu' ghigamatvAdadristataH / adhaH-nIcaiH, vivekAnestale, vastuyAthAtmyA'navavodhAtmakasthitI, dehAtmAdya bhedamrama iti sAraH / patati-gacchati, avivekena parAbhUyate iti niSkarSaH / yadyapi patanamadhogamanameva, tathApyatra patatimatimAtrA'rtho vizeSagavAcakapadasAnnidhyAditi bodhyam / rAgAdi. lipto vivekAdmazyatIti bhAvaH / vivekino'pi rAgAdivazAtpatana. miti rAgAdikaM vivekinoAyasthAnamiti bhAvaH / yathA-aparA'drizikharA'pekSayA vilakSaNA'nyAdRzyapakRSTA vA mA zobhA yeSAM te tAhazAstAn bhAvAn , adritalasthopavanalatAdIniti yAvat / 11 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite icchan-upabubhukSurjano'dreraghaH patatyAgacchati, anyathA tadanupalabdheriti prakaTam / athavA'nAtmanIyatvAdehadhanAdikAnapAramArthikAn bhAvAnabhilASuko rAgAdimAn jano vivekAdrimAroDhuM kRtodyamo'pi novaM vivekaM sanmArgajJAnAdisAdhanaM vinA duradhigamamadrimadhirohati, pratyutA'dha eva patati / samyaktvAdinA rAgAdinigraheNaiva vivekA'driroha sambhavAditi vivekalAbhArtha rAgAdi heyaH samyaktvaJcA'rAdhyamiti tAtparyam / tadAha-paramam nityatvA'nantatvA''tmIyatvAdinA pAramArthikam , upAdeyamityarthaH / bhAvam-pariNAmam , saccidAnandAtma kA''tmasvabhAvamiti yAvat / muktimiti hRdayam / anvicchan-saJjivRkSuH, parabhAvalAbhArthaM vihitodyama iti tAtparyam / aviveke-dehAtmAdiyAthAtmyA'navabodhA''tmake'. jJAne vividhA'pAyAzrayagahanagartarUpe iti nimajjatIti kriyAsvArasyAdgamyate / na-naiva, nimajati-bruDati, nA'vivekena parAbhUyata ityarthaH / avivekaM nA''pnoti, santaM ca tyajati / paramabhAvasAdhana. syAvivekA'pAkRtiprayojakatvAdavivekasattve parama bhAvalAmA'sambhavA. zveti bhAvaH / paramamadrizikharasthatvAduttamaM bhAvamanvicchan hi saJcitatAdRzasAmagrIsamagro'drimArohati, na ca tato'parohati, tathA sati paramabhAvA'lAbhAditi tAtparyam / zleSa saGkIrNaM rUpakamatrA* 'laGkAraH // 6 // nanu paramaM bhAvamicchato'pi zarIrarakSAdyarthamaparamabhAvecchA'zakyaparihAreti tanmUlo'viveko lezato'pi durnivAra iti ziSya vipratipatti nirAcikIrSurAha Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre vivekASTakam AtmanyevA''tmanaH kuryAdyaH paT kArakamaGgatim / vivekajvarasyAsya vaiSamyaM jaDamaJjanAt 163 11 19 11 1 1 AtmanIti / yaH- yAdRzaH samyaktvasampanno janaH, Atmanisvasmin jIva eva eva kAreNa dehAdivyavacchedaH / AtmanaHguNaguNinorabhedAdAtmA'bhinnasya jJAnasyetyarthaH / asya ca SaTkAra ketyanenA'nvayaH / na ca vRttasya vizeSaNayogo netyudbhAvanIyam / 'nitya sApekSatvAd devadattasya gurukulamityAdivadevA'nvayasya niravadyavAt / svasyeti tu nArthaH, kriyAyA hi kArakaM na tvAtmano dravyasya / na cA''tmasambandhItyarthaH, Atmani paTkArakasaGgatimityetAvataive - TArthalAbhe Atmana ityasyA'dhikyApatteriti dhyeyam / SaTkArakasaGgatim - SaT SaTtra saGkhyA viziSTAni yAni kArakANi jJAnakriyA-sAdhanAni kartRkarmakaraNa sampadAnAmAdAnA'dhikaraNAni teSAM saGgatiM 'ghaTanAM yogyatayA yojanAM vA kuryAd - vidadhIta / taJcettham - AtmA dehAdiviziSTaH karcA zuddhasaccidAnandamayamAtmAnaM karma -guNaguNinora bhedAtsamyagjJAnenA''tmanA karaNena kRtvA muktamAtmAnamuddizya jJAnapaJcakA'bhinnatvAtpUrvata Atmano matyAdijJAnAtpara para - jJAnamaye Atmanyeva jAnAtItyevamAtmaiva jJAnasya SaTkArakANi / - Atmamagna iti niSkarSa: / asya - IdRzasyA''tmani SaTkArakasaGgatiM kurvANasya janasya sAdhoH, jaDamaJjanAt -jaDA acetanAH, GgalA ityarthaH / DalayoraikyAjjalAni ca tatra majjanAnmagnatAyA brunAzca hetoH, avivekajvarasya- avivekasya dehAdiSvahantvamamatvAdervavadbhavatApA''dhikyahetutvAttadrUpasya jvarasya, jvaraska - Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ca svanAmakhyAtasya rogavizeSasya, vaiSamyam - anarthaprayojakatvamasAdhyatvaM prakopo vRddhirvA, kva ? - kAkvA na kvA'pItyarthaH / jvarArttasya hi snAnaM jjaravaiSamyAya jAyata iti bhiSajaH / yastu cikitsAzAstroktaprasvedavastivirecanAdiSaTkAyazodhakakArakANi sebate, tasya snAnAdinA na viSamajvarAdisambhavaH / tathA''tmamagnasyoktarItyA svasmin SaTkArakasaGgatimAdadhAnasya zarIrarakSAdyapuGgalasamparko nA'vivekAyeti sArArthaH / atra zleSA'nuprANitaparamparita rUpakAlaGkAraH // 7 // atha ziSya pravRttaye vivekasya kalaM sUcayannupasaMharatisaMyamAtra vivekena zANenottejitaM muneH / dhRti dhArolbaNaM karmazatrucchedakSamaM bhavet // 8 // iti mahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre vivekA'STakaM nAma paJcadazamaSTakam // 15 // ---------- saMyamAnamiti / muneH samyaktvavataH sAdhoH, "samyaktvameva tanmaunaM maunaM samyaktvameva ve " tyukte riti bodhyam / saMgamA'stramsaMyamazcAritrameva karmaccheda sAdhanatvAdastramA yudha mitra, tat saMgramarUpamastramiti vA / biSekena- dehAtma medajJAnena tadrUpeNetyarthaH / zANena - zastrAdinizAna kaSopalena, "zANastu nikaSaH kaSa " iti haimaH / uttejitam - tIkSNIkRtam, sAdhyasAdhanakSamaM kRtamiti saMskRtamumApAditaM ca / etena ccheda yogyatA samarthitA / tIkSNaM hi cchedayogyaM na tu mandamiti bodhyam / tathA, dhRtidhArolbaNam Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre madhyasthA'STakam dhRtiH santoSaH, " dhRtiH santoSaH svAsthyaM syAdi "ti haimH| saiva dhArA nemistayolbaNaM vyaktam , samyakparilakSyamANaM bhAsvaraM prakaTaM cetyarthaH / zANenottejitA hi zastrasya dhArA satI spaSTa lakSyA bhavati / saMyamo'pi ca vivekasaMskRto dhRtyA prakAzate iti bodhyam / tAdRzaM sat / "dhArA pradhiH punaH / nemiri" ti " prakAzaH prakaTotSaNo vyaktami "ti ca haimaH / karmazatrucchedakSamam-karmANi zubhA'zubhAni jJAnAvaraNAdIni, tAni nAnAvidha janma jarAdhaniSTApAdakatvAcchatravasteSAM chede nAze kSamaM samartham , bhavet syAt / astraM hi nizAtaM prakaTadhAraM zatrucchedakSamam , tathA saMyamo'pi vivekasaMskRto dhRtyotkarSamAptaH karmacchedakSamaH / vivekA'bhAve tu mamdadhArA'slavadeva sannapi na karmacchedakSama iti vivekaH paramparayA karmacche dAyeti so'vazyaM sAdhya iti bhAvaH / paramparita. rUpakA'laGkAraH // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravara zrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM vivekA'STakaM nAma paJcadazamaSTakam // 15 // // madhyasthA'STakam // nanu dehA''tmavAdinAM dehA''tmA'medabodha evaM viveko'nyeSAM cA'nyAdRza iti viveko durvaco durlabhazceti vyAmUDhamanarsa ziSyamupalakSya viveka prAptaye mAdhyasthyaM dvAramiti tadupadidikSu Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite' madhyasthA'STakamAha sthIyatAmanupAlambhaM madhyasthenA'ntarAtmanA / kutarkakarkarakSepaistyajyatAM bAlacApalam // 1 // sthIyatAmityAdi / antarAtmanA-antaHkaraNena, madhyasthenamadhye pakSapratipakSayorabhyantara evobhayoH kvA'pyanAgrahAtparamArthato vastutattvagrahamAtrakRtAdarastiSThatIti sa tAdRzo madhyAtho vakSyamANa lakSaNo nayeSu samazIlo rAgadveSahInaH, tena tAdRzena kRtvA, anupAlambham-na upAlambho'pavAdo yathA syAttatheti sthiti kriyA vizeSaNametat / sthIyatAm-AsyatAm / yo hyantaHkaraNena madhyastho bhavati na tu bahiH pradarzanamAtreNa, tasyaiva pAramArthi vastutattvamaharUpavivekozya iti na tasva kuto'pyapavAdasambhavaH, pakSapAtina eva tadavasarAt / tathA ca madhyasthamanaso viveka evopAlammA'viSayatvAdviveka iti bhAvaH yadvA-antarAtmanA-dehinA, yadukam-" paramAtmA siddhi prAptau bAhyAtmA tu bhavAntare / antarAtmA bhaveddeha ityeSa trividhaH ziva" iti / madhyasthena satA'nupAlambha sthIyatAmityarthaH / yo hi jIvo madhyastho bhavati so'nupAlambha tiSThati / ata eva tasyaiva vivekaH sarvamAnyo bhavati, Agraha parihArapUrvakavastutattvanirNayAditi bhAvaH / jalAvitaNDe parihRtyaH vAdena stheyam / tathA sati ca yAdRzaM vastusvarupaM nirNIyate, tadboka eva viveka iti na viveko durvaco durlabhazceti hRdayam / upAdeyamupadizya heyamupadizannAha-kutarkakarkarakSepai--kutsitA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre madhyasthASTakam 167 * hetvAbhAsAdidoSaduSTatayA heyaprakArA ye tarkA yuktaya UhA vA, va eva vastutattvA'nveSaNArthaM sadyuktimArgagAmiNAmaruntudatayA gativighnakAritayA ca karkarAH pAnthAnAM padyAH zarkarA iva, tatkSepaiH prakSepairupanyAsaizca kRtvA yad, bAlacApalam - bAlakRtA'samIkSitapravRtiH, tat tadivetyartha / bAlasya cApalamiva cApalaveti yAvat / yathA hi mArgaM gacchati pAnthe durvinIto bAlaH svApalyA mArge karkarAn kSirati yathA pAnthaH pIDAmanubhavati, na ca gantuM zaknoti / na vA tena tasya bAlasya kospi lAbha:, pratyuta sa upalabhyata eva loke / tathA tattvAnveSaNamArge kutarkopanyAsastatvabubhutsUnAM pIDA phalastatvabodhaparipanthI ca / na vA tena kutarkopanyAsakAnAM ko'pi lAbhaH kutarkasya viduSA nirAkaraNAt, pratyuta lokApavAda eveti kutarkopanyAso bAlacApalameveti bhAvaH / byata eva tyajyatAm - hIyatAm / nA'nyathA vivekalAbhasambhava iti bhAvaH / vivekalAbhAya vAdaH samAzrayaNIyo jalpavitaNDe ca heye, nAnyathA nirugalambhaM sthiti vivekalAbho vA, pratyuta bAla capalo'yamityapavAda eveti niSkarSaH // 1 // " nanu madhyasthasya kathaM tattvanirNaya iti ziSya jijJAsAM samAdhitsurAha - manovatsa yuktigava madhyasthasyA'nudhAvati / tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamanaH kapiH // 2 // manovatsa ityAdi / madhyasthasya-nayeSu samazIlasya rAga Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite dveSahInasya janasya, manovatsaH - manazcittam, tadeva tattvanirNayAtmaka kSIrasamutsukatvAdvatso vatsataraH, saH / yuktigavIm - yukti nirdeSTatvAtsatarka eva tatva nirNayAtmaka kSIrapradA gaustAm / samAsAnto'd | anudhAvati zIghramanusarati / madhyasthasya manasi tattvanirNayaprayojikA sadyuktiH sadya eva sphuratIti tAtparyam / ata eva tasya sukara stattvanirNayaH sulabhazca viveka: / gaunudhAvantaM vatsaM dugdhena toSayatyeveti paramparita rUpakeNa dhvanyate / nanvanyasya kimiti cettatrAi - tAm- yuktigavIm, tucchAgrahamanaH kapiH- tuccha H sadyuktirahitatvAtphalgurAgrahaH pakSapAto yasya sa tAdRzaH kadAgrahI, tasya mana eva niSkAraNamaparAdha pravRttatvAtkapi baniraH / pucchena - lAGgUlena tattulyenaikadezenetyarthaH / pucche gRhItveti hRdayam / pazcAdbhAgata iti yAvat / na tu zRGga dinA sAmmukhyena ca, tathA sati tAr3ananirAkaraNasambhavAditi bhAvaH / AkarSati - pazcAtkarSati, kadarthayati, sadyukti cAlayituM gAJcA'pItAM sambhrAntAM ca kartuM yatate / yathAM na tattvanirNayAtmaka dugdhalAbha iti bhAva: / gaurhi pucchAdinA kRSTA kadarthitA'prItA sambhrAntA ca vatsAyA'pi dugdhaM na dadAtI te prasiddham / tathA sadyukiH kadAgrahiNA kutarekadeze'picchalAdyAzritya dUSitA tattvanirNaye vilambata eva / madhyastho yuktimanusarati, kadAgrahI ca tAM chalAdinA dUSayatIti kadAgrahaM parityajya madhyasthenaiva tattvabubhutsunA bhAvyam / madhyasthasyaiva hi tattvanirNayo na kadAhiNa iti tAtparyam // 2 // - 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 samprati ko madhyastha iti vipratipannasya ziSyasya spaSTa pratipattaye tallakSaNamAha - jJAnasAre madhyasthASTakam nayeSu svArthasatyeSu mogheSu paracAlane / " 66 samazIlaM mano yasya sa madhyastho mahAmuniH ||3|| nayetrityAdi / svArthasatyeSu - sveSAM tattannayAnAM yesa abhimatA dharmAsteSu tadviSaye satyAH santasteSu tAdRzeSu, sadartheSvityarthaH / vastuno'nantadharmAtmakatvAttattannayA'bhimato'rthastatrA'styeveti sarve nayAH svArtha satyA natvasadarthakA iti bhAvaH / ata eva, paracAlane pare svasmAttattannayAdbhinnA ye'nye nayAsteSAM cAlane dUSaNe nirAkaraNe ca, mogheSu niSphaleSu, prayasyA'pItizeSaH / vastunyanyanayAbhimatArthAnAmapi sattvAt satazca prayAsasahasreNA'pi dUSaNa nirAkaraNayorasambhavAditi bhAvaH / vandhye moghA'phalamuvA" iti haimaH / nayeSuH vastvekAMzapratipAdakavacanamArgeSu naigamasaGgrahavyavahArarjusUtra zabda samabhirU daivambhUtAkhyeSu nayazabdena prasiddheSu, yasya - yAdRzasya prAktanapuNyazAlino janasya, manaHcittam, antaHkaraNamityarthaH / samazIlam - tulyabhAvam, apakSapAtItyartha / yo hi sarvanayA'bhimatArthAnicchati, vastunastathAtvAt / natvekaM samarthayati, kadAmaivazAdaparaM ca nirAkaroti / tathA sati samazIlatvAbhAvAdvastu yAthAtmya mahA'nApatezca / vastuno'nekAntAmakasyaiva madhyasthadRzA'vadhAraNAditi bhAvaH / kiJca na pakSapAtI madhyastho'pi tu samadRSTirityAha-saH - tAdRzo janaH, madhyasthaHpakSapratipakSaparihArapUrvakaM sarveSAmevA'vizeSeNA'valokanAnmadhye pakSa - Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite pratipakSAbhyAmasaMspRSTa evA'ntarAle tiSThatyubhayA'bhimatAnarthAnaGgIkarotIti vyutpatyA vastuto madhyasthaH / ata eva, saH, mahAmuniH mAdhyasthyAtmakamahattvaviziSTatvAnmahAMzcA'sau munizca sa tAdRzaH / atra ca yo madhyasthaH sa eva mahAmuniH, mahatvasyA'nyathA'nirvAhAt / na ca mahAmuneranyo madhyastho bhavitumarhati, samatAyA alpa. sattvenA'sAdhyatvAditi dhvanyate / sarvanayArthasamavRttiH syAdvAda. siddhAntapUtAtmaiva bhavatIti sa eva madhyasthastaniritArthagraha evaM ca viveka iti gUDhAkUtam // 3 // nanu loke vItarAga eva mahAmuni rgIyata iti zatitamAnasaM ziSyamAzvAsayannAhasvasvakarmakRtAvezAH svastra karmabhujo narAH / na rAgaM nA'pi ca dvepaM madhyasthasteSu gacchati / / 4 / / ___ svasvetyAdi / narAH-upalakSaNatvAtprANimAtram , svasvakarmakRtAvezAH-svasya svasya svasambandhIni yAni karmANi jIvanayAtrAdyarthaM sAvadyA vividhAH vyApArA ityanyAnyaprAdurbhAvAdivatsamAsaH / teSu tAdRzeSu vyApAreSu kRta AvezaH saMrambho yaiste tAdRzAH,. jIvanayAtrAdyartha sATopaM svasvavyApAreSu pravRtA ityarthaH / dRzyate hi loke'jJAninAM prANinAM jIvanayAtrAdyarthaM tatatkarmasu sATopaM pravRttiriti bhAvaH / nanu kimiti tAdRzakriyAsu pravRtti steSAM na punarAtmalAbhArthamiti jijJAsApUraNAya tatra vizeSaNadvAreNa hetumAha svastrakarmabhujaH-svasya svasya svenopArjitatvAtsvasambandhIni yAni Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre madhyasthASTakam 171 I " zubhAzubhAtmakAni karmANi jJAnAvaraNAdyAkhyAni tAni lakSaNayA tatphalAni zubhAzubhAtmakAni bhuJjanti vedayatIti te tAdRzAH, karmaparavazA ityarthaH / karmapAravazyAdeva teSAM tathA pravRttiriti bhAvaH / etena teSAM rAgadveSA'naItA samarthitA, nahi paravazo rAgadveSAdInAM pAtramapi tu karuNAyA iti bodhyam / ata eva teSu tAdRzeSu karmapAravazyAtsvasvakarmaNi pravRtteSu prANiSu, madhyasthaH - samatAmati jainaH, rAgam - prItipAsati ca, na-naiva gacchati - Azrayati, api ceti samudAyaH samuccaye / dveSam - apItimaruci vA, na-naiva, gacchatIti samuccayabalAtsambadhyate / evaJca na nayeSu samazIlatAmAtraM mAdhyasthye prayojakamapi tu prANiSu rAgadveSaparihAro'pIti na - yeSu samavRttI rAgadveSazUnyazca madhyasthaH, sa eva ca mahAmuniriti suSThukam - " sa madhyastho mahAmuniri "ti hRdayam / sva svakarmakRtAvezA:- svena svena zubhAzubhapravartana pariNAmena niSpAditAni yAni karmANi jJAnAvaraNAdIni taiH kRtaH sampAdita Avezo grahAvezAdekhi pAravazyaM yeSAM te tathA svastra karma bhujaH - svakIya-svakIyakarmaNaH zubhAzubhaM phalaM bhuJjanti tathA vidhA" ityevaM vyAcakSANAH paunaruktyamanIkSamANAH prekSAvatAmupAlabhyA eva / nahi karmakalabhogAdanyatkarmakRtaM pAravazyaM kiJciditi sudhiyo vidAGkurvantu // 4 66 , ukta prakAramAdhyasthye satyapi paraguNadoSacintA heyA, AtmalAbhaparipanthisvAditi ziSyamupadizannAha - manaH syAd vyApRtaM yAvatparadoSaguNagrahe / kAryaM vyamaM varaM tAvanmadhyasthenA''tma bhAvane / / 5 / / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite mana ityAdi / mana:-cittam , arthAnmadhyasthasyeti bodhyam / yAvat-yadavadhi, paradoSaguNagrahe-pare svasmAdanye ye prANinasteSAM doSA AtmamAlinyarUpadUSaNAdhAyakatvAtsAvadhapravRttayaH, kAyAdInAmavaguNA vA, te ca, guNA AtmanairmalyApAdikAH zubhapravRttayaH kAyAdInAM zubhadharmA vA, te ca, teSAM grahe vicAraNAyAm , asyeme doSA guNAzcetyevaMcintAyAmityarthaH / rAgadveSAdyabhAve'pIti zeSaH / loko hi rAgAdikaM vinA'pi paraguNadoSAn vicArayatIti bahuzo dRSTamitibhAva, / yadvA-pare nayeSu samazIlAnmadhyasthAdanye ekAntavAdinasteSAmupalakSaNatvAttadvAdAnAM doSANAM guNAnAM ca Ahe ityarthaH / ekAntabAdeSu ke doSA guNAzcetyevaM paryAlocana iti sArArthaH / vyApRtam-lagnam , svAt-bhavet , tAvat-tadavadhi, madhyasthena-nayeSu samazIlena rAgadveSazUnyena kartA, AtmabhAvaneAtmana AtmasvarUpasya zuddhasaccidAnandamayatvasya bhAvane parizIlane, vyagram-samAsaktam , mana iti sambadhyate / kAryamvidheyam , tadetat , varam-iSTamucitaM ca / paraguNadoSacintA tataH kadAcidrAgAdyudayasambhavAdaniSTeti madhyasthasya heyaiva / AtmaparizIlanaM tu sarvadA sarvathA ca zreyo nimittameveti tadevopAdeyamanurUpaM ceti madhyasthaH paraguNadoSacintAM parityajyA''smAnamevA'nuzIlayatIti paraguNadoSacintAM vihAya madhyasthena satA''tmaka parizIlanIya iti vA, paravAdadoSaguNacintAta AtmaparizIlanameva madhyasthAnAM zreSTham , tataH kAlavyayaM vihAya phalAntarA'bhAvAditi vA tAtparyam / madhyasthasyA'pi paracintA mAdhyasthyabhaGgasambhAvanAyA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre madhyasthA'STakam mavasthAnaM phalavizeSA'bhAvAdanucitaM cetihRdayam // 5 // nanu nayeSu samazIlAnAM madhyasthAnAmapi vibhinnAH panthAnaH / ucAhi kecana digambarAH, kecana zvetAmbarAH, kecana mUrti pUjayanti, anye ca taniSedhanti, athavA madhyasthA apyapunarbandhakAdayo bahavaH, teSAM sAdhanamArgAzca jinakalpAdayo vividhA iti vaibagRhe'pi kAraNapraveza iti mAdRzAnAM mandamatInAM mahAn vyAmoha ityAkulaM ziSyamanugRhNannAha-. vibhinnA api panthAnaH samudraM saritAmiva / / madhyasthAnAM paraM brahma prApnuvantyekamakSayam // 6 // vibhinnA ityAdi / saritAm-nadInAm , " atha nadI saridi "tyamaraH / vibhinnA:-vividhAH, parasparaM vilakSaNAH, aneke ityarthaH / apinA sadRzAnAM tu pathAM kathaiva keti sUcyate / panthAna:-mArgAH, pravAha praNAlya ityarthaH pakSe AtmasAdhanapaddhataya ityarthaH / akSayam-na kSayo nyUnatA yasya taM tAdRzam, sarvadA pUrNamityarthaH / ati vipulatvAtkairapi kSayA'darzanAd bhAvini kSaye mAnA'bhAvAceti bodhyam / pakSe nityatvAdavinazvaramityarthaH / ekam kevalam , " eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathe " tyamaraH / samudram-sAgaramiva, sAgarameva natvanyamiti samudAyArthaH / madhyasthAnAm-nayeSu samazIlAnAM rAgadveSazUnyAnAM zvetAmbarAdInAmapunarbandhakAdInAM vA / aupamya balAdvibhinnA api panthAna iti sambadhyate / parasparaM vilakSaNA api sthavirakalpajinakalpAghAkhyA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite " AtmasAdhana paddhataya iti cArthaH / aupamyavalAdeva cA'kSayamekamiti ca vizeSaNamihA'pi bodhyam / nityatvAdavinazvaraM kevalamiticA'rthaH / param - vizuddhatvAtsarvotamam brahma-saccidAnandamayamAtmAnam / prApnuvanti gacchanti, AtmAnameva sAdhayantIti militArthaH H / yathA nadInAM nAnAmArgA antataH samudrameva gacchanti, tathA madhyasthAnAM vividhAH sAdhanopAyA AtmAnameva sAdhayanti / ataH kamapyekaM mArgaM yathArucyA zritya kRtakRtyatvasambhavAnna mohaH kArya ityAzayaH / atra sarinmArgamadhyasthamArgayo bhede'pyabhedrA'dhyavasAyAdatizayoktyanuprANitopamAlaGkAro bodhyaH / madhyasthAnAM mArgeSu na saMzayaH kAryaH, teSAM sarveSAmeva sAdhyasAdhana sAmarthyasadbhAvAt madhyasthAnAmeva tatra prAmANyAt mArgAnupAritayaiva mAdhyasthya nirvAhAditi hRdayam // 6 // 274 " - nanu syAdvAdo madhyasthadarzana miti tadevopAdeyamiti bhavata AkUtam, tatraiva vastusvarUpasya sarvanayA'bhimatadharmAtmakatayA pratipAdanAt / yaduktam - "nayAnazeSAna vizeSamicchanna pakSapAtI samayastathA te " iti / bhavAMzva syAdvAdakRtAdaraH iti bhavataH pakSapAtitvamApatati, sarvaiva hi gopAlikA svaM dadhimadhura mAheti ziSyazaGkAM samAdhitsurAha - svAgamaM rAgamAtreNa dveSamAtrAtparAgamam / na zrayAmastyajAmo vA kintu madhyasthayA dRzA // 7 // svAgamamityAdi / svAgamam -svasya svapUrvajA dibhirArAdhi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre madhyasthA'STakam 175 tatvAtkulaparamparA''yAtatvAtsvayaM svIkRtatvAcAyaM mameti saMskArAsvasambandhI ya AgamaH siddhAntaH, jinoktaM syAdvAdAkhyaM darzanam / tam / rAgamAtreNa- rAgo vAsanAjanitA''saktiH, sa eva rAgamAtram , tena, kevalaM rAgeNa hetunetyarthaH AbAlyAdevA''rASitasvAcirasampatkuilaparamparAprAptavAcca hRdi tadvastuviSayA vAsanA jAyate, tatazca tatra samAsaktiH / tasyAM ca satyAM nyUnamapi tadeva rocata iti bodhyam / na-naiva, zrayAmaH-ArAdhayAmaH / sa evaM madhyasthadarzana miti tadevopAdeyamityevaM pratipAdayAmo vA / vAtathA, parAgamam-pare buddhAdayasteSAmAgamaM siddhAntam , dveSamAtrAtdveSo'prItiH, idaM parakIyaM darzanaM masiddhAntavirodhItyetAvatA tasmin jAtA'ruciH / sa eva dveSamAnaM tato hetoH, sarvo hi svavirodhinaMdveSTIti bhAvaH / na-naiva, tyajAmaH-pariharAmA, yatra dveSaH sa uttamo'pi tyajyate lokai riti bhAvaH / nanu tarhi ta dRzAzrayatyAgamayoH ko hetu riticettatrAha-kinviti / hetvntrmevaa'traa'stiityrthH| tadevAha-madhyasthayA-svAgamaparAgamayoH samazIlayA rAgadveSarahitayA, dRzA-dRSTyA, vicAraNayetyarthaH / parIkSayeti yAvat / zrayAmastya jAmo veti sambadhyate / rAgadveSarahitayA samazIlayA hazA svAgamaparAgamayo rguNadoSAn vicAryaivAzrayatyAgI na tu tatra rAgadveSau hetU ityarthaH / yaduktam " pakSapAto na me vIre na dveSaH sugatAdiSu / yuktimadvacanaM yasya sa eva parigRhyate" iti, tathA " na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / yathAvadAsatvaparIkSayA tu tvAmeva vIra ! prabhumAzritAHsma" iti ca / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite syAdvAdadarzanameva madhyasthadarzanamityata eva tadAzrayAma iti hRdayam / madhyasthayA dRzA parIkSayA yadyuktaM tadAzrIyate / tAdRzazedasmadAgamastatrA'smAbhiH kiM karttavyam ! / mama sadvastugrahamAtrA''rAditi bhAvaH // 7 // nanu madhyasthAnAmekaiva pathA bhAvyam , yaduktam-" vipakSaste viraktazcetsa tvameve "ti, bhavatA coktam -'' manovatso yuktigIM madhyasthasyA'nudhAvatI "ti / na ca sAdhye samAne'pi tatsAdhanapanyAno vividhA loke iva zAstre'pi vividhA iti nA'samaJjasam / at evokam " vibhinnA api panthAnaH samudraM saritAmiva / madhyasthAnAM paraM brahma prApnuvantye kamakSayami "ti vAcyam / evamapi teSu tAratamya sambhavAkatamo hitatama iti ziSyacintAM zamayitu mupasaMharannAha madhyastha yA dRzA sarveSva punarbandhakAdiSu / cAri saJjIvanIcAranyAyAdAzAsmahe hitam / / 8 / / madhyasthayetyAdi / sarveSu-nikhileSu natvekasmin dvayoreva vA, viziSya tathA nirdezasya svasya tAdRzasAdhana zUnyatayA'zakyatvAdili. bhAvaH / apunarbandhakAdiSu-apunabandha kAdizabdavAcyeSu madhyastha. lakSaNalakSiteveva, lakSaNa yA tadAdhi madhyeva, natmanyatra / sarva sAvadhAraNamitinyAyAdavadhAraNalAbha iti bodhyam / madhyasthayAnayeSu samazIlayA rAgadveSazUnyayA, dRzA-dRSTyA hetunA, madhyasthadRSTisadbhAvAddhatorityarthaH / cArisaJjIvanIcAranyAyA-cAraM rUpA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnavAre madhyasthASSTakam 177 " saityAdikAri kRtrimaM viSam upalakSaNatvAttAdRzaM guTikauSaSAdikaM ca tadastyasyeti cArI guTikAdiprayogato vRSabhAdirUpaM prApto janaH / tasya yatsaJjIvanyAstadAkhyauSadhivizeSasya tAdRzacArapariNAmanAzapUrvakapUrvazvarUpasampAdakasya cArazcAraNaM bhakSaNaM tadrUpo yo nyAyo dRSTAntastadAzrityeti yalope paJcamI / hitam -sAmarthyA ddhitatamam " vibhinnA api panthAna " ityAdyukta dizA sarveSAmeva hitatvAttadAzaMsAyA ekatrA'nucitatvAditi bodhyam / AzAsmahe sambhAvayAmaH / ayaM bhAvaH, " yathA guTikAdiprayogato vRSabhatvamApannaM nijaM patiM tasya svapUrvasvarUpa prAptaye ' vaTatalasthasaJjIvanIcArAdasya pUrvasvarUpaLAbha ' iti kuto'pi pramANI mUtAdvidyAdharAdevA saJjIvanImajAnatI kA'pi strI vaTavalasthAM sarvAmevauSadhIM cArayAmAsa / tathAkRte ca sati tatratyAyAH saJjIvinyA api cAraNAtasyAH patiH snapUrvarUpamAtavAn / tathA madhyasthadRSTisamA - vAprAmANyAdapunarvantrakAdimArgeSveva kamapi hitatamaM sambhAvayAmo natvanyatra, madhyasthadRSTayabhAvAt / teSu katamo hitama ityajJAnAdviziSya nirNetuM na zakyata ityanyadetat / adhikArivizeSamapekSya sarvameva vA hitatamam / evaM ca sarve eva madhyasthapanthAnaH samAdaraNIyAH, na tu saMzayya tato viratena bhAvyam | anyathA hitasyA'pyaprApte, dUre hitamArttA / tAdRzamArgato'nyatra hitasyaikavenAbhAvAditihRdayam // 8 // "" iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR - kaviratna -panyAsapravara-zrI 12. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite yazobhadravijayagaNivara - ziSya-panyAsa- zrIzubhakaravijayagaNi-viracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM madhyasthA'STakaM nAma SoDazamaSTakam // 26 // || nirbhayA'STakam // 17 // 178 nanvastu madhyastha dRSTyA vivekalAbhastena kimiti ziSya jijJAsAM samAdhAtuM vivekino jJAnacAritrasAhAyyena nirbhayA bhavantIti nirbhayASTakaM prastuvan kasya na bhayamityAha - yasya nAsti parAspekSA svabhAvA'dvaitagAminaH / tasya kiM na bhayabhrAntiklAnti santAnatAnavam 1 // 1 // yasyetyAdi / yasya - yAdRzasya vivekino madhyasthasya, svabhAvA'dvaitagAminaH - svasyA''mano yo bhAvaH svarUpaM zuddhasacci - dAnandAtmakaM tasya tanniSThatvAttatsambandhi yad dvayorbhAvo dvitA saiva dvaitaM bhedo na dvaitamadvaitamabhedaH, tAdAtmyamityarthaH / svabhAvena saha tAdAtmyamiti yAvat / svabhAvalInateti sArArthaH / tadgacchatyanubhavatItyevaMzIlastasya, svabhAvamagnasyeti niSkarSaH / parA'pekSAparaH svabhAvAdanyo dehA'gAradArAdi laukika sukhajana karaveneSTo viSayastasya tadviSayiNyapekSAsskAGkSA, laukika sukha lAbhArthamiti prastAvAllabhyate, nAsti na vidyate / na bhavati vA / vastusthitirevaiSA, viSaya virAgaM vinA svabhAvamagnatA'sambhavAt / svabhAvamagnasya ca viSayehAbhAvAditi bodhyam / tasya tAdRzasya viSayaviraktasya svabhAvalInasya puNyazAlino janasya, bhayabhrAntiklAntisantAna Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre nirbhayA'STakam tAnavam-mayaM laukikasukhAdyapahAraduHkhA''gamAdizazyA bAya. mAnA bhItistasya yA prAnti mithyAmatiH, tAdRzaM bhayaM prama eka, anityatayA'niSTAnubandhitayA ca laukikasukhAdeyatayA''tmanazca zuddhaccidAnandAtmakatayA kuto'pi duHkhAbasambhavAca / nahi yaddhavaM tadapahArazaGkayA ko'pi bibheti, na vA zAzvatA'khaNDAnandAtmakasya duHkhAvasara iti bodhyam / tAdRzabhrAntipayukA yA krAntistAinamayAtrANArthavihitamahArambhAdizramajanyaH khedastasyA yaH santAnaH punaH punaH prAdurbhAvAtparamparA tasya taanvmaataa| yadvA bhayamukta. aMkAram , tacca, bhrAnti viSayeSu vastuto duHkhanimitteSu sukhajanakatvajJAnam , sA ca, kalAnti mahArambhaparigrahAdizramajanyaH khedaH, sA ca, teSAM santAnasya tAnavam / " tanuH kAye kRze'lpece " tyamaraH / kina-kAkvA'pitvavazyameva, bhavatIti zeSaH / yo hi viSayavyAsaGgaM vihAya svabhAvamagno bhavati, sa kramazo nirbhayo bhavatIti sArArthaH / madhyastho hi vivekI viSayAn vihAya svabhAva evaM ramate / tatazca tasya na kuto'pi bhayAdi, taddhe to viSayA'pe. sAyA evA'bhAvAt / pratyuta svabhAvamagnatayA nirbhayo nirAkulama sa bhavatIti tAdRzanirbhayatvalAmA madhyasthena vivekinA mAnyamiti bhAvaH // 1 // . ziSyamanaHsamAdhAnArtha bhavasaukhyaM vigIya nirbhayamukhazreSThatvamAha___bhavasaukhyena kiM bhUribhayajvalanabhasmanA / . . ...sadA bhayojjhitajJAnasukhameva viziSyate // 2 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSile bhavasaukhyenetyAdi / bhavasaukhyena-bhavasya bhave viSayAdi. kamyavAdavasambandhi yatsukhameva saukhyaM tena, AtmasvabhAvetaraghodgalikasakcandanA'AnAdijanitasukhenetyarthaH / bharibhayajvalanabhasmanA-bhUrINi pracurANi yAni bhayAni tAdRzasukhanAzamaraNAdiprayuktA bhItayastAnyeva tAdRzasukhendhanajvAlanapraguNatvAjjvalano vahniH statkRtaM yadbhasma bhasitaM tadrUpeNa, yathA vahinA dagdhaM candanAdiprabhRtyuH camakASThAdyapi bhasmarUpeNa pariNataM niHsAraM tathA bhayA'nuviddhaM sukhamami, bhayA'nubhavasya prAbalyAt / sukhAnubhavo mandIbhUto niHsAra iti rUpakeNa dhvanyate / "bhItijJaiH sAdhvasaM bhayami"ti, " agni vaizvA. naro vahni vItihotro dhnnyjyH| kRpITayonirbalana" iti "bhUti., bhasitamasmanI "ti cAmaraH / kim ?-kAkvA na kimapi prayojanamityarthaH / tAdRzasaukhyena kRtamiti yAvat / sa eva sukhA'nubhavo yaH zuddhaH, bhavasukhA'nubhavastu tannAzAdibhayAdibhistadAbhAsIkRta iti vahijvAlitendhanabhasmavaniHsAra iti heya eveti hRdayam / nanu tarhi kiM sukhaM sAravadupAdeyaM ceti cetatrAha-sadetyAdi / bhayojjhitajJAnasukham-bhayenoktaprakAreNojjhitaH zUnyastasya yajjJAnamahaM nirbhaya ityetAdRzaM jJAnaM tasya tajjanyatvAttatsambandhi yat mukhaM tat, nirbhayatvaprakArakajJAnajanyasukha mityarthaH / nirbhayatve hi sati manaHsvAsthyam, tatazcA'nupahataM sukhamiti bodhyam / evakAreNa bhavasaukhyaM vyavacchidyate / sadA-sarvadA, kAlatraye'pi sarvAsvavasthAsu ca, viziSyate-prazasyate, tasya kevalasukhAnubhava. rUpatvAditi bodhyam / atastadevopAdeyam , tallAbho yathA syAditi Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre nirbhayA'kam nirbhayena bhavitavyaM cetyAzayaH // 2 // kathaM tAzanirbhayatvaM sAdhyamiti ziSyajijJAsAM samAdadhadAhana gopyaM kvA'pi nA''ropyaM heyaM deyaM ca na cit / kA bhayena muneH stheyaM jJeyaM jJAnena pazyataH // 3 / / na gopyamityAdi / muneH-samyaktvazAlinaH parApekSAM vihAya khabhAvA'dvaitagAminaH, jJAnena-samyagjJAnena, jJeyam-prameyam, mAtmanastadbhinnAnAM paudgalikAnAM dArAgArAdInAM ca pAramArthika nityA'nityeSTA'niSTAnubandhitvAdirUpaM svarUpamityarthaH / jJeyajJAnaM hi jJeyayAthAtmyajJAnameveti bodhyam / pazyataH-jAnataH sataH, kvApizatrau mitre prAmANye divA nizi vA, gopyam-aprakAzanIyam, svIyamapakarma dhanAdikaM vA kimapItyarthAllabhyate / na-naiva, mune. neina vastuparamArthA'valokanAdviSayatyAgAtsvabhAvA'dvaitagAmitvAca tAdRzakarmAderabhAvAtsvabhAvasya cAritrasya vA prAkave'pi kSatyabhAvAceti bhAvaH / tathA. Aropyam-sthApanIyam, nyAsarUpeNa kimapi suvarNAdikaM kA'pItyarthAllabhyate / na-naiva, nazvaratvena tatyAgAdabhAvAtsvasvarUpAtmakasya ca dhanasya ratnatrayasya ca sthApanA'yogya. sAcceti bodhyam / tathA, kvacit-kutrA'pi, heyam-tyAjyam, na-naiva, kimapi niSiddhaM karma vastu vA, heyasya sarvasyaiva hAnAtsvabhAvasya ratnatrayasya cA'heyatvAditi bodhyam / deyam-dAtavyam, cena kacanneti sambadhyate / kimapi dhanAdikaM hi dIyate, munecha niSparigrahatvAtta bhAvAtsvAvamAvasya ratnatrayasya cA'deyatvAditi Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite bodhyam / evaM sati, bhayena -bhItirUpeNa kartrA muniviSaye ityarthAlabhyate / katra- kutra, stheyam - sthitiH kAryA, kAkvA na kvApItyarthaH / yo hi samyagjJAnena vastuno yAthAtmyaM pazyati, so'niTAsnubandhitayA laukikAn viSayAn tyajati, zreyastayA svasvabhAva evA'vatiSThate / bhayasthAnAni ca catvAri gopyasthApya heya deyAni / gopye hi prAkaTyabhayaM sthApye apahArAdibhayaM heye grahaNabhayaM deye cADadAnabhayam / munezca na gopyAdikaM kiJcitkvA'pi / tadekaM sthAnAbhAvAdeva mune rna bhayamiti jJAnI munireva nirbhayo'nyastu bhayasthAnasattvAdbhIta eveti jJAnena nirbhayatvaM sAdhyamiti bhAvaH ||3| ziSyaprabodhArthaM jJAnenaiva nirbhayatvaM sAdhyamiti punarAha - ekaM brahmAstramAdAya nighnan mohacamUM muniH / vibheti naitra saGgrAmazIrSastha iva nAgarAT || 4 || ekamityAdi / muniH - samyaktvasampannaH sAdhuH, ekam - vyapratividheyatvAdamoghatvAcca sarvAstreSu pradhAnaM kevalaM ca brahmAkhamsvanAmakhyAtaM brahmAstramiva brahma zuddhasaccidAnandamaya AtmA, lakSaNayA tatsvarUpaprakAzakaM samyagjJAnam, mohacamUnAzakatvAttadrUpamastraM graharaNam AdAya gRhItvA, mohacamUm moho viSayeSu mUrchA sa evA''kAmakatvAdvinAzyatvAtpracuratvAcca camUrikha, mohasya camUH senA, vividhaprakAro moho vA, tAm, nighnan - nAzayan, sambajJAnena kRtvA viSayavyAsaGgaM tyajanniti yAvat / brahmAstreNa camU nAza: prasiddha evetibhAvaH / mohacambA atiprabalatvAnna vinA " Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre nirbhayA'STakam 183 brahmAstraM tamAza ityapidhvanyate / saGgrAmazIrSastha H- saGgrAmo yuddhaM tasya zIrSamiva prakRSTatvAcchIrSam tumulaM yuddhamityarthaH / tatra tiSThatIti saH / yadvA saGgrAmasya zIrSasthaH purassaraH, nAgarATnAgo gajaH sa cA'sau rAT rAjA ca saH, gajendra ityarthaH / sa iva, " mataGgajo gajo nAga " ityamaraH / naiva, bibheti - bhayamApnoti / bathA raNamUrdhani sthito gajendro tItre prahAre satyapi na bibheti sainyaM nAzayati ca tathA munirapi samyagjJAnena mohaM nAzayati, nirbhayazca bhavati / mohe sati gopyAdibhAvAdbhayA'vasaraH / mohAGabhAve ca gopyAderapyabhAvAnna bhayA'vasara iti nirbhayo bhavatIti bhAvaH / samyagjJAnena mohanAzadvArA nirbhayatvaM sAdhyamiti hRdayam // 4 // ziSyasya zraddhA haDhA yathA syAditi jJAnena nirbhayatvalAbhaM prakArAntareNa varNayannAha-- " mayUrI jJAnadRSTizcetprasarpati manovane / veSTanaM bhayasarpANAM na tadA''nanda candane // 5 // mayUrItyAdi / cet yadi, manovane-manohRdayaM jJAnamayUrAdisaJcArayogyatvAdAnanda candanAdiparoha bhUmitvAcca vanamitra vanam tatra, mayUrI - mayUrIva mayUrI, bhayasarvA'pahArakatayA kekinItulyA, jJAnadRSTi :- jJAnamAtmataditarayAthAtmyagrAhi samyagjJAnaM tadeva dRSTi-riva sAkSAdiva vastuyAthAtmya paricchedakatvAddRSTiH, sA, jJAnAkhyA dRSTirityarthaH / prasarpati- itastataH saJcarati punaH punaH prAdubhavati, yadi manasi satataM samyagjJAnaparamparodetIti niSkarSaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodavAkhyavyAkhyAvibhUSite sadA-tarhi, Anandacandane-mAnanda AtmAnando bhaktApAmahArakatayA zAzvatA'khaNDasukhAtmakazaityapradatvAcca candanaM zrIkhaNDa. druma iva, tatra, bhayasANAm-bhayAni gopyAdiprAkaTyAdibhayAni, tAnyeva jJAnadRSTimayUrInAzyatvAdAnandarodhakatvAca sarpA iva, teSAm, veSTanam-nijabhogenA''varaNam , pakSe tadAkrAntatvamityarthaH / nanaiva, bhavatIti zeSaH / yathA yatra vane mayUrI saJcarati, tatratyacandanAdIn sarpA mayUryA svabhakSaNAdibhayAnna veSTayanti, pratyuta kuto'pyanyatraiva gacchanti, tathA manasi samyagjJAne vilasamAne gopyAdyAzrayA'bhAvAdbhayAni nAvirbhavantyevetyarthaH / samyagjJAnena vastuyAthAtmyaparicchedAnmohApagamAddheyasya hAnAdupAdeyasya copAdAnAnnityazuddhasaccidAnadAtmakasvarUpA'abhAsAca bhayasthAnA'bhAvA. nirbhayatvaM siddhyatIti bhAvaH / jJAnino na bhayamiti yAvat // 5 // ziSyasya dRDhapayodhAya punanisya mohanAzadvArA nirbhayatvasAdhakatvamAhakRtamohA'stravaiphalyaM jJAnavarma bibharti yaH / kA bhIstasya katra vA bhaGgaH karmasaGgarakeliSu ? // 6 // kRtetyAdi / ya:-yAdRzaH puNyazAlI janaH, kRtamohA'travaiphalyam-kRtaM moho'stre svabuddhiratasmistattvapraharUpo'vivekaH, sa eva vastuyAthAtmyAvabhAsAtmakazarIrAGgopAGgabhUtasamyagdarzanAdidhAtakatvAdatraM praharaNam , tasya vaiphalyaM moghatA yena tAdRzam , mohAsapratIkArapraguNamityarthaH / jJAnavarma-jJAnaM samyagjJAnameva dRDhatvA Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre nirmayA'STakam durbhadyatvAnmohAstradhAtakSamatvAca varma kavacaM tat , " samAho varma kaiTaH / jagaraH kavacaM daMza " iti haimaH / virbhAta-dhAragati, varmaNA'strasyeva jJAnena mohasya pratIkAra iti bhAvaH / tasya-mohAkha. pratIkArapraguNajJAnavarmavibhUSitasya, karmasaGgarakeliSu-karmabhiranarthahetutvAcchatrubhi jJAnAvaraNIyAdibhiryaH sagaro yuddham , karmanAzanAya sapaHsaMyamAdivyApArAH, tadrUga yAH kelayaH krIDAstAsu / etena jJAninaH karmanAzaH keli vatsukara iti dhvanyate / bhI:-bhayam , kA-kAkvA na kvApItyarthaH / vA-tathA, bhaGga:-karmaNaH prAbasyAtsvasya tadadhInasvarUpaH parAjayaH, kA-kAkvA na kyApItyarthaH / yuddhe jhavarmaNa evA'strameva bhayahetuH parAjayahetuzca, jJAninastu jJAnena mohanAzAnna bhayahetuH parAjayaheturvA kimapi kvApItyarthaH / karmANi hi mohodbhAvanena janAn vazagAn karoti, jJAnI tu jJAnena mohaM vinAzya karmANyapi nAzayatIti sa nirbhayo vijayI ceti jJAnena mohanAzadvArA nirbhayatvaM karmakSayarUpamuktizceti jJAnena nirbhayatvaM sAdhyamiti tAtparyam / paramparitarUpakA'laGkAraH // 6 // ziSyasya 'jJAnenA'vazyameva nirbhayatvamajJAnina eva ca bhaya. heturanartha " ityevaM dRDhA dhAraNA yathA syAdityajJAnino bhayaM jJAninazca nirbhayatvaM vivRNvannAha tUlavallaghavo mUDhA bhramantyabhre bhyaa'nilaiH| naikaM romA'pi te nigariSThAnAM tu kamAte // 7 // tuletyAdi / mUDhAH-mohAzrayA ajJAtavastuyAthAmyA asve'. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nitye ca svatvanityatvabuddhayo'jJAninaH, tUlavat-tUlaM picustadvat , " tUlakaM picuri"ti haimaH / laghavaH-alpasArAH, ata eka, bhayAnilaiH-bhayAni pUrvoktaprakArANi, tAnyeva bhramaNasA ghanatvAda. nilA vAyavastaiH kRtvA, abhre-AkAze, lokAkAza iti yAvat / bhramanti:-punaH punarjanmagrahaNAditastato gatAgatAtmakamuDDayanaM prApnuvanti / anilaistUlasyA'lpasAratvAdabhrabhramaNaM prasiddhameva, tathA mohaparavazA bhayAkrAntA mriyante, mohAtsamupArjitakarmavazAca lokAkAze bhrAntA janma gRhNanti ceti tAtparyam / turvizeSe bhede ca / jJAninastato vizeSo medazcetyarthaH / tadevAha-naikamityAdi / jJAnagariSThAnAm-jJAnena samyagjJAnena kRtvA gariSThA gurutarAH, dRDhA'nalpasArA ityarthaH, teSAm , taiH-bhayAnilaiH, ekam -alpam , lakSaNa. yA'lpasAram , etena kampayogyatA pratipAditA, roma-loma, apinA sAravataH svasya tu kathaiva keti scyate / upalakSaNatvAdomavadatisUkSma eko jIvapradezo'pItyarthaH / na-naiva, kampate-calati / gurutaro hi vAyunA na cAlyate iti prasiddham / jJAnena mohanAza* pUrvakakarmanAzAdAzrayA'bhAvena bhayA'bhAvAtkAraNA'bhAvAjanmAdyabhAvAnna jJAnino lokAkAzabhramaNam , pratyuta mokSalAbhAsthiraparamapadA'vasthAnameveti jJAnena mohanAzapUrvakanirbhayatvalAbhAtparamapadAvAptiriti tAtparyam / ajJAnino bhayaM tatkRto'narthazca na tu jJAnina iti niSkarSaH // 7 // nanu nirbhayatvasya kiM sthAnamiti ziSyajijJAsAM samAdhissurupasaMharati Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre nirbhayA'STakam cite pariNataM yasya cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya tasya sAdhoH kuto mayam 1 ||8|| iti mahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre nirbhayASTakaM nAma saptadazamaSTakam | 287 1 citte ityAdi / akhaNDajJAnarAjyasya - akhaNDaM sampUrNa mi-* thyAtvAdizatrubhiranupahatamanupadrutaM nirantaraM ca jJAnaM samyagjJAnarUpaM svasvAmibhAvAdrAjyaM yasya sa tAdRzastasya, mithyAtvAdyadUSitasampUrNa nirantaritasamyagjJAnavata ityarthaH / yasya - yAdRzasya sAdhoH, - citte - manasi, akutobhayam - na vidyate kuto'pi bhayaM yasmiMstadakutobhayaM bhayasthAnatyAgAdbhayavivarjitam, cAritram - saMyamaH pariNatam-vRttirUpatAmApannam, paripakvaM ca / jJAnaphalaM viratiriti samyagjJAnAdviratilAbhaH, viratau ca satyAM gopyAdibhayasthAnA'bhAvA: mayA'bhAva itibhAvaH / tasya - tAdRzasya samyagjJAninazcAritravataH, sAdhoH - muneH, samyagjJAnI cAritravAMzca munireva bhavatItibhAvaH / kutaH - kasmAt kimavadhItyarthaH / bhayam - bhItiH, kAkvA na kuto'pi bhayamityarthaH / jJAnino'kutobhayacAritra sampannasya kAraNASbhAvAdvirodhisadbhAvAcca na bhayamiti jJAnI cAritravAMzva nirbhaya iti bhAvaH / evaM ca jJAnaM cAritraM ca nirbhayatvasthAnamiti tAtparyam / tasmAnnirbhayatvalAbhAya jJAnaM cAritraM ceti dvayamevA''rAdhanIyaM nA'nyathA bhayAbhAva iti hRdayam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR - kaviratnapanyAsa pravara-zrI- Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAlyAvibhUSite yazobhadravijayagaNivaraziSya-panyAsazrIzubhakaravitramagaNiviracitAyAM bhadrakaroMdavAkhyAyAM vyAkhyAyAM nirbhayA'STakaM nAma saptadazA'Takam // 17 // // anAtmaprazaMsA'STakam // 18 // uktarItyA jJAnacAritrasampanno nirbhayo'pi svaguNAn kIrtayan garvAdyanuSajAtpatatItyAtmaprazaMsA sa~dhereva tyAjye te ziSyamabodhAyA'nAtmaprazaMsA'STakaM vivakSurAdAvAtmaprazaMsAyA ubhayathA'pi naiSphasyamAha guNairyadi na pUrNo'si kRtamAtmaprazaMsayA / guNairevA'si pUrNazcetkRtamAtmaprazaMsayA // 1 // guNairityAdi / yadi-cet, guNaiH-darzanajJAnAdibhirAdhyA'smikairnRpatvaca kritvAdibhirvAhyezcottamadhagugapadabaudhyaiH prasiddhavizeSaNaiH pUrNaH-samagraH, prApta karestaiH samanvita iti yAvat / na-naiva, asi-bhavasi, yadI tebalAttadeti labhyate, AtmaprazaMsayA-mAtmanaH svasya prazaMsayA guNAnAM kIrtanena, AtmazlAghayetyarthaH / kRtam-paryAptam , AtmaprazaMsA na kAryetyarthaH / guNahIno hyAtmAnamahamevamutkRSTaguNa ityAdirUpega prazaMpan loke "'yaM mithyA''tmaprazaMsaka " iti nindhate'tramAnyate upahasyate ceti samadhikA'ni. STAnubandhitvAdAtmaprazaMsA tyAjya vetyAzayaH / yatpazasyate tadeva na bhavatI te svamithyAprazaMsA loke nindAdinimittamasasma vRttyAtmakatayA duritAnubandhinIceti guNA'bhAve sA heyavetyA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anAtmaprazaMsA'STakam kUtam / nanu tarhi guNibhiH sA kAryeti cetadapi netyAha-guNairevetyAdi / cet-yadi, guNaiH - uktaprakArairAdhyAtmikai vazviottamadharmaiH pUrNa: - samagraH, evakAreNa guNahInatAvyavacchedaH / tadA'pi, AtmaprazaMsayA - AtmazlAdhayA, kRtam - paryAptam, guNasadbhAve'pyAtmaprazaMsA na kAryetyarthaH / satAM guNAnAM svayameva prakAzA - llokAnAM svayameva jJAnAttava kIrtanaM nA''vazyakam / khyAtaye hi guNAH kIrttyante, sA ca svayameva guNAnAM tathAsvAbhAvyAdeva jAteti tadarthaM zramo niSphalatvAnna vidheya eva / yaduktam66 yasya ye ca guNAH santi prakhyAtiM yAnti te svayam / na hi kastUrikAmodo vacanena vibhAvyate" iti bhAvaH / guNAnAM sattveSsattve vobhayathA'pyAtmaprazaMsA heyaiva niSphalatvAdaniSTAnubandhisvAcceti tAtparyam / kRtamAtmaprazaMsayeti dviruktirAtmaprazaMsAyAH sarvathA'pyavazya heyatvasUcanArthamiti bodhyam // 1 // 189 " nanu ye guNAH khyAtAsteSAM kIrttane na kA'pi hAniH sadbhUtArthakIrtanAdityAtmaprazaMsA kimiti na kAryeti ziSyA''zaGkAM nirAcikIrSurAha zreyomasya mUlAni svotkarSA'mbhaHpravAhataH / puNyAni prakaTIkurvan phalaM kiM samavApsyasi 1 // 2 // zreyomasyetyAdi / zreyodrumasya - zreyaH kalyANaM nirvANaM ca taddheturjJAna cAritrAdiguNo'pi kAraNe kAryopacArAcchreyastadeva puNyamUlatvAcchAzvatA'khaNDa (nantasukha phalapradatvAcca drumo vRkSastasya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kalyANa hetujJAnAdyAtmaka vRkSasya, "kalyANaM zvovasIyasaM zreyaH " iti, " zivaM niHzreyasaM zreyo nirvANaM brahma nirvRtiri "ti ca haimaH / " mUlAni - budhnAH, drumasya budhnA iva zreyasa AdhAratvAnmUlarUpANi, " mUlaM budhanoM'hri nAma ce "ti, haimaH / puNyAni - zubhahetu karmANi sukRtAni karma, svotkarSA'mbhaHpravAhataH - svasyA''tmano ya utkarSa uttama guNavaiziSTyAtmakaM mahattvam, teSAM tAdRzAnAM puNyAnAmutkarSo'tizayaH, svasambandhiguNAdigarvo vA sa eva kIrttanAdinA sravaNazIlatvAdambho jalaM tasya pravAhataH satataM pAramparyeNa pravRteH, kIrta nAtmakadhArAtaH, tAdRzagarva eva gatvaratvAddhArApravAhastato vA, hetoH, prakaTIkurvan- aprakaTaM mRdAdicchannamaprakhyAtaM ca prakaTaM mRdAvAkaraNena lakSitaM khyAtaM ca kurvan phalam - dumaprasava AmrAdikaM nirvANasukhaM ca samavApsyasi kim ? - prApsyasikim !, kAkvA naiva prApsyasItyarthaH / pravAhato mRdo'pagamAnmUlasya prAkaTyAttena poSaNA'lAbhAtkramazo vRkSaH zuSyatIti phalaM na dadAti; tathAsstmaprazaMsayA puNyeSu khyAteSu tatkSayAjjJAnAderapi tAnavAnnirvANA- dyalAbhaH, yaduktam " dharmaH kSarati kIrttanAdi "ti / tasmAdAtmaprazaMsA'vazyayeti bhAvaH / yadvA kiM phalaM kutsitaM phalamAmrAdikaM pariNAmaM ca samavApsyasItyarthaH / yasya hi vRkSasya mUlamanAvRttaM tasya - cArutayA poSaNA'prApteH phalaM dUSitaM jAyate, tathA''tmaprazaMsayA - puNyeSu prakaTiteSu nimittazaithilyAjjJAnAdiSu mandIbhUteSu karmabandhAdirUpamazubhaphalameva jAyate iti kRtamAtmaprazaMsayeti bhAvaH // 2 // ziSyaprabodhAyoktamevA'rtha guNAnAM paraiH svayaM ca grahaNasva -190 - A Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre anAtmaprazaMsA'STakam lAmA'lAbhaprakAreNa punarAha AlambitA hitAya syuH paraiH svaguNarazmayaH / aho ? svayaMgRhItAstu pAtayanti bhavodadhau // 3 // __ AlambitA ityAdi / bhavodadhau-bhavaH saMsAra eva tatsvarjanai dustaratvAdudadhiH samudra ivodadhistatra, tadviSaye ityarthaH / svaguNarazmayaH-svasyA''tmano guNA jJAnAdaya evoddhArasAdhanasvAcca razmayo varagAH, upalakSaNatvAdrajjumAtram , tadiva razmayaste, paraiH-itarairjanaiH, AlambitAH-stutimukhena hasteneva gRhItAH, zreyaHsAdhanatvAtsveSvAhitA vA, dhRtAzca, hitAya-kalyANAya, uddhArAtmakeSTAya ca, syuH-bhaveyuH / arthAtsvasya pareSAM ceti labhyate / yathodadhau patitasya karAdistharajju pare gRhanti tadA -tasyoddhAraH, te hi rajvA tamuddharanti / athavA svayaM tIrasthasya karasthAM rajjumuda dhisthA eva gRhNanti cettadA teSAM tayA rajyA kRtvA''karSaNAduddhAro bhavati / tayA svasya jJAnAdiguNAn bhavamagnasya cetpare stuvanti, tadA tasya guNairutkRSTaireva bhAvyam , nA'nyathA paraistatstutiriti guNotkarSAttasya bhvaaduddhaarH| athavA bhavasthAH pare eva cetsvasya munyAde guNAnutkRSTatvAddhetoH sveSvAdadhati tadA teSAM tadguNamahimnA mavAduddhAro bhavatItyubhayathA'pyoM bodhyaH / tu vizeSe bhede ca / svaguNasya svayaM grahaNe pUrvato medo vizeSazcetyarthaH / tadevAha-aho ityAdinA / svayam-AtmanA, gRhItAH-AlambitAH, stutimukhenopAttA vA, svaguNarazmaya iti Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite: sambadhyate / pAtayanti-majjayanti, bhavodadhAviti sambadhyate / tadetat, aho 1 yata evoddhArastata eva pAta iti padArthadharmavaicitryamAzcaryakaramityarthaH udadhistho hi svarajjuM svayaM gRhNAti natu pare gRhNanti cetadA''karSaNA'sambhavAnmajjanameva tasya, evaM svasya guNAH svaya-mevastutimukhena gRhItA garvAyanuSaGgAtkSayAdvA karmabandhaprayojakatvAdbhavaMvardhayantIti bhave pAtayantItyarthaH / yaduktam " na saukhyasaubhAgyakarA nRNAM guNAH svayaM gRhItAH sudRzAM kucAviva / parai gRhItA dvayameva tanvate na tena gRhNanti budhA nijAn guNAni "ti suSThuktaM zreyo masyetyAdi netyAtmaprazaMsA heyaiveti bhAvaH / atra yadeva hitaM tadeva pAtasAdhanatvAdahitamiti virodho'ho ityanena dyotyate / tatparihArastu svapararUpaviSayabhedAditi virodhAbhAso'laGkAraH || 3 |-- nanvAtmaprazaMsAyAH kastyAgopAya iti ziSyajijJAsAM pUrayannAha- uccatvadRSTidoSotthasvotkarSajvarazAntikam / pUrva pUruSasiMhebhyo bhRzaM nIcatvabhAvanam // 4 // uccatvetyAdi / pUrvapUrupasiMhebhyaH - pUrve cirantanA ye pUruSA narAH siMhA iva zvApadeSu guNaparAkramapratApAdibhiH zreSThAH siMhAH pUrvapUruSasiMhAstIrthaM krUragaNadhara cakiprabhRtayastebhyaH, tAnapekSyeti yAvat / "hyuH pumAMsaH paJcajanAH puruSAH pUruSA narA" ityamaraH / bhRzam - atizayena, natUpacArArthameveti bhAvaH / nIcatvabhAvanam -nIcatkaM hInatA, apakarSa ityarthaH / tasya yadbhAvanam - " te'ti mahAntaH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre anAtmaprazaMsA'STakam 193 sudurlabhaguNaprabhAvA ahaM ca nirguNo durguNo'lpaguNo vA sUryasya purastAtkhadyota ivetyevaM parizIlanam", manasi punaH punaH svasyA'pakacintanamityarthaH / tadeva, uccatvadRSTidoSotthasvotkarSajvara. zAnti kam-uccatvaM nijA'pekSayA hInaguNAn dRSTvA tebhyaH svasyo. camatvaM tasya yA dRSTi nim , ' ime'tihInAH, ahametebhyo'tyu. cama' ityevaM matiH, saitra, svotkarSavarahetutvAddoSaH pittAdivaiguNyamiva doSaH, yadvoccatvasyoktaprakArasyoccatvaviSayatvAduccatvasambandhinI yA dRSTi niM saiva dRSTe nisya doSo vaiguNyam , bhrama ityarthaH / pittAdivaiguNyaM ca / svApekSayA'pyatimahatAM varttamAnAnAM pUrvajAnAM ca bahUnAM sattvAtsvoccatvajJAnaM bhrama eva, vastutaH svasya pUrvajAdyapekSayA'tinikRSTatvAditi bodhyam / tasmAttAdRzadoSAduttiSThatIti sa tAdRzaH, tAdRzadoSaja ityarthaH / tAdRzo yaH svasyA''tmana utkarSo'haM mahAnatizayazAlI vetyevaM garvaH sa eva jvarastApapradarogavizeSa iva vividhA'tyumabhavatApapradatvAjjvarastasya zAntirupa. zamaH prayojanaM yasya tAdRzam , tAdRzajbarazamanamityarthaH / yo hi pUrvajebhyo mahadbhyaH svasya hInatvaM bhAvayati sa na svaM prazaMsati, svasya hInatvabuddhyotamatvagarvA'bhAvAtkAraNAbhAvAt / yaduktam" uparyupari pazyantaH sarva eva daridra te / adho'vaH pazyataH kasya mahimA nopacIyata iti"| tasmAdAtmaprazaMsAM jihAsu mahataH pUrvajAn / bhAvayet, na tu svato hInAniti bhAvaH // 4 // 13 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite nanu yazca yAvAMzcotkarSaH svasya tasya tAvato jJAnaM zaMsanaM vA " na doSo yathArthatvAditi ziSyatarphe vijaghaTayiSurAi -- 194 zarIrarUpalAvaNyagrAmA''rAmadhanAdibhiH / utkarSaH paraparyAyaizcidAnandaghanasya kaH 1 // 5 // 1 66 zarIretyAdi / cidAnandaghanasya cicchuddhaM jJAnamAnandaH zAzvatA'khaNDaniratizaya sukham, te ghanaH sArAMzo yasya sa tAdRzazvidAnandaghanazcidAnandasvarUpa AtmA tasya, nizvayata AtmanastathAsvarUpameveti bodhyam / paraparyAyaiH - pare AtmabhinnAH pudgalAsteSAM paryAyai dharmaiH, pudgalapariNAmarUpairAtmano'svaiH, zarIrarUpalAvaNyagrAmAssrAmadhanAdibhiH - zarIraM dRDhaM yathAkramAGgasannivezasubhagaM gAtram, rUpaM zobhanA''kRtiH, lAvaNyaM muktAphalatarala kAntiH, yaduktammuktAphalasya cchAyAyAstaralatvamivA'ntarA / pratibhAti yadaGgeSu tallAvaNyamihocyata " iti / prAmaH svabhUto nagarAdiH, ArAmaH svamupavanam, ghanaM suvarNAdi, AdinA strIputrAdiH, evametaiH, " rUpaM svabhAve saundarye " iti " ArAmaH syAdupavanami "ti cAmaraH / kaH kIdRzaH, utkarSaH - mahattvam, kAkvA na ko'pyutkarSa ityarthaH / nahi ko'pi parasvairmahAn, anyathA sarvo mahAneva syAt / api tu svasvaiH / evaM ca parasvaiH svaM mahAntaM matvA vikatthanamabudhajana vilasitamupahAsAspadaM ceti zarIrAdibhiH svotkarSazaMsanaM doSa evADavAstavatvAditi taddheyameveti bhAvaH // 5 // vastutastvAtmaprazaMsAyAM ko'pi hetureva nAstIti ziSyaM Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anAtmaprazaMsA'STakam abodhayannAha - zuddhAH pratyAtmasAmyena paryAyAH paribhAvitAH / azuddhAzcA'pakRSTatvAnotkarSAya mahAmuneH // 6 // zuddhA ityAdi / mahAmune:-paramasya samyagjJAnino madhyasthasya, etena vastuno yAthAtmyena grahasAmagrIsAkalyamuktam / samyagjJAnI madhyastha eva vastu yAthAtmyena paricchinattIti bodhyam / paribhAvitA:-parizIlitAH, yAthAsyena paricchinnA ityarthaH / santa iti zeSaH / zuddhAH-nizcayanayaviSayAH, yathArthA iti yAvat , paryAyA:-nijAtmadharmAH jJAnAdayaH paryAyazabdavAcyAH, pratyAtmasAmbana-AtmanyAtmanIti pratyAtmam , ekaikazaH sarva jIveSvityarthaH / sAmyena tulyatayA hetunA, jIvamAtrasyaivA'nyUnAdhikajJAnAdimatvAt , vyanaye jIvAnAM pratyekaM svarUpato'vizeSAditi bhaavH| utkarSAyaitarA'pekSayA mahattvAya, svatyetyarthabalAllabhyate, na-naiva, bhavantIti zeSaH / yaddhi sarveSAM tulyaM na tatkRtaM mahatvaM kasyApi, apitu tulyateva, mahattve vilakSaNotkRSTadharmasya sAmye ca tulyadharmasya prayo. bakatvAditi bhaavH| azudvA:-parasambandhitvAdAropitasvatvavattvAnazvaratvAdaniSTAnubandhitvacca sadoSAzcakritvAdayaH, cena paryAyA iti sambadhyate / apakRSTatvAt -adhamatvAt , Aropitatvena gauNatvAddheto. rityarthaH / utkarSAya neti sambadhyate / nahya kRSTa dharmaH ko'pyutkRSTo bhavati, anyathA'kRSTa eva ko'pi na syAt / vyavahAratastathA sambha. ve'pi nizcayatasta isambhavAditibodhyam / zudana yena hi vicAraNe Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSitA mAtmano dvividhAHparyayAH zuddhA azuddhAzca / nizcayata AtmanaH svarUpabhUtAH zuddhAH / atevotkRssttaaH| vyavahAratastathAbhUtA azudvAH, ata evaa'pkRssttaaH| utkRSTAH sarvajIveSu tulyA iti notkrsspryojkaaH| apakRSTAzca jIveSu pratyekaM tAratamyavanto'pyapakRSTatvA. deva notkarSaprayojakA iti na tairAtmA prazaMsAmarhati tulyatvAdapakRSTatvAdveti niSkarSaH / atra ca taiH paryAyai yo notkarSameti sa. mahAmuniH, mahAmunireva ca tAdRzaiH paryAyai notkarSa gacchatIti / mahAmunereti zlokAntapadena dhvanyate // 6 // sampati ziSyasyA''tmaprazaMsAto nivRtti yathA syAdityAtmaprazaMsina upAlabhate kSobhaM gacchan samudro'pi svotkarSapavaneritaH / guNauSAn buddhI kRtya vinAzayasi kiM mudhA 1 // 7 // kSomamityAdi / samudra:-mudrA munilAJchanam , suvarNAdidhanaM ca, tayA sahitaH samudro munivazavibhUSito lokadurlabhamuniliGgatyAgAdisattvasampannaHsamudra iva sthiro gabhIrazvA'pi vA, ADhyazca / atha ca samudraH saagrH| apinA'mudrasyA'samudrasya cAlpasavAdayanIya. . tayopekSyatayA cA'nupAlabhyatA sUcyate / svotkarSapavanerita:-. svasyotkarSo guNAdhikyA vaH sa eva kSobhapradatvAtpavano vAyusteneritaH preritazcAlito vA, kSa bhapa-asvasthacittatAm . asthiratvaM ca / gacchan-prApnuvan , guNodhAn-guNAnAM svakIyottamadharmANAmoSAH samUhAsvAn , guNA lakSaNayA guNavanto vegagAmbhIryA''vartAdimanto Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anAtmaprasaMsA'STakam 1 ye oghA vAripravAdAstAMzca, budbudI kRtya - abuhu dAn buhu dAn kRtvA, svayaM prazasya budbudavadalpasArAn kRtvA, buhudarUpAn kRtvA cetyarthaH / sudhA nirarthakameva, kimiti kSepe, vinAzayasi - nAzaM prApayasi, naivaM karttavyam guNanAzanaM hyanucitamityarthaH / prazaMsayA guNanAzAnna kimapi phalaM pratyuna guNahAnireveti mudhaiva guNanAzanamityAzayaH / samudro hi pavanapreritaH kSubhyati, tena ca tatpUreSu buhudA jAyante nazyanti ceti prasiddham / tathA muniranyo vA guNagavAnmanasaH sthairya vilopya guNAn buddhavatprakAzayati, AtmAnaM prazaMsatIti yAvat / tena ca guNahAnireva na tu ko'pi lAbha ityAtmaprazaMsA na karttavyA / tAdRzazvopalabhyo dhImato bhavatItyaparaM vaiguNyamitihRdayam / zleSA-nuprANitaH paramparitarUpakA'laGkAraH / / 7 / / 1 197 sammati nirvikalpA'vasthAyAmeva sarvathA svaguNakIrtanAtrivRttiH sambhavatIti paramArthaM ziSyaM prabodhayannupasaMharatinizpezcA'navacchinnA'nantacinmAtramUrttayaH : yogino galitotkarSApakarSA'nalpakalpanAH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasArenAtprazaMsASTakaM nAmA'STAdazaSTakam // 18 // nirapekSetyAdi / nirapekSA'navacchinnA'nantacinmAtramUrtayaH - nirapekSA'pekSA yA viSayAdisambandhinyA nirgatA sA, viSayAdyapezAzUnyA ityarthaH / anavacchinnA deza vizeSa vizeSaNarahitA, anantA kAlavizeSavizeSaNarahitA'nantavastuviSayatvAdavinazvaratvAtsArvadezi kalADhya pikatvA caitAva detadavadhItyAdirUpeNa dezakAlamAnarahitA yA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite , citkevalaM jJAnameva cinmAtrI mUrttiH svarUpaM yeSAM te tAdRzAH, viSayAnapekSa deza vizeSA'napekSA'nanta vastu viSayA'vinazvara vizuddha kevalajJAnAtmAna ityarthaH / kevalajJAnaM hyatItAnAgataviSayamapIti viSayA'napekSam, matyAdikaM ca viSayA'pekSam / tathA kevalajJAnaM sarvadeza viSayatvAdvayApakamiti deza vizeSA'navacchinnam matyavadhyAdikaM tu kSetravizeSA'pekSam, evaM kevalajJAnaM nityamanantadravyaparyAyaviSayaJcatyanantam, matyAdikaM tvanityamasarvadravyaparyAyaviSayaM ceti bodhyam / kevalina iti sArArthaH / yoginaH- siddhadarzanajJAnacAritrAH eva sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAdevArtho labhyata iti bodhyam / nirvikalpAtmAna iti niSkarSaH / galitotkarSApakarSA'nalpakalpanA :- galitA vinaSTotkarSasya svamadattvasyA'pakarSasya parakIyanyUnatAyA analpA'tibahuH kalpanA vikalpo yeSAM te tAdRzAH, svotkarSaparApakarSa kIrttanavimukhA ityarthaH / bhavantIti zeSaH / teSAM nirvikalpAtmatvAdvikarUpasAmAnyA'bhAvAtsvotkarSaparApakarSavi kalpa yogyatA virahAditi bodhyam / anyeSAM tvalpazo'pi tAdRzakalpanAlepaH savikalpAtmatvAtsambhavatyeveti teSAM tatparihArAya prayatno'vazyavidheya iti hRdayam // 8 // " iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadravijayagaNivara ziSyapanyAsa zrIzubhaGkara vijaya gaNi viracitAyAM bhadraGkarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAmanAtmaprazaMsA'STakaM nAmA'STAdazA'STakam || 18 || Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre tattvadRSTya'STakam // atha tatvadRSTyaSTakam // yaduktaM " nirapekSA'nabacchinnA'nantacinmAtramUrtaya" iti / tatra tAdRzacinmAtramUrtitvaM kathaM sAdhyabhiti ziSya jijJAsA samAdhAtuM tAdRzamUrtitvasAdhikA tattvadRSTirevetyaSTakena nirUpayannAdau tasyA vipakSaparihAreNAtmamAtraviSayakatvamAha rUpe rUpavatI dRSTi dRSTvA rUpaM vimuhyati / majatyAtmani nIrUpe tatvadRSTistvarUpiNI // 1 // rUpe ityAdi / rUpavatI-rUpamasyA astIti seti matuH / nyAyanaye tejastvAd bhAsvara zuklA, svanaye ca nirvRttyupakaraNAtmikA zuklanIlAdirUpavatItyarthaH / dRSTiH-netram , carma cakSurityarthaH / bahidRSTiriti yAvat / kiJca-rUpaM lakSaNayA rUpavatsrakcandanA'GganAdikaM viSayatayA'styasyA iti sA, paudgalikaviSayA'bhimukhItyarthaH, dRSTirmatiH, lakSaNayA tAdRzadRSTimAn purussshc| rUpe-rUpaM mUrtiriti tattvArthAdhigamabhASyam , nirUDhalakSaNayA tadvati, mUrte sakvandanA'. janAdAvityarthaH / rUpam-saundaryam , "rUpaM svabhAve saundarye " ityamaraH / dRSTvA-avalokya, jJAtvA ca, viSayIkRtyeti yAvat / yadvakSyati-"vAhyadRSTeH sudhAsAraghaTitA bhAti sundarI"ti, "lAvaNya. laharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRgi"ti ca / vimuhyati-mohameti / sukhAzayA'mve'pi svatvamasukhe'pi sukhamAropayatItyevamanurajyatItyarthaH / rUpavato rUpiNo rUpe'nurAgastAdAtmyA'dhyavasAyazcocita eva / yaduktam-'pudgalaiH pudgalAstRptiM yAntI'ti bhaavH| turvizeSe Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite mede ca / tatvadRSTi bahiSTabhinnA viziSTA cetyarthaH / tadAhamajatItyAdi / arUpiNI-rUpasya mUrabhAvo'rUpam , tadasyA astIti sA, amUrtetyarthaH / yadvA rUpaM viSayatayA'styasyA iti rUpiNI tAdRzI na bhavatIti sA'rUpiNI, bahirviSayA'nabhimukhI. tyarthaH / tatvadRSTiH-tattvaM vastuyAthAtmyaM tasya tadviSayIkArAtatsa. mbandhinI dRSTibuddhiH, pudgalAdikamasvaM vihAya saccidAnandAtmake svasminneva svatvA'dhyavasAyazIlA ca matiH / samyagjJAnamityarthaH / vivekaparipUtAntadRSTiriti yAvat / nIrUpe-rUpAnnirgatastasminnamUrte, Atmani-saccidAnandAtmanyeva, majati-tanmAtraviSayatayA tatraiva lIyate ityarthaH / sukhAzayeti bodhyam / yo hi vastuyAthAtmyAs. jJAnAdasbe paulike bahumAnI sa tatraiva lIyate / jJAtavastuyAthAtbhyazca samyagjJAnI paudgali kamasvamasukhAnubandhi ceti tadvihAya svasminneva saccidAnandAtma ke Atmani lIno bhavatIti tasya tAdRzAtmalAbhAdutkarSA'pakarSA'nalpa kalpanA galatIti bahirdRSTistyAjyA tattvadRSTizcopAdeyA''tmala, bhecchu neti bhAvaH / atra rUpavataH same rUpavatyarUpiNazca same'rUpe yogavarNa nAtsamA'laGkAraH // 1 // nanu srAvandanA'GgAdibhyaH suvaM marvA'nubhava sAkSikamiti kimiti tatra tattvadRSTi ne maja nIti ziSyA''zaGkAM nirA. cikIrSurAhabhramavATI bahidRSTi bhramacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastatvadRSTistu nA'syAM zete sukhAyA // 2 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tattyadRSTaya'STakam 201 bhramavATItyAdi / bahidRSTiH-bahirAtmavAhyapaudgalikasrakcandanAGganAdiviSayatvAhahiriva sthitA dRSTi buddhiH, rUpe rUpA'valokinI dRSTirasanmatizca / yasya saH, anAtmajJaH pudgalAnandI janaH, bhramavATI-bhramasya tajanakatvAttatsambandhinI, latApuSpAdInAM vATI gRhodyAnamiva vATI, amve svatvasyA'sukhe sukhasya cA''ropaNAdramabhUmirityarthaH / yadvA bahidRSTiviSayatvAllakSaNayA vahirdRSTiviSayasakcandanAGganAdikameva bahirdRSTi bhramavATI svatvasukhAdibhramasya viSayatayA prayojakatvAllatAdInAM vATIva bhramotpAdasthAnamityarthaH / atha ca bahirdRSTi barbAhyapaudgalika viSayAbhimukhImati bhramavATI bhramamayatvAdbhamabhUmiriti cA'rthaH / nanu vATyAM tadanurUpA tApanivartanakSamA zamapradA ca cchAyA'pi syAdityata Aha-bhramacchAyeti / tadIkSaNam-tasya bahirdRSTestatkRtatvAttatsambandhi, tasya sragAdestadviSayatvAttatsambandhi, tasyA bahidRSTemtakartRtvAttatsambandhi vA yadIkSaNaM darzanamasve'sukhAdau ca svatvasukhAderanubhavaH sragAdau rUpAdiparicchedazca sragAdi viSayagrahazca, bhramacchAyA-bhramAtmikA chAyA pratibimbam , yasya hi vATI tadanurUpaM pratibimba miti bhramavATyA asvAdau svatvAderarUpe rUpAdezca sAkSAtkArAtmako bhrama eva chaayaa| tadarzanaM bhramAtmakaM tato bhrama eva jAyate iti vA'rthaH / ata eva na tata AtmalAbhaH sukhaM vA, nahi bhramo'rthakriyAkArIti bhAvaH / tu heto, ata eva, abhrAnta:-bhramasparzazUnyaH, anyathA tatvadRSya 'nirvAhAditi bodhyam / tatvadRSTi:-tattve dRSTiryasya tattvAtmikA vA dRSTiryasya saH, vivekapUtA'ntardRSTi vastuyAthAtmyajJAnavAn janaH, Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite asyAm-uktaprakArAyAM bhramavATyAm, sukhAzayA-sukhasya zarmaNa mAzayecchayA, sukhaM lipsurityarthaH / na-naiva, zete-svapiti, supta iva lIno bhavatItyarthaH / na tAmAzrayatIti yAvat / nahi ko'pi zuktastattvajJastatra rajatabuddhyA pravartate / tathA yatra sukhAdibhramo na tu sukhaM tatra tajjJastattvadRSTiH sukhAzayA na pravarttate / tatvajJatvasyA'nyathA'nirvAhAditi bhAvaH // 2 // nanu nahi yogino'loke bhavanti, loke ca viSayasamparkaH keSAmapi duSpariharaH / evaJca tAdRzasamparkajo bhramastattvadRSTInAmapi mavedeveti ziSyazaGkAmaccicchitsurAha grAmArAmAdi mohAya yadRSTaM bAhyayA dRzA / tatvadRSTyA tadevA'ntarnAtaM vairAgya pampade / 3 / / prAmArAmAdItyAdi / bAhyayA-bahirviSayapravaNayA prAmArAmAdau svatvasukhAdigrAhiNyA bahirbhavayA carmacakSurUpayA ca, dRzA-matyA netreNaca, dRSTam-viSayIkRtaM sat , yat-yAdRzam , grAmArAmAdigrAmaH prasiddhaM grAmanagarAdi, ArAma upavanaM ca, AdinA strIputrasuvarNAdi ca, mohAya-asve'sukhAdirUpe ca svatvasukhAdivikalpAtmakamamAya, jAyate iti zeSaH / tat-tAdRzamohajanakaprAmArAmAyeva, taccadRSTayA-tattvaM yAthAtmyam , idamasvamasukhamanityamaniSTAnubandhi cetyevaM bahirvamtuyAthAtmyasya paricchedikayA dRSTyA jJAnena, samyagjJAnenetyarthaH / antarbhAtam-antarmanasi nItaM vicAritaM sat , dRSTamityarthaH / vairAgya sampade-vicchinno rAgo virAgaH, Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tattvadRSTaya'STakam 203. rAgasyA'bhAvo virAgamitivA, tadeva vairAgyam , tasya sampade samR. daye, vairAgyA''dhikyAyetyarthaH / jAyate iti zeSaH / sAtizayaM vairAgyaM janayatItyAzayaH / viSayA bahidRSTyA dRSTA mohAya tattva. dRSTayA dRSTAzca vairAgyAyeti niSkarSaH / viSayAzcintAmaNikalpA iti tato dRSTayanusAreNaiva phalam / nahi viSayAH sampRktAH svato mohAya vA vairAgyAya vA / kintu dRSTayanusAreNaiva te phlprdaaH| bahidRSTayo hi tAnatAdRzAnapi svatvena sukhAdinimittatvena ca pazyantIti teSAM tatastAdRzamohAtmakameva phalam / tattvadRSTayastu tAn yAthAtmyenaiva pazyantIti teSAM na tatastAdRzo moho'pitu tadaniSTapariNAmajJAnAcato viraktiprakarSa eveti viSayasamparkasya duSparihattve'pi tatva. dRSTInAM tato lAbha eva na doSa iti bAhyadRSTiM vihAya tattvadRSTaye yatanIyamiti hRdayam // 3 // yaduktaM mohAya vairAgyasampade iti ca / tatra sA kIdRzI dRSTidvayI, yato vibhinnaM phalamiti ziSyajijJAsAM samAdhissu bAhyadRSTiH tattvadRSTya ISTimedameva zlokacatuSTayena bivRNvannAdau strIviSaya eka tadvivRNoti bAhyadRSTeH sudhAsAraghaTitA bhAti sundarI / tatvadRSTestu sA sAkSAdviNmUtrapiTharodarI // 4 // bAhyadRSTarityAdi / cAhyadRSTe:-bAhyeSu vanitAdiSu dRSTirmatiryasya saH, bahirbiSayasya bahumAnimaterityarthaH / ajJAnino mohaparavazasya janasyeti yAvat / sundarI-loke saundaryazAlitayA khyAtA yathA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..204 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kramA'GgasannivezAdisamagrA strI, sudhAsAraghaTitA-sudhA'mRtaM tasyA yaH sAro dugdhAdernavanItAdiriva zreSThoM'zastena ghATetA nirmite. veti luptotprekSA / mAti-pratibhAti / pudgalAnandI janaHsundarI pIyUSata iva tatastRpti vizeSa mohAdavadhArya sambhAvya ca sudhAghaTitAmiva manyate ityarthaH / paramArthato'niSTAnubandhitvAdikaM tasyA na pazyati, sukhAtizayanimittameva tAM budhyate ityAzayaH / tatra ca svasya bahidRSTireva nimittamiti bAhyadRSTerityanena dhvanyate / turvaipa. rItye / tadAha-tatvetyAdi / tacca dRSTe:-paramArthaparyantAnudhAvimateH, phale zubhatvAdevopAye zubhatva mAhima teriti yAvat / mA-bAhyadRSTeH sudhAsAraghaTiteva bhAntI sundarI, sAkSAt-pratyakSata eba, vinmUtra. piTharodarI-biDavaskaro mUtraM prasravaNaM tayoH piTharaM sthAlI, tadrUpamityarthaH / " piTharaM sthAlyukhA kuNDami"tyamaraH / tAdRzamudaraM yasyAH sA tAdRzI, bhAtIti sambadhyate / atredaM bodhyam-" na hi saundarya dRSTiparatantram , kintu bastuniSTho dharmavizeSaH / evaJca sundarI sarveSAM sundaryeva / kintu bAhyadRSTiH pariNAmA'jJAnAjjJAne'pi vA gajanimIlikayA rAgavazAdupekSaNAnmohAtsaundaryabuddhyA tatra sAti. zayamA sakti bheti / tattvadRSTistu tamyA duSpariNAmatvAtsato'pi vAhyadharmAnupekSyeyaM vastuto biNmUtrapiThagedarItikRtvA tato virajyate / yaduktam - " mAMsamUtrapurISA'sthinirmite'smin kalevare / vinazvare na kA'pyAsthe"ti / evaM ca dRSTi vazAdeva prAmArAmAdito moho vairAgyaM veti bAhya dRSTe moho yatastata eva tattvadRSTegyamitibhAvaH // 4 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre tatvadRSTaya'STakam 205 atha zarIraviSaye dRSTimedaM vivRNotilAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRk / tatvadRSTiH zvakAkAnAM bhakSyaM kRmikulAkulam // 5 // lAvaNyetyAdi / bAhyadRk-bAhyA'nAtmani bahirbhUte zarIrAdau samAsaktatvAbahirbhaveva dRgdRSTimatiryasya sa tAdRzaH, ukta kAro bahirdRSTirjanaH, vapuH-zarIram , sAmAnyoktyA svakIyaM parakIyaM ceti bodhyam / lAvaNyalaharIpuNyam-lAvaNyasya muktAphalataralakAnteryA lahayastaraGgA ivAnukSaNamudbhAsanAtparamparAstA eva puNyamiva sukha janakatvAtpuNyaM yatra tattAdRzam , yathA''tmA puNyena rAjate tathA lAvaNyalaharIbhirvirAjamAnamityarthaH / "Urmirutkalikollolakallolalaharista. the"ti koSaH / pazyati-abalokate jAnAti c| ajJAnAdrAgavazAdvastutobIbhatsamapi guNavadeva manyate / yaduktam-"bhramabATI bahiSTibhraMmacchAyA tadIkSaNamiti bhAvaH / tadeva bapuH, tatvadRSTiH-uktapra-- kArovastuyAthAtmyagrAhI pAramArthikamatirjanaH, kRmilAkulam-kRmINAM sUkSmatarANAM kITavizeSANAM kulaiH samUhairAkulamAkIrNamA ca, zvakAkAnAm-zvAnaH kukkurAH, upalakSaNatvAttAdRzAH zvApadAH, kAkA vAyasAH, upalakSaNatvAd gRdhrAdayazva, teSAm, bhakSyam-- mojyam, pazyatIti sambadhyate / vAhyadRSTijano vapuSi kumyAdibhi bIbhatse zvakAkabhakSyatvAdanitye ca lAvaNyaM pazyan rajyate vadhyate c| tattvadRSTistu tadeva vapurvastuto bIbhatsama nityaM ceti nAtmanastena ko'pi lAbho na vA svamiti tatra mamatvaM vihAyA''tmasvabhAva eva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite * lIyate / yaduktam - " majjatyAtmani nIrUpe tattvadRSTistvarUpiNI 'ti bhAvaH / yadbIbhatsaM dUSitaM ca tatra lAvaNyabhramo bAhyadRzo na tattvadRza : ityata ekasya tatra moho'parasya ca tato vairAgyamiti hRdayam // 5 // athAgAraviSaye dRSTibhedaM vivRNoti gajArzva bhUpabhavanaM vismayAya bahirDazaH / tatrA'zvebhavanAtkospi bhedastaccadRzastu na // 6 // gajAzcairityAdi / bhUpabhavanam - bhuvaM mahIM pAti rakSatIti bhUpo mahIpatistasya bhavanaM sadanaM kartR, "nizAntapastya sadanaM bhavanA'gAra mandiramityamaraH / gajAzvaiH - gajairhastibhirazvaiIyaizva, upalakSaNatvAdanyairapi parijana paricchadadhanadhAnyAdibhiH - bahirddaza: - uktaprakArasyA'jJAnino'nAtmajJasya viSayasya bahumA ninaH, bismayAya-aho adbhutametadityevaM saharSA''zvaryAya jAyate - iti zeSaH / sudurlabhatvAtteSAM kRte tAdRzasamRdderiti bodhyam / -bahirDazo'jJAnAtpodgalikasamRddhiM sudurlabhaM manyante iti taddRSTvA vismayaM yAntIti bhAvaH / turvaiparItyeM / tatradRzaH - pAramArthikamateH, tatra - gajAzvAdisamRddhe bhUpabhavane, azvebhavanAtU - azvA hayA imA gajAzca teSAM tadadhiSThitatvAttatsambandhi yadvanamaraNyaM tadapekSyeti - yalope paJcamI / ko'pi - ISadapi, bhedaH - vizeSaH, na-netra, vidyate - iti zeSaH / yathA vanyairgajAdibhirnAtmanaH ko'pi lAbhastathA bhUpa-bhavanasthairapi nAtmanaH kimapi vaiziSTyamityato vastuparamArthajJAnavatAM -na gajAdisamRddhyA vismayaH, pratyutA'nAtmabhUtatvAttatropekSA'nAtma Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tattvadRSTayaSTakam dvirAgazcaiva bhavatIti dRSTibheda eva rAgavairAgyayoH prayojako na tu viSayasya tatra ko'pi svakRto vyApAra iti bhAvaH || 6 || tadevaM vastugrahaNe dRSTibhedaM nirUpya vastuparIkSaNe tannirUpayati bhasmanA kezalocena vapurdhRtamalena vA / mahAntaM bAhyag vetti citsAmrAjyena tattvavit // 7 // - 207 bhasmanetyAdi / bAhyadRk-vastu bahirguNa bahumAnyaparamArthajJo vastu parIkSAyAmapaTurjanaH, bhasmanA - dehasamAliptena bhasitena kRtvA, kezalocena - kezAH kacAsteSAM loco luJcanaM hastenonmUlanaM tena kRtvA, vA- tathA vapurdhRtamalena - vapuSA zarIreNa dhRto'napAkaraNAd dhRta iva yo malaH prasvedAdibhiH saMzliSTadhUlyAdistena -kRtvA, mahAntam-zreSTham, mahAtmAnamityarthaH / vetti - avadhArayati, bahirdRSTi ijano bAhyopAdhibhireva vastuvaiziSTya bhavadhArayati, antastattvaparIkSaNa sAdhanavikalatvAditi zocanIyaH saH, kadAcidvaJcanasyA'pi samprApteH / bahirdRSTi bahirguNeSveva rajyatIti yAvat / taccavit-vastuno'ntastatva mAhibuddhirbahirupAdhibhiraprabhAvitamatijainaH, citsAmrAjyenacitsamyagjJAnam, tasya yatsAmrAjyaM vaibhavaM tena kRtvA, mahAntaM vettIti sambadhyate / yo hi jJAnI, vastutaH sa 'eva mahAn / veSamAtrasyA'kiJciHkaratvAt / evaJca jJAnameva mahattvaprayojakam / atastattvavijjJAnenaiva mahAntaM veti / bahirddhakatvantastattvanirIkSaNA'kSamo bahirupAdhibahumAnI veSeNaiva mahAntaM veti / itazca Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite svasyA'nyasya ca taM guNaM prazaMsati, kadAcidvaLacyate'pi dambhinA / baduktam-" dambhasya sphuritaM vidannapi jano jAlmo guNAnIhata " iti / ata eva bahirguNadRSTi bahirdRSTirantastattva dRssttisttvdRssttirityucyte| evaJca bahirdRSTiparihAreNa tattvadRSTaye sarvathA yatanIyam , yathA na vaJcita syAdAtmaprazaMsAtazca virato bhavediti tAtparyam // 7 // tadevaM tattvadRSTayastattvaM darzayitvA vizvasyopakurvantIti ziSya prabodhayannupasaMharati na vikArAya vizvasyopakArAyaiva nirmitAH / sphuratkAruNyapIyUSavRSTayastaca dRSTayaH // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAna, sAre tatvadRSyaSTakaM nAmaikonaviMzatitamA'STakam // 19 // ___na vikArAyetyAdi / sphuratkAruNyapIyapavRSTayaH-sphuratsAmAnyabhAvena sarvataH prasaraLyaktaM ca karuNaiva kAruNyameva pIyUSavRSTiribopakAritvAcchubhapariNAmapradatvAcca pIyUSavRSTiramRtaseko yeSAM te tAdRzAH, nirhetukaparamakAruNikA ityarthaH / yA hi karuNA prayobanavazAna sA pIyUSatulyA'pitu nikRSTeti bodhyam / etenopa. kArasAmagrIsAkalyamapyuktam / nahi vinA tAdRzakaruNAM ko'pi nirnimittamupakarotItidhyeyam / taccadRSTaya:-yathAvasthitavastuparamArthajJA janAH, vizvasya-upalakSaNatvAttAsthyAnAcchabdyanyAyApANinaH, upakArAya-vastutattvopadezAdinA'jJAnAtmakava- :hidRSTinivRttipUrvakasajjJAnAtmakahitAyaiva, evakAravyavacchedyamAha Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvasamRddhaya'STakam 209 na-naiva, vikArAya-vastuna upacaritarUpopadezAdinA'jJAnAtmakA'pakArAya, nirmitA:-labdhAtmalAmAH, prAptajanmAna ityarthaH / santIti zeSaH / nahi svamate kasyA'pIzvarAdinA nirmANamapi tukarmavazAtsvayameva prANino nirmIyanta iti bodhyam / tattvadRSTayo hi prayojanA'bhAve'pi nirhetukaparamakAruNikatvAdeva tattvopadezena vizvasyopakurvanti, na tu kadAcidapi dAmbhikavadapakurvantyapIti tattvadRSTaya eva sarvathA prazasyA AzrayaNIyAzceti bhAvaH / / 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravarazrIyazobhadravijayajIgaNivaraziSyapanyAsazrIzubhakaravijayagaNivira. citAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM tattvadRSTayaSTakaM nAmaikonaviMzatitamA'STakam // 19 // // atha sarvasamRddhayaSTakam // nanvantu tattvadRSTistattvadRSTayA vizvasyopakArAya, tayA tasya ko lAbho'ntareNoktatattvadRSTimAhAtmyAda grAmArAmAdisamRddhyanupabhogamiti ziSyopAlambhaM sarvasamRjhyaSTa kenA'ganinISurAdau sarvasamRddhilAbhamevAha bAhyadRSTipracAreSu mudriteSu mahAtmanaH / antarevA'trabhAsante sphuTAH sarvAH samRddhayaH // 1 // bAhyetyAdi / bAhyadRSTipracAreSu-vAhyadRSTiruktaprakArA rUpavatIdRSTistasyA ye pracArA vyApArA rUpe rUpadarzanAdyAtmakAH pUrvoktA. 14 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite steSu, mudriteSu-nimIliteSu, niruddheSu sasvityarthaH / tannirodhazca tattvadRSTisamAzrayeNa kRtvA, dvayomitho virodhAdekatarA''zrayaNasyA'nyataraparihArA'vinAbhAvisvAttadubhayabhinnadRSTerabhAvAceti bodhyam / evaJca bAhyadRSTinimIlanapUrvakatattvadRSTayunmIlane satIti niSkarSaH / mahAtmana:-tattvadRSTi sadbhAvena prAptA''tmaprakarSasya puruSazreSThasya, etena bahidRSTinimIlanameva mAhAtmyamiti sUcyate / anta:-Atmanyeva, natu bahirityevakArArthaH / AtmadharmarUpegeti bodhyam / evaJca tasya na grAmArAmAdibahiHsamRddhisaGgrahaklezo'pIte mahatsaukaryam , tattvadRSTInAM bahiHsamRddhestattvA'bhAvAca / yaduktam " tatrA'zvebhavanAt ko'pi bhedastatvadRzastu ne" bodhyam / sphuTA:-atipakaTaM labdhA. smalAbhAH, sphuTamanubhUyamAnA ityarthaH / sarvA:-sarvaprakArA indrAdisambandhinyo na tu kAzcideva, samRddhayaH-sampattayaH, aizvaryamityarthaH / avamAsante-anubhavapathamAyAnti, svayamanubhUyamAnatAM yaantiityrthH| bahirdRSTimudraNe AtmaguNaprakarSa eva sarvasamRddhiH, tata eva hi niratizayasvabhAvasukhasAkSAtkAra ityasmasya hAni bahozca lAbha iti na tattvadRSTirupAlambhamahatIti tAtparyam // 1 // yaduktaM ' sarvAH samRddhaya' iti, tacchiSyaprabodhAya vizeSato vivuvUrSurAdAvindrasamRddhimeva vivRNoti samAdhi nandanaM dhairya dambholiH samatA zacI / jJAnaM mahAvimAnaM ca vAsavazrIriyaM muneH // 2 // samAdhirityAdi / samAdhiH-yogaH, sa ca dhyAtRdhyeyadhyAnai Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvasamRddhaya'STakam 211 kyam , yaduktam-" dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM trayamekAtmatAM gatam / iti te yogamAhAtmyaM kathaM zraddhIyatAM pari 'ti, tadrUpamityarthaH / nandanam-tadAkhyo devendrArAmaH, yathA devendro nandane ramate tathA samAdhau muniriti muneH sa eva tat / dhairyam-upasargAdau satyapi na glAnyAdyanubhavo'priyasahanaM svavyavasAye samutsAhazcetyetattrayAtmakaM dhIratvam , tadgamityarthaH / dambholi:-vajram , yathA devendro bajraga pratipakSi go jayati tathA muni dhairyeNopatApina upasargAdIniti dhairya vajraminyAzayaH / samatA-sAmyam, samacittavRttitetyarthaH / priyA''pto harSasyA'priyA''ptAvudvegasya cA'bhAvaH sarvapANiSu sama. dRSTizca, zacI-indrapatnIndrANI, yathA hIndrANIndrasya ratipadA tathA samatA munerAtmaratipadeti samatA shcii| jJAnam-samyagjJAnam, yathAvasthitavastutatvajJAnamiti yAvat / tadrUpamityarthaH / mahAvimAnam-mahaditarA'pekSayA vizAlaM guNADhyaM ca vimAnaM vyomayAnam / " vyomayAnaM vimAno'strI " tymrH| yathA devendrasya vimAnaM sarvamahatsarvotkRSTaM sarvagamapratihataM ca tathA mune niM bahuviSayatvAtsarvamahadyathAvasthitavastuviSayatvAtsarvotkRSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvAtsarvagaM pAramArthikatvAdapratihataM ceti jJAnaM mahAvimAnam / caH-samuccaye / iyam-varNya mAnA samAdhyAdyAtmikA, muneH-tattvadRzaH, etena munerevezI samRddhirnA'nyasyeti suucyte| vAsavazrI:vAsavasyendrasya zrIH samRddhiriva zrIH / vAsavasya hi nandanAdikameva samRddhiH, munezcA'pi samAdhyAdyAtmakanandanAdisamRddhiriti muneriyaM -samRddhi savazrIriti tAtparyam / yadyapi samAdhyAdInAM nandanAyape Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kSayA'timahAnutkarSastathApi bodhArtha nyUnena kRtvA'pyadhikasya nirUpaNamiti santoSTavyam / atra rUpakA'nuprANitA nidarzanASlaGkAraH // 2 // atha tatvadRzazcakravartisamRddhimAhavistAritakriyAjJAnacamacchatro nivArayan / mohamlecchamahAvRSTiM cakravartI na kiM muniH // 3 // vistAritetyAdi / vistAritakriyAjJAnacarmacchatra:-vistArite, carmacchatrapakSe vikAsite visphArita vA, kriyAjJAnapakSe cA'pramattatayA sAphalyenA'nuSThitaM vizuddhaM samastavastuviSayaM cetyarthaH / kriyA cAritraM ca jJAnaM samyagjJAnaM ca te ratne, tadrUpe ityarthaH / carma carmaratnaM ca chatraM chatraratnaM ca te yena sa tAdRzaH sannityarthaH / vistaarnnpryojnmaah-nivaarynnityaadinaa| mohamlecchamahAvRSTimmoho mohanIyakarmaiva bhakSyAbhakSyakAryAkAryaheyopAdeyavivekavaikalyasadbhAvAtsamyaktvavataH sataH paripanthitvAcca mleccho yavanaH kirAto bA tatprayojitA yA mahAvRSTi mahAn nairantaryeNa ciraM ca rAgadveSAdyA. virbhAvAtmako dhArAsampAtaH, tAm, nivArayan-niSphalaM kurvan / cakriNe kruddhA hi mlecchA devAnArAdhya mahAvRSTi kArayAmAsuH / cakrI ba carmaratnaM chatraratnaM ca vistArya svasya sainyasya ca bAdhA'bhAvAttAM niSphalAM cakAreti cakricaritam / tathA kriya yA jJAnena ca moha. banitarAgadveSAdayo jIyante / carmaratnasya tatroptabIjAnAM jhaTiti ... pariNama yitRtvaM sarvasainyAdhAratvaM ca, kriyAyA api sarvaguNavardha Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvasamRddhaya'STakam 213 katvaM dharmAdhAratvaM ceti kriyA carmaratnam / chatraratnaM ca samApatantyA vRSTe rakSati, jJAnaM ca samApatato mithyAtvAdrakSati, tajjJAnaM chatraratnamiti tAtparyam / tAdRzaguNaviziSTaH, muniH-tatvadRSTiH, cakra vartI-sArvabhaumaH samrAT , kiM na-kiM nAsti, kAmA'pi vavazya. mevA'sti, cakrisamRddhibhUtaratnasadbhAvA'nyathA'nugapatteritibhAvaH / uktarItyA cakrisamRddhimAn muniriti saarH| paramparitarUpakAlakAraH // 3 // atha nAgarAjasamRddhimAha-- navabrahmasudhAkuNDaniSThA'dhiSThAyako muniH| nAgalokezavadbhAti kSamAM rakSan prayatnataH // 4 // navabrahmetyAdi / navabrahmasudhAkuNDaniSThA'dhiSThAyaka:-navamatIcAraparihINatvAdativizuddhatvAditaravilakSaNatvAnnavInamivA'pUrvam , vasatikathAniSadyendriyanirIkSaNa kuDyAntarasthitipUrvakrIDitasmaraNapraNIcAhArA'timAtrAhAravibhavAvarjanAtmakanavasaGkhyAkaguptisAdhyatvAnnava. sapA kaM ca, navadheyarthaH / tIrthAntaraprasiddhasparzanabhASaNAdiviramaNAtmakatvAcca navabhedaM ca, yadbrahma brahmacarya maithunaviramaNAtmakam , upalakSaNatvAcAritramAtraM ca, tadeva sarvarogopazamaniratvA'maratvA'lo ki katRptipradatvAtsudhAyA amRtasya tatsaMbhRtatvAttatsambandhi yatkuNDaM pAtraM tadrUpam / yathA hi sudhAkuNDAdAdAya sudhAyAH pAnAtsarvarogopazamAdi tathA brahmArAdhanena karmakSayAtsamyagjJAnaprAptizUrvakaM janmamaraNAdisarvavidhaduHkhanAzaH zAzvatA'khaNDamokSasukha Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite prAptizceti brahma sudhAkuNDamiti bhAvaH / " piTharaM sthAlyukhA kuNDami "tyamaraH / tasya yA niSThA dAnavebhyo rAgAdibhyastadupahataM mA bhUdityevaM nirupadravA sthiti stadadhiSThAyakaH samartho'dhikArI,. balavAn pAlaka ityrthH| nijAtmavIryeNa niratIcArabrahmacaryAtmakasudhAkuNDapAlakapuGgava iti samudAyArthaH / tAdRzaH sanniti bodhyam / prayatnataH-sazramam , balavatA prayAsenetyarthaH / kSamAm-satyapi daNDasAmaye'parAdhasahanAtmikAM kSAnti pRthivIM ca, rakSan-dhArayan / ziramyuttolayaMzca / muniH-samyaktvasampannastattvadRSTiH sAdhuH, nAga. lokezavada-nAgalokaH pAtAlaM tasyezaH svAmI zeSanAgastadvattena tulyam , " adhobhuvanapAtAlaM balisA rasAtalam / nAgaloka " ityamaraH / bhAti-virAjate / zeSanAgo hi sudhAkuNDaM dAnavebhyo rakSati pRthivIM ca zirasyuttolya dhArayatIti paurANikAH / tadeSA'sya mahatI vibhUtira sAdhAraNatvAdanyairasAdhyatvAcca / munirapi ca brahmAtmakaM sudhAkuNDaM rAgAdibhyo rakSati kSamAM ca dhArayatIti dvayoH sAdRzyam / evaJca nAgalokezavatsamRddhirbhuneriti bhAvaH / atra. rUpaka zleSA'nuprANitopamA'laGkAraH // 4 // ___loke'nyaiH zivaviSNubrahmANaH sarvAdhika samRddhimanto manyante, atastatsamRddhirapi tattvadRzaH sulabheti pratipAdayannAdau zivasamRddhimevA''ha muniradhyAtmakailAse vivekavRSabhasthitaH / zobhate viratijJaptigaGgAgaurIyutaH zivaH // 5 // munirityAdi / adhyAtmakailAse-AtmanItyadhyAtma gata Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvasamRddhyaSTakam 215 mohasyAsstmAnamadhikRtya pravRttA zuddhA kriyA / yaduktam - " gatamohA'dhikArANAmAtmAnamadhikRtya yA / pravarttate kriyA zuddhA vadadhyAtmaM jagurjinAH" iti / tadeva zuddhatvAd duradhigamyatvAnmunizivaikA'dhiSThitatvAcca kailAsastadAkhyo'dristatra, tadviSaye ityarthaH / vivekavRSabha sthitaH - vivekazcetanA'cetana bhedamA himatiH, yaduktam" karmajIvaJca saMzliSTaM sarvadA kSIranIravat / vibhinnIkurute yo'sau munihaMso vivekavAn " iti / sa eva vizuddhatvAdiSTa paramapadAdisthAnaprApakatvAcca vRSabho nandyArUyo balIvardaH khyAtaH zivavAhanastatra sthitastamadhiSThitaH, zudvavivekavAnityarthaH / tathA, viratijJaptigaGgAgaurI yutaH - viratiH sarvasAvadyayoganivRttirUpaM cAritram, jJaptiH samyagjJAnam, te eva mukhyatvAnmUrdhanyatvAtsa kalakarmamalApahArakatvAdAtmA'bhedAnmukti sukhAtma kara tipradatvAcca yathAkramaM gaGgAgauryo mandAkinI pArvatyau tAbhyAM yutaH samanvitaH muniH- tatvahak sAdhuH, zitra:- mahAdevastIrthAntaraprasiddhastrilocano devavizeSastadvapaH zobhate - virAjate / paurANikA hi zivaM kailAse vRSavAhanaM mUrdhani gaGgA'rdhanArInaTezvarUpeNa gauryA ca virAjitaM varNayanti, munirapyuktaprakAreNa tatheti muniH zivasamRddhimAniti bhAvaH // rUpakA'laGkAraH // 5 // 1 atha tattvadRzo viSNupamRddhimAha - jJAnadarzana candrArkanetrasya narakacchidaH / sukhasAgaramagnasya kiM nyUnaM yogino hareH // 6 // * Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadra karoTayAkhyavyAkhyAvibhUSite jJAnetyAdi / jJAnadarzanacandrArkanetrasya-jJAnaM vastuno vizeSa. dharmagrAhisamyagjJAnaM darzanaM tattvArthazraddhAnaM vastusAmAnya svabhAvaparicchedibodho vA te eva vastuprakAzakatvAkarmakSayadvArA bhavatApA'pahArakatvAnmuktisukhAtmakA''hlAdapradatvAdvilakSaNarucimayatvAtattvAlokapaTutvAcca yathAkramaM candrArko somasUryo, te netre vastupratyakSasAdhanabhUte bahidazAvantadRzau ca yasya sa tAdRzastasya, jJAnadarzanadvayAtmakacandrasUryarUpanetradvayasamanvitasyetyarthaH / naraka. cchidaH-jJAnAdinA sarvakarmakSayAnnarakagatiprayojakakarmanAzAnnarakanAzAnnarakaM durgatiM chinattIti sa tAdRzastasya, karmakSayAnarakagati. rahitasyetyarthaH / narakAsuranAzakasya ca / tathA, sukhasAgaramagnasyasukhamAtmasukhaM tadeva zAzvatA'khaNDA'nantatvAtsAgaraH kSIrodadhistatra magnastadekAnubhavalInaH suptazca, tasya tAdRzasya, yogina:tattvadRzaH, hare-harima pekSyeti yablope paJcamI / budrikRtA'pAdAne vA paJcamIbodhyA / kim-kiMnAma vastu, nyUnam -alpam , kAkvA na kimapi nyUnama pitu tulyamevetyarthaH / paurANikA hi viSNu. narakAsurahantA kSIrasAgarazAyI, tathA tasya candrAkauM netre iti viSNuvibhUtiM varNayanti, taduktarItyA'vikalaM munerapIti tatvadRgvi. SNusamRddhimAniti bhAvaH / rUpaka zleSA'nupaNitopamA'laGkAraH / / 6 / / atha tattvadRzo brahma samRddhimAhayA sRSTi brahmaNo bAhyA bAhyA'pekSAvalambinI / muneH parAnapekSA'ntarguNasRSTistato'dhikA // 7 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvasamRddhaSTakam yA sRSTirityAdi / brahmaNaH - paurANika prasiddhasya caturmukhasya vidhAtuH, tatkRtatvAttatsambandhinItyarthaH / bAhyApekSA'valambinIbAhyasya bahirbhUtasya paJcamahAbhUtAde ryAspekSA stravidheye nimittabhAvAdAkAGkSA tadavinAbhAvitayA''vazyakasannidhistadavalambinI tadAzrayA, bAhyabhUtAdyadhInAtmalAbhetyarthaH / yA yatprakArA varNitA, sRSTiH- jagatsargaH, yattado rnityasambandhAtseti labhyate / bAhyAbahirbhavaiva, anAtmadharmatvAdanAtmanInatvAdvinazvaratvAdaniSTAnubandhitvAddheyetyarthaH / bAhyacANDAlAdivadaspRzyatvAnnikRSTatameti yAvat | brahmaNeyaM sRSTiH kRteti paurANikA iti bodhyam / muneH- tattvadRzaH, tatkRtatvAttatsambandhinItyarthaH / parAnapekSA - parasyA''tmabhinnasya bhUtAderana pakSA'nimittatvenAnAzrayA, guNasRSTiH- guNAnAM darzanajJAnAdInAmupArjanAtmakaM nirmANam, anta:- antarbhavA, AtmadharmatvA-dAtmanInatvAdavinazvaratvAcchubhAnubandhitvAdupAdeyetyarthaH / avazyopAdeyatvAdatyutkRSTeti yAvat / yadvA bAhya bahirbhavA yA brahmaNaH sRSTiH sA bAhyApekSAvalambinI, anta ryA mune guNasRSTiH sA parAnapekSetyanvayaH / ata eva tataH - bAhyApekSabrahmasRSTitaH, adhikAutkRSTA / sApekSato hi nirapekSasyotkarSaH sarvalokaprasiddhaH / yadvAtataH - tasmAtparAnapekSatvAddhetoH, adhikA-mune rguNa sRSTirutkRSTetyarthaH brahmaNo vibhUtiH sRSTiH paurANika prasiddhA, munezvA'tizayitA sRSTiriti muni brahmaNA samavibhUtireva na, kintu tadadhikavibhUtiriti tattvadRSTermahanmAhAtmyamiti bhAvaH / atropamAnasyopameyAdhikyavarNanA* hyatirekA'laGkAraH // 7 // 9 217 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite alaukikA'sAdhAraNA'tizayasamagratvAdarhataH samRddhiH sarvo. tkRSTA sarvAdhikA ca / tattvadRzaH sA'pi na durlabhetyupasaMharanAha ratnastribhiH pavitrA yA srotobhiriva jAhnavI / siddhayogasya sA'pya hatpadavI na davIyasI // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre sarvasamRddhyaSTakaM nAma viMzatitamA'STakam // 20 // rasnairityAdi / yA-yAdRzI prasiddhA, arhatpadavI-arhato jinezvarasya padavI sthiti rmayAdA padaM vA, AIntyamityarthaH / sahaja devakRtamahApAtihAryA'tizayasamagrateti yAvat / tribhiHtrisaGkhyaiH, ratnaiH-ratnavadanaya'tvAddurApatvAduttamattvAcca ratnarUpaiH samyagdarzanajJAnacAritrai ratnatrayaiH, srotobhiH-svayaMpravAhaiH, ' sroto'mbusaraNaM svata' ityamaraH / tribhirityugmAbalAtsambadhyate / jAhnavI-gaGgeva, gaGgAyA bhUrbhuvaHsvastrayaH pravAhA iti paurANikA iti bhAvaH / pavitrA-nirmalA, pUjanIyA, sakalakarmamalA'paharaNena pavitrIkaraNAtpavitrA ca / sA-tAdRzyahatpadavI, apinA'nyasya tu kathaiva keti sUcyate / siddhayogasya-siddha ArAdhanayA niSpanno yogaH samatAkhyazcaturtho yogo jJAnakriyAbhaktidhyAnAdiyogo vA yasya sa tAdRzastasya, yoginastatvadRza ityarthaH / na-naiva, davIyasIatidUrabhavA, api tvanatidUra evetyarthaH / yogino'hattvamapi na durlabhamiti niSkarSaH / tasmAttatvadRSTi samAzrayeNa kRtvA yogo'vazyaM Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre karmavipAkacintanA'STakam 219. sAghanIyo yathA'ntareva sarvAH samRddhayo'vabhAseranniti bhAvaH // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravara zrIyazobhadravijayajIgaNivara ziSyapanyAsa zrI zubhaGkara vijayagaNi viranitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM sarvasamRddhayaSTakaM nAmaviMzatitamA'STakam // 20 // // karmavipAkacintanA'STakam // yaduktaM " siddhayogasye ' ti, tatra muninA'pi lokika sukhaduHkhayora svasthena na ko'pi yogaH sAdhyaH / svAsthye ca karma vipAkacintanaM sahakArIti ziSyaprabodhArtha karmavipAka cintanA'STakaM vivakSurAdau svAsthyamevopadizannAha -- duHkhaM prApya na dInaH syAtsukhaM prApya ca vismitaH / muniH karmavipAkasya jAnan paravazaM jagat 11 2 11 duHkhamityAdi / muniH - samyaktvasampannaH sAdhuH, jagattAtsthyAttAcchabdyamiti jagajjantujAtam, karmavipAkasyakarmaNAM jJAnAvaraNIya. dInAM zubhAzubhAtmakAnAM karmapadavAcyAnAM tajjanyatvAttatsambandhItyarthaH / yo vipAkaH pariNAmaH, phalajanakatvenodaya ityarthaH / tasya, paravazam - parAdhInam, yAdRzaphalajanakakarmodayastA dRzameva phalaM sukhaM vA duHkhaM vA na tu svAdhInam, anyathA sarvaH sukhyeva bhavediti bhAvaH / tantrA''yattavazA'dhInacchandavantaH parAtpare " iti haimaH / jAnan - zrutAdyabhyAsalabdha 66 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite samyagjJAnenA'vadhArayan san , duHkham-aniSTa samprayogeSTaviyogajanitamanabhimatA'nubhavaviSayaM duHkhapadavAcyaM taddhetuM parISahopasargAdikaM ca, prApya-labdhvA, anubhavannityarthaH / dIna:-kRpaNaH, * ahamatyantaM durgataH, mamaiva sarvopAdhayaH kuta' ityevaMzokAkula ityarthaH / sukham -aniSTaviprayogeSTa samprayogajanitamabhimatAnubhavaviSayaM taddhetuM ca, prApya-labdhvA, anubhavannityarthaH / vismita:ahaM ghanyo yanmamedRzaM sukhamityevaM harSamadAkulaH, caH samuccaye / na-naiva, syAt-bhavet / sukhaduHkhayoH sAmyAtmakaM svAsthyamAzraye. dityarthaH / yaddhi na svakRtaM yatra svasya prabhutvaM vA na, tatra dainya vismayAbhyAmalam , tasya tyAgopAdAnayorasambhavAtparakRtasyA'cirasthAyitvAJceti bhAvaH / sukhaduHkhe karmAdhIne nA'nyathA bhavitumarhato na ca sarvadA tiSThata AgantukatvAdityatastatra sAmyAtmakaM svAsthyamAzrayediti tAtparyam / atha ca yo munirbhavati sa jagatkarmavipA. kA'dhInamiti jAnAti, tato duHkhe dainyaM sukhe vismayaM ca sa na gacchati / kintu na svAdhInametaditi parakRtatvAdacirasthAyIti ca tayoH samatAmAzritya svastha eva bhavati, sukhaduHkhayo dainyavismaya. yorajJAna vijRmbhitatvAdityapi hRdayam / // 1 // nanu karmavipAkasya paravazaM jagaditi kuta iti ziSyajijJAsAM samAdhissurAha yeSAM bhrUbhaGgamAtreNa bhajyante parvatA api / tairaho ! karmavaiSamye bhUpaibhikSA'pi nA''pyate // 2 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre karmavipAkacintanA'STakam 221. yeSAmityAdi / yeSAm-yAdRzAnAmatuladhanaizvaryapratApAdisampanAnAM bhUpAnAm , taskRtatvAttatsambandhinetyarthaH / bhrUbhaGgamAtreNabruvau netrayorUrve romapaddhatyo tayorbhaGgaH kopAtkauTisyam , bhRkuTirityarthaH / tadeva tanmAtraM tena, kopAtparvatAdibhaGgasUcakabhRkuTimAtraprayAsenetyarthaH / parvatAH-girayastAdRzadRDhasArA anye puruSAdayazca, apinA'lpasArasya tu kathaiva keti sUcyate / bhajyante-cUrNyante / etena tAdRzabhUpAnAmatulabalaizvaryapratApAdiH sUcyate / kathamanyathA tAvatA vyApAreNA'pi tAdRzaduSkarakAryasiddhiriti bodhyam / tAzA hi bhUpAH kopAd yasmai bhrukuTimAracayanti, sadya eva teSAmAjJAvazaMvadAstaM valinamapi sambhUya svayaM ca nigRhantIti loke bahuzo dRSTamiti bhAvaH / ye balino'pi nigrahe samarthA iti sArArthaH / aho !-hanta ! mahAn vismayaH khedazca, yat-taiH-bhrUbhaGgamAtreNa parvatabhanasamathai reva, bhUpaiH-mahIpatibhiH, karmavaiSamye-karmaNo vaiSamyaM viSamavipAkatA, viparItaphalavipAkasya karmaNa udaya ityarthaH / tasmin sati, bhikSA--prAsamAtrakam , yAcitA'lyAnnAdikamityarthaH / "bhikSA syAd grAsamAtrakami" ti haimaH / apinA'dhikasya tu kathaiva keti sUcyate / na-naiva, Apyate-labhyate / tasmAtsukhaizvaryAdikaM karmavipAkAdhInAmacirasthAyi ca / yadi hi tatsvAdhInaM syAtkathaM tAdRzabhUpAnAM bhikSA'pi durlabhA syAt / tasmAtsuSThUktaM 'mukhaM prApya ca vismito na syAdi' ti, 'karmavipAkasya paravazaM jagati' ti ceti sukhe'pi svAsthyamevA''zrayediti bhAvaH / / 2 / samprati ziSyaM prabodhayituM karmavipAkasya vaicitryaM pradarzayaM.. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite -522 - stadadhInaM duHkhinaH sukhitvamAha - jAticAturyahIno'pi karmaNyabhyudayAvahe / kSaNAdraGko'pi rAjA syAcchatracchannadigantaraH // 3 // jAtItyAdi / abhyudayAvahe - abhyudayo laukikasamRddhiriSTavidhAvanukUla sAmagrI sAkalyaM ca tamAvahati karoti phalati vA tattAdRzam, tasmin, abhyudayakAraka ityarthaH / karmaNi - karmapadavAcye jJAnAvaraNIyAdau zubhAzubhaphalavipAkini / nimittasaptamI, tannimittamityarthaH / abhyudaya kAraka karmanimittamiti militArthaH / jAticAturyahIno'pi - jAtirnRpatvayogya kSatriyAdijAtiH, sA ca, cAturya rAjanItyAdinaipuNyaM ca / etadvayaM rAjatvA'nukUlam / tAbhyAM hInaH zUnyaH, nIca jAti mandazca sannapItyarthaH / apinA jAticAturyasamagrasya tu kathaiva keti sUcyate / nanu jAticAturyahIna - syApi draviNAdiprAcuryAdrAjatvaM sambhAvyata ityata Aha-raGkaH- daridro'pi, apiH samuccaye / raGkazcetyarthaH / kSaNAt - atyalpena - kAlena, chatracchannadigantaraH - chatraM rAjacihnaM zvetacchatraM tena cchannAnyAvRtAni digantarANi digvibhAgA yena sa tAdRzaH, digantavyApi- rAjyasUcakarAja cihnazvetacchatra virAjita ityarthaH / sArvabhaumazcakra- varttIti yAvat / rAjA - prabhuH syAt bhavet / abhyudayAvaha karmava-zAnIco mando raGkAzcA'pi cakravarttI syAt / dRSTAntazvA'tra nandAdiH prasiddhaH / yadi hi svakRtaM sukhaM syAtkathaGkAraM nAma nIcamandadaridrANAM rAjatvam, teSAM rAjatvasAdhakasAmagryAH svapne'pya Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre karmavipAka cintanA'STakam 223 sambhavAt / tasmAtkarmavipAkA'dhInameva jagaditi suSThutaM ' duHkhaM prApya na dInaH syAdi 'ti, api tu sukhaduHkhayoH samatAmevAsszrayediti bhAvaH // 3 // tata eva karmavipAkAdhIne phale sukhAdau jJAnino virAga iti ziSyamanubodhayan, yadvA - nanu tarhi sarvaparihAreNa sarvathA kamaiMvA''rAdhanIyaM yathA na duHkhaM syAditi ziSya kuta nirAkariSNurAhaviSamA karmaNaH sRSTi ISTA karamapRSThavat / jAtyAdibhUtivaiSamyAtkA rati statra yoginaH 1 // 4 // " viSametyAdi / karmaNaH - jJAnAvaraNIyAdikarmaNaH, tatprayojitasvAttatsambandhinItyarthaH / sRSTiH - phalasargaH phalanirmANamityarthaH / jAtyAdibhUtivaiSamyAt-jAti rgotram, AdinA balarUpacAtu-ryAdiH, tasya yA bhUtayaH sampada uccairgotrA'tula balarUpa cAturyAdirUpAstAsAM vaiSamyAjjAtyAdimatAM ratvAjjAtyAdihInAnAM ca rAjatvAdezva visadRzatvAt vicitratvAddhetorityarthaH / karabhapRSThavatkarabha uSTra svasya yatpRSThaM tanupazcAdbhAgastadvat, "uSTre kramelakamayamahAGgAH karabha " ityamaraH / viSamA-visadRzI, avyavasthitA vicitrA gahanA kaSTA cetyarthaH / karabhapRSThapakSe unnatAnatetyarthaH / dRSTA - zrutA'nubhUtA cetyarthaH / ata eva tatra - karmaNaH sRSTau karmaNi vA, yoginaH - samyagjJAnAdiyogasampannasya muneH, kA- kimprakArA, ratiH - prItiH, kAkvA na kApi prItirityarthaH / upalakSaNatvAda- zrItirapi na, api tu samabhAva eva / karma vA nA''rAghanIyaM phale 9 " Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vyavasthA'bhAvAt / kintu nAzanIyameva tat / tatra hi prItiraprIti rvA saphalA, yatsvAdhInam / taccA''rAdhanIyaM yato vyavasthitaM phalaM labhyate iti bhAvaH // 4 // na kevalaM viSayaviSamUDhabuddhiSveva karmANi prabhavantyapi tu -muniSvapi bahuSviti ziSyaM prabodhayannAha - ArUDhAH prazamazreNiM zrutakevalino'pi ca / bhrAmyante'nantasaMsAramaho ! duSTena karmaNA // 5 // ArUDhA ityAdi / prazamazreNim-prakRSTaH prakarSa prAptaH zamo mohanIyakarmodayazAntiH, AtyantikamohanIyakarmA'nudaya ityarthaH / tasya yA zreNiravasthA, karmopazamA'vasthetyarthaH / ' mohodayopazamAyA'nantAnubandhyAdinirodhakramaprayojakapariNAmaparamparA vA'rthaH / tAm , ArUDhAH-adhiSThitAH, mohodayopazamAcchuddha cAritrasampannA ityarthaH / adhaHpAtakAraNa virahitA iti kecit , tanna / kAraNaM karmopazAntameva / virahastu tasya kSayAdeveti bodhyam / evaJcopazAntA'dhaHpAtakAraNA iti yAvat / zrutakevalina:-zrute dhya nekadvAdazavidhe'GgAviSTe'GgabAhye ca kevalina iva saMzayaviparyabAdizUnyajJAnasampannAH, zrutAmbhodhipAraMgatAH sakalaheyopAdeyaparihAropAdAno gayavida ityarthaH / zrutAddhi heyopAdeyaparihAropAdAnopAyajJAnamiti bodhyam / ca:-samuccaye / apinA tanyUnaguNasya tu kathaiva keti sUcyate / duSTena-azubheta bhavAntaraprayojakena, karmaNA-upazAntenA'pi kSayamanupagatena kenA'pi kAraNenodIrNana Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre karmavipAkacintanA'STakam 225 mohanIyAdikarmaNA prayojakena, anantasaMsAram-ananto'gaNyo yaH saMsAro bhavastam , bhrAmyante-prApyante / upazAntamohAH zruta. kevalinazcA'pyudIrNA'zubhakarmavazAdanantaM bhavaM bhramanti, tatra kA kathA'lpacAritrajJAnAnAmiti samuditatAtparyam / tadetad / aho!mAzcaryam / tAdRzA api karmavipAkAdhInA ityAzcarya karmaNaH prAvasyamityarthaH / tasmAtsukhe duHkhe ca karmaNo'pratividheyatayA sAmyamevA''zrayet , svasya tatrA'vyApArAdityAzayaH // 5 // nanu sukhaduHkhAdisAmagrIsAkalyaM svakRtameva, tasmin satyeva ca kAryamiti tatra karmaNA kiMkartavyamiti ziSyazaGkhAM nirAkariSNurAha-- aAk sarvA'pi sAmagrI zrAnteva paritiSThati / vipAkaH karmaNaH kAryaparyantamanudhAvati arvAgityAdi / sA-nikhilA, karmabhinnati bodhyam / apinA na tu kAcidvahuzo vA, kinvekayA'pyanyUneti sUcyate / sAmagro-kAraNam , asAdhAraNa kAraNakUTamiti samuditArthaH / bhAntA-zramaM parigateva, ari-prAktanakAle, kAryotpAdakAlaM bAvadevetyarthaH / paritiSThati-bhavati / yathA kimapi dUraM grAmAdikamuddizya prasthitaH pAnyo'dhyacakanagAnto madhya e| kyApi nyuparatakriyastiSThati, tathA kAraNatvena prasiddhAni saNyipi daNDAdIni ghaTospAdakAlaM yAvadeva prabhavanti, usane ghaTe tu kRtakRtya Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite svAdviramantri, ghaTotpAda evaM teSAM kAraNatvAt / anyathA''parA'paraghaTAdyutpAdaparamparAyA avirAmApatteH, kAraNa sAkalye'pi kAryAsnutpattau kAraNatvasyaiva vighaTanAdityAzayaH / nanu tarhi karmavipAkasya kimityAzaGkAnirAsAyAha vipAka ityAdi / karmaNaH- zubhAzubhakarmaNaH sAdhAraNakAraNasya, vipAkaH - pariNAmaH, vyApAra ityarthaH / kAryaparyantam- kAryasyotpAdyasya ghaTAdeH paryanto'ntaH, vinAza ityarthaH / taM yAvat / kAryAntaM yAvanna tu kAryotpattiM yAvadevetyAzayaH / anudhAvati - anuvarttate / utpattau hi kAraNAntaravyApAraH, tathA nAze'pyanyadeva kimapi kAraNam / karmavyApArastu nAzaM yAvat / yathotpattiH karmavipAkAttathA sthitirvyayo'pi ca tata eva / evaJca vastUtpAdavyayadhauvyeSu karmaNo vyApArAtsarveSu kAraNeSu karmaiva pradhAnam, anyathA kimityutpannameva kiJcinnazyati kiJcittiSThati, kiJcicAserkAlaM kiJcica ciraM tiSThati / tasmAdRdRSTakAraNebhyo'nyadadRSTaM tatra kAraNamiti na svakRtameva sukhAdikamiti tatra svAsthyenaiva stheyamiti bhAvaH // 6 // 1226 - - " nanvastu karma prabalam, kintu laukika sukha vimukhasya sarvasAvadhaviratasya sAdhorna ko'pyarthaH karmaNA / yaddhi karmAdhInaM sAdhastata eva viratatvAditi ziSyasammohavyapohAyAi - amAva caramAvarte dharma harati pazyataH / caramAvarcisAdhostu cchalamantriSya duSyati // 7 // asAvityAdi / asau - uktaprakAraH karmavipAkaH, acaramAvartte 1 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre karmavipAka cintanA'STakam na caramo'ntima AvarttaH pudgalaparAvartta kAlastasmin / anekabuddha parAvarta parimANA'vaziSTa bhatre ityarthaH / vidyamAnamya sAdhoriti caramAvarti mAdhorityanupadoktibalAllabhyate / pazyataH- avalokamAnasvA'pi prayatnena pAlayato'sItyarthaH / apramAdino'pIti yAvat / apyartho'rthavalAllabhyate / dharmam puNyam, tatpariNAmaJca, haratinAzayati, atikruiSTodayatvAcchubhapravRtterapramAdino'pi cAlayatItyarthaH / karmavipAko balAdadhyutpathe nayatIti bhAvaH / tu vizeSe / caramAvarti sAdhostato vizeSa ityarthaH / sa ka ityAkAGgAyAmAha - carametyAdi / caramAvarti mAdhoH- caramo'ntima AvarttaH pudgalaparAvarta kAlo'styasya sa pudgala rAvartaparimANabhavaH, sa cAsau sAdhuzca laukika sukhavimukhaH sarvasAvadyaviratastasya, chalam - pramAdarUpaM chidram, anviSya - prApya duSyati - malinIkaroti, dharmamiti sambadhyate / karmavipAkastathA pracalo yena sAdhorapi bhavabAhulye tadapatye'pi pramAde satyadhaH pAtayatIti sAmyamAzrityApramA dinA satA karmakSayAya yatanIyamityAzayaH // 7 // atha ziSyacittAvarjanAya karmavipAkacintanasya sAmyasya ca phalaM pradarzayannupasaMharati - sAmyaM vibharti yaH karmavipAkaM hRdi cintayan / sa eva syAccidAnandamakarandamadhuvrataH 227 // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre karmavipAka cintanA'STakaM nAmaikaviMzatitamASTakam // 21 // * . Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sAmya sAmyamityAdi / yaH - yAdRzaH prAktana puNyazAlI janaH, hRdi - zubhavRttike manasi karmavipAkam uktaprakAreNa durvArasAmarthyakarmapariNAmam, cintayan uktaprakAreNa dhyAyan, sAmyam - sukhaduHkhayoH karmavipAkA'dhIna metaditibuddhayA dainyavismayA'bhAvarUpAM samatAm, bibhartti - dhatte, AzrayatItyarthaH / etena sAmyalAbhe karmavipAka cintanamupayogIti sUcyate / saH - tAdRza eva, sampanna eva natvanya ityevakArArthaH / cidAnandamakarandamadhutrataHcinnirvikalpA matistajjanito ya AnandaH zAzvatA'khaNDA'nanta-sukham, nirvikalpamatestadeva phalamiti bodhyam / yadvA ciccA'' nandazca tau, sa tau vA makarandaH puSparasa iva puSpasyAssAghAraNo dharmo bhramarasyeva sAdhoriSTatvAnmakarandastasya tadupabhogA'dhikRtatvA'catsambandhI madhutrato bhramaraH, tadrUpa ityarthaH / " madhutrato madhukaro madhu madhupAlinaH / dvirephapuSpaliDbhRGgaSaTpada bhramarA|'laya " ityamaraH / syAt-bhavet / yathA madhutrato makarandena varttayate tathA sAmyAzrayeNa sAghurapi cidAnandena varttayetetyarthaH / na sAmyaM vinA vizuddhaM jJAnaM paramAnandazceti tallAbhAya karmavipAka cintanapUrvakaM sAmyamavazyamAzrayaNIyam / yaduktam - " na prahRSyetpriyaM prApya nodvijetprApya cA'pribam / sthirabuddhirasaMmUDho brahmavidvahmaNi sthitaH " iti bhAvaH // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR- kaviratna- pranyAsapravara zrIyazo bhadravijayajI gaNivara ziSya-panyAsa zrI zubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM karmavipAka cinta-nA'STakaM nAmaikaviMzatitamASTakam // 21 // 18 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnasAre bhabodvegA'STakam // bhavodvegA'STakam // ___ sAmyamAsthito bhavAbdhestatsvarUpaM jAnannudvinati taM santitIti cete ziSyaprabodhAya bhavodvegA'STakaM vivakSurAdau tadIyamatidAruNaM svarUpameva paJcabhirvarNayannAhayasya gambhIramadhyasyA'jJAnavajramayaM talam / ruddhA vyasanazailauvaiH panyAno yatra durgamAH // 1 // __ yasyetyAdi / yasya-yAhazasya bhavAbdheH, gambhIramadhyasyagambhIramanutAnam , ate nimnamityarthaH / gAmbhIrye'tizayazva prastAcavalAdbodhyam / sAtizayagambhIrasyA'tidAruNavAdukaTodvegapayoja. katvanirvAhAdityavadheyam / zatasahasra puruSapramANagambhIramiti yAvat / bhavapakSe cA'nantajanmanA'pyaprAptAntatvAdgabhIramiva gambhIramityarthaH / tadeva hi gambhIraM yattalaM duSpApyamiti bhAvaH / " nimnaM gabhIraM gambhIramuttAnaM tadviparyaye" ityamaraH / tAdRzaM madhyaM madhyabhAgo bhava. pakSe ca madhyAvasthA yasya sa tAdRzaH, tasya tAdRzasya sataH, talamapastanabhUbhAgaH, yatrA'garajalarAzyAtmako'bdhistadityarthaH / bhava. pakSe ca hetubhUna Azraya ityarthaH / yathA samudrasya talamAzrayastathA bhavasya ya AzrayaH sa AzrayatvasAdhAttalavatalamiti bodhyam / ajJAnavajramayam-ajJAnamavidyA, mithyAjJAnamityarthaH / tadeva durbhacatvAdvanaMhIrakamiva, tadvikArastatpacuro vA'jJAnavajramayam / yathA samudasyA''zrayastalaM durbheyavajramayamapi bhavet , tathA bhavasya hetubhUna bAyo'jJAnaM durbheyam / ajJAnAdeva hi bhavaH, jJAnAttu tanAza Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite iti dhyeyam / " vajro'strI hIra ke pavAvi " tyamaraH / tathA, yatrayAdRze bhavAmbhodhau, panthAnaH - abdhe nirgamanamArgAH, bhavanirgamanamArgAH saMyamAdayazca vyasanazailaughaiH - vyasanAni strIdyUtAdyabhinivezA: / rogazokAdIni kaSTAnItyevaM kasyacidvyAkhyAnaM tu na samyak, agre teSAM matsyAdirUpatayA varNayiSyamANatvAdityavadheyam // tAnyeva nAnAvidhatvAdviSamatvAdduH sAdhyatvAcca zailAH parvatA iva teSAmoghAH samUhAstaiH kRtvA, ruddhA: - AvRtAH, ata eva, durgamA:'duHkhena gantuM yogyA durArAdhanIyAzcetyarthaH / samudro hi gambhI `vajramayataH parvatairuddhatvAttato nirgamanamArgazca durgo bhavati / mavo'pi durlabhyA'ntatvAdgambhIro'jJAnatalo vyasanAkIrNatvAdugaMdha tato nirgamanamArgaH saMyamAdiriti bhavo'bdhirivA'tidAruNaH, vratastasmAdudvigno jJAnI tasya santaraNopAyaM kAGkSatIti paJcamakokena sambandho vodhyaH // 1 // " nanu yadi bhavosbdhistarhi tatra pAtAlakalazAdayo'pi syuritiziSyA kA ikSAyAmAha - pAtAlakalazA yatra bhRtAstRSNA mahAnilaiH / kaSAyAzcittasaGkalpavelAvRddhiM vitanvate // 2 // pAtAletyAdi / yatra - yAdRze bhavAmbhodhau, tRSNAmahAnilaiHtRSNA viSayA'bhilASA eva saGkalpavelAvRddhiprayojakatvAnmahAntaH pracaNDatamAH prabhUtAzcA'nilA vAyavastaiH kRtvA, bhRtA:- pUritAH, kaSAyapakSe sahitA ityarthaH / kaSAyAH - krodhamAna mAyA lobhAH - Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre bhavodvegASTakam 231 kaSAyapadavAcyA bhave AdyantaM vyAptAH, pAtAlakalazAH - pAtAlaM rasAtalam, atyonnatyAttadabhivyApyasthitAH kalazA ghaTAstadAkRtI yo gartavizeSAH, tadrUpA ityarthaH / " adhobhuvanapAtAlaM valisadma rasAtalami " tyamaraH / cittasaGkalpavelAvRddhim - cittaM manastasya tattvAtatra jAyamAnatvAdvA tatsambandhino ye saGkalpA viSaya. vikalpAH, manovRttaya ityarthaH / ta eva vRddhisAdharmyAlAH kUle'mbhaso vRddhayastAsAM vRddhimaparAparotpattirUpAM paramparAm, "velA syAdvRddhirambhasa iti haima: H / vitanvate - vistArayanti vidadhati vA / samudre hi aneka yojanavistRnA mahAtrAtasambhRtAH pAtAlakalazA velAvRddhihetava ityAgamaH / bhave'pyAdyantaM vyAptAH kaSAyAstRSNAsahitAH saGkathaM vardhayantIti bhavo'vizcita saGkalpavelA vRddhyA'tidAruNa ityAzayaH // 2 // 99 > atha bhavAbdhe vaDavAnalayAdaH sadbhAvarUpaM vizeSamAha - smaraulatyantaryatra snehendhanaH sadA / yo ghorarogazokAdi matsya kacchapa sakulaH // 3 // smaraurvAgnirityAdi / yatra - yasmin bhavasAgare, antaHabhyantare, sadA-sarvadA natu yadAkadAcideva, snehenvanaH - snehaH strIprabhRtiSu rAgo'bhilASaH prema vA agnipakSe jalamityarthaH / sa evendhanaM kASThamagnerivAzrayatvAdindhanamiva yasya sa tAdRzaH, snehendha * nAzrita ityarthaH / smaraurvAgniH smaraH kAma eva tApapadatvAdduHzananIya carita vaDavAnalaH, " kAmaH paJcazaraH smara " Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite " iti 1 aurvastu vADavo vaDavAnala iti cAmaraH / jvalati - dIpyate, kAmapakSe'tyupratayA tiSThatItyarthaH / samudre vaDavAnalo bhavati, tasya ca jalamevendhanamiti padArthavidaH / bhave ca strISu rAgAtkAmaH prajAyata iti bhavo'bdhirityAzayaH / tathA yaH - yatprakAro bhavAbdhiH, ghorarogazokAdimatsya kacchapazaGkulaH - ghorA dAruNA ye rogA yakSmAdayaH zokA iSTaviyogA'niSTasamprayogAdijanitA manyavaH, AdinA moAdayaH, ta eva matsyA mInAH kacchapAH kUrmAzca jala: vacita vikSobha karAstaiH saGkulaH samAkIrNaH / andho hi bhayaGkarA matsyAdayo jalaM vikSobhayanti, rogAdayazcApi bhave cittaM vikSobhayanti kaSTatvAdbhayaGkarAzcetibhAvaH / " dAruNaM bhISaNaM bhISmaM ghorami" tyamaraH / saGkulamAkulam / kIrNamAkIrNaMce " ti haimaH // 3 // 66 1 bhavAndhAvutpAtAdiprAptirUpaM vizeSamAhadurbuddhimatsaradrohai vidyudurvAtagarjitaiH / yatra sAMyAtrikA lokAH patantyutpAtasaGkaTe // 4 // 66 1 durbuddhItyAdi / yatra - yasmin bhavAbdhau sAMyAtrikAH - potavaNijaiva, " sAMyAtrikaH potavaNigi " tyamaraH / lokA- bhavino janAH, durbuddhimatsaradrohaiH- durbuddhayo'zubhapravRttihetavo'sthirA matayaH, matsaro'nyazubhadveSaH, " matsaro'nyazubhadveSe " iti haimaH / drohaH paraghAtAdicintA, taiH, tadrUpairityarthaH / vidyudurvA nagarjitaiH-yathAkramaM durbuddhyazcaJcalatvAdvidyutastaDitaH, "taDitsaudamanI vidyudi " tyamaraH / matsara evA'nyopadrava vidhiprayojakatvAddurvAtaH pravahaNo Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre bhavodvegA'STakam 233 padravahetuzcakravAtAdiH, droha eva paraghAtacintAdirUpanaSThuryasAdhAd garjitAni niSThurastanitAni, " stanitaM garjitami" tymrH| taiH kRtvA, utpAtasaGkaTe-utpAtaH pravahaNabhaGgAdyupadravo vadhabandhAdhupadravazva, tena kRtvA yaH saGkaTaH sambAdhaH, nirantaritopadrava ityrthH| utpAtaparampareti yAvat / tasmin , " samau sambAdhasakaTAvi " ti haimaH / patanti-paravazatvAdavataranti, utpAtasaGkaTaM prApnucantIti yAvat / abdhau hi sAMyAtrikA vidyudAdibhiH pravahaNa. bhaGgAdirUpotpAtasaGkaTe patanti, bhave cA'pi durbuddhyAdibhi loMkA vadhavandhAdhutpAtasaGkaTe patanti / na ca tatastrANasaulabhyam , gAmbhIryAdesANaparipanthidRDhatarasAdhanasyaiva sadbhAvAditi bhavaH sAdharmyAtizayAdabdhirivA'tidAruNa ityAzayaH // 4 // sampratyupasaMharannuktavarNanaprayojanamAhajJAnI tasmAdbhavA'mbhodhe nityodvigno'tidAruNAt / tasya santaraNopAyaM sarvayatnena kAsati // 5 // jJAnItyAdi / jJAnI-uktapakArabhavAbdhisvarUpajJaH samyagjJAnasampanno muni dIrghadRSTiH potavaNikca, tasmAd-uktaprakArAd " yasya gambhIramadhyasye" tyAdivarNitasvarUpAt, ata eva, atidAruNAt-atyantaM sarvAdhikaM dAruNo bhayaGkarastasmAt / uktaprakAro hi mahAniSTaheturiti so'tyantaM bhayaGkaraH, aniSTaprakarSasambhAvanayA hi bhayaprakarSa iti bodhyam / bhavAmbhodheH-bhavo janmabarAmaraNAdyAtmakaH saMsAra evoktaprakArasAdharmyAtizayasadbhAvAdabdhi. mAha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite. riva, tasmAt , nityodvigna:-nityamanavaratamudvignobhItaH kSudhazca san / natu yadAkadAcideva, aniSTahetoH sarvadaiva sadbhAvAdurdivAratvAJceti bhAvaH / vispaSTapaTuvatsamAsaH / sarvayatnena-sarvaprakAreNa prayAsena, kAyAdisarvavidhavyApAreNetyarthaH / dhanapuSkalavetanavitaraNAdirUpodyamena ca / tasya-varNitaprakArasyA'tidAruNasya bhavAmbhodheH, santaraNopAyam-samyag yathA na punaH pAtaHsyA. tenapa kAreNa yataraNaM pAragamana bhavocche izca, bhavAbbita Atyantika. rUpega nirgamanamityarthaH / tasyopAyaH sAdhanaM cAritraM dRDhapota paTuvIvarAdisAmagrIM ca, kAsati-icchati, nahIcchAmAtreNa kRtakRtyatetilakSaNayA''yatItyarthaH / yaduktam-" kAyena manasA buddhyA kevalairindriyairapi / yoginaH karma kurvantI " ti " cintanIyA hi vipadAmAdAveva pratikriyA" iti ca / yo hi bhayaGkarastata udvega statastrANa sAdhanAzrayaNaM cocitameva / etadeva hi jJAtaphalam / anyathA mUrkhAnna jJAninaH ko'pi vizeSa iti jJAnyevA'pAyaM sambhAvyopAyaM cintayati, yazcopAyaM cintayate sa esa jJAnI te ca tAtparyam // 5 // __ nanu vividhA''pAtyA'pariharaNIyaviSayavikSubdhacittasya sarva yatnena santaraNopAyAzrayaNaM vAGmAtramiti ziSyata parijihIrSurAha tailapAtradharo yadrAdhAvedhodyato ythaa| kriyAsvananyacittaH syAdbhavabhItastathA muniH // 6 // tailapAtretyAdi / yadvat-yathA, tailapAtradharaH-tailasya tailenA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre bhavodvegASTakam 235 SmUlacUlaM pUritatvAttatsambandhi yatmAtraM bhAjanaM tasya dharatIti gharoM dhArakaH, tailapAtrodvAhaka ityarthaH / tathA, yathA-yena prakAreNa, rAdhAvedhodyataH- rAdhAyAH stambhazirasi sthApitAyA adhobhramaccakASTakAntaritAyA dArumayaputtalikAyA vedho'ghastailapAtre rAdhApratibimbadattadRSTinA'dhomukhena satA lakSyaM sAdhayitvA dhanurmuktena bANena bhramaccakrASTakamadhyAnnirgatya rAdhAvAmAkSi vedhanam, tatrodyato vyApRto dhAnuSkaH, kriyAsu tailapAtrodvahanakriyAsu rAdhAvedhakriyAsu pakSe cAritrArAdhanAtmaka kriyAsu ca, ananyacittaH - avidyamAnoSnyo vidhIyamAnakriyAbhinno viSayazcitte yasya sa tAdRzaH, tadekacitta ityarthaH / syAd - bhavet, tathA tena prakAreNa, bhavabhItaHuktaprakArAdatidaruNAdbhavAnmataH muniH- jJAnI, kriyAsvananyacittaH syAditi sambadhyate / vividheSu cittavikSepasAdhaneSu viSayeSu satsvapItizeSaH / bhayAddhi tatrANopAye ekatAnatA bhavatIti yAvat / tatsuSThuktaM " tasya santaraNopAyaM sarvayatnena kAGkSatI " ti bhAvaH / tailapAtradharadRSTAntazcettham - kasmaicidaparAdhine rAjJA mRtyudaNDa AdiSTaH / aparAdhinA prArthitazca yadi tvaM tailapUrNapAtraM kare dhRtvA tailabindUnapAtayanneva nagare bhrAntvA mamAgre yathAsthitaM sthApayasi tadA te vadhAnmuktiriti nRpo'nujamAha / sa ca prANabhayAttatheti pratipadya tathAnuSThitavAn tailabindu ryathA na patediti sa tailaMpAtraikacitto nagare bhrAntvA nRpasya purato yathAbhRtaM tailapAtraM sthApayAmAsa / tadAnIM ca nagare jAyamAnaM vividhaM nRtyagItAdikaM tailapAtrai kacittatvAnna kiJcidapi viveda / tadevaM bhayAttasyaikacittatA yathA tathA " - Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 . bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite munerapi bhavabhayAkriyAsvananyacittatA jAyate / tathA rAdhAvedhe vyApRtazcA'parAddheSurmAbhUvamiti lakSyacyutibhayAdekacitto bhavati / atra ca munireva bhavabhayAkriyAsvananyacitto bhavati, kriyAsvananyacittazca munirevetyubhayaM munipadoktyA dhvanyate // 6 // nanu yathA bhavabhIstathA cAritre upasargAdibhIriti munerumayataH pAzArajjuriti ziSyatarka nirAkariSNurAha - viSaM viSasya vahvezca vahnireva yadauSadham / tatsatyaM bhavabhItAnAmupasarge'pi yanna bhoH // 7 // viSamityAdi / yat-yadetat , viSasya-garalasya, sarpAdidaSTasya bhakSitaviSAntarAde ; dehino dehe prasarato viSadoSasyetyarthaH / viSam-viSavadupraM mUrchA dipradaM ca dravyam , auSadha-bheSajam , viSaprabhAvamAraNAtmikA cikitsetyarthaH / tathA, vahne:-vahnidagdha. janatanutApasya, caH samuccaye / vahniH-agnitApadAnameva, auSadha. miti sambadhyate / loke pratItamitizeSaH / loke hi viSAvegopazamAya viSavaduamevauSavaM prayujyate, tathA bahidAha janitatApanAzAya vahnitApameva purnadatte iti pratItamityAzayaH / yadi punaH kasyA'pi tadananubhUtam , tadA'pi zraddheyamityAha-tadityAdinA / tat-viSasya viSamauSadhamiti lokaprathA, satyam-yuktam , manye iti shessH| yat:-yataH, bhavabhItAnAm-ukta kArAtidAruNabhavAbbibhayagrastAnAm , upasarge-atikaSTatvAtsuduHsahe bhayaGkare upadrave'pi, apitA sAmAnyopadrave tu kathaiva ketisUcyate / na-naiva, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre bhavodvegA'STakam 237 mii:-bhym| yathA viSasya viSamauSadham , tathA bhayaGkarasya bhayAvaha evopaayH| tathA, yathA viSAviSTastadupAyarUpaviSAnodvijati, tato viSAvegazca zAmyati. yathA vA vahnidagdho vahitApAna bimeti, tApazca tasya tata eva nazyati, tathA bhavabhIta upasargAna bimeti bhavaM ca nAzayati / yadvA bhavabhItA munaya upasargAdibhaye satyapi cAritrArAdhanaparA dRzyante iti bhavabhayasya bhayAvaha evopAyastata etatsatyaM yaduta viSasya viSamauSadhamiti tAtparyam // 7 // nanu bhavabhayAdananyacittatA cedapAstA nirvikalpasamAdhikathA, bhavabhayAtmaka vikalpasadbhAvAt, anyathA kAraNAbhAvAtkAryAbhAvaprasaGgAditi ziSyatarka vyapAkurvannupasaMharati sthaiyaM bhavabhayAdeva vyavahAre muni vrajet / svAtmArAmasamAdhau tu tadapyantanimajjati // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre bhavodvegASTakaM nAma dvAviMzatitamASTakam // 22 // sthairyamityAdi / muni:-jJAnI sAdhuH, vyavahAre-vyavahArakAle, yogasAdhanakAla ityarthaH / bhavabhayAt-bhavAduktaprakArAdyadbhayaM mIti rutpAtasaGkaTapAtasambhAvanayA cittasaGkocastato hetoH, evakAreNa tadavasthAyAmananyacittatAprayojaka sAdhanAntarAbhAvaH suucyte| sthairyam-kriyAsvananyacittatAtmakatallInatAm , sthiracittavRttitvamityarthaH / vrajet-prApnuyAt, sAdhayedityarthaH / bhayAddhi tatrANahetau yathA'nanyacittatA bhavati na tathA prakArAntareNeti bhavabhayAdeva sthairya vrajedityAzayaH / athavaivakAro bhinnkrmH| tathA ca, bhava Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite bhayAyavahArakAla eva sthairyaM vrajet, tatraiva bhayAdivikalpasambhavAt / hArakAlo hi vikalpa kAlaH / tata UrdhvaM tu nirvikalpAvastheta tatra na bhayAdivikalpasambhava iti tatra tato'nanyacittatA'pi na sAdhyA / tatra hi vikalpAbhAvAdevA'nanyacittatA natu tatra kAraNAntaramapekSyata ityAzayaH / nanu tarhi siddhayogasya kimityAkAGkSAyAmAha - svAtmetyAdi / tu vizeSe / svAtmArAmasamAdhau tato vizeSa ityarthaH / tamevAha - svAtmArAmasamAdhau - svAtmanyeva sacci dAnandAtmake A samantAdramaNaM rAmo lInatA yatra tAdRzazvA'sau samAdhi rdhyAtRdhyAnadhyeyaikAtmyAtmakaH sarvayogasaMnyAsAvasthA ca tatra nirvikalpasamAdhAvityarthaH / tad bhavabhayam apinA vikalpAntarasamuccayaH / antaH - tAdRzasamAdhau nimajjati-lIyeta / bikalpamAtraM vyupazAmyatIti samuditArthaH / samAdhirhi savikalpako nirvikalpakazca / tatra savikalpasamAdhau tatsAdhanakAle ca bhavabhayaM cittasthairya prayojakaM na tu nirvikalpasamAdhau tatra hi vikalpamAtrasya - vyuparamAdAtmamAtrasyaiva saccidAnandAtmakasya pratibhAsAccittA'sthairya-sAmagryA evA'bhAvAt / evaJca bhavabhayAtsavikalpasamAdhiM sAvayet / dUrdhvaM nirvikalpa samAdhilAbha ityato bhavasya bhayAnakasvarUpaM jJAtvodvijya sthairyaM sAdhayitvA svAtmArAmo bhavati munirityaSTakaparamArthaH // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadravijayajI gaNivara ziSyapanyAsa zrIzubhaGkaravijaya gaNiviraM citAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM bhavodvegA'STakaM nAma dvAviMzatitamA'STakam // 22 // " 338 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre lokasaMjJAtyAgA'STakam loka saMjJAtyAgA'STakam / atha ziSya prabodhAya, bhavAmbhodhisantaraNopAyaM sarvaviratimAsthitasya sAdho rloka saMjJAyA'STa kena heyamupadizannAdI lokasaMjJAtyAgamevAha.:. prAptaH SaSThaM guNasthAnaM bhavadurgA'dilaGghanam / loka saMjJArato na syAnmuni rlokottarasthitiH // 1 // prApta ityAdi / muni:-bhavodvignastatsantaraNopAyamAsthitaH samyagjJAnavAn sAdhuH, bhavadurgA'dilaGghanam-bhavacazcaturgatika: saMsAra sa durgo duHkhena duSkarmaNA, duSkarmavipAkaphalarUpeNetyarthaH / adripakSe ca kRcchreNetyarthaH / tena prakAreNa gamyate prApyate, advipakSe cA''ruhyate iti sa tAdRzo'driH parvataH, athavA yathonnataH zilAkhaNDakaNTakAdisaGkalaH parvata ArohaNe duHkhadastathA bhavo'pi prAptau satyAM duHkhada iti dvayorgamanaM duHkhAkaramityadririva bhavo saba iva vA'dri rdurga iti bhavadurgA'dreH, laGghanaM laGghayatyatikramya pAraM gacchatyaneneti laGghanasAdhanaM mUtamityarthaH SaSTham-mithyAtvAdikameNa SaNNAM pUraNaM sarvaviratyAtmakaM pramatasaMyatAkhyam , guNasthAnam-guNAnAM samyagdarzanAdInAM sthAnaM prakRSTa pariNati vizepAtmakasthitim , guNasthAnakamiti prasiddhamiti bodhyam / adripakSe ca sukaratayA gamanayogyatvAtsaralatvaniSkaNTakatvAdiguNavanmArgam , mApta:-ApanaH san , loko carasthiti:-lokA gRhavAsamApannA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSita gRhasthA anye ca laukika zreyaH sAdhanatatparAstebhya uttarorvabhAvinI tadvilakSaNA sthitiH pravRttimaryAdA yasya sa tAdRzaH, gRhijanavilakSaNapravRttimAsthita ityarthaH adripakSe ca sugamArga lokairanyaira. jJAtaM prApta ityato lokottarasthitiH ata eva, lokasaMjJArata:lokasya gRhijanAdiprakArasya paramArthajJAnahInatvAddharmazAstraviruddha pravRttikasyalaukikazreyomAtrapravRttasya lokapUjArthaM tatkRtatvAttadAmitatvAca tatsambandhinI yA saMjJA heyopAdAnopAdeyatyAgAtmakalaukikazreyaHsAdhanavividha sAvadhapravRttiH, lokapravAha iti yAvat / tasyAM rataHpremNA vyApRtaH, tatpara ityarthaH / pakSAntare lokasaMjJayA lokapravAhena " nA'yaMmArgaHsuga" ityAdi lokoktyA rato virataH, na-naiva, syAva-bhavet / loka saMjJAyA laukikazreyaH sAdhanatve'pi. sAvadyatvena pAralaukikazreyaH paripanthitvAditi bodhyam / yathA parvatArohakaH sumArga prApya lokapravAdAnna tattyajati, anyathA'srohaNameva na syAt , tathA muniH, sarvaviratezcAtabanirodhAtmakasaMbararUpatayA bhavocchedasamarthatvAtAmAsthitaH zAstrasammattAmeva lokaviruddhAmapi pravRttimAzrayati, na lokapravRttim , tasyA bhavAnubandhitayA viruddhatvAdayogyatvAcceti muni rloka saMjJArato na syAditi bhAvaH / nAlaukikasthite laukikapravRttiranurUpA'nuguNAveti hRdayam // 1 // nanu " yadyapi zuddhaM lokaviruddhaM nAcaraNIyaM nAdaraNIyamiti matimatAM matasthitiH, bhavatA ca tadviruddhaM : loka saMjJArato na Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre lokasaMjJAtyAgA'STakam 241 syAdi' tyupadizyate / evaJca vipatipannA vayamiti ziSyaM gauravA. nibharsayannAha yathA cintAmaNi datte caTharo badarIphalaiH / hAhA ? jahAti saddharma tathaiva janaraJjanaiH // 2 // yathetyAdi / yathA-yadvat , baThara-ajJaH, badarIphalaiH-badarI kuvalI, " karkandhuH kuvalI koli baMdarI "ti haimH| tasyAH phalAni badarANi taiH kRtvA, badarIphalamUlyenetyarthaH / cintAmaNimyAvaJcintitapradaM deva vizeSAdhiSThitaM svanAmakhyAtaM maNim, dattemarpayati, vikrINIte ityarthaH / ajJasya hyayaM cintAmaNirityajJAnAtsa sAmAnyo'yamupalakhaNDa iti nA'smAkamupayogIti kRtvA tena badaralAme'ti svaM kRtakRtyaM grAhakaM ca vaTharaM manyate ityAzayaH / tathA-tena prakAreNaiva, evakAraH saamyaatishye| janaraJjana:janasya gRhavAsiprabhRtilokasya rajyate ebhiriti raJjanAni raJjana. sAdhanapravRttayastaiH kRtvA, tadAzrityetyarthaH / saddharmam-san zAstra. vihitatvAcchreyonimittatvAcchubho yo dharmastajanakasadAcArAdistam , samyakcAritramityarthaH / jahAti-tyajati, muniritiprakaraNAlabhyate / munirhi lokasaMjJArato lokaraJjanArthamavihitamapyAcaratIti saddharmApacyavatyevetyarthaH / tadetat , hAhA-zokotkarSikA vArtA, jJAnino'pi dharmabhraMzenA'pi lokeheti vArtayA'pi nitarAM dunoti ceta ityrthH| atra muniriti karturanukkyA bhaGgayA vaThararUpakartuH sambandhaM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sUcayati / tena ca lokaraJjanaiH saddharmatyAgo baTharataiveti dhanyate // 2 // nayuktapakArayA nirbhatsanayA ziSyavipatipattinirAsa ityantaranucintyA''ha lokasaMjJAmahAnadyAmanusroto'nugAH na ke| : pratistroto'nugastveko rAjahaMso mahAmuniH // 3 // lokasaMjJetyAdi / lokasaMjJAmahAnadyAm -loko laukika. zreyomAtrabahumAnaH sAdhAraNo janastasya yA saMjJA'vihitatve'pi gatAnugatikatayA gaDDarikApavAheNa pravRttissaiva pravAhAnukUlagatiprayojakatvAnmahatI gabhIrA vipulA tIvrapravAhI cAso nadI ca sA tasyAm, 'mahAnadyAM hi ye patanti te tattIsrotasA'vazyaM hriyante, tathA lokA lokasaMjJAyAM loka pravAheNeti bodhyam / ata eva, ke-kimprakArA janAH, anusroto'nugAH-srotaH pravAhastadanulakSyA'nusrotaH, pravAhA''nukUlyenetyarthaH / tathA'nugacchantyanuharanti pravartante ca te tAzA anugAH, pravAhAdhInapravRttaya ityarthaH / na-naiva, kAkvA'pi tu sarve eva laukikatraiyaHkAkSiNa ityarthaH / ataevoktaM " yadyapi zuddhaM lokaviruddhaM nAcaraNIyaM nAdaraNIyami "tyAkUtam / turvizeSe / "mahAmunentu vizeSa ityarthaH / tamevAha-pratItyAdi / eka:-kavalA, rAjahaMsaH-haMsAnAM svanAmakhyAtAnAM pakSivizeSANAM rAjottamo rAjahaMsaH / raajdntaadivtsmaasH| tattulya ityarthaH / tadvadvizuddhatvAdvi. lakSaNavIryazAlitvAcceti bodhyam / mahAmuni:-mahAn itarA'pekSayA vizuddhasvAdAtmavIryasampannatvAca prakarSAzrayo muni nI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre loka paMjJAtyAgA'STakam sAdhuH, pratisroto'nugaH-srotaH pratyAbhimukhyeneti pratisroto'nugacchatIti sa tAdRzaH, pravAhAbhimukha pravRttirityarthaH / yathA rAjahaMso mahAnadyAmapi pratisrotastarati tathA mahAmunirapi lokaviruddha'pi zAstravihite mArge pratiSThate / yadyapi zuddhamityAdhuktistu laukikAnAM na munInAM kRte, teSAM lokottarasthitikatvAllokAnupAlanasyA'yogyasAditi vipratipatti na kAryeti bhAvaH / atra ca pratisroto'nuga eva mahAmuni mahAmunireva ca pratisroto'nuga iti mahAmuniriti -sAbhiprAyavizeSaNena sUcyate // 2 // samprati ziSyaprabodhAya " yadyapi zuddhami "syAdyanurodhena avRttAvaniSTamAhalokamAlambya kartavyaM kRtaM bahubhireva cet / tadA mithyAdRzAM dharmo na tyAjyaH syAtkadAcana // 4 // lokmityaadi| cet-yadi, lokam lokarItim , AlambyamAzritya, lokAnurodhenetyarthaH / vahujanAnurodheneti yAvat / bahubhi:bahusaGkhyakai janaiH, evakAro bhinnakramaH kRtamityanantaraM bodhyaH / kRtam-Acaritameva, natvalpenetyevakArArthaH / kartavyam-AcaraNIyam / itISyate iti zeSaH / tadA-tathA svIkAre, mithyAdRzAmmithyA sAvadyatvAcchreyaH paripanthitvAdyuktiviruddhatvAca viparItA vividhaviruddhopAdhyupahitavastuparicchedikA dRg darzanaM siddhAnto yeSAM te tAhazA asatsiddhAntAnusAriNo darzanavizeSakRtarucayo heyopAdeyavivekavikalAste sAm, dharmaH-tacchAstrAcAravicArAdi Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite steSAM dharmajanakatveneSTaH, kadAcana-kAlatraye'pi, tyAjya:-heyaH, na-naiva, syAva-bhavet / taddharmasya bahubhiH kRtatvAt / avazyaheyaka saH, sAvadyatvAdhuktiviruddhatvAcchyaH paripanthitvAt / evaJca lokasaMjJArato heyAhAnaM doSa iti sA tyAjyaiveti suThUktaM " lokasaMjJArato na syAdi "ti / ata eva " yadyapi zuddhami " tyAdyukti na kevalaM, laukika zreyo'rthinAM kRte eva, kintu tadAzrayaNe'nartho'pi niHzreyasArthinAmiti tAtparyam // 4 // ___nanu stanyAdyapakarmasvalpa eva pravRtto dRzyate na bahava iti| bahubhiH kRtasya karaNe doSodbhAvamamanojJamiti ziSya zaGkAM nirAkariSNurAhazreyo'rthino hi bhyAMso loke lokottare na c|| stokA hi ratnavaNijaH stokAzca svAtmasAdhakAH // 5 // zreya ityAdi / hi-vastutaH, loke-loka viSaye, lokottarelokAduttaraH paraH, paraloka ityarthaH, tadviSaye / ubhayatra viSayasaptamI bodhyA / caH samuccaye / zreyo'rthina:-zreyasaH kalyANasyA'rthinaH prayojanavantaH, zreyaHkAmA ityarthaH / laukikAbhyudayasya pAralaukikasya zreyasazcA'rthina iti sArArthaH / ulakSaNatvAcca tAdRza-- sAmagrIsamavadhAne kRtazramAstatsampannAzceti bodhyam / nahIcchAmAtreNa kRtakRtyatA, icchAyAM satyAmapi ca na pravRttiH sarveSAm , ko vA na zu-micchati / bhUyAMsa:-atibahavaH, na-naiva, laukika pAralaukika-- 'yo'pino'rupA eva bhavanti, nAzasya hi zreyaso'tibhUriprayAsa-- Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre lokasaMjJAtyAgA'STakam sAdhyatvAkurlabhaduSkara sAdhanAdhInatvAca tatrA'patihatotsAha vIryasAdhanasampannA evaM pravartante / tAdRzAzca na bahava iti tAtparyam / tatrobhayatra yathAkramaM dRSTAntamAha-stokA iti / hi-yataH, ratnavaNijaH ratnAnAM hIrakapramRtInAM svanAmakhyAtAnAM ratnAnAM vaNijo vyavahAriNaH, stokA:-asyAH, ratnavyavahArakauzalyasya tatsAdhanabhUridravyAdezva bahuSvasambhavAditi bodhyam / ratnavyavahAreNa laukikAbhyudayo bhUridraviNAdilAbhAt / naca tatra bahavaH pravartamAnA ityato loke zreyo'rthino na bhyAMsa iti tAtparyam / caH punararthe / svAtmamAdhakA:-svo nija AtmA tasya sAdhakA jJAnacAritrAdinA tatsAkSAtkArodyaminaH, stokA:-alpA eva / jJAnasya durlabhatvA. cAritrasya durAdhyatvAcca tAdRzAtmavIryAdi sampannA eva tatra prvrtnte| tAdRzAzcA'ga na bahaba ityato lokotare zreyorthino na bhUyAMsa iti bhAvaH / evaJca yathA'tyapakRSTa karmasvarasAstathA'tyutkRSTakarmasvapi na bhUyAMsaH pravartante / kintu zAnadRSTayA sAvadyeSvapi lokadRSTayA niravadyatayA manyamAneSveva karmasu gatAnugatikatayA bahavaH pravartante iti bahubhiH kRtasya karaNaM doSAyaiveti suSThUktaM " lokasaMjJArato na syAdi "ti bodhyam // 5 // samprati ziSyasya prabodho yathA syAditi loka raJjanArtha kriyamANAM ceSTAmugalabhamAna Aha lokasaMjJAhatA hanta ? nIcai rgmndrshnaiH| zaMsayanti svapatyAGgamarmaghAtamahAvyathAm // 6 // .. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite loketyAdi / hanteti khede / lokasaMjJAhatA:-lokasaMjJA lokaraJjanArtha vidhIyamAnA'zAstravihitA vividhA ceSTA, tayA hetunA hatAH mandasattvAH, daNDAdinA''trAtamupagatA iveti bodhyam / hInasattvatayA lokasaMjJAratA iti niSkarSaH / janA iti vizeSyamarthavalA. dodhyam / nIcairgamanadarzanai:-" ahamatinamro na mamA'haGkAralezo'pIti svasya namratvanirabhimAnitvAdikhyApanena, 'nA'haMdhyAdikaM. draSTukAmo na vA dRSTyapUtaM pAdaM nyasyAmIti svanirlepatvasopayoga tvakhyApanena ca loko mAmanurajyaviti lokaraJjanArtha nIce namratayA'dhazca yathAkramaM yadgamanAni gatAgatAni darzanAni vilokanAni ca taiH kRtvA, svasatyAGgamarmaghAtamahAvyathAm-svaM svakIyaM satyaM satyavrataM zAstravihitaM samAcariSyAmIti pratijJAtaM sadAcaraNaM tadevA . zarIramiva paripAlanIyasvAdazaM tasya marmANi sAra bhUte komale sthAne yo ghAto'pAlanajanitA pratijJAtA''vazyakAMzahAniH prahArazca, tajja. nitA yA mahatI duHsahatvAdatyadhikA vyathA pIDA tAma , zaMsayantikathayantIva, lakSayantItyarthaH / marbhaghAtapIDayA hi natA bhavantyUla daSTuM ca na prabhavantIti loke bahuzoM dRzyate iti bhAvaH / lokaraJjanArthamazAstravihitAcaraNAni mandasattvavijRmbhitAni gRhItavrataH marmacchedakarANi duritAnubandhitvAdUrgatipradAni ceti mahAsattvairanAcaraNIyAnyeveti hRdayam / / 6 // ___ nanvevaM lokAnusaraNena yatra dharmasiddhistatra tadupAdeyaM vAdhakA'bhAvAditi sAmAnyato lokasaMjJAratiniSedho na yujyata iti ziSyavipratipatti bibhinsurAha Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAtasAre lokasaMjJAtyAgA'STakam 247 AtmasAkSikasaddha masiddhau ki lokayAtrayA ? tatra prasannacandrazca bharatazca nidarzane // 7 // AtmetyAdi / AtmamAkSikasaddharmasiddhau-Atmaiva na tu. lokaH sAkSI stheyo yatra sA tAdRzI, sA cA'sau sato nirduSTasya zreyaH sAdhanabhUtasya dharmasya lakSaNayA dharmAcaraNasya siddhi niSpattizca sA, tasyAm , tadviSaya ityarthaH / saddharmasya siddhAvAtmaiva sAkSI na lokaH / loko hi bahirvyavahAramAtraM jJAtuM prabhavati / bahirvyavahArazvA''bhyamtarikazuddhabhAvA'nupANita eveti na niyamaH / lokadRSTA saddhyAnAdimato'pi vastuto'ntara AtaraudrAdidhyAnasambhavAdambhasthA'pi sambhavAcca / evaJca saddharmasiddhirAtmasAkSikaiva / Atmaiva hitasya tatsaddharmAcaraNaM naveti paramArthato jAnAti natvanyaH / ata eva, lokayAtrayA-lokasya yAtrA sambhUya gamanam , bahUnAM sahazAcAra ityarthaH / lokavyavahAra iti yAvat / tayA tadanusaraNena, lokasaMjJAratyeti sArArthaH / kimiti kSepe / na kimapi prayojanamityarthaH / tayA kadApi saddharmasiddherabhAvAt / lo kAnusaraNena lokaraJjane'pi dharmo na sidhyati / nahyayaM dharmAtmeti lokaprazaMsayA dharmasiddhiH / dambhinAM dudhyAMninAmapi ca veSalikAdimi loke pUjAlAbhAddharmAtma bhAvagAnAca / ato mama dharmasya siddhi navetya trA''smaiva pramANam / evaJcatadarthamAtmaivA'nusaraNIyo na loka iti lokaviruddhamapi vihitaM dharmArthinAmanuSTheyamiti mune na lokayAtrayA prayojanamiti bhAvaH / AtmasAkSikaiva saddharmasiddhirityatra dRSTa nta Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite mAha tatretyAdi / tatra-Atma sAkSikaina saddharmasiddhirityatra, prasanna candraH-tadAkhyo nRpaH, bharata:-tadAkhyaH prathamazcakrI, ca dvayaM samuccaye / nidarzane-udAharaNe / prasannacandrasya hi lokadRSTayA veSamudrAdibhirvAhya cAritrairdharmasthatve'pi durdhyAnavazAdazubhakarmabandhaH, AtmadRSTayA saddharmasiddharabhAvAt / bharatasya ca lokadRSTayA vividhaviSayopabhogaparAyaNatvena bAhya cAritrA'bhAvAdadharmasthatve'pi nijAtmadRSTayA'bhedapariNatyAtmaka saddharmasiddheH kaivalya mityanvayavyatirekAbhyAM saddharmasiddhirAtmasAkSikaiveti munerAtmaivA'nusaraNIyo na lokaH / AtmAnusaraNena celloko'pyanusRto bhavati cetsuvarNe saurabhamiti suSThUtaM " lokasaMjJArato na syAdi "ti bhAvaH // 7 // ziSyasya ruciryathA syAditi lokasaMjJAtyAgaphalaM varNayannupasaMharati lokasaMjJojjhitaH sAdhuH parabrahmasamAdhimAn / sukha mAste gatadrohamamatAmatsarajvaraH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre lokasaMjJAtyAgA'STakaM nAma trayoviMzatitamASTakam // 23 // lokasaMjJojjhita ityaadi| lokasaMjJojjhita:-lokasaMjJoktaprakArA, tayojjhito virahitaH, lokasaMjJAvirata ityarthaH / ata eka, gatadrohamamatAmatsarajvara:-gato vinaSTaH, drohaH paraghAtAdicintA, mamatA'nitya dArAgArAdau svatvabuddhiH, matsaro'nyazubhadveSasteSAM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre lokasaMjJAtyAgA'STakam tajanyatvAttatsambandhI jvaro rogavizeSa ivA'ntastApAtmako jvaro yasyaH, drohAdaya evA'ntastApapradatvAjjvaro yasyeti vA sa tAdRzaH, nirmalAtmetyarthaH / vahirajAntaraGgadoSazUnya iti samuditasArArthaH / sAdhu:-muniryati dharmasthaH, parabrahmapamAdhimAn-paraM zuddhasaci. dAnandamayatvAtpAramArthikaM yamA''tmA tasya tadviSayatvAttatsambandhI yaH samAdhi manaHsamAdhAnam , manaso vRttyantaraparihAreNa tAdRzAtmani lInatA, tadvAn san / sukham-sukhaM yathAsyAttathA, sukhenetyarthaH / Aste-tiSThati, brahmAnandamanubhavatIti yAvat / lokasaMjJArato hi laukika zreyo'rthIti sa sveSTavinakAriNe druhyati, iSTe mamatvamanubadhnAti, parotkarSa ca svanyUnatvA'nuSaGgAnna sahate, viSayavikSubbamanAzca bhavatI te sarvadA'ntastApAkula eva bhavati / lokasaMjJAtyAge tu drohAdeH kAraNA'bhAvAdevA'bhAvaH, viSayAsanAbhAvAcca mana Atmani sahajata eva lIyate, tatazca paramAnandAnubhavaH / tasmAllokasaMjJA sarvaprayAsena heyaiva zreyorthinA munineti tAtparyam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAta kaviratnapanyAsapavarazrIyazobhadra vijayagaNivaraziSyapanyAsa zrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM lokasaMjJAtyAgA'STakaM nAma trayoviMzatitamA'STakam // 23 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite // zAstradRSTyaSTakam // lokasaMjJAtyAgAddharmasiddhirityuktam / dharmaparijJAnaM ca zAstraiSTyeti tadaSTakaM vitrakSurAdau kasya kA dRSTiriti ziSya jijJAsAM samAdhitsurAi carmacakSurbhutaH sarve devAcA'vadhicakSupaH / sarvatacakSuSaH siddhAH sAdhavaH zAstracakSuSaH // 1 // * 1 carmacakSurityAdi / sarve - sakalA bhavasthAH prANinaH, carmacakSubhRtaH - varmaNastadAtmakatvAttatsamvandhi, carmamayaM tvamayaM vA cakSutraM darzanasAdhanaM yeSAM te tAdRzAH / nirvRttyupakaraNendriyAdimanta ityarthaH / sarve prANino bahirindriyacakSurAdidvAraiva viSayAn gRhantIti lAkSaNiko'rtha / teSAM viSayagrahaNe sAdhanA'ntarA'bhAvAditi bodhyam / tadevaM sAmAnyamuktvA katipayeSu vizeSamapyAhadevAH - bhavanapativyantarajyotiSka mAnikabhe ibhinnA devapadavAcyA ajarAmarAH prANinaH, co bhinnakramo'vadhicakSuSa ityanantaraM bodhyaH / avadhicakSuSaH - avadhirindriyAdikamanapekSya jJAnAvaraNIya kSayopa zamavizeSavazAdAtmapratyAsattyA rUpidravyaviSayakaM pratyakSajJAnam, tadrUpaM cakSuriva pratyakSa sAdhanatvAccakSutraM yeSAM te tAdRzAH avadhijJAnina ityarthaH / caH samuccaye / devA na kevalaM carmacakSurbhutaH, kintvavicakSuSo'pItyarthaH / tathA, siddhA: - siddhasamyagdarzanajJAnacAritrAstIrthaGkarAH kevalajJAninaH, na tu siddhAH siddhAnantacatuSkA muktAH, carmacakSurbhutaH sarve ityuktyA muktabhinnAnAmeva prastutatvAditya- Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre zAsradRSTaya'STakam 259 badheyam / sarvatazcakSuSaH-sarvataH sarvadikSu viSayagrAhaka kevalAtmakaM jJAnameva cakSuryeSAM te tAhazAH / carmacakSuSo hyapre, devA svavimAnAda yathAsaMbhavaM pazyanti / kevalajJAnI tu sarvadravyaparyAya sarvadaiva sarvabhAvena sarvadikSu pazyatIti sa sarvazcakSuriti bodhyam / tathA, sAdhavaH-sAdhnuvanti paramArtha parakArya ca te, munayo jagattattva. mananaparAyaNA yatidharmasthA vidvAMsazca, zAstracakSuSaH-zAstyanenasbhyudayaniHzreyasamArga heyopAdeya sAmAnyavizeSAdivibhAgapUrvakaM tat , AgamAdi rUpaM zAstrapadavAcyaM cakSurviSayaparicchedasAdhanatvAJcakSuriva yeSAM te tAdRzAH / yaddhi zAstre pratipAditaM tadeva jAnantyA caranti ca / ata eva teSAM lokasaMjJArati niSiddheti tAtparya zAstracakSuSa iti kAkvA dhvnyte| uktaM cA'nyatrA'pi yathA-" cAraiH pazyanti rAjAnaH zAstraiH pazyanti paNDitAH gAvaH pazyanti gandhena cakSuAmitare janA" iti // 1 // ___ nanu zAstre na sarva pratipAditam , kintvabhyudayaniHzreyasopAyA evetyalpajJAH sAdhava ityAyAtamiti vaiziSTyaM teSAM hIyata iti ziSyakucodyaM vyapanudannAha purAsthitAnivo'idhastiryaglokavivartinaH / sarvAn bhAvAna vekSante jJAninaH zAstracakSuSA // 2 // purasthitAnityAdi / jJAnina:-jJAnaM zAstrarahasyabodhAtmakaM samyagjJAnamastyeSAmiti te, sacchAstraparizIlanajanyavizuddhajJAnasampannA munayaH, sarvAn-akhilAn , na tu katipayAneveti kAkuH / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '252 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sarvapadArthameva vivRNvannAi-UrdhA'dhastiryaglokavivartinaH-Urdhvamuparisthito devavimAnAdyAtmakaH, agho nIcaiH sthito narakAdyAsmakaH, tiryak tirazcIno jyoti maNDaladvIpasAgarAdyAtmakazca yo loko bhunAtmako lokasaMjJayA khyAto'loketaro dharmAdharmAstikAyaparicchinnaH samagro loka ityAzayaH, tatra vivartanaM viva udvartanA'bhavartanAtmakatayA vividhaH pariNAma vidhisyeSAmiti te tAdRzAstAn trilokI-pratiSThitAnutpAdavyayadhrauvyayuktAnityarthaH / bhAvAn-bhavante prApnuvanti tAMstAn paryAyAniti bhAvAH padArthAstAn , saparyAyANi lokasthAni dravyANIti samuditArthaH / zAstra. cakSuSA-zAstraM vakSyamANalakSaNaM tadeva yathAvasthitavastuparicchedasAdhanatyAcakSurnetramiva tena, zAstrAbhyAsajajJAnenetyarthaH / zAstramAtrasAdhanatvAttajjJAnasya kArye kAraNopacAro bodhyaH / puraH sthitAniva-puraH samakSaM sthitA vidyamAnAstAniva tadvat , indriyagocarAnivetyarthaH / avekSante-paricchindanti / yathendriyagocarANI bhAvAnAM vizadaM paricche istathendriyA'go varANAmapi bhAvAnAM zAlega kRtvA pariccheda iti na zAstrajJo'lpajJaH / zAstre hi heyAnAmupAdeyAnAM ca pratigAdanAt , anyAdRzAnAmabhAvAcca / na caivaM sarvajJatA, kevalI hyalokamanantamapi pazyatIti bodhyam / yaduktam-" cakSuSmantasta eveha ye zrutajJAna ckssussaa| samyaksadaiva pazyanti bhAvAn heyetarAna narAH" iti " bhUtArthasaMzayocchedi parokSArthasya darzakam / sarvasya locanaM zAstraM yasya nAstyandha eva sa " iti ca // 2 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnasAre zAstradRSTaya'STakam 253. nanvevametat, kintu zAstrANyanekAni mitho viruddhArthapratipAdakAni, tatazca prekSAvatAM vipratipattiriti ziSyajijJAsAyAmAha zAsanAprANazaktezca budhaiH zAstraM nirucyate / / vacanaM vItarAgasya tattu nA'nyasya kasyacit // 3 // zAsanAdityAdi / budhaiH-jJAnibhiH, zAmatatvajJairityarthaH / ' zAsanAt-zAsanamupadezaH, heyopAdeyavivekadvArA'bhyudayaniHzreya. sasAdhanasaddharmadezanetyarthaH / tadAzrityeti yablope paJcamI / trANazakte:-azubhapravRttiniSedhazubhapravRttividhAnato durgatau pAtAdrakSaNaM trANaM tatra tadviSaye yA zaktiH sAmarthyayogo yathAsthitavastuprati. pAdanAtmakaH / yadeva hi yathArtha pratipAdakaM tadeva zaktimadvaca iti bodhyam / tadAzritya, caH smuccye| zAsanakaraNAtrANazaktimattvAceti sArArthaH / zAstram-zAstramityevam , nirucyate-pratipAdyate, yaddhi zAsti trAyate ca tadeva zAstrapadArtha iti sAraH / zAsanaM trANazaktizca zAstranikaSagrAveti hRdayam / etadvayaM yatra tadeva zAstraM .. nA'nyat, tAdRzaM ca kimityapekSAyAmAha-vacanamiti / tata-niru kaprakAraM zAstram , bItarAgasya-vIto vigato rAga upalakSaNatvAdveSAdayazca yasmAtsa rAgadveSAdizUnyaH SaSTha prakRtiruttamottamaH puruSaH, tasya, vacanam-dezanAvacaH, syAditi zeSaH / yaduktam-" durgati. prptjntujaatoddhrnnrjjvH| tu-bhede| vItarAga vcnbhinnmityrthH| anyasya-rAgadveSAmitaH, kasyacit-rAgAdimattvAdapakRSTatayA'. grAhyA'bhidheyasya puruSasya, vacanamiti sambadhyate / na-naiva / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite rAgAdimato hi vacanamapramANaM trANA'kSapaM ca pratyutapAtasAdhanameva / yaduktam- " hitopadezAtsakalajJaklapte rmumukSu satsAdhuparigrahAca / pUrvAparArtheSyavirodhasiddhestvadAgamA evaM satAM pramANamiti, " kuvAsanApAzavinAzanAya namo'stu tasmai tava zAsanAye "ti ca / hiMsAdya satkarmapathopadezAda sarvavinmUlatayA pravRtteH / nRzaMsa durbuddhi parigrahAcca brUmastvadanyAgamamapramANami "ti ceti tAtparyam // 3 // nanvastu vItarAgavacanaM zAsram, bhavatu ca trilokapadArtha tataH / tena ko lAbha iti ziSyajijJAsAM samAdhatte -254 -- zAstre puraskRte tasmAdvItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin niyamAtsarvasiddhayaH // 4 // zAstre ityAdi / tasmAd - zAsanAntrANazaktezca vItarAga- vacanasyaiva zAstratvAddhetoH, zAstre - vItarAgavacanAtmake zAkhe, puraskRte - pAlanAdinA puraskRtavatsabahumAnaM pUjite sati, kamapi hi pUjArthaM puraskurvanti janA iti bhAvaH / vItarAgaH - jino'rhan, puraskRtaH sAdaraM sabahumAnaM ca pUjitaH / mahatAmAjJArAdhanameva tatpUjanam, teSAM niHspRhatvAtprakArAntareNa tatpUjAyA ayogyatvAt, kiJcA''jJApAlane ajJAtuH smaraNaM svAbhAvikamiti ca bodhyam // navastretat tena kimiti cettatrAha - puraskRte iti / punariti cA'rthe / tasmin - vItarAge, puraskRte- pUjite ca satIti zeSaH / niyamAt - avyabhicAreNa, sarvasiddhayaH- sarvA nikhilAzca na tu - kAzvideva tAH siddhayo'NimAdisiddhayo labdhayaH kevalajJAnAdi 1 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre zAstradRSTaya'STakam sampadazca jAyanta iti zeSaH AjJArAdhanAdinA pUjito'In sarvasiddhimUlam / yaduktam - " zrayante cA'nantAH sAmAyikamAtrapadasidA" iti, " bhavavIjaGkarajananA rAgAdayaH kSayamupagatA ysy| brahmA vA viSNu vA haro jino vA namastamai" iti ca // 4 // samprati ziSyaprabodhAya zAstrA'nAzrayeNa pravRttAvapAyamAhaadRSTA'rthe'nudhAvantaH zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti paraM khedaM praskhalantaH pade pade // 5 // adRSTArtha ityAdi / jaDA:-samyaksAdhanamasamavadhAyaiva zreyasi pravRtAH, upeye upAya jJAnavikalavAdajJA ityarthaH / adRSTArtheadRSTe'jJAte'rthe viSaye prayojane vA, mokSe tatsAdhanAnabhUte heye pAsavAdAvupAdeye saMvarAdau ca, apratyakSa ityarthaH, parokSArtha iti yAvat / atha cA'dRSTazcakSuSo'gocaro'rthaH padArtho yasmistasmin, gADhAndhakAra ityarthaH / tattulya iti yAvat / zAnadIpam-zAkhamukkalakSaNaM tadeva yathAvasthitaheyopAdeyavastuprakAzakatvAdIpa iva, tam , vinA-Rte, zAstradIpaM vihAyeti yAvat / anudhAvanta:aSTamarthamanulakSya sasaMrambhaM pravartamAnAH zIghratayA gacchantazca, 'pade pade-heye upAdeye ca tatra tatrA'rthe, pratipadanyAsaM ca, vIpsAyAM dviruktiH / praskhalantaH-yathAyogyamanAsevamAnAH, viSameSvAghAtAdinA gatibhaGgaM prApnuvantazca, param-atyadhikam / khedam-klezam, prApnuvanti - labhante / avihitAcaraNAlakSyA prApteH, pakSe duHsahAyAtAderiti ca bodhyam / gADhAntra kAre hi dIpaM vinA'nudhAvanto Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite viSamamArge samyaganavalokanAtpade pade skhalanti, AghAtAdijanyaM dussahaM klezaM cA'nubhavanti janA iti pratItam / tathA mokSAdi. mArga prakArAntareNA'gamye zAstraM vinA sahasA pravartamAnA heyopAdeyAdInAM yathA yogyamanAsevanAllakSyAd bhrazyanti, tata eva ca teSAM saMyamAdiklezo duHsaho bhvti| phalaprAptau hi tadupAyaklezaH musaho'nyathA tu suduHsaha iti pratItameva / tasmAcchreyo'rthibhiH zAkhAzrayeNeva vartitavyaM na tu yadRcchayA / yaduktam - " yaH zAstra. vidhimutsRjya varttate kAma cArataH / na sa siddhimavApnoti na sukhaM va parAM gatim // 1 // tasmAcchAtraM pramANa te kAryAkAryavyavasthitau / jJAtvA zAstra vidhAnoktaM karmakartumihA'IsI "ti bhAvaH // 5 // nanvetAvatA skhalanaM yathA na syAditi zAsramAvazyaka mityAyAtam / tatazca yasya na skhalanaM tasya na zAstreNa prayojanam , nahi zAstraM binA skhalanameveti niyama iti ziSyakutaka vijaghaTayiSurAha zuddhoJchAdyapi zAstrAjJAnirapekSasya no hitam / mautahantu yathA tasya pAdasparzanivAraNam / / 6 // . zuddhoJchAdIti / zAstrAjJAnirapekSamya-zAstra muktalakSaNaM tadA patra vidheyatvena pratipAdito vidhistasyA nirapekSatajjJAnapAlanAdiSvAdarazUnyaH khairH| kiM zAstreNa, ahaM svayameva zuddhamAcarAmItyevaM zAstramavamAya yahacchayA pravartamAnaH, tasya, tAdRzasya janasya sAdho ranyasya vA, zuddhoJchAdi-zuddhaM doSavarjitvAnnirduSTaM karapyaM yad, - umchA bhikSA, AdinA locapRthvIzayanabrahmacaryAdistat , no-naiva, Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zAstradRSTaya'STakam 257 hitam-iSTam , jJAnAdiguNA'nutkarSakatvAditi bodhyam / jJAnakriyAguNotkarSe zAstrasyaivA'dhikRtatvAdityAzayaH / apinA zuddho. nchAderahitaM viruddhamiti sUcyate / tatra dRSTAntamAha-bhautahanturityAdi / yathA-yena prakAreNa, bhautahantuH-bhUtAnyeva nA'nyatattvAntaraM cetanAkhyaM kiJcidityevaM vadanazIlo bhauto bhUtavAdI cArvAkastasya hantA ghAta kastasya tacchiSyasya bhillAdeH, tasya-sva. gurorbhUtAdinaH, padasparzanivAraNam-padayo yaH sparzaH zarAdibhiH kRtvA''ghAtAtmakaH saMyogastasya nivAraNaM niSedhaH, pAdAbhyAM kRtya yaH sparzastasya nivAraNamiti vA / no hitamiti sambadhyate / ajJAnAdyatkiJcicchu drakriyAlAbhe'pi guruvadhapAtakasya mahato'niSTasya samprApteriti bodhyam / atredaM mananIyam -kasyacidbhautasya manoharamayUrapicchacchatrasyA'bhilASiNyA nijapriyapalyA preritastacchiSyaH kazcid bhilla upayAcyA'pyaprApya taM svaguruM hatvA'gRhAttat / guroH pAdayoH zarAdyAdhAtaM pAdAbhyAM sparza vA na kRtavAn , anyAMzcA'pi svabhaTAn tathAkartuM nyavArayat , guroH pUjyatvAt / atra caitadA. kUtam-bhUtAdinAM hi gurvAdivadhe na hiMsA, cetanA'svIkArAt, acetanasya loTAderdhAtamedAdiSu hiMsAyA abhAvavat, pUjyaM tu loSTAdikamapi pAdasparza nA'rhati / ataeva bhillo guruM hatvA'pi pAdasparza nyavArayat / sa eva mahAnartho bhillena zAstrAjJAnAdeva gurupAdasparzanivAraNarUpaM zuddhamAcaratA'pi vihitH| tathA'nyenApi zuddhoJchAdi vidhAnenA'pi zAstrA'jJAnAnmahApAtakAcaraNasammava iti suSThUtaM "zuddhochAyapi zAstrAjJAnirapezasya no hitami"ti // 6 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite samprati ziSyasya ruci yathA syAditi zAstrArthavAdamAha - ajJAnA'himahAmantraM svAcchandyajvaralaGghanam / dharmArAmasudhAkulyAM zAstramAhurmaharSayaH // 7 // azA netyAdi / maharSayaH -- mahAntazva te RAyazva te, zAstratavajJA munayaH, zAstram-uktalakSaNaM jinavacanAtmaka mAgamam, ajJAnAhimahAmantram - ajJAnaM mithyAjJAnaM tadeva bhavaparamparAdyAtmakatIvrIDApradatvAdahiH sarpastasya taddananAdhikRtatvAttatsambandhI yo mahApratihataprabhAvo mantro devAdhiSThitA'kSarasamUhastadrUpam / yathA gAruDAdimantreNa sarpadamanaM tathA zAstreNA'jJAnadamanamiti bhAvaH / svAcchandyajvaralaGghanam - svAcchandyaM svairAcArastadevA''tmavIryASpacaya hetutvAjjvaraH svanAmakhyAtaH zArIrazaktyapacayanimittastApAtmako rogavizeSastasya tadupazama hetutvAtsambandhi laGghanamapatarpaNam, upavAsa ityarthaH / tadrUpamiti yAvat / yathA laGghanena jvarasyopazamastathA zAstreNa svAcchandyanigraha iti bhAvaH / zAstramanusaran hi na svairAcAreNa varttate, anyathA zAstramanArAdhitaM syAditi bodhyam / " laGghanaM svapatarpaNami " ti haimaH / tathA, dharmArAmasudhAkulyAm - dharmaH zubhaM karmaiva vividhottamaphalapradatvAttadRzalatApAdapAdyAtmaka ArAma upavanaM tasya tatpoSavRddhinimittatvAcasambandhinI yA sudhAyAstatsambhRtatvAttatsambandhinI kulyA kRtrimA'lgA sarit, tadrUpam / yathA sudhAkulyayA''rAmasya nandanavadupacayAdistathA zAstreNa dharmasya, zAstravihitA'nuSThAnasyaiva dharmajanakasvAt / yaduktamanupadameva " zuddhocchAdyapi zAstrAjJA nirapekSasya no 258 * - Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre zAstradRSTaya'STakam 259 hitami "ti bhAvaH / AhuH-kIrtayanti / atra maharSaya ityuktyA zAstrArthavAde zraddhAdADhayasAmagrIsAkalyaM sampAditam , mahayuktI zaGkAnavakAzAditi bodhyam / tathAcA'tra zAstramajJAnanAzakaM svaira. pravRtipratirodhi dharmasyA'sAdhAraNaM nimitaM ceti pratipAditam / zAstropezaNe cA'jJAnavRddhiH svAcchandyatIvratA dharmahAnizceti zAstramavazyamAzrayaNIyamiti hRdayam / paramparitarUpakA'laGkAraH // 7 // atha ziSyasya zraddhAdAthi zAstraM phalamukhena stubannupasaMharatizAstroktAcArakartA ca zAstrajJaH shaastrdeshkH| zAstrakadRGmahAyogI prApnoti paramaM padam // 8 // iti mahAmahopAdhyAyazrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre zAstradRSTayaSTakaM nAma caturvizatitamASTakam // 24 // zAstroktetyAdi / zAstrajJaH-zAstra muktalakSaNaM jinavacanaM jAnAtyadhigamAdinA vettIti saH, adhItazAstra iti yAvat / zAkhaM jAnAno'pyanyathA vastu pratipadyate pUrvagrahAdivazAdityata AhazAstrakadRg-zastra muktalakSaNamevaikA'dvitIyA dRg netramiva vastu. paricchedasAdhanatvAnnetraM yasya saH, zAmrapatipAditArthazraddhAluH, samyagdRSTiriti yAvat / yadvA zAstreNa ekA tulyA dRg jJAnaM vastuparicchedAtmakaM yasya saH, yathAzAstraM vastuparicchettA, samyagjJAnavAnityarthaH / svayaM zAstroktaM zraddadhAnaH zAstrAnusAreNa vastu paricchindannapi ca kazcitparebhyo dveSAdinA'nyathA pratipAdayedityata AhazAstra dezakaH-zAstrasya lakSagayA zAstre patipAditasya dezaka upadeSTA, Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite yathAzAstraM vaktetyarthaH / na copadezamAtreNa kRtakRtyatetyata AhazAkhoktAcArakarttA - zAstre uktalakSaNe uktAH pratipAditA ye AcArA AvazyakAdikAH kriyAstasya karttA'nuSThAtA, ca- samuccaye / tathA ca yathAzAstra darzanajJAnavacana kriyAsveka iti niSkarSa: / yaduktam- " zAstrANyadhItyA'pi bhavanti mUrkhA yastu kriyAvAn puruSaH sa vidvAni "ti, " manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAmi "ti c| mahAyogI - mahAn zAstrajJatvAdiguNavaiziSTyAditarA'dhikazvAsat yogI mokSopAyapravRttazca sa tAdRzo mahAmuniH paramamsarvotkRSTatvAnnityatvAcca pAramArthikam padam - sthAnam siddhazilArUpamityarthaH / prApnoti gacchati, mucyata iti niSkarSaH / zAstrajJAnAdiguNaviziSTa eva mahAyogI, sa eva ca mucyate / tasmAcchAstramavazyamupAdeyaM zreyo'rthibhiriti tAtparyam // 8 // 260 " iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR - kaviratnapanyAsapravara- zrIyazobhadravijayagaNivara ziSyapanyAsa pravara zrI zubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM zAstradRSTayaSTakaM nAma caturviMzatitamA'STakam // 24 // // parigrahA'STakam // zAstroktA''cArakartRtvAdiguNasadbhAve'pi parigrahatyAgaM vinA na zreyaH prAptiriti ziSyaprabodhAya parigrahA'STakaM vivakSurAdau pariprahasya durnigrahatvamAha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -jJAnasAre parigrahA'STakam na parAvarttate rAze vakratAM jAtu nojjhati / parigrahagrahaH ko'yaM viDambitajagatrayaH // 1 // na parAvartata ityAdi / parigrahagrahaH - pari samantAd gRhyate saJcIyate'pAviti, parigRhNAti gRhItvA'vatiSThate bhavAduttaraNaM pratinAtIti vA sa tAdRzaH parigraho mamatvaviSayo dArAgArAdiH, yaH sukhecchayA saJcIyate tAdRzasaJcayahetU rAgAdizva / Ayo bAhyo'ntya AbhyantaraH / sa eva vivitrA'zubhAtmakadazAprayojakatvAd grahastadArUyaH sUryAdigrahaH / sUryAdayo grahAH lokAnAM zubhAzubhanimittamiti jyotirvidaH / ayam- sarvavANi labhyamAnatvAdatipratItaH kaHkIdRza iti praznakAkuH / nanu yathA'nye grahAstathA'yamapIticenna / kuta iti cettatrAha - netyAdinA / ayaM parigrahamahaH, rAzeH- sUryAdiprahAdhikaraNatvenAbhyupagato nakSatrapuJjavizeSo meSavRSAdipadavAcya tvena jyotiHzAstraprasiddharAziH, sa iva parigrahavAn jIvaH parigrahasya rAziH, tasmAt jAtu kadAcidapi, na-naiva, parAvarttate rAjyantaraM gacchati, adhiSThitaM rAzi na tyajatItyarthaH / sUryAdayo grahA hi rAzeH parAvarttante, ayaM tvanAdikAlAcadrAzistha evetyayaM mahAntaravilakSaNaH / etenA'sya duSpariharatvaM dhvanitam / kathamanyathA na parAvRttiriti bodhyam / nanu yadi zubhastadA sukhaM tiSThatu svarAzAveveti cetatrAha - vakratAm - grahapa - vakratA RjumArga vihAya kuTilagatiH, parigrahapakSe ca kauTilyam, pariprahArtha mAyitA, tAm / jAviti sambadhyate / na-naiva, ujjhati-tyajati / sUryAdayo grahA vakratAmitA api punarmArgiNo bhavantIti zubhapradA apoti ca " 9 261 - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite jyotirvidaH / ayaM tu sarvadA vakratAmevA''zrayati / parigrahiNo hi vividhamAyAM parimahArthaM prayuJjanto'tipratItA ityupacArAtparigrahasyaiva sA vakratA, ata eva cA'yaM sarvadA'pyazubha eveti bhAvaH / eSo'pyasya grahAntaravailakSaNye hetuH / etena parigrahasyA'vazya deyatvaM dhvnitm| zreyo'rthino mAyAyAstaddhetozvA'vazya heyatvAditi bodhyam / nanvayamIdRzo yasyA'sti tasyA'stu, na tena mama kA'pi hAniriti cettatrAha-viDambitajagatrayaH - viDambitaM svaprayuktayA'zubhadazayA'bhibhUtaM jagatAM lokAnAM tryaM sarvo loko yena sa tAdRzaH / azu. bhAnubandhitvena sarvaprANipIDakaH sarvaprANigatazcetyarthaH / sUryAdayo mahAstu kasyacidanukUlAH kasyacicca pratikUlA rAzyAdivazAt / ayaM tu sarvajagatAM biDambaka eveti mahAnazubho balavAMzceti durnirgrAhyaH, atazca dustyajo'pIti sarvaprayAsenA'sau tyAjya eveti hRdayam / rUpakA'tizayoktizleSA'nuprANito vyatirekAlaGkAra // 1 // 262 nanu viDambitajagatraya ityamanojJam / munInAM parigrahasya sadbhAve'pi na tadabhibhavasambhavaH samyagjJAnabalAditi ziSyavyAmohavyapoha manasA''ha - parigrahagrahA''vezAdurbhASitarajaH kirAm / zrUyate vikRtAH kiM na pralApA liGginAmapi // 2 // parigrahetyAdi / parigrahagrahA''vezAt - parigrahAtmakasya grahasya tannimittatvAttatsambandhI ya AvezaH saMrambhastaddhetoH, yadvA parigrahasya grahaH svIkAra eva pralApAdihetutvAdA vezo'pasmArarAkhyo rogavizeSa Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre parigrahA'STakam 263 stasmAddhetorityarthaH / atha ca parigraha eva pralApAdidurdazAprayojakatvAd graho jyotiHzAstraprasiddhaH kujAghazubhagrahazcA''vezo'pasmArazca tAviva sa, tasmAdityarthaH / " AvezA''Topau saMrambhe" iti, " apasmAraH syAdAveza" ityubhayatrA'pi haimaH / durbhASitarajaHkirAm-durduSTAnyutsUtrANyasabhyAni ca bhASitAni vacanAnyeva lokAnAM gAdyAtmakamalanimittatvAdrajAMsi dhUlIH kiranyuDDAyayanti nirargalaM sarvato bhASanta iti te tAdRzAsteSAm / durvacanAtmakadhUlIprakSepakRto. dyamAnAn , liGginAm-liGgaM cihnam , prasiddhayA mumukSuliGgaM muniveSastadastyeSAmiti te tAdRzAH, muniveSadharAsteSAm , apinA liGginAM durbhASaNAdyanarhatvaM yatra liGginAmiyaM dazA tatrA'nyeSAM tu kathaiva keti ca sUcyate / vikRtA:-ananurUpA virasAzca, pralApA:anarthakAcAMsi, "pralApo'narthakaM vaca" ityamaraH / kimiti kSepe, na zrUyante-na karNagocarA bhavanti, api tu zrUyanta evetyA. shyH| apasmAravazAd grahavazAcca janA virasaM pralapanti, hastapAdAdikSepeNonmattatayA ca rajAMsi ca kSipanti, tathA parigrahI liGgayapi parigrahArtha rAgAdivazAdutsUtramasabhyaM ca bhASate spardhAdinA virasaM pralapati ceti nA'viditam / tasmAtparigrahagraho viDambitajagatrayo. 'vazyaheya ityAzayaH // 2 // ___ tadevaM parigraha vijRmbhitamupavarNya tattyAge ziSyasya ruciryathA syAditi tadarthavAdamAha yastyatvA tRNavadvAhyamAntaraM ca parigraham / udAste tatpadAmbhoja paryupAste jagatrayI // 3 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhadra GkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite ya ityAdi / ya:-yAdRzo mahAsattvo janaH, bAhyam-bahi. rbhavam , AtmadharmabhinnaM paudgali kamityarthaH / parigraham -mukhabuddhayA samamatvaM saGgrAhyaM dArAgArAdikaM parigrahapadavAcyatvena prasiddham / tRNavat-tRNamiva, tRNaM yathA tyajati tathetyarthaH / niHsAratvAdanupayogitvAcca / yathA tRNaM niHsAramanupayogi ceti tanna parigRhyate, tathA dArAgArAdikamanityatvAnniHsAramabhISTa zreyaHparipanthitvAnnirupayogi ceti tanna dhImatAM parigrAhyamityataH, tyaktvA vihAya, tato virajyetyarthaH / Annaram-bAhya bhinnatva' herindriyA'viSayatvAdantatamitra tat , manomAtraviSayamityarthaH / cena parigrahamiti smbdhyte| avazyaM parigrahajanakatvAtkAraNe kAryopacArAdrAgAdirUpaM parigraha. mityarthaH / udAste-upekSate, tyajatItyarthaH / na kevalaM bAhyaparigrahatyAgena kRtakRtyatA, kintu tatpUrvakamAntaraparigrahatyAgena / yadvakSyati " citte'ntargranthagahane bahinimranthatA vRthe "ti bhAvaH / yadvA, caH samuccaye / tathA ca bAhyamAntaraM ca parimahaM tyaktvetyanvayo bodhyH| atra pakSe ca 'tRNavadi 'ti 'bAhyami 'tyasyopamAnaM bodhyam / ' udAste' ityasya ca madhyasthabhAvena tiSThatItyarthaH / etacca vastusthitivarNanamAnaM na tu vidhiH| parigrahatya ge madhyasthatAyA eva bhAvAditi bodhyam / athavA caH prAthamye / tathA cA''dAvAntaraM parigrahaM tyaktvA bAhyaM tRgabadudAste ityanvayaH / yasya hi nAntaraH parigrahastasya bAhyaH sa tRNavadeva / rAgAdimata eva bAhyaparigrahamyA'rthakriyAkAritvAsAravattvAca / evaJca yathA rAgAdimato'pi tRNaM niHsAratvAdanupayogitvAccApekSyaM tathA rAgAdirahitasya Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre parigrahA'STakam 265 bAhyaH parigraho niHpAro nirupayogI cetyupekSya ityaashyH| atra yadyapi yathA yathA rAgAdinigrahamtathA tathA bAhyaparigrahaviraha iti pUrva rAgAdityAgaH pazcAdvAhya parigrahatyAga ityasamaJjasam / tathApi "calan calita" iti nyAyena kramazaH paurvAparyasya sAdhanakAle sattvAcA. 'vayavadharmasya samudAye upacAra iti bodhyam / ya iti kimityAhatatpadAmbhojam-tamya niSparigrahasya sAdhoH padazcaraNo'mbhoja kamalamiva tat , jagatrayI-jagatAM lokAnAM trayI, lokatrayasthaprANisaGgha ityarthaH / paryupAmte-pari sarvathA bhaktyopAste sevate, dumtyajatyAgena taM mahAsattvaM sarvAdhikaM matvA tadguNAkRSTo bahu manyate, guNAnAM pUjAsthAnatvAt / viDambita jagatrayamya jeturjagatrayIkRtapadaparyupAsanA vijetunupamya vazIkRtanRAdhInanRpakRtaparyupAsanAvaducitaiveti bodhyam / tathA ca jagatrayIparyupAsyatvAtmakasudurlabhaguNasAdhanasvAdavazyaM parigrahatyAgaH sarvayatnena sAdhanIya iti hRdayam / / 3 / / bAhyaparigrahatyAgamAtreNa na kRtakRtyateti ziSyaM rahasyamupadizannAha citte'ntagranthagahane bahinirgranthatA vRthA / tyAgAtkaJcukamAtrasya bhujago na hi nirviSaH // 4 // citte ityAdi / citte-manasi, antargranthagahane-antarmanasastatsthatvAttatsambandhI yo grantho vAhyaparigrahapayojakatvAtkAraNe kAryopacArAtparigrahastena gahane nirantaratvAdduravagAhe sati, nirantaramantaH paripa hai rAgAdibhi bhRte satItyarthaH / bahiH parimahacintA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite 99 cyApRte satIti yAvat / bahirnirgranthatA - bahirdArAgArAdiviSayiNI yA nirmanthatA niSparigrahatA, bahiH parigrahatyAgamAtramiti samuditaniSkarSaH / vRthA - niSphalA, parigrahatyAgaphalasya manaH zuddheradhyAtmaguNavRddhezvA'lAbhAditi bodhyam / yaduktam- " paripraprahAvezAdi"tyAdinA'trA'nupadameva / anyatrApi coktam - " karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smaran / indriyArthAn vimUDhAtmA mithyAcAraH sa ucyata iti / tatra vaidharmyeNa dRSTAntamAha-tyAgAdityAdi / hi-yataH, bhujaga:-bhujaM kuTilaM gacchatIti sa sarpaH, kaJcukamAtrasya - kaJcuko nirmokaH sa eva kaJcukamAtraM tasya, kevalasya kaJcukasya viSavarjasyetyarthaH / " samau kaJcuka nirmo kA vi"tyamaraH / tyAgAt-mocanAddhetoH, nirviSaH- viSAnnirgataH, viSarahita ityarthaH / na-naiva yathA kaJcukatyAge'pi viSasyA'tyAgAtsarpo'narthAya tathA bahiHparigrahatyAge'pyAntarasya tasyA'tyAgAnnazubhaguNalAbha iti viSava devA''ntaraH parigraho bhayaGkara iti so'vazya heyaH zreyorthinA, anyathA paramArthA'samprAnarthApAtAcceti bhAvaH // 4 // " nanuparityAgasyokto'rthavAdo'manojJaH, doSAntarasattve pUjAlAbhAt / evaJcaikaHparigrahatyAgo'kiJcitkara eveti ziSyA'zraddhAM nirAkariSNurAha tyakte parigrahe sAdhoH prayAti sakalaM rajaH / pAlityAge kSaNAdeva sarasaH salilaM yathA / / 5 // tyakta ityAdi / parigraha - parigRhNAti parigRhya sthApayati bhave, tato nirgantuM na dadAtIti sa parigraha Antaro rAgAdi bo Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre parigrahA'STakam 267 dArAgArAdizca, tasmin , tyakte-parityakte, rAgAdiSu jiteSu dArAgArAdiSu varjiteSu ca sarisvatyarthaH / sAdho:-mumukSoH, sakalamsarvameva, na tu kiyadeva, rajA-rajodhUlistadvanmalinIkaraNAdAtmanaH kAyavAGmanasAM sAvadyo yogaH karmapudgalAzca rajaH, prayAtiprakarSeNa yathA na punarbandho bhavati tathA yAti vyapaiti / parigrahAbhAve hi niHspRhasya kAraNA'bhAvAna karmaNo bandhaH, baddhazcA'pi karmarAzistIvracAritrapariNAmAjjhaTityeva nirjIryatIti bhAvaH / etena parigrahasya sarvadoSAkaratvamuktam / dRSTAntamAha-pAlItyAdi / yathAyadvat , pAlityAge-pAliH sarasaH paritaH setubandhastattyAge'ye sati, pAlibhaGge ityarthaH / sarasa:-sarovarAt , kSaNAdeva-alpakAlenaiva, salilam-sarovarajalama, prayAtIti sambadhyate / pAli hiM saraso jalanirgamanapratibandhako jalasthitihetuzceti tadbhaGge jalajya saraso jhaTisyeva nirgamana miti pratItam / tathA parigraho doSavyapagamaparipanthI doSasthitisAdhanaM ceti tattyAge sarvadoSanAza ityekena parigrahatyAgenaiva sakleSTasiddhiriti parigrahatyAgasyokto. 'rthavAdo nA'samaJjasa iti parigraha tyAga eva sarvaguNa mUlamiti so'vazyaM sAdhanIyo mumukSuNeti bhAvaH // 5 // nanu yathA svayamavyApAre'pi padArthe raja uDDIya saMzleSameti, tathA niSparigrahasyA'pi dArAdibhiH parigrahaiH saMzleSaH saMmbhAvyata eveti na doSapramoSasambhavaH parigrahatyAge'pIti ziSyAzaGkAM samAghitsurAha Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite tyaktaputra kalatramya mR muktasya yoginH| cinmAtra pratibaddhasya kA pudgalaniyantraNA ? // 6 // tyaktaputretyAdi / tyaktaputra kalatrasya-tyaktA varjitAH putrAH kalatrANyaGganAH, upalakSaNatvAdAgAraparijanaparicchadadhanadhAnyAda. yazca yena sa tasya tAdRzasya, bahiH parigraharahitasyetyarthaH / tathA, mUrkhAmuktasya-mUcchI dArAdiSu mohastena muktasya rahitasya, AntaraparigraharahitasyettharyaH / tyakta pakalaparigrahatyeti samudi. tArthaH / ata eva, cinmAtra pratibaddhasya-cijjJAnameva cinmAnaM tatra pratibaddhasya magnasya, jJAnamagnasyetyarthaH / jJAnAtmake Atmani lInasyeti yAvat / etacca vastusthitikathanameva, parigrahA'bhAve Atmano'nyasya prativandhaviSayasyA'bhAvAt / etena parigrahatyAge heturpyuktH| yo hi cinmAtrapatibaddho bhavati, tasyaiva sarvapariprahatyAgaH zakya iti bodhyam / tAdRzasya, yogina:-zreyaHsAdhana. kaniSThatA yogastadvataH sAdhoH, pudgalaniyantraNA-pudgalaistadAtmakai rdArAdibhiH kRtA niyantraNA pudgaleSu svasya ca niyantraNA''saktyAtmakaM vandhanam , kA-kIdRzo ? / kAkyA nocitA na vA sambhavatItyarthaH / ekadA parigrahatyAgapUrvakajJAnamagnatAyAM sAdhitAyAM na punaH parigrahasambhavaH, taddhetorajJAnasyA'bhAvAt / yathA hi nitepe. darpaNe na prativimbasambhavastadvat / yaduktam-" viSayA vinivartante nirAhArasya dehinaH / rasabarja raso'pyasya paraM dRSTvA nivartata" iti, " AmavantaM na karmANi nibadhnanti dhanaJjaya" iti ceti bhAvaH // 6 // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre parigrahA'STakam 269 nanvevaM sAdhUnAM pudgalAtmaka dharmopakaraNaparigrahaH kathamiti ziSyazaGkAM samAdadhadAha cinmAtradIpako gacchennirvAtasthAnasannibhaiH / niSparigrahavAsthairyaM dharmopakaraNairapi // 7 // cinmAtretyAdi / cinmAtradIpakaH - cijjJAnameva cinmAtraM jJAnAtmakA''tmamAtralIna AtmetyarthaH / apramatto muniriti yAvat / sa eva zuddhajJAnAtmakaprakAzAtmakatvAddIpaka iva sa tAdRzaH, nirvAtasthAnasannibhaiH-nirvAtaM nirgato vAto vAyusaJcavAro yatastAdRzaM saJcariSNuvAyurahitaM yatthAnamantargRhAdirUpaM tatsannibhaistatsadRzaiH, dharmopakaraNaiH- dharmaH zreyaH sAdhanAtmako vidhirupakriyata ebhirmukhavatrikArajoharaNavastrapAtrAdibhiriti tAni dharmopakaraNAni taiH tAni hi dharmAntarAyabhUtaprANivirAdhanAdito rakSaNe sAdhanAnIti bodhyam / apirevArthe / niSparigrahatA sthairyam - parimahAduktaprakArAnnirgato rahito niSparigrahastasya bhAvastatA, parigraharahitatetyarthaH / tadAtmakaM sthairyaM niSkampatvaM nirIhavRttikatvaM ca gacchet prApnuyAt / yathA dIpako nirvAtasthAna evaM sthirazikhobhavati, tathA jJAnyapi dharmopakaraNaireva dRDhaniSparigaho bhavati / anyathA hi sthityAhArAdiSvavazyambhAviprANivirAdhanAdyanivAraNAtprakArAntareNa tannivAraNe ca niSparigrahatAyA vikSobhasambhavAt / pariprahamiyA dharmopakaraNatyAgeSzanapAnAdityAgo'pi kiM neSyate ? / evaJca dharmasAdhanatvAccharIraM rakSaNIyamiti nirAhAra bhAvanAyAH poSakatvAcca mitAhArAdikamiSyate / tathA prANivirAdhanAdinA dharmahAnirmAbhUditi dharmopakara Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite gAnyapi vameSTAni | yaduktam - " nA'tyaztatastuyogo'sti na caikAntamanaznataH / na cAtisvapnazIlasya jAgrato naiva cArjuna ! // 1 // yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / yuktasvapnAvabodhasya yogo bhavati duHkhahe "ti / tasmAjjJAnino dharmorakaraNAni na parigrahaH, dharmarakSArthameva tadrahaNAt / etena dharmopakaraNAnAmapi tyAgaM parigrahabhiyA samarthayanto digvAsaso dattottarA ityavadheyam // 7 // 270 nanu tarhi dharmopakaraNAnAmaparigrahatva dharmasyopakurvantyanyAnyapi vastUni kiM neSyanta iti ziSyazaGkAM samAdadhadupasaMharati mUrcchAcchannadhiyAM sarva jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu jagadevA'parigrahaH || 8 || iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAya viracite jJAnasAre parimASTakaM nAma paJcaviMzatitamASTakam // 25 // mUrcchatyAdi / mUrcchAcchannadhiyAm - mUrcchayA mohena cchannAssvRtA dhIryeSAM teSAM rAgAdikaluSitamatInAm, sarvam - dharmopakaraNAdikaM vA'nyadvA sakalameva na tu dharmopakaraNa bhinnameva, jagatlakSaNayA jagatsthitaM vastu, evakAro'vadhAraNe / vastumAtramityarthaH / parigrahaH- rAgAdiviSayo rAgAdiprayojakazceti svasaGgrahaH / turbhede | tamevAha - mUrcchayA - mohena, rahitAnAm - zUnyAnAm, gatarAgadveSamohAdInAmityarthaH / jagat sarvam / evakAro'vadhAraNe / sarvameva na tu dharmopakaraNameva, aparigrahaH - akAmyaH kAmanA'nudbhAvakazceti tyAgo vA'saGgraho vA / parigrahe hi mUrcchA mUlam / tadabhAve dharmo Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anubhavA'STakam pakaraNa bhinnasaGgrahospi na parigrahaH, mUrcchAsattve tu dharmopakaraNamapi parigraha eva / yaduktam - " parigrahagrahA''vezAdi tyAdinA'traiva prAk / evaJca jJAnino mUrcchAbhAvAdra joharaNAdicaturdaza varmopakaraNabhinnavastunA na prayojanamiti tanneSyate / dharmopakaraNagrahospi dharmarakSArthameva na tu mUrcchayeti na niSparigrahavAhAniH / pratyuta dharmarakSaNeta jJAnakInatAprayojakatayA tanniSparigrahatA sthairya sAdhanameveti hRdayam // 8 / / iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR - kaviratnapanyAsa pravara zrI yazobhadravijayagaNivara ziSyapanyAsa - zrIzubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM parigrahA'STakaM nAma paJcaviMzatitamA'STakam // 25 // 271 // anubhavA'STakam // zAstrAd vastuyAthAtmyA'vabodhAtmakaM samyagjJAnaM niSparigrahatayA ca cAritramiti jJAnacAritrAbhyAmanubhavadvArA mokSa: sAdhya ityanubhavA'STakaM vitrakSurAdau ziSyasya vipratipattinirAsAya tatra pramANamAha sandhyeva dinarAtribhyAM kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH kevalArkA'ruNodayaH // 1 // sandhyetretyAdi / dinarAtribhyAm dinazca rAtrizca te, tAbhyAm, pRthak - bhinnA, vilakSaNetyarthaH / sandhyA - dinarAjyorantarAladarttI prasiddhastayoH sandhikAla iva, budhaiH- jJAnibhiradhyAtmamarmajJaiH kevalazrutayoH - kevalaM tadAkhyaM jJAnaM ca zrutaM tadAkhyaM jJAnaM ca tayoH / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kevalajJAnasyA'bhyarhitatvAtkramamavigaNayya prAkprayogo bodhyaH / madhye iti zeSaH / tathA ca-zrutajJAnAnantaraM kevalAdavyavahitapUrvakAle ityarthaH / anyathA pRthakpadena yoge paJcamIvidhAnAtpaSThI na saGgaccheteti dhyeyam / pRthagiti sambadhyate / sAmIpyAtkevalazrutAbhyAmityarthavalAllabhyate / anubhava:-prAtibhajJAnA'paranAmA''tma. pariNAmavizeSaH zrutajJAnaniSparigrahatAjanyaH, kaMvalA''ruNo. daya:-kevalaM kevalajJAnameva jagatpadArthasArthaprakAzakatvasAdhAdarkaH sUryastasyA'vazyantayAtadudayaprAgbhAvitvAttatsambandhI yo'ruNasya tadAkhyasya sUryasAratherudaya UrvamAgamanan , tadrUpa ityarthaH / dRssttH-saakssaatkRtH| evaJcA'nubhavaviSaye na vipratipattyabasaraH / darzanAntareSu yadyasya nollekhaH sA tasya nyUnateti hRdayam / yathA sUryodayAt prAgaruNodayo niyamena jAyate, ata eva na vinA'ru. NodayaM suuryodyH| tathA kevalodayAtprAniyamenA'nubhavodaya iti na vinA'nubhavaM kevalam / na caitatsvamanISikA, api tu budhaistathAdRSTatvAd vastusthitireSA / tathA coktam-" matizrutayoruttarabhAvI kevalAdavyavahitapUrvabhAvI prakAzo'nubhava" iti / sa caiSa tAdRza. jJAnaniSparigrahatayo bhaavnaamaatraatmkH| vizuddhatAdRzajJAnatyAgamayatayA''tmasvarUpabhAvanamiti yAvat / yaduktam-" yathArthavastu. svarUpopalabdhiparabhAvA'ramaNatadAsvAdanaikatvamanubhava "iti / mati. zrutayoruttarabhAvIti sAmAnyoktyA kasyacicchRtAnantaramanubhavAtprAgavadhimanaHparyayodaye'pi na kSatiH / zrutottaratvasyA'vAdhAdityabadheyam / atropamAparamparitarUpakayoH saMsRSTiH // 1 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre anubhavA'STakam 273 nanvastu tAdRzo'nubhavaH / kintu na tena prayojanam, tasyAanuSaGgikatvAt , zAstraiNaiveSTasiddheriti ziSyazatAM samAdhitsurAha vyApAraH sarvazAstrANAM dikpradarzana eva hi / pAraM tu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // 2 // vyApAra ityaadi| hi-vastutaH, sarvazAstrANAm-sarvANi ca tAni zAstrANi jinoktAgamAsteSAm / yaduktamihaiva prAk" zAsanAtrANazaktezca budhaiH zAstraM nirucyate / vItarAgasya vacanaM tattu nA'nyasya kasyacidi"ti / vedAdayastu zAstrAbhAsA mokSAnu. padezAditi bodhyam / dikpradarzane-dizo mokSaprAptyanukUlAyAdizAyA, mokSamArgasyetyarthaH / tasyAH pradarzane jJApana eva, na tu mokSasya prApaNe'pItyevakAreNa labhyate / vyApAra:-pravRttiH, zaktiyoga iti yAvat / zAstrANi hi mokSamanayA dizA gaccheditye. tAvanmAtropadezenaiva vizrAmyanti / na ca tAvatA moksspraaptiH| kintu zAstrapradarzitamArgAnusaraNeneti mArgapradarzakAni zAstrANi / yaduktam-" mArgajJaH saha yAti kibhi" ti / ata eva coktaM prAkzAstroktAcArakartA ca zAstrajJaH shaastrdeshkH| zAstraikahaGmahAyogI prApnoti paramaM padami"ti / evaM ca paramparayaiva zAstrANAM mokSahetuteti vodhyam / nanu tarhi kaH sAkSAnmokSaM prApayatIti ziSyavijJAsAyAmAha-pAramiti | tu vizeSe / zAstrebhyo'nubhavasya vizeSa ityrthH| yataH, eka:-kevalaH, anubhavaH-samyagjJAna Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite cAritrayoraikyabhAvanAtmakamuktaprakAraM prAtibhajJAnameva, bhavavAridheHbhavaHsaMsAra eva bhavodvegA'STakoktaprakAreNa vAridhiH samudrastataH, pAram-paraM tIram , antamityarthaH / prApayati-nayati, mokSa prApayatItyarthaH / zAstrAddheyopAdeyajJAnapUrvakaheyahAnopAdeyopAdAnAtmakajJAnacAritralAme Atmano jJeyaheya vikalpaparityAgena jJAnacAritraikatvabhAvanAtmakapariNAmarUpo'nubhavaH svA'vyavahitottaravartikevalajJAnaM sAdhayitvaikAntena mokSasAdhakaH sAkSAdeveti sa mokSa prApayati / evaM ca na zAstramAtreNeSTasiddhiH, mokSapadAnaM prati tasyo. dAsInatvAnmokSamArgapradarzana eva tadvyApArAt / anubhavazca nA''nu. SaGgiko'pi tu jJAna cAritrajanyaH sAkSAnmokSahetuH / tena vinA mokSA'sambhavAditi sa prayasyopArjanIya iti hRdayam // 2 // nnvaatmsvruupsaakssaatkaaraanmokssH| AtmasvarUpaM ca zAstre pratipAditamiti tata eva jJeyamiti zAstrANAmAtmasvarUpajJApanadvArA mokSaparyantaM vyApAro na tu dikpradarzana eveti ziSyazaGkAM samAdhitsurAha atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM vinA / zAstrayuktizatenApi na gamyaM yadudhA jaguH // 2 // atIndriyamityAdi / param-sarvopAdhirahitatvAtsarvotkRSTam , brahma-AtmA, niraJjanaH zuddhacaitanyasvabhAva AtmetyarthaH / atI. ndriyam-indriyANyatikrAntam , indriyAtItamityarthaH / amUrta- . svAditi bodhyam / ataeva, vizuddhA'nubhavam-vizuddhovikalparahita AtmamAtraviSayo yo'nubhava uktaprakAra prAtibhaM jJAnam, taM Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anubhavA'STakam 27 vAdRzam, vinA-Rte, zAstrayukti zatena - zAsrANAM tatra pratipAditatvAttatsambandhi yad yuktInAtmastrarUpapratipAdaka pramANaprakArANAM zataM zatasaGkhyA, tenA'pi kevalenetyarthaM balAd gamyate / zAtroktA'saGkhyAtayuktibhirapItyarthaH / apinA'rapAnAM sakhyAtAnAM yuktInAM tu kathaiva keti sUcyate / atha ca zAstrANAM yuktInAM ca yacchataM tenA'pi, athavA zAstreNa yukti tenA'pi cetyarthaH, na-naiva, gamyam- jJeyam / atIndriyA vAgatItA iti yAvat, kintu zAstrapradarzitadizA yuktayA mananapUrvakA'nubhavata eva tadgamyam / nanvanubhavapakSapAtinAM bhavatetthamucyata iti ziSyopAlambhaM tanmaunAdinonIyAssha-yat- tadetat, budhAH - zAstra rahasyajJA AtmatattvazAzva, jaguH - ucca ghoSayAmAsuH / yaduktam- " yato vAco nivarttate aprApya manasA sahe "ti / " zrotavyaH zrutivAkyebhyo mantavyazvopapattibhiH / zrutvA ca satataM dhyeya ete darzana hetava " iti ca / evaM ca vAk taTasthaM svarUpaM lakSayati, tatparipAThyA cA'numavAtpAramArthika vastutattvasAkSAtkAra iti niSkarSa: / tasmAnna zAstramAtreNa yuktimAtreNa vA kRtakRtyatA, kintvanubhavapradhAnena teneti tAtparyam // 3 // nanu pare'tIndriyAH padArthA AkAzAdayo yuktibhiH sujJeyAzcedAtmA'pIti ziSyata nirAkariSNuratIndriya sAmAnyasyaiva yuktaSA na tavanirNaya ityAha jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAtratA prAjJaiH kRtaH syAteSu niSayaH // 8 // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite jhaayernnityaadi| yadi-cet , hetuvAdena-hetUnAM vastusvarUpanirdhArakayuktInAmanumAnAdInAM yo vAdo vadanam, hetubhiH pratipAdanaM vA, tena, yuktivAceti hRdayam / anubhavaM vinA kevalena hetuvAdenetyAllabhyate / atIndriyAH-indriyA'gaucarA dharmAdharmAkAzajIvaparamANvAdayaH, padArthAH-bhAvAH, jJAyeran-paramArthikasvarUpeNa lokai niviSayIkriyeran , tadA, teSu-atIndriyeSu padArtheSu viSaye, prAjJaiH-hetuvAdavizeSajJairjanaiH, etAvatA-anAdikAlAdArabhyA'dyaparyanteneyatparimANenA'timahatA, kAlena-samayena kRtvA, etena nizcayA'bhAvahetutvena sambhAvitaM kAlA'lpatvaM nirAkRtam / nizcayaH-idamitthamevetyevaM svarUpanirdhAraNam , kuta:sampAditaH, syAva-bhavet / na cAdyApi tannizcayaH / kathamanyathA viduSAM tadviSaye vivAdo na zAmyatyadyApi / tasmAttAdRzanizcayA'bhAva evAtIndriyANAM nA'nubhavaM vinA yuktimAtreNa pAramArthikatattvabodha iti jJApayati / evaJcA'tmA sutarAM nAnubhavaM vinA jJeya ityanubhava eva bhavavAridheH pAraM prApayatIti yuktizatenA'pi para brahma na gamyamiti ca samarthitam // 4 // syAdetat / zAstreNaivA'tIndriyapadArthatattvanirNayaH sukaraH / yaduktaM-"parokSamAptAgamAtsiddhami"ti ziSyazaGkAM nirAkurvannAha keSAM na kalpanAdarvI zAstrakSIrAnagAhinI / viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA / // 5 // keSAmityAdi / keSAm-kiprakArANAM zAstrAdhyayanazIlAnAM banAnAm, kalpanAdI-karupanA navanavapUrvapakSottarapakSAphuraNA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre anubhavA'STakam 277 tmikA pratibhA, saiva zAstroktacAlanApratyavasthAnAtmakaviloDanasAdhanavAda: khajAkA, zAstrakSIrAnagAhinI-zAstrameva tattvarahasyAtmakotkRSTamadhurAdirasAtmakatvAtkSIrAnnaM pAyasaM tadgAhate viloDayatItyevaMzIlA, zAstrazIrAna cAlanApratyavasthAnakSameyarthaH / yathA zAstrakSIrAnaM svadhItaM supakvaM ca syAditi bhaavH| na-nAsti / kAkvA'pi tu sarveSAmevA'sti / svasvapratibhAnusAraM sarvo'pi vivAdapaNDita iti yaavt| nanu naitatkiJcinnavInamucyata iti cettatrAhaviralA ityAdi / anubhava jihvayA-anubhava uktaprakAraH, sa eva zAstroktapadArtharahasyAtmakarasAsvAdA'sAdhAraNasAdhanatvAjihA, tayA kRtvA, tadrasAsvAdavidA-tasya zAstrakSIrAnnasya yo raso rahasyAsmakamAdhuryAdirUpaH sArastasya ya AsvAdo'nubhavastadvindanti labhanta iti te tAdRzAH, zAstrakSIrAnnarasAnubhavasaubhAgyasampannA ityarthaH / viralA:-tanavaH, atyalpA ityarthaH / "viralaM tanu pelavami"ti haimH| na hi yo yaH kSIrAnaM dA viloDayati sa sarvo'pi kSIrAnnarasAsvAdavidapi, rasAsvAdane hi na dA api tu tAdRzapaTujihvAyA eva sAdhanatvAt / tathA zAsroteSu kalpanApATavamAtreNa na zAstrarahasyasAkSAtkAro'pi tvanubhavenaiva / tAdRzAnubhavavantazca na marve iti suSThUktam-" zAstreNA'pyanubhavaM vinA na paraM brahma gamyami"ti bhAvaH / paramparitarUpakAlaGkAraH // 5 // ziSyaprabodhAya kevalasya zAstrAde brahmajJAnA'sAdhanatvehetumAhapazyatu brahma nirdvandva nirdvandvAnubhavaM vinA / kathaM lipimayI dRSTi vAGmayI-vA manomayI // 6 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSi pazyatvityAdi / lipimayI-lipipracuga, lipipradhAnetyarthaH / anthaprathitA'kSararaTanajanyajJAnAtmiketi yAvat / zAstrAkSarArthajJAnamAtrAtmiketi hRdayam / vAGmayI-vAkpradhAnA, hetuvAdAtmiketi yAvat / manomayI-manaH kalpanAtmikA manovRttistanmayI tatta. dhAnA, kalpanAtmiketi yaavt| veti samuccaye / dRSTi:-dRk, jJAnamityarthaH / parabhAvollekhitvAd dvandvAtmakaM savikalpakaM jJAnamiti samudAyaparamArthaH / nirdvandvam-dvandvaM rAgadveSAdi viSayavikalpazca tato nirgataM nirdvandvaM rAgadveSAdirahitam / nirvikalpakamityarthaH / zuddhasaccidAnandAtmakamiti yAvat / etaccA'darzane heturiti bodhyam / brahma-niraJjanamAtmAnam , nirdvandvAnubhavam-dvandvAdvikalpAcirgato nirvikalpakaH, parabhAvaparityAgena pAramArthikatattva sAkSAtkArAtmaka ityarthaH / sa tAdRzo yo'nubhava uktaprakArastam, vinA-Rte, katham-kena prakArAntareNa, pazyatu-viSayIkarotu, kAkA na kenA'pi prakAreNa viSayIkartuM zaknotItyarthaH / nirdvandvasya nirdvandvenaiva sAmyAda grahaNayogyatA na tu dvandvAtmakena, dvandvAtmakanirdvandvayo vizeSaNamukhena virodhAditi bhAvaH / evaM ca zAstrAdikaM paramparayaiva brahmajJAna upayujyate, sAkSAtsAdhanaM tvanubhava eveti sahetukaM samarthitam // 6 // zAstroktadazAcatuSTayeSu anubhavasya ka niveza iti ziSya jijJAsAnivRttaya Aha na suSuptiramohatvAnnA'pi ca svapnajAgarau / kalpanAzilpavizrAntesturyavA'nubhavo dazA // 7 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre anubhavA'STakam 279 ___ na suSuptirityAdi / amohatvAta-na moho mithyAtvA'jJAnAtmako yasya sa tAdRzo'mohastasya bhAvastattvaM tasmAt , moharahitakhAdityarthaH / anubhava:-uktaprakArA zuddhacidAtmikA''tmadazA, suSupti:-suSuptivadeva dRDhagADhamohaprAvalyAd yathArthavastUpalabdhyamAvAtsuSuptyAkhyA zAstroktA prathamAtmadazA, na-naiva, moharahitasya mohAtmakadazAyAM virodhAnA'ntarbhAva ityAzayaH / kalpanA. zilpavizrAnteH-kalpanAyA vikalpasyeSTA'niSTAdipadArthacintanasya yacchilpamuttarottararacanotkarSastasya vizrAnte virAmAkhetoH, nirvikalpAtmakatvAddhetorityarthaH / svApajAgarau-svApadazAvajAgradazA. bacca vividhavikalpazilpavyApRtatvAtsvApAkhyA jAgarAkhyA cA''tma. dazA, nA'pi ca-naiva, anubhava iti vizeSyaM sambadhyate / nirvi. kalpakasya na savikalpe'ntarbhAvo vailakSaNyAditibhAvaH / tasmAtparizeSAt-turyA-caturthI, uttarAkhyojAgaradazaiva, evakAreNa dazA. ntaravyavacchedaH / dazA-AtmAvasthA, bodhyetizeSaH / yadyapi caturthI dazA kevalina eva zAstroktA / anubhavadazA ca kevalA. tpUrvabhAvinIti tasyAsturyadazAtvamasamaJjasam / tathApi dazAtrayA'nantarbhAvAcchuddhacidAtmakatvAtkevaladazAyAH sAkSAtsAdhanabhAvAcca kAraNe kAryopacArAcca turyatvamanubhavadazAyA iti bodhyam // 7 // ziSyANAM prabodhAya pravRttaye ca sAdhanaprakAramupalakSayannanubhavaphalaM ca vivRNvannupasaMharati adhigatyA'khilaM zabdabrahma zAstradRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmA'nubhavenAdhigacchati // 8 // Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 * bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite iti mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre anubhavA'STakaM nAma SaDviMzatitamamaSTakam // 26 // adhigtyetyaadi| muniH-jagattattvamananazIlaH samyaktvasamagraH sAdhuH, zAstradRzA-zAstraM vItarAgavacanaM darzanAdikaM ca, upalakSaNatvAttajanyaM jJAnam , tadeva dRgiva vastuyAthAtmyaparicchedasAdhanatvAt dRk tayA kRtvA, zrutajJAneneti yAvat / akhilam-samagram , na tu vikalam , alpasya parabrahmajJAnA'sAdhanatvAditi bodhyam / zabda. brahma-zabdo brahmapadasAnidhyAd brahmapatipAdakaM vAGmayam , tatprati. pAdyatvAttadAtmakaM yadbrahma zuddhAtmatatvam , zabda viSayaM brahmaNastaTasthaM rUpamityarthaH / adhigatya-jJAtvA, zabdA hi brahma tATasthyenaiva pratipAdayanti, brahmasvarUpasya nirvikalpAnubhavaikaviSayatvAditi bodhyam / ata eva, anubhavena-uktaprakAreNA''tmamAtraviSayatvAcchuddhajJAnena zrutajJAnottarabhAvinA, svasaMvedyam-svenA''tmanaiva zuddhacidAtmakena saMvedyaM sAkSAtkaraNIyam , yaduktaM-prAk-' jAnAtyAtmAnamAtmane 'ti / param-zuddhasaccidAnandAtmakatvAtsarvotkRSTam , brahma-AtmAnam , adhigacchati-sAkSAtkaroti, zrutajJAnAt parabhAvaviramaNapUrvakamanubhavastatazcAtmalAbha iti niSkarSaH / tasmAtsarvaprayAsenA'nubhakaH sAdhanIya iti tAtparyam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR-kaviratna panyAsapravara-zrIyazo bhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNivira. citAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAmanubhavA'STakaM nAma SaDviMzatitamamaSTakam // 26 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnasAre yogA'STakam 281 // yogA'STakam // ' yathArthavastusvarUpolabdhi-parabhAvA'ramaNa-tadAsvAdanaikatvamanubhava ' ityukta dizA'nubhavasya viratyavinAmAvitvAdviratezca yogasAdhyatvAdyogA'STakaM vivakSuH ziSyapraboSAyA''dau yogapadArthamevAhamokSeNa yojanAdyogaH sarvo'pyAcAra iSyate / viziSya sthAnavarNA'rthA''lambanakAyyagocaraH // 1 // mokSeNetyAdi / mokSeNa-sarvakarmakSayalakSaNena zAzvatA'khaNDA''nandAtmakena caturthapuruSArthena saha, yojanA-prApaNAt , melanAddhetorityarthaH / sarva:-nikhilaH, api-revArthaH / tena ktipyaa''caarvyvcchedH| AcAra:-caraNasaptatikaraNasaptatirUpo mokSaprAptyanukUlaH kriyAsamudAyaH / AcArapadasya tAdRzakriyAsamudAya eva rUDhatvAnmokSaprastAvAcceti bodhyam / yoga:-yogapadavAcyA, iSyate-iSTaH, yogibhiriti zeSaH / yaH ko'pi vA''cAro bhavatu, sa mokSeNa yojayati ceda yogazabdavAcyaH / yojyate mokSaNa sahA'nena kRtvetikaraNasAdhano yogazabda iti bodhyam / yogArthAanusAreNaitadevamuktam / samprati rUDhimanusRtyA''ha-viziSyetyAdi / viziSya-tAdRzA''jAreSu manaHzuddhayA dividhipraguNatvAprAdhAnyAcchaGgamAhikayA nirdhArya, sthAnavAlambanakAmyagocaraH-sthAnamAvazyaka kriyAsu zAstroktAsanamudrAdiparigrahaH, varNAH pAThakaguNaSaTakavizadIkRtasUtrAdivarNapArAyaNam , artha uktaprakAravarNArthabhAvanam , AlambanaM dhyeyaM jinabimbAdikaM tatra dRGmanaH Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite samAdhizca, aikAyyaM kartavyeSvatIcAro mA prasAGgIditi manasastade. katAnatA, apramAda iti yAvat / vRttyantaraparityAgena manaso lakSye sthirateti niSkarSaH / ete gocarA viSayA yasya sa tAdRzaH, yoga iSyate iti sambadhyate / tatazca yaugikArthA'nusAreNa yogapadasya mokSasAdhakA''cAramAtramarthaH / rUDhyA tu sthAnAdipaJcakaM yogapadArtha iti sAraH // 1 // samprati ziSyaprabodhArthaM teSAM vizeSA'bhidhAnaM svAminaM cA''hakarmayogadvayaM tatra jJAnayogatrayaM viduH / virateSveSa niyamAd bIjamAnaM pareSvapi // 2 // - karmayogadvayamityAdi / tatra-teSu sthAnAdiSu paJcasu yogapadArtheSu, karmayogadvayam-karma kriyA tadAtmako yogaH karmayogastayordvayam , sthAnaM varNazcetyetadvayaM kriyAtmakatvAtkarmayoga ityeka mityarthaH / jJAnayogatrayam - jJAnaM cintanaM dhyAnaM bhAvanaM ca, tadAtmako yogo jJAnayogasteSAM trayam , arthacintanamAlambanadhyAnaM lakSyaika gAnatA ca kramazo jJAnasyaiva prakArA ityarthAlambanaikAgryatrayaM jJAnayoga ityevam , viduH-jAnanti, yogarahasyajJA iti zeSaH / uktAH paJca yogA dvidhA vibhaktAH, Adito dvayaM karmayogArUyaM zeSaM jJAnayogAkhyaM kramazaH kriyAtmakatvAjjJAnAtmakatvAJcetyAzayaH / keme bhavantIti ziSyajijJAsAyAmAha-virateSvi tyAdi / eSaH-karma: yogAlyo jJAnayogArUyazca yogaH sthAnapadyAtmakaH, niyamAdnizcayataH, virateSu-tyaktArambheSu, dezavirateSu sarvavirateSu cetyarthaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre yogA'STakam 283 bhavatIti zeSaH / viratA yuktayogasampannA bhavantyeva, anyathA virate durArAdhyatvAdityAzayaH / pareSu-viratabhinneSu aviratasamyagdRSTi. mArgAnusAriprabhRtiSu, apinA viratasamuccayaH / bIjamAtram-bIjaM hetureva bIjamAtram , yathA tAdRzayogotpattiH kadAcitsambhAvyate tathA'zAMzena yatkiJcinmudrAdikaM bhavatItyAzayaH / viratA yoga. samagrAstadanye tAdRzayogalezavanta iti niSkarSaH // 2 // ziSyasya vizadabodho yathA syAdityuktayogAnAM bhedAna, kAryANi cAha kRpA-nirveda-saMvega-prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchA-pravRtti-sthirasiddhayaH // 3 // kRpetyAdi / atra-ukteSu paJcasu yogeSu, pratyekam-ekamekaM pratilakSIkRtya, icchApravRttisthirasiddhayaH-icchA ca pravRttizca sthiraM sthiratA ca, bhAvapradhAno nirdezaH / siddhizcetyetAH, bhedAHprakArAH, kRpAnirvedasaMvegaprazamotpattikAriNa:-kRpA'nukampA, thaarttraannecchaa| nirvedo duHkhamUlaM matvA sNsaare'priitiH| saMvego mokSa. viSaye utkaTA'bhilASaH / prazamastRSNAkSayaH kaSAyAdijayazcetyeSAmutpattiH prAdurbhAvastatkurvanti sampAdayantIti te tAdRzAH / bhavantIti shessH| sthAnAdiyogAnAM prtyekmicchaadyaakhyaashctvaarobhedaaH| yathA-icchAkhyaH pravRttyAkhyaH sthiratAkhyaH siddhayAkhyazca sthAnayogaH / evaM varNAdiSvapyuhyam / icchAdInAM svarUpaM cA'nupadameka vakSyati / tadevaM paJcanAM catubhirguNanena viMzatibhedo yogH| eSvArASiteSu ca kRpAdilAbha iti tAtparyam // 3 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite yogasyecchAdikAn prakArAn ziSyajijJAsAnivRttaye nirUpayannAha icchA tadvatkathAprItiH pravRttiH pAlanaM param / sthairya bAdhakabhIhAniH siddhiranyArthasAdhanam / / 4 // icchetyAdi / tadvatkathAprItiH-sa pUrvokaprakAraH sthAnAdiyogo'styeSAmiti tadvanto yoginasteSAM tadguNAnadhikRtyapravRttatvAttatsambandhinI yA kathA vArtA pravacanAdirUpA, tatra priitirnuraagH| tacchravaNotkaNThA, tacchravaNe udvegarahitacittAbhinivezaH, tacchravaNena cittaprasAdAnubhavazca / prIteSeSo'nubhAva iti bodhyam / icchApadasamudAye satyA bhAmetivatpadaikadezaprayogAdicchAyoga ityarthaH / ucyate iti zeSaH / evamagre'pi bodhyam / yaH svayamanuSThAtumazakto'pi yogikathAsu prINAti sa icchAyogavAniti tAtparyam / yatra necchA tatra na tadvatkathAprItiricchAyoga iti hRdayam / param-atyartham , anavaratamityarthaH / pramAdAdi mA janiSTetizaGkayA. ''lasyaparityAgena sAtizayaprayatnapUrvakamiti yAvat / pAlanamsevanam , prakaraNAtsthanAdiyogasyeti labhyate / pravRtti:-pravRtti yogaH / yogasAdhanapravRttirUpatvAdeSa pravRttiyoga iSyate iti tAtparyam / rAdhakabhIhAni:-bAdhakA yogapratirodhakA ye kumatyatIcArAdayo doSAstebhyo yA bhI ogapratirodhabhayaM tasyA hAnistyAgaH, yogasya sadabhyAsAdinA tAdAtmyApannatvAtsvAbhAvikatvAdatIcArAdizaGkAyA anavasarAditi bodhyam / yogasAdhane dRDhasthiravRttiteti yAvat / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnasAre bogA'STakam 285 sthairyam-stharyayogaH, nizaGkaM yogasAdhanaM sthiratAyoga iti nisskrssH| badA sadabhyAsAdinA yogaH svabhAvabhUto bhavati tadA yogamayatvA. dAtmano na bAdhakazakotpadyate, tasmAdvahirantazca sthiratA jAyate, sa sthiratAyoga iti bodhyam / anyArthasAdhanam-anyeSAM svabhinnAnAM prANinAM ye'rthA nirvairatvAdayasteSAMsAdhanaM sampAdanam , svasAnidhyAdimAtreNa pareSAmapi zuddhabhAvaprApaNamityarthaH / sidbhiH-siddhiyogaH, yadA'bhyAsAdinA yogaHsiddhyati tadA tAdRzayogisAnnidhyAdinA pare'pi zuddhabhAvaM gacchanti, yathA yoginaHsannidhau sahajavairiNAmapi vairatyAgenA'vasthAnaM mithyAmaterapi samyaktvapratipattirityAdi / sa eSa siddhiyogaH, pareSAmapi siddhisAdhakatvAdityAzayaH // 4 // kva ko yogo bhAvanIya iti ziSyajijJAsAyAmAhaarthAlambanayozcaityavandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAnavarNayo yatna eva ca // 5 // arthAlambanayorityAdi / caityavandanAdau-caityaM jinaprAsAdaH, tAtsthyAttAcchabdyamiti caitya pratiSThApitAni jinabimbAni teSAM vandanam , AdinA zeSAvazyaka kriyA, tasmin tadadhikAre, arthAlambanayo:-arthaH paThyamAnasUtrAdivAcya AlambanaM dhyeyo'IhAdistayoruktaprakArayorAlambanayorityarthaH / vimAvanam-vizeSeNa sthiramanasA bhAvanamanucintanam, yoginaH-sthAnAdiyogasamapratyamuneH, zreyase-kalyANAya, mokSAyetyarthaH / sampadyata iti zeSaH / nusthAnavarNayoHkimiti ziSyajijJAsAnivRttaye Aha-sthAnavarNayo Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite rityAdinA / sthAnavarNayoH-sthAnamuktaprakAraH sthAnayogo vihitA''sanamudrAdiH, varNo varNayoga uktaprakAraH sUtrastavAdyakSaram , tayoH, caH samuccaye / yatnaH-yathA to yogI zuddho syAtAM tathA sopayogaH prayatna eva, evakAreNa tayorbAhya kriyArUpatvAdvibhAvanavyavacchedaH / yoginaH zreyase iti sambadhyate / caityavandanAdau sthAnavarNayoyano'. lambanayorvibhAvanaM ca yoginaH zreyase ityatastAdRzavidhau sthAnAdiyogo'vazyaM saprayatnamanuSTheyo'nyatra tadanuSThAne'pi zreyaH siddhya. sambhavAditi niSkarSaH / caityavandanAdau tai yo gairakAyyAkhyapaJcamayogasiddhyA sAkSAdeva zreyaHprAptiriti hRdayam / taduktam-"tahRddhayastadAtmAnastanniSThAstatparAyaNAH / gacchantyapunarAvRttiM jJAnaniSUtakalmaSA " iti // 5 // ziSyaprabodhArthamAlambanaviSaye vizeSamAhaAlambanamiha jJeyaM dvividhaM rUpyarUpi ca / arUpi guNasAyujyaM yogo'nAlambanaH paraH // 6 // AlambanamityAdi / iha-yogaprakaraNe'smin , AlambanamyadAlambyA''lambanayogapravRttistad dRzyaM dhyeyaM ca lakSyam , dvividham-dviprakAram , jJeyam-bodhyam, kintadityAkAGkSAyAmAharUpItyAdi / rUpi-rUpavat, mUrtamityarthaH / arUpi-amUrtam, caH samuccaye / tatra rUpyaItpratimAdikaM pratItamityarUpi nirUpaya. mAha-arUpItyAdi / guNasAyujyam-guNa rUpyAlamvanaguNa AnAdibhiH sAyujyaM sahayujyate samAdhatte iti sayuktasya bhAvaH sAyujyaM Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasAre yogA'STakam 287 vaadaatmym| ahaMdAdismaraNena tadguNAtmanA cittasya dhArAvAhitayA prazAntapariNatiriti yAvat / arUpi-arUpyAlambanam , arUpi. guNaviSayatvAdarUpItyAzayaH / sa evaiSaH, para:-sarvAntimaH, anAlambana:-ISadarUpitvAdAlambanaM yasya sa tAdRzaH, aikAyAkhya ityarthaH / ekAgratAyAM hi na parabhAnamityanAlambanAkhya iti bodhym| yoga:-mokSeNa yojaka AcAravizeSaH / tadevaM sthAnAdInAM pazcAnAM yogAnAmicchAdibhizcatubhirguNane viMzatiH prakArA iti bodhyam // 6 // ___ samprati teSAM yogAnAM prakAravizeSa ziSyajijJAsAnivRttaye mokSaprAptikramaM cAha prItibhaktivaco'paGga sthAnAdyapi caturvidham / tasmAdayogayogApte mokSayogaH kramAd bhavet // 7 // prItibhaktItyAdi / sthAnAdi-pUrvoktasthAnaprabhRtiyogapazcakam, prItibhaktivaco'saGga:-prItibhaktivaco'sanAkhyaizcaturbhiranuSThAnaiH kRtvA'pi, apinecchAdiyogasamuccayaH / caturvidham-catasro vidhAHprakArA yasya tattAdRzam, catuHprakAramityarthaH / sthAnAdipaJcakaM pratyekamicchAdimizcatuvidhaM prItyAdibhirapi cturvidhmityrthH| tadevaM yogapaJcakamicchAdicatuSkeNa guNitaM vizatividhaM prItyAdicatuSkeNa guNitamazItibidhamiti bodhyam / tatra-paramAdareNa hitodayakArirucisahitaM zeSatyAgena yogAnuSThAnaM prItiH samyagjJAninaH prItisama kriyamapi savizeSagauravaM vizuddhataraM. yogAnuSThAna Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite bhaktiH, samyakcAritravataH zrutAnusAreNa yathocitaM yogAnuSThAnaM vacaH, paTvabhyAsA''hita saMskAravazAdvacananairapekSyeNa svabhAvata eva yogAnuSThAnamasaGgaH iti saGkSepaH / vistaratastu SoDazakAddau draSTavyam / nanvebhi yogaiH kathaM mokSAptiriti ziSyajijJAsAyAmAha - tasmAdityAdi / tasmAt - pUrvoktA'zItividhayogArAdhanAddhetoH kramAt - paurvAparyataH, ayogayogApteH - ayogo'vidyamAnA manoyogAdayaH sarve yogA yatra sa tAdRzazvA'sau yogazcA'yogayogaH sakalayoganirodhAtmakaH zailezyavasthArUpastasyA'pteH prApterhetoH, mokSayogaHsakalakarmakSayajanya zuddha saccidAnandAtmaka svarUpAvasthAnAtmakena mokSapadavAcyena saha yogaH sambandhaH, bhavet syAt / Adau yogA. rAdhanaM tato'yogayogAti stato mokSa ityevaM kramAdyogAnmokSalAbha iti tAtparyam / tasmAnmokSecchunA yogo'vazyArAdhyaH, tena vinA mokSA'prApteriti hRdayam // 7 // sampratyupasaMharan ziSyahRdayAvarjanArthaM yogarahitasya zrutA'Si - kAro'pi neti yogamAhAtmyamAha sthAnAdya yoginastIrthocchedAdyAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa ityAcAryAH pracakSate // 8 // iti mahAmahopAdhyAya - zrIyazovijayopAdhyAyakRte jJAnasAre yogA'STakaM nAma saptaviMzatitamamaSTakam // 27 // sthAnAthayogina ityAdi / sthAnAdyayoginaH-sthAnaM sthAnArUpayoga Adi yeSAM varNayogAdInAM te sthAnAdayastaiH kRtvA'yogino Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre anubhavA'STakam na yogo'yogo yogAbhAvaH so'styasyeti sa tasya sthAnAdiyogArAdhanavimukhasya zeSe SaSThI / torthocchedAdyAlambanAt - tIrthocchedoyadyasmai yogarahitAyA'pi sUtraM nopadizAmi tadA tIrthasya pravacanasyocchedo bhaGgo yoginaH pravacanajJasyA'bhAvAtsyAdityevaM tIrtho cchedaH, AdinA gurubhaktyAdirAlambanamavidhinA sUtradAnanimittaM tato hetorapi, sUtradAne - zrutopadeze, mahAdoSaH - mahAnakSamyo doSo'parAdhaH, apinA yatra tIrthoccheda nivAraNArthamapi yogarahitasya sUtradAne mahAdoSastatra tato'lpakAraNena sUtradAne mahAdoSa iti kimu vaktavyamiti sUcyate / yogarahitasya hi sUtradAne'nadhikAriNA tenA'zuddhakriyAparamparApravRtteH paramArthataH zuddhakriyocchedAtIrtho - cchedanimittataivopadeSTurityato mahAdoSa iti bodhyam / nanvetadyogapakSapAtino bhavataH svamanISiketi cenna, tadAha- itItyAdi / iti - ayoginaH sUtradAne mahAdoSa ityevam, AcAryA :- yogazAstropadeSTAro munayaH pracakSate - prakarSeNa sAgrahamAkhyAnti / evaM ca zrutAdhikArI yathA syAmityavazyaM yogo'bhyasanIyo mumukSuNeti tAtparyam // 8 // I 289 iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR kaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadra vijayajIgaNivara ziSya panyAsa zrI zubhaGkara vijaya gaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM yogA'STakaM nAma saptaviMzatitamamaSTakam // 27 // 19 * Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite // niyAgA'STakam // nanu bhavatA ' ayogApte mokSayoga' ityucyate / anye punaniyAgapratipattyA mokSamAhuriti ziSyazaGkAM samAdhimurniyAgA'STakaM vivakSurAdau niyAgabheva vivRNvannAha yaH karma hutavAn dIpte brahmAgnau dhyaandhaayyyaa| sa nizcitena yAgena niyAgapratipattimAn // 1 // ya ityAdi / ya:-yAdRza uktayogasampanno muniH, dIpleuktayogArAdhanAdvizuddhatvAkarmadAhakatIvrasAmarthya sampanne, agnipakSe prajvalite, brahmAgnau-brahma vizuddhacaitanyabhAva AtmaivoktayogAbhyAsaprAdurbhUtakarmadAhazakteragnistasmin , dhyAnadhAyyayA-dhyAnaM zailezyAkhyamayogayogAtmakaM zukladhyAnaM tadrUpayA dhAyyayA dhIyate'nayA samidagnAviti dhAyyA Rk, tayA, dhyAnAtmakasamitprakSepamantreNetyarthaH / karma-karmAtmikAM samidham , hutavAn-pradipya dagdhavAn, RcA hi pradipte'gnau samidhaM juhoti, tathA dhyAnena zuddhAtmani karma nAzayavi munirityAkUtam / saH-tAhazo dhyAnena brahmaNi dagdhakarmA munireva, nizcitena-nizcayA'bhimatena, yAgenayajJena, devaprItyarthena AhutikriyApradhAnena vidhivizeSeNa yajJa iti pratItena, nizcayanayo hi bhAvamicchati na dravyAdikaM tasya vyavahAraviSayatvAditi bhAvayajJasampannatvena hetunetyarthaH / " yajJaH savo'dhvaro yAga" ityamaraH / niyAgapratipattimAna-nizcito yAgo niyAgastasya yA pratipattiH svIkAraH, prAptirityarthaH / tadvAn / niyAgo Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre niyAgA'STakam nArthAntaraM vedoktaprakAram , kintu bhAvayajJa eva niyAgaH / tatpatiprattyaiva mokSayogaH / sa cA'yogayogAtmakazailezyAkhyazukladhyAnenaiva sAdhya iti suSThUktam-" ayogayogApte mokSayoga" iti bhAvaH / paramparitarUpakAlaGkAraH // 1 // ziSyapratibodhAyoktaprakArasya bhAvayajJasyaivopAdeyatvaM natvanyAdRzasya yajJasyetyAha pApadhvaMsini niSkAme jJAnayajJe rato bhava / sAvadhaiH karmayajJaiH kiM bhUtikAmanayA''vilaiH // 2 // pApadhvaMsinItyAdi / vatseti sambodhanaM prastAvAllabhyate / phApamaMsini-pApamazubhaM karma, upalakSaNasvAkarmamAtram , tad dhvaMsayati nAzayatItyevaMzIlastasmin , karmanAzake ityarthaH / niravadha iti yAvat / niSkAme-kAmAdiSTArthaprAptIcchAto nirgato niSkAmaH, kAmanocchedake kAmanAM vinA sAdhye vetyarthaH / kAmanArahitatvAdvizuddha iti hRdayam / jJAnayajJe-jJAnena jJAnAtmako vA yajJo devaprItyartho vidhivizeSaH, prastute tu karmanAzaka Antaro dhyAnAdibyApArAtmaka uktapakAro bhAvayajJastatraiva, evA'rtho'rthAlabhyate / rata:-tatparaH, bhava-edhi / arthAllabdhaivakAravyavacchedyamAha-sAvavairityAdi / sAvadhaiH-avadyaM pazuvadhAdyAtmakaM pApaM tena saha vatanta iti te tAdRzAstaiH, pApahetubhirityarthaH / tathA, bhRtikAmanayAbhUtiraizvaryam , tasyAH kAmanayA prAptIcchayA, " bhUtikAmaH pazumAbamete"tyukteriti bhaavH| "vibhUtibhUtiraizvarya mi"tymr| Avilai: Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite " kaluSaiH, avizuddhairityarthaH / " kaluSo'naccha Avila " ityamaraH / karmayajJe: - karma pazubadhAdikA bAhyakriyA tayA tadAtmakA vA ye yajJAstai vedokta jyotiSTomAdibhiH prasidvai yajJaH, kima 1 - na kimapItyarthaH / tAdRzA yajJA heyA iti yAvat / atra karmayajJAnAM hAne vizeSaNavidhayA sAvadyatvamAvilatvaM ca heturuktaH / tathA jJAnayajJasyobAdAne pApadhvaMsitvaM niSkAmatvaM ca heturvizeSaNavidhayoktaH / padasamudAyazca vAkyamiti vAkyArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAro'tra bodhyaH / karmanAzakatvAdvizuddhatvAzca jJAnayajJa upAdeyaH, sAvadyatvAdavizuddhatvAcca karmayajJo heya iti niSkarSaH / yaduktam- " zreyAn dravyamayAd yajJAd jJAnayajJaH parantapa ! sarva karmA'khilaM pArtha ! jJAne parisamApyate " iti // 2 // nanu ' yuktaH karmaphalaM tyaktvA zAntimApnoti naiSThikImi " - tyukteH phalatyAgapUrvako vedoktatvAnmanaH zuddhihetuzca karmayajJo'pyupAdeya eveti ziSyatarka vijaghaTayiSurAha-- vedoktatvAnmanaH zuddhyA karmayo'pi yoginaH / brahmayajJa itIcchantaH zyenayAgaM tyajanti kim 1 // 3 // vedoktatvAdityAdi / yoginaH - karmaphalatyAgAtmaka yogavato jJAninaH / yaduktam - " sarvakarmaphalatyAgaM tataH kuru yatAtmavAni"ti / tadvidheyatvAttatsambadhItyarthaH / karmayajJaH - pazuvadhA dyAtmakena karmaNA sampAdanIyaH kriyAtmako vA yajJo devaprItyarthavidhivizeSo yajJa iti prasiddho'pi, apinA na kevalaM jJAna eveti sUcyate / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre niyAgA'STakam 293 vedoktatvAt-vede uktatvAdvihitatvAddhetoH, yaddhi vedavihitaM na tadoSAyA'pi tu manaHzuddhaya evetyato hetoH, vedasya zubhopadeza eka vyApAro'nyathA'pAmANyApateriti bodhyam / manaHsukhA-manasazcittasya, upalakSaNatvAccittavRtteH zuddhiH zubhapariNAmastayA kRtvA, yadvA vedoktamitti vihitaM karomi nA'vihitamiti manaHpariNAma. zuddhyA kRtvA, brahmayajJa:-brahma zuddhacidAtmA tatpayojako yajJaH, AtmasAdhako jJAnAtmako yajJa evetyarthaH / iti-evam , icchanta:manyamAnAH, yaduktam- " yoginaH karma kurvanti saGgaM tyakvA''ma. zuddhaye " iti, " tyakvA karma phalA''saGgaM nityatRpto nirAzrayaH / karmaNyabhipravRtto'pi naiva kiJcitkaroti sa" iti, vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA" iti ceti bodhyam / zyenayAgam-iyenAkhyapakSivizeSahiMsAsAdhyaM yAgaM yajJaM zyena. yAgetiprasiddhaM vedoktam , yaduktam-"zyenenA'bhicaran yajete". ti / kim-kuto hetoH, tyajanti-varjayanti, na kurvantItyarthaH / kAkA tattyAgo na saGgacchate iti dhvnyte| tasyA'pi vedoktvA. nmanaHzuddhyA brahma yajJatvasya tatrA'pyuktarItyA'vAdhAtyAgahetorabhAvAditibhAvaH / tatazca yathA karmaphalatyAgenA'pi zyenayAge brahmayajJatvaM neSTam , ata eva tyajanti / tathA yAgAntare'pi phalatyAge'pi hiMsAtmakatvAnna brahmayajJateti karmayajJatyAga eveSTa iti suSThUktam-" sAvadhaiH karmayajJaiH kimi"tyAdIti bhAvaH // 3 // nanu tarhi " karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdaya" iti, "kuru karmaiva tasmAttvaM pUrvaiH pUrvataraM kRtami"tyAdi coktaM na Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSita saGgacchate / kizca phalatyAge karmayajJo brahmayajJa iti siddhAnto'pi virudhyate iti ziSyazahAM samAdadhadAha brahmayajJaH paraM karma gRhsthsyaa'dhikaarinnH| pUjAdi vItarAgasya jJAnameva tu yoginaH // 4 // brahmayajJa ityAdi / adhikAriNa:-nyAyopArjitavittAdima jvAdvItarAgapUjA'dhikAravataH, etenA'nyAdRzo'naSikAriNo vItasAgapUjAdhapi na brahmayajJa AtmazuddhyabhAvAditi dhvanyate / gRhasthasya-gRhamedhinaH, dezaviratasya zrAvakAderalpazaH sAvadhapravRttimataH, vItarAgasya-rAgadveSarahitasyA'rhataH, pUjAdi-snAnIyamAdhajalA'nulepanapuSpadhUpadIpacelA'laGkArAdinivedanAdyAtmikA kriyA pUjeti prasiddhA, AdinA bimvapratiSThAdikam , tadrUpamityarthaH / karma-karmaNA sAdhyaH karmAtmako vA yajJaH, karmayajJa ityarthaH / paramkevalam , brahmayajJa:-brahmasAdhakamanaHzuddhihetutvena brahmayajJAtmakaH / nanu tarhi yoginaH kimityAkAGkhAyAmAha-jJAnamityAdi / tubhede / tamevAha-yogina:-sarvasAvadhaviratasya munestu, jJAnam-jJAnayajJa eva, brahmayajJa iti sambadhyate / jalapuSpAdisAdhyapUjAdeH sAvadyAnuSThAnarUpatvAd gRhasthasya ca sAvadhapravRtterazakyaparihAratvAtpUjAdi yujyate, manaHzuddhyAdiphalatvAcca sa brahmayajJaH / yoginastu sarvasAvadyaviratatvAttanna yujyata iti tasya jJAnayajJa eva brahmayajJa ityAzayaH / evaJca " karmaNaiva hI "tyAdI karmapadaM svalpasAvadyapUjAdikarmaparaM gRhasthocitameva na munerahatIti nA'saGgati na vA virodha iti sarva samaJjasamityAkUtam // 4 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre niyAgA'STakam ziSyaprabodhArtha prAguktazlokadvayArthameva vizadIkurvannAhabhinnoddezena vihitaM karma karmakSayA'kSamam klaptabhinnAdhikAraM ca putreSTyAdivadiSyatAm // 5 // bhinnoddezenetyAdi / bhinnoddezena-bhinnaH karmakSayaprastAvAkarmakSayalakSaNamokSavilakSaNaH svargAdirUpa uddezaH pravRttiprayojana tena hetunA, mokSavilakSaNasvargAdyAtmakakAmanAsiddhyarthamityarthaH / vihitam-zAstre vidheyatvena pratipAditam , klaptabhinnAdhikAramklapto nizcito bhinno vividho'dhikAro yogyatA yasya tattAdRzam , mumukSuvidheyavidhivilakSaNaprakriyamityarthaH / cH-smuccye| "prakriyA vadhikAro'the" ti haimaH / karma-karmayajJaH, putraSTyAdivat-putrasya tadarthatvAttatsambandhinI yeSTiryajJaH, AdinA'gniSTomazyenayAgAdiH / yaduktam-" puDheSyA yajeta putrakAmaH" iti, tadvat, puDheSyAdiyajJa ivetyarthaH / karmakSayA'kSayam-karmaNaH puNyapApAtmakasya kSaye nirjaraNe'kSamamasamartham , iSyatAm-manyatAm / ayaM bhAvaH-vede yajJaH svargAdyuddezena kAmyAdhikAre vihitaH, tathA vItarAgasya pUjAdi gRhidharmA'dhikAre vihito na yogidharmAdhikAre / evaJca yaduddezena yadadhikAre ca tatkarma vihitaM tenA'dhikAriNaiva vihitena tena tadu. dezasyaiva siddhi yujyate / yadi hi tenoktA'dhikArAnarha vihitenoktavilakSaNodezasiddhirapi syAttadoddezA'dhikAravizeSapratipAdanaM niSprayojanatvAcchAstre na kuryAdeva / tasmAnniSkAmena vihitaH karmayajJaH karmakSayA'kSamatvAnna brhmyjnyH| yathA puDheSTyAdiH putrAdikAmanAtyAgena vihito'pi na vividiSAhetuH, pratyutA'dhikAraviparyayeNa Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSita jamadagnyAdivihitaputreSThAdermahAnarthaH zAstreSu zrUyate / tasmAnna karma kathaJcidapi brahmayajJaH / kiJca gRhamedhino'dhikRtya phalavizeSoddezena vihitaH karmayajJo mumukSubhi heya eveti // 5 // ___ nanu " madarthamapi karmANi kurvan siddhimavApsyasI "tyukteH karmaNo brahmArpaNaM brahmayajJa iti ziSyazaGkAyAmAha brahmArpaNamapi brahmayajJA'ntarbhAvasAdhanam / brahmA'gnau karmaNo yuktaM svakRtatvasmaye hute // 6 // / brahmArpaNamapItyAdi / karmaNaH-svakRtakarmaNaHkarmayajJAdirUpasyA brahmArpaNam-brahmaNe zuddhasaccidAnandamayA''tmane paramezvarAyA'rpaNaM nivedanam , yatkRtaM tadbrahmaNe brahmaNA na madartha mayetyevamAdirUpeNa svakRtakarmaNo brahmasAtkaraNam , tadapi / apinA nA'nyathA brahmayajJAntarbhAvaH karmayajJasyetyuktaM sUcyate / brahmA'gnau-brahma uktaprakAraH sa evA'haGkArAdidAhasamarthatvAdagnistasmin , svakRtatvasmayesvena kRtaM svakRtaM tattya bhAvastatvaM tadAtmako yaH smayo madaH, kRte karmaNi idaM mayA kRtamityevaM svakartRtvA'bhimAna ityarthaH / tasmin , hute-vilopite sati, brahmayajJAntarbhAvasAdhanam-brahmayajJa uktaprakArastatra yo'ntarbhAvaH karmayajJasya brahmarUpatA''pAdanaM tasya sAdhanamupAyaH, yuktam-ghaTate, ucitamityarthaH / ayaM mAvaH-karmayajJasya brahmArpaNaM tadA brahmayajJatAsAdhanaM yadi nijAtmani brahmaikyabhAvanayA karmaNaH svakartRtvA'bhimAno na jAyate / AtmasAkSAtkAre hi tasmin na kartRtvabuddhirudeti, Atmano niraJjanasvAditi tadava Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre yogA'STakam 297 sthAyAM kRtamapi karmA''tmasAkSAtkArAyaiva jAyate iti karmaNo brahmArpaNamityucyate / evaM ca sa brahmArtho yajJa iti karmayajJo bramayajJa ityucyate nA'nyathA / yaduktam-" brahmArpaNaM brahma havi brahmAgnau brahmagA hutam / brahmaiva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA" iti, " yasya nA'haGkato bhAvo buddhiryasya na lipyate / hatvA'pi sa imAM llokAn na hanti na nibadhyate " iti ca / evaJcA'tra jJAtAtmanaH karmaiva brahmayajJo'nyathA tu tayo bheda eveti mumukSuNA karmayajJaH sarvathA heya eveti hRdayam // 6 // sampratyupasaMharan ziSyahRdayAvarjanAya brahmayajJaM vivRNvanniyAga. pratipattiphalamAha yugmena brahmaNyarpitasarvasvo brahmadRg brahmasAdhanaH / brahmaNA juhvadabrahma brahmaNi brahmaguptimAn // 7 // brahmAdhyayananiSThAvAn prbrhmsmaahitH| brAhmaNo lipyate nA'dhai niyAgapratipattimAn // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre niyAgA'STakaM nAmA'STAviMzatitamamaSTakam // 28 // brahmaNItyAdi / brahmadRk-brahmaNi zuddhacidAtmani dRgdRSTi yasya saH, AtmalAbhaikalakSyaH, mumukSurityarthaH / brahmasAdhanA-brahma zuddhAtmA, upalakSaNatvAtadviSayakaM jJAnam , tattvajJAnamityarthaH / tadeva sAdhanaM sveSTamokSalAbhopAyo na tu karma yasya sa tAhazaH san , jJAnasAdhana ityarthaH / brahmaNi-zuddhacidAtmani, arpitasarvastra:-arpitaM tadekA Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite. bacIkRtaM sarvasvaM svakIyatvenopalakSyamANaM kriyAjJAnAdikaM yena sa vAdRzaH, yatkimapi kriyAjJAnAdikaM tatsarvaM zuddhacidAtmA''tmArthamevetyevaM zuddhacidAtmaikatAna ityarthaH / mumukSu hi jJAnena brahmArthameva kimapi karotIti bhAvaH / tadevaM jJAnopayogamukvA kriyAmAhabrahmaNetyAdi / brahmaNi-sarvajJAnakriyA''dhArabhUte sAdhanatvena pariNate jJAnena pradIpte nijAtmani, agnAviveti dhvaniH / brahmaNA-mAtmanA, lakSaNayA''tmajJAnenA''tmavIryeNa ca kRtvA, dhyAnena kRtvA vA / taduktaM prAk-" dhyAnadhAyyaye" ti dhyeyam / abrahma-na brahma samyagjJAnaM brahmacarya ca, upalakSaNatvAkAmanAmAtram , tathA brahma AtmA tadbhinnaM paudgalikaM karma, ajJAnaM kAmanA karmANi ca, juhvatAhutIkurvan , nAzayannityarthaH / tathA coktaM prAk-" brahmAgnau karmaNo yuktami"tyAdi, " pApadhvaMsinI"tyAdi ceti dhyeyam / ata eva, brahmaguptimAn-brahmaNo brahmacaryasya yA gupti navadhAzIla. rakSaNaM tadvAn , dRDhasthirabrahmacArItyarthaH / atha dhyaanmaah-brhmaadhyynetyaadinaa| brahmAdhyayananiSThAvAn-brahmaNa AtmanaH, tatsvarUpasya tatsAdhakA'nuSThAnasya ca pratipAdakatvAttatsambandhIni yAnyadhyayanAni zAkhA'dhyAyAH, tathA''cArAGgasya prathamazrataskandhasya navA'dhyaya. nAni, teSu niSThA paripUrNatA tadvAn , adhItA'dhyAtmazAstra ityarthaH / ata eva ca parabrahmasamAhitaH-paraM zuddhasaccidAnandamayatvAtsarvo. skRSThaM yad brahma niraJjana AtmA tasmin samAhito vRttyantaranirodhena tadekAgracittaH, AtmasamAdhisthaH sannityarthaH / uktai sabai vizeSaNaiH kRtvA, niyAgapratipatimAn-jJAnAtmakatvAnizcito yAgo niyAgo Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUjA'STakam brahmayajJastasya yA pratipattiH svIkRtistadvAn, brahmayajJaparAyaNa ityarthaH / brAhmaNaH - rUDhyA dvijaH, brahma jAnAtIti brAhmaNa iti yogArthAlambanena mumukSavaH zramaNa bhikSu nirbranthAH, adhai: - pApakarmabhiH saha, " pApaM kilviSakalmaSam / kaluSaM vRjinaino'ghamaMdoduritadukRtamityamaraH / na-naiva, lipyate - zliSyate / atra niyAgaprati - pattimAneva brahmaNo na tu sAvadyakarmaparAyaNa iti bhaGgyA sUcyate / yo hi zAstrANyadhItya mumukSurjJAnena brahmAdhInIkRtAtmA dhyAnAdinA nirjIrNakarmA brahmacArI samAdhistho bhavati sa brahmayajJasamagratvAnna karma vaghnAtIti mucyate iti brahmayajJa evopAdeyaH, karmayajJo'pyuktaprakAreNa brahmayajJAtmaka evopAdeyaH / anyaH sarvo heya eveti hRdayam // 7 // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadravijayagaNivara ziSyapanyAsa zrI zubhaGkara vijaya gaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM niyAgA'STakaM nAmASTAviMzatitamamaSTakam // 28 // E 299 // pUjA'STakam // yaduktaM ' niyAgapratipattimAni 'ti / tatra niyAgaH pUjAdhyAnataporUpa ityAdau ziSyaprabodhArthaM pUjA'STakaM vivakSurmunInAM bhAvapU vociteti tatprakAra mAha yugmena dayA'mbhasA kRtasnAnaH santoSa zubhavastrabhRt / viveka tilakabhrAjI bhAvanApAvanAzayaH // 1 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite bhktishrddhaanghusRnnonmishrpaattiirjdrvaiH| navabrahmAGgato devaM zuddhamAtmAnamarcaya // 2 // dayAmbhasetyAdi / vatseti sambodhanaM prastAvAllabhyate / eva. manimazlokeSvapi bodhyam / dayAmbhasA-dayA paraduHkhaprahANecchA. rUpA karuNA saiva zarIramalasya jalamivA''tmamalasya kaSAyAdeH zodhakatvAdambho jalaM tena kRtvA, kRtasnAna:-kRtaM vihitaM snAnamAtmazarIramalakaSAyAdiprakSAlanaM yena sa tAdRzaH san / yathA jalena zarIrasya malApagama ArdratA ca tathA karuNayA nivRttakaSAyaH snigdhazca snnityrthH| snAtasyA'vazyaM vastraparidhAnamityAha-santoSe. tyAdi / santoSazubhavastrabhRt-santoSo'dhikA'bhilASeNA'vyagratA labdhamAtreNa manaHprasAdazca sa eva zuddhatvAcchubhatvAnmanazvAJca. lyA''cchAdakatvAcca zarIrAcchAdanaM zubhamanupahataM zuklaM kSaumAdivakhaM vAsastadvibhartIti sa tAdRzaH san / yathA vastraM zarIrAcchAdanaM maryAdArakSaNasAdhanaM ca tathA santoSo'pi manovRttI maryAdIkaroti lobhAdinirAkaraNena manasa AvaraNaM ca karotIti bhAvaH / vastrapari. dhAnAnantaraM tilakamAha-viveketyAdi / vivekatilakabhrAjIviveka AtmAnAtmabhedagraho vivekA'STakoktaH sa evA''tmaguNeSu mUrdhanyatvAllallATapaTTapuNDUM tena bhAjate dIpyata iti tAdRzaH san / lalATe tilakena hi vapuH zobhate, tathA''tmA vivekanaiva zobhate iti bhaavH| athAzayazuddhimAha-bhAvanetyAdi / bhAvanApAbanAzaya:-bhAvanA zubhamanovRtti vidheye pramAdo mA bhUditi tadekacittatA ca tayA kRtvA pAvano niSkaluSa udAttazcA''zayazcitta Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnasAre pUjA'STakam vRtti yasya sa tAdRzaH san / snAtvA vastre paridhAya tilakaM kRtvA bahiHzuddhaH zubhAzayo'ntaHzuddhazca pUjayatIti sadayasya santuSTasya vivekino bhAvitAtmanaH pUjAyogyatA sUcitA / tadevaM pUjAyogyatAyogAtpUjAmAha-bhaktityAdinA / bhaktizraddhAnaghusRNonmizrapATIrajadravaH-maktirayamevArAdhya ityanurAgAtmakArAdhyaikacittatA tanmizra zraddhAnamArAdhyaviSayA''stikyarucistadeva ghusRNaM kuGkumaM tenonmizrA utkaTatayA saMskRtAH pATIrAnmalayajacandanAjAtA iti te tAdRzAH pATIrajadravAHpAH, ghRSTazrIkhaNDapaGkAstaiH kRtvA, bhakte ghusRNasya ca rAgAtmakatvAdrUpaNam , zraddhAnaM ca pATIrajadrava iva karmadharmatApaharaNasAdhanaM jJAnAdiguNasaurabhapradaM ceti rUpaNaM bodhyam / nava. brahmAGgata:-nava navasaGkhyAkAni yAni brahmaNo brahmacaryasyopalakSaNatvAttagupteraGgAni bhedA evAGgAni tadapakSyeti yablope paJcamyantAcasiH / tato hetorvA, zuddham-nirmalamavikalAGgaM ca, vikalAGgasya pUjAniSedhAditi bodhyam / anaticaritabrahmacaryojvalaM sampUrNa cetyarthaH / na vinA brahmacaryamAtmazuddhiH pratyuta vikalAGga evA''tmeti bhAvaH / ata eva, devam-divyaguNasamagratvAtkAntimantam , AtmA. nam-cidAnandAtmakamAtmAnam , arcaya-pUjaya / ArAdhayetyarthaH / kuGkumasaMskRta candanena zubhAGgaM bhAsvajinabimbAdikaM hi janA pUjayantIti bhAvaH / evaM hi pUjA bhAvapUjA bhavatIti hRdayam / dayArdratA santoSitA vivekitA bhAvazuddhirbhaktiH zraddhA brahmacarya ca niyAgapratipattiriti gUDhAkUtam // 1 // 2 // na kevalamanulepanena pUjAsampattiriti ziSyazaGkAmanumAya puSpA. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite dinivedanamapyAha kSamApuSpasrajaM dharmayugmakSaumadvayaM tathA / dhyAnA''bharaNasAraM ca tadaGga vinivezaya // 3 // kSametyAdi / tadaGge-tasya devasya zuddhasyA''tmano'Gge pradezeSu, mAtmanItyarthaH / aGgoktiH puSpasrajAdyarpaNanirvAhAyeti dhyeyam / kSamApuSpasrajam-kSamA zaktAvapyaparAdhasahanamakrodho vA sevA''tmanaH zobhAdhAyakatvAd guNaparimalavistArakasvAcca puSpaiH kRtA sak mAlA tAm , tathA, dharmayugmakSaumadvayam-dharmayoraihalaukikapAralaukikayo vyAvahArikapAramArthikayo yugmaM dvayaM tenaivA''tmanaH sarvathA veSTanIyatvAttadeva kSaumayoH kSumAyA vikArayoH kSumAnirmitayodukUlayo yaM tat, dhyAnAbharaNasAram-dhyAnaM dharmazuklarUpaM tadeva duSprApyatvAnmahAya'tvAdAbharaNAnAM svarNamaNiratnAdhalaGkArANAM sAraM pradhAnaM tat, ca: samuccaye, vinivezaya-samarpaya / pUjAyAM pUjyasyAoM puSpasragvastrAlaGkArAH samaya'nte, tathAtmani kSamAdharmadhyAnanivezo bhAvapUjA''tmano devasya / kSamA dharmarati AnamagnatA ca niyAga iti hRdayam // 3 // ziSyaprabodhArthamupacArAntareNA'pi pUjAmAhamadasthAnabhidAtyAgai likhA'gre cA'STamaGgalam / jJAnAgnau zubhasaGkalpakAkatuNDaM ca dhUpaya // 4 // madasthAnetyAdi / caH punararthe, AbharaNAdinivedanAnantaramityarthaH / madasthAnabhidAtyAgaiH-mado garvastasya sthAnAnyAzraya Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUjA'STakam 303 mUtAni yA bhidAH prakArA jAtikulabalazrutatapovAllabhya lAbhAsteSAM tyAgAH parihArAH, jAtyAdimadatyAgA iti yAvat / taiH kRtvA, agre-AtmAnamabhilakSya, aSTamaGgalam - aSTAnAmaSTasakhyAkAnAM maGgalAnAM sthApanAmaGgalAnAM svastikAdInAM samAhAro'STamaGgalam, aSTamaGgaleti prasiddhamA lepanamityarthaH / pAtrAderAkRtigaNatvAtpazJcapAtrAdivatstrItvA'bhAvaH / aSTamaGgalI mitipAThastvapapAThaH / tatra tatra klInasyaiva tasya ziSTAnAM vyavahAraviSayatvAt / tIrabhukyAdidezavizeSe vivAhapaddhatyAdau aSTamaGgalapadasyaiva prayogadarzanAcceti bodhyam / likha-racaya, aSTamadatyAgo hyaSTamaGgalaracanA, tenA''tmano maGgalaguNAvirbhAvAdityAzayaH / jJAnAgnau - jJAnayeva saGkalpadAhakatvAdagnistasmin, zubhasaGkalpakAkatuNDam - zubhaH zubhaguNaviSayatvAtprazasyo yaH saGkalpo manorathaH sa eva zubhAtmaka saurabhA'nugatatvAtkAkatuNDaM kAlAgurustat, ghUgya-daha, nirvikalpaka samAdhilAbho yathAsyAditibhAvaH / madaM tyaktvA jJAnena saGkalpamAtraM niruNaddhi, tatazcA''tmadevasya sAkSAtkArarUpaH prasAdaH prApto bhavediti madatyAgaH saGkalpanirodhazca niyAga iti hRdayam // 4 // atha ziSyajijJAsA nivRttaye nIrAjanAdyupacAramapyAhaprAgdharmalacaNottAraM dharmasaMnyAsavahninA / kurvan pUraya sAmarthya rAjannIrAjanAviMdhim // 5 // prAgityAdi / prAk - Adau, nIrAjanAvidheH pUrvamityarthaH / dravyapUjAyAM tathaivA''cArAditi bodhyam / dharmasaMnyAsabahninA-dharmANAM Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkaro dayAkhyavyAkhyAvibhUSite sarAgAvasthAbhAvinAM putrakalatrAdi mamatvAdyAtmakAnAM kSAyopazamikAnAM ca kSamAdInAmaSTamaguNasthAnake dvitIyA'pUrvakaraNe kSAyibhAvaprAtyA saMnyAsastyAgaH / yaduktaM prAk - " dharmAstyAjyAH susaGgotthAH kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAbhaM dharmasaMnyAsamuttamami " - ti / sa eva sarAgAvasthAbhAvi dharmadAhakatvAdvahnistena kRtvA, dharmalavaNottaram - dharmA mamatvAdayaH kSamAdayazca tAn, lavaNocAraM lavaNasyottAraNamuttAraH, mAGgalikavidhau pUjAdau ca lavaNaM kare kRtvA mastakaM parito bhramayitvA vahnau kSipantItyAcAro lavaNocAra iti prasiddhaH, lakSaNayA lavaNottArasthAnIya mityarthaH / yadvA dharmA eva tyAjyavasAdharmyAlavaNaM tasyottAraM yathAvidhi tyAgamityarthaH / prAgdharmalavaNo. cAramityekapadaparatayA'pi vyAkhyAnam / atra ca pakSe prAJcaH sarAgAsvAbhAvino ye dharmA ityevaM vyAkhyAtavyam / kurvan- vidadhat, Atmadevasyeti prastAvAllabhyate / uktalavaNottArapUrvaka mityarthaH / sAmarthya rAjannIrAjanAvidhim - sAmarthyaM sAmarthyayogaH kSapakazreNimArUDhasya prAnte prApyaH pariNAma vizeSo'nubhAvA'STa kokkA'nubhava - sAdhanastena kRtvA rAjan dIpyamAno yo nIrAjanAyAH karpUradIpA - dibhiH satkaraNarUpA''rAtrikasya vidhistam, pUraya - kuru / Atmadevasya dvitIyA'pUrvakaraNajanyadharmasaMnyAso lavaNottArapUjA, sAmarthyayogo nIrAjanAvidhiH, sarvametacca niyAgAGgamiti tAtparyam // 5 // atha pUjAGgatayA dIpAdidAnamapyAha 304 sphuranmaGgaladIpaM ca sthApayA'nubhavaM puraH / yoganRtya parastauryatrika saMyamavAn bhava // 6 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre pUjA'STakam 305 sphuradityAdi / pura:- agre, Atmadevasyeti prastAvAllabhyate / anubhavam - anubhavA'STakoktaprakAreNa vastuyathArtha svarUpAvagamaparamAvaviramaNa tadAsvAdanaikatvAtmako'nubhavaH, kevalajJAnadvArA nizvayenA''tmaprakAzakatvAcadrUpamityarthaH / sphuranmaGgaladIpam - sphuran prakAzamAno maGgalArtho dIpo maGgaladIpastam, sthApaya - nidhehi, caH samuccaye / devasya purato hi maGgaladIpaH sthApyate iti bodhyam / tathA - yoganRtya paraH - yogaH saMyamayogaH sa evA''nandamayAtma sAkSAtkAraprayojakatvAd vividhadaihikA'tmika kriyAtmakatvAcca nRtyaM tatparaH san, tauryatri kasaMyamavAn - gItaM nRtyaM vAdyaM cetitrayaM tauryatrikam, "tauryatrikaM nRtyagItavAdyami "tyamaraH / ekatra dhAraNAdhyAnasamAdhizva saMyamaH / " trayamekatra saMyama " ityukteH / toryatrikameva saGkhyAsAmyAtsaMyamastadvAn, AtmaviSaya kadhAraNAdhyAnasamAdhimA nityarthaH / matra - eghi | bhAvapUjAyAmanubhavo maGgaladIpo yogo nRtyaM saMyamazva tauryatrikamiti bhAvaH / rUpakAlaGkAraH // 6 // samprati ghaNTAvAdanena pUjAM samApayan ziSyahRdayAvarjanAya phalamAha ullasanmanasaH satyaghaNTAM vAdayatastatra / bhAvapUjAratasyetthaM karakroDe mahodayaH // 7 // ullasadityAdi / varaseti sambodhanamarthAllabhyam / ittham - uktaprakAreNa, bhAvapUjAratasya bhAva AtmasvabhAvastadrUpayA sAmagryA dagAdirUpayA kRtvA yA pUjA''tmadevasaparyA tatra ratasya tatparasya, 20 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSita ata eva ullasanmanasaH - ullasat bhAvapUjAyAM saharSotsAhaM gacchat mano yasya tasya tAdRzasya, saharSa sotsAhaM ca bhAvapUjApravRttasva, tava - bhAvapUjAyA vidhAtu meM ziSyasya, upalakSaNatvAdanyasya ca tAdRzasya janasya bhavyasya, satyaghaNTAm - satyaM vastuno yathArtha svarUpaM satyavacaH pratipAdyaM tadeva vAdanasAdharmyAd prabodhopayogitvAca ghaNTA prasiddhA tAm, vAdayataH - dhvanayataH, satyameva vadataH sata iti yAvat / karakroDe - karasya hastasya kroDe madhye, hastasthavasulabha ityarthaH / mahodaya:- mahAn sarvotkRSTa udaya AtmaunatyaM yatra sa tAdRzaH, mokSa ityarthaH / athavA mokSaprAptyAtmikA mahatI unnatiste karasthetyarthaH / yathA ghaNTAvAdanaM vinA na pUjAsAkalyam, tathA satyaM vinA na bhAvapUjeti bhaktyAthAtmaka candanAdinivedanAdAramyaiva satyAzrayaNaM vAdayata iti vartamAnakRdantena sUcyate / sa evaiSa niyAgo jJAnayajJo brahmayajJo vA mokSasAdhaka iti tAtparyam // 7 // atha ziSyaprabodhArtha dvividhapUjAyA adhikAriNaM nirupayannupasaMdarati - dravyapUjocitA medopAsanA gRhamedhinAm / bhAvapUjA tu sAdhUnAmabhedopAsanAtmikA // 8 // ..iti mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre pUjA'STakaM nAmaikonatriMzattamamaSTakam // 29 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre jA'STakam .307 dravyapUjetyAdi / bhedopAsanA-bhedena pUjye'haMdAdI svasmAyo medastena, lakSaNayA mehabuddhayetyarthaH / yopAsanA''rAdhanA, tadrUpetyarthaH / dravyapUjA-dravyai gandhavastrAdibhiH kRtvA pUjA sA, gRha. medhinAm-gRhA dAgastai meMvante saGgacchanta ityevaMzIlA gRhabhedhino gRhasthA deza vistAdyAmleSAm , teSAmeva pUjye medabuddhisambhavAditi dhyeyam , ucinA-yogyA, bhedabuddhizAlina Atmadharmabhinna padAthaiH yUnA bhedsaadhmyaadyonyetyaashyH| yadyapi mAnasI bhAvapUna gRha. medhinAmapi, ata eva dravyapUjavetyevakAro nopAttastathApi kAbiMkI bhAvapUjA na gRhamedhinAM sambhavatIti dhyeyam / tu meM de / tadAhabhAvapUjetyAdi / abhedopAsanAmikA-abhedena pUjye svA'bhedabudhyA yopAsanA tadArimakA tadrUgA, bhAvapUjA-bhAca Atmadharmastena kRtvA pUnoktapakArA, mAdhUnAm-uciteti sambadhyate / abheda. budesteSAmeva sambhavAyavya saGgrahA'yogAditi bodhyam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsapravara zrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsa zrIzubhakaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM pUjAiSTakaM nAmaikona triMzattamamaSTakam // 25 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite // dhyAnA'STakam // atha niyAgAjatayA dhyAnA'STakaM vivakSurAdau ziSyahRdayAvarjanAya sarvavizuddhasya samApattyAtmakasya dhyAnasya phalamAha dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM trayaM yasyaikatAM gatam / sunerananyacittasya tasya duHkhaM na vidyate // 1 // - pradhyAtetyAdi / yasya-yAdRzasyoktabhAvapUjAptaviziSTAtmavIryasampannasya muneH, dhyAtA-dhyAnapravRtta AtmA, dhyeyam-dhyAnaviSayo'haMdAdiH, tathA-punaH, dhyAnam-Atmano dhyeyaviSayakaH sthiropayogaH, trayam-uktaM dhyAtRdhyeyadhyAnatrikam , ekatAmekasyA'bhinnasya mAvastAmaikAgryam , tAdAtmyamityarthaH / ahaMdhyAte. maM dhyAyAmIti vikalpAbhAvAdAtmano dIpasya prakAzyaprakAzakaprakAzAtmakatvAtsvarUpamAtrA'vasthAnamiti yAvat / dhyeye medabuddhe nirAsAdAtmamAtrAvabhAsenA'medamiti niSkarSaH / gatam-prAptam / tadavasthAyAM yAtmamAtramavabhAsata ityAtmaiva dhyAtA dhyeyaM kriyA kriyAvatorabhedAd dhyAnaM ceti bodhyam / tasya-tAzasya nirvikaspAtmanaH, ata eva, ananyacittasya-nAstyanyasmiMzcittaM cittavRtti yasya tasya tAdRzasya, dhyeye'pyabhedAdAtmamAtra vizrAntacittavRtteri. tyarthaH |:muneH-bhaavitaatmnH sAdhoH, duHkham-bhavanimittaH klezaH, na vidyate-na bhavati / yaduktam-" tatra kaH zokaH ko moha ekatvamanu pazyata" iti "bhidyate hRdayagraMthi zila chante sarvasaMzayAH / kSIyante cA'sya karmANi tasmin hRSTe parAvare " iti ca / tAzI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre dhyAnA'STakam avasthA''tmasAkSAtkArAtmiketi tatrA'khaNDAnandAnubhava eva na tu duHkhAvasaraH, duHkhaheto manovyApArasya nirodhAdityAkUtam // 1. sAmprati ziSyajijJAsA nivRtaye dhyAtrAdIn vivRNvabekatA nirUpayati dhyAtA'ntarAtmA dhyeyastu paramAtmA prakIrtitaH / dhyAnaM caikAgyasaMvittiH samApatistadekatA // 2 // dhyAtAntarAtmetyAdi / antarAtmA-antaH zarIrAntaHsthA's. smaguNAbhisamagro'ntarmukhapravRttika AtmA, samyagjJAnAdiguNavAnAsmetyarthaH / dhyAtA-dhyAnavyApArAzrayaH, dhyAtetyevamityarthaH / prakI. tita:-prakarSeNetaradhyAtRbhyaH prazasyarUpeNa prAdhAnyena ca kIrtito gItaH / nizcayato'ntarAtmaiva dhyAtA, anyastu dhyAtRgugA'pakarSA vyavahArata eva dhyAteti sa na dhyAtA'pazasyatvAt / yadvakSyatIhaiva" kaSTamAtraM svabhavyAnAmapi no durlabhaM bhave " iti bodhyam / tuH punarathe, punaH, paramAtmA-paramaHpAramArthikaguNasamagratvAtsarvotkRSTa mAtmA siddhiprAptaH kSINaghAtikarmA vA''tmA, dhyeyA-dhyAta yogyaH, prakIrtitaH / tadbhinnasya dhyeyasyA'pakRSTaguNatveneSTA'sAthakatvena heyatvAtparamAtmaiva dhyeyaH prakIrtita ityAzayaH / ekAgyasaMviciH-ekamevApramupalakSaNavAdagrasthavadvijAtIyajJAnA'vyavadhAnena muhurmuhurviSayo yasyAM saikAmA turayaviSayA saMvitti nim, vijAtIyajJAnAnantaritA sajAtIyajJAnaghAretyarthaH / dhyAnam-dhyAnaacaniviSayaH / caH smuccye| tadekatA-teSAM dhyAtrAdInAM trayANA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhadraGkaro dayAkhyavyAkhyA vibhUSite mekatA meM denA'vabhAsaH, samApattiH - samApattizabdaviSayaH, prakItiteti liGgavyatyayenAnvayaH / naitatsvamanISikA, kintu tajjJareka prakIrtita iti prAmANikatvasUcanAya propasargaH / yaduktam- " dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM trayamekAtmatAM gatam / iti te yogamAhAtmyaM ka zraddhIyatAM pareriti // 2 // atha ziSyaprabodhArtha samApatteH svarUpaM lAbhaprakAraM cAhamaNAvitra praticchAyA samApattiH parAtmanaH / kSINavRttau bhaved dhyAnAdantarAtmani nirmale // 3 // maNAvivetyAdi / kSINavRttau kSINA saMskArAdinA'pagatA vRttirmRdAdidUSita padArthavarttanaM yatastasmin anupahate doSa janakamRdAdisaMsargarahite cetyarthaH / ata eva nirmale prasanne, svaccha ityarthaH / etenA'pi praticchAyAgrahaNayogyatA sUcitA / asaMskRte maNau doSAtpraticchAyAyA api vikalatvAditi bodhyam / maNausphaTikAdau maNipadavAcye, praticchAyA - sannihita padArthasya prativimbam, tadvarNAdyuparAgazva, seva, dhyAnAt - ekAgrasaMvitte to, kSoNavRttau kSINA naSTA vRttiryeyAditaratra manovyApAro yasya tAdRze nirvikalpa ityarthaH / ata eva nirmale zuddhe, vikalpamalarahitavAtsvasvabhAvasthe, antarAtmani - samyagjJAnAdisampanne Atmani parAtmanaH - paraH paramo ya AtmA tasya paramAtmanaH siddhimAptasya kSINaghAtikarmaNo vA jinAdeH, praticchAyA-atisannihitatvAcamAyAroM pamUlastadaM medapratibhAsaH samApattiH - samyagabhedaprakAre " - " W .. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre dhyAnA'STakam 311 , NAsspattirAropaH samApattirityevamucyata iti yAvat / paramAtmanasvaguNAnAM ca nijAtmani tAdAtmyena sannidhAnabalAdavabhAsaH samApatiH / sA ca dhyAnAnnizvale nirmale cA''tmani bhavatItyAzayaH / yaduktam- -" maNerivA'mijAtasya kSINavRtte rasaMzayam / tAtsthyAcadaJjanatvAcca samApattiH prakIrtite "ti // 3 // atha ziSya jijJAsA nivRttaye samApatteH phalamAhaApattizca tataH puNyatIrtha kRtkarmabandhataH / tadbhAvA'bhimukhatvena saMpattizca kramAd bhavet // 4 // ApattizcetyAdi / tataH - uktarUpAyAH samApatte hetoH, puNyata tIrtha kRtakarmabandhaH - puNyaM zubhAnubandhitayA puNyaprakRtikaM yattIrthaM tarantyaneneti caturvidhasaGkaM karotIti pravarttayatIti sa tasya tIrthakRtastatphalatvAttatsambandhi karma tasya bandha AtmapradezeSu zleSastadapekSayeti yalope paJcamI / yadvA puNyatIrthaM dharmacakraM karoti pravarttayatIti sa tIrthaGkaretiprasiddhastasyetyevaM vyAkhyeyam / Apatti :- ApatyAkhyaM phalam / dhyAnalabhyasamApatte rApattyAkhyapuNyatIrtha kRnnAmakarmabandharUpaM prathamaM phalamiti yAvat / kramAt - anantaram, tadbhAvAbhimukhatvena tasya tIrthakRto yo bhAvo'ti. zamAdistadabhimukhatvena sAnnidhyena, saMpattiH - asAdhAraNA'laukikasamRddhirUpaM saMpattyAkhyaM phalam bhavet - jAyeta / ca dvayaM samuccaye / tIrthakRnnAmakarmaNyudite durlabhatIrtha kRdatizaya lAbhAtmakatIrtha kRttvamApyata iti bhAvaH / evaJcA''patisaMpattiphalatvAdeva tAdRzadhyAnasya 1 - Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite samApattirityAkhyeti hRdayam / IdRzA'laukikadurlabhA'sAdhAraNaphalalAbhAya samApattiH sarvaprayAsena sAdhanIyeti dUganudhAvi tAtparyam / dhyAnAtsamApattistatastIrthakRnnAmakarmopArjanam , anantaraM ca janmAntare tadudaye tIrthakRttvamityabhivyaktaH sArAMzaH // 4 // nanu viMzatisthAnakaphalaM tIrthakaranAmakarmetyAgamaprasiddham / bhavatA ca samApattiphalaM taducyate iti vipatipattiriti vipratipanna ziSyaM prabodhayamAha itthaM dhyAnaphalAd yuktaM viMzatisthAnakAdyapi / kaSTamAtraM tvabhavyAnAmapi no durlabhaM bhave // 5 // itthamityAdi / ittham-uktaprakAreNa, dhyAnaphalAt-dhyAnasyoktalakSaNasyaikAgryasaMvitteryatphalaM samApattyApattisaMpattirUpaM tatsadbhA. vAddhetorityarthaH / yato dhyAnasyoktaM phalamata iti yAvat / viMzatisthAnakAdyapi-viMzatibhiH saGkhyAbhiH saGkhyeyAni arhatpUjA. dipadarUpANi, AdinA tAdRzatapo'ntaraparigrahaH tAni yatra tAhazatapo'pi, apinA viMzatisthAnakAnAM tIrthakRnnAmakarmahetutvena prakhyAtatvaM sUcyate / yuktam-tIrthakunnAmakarmahetutvena ghaTamAnakam / nA'nyathA, viMzatisthAnakai hi sevita niM vizudhyati, tatazcoktaM phalam / evaM ca yadi dhyAnasyoktaM phalaM na syAttadA viMzatisthAnakAni na tAdRzaphalavanti syuH, dhyAnasyaiva vanve sAkSAd hetutvAt / tAdRzadhyAnaphalAbhAve hi tAni sevitAni kaSTamAtram , tadAhakaSTamAtramiti / tu vishesse| kaSTamAtram-kaSTameva kaSTamAtram / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -mAnasAre dhyAnA'STakam dhyAnavarjitaM tapo na phaladamiti zarIrapIDAmAtraphalamiti dhyAnavihInaM kaSTAtmakaM tapa ityarthaH / yaduktam-" dhyAnavihInaM sarvamanena mukti na bhavati janmazatene"ti / abhavyAnAm-na bhavyA muktiyogyA abhavyAsteSAmapi, apinA bAhulyena tapaHparAyaNAnAM bhavyAnAM tu tallabhyameveti sUcyate / bhave-iha saMsAre, no-naiva, durlabhamduHsAdhyam / yadi hi dhyAnavihInena tAhazatapomAtreNa kRtAryatA syAttadA'bhavyAnAmapi tAdRzatapaso bhAvAtteSAmapi tIrthakRnnAmakarmabandhadvArA tIrthakRttvaM muktizca syAt / evaM ca jIvasya bhavyAbhavyavi. bhAgo vyAhata eva syAditi dhyAnasahitenaiva tAdRzatapasA kRtArthateti shrutaashyH| tAdRzatapazca bhavyAnAmeva nAmavyAnAm / teSAmabhavyatvapariNAmavazAttathAvidhadhyAnAnuguNA''tmavIryA'bhAvAt / eSa evaM bhavyA'bhavyayorvizeSaH / tatazca yathA daNDasya bhramezca phalaM ghaTaH, tathA viMzatisthAnakadeAnasya ca phalamApattisampattI iti na vipratipattyavasaralezo'pIti tAtparyam // 5 // ziSyapratibodhAyedRzadhyAnAnuguNaguNavivaraNapUrvakaM tribhiHzlokaiAninaM stuvannupasaMharati - jitendriyasya dhIrasya prazAntasya sthirAtmanaH / sukhAsanasya nAsAgranyasta netrasya yoginaH // 6 // ruddhabAhyamanovRte rdhAraNAdhArayA rayAt / prasannasyA'pramattasya cidAnandasudhAlihaH // 7 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sAmrAjyamapratidvandvamantareva vitantrataH / -- dhyAnino nopamA loke sadevamanuje'pi hi // 8 // iti mahAmahopAdhyAya zrImadyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre . dhyAnA'STakaM nAma triMzattamamaSTakam // 30 // jitendriyasyetyAdi / jitendriyasya-jitAni vazIkRtAni maniSTapravRttinirodhapUrvakeSTapravRttimanti kRtAni na tu sarvathA niruddhAni indriyANi cakSurAdInIndriyapadavAcyAni yena sa tAdRzastasya, baantsyetyrthH| avazendriyasya hi na dhyAnalAbhaH / yaduktam" indriyANi pramAthIni haranti prasabhaM mana" iti, " indriyANAM hi castAM yanmano'nuvidhIyate / tadasya harati prajJAM vAyu vimi. vA'mbhasI "ti ca / tathA, dhIrasya-dhairyazAlinaH, upasargAdo bhavAnavighne satyapyapracalitasyetyarthaH / jitendriyasyA'pyupasargAdyamahiSNutve dhyAnAlAmAditi bhaavH| tathA, prazAntasya-niruddhatRSNasya, tRSNAyAM hi satyAM dhIrasyA'pi manazvAJcalya d dhyAna manApateriti tRSNAnirodha eva vizuddhadhyAnalAbhaH / yaduktam" saGkalpaprabhavAn kAmAMstyaktvA sarvAna zeSataH / manasaivendriyagrAma viniyamya samantataH // zanaiH zanairupaparamed buddhayaH dhRtigRhItayA / AtmasaMsthaM manaHkRtvA na kiJcidapi cintayet // yato yato nizcarati manazcaJcalamasthiram / tatastano niyamyaitadAtmanyeva vazaM nayet / / prazAntamanasaM hyenaM yoginaM mukha muttamam / upaiti zAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSami "ti / dhIraprazAntasya navamarasavibhAvalakSaNalakSiH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zANasAre dhyAnA'STakam 315 tasyeti militArthaH / tathA, sthirAtmana:-sthira ekatra dRDhavaddhalakSya AtmopalakSaNatvAnmanovyApAro yasya tasya tAdRzasya, ukta. dhyAnasAdhanakRtanizcayasya tAdRzadhyAnasAdhane udvegazUnyasya cetyarthaH / yo ghalpakaSTato'pyudvijatyanizcayAtmA ca na tasya dhyAnalAbhaH, pratyutodvegAd dhyAnabhaGga eveti bhaavH| tadevamAbhyantaraguNAnuktvA bahirguNAnAha-sukhAsanasyetyAdinA / sukhAsanasya-sukhaM sukhakaraM dhyAnA'nuguNamAsanaM kuzakambalAdyAtmakaM paryaGkAsanAdikaM ca khyAtaM yasya tAdRzastasya / zrAsanasya kaSTapradatve dhyAnabhAsambhavAditi bhAvaH / yaduktam - " zucaudeze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nA'tyucchritaM nAtinIcaM cailAjina kuzottaram / tatraikAgraM manaHkRtvA yatacittendriyakriyaH / upAvizyA''sane yuJjyAda yogAtmavizuddhaye" iti| dhyAnA'nuguNazarIrasthitimAha-nAsetyAdi / nAsAgranyasta. netrasya-nAsAgre nAsikAyA aprabhAge nyaste sthirikRte netre yena tasya tAdRzasya, digvilokanena dhyAnabhaGgo mA prasAGgIditikevalaM nAsAgramavalokamAnasyetyarthaH yaduktam - "samaM kAyazirogrIvaM dhArayatnacala shirH| samprekSya nAsikAgraM svaM diza shvaa'nvlokynni"ti| yogina:-yogASTakoktaprakAreNa varNAdiyogavataH, yogaM vinA manovRttinirodhAsambhavAditi bhAvaH / tathA, dhAraNAdhArayA-dhAraNA lakSye manasaH sthirabaddhatA, tasyA dhArayA sadRzA'parAparapariNAmapravAhataH, rayAt-javAt , " syaH sydH| java" ityamaraH / tArazadhArAvegAditi hRdayam / ruddhabAhyamanovRtteH-ruddhA yatA vAlAnAtmaviSayA manovRttizcittapravRttiryena tasya tAdRzasya, bahirviSaya Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite vimukhamanasa ityarthaH / dhAraNArayasya mandatve manaso balavatvAdahi. viSayavRttiH sambhAvyata iti dhAraNAdhArA vegavatISTeti bodhyam / prasannasya-sAdhyasAdhanotsAhasadbhAvAtkAyAdiklezA'nanubhavAdvikasitacetasaH / na hi khilena durlabhaM labhyamiti bhAvaH / apramattasyakartavye'tIcAro mA prasAGgIditi pramAdarahitasya, satataM karttavyaviSayopayogavata ityarthaH / pramattasya hyavidhyanuSalAkriyA vizIryata iti bhAvaH / dhyaanshcroktsklvishessnnphlmaah-vishessnnmukhen-cidityaadi| cidAnandasudhAlihA-cidvizuddhamAtmasvabhAvabhUtaM caitanyaM ca AnandastAdRzacitsahacaro'khaNDAnandazca tAvevA'. laukikatRptipadatvAtsudhA'mRtaM talleDhIti tasya, vizuddhacinmagnasva tAdRzacitA''tmasvabhAvAtmakAnandamanubhavituzcetyarthaH / yaduktam"prazAntAtmA vigatabhI brahmacArivrate sthitaH / manaH saMyamya maJcito. yukta AsIta matpara" iti / Iza AtmArAma eva syAdityata Aha-sAmrAjyamityAdinA / anta:-Atmanyeva, evakAreNa bhiHsaamraajyvyvcchedH| tasya mapratidvandvatvAditi bodhyam / apratidvandvam-avidyamAnaH dvandvo vairabhAvo yatra tAdRzam , ekacchatra. mityarthaH / vizuddhamiti yAvat / sAmrAjyam-AtmasvabhAvAtmakarAjyacakritvam , anubhavAntarAnantaritAtmasvabhAvAnubhavamityarthaH / vitanvataH-kurvataH, Atmamagnasyeti samudAyaniSkarSaH / yadvAantaH-manasyeva, apratidvandvam-rAgadveSAdidvandvavarjitaM viSayAntaradhyAnAnantaritaM vA, sAmrAjyam-dhyAtRdhyeyadhyAnakatAtmakarAjyacakritvam , tAdRzabhyAnamagnatAm, vitanvataH-sAdhayataH ityarthaH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tapo'STakam 317 yogino dhyAninaH uktaprakAradhyAnazIlasyoktaguNaviziSTasya ghyAtuH / sadevamanuje - devai rmanujaizva sahavarttata iti sa devaloko martyalokazca tasmin apinA duHkhAtmake nArakAdau tu kathaiva ke ti sUcyate / hi-nizcayena, upamA - sAdRzyam, na - naiva, astIti zeSaH / uktaguNaviziSTo dhyAtA'nupama iti sarvotkRSTa ityAzayaH / catastAdRzadhyAna sampanno niyAgapratipattimAniti tAtparyam / atra cokaguNaviziSTa evaM dhyAtoktadhyAnavAnityapi sUcyate || 6 || 7 ||8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR - kaviratnapanyAsapravara - zrIyazobhadra vijayagaNivara ziSyapanyAsa pravara zrI zubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM dhyAnA'STakaM nAma triMzattamASTakam // 30 // - // tapo'STakam // atha niyAgA'GgatayA dhyAnasahakAritayA ca ziSyaprabodhAya tapo'STakaM vivakSurAdau tapo nirvakti jJAnameva budhAH prAhuH karmaNAM tApanAttapaH / tadabhyantarameveSTaM bAhyaM tadupabRMhakam // 1 // , jJAnamevetyAdi / budhAH- taporahasyajJA munayaH, jJAnam - samyajJAnameva, karmaNAm - jJAnAvaraNAdInAmaSTavidhAnAM karmaNAm tApanAtU - dahanAt, nAzanAdityarthaH / parizATanAnnirjarANAdveti yAvat / tapaH- tapaH padavAcyam, prAhu:- prakarSeNa pratipAdayanti yaddhi karma Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 bhadraGkaro dayAkhyavyAkhyAvibhUSite tApayati tattapaH, taca jJAnameva / yaduktam - "jJAnA'gniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute'rjuna " iti / tasmAjjJAnameva tapaH / evakAreNa sakAmasya lokavyavahArAnurodhena ca kRtasya tapaso vyavacchedaH, tasya kaSAyodaya prayojyatvAdAkhatrarUpatayA karmabandhaprayojakatvAt / tatra hi tapovyavahAro'nazanAdyAtmakatayopacArata eva / nizcayatastu karmatApanarUpasya tapaH padapravRttinimittasya tatrASbhAvAnna tattapa iti bodhyam / tattapazcA''bhyantaraM bAhyaM ceti dvividham, tatra kitapo jJAnAtmakamiti ziSyA jijJAsA nivRttaye Ai-tadityAdi / tat - jJAnAtmakaM tapaH, Abhyantaram - antarantaHkaraNamAtmAnaM vA'bhilakSya bhavatItyAbhyantaraM svAdhyAyadhyAnaprAyazcittAdirUpaM bhAvAtmakameva / evakAreNa bAhyavyavacchedaH, tasya kriyArUpatvAdbhAvata pohetutvAcca dravyarUpatvAcca / bhAvasya heturhi dravyamiti bodhyam / iSTam - matam / tasyaiva sAkSAtkarmatApakatvAditi bhAvaH / nanu tarhyalaMbA hyena tapaseti cenna / tadAha-bAhyam - bahirla kSyatvAdvahirbhavaM zarIrAdikaSTAtmakamanazanAdirUpaM dravyAtmakaM tapa, tadupabRMhakam - tasya jJAnAtmakasyo''bhyantarasya tapasa upabRMhakaM poSakam / evaM bhAvatapasa upabRMhakatayA bAhyatapo'pi kAraNe kAryo. pacArAtapaH / tadanukatve tu kaSTapAtraM karmavApanAnupayogitvAdityAzayaH // 1 // * nanu kimiti srakcandanAGganAdyupabhogasukhaM vihAya kaSTAtmakaM tapo'nuSTheyamiti ziSyazaGkAM samAdhitsurAha Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre tapo'STakam AnusrotasikI vRtti rcAlAnAM sukhazIlatA / prAtisrotasiko vRtti iinanAM paramaM tapaH // 2 // Anulota sikItyAdi / AnusrotasikI-srotAMsIndriyANyanulakSyA'nusrota indriyA'nukUlatA, tatpayojanamasyetyAnusrotasikI, indriyAnukUlyenetyarthaH / vRttaH-pravRttiH, srakcandanAGganAyupamoga iti yAvat / bAlAnAm-bAlA yathendriyAnukUlapavRttyA sukhaM yAnti, tAdRzavAhAlA iva bAlA. ajJAninasteSAm , anAtmajJAnAmityarthaH, sukhazIlatA-sukhaM zIlayantyabhyasyanti, manyanta ityarthaH, tAdRzAH sukhazIlAstadbhAvastattA sukhamAnitvam , sukhA. bhimAna ityarthaH / indriyAnukUlapravRttI bAlAH sukhaM manyante, na tu tatra vastutaH sukham , klezAnuviddhatvAklezaparamparAhetutvAceti bhaavH| nanu tarhi jJAninAM kimityapekSAyAmAha-prAtisrottasikI-indrivapAtikUlyenetyarthaH, vRttiH-pravRttiH, anazanAdiviSayatyAgAdisvAdhyAyadhyAnaprAyazcittAdhanuSThAnam , lakSaNa yA tadrUpamityarthaH / naka vazanAdikamindriyasukhAvaha miti bodhyam / paramam-kAmanArahitavena kaSAyAdinAzakatvenotkRSTam , tapaH-tapazcaraNam , jJAninAm-samyagjJAnavatAm , sukhazIlateti sambadhyate / jJAninattapa eva sukhaM manyante, tasya zAzvatA'khaNDasukhahetutvAttatra sambhavakRSTamapi na gaNayanti laukikasukhanAntarIyakakaSTaM vAlAnAmiveti mAvaH // 2 // - nanu tapaH kaSTaM duSkaramiti sarvajanapratItam / tatra kathaMkasyApi mukhamiti ziSyazaGkAM nirasyannAha Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite dhanArthinAM yathA nAsti zItA''tapAdi duHsaham / tathA bhavaviraktAnAM tatvajJAnArthinAmapi // 3 // dhanArthinAmityAdi / yathA-yena prakAreNa, dhanArthinAmbanena svarNaratnAdyAtmakena vittena, dhanAbhinna ityarthaH, abhede tRtiiyaa| marthaH prayojanaM dhanArthaH, so'styeSAmiti te tAdRzAsteSAM dhanArjanapravRttimatAm , zItAtapAdi-zItaM zaityAdhikyajanakahimavAtAdikam, bhAtapo dharmatApAdyAdhikyajanako ravikarAdiH, AdinA kSuttaSNAdayaH, tadetatsarvam , yadanyeSAM duHsahaM tadapItyarthaH / duHsahamduHkhena sabate mRSyate iti tAdRzam , kaSTAdhikya karamityarthaH / nAsti-na bhavati, yathAdhanArthino dhanArjane nAntarIyakatayA zItAtapAdikamanyeSAM duHsahamapi sukhaM sahante, lAbhAdhikyAt zItAtapAdikaSTaM kaSTaM na gaNayantItyarthaH / tathA-tena prakAreNa, bhavaviraktAnAm-bhavAtsaMsArAd duHshduHkhnimitttvenaa'saartvbuddhyaa| virakAnAM viprItodvignanirviNNa cittAnAm , ata eva taducchedA m, tatvajJAnArthinAm-tattvaM pAramArthikamAtmasvarUpaM tasya jJAnaM sAkSatkArastenA'rthaH prayojanamastyeSAM teSAM tattvajJAnAtyai kRtaprayAsAnAm, apinA dhanAdilaukikalAbhe yadi zItAtapAdi na duHsahaM tarhi tattvajJAnAtmakasudurlabhA'laukikalAme tanna duHsaha miti kimu baktavyamiti sUcyate / zItAtapakSuttRDanazanAdisahanAtmakaM tapo duHsahaM nAstIti sambandhanIyam / phale dveSAddhayupAye dveSaH / tulyayuktma phale'nurAgAttadupAye utsargato'nabhimate'pi na dveSa iti duHkhabuddhyabhAva eva mukhaM tapasItyAzayaH // 3 // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tapo'STakam 321 nanu tapo duHsahaM na bhavatu / na ca tAvatA tatra sukhaM bhavatIti siddhayati / evaM ca tapaH sukhamityukti ne saGgacchata eveti ziSyataka vighaTaya nAha sadupAyapravRttAnAmupeyamadhuratvataH jJAninAM nitya mAnandavRddhireva tapasvinAm // 4 // sadupAyetyAdi / sadupAyapravRttAnAm-san iSTasAdhako balavadaniSTAnanubandhI kRtisAdhyazca ya upAya upeyasAdhanaM tapaHsaMyamA. didaza vidhamunidharmastatra pravRttAnAM tatparANAm , jJAninAm-anenopAyeneSTopeyasiddhirityevaM samyagjJAnavatAm , zubhaphalakazubhAnuSThAna. parAyaNAnAmidamatra nAntarIyakaM duHkhamityevaM jJAnasampannAnAmityAzayaH / ataeva, tapasvinAm-tapaHprAyazcitAdikamAbhyantaramanaza. nAdikaM ba hyaM ca kaSTAtmakamamtyeSAmiti teSAM tapasA phalasiddhiriti jJAtvA tapaHparAyaNAnAM munInAm , upeyamadhuratvataH- upeyasya prApyasya mokSasya madhuratvataH sukhAtizayAtmakatvAddhetoH, nityamsarvadA sarvatra ca tapasi, AnandavRddhiH-AnandasyA''tmasukhAnubhavasya vRddhirutkarSa eva, eSakAreNa na tu kadApi duHkhAnubhava iti lbhyte| upeyasveSTatamatvAdupAyo'pISTatama eva nAntarIyakatvA. dutkRSTalAbhotsAhAcetyupAyastha duHkhAtmakatve'pi tatra sukhameva / nahISTaM duHkha nimittamiti kaSTAtmakasyA'pi sukhahetutvaM prayojanava. zAkAminAM mAninIpAdapahAravaditi bhAvaH // 4 // 21 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite uktaprakAreNa tapasaH sukharUpatvamupapAdya ziSyamatidAvaryAya bauddhAnnirlsayannAha itthaM ca duHkharUpatvAttapo vyarthamitIcchatAm / bauddhAnAM nihatA buddhi baudvAnandA'rikSayAt // 5 // itthamityAdi / ittham-uktopapattyopeyamadhuratvata Ananda. vRddhiprakAreNa ca, co'nvAcaye / bauddhAnandA'parikSayAt-bauddhasya buddhiviSayasya, AntarikasyetyarthaH / Anandasya sukhAnubhavasyA'parikSayAdupeyamadhuratvato hetoranivRtteH pratyuta vRddhezca hetoH, duHkha. rUpatvAt-duHkhaM zarIgadikaSTaM rUpaM svabhAvo yasya tasya bhAvastatvaM tataH, duHkhAnubhavAtmakatvAddhetorityarthaH / tapA-anazanAvAtmakaM tapaH, vyartham-niSphalam , neSTa sAdhakamityarthaH / iti-uktaprakAreNa, icchatAm-manyamAnAnAm , bauddhAnAm-tAthAgatAnAm , buddhiHmatiH, siddhAnta ityarthaH / nihatA-nirAkaraNAnnAzitA, niSpramA. Neti yAnat / nAnubhavasAkSi kamalapituM zakyamiti bhAvaH / tapo balIvardAdikaSTavatkarma virAkaphalameva, na tu tato muktiriti bauddhasiddhAntaH / svamate tu tapaH kSAyopazamikaM jJAnavairAgyazamasamanvi. tatvAtsukharUpaM karmakSayahetuzceti bodhyam // 5 // nanu loke vividhaM tapastapyamAnaM dRzyate, tatra kimupAdeyamiti ziSyajijJAsAM samAdhAtumAha yatra brahma jinA'rcA ca kaSAyANAM tathA hatiH / sAnubandhA jinAjJA ca tattapaH zuddhamiSyate // 6 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tapo'STakam 323 9 " yatretyAdi / yatra - yasmin tapasi, brahma - brahmacaryam, navavidha brahmaguptarityarthaH / jinAca - jino vItarAgastasyA'rcA pUjA pUjAsSTakoktaprakAreNa dravyato bhAvatazca, AjJApAlanena jinArAdhanaM vA, caH samuccaye / tathA-punaH kaSAyANAm - krodhAdicatuSTayAnAmupalakSaNAtvAdrAgAdInAM ca itiH - hAniH uccheda ityarthaH / jinAjJAjinopadezaH, sAnubandhA - anubandho'nusaraNaM tena saha varttata iti sA tAdRzI, anusRtetyarthaH / caH samuccaye / tat - tAdRzam, tapaHAbhyantaraM prAyazcittAdikaM bAhyamanazanAdirUpaM ca tapaH, zuddham - nirapAyam, karmatApanAtpAramArthikamityarthaH / iSyate - iSTam, prakArAntaraM tu sApAyamityazuddhamapAramArthikamityAzayaH / brahmacaryajinapUjAtmakaM kaSAyocchedasamarthaM jinAjJA'virodhi ca tapa eva zuddhamiti niSkarSaH // 6 // " svastha jina bhaktatvAdevamuktiriti pakSapAtAropamAzaGkya ziSyaprabodhAya tATasthyenAsse - tadeva hi tapaH kArya durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante kSIyante nendriyANi ca // 7 // tadevetyAdi / tat - tAdRzam, tapaH- bAhyamAbhyantaraM coktaprakAraM tapa eva, evakAreNa prakArAntarasya paJcAgnyAde durdhyAnAdinimittasya vyavacchedaH kAryam - anuSTheyam, yatra - yasmin tapasi anuSThIyamAne, durdhyAnam - pApakSuttRDAdibhirupasargAdibhi rvA duSTaM dhyAnamArttaraudradhyAnam, no-naiva, bhavet - jAyeta, anyathA duryAna* Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite 1 vazAdiSTasiddhirna syAditi bhAvaH / tathA, yena - yAdRzena tapasA, yogAH - sthAnavarNAdayaH prAkhyAkhyAtA, na-naiva, hIyante - apakarSa yAnti, azaktyAdinA tadapakarSasambhavAt tatazceSTavighnam nAyogino muktiriti bhAvaH / yadvA yogAH kAyavAGmanauyogA na hIyante na hInA bhavanti, azubhA yogA yathA na syuriti yAvat / azubho hi yogo'zubhakarmabandhanimittamiti tasmin sati kuto muktyAzA'pIti bhAvaH / vA tathA, indriyANi - cakSurAdIndri yANi, na-naiva, kSIyante - nazyanti indriyANi zravaNadarzanAdibhidharmavRddhihetava iti tadabhAve sAdhyasya dharmasya kA carceti bhAvaH / evaJca yatkiJcidvA tapo bhavatu, taccecchumadhyAnasAdhanaM yogAvirodhi indriyazakyavighAtakaM ca bhavati tadopAdeyamanyathA heyam / tAdRzaM ca tapo jinopadiSTameveti yatra brahma jinAca ce "tyAdyuktaM na tu jinabhaktivazAditi svasmin pakSapAtazaGkA nirAkRtA veditavyA // 7 // tadevamuktaprakAreNa tapo nirUpya samprati ziSyaprabodhAva tatphalamupavarNayannupasaMharati 64 324 , * mUlottaraguNa beNiprAjya sAmrAjyasiddhaye / bAhyamAbhyantaraM cetthaM tapaH kuryAnmahAmuniH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya - zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre tapo'STakaM nAmaikatriMzattamamaSTakam // 31 // mUlottaretyAdi / mahAmuniH- mahAn taporahasyajJatvena tapastriSUtkRSTo muniH samyagjJAnasampannaH sAdhurmahAmuniH, mUlottaraguNa Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre tapo'STakam 325 zreNiprAjyasAmrAjyasiddhaye-mUlAnAM dharmavRkSamUlabhUtAnAmuttareSAM teSAmeva zAkhApatrAditulyAnAmuttaraprakArabhUtAnAM guNAnAM darzanajJAnacAritrAdInAM caraNasaptatirUpANAM samitiguptyAdInAM karaNasaptatirUpANAM ca yA zreNiruttarottaraM vizuddhiprakarSata ekapatibaddha. tayA vinyastatA tasyA mUlottaraguNasamudAyasya yatmAjyaM bhUri, sarvAtmanetyarthaH / sAmrAjyaM nirdvandvapabhutvaM tasya siddhaye lAbhAya, mUlottaraguNAnAM sAkalyena samprApyai ityarthaH / bAhyam-anazanAdirUpam , Abhyantaram-svAdhyAyadhyAnaprAyazcittAdirUpam , caH samuccaye / tapaH-karmatApana vidhim , ittham-duAnAdiryathA na syAttathetyarthaH / kuryAt-anutiSThet / tapaso hi mUlottaraguNaprAptiH / ata eva tAdRzatapo'nuSThAnaparAyaNo mahAmunirbhavati, mahAmunireva coktaprakAreNa tapo'nutiSThati cetyubhayatra tAtparyam // 8 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR-kaviratnapanyAsapravara--zrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazrIzubhaGkaravijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAMtapo'STakaM nAmaika triMzattamamaSTakam // 26 // Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite // sarvanayAzrayaNASTakam // nanu pUrNASTakAditapo'STakAntenaitAvatA granthena samyagjJA ninaM mumukSumuddizya sAdhyaM sAdhanaM ca pratipAditam / tatrA''tmasvarUpe'nyapadArthasvarUpe ca vibhinnA nayAH, tatazca vipratipattiH / na ca vipratipannamatInAmAtmA sAdhanena kenA'pi sAdhyaH, AtmasvarUpasyaivA'nirNayAt / nahyanirNItaM sAdhyate iti ziSyaM vyAmohamApannaM bodhayituM sarvanayAzrayaNASTakaM vivakSuH sarvanayAzrayaNametra zreya ityAha - * dhAvanto'pi nayAH sarve syurbhAve kRtavizramAH / cAritraguNalInaH syAditi sarvanayA''zrita // 1 // ghAvanta ityAdi / sarve sakalAH, sarvaprakArA evetyarthaH / arthavazAdevakArArthI labhyate / na tveko dvau bahava eva vA'pi tu sarve ityAzayaH / nayA:- nIyate paricchidyate pratipAdyate vA pramANaparicchinnasyA'nantAMzasya vastuna itarAMza | 'napalA papUrvaka maMzavizeSo yenAdhyavasAyavizeSeNa sa nayo matavAdavizeSaH / sa cAsneka prakAra iti nayA naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtAkhyAH sapta / dhAvantaH - svAsvA'bhimatArthe satvaraM sADambaraM dRDhatarayuktyupanyAsazramArttA api, apinA sthirasya bhAvavizrAmo'styeveti sUcyate, dhAvanaM tu svamatakadAgrahAditi bodhyam / bhAvevastusvabhAve, vastudharme ityarthaH / vastvaMza iti yAvat / kRtavizramAH - kRto vihito vizrAmo dhAvanavirAmo yaiste tAdRzA eva, * Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvanayAzrayaNA'STakam 327 syu:-santi, na tu bhAvamatikAmyanti, bhAvanirUpaNArthameva vyApR. tatvAt / yo yo nayo yaM yamartha pratipAdayati sa vastudharmo bhavatyeva, vastUnAmanantadharmAtmakatvAdityAzayaH : iti-nayapratipAditAnAmarthAnAM vastusvabhAvatvAda mAve nayAnAM kRtavizramatvA. ddhetoH, cAritraguNalIna:-cAritrasya saMyamasya sarvaviratyAtmakasya ye guNAH kramazo guNazreNyArohastatra lInaH parAyaNaH, saMyamenAss. tmaguNaparyAyamarjayituM vihitodyamaH sAdhuH, sarvanayAzritaH-sarvAnayAnuktapakArAnAzritaH svIkRtatadabhimatArthaH, anyathA vastunaH sarvAtmanA paricchedAsambhavAditi bhAvaH / syAt-bhavet / nokaM nayamAzrityA'parasya nayasya nirAkaraNaM yujyate. sarveSAM nayAnAM bhAva eva vizrAmAdvastudharmasyaiva niSedhA''palyA vastuyathArthasvarUpA'navagaMmAduddezyA'siddhyA patteH, vastutattvajJAnameva hyuddezyam / tasmAtsarvana yAzrayaNAtmako'nekAntavAda eva yukto natvekAntavAdaH, tena vastusvarUpasya smygpricchedaadityaashyH| sarvanayA'bhimata dharmapuraskAreNa vastupariccheda eva samyagjJAnamanyanmithyAtvamiti niSkarSaH / tatrajijJAsAnivRttaye saGkepato nayasvarUpamucyate / tathAhinayo mUlato dvividho dravyAstikaH paryAyAstikazca / dravyaM pradhAnaM matvA pravarttamAno dravyAstikaH, paryAyaM pradhAnaM matvA pravartamAnaH paryAyAstikaH / paryAyaH kramamAvyayAvadravyabhAvI sahabhAvI yAva. dravyabhAvI ca dharmo bodhyaH / tatra dravyArthikastrividho naigamasamahaH vyavahArabhedAt / paryAyArthikazcaturdhA RjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhU. tabhedAt / dravyAstiko dravyArthikazvAnarthAntaram / paryAyAstikaH Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite paryAyArthikazcA'pyevam / saGkalanayA sapta nayAH / tatra gauNa mukhyabhAvena sAmAnyavizeSAdyanekadharmagrAhI nayo naigamaH / yathA kSaNamekaM sukhI viSayAsaktajIvaH / atra jIvAtmakasAmAnyasya prAdhAnyam, saccaitanyamAtmanIti caitanyasya paryAyasya vizeSasya mukhyatvaM ca vi vacitamiti jIvasya sAmAnyavizeSAtmakatayA grahaH / jIvo'pyasti mukhyapyastIti naiko'pi dharmo'palapituM zakya iti sAmAnyasya vizeSasya ca gauNa mukhyabhAvena graha iti naigamAzayaH / sAmAnyamAtragrAhI nayaH saGgrahaH / tasyA'yamabhiprAyaH - vizeSasya paryAyAtmakasya dravyAtpRthanopalambha iti sAmAnyasyaiva prAdhAnyaM na vizeSasya, na hi dravyaM vikRtaM bhavati / jIvaH sukhI vA bhavatu duHkhI vA, jIvatvA'vizeSAjjIva eva san, na tu sukhI duHkhI nArakoM devo vA / etadudAharaNama para sAmAnyasya / parasAmAnyasya tu ' vizvamekaM sadavizeSAdi 'ti bodhyam / kimapi vastu na satramatyetIti sadeva sarva na dravyaM guNAH kriyA vetyAzayaH / vyavahAraviSayArthA'bhiprAyavAn vyavahAranayaH / sato hi dravyatmanA paryAyAtmanA vA vyavahAraH, dravyasyA'pi SaDvidho vyavahAraH, paryAyasya ca dvividho vyavahAraH / tadetatsarvameva vyavahAro manyate / vizeSata eva vyavahAropapattirna sAmAnyAditi vizeSa eva praghAnaM na sAmAnyamiti vizeSa eva vastu na sAmAnyaM vizeSAtiriktasya sAmAnyasyAbhAvAditi tadAzayaH / prAdhAnyena varttamAnakSaNasthAyi paryAya mAtramabhimanyamAno naya RjusUtraH / nAtItAnAgate vastunI, asattvAditi tadAzayaH / yathA' idAnIM sukhamasti / atra kSaNasthAyI paryAya eva prAdhAnyena viva 1 328 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvanayAzrayagA'STakam kSito na tu tadAzraya AtmA, gauNatvAt / kAlakArakalinasaGkhyA. dibhedena zabdasyA'rthabhedaM svIkurvannayaH shbdH| yadyarthabhedo na syA tadA kAlAdibhedo durupapAda iti tadAzayaH / yathA''sId himAlayaH, amti, bhaviSyati / atra kAlabhedena bhinna eva himAlayaH pratIyate / evaM kArakAdibhede'pi bodhyam , niruktibhedena paryAyazabdAnAM bhinnamarthaM samabhirohan-prAdhAnyena svIkurvan samabhirUDho yogarUDhiprakAraH / zabdanayaH paryAyabhede'pi ka'lAdyabhede'rthabhedaM na manyate / samabhirUDhastu paryAya bhedenA'rtha bhedaM pratipadyata iti tayorbhedaH / kAlAdibhede paryAya mede'pi cA'rthagatamabhedamupekSete dvAvapIti bodhyam / yathA indra indanAt , zakraH zakanAt / navindraH zakraH zako vA indraH / ekatra zakanAbhAvAdanyatrendanA'bhAvAditi tadAzayaH / svapravRttinimitta bhUtakriyAviSTamartha vAcyatvena pratipadyamAno naya evambhUtaH / yathA ghaTamAno ghaTo na tu nisskriyH| asminnaya. mate sarvaH zabdaH kriyAzabdaH / samabhirUDho naya indanAdikriyAyAM satyAmasatyAM vA vAsavAderarthasyendrapadavAcyatmaGgIkaroti, ayaM vindanAdikriyAyAM satyAmeveti samabhirUDhAdasya bhedaH / eSvAdyAzcatvAro'tha prAdhAnyena viSayI kurvantItyarthanayAH, pAzcAttyAstu trayaH prAdhAnyena zabdaviSayA iti zabdanayAH / tathA vizeSagrAhI arpitanayaH, sAmAnya grAhya narpitanayaH / lokaprasiddhArthamanuvadan vyavahAranayaH, tAttvikArthamabhyupagacchan nizcayanayaH / jJAnaprAdhAnyA'bhyupa. game jJAnanayaH, kriyAprAdhAnyA'bhyupagame kriyAnaya iti saGkepaH / vistaratastu nayapradIpAdau draSTavyaH / tadevaM sarve nayA vastvaMzaM prati Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite pAdayantyeveti kasyacidAzrayaNamanyasya ca nirAkaraNamiti na yujyate, sarveSAM sambAditvAt / tasmAtsarvanayA'bhimato'rtha eva para. mArtho natvekAnta iti spaSTameva // 1 // yaduktaM sarvanayAzritaH syAditi, tatsamarthanAya ziSyaM prabodhayan pRthaGnayadoSaM sarvanayAzritaguNaM cA''ha pRthaGnayA mithaH pakSapratipakSakadarthitAH / samavRttiH sukhAsvAdI jJAnI sarvanayAzritaH / / 2 // pRthaGnayA ityAdi / pRthajhnayA:-pRthak pratisvaM bhinno nayo vastutattvaparicchedakA'dhyavasAyavizeSo yeSAM te tAdRzAH, svabhinnanayaniSedharvakanaigamAditattade kaikanayAzritAH, mitha:-parasparam , pakSapratipakSakadArthatAH-pakSaH svasammatanaya mAtra prahaH, pratipakSaH svavirodhiniSedhAprahaH, tAbhyAM vAdaprativAdAbhyAM kadarthitA viDambitA bAdhitA vA / eko yanmanyate tadanyo niSedhati, yayA nitya. vAdyanityavAdinaM sa ca taM dUSaya tI te mithaH sundora pundanyAyenaiko'. parairvAdhita iti te heyA eva, na hi bAdhitaM ko'pyupAdatte / ekasya matamapareNa khaNDitamaparamataM ca tenetyubhayamatamapyanupAdeyamayuka. tvAt / ata eva tAdRzaikaikamatApahiNaH kadarthitA iva duravasthA ityaashyH| nanu tarhi kaH sustha ityAkAsAnivRttaye Aha-sametyAdi / jJAnI-vastupAramArthikasvarUpajJAnAtmakasamyagjJAnavAn , sarvanayAzrita:-sarvAn saptA'pi nayAnnaigamAdInAzrito'bhyupagataH, vastuni dravyaparyAyAtmanA sarvanayA'bhimatadharmasya paramArthataH sattvAtsarvanayA Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvanayAzrayaNA'STakam 331 bhimatadharmAtmakaM vastu pratipadyamAnaH sannityarthaH / atra ca jJAnyeva sarvanayAzritaH sa eva ca sa ityubhayathA'pyartho dhvanyate / dravyAtmanA hi vastu nityaM sAmanyamabhinnaM sat , guNapradhAnabhAvena sadasattva. vivakSAyAM vAcyaM ca / paryAyAtmanA tvanityaM vizeSAtmakaM bhinnama. sad mukhyabhAvena sadasattvobhayavivakSAyAmavAcyaM ceti nityAnityasAmAnyavizeSa bhedAbheda sadasadvAcyatvA'vAcyatvAdyanantadharmAtmakameva vastutattvam , sto'plaapaa'yogaadityaashyH| samavRttiH-samA madhyasthatayA sarvanayAbhimatavastudharmeSu tulyA samAnA vRttiH pariNatiyasya saH / pakSapratipakSavarjanAdrAgadveSazUnya ityarthaH / ata eva, sukhAsvAdI-sukhasya kadarthanA'bhAvAtsamyagjJAnajanitAtmAnandasyA'svAdo'nubhavo'styasyeti sa tAhaza, / bhavatIti zeSaH / yohi na pakSapratipakSabAdhitaH kintu samatAmatiH sa evAnudvignatvAtattva. dRSTitvAcca sukhamanubhavatIti sarvanayAzritenaiva bhAvyamityAzayaH / yaduktam-anyonyapakSapratipakSa bhAvAdyathA pare matsariNaHpravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchanna pakSapAtI samayastathA te " iti // 2 // atha ziSyaprabodhAya jijJAsAnivRttaye ca sarvana yAzritatvaM nirvakti nA'pramANaM pramANaM vA sarvamapyavizeSitam / vizeSitaM pramANaM syAditi sarvanayajJatA // 3 // nA'pamANamityAdi / sarvam-azeSam , pratyekaM tattannayavAkya. mityarthaH / apinA natvekaM dve eva veti nyUnavyavacchedo dyotyate / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite avizeSitam-kazcitkAlakSetradravyabhAvAtmakaM vizeSamanapekSya pravRtaM sat , na apramANam-nA'yuktam , na heyprkaarmityrthH| pramANamyathArthAtmakam , upAdeyaprakAramityarthaH / veti samuccaye, tena neti sambadhyate / kintu jJeyasvabhAvamAtrapratipAdane tAtparyAtsamam / tadeva hyapekSAvizeSavazAdapramANaM pramANaM ceti bhAvaH / tadevAhavizeSitamityAdi / vizeSitam-nayAvizeSa sApekSatayA pravRttaM sat , pramANam-yuktimat, vastupAramArthikasvarUpapratigadakatvAdupAdeyamityarthaH / syAt-bhavet / yathA ghaTo'stIti sAmAnyena prayuktaM vacanaM nA'pramANam , kathaJcidghaTasattvasya vidyamAnatayA'palapitumazakyatvAt / na ca pramANam , kathaJcidasattvasyA'pi tatra sattvAdasampUrNArtha katvAt / kathaJcidastyeva ghaTa iti vizeSitaM vAkyaM tu pramANam , svakAladravyakSetrabhAvApekSAvizeSavizeSitatvAdasattvasya gauNatayA'vivakSitatvAkAlAdiguNaiH kRtvA'bhedavRtyA'bhedAropeNa vA'nantadharmAtmakatvaprakAreNa pratipAdanAd / ghaTo'styeveti tu vaco'. pramANameva, parakAlAdyapekSayA sato'pyasattvasya niSedhe tAtparyAda. sambAditvAditi dhyeyam / iti-uktaprakAreNa jJAnam , sarvanaya. jJatA-sarve ca te nayAzca naigamAdayastAn jAnAtIti sa sarvanayajJamtasya bhAvastattA, sarvatayajJalakSaNam , sarvanayAzritatvaM vA / syAditi zeSaH / nirapekSaM vacanaM vacanamAtraM sApekSaM tatpamANam , ekAntena vastutattvapratipAdakaM vacanaM cA'pramANamityevaM jJAnameva sarvanayAtmakavastujJAnamityarthaH // 3 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvanayAzravaNASTakam atha ziSyaprabodhAya sarvanayajJapRthaGnayajJayo vryavahAravai lakSaNyamAha 333 loke sarvanayajJAnAM tATasthyaM vA'pyanugrahaH / syAtpRthaGnayamUDhAnAM smayArtirvAtivigrahaH // 4 // loke ityAdi / loke -lokaviSaye, lokavyavahAre vA, sarvanayajJAnAm - sarve saptApi nayA naigamAdayastAn jAnantIti te tAhazAsteSAm, sarvanayA'bhimatatvaprakAreNa vastutazvaparicchedapaTUnAm, sarvanyAzritAnAmityarthaH / tATasthyam - taTastho madhyasthastasya bhAva stattvamaudAsInyam, kvApyapakSapAta ityarthaH / svaparayo rAgadveSarAhityamiti yAvat / sarvanyAzrito hi tattvajJatayA ekAntena kamapi svaM paraM vA na manyate ityato'vasare svasmin paramizca samavRttireva bhavati, yadvA yatra pare mamoktameva sAdhviti vivadante tatra sarvanayajJaH sarvaM sAdhviti matvodAste na tu vivAdametIti bhAvaH / vA- athavA, anugrahaH - svakarmavazageSu janeSu ekAntAzrayaNena vaiSamyaM dRSTvA ' ajJA ime dayanIyAH kathamapi prabodhanIyA' ityevamupakArabuddhirapi, apiH samuccaye / syAt bhavet / nanvekAntavAdinAM kathamityAkAGgAyAmAha - pRthagityAdi / pRthanaya muMDhAnAm - pRthagitaranaya nirapekSo yo nayo nayAbhAsaH, nirapekSo hi nayo nayAbhAsa ekAntAtmakatvAditi bodhyam / tena tadAzrayaNena mUDhA naSTabuddhayasteSAm, ekAntavAdinAm kadAmahaviluptavivekAnAm, smayArtiH - smayo madaH, ahameva tattvavidityabhimAnaH, sa eva duHkhamimittA'zubha karmAnubantritvAdartiH Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite pIDA, kAraNe kAryopacArAditi / vA-athavA, ativigrahaHsvaviroSibhiH sahA'tyantaM vigrahaH kalahaH, vivAda ityarthaH / mama pakSa eba samyagiti smayA''viSTatayA svapakSasthApanAya parapakSaparAbhavAya cA'tyantaM vivAdaH, syAditi sambadhyate / svamatAmahI kalahAyata eveti pratItamiti bhAvaH / evaJca sarvanayAzritenaiva bhAvyaM yathA smayAti ; vivAdo vA na bhavediti hRdayam // 4 // atha ziSyamabodhArthaM sarvanayajJapRthaGnayajJayoH phale vaiSamyamAhazreyAsarvanayajJAnAM vipUlaM dharmavAdataH / zuSkavAdAdvivAdAcca pareSAM tu viparyayaH // 5 // zreya ityAdi / sarvana yajJAnAm-sarvAn saptApi nayAn jAnantIti te tAdRzAsteSAm , sarvanayAzrayaNena sAkSAtkRtavastupAramArthikatattvAnAM syAdvAdinAm, dharmavAdata:-dharmeNa dharmAya ca vAdo dharmavAdaH, tattvabubhutsukathetyarthaH / yatra bAde dharmapUrvakaM vijigISayA chalAdikamanAzrityaiva vastutattvanirNayamAtramuddizya parasparaM pUrvapakSottarapakSAzrayaNaM saH, yena vAdena loko dharme pravartyate, tAdRzAdvAdataH, tAdRzavAdasadbhAvAdityartho bodhyaH / sarvanayAbhimato hi parasammatamapyarthaM vastuni pazyannaikArthAgrahI na bhavati, tataH samavRttyA sa padArthayathArthatattvaM vadati saddharma lokAnupadizati ceti sarvanayajJAnAM dharmavAda evetyAzayaH / ata eva hetoH, vipulam-pracuram , ihalokaparalokavyApItyarthaH, ihAmutra cetiyAvat / zreya:-puNyam , lakSaNayA zubhaM phalam , iha loke yazaHpUjAdiH paratra cA'laukika Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre sarvanayAzravagA'STakam sukhasampado muktizceti tAtparyam / tu maide / pareSAm-sarvanayajJa. bhinnAnAm , pRthaGnayajJAnAmekAntavAdinAm , zuSkavAdAt-zuSko vastutattvoralabdhiphalAbhAvAtkaNThatAvAdizoSamAtraphalo vAdastasmAt , vivAdAt-vivAdo vijigISayA pUrvapakSottarapakSAzrayaNaM yatra vAde sa tasmAt , caH samuccaye / ekAntavAdinAM hi vAde svamatAgrahAttattvanirNayAbhAvo vijigISukathA ceti na sa dharmapUrvako dharmArtho vA, pratyutA'dharmapUrvako'dharmAya ca / ata eva, viparyaya:-viparItatA, zreyoviruddhaM phalam , vipulamazubhamityarthaH / zuSkavAde vivAde ca kaSAyAdiprAcuryAdazubhakarmavRddhirevetIhA'mutra ca tato'zubhameva phalamiti tAtparyam / tasmAtsarvanayAzrayaNamupAdeyaM pRthaGnayAzrayaNaM heyamiti hRdayam // 5 // uktopapatyA sarvanayAzrayiNAmuttamatva siddheH ziSyasya teSu . zraddhAsampattaye tAn stuvannAha prakAzitaM janAnAM yai mataM sarvanayAzritam / citte pariNataM cedaM yeSAM tebhyo namonamaH // 6 // prakAzitamityAdi / yaiH-yAdRzaiH puNyazAlipuruSai nirhetukaparopakAratatparairarhadbhigacAryA dibhizca, janAnAm-nayavAdavizeSamajAnatAM saralabuddhInAM bhavya janAnAm , sarvanayAzritam-sarveSAM nayAnAM tadabhimatArtheSu zraddhAnAdAzritaM tadanusAri, sarvanayAbhimatArthAtmakavastupatipAdakamityarthaH, matam-siddhAntaH, anekAntavAdAsmakaM darzanamityarthaH / prakAzitam-upadezAdinA prakaTIkRtam , Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyA vibhUSite yai janAnAM zreyaHsAdhanAtmakA'nekAntavAdopadezaH kRta iti mili. tArthaH, tathA, idam-sarvanayAzritaM matam , yeSAm-yatprakArANAM puNyazAlinAM janAnAm , citte-manasi, pariNatam-zraddhAvazA vRttirUpatAmApannam , yeSAM manovRttinizcayena satataM ca tAdRza. zraddhAdivazAtsarvana yAzritamatabhAvanAtmakamityarthaH / ye sarvanayAbhi matadRSTaya iti yAvat / caH samuccaye / tebhyaH-sarvanayAzritamataprakAzakebhyaH pariNatasarvana yAzritamatacittebhyazca samyagjJAnapUtAntaHkaraNebhyaH parahitakRya puNyazAlibhyo'haMdbhya AcArya prabhRtibhyazca, namonamaH-punaH punarnamaskAro'stu, bhakti zraddhAtizayAdisUcanAya dviruktiH / sarvanayAzritamatamyaivoktopapattyopAdeyatvA yaHphalatvAca zreyasvinaH zreyaHpravartakAH zreyasaupadeSTArazca puNyavantaH pUjyAH stutyA vandyAzca nA'nye ityAzayaH // 6 // atha ziSyaprabodhAya sarvanayAzrayANAM sahetukaM sarvotkarSa yugmena varNayannupasaMharati nizcaye vyavahAre ca tyaktvA jJAne ca karmaNi / ekapAkSikavi zleSamArUDhAH zuddhabhUmikAm // 7 // amRDhalakSyAH sarvatra pakSapAtavivarjitAH / jayanti paramAnandamayAH sarvanayAzrayAH // 8 // iti mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayopAdhyAyaviracite jJAnasAre sarvanayAzrayaNA'STakaM nAma dvAtriMzatittamamaSTakam // 27 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnasAre sarvanayAzravaNA'STakam nizcaye ityaadi| sarvanayAzrayA:-sarve ca te nayAzca teSAmAzrayAH savainayAbhimatavastutattvajJAH sAdhavaH, nizcaye-pAramArSikarUpeNA''tmAdivastutatvaviSaye, vyavahAre-vyavahArasiddhyartha prAdhAnyena vivakSitatattadguNaparyAyAtmake vastuni, jJAne-matizrutAdibAnaviSaye, karmaNi-AvazyakAdikriyAyAm , cadvayaM samuccaye / ekapAkSikavizleSam-ekaH svAbhimataH sa eva tasmin , eka. mAtraviSayaka ityarthaH / tAdRzo ya: pakSaH svasvIkArapratijJA tatra madha ekapAkSiko yo vizeSeNa vikRto vA zleSaH sambandhaH, kaMdAgraha ityarthaH / vastuttacavisambAditvAditi bodhyam / ayameva sannityevamekapakSakadAgraha miti sArArthaH / nizcayAbhimatameva vyavahArAbhimatameva jJAnameva kriyaiva vA sadityevamekAntagraha mitiyAvat / tyaktvAayathArthatvAdvihAya, ataeva, zuddhabhUmikAm-zuddhA vastutattvasambA. ditvAtkadAgraharahitatvAJca kaSAyAdirahitA niduSTA ca sarvanayAzraya. bAtmikA yA bhUmikA cittAvasthAvizeSo jJAnaparipAko vA tAm , adhyAtmaguNavRddhyAtmakasamyaktvAvasthAmityarthaH / ArUDhA:-adhi. hitAH, prAptA ityarthaH / ata eva, marvatra-sarvasmin dezakAlAdau, pakSapAtavivarjitAH-pakSe svAbhimate viSaye rAgAdinA pAta Agrahastena vivarjitA rahitAH, dezakAlAdivizeSApekSayA vidhiniSedhAahavarjitA ityarthaH / vidhiniSedhayoH sarvatra dezakAlAdau samavRttitayA''rAdhakA iti yAvat / ata eva ca, amUDhalakSyA:-na mUDhaM vismRtibhrAntyAdinA cyutaM lakSyaM kriyodezyaM yeSAM te tAdRzAH, 22 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite apramAdaM niratIcAraM ca streSTasAdhanapravRttAH bhavantIti zeSaH / ata eva, paramAnandamayAH - paramo'kRtrimo'khaNDitazca ya AnandaH sukhAnubhavastanmayAH, AtmasukhamagnA ityarthaH / jayanti - sarvotka rSeNa varttante / ye AtmasukhamagnA sta eva sarvotkRSTAH, laukikasukhasyA'pakRSTatvAttanmagnasyA'pyapakRSTatvAdityAzayaH / ayaM bhAvaHyaH samyagjJAnyekAntAgrahaM tyaktvA pAramArthikaM sarvanayAbhimatavastutattvamavadhArya dezakAlAdikamanapekSyaiva sveSTasAdhane pravarttamAno bhavati tasya nivRttakaSAyAderAtmasukhAnubhavo lokAtizAyIti sa sarvazreSThaH / iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtRkaviratnapanyAsa pravarazrIyazobhadra vijayajI gaNivara ziSya panyA sazrI zubhaGkara vijayagaNiviracitAyAM bhadrakarodayAkhyAyAM vyAkhyAyAM sarvanayAzrayaNASTakaM nAma dvAtriMzattamamaSTakam // 32 // // upasaMhAraH // athopasaMharan munervizeSaNavyAjenoktAnAmaSTakAnAM kramazo nAmAni sUcayannuktA'STakatattvajJasyaiva jJAnasAralAbha iti paJcabhiH lokairAha - pUrNo manaH sthiro'moho jJAnI zAnto jitendriyaH / tyAgI kriyAparastRpto nirlepo niHspRho muniH // 1 // vidyAvivekasampanno madhyastho bhayavarjitaH / anAtmazaMsakastattvadRSTiH sarvasamRddhimAn // 2 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre upasaMhAra syAtA karmavipAkAnAmudvigno bhavavAriSeH / lokasaMjJAvinirmuktaH zAstradRniSparigrahaH zuddhA'nubhavavAn yogI niyAgapratipattimAn / mavAyAnatapasAM bhUmiH sarvanayAzritaH spaSTaM niSTaGkitaM tatramaSTakaiH pratipannavAn / suni rmahodayaM jJAnasAraM samadhigacchati // 5 // , pUrNa ityAdi / muni:- mumukSuH sAdhuH, jJAnasAraM samadhigacchanIti paJcamazlokoktamanusandhAnIyam / jJAnasArasamadhigame hetUneva vizeSaNaviSayAsss- pUrNa:- pUrNA'STakokta dizA saccidAnandapUrNaH, caddhetubhUtaM vizeSaNamAha-magnaH - magnA'STakoktaprakAreNa zuddhacidAsmalInaH sthiraH - tAdRzalInatAsampattaye sthiratA'STakoktarItyA nizcalacittavRttiH, amoha :- avidyamAno moho rAgadveSakaSAyamamavAdi ryasya sa tAdRzaH, sthiratArtha mohatyAgA'STakoktarItyA'haM mametyevaM mamatvazUnyaH tyaktamoha ityarthaH / jJAnI :- mohatyAgasiddhaye jJAnA'STakoktaprakAreNa nirvANapadabhAvanAvAn, zAntaHnirvANapadabhAvanayA zamA'STakoktarItyA vikalpatyAgenA''tmasvabhAvamAtraviSayaka jJAnasamagraH, jitendriyaH - zamasampattaye indriyajaMbADaSTako dizA dAntaH, zubhendriyavyApAra iti yAvat / tyAgI - indriyajayArthaM tyAgA'STakoktaprakAreNa dharmasaMnyAsavAn yogasaMnyAsavAMzdha, kriyAparaH- tyAgasampattaye kriyASTa koktarItyA'saGgakriyA'nuchAnaparAyaNaH, tRptaH - asaGgakriyAsiddhaye tRptyaSTakoktarItyA sAmyamAtrityA''tmasvabhAvAnubhavena vitRSNaH, ata eva nirlepaH 339 // 3 // || 8 || Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite nilepA'STakoktarItyA paugalikabhAvaiH karmabhiraspaSTaH, niHspRhaHnirlepatAsiddhaye niHspRhA'STakoktarItyA'dhikecchAzUnyaH, muni:icchAnirodhAya maunA'STakoktaprakAreNa jagattattvamananaparAyaNaH, vidyAvivekasampanna:-jagattattvA'vabodhAya vidyA'STakoktaprakAreNa nityazucyAtmasu nityazucyAtmatAkhyAtirUpayA vidyayA vivekA'STakotarItyA saMzliSTayoHkarmajIvayorbhedena paricchedarUpeNa vivekena ca sampanaH samagraH, vidvAn vivekI cetyarthaH / madhyastha:-vidyayA vivekena jagattattvA'vabodhAnmAdhyasthyA'STakoktarItyA kutrApi tattve kadApraharahitaH, sarvanayA'mimatavastutattvAdarI rAgadveSarahita ityarthaH / bhayavarjita:-mAdhyasthyalAbhAd vidyAdisadbhAvAtspRhAdyamAvAza nirbhayA'STakoktarItyA bhavasukhA'pahArabhayarahitaH, anAtmazaMsaka-bhayAdyabhAvAtsvArthalipsAdyabhAvAJca niSpayojanatayA'nAtmaaMsA'STakokarItyA''tmaprazaMsAvimukhaH, tatvadRSTiH-tattvadRSTyaSTako kaprakAreNa pudgaleSu tattvabuddhi vihAyA''tmasvabhAvamAtratattvabuddhiH, sarvasamRddhimAn-tatvadRSTyA'tmasAkSAtkArAtsarvasamRddhyaSTakoktaprakA. reva samAdhyAbalaukikaizvaryasampannaH, karmavipAkAnAm-karmaNo vipAkaH zubhAzubhapariNAmadAnA''bhimukhyaM tAdRzapariNAmA vA steSAm, dhyAtA-azubhavRttyA''tmaizvaryA'pakarSo mA bhUditi hetoH karmaviSAkacintanA'STakoktarItyA cintakaH, ata eva, bhatravAriH-bhavaH saMsAro vAridhiH samudra iva, tataH, udvignaH-bhavo. degA'STakottarItyA bhayAdvimukhaH, ata eva, lokasaMjJAvinimuktaHjIka saMjJA lokamaryAdA tayA vinirmukto lokasaMjJAtyAgA'STakokarI Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre upasaMhAra 341 tyA'saMspRSTaH, lokA'nurodhenA'pya kArya parAGmukhaH, zAstrag-lokasaMjJAtyAgasAdhanatayA zAstradRSTyaSTakoktarItyA zAstrAjJArAdhakaH, niSpa rigrahaH-zAstrAjJA parigrahAdinA virAddhA mA bhUditi parigrahA'STakamarmajJAnAttyaktasarvaparigrahaH, zudvAnubhavavAn-uktaguNasadbhAvAdetorAtmaguNavizeSaM mukyavasthApUrvabhAvinamanubhavASTakoktarItyA heyopAdeyaikatvAnubhavAtmakanirduSTAnubhavaM prAptaH, ata eva, yogIyogASTakoktarItyA varNasthAnAdiyogasampannaH, ata eva, niyAmapratipattimAna-niyAgA'STakoktarItyA bhAvayogAtmakabrahmayajJavidhAyakaH, ata eva, bhAvA'dhyAnatapasAm-bhAvapUjA'STako. tapakArA bhAvapUjA, dhyAnASTakoktaprakAraM dhyAnam , tapo'STakokta. prakAraM tapazca teSAm , bhUmiH-pAtram , niyAgAjatayA bhAvA;di. tatpara ityarthaH / sarvanayAzrita:-sarvanayAzrayaNA'STakoktarItyA pUrNatAdiguNasAphalyAya sarvanayAbhimatavastutattvAdarI, tadevamemiguNairviziSTaH san , aSTakaiH-pUrNAdyaSTakai triMzatA, spaSTam-vizadAkSaram , saralasugamarUpeNetyarthaH, niSTaGkitam-pratipAdita nirdhAritaM ca, tattvam-jJAnAdeH pAramArthikaM svarUpam , pratipatravAnmanasi praNihitavAn, svIkRtavAnityarthaH / tattvaM manasi dhArayitveti yAvat / mahodayam-mahAn sarvotkRSTa udaya AtmaguNavRddhimuktirUpo yatastAdRzam , zreyaHsAdhanaM mahAphalapradam , jJAnasAramajJAnaM samyagjJAnameva sAraH pAramArthikaM prApyaM tam , jJAnaM sAra: sthirAMzo yatra tAdRzaM samyakcAritraM vA, samadhigacchati-sampUrNatayA Apnoti, samyagjJAnina eva samyakcAritraM tata eva ca mokSa iti Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite sumukSuNA jJAnasAro'vazyamadhigantavya ityAzayaH / atra tattvaM pratipanavAn jJAnasAraM samadhigacchatItyuktyA'STakai niSTaGkitaM tattvaM bAnasAra iti pranthasyA'sya tatpratipAdakatayA'nvartha nAma jJAnasAra iti dhvanyate // 1 // 2 // 3 // 4 // 5 // // phala-stutiH // atha ziSyasya pravRtti yathA syAditi jJAnasAraphalastutimAhanirvikAraM nirAbAdhaM jJAnasAramupeyuSAm / vinivRttaparAzAnAM mokSo'traiva mahAtmanAm // 6 // nirvikAramityAdi / nirvikAram-vikAnnirgatam , vikAro doSastadrahitamityarthaH / zuddhamiti yAvat / yathArthamiti tAtparyam / viSayAdayo hi jJAnadoSAstadrahitaM jJAnameva tatpratipAdakaM sUktaM bA jJAnasArapadavAcyatAmahatIti dhyeyam / nirAbAdham-AvAdhA viroSastato nirgatam , yaddhi yathArthaM na tatra kasyA'pi virodhiteti nirvirodhamityarthaH tAdRzam , jJAnasAram-jJAnasArakhyayoktA'STakaiH pratipAditaM tattvam, upeyuSAm-adhigamenA''tmasAtkRtAnAm , bata eva, vinivRttaparAzAnAm-vinivRttA upazAntA pareSvAtmaminneSu paudgalikeSvAzecchA yeSAM teSAM tAdRzAnAm , Asakti. rahitAnAM virakAnAmityarthaH / ata eva, mahAtmanAm-mahAn jAnAdviratezvottamaguNavattvAdutkRSTa AtmA yeSAM teSAmadhyAtmaguNa. sampannAnAM sAdhanAm, atra-iha bhava eva, evakAreNa bhavAntara Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnasAre phala-stutiH 343 nyavacchedaH, mokss:-muktiH| etanmahanmAhAtmyaM jJAnasArasya, yahU. lAdiha bhava evaM koTibhavairapi sudurlabho mokSa iti jJAnasAro'vazya mupAdeyo mumukSubhirityAzayaH / kiJca jJAnasArAdvikArasya duSTama!. vRtte rAgAdirUpAyA nivRttiriti jJAnasAro vikAraparihArasAdhanatvAkAraNe kAryopacArAnirvikAraH, ata eva ca sa nirAvAdho'pi iSTaviyogA'niSTasamprayogAdijanyamanaHpIDAyA AbAdhAyA nirgatatvAt , tAdRzA'vAdhAyA rAgAdimUlatvAt / jJAnino hi na vikRtA manovRtti. neina manaso'GkazitatvAt / na vA viSayAlAbhAdinA duHkham , mAtmasukhalInatvAdityevaM jJAnasAro nirvikAro nirAbAdhazcetyapi vodhyam / tAdRzajJAnasAralAbhazcAviratyavinAbhAvI, jJAnAcca viratipoSa iti jJAnasArasamagro vinivRttaparAzo'pi / ata eva tasya sadA''tmasukhalInatayA mokSatulyaM sukhamityupacArAdihaiva mokSaityapi bodhyam / jJAnasArAdoSanAzo duHkhanivRtti vairAgyaM mokSazceti jJAnasArasyaitAvadasAdhAraNaM phalamiti hRdayam / atra ca jJAnasAramupeta eva mahAtmA sa eva ca jJAnasAramupaitItyubhayathA'pyartho dhvanyate // 6 // yaduktaM nirvikAraM nirAbAdhamiti, ziSyaprabodhAya tadeva vi. vRNvannAha cittamAH kRtaM jJAnasArasArasvatormibhiH / nA''pnoti tIvramohAgniploSazoSakadarthanAm // 7 // cittamityAdi / yasyetyarthavalAllabhyate / cittam-manaH, Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadrakarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite jJAnasArasArasvatormibhi:- jJAnasAra ukto dvAtriMzadaSTakAtmako nibandhastasya ye sArasvatAH sarasvatyA vAGmayasyeme sarasvatyA nadyA nadIvizeSarUpAyAstadAkhyAyAH veme iti tAdRzA UrbhayastaraGgA ivA'STakarUpAH zreNayastaiH kRtvA zivabhAgavatAdivatsamAsaH / ArTIkRtam-siktam , pakSe jJAnasAraparizIlanenopazAntaM kRtami. tyarthaH / sa iti prastAvAllabhyate / tIvramohA'gniploSazoSakadarthanAm-tIvro'tyutkaTo durnivAro yo moho'jJAnaM rAgAdizca sa evaM vividhAdhivyAdhirUpasaMtApahetutvAdagniploSo'gnidAhastajjanito ya zoSaH kaNThAdinIrasatA, pakSe kaSAyAdijanyA manasaH krUratA tajja. nitA yA kadarthanA pIDA'niSTasamprayogazca tAm , moha viDambanAmityarthaH, na-naiva, Apnoti-prApnoti, jJAnena moha vinAzAtkAraNA'bhAvAditi bhAvaH / yo hi nadItara rAIkRtastasyA'gnitApajanitaH zoSo na bhavati, tApavirodhinaH zaityasya sadbhAvAt / tathA yasya mano jJAnasAraparizIlanenopazAntaM tasya mohastajjanitA pIDA ca dvayameva dUrIbhavati, jJAnasya mohavirodhinaH sadbhAvAditi jJAnasAro mohAdivikArasya tajanitAvAdhAyAzca virodhitvAnirvikAro nirAbAdhazceti tAtparyam // 7 // yaduktaM ' mokSo'traive 'ti, ziSyapratibodhAya tadupAdayannAhaacintyA kApi sAdhUnAM jnyaansaargrisstthtaa| gati yayordhameva syAdadhaHpAtaH kadApi na // 8 // acintyetyAdi / sAdhUnAm-mumukSugAm , jJAnArAdhanodhatA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhAnasAre phala-stutiH 34 nAm , jJAnasAragariSThatA-jJAnasAreNa jJAnasArakhyaprastutavAGmayaparizIlena kRtA gariSThatA jJAnAdiguNavRddhyAtma kA''tmagauravam, kA'pi-itaravilakSaNatayA'nirvacanIyetyarthaH / ata eva, acintyAmanaso'gocarA, atayetyarthaH / hetupramANadibhi noMgpattimahaMtIti yAvat / vAGmanasA'tIteti militsaaraarthH| acintyatve bIja mAha -gatirityAdinA / yayA-yAdRzajJAnasAragariSThatayA kRtvA, Urdhvam -upari guNasthAnakeSu siddhazilAyAM vaiva, gati:-ArohaH, syAt-bhavet , evakAra vyavacchedyamAha-adha ityAdinA / kadApiananukula kAlAdAvapi, adhaHpAta:-guNasthAnakAdavarohaH, bhana. ahaNaM vA, na-naiva, syAditi sambadhyate / gariSThatayA bhArA''dhikye. nA'dhaHpAta eva dRSTo na tUrdhvagatiH / tasyAM lAghavasyaiva hetutvAdgaritAyA virodhitvAcca / atra tu tadviparItamityato jJAnasAragariSThatA kApyacintyetyAzayaH / jJAnasAraparizIlanaparAyaNAnAmadhyAtmaguNavRddhi mokSazcA'dhaHpAtanirodhazceti jJAnasArasya vilakSaNaM mAhAtmyamityayamavazyopAdeya iti hRdayam // 8 // nanu " karmaNaiva hi saMsiddhimAsthitA janakAdayaH / kuru kamaika tasmAttvaM pUrvaiH pUrvataraM kRtami"tyukta dizA kriyaivA'stvalaM jJAnasAre. Neti vipratipannaM ziSyaM prabodhayannAha klezakSayo hi maNDUkacUrNatulyaH kriyaakRtH| dagdhataccUrNasadRzo jJAnasArakRtaH punaH // 9 // vezakSaya ityAdi / kriyAkRta:-kriyayA jJAnasAhityazUnyayA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kevalayA tapaHsaMyamAdirUpayA, tadArAdhaneneti bodhyam / kRtaHsampAditaH, kriyA''sevanajanitaH, klezakSaya:-klezapradatvAtkAraNe kAryopacArAklezA rAgAdayasteSAM kSayo vinAzaH, saH, maNDUkacUrNatulya:-maNDUkasya mekasya gADhanidrAlInasya zuSkazarIrasya saJca. riSNulokAdipAdAghAtAdinA jAtaM yaccUrNa sUkSma kaNacayastena tulyaH sadRzaH / yathAmaNDUkazcUrNito'pi navajalasamparkAtpunarujIvanaM yAti, taccUrNata eva punarmaNDUkA utpadyante, tathA kriyAkRtaH klezakSayaH punaHkAraNalAbhe klezahetutAM yAti, klezasya kriyayA na sarvathA vinAza iti yAvat / punariti bhede / tAnevAha-dagdhetyAdi / jJAnasArakRtaH-jJAnasArapratipAditatattvabodhena kRtaH, kezakSaya iti samvadhyate / dagdhataccUrNasadRza:-dagdhaM bhasmatAM prApitAM yattasya maNDUkasya cUrNaM tena sdRshH| yathA-dagdhaM maNDUkacUrNa navodakasamparke'pi na maNDUkotpattaye tathA jJAnena janitaH lezakSayo na kleshaantrotpaadhetuH| ayaM bhAvaH-kriyA karma nAzabati, kintu subahukapuNyakarmabandhaM prayojayati cA''sravarUpatvAt / tatazca tatphalabhogakAle'zubhakarmabandho jAyate / jJAnena tu na kevalaM klezakSaya eva, karmabandho'pi nirudhyata iti na punaH kAraNasadbhAve'pi klezAntarasambhava iti / taduktam-" jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute'rjuna iti / tasmAjjJAnasa hitaiva kriyA prazasyeti jJAnasAro'vazyopAdeya iti // 9 // patra ziSyaprabodhAya parasammatimapyAha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre phala-stutiH jJAnapUtAM pare'pyAhuH kriyAM hemadhaTopamAm / yuktaM tadapi tadbhAvaM na yadbhagnA'pi sojjhati // 10 // jJAnapUtAmityAdi / pare-bauddhAdayo darzanAntarIyA api, apinA-svamatasamuccayaH / jJAnapUtAm-jJAnena jJAnasAhityena hetunA pUtA jJAnanirapekSakriyAto'dhikavizuddhA, jJAnapurassaramanuThIyamAnetyarthaH / tAm , kriyAm-dharmakriyAM tapaHsaMyamAdirUpAm , hemaghaTopamAm-hema suvarNaM tasya tadvikAratvAttasambandhI yo ghaTastena upamA sAdRzyaM yasyA stAM hemaghaTatulyAm , AhuH-prati-- pAdayanti, tadapi-jJAnapUtakriyAyA hemaghaTopamA'pi, yuktam-ghaTa. mAnakam , jijJAsAnivRttaye svayaM dhaTayannAha-tabhAvamityAdi / sA-jJAnapUtA kriyA, bhagnA-kathaJcitpatitA'pi, ghaTapakSe dvidhAbhinno'pi, apinA bhagnasya bhAvApakarSaH sUcyate, atra tu jJAnamAhAtmyAna bhAvA'pakarSa ityavirodhaH / tadbhAvam-tasyA jJAnapUta-- kriyAyA yo bhAvo mAhAtmyaM tam, ghaTapakSe mUlyam , na-naiva, ujjhati-tyajati / yathA hemaghaTo bhagno'pi hemamUlyaM na tyajati sandheyazca mavati, tathA jJAnapUtA kriyA patitA'pi kalpitvAtmakaM svamAhAtmyaM na tyajati / koTAkoTisAgaropamAbhyantarasthitikameva bandhaM karoti natvadhikasthitikam , jJAnavazAtpunaH zuddhatAmeti c| tadevaM kriyAyA jJAnasAhAyyArthaM jJAnasAro'vazyopAdeya ityAzayaH // 10 // tadevaM kriyAto jJAnasyA'dhikaM mAhAtmyamiti ziSyaM prabodhayannAha Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite kriyAzUnyaM ca yajjJAnaM jJAnazUnyA ca yA kriyaa| anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoritra // 11 // kriya zUnyamityAdi / yat-yAdRzam , jJAnam-sAdhuvizeSeNa jJAnasAraparizIlanAdinopArjita jJAnasArAtmakaM samyagjJAnam , kriyA. zUnyam-kriyayoktapakArayA zUnyaM rahitam , kevalaM jJAnamityarthaH / caH punararthe / dvitIyazca kAraH smuccye| yA-pAdRzI sAdhuvizeSeNA'nuSThIyamAnA, kriyA-dharmakriyA, jJAnazUnyA-jJAnena jJAnasArarUpeNa zUnyA rahitA, kevalA kriyetyarthaH / anayo:-kevalajJAnakevalakriyayoH, bhAnukhadyotayoriba-bhAnuH sUryaH khadyotastamasi vRkSAdau svalpaprakAzakaH kITavizeSastayo rica, antaram-tAratamyam , jJeyam-bodhyam / yathA khadyotamapekSyA'nantaguNAdhikaprakAzAtmA sUryastathA kriyAmapekSya jJAnaM subahutamamAhAtmya sampannam , kriyayA hi dezatonivRttirityalpaM phalaM khadyotapakAzavat , jJAnena tu sarvato nivRttiriti mahAphalaM sUryaprakAzavaditi jJAnageva garIya iti tadavazyamArAdhanIyamitibhAvaH yaduktam-" na hi jJAnena sahazaM pavitramiha vidyate" iti // 11 // tadevaM jJAnamavazyopAdeyamiti ziSyamupadizannupasaMharaticAritraM viratiH pUrNA jJAnasyotkarSa eva hi / jJAnA'dvaitanaye dRSTi dayA tadyogasiddhaye // 12 // caaritrmityaadi| pUrNA-avikalA, sarvasAvadyata ityarthaH / "virati:-nivRttiH, cAritram-cAritramityucyate / tacca, jJAnasya Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAnasAre AzIrvacanam manasArAdilabdhasamyagjJAnasya, utkarSa-vizuddhAveva, evakAreNA'pakarSavyavacchedaH / sambhavatIti zeSaH / ajJasyA'lpajJasya ca jJAnAs. bhAvAdeva sarvato nivRttyasambhavAt , zuddhanivRttyasambhavAcceti bhAvaH / hi-tadetatsphuTam / sarvajanapratItamityarthaH / tat-tasmAt , yogA siddhaye-yogasya samyakcAritrAtmakasya siddhaye lAbhAya, tena cAritreNa yogassamparkastAdRzacAritrAptistasya siddhaye iti vA'rthaH / bAnAdvaitanaye-jJAnasya samyagjJAnasya yadadvaitaM tadevaikaM nA'nya. sadityedhamabhedastadrUpo yo nayo nizcayo bodho vA tatra, jJAnaM jAritraM caikameva, jJAne satyeva cAritralAbhAdityevaM jJAnacAritramorabhedabodhe iti vaa'rthH| dRSTi:-svopayogaH, deyA-vidheyA, na tu kriyAdvaitanaye iti bhAvaH / tAdRzaM ca jJAnaM jJAnasAreNa labhyamiti jJAnasAraH sarvathA parizIlanIyaeveti hRdayam // 12 // // AzIrvacanam // atha granthakAraH prastutasya jJAnasAragranthasyasamAptyAdikaM kathayan vAcakasya zubhAzaMsAmAhasiddhiM siddhapure purandarapuraspardhAvahe labdhavAn cidIpo'yamudArasAramahasA dIpotsave parvaNi / etadbhAvanabhAvapAvanamanazcaznaccamatkAriNAM taistai rdIpazataiH sunizcayamate nityo'stu dIpotsavaH // 13 // siddhimityAdi / ayam-prastutaH, ciMdIpa:-citAM samya Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 350 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite -jJAnAnAM vastuparicchedahetutvena prakAzAnAM dIpa iva heturdIpojJAnasAragranthaH, purandarapuraspardhA va he purandara indrastasya puramamarAvatI tena sahaizvaryacArutvAdinA spardhAM tadabhibhavecchAmAvahati karotIti tAdRze suranagarItulye, siddhapure tadAkhyanagare, udArasAra mahasAudAraM prasAri sAraM zreSThaM cAru vA yanmahastejastenopalakSite, prasArisukhakara tejasvini, dIpotsave - dIpairupalakSita utsavo yasmin tasmin dIpamAlikAkhye, parvaNi zubhadine, siddhim - samAi niSpatti vA labdhavAn - prAptavAn samApta ityarthaH / siddhapure hi siddhilAbha ucita eveti bhAvaH / udArasAramaiseti ciddIpasyApi vizeSaNatayA vyAkhyAyate / tathA ca- udAramAtmaguNa tatsAdhanapratipAdane vizadAzayatvAtpaTu, ata eva sAraM samyaGmahastejo mAdAsmyam tenopalakSita ityarthaH / adhyAtmamArgatimira nirodhaka ityarthaH / etadvAcakAnAM zubhamAzaMsamAna Aha - etadityAdi / etadbhAvanabhAvapAvanamanazcaJcaccamatkAriNam - etasyA'muSya jJAnasAragranthasya yadbhAvanasya parizIlanasya bhAvaH sadbhAvazcintanAtmakapariNAmastena pAvanaM samyagjJAnadvArA zuddhimApannaM yanmanazcittaM tatra caJcan vilasan yazcamatkAro'ho bhAvodayaH, dhanyo'haM yadetadanuzIlanena samyagjJAnamAptavAnityevaM saharSAzvaryaM tadvatAm eta sparizIlanajanitasamyagjJAnajanyaprItimatAm, sunizcaya mataiH- sudRDhA nizvayA matA iSTA stairnizcitajJAnAkhyaiH taistaiH - bahuvidhaiH, dIpazatai:- dIpAnAM vastuyAthAtmya paricchedakAnAM nizcayAtmakAnAM jJAnAnAM zatAni taiH dIperiva vastuprakAzakairanekaiH samyagjJAnairityarthaH / " " D , Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnasAre AzIrvacanam 351 dIpotsava :- dIpamAlikArUpa utsavaH, nityo'stu sarvadA pravartatAm / dIpotsave zataM dIpAH pravarttante, etadranthaparizIlanenA'pi samyagjJAnabAhulyamiti tAni jJAnAni dIpAtmakAni ciraM jayantvi-tyarthaH / zArdUlavikrIDitaM chandaH / upamArUpakayoH saMsRSTiH // 13 // ziSyabhAvoddIpanArtha jJAnasArasya daurlabhyamAha - keSAJcidviSamajvarAturamaho cittaM pareSAM viSAvegodarka kutarka mUcchitamathA'nyeSAM kuvairAgyataH / lagnA'larka mabodhakUpapatitaM cAste pareSAmapi svokAnAM tu vikArabhArarahitaM tajjJAnapArAzritam // 14 // keSAJcidityAdi / aho ! - Azcaryametat, yajjJAnasAre jagati vijRmbhamANe'pi, keSAJcit - manirdiSTanAmadheyAnAM bhavAbhinandinAm, cittam - manaH, viSayajvarAturam - viSayo viSayAbhilASastasya tadaprAptijanyatvAdupabhogajanyatvAdva / tatsambandhI yo jvaraH santApo duSTakarmabandhAdirUpo vA rogastenAturaM pIDitam, viSayAbhilASadInamityarthaH / pareSAm - katipayAnAmekAntavAdinAm, viSAvegodarka kutarka mUcchitam - viSasya garalasyAssvegastvarA jhaTiti tahuSpariNAma prasArastAdRza udarka uttarakAlaH phalaM vA yasya, prANAn viSAvega iva dharmasArajJAnasArApahAraphalaH kutarko duSTanyAyaprayogastena mUcchitaM vinaSTabivekam, cittamiti sambadhyate / " udarkaH phalamuttarami "tyamaraH / yathA viSasya cittamUrcchA prANApahArazca phalaM tathA kutarkazya jJAnApahArazvite vivekanAzazva phalamiti bhAvaH / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite badha-tathA, anyeSAm-sAdhuliGgadhAriNAm samyagjJAnazUnyAnAM duHkhagarbhamohagarbhavairAgyavatAm , cittam , kuvaizagyataH-kutsitaM duSpariNAmatvAddheyaM yadvairAgyaM duHkhagarbhamohagarbhAtmakaviratistatsaddhA. bAdetoH, lagnAlakam-lagnodaSTo'larko yogitaH zvA yaM tAdRzam , "zunako bhaSakaH zvA syAdalarkaH sa tu yogitaH " ityamaraH / rogavizeSAkAntenonmattena zunA daSTo bhrAntacitto viruddhaM ceSTate tadviSAvegAttathA kuvairAgyato'pIti kuvairAgyAccittaM lagnAlamityA-- zayaH / pareSAm-prAkRtajanAnAm , apizcA'rthe, cittam , abodhakRpapatitam-abodho nitarAma jJAnabhevoddhartumayogyatvAtkUpaM tatra patitam , Aste-varttate ca, yathA kUpapatitasya svato noddhArastathA niviDAjJAnamagnasya na nistAra ityAzayaH / tu heto, ata eva, svokAnAm-atyalpAnAm , tat-cittam , vikArabhArarahitamvikAro rAgakutarka kuvaigagya 'jJAnAdistasya yo bhAro gariSThatA tena rahitaM sat, pUrvapuNyavazAcchuddhaM sadityarthaH / jJAnapArAzritamjJAnasArapratipAditatatvabodhasamagram / na manaHzuddhiM vinA jJAnasAzavaptiH, jJAnasArAzritameva mano vikArabhArarahitamityubhayathA. 'pyoM bodhyH| durlabho jJAnasAra iti. yAvat / etenA'sya mAhAtmyaprakarSaH sUcitaH / mahAneva hi durlabho bhavatIti bodhyam / sapakA'laGkAraH // 14 // - ziSyasya pravartanAya jJAnamArAccheyo'vAptimAhabAtodrekavivekatoraNatato dhAvalyamAtanvati haddahe samayocite pramarati sphIte ca gItadhvanau / Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre AzIrvacanam 353 pUrNAnandaghanasya kiM sahajayA tadbhAgyabhAyA'bhavamaitadvanthamiSAtkaragrahamahazvitrazcaritrazriyaH // 15 // jAtodreketyAdi / hRdhe-hRduhRdayaM tadeva toraNAdisamapratvAd gehaM gRhaM tatra, jAtodrekavivekatoraNatatau-jAtaH sampanna udreko'tizayo vizeSaracanA vA yasyAstAhazo viveka AtmAnAsmabhedagraha eva hRdgRhazobhAsampAdakatvAtoraNAnAM tatiH zreNi yaMtra tAdRze vizadavivekAkhyatoraNA'laGkRte sati, dhAvalyam-sudhAdilepena zubhatvamiva vairAgyAdinA zucitvam , Atanvati-prakaTayati, samayocite-kAlaprApte cAritragrahaNakAlocite, sphote-vizade varNAdivizuddhe ca, gItavanau-gAnazabde AgamasUtrAdau ca, prasaratipravartamAne paThyamAne ca sati, pUrNAnandaghanasya-pUrNo'nyUnaH sarvokRSTo ya Anandastena ghano nibiDaH pUrNAnandAnubhavalInastasya tAdRzasyAtmanaH, varasyeva, sahajayA-svAbhAvikyA, tadbhAgyamajhyA-tasya tAdRzasyAtmano yadbhAgyaM zubhAdRSTaM tasya bhajhyA vichittyA, tatsukRtavazAdityarthaH / etadnthamiSAt - etasya prastutasya granthasya jJAnasArAsyasya prabandhasya miSAdracanaparizIlanabyAjena, cAritrazriyaH-cAritralakSmyAH , citra:-bahuvidhotsavamayaH, karagrahaH-pANigrahaNam , AtmasAkSAtkAra ityarthaH / nA'bhavatna jAtaH, kimiti kSepe, api tu jAtaeva / naJ dvayArthasya prakRvArthadADharyaparatvAt / yadA bhAgyavazAd jJAnasArAdhigamena hRdaye vivekodayaH pravacanaparizIlanaM tena cA''tmAnandAnubhavastadA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 bhadraGkarodayAkhyavyAkhyAvibhUSite samyakcAritramAtmasAjAtamevetyAzayaH / pANigrahAvasare hi gRhe vandanamAlikA vadhyante, gItAni pravarttante, Anandamagnazca loko bhavati / jJAnasArAtsamyakcAritralAma iti hRdayam // 15 // ziSyamanoraJjanAya jJAnasAramAhAtmyameva punarAha-.. bhAvastomapavitragomayarasailiptaiva bhUH sarvataH saMsiktA samatodakairatha pathi nyastA viveksrjH| adhyAtmA'mRtapUrNakAmakalazacakre'tra zAsra pure pUrNAnandaghane puraH pravizati svIyaM kRtaM maGgalam / / 16 // __ bhAvastometyAdi / atra-asmin prastute, zAstre-jJAnopadezapaTau jJAnasArAkhye pranthe, tadrUpe ityarthaH / pure-puraM dvAtriMzatA'STakaiH puravibhAgairivopalakSitatvAnnagaraM tatra, pUrNAnandaghane-pUrNenA'parimitenA'nantena svAbhAvikenA'nyUnenA''nandena sukhena ghano nibiDaH pUrNAnandamayastasmistAdRze Atmani nRparUpe, pravizati-pravezaM parizIlanAdirUpamavagAhaM kRtavati sati, AtmapravezamupalakStheti yAvat / puraH-prathamameva, pravezasamayAtprAgeva, svIyam-svasvaprastutazAstrasyaivedaM svIyam , zAstreNa svata eva, maGgalam -mAlAvahavastuvinyAsaH, kRtam - sampAditam / maGgalakRtimeva prapaJcaya. nAha-mAvetyAdi / mAvastomapavitragomayarasaiH-bhAvAH zAstrapratipAdyA manovRttizuddhihetavo'steiSAM stomaH samUho dvAtriMzadaSTakapratipAdyArtharAziH sa eva pavitrAH zucitAsampadakAH zurayazca gomayAnAM govikArANAM chagaNAnAM rasA jale chagaNagholanena Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAAnasAre AzIvacanam sampAditA dravAstaiH kRtvA, sarvata eva-dikSu vidikSu ca, na tu kacidevetyevakArArthaH / bhU-zAkhapadavAkyarUpA bhUmiH, liptAupadigdhA, zAstrIyaM sarva padaM vAkyaM ca pavitrabhAvapratipAdakamiti saarH| tathA, samatodakaiH-samatA sarvaprANiSu tulyadRSTi rhitA. hitayo rAgadveSAbhAvAnmAdhyasthyaM ca saiva kaSAyAditApasya karma. rajasAM ca zamanAdudakAni jalAni taiH kRtvA, saMsiktA-samyaksarvata mArdratA yathA syAttathA sikkokSitA, shaastrH| atra zAstre'pakSapAtena yathAvasthitatatvapratipAdanamiti tAtparyam / atha-punaH, pathi-rAjamArge rathyAsu ca tadrUpeSu dvAtriMzadaSTakeSu, vivekasrajaHvivekA stattattvayathArthaparIkSaNAtmakavicArA eva zAstrazobhAvahakhAcchAstragauravaguNasaurabhapadatvAca srajo mAlyAni tAH, nyastA:lambitAH, vitatA ityarthaH / zAstre kRto yathArthavicAraH zAstrazobhAyai zAstragauravAya ceti bodhyam / atra zAstre tattattattvasya yathArthaparIkSAkRtetyAzayaH / tathA, adhyAtmA'mRtapUrNakAmakalaza:-adhyAtma AtmanaH zuddhajJAnakriyApariNAmastAdRzajJAnakiyopadezakAni sUktAni ca tadevA'laukikasukhapradatvAdamRtaM sudhA balaM vA tena pUrNo bhRto yaH kAmakalazaH kAmaprado mAlakumbhaH saH, cakre-sthApitaH, adhyAtma sUktAtmakametacchAstramityato jJAnasAra ityucyate iti bhAvaH / nRpAdau puraM pravizati prAgeva nAgarai nagarabhUmi aumayairlipyate jalaiH sicyate, tatra tatra mAlyAni nyasyante kAmaghaTazca sthApyate mAlArtham / atra tu AtmapravezAya zAstreNa svayamevaitatsarva maGgalaM sampAditamityatra pravizata AtmanaH sarvathA Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 bhadra rodayAkhyavyAkhyAvibhUSite maGgalameveti prekSAvatA'yaM jJAnasAro'vazyopAdeya iti hRdayam / paramparitarUpakA'laGkAraH // 16 // athA'nte granthakAraH zAstrasya gotrazuddhyarthaM svaparicayamupadarzayan samApti sUcayati - gacche zrIvijayAdideva suguroH svacche guNAnAM gaNaiH prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijaya prAjJottamAnAM zizoH zrImannyAyavizAradasya kRtinAmeSA kRtiH prItaye // 17 // iti zrImahAmahopAdhyAya zrIyazovijayopAdhyAyaviracito jJAnasAraH sampUrNaH // gacche ityAdi / zrIvijayAdideva suguroH -zrIvijaya iti zabda Adau yasya devazabdasya tadAkhyaH zrIvijayadevasUriH sa. cA'sau ziSyAnugrahaparatvAtsugururutamo gururupadeSTA tasya, svaccheniSkalaGkatvAdvizuddhe, prauDhimadhAni - prauDhimA'nabhibhavanIyapratimA tasya dhAmAssspadaM tasmin praur3heM, gacche-gaNe, zrIdevasUritapogaNa ityarthaH / yadvA prauDhimadhAmnIti prauDhipAptikriyAdhAratayA vyAkhyeyam / tatazca prauDhimnAM dhAma tasmin jAtAvekatvam, pratibhAvatsu vidvitvityarthaH / jItavijayaprAjJAH - jIta vijayAkhyAH prAjJAH sUrayaH, AdarArthe bahuvacanam / guNAnAm -jJAnacAritrAdiguNAnAm, gaNai-samUhaiH kRtvA, parAm mahatIm, prauDhim - buddhim, prasiddhimityartho vA / aiyaruH - prApuH, svaguNairvidvanmAnyA abhava 1 z Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAre AzIrvacanam niti yAvat / tatsAtIrthyabhRtAm-teSAM jItavijayAnAM samAnastIrtho guru yasya sa satIrthastasya bhAvastattvaM sAtIya bipratIti te tAdRzA steSAM gurubhrAtRNAm , nayAdivijayaprAjJottamAnAmnayo nayazabda Adi yasya vijayazabdasya tadAkhyA nayavijayAzca te prAjJeSu vidvatsUttamAH zreSThAzca teSAM paNDitaprakANDasya nayavijayAnAm , zizo:-zizuvallAlyatvAtpAlyatvAcca zizuH ziSyattasya, zrImannyAyavizArada sya-zrImAn jJAnAdilakSmIvAn yo nyAyeta vizArado niSNo'na eva nyAyavizAradetipadavIprAptazca tasya maho. pAdhyAyasya zrIyazovijayavAcakasya, eSA-prastutA jJAnasArAkhyA, kRtiH-zAstranirmitiH, kRtinAm-paNDitAnAm, prItaye-manomodAya, bhUyAditi zeSaH / atra jJAnasArAtmakasattattvapratipAdanAdavazyameSA tajjJAnAM prItipradA syAdityAzAse iti tAtparyam // 17 // iti jJAnasAre prakhyAtavyAkhyAtR-zrIkadambagirikAparaDAjI rANakapurAdyaneka tIrthoddhAraka-AbAlabrahmacArI-zAsanasamrAT-paramapUjya-AcAryadevazrIvijayanemisUrIzvarapaTTadharaziSya-zAntamUrti-samayajJa-AcAryadevazrIvijayavijJAnasUrIzvara paTTAlaMkAraziSyaratna-prAkRtavidvizArada-siddhAntamahodadhi-AcAryadeva zrIvijayakastUrasUrIzvarapaTTadharaziSya-kaviratna-panyAsapravara zrIyazobhadravijayagaNivaraziSyapanyAsazubhaGkaravijayagaNiviracitA SHfy`y wHqd d`~ `H@ 2 bhadaGkarodayAkhyA vyAkhyA samAptA // cmomramGaimerman Page #375 -------------------------------------------------------------------------- Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rodayaH jayata ronANa ceap yazobhadra daNi nirmalaM sphaTikasyaiva sahaja rUpamAtmanaH / adhyastopAdhisambandho jaDastatra vimuhyati //