Alankar Kaustubh

Author(s): Ravishankar Nagar
Publisher: Parimal Publications
Catalog link: https://jainqq.org/explore/023465/1

Page #1

कविकर्णपूरविरचितः
अलङ्कारकौस्तुभः
श्रीलोकनाथचक्रवर्तिकृत संस्कृतटीकया, पण्डित शिवप्रसाद भट्टाचार्यरचित टिप्पण्यादिभिश्च संयुतः
सम्पादकः,
डॉ॰ रविशङ्कर नागरः

Page #2

Alamkara Kaustubha being celebrated work on the Vaisnava Alaṁkāra Sastra and a fine specimen of elegant poetry needs further study.
Kavi Karnapūra belongs to the galaxy of Vaisnava authors like Rūpa and Jiva Goswami who through their deep devotion to Lord Sri Krsna attempted to bring Vaiṣṇava ideas to bear upon the general theme of poetic Rasa and endeavoured to establish Bhakti as supreme relishable sentiment.
The work is very comprehensive in nature and deals with in ten Kiranas all the important topics of Sanskrit Poetics except dramaturgy.
1. Kavya Samagri
2. Sabdartha
3. Dhuvani
4. Gunibhutavуañgya Rasa-Bhāvatadbheda
5.
6. Gunas
7. Sabdalaṁkāras
8. Arthalaṁkāras
9. Rīti 10. Dosa.
Rs. 200.00

Page #3

Parimala Sanskrit Series No-3
ALANKĀRAKAUSTUBHA
OF
KAVI KARNAPŪRA
with a
Sanskrit commentary by
Lokanatha Chakravartin and
Various notes by Shivprasad Bhattacharya.
Edited with introduction by
Dr. R. S. Nagar
Sanskrit Dept. University of Delhi
PARIMAL PUBLICATIONS
DELHI

Page #4

Published By: PARIMAL PUBLICATIONS 27/28, Shakti Nagar Delhi 11 00 07
"Edition 1993 Price Rs. 200
RAJ OFFSET PRINTERS Delhi

Page #5

परिमल संस्कृत ग्रन्थमाला-३
कविकर्णपूरविरचितः
अलङ्कारकौस्तुभः
श्रीलोकनाथचक्रवर्तिरचितया संस्कृतटीकया, शिवप्रसादभट्टाचार्यकृतटिप्पणीभिश्च संयुतः
संपादकः
डॉ० रविशङ्कर नागर संस्कृत विभाग, दिल्ली विश्वविद्यालय, दिल्ली
परिमल पब्लिकेशन्स
दिल्ली

Page #6

प्रकाशकः
परिमल पब्लिकेशन्स २७/२८, शक्तिनगर दिल्ली ११०००७
संस्करण १९९३ मूल्य रु.२००
मुद्रक : राज आफसेट प्रिंटर्स दिल्ली

Page #7

INTRODUCTION
Kavi-Karnapura-The author of the Alamkāra-Kaustubha.
Kavi-Karnapūra alias Parmananda-dasa Sena hailed from Bengal and was a well known Vaişnava belonging to the Vaidya family. He was son of Śivānanda. From the study cf his works it is evident that he was a Vaişpava of the Gaudiya sect. and an ardent follower of Chaitanya, the founder of the sect. He composed a poem Caitanya Caritämstam in a metrical form which depicts the life of Caitanya Mahāprabhu. Besides he wrote a drama Chaitanya Candrodaya on the life of Caitanya. By birth he inherited the tradition of Vaişpva thought for his father Sivānanda was an older disciple of Caitanya and used to organise and lead the devotees of Caitanya to Puri from Bangal. As the author writes in the colophon that his drama Caitanya Candrodaya was written in Saka 1494 or 1501 =1572 or 1579 A.D., his date can thus be determined round about the middle of 16th century. Rajendralal Mitra who edited his drama Caitanya Candrodaya says in introduction that Kavi-Karpapūra was born in 1524 A.D. at Käncanapalli in Nadiya a few year before Caitanya's death.
Kavi Karpapūra belongs to the galaxy of Vaişnava authors like Rūpa and Jiva Goswami who through their deep devotion to Lord Sri Krspa attempted to bring Vaişpava ideas to bear upon the general theme of poetic Rasa and endeavoured to establish Bhakti as supreme relishable sentiment.
HIS WORKS
(a) Caitanya Caritamstam a poem in metrical form on the life
of Caitanya. It was published from Murshidabad (Bangal) in 1884.
(b) (I) Caitanya Candrodaya-a drama on the life of Caitanya.
It was edited by Rajendralal Mitra and was published in Bibl. Indi. 1854.

Page #8

(2)
(II)-Ed. by Kedarnath & Wasudeva Laxman Shastri : Nirnaya Sagar Press, 1906.
(III)-Ed. by Haridasa Sharma, Vṛndāvana, 1957.
(c) (1) Alamkara Kaustubha-a work on poetics. It was published with the commentary of Viśvanatha Cakravartin from Murshidabad in 1899 in Bengali characters. SivaPrasad Bhattacharya also edited Alamkāra Kaustubha with an anonymous commentary with his own glass. Varendra Research Society, Rajshahi published it in Deva Nagri character in 1923.
(II)-Ed. Puridasa, Vṛndāvana 1955 (Bengali Script.)
Commentaries. S.K. De in H.S.P. (P.257) gives the list of commentaries on Alaṁkāra Kaustubha as follows:
(1) Sara-Boddin? by Viśvanatha Cakravartin.
(2) Tipant by Sarvabhauma, pupil of Cakravartin.
(3) Ddhiti prakāśika by Vṛndāvanacandra Tarkālamkāra Cakravartin, son of Radha-Carana Kavindra Cakravartin.
(4) Tika by Lokanatha Cakravartin.
Among the Vaiṣṇava works on Sanskrit Poetics the Alamkāra Kaustubha of Kavi-Karṇapura has been held in high esteem as is evident from the following verse composed in its honour wherein the Alaṁkāra Kaustubha is compared with the Kaustubha jewel which is gracefully worn by Lord śrī Kṛṣṇa on his chest. The verse says.
श्रीमतः कर्णपूरस्य चरणावनिशं भजे | निर्मितः कृष्णकण्ठार्हो येनालंकारकौस्तुभः ।।
The work is very comprehensive in nature and deals with in ten Kiranas all the important topics of Sanskrit Poetics except dramaturgy. 1. Kavya Samagri 2. Sabdartha
3. Dhvani
6. Guņas 10. Doșa.
4. Guṇibhutavyaňgya 5. Rasa-Bhavatadbheda 7. Sabdalaṁkāras 8. Arthālaṁkāras 9. Riti

Page #9

(3)
Ist Kirana opens with the benedictory verse in which the blessing of Lord Sri Kșşņa are invoked. The author defines poetry as कविवाङ निर्मितिः काव्यम् which means that. poetry is comprised of a creation made by a poet's speech. Stepping into the shoes of Viśvanātha, the author of the Sāhitya Darpaņa, he criticises the definition of poetry given by Mammața, Vāmana and even by Viśvanātha and in the end establishes the validity of his own definition of poetry. Mammața's definition is too wide Ativyäpta as on account of the absence of blemishes and the presence of excellances and figures of speech it will be applicable to such sentences-- Kuranganayană etc. which are not regarded as kāvya. Viśvanātha's definition atai THTC 14 too is inappropriate for the following verse
कूर्मलोमपटच्छन्नः शशशृगधनुर्धरः । एष वन्ध्यासुतो याति खपुष्पकृतशेखरः ॥
according to the norms laid down by Viśvanāthanti Fire Thematal5 errefragmente qeter:" is not vākya as there is no compatibility here which is the essential characteristic of a vākya. But the verse is admitted kāvya by all. Says he- TFT aratatarasfq ftouagiara The sentence Thütfə: & fagfa aft: will be included within the scope of poetry on account of the depiction of feeling of love whereas the status of poetry is denied to such expressions. Hence the definition propounded by Visvanātha is vitiated by both the fallacies of the too wide and too narrow definition (Ativyāpti and Avyāpti). Vamana's definition AFRICHT #TOFT is also not acceptable for Riti is an external appendage and does not form the inner content of poetry. He mentions the equipments of poetry (Kāvya Hetu) of which the poetic genius (Bija) stands supreme- te ga #facteur Truf fasquilho (P.12) He classifies poetry into grades. Poerty Par excellence (uttam o uttama) Excellent (Uttama) Middle, (Madyama) and Inferior (Avara). There are many benefits accruing from poetry. But the aesthetic bliss relished through the composition and enjoyment of Kāvya delineating Lord Sri Krşņa stands above all and is the highest purpose of any poetry. Thus in the first Kirana Kavi Karnapūra analyses the Kavya Sāmagri-benefits, causal factors, classification and nature of Kāvya in detail. He also presents like Rajasekhara and Vidyānātha the complete

Page #10

picture of Kävya Puruga-word and meaning constitute the body suggestion (Dhvani) the vital breath, Rasa the soul, Excellences (Guņas) are like heroism and other qualities, similar and other figures are like necklaces and other ornaments. Rītis or styles are like organic structure and the blemishes in Kāvya are like physical defects deafness etc. in a human body.
Ilnd Kirana treats first the nature of word and its sense because they basically form the body of Kāvya-Puruşa. In the treatment of the concept of Sabda, Kavi Karnapūra is influenced by the Semantic speculations of grammarians especially Bhartphari. Sabda according to him in its subtlest form is nothing other than Sabda Brahman. It is the ultimate germ which gives rise to sound. The audible sounds may appear different and momentary for they are the product of illusion. But the word essence Sabda Brahman out which they emerge is transcendental reality which lies beyond time and space and cannot be described by positive and negative predicates. According to grammarians 'sphota’ is the bearer of meaning which conveys the sense. The sounds like ka, pa, ma, la etc. pronounced by our speech organs are by themselves momentary and transient. But they serve the purpose of revealing the sphoța which alone signifies and expresses the meaning.
Regarding the connotation of words Karṇapūra gives the views of grammarians and mimānsakas and so on. The grammarians believe that the words connote attributes (upādhi) belonging to an individual and not the individual itself. The attributes which the word connotes are four (i) class element (Jāti) (ii) Quality (Guņa) (iii) Action (Kriyā) (iv) Denomination (Dravya) Jāti is an eternal attribute which inheres in all individuals belonging to a particular class. Quality is a differentiating factor which marks an individual off from others belonging to the same genius or to a different one. An action is comprised of a number of subactions amongst which there is a definite sequence. The word 'Pacati' does not refer to a single act but to a series of movements beginning from lighting of fire to putting it off. Dravya refers to the substance itself as Ditha or Davitha. Mimānsakas hold that all terms connote universal (Jāti) and hence the conventional meaning of words is universal and not the attribute as held by the grammarians.

Page #11

(5)
Meaningful words are divided into three categories, Vācaka, Lakşaka and Vyañjaka in accordance with the power with which they respectively convey denotated (Vācya) indicated (Lakşya) and suggested (Vyañgya) meaning. Out of these the Vācaka word can further be classified into three varieties---(i) Radha (iii) Yoga (ii) and Yogarūdha on the basis of convention and derivation. A Radha word denotes its innate idea alone, a Yougika word simply signifies its derivative meaning and the Yogarūdha combines in itself convention as well as derivation. The author also discusses the inherent sense conveying power of Prakṣiti, Pratyaya, Samāsa on the pattern of grammarians. It is evident from the survey of above contents that the speculations of grammarians with regard to the nature of word, its meaning and connotation have cast a wide shadow of influence on our author in dealing with the word and its sense.
The three signifying capacities of word called Saktis. Abhidhā, Laksana and Vyañjană are dealt with elaborately. Abhidhā is a primary power of word which conveys the conventional meaning as soon as word is uttered. It conveys the sense directly. Lakşaņā is the secondary power of word, coming after Abhidhā the primary power of word, which conveys the secondary meaning, when the direct meaning expressed by Abhidhā is incompatible with the sense of the rest of the sentence. Whereas Abhidhā belongs to the word unit, Lakşaņā actually is associated with the sense, primary meaning of word and not with the word conveying it. Lakşaņā is classified into Rūdhi and Prayojanavati on the basis of the inotive of its employment and further into Suddha and Gouņi on the ground of the nature of relation linking the primary and secondary concepts. It can further be divided into upādāna and laksaņā depending upon the fact wheather the primary meaning (vācyārtha) implies another meaning to establish itself or completely surrenders itself for the sake of the secondary sense. Thus at the initial stage Lakşaņā is of six types and can further be classified on the basis of the 'motive of Laksanā being concealed, obvious or absent.
Vyañjanā is a function that brings the implicit underlying idea into comprehension when the functions of other powers of words e-g. Abhidhā a Lakşanā Aksepa and Tātparya cease to operate after having conveyed their respective meanings. Kavi Karnapura is a strong supporter of vyañjanā and he therefore ruthlessly strikes

Page #12

(6)
at the criticism levelled against Vyañjana by its opponents. Mimānsakas hold that the single Abhidha is capable of conveying all shades of meanings emanating from the word, literal as well as implied and suggested as an arrow shot with full force by an archman can go through and pierce simultaneously objects coming in front of it. But this argument of Mimänsakas put vhemently against Vyañjanā goes against their own dictum शब्दबुद्धिकर्मणां विरम्य व्यापाराभावः and stands cancelled. Mimānsakas believe that a function pertaining to a word (Sabda), a valid source of knowledge (Buddhi) and a sacrificial act (Karma] intended to fulfil a particular aim operate only once and cannot be revived. The word Pața once uttered brings the cognition of a piece of cloth only once, perception of smoke in hill once derived leads to inference of fire only once and the performance of sacrifice like Aśvamedha done at one time leads to heaven only once. Thus Abhidha can not convey at single moment direct (vācya) as well as suggested (vyangya) meaning. The author controverts the views of logicians against Vyañjanā. Vyañjanā is not identical with inference (Anumāna) as the relation between suggester (Vyañjaka) and suggested (Vyangyartha) is not the same as it is seen between probans and probandum in the case of inference of fire from smoke. It is the relation of manifestor (Vyañjaka and manifested (vyañgya) as is observed between the lamp and the earthan vessal (Ghata). In inference the knowledge of probans produces a sense of actions in order to make the inference a valid one. There is a relation of coexistence between smoke and fire which links them and there is a presence of proban on the Pakṣa. But when vyañjanā reveals the suggested meaning no such relation and action is required. Hence Anumiti teribly fails and is vitiated when there is absense of concommittance between probans and probandum. But Vyañjanā as it is not dependent on invariation like Anumiti, conveys the suggested meaning in all circumstances. 'The Sun has set' gives only one explicit sense but through the power of Vyañjanā it conveys the number of ideas in accordance with the difference of the nature of speaker, the person addressed, time, place, context and so on. No other instrument of valid cognition has as much potency as Vyanjanā posseses. It is the verbal power par excellence Vyañjana only which can instantly flash across the charming unexpressed content of poetry. The author

Page #13

(7)
gives the divisions of Vyañjanā as follows :
Vyañjana
Šābdi
Arthi
Abhidhā Mūlā
Lakşanālūlā
Śābdi Abhidhā Mülā Vyañjana
It brings into comprehension an idea other than the conventional one when the expressive power of word (Abhidhā) having more possible meaning than one is restricted to one meaning by such restrictive factors as conjunction, disjunction and the like.
Laksana mula Vyañjanā
It is linked with Lakşanā. It comes into operation when Laksanā ceases after indicating secondary meaning of words for which it is charged. Thereafter Vyañjanā conveys the motive for whose sake Laksaņā is resorted to.
Arthi Vyañjanā
It conveys suggested meaning being aided by the circumstantial factors such as the speciality of the speaker, person spoken to, time, place context and other allied things.
IIIrd Kirana of the Kaustubha is devoted to the concept and classification of Dhvani. Dhvani is the most prevalent and prominent system of Skt Poetics and has been accepted as canonical by all important writers like Abhinava Gupta, Mammața etc. coming after Ananda Vardhana who designed it. The system beautifully elaborates the art of suggestion in poetry and is reckoned as the most necessary and fundamental system of all higher poetry. The term Dhvani in the system is wider in scope and covers under its denotation rot only the poetry par excellence (uttama kāvya) but the suggestive element, be it śabda or its primary meaning, suggested sense (vyañgyārtha) and even the function Vyañjanā which conveys the suggested meaning in poetry. The term Dhvani generally refers to that species of poetry wherein the suggested

Page #14

(8)
sense being predominent outshines the primary sense in its grandeur grace, charm and apeal. In Dhvani System the emphasis is shifted from the extrenuous elements of diction to the innner content represented by the symbolic. According to the adherent of Dhvani School the greatness of the poetry is to be judged by the dazzling splendour of the symbolic and the capacity of the creation to recreate this experience and not by the grandeur of the poetic texture represented by the expression and the expressed.
On the lines laid down by the Dhvani School, Karṇapūra first divides Dhvani into two main branches based as it is on Abhidha or Lakṣaṇā. Accordingly it is designated Lakṣaṇa Mula Dhvani or Avivakṣitavācya Dhvani and Abhidhā Mūla Dhvani or Vivakṣitānyaparavacya Dhvani as the case may be. The two designations point to the characteristic features of these Dhvanis. In the first variety the expressed idea is not intended to be accepted as such and in the second it is certainly taken into account and ultimately leads to the manifestation of suggested sense. Avivakṣita-vacya is further divided into subtypes--Arthāntara Samkramita vācya and Atyantatiraskṛtavācya on the bases of the main varieties of Lakṣaṇā on which it relies or rests. The second type known as Vivakṣitānyaparavacya based on Abhidha has first two main subdivisions according to the perceptibility or otherwise of the sequence existing between the comprehension of the expressed and that of unexpressed. It is termed as Asaṁlakṣya krama vyañgya when the sequence between the cognition of the expressed and suggested meaning is imperceptible and Samlakṣyakramavyangya when the sequence existing between the cognition of direct and suggested meaning is clearly perceptible. Rasa, Bhāva, Tadabbāsa etc belong to the category of Asaṁlakṣyakramavyañgya because the Connoisseur is deeply absorbed in the relish of Rasa that he does not notice the process. Samlakṣyakramavyañgya Dhvani is divided first into three main varieties as it depends upon formal suggestiveness (Sabda Sakti Mula), material suggestiveness (ArthaSakti Mula) and on both (Ubhaya Sakti Mula). In Śabda Śakti Mula the suggested sense arises from the force of expressed meaning and in Ubhaya Sakti Mula from the force of both word and sense units. Sabda Sakti Mūla Dhvani has two types in accordance with the suggested element being a fact (vastu) or an imaginative mood (Alaṁkāra). While in Sabda Sakti Mula Dhvani sound element is more important as with the change of homonyms implicit idea (vyañgyartha) is not conveyed in Artha

Page #15

(9)
Śakti Mula Dhvani it is the matter or sense that the words expresses which matters most. Karnapura classifies this type of Dhvani into three categories according as the idea which conveys the suggested sense (vyañgyārtha) is objectively possible (Svata, Sambhavi) or is invented by the imagination of the puet (Kavi Prouqhoktisiddha) or is brought into being by the imagination of the character created by the muse of the poet(Kavi Nibaddha Vakt? Proudhokti Siddha). In this variety of Dhvani the suggestive matter may take the form either of Vasiu (Matter or Fact) or of an Alamkāra (Figure of speech) and the suggested thing also may in its turn be either a fact (Vastu) or an imaginative mood (Alam kāra). Thus this variety of Dhvani may further be multiplied intu twelve categories depending upon that the suggestion of fact (vastu) is by fact (vastu) which is objectively possible or a suggestion of fact by fact which owes its existence to the imagination of the poet or to the character created by the poet's muse. Similarly a figure (Alamkāra) which is objectively possible or a figure created by poet's muse or a figure created by the imagination of character who himself is the creature of the poet's intuition, may suggest fact or figure accordingly. This can be multiplied further on the ground that Dhvani belongs to a word or a sentence or composition as a whole. This gives 51 varieties of Dhvani which are called Suddha unmixed. If one works out the possible varieties of Dhvani unmixed and mutualy mixed the number goes to 10455. These varieties of Dhvani are generally worked out and enumerated in all those works who subscribe to the principal of Dhvani. Kavi Karpapūra adheres to the system of Dhvani. Hence all possible varieties of Dhvani are worked by him in the 4th Kirana of his Alamkāra Kaustubhia. A chart indicating the principal varieties of Dhvani is appended below for ready reference and convenience.
The IVth Kirana demonstrates the concept and varieties of Gunibhūtavyañgya the poetry of second grade. That is Guņibhūtavyañgya variety of Kāvya where the expressed sense is more charming and appealing rather than the suggested sense. There are some factors and circumstances under which the vyañgyartha losés its charm and becomes subordinate (i) When it is as obvious as the expressed sense (sphuţa Vyañgya). (ii) When it embellishes the expressed sense rather than being embellished by it (Aprāöga) (iii) When it supports and nourishes the expressed sense (Vācya Poşaka) (iv) When it is so deep that it is not possible even for refined critics

Page #16

( 10 )
to grasp it (Kasta gamya) (v) When there is a doubt with regard to the prominence of vyangya (Saṁdigdha Pradhanya) (vi) When both vyangya and vācya are equally prominent (Tulya Pradhanya) (vii) When the cognition of the vyangya takes place due to the modulation of voice (Kāku gamya) and lastly (viii) When the vyangya is not attractive and appearing (Amanojña)
The Vth Kirana of the Kaustubha is very important in as much as it deals with the problem of aesthetic relish, the nature and varieties of the Rasa. The author being a vaisnava of hard core establishes here the
supremacy of Bhakti Rasa. In addition to the already accepted eight Rasas he adds another Prema Rasa which is the outcome of the divine love of Lord Srikṛṣṇa and Rādhā. Prema Rasa is the most important of all for all the Rasas submerge in it प्रेमरसे सर्वे एव रसा अन्तर्भवन्तीत्यत्र : (P 148.) God is the source of all Rasas of which love is the most important. God incarnated Himself as Lord Sri Kṛṣṇa and relished the love of Rädhā. Lord Sri Kṛṣṇa represents the pleasure of love and Radha the eternal source of delight. Thus all Rasas are part of it and Prema Rasa is predominent and gives exquisite pleasure to the devotees. Regarding the general concept of Rasa, Kavi Karṇapūra says that the dominant emotion Sthayi Bhāva becomes a sentiment (Rasa) when it is brought into a relishable condition through the commingling of excitants (Vibhāvas) the ensuants(Anubhavas) and the accesseries (Samcāris). The enjoyer of Rasa is the audience on whose capacity of enjoyment the dominant feelings (Sthayi Bhāva) becomes Rasa when it is so enjoyed. The Rasa is a mental state, a subjective experience of the reader in which enjoyment is essential and in which the enjoyer and the object of enjoyment become identical. The locus of Rasa according to Kavi Karṇapūra as held by Abhinavagupta and his followers is not the represented hero nor the actor who acts the deeds of hero nor is the poem itself. It is Sāmājika who relishes it. What are cause effect and accessory in the empirical plane become technically Vibhāva, Anubhava and Samcārī in the realm of poetry. Kavi Karṇapūra being a Vaiṣṇava poet eulogises Rati Bhava which makes the mind melt and purges it off its impurities and hardness. It is that state of mind where pure consiousness becomes predominent and Raja and Tama qualities are relegated to the subordinate position. In the experience of Rati the mind is totally engrossed in supreme pleasure.

Page #17

( 11 )
Rati gradually attains perfection in Mahārāga as the juice of sugarcane passing from its raw stage āma to Guda and from Guļa to Sarkarā ultimately reaches perfection in crystal Sugar. Kavi Karņapūra illustrates this point by giving a quotation :
यथेषणां रसो ह्यामः पाकात् पाकान्तरैर्गुडः । गुडोsपि पाकतः पाके चरमे स्यात् सितोपला । तथा रतिर्भावपूर्वरागरागाख्यपाकतः । अनुरागः स प्रणयप्रेमभ्यां पाकमागतः ।
FETTET I HERMISTudil (p. 128) Rati in accordance with the change of condition assumes various forms (I) Priti (II) Maitri (III) Souhārda (vi) Bhāva.
Kavikarņapūra believes that Rasa is really one only because it consists of nothing else but pure consciousness and bliss. But due to the different super-imposed conditions in the form of different Sthāyi Bhāvas and their accessories it assumes many forms- Vira, Hāsya, Bībhats etc. The author probably under the influence of Nārāyāna the great grand father of Visvanātha regards wonder (camatkāra) the most prevalent feeling in the relish of all Rasas. Be it a love between Srikrsna and Radhā or a fight between Rāma and Rāvaņa, in the aesthetic experience of ail the Rasas it is the feeling of wonder which pervades and sustains throughout. Says he :
रसे सारश्चमत्कारो यं विना न रसो रसः ।
Jag harcarca iacuat 27: 11 (p. 137) Why Adbhuta is predominating, the author has an answer for it. In the enjoyment of Rasa, one relishes ones' Vâsanā which causes, the mind to expand. The expansion of mind brings the feeling of wonder. Thus it is wonder (Camatkāra) which is present whenever Rasa is relished. Contrary to the tradition, the author takes the heroic sentiment for discussion first and love (śrngāra) in the end. He treats all the eight Rasas laid down by Bharata illustrating their Vibhāvas, Anubhāvas, Sāmcāris respectively. He accepts śānta Rasa also and admits Nirveda as its Sthayi Bhāva. The author advances an argument for the acceptance of Santa Rasa that in the experience of Sānta the expansion of mind in the form of extinction of Tịşņā is felt at highest degree in comparison with other Rasas. He classifies Rasa into two new categories --Aprākrta and Prākrta. The dominant feelings like love, pathos etc when experienced by original characters and the conniss

Page #18

( 12 )
eur is Präkrta Rasa and it is Apraksta Rasa when it is experienced by divine characters like Srikrina etc. This view of the author that the dominant feeling experineced by original characters is Prákrata Rasa goes against even the belief of the author. The author gives here contradictory statements. In the end Kavi Karņapūra enters into details regarding the nature, equipment and varieties of different Rasas especially Śrngära Rasa which is treated with its varying emotional moods and situations. According to rank, character, circumstances, age, mood etc. all conceivable types of hero and heroine and their adjuncts are discussed. Sệngāra is first divided into Sambhoga (love in union) and Vipralambha (love in sepration). Then the four types of hero, the assistants of hero, his eight special excellances and so on are mentioned. The heroine also is classified into many divisions and subdivisions with reference to her relation with the hero as his wife (sviyā) or belonging to an other (Parakiya) and common to all (Veśyā). Sviya heroine is further divided according to her maturity in age and love into Mugdā, Madhyā and so on. Heroine is further classified in accordance with her situation or condition in relation to her lover having absolute control over her lover (Svādhinapatikā) or deceived by her lover (vipralabdhā) and so on. Gestures, moods, different shades of emotions are also discussed by our author on the pattern intiated by mediaval writers like Dháñjaya Viśvanātha etc.
The VIth Kirana takes up the issue of the excllances (Gunas) in poetry. In determining the nature and vāriety of Guñas our author being prodvani writer, sincerely follows the line initiated and established by Anandavardhan, Abhinavagupta and Mammața. The Guņas belongs in reality to Rasa. They are the qualities of Rasa and not of Sabda and Arthas held by Dandin and Vamana. As the qualities like heroism benevolence etc. reside permanently in the hero, the Gunas in the same manner are inherent qualities of the Rasa. The śabda and artha are not the locus of the Guņas in the strictest sense of the term. On the other hand Sabda and Artha simply reveal or manifest tha Guņas residing in the Rasa. Nāda or varnas are not the abode of the Gunas can be proved that in erotic poetry the harsh sounds like tha, șa, na etc donot exhibit the Oja Gūna because the heroic sentiment (Vira Rasa) is absent there. Thus Gunas reside in intimate relation in the Rasa without which they could not exist and existing with Rasa.they only serve to heighten the foeling of Rasa. Kavikarnapura follows Mammaţa, blindly as much as he repudiates

Page #19

( 13 )
the theory of Guņa propounded by Vāmana on the same method as initiated by Mammaţa. The Gup as of Vāmana can be included into three Guņas of Mammata. Some of the guņas of Vāmana are simply the absence of blemishes and some are even positive defects and hence they cannot be accepted as Guņas. Guņas as they are the qualities of Rasas are three in number because in the experience of various Rasa mind undergoes three states. It melts like a wax or it kindles like a fire or it pervades like a water. In the experience of Śộngāra, Karuņa, śānta, Melting, (Druti) takes place. Thus the Guņa Mādhurya (sweetness) is the cause of Druti in these Rasas and resides in them permanentlly. Oja Guņa makes the mind brilliantly expanded and enkindled hence it is present in the heroic (vira) Fuirious (Raudra) and the disgustful (Bībhats) The Prasāda (Perspeunity) causes the mind to pervade like fire pervading any fuel or water pervading a pure piece of cloth and it is found in all the Rasas.
VIlth Kirana deals with the figures of sound (Sabdālamkāra) The author defines and classifies them. Vakrokti, Anuprāsa, Yamaka, Sleșa, Citra, Punaruktavadābhās are the figures trealed by Kavikarņapūra.
Villth Kirana defines and illustrates the figures of sense. (Arthālaskāras) In the beginning the varieties of the figure Upamā are treated in detail. Thereafter other figures based on similarity Utpreksā, Rapaka, Samdeha etc are discussed. The tigures based on other principles apart from the principle of similarity are treated there after. Figures as (i) Contrast (virodha) (ii) Enumeration of related things in two correspoding sets (yathāsamkhya) (iii) Exclusive specification (Parisamkhya), (iv) Presumption (Arthāpatti) (v) cummulative utterance (Samuccaya) etc are based on differant forms of statement (vākya Nyāya) Similary the figure kävyalinga is based on logical proposition (Tārka Nyāya) The figures vyājokti, vakrokti etc are based on covertness of utterance. Kavi Karnapura deals with them all on the same pattern as they are treated by Mammaţa and his followers.
The IXth Kirana is exclusivly given to the treatment of concept of Rīti which has been dealtwith elaborately by Vāmana in his Kävyālamkāra Sūtravștti.; As the concept of the Guņas changed in the hands of the followers of Ras Dhvani system so did Rīti. Riti which has wider meanins ne system of Vāmana turned to

Page #20

( 14 )
be simply an arrangement and collocation of letters moest to the Rasa. Our author admits 4 Ritis in place of commonly accepted three Rītis. They are Vaidarbhi, Goudi, Pancali and Lati. In accepting Läti as the fourth Rīti Kavi Karnapura is influened by Bhoja who first of all speaks of this Riti. Incidently while treating Rītis our author touches the concept of Paka dealt with by Vāmana and Rajasekhara. Vamana says that the kavya Pāka is the maturity of poetry as a whole and consists of dear and complete presence of all Gunas. Our author refers two Pākas only out which the Rasala Pāka is helpful to nourish the Vaidarbhi Rīti and not the Vartakupāka.
The Xth Kirana treats the topic of poetic blemish (Dosa). With the advent of Dhvani system the Dosas like Gunas came to be related to the Rasa. They are no longer absolute entitities but attributes who prevent or hinder the relish of Rasa. From the time of AnandaVardhana Dosas are governed by the theory of propriety (Aucitya) The poetic blemishes like Śrutikatu etc are defects because they are inappropriate and diminish the value of work of art. Mammaţa the chief exponent of Dhvani School in his Kavya Prakasa set the standard for Doșas which was mostly followed by later rhetoricions. Kavi Karṇapūra defines Dosa as- at: on the pattern of Dhvani School. Dosa is Dosa because it detracts the relesh of the Rasa. Dosa actually belongs to the Rasa. But in may belong to Sabda and Artha also for they are the medium through which the Rasa is experienced. Hence Dosas can be first classified into Sabda, Artha and Rasa. Sabda Dosa can further be divided into Padāṁśa and Vakya. Thus they are five number-(i) Pada (ii) Padāmsa (iii) Vākya (iv) Artha (v) Rasa. Dosas can further be divided into Nitya (Permanent) and Anitya (occasional) depend ing upon the fact of hindrence in the aesthetic relish permanently or occasionally. When Dosas donot hinder the feeling of the Rasa they are no longer Dosas. Thus the concept and division of Doșa is centred round the concept of Rasa and Dhvani system and Kavi Karnapura being the strong advocate of Rasa defines and classifies Dosas on the lines set out by Dhvani Vādins especially Mammata.
From the resume of the chapterwise contents of the Alamkara Kaustubha it appears that Kavi Karṇapūra like Hemachandra, Vidyadhara, Vidyanath etc. is basically a derivative writer who followed in main the most prevalent Rasa Dhvani system and

Page #21

( 15 )
designed his work on the pattern of the Kāvya Prakāśa of Mammața. Kāvya Prakāśa is an outstanding work in Sanskrit poetics not for the originality of ideas but for establishing the authority of the new school of Dhvani and presenting in the succinct form of a book all previous speculations in poetics. On account of its comprehensive and compromising nature the Kävya Prakāsa gained popularity and became a proper model work for subsequent writers to write digests on the prevalen topics of Sanskrit poetics.
Alamkāra Kaustubha though based on the Kāvya Prakāsa and being a derivative work shows trait of originality here and there. He has something new to offer regarding the division of Kāvya which influenced even a great critic Pandita Raja Jagannātha. Our author says that the capacity of the implicit idea (vyangyartha) to suggest an other suitable sense as also strikingness of sound and sense infuse additional beauty into Uttama Kävya and converts it into one of uttamottama type. यदि ध्वनिवैशिष्टये ध्वन्यन्तरवैशिष्टयं स्यात् , यदि वा शब्दार्थयोः वैचित्र्यञ्च भवति तदा काव्यमुत्तमोत्तमम् । Thus according to our author the firon can be of four varieties out of these that variety will be Uttamottama where suggested sense is revealed by suggested sense.eqasarusteita or where along with the beauty of predominent suggested sense the strikingness of word and sense is appealing. ufc at greater utafazi wafa TCT TOGETHEHE In this way Kavi Karnapura brings out the importance of the charm of sound and sense in Kāvya which has been neglected by Dhvani vādins. The kāvya is splended on account of the charm of Dhvani. But it is more beautiful when it is endowed with the strikingness of word and sense. Dhvani embellished by the strikingness of word and sense is far more superior to simple Dhvani bereft of the charm of word and sense. Even the Kavya of second grade can become first rate with the strikingness of Sabda and Artha.
Regarding the connotation of the word Dhvani in different technical sense the author is of the view that the word Dhvani really stands for Vyañgayārtha Vyāpāra. The use of the word Dhvani in the sense of function Vyañjana Vyāpāra or Kävya or. Vyanjaka Sabda and Artha is only secondary. वस्तुतस्तु ध्वन्यत इदमिति
Tra (p. 13)

Page #22

Lakṣaṇāmula or Avivakṣitavacya
1
Arthäntarasamkramitā vācya Atyantatiräskṛta vācya
OR
Padagata
Samlakṣya Kramavyangya (Anuraṇana Vyangya)
Vākyagata
Sabdaśaktimula
Alaṁkāra Vastu 1
Vastu
Dhvani
Padagata
11
Padagata vākyagata Pada- vākya
gata gata
Väkyagata
T
Arthasaktimüla In a word, in a sentance, in a part of sentence, in style, in letter, in composition
(Prabandha)
T Alaṁkāra
Abhidhamula or Vivakṣitānyaparavācya
Svatahsambhavi Kaviproudhoktisiddha Kavinibaddha vakṛriproudhoktisiddha
Vastu
Vastu
Alaṁkāra
Alaṁkāra
Vastu
Alaṁkāra
Asamlakṣykrama vyañgya (Rasadidhvani)
T
Svaatahsambhavi Kaviprasiddha K.N.V.Prasiddha
Alaṁkāra
Vastu
Alaṁkāra
1 Vastu
Alamkara
1
Vastu

Page #23

विषयानुक्रमणिका
पृष्ठम्
विषयः प्रथमे किरणे काव्यादिसामान्योद्देशः
मङ्गलाचरणम् काव्यपुरुषवर्णनम् काव्यलक्षणम् मम्मटकतकाव्यलक्षणखण्डमम् विश्वनाथकृतकाव्यलक्षणखण्डनम् वामनकृतकाव्यलक्षणखण्डनम्
काम्यत्वं जातिरिति प्रकारान्तरेण काव्यलक्षणप्रतिपादनम् कवेलक्षणम्
बीजम्
प्रतिमा काव्यभेदाः
उत्तमोत्तमं काव्यम् उत्तम काव्यम् मध्यमं काव्यम्
प्रवरं काव्यम् उत्तमोत्तमकाग्यस्य विध्यम्
ध्वनेर्वन्यन्तरोदगारे उत्तमोत्तमत्वम् ध्वनेः शब्दार्थवैचिट्ये उत्तमोत्तमत्वम् शब्दार्थवचित्य मध्यमकाव्यस्य उत्तमत्वम्
शब्दार्थवैचित्ये अवरस्य काव्यस्य मध्यमत्वम् काव्यप्रयोजनम् द्वितीये किरणे शब्दार्थवृत्तित्रयनिरूपणम् शब्दस्वरूपम्
वर्णात्मकः शब्दः ध्वन्यात्मकः शब्दः वर्णात्मकशब्दे स्फोटरूपशब्दब्रह्मवर्णनम् नादः बिन्दुः
१९-२० २१-६४

Page #24

बीजम् श्रान्तरः स्फोट: बहिः स्फोट:
पदस्फोट:
वाक्यस्फोट:
स्फोट विरोधिनां मतम्
स्फोट समर्थनम्
वर्णात्मकशब्दस्य पुनः द्विधा विभागः
प्रसाधुशब्दः
साधुशब्दः
साधुशब्दस्य जातिगुणक्रियाद्रव्यंश्चतुविधत्वम् जातिरेव पदार्थ इति वादिनां मतम्
मुख्यलाक्षरिणकव्यञ्जकरूपेर पुनः शब्दस्य त्रिधा विभागः
मुख्यः शब्दः
तत्सङ्केतः
सङ्केतग्रहः
योगरूढ - रूढ यौगिक मेदेन पुनः शब्दस्य त्रिधा विभाग:
योगरूढः
रूठः
यौगिक:
योगेन प्रकृतिशक्तिः योगेन सुप् प्रत्ययशक्तिः
योगेन उपसर्गशक्ति:
रूढ्या उरणादिप्रत्ययशक्तिः
( १० )
समासशक्तिः
बहुव्रीहिः
तत्पुरुषः
श्रव्ययीभावः
मत्र, तत्पुरुषः
द्वन्द्वः
एकशेषः
समाससद्भावे वाचकस्यापि लाक्षणिकत्वम्
यौगिकशब्दस्य द्विधा विभागः
सिद्ध:
साध्य:
साध्यलक्षणम्
२३
२४
२५
11
२६
२७
२८-३०
३०
३१
३२
33
३३
"
33
३३-३४
३४
"
३५
""
३६
"1
"1
३७
11
19
21
21
19
"1
"1
३८
"
===

Page #25

पूर्वपदपरिवृत्तिसहः साध्यः उत्तरपदपरिवृत्तिसहः साध्यः उभयपदपरिवृत्तिसहः साध्यः शब्दवृत्तिषु प्रभिधावृत्तेः स्वरूपम्
लक्षरणास्वरूपम्
रूढ्या लक्षरणा
प्रयोजनेन लक्षरणा
सारोपा लक्षणा
साध्यवसाना लक्षणा
गौणी सारोपा लक्षणा गौरणी साध्यवसाना लक्षरणा शुद्धा सारोपा लक्षणा शुद्धा साध्यवसाना लक्षरणा
शुद्धा उपादानलक्षणा
शुद्धा लक्षरणलक्षणा
'गौरनुबन्ध्य:' इत्यादिषूदाहरणे लक्षणाया अस्वीकारः व्यङ्ग्यदिशा लक्षणायाः पुनः त्रिधा विभागः
गतव्यङ्ग्या लक्षरणा
गूढव्यङग्या लक्षरणा
प्रगूढव्यङग्या लक्षणा
व्यन्जनास्वरूपम्
व्यञ्जना प्रस्थापने युवतयः
व्यञ्जनाविरोधे दीर्घदीर्घव्यापारवादिनां मतं तन्निराकरणञ्च व्यञ्जनाविरोधे अनुमानवादिनां मतं तन्निराकरणञ्च
( १९ )
अर्थस्य व्यञ्जकत्वम्
वाच्यार्थस्य व्यञ्जकत्वम्
लक्ष्यार्थस्य व्यञ्जकत्वम् व्यङ्ग्यार्थस्य व्यञ्जकत्वम् अर्थनियामकानां संयोगादीनां वर्णनम्
संयोगः
वियोग:
विरोध:
सहचारिता
सान्निध्यम्
देश: सामर्थ्यम्
३८
"
==
३६ ४०-४२
४३
""
४४
:
४५
"
::::
४६
४७
11
""
४८ ४६
५०-५१
५२
५३-५४
५५
*= = = = = = = =
५६
५७
५८

Page #26

( २० )
.
मोचितिः
लिङ्गम्
६५-१०४
प्रयः प्रकरणम् काल: व्यक्तिः भनेकार्यकानां शब्दामा व्यञ्जकत्वम् अनुकरणशब्दानां व्यञ्जकत्वम् वाच्यादीनामर्थानां व्यञ्जकत्वे विशेषहेतवः बोदव्यः वक्ता प्रकृतिः प्रकरणम् काकुः देशः काल:
प्रसिद्धिः तृतीये किरणे ध्वनिनिर्णयः
ध्वनिपदनिर्वचनम ध्वनिलक्षणम् ध्वने दाः लक्षणामूल: अविवक्षितवाच्यो ध्वनिस्तभेदाश्च अर्थान्तरोपसङक्रान्तः अंत्यन्ततिरस्कृतः अभिधामूलो विवक्षितान्यपरवाच्योध्वनिस्तभेदाश्च मलक्ष्यव्यङ्ग्यक्रमो रसभावादिध्वनिः लक्ष्यव्यङग्यक्रमो वस्त्वलवारध्वनिस्तभेदाश्च लक्ष्यव्यङ्ग्यक्रमः शब्दशक्तिभूस्तभेदाश्च मलङ्कारध्वनिः वस्तुध्वनिः लक्ष्यव्यङग्यक्रमः अर्थशक्तिभूस्तभेदाश्च अर्थशक्तिभूः स्वतःसम्भवी तभेदाश्च स्वतःसंभविना वस्तुना वस्तु " ॥ ॥ अलंकार: " ॥ मलकारेण वस्तु " , मलङ्कारेण अलङ्कारः
६६-६७
६
क
७१-७२

Page #27

(२१ .) अर्थशक्तिभूः कविप्रौढोक्तिनिष्पन्नस्तभेदाश्च कविप्रौढोक्तिनिष्पन्नेन वस्तुना वस्तु
" वस्तुना वस्तु __, वस्तुना मलकारः , अलङ्कारेण वस्तु
अलङ्कारेण अलङ्कारः अर्थशक्तिभूः कविनिबद्धवक्तप्रौढोक्तिनिष्पन्न: कविनिबद्धवक्तप्रोढोक्तिनिष्पन्नेन वस्तुना वस्तु
वस्तुना अलङ्कारः प्रलङ्कारेण वस्तु
अलङ्कारेण प्रलङ्कारः शब्दार्थोभयशक्तिमूर्ध्वनिः पदादिगतत्वेन ध्वनेः पुनविभागः वाक्ये ध्वनिः पदे ध्वनिः
८२-८५ प्रबन्धे ध्वनिः
८६-८८ पलक्ष्यव्यङ्ग्यक्रमध्वनेः पदांशादिगतत्वेन विमागः
पदांशगतो: वर्णगत: रचनागतः प्रबन्धगतः
ध्वनेरेकपञ्चाशभेदाः पदाशरचनावर्णप्रकृतिप्रत्ययादीनां व्यजकताया उदाहरणानि ९०-६६
ध्वनेरेकपञ्चाशभेदानां एक एकपञ्चाशता गुणर्ने (५१४५१) =२६०१ भेदाः २६०१ भेदानां त्रिरूपेण सङ्करेण एकरूपया संसृष्ट्या च चतुर्गुणे कुते
ध्वनेः (२६.१४४)-१०४०४ भेदाः मिश्राणां १०४०४ भेदानां शुद्ध ५१ ध्वमिभेदै. योजने ध्वनेः
(१०४०४+५१)=१०४५५ भेदाः त्रिरूपः सङ्करः
संशयास्पदतारूपसङ्करस्योदाहरणम् अनुग्राह्यानुग्राहकरूपसङ्करस्योदाहरणम् एकव्यञ्जकसंश्लेषरूपसङ्करस्योदाहरणम् संसृष्टेरूदाहरणम्
१०१.१०३ ध्वननानुध्वनेः काव्यस्योत्तमोत्तमत्वसंस्थापनम् . .
७
E
१०.
१०४

Page #28

११२
.. ( २२ ) चतुर्थे किरणे गुणीभूतव्यङ्ग्यनिर्णयः
१०५-११६ गुणीभूतपदनिर्वचनम् व्यङ ग्यस्य प्रवशिष्ट्ये गुणीभावः व्यङ्ग्यस्य वैशिष्ट्येऽपि उपाधिवशाद. गुणीभावः प्रवैशिष्ट्ये एकरूपत्वात् भेदाभावः व्यङ् ग्यस्य वैशिष्ट्येऽपि उपाधिवशात् गौणतायां गुणीभूतव्यङग्यस्य अष्टौ भेदाः स्फुटम्
१०६-१०७ अपराङ्गम्
१०८ वाच्यपोषकम्
१०६-११० कष्टगम्यम् सन्दिग्धप्राधान्यम् तुल्यप्राधान्यम काकुगम्यम्
११३ अमनोज्ञम् १०४५५ ध्वनिभेदानां अष्टभिः गुणीभूतव्यङग्यभेदैः सह गुणने (१०४५५४८)=८३६४० भेदाः
११४-१५ एभिः ८३६४० भेदैः सह गुणीभूतव्यङ्ग्याष्टभेवानां एकरूपया संसृष्ट्या सामान्यतएकरूपेण सङ्करेण च द्विधा मेलनात गुणने कृते (८३६४०x २)=१६७२८० भेदाः
११५-११६ पञ्चमे किरणे रसमावस्तभेदनिरूपणम्
११७-२३६ रसज्ञापकं भरतमुनिसूत्रम् तद्विवरणम्
११८-११६ विभावस्य विभागः मालम्बनविभाव: उद्दीपनविभावः स्थायिनः रसीभावः
१२०-१२१ स्थायीभाव:
१२१-१२२ स्थायिनो भेदाः
१२२ रससंख्याविषये विभिन्नानि मतानि प्रष्टौ रसा: शान्तोऽपि नवमो रसः भोजराजमते एकादश रसाः रतिः रतिभेदाः प्रीतिः

Page #29

मंत्री सौहार्दम्
भाव:
रतेः पाकः
रतेः प्रथमः पाकः भावः
रतेः चरमः पाकः महारागः
रसस्वरूपम्
रसस्य प्रानन्दधर्मत्वात् ऐकध्यम् रसस्य उपाधिभेदात् नानात्वम् रसस्य प्रकारान्तरेण पुनः विभाग:
प्राकृतः रसः
अप्राकृतः रसः
रसाभासः
रसस्यानुकार्य गतत्वनिराकरणम् रसस्यानुक गतत्वनिराकरणम्
रसस्य सामाजिकगतत्व संस्थापनम्
सर्व रसेषु अद्भुतातिशयस्फूर्तिरिति प्रतिपादनम् सर्वरसेषु सर्व चमत्कारग्राहकस्यैकस्यैवानन्दस्यानुभव:
नाट्यरसानां विवेचनम्
वीर:
( २३ )
करुरणः
प्रद्भुतः
हासस्तस्य भेदाश्च
स्मितम्
हासः
प्रहासः
भयानकः
बीभत्स:
रौद्रः
शान्त:
वात्सल्यम्
प्रेमरस:
भक्तिरस: शुङ्गाररसस्त भेदाश्च
सम्भोगः विप्रलम्भस्तदभेदाश्च
१२५
१२६
१२७
१२८
""
11
१२६.
१३०
11
१३१
"
१३२
१३३-१३४
१३५
"1
१३६
१३७
१३८
१३६
१३६-१४०
१४१
10
१४२
१४३
१४३
""
11
१४४
१४५
१४६-१४७
१४८
१४८-१४
१५०
१५१
१५२
१५३

Page #30

पूर्वरागः
तस्य दश अवस्था:
विरहः मानस्तदभेदाश्च ईर्ष्यामान:
प्रणयमानः
प्रवास:
शाप:
सम्भोगशृङ्गारे चेष्टाः परस्परावलोकम्
परस्पराधरपानम्
परस्परचुम्बनम् परस्परनखक्षतानि
परस्परदशमक्षतम्
नीवीमोक्षः
वनविहार:
जलविहार:
मधुपानम्
पूर्वरागस्य भेदास्तेषामुदाहरणानि च
स्वप्नद्वारा पूर्वरागः
श्रवणद्वारा पूर्वरागः चित्तदर्शनद्वारा पूर्वरागः
साक्षाद्दर्शनद्वारा पूर्वरागः
( २४ )
पूर्वरागस्य पूर्वोक्तानां दशावस्थानां क्रमशः उदाहरणानि
अभिलाष:
चिन्तनम्
गुणकीर्तनम्
उद्वेगः
प्रलापः
उन्मादः
व्याधिः
जडता
मरणम्
प्रकृतिभेदेन पूर्वरागस्य पुनश्चतुर्धा विभागः
तैल: कौसुम्भः
१५४
१५५
"
11
33
31
१५६
"1
"1
"
"1
१५७
१५८
"
"1
१५६
१६०
""
१६१
"1
१६२
38
""
22
"
१६३
"1
11
१-६४
"}
१६५
31
17
१६३
"
,

Page #31

( २५ )
१६६
८
१६९
१७०
माञ्जिष्ठः हारिद्रः विरहस्य भेदा उदाहरणानि च भावी विरहः भवन् विरहः भूतो विरहः प्रणयमानस्योदाहरणम् ईर्ष्यामानस्योदाहरणम् प्रवासस्थोदाहरणम्
शृङ्गाररसस्य पालम्बनविभाव: नायकः नायकस्य लक्षणम्
नायकस्य गुरगाः नायकस्य भेदाः धीरोदात्तः धीरोद्धतः धीरप्रशान्तः धीरललितः एतेषां चतुर्णा नायकानां पुनः प्रत्येकं चतुर्धा विभागः अनुकूलः दक्षिणः शठः धृष्टः षोडशविध (४४४)=१६ नायकानां उत्तममध्यमाधमभेदेन पुनः (१६४३)=४८ भेदाः ४८ विधानां नायकानां दिव्य,दिध्यादिव्य, प्रदिव्येति त्रिविषविभागेन पुन: (४८४३)=१४४ भेदाः श्रीकृष्णस्य सर्वनायकाधीशत्वसंस्थापनम्
१७३ श्रीकृष्णस्यानुकूललक्षणनायकत्वम् दक्षिणनायकत्वम् धृष्टनायकत्वम्
शठनायकत्वम् नायकस्य सहायाः
सखा. प्रियसखा नर्मसखा प्रियनर्मसखा
१७६
१७२
१७४

Page #32

नायकस्य दूता निसृष्टार्थ : मितार्थ:
सन्देशहारकः
नायकस्य सस्वजा गुरगा. शोभा
विलासः
माधुर्यम्
गाम्भीर्यम्
धर्यम्
तेज:
भौदार्यम्
ललितम्
शृङ्गाररसस्य प्रालम्बनविभावः नायिका
नायिका भेदाः
स्वीया नायिका, तद्भेदाश्च
स्वीया मुग्धा
स्वीया मध्या
( २६ )
स्वीया प्रगल्भा
केवलं मध्या प्रगल्भानायिकयोरेव धीरा, अधीरा, धीराधीरेति भेद: ( २ x ३ ) = भेदा:
तयोः पुनः कनिष्ठज्येष्ठरूपाभ्यां (६२) = १२ भेदाः
प्रत्यन्तमृवी
मध्यमुवी
१७६
"1
कन्यानायिकायाः चर्तुरा। भेदानां स्वकीयापरकीयानायिकयोः २०८ भेदः सह योजने (४ + २०८ ) = २१२ भेदा::
11
""
१७७
13
१७८
"
""
१७६
"
१८०
"
१८१
""
"1
.
""
31
मुग्धायाः एकरूपत्वेन स्वीयायाः नायिकायाः ( १ + १२ ) = १३ भेदाः १८२ परकीया नायिका, तद्भेदाश्च परकीयाया नायिकाया अपि अनेनैव प्रकारेण १३ भेदाः
स्वीया परकीयानायिकयो: (१३+१३) भेदानां परस्परं मेलने नायिकायाः २६ भेदाः
२६ नायिकानां प्रत्येकम् भ्रष्टाभिरवस्थाभिः - भेदे गुणने कृते ( २६x८) = २०८ भेदाः
कन्या नायिका, तदभेदाश्च
ज्येष्ठा
कनिष्ठा
"
""
"1
23
""
"1
28
"
"3

Page #33

१८५
( २७ ) कन्यास्वीयापरकीयेतितिसरणां नायिकानां प्रत्युत्तमा, उत्तमा, मध्येति प्रकृतिभेदेन (२१२४३)- ६३६ भेदाः
१८२ एतासां पुनः सिदा, सुसिद्धा, नित्यसिद्धेति त्रिषा विभागे (६३६४३)
=१६०८ नायिकानां भेदाः स्वीयानायिकालक्षणम्
१८३ परकीयानायिकालक्षणम् कन्यानायिकालक्षणम् मुग्धालक्षरणम्, तद्भवाश्च नवयौवनमुग्धा
१८४ नवमदनविकारा मुग्धा मानेमदुः मुग्धा सुरतपराङ मुखी मुग्धा
सत्रपा मुग्धा मध्यानायिकालक्षणम् तद्भवाश्च
मध्यमसमुदीर्णयोवना नीचर्वीडावती हर्षप्रगल्भा
निभूतवेदग्ध्या प्रगल्माया नायिकालक्षणम् तत्भेदाश्च
तरुणी मदनमदान्धा रतिरणकुशला
१८८ मध्याप्रगल्भयोर्षीरादिभेदानामुदाहरणानि
धीरा मध्या धीराधीरा मध्या मधीरा मध्या
१८६ धीरा प्रगल्भा
१८६ धीराधीरा प्रगल्भा अधीरा प्रगल्भा
मासां ज्येष्ठकनिष्ठत्वभावस्य उदाहरणम् मिश्रभावात मुग्धामध्याप्रगल्मानायिकानां पुनः नव भेदाः
पादिमुग्धा मध्यमुग्धा मन्तिम मुग्धा
१६२ मादिमध्या
१९३ मध्यमध्या
१८७
१८८

Page #34

१९३
..
.
( २८ ) मन्तिममध्या प्रादिप्रगल्भा मध्यप्रगल्भा
मन्तिम प्रगल्भा विरहोत्कण्ठिताविक्रमेण नायिकायाः प्रष्टो भेदाः विरहोत्कण्ठिता मभिसारिका खण्डिता विप्रलब्धा कलहान्तरिता वासकसज्जिका प्रोषितभर्तका
स्वाधीनभत का नायिकामा सत्वजाः अष्टाविंशतिसंल्यका अलङ्काराः
भावः हावः
.
१९८. १६६ २००
हेला
शोभा कान्ति दीप्तिः माधुर्यम् प्रगल्भता प्रौदार्यम् धैर्यम् लीला विलासः विच्छित्तिः विव्वोकः किलकिञ्चितम् मोट्टायितम् कुट्टमितम् विभ्रमः ललितम् मदः विकृतम् तपनम्
२०३ २०४
२०५ २०६ २०७
२०८

Page #35

( २६ )
२०८ २०६
२१२ २१२-१३
मोरध्यम् विक्षेपः कुतूहलम् हसितम् चकितम्
केलिः प्रविशत्यलङ्काराणां प्रत्येकं सप्तविंशत्यलङ्कारः सहयोगे अन्योऽन्यगुरिणता ७५६ नायिकानाम् अलङ्काराः नायिकानां इङ्गितानि
कन्येङ्गितानि मध्येङ्गितानि प्रगल्भेङ्गितानि. नायिकायाः सखी विभागः सखीलक्षणम् प्रियसखी नमसखी प्रियनर्मसखी सखीनां कर्माणि दूतीभावः निसृष्टार्था दूती मितार्था दूती सन्देशहारिका दूती परिजनभावः उपदेष्टुता
गर्हकत्वम् शङ्गाररसस्योद्दीपनविभावः
शङ्गाररसस्यानुभावाः नायिकानामलङ्काराणाम्, इङ्गितानाञ्च अनुभावत्वम् सात्त्विकानानुभावत्वम् प्रष्टो सात्त्विकाः स्तम्भ: स्वेदः रोमाञ्चः स्वरभेद:
२१५-२१६
वेपथुः
वैवर्ण्यम् अश्रु

Page #36

प्रलयः
२१७
प्रयस्त्रिशाम्यभिचारिणः
एषां लक्षणानि निर्वेदः म्लानिः शङ्का मदः असूया
देश्यम्
चिन्ता मोहः स्मृतिः पुतिः वीग चपलता
हर्षः
प्रावेगः जडता विषादः भोत्सुक्यम्
गर्वः
निद्रा अपस्मारः विमर्षः सुप्तिः प्रमर्षः प्रवाहित्या उग्रता उन्मादः व्याधिः मतिः वितर्क: मरणम् त्रास: अपस्मारनिर्वेदमरणरहिताः त्रिंशवशङ्गारे व्यभिचारिणः
२२०

Page #37

( ३१ )
२२९.
व्यभिचारिभावोदय: व्यभिचारिभावप्रशमः व्यभिचारिभावशावल्यम् व्यभिचारिभावसन्धिः भावोदयभावप्रशमभावशाबल्यभावसन्धीनां परस्परं संमिश्रणेन षोडशधा अपरं भावशाबल्यम्
२२१ तस्य प्रस्तारदर्शनम
२२१-२२२ शृङ्गारे शुवानां विशव्यभिचारिमावानां क्रमश उदाहरणानि २२२-२२६ व्यभिचारिभावानाङ्गाङ्गिभावे उदाहरणानि
२२६-२२७ भावोदयस्योदाहरणम्
२२७ भावप्रशमस्योदाहरणम् भावशाबल्यस्योदाहरणम् भावसन्धेरुदाहरणम् स्वयं व्यङ्गचानां भावानामपि भावान्तरव्यञ्जकत्वे उदाहरणानि षोडश विधानां शाबल्यानामुदाहरणानि उदयप्रशमशबलता सन्धिक्रमेण मिथः शाबल्यानामुदाहरणानि शबलता उदयप्रशमसन्धिक्रमेण मिथ: शाबल्योदाहरणम् प्र. श० उ० स० क्रमेण शाबल्यम् प्र० उ० श० स० क्रमेण शाबल्यम्
२३० स० उ० प्र० श० क्रमेण शाबल्यम् स० प्र० उ० श० क्रमेण शाबल्यम् प्र० उ० स० श• क्रमेण शाबल्यम्
२३१ उ० प्र० स० श० क्रमेण शाबल्यम् उ० श० स० प्र० क्रमेण शाबल्यम्
२३२ स० उ० श० प्र० क्रमेण शाबल्यम् श० स० उ० प्र० क्रमेण शाबल्यम्
२३३ स० श० उ० प्र० क्रमेण शाबल्यम् स० श० प्र० उ० क्रमेण शाबल्यम् श० स० प्र० उ० क्रमेण शाबल्यम्
२३४ प्र० स० श० उ० क्रमण शाबल्यम श० प्र० स० उ० क्रमेण शाबल्यम्
२३५ व्यभिचारिभावानां नायिकाया अलङ्कारः सह सातयं तस्य सोदाहरणं विवेचनञ्च
२३५-२३६. षष्ठे किरण गुरगविवेचनम्
२३७-२४८ गुणस्य लक्षणम्
२३७ वर्णानां गुणव्यञ्जकत्वम्
१३८
:
:
:

Page #38

२४२
( ३२ ) अलङ्काराणां शब्दार्थधर्मत्वप्रतिपादनम्
२३८ गुणदोषाणां रसधर्मत्वप्रतिपादनम्
२३६ गुणविषयकवामनमतखण्डनम्
२४० गुणानां भेदा:-माधुर्य, भोजः, प्रसाद:
२४१ वामनोक्तेषु दशगुणेषु केवलं सप्तगुणानां लक्षणानि मर्थव्यक्तिः उदारत्वम् श्लेषः समता कान्तिः प्रीढ़िः
समाधिः वामनोक्तानां गुणानां निराकरणम्
२४२ अर्थव्यक्त: प्रसादेन्तर्भाव: प्रौढि वैचित्यं, न तुगुणः समता दोषः, न तु गुणः
२४३ कान्ते: माधुर्येऽन्तर्भावः श्लेषसमाध्युदारतानां प्रोजसि अन्तर्भाव: स्वाभिमतेषु त्रिषु गुणेषु धुर्यगुणस्य लक्षणम्
२४४ मोजोगुणस्य लक्षणम् प्रसादगुणस्य लक्षणम् वर्णानां रचनायाश्च गुणव्यञ्जकता माधुर्यगुणब्यञ्जका वर्णाः माधुर्यबहुलत्वेऽपि कदाचन गौडीया रीति: प्रोजोगुणव्यञ्जकाः वर्णाः मध्योजस्त्वम्
२४७ गाढवन्धः प्रसादगुणस्य सर्वरसोपयुक्तत्वात् केवलं रचना एव तद्व्यजिका २४८
गुणरचनयोः वक्त्राद्यधीनत्वम् सप्तमे किरणे शब्दालङ्कारनिर्णयः
२४६-२७८
२४६ श्लेषेण वक्रोक्तिः प्रभङ्गश्लेषेण वक्रोक्तिः सभङ्गश्लेषेण वक्रोक्तिः
काक्वा वक्रोक्तिः अनुप्रासः
२४५
चक्रोक्तिः
२५

Page #39

( ३३.)
२५५
खेकानुप्रास: उपनागरः छेकानुप्रासः वृत्त्यनुप्रासः एकस्यानेकषावृत्तिः अनेकस्यानेकधावृत्तिः माघुर्यानुकूलो वृत्त्यनुप्रास: प्रोजोऽनुकूलो वृत्त्यनुप्रासः लाटानुप्रासः पदांशस्य लाटानुप्रासः एकपदस्य लाटानुप्रास: पदानां लाटानुप्रासः समासे नाम्नः लाटानुप्रासः प्रसमासे नाम्नः लाटानुप्रासः
समासासमासयोर्नाम्नः लाटानुप्रासः यमकम
पादजत्वेन नवधा यमकः प्रधश्लोकयोश्चावृत्त्या पुनः यमकस्य द्विषा विभाग: यमकस्य विंशतिर्भेदाः यमकस्य विशद् भेदा: यमकस्य पुन: चत्वारिंशभेदाः तेषामुदाहरणानि आद्यन्तमध्यभेदेन पुनः यमकभेदगणना तेषां क्रमशः उदाहरणानि श्लेषः
शब्दश्लेषः प्रकृतिश्लेष: लिनश्लेषः बचनश्लेष: वर्णश्लेष: प्रत्ययश्लेष: विभक्तिश्लेषः भाषाश्लेषः पदश्लेषः शम्दश्लेषार्थश्लेषयोर्भेदप्रतिपादनम्
अर्थश्लेषः चित्रम्
२५६-२६१
२६२ २६२-२६४
२६५
२६८

Page #40

नीरसं चित्रम् भगवद्विषयं चित्रं किञ्चित् सरसम्
चित्रमेवा:
प्रतिलोमानुलोमपाद: प्रतिलोमानुलोमश्लोक: महासर्वतोभद्रम् सर्वतोभद्रम्
छत्रबन्धः
खड्गबन्धः
मुरजबन्धः
पताकाबन्धः
गदाबन्धः
पद्मबन्धः
शार्ङ्गबन्ध:
एकाक्षरपाद:
एकाक्षर:
सिंहावलोकश्लोकान्तरगर्भः
पुनरुक्तवदाभासः
शब्दनिष्ठः शब्दार्थोभयनिष्ठः
अष्टमे किरणे प्रर्थालङ्कारनिर्णयः
उपमा
उपमायाः द्वैविध्यम्, पूर्णा लुप्ता च
पूर्णोपमायाः षड्विधत्वम्
श्री पूर्णोपमा
श्रीती तद्धितगा पूर्णोपमा
( ३४ )
श्रौती वाक्यगा पूर्णोपमा श्रोती समासगा पूर्णोपमा प्रार्थी तद्धिता पूर्णोपमा प्रार्थी वाक्यगा पूर्णोपमा
प्रार्थी समासगा पूर्णोपमा
लुप्तोपमायाविध्यम्, धर्मलुप्ता, इवादिलुप्ता, उपमानलुप्ता
लुप्तायाः पञ्चविधत्वम् धर्मलोपेवाक्यगा श्रीती धर्मलोपे समासगा श्रोती
२६ε
11
11
२६८
२६८-२६६
२७०
"
२७१
11
२७२
"
"3
२७३
२७४
२७५
२७६
19
17
"
२७७-२७८
२७-३५०
२७६
33
"3
२८०
"
"1
"
19
39
"
11
२८१
11
ܙܙ

Page #41

धर्मलोपे तद्धितगा प्रार्थी धर्मलोपे वाक्यगा प्रार्थी धर्मलोपे समासगा प्रार्थी इवाविलुप्तायाः सप्तविधत्वम् कर्मकृते क्यचि इवादिलुप्ता प्राधारकृते क्यचि इवादिलुप्ता कर्तृकृने गमि इवादिलुप्ता कर्मकृते गमुलि इवादिलुप्ता tfs इवादिलुप्ता
क्विपि इवादिलुप्ता समासे इवादिलुप्ता उपमानलुप्ताया द्वैविध्यम्
वाक्ये उपमानलुप्ता समासे उपमानलुप्ता धर्मोपमानलुप्तायाः द्वैविध्यम्
वाक्ये धर्मोपमानलुप्ता समासे धर्मोपमानलुप्ता धर्मेववादिलुप्तायाः द्वैविध्यम् क्विपि धर्मेववादिलुप्ता
समासे धर्मेववादिलुप्ता
लुप्त धर्मोपमेयलुप्ता त्रिलुप्ता केवलं समासगा एतेषां क्रमशः उदाहरणानि
मालोपमा
धर्मकरुप्ये मालोपमा
वैरूपये मालोपमा
रसनोपमा
श्रमिन्नधर्मा रसनोपमा
भिन्नधर्मा रसनोपमा
( ३५ )
अनन्वयोपमा
उपमेयोपमा प्रथवा अन्योन्योपमा
अपरा उपमेयोपमा
असम्भावोपमा
उत्प्रेक्षा
सम्बेहः
२८१
"1
""
17
19
"1
""
"1
33
17
""
"1
11
11
"
',
""
"
"
17
२८२
""
17
२८२-२८६
• २८६ १२८७
33
"1
"1
: : :
""
२८८
-
11
२८६ २६०

Page #42

( ३६ )
२६४
"
रूपकम
२६१ समस्तवस्तु विषयं रूपकम्
२६२ एकदेश विवति रूपकम् पारोपविषयाभावे अन्यप्रकारं रूपकम्
२६३ प्रसङ्गि रूपकम् निःसङ्ग रूपकम् मालारूपकम् परम्परितरूपकम्
२६४-२६५ रसनारूपकम्
२९६ अपह्नतिः अर्थश्लेषः
२८७ समासोक्तिः
२६८ मिवर्शना
२६६ अन्या निदर्शना
३०० अप्रस्तुतप्रशंसनम् कार्य प्रस्तुते मप्रस्तुतस्य कारणस्य प्रशंसनम्
३०१ कारणे प्रस्तते अप्रस्तुतस्य कार्यस्य प्रशंसनम सामान्ये प्रस्तुते अप्रस्तुतस्य विशेषस्य प्रशंसनम्
३०२ विशेष प्रस्तुते अप्रस्तुतस्य सामान्यस्य प्रशंसनम् तुल्ये प्रस्तुते तुल्यस्य अप्रस्तुतस्य प्रशंसनम् श्लेषण समासोक्तिरूपेण
३०३ सारश्यरूपेण
प्रतीयमानार्थस्यारोपानारोपाभ्यां पुनःप्रस्तुतप्रशंसायाः वैविध्यम् प्रतिशयोक्तिः
उपमेयस्य निगरणे प्रथमा अतिशयोक्तिः प्रकृतस्य अन्यदेव निरूपणे द्वितीया अतिशयोक्तिः
३०५ यद्यर्थकल्पनायां तृतीया अतिशयोक्तिः ।
कार्यकारणयोविपर्यये चतुर्थी अतिशयोक्तिः प्रतिवस्तूपमा दृष्टान्तः
साधम्र्येन दृष्टान्तः वैधपेन दृष्टान्तः
३०४
२
.
E
"
दीपकम्
मालावीपकम् तुल्ययोगिता

Page #43

( ३७ )
३०८ ३०१ ३१०
३११
३.१२
"
"
३१४
व्यतिरेकः
द्वयोः उपमेयोत्कर्षापमानापकर्षयोरुक्तो व्यतिरेकः द्वयोरनुक्तो व्यतिरेकः इवादिशब्दप्रतिपाये पोपम्ये व्यतिरेकः तुल्यार्थवतिना अर्थप्रतिपाये प्रौपम्ये व्यतिरेकः
शब्दानां श्लेषे व्यतिरेक माक्षेपः विभावना विशेषोक्तिः
उक्तनिमित्ता अनुक्तनिमित्ता
अचिन्त्यनिमित्ता यथासंख्यम्
अर्थान्तरन्यास: साधात् समर्थने अन्तिरन्यासः
बंधात् समर्थने अर्थान्तरन्यासः विरोधामः
जातेर्जात्या जातेगुणेन जातेः क्रियया जाते. द्रव्येन गुणस्य गुणेन गुणस्य क्रियया गुणस्य द्रव्येन क्रियायाः क्रियया क्रियायाः द्रव्येण
द्रव्यस्य द्रव्येण स्वमावोक्तिः ब्याजस्तुतिः सहोक्तिः विनोक्तिः परिवृत्तिः माविकम् काम्यलिङ्गम् पर्यायोक्तम् उदातम्
११६
३२०
३२१ ३२२-२२३

Page #44

समुच्चयः पपरः समुच्चयः पर्यायः अन्यः पर्यायः प्रतीपम् व्याबोक्तिः परिसंख्या कारणमाला अन्योज्यम्
३२२-३२३
३२३ ३२४ ३२५ ३२७
३२८ ३२८-३२६
३३०
उत्तरम्
३३०-३३१
:
सारः
३३२
.
:
प्रसङ्गतिः समाधिः समम्
३३३
:
WW.
३३५
::
अधिकम् प्रत्यनीकम् मीलितम् एकावली स्मरणम् भ्रान्तिमा अनुमानम्
W
:
३३७
३३८
सामान्यम्
३३६
३४०
प्रतरगुलः व्याघात संसृष्टिः
३४१
३४२
३४४
मङ्गाङ्गिभावः सहरः अनिश्चयास्यः सहरः एकपदविषयी सहरः
प्रलाराणामन्योऽन्यं संसृष्ट्या सकरेण च भेवगणना रसालाराः मलाराणा दोषाः
अनुप्रासे दोषः या दोषः उपमायां दोषः
"
३४६-३४८

Page #45

(३६)
उत्प्रेक्षायां दोषः नवमे किरणे रीतिनिरूपणम्
रीतिलक्षणम् रीतेदाः वैदर्भी रीतिः
३४८-३५० ३५१-३५६
३५१
३५३
"
३५४ ३५५
३१७-१८४
३५७
रसालपाकः वार्ताकुपाकः वैदर्भीरीत्या: सहायानां पाकछन्दसा निर्देशः पाञ्चाली रीतिः गौडी रीतिः
लाटी रीति: दशमे किरणे दोषनिरूपणम् बोषलक्षणम् तस्य विध्यम्
यावदास्वादापकर्षको दोषः यत्किञ्चिदास्वादापकर्षको दोष:
दोषाणां पुनश्चतुर्धा विभागः प्रबदोषाः
पदे श्रवणकठोरः (श्रुतिकटुः) पदे प्रसंस्कृतः (च्युतसंस्कृतिः) असमर्थः अप्रयुक्तः निहतार्थः व्यर्थः भवाचकः अनुचितार्थः ग्राम्यः प्रप्रतीतः प्रश्लील: व्रीडादायी प्रश्लील. जुगुप्साकरः प्रश्लीलः प्रमङ्गलदायी प्रश्लील: सन्दिग्ध: नेयार्थः क्लिष्टः अविमुष्टविधेयांशः विरुद्धमतिकृत
समासगतपददोषाणां निर्देश वाक्यदोषः
श्रुतिकटः
३६३-३६४
३६५

Page #46

(४०)
३७०
३७० ३७१-३७२
३७३ ३७३
३७४
३७५
प्रप्रयुक्तः निहतार्थः प्रवाचकः अनुचिताः प्राम्यः मप्रतीत: अश्लील: सन्दिग्ध: नेयार्थः क्लिष्ट: प्रविमष्टविधेयांशः यत्तदोः सम्बन्धविमर्शः
विरुद्धमतिकृत पदाशे दोषाः
पदांशे श्रुतिकटुः निहतार्थः व्यर्थः प्रवाचकः
प्रश्लील: वाक्येऽन्ये दोषाः, तेषां परिगणनम्
प्रतिलोमाक्षर: माहतनष्टविसर्ग: संहिताहीन: (विसन्धि:) हतवृत्त. हीनपदम् अधिकपदम् कथितपदम् पतत्प्रकर्षः समात्तपुनरात्तः प्रभवन्मतयोगः (नश्यन्मतयोगः) सङ्कीर्णः अर्घान्तरकवाचकः मनभिहितार्थः (अनभिहितवाच्यः) प्रसिद्धिहतः (प्रसिद्धिधृतः) अपदस्थ (प्रस्थानस्थ) पदम् अपदस्थ (प्रस्थानस्थ) समासः गभितः मानक्रमः (भग्नप्रक्रमः) कथितपदस्य प्रदोषताया निदर्शनानि प्रक्रमः ममतपरार्थः
३७७
३७८
३७६ ३८०
३८२
३८३
३८४

Page #47

trafariyर गोस्वामिकृतः
अलङ्कारकौस्तुभः ।
प्रथमकिरणः |
शोश्रोव्रन्दावननन्द्राय नमः
ग्रन्थारम्भ स्वामीष्टदेवतानामगुण की सेनात्मकं मङ्गलमङ्गी कुन् ग्रन्थकारो ग्रन्थस्थ निर्विधां परिसमाभिमाशास्ते ।
मानन्दरममतृष्णः कृष्णातन्यविग्रहो जयति ।
आपामरमपि कृपया सुधया म्रपयाम्बभूव भूमौ यः ॥ १ ॥
टीका ।
1
श्री श्रीराधा कृष्णाभ्यां नमः । प्रकटीकता नरहरिप्रेष्ठः स्वरूपप्रियो नित्यानन्दमख: मनातनगतिः श्रीरूपहृत् केतनः । लक्ष्मीप्राणपतिर्गदाधररसोल्लामी जगनाथभूः माङ्गोपाङ्गमपार्षद म दवतां देवः शचीनन्दनः । टिप्पणी ( मौक्तिकावली ) । श्रीश्रीरामचन्द्रो विजयतेतराम् । कृतावासाभ्यासा हृदयकमले प्रोष्कृितमवे गिरां बारे पारेजड़िमगहने देवभवने । पुनानाऽशा भासा नियतशुचिना मोहमहिना: मदान्नाता माता निखिलजगत कॉऽपि रमताम् ॥ मेचश्यामोऽच-नरक-शमो प्रेममाधुयरामो
tortured लताका रधिकारिकामः ।
(1) 'श्रीश्रोमोरविथुर्जयति' इति (ग) (ञ) पुस्तकयोः, 'श्रीश्रीराधानचाभ्यां नमः' इति (ख) पुस्तके,
''श्रीगोमयचैतन्यचन्द्राय नमः' इति (ई) पुस्तकक्ष |

Page #48

अन्नङ्गारकौम्भः !
स जयति येन प्रभवति दृशि सुदृशां व्यञ्जनावृत्तिः । अतिशयितपदपदार्थो ध्वनिरिव मुरलीध्वनिरागते ( क ) ॥ २ जयतिरत्नाकर्मकः सर्व्वोत्कर्षवचन:, तेन नमस्कारो व्यज्यते, स्वापकर्षबोधानुकूलव्यापारविशेषो नमस्कार इति न्यायात् । सर्वोत्कर्ष दर्शयतिपढं वैकुण्ठादिस्थानं, पदार्थों वस्तुभृतो ब्रह्मानन्दः, ताभ्यामप्यतिशयो, तवं तत्रापि दुर्लभ इत्यर्थः । तत्र बोजमात्र – येनेत्यादि - येन हेतुभूर्तन मुग्रां गोपाङ्गनानां दृशि नेते व्यञ्जना विगताज्ञ्जना वृत्तिः प्रभवति, नन्दाधतत्वात् ।
कथमोऽयं त्रिमुकुटमणिः श्रोकर्णपूरगोस्वामी स्वतश्लोकानां स्वयमेव टौकामाह ( 2 ) - प्रन्थारम्भ इनि । ग्रन्थकारः स्वयमेव मन्तग्रन्थस्य ममाप्तिनिविघ्ना भवत्विती त्यर्थः । चतन्यनामा विग्रहश्चेतन्यविग्रहः, कथम्भतः ? कृष्णः श्रीऋणाभिन्नः । जयति सर्वोत्कर्षेण वर्त्तते ! खोयो यो भजनानन्दरबस्तत स्वयमेव सत्रयाः यो भ्रमो तिष्ठन् 'पामरपर्यन्त' सुधया रूपयाच्चकार निमज्जयति स्म (3) ॥ १ ॥
भक्तासक्तः शमनशमनच्चच्चमत्कारकारी वंशीधारी भवतु शरणं रावणारिर्हरिया |
समाधिसिद्धस्य सुजन्मनो मनाङनारायणस्थान्वयल ब्वजन्मना । निधीयतेऽलङ्कृतिकौस्तुभोपरि प्रागल्भासुम्धेन हि मौक्तिकावली ॥ प्रवाचां प्राचां सरणिमनुसृत्य कृतकृत्या भवेयमिति ।
त्वरयति मम मतिर्नु यत कोऽपि वावदूको जातः ॥
(क) नमस्कारश्लोकेनैतेन ग्रन्थार्थोऽपि मनाक् दर्शितः । अतिशयितौ स्वमहिम्बा न्यग् भावित पदपदार्थों येनेति वाक्यमेवोभयत्र वरम्, प्रतिशयितं पुरासुरप्रभाव' मित्यादिप्रयोगदर्शनात् । एवमत्र राजदन्तादित्वस्वीकार गौरवं परिहार्यम् । मुरलीध्वनेः शब्दतत्त्ववेदिन भक्तानाच्च सकाशे पदपदार्थातिशायित्वं स्फुटमेव । 'लावण्यमिवाङ्गनाखिति न्यायात् यञ्जनापरनाम्रो ध्वनेः पदपदार्थाश्रितत्वेऽपि सहृदयैः पदपदार्थातिशायित्वं स्वीक्रियते । यदाह ध्वनिकारः खयमेव
यत्नार्थः शब्दो वा तमर्थमुपसर्जनौलतखार्थो ।
व्वतः काव्यविशेषः स ध्वनिरिति सूरिभिः कथितः ॥ (१।१३)
( 2 ) 'व्याखयामाई' इति (ख) (छ) पुस्तकयोः पाठः ।
(3) 'अथवा खेषु राधिकाइदिभक्तजनेषु आनन्द मान्छुदायको यो रसः पारस्तव सहचराद्रसमाखाद

Page #49

Prapanchasaratantra, Patala III. (Verse 43-)
प्रथमकिरवः । ग्रन्यस्याभिधेयमप्युपमाऽलङ्कारण दर्शयति-ध्वनिरिवेति । ध्वनिरुत्तमकाव्यतत्त्वं व्ययभूतं यत् किमपि। म कीदृशः १ प्रतिशयिती पदपदार्थों येन, पदपदार्थातिरिक्त इत्यर्थः । सुष्टु पश्यन्तीति सुदृश पालनारिकाः, तेषां दृशि जाने येन व्यसनात्तिः प्रभवति प्रभुर्भवति ।
किञ्च ध्वनि दबछ। तदुक्तम्मूलाधारात् प्रथममुदिता यस्तु भावः पराख्यः पश्चात् पश्यत्यथ हदयगो बुद्धिय मध्यमाख्यः । Sankaracharyya-.. वक्के वैखय॑थ रुरुदिषारस्य जन्ता: सुषुम्ना बहस्तस्माद्भवति पवनप्रेरिती वर्ग:मः ख॥ 'जि' अभिभव दंति पराभवार्थ कजि धातु, मकमकः, अनन्तद्यावृत्तार्थमाहनयतीति। स्वनि हो योऽपक बोधस्तदनुकू न यापारी नमस्कार इति नमस्कारलक्षणम् । अब तु म्बापेक्षया उत्कर्षवोधकाले तुल्य वत्तिवेद्यनान्यायेन स्वस्मिन्नपकर्ष बोधो बायते, ताइशोधानुकून यापारे (4) 'जयतो ति प्रयोगः । तत्कतम्रन्थकारस्यापि वाचनिकनमस्कारसिद्धिरिति भावः। 'पदं यवसितित्राण न्यानलक्ष्माङ्गिवस्तुष्वि'त्यभिधानात् 'पद'शब्दोऽन वैकुण्ठादिस्थानविशेषवाचकः । तथा ‘पदार्थशल्दोऽषि वास्तववस्तुभूतब्रह्मानन्दरूपपदार्टविशेषवाचकः। ताभ्यां पापदार्थाभ्यां मकाशान्यो तिशय उत्कर्षस्तरिशिष्टः। तथाच पदपदार्थाभ्यां मकाशादतिशयित इति ; राजदन्तादित्वात् पूर्वनिपात:। अवातिपूर्वका कर्मक शो'धातुरुतकर्षवाचकः। तत्र तत्र वैकुण्ठे ब्रह्मानन्द च दुर्लभ इति-ननु तस्पेक्षया सुरलीध्वनौ उत्कर्षवोधे सति कथं तत्र मुरलीधनेईलभताप्रतीतिः, यथा मखादापेक्षया मन्दहासोऽतिशयित इलाके न च मुखे मन्दबासस्य दुलभताप्रतीप्तिभवतीति चेत् ? उच्यते-अनातिशयपदमत्कर्षवाचकम् म पोतकविशेष: वैकण्ठ
(ख) चतुथ्यी शब्दानां प्रशत्तिरिति दर्शनम्। स चोत्पत्तिपचत: वैखर्यादि. . भेदेश्चतुभिः, बोधयापारविचारमालम्बा जातिगुण क्रयान्याखाश्चतुर्भिश्च सच्यते। अबोत. पत्तिपक्षमवलम्बाव योगशास्त्रमतोद्धारः। 'वैखरी शब्दनिष्पत्तिमध्यमा प्रतिगोचरा। योतितार्था च पश्यन्ती मना वागनपायिनी' इत्यप्यभिन्नो माग:। अग्रेऽप्येतत् वखते। नादोत्पत्तिविषये प्रतीयानां मतमत सादरं तुलनौयम्। वितुमिचनकपचैतन्यायवियहः सन् भूमौ स्थितं पामरपर्यन्तं पापया सुधया सपयानभूवत्यय:इत्यधिकः पाठः कैवलं मुद्रितपुस्तक एव हसते।
anापारी यो नि पाह: (क) (ख) (१) (क) पुष ।

Page #50

पलधारकौस्तुभः । तथापि सर्वोत्कर्षशालिक, तत एव वेदादिसबसिडेः । तत्पचे, प्रति पतिययन सुप्तौ पदपदार्थों यस्मिन्, परम्परया बर्ग पदादीनां सर्वेषां ध्वनिरव बीजति भावः । व्यज्यते प्रनया ममिति व्यञ्जना माया, तस्याः वृत्तिः प्रपञ्चः येन प्रभवतीति। सुदृशां ज्ञानिनां जाने। शेषोभयपक्षखोकारः काव्योपयोगित्वात् । . प्रकारान्तरणोक्तमय स्तौति
गोकुखललनामोदी नानाविध एव स खलु भावानाम् । शावल्पप्रशमोदयसन्धिमुगन्धिश्चमत्कारी ॥ ३. "..
पत्रापि त्रय एवार्थाः। स इति मुरलीध्वनिः काव्यध्वनिादश्च । आधे भावानां व्यभिचारिप्रभृतीनां, हितीये तेषामेव, तोयं भूतानाम्। आये ब्रह्मानन्दाभ्यां वृन्दावनस्य य उत्कर्षस्तस्य हेतुरूपः। तथाच मुरलीध्वनौ वृन्दावनोत्कर्ष हेतुरूपोतकर्षलदेव सिध्यति यदि वैकुण्ठे ब्रह्मानन्दे च मुरलीध्वनि तिष्ठतीत्याक्षेपबतादेव तब तब दुभताप्रतोति: स्यादेवव्यभिप्राय:: तत उत्कघविशेघे हेतुमाहयेन सरलीध्वनिना गोपागनानां नेने विगतमझनं यत्र, तथाभूता वृत्तिः सत्ता प्रभवति। तथा च वृन्दावन एव सर्वपुरुषार्थ शिरोमणिभूतस्य मुरलीध्वनिहेतुकगोपाङ्गमाप्रेमोदयस्य सम्भवः, न तु वेकुण्ठे। ब्रह्मानन्दं तु प्रेममामान्यस्य गन्ध एव नास्तीति भावः। ग्रन्थस्याभिधेयं प्रतिपाद्य मुत्तमका यस्य तत्त्व स्वरूपम्। अतिशयितो अतिक्रान्तौ पदपदार्थों येन, पदपदार्थाभ्यामतिरिक्तो भिन्न इत्यर्थः । अतिक्रमणार्थकोऽतिपूर्वक शौ'धातुः सकर्मकः। यथैक एव 'जि'धातुरुत्कर्षार्थकञ्चेदकम्मकः पराभवाय तु सकर्मकः, तथाऽनापि खस्मिन् स्वस्यातिक्रमणासम्भवात् अतिक्रमणलिङ्गनेव पद अर्थ च धानेभदप्रतीनि: स्यादेवेति भावः। शि ज्ञान इति, 'टक ज्ञाने ज्ञातरि निम्वि'त्यमरः। . अषः योगशाखमते प्रणवघटकीभूतनादब्रमत एव स्वायत्पत्तिः। एवं पका ; सर्व शब्दा नित्या एव, कछतावादाभिधातेन तेषां प्राकट्यमेवोत्पत्तिः। तमतमानम्याह- किल्लेति। तदुक्त योगशाख। यस्तु भावो नाले वरूप: सन् नाभिकल्पमालाधारात् प्रथमसदयं प्राप्नोत् “परा' इति आखा यस्य तथाभूतो भवति, अथानन्तरं स एष हदयं चित्तं गतश्चेत् 'पश्यन्ती'त्याख्यो भवति, बुद्धियुक्तच्चे मध्य माऽख:, वक्त कण्ठ गतश्चेत् 'वैखरो' इति आख्या यस्य तथाभूत: । प्रणवघटकीभूतनादस्य स्वरूपानुभवस्तु रोदनसमये नामिकाबारा यथाकश्चिद भवतीत्याच-गादियोजन्ती. नांसास्थितसघुम्नानाड्या बद्धः, तथाच नाखाहारेव यथाकथश्चित नादखरूपः प्रत्यक्षो

Page #51

प्रथमकिरणः। गोकुलललना नोपाङ्गनाः, हितोये गोर्वाच: कुलं वर्णादिस्तस्य ललनमौसा,
तीये गौर्वाग्देवता सेव कुलललना । शावल्यं मिश्रीभावः, प्रशमो नाशः, उपयः सृष्टिः, सन्धिः सन्धानं, पक्षनयऽपि तौल्यम् ।
अस्मिन् अन्य शब्दार्थयोः प्राधान्येन तयोश्च वर्ग मूलत्वेन वर्णानाञ्च ध्वनि मूलत्वेन ध्वनेर्बादब्रह्मण उद्देशः अतः ।
अथ ध्वनेः काव्यप्राणत्वं दर्शयिष्यन् काव्यस्य शरीरादिस्वरूपमाह... शरीरं शब्दार्थों ध्वनिरसव प्रात्मा किल रसो
गुणा माधुयाद्या उपमितिमुखोऽलङ्गतिगणाः सुसंस्थानं रौतिः स किल परम: काव्यपुरुषो
यदस्मिन् दोषः स्थाच्छ्रवणकटुतादिः स न परः ॥१ का भवति । तस्मात् खराद शाऽपन्नाझावात् पवनप्रेरितो वर्णममूहो बहिः मञ्च प्रत्यक्षविषयो भवतीत्यर्थः । परापश्यन्तोदशा पत्र: ( स तु योगिनामेव प्रत्यक्षो, न तु सबैधामित्यपि बोध्यम्।
ननु नादस्य मोत्कर्षः कृतस्तवाह-तस्यापीति। वेदादाखिलपदार्थ सिद्धि हेतुत्वेनैव तस्य सर्वोत्कर्षः। सुप्तौ प्रलये लोनतया स्थितौ हरिममये ततो नि:सरत इति भावः । 'य'ति ण्यन्तात् युच्प्रत्ययेन सिद्धा। तस्या मायाया वृत्तिनगदपः प्रपश्चः येन नादरूप. चैतन्यसम्बन्धन जानिना ज्ञाने प्रभवति यो भवतीत्यर्थः। शेषोभयपक्ष: दृशाम्तरूपः शब्दध्वनिपक्षो नादपक्षच। तत्र कायस्य प्राणरूपत्वादेव धरुपयोगित्वम, बोतारा. दाखिलोत्पादकलेन नादस्योपयोगिवमिति बोध्यम् ग)। ___ उत्तमर्थ भनेरुत्कर्षम्। अनापीति-मुरलीध्वनिशब्दचनिनादध्वनयखायः पक्षाः , स ध्वनि नाविधो भवति । यादो सरलीध्वनिपचे भावानां यभिचारिसाविकप्रतीनां शावस्यादिभिः। तथाच स ध्वनिर्भावशावस्य-भावशान्ति-भावोदय भावसन्धि रूपयुधः सुगन्धयुक्त: । वृक्षो यथा स्वकार्ये: पुष्यैः सुगन्धयुक्तस्तथा धनिरपि स्वकार्यभूतैर्भाष
(ग) वस्तुतस्तु मूले 'कायोपयोगित्वा दित्येकाश्रयः पाठः। अतएव नादवनेरपि कायोपयोगित्वं पर्यवीयम्। . नादस्य वेदाशत्वेन वित्तिया काचोपयोगित्वमिति निष्कलझमनुमानम् । 'श्रुतिदुष्टादयो दोधा अमित्या ये च दर्शिता' रत्यादि निकारमम्मतनिवदोषानित्यदोषत्वपक्षः परमवाप्याश्रित इबलम्।
(5) 'दगाऽपना' इति दुष्टः पाठः (ग) पुचकवी मध्येव पुणते।

Page #52

अलङ्कारकौस्तुभः ।
यदि दोषो भवेत्तदा श्रवणकटुतादिः प्रसिद्धः स्फुटदोष एव, न तु क्षुद्रः, रमानपकर्षकत्वात्, – सोऽपि यदि भवति । अतो निर्दोष एवासौ भवितुमीत्यर्थः ।
उद्देशो लक्षण परीक्षा चेति ग्रन्थस्य त्रयो व्यवहाराः । तत्रादौ शब्दादीनामनेनैव श्लोकेनोद्देशः कृतः । लक्षणपरीचे कर्त्तव्ये ।
अथ किन्तावत् काव्यं यस्य पुरुषेत्वेन शरीरादीनि कथितानीत्यपेक्षायां
काव्यलक्षगामाह-
शावच्या दिपुष्प : मगन्धिः शोभित इत्यर्थः । दितीये शब्द ध्वनिपक्षेऽपि तेषां व्यभिचारिभावादीनां शावल्यादिभिः सुगन्धिः । तृतीये नादध्वनिपक्षे भूतानां शावल्यादिभिः । सुरलौध्वनिः पुनः कोड प्र ? गोकुलललना मोदी गोकुलाङ्गना ग्रामोदयतीत्यर्थः । द्वितीये शब्दनिपते तस्य वर्षादलनं प्राप्तोक्ता यतः, म चामौ पामोदी नेति । वर्णस्य प्राप्तिरण उच्चारणमेव, तथाच चमत्कृतध्वन्यर्थस्य स्फूत्तौ सत्यां काव्यात्मकदर्थानामुच्चार शेच्छा जायत इत्यर्थः । तृतीये नादपचे वाग्देवता सरस्वती सा कुलललना, तामामोदर्यात | तौयमिति वयेऽपि शावल्यादरेक एवार्थः ।
नन्वत ग्रन्थ नादात्मकध्वनेर्व्वणेने किं प्रयोजनमित्यत याह--अस्मिन्निति । शब्दार्थचमत्कारात्मक काव्यस्य निरूपणरूपेऽस्मिन् ग्रन्थे शब्दार्थयोः प्राधान्यम् तयोः शब्दार्थयोः वमूलत्वम् । तत्र च शब्दस्य वर्णघटितत्वेन व्यर्थस्य तु वर्णंबोध्यत्वेन वर्ग मूलत्वं ज्ञेयम्। वर्णानान्तु नादस्वरूपध्वनिमूलत्वेन नादब्रह्मण उद्देशः कृतः । नादब्रह्मेव सर्व्वेषां वर्णानां मूलभूतमिति पूर्वमेवोक्तम् ।
दशयिष्यन् दशैंयितुम् । ध्वभिरसवः प्राणाः । चातुर्व्यवैदग्धप्रादयो गुणाः काव्यनिष्ठमाधुर्य्याद्या एव । उपमितिरपमानं सुखमादिर्यस्य तथाभूतोपमाऽदालङ्कार एवं काव्यपुरुषस्यालङ्क तिमभ्यः कुण्डलादालङ्कारसमहः । गौड़ीप्रभृती रीतिरेव काव्यपुरुषस्य सुसंस्थानमङ्गादिसौष्ठवम् । परमः सतचययुक्तः काव्यपुरुषः । श्रवश्यकताऽदिरेव दोषः, न परः, तस्मादन्यः क्षुद्रतरदोषो दोषो न भवतीत्यर्थः । तत्र हेतू रसानप कर्षकत्वादिति । समर्थन कविना सुद्रदोषोऽपि खलतकाव्ये न प्रवेशनीय इत्याह- सोऽपीति । स क्षुद्रदोषोऽपि देवाद्यदि भवति तदा न दोषः । अतएवासौ काव्यपुरषो निर्दोष एव भवितुमर्हतीति ।
ग्रन्यस्येति - तथा च ग्रन्थकारेव उद्देशादयस्त्रय एव कर्त्तव्या इत्यर्थः । ग्रादौ ग्रन्थस्यारम्भ एव । शब्दार्थ ध्वनिरस गुणालङ्काररीतीनामनेन काव्यपुरुषस्य वयनझोकेमोद्देशः कृतः । वर्णनीयार्थानां प्रथमतो नाममात्रेय कथनमुद्देशः ।

Page #53

प्रथमकिरण: : ।
कविवानिर्मितिः काव्यम् ॥ २ का
'बागि' युक्त ( 6 ) कविवाङ्मात्रस्यैव काव्यत्वापत्ति: । 'निम्धिति' रित्युक्ते कविकतशिल्पान्तरस्यापि । 'वाङ्निमिति 'रित्युक्ते व्याख्यातविशेषस्य यस्य कस्यापि व्याख्याकौशलस्थापि । असाधारणचमत्कारकारिणी रचना हि निम्मितिः । तेन रसापकर्षक दोषरहितं यथासम्भवगुवालङ्कारं रसात्मकं
शब्दार्थयुगलं काव्यमिति लचणस्य खरस: (घ) ।
'कविवागि'त्युक्ते कविकृतवचनमात्रस्यैव कायत्वापत्ति: । 'कविनिर्मिति' रित्युक्ते कविकृतचितादिशिल्पस्य काव्यत्वापत्तिः । 'वानिम्मिति' रित्युक्त कविभिन्नयायारविशेषस्य यस्य कस्यापि व्याख्या कौशलस्य काव्यत्वापत्तिः, व्यतः 'कवी'ति विशेषणं देयम्। तेन 'न्यसाधारणचमत्कारकारिणो रचने 'ति व्याख्यानेन काव्यप्रकाशोक्तं दोषाभावगु वैशिष्टाशब्दार्थो भयत्वादिविशेषणं विनैव निम्बाहः कृतः 1 तत्र तत्र दोषसहिते गुणरहिते च काव्याभासे .व्यसाधारथचमत्कारकारिरचनाऽभावादेव न कविवानिम्मितिरूप कायमच यस्य समन्वयः । दोषराहित्यादिकं लक्षवस्य खरस एव खतः सिद्धमेव नतु तत्तदिशेषयं लभ्यमे देवमिति भावः ।
अधुना दोषोदुघाटनार्थं काव्यप्रकाशकृतो लचयसुत्थापयति — तेनेति । दोषरहितौ सगुबी शब्दार्थों काव्यम् । कथम्भतो शब्दार्थो ? कुनापि काव्यविशेषेऽनलङ्कृती अलङ्काराभावविशिष्टौ । तथा च तत्र स्थळे लक्ष्यसमन्वयार्थमलङ्कारवैशिटा न निवेशमीयमिति भाव: ( 7 ) । एवच्च स्फुटदोषाभाववत्वे सति तथा स्पष्टास्पष्टानङ्कारान्यतर विशिष्टत्वे
(घ) एतच्च काव्यप्रकाशकृतो मङ्गलाचरणशोकस्य वृत्तौ प्रदर्शितं मार्गमत् । नेतन्नचयमेकान्ततः समीचीनम् । प्रथमं तावत् यदवाग्रे परस्मरान्वय दो धनिराखप्रया मस्तत् प्रौढिरेव । दितोयतः, पर्यायान्तरप्रयोगो न लक्षयं लक्षये लक्ष्यीयस्य प्राधान्येन स्फुरतां धर्म्मायामुले खस्य नितान्तप्रयोजनोयत्वात्, अन तु लक्षणे ग्रन्थकृता स्वयमेव 'व्यात्मा किल रe' इत्युद्दिष्टस्य मुख्यधम्मैस्यानुलेखान्मैतत् सुड़। रचनायामेव काव्यवे स्थापिते 'शब्दार्थयुगलं कायमिति लचणस्य स्वरसः' इत्युक्तिरपि न खलु शोभते । निष्कृष्टलचणस्वरस्तु काव्यप्रकाशलचय (लोचनं कुर्व्वतो दर्पष्यकृतो दिशा खकनोयः । 'वेदशाखपुर लचणस्येव काव्यलचणत्यापि शब्दनिष्ठतैवोचिते 'ति पडितराजमतं बारवदिति च ज्ञेयम् ।
(6) 'वामित्युक्त वाङ्मावस्यैव' इति पाठ: (ग) (घ) (क) पुस्तकेषु ।
(7) 'तथा च तवे 'दि वार्क सुद्रित पुस्तक एव न दृश्यते । तव, (ख) पुस्तके च एतत्पूर्ववाक्य

Page #54

Milasa I
I.S.
Yogavasistha Ramayana-Utpatti.4&20.
.
- अलक्षारकोस्तुभः । तेन तददोषी शब्दार्थों सगुणावनलवृती पुन: कापी ति लक्षणं 'कुरा
- नयने त्यादावपि पर्याप्तं भवति, सगुणालङ्कारनिहोषRayaprakasa
शब्दार्थत्वात् । 'वाक्य रसात्मकं काव्य'मिति च लक्षणं 'गोपीभिः सह विहरति हरि'. Sahityadarpana
रित्यादौ पर्याप्तं स्यात, रसात्मकवाक्यत्वात्(ङ) । व्यति
केन दोषः, यद्याक्यं न भवति तत कामं न भवतीवायाते:,
हमलोमपटानः शशशृङ्गधनुईरः।
एष बन्धासुतो भाति खपुष्प कृतशेखरः (च) ॥
इत्यस्य वाक्यवाभावेऽपि काव्यत्वदर्शनात् । मति गुडविशिष्ट शब्दार्थोभयवत्वमिति कायलक्षणम्। रङ्गस्य नयने व नयने यस्यालयाभूता इत्यादौ शब्दार्थदर्दोधाभावगुणालङ्कारादीनां सत्वात् ताइशलक्षणं पर्याप्तमतियाप्त भवति। स्वमते तु असाधारणचमत्कारकारिरचनाऽभावादेव सत्र न दोषः। कस्यचिन्मते 'वाक्यं रसात्मकं कायमिति लक्षणम्। तदपि दुई, यतो 'गोपीमि: मा विहरति हरिरिबादावतियाप्तं, दङ्गाररसात्मकत्वस्य वाक्यत्वस्य च तन सत्त्वात् । 'मलोमपटशन' इत्यादौ न वाक्यत्वमस्ति; परस्परान्वितार्थबोधकपदससदायवत्त्व वावलमिति तलक्षणात्। अत्र तु दङ्गादौ शशादेर्यथाक्रममन्वयाप्रसिहेरेव न वाक्यत्वमिति भावः।
(७) काव्यप्रकाशलतो लक्षणं खण्डशो विचारितं दूषितञ्च तहर्पणलद्रसगङ्गाधरकारायः। अब तु खण्डनस्यापूर्व: पन्थाः ! प्रस्तुतात् लक्षणाद्रसस्य समग्रस्यार्थबोधस्य चाहार्यत्वादेवयं प्रौदि। दर्पणवलक्षणं रसगङ्गाधपि दूषितं, तत्त प्रौवेति । यदाहुः गङ्गाधरशातिपादालन खटिप्पण्याम। अवापि योऽयापातियाप्तिरूपस्लमक्षब. दोषी दर्शित: स खल परमार्थतः भाक्त एव । 'गोपीभिः सहेयन वैचिवद्याभावः, चणापरंपर्यायस्य रसाखादमस्य सहृदयहदयगस्य विरलता च। 'कूर्मलोमत्यादौ गौणवृत्तया महाखितसम्बन्धखौकारात वाक्यत्वं सम्भवतीति तु दिक्। एवञ्च दर्पवलतो लेषणं बधामति यथासम्भवमदोषमेवेति प्रतिभाति। Vide Dr. A. B. Keith's remarks in
J. R.A.S., 19ro. । 'अमबहतो रस्वतः पश्चात् षदलभारविशिष्टी, ईषदर्थे नत्र, तथाच कवापि स्थानऽस्पष्टालङ्कारविशिष्टी',
प्रत पाठः।

Page #55

प्रथम किरणः ।
ग्रस्तु 'नीतिरात्मा काव्यस्येति पठति, न तदपि साधीय:, रौतेषागुणत्वात् । यत्तु लोकोत्तरचमत्कारवर्णनानिपुणः कविः ।
Vamana's Kavyalankara.
तस्य तादृग् वचः काव्यम् -
ے
अन्योन्याश्रयदोषप्रसक्ते :
इत्यपि न साधु, तथाहि लोकोत्तरचमत्कारवर्णनानिपुणः कविः, कवेल्लोकोत्तरचमत्कारवर्णनानिपुणा वाक्
काव्यमिति परस्पराश्रयम् । (8)
तत् साधूक्तं 'कविवाङ् निर्मितिः काव्यम्' इति । कविरिति पारिभाषिको संज्ञेति परस्पराश्रयदोषो निरस्तः ।
कम्यचिष्मते रीतिरेव काव्यस्यात्मा, रीतिर्गौडीप्रभृतिः । तन्मते रीतिमत्व काव्यत्वमिति तल्लक्षणम् । तदपि न माधीयः, यतो वाह्यगुणत्वम् । तथाच सदोघे गुणालङ्कारभावविशिष्टे च रोतिमति कायाभासे दोषः स्यादिति भावः । यत्त्विति - लोकोत्तरवर्ण नाय निपुणः कविः, तस्य लोकोत्तरचमत्कार वर्गना वाक् काव्यमिति लक्षणमन्योन्याश्रयदोषदुष्टम् । तथाच काव्यलचणघटितं कविलक्षणं, कविलन्नणघटितं काव्यलक्षणमिदमेवान्योन्याश्रयरूपम् । तथा सति कायलचणे कविज्ञानापेचा, कविलचणे कायज्ञानापेक्षा । उभयोरेव (9) धानासम्भवादिदमपि लक्षणं न साधीय इत्यर्थः ।
यत
ननु कविवानिम्र्मितिरिति लचणस्यापि कविकृते कायभिन्नयाख्याकौशले दोषप्रखङ्गः । न च निम्मितिपदेनामाधारण चमत्कार कारिरचनारूपोऽर्थः पूर्व्वमुक्तः, यतः पिङ्गलन्दोमन्नर्य्यादिरूप छन्दः शास्त्रोक्तनाटशरचनायास्तत्र व्याख्या कौशलेऽभावान्न दोष इति वाच्य, कविपदस्य वाक्पदस्य च वैयर्थापत्तेः । व्अन्यक्कृतव्याख्याकौशले शिल्पकर्मय च निर्मितिपदार्थं तादृशरचनाया अभावादेव न कुत्रापि दोषावकाश इति । पारिभाषिकीति• कवेः पारिभाषिक स्वयमेव बच्यति ।
पाठ:
(च) झोकोऽयं शरणदेवकृत दुर्घटवृत्तौ (शश८) किञ्चित् विलक्षयतया दृश्यते । तमायं एष बन्ध्यासुतो याति खपुष्यकृतशेखरः । म्टगयाम्भसि स्नात्वा शशङ्गधनुर्द्धरः ॥
दर्पणशन्मतेऽप्यव कायत्वस्थापनं न दुरुपपादम् । आक्षेपात् विशिष्टवोधजननसुखेन नूनमवापि चमत्कारित्वम् । 'रसे बारचमत्कार' इति धर्मदत्तोक्तदिशा काम रखोडोधकत्व
(8) (क) (ख) (ङ) पुस्तकेषु 'यतु' इत्यारभ्य वाक्य 'निरसः' इत्यन्तस्य वाक्यस्य पश्चात् दृश्यते । वस्तुतस्तु 'उभयोरज्ञानकाल एकतरज्ञानासन्भवात इति
(9) पाठोऽयं सब्बैष्वेव पुस्तकेषु ।
भवितुमईतीति प्रेयम् ।

Page #56

अलङ्कारको स्तुभः ।
अथवा काव्यत्वं नाम गोत्वादिवज्जातिग्व । यथा सास्त्राद्यवयववतीषु गोव्यक्तिषु प्रत्येकमयं गौरयं गौरित्यनुगताकारा येनासाधारणध गावगतिः स एव जातिलक्षणः कोऽप्यसाधारणधम्र्म्मा गोत्वं, तथा शब्दार्थमङ्घातस्य कोऽपि काव्यत्वलक्षणो धम्मं विशेषः
काव्यत्व'
सहृदयहृदयाखाद्यः
जाति: । ( व . )
निपुणं कविकर्म तत् ॥ ५का
अथ काव्यं कविकर्मेति कविजिज्ञासायां तत्स्वरूपमाहलच्चयान्तरमाह---अथवेति । व्यवगतिः प्रतीतिः, येन गोत्वरूपामधारणधम्मैया यं गौर गौरित्यनुगताकारा समानाकारा भवति स एव गोत्वरूपो धन्मों जातिः । तथावापि शब्दार्थ समूहस्य कायत्वलक्षणणे धम्र्म्मविशेष एव काव्यत्वं जातिः । ननु गोवजाती हलिक लोकादिसर्व्वेषामनुगत प्रतीतिरेव प्रमाणं काव्यत्वजातौ किं प्रमाणम् ? तनाह-वकाव्यत्वरूपो धर्मः सहृदयहृदयाखाद्यः तथाच सति काये सहृदयानां काव्यत्वरूपेणानुता प्रतीतिरेव काव्यत्वजातौ प्रमाणमिति भावः । न च प्रत्येकवर्णनिष्ठकत्वखत्वादिनातिभिः 'काव्यत्वनातिः सङ्कीर्णा स्यात् । तथाहि कत्वाद्यभाववति केवले कातरघटित चित्रकाव्ये काव्यत्वं वर्त्तते, काव्यत्वाभाववति च केवलककाररूपाचरे कचगातिर्व्वर्त्तते, एकस्मिन्नेव कशारघटितकार्य काव्यत्वनातिः कत्वजातिश्च वर्त्तते यन: परस्परात्यन्ताभावसमानाधि करत्वे सति एकाधिकरएवत्तित्वरूपसाङ्कर्यदोषेण काव्यत्वनातिर्दृष्टेति वाच्यं (10), यतो यन्मते साङ्कर्य्यस्य न जातिवाधकत्वं तन्मतमालम्वैवोक्त (छ), व्यतो न दोष: 1 मयेव । तथाच गौण्या हत्त्या कायलचणाङ्कितोऽयं श्लोकः । एवमितरवापि चमत्कार मुख्येन काव्यता यथाधोदर्शिते नैषधचरितश्लोके -
orस्य चौणिपतेः परार्द्धपरया लच्चीकृताः संख्यया प्रज्ञाचक्षुरवेक्ष्यमायतिमिरप्रख्याः किलाकीर्त्तयः । गीयन्ते खरमष्टमं कलयता जातेन बन्ध्योदरामूकानां प्रकरेण कूम्मैरमोदुग्धो रोधसि ॥
(छ) लक्षणे पचान्तरकल्पनं लचबहतो दुर्व्वलत्वं प्रकटयति । काव्यस्य जातित्वखोकारेण काव्यलक्षणं न सहनकल्यमित्यपि प्रतिपाद्यते । साङ्कर्य्यस्य जातिवाधकत्वाभावपचस्तु न सब्बै: स्वीक्रियते, व्यतस्तन्मते लक्षयदोष एव । एवच्च, काव्यत्वं चेत् शब्दार्थव्यतिरिक्ता नातिरेव तत् कथं काव्यत्वलचयो धर्मः शब्दार्थयोस्तथाकथिते सङ्घाते स्थातुमर्हति ? यतो नैतन्मनोज्ञम् ।
(10) 'दुष्टेति न वाच्यं' इति (ख)' ' (ग) पुस्तकयोः दुष्टः पाठः ।

Page #57

KavyalankuraSutra.
प्रथमकिरणः । सौजो हि करिजयः स सबागमकोविदः ।
सरसः प्रतिभाशाली यदि स्यादुत्तमस्तदा ॥ ३का (ज) एतेन 'हये कवयः मम्भवन्ति अरोचकिनः सटणाभ्यवहारिणति वामनः : ....... तत्र सणाभ्यवहारिणः कवय एव न भवन्त्यनादृतत्वात् ।
अरोचकिन एव कवयः । (झ) ननु काथत्वस्य जातिरूपत्वे कविघटिनकायलक्षणस्यासम्भवात् कथमालङ्कारिकरलङ्कारशास्त्र उनम मध्यभादिभेदन कंवलक्षणं क्रियते, तबाह-प्रति। काव्यत्वस्य जातित्वेऽपि कामिति पदं योगिकरता कवेः कम कामिति याकरणसिहं भवति, अतस्तत्र कविनिज्ञासायां कवलक्षणं सुसङ्गतमेवति भावः । सर्बागमकोविदोऽलङ्कारानेकशास्त्राभिन्नः । (II)
एतेन पारिभाषिककविलणकरक्षणन इये हिप्रकारा: कवयो भवन्ति। इयशब्दस्य बहुवचनेऽपि प्रयोग: साधुः, न तु दिशब्द इव नित्यविचनान्त: । अरोचकिन इतियथातिसुकुमारा महान्तो जना असंस्कृतविरमवस्तुनि अरोचकिनो भवन्ति, तथैव
(ज) “सौनः' 'सागमकोविदः' 'प्रतिभाशाली ति विशेषमानयादाचार्य्यदहिप्रोक्तं कायसम्यनिदानभूतं कविकृतित्वमखिलमायाति। उक्तं हि दण्डिना
नैसर्गिकी च प्रतिभा अवञ्च वहु निम्मलम् ।
अमन्दश्चाभियोगोऽस्या: कारणं कायसम्पदः॥ अमन्दोऽभियोगोत्र कौस्तुभे कायरोहभूमंस्कारविशेषफलतया वीजत्वेनोक्तः। एवमपि पीयधव! जयदेव:
प्रतिभैव अताभ्याससहिता कविता प्रति ।
हेतुम॒दम्बसम्बन्धवीजयक्तिलतामिब ॥ स च संस्कारविशेषः प्राक्तन एव ४ का)। रसगङ्गाधरकब्जगन्नाथः प्रतिभावा इतरयवच्छिनाया: कारणत्वं निहिं शति । ग्रन्थकदपि 'सवीन इत्येव कविलक्षणमिति निर्दिशन् एकस्यैव कारणत्वं कायकरणे सीकरोति। वस्तुतस्तु नाममाने भेदः। सरसत्वचाहैवान्तर्भूयते इति केचित्, अन्तर्भायं वा तदित्यपरे। यदा महिमभहस्तत्त्वोक्ति कोशे
रसानुगुणशब्दार्थचिन्ताक्षिमितचेतसः । घणं खरूपस्पशोत्या प्रवेव प्रतिभा कवेः।
(1) 'म' पुस्तकऽयमधिको पोठः। नैतवाक्यमन्येषु पुस्तकेचव दृश्यते ।

Page #58

' अलझारकोस्तुभः । मवीज इत्येव कविलक्षणम्, अन्यानि तु विशेषणानि, सवीज: कवि. रीदृशः स्यादित्यर्थः ।
किन्तहीजं येन सीज इति ज्ञेयः कविरित्याह
वीजं प्राक्तनसंस्कारविशेषः काव्यरोहभूः ॥ ४ को . रोहश्च इंधा निर्माटमूनः स्वादकमूनच, यं विना निर्मातु खादयितुञ्च न शक्यत । तनोत्पत्त्वाखादयोरवास्य कारणता । केचिदुत्वयकविनना: सदोघेऽथवा गुणालङ्काररहितं च व्यकाथे (12) अरोकिनो भवन्ति। यथा च पश्वस्तशहितान्नादिभोजिनो भवन्ति तथैव निकटकवयो दोषमहितकायाम्वादका भवन्तीति हिविधाः कवयो वामनसम्मता इत्यर्थः।
अन्यानि 'मागमकोविदः' 'मरस:' 'प्रतिभाशाली'ति पदामि विशेषणवोधकान्येव, न तु कविलक्षणघटकानि। तथाच मवीजः कविः कीदृशः स्यादित्याकाङ्गार्या तादृशविशेषणानि ज्ञेयानि ।
कायोत्पादकग्राक्तनमस्कारविशेष: कायरोहभूः कायरोहम्यानम्। रोहचेतिविविध उत्पत्तिरूप यास्वादरु पश्च। अस्य संस्कारविशेषस्य कारणता वोध्या। तथा च कायोत्पत्तिकायास्वादनोभयहेतुभूतप्राक्तनसंस्कारविशेषवान् कविरिति कवलक्षणम् ।
सा हि चत्तभंगवतस्ततीयमिति गीयते ।
येन साक्षात्करोत्येष भावांस्खकालावर्तिनः ॥ सरसत्वमेव कविहरेश्वरममुपादानं, यदुक्तममिपुराणे
अपारे कायसंसार कविरेकः प्रजापतिः । यथामै रोचते विश्व तथदं परिवर्तते। प्टनारी चेत् कविः काये जातं रममयं जगत् ।
सचेत् कविबौतरागो नौरसं यक्तमेव तत् ॥ अब दङ्गारपदेन रस उपलक्ष्यते इत्यभिनवगुप्तपादा ध्यन्यालोकलोचने । (झ) एकेषामर्थोऽयोनिरन्येषामन्यच्छायायोनिरितथा निन्दनीयच। तदेतत् सर्व यक्त भवामनेन खोपनवृत्तौ विशदीतच कायालङ्कारकामधेनौ। अन्न चेमराजकतकविकण्डाभरणे कविशिक्षाप्रसङ्ग कविविभागकल्पना उदाहार्यो। मा चेत्य निर्दिया
छायोपजीवी पदकोपजीवो पादोपजीवी सकलोपजीवौ ।
भवेदय प्राप्तकवित्वजीवी खोन्मेषोत वा भुवनोपजीयः॥ तब च अरोचकिनां प्रतिभावताम प्रशंसा सवनोपजीय इत्यभिधानात् ।
(12) 'काव्ये ति पाठ: (ख) (घ) (क) पुस्तकेष पलभ्यते ।

Page #59

प्रथमकिरणः। कासी प्रतिभेत्याहamamar प्रज्ञा नवनवोल्लेख-(न्मेष) शालिनी प्रतिभा मता ॥५का अथोक्तलक्षणं काव्यं कियत्प्रकारकं भवतीत्याकानायां त दानाहउत्तम ध्वनिवैशिष्ट्य मध्यमे तत्र मध्यमम् । पवरं तत्र निष्पन्द इति विविधमादितः ॥ ६का (ञ) व्यज्यमेव ध्वनिः। यत्तु 'इदमुत्तमातिशयिनि व्यङ्ग्य वाच्याइनिर्बुधैः Ravyaprakasa. I. कथित' इति काव्यस्यैव ध्वनित्वं, तत्तु ध्वनिसम्बन्धाइनिरिति लक्षणा, किम्बा ध्वन्यतेऽनेनेति करणसाधनेन। वस्तुतस्त ध्वन्यत इदमिति कर्मप्रसाधनमेव । तेन कविभिन्ने कायाखादवति सहृदये आखादनहेतुभूतप्राक्तनसंस्कारविशेषवत्त्वरूपलवणस्य न समन्वय इति भावः।
नवनवोल्लेख शालिनी नवनवार्यरचनायां समर्था प्रज्ञा बुद्धिः प्रतिभा भवति। ध्वनेशिय उत्तमत्व कायमुत्तमं भवति । तत्र ध्वनौ मध्यमे सति कायं मध्यम भवति । ध्वनौ निस्पन्द अस्पष्टे सहृदयहृदये शीघ्रमप्रकटे अति अवरं निकर काव्यम्। ननु कोऽयं ध्वनिर्यस्य विध्येन कायस्यापि वैविध्यसक्त', तबाह-यङ्गय यजनात्तिवोध वस्तु ध्वनिः। काव्यप्रकाश कृतोक्तं ध्वनिलक्षणमाह-यत्त्विति ' अम्मिन् काय वाच्यात् वाच्यार्थापेक्षया यङ्गयाऽतिशयिनि उत्कृष्टे सति इदसत्तमं कायं बधैर्ध्वनिः कथित इति कायस्यैव यहनित्वमुक्त तत्त पसङ्गतं, प्रामाणिकानां काये ध्वनियवहाराभावात्। अतः काये ध्वनिपदप्रयोगो ध्वनिसम्बन्धालाक्षणिकत्वेन गौण एव, नतु साक्षान्मखप्रयोगः। मन्वनेन कानार्थो ध्वन्यते शब्द्यत इति करणसाधनेन कायेऽपि ध्वनिपदस्य साक्षातृप्रयोग इष्ट एवेत्याह किम्बेति। ननु कार्य प्रामाखिकानां न कदापि ध्वनिपदस्य सुखप्रयोगः, अतो ध्वनिपदं न करणसाधनं, किन्तु कायेनेदं वस्तु ध्वन्यत इति कम्ममाधनमेव । अतएव ध्वनिपदस्य सख्खप्रयोगो यङ्गयार्थ एव नतु काये। काये तु धनिसम्बन्धालावधिक एवेत्यथ संक्षेपेणाह-वस्तुतविति।
.(म) निस्सन्द इति-अ शरीरं शब्दापावित्यादिवदारोपोक्तिः। निर्मास्ति स्पन्दनमशमः प्रायाः (ध्वनिरिति यावत् ध्वनिरखव इति ग्रन्थलता खयमवीक्तत्वात् )-यन, अर्थात् यत्र केवलं शब्दार्थचिनामेव स्फरति तदधर्म कायम। चिनकायमिति वस्य प्रकाशकदादिलतसंचा। न तमुख कायं, कायानुकारो झसाविति अनिवारः।

Page #60

१४
अनारकोनमः। ध्वनैर्ध्वन्यन्तगेद्गार तदेव द्युत्तमोत्तमम् ।
शब्दार्थयोश्च वैचित्र हे यातः पञ्चपूञ्चताम् ॥ ७का (ट) यदि ध्वनिवैशिष्टे ध्वन्यन्तरवैशिष्टं म्यात्, यदि वा शब्दायोचित्राञ्च भवति, तदा काव्यमुत्तमोत्तमम् । एवं गब्दावचिता मति हे मध्यमावर पूर्वपूर्वतां यानः, मध्यममुत्तमं भवति, अवरं मध्यमं भवतीतार्थ: । शब्दार्थयोरिति काकाक्षिगोलकन्यायनीभयत्र योजनीयम् । . क्रमेणोदाहरणानि--
गारीमर्चयितुं प्रमूनविच प्रवथुनिदिष्टा हंग:
कोड़ाकाननमागता वयमहा मघागमश्वाभवत् । ध्वनेरिति-यस्मिन् कार्य ध्वन्यथ स्यापि ध्वन्य थ : मम्भवति तत् कायमुत्तमोत्तम भवति। शब्दार्थयोचित मति हे काय पूच्च पूचतां यातः। ध्वनेध्वन्यन्तरोदगारे इत्यस्यार्थमाह-यदोति। ननु यत्र कायं ध्वनिशियामात्र वर्तत, नतु ध्वन_भ्यन्तर', अथच शब्दार्थयो.चिग वर्तत, तदुत्तममपि कायं शब्दार्थवैचित्रवाडेतोरुनमोनम भवतीत्याह-यदिति । एवमिति-तथा च यतकायं ध्वनेमध्यमत्वान्मध्यमं भवति तत्काय. स्यापि शब्दस्यार्थस्य च (13 चमत्कारो वर्तते चेत्तदा मध्यममपि कायमुत्तमं भवति । एवं अन्यर्थस्यास्पन्दे सति यत्कायमवरं भवति तत्कायस्यापि शब्दार्थषीचमत्कारो वर्तते चेत्तदा अवरमपि कायं मध्यमं भवतीत्यर्ष: कामानिगोलकन्यायेति - शब्दार्थयो. बैंचिता इति पदस्य काकाक्षिगोलकन्यायेन उत्तमोत्तममित्यत्र हे यातः पूर्वपूचनाभियन चान्वयो वोध्यः।। __ तत्र वाण्यापेक्षया ध्वन्यर्थभ्योत्कर्ष सति उत्तम कायं भवतीत्यत्रोदाहरणमाहविश्वनाथोऽप्येवम्। जगनाथस्तु एवम्बिधम्थलेषु यत्र चमत्कृतिसम्बन्धा अर्थ चमततिखनेव. कायता, यत्र तु शचमत्कतिरंव कंवल वतन, नार्थचमढ़तिलव कैषिधमाधमकायमया खोलतमपि न तत् कामित्याह । त्रिविधमादित इति-पश्चात् चतुर्ग भेदाना खोकारावादित इति। ध्वनिरिति लक्षणा -सुष्ठ क्तमेतत्। नादध्वनित: कायचनिप्रतिपादनं ध्वनिपदस्य सख्यया वृत्तमा न भवतीति।
(8) एवम् यङ्गवारत्वाचामत्वकृतविभागेन एतन्मते उत्तमोत्तमं मध्यमं अधमञ्चेति स्यात: कायं च हा भिद्यते। रसगङ्गाधरे पि कायभदाश्त्वार एतनामानिता एवं खोलता:। ध्वनिकायमानमेव उत्तमोत्तम, जागरुकगु गाभूतयामयमुत्तम यत्र
-
13) '
वन कति () (ख) (ब) (च) पुस्तकेषु पाठः।

Page #61

__. . प्रधमकिरणः । प्रेहोलाः परितश्च कण्टकलताः श्यामाश्च सर्वा दिशो
नो विद्मः प्रतिवेशवासिनि ! गुरोः किं भावि सम्भावितम् ॥ ४ अत्र वाच्याद्भावि श्रीकृष्णसङ्गजन्यनखक्षतस्थगनरूपस्य व्ययस्य वैशिष्ट्यादुत्तमत्वम् । (8) गौरीमिति। श्रीकृष्णोन सह मिलनार्थं वृन्दावनमध्ये गता काचिहजसुन्दरी श्रोयोन मह मिलनात् पूर्वमेवाकस्मात् कान्तिरे तवागा पड़ मिनीति प्रसिद्धां कामपि प्रतिवेशिनौ दृष्टा स्वीयागमनं पुष्यचयननिमित्तमिति वक्तं, एवं देवात् सम्भोगानन्तर . मनया मह पुनर्मिलनं चेत् सम्भोगचिनखक्षतादिकं दृष्ट्वा किं विदिष्यतीत्यधुनैव मम्भोगचिह्न कण्ट कक्षनत्वेन वक्त च तस्याये खखेदमभिनयति । अनिदिटा सतो हरे: क्रीड़ाकाननं वृन्दावनमागता। मेघागमश्चेत्यनेन श्यामाश्च सर्बा दिश इत्यनेन च शीघ्र रहं गन्तुं न शा.कोमोत्योतोऽत्र मम विलम्बश्च भविष्यतीत्यपि ध्वनितम्। हे प्रतिवेशवासिनि ! ग्रा गुरुजनस्य किं सम्भावितं भावि कीटशी सम्भावना भविष्यतीति न जाने । तेन गुरुजनोऽपि यदि विलम्ब नखक्षतच दृष्ट्वा किञ्चिददिष्यति तदा त्वामेव साक्षित्वेनोपन्यस्य हे प्रतिवेशवासिनि ! तन्निकटे तदानी मया यत् सम्भावित वदेव मम ललाटे फलितमित्यपि वक्ष्यामीति वाभिप्रायश्च ध्वनितः। प्रेझोलावला: कण्टकयक्तखवा इत्यनेन शीघ्र यहागमनसमये मम कण्टकक्षतं भविष्यतीत्यपि विज्ञापितम्। अब भावी यः श्रीवयासङ्गमस्तस्य स्थगन सम्बरणम् ।
यामप्रधान मेव सत् चमत्कारकारि। एतच्च कर्णपूरमते मध्यममपि शब्दार्थचित्रण कदाचिदुत्तमं जायते-यथा तदुदाहुते शिक्षितानि सहृदामियादौ। मध्यमन्तु यन बङ्गाचमत्कारासमानाधिकरणो वाच्यचमत्कारः। उत्तममध्यमाखा कायदयम् जगन्नाथमतेलङ्कारप्रधानमेव । अधमन्तु यस शब्दचमत्कतिसपनीयैवार्थचमत्कातिः कथमपि भावते। कर्णपूरस्तु एवम्बिधस्थले अवरस्यापि कायस्य शब्दार्थ चमेतचतिमूलतया मध्यमवमिछ. तीति विद्मः। तदुदाहृताधमकायं उत्स्फू रित्यादि शब्दचिवमेव, न तत् काथतया उररीक्रियते ततोऽर्बाचीनेन सार्थकनाम्ना पण्डितरानेनेत्यस्माकमनुमानम्। प्रकाशकृविद्याधराद्या उत्तममध्यमाधभेदेन विधा कायभागमिच्छन्ति। छानन्दवहनविश्वनाथादिमते ध्वनिगुणीभूतयङ्गे उभे एव काय, नेतरत्। महिमभट्टादयस्त बनाएचारत्वाचामत्वकृतविभागमरणिं द्राक नाद्रियन्त यदाह महिमाहतो महिमा स्वयमेव.
यदि कार्य गुणोभूतथङ्गोऽपीवि चावता ।
प्रकर्षशालिनी ताई यर्थ एवादरी ध्वनौ । (ठ) होकोऽयं कट रस्थप्राचीनलोकवेः विकावा: 'ढटिं है प्रतिशिनि ।

Page #62

१६
मध्यमं यथा
कुसुमाय गतासीः ।
उत्तमस्य पुरुषस्य वनान्तः मतामालि आयमधुकरास्तव पश्चाद्दुःशकः परिमलो हि वरीतुम् ॥ ५
AmarakosaVanansadhivarga.
(ड)
अवरं यथा
फर्ज्जत् म्फ
C
स्फुटम् ।
अङ्गारकौस्तुभः ।
A
अत्र 'पुत्रागे पुरुषस्तङ्गः केशर' इतवादिनोत्तम पुरुषस्य प्रकृष्टपुत्रागस्य पक्षे पुरुषोत्तमस्य श्रीकृष्णस्यैवेति व्यय मेव
नैरिवाहाः प्रोद्यद्विद्युद्दामविद्योतिताथाः ।
श्रद्रावदों विना द्रावयन्ते दन्तिभ्रान्त्या सिंहसङ्गप्रकोपान् ॥ ६ । (ढ) अत्र केवनं शब्दवैचित्रााइनेर्निस्पन्दभावाञ्चावर त्वम् ।
ध्वन्यन्तरोद्गारे उत्तमोत्तमत्वं यथा -
यातामि स्वयमेव रत्नपदकस्यान्वेषणार्थं वना
दायातामि चिरेण कोमलतनुः क्लिष्टासि हा मत्कृते ।
उत्तमम्य श्रेष्ठस्य नागकेशर इति प्रमिद्धस्य पुत्रागम्य वनमध्ये पुष्पार्थं त्वं गतामीः । भ्रमरास्तव पश्चादाभ्यः । यतो हि निश्चितम् पुन्नागस्य परिमलत्वया सम्बरीतुं दुःशकः । श्रीकृपचे त्वदङ्गम्यः श्रीकृष्णस्य परिमलः सम्बरीतुं दुःशकः । ora श्वेषप्राप्तत्वेन
ध्वनेर्मध्यमत्वम् ।
व्यवर मृिति - अर्व्वन् वलवान् स्वर्ण ग्राठोपो यत्र तथाभूतेष्वनेः करणेंम्बरिवाहा मेघा द्राव प्रतिपते विद्रुता धावन्तः मन्तः दन्तिभ्रान्त्या श्यामाकारा एते हस्तिनः प्रतिपर्वते भ्रमन्तीति हस्तिभ्रमेण सिंहममूहस्य कोपान् द्राघते दीर्घान् कुर्वन्ति दीर्घशब्दस्य द्राघादेशः । कथम्भूता:? प्रकर्षे खोद्यन्ती या विद्युम्माला तथा प्रकाशिता शादिक : 1
चमिहाप्यस्मदुगृहे दास्यसीत्यादि 'नीरन्वास्तनु मालिखन्तु नरटक्केदा नलग्रन्थय' इत्यन्त सन्दर्भरत्नमनुसृत्य कृतः । उभयत्रापि एक एव वस्तुध्वनिस्तेन च ध्वनिकाव्यत्वम् ।
(ङ) अगूढगुणोभूतव्यङ्गतया मध्यमं कायमेतत् । 'अर्थो गिरामपिहितः पिहितच्च कश्चित् सौभाग्यमेती 'ति वचनेन स्फुटयङ्गातथा नाव चमत्कार इति बोध्यम् ।
(c) द्रावयन्त इत्यात्मनेपदप्रयोगः 'ग्रात्मनेपदमिच्छन्ति परस्मैपदिनां कचिदित्यादिना स्वमाधेयः। अनानुप्रासप्रकर्षवशात् शब्दवैचितं जायते । मधुमङ्गलवाक्यमेतदिति साहित्यसटटीकायां कृष्णानन्दिन्याख्यायां निर्दिष्टम् ।

Page #63

प्रथम किरणः |
श्वासो दोर्घतरः सकण्टकपदं वनों मुखं मौरमं
का ते हौरममन्ञ्जमा सखि ! गतिहूं रे रहः सुनुवाम् (14) * ॥ ७
अत्र त्वं तदानयनार्थं न गतासि, अपि तूपभोगार्थमेवेति ध्वनिरेकः । अन्योऽपि वक्लृप्रकृतिप्रकरणवैशिष्टयात् प्रतिभासते । तथाहि प्रकरणन्ताबत् प्रियसखीमेनां श्रीकृष्णेन सह सङ्गमयितुं तेनैव सह श्रीराधया प्रागेव युक्ति: कृता, यदासौ मया प्रहीयते तदास्याः सङ्गः करणीय हति । पश्चात्तथा समागतायान्तस्यां तामपराद्धां कर्त्तुं ( 15 ) तस्याः परोहा सावहित्यासूयादि भावशावल्य', सखप्राश्च ही साध्वस कोपादिभावशावल्यमिति वहव एव ध्वनेः पनवाः । तेन ध्वनेर्ध्वन्यन्तरोद्वार:, अत एवम्बिधस्थले उत्तमोत्तमत्वं ज्ञेयम् । 'शब्दार्थ वैचित्रेणोत्तमोत्तमत्व' यथा
नवजलधरधामा कोटिकामावतारः
प्रणयरसयशोरः श्रीयशोदाकिशोरः ।
ܦ ܕ
अरुणदरुणदीर्घापाङ्गभङ्ख्या कुरङ्गी
रिव निखिलकशाङ्गी रङ्क्षिगि ! त्वं क यामि ॥ ८ । (त)
काचित् यथेश्वरी स्वसख श्रीकृष्णसम्भक्तां कर्त्तुं स्वकण्ठस्थित पदकानयन मिय कुञ्जमध्ये प्रेषितां तत्र स्थितेन श्रोणेन सह सम्भोगानन्तरं स्वनिकटे व्प्रागत्य लब्नयाधोसुख तां प्रति सपरीहासमाह - यातेति । वचः सकण्टकपदं कण्टक चिक्रेम सह वर्त्तमानम् । हे सखि ! रद्द एकान्ते दूरे सुभ्रुवां गतिरसमञ्जमा भवति ।
अतस्त्वयादा
मञ्जसं कृतमधुना पश्चात्तापे किं भविष्यति ?
त्वमिति - तदानयनार्थं पदकानयनार्थं न, किन्तु श्रीकृणोन महोपभोगार्थम् । व्त्रन्योऽपि ध्वनिः वक्तवैशिष्य्यात् प्रकृतिवैशिष्ठयात् प्रकरणवैशिष्टयात् प्रतिभावते। सख्या
(ख) श्लोकोऽयं 'नि:शेषच्युतचन्दनं स्तनतट' मित्यादि 'वाप स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिक 'मित्यन्त वहुशः ध्वनिकारादिप्राचीनालङ्कारिकैः नितरामातममयककवेः सुभाषितमुपनीय रचितः । सुक्त खलु नैषधकारेण 'विजृम्भितं यस्य कित ध्वनेरिदं विदग्धनारीवदनं तदाकर' इति ।
(स) एवमादीनि पद्यानि सार्थकनाम्नः श्रीश्रीकविकर्णपूरस्य सुललित सरस्वतीनिस्यन्दभूतानि । यदि रमानुगुणवर्णरचितार्थगम्भीरिमसहितवाक्प्रपञ्च एवादर महंत,
(14) 'होरनवस्थितो हि भवति प्रेमा मनि स्वैरिण:' इति (क) पुस्तकः पाठः । ( 15 ) ' तामपराश्रो संमिति (ख) (घ) (क) पुस्तकेषु पाठः ।

Page #64

८
प्रलकारकौस्तुभः । - अत्र शब्दार्थवैचित्रेण वाच्यादतिशयिना ध्वनिना चोत्तमोत्तमत्वम् ।
ध्वनिस्तु-हे रङ्गिाणि ! कुतुकिनि ! त्वमतिप्रसिद्धा गुणवती । क्व यासि ! तत्रैव याहि यत्र श्रीयशोदाकिशोर: निखिलकशाङ्गीररुणत् रुरोध । कया ? अरुणदीर्घापाङ्गभङ्ग्या । कुरङ्गोरिवेतापमालङ्गारणापाङ्गभङ्ग्या वागुरात्वेन रूपकालङ्कारो ध्वनितः । वम्तृतम्त क यासीति तत्र किं यासि, मा याहीति(16) लक्ष्योऽर्थ:, कोटिकामावतार इति प्रलोभनहारा तत्रैव याहीति व्यङ्ग्योऽर्थः । अनाविश्वासच मा कार्कः, यतः प्रणयरमयशोर: प्रणयरसयशःप्रदः । नवजलधरधामति स्वधाम्नेव मस्तिमिरमुत्पाद्य निःशङ्कमलक्ष्यो भूत्वा विहरति । अतो लोकभीतिरपि न कार्येति वहव एव ध्वनः पल्लवाः । शब्दार्थ वैचित्रे मध्यमस्योक्तमत्व यथा
शिक्षितानि सहृदां न गृहीतान्युक्षितासि निजगरसेन । 'दीक्षितः कुलबधवधयागे वीक्षितः मखि ! म नन्दकुमारः ॥८ अत्र ध्वनर्माध्यमत्वेऽपि शब्दार्थ वैचित्रापुध्या उत्तमत्वमेव ।
सह प्रेमानुवन्धप्रकरणवशात् राधयैव कमोन सह प्राक् युक्तिः कृतेति ध्वनिः। ध्वनजन्यन्तरं यथा समागतायामिति। परौहामः स्पष्टः। अवहित्या श्रीकृष्णेन सह सम्बादरूपाकारगोपनमः सुभ्रवां दुरे गतिरममञ्जसे त्यनेनासया, इत्यादि भावशावल्यं यथेश्वाः । सस्याश्च माश्चमं भयं, गतापामदिडम्बने त्वमेव हेरिति प्रणयकोपच ।
नबीनमेधस्येव धाम कान्तियेस्य. तथा कोटिकन्दर्पा अवतारा यस्य, सौन्दर्य्यातिशयत्वेन तेघामवतारौत्यर्थः। प्रणयरसरूपं यशो राति ददानि, एवम्भतो यशोदाकिशोरोरखापाङ्गभङ्गमा निखिलकपाङ्गीररुणत् रुरोध-तत्र दृष्टान्तः कुरङ्गीहरियोरिव। तस्मात् हे रङ्गिणि। त्वं कुत्र यामि ? तत्र मा याहोति लक्ष्यार्थस्य वैचिनाम्। शब्दवेचित्रान्तु म्पटमेव। एवं बाच्यार्थात् श्चन्यर्थस्योत्कर्षणोत्तमत्वम् । हे रहियो त्यस्य याख्या हे कुतुकिनि। अपाङ्गभङ्गा वागुरात्वं म्टगवन्धनीत्वम् ।
तहस एवानादार नोक प्रकटो नितरामुपभोग्यश्च । माधुर्य्य यजकै: र-ण-य-म वहुलेरसंयुक्तवणेस्तथा तिरुपरस्त्यप्राणसंयुक्ताक्षरैश्च गुम्फित्ता सानुप्रामा रचनेयं ललिता.
त्मिका।
(16) 'मा यामौ नि (क) (ख) (घ) (च).(क) पुस्तकेष मायः पाठः ।

Page #65

__प्रथमकिरणः । शब्दार्थवैचित्रेऽवरस्य मध्यमत्वं यथाकाननञ्जयति यत्र सदा सत् का न नन्दति यदेत्य मुखश्रीः ।
का न नन्दतनये प्रणयोतका काननं धयति वा न हि तस्य ॥ १० (थ) अत्र ध्वनेबिस्पष्टतायामवरत्वेऽपि मध्यमत्वम् । यशःप्रभृत्येव फलं नास्य केवलमिष्यते । निर्माणकाले श्रीकृष्णगुणलावण्यकलिषु ॥ चित्तस्याभिनिवेशेन सान्द्रानन्दलयस्तु यः ।
स एव परमो लाभः खादकानान्तथैव सः (द) ॥ ८ का शिक्षितानीति ॥ हे सखि। नन्दनन्दनस्य दर्शन कदापि मा कुर्बिति शिक्षितानि न रहौतानि। यतोऽहं कुलाङ्गना, मच्चित्तस्य चालय ककत शकोतीति निजगवं. रसेनोक्षिता सितासि। यः कुलाङ्गनावधे दीक्षितः स मन्द कुमारवयेक्षितः। अवारसाकं शतसहसशिक्षितान्यप्यनादृत्य अत्योत्सुक्येन त्वया तस्य दशनं कृतं, अधुना तु तेन सह मिलनं विना त्वत्प्राणा न म्यास्यन्ति। यत: कुलाङ्गनावधे दोक्षितः, अतत्वत्प्राणरक्षार्थमस्माभिः सखीभिरेव तेन सह मिलने यतनीयमिति यथेश्वरी प्रति सखीनामाश्वासो ध्वनिः। अस्य ध्वनेत्वाभावेन मध्यमत्वम्। यहात्र सती: कुलवतीरपि सघ्यो मोहयितुम इति ध्वनि:। अस्य वाच्यादतिशयित्व नास्तौति मध्यमत्वम् ।
काननमिति। यत्र सत् काननं वृन्दावनञ्जयति, यत् कानममेत्य प्राप्य का मुखौ: सुखसम्यत्तिन्न नन्दति न मम्मवा भवति। का सुन्दरी श्रीकाणे प्रणयार्थ नोत्का नोत्कण्ठिता। धैर्य लज्जावती का कुलाङ्गना नस्य कृष्णस्याननं न धयति न पानं करोति ? सखसम्पत्तिश्च (17) रमण मेवेति ध्वनि:, तस्मादाच्यार्थ एव चमत्कारी।
__(थ) अन चतुर्वव पादेष्वादियमकम्। तेन च शब्दवैचित्राक़तश्चमत्कारः। सखसम्पत्ती रमणमेवेति टौकातदुक्तदिशा वयार्थस्य तथा न यथा वाचार्यस्य वेचित्राम। तथापि नावावरत्वमिति। ।
(द) सत्कायवत: प्रकृतकायतत्त्वग्राहिणच कायन एव तत्त्वत अखण्डप्रकाशानन्द चिन्मयस्य ब्रह्मास्वादसहोदरस्य रसस्यानुभवः। उकं हि प्राचा भामहेन
धर्मार्थकाममोक्षेषु वैच क्षण्यं कलासु च । करोति कीर्ति प्रीतिच साधुकाव्य निबन्धनम् ( निघेवणम् ) ॥
(17) 'मखमपत्नी रमणमेवेति (ग) (क) पुस्तक यो: पार;

Page #66

२०
अलकारकौस्तुभः ।
'काव्यं यशमेऽर्थकते' इत्यादीन्येव केवलं न फलानि, अपि . Kavyaprakasa I.
तूतप्रकारः श्रीकृष्णगुणानुवादादिक्कत आनन्दश्च । *॥ इत्यलद्वारकौस्तुभ काव्यादिसामान्योद्देशो नाम
प्रथमः किरणः ॥ *
'काय यशसेऽर्थक्षत' इति वदता कायप्रकाशलता कायनिम्माषस्य फल यशोऽथैप्राप्तामङ्गलनिवृत्तवादि फलसत्त, खमते तु तत्तत्फलस्य तुच्छत्वात् तत्तन्न मुख्य फलम् । मुखपालन्तु निम्माणसमये श्रीकृष्णगुणलावण्यकेलिघु चित्तस्याभिनिवेशेन सान्द्रानन्दमननमेवेन्याह-यश इति । (18)
एवमपि कायमीमांसायाम् राजशेखरः-'पञ्चमी साहित्यविद्येति यायावरीयः। सा हि चतहण (आन्वीक्षिक्यादीनाम) अपि निस्यन्दः। ग्राभिधम्मार्थों यत् विद्यात्तत् विद्यानां विद्यात्वम्' इति। कालिदासभवभूत्यादिक्कतप्रबन्धेषु भट्टमयरभट्टवाणादिक्षतसर्यशतकचण्डीशतकादौ ग्रन्थकृतरूपसनातनजयदेवादिगौड़ीयवैया वाचार्याणां आनन्दवृन्दावनपद्यावलौगोतगोविन्दादिकायनिवन्धेषु भक्तिरसनिझरिणीप्रवाहस्य खान्द्रानन्दबयस्य वा साक्षादेवोपलम्भः ; . प्रकृतकायकतिहि जगतो मातेव गङ्गेव च पामभ्याच पुनाति पद्धयति च श्रेयांसि, मङ्गल्या च मनोहरा च भवति । एतमेव लक्षासद्दिश्य ध्वन्यालोककारणोक्तम्
या यापारवतो रसान रसयितु काचित् कवीनां नवा दृटियां परिनिष्ठितार्थविषयोन्मेघा च वैपश्चिती। ते हे अप्यवलम्बा विश्वमखिल निवर्णयन्तो वयं
भ्रान्ता मैव च लब्धमधिशयन ! त्वद्भक्तितुल्यं सुखम् ॥ इति । (18) 'समाप्तोऽयं प्रथमः किरण' इति किरणटोकाशेषेऽत्र दृश्यते मध्व व पुस्तकेषु । एवं हितोयकिरणादौ

Page #67

द्वितीयः किरगाः। अथ काव्यपुरुषस्य शरीरत्वेन निर्दिष्टयोः शब्दार्थ यो: गब्दे निरुपित एवार्थनिरूपणमिति प्रथमतः शब्द एव निरुप्यते.. पाकाशस्य गुणः शब्दो वर्णध्वन्यात्मको विधा । का
वर्णात्मको ध्वन्यात्मकश्चेति विधा। यद्यपि वर्णा नित्यास्तथापि तदभिव्यक्तिः शरीरस्थवायुनैव भवति (क)। अत उक्त 'तस्माद्भवति पवनप्रेरितो वर्णसाः' (३ पृष्ठायाम् ) इति । नित्यत्वप्रकारश्च यथासचिदानन्दविभवात् सकलात् परमेश्वरात् । पासोच्छक्तिस्ततो नादस्तम्माहिन्दुसमुद्भवः ॥ नादो विन्दुश्च वीजच्च स एव विविधो मतः । भिद्यमानात् परादिन्दोरुभयात्मा रवोऽभवत् ।
स रवः श्रुतिसम्पन्नः (।) शब्दब्रह्माभवत् परम् ॥ १० का. वर्णध्वन्यात्मक इत्यस्य याख्या-वर्णात्मक इति। ननु वर्णानां नित्यत्वमते वसंघटित काथे कथं कविजन्यवयवहारस्त वाह-यापीति। अभियविरिति- । तथाच नियसिद्धस्य वस्तुनः कविकृतप्राकव्यमेव, नतु वाजवजन्यत्वमिति भावः। उक्त । प्रथमकिरणे। ___ (क) वर्णानां नित्यत्वविधये मीमांसकसिद्धान्तोऽनुकूल एव : वर्ण एव शब्दः, शब्दाच नित्या इति तैरभापगम्यते । एवमपि योगिनस्तेषां मतमत्र उपरिधाच्च उदाहुतमेतदर्थमेव। वर्णानां दावयवत्वं, उत्पन्न प्रध्व सित्वाइर्णानामनित्यत्वमिति तु तार्किकाः । 'न शब्दनित्यत्वं कार्यत्वप्रतीते:' ( सांख्यमत्र ५५८ ) इति च दर्शनान्तरसिद्वान्तः। वेया. करण प्रतिष्ठापिते स्फोटवादे नितरामास्थावन्त अालङ्कारिकाः यद्यपि नित्य :, तथापि कार्य' इति महाभाष्योतदिशा नित्यानामपि वर्णानामभिवाक्तिमिन्ति। बिस्तरस्तु वाक्यपदीयादिनिवन्धेषु दृश्यः। नित्याया अपि शक्तरुत्पत्तिकथनमुपपद्यते-यथा सप्तशत्याम्
... (1) 'म' एव तो ति के
मुद्रित पुस्तके पाठः,

Page #68

अलङ्कारकौस्तुभः । सकलादिति मुर्तात, नादो घोषः, तथा च 'प्राणन घोषेष गुहां प्रविष्ट' Bhagavatapurana. इति। विन्दुः प्रणवः । स च वीज (३) सबवर्णXI. 12.
प्रभवत्वात् । तथाच
समाहितात्मनो ब्रह्मन् ब्रह्मणः परमेष्ठिनः । Bhagavatapurana.
हृद्याकाथादभूबादो वृत्तिरोधादिभाव्यते । XII.B.
मतोऽभूत्रिवदोक्षारो योऽव्यक्तप्रभवः खराट् ॥ इत्यारभ्य
ततोऽक्षरसमानायमसृजड़गवानजः ! सकलात्-कला अंशोऽवयवस्तत्सहितान्मूादित्यर्थः। तथाच मूर्तात् सचिदानन्दविभवात् (3) मूर्तसञ्चिदानन्दस्वरूपात् परमेश्वरादित्यर्थः। तस्मात् स्वरूपभूताचिच्छक्तिः पृथग बभूव। ततश्चिच्छके: सकाशात् परमेश्वरस्वरूपो नादः पृथग बभूव । माहात् खरूपमूतो बिन्दुरपि एथग् बभूव । स एव विन्दुबर्णानां प्राकये बीजत्वाहीज. रूपश्च। स एव परमेश्वर एव भिद्यमानात् पृथगभतात् परात् परमेश्वरखरूपानादाहिन्दुः, विन्दोः सकाशादुभयात्मा वर्णध्वन्यात्मा रवः शब्दोऽभवत्। स उभयात्मा रव एव सर्वेघों श्रुतौ कर्णन्द्रिये सम्पन्नः सन् प्रत्यक्षगोचरो भवति, नतु नादविन्द । परमेश्वर एव विन्दुहारा वर्णात्मको भवति, इत्यभयात्मा शब्द: परं ब्रह्माभवत् । नादशब्दस्य घोषवाचिव ईश्वरखरूपत्वे च प्रमाणमेकादशस्कन्धोक्तपद्यमाह-'म एव जीवो विवरप्रतिः प्राणेन घोधन गुहां प्रविष्ट' इति। अस्यार्थ:-जोवयतीति जीवो परमेश्वरः विवरेषु आधारादिचक्रेघु प्रसूतिरिव प्रसतिरभियक्तिर्यस्य सः। तामेवाभियक्तिमाहघोषेणेति । घोषेण पराख्येन नादवता प्राणेन सह गुहामाधार चक्र प्रविर इत्यर्थः । म. च प्रणवः सर्ववर्णानां प्रादुर्भावे प्रयोजकत्वाहीजम्। प्रणव एव वर्णात्मकः सन्
देवानां कार्यसिद्धार्थमाविर्भवति मा यदा।
उत्पन्नेति तदा लोके सा नित्याप्यभिधीयते ॥ वैशेषिकमते ध्वनिरेव शब्दः, स च वर्णावर्णात्मकत्वेन विविधः। तदभिवाक्तिस्तु कार्यमित्यभिन्नः म्थलत: सिद्धान्त इत्यास्तां तावदिस्तरः।
(ख) तन्मात्रवृत्तिगुणस्यैति-नित्यद्रवामात्रवृत्तिगुणस्य। नित्यद्रवामात्रवृत्तिगुणत्वन्तु नित्यदातरावृत्तित्वे अति नित्यद्रवप्रत्तिगुणत्वम्। तथाच शब्दस्य निव्वद्रवभिन्ने निबद्रवा पृथिवादावत्राकाशरूपे नित्यद्रवध वृत्तेश्च नित्यदवामात्रवृत्तिगुणत्व- .
(27 नव बौनञ्चे'प्ति (क) (ख) (छ) पुस्तकेषु पाठः । (3) 'मच्चिदानन्दरूपविभवादिति (ख) (क) पुस्तकयोः पारः ।

Page #69

द्वितीयकरणः |
१३
1
इति श्रीभागवतम् । तेन नादस्य नित्यत्वात्तदात्मकस्योङ्गारस्य च नित्यत्वं, स्वराड़िति पूक्तिः । तदात्मकस्य वर्णममूहस्य च तथा । श्राकाशस्य मित्यद्रव्यत्वे तद्गुणस्यापि नित्यत्वं, गुणाश्रयो द्रव्यमिति गुणगुणिनोः समवायसम्बन्धात् ( ग ) | तेज पवन प्रेरणा प्रेरणवशादेवाभिव्यक्त्यनभिव्यक्ती | वस्तुतस्तु नित्यतैव तेषामित्ययमान्तरस्फोटः । उक्तञ्च शृणोति य इमं स्फोट' मिति द्वादशस्कन्ध | XII. 6. प्रकटो भवतीत्यत्र प्रमाणं दादशकन्धस्य पद्यदयमाह तथा वेति । अस्थार्थी यथाचतुर्मुख ब्रह्मणो हृदि य श्राकाशस्तस्मान्नादोऽभूत् । यः कर्णपुटपिधानेन श्रोत्तवृत्तिनिरोधादस्मदादिष्वपि विभाव्यते वितते । ततोऽभूदिति-निवृत् त्रिमात्रः प्रकारीकारमकारात्मक व्यङ्कारः । व्ययक्तात् परमेश्वरात् प्रभवः प्राकटं यस्य मः । खराट् स्वतन्त्र एव हृदि प्रकाशमानः । ततोऽचरत्यस्यार्थो यथा - ततस्त्रित्र दोङ्कारादचराणां समा म्नायं समाहारं भगवानम्टजत् । तदात्मकस्य योङ्कारात्मकस्य वर्णसमूहस्य तथा नित्यत्वम् । शब्दस्य नित्यत्वे प्रमाण मुक्का युक्तिमाह-व्याकाशस्येति । तद्गुणस्य तज्मावति गुणस्य - तथाच यो गुणः नित्यद्रयमात्रे वर्त्तते स तु नित्यो भवति । अतएवाकाशवृत्तिद्दित्वबहुत्वादिसंख्यानां तदत्तिसंयोगानाचानित्यत्वेऽपि न चति:, तेषामाकाशमातित्वाभावात् । एतच्मते रागदेषेच्छाप्रयत्नादयो नात्मनो गुणाः, व्यपि त्वन्तःकरणगुणा एव । परमाण्वोऽपि वखरेणोः सकाशान्नातिरिक्ताः । एवं पञ्चमस्कन्ध परमाणु नामज्ञान कल्पिनत्वेनानित्यत्वमुक्तम् ( 4 ) । वम् नित्यदिककालावपि न परमेश्वरातिरिक्ताविति वोध्यम् । गुणायो द्रयमिति द्र सामान्यलक्षणम् । गुणगुणिनोः शब्दाकाशयोः समवायसम्बन्धानित्यगुणाश्रयो नित्यद्रव्यस्य लक्षणमिति बोध्यम् । तिन शब्दानां नित्यत्वेन हेतुना व्याकाशवत्तिदित्ववत्वादिसंख्यानामाकाशवृत्तिसंयोगानाच दतमत्त्वेऽपि सत्यन्तदलाभावान्न नित्यद्रवामावृत्तिगुणत्वम् । व्याकाशमात्रवृत्तित्वाभावादिति - आकाशतरावृत्तित्वं सति प्रकाशवृत्तित्वस्याभावात् । तथाच संख्यादीनामाकाशभिन्ने पृथिवप्रादावपि वर्त्तमानचात् सत्यन्तदलाभावादाकाशमात्रवृत्तित्वाभावः ।
मयाहतम् ।.
विशेष्य
(ग) आकाशस्य नित्यद्रवत्वमुपरिष्टाद्दर्शितात् ब्रह्मलिङ्गादेषावसंयम् । 'आकाशस्तलिङ्गात् (८)१/२२), 'ग्राकाशे चाविशेषात्' (२(२०) इति भगवदादरायणकृत स्वयोस्तन च भगवत्पादभाष्यस्याशयात् सुप्रकटमेव तत् ।
घटादीनां कपालादौ गुणकर्मणोः । तेषु नातंच मब्बन्धः समवायः प्रकीर्त्तितः ॥ इति समवायलचणतो द्रवप्रस्य नित्यत्वे तद्गुणस्य नित्यत्वं भवतीत्यखिलमवदातम् ।
(+)....... कल्पितवं नामित्यत्वमप्युक्त मिमि (ख) (ग) (घ) (क) पुस्तकेंषु पाठो दृश्यते ।

Page #70

Ramayana-Nir.
अलङ्कारकौस्तुभः । Vide Punyaraja- अतएवैके प्राचार्याः शब्दार्थमान्तरं स्फोट शब्दVakyapadiya-praKasa r. 48. ब्रह्मत्याहुः । यथा 'निरंश एवाभिन्नो नित्यो बोधखभावः शब्दार्थमय पान्तरः स्फोट' (ङ) इति ।
प्रयोगश्चYogavasistha. जातान्धमूकवधिरस्यान्तः स्वीयपरामृशि । vana. II. 42.? खवाकशब्दार्थयोवाध आन्तरस्फोट एव सः ॥ तेधासत्पत्तिनाशौ पवनप्रेरणाप्रेरणवशादभिवक्तानभिवाक्तिरूपावेव। वस्तुतखितिवस्तुतस्तु तेषां वर्णानां नित्यता एवेति हेतोरन्तरपलभ्यमानोऽयं नित्यो वर्ष प्रामारः स्फोट इति प्राची प्रवादोऽपि सङ्गच्छते। ननु स्फोटशब्दस्यादृष्टाश्रुतत्वेनाप्रामाणामिति न शनीयं, यतो द्वादशस्कन्वे स्फोटशब्दस्य श्रवणमलप्रवेत्याह-उक्तश्चेति। अस्यार्थी यथा-ननु कोऽसौ परमेश्वरस्तनाह-य: परमेश्वर इममोङ्कारमन्त:करणमानवेन्यतया आन्तरं स्फोट हणोति । (घ)
(घ) अवार्थ: स्फुटीक्रियते समग्रमूलनोकोदाहरयम, तन श्रीश्रीधरखामिक्षतटोकाशन च । सोकस्खे वमहणोति य इमं स्फोटं सप्तश्रोत्रे च शून्यहक् । येन वाग्वाध्यते यस्य वाक्तिराकाश यात्मनः । __श्रीधरस्वामि चरणास्तत्रैवम्-...ननु जीव एव त टणोतु, नेत्याह। सप्तोते कर्णपिधानादिना अत्तिकऽपि श्रोत्रे सति। जीवस्तु करणाधीनचानत्वान्न तदा श्रोता; तदुपलब्धिस्तु तस्य परमात्मदारिकैवेति भावः ।
(ङ) स्फोटाख्यो निरवयवो नित्यः शब्दो जगनिदानं बोव। एवमपि हरिराह ब्रह्मकाण्ड - चनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्व यदक्षरम्। विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः। इति
स्फोटस्य निरंशत्वाभिन्नत्वप्रकारस्तवैव दर्शितो यथानादस्य क्रमजातत्वान्न पूबों नापरश्च सः। अक्रमः क्रमरूपेण भेदवानिव म्हह्यते । इति
हणोति य इममित्यादि भागवतश्लोन स्फोटात्मकशब्दश्रवणस्यात्मलिङ्गतोता। आन्तरः स्फोट थान्तरः शब्दः। स च हृदयगो वद्धियक् च भवति। एतदेवाभिप्रेत्योक्तं 'अथवा प्रतीतपदार्थक' इत्यादि याख्यानावसरे भाष्यप्रदीपोयोते नागेशेन-ध्वनिपदेनात्र वैखरी, म्फोटपदेनाभिव्यक्तकत्वादिको मध्यमावस्थ अान्तरः मन्द उच्यते। ब्रह्मतत्वमेव हि शब्दरुपतया प्रतिभाति' इति। तदेवं वराटिकान्वेषणाय प्रवृत्तश्चिन्तामणिं सब्बवानिति शब्दविचाराय प्रवृत्तः सन् प्रसङ्गादते ब्रह्मण्यपि युत्पाद्यतामित्यादि च शब्द. कौस्तुभे दीचितः। नादध्वनेरप्यत्र परामर्शः । तथाच स्फोटसिद्धिन्याबिचारे- .. - तत्र केचन नादानां स्फोटाभिन्नत्वमूचिरे। अमवेद्यत्वमितरे स्वातन्त्रा मेनिरे परे ॥ इति

Page #71

fatafaरण :
: ।
वैयाकरणास्तु वहिःस्फोटमाहुः (च) | तत्र पूर्व्वपूर्व्ववर्णोश्चारणाभिव्यक्ततत्तत्संस्कारसहकृतचरमवर्ण संस्कारनिष्ठ पदजन्यैकपदार्थप्रत्यायकता पदस्फोटः ।
व्प्रतएवैके श्राचाय्याः शब्दः अर्थश्च शब्दार्थं तदन्तरेवोपलभ्यमानान्तर स्फोटम् । तत्र शब्दस्फोटः शब्दब्राहुः । तत्र दृष्ठान्तो यथेति - निरंशः न कस्याप्यंशः व्अतएवाभिन्न एक इत्यर्थः नित्यो ज्ञानस्वरूपच्च एवम्भूत ओंकारः शब्दार्थवस्तुमावायां प्रादुर्भावकत्वात् शब्दार्थमयः । एतन्मते प्रणवादेव वेदादीनां सर्व्वेषां सृष्टिरिति बोध्यम् । व्यन्तरेवोपलभ्यमानत्वात् स प्रणव व्यान्तरः स्फोटोऽयक्त इत्यर्थः । प्रयोग उदाहरणं यथा -जन्मान्धमूकबधिरस्य पुरुषस्य स्वौयान्तःकरण एव खत एव शब्दार्थयोः परामर्शे जाते चान्तरेव बोधो भवतीत्यान्तरः स्फोट एव ।
चचुः कर्णवामिन्द्रियानामभावात् सति स्वीयवाक्यस्य शब्दार्थस्य
oाथ घटेन जलमाहरेति वाक्यश्रवणं विना घटकरणकजला हरथस्य शाब्दबोधवारणाय प्रत्येकवर्णञ्चानसहितचरमवर्ण ज्ञानत्वेन (5) कारणता वक्तवया । एवं सति दितोयवर्णस्य ज्ञानकाले प्रथमवर्णज्ञानस्य नाशादेवं क्रमेण चरमवर्णज्ञानकाले पूर्वपूर्ववर्णज्ञानानां नाशात् कथं शाब्दबोधः ? तथा विश्टङ्गलनन्तदर्णज्ञानात्तादृशज्ञानजन्यसंस्कारादा शाब्दवोधापत्तिश्च इत्यतोऽव वैयाकरणानां समाधानं यथा - घटकरणकजलाहरणस्य शाब्दबोध प्रति स्फोट एव कारण, नतु तत्तदज्ञानानां तादृशज्ञानजन्यसंस्काराणां वा कारणत्वम् । स्फोटत्वन्तु यादृश्यादृशानुपूब्र्वीविशिष्ट चरम वर्णज्ञानानन्तर घटकरणकजला हरय प्रतीतिर्व्यायते तादृशचरमवर्णज्ञाननिष्ठोऽसाधारण
२५
(च) वैयाकरणा भाष्यकृदादयः । यदाह स्फुटमेव भाष्यकारस्तपर सूत्रभाष्ये ऽभिव्यक्त पकारकत्वेन ध्वनेः स्फोटरूपशब्दगुणत्वं प्रतिपादयितुकाम: - ' एवं तर्हि स्फोटः शब्दः । ध्वनिः शब्दगुणः । कथम् ? भेर्ष्याधातवदिति । तत्र कैयटः - एवं वहति पदाभिव्यङ्गयो व्यक्तिस्फोटोsa विवचितः । स च नित्यः । एतच्च येनोच्चारितनेत्यत्र पस्पशाय विचारितमिति तत एव वोहव्यम् । नागेपखित्य विशदयामास - अवेदं बोध्यम्एक एव स्फोटस्तत्तदर्णेस्तत्तद्रपेणाभियच्यते । ध्वनिः शब्दगुण इति भाष्ये ध्वनिशब्देन वर्णो वैकृतध्वनिश्व ! वैकृतध्वनिस्फोटयोः प्रमाणमाह - तदुक्त हरिया,
L -
स्फोटस्य ग्रहणे हेतु: प्राकृतो ध्वनिरिष्यते ।
स्थितिभेदे निमित्तत्वं वैकृतं प्रतिपद्यते ॥ इति
'वस्तुतस्तु वाचकता स्फोटैकनिष्ठा । तत्र चाष्टौ पच्चा:- वस्फोट: पदस्फोट:
(5) 'जलाहरणस्य वोधाभावात् शाब्दबोधकरणाय प्रत्येकवर्णस्यार्थस्य च ज्ञानत्वेन' इति ' (ग)' '(ब)' पुस्तकयोः पाठः ।
४

Page #72

Vide citation by Punyaraja-VakyapadiyaprakasaII. 28.
अलङ्कारकौस्तुभः । एवं पूर्वपूर्वपदोच्चारणाभिव्यक्ततत्तत्संस्कारसहकतचरमपदसंस्कारनिष्ठवाक्यजन्यैकवाक्याथेप्रत्यायकता वाक्यस्फोटः। एतदुभयलक्षणं शब्दब्रह्म ।।
. तथाच 'एक एव नित्यः पदाभिव्यङ्गयो वाक्याभि
858- व्यङ्गयोऽखण्डो व्यक्तिस्फोटो जातिस्फोटो वहौरूप" *जातिविशेषः। स तु घटकरणजलाहरणविषयकशाब्दवित्वावच्छिन्न जन्यतानिरूपितजनकतावच्छेदकतया सिद्धः न च न्यायमतसिद्धतादृशानु पूर्ववच्छिन्न (6)-चरमवर्णचानस्यैव कारणत्वं कथं न स्वीक्रियते, अल स्फोटरूपस्वतन्त्रधम्मखोकारेणेति वाच्यम्,आनुपूर्बोघटितधर्मस्य कारणतावच्छेदकत्वे महागौरवात्। तथाहि घोच्चारणायव हितोत्तरटोच्चारणधटिनानु पूचो शोरे तदद्यवहितोत्तरत्वं नाम तत्क्षणध्वंसाधिकरणक्षणवंसानधिकरणत्वे मति तत्क्षणध्वंसाधिकरण वरूपं, एतादृशानन्ता व्यवहितोत्तरत्वघटितगुरुधम्मस्य कारणतावच्छेदकत्व प्रसङ्गः। एवं घटेन जलमाहरेति, जलं घटेनाहरेति विविधानुपूर्वावच्छिन्नस्य कारणत्वे परस्परयभिचारवारणाय कारणव शिष्यमपि कार्यतावच्छेद के निवेशगीयमिति कार्यतावच्छेदकेऽपि महागौरवप्रसङ्गः। यन्मते मार्य नम्तबाधकं तन्मतमालम्बधोक्तम्-अतएव वैयाकरणतमतमेव साधीय:, अतस्तन्मात सयन्यस्यति
वैयाकरमारिवति--तत्र वैयाकरणमते पूर्वपूर्ववर्णोच्चारमेनाभिव्यक्तस्तत्तदुच्चारणसंस्कारः, ताट शमस्कारोऽत्र पूर्खपूर्ववर्णोच्चारणा व्यवहितोत्त्वरघोटतानुपूर्वोत्यर्थः। तथाच तादृशानुपूर्बोविशिश्चरमवर्णस्य मंस्कारश्चरमवर्णस्य ज्ञानम्। तनिष्ठपदजन्येकपदार्थप्रत्यायकतेत्यस्य समुदायार्थो यथा-ताशानुपूर्वोविशिशचरमवर्ण ज्ञाननिष्ठपदजन्यपदार्थवोधजनकतावच्छेदकधर्मः पदस्फोटत्वम्। स्फोटत्वविशिष्ट पदज्ञानमेव पदस्फोटः । वाक्यस्फोटस्तु तत्तवान्तरपदस्फोटसहितमहास्फोटखरूप इत्याह-एवमिति । एतदुभयलक्षणं पदस्फोटवाक्य स्फोटलक्षणं शाब्दब्रह्मव।
तथा चेति-यक्त: स्फोटः भावप्रधाननिर्देशात् स्फोटत्वमित्यर्थः। तथाच चरम
वाक्यस्फोटा, अखण्डपदस्फोटस्ताक्वाक्यस्फोट इत्यं पञ्च व्यक्तिस्फोटाः, वर्ण पदबाक्यभेदेन विविधो जातिस्फोट इति, इत्यादिको विचार: शब्दकौस्तुभे द्रश्यः। समासेनोक्ता चान वाचोयुक्तिरित्य शब्दार्थरने तारानाथतर्कवाचस्पतिपादैः- तत्र वणांनां प्राचारणमन्यथा प्रतीयमानतया अनित्यत्वेन आशु विनाशिनाञ्च तेषां मेलनासम्भवेन तत्महदायत्यापि सम्बन्धित्वाभावेन प्रत्येक वर्णषु वृतौ यभिचारेण च पूर्व पूर्ववर्णानुभवाहितसंखारयोनवति अन्त्य वय जनितपरिपाकशालिनि हृदये झटिति समुदीयमानस्य (6) 'पूर्वाविधिोति (घ)' पुस्तके, 'पूवौंविशिष्टेति (ख)' पस्तके, 'पोंव्यवछिन्नेति (क)' पुस्तके पादः ।

Page #73

KavyaprakasgUllasaI.
हितीयकिरणः । 18- इत्याहुः । व्यक्तिस्फोटपुरस्कारण जातिस्फोटः। प्रत
आहुः-बुधैयाकरणैरिति काव्यप्रकाशक्तः । ____ तमन्ये न सहन्ते। तथाहि पूर्बपूर्ववर्णाननुभवतश्चरमवर्णश्रवणकाले पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहकृतचरमवर्णसम्बन्धेन पदव्युत्पादनसमयग्रहणानुग्रहीतेन पूर्वपूर्ववर्णानुभवजनितसंस्कारसहकतचरमवर्णसम्बन्धेन थोत्रेण युगपदेव सदसदनेकवर्णावगाहिनी पदप्रतीतिजन्यते। सहकारिवर्णज्ञानयक्तिनिष्ठस्योटत्वरूपो (7) धर्मो नित्यः अखण्ड: पदाभियङ्गाच। एवं ताडशानेकपदघटितमहावाक्यस्फोट एव जातिस्फोटपदवाच्यः। तथाच यक्तिस्फोटसहित. जातिस्फोट एव महावाक्यजन्य शाब्दबोधे कारणम्। अतो वैयाकरणमतस्य सर्वोत्कर्षादेव कायप्रकाशकतापि बुधब्देन वैयाकरण एवोक्त इत्याह-अत आहुरिति । - ननु पूर्वोक्तदोषवारणाय चरमवर्णस्य अवणेन्द्रियजन्यज्ञानकाले पूर्वपूर्ववर्णानां संस्कारवशात् पुनरपि तेघां ज्ञानादेव शाब्दवोध: स्वीकरणीयः, अतो न दोष इत्याहनमिति। तं स्फोटमन्ये अज्ञा न सहन्त इति । पुर्वपूर्ववर्णाननुभवत: पुरुषस्य चरमवर्णसम्बन्धेन श्रोत्रेण युगपदेव पूर्वपूवातीतवर्णावगाहिनी पदप्रतीतिर्जायते, नदनन्तरं वाक्यार्थविषयकशाब्दवोधो जायते। श्रोत्रेण कौटशेन? पदयत्पत्तिजनको य: समयस्तस्य ग्रहणं ज्ञानं, तदनुराहोतेन तत्सहकतेनेत्यर्थः। तथाच 'न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यत्र कालो न भासते' इति मीमांसकमतानुसारेण कालस्यापि विषयविधया कारण त्वमुक्तम्। तत्र दृष्टान्त:-सहकारोति। सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिचान
स्फोटरूपत्यैव शब्दस्य नित्यतया तत्व नित्य सम्बन्धस्य योग्यतया तिमत्त्वमुचितमिति । स्फटाते यज्यते वर्णैरिति स्फोटो वर्णाभियङ्गयः, स्फुटीभवत्यस्मादर्थ इति स्फोटशब्दार्थसभयथा निराहुः। एवं पदाभियङ्गायतिस्फोटपुरस्कारेण वाक्याभियङ्गाजातिस्कोटखीकारो न व्याहतः। अनेकवर्णानां शक्ततावच्छेदकतापेक्षया एकस्यैव जातिरूपस्फोटत्वस्य शक्ततावच्छेदकत्वकल्पने लाघवमपि द्रश्यमिति दिक। वाक्यस्फोटस्य निष्करतया तस्यैव वोधकत्वं, यदुक्तं वाक्यपदीये'पदे न वर्णा विद्यन्ते वर्णध्ववयवा न च। वाक्यात पदानामत्यन्त प्रविवेको न कश्चन ॥' __'वाक्यस्फोटोऽतिनिष्कर्ष तिष्ठतौति मतस्थितिः ॥' इति च। __ योगदर्शनेऽपि (३१७) स्फोट: खीकृत:-तत्र यासभाव्य भोजत्तिश्चानुसन्धितमुभिईश्यम् । अपश्चितक्षेतद् वखिलमेव वाक्यपदीयादौ। ग्रन्थवाहुल्यभयानाब निहिश्यते।
। (7) चरमवणे ज्ञानव्यक्तिस्फोटनिष्ठस्फोटत्वरूप' इति (क) (ग) पुस्तकयोः पाठो न सम्य ।

Page #74

२८
अलबारकौस्तुभः । दापन प्रत्यभिज्ञानवदेव प्रत्यभिज्ञाने प्रत्यक्षेऽपि अतीतापि पूर्वावस्था स्फुरति, तेन कृतं स्फोटेनेति (छ)। - तव। तथाहि पदुव्यात्पादनसमयो हि स्फोटक्कत एव । न च तत्र प्रमाणाभावः, प्रत्यक्षार्थापत्त्योः सम्भवात् । यथायं गौरित्युक्ते नहि गकारौकारविसर्गा एव प्रतीयन्ते, अपि तु सामादिमत् किमपौति प्रत्यक्षम्। अयं गौरित्यत्र किं गकारादयो वर्णा व्यस्ता एवार्थप्रत्यायकाः, किं समस्ताः ? नाद्यः, इतरवर्णवैयात्। नापि द्वितीयः, उत्पन्न प्रध्वस्तानां सामस्त्याभावात्। स्थले यथा चक्षुःसन्निकर्षजन्येदंपदार्थज्ञानकाले पूर्वप्रतीततत्कालतद्देशरूपतत्तापि ताशप्रत्यचे भासते, तथानापि चरमवणस्य अवणेन्द्रियजन्यज्ञाने पूर्वपूर्वांतीतवर्णस्यापि संस्कारवशाझानं भविष्यतीति। तेन कृतं व्यर्थ स्फोटेनेति ।
तन्नेति-यत्समयेऽतीतसमस्तवर्णघटितपदानां युमाकं मते पुनः प्रतीतिभवति, तन समये स्फोटक्षतशाब्दवोध एव भवति, न तु प्रतीतवर्णानां पुन: प्रतीतिरित्यर्थः। । अत्र प्रमाणाभावो न वक्तयः, यतः प्रत्यत्वप्रमाणमर्थापत्तिप्रमाणच वर्तते। तत्र च प्रथमत: प्रत्यक्षप्रमाबमाह। गौरित्युक्ते नातीतगकारादेः पुनः प्रतीतिः, किन्तु
(छ) वर्णवादमेवाथैवोधे । प्रमाणीकुब निस्तार्किकादिदर्शनप्रस्थानपरमाचार्यबहुभिः स्फोटवाद आपातत: प्रवकल्प इव प्रतिभाति । तथाहि
ननु र परित्यज्य सर्वथारमार्गणम्। अर्बन स्टायसे ननं पिपासमुंगणिकाम् ॥ (स्फोटसिडिम्यायविचार १७ श्लोक ) इति पूर्वपक्षिणो प्रश्नः, 'तमादन्ये स्थायिनः संस्कारा: कल्पनाः, तथा वर्णातिरिक्तः शब्द: कल्पा इति बप्रमाणकमापन्न मिति शास्त्रदीपिकावतां पार्थमारथिमिश्राणां सोत्प्रासा गहाँ च स्फोटवादिनः प्रति प्रवर्तते। ताकिकयुक्तिनिराकतान कौस्तुभकता, मतिहेतुभूतसंस्कारवादिना मते निहितं कल्पनागौरवञ्चान दर्शितम्। निर्विरोधमैवेतदत इति ग्रन्थक्वतः कल्पः । एतत्प्रसङ्ग 'शब्द इति, चेन्नात' (१॥३६२८) इत्यादौ ब्रह्मस वे भाष्यं, 'प्रतीत्यप्रतीतिभ्याम् न स्फोटात्मकः शब्दः' (५.५७) इति साझासूत्रे वृत्तिश्च,
'यथामेयादिकम्माथि क्रमबत्तौनि सन्त्यपि । संहत्य कुर्वते कार्यमेकं वर्णस्तथैव नः ॥ (शोकवार्तिक) “यहा प्रत्यक्षतः पूर्व क्रमज्ञातेषु यत्परम्।
समस्तवर्णविज्ञान तदर्थज्ञानकारगम् ॥” ( शास्त्रदीपिका, 'नार्थस्य वाचक: स्फोटो वर्णेभ्यो यतिरेकत' इत्यादि मौसांसाग्रन्थोऽपि निपुबमालोचशीयं सधौमिर्बोधवेशद्यार्थम् । न चैतत् सम्बग्विचारसमिति बहवः। आकर एव तत्प्रपञ्चः।

Page #75

samgraha-Paninidarsana.
हितीयकिरणः। Sarvadarsana- "न च व्याससमासाम्यामन्यः प्रकारोऽस्ति । तस्माहर्णानां
वाचकत्वानुपपत्तो यहलादर्थप्रतीतिः . स. एव स्फोटो वर्णातिरिक्तो वर्णाभिव्यङ्ग्यार्थप्रत्यायको नित्य एवेति । अर्थापत्तिरपि । स्फोटानङ्गीकारे सर्व एव संस्कारा विशृङ्खला एव सन्तः पदजन्यपदार्थप्रतीतो न शक्नुवन्ति। नापि प्रत्यभिज्ञाने प्रत्यक्षेऽप्यतीतापि पूर्वावस्था स्फुरति। न वा सदसदनेकवर्णावगाहिनी पदप्रतीति: श्रोत्रेण जन्यते । सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञानस्य तत्तांश संस्कारजनितस्मृतिविशेषत्वात, श्रोत्रेण सदसदनेकवर्णावगाहाभावाच्च । नहि प्रत्यभिज्ञानमेकं ज्ञानं, तदंशे संस्कारजन्यतया इदमंशे च चक्षुर्जन्यतया च स्मरणग्रहणात्मकत्वात् । न च तदंशेऽपि चक्षुः करणं, तस्य सन्निहितग्राहितया तदभावात् । नापीदमंशे सास्नायबयवविशिष्टगोपदार्थस्य प्रतीतिरित्यत्र सर्वेषामनुभव एव प्रमाणम् । अर्थापत्तिप्रमाणमाह-गौरित्यत्र केवलगकारस्य कारणत्वेऽन्यवर्णोच्चारणस्य वैयर्थ्यापत्तिः, केवलगकारोचारणात् शाब्दवोधापत्तिश्च। नापि दितीय इति-वर्णसमूहज्ञानानामेकदाऽसत्त्वेन द्वितीयपक्षोऽपि निरस्तः। तस्मात् पदजन्यशाब्दवोधान्यथानुपपत्तया स्फोट: सिद्ध इत्यन्यथानुपपत्तिरेवान प्रमाणम्-यथा स्थलो (8) देवदत्तो दिवा न भुक्त इत्यत्र पौनत्वान्यथानुपपत्तिप्रमाणेन रात्रिभोजित्वसिद्धिः। नापि वर्णसमुदायज्ञानानां ताइशज्ञान जन्यसंकाराणां वा कारणत्वं वक्तुं शक्यं, यतो विटलाइणना ज्ञानात् संस्कारादा शान्दवोधापत्तिरित्याह-स्फोटानङ्गीकार इति। यच्च सोऽयं देवदत्त इति प्रत्यभिज्ञानात्मकचाक्षधप्रत्यक्षं दृशान्तीकृत्य अवणेन्द्रियनन्यचरमवर्णज्ञानेऽप्यतीतवर्णस्य संस्कारवशाद्भानमुक्त तदपि दुष्टमित्याह-जापि प्रत्यभिज्ञान इति । तत्र प्रथमतो दृशान्तमेवासिहमित्याह । प्रत्यक्षात्मकप्रत्यभिज्ञाने तद्देशतत्कालरूपा अतीता पूर्वावस्था न स्फुरति, न वा दान्तेि श्रोत्रेणातीतवर्णावगाहिनी चरमवर्णविषयकप्रतीतिजन्यते। तत्र हेतुः-सोऽयमिति-तत्रातीतदेशकालरूपतत्तायाः स्मरणं, चक्षुःसन्निवरेदम्यदार्थस्य वेदान्तादिदर्शनप्रतिपादितापत्तिश्च दूरादास्ते यदि तावद्दयाकरणमतं धौरमालोच्यते । अवार्थ 'तस्मात् यश्चोभयो: समो दोषः न तेनैकश्चोद्यो भवतीति न्यायात .....नातिरिक्त स्फोटकल्पनावकल्पत इति चेत् तदेतत् काशकुशावलम्बनकल्पनं विकल्पानुपपत्ते रित्यादिः 'तसादर्णानां वाचकत्वासम्भवात् स्फोटोऽभ्य पगन्तय' इत्यन्तः पाणिनिदर्शनप्रस्तावोत्य: सर्वदशनसंग्रहयन्यो द्रश्य इत्यलमतिगहनावगाहनेन । ___(8) 'पानी देवदत्त' पति मुद्रित पुस्तक पाठः ।

Page #76

... अलक्षारकौस्तुभः । संस्कारः, चक्षुरन्वयव्यतिरेकानुविधानात् स्मरणहेतुव्यवसायाभावाच्च । तेन . स्फोट एवाङ्गीकार्य इति, वैयाकरणाः ।
तेन पृथकसम्बन्धानां संस्काराणां क्रमेण परस्थरसम्वन्धकारित्वं स्फोटत्वम् । अन्यथा रसः सरः नदौ दोन इत्येतेषां प्रतिलोमपाठऽपि रेफसकारादीनां संस्कारोऽस्ति, न तु तेऽनुलोमसंस्कारवत्त्वेन पदं व्युत्पादयन्ति, अन्यथा भेदो न स्यात् (१) (ज)।
साध्वसाधुतयाद्योऽपि-११ का। आद्यो वर्णात्मकः शब्दोऽपि साधुतया असाधुतया च बेधा भवति । किनाम साधुत्वम् ? किं साधुजनोदितत्व, किमुत मूनृतत्वमुताहो वेद. प्रत्यक्षमिति ज्ञानदयमेव, न तु तत्ताविशिशेदंपदार्थस्यैकं ज्ञानम्, यतस्तताशे चक्ष:सनिकर्षाभावेन चानुषप्रत्यक्षे तस्य भानासम्भवात्, एतन्मतेऽलौकिकसन्निकरूपज्ञानलक्षमायाः प्रत्यासत्तित्वानङ्गीकारादिति। नापीदमंश इति यथा तत्तांशे संस्कारवशात् स्मरणं तथेदमंशेऽपि वायमितापि न सम्भवति। इदमंशे 'चत्त:मकिकर्षसत्त्वे सति शानं, तदभावे नेत्यन्वययतिरेकात्, मलिजनकस्येदम्पदार्थस्यानुभवाभावाच ।
तेनेति-पृथकमम्बन्धानामानुपूबोरहितानां संस्काराणां प्रत्येकवर्णोच्चारणानां क्रमेण परस्परानु पूचोविशिष्टचरमवर्ण ज्ञाने शान्दवीधकारित्व कारणतावच्छेदकं स्फोटत्वम् । तथाच यादृशानुपूवा विशिर चरमवर्णभ्य ज्ञानसत्त्वे तत्तदर्थस्य शाब्दवोधो जायते ताशज्ञाननिष्ठजातिविशेष एव स्फोटत्वम्। सा जातिस्तत्तदर्थविषयकशाब्दबोधजनकताव छेदकत्वेन सिद्धा। यथा टणारणिमण्यादिजन्यतावच्छ्दकतया वहिनिष्टजातिविशेषस्य सिद्विस्तहदवापि तत्तछाब्दवोधजनकतावच्छेदकतया चरमवर्णमाननिष्ठजातिविशेषस्य स्फोदत्वस्य सिद्धिः। अन्यथा स्फोटत्वस्यानङ्गीकार एवं तत्तदण ज्ञानजन्यशाब्दबोध
(ज) अन वेदान्तिमासत्तरं शब्द इति चेन्नातः प्रभवात्, प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्' (१:३।२८) इत्यत्र प्रदर्शितात् वक्ष्यमाणाङ्गवच्छङ्करवाक्यतो ज्ञेयं । 'सत्यपि समस्तवर्णप्रत्यवमश यथा क्रमानुरोधिन्य एव पिपीलिकाः पङ्क्तिबडिमारोहन्ति, एवं क्रमानुरोधिन एव वर्णाः पदबद्धिमारोक्षान्ति। तत्र वर्णानामविशेधेऽपि क्रमविशेषलता पदविशेषप्रतिपत्तिन्न विरुध्यत' इति शारीरकभाष्यम्। भामत्यादिषु चैतत् प्रपञ्चितमिति तत एव द्रश्यम् । वस्तुतस्तु विभिन्न प्रयोजनत्वात् शास्त्रयोः विभिन्न सिद्धान्तत्वमिति स्थितिः। अतो मानर्थोपपातः।
७) 'पन्यथा' इति पदं (घ) (क)' पुरू कयोोपलभ्यते ।

Page #77

हितोर्याकरणः। वाक्यस्थत्वं वा, प्रततिप्रत्ययव्युत्पादितत्व वा ? आये चण्डालादिप्रयुक्तस्य संस्कृतस्याप्यसाधुत्वापत्तिः, दितीये परुषसंस्कृतस्य, तीयेऽस्मदादिक्कतसंस्कृतशब्दानां, चतुर्थे मंज्ञाशब्दानामपि । तेन व्याकरणप्रणीतत्वं साधुत्वमिति । तथा सति डिल्यादीनां संज्ञाशब्दानामपि डित्योऽयं डविथोऽयमिति विभक्तवत्पत्तेः साधुत्वम् ; न तु गावीप्रभृतीनां, भ्रान्त प्रणीतत्वात् । तथापि तैर्ययवहारनिष्पत्तिस्त हिज्ञानां तत्म्मारितगोशब्दादिहारा, अज्ञानान्तु अज्ञपरम्पराप्राप्तसंस्कारहाव। प्राकृतस्य तु साधुसमत्वात् साधूद्भवत्वेन तत्तयाकरणप्रणीतत्वाच्च साधुत्वम् । (झ) स्वीकारे च मरोवरवाचकस्य सर:शब्दस्य प्रतिलोमेन रम इति पाटेऽपि सरोवरबोध: स्यात् । नदी शब्दस्यापि प्रतिलोमेन दीन इति पाटेपि नदोवोध: स्यात् । संस्कार इतिप्रटकवर्णज्ञान जन्यसंस्कारोऽस्तीत्यर्थः। न वितिले प्रतिलोमेनोच्चारिता वर्ग अनुलोमसंस्कारवत्त्वेन विशिर पदं याशार्थ व्युत्पादयन्ति, नापाार्थ न यत्पादयन्तीत्यर्थः। अन्यथा अनुलोमप्रतिलोमपदाभ्याभेकबोधस्वीकारे रम मर:पदाभ्यां जनितबोधयोनदीदीनपदाभ्यां जनितवोधयो: भेदो न म्यादित्यर्थः। __सनृतत्वं स्निग्धत्वादिगुणविशियल म्। अाद्य इत्यमाध्चराष्ट्रालादिप्रयतस्ये त्यर्थः । परुष संस्कृतस्य कठोरसंस्करम्य । मंज्ञा दानां चैत्रहित्यादिपाब्टानां प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामवयवयत पत्तासिद्धेः। याकरणनिध्यात्वं साधुत्वमित्यर्थः। अतएव डित्यादिशब्दानां प्रकृतिप्रत्ययाभ्यामवयवद्युत्पत्ताभावपि डिस्योऽयमित्यादौ 'सु'विभक्तिसाहितेन व्याकरणसिद्वत्वमत्येव । नविति-यघा उच्धातोबहुवचने देवदत्ता वचन्तीति प्रयोगोऽसाधुः 'नान्त्यत्त्वोबचे: प्रयोगः इति सत्रात्, तथैवात्र केवलग शब्दोत्तरापत्यार्थ कप्रत्ययेन 'गाव' इति प्रयोगोऽप्यसाधुः, अतो 'गावी' इति प्रयोगो भ्रान्तप्रणीत एव। ननु कथं भ्रान्तोक्तमावी पदप्रयोगादपि विशेषदर्शिनामप्यर्थ प्रत्ययो जायते, अत ग्राह-तथापीति । तेरसाधुपदेरखाधु शब्दस्मारितसाधुशब्दादिज्ञानां शाब्दबोधः । अज्ञानामविशेषदर्शिनामजपरम्पराप्राप्त गावी' शब्दादेव शाब्दबोधः नाटकादौ विशेघदपि नां शौरसेनिकादिप्राकृतशब्दः साधशब्दः, साधुशब्दसमत्वात्। साधनवत्वे साधचरितत्वे तत्तत्प्राकृतलकेश्वरयाकरणप्रणीतत्वाच्च साधुत्वम्।
जातिरिति-जात्यादिवाचकत्वेन साधवश्चतुर्विधा भवन्ति। गौरिति साधुशब्देन (झ) बस्तुतस्तु साधुसंमसाधनवदेशीति भेदेस्त्रे विध्य प्राकृतभाषोक्त शब्दानाम्। तह जह-ला-बवरोत्यादिशकतशब्दाः शिप्रयोगाइररुच्यादिक्कतयाकरणलदनुमोदितत्वाच बाधव एव।

Page #78

अलङ्कारकौस्तुभः |
साधवश्च चतुर्व्विधा: । जातिः क्रियागुणद्रव्यैः - १२ का
गौः पाचकः शुक्लो डित्य इति क्रमाज्जात्यादिभिश्वातुर्व्विध्यम् । चकाराव्यातिरेव पदार्थ इति च मतम् (ञ) । तथाहि गुडतण्डुलादिपाचकभेदेन पाचकोऽयं पाचकोऽयमिति पाचकत्वमस्ति । एवं चन्द्रचन्दनकुन्दादिषु श्रयं शुक्तोऽयं शुक्ल इति शुक्लत्वम् । बालवृद्धयुवाद्युदीरितडित्याद्यर्थेषु ङित्या -
दिवमिति ।
३२
गोवरूपजातिविशिष्टया वत्गोरूपधमिवाचक इत्येको भेदः । तथा पाचक इति साधुशब्दः पचनक्रियारूपो यो मनुष्यनिष्ठो धम्र्मस्तस्य वाचक इत्यपरो भेदः, एवं शुक्त इति साधुशब्दः शुक्लरूपगुणविशेषो यो गवादिवृत्तिधर्म्मस्तस्य वाचक इत्यन्यो भेदः । तथा डित्य इति साधुशब्दः डित्यरूपकयक्तिमात्रवचकः इत्येवं क्रमेण साधुशब्दश्चतुर्व्विधो ज्ञेयः । ननु यन्मते जातावेव शक्तिर्न कदापि व्यक्तौ, शाब्दबोधे व्यक्तिभानन्तु 'जात्या व्यक्तिराचिप्यत' इति न्यायसिह्नात्तेपवलादेव, तन्मते साधुशब्दो जातिमात्रवाचकचैनेकविध एवैतदेवाह - चकारादिति । गुड़तण्डुलादीनां नानापाचकभेदेन पाचकोऽयं पाचकोऽयमिति सर्वत्र पाचके पचधातोः प्रयोगात् पाचकत्वमपि जातिविशेषः । मन्वीश्वरकृतसङ्केतविशिष्टस्य सर्वत्र जातौ शक्तिरस्तु धनिकपुरुषलतस्य डित्यादी सङ्केतविशिष्ट शब्दस्य कमावत्तित्वेन डित्यत्वस्य जातित्वाभावात् कुत्र शक्तिर्वक्तयेत्यत ग्रह - बालवृद्धेति । यथा पुत्रे पितृकृतसङ्केतविशिष्टस्य देवदत्त विष्णु दत्तादिशब्दस्य शक्तिबाल्य पौगण्डा दिमाना शरोरवृत्ति देवदत्त विष्णुदत्तत्वादिनातौ वर्त्तते तथैव पुरुष - - तार्थ डित्य दावे कस्मिन्नेत्र वस्तुनि वालवृद्धयुवादीनां डित्योऽयं डित्योऽयमित्यनुगत -
(ञ) एतच्च मम्मटायुक्तिमनुसृत्य । तथा च प्रकाशे - 'सङ्केतितच्चतुर्भेदो जात्यादितिरेव वा' इति । केचित् तार्किका व्यक्तिरेव पदार्थ इत्यपि वदन्ति । भगवान् या रिपेrवम् । नातिरेव पदार्थ इति मीमांसक सिद्धान्तपचः । दयमेव स्वीकृतं भाष्यकार: 'किं पुनराकृति पदार्थ ग्रहोस्विदयमिति पदार्थनिर्णयभाष्ये पचमाहि ।
यमेतत् तत्रैव प्रदोपे कैयटेन । चतुर्द्धा पदार्थप्रपञ्च भिद्यत इति भूयसां वैयाकरणानामपि मनम् 'नात्याकृतिविशिष्टयक्ति शक्तिपक्ष एव माया' निति तार्किक चूड़ामायो महामहोपाध्याय गदाधर भट्टाचाय्र्यपादाः | 'परं ब्रह्मतत्त्रं सर्व्वशब्दार्थ' इति स्थितम्' इति पाणिनिदर्शन प्रस्तावे जरदद्वैतादिमतानुवाद त्वैव फणिभाषितानुसारो माधवाचाय्यैः । षोढ़ा च भेदो दर्शितो जयदेवेन, तच्चाकरे द्रष्टव्यम् ।

Page #79

हितीयकिरणः । मुख्यो लाक्षणिकस्तथा ॥
व्यञ्जकश्चेति-१३का विधा ते शब्दाः । मुख्यो वाचकः, यस्तु सङ्केतमैश्वरं धत्ते, स मुख्यः । ऐश्वरमीखरकतं, अस्मदादिकृतं सङ्केतमपि यो धत्ते तस्य द्रव्यत्वे खार्थे प्रति. मुख्यता। ()
सङ्केत ईशेच्छा तत्र तत्त्वकृत ॥ १४ का .. तत्र घटादौ तत्त्वकत् घटादित्ववोधलत सङ्केत: स्यात् । तथाहि कश्चिदग्टहीतसङ्केतो वालः कदाचिदुत्तमहडेन घटमानयेत्युक्ते मध्यमवहे कम्बुग्रीवादिमन्तं व्यक्तिविशेषं स्थानात् स्थानान्तरं नयति सति घटशब्देनेटशी व्यक्तिरिति प्रथमं व्यक्तावेव घटशब्दशक्ति रिति प्रतिपद्यते । पुनस्तेनैवे प्रतीतिवलात् डित्यवस्तुघटकीभूतनानावयवत्तिरित्यत्वमपि जातिविशेषः । यन्मतेऽवयवातिरिक्तखतन्त्रावयविनोऽभावात् घटत्वजाति नावयवत्तिरेब, तन्मतमालम्बा डित्यत्वमपि नातिरेवेति सब समञ्जसम् । __नन्वीश्वरकृतसङ्केतविशिष्ट शब्दस्यैव मुख्यत्व उक्त स्मदादिकृतसङ्केतविशिष्टस्य डित्यादिशब्दस्येश्वरकृतसङ्कताभावान्न मुख्यत्वं, शक्तरभावेन शक्यसम्बन्धरूपलाक्षणिकत्वमपि न सम्भवतीत्यत आह-अमदादीति। व्यत्वे डित्यादितत्तत्द्रयमाववाचकत्वे स्वार्थ प्रत्यौपचारिकमुख्यता। यथार्थमुख्ययवहारस्तु (10) ईश्वरकृतसङ्केतविशिशशब्दस्येति वोध्यम्। तद्भिनभिन्न ति-घटाभिन्न: पटादिस्तभिन्नो घट एव ; ताशरूपेण निवेशस्तु अपोहहारा निर्धारणार्थमेव, न त्वसाधारणलक्षणे निवेशनीयं, ताशरूपेण निवेशे
(ट) ईश्वरेच्छारूपस्य सङ्केतस्य शक्तित्वमङ्गीकृतं नैयायिकनये। ईश्वरकृतसङ्केतार्थ प्रमाणं मनुस्मृतौ (१।२१) यथा
. 'सधान्तु स नामानि कम्माणि च पृथक् एथक् ।
वेदशब्देभ्य एवादी एथक् संस्थाश्च निम्ममे ॥" उन्नेयमेतत् 'वेदपूबिकेव सृष्टिः' 'यस्य निःश्वसितं वेदा' इत्याद्यास्तिकमतमाहात्मयाच्च । वस्तुतस्तु न केवलं डिस्थडवित्यादय अपि तु सर्व एव शब्दा अस्मदादिकृतसङ्केतमेव दधते, न तु ऐश्वरं, भाघानामानन्त्यात्, भाषाविशेषस्य चेश्वरकृतानादिशाब्दसङ्केतधारणार्थस्य गौरवापत्ते रिति भाषातत्त्वविदः को विदाः। सझेतपदेन शब्दयतिरिक्त चिमानं गृह्यते चेत, तदा नानर्थक्यापात इति मबमवदातम्।
(10) 'यथावन्मखाव्यवहार' इति पाठः (ग) (क) पुनकयोः ।

Page #80

अलकारकौस्तुभः। पटमानयेत्यपुरते तहिजातीयं व्यक्तिविशेषं तथैव तम्मिन् नयति सति पुनः सोऽपि घटाद्भिवः पटः पटाझिनो घट इति व्युत्पद्यमानः पुनरघटभित्री घटः अपटभिन्नः पटश्चेत्यपोहहारेण निश्चिन्वन् पुनस्तेनैव घटान्तरं पटान्तरश्वानयेतुक्त तस्मिन् पूर्वघटपटयोराकारतो विमटशो घटपटावानयति सति पुनरयं संशेते-अहो घटपटशब्दो न व्यक्रिविशेषविषयकसङ्केतो, यत एतौ पूर्वघटपटतो भित्री, तेन घटादिषु कश्चिदमाधारणो भविष्यति धर्मः यहशादयं घटोऽयमपि घट इत्यनुगताकारावगाहिज्ञानं जन्यत इति निश्चित्य जातादेव सङ्केतमवधारयति । तन्निभिन्नाधिकरणमात्रवृत्तित्वमसाधारणत्वं यथा गोः साम्रादिमत्त्वम् ।
योगरूढाश्च रूढाश्च यौगिकाश्चेति ते विधा। १५का (ठ)
ते शब्दाः पुनस्त्रिविधा भवन्ति । यागरूढ़ा: पङ्गजादयः । पङ्काज्जने. ई-प्रत्ययेन ( 1 ) पशजनिकनभिधायकन योगेनापि पद्मार्थ एव प्रतिपद्यते, प्रयोजनाभावात् गौरवप्रसङ्गाच्च। तथा च तदत्तिवे मति तदितरावृत्तित्वं तदमाधारणलक्षणमिति । तत्र दृष्टान्तो यथेति-साना जलकम्बलादिर्गोभिन्न न वर्तते, गवि वर्तते च, तो गोरसाधारणधम्म: सास्त्रादिः । __ योगरूपा दति-ननु पद्म शब्दम्येव पङ्कजान्दम्यापि पाव कथं शक्यतावच्छेदक मोक्तं, तत एव कुसुदर्शवालादिवारणं सम्भवेदित्याह-पङ्कादिति। पद्मपदेन केवलपद्मत्वरूपेण वोधो जायते। पङ्कजपदात्त पङ्कजनिकत पद्ममिति वोधो जायत इति प्रामाणिकानामनुभववशात् पङ्कजनिक कत्वेन यौगिकशक्ति:, . पद्मत्वरूपेण रूप शक्तिश्च खीकरणीयेति ज्ञेयम्। पद्मस्यैवेति-पङ्कजनिकत्तपद्मस्यैव मतेः। यदेति
__(8) नैरक्तस्तु सम्बंधामपि पदानां धातुभूतप्रकृतिप्रत्ययनिष्यनत्व स्वीक्रियते। उबादिसवाणि च तत्र निष्यत्तौ सहायकानि । एवं मति किमवयवशक्तित एव निखिलानां पदानामर्थग्रह उतान्योऽपुरपायोऽस्तोति पृच्छायां पादानां विध्यप्रदर्शनयाजेनाभिधानियामकमन्यदप्यस्तोति सूचयति। उक्त हि शाब्दिकैः--
शक्तिमहं याकरणोपमानकोषाप्तवाक्यावहारतश्च ।
वाक्यस्य शेषादित बदन्ति सानिध्यत: सिद्धपदम्य बहाः॥ एवमर्थग्रहकारणेवनेकेषु लक्षितेष्वपि पान्दाना, तघां यथायथमुपरिधादर्शितेष्वेव भेदेषु (II) 'पजननि डा'त्य यन' इति (छ) पुस्तके, 'पजनितप्रन्ययन' इति (ग्व) (ग पुस्तक याः पादः।

Page #81

हितीयकिरणः । न तु कुमुदाद्यर्थ, इति योगार्थपुरस्कारेऽपि रूढार्थ एवेति योगरूढ़ एव, ईखरसङ्केतमहिना झटिति पद्मस्यैव स्मृतेः । यदा तु पाजं वर्मदौर्गत्यमित्यादि केनाप्युच्यते तदा तत्न एशकतत्वे लक्षणा। वस्तुतस्तु पद्म शक्तिः । ___ रूढ़ा मण्डपादयः । यथा पद्मे पशजनिकर्तृत्व वर्तते, तथा मण्डपे गृहविशेष मण्डपानकर्तुत्वं नास्ति, तेन केवलं गृहविशेषो योगार्थं विनापि गम्यत इति रूढ़ एव । कम्मणि कुशल इत्यत्र कुशलशब्दो न लाक्षणिक स्तस्य नानार्थत्वात्, 'कुशलः क्षेमे पुण्य च शिक्षिते' इति शिक्षितो निपुणः, प्रतो मुख्य एव (ड)। एवं मण्डपशव्दो रूढलेन गृहविशेषे मुख्यः । यदा तु मण्डपं भोजयेत्युक्तिस्तदा शब्दान्तरसाहचर्य्यात् मण्डपानकर्तरि लाक्षणिकः ।
आदितेयादिशब्दा यौगिकाः, अदितेरपत्यानीति 'ढक्'प्रत्ययेन केवल योगार्थ एव । यदा तु अपत्यार्थ प्रत्ययान्तरेण 'ण्य' प्रत्ययेन निरुतिस्तदा नानार्थवर्मदौर्गत्यं पङ्कजं पकानातमित्यत्र पङ्कजशब्दस्य पङ्ककतत्व लक्षणा, पड़ा एव शक्तिः । कस्यचिन्मते कम्मणि कुशल इत्यत्र कुशं लातीत्यवयवद्युत्पत्तिं विनैव निपुणा) कुशल शब्दो लाक्षणिकस्तन्मत दूधयति-कमणीति। यदा तु आदित्यशब्दो (12) ऽनापत्यार्थ ण्य प्रत्ययान्तस्तदा त. नादितेः पुत्त्रसामान्यस्य बोधः, अपि तु दादशादित्यरूपस्य सर्यस्य वोधः, 'आदित्या ऋभव' इति देवसामान्यपर्साये पठितोऽपि। ___ ननु 'प्रकृत्यान्वितखार्थबोधकत्वं प्रत्ययाना'मिति न्यायात् प्रकृत्यर्थसहितस्यैव प्रत्ययार्थस्य
अन्तर्भावो उपयः। तत्राखण्ड शक्तिमात्रेणैकार्थप्रतिपादकत्व' रूढ़िः, अवयवशक्तिसापेक्ष पदस्यैकार्थप्रतिपादकत्वं योगः, अवयवसमुदायोभयशक्तिसापेक्षमेकार्थप्रतिपादकत्वं योगरूपिरिति वृत्तिवाति केऽप्पयदीक्षितचरणाः। डित्यादौ शब्दे रूमि, आदितथयाचकादौ योगः, पङ्कजादौ योगरूमिः । एवमभिधा त्रिविधा।
(ड) दर्भयहणाययोगालक्षणेयमिति कायप्रकाशकतो मतं, न तच्चार। 'अन्यद्धि शब्दानां यत्पत्तिनिमित्तमन्यच्च प्रतिनिमित्त'मिति दर्पणे दर्शितम् कारणम्। मण्डपादिशब्दषु भिन्नोऽभिधायाः प्रकार इति केचित्- यदाहुः शब्दशक्तिप्रकाशिकाकारा:-"परेरूपयौगिकं मन्यतेऽधिक'मिति। “अथाश्वगन्धाश्वकर्णमण्ड पनिशान्तकुवलयादिशब्देषु का शक्तिरिति ? अत्र केचित्-अश्वगन्धारसं पिवेत्यादिषु केवलसमुदायशक्तिः, अश्वगन्धा वाजिशालेत्यादिषु केवलयोगशक्तिः । अन्ये तु वदन्ति, सङ्करस्य (योगरूमिमयस्येति यावत्)
__ (12) 'अदितिशब्दो' इति (ख) (घ) (ङ) पुस्तके ।

Page #82

अलङ्कारकौस्तुभः । त्वेऽप्यादित्य इति देवपर्याये पठितोऽपि देवविशेष शक्तिमत्वात् प्रत्ययमहिना योगरूढ़ पवार्थः।
प्रवतिशक्तिः प्रकृत्यर्थ परा। सुप्प्रत्ययशक्ति: संख्याकारकत्वोपरक्तप्रवत्यर्थपरा। तिशक्ति: संख्याकर्तकम्मभावोपरक्तवर्तमानादिकालपरा। उपसर्गा द्योतकत्वाद्धात्वर्थभदका:-यथा संहारः अभिहारः विहारः आहारः मिलित्वा समभिव्याहारः। एवं कृत्तद्वितप्रत्ययावपि पूर्ववत् । प्रत्येकं सूत्रकरणात सर्वत्र योगेन मुख्य एवार्थः । (ढ) Panini III. 3.1. 'उणादयो वहुल'मिति बहुलग्रहणात् प्रायशो न योगार्थः ।
Unadi. 235. तेन गच्छतीति 'गमेझैः' इति कते 'डो'प्रत्यये गौः शेत बोधो भवति, नतु खातन्त्रप्रणेत्यार-प्रकृतीप्ति। मिलित्वा-सम् अभि वि ा इत्यपसर्गा मिलित्वा समभियाहाररूपार्थवोधका भवन्ति। पूर्ववदिति-कृत्तद्धितौ प्रकृत्यर्थपरौ। सर्वत्रेति-सर्वेषु प्रत्ययेषु योगेन योगश क्या मुख्य एवार्थः।
ननु तेषां मध्य उणादिप्रत्ययो वहुलमिति सूत्रस्य वहूनर्थान् लातीति यत्पत्तया यस्मिन्नर्थ विहितस्तदतिरिक्तार्थमपि वोधयति ; तेनोणादिप्रत्ययो हि प्रायशो योगार्थं न प्रतिपादयति, अपि तु रूदार्थमपीत्याह-उणादय इति। कर्तवोधक डो'प्रत्ययेन सिद्वस्य गोशब्दस्य प्रथमान्तपदघटितस्य 'गौ: शेते' इति बाक्यस्य ग़मनकर्तः शयनरूपार्थे वाधिते सति लक्षणाया: प्रसङ्गात्। अत औणादिकप्रत्ययघटितगोशब्दस्य न प्रत्ययघटितावयवार्थो पवक्षणीयः , अपि तु सानादिविशिष्ट एव रूपिः। स च रूपार्थश्च मुख्य एव, म "क्षणिकः! * साऽन्यपदार्थ शक्तिधा, तहणसंविज्ञानरूपाऽतगुणसंविज्ञानरूपा च। साहित्यस्य धान्यं यत्रेवम्भते इन्द्रे एकत्वं भवति-यथा धवश्चाश्वकर्णश्च द्वौ वृक्षविशेषौ। यदा तु
तु दो भदौ योगरूढ़ियोगिकरूनिश्चेति। तत्राद्यस्योदाहरणं पङ्कजादिशब्द: 'न यत्रैक विनान्यस्यास्ति शाब्दधोः', द्वितीयस्य त्वश्वकर्णादयः । चतुर्थ एवायमभिधाया भेद इत्यन्ये' अति रमगङ्गाधरेऽपि। (E) 'प्रकृतिः प्रत्ययश्चैव निपातश्चेति स विधा' इति तार्किकमार्गण विधा,
'क्रियावाचकमाख्यातमुपसर्गो विशेषकृत् ।
सत्त्वाभिधायकं नाम निपातः पादपूरणः॥' इति नेरक्तोक्तदिशा महाभाष्यकृतसम्मतमतेन चतु., 'कृत्तद्वितसमासैकशेघसनादान्तधातुरूपा पञ्च वृत्तयः' इति वा पञ्चधा अर्जाचोमवैयाकरणमरणिमनुसृत्य पदानां

Page #83

हितोर्याकरण:। इत्यत्रापि मुख्यार्थवाधे लक्षणा स्यात्, तेनोणादिप्रत्यये न योगार्थः, अपि तु रूढ़ एवार्थः । स च मुख्य एव, न लाक्षणिकः ।
समासशक्तिश्च विविधा (ण)। तथाहि वहुव्रीहेरन्यपदार्थे शक्तिः । सा च इंधा-तद्गुणसंविज्ञानरूपा, तदितरा च । उभयपदार्थप्रधाना तत्पुरुषस्य । अव्ययांशप्रधानाऽव्ययीभावस्य । नर्थप्राधाना नञ्तत्पुरुषस्य । प्रत्येकपदप्रधाना इन्हस्य । तत्र साहित्यप्राधान्ये समाहार एकत्वं यथा धवाखकर्णम् । साहित्याश्रयप्राधान्ये इतरेतरयोग हित्ववहुत्वे-धवखदिरावित्यत्र धवसाहित्यवान् खदिरः, खदिरसाहित्यवान् धव इति साहित्येऽपि इयोः प्राधान्याधिवचनमेव, एवं धवखदिरपलाशा इत्यत्र वहुवचनमेव । साहित्यमूलके हित्वादी विभक्तिन्ने प्रत्येकं हित्वादिकं वोधयति । धवखदिरौ पश्येति क्रिया तु प्रत्येक सम्बध्यते ।
एकशेषे तु लक्षणैव-पितरावित्येकस्य पिटयान्वयाभावात् पिटमातरावेव लक्ष्येते, पिटशब्दस्य जनकार्थमात्रस्मृतेः । साहित्याश्रयस्य तत्तदक्षस्य प्राधान्यं तदेतरेतरहन्दूसमासे दित्ववहुत्वे भवतः । धबखदिरावित्यत्र परस्परसाहित्यस्य दित्वसंख्यया दिवचनम्। धवखदिरपलाशा इत्यत्र परस्परसाहित्यस्य वहुत्वादहुवचनम्। इन्दूसमासस्य साहित्ये शक्तिरितिहेतोः शाब्दवोधे साहित्यस्य भानम्। साहित्यमूलक इति-यत: साहित्यस्यैव हित्वप्रतीतिनतु धवस्य खदिरस्य वा, अत एकवेकखदिराभिप्रायेण धवखदिरौ पश्येत्यपि सङ्गच्छते।
पिटशब्दस्य जनके शक्तिः, माटपित्रमयवोधे लक्षणा। तत्रोदाहरणमाह-एकशेष इति-माता च पिता चेत्येकशेधे कृते मापिनुभयवोधस्तु लक्षणयेवेति वोध्यम्।
विभागमूरोकृत्य मनसि यथाक्रमं प्रत्येकं शक्तिखरूपप्रसङ्गमवतारयति। तवासमस्तसुप्तिङन्तोपसर्गसहितप्रकृतिकृत्तहितान्तेषु पदेषु यथायोगं योगश क्या एवार्थप्रतीतिः । ___ (ण) प्रायशोऽभिधयैव वृत्तवार्थवोधः। तत्र शब्दातीत्यादि पदेषु योगतः, पङ्कनादिपदेषु योगरूपया, कैवर्तवोधलधौवरादिपदेषु च रूपव शक्तिमत्वम्। कचित् सुवादिवोधकधीवरादिपदेषु 'लवात्मिका मती रूभिवेत् योगापहारिणी' इति भवचनात् रुणिलक्षणेत्यतिरोहितार्थमेतत्। नाव समासघटकपदार्थप्राधान्येनेव भागकल्पनोपरिमादित्यवधेयम्। यदृच्छमद्देशोऽन, न तु समाससह्यादर्शनाय । तहणसंविधानेतिलम्बकर्णमानयेत्यादि आयस्य भेदस्योदाहरणं, दृशसागरमानयेत्यादि परस्येति । इहोक्तमनुक्तच सर्व शब्दशक्तिप्रकाशिकादितो ग्राह्यम्।

Page #84

• अलङ्कारकौस्तुभः ।
वाचकोऽपि शब्दः समाससद्भावे सति लाक्षणिको भवति । धीवर इति कैवर्त्तवाचकः शब्दः, धिया वर इति तृतीयातत्पुरुषसमासेन सुबुद्धिः प्रतिपाद्यते । तत्र तु लक्षणैव । एवं सव्र्व्वत्र लक्षणा वोद्धव्या । दिङ्मात्रमुदाहृतम् । यौगिकास्तु शब्दाः सिद्धाः साध्याश्च । सिद्धा वासुदेवादयः । साध्या वक्तृस्वेच्छाक्लप्ता आनकदुन्दुभिनन्दनन्दनादय: (13 । ते च पूर्व्वपदपरिवृत्तिसहा उत्तरपदपरिवृत्तिसहा उभयपदपरिवृत्तिसहाश्च । वसुदेवनन्दन इति पूर्व्वपदस्य परिवृत्तिः, मानकदुन्दुभिसुत इति परपदस्य, शूरसुतपुत्र इत्प्रभयपदस्य (त) । एवमुत्रेयम् । कचिदुभयपदापरिवृत्ति:, पत्ररथ: गरुत्मान् गोसंख्य इत्यादि ।
३८
वाचकोऽपीति – धौवरशब्दः केव रूप:, धिया वर इति व्युत्पत्ता तस्य सुद्द्विजनवोधे लक्षया । ननु मुख्य (र्थस्य वाधाभावे कथं लक्षणा सम्भवतीति चेत् रूढ़िशब्दस्य मुख्यार्थो रूपार्थं एव, अवयवयुत्पत्ताऽर्थान्तरन्तु न मुख्यम् । यथा मण्डपशब्दस्तथात्रापीति वोध्यम् । fest: कौषादो प्रसिद्धा (घ) यथा अमरे वासुदेवशब्दः । पूर्वपदपरिवृत्तीतिवाक्यघटक भूतपूर्वपदस्य परिवृत्ति पूर्वपदसमानार्थक शब्दान्तरं सहन्ते । वसुदेवेतिवसुदेव मानन्दयतीति वाक्य े वसुदेवशब्द एव परिवृत्तिसहः नतु नन्दनशब्दः ग्रतों वसुदेवपुत्र इत्युक्त वसुदेवस्यानन्द जनकत्वरूपेण प्रतीतिर्न भवति । एवं वमुदेवस्य जन्मकाले भाविभगवदतास्सूचकं दुन्दुभिवादां देवाच कुरतस्तदर्थबोधक ! आनकदुन्दुभि
(त) वसुदेवप्रिता शूरस्तस्य पुत्रः शूरसुतपुत्रः । ora aayaपदयोः परिवृत्तिसह त्वं विद्यत एव न तु शूरपदस्येति वोध्यम् । यत्तु 'शूरसुतपुत्र इत्वव शूरसुतशब्दः परिवृत्तिसह' इति टीकाक्कृत् तत् शौरिशूरतनयश्रात्मजादिपदैरेव तस्य परिवृत्तिरित्यभिप्रायकम् । वसुदेवार्थे शौरिपदं योगरूपं, रूज़ा तु 'देवकीनन्दनः शौरि 'रिमभिधानवलात् कृष्णयस्यैव वोधः ।
(थ) कोषादाविति टीकालयुक्त' कोषग्रहणं न सम्यक् - नात्र कोषप्रसिह्ना प्रसिद्धिभ्यां विभागोऽवतार्य्यत इति मूलतः प्रतिभाति । तथा सति व्यानकदुन्दभिरित्यवापि सिद्धत्वं पर्यवस्येत् 'वसुदेवोऽस्य जनकः स एवानकदुन्दुभिरित्यमरोक्तः । 'उपाधि दिविध वस्तुधर्म्मो बक्तयदृच्छासन्निवेशितश्च । वस्तुधर्मोऽपि विविधः सिद्धः साध्यचे 'ति 'सङ्केतितचतुर्भेद इत्यादि काव्यप्रकाशकारिकास्थवृत्तिमनुसृत्यात भागकल्पना । सिद्वान्ते तु द्दयोर्मनाम् वैलक्षण्यं यतस्तव साध्यपदेन तदाख्यातप्रकृत्यर्थो विवचितः । इह त्वन्यथा ।
(13) 'श्रनकदुन्दुभिनन्दनादय:' इति पाठ: (ख) (ङ) (छ) पुस्तकेषु ।

Page #85

हितीयकिरणः ।। मुख्यो लाक्षणिको व्यन्नक इति ये विविधा पोक्तास्ते पुनरपि लचयिष. माणात्तित्रया तोरिह प्रस्तूयन्ते
त्तित्रयात् पुनस्त्रेधा-१६का ते शब्दा इति गम्यम् ।
--वृत्तयस्त्वभिधादयः ॥ १७का वृत्तित्रयन्तु अभिधा लक्षणा व्यञ्जनेति । अभिधैव शक्तिः । यस्योच्चारणमात्रेण सहजं यत प्रतीयते ।। तस्य तत्र तु या वृत्तिः साभिधा-१८ का यथा गोशब्दस्य सानादिमति प्राणिविशेष वृत्तिः। सा त न व्यक्ती, अपि तु जाती। व्यक्तौ चेत्तर्हि गोविशेष एव प्रतिपाद्यते, न तु गोमात्रम् । जातौ चेत्तहि व्यवहारानुपपत्तिः, अतो जात्याक्षिप्तव्यक्तावेव। न तु तत्र लक्षणा आक्षेपलभ्यत्वात्, अविनाभावो ह्याक्षेपः । (द) शब्दो न परिवत्तिसहः किन्तु सुताब्द एव परिवृत्तिखहः। तथाच प्रसुतपुत्त्र इत्यत्र शरसतशब्दः परित्तिखहः, पुत्त्रशब्दोऽपि परिवत्तिमहः। मनु कस्यचित् शन्ट म्य परित्तिबर्तते कस्यचिन्नेत्यत्र कि प्रमाणमिति चेत्तत्र शब्दशक्तिखभावात् प्रामाणिकानामनुभव एव प्रमाणमिति बोध्यम्। पत्ररथशब्द एव पक्षियाची, नतु दलरथो, नापि पत्रस्यन्दनः पक्षिवाची। गरुत्मच्छन्द एव गरुड़वाचो, नतु पक्षवान्, नाप्यस्त्यर्थ कलकारादिप्रत्ययान्तो गालादिशब्दः। तथा गोसंख्य शब्द एव गोषवाचो नतु धेनुसंख्यः, नापि गोसमानः।
यवस्तु सहज प्रतीयते तत्र तम्मिन् तस्य प्राब्दस्य या वृत्तिः साभिधा। यक्ती चेदिति-तत्तद्यक्तिमात्र एव स्वीकारे यक्तिभेदेऽनन्तशक्तिखोकारेण गौरवात्, सनिवारतत्तगोयक्तौ शक्तिमानवतः पुरुषस्य काभ्यां गौरस्तोति वाक्यादसनिकृष्टकाशीस्थतत्तद्
(द) अविनाभाव इति-नहि कदापि यक्ति विना जातिवर्तते। ग्राक्षेपोऽनुमान याप्तिरिति यावत्। तथाचानुमानसहकारेण जातिविशिधौः। इयं गौर्गोत्वादित्यनुमानान्न लक्षणा। शक्यार्थ एव प्रयोगो, नतु शक्यार्थवाधः। एवमपि वाक्यार्थवोधम्थले । अतो न लक्षणा। यदुक्त कुसुमाञ्जलावुदयनाचार्यपादः (३।१२) -
श्रुतान्वयादनाकाङ्क्ष न वाक्यं ह्यन्यदिच्छति । पदार्थान्वयवैधुर्य्यात्तदाक्षिन सङ्गतिः॥

Page #86

अलङ्कारकौस्तुभः ।
-लक्षणा पुनः ।
मुख्यार्थबाधे शक्यस्य सम्बन्धे यान्यधीर्भवेत् ॥ १६ का
'गङ्गायां घोष' इत्याप्तोक्तौ कश्चित् परामृशति - गङ्गायां घोषान्वयाभावात् घोषशब्दोऽत्र ध्वन्यर्थः, नत्वाभीरपल्लार्थः ; ततः प्रतिवसतीति श्रुते गङ्गाशब्दो वा स्वसम्बन्धि तीरमभिधत्ते, घोषशब्दो वा स्वसम्बन्धिनं प्रतिविम्वमभिधत्ते । उभयोरेव लाक्षणिकत्वं सम्भाव्यते, तदव नेयं रूढ़िलक्षणा, अपि तु प्रयोजनलक्षणैव । यदयमभ्रान्तो वक्ता तत्प्रयोजनमेव विचार्यम् । यदि गङ्गाशब्दस्तरं लक्षयति तदा तस्य शैत्यपावनत्वादिकमेव प्रयोजनम् । यदि वा घोषशब्दः स्वप्रतिविम्ब' लचयति, तदापि घोषस्य तत्तीरनैकव्यातिशयप्रतिपादनेन तदेव तीरगतं शैत्यपावनत्वादिकं, अधिकञ्च गङ्गाजलस्य खच्छत्वम् । तेनाधिकप्रयोजनलाभे घोषशब्दः एव लाक्षणिक इति परामर्शानत्तर' पुनस्तमागोविषयक शावोधानुपपत्तेश्व तत्र शक्तिज्ञानाभावेन पदजन्य पदार्थोपस्थितेरभावात् । एष दोषस्तु सामान्यलक्षणायाः प्रत्यासत्तित्वानङ्गीकारपच एव वोध्यः । ननु जातौ शक्तिस्वीकारे व्यक्तिज्ञानाभावेन कथं तत्तदप्रक्तिविषयकव्यवहारः सिध्यतीत्याहतहति । म्रतो जात्याक्षिप्रव्यक्तावेव व्यवहार इत्यर्थः । जातौ शक्तिधादिनां मते व्यक्तिभाणार्थं व्यक्तो लक्षण न स्वीकरणीया, व्यक्तिमाखमाक्षेपादेव । प्रविनाभावो याप्तिः । तथा च व्यक्तिभाणं विना जातिभाणमनुपपन्नमतो यत्र यत्र जातिभायं तत्र तत्र व्यक्तिभावमावश्यकमेवेति व्यक्तिज्ञानादेव शाब्दबोधे व्यक्तिभाणमिति ।
मुख्यार्थस्य वाधे जाते य: शक्यस्य वाच्यस्य सम्बन्धस्तस्मिन् सति शक्यसम्बन्धस्य ज्ञाने जाते सतीत्यर्थः । या अन्य पदार्थविषयक धीर्भवेत्तादृशधी जनक शक्य सम्बन्धो लक्षणेति पर्यवखितार्थः । अधिकच्चेति गङ्गापदस्य लक्षणापेचया घोषपदस्य लक्षणायां गङ्गायां स्वच्छत्वप्रतीतिरधिका । अतोऽधिकप्रयोजनलाभात् घोषपदस्यैव लक्षणोचिता । एतन्मतमपि दूषयति- पुनरिति । तमानयेत्युक्ते तत्पदेन घोषपदार्थस्य प्रतिविम्वस्य वोsस्वीकारे तस्यानयनमसम्भवमतो गङ्गापदस्यैव तीरें लक्षणा वक्तया । घोषपदस्याभीरपल्लयां शक्तिरेवातस्तदानयन' खङ्गच्छत इति निश्चिन्वन् । गङ्गापदसमभिव्याहार विना केवलं घोषः प्रतिवसति, तमानयेत्यक्त मुख्यार्थस्य वाधाभावे न लक्षणाया व्यवकाशः । किन्तु गङ्गापदप्रयोगादेव मुख्यार्थवाध:, अतएव गङ्गामंद एव लचयति व्युत्पद्यते । इयं लक्षणा जहत्स्वार्था, जहृत् त्यजन् स्वार्थं यस्यां ( ध ) तथाभूतापि गङ्गारूपस्वार्थस्य त्यागं
(ध) जहत्ताजन् स्वार्थो यामिति वा विग्रहः ।
४०
-
-
.

Page #87

४१
Patanjali
हितोयकिरणः। नयेति श्रुते 'गङ्गा'शब्द एव लाक्षणिको न 'घोष'शब्द इति निश्चिन्वन्, 'घोषः प्रतिवसति, तमानये'तुरत नान्वयवाधः, तेन वाक्ये न लक्षणा, अपि तु 'गङ्गा'शब्द एवेति व्युत्पद्यते। इयन्तु लक्षणा जहत्स्वार्थापि स्वसम्बन्धमावेण स्वाविनाभावप्रतिपादयित्री। 'कुन्ताः प्रविशन्ती' त्यादावजहत्वार्था, कुन्तधारिलेन कुन्तसहितप्रवेशात् ।
'शोणो धावती'त्यत्र न लक्षणा, 'क्वचित् गुणवचनान्मतुपो Varttika. लुगिष्ट' इति लुप्तेनापि मतुपा मुख्यार्थ एवाभिधीयते । 'कृत्रिणो गच्छन्तो'ति समूहाथै लक्षणा, सर्वेषां छत्रिवेनान्वयाभावात् । ____ 'रथो गच्छतो'त्यत्र जहदजहत्वार्थी, स्वाकर्षकगमनेन शक्यसम्बन्धात्
खककगमनाभावादंशतो जहत्वार्था गमनांशेनाजहत्वार्था। केचिकुर्चत्यपौत्यर्थः। शक्यसम्बन्धरूपलक्षणाघटकीभूतखसम्बन्धमात्रेण यः खस्याविनाभावो याप्ति: गङ्गासम्बन्धज्ञानस्यावश्यकतारूपा तस्य सम्यादयित्री ।
कुन्तोऽस्त्र विशेषः, तहिशिरपुरुषप्रवेशतात्पर्यस्थले केवलपुरुषे 'कुन्त'पदस्य न लक्षणा, किन्तु कुन्तविशिरपुरुष एव । शोयो रक्तगुणविशियो धावतीत्यत्र गुणवाचकस्य 'शोणशब्दस्य शोणगुणविशिष्ट लक्षणेति सर्वत्र प्रसिद्धिः। कस्यचिन्मते लक्षणां विनेष 'गुणवचनान्मतुपो लुगि'त्यनुशासनेन शोणशब्दोत्तर-मतुपो लोपान्मुख्य एवार्थः। ननु छत्रसहितानां छत्ररहितानाच्चानेकपुरुषाणां गमनस्थलले ‘छत्रिणो गच्छन्ती'ति प्रयोगश्छन-- रहितछत्रसहितपुरुषममूहे लाक्षणिक इत्याह-सर्वेषामिति। छवरहिताना छतसहितानाच सर्वेषां छवित्वेनान्वयाभावान्मुख्यस्यार्थस्य वाधः, अतोऽत्र छताछत्तुभयन 'छनि'पदस्य लक्षणा। तेनावाप्यनहत्वार्था लक्षणा वोडया।
ननु 'रथो गच्छतो'त्यादौ गमनानुकूलयनवत्वरूपस्य गमन कत्तु त्वस्य रथचेतनत्वेन वाधितत्वात् कथ शाब्दवोधः? न च 'रथ' पदस्य रथप्रेरकपुरधे लक्षणा खोकतया - तथा सति पुरुषस्य सचेतनत्वेन तस्मिन् गमनकत्तत्वन वाधितमिति वाच्यं, केवलं 'परुधो मतौ'त्यनुक्का रथस्य गमनतात्पर्यण 'रथो गच्छतौति वक्तुः पुरुषस्य विवचितार्थस्य रथनिष्ठवोधितगमनस्यासिहः। तस्मादेव वाच्यं-यथा 'रथ'पदस्य पुरधे लक्षणा तथा गमधातोरपि रथनिष्ठगमनविशेष लक्षणा विवक्षणीया। तथाच रथनिष्ठगमनानुकूल-- यत्नवान् पुरुष इत्याकारकः शाब्दवोधः सिद्धः। एवं सति लक्षणया रथवृत्तित्वावच्छिन्न गमनत्वरूपधर्मविशेषस्य शाब्दवोधे भाणे सति गमधातोः शक्यतावच्छेदकस्य निरवच्छिागमनत्वजातिरूपस्वार्थस्य तादृशशाब्दवोधेऽभाणेन नहत्वार्था। एवं गमधात्वर्थस्य गमनविशेषस्य भाणे नाजहत्वार्था च। तस्मादकैव लक्षणा नादबाहतखार्था भवतीति

Page #88

अलङ्कारकौस्तुभः ।
दाख्यातस्य प्रयत्नवाचकत्वादचेतने तदभावाद्यापार लक्षणां पठन्ति ; केचि -
चेतनाचेतनयोर्धात्वर्थानुकूलव्यापारस्य
दाख्यातस्यानुकूलव्यापारप्रधानतया सत्वादाख्यातप्रयोगो मुख्य एवेति ।
' मच्चाः क्रोशन्तीत्यत्र स्वसम्बन्धमात्रेण जहत स्वार्थेव । नेयं प्रयोजनवती, न वा कढ़िलक्षया ।
४२
कस्यचिदेकदेशिनो मतमाश्रित्याह - रथो गच्छतीति । स्वस्य रथस्यार्धको यः पुरुषस्तस्माद्रथस्य गमनेन पुरुषे 'रथ' पदस्य प्राक्यसम्बन्धरूपलक्षगणासम्भवादित्यर्थः । स्वकर्त्तक्रेति — रथ कर्त्तृ कगमनासम्भवादन्वयानुपपत्तिरूपं जगावीनमपि दर्शितम् । श्रंशत इति - गमृधातोरपि निरवच्छिन्नगमनत्वजातिरूपस्वार्थस्य शब्दवोऽभगोन तदंगे जहत्स्वार्था लक्षणा । गमनांशेनेति - गम्धात्वर्थस्य गमनविशेषम्य भागेन तपोऽऽनङ्घत्स्वार्था च । एतन्मतं नात्यन्तविचारमहमतो मतान्तरमाह- केचिदिति (न) । व्याख्यानस्य ने शक्तिरतोऽचेतने रथादौ यत्राभावाद्यापाररूपार्थे लक्षणां पठन्ति । व्यापारोऽव स्वप्रेरकपुरुषेण सह रथस्य गमनक्रियानुकूल संयोगः । तथाच गमनानुकूलव्यापाराश्रयो रथ इत्याकारको वोध: सिद्ध इति भावः । कस्यचिन्मते 'रथो गन्ती' त्यत्र लक्षणैब नास्ति' किन्तु मुख्य एवायं प्रयोगस्तन्मतमुपन्यस्यति - केचिदिति । ग्राख्यातस्य न यन्त्रमात्रे शक्तिः, किन्तु व्यापारवत्त्वरूपेण व्यापारे शक्तिः । व्यापारवत्त्वरूपधम्मैस्तु यत्र तथा रथपुरुषसंयोगे वर्त्तते, ( 14 ) व्यतो व्यापारवत्त्वरूपेोभयत्र शक्तिः । तथाच सचेतन कत्तमभियाहारस्थले व्यापारवत्त्वरूपेण यन्नस्य वोधो जायते, प्रचेतनकर्त्तकस्थले व्यापारत्वरूपेण संयोगादिबोधो जायत इति न कुत्रापि लक्षणाया व्यवकाशः, एतदभिप्रायेणाह - व्याख्यातस्यानुकूलेति । ग्राख्यातार्थानुकूलव्यापारस्य प्रधानतया मुख्यतया चेतने पुरुषे ऽचेतने रथे च धात्वर्थानु कूलयापारस्य यत्नस्य संयोगस्य च यथासंख्येन सत्त्वादाख्यातघटितो 'रथो गच्छती 'ति प्रयोगो मुख्य एव, नतु लाक्षणिकः ।
(न) वस्तुतस्तु 'केचिदिति निर्देशेन जहदजहत्स्वार्थलचणापचः ग्रन्थकृतो नानभिमत इति सुव्यक्तमेव व्यतः 'तो मतान्तरमाह' इति टीकाक्कदभिधानं न ग्रन्थकारमततात्पर्यपर्यालोचनया | व्याख्यातस्य प्रयत्नादिवाचकत्वमुपन्यस्त जगदीशेन - ' धात्वर्थेन विशिष्टस्य विधेयत्वेन वोधने । समर्थः स्वार्थयन्नस्य शब्दो वाख्यातमुच्यते ॥' इति कारिकायाम् ।
(14) 'यथा यत्ने तथा रथपुरुष संयोगे च वर्तते' इति (घ) पुस्तके पाठ: :

Page #89

४३
हितीकिरण:। रूढ़या प्रयोजनेनापि सा विधा-२० का - सा लक्षणा द्विधा भवतीत्यर्थः । 'विष्वक्सेन' इत्यादी विषूची सेना यस्येति बहुतरसेनावति महाराजादौ व्युबबवेऽपि शत्या भगवत्यपि भगवद्भक्तविशेष एव रूढ़िः । 'गङ्गायां घोषः प्रतिवसती' त्यादी प्रयोजनं, तत्तु शैत्यपावनत्वादि। अत उत्ताम्Kumarila Bhatta- अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्नचयोचते ।
- लक्ष्यमाणगुणैर्योगादृत्तेरिष्टा तु गौणता ॥ 'व्यङ्गेन रहिता रूढ़ी सहिता तु प्रयोजने' इनि वचनाद्यनासहिता Kavyaprakasa IT. प्रयोजनवती लक्षणैव प्रयोजिका, न रूढ़ि लक्षण ।
___-भिदातेऽथ सा। २१ का . सा प्रयोजनवतो लक्षणा भिद्यते विविधा भवतीत्यर्थः ।
Slokavarttika.
मचा इति-अचेतनमञ्चस्य क्रोशनासम्भवान्मञ्चपदेन मच्चस्थपुरुधे लक्षथा। इयन्तु . प्रयोजनवतोरूपिलक्षणयोरतिरिक्ता निरर्थि कैव ।
सार्थकलक्षणा तु दिबिधेत्याह-रूति। रूदिलक्षणा तु शक्तितुल्यैव, अतोऽस्या अपि सार्थकत्वं बोध्यम्। 'विघु' शब्दोऽयय: सबवाची, तेन विषु सबतोऽश्चति गच्छतीति विघची सर्वयापिका सेना यस्यति यत्पत्तया विष्वक्सेन' शब्दोऽवयवात्पत्तया महाराज वोधकः, 'विघ्वक्सेनो जनाईन' इत्यभिधानाच्छक्या भगवडाचकः, रूदिलक्षणया भगवत्पार्घदविशेधे लाक्षणिकः। तथाच 'रूदेोगापहारिते'ति नियमेन 'विष्वक्सेन' शब्देन पार्घदवोध एवं भवति, नतु योगशक्या महाराजादिवोधो भवति। न च रूपे प्रतिबन्धकत्वाच्छक्या भगवद्दोधोऽपि माविति वाच्य, यतो 'रूदेयोंगापहारिते'ति न्यायेन योगशक्या प्रत्ययघटितप्रकृतिजन्यमहाराजादीनां वोध एव न जायते। नतु 'विश्वकसेनी जनाईन' इत्यभिधानात् समुदायशक्या भगवडोधे रूप्रतिबन्धकत्वं सम्भवतीति बोध्यम्।
अभिधेयस्य शक्यस्याविनाभूतोऽसाधारणसम्बन्धविशेषविशिष्टस्तस्य प्रतीतियस्याः सा लक्षणोचाते। उदाहरणन्तु 'गङ्गायां घोष' इत्यादि। लक्ष्यमाणगुवस्य सादृश्यस्य योगावेतोर्बत्तेर्गोणतेष्टा, गौणो वृत्तिर्भवतीत्यर्थः। तथाचैतन्मते साहश्यलक्षणास्थले गौबी वृत्तिः शक्तिलक्षणातिरिक्ता स्वतन्त्रा वृत्तिरिति भावः । उदाहरणन्तु 'गौ होक' इत्यादि। वहिस्तिठतीत्यौणादिकप्रत्ययाद ग्रामस्या स्थितनीचजातिबाहीक: (प), स तु गौर्गोसटशः।
यनेनेति-रूदिलक्षणा यञ्जनातिरहिता, प्रयोजनवती लक्षणा यानात्तिसहितति

Page #90

४४
अलङ्कारकौस्तुभः । सारोपा सारोप्यमाण आरोपविषयोऽपि च । यत्र व्यक्ती
--२२ का यत्र लक्षणायामारोप्यमाण आरोपविषयश्च स्फुटौ, सा सारोपा । यथा 'अमृतं श्रीकृष्ण गुणश्रवणम्' । अत्रामृतमारोप्यमाणं गुणश्रवणमारोपविषयो दावेव स्फुटौ। ‘गोळहीक' इत्यन्ये (प) ।
-आदिनान्तन्निगौण चरमे सति ।
भवेत् साध्यवसाना सा-२३ का सा सारोपा साध्यवसाना भवेदादिनारोप्यमाणेन चरम आरोपविषयेऽन्तर्निगीणे सति । यथा 'अमृतमेवेद' मिति । आरोप्यमाणेनामृतेन गुणश्रवणमारोपविषयोऽन्तन्निगीर्णः। 'गोरेवाय'मित्येके ।
- भिदे हे विविध इमे । गौण्यो शुद्धे च सादृश्यात् सम्बन्धान्तरतोऽपि च ॥ २४ का
एतौ भेदौ सादृश्याद गौणो, सम्बन्धान्तरतः शुद्धौ भवत इत्यर्थः । प्रामाणि कानां वचनानासहिता प्रयोजनवतो लक्षणैव प्रयोजिका मार्थिका, न तु रूढ़िलक्षणा। एतन्मते रूलिक्षणा यर्थेति वोध्यम् ।
सा प्रयोजनवतो लक्षणा सारोपा। भक्तमत उदाहरणमटतं श्रीकृष्णगुणश्रवणं, अन्यमते तु 'गौवाहीक' इति ।
समस्थादिनेत्यस्य याख्या- पारोप्यमाणेनेत्यम्टतेनेत्यर्थः। चरम इत्यस्य याख्याआरोपविषय इति कणकयाश्रयण इत्यर्थः। अन्तर्निगीणे सतीति--नेदं कृष्णकथाश्रवणमपि त्वम्टन मेवेति वाक्य एवकारेण कृयाकथाश्रवणस्य निषेधे सतीत्यर्थः । सारोपास्थले त्वम्टतकृष्ण कथाश्रवणयोरभेदप्रतीत्या इयोरेव वाक्ये प्रवेशः। न तु साध्यवसानास्थल इवापरस्य निषेधः। अयं वाहीको न भवत्यपि तु गौरेवेत्दाहरणं भक्तभिन्नानां ज्ञेयम् ।
(प) अव भक्त कृते ग्रन्थे श्रीकृया नामकथाश्रय एवोदाहरणविन्यासः, तेनातदर्थमदाहरणमन्यत उपादीयत इत्यन्य इत्यभिधानम्। 'पञ्चानां सिन्धुघटानामन्तरं ये समाश्रिता:वाहोका नाम ते देशा न तन दिवसं वसेत् ॥” इति महाभारतोयकर्णपर्बस्थचोकादाहीको नाम वजनीयो देशविशेषस्तवत्यः पुरुषो वाहीक इति वा याखया। अनामत्वानाचारादि"साधम्मासम्बन्धः, अञ्चत्वानाचारादतिशयवोधनं लक्षणार्या प्रयोजनमिति स्थितिः ।

Page #91

द्वितीयकरणः ।
साभ्यहेतुका तूक्ता सम्बन्धान्तर हेतुका । २५ का
यथा 'भगवद्भक्तिर्महत्सङ्ग:', 'भगवद्भक्तिरेवायम्' ' – अत्र कार्यकारणभावसम्बन्धः । ‘आयुर्धृतं,' 'आयुवेद' मित्यन्ये । कचित्तादर्थ्याात् यथा-' 'कृष्णसेवार्थी व्यापारः' कृष्णमेवा' । कचित् स्ववामिभावसम्बन्धात् यथा- - 'कृष्णस्य सवा कृष्ण:' । कचित्तात्कर्म्यात् यथा - ' कृष्णो गोपालनाद गोप:' | सत्र प्रयोजनं न रूढ़ि : (फ 1
--
पराक्षेपः खसिद्धार्थं परस्मिन् खसमर्पणम्
ययोस्त लक्षणे शुद्धे प्रागुपादानलक्षणे ॥ २६ का
४५
इमे सापासाध्यवनाने दिवि भवतः । साश्य सम्बन्धेनारोपे सति दे गौण्यौ भवतः, सम्बधान्तरेगा रोपे मति दे शुद्धे भवतः ।
महङ्गो भगवद्भक्ति जनक इति लक्ष्यार्थः - इत्यत्र सारोपा। भक्ति रेवायमिति साध्यवखाना | भक्तिजनकानां मध्ये महत्व ङ्गो यथा भक्तिजनकस्तथा नान्यः, एतादृशजनकतातिशयरूपप्रयोजनवतीयं लचणेति ज्ञेयम् । अयं व्यापारः कृष्ण सेवेत्यत्र तादर्थासम्बन्धे लक्षणा । कृष्णस्य सखा सुवलः कृष्णा एव, लखप्रातिशय एव प्रयोजनम् । 'गोप' पदस्य रुঢ়िशक्तप्रा गोपजातावेव प्रयोगः, तदतिरिक्ते गोपालन कर्त्तरि वैश्यजातौ गोपव्यवहारस्तु लाक्षणिक एव - यथा 'नण्डपं भोजयेत्यत्र 'मण्डप' शब्दो गृहे रूदिरपि मनुष्ये लाच बिकः । एतन्मतमालबाह—- कृष्ण गोपालनाहोपो न भवति किन्तु गोत्रजातिरेव । तेन गोपजातेर्यथा कर्मान्तरं विहाय गोपालनेऽत्यासक्तिस्तथा श्रीकृष्णस्यापि गोपालने यावत्र्यतिशय एव लक्षणायाः प्रयोजनम् । सर्व्वत्र खारोपः साध्यबखानास्थले प्रयोजनवतो लक्षणा न रूঢ়िः ।
पुनर्लक्षणायाः भेददयमाह - स्वत्य सिद्धार्थं पराक्षेप: यथा 'कुन्ताः प्रविशन्ती' त्यन कुन्त त्या वनस्य प्रवेशमिजार्थं परस्य पुरुषस्याक्षेपः -- तत्रोपादानलक्षणा ज्ञेया । एवं 'गङ्गायां घोष' इयत्र परस्मिंस्तोरे गङ्गागुणन्य प्रत्यपावनत्वादे: समर्पणम् -तत्र लक्षण
(फ) 'पुंयोगादाखप्रायाम् (४/१/४८) इति स्वयाखानावसरे दर्शितं भाष्यकृत्कैयटादिमतमप्येवम् । तथा च नागेशः - तात् स्यात्तथैव ताद्वर्म्यात्तत्सामीप्यात्तथैव च । तत्लाहचर्य्यात्तादर्ध्याज्ज्ञेया वै लक्षणा बुधैः ॥” तात्स्यात् यथा - 'मवाः हसन्ति' । इत् यथा— 'कृष्ण गोपालनात् गोपः । तत्खामीप्यात् यथा - 'गङ्गायां घोघः' । तत्वाद्दचर्य्यात् यथा— 'कुन्ताः प्रविशन्ति' । तार्थोदाहरणन्तु मूल एव । एवमपि
रसगङ्गाधरे ।

Page #92

४E
अलङ्कारकोस्तुभः ।
प्राग्वर्तिनी उपादानलक्षणपदे ययोस्ते । तेनोपादानलक्षणा लक्षणलक्षणा चेत्यर्थः। उपचारणामित्रत्वाच्छुड़े । पृथक्त्वेन वर्तमानयोहयो क्यारोप उपचारः। तत्र 'वेणुर्गायति', 'वीणा: अतिमनुकुवन्तीति, वेणादिभिः खसिद्धार्थ स्वस्ववादकानां परेषां श्रीकृष्ण ललितादौनामाक्षेपः कृत इत्युपादानलक्षणा। यत्र यत्राविनाभावोऽर्थापत्तिा तत्र तत्र नोपादानलक्षणा प्रयोजनरूढ़योरभावात् । यथा 'गौरनुवन्ध्य' इति श्रुतिचोदितमनुबन्धनं कथं मे स्यादिति जात्या व्यक्तिराक्षिप्यते नतु शब्देनोच्यते, 'विशेष्य नाभिधा गच्छ्रेत् क्षीणशक्तिचिशेषणे' इति न्यायात् (व)। उक्तञ्च वाक्यपदीये-'गौः स्वरूपेण न गो प्यौंगोवाभिसम्बन्धात्तु गो' रिति। एवं क्रियतामित्यत्र कर्ता, कुबित्यत्र कम्म, प्रविश पिण्डों गृहं भक्षयेत्यादिष्वाक्षेपः एव । 'पोनो लक्षणा ज्ञेया। एतादृशे दिविधे एव लक्षण शुद्धे ज्ञेये। प्रागुपादानलक्षणे इत्यस्य याख्यामाह -प्राग्वर्तिनौति। दयोर क्यारोप इति-'गोर्बाहीक' इति स्थल उपचार इत्यर्थः। वेगरिति--वेणोः स्वातन्त्रण गानासम्भवाहेणुपदेन श्रीकृष्णा स्याक्षेपः कृतः । वीणा: गान शास्त्रोक्तां श्रुतिमनु कुर्वन्ति। यो ति-यत्र जातियत्योरविनाभावो याप्तिरूपसम्बन्धस्तत्र जात्या यक्तिराक्षिप्यते। 'पीनो देवदत्तो दिवा न भुक्तै'-अवाप्यर्थापत्तया रात्रिभोजित्व सिद्धिः। अतस्तत्र तत्र स्थले नोपादानलक्षणा। तत्र हेतुः-लक्षणावीजयोः प्रयोजनरूयोरभावात् । 'गो'पदस्य यत्तौ लक्षणायां न प्रयोजनं, न वा रूमिः। प्रयोजन विनैव सर्वत्र वृथा लाक्षणिकप्रयोगस्तु विशेवदर्शिनामनुचित इति वोध्यम् । एतदेवाहयथेति। श्रुत्युक्त गोपदार्थस्य गोत्वस्य मत्कतकं वन्धनं कथं स्यादिति पुरुषस्य परामश
(व) 'गौरनुवन्ध्य' इत्यत्रोपादानलक्षणेति मण्डनमिश्रादीनां मतं, तन्न विचारसह मिलपरियादेव दर्शितम्। 'गौरनुवन्धोऽजोऽग्निधोमौय' इत्यादि अतिबिवाहे गवानुवन्धनविधिबाक्यम् । अनुबन्धा आलभ्यो हन्तथ इति यावत् । एवं विधस्थले भिधयैव जात्याक्षिप्तयक्तिभाणमिति दर्शित मेवेतल्लौकिकवाक्यपने १८ कारिकाम्यवृत्तो, वैदिकवाक्ये चात्र मूलस्थप्रतीके-तेन यक्तिप्रतीतिप्रकारोऽतिरोहितार्थ एव । वाक्यपदीयवाक्यस्य स्फुटतरा याख्या पण्डितराजेन कृता। सेवान दयते-गौः सानादिमान् धम्मों खरूपेणाज्ञातगोत्वकेन धम्मिखरूपमात्रेण न गौड़ गोयवहारनिबाहकः, नाप्यगौ पि गोभिन्न इति व्यवहारस्य निबाहकः-तथा सति दूरादनभियतसंस्थानतया गोत्वाग्रहदशायां गवि गौरिति गोभिन्न इति वा व्यवहारः स्यात्. स्वरूपस्याविशेषात् घटे गौरिति गवि चागौरिति वा यवहार: स्यादिति भावः। गोत्वाभिसम्बन्धात् गोत्ववत्तया ज्ञानात् गौर्गोशब्दद्यवहार्य' इति ।

Page #93

हितोयकिरणः । देवदत्तो दिवा न भुड्ने' -गत्री मुक्त इत्यर्थापत्त्यैव गम्यत इत्यादिषु भोपादानलक्षणा। केवलं 'कुन्ताः प्रविशन्ती' त्यादिषु सा । 'गङ्गायां घोष'इतबादौ शैतापावनत्वादि स्व गुणासमर्पणलक्षणोन लक्षणलक्षणा । पूर्वेश्चतुर्भिदैः सा हाभ्यामाभ्याञ्च षड़विधा । २०। (भ) । पूल : सारोपादिमिः, प्राभ्यामपादानलक्षणालक्षणलक्षणाभ्याम् ।
गढ़व्यङ्या गतव्यङ्गया व्यक्ताव्यङ्गति सा विधा ॥ २८ का मा लक्षणा । गतव्यङ्गेयति नाट्रियते। गूढ़व्यङ्ग्या यथा
उत्कीर्णेरिव चित्रितैरिव नवोद्भिरिवोद्य य:
कुन्दे विभ्रमितैरिव स्मरकलाशाणे निशातैरिव । जाते सति जात्या यक्तिराक्षिप्यते, नतु गोशब्देन पाक्या लक्षणया वा यक्तिरुयते ॥ विशेषणे गोवे क्षीणा पर्यवसिता शक्ति: सामय यस्यास्तथाभूताभिधा विशेष्य गो. यक्ति न गच्छेत, विशेष्ये न तिष्ठतीत्यर्थः। उक्तश्च वाक्यपदीये याकरणे-गोर्गोयक्तिः खरूपेण सानादिमत्वादिना न गौनं गोपदार्थः, नाप्यगौड़ गोभिन्नानामश्वादिपदानामर्थः, किन्तु गोत्वाभिसम्बन्धात् गोत्वनातिसम्बन्धाक्षेपवशाद गोर्गोपदनन्धशाब्दबोधविषयः। यथा गोपदस्थले आक्षेपलभ्य व्यक्तौ प्रयोजनाद्यभावाल्लक्षणा नास्ति, तथैव 'कटः . क्रियता मित्युक्त कर्ताक्षेपलभ्यस्त नापि लक्षणा नास्तीत्याह-क्रियतामिति । एवं त्वं कुबित्यक्त कटं कम्माक्षेपलभ्यम्। प्रविशेयक्त गृहं कम्माक्षेपलभ्यम्। पिण्डीमन्नादिग्रासमित्य त भक्षयेति क्रियाक्षेपलभ्या -इत्यादिष्वाक्षेप एव, न तु लक्षणा, प्रयोजनरूद्ध्योरभावादिति भावः। केवलमिति - वेणुर्गायति। 'कुन्ताः प्रविशन्ती'त्यादौ सा उपादानलक्षणा । शक्या कुन्तविशिष्टा इत्वक्त कुन्तस्य विशेषणत्वेनोपलक्षणतया कदाचित्तदहितस्यापि । पुरुषस्य प्रवेशसद्भावात् ; अत: कुन्तस्य प्राधानोन प्रवेशार्थ 'कुन्ता' इति लाक्षणिक पदसतम्। एवमेव सर्वत्र लक्षणायां प्रयोजनं शेयम्।
पूबैरिति-गौणशुद्धभेदेन सारोपा दिविधा, तथा साध्यवसानापि दिविधा, एवं क्रमेण चतुभिर्भदैरियर्थः। .
(भ) एवमपि कायप्रकाशे। · एतन्मते रूप्रियोजनाभ्यां भेदाधिक्य नाङ्गीकृतम्। विद्याधरेण प्रयोजनलक्षणाया एते घड़ भेदाः, रूलिक्षणा एकैवेति सप्तविधेव लक्षणेव्यक्तम्। दर्पणकदादयस्तु रूप्रियोजनाभ्यामारोपाध्यवसानाभ्यां तथोपादानलक्षणान्यां प्रत्येकस्य भेदस्यान्योन्चयोजनेन (२x२x२८) अरविधत्व तम्या: खौकुन्ति । पश्चात् गौशशुलादानेकदहेतुत्वेन ‘एवमशीति-(८०) प्रकारा लक्षणेति निष्कर्ष खमतमाहुः। गिर्वन्यातिशयवगिले तत्रैव द्रश्या इत्यास्तां वितरः।

Page #94

४८
अलवारकौस्तुभः । . मनोन्मग्नतयालमैं रिव भृशं लावण्यवायोजले
केयं केलिकलानिधिः सुवल ! मे चेतो हरत्यङ्गकैः (म) ॥ १ अत्रोत्कीर्णादीनां लाक्षणिकानां पदानां व्यङ्ग्य गूढ़तया प्रकाशते । तथाहि-'उत्कोणे'ति निम्माणविशेषः, 'चित्रिते'ति नानावर्णत्वात् करचरणनयनभूलतादिषु ये वे वर्णास्तै चित्रितत्वं, 'नवोद्भिन्ने' त्यङ्गुरत्वारोपण कोमलत्वं, 'उद्य यःकुन्दे'ति सुवलितत्व', 'स्मरकलाशाणे'ति स्मरकृतशाततया चेतो. भेदकत्व', 'मग्नोन्मग्न तयेति लावण्याधिक्यम् । इदन्त्वस्पष्टमेव । अगूढ़ यथा
लीला बिलासमहुरिमगरिमा श्राहीर अकुमारित्रागां ।
का हाणुराअगरुणा बिअड्ढभाअं पढ़ाइदो झत्ति ॥ २ अत्र पाठित इत्य गूढ़व्ययम् !
अथ का नाम व्यञ्जनेति व्यञ्जनालक्षणमाह. नाद्रियत इति-तथाच गठ्यङ्गया व्यक्तयङ्गेति दिविधेव लक्षणा (म)।
हे मुवल । कयं कलिकलानिधिरङ्गव में चेतो हरति । कथम्भते? उत्कीर्णेरिव उकोर्णत्वमस्त्रेण वईकिकृतकाष्ठादि पुत्तलोनां निम्माणलौष्ठवातिशयः, तेनाङ्गस्य निर्माणविशेषो ध्वनितः। उद्याय.एव कुन्दः 'कुंद' इति प्रसिद्धस्तव धर्मि प्राप्तः। समरस्य कलारूपे शाणे 'खरात्' इति प्रमिद्धे निशातिस्तौक्षणीकृतः, तेन कन्दर्पकृततीक्ष्णत्वेनाङ्गस्य चेतोभेदकत्वमानौतम्। लावण्यरूया या वापौ दोर्घिका तस्या जले शमतिशयेन मनोन्मग्मतयालस: शोभमानैः। अनेन लावण्याधिकं ध्वनितम्।
लोलाविलामेति-लोलाविलासमधुरिमगरिमा ग्राभोरकुमारिकायाम्। कृष्णानुराग गुरुणा विदग्धभाब पाठितो झटिति ॥ विदग्धभावं वैदग्धाम्। पाठिता इति-तेन श्रीकृषाप्रेयसीप वैदग्धयादिकं सब शोधमयत्नेनैव स्वयं प्रकाशितमभूदिति यक्तयङ्गाम्।
(म) ग्रन्थक्वत्कृतविधाविभागो मम्मटमतमनुसृत्य । हत्ती 'गतयङ्गोह नाद्रियत' इति ग्रन्थक्षता वयमेवाभिहितत्वात टतीयस्य भेदस्यापरिगणनं कृतं टोकाकृता, तच्च दर्पणादिदर्शितभागसारवत्ताभिप्रायमिति प्रतिभाति । ___(य) 'बाराद्राधां वीक्ष्य सवजमेतदाह कृया:' इति माहित्यकौमुदीटीकायाम् (२.८ । 'अङ्गक रिति 'क' प्रत्ययेन वालाया वयःसन्धिमारूपाया वा राधाया वर्णनमियुग्नेयं भवति ।

Page #95

हितीयकिरणः ।
४८ अभिधालक्षणाक्षेपतात्पर्याणां समाप्तितः । व्यापारो ध्वननादियः शब्दस्य व्यञ्चना तु सा (र) ॥ २९का
'गङ्गायां घोष' इत्यत्र 'गङ्गा'शब्दः प्रथमं वाचकत्वेनाभिधात्तिकः, अन्यथान्वयाभाव एव न स्यात्। अनन्तरमभिधासमाप्तौ लक्षणामाश्रित्य तटं लक्षयति । तदनन्तरं लक्षणासमाप्तौ व्यञ्जनामाश्रित्य शैत्यपावनत्वादिकं प्रयोजनं व्यनक्ति । लक्षणायाः सव्यङ्गयाव्यङ्गयतया निरूपितत्वात् सव्यावलक्षणैव व्यञ्चनाजननी,
"प्रयोजनेन सहित लक्षणीयं न लक्षयेत् (15)। Kavyaprakasa II.
ज्ञानस्य विषयो ह्यन्य: फन्तमन्यदुदाहृतम् ॥" .. अभिधेति-समाप्तित इति-अभिधादिनन्यवोधसमाप्तपनन्तरं ध्वननादिर्ध्वन्धर्थवोधस्यादिः कारणं यो यापारो वृत्तिविशेष: सा शब्दस्य यन्मनेत्यर्थः । 'तत्पदं कुबचिदुद्देश्यलिङ्ग कुचिच्च विधेयलिङ्गं राहातीति नियमेनान विधेयलिङ्गग्रहणात् 'सेति खोलिङ्गम। अन्यथेति-अन्यथा लक्षणास्थले प्रथमतोऽभिधाजन्यवोधस्याखोकारोन्वयाभावो लक्षमावौनमन्वयानुपपत्तिनं स्यात्-प्रथमतोऽभिधया गङ्गापदार्थ घोषपदार्थस्यान्वयानुपपत्ति ज्ञानादेव लक्षणाया: प्रवृत्तिः, अतोऽभिधाया अभाव लक्षणेव नास्तीति भावः । ननु यानया याशार्थबोधो भविष्यति ताशार्थबोधो लक्षणयैव भविष्यति, अलं ध्यञ्जनायाः खतन्वत्तित्व स्त्रीकारेणेत्याह-लक्षणाया इति । लक्षणा हि दिविधा- व्यङ्गासहिता यङ्गाहितेति च । तव यङ्गसहितैव लक्षणा यञ्जनाजननी यानात्तिजन्यज्ञानोत्पादिकति पूर्वपचः। तत्र समाधानमाह-प्रयोजनेन शेत्यपावनत्वेन सहित लक्षणीयं तीरं न लक्षयेत् म लक्षणजन्यवीधविषयो भवेत्। अभिधाया निवृत्तानन्तरमन्वयानुपपभिचानादाथा लक्षणायाः प्रवृत्तिस्तथा लक्षगाया नित्तानन्तरमहो अनेन विशेषदर्पिना गङ्गातीरे घोष इत्यनुका 'गङ्गाया घोध' इति प्रयोगः कथं कृतः ? तस्मालक्षणायङ्गा प्रोत्यपावनत्वादिकमेतदभिप्रेतं भविष्यतीति
(र) ताकि के कैश्विद्यञ्जनाया: स्वतन्त्रवृत्तित्वं न खोक्रियते । व्यञ्जना शाब्दी पार्थो चति विधा। सा च पुनरभिधामूला लक्षणामूलेति भेदेनापि भिना। अब कारिका शान्द. यमनाया एव परिग्रहः। नैयायिकरभिधामूलाया यमनायाः कचिदभिधायर्या कचित तात्पर्यवृत्ती, लक्षणामूलाया: शान्दयञ्जनाया लक्षणायावान्तर्भाष: स्मयते। तन्मतखडनपडतिन मूलग्रन्थ एव सस्पटा। अधिकस्तु लषणामूलशाब्दयमनास्थले एष युक्तिवन्धो
(15) 'लक्षणीयं न युज्यते' इप्ति सव्वं चैव मुद्रितकायप्रकाशपुस्तकेषु पाठः । विपक्सपनीतमनन् पद्यं ग्रन्थकतोदात्त, पतो न किल तत्त्वतो वैलवस्थम् ।

Page #96

अलङ्कारकौस्तुभः
इत्युक्तेः, 'शब्दबुद्धिकम्मैणां विरस्य व्यापाराभाव' इत्युक्तेषाभिधालचणयोरुपची त्वात् श्राकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बस्य वाक्यत्वे वाक्यार्थस्यैव तात्पय्यार्थत्वे वाक्यं विनाप्येकस्य च पदस्य पदांशस्यापि व्यञ्जकत्वेन ध्वनिकाव्याङ्गीकृतेस्तात्पयार्थस्याप्यनादरात्, व्यज्ञ्जना नाम तुरीया वृत्तिरङ्गीकार्येव । परामर्शादयञ्जनात्ता शैत्वपावनत्वादिवोधो भवति, नत्वेकस्मिन्नेव क्षणे लक्षणया शैत्यपावनत्वादिविशिष्ट तौरवोधः सर्व्वेषामनुभवसिद्ध इति भावः । यत्रार्थं प्राचीनानां सन्मतिमाह - ज्ञानस्येति श्रभिधालक्षणाजन्यज्ञानविषयः प्रवाहतीरादिरन्यो बङ्गप्रार्थी
1
फलं व्यङ्गप्रार्थशैत्यपावनत्वादि अन्यदभिधालक्षणयोरविषय उदाहृत प्राचीनैरिति शेषः । ननु 'गङ्गायां घोध' इत्यत्वाभिधालक्षणाभ्यां प्रवाहातीरवोधानन्तरं 'गङ्गा' पदात् ( 16 ) पुनर्ल्लक्षणयैव शैत्यपादानत्वादिवोधो भवतु, किं यञ्जना स्वीकारेणेत्यतः प्राचीनानां वचनान्तरमाह - शब्दबुद्धीति । वाश्व निकलाक्षणिकशब्दादीनां विरम्य ग्रभिधया लक्षणया वा सलच्छन्दवोऽमुत्पाद्येत्यर्थः व्यापाराभावः पुनरभिधया लचण्या वा अर्थान्तरवोधे सामर्थ्याभाव:, किन्तु स्वतन्त्रयञ्जनावृत्त्या अर्थान्तरवोधे सामर्थ्यमस्तीति भावः । तथा च याङशत्ता सकृच्छान्दवोधो नास्तावृत्त्या पुनस्तत्पदजन्य शाब्दबोधो नोत्पद्यत इति सिद्धान्तः । उपचीयत्वात् - शैत्यपावनत्वा दिवोधेऽप्रयोजकत्वादित्यर्थः । ननु लचणातिरिक्ता या तात्पय्यैवृत्तिस्तयैव प्रौत्यपावनत्वादिवोधो भवतु, कथं यञ्जनायाः स्वतन्त्रवृत्तित्वं स्वीकर्त्तव्यम् ? तत्राह - ग्राकाङ्गादीति । व्याकाङ्गायोग्यताल क्तियुक्त पदसमूहात्मकत्वं वाक्यत्वं, तादृशवाक्यार्थत्वमेव तात्पर्यत्वं, वस्तादृश वाक्यार्थस्यैव तात्पर्य्यार्थत्वे सिद्धे यत्रैकपदस्य पर्दाशस्य वा ध्वन्यर्थवोधकत्वं तत्रैकपदस्य तात्पर्यवृत्तेरसम्भवादयञ्जनायाः स्वतन्त्रवृत्तित्वं वीकरणीयमिति । तुरीयेति - ग्रभिधालक्षखातात्पर्य्यतिरिक्ता चतुर्थी वृत्तिर्यञ्जना
त्यर्थः ।
५०
यदेकत शब्दे एकस्या लक्षणायाः खीकारात् परं तस्मादेव शब्दात लक्षणान्तरस्य कल्पने हेत्वभावः, प्रयोजनपरम्परावन्धेऽनवस्थापातश्च । यदाहम्र्म्मम्मटभट्टाः स्वग्रन्थे—
नाभिधा समयाभावात् हेत्वभावान्न लक्षणा ।
तथा च - लक्ष्यं न मुख्यं नाप्यत्र वाधो, योग: फलेन नो ।
न प्रयोजनमेतस्मिन्, न च शब्दः स्वलद्गतिः ॥
व्यपरचेतत्
एवमप्यनवस्था स्याद् या मूलतिकारिणी ।
वैयाकरणैः स्वीकृता 'च' 'वा' प्रभृतिनिपातानां द्योतकतापि व्यालङ्कारिकैरुपस्थापिताया वाञ्जकतायाः समकश्चेत्यलभतिविस्तरेण । प्रतीचैरपि काव्यतत्त्वविद्भिः व्यञ्जनात्मक व्यापारस्य
( 16 ) 'पट' इति (क) (ग) (घ) पुस्तकेष. 'पदे' इति (ख) पुस्तके च अनादरणीयः पाठः ।

Page #97

द्वितीयकिरण:
तथाहि
. भणियो वल्लभवणा अज्ज सुत्रो महपुरौं गंदा।
___ इन भणि अनाए पिअद् वह सवणपुडएण ॥ ३ . इत्यत्र 'पिवती'ति पदं लाक्षणिकं, तेन गृहशून्यत्वमस्या पभिलषितमित्यस्यार्थस्य पुनव्वाञ्जना हत्तिमाश्रित्य, व्यञ्जकं भवति ।
अथ यवैकपदस्यैव ध्वनिना ध्वनिकायमिदमिति यवहारस्तनकपदस्य तात्पर्य्यासम्भवा. द्यञ्जनाईत्ति: खोकाय॑ति पूञ्चमुक्त, तत्रोदाहरणमाह --तथाहोति। भाणतो वाह्नवपतिना अद्य सतो मधुपुरौं गन्ता। इति भणितमार्यया पिवति वधूः श्रवणपुटकेन ॥ वल्लवपतिना ब्रजरालेन, आर्यया जटिलया। पिवतीति-शब्दस्य पानासम्मवात 'पिवतो ति पदं सादरश्रवणे लाक्षणिक, तेन लाक्षणिकपदप्रयोगेनास्या वध्वा राहशून्यत्वं म्हपतिराहिव्यमभिलपितमिति निश्चितम्। एताइरहशून्यत्वरूपार्थस्य पुनर्वाअनावृत्तिमाश्रित्य बञ्जक 'पिवतौ ति लाक्षणिकम् पदमेव भवति ।
अथान्विताभिधानवादिनां मतेऽपदार्थानां शान्दवोधे सर्वथा भाणं नास्ति, तन्मते विशेषणविशेष्ययोः प्राब्दवोध सम्बन्धमाणार्थ विशेषणान्वित एव विशेष्यपदस्याभिषा खोकरणोया-विशेषणांदिपदं केवलं तात्पर्य्यमात्रग्राहकम्। एवं सति विशेषणान्विते. ऽभिधेव लक्ष्ययान्वितेऽपि विशेष्यपदस्याभिधा वक्तया, अलं लक्षणायञ्जनारूप(Suggestiveness) कचिच्छन्दोत्थापितत्वेऽपि प्राधान्येनार्थदारव सहृदयहृदयानुभूतिपदवीमधिरोहत: सत्ता गुरुता च स्वीक्रियते। एवमपि यानावृत्तिप्रस्थान परमाचार्या ध्वनिकाराः 'कायस्थात्मा स एवार्थ: (१५) इत्यभिदधति। (Suggestiveness is the very soul of poetry.]
( Cf. Pope :-Where more is meant than meets the ear.)
तैरपि 'वाक्यं रसात्मकं कायम्' 'औचित्यं रससिद्धस्य स्थिर कावास्य जीवित मिति च मन्यमानोकोत्तरचमत्कारप्राणो रस एव यञ्जनाया: सारतया खोकृतः सबहुमानं निर्दिष्टश्च। अवार्थ दिवास्तेघासक्तयोऽनाक्षिकमतसमालोचनासाहायकार्थमुदाहियन्ते । विस्तरस्तु तदाकर एव द्रष्टबाः
(1) 'I should certainly lay it down that there is nothing so eloquent as real passion, standing, where it ought, in enthusiastic aflatus of inspired madness and filling the phrase with a sort of Delphic rapture. Longinus—'On the Sublime Translated in Dr. Saintsbury's Loci Critici.
(2) All good poetry is the spontaneous over flow of powerful feelings... It takes its origin from emotion recollected in tranquillity.-Wordsworth in his Preface to Lyrical Ballads.

Page #98

द
अलङ्कारकौस्तुभः । - ये तु 'सोऽयमिषोरिव दीर्घदो?ऽभिधाव्यापार' इत्यभिदधति (ल), : त एवं प्रष्टव्याः-किं भवद्भिरभिधाया दीर्घव्यापारत्वेन लक्षणाव्यञ्जनयोरेव सहनं क्रियते, किं व्यञ्जनाया एव ? आद्यश्चेत्तदा 'गङ्गायां घोष' इत्यत्र 'गङ्गाया'मित्यत्रान्वयायोगान्मख्यार्थवाधेऽभिधैव नास्ति, तदभावात् कथं तस्या दीर्घदौर्घत्वं येन तटो लक्षणीयः ? हितोयश्चेत्तदा 'पिअइ बह सवणपुडएण' इत्यत्र वचनस्य पेयत्वरूपमुख्यार्थवाधे लाक्षणिकतया लक्षणधा सादरश्रवणरूपं लक्ष्यमर्थ जनयित्वा 'पिवती'ति शब्द उपक्षीणः । गृहशृन्ट'खमस्या अभीष्टमित्यपरोऽर्थ: केन प्रत्याय्यताम् ? उपक्षीणत्वे तु शब्दबुद्धिकर्मणा विरम्य व्यापागभाववादिन एव साधकाः । खतन्त्रवृत्तिदयस्वीकारेण । एतन्मतं दूधयितुमपन्यस्यति-ये विति। इघोळणस्य वेगाख्यसंस्कारवशाबोधंदीर्घक्रियारूपयापार इवाभिधाया अपि स्वसामर्थ्यवशात् सोऽयं लक्षणायसनारूपदोधयापारः स्वीकय इति ये भदर्धात वदम्ति, त एवं प्रष्ठया:। आयचेदिति-गङ्गाघोषयोः सम्बन्धमाणार्थ घोघान्विते प्रवाहे गङ्गापंदस्याभिधा वाच्या-तत्र गङ्गायां घोषस्यान्वयासम्भवान्मुख्यार्थवाधेनाभिधैव नास्ति, कुतो लक्ष्यार्थयङ्गयार्थयोर्भाणार्थमभिधाया दोघदीर्घयापारस्य सम्भावनापि ? ननु गङ्गायां घोघस्यान्वयासम्भवालक्षणाया: खतन्त्रत्तित्वमस्तु, यङ्गयाऽनुपपत्ताभावात् कथं यमनाया: खतन्त्रवृत्तित्वं खोकरणीयमिति दितीयपक्षस्यार्थः ;-तमपि दूधयति-दितीय इति। ननु 'पिवती'ति पदमेव लक्षणया सादरप्रवणसक्का पुनह क्षयया राहशून्य त्वरूपयङ्गयार्थ कथयिष्यतीत्यत आह-उपचीणत्वे विति, पुनर्सचण्यार्थान्तरवोधस्यासामय विळर्थः।
(2) 'A poem is the very magic of life expressed in its eternal truth.Shelley in his Defence of Poetry.
गुणदोषालङ्कारागामिव यञ्जनायाश्चापि परित्तिसहत्वासहत्वाभ्यामार्थत्वेन शान्दोग च यथाक्रमं यपदेशः। लक्षणामूलशाब्दयअनायास्तु न सम्यक् परिवृत्तासहता ; यतो 'गङ्गायां धोष' इत्यत्र "भागीरया घोष' इति प्रयोगेऽपि लक्षणामूलयाना खिता। अब परिहत्तामहत्वयुक्तिपक्ष इत्यं विपरिणमनोयो यत् 'गङ्गादिशब्दानां परिवत्तिसहत्वेऽपि लाक्षणिक गङ्गादिशब्दाना परिहत्तासहत्वमेवेति वालवोधिन्या कायप्रकाशटोकावतो भट्टः नागेशस्याशयमनुसृत्य भवामनाचार्यचरणाः।
(ज) एतहि भट्टमतोपजीविनां लोबटप्रभृतीनां मतम् । तेषामयमाशय:-'यथा वलवता प्रेरित पुरेकेनैव वेगास्येन यापारेण वमेच्छेदसरोभेदं प्राणहरणच रिपोर्बिधत्ते, तथैक एक शब्द एकैनवाभिधाख्ययापारेण पदार्थमति वाक्यानुभवं यङ्गाप्रतीतिष विधत्ते।

Page #99

हितोर्याकरणः ।
५३ - नन्विदमनुमानेनैव साधनीयं, किं व्यञ्चनया ? तथाहि 'इअ भणिमं * अज्जाए पिपइ वह सवणपुडएण' इत्यत्रेयं गोपवधू: पतार्गेहान्तरितत्वाभि
काहिणी, खOक्तगृहपतिप्रवासश्रवणे साभिलाषत्वात् । या नैवं सा नैवं यथा तदितरति केवलव्यतिरेकी हेतुरिति चेन्न-साभिलाषत्वहेतोः प्रमाणातरा. दप्राप्नेरसिद्धत्वं, अनुमानान्तरात्ततप्राप्तौ प्रसाध्याङ्गत्वञ्च ।। ___ किञ्च पत्युर्ग हान्तरितत्वाकाहित्यमेवास्या न साध्यं, अपि तु गृहशून्यत्वे सति कृष्णोऽवाभिमार्य इति वस्त्वेव । तत् कुतो लभ्यतामिति चेत पुनरनुमानान्तरं कायं - तथाहि दयं स्वग्रहाधिकरण ककृष्णाभिसारकाहिणी, खयूक्तपतिप्रवाससादर श्रवण सति. पताहान्तरितत्वं प्रति साभिलाषवादिति चेन, गृहशून्यत्वे साभिलाषत्वं हेतुः कृष्णाभिसारकाशित्वसाध्य
नन्विति-इदं रहं विहाय पत्युरन्यन गमनमस्या अभिलघणीयमनुमानेनैव साधनीयम् । अनुमानप्रकारमाह-तथाहीति । 'इति भणितमार्यया पिवति वधू : श्रवणपुटकेने त्यनेयं गोपवधू रिति पक्षोद्देशः । पत्यप्रेहान्तरितत्वं सहयवधानं यहादन्यत्र गमनमिति यावत् । तथा च पत्यर्गहत्यागपूर्वकान्यनगमनाभिलाषित्वं साध्यमिति भावः। श्वश्रूक्तरहपतिप्रवासश्रवो साभिलाषत्वादिति हेतुप्रयोगः। अत्रान्वये दृष्टान्ताभावेनान्वयसहचरज्ञानजन्यान्वययाप्तिच्चानासम्भवात् । अतो यतिरेकयाप्तिज्ञानमाह-या नैवमिति । या बधः पत्यर्गहान्तरित्वकाङ्गिणी न भवति, सा श्वश्रतरहपतिप्रवासश्रवणे साभिलाषा न भवति। तथा च साध्याभावयापकोभूताभावप्रतियोगित्वरूपवातिरेकयाप्तिबानमेवान हेतुरिति भावः। तत्र दृष्टान्तो यथेति । तदितरा कृष्णानुरागिणी या वधस्तद्भिन्ना पतिविषयकानुरागवतीत्यर्थः। केवलेति-केवलयतिरेकथाप्तिविशिष्टो हेतुरित्यर्थः । अवानुमाने हेत्वसिद्धिरूपदोघमाह-नेति। न च लक्षणया सादरश्रवणस्य वोधे सति स्वयमेव पत्यु: प्रवासेऽभिलाघस्यापि वोधो भविष्यति, कथं साभिलाषत्वरूप हेतुज्ञानस्यासिड्डिरिति वाव्य, अनभिलषितवस्तुनोऽपि सादरवणसम्भवात् । यथा केनचिदुक्तस्य 'प्रद्य तव अतो अङ्गात्वेनाभिमतस्यार्थस्य वाच्यत्वमेवेति : व्यक्तिवादिना 'शब्दबुद्धिकर्मणा'मित्यादि न्यायमनुसृत्य उपरिचात् प्रदर्शितया दिशा तत्र दत्तमेवोत्तरमित्यल चर्वितचर्वणेन । वस्तुतस्तु यञ्जनाया अभिधादितो नेयत्तया, अपि तु ईक्तयैव भेदो भवति, अतो यानात्तिः सिड्ढेव। 'यस्योचारणमात्रेगे'त्यादीह दर्शितात् 'शब्दव्यापारविचारा'द्याप्तग्रन्थसद्दियाचाभिधालक्षणात नैतदायातीत्यपि बोध्यम् । न चाभिधादिप्रतीतादर्यादतिरिक्त (यमनागम्य यत् किचन) न जातु वोध्यत इति वाच्यम्, तथात्वे ननमनुभवखितस्यापलापप्रसङ्ग इत्यनामतिविस्तरेण।

Page #100

अलङ्कारकौस्तुभः । प्रति नैकान्तिकः, तदन्यथापि तत्सम्भवात् । प्रकरणवशादिति चेत्, पूर्ववहोषापत्तिः ।
हिअ जेव्व अणच्छ माणसिणि ण उण दे अंगं ।
आलिंगति पाणं गहरा पडिविवि कण्हं ॥ ४ ॥ इत्यवास्याः पादनखरा इति मानेनावतसर्वाङ्गख निमीलितनयनत्वञ्च, अन्यथा चरणोपान्तगतस्य कृष्णस्य दर्शनासहिष्णुतोपपत्तेः। पश्चात् सखीवचसा ससम्भ्रमं पदसम्बरणञ्च, तदनु च मानस्य शैथिल्य, कृष्णस्य च प्रणयजविनयमाहात्मवाच्चरणान्तिकमागतस्यापि तत्स्पक्षिमत्व, सख्याश्च कृष्णपक्षपातिचं, खसखीमानक्षये माग्रहत्वञ्चेत्यादीनि वस्तूनि एकयैव व्यननया गम्यन्ते ! भवद्भिरत्र कत्यनुमानप्रयोगाः कर्तव्याः ? तेन लाघवाहाजनैव श्रेयसीति स्थितम् । (व) ग्रामं राजा घल्यतीति वचनस्य ग्रामदाहेऽभिलाघाभाववत्पुरुषकत कसादरवणमनुभवसिद्धं तदस्वापि पत्युः प्रवासेऽभिलाषाभावेऽपि तस्याः सादर श्रवणसम्भवात्। ननु यभिचाराभायसम्पादकनानाविशेषणविशिष्टहेत्वन्तरेण सामिलाघवस्यानुमान कार्य, तदा तु न दोष इत्याह-अनुमानान्तरादिति । तस्य मामिलाघवरूपवानस्य प्राप्तौ प्रसाध्याङ्गत्वं प्रसाध्याङ्गत्वरूपदोषस्य प्रसङ्ग इत्यर्थः। बनुमानान्तरेण साभिलाषत्वरूपहेतुं प्रसाध्य तस्य हेतोः प्रत तानुमानेऽङ्गत्वमेव दोषः। तथाहि सा भलाघत्वरूपसाधकस्यावाभिचारिहेतोानार्थं पुनरप्यनुमानान्तरं कार्यमिति रौत्यानवस्याप्रसङ्गात् ।
वामनावृत्तेरखौकारे दोघान्तरमप्याह-किञ्चेति । अनुमानप्रकारमाह-तथाहौति। इयं वरिति पक्षः। खग्रहाधिकरणककृष्णाभिसारकाङ्गित्वं माध्यम्। श्वशूक्तपतिप्रवास सादरवणसमानकालोनपत्रिप्रवासविषयकाभिलाघवत्त्वादिति हेतुः। अवानुमाने हेतोबाभिचारदोघमाह-नेति। पत्यु: प्रवासे सादरवणसमान कालोनग्रहान्य त्व
(व) यक्तिवादिस्थापितयञ्जनास्यत्तिरनुमिनावेवान्तर्भवतीति यक्तिविवेककारादीनां राद्वान्तः। तैस्तु कायेऽनुमितिपदस्यार्थग्रह इत्य दयित:
वाच्यस्तदनुमितो वा यत्रार्थोऽर्थान्तरं प्रकाशयति :
सम्वन्धतः कुतश्चित् सा कायानुमितिरित्युक्ता । · एवमेव अनुमितिपदस्यार्थग्रहकौशलत: ..
अनुमानेऽन्तर्भाव सर्वस्यैव ध्वने: प्रकाशयितुम् । बत्तिविवेक कुरते प्रणम्य महिमा परी वाचम् ।।

Page #101

हितोकिरण: अर्थोऽपि व्यञ्जको जेयः (ग)-३० का ___ अर्थ इति जाव्यपेक्षया । वाच्यलक्ष्यव्यङ्गयास्त्रय एवार्था ग्राह्यन्ते । क्रमणोदाहरणानि
प्रज्जे घरकरणिज्नं सव्वं णिब्बाहिद नेव्व ।
एणिहं समसमणात्य जउगाई सिणाणमादिमसु (ष) ॥ ५ विषयकाभिलाघवत्त्वरूपहेतुस्तादृशंसाध्यं प्रति नैकान्तिको नावाभिचारी। वाभिचारमेव स्पष्टयति-तदिति। कस्याश्चित् श्रीकृष्णाभिमारे आकाङ्गाया अभावेऽपि पतिं प्रति घादेव परिप्रवासेऽभिलाषसम्भवात्। ननु गोपीनां प्रकरणवशाखेतों कृष्णानुरागित्वं विशेषणं देयं, अतोऽन्यस्त्रियान्तदभावादेव म वाभिचार इत्याह-प्रकरणेति । पूर्ववदितिहेतुघटकस्य कृष्णानुरागित्वपतिप्रवाससाभिलाघत्वादे नार्थं पुनरप्यनुमानान्तरखौकारण पूर्ववत् प्रसाध्याङ्गत्वरूपदोषापत्तिरित्यर्थ::। वाजनाहत्तरखोकारमते पुनरपि दोषा. न्तरमाह-किक्षेति। मानिनीं श्रीराधिका प्रति श्रीकृष्णपक्षपातिनी काचित् सखयाहहिप इति । वृदय मेव अनछ मनस्विनि ! न पुनस्तेऽङ्गम्। प्रालिङ्गन्ति पदाना नखरा:
इति वकोयप्रतिज्ञायाः स्थापने प्रयासस्तन कृतः। स च न सफल: समजनीति निपुणवेदिनां मतं, यदाह तट्टीकाकृत प्रकृतग्रन्थयाख्यानावसरे-'यथामे रोचते विश्व तटेदं परिवर्तते' इति न्यायेनानातिप्रोतया ग्रन्थकारो निजायतां पदार्थावस्था कत्तुमार' इति, 'तदेतदस्य विश्वमगणनीयं मन्यमानस्य स्वात्मन: सर्बोकर्षशालिताख्यापन मिति च (वयक्तिविवेके ४९ :)। विस्तरस्तु तत्रैव द्रश्वाः। दर्पणकता विश्वनाथेनापि स्वग्रन्थे (५म परिच्छेदे) सर्व समासेन समालोचितम्। प्रसिद्धेऽर्थेऽनुमितिपदस्य वावहारश्चेत्, तदा वद्याप्तियहाभावात् हेत्वाभासः। मूल क्षतिकारिण्यनुमानपरम्परानुवन्धिनी नितरामनवस्थापत्तिच। अतो वाञ्जनास्वीकारः सुतरामपरिहार्य इत्यालङ्कारिकमतस्थितिः ।
(शो 'एकस्य यजकत्वे तदन्यस्य सहकारिते'ति न्यायादर्थस्यापि शब्दस्येव वैविध्यमायाति । वस्तुतस्तु अर्थयञ्जनेव व्य अनायाश्चरमांशः, तस्मादेव कायस्य कावात्वं, यदवलम्बा प्रातः प्राहु:-कावास्यात्मा ध्वनिरिति'। 'प्रत्यक्षरे कामिमिथने तच्चेश्यानुमितरत्यादौ चाखादानुदयेन शब्दान्वयद्यतिरेकानुविधायित्वाच्छब्दोऽपि वऽनकत्वे निमित्तं, किन्तु पर्यायान्तरेणापि तदुपस्थितौ वाणाप्रतीते: शब्दस्याप्रधानतार्थस्य च प्राधान्यमिति तमखेन वापदेशः, 'प्राधान्येन वापदेशा भवन्तीति न्यायादिति कावाप्रकाशोगोते। तथाकन शब्दसखेनेव चमत्कारवोधोऽन्यत त्वर्थदारैवेति पृथगनयोयोतनसामग्रौ।
(घ) '-हि-बारा विंदुजुआ ए-यो-सुद्धा अ वम मिलिया वि लहू' इति पिङ्गलनागमतेगाव 'जउर्ण" इहान पक्ष मात्रा एव ग्रहीतवत्रा:. न घट्। तेनान उभयोरेवाहयो:

Page #102

५६
अलङ्कारकौस्तुभः । - अत्र निश्चिन्ताहं यमुनानानच्छलेन तत्तटे खेलन्तं कृणमवलोक्य तत्रैव वित्रमणं करोमीति वाच्यार्थेनैव व्यज्यते ।
लक्ष्यस्य यथा- .
'भणिो वलप्रवदणा' इत्यादौ 'पिपइ वह मवणपुडएण' इत्यत्र श्वश्रूक्तपतिप्रवाससादराकर्णनं लक्ष्यम्, तेन स्वग्रहशून्यत्वे सति कृष्णोऽत्राभिसायं इति व्यङ्ग्यम् । व्ययस्य यथा
इध वंदावणमझे गोसंकणिसुत्तमोरमणिभरो।
अलिमत्तभुत्तकुसुमो रमणिनो जामुणो कंजो ॥ ६ अत्र निर्जनत्व व्यङ्ग्य, तेन समुचितमिदमेव सङ्केतस्थानं, हे सखि ! तदत्रैव कृष्णाः सङ्गमनीय इति व्ययान्तरम्। प्रतिविम्बितं तमाम् ॥ हे मनस्विनि मानिनि। नखरा इति पदेन नखरेव व प्रतिविम्वितं न बम्बाङ्गेध। इदन्त्वन्याङ्गानामावरण एवं सम्भवतीत्याह-मानेनावतसर्लाङ्गत्वमिति । अन्यथा नयनस्सामीलने प्रणामार्थ चरणोपान्तगतस्य कृषास्य दर्शनेन सद्यः श्रीकृष्णस्य सम्मखम्थितावहिष्णुतोपपत्तेः, अमहियाता म्यादित्यर्थः। तथा च श्रीकृष्णस्य प्रणामोदयममालक्ष्येव तत उत्यायान्यन गमनं प्रसज्जेतति भावः। कृषणस्य चेतिविनयवशाच्चरणनिकट प्राप्तस्यापि कृष्णस्य मानभङ्गं विना चरणस्पाक्षमत्वं 'प्रतिविम्बितमालिङ्गन्ती'त्यनेन ध्वनितम्। मानक्षये बाग्रहत्वं आग्रहेण मह वर्तमानत्वम् ।
अर्थ इति-तथा च यथा पदस्य यञ्जनावृत्तिरुक्ता तथा पदजन्यार्थस्यापि, एवं वाय. लक्ष्ययनमार्थानां यञ्जनात्तिः सम्भवतीत्यर्थः। नन्वर्थोऽपीत्येकवचनं न सम्भवतीत्यत ग्राहजात्यपेक्षयेति। वस्तुतस्तु वय एवार्था इति बहुवचनमेव । अज्ज इनि-याय ! सहकरणीयं सर्च नि हितमेव । इदानों श्रमपामनाथ यमुनायां स्नान मादिश्यताम् ॥ वाच्यार्थनैवेति-अत्र श्लोके पदस्य यञ्जनात्तेरभावा दव निश्चिन्ताह'मित्रादि व्यङ्ग्यार्थी वाच्यार्थस्यैव भवति, न तु पदस्थेत्यर्थः।
सप्तविपतिर्मात्राणाम, अतः प्राकृतपैङ्गलोक्त 'गाह'च्छन्दश्चात् । गोतिरित्यपरैः कता संज्ञास्य। एवमपोतरत्र प्राकृतभाषानिवद्वजातिघु मानागणनायां लघुगुरुभावविधये विशेषनियमादिरवधेयः । अनुरूपोऽयोंऽवस्थाविन्यासश्च–'धोरसमोरे यमुनातीरे चरति वने वनमालो ति 'हरिरिह मुग्धवधनिकरे विलासिनि विलसति केलिपरे' इति च श्रीमनयदेवगोखामि। चरणाः। अतएव गोपवालाया यमुनासमाश्रये तात्पर्य्यम् ।

Page #103

द्वितीय करण: : ।
नानार्थनाञ्च भेदकाः ।
संयोगाद्याः—
३१ का
नानार्थानां शब्दानां नियमं प्रति संयोगादय एव भेदका निर्धारका भवन्ति । आदिशब्देन वियोगादयश्च ।
तथाहि
संयोग वियोग विरोधः सहचारिता । सान्निधामन्यशब्दस्य देशः सामर्थ प्रमोचितौ । लिङ्गमर्थ: प्रकरण कालो बाक्तिरिमा दिशः ॥ ३१
-
क्रमेणोदाहरणानि यथा -
कौस्तुभो भाति बिधुः शेते विधुरकौस्तुभ : ; - संयोगवियोगी । रामार्जुनी तथा कर्णार्जुनौ सह नियुधात : (स) ; — विरोधः ।
(क) का
लक्ष्यस्येति–‘भणितो वल्लवपतिने' त्यादौ पिवति वधूः श्रवयपुटकेने 'त्य सादर अवयं लक्ष्यार्थः, तेन लक्ष्यार्थेन व्यञ्जनावृत्त्या 'स्वगृहशून्यत्व' इत्यादि यङ्गप्रार्थी शेयः ।
इध इति-इह वृन्दावनमध्ये निःशङ्कनिषुप्त मयूर म्टगनिकरः । व्यतिमात्र भुक्तसमो रमणीयो यासुनः कुञ्जः ॥ तेन व्यङ्गप्रार्थेन 'समुचित' मित्यादि व्यङ्गप्राथन्तरं बोध्यम् ।
ननु नानार्थ' बिधु' प्रभ्टतिशब्दानां कदाचित् कृष्णादिवाचकता, कदाचिच्चन्द्रादिवाचकत्वं, ara नियामकाभावः - नापि शक्तिलचणादीनां कस्या अपि नियामकता सम्भवतीत्यतो ववन्तरस्य संयोगवियोगादिरेवान नियामक इत्याह- नानाधीनाश्चेति । एतन्मते तात्पय्र्यस्य वृत्तित्वाभावेन तज्ज्ञानस्य कारणता नास्ति (ह) । नानार्थस्थले व्यञ्जकपदसमभिव्याहारेण यञ्जनव निर्वाह इति ज्ञेयम् । नियमं प्रतीति- 'सौस्तुभो भाति विधुरित्यम ‘विधु’शब्दार्थस्य श्रीकृष्णास्यैब बोधो, नतु 'चन्द्रस्यैवादृश नियमं प्रतीत्यर्थः । दिशो दिग्दर्शनमात्रम् । 'शेते' इति कौस्तुभवियुक्तो विधुः शेत इत्यवापि कृष्णस्यैव वोधो, नतु चन्द्रस्य ; चन्द्र
(ख) 'नियुध्यत' इत्यत प्रयोगः 'युध्यती 'ति प्रयोगवदन्यथा समाधेयः । तथाचाहुः सिद्धान्तकौमुदीकाराः - 'कथं युध्यतीति ? युधमिच्छतीति कयच् । अथवा चान्द्रादिमतेनान परस्मैपदोपपत्ति: - ' चान्द्रादयस्तु मन्यन्ते सर्व्वस्मादुभयं पदम्' इति न्यायसुधाद्यदुक्तः ।
(इ) 'वात्पर्य्यायां वृत्तिमाहुः पदार्थान्वयवोधने' इत्यभिहितान्वयवादिभिरङ्गीकृता तात्पर्य्यवृत्तिः वाक्यार्थ रूपमा पदार्थान्वयस्य वोधिका, नातः प्रकृतस्थले तस्या अवकाशः । 'नापदार्थो वाक्यार्थ' इत्यभिदधतामन्विताभिधानवादिनां मते तु तात्पर्यारत्तान्तर

Page #104

५८
अलङ्कारकौस्तुभः |
राधामाधवयोः क्रीड़ा मधुमाधवयोर्दिने ; - सहचारिता । कृष्णस्य मुनिवयंत्रस्य ; - अनाशब्दमा साविधाम । व्रजेऽसौ परमेश्वरः -प्रमौ श्रीनन्दः ब्रजे राजेतार्थ : - देशः ।
――
मधुना कोकिलो मन्तः प्रमत्ता मधुना बधू: ; - सामर्थप्रमोचितौ च । उत्पद्यं हृदये तस्या: पौड़को मकरध्वज: ; -लिङ्गम् ।
कामत्वे पीड़कत्वमेव लिङ्गम् ।
स्थाणः कृष्णगुणामोदी - अर्थः ।
-
देवो जानाति मे मनः ;- - अत्र प्रकरणवशाद्युभदि ।
कौस्तुभम्य योगाभावादियोगोऽप्यसम्भव:, 'नासंयुक्तम्य वियोग' इति नियमादिति भावः । 'रामार्जुनी युध्यत' इत्यव परशुरामसहस्रार्जुनयोरेव वोधः नतु दशरथपुत्रपाण्डुपुनयो:, शास्त्रे तयोविवादशश्रवणात् । एवं कर्णार्जुनावित्यत्र न सहमानस्य बोधः, किन्तु पाण्डवस्यैव । 'राधामाधवयो ं रिति द्वितीय माधव शब्दोऽत्र बैशाखवाची, तत्सहकारेण मधुशब्द खेतवाची, नतु वमम्तवाची । कृष्णस्येति - 'मुनिवर्य' पदमन्निध्यात कृष्ण शब्दोऽल वेदव्यासबाची, नतु लग्यावाची । मधुनेति – बसन्तस्य कोकिलवधर्मत्ततोत्पादने सामर्थ्य मोचित्यच्च वर्त्तते, न तु ‘मधु’शब्दस्यार्थान्तररूपमदिरायाः । 'मकरध्वज' पदेनात कन्दर्पस्येव बोधो न तु समुद्रस्य, तस्य हृक्ष्ये पीड़ाजनकत्वाभावात् । 'स्थाय' शब्देन महादेवस्यैव वोधो, न तु शाखा पल्लवादि
कल्पना नास्ति, तम्मतमाश्रित्य टीकाल वैदभिहितमिति चेदोमिति ब्रूमः । एवमेव तेषां भट्टानां मतम् -
"शब्दष्टाभिधेयांच प्रत्यक्षेबात पश्यति । श्रोतु प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टया ॥ अन्यथानुपपत्तप्रा तु वोधेच्छक्तिं दयात्मिकाम् । कार्थापत्तप्राववोधेत सम्बन्ध विप्रमाणकम् ॥"
इति प्रतिपादितया सरण्या 'अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रवृत्तिनिवृत्तिकारि वाक्यमेव प्रयोगयोग्य' मिति वाक्यस्थितानामेव पदानामन्वितैः पदार्थैरन्वितानामेव सती गृह्यते इति विशिष्टा एव पदार्था वाक्यार्थः, नतु पदैरभिधया प्रतिपादितानामर्थानामाकाङ्गायोग्यताविमानो विशिष्टः सम्बन्धरूपोऽर्थोऽपदार्थोऽपि तात्पय्याययातिरिक्तया वृत्ता खोकतो वाक्यार्थो वाक्यप्रतिपाद्यो भवतीति । वस्तुतस्तु संयोगादीनां पदार्थनियन्त्रये नियामकत्वमङ्गीकृत्य तत एव साचात् (न वृत्तान्त र कल्पना गौरवेण ) पदघटितवाक्यार्थवोघो जायतामिनि पञ्चमनेकाभियुक्तसम्मतं मनसि निधायापाततष्टीकालता कृतस्वात्पर्य्यायवृत्तान्तर

Page #105

हितीयकिरणः । .
चित्रभानुर्विभातौति दिनेऽकी निशि पावकः ;-कालः । शास्त्रे भागवतं भागवतः स्याद् भगवन्नने ;-व्यतिः ।
एवभिधालक्षणयोरनवसरत्वात् संयोगादेव व्यनकता। रहितष्क वृक्षस्य, तस्य कृष्णगुणामोदिपदार्थत्वाभावात् । कमप्यादरणीयं पुरुष प्रति केनाप्युक्तम्-'देवो जानाति मे मन' इति, अत्र प्रकरणवशा'देव'शब्दो यमदर्थक एव, न तु 'राजा भट्टारको देव' इत्यभिधानात् राजवोधकः । पाबकोऽमिः। यक्तिरिति-यतिशब्देनाम
नपुंसकादिलिङ्गमेव वोध्यम्-तथाहि नपुंसकलिङ्गत्वे भागवतं शाखं, लिङ्गन्धे भागवतो बैधाव इत्यर्थः। एष्विति-विध'शब्दस्य नानार्थ त्वेन कृष्णचन्द्रयोरुभयोवोधकत्वात् कौस्तुभसंयोगरूपयञ्जकपदसान्निध्यायञ्जनात्तव श्रीक्षा मानवोधकत्वमिति क्षेयम् । एवमन्थन।
युदासप्रयासः। तत एवेयं 'एतन्मते' इत्यादौ दर्शिता वेदग्धी । न चान्विताभिधानपक्ष एवालकारिकसम्मत इत्येतावता मन्तय इत्यलमभिचाना मान्यानो याख्यानोलो कटाक्षनिक्षेपेण । 'यतुपरः शब्दः स शब्दार्थ इति न्याय आश्रीयते चेत्, तदा नानार्थशब्दस्यले यमनात्तिसमाश्रयणस्य न किमपि प्रयोजनम् । नन्वन तात्पर्यशब्दस्यान्तरे प्रयोग रति, तेम प्रस्तुते न कापि वाधा-इति तु न साधीयान् कल्पः; तथात्वे दर्पणकदुक्तेरपुरखनं छत्वा ब्रूम:-'किमिदं तत्परत्वं नाम ? तदर्थत्वं वा, तात्पर्यवृत्ताा तबोधकत्वं वा? आये न विवादः, व्यगात्वेऽपि तदर्थतानपाया' दित्यादि (५म परिच्छेदे )।
'न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दामुगमाइते।
अनुविद्वमिव चानं सर्व शब्देन भासते ॥' इति हरिकारिकात: शब्दादेव यया कयापि दिशा विशेषस्मतिहेतु: पर्यवसेयः। 'इमा दिश' इति दिग्दर्शनमेतत् । तेग 'एतावमानस्तनी' इत्यादौ हलादिचेष्टातः सनादीनां कमलकोरकायाकारत्वं, 'इत: स देवः प्राप्ती रित्यादौ 'इत' इत्यनेन 'मत्त' इत्यपदेशादिष लभ्यते। एतच सर्वमभियुक्तनि शादेव भवति-तमापि यक्तिविशेषतारतम्येनार्थवोधप्रबालीभेदः, यदाहुः
_ 'यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कशलेरनुमाभिः ।
अभियुक्ततरैरन्यैरन्धलेवोपपद्यते ॥' इति 'संयोगो विप्रयाग'चेत्यादि वाक्यपदीयकारिकायां खराणामपि विशेषमतिहेतुत्वं खोलवम्। अन तु 'कायमार्ग खरो न गण्यते' बालद्वारिकसम्प्रदायपरियहीतामायान तेषां परिगवनं बतम।

Page #106

अलधारकौस्तुभः । तथा
अद्यालोकि धनप्रभः सखि ! मया कश्चिबिहारक्रमे लोलत्केशरमालिकाविलुलितग्रोवो हरिः कानने । यः सद्यस्तनकुम्भिकुम्भनिकरक्षोदे नख_शिभि
मुतीधैधवलौकरोति यमुनातीरे निकुञस्थलोः (च) ॥ ७ प्रधानकार्यशब्दानामनेकसंसर्गस्य व्यञ्जकता। .
अधुना काय उदाहरणमाह-योति। हे सखि ! अद्य कानने विहारक्रमे गमनपरिपाया कश्चिद्धरिः सिंहो मयालोकि। कोडशः ? घना निविड़ा प्रभा यस्य तथाभतः। पुनः कीदृशः? बोलन्ती चाचल्ययुक्ता या केशराणां स्कन्धस्थितरोमविशेषाणां मालिका श्रेणी, तया विलुलिता मर्दिता अर्थात् तया विशिष्टा ग्रीवा यस्य सः। य: सिंह: कम्भिकुम्भनिकरा इस्तिकुम्भसम्हानां सास्तने तत्क्षणोत्पन्ने क्षोदे नखकरणकविदारे सति चोदसमये नखे: करण शिभिरध:पतितर्मक्तासमूहनिकुञ्जस्थलीर्धवलीकरोति । पचे कानने सुन्दावने विहारक्रमे प्रेयसीभिः सह विहारपरिपाच्यां स्थितो हरि: श्रीकृष्णो मयालोकि। कीदृशः १ घनस्य मेघस्येव प्रभा यस्य सः। पुनश्च लोलन्ती या केशगण मागकेशराणां माला तया विलुलिता ग्रीवा यस्य सः। यः श्रीकृष्याः सदास्तत्क्षये सनरूपा हस्तिम्भसमूहाना नखाघातेन क्षोदे सति तत्ममये हारतोटनानखभंशिभिमुक्तासमूहेर्यसनाकजस्थलोधवलीकरोति । अत्र विशेषणीभूतानां 'घन'विहार केशरपदादीनामनेकार्थसम्बन्धन विशेषस्य नानार्थ हरि'पदस्याप्यर्थयमात्रवोधकत्वं, न विन्द्रादिबोधकत्वमिति शेयम्।
(घ) “प्रथैः पदैः पिशुनयेच्च रहस्यवस्तु' इति कामकलायां विदग्धविधानात्तदनुरूप. स्थले नम्मनिपुणप्रगल्भनारीवचनरचने सिन्ननेकार्थशब्दप्रयोगेनेठार्थान्तरसिद्धिः। वनविहारिणोहि श्रीलधास्यैवरूपेण वर्णनमन्यत्रापि प्रसिहं यथा गीतगोविन्दे (८६) 'भ्रमति भवानवलाकवलाय वनेषु' इत्यादि। अत्र यदापि “नानार्थ'हरि'पदस्याप्यर्थदयमान. वोधकत्व"मिति टीकाक्ता मूलतात्पर्यनिर्नयासक्तं, तथापि न तेन प्रस्तुतो मूललदाशयो. ऽभिव्यक्त इति मन्यामहै। वस्तुतस्तु 'दुर्गालवितविग्रहो मनसिजम्' (साहित्यदर्पणे श्य-परिच्छेदे ) इत्यादि भोकवदनाप्यभिधामूला यञ्जना वरीवत्तीत्येदर्थमेवेहोपन्यासः । प्रकरणेनाभिधया 'हरि'पदस्य सिंहरूपेऽर्थ नियन्त्रिते यजनयैव वधारूपोऽर्थो वोध्यते। अब च स हरिः हरिः सिंह इवेति च योन्यते।

Page #107

हितीयकिरणः । एवमनुकरणशब्दानाञ्च व्यङ्ग्य प्रति वाक्यार्थ एव व्यनकः । यथा
आसां रामविलासलास्यलहरीमावाद्य वाद्यच्छला'ताधिक् ताधिगिति प्रभाथ मुरजः खनर्तकी निन्दति । ते-नाना-गरिमाधमा इति मुहुः पाठखरोच्चारणा
तासां हन्त जुगुप्सते भगवती वाणी च गानक्रमान् ॥ ८ .. अत्र ते नानेति पाठः, गरिमाधमा इति गान्धार-ऋषभ-मध्यम-धैवत. पुनमध्यमा इति तानविशेषखराः, ताभ्यां ते, नानाविधो योऽगरिमा तेनाधमा इत्यर्थों व्यज्यते । (ड़)
अथार्थानां व्यञ्जकत्वस्य हेतवः । ३२का अथार्थानां सामान्यत्वेन प्रागुक्तानां वायादीनां व्यन्नकत्वे विशेषहेतव उच्चन्ते।
अथ यत्र स्टदङ्गादौनां निरर्थकध्वन्यात्मकशब्दोत्पत्तिर्जायते तत्र कवयस्तु यथाकथञ्चिदत्मकशब्दस्य सादृश्यसपलभ्य निरर्थकध्वन्यात्मकशब्दोपि सार्थकत्वमारोप्य कावं कुर्वन्तीत्याह-एवमिति। स्टदङ्गस्था येऽनुकरणशब्दा वर्णात्मकशब्दस्य सदृशत्वेन प्रतीयमाना व्यक्तध्वन्यात्मक 'ताधिगितिशब्दालेघां सार्थकत्वेनारोपविषयीभूतानां 'खतकौधिगिति यो वाक्यार्थः, स तु ब्रजसन्दरीणां सर्बोत्कघरूपयङ्गयार्थ प्रति यमक इत्यर्थः । सरलो रासस्थम्दङ्गः। तासां ब्रजमुन्दरीणां रासचापकतेनाना' इति कण्ठस्थः पाठः। एवं 'गरिमाधमा' इत्यक्षरा: स्वरा गान्धरादिखरवाचका इत्यर्थः। तथाच ब्रजसन्दर्यो यथा रामवोधका स्तेनाना' इत्यक्षरान पठन्ति, तथैव ते नाना' इत्युच्चारणानन्तरं गान्धारादिखरवोधकान् 'गरिमाधमा' इत्यक्षरान् पठन्ति । सरखती तु तेरेवाक्षरैरकारं प्रशिष्य गन्धवाणं गानक्रमान जुगुप्सते निन्दति। एतदर्थमेव स्पष्टतयाह-अवेति। तानविशेष खरा तानविशेषखरवाचका इत्यर्थः। सरखतीकृतमर्थ मेवाह-ताभ्यामिति, पाठखराभ्यामित्यर्थः। ते गन्धर्वाः। गरिमा गुरुत्वं, तद्भिनं नौचत्वं, तथाच अनसन्दर्यपेक्षया गानशाखे नीचत्वेन गन्धर्बा अधमा प्रत्यर्थः श्लेषेण यग्यत इति भावः।
इदानी पूर्वोक्तवाच्थलत्ययङ्गयार्थानासत्वरसमभियाहारवशात्कारध्वमिवोधकत्व(ड़) 'नाना अगरिमेति वाणीपने सभङ्गश्लेषः । 'ताधिक् ताधिक्' 'ते नाना' इत्यादिशम्दा वङ्गभाषायां तानस्वरवोधने प्रयुज्यन्ते, तेरेव शब्दरत्र व्यङ्गामयकाव्यरचनम् । एवं परकल्पतर-प्रभृति-वैष्णवाचार्यसङ्कलितेषु वङ्गीयमाहित्यपदसंग्रहग्रन्थेषु वैष्णवकवीनामनुकरबशन्देभ्यः कायोपादनाहरणमनेकश बालोखते।

Page #108

अलङ्कारकौस्तुभः ।
वोद्धव्यवक्त प्रकृतिकाकुप्रकरणैः सह । देशकालादयश्चार्थे वैशिष्धााज्यवोधकाः ॥ ३३का
तत्र 'यातासि स्वयमेवें' त्यादौ (१म किरणे ७ लोके ) तदानयनार्थं न गतासि, अपि तूपभोगार्थमिति वोद्धव्यवैशिष्टयम् । यां प्रतीयमुक्तिः, मा वोsव्या योग्या । अयोग्या चेद्भवति तदा ध्वन्यर्थो न सङ्गच्छते । वक्तृवैशिष्टं प्रकृतिवैशिष्टंग प्रकरणवैशिष्टाञ्चात्रैव । वक्ती श्रीराधा- -सा सर्व्वश्रेष्ठत्वरूप वैशिष्टयवती । प्रकृतिश्च तस्याः सखी: प्रति स्नेहात् श्रीकणाङ्गसङ्गप्रापणं व्याजेन करोतीति यदतस्तस्या वैशिष्टयम् । तथाविधप्रकरणच्च तत्र मन्तव्यं, तेन तद्वैशिष्ट्याच्च द्वितीयध्वनिपल्लवः ।
६२
काकुवैशिष्टय यथा—
अ जासि जाहि बिबिणं रितं घेत्तूण कुसुमभाणं सुमुहि (ढ़) | पश्चाश्रमिस्सि तुमं ण केबलं भाश्रणेण पूणेण ॥ ८
माह - अथेति । प्रर्थानां वाच्यलक्ष्ययङ्गप्रार्थानां व्यञ्जकत्वे विशेषा वोsयादयो हेतव उच्यते । यमुद्दिश्य वदति स वोडयस्तस्य वैशिष्टे उत्कर्षे सति ध्वन्यर्थाः प्रवर्त्तन्ते । एवं यो वक्ता तस्योत्कर्षे सति ध्यन्यर्थाः प्रवर्त्तन्ते । एवमन्यत्रापि शेयम् ।
ara 'यातासोति पत्यं पूर्वमेवोत्तमोत्तममध्वनिकायोदाहरणे उपन्यस्तम् । तदाननार्थं पदकानयनार्थम् | वैशिष्टास्य फलतोऽर्थमाह - बोद्धथेति । तथाच वैशिष्टयपदस्य योग्यत्वमेवार्थ इति भावः । वक्तृ प्रकृतिप्रकरणानां वैशिष्टचाव झोके शेयम् । यत् यतः सखौं प्रति स्नेहात् सैवं करोति, प्रतस्तस्याः प्रकृते वैशिष्टयाहवो ध्वन्यर्थाः सम्भवन्ति । एवं प्रकरणवैशिष्यादपि ज्ञेयम् । तथाहि प्रकरयन्तावत् प्रियसखीमेन श्रीलोन सह मङ्गमयितुं तेनैव सह श्रीराधया प्रागेव युक्तिः कृता, यदासौ मया प्रहीयते तदास्याः सङ्गः करणीय इत्यादयो ध्वनयोsa मेयाः ।
काइ जासीति - अयि यासि याहि विधिनं रिक्तं गृहीत्वा कुसुमभाजनं सुसुखि !
(7) अन दितीये पादे आय्यादितोयपादतोऽतिरिक्तानां तिस्टयां कलानां विन्यासात् जेमय लहर कणातुला तिलतुलिश्रं ग्रह्न च ।
तेमय सहर सबब्युतला अबच्छेदं इंदभंगेण ॥
( प्राकृतपैङ्गवे १।११) इति विधानेन छन्दोभङ्गाशङ्का न कार्य्या, 'बमो वि तुरिका पढ़ियो दो तिमि बि एकक जावे' इति पिङ्गलमागेय स्वयमेवानुमोदितत्वात् ।

Page #109

fatafaरण: ।
R
अत्र न केवलं कुसुमभाजनेनैव पूर्णेनागमिष्यसि, अपि तु पूर्णेन मनो
रथेनापीति नल्काकुद्योत्यम् ।
देशवैशिष्टय यथा
जउथासौपरसिसिरा कमलबणीपपवधूप किसलयमा । (च)
a
जह बल्लीघरपत्नी धस्मा पेक्खति तं देनं ॥ १०
देशवैशिष्टयश्लाघया कृष्णेन सह तत्र मां रमयेति सखीं प्रति काचित्
खमनोरथं प्रकाशयति ।
कालवैशिष्टं यथा -
एहि जलहरसमए रमणिज्जा रचणबलहीन । णिबडन्तबारिधारा गहीरतर मुहर गब्भकुहराओ ॥११
अत्र क कृष्णमानेष्यामीति सङ्केतमिङ्गितेन पृच्छन्तों सखीं प्रति नेदानों कुञ्जो रमणीयः, अपि तु प्रकृतं वलभौभवनमेवेति कालवैशिष्टेशन व्यङ्ग्यम् । आदिशब्दात् प्रसिद्धिवैशिष्टय यथा
करकिशलयलीलाम्बुजनिमोल नोमीलनातिकुतुकिन्या ।
दक्षिणमक्षि मुरारेः पिधीयते मुच्यते च सिन्धुजया (भा) ॥१२ प्रत्यागमिष्यसि त्वं न केवलं भाजनेन पूर्णेन ॥ नच्पदोच्चारणे या काकुलिया द्योब'मपि तु पूर्णेने 'ति ध्वन्यर्थरूपं वस्तु ।
जउणेति । यमुनाशीकरशिशिरा कमलवनीपवनघतकिशलयाग्रा । यन वल्लीपती धन्याः प्रेचते तं देशम् ॥ वल्लोभिर्निर्मितानि कुञ्जरहाणि तेषां पक्षीसमूहो यत वृन्दावनदेशे तिष्ठति तं देशं धन्या जनाः पश्यन्ति ।
एव्हिमिति । इदानीं जलधरसमये रमणीया रत्नवलभ्यः । निपतवारिधारागभीरतरसुखरगर्भकुहराः ॥ यत्न वलभीशब्द: 'वालाघर' ( चिलेर छाद) इति प्रसिद्धः सब्बों परिस्थगृहविशेषवाचकः । निपतदारिधारया गभीरतरसुखरा घोरशब्दविशिष्टाः कुनगरछिद्राः । एतेन कुञ्जस्यारम गौयत्वमुक्तम् ।
(अ) व्यापि पूर्ववत् द्वितीयपादे एकस्या कलाया व्यतिरेकान्न छन्दोभङ्गः, 'नइ दोहो बिच्म बस्सो लहुजीहा पढ़द्द हो सो वि लह' इत्यभिधानात् । 'कमलवखीयन स्कारपठने तु नाधिकमात्वम् । 'कृदिकारादक्तिन' इति गवसले स्वत्वमपि सम्भवति ।
(मा) लक्ष्मी स्त्री मिथो वदन्ये मदिति साहिबकौमुदीटीकायां कृष्णामन्दिग्धाम्

Page #110

१४
भलाहारकौस्तुभः । पत्र मुरारईविषमक्षि प्रसिद्दिवैशिष्टयात् सूर्यात्मकमिति व्यज्यते । * ॥ इत्यलक्षारकौस्तुभ शब्दार्थकृत्तित्रयनिरूपणो नाम
हितीयः किरण: ॥ * वरकिशलयेति-करपलवस्थलीलाकमलस्य निमौलनोन्मीलने सद्रणे विकसने च जकिन्धा सिन्धुलया लक्ष्मया भगवतो दक्षिणनेतं कदाचित् पिधीयते आच्छन्नं क्रियते, कदाचिमुच्यते च। तथा च सर्यरूपं दक्षिणनेत्र यदाछन क्रियते तदा चन्द्ररूपवामनेनस्य दर्शनेन लीलाकमलं मुद्रितं भवति। यदा तु सच्यते तदा सूर्यदर्शनेन लीलाकमलं प्रफुलं भवतीत्यर्थः। भगवतो दक्षिणनेवस्य सूर्यवं सर्वशास्त्रे प्रसिह, अतः प्रसिद्विवैशियादेव नेनस्य सूर्यत्वं ध्वनितमिति ॥ * * *
(२२) स्थितम्।
। “विपरीअरए लच्छी बम्हण णाहिकमलहूं।
हरिणे दाहिणणअणं रसाउला भत्ति एकोइ ।' इति कायप्रकाशोदाकृतपद्यमस्या आाया मूलं, परमन न मनागपि श्लोलताभङ्ग इति वैष्णवकोरौचित्यसिद्धि प्रकटयत्येतत् । परमवेतन्मन्तयं यत् 'जलकेलितरलकरतलमुक्त' (सा. दर्पये ५म परिच्छेदे) इत्यादौ तदनुरूपनोकान्तर वानापि नानुमानतोऽयान्तरप्रतीतिः, अपि तु यजनावशादेवेति। युक्तिश्च तत्र दर्पण एव आलोकनीयेति ॥

Page #111

पथ टतौयकिरणः।। अथ ध्वनिरसव' इति काव्यप्राणत्वेन निरूपितस्य ध्वनर्भेदमाख्यात धानशब्दस्य व्युत्पत्तिमाह
शब्दार्थादिभिरन्यैश्च ध्वन्यतेऽसाविति ध्वनिः । ३४ का .. ध्वननं ध्वनि:, ध्वन्यतेऽनेनेति ध्वनि:, ध्वन्यतेऽस्मिविति ध्वनिरिति भावकरणाधिकरणसाधनोऽपि ध्वनिर्भवति। तबिरासार्थ ध्वन्यतेऽसाविति कसाधन एवेति प्रतिजानौते। तदेव किमित्याह
रसो भावस्तदाभासौ वस्त्वलकार एव च। भावानामुदयः शान्तिः सन्धिः शवलता तथा ।
सर्व ध्वनिस्तज्जनित्वे काव्यच्च ध्वनिरुच्यते ॥ (क) ३५ का शब्दार्थादिभिरिति --शब्दाचाथों वाव्यलक्ष्ययङ्गयाश्चं, यादिशब्देन शेषस्थडे पदार्थान्तरसम्बन्धश्च, एवमन्यरनुकरणशन्दै न्यते यअनावृत्तमा वोध्यतासौ शैत्यपावनत्वादिरूपोऽर्थो 'ध्वनिः' कम्मसाधनमेव । न तु ध्वननं ध्वनिरिति भावसाधनं, तथा मतिमी विषय कच्चानेऽपि 'ध्वनि'यवहारापत्तः। न वा ध्वन्यतेनेनेति करणसाधनं, तथा पति ध्वनिकरणे कापि 'ध्वनि' यवहारापत्तः। न वा ध्वन्यतास्मिन्नित्यधिकरणमाघन, तथा
(क) भावार्थ ध्वनि'पदपरामर्शो यथा ध्वन्यालोके चतुर्थोयोते- 'यत् कायनत्वविषय स्फुरितप्रसप्तकल्यं मन:सु परिपक्वधियां यदायी दिव्यादौ । यापारार्थ ककरणसाधन ध्वनि पद पराम्टएस्य वस्तुनो नि शचन्द्रालोके (१२)-'साम्मुख्य विधानाया: स्फटमर्थान्तर गिरः। कटाक्षा इव लोलाच्या यापारो यचनात्मक: ॥' अधिकरणसाधनस्य 'ध्वनि पदको लेख 'ददमुत्तममति यिनि यङ्गय वाच्यावनिबंध: कथित' इति मम्मटकारिकायाम। वस्तुतस्तु साधारण्यन कर्मसाधन एवायसदियः-तथात्वे रसभावादिषु वनहारादिषु च यनेयष्वर्येष्वव ध्वनि'पदद्यवहारः। यदाह ध्वनिकार:-'कायस्यात्मा स एवार्थस्तथा चादिकवः पुरा। क्रौञ्चहन्दूवियोगोत्यः शोक: शोकत्वमागत' इत्यादौ। एवं कार्य 'ध्वनि'पदप्रयोग उपचारत एवंति सम्यक । क्या च ध्वन्यालोके–'वाच्यवाचकसंमिश्रा शब्दार्थो काथमिति यपदश्यो यञ्जकत्वमान्यात् वनिरित्यक्तः। एवमपि-'पबयेरखपा. खोयेहयानुग्रहस्तथा। ध्वनिप्रकाशिते शब्दे खरूपमवधायैते । तेन बनको शम्दार्थावपीह 'वविशन्देनोक्ताविभिनवगुप्तपादाः ।

Page #112

अलकारकोखभः। रसाख्यध्वनेरन्ये ध्वनयस्तु प्राणा, रसायतु ध्वनिरात्मेत्यदोषः (ख)। रसादयः पश्चादृश्यन्ते। सम्पत्यसुभूतानां धनीनां भेदा दयन्ते । उभयोरभिधामूललक्षणामूलयोस्तयोः ॥ पविवक्षितवाच्योऽन्त्यस्तव वाच्य विधा भवेत् ॥ ३६ का तयोर्ध्वन्योरस्थो लक्षणामूली ध्वनिरविवक्षितवाच्यः स्यात् । तत्राविवक्षितवाचा ध्वनौ वाच्य विधा भवतीत्यर्थः ।
किन्तत् वैधमित्याहअर्थान्तरोपसंक्रान्तमत्यन्त वा तिरस्कृतम्। ३७ का
एकं वाच्यमजहतस्वार्थतयाऽपरार्थेनोपसंक्रान्तं भवति, अन्यन्नहतस्वार्थतया खविपरीतेनार्थेनाक्रान्त भवतीति वैधम्। क्रमेणोदाहरणानिसति ध्वनिविषयकज्ञानाधिकरणे पुरधेऽपि 'ध्वनि'यवहारापत्तेः। तमात् कम्मसाधनेन शेयपावनत्वाद्यर्थ एव 'ध्वनि'शब्दो योगरूपिरिति भावः।
तदेवेति-तत ध्वनतेः कर्मध्वनिपदवोध्य किमित्यपेक्षायामाह-रस इति। तदाभासौ रखाभासो भावाभासश्च, वस्तु शैत्यपावनत्वादि. उपमाद्यलङ्कारश्च । यभिचार्यादिभावानासदय उत्पत्तिश्च शान्तिश्च सन्धिश्च शवलता च। सबमिति-एते सब्बी 'ध्वनि'पदवाच्या इत्यर्थः। काये 'ध्वनि'यवहारस्तु न मुख्यः, किन्तु लाक्षणिकत्वाह्रौष एवेत्याहतजनौति। तस्य ध्वम्यर्थस्य निरुत्पत्तियस्मात्तथाभूतत्व इत्यर्थः। एवं सति ध्वनिजनकत्वेनेव काये 'ध्वनि'यवहारो, न तु साचात् ।।
ननु कायपुरुषस्य कदाचित् ध्वनयः प्राणाः कदाचिदात्मेत्युच्यते, तत्र को निर्धार इत्वपेचायामाह-रसायेति। रसायनिभिन्ना ये धनयस्ते प्राणाः, रसाख्यध्वनिखात्मैवेति यवस्थया न दोषः। असभूतानां वल्वलङ्काररूपाणां ध्वनीनाम।
तयो: प्राणात्मरूपयो न्योरुभयोरेवाभिधामूललक्षणामूलयोम्मध्येऽन्त्यो लक्षणामूलो ध्वनिरविवक्षितवाथो भवेत् ।
(ख) 'कायस्यात्मा ध्वनिरिति' 'अर्थः सहृदयनाध्यः कायात्मा यो यवस्थितः' इत्यादिषु ध्वनिकारवाक्येषु, 'शब्दार्थों वपुरस्य विवृधेरात्माभ्यधायि ध्वनि रित्यादौ चाबाचीनानां कारिकावन्धे ध्वनेरेव कायात्मत्वेन यपदेशः । 'वाक्यं रसात्मक काय'मिति दर्पणकत: कायलक्षणे, कायस्यात्मा स एवार्थ तथा चादिकवेः पुरा। क्रौञ्चइन्द्रवियोगोत्य: शोकः नोकत्वमागतः।' 'ध्वन्यात्मन्येव टङ्गारे ते हेया इतादाता:।' 'रसादिमय एकस्मिन् कविः स्यादवधानवान्' इत्यादिध्वनिकारकारिकासु 'रस आत्मा परे मनः' ( अलङ्कारशेखरे

Page #113

--टतोयकिरण: फलमपि फलं माकन्दानां सिता अपि ताः सिता अमृतममृतं द्राक्षा द्राक्षा मधूनि मधून्यपि । मह तुलयितुं तेनैतेषां न किञ्चन युज्यते
सुवल ! यदयं सारङ्गाच्या भवत्यधरोऽधरः॥ १ अत्र हितोय फलादिशब्दा निन्दाद्यर्थ संक्रान्ताः । तथाहि-फलं नानावस्थं पाक एव कदाचिन्मधुरं भवति, तेन निन्द्यमेव । सिताः. पाकपौन:पुन्येनैव निम्मला भवन्ति, नत्वारम्भ एव । अमृतं देवैरपि पौयते । द्राक्षा पूर्ववदेव । मधनि मरघोच्छिष्टानि । अधरस्वधर एव, सोण्येतान्यधरयतीत्यधरः । 'सह . श्रीकृष्णाः सुवलं प्रत्याह-फलमपोति अत्र हितीय फल' शब्द: कदाचित्कमधरे लाक्षणिकः। तथा च माकन्दानामाम्राणां फलं कदाचिन्मधरमिति लाक्षणिको वोधः । पश्चादालनात्ता फले निन्द्यत्ववोधो (1) लक्षणामूलः । अत्र दितीयलाक्षणिकफल' पदेन फलत्वरूपेण फलवोधो न भवति, अतएवायं ध्वनिरविवक्षितबाच्यः स्यात् ; अथच प्रथम फल्ल' पदस्य फलरूपार्थो वाच्यः (2) यणाभूतनिन्द्यत्वेन संक्रमितश्च भवति। एवमेव सर्वत्र ‘सिता'दिपदेऽपि वोध्यम्। सिता मिस्ट' इति प्रसिद्धा। हे सुवल ! तेन राधिकाया अधरेण सह तुलयि तेषामाम्रादीनां मध्ये किञ्चन वस्तु न युज्यते। अम्तं देवैनिकटैरपि पौयत इति हेतोरस्टतस्यापि निन्द्यत्वम् । द्राक्षा पूर्ववत् पाकावस्थायामेव मधरा। श्य मरोचौ ) इत्यादयवाचोनवचने च रसस्यैवात्मताख्यापनम् । एवं पुन: 'न हि तन्य ( रसध्वनिशून्यं) किञ्चित् कायमिति ; यद्यपि च रसेनैव सब बीवति कायम'.. (धन्यालोकलोचने दितीयोयोतयाख्यायाम ) इत्यभिनवगुप्तपादाना, 'प्रवन्धानां जीवितभूतो रस' इति प्रतापरुद्रयशोभूषणकाराणाञ्च निर्देशात् रसस्य प्राणत्वमपि सूचितमिति । इत्यालङ्कारिकमताने क्ये ( वस्तुमस्तु न मतानक्यविलसितमेतत्, किन्तु शब्दप्रयोगानवधानविजम्भितमेवेति दिक) श्रीमत्कर्णपूरगोस्वामिपादा ग्रात्मरूपेड रसस्य, प्राणत्वेन च ध्वनेरभिधाममिछन्ति। खनामधन्यानां ध्वनिकारप्रकाशवदादीनां कायात्मत्वतल्लक्षणभेदादिनिई शप्रसङ्गेषु स्वस्वमतासङ्गतिदर्शितति कैश्चिदनवद्यमभिहितम्। परमतदूषयिता दर्पणकदपि नाव विषये सावधान इवाभाति -यतस्तन 'वाक्यं रसात्मकं काय'मिति लक्षणं कतं, पश्चात् कायस्य ध्वनिगुणीभूतयङ्गारूपेण विधा विभागः कृतः ध्वनिस्तत् कायमुत्तम'मित्यभिधानेन वखलङ्कारध्वनीनां रसवनेरिवोत्तमता आयाति, तेन कायस्य नियतरूपेण रसात्मता थाहतेति खमतविरोधस्तस्य स्फुट एवं। एवमादिकं वैमत्यमालोक्य ग्रन्थक्तान (1) निदास्ववोधे' इति निन्दनीयः पाठः (०) (ख) (घ) पुस्तकेषु । (2) 'फलपवाच्यः' इति (ख) (घ) पुस्तकयोः पा।

Page #114

अलकारकौस्तुभः । तुलयितं तेनैतेषां न किञ्चन युज्यत' इति विशेषवचनादुपम्यहितीयपदे स्तुत्यर्थएव व्ययः, न तूपमानहितीयपटवडेयांशता । यथा वा
प्रेमा विद्रुतमेकवद्यदुभयोस्तन्मानमं मानसं सळस्वेव दशासु यनवनवं तत् सौहृद. सौहृदम् । यत् कृष्णस्य विनोदभरहरहस्तयौवनं यौवन
तहिच्छेदविधौ न यत् परिचयस्तज्जीवनं जीवनम् ॥ २ (ग) . द्वितीय मधुपदस्य मरघोछिरे लक्षणा, 'सरघा मधुमक्षिका' । अधरखधरयति खापेक्षश सर्बा व म्वादुवस्त नि निकटयतीत्यर्थः। विशेषबचनादिति-उपमेयस्या'धरोऽधर' इति वाक्यस्य दितीये धरपद स्तुत्यथों यङ्गाः, म तूपमानौभूतानां 'फलमपि फल मित्यादिवाक्यानां द्वितीय फला'दिपदस्येव हेयांशतारूपार्थो यताः। अत्र सर्वत्रोपमानस्य तिरस्कार एव यङ्गयो वोध्यः।
मायरविरहेण याकुला श्रीराधा ललिता प्रत्याह-उभयोः कान्तयोः प्रेमा विद्रत मत् यदेकवद्भाति तन्मन एव मानसं मन:पदवाच्यम्। ग्रन दिनीय मानस'पदस्य !3) मन:पक्ष्वाच्यत्वरूपेर लक्षणा, अतएव दितीय मानम'पदेऽविवक्षितवायत्वसिद्धिः। तेन लाक्षणिकपदेन मनमः श्लाघनीयत्वरूपोऽर्थो यङ्गाः। तथाच प्रथम मानस'पदस्य मनोरूपवाथः बङ्गीभूतवाघनीयत्वरूपान्तरेण संक्रमितश्चेति भावः । श्रीकृष्णविच्छेदे सति यस्य बोवनस्य न परिचयोन विदामानता, तज्जीवनं जीवनम् । 'वनिरसव बात्मा किस रस' इति निपुखमभिधानं कृतम्। न चेत्य तस्य कुवाप्यसङ्गतिरिवनिन्दितमेवैतमन्यामहे ।
(ग) भक्तिहमनसस्तनभवत: कविकर्म पूरस्यायमनवदाः सरखतीनिस्यन्दः, भगवहिच्छेदचिम्नान्वरोच्छासत एवास्योद्भवः त्रिभुवनमेव तभयं विरहै' इति न्यायात् । एवमप्यन्यन (४थ किरखे १म शोके ) “दृष्टा भागवता .." इत्यादौ 'वत विधे ! वामाय तुभ्य नमः' इत्यन्ते प्रवन्धे श्रीवयाचैतन्यचरखसङ्गभङ्गविधरता वर्णिता। श्रीमच्चैतन्यप्रभुपादानामपि शिवाटक 'युगायितं निमेषेण चषा प्रावधायितम् । शन्यायितं जगत् सर्व गोविन्दविरहेण मे। इतौयमेवावस्था प्रकटिता। वस्तुतःलेवविधभत्तानां निब्बतीलासक्तगोपाङ्गनानामिव परमात्मरूपिणः साक्षाद्भगवतो न कदापि तत्त्वतो विच्छेदःयदुक्तं ब्रवनारीनिवासत्तिवर्धनप्रसङ्गे खन्दपुराये-'वृन्दारण्ये विहरता सदा रासादि. विधमः। हरिया बननारीयां विरहोऽस्ति न कहिचित् ॥' पीछाचरचे सर्वखसमर्प
(3) 'दितीय 'मम:' पदख'प्रति सध्देव पुस्तक पाठः सच मूखागनुमतबादनुपादक।

Page #115

तौयकिरणः।
. स्वविपरीतार्थेनाक्रान्तं यथासौभाग्यमेतदधिकं मम नाथ कृष्ण ! प्रागौम्ममातनि सुखं प्रणयेन कीर्तिः। दृष्टश्चिरादसि कपापि तवेयमुच्चैनै स्मर्यते न भवतात्मगृहस्य मार्गः ॥ ३
अत्र 'सौभाग्य'मित्यसौभाग्यं, 'सुख'मिति दुःखं, 'कोतिरकीर्तिः, 'कपा'ऽकपा, 'आत्मरहस्येति परग्रहस्य खविपरीतेनाकान्तम् । (घ)
ध्वनिर्यस्त्वभिधामूलस्तव वाचा विवक्षितम् । तथापि व्यङ्गानिष्ठं स्वात् स च हैविध्यमृच्छति । कोऽपि लक्ष्यक्रमव्यङ्ग्योऽलक्ष्यव्यङ्गाक्रमोऽपरः ॥ ३८ का
अभिधामूलध्वनौ तु विवक्षितमपि वायं व्यङ्ग्यनिष्ठम् । स च ध्वनिमय व्यङ्ग्यक्रमोऽलच्यव्यङ्ग्यक्रमश्चेति हिविधः-लक्ष्य क्रमप्राप्तं व्यङ्गं यत्र स तथा, ___ काचित् खण्डिता श्रीकृष्ण प्रति मोलण्ठवचनमाह-एतत्तवागमनं ममाधिकसौभाग्य मधिकमौभाग्यजनकमित्यर्थः। त्वविच्छेदे मम प्राणे: कर्तृभिः सुखमतनि विताचक्रे । एवं मदिघयकेण तव प्रणयेन मम कीर्तिरतनि । चिराहहुकालानन्तरं त्वं दृशोऽसि, तेन मयि कपाऽपि (4) त्वयातनि। मदहं तवात्मएह, तादृशात्मरहस्य मार्गखया स्मयंत इति न, अपि तु स्मयंत एव । अत्रेति-'सौभाग्य'पदस्यासौभाग्ये लक्षणा, 'सख'पदस्य दुःखे लक्षणा। एतादृशोऽपि यस्मात् प्राणा न निर्गतास्तत एव मत्प्राणा मछुःखदायका इति भावः। मदाहं तव परग्रह, न तु स्वरहम। सर्वत्र विरलक्षणाभिर्मविषये त्वं प्रेमशून्य इत्यर्थो यज्यते। तथा च खस्मिन्नायकस्य प्रेमशून्यत्वरूपो यङ्गो लक्षणामूलः, तथा वाच्यार्थस्य तिरस्कार: स्पट एवेति भावः। तत्सेवायां तत्परता च परानन्दाय मोक्षायैव च। विदतिः खलु माधUत्मा, सौढदस्य नवनवत्वं नित्यमभ्यर्थनासाधुत्वाय, अतो यङ्गयार्थपरिपुष्टिः। लक्षणामूलोऽयं धनिर्यथा तथोपरिधादर्शितमिति ।
(घ) इदमेवान्यैरत्यन्ततिरस्कृतवाच्यमिति कथ्यते। उदाहरणान्तरे च 'नि:श्वाखान्य इधादर्शश्चन्द्रमा न प्रकाशति' इत्यन्त रामायणपद्यं, 'या निशा सर्वभूतानां तस्या जागति संयमी' इत्यादि भगवद्गीताशोकञ्च। लक्षणामूलध्वनिपरिग्रहेन लक्षणान्वयन्वातिरेकानु विधायित्वमेवास्य वनेनिदानमिति पक्ष: स्वीकृतः। निरूपलक्षणावत्पदघटितकाचीय ध्यनिरेवानाङ्गोकत पति, अन्यथा तु गुणीभूतथङ्गत्वमस्फुट-सन्दिग्धप्राधान्य-तुल्यप्राधान्यादिसंबकं याहतं स्पादित्यनुपदमेव मूलत: स्फटीभविष्यति।
__'महतो कपापि' इति (क) (छ) पुस्तकयो: पाठः।

Page #116

अलवार कौस्तुभः । अलक्ष्यो व्यङ्गग्रस्य क्रमो यत्र स तथा । क्रमस्तु विभावादिभिवाज्यमान एव रसः, न तु विभावादय इति । लाघवाच्छत्तपत्रशतीयुगप धाभिमानवत् .. यत्र क्रमो न लक्ष्यते स तावदकमः । (ङ)
रसो भावस्तदाभासो भावशान्त्यादिरक्रमः । ३६का -
ग्मादिस्त्वक्रमोऽलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्य' इत्यर्थः । आदिशव्दाद्भावीदयभावशावल्यभावसन्धयः । अयमसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यो रमनिरूपणे दर्शयिष्यते । सम्प्रति लक्ष्य क्रमव्यङ्ग्यो दय॑ते
यवानुध्वनिना व्यङ्गा लक्ष्यते क्रमपूर्वकम् ।
स तु लक्ष्यक्रमव्यङ्गाः शब्दार्थोभयशक्तिभूः ॥ ४० का विवक्षितमपोति-विवक्षितमपि वाचा यनयनि; · यङ्गापर्यवमानं स्यादित्यर्थः । तथाच वाच्यार्थस्य विवक्षायामपि ययार्थस्यैव प्राधान्यं, न तु वाच्यार्थस्येति भावः (ङ)। लक्ष्यमिति-वखलङ्कारादिरूपयङ्गयार्थानां हृदये उत्पत्तान्तर्द्वानरूपक्रम: सब्वेषां लक्ष्य इत्यर्थः। अलक्ष्य इति-रमादिरूपयङ्गयार्थानां हृदये उत्पत्तान्तनिरूपक्रमो न लक्ष्य इत्यर्थः। ध्वनिविषयकज्ञानस्योत्पत्तग्रादिना वनेरप्युत्पत्तवादियवहारः। अत्र दृशान्तो लाघवादिति -शतपत्रस्य कमलस्य शप्तसंख्यकपत्राणां सूच्या वेधे जाते सति प्रत्येकपत्रस्य यः प्रत्येकवधस्तस्योत्पत्त्यादिक्रमो लाघवात् सूचीकरणकवेधनिष्ठशघ्रयान्न लक्ष्यः। अतएव मया युगपदेकक्षण एव मब्बघां वध: कृत इति तेषामभिमानो यथा, तपावापि रसादियङ्गयानामुत्पत्तवादिक्रमोऽपि न लक्ष्यः ।
(ङ) क्रमखिति - एतमेवाभिप्राय मासि निधाय भगवता सुनिनोक्तं विभागनुभावयभिचारिसंयोगादसनिअत्तिरिति । स तच्च 'रस'किरण एव नियतं विशदीभविष्यति। 'विभावादिभि रित्यतादिपदस्य वहुवचनस्य च सार्थकतातएव स्फटा-'एवञ्च विभावादीनां दण्डचक्रादिन्यायेन सम्भयेव कारणत्वं, न तुटणारणिमणिन्यायेने केकस्येति मन्तयम्। विभावाद्याः कारणान्येव, रखोहोधे विभावाद्याः कारणान्येव ते मता:' (सा. दपणे ३य परिच्छेदे )। अक्रम इति-असंलक्ष्यक्रम इति यावत् । “अब व्यङ्गाप्रतीबिभावादिप्रतीतिकारयकत्वात् क्रमोऽवश्यमति, किन्तु नासौ निपुणेनापि लक्षयितुं शक्य:।' कथं तावदस्याक्रमस्य धनेनिरतिशयानन्ददतया वहुविषयतया च सहृदयहृदयं सततमेवाधिकुर्वत एकत्वेन गणना कृतेति न दुरूहः प्रश्नः। 'एपु रसादिषु चैकस्यापि भेदस्यानम्तत्वात् सातुमशक्यत्वादसंलश्यक्रमव्यङ्गापनि म कायमेकभेदमेवो'मिति विश्वनाथः ।

Page #117

टतौर्याकरगाः। अनुध्वनिरणुरणनं ध्वनेरेव दीर्घदोघभावः प्रतिध्वनिरिव वा। स तु लक्ष्यक्रमव्ययः शब्दशक्तिभूरर्थशक्तिभूः शब्दार्थोभयक्तिमश्चेति विधा।
पाद्यो हिधैवालङ्कारवस्तुनो?तनाद्भवेत् . ४१का प्राद्य: शब्दशक्तिभूईिधैव भवेत् । 'एव' कारस्तु अर्थशक्तिभववच्छन्दशक्तिभवोऽपि हादशेति परमतं यावर्त्तयति (च); अथवाऽनङ्गारस्यैव, वस्तुन एव, नान्यतरविशिष्टस्येत्यर्थ:। तत्रालङ्कारद्योतक: शब्दशातभूयथा
आशामात्रे विलमदुदयः पद्मिनीचक्रवन्धः
मिताभोगः मततमनिशामोदमैत्रीकषायः । अनुरणनमिति-यथा घण्ठादीनामेकनादोत्तरसपरनादानां क्रमो ज्ञायते, यथा वा ध्वन्युत्तरं प्रतिध्वनियिते, तथैव येषां ध्वनीनामुत्पत्तमादिक्रमो लक्ष्यते, रस लक्ष्यक्रमयङ्गाः।
अथवेति-'यादो विधेवे'त्यत्र 'एव'कारोऽलङ्कारवस्तुनोरित्यनन्तरमेव योजनीयम् (च) : तथा चालङ्कारस्यैव दद्योतनात्, न तु वस्तुविशिधालङ्कारस्य ; एवं वस्तुन एव द्योतनात्, न त्वलङ्कारविशिष्टस्य वस्तुनः। एवं सति केवलालङ्कारस्य द्योतनात्, तथा केबलवस्तुनो योतनादायो विधा भवतीत्यर्थः। ___ आशामात्र इति-अयं कृष्णरूपश्चन्द्रो रोचिःपूरैः कान्तिप्रवाहै: शीततां जाध हरतु । प्रसिद्धचन्द्रस्तु शीतता करोति । तथाऽयं भजतां जनानामाशामात्र एव विलसन्नदयो यस्य सः। अब शब्दमात्रश्लेघेणास्याशामाले दिक्सामान्य · उदयः, प्रमिद्धचन्द्रस्य तु पूर्वाशायामेवोदयः । अयं पद्मिनीसमूहानां वन्धुः, स तु देघौ। अयं सततं सिद्ध
आभोग: परिपूर्णता यस्य तथाभूत:. स तु कदाचित् पूर्णिमायामेव सिद्धाभोगः। अनिशं निरन्तरमामोदमैनीकघाया यस्य तथाभूतः। 'कघाय'शब्दोऽत्र माधुर्यवाची, 'मधुरेऽपि कघाय: स्यादित्यनुशासनात् । अवापि शन्दमात्रश्लेषेण निशाभिन्नेऽपि काल आमोदादयो उत्पलशतपनयतिभेदे क्रमोऽतिशीघनन्यत्वादलक्ष्यः, अवापि कार्यकारणपरम्परा तदभियक्तितो रसभोगप्रणाली च न संलक्ष्यत इति तु न रिक्तं वचः।
(च) परममिति–नैतन्मते प्रसिद्धरालङ्कारिकैरास्था स्थाप्यते, नास्य मतस्योहलेखलेशोऽपि प्राचीनप्रसिद्धग्रन्थेषपलभ्यते । मूलमेतन्मतस्य न तावत् दुर्निरूपम्-यत: 'बर्थस्य यजकत्वे तच्छब्दस्य सहकारिते'ति न्यायेन अर्थवोधप्रसङ्गे सर्वत्रैव शब्दस्य साचियम, अतोऽर्थ शक्युद्भवध्वनिभेदस्य प्रत्येकस्य प्रतिरूपकमेकं शब्दशक्युद्भवध्वनिकायमस्तीत्यनुमानम, तेन हादशधैव शब्दशक्युद्भवोऽपि विभजनौय इति मतम्। टीकाक्षता 'एव'कारस्य हितीयपचयाख्यावलम्बनेन मतस्यास्योशेखयोग्यत्वमपि याहतमिति दर्शितमिति मन्यामहे ।

Page #118

अलङ्कारकोस्तभः ।
राधाश्लेषादिषु निरवधिव्यापृतः शोणपादो
रोचि:पूरीहरतु भजतां गौततां कृष्णचन्द्रः (छ) ॥ ४ भन्न शब्दशक्त्याऽद्भुतश्चन्द्र इति प्रसिद्धचन्द्रायतिरिक्तैरखिलेर्गुणैर्बातिरेकालङ्गारो ध्वनितः । यद्यप्यसो ध्वनित्वेनालङ्कार्य एव, तथापि ब्राह्मणश्रमणन्यायेनालङ्कार एव (ज): एवमन्येऽपि । यस्य मः, प्रसिद्धचन्द्रस्य तु निशायामेव। राधाया आलिङ्गनादिकम्मसु निरवधियापारयुत्तः, स तु राधाश्लेषादिनक्षत्रेषु कदाचित् संयुक्तः। अयं शोणपादो रकचरणः, सतु श्वेतपादः। अव 'पाद' शब्द: किरणवाचो। प्रवाशादिशब्दाना परिव लामहत्वादेव शब्दशक्यद्भवो ध्वनिरिति शेयम् ।
अलङ्कार्योऽलङ्काराश्रय एव, धनेस्तु प्राणत्वात्, प्राणस्य च शरोरारम्भकत्वात् ; शरीरन्वलकाराश्रय एव, न त्वलङ्काररूपं, कथं यतिरेकालङ्कारस्य ध्वनिरूपत्वमित्याक्षेपः । श्रमणोऽवतः-यदाप्यवधतस्य वर्णाश्रमादिकं किमपि नास्ति, तथापि पूर्वदृष्यस्य ब्रामणस्य स्मरणात् ब्राह्मणभिन्नेऽप्यवधते कदाचिदाह्मणोऽयमिति प्रतीतिर्यथा जायते, तथालङ्कारभिन्नेऽपि ध्वनावलङ्कारप्रतोतिर्जायत इति भावः ।
(छ) शोकेऽस्मिन् 'पद्मिनी' 'सेतो"मोद"कघाय'शब्दा: कृष्णपक्षे याख्यायां पारिभाषिकाः पारिभाषिककल्या वा । पद्मिनी खलत्तमा खोजाति:। 'अनिशामोद'त्यत्र सभङ्गाभङ्गनेषः, मोद इति कृष्णपक्ष। 'मोद मैत्री कघाय'पदेखिहणां चित्तवृत्तीनां मैनौकरुणासदिताख्यानां परिग्रहः, न तु पापिधपेक्षालक्षणाया 'उपेक्षा'या अपि--स खलु धर्म: वैष्णवमताननुमोदितः। 'कधाय पदेन माधुर्य, तत: गौण्या वृत्तवा करणाया वोधः। भजतां नित्यभक्तानामिति यावत्। चत्र 'माने 'वन्धुः''सततम्' 'अनिशं' 'निरवधि' 'शोष' इत्येतेषां पदानां पर्दाशानां वेठार्थवोधे साचिय' स्फटमेव। आशामाने विलसदुदयः' इत्यस्य सन्दभांशस्य याख्याऽन्यथापि विधेया। यदेव भक्तानां भगवन्तं साक्षात्क प्रवलतरातिरा काला वा जायते, तदेव स प्रकटो भवति, विभूतिरूपेणांशकलात्वपक्षावलम्बनेऽवताररूपेण वा। सनव तस्य प्रकाश:-'तस्य भासा सर्वमिदं विभाती'ति अतिः। अनन्ता तदिभूतिपरम्परा-'अनन्तवीर्यामितविक्रमख सब समाप्नोषि ततोऽसि सब' इति श्रीश्रीगीतास्मृतिः अवताररूपेण भक्ताशापूरणाकाक्षिणा तदुदयस्तवाभिहितः-'धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे' इति ।
(ज) तदुक्तं कायप्रदीपे 'प्रकाश'ग्रन्थयायावसरे 'नन्दाहतेघपमादीनां प्राधान्यं न वा ? बादो तस्तेषामलङ्कारत्वं, अन्यानलकारणाव, दितीये कुतोऽस्य कायस्य ध्वनित्वं बन्नास्याप्राधान्यादिति चेत्, न ; पूर्व ( वाचत्वदशायाम ) अयमलबार बासीदित्यतावताऽ

Page #119

तृतीयकिरणः । दधती समधुपरागं परिमलमेकान्तसुकुमारा। ___ गुणकलिता (5) ललिते ! मम भूषितकण्डा त्वमेव वनमाला ॥ ५
अत्र शब्दशक्त्या कवेवनमालाललितयोः साधम्म विरूप्य प्रयासे व्युपरते सति वस्तुभूतः कश्चिदर्थः स्फुरति। स च-त्वमेव वनमाला, नान्येति ; त्वां प्रत्येव मे समादरः, न तस्याम् ; तेन त्वदालिङ्गनमेव मे प्रेय इति वस्तु ।
अर्थशतयुद्धवोऽर्थस्तु व्यञ्जकः खयमुनवौ। कवेः प्रौढ़ोक्तिनिष्पन्नो वक्तस्तत्कल्पितस्य च ॥ ४२ का अर्थशक्तयुद्भवो यो ध्वनिः स त्रिधा भवति-खतःसम्भवो, कविप्रौढ़ोलि. निष्पनशरीरः, तत्रिवधवक्तृप्रौढ़िनिष्पनशरीरश्च (झ)। तत्र स्वतःसम्भवी
हे ललिते.! भूषितकण्ठा सतो त्वमेव मम वनमाला। मधुपस्य भ्रमरस्यानुरागेख सह वर्तमान परिमलं सुगन्धं दधती, ललितापक्षे तवाधरमधुपानकर्तम्ममानुरागेश सह वर्तमान परिमलं दधती। गुणः सर्व वैदग्धधादिश्च । प्रेय इति अभौमित्यर्थः, इति वस्तुध्वनिः 'मधुपादिशब्दानां परिवत्तामहत्वाच्छब्दशक्युद्धवः ।।
तन्निवद्ववक्त प्रौदीति-तेन कषिना स्वकृतोके निवडा उक्ता ये वक्तारले दूतीनायिकाप्रभृतयो वहवो भवन्ति। तेषां प्रौठोक्ति भिनिष्यन्न शरीरं यस्य सः। अर्थशवो यो ध्वनिरिति-सत्रे'ऽर्थशक्युद्धवोऽर्थस्तु यञ्जक' इत्यत्र व्यञ्जकपदयाऽनापि याखायां व्यञ्जको यो ध्वनिः स विविध इति याख्येयम्। एवं सति यन काये धने न्यन्तरोद्गारो लङ्कारयपदेशात्-यथा ब्राह्मणपूर्ववौहमन्यासिनि ब्राझणयपदेशः। नन्वेवं व्यपदेशसमर्थनेऽप्यलङ्कारध्वनित्वं न समर्थिमिति चेत्, न-'अलङ्कार'पदेन (अलङ्कारध्वनिशब्दगतेन) तयोग्यताया (अलङ्कारजातीयरूपाया:) विवक्षितत्वात, न चैवं रसादिधनावप्यनवारध्वनित्वप्रसङ्गः, संलक्ष्यक्रमस्यैव तादृशस्य (कदाचिदलकारस्य ) तथा (अलङ्कारध्वनिव्यपदेश्यतया ) अभिप्रेतत्वात्। वस्तुतस्तु प्राधान्याप्राधान्ये यङ्गास्य वाच्यापेक्षवेध, चतु रसापेक्षयापि, तदपेक्षया सर्वत्र गुणीभावात् ; तथा चोपमादीनां रातमासारवं, वाच्यापेक्षया प्राधान्यच्चेति न दोषलेशावकाश' इति ।
(झ) रसगङ्गाधरलता जगनाथन तत्पूर्वतरेच कैश्चित कविनिवडवक्तप्रौद्योक्तिनिष्यन्नशरीरस्य ध्वने: कविप्रौपोक्तिनिष्यन्नाद्ययात् पृथक् सत्ता न तावत् स्वीकता। तदसत्यदाहुपणकारा:-'न खलु कवेः कविनिवहस्येव रागादाविष्टता। अत: कृषिनिवड
(5) 'गुणगुम्फिता' इति (क) (ख) (क) पुस्तकेषु पाठः । तथाल्वे तु पायायास्तृतीये पाद वयोदय मावाः, मानाधिक्यच्च प्रागप्रदर्शितदिमा कथमपि समर्थनौवम्।

Page #120

अलङ्कारकौस्तुभः ।
न केवलं कविभणितिमात्रनिष्पन्नः, व्यवहारेऽपि समुचितत्वेन सम्भाव्यमानः । अन्य कविना तत्रिवज्रवक्ता च प्रतिभाणमात्रेण व्यवहारासिद्धावपि निर्मितौ ।
वस्तुत्वालङ्गतित्वाभ्यान्ते द्वैविध्येन षट स्मृताः । ४३का ते त्रयो भेदा वस्तुरूपतयाऽलङ्काररूपतया च षट्प्रकाराः स्युः । वस्तुना वस्तुलङ्कारावलङ्कारेण तेषु चेत् |
व्यज्येते अप्यलङ्कारवस्तुनो ( ( ) दादशापि तत् ॥ ४४ का
तेषु षड़ विधेषु चेत् यदि वस्तुना वस्तु चालङ्कारश्च व्यज्यते, अलङ्कारेणालङ्कारो वस्तु च व्यज्यते, तत् तदा द्वादशापि भवन्तीत्यर्थः । क्रमेणोदाहरणानि - वर्त्तते तादृशोत्तमोत्तमका व्यस्थितोत्तमध्वनेरेव लक्षणम् । ग्रस्यैव द्वादश- भेदा वक्तव्याः । यत्र ध्वनेर्द्धन्यन्तरं नास्ति केवलध्वनिमात्रं, तदर्थं लचणान्तरमनुसन्धेयम् । अन्याविति - स्वतःसम्भविध्वनिभिन्नौ कविवाङ्‌ निष्यन्नकविनिवह्नवक्तवानिष्यन्नध्वनी इत्यर्थः । तौ तु कविना कविनिवद्धवक्त्रा च प्रतिभाणमात्रेण स्ववचनेनैव निम्मितौ । तत्र तत्र लोकव्यवहारासम्भवेऽपि चतुर्मुखत्रव कविरेव खतन्त्र स्टष्टिकर्तेति भावः । काव्यप्रकाशे - 'नियतिक्कृतनियमरहिता' मिति ।
प्रतएवोक्त'
७४
घट्प्रकाराः स्यरिति- घड़ भेदास्तु सामान्याकारेणापातत एवोक्ताः किन्तु वक्ष्यमाणदाभेदस्यान्तर्गता एव, न तु तदपेचया खतन्त्राः, अतएव षड्भेदानां स्वतन्त्रोदाहरणं न
"
वस्तुतस्त्वव
वक्तृप्रौद्रोक्तिः कविप्रौढ़ोक्तेरधिकं सहृदयचमत्कारकारिणोति पृथक् प्रतिपादित'ति' । अपि च न खलु कविः सर्व्वदेव स्वकायनिवडपात्रमुखेय स्वकीयामेवाभिप्राय प्रणालीमाविष्करोति । प्रौढोक्तिरध्यवसायमूलातिशयोक्त्यलङ्कारप्राणभूतेति ज्ञेयम् । 'प्रौढोक्ति' पदेन सर्व्वविच्छित्तिजीवातुभूतस्य प्रसिद्धस्यातिशयोक्तिचक्रस्यैव परिग्रह इत्यभिधानेऽपि न किमपि वैयर्थम् - यथाहाचार्य्यदण्डी स्वनिवन्धे - 'अलङ्कारान्तरायामप्येकमाहुः परायणम् । वागीश महितामुक्तिमिमामतिशयाहयाम् ॥' ( २२२० ) । दात 'प्रौढाक्ति' पदेन 'वक्रोक्तिजीटिव'कृता कुन्तकेय संज्ञान्तरकल्पनये तर व्यावर्त्तकत्वेन परिछिन्नाया वक्रोक्तरेव निर्देश: - तथा च तत्पद्ये 'प्रसिद्धं मार्गमुत्सृज्य यत्न वैचितासिद्धये । व्यन्यथे वोच्यते सोऽर्थः सा वक्रोक्तिरुदाहृता ॥' 'सेवा सर्वत्र वक्रोक्तिरनयार्थो · विभाव्यते । यत्नोऽस्यां कविना कार्य्यः कोऽलङ्कारोऽनया विना ।' इति च । 'प्रौढोक्ति' पदस्य तात्पय्यैग्रहे पण्डितराज जगन्नाथपादानां प्रहेलिका प्रायमप्यभिधानमतीव चमत्कारीत्यवोदायिते - 'यदेवोच्यते तदेव व्यङ्ग्य, यथा तु व्यङ्गं न तथोच्यते इति ।
(6) 'वस्तार वस्तुनों इति (ख) पुस्तके वर्ज्जनीयः पाठः ।

Page #121

हतीयकिरणः । गोउलमहिंदणंदण सुधरे एस्थ मा पबिस ।
अज्ज सहीए सामी गोमी दूरं गो गोटं ॥ ६ (अ) पत्र स्वामी, न तु प्रियः। गोमी वह्वीनां गवां पतिः, तेन शीघ्र नायास्यति । दूर्ग, न तु नेदीयः, अतश्चिरं व्याप्यास्या ग्रहं शून्यं भावि । तेनात्र निःशङ्कमेव प्रविश्य विलस्यतामिति वस्तु ।
श्रूयते परिमले मलशब्दो मेखलादिषु खलाघभियोगः ।
चन्दनादिरस एव हि पङ्गो नौवीके शरसनादिषु वन्धः ॥ ७ (ट) अत्र कवेरप्रयासरचनावलात् (7) व्रजलोके मलाद्यभावो वस्तुभूतोऽर्थः स्वतःसम्भवी, तेन स्वभावोत्यलङ्कारः- इति हेधा । . गन्ननाव हि विभषि गुरूणां खञ्जनाक्षि ! यमुनामधुनागाः ।
अञ्जनाभ इह कुञ्जर एकः कञ्जनालदलभननकारी॥८ दत्तम्। क्रमेणेति-तत्र स्वत:सम्भविनो ध्वनेबल्वन्तरव्यमकं वस्तुरूपं प्रथमभेदमाहगोउलेति । गोकुलमहेन्द्रनन्दन ! शून्यर हेऽत्र मा प्रविश। अद्य संख्या: स्वामी गोमान दूरं गतो गोष्ठम् ॥ अतश्विरकालं याप्यास्या यह शून्यं भविष्यतीति वस्तुध्वनिः, तेन वस्तुध्वनिना'त्र निःशङ्कमित्यादि वस्तुध्वनिरित्यर्थः। _ अलङ्कारयमक वस्तुरूपं दितीयभेदमाह-अयत इति। ब्रजे मलाद्यभाव एव वस्तुभूतो यङ्गाः, तेन वस्तुना खभावोत्यलङ्कारो यङ्गय इत्यर्थः।।
अजनेति-अञ्जनस्येवाभा कान्तिर्यस्यैवम्भत एक: कुझरः । कमलनालस्य दलभन्मनक, कृष्ण पचेऽतिशयोक्या सुन्दरीणामधररूपदलस्य भञ्जनकारी।
(अ) प्राकृतस्य छायायां 'गोमो'त्यस्य 'गोमानिति विपरिणतिः कृता टोकावता! सूत्रवत्प्रयुक्तपदेन चूर्ण के दर्शितेन 'गोमो त्यनेन न विपरिणतेरवकाश इति मन्यते । यदापि चन्द्रगोमी'त्यादि संबावाचकत्वेनैव प्राचीन गोमि'पदस्य सिहवं मर्यते, तथापि कदाचितकप्रयोगवलादस्त्यर्थविवक्षायामपि पदस्यास्य समर्थनं . परवर्तिवैयाकरणमतानुमोदितमेव । 'खामौ मुग्धतरो वनं घनमिदमित्यादाविवातापि 'स्वामि'पदस्य चरितार्थता वोध्या।
(ट) अत्र शोकस्य पूढेऽनुप्रासवदचनरचनातो न ध्वने: शब्दशक्युद्भवत्वमेव वाच्यम्'परिमल'पदं मलान्तं, 'मेखला पदच खलान्तं, न च तस्मादेव भावादन यमनोगता। उत्तराईत एव तत् स्फुटं भवति, यतो न त स शब्दालङ्कारोल्लासः। अत्र 'मलशब्दः' 'खलाब भियोग' इति पदहयेनान्यदपि यमनावोध्यं चमतकारकारणमस्ति, यत केवलं : (i) 'वचनवलात्' इति (ख) () पुस्तकयोः पाठः ।

Page #122

अलबारकौस्तुभः । ___अत्र सखों प्रति सखी वदति-'खञ्जनाक्षी ति सम्बोधनमय्योदया सखीरूपो वक्ता। 'अधुने'त्यकालेऽपि यदगास्तेन नातुं नागाः, कृष्णाङ्गसङ्गायैवागा इति काव्यलिङ्गालङ्कारः, तेन त्वं 'गुरूणां गञ्जनान विभषो'ति गुरुगनने तव भयं नास्ति यथा कृष्णाङ्गसङ्गविरह इति वस्तु ध्वन्यते । एवं 'कुञ्जर' इति कृष्णनामापहवेनापत्यलङ्गारण कष्णकुञ्जरयोः सादृश्यश्यन्ननादुपमालङ्कारश्च-इति खतःसम्भविनः श्लोकत्रयेण चातुर्विध्यम् (ठ) । कविप्रौढ़ोक्तचातुर्विध्यं यथा
स्पन्दते यदि पदादि तदासां स्यन्दते मधुरिमामृतधारा ।
सङ्गतः पवनजाइततीनामङ्गतो मधुकणा इव भूमौ ॥८ अत्र कविप्रौढ़ोतिरेव, न पूर्ववत् स्वतःसम्भवी स चार्थः । यासां पदादि स्पन्दनमात्रेणाप्येवं माधुर्यरसप्रतिपत्तिरित्यहो आसां लोकोत्तरतेति वस्तुभूतोऽर्थः । स च तासां रासादिनृत्यविधी वा कीदृश इति वस्तु व्यनतीति
स्पन्दत इति-आमा ब्रजसुन्दरीणां पदाद्यङ्गं यदि स्पन्दते चलति, तदा माधुर्य्याम्टतं स्यन्दते सवति। न पूर्ववत् खत:सम्भवौति-माधुर्य्यस्यामूर्तत्वात्तस्य धारापतनासम्भवेन लोकयवहारे समुचितत्वाभावान स्वत:सम्भवीत्यर्थः। वङ्गभाषाभाषिणामेव वेदाम्। अत्र यद्यपि 'तब चान्या च प्राप्तौ परिसंख्या विगीयते' इति मीमांसकपरियहीतपरिसंस्थावत्पदकदम्बक इवालङ्कारिककल्पितपरिसंख्याउलङ्कारपति प्रवन्धेऽलङ्कारतो वस्तुभूतस्य ब्रजलोके मलायभावरूपस्यार्थस्य स्फरणं सम्भवि, तथापि वस्तुत एव साक्षादलकारयानेति ग्रन्थकतो विवक्षा न यादृच्छिकी। अतरव मूले च खभावोक्तिपदेनालङ्कारिकनिरूएखभावोत्यलङ्कारस्य न प्रायशः खीकारः, अपि तु स्वभावस्यालौकिकस्यापि पदार्थवैशिष्टस्योक्तिबिंच्छित्तिमुखेनाभिधाननिर्वाह इति निर्वचनेनाध्यवसायमूलाया अतिशयोक्तेरेव ग्रहणं समर्थव इति मन्यामहे। । एवमपि कायप्रकाशे 'गाएकान्तदशमयते'त्यादि माघकविपद्ये तुल्ययोगितालझाराछन्दनिर्वचनमूलार्थसहितान्न त्वालङ्कारिकलक्षितात् 'समुच्चया'लङ्कारस्य यमनोक्ता-तन तट्टीकासनिः केचिदस्यायमेवाशयः सचित इति तत एव द्राम ।
(0) अ खत:समविनाऽलकारण ( एकत्र कायलिङ्गणापरतापहत्या) वस्खलङ्गतिश्च यथाक्रमं ध्वन्यते। एवमादिधदाहरणेष्वलङ्कारा इतरत: खविच्छित्तिमाददाना अपि विच्छित्तिवैशियमर्थस्य सन्दर्भस्य वा समावहन्तीति तु न चित्रम् । यदाहूरसगङ्गाधरक्षत:'अलङ्कारा हि वाच्यसौन्दर्य सारा प्रायश: खान्तर्गतं प्रतीयमानं पृष्ठतः कुर्वन्तो ति।

Page #123

तोयकिरणः । वस्तुना वस्तु । उत्तरार्दै व्रततीनां पवनजात् सङ्गामधुकणा इवति तासामपि व्रततिभिरुपमेत्युपमालङ्कारण खभावोत्यलङ्कारो ध्वनित इति इंधा । (ड)
गोकुले कुलजवालवधूनां श्यामधामनि मनोरथभाजाम् ।
नोज्जगाम न जगाम विरामं सौहदं हृदय एव जुघूर्णे ॥ १० . पत्र कविप्रौढ़ोक्तिः। 'नोजगाम ति लज्जाधिक्यं वस्तु । 'न जगाम विगम मिति सौसदस्य दादयातिशयो वस्तु । तेन तेन 'हृदय एव जुघूर्णे इति हृदयक्षोभातिशयो घूर्णनत्वेनोत्प्रेक्षित इत्युत्प्रेक्षालङ्कारश्च ।
स्तुमः किन्वामभोधरसुभग ! सम्भोरधिशिरः पदाम्भोजस्याम्भी यदक्कत पदभोस्तव ततः । उमायै दत्त्वाई वपुरपरमईच भवते
गुणेभ्यो निर्मुक्तः स परमभवन परम ! ॥ ११ अत्र कविप्रौढ़ोक्तिः । तत्र शम्भोरधिशिरो यद्यस्मात्तव पादाम्भः पदमकत, तेन त्वमन्य एव कोऽपि सब्बोपरि वर्तमान: स्तवविषयो नेत्यतिशयोक्यलझारः। 'गोकल इति-प्यामधामनि श्रीकृष्णो मनोरथभानां पूर्वरागवतीनां कुलबवालवधूना सौहृदं नोनगाम नोहतं वमूव, लज्जया वाभि व्यक्तक्षक इत्यर्थः। कविप्रोटोक्तिरितिसौहदस्यामूर्तत्वेन घूर्णनक्रियाया असम्भवादितिभावः। तेन तेनेति-वस्तुबङ्गायेनेत्ययः, उतक्षित इति-उत्प्रेक्षालङ्कारो थङ्गा इत्यर्थः।
स्तम इति-भो अम्भोधरसभग ! मेघ इव सुन्दर श्रीकृष्ण ! यद्यस्मात्तव पदाम्भोजस्याम्भ: गङ्गा महादेवस्याधिशिरः शिरखि पदमास्पदमवत, तत एव हेतोला सर्वोत्कर किं स्तुमः। तव चरणोदकस्पर्शन स महादेवो गुणेभ्यो सक्तः सन् परं ब्रह्माभवत्, हे परम !। ननु देहयत्त्वे कथं महादेवस्य परब्रह्मरूपत्वमिति चेदत आह (8)उमाये इति । महादेवस्य परमेश्वरत्वेन देहस्य नित्यत्वान्न नाशसम्भवः, अतः कविप्रौद्रोक्तिः । भोकेऽसानुप्राखगरिमाऽर्थ चमत्कारसहकारी, 'अद्यालोकि धनप्रभः सखि मयेबादिसन्दर्भ क्षणात्य सिंहरूपेण वर्णन
मिपि तस्य करत्वेन वर्णनं समयोपयोगि सरसतावहति विदग्धजनसंवेद्यम् । नायिका चान अभिसारिका मध्या प्रगल्भा वा, 'नयादीनां तटी तथा' (सा.द.श्य परिच्छेदे) इति निर्देशानुसारेख यमुनातटमवाभिमारस्थानमिति चचायते।
(ड) 'बनभामिनीनेिनानुभूय कर्थपूरः कविवर्णयतीति साहित्यकौसदोटीकायाम् (१७)। बबापि मूले 'सभावोक्तिपदं न निरूपाक्षगघटितम्। यद्यपि प्रतिभिरित्य
(8) 'परब्रवरूपस्वमित्वत पाई' इति (ख) (घ) () पुसकी पाठः।

Page #124

अलङ्कारकौस्तुभः ।
तेन 'उमायै दत्वाद्धं वपुरपरमर्द्धच्च भवत' इत्यादिना स वपुर्व्विरहेण परं ब्रह्माभवत्, त्वन्तु वपुषैव परं ब्रह्मेति वस्तु - इति कविप्रौढोक्तिश्चतुर्द्धा | कविनिवक्त प्रौढोक्तिर्यथा -
20
परिपुट्टे परिपुटं झौ झीणं समम्मि समं ।
माहव ! तीए अंगं तुज्झ सिणेहेण घड़िअंब ॥ १२
अत्र साऽयुषा जीवतीति न, अपि तु तव स्नेहेनैवेति वस्तु । 'तुज्झ सिणेहेण घड़ि 'ति तस्या अङ्गन्त्वत्ने होपादानमित्यङ्गान्तरादातिरिक्तन्तदङ्गमिति व्यतिरेकालङ्कारः - इति वस्तुनाऽलङ्कारः ।
श्रुतियुगमभिधत्ते श्री ललन्दावनेऽसीत्यनुदिशमिति नेत्रद्दन्दमात्मा हृदीति ।
परिट्टे इति - परिपुष्टे परिपुष्टं चोणे क्षीणं समे समम् । माधव ! तस्या व्यङ्गं तव स्नेहेन घटितमेव ॥ हे माधव ! तव स्नेहे परिपुष्टे सत्यस्या अङ्गमपि परिपुष्टं भवति, तस्तव स्नेहेन निम्मितमस्य श्रङ्गमङ्गान्तरात् पञ्चभूतारव्यादङ्गान्तरादातिरिक्तमित्यर्थः -- इति वस्तुना यङ्गोऽलङ्कारः । यत्र कविनिवडवको दूतौ । यद्यपि लोकव्यवहारे देहम्य स्नेहारव्यत्वाभावात् प्रौढोक्तिस्तथापि कादिनो शक्तिरूपाणामासां देहस्य प्रेमारयत्वेन स्नेहारवत्वं नालम्भवमिति वोध्यम् ।
माथरविरहेणात्यन्तयाकुला काचिद्रनसुन्दरी
श्रीकृष्णामुद्दिश्याह - श्रुतियुममिति । हे महात्मन् श्रीकृष्ण ! 'कारे मत्कर्णदय ! भवद्भयां श्रीकृष्णो दृष्ट' इति मया पृष्टं श्रुतियुगं 'त्वं वृन्दावने वर्त्त से' इयभिधत्ते । तथा च साऽनुरागवशा 'निरन्तरं कृष्णो वृन्दावने वर्त्तते' इति कर्णेन प्रणोतीति भावः । पुनर्मया पृष्टं नेत्रदन्द्र' 'त्वं सर्वासु दिक्षु वर्त्त' इति वदति । तथा च साऽनुरागाधिक्यात् सच्चैव कृष्ण नेवेण पश्यतीति भावः । पश्चान्मया पृष्ट आत्मा वुद्धि: 'वं हृदये वर्त्तसे' इति वदति । तथा च सा या निरन्तरं त्वां हृदये पश्यतीति भावः । तेषां वचने मम निर्द्धारो न जातः - तन्व एव्छासे, निश्चयं कृत्वा वद, त्वं कुत्र भवसि ? कटा एतावत्पीडायामप्यमित्यादय
पमालङ्कारेण तासां तन्वङ्गत्व कोमलत्वादिवस्तुन एव द्योतनं, तथापि तदध्यास मूलभूताति-शयोक्यलङ्कार मुखेणेत्यलङ्कारस्यैव यङ्गात्वाभिधानं, 'प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्ती' त्यभियुक्तनिर्देशात् । मधुररससर्व्वस्वस्य भगवतस्तादृशानां तदह्मभानाच्च वर्णनं वैष्णवक विसन्प्रदायस्य स्वभावसिद्धम् । 'ঢन ঢল কাঁচা অत्रের ল!বণী অবনী বহিয়া. या' इत्यादि वङ्गभाषानिवद्धपदज्ञानमत्र निदर्शनम् ।

Page #125

तृतीयकिरणः । क्क न भवसि महात्मन् ! ब्रूहि कष्टासवोऽमी त्वदनुसरणपान्थाः क गठ एव भ्रमन्ति ॥ १३ (ढ) . अत्र कविनिवडानुरागिवाला वकी। अस्या: प्रोढ़ोतो शब्दप्रत्यक्षानुभव. रूपं प्रमाणत्रयं परस्परव्याहतमपि सर्वमेव प्रमाकरणम् । न कुत्राप्यप्रामाण्य मिति वस्तु, तेन च त्वं व्यापकोऽसीति वस्तु, तेनैकग्य मानुगत. वाहिरोधे विरोधालङ्कारो व्यतिरेको वा । ‘क नु भवमो'ति प्रश्नेनं सन्देहालङ्कारः, तेन 'महात्मनि'ति कदाचिद्यदि न ब्रूषे, तदा कपटी त्वमिति हेत्वलङ्कारः। तेन 'कष्टामवोऽमी त्वदनमरण पान्थाः कण्ठ एव भ्रमन्तीति, प्राणाल्वदनुसरणे तव पश्चाद्गमने पान्था: पथिका: मन्तस्त्वदामिप्राप्य- खम्यानन्त्यका कण्ठ एव भ्रमन्ति। अत्र यद्यपि लोकयवहाराकव्यक्तरेकम्मिन् क्षणे स्थलनयवर्तित्वस्यामम्भवेन तज्ज्ञानस्यासम्भवात् प्रौठोक्तिस्तथाप्यचिन्ताश्वर्य श्रीकृष्णा एकक्षणे स्थलनयन्वर्तित्वं नासम्भवमित्याह-अस्या: प्रोटोक्ताविति । प्रमाण वयं परस्पर याहतं, एकक्षणे स्थलत्रयत्तित्वस्य प्रमात्मकज्ञानजननेऽसमर्थमपि सबमेव प्रमाणत्रयं प्रमाकरणम्। कृष्णे न कस्यापि वस्तुनोऽमम्भवः, तो न कुत्राप्यप्रामाण्यमिति वस्तु व्यय वस्तुरूपमेको भेदः। पुनस्तेन व्यापकत्वरूपवस्तुनैकस्य परिच्छिन्नस्य सर्बत्रानुगतत्वविरोधेन विरोधालङ्कारः। यद्यपि परमेश्वरत्वेन नायं विरोध (9) इलाच्यते, तथापि यतिरेकालङ्कारस्तु भवत्येवेत्याह-यतिरेको वेति। एतादृशः पुरुषोऽन्यो नास्तीति - पुरुषान्तरादिलक्षणोऽयमिति यतिरेकालङ्कार इत्यर्थः। तथा च वस्तुयङ्गोऽलङ्कार इति हितोयो भेदः। तेन सन्देहालङ्कारेण-तथा च मत्सन्देहनिवर्तकं वाक्यं यदि न घे तदा त्वं न महात्मा किन्तु कपटौति हेत्वलङ्कारः। तेनालङ्करयङ्गयोऽलङ्कार इति तीयो भेदः । तेन हेत्वलङ्कारेण मत्प्राणा: कण्ठ एव घूर्णन्ते, अतो निर्णीय कथ्यतामिति वस्तु यङ्गाम्।
(८) पद्यमेतत् कविकर्णपूरगोस्वामिनो गुरोः सुग्रहौतनाम्नः श्रीमदाचार्यश्रीनाथस्य । अयमेवावस्थाविनिवेशः प्रेमोन्माद इति वैष्णवर्गीयते । श्रीराधाभावभावितानां श्रीकृष्ण चैतन्य चरणानां · नीलाचलवर्तिनामियमेवावस्था तचरितेघु प्रकटिता। एवमपि लोके नायकनायिकादयः खदयितानासुदन्तादिग्रहणायापरनिर्दिष्टदेशादिमागणं तथा तदात्मीयतो संवादसद्भावाद्यांकासन्ते, पश्चात्त विरहयाकुला: 'प्रासाद सा पथि पथि च सा पडत: सा पुरः सा पर्यत मा दिशि दिशि चा से'त्यादि जस्पितमालापयन्तः मनःस, अन्विष्यन्तोऽपि नाप्नवन्तः स्वभवने खन्मिन्नेव वा प्रतिनिवर्तन्त ।
(9) 'यदि परमेश्वरत्वे नायं विरोधः' इति (क) पुस्तके, 'यद्यपि परमेश्वरत्वेन चार्य विरोधः' इति (ङ) पुस्तके पाठः।

Page #126

मलद्वारकौस्तुभः । मदसवः स्वस्थानं त्यक्तवन्स एव निर्णयमज्ञात्वा कण्ठ एव घूर्णन्ते, प्रतो निर्णीय . कथ्यतामिति वस्तु । इदं पद्यमस्मद्गुरोः- इति कविनिवडवक्तृप्रौढ़ोक्तिचतुदी ।
शब्दार्थभूरेक एव- ४५ का शब्दार्थोभयशक्तपत्थो ध्वनिरक एव। केषाश्चिमतेऽत्रापि वस्त्वलद्वारसहावादनेकविधत्वं स्यात, तबिरासाय 'एव'कारः। किन्तु तन्मतम् न सङ्गच्छत इति न तेन लिखिष्यमाणभेदादाधिक्यमपि भदानाम् । (ण) यथा
अशेषसम्तापहरो जनर्भतां सदावलाकामदमेदुरद्यतिः ।
विषाच्चयम्माधव ! जीवनप्रदो भवान् भुवं श्यामयते घनो नमः ॥ १४ परमतेऽत्रापि वस्त्वलङ्कारसहावः (त)। यथा वातथा चालङ्कारयङ्गं वस्विति चतुर्थो भेदः। एवं सत्येकस्मिन्नेव नोके चतुर्हा भेदो द्रश्यः। अतएवैतत्पद्य कवेरतिशयशक्तिद्योतकमिति शेयम् । ___ तन्मतं न संगत ति न, अपि तु संगच्छत एव (ण)। तेन तन्मते लिखिष्यमाणभेदादपि भेदानामाधिक्यमपि वोध्यम्।
उभयशक्यद्भवस्य धनेरुदाहरणमाह-यथेति। है माधव ! भवाल्विषाश्चयैः कान्ति. समूह वं श्यामयते श्यामं करोति, मेघस्तु विघाञ्चयेराकाशं श्यामयते। एवमवलानां कामदचासौ खिायद्यतिञ्चेति तथाभूतो भवान, मेघोऽपि वलाकया वकपङ्ग्या शोभाजन्यमदो यस्य तथाभूतश्चासौ स्निग्धा तिच्चेति। मेघपचे जीवनं जलम्। अत्र मेघ कृष्णयोरुपमालकार एव यङ्गाः, न तु यनयान्तरम्। म चोपमालङ्कारी 'वलाका'. 'बीवनादिरूपपरिहत्तासहपदयनयत्वाच्छन्दशक्युद्भवः, तथा देहधारिणामशेषसन्तापहर इति परिवत्तिसहविशेषणपदमन्यार्थयङ्गात्वादशक्ताद्भवच यः। परमतत्रापि करेन वखादिध्वनिसझाव: खीक्रियत इत्युभयशस्यद्भवस्योदाहरणान्तरमाह ()-यथा वेति ।
(ण) असोभय शक्यत्यध्वनेरनेकविधत्वं पूर्वतरप्रसिद्यालङ्कारिक चक्रमतानुसारिणा कविकर्णपूरेण न खौलतमिति मूले कारिकात:, 'केघाचिदिति वृत्तौ निशात, 'कि'निखति तन प्रयोगाचोपपद्यते। तथाप्यमार्बनिक ग्रन्थकारानभीरमंपि मतं प्रमायोकर्बनिः टीकाबनिरभयपक्षावसम्बनयाजेन सामनस्यसाधनाय चेष्टितमिति द्रश्यम्। सर्वदेव संलक्ष्यक्रमथनाध्वनावमयशक्यत्यत्वमिति यदन कैच्चिदुच्यते, न तचार । यदाहुण्योतकारा: कायप्रकाशटोकायाम-'एतेन शब्दार्थ योरग्यतरस्य यमकत्वेऽपरस्यापि सहायत्वेनोक्तत्वात सर्वनवोभय शक्तिमूलत्वमित्यपास्त, योऽर्थो यसकलदोधकशब्दस्य, य: शब्दो यकस्त दोध्यार्थयापि यसकत्वमिति तदाशया'दिति । (त) केषाधिनते उभयशायुगवे ध्वनावपि वस्तुतो वस्तुनोलद्वारसा च, बलहारा

Page #127

बतीयकिरणः। मध्वन्तकृत सुमनसामामोदेओणतर्पणः।
राधाद्यपरपर्सायो माधवः कस्य न प्रियः ॥ १५ वाक्येऽष्टादशधा विमे। ४६ का इमेऽष्टादयधा वनयो वाको भवन्तीत्यर्थः । अष्टादशधास्य तु-विवधितस्य वाच्यस्य दो भेदावर्थान्तरसंक्रमितमत्यन्ततिरस्कृतश्चेति। विवक्षितवाचस्य षोड़श-असंलक्ष्यकमव्यङ्ग एकः, संलक्ष्यक्रमव्यञ्चच पञ्चदश । तत्र शब्दशक्नुयद्भवो हौ, अर्थ शक्नुवो हादश, उभयशक्तुप्रगाव एकः ।
, वाक्य एवं दिशतात्यः-४७ का । शब्दार्थोभयशक्त्यवो ध्वनिर्वाक्य एव । 'इध बुंदापणमो' (२व किरणे . रोकः) इत्यादि सदुदाहरणम् ।
माचिदनसुन्दरी गुरजनशङ्कया वेधण खसखीमाह-हे सखि ! माधवी वैशाख: कख न प्रियः, पक्षे श्रीलधाः। मधोश्चैवस्यान्तकृत, वैशाखस्य प्रथमदिनारम्भ एष चैवस्यान्तहाँमादिति ; कृष्णपणे मधुनान्नो दैत्यस्यान्तकृत् । समनसा खोशवपुष्यावामामौरबानो घायं सर्पयतीति, पक्षे शोभनं मनो यासान्तासां सुन्दरीयामामोरे: खोयाङ्गगन्धैर्घाणं तर्पयतीति। 'राधादिशब्द एवापरपायो यस्य सः, 'वैशाखे माधयो राध भिधानात् । पले राधाया वादाः प्रथमः, परः श्रेष्ठः, पर्यायः परिसरब. मडगतिर्यस्य सः। अनापि वैशाखक्कायोरुपमालङ्कारो यङ्गयः स च परिणामहः 'मध"समनः 'राध'पदयात्वाच्छन्दशक्यु,नवः, तथा परियत्तिसहा तलदामोदवाय. तर्पणादिविशेषणपदजन्यार्थयात्वादर्थशनयुद्भवश्च ।
वाक्य इति-परस्परासक्तिमत्पदनिचयघटितत्वं वाक्यत्वम् । तथाच पूर्वोक्तानि सारखे वोदाहरणनि वाक्य एव दत्तानि, न तु खतन्त्र कैकपद इति भावः। अहादशप्रकाराणा गबनामार-अरेति। बोड़शप्रकाराणां विवक्षितवाच्यानां गणनामा-असंलयक्रमैति। पपरशप्रकारागो संलत्यक्रमथगयानां गणनामाह-तन शब्दशक्युद्भव इति। तो ध्वनीनां मध्ये शब्दार्थोभय मयुद्भवो ध्वनिस्तु वाक्य एव सम्भवति, न तु पर्द । वस्तुनोऽलधारस्य चेत्यादिकया दिशा वनेरनेकविधत्वं सम्भवति । तन्मते 'अशेषसन्तापहर' इत्यादौ शेषालङ्कारवलेनोपमा यङ्गया, ततश्च 'सन्तप्तानां त्वमसि शरबमिति श्रीक्षपाल मेघव बबाभीरपूरकत्वरूपं वस्तु ध्वनितम्। तत्त गौणरूपेण भवतीति 'कट'नेत्यक्त टोकालता। एवमेव दितीयोदाहरणस्यालकारमानयामयस्यावतारणमिति टीका बदावनम्। वस्तुतस्तदाहरणहयमेवेककक्षामधिरोति, अतोन टोकायां 'स्वीक्रियते' इति पदात पचात् इति पदस्य निरर्थकमहेश इति प्रतिभाति। ।

Page #128

f
अलङ्कारकौस्तुभः |
पदे सप्तदशापरे । ४८ का
तथा च-
उभयशक्तप्रत्यं विनाऽपरे सप्तदश पदेऽपीत्यर्थः । 'पदद्योत्येन सुकवेर्ध्वनिना भाति भारती ।
Dhvanyaloka
Sunder III. 2.
एकेनैव प्रसूनेन नवेवोद्यानकेतकी ॥ इति (थ) तत्र दिवमात्रमुदाह्नियते ।
पार्षदा: पार्षदा यस्य लक्ष्मीर्लक्ष्मीः कृपा कृपा । अवतारोऽवतारथ स देवः केन सेव्यते ॥ १६
va feतीय पार्षदादिशब्दा निरन्तर पार्श्वस्थत्व निरपायत्वनिरुपाधित्वजन्ममरणभावरहितत्वेष्वर्थान्तरेषु संक्रमिताः ।
तदुदाहरणमिनि - तेषामष्टादशप्रकाराणा सुदाहरणमित्यर्थः ।
उभययुद्धवं विनाऽपरसप्रदाप्रकाराणां पूर्वं वाक्य उदाहरणानि दत्तानि, पदेऽप्युदाहरणानि सम्भवन्तीत्याह - उभयेति । ननु यत्किञ्चित्पदध्वनिना वाक्य समुदाये (10) कथमुत्तमत्वचत्रहारस्तत्राह - पदेति । पद्मोन ध्वनिना सुकवेर्भारती कायरूण वाणी भाति यथोद्यानस्था नवौना केऩक्येकेनैव पुष्पेण भाति । केतकी क्षस्य नवीनदशायामेव शोभातिशय इति भावः ।
तत्र पदे । पूर्वोक्तमक्षणा मूलयङ्गप्रभेदस्यार्थान्तरसंक्रमितवान्यस्य केवलपद उदाहरमा पार्षदा इति । अनं द्वितीय 'पार्षद' पदस्य सा पार्श्वस्थितत्वे लक्षणा, तथा चान्येषां पापेचया भगवत्पादस्य सर्व्वत्कर्षो ध्वनित, इति लक्षणामूली व्यङ्गा
(च) यकस्य पदस्य शक्त: प्राधान्यमन्येषा मानुगुण्यमाहं तव पदाश्रयता ; यत्र तु विभिन्नपदानां क्रियाकारकरूपाणां शक्तेस्तुलाता, तत्र वाक्याश्रयतेति विवेक: । एकस्यैव पदस्य परिवृत्ति हत्वा महत्वयोरुभयोर्युगपदसम्भवान्नोभयशक्तिमूलभेदस्य वाक्यव्यतिरेकि - स्थले सम्भवः, ग्रतः पदपदांशद्योतितध्वनयः सप्तदशेव । एषां पूर्वतो व्यतिरिक्ततया विच्छित्तिवैशिष्टयवशादेव पृथक गणना मन्तथा, यदुक्त ध्वन्यालोकेऽधो दर्शितपरिकर-:
कोदाहरणेन (३२) : - 'पदानां स्मारकत्वेऽपि पदमावावभासिनः । तेन ध्वनेः प्रभेदेषु सबैवास्ति रम्यता ।' मूलोहतं पयं ध्वन्यालोक स्थित पद्यस्य रूपान्तरमितोव प्रतिभाति । मुद्रितध्वन्यालोक पुस्तके पाठवित्यम् दृश्यते - "विच्छित्तिशोभिनैकेन भूघोनेव कामिनी । परयोत्येन सुकवेध्वनिना भाति भारती ।" दोहनपाठस्तु 'एकावयवसंस्थेन भूषयमेव कामिनी 'त्यादि ।
( 10 ) 'काव्य समुदाय' इति (क) (क) पुस्तकयोः पाठः ।

Page #129

aatafaरणः ।
तवानुकम्पा तु तवैव शोभते ममापि दौर्जन्यमहो ! ममापि हि । रति दीर्घा मम, दीर्घमेव ते प्रेम, प्रियाऽहं तव कृष्ण ! किं ब्रुवे ॥ १७
अत्रानुकम्पा अननुकम्पा, दौन्य मदोर्जन्यं, न दीर्घा दीर्घा, दीर्घं दीर्घ, प्रिया अप्रियेत्यन्ततिरस्कृतम् - इत्युभयं पदगमत्रम् | 'फलमपि फलं माकन्दाना 'मित्यादौ ( ३य किरणे १म श्लोके ) 'सौभाग्यमेतदधिक' मित्यादी ( श्य किरणे ३य लोके ) चोभयोर्व्वाक्य एव विश्रान्तिरिति भेद: । (द)
८३
एकस्मिन्नेव 'पार्षद' पद उत्कर्षादार्थेन संक्रमितत्वादथान्तरसंक्रमितच ज्ञेयः । एवं द्वितीय 'लक्ष्मी' पदेनानपायित्वे लक्षणा - तया च भगवत्सतिरेवानपायिनी, ग्रतः सर्वोत्कृष्टेति ध्वनिः। दितीय'कृपा'पदेन निरुपाधित्वे लक्षणा, तया च भगवत्यैव सर्वोत्कृष्टेति ध्वनिः । द्वितीया'वतार' पदेन जन्ममरणभावराहित्ये लक्षणा - तथा च भगवदवतार एव सर्वोत्कृष्ट इति ध्वनिः ।
1
व्यत्यन्ततिरस्कृतवाच्यस्य केवलपद एवोदाहरणमाह - तवेति । काचिन्मानिनी श्रीकां | प्रति सोसण्ठवचनमाह - तवानुकम्पा कृपा तवैव शोभते । arat'मुकम्पा' मदस्या रूपायां विपरीतलक्षणा, तया च कठोरत्वदोषेण त्वं दुष्ट इति ध्वनिः । वाच्यार्थस्य तिरस्कार: स्पष्ट एव। 'दौर्व्वन्य' पदस्य सौजन्ये बिरुद्धलक्षणा, तया च स्वस्योत्कर्ष इति ध्वनिः । मम रति दीर्घा विरुद्वलक्षणया दीर्घेत्यर्थः । तव प्रेम दीर्घ विरुद्दक क्षण याऽदीर्घमित्यर्थः । तवाहं प्रियेत्यव 'प्रिया' पदस्यांप्रियायां लचया, तया च मम निकटे तत्रागमनमनुचितमित्युपालम्भो ध्वनिः । 'फलमपि फलं माकन्दाना' मिति पूर्वोक्तोशहरणस्य द्वितीय 'फल' पदस्याधरापेचया निन्द्यत्वध्वमौ 'सह तुलयितु' तेनैतेषां न किञ्चन
(द) 'अत्यन्त सत्यपि ह्यर्थे ज्ञानं शब्द: करोति हि' इति न्यायेनात विपरीतलचणासमाश्रयणा'दनुकम्पा’दिपदेभ्य इष्टार्थबोध: । तस्मादतिनिष्ठुरव, भक्ते त्वदेकशरणे च मयि न ते लपावेश इत्यहो इहानिष्टमनाचरतो मम पूर्व जन्म दुष्कतधारेत्यात्मतिरस्कारच्च । एवमेव 'रविसंक्रान्तखौभाग्यस्तुषाराविलमण्डलः । निःश्वासान्ध इवादर्शचन्द्रमा न प्रकाशते ॥ इति रामायणपढ्द्ये, 'या निशा सर्व्वभूतानां तस्यां नागर्त्ति संयमी । यस्यां जायति भूतानि या निशा पश्यतो सुनेः ॥' इति श्रीमद्भगवहीतापद्ये च पदतं एव विरुद्धार्थप्रतीतिः,
तस्तच्ऋत्युत्य एव ध्वनिरित्यलम् । एवमपि 'तं बकाणं' इत्यादानन्तरोदाहृते पो ता - नुभवेकगोचरताद्योतकानां 'तदा'दिपदानामेव प्राधान्यम्, अन्येषान्तु तदुपकारित्वमेवेति मुख्यतः पदमूल एव व्यपदेश:, 'प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्ती'ति न्यायात् । 'तन्मनुमन्दहसितं वश्वितानि तानि सा वै कलङ्कविधुरा मधुराननश्री रित्यादिपण्डितराजकृतश्लोक इहापि नामपदानां व्यञ्जकता वोध्या ।

Page #130

असहारकोखमः । तं बघणं सो एफसो त रूप से सरीरसोरम्भ। . ते पहरमहुरिमाणो दापि हालाहलं जा ॥ १८
पर 'तदा'दिपदान्यनुभवगोचरानर्थान् प्रकान्य पूर्वममतपदासीत सकमिति प्रकाशयन्तौति पदमतो ध्वनिः । शब्दमा भवो यथा
मुग्ध ! पधिनि ! कुलजे ! मा कारित विश्वासम् । पनवखितोऽतिमदतः सोऽयं साक्षादनेकपः क्षणः ॥ १६ पमा नेकप'शब्द एकार्थोऽपि कविनिवरवक्तृप्रौढ़ोसिवमादनेकार्यतां मतः सन् 'मुग्धे' इत्यादि सम्बोधनत्रयार्थेन साधनेन साध्यं स्वगतमनवस्थत्वादिकम्यथा त्वं मुग्धा, अयमनवस्थितः, त्वं कुलजा, अयमतिमदः, त्वं पधिनी, प्रयमने कपो हस्तीत्यर्थत्रयं वोधयति । अनेकं पातीति, अनेकन पिवतीति च,-'पमिनी ति नायिकाविशेषः, कमलिनीति च। त्वं कुलजा, प्रथमनेक पिवतीति मत्तच, तेनात्र विश्वास मा कार्षीर्यतोऽतिमदतोऽनवस्थितः । मदो दान गर्वञ्च, तेनास्य सङ्गात् करिसङ्गादिव पमिन्यास्तव विमों भविष्यतीति वस्तु, तेन चानवस्थितत्वेनातिमदत्वेन चायन्सामवश्य महयिष्यतीति पुज्यते इति वाक्यान्तरस्यापेक्षा वर्तते; एवमन्येषां न्यूनतावोधकस्य 'अधरोऽधर' इति वावस्यापेक्षा वर्तते, अतो न तब केवलपदमावे ध्वनिरिति। 'सौभाग्यमेतदधिक'मिति पूर्वोत्तोदाहरणस्य सौभाग्या'दिपदानां विरुद्वलक्षणया प्रेमशून्यत्वरूपध्वन्यर्थ वोधे 'न स्मयते भवतात्मयस्य मार्ग' इत्यादि वहुवाक्यानामपेक्षा वत्त इति न पदमा अनिः।
अभिधामूलधने: प्रभेदस्य शब्दशक्तुङ्गवस्य पदमाने क्रमेखोराहरवदयमानबसमिति। तरचनं स पक्षीरसौरभ्यम्। तेऽधरमधुरिमाव इदानी हमारलं जातम् ॥ अम वाक्यान्तरापेक्षा विना केवल ततपदेनेव वचनादीनामम्बत ध्वनितम् । 'बाशामाने विलसदुदय' इति (३य किरये ४ श्लोके ) पूर्वोक्तपो प्रसिद्धचन्द्रापातिरेकामहारधनावनेकवाक्यानामपेक्षा स्मवेति।
मुग्ध इति- सग्धे! अब जो विश्वास माकार्षायतोऽयमनस्थितो पर बर्थः । एवमतिमदादनेकपो मत्तातो च। नन्वनेकप'शब्दोऽनेकभनयालगकर्तरि परेक, तत् कथमवषवयुत्पत्तया तस्स पलिवोधकत्वमित्वत आह-अमेति : असम्भवोऽप्यर्थः पविनिवडवक्तपौविशात् सम्भवतां प्राप्नोति, यतोऽनेका शम्दस्य इलियापकत्वं गावलमिति वोध्यम्। सग्धे इत्यादीति-हे सग्ध ! हे पनिनि ! हे अस। इति समोधमला

Page #131

warfare:
८५
हस्तिसाधर्म्यादुपमालङ्कारः, धनबस्थित इति हेत्वलङ्कारः,
शब्दशत्रुप्रद्भवः
वस्त्वन्तरच |
अनेकस्य भर्तेति स्वभावोत्यलङ्कारः - इत्यलङ्कारव्यन्तकः
पदगतः ।
1.
पदगतार्थमक्शुद्भवः स्वतःसम्भवी यथा
fugणकधाहिं धमा विभपरिवारं सुहाति ।
अप्पाणं पिण हु तदा सुमरद्र दाणि भवादु किं भोदी ॥ २०
अन न ता धन्यास्त्वमेव धन्या, तासां सखोभ्यो वयमतिसुखिन्यः ; त्वदानन्दावेशादेव वयमकथने ऽ पानन्द भाजः, तासु तत्कथ यैवेति 'धन्या' पदगतः स्वतःसम्भवी । अपरे तुह्या:, ग्रन्यगौरवभयावोदाक्रियन्ते । वाक्यगताः पूर्वमेव कियन्तो दर्शिताः ।
सत्वपद्मिनीत्व (II) कुलनात्वक गर्थ वयेय साधनेन साधवज्ञानेम श्रीसांगतमनवस्थितावायर्थमयं साध्यं यथासंख्येन वोधयति । तथाहि तव मौग्ध विलोक्यैव तस्य घाटा प्रादुर्भवति, न तु सर्व्वदा पृष्टः । एवं तव कुलजात्वमाकण्र्यैव मत्तो भवति, न तु सहा मतः । एवमन्यत्वापि त्वं मुग्धा, व्ययमनवस्थितो धृष्टः । 'छानेकप' शब्दस्य व्युत्पत्ता मानार्थत्वमेव वोधयति - व्यनेकमिति । अनेकवधूननं पाति स्वाङ्गसङ्गदानेन रचतौति व्युत्पत्ता 'व्यनेकप' शब्दा 'नेक वधू पति' शब्दयोस्तुल्यार्थत्वा 'दनेकप' शब्देनानेकधूपतिः श्रीकृष्णो वोध्यः । एवमनेकमधरं पिबतौति प्रत्यन्तग्राऽपि कामोन्मत्तः कृष्ण एव बोध्यः । तथाऽनेकेन स्त्रीपुत्रादिना पिवतीति प्रत्यचा हंस्त्री वोध्यः - मत्तहस्तिनः खभाव एवार्थ यत् खीपुत्रादिभिः सहैव जलं पिवति, तान् पाययति च । यदाऽनेकार्थां शुरू सखाभ्यां पिवतीति । हस्तिपचे मदो दानं मदजलमित्यर्थः, कापचे मदो गन्नैः । तेन चेति - ते वस्तुरूपव्यङ्गेनेवर्थः । अनवस्थितत्वेन धूर्त्तत्वेनातिमहत्लेव च हेतुनाऽयं श्रोल बच्यति किम् वयं मयिष्यत्येवेति वचन्तरं वाम् । अनवस्थितत्वेन हेतुना भाविमईखानुमानालङ्कारच यङ्गाः। वस्तुतस्तु श्रीकृष्णोऽनेवाला भगतो भत्तबनेक स्वभावोत्यलङ्कारच वोभ्यः । पश्मत इति यत परस्परान्ति पदयघटितया विव केवल 'पद्मिनी' पदेन केवला 'नेकप' पदेन च तत्तदन्यवोचो जायत इति भावः ।
न
सिन्हुलेति निधुवनकथाभिर्धन्या निजपरिवारं सुखापयन्ति । अस्मानमपि कहि तदा सारति इदानीं भवतु किं भवती ॥ 'मिधुवन' शब्दो नायिकानायकयोः बम्भोगवादी/
( 11 ) 'सुन्धात्वपद्मिनील त्यादि (ख) (ब) पुस्तकयोः पांठ: । बुचवचनत्वविवचायां वावः तथात्वे 'सुधा' पदेन तज्जातीयस्त्रोमावबोधकत्व े न तथेति विशेवः; तदा 'मुग्धा बाहिरेव पाठ: ।.

Page #132

८६
अङ्गारकौस्तुभः ।
पञ्चविंशत्ततो भेदा: - ततोऽष्टादशभिः सप्तदशभिश्चेत्यर्थः ।
४६ का
- प्रवन्धेऽपार्थशक्तिभूः । ५० का
अर्थशद्भवो द्वादशविधो ध्वनिः प्रवन्धेऽपि ।
सप्तचत्वाविंशदत:
५१ का अतो हेतोः सप्तचत्वारिंशद्भवति । प्रवन्धे दिङ्मात्रमुदाक्रियते— सहंति गंधं बिण बै जणाणं णबप्पसूत्रा मत्रला हि गात्र । ण तेण दोहो ण पत्रप्पसंगो अज्जे बहुत्रो तुह विवेति ॥ २१ अत्र वधूभिः प्रेषिता श्वश्रूधावया नम्री तासां श्वश्रू' प्रति कथयति । तच्छ्रुत्वा सापि जरती तामाह
करेमि किं गतिणि धतिमाए वएस्सरों लंभित्र ब्रिसबेहि ।
तुम्हाण सब्ब' मह गोहणादिधणं जयाओ वि सुहं च दुक्खं ॥ २२ (घ) न ता धन्या इति-तासां प्रेम्नोऽल्पप्रमाणत्वेन सम्भोगजन्यानन्दस्याप्यल्प प्रमाणत्वम् । तथा च तासां सम्भोगसमये देहादानुसन्धान सत्त्वात् सखीनामग्रे तत्समयोचितवृत्तान्तकथनं सम्भवति, तव त्वानन्दानां सम्मर्दनेनात्मानुसन्धानमेव नासीत्, कुतः सखीनामग्रे विशेषवार्त्ता कथन सम्भावनापि ग्रस्तासां सखीभ्यः सकाशादयमतिसुखिन्यः । eta वाक्यं * विनैव केवल ‘धन्या'पदेन स्वतः सम्भवी ध्वनिर्बोध्यः । अपरे कविप्रौढोक्तिक विनिवज्रवक्तप्रौढोक्तप्रादयो ध्वनयः पदनिष्ठाः स्वयमेवोत्ह्याः । वाक्यगता ध्वनयस्तु पूर्वं कियन्त एव दर्शिता, न तु तत्रापि विस्तरः कृतः ।
(घ) 'घत्तिबाए' इति प्राकृते खार्थिकः 'क' प्रत्ययः । युष्माकमित्येर्थ 'तुझा,' 'तुझायं' 'तुहाण' 'तुहाणं' इत्यादि प्रयोगाः प्राकृतरूपावतारे लचिताः, ग्रहो नानासाधुत्वम् । ] 'एवमपि 'कुमरे उत्तं' इति चतुर्थपदास्थलतीयचरणे बन्ध्यभावो न दोषाय 'वहुल' मिति तत्रैव संहिताविभागे निर्देशात् । प्रवन्धेsa श्रीकृष्णानयनम्यावश्यम्भाविताद्योतनेन वल्लबाङ्गनानां मनोरथसम्यूर्त्तेस्ता पत्र्यं ध्वनितम् । स च भगवान्दोह कुशलस्तथा नवनीतभिरिति च वर्ण्यते । तथा च 'नवनीलमेघ रुचिरः परः पुमानवनीमवाप्य धृतगोपविग्रहः । नवनीयकीर्त्तिरमरैरपि स्वयं नवनीतभिक्षुरधुना स चिन्त्यते' इति श्रोविल्वमङ्गलपदो तत्स्वरूपोक्तिः । अत्रापि वृत्तौ यदपतिस्वभावोत्युत्तर निश्चया ख्यालङ्काराणां निद्दशः, स च प्राक्प्रतिपादितया दिशाऽमीषां नियक्तार्थमभिलक्ष्यीकृत्य - वस्तुतस्तु नामीषां सर्व्वेषां स्वीकारोऽत सम्बन्तङ्कारिकसम्मत इति ज्ञेयम् ।

Page #133

aatafaरणः ।
सुदुप्पीहा मह सब्बगात्रो पुत्ता बिदूरे किमहं करेमि । . बिलोभादो तुह गंदणस्स सुदुष्पश्रोहा वि स पोहा ॥ २३ इति जरत्युत्तरान्ते गोष्ठेश्वरीं गत्वा तया यदुक्त तत् कथयति
एब्ब' क्खु ताए भणिदा गदाहं वएससरों उत्तबदी समत्यं । उत्तेण ताए कुमरेण उत्तं गोसंप्पत्रोहो मम ण क्वु होइ ॥ २४ इति चतुः संवादप्रवन्धे वधूभिः कृष्णसन्दर्शनार्थमुपायमनवेश्य प्राकरणिकादुः प्रदोह मोदोहाभावप्रसङ्गः श्वश्रं प्रति विज्ञापित: । अत्रापह्नुतिनामालङ्कारः,(12) तया च दोहोपायञ्चिन्तयित्वा हे धात्रिकानति ! गोष्ठेश्वरीं गत्वा विज्ञापयेात्तरं कृतमितुप्रत्तरालङ्कारः । ततश्च 'सुदुः प्रदोहा मम.. सर्व्वगाव इति स्वभावोक्तिरलङ्कारः । 'विलोकना' दित्यादिनाऽतिशयोक्तिः, तया: च
८०
तत इति तथा च पूर्वोक्तवाक्यगताष्टादशभिस्तयोभयशक्यद्भवध्वनेस्तु केवल पदगतत्वासम्भवादतः पद्गत व प्रग्रभिश्च मिलित्वा पञ्चविंशद्भेदाः सिद्धा इति भावः । चतुर्भिः भि नोकैः fesा या कल्पनाकथां सा प्रवन्धः (न) । तत्त्रार्थशत्यद्भवे दादशविधो ध्वनिः सम्भवति ।
:
महंतीवि-सहन्ते गन्धमपि न वै जनानां नवप्रसता सकता हि गावः । न पंथ प्रसङ्ग ! वध्वस्त्वां विश्वापयन्ति ॥
न तेन दोहो
करेमीति-करोमि किं नमि ! धावा बनेश्वरीं लब्बुर विज्ञापय । युद्माकं सर्व्व. मम गोधनादिधनं जना व्यपि सुखश्च दुःखम् ॥ सुदुष्प्रदोहा मम सर्व्वगावः पुत्रा विदूरे किमहं करोमि । विलोकनात्तव नन्दनस्य सुदुः प्रदोहा व्यपि स्वयं प्रदोहाः ॥
· जरत्या उक्त्यनन्तरं गोष्ठेश्वरीनिकटं गत्वा तत्सर्वं कथितं, पश्चात्तया गोठेश्वर्या यद्यदुक्तं तत् खब्र्व्वं पुनर्व्वधू निकटे व्यागत्य धावा नमी कथयति - एवमिति । एवं खलु तया भणिता गताऽहं ब्रजेश्वरीमुक्तवती समस्तम् । उक्तेन तया कुमारेोक्त गोसंप्रदोहो मम न खलु भवति ॥ गोशब्दः प्रभातकालवाची ।
(न) चतुर्भिः पञ्चभिब्बैत्युपलक्षणम् - तच्च प्रकृतोदाहरणानुकूलमिति नानर्थक्यापातः । एवमपि प्रकाशकृदुदाहृते महाभारतीय कर्णपूर्वस्य गृध्रगोमायुसंवादे चतुः श्लोक्यां 'प्रबन्ध'पदस्य सिद्धता। वस्तुतस्त्वर्थ परम्पराघटितवाक्योच्चयमात्र एव 'प्रवन्ध' पदस्य रूढ़िः, तदर्थ के च सन्दर्भे सर्व्वतार्थं शक्युद्भवो ध्वनिरेवेति महाकविसन्दर्भसच्चयोऽत्र प्रतिपाद्यते । प्रत विषये ध्वनिलम्मतमेव प्रमाणम् ।
( 12 ) 'भवांपतिनामालङ्कार' प्रत्यंश: (ग) (छ) पुस्तकयोर्मोपलभ्यते ।

Page #134

अलकारकोखभः । सुखदोहे परित्रमस्तस्य न भविथतीति वस्तु । गोसंप्रदोषः प्रभातमदोहो मत्तो न भवतीति निश्चयालङ्कारेण सायंदोहस्तु मया कर्तव्य इति वधूनामाशयं ज्ञात्वा छलेम सङ्केतः कृत इति वस्तु-इति चतुःश्लोक्या समृदितः प्रवन्धो हि मुख्यो व्यञ्जकः । - तथाहि जनानां गन्धमपि न सहन्त इत्यन्यैरदोबत्वं वस्तु, सत्र 'नव. प्रसूति हतोत्वलद्वार:-तेन कणं विना नासान्दोह इति वखा कण पामायितव्य रति वस्त्वन्तरम् । 'न तेन दोह' इत्यनेन पयोऽभावाइयमक्रियाः स्त्र:-पत्र मा कोपं कार्पोरिति च वस्त्वन्तरम्। 'तुहाण सबमित्यादिना विनयमहिना कष्णोऽवग्यं ब्रजेवा प्रेषयितव्य ति वस्तु ।
एवं नाटकादिषु चेति तनेदकथनेनानक्यप्रसङ्ग इति नाप लिखितः । एवं प्रवन्धेऽप्यन्य एकादशापि वोडव्याः ।
-पदांशाद्या रसानकाः । ५२का पदांशवर्णरचना इति त्रितयमपि रसस्य व्यञ्जकं भवति । रसोऽत्रासंलच्यक्रमः ।
चतुःसंवादेति--वधुभिः सह धात्रीनप्तयाः संवादः प्रथमः, पश्चाद्वानीनप्तवा मा लरत्या: संवादो दितीयः, तदनन्तरं ब्रजेथा सह धात्रीनप्तया: संवादलतीयः, तदनन्तरं ब्रजेश्चर्या मह श्रौक्षणस्य संवादचतुर्थः-इत्येवंक्रमेण चतुःसंवादो ज्ञेयः । अतिशयोक्तिरिति-विलोकनमात्रादेव प्रथमन्ता दुग्धा भविष्यन्ति, पञ्चात् धास्ता घोच्यतीति कार्यकारणविपर्यययात्माऽतिशयोक्तिरियश्चतुर्थी। मुख्यो यञ्जक इति- पूर्वोक्ता यजयान प्रधानीभूताः, अतएव प्रवन्धोऽसखयङ्गापरोऽपि सम्भवतीत्यर्थः।।
मुख्य यजयागवाह-तथाहीलि। तबेति-व्यङ्गय वस्तुन्नदोह्यत्व इत्यर्थः आनन्वेतिअनन्तध्वनिभेदप्रसङ्ग इति हेतोरन लिखितः।
पर्दाशाद्या इति -ते रसस्य त्योभेदा:-एवं प्रवन्धस्थल एको भेदः, एवं क्रमेण चत्वारो भेदाः सिद्धाः। ननु वल्ललकारादयोऽपि पदांशादीनां चनयः सम्भवन्ति, तत् कथं पदांशादीनां रसमात्र व्यञ्जकत्वसक्का चतुर्दा भेदः कत इत्यत आह-रसोऽवेति। रसशब्दो. वासंलक्ष्यक्रमसामान्य एवोक्तः, न तु रसमावे। अत: पर्दाशादिजन्यवस्खलकारादयोऽप्य. संलक्ष्यक्रमा भवन्तीति न दोषः। तथा च रसो हि वाक्यजन्यपदजन्यपदोशादिनन्यवोधसामान्य एवासंलक्ष्यक्रमः ; ववलकारादयस्तु पदांशवर्णरचनाजन्यवोध एवासंतसामाः, न तु वाक्यजन्यवोधे पदनन्यवोधे वाऽसंलक्ष्यक्रमा:-अतएव रसेन सह बलतकारादीना

Page #135

तृतीयकरणः |
तेन तस्य वयो भेदाः, प्रवन्धेऽपि स कथ्यते । ५३का
सः — असंलक्ष्यक्रमः |
-
भेदास्तेनैकपञ्चाशत्
८६
५४ का
तेन पूर्व्वलिखितसप्तचत्वारिंशता चतुर्भिरेतैश्चैकपञ्चाशद्भवति । पदांशाः पदैकदेशाः । ते च -
प्रकृतिः प्रत्ययः कालो वर्त्तमानादिग्व यः । सम्बन्धो वचनञ्चापि पुरुषव्यत्ययोऽपि च ॥ ततिञ्चोपसर्गश्च निपातः सर्व्वनाम च । कर्मभूताधिकरणमव्ययौभाव एव च । तथा पूर्वनिपातश्च पदांशाः परिकीर्त्तिताः ॥ ५४(क) का रचना व विधा दौर्घमध्यरिक्तसमासतः || ५४ (ख) का दीर्घसमासा मध्यसमासाऽसमासा चेत्यर्थः ।
वर्णा मृदुकठोराद्यास्ते पश्चात् प्रतिपादिताः । ५४ (ग) का प्राद्यशब्दान्मधुराः । एषां व्यञ्जकत्वे दिद्मात्रमुदाहरणम् । तत्र प्रक्कतैर्थथा—
मा कुरु मानिनि ! मानं सुहृदां वचनं प्रवेशय श्रवणे । गोकुलमहेन्द्रतनयो भवतु सनाथः प्रसादमासाद्य ॥ २५ ( प )
क्रमेण
मेतावानेव भेदः । पर्दा प्रत्युदाहरणे 'माकुरु मानिनि ! मान' मिति पदद्ये 'कृ' धात्वर्थस्य कृतेरैच्छिकत्वेन मानस्य न साहजिकत्वं, ग्रतोऽपराधाभावादिभावनाऽलङ्कारः । प्रत्ययादिजन्य वस्वजङ्कारव्यङ्गास्यातिगढ़त्वेन तत्र तत्रासंलक्ष्यक्रमो शेयः । पदजन्ये च बोधे वस्व लङ्कारयङ्गास्यातिस्पष्टत्वेन तत्र तत्र लक्ष्यक्रम, अतो न किमप्यनुपपद्ममिति भावः । एवमेव प्रकृतिप्रत्ययवर्त्तमानादिकालादिजन्यवोधेऽपि वखलङ्कारादीनामसंलक्ष्यक्रमत्वं ज्ञेयम् ।
वाक्य जम्
(प) महामानिनों श्रीराधां ललिताद्या: प्रवोधयन्तीत्यमिति साहिबकौसदोंटीकायाम् (४।१६) । तत्र न केवलं प्रकृतेर्व्व]ञ्जकताऽपि तु प्रत्ययस्यापि, तब मूल एव दर्शितम् । एवं प्रकृतिप्रत्ययादीनां व्यञ्जकत्वे प्रमाण साधनोदाहरण दाखिलमेव सविस्तरं
१२

Page #136

अलङ्कारकौस्तुभः ।
अत्र 'कब्' प्रात्या कृतेरेच्छिकत्व, तेन त्वन्मान करणं त्वदिच्छाधीनमेव, न तु साहजिकं, तस्यापराधाभावात् - तेन विभावनाऽलङ्कारः ; तस्मान्मा कुरु त्यजेत्यर्थः । सुहृद्दचनन्तव श्रवण' प्रविशदपि न प्रवेष्टुं शक्नोति, त्वम्मनतः श्रवणेन सहासंयोगात् । तत्प्रवेशाय मनो दीयताम् । सुहृत्सम्बन्धित्वेन वचनस्य श्रवणप्रवेशो युक्त एवेति 'णिच्' प्रत्ययध्वनिः ।
20
प्रत्ययस्य यथा
आणित्र मंत्रणदुग्ररं धरणीए पाइप्राणि कुसुमाइ । पिश्रसहि किं ति बिसीदसि पुणो बिचल तत्थ कुसुमत्यं ॥ २६
एवं सति रमस्योदाहरणमग्रे रसग्रन्थे वच्यति, व्यतः प्रत्ययादिजन्य वस्त्वलङ्कारव्यङ्गानामुदाहरणान्याह - मा कुरु मानिनीत्यादि । तव प्रसादं प्राप्य श्रीकृष्णः समाधो भवत्वि त्यन्वयः । ग्रर्थात् 'कृम्' धात्वर्थ: कृतिरूपाय एव सम्भवति नतु फले । तवायं क्रम: - आदौ तिरूपफल इच्छा, तदनन्तरं फलस्योपाये भोजन इच्छा, तदनन्तरन्ताडशेच्छाधीन भोजनरूपोपाये कृतिः, ताशकत्यनन्तरं भोजन क्रियासिद्धि: । भोजने जाते तृप्तिरूपं फलं खत एव भवति, न तु फले कृतिः सम्भवति - अन्यथा भोजनं करोतीत्यव तृप्ति करोतीत्यपि प्रयोगः स्यात् । एवं सति मानस्य । पराधजन्य फलरूपत्वखीकारे तत्फलरूयमाने कृतिर्न सम्भवति । कृतेरसम्भवादेव 'मानं न कुव्वि'ति मानविषयक कृति निषेधोऽपि न सम्भवति इत्यतो 'मानं मा कुर्विति वाक्येन मानस्यापराधजन्य फलत्वं न बुध्यते, किन्तु श्रीकृष्णेन सह परिहासार्थं स्वच्छया मानस्य कृत्रिमत्वमेव बुध्यत इत्याह । अत 'कृषि'ति - 'कृष्' प्रकृत्या मानविषयककृते रैच्छिकत्वं श्रीकृष्योन सह परिहासार्थमेव कृत्रिमेच्छा जन्यत्वमिति, न तु साधनिक, न त्वपराधजन्य फलरूपम् । तत्र हेतुः - तस्य श्रीकृष्णस्यापराधाभावादिति दितीयं व्यङ्गा वस्तु, तेन वस्तुव्यङ्गप्रवस्तुना विभावनाऽलङ्कारो वोध्यः कारणं विना कार्य्योत्पत्तिव्र्व्विभावनेसि तलक्षणम् । एतादृशगूढार्थानुसन्धानेन वस्वलङ्कारादिध्वनिवोधो नायत इत्यसंलच्यक्रमत्वमेघ वरवादीनामुचितमेव । एवमुत्तरोत्तरपदांशानामुदाहरणे सर्व्वतासंलक्ष्यक्रम एव ज्ञेय इति भावः ।
ध्वनिप्रस्थान व्याख्याननिरतिशयकुशाला' दालोक' ग्रन्थादालोकनीयम् ( ३|१५ ) | 'आहारे विरतिः समस्त विषयग्रामे निवृत्तिः परे' त्यादिलो के तत्वोदाहृत इव कुन कुनाप्येकस्मिन्नेवैष वहूनां कारणानां सन्निवेशो दृश्यते । स च कदाचित् ध्वनिसाङ्कर्येण कदाऽपि ध्वनिसंस्या वा द्योतत इति न पृथगेव तनिर्देशो भावो । एषु स्थलेष्वधिकतरं वैश्चिग्रमिति वितम् । तत्र तेषां मध्ये ध्वनेर्ध्वन्यन्तरोद्गार एव ग्रन्थशलक्षितमुत्तमोत्तम काव्यम्

Page #137

અમદાવાદ
तृतीयकिरी अत्र कुसुमाहरणच्छलेन वृन्दावनं गत्वा ससस्ससम्म मतं वय कुसमान्यादायैव ग्रहमागतां पुन: सङ्केतमुरलीखनश्रवणानसनीमनीतकण्ठया व्याजेन पातितकुसुमां काञ्चित् प्रति हृदयज्ञा सखी वदतिप्रियसखि ! किमिति विषीदसि ? भूमिपतितानि देवदेयानि न भवन्ति, पुनरपि तत्र कुसमाथं गच्छ। मया ते गुरुजनो वोधनीयः, न किञ्चिदपि ते भयमिति णिच्' प्रत्ययस्यैव ध्वनिः । कालस्य यथा
सहजमरुणं नेत्रहन्हं, स्वभावत एव ते सततमुरलीध्वानक्रीड़ाविधौ वणितोऽधरः । वनविहरण रात्री गावं सकण्टकलाञ्छनं
कथमिव कृतः खामिन् ! खात्माऽपराधविसंतुलः (फ) ॥ २७ व्याणि भरणेति -प्रानीय भवनहार धरण्यां पातितानि कुसुमानि। प्रियसखि ! किमिति विघीदसि पुनरपि चल तत्र सुमार्थम् ॥ 'णिच् प्रत्ययस्येति-पातितानी' त्यस 'णिच्-प्रत्ययस्येत्यर्थः।
भोः प्राणप्रिये! ममापराधाभावेऽपि मिथ्यापराधं प्रकल्पग्राधिकं ऋध्यसि चेत्, भवतु त्वदचनेनैवाधना ममापराधकल्पनं, तथापि त्वत्कृपेव मम निस्तारकारणमिति श्रीकृष्ण वदति सति, नाधना तवापराधो जात:- किन्तु मनिकटागमनात् पूर्वमेवेति स्पष्टोकतं काऽपि मानिनी सोहण्ठवचनमाह - हे कृष्ण! तव नेवहन्दू सहनमरणं, म तु कस्या अपि प्रियाया अधररागेणारुणं, तव गात्रं कण्टकचिलेन सह वर्तमानम्। हे स्वामिन् ! खात्मा स्वदेहः कथमपराधेन विसंठलोऽसमीचीन: कत इति सम्भोगचिस्य
(फ) यद्यपि नयनयुगलस्य साहजिकनारणत्वेनाधरस्य नियतवणितत्वेन वनविहरणरतत्वात् गात्रस्य कण्टकितत्वेन चापाततः नायकस्यानपराधतापक्ष: स्फटीकत सम्भायते, तथाऽप्यन निष्ठाप्रत्ययस्य याथार्थव लात्तैरेव कारय यकस्यापराधः स्फुट इति, न स कथमपि निहोतुं शक्य इति च व्यज्यते। तथाहि मदितरनायिकामदरागरचितादधरतीऽरुणिमा तव नयनयोरिह चुम्बनदाने मंक्रान्तः, तत्तुरिनिधुवनादिकत्ये प्रयस्तो सरलीधनिः, मत्तो भौतेस्तत्सङ्गमं प्रति परमेकान्तचित्तस्य तवावसरप्रसरत्वेन राजेः, स्थानान्वेषणनिपुणेन त्वया तदर्थमरण्यस्याश्रयः, इति सर्व विशदं प्रतिभाति मे इति नायिकाह्नत व्याशय:-अतो धत्तों धृष्टश्च त्वं, न त्वयि विश्वासले शोऽषि स्थापयितुं शक्य रत्नहो मे दुर्भाभ्यं तव च दोर्जन्यम।

Page #138

पलधारकौतुमः। पत्र 'कत' इति 'क्त' प्रत्ययेनोक्तातीतकालेन मत्सम्मुखागमनात् पूर्वमेवामनस्तवापराधविस्ठुलता जाता। ततः परमेव मत्सम्मुखमागतोऽसीत्यति. शयोक्तालझारः, तेन च मां प्रति तव भयाधिक्यं, तां प्रति प्रेमाधिक्यमिति बस्तु । ___ सम्बन्धस्य यथा
. पद पिप्रसि गोबियाणं पत्रं कण्हस्म प्रहरपन्न मुरलि ! ।
णिपरबिबेकुसला अम्मो णो होति सच्छिद्दाः ॥ २८ पल 'गोपिकाना' मेवेति स्वस्वामिभावसम्बन्धः, गोपिकाभिरेव पात युज्यते, न त्वयेति व्यतिरेकालङ्कारः । अर्थान्तरन्यासेनापि त्वं छिद्रवती, वयमच्छिद्रा इति व्यतिरेकः । वचनस्य यथाविलासचेष्टाः सखि ! केशिनाशिनो हलाहलाभाः प्रदहन्ति मे मनः ।
वन्तन्ति मम्माणि गुणा घुणा इव प्रेमा विकारी हृदि हृहणो यथा ॥२८ (ब) स्वरदर्शनेऽपि यत्त्व मिथ्या वदसि, तत्र मयि विषये तव भयभेव कारणमित्याह-मा प्रतीति।
या पिअसीति -अयि पिवसि गोपिकानां पेयं का स्याधरपल मरलि !। निजपरविवेककाला बहो नो भवन्ति सच्छिद्राः।
वृदणे यथा हुदि नानाविधपौड़ामयं विकारं करोति तथैव मयि विषये श्रीकृष्णा स्य प्रेमा मम हृदि विकारी भवति। मय्येवेति-मयि विषय एव तस्य प्रेमा, नान्यत्र-ततो मादये नानाविधविकारसुत्पादयतीत्यर्थः। अत्रेति-पूर्व 'विलासचेया' एवं गुण' इत्यत्र बहुवचन सक्त, अन तु 'प्रेमे'लोकवचनप्रयोगेन सम्भावितो यः क्रमभङ्गोष:, सोऽत्र नास्ति, प्रत्युत ध्वन्वर्थवोधकत्वेन गुण एवेत्यर्थः।
काचित् पुण्याहरणमिण वृन्दावनस्थं श्रीकृष्णं द्रष्टुं खसखोल्वरयति -गत इति । सोऽलङ्गतः, अत एव धर्मोऽपि विरतः, तमाछीध पुषाण्यानीय शशिखण्ड चड़े
(ब) 'अपत्ये यत्तादक दुरितमभवत्तेन महते'त्यादि भवभूतिपदो, 'तथैव तीब्रो हदि शोकशमिम्माणि कृन्तन्नपि किं न सो,' इति तस्यैव श्लोका. इतरत्र च शोकादित एव अथितनुदयताऽरन्तुदत्वं वा वर्ण्यते। अन तु बिलासचेष्टानां हलाहलामतया, गुणानाघुणत्वेग, प्रेम्बो व्रणरूपेणापासतो विसदृशादर्णनादक्रयाः नवीनप्रेमिकत्वं दुःसहवेदनत्वञ्च वस्त यज्यते। 'विषमप्यम्टतं कचिद्भवेदम्झतं वा विघ'मिति न्यायेन कोमलादपि कठोरतापातो गुयानां कुसत्यादिकं सर्च यत् किमपि सम्भाश्यते ।

Page #139

तीयकिरणः ।
८३ पत्र 'प्रेम'त्येकवचनं प्रेग्न एकनिष्ठत्वव्यञ्जकं, तेन तस्य मय्येव प्रेमा, अतएव विकारी। अत्र वचनक्रमभङ्गदोषो गुग्ण एव। .. पुरुषव्यत्ययस्य यथा
गतोऽस्तमर्को विरतश्च घों वनं न दूरे(३) सुलभञ्च पुष्पम् ।
चलन्तु पुष्याहरणाय सर्बा: पूजाऽस्तु देवे शशिखण्डचू डे ॥ ३० अत्र चलाम इत्यर्थे 'चलंन्तु'–उत्तमपुरुषव्यत्ययेन प्रथमपुरुषनिहेंशः, तेन यूयमेव वयमित्यपृथग्भावो वस्तु । 'देवे शशिखण्डचूड़े' इति पृथग्ध्वनिः-देवेशश्चासौ शिखण्ड चूड़श्चेति । तद्वितस्य यथा
चिरविरहदहनदग्धं प्रियसखि ! भस्मैव भावि वपुरतत् ।
तदनेन विरचनीयं तत्करमुकुरस्य मार्जनं त्वयका ॥ ३१ . अत्र 'त्वयकेति तद्धितेन 'प्रक' प्रत्ययेन मच्छिदे त्वमपि शोच्या भविष्यसि -मतप्रणयेन त्वमेतावन्त कालन्त दङ्गमार्जनसोभाग्यभाजनमासौः, मयि मृतायान्तु ते तथाविधसौभाग्यं क ? तेन यदि मुकुरादिमाज नयोग्यता भवति तदैवं कार्यमिति शोच्यता व्यज्यते । उपसर्गस्य यथा
पतत्यस्ने साना भवति पुलके जासपुल का:
स्मिते भाति स्मेरा मलिनिमनि जाते सुमलिनाः ।। महादेवे पूजाऽस्तु प्रत्ता भवत्वित्यर्थः। श्लेषेण देवेशचासौ शिखरह चडचेति, तसिन् श्रीकृष्यो। एथम् ध्वनिरिति-निधार्थस्यापि ध्वन्यन्तर्गतत्वादिति भावः।
तद्धितेन 'अ'प्रत्ययेनेति-निन्दार्थक 'अक' प्रत्ययेनेत्यर्थः । मतप्रणयेनेति-त्वयि विषये मम प्रणयातिशयं चात्वैव श्रीकपोन वस्याङ्गमार्जनसौभाग्यन्तुभ्यं दत्तं, मयि म्टतायान्तु ताशसौभाग्य सम्भावनेव नास्ति। यदि कदाचिन्मकरमार्जनकमणि योग्यतायाः प्राप्तिः स्यात्तदा मद्देहभस्मनेव कार्यमित्यर्थः। . . ___कदाचिद्रोलिकोत्सवे मिलितानां यूथेश्वरीणां समाजङ्गता सुन्दा भङ्गा सखीनां प्रेमोत्कर्ष ख्यापयितुहिमपि प्रस्तौति - पततीति। हे गहशः! यदा खालासम्मखवर्तिन्यो न तिष्ठन्ति तदैव दर्पणमानीय तत्र प्रतिविम्बितं खखसखस्ता सखेऽभिवक्तं ... (12) 'वनं विरे' इति (ख) पुस्तके पाठः।

Page #140

अलङ्कारकोतुभः ।
अनासाद्य खालींकुरमभिवीक्ष्य स्ववदनं
सुखं वा दुःखं वा किमपि कथनीयं मृगदृशः ॥ २२ (भ)
पत्र 'सू'पसर्गेण मालिन्यातिशयो व्यज्यते, तेन च सखीनां प्रणयाधिक्यम् ।
निपातस्य यथा -
८४
दट्टूण तस्स बणं खयमे श्रेण क्खु हारिच' हिश्रअ ं । एब्बं बित्र अचरित्र तुरिअ ं लडं च तहिश्रश्रं ॥ ३३
अत्र 'च' रूपनिपातेन तुल्ययोगिताऽलङ्कार : (म) निजहृदयहारणसमकालमेव तहृदयं लब्धं, अतोऽहं हृदयशून्या नाभवमिति तस्य हृदयं महृदयमिति वस्तुना द्वयोरवौत्सुक्यं वस्तु प्रतीयते ।
सखं वा दुःखं वा युग्नाभिरस्माकमग्रे कथनीयं बाल्यस्वेदग्रवर्त्तिन्यस्तदा दर्पणेन किं प्रयोजनं, ता एव दर्पणस्थानीयाः । ताथां दर्पणसाधम्मप्रमाद - पततीति । युष्माकमश्रजले पतति सति ता अपि साश्राः । एवं खालीरनासाद्याप्राप्य ।
दूति - दृष्ट्वा तस्य वदनं क्षणमात्रेण खलु हारितं हृदयम् । एवमिवाच्चर्य. वरितं लब्धच्च तहृदयम् ॥ ग्रत्र 'लब्बसे' त्यत्न 'च' शब्दरूपनिपातेन तुलायोगितारूपोऽलङ्कारो व्यङ्गाः । 'च' शब्दगम्यन्तुल्ययोगित्वमेवाह - निजहृदयेति । व्यव्ययसामान्यस्यैव निपातसंज्ञा, तत: 'च' शब्दस्यापि निपातत्वं ज्ञेयम् । तहृदयं महृदयमिवेति वस्त्वलङ्कारेण दयोरौत्सक्यं ध्वनितम्।
(भ) प्रत वृन्दाया अभिधाननैपुण्येनालीनां दर्पणस्थानीयत्वं प्रस्तूयते । गोपीवृन्द मध्यमणिषि बन्दारिक वृन्देव दूती परं सर्व्वत प्रेमपरवशानां नायिकानामुज्ज्वलनीलमणेयकस्य च दर्पणस्थानीयाऽभिमतहतभावप्रकाशिकेति वैष्णव काव्यरसर सिकैः खीकार्य्यम् । भावातिशये जाते न खलु कोऽपि स्वाशयं वाचा प्रकाशयितुं समर्थो भवति, किं पुनर्भाव सागरप्लवमानाः परमानन्दसन्दोहदोहदा गोपिकाः । स खलु चिदिकार: 'परिच्छेदातीत: सकलवचनानामविषयः' । अन तु 'सु' पदस्योपसर्गत्वख्यापनं वैयाकरणमतानवधान
भितं, 'उपसर्गा: क्रियायोग' इत्यनुशासनात् । 'मलिना' इति धातुजत्वेनाचिप्तमिति चेन, अमनोज्ञत्वात्, कष्टकल्पनाश्रयत्वाच्च । 'परिच्छेदातीतः सकलवचनानामविषय' इत्यादि भवभूतिपय, 'व्यहारे विरति रित्यादि पद्येऽपि यथाक्रमं प्रकाशकृता दर्पणलता चोपसर्गाणां प्रादीनां व्यञ्जकत्वं दर्शितमिति दिक् ।
(म) परमते नात्र प्रस्तुता प्रस्तुतयोरेकधर्माभिसम्बद्दत्वरूपस्तुल्ययोगिताऽलङ्कारः, पि तु महोत्तराभासः, तुल्यकालं योग 'तेत्र सहेति तुल्ययोमे' इत्यादि वैयाकरण प्रयोग व यौगिकार्थे तु तुल्ययोगस्य सम्भवः । मतं तचारितं विध्वस्तथ प्रकाशटीकाला

Page #141

वृतीयकिरणः।
. ८५ मदनानो यथा
मध्ये सूक्ष्मधियः सखीपरिषदो धृत्वा सखीभूमिकामभ्यगाय गृहीतपाणि कमलं स्पर्शन मां जानती। पज ! दूरमपेहि नासि कुशला सातुच्च वाञ्छाद्य मे
नेत्यन्तःकुपिता यदीहितवती तत् केन विस्मर्यते ॥ ३४ पत्र यत्तयां वागगोचरत्वं व्यङ्ग्यम् । कम्भूताधिकरणस्य यथा
पधिवमसि तस्य हृदयं प्रियसखि ! राधे ! स चापि तव हृदयम् । हावेव पूर्ण हृदयौ प्रविशामी वां कथं हृदये ॥ ३५
अत्राधारस्य कम्मभूतत्वे सर्वव्यापनं व्ययम् --'ग्राम वसती'ति ग्रामैकदेशो गम्यते, 'ग्राममधिवसती'ति ग्रामं व्याप्यैवेति चमत्कारः । (य)
कदाचिद्राधाया मानभङ्ग उपायान्तरमप्रेक्ष्य स्खयमेव स्लोवेशं त्वा तस्या निकटङ्गतपत: श्रीकृष्णस्य तदानीजातो य आनन्दातिशयस्तमौत्सुक्येन श्रीकृष्णः सुवलं प्रत्यामध्य इति। सनधिय: वखीसभाया मध्ये तासां साहाय्येन सखीभूमिका, तेलमईनकारिणी या सखौ तस्या भूमिकां वेशं, धृत्वा तैलाभ्यङ्गाय एहोतं राधायाः पासिकमलं येन तथाभूतं मां स्पर्शन जानती-नेयं स्त्री किन्तु पुरुषः कृष्ण एवेति ज्ञानबतौ-राधाहै अज्ञे! त्वं नवीना भवसि, तैलाभ्यङ्गकमणि न कुशला, तस्माद्दरमपेहि। खकौशनमभिव्यक्तीकर्तुमुद्यन्तं मां वीक्ष्य पुनः कुपिता सत्याह-मम स्नातुमा वाञ्छा नास्ति, इत्यन्त:कपिता सा स्नानसमये यच्चेशितवती तच्चेएितं केन विस्मय॑ते । ___ अधौति-परस्परवासेनोभयोर्हदये पूर्ण भवतः, अतस्तवावकाशाभावेन. कथं सखीनां प्रवेश: सम्भवतीति। सयोतप्रभाकाराभ्यां 'गाएकान्तदशनक्षतयथे'त्यादिमूलभूतपद्यालोचनप्रसने, विचार प्रकारलनेव द्रश्यः। पोऽत्र वक्या: प्रौफोक्तिरेव सर्जालकारनीवातुभूता ताशय पिहितापिहितमुचितं दर्शयतीत्यलङ्कारभेट्वेमत्यं न दुर्बोधत्वाय कल्पत इत्यप्यूहनीयम।
(य) 'महिलासहस्मभरिए' इत्यादि पद्य इवानापि कविनिवद्ववक्तप्रोपोक्तिश्चमतलतिमावहति । 'क्रियायाप्यं कर्म'त्य नु शासनादाधारस्य सबवलत: कम्मत्वे भूतऽर्थचमत्कारोऽ. वश्यम्भावौति भावः। एवमपि विशिष्ट कारकलक्ष्यभूतेऽनुशासनमनु वय कारकान्तर- . प्रयोगे तथोपपदविभक्तीनां प्रयोगेनायाताया यमकताया: लक्ष्याणि ध्वन्यालोककाथप्रकाशादिग्रन्थेष्ववलोकनीयानि । वस्तुतखत 'ग्राम यापेप्रति कम्मभूतत्वेऽर्थकल्पनं कश्चित यादृच्छिकमिव प्रतिभाति, न हि सर्वत्र कम्मतो क्रियायाः सामग्रोण याप्तिर्बोध्यते। . .

Page #142

६
अव्ययीभावस्य यथा
अलङ्कारकौस्तुभः ।
कत्यायान्ति कति प्रयान्ति कति वा तिष्ठन्ति मूर्त्ता व प्रौढ़ानन्द महोत्सवा यदितरे श्रीहारकायाम्पुरि । स्त्रीरत्नैरनुस धरत्ननिकरं निश्चिन्त माक्रीड़त
स्ते याताः किल वासरा मम सखे ! येषु व्रजे क्रीडितम् ॥ ३६
पूर्वनिपातस्य यथा
आनन्दातिशयेन विस्मृतिवशादास्तानुपूर्वीक्रमाच्छे कच्चे कशुकाङ्गनाभिरुदयत्‌कौतुहलं स्मारिता । श्रीराधाहरिके लिकौतुककथा प्रातः सखी मण्डले प्रत्यावर्त्तयते गतामपि निशां साचादिधन्ते च तौ ॥ ३७ अत्राल्पखरत्वेन चाञ्चितत्वेन च 'हरि' शब्दस्यैव पूर्वनिपात उचितः, तदन्यथाभावे 'श्रीराधे 'ति पूर्वनिपातो हि तस्या वैदग्धातिशयद्योतकः । इति पदांशाः । रचनाया वर्णानाञ्च रीतिग्रन्ये व्यञ्जकत्वं दर्शयिष्यते । द्वारकास्थः श्रोणो मधमङ्गलमाह - हे सखे ! यद्यस्माद्दजस्थादानन्दादितरे मम
इव प्रौढ़ानन्दमहोत्सवा दारकाभुवि कति वाऽयान्ति, कति वा प्रयान्ति, कति वा तिष्ठन्ति ? किन्तु येषु वासरेयु मया ब्रजे क्रीड़ितं ते वामरा दिवसा याता एव, तेघाम्पन रागमनाभावात् । मम कथम्भूतस्य–स्त्रोरत्नैः महानुसोघरननिकरं सौधरननिकर ग्राक्रोड़तः । व्यत वौष्ठायामययीभावसमास:, तेन चाष्टोत्तरशतघोड़शसहस्रसौधव्यापकत्वं क्रौड़ाया यज्यते ।
. एकदा प्रातःकाले श्रीराधाया निकटे मुहृत्पत्तमपचाणां समाजे जाते, भो ललिताद्या: सख्यः ! व्यद्यरात्रिखम्वन्धिनीं निकुञ्जराजयो लामवार्त्ताङ्कथयतेति मुहृत्पज्ञश्यामलया पृष्टा ललिताद्याः कथयितुम्प्रवृत्ता ग्रपि तदानीमानन्दावंशेन विलासानां कस्यचित् कस्यचित् भागस्य विस्मरणादानुपूर्वौक्रमेण यश वक्तुं न शेकुस्तदेव गृहपालिताः शुकाङ्गना रानौ कुनमध्ये दृष्टचरौं समस्तलीलां यथास्थितानुपूर्वीक्रमेण ताः स्मारयन्ति स्मेत्याहव्यानन्देति । व्यानन्दातिशयेन ललितादीनां जाता या विलासांशस्य विस्मृतिस्तया व्यस्ती यानुपूर्वोक्रमस्तस्मात्ताडयतिक्रममसहमानाभिच्छे कच्छे कशुकाङ्गनाभिः - लेका विदग्धा या कशुकाङ्गना गृहपालितशुकाङ्गनास्ताभिः उदयत्कौतुहलं यथा स्यात्तथा स्मारिता श्रीराधाकृष्णयोः केलिकथा कवीं गतामपि निशां पुनः प्रत्यावर्त्तयते, तौ राधाकृष्णावपि साच्चात्करोति । 'श्रीराधा' शब्दापेक्षया 'हरि' शब्दस्यास्यस्वरत्वात् एवं सर्वेषां वनवासिनां रचकत्वेनार्चितत्वाच्च 'हरि' शव्द स्यैव पूर्वनिपात उचितः ।
--

Page #143

द्वतीयकिरणः।
-ते तावनिः पृथक् पृथक् । गुणनीयाः
५५का त एकपञ्चाशद्देदा एकै कन्तावद्भिरेकपञ्चाशता गुणनीयाः, शुहत्वेन केबलं बर्तमानत्वाभावाद्यावत्स्वप्रभेदं मित्रत्वयोग्यत्वाच्च ।
तेन चन्द्रव्योमतपक्षसंख्यकाः (२६०१) ॥ ५५ सकरण विरूपेण संसृष्टया चैकरूपया। चतुर्गणे कृते वेदखवेदककुभः (१०४०४) स्मृताः ॥ शुद्धभेदैर्युतास्ते स्युः शरेषुयुगखेन्दवः (१०४५५) ॥ ५७ इति पूर्वैर्विलिखितं न सर्वेषामुदाहृतिः । भवेद्योग्यत्वमावत्वादाधिक्यमपि गण्यते (र) ॥ अपात्र कपश्चाशचनिभेदानां मध्य एकैकध्वनिभेदो यदि पञ्चाशहनिभिः स्यात्तदैकैक एष भेद एकपञ्चाशत्संख्यको सबति। एवंक्रमेणानन्तभेदा भवन्ति । तवायं क्रमः-एकपक्षाशखेदानां मध्य एकैकभेदो यदा पश्चाशङ्खदैः सह कथ्यमानसंशयास्पदतारूपसार्यविशिक्षः स्यात्तदैकपञ्चाशद्भदा एव एकपञ्चाशदकैः पूरणीयाः; तथा सति मिलित्वा चन्द्रयोमर पक्षसंख्यका ध्वनयः स्युः। एवं यदेकै कभेद: पश्चाशद्धनिभिः सहानुयाह्यानुग्राहकतारूपसार्यविशिष्टः स्यात्तदाऽपि पूर्वरीत्या पुनश्चन्द्रयोमर्तुपक्षसंख्यका ध्वनय: स्यः यदा त्वेक बन्नकसंश्लेषरूपसार्यविशिष्टः स्यात्तदाऽपि चन्द्रयोम पक्षसंख्यका: स्यः। एवमेकैकभेदो यदि पञ्चाशवनोनां संदृया विशिष्टः स्यात्तदा पुनरपि चन्द्र योमर्त पक्षसंख्यकाः ध्वनय: स्युः। एवं क्रमेणकेकभेदस्यैकपञ्चाशदार चतुष्टयं पूरणे कृते मिलित्वा वेदखवेददिक
(र) एकमिन्नपि प्रबन्ध एकविधध्वनिसम्भवेन स्वस्य खेन योजनं नासम्भवौति छत्वा प्रकाशकदादिमतमनुसृत्येयं गणना। दर्पणकारादयस्तु विभिन्नगणनाप्रणालीमनुब 'वेद खामिशरा: शुद्धेरिपुवाखाग्निसायका' इति संख्यां दर्शयन्ति । तत्रेयं युक्तिरघोदर्शिता च गणनापद्धति:-प्रथमन्तावदेकपश्चाशद्भदाः, ( क ख ग... • डबा ...) 'क' भेदस्य येन केनाप्येकपञ्चाशत एकतमेन गहणयोग्यत्वात्, तत: पचाशत्, 'ख' भेदस्य ' भेदादरम्य येन केनाप्यवराणां पञ्चाशशदानामेकतमेन ग्रहणयोग्यत्वात्, न तु प्राकप्रदशितेन 'क' भेदेन ग्रहणे नूतनस्य संसृष्टभेदस्य सम्भवः, तस्य प्रथमभेव म्हौतात् 'क' भेदादयतिरेकात् (प्रकाशकदनुसारिणां मते धनिभेदगणनावलायां 'क' 'ख'-समवायिभेदात 'ख' 'क'-समवायिभेदमा विभिन्नता, विश्वनाथमते न वघेतोव महोतसंख्याभेदमा मूलम्)।
१३

Page #144

१८
अलङ्कारकौस्तुभः । मक विरूपः सङ्घरो यथा
संशयास्पदताऽनुग्राद्यानुग्राहकताऽपि च । .. एकव्यञ्जकर्मषः सङ्करम्विविधो मतः (ल) ॥ ५८ का संखका धनयः सारित्यर्थ मेव दाम्यां मृताभ्यामाह । शुइले नेति-तेषामुदाहरणमुत्तमकाये किं वोत्तमोत्तमकाये ज्ञेयस् ! तत्र तत्र शुद्धकेवल कध्वरसम्भवात् किन्तु बयाणाचतुर्णी सप्ताहानां वा ध्वनीनां साङ्कय्यमवयं स्वीकरणीयमित्यर्थः। यावत्प्रभेदमिति - एकपञ्चाशजमोना यावन्तः प्रभेटास्तेधा परम्परमित्रत्वस्य माय॑स्य योग्य त्वादवग्यस्खीकर्तव्यत्वादियः। अत्र चन्द्र योमर्तपक्षमण्या आपातत ग्वोक्ता:, वस्तुतो वक्ष्यमाणानां
एवं दर्पबचतम चितगणनायां (५१ +10+8...+३+२+१)x४वा ५३०४ सङ्कीर्णभेदाः, शुद्धः सह गणनायां ५३५५ भेदाः । एषां कायभेदानां सर्वेषां सत्ता सम्भवत्येव, परं लक्ष्यानासदाहरणानां प्रदर्शनं नियोजनमिति विस्तरभिया न कैरपि चेपितम्। वस्तुतस्तु एषां बहुत्वकचन एव तात्पर्य मालङ्कारिकाणां, न तु संख्यामानाभिधान इति निपुणे विभावनीयम् -यदाहु, निकारा ध्वनिगुणीभूतादिसर्वविधकाथसमरिभेदप्रद नावसरे-'म गुणीभूतबङ्गाःमालङ्कारैः सह प्रभेदैः स्वः । सरसंधिभ्यां पुनरप्य द्योतते बहुधा।' एतदेव लक्ष्य मनसिकृत्याभिहितं कौस्तुभकारैरत्र मूलकारिकायां-'योग्यत्वमात्र वादाधिक्यमपि गण्यते।' नेह तेनातिरिक्तमख्खाऽनयनवेदग्धी जिज्ञाम नामुत्कटकौतूहल निवृत्तये लक्षिता यथा तत्प्राचोनेस्तदर्वाचोनैश्च केचिनिबन्धकद्भिः। तत्र निदर्शनार्थमम्माभिहिमात्र लक्ष्यते, तत् यथा-प्रकामटोकाकृतो भीमसेनदीक्षिता: ४, ५१, ६५० शुद्धसङ्कीर्ण विशेषसमेता ध्वनिभेदाः, ८, १४५ गणीभूतयङ्गभेदा:-माकल्येन ३४, ०६. २३, ६०० कायदा इति कथयन्ति। तत्रेदं मन्तयं न तावनगणनाप्रकारः (स प सुधागराख्ये तत्कतटीकाग्रन्थे द्रायः) सम्बङ, न चापीयं गणनानुरक्तिगणपणां कामपि स चयति। एतमादपि भेदाद्यवान्तर विधये निरतिशयनिवन्धदृष्टत एवाधुनिके: पाश्चात्यपडितरर्वाचौनालद्वारिक निश्चमात्र एव यदनाम्या म्याप्यने, यतिमात्रामविवहदापि न तञ्चित्रम्। Fच निवन्धो रसभावादिविश्लेषणकल्प नायकनायिकादिविभागक्रमे दशरूपकस्याङ्गाद्यालोचनपसरे कटमेव विभायते, इत्यनं बहुना।
(ल) मलेव तिलतहलन्यायेन योगयोगतः संसृष्टिः, क्षौरनौरम्यायन समवाय मनः सङ्कर इति संसृष्टिमकरयो।लक्षण्यम्। अलङ्गारादिलक्षणस्यतेऽप्येतदेव तत्वम् । म भरमा सर्वत्रेव बयः संस्था:-सन्दिग्धत्व एका, अङ्गाङ्गित्वेऽपरा, एकाश्रयस्थितत्वे बतौबा-सर्वमेत यशस्थानं यथायोगं दर्शितमिति न लक्षणेदाहरगय हितमा पप्रयोजनाचा भावसरम।

Page #145

तृतीयकिरणः । उदाहरणम्
पद्मिन्य हं कुमुदिनी किल सैव सल्यं सत्यं भवांश्च मधुमदन एब मत्तः । वामन ताममुग्वयबिशि दक्षिणेन
प्रातः प्रबोधयति मामपि लोचनन ॥ ३८ अत्र 'पद्मिन्या' दिशब्दार्थयोः शब्दार्थ गत्यहवानुध्वनः सङ्गरत्रयम् ।
तथाहि मां प्रति भवतोऽनुगो महान्, यतो मां दक्षिणेनोदारण लोचनन दर्शनेन प्रबोधयति ; तां प्रति तथा नानुरागः, यतो वामन दर्शनेन तां निश्यसुखयत्-अत्र हत्वलङ्गारो व्यङ्ग्यः, यतोऽहं पद्मिनी, मा कुमुदिनीपद्मिन्यपेक्षया कुमुदिनी निकृष्टव । किं वाऽहं नाम्नेव पद्मिनी, न तु वस्तुत ध्वनीनां भेदचतुच्यानामन्त वा एव, न तु तत: एथक एथक । अन्यथा एथविवक्षायां 'चतुर्गणे कृते' इत्यादि ग्रन्योक्तसंख्याया अमङ्गल्यापत्तिः, यतस्ततोऽप्यनन्तकोटिगुणसंख्याया ग्राधिक्यापत्तिः स्याद्। ननु यत्रावर कार्य शुद्ध एक एव ध्वनिस्तत्रापि वाच्यार्थस्य चमत्कारे तत्कायस्य मध्यमत्वमुक्तम् ; एवं सति तत्र तत्र शुकपञ्चाशवनयः कस्यां गणनायां निविदा: स्यरित्यपेक्षायान्ताइशशुहकपश्चामझेदा अपि स्वातन्त्रण गणनायां निर्वशनीया इत्यभिप्रायेणाह--शुद्धभदौरिति। इति पूर्वरिति-पूर्वाचायैरपि न ता: सर्वा एवोदाहृता: न तेरप्य तावत्मण्य कानां ध्वनीनामुदाहरणानि खग्रन्थ कथितानि. अतएव बाहुल्यभयान्मया नोक्ताना त्यर्थः। भवेदिति-कस्यापि निपुणस्य साकाणामवान्तरभेदं प्रकल्पेतोऽप्यधिकसंख्याया यानयने सामर्थाश्चेत्तदेतत्संख्यकध्वनिभ्योऽप्यधिकाधिकसंख्यका ध्वनयो भवन्तीति ज्ञेयमिति ।
एक व्यञ्जकेति-एकव्यङ्गामात्रबोधक: शब्दलेघ इत्वर्थः। यस्य शदश्लेघसाकव वञ्जना स एकयञ्ज कसंश्लेषः। यत्र तु शदश्लेषक यमनानन्तरं खातन्त्रणापरयञ्जनाप्रवेशस्तन संरचिरिति दयोभदो बोध्य इति ।
प्रात:काले काऽपि खण्डिता नायिका मानभङ्गार्थ विनयनत्यादिकवन श्रीक्षण प्रत्याह-पद्मिनीति। लोकयाख्यां स्वयमेव करिष्यति। शब्दार्थति-शब्दशनवार्थः भक्तागवयोर्ध्व न्योरित्यर्थः ! ___ अब प्रथमतः संशयास्पदतारूपसङ्करमाह-तथाछीति। अत्र 'दक्षिण' शब्दस्योतवार्थकत्वं, 'वाम' शब्दस्थ निकधार्थकत्वम्। एवं 'लोचन' शब्दस्य दर्शनार्थकत्वमिति शिष्टार्थमभिप्रेत्याह-मां प्रतीति। संशय इति-यव निश्चयाभावनायं वा धनिरयं वा ध्वनिरिति संप्रयस्तत्र संशयास्पदता ज्ञेया। पुनरनव मोकनानुग्राह्यानुग्राहकतारूा.

Page #146

१००
अलङ्कारकौस्तुभः । इति-अन्यथा मय्येव त्वमनुरक्तोऽभविष्यः । सा नाम्नैव कुमुदिनी, न तुं वस्तुत इति च सत्यं, अन्यथा तस्यां नानुरक्तोऽभविष्य इति संशयः। अथ पमिन्यहं कुमुदिनी सैवेति रूपकालकारेण तहेतूपन्यासहारा प्रातमी प्रबोधयति, निशि तामसुखयदिति हेत्वलङ्गारो व्यङ्ग्यः । भवान् ‘मधुसूदन' एवेति, मधुसूदनस्य भभरस्य तवोभयतः समरागतया न दोषः, किन्तु ममैव दोषः-यतोऽहं पद्मिनी, पद्मिन्या: प्रातरेव भ्रमरेण सह सन्दर्शनमिति 'मधुसूदन' शब्दद्योत्ये न वस्तुना पुनरपि रूपकालङ्कारो ध्वनित:-इत्यनयोमिथोऽनुग्राह्यानुग्राहकतया सङ्करः (व)। एवं मधुसूदन एव भवान्मत्तः खतस्ततः, मद् हप्तियोग धातुः। तव कुत्रापि नापेक्षेति खभावोक्तालङ्कारण तव दक्षिणञ्चक्षुः मयात्मकं, यतस्तेन पद्मिनी मां प्रबोधयसि, वामन्तु चन्द्रात्मकं, येन कुमुदिनी तामसुखयः-इत्येकस्मिन्नेव व्यञ्जके 'मधुसूदन' पदसंश्लेष एकव्यन्ननाऽनुप्रवेशः । सारमाह-अथेति। हेतूपन्यासति-मम पदिनीरूपत्वे प्रातः प्रबोधनमेव हेतु: तस्याः कुमुदिनौरूपत्वे निशि सुखाश्रयत्वमेव हेतुरिति । एवं 'मधसूदन' पदस्य नमरार्थकत्वेन भ्रमरस्योभयत साम्येन तस्य दोघाभावे पुनस्तस्याः पद्मिनीत्वरूपकालवार एव प्रयोजक:अतएव ध्वनिदयम्यानुग्रामानुग्राहकतारूपसङ्गरोऽपि ज्ञेय इत्यर्थो ‘मधुसदन' शब्ददाोतोनेत्यादि । वस्तुति-दोषाभावनेत्यर्थः। पुनरप्यनेनैव श्लोकनक यञ्ज कसंघरूपसङ्करस्योदाहरणमाह-एवमिति। मधुसूदनः परमेश्वर एव भवान्-परमेश्वस्यैव दक्षिणनेनस्य सूर्यवं, वामनेत्रस्य चन्द्रत्वं, नान्येषामिति मधुसूदन शब्दश्लेषस्य केव व्यञ्जनेति भावः । इत्येकस्मिन्निति-नेत्रयोः सर्यचन्द्र त्वमात्र क गावीके 'मघसूदन' शब्द लेघ एक-एव यमनाइनुप्रवेश इत्यर्थः।
(घ) एकत्र पद्मिन्मुत्तम जातीया स्ती, सा ह्येव पद्मिनी, अपरत्र मधुसूदनः मधुनाम्नीसरस्य मेत्ता, स एव मध सूट्यतीति युत्पत्ता भ्रमर:--तथा च माघपो 'दण्ड दलितसरघ: प्रथसे मधुसूदनस्वमिति सदयन् मधु।' अतएवात्रार्थ पाक्युद्भवो रूपकालङ्कारो यङ्गयः । इहोत्तरन यञ्जन:गम्यात् 'भ्रमर'रूपादस्तुनः पुनरपि यञ्जनया लब्बस्य रूपकालङ्कारस्थाङ्गित्वसम्बन्धो न दुर्बोधः, घर स्फट एवाभाम- अतोऽनान ग्राह्यानुग्राहकतासङ्करः । पूर्ववापि पद्मिन्य हमित्या दांगे 'पद्मिनौ पदयात्येन वस्तुमा प्राकप्रदर्शितेन रूपकालङ्कारेण 'प्रात: प्रबोधयती' द्यादा पामचितेन भावेन म एव सङ्करोऽन्य थोपपादयितुं शक्यः । मन्थकमते सुता सन्दिग्धत्वसङ्कर: स चीपरिप्रदर्शितरीत्या।

Page #147

तृतीयकरणः |
१०१
अथ दक्षिणेन मरलेन दर्शनेन मां प्रबोधयसि, तेन ते मयि रागो नास्ति - वामनं कुटिलेन ताममुखय:, तेन तस्यामेव राग इति वस्तुना मधुसूदनो भ्रमरो ज्ञानशून्यस्तत्रापि मत्त इति स्वभावोक्तिः । तथाविधस्य तव कुतो विवेक:, तेन त्वमविदग्धोऽमीति स्वभावाख्यानाचे पयो: (13) संसृष्टिः । एवं पदवाक्य द्योत्यैर्गर्वधैय्य दैन्य ग्लानिनिवेंदावहित्थाऽदिभावध्वनिभिश्च संसृष्टि: (घ) - उक्त स्त्रिरूपः सङ्गरः संसृष्टिव ।
यथा वा -
उच्च स्तनितस्य सर्वसुखदः कृष्णाम्बुदस्योदयो
"
वाताः शीकरवाहिनः मुमनसां दीयों विकाशं गता ।
स्निग्धा भूर्गत एव मज्जरभरः श्यामायमाना दिशः
स्फीतं गोकुलमुन्मदाश्च सरितः शीता गिरिद्रोणयः ॥ ३८
पुनरप्यनेनैव श्लोकेन ममृटे रुदाहरणमाह-ग्रंयति । व्यव कल्पे 'दक्षिण' शब्द : सरलार्थकः, ‘लोप्चन’शब्दो दर्शनार्थको ज्ञेयः । सरलनेत्रेण नायिकाया व्यवलोकनमौदासीन्यव्यञ्जकं, कुटिलनेत्रेणावलोकनन्तु प्रेमयञ्जकमिति रसशास्त्रप्रमिहिः । तत्र 'मधुसूदन' शब्दश्लेषस्य प्रथमतो ज्ञानपून्ये व्यञ्जनावृत्तिः । पुनर्व्यङ्गस्याविवेकावैदग्धप्रादिरूपः चेपार्थे व्यञ्जना । व्यतरकयञ्जक संश्लेषा दो ज्ञेयः । तत्र 'मधुसूदन' पर श्लेषस्य केवल चन्द्रसूर्यमान एकैव व्यञ्जनेति। उक्त इति - एकस्मिन्नेव श्लोके त्रिरूपः लङ्कर उक्तः, संस्टष्टिखोक्तेत्यर्थः । संसृष्टेरुदाहरणान्तरमाह-यथा अति । काचित् सखी गोवर्द्धनस्य निकटवर्त्तिनि नगरे स्थितां स्वयूथंश्वरों गुरुजनसमीपभ्यां दृष्ट्वा गोवर्द्धनकन्दरामङ्केतस्थ श्रीकृष्णन्त ज्ञापयितुं व्याजेन देवाङ्गोवईनोपर्युदितं मेघ लक्ष्यीकृत्य वदति - उच्छृनेति । हे सखि !
(श) 'पद्मिन्यह' मित्यादिना के ध्वनिसं सृष्टिः । नत्र म लक्ष्य क्रमयङ्गास्थालङ्कारयुगल स्य स्वभावोक्तप्रापाभिधस्य संसृष्टि:, तथाऽसंलक्ष्य क्रमयङ्गास्य भावध्वनिकदम्बकस्यापि संस्टष्टि: । 'पद्मिन्य' मिति स्वकीयोत्कर्ष स्थापनेन गर्व:, तस्यामेव तव राग इत्यवगच्छन्त्यपि गायिकाऽहं त्वां प्रति सानुरागेति धैर्यं ज्ञानशून्यस्त्व, तथाऽपि त्वयि मे प्रेमेति ग्लानि:, घिंमां यैवंविधासड५(कारिणि विश्वसिति यदा धिड़ मां त्वत्प्रानिमलभमानां वराकौमिति निर्वेदः, नायकस्य ज्ञानशून्यताऽविष्कारेण्षलक्ष्य भावगुप्तपरपय्ययावत्यादयो बहवो भावा: श्लोकादेवात्तो निपुणैरवसेयाः । एषां भावध्वनौनां शान्तु प्रदयसन्धिवलताऽदि विविधभेदेन विवेचनमुत्तरत्न 'रस' किरो, तो नाव मूले तत्प्रपञ्चः ।
(13) स्वभावाखाानापेक्षयोः इति (क) (ग) (क) पुस्तकंषु पाठ उपलभ्यते ।

Page #148

१०२
अलङ्कारकोस्तुभः । पत्र शब्दश लुप्रनवार्थगत प्रसवध्वन्यो: संसृष्ट्या ध्वनिसंसृष्टिः, तथाऽलङ्काराणां वस्तूनाश्च संसृष्टिः।
तथाहि गुरुसमीपस्थितां गोवईननिकटनगरनागरौं प्रति गिरिकन्दरसङ्केतस्य श्रीकृष्ण विज्ञापयितुं व्याजेन दैवोपनतं मेघोदयं लक्ष्यीकृत्य काचित् सखी वदति। वाच्यार्थः स्फुट एव। अत्रोद्दीपनविभावः स्फुटो भवस्तुल्ययोगिताऽलङ्गार व्यनक्ति । कृष्णश्च सङ्केतस्थोऽम्बुदोदयश्चाभूदिति योगपद्यप्रतिपत्ता तुल्ययोगिता, कर्मधारयोपलक्षणतीयातत्पुरुषमात्रयोः संसृष्टिः । कृष्णाम्बुदयो: साधमर्यादुपमाऽलङ्कारी व्यङ्ग्यः । 'उच्छूनस्त नितस्ये ति उच्छून गग्नितत्वेनाम्बुदस्य वर्षकत्वं, तेन च शीघ्रमभिसरेति वस्तु व्यह्यम्-हे 'उच्च नस्तनि ! तस्येति सभङ्गश्लेषेण संबोध्यमानजनस्य प्रौढ़लं, तेन स्तन. भाराकान्ततया गमनमान्यव्यं, तेन न च मातः परं विलम्बनीयमिति ध्वनि. प्रतिध्वन्यनुध्वननं, 'तस्येति सर्वनाम्रो महिना कृष्णस्य परमदुर्लभता, तया च बहुवल्लमत्वम् । 'सर्वसुखद' इत्रि हेतोत्वलङ्कारो व्ययः (ष), तम्मावातः परं विलम्बः कार्य इति वस्तु । 'वाताः शीकरवाहिन' इति स्वभावाख्यानं, सर्वधा व जविलासिनो सुखद: कृष्णवणे त्य मेघस्य गोवर्हनोपर्युदयो जातः । कथम्भूतस्य :उच्छनं घोरं स्तनितं गनितं यस्य। एवं स| सुखदाः पवना व्यपि शीकरामलकान वो शीलं येषान्तथाभूताः सन्तश्चलन्तीति शेषः। एवं सुमनसा मालतीनो वोथौ विकाशं वर्षासमयं प्राप्य प्रफलताङ्गता। तथा ब्रजवासिनो निदाघजन्यसञ्जरभरोऽपि गतः । मेधैरेव दिशः श्यामायमाना बभूवुः-ग्रतएव समस्तं गोकुलमपि स्फीतमानन्देन प्रफुल्लम् । एवं सरितो नद्योऽपि वर्षाकालौनजलानां समनानन्दव शादुन्मत्ता बभूवुः। गोवर्द्धनद्रोण्योऽपि शीतला जाताः। तस्मात् सर्वप्रकारेणास्माकं व्रजवासिना सुखसमयो जातः । वाचार्थ: स्परः ! निशार्थस्तु - हे उछ्नस्तनि ! गोवईने कृषोन सह मेघस्योदयो जातः । मेघादीनामदयकथनेनोद्दीपन विभावज्ञापन हाराऽभिसार उत्कण्ठां वर्धयति । स्निग्धेतिमानायभावेन त्वमपि स्निग्धाऽभूरित्यर्थः। अत्रोद्दीपनेति-'कृष्णाम्बद'पदस्य कर्मधारयसमासेन मेघस्योद्दीपन विभावत्वं स्फुटं यङ्गयीभवत् श्रीकृशोन सह मेघस्योदय इति तीयातत्पुरधेश तुल्ययोगिताऽलसारं यनक्ति । तुल्पयोगितामेवाह-कृष्णाचेति । कम्मधारयेति
(घ) 'अभेटेमाभिधा हेतुई तोहेतुमता महे'त्यपरैविश्वनाथादिभिरभिहितो हेवलहारो नार्य, परं निम्यादक हेतुगर्भकालिङ्गायप्रमिहालकारस्यैवान हेतु'पदेन परिग्रह इति

Page #149

हतीयकिरण:। तेन सुरतश्रमजलकणाहारिणश्चैते भविधतीति वस्तु । सुमनसां मालती. नामिति पूर्ववत् स्वभावाख्याने, तेन सुमनमा मानरहितानामन्यासामनानाञ्च वीथी कष्णोऽभिमतव्य इति यो विकाशः प्रसादस्तं गति वस्तु, तेन च यावत् काऽपि तं नाभिसरति तावत्त्वमभिसरेति वस्तु । 'निग्धा भरिति चरणमचरणसुखदत्वं, परञ्च निग्धाऽभुस्त्वव मनमि वाम्यञ्च नास्ति, तत् कथमपरं विलम्बस इति वस्तु । स्निग्धत्वे हेतुः 'गत ए। सञ्जरभर' इति हेत्वलकारः, तेन च त्वदाकारेगाव मया त्वदन्तःकरणं ज्ञातमिति स्वचातुर्यप्रकटनम् । 'श्यामायमाना दिश' इत्यलल्या भूत्वा गमिष्यसि, तन न काऽपि शङ्केति वस्तु । व्य झ्यपक्षे-गोकुलं व्रजस्थलो स्फोतं जनाकीणं, तैनात्र तमानतं न शक्रामि । सरितो यमुनाद्या उत्पूराः, तेन तत्तटादो च न सङ्केतयोग्यता, तर्हि पारिशेष्यात् 'शीता गिरिद्रोणय' इति भङ्गया तत्रैवाभिमारः क्रियतां, तलेवागतोऽस्ति कृष्ण इति व्यञ्जकानां संमृष्टिरेव ।
एवंविधा एव ध्वनय उत्तमोत्तम काव्यलक्षणबीजम् । ध्वनेापारयुगलं ध्व ननमनुध्वननच्च । यत्र केवलं ध्वननं तदुत्तमं काव्यं, यतु तु धननानुष्वनने -हमाश्चासाबम्दश्चेति कर्मधारयपदं, एवं कार्णन सहाम्बदोदय इत्युपलक्षणहतोयातपुरुषपदच, मात्रा कारणं ययोः एवम्भ तयोरुद्दीपनविभावत्व तुल्ययोगित्वरूपचन्योः संस्मृधिः कर्मधारयपक्षे 'कृष'ति विशेषणेन मेघरूपोद्दीपनस्य लक्षण्यं बोधयति । स्तनस्योचनताकथनेन संबोध्यमानस्य म्वयर्थश्व जनस्य प्रौप्योवन त्वमानौतम। यमुनाया इति-उहता: पुरा: प्रवाहा यत्र तथाभूताः। तेनति-प्रवाहाधिक्येन तासां नदीनामादौ 'पारे सङ्केतयोम्यता न सम्भवतीत्यर्थः ।
ध्वनेरिति-उत्तमध्व नेरुत्तमोत्तमध्ववेत्यर्थः। त्वामसि वचमोत्यादौ वर्तमानोहन्त्वां वचमीत्यर्थः। अत्रा'म्मि'पदेनाइमत्कृष्टवक्तेत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यध्वनिः। एवं 'स्निग्धश्यामले ति पो लिप्त पदेनातिशयमेघागमनरूपान्तरसंक्रमितवाचार्यध्वनिः. तेन चास्मिन धनागमे सौता कथं जीविष्यतीत्यन ध्वनिः। रामोऽहमिति-रमते रमयतौति वा व्युत्पतिसिद्धरामो' न भवामि, किन्तु नाम्नैव 'राम:' अतोनासन्ततिरस्तवाचार्थो
प्रतिभाति । दण्डिप्रभृतयः प्राचस्तमेव 'हेतु'पर्दगोल्लिखन्ति। एवर्माप प्रागुरव चालझारोहे थे 'हेतु'पदप्रयोगोऽत्र ग्रन्थ एतत्प्रसङ्गे समधनीयः ।

Page #150

१०४
अलङ्कारकौस्तुभः ।
Quoted in
under Uilass IV.
तदुत्तमोत्तमम्। प्राचीनस्तु सर्वेषामुत्तमत्वं लिख्यते, . Kayayaprakasg तर नास्माकमभीष्टम् (स) यतः 'वामस्मि वच्मोत्या'दी
वरर्थान्तरसंक्रमितवाच्यध्व नः, स्निग्धश्यामल कान्तिलिप्त - वियत' इत्यादेश्वानुध्वननंरूपान्तरसंक्रमितात्यन्ततिरस्कृतसंसृष्ट्या च महाघनेरेक एवास्वादश्चेन्लभ्यते, तैलभ्यतां नाम न त्वस्माभिः । " ....* इत्यलङ्कार कौस्तुभ ध्वनिनिर्णयो नाम ढतीयः किरणः ॥ * ध्वनिः । एवं विप्रलम्भरसादिरूपा बहवो ध्वन्यनुध्वन्यो वर्तन्ते। अत वाममोति कायापेक्षयाऽस्य कायस्योत्तमत्वमिति विवेचनीयम्। पदाइयं कायप्रकाशकृता खग्रन्थे धृतम्। इति
(स) 'धनेचंन्येन्तरोद्गारे तदेव हातमोत्तम मिति प्रागेव प्रदर्शितं लक्षण्यबीज ग्रन्थकुता। ध्वनिकारमम्मटादिभिरापाततः ध्वन्युत्यापितानुध्वननादिगर्भानान्ताति. रिक्तानाच सर्वषामेव ध्वनीनामुत्तमकायत्वं स्वीकृतम्, न तहचिरमिति कर्णपूरगोखामिनामापत्ति: ! व्यञ्जकताया अास्वादस्य तारतम्यं स्फटमेव, ततोऽत्र विभिन्ना भागकल्पना। रमगङ्गाधरकारेणाप्य त्तमोत्तमाख्यतत्कृतभेदस्य कायस्योत्तमाखादपरादतिरिक्तस्य सत्ता खोकता-तन्मतञ्च प्रागेवास्माभिरितरत्र दर्शितम्। 'तेलध्यता नाम, न त्वमामि'रिति स्रोत्प्रामनि शोऽवैष्णवोचितः स तु मान्यानामपि प्राचां मतमत मनागनादरणीयमिति खमताविष्कारायवेक्षित इति ।

Page #151

अथ चतुर्थकिरणः। अथ गुणीभूतव्ययानि कियन्ति भवन्तीत्याकाङ्क्षायां तेषां भेदानाहयद्यपि 'मध्यमे तत्र मध्यम'मिति ( १म किरणे ६ष्ठं कारिकायाम् ) पूर्वोक्तस्य मध्यमकाव्यस्यैव गुणीभूतव्यङ्ग्यत्वं, तथापि ध्वनेरवैशिष्ट्ये वैशिध्ये च हेत्वन्तरोपाधितो गुणभावाहुणीभूतत्वमिति 'च'र्थ एव हैविध्यं बोधयति (क)।
ननु कायप्रकाशकृतोत्तमयङ्गेभ्य: सका शानिनान्येव गुणीभूतव्यङ्गय म्युक्तानि, खमते तु मध्यमकायस्य व गुणीभूतत्वं, तथात्वे मधमकायस्य पूर्वोक्तयुक्तमा शब्दार्थयोचित्रेय सत्यत्तमताकथनानुपपत्तिरित्याह-यद्यपीति। तथापीति-ध्वनेरवेशिरेयावरत्वे सति वैशिय च ध्वनेमध्यमत्वादौ च सति तथाऽपराङ्गत्ववाच्य पोषकत्वादिगुगयोगादुत्तमध्वमेरपि (1) गुणीभूतत्वमिति, तथा मत्येकस्यैव मध्यमकाथस्य शब्दार्थानां वैचिता सत्युत्यमत्वं, तस्यैवोत्तमकायस्थापराङ्गत्ववाच्यपोषकताऽदिगुणसचकपदान्तरसमभियाहारे सति गुणी. भूतत्वम् ; अतो न विरोधः। एतदर्थ मेव 'गुणोभूतपदस्यान्तभूतिन चि प्रत्ययेन बोधयति'घार्थ एवेति। न गुणो गुणो भवतीति व्युत्पत्तया पूर्वमगुणत्वं (2) पश्चाद्गुणयोगाहणी
(क) इह सर्वत्रालङ्कारशास्त्रे 'गुणीभूतयङ्गा'पदेन विशिष्टलक्षणलक्षितः कायभेद एव गृह्यते - पदच्च तदतो योगरूपमित्यालङ्कारिकाणां खरमः । तत्रभवता कर्णपूरगोम्वामिना पदस्य यौगिकार्थमपक्ष्य-अगुणो मुख्यो गुणोऽमुख्यो भवत्यत्रेति व्युत्पत्तया-मुखस्य व्यङ्गास्य ध्वन्यपराभिधेयस्योपाधिभूतयोशियावैशिध्ययोर्भेदसरणिमङ्गीकृत्य विध्यमस्य कायविशेषस्याङ्गौक्रियते । अवैशिष्टयपक्ष तु 'शब्दार्थ वैशिये हे यात: पूर्वपूर्वताम' (१म किरणे ७म कारिकायाम् ) इति कारिकालक्ष्यस्याविषयेऽवरत्वमायाति-ने तब भेदकल्पना । शब्दार्थवधियोरेकतरस्य दयोर्वा वर्तमानत्वे यङ्गास्य वनेर्वाच्चान्य नतया साम्येन वाऽनुत्तमत्वे 'म्फटमपराङ्ग'मित्यादिनाऽरधा भेदकल्पनेति तत्रैव तत्प्रपत्र इत्याशयेन मूनस्थप्रतीकावतारणा । इत्थं विशिरस्य गुणाभूतयङ्गास्य 'ध्वनि' पदेन परामर्श
आपातविसहमोऽपि नानुचितो यथा 'काठिन्यं गुण एवे'त्यादौ (४र्थ किरणे ६४ चौके) लक्ष्य। यत्र खल कौस्तुभवलक्षित उत्तमः कायमेट् इति तत्रैव मूले दर्शितम्। वस्तुतस्तु 'गुणीभतयङ्गा'पदस्यावान्तरोद्दिष्टकायभेदार्थकल्पनागौरवादरं तस्यापेक्षिकत्वपक्षखीकारः -यवोत्तमोत्तमत्वं तत्र स्फुटत्वादिह लक्षितात् कारणात् गुणीभूतयङ्गयत्व उत्तमत्वं, यत्र
(1) 'अवरत्वे सति तथा चावरध्वमिस्थलेऽप्यपराङ्गत्ववाच्यपोषकत्वादिशुश योगादिति (क) पुस्तके, • 'अवरत्वे सति वैशिष्टये च ध्वनेमध्यमत्वादौ च मति मध्यमकाव्यस्यापराङ्गखेत्यादि मुद्रित पुस्तकेनवधानविजृम्भितः पाठः। • (2) 'भगुणात्वरूपोचमत्वमिति (क) पुस्तके पाठ उपलम्यते ।
१४ .

Page #152

१०६
अलङ्कारकौस्तुभः । तत्वावैशिध्ये भेदो नास्त्ये करूपत्वात, हितीये तु भेदोऽष्टधेति सूत्रयति
स्फुटमपराङ्गं वाच्यप्रपोषकं कष्टगम्यञ्च । सन्दिग्धप्राधान्यन्तुल्यप्राधान्य काकुगम्ये च।
अमनोनवेति गुणीभूतव्यङ्ग्यस्य भेदाः स्युः ॥ ५६ का क्रमणोदाहरणानि
दृष्टा भागवताः, कपाऽप्युपगता तेषां, स्थितन्तैः समं, जातं वस्तु विनिश्चितञ्च, कियता प्रेमाऽपि तत्रासितम् । जीवशिव मृत, मृतैर्यदि पुनर्मतव्यमस्मादृशै- . • रुत्पद्येव न कि मृतं, बत विधे ! वामाय तुभ्यं नमः (ख) ॥ १ भूतत्वमिति दैविध्यं बोधयतीत्यर्थः। तत्रे ति-अवैशियादवरत्वे सत्यगुणदशायामपि निवरत्वेन, गुणदशायान्तु सुतरामतिशयनिकटत्वात्, अतस्तत्रैकरूपत्वाङ्ग दो नास्तीत्यर्थः ।
सन्दिग्धेति वाच्यार्थापेक्षया सन्दिग्ध प्राधान्य यत्रेत्यर्थः। तथा च वाच्यार्थापेक्षया धने: प्राधान्यनिश्चय एवोत्तमतायाः प्रयोजकः, न तु सन्देह इति भावः। तुल्येतिवाच्यार्थध्वन्धोस्तुल्यप्राधान्यमित्यर्थः।
अब ग्रन्थकार एव महाप्रभोः पादानां मध्ये कस्यचित् कस्यचित प्राकद दृष्टा विरहयाकुल: सनात्मानं निन्दनाह-दृशा इति। तेषां चपाऽप्यसमाढणे: प्राप्ता। ते: सर्वसारत्वेन निश्चितं यहस्तु तदपि बातम्। तत्र तेषां निकट यासितं वासः कृत इत्यर्थः ।
खत एवोत्तमत्वं, तत तस्मादेव कारणानानतायां कायस्य मध्यमत्वं, यत्र ध्वनेमध्यमत्वं ततेतस्मादेव कारण गुणीभूतव्यङ्गात्वे कायस्यावर त्वमिति तु न रिक्त वचः। शेषोक्तस्थलदये तथा 'प्रागुक्तध्वनिसंखयाः' (६०तमकारिकायाम) इत्यादौ तत्र टीकायाश्च साधारण्येन सर्वत्रेव 'ध्वनि'पदप्रयोगस्तु भाक्त एव। गुणीभूतयङ्गास्यापेक्षिकार्थः कल्पनापक्ष: खयं ध्वनिकतैवानुमोदितः–'प्रकारोऽयं गुणीभूतव्यङ्गयोऽपि ध्वनिरूपताम् । धत्ते रसादितात्पर्य्यपालोचनया पुन:'- इत्यादि । तदर्वाचीना आलङ्घारिका प्रकाशहदाया बहन एव 'गुणीभूतयङ्गा'पदस्य कायभेदत्वरूपे रूटिप्रयोगमपपादयन्तोऽपि सबहुमान ध्वनिकतासुपरिदर्शितं मतमनुसरन्तीत्यास्तां तावत् पारिभाषिकपदप्रयोगसाधुत्वचिन्ता।
(ख) स्फटमिति-कायप्रकाशादिनिबन्धेष्वेतदेव 'अगु'मिति भण्यते । एवं यदत्र 'कछ. गम्य'पदेनानिहितं तस्य तत्रास्फुटमिति संज्ञा। स्फुटं सर्वजनसंवेद्यमतितरां प्रकाशम् । 'तादृशं वायायमानतया न तथा चमत्करोति यथा कामिनीकुचकलसवदगम्'--तदुक्तम्

Page #153

चतुर्थकिरणः । अत्र 'जीवद्भि'रिप्ति निग्धावस्थैः, 'मृत'रिति तविपरीतावस्यैःइत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यं, तत्तु स्फुटमिति गुणीभूतम् । यथा वा
शयनसहचरीणां लोचनैरर्य माना
न्यतिरतिजयलक्ष्मीलक्ष्मभिः पक्ष्म लानि । तेषां दर्शनकपासहवासादिप्राप्तिरेव जीवनं, तादृशजीवनवद्भिरस्माभिन्न स्टतम्। अधुना तेषां विरहे वयं म्टता एव। तैर्यदि पुनर्मतयं तदोत्पाव किं न स्टतम्। तथा च जीवद्दशायां मरणं न जातं, अधुना म्हतानामस्माकं पुनमरणं भविष्यत्येतदपेक्षयोत्पत्तिकाल एवास्माकं विधाता मरणं कथं न कृतं, तम्मात प्रतिकूलाय विधात्रे नम इत्यर्थः । खिग्धे तिसुखमयावस्थैरित्यर्थः। तदिपरीतेति-दुःखमयावस्थैरित्यर्थः। तत्त्विति-स्निग्धावस्थखे म्हदरपि न दुःखद इति व्यङ्गामित्यर्थः। __यथा वेति-म्टगाक्षी खाङ्गः करणैः खाङ्गानि वनत इव। एवमतिशयरविजये या लक्ष्मी: शोभा तस्याः सूचकैलनभिश्चिले : करणे: पच्न जानि पुरानीव । पुनः कथम्भूतानिशयनसमये परिचरणपरायाङ्किङ्करीणां लोचनेरचीमानानि । 'अर्चामानानौति पदेन खमाफल्यमानसेन (3) मादरं दृधानीत्यर्थान्तरसंक्रमित वाच्य स्फुटम्। 'पचलानीति पदेन
'बान्धीपयोधर इवातितरां प्रकाशो नो गुज़रीस्तन इवातितरां निगमः । अर्थो गिरामपिहितः पिहितच कश्चित् सौभाग्य मेति मरवधू कुचाम' इति। न चैतेषां गुणीभूतथङ्गाभेदानां कथमपि ध्वनिभेदानां लक्षणाऽभिधोत्यापितानां मध्य अन्तर्भावः शक्यः-यदाहुण्योतकारा:-'लक्षणामूले त्यनेन लक्षणान्वयथतिरेकानुविधायीत्यर्थ केन निरूपलक्षणावत्पदघठितकायोयधरस्फटसन्दिग्धप्राधान्यतुल्यप्राधान्यासुन्दराणां युदासः, तेषु व्यङ्गयोदेशेन लक्षणाया अप्रत्तेः। काकाचिप्तेऽपि न लक्षणाऽनुपपत्ताभावात्, गुप्त्वेनागृप्यदासः, 'प्राधान्य' इत्यनेनापराङ्गवायसिवाङ्गयोवदास' इति ।- स्फटस्योदाहरणसुपरिदर्शितं ग्रन्थक्वत्कृतचैतन्य चन्द्रोदयनाटके शेषाङ्के सनिवेशितम्। वैष्णवसाहित्यपाथोनिधौ कचिद्भक्तानां भगवदवतारस्वरूपाणां महाप्रभश्रीकृषा चैतन्यपादानां प्राकव्यस्मतेविरहयाकुलता, कचिहा तेषां प्राकट्यदर्शनाभावेन भावविधरता वरीवत्तीत्येतत् तत्तत्काय. सुधारसोम्मिसुखयासज्जनं सजना एव बुध्यन्ते। गोविन्दसरारिशिवानन्दानन्दोत्तयः प्रथमोक्तेः प्रमाणं, दितीयोद्दिष्टे गोविन्ददासकविकृयादासकविराजादोनामातयः खकीयरचनामण्डलमण्ड नायिता निदर्शनम्।
(3) 'खसाफल्यमनेनेति (क) पुस्तके 'खसाफल्यमनने ति, (ख) (छ) पुस्तकयोः, खसाफल्यमानेनेति (घ) पुस्तके, 'खसाफस्थमाननेनेति (च) पुस्तके, 'खमाफल्यमानसेन'ति (ग) पुस्तके पाठः ।

Page #154

१०६
अलङ्कारकौसभः । रहसि सबहुमानचुम्बामानानि दृग्भ्यां
खजत इव मृगाक्षी स्वाङ्गक : स्वाङ्गकानि ॥ २ अत्र 'अधमानानि' 'पक्ष्मलानि' 'चुम्बामानानि' 'स्वजते' इत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यानि, तानि तु स्फुटान्येव । अपरा यथा
कोपे यथाऽतिललितं न तथा प्रसाद वक्त्र', विधिस्तव तनोतु सदैव कोपम् । इत्याकलव्य दयितस्य वचोविभङ्गों
राधा जहास विहसत्सु सखोजनेषु (ग) ॥ ३ अत्र विप्रलमशृङ्गारो हास्यस्याङ्गम्। 'राधा विवर्तितविनम्रमुखी बभूवेति चेत्, तदा कोपप्रशमो बीड़ोदयश्चेति ध्वनिरेव स्यात् । चित्रितत्वं यङ्गय, तत् स्फुटं, तेन च सम्मातिशयोत्थ तनुग्लानिर्वस्तु यङ्गाम्। 'डग्भ्यां चुम्बामानानी तित्यासक्तिपूर्वक छानि, तेनाहमद्य कृतार्थाऽस्मीति खसाफल्य वस्तु यङ्गयम् । 'खबत' इति पदेन पुन: पुन: स्परातीत्यर्थान्तरसंक्रमित वाच्य, इति सर्वत्र स्फुटमेव । __ अपराङ्गमिति-अपरस्य गौणरम स्याङ्गमित्यर्थः। वचसो विभङ्गों श्रुत्वा। राधा विवर्तितेति-अस्य पदास्य (4) गुणीभूतत्वमूचक 'राधा जहास विहसतमु सखोजनेविति चरणं विहाय 'राधा विवर्तित'त्यादि चरणस्य प्रक्षेपे कृत अस्यैव कायस्योत्तमता भवेदिव्यर्थः। न च पूर्वोक्तपद्यदयस्य गुणीभूतत्वसू चकवाक्यस्थल उत्तमताबोधकवाक्य प्रयोगः कथं न कृत इति वाच्य, तत्पदयोगुणीभूतत्वऽपि वाच्यार्थस्यातिचमत्कारित्वेन प्रक्षेपस्यानौचित्यात (म)।
(ग) अपराङ्गमिति-यङ्गयमिति शेष:-यत्न यङ्ग्य वाथस्य रसभावताभासाना. मलद्वारस्य वस्तुनश्च लिखितानामेकतमस्य यङ्गाभतस्य कस्यचिदगम्। अब मूलोदाचते लोकद्वये रसाङ्गत्वरूपमपराङ्ग दर्शितम्। तदितरभेदापराङ्गलक्ष्यानि कायप्रकाशादितो लक्ष्यानि । तेषां के चन भंदा अत्रैव 'रस'किरणेऽनुपदं स्फटीभविष्यन्ति । 'कोपे यथेति लोके कयाचित् गोप्याऽपरां प्रति कृष्ण कृतस्य राधमानभङ्गस्य वर्णना। 'राधा जहासेति प्रयोगो खशन्दप्रत्यायितरमत्ववशादितरथाऽप्यबन्ध इति विदग्धै निर्वयम् । अतरवान परिवत्तिप्रदर्शने ग्रन्थकता तात्पर्यम्। 'टा भागवता' शयनसहत्तरीणा'मित्यादि पाइये वाच्यार्थस्य निरतिशय चमत्कार:, तेन तत्र परिवृत्तिन्न माधिता।
-
a) 'पाटम्येति मवाप्पमङ्गतः पारः। .

Page #155

चतुर्थकिरणः।
१०८ यथा वा
मुग्धे ! परिहर मानं मानय वचनं प्रियालिबन्दस्य ।
यौवनमिदमम्भोरुहदलजलबिन्टूपमं विद्धि ॥ ४ अत्रापि विप्रलम्भशृङ्गारध्वनिः शान्तरसस्याङ्गम्। 'मर्चय यौवनकुसुमै देवं कुञ्जेचर कमपी'त्यु ते ध्यनिरव स्यात् । . बाचपोषकं यथा
काहं गोधवधूः, स्मरायुतजयी गोपेन्द्रसूनुः क वा, साई तेन रतिर्ममाभवदिति भ्रान्तै ः परं भव्यते । इत्येवं गुरुकर्णगोचरतया सख्या समं निर्मितां
वाणीमन्यथयाञ्चकार पुलकी गण्डः कुरङ्गीदृशः (घ) ॥ ५ अत्रा'न्यथयाञ्चकार' त्यस्य वाच्यस्य गण्ड स्य पुलकितत्वं [प्रपोषकम् ।
'इत्येवं गुरुकर्णगोचरतया सख्या समं जल्पने रोमाञ्चोकिरमञ्चलेन सुसुखी गण्डस्थलीमागोत् ॥'
इतुत ध्वनिरीव स्यात् । यथा वा--
काठिन्यं गुण एव येन भवती कान्तस्य केशग्रह
नेहो दूषणमेव येन लभते दैपी दशा दग्धताम् । सग्ध इति-यौवनमिदं कमलदलम्यजलबिन्दुवनश्वरं विद्वोत्यनेन शान्तरमो मुख्य यङ्गाः, तस्याङ्ग टङ्गाररसः, तेनायं ध्वनिर्गणीभूतो ज्ञेयः।
काहमिति-गोपानामिन्द्रस्य राज्ञः पुनस्तत्रापि स्तरायुतजयो कोटिकन्दर्पतोऽपि सुन्दरः स श्रीकृष्णो वा क। एवं तस्य प्रजा कश्चिन्निकटो गोपस्तस्य वधूः तत्रापि तस्याग्रे
रूपाऽहं वा क इति वाकप्रयोगकाले 'कृया' शब्दोचारण जातो यो गाहदेशे पुलक: स एव सख्या समं निर्मिती वाणीमन्यथयाञ्चकार मिथ्याभूताचकार। गण्डस्थली कथम्भ ता:-रोमाञ्चोकिरं रोमाञ्चयाप्तामिति यावत् । .
(घ) स्मरायुतजयोति-श्रीकृष्णः श्रीमद्भागवतपुराणे 'कोटिकन्दर्पदर्प इत्यादिना, रासाध्यायां वर्णितः । तत्र टीकाकृतां वैशावगोखामिचरणानां विश्वनाथ चक्रवर्तिप्रभृतीनां याख्खैव 'साई तेग रतिर्ममामवदिति भ्रान्तरित्यावंशस्य सुतरां प्रकाशिका। अब वाचस्य सिद्धिरेव यनयाधीनेति वाच्यप्रपोषकत्वम् । 'गुरुकर्णगोचरनये ति खवचनस

Page #156

अलङ्कारकौस्तुभः ।
तुभ्यं कङ्कतिके! नमोऽस्तु, धिगतिखेहामिति व्याजवाविन्यासा चिकुर प्रसाधनविधौ कृष्णेन सा सखजे ॥ ६ अत्र विपक्षरमणीं प्रति काठिन्यादिदोषप्रसज्जनेन प्रागल्मयातिशयप्रकटनेन वाऽसूया | आत्मानं प्रति स्नेहमयत्वगुणा रोपेण स्वाधिक सन्ताप
--
प्रकटनेन दैन्यम् | काठिन्यस्नेहयोर्गुणदोषत्वारोपेणात्यन्ततिरस्कृतवाच्यध्वनित्वम् । कङ्क्षतिकां प्रति विपचरमोत्वारोपेण समामोक्तिः । 'तुभ्य' नमो' S'तिस्निग्धां धिगिति हासनिर्वेदयोः शाबल्यं - इत्येवं भूयसाऽपि लक्षणेनोत्तमोत्तममपि काव्यं 'व्याजवाग्विन्यासे' त्यो कस्येव पदस्य वाच्यस्य पोषकत्वादुत्तमोत्तमत्वं विहाय केवलगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वेनोत्तमं जातं, किन्तु 'धिगतिहामितोषस्मितं जल्पन्ती चिकुर प्रसाधनविधा' वित्यादि चेत्तदाऽस्योत्तमोत्तमत्वमेव (ङ) ।
११०
मानानन्तरं सङ्कीर्णसम्भुक्ता पश्चात् स्वाधीनभर्तृका काचिन्नायिका श्रीकृष्णास्य केशप्रसाधनङ्घर्वती कङ्कतिकां लक्ष्यीकृत्य व्याजेन तामाह- काठिन्यमिति । हे कवतिके ! काठिन्यं गुण एव येन काठिन्येन हेतुना भवती श्रीकृष्ण केशयहं लभते । स्न ेहस्ते दूषणमेव येन तैलरूपेण देपी दोपसम्बन्धिनी दशा वर्त्तिका दग्धतां लभते । इति व्याजेन कङ्कतिकामिषेण विपश्चरमण्या दोषयञ्जकस्य वश्वलो विन्यासो यस्याः सा । •वाविन्यासं त्वा प्रसन्नेन श्रीकृष्णेन सस्वजे तया महालिङ्गनचक्र इत्यर्थः । प्रागल्भोतिकेशाकर्षणरूप प्रागल्मयातिशयप्रकटनेनेत्यर्थः । गुणदोषत्वेति- काठिन्य ं गुण इत्यन गुणशब्दस्य दोघे लक्षणा, काठिन्यस्य निन्दात्वं ध्वनि - एवं स्र होत्तर 'दोष' ('दूषण' ? )शब्दस्यापि गुणे लक्षणा, स्रोहस्य सर्वोत्कर्षो ध्वनिः । ध्वनेस्वत्रन्ततिरस्कृतवाच्यत्वं
ज्ञेयस् । नायिकात्वारोप एव समासोकालङ्कारः ।
गुरुकगोचरत्वमेव नायिकाया ग्रभिमतं तथा वदोषचालनार्थं प्रयासः कृतः, अपराधलवोऽपि तस्याः कथङ्कारं भवतीति कै सुतिकन्यायेनाभिधानस् ।
(ङ) 'व्यानवाखिन्य से'त्येकस्यैव परस्येति - 'स्यादपुः सुन्दरमपि श्विले क्रेन दुर्भग' मिति रीत्या ध्वनिकायसाधनान्तरायो घटिनः । एवं 'अनम्याने भ्रान्तं कनक म्टगणाऽन्धितधियेत्यादि भट्टवाचस्पतिभिश्रकृतपद्ये 'मयाऽप्तं रामत्वमित्येकस्मादेव वाक्यप्रयोगाद्दनित्वं वाहतम् - तत्र तावदपराङ्गतया बाधा, व्यत्र तु वाच्यप्रपोषकत्वमुखेन । मूलाइते पो उत्तमोत्तमत्वं ध्वनेर्ध्वन्यन्तरोदुगारतः सम्भवि, तञ्च न भूतमिति फलितमाह - उत्तमं जातमिति

Page #157

चतुर्थकिरणः । कष्टगम्यं प्रस्फुटतया क्लेशगम्यमित्यर्थः। यथात्वदभिरमिता हितीया जगत्य दहितीयेव ।
अनुमतिरप्यननुमतिस्ति धिरतिथिमें निशाऽप्यनिशा ॥ ७ पत्र विरोधाभासेन तव प्रकतवैकत्यकारिणी काऽपि शतिरस्तीति । 'हितीया' सपनीत्यर्थः, प्रतो मे ममा'नुमतिः' कलोनचन्द्रा पूर्णिमातिथिरनुमतिहीना सती 'अतिथि'रागतेत्यर्थः । निशाऽपि भेनिशा शाखस्य. प्रभातेवासीदित्यर्थः। पर्यायप्राप्ताऽपि मै पूर्णिमातिथिस्त्वयाऽननुमतिः कता अनाहतेति मम जीवनमेव व्यर्थमिति व्यङ्ग्यमस्फुटम् । 'प्रतिपदमह. मप्रतिपदमुपागता त्वत्प्रभावेने ति चेड्डनिरेव-प्रतिपदं प्रतिव्यवसायमप्रतिपदमप्रतिपत्तिमहमुपागतेत्यर्थः ।. . सन्दिग्धप्राधान्य यथा
हे भद्र भाद्रपदमासचतुर्थिकेन्दो ! तुभ्यं नमोऽस्तु न कदापि मयाऽसि दृष्टः । श्यामेन तेन कतमेन नवेन यूना
साकन्तथाऽपि मम किं प्रथितः प्रबादः (च) ॥ ८ त्वदमिरमिभेति-अत्र 'हितीयाऽ"दितीया' 'अनुमति"रननुमति'रिति सर्वत्र शब्द विरोधमानं, तेन विरोधाभासेन तव प्रतवैकत्यकारिणी शक्तिरस्तीति परिहासो यङ्गाः।. वास्तवार्थस्तु-दितीया मम सपत्नाहितीयाऽभत्, त्वद्दत्तसौभाग्यादिति भावः। 'कलाहीने साऽनुमति रित्यभिधाना'दनुमति'पदं कलाहौन चन्द्रयुक्त पूर्णिमाबोधकम्। यथा चागामियां पूर्णिमायां मया सह तव सङ्गोऽवश्यम्भावीति त्वयैव पूर्व सम्मतिर्दत्ता, अधुना सा मम पूर्णिमा तिथिस्तवानुमतिहीना सत्यतिथिस्तादृशतिथिभिन्ना भूत्वाऽगतेत्यर्थः । 'अनिशा'
(च) सन्दिग्धप्राधान्यमिति-किं तावहाच्य प्रधानसत बङ्गामिति संशयो यत्र नापाक्रियते यथा 'हे भद्र' इत्याद दाहृते पये। भाद्रचतुर्थी चन्द्रो 'नरचन्द्र' इत्यादि लौकिकपरिभाषया गीयतेऽस्मद्देशीय:-दर्शनापवादनिराकरणार्थ कृपा चरितसंघटित स्यमन्तकहरणास्थ नं पुराणवर्णितं श्रूयते; असमर्थपक्षे तत्सूचकं शोकमान सिंहः प्रसेनमवधोदित्यादि पढ्यते, जलगण्डूषं च दृटनरचन्द्रेन जनेन रह्यते इति च रीतिः । अत्र मूलत: लोकसंस्कार:-सच नैकान्तिको हेतुरिति । गोप्याः विदितकणानुरागाया: समाजलचितख चापललवमपञ्जवानाया नएचन्द्रसद्दिश्य खगतोक्ति.। मम दुरदृष्टविलसितमेतत् पिशुनर्जने१विनयनिदर्शनत्वेन ख्याप्यत इत्यही कारणनिठुरो जातिवर्ग:। ..

Page #158

११२ .
अलङ्कारकौस्तुभः । अत्र तव दर्शनेन प्रवादो भवतीत्यनैकान्तिकं, अपि तु तथाविधादृष्टः । हारैवेति । किं वा, नायं प्रवादः, सत्यै वेयं किंवदन्ती, यतो भवद्दर्शनमन्तरेणापि जनैश्चेदुघुथते-इति सन्दिग्धं प्राधान्यं यस्य । इदं गुणीभूतव्यङ्ग्यमप्याखादस्य चमत्कारितया ध्वनिधर्म भजत इति न कताऽस्य परिवत्तिः (छ)। तुल्यप्राधान्यं यथा
स्मरसमरसमाप्तौ वक्रतां भूरहार्षी
दजनिषत मृगाच्या वीतलक्ष्याः कटाक्षाः । पदेन लक्षण्या शाश्वतीत्यर्थः। पर्यायप्राप्त ति-त्वत्कतनियमप्राप्त त्यर्षः। प्रतियवसाय मिति-व्यवसायो निश्चयः। तथाच यस्मिन् यस्मिन् दिवसे त्वया सङ्क्तनिश्चयः कृतस्तस्मिन्न व दिवसे त्वत्प्रभावेनाइमप्रतिपत्तिमुपागतेत्यर्थः।
ऐकान्तिकं याप्तिस्तदभावोऽनेकान्तिक, तथा च तव दर्शनादेव प्रवादो भवतीति न नियमः, यतो मय्येव तस्य यभिचार:, किन्तु प्रवादजनकीभूताइटमेव कारणमिति ध्वनिः । किंवा त्वदर्शनादेव प्रवाद इति यथार्थ एव, तथापि त्वदर्शनं विना जनश्चेदुवष्यते तदा नायं प्रवादः, किम्वियं किंवदन्ती। सत्यैव-यतो मिथ्याप्रवाद त्वदर्शन विना न भवतीति नियमात्-इत्यपि ध्वनि: सम्भवति । अतो निश्चयाभावाहणीभूतत्वम् । - मानभङ्गानन्तरं सम्भोगसमयेऽपि मानाभासो वर्तते, सम्भोगान्ते सोऽपि नास्तीगाहसरसमरेति। अहार्षीत् तत्याज। मानसमये ये कटाक्षाः कान्तं लक्ष्यीकत्य प्रवृत्ता अासन् त एवादा सम्भोगान्ते मानाभासस्याप्यपगमादीतलच्या अजनिघत-तथाच काम लत्यीकृत्य कटाचशरान्न क्षिपतीत्यर्थः। भुवोवैक्रतात्याग उत्प्रेक्षामाह-कुसुमेघो:
(छ) आस्वादस्वेति-'प्रमाणवणैवात्र स्वाभिन्न विदुधां मत'मिति लक्षिताया रसोपलब्धेस्तात्पर्य्यादत्र सन्दिग्धप्राधान्यमयगुणीभूतयङ्गत्वेऽपि ध्वनित्वं सम्भवि, रसायाखादस्यैव कायोत्कर्षकरत्वात्। यदाहुद्द पण कारा:-'यत्र वस्खलङ्काररसरूपयङ्गयानां रखाभ्यन्तरे गुणीभावः तत्र प्रधानकत एव काव्य व्यवहार' इति । एवमप्यन तन्मते प्रकाशटीकाक्तां चण्डौदासपादानां प्रमाण पुरःसरं बलवदभिधानम्-'कायार्थ स्याखण्ड बुद्धिवेद्यस्य तन्मयो भावनाखाददशायां गुणप्रधानभावावभासस्तावन्नानुभूयते, कालान्तरे तु प्रकरणादिपर्यालोचनया भवन्नप्यसौ न काययपदेशं याहन्तुमीशस्तस्याखादमावायत्तत्वादिति'। एवं सति बहनामप्यनोदाहतानां ग्रन्थकत्तानां पद्यानां सरसकायमध्यगतत्त्वालोचनप्रसी काय कर्दशे गुणीभूततया मन्निवेशेऽपि (केचिदस्यैव कवेश्चेतन्यचन्दोदयादिकायेम्वन्त ताः न तावत् गुणीभावापात इति निश्कर्षः।

Page #159

चतुर्थकिरणः । धनुरिव कुसुमेषोळविमुक्तं तदासी.
विविशरिव निषङ्ग मुक्तशेषाः पृषत्काः ॥ पत्रोत्प्रेक्षालङ्कारणोपमालङ्कारो ध्वनितः-तौ खप्राधान्येन खिताविति तुल्यप्राधान्यम् । काकुगम्यं काकाक्षिप्तम् । . तद्यथा
कति म पतितं पादोपान्ते, न चाट कतौरितं, कति न शपथः शीर्णो दत्तः, कता कति न स्तुतिः । तदपि न गतं वामे ! वाम्मं, लभख कृतार्थतां,
भवतु तव तु प्रेयान्मानो, न मानिनि ! माधवः ॥ १० 'न पतित'मपि तु पतितमेवेति नकाकुस्तयाऽक्षिप्तम्। नेदमचमत. कारि, तथापि
'कति निपतितं पादोपान्त , कृतं कति चाटु वा,
कति कति मया शीर्णः शप्तं, कति स्तुतिरोहिता।' इति पठनीयम् । अमनोजमसुन्दरम् । तद्यथा
सुदपुब्ब बि णिग्रामं हरिणो मुरलीरनं सुम्तीए ।
जयंतीए गुरुहिं बाचात्थंभो बहुए सबुत्तो (ज) ॥ ११ कन्दर्पस्य धनुर्यवषमाप्तानन्तरं ज्यामुक्तं सत् यथा वक्रतान्त्य जति। कटाक्षाणं बमबाग उत्प्रेक्षामाह-कन्दपस्य मुक्तावशिष्ठा वाणा युद्धसमाप्तानन्तरं निघङ्गे तूणे विविशुशील।
नजिति -नमरूपा या काकुलयाऽक्षिप्त न पतितमपि तु पतितमे वेति वस्तु । नेदमिति-यद्यप्यत चमत्कारसद्भावात् परिवत्तापेक्षा नास्ति तथापि परिवत्तावावर बेत्तामपि गु-कति निपतितमिति ।
सुदपुबमिति-श्रुतपूर्वमपि निकामं हरेमरलौरवं हवन्त्याः। नल्यन्या गुरुभिः वास्तम्भो वध्याः संवृत्तः॥ 'श्रुतपूर्वमपोति पदेन तत्कालीनमुरलीरवस्य सातजनकत्वरूपं थङ्गा वोध्यते। गुरुभयेन सङ्केतस्थले गन्तुमशक्यत्वाम्मोहन वाकस्तम्भो पात:
(ज) 'बाणोरकुंगोड्डौणसडणिकोलाहल सुण तौए। घरकम्मवाबड़ाए गए चार्वति अंगाई।' इति नातिच्छायासपजीय रचितेऽव्यवाधिकतरं मनोजत्वनिदान वसंत प्रति निपुणलक्षणे प्रतिभाति। तत्र सरलौरवस्य साहजिकमाकर्षणमेव गरोयान् हेतुः-वैशव
१५

Page #160

१.१४
अलङ्कारकोस्तुभः ।
अत्र 'निकामं श्रुतपूर्व्वमपी'ति तत्‌कालीन मुरलीरवस्य सङ्गतकारित्व' व्यनक्ति । तेन गुरुभिः समं कथयन्त्या वध्वा वाक्स्तम्भो जातः- तत्र गन्तु मशक्यत्वाम्मोही जात इत्यर्थः । अत्र 'वाक्स्तम्भः संवृत्तः' इति वाच्यार्थ एव चमत्कारी, व्ययार्थस्तुं सन्नपि तथा न चमत्करोति — इत्यसुन्दरम् । एवमन्येऽपि ।
प्रागुक्तध्वनिसंख्या एभिर्गुणितास्तथाष्टाभिः | खयुगर्त्तवत्विसवो ध्वनिसाङ्कर्य्यात् पुनर्देधा || ६० का सुरलोरवस्य सङ्केतकारित्वरूपार्थ सन्नत्रिं वाच्यार्थापेक्षया चमत्कारौ नेत्यतो गुणीभूतव्यङ्गात्वम् ( 5 ) ।
:
'प्रागुक्तध्वनि संखेा त्यारभ्य ध्वनिमाङ्कात् पुनधेति त्रयम् (झ) । तयोर्वप्राख्यामाही प्रकारा इति पूर्वोक्तैः शरेयुगखेन्दुरे ध्वनिभिः सह गुणीभूताध्वनीनां साहित्यनिवन्धमात्रे मुरलीरवस्य मङ्केतकारिरूपेणोद्दीपनविभावतयाऽख्यानम् - अत्र तु गोपवधू हृदयहरणकारणान्तरे मनि सत्यपि तस्यैव परामर्श: । 'जयंतीए गुरुहिं' - इति हेतुर्गभविशेषणेन वोधितो हेतुः । वाकस्तम्भः खलु मात्विकभावानामन्यतमः, तेनानुत्वाहेन श्रीकृष्णां प्रत्यनुरागातिशयप्रकटनमेव व्यङ्गां वस्तु, तच्चानुभावेन - वाक्स्वम्भरूपेण यथा साधु भूतं तथा नान्येनोपायेनेति वाच्यार्थ चमत्कारात्तुलनया व्यङ्गया स्यामनोज्ञत्वम् । एवमन्यत्रापि चमत्कारचा स एव गुणोभूतयङ्गास्य लिङ्गमिति स्थूलतो वोध्यम् । प्रमाणञ्च तत्राधोलिखिनः श्लोकमंग्रहः
०
"रम ध्वनिर्न यत्रास्ति तत्र वन्ध्य ं विभूषणम् ।
म्हनाया म्टगशावाच्या किं फलं हारसम्पदा ॥ '
:
...
...
...
...
"रसभावादितात्पर्य्यमाश्रित्य विनिवेशनम् ।
अलङ्कृतीनां सर्व्वासामलङ्कारत्वसाधकम् ।" 'ध्वन्यात्मभूते टङ्गारे ममीच्य विनिवेशितः । रूपकादिरलङ्कारवर्ग एति यथार्थताम् ।"
( ध्वन्यालोके तियोझोते )
(भा) सूतदयमिति - एककारिकायामन्तर्भुक्तमिति शेषः । मन्यत्तवृत्तितः गुब्बीभूतव्यङ्गानां संख्या नयनमार्गतच्च तत् ज्ञायत एव । aa द्वितीयनस्य परिष्कार याबा
-- (5) एवं (ग) पुरुके । अन्येषु सर्वेष्वपि पुस्तकेषु 'समपि वाक्यार्थापेनया चमत्कारी नातीति निन्दनीयः पा० उपलभ्यते ।

Page #161

नतुर्थकिरण: ।
अष्टौ प्रकारा गुणीभूतव्यङ्ग्यध्वनय गरेषुयुगखेन्दु - (१०४५५) भेदैर्ध्वनिभिः प्रत्येकमभिसम्बध्यन्ते । तेन खयुगर्तुवतिवसवो ( ८३६४०) भवन्ति । ए पुनर्ध्वनिसाङ्कर्य्यग द्वेधा (१६७२८०) भवन्ति तेन
१.१५.
व्योमदिङ्नागपक्षार्कहयते रजनीकराः ।
गुणीभूतव्यङ्गप्रभेदा विज्ञेया सूक्ष्मबुद्धिभि: (ञ) ॥ ६१ का *||इतालङ्कारकौस्तुभे गुणीभूतव्यङ्ग्य निर्णयो नाम चतुर्थः किरणः ॥ *
1
मिलने कृते तथा च पूर्वोक्त गरे घुयुगखेन्दु संख्या नामष्टभिरङ्कः पूरणे कृते खयुग वह्निवससंख्या ध्वनयः रित्यर्थ । अथ व पूञ्यक्तिध्वनभिः सह गुणीभूताष्टध्वनीनां संस्टष्टाक एव भेद उक्तः, विरूपमङ्कराणान्तु सामान्य कारेएक एव मंदो विवक्षणीयः, न तु भेदवयमित्यभिप्रायेणाह - एत इति प्रागन्दानां गुणीभूताष्टध्वनिभिः माङ्क सति पुनरपि खयुगविसुसंख्यका ध्वनयः सारित्यर्थः । दिङ्नागादिग्वस्तिनोऽष्टौं, व्यकस्य सूर्य्यस्य दयाः सप्त ऋतवः घट् रंजनौकरश्चन्द्र एक इति ॥ ***
टोकाकारेण दर्शिता, मूले तु 'ध्वनिमाङ्को 'सि पदस्यार्थ प्रकटनार्थं प्रयासो न कृतः । एवमादिषु स्थलेषु गणना प्रदर्शनं केवलं प्रौढोक्तिमूलभूतं नतु तत् सर्वत्रैव सम्भवतीति चास्माभिः प्रागेव प्रदर्शितम् । 'अन्योन्यगोगादेवं स्यात् मंदगतिभ्यमीति पुनर-प्युद्योतते वहुत्रे' विप्रायं कथनं निष्कलङ्कमित्येव विद्मः ।
(ञ) सुधासागरकाराणां भीमसेनदीक्षितानां मते गुणीभूतानामेव तावच्चितास्ययङ्गारहितसहितानां परस्पर संश्लिष्टानां पञ्चचत्वारिंशद्भेदाः +८+3+...... २+१) । सजातीयविजातीयादिभेदै: परस्पर संश्लिष्येस्तैः २०३५ (५४५) विधाः तत्र 'मङ्करेब तिरूपेण संसृष्टया चैकरूपया' ते ८१०० (४ X २०२५) भेदाः सङ्कीर्णाः 81 शुद्धा: - साकल्येन गुणीभृतयङ्गप्रास्तावत् ८१४५ भेदाः । व्यङ्गवास्तु शरेयुगखेन्टु -(२०४३५) प्रमाणकाः, ते च प्रागेव गणिताः । अतो ध्वनिगुणीभूतयङ्गानामुभयेषां परम्परमंयोगात् संस्टष्टिसङ्करमेलनेन (१०४५५X४८२४५) ३४,०६,२३,६०० सङ्कीर्णाः काव्यभेदाः सुधासागरे गणिताः । वस्तुतस्वयं गणनाप्रकारस्तत् नामक संको जनवैदग्धीमातस्य यथा प्रकाशकस्तथा न काव्यरसास्वादनिपुणताया इति पूर्वमेवाभिहितमस्माभिः ग्रतः कृतमत्र तत्प्रपश्चेन । अवैघां काव्यमेशन 'गुणीभूतव्यङ्गप्रभेदा विज्ञेया सूक्ष्मबुद्धिभिरिति मूलस्यावान्तरकारिकार्या गुबीभूतव्यङ्गाकाव्यरूपेय निर्देशो 'प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्तीत्यभियुक्त नीतिसरमनुदय । तथाच तत्रभवन्तो मम्मटभट्टा: स्वनिवन्धे - 'यद्यपि स नास्ति कश्चिदिषयो यत्र ध्वनिगुयोभतबङ्गप्रयोः स्वप्रभेदादिभिः सह संङ्करः संसृष्टिला नास्ति तथापि

Page #162

११६
अलङ्कारकौस्तुभः ।
प्राधान्येन पदेशा भवन्तीति कचित् केनचिदावहार' इति । ननु रखध्वनौ भावध्वनिरवश्यं वाच्य दीपकतुल्ययोगिताद्यलङ्कारध्व निरूपमाद्यलङ्कारान्तभत इति, तथा च कञ्चन प्रधानया मेहमादाय ध्वनित्वं कचनाङ्गिभूतमादाय गुणीभूतव्यङ्गात्वमिति निमित्तदय. समावेशादिनिगमनाविरह एकतरत्वकल्पने नास्ति तावद्युक्तिरिति न वाच्यं यतः प्राधान्यख्यापनमतिशयितचमत्कृतिमत्तयेव भवति । तथाचाङ्गीभूतरखादीनां चमतुलाऽति ये गुणीभूतयङ्गात्वं व्यङ्गिनस्तथात्वे ध्वनित्वमिति तद्दिदां व्याहारः । न तु ग्रन्थे ध्वनिगुणीभूतयङ्गप्रयोरितरेतरसंयोगे यङ्गप्रार्थस्य न तथा चमत्कारप्रकारो लचितो यथा तत्याविमिश्रत्वेन व्यङ्गात्वे, स च युक्तिप्रकार: नासम्यङ्, अतोऽन प्रागेव दर्शितात् योगरूपप्रयोगलच्याटु 'गुणीभूतयङ्गा' पाद गुणीभूतव्यङ्गात्वमेषामायातीति सुप्रतीतं वचः । गुणीभूतयङ्गामयं काव्यमखिलमलङ्कारशोभामादायैव प्रवर्त्तते, ग्रतो 'रूपकादिमलङ्कारं वाचामाचचते परे" इति भामहोक्तदियां तत्र तेषामलङ्काराणां वाह्यतया स्थिति त्वन्तरङ्गतयोत्तमत्वसाधककल्पेन । इति -

Page #163

अथ पञ्चमः किरगाः।
प्रथा'मा किल रस' इतुक्तस्य काव्यपुरुषस्यात्मनो रसस्याभिव्यक्ति लक्षणं भरतमुनिसूत्रं प्रमाणयबाह'विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्ति'रिति का (क)
... Bharata----Natyasastra. Chap. VI. पूर्व ध्वनिप्रकरणे रमात्मकध्वनिः कायपुरुषस्यात्मत्वेन कथितः, अतस्तस्य रसस्याभिव्यक्तिः साक्षात्कारस्तस्य लक्षणं ज्ञापक भरतमनिसवं प्रमाणयितुमाह-अथेति ।
(क) भरतोपत्रं किल रसतत्वयाख्यानमित्यपपादयन्तोहि तब भवन्त बालवारिका बादावेव रसविवेचनप्रसङ्गे तन्मतमेवीदाहरन्ति-अत्रापि खैव पडतिः। मूलोक्तमतिप्रसिद्धमेकमेव सूत्रप्रतीकमपनीय बहुधा वितन्यमानश्चिताप्रवाहो रमशास्तस्य यापकता. सपपत्तिं भोगादिकच प्रकाशयतितराम-तत्र तावद्रसस्वरूपनिरूपब उत्पत्तिवादिनां भमालादीनाम्, अनुमितिवादिनां श्रीशङ्ककप्रतीनां, मुक्तिवादिना भट्टनायकपुर:सराणाम, अभिव्यक्तिवादिनामालङ्कारिककुलचड़ामणीनां सुग्रहीतनाम्बामभिनवगुप्तपादानां राद्वान्ता: प्रकाशवदादीनां प्राचां ग्रन्थत एवालोकनीया:-न च तेषामतो मूले प्रपश्चः । कौस्तुभवतस्तु आत्मवादिनां दर्पणकदादौनां मतमेवानुसरन्ति, युक्त वेतदिति पूर्वमेवावोचाम। तत रसस्य कायात्मतया तदुबाटनमुखेन दार्शनिकविचारादि व दर्शिती मूलेतदानीन्तनगौंडीयवशावसम्प्रदायिनो रमतत्त्वमाविष्कुबाणा वहवः श्रीरूपसनातनादि. गोखामिपादाः एथगेव तन्मूलानिवन्धान्विरचयामासुः तत्र चार्वाचीनानां जिज्ञासा खत एवादरः सम्भवितेति न कृतस्तत्प्रकटनप्रयासः । अपि चालकारशास्त्रस्य पेह रसखरमात्माद्याविष्कारकल्पने न तावमुख्यतस्तात्पर्य किमपि कल्पनीयम्। भरतनावशाल अन्यालोक-दशरूपक-रसार्शवसुधाकर-रसमचादिषुः वहुए निवन्धेष्वत एव न दार्शनिकतत्त्वनिरूपणादि लक्ष्यते-सा च प्रथिता प्रथाऽनापि वरीवर्तीति । तानेवोपनीय विशेषासखेनान' रसकिरणे बालोकपातः। तत्र भावविभावादिपारिभाषिकपदानां लवणा• लक्षितार्थो नाटयशाचे (घष्ठाध्याये सप्तमाथ्याये च) निपुखं दर्शितः । “यथा नानाबननोपधिद्रयसंयोगाइसनिष्पत्ति:.......... तथा नानाभावोपगता अपि स्थायिको

Page #164

११८
अलङ्कारकौस्तुभः । विभावयतात्पादयतीति विभाव: कारगां, अनु पश्चाद्भावो भवनं यस्य मोऽनुभावः कार्य, विशेषेणाभिमुग्न्येन चरित शोन्नं यस्येति व्यभिचारी सहकारी ;- एतेषां संयोगात् मम्बन्धाद्रमय निष्पत्तिरभिव्यक्तिः । कारणव्यभिद्यक्तिरिति-साक्षात्कार इत्यर्थः। या रमनिष्यत्तिसामग्री कारणकार्यसहकारित्वेन लोके कथिता सैव काय नाय चेत्यादि।
आलम्वनमिति --यहवालम्बा स्थायिन: प्रत्ता भवन्ति तदेवालम्बनं स्थायिनामाश्रयो भवतीत्यर्थ:-यथा हामस्थायिन उदाहरण मन्तोत्मनालम्बा मधमङ्गलस्य वाक्यात् मर्चेषां प्रत्तो यो हामम्यायो तम्यानम्वनं वसन्तोत्मत्रः, यथा वाऽजनम्य भयम्थायिस्थले विश्वरूपप्रदर्शक: श्रीक्रगा एवालम्बनम् । यद्यधि भक्तिरमाटतलिचों विभावस्थायिभाव
-
भावा रमत्वभान वन्तीति ।'... 'दुश्यते हि भावभ्यो रमानाममिनितिन रसेभ्यो भावानाम् ' 'न भावहीनोऽस्त स्मो न भावो रसनिः । परस्परकता सिद्धिरनयो रसभावयो: ' .. 'यथा वीजावेदक्षो वृक्षात् पुव्यं फलं यथा : तथा मूलं रसा: मर्च ततो भावा व्यवस्थिताः।"...'वागङ्गसुखरागेण मान्त्वनामिनयेन (१. च। कवेरन्तर्गतं भावं भावयन् भाव उच्यते ॥" "विभाव इति कस्मादुच्यते-विभावो विज्ञानार्थः। विभायन्तेऽनेन वागङ्गमत्वाभिनया इत्येते विभावा:।" .."अथानुभाव इति कस्मादुच्यते-यदयमनुभावयति वागङ्गसत्त्वकतमभिनयम्।' लोकस्वभावसंमिवलोकयात्रानुगामिनः । अनुभावा विभावाच ध्यावभिनय चुधैः :'... .. 'योऽर्थो चुदयसंवादो तम्य भावो रसोद्भवः। शरीरं याप्यते तन शुककाठमवामिना ।' ......'कथं स्थायिन एव मावा रसत्वमानवन्ति ? उच्यते - यथाहि समानलक्षणास्तुल्यवाणिपादोदरीरा: ममानाङ्गप्रत्यङ्गाः कुलविन्द्याकम्मशिल्पविच क्षणत्वाद्राजवमाप्नुवन्ति, तत्रैव चान्येऽल्पवुड्डयस्तेषामेवानुचरा भवन्ति, तथा विभावानुभावयनिचारिणः स्थायिभावानुपाश्रिता भवन्ति। .. ..यथा नरेन्द्रो वहुजन परिवारोऽपि म एव नाम लमते नान्यः सुमहानपि पुरुषस्तथा विभावानुभावाभिचारि पुरस्कृत: म्यायिभावो रसतां लभते।' 'यभिचारिण इति कस्मात् ? उच्चसे,-वि अभि इत्येतावृपसगो चरनिर्धातुः विविधमाभिमुखेान रसँघु चरन्तीति वाभिचारिण: ! चरन्ति नयन्तीत्यर्थः। कथं नवन्ति ? उच्यते-यथा सूर्य इदं नक्षत्र मम वासरं नयति-नच तेन वाहुभ्यां स्कन्धेन वा नीयते, किन्तु लोकप्रसिद्धमेतत् ।” इति नाट्यशास्त्रीया निर्देशा उपमान मुखेन अभिनयप्रकाश्यापकमिधेसैतान्येव पदानि सगमयन्ति। 'मबंधां समवेताना रूपं यस्य भवेदहु। स संगतो रस: स्थायी शेषाः सचारिणो मता: ।' मन भारमियरम नियोतम् -'आनन्दात्मा यतो रम' इति मन्दारमरन्दे (३५ )। 'रसे चारचमत्कारः सर्वत्रेवानुभूयते। तच्चमत्कारमारत्वे सर्चत्राप्यङ्गतो रसः।' इति

Page #165

.११९
पञ्चमकिरणः । कार्यसहकारित्वेन लोके या रसनिष्पत्तिसामग्रो सैव काव्ये नाव्ये च विभावादिव्यपदेशा भवतीति सम्प्रदायः (ख) । --- कारणमत्र निमित्तम् । रसादीनां या याः प्रक्रिया: कथिताः, तद्भिन्ना एवान पन्थे प्रक्रिया पालकारिकाणामनु. रोधेनोक्ताः, अतएव काचित् काचित् प्रक्रिया नात्यन्त विचारमहाऽपि, तथाऽप्यप्राशत.
धम्मदत्तोक्यनुसरणं दर्पणे, 'अानन्दः सहजस्तस्य ( ब्रह्मणः ) वाज्यते च कदाचन। व्यक्तिः सा तस्य चैतन्य चमत्काररसाकया ॥- आयस्तस्य विकारी यः सोऽहजार इतौरितः। ततोऽभिमानस्त वेदं समाप्त भवनत्रयम्। अभिमानादतिः सा च परिपोषमपेषुषी। यभिचार्य्यादिसामान्याच्छङ्गार इति गौयते ।' त्याद्यानेये (३६१ अध्याये ) रसपालोचन प्रसते. इत्यं दर्शितस्य रसस्यास्व.दसुलभ आनन्द इति तत्पश्चादव तदालोचनप्रसङ्गो मूले ग्रन्यकता निहितः । .....
(ख) परमार्थतवखण्ड एक एव रस:, लोके च रसनिष्यत्तिसामग्रीसम्भारस्य स्फरणेऽपि खहशस्तेषां रसोडोधकत्वरूपेन न सार्वत्रिको वोव इति तु सुप्रतीत, परं काये इश्ये अये च रसस्य प्रकाशशरीरमुपलक्ष्य विश्लेषण द्वार। तेखण्ड तया बोधोऽभ्यु पेयते, इति ह्यलङ्कारशास्त्रविदां पोलो। इयञ्च प्रक्रिया सामाजिकानां भक्तानान्तदितरावास रत्यादोन भावानास्वादाङ्करप्रादुर्भावयोग्यान्नितरां साधयतीति दार्शनिकमतमतिवर्तमानाsप्यवलम्बाते। रसात्मकस्य वाक्यस्योपलब्धिरेव ब्रह्मसाक्षात्कारसोदरतया वय॑ते साच साधनादिकल्पनमन्तरेण न मपपादा, व्यती नाव काचिदिडम्बना । एवमेव वाक्यपदीय कारः खनिवन्ध 'शब्दोपहितरूपांस्तान्व डेबिघयतां गतान्। प्रत्यक्षानिव कंसादौन् साघनत्वेन मन्यते ।" रसनिष्यत्तिरिति - परमार्थ तो रस एवाखामाङ्करकन्दः, लौकिके तु पोधे घडीसमासकल्पना-यदाहुदर्पणकारा:-'यद्यपि रसाभिन्नतया रस:स्थापि न काय्यत्वं, तथापि तस्य कादाचित्कतयोपचरिर्तन कार्यत्वेन काय्यत्वमुपचर्यते” इति । काये नाट्य च बालवारिकोपक्रम विभावादिसंज्ञाकलापकमिति प्रागेव दर्शितममाभिः-भक्तिशाखस्य, विशेषतो गौड़ीयवैशावपडितमहलीमहितस्य तस्यालङ्कारिकप्रक्रिया दिशमनुसरत: (Vide the article on Bhakti by Sir G. Grierson in the Encyclopaedia of Religion and Ethics न विभिन्न: संज्ञ संहितादिः। तथाच भक्तिरसाम्हतसिन्धी भक्ते रखत्वेनालारिकसरणिभनुम्हत्य प्रकाशः श्रीमहापगोखामिपादर्शित:-सदाचा विभावरनुभावच सात्त्विकर्यभिचारिभिः। स्वादातां हृदि भक्तानामानौता श्रवणादिभिः। रवा शारति: स्थायिभावो भक्तिरसो भवेत् ।” कारण कार्येति-एतच्च लौकिकवोधप्रत्तिमजुत्ता-यदुक्तं दर्पणे 'कारणं कार्यमचारिरूपा अपि हि लोकतः। रसोसोधे विभावाद्याः कारखान्येक ति मता:।" तत्वसाक्षात्कारस्य ज्ञानकक्षाधिरोहानं नासा. माविकम् । (In man. as he now exists, intuition is the fringe or penumbra

Page #166

१२०
अन्नमारकोस्तुभः । विभावादीनां स्वरूपमाह
विभावो विविधः स्यादालम्बनोद्दीपनाख्यया। . आलम्बनन्तदेव स्यात् स्थायिनामाश्रयो हि यत् ॥ यत्तानेवोहोपयति तदुद्दीपनमिष्यते । एभिरेव व्यचकैस्तु विभिन्द्रेकमागतैः ।
आखादाङ्गुरकन्दोऽसौ भावः स्थायी रसायते ॥ ६२ का सखरसवर्णनप्रसङ्ग एकैव प्रक्रिया भवतीति नासमझसमिति ज्ञेयम् ( ग )। यदि तयहस्तु तान् स्थायिभावानुद्दीपयति प्रकाशयति तदुद्दीपनं-यथा हासस्थले विदूषकस्य 'मधमङ्गलस्य वैक्लव्यम्। अत्रैवानुभावो नयनस्फारताऽदिः । गतन्मते सात्त्विका व्याप्यनु. भावान्तर्गता एव न तु स्वतन्त्रा इत्यपि ज्ञेयम्। उद्रेकं प्रत्यक्षमागतैः प्राप्तेरेभिरेव यञ्जकैरसौ स्थायिभावो रसायते रमस्वरूपत्वेन परिणतो भवति । स्थायौ कथम्भूमः। आस्वादाङ्करस्य रसास्वादरूपकार्यस्य कन्दो वोनरूपः। अथ स्थायिभावस्य निवखेन
of intellect'. कारण कार्यादिवर्णनं साकल्यसंयहपरमिति स्फुटं, यदुक्त काय प्रकाशटोकावद्भिः ‘एवञ्च विभावादीनां दण्ड चक्रादिन्यायेन सम्भयैव कारण न तु टणारणि मणिन्यायेनकै कस्यति ।
(ग) नात्यन्तविचारमहाऽपि-एतच्च ग्रन्थकता लक्षितं रमस्य पालताश्रयताया भक्तिरसस्याप्राधान्यमित्याद्यखिल भक्तिरमाटतमिन्धादिगणवप्रामाणि कनिवन्धेभ्यो वैमत्यं पश्यनिरुज्नुलनीलमणिटीकाकृर्गोिखामिचक्रधुरीणेचिश्वनाथचक्रवर्तिभिरनुपादेयत्वमिण सकटाक्षपातं सच्यते। कविकर्णपूरगोखामिपादा: खल्वपरगोस्वामिन इवाप्राकृताश्रयस्य, रसस्य मुख्यत्वमङ्गोकुर्वाणा अप्यालङ्कारिकचक्रमतचारिणः सन्तस्तहतपद्धतिश्चानुसरन्ति । नेतदछु-यतोऽखिलसामाजिकानामेकैव प्रवृत्तिन भविता, न च खलु सन्भक्तिस्तत्सायुज्यं वा काव्यस्य सारोब्जीयतया स्वीकत्तुं शक्यः। आलङ्कारिकाणां काव्यतत्वोरोध एव तात्पर्य, कायस्य हि सर्चत्रेप सकलहृदयहारकं चमत्कारमाश्रितावे चरितार्थता, न तु भावप्रवणस प्रदायविशेषादरमपनीय शास्त्रस्य शास्त्र कायस्येव वा कायस्य महनीयता। न च खलु सञ्च भक्ताः-भक्तास्तु सम्पदायविशेषाः । यालङ्कारिकाणां निखलिकायपहतिप्रकटनमेव लक्ष्यम (Criticism stands like an interpreter between the inspired and the uninspired-Carlyle) अन्यथाऽशिष्टानां काथे विमुखीभावो भविता अतो ग्रन्थलदर्शितप्रक्रियायां दोघाविष्करण न सम्यक् ।

Page #167

परमविरमः। एतेन रसस्य कारणकार्यादीनि नैतानि, पपि तु पनुभावस्ख कार्यस्ख कारखं विभावः-व्यभिचारी यः सोऽप्यनुभावस्व सहकारी; बय एव समुदिताः समः स्थायिनं रसौभावमापादयन्ति । स्थायी समवायि कारणम्, पालखनोहीपनविभावो निमित्तकारण, खायिनो विकारविशेषोऽसमवायि. कारण (1) रसाभिव्य केरेव, न तु रसस्य (घ)।
अथ कोऽसौ भावः स्थायी भवतीति तं निरूपयतिआखादाङ्गुरकन्दोऽस्ति धर्मः कश्चन चेतसः ।
रजस्तमोभ्यां होनस्य शुद्धसत्त्वतया सतः॥ तत्परिणामरूपस्य रसस्यापि नित्यत्वम्, अतो रसं प्रति न विभावादीनां कारबबादि सम्भवति, किन्तनुभावादीनाप्रति कार्यत्वकारणत्वसहकारित्वप्रवादनिहिस्तु तेषामेव मध्य एकं प्रत्यन्यस्य कारणत्वमादायवेवाह-एतेनेति । ननु स्थायिनः परिणामित्वे (2) कर्य नित्यत्वं, कथं वा परिणामावस्थाऽपन्नस्य रसस्य नित्यत्वमिति चेदुष्यते-यथा निवस्य श्रीकृष्णस्य परिणामरूपाणां वालापौगण्डकैशोराणां निवत्वं, किन्तु भवानां दर्थगीतकण्ठाजगदुद्धारादिप्रयोजनं निमित्तीकृत्य कदाचित्तेषां प्राकटा, गिवे च प्रयोक्ने कदाचित्तेषां प्रपञ्चागोचरत्वरूपमप्राकटयञ्च, तथाऽनापि विभावादीनां मेलने सति भक्त हृदये रसस्य प्राकटय , तेषामन्त ने पति रमस्याप्राकटा शेयम्-परन्तु प्राशतस्यने पूर्वदशां परित्यज्यैव तत्परिणामस्योत्पत्तिः, अप्रावतस्थले त्वचिन्त्यशक्या पूर्वदशापरित्यागं विनैव तत्परिणामस्य प्राकट्यम्, उभयोनित्यत्वादिति भेदो ज्ञेयः। अबमवायिकारणमिति-स्थायिनो हेतुभूताच्चित्तस्य द्रवीभावरूपविकारविशेषो रखाभिवक्तव समवायिकारणमित्यर्थः । न तु रसस्येति-स्थायिनो नित्यत्वात्तत्परिणामरूपरसस्यापि नित्यत्वमिति भावः। __धर्म इति-रजस्तमोभ्या रहितस्य शुद्धसत्त्वतया सतो विद्यमानस्थ चेतसः कचन धर्म एव स्थायी। रजस्तमसोरभावेन सामाजिकानामविद्याराधियं खत एवायातमा यतलेषा सत्त्वमपि (3) न मायावृत्तिरूपमपि तु चिद्रपमेव, अतएव तेषां रसाखारकचित्तनिह. __ (घ) न तु रस्रस्य-रसो वे सः' इति श्रुबा रसस्य निबशुद्धपरमपुरुषसरूपवेन न विकृतिमयत्व सम्मवि । अतो विकारविशेषास्तस्य कारणानि न, परमभिश्चक्तिपचमररीहात्यैव कारणत्वकल्पनेत्यलं वहुना। (1) 'विकारविशेषो समवायिकारणमिति (ख) पुसक पनवधामपुरस्सर: पाठो बखते। (2) 'स्थायिनः परिणामत्व' ति मुद्रितपुस्तक एव नातिसतः पाठः । (3) 'अतस्तेषां अहंसत्त्वमपीति (क) (घ) (क) पुरवषयः पाठः ।

Page #168

अलङ्कारकौस्तुभः ।
स स्थायी कथ्यते विज्ञे विभावस्य पृथक्तया ।
पृथग्विधत्वं यात्येष सामाजिकतया सताम् ॥ ६३ का सामाजिकतया सतां सामाजिकानामेक एव कचिदाखादासुर कन्दो मनसः कोऽपि धर्मविशेषः स्थायी । स तु विभावस्योक्तप्रकार द्विविधस्य भेदैरेव भिद्यते (ङ) ।
१२२
अनुकाय्याणान्तु स्वतन्त्रा एव स्थायिनो नानाविधाः । यथाशृङ्गारे रतिरुत्साहो वौरे स्याच्छोकविस्मयौ । करुथाद्भुतयोर्शसो हास्ये भौतिर्भयान | जुगुप्सा वीभत्ससंच कोपो रोद्रेऽष्ट नाव्यगाः ॥ ६४ का धर्मोऽपि ज्ञादिनीशक्ते रामन्दात्मकदृत्तिरूप एव, न तु जड़ात्मकः – तथात्वे स्थायिभावस्वरूपस्य जड़ात्मकतादृशं धर्म्मस्य विभावादिभिः कारयैरानन्दात्म कर सरूपत्वानुपपत्तेः, न हि चड़परिवामरूप व्यानन्दो भवतीति । एक एवेति - नतु स्थायिभावरूपधर्मस्यैकत्वे कथमेकस्य स्थायिनो वीररस उत्साहत्व, करुणरसे शोकत्वम्, अद्भुतर से विस्मयत्वं भवति, परस्परविरुद्धानामेतेषा सुत्माहत्वादीन (मेकस्मिन् स्थायिरूपधर्मे वृत्तित्वाभावादित्यत बाह-स त्विति । - ब एकोऽपि धर्म्म उक्तप्रकारकविविधस्य विभावस्य भेदेरेव भिद्मो भवतीत्यर्थः । यथैक एव स्फटिको जवाकुसुमादिनाना पदार्थानां खङ्गात् कदाचिद्रक्त: कदाचित् प्रीतः कदाचिच्छयामं इत्यादिविविधाकारो भवति तथैवैक एव स्थायिरूपो धर्म्मो वीररसादिपोषकानां नानाविधविभावानां सङ्गात् कदाचिदुत्साहरूपः कदाचिदिस्मयरूपः कदाचिच्छोकरूप इत्यादिविविधाकारो भवतीति भावः । एतादृशै कस्थायिरूप धम्मः प्रपञ्चान्तर्गत सामाजिकानां स्वच्छरतिमतामेव रसाखादकः, न तु पार्षदानां, न वा तदनुगतानां साधकानां तेषान्तु स्वतः सिद्धा एव ये ये स्थायिनो वर्त्तन्ते त एव रसास्वादका भवन्तीति ज्ञेयम् (ङ) ।
(ङ) स्थायिभावस्या लम्बनोद्दीपनविभावगतत्वेन वहुधा प्रसारो विभिन्नता च, तमाश्रित्य रमस्य प्रवर्त्तमानत्वात् रखोऽपि विविध इत्यायाति । स च प्रसिद्धः सिद्धान्त इतरथा विवोऽप्यव विभावाद्याश्रयभेदे भेदस्तदाश्रितानां रसानां स्वत एव वरीवर्त्तीत्याशयेनात्र नूले निहित, यस पतिरवतारिता । इतरथा सिद्धिर्यथा सिह्नाचार्य हेमचन्द्रचरणानामधोलिखितयुक्तिसूक्तितो कल्पना - "जात एव हि जन्तुरियतीभिः संविद्भिः परीतो भवति । तथाहि दुःखदेषौ सुखाखादानलालसः सर्वो रिरंसया व्याप्तः खात्मन्युत्कर्षमानितया परसुपहमति, उत्कर्षापायशङ्कया शोचति व्यपायं प्रति क्रुध्यति, अपायहेतुपरिहारे समृत्

Page #169

पञ्चमकिरणः।
- १२३ एतेऽष्टौ स्थायिनोऽष्टासु नावरमेष्विति केचित् । केचित्तु 'निव्वेदस्थायिभावोऽस्ति Kavyaprakasa- शासोऽपि नवमो रम' इति शान्तोऽपि नाटय रसः। . Ullasa IV. भोजन्तु वत्सलप्रेमभ्यामेकादश रसानाचष्टे-वात्सल्थे । ममकारः, प्रेमणि चित्तद्रवः स्थायौ ; एकादशैव दृशा श्रव्येऽपि च रसिक संसदः प्रेष्ठाः (च) । (1)
अनुकाय्यामिति -येषामनुकरणं नटा: कर्वन्ति तेऽनुका• रामसीताऽदयः, तेषान्तु खत:सिद्धाः स्वतन्ता एव नानाविधाः स्थायिनो वर्त-तदेवाह-यथेति ।
नायरसेविति-लोके भयजनक यात्रादिदर्शनागयजन्यदुःखमेव जायते, न त्वानन्दात्मकभयानकरस:-व्यतो नाटय एव सामाजिकानां रस इति भावः (च)। एकादशैव रसा इति रसिकर्मसदः सामाजिकस्य प्रेष्ठाः। सहते, विनिपातादिभति, किश्चिदयुक्ततयाऽभिमन्यमानो जुगुपते, ततस परकत्तयवैपितादर्शनाहिस्मयते, किञ्चिजिहासुस्तत्र वैराग्यात् प्रशमं भजते। नहि कदाचिञ्चित्त. वृत्तिवासनाशुन्यः प्राणी भवती"ति। एघ च भावानासद्भावनप्रकारस्तदाश्रितरसस्य प्राश्यतालम्बनतापक्षसपजीय सिद्धोऽप्यन्यमते सुतराम युक्तो नेति विदुधामहनीयम्। परं प्राकतनायकगतो यो भावः स रसनियामस्वादार्थ मवतारिणि श्रीक्षण लक्षितवेदन्यथा विजम्भते, एवमपि पार्षदसाधकाबाश्रितो य: स इतरसामाजिकाश्रितानावाशिनः। एवं चन्द्र चन्दनमलयमारतादिगतो भावो विधतुहिनशीकरादिगतानिः । एतत्तु चैतत्प्रबङ्गे स्मरणीयं यत् खच्छरतिमतामेव रसास्वादनं, नान्येषाम। एवमपि धर्मदत्त:
वामनाना सभ्याना रसस्याखादनं भवेत्।
निर्वासमास्तु रक्षान्त:कायद्यामसग्निभाः। इति। (1) कतराऽयं भोगः महारप्रकाशको तदितरो वेति न विदितं विदुषामपि, पत एकादशेति संसायों तन्मतानुयायियों न किमपि तात्पर्य समाकलनीयम् । मारप्रवाशंमतसहस्व मन्दारमरन्दे नवधा कल्पितानां रसानामक प्रतिपादितम्वाचा-"पथ भोणपादीनां मतमन प्रवाम्यते। रखो बैस पति बुबा रस एकः प्रकीर्तितः। बतो रसः खातार एक एपेतरे तु ना" घड़, रसा इति रसमा भिषमतदनुबारिवः केचिदलद्वारमार्गमा बपि। शान्तवचमडी रमा प्रवेच काये इति भरवनावशाखाबुबारियो धनिकादयः। न रण इति भूवांगाभिनवगुप्ताइवः। तेच सर्वे बाटेगापि, यमाहुःसङ्गीवरवाकरकाराः सनिषवखानिमाचाव-बविवरण : (4) पत ज वोरसता पिा सालबोनविषयाऽसम्प्रयोनपिषवा रवि हद्रितपुचक एवापिका - पाठ उपवनी।

Page #170

१२४
अलङ्कारकौस्तुभः । सत्र रतिर्थथारतिश्चेतोरनकता सुखभोगानुकूल्यकृत् । सा प्रौतिमैत्रीसौहाईभावसंज्ञाञ्च गच्छति ॥ (छ) या सम्प्रयोगविषया सा रतिः परिकीर्तिता।
सम्प्रयोगः स्त्रीपुरुषव्यवहारः सतां मतः ॥ रतियथेति-चित्तस्य रमन द्रवीभावस्तष्जनकधमविशेष एव चेतोरमकता। सेव सम्प्रयोगविषया चेत्तदा रतिरुच्यते-दय मेव चित्तस्य कठोरत्व दूरीकृत्य कोमलत्वं ब्रवीभावोत्पादयति । पूर्व सामाजिकानां स्थायिरूपो यो धर्मो जादिनोशक्तेबत्तिरूपेणोक्तस्ततोऽपि कोटिगुणितानन्दरागाया हादिनीशक्ते: सारवत्तिस्तद्रपेयं रतिःबस्या एव रत: पाकात पाकान्तरं प्राप्य चरमदशायां महारागपर्यन्त पाको भविष्यति । अतएव दशमवन्ध ताइशं महाराणं दृष्ट्रा उद्धवः सचमत्कारमाह 'कृष्णे क चंघ परमात्मनि रूदभाव' इति। रूदभावस्यापरपयायो महारागो महाभाव इति च। सखभोगेति-क्षुधा यथाऽनयमनादोनों भोजनजन्य सुखस्यानुकूल्यं करोति तथेयं रतिरपि श्रीहष्णस्य नामरूपगुणलोलाश्रवणदर्शनादिजन्य सुखभोगानामानुकूल्यं करोति। रति. मतां यथा श्रीकृष्णस्य नामगुण लीलाऽदिश्रवणदर्शनादिनन्यं सुखं जायते न तथा रतिशून्यानामिति ज्ञेयम्। सख्य य यत्किञ्चिदै लक्षण्यमादाय भेदवयमाह-सेति । सा रतिभिन्ना तोरनकता संज्ञानयं गच्छति। ...
नाटेष्विति केचिदच चदन् । तदचार, यतः कश्चिन्न रसं स्वदते नट: ।' इत्यादिना नाटयऽपि शान्तरमोऽस्तौति व्यवस्थापितम्। हरिहरकते मतहरिनिबैदे कृष्ण मिश्रकृते प्रवोधचन्द्रोदये च तस्याङ्गित्वेनोपलब्धिः वाल चरितशाकुन्तलोत्तरचरितादौवितरेष्वङ्गत्वेनेति रसिकसंसदो रावान्तः। दश वत्सलसहिता इत्यन्ये। हादश दास्यसयवात्सल्ययुताः प्रसिद्धाः टङ्गारादय इत्यर्बाचीना वैषावालङ्कारिका वहवः। अत्र तु मख्यस्य न विशिष्टरखकक्षायां गबना, रतावेव तस्यान्तर्भावनिर्देशात -अन एकादशेति कथनम्। ते च श्रीमद्भागवते चायूरवधप्रसङ्गे (०४।१०) सचिता:-यथा
मझानामशनिवृणां नरवरः खोखां मरो मूर्तिमान गोपानां सबनोऽसतां चितिभुजां शास्ता खपिनो शिशुः।
यभाजपतेचिराइविदुषां तत्त्वं परं योगिना
कृष्णीना परदेवतति विदितो रङ्गं गतः सायकः।" श्रीवासस्तु बादशापि रसानिहावर्णयदिति बानन्दिनी। गोपाली खबर रति

Page #171

पञ्चमकिरणः ।
१२५ असम्प्रयोगविषया सैव प्रौतिनिगद्यते ॥ ६५ का सैव चेतोरञ्जकता। सखिपत्नयां पतिसखे द्रौपदीकृष्णयोर्थथा। हयोः सखौषु सखिषु सैव मैत्री निगद्यते ॥ ६६ का हयो: स्त्रीपुरुषयो:--स्त्रीणां सखीषु, पुरुषाणां सखिषु । द्रौपदीकरण यी: सण प्रोतिरुच्यते। तथा स्त्रीणां सखीय परम्परसख्यं मैत्राच्यते, एवं पुरुषाणां सखि परस्परखख्य च मैत्राचाते। इयं मैत्रो परस्परस्कन्धादिषु इस्तादिसख्य हासयोः, स्वपित्रो: शिशुरिति वत्सलकरुणयोः, वृष्णीनां परदेवतेति दास्यस्य च सम्मतत्वात् । शेषाः नव सुलत्या: । एते दादश रसा: मऽपि एकतो विपरिणमनीयाः । प्रेमवत्सलसग्यानो रतौ भावापरसंज्ञदेवताविषयकरतौ वाऽन्तर्भाव: सुशकः। इतरेषां परिवृत्ती रत्नापणे कुमारस्वामिना दणिता। "चतुर्वर्गमध्ये सर्वप्राणिसुलभस्य कामस्य सर्ववृदयङ्गमत्वात् प्रथमं टङ्गारः, ततस्तज्जन्यत्वेन हासः। ततस्तदिरोधित्वात् करुणः। ततस्तनिमित्तमूतोऽर्थप्रधानो वीरः। ततोऽर्थकामयोर्धम्ममूलत्वाद्धर्मप्रधानो वीरः। तस्य भौतामयप्रदानसारचात्तदनन्तरं भयानकः। ततस्तत्कारणभूतो वौमत्मः । वोराक्षिप्तभयानकायनन्तरं वीररसफलभूतोऽङ्गतः। त्रिवर्गफलकरसानन्तरं मोक्षफलकः शान्त इत्येवमुद्देश्यक्रमोपपत्तिः।” वैधावालङ्कारिकवयः श्रीरूपगोखामिचरणैरपि तत्पूर्वकृतिभिः कल्पितानां दादशानां रसानामेकत्व प्रतिष्ठापितम्। स च भक्तिसंचा, रतिरिति वहुलं तस्याख्या। 'सा देधा रसज्ञः परिकीर्तितेति तत्कृतरसामुत्तसिन्धौ। मुख्य शब्द: शान्तप्रीतिप्रेयोवतमलमधुराख्ये टङ्गारभेदे, गौणशब्देन इतरेषां वौरहासकरणादोनां संप्राप्तिः। एवमप्य ज्वलनीलमणावुपक्रभे 'मुख्यरसेषु य: संक्षेपेणेदितो रहस्यत्वात् । एथगेव भक्तिरसराट् म विस्तरेणोच्यते मधुरः ॥' इत्येकेनाखिलत्य तस्य परामर्श:। 'मुख्यगौणानां, 'दृश्यअव्ययो 'रेवं पृथक्करणमालकारिकसम्प्रदायसिद्ध-यथा कायप्रकाशे-'अटो नाटो रसाः स्मताः' इति प्राक, पश्चात् 'शाम्तोऽपि नवमो रस' इति निर्देशः, दाणेऽपि 'इत्यष्टौ रसाः शान्तस्तथा मत' इति शान्तस्य पृषक्तया सुचनम्। श्रये तु नवैवेत्यभिप्रायाभिधानमेतदिति केचित् । न तद्रुचिरमियतमेवेह प्राक। नानुकार्यगतो रसः, अपि तु रस आत्मगत इत्यतो दृश्ये अथे च काय समानसंखका एव रसा:-अतो मूले दृश्ये अयोऽपौति प्रतीकम्।
(छ) रतिरेव सर्वमान्य तिष्ठति-अस्या एव रते: शान्तप्रीत्यादिना पञ्चधा सखात्वेन कल्पनं, वौरासादिष्वष्ट्या गौयत्वेनापि निदेशः। रतेरित्यं भेदास्तत्प्रपत्रस्त नौलमण्यादिव अन्धेच चितालमेव तत दृश्यम् ।

Page #172

अलङ्कारकौस्तुभः । मनोवृत्तिमयो प्रोतिमात्री स्पर्शादिकोचिता । निर्विकारा सदैकामा मा सौहाईमितीष्यते ॥(ज)॥६७का
सदैकाभा सदैकरूपा सा चेतोरञ्जकता सोहाई म्-सा च स्त्रीसखीनां पतिसखीनाञ्च परस्परविषया । स्पर्शकम्मण्यचिता भवति, स्त्रीणां परस्परयथेष्टम्प दियवहारे दोघो नास्ति-एवं पुरुषाणामपि शेयम्। प्रीतिमौहाभ्यामेताइ विशेषो मैत्रयां ज्ञेयः-तत्र तत्र स्त्रीपुरुष. मखो खच्छन्दस्पर्शानौचित्यात् स्त्रोसखोनां स्त्रीणां पतिसखीनां पुरुषाणाञ्च परस्पर विघया। निर्विकारेति-स्त्रीपुरुषयोः परम्परानपि विकाररहितेत्यर्थः।
ननु श्रीकृष्णस्य देवोत्तमत्वेन सर्चयापकत्वादिरूपत्वेन स्तवकतर्भक्तस्य य: स्थायी स: (5) सम्प्रयोगाविषयत्वाभावान्न रतिशब्दवाच्यः, किन्न तस्य स्थायिनो 'भाव' इति स्वतन्त्रसंज्ञा
'विदग्धानां मिथो लोलाविलासेन हि यत् सुखम्।
न तथा सपायोगन स्यादेवं रमिका विदुः ।' इत्यसम्प्रयोगविघयाया स्त्रीजनालम्बनाया: पुरुघालम्बनायाश्च रते: स्तुति: श्रीरूपगोस्वामि चरणानां ग्रन्थे।
(ज) ान्तरं भावमुघजोय वत्तमानाथा यपि रतेबहिरभिव्यक्तितो यक्तितोचिता । अस्थाह लक्षितायाः प्रीतम्मनोयत्तिमयत्वकल्पनम् । मेवााव हम्पादिवाह्याभिव्यक्तिमत्त्वं, सौहाई त्वपरिवर्तनशीलत्वमेव मुग्यं लिङ्ग, विश्वासो मित्रभावश्च सम्य दिविधीरितम्। अस्या अत्र वैष्णव शास्त्रदर्शितपद्धत्या यालम्बनभेदैन विभागः, विस्तरस्तु भक्तिरसाम्टत. सिन्धादौ द्रश्यः। एप भेदेषु केचित् कामानुगाया भक्त विम्बानु विम्बभता:, केचन सम्बन्ध रूपायाः, इत्यादिविचारस्तु नात्र कृतः। भावः --एघ सातिशायि माहात्मवान्महाभावास्थानिन्न इत्थमन्यत्र लक्षितच
'शुद्धसत्वविशेषात्मा प्रेमस -शुसाम्यभाक् ।
गचिभिश्चित्तमारण्यकृदसौ भाव उच्यते ॥' ( भावभक्तिलाम) मैवासस्थयोर्भेदो दर्शितः श्रीमद्पगोखामिचरणे: लक्षणप्रदर्शनयाजेन यथा - - "भावनेः प्रोष्यते मेवं विशम्भो विनयान्वितः।”
"विशम्भः साध्वसामक्तः सख्यं ववशतामयः ॥" रतौ प्रोतिस्तु न तथा, रागस्य विभावो विलासो विस्तारश्च वर्तते। कृष्णाजनयो: सौहार-श्रीकृष्णारक्मिण्योः प्रीती रतिवा।
. (७) एवमेव सार्वत्रिकः पाठः। 'रतिशब्दवाच इति' इत्यु त्वाकापर्यवसानतया साधुः सात् ।

Page #173

पञ्चमकिरणः । सैव देवादिविषया रतिर्भावश्च कथ्यते ॥ ६८ का सैव चेतोरनकता-पादिशब्दाहरुप्रभृतिश्च ।
या सम्प्रयोगविषया साऽप्यवस्थाविशेषतः ।
पाकात् पाकान्तरं प्राप्य चरमे पर्यवस्यति ॥ (1) ६६ का ज्ञेयवाह-सेवेति। देवः श्रोहणास्तस्य देवत्व सर्बयापकत्वादिरूपेच या चेतोरमकता सेव भावः-अयमेव भक्तिरसो भवनोत्यग्रे वनाति (झ)। किन्तयं भावरूपस्थायी सम्पयोगविषया या रतिस्तस्याः परिणामरूपो यो भावस्तस्मानिन एव जेयः।
अवस्थाविशेष इति -रत्युत्तरश्रवणकीर्तनादिमजनानां पौन:पुन्थेन जातो यो रतेरुत. करूपावस्थाविशेषतं प्राप्ये लाट;, सा, रतिगतकचंदां प्राप्य प्रथमपाकाद्भावरूपेण
___ (झ) भक्तिरसो भविष्यतीति-एतच्च सम्प्रदायिमतांनुमारेण-अलङ्कारनिवन्ध भक्तिरसस्य रतित्वेन भावतया वा निर्बाहो नातिदुःसाध इति पूर्व मेवावो चाम।
"अन्चाभिलाषिताशून्यं जानकांद्यनावृतम् ।
यानुकूल्यन कृष्णानुशीलनं भक्तिमत्तमा ।" मा च भक्तिर्म सामाजिकमात्रहहर्तिनी, अतोऽलङ्कारशास्ले तमनुलक्ष्य भेदादिकल्पनं न यथार्थम्। कविकर्णपूरगोखामिपादास्तु कचिदुभयमतमामञ्जस्यसाधनमिछन्तः स्वकीयमतजाले असामान्य जटिल ताश्चानयन्ति। यो भावोऽत्र रतेर्भेदत्वेनोक्तः स पवानिवत्वेग गण्यत इति नातिसुन्दरं समाधानम् । (म) सबै एव भावा यथोक्त विवर्तभेदाः-चरमे विवत्त महाभावस्य विलासः ।
____ 'टङ्गाररमसबख शिखिपुच्छविभूषणम्।
___ अङ्गीकृतनराकारमाश्रये भुवनाश्रयम् ।। इति लोनाकोक्तौ सेव परिणतिरुपभोग्या। रसस्याभियक्तः परी काठामालम्बावोतं रससर्बखे श्रीमद्भागवते प्रथमे
_ 'निगमकल्पतरोगलितं पलं शुकसखादम्टतद्रवसंयुतम् ।
पिवत भागवतं रसमालयं सहुरहो रसिका भुवि भावकाः॥" 'प्रेम'पदेन साधारण्येन परिचिताया अस्या रते: प्रकर्षतारतम्यात् कचित् संघान्तरास्यपि प्रदश्यन्ते, ते चैत्यं निहिया नौलमयो
"इयमेव रतिः प्रौपा महाभावदशा बजेत्। या म्टम्या स्यादिसक्तानां भक्तानाच वरीयसाम् । स्याहतेयं रतिः प्रेमा प्रोयन्क्र मादयम् । स्यामान: प्रबयो रागोऽनुरागो भाव इत्यपि ।

Page #174

sudhakara (?)
१२८
अलङ्कारकौस्तुभः। चरम पाक यत: पाकान्तर नास्ति, यथेक्षुरस: सितोपलापाकावधिः ।
यदक्तम्"यथेषणां रसो यामः पाकात् पाकान्तरैगुड़ः । गुड़ोऽपि पाकत: पाके चरम स्यात् सितोपला ॥ Anantadasas Rasaतथा रतिर्भावपूर्वरागरागाख्यपाकतः । अनुरागः स प्रणयप्रेमभ्यां पाकमागतः ।।
स्नेहपाकमथो याति महारागोऽयमुच्यते ॥" Sahityadarpana. 'निर्विकारात्मके चित्ते भाषः प्रथमविक्रिये' तक्ते रतः पथमः पाको भावः ।
कोऽसौ रसो यस्याभिव्यक्तये विभावादीनां कारणत्वमित्यपेक्षायाँ(6) सत्वरूपमाहपरिणतो भवति। यत्र पास्तु भजनम्य पौन:पुन्यमेव जयम्। तत्र दृष्टान्तो यथेति---
आमोऽपक इन्चरमः पाकात् पाकान्तर: पाकपौन:पुन्येन गुड़ी भवति, यथा च गुड़ एव पाकपौन:पुन्येन खण्डो भवति, तथा भावोऽपि भजनपौन;पुन्येन रत्यपेक्षयोतकर्घदशा प्राप्य पूर्वरागो भवति, एवं क्रमेणोत्कर्षस्य परमकाष्ठापन्नो महारा। आनन्दस्य परमावधिरूपः -एतादृशो महारागो गोपीनामेत्र, नान्ये वां भक्तानाम. अतएव 'कम्यो क चैष परमात्मनि रूपभाव' इत्यक्तवता उड़येनाप्यस्येव रूभावत्वेनोत्कर्ष: इतः। एवम 'आसामो चरणरेगनवामह स्यामिति पद्येन गोपोनामेव चरणधलि प्राप्तौ रणजन्माकाङ्क्षा कृता, न तु कदापि रक्मिणोलनोप्रमतीनां, कुवापि शास्ले इष्यत्वात् । सितोपलेति-'मिस्ट' इति प्रमिद्धाया मत्स्याण्डिकायाश्चरमपाकाजातः कश्चिदपूर्वपदार्थविशेषः पश्चिमदेशे प्रसिद्धः। निर्विकारेति-विकारोऽव विषयेऽत्यासक्तिः, तदहिते चित्त इत्यर्थः
बौमित्रः स च रस: स गुड़: खण्ड एव सः स शर्करा सिता सा च सा यथा स्यात् सितोपला अतः प्रेमविलासा: स्यर्भावाः न हादयस्तु घट्।
प्रायो यवड्रियन्तेऽमी प्रेमशन्देन सरिभिः॥" विस्तरस्तत्रैव दृश्यः। रमार्णवसुधाकरे त्वयमर्थ उपमानान्तरेण सूचितः-प्रेमविलासानान्तु सर्वेषां तन चानेव यथाक्रममेकैव संज्ञापरिपाटी। तथा च
अङ्गुरपल्लवकलिकाप्रसनफलभोगभागिय क्रमशः।
प्रेमा मानः प्रणय: हो रागोऽनुराग इत्युक्त। । एवं (ग) पुस्तक पाठः। अन्यत्र सर्वेष्वपि पुस्तकेषु 'कारबत्वमित्यपेनया' इति पाठः।
-

Page #175

पचमकिरणः |
१२८
वहिरन्तःकरणयोर्व्यापारान्तररोधकम् ।
स्वकारणादिसंश्लेषि चमत्कारि सुखं रसः ॥ ७० का
यत्तम प्रकृतीनामनुकाय्याणां स्वतः सिद्ध एव ( उ ), काव्यादौ तु
व्यथ रसाचात्कारे परिपाटी यथा-श्रादौ श्रवणकीर्त्तनादिभजनानां पौनःपुन्यादानन्दपाया रतेराविर्भाव:, तदनन्तरं विभावादिसमवधानदद्मायतः साचात्कार:, तदनन्तरं रतिरेव रसरूपा भवति, तदनन्तरं पुनस्तेरेव विभावाभिः कर रखमाच्चातृकारः । एवं सति रतिमाचात्कारे यादृशानन्दाविर्भावस्ततोऽपि कोटिगुणितानन्दाविर्भावो र साक्षात्कारे ; एतदेवाह - वहिरिति । सम्प्रति रतिमाचात्कारे या सुखानुभवः, एवं पूर्वस्मिन्ननेकपदार्थ विषयका ( 7 ) ये ये सुखानुभवा व्यासन्, तेभ्यः सर्व्वभ्यः काशात् कोटिकोटिगुणाधिको यो रखदशायामानन्दानुभवस्तस्माज्जातो यचमत्कारस्तडिशियं सखं रब इति रखलचणम्। व्यथ कोऽसौ चमत्कार इत्याकाङ्गायामाह - यथा वहिर्व्वस्तूनामनेकेषां मध्ये कस्यचित् सर्वोत्कृष्टाद्भुतवस्तुनो दर्शनान्तस्य चमत्कारो जायते, तत्र चमत्कारपदार्थो नेत्रस्य स्फारतारूप:, तथैवावाप्यन्त वस्तूनां मध्ये रखतादशायां कस्यचिदद्भुतमुखखामुभवाच्णाता चित्तस्य स्फारतैव चमत्कारः । चमत्कारि सुखं कीदृशं भवेदित्यपेचायां विशेषणमाह - वहिरिति । रमस्योदयदशायां वहिरिन्द्रियाणामन्तरिन्द्रियायाच्च रखानुपयोगिपदार्थमा यो वृत्तिरूपो व्यापारस्तस्य रोधकं प्रतिवन्धकमित्यर्थः । - तथा च रथसाचात्कारे कारणीभूतविभावादेरभानं, न तु तदानीमिन्द्रियाणां पदार्थान्तरस्य ज्ञानजनने सामर्थमस्तीति भावः । तदेव पुनविशेषणान्तरेणाह - स्वकारणेति । स्वकारबाहि विभावादि, (8) तस्य संश्लेषि, तथा च विभावादिसहितस्येव रखस्य साचात्कारो जायत इत्यर्थः । यथैकमेव दधि वस्तु मितामरिचकर्पूरादिनानावस्तु मिलितं सहस्रालाखं भवति, तस्यास्वादनकाले चितरमस्य प्रत्यक्षो भवति, तथेत्यर्थः ।
पायविति यं रस उत्तमप्रकृतीनामप्राकृतानामनुकार्याणां भक्तानाम् । गड
(ट) रसस्य स्वरूपलक्षयं तटस्थलचयच दर्शितं टीकालनाऽस्वादस्वभावसूचनेन विशेषण प्रपश्चयानेन च । एवंविधेषु स्य घूमानद्वारा विशदीकरणं विना नान्या गतिःसेव टीकायां दर्शिता । 'रसे मारचमत्कार' इति चमत्कारस्यैव प्राधान्यम् । दर्पबाि निवन्धेष्यस्यैव 'ग्रलौकिक चमत्कार प्रायः कैचित् प्रमातृभिः । स्वाकारवदभिन्नत्वेना· यमाखाद्यते रसः ॥' इत्यादि वाक्येन परामर्शो विहितः । चमत्कारीति - चमत्कारस्याप्राकृततैव वोधयित्री |
(7) एषाऽपि माविकः पाठः । मन विशेणमात्रप्रयोगों विशेष्यप्रतिपत्ता'विति न्यायेन समाधेयः । (8) एवं (ग) क) पंतकयोः । 'स्वकारणं विभावादि' इति पाठः ।

Page #176

अन्नहारकीस्तुभ ।
.
सामाजिकानामेव-तषां सर्वरमाभिव्यक्तिगाल्येक एव पूर्वोक्ताः कश्चनास्वादकन्दथेतीधम्मविशेषः स्थायी। तत्र युक्ति हर्शयिष्यते ।
रसस्यानन्दधर्मस्वादकध्य, भाव एव हि । उपाधिभेदानानात्व, रत्यादय उपाधयः ॥ (3) ७१ का रत्यादयः स्थायिनः । यथा नानाविधशरावमलिनतारतम्येऽपि तरवि. विम्बप्रतिबिम्ब एक एव, तथोपाधिगत एव भेदः, नानन्दगतो रसस्य (७) । उक्तप्रकारेष म्थायिष कश्चिदभयनिष्ठः, कश्चिदेकनिष्ठ उभयनिष्ठश्च। तत्र रत्यादिकभयानरः, जुगुप्साऽदिरेकनिष्ठः, क्रोधादिरेकनिष्ठी दिनिष्ठच-इत्यनुकार्याणामेव, मामाजिकानामिक प्रवेत्युक्त वात (द ।
यथा रत्यादीनां भावपञ्चरागादिरूपो नानाविधयाक उक्तस्तथा रमम्याप्य कम्य पाकान्नानाविधत्वं कथं नोक्त, नवाह-रसम्येति। आनन्दधम्मत्वाचरमानन्दरूपत्वादे कध्यमेक विधत्वम्। यथा मिलोपनाया: पाकान्तरं नास्ति. यथा वा महारागम्यापि चरमानन्दत्वेन पाकान्तरं नास्ति. नयंत्र रम म्याधि। अदे कम्य रमस्य न नानाविधत्वं ज्ञेयम्। भाव इति-नानात्वं प्राप्नातीनि पीयः- 'यथा नानाविध मागवे त्यादिवाट: काचित्को न पर्चमम्मतः । .. (ठ) यथैक एवाकाश उपाधिभेदात् चदाकाशपटाकाशादिसंज्ञया एथक एय. गुखियते, तथैक एव रस आलम्बनोदीपनादिनानाविधोपाधिभेदेन कदाचिङ्गारतया कदाचिोरत्वेन कदाचित् करणाखया वा यवड़ियते। एवमेव रसान्तसिन्धदर्शितपरि. भाषायां रतेर्गोणीमुखाभेदेन संगमनम्। आनन्दस्त सर्वतेव समानलमा समानानुभवप्रकारच-अतो वस्तुगत्या भिन्नसंचत्वेऽपि न खरूपतो भिन्नता।
(3) सामाजिकानां पचे तत्तद्भावप्रपञ्चस्य न वस्तुतोऽनुभूतिः, अपि तु ततो जातस्थाखण्डखरूपस्यानन्दस्यैवाखादः। अनुकार्याणां हङ्गाररसभाषा कदाचित सम्भोगः, कदाचिरिप्रलम्भः. कदाचिन्मान:, कदाचिदिन्ता वैलयं देन्यं वा-तदुपभमानानां सामाजिकानामेक एव आनन्दः सर्बत्र। एवं वीराङ्गतादिष्वितरेषु रसेषु । न चान सामाजिकवोधोपलक्ष्य मेवालकोरिकस्य शाखमिति कृत्वा रसानां भागकल्पना विस्तरेण विचारादिश्च निन्दाते. 'प्रयोजनमनुद्धिस्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते' इति न्यायादवापि विश्लेषणमुखेन सामाजिकानां वोधोहाटने सौकर्यमहनीयम्। अयमाशयो .. (9) एष पाठः (क) (ग) पुस्तकयो स्ति-टीकाकरणम्य मूलान्तर्गतत्व मन्दिहान पनि प्रतीयते .

Page #177

पञ्चमकिरणः |
प्राकृताप्राकृताभासभेदादेष विधा मतः ॥ १२ का
एष रसः प्राकृतो लोकिको मालतीमाधवादिनिष्ठ, अप्राकृतः श्रीकृष्णराधाऽदिनिष्ठः । आभासस्त्वनीचित्यादिप्रवर्त्तित: : । स चाभासस्त्रिविधः प्रसिद्ध त्रिमसिद्धभेदात् । आद्यः प्राक् प्रसिद्धिमात्रोपहतः, न तु सम्पत् स्यमानः ; स च रसाभासो भवन्रपि रसपोषकः - यथा नन्दन सम्बन्ध प्रसिद्धौ मालत्या माधवे रतिपुष्टिरिति प्राकृते, अप्राकृते तु शिशपालसम्बन्ध
१३१
प्राकृति - प्राकृते रस एव नास्ति (८), तदपि यत्तैविध्यमुक्तं तन परमतानुसारेणति ज्ञेयम् । प्राकृते ये रमं मन्यन्ते ते भ्रान्ता एव यनोव कमिनिममान्तनिष्टं ॥ प्राकृतनायकेष्वतिनश्वरेषु रसो न भवति, विचारतो विभावापरात घ्यामयं वैरस्यमेवोत्पद्यत तवेंव रसं वर्णयन्तीत्यर्थः । अतएव ग्रन्थका रेखापि प्राकृतविषय एकमपि पदां नोदाहृतं किन्त एवं सत्राणि पदान्युदाहृतानीति ज्ञेयम्। प्रसिद्धेति - रुक्मिण्या वह शिशुपालव्य सम्बन्धो लोकानां प्रमिडिमालेवोपहतः भ्रान्तानां प्रतीतिविषयः, न तु सम्पत्स्यमानः -- स सम्बन्धो न तु सम्पन्नो भविष्यतीत्यर्थः । अतः शिशुपालस्य रुक्मिण्यां रमौ रसाभास एव । एवं परोरमणीधु पुरुषस्य रतिरपि रसाभास एव, प्राकृतविषयत्वात् ।
यत्रसानामष्टधा विभागः कृतस्तदनुभावादिवद्दि: प्रकाशकक्षामवलम्बप्रानुकाय्र्याणां नायकादीनां वत्वमनुसृत्य, न तु रमम्वरूपस्यानन्दस्तयेत्तया वा भेदन | रसात्मवादिनामनुभवसाक्षिकानन्द स्य तदानों वन्द्यान्तरस्पर्श शून्यत्वेनालौकिक चमत्कारवत्तया च न भेदकम्पना सम्भवतीति तत्त्वम् । प्रकाशदर्पण कदादयो वामेतन्मतपोषका व्यपि सामाचिकानामेक एव रस इति न स्फुटमभिदधति । तवेदमपि तदभिप्रायविलसितं सम्भवि यन्त्र खलु सर्वेषां रसानामानन्दमात्रा ग्रानन्दप्रकृतिश्चैका वीभत्स जुगुच्चाऽदिष टङ्गारकवादित उपलब्ध : पृथक्त्वस्य निहोतुमशक्यत्वात् । वयन्तु सम्भावनामप्येतादृशीं न वहु मन्यामहे, कारणश्च तत्र प्राक् प्रदर्शितमेव । न खलु वहिरावंष्ट नभेदन ग्रान्तरानन्दम्य स्वरूपभेदः कल्पा:- एवमयाधुनिकाः प्रतीच्या काव्यतत्त्वविदः । Ct the views of B. Croce, Spingarn, Henderson and others).
(C) प्राकृत रस एव नास्तोति हि मम्प्रदायविदः, तन्मन श्रीकृष्णा एव रमः सम्भवी, गत्वितरस्मिन् प्राकृतजने । मनमेतदालङ्कारिकमतानुसारि नेति टीकालदेव खचितम् --- वस्तुतस्तु रखात्मवेदिनों ग्रन्थः प्राकृत ममत्त्वमपखातुं न शक्रवन्तीति मन्यत एव - तथापि मम्प्रदायम तरच चातुरोनाल जम्भणम् । मान्नानां जीवानामनन्तभा ज्ञानं तदेवनागति र सुलभमानन्दम् श्रतः कथमामनधिकारः

Page #178

१३२
अन्नङ्गा र कोस्तुभः ।
प्रमिडी श्रीरुक्मिण्याः श्रीकणां रतिपुष्टिः । कृत्रिमस्तु नन्दनं प्रति मालतीवेशधारिणी मकरन्दम्य वास्यप्रकेटनादिः । मिडस्त्वनौचित्यप्रवर्त्तित एव - अनौचित्य कम्या अनेककान्त नित्वम् (ग) ; यदुक्तम
कुनश्वानवसर पनि प्राकृतानामस्माकं न ज्ञानगोचरम् । यत्त ग्रन्थकारे प्रानविषय एकमपि पदानमिति कृत्वा तस्य प्राकृते रमासत्त्व कल्पपचाङ्गीकरणं न तत् मभ्यक्. यपि तु वैदग्धामामेव यतोऽव ग्रन्थ श्रीकृष्णलीलाम्टतमेव वर्णनायमुदाहरन्कलेनंনि ग्रन्थतो हृद्गत भावः अतोऽव प्राकृतचरितवर्णनमप्रासङ्गिकमित्यव तस्य वच्चनं, न तु कारणान्तरमति । प्राकृताश्रयस्य रसस्य मत्तामवतां वैष्णवालङ्कारिकायामियं हि शैली- -यव प्राकृतचरितमुपजॉय होतरेषामालङ्कारिकाणां मत रसो वर्त्तत तत्र वैष्णवाणां मत रमता न जातु सम्भवति । यत्र तु पंगदरभणोरतिस्थल वैणवानां मंत रमस्यंतर यवच्छिन्ना सत्ता, नवालङ्कारिकचक्रवत्तिन इतरे रस्याभासत्वेन स्थितिसुपपादयति । प्राकृतं रमविकृतिम महमानानां नियुक्तिश्चानन्दचन्द्रिकायामित्यं लचिता'ननु ततलञ्चणं प्राकृतनायिकासु दमयन्ता मानत्यादिष्वयाप्तमिति चेदिष्टापत्तिरेव । 'रमां वैस:" 'रसं ह्यत्रयं लब्धाऽनन्दो भवतो त्यादिश्रुतिप्रतिपादितम्य साचाचिदानन्दघन म्य रमस्य वित्रनिभवदादभिरप्राकनी भगवत्प्रेयमारालच्या कृता तत्र मुह्यङ्गिः कविभिर्यदि प्राकृतादिषु पिशिता जरामरणादिमतोघु स्त्रीषु म रमः प्रत्यापविष्यंत, तर्हि वयं - किं कुम्म: ? तथा हाक्तं रसपच्यचाग्यायाम् (भागवत १९१९ 'नं ब्रह्म हुदा य व्यादिकवये ह्यन्ति यत् सूरयः । नजोवारिम्टदां यथा विनिमय इति । य श्राद्यस्य र सभ्य ब्रह्म तत्वमादिकवये भरताय तनं । यत्र रमतत्त्व कवयः कायको मुहन्ति, मंगालच्येऽपि प्राकृतरमलक्षणभ्य मङ्गमनात् । इत्यादि । कविकरणपुरचरणास्तु प्राकृताश्रये रसस्य मत्तामितरालङ्कारिका इव स्वीकुत्र्वन्ति परं तेषामपि मत्यानाश्रय एव मुग्यो रमः । टीकाकता गोस्वामिचक्रणा एतदपि न सहते, 'प्राकृत ये रमं मन्य न भ्रान्ता एवेत्यादि कटान सचयन्तः स्वमाशयं मनवामेव वाकन्ति रसस्याभासतापक्षस्तु वयमतरवालोचयिव्यामः । प्राकृत रस एवं नास्तीति तु सीत्प्रसमाम्फालनं भक्तिशास्त्र याग्यान यथाकथञ्चित् औचित्यमावहतु न तु कान्तामम्मित तया उपदेशयुनि कार्य तदाश्रिनालङ्कारिकवचः प्रपञ्च च तस्योपयोगः । तदमवधेयम्-अतिः गहनस्वरूपे रसे प्राकृता श्रयतायचस्तत्त्वाम्खादादा चतर कत्ता मधिरोहरिपाकत्तु सुशक एव इति वैष्णव गोस्वामिमतस्यान्रानन्त यवहारिक प्रपचरूपे न तस्य प्रयुक्ति नान्प्राशनाश्रितानि कालिहा सातिकायानि प्रत्याहरियो विधानंचलं तस्य सम्यक्परिग्रहेण । (ब) अनौचित्यम् -- ' ग्रौचित्यं रतसितस्य स्थिरं कायस्थ जीवितमित्योषित्यमेव प्राक सचैव गण्यते । पशुगतम्टतप्रति न कदापि कान्ता सम्मिनयोपदेश
ग्रप्राकृताश्रथस्य

Page #179

पचर्माकरणः।
१३३ 'यद्यपायं रसाभास: परोढरमणीरतिः। Rasasudhakara,
तथापि ध्वनिवैशिध्यादुत्तमं कायमेव सत् ॥' इति तथापि 'रसो भावस्तदाभासो भावशान्यादिग्क्रमः' (३५ का) इत्यादुरातदिशा 'आभासोऽपि चमत्कारदशायां ध्वनिभाग् भवेत्' इति ध्वनिमर्यादयैवोत्तमकाव्यत्व, न त्वनौचित्यरीत्या-इति प्राकृत, अप्राकते तु परोढरमणीरतिरेव सर्वोत्तमतया भूयसी श्रूयते, न तस्या अनौचित्य प्रवर्तित्वम्, अलोकिकत्वमिहेषणमेव न तु दूषणमिति न्यायात, सकागोचरत्वाच (त। तथा च
सर्वोत्तमतयेति-शान्तिप्रतिपञ्चविधरतीनां मध्ये टाररति: सव्वात्तमा। मा च रतिरिविधा-स्वकीया बक्मिण्यादिनिष्ठा, परकीया वनसुन्दरौनिशा च तयोमध परोदरमणो श्रीब्रजसुन्दरी तनिष्ठा रति: सर्वोत्तमेत्यर्थः। भूयसीति -मर्चवदेतिहामपुराणादीनां मारभूत श्रीभागवतं श्रीकरण नोक्तं 'न पारयेऽहमित्यादौ 'या मा भजन दुजरंगेहदसला: मंचा' इत्यादि - तवैव श्रीउद्धवणाप्यक्तं 'या दुस्तानं खनन· मार्य यथच हित्वं त्यादि। उच्च मनोल मणौ श्रीमदपगोस्वामिभिरप्युक्तम्-'अवेव परमोत. कर्षः जारस्य प्रतिष्ठित' इत्यादी। महानुभावाना दृश्य अ यकायादी परकीया सर्वोत्तमोत्तमतया श्रयत इत्यर्थः । योवित्वं स्वाभाविकम्-प्राकृत एवेदम, अप्राकत तु मकललोकिकमीमातिशयाने परमपुरुधे न काऽपि निन्द्यानिन्दानाचिन्ता। अन्यत्र त्वेध विचारो न निहित:-अवमम्प्रदायमता. विष्कारकल्पनामाकाय म निपुणं ममाहित; : आभामस्य भंदप्रदर्शनमप्यस्य ग्रन्थक्कन बालसारिकमतमामञ्जस्यसाधने निबन्ध प्रकटयतितराम। सिङ्ग' रसाभासं विना के भंदा एतेरपरालकारिक तथा समं स्वीकृताः। 'मिहरमाभामस्याव वेगा वमतप्रणालीमनुसृत्व चरमरसपचे म्थापनप्रथामः स्वम प्रदायमतं प्रति भक्ति कल्पनाकोतुकमुपपादयति। न
कथने स्वमतविरोध न्यौदामीन्यं वा हेतुः, यतश्चमत्कारलक्षणेन कायस्य।उत्कर्षस्थापना दाभामस्यापि मुख्यत्वेन विपरिणतिनात्यन्तदृषणोया कविमो रमाभाम: निसर्गप्रेमवता गोपसभ्रवां गोकुलनन्दनम्य च पक्षे न कल्पा इति न तम्य न द निर्दशः।
त) परोहरमणारती रमो नु, अपि तु रसाभास एवंति सम्प्रदायविदामालकारिकाणां राद्वान्त:-'परोहां वयित्वाऽत्र वश्याश्चाननुरागिणोम्। आलम्बन नायिका: सारिति दपंकदुत्त:, 'एकत्र वानुरागच नियंजनेच्छगतोऽपि च । योधितो वहसक्तिचंद्रमामासखिधा मत' इति प्रताप दियमतस्थिनेच। एवमप्यनबाचीना: मर्चे कण्ठाभरण. कडोनाद्याः, रसशास्त्रविशारदा वहयो कदमदभानदानास्यश्च : परोदरमणोग्ता रम एव

Page #180

१५४
अन्नमारकोस्लमः । 'अलोकिकाय य भावा न तांस्त कण योजयत् ।' इति च । Udyogn-Tarvan
वजवधनां काकतानमानसत्वेन स्वपतिनिष्ठत्वाभावात्तेषाञ्च मायाकलिततच्छायाऽनगालनन तदङ्गमङ्गमात् प्रत्युत कवलानुरागमात्रापाधितया
तोरनकतया शुद्धत्वमव । म रमाभाम रात मावालसारिका भक्तिमागचारिगः श्रीमद्रपगोखामिप्रमतयः । कौस्तुभकत रमाभासो भवन्नप्यसौ रमपोषक दनि सुचिन्तितं स्वममोहित प्रकाशयन्नपि म्वसम्प्रदायमतदा। दाक निर्वचवानिव प्रतीयते। पगारमणोरत्याश्रय कायमुत्तम कायमेवेलाव तु न विभिन्नमतावलम्बिनोरशेतयोः कापि विप्रतिपत्तिः - ध्वनिवैशियमेव कारणत्वेनोपन्यम्य उभयरपि तैः गाहासत्तसई-अमापातक र ङ्गार पातक-पद्यावलादिस्थितानां पद्यानां मत्कायत्वेनाङ्गीकृतत्वात् । अप्राकविषयकपरोपरमणीरतिपक्षेच नामाकं रसोऽमो रमाभासो वति निबन्धातिशय:. यत: सकलसहृदयहृदयावर्जनकारिणि रसनिर्यासस्वादार्थमवतारिणि साक्षादम कदम्बे 'कणास्तु भगवान् स्वय'मिति भागवतसंहितोदिते किमनेनालोकप्रपञ्चकलिते इव स्टघाविवादशौण्डान। धन्यम्मन्यजीवनानां गोपाङ्गनाना भगवता श्रीकणोन मह 'वृन्दारण्ये विहरता मदा रामादिविभ्रमः । हरिणा असनारीणां विरहोऽस्ति न कहिंचित ॥ इति स्कन्दपुरागीयोपदेशाम्टतादनादानन्तमम्बन्धत्वं, "कात्यायनि महामाये महायोगिन्यधीश्वरि । नन्द गोपमतं देवि पति मे कर ते नमः।" इति सङ्कल्पमाचेया गोकुलकुमारिका: । वास्तव कियतीनान्तु पतिभावो हरावभूत् । '... इति, 'गान्धर्जरीत्या स्वीकारात् म्बीयान्वमिह वस्तुत: ॥' इति च भवतामभिधानात् 'यातावला वजं मिहा मयेमा रंस्यथ क्षपा:।'... .. .. "भविष्यामि पतिहि वः' इत्यादि श्रीमद्भागवतदनाच्च भगवतः पतित्वमेवास्तु, 'या दुस्स्यनं स्वजनमाय्यपथञ्च हित्वे'यदि 'या मा भजन् दुर्जरंगेहाद हला' इत्यादि तवत्याशयात् 'दृध्या कंशाव : गोपरागहृतया किचिन्न डर मया तनात्र मलिताऽसि नाथ : पतितां किं नाम मालम्बस इत्याभियुक्तोक्तेश्च सिद्धमोपपत्य मेवास्तु वा तस्य, नास्माकं कायरमरसिकानां किमपि वक्त यमवक्त यं वा तवाले। 'परमिममुपदशमाद्रियध्वनिगमवनेछ नितान्तवेदखिन्ना: । विचिन्न भवनध वानवौनासप निघदर्थ मुलखन निवडम् ' इति तद्दिश्य भक्तिप्रविलोकनन भवन्त इव वयमप्योमिति अमः। अप्राकताशये उक्तलक्षणाया रत: "बहु वार्यते यतः खलु यत्र प्रच्छन्नकामुकत्वक्ष । या च मिथोदुलभता मा परमा मन्मथस्य रतिः " इलध नाऽस्म दिलप्रवन्ने मनिनिवन्धे या प्रशंमा न तया काऽयम्माकमिशपत्तिरिति । कंवलं निचन्धवद्भिभवद्भिरानन्द चन्द्रिकायाम् 'अनन्य शरणा स्वीया पणार्या पणाङ्गना। तस्यास्त केवलं मा तनेधा रागिणी मता।' इति द्वजानिलकासम्म त्या परोगोपपयोग्य सकलम हुनय हृदयमानिकी मनिामा मादी रनते इति यदमदादाशयमनाविक बहिरिव कथा गगहापाधिका मचिता, यच्च

Page #181

पचमकिरणः |
१३५
अत्र रसग्रन्ये काव्यमधिकृत्यैव विचारः (थ) । काव्यं ं दृश्यं श्रव्यश्च । दृश्ये गव्दोपात्ता विभावादयोऽभिनाय काश्रया अभिनेयाश्रयाश्च श्रव्ये केवलं शब्दोपात्ताः । कुतोऽत्रानुकार्य्यगतो रस: १ ( 10 ) नापुत्रनुकर्त्तृगतः, तेषां
मामानिकानां रसोत्पत्तौ प्रकारमाह--अभिनायको नटस्तदाश्रयाः - एवं भाव हावकटाचादयो नटानामभिनेयास्तशश्रयाः । प्रनुका ति - अनुकाय्यायां भक्तानान्तदानी तवाविद्यमानत्वात् नान्यदर्शनात् पद्यश्रवणाञ्च तदानीं कस्य रसो भविष्यतौति पूर्वपचः । अनुकर्त्ता नटः नापि ततो रमो भवति । ननु कस्यचिथवेशधारिणो नटस्य एवं
८
'नातीव सम्मतत्त्वाद्भरतमुनिम्तविरोधाच्च साहित्यदर्पणौया न गृहीता प्रक्रिया प्रायः ॥ इत्ययथा भरतमुनेतविरोधमप्राकृतनाय काशितस्याद्यिविषयं दर्पनालोचितमसूचितमपि भवत्कुतायां नाटकचन्द्रिकायां प्रकटीकुवरिनर्थ कन्तदुपरि कलङ्कपङ्गलेपश्च कृतः, न तत् सर्व्वसहत्वसौजन्य प्रथितनाम्नां वेगवानां भवतां यशस्करमिति मन्यामहे । प्राकृतविषयक - परोঢ়रमणौरतावाभामनैवेत्यस्माकमालङ्कारिकम म्प्रदायिनां मतं, कौस्तुभकुदपि भवानस्मत्सपक्ष एव । तत्र युक्तिश्चानीचित्यमेव मृले निहितं तच्चानौचित्यं सहृदयमामाजिकयवहारतो ज्ञेयम् । उत्तम प्रकृतिप्रायत्वं परोदरमणीरतिः ममाजगर्हिता तच्चेष्टितस्य कायनान्यगतत्वेनोपादेयतथाऽम्बादनं 'यदधम्मकृतः स्थानं सूचकस्यापि तद्भवेत. ' इति न्यायात् सभ्यानामपि तद्रपायत्त वैधम्म स्पर्शोऽवश्यम्भावी । यत्तु 'प्राकृते रस एव न. स्ती' ति माटोमायाविष्कारस्तत् भक्तिशास्त्रसिहं, न कायतत्वोपयोगीति प्रागेव प्रतिपादितवन्तो वयम् । अवालङ्कारशास्त्रे कायास्वादार साधनमेव मताविष्करण साध्यमिति न कटाक्षपातः परं भक्तिगात्र मुक्ति शास्त्रयोर्यथाऽधिकार भेदो भवह्निराविष्कृतः, एवमपि काय तत्वतोऽव साम्प्रदायिकरमतत्त्वस्य भेदाविष्करणं नान्याय्यमिति । अतएव रसस्थान ग्रभ्य त्रिधा विभागो ग्रन्थकृतां बैचचण्यं द्योतयतितराम् । 'व्यप्राकृते तु' इत्यारभ्य स्थितस्य तर्का गोचरत्वाचे 'त्यन्तस्य मूलगतस्य सन्दर्भस्यानन्द चन्द्रिकायामुहारः कृतश्चक्रवर्त्तिचरणैः ।
"
(घ) एष एव प्रकृतः पन्था व्यालङ्कारिकनिवन्ध रमतत्वनिकीरण इति निपुणं स्वाशयसूचनं स्वसम्प्रदायिनः प्रति ग्रन्थकृत इत्यस्माकं म्थूलतः प्रतिभानम् । 'शास्त्रं कार्यं शास्त्र - कायं कायशास्त्रच भेदतः । चतुः प्रकारः प्रसरः सतां सारस्वतो मतः ॥' इत्यादाभियुक्ततमदर्शितभेदतः भक्तिमुत्यादुपदेशकृतो निवन्धबन्धान्नुखातः रमालम्बनजीवितस्य वाक्यकदम्बकस्य वैशिष्टामनुमीयते । यद्यप्यव ग्रन्थ बादिमकिरणे काय प्रयोजन प्रदर्शनावसरे 'यशःप्रभृत्येव फलं नास्य केवलमिष्यते । निम्मे । यकाले श्रीकृष्णागुण लावण्य के लिघु ॥ चित्तस्याभिनिवेशेन सान्द्रानन्दलयस्तु यः । स एव परमो लाभः स्वादकानन्तथैव सः ॥” इति
(10) 'कताब नानुकायंगता रस' इति मुदित पुस्तकें निन्दनीयः पाठः ।
1

Page #182

अनारकोखमः । पिक्षाऽभ्यासप्रकटनमावकोशलेन खादक चाभावात् । यदि तु विगलितवेद्यान्सरत्वमनुकणामपि दृश्यते, तदा तेषामपि सामाजिकत्वमेव। अनु. करणन्तु संस्कारवशादेव जोवन्मतानामाहारविहारादिवत्-नेन सामाजिकामामेव रसः । (द)। हममशधारिणो नटस्य च लोके रमोत्पत्तिः श्रूयते, तबाह-यदीति। ननु नटस्य सामाजिकस्य रमानुभवकाने विगलितवद्यान्तरत्वात् कथन्तस्यानुकरणं सम्भवति, तवा:संस्कारवशादेवेति। भक्तिमुक्तिदत्वचापि कायस्य प्रयोजनत्वेनोक्तं तच्चातिरिकमेव, न सबस्य तदेकान्तिकतयेतर व्यवछिन्नतया वा सम्भवतीति मरणीयम् । एवमेव धर्ममोक्षशास्त्रप्रतिषिरेऽनुरागिवि वेश्याणमावलम्बिनि भावानुवन्धे रसत्व कायोपयोगीति नोल्वयं वचः।
(६) रससझावे 'प्रमावचवणेवाब-सच सामाजिकानामेव केवलं सम्भवति । अतएव रसो नानुकत्र्तगतः, नाप्यनु कार्यगतो वा, परसपलह,गत एव। निखिललगत्स्थितिकतो धम्मस्येवास्याप्यास्वादनमेव जीवनं सेवन भोगो वा. स एवेश परः पदार्थः। तथा च कश्चिदाधुनिकः प्रतोच्यमनस्तत्त्वकोविदः
[ Cr. in another context. 'Religion is neither an act of knowledge nor a rule: it is a life, it is an experience ; and this life has its source in the deepest part of our being, viz. feeling. We cannot proceed through knowledge of religion to religion--this latter is an original fact. -Emile Boutroux in Science and Religion in Comtemporary Philosophy, translated into English by Jonathan Nield (1909.] .. सच रबादिवासनां विना नोत्पद्यत इति प्रागेवावीचाम। त एव सामाविकधुण्या ये कविप्रतिभासमत्यापितकाचहारेण वक्षाखादसहोदरस्य रमाखादस्य विषयिणो जायन्ते। सामाजिकवृदयेष्वेव कविवाक्याबि वहसंस्काराणि सफलानि च नायम्। केचिदाधुनिकाः पाचावकायाप्रवुद्धय आप्तवाच व सामानिकम्मन्यत्वमेव कवे: स्वप्रतिभोहड्ने परमं लक्ष्यं मन्यमाना एवमद्घोषयन्ति
Cf. Spingarn-- Creative Criticism) 1p.43) : - Thu identity of genius and taste is the final achizment of molien thought on the subiect of art; and it means that fundamentally in their most significant moment, the creative and the critical instincts are one and the same).
यसोऽपालतगतोऽप्युपभोग्यताक्तसक्त मूलेऽत्र वृत्तिप्रतीके-तथाहि नटेनानु. नियमाबाद्यनारसन्दर्भ।

Page #183

पञ्चमकि रगाः ।
१३० तथाहि नटेनानुक्रियमाणानुकायंचरित दर्शनश्रवणजनित चमत्काराविशयेन विगलितंवेद्यान्तरतया तद कस्फूर्तिमनाथेन बहुतमिदं राममौतयो रतिकलाकोशलम्, अङ्गुतमिदं गमरावणयोयुद्धम्, अनुतमिदं प्रेतरकारि विचेष्टितम्-इतवादिना मर्चवे व रमेषु
रमे सारश्चमत्कारी यं विना न रसो रसः ।।
तञ्चमत्कारमारत्वे मञ्चवागुतो रसः ॥ (4) इतपादिदिशा चमत्कारपूत्र कम हुनत्वातिशयस्फुत्तौ सम्य मिथ्यासंशयसादृश्यप्रतायातिरिक्तेन प्रतायविर्णपेग चित्रोत्कोर्णाभिरूपप्रतिमाऽदि. ' वित्र 'इमे रामसीत', 'रामोऽयं सौताशोक कीर्ण:', 'रामरावणावेतो', 'व्याघ्रोऽयं जनोपप्लावकः', 'श्मशानमिदं शवसमूहान्यमांसाद्यशनमत्तोअनपिशाचादिवृतासङ्घल'मिति कनिमेष्वपि तेषु विभावादिष्पकविमवत् प्रतीय मानेषु स्वगतरसवामनाधोतरजम्तमस्तया (ध) खतरेषु तेषां चेतःस्खेव एवानन्दो जायते । न तु तेषामे कम्मि बेव चेतसि रतयादयः सर्वे स्थायिभावाः
सनाथेनेति-रसोपयोगिविभावादिस्फतिमहकतेन क्रियमाणानुकार्यचरितदर्शनमय ननितचमत्कारातिशयेन हेतुना मर्चेषु रसव झुतातिशयस्फूर्ती सत्यां सम्यङ् निचयः! तथाच निश्चयमिय्याऽदिप्रत्ययातिरिक्तन केनचिदनिर्जचनीयप्रत्ययविशेषेण हेतुना कृत्रिमेष्वपि विभावादिध्वविमवत् प्रतीयमानेषु सत्सु मामाजिकानां चेतःखक एवानन्दो जायत इत्यन्वयः। तेषामिति-उत्माह शोकविस्मयादीनां परस्परविरुद्वानां युगपदेकर
(ध! रमस्यालोकिमयमित्वं चमत्कारप्रामवचोपलक्ष्य प्राचीनमतोहारपुरपरमेवमभिधानम्। न तावदन' पदेनात्र पारिभाषिकतनामकरमविशेषख यावं, बवा सबष्वेव नवस रसेषु स एवान नापरपर्य्यायश्चमत्कारकारी कोऽपि पदार्थो वरीपत्ति। रश्मिदिन वलात् एहोताऽस्मन्मनोत्तिरनीकिकत्वोपलब्धिमपभुनाना मान्द्रानन्दसवालः सपैति । एतदद रसस्य रसत्व म्. एतावतो च तस्य रस्यता।
Cf. Longinus -On th: Sublim. ( Translated by Dr. Saintsbury in his Loci Critici \-'What is out of the common leds an audience not to persuasion but to ecstasy.......... "I should certainly lay it down that there is notring so eloquent as real passion standing, where it ought, in enthusiastic afflatus of inspired madness and filling the phrase with a sort of Delphia
rapture.''
१८

Page #184

१३८ .
अलङ्कारकौस्तुभः । मन्ति, तेषां परस्परविमणानां युगपदेकत्र स्थितेरभावात् । नापि यत्यादेश्वेतसि रते: स्थायित्वं, न च शमिनान्तेषां भयशोकादिसत्ता-अपि तु सर्वरसचमत्कारग्राहक एक एवास्वादकन्दः कश्चन चेतोधम्म इति-पती भयानकवीभत्सादेः काव्यनाट्ययोग्व रसता, न लोके (न)। प्रतएवोत्तम्स्थितेरभावात् । दोषान्तरमप्याह-नापौति। यतिनां सन्नवासिनाश्चित्ते सर्वत्र समदृया निर्विकारत्वेन भयशोकादिम्यायिभावानाममम्भवात्तेषां रसाखादो न स्यात-इति तु परमतानुसारेणेवोक्तमन)। वस्तुतस्तु तेषां ज्ञानित्वेन चित्तस्य कठोरत्वादमाखादेधिकार एव नास्ति :-थाचो तन्ततीयस्कन्धे-तचापि चित्तबड़िशं शनकैम्बियुक्ते' इत्यादिना चित्तस्य वडिगत्वोत्या महाकठोरत्वमुक्तम्।
खातरमवासनेति-एतदेव मुखामुपकरणं रमस्फर्तिसमाधौ-फलन्तु सर्वत्र समान जमाऽमनमय इव कश्चनानन्दकन्द इति सारस्वतसारानां धन्यम्मन्यानामनुभूतिः। रमस्फुर्तिच मा वास्तवाश्रया वासनास्थितत्वात्, न तु गगनकुसमगन्धीपलब्धिप्रवृत्तिवत् कल्पनाकलिता. सत्याश्रयेति विदितयम्-अत्रेव भावनाभुक्तिवादिना भट्टनायकादीनां मताक्तिवादिनामभिनवगुप्तपादादीनामालङ्कारिकोपजीयानां मतस्य वेलणाम्। एतामेव रसस्फतिमभिः लक्ष्य श्रीवागदेवताऽवतारस्य मम्मटभट्ठस्य रमस्वरूपनिरूपणे माधुरीमयो सन्दर्भसक्ति:'पुर व परिस्फरन हृदयमिव प्रविशन् मचाङ्गोनमिवालिङ्गन्नन्यत् सर्वमिव विरोदधदि'. त्यादि। इदानीन्तनानुभूतिसंवेद्याऽतोतानुभवप्रत्यभिज्ञासमतिनड़िता वा स्वगतरसवासना. धुनिकैरपि प्रतीच्थ कोविदे: सामाजिकसंस्कारोबोधकताकल्प स्वीक्रियते मर्यते च।
(Cf. - Impressiveness consists in greater intensity of present feeling and in taking a strong and permanent hold of the memory.-Bain - Rhetoric and Composition. Part I p. 258,
(न) रौतहासमादीनां लोकेऽनुभूतानां खत एवानन्दः सम्भविता, कार्य नाटेद्य च निहितानां तेषामानन्दात्मकत्वमानन्दोदोधकत्वञ्च वर्द्धतेतराम्। भयानकवीभत्साहितो लोके वैरस्यं विसखीभावश्च प्रायः सम्पद्यते-तथाहि स तावदल्पसंख्यो मानवसङ्घः य: सर्वदमनो भरत इव म्हगेन्द्र पोतेन चिक्रोडियु:-जिंभ रे सिंहसाबा जिंभ दंताई दे गयइस्सं' इत्यभिधदन्तरानन्दं विन्दते अत्यल्पाश्च योगिसिद्ध साध्यगणात्मकाले ये प्रेतरङ्गसङ्कले प्रम शानस्थले मन्दमानन्दसन्दोहसप झते। काये नाटो च तेभ्य एव भावेभ्य प्रानन्दोत्पत्तिरिति न किमपि चित्रम्। पुर:स्थात् धम्मसन्नावतो वीराद्भयमेव जायते, चिवार्पितारम्भात्तसादानन्द-इति विश्वजनौनाऽनुभूतिरेवात निदर्शनम्। यत्तु 'अौ गाव रसा' इति, तदुपलक्षणं, कायेऽपि नात्यायनाने ते-उभयत्रापि नवमः शान्ताख्य

Page #185

पञ्चमकिरणः |
Ullasa V.
'अष्टौ नाव्ये रसाः स्मृता: ' Kavyaprakass नाट्य एवाष्टौ, लोके तु शृङ्गारादीनां कियतामेव, पूर्वोक्तरसलक्षणाश्रयत्वात् ।
अथ नाव्यरसानां भेदेषु शृङ्गारस्यादित्वेन समुचितेऽपि प्राङ् निर्द्देशे सविशेषवर्णनीयत्वात्, अलौकिकत्वेनैव प्रतिपादनीयत्वाच्च पश्चादेव निरूपणं करिष्यते । सम्प्रति वीरक्रमेणाह - तत्र च प्राकृताप्राकृतत्वेन ज्ञापितेऽपि भेदेऽप्राक्कतमेवोदाहरिष्याम: ( प ) |
अप्राकृतोऽपि द्विविधः प्रत्यालम्बनभेदतः ।
सजातीयं विजातीयं प्रत्यालम्बनमिष्यते ॥ ७३का
तत्र विजातीयालम्बनोऽप्राकृतवीरो यथा
गु कर्णाकष्ट कर किशलयं तू शिखरे धनुश्चक्रीभूतं निपतदिषुवृन्दं तत इतः ।
१३८
अर्थाति- यद्यपि टङ्गाररसस्य परम मुख्यत्वेनादौ तस्यैत्र निर्देशः समुचित:, तथापि तस्याङ्गानामतिवाहुल्येन पश्चान्निरूपणं भविष्यति । सम्प्रति सचोकटाइन्ध। येनादौ
वीरादिरसवर्णनमेवाह-तत्र चेति ।
गुणमिति - - जरासन्धस्य युद्धे देवसमूहे श्रीकणास्य युद्धलाघव पश्यति सति श्रीकृष्ण स्व भुनवोय्र्यञ्जयति । युद्द्रलाघवमेवाह 11 ) —यश देवानां गुणे दृष्टिस्तश कर्ण निकटे सदा
पयन्ति। यश तु दक्षिणे करे दृष्टिस्तदा सर्व्वदेव वाणग्रहणार्थ तू करकिशलयम्पयन्ति । यश तु धनुषि दृष्टिस्तदा सर्वदेवेनस्ततो निपतितान् वाणसमूहान् पश्यन्ति । यदा विपक्षसमूहे दृष्टिस्तदा सर्वदेव तान् भूमौ निपतितान् पश्यन्ति । इति तु दर्शितमेवास्माभिः । 'वस्तुतस्तु तेषां ज्ञानित्वेनेत्यादि' टीकायां यच्चक्रवर्त्तिचर - रक्त ं तत् ज्ञानयोगतो भक्तियोगस्य श्रेयस्वदर्शनाय - निर्विकल्प ज्ञानसमाधिमादधाना चरमानन्द' नाखादयन्तोति तु तत्त्वतो रिक्त वचः ।
(घ) अप्राकृतमेवोदाहरिष्याम इति - सर्व्वेषां लक्ष्यायामन श्रीकृष्णचरितनिष्ठत्वात् न तु तावत् 'प्राकृते रखो नास्ती'ति हेतोः । तच्च 'प्राकृता प्राकृतत्वेन चापितेऽपि भेदे' इति प्रतीकात् सुस्पष्टमेव ।
( 11 ) एवं ( ग ) (क) पुस्तकयोः पाठः । "सब्वंदेव बाबाचे पार्थं गुण ं कर्याकृष्टं पश्यन्ति । बदा दूबे इष्टिस्तदे" व्यादि पाठ (क) पुस्तके, "बदा करकमलये इटिस दे" त्यादि (ख) पुस्तके, (ङ) पुसीब मंशोऽचतः पतितः ।

Page #186

अलङ्कारकोस्तुभः ।
रिपून् भूमौ सुप्तान् कलयति समं देवनिकरे जरासन्धस्याज जयति भुजवीर्यं मुरभिदः ॥ १
पत्र प्रकृते उत्साहः स्थायौ - म च विनिष्ठ: । आलम्बनविभावो जरासभ्धस्तस्व च कृष्णः । उद्दीपनमन्योन्यगोटीर्य्यादि । अनुभावो वाणवर्षणे इस्तलाघवम् । व्यभिचारी गव्वग्रताऽमर्षचपलताऽदिः । एतैः परिपुष्ट स्थायी रसतां प्राप्तः । स चानुका भगवति प्रकृतं परोक्षः, काव्यश्रवणात् सामाजिके प्रत्यक्ष इति सर्व्वत्रोन्नेयम् । सजातीयालम्बनस्तूच्ह्यः । कैश्चित् सखिभिः सह युद्दमुदाक्रियते तत्तु लीलाविशेव इति प्रकृतं न
लिख्यते (फ) ।
एष च युरुदानदयाधम्मं पूर्वत्वाच्चतुर्द्धा । सोत्साहः स्थायी । জह्यान्युदाहरणानि |
१४०
-
A
एवच्च हस्तस्यातिलाघवात् सर्व्वाः क्रियाः सव्र्वदैवालातचक्रवत् पश्यन्तीति भावः । तस्य जरासन्धस्य विजातीयालम्बनः श्रीकृष्णा: । प्रकृते न तु नटवत् कृत्रिमे । एवम्भूते भगवत स रस इदानीन्तलीलानां लीलाश्रयायाच्च सब्वैषामप्राकटेवन परोचः, मामाजिकानान्तु यस्वादार मूलभूतस्य स्यायिनोऽचिन्त्य शक्तिरोडशो याऽप्रकटामपि तत्तल्लीलां काव्यनाटकगतां साचात्कारत्वेन प्रकाशयति- श्रतस्तेषां स रमः प्रत्यक्षरूपः । जातीयालम्बनो महादेवादिः । मखिभिः श्रीशमादिभिः सजातीयालम्बनैः सह श्रीकृष्णस्य
दाह्रियते । लीला विशेष इति -- जरासन्धस्य यथा देषक्रोधादिजन्ययुयुत्मारूप उत्साहः स्थायी तथा श्रीदामादीनां न, किन्तु कौतुक विशेष इत्यर्थः ।
एष चेति-- युद्धवीर दानवीर दयावोर धर्म्मवोरा इति चतुर्ज्ञेष रसो भवतीत्यर्थः । (प) केचिदिति - वैष्णवालङ्कारिकेरिति शेषः । वस्तुतस्तु सखिभिः सह युले न तावत्तदुत्यविजयादिकमणि तात्विकं किमपि तात्पर्यम् ग्रतो तस्यागणनमेव वरम्श्रीणां स्य निखिलमेव कृत्यं लोलाविलसितमिति चेत् — दार्शनिक सुलभप्रौढोक्तिस्तत्, स च पचः रमस्यैकध्यमेव प्रमापयति, न तदस्माकमरुचिरं परं भेदच्छेत् कर्त्तव्यो रेखामां तदा सस्त्रिभिः सह कृतकयुद्धस्य वीररसमध्येऽन्तर्भावो न मुष्ठिति । एषु रसानां लक्षणप्रश्का का रिका सन्दर्भष्वमुक्ते तहत वर्ण देवतानुभावादीनि तत्त्वाणि दर्पण - रसार्णवसुधाकरादितो लक्ष्यामि। मूले युद्धवीरस्यैवोदाहरणोपन्यासः - इतरेषां सकलसुचरित निकषायमा श्रीकृ लक्ष्ये सम्भवेऽपि न वेशयेनेच प्रदर्शनम्। दानवौरो नामदमा, दयावीरो मामाभन्दनायको जीमूतवाहनः धर्मवीरो युधिष्ठिर इतौतरे - तत्तच्चरितमूलायुदाहरबानि तेच स्वीयग्रन्थेषु दर्शितानि ।

Page #187

पञ्चमकिरणः |
अथ करुणः -
दोगुप्तायां मधुविजयिनो हा कथं दारवत्या
मन्यायोऽस्यामयमुदभवद्दन्त निष्कल्मषायाम् ।
१४१
जातं जातं सुतमुपहरत्येष मेऽकालमृत्यु :
को मां त्राता हरिहरि हहा हा हता हा हताः स्मः॥ २
अम शोकः स्थायी । एष एकनिष्ठः । पुत्रनाथ आलम्बनम् । पुत्रगतममताऽद्युद्दीपनम् । अनुभावः शिरस्ताड़नादि । व्यभिचारी विषाददैन्यग्लान्यादिः । अयन्तु सामाजिकगत एव, नानुकार्य्यगत: परोक्षेऽपि । अयं सामाजिकगतोऽप्यप्राकृतः, कृष्ण । श्रयत्वात् ।
अथाहुतः
आत्मोकः मखि ! लोक लोचनमु दामुद्रेक मुद्भावयन् मोमस्तामनिदाघधामनिवहप्रद्योत मधोहरः । . मेघे माघवने मगावपि घृणानिर्वाहको नीलिमा सामानाधिकरण्यमत्र किमही चित्रं तमस्तेजमोः ॥ ३ विस्मयः स्थायो । एष एकनिष्ठ: । आलम्बनं श्रीकृष्णः । 'उद्दीपनं तल्लावण्यादि । अनुभावो रोमाञ्चादिः । व्यभिचारी आवेगमतिचपलतादिः । श्रयं परोक्षोऽनुकार्य्यगतः, प्रत्यक्षः मामाजिकगतः । अयमप्राकृत एव ( ब ।
यस्यां दारवत्यामयमन्याय उदभवत् अन्याय मेवाह - नातमिति ! नानुका गित इति-- पुत्र मरणजन्योत्कट दुःखमानन्दरूपस्य रसस्याविभावे प्रतिबन्धकमिति भावः ।
व्यालोक इति - हे मखि ! विरुद्धमपि तमस्तेजमो: सामानाधिकरण्यं कयां एकक्षण एव वर्त्तते इत्यो । वय्र्यम् । श्रीकृष्ण तयोः मामानाधिकरण्यमाह - कृष्णो वर्तमानो य व्यालोकः प्रकाशः म लोकलोचनानामानन्दोद्रेकमुद्भावयन् सन् सोमतोमचन्द्रसमूहः निदाघधामनिवह: मय्यममूहस्तयोः प्रद्योनानाप्रकाशानां सत्योहर्त्ता । 'ग्रालोको दर्शनोद्यताविति नानार्थ:
अप्राकृतत्वान्नः खङ्गताश्रयश्च ।
(ब) व्यश्त्र प्रकृते विरुद्धधम्र्म्मथोरेकल स्थितेरेव विस्मय:- स चालौकिक चमत्कारमयः, 'लोकलोचनमुदा’मिति वहुत्वोक्तस्तदन्तर्भावितजनागामखिलानामेवानन्ददायकत्वं, 'स्तोम'' निवेद्द पदाभ्यां तस्यानुपमत्वच्च सूचितम् । मौलिमप्रसिनेन ततश्यामवर्णस्य लावण्यललिता सचिता । नामरूपत एवं देवत्यादकता

Page #188

१४२
अलङ्कारकोभः ।
अथ हास:उम्मत्ताभिसन्तोत्सवरभसमदैगोदुहां कन्यकाभिः सोदैः सिन्दृरचन्द्रागुरुमलयरुहां हा धिगन्धीक्कतोऽस्मि । जाय गन्धाम्बु मेकै रजनि तत इतो धावितुं नाम्मि शक्तो व्यापद्येऽहं वयस्य ! प्रियसखमव मां मास्त्विह व्रह्महत्या ॥ ४ अत्र भगवत्मखा विदूषको वाम गाव मधमङ्गलो वक्ता । हासः स्वायी। एष बहुनिष्ठः। आलम्बनं वसन्तोत्सवः । उद्दीपनं विदूषकस्य वैकव्यम् । अनुभावो नयमस्फारताऽदिः। व्यभिचारी श्रममदचपलताग्लान्यादिः।
उन्मत्तेरि-वमन्तोत्मवजन्यहमदः करणे. मन्मत्तामिगोपीमिम्मलयाहां चन्द नानां क्षोदेचुगैरन्धोकतोऽस्मि। तथा जलस के ममम जाडामध्यगनि, अत: पलायितुमपि न शक्तोऽस्मि । हे वयस्य ! कगा : ग्रहं याय, म्रिये, यतो मामव रक्ष ।
वैपावकविमम्प्रदायवणिता-तस्याश्चात्र रूनिष्ठवण माधर्यण प्रकटनं, वर्णगौरवं श्रीकृष्यो चैतन्यविग्रहे 'कृणावर्ण विघाऽकृषामित्यादिना मचिते श्रीकृष्णाचैतन्ये च सुमहदर्तत इति साधनधनानासपासकानामनुभवमिहं, वैगावकवीनां परा मोक्षोपनिषच्च तदुपनीविभति सर्बमवदातम् । 'नवजलधरपा चम्पकोड़ामिक विकमितनलिनास्यं विस्फरन्मन्दहास्यम् । कानकाचिदुकूलं चारववतलं कमपि निखिलमारं नौमि गोपोकुमारम् ॥” इति सकुन्दसतावल्याम्तस्यैव नवजलधरमचंगोपवघटीदुकूल चौरस्य वर्णस्तुत्यवलम्विन्याराधना । 'अंमालम्बितवामकुम्त नभरं मन्दोन्नतभ्रलनं किञ्चित्कुश्चितकोमलाधरपुटं साचिप्रमारेसबम्। आलोलाङ्गलियाजवमरलिकामापूरयन्तं सता मूले कल्पतरोस्त्रिभङ्गललितं जाने जगमोहनम् ।' 'कस्तरी तिलक ललाटफलके वक्षःस्थले कौस्तुभं नामाऽये नवमौक्तिक करतले वेणं करे कङ्कणम्। साङ्गे हरिचन्दनञ्च कलयन् कण्ठ च सक्तावलौं गोपनीपरिवेथितो विजयते गोपालचड़ामणि: ' इति श्रीका, कर्णाटकादावलौकिकस्यापि तस्यैव रूपप्रकर्षस्य लौकिकवत् प्रत्यक्षायमाणत्वम्। 'अमिया सागरे सिनान करिया साधिव मोरि माधा। मरिया हरव श्रीनन्दनन्दव तोमारे करिव राधा ।' 'पल पल काचा अनेर लाक्यौ अवनी वहिया याय।' इत्यादि गौड़ोयगावकवीनामुच्छ मिते प्रतिभाऽग्टतवारिधौ रूपहायोद्घाटनेन खरूपमाहात्मप्राविकारश्च निमर्गतोऽत्र नः स्मृतिपथमारोहति । एवमप्याधुनिककविमन्ये कसिंचित् भगवत्सत्ताऽनुयहीतमचिद्र पमपि नगरस्तु कदम्बकसपनल विसयरसस्य सुतरामवतार उपभोग्योऽधोनिविष्ठसन्दर्भववत:
Into the Elysian fields of thought enters no satisfaction but brings with it youth and strength and arduur ; nur is thcrc a thing in the world

Page #189

पञ्चमकिरण: ।
१४३ ऐष त्रिविध:-स्मितं हामः प्रहामति (भ) । अधरोष्ठम्फारतया सूक्कण्योरव विम्फरत् । अलक्षितहिज धौरा उत्तमानां स्मितं विदुः ॥ विकसद्दशनद्योतो गगडाभोगे प्रफुल्लता । किञ्चित्कलः कण्ठरवो यव हामः स मध्यमः ॥ सधर्मः साश्रुताम्राक्षः म्पुटघोरकटुखनः । व्यात्ताननो व्यतादन्त: प्रहासो ग्राम्य उच्यते ॥ ७४ का अथ भयानक:
दंष्ट्राकोटिकठोरकूटकटुना ब्रह्माण्ड भागस्थित सव्वं चर्बयसीव हन्त बदनना होग पूर्णाचिषा । जिह्वाग्रेगा समग्रमुग्रमहसा लेनिहा मे गदमो
त्रस्तं मामिह पाहि पाहि भगवन पायोऽप्यपार्योऽभवम् (म ॥५ दति- उदनेन कथम्भनेन ? दायाः कोटिभिरग्रभागः करणैः कठोरारजादप कटना। रोदमो द्यावा एथि यौ जिया ललिह्यसे । अतस्त्रस्तं मां पाहि। पार्थोऽप्यक्षमपार्थो यर्थोऽभवम् अनु का जनेऽपि। यात्रा नम्बनेन करगोन मकरन्दस्य भयं विना नानन्दोत्पत्तिः। यदि शौर्य मति श.प्रदश ने यानन्दस्त दोतमाह एव म्यायो। on which the mind thrives more readily than the ecstasy, nay the debruch, of ergerness, comprehension and wonder. The Buried Temple of Maeterlinck translated by A. Sutro.
(भ) 'भीषणाकृतिवेषाणां क्रियायाश्च विकारत:। लौलादेश्च परस्यानामेषामनुलते. रिति । विकाराचेतसो हास' इति हामलक्षणं रसार्णवसुधाकरे। विविधचायम-'आत्मस्थः परस्थय । यदा खयं हसति तदाऽत्म म्य:, यदा परं हासयति तदा परस्थ:।' इति भरतीये माधशाखे। एघ चाप्राकृतनिष्ठ उत्प्रामविजम्भिनो वा मुतरां पोषमेति। सनीन्द्रोऽ. प्येवमाह-वीनीच प्रकतावेष भूयिष्ठ दृश्य से रम:।' सुनीन्द्रादीनां मोऽस्य घड़ भेदा विज्ञेयाः, ते नामतो लक्षणतश्च नाव्यशास्त्रादिष्वाकरेवेव द्रश्य :। अप्राकृताश्रितस्थास्य उत्तममध्यमाघमप्रतिभेदेन वैरुण्यमपि तत्र दर्शिनम्। व्यप्राक्कनिष्ठस्य हासस्य दिक, मानसदाहरणं शार्ङ्गधरपद्धताहतोऽधोदर्शित: श्लोकः- भोजनं प्राप्य दुर्बुडे मा प्राणेषु स्यां कर। दुलमानि परानानि प्राणा जन्मनि जन्मनि .' (म) विश्वरूपदर्शनमस्तस्यार्जनस्य कातरोक्तिरियम-तथा च श्रीमद्भगवहीतायाम

Page #190

१४४
अलङ्कारकोम्तुम __अवार्जुनस्य भयं स्थायि । स चैकनिष्ठः । पालम्बनं विखरूपप्रदर्शकः श्रीकृष्णः। उद्दोपनन्तानदंष्ट्राऽदि । अनुभाव: 'पाहि पाही' ति कातर्यम् । व्यभिचारी 'अपार्थोऽभव' मिति दैन्यम् । एष च कृष्णालम्बनत्वात् मामग्रो. . सानिध्येनानुकायेऽपि रसतां प्राक् प्राप्त एव। भयेऽपि कृष्णस्फूर्तस्तत्सम्बन्धादानन्द एवेत्यप्राक्कत एव। न तु मालत्यादौ शार्दुलाद्यालम्बनेन मकरन्दस्य भयं विनाऽनन्दः । सति शौय्ये उत्साह एव स्थायी भवति । तेन कदाचिदानन्दो जायते, न भयतः । तेन प्राक्कते न रसता (य)। पथ वीभत्सः
दैत्येन्द्राणां मथितवपुषामन्त्रमेदोऽस्थिमज्जामांसामुकत्वकस्थपुटपटलीखादमोदप्रमत्ताः । कौमोदक्या मधुविजयिन: कीर्तिमुत्कीर्तयन्तः
साई सधैबिदधति मुदं प्रेतरसा विशाः । ६ कौमोदक्या गदया मथितवपुषां देत्येन्द्राणाम्। अन्त 'यात' इति प्रसिहः, स्थपुटं नाड़ी. यन्थिविशेष:-तेषां पटलौनां समूहानामास्वाददैर्जातो यो मोरस्तेन प्रमत्ता: प्रेवरका सदं विदधति। 'लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान् समग्रान् वदनैज्वद्भिः। तेजोभिरापूर्य जगत् समयं भासस्तबोयाः प्रतपन्ति विष्णो।' 'दंद्राकरालानि च ते मुखानि दृष्टदेव कालानलसनिमानि । दिशो न जाने न लभे च शम्म प्रसीद देवेश नगन्निवास ।' इति । प्राशतापितो भयानकरसः प्रायः स्त्रीनीचप्रकृतिः, परमप्राक्कताश्रिते तस्मिन् यथेह जर्जखिनः क्षत्रियोत्तमस्यापि भौतिननने न किमप्यशोभनम् । लोकचयक्त: कालानोतिन कदापि कस्यापि गययनम् ।
(य) न रसता–किमभिप्रायमेतदभिधानमिति एच्छायां वयं ब्रूमः यदव प्राकृताअयिति भयानकरसे रसता न तावदपश्यते कौस्तुभकृद्धिः, परं प्राकृतेऽनुकार्य सञ्चारिभयनानन्दम्य वाधात रसस्यानन्दमयत्वात् न रससत्ता सम्भवति । उभयत्रापि सामाजिकानामावन्दोहोधादसोपनविरिति तु नान्याय्यमिति प्रागेव दशितमम्माभिः । 'भयानकवीभत्सादेः काश्चनाययोरेव रसते'ति (१३८ पृष्ठायाम ) ग्रन्थक्तखरमादेतत् सप्रतीतमपि टीकाकर्ता मतनिबन्धप्रागल्भाप्रकटनाय पुनरुलियते। सर्वेषां रमानामप्राकृताधिकारित्वकथने न काऽपि हानि:-यतो निखिजरसमूर्तिरमन्दस्पतिः खानन्दरसमटणण: श्रीकृष्ण इत्यामवं चर्चा, परं तेषां प्राकृताश्रयत्वनिरासे हानिरेव वा स्यात् । 'यदभिहित रचोदानवादीमां रौद्रो रसः, किमन्येषां नास्ति ? उच्यते। अत्यन्येषामपि विवाधिकारोऽज ब्रह्मते, ते हि

Page #191

१४५
पचमकिरणः । पत्र देवासुरसंग्रामावसानमालोकयतां व्योमचारिणां जुगुप्सा स्थायौ। म चैकनिष्ठः। शवशरीराद्यालम्बनम् । प्रेतरादुरहोपनम् । अनुभावो मुख. वैचात्यादिः । व्यभिचारो ग्लानिदेन्यादिः । एतैः परिपुष्टा जुगुप्सा जुगुप्सेव यद्यपि तथापि भगवतः कतिरियमिति भगवत्स्मरणादेवानन्दः। प्रावते मत्वानन्दः, पपि तु नटव्यापारदर्शनात् सामाजिकानामेव तब रसः । यथा वा
दृशैव करुणार्द्रया सहचरान, समुज्जीवयबघस्य जठरं मतो गरलजातवेदोव्यसून ।
तदन्बधमनीवसारुधिरमज्जलालादिभिः
* प्लुतोऽप्यनवलिप्तवच्छुचिरुचिः स जोयाइरिः ॥ ७ पत्र भगतत एवानन्द वात्तदन्वादिदर्शनेनाप्यानन्द एव लीलावतां, तथात्वात भलानाञ्च तस्य स्फूर्तावेव ।
प्रथ रौद्रःस्पर्णेनापि न वेद्य एवं भवता मृत्योर्मखं गच्छता किं दोम्मगड लचण्डिमैष भवते विज्ञापनीयो मया । येनाखगड लगोगडाखगड नकता गंगडकतोऽयं गिरि किं रे कष्टमरिष्ट दुष्ट तनुषे गोरस्य नस्तिष्ठ रे (र) ॥ ८ शेव। . रनरूपे न जातवेदमाऽग्नीना यमन् विगतप्राणान मूक्तिानित्यर्थः, तेषां पार्षदत्वेन नित्यत्वान्न वास्त प्रमाणत्याग: मम्भवतीति। नतो पि थाप्तोऽप्यनलित इव शुचि: शुडा रुचि: कान्तियम्य म:, 'सुन्दरे किमसुन्दर मित्यक्त:-उक्तश्च दशमेपाइरागरुचिरमिति। यत्रत -भगवत ग्रानन्दरूपत्वा लीलावतां पार्षदानामपि तथात्वादानन्दरूप चात् । अवानन्दोद्रेक त्याधिक्य नावादिदर्शनेनानन्दोत्पत्तिरेव
खभावत एव रोदा: ( नाश्य शास्त्र घटाध्याये ) दतिवदेनाइशम्थलेऽपि मतपरिणाम: सशक: समहत्यलं पिरपेषणेन ।
(र) परिष्वधः श्रीमद्भागवतसंहितोदितः ग्रन्थकृतकृते अानन्दवृन्दावन पञ्चदश सबके लक्षदीयः। खाधिदेवताददायकामक्रियात्मकादस्य रौद्र इति संवेति बहवः। क्रोधस्थाविभावो रचोदानवोद्वतमनुष्यप्रकृतिकः संग्रामहेतुकचायं रसः। रक्तास्यनेबता. शुकटोअरवदन्तौठपीड़न गलस्फरण-हस्तायविष्येषादिभिरनुभावरस्य प्रायशः सामाविक

Page #192

१४६
पलहारकौस्तुभः । - पत्र कोपः स्थायौ। एष एकनिष्ठ उभयनिष्टश्च-अत्र तूभयनिष्ठ एव । पालम्बनमन्योन्यम्। उद्दीपनमन्यो यविक्रमः । अनुभावो वागाड़म्बयादिः । व्यभिचारी गर्वादिः । एवं स्फुटोऽयं रस:-स च भगति परोक्षः, सामाजिक प्रत्यक्षः। आधे विजातीयालम्बनोऽप्राकृतः; बितीयेऽप्राकत एव । पथ शान्तः
वयो जीणं हा धिक् तदपि न हि जीर्णो मदभरः मथं चबानेभ्यस्तदपि न हि रागः श्लथ इव । रदाः शीर्णास्तदपि न हि मोहः, कथमयं
जनः कंसारातेश्चरणकमलाय स्पृहयत (ल) ॥८ न तु प्राकृतानामिव दु:खं, तेषां दुःखरूपत्वेन भयानकवीभतसितवस्तुदर्शने दुःखमेवोत्पद्यत इति विशेषो शेयः।।
स्पर्शनेति-मत्कर्त कस्य नापि हेतुना म्टत्योन्मुखं गच्छता भवताऽहं न वेद्यः न चातुं शक्य एव-तथा च मदिषयकज्ञानमेव तव न भविष्यति, किं दोश्चण्डिमा मया भवते विज्ञापनीय इति भावः। इन्द्रपराक्रमखण्डमकता येन दोर्दे ण्डनायं गोवहनगिरिगण्डकतः। आये अरमाननिष्ठे कोपे विजातीयालबनो भावान् । द्वितीये उभयनिष्ठे, तदा सतरां भगवानप्राकृत एव। प्रत्यक्षता। विजातोयालम्बनोऽप्रात:-विजातीयोऽरिरालम्बनं यस्य स भगवानप्राकृतः। . अत्र चतुर्थ चरये 'ट'वर्गयुक्तवर्णानां निवेशनेन रमानुगुण्यं प्रकटम्।
(ल) वयो जीर्णमिति एवमप्याचार्य शङ्करो समग्रे मोडमुहरे विशिष्य 'बङ्ग गलितं पलितं मण्ड' दन्तविहीनं जातं तुण्ड 'मिति' पटिकायां निबदमेवोपदिदेश । तदुत्या समाधिमयेकान्तता चात्र विलसति। ग्राह च भावान् भरत:-'योगीव ध्यानरतो भवति हि निर्वदवान् पुरुषः।' भरतोये तु निवेदस्य यभिचारिभावरूपेण परिग्रहः, न तु स्थायिभावतया-तेन तन्मतेऽष्टावेव रसाः। मतवेत् प्रागेवालोचितमस्माभिः-सच्चायादोनामभावयुक्तिस्तु इत्यमपास्ता दर्पणे-'यक्तवियु कद शायामवस्थितो यः शमः स एव यतः। रमतामेति तदस्मिन सच्चार्यादेः स्थितिश्च न विरुवा ॥' इति । अतएव ध्वनिकारादिमतानुसारिभिः शमस्य ज्यायल्लमुक्का शान्तरसस्य प्राधान्यख्यापनाय यचेधि। एवमभिदधुबालबारिकचड़ामणयो लोचनकदोऽभिनवगुप्तपादा:-"मोक्षफलत्वेन चायं परमपुरुषार्थनिभत्वात् सर्बरसेभ्यः प्रधानतमः स चायं शान्तरसः” इति। भर्तृहरिकृतवैराग्यशतके भक्तहन्दरचितस्तवकदम्वे च रसस्यास्य बहुल: प्रसारस्त त्रैव स समाखादनीयः सेवनोयच सहदयः।

Page #193

पचमकिरणः । पत्र निवेदः स्थायी। स चैकनिष्ठः। आलम्बनं संसारदुःखम् । उहीपनं पुस्खतीर्थादि । अनुभावो विषयासमित्यागः । व्यभिचारी मतिमृतिस्त्वादिः । एष रसोऽनुकायें परोक्षः, सामाजिक प्रताक्षः। चमत्कारी चायम् ।
तथा च___ “यञ्च कामसुखं लोके यच्च दिव्यमुखं महत् । Mahabharata
तृष्णाक्षयसुखस्यैते नाईत: षोड़शों कलाम् ॥" । चमत्कारातिशयेनानन्दातिशयः । अयं श्रोक्कणभन्युपयुक्तो यदि भवति सदाऽप्राक्कत एव ! यथाऽयं निवेदो व्यभिचारी सबपि शान्तरसे स्थायितां प्राप्य रमतामाप्रोति तथा सैव देवादिविषया रतिर्भाव' इति पारिभाषिकोऽपि भाव: (12) स्थायी सन् तत्सदिभावादिसामग्रोसमवेतो भूत्वा भक्तिरस' इति (व) हादश रसा भवन्ति । स पुनर्भक्तिरसः श्री कृष्णाश्रयो भवन् रतादिभिः स्थायिभिईशविधो भवति। तदन्यत्रोद्ध्याम् ।। वय इति • अङ्गभ्यः मकाशाचम्म मथं, तदपि राग: श्लथ इव श्नथतुल्योऽपि न भवति ।
कैचिच्छान्तस्य रसत्वं न मन्यन्ते, तन्मतं दूधयितुमाह-अयमिति । चमत्कारित्वे हेतुं प्राचीनानां श्लोकमाह-तथा चेनि। टग्णाक्षयमुखरूपचन्द्रस्य घोड़शीमेको कनामाते मत्तालोकम्यम्वर्गम्यसुख नाहंत:- तस्माचमत्कारमत्त्व तस्य रसत्वमवस्यमङ्ग काय रसे मारश्चमत्कार' इत्यक्तेः। द्वादश रमा इति-पूर्वमेकादश रमा उक्ताः, अयमे को रमा मिलित्वा दादश भवन्तीत्यर्थः। कस्यचिन्मतेऽमी भक्तिरम एव ओकणाश्रयो भवन खातन्त्र प्रण दशविधो भवति, तस्य स्वरूप नक्षंणोदाहरणमन्यत्र तस्यैव ग्रन्थ ऊयम्।
(व) रतिर्भाव इति पारिभाषिकोऽपोनि-यापकत्तया 'रतिपदेन प्रातिमूलाना निखिलानां चित्तवृत्तीनां परिग्रहः ! पारिभाषिकस्य तस्येत्यमों निहिलो रसाम्मतसिन्धौ'मिथो हरेनेगाच्याश्च मम्भोगस्यादिकारणम्। मघरापरपाया प्रियताखोदिता रतिः।" 'भाव'पदेन रतिशोकोत्साहक्रोध शमादीनां सर्चषामेव यापककृत्या परिग्रहः, पारिभाषिकात्तमात 'सच्चारिण: प्रधानानि देवादिविषया रतिः। उद्धमानः स्थायी च भाव इत्यभिधीयते ॥' इत्युक्तलक्षणपदार्थग्रहः। अत्र लक्षणे देवादी'त्यादि पदेन पुवादिविषया रतिरपि यहीतति केचित् । रसगङ्गाधरकुदप्येवम् : तन्मते वात्मल्यस्य रसत्वेन न प्रथगगणगा। परं श्रीकथा विषया सा परो रस:-भक्तिरस इति तस्य संक्षा। एतच्च प्रागेवासाभी रसखरूपसंखाद्यालोचनप्रस्तावे मम्यग्विवचिमिति न पुनरवतारस्तस्यान कतः ।
' (12) 'पारिभाषिता भावति (क) (ङ) पुसकया।

Page #194

अलकारकौस्तुभः ।
प्रथ वात्सल्यम्पारामानुकरोपसर्पण परो जातस्मितं सञ्चरब्रह्मारोहमनाप्नुवन, रुदिषाविम्लानचन्द्राननः । अभ्यासार्थमुपेक्षितोऽपसरणप्रकान्तया सत्वर कण्ठेवता यशोदया न न न नेताश्वासि बालो हरिः ॥ १० . पत्र ममकारः स्थायी। एष एकनिष्ठः । पालम्बनं श्रीकृष्णः, उद्दीपनसदगतचमणादि। अनुभाव. कण्ठेवतमालिङ्गनादिः। व्यभिचारी हर्षादिः । एष परोक्षो व्रजेखरौनिष्ठः, प्रताक्षः सामाजिकनिष्ठः। उभयधैवाऽयमप्राकृतः। अथ प्रेमरस:प्रेयांस्तेऽहं त्वमपि च मम प्रेयसीति प्रवादस्त्व में प्राणा प्रहमपि तवास्मीति हन्त प्रलापः । त्वं मे ते स्यामहमिति च यत्तच्च नो साधु राधे ! व्याहार नौ न हि समुचितो युष्मदस्मत्प्रयोगः ॥ ११ पत्र चित्तद्रवः स्थायी। स चोभयनिष्ठः । पालम्बनमन्योन्यम् । उद्दीपनमन्योन्यगुणपरिमलः । अनुभावो विशिथ निर्वचनाभावः । व्यभिचारी मतगौत्सुक्यादिः । परोक्षः श्रीकृष्णराधयोः. सामाजिकानां प्रताक्षः । प्रेमरसे सबै रसा अन्तर्भवन्तौतात्र महीयानेव प्रपञ्चः। ग्रन्थगौरवभयादिङ्मात्र
पारादिति-पारानिकटे जानुकराभ्यां गमनपरो बाल: प्रोकष्णो मातुरङ्कारोहणार्थ सन्चरन यशोदयाऽपि गमनप्रक्रियायामभ्यासार्थ पुत्रानयनाय सम्मुखगमनं विहायापसरणे खस्य एदेशगमने प्रक्रान्तयाक्षित: श्रीको नातुरङ्गारोहमप्राप्य रुपदिधाम्बानसख: पञ्चायशोदया सत्वरं यथा स्यात्तथा कण्ठे कृत्याश्वासितः ।
प्रेयांखऽहमिति-श्रीकृष्ण आह-हे राधेऽहन्ते तव प्रेयान्, त्वं मे प्रेयसी, त्वं मे प्रामाः, पक्षमपि तव प्राण असोति। त्वं मे मम, ने तवाहं स्यामिति च यत् तत् सर्व नसाध, यतो नावावयोबाहारे कथाप्रसङ्गे युग्मदस्मत्प्रग्रेगो न समुचितः-आत्मनोहिदशेति व भवन्ति ते, तदप्यदाहरणोपन्यासपूर्वकन्तक दर्शितम्। स पुनर्भक्तिरसो सिंधो भवतीति-शाम्त-प्रौति प्रेयो वत्सल मघराण्यभेदैः पञ्च, स्वार्थी परार्थति प्रत्येक
अन्धनोहम्-श्रीरूपगोखामिप्रभतीनां निबन्धेविति शेषः।

Page #195

पञ्चमकिरणः ।
१४८ मुक्तम् (13)। केषाञ्चिन्मते श्रीराधाकृष्णयोः शृङ्गार एव रस: (ग)-तन्यतेऽप्येतदुदारणं नासङ्गतम् । शृङ्गारोऽङ्गो प्रेमाऽङ्गम्, अङ्गस्यापि क्वचिदुद्रिक्ताता । वयन्तु प्रेमाशी, शृङ्गारोऽनमिति विशेषः । तथा च
उन्मनन्ति निमन्जन्ति प्रेमाखण्डरसत्वतः ।
सव्वे रसाश्च भावाच तरङ्गा इव वारिधी (ष) ॥ १२ देहत्व एव तारशः प्रयोगः समुचितो भवति। व्यन तु श्यामपोतदेहाययोरेक एवात्मायकमात् कमलनालादुत्पन्नं नीलपीतकमलइयं, तदिति ज्ञेयम्। उद्रिक्तता-अङ्गि रसापेक्षयाऽङ्गरसस्याधिक्यम्। एतदभिप्रायेण वयमपि ट्रङ्गारोऽङ्गमिति ब्रूमः। . ___ अखहरसत्वतोऽखण्डरसत्वात् सब उन्मन्बन्ति निमन्वन्ति ससने तरगाव ।
(श) प्रेमरसे चित्तद्रवरूपविशिष्टाया रतेोधादस्य यापकत्वं दङ्गाररमात् यथाकपषिदपि बुद्धात् साधारणात् रतिभावमयादल्पमिति केचित-अपरेस्तु तेनैव मार्गेण प्रेमरसस्य बाप्तिरधिकत्यनुमीयते । (If the connotation decreases, the denotation increases and vice versa.) तन्मते प्रेमाऽङ्गी. टङ्गारोऽनमिति । वस्तुतस्तु यतिषिदपि पार्थक्यसपकल्पातावान् विभागविस्तारः। ग्रन्थेऽत्र प्राक् सप्तविधगौणरतीना वौरादारभ्य रौद्र यावदर्शितानासुपन्यासः, पश्चात् शान्त-वात्सल्य प्रेयो-भक्ति-प्रीतीना पक्षाना सख्खरतीनां प्रथमिशः स्वस र दायमततात्पर्यलक्षणाय; ग्रन्थकत्त्वितरालवारिका इस नवैव रखा इति खमतं सूचितवान्-'खेच्छया लिखितं किञ्चित् किश्चिदन परेछया। यत् पूर्वापरसंबई तत् पूर्वमपरं परम् ॥-अग्रे श्रीकृष्णस्य सबरसात्मकत्वं सूचयितु रचितः शोकोऽपि तदाशयक एव। महीयानेव प्रपञ्चः-मधरोपनामकस्य भक्तिरसस्येव महत्प्रपञ्चत्त्वं श्रीमद्रपगोखामिना ग्रन्थे-ग्रन्थावसाने सविनयसक्तिच-अतणावादपारत्वादाप्तोऽसौ दुबिगाहताम्। स्पष्टः परं तटस्थेन रसाब्धिामधरो मया।' इति।
(घ) 'एते चांशकला: पसः कृष्णस्तु भगवान् खय'मितिवत् प्रेमरसस्थाखडत्वमितरेषां खण्डरसताऽनांशत: मचिता। प्रेमरसे हि भूमखरूपस्य भगवतः शक्तिनिहिता-यदि दङ्गाररसत इतरेषां रसानां विपरिणामः सकरः, कथं न वतसारभूतात् प्रेन एतत्सम्भवः । अतो नाव केवलं प्रौतिः। मानवहृदये वैरं तथाऽस्तु, पृण वास्तु, सब व प्रेमप्रकर्षमूलं, प्रेम्नि निलौने खुदये सधों साधीयान् लय इति नासाधारणसंवेयं तत्वम्। प्रेम्बो वारिधिसान्यं कथचिदाहरणहाराऽनुमीयते-वैशावकुलशेखरजयदेवसमापतिधरस्थाघोदशित: झोको रसस्यैकस्याखखत्वं निपुणमनुमापयतीव्यस्माकं प्रतिभानम-रवछायाचरितजलधौ मन्दिरे बारकाया रक्मिण्याऽपि प्रवलपुलको दमा
(13) 'पन्यगौरवतया दिङमाव' मिति मुद्रितपुरके, 'मन्यगौरवाहिङ्मांत्रमिति (क) (ख) पुस्तकयो:, बन्यौरवभयादिप्यादि (ग) (ध) (च) पुस्तकेषु ।

Page #196

१५०
पलकारकोखमः।
अथ भक्तिरस:
जय श्रीमहन्दावनमदन ! नन्दात्मज ! विभो ! प्रियाभोरीहन्दारिक ! निखिलबन्दारकमणे !! चिदानन्दस्यन्दाधिकपदारविन्दासव ! नमो
नमस्ते गोविन्दाखिलभुवनकन्दाय महते (स) ॥ १२ अत्र देवविषयत्वाचेतोरनकता रतिरेव भाव:-स एव स्थायो, पालम्बनं श्रीकृष्णः, उद्दीपनन्तन्महिमादि, अनुभावो हदयट्रवादिः, व्यभिचारी निददैन्यादिः, परोक्षो भक्तानां, सामाजिकानान्तु प्रत्यक्षः।
यद्यपि भगवान् सर्वरसकदम्बसम्बलितः, तथापि मूर्तः शृङ्गार एव, सावर्णात तवतत्वाञ्च ()। तथाहि
जयेति -प्रियाऽभोरोखरूपा बन्दारिका देवाङ्गमा यस्य, हे तथाविध ! 'तत्प्रियार्थ सम्भवन्त्वमस्त्रिय' इति दशमोक्तेः। हे निखिलबन्दारकाणां देवानां मणे श्रेष्ठ ! चिदानन्दस्य बमानन्दस्य स्यन्दः क्षरणं यदि सम्भवति तदा ततोऽप्यधिकश्चरणारविन्द स्यासवो यशो रूपमकरन्दो यस्य, हे तथाभूत !
मावादिति - श्रीकृष्णस्य यो वर्ण: म एव वर्ण: दङ्गाररसस्य -- एतेन रसाना माकारत्वमभिप्रेतं, तथाच हांदिगीशक्तवत्तिरूपा लक्ष्मीप्रभृतयो यथा साकारास्तथा कादिनौषमतेवत्तिरूपा रते रमा अपि माकारा एवेति भावः। .. लिङ्गिता। विश्वं पायामहणयमनातोरवानीरज राधाकलोभरपरिमलध्यानमूच्छी मुरारे: ।' अब प्रेमा सम्भोगण्ड डारोपचितो भकिरसस्य शान्तिरमस्य च पुरि माधयतिऔत्सुक्यमतिमतिहर्षाऽसूयाचिन्तानिदानां बहना भावानामाश्रयाविरोधन मधुरमधुरसन्मन्नननिमनञ्च महदयहृदयमंवेद्य म्।
(स) उदाहुते पो इष्टदेवविषयिणी चेतोरजकता स्तिमितस्तिमितव विधयानारचिन्तया न बाकुला-सा भक्तहहूतभावविभावानां परां काष्ठामधिरोहति विभी गोविन्द प्रयुक्तस्य विशेषतसवस्य चरितार्थताखयापनायालम्। एवमेव श्रीकृष्ण चैतन्यचितत्वेन बोर्तितेऽधोलिखिते शोके -'पुशोभूतं प्रेम गोपाङ्गनानां मूत्तोंभूतं भागधेयं यदुनाम्। एकीभूतं गुप्तवित्तं अतीनां श्यामीभूतं च मे मनिधत्ताम।' 'तदेकं भजामस्तकं मरामादेवं जगत्माक्षिरूपं नमाम:' 'नमः पुरस्तादथ एष्ठतले नमोऽस्तु ते सर्चत एव सब बादिषु तस्यैव भक्तिरमय शरवत्तन्मयोभावेन वर्तनम् । ‘सा पराऽनुरक्तिरोश्चरे' इति भक्तिमसमुचितवस भावखेला सृष्छु, प्रकाशः।
() भगवान हिमाम पम (uod is Love' | एव वेशावचिन्तापवास्थ

Page #197

.. पचमकिरणः ।
१५१ 'रसः मारनामाऽयं श्यामलः कृष्ण देवतः ।' Rasasudhakara (1) एवच सर्वेषामेव रसानां वर्षा देवताच बोहव्याः । सदरसात्मक त्वं चौकष्णस्य यथाशारी राधिकायां, सखिषु सकरुण: खेड़दग्धेश्वधाई, बीभत्सी तस्य गर्भ, व्रजकुम्लतनयाचेलचौय्ये प्रहासी। वीरौ दैत्येषु, रौद्री कुपितवति तरासाहि, हैयङ्गवीनस्तेये भीमान, विचित्री निजमहसि, शमी दामवन्धे, स जीयात (च) ॥ ११ - पय मार:
धृते पाणिहन्हे झटिति झणितं रखवलयै
हते नौवीग्रन्यौ मुखरितममन्दं रसनया। शारीति-दङ्गारी दङ्गाररमविशिरः, अघाइबिधदग्धेषु सखिषु करबरसविशिरः, तलाधासुरस्य गर्ने प्रविष्टः कम्णो बीभत्सरमविशिष्टः, तुरामाहीन्द्र पितवति सति रौद्ररसविशिरः, निनतेजसि विस्मयरमवान,-तथाच दर्पणे यदा खकान्तिम्पश्यति तदा तस्य महान विस्मयो जायत इति भावः, शमी शान्तरमविशिरः।
पति -- श्री कक्षा स्रा स्पर्शान्जातो य यानन्दस्तम्म त् प्रतिहतधियो विगतबोधाया मारभूता धोरणो। एवमपि रसाम्टतसिन्धादौ सर्वरसात्मकत्वेऽपि ओलयास्य तसिन मधुररसस्य व विघयत्वमधिक सचितम्। सर्जरस कदम्ब नि-तस्य नानारमात्मकत्वं तहत. नियतावलम्बनविभाववत्तापनीय वर्तते । एवमाहू रंसतरङ्गिण्या श्रीमनारायसमहा:'शान्त ब्राह्मण एव स्यात् प्रौते दासः प्रकीर्तितः। प्रेयमि स्यः सखायो हिशोदा वत्सले स्मता । मधुरे राधिका ज्ञेया हास्ये स्यान्मधुमङ्गलः । सखीयू थोऽङ्गते यो वौरे चानूर-गोई वृधाः । करणे वत्सवृक्षादिवंटिलाद्यास्तु रौद्रके। गोवह नोऽभिमन्यच्च भयानक उदाहती। तपम्विन्यादयो ह्या बीभत्से परिकीर्तिताः । ब्रजम्या नियता ज्ञेया आलम्बनविभावका रमानां वर्णदेवतानि शो भरतोयादिय द्रश्यः। दङ्गारे तु नीलमणिः स्यामवर्णो देवीहनुभवसाक्षिकं तत्वम्।
(च) अत्र नव रसा लक्षिताः-एवमपि रद्रभट्टीयम्दङ्गारतिलकस्यावतरणिकायाम 'पदङ्गारो गिरिजानने मकरुणो रत्या प्रवीरः स्मरे बौभत्सोऽस्थिभिरुपणी च भयवर्मती इतस्तङ्गया। रौद्रा दक्षविमईने च हसनमः प्रशान्तश्विरादित्य सबरसात्मकः पशुपति. भूयात् स वो भूतये ' बादश रसा लक्षिताः प्रागुवाहते 'मल्लानामशनि'रिबादियो। ग्रन्थावत्कतानन्दवृन्दावनचम्पकाचे 'टङ्गारी ति शोके उहियाना बहुना वाताइसन्धया, सबैषान्तु श्रीमद्भागवतपुराण एव कथा लब्धथा।

Page #198

अलकारकोस्तुभः । प्रियायाः स्वानन्दप्रतिहतधियः, किन्त्वपधनो
घनोसृष्ण कृष्ण प्रति समतनोत्तजनमिव ॥ १४ यथा वा
मृदुस्पन्दं लीलाकरकिशलयोत्कम्प मुदयत्प्रसूनेषुक्रीडाविवशमुदितालिव्रजसुखम् । अमन्दीकुर्बाणझिमपि कलकण्ठध्वनिकलां
मिषेवे राधाङ्ग हरिरथ वसन्तानिलमिव ॥ १५ चित्तस्य क्षणमात्रनितिकते तस्या मुखं चित्रितं सद्यः पत्रमभूत्ततः परमहो पूर्णेन्दुरकोमित्तः (14)। भानन्दामृतमण्डलम्पुनरभूद्धिङ्मां ततोऽभूहिष
तत्पश्चाद्यभूव तहत सखे ! मत्संविदो गोचरः ॥ १६ पर्वादानन्दमूर्छिताया राधाया अपघनो देह एव सम्भोगे धनोत्तृष्णां कृष्णं निवारयितु. मार्जनमिव समतनोत्, तस्यास्तनने सामर्थोऽपि तत्परिजनरूपो देह एव श्रीकृवं तत त्युत्प्रेक्षा। वस्तुतस्तु माऽनन्दवैवश्येन वाम्यादिकमपि क न शशाकेत्युत्प्रेक्षाजहारगम्यो वस्तुध्वनिः। तर्जनमेवाह-श्रीकृष्णो न तस्याः पाणिबन्दे ते सति रन. वलयटिति झणितं, तथाच रनवलयानाआङ्कारशब्देनैव इतरूपो देवः श्रीकृष्ठन्ततर्ज। ___ यथा वेति-हरी राधाया अङ्ग सिधेवे-यथा 'महाप्रसादानं सिधेवे' इत्यक्ते महाप्रमादस्य भोजनमेव सेवेति बुध्यते, तथैवावाप्यस्य सम्भोग एव सेवेति शेयम। अङ्ग कोशम्? वसन्तकालस्थानिलमिव। साधम्मामाह-तत्सम्भोगसमये म्हदुस्पन्द वमन्तानिलमपि स्टदुस्पन्दं. निवारणलीलया करकिशलयस्योत्कम्यो यन, अनिलपचे लौलाकर: कौतुककरः किशलयस्य नवीनपल्लवस्योत्कम्पो यत्र, उदयन्ती प्रमूनेघोः कन्दर्पस्य या क्रीड़ा तया विवशम्, उदितमालोबजाना सखीसमूहानां सुखं यत्र, पचेऽलिबजाना चमरसम्हानाम्। कलो मधराम्फटो 'न नेति कण्ठध्वनिस्तस्य कला वैदग्धी किमप्य निर्वचनीयं यथास्यात्तथाऽमन्दीकाणं सर्वोत्कर कुळणं, पक्षे कलकण्ठः कोकिलः ।
औराधाविरहेण याकुल: श्रीकृष्ण: सुवलं प्रत्याह-चित्तस्येति। पद्ममभूदितिपादनबन्ध सुखसशसुखननकत्वेन तचिहितं पद्ममभूदित्यर्थः। पश्चात्तचिनदर्शनेन जाता या तस्याः साक्षाहर्शनमहोत्कण्ठा तया तचित्रं विघवदाहकत्वेन विषमभूत् । सदवारं यदभूत्तमम संविदो ज्ञानस्य गोचरो न भवति-तथा च विरहपौड़या मूळ पातिति भावः। (14) 'परमही पूसचादीधितिरिति (ख) (क) पुस्तकयोः पाठः।

Page #199

पञ्चमकिरणः |
मुग्धा सुधांशुकिरणे जलगते भवनदाइचकिताची |
॥ १७
दातुमवधिलेखं प्रविशति भवन निवाय्य सहयान्तीः एषु पूर्वौ सम्भोगे, परौ विप्रलम्भे । सर्व्वत्र रतिः स्थायी - स चोभयमिष्ठः, अन्योन्यमालम्बनम्, उद्दोपनमन्योन्यलावण्यादि विजनस्थानादि च अनुभावः करग्रहणादिः, व्यभिचारी श्रमजड़ताऽदिः । विप्रलम्भे च रतिरेव स्थायी, स चोभयनिष्ठः, विप्रकर्षेऽपि रतेस्तथैव स्वतः सिडत्वात्, चालम्बन' पूर्ववत्, उद्दीपनं विप्रकर्षोऽन्योन्यदुःखानुभवचन्द्र चन्दनपवनादिय, पशुभावचिचलेखादिः : । उभयोरेवानन्दत्वाद्रसत्वम् - पानन्दस्वाधत्वादात्मनश्च बहिरिन्द्रियापेचित्वमाचत्वाभावात् स्फूर्त्तिपर एवानन्द : ( ) |
. काथ माथुरविर हेयात्यन्त या कुलाया राधाया गवाक्षदारा गृहमध्ये प्रविष्टां चन्द्रकिरवान दाहकत्वादग्नित्वेन जानन्त्यास्तस्याश्चेष्टामाह । चन्द्रकिरणस्यामित्वेन ज्ञानामुग्धा । भ्रमरसुद्दिश्य राधयोक्तं 'मधुप कितवबन्धो' (भागवते १० । ४०/१२ ) इत्यादि पव्यसङ्घवसखाच्छुला व्याकुलेन श्रीकृष्णोन तस्याः प्रायरचार्थं काचिदवधिपती प्रेषितति शेयं, जीवनहेतुभता सा पत्नी गृहमध्य बखीत्, तदानयनार्थं सा भवनं प्रविशति । बच्चयान्तोः सखीनिवाति —अनेन पत्रग्रानयनार्थं मद्देहस्य दाहो भवति चेङ्गवतु, सखीनां दाहो माऽखिति तस्या अभिप्रायः ।
१५३
(ड़) सुधांशुकिरणाद्दाचातको विरहियां मसहमतीति हि कविसम्प्रदायसमयः । निवार्य हयान्तो:- मम प्रेम्बो निदाययं फल महमेव सङ्घिषेत्र, कथं मतृप्राबप्रियाः सखो मदन्तान्त इति चिन्तया तासां निवारणम् - वस्तुतस्तु तवावधिलेखे लिखितस्या वधेईशनकौतूहलमपि त्वरया हेतु::- स च लेख इष्टमन्त्र इव प्रायारामः प्रिय व सुतरां गोप्यो भवतीति कामिनामाचारः । प्रतिचयमनुभूता ब्यप्यपूर्वीयमाया नियमधिमधुरास्तास्ताः प्रेमलीला लेखतस्ततः स्मारिता वा भवेयुरिति ।
1
(ढ़) उभयोरेवेत्यादि - सम्भोगरतावानन्दः स्फूर्त्तिम्यां वहिरिन्द्रियवृत्तिगोचर:विप्रलम्भ प्रियप्राप्तप्राकाङ्क्षाजनित आनन्द उत्तेजना वा वर्त्तते । तथा च चोरकवकामस्पर्शनि पये - 'प्रासादे ला पथि पथि च सा पृतः सा पुरः सा पर्य्यते सा दिशि दिशि च सा तडियोगातुरस्य । इंडो देवः प्रकृतिरपरा नास्ति ते काऽपि सा सा सा सा सा सा जगति सकले कोऽयमचैतवादः ॥ विप्रलम्भ बहिरिन्द्रियगततृप्त रभावादानन्दो नास्तीति वक्तुं नं शक्यते, यत व्यानन्द ग्रात्मधम्मः - 'न खलु बहिरुपाधीन् प्रीतयः संगायन्त े ।' स्फूतिंपर एव - प्रकाशशरीर एवानन्दः, स च प्रकाशो बहुधा बहुशो भवति । स्फूर्त्तिखन - धम्मस्य विलास परा काष्ठा ।

Page #200

१५४
पलहारकोखभः। पनेन गारो विविधः सकोगो विप्रखपति । पारः परस्परावलोकनाधरपानचुम्बननादशनवतादिप्रभूतप्रभेदोऽप्येक एव गते। अपरस्वाभिलाषविरोप्रवासथापहेतुक इति पञ्चधा। लोक एव शापहेत:तेनालौकिकातर्विधः (प)।
पभिलाषः पूर्वरागस्तस्यावस्था दश स्मृताः । ७५ का बादाः सम्भोगः नखदनाक्षतादिप्रपुरभेदविशिष्टोऽपि सम्भोगत्वरूपसामाग्वधम्मक एव गण्यते। अन तु भेदविवक्षया सम्भोगविप्रलम्भयोः कियन्त: प्रकारा दयने । परन्तु 'प्रायागत: क्रमामामप्रेमवैचित्तादूरतः। प्रायः संक्षिप्तमहोर्यसम्पन्नहिमती विदुः।'
बादज्ज्वलनीलमणौ विप्रलम्भसम्भोगयोचतुचतुर्भदा उक्ताः, पुगः प्रत्येकमस्याएवं विप्रलम्बो हाशित, सम्भोगच हानिशस्, समदायचतुःषष्टिः।
(4) सम्भोगदङ्गारस्य परस्परावलोकनाबनुष्ठानसहलेख प्रभूततमभेदत्व', परसज्वलगोलमगयादिषु रमतत्वसूचकै ग्रन्थेषु तस्यैव मुख्यगौणभेदेनादौ दैविध्यम् । 'सख्यो जाग्रहवस्यायाम' 'स्वप्ने प्राप्तिविशेषोऽन हरेर्गीय इतीर्यते' इति लक्षणलषितं तत्, तबादास्य मेदस्य पूवराग-मान-किषिदरप्रवास-सदूरप्रवासभेदतच चत्वारो विभेदाः, सेवा प्रत्येक मंषिप्तादिटीकाकदुदाहृतभेदान्तररुपविभागादयं मुख्यः सम्भोगण्टङ्गार: घोड़शभेदामकः। एवं मौणोऽपि सामान्य-विशेषादिचतुविभेदेन संक्षिप्तादिप्रागुल्लिखितावारभेदान्तरेच घोड़शविधः। अतएव 'हात्रिंशत् सम्भोगा:' इति टोकालन्निदशः खसम्प्र. दावमसाइमोदितः । एषां प्रत्येकश: लक्षणादाकरे दृश्यम्। सम्भोगदङ्गारस्य भङ्गान्तरेण कामरतिभेदेन रेविध जोवगोखामिक्लतलोचनरोचन्यादिषु सूचितम्-तम द्वितीय पानालौचित्रपचे पोलणे मम्भवान्न पुनर्विभेदप्रपञ्चः। विप्रलम्भष्टङ्गारस्य टीकाक्षदर्शितभेदैः पूर्ववम्मुख्यगौणभेदमागंण च हानिशदिधत्वम्। नौलमयावभिलायस्थले पूनरागस्य विरले प्रेमचित्तास्य ईस्थिले मानस्योछेखो दस्यते। खौकिकाश्रितविप्रलम्भस्य पवारो भेदा पवाचोनदशरूपकदर्पणादिनिबन्धषु। तेषु तावत् प्रवासशापयोन रचक ग्रहणमापातत बायतौ चेकपालत्वात् । तत्र रहौत: करणात्मको विप्रलम्भोऽव प्रवासभेद एक रह्यते यदाहुनौलमणिलत:-'विप्रलम्भं परं केचित् करणभिधमूचिरे। स प्रवास विशेषत्वाने वाला एथगौरित: ॥' 'यूनोरेकतरमिन् गतवति लोकान्तरं पुनर्जन्थे । पिमनायते यदेकतरा भवेत् करणविप्रलम्भाव्यः' इत्युक्तालक्षण: दङ्गार: पदेवोभयबिहोखबावारबिते श्रोलमान नसभूरतिपक्षे न सम्भवत्येवेति च तत्वम्। स्थायिभावं रति लचीलब ताक्तिविलासाधिक्यहेतुततिशोपजीव साधारयी-समय-समभेदेन

Page #201

यथा
पचमकिरचः ः ।
१५५
अभिलाषचिन्तनच स्मृति गुकौर्त्तनम् ।
- उगच प्रलापश्चोन्मादव व्याधिरष्टमः ।
जड़ता नवमौ ज्ञेया मरणं दशमं स्मृतम् (या) || ७६ का
विरहस्त भावो भवन् भूतखेति त्रिधा । शब्दोsa मानपर: – स च देधा । ( 15 )
ईर्ष्याप्रणय सम्भूतो देधा मानः प्रकीर्त्तते । पन्यासक्ते प्रियतमे ईर्ष्यामानो भवेत् स्त्रियाः ॥ दयोः प्रणयमानः स्यात् प्रमोदे सुमहत्यपि । प्रेम्नः कुटिलगामित्वात् कोपो यः कारणं विना || ७७ का
तथा च
नदीनाञ्च वधूनाञ्च भुजगानाञ्च सर्व्वदा । प्रेमामपि गतिर्व्यका कारणशत नेष्यते ॥
Rabasudhakara.
स
च मानो विधा भवति - एक ईर्ष्यास भूतः, वितीयः प्रययसम्भूतः । गहु कामस्यापराधो माने कारणं, प्रणयकावेऽपराधस्य सम्भावनाऽपि नास्ति, तो मानप्रवृत्ति:, तवाह-इयोरिति । कान्ताकान्तयोर्महति प्रमोदेऽपि कारणं विनाऽपि प्रबथमानः स्यात् । प्रेम्नः कुटिलगामित्वे प्राचीनानामुदाहरणमाह - तथा चेति । विभागच्चान्यदेव लक्ष्यः, न सा भामक ब्पनाऽवाश्रिता, यतः समर्थाया रतेरेव ग्रन्थेन्ि वक्ष्यभेदेषूत खो दृष्यते ।
(या) समझचरतिरूपस्य पूर्वरागस्येमा एव दशा यथाक्रमं नीलम स्यादौ दर्शिताः । साधारबरतिरूपस्य तु उन्मादादिवच्चमभिलाषादिकाः प्रथमनिईिटा: घट् । समर्थरतिरूपस्य प्रौढ़ाणस्य पूर्वरागस्य लालसोडे गणागर्थ्यातानव षडिम वैयग्यप्रयाभ्यमादमोहम्टत्युकमेव दशेति च तम । न च तावत् प्रकृतं किमपि वैसचस्यमेतस्य ' 'नयनप्रीतिच्चिके'बाह्यग्र उदाहृतात् कैश्चिदर्शितात्. दशापारम्पय्यात् । परं स्थलविशेषतोऽवस्थाविशेषतच्च भिन्ना संज्ञा - नातः परं किमपि ।
(15) इतः पचात् 'बदुक' मित्यधिकः पाठः (ख) (च) पुखकमोदपच ।

Page #202

अलङ्कारकौस्तुभः ।
भूतविरहेण सह प्रवातस्यावान्तरभेदो यथोदाहरणं स्फुटौ भविष्यति । अथोभयोरेव सम्भोगविप्रलम्भयोः परस्परावलोकनावरपानाद्यभिलाषादीनां क्रमेणोदाहरथानि ।
तत्र परस्परावलोकनं यथा
१९५
. अपि च-
एहीति पृष्ठगसखीक्षणकं तवेम
व्यावृत्य यो मयि तया निहितः कटाचः । प्रत्यस्त्रवन्मम कटाचमवाप्य शान्तोऽप्यन्तर्बिभेद स निकृत्तशराईयो ॥ १८
तस्याः सखीभिरपि वोच्य सुजातमन्तर्भावोदयं कमपि चचललोचनान्तैः । धन्यो भवानिति कृता मम सम्मुखीभिरिन्दीवरच्छदमयी ( 16 ) मयि पुष्पदृष्टिः ॥ १८
परस्पराधरपानं यथा
पाद पिबदि चाससं पेनसि ललिदे कहिं सीति ।
सान्द्रानन्दविनिद्रितराधास्वप्रायितच्चयति ( 1 ) ( 17 ) ॥ २०
यथोदाहरणमिति - उदाहरणे इत्यर्थः ।
एहीति - पृष्ठस्थितसखीदर्शनमिषेण मयि निहितो यः कटाक्षः स प्रत्यस्त्रवम्मत्कटाक्ष प्राप्य शान्तोऽपि ममान्तःकरणं विभेद । व्यत दृष्टान्तमाह-: निलन्तेति । शल्यसहितशरस्य वेधे तथा पौड़ा न जायते यथा ततश्विन्नो योऽवंशरस्तस्य वेध इत्यर्थः । इदन्तु यांग्रामिकायामनुभवसिद्धमेव । कमपि सखायमुद्दिश्य श्रीकृष्णस्योक्तिरियमिति बोध्यम् ।
यथा तस्याः कटाच शरेयाहं विद्धस्तथा मत्कटाच शरेयापि विद्वायास्तस्याः कमप्यन्तर्भावोदयं वोच्य तस्याः सखीभिरपि धन्यो भवानित्यर्थबोधकैस्तत एव मदावावनपरेलामाचच्चवलोचनान्तैः करमंयि नीलकमलदलमयी पुष्पवृष्टिः कृता ।
(४) अनैवोदाहरणे गौ सम्भोगभ्टङ्गारस्य सूचनम् । न केवलं पयेऽस्मिनीम्यदिप्राकृतजनसुलभस्य भावप्रपच्चस्याच्छादनं प्रकृत भक्तहृदये भगवत्सङ्गमुखानन्दवातदोष,
(16) 'इन्दीवरच्छविमयो ति (ख) (ग) पुस्तकयोः पाठः । स च टोकाऊदस्तीकारादुपेश्यः । (17) 'सान्दा बन्द विचिदिरापासनाध्द बयदि इति मुद्रितपुस्तक एव प्राझतभाणामयः पाठः । स चानर्थक एव हेतुराम टिप्पयाम्पेडवाः ।

Page #203

पचमविरवः।
यथा पा
अविचलितानिमेषनयन निस्सन्दतार कियदीर्घखासमलक्ष्यकण्ठनिनदं सानन्दतन्द्रायिता । कणे पाययति खकीयमधर प्रागेव पीताधर
किश्चित्वं ललिते ! पिवेति किमपि स्वप्रायते राधिका ॥ २१ परस्परचुम्बनं यथा
पहाशि स्खलनं कराकरि मन:संवादसंवेदनं कर्णाकर्णि व्थाकथासु युगपञ्चुम्बाः शतं गण्डयोः । स्कन्धास्वन्धि भुजौ मुखामुखि मुहुर्माध्वीकपानक्रमो
राधामाधवयोमंधी मधुमदक्रीड़ा जरीजृम्भाते ॥ २२ राधायाः स्वप्नायितं जयति। निद्रादशायामसङ्गतसङ्गतनानार्थबोधकशब्दोचारणमेव स्यप्रायितं, तदेवाह। हे ललित ! प्रेयसि । श्रीलपणे खोयात्यं मां पाययति मति ममास्यं स्वयं पिबति सति त्वं क गताऽसीति समायितम्।
बति-प्राक् प्रथमं पोतो मदीयाधरो येन तथाभूते बोबो स्वकीयाधरं मां पाययति सति हे ललिते ! त्वमपि किश्चित् पिबेति किमपि खनायते राधिका। खप्रायत रमन क्रियाविशेषणान्याह-वाई याप्याकमलिते ईघन्मुद्रिते एवं निमेघरहिते नयने यन तद्यथा स्यात्तथा, स्पन्दरहिता नेवतारा यन स्यात्, कियन्तो दीर्घश्वासा यन, अलक्ष्योऽस्पष्टः कणनिनदो यत्र।
मघौ बसके राधामाधवयोर्वसन्तकालोनमदेन जाता या क्रीड़ा मा जरीज़म्भाते अतिशयेन प्रकाशते। क्रीड़ामेवाह-तयोः स्खलनमहाशि अनाकेन निबत्ता, तथा । मधुमदेन राधाया अथे श्रीयाः पतति, श्रीक्षधास्याने राधा पततीत्यर्थः। मनमः संवादोऽभिप्रायस्तस्य संवेदनं ज्ञान कराकरि कराभ्यां कराभ्यां निवती, तथा च श्रीलष्णस्य हस्तौडव्यादेव तस्य मनोऽभिप्रायो राधिकया जातः, एवं राधाया अपीति शेयम्। कर्णाभ्या कर्णाभ्यां निर्वृत्तास स्थाकथास सतोस परस्परगण्डयोः शतसंख्यकसम्बनम्। भजी स्कन्धास्कन्धि-वथाच तयोर्स नौ परस्तरस्कन्धे निक्षिप्तावित्यर्थः। मधुपानोपक्रमो मुखामुखि मुखेण सखेण निर्वृतः। तदुपचितानन्दस्य-भागाहरणायान्यधाऽन्यदा च कल्पितानां प्रतिरन्द्रिभक्तत्वेन घेतरेषां प्रावपशि मधुरमधुरमागनम्। बनाया दितीयान्योतिसूचककविवाक्यनिर्मिति: संखतेनैव भवितुमर्श1 टीकालतखतपालतसन्दर्भगतछायाऽपि नाव प्रसरतीति निखिल मवहातम।

Page #204

१५८
अलङ्कारवोतुभः |
परस्मरनच्चच्चतानि यथा
जाताद्दुराणि किममून्धनु रामबीजान्युप्तानि मसुर सोरुभयोरभाभ्याम् ।
आर्द्राणि कोमलतराख्यरुणानि भुम्नान्याभान्ति पश्य ललिते ! मखलचणानि ॥ २३
परस्परदशनचतं यथा माध्वीकाचमनोत्सवे कुतुकिनोरन्योन्यदन्तच्छदावन्योन्येन कृतोपदंशरचनौ श्रीराधिका कृष्णयोः ।
क्षुमौ च द्विजकुद्मलेर भवतामक्षु सलक्ष्मोभरी
पीतौ चारुणितौ बभूवतुरही प्रेम्नो विचित्रा गतिः (ई) ॥ २४
नीवो मोक्षो यथा
-
निर्यातायान्वयि विरमितो मालया रत्नदीप:
कृष्णे चोलं क्षपयति मया स्वस्तिकः सन्निबधः ।
तयोः
परस्परमस्वचतानि
परस्परानुरागरूपवीजस्यारत्वेनोत्प्रेक्षते- जातेति । व्याहामि खिग्धानि भवामि किचिपकीभूतानि - वली नाम राख्युत्पत्तिकाले मानौति शेयम् ।
माध्वीति - वृक्ष कोटरेभ्यो निःस्टतोऽत्यन्तमादको रसः माध्वीकः, तस्य पानोत्सवे कुतुकिनो राधाकृष्णयोरन्योन्यैाष्ठाधरो - कथम्भतौ ? अन्योन्येन कृता मधुपानस्योपदंशरचना यत्र तथाभूतौ मत्त जनैर्मादिकवस्तुपानानन्तरं किमपि भृष्टवस्तु भुष्यते, तस्यैव संज्ञा उपदंशः, लोके 'कुल' इति तस्य प्रसिद्धि: - आभ्यान्तु परस्पराधर पानमेवोपदंश त्वे रचितम् ; निरूपकुद्मतेः तस्मावभवतां, तथापि तावोकाधरौ अहो श्रावर्यमत्वसशोभाभरौ बभूवतुः - एवसुभाभ्यां पोतावपि परस्पराधराव दयितौ 'बभूवतुः ।
है सखि ! त्वयि कुमहान्निर्यातायां सत्यामेकाकिन्या मया स्वरचकान्धकारनिम्मायार्थ रमप्रदोषो मालया विरमित व्याच्छन्नीकृत: - तदपि बलात्कारेण मम कच्चुख श्रीकृष्णे चपयति सति कुचइयाच्छादनार्थं हस्ताभ्यां मया स्वस्तिकः सन्निबधः । संहतोय यथास्यात्तथा मयोपविष्टम्, ऊयदयं मिलितोलत्योपवेशनेनैव परिधेयवख(*) उपदंश मौड़भषायां 'चाट्' इति संज्ञा । क्षमावप्यच ममझौभरावित, 'पीतावप्यवखितादिति च शेषगर्भ विरोधमयर्भामितिवशात् प्रेम्बो विचिनगतित्वकथनसमादेयमिति । 'ऋतुविनो' रिबन 'प्रमान् खिये 'येकशेषः ।

Page #205

पचमकिरणः।
नौवीमन्यि हरति सासा संहतोकपविष्ट
बुधवाई मसिमंधिका वहमसे बखेन ॥ २५ पादिशब्दाहनविकार-जलविहार-मधुयान-सहीतादि। तत्र वनविहारो
यथा
पर्ध कुचलकैमरन्दपटलैः पाच परागेधस्यन्दा;रनुलेपनं किसखयैः पुष्यैश्च भूषां फलैः। भैवेवं पवनाहौरवयवैईत्वं मदालिखने
गौतं कलयता हरिवनगतो वल्लीचयेनार्थितः ॥ २५ पपि - एकनानिलचपलेन पत्रहस्तेनारौत्सीत् स्तबकपयोधर' परणं । पापं न न न न नेति चञ्चलालिम्बूभङ्गया व्यधित हरि विलोक्य वनो ॥ २० सन्चास किसलयपाणिकम्पनेन प्रोत्साई कुसुममयेन मुशितेन । रोषञ्च भ्रमरघटाकटाक्षपातैरासने मधुभिदि वीरुधोऽन्यनेषुः । २८
सीमन्तोपरि बन्धुजीवकुमुम सिन्दूरबिन्दूकतं चित्रव्यदलैधायि मकरी गण्डे नखानक्षतैः । चक्रे कचुलिका पयोधरभरे नानाप्रसनच्छदैः
कृष्णेन प्रणयादिरेकरंभसस्तस्यामभिव्यनितः । २८ कार्यमपि क्वामित्वयः। अतएव ते तव वलभ: श्रीक्षष्यो बलेनाधिको भतु शाबलस्याग्रे बुद्धः प्रभावो न तिष्ठतीति। यद्भवितवन्तदभूदिति अनिः।
एतेः करगैः पाद्यादिकल्पयता लतासमूहन श्रोतव्योऽपिता, एतदेवाह के पुष्पलबको, मधुचरणमा: परागैः पुष्परजोभिरनुलेपनम् ।
वहीरूपा नायिका सम्भोगोन्मुखं नायकमिव हरि चलधमरखरूपया प्रवदोषबनकभूभङ्गया विलोक्य सबकरूपं स्तनमरौत्सीत् बखमकरोत् ।।
अधुना . वल्लोल्पनायिकायाः वधादर्शनाजातमनेकेको यभिचारिभावानां शावल्यमाह-मनासमिति। श्रीक्षा पासने सति वीरधो वलयो पावयचकमन्नाम.. पवरपपाबिकम्पेनाभ्यनेमुखासाभिनयवारियर्थः। एवं पुष्परूपलितनामिनाक बारासतमाहमन्यनेषः। पोलण्येन तस्यां राधायामे: करणे, प्रथयातिप्रयपेगोऽभिवधितः। प्रणमाति

Page #206

माता
१६.
पधारकौस्तुभः । जलविहारो यथाक्रुष्ण कर्षति कोकयुग्मकमियं दो• व्यधात् खस्तिक कण्ठे चारुमणालमर्पयति सा बाइ दधे कुचितौ ।
पर जिघ्रति पाणिनास्वमवृणोदित्य जले खेलतो• रस्पर्श सुरतिस्तयोः प्रियसखौबन्दस्य रस्याभवत् (उ) ॥ ३० मधुपानं यथा- . 'पालि ! प्रेयान् हरिरतिशठः' 'कष्ण ! मे सम्प्रसीद 'श्याम ! म त्वामभिसरति कि' 'नाथ ! दासौ तवास्मि ।' इत्यन्योन्यप्रकतिविकती भावतोऽनन्वितोती
राधाकृष्णो मधुमदमुदा मोहितौ वः पुनौताम् ॥ ३१ व्यलकं मण्डनमाह-सौमति। सिन्दूरबिन्दुस्थानोकतं, नखानक्षले चिने नाय. हम्मकरी मकर्याकारचित्रं गण्डे यधायि-नानापुष्पदले: स्थलपयोधरे कपलिका चक्रे।
अथ जलक्रीड़ायां राधाकृष्णयोः स्पर्श विनेव दूरे तिष्ठतोस्तयोः क्रीड़ामाहको इति। स्तमस्पर्शकाङ्या चक्रवाकयुग्म को प्राकति सतीयं राधा तबा. सम्मतिथलकं स्तनाच्छादक म्वस्तिकं दोभ्यां यधात्। राधिकाया हस्ताभ्यां स्वकगढ़त्यालिङ्गमाकाडया श्रीकृष्णे स्वको चार म्हणालमर्पयति सति साऽपि तवासम्मतियनको चितौ बाहु दधार। अस्पर्शा स्पर्णहिता शोभना रतिः सखोसमूहस्य रस्याऽखादनीयाऽभवत् ।
मधुपाननन्येन मर्दन कर्ता जितौ कथम्भतौ ? बासात् कुचिताक्येऽधिकाक्षरः चिहरितापरैः करणैरन्यान्य धृत्वा याहरन्तौ। 'धरणिपतिते'ति वक्तथे 'धधे'त्यधिकाक्षरं रेफणिकारौ न स्तः, अत: इसिताक्षरम्।
(उ) शोकोऽयमेतदनन्तरौ डौ, 'एकेनानिलचपलेने ति (२७) नोकवानन्दसन्दावने माघीकपान-जलविहार-वसन्तोत्सवादिवर्णनप्रसङ्गेषु वर्तन्ते । 'मतकालमनस'मित्यादि शोक व यद्यपि सूचालकारविधायकस्येतरबनतो नित्यादिकस्य वैशिय नाव वर्तते; तथापि वचनभनया विछित्तिरुपभोग्य त्यस्योत्तमकाव्यत्वम्। 'हा कर'मिति परवर्तिनि शोके वृतीयचरणे 'अधिकसितेरिति इकाररूपसंयुक्ताक्षरस्यावस्थानात् 'प्रवेव्यनुशासनात पूर्ववर्तिमो लघु, क्षरस्य वैकल्पिकं लघुत्वमिति छन्दःशाखकदामाशयालघत्वं न दोषाय । एतेषु शोकेषु यथायोग्यं श्रीकृष्णो पूर्वरागी मुग्ध ईषतप्रगल्भो नायको वा, नायिका. शिरोमणौ राधा च पूर्वरागवती सग्धा मध्या नायिका वा-इत्यपि वक्त सम्भायते उभयो. रखौकिवातयेबलम।

Page #207

पचमकिरण !
यथा वा
हा कष्ट द्योः पतति कथं हन्त घूघूर्णते भूरालम्बे त्वां धधध-पतिता कम्पते मात्रयष्टिः । इत्यन्त्रासादधिकसितैरक्षरे बाहरन्तौ धृत्वान्योन्यं मधुमदजितौ नोमि राधामुकुन्दो |॥ ३२ अथ विप्रलम्भ:
स्वप्नादा श्रवणाद्दापि चित्रादेवी विलोकनात् । साक्षादाकस्मिकाद्वापि दर्शना हुई भे जने ॥ प्राक्तनौ रतिरुद्भूता सम्प्राप्तः पूर्वदमेव सा । पाकइयान्तरे पूर्व्वरागतां प्रतिपद्यते ( ज ) || ७८ का
१६१
पाकइयान्तर इति
भावः पूर्व्वरागश्चेति पाकद्दयं, तदन्तरे तन्मध्ये । तत्र स्वप्नद्दारा यथाइन्दीवरादपि सुकोमलमिन्द्रनीलादप्युज्ज्वलं जलधरादपि मेदुरन्तत् ।
स्वप्नः स किं सखि ! महो यदहो ममेदमद्यापि नो नयनयोः पदवीच्नहाति ॥ ३३॥
श्रीकृष्णस्य प्राप्तः पूर्वमेव दुर्खभे श्रीको प्राक्तनीं व्यवतारात् पूर्वमेव स्वभावसिवा किन्त्वेतैः करणैरुद्भूता या रतिः सा पूर्वरागतां प्रतिपद्यते । भाव- पूर्वराग-रूपपाकस्यान्तरे मध्ये यमपि व्याप्यत्यर्थः ।
अथ स्वप्ने श्रीकृतस्य दर्शनं प्राप्य तद्दर्शनस्यातिचमत्कारित्वेन साचाद्दर्शनमेव 'जानती श्रीराधिका सखीं प्रत्याह हे सखि ! स किं खप्तः, व्यपि तु खप्नो न भवति, किन्तु साक्षाद्दर्शनमेव- प्रद्यस्मादिदं महस्तेनः स्वरूपन्तरत्वधुनाऽपि नेत्रपदवीं न त्यजति । तन्मह: कीडभूमित्याह - इन्दीवरादित्यादि । मेदुरं स्निग्धम् ।
(ऊ) प्राक्तनीति - 'व्यतिषजति पदार्थानान्तरः कोऽपि हेतु' रिति- स च हेतु: पूर्वसंस्कारभिष्तिकः । संप्राप्तेः पूर्वं कथन्तम्य 'राम' इति चित्तरञ्जकत्वयञ्जिनी संज्ञेति ? अत्राहुनलमणिकाराः–‘दुःखमप्यधिकं चिते सुखत्वेनैव व्यष्यते । ततस्तु प्रथमोत्कर्षात् स रांग इति कौर्त्तते ॥ भावपाकस्य लचणन्तत्रैव - 'अनुरागः स्वसंवेद्यदशां प्राप्य
२१

Page #208

१६२
अलङ्कारकौस्तुभः ।
.
.
श्रवणहारा यथा-- तमालनील किमपि त्वदुक्ता हिम्बोष्ठि ! कृष्णेति पदादुदीम् ।
अन्तः प्रविश्य श्रुतिवर्मना मे न वेद्मि तवाम किमातनोति ॥३४ चित्रदर्शनद्वारा यथा
व्रजभुवि किमलोकि सञ्चरन्या यदिह विलिख्य पटे ममोपनीतम् । कुतुकिनि ! कुतुकेन ते समस्तं मम गतमेव हि जातिजीवनञ्च ॥३५ . . माताहर्शनहारा यथा
नो वा दृष्टचरी न वा श्रुतचरी नामापि न ज्ञायते यस्याः काचन सा व्यलोकि विपिने मेघद्युतिर्देवता ।
आनन्दद्रवर्षिगा: किमथवा हालाहन्नीलासिनः · सौहित्यञ्च रुजञ्च नो विदधते यस्याः कटाक्षोमयः ॥३६ अथास्य दश दशाः। तत्राभिलाषो यथा
मा किं निशा मखि ! भविष्यति मज़दा मे खापः स किं समग्वि ! तत्र मदेव भूयात् । कश्चित्तमालदलनोलतमः स यम्मि
बालोकि लोकरमगो रमणीयमूर्तिः ॥३७ है बिम्बोधि । त्वदुक्तात् करणे ति पदादुटोणे मुद्रतं तमालवन्नील किमपि धाम तेजःस्वरूपं ममान्त:करणं प्रविश्य किमपि क्षोभादिकमातनोति. तन्न वेड़िा। ' हे कुतुकिनि । ब्रजभुवि सञ्चरन्त्या त्वया किमतमलोकि यदनतं वल्विक चित्रपटे विलिख्य ममाय उपनीतम्। तव कुतुकेनैव मम जातिजीवगन ममस्तं गतम् ।
यस्याः श्यामदेवताया: कटाक्षोम्मयो मम सौहित्य सुखं कुर्वन्तीति हेतोः किमानन्दअवार्षणः, अथवा मम पीड़ा कुञ्चन्तीति हालाहलोमासिनः ।
तन निशायां किं सदैव स्वप्नो भयात् यस्मिन् स्वप्ने स नोलतमो मयारलोकि ।
प्रकाशितः। यावदाश्रयत्तिद्भाव इट भिधीयते ॥ ग्रन जौवगोस्वामिमतमधोदर्शितं लक्षा पूर्वरागपक्षेप्यदाहाय॑म् --'अतएवात्र शास्त्रेय शूयते राधिकारदिप । पूर्वरागप्रसङ्गेऽपि प्रकटं रागलक्षणम् । ततश्चात्र लाघदाहृते लोकत्रये 'इन्दीवरादपौ'त्यादौ वैधावकविरचितेघु गौतेषु च तापवम्यो रस: सुतरामाम्वादनीयः। 'इन्दीवरादपी' त्यादि मोक: कविकर्णपूरगोस्वामिवरणानां श्लोकसमूहे प्रत्युत नायकायते ।

Page #209

पञ्चकिरणा:।
अथ चिन्तनम्
आसंगो सिबिषगो मम्मप्फंसी महं क्खु अणराओ। पिअपरिप्रणो ण चउरो जीपण तुह णस्थि जीणोबाओ (ऋ) ॥ ३८ स्मृतिः-'इन्दीवरा'दितत्रादि ( ३३ श्लोकः )। गुणकीर्तनम्धाम श्याममयातयाममधुरन्तलोचनानन्दनं कस्तूरीधनसारकुङ्गुमरसामीदी स गात्रानिलः । आलापः स सुधाम्बुधेरपि तिरस्कारी बभूवाधुना सम्मोहाय विनोदनाय मनसः क्षोभाय लोभाय च ॥ ३८ अधोगः
नो विद्मः किमु गौरवं गुरुकुले, कोलोन्यरक्षाविधी न श्रद्धा किमु, दुर्जनोक्तिगरलज्वालासु किं नो भयम् । उद्देगादनवस्थितं मम मनः कस्यापि मेघविपो
यूनः श्रोत्रगतैः घुणेरिव गुणैरन्तः कृतं जर्जरम् ॥ ४० ग्रासङ्गः स्वप्नंगतो मम्मस्य गो महान् खल्वनुराग: ! प्रियपरिजनो न चतुरो जीवन ! तव नास्ति जीवनोपायः॥ खाग्निकवस्तुनः शीघ्र विस्मरणं भवत्यत आह-सम्मस्पर्शी विसर्त न शक्ताऽस्मोत्यर्थः। कुलाङ्गनायास्तत्राभिलाष एवानुचितस्तत्राह-महाननु
गः। परिजनस्य चातुर्यञ्चेत्तदा तेन सह सङ्गसन्भावनया जीवनं रक्षितु समाऽस्मीत्यपि नास्तीत्याह-प्रियपरिजन इत्यादि । __ तहाम कान्तिविशेषः। ननु मधुरवल्वपि पुनः पुनराखादनेन गतरसम्भवति, तसाहअयातयाममधुरं 'यातयामो गतरस' इत्यमरः। घनसारश्चन्दनः-एतेषां रसानमामोद दूध य ग्रामोदत्तदिशियः। अधुना तत्तत् सर्च मेव मनसः सम्मोहायर्थमेव बभूव ।
'नो विद्म' इत्यादी शिरचालने नम्, गुरुकुलस्य गौरवं किं न विद्मः अपि तु जानीम
(ऋ) 'ज्वलतु रात्रौरानावखण्ड कल: शशी'त्यादि मालत्यां स्थितात् भावात्, 'दुल्लहनणागुराओ लब्जा गराई परवसो अप्पा। पिअसहि विधभं प्रेम्म मरणं सरणं णबरि एक इत्यादितो वा रत्नावल्या नायिकाग्वेदोक्तिविजम्मणे नेवानाप्यन्तरार्तिश्चिन्ताप्रतानमयजीविता मुतरामुल्लसतौति तत्वम्। 'पाशाबन्धः कुसुमसह प्रायशो ह्यङ्गनानां मदा:पाति प्राय हृदयं विप्रयोगे रणवि' इति तु स्वाभाविकातुलाप्रणयस्थले, यदा तु उत्कटा मनोरुजा, माचमनिर्भरच मनस्तदेव एवम्यायमभिधान, नच कायोत्केघ नितरां जनयति।

Page #210

अलङ्कारकौस्तुभः ।
पूर्वरागः कृष्णस्यापि स्यात् — इत्यतः परं तथैव दर्शयते । तत्र प्रलापः -- उदयति शमी, श्रीराधाया न तन्मुखमण्डल'
१६४
वलति तिमिर', प्राणेश्वय्या न नीलनिचोलकः ।
इमति हरिताञ्चक्रं, तस्या न नाम सखीगणो, भ्रमति भुवने ज्योत्स्नैवास्या न देहरुचिच्छटा (ऋ) ॥ ४१
उन्माद:
हे वासन्ति ! विलोकिताद्य सुमुखी राधा त्वयास्मिन् वने ? वातान्दोलितपल्लवैः करतले 'र्ना ने 'ति (19) किं भाषसे ? यातानेन पथैव सा परिमलैस्तस्या यदन्वीकता
!
पश्चात्तस्मिन् वैगुण्य दृष्ट्वा
स्वतपुष्पेषु पतन्त्यहो न मधुपा भ्राम्यन्ति सव्वी दिशः ॥ ४२ एव । एवं कौलीन्यरचायामपि श्रवाऽस्त्येव, किं कर्त्तव्यम् । उद्देगान्मम मनोऽनवस्थितं जातं, ततस्तत्तत्करणे प्रतिबन्धकं भवतीत्यर्थः । तस्मात् कस्यापि यनो गुणैम्ममान्तः कर जर्जरं कृतम् -- घुणैरिवेति - णा: कौटविशेषा यथा काष्ठ जर्जरं कुर्व्वन्ति । तदानीमेवोदितच्चन्द्र राधिकासुखं मत्वा हर्षो जातः कृष्णः सखेदमाह–उद्यतीति । व्ययं राधामुखमण्डलं न भवति, किन्तु शशी चन्द्र:, नवोदय, तन्मुख खण्डलन्तु सदा प्रकाशमानमेव । एवमन्धकारं रात्रिकालीनवस्त्रं मत्वाऽ६ | इदं प्राणेश्वर्या निकृष्टमपि नीलवख न भवति, किन्तु तिमिरं, यतश्चन्द्रोदयाहुसति इदन्तु न । तस्याः सखीगणो न, अपि तु हरितां दिशाच्चक्र', यतचन्द्रोदयेनैव सति प्रकाशते तेषान्तु सर्व्वदेव प्रकाशः । एवमियन्तस्या देहरु चिच्छटा म भवति, किन्तु ज्योत्स्व - यतो भुवनमध्य इतस्ततो भ्रमति, सा तु सदैकरूपैव (18) ।
हे वासन्तीति । ना नेतीति-‍ - मया राधिका न दृष्टेति प्रभाव से चेत्तदा त्वद्वचनं मिधव,
(ॠ) निश्चयान्तेन सन्देहालङ्कारेण सूचितो हृद्दूगो नायकस्य - 'नवजलधरः सन्नद्धोऽयं न दृप्तनिशाचरः' इतिवदुपभोग्य: । 'तत्' 'ग्रसौ' इत्यादि पदेन पूर्वाभूतानामामोदसुपननयतां भावराशीनां परामर्शः । तेन च सूचितेन वैसाहश्येन तदानीन्तनप्रकाशः । व्यत्र विधेयाविमर्शदोषस्पर्शः पद्यमेतत् कथञ्चित् ग करोति ।
(18) एवं (ग) (ङ) पुस्तकयोः । 'सदैकखरूपें वे 'ति (क) पुस्तके,' सदैकर सखरूपं वे 'ति (ख) (क) पुस्तकयोः । (19) 'मो नेति' इति (ग) (घ) पुस्तकयो : पाटः । नअर्थ 'नो' इत्याकारान्तस्याव्ययस्व ग्रहणं की दृश्यते, अतो मूले बोसाहितसामञ्जस्य साधनाय कथिसगौडीयभाषा सादृश्योपलचणार्थं च परिदर्शितः पाठ एव प्रेथाम् ।

Page #211

पञ्चमकिरगाः ।
१६५
अथ व्याधिः
नो कथ्यते किमु कथाविषयो यदि स्याबो गोप्यते किमु भवेद्यदि गोपनीयः । आपच्यमान इव हद्दण एष भाव:
कष्णस्य कामपि दशां भजते न विद्मः ॥ ४३ जड़ता-त्वां खपलबमवलोकयितु विलिख्य
वैवर्ण्यमाप तव वर्णविलोकनेन । तूलीग्रह सति कशाजनि तूलिकेव
चित्रोद्यताजनि हरे ! स्वयमेव चित्रम् ॥ ४४ मरणममङ्गलवेन न वर्ण्यते, भन्या तु वय॑ते । तद्यथा
निखिलेन्द्रियसंवर्ते श्यामसुधाधाममधुरिमायते ।
मनानन्दविवत्तें मात तः पर वर्ते ॥ ४४ केचित्त-"नयनप्रीतिश्चिन्ता सङ्कल्पः स्वविच्छेदः ।
काश्यं विषयनिवत्तिीनाशः स्यादयोन्मादः ॥ Rasasadhakara किन्त्वनेनेव पथा वा राधिका गता, यस्मात्तस्याः परिमलेरन्यौलता भ्रमरावत्पुष्य षु म पतन्ति, किन्तु तस्याः सुगन्धग्रहणार्थं भ्राम्यन्ति ।
यदि कश्चिदर्थः कथाविषय: स्यात्तदा किं मोऽर्थो न कथ्यते अपि तु कथ्यत एव । एवं यदि गोपनीयः स्यात्तदा किन गोप्यत, अपि तु गोप्यत एव । क्षणेन तु वृदिस्थभावस्य निर्वचनासामात् स तावन्न कथ्यते न वा गोप्यते । अतः कृष्णस्य भावः कामनिबंचनीयाँ दशा प्राप्नोतीति न विद्मः। एष भाव: कोहणः? ईषत्पच्यमानहरण दवस यथा सब्बैरडण्यः समन्तरे पौड़ा जनयति तइत् ।
वर्णते-हे हरे। त्वां विलिख्यावलोकयितुं तव चिनोपयोगिवर्यादर्शनमागेव वैवीखरूपसात्त्विकविकारमपि। तदनन्तरचित्राथन्तलीग्रहणे सति कशाजनि। तदनन्तरचित्रायोयता सती खयमेव चित्रमजनि जड़ा बभूवेत्यर्थः। __ अधुना पूर्वरागावस्थयाऽबन्तयाकुला श्रीराधा सखों प्रत्याह-हे मात: सखि ! सङ्घन्द्रियाणां संवत: प्रलयो यत्र तथाभूतानन्दविवत् । कथम्भूते? श्यामसुधामयदेहस्य मार्यरूप यावत्तों भ्रमियंत्र । तत्र निमग्नाऽहमत:परं न वत्से न जीवामौलका तत्क्षये मूञ्चिता बभूवेति भावः। 'संवत: 'प्रलयः कल्प' इत्यमरः। एवं सति नित्यसिहानां मूच्छीपर्यन्तदशा वक्त, ततोऽधिका नातीनि ज्ञेयम् (ट)।

Page #212

अलङ्कारकौस्तुभः ।
मूर्च्छा मृतिरिति कथिता दशा दशेमास्तु पूर्व्वरागस्य | स च ललनायाः पूर्व्वं पश्चात्रेतुः समाख्येयः (ऌ) ॥” अथ नैल: कौसुम्भो मानिष्ठश्चाथ हारिद्रः । रागश्चतुर्व्विधोऽतश्चतुर्व्विध्येन हि प्रकृतेः ॥ ७८ का अतः पूर्व्वरागात् पाकत इत्यर्थः । नैलो नौल्या रक्तः । नैलः स एष कथितो न कदाचिह्नसति शोभतेऽत्यर्थम् । कोसुम्भः स हि विदितः स्थित्वाऽपैति प्रशोभते पूर्व्वम् ॥ मामिष्ठः स हि यः किल नापेत्येवातिशोभतेऽजस्रम् | हारिद्रः स तु बोध्यो यात्यपि न च शोभते यस्तु (ए) || का स्वप्रविच्छेदो निद्राक्षयः । केषाञ्चिन्मते पूर्व्वरागस्येमा दश दशाः कथिताः । स च पूराग यादो नायिकायाः पञ्चान्नेतुन्नथकस्य कथितः । इदानीं पूर्व्वरागवनप्रसङ्गे पूर्वोको यः पूर्वरागपाकाञ्जातो रागस्तस्य भेदचतुष्टयमाह - प्रथेति । प्रकृतेर्नायिकानायकयोः स्वभावस्य चातुर्व्विध्येन । नीलद्रयस्य घर्षणेन जातो वर्णको नीली उच्यते। यथा नौलोवस्त्रस्य सहस्र चालनेन पि नीलिमा न इसति, प्रत्युत शोभते च तथा नैलरामोऽपि । यथा कौम्भवस्त्रस्य कौसुम्भरागः पूवं शोभते पचाइकाले तु स्वत एव सति,
१६६
(ल्) 'ग्रादौ वाच्यः स्त्रियो रागः पुंसः पश्चात्तदिङ्गितैः । इति लौकिकपचे शोभना रौतिरिहाप्यालङ्कारिकसम्मता, तस्या स्वात्राश्रयः कृतः । सकलनायकचूडामणी श्रीकणे च तस्यैवं निर्देशो दार्शनिकमतविरोधं कमिद वनपि सोत्थ:- तथा चोज्वलनीलमणौ दार्शनिक शिरोमणि श्रीरूप गोस्वामिकृतौ -- ' ग्रपि माधवरागस्य प्राथम्ये सम्भवत्यपि । आदौ रागे म्टगाचीणां प्रोक्ता स्यावारुताऽधिका!' इवानेव काव्य दर्शनयोर्भेदविलासः ।
(ए) लोकरीत्याऽनुमितवर्ण स्थितिखाङ्कदिक सुपमानमाश्रित्येयं मंदकल्पना । एवमपि दशरूपकदर्पणादिनिबन्धेषु । 'न चातिशोभते यन्नापैति प्रेम मनोगतम् । तत्रोलीरागमाख्यन्ति यथा श्रीरामसीतयो: । इति दर्पण नोलीरामलचणं तदुदाहरणच "कुसुम्भरागः स ज्ञेवो यश्चित्ते सति हुतम् । अन्यरागच्छविमौ शोभते च यथोचितम् । सदाधारविशेषेषु कौसुम्भोऽपि स्थिरो भवेत् । इति कृष्णप्रयथिषु हानिरस्य न युज्यते ॥"
हाय्योऽप्यनापंचो वः कान्त्या बहुते सदा । भवेन्माजिष्ठरागोऽसी राधामाधवयोर्यथा ॥' प्राकृत जनेश्वत्य विग्ला स्थितिरिति हताशा का सम्वदिति ज्ञेयम्। हारिद्ररागस्य 'मा' इति संज्ञा, परं तव किमपि निमित वर्त्तन---म किन हजामत एवं प्रपञ्चः कृतः, नीलादिन एवं बालां नश्यम् ।

Page #213

पञ्चमकिरणः |
१६०
अथ विरहः – स च त्रिविधः, भावी भवन् भृतश्चेति । तत्र भावी यथायास्यामि वः सुमुखि ! मथुरामागतो राजदूतः
प्रतप्रायातु कति गु घटिका हन्त भावी विलम्बः ।
नो जानीमः, प्रकृतिकठिनः कार्य्यभावस्तथा चेत्
साई यान्तः प्रिय ! मदस्वः कापि कार्ये नियोज्याः ॥ ४६
भवन् यथा—
यामीति कृष्णवचने प्राणैर्व्विनिरूह कण्ठ कुहरायाः । बहिरेव भवितुमशक्त' प्रतुत्तरमन्तरेव विजुघूर्णे ॥ ४७ भूतो यथा
साई यजिदैवतेन न गतं दौरात्मप्रमेतद्दि वो जानीतावधिवासरच्च गणनागम्योऽस्ति लेखासु यः । इतनाकर्ण्य वियुक्त गोपसुदृशः प्राणैः समं सङ्कथामेकैकां प्रतिवासर प्रियसखी रेखां रहो लुम्पति ॥ ४८ तदत्रापि । कौसुम्भरागः शोभते, माञ्जिठरागस्वजसमतिशयेन शोभत इति भेदो ज्ञेयः । यस्तु न शोभते शीघ्रं याति च स हरिद्रारागो ज्ञेयः । तेर्षा मध्ये कौतुम्भ: हारिद्रय प्राकृते, प्राकृते तु नैलो मानिष्ठति भेदो शेयः ।
अधुना विप्रलम्भरसस्थावान्तरभेदं पूर्वरागं वर्णयित्वा क्रमप्राप्तन्तस्यैव भेदान्तरं विरहं वर्णयति - प्रथेति । प्रत्यायातुमत्र पुन: प्रत्यागमने कति घटिका व्याप्य विलम्बो भावी ? राजकार्यभावः प्रकृत्या खभावेन कठिनः ।
भवन् वर्त्तमानो दिरहः । व्यधुनैवाऽहं यामीति कृष्णस्य वचने सति खस्थानं हृदयं ताक्ला प्राणाः कण्ठगता बभूवुः - श्रतस्तेरेव प्राणे बद्धकण्ठकुहरायास्तस्याः कण्ठरोधेनैव प्रत्युत्तर ं बहिरिव भवितुमशक्त' सदन्त दयमध्य एव विन्धुर्ये । व्यन विरहजन्यपीडया सामर्थ्यादेव तथा नोक्तं प्रत्युत्तरं, कवीश्वरेण तु प्राणकर्त्तृककण्ठरोधनेनैव प्रतुत्तर
निर्गत मित्प्रेचितम् ।
प्राणा भवद्भिर्निदेवतेन मह मथुरागमनसमये यन्न मतम् एतदेव वो युस्माकं दौराला मया चान्तम् । स प्रति तेन कान्तेन मत्प्राणरचार्थं प्रेषिता या पत्री तन पद्यारभ्य त्रिंशद्दिवसे त्वन्निकटे मया गन्तव्यमिति योऽवधिवास वर्त्तते स तु भित्तौ मया दीयमानासु रेखासु गण्णन्या गम्यो भवति, अतस्तं वासर ं यूयं जानीत, ज्ञात्वा च तस्मिन् दिवसे तस्यागमने सति भवद्भिः शौघ्रमेव मद्देहात् गन्तव्यम् - इति प्राणैः सेन्द्र वियोगयुक्ताया

Page #214

१६८
अलसारकौम्भः। अथ प्रणयमान:मानस्तिष्ठतु राधिके ! तव हृतं रक्तं मनो देहि मे, तत् केनापि हृतं, (२०) त्वया, न हि, न हि श्रद्धा परस्त्रे मम । अङ्गे चेत्तव दृश्यते, भवति चेवनन्त्वयैवार्पितं
नीत्वा गच्छ, मुखे तवास्ति यदयं रागस्तदासङ्गजः ॥ ४८ ईमानो यथा
सहजमरुण नेत्रइन्हं तवाधरपल्लव: सततमुरलीनादकीड़ाविधौ तव सत्रणः। A little differently read
as Kirana III (sl. 27) वनविहरण रात्री गात्रं सक गट कलाञ्छनं कमिह विना दोषं जातापराध इव स्थितः ॥ ५० अथ प्रवास:-भूतविरहप्रवासयोः कालदेशक्कत एव भेदः ।
नानाकौशलतः कृतानि सुहृदां वन्देन नानन्दतो
गव्यान्यत्ति, तथा कवोष्णमधिकं राधे ! श्वसितेधव सः। गोपसुश: कथामाकर्ण्य प्रियस्खो प्रतिदिनं रह एकान्त आगत्य भित्तिस्थिताभेकका रेखां विंशद्दिवसस्य समाप्ताभावाथ लुम्यति ।
अथेति-मानकारणमादिकं विनैव प्रेम्नः कुटिलगामित्वात् प्रणयातिरेकेनैव माम इत्यर्थः। हे राधे! तव मानस्तिष्ठतु, मम रक्त रागविशिव श्लेघेणैव.रागस्य रक्तत्वमारोप्य रक्तपदार्थ विशिएच मनी देहि। राधाऽह-तन्मनः केनापहृतम् ? श्रीकृष्ण आह - त्वयेति। राधाऽह-न हौति। पुन: श्रीकृष्ण ग्राह-तवाङ्ग याप्य तिष्ठन्मम मनस्तवाले चेप्यते तदा किं भविष्यति ? राधाऽह-ममाङ्गे चेद्भवति तदा त्वन्मन्नत्वयैवार्पित त्वमेव नीत्वा गच्छ। तकृत्वा श्रीकृष्ण: सहर्घमाह-तस्य मदीयरक्तमनसबदधरेण सह सदासङ्गाज्जातो यो रागः स तु तव मुखमध्ये ऽधरे स्ति, अतो मनोधर्मरागस्य दर्शनेन मन्मनोऽपि तव वर्तते, सम्प्रति त्वदाज्ञया तदहं राहामौत्यका तदधरं पपाविति गम्योऽर्थो बोध्यः। प्रणयजन्यमाने नायिकाया: समति विनाऽपि स्पर्श दोषो नासोत्यपि ज्ञेयम्। ___ सहजेति-तव नेत्रहन्दं सहनमरणं, न तु तस्यास्ताम्बलरागेण । एवन्तवाघरपालोऽपि सततं मुरलोकीड़यैव मत्रयः, न तु तस्या दन्ताधालेन। वनविहरण एव गात्रे कण्टकचिह, न तु तस्या नखक्षतम्। अतो दोघं विना कथन्तवापराधमम्भावनाऽपि, इति नायकं प्रति मानिन्याः सोलण्ठवचनम् ।
(20) 'के नापहतम्' इति (ख) (क) पुस्तकंयोः पाठः ।

Page #215

पजमविरतः।
___ १६९
त्वत्पल्लीप्रतिवेशपण्यजनताकय्यन्तु दध्यादिकं
क्रीत्वा सम्प्रतिपादितं प्रियजनैरनाति दृष्टान्तरः ॥ ५१ अथ सामान्यतो वर्णितस्य विभावस्थालोकिकतया विशेषमा
तत्रालम्बनं नायको नायिकाश्च । तत्र कोऽसौ नायकः काश्च नायिका इतापेक्षायां नायकमाहसञ्चशद्धरसठन्दकन्दलः सर्वनायकघटाकिरौटगः । अत्यलौकिकगुणैरल कतो गोकुलेन्द्रतनयः सुनायकः (ऐ)॥८०का सर्बशुइरसबन्दकन्दललं यथा-'शृङ्गारी राधिकाया'मितवादि (१३श शोके ।
'सर्वनायकघटे'ति सर्वशब्दो धूलनायकवजनपरः । 'प्रतालौकिकगुणै'रिति विरुडाविरुडचमत्कारिगुणवान् । विरुवदासते, न तु विरुषः स विरुहाविरुद्धः-'एकोऽनेकः परिच्छितो व्यापी'तपादिवदलौकिकगुणवति लौकिकगुणा अपि जेयाः।
एतावहिवसपर्यत कान्सेन र विक्छे दो बात:, अवधिवासरे पुनरपि तेन मेलन भवियतीति कालकतविरहो भूतविरहः। मां विहाय श्रीकृष्णो दूरदेशे स्थित इति देशघटितविस्हः प्रवामः। हे राधे! त्वदिरहेण यामः प्रोक्षण: सर यादवादीनां वन्दन कतानि गयानि नानन्देनात्ति। तथा तेरानीतं कोणं दुग्धादिकमधिकं न भुक्त, किन्तु प्राणवार्थ यत् किञ्चिदेव-बतएव केवलं वसिव्येव जीवलेव, न तु तस्य किश्चिदपि सुखन्तन वर्तते। किन्तु तव पलीग्रामस्तवस्था या प्रतिवेशपण्यननता क्रयविक्रयादि. व्यवहारविशिष्टजनसमूहस्तेषां क्रयं क्रये प्रसारितं दध्यादिकं तस्याभिप्रायविचः प्रियपरिजनेम्मधुमङ्गलादिभिः क्रीत्वा सम्प्रतिपादितं यत्नेन संस्कृतं तदेव दृष्टानारः सन्नन्नाति ।
(ऐ) 'तवालम्बनं नायको नायिकाचे' त्यत्र नायकपदे यदेकवचनप्रयोग इतरन बहुवचन विन्यासच तत् ग्रन्थकतो खसम्प्रदायिमतसम्मति स्फुटमावेदयति। नचानेन तावदितरालहारिकवर्गकल्पिते प्राक्तनायकसके दोघडशिराघष्यते यतलस्मिन्नपि महनीय महिमत्वादिगुणगणभूषितता वरीवत्ति। तथापि 'सर्व शुद्धेत्यादिपदेलावदेकस्येव परामर्शो भवति-स चादयः साक्षात भगवान् श्रीक्षणे त्यन्वथैनामरूप्रच्छनो मम्मथवनकोऽपि स्वयं मन्मथमन्मयः। श्रीमद्भागवतमहापुराणे भक्तिशाले च बहुधा विजामत. लय निशक्रम इत्यसम्। 'सर्वशुबरसे' त्यादि पदस्यैकधा याखा मूले लक्षिता, अवधा
२२

Page #216

१७०
अलङ्कारकौन्तुभः ।
ते यथा
कृतौ कुलीनः सश्रोकस्त्यागो यौवनरूपभाक । A little differently दक्षोऽनुरक्त उत्साहो तेजोवैदग्धाभूषितः ॥ ८० (क)का 1. 10. 28-20.
read in Bhagavatapurana
अधिका
सत्यं शौचं दया कान्तिरास्तिक्य' धैर्यमेव च । चोदाय प्रश्रयः शौलं चान्तिः प्रह्वोऽनङ्गतिः || ८० (ख) का तपादयो निदशः ।
तत्र 'नायकघटे 'ति तद्भेदानाह
उदात्त उद्धृतश्चैव प्रशान्तो ललितस्तथा ।
सर्व्वेऽमी धोरशव्दाद्याश्चत्वारो नायकाः स्मृताः ॥ ८१का
सर्व शब्द इति - धूर्त्तनायकं वर्णयित्वा या सर्व्वनायकघटा तस्यां मुकुटमणिः । यद्यपि धीरोद्वतस्य गुणा: धीरप्रशान्तस्य गुणाश्च परस्परं विरुद्धा भवन्ति तथापि श्री तेषां विरोधो नास्ति - यथा श्रीकृष्ण एकः सन्ननेकोऽपि भवति, एवं परिच्छिन्नः सन् व्यापकोऽपि भवति, तथैव विरुद्वगुणाश्रयोऽपि भवति । अलौकिक गुणवतीतिलोके न प्रसिद्धा ये गुणास्तदति श्रीकृष्णे लोकप्रसिद्धा गुण। व्यपि शेया:, किन्तु लोकस्थास्ते नायिकाः, भगवन्निष्ठा यमायिका इति भेदो शेयः ।
प्रो नम्रता । अमी उदात्तादयश्चत्वारो 'धोर' शब्द ब्राद्य व्यादौ येषान्तथाभूताः तथा च धीरोदात्त धोरोद्धत-धीर शान्त- घोरल लिता इतिसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः ।
च वैणवरसशास्त्रकारैः पदं तद्याकृतं तथात्वे ' शुरइरस' पदेन मधुररसस्येव परिग्रहः, सम्भवी - तस्मादितररखानामुत्पत्तिः प्रागेवास्माभिरक्षिखिता । 'वृन्दारण्ये विहरते त्यादि स्कन्दपुराणीयं पूर्वप्रदर्शितं पदयं, 'केतंबरहितं पेम्मो गाहि होइ माणु लोए । जइ हो कस्म विरहो विरहे होन्तम्मि य कोबि नीग्रह ॥' इति 'नयति ते' इत्यादिकस्य श्रीमद्भागवतोयस्य (१०१३१ | ) श्लोकस्य तात्पर्य्यप्रकटनप्रसङ्ग तोषणीकृता धृत न्यायस्तत्रार्थं प्रमाणम् । 'गोकुलेन्द्रतनये'ति विशेषणेन वजपुरसम्बन्धस्तस्य सुनायकत्वे निदानमिति च सूचितमिति प्रतिभाति । 'रुविरोष्ठपुटन्यस्ते 'त्यादि गौतमीयतन्त्रे योगोपालवर्णनं वनपुरश्चाघाद्योतनाभिप्रायकम् । भक्तिरस्य प्राथम्येन मुख्यत्वेन च ...जैवं प्रकटनम् । 'गो-गोप-गोपिकाखङ्ग यत्र क्रीड़ति कंसहा' इति 'ब्रजपुर वनितान

Page #217

१०९
पञ्चमकिरणः । धौरशब्दाद्या इति-धीरोदात्तादय इत्यर्थः । तत्र धीरोदात्तो यथा, पात्मश्लाघारहितः क्षमौ गभौरो महासत्त्वः । धौरोदात्तः स्थेयानिगढ़मानो दृढ़वतः सुवचाः ॥ २ का आत्मश्लाघानिरतो मायो चण्डश्च चपलश्च । धौरोहतः स कथितोऽहङ्कतिझङ्कारनिःशङ्कः ॥ ८३का उभयगुणव्यतिरिक्तो भूयान् साधारगोश्व. गुगौः । धौरप्रशान्तसंज्ञो भवति दिनवैश्यादिकः साधुः ॥ ८४ का मृटुलः कलाकलापो निश्चिन्तो मधुरवैदग्धाः । प्रथमरसप्रधानो ललितकथो धौरललितः स्यात् ॥ ८५का
सर्वेऽनुकूल-दक्षिण-शठ-वृष्टत्वेन षोड़शधा॥ ८६ का केषाञ्चिन्मते धीरललितस्यैवानुकूलादिभेदाः, न सर्वेषाम् ।
महासत्त्व उदारचित्तः, स्थेयामतिशयस्थिरः। अहङ्कतिरक्षकारस्तेन यो भार आत्माघाबोधक शब्दप्रयोगस्तत्र निःशङ्कः। उभयगुणाभ्यां धीरोदात्तगुणधौरीद्धतगुणाभ्यां रहितो धौरशान्त: माधुजगदर्तिसाधारणगुणैर्विशिरः स भूयान्, धीरोदात्तादिः खल्पः, तथा च ब्राह्मण-वैश्यादयो बहव एव धौरशान्ता ज्ञेयाः। कलेतिरसोपयोगिचतुःषष्ठिकलाभिभूषित इत्यर्थः। मधुरे दङ्गाररसे वैदग्धा यस्य, पटङ्गाररस एव प्रधानं यस्य।
बथन् कामदेव'मित्यादि च तद्देशिय तदैकान्तिकत्वं च सूचयतः। 'सवेनायकघटेति 'सबै' शब्दो धत्तं नायकवजनपर' इति वृत्तौ यत् ग्रन्थकतो मतं न त् सार्वत्रिक सर्ववादिसम्मतच । तथा च 'नोक्तो धूर्तादिभेदस्तु सनेः सम्मत्यभाषत:' 'शायधा परं नाव्यप्रोक्त उपपतेरभे। कृष्णे तु सब नायुक्त तत्तद्भावस्य सम्भवात् ॥' इति श्रीमतां नीलमणिकतामाशयख्यापनपुरःसरमभिधानम्। रह कौस्तुभेऽपि चे 'लोलावशात् कदाचन प्रयोऽपि शठश्च कुत्रापि" (८८ का)। नवतारुण्यत्वनारीमोहनत्व-नित्यनतनत्वातुल्यकेलिसौन्दर्यप्रष्ठवंशीखनाङ्कितंत्वादयो बहवस्तवालौकिकगुणाः प्रामाणिकरसग्रन्थान्तरतो लक्ष्याः । यच्छ क्तयो वदतां वादिनां वै विवादसंवादभुवो भवन्ति। कुर्वन्ति चैषां सहरात्ममोहं तस्मै नमोऽनन्तगुणाय भूम्ने ॥” इति श्रीमद्भागवते साधारस्येन, वृत्तिप्रतीकप्रदातिन विरुद्धाविरुनित्य चमत्कारिगुणवत्त्वेन वा तेषां

Page #218

१७२
अलहारकौस्तुमः। एषा लक्षणम्
एकाश्रितोऽनुकूलः समरागो दक्षिणस्तु सर्वासु । शठ एकत्रैव रतो बहिरन्यत्र प्रियोऽप्रियो मनसि ॥ ८७का अपरावच विशको दृष्टे दोषऽपि मिथ्यावाक् ।। तर्जनताड़नयोरपि कृतयोनिलब्ज एव धृष्टः स्यात् ॥८८का षोड़शविधास्त एते पुनस्त्रिधा चोत्तमादिभेदेन । अष्टाधिकचत्वारिंशद्देदा नायकाः कथिताः ॥ पुनरेते स्युहिव्या दिव्यादिव्या दिव्याश्च ।
स चतुश्चत्वारिंश छतमेकं तेन तने दाः॥ एषामनुकूलादीनां लक्षणमाह-एकामेव नायिकामाश्रितोऽनकूलः, समास नायिकास समरागो दक्षिणः, एकस्यामेव नायिकायां रतोऽन्यन नायिकायां मनस्यप्रियः, बहिस्त कपटेन प्रियः शेठः। ___पुनरेतेऽरचत्वारिंशद्देदा नायका दिया अदिया दिवादियाश्च भवन्ति, तेन चतुश्चत्वारिंशता बहेकशतं नायकभेदा भवन्ति ।
परामर्शः। एषान्नु वैष्णवदार्शनिकसिडेन 'लीला'पदेन प्रायशः परिग्रहो भवति ।
आनन्द चन्द्रिकोड,तपये 'लीला प्रेमा प्रियाधिक्य माधयं वेगुरूपयोः। इत्यमाधारक प्रोक्त गोविन्दस्य चतुष्टयम् ।' सैषा लीला नित्यैव-तथा हि "यथा च सूर्यस्य वर्षदेशविशेषवशात् सदैवोदयः सदैव पूवाक्षः सदैव मध्याह्न इत्यादि तथैव कृष्णस्यापि ब्रह्माण्डभेदवशात् सदेव जन्म सदैव बाल्यं सदेव वकाद्यसुरमारणं सदेव मथराप्रस्थानमित्येवं सर्वा एव प्रकटलीला नित्या एव' इति ग्रन्थान्तरे। लीलयेवाभिव्यक्तिभंगवतो भक्तबाधकसमदायसकाशे भवति। पालतनायकेषु महामहिमत्वादिलौकिकगुणानां सम्भवामि न तेर्भक्तकविखान्त नितान्त प्यतीति नागः तत्वम्। एवमपि च कश्चित् प्रतीयभावुकचूड़ामणिः (mystic) प्रसङ्गान्तरे
'If in the emotion that this sight cause you, you do not proclaim that it is beautiful and if turning your gaze into your own heart, you do not then feel the charm of beauty, it is vain for you in such a mood to seek for intelligible beauty, for you would only seek it with what is impure and ugly;'-Plotinus

Page #219

पञ्चमकिरणः |
धौर प्रशान्तशठयोर्दृष्टस्य च भेदवर्जितैरपरैः । लौलावशतः सव्वै रविरुद्धत्वाद्दिक हेऽपि । गोकुलराजकुमारस्तेन परं सर्व्वनायकाधौशः ॥ धीरोदात्तो गुरुषु ज्ञातिषु धौरोद्धतो विपक्षेषु । मायाविषु नियतमसौ व्रजपुय्यां धीरललितः स्यात् ॥ अनुकूलो राधायां सर्व्वाखपरासु दक्षिणः कथितः । लौलावशात् कदाचन धृष्टोऽपि शठश्च कुत्रापि ॥ (चो) का अथानुकूलादीनां क्रमेणोदाहरणानि - तत्रानुकूलो यथानान्यस्याः सदनं ( 21 ) प्रयाति स मया सम्प्रायमानोऽपि च प्रायो मे हृदयन्दुनोति ललिते ! तासां मनस्तापतः ।
१७३
गाकुलराज
धीरप्रशान्त-शठ भेदभिन्ने रपरै डर ललितधीरोदात्तादिभिर्भेदै विशिष्टो कुमारः कदाचिलौलावशादिरुद्धाविरुद्धधीरप्रशान्तादिभिः सर्वेरेव भेदेर्विशिष्टच भवति । तेषां परस्पर विरोधेऽपि सति श्रीकृष्णोऽविरुद्धत्वात्तेन हेतुना श्रीकृष्ण एव परं गायकाधीशः । एतदेवाह - गुरुषु ज्ञातिषु च धीरोदात्तः, विपक्षेषु मायाविषु च धौरोइतः, धीरशान्तो भक्तेषु, त्रनपुर्य्यान्तु सदैव धीरललितः ।
referred to by Maeterlinck in his Le Tresor des Humbles and translated and discussed by M. Clark in his Maurice Maeterlinck-Poet and Philosopher.)
( को ) नन्दनन्दनस्य वृन्दावनरस कन्दस्यातुल गुण वृन्दारिका धिकतरानन्द चिन्मकरन्दस्य गोपीरतिरखरोपियो मेटुरजलधरशोभिनः सकलकलाकलापपीवरस्य पुरुषवरस्य विभिन्नापदेशाश्रयेथैव तावन्नानात्वतो निर्देशः ।
भरतनाट्यशास्त्र-पूटङ्गारतिलक - दशरूपक भावप्रकाश - रसमञ्जरी - रसार्णवसुधाकरसाहित्यदर्पण - रसाम्टत सिन्धुज्ज्वलनीलमण्यादियु निबन्धेष्विव परमिहापि नायकभेदप्रस्तावावतरणम् । कृष्णस्य भगवत: सुनायकत्वं परमन्येषां प्राकृतानां नायकत्वं न व्याहतमिति प्रदर्शयितुं तद्भेदावतारः कृतो वा । भरतीये रखाम्टतविन्धावंशतच्च चतुर्यामेव धीरोदात्तादीनामुल्लेखः । भरतीये तु नान्यप्रोक्तेषु नायकभेदेषु 'देवा धीरोद्धता ज्ञेया स्यद्दौरललिता
( 21 ) 'समयं प्रयातौ ति मुद्रितपुस्तके दुष्ट: पाठी दृश्यते ।
·

Page #220

अलङ्कारकोखभः। पारामे रमते ममेव सततं महर्म संवीक्षते स्वप्रेऽपि प्रतिकूलता न गतवान् कृष्णः ससृष्णो मयि ॥ ५२ एवमेकत्र रतोऽप्यलौकिकनायकत्वादक्षिणोऽपि । तद्यथा
श्यामाझे चरणौ कलोरुफलके शीर्ष सुरेखाङ्गुलो केयांचामरचालिकाभुजतटे दृष्टि प्रियोक्तौ श्रुतिम् । ताम्बूलार्पणिकाकरे करपुटौं कस्तू रिकोरसुपर
चन्द्रावक्षसि पृष्ठमयदहो निद्राति नीलं महः ॥ ५३ एवं दक्षिणोऽपि लीलावशात् कदाचिदृष्टोऽपि भवति । तद्यथा
चन्द्रावलौति कपटेन निगद्य राधां जातापराध इव सङ्कचितः सखीभिः । सन्तर्जितोऽपि स तया श्रवणोत्पलेन
सन्ताड़ितोऽपि विजहास न सम्बिमाय ॥ ५४ सममेवाराम उपवने रमते।।
महारासान्ते खयमेव बहुक्षण नर्तित्वा विश्राम कुर्वतः श्रीक्लष्णस्य वर्णनमिद 'स्यामा' इति पद्यम्। कला चन्द्रावल्याः सखी तस्या जरुप्रदेशे शीर्षम, एवं सुरेखा काचिह्नोपी तस्या अङ्ग,लौ केशान् समर्पयत् सन्नौलं महः श्रीकृष्णो निद्रातोत्यन्वयः । प्रिया श्रीराधिका, तस्या उत्तौ क्षणमन खपिहोति वाचि श्रुतिम्। कस्तूरिका ओराधिकाया: सखी तनिदेशवशा, अतएव तस्या वक्षःस्थले श्रीकृष्णा स्योरः वक्षःस्थलम् । अन्न दक्षिबपा वामपार्श्व वा सप्तस्य श्रीकृष्णस्य पृष्ठदेशलग्ना चन्द्रावली, त्वन्मुखे वक्षःस्थललमा कतरिका, शौर्घलमः कलाया ऊरदेश एव-एव प्रकारेख शयनक्रमो
ज्ञेयः।
राधासहिश्य 'हे प्रिये चन्द्रावती ति कपटेन निगा जहासव, नत्वपराधेन कदापि भीतो बभूवेत्यर्थः। नृपाः। सेनापतिरमात्याच धीरोदात्ता: प्रकीर्तिताः। ब्राझा वणिजश्चैव प्रोक्ता धीर. प्रशान्तका:॥' . इति कथञ्चित् विभिन्न प्रयालीविलसितक्रमः कोऽपि विभागो दर्शितः। दशरूपके धीरोदात्तादिभेदैरनुकूलादिचतुभिविभेदैङ्कित: घोड़शधा भागो लक्षित: । साहित्यदर्पणरसमजादिषु सर्वेषामेघासत्तमादिप्रविभेदेनारचत्वारिंशन्नायका रक्तम्, परं मौलमणौ वैशावालङ्कारिकवयंचते घमवसिायकानामिति खमत प्रतिष्ठापितम, दर . चतुश्चत्वारिंशदधिकं शतमेकमिति भेदः। 'पतियोपपति वेति प्रभेदाविह विश्रुतौ।'

Page #221

पञ्चमकिरणः
१७५ एवं कुवचिच्छठोऽपि । यथा
एकत्रैव क्तासने निजनिजैरालीजनैः कुत्रचित क्रीडाकुनगृहाङ्गने व्यवहितो दूरण दृष्ट्वा प्रिये । वंशीकूजितसूचितातिनिभृतं चन्द्रावलौं लग्भयन्
सझेतन्सरसा रसादभिसरन् राधा हरिः पातु वः ॥ ५५ अथ विभावप्रसङ्ग नायकस्य सहायाः सखायः, एवं नायिकायाः सख्यः । तेनादौ नायकस्य सहाया लक्ष्यन्ते ।
सहायाः स्युः सहचरास्ते भवन्ति चतुबिधाः । सखायश्च प्रियसखास्तथा नर्मसखा अपि ॥ अकस्मिन् कुछ मखीभिः सह राधाचन्द्रावल्यौ। लताऽदियवहितः प्रोक्षणो दूरत एव दृष्ट्वा राधां चन्द्रावलीवियुक्तां कत्तुं दूरे सङ्केतका गत्वा सरलौशब्देन चन्द्रावली. माजहाव, तं शब्दश्चन्द्रावल्येव रणोति, नान्या तस्या अचिन्त्यप्रभावत्वात्। तकृत्वाऽति. वृधा चन्द्रावली सखीभिः सहिता केनचिन्मिघेण तत उत्याय तदेव सङ्केतस्थलं जगाम । ततः श्रीक्षण सखेन राधिकामभिसमार। एतदेवाह-एकवेति । एकत्रैव कृतमासनं याभ्यामेवम्भू ते प्रिये राधाचन्द्रावल्यो लताऽदियवहित: श्रीकृष्णो दूर एव दृष्ट्वा वंशीशब्दन सूचितमतिनिभृतं सङ्केतस्थलं लम्भयन खयन्तरसा वेगेन रमादानन्दात राधामभिसरन वो युभान पातु ।
'उदात्ताद्यैश्चतुर्भेदेखिभिः पूर्णतमादिभिः (पूर्ण पूर्णतर-पूर्णतमाचैरिति )। बादशात्मा चतुर्विशत्यात्मा पत्यादियुग्मतः। नायक: सोऽनुकूलाडोः स्यात् सवतियोषितः ।' इत्यज्ज्वलनीलमणौ। तब नीलमणौ कृष्णे उत्तमादिभेदकल्पनं न सन्यक, अतस्तस्थले पूर्णतमादितारतम्येन भेदकल्पना। दियादिभेदस्यापि स न विधयः-तरनायकेम्वित्र न तत्रोपपत्याखङ्गतिरपि, अत: संख्यानयनमत्यमित्यलं बहुना। एषां भेदानां प्रत्येकशी भिनान्यदाहरणानि दर्पणनीलमण्यादिषु निबन्धेपु स्पष्टानि। अनुकूलनायकस्य विश्वप्रसिद्ध सदाहरणं रामायण कथानायक: सचरितनिकयो दिवादियः श्रीरामचन्द्रः, वैववतन्त्रस्थितौ तु 'राधायामेव क्षारय सुप्रसिद्धाऽनुकूलता । तदालोके कदाप्यस्य नान्यासः मति बजेत् ॥' इति कृत्वा तस्यैव' तथात्वेन निद्द शो शेयः एवमेव श्रीगीतगोविन्द "राधामाधाय हृदये तत्यान बनसुन्दरी:॥" अनुकूलस्य दक्षिणस्य च तस्य देशपातकालादिप्रभूततमभेदकलनया परत्वं शठत्वं वा कादाचित्कमिति नान्याय्यम् । मधुररसकदम्बस्य भगवतो परत्वेन

Page #222

१७६
अलङ्कारकौस्तुभः ।
प्रियनसखाश्चान्ये तेषु दूतस्त्रिधा मतः । निष्टार्थी मितार्थच ( 22 ) तथा सन्देशहारकः ॥ इयोरिङ्गितमादाय स्वयमुत्तरदायकः । सुनिष्टं कुरुते कार्य्यं निसृष्टार्थः स उच्यते ॥ प्रमितं वक्ति कार्यस्य चान्तं याति मितार्थकः ।
यथोक्तमेव वदति यः स सन्देशहारकः || ६०का एवं दूत्योऽपि - यथोदाहरिष्यस्त े (ौ) |
तेषु सखिषु मध्ये प्रियनमसखा एव दूताः, नान्ये – ते दूतास्त्रिधा भवन्ति । निस्सृष्टो दत्तोऽर्थः कार्य्यभारी यस्मै तथा चावाभ्यां किमपि न वक्तव्यम् व्यावयोम्मिलनं यथा भवति तथा त्वयैव बुद्या कर्त्तव्यमिति विन्यस्त कार्यभारो निस्सृष्टार्थ इत्यर्थः । प्रमितन्ताभ्यां यदुक्तन्तदेव परिमितं वक्ति, किन्तु दयोर्मिलनरूपकार्यस्यान्त सीमानं याति प्राप्नोति, तथा च कार्य्यमवश्यङ्करोतीत्यर्थः । ताभ्यां यथोक्त तथैवोभयोर्निकटे गत्वा वदति, कार्य्यं भवतु मा भवतु वेति कोऽपि भारतस्मिनास्तीति सन्देशहारकः । दूतास्तथा स्त्रियोऽपि दूत्यः सन्ति । उदाहरणे तासां दूत्यं यक्तोभविष्यतीत्यर्थः ।
यथा पुरुषा
शठखेन वा वर्णनया नायिकास्थानोयभक्तचयखान्तेष्वधिकतरा चमत्कृतिरूदेतीति च निपुणविभा तत्त्वम् ।
(ख) मधुरा परप (यश्टङ्गाररखमेव सुख्खरसं प्रकल्पा चेट - विट - विदूषक - पीठमईप्रियनम् संखाः पश्च नायकलच्छाया इति बहवः - ' चतुर्व्विधाः सखायोऽव चेटः किङ्कर इष्यते' इति नीलमणौ । सहायगुणाश्च तनैव सोदाहरण' दर्शिताः । ara चेटविटानां म प्रस्तावविस्तारः । गोकुले कड़ाराया विटा, भजुर-भृङ्गाराद्याखेटा:, मधुमङ्गलो विदूषकः, श्रीदामा पीठमई : सखीभावं समाश्रितः सुवलः प्रियनम्भसख इति वैष्णवतन्त्रया स्थितिः, एषु 'उत्तमा पीठमहया मध्यौ विविदूषकौ । तथा शकारवेटाबा अधमाः परिकीर्त्तिताः ॥ इति दर्पणे ॥ दूतदूतीविभागविस्तारो नीलमय्यावेव लच्यः । द्रियमवगृह्य गृहेभ्यः कर्षति राधां वनाय या निपुखा । सा जयति निस्सृष्टार्था वरवंशजकाकली दूती ॥ युक्तलचणा ॥ वंशीदूती, वीरावृन्दादिरातदूतो, पौर्णमास्यादिर्शिङ्गिनी दूखीएतास्तिसो नायिकामध्योऽपीति निखिलमवदांतम् ।
( 22 ) 'निसृष्टा धोऽमितार्थश्चेति (ख) (घ) (छ) पुस्तकेषु पाठ: । एवं कारिकाया अन्विमश्लोकस्य पूवा 'यायमितार्थक' इति तेषु पाठ: । स च पाठ उज्जल मौलमधिकारसंज्ञाऽनुसारौ ।

Page #223

पञ्चमकिरण: : ।
अथ नायकानामुक्त नियतमामान्यगुणादतिरिक्ताः सत्त्वजा गुणा उच्चन्ते
शोभा विलासो माधुर्य्यं गाम्भीर्य्यं धैर्य्यतेजसा ।
औदाय्यं ललितञ्चेति गुणा अष्टेव सात्त्विकाः ॥ ८१ का
तत्र शोभा ( 23 ) -
शौयं दाक्ष्यञ्च सत्यञ्च महोत्साहोऽनुरक्तता ।
घृणा नौचेऽधिके श्रद्धा (4) सा शोभा मिलितोच्यते ॥ ९२ का
यथा
शौर्यं शत्रुषु दाक्ष्यमात्मकुहके सत्यं भुवो धूः क्षये रागो गोकुलमध्यवर्त्तिषु महोत्साहो गिरर्द्धारणे । श्रयं पितृमातृबन्धुषु रे शौभैव ते सर्व्वथा (24) नीचे मव्यघृणेति केवलमसावेकाङ्गहीनाऽभवत् ॥ ५६
१७७
साइति शुद्धसत्त्वाच्चित्ताजाता इत्यर्थः ।
मिलितेति - गौय्यादयः परस्परं मिलिताः सन्त एकाधिकरणे वर्त्तन्ते चेत्तदा शोभोच्यते ।
व्यात्मकुहके रासारम्भे गोपीभिः सह प्रेमपरीक्षार्थं स्वकृतकपटे दाक्ष्य सम्यक्तया चित्रकारित्वमित्यर्थ: । भुवः पृथिया भारचये । हे हरे ! मयि नीचे ते तवाष्टणा बक्तपा, अतस्तव शोभैकाङ्गहीनाऽभवत् ।
(A) भरतनान्यशास्त्र दशरूपक-रखाव सुधाकरादिष्वेषां विस्तारः । यदप्यर्वाचीनग्रन्थेष्वाकरादिती लक्षणलक्षणे किमपि वैलक्षण्यं न तत् सर्वत्रानुपादेयम् । वस्तुतस्तु - सुनिकतलचणानां भित्तिमूलत्वे स्वीकृतेऽपि स्मृतिमान्द्यात् व्याख्यानभेदात् मतान्तरकल्पनस्याप्यादरणीयत्वान्न किमपि मिद्धान्तपचे लचणवेलदण्य विवादावसरे वक्तव्यमस्ति । लक्षयवैलक्षण्यमग्रिम गुणलचण एवं सुतरां वरीवर्त्ति | 'ग्रधिके स्प' ति दर्पणलदादीनां लक्षणे पाठो लक्ष्यते । 'ग्रधिके श्रद्धेति कौस्तुभकृतः । इदानीन्तनलभ्ये भरतीये नाव्यशास्त्रे २४शाध्याये ( निर्णयसागर मुद्रिते तु २२शाध्याये ) शोमा लक्ष्य मित्य सुद्दिष्टम् - 'दाच्यं शौर्यं मथोत्स्वाहो नौचार्थेषु जुगुचितम्। उत्तमैश्च गुणैः स्पर्धा यत्न शोभेति सा स्मृता ॥' स्पर्द्धास्थाने श्रह्वायाः ग्रहणं वैष्णवाचारसम्मतमिति नास्ति काऽपि विप्रतिपत्तिः, उ उदाहरणे च चमत्कारिताप्रमङ्गोऽस्मादेव कारणालच्यः । मपि विलासादिगुणानां प्राचीनमत
(23) अयमंश: (ख) (छ) पुस्तकयोर्नास्ति ।
( 24 ) 'सर्व्वदेति, (क) (ख) (छ) पुस्तकेषु पाठः ।
२३

Page #224

१७.
बलकारकौस्तुभः । ____ रम्यवेशविभूषा_विलासः शिल्पकौशलम् । ३कातच स्वविषयमन्यविषयञ्च । यथा
क्वचिद् गुजाधातुस्तवकदलवईप्रभृतिभि.. वनेऽनख्याकल्पैः प्रणयिसखिभिभूषिततनुः ।
যা মালনিন: যিমল
स्ततोऽप्युञ्चैश्चित्रान् हरिरहह तेरव तनुते ॥ ५७ पन्यविषयेऽन्यदपि।
गुनाशिखण्डगिरिधातुदलप्रसून राधां विभूष्ण मुरलीञ्च करे निधाप्य । पीताम्बरश्च परिवेष्टय हरिः प्रसीद
हे कृष्ण मय्यनुगते कृपयेत्यवादीत् ॥ ५८ 'संक्षोभेऽपि निरुगभावो माधुर्यमिष्यते।' इति केचित् । केचितु 'सर्वावस्थाविशेषेषु माधुय्य रमणीयता।' Sahityadarpana..
नायिकालकार। वस्तुतस्तु __ येन केनापि वेशेन माधुर्य रमणीयता (A) । ६४का यथा
कचे बोसो, वपुषि गिरिधातुः, किसलयं
श्रुती, गुञ्जादामस्तबकितलताखण्ड मुरसि । अनल्पाकल्पगुमायनेकभूधाभिरेषां सखीनां तैरेवाकल्यैर्वे शांतनुते। कथम्भूतान् ? ततोऽपि सखिकृतवेशादप्यच्चैश्चित्रानन्यद्भुतान् ।
अथान्यविषयखविषययोरेकस्मिन् पद्य उदाहरण मक्का केवलान्यविषयेऽन्यदप्यदाहरण माह-गुलेति । श्रीकृष्ण एव श्रीकृष्णवेशधारिणीं राधिका श्रीकधारूपेण सम्बोध्य है कृषण ! मयि अनुगते कृपया प्रसौदेत्यबादीत्। गिरिधातुगैरिकः। वादतो लक्षणेभ्योऽन्यथाकल्पनाकार सुधीरूह्यम्। श्रीकृष्णागुणानां वैघावशास्त्रादिसमुद्भावितानां प्रकृते यथा यथा निवेश: साधः सुकरच तथा तथैव लक्षणकल्पनेति दिक्। भाधुर्यलक्षणे केचिदिति यदै मुख्यप्रकटनं तदपि तत्तत्कारण निवहादेव भूतम् । 'संक्षो
'
Chap. III. under

Page #225

पञ्चमकिरणः ।
१७८ क रत्नालक्षाराः कचन वनवेशो (5) मुरहरे .
म तत् पश्याम्यस्मिन् यदतिमधुरत्वं न लभते ॥ ५८ . भौशोकक्रोवहांद्यैर्गाम्भीर्यमविकारिता ।५ का 'नो कथत किमु कथाविषयो यदि स्या'दित्यादि (४३शश्लोके)।
खभावादप्रतिच्यावो धैर्य शोके महत्यपि ॥ ६ का यथा- किमेषा तापिञ्छ?मलतिकया मजुजधिया .
स्खकण्ठं तन्वङ्गी शिवशिव दृढ़ पीड़ितवती । स्थिता वा कालिन्दीपयसि मम वक्षःस्थलधिये
त्य मुते तर्काः परमहह जीर्यन्ति हृदये ॥ ६० . अवक्षेपावमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत् । निर्वापकं भवेत्तेजः- ७का यथा- मदान्धेनेन्ट्रेण स्वमखविधिभङ्गव्यसनिना
महावृष्टिं सृष्टां वजनगरनाशाय कलयन् । गिरीन्द्रं श्रीकृष्ण: करकिसलयाग्रेण मृदुना ।
सलीलम्बिभ्राणो ब्रजमवितवांस्तञ्च जितवान् ॥ ६१ खमतमाह-वस्तुतत्खित्यादि। उरसि वक्षःस्थले गुञ्जादाम एवं स्तबकयुक्तलताखण्डव -अस्मिन् श्रीकृषणे तदस्तु न पश्यामि यदतिमधरत्व न लभते।
महत्यपि शोके खभावादप्रतिच्यावोऽचलनं धैर्यम्। माथरविरहेऽत्यन्तयाकुला राधां मत्वा स्वयमपि याकुल: श्रीकृष्णः खगतमाह-किमेधेति। एघा मङ्गजबड्या तमालरक्षस्य शाखया खकण्ठं पीड़ितवतो, अथवा मदक्षःस्थलधिया कालिन्दीजले स्थिति नानाविधतर्का अमुष्य श्रीवास्य हृदय एव जीर्णा भवन्ति-न तु बहिः कोऽपि विकार: प्रकटीभवतीति भावः।
परेण सतस्यावक्षेपावमानादः प्रतिकारं विनेव खत एव निर्वाण जनकं यद्भवति तत्तेजः । खस्य मखस्य भङ्गाज्जातं व्यसनं श्री कृयो कटत्यादिकं यस्य। तेन सृछा रिं पश्यन् । पौत्यादि लक्षणं दशपकादिसम्मतं, दितीयन्तु नाव्यशास्त्रादो नायिकासात्त्विकभावानामन्यतमस्य माधय॑स्य निदर्शकम् । इत्यं कुत्रचित् ग्रन्थक्वद्भिर्नायकगुणलक्षणविचारे प्राचीनीतनायिकागुणसंवादश्चेहितः, स च न सर्वथा शोभन इत्यलम् ।
(25) 'क्व वनचरवैश' इति (क) पुस्तके पाठः ।

Page #226

पलङ्कारकौस्तुभः ।
दानं प्रश्रयभाषणम् । अमिवेषु च मिवेषु साम्यमौदाय॑मिष्यते ॥ १८ का साम्यन्तु फलगतम् । यथा
पापीय पूतनायाः सहचरजननीगणस्य च स्तन्यम् । सदयः सममेव ददौ जननीत्व यः स एव वः पायात् (B) ॥ ६२
वाग्वेशयोर्मधुरता शृङ्गार ललितन्तु तत् । ६६ का यथा- विपिनलतादलकुसुमै विभूष्य गधां हरिः प्राह ।
त्व सुमुखि कृष्णपक्षप्रणयवती कुञ्जदेवता काऽपि (C) ॥ ६३ अथान्येऽप्यस्य च तातिरिना अद्याः । तत्र दिग्दर्शनम्
मुरलीविनोदविद्या हृद्या सङ्गीतभङ्गिरनवद्या ।
अविकलमखिलकलाकुलमविरामं रासलास्यमभिरामम् ॥ ६४ साम्यमिति-अमित्रमित्रयोरेकफलदाटत्वांशेनैव भगवतः साम्य, न तु स्नेहायशेनेति। सदयः श्रीकृष्याः ब्रह्ममोहनप्रसङ्गे ब्रजवासिनीसमूहस्य च स्तन्यमापीय ।
फ्टङ्गाररसे वाग्वेशयोर्या मधुरता तदेव ललितम्। वनलतादलादिभि: सामान्यवस्तु. भिरिति, वेशमधुरतामाधर्म्यलक्षणे तथैवोक्तत्वात् । सुमखि ! हे राधे कृष्णस्य मम पचे प्रणयवती, देवतापक्षे ननैर्दत्तं कृष्णपक्षे कयादिकं भुङक्त ! अत्र 'लघणपक्षे प्रणयवती'ति वाङ्मधरता।
अविरामं निरन्तरमखिलवस्तुषु शिल्पनेपुण्यादिकलाकुलमविकलं वैकल्यरहितम् अभिराम मनोज्ञम् ।
(B) स्तन्यपानाब्जननौत्वसभयत्र, परममित्रभूतायां पूतनायां मित्रभूतास सहचरमाटमण्डलोष्विव व्यवहारो भगवतो महिमद्योतकः, यत: स सर्वमङ्गलमङ्गल्योऽहितानपि हितत्वेन विपरिणमयति ! . पूतनाया: स्तन्यपानं तदधपाक्कालक, ब्रजवासिनानीन्तु प्रक्षमोहनदपायाम्। तथा च श्रीमद्भागवते .दामे "गोगोपीनां माटताऽसिन्नासीत् खेहडिकां विना। पुरोवदाखपि हरेस्तोकता मायया विना।” तीयेऽपि-"अहो वकी यं स्तनकालकूट जिघांसयाऽपाययदप्यसाध्वी। लेभे गतिं धानप्रचितां ततोऽन्यं कं वा दयालु शरणं बजेम"
(C, भरतीये तु ललितमित्य' लक्षितम्-'अबुद्धिपूर्वकं यत्तु सुकमारं खभावत:। प्रसङ्गाराकारचेटत्वं ललितं तदुदाहृतम् ॥' कौस्तुभकृतामुदाहरणं भरतलक्षणानुवत्ति, लक्षणन्तु हाग्विशिटम्। एधैव पद्धतिरितरत्रापि। यत्रोदाहरणे चैधः श्रेषः सतरा शोभा

Page #227

पञ्चमकिरणः ।
१८५
अथ नायिकाभेदा:
तब 'परोढ़ां गणिकाञ्चापि वर्जयित्वाऽत्र नायिका' इति परोढ़ागणिकयोः साधारण्येन रसाभासपरत्वमेवेति (26) लौकिक एव । अलोकिक तु कृष्णाधि. करणक-रतेस्तदेकमावनिष्ठत्वाब रसाभासः, 'पनौचित्यप्रवर्तिता आभासा' इति, तदभावात् (7) (D), प्रत्युतौचित्यमेव । तेन परकीयाऽवान्तरमेदप्राप्त परोढ़ावमङ्गोवत्य नायिकाभेदाना --
. . खकौया परकीयेति नायिकादौ विधा मता। मुग्धा मध्या प्रगल्मेति खकीया तु विधा भवेत् । मध्याप्रगल्भयोर्मेदाः षड़ धौरादिप्रभेदतः ॥ १०० का धौरा, प्रधौरा, धौराधीरा इति भेदास्त्रयः ।
कनिष्ठजेष्ठरूपत्वात्तयोदशधा मतम् । १०१का अनौचित्येन नरकसम्यादकत्वपारिमित्यादिदोघेण प्राकृते प्रवर्तिवा रसा आमासा भवन्तीत्यर्थः। पारिमित्यन्तु स्तिया: सम्पूर्णाग्रहसमये पुरुषस्यासामर्थारूप, श्रीक्षणे त्वनन्तकोटिगोपौभिः सह विहारेऽपि सम्पूर्णसामर्थम्, अतस्तासामेव पराभवो न तु बष्णस्य, अतोऽत्र सम्पूर्णरस एव, व्यतएव कृष्णे तदभावादोश्वरखेनागौचित्यदोषाभावात् । परोदात्वमिति-अप्राकृते परोहरमण्यामपि रसमणीकृत्येत्यर्थः। .
पुष्णाति। देवानां कृष्ण पक्षप्रणयवत्त्व कल्पाम् । देवताना मध्ये वामदेवता या ज्यामतर. दलशोभिनी।
(D) अत्र 'तद्भावादिति पाठे कृष्णाधिकरणक रतेरनौचित्यभड्रेन प्रकतरसपरत्वादि. त्याकारोऽर्थः कल्पाः । अप्राकृते रसाभावादिविचारोऽस्माभी रलखरूपोहाटन एव विहितः। अब तत्त्वे 'ग्रासामहो चरणरेणुजुषामहं स्यां वृन्दावने किमपि गुल्मजतौषधीनाम्। या दुस्त्यजं स्वजनमार्यपथच हित्वा भेजुर्मकुन्दपदवीं श्रुतिमिविन्टग्याम्॥पति श्रीमद्भागवतपुराणीयो ग्रन्थः, 'नेशा यदङ्गिनि रसे कविभिः परोहा तत् गोकुलाम्बुजडशी कुलमन्तरेण। आशंसवा रसविधेरवतारितानां कंसारिणा रसिकमालशेखरेख।' इति प्राचां मत प्रमाणम्।
(26) 'परत्वमेवेति प्रवादी लौकिक एवेति पाठः (क) (ग) (घ) पुस्तकेषु । (27) 'तभावादिति (क) (ख) (घ) पुस्तकेषु पाठः । स च टोकालदसयत इति प्रतिभाति ।

Page #228

१८२
अलङ्कारकौस्तुभः । तयोः षट्प्रकारयोर्मध्याप्रगलायोः कनिष्ठजेष्ठत्व श्रीकृष्णप्रेमतारतम्येनैव, न त वयसा । मुग्धाया एकरूपत्वेनानयो दशत्वेन- तेन त्रयोदश खौयाः-१०२ का
परोढ़ा स्यादलौकिके। त्रयोदशविधा साऽपि-१०२ (क) का यतोऽलौकिके परोढ़ाऽपि सम्मन्यते, तत: साऽपि त्रयोदशविधा ।
तेन षड़विंशतिर्मिदा ।१०२ (ख) का तेन मिलित्वेत्यर्थः ।
अवस्थाभिरथाष्टाभिरष्टोत्तरशतइयो। कन्याज्येष्ठकनिष्ठत्वान्मृदुमध्यमृदुत्वतः ॥ चतुर्भेदास्ततस्तासां सहादशशतहयो ।
प्रत्युत्तम-प्रकृयादितया ताः स्युः पुनस्त्रिधा । षदिशत्सहिता तेन षट्शतो नायिकाभिदा॥१०२(ग)का अत्युत्तमा, उत्तमा, मध्यमेति वैधम् । तत्र सिद्धाः मुसिद्धाश्च नित्यसिद्धा इति विधा। स्त्रियोऽवतोणास्तेन स्युर्वसुशून्यग्रहेन्दवः (१९०८)(E) ॥ १०३का
मुग्धाया एकरूपत्वमेव, अतो मध्याप्रगल्भयोरेव धौराऽदिभेदतः पङ् भेदा उच्चन्ते । अनयोर्मध्याप्रगल्भयोः। तेनेति-खकीयायास्त्रयोदशभेदैः सह मिलित्वा घड़ विंशतिभैदा उक्ताः, अभिसारिका-वासकसज्जेत्यादययाभिरटोत्तरशतदयो। ___ परोपाभिन्ना कन्या केनाप्यविवाहिता-तस्या भेदचतुष्टयमाह-कन्येति। ज्येष्ठा कनिष्ठा, अत्यन्तम्टडी मध्यम्टही च। ___निमिता इत्यस्य याख्या खभावसिद्धाः। एताः खियो गोकुलेऽवतीर्णाः, तेन पूर्वोक्तसंखायास्त्रिगुणीकृतेन वसुशून्यग्रहेन्दवो नायिकाभेदा भवन्ति।
- (E) सिद्धाः मुनिरूया इत्यादि-इदच वैषणवागमस्य मतानुसारेण । भछा: सबै भगवतो नावारूपाः-प्रोत्येव भगवान् लभ्यः। ऋषिभिः श्रुतिरूपाभिः देवौमिश्च स लब्धः, अतोऽयमधः। स्वन्ट-ब्रह्मवैवादिपुराणेभ्यो विस्तरो ग्राह्यः ।

Page #229

पचमकिरण:।
१८३ सिहा मुनिरूपाः साधनसिहाच, सुसिहाः श्रुतिरूपा देव्यश्व, नित्यसिद्धा राधाया कक्मिण्याद्याश्च स्वभावसिद्धाः। अथैतासामादितो लक्षणानि-.
खकौया तु कृतोहाहा पिवाद्यैः खयमर्पिता ॥ या तु व्यढ़ाऽपि गोपेण लोकधर्मानपेक्षिणी। कृष्ौकताना रागेण परोढ़ा ब्रज एव सा (F) ॥ पिवादिदानात् प्रागेव पिवादेरप्यसम्मती॥ जातानुरागा या कन्या सा भैष्नी कुण्डिने यथा ॥ पिढभावादिसङ्कोचात् वधाष्टंयादिभयादपि ॥ गूढ़ा यस्था रतिगाढ़ा सर्वथा सुरसायते। कात्यायनीव्रतपरा सा कन्या सर्वदा ब्रजे (28) ॥ १०४का प्रथ मुग्धादेर्लक्षणम्अभिनवविकसितयौवनमदनविकारा मृदुर्माने। वार्तायामपि सुरते पराङ्मुखौ सवपा मुग्धा ॥ १०५ का . फण्डिनपुरे भेनी रुक्मिणौ। ब्रजस्यकात्यायनीत्रतपराणां कन्यानां खरूपमाहपिटवावेति। परोहानामिव रमोत्कर्षहेतुभूतस्य पिनादिक्षतनिवारणदुर्लभताप्रच्छन्नकामत्वादेः सत्वात् गोपान्तरेण विवाहाभावेऽपि न चतिः।
(F) परकीयानामपि तासां श्रीकृष्णपतित्वं दर्शितं बहुशो भागवतसंहितायां यथाऽवोचाम प्राक्। तथा चानन्दचन्द्रिकायाम् 'न हि पत्यादिशब्दानां परिणतर्येव केवलं शक्तिः सर्ववव रसग्रन्थेषु ।' एवमेव स्वकीयास खाघोनभत्तं काऽदिरन्तभुक्ता।
"-
-
----
(28) इतः परम् एवंविधैव कविभिः परकोरीव वयते ।
परपाणिग्रहोबो तु कण एव हि शोभते ।
नैवान्यनायके यस्मात्तस्थानान्यव सा किल ।' प्रत्यधिकोऽशी मुद्रितपुतक उपलभ्यते। स चांश: प्रक्षिप्त इव प्रतिभाति ।

Page #230

१८४
तव नवयौवना यथा
अलङ्कारकौस्तुभः !
पदोः पारिप्लव्यं नयनमहरन्मध्यगुरुतां
स्तनश्रोणी मान्द्यं धिय इद (G) झियो वाग्वावसितिः । शिशुत्वे राधाया विगलदधिकारे सति तनौ किमङ्गान्यन्योन्यं दधत दूव लुण्टाकपदवीम् ॥ ६५ नवमदनविकारा यथा
कटाक्षं सोष्यन्ती (G) व्यथत इव नेत्रान्तलहरी निरातङ्कं वचो जननयनतः शङ्कत इव ।
शिशुत्व' तारुण्योदयमपि नयन्त्या स्तनुतुलां
स्मरोऽस्या निःस्पन्दं कलयति मनः कण्टकमिव ॥ ६६
war बाल्ये सर्वत्र स्वच्छन्द गमनागमनेन पदयस्य चाञ्चल्यमासीत् नेवदयस्य कन्दर्पविकाररूपचापल्यं नामीत्, यौवनारम्भे तु वैपरीत्यमभूदित्प्रत्प्रेच्चाऽलङ्करेणाह-पदोरिति । बाल्ये स्थितं पहोवा यौवनारम्भ नयनमहरत् एवं बाल्ये स्थितां मध्ये गुरुत स्तनश्रोयो व्यहरताम्, यौवने स्तननितम्बयोः पुष्टताऽभूदिति भावः । तथा च बालेा यथा बुद्धेस्तथा लच्वाया अपि नान्दाम्, एवं वचनस्याधिक्यमासीत् यौवनारम्भ तु तयोर्मान्द वाग्ववसितिर्वाक् प्रयोगोऽहरत् । यथा च बुडिलन्नयोराधिक्यं वचनस्यायत्वमभूदिति भावः । राधायान्तनुरूपदेशे बाल्यरूप राज्यस्याधिकारे गते सति ।
एवं यौवनारम्भे बाल्यस्य यत्किञ्चिन्मात्रसत्वात् क्षीणत्वं यौवनस्याप्यारम्भमात्रत्वात् श्रीयत्वम् - एवं सति शिशुत्वं तारुण्योदवञ्च तनुतुशां चीयवस्तुतुलनां नयन्त्याः प्रापयन्त्या - स्तस्या राधाया नेवान्तलहरो कटाक्षं सोष्यन्तो यथत इव । षङ् प्रसवे धातुः । तथा च कटाचरूपापत्यप्रसवं करिष्यन्ती तत्पूर्वं यथां प्राप्नोतीव, यथार्भकप्रसवपूब्बे काचिदार्थां प्राप्नोति । यौवनस्यारम्भात् कटाक्षे चिकीर्घा, वाल्यस्य शेषात् मर्त्तुं न शक्नोतीति यथा जायत इति भावः । पूर्व निरातङ्क' निःशङ्क वक्षःस्थलमधुना जननयनतः शङ्कते, तथाऽस्याः स्मरः कन्दपैः निःस्पन्द निष्क्रियमर्थात् कन्दर्यक्रियारहितं मनः कण्टकमिव पश्यति ।
(G)
सुग्धालयकारिकाऽनन्दचन्दिकायामुड़ता प्रामाणिकतया – वयः सन्धैर्वेौनमहात्मा वैष्णव साहित्यरत्नागारेऽखिल एव विलसति । एवञ्च दर्पणकृतस्तातपादान: लोके‘मध्यस्य प्रथिमानमेति जघन' मित्यादौ नवयौवनाया मृग्धाया उद्देशः । अत्र चोदाहरणे कविप्रौढ़ क्सिम्भतोत्प्रेक्षा कामपि चमत्कारतुलां पुष्णातीति सुधीभिर्वेद्यम् ।

Page #231

पञ्चमकिरणः ।
माने मृदुर्यथा
सख्या शिक्षितपाठितानि सुभृशं वाम्योपदेशाक्षरायद्यावश्यमभीष्टसङ्गसमय सम्पादनीयानि हि । इत्थं चेतसि निश्चयो व्यजनि यः कृष्णस्य सन्दर्शने सद्योऽसौ सह चेतमाऽपसृतवांस्त्रस्तास्मि तस्या हृदः ॥ ६७ सुरतपरामुखी यथा
पयि प्राणेभ्योऽपि प्रणयवसतिस्त्व प्रियसखी ममैवेति प्रायो निरणयमहं पहाजमुखि ! । इदानीन्तु ज्ञातं जपतिसुतस्यैव भवतो
यतस्ततप्रीत्यर्थ मदनभिमताय स्मृहयंत । ६८ अनभितमत्र सुरतम् । सत्रपा यथापापृष्टा नमयति वक्त्र मोक्ष्यमाणा नेत्राजे मुकुलयति व्रजेशजन । यान्तीषु प्रणयिसखीषु याति पश्चातानङ्गो नमयति कोमलं मनोऽस्याः ॥ ६. मध्या सुललितसुरता मध्यमसमुदौर्णयौवना नोच्चैः । बौड़ावतीषदोषनागलापा निभृतवैदग्धा ॥ १०६ का तत्र सुललितसुरता यया-'निर्यातान्त्वयो' त्यादि (२५ नोकः) । मध्यमसमुदौर्णयौवना यथा--- काचिदाथेश्वरी खातमाह-वख्येति। असो निश्चयश्चेतसा सह हदो मम हृदयादप-. हतवान्, अतलस्याः सखाः सकाशादहं वस्ताऽसि, न जाने सा किं वदिष्यतीति शाकलाऽसीत्यर्थः। ___ अयि पदमुखि ! प्राणेभ्योऽपि प्रेमपात्रो वं ममैव प्रियसखोत्यहं मिरणयं निर्णय कृतवती। यतलस्य श्रीकृष्णस्य प्रीत्यर्थ ममानभिमतं सुरतं वाञ्छति।
श्रीलयोन एटा सा वक्त्रं नमयति, तेनेक्ष्यमाणा सती नेताले सकुलयति सुद्रिते करोति, तसादस्या: कोमल मन: कन्दर्पो न नमयति, कोमलत्वान्मन: कदाचित्रुटयत्यपीति भयान न्मयतीत्यर्थः।
मध्याया लक्षणमाह-नोचैरपि तु ईघडीड़ावतो। हे राधे! त्वं कन्दर्पस्य भुवि स्थिता कल्पवल्ली भवसि। कल्पवल्लीमाधर्मामाह-तव

Page #232

पलधारकौस्तुभः। स्तनौ स्तबकविभ्रमौ विहसितं प्रसूनोहतिवैचो मधुरसो दृशावभिमुखस्थिती खननौ । भ्रुवौ भ्रमरमण्डली करपदं नवाः पल्लवा
स्त्वमेव सखि राधिक ! मदनकल्पवल्ली भुवि ॥ ७० नोभेडावती यथा
पानटे रमन नौलवसने (29) निर्मोचितरायतैः केशौधेनिरवाइयं सखि ! तनोः साम्मुख्यसङ्गोपनम् । जिमि स्मरणेऽपि तस्य यदियं कृष्णाष्टमी यामिनी.
वामीत् सुन्दरि ! सम्मुखाईतिमिरा पश्चाईचन्द्रप्रभा ॥ ७१ ईषत्प्रागल्भया यथा
मम श्रोत्रे शब्दः सुरतमिति हे कृष्ण ! न गतः सखीम्यो याचित्वा यदि भवति दास्यामि भवते । इति स्त्रोक्तं प्रातः शकयुवतिभिर्भाषितमसौ
कयेदं वः प्रोक्तं वच इति सखीष्वेव निदधे ॥ ७२ जनौ तबकविभमौ पुष्यगुच्छविलासरूपौ। परस्परसमुखतया स्थितौ कल्पवल्लीनिष्ठ - खननी तव शौ। तव चवौ कल्पवलीस्थितभमरमण्डलो। 'करपद मिति प्राण्यङ्गत्वात समाचारहन्दूः। ___ श्रीकृष्णेन मम मौलवस्त्र याहारे सति तदाऽत्मानं नां दृष्ट्वा निर्मोचिते: केशसमूहै। करणे: सम्मखदेशस्य सङ्गोपनं निरवाहयं निहिं कृतवती। तस्य सङ्गोपनस्य । यत् यस्मादियं मे तनुयांम चतुझ्यात्मिका कृष्णामी यामिनीवासोत-सा यथा पूर्व प्रहरदयं याप्य चन्द्राभावेनाईतिमिरा पश्चादव चन्द्रप्रभा तथैवाहमप्यभवम् ।
हे सरतरङ्गिथि ! सरताभिलाषिणे मां सुरतं दास्यसि नवैति औलयोन-कृत काचित यूधेश्वरी माह-'सरत'मिति शब्दः मम श्रोतगतोऽपि न इति प्रथमवचनं, तदवारं "युमास सरतमति मया श्रुतमिति श्रीकृष्यास्य वचनं श्रुत्वा सा पुनराह-'मयि सम्भावनाऽपि नास्ति, किन्तु सखो भवति चेत्ताभ्यो याचित्वा दिनान्तरे भवते दास्यामि।' एतदई पद्यमतदानौतव स्थित्ताभिः शुकाङ्गनाभिः कखस्यं कृत्वा प्रात:काले सखीनामये पटित, तच्छुत्वासौ यूथेश्वरी खोक्तमपि वचो वो युमाकं मध्ये कयोक्तमिका सखोम्वेव विदध । तथा च खोक्तं वचनया सखीनां शिरसि निषिप्तम। (29) 'नबरामीन वस' इति (ख) (क) पुरुषयोः पाठः ।

Page #233

पञ्चमकिरणः । निभृतवेदग्धधा यथापरीरम्भ मेहे कथमपि मुखाभोजमधुनः प्रपाणे ना नेति (39) व्यधित करकम्यं किमपि या । वयं लचोच्छासं जघनभुवि वास: स्थगयित स्वयं सा श्रोतष्णं किमपि परिरभ दृढ़तरम् ॥ ७३ अव प्रगल्भा... तरुणौ मदनमदान्धा रतिरणकुशला दरवौड़ा। भावोन्नता प्रगल्भा वैदगध्याक्रान्तनायका कथिता ॥ १०७का तत्र तरुणी यथा
दाहोत्तीर्ण सुवर्ग पूर्णकलसौ वचोजयोयुग्मकं स्मेन्दीवरदामतोरणततिः स्निग्धाः कटाक्षोर्मयः । श्रोणि: शिल्पतरङ्गमङ्गलमयं सिंहासनं निर्मिता
त्वं कामोत्सवमण्डलैकरचना केनासि चन्द्रावलि ! ॥ ७४ मदनमदान्धा यथाश्लिष्टा निथति गोकुलेन्द्रतनयेनाचुम्बिता चुम्बति
खच्छन्दं लिखिता नखै खपदैराभूषयत्यङ्गकम् । अथ कुमरहात् किञ्चिभिषेण सखोप निर्गताखेकाकिनी यूटेश्वरौं प्राप्य श्रीकृष्णालया सह विलासारम्भ कुतवान्, गवा पहारा तं विलासं दृष्ट्वा काचित् बखो खसखौं प्रत्याह। या श्रीकपणकतपरीरम्भ कथमपि कृत्रिमदुःखयञ्जनेन सेहे अघरमधुपानेऽपि 'ना नेति वाम्यबोधककरकम्यञ्चकार, अधुना सा वाम्यं विहाय श्रीकृष्णस्य यापारं विनेव कामोमादेन खयमेव नोवौवाचनालयमोक्षं परिधेयवस्त्र जघनदेशे स्थगयितु स्थिरीकर तनिषेण खयमेव श्रीकृशां पतरं परिरेभे।
वैदग्ध नाक्रान्तो नायको यया सा प्रगमा कथिता। श्रीकृष्ण आह-हे चन्द्रावलि ! त्वं कन्दर्पस्योत्सवे केनापि महलरचनानिर्मितासि। तस्या रचनाखरूपत्वमाह-दाहेति। बायसत्सवे पूर्णकुम्भोऽपेक्षितो भवति ततस्थानीयं तव स्तनयुसकम, एवमोघहिकसितेन्दीवरमालया बन्धनमालाततिरपेक्षिता भवति, तत्स्थानीयास्तव कटाक्षोमयः; एक्सत्यवे बानाविध शल्पकौशलविशिर सिंहासनमपेक्षितं भवति, तत्स्थानीयन्तव नितम्बदेशो भवति।
(30) 'नो नेति' पति (ग) पुस्तके पाठः ।

Page #234

१८९
पलझारकौस्तुभः । शिक्षित्वा तत एव पुष्पधनुषः संग्रामविद्यामियं
तस्य धीभकरी यदैष्ट तदियं विद्या गुरुक्षोभिका ॥ ७५ रतिरणकुशला यधा-.
अन्योन्यप्रणयप्रकाशपरयोरन्योन्यनिर्माल्ययोः श्यामामाधवयोनिरीक्ष्य वपुषोलक्ष्मी रजन्याः क्षये । सख्या एव मनोजसनरजयश्रीसूचकाचार्यक सामानाधिकरण्यमप्रतिहतं मेने सखीनां गणः ॥ ७६ इयमेव दरबौड़ाभावोवताऽदिः । अथ मध्याप्रगल्भयो|रादिभेदकथनम्
तत्र मध्याधीराप्रियं वैदग्धावक्रोक्त्या मध्याधोरा वर्दद्रुषा । १०८ सा यथा'पग्रिन्यहं कुमुदिनी किल सैव सत्यमित्यादि (३य किरणे ३८ श्लोकः)।
धौराधौरा तु रुदितेः- १०६ का। यथा
उत्खातं गुरुगौरवं कुलवतीनीतिश्च निःसारिता कृष्ण ! त्वत्प्रणयेन, तत् कथमिदं कापव्यमालम्बसे । इत्यालप्य तदीयपीतवसनेनावृत्य वक्ताम्बुजं
बाला केवलमत्रुमिश्रितमुखी पारुख रोदिति ॥ ७८ श्रीकोन नखैलिखिता चिह्निता सतो स्वयमपि नचिरैः श्रीकृष्णाङ्गमाभूषयति यद्यस्मादियं ततः प्रोकृष्णादेव कन्दर्पयुद्धविशां शिक्षिवा तस्य श्रीकृष्णास्य क्षोभकरी सती ऐट ऐश्वर्य कुतवतौ तस्मादस्या इयं विद्या गुरुशोभिका भवति । __ अन्योन्यनिर्मालायोः परस्परसम्भक्तयोरतः सम्भोगजन्य श्रमेण सप्तयोः श्यामाकायो. पुषो नखचिहादिजन्य शोभा गवाक्षहारा निरीक्ष्य योमध्ये संख्या एव कन्दर्पयुद्ध जयसम्पत्तिस चकाचार्यत्वे सामानाधिकरण्यमवैयविकरण्यमप्रतिहतं सखीगणे मेने। तथा च सख्या एवावैयधिकरण्ये जयहेतुन तु कृष्णस्य, तस्य तु युद्धे पराभवेऽपि त्वयैव . नितमिति वैयधिकरण्येन जयसम्पत्तिरिति भावः ।। . अथ धीरत्वादिकं मानदशायामेव प्रकटीभवतीत्यतो मानिनीम्बवोदाहत धीरादिभेदमाह-यथेति।

Page #235

पञ्चमकिरणः ।
-अधौरा निठुरोक्तिभिः । ११०का यथासाक्षार्तिनि जीविते मम कथं शाम्यन्वमालम्बसे ? धिनां त्वाञ्च, धिगावयोः सुजनता, धिक् प्रेम, धिक तद्यशः । किं ब्रूमः, पुरुषोत्तमोऽसि, जगतां भर्तासि, मय्येव ते
धूर्तत्वं, न हि तेन ते गुणगण: किञ्चित्तरां हीयते ॥ ९८ सत्यभामोक्तिः । अथ प्रगल्भाधीराऽदिलक्षणम्यदि प्रगल्भा धोरा स्यादवहित्याऽवहेलया। उदास्ते प्रकृतात् कोपादादरं दर्शयेदहिः ॥ १११ का यथा
किं पादान्तमुपोष, नास्मि कुपिता, नैवापराडो भवान्, निर्हेतुर्न हि जायते कृतधियां कोपोऽपराधोऽथ वा। योगमा एव हि भोग्यतां दधति, तत्रानोचितो कापि नौ, . तेनाद्यावधि गोकुलेन्द्रतनय ! स्वातन्वामेवास्तु ते (31) ॥ ७८ . धौराधौरप्रगल्भा तु साकृतैर्वचनैर्मुहुः । प्रियमुच्चैः खेदयति- ११२ का अये कस्मिन् दिवसे नारदो हारकानागत्येकपारिजातपुष्यं श्रीकृष्णाय दौ। तत् पुष्य श्रीव योन रुक्मिण्यै दत्तं, नारदेन कौतुकार्थमेतत्तान्तं सत्यभामायै कथितम् । तच्छृत्वा सत्यभामा मानिनी बभव, तदनन्तरं तत्या मानभङ्गार्थ निकटे गत्वा श्रीकृष्ण आह-हे प्रिये, एकपुष्यस्य का कथा, पारिजातक्षकमेवेन्द्रपुरादानीय तुभ्यं दास्य इति वदन्तं श्रीक्षण कुपिता सत्याह-साक्षादिति । सत्यभामायाः प्रेनोऽधोन: श्रीक्षण इति यशोऽपि धिक् ।
उदाले-नाई कोपवतीत्यदासीना भवति !
योग्या एव तव भोग्यतां दधति भोग्या भवन्तीत्यर्थः, तथा चायोग्यत्वान्मत्तयागनवोचित इति भावः । स्वातन्त्रामिति-यत्र तवेच्छा तत्रैव गच्छ। सम्प्रत्यहन्तु देहादियुक्ता भविप्यासीति ध्वनिः।
131) इत ऊई 'यथा वा दूरास्थितमन्तिक'मित्यादि तमः शोकोऽत्र उदातो कश्यते ।

Page #236

१८.
- प्रलहारकौतुमः । नैतावताऽपि समयेन तवोपलबघेतो यदन्तरगतैव तदाहणीते । तोऽपि चेतसि ममाविरतं यदास्से पूर्णाऽस्मि तेन, किमनेन बहिःस्थितेन ॥ ८०
- पराऽवौत्यैव निन्दति । ११३ का परा अधीरप्रगमा । अवीक्ष्येव अदृष्ट्वैव । यथा
'सख्यः ! कथं परिमलो विमलः प्रसौ . 'श्यामो निलीय चिरमस्ति' 'कुतः स वामः १ ।' 'तल्पान्तिके तव' 'निवारयताश, यातु,
'धर्तस्य तस्य वदनं न विलोकयामि' ॥ ८५ पथासां ज्येष्ठकनिष्ठत्वभावो यथा
एकत्रैव कतासनं स्थितवती राधा समं श्यामया,
श्यामन प्रहितं समं सुमनसामासाद्य दामदयम् । एतावताऽपि समयेनैतावत्कालपर्यन्त तव चेतो मया नोपलब्ध न प्राप्त, यद यसात मा मम बैंरिणी तवान्तःकरणं गता सतो त्वचेत पारणोति, तथा च सर्बदैव त्वचेतो थाप्य सा तिष्ठति । अतो मत्समरणं तव कथं भवेदिति ध्वनिः। किन्तु त्वहिरहेण तप्तऽपि ममे चेतसि त्वं तादृशतापमध्ये यत् सततमाससे तेन हेतुनाऽहं पूर्णाऽस्मि, ततस्तवानया बहिःस्थित्या किम् ? तथा च सम्प्रति तवावागमनं व्यर्थमिति भावः । तेन च त्वत्सारणमहं सततं करोमि, त्वया तु स्वप्नेऽपि न स्मयंत इलपालम्भो ध्वनिः । स्थितमिति भावसाधनं ज्ञेयम् ।।
सखीय थेश्वोरुक्तिप्रत्यक्ती आह-सख्य इति। सर्वत्र प्रसौं श्रेष्ठपरिमल: कृत आयाति ? सख्याह-श्रीकृष्णश्चिरं याप्य निलीयास्ति। यूथेश्वाह-स मम वाम: प्रतिकूल: कुन ? ययं निवारयत मन्निकटात् शीघ्र गच्छतु।
एकनवासने श्यामया सह स्थितवतो राधा श्रीकृयोन प्रहितं सममेकाकारं माल्यव्यं (H) "यन निषेधविशेषो दुर्लभत्वच्च म्टगाचीणाम्। तत्रैव नागराणां निर्भरमासाते वृदयम् ॥' इत्यभिजातोक्त: श्रीकणे आपातदारणे तहतचित्तानां गोपीनां प्रणया, राधाऽद्यासु रमणौशिरोमणिषु वाम्यकलुघाखपि श्रीकृष्णस्य खतो भावप्रसादश्च । एवमपि गोपौषु श्रीकृपा सङ्गमसुदानास राधाचन्द्रावल्यादिष्वन्यासामसभगानां तदानी श्रीकृष्णविरहितानां प्रकटं परां कोटिमापदयमानं सेवाऽहमहमिकाविलसनं प्रौत्युप्लम्भिव

Page #237

पञ्चमकिरणः । . श्यामावक्षसि दातुमैच्छदुभयं, साऽकथ तहसि
प्रादादेकमथावतोयं कबरीपूजां (H) चकारात्मनः ॥ ८२ पत्र श्यामाया: कनिष्ठत्व व्यङ्ग्य 'कबरो' 'पूजा' शब्दाभ्याम् । मुग्धा मध्या प्रगल्भा च मिश्रभावात् पुनर्नव । ११४का
आदिमुग्धा मध्यमुग्धा अन्तिममुग्धा-एवमन्येऽपोति नव । भत्र मुग्धात्रैविध्य यथामानग्राइणसाग्रहप्रियसखीशिक्षोपरोधादसौ तूष्णीमेव चिरं निमील्य नयने नमाननेव स्थिता । रोषान्धस्य मदीयदूषणकथावेशन (1) वाचालतां श्रुत्वा बन्धुजनस्य कातरमुखी की करेणारुणत् ॥ ८३ नेत्र किं विनिमौलयामि, दयितस्तत्रापि सन्दृश्यते
चेतः किं कठिनीकरोमि, सततन्तत्राप्यसौ खेलति । प्राप्योभयमेव श्यामाया वक्षसि दातुमैच्छत् श्यामा तु माल्यदयमाकृष्य राधाया वचसि प्रादात् पश्चादेकं माल्य राधायाः कण्ठादवतार्य तेन माल्येनात्मनः कबरीपूजां चकार तनिर्माल्येन स्वस्य मस्तकस्थ संयतके शपूजाकरऐन श्यामाया: कनिष्ठत्वमायातमिति शेयम् ।
मिश्रभावात्-आदिशन्देन सह मिलनादादिमुग्धत्यादि भवति। आदिमुग्धाऽव्यक्त सग्धा, अन्तिममुग्धाऽल्पमुग्धेत्यर्थः।
श्रीकृषणः सुवलं प्रत्याह। मानग्राहणाग्रहेण सह वर्तमाना या प्रियसखी तस्याः शिवोपरोधात् । रोषान्धस्य सखोजनस्य वाचालतां श्रुत्वाऽत्यन्तमौग्धावशात् प्रत्युत्तरदाने सामर्थ्यात् केवलं कर्णमेव रद्ध चकारत्मर्थः ।
मेव न कनिमम, यतोऽवरा एता: श्रीक या दयितानां सेवातात्पर्यनैव सार्थकम्मन्धजीविता भवन्ति। चित्राललिताशामाऽद्या वा एव निघणातास्ता: श्रीकृष्णलीलास लिखन्ते। आसामवरत्वं प्रेमतारतम्येन वैष्णवागमे यवस्थितत्वेऽपि क्वचित कविभिरितरच वयोभावादिनाऽपि दर्श्यते। लक्ष्यत्वेन लक्षितेदारणेष्व वमेव लक्ष्यलक्षणसङ्गतिभंधिप्राथभित्तिमवलम्बा सुधीभोविभाया। - (1) उपरिदर्शिते झोके राधाया समधिकलव्जावत्त्वमेवादिसग्धाखभावं वसा विनिगमयति । तदयवहितोत्तरे च श्लोके कोपप्रवृत्तावप्यमहायत्वचपदेशः सकी. मध्यामुग्धत्वम्, एवमन्तिमे च पो श्रीकृष्णोपरि. प्रणयरमोनितत्वात् सेशनवमिदी

Page #238

१८२
अलङ्कारकौस्तुभः । दोषान् किं गणयामि तस्य, गुणतां गच्छन्ति ते तत्क्षणामानोऽन्येन पथा भवेद्यदि, तदा सख्यः स एवोच्यताम् ॥ ८४ रोमाञ्चैः सममुत्थितं प्रथमतो, मानेन साह दृशोरघु यावितमाननेन च समं नीतं ममाहोऽप्यधः । सख्यश्चाभरणैः समं मुखरितास्तष्णोकतां प्रापिता (I)
मामालोक्य चिरार्जितोऽपि सुदृशा कोपस्तया विस्मृतः ॥ ८५ तत्रापि-निमौलित नेत्रेऽपि दयितः सन्दश्यते । ते दोषास्तत्क्षणे दोषत्वेन दर्शनक्षणे गुप्यतां गच्छन्ति। हे सख्यः भवतीभिरुपदिन्मिार्गत्रयादन्येन पथा यदि मानः सम्भवेत्तदा स एव पन्था उच्यताम्।
सखीभिर्य हाच्छिक्षितं मम दर्शने तत् सर्व विपरोतमभूदिति श्रीकृष्ण आह। प्रथमतो मामालोक्य सुडशा तयाऽसनादुत्थितं, 'रोमाञ्चैः समुत्थि 'मित्यनेन रोमाञ्चोऽपि जात;, मानस्य का कथेति भावः। च्यावितं भूमौ पातितं, 'मानेन साई मिति मानोऽप्यधः पातित इत्यर्थः। अंहो ममापराधोऽपि मुखेन सहाधो नोतं लब्नया मुखमपि नम्रौलतमिति शेयम् । अस्माकं निकटे माऽगच्छ, इतो दूरीभवेत्यादि वाक्यमुखरिता: सख्योऽप्यत्याग्रहण तया तूगोकतां प्रापिताः। 'आभरणैः सममिति हस्तादिचालनेन निवारणसमये तासां कणाालङ्कारा अपि मुखरिता बभूवः-तासां तूणोकत्वे ते तूष्णीं बभूवरित्यर्थः।
विविधुसुग्धा एव मानग्रहणेऽसामर्थ्यान्मानाचमा इति पूर्वमुक्तम् ।
ऽप्यभिनन्दनभरो राधाया अन्तिममुग्धाप्रकृतिमनुमापयति। एषु लक्ष्य व वैविधेष्वन्येषु च पयेषु कचित् प्रश्नोत्तरकौतुककृतो लेशः कचिदुचितभाववर्णनानिवन्धो वा सुतरामाखायः। प्रासां भावतादात्मनिहारणे कृष्णप्रेमगरिमैव वरीवति । आविष्कतच तदानन्दवन्दावने कैशोरादिलीलाप्रस्तावे कयाचिदनतिप्रगल्भया गोपललनया
मां धवो यदि निहन्ति हन्यतां बान्धवो यदि जहाति होयताम्।
साधवो यदि इसन्ति हस्यता माधवः स्वयमरीकृतो मया ॥ अग्रिमदशास्थितप्रगल्भादृष्टान्त 'दूरादुत्थित"मित्यादौ यच्छन्नाकोपावतेश्चन्द्रावल्याः सचार भावाकारवर्णनं तदमरुशतकीयस्य 'एकनास्थनसंस्थिति: परिहते'त्यादिकस्य 'चतुरया कोप: कृतार्थीकत' इत्यन्तस्याकरग्रन्थे घडतस्य पदास्यापाततो विभिन्न कक्षागतपपि सरूपत: समं समसच। वस्तुतश्छलकोपाकृते: पृथक् एथक विकाशः। गहमानेका. नायिका, इतरा तु अतिगूपमावा, यथोक्तमेवेह मूले ।

Page #239

पचमकिरणः |
अथ मध्यात्त्रैविध्यम्-
पादान्तंगमिना चिरानुनयिना नीता प्रसादं शनैराहाय्वलितं (33) मया निगदता भूयः कृतं साहसे । न्यच्चत्कन्धरमु स्मितं मयि मनाग्वत्रापारयन्ती दृशं सीमन्ताग्रनिवेशिताञ्जलिपुटं राधा व्यधाद्दन्दनम् ॥ ८६ आलि ! त्व' वनमालिना निगदिता, प्रायश्वरि ! प्रीयतां, दैवादेष ममानयः समजनि, चन्तव्य एष त्वया । इत्याकर्ण्य सखीमुखात् प्रियवचो मूईनमाधुन्वती सास्मिदेव शिखामणिप्रणयिनं चक्रे प्रणामाञ्जलिम् ॥ ८० दूराष्ट्राय स्तनपटं लोलाङ्गुलीमुद्रया.
प्रत्यासेदुषि मय्यमी करयुगेनापादयत्यज्ञ्जलिम् ।
१८३
श्रपृष्टाऽननपद्ममानयति स्पृष्टा समुत्कम्पते
दाक्षिण्यं किमु वामताऽथ सुतनोर्नावेदि किञ्चिन्मया ॥ ८८ अथ प्रगल्भावैविध्यम् -
दूरादुत्थितमन्तिकं मयि गत पौठं करेणार्पितं
स्मित्वा भाषिणि भाषितं मृदुसुधानिस्यन्दि मन्दं कियत् ।
श्रीकृष्णः सखायं प्रत्याह । अद्य कुञ्जगृह उपविष्टां राधां सम्बोध्य 'हे प्रिये चन्द्रानने ।' इति वक्तये दॆवान्मन्मुखात् 'चन्द्रावली'ति वाक्यं निर्गतं तच्छ्रुत्वा सा मानिनौ बभूव । ततो मया नानायकेन सा प्रसादं नीता, पश्चात् कौतुकवशादाहाय्र्येण स्वेच्छयैव पूर्वोक्त ' है 'चन्द्रावली'ति स्खलितं निगदता मया भूयस्तस्या मानोत्पत्तार्थ बाइसे छते श्वा मच्चातुर्थं बुड्वा ‘हे घूत्तैशिरोमणे ! तुभ्यं नम' इत्युक्का सोमन्ताग्रनिवेशितामलिपुटं यथा स्यात्तथा वन्दनं व्यधात् ।
काचित् सखो खयूशेश्वरोमाह --- हे बालि ! श्रीकृष्णेन त्वं निगदिता । श्रीला सोडि मेवाह - देवादेव ममापराधः समजनि । मस्तकस्थशिखामणिसंयुक्त' 'धूर्त्ताय तसे
नम' इति प्रणामबोधकाञ्जलिं चक्रे ।
श्रीकृष्ण
- हे सखे! सा मां दूरादोच्य लीलायुक्ता याऽङ्गलीमुद्रा तथाऽवगुवं दीर्घीकरोति । मयि प्रत्यः सेदुधि निकटवर्त्तिनि सति व्यादरबोधकं कारयमेवाश करोति ।
मया हस्तेन स्पृष्टा सा
।
(33) 'बाहाय्य स्खलित' मिति पाठ: (क) (ङ) पुस्तकयोः ।
२५

Page #240

१८४
अलङ्कारकौस्तुभः |
आरूढ़ ऽर्द्दमथासनं प्रकटितं सौभाग्यमानिष्यति प्रत्यानिष्टमवामतैव सुदृशो वामत्वमख्यापयत् ॥ ८
अतिगूढमानत्वादियं प्रगल्भाऽग्रिमदशास्थितेव । नो सङ्गीतक मालपन्ति, न शुंकीरध्यापयन्त्यालयो. नानन्दस्तव मन्दिरेऽद्य किमिति खं दोषमाच्छादयन् । यदूचेऽहमिदन्तयापि जगदे भुग्नारुणापाङ्गया 'तुभ्य ं धूर्त्तविये नमोऽस्तु भगवन् मध्यञ्च वीतहिये' ॥ ८० अन्तिम प्रगल्भा यथा ( 34 ) -
'लिष्टा लिष्यति गोकुलेन्द्रतनय' मित्यादि (७५ लोके) । अथासामवस्थाभेदेनाष्टविधत्वमुच्यते । लक्षणेनैव संता गम्या |
na विरहोत्कण्ठिताऽदिक्रमः
गाढ़ानुरागा प्रागेव लब्धसंज्ञाऽपि हेतुके ।
विरहे वर्द्धितोत्कण्ठा विरहोत्कण्ठिता मता ॥ ११५का यथा - अन्तः कृन्तति मम् मुर्मरयति, प्राणान् पिनष्टीव मे,
दौरामाद्यदनादरोऽद्य विहितः कृष्णे मया मूढ़या ।
दूरादेव मां दृष्ट्वा तथाऽखनादुत्थितं पश्चान्मयि निकटं गते सति । मयि स्मित्वा भाषिणि सति तथा मन्दं यथा स्यात्तथा कियद्भाषितम् । कथम्भतम् ? सुधायाः म्टदुन्तरग्रमिव । तस्या ग्रसनं मयि ग्रारूप खत्यात्मनः सौभाग्यं तथा प्रकटितम् । तामाश्लिष्यति सति तयाऽपि प्रत्याश्लिष्टं, सा प्रत्यालिङ्गनं कृतवतीत्यर्थः । सुदृशच्चन्द्राबन्या व्यवामताऽनुकूलतेव ।
श्रीकृष्णाः सुवलमाह-हे सखे! खेन मयैव कृतं यद्दोषं तमाच्छादयितुं तां मानिनों प्रति 'तव मन्दिरेऽद्यानन्दः कथं न भवतो त्यहं यद्रूचे तदा क्रोधेनारुयापानया तयाऽपीदं ' वच्यमाणं जगदे । त्वदुक्तिश्रवणमेव निर्लष्त्वचिह्नमिति चेयम् ।
अथेति - आसां प्रेयसीना सुत्कण्ठिताद्यवस्था भेदेनाष्टविधत्व मालङ्कारिकै वच्यते । तासामवस्थानां लक्षणकरणेनेव नामान्यपि शेयानि ।
प्राक् पूर्व गाः पूर्वानुरागो यस्याः सा पश्चात्तब्धसंज्ञाऽपि प्रथमतः कोपाधीनमान - जन्धविरहे पश्चात् कोपे शान्ते च सति तेन सह मिलनेन वर्द्धिता उत्कटा यस्याः मां विरहोत्कटता ज्ञेया ।
(34)
'अन्तिमगया यथे' त्याद्यंभ! (ख) पुस्तक व मन्येषु पुस्तकेषु न दृश्यते ।

Page #241

पञ्चमकिरणः |
तं वा सङ्मयस्व सुन्दरि ! मया मज्जीवितन्तेन वा, नापरमस्ति किञ्चिदपि मे सन्तापनिर्वापकम् ॥ ८१ सङ्केतस्थं प्रियं ज्ञात्वा सह सख्यैकिकाऽथ वा । गतभोर्याऽभिसरति सा भवेदभिसारिका ( 1 ) १६ का यथा - श्याम त्वामभिसमन्धतमसे पादार्पण प्रक्रमे
स्रस्तो नोलनिचालकस्तनुरुचा निर्हृतमन्धन्तमः । विश्वन्तावदिलाद्वतायितमभूद्गारेऽमिलद्गोरिमा तेनालचितमाजगाम सुतनुः, प्रेम्नस्तवेदं यशः ॥ ८२ अन्यासक्तेन कान्तेन खण्डिताशा तु या निशि । प्रातस्तद्भोग चिह्नानि वौच्चाद्विग्ना तु खण्डिता ॥। ११७ का यथा- - 'पद्मिन्यहं कुमुदिनी किल मेवेत्यादि ( ३य किरगो ३८ श्लोक: ) ।
મ
मयाऽद्य कृष्ण योऽनादरों विहितः स ममान्तःकरणं विनत्ति । सुमेरस्तुषाभिः, मम्मे ताशाग्निषत् करोति । हे सुन्दरि ! मया सह श्रीकृष्ण सङ्गमयख अथवा तेन मञ्जीवितं खङ्गमयख ।
सख्या सह किंवा एकाकिन्यभिसरति ।
हे श्याम ! सुतनुम्मन सखा त्वामनिमत्त गाढान्धकाररात्रो पादार्पणारम्भ त्वराति शयादङ्गान्नीलवस्त्रं सस्तं वस्त्ररूपावर गत तनुकान्त्याऽन्धकारोऽवि गतः, अतोऽभिसारे महान् विघ्नो बभूव । पश्चाद्भाग्येन तस्य देहस्य पीतकान्त्या विश्वमेवेलावृतायितं पीतवर्थ. मभूत्-सुमेोर्निकटवर्त्तिभू मेरिलावृतसंज्ञा सा भूमिः सुमेरोः पीतकान्त्या बंदा पौतवयवेति। गौरवर्णवृन्दावनप्रदेशे तस्या देहस्य गौरवाऽमिलत्, तेन हेतुनाऽलचितं यथा स्यात्तथा तव निकटमाजगाम । त्वद्दिषयक प्रेम्न एवंदं यशः ।
बन्धनायकाऽखक्तेन अतएव निशि तन्निकटागमनेऽसमर्थेन श्रीकृष्णोन खडिता सम्भोगाशा यस्या एवम्भूता या प्रातः काल अपराध माननार्थमागतस्य श्रीकृष्णस्य सम्भोगचज्ञानि वीक्ष्य कोपेन मानिनी बभूव (J), सा खण्डितोच्यते ।
(J) विरहोत्कण्ठिताद्यष्टविधनायिकाभेदलक्षणं कचिन्मूलतो भरतज्ञतादव चोनादशरूपक-दर्पणादि-याख्यातादा मनाङ् भिन्नम् - प्रेमवैचित्र]घटनायां विभिन्ना दशा वैष्णवरनशास्त्रकारैः खवम्प्रदाय मत मनुवर्त्तमानैराकरादितो विभिन्न संज्ञाभिर्विहिताः, अप्राकृताश्रितरखत्वेन च तथा संस्थाप्रस्थानं तेषां नाखङ्गतमिति च ज्ञेयम् । एवमभिसारिकाला याऽभिवरति चैव केवलमभिसारिका न पुनः प्राचोन मतमतुस्टब 'बभिचारयते कान्त

Page #242

अलङ्कारकौस्तुभः ।
तौभिः प्रार्थयमानोऽपि गन्ताऽस्मौत्युक्तवानपि ।
देवमायाति यत्कान्तो विप्रलब्धति सा स्मृता ॥ ११८ का
यथा- 'सुमुखि ! म किमवादीदेष यामीति, तस्मात्
१८६
कथमअनि विलम्बो' 'मास्म भूः सन्दिहाना' | 'कथय किमु भवत्या यास्यते तत्र भूयः, किमथ मदभिर्वा, तुल्यमेतद्दृयं मे ॥
यथा
( 35 ) कोपेनान्तरिता या तु कलहान्तरिता तु सा । १९६का अस्माभिः सह चाटुक्कन्त्र गणितः पादानतो माधवः, - कोपोऽयं बहु मानितों, न च वयं, प्राणेश्वरो नाप्यसौ । चन्द्रश्चन्दनमारुतः पिकरुतं सम्भूय स यदा
त्वामुदेजयिता तदैष सकलं कोपः समाधास्यतं ॥ ८४ वासगेहे वेशभूषाताम्बूलवसनादिभिः ।
सुसज्जाऽपेक्षते कान्तं सा स्याद्दासकसज्जिका ॥ १२० का
एष श्रीकृष्णः यामी.त किमवादीत् । यद्यवादीत् तदा विलम्बः कथमजनि । हे सखि ! तस्यागमने सन्दिग्धाऽपि त्वं मा भूः । स तु नागत एव, अधुना किं कर्त्तव्यं कथय । तदानयनार्थं भवता यास्यत किं वा मत्प्राणवी - त्वं मे प्राणा चैतदयं प्रेमास्पदत्वेन मम तुयमेव । तथा च विरहज्वालया स्थातुममर्था: प्राणा यदि मद्देहात् गतास्तदा
1
मद्दिच्छेदेन तव महद्दुःखं भविष्यति, अतस्त्वद्गमनमेवोचितमिति ध्वनिः (J) ।
कोपेनान्तरिता रक्षिता (J) ।
मानभङ्गार्थं तन्मन्दिरे गत्वा प्रणयनत्यादिपरं श्रीकृष्ण कोपावेशेन स्वगृहान्निष्काश्य कोपे गते सति पश्चात्तापवती सा लखीमाह ( 36 ) । 'हे सखि ! श्रीकृष्णः क गतः शौत्र' तमानये' युक्तवर्ती यूथेश्वरीं प्रति सख्याह - अस्माभिरिति । मारतो वखन्तानिलः । एतत् सर्वं सम्भय मिलित्वा यदा त्वां विरहिणो मुद्दे जयिता उद्दीपनत्वेन खेदयिष्यति तदैष कोप एव सकलं समाधानं करिष्यति, किमस्माभिर्निष्टाभिरिति सखीनामाचेपो ध्वनिः ।
या सा च । मानिनो बभूवेत्यादि - प्राकृते रसो नास्तीत्येवं यत्र लट्प्रयोगः सोऽप्यतीतार्थे
(35) व 'पादानसं प्रियन्यक्का पश्चात्तापविला । कोपेनान्तरिता या तु कलहान्तरिता तु सा ॥' इति (ख) (छ) पुस्तकयोः पाठः ।
(36) 'सखी माहेति पाठ: केवलं मुद्रित पुस्तक एवोपलभ्यते ।

Page #243

यथा---
पञ्चमकिरणः ।
ताम्बूलमाल्यवसनाभर खानुलेपाः सम्पादितास्तव कृते स्वयमेतया ये । तं ह्येव तान्वयि विलम्बिनि तत्क्षणेन
• सन्तापयन्ति वितुदन्ति विमोहयन्ति ॥ ८५
काय्यान्तरेण प्रावासं गते सति मनोऽधिपे ।
यथा
तन्मनस्यैव या तिष्ठेत् सा स्यात् प्रोषितभर्तृका ( * ) ॥ १२१ का
न वागी न स्पन्दो न च नयनपतेजलहरो न वीणादेर्गानश्रुतिरपि न चालीजनकथा । कुरून् याते कृष्णे पुरि पुरि महिष्यः समभवन् पटे चित्रोत्कीर्णा इव विरहवैधुय्यतनवः ॥ ८६ निरन्तर' प्रेमवशात् पार्श्ववत्तव यत्प्रियः :
वाग्वशः प्राय आभाति सा स्यात् स्वाधीनभर्तृका ॥ (*) १२२क.
पाण्डवदर्शनार्थं कृष्ण कुपदेशान् गते सति महिषीणां नयनकमलस्य लहरौ कटाक्षादिकं नास्तौति । एवं वीणादर्गानपवणमपि नास्ति, किन्तु ता महिष्यः पटे चित्रपुत्तलीत्रष्णड़ाः समभवन् । कथम्भूता: ? विरहस्य वैधुय्यैग प्रातिकूल्येन कृशाः ।
१७
नित्यलीला प्रकटन मिषेण वा कृत इति बोध्यम् । विरइन्वालया स्थातुमसमर्था इत्यादिया भवहमनक्कतविलम्व एव न सहनीयो मया यथा विप्रलब्धाष्टान्तेऽवालाको हते 'याइतः परमपि जीवेनी वितनाथो भवेत्तस्याः' इति पद्याई । तदानीन्तनवणे, अपि तु रहितकल्पैवेति, पश्चात्तापवत्वमेव मुख्य मिति दिक् ।
ら
रहिता- न तु रहितैव
लिङ्गं न कोपापसरब
(K) यतार्वाचीने वैष्णवनये अप्राकृतरतिमवलम्वग्र यो रसविकाशप्रकारः स व्यादिमाकरे भरताये इतोऽन्यथा कल्पितात् कारण निवातोऽपि तदर्शितमार्गानुयायीति न तत्त्वतो वैलक्षण्यम् । तथा च मुनिदर्शिताष्टनायिकासंज्ञाप्रसङ्गावतर विकायामवचीन"वैवनय संवादमावन्निव कारिकाप्रकार : - ' यदप्यस्ति नृपाणान्तु कामतन्त्रमनेकधा ।
प्रच्छन्ने कामिनं वक्तं त रतिकर भवेत् ॥ यामाभिनिवेशित्वं यतच्चैव निवार्यते । दुर्लभत्वं च यत्रास्याः सा कामस्य रतिः परा ॥ ' ( इति निर्णयसागर मुद्रिते २२शाध्याये ) । एवमपि तत्राष्टनायिकालचयं दशरूपक दर्पणादिलतामिव न कदापि याच्छिक: वैवाहिकलचणसंश्लिष्ट'पति' शब्दप्रयोगः परिलक्ष्यते, अपि तु सर्वत्रैव 'मनोऽधिप' - 'प्रिया' दिपदानां

Page #244

१८८
यथा
अलकारकौस्तुभः। इयं मम सखो प्रिया, रचय वेशमस्याः स्वयं, प्रसादय सखीमिमां मयि वृथैव जातक्रुधम् । इति प्रणय कौतुकादिव नियोजितो राधया
चकार रसिकाग्रणीरथ तथा तथा माधवः ॥ ८७ अथाऽसामलङ्कारा:--- योवन सत्वजास्तासामष्टाविंशतिसंख्यकाः । अलङ्कारास्तव भाव-हाव-हेलास्त्रयोऽङ्गजाः ॥ शोभा कान्तिश्च दीप्तिश्च माधुर्यञ्च प्रगल्भता। पोदाय्ये धैर्यमित्येते सप्तैव स्युरयत्नजाः ॥ लौला विलासो विच्छित्तिविवोक: किलकिञ्चितम् । मोट्टायितं कुट्टोमतं विभ्रमो ललितं मदः ॥ विकृतं तपनं मौग्ध विक्षेपश्च कुतूहलम् ।
हसितं चकितं केलिरनुभावादिमे पृथक् (L) ॥ १२३ का श्रीराधिका श्रीकृष्ण माह-यं सखी ललिता ममात्यन्तप्रिया। किन्तु त्वया वतं यदस्या विडम्बनं तन्मत्प्रेरितं ज्ञाचा मयि वृथैव जातमिमा प्रसादय। एवं कामोन्मत्तेन त्वया खण्डितमस्या वशं पुनत्वमेव रचयेति राधया नियोजितो रसिकाग्रणी: श्रीकृषास्तथा तथा चकार।
सत्वना इति-कृष्ण सम्बन्विचेशोत्यभावैराकान्तं चित्तं सत्त्वं तमामाता: (L) । अङ्गा रति-नेतान्तश्रुग्रोवाभङ्गयादीनां तत्सू चकत्वात्तेभ्य एवाङ्गेभ्यो जाता: प्रतीता इत्यर्थः, न तु वस्तुतोऽङ्गजा:, 'सत्वजा' इत्युक्त वात् । अयनजा इति-शोभाऽद्यर्थ वेशादिप्रयत्नाभावेऽपि शोभादयः सुप्ररित्यर्थः। इमे भावादयोऽनुभावाशिना भवन्ति। तेऽनुभावा रसादियमका गौणा एव, अलङ्कारास्तु रसाभिव्यञ्जकत्वेऽपि खत:समर्थाः-रसोत्पत्तो तेषां प्राधान्येन भानमस्तीत्यर्थः।
यवहारः। संज्ञायां यो भत्तुशब्द: स तु इत्य मुहियो जीवगोखामिप्रभृतिभिः–'अब भर्तशब्द-प्रयोगो दाम्प त्यस्यैवाङ्गिनि रसे रसशास्त्र कत्तुभिः खोकृतत्वात् युक्त एव ।' 'सर्ववेवाबारशाचे प्राचीनेऽर्वाचोने वा पत्यपपव्योरेव भतशब्दप्रयोगो दृष्ट' ब्यानन्दचन्द्रिकाततः। रखमाप सावकाशपणेऽन इमरूपकादिकताक्षणात् यदादेलक्षण्यविधित तदेवधः .

Page #245

पञ्चमकिरणः ।
१ज्य यद्यपाषु केचिदनुभावसदृशाः संन्ति,तथापि पृथक् । ते तु रसादिव्यचकाः, एते तु व्यचकत्वेऽपि स्वतःसमर्था:-तेनालझारा एव । तत्रैषां लक्षणम्
भावो यथा'निर्विकारात्मक चित्ते भावः प्रथमविक्रिया ।'
आलम्बनोद्दीपनोत्थभावादपि स च द्विधा ॥ १२४ का सवालम्बनोत्यो यथा
आधुलिकेलि शतश: सह येन येयं प्रागल्भाचार सुचिरं कलहायते स्म । तं श्यामसुन्दरमपूर्वमिवेक्षमाणा
सा गण्डयो: पुलकमण्डलिकां तनोति ॥ ८८ उद्दीपनोत्थो यथा
एतानि तानि नलिनीविपिनानि वाप्यामते त एव मधुपा नलिनाननेषु । पाबाल्यमेव कलितानि किमा। राधा
नैवावकर्षति विलोचनमेषु लग्नम् ॥ ८८ येयं राधिका बाल्ये येन श्रीकृष्णेन सह धूलिकेलिकालमभियाप्य शतशः परस्पर इस्ताभ्यां नाड़नेन यत् प्रागल्भा तेन चारु यथा स्यात्तथा कलहायते स मा राधिकाऽधुना वयःसन्धौ श्रीकणमपूर्वमिवेक्षमाणा सती गण्डयोः पुलकरूपभूषणं तनोतीति पौर्णमासीवाक्यमिदं ज्ञेयम।
वाप्यां जलाशय एतान प्रत्यक्षविषयीभूतानि कमलिनीविपिनानि बाथमभिशाप्य. : यानि श्रीराधया कलितानि दृष्टानि तान्येव, एवं कमलिन्याः कमलरूपानने विद्यमाना एते मधपा बाल्ये दृष्टास्त एव। अद्य वयःसन्धौ किन आकर्यतीति चित्रम। देहस्थानीया कमलिनौ, मुख स्थानीयं कमलं, कृष्णस्थानीयो भ्रमरः, तस्मादेव उद्दीपका भवन्ति । तन्तस्य श्रीराधातत्त्वोद्दीपनपरतन्त्र स्यानुकूल्यविजम्भितमधिकतरोजिंतरमणीयभावसम्पतिसम्टड्वञ्चेति कोविदानामहः। लक्ष्येष्वेष्वनेकघामन्योन्यसाय॑मपि लक्ष्यते।
(L) उन्नु लनौलमणावनुभावप्रकरण एघां मध्ये प्राग दर्शितानां विंशतिसंखकानी सन्निवेश:। भरतमतमनुसृत्य तधामङ्गजास्त्रयः, अयंत्मनाः सध, लीलाद्या मदं विहाय विकतान्ता विहतान्ता वा दश खभावजा लक्षिताः। कौस्तुभे तु दर्पयकृतां कारिकामनुहा याकुता गते। तबायकवाडयमन्तभक्ता दश पुरुषाणामपि भवन्ति यथोलिखिते.

Page #246

२०.
अलहारकोखमः । इन्नेवादिविकारस्तु व्यतोऽसो याति हावताम् । १२५ का असौ भावः ।
लोलेन किञ्चिदलसेन च किञ्चिदक्ष्या सा विभेद हृदयं व्रजराजमूनोः । तस्यास्तदेव हृदयेन सभं तदन्त
स्तेनाध्वनैव नु विवेश नवोऽनुरागः (L). १०० हेला स एवाभिलक्ष्यविकारः परिकीर्तते । १२६ का स एव हाव एव । एकमप्यतिरहोऽपि तमेकाऽपुत्सुकाऽपि सखि ! नाहमपश्यम् । कोमलं कुवलयादपि हयात् साहसेन कतमेन कटाक्षः ॥ (4) १०१ असौ भाव एव वयस प्राधिक्ये कमात्कर्ष प्राप्य हावो भवेत्, पूर्वापेक्षयाऽन सादेविकाराधिक्य बोध्यम्। एवमुत्तरोत्तरहलादावप्येवमेव ज्ञेयम्। .मा राधिका किञ्चिचञ्चलेन किश्चिदलसेन मन्थरेण चारणा श्रीवास्य यहदयं विभेद, तेन विद्वहदयस्य छिद्ररूपमागय तस्या राधाया हृदयेन सह नवानुरागतस्य
क्षणस्यान्त:करणं विवेश। तथा च श्रीशष्णो राधिकाया नेवभङ्गों वीक्ष्य तस्या हृदयेन मह (37) खविषयकानुरागो जात इत्यन्तःकरणे निश्चिकायेति भावः।
ललिता राधिकामाह-हे सखि ! अदा सुवलसखाम्मया अतं, कुत्राप्येकान्त त्वया हरः श्रीकृष्णो विक्षिप्त इव बभूव-सम्प्रति भोजन सखिभिः सह खेलनं गोचारणादि तत सर्व किमपि तसे न रोचते, अत एतादृशोऽसममखया कथं कृतः। इतात्तवर्ती बलितां प्रति श्रीराधिकाऽह-अत्यन्तरहस्य म्थले तमेकमपि अक्षमप्येका, एवं तदर्शने उत्सुकाऽपि तस्य लोगो भविष्यतीति बुड्ढा नापश्यं किन्तु मइजनममानयन्मत्कटाक्ष वानर्थकारी तं कोमनतन इन्यात्. मया कि कर्तय त्वयैव विचार्यतामिति भावः । माकपदो। यौवननिमित्त का एते इ त न काऽपि वितिपत्ति;। 'चित्तस्याविकृतिः सत्त्वं विक्षते: कारणे सतीति दर्भितात कारणात सत्वजा अपि। मदादोनां विकतोनाना वैविशेषाणामानां न सर्वत्रोलेख:, अतएवाव परिसयानवैशिष्टयम्। 'लोलेने त्यादि शोके नैषधीयपद्यस्य 'नाकलोकभिषबोः सुषमा येत्यादौ दर्शितस्य तदारसंक्रमिववैद्यकविता' इव्यन्तस्यानुरूप्यं नातिनिगम। कोमलमित्यादि-कटाक्षलोन्तविलासस्थापाततो निठुरत्वेनाभिवर्णनं रमिकग्रन्थेषु बहुलं परिलक्ष्यते ।
(37) 'तसा पदयेन स्वविषय के 'त्यादि पाठ: (क) पुस्तकी, 'तस हदयेन खविषयवेत्यादि पाठः (क) (0) पुखकयोः ।

Page #247

- पञ्चमकिरणः ।
२०१ हेलैव शोभा लावण्यरूपवेशादिभियंता (M) ॥ १२७ का
वेशो नवः प्रतिनवञ्च(M)वयो, नवीनं लावण्य कं, मधुरिमाऽपि नवीन एव ।। कृष्णानुरागसरसीमततावगार्ह
तस्या बभवरसिधौतनिराविलानि ॥ १०२ शोमैव मन्मथोन्माथात् कान्तिमहोपितद्युतिः ॥ १२८ का यथा-को वेट रे सखि ! लगियति दृष्ट एव
को वेट जीवमपनथति लम्ब एव । प्रेगोलिभिः परिमलै: सहसाऽन्वयाऽमो
श्यामो रसः (M) परिचितो वद कोऽपराधः ॥ १०३ कान्तिरेवातिविस्तीर्णा दौप्तिरित्यच्यते बुधैः ॥ १२६ । यथा-धौतायुभिः प्रसव एव कटाक्षभूमि
रुच्छास एव कुचरत्नखनि: प्रतप्ता । . बालं वयम्तदनुरागभरक्षमत्व.
मध्याप्य केन गुणिनैवम कारि राधे ! ॥ १०४ नवीनो वंशः, प्रतिक्षणं नवं वय: (38) तस्या राधायाः श्रीक्रमणविषयकानुरागरूपसरस्यां सततावगाहे सति वंशवयोलावण्यानि अतिधौतान्युजलान्येवं निराविलान्यल्पत्वादिदोषरहितानि बभूव रित्यार्थः ।
मन्मथस्या कादुद्दीपिता दुवतिर्यस्याः सा शोभैव कान्तिरयते। 'श्रीलालयाऽसनिषेधमनादृत्य कथं दृष्टः ? यदि यस्तदा तत्फलमपि भुक्षय कवी सखी प्रबाहको वेदेति। प्रेझोलिभिः सर्वत्र प्रसरगिस्तस्य परिमले: ज्यामखरूपो रसो मया दर:
पौर्णमास्याह-हे राधे। नत प्रौवयसोऽपि दुःसहमनुरागभर क्षमावं केनापि गुमिना तव नवीनं वयोऽध्याप्यैवमझारि ? किं कृतमित्यपेक्षायामाच-येन कटाक्षरूपा भूमि: प्रसव एव प्रसतिकाल एवाभि?ताऽकारि तथाच कटाक्ष स्यारम्म एवाश्रुनले: सर्व मावितमिति भावः। एवं कुचरूपरत्नखनिरहूम एव कामप्रतप्ताऽकारि ।
(M) क्रमपारम्पयेण स्फटतामेतघां नायिकाऽलङ्काराणां मनस्तत्वमरणिमनुसत्य निर्देशो भरतोये, तदाश्रितेवितरेवालङ्कारिकनिबन्धषु च। सकमारे ललितात्मके च प्रयोगेऽभिनय जीवातुभूत एवैषां विलासश्चमत्कारकोटिमावति, ललितोदारशिल्पकल्ये भास्कयं केघाञ्चनैघां समुद्भेदोऽपि निरधारि। एषां निदानं शरीरविकारजम्-'देशात्मक
(38) रबं (ग) पुस्तक। 'एतानि तस्या' इत्यादि (क) पुस्तके, 'एतेषां तस्खा' त्याद्यन्येषु ।
२६

Page #248

श्रलङ्कारकौस्तुभः |
'सर्वावस्याविशेषेषु माधुर्य्यं रमणीयता' । (M) Sahitya Arpana १३० का
Sahityadarpana III. 132.
यथा— जलावगाहे च्युतमेखलायाः शैवालवल्लेाव बभौ नितम्बः । अकैतवं रूपमहेतुहार्दं सर्वास्ववस्थासु सदैकरूपम् ॥ १०५ प्रगल्भता निर्भयत्वम् —
१३१ का यथा-' - 'श्लिष्टा श्लिष्यती' त्यादि (५म किरणे ०२ श्लोक: ) । चौदा विनयः सदा । १३२ का
सख्यो निजैरेव गुणैर्भवद्दिधा मयेत्रव तन्वन्त्यनुरागसौरभम् ।
२०२
न चान्यसाहुख्यमपेक्ष्य सौहृदं प्रकाशयन्तीह निसर्गसाधवः ॥ १०६ सुखे दुःखेऽपि महति धैर्य्यं स्यान्निर्विकारता ॥ १३३ का
यथा— प्रास्तां तदीयनवयौवनपूर्ण वापी
काsपौयमत्र न करोमि निमज्जनेच्छाम् (N) । इच्छामि तं कमपि कालमलज्जमु
राक्रन्दितु सुमुखि ! हा प्रिय ! हा प्रियेति ॥ १०७ अङ्गैर्वेशैरलङ्कारैर्लोला कान्तानुकारिता ॥ १३४ का
सा च विविधा - स्वगता सखोगता च । स्वगता च द्विधा, स्वकर्तृका प्रियकर्तृका चेति । क्रमेणोदाहरणे
-
बर्हेण बद्दचिकुरा करक्लृप्तवेणुरामुच्चं पीतवसनं वनमालिकाञ्च ।
कस्तूरिकाचितत्नू रभसादियेष राधा स्वमङ्गमुपगूहितुमङ्गकेन | १०८ यहेतुहार्द वेशादिहेतु' विनैव हृदयङ्गमं व्यतरवाकैतवम कृत्रिमम् ।
पीतवखनमामुच्च नितम्बे बडा, एवं वनमालिकां कण्ठे बडा रममात् कौतुकात् खीयाङ्गमङ्गकेन खाङ्गेन सखीभ्यो गोपयितुमियेषैच्छत् ।
भवेत् खत्वं सत्त्वाद्भावः समुत्थितः । भावात् समुत्थितो हाव' इत्यादि भरतोक्तिः बहृदयसंवित्तिच्च तत्र प्रमाणम्। संवितिकाले तादात्मन लयस्य घटितत्वादनुप्रेरवादशायामिवेषां विश्लेषणदारा पृथक्सत्तापक्षं न कच्ची कुर्वन्त्यात्मप्रत्ययोत्यचित्तवृत्तय इति तु गासमञ्जसम् । (Cf. Cariyle's remarks about Schiller as a critic. now see myself create and form; I watch the play of inspiration; and my fancy, knowing she is not without witnesses of her movements, no longer moves with equal freedom'), श्रीकृष्ण। श्रितत्वे तु परमोकर्षः स्वाभाविकः ।
-

Page #249

२०३
पञ्चमकिरणः । काञ्चित् सखी कुवलयोदरसोदराङ्गीं कृष्णाकृतिं समुपकल्या विभूषणायः । प्रालिङ्गितु कृतमतिः स्वयमेव राधा
बेधा विभक्तमुपलब्धवती प्रमोदम् ॥ १०८ खगतप्रियकर्तका यथा
मीमन्तचारु दयितस्य बबन्ध वेणी . राधा शिखण्डवलयैः स च मौलिमस्याः । अन्योन्यवेशपरिवर्तनकौशलेन
हाभ्यामलम्यत विशेषरतः प्रमोदः ॥ ११० यानस्थानासनादीनां मुखनेवादिकर्मणाम् ।
विशेषो दयितालोके विलासः परिकल्पाते ॥ १३५ का यथा
कैश्चिचामरपाणिभिः कतिपय स्ताम्बूलपात्रीकरें: कैश्चिच्चासनधारिभिः परिजनै ई तातपत्रः परः । संवीता मणियानतोऽवरुरुहुः श्रीशे निखातेक्षणा
योषिन्मौलिमणीवरा इव कुरुक्षेत्र समेत्याङ्गनाः ॥ १११ इयं सखी श्रीकृष्ण इव सहज स्यामा ; तां वेशादिना कृष्णाकृतिमुपकल्पा देधाविभक्त प्रमोद कृष्णालिङ्गनसुखं सख्यालिङ्गनमुखचोपलब्धवतौ ।
राधा श्रीकृष्णस्य सीमन्त चारु यथा स्यात्तथा वेणी बबन्ध । श्रीकृष्णोऽप्यस्या राधाया मस्तकभूषणचूड़ा शिखण्ड पिच्छादिभिवंबन्ध । राधयाऽत्मानं श्रीकृष्णाकत कौहत्यादिना रतिविशेषजन्यप्रमोदोऽलभ्यत, एवं श्रीकृषो नाप्यात्मानं राधां मत्वा राधिकाकतकवाम्यादिना रतिविशेषजन्यप्रमोदोऽलभ्यत । ___ योषितां मुकुटस्थमणिवरा इवाङ्गना श्रीकृषास्य महिष्यः सूर्योपरागे कुरक्षेत्रमागत्व
निक्षिप्तानीक्षणानि याभिरर्थाइ रादव तं दृष्टा मणिमययानतो रथात्। कथगता:?. परिचारिकारूपपरिजनैप्तिा:। पात्रो क्षद्रपात्रं, शिरसि धृतः परैः।
'प्रतिनव'मिति तु दुर्वल: प्रयोगः । 'श्यामो रम' इत्यत्र तु रमघने श्रीकमा 'रस एव स' इत्यभेद प्रतीतिः। रमणीयतालक्षितलक्षणे माधुयें चेटाया अनुल्वणत्वनि एव इतरयादत्तिकरः, स तु अर्वाचीनग्रन्थलक्षणे लक्ष्ये यु च न स्फरति। 'केचिदि'त्यरतिप्रकाशार्थ मिदम ।

Page #250

२०४.
अलङ्कारकौस्तुमः।
Sahityadarpa na
IIL. 138.
यथा वासख्यैकया मूर्ड्सि धुतांशुकाञ्चला संवीज्यमाना दलमालयाऽन्यया ।
प्रवेक्षमाण दयितं विदूरतचिनोति मन्दं कुसुमानि राधिका ॥ ११२ केचितु-यानं गतिः, स्थानं स्थितिः, आसनमुपवेशः (M)। तन्मते यथा
स्थितिमंदभरालसा न गरिमाणमालम्बते गतिः प्रकृतिमन्धरा वरत ईषदेव क्रमात् । सलौलमवलोकितं नमति वक्ते शान्ते
खभाव इव लक्तिः प्रियसमीपतो राधया ॥ ११३ 'स्तोकाऽप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत| Sahitya.daryana
१३६ का यथा-हित्राणि पाण्योर्मणिकरणानि कत्वा परित्यक्तासमस्तमूषा ।
एक दधे वक्षसि नीलरत्नं तेनैव राधा नितरां विरेजे ॥ १४४ गर्वच वस्तुनौष्टेऽपि विव्वोकः स्यादनादरः ॥ १३७ का यथा-सौरभ्य हानिवपुषोऽनुलेपनैः सौन्दर्यज्ञासो मषिभूषणैरिति ।
धनादरा तेष्वपि तानि संख्याः प्रेमोपरोधेन बभार राधा ॥ ११५ यथा वा-कृष्णेन हर्षादुपढौकितानि निर्माय पुष्पाभरणानि यानि ।
उच्चैरभौष्टान्यपि तानि राधा नेच्छहभीरप्रणयसायेन ॥ ११५ घमर्ष-हास-विवास-शुष्करोदन-भत्र्सनैः । निषधैश्च रतारम्भे किलकिञ्चितमिष्यते ॥ १३८ का राधिकायाः खभावतोऽवस्थितियौवनादिमदभरेखालस्ययुक्ता भवति, श्रीलदाने भवि गुगतां नालम्बते, किन्तु सम्भमयुक्ता भवति। एवमवलोकनमपि सभावत: सलील तस्य दर्शने कदाचिन्नमति, कदाचित् वरते, कदाचिछते।
वपुषो य: सहजगन्धस्तदपेक्षयाऽनुलेपनस्य गन्यो नानः, एवं वपुषः सौन्दर्यापेक्षया भूषणस्य सौन्दर्य नानम्। देहे तत्तहस्तुनो दाने खाभाविकसुगन्धौन्दर्ययोखि एव स्यात्, व्यतोष तस्या अनादरः, तथापि सस्था: प्रेमोपरोधेन तानि बधार। अलङ्काराहोनामधारणे वयं दरिद्रा इति जना वक्ष्यन्ति, अतो लोकानुरोधेनैव सखीनामाग्रहो शेयः।

Page #251

पञ्चमकिरणः |
अराला भ्रूवल्लो स्मितसुमधुरा भर्त्सनगिरी मृषा कम्पः शुष्कं रुदितमभिलाषेऽपि महति । निषेधो नेत्यस्याः करकमलरोधेन सकलं हरेरामीदेतत् कुसुमधनुषोऽनुग्रह दूव (N) ॥ ११७
तद्भावभुग्नमनसो वल्लभस्य कथाsदिषु । मोट्टायितं समाख्यातं कर्णकण्डूयनादिकम् || १३६ का झङ्कुर्वाणविलोलकङ्कणभृतो वामस्य दोष्णः शनैरुत्कम्पेन कनिष्ठया विदधती कर्णस्य कण्डूयनम् । पुष्पेषोः पृतनेव सङ्गरजयश्रीसूचनं व्यातनोइण्टानादमियं कुरङ्गनयना दर्पेण कृष्णान्तिके ॥ ११८ जृम्भादि (N) यथा -
अन्योन्यग्रथितागुली किसलयामुत्रीय बाहृदयों जृम्भाऽरम्भपुरःसरं विदधती गात्रस्य संगाटनम् । मौलनेत्रमुरोजयोर्नखपद चादानदीनानना
ना ना नेति पुनर्नखक्षतधिया सा कृष्णपाणी दधे ॥ ११८ रमणार्थं श्रीकृष्णेन स्वाभिलाघे प्रकटीकृते मत्यमर्षहामादीनामेकस्मिन् समये मिलनमेव किलकिश्चितमित्यर्थः । भ्रूवली याला कुटिलेत्यनेनामर्षः, स्वहस्ताभ्यां श्रीकृष्णस्य करकमलरोधने न नेति निषेधः । एतत् सर्वं श्रकृणोपरि कन्दर्पस्यानुग्रहे कारणमिवाभूदित्यर्थः ।
a
श्रीकृष्णस्य कथादर्शनादिषु जातेषु प्रादुर्भूतो यो भावस्तेन भुग्नं कन्दर्पस्या वेशन व्याकुलं मनो यस्यास्तस्या राधायाः श्रीकृष्णेन सह मङ्गार्थं स्वाभियोगरूपं कर्णकण्ड यनादिकं मोट्टायितं समाख्यातम् । प्रातःकाले बाहुदयौ मुन्नीय जृम्भाऽरम्भपुर: खरं गावस्य संमोटन विदधती राधिका उरोजयो रातिसम्वन्धिनखच्चतस्य गाव मोटनसमये व्यादानेन सुखप्रसारणेन यत् किञ्चिद्दुः खयञ्जकं दोनमाननं यस्यास्तथाभूता स
यथा
२०५
(N) न करोमीत्यादि - एतच्च वैष्णवमतानुसारेण काम गन्ध मुक्त स्यात्मसमर्पण सर्वस्वस्य ' प्रेम्नो महिमख्यापनाय । विव्वोकस्य द्वितीयोदाहरणमेवोपयोगि न प्रथमम् यतः श्लोको क्तयुक्याऽनुलेपनादीनामिष्टत्वं वाहतमेव । कुसुमधनुषोऽनुग्रह इंति - 'आयुत' मितिवत् फललचणा । जृम्भाऽदीनां भावछावादिनो भेद उद्भास्वराभिधानुभावप्रकरणे निरदेशि नीलमणिकुना यथा – 'उद्भासते स्वधाम्नाति प्रोक्ता उद्भाखरा जुधैः । नौयुत्तरीयधस्मिल -

Page #252

२०६
अलङ्कारकौस्तुभः । - यथा वा-संगोपाय्य पटाञ्चलेन तनुना निःसारिदन्तावली
ज्योत्स्राभिः सपितेन दक्षिणकराकष्टेन वक्ताम्ब जम् । लोलोल्लासितकम्मरं मृदुकलैर्वामाङ्गुलीच्छोटिका
निःस्वानैश्चलकणखनसखैः श्रीराधिकाऽजम्मत ॥ १२० यथा वा- अलसवलितमू क्लत्य मूर्योपकण्ठे
वलयितमिदमन्योन्येन संसक्तपाणि । त्रिकविबल न-(39)भङ्गीसङ्गि मोडायितायाः
परिधिरिव मुखेन्दो ति दोहेन्दमस्याः ॥ १२१ स्तनग्रहास्यपानादौ क्रियमाणे प्रियेण चेत् । बहिः क्रोऽधोन्तरप्रौतौ तदा कुट्टमितं विदुः ॥ १४० का यथा-स्तनकनकघटीं पटीमुदस्य स्पशति हरी बहुभङ्गिभङ्ग रम्भूः । इयमसरसवाणि पाणिरोधात् कनकरुषा परुषा कषायिताऽसीत् ॥ १२२
गात्रमोटनसमये स्तनयोः शोभां दृष्ट्वा ततस्प” याकुलचित्तस्य कृयास्य पाणिदयं पुनर्नखक्षतं भविष्यतीति बुड्या याकुला सा ना ना नेत्यका। मंगोपाय्याति-जज्जावतीनां जम्भाऽरम्भसमये खभाव एवायमिति ज्ञेयम्। लोलया किञ्चिदुचीकृता कन्धरा तत्र तद्यथा स्यात्तथाऽजम्मत। जम्भाकाले शब्दवयमाह-मृदुकलैयत्किश्चित् कण्ठ शब्दै स्तथा वामहस्तस्याङ्गलियकृतकोटिकाशब्देश्च। कोदृशैः ? चलकङ्कणेति - छोटिकाशब्दसमये वामहस्तस्यकङ्कणशब्दोऽपि जात इति ज्ञेयम्। मोट्टायिताया गानमोटनयुक्ताया अस्या राधाया हस्तदद मूोपकण्ठ मस्तकोपरि बालस्ययुक्त यथा स्यात्तथोच्चीकृत्य सुखचन्द्रस्य परिधिरिव चन्द्रनिकटवर्तिमण्डलमिव भाति । कण्ठस्य पूर्वभागस्त्रिकपदार्थस्तस्य या भ्रमणभङ्गी, तत्सङ्गि यथा स्यात्तथा। ग्रालस्य त्यागस ये विकयुक्तस्य मस्तकस्य भ्रमणं भवतीति ज्ञेयम् ।
पटी कञ्चलीम। कुटिलभूरियं राधिका असरसा कदक्षरा वाणी यत्र तथाभूतं यथा स्यात्तथा कघायिता दुःखिताऽसौत् । कथम्म ता? कृष्णकत कपाणिरोधात कृतकरुषा कृत्रिमरोघेण परुषा कटोरा।
संसनं गानमोटनम् । जम्मा घ्राणम्य फुल्लत्वं नि:श्वाद्याश्च ते मता: । यद्यप्येते विशेषाः । स्यर्मोडायितविलासयोः। शोभाविशेषपोषित्वात्तथाऽपि एथगीरिता:॥' इति।
(39) 'विचलनेति केवले मुद्रितपुसकऽनपादयः पाठः'।'

Page #253

पञ्चांकरणः ।
२०७ 'स्वरया हर्षरागादेइयितागमनादिषु ।' Sahityadarpana III. 143 भूषाणां खपदादन्यपदे न्यासस्तु विधमः ॥ १४१ का यथा-अधात् काञ्चों कण्ठे, जघनभुवि हार, चरणयोः
कशाङ्गो केयूरे, भुजलतिकयो पुरयुगम् । किमङ्गैरन्योन्य मधुमयनसङ्गोत्सवविधौ
प्रसादो व्याने प्रणयपिशुनः स्वस्खविभवै: (१) ॥ १२३ । 'सुकुमारतयाऽङ्गानां विन्यासो ललितं भवेत् ॥' Sirana १४२का यथा-प्रसूनतल्पोदरसङ्गहनं ननं वपु सखि ! ति निद्राम् ।
इति स्मरायामविशोणचित्ता सखीधियाऽसौ हरिमालिलिङ्ग । १२४ 'मदो विकारः सौभाग्ययौवनाद्यवलेपजः' | Sitaram १४३ का
यथा--दूतीभिरात्मगुणगौरवमम्प्रयोगैः शक्यो न सङ्गमयितुश्च कलावतीभिः । अभ्यर्थितोऽपि स मया परमझ गन्तु नाति मे सखि ! गृहात क्षणमप्यघारि:(40)॥
वक्त योग्यापि समये न बलि क्रीड़या तु यत् । · तदेव विकृतं वाच्यम् --- १४४ का
किमङ्गोरिति -प्रीमो न मह सङ्गोमवकर्मगि श्रीराधायाः कण्ठायङ्गः परस्परं हारादिरूपस्वखविभवः करणे: किं प्रणायमचकः प्रमादो यातेने ।
पुष्य शय्यासङ्गेनापि वपुर्दू नमित्यनेन पुष्यादयङ्गस्य सोकुमार्यमाय (तभिति ज्ञेयम् । रात्रिसम्बन्धिकन्दर्पकौडाजन्यायासेन विशोर्णचित्ताऽसावालस्य दूरीकरणार्थ सखोजुद्दया।
औराधिका ललितामाह -'पालि ! वैदग्धादिमतोभिगोपोभिः कत्रोभिर्दू तीभिहारः भूताभिः सम्प्रयोगैरन्यद्वारा सम्यक् कथनैरपि करणे: करणा: मनमयितुं न पू. क्यः, किं पूनः कृष्णेन सह तासां विलामबार्ताऽपि-अप्यर्थं चकार:।
(O) प्रमादो यातन इति - अनान्योन्चकताका इव प्रतीयमानो यत्यासस्तजनिताऽङ्गानां परस्परप्रेममचिका चमत्कतिः। यथेतदनुरूपे रामलीलावर्णनप्रसङ्गायितानन्ददावनचम्य पदो --'उत्तरोयमपि चान्तरीयतामन्तरोयमचिंचोत्तरीयताम। यजगाम किमभूत् परस्परं पूजनन्तदिव न नमङ्गयो:।' त्वरा कतटिवन्तु लक्षणसर्वस्वभूतम् । लक्ष्य तत्तु गुणोभूतम् । उत्सवकाले सर्वे वेरात्मनामुत्करवस्तून्येवोत्स्टज्यन्ते, अतो रास
(40) 'मापति मइवमतः कथमालि ! कृष्ण' इति (क) (ख) (घ। पुस्तके पाठः।

Page #254

अलङ्कारकौस्तुभः ।
यथा-संप्रार्थ्यमानाऽपि मयाऽनुवेलं न वक्तुमिष्टामपि वक्ति वाणीम् । our क्रिया वेति न वेद्मि सख्यो ! जानन्तु राधाहृदयं भवत्यः ॥ १२६ - चेष्टा स्मरविकारजा ।
तपनं प्रियबिच्छंदे
१४५ का यथा - शीतप्रयोगैर्बहिरोद्यमानेरन्तर्गत वर्द्धत एव दाहः । बहिर्विलेपेर्बहिर प्रकाशी प्रोज्जृम्भतेऽन्तः पुटपाकजोऽग्निः ॥ १२७ — प्रतीतस्यापि वस्तुनः ।
अप्रतीतवदापृच्छा प्रियाय मौग्धप्रमेव तत् ॥ १४६ का प्रियांग्र इत्युपलक्षणम् सख्या अग्रे च । यथा—
'हुँ ( 41 ) मातरन्तर्बहिरेति का तव' 'प्रिये ! त्वमेव प्रतिबिम्बिता मयि ।' 'अन्येव' 'तत् किन्तव तुल्यमीहते' 'धून्य' मित्याप भियं चलेक्षणा ॥ ११८ यथा वा- - कयात्ममूर्त्तिर्लिखिता नखेन वामस्तनार्थे तव पङ्कजाच ! ॥
२०८
-
न माति न नायति दिव्यरूपां यामुद्दहन् हन्त न लज्जसे त्वम् ॥१२८ बहिरोह्यमाने : क्रियमाणैश्चन्दनलेपनादिशीत प्रयोगेरन्तर्गत: श्रीकृष्ण विरजन्य कन्दर्पदाहो वर्द्धत एव । तत्र दृष्टान्त: संपुटस्थपित्तलादिवस्तूयां द्रवीभावरूपपाकजनको वह्निरन्तरेवातिशयेन प्रकाशते । बहिर्विलेपैः–तत्रापि संपुटस्य दृढीकरणार्थ, म्टत्तिकाभि: पुन: पुन: क्रियमाणैरपि बहिर्विलेपैरिति ।
श्रीक्लोन सह कौतुकाथं श्रीराधिका तमाह - हुं मातरिति । ब्रजवासिनीनां विस्मयदर्शने स्वभावोन्तिरियम् । हे कृष्णा ! तवान्तःकरणाद्दहि का रति । श्रकृष्ण व्याहप्रिये इत्यादि । श्रीराधिकाऽह - नेयं मत्प्रतिविम्वरूपा किन्त्वन्यैव । पुन: श्रीकृष्ण व्याह-यदि तव प्रतिबिम्बरूपा न भवति, तत् किं तव तुल्यं चेष्टते, त्वं यथा हस्तादिचालनं करौषि तथेयमपीति । पुन: श्रीराधिकाऽह - इयं धूर्त्ता स्वस्या: प्रतिबिम्बख्यापनायैव मत्तुल्यं चेष्टते इति कृत्रिमभियमाप ।
रखोत्सवेऽङ्गतो योग्य (भरणोत्सर्गः सङ्गत एव, कालङ्कार्याखामङ्गानामलङ्कारान्तरस्वीकारश्च दुर्वार इत्यस्थान न्यास प्रयासः सुगमः । विकृतमिति - विहृतमिति मुद्रिते भरतोये संज्ञा । श्रीमदूपगोस्वामिचरणैस्तु एतत् प्रतियोगि कानामालापीदानां वचनारम्भकानामनुभावानां स्फुटमुद्दे शो यत्राथि । नात्र तेषां तथा विस्तारः ।
(41) 'डुं मात'रिति पाठ: (क) (घ) पुस्तकयोः ।

Page #255

पञ्चमकिरणः।
सखों प्रति यथा---
वनं निधुवन नाम के नाम मखि ! वर्तते । यद तव क णोऽयमुन्मना दुर्मनायते ॥ १३० अद्धिभूषारचना गाने विष्वग्विलोकनम् । रहसौषत्कधारभो विक्षेप: स्यात् प्रियागमे ॥ १४७ का
आदर्श ऽनुचरोकराञ्चलगने संवीक्षमाणा मुखं हिनाभिः क्रियमाण मगडनविधी राधा मखौभिमिथः । उत्थायाविभूषितैव परितो व्यापारयन्ती दृशं दृष्ट्वा देवत आगतं प्रियमथो सम्पूर्णभूषाऽभवत् ॥ १३१
कुलहलं रम्यवस्तुसमालोके विलोलता ॥ १४८ का यथा-घटाम्बुमिक्तां निजहस्तरोपितां श्रुत्वा लतां पुष्यवती सखीमुखात् । उद्यानसोम्नि त्वरयाऽभिगामिनों ददर्श गधां पथि नन्दनन्दनः ॥ १३२
हसितं म्यादथा हासो नवयोवनगर्वजः ॥ १४६ का यथा-आपृष्ट हेतु गिरस: शपथै : सखीभिराकस्मिकं स्मितमरोचत राधिकायाः । अन्तःप्रफुल्ल दनुरागलताप्रका गडादेकं प्रसूनमिव किं बहिन्मिमीन ॥ १३३
कुतोऽपि दयितस्याग्रे चकितं स्याइयोदयः ॥ १५० का यथा-मुखमनु निपतन्तं वारयन्ती हिरेफ
भयचकितचलानी न्यड्मुखायं करण । निधुवन शब्दः स्वीपुरुषयोः कामक्रीड़ावाचौ। स्वयमवगत्याऽपि कौतुकार्थ श्रीराधिकाऽह-हे सखि ! अस्माभिस्तु वृन्दावनादिकं ज्ञायते, किन्तु निधुवनसंज्ञक वनं वर्तते कत्र यदर्थ 'निधुवन महं कदा प्रापयामी त्युत् कण्ठया निधुवनप्राप्तार्थ म्।
ग्रादम् इति। भूषाफलेन अोवा कत्त कदर्शनेनैव भूषाया: पूर्णत्व जातमिति भावः ।
ओरावाया यौवनजन्या:त्य माकम्मि हास्यं दृष्ट्वा सख्यः पप्रच्छु रित्याह-आपरेति । सखीभिः कमिः शिरस: शपथैर ए हो हेतुयस्य तत् स्मितमरोचत। अवोत्प्रेक्षामाहअन्तरिरांत। अन्त: प्रफुलन्ती याऽनुरागलता तस्या देहादेकं प्रस नमिव ।
मुखमनु मुखे पतन्त भ्रमरमियमधोमुखी सती करेण वारयन्ती पश्चान्मुखं विहाय करे पतन्तमालक्ष्य तेन भनरेणाभिभूतं तापि करमपि सङ्कचितभ्रमा धुनौते कम्पयति । तत्रोत्प्रेक्षामाह-स च करः कङ्कणीनां झऋतैः करणे रबमभिनिन्ये रोषाभिनयं

Page #256

२१०
घलङ्गारकौस्तुभः। तमपि तदभिभूतं कूणितम्भूर नीते
सच रुषमभिनिन्ये झङ्कत: कस गोनाम् ॥ १३४ यथा वा-सललितमुपनोतां पृष्ठता वाममंस ,
चलदसितभुजङ्गोनिमालोक्य वेणीम् । 'हु'मिति कनकशङ्कापशिलवासमेषा
दयितमुपजुगृहे ट्रोहिगां कालियस्य ॥ १३५ विहारे सह कान्तेन क्रीडितं केलि रिष्यते ॥ १५१ का यथा-अपि सह विहरत्या कृष्ण मुल्लङ्घय रम्ये
सुरभिणि कुसुमेऽहंपूर्विकाकौतुकेन । अनियतगतिमया पावसंघटनेन
स्तनहतिपरिभूतो राधयाऽसा व्यधायि ॥ १३६ प्रत्येक सप्तविंशत्या योगेऽष्टाविंशतिस्त्वमी।
रसवाणर्षि-(७५६) संग्ववात स्ते पुनः सैङ्गिता यदि। पक्षेन्द्रिविन्दु-(१५१२)-संखयाः स्युरन्योन्यागिता ननु॥१५२ का
तेऽन्योन्यगुणिता अनारा वक्ष्यमा रिङ्गित: महिता यदि भवन्ति । अन्यगौरवमयाबोदायिन्ते । न च वक्तव्यं निर्विकारामके चित्त भावः प्रथमविक्रियेति (१२४ का ) भावस्य तथाविधत्वात् कथं हावादिसाय॑म् ! यत: कन्यानामेव तथाक्रम: (P)-परोढ़ामध्याऽदोनां श्रीकृष्ण प्रति प्राङ् निर्विकारात्मक चित्रे यदैव भाव उत्पन्न स्त देव हावादिसायमपि । चकारेत्यर्थः। सलजितं यथास्यात्त योपनोतां प्राप्तामालोक्येषा कृत्रिमाशङ्काव्याप्तवास यथा स्यात्तया मर्पजन्य नयनियतकं श्रीकृष्ण मालिलिङ्ग। येष्टाविंशत्य नारा उक्तास्तघां प्रत्येकं मप्तविंशत्याऽनङ्कारः सह योगेऽमौ त्वन्योन्यगुणिता बलकारा रसवाणधिसंख्य का: स्यः। यथा भाव भावरहितानां हावादीनां सप्तविंशतेोगः, वथा च हावे हावरहितानामिति (P), स्वस्मिन् सत्य योगाभावात् 'सप्तविंशत्ये त्यक्तम् । सेलद्वाराः केवनाः, एवनिङ्गितमहिना यदि भवन्ति, तदा पक्षेन्द्रिविन्दुसंख्यका भवन्ति ।
ननु वयःसन्धो भावत्योदाहरणं दत्तं, तरपेक्षयाऽधिकवयले हावस्योदाहरणमेव, (P) बाब समाऽनयनशिया कारणमुपरिदर्शितार्या टोकायर्या प्राविखिते टतौयकरवस्थध्वनिसंख्थानप्रस्तावे मौक्तिकावल्याञ्च स्फुटं दर्शितम्। कमलदलानां यतिभेद

Page #257

पञ्चमकिरणः ।
___ २११ तथाहि-व्यरचि न यदपेक्षा पत्रिकादूतिकादे
रतनि न च (42) विचारो यत्त्वया साईमन्यैः । हृदय ! यदनुरक्तं माधवे युक्तमेतत्
किमिति (42) युगपदाञ्जोत् सर्वशौयं मनोमूः ॥ १३० प्रत्र भावहावहेलाऽदीनां सार्यमनया दिशोक्तप्रकारं ग्रन्थगौरवभयान लिख्यते।
अथ कानि तानीङ्गितानि यैरेषां हैविध्यमङ्गीकृतम्-इति त्रिविधापौङ्गितानि दर्शयन्नाह
मुग्धामध्याप्रसल्भानां त्रिविधानोनितान्यपि ॥ १५३ का मुग्धाऽदीनां वैविध्ये इङ्गितानामपि वैविध्यं, न तु प्रत्येकम्। तत्र मुग्धाकन्ययोरकरूपाणि । तथाहि
दृष्टा तनोति मन्दाक्षं सम्मुखं नैव वौक्षते।
प्रच्छन्नं तत्प्रतिकृतिं चित्रादौ स्पहयेचते ॥ - बहुधा पृच्छामानाऽपि रमणेन न जल्पति ।
तत्कथायां श्रुतो दत्ते नेवे लन्यन यच्छति ॥ १५४ का तदपेक्षयाधिकवयल्वे हेलायाः, एवं क्रमेण निन्नभिन्नकाले प्रादुर्भूतानां भावानां कर्य सार्य सम्भवेदित्याह-न चेति । तत्र समाधानमाह-यत इति ।
तथाहौति। माधवे यत्वयाऽनुरक्त मू-एतत् सर्व युक्त मेव, किन्तु युगपदेकसिनु काले मनोभूः कन्दर्पो भावहावादिसर्व शौर्यमाञ्जोत व्यक्तं चकारेत्याश्चर्यम्।
सुग्धादौनामिति-सुग्धाया इङ्गितानि भिन्नानि, तथा मध्याया इङ्गितानि भिन्नानि, एवं क्रमेणेङ्गितानि त्रिविधानि। न तु प्रत्येकमिति- एकस्या सुग्धाया: सर्वाणोगितानि, तथैकस्या मध्यायाः सर्वाणीङ्गितानौत्येवंक्रमेण न तु विविधानीत्यर्थः।
श्रीकृष्ण न दृष्टा सग्धा मन्दाक्षं लज्जा तनोति । तुजामधिरोहत् ख ध्वजकारेषु एकत्रावास्थावनू नकसाङ्क यसम्भावना न दुरापास्ता-नापि कन्धानामत्र संस्थानप्रसङ्ग वर्जनमिमिति कायम क्योभेदक्कतप्रकृतिविक्षतेरसार्वत्रिक: खात्, श्रीकुवा लीलातु मध्याप्रगल्भानामिव मुग्धानामप्यधिकारदर्शनात् ।
42) अब हिताय पर न तु विचारो यदि'त्याद्य वद्यः पाठी मुद्रितपुस्तके। चतुर्थे धरणे किमिह "युगद याद पाठः - (ग) पुसके ।

Page #258

२१२
अलङ्कारकौस्तुभः । दिङ्मात्रमुदाहियत ।
पन्यैः संप्रतिपादितां प्रियकथामन्यत्र दत्तेक्षगा . स्निग्धाऽकर्ण यति प्ररूढ़ पुलकान्यङ्गानि गोपायति । पश्यन्ती पटचित्रितं प्रियवपुर्दष्टा जनलज्जत निर्बीजः कुत आविरति सट्टयः कणानुरागाङ्गरः ॥ १९८ प्रत्र भाव एव हावह लाभ्यां शवलोभुतिन मह संमृष्ट इत्ययं मेङ्गितोऽलङ्कारसङ्करः । एवमन्येऽप्य नुसतं व्या: ;
अथ मध्ये नितानिअकाण्डे नीविस्मिन मोक्ष यमनक्रियाः । अलकोल्लामनमिषानामूलप्रदर्शनम् ॥ सखीभिः सह संवादो निर्हेतुमधुराचरः । परस्परं परौहासो मन्दमन्दः प्रियान्तिके (१) ॥ १५५का यथा- उल्लास्य नौवी पुनराबबन्ध निमाय गो पुनरागुम्के ।
शनैरकाण्डे ललितं जम्भे कयाऽपि पुरतो निरीक्ष्य ॥ १३: अत्रापि हावोऽलङ्कारः शोभया शबलोमूर्याङ्गतेन संसृष्टः । प्रगल्भेडिनानि यथा - 'बति लोलाकमलं परिरभते प्रियसखौमपि च। मुकुरे निजमुखकमलं निरीक्ष्य तिलकं करोति कृषााग्रे॥१५७का
अन्यैः कथ्यमानां (43) श्री कृष्ण कथामन्यत्र दत्तेक्षणा साऽकर्ण यति पटणोति। अस्या श्रीकृष्णानुरागारो वीजं विनैव कुतः सकाशादा विरेति याविबभूव ।
अकाहेऽनवसरे मोचनवधनादः कारणं विनैवेत्यर्थः कयाऽपि बजकुमा- उल्लास्ये मध्यदेशात् किश्चिदुत्याप्य नीवी पुनराववन्ध। . __(Q.) एघां यामध्यनुभावमध्ये ऽन्यत्न परिगणनमित्य तमेव प्राक् । एतान्यन्यानि च साधारगानौङ्गितानि सकलनायिकानामनुरागलक्षणे चिराय सविधे स्थान मित्यादिना दर्पणकता सूचितानि। परं तत्र भेदमूनश्चेत्यं कारिकान्ते दर्शितम् 'एतेष्वधिकलव्जानि लक्षणानि नवस्त्रिया: । मध्यत्रीड़ानि मध्याया' इत्यादिना। शकुन्तल-मालतीमाधवादिदृश्य(43) कथिता मिति (क) (ख(इ) पुस्तकेषु पाठः ।
-
-

Page #259

२१३
पञ्चमकिरणः। यथा-- बाई दक्षिणमालिका ण्ठवलये (14) विन्यस्य लीलाऽलसं
वामेनैव करेण केलिकमलं वागाच्छलाचुम्वति । अस्य न्ती निपतन्तमास्य कमले भृङ्ग शिर:कम्पनैः ।
कृष्णाग्रे कुमुमेषुदिनमभरैः श्रान्लेव काचि इभो ॥ १४० अत्र विलास एवालङ्गारो भदे नालङ्कारेगा शयलीभूङ्गितेन संमृष्टः । सङ्गीतादिकौशलमप्यासां विलास एव पर्यवस्थति (१), तन पृयङ् न दर्शितम् । आदिशब्दात् कलाकोशलमपि यथा
अन्तमोदमदेन काकलिकया वर्णरनाविष्कृतैः सहामस्वरमूनाश्रुतिपरिष्कारण कण्ठ स्मृशा। गायन्ती ललितं तथैव ललितादत्तश्रुतिः श्यामया
प्रत्येकं निहितः कर कुरवकै राधा स्त्र मृज्यते ॥ १४१ बडाक्तककात् मृजो यकचिनी, कर्तरि यक(.)। मुखकमले पतन्त' भ्रमरं शिर:कम्पनैः कारगरस्यन्तो क्षिपन्तो काचिदभौ । कन्दपस्य विलासभरे: श्रान्तेव। यथा कश्चित् श्रान्तो जनोऽन्य स्य स्कन्धमलबते कदाचिदःसहेन भरेण शिर:कम्पनं करोति च तददित्यर्थः ।
अन्तरानन्दामोदन महामादीनां परिष्कारेण कण्ठस्पशा काकलिकथा मधुरास्फटध्वनिना एवमनाविष्कवणे: स्पटमनुच्चारिते: करणैर्ललितं यथा स्यात्तथा गायन्ती राधा श्यामया निहितः करवकेमिण्टोपुष्यैः सनं सृज्यते, कर्तरि यक । 'काकलिकयेति 'अनाविष्क तैरिति पदाभ्यामेतहान निकटवर्तिसखीनामेव कर्णग्राह्य नान्येषामिति ज्ञेयम् । कथम्भता? गानेन साहाय्यार्थ ललितया दत्ता श्रुतिर्यस्य सा। यहादश श्रुतयस्तु कफवातपित्तबला प्राकतानां कण्ठेषु न स्फुरन्ति, किन्तु तद्रहितानां गोपीनामिति बोध्यम् । काव्येषु भूयसामेघां विलासः । वाचिकाङ्गिक चाक्षुधैरेवमादिमिरमियोगः नायिका: साकूतसुदामरन्ति, नीलमणौ विस्तरतस्तेषां भानमपि। कलाकौशलमध्ये आलेख्यनिम्मा सङ्गीतललितच कायेम्वनङ्कारग्रन्थेषु च समं प्रथितमेव। 'कुरवक' इति पाठः, 'करवका रवकारणता ययुरिति माघपाप्रामाण्यमत्र । पाणिनि-कलापपरिशिलादिमते न यक, अपि तु भ्य नेवाय विकरण स्थानीयः-तथा च वार्तिके 'युनिटजोः स्यन् !' 'हन: अहोपपने कर्तव्ये वति वाच्यम्।
(44) 'कछवहरे विन्यस्खेति पाठः (ग) (घ) पुस्तकयोः । 'दक्षिणमाकनिष्ठवखय' इत्यमवधामतादुर पाठः (क) पुस्तके । अन्यचोदाहत एवामिन् शोके (अस्सै व किरणस्यान्तिम भाग) 'दक्षिणमालिकल्ठवलय' प्रत्येक पाठः।

Page #260

२१४
अलङ्कारकौस्तुभः । प्रथासां सखीभेदाः । तत्र सखोलक्षणम्निरुपाधिौतिपरा सदृशो सुखदुःखयोः । वयस्यभावादन्योन्यं हृदयज्ञा सखौ भवेत् ॥ १५७ का यथा-पतत्यने सान' मित्यादि ( ३य किरणे ३२ श्लोके ) ।
छायेव याऽनुसरति सैव प्रियसवी स्मृता । १५७ (क) का यथा-कचिटग्रे क्वचित् पश्चात् क्वचित् पार्श्वपदान्तयोः ।
___ मर्यानुरोधात् छायेव सा राधामनुवर्तते ॥ १४२
सुरसे नर्मणि रता सैव नमसखी भवेत् ॥ १५८ का यथा- वृथाऽकथा यावकमाडि पङ्कजे स्व एव रागोऽस्य दृशां रसायनः (R)। किन्वेक एवास्ति गुणोऽस्य राधिके ! य: के गवस्यापि च केशरञ्जनः ॥ १४३ (45) न सङ्कोचं यया याति कान्त न शयितोत्थिता।
आत्मनो मूर्तिरन्येव प्रियनर्मसखौ तु सा ॥ १५६ यथा-प्रन्योन्यग्रथिताङ्गुली किमलयो विन्यस्य सख्सयो
र्बाह गात्रविमोटनं विदधतौ कृत्वा स्तनाग्रे स्तनो। यत् कृष्णस्य जये समर्जितवती पाव्यायुधे सङ्गर तत् सौभाग्यधनं न्यधादिधुमुखी खागात्तदष्विव ॥ १४९ यथा जनस्याग्रे मूर्यश्चेत्तदा छाया पृष्ठदेशे तिष्ठति सूर्य: पृष्ठदेशे वर्तते चेत्तदा छाया सम्मुखे तिष्ठति कदापि न त्य गति तथेत्यर्थः। हे राधे ! त्वडिकमले यावक वृथाऽतथा: यतोऽस्याङ्क: खत:सिद्धो रागः। किन्तस्य यावकस्य समयविशेष गुण:श्रीवास्यापि केशं रञ्जयिष्यति। - कान्तेन सह सप्ता पश्चादुत्थिता कान्तस्याये निर्वस्वमङ्ग इश्वत्या यया करणभूतया यूथेश्वरीसख्या सोचं न प्राप्नोति सा प्रियनमसख्य त्मनो द्वितीया मूर्तिः।
राविसम्बन्धिविलामोत्थश्रमण जातस्यालम्यस्य दूरीकरणार्थं सख्या: स्कन्धदेशे बाहु विन्यस्य कन्दर्पयुड्डे श्रीकृष्ण पराजये यत् सौभाग्यमणितं तदेव सौभाग्य धनं खागात सकाशात् सख्या अङ्गेधु न्यधादिव ।
(R.) केशरञ्जन इति -अनाहार्यशाभासम्पन्निदानभूतस्य यावकस्य न पुनरक्तदोषत्वं शहाम्, अपि तु 'देहि पदपल्लवमुदार मिति नयेन श्रीकृष्ण शिरोधार्यतयाऽत्यत्कष्टके शराग45) इतः प्राक् कारिकाऽग्रभागे' 'कानन शायलेनापि यत्समक्ष भयं न हि' । त्यधिकोऽशः कुचिखते ।
-
-

Page #261

पञ्चमकिरगाः ।
एता अपि चतुर्विधाः मख्यी नायिका गुरुरज्यूना एव । विशेषतस्तु - दूतोभावः समये परिजनभावस्तु वेशभूषाऽदौ ।
उपदेष्टुता च माने तस्मिन् गाढ़े तु गर्हकत्वञ्च (R) ॥१६०का
तासामिति भावः । दूतीभावस्तु विधा । लक्षगान्तु प्रागुक्तसमानमेव (R) । तत्र निस्सृष्टार्था यथा'उच्छून स्तनिते'त्यादी (३८ किरणे ३८ श्लोक) । मितार्था यथा- - 'ताम्बूलमाला 'त्यादी (५ कि २५ श्लोक) । सन्देशहारिका यथा-त्वदुक्तमुक्त ं सखि ! कृष्णवनिधी तदुक्तमेतच्च निवेदयामि ते ।
'प्रसादनेनालमनेन निग्रहोऽप्यनुग्रहोऽयं मम यः कृतस्तया' ॥ १४५ परिजन भावो यथा - ' - 'आदर्शऽनुवस्सै' त्यादि ( ५म किरो १२१ श्लोक) । मानोपदेष्टृता यथा -' - 'सख्या शिक्षितपाठितानी'त्यादि (५म किरणे ६७ श्लाके) । तस्मिन् गाढ़ गर्हकत्वं यथा - ' - 'कति न पतितं पादोपान्त' इत्यादौ ( ४ किरणे १० श्लोक ) । 'अस्माभिः सह चाटुकदित्यादौ वा ( ५म किरण ८8 श्लोक ) । उक्त आलम्बनविभावः |
उद्दीपनविभावो (R) यथा
वृन्दावनं षडृ तवः सह वर्त्तमानाः
२१५
कुञ्जा मणीन्द्रगृहतोऽपि मनोविनोदाः ।
कर्परभांसि यमुनापुलिनानि हंस
कारण्डवादिललितं नलिनीवनञ्चं ॥
मानभङ्गार्थं प्रत्यादिनाऽनुनयन्त श्रीकृष्णां तिरस्कृत्य विसखी बभूव, पश्चात् श्रीकृष्णो गते 'टुर्बुद्धिरहं किमकरवम्, व्रजराजनन्दनो मया तिरस्कृत' इति पश्चात्तापवती काचित् श्रीकृष्णां प्रसादयितु ं सन्देशहारियों दूतीं श्रशंग निकटै, प्रेषयामास इत्याह- त्वदुक्तमिति । श्रीकृष्णस्योक्तिमेवाह - अनेन मम प्रसादनेनाल, तया कृतो यो निग्रहः स ममानुग्रह एव, स्वस्थ प्रीतिमन्जन एव निग्रहोनुग्रहं करोति, अन्यथा मयि तस्या औदासीन्यमेवस्यात् । कर्पूरतोऽपि दीप्तिमन्ति यमुनापुलिनानि । दिशो हृद्या:, 'अपि कारात्तेषां शब्दा अि हृद्या इत्यर्थः ।
खम्पादनेन वाऽपाततच्चारिताम् । 'नखरञ्जन पदस्येव ('वरुण' इति यस्य गौड़ीया भाषा ) 'केशरञ्जन' पदस्यापि योगरूढ़िवाऽपि सूचिता । सखीनामेषामपि नायिकाभेदानामिव प्रखरमध्यम्टदुत्वेनं, नित्यानित्यादित्वकल्पनया च विभागविस्तर इतरत्र लक्ष्यः । वैद्यावागममतेन

Page #262

२१६
अलङ्कार कोम्भः । चन्द्रश्च चन्दनमरुच्च मनोहरागि
गोवर्द्धनादिगिरिकन्दरमन्दिराणि । रोलम्ब कोकिलमयूरनिनादमिश
नानाविहङ्गविरुतै हरितोऽपि द्याः ॥ १६१ का तत्र पम्मामृतूनामेकत्रवनिता यथाशिरोषणासका स्थल कमलिनी, कुन्दल तिका रता लोभ्रे, नौ पः स्वयमनुमती माधविकया । अहो वृन्दाऽरण्ये विटपिमिथुनानां विवसतां किमीटर दाम्पत्य स्फुरति रचिते कुनभवने (R) ॥ १४६ . एवमन्येऽप्य नुसत्र्तव्याः। अथानुभावा:
स्थायिभावस्य कार्याणि कटाक्षादौनि यानि तु । - अनुभावास्तानि बोध्या न संखया तेषु वर्तते ।
ग्रीन शिरीषः प्रफलो भवति, स्थलकमलिनी तु शरदि, एवं सति पुष्यता शिरीष रुपपुरुषेण सहासक्ता पुष्यवती स्थलकमलिनी । एवं हेमन्ते प्रफुल्ल लोधे शिशिरप्रमाला कुन्टलता रता। प्राघि प्रफलो नीपः वयं वसन्ते प्रफ नया माधविकयाऽवृहतः। तथा पति वृन्दावने धम्माम्टतूणामेकक्षण एवावस्थितिरिति शेयम्।
तानि कटाक्षादीन्यनुभावा बोध्या: तेषु कटाक्षादिषु संख्या नास्ति, अतोऽलङगरादिवतेषां संख्या न कृतेत्यर्थ.। काले समयविशेधे केचनालङ्कारा अनुभावतां प्राप्न वन्ति, तथा तान्यलकारमहितानीङ्गितानाप्यनुभावतां प्राप्न वन्ति ।। सखीभ्य एब प्रेमलौलाविहाराणां विस्तारो जायत,ता: खल नौलमणि कृतो भाषायां विसम्भरजपेयः। अतस्तासां साचियं दौत्य परिजन त्वच नामितम् । वैवपदावल्यामितरत्राप्यमरुशतका-सप्तशतो गाहास तम ई-वजादि-कायु चैषां भावानां प्राचुर्य परिदृश्यते। प्रागुक्ततमानमेवेति-दूतलक्षणे 'दूत्य च यथोदाहरिष्यन्ते' इति मूल प्रतीक मत्र विनिगमकम् । तदाथाऽलम्बनविभावः श्रीकृष्णः 'सर्वनायक घटाकिरीटगः' तथा नित्यलीलामयस्य तस्य निरवधिदेशकालाद्य तिन्य नत्व रस हर: परिपन्थि अतएव निरवधौ काले लीलाप्रपञ्चः, देशोऽपि सदैव ऋतुघट कोल्लासविलासवान् मधुर-दावनाख्यः। विटपिमिथ नानां दाम्पत्यकल्पने कविकर्ण पूरप्रतिभा 'तपेन वर्षा: शारदा हिमागमो वसन्तलक्ष्नया शिशिरः समेत्य चेति रमणीयमाघकविपद्यमुपजीव्यत्वेन कल्पयतीति सुवचमनुमानम्। शाझिकानां क्रकच स्व-गौडभाषायामपि वैष्णवपदकदम्ब केऽस्य भावस्यानुरूप्य प्रचुरमुपलभ्यते ।

Page #263

पञ्चमकिरणः ।
२१० अलङ्काराय ये प्रोतास्तेषां मध्ये च केचन । कालेऽनुभावतां यान्ति तथा तानीङ्गितानि च ।। १६२ का
तत्र कटाक्षो यथातस्यास्त्रपाभयविषादविवेकधैर्यदैन्याभिलाषभरकोरकितः कटाक्षः । उन्मादमोहमददाइविसर्पशलटणाऽन्वितो ज्वर इवात्मनि में प्रविष्टः । १४७
कृष्णोतिः। यथा वातव शशिमुखि राधे ! दक्षिणदक्षिणाभ्यां श्रवणपथमुपातः प्रेक्षयाऽयं कटाक्षः निभृतरभसवेगारोपितः शानिकानां क्रकच इव ममोच्चैः कन्तन्ति खाताम् ।
(R) १४८ एवमन्येऽपानुसतव्याः ।
सात्विका अपि येऽन्येऽष्टौ तेऽपि यान्त्यनुभावताम् ॥१६३का ते यथास्तम्भः खेदोऽथ रोमाञ्चः खरभेदश्च वेपथः । वैवर्ण्यमशु प्रलय इत्यष्टौ सात्त्विकाः स्मृताः (Sः ॥१६४का उदाहरणम्-खिवा गद्दभाषिणी पुलकिता स्तथा स्फुरहेपथु:
सात्रु नरुचिर्यदद्य जलदालोकेऽभवज्ञाविनी। तमन्ये स्फुटमिन्द्रनीलमहसः कस्यापि लीलानिधे
ईन्दाऽरखविलासिनो प्रतिभरैरेषा पराभूयत ॥ १५८ श्रीकृष्ण: सुबल प्रत्याह-राघायास्त्रपाभयादिरूपकलिकाभिः कोरकित: कटाचरूपः पुष्पगुच्छो मम हृदि प्रविधः। तत्र दृष्टान्तः-उन्मादेति। विसर्पशू लौ याधिविशेषो, टया सान्निपातिकी। तैरन्वितो ज्वरो यथा हुदि प्रविष्टः सम् दहति तददिबर्थः ।
हे राधे! तव दक्षिणवामनेवाभ्यां जात: कटाक्षः प्रेझ्या गत्या कर्णखरुप पन्थानं प्राप्तः सन् मम मनोरूपं शङ्ख वन्तति छिनत्ति। तत्र दृशान्तः-नित एकान्ते हर्षाणां बेगेनारोपितश्चञ्चलीकृतः 'शांखारी'ति प्रसिद्धानां 'करात्' इति प्रसिद्धः क्रकच इव । अन्यक्रकच आगमनसमय एव : कन्तति, शाहिकानां क्रकचस्तु गमनागमनोभय एव कन्ततीति विशेषो चयः। 'सिनेत्यादिना प्रख दादिसात्त्विकविशियाऽभवत्, 'म्बानरचिरित्यनेन वैवयम् ।
२८

Page #264

२१८
अलङ्कारकौस्तुभः ।
अथ व्यभिचारिण:
निर्वेदग्लानिशङ्काश्च मदासूयाश्रमा अथ । आलस्यदैन्यचिन्ताश्च मोह: स्मृतिधृतो अपि ॥ वौड़ा चपलता हर्ष आवेगजड़ते तथा । विषादौत्सुक्यगर्वाश्च निद्राऽपस्मार एव च ॥ विमर्षसुप्तामर्षाश्चाप्यवहित्थोग्रतेत्यपि । उन्मादव्याधिमतयो वितर्कमरणे पुनः । वासश्चेति वयस्त्रिंशदुच्यन्तं व्यभिचारिणः (१) ॥९६५का
-
श्रथैषां लक्षणम्—
खजुगुप्सा तु निर्वदो, ग्लानिर्विकृतिराकृतेः । अनिष्टाशङ्कनं शङ्का, मदो मध्वादिमत्तता || दोषदृष्टिरस्या स्याद्यायामक्कान्तता श्रमः । शक्तौ च कर्मवैमुख्यमालस्यं, दैन्यमात्मनि ॥
मधुबन्धा मत्तता मदः - आदिशब्देन यौवनादिरपि । विचित्तता चित्तवृत्तिशून्यता मोहः । त्वरया महत्त्व राजन्यमत्तताऽवंग इत्यर्थः । उदाहरणे व्यक्तीभविष्यति । तत्त्वज्ञानो
(S) एवमपि कारिकाप्रकारो भरतोयें ! अन्ये तु जम्मासहिता नवैते इति कथयन्ति । तब जृम्भाया अन्यत्रान्तर्भुक्तिरत्र दर्शिता । न च वस्तुतः सात्त्विकानामेव बहिर्विकारमयत्वमपि तु सर्वेषामनुभावानाम् - तथापि, सात्विकानां सर्व जनसुबोध्यत्वमिति तेषां पृथक्त्वेन निर्द्धारणम् । एवमपि समाधानप्रकारो भरतोये । 'किमन्य भावाः सत्वेननाभिनीयन्त ये सात्विका उच्यन्त' इति पूर्वपक्ष रूपेण, उत्तरपक्षरूपेण । हू रसाम्टतमिन्धौ रूपगोस्वामिपादा: - 'अनुभावास्तु चित्तस्य भावानामनुबोधकाः । ते बहिर्धिक्रियाप्राया' इति । प्राधुनिका मनस्तत्व विदोऽप्येवं मन्यन्ते । (Cf Spencer's Principles of Psychology :—‘Every feeling has for its primary concomitant a diffused nervous discharge which excites the muscles at large, including those that move the vocal organs in a degree proportional to the strength of the feeling). वस्तुतस्तु निखिलमेव रचतत्व निष्कर्ष यमालङ्कारिकग्रन्थे षू पलभ्यमानमाधुनिकानामेतदिषयक प्रामाणि पाशैली मधिरोहति । धू मायित-ज्वलित-दीप्प्रोद्दीप्तादिष्टथक् लक्ष्य तयै घां
कसत्ताकचा

Page #265

२१८
पञ्चमकिरणः। अयोग्य बुद्धि, चिन्ता तु किं भावीति विचिन्तनम् । विचित्तता तु मोहः स्यात्, स्मृतिः प्राग्वृत्तचिन्तनम् ॥ धैय्यं धृति,म्पा बौड़ा, लोल्यं चपलता मता। हर्षश्चित्तस्य विम्फार, आवेगस्त्वरया मदः।। निष्यन्दत्वन्तु जड़ता, विषादस्तु विषमता ॥ उत्कण्ठ वौत्मुक्यमाहु, गंवोऽहद्वार एव हि । निद्रा निट्रैव, स्खलनं फेननिष्ठीवपूर्वकम् ॥ अपस्मारः, परामर्षी विमर्षो, निद्रया विना । खप्नस्तु मुप्तिरित्याहु,रमर्षः कोप एव च ॥ अवहित्याऽकारगुप्ति,रुग्रता तीव्रतैव हि । अनवस्थितचित्तत्वमुन्मादो, हृद्यथाऽदिकः ॥ व्याधि,यथार्थम्मरगां मतिः, संशय एव हि ।
वितर्को, मरगां प्राणत्यागस्वासो भयोदयः ॥ त्यो निर्बद एव पृङ्गार न यभिचारी-श्रोताण खस्यौदासोन्येन जातो यो निर्बद: स तु यभिचारी भवदेव। विचारोऽन्यत्र कृतः-म च विने घणमुखेनेतच्छाखस्यानुभवसाक्षिकता कूटतामप्यनुमापयति। त्रयस्त्रि शाभिचारिणो टौ सात्विका अटो स्थायिनः-एवमेकोनपञ्चाशद्भावा इति गणना। म्यायियतिरिक्तानामेघां भावानां सञ्चारिपदेन ग्रहणं बहुशो भवति यथा नाव्यशास्त्र --'सर्वेषां समवतानां रूपं यस्य भवेद्रह। स संगतो रस: स्थायी शेषाः सञ्चारिणो मता:॥" रसतत्त्व मुख्यस्य रङ्गारस्य करणबीभत्सरौद्रादिभिविरोधितया शोकम्यायिनमवलम्बा वत्तमानस्य करुणस्यामङ्गलसचकस्यापायस्य शान्त्यङ्गस्य निर्वेदस्य च नात्र ग्रहणम् । नचाखिलस्यैव निर्वेदस्य महातिविप्रयोगेाजनितस्य निष्काशनमिति 'तत्त्वज्ञानोत्थ' इत्यादिमलप्रतीकत उपलभ्यते । रूपगोखामिप्रभृतयस्तु केवलयोरोग्रवालस्ययोर्वारणमिच्छन्ति । 'योग्राालस्ये विना तेऽत्र विज्ञेया व्यभिचारिका' मरबादीनां साक्षादङ्गतयेय निषेधः-'साक्षादङ्गतया नेटाः किन्त्वन मरणादयः ।' विक्षरस्तु नीलमबि. तस्तहोकाम्याच ग्राह्यः। एघां वावजत्वनिर्धारणे तु स्थितिचामोभयात्मको विरोधयोध एष यावर्तक इति दिक् ।

Page #266

२२०
अलङ्कारकौस्तुभः !
अपस्मारञ्च निर्वेदं मरणञ्च विना किल ।
विंशदेवाव विज्ञेयाः शृङ्गारे व्यभिचारिणः ॥ १६६ का
अपस्मारादयस्त्रयः क्रमादमङ्ग लत्वात् शान्ताङ्गत्वाम् करुणाङ्गत्वाच्च न गृहीताः ः । तत्वज्ञानोत्यो निर्वेद एव केवलं न गृहीत इति केचित् । ( 46 ) भवन्त्येकैकशस्त्वेते खातन्त्रेण पृथक् पृथक् । उदयः प्रशमश्चापि पृथगेव निरूप्यते ॥
दाभ्याञ्च बहुभिश्चापि शाबल्य संहिता दयोः । सन्धिर्लच्चणमेतेषां यथाखमुपदर्श्यते ॥ तात्कालिकं हेतुमेत्य तत्कालोइ ततोदयः । प्रशमो निजसामग्रग्रा प्रागुद्भूतस्य संक्षयः ॥ अन्योन्यानुग्राहकानुग्राह्यत्वात् सह संस्थितिः । अन्योन्यनिरपेक्षत्वात् खखस्वातन्त्रतोऽथवा । सपक्षाणां विपचाणां शाबलं परिकीर्त्तितम् ॥ (T) एकस्य गमनारम्भो ह्यन्यस्यागमनोदयः । सन्धिः स्यादथवा तुल्योदयस्तुलाशमो द्वयोः ॥ १६७का योस्तुल्यकालीन उदयः प्रशमो वा सन्धिरित्यर्थः ।
एते व्यभिचारिणः शात्रल्यादिकं विनैवैकैकशः स्वातन्त्रेण वयान्यादिनामभिः पृथक् पृथक् भवन्ति । एभ्यः पृथक्पृथक्नामभ्य: पृथग भावोदयो भावप्रशमच निरूप्यते । तथा दाभ्यां बहुभिर्भावैः परस्परमिलनं शाबल्यम्, एवं दयोर्भावयोः संहिता सन्वानं सन्धिः । भावस्य तत्कालोत्पन्नतैवोदयः । सपक्षायां विपक्षायाच भावानामेकस्मिन्
ܬ
संजया निर्दिष्टा ग्रप्येते नोपेच्या:- तथा च तत्स्वरूप प्रदर्शने भावप्रकाशकृतः 'मन्त्रन्तश्च निमज्जन्त: कुल्लोलास्ते यथावे । तस्योत्कर्षं वितन्वन्ति यान्ति पतामपि ॥ एवं स्थायिनि निर्मग्ना ह्युन्मना व्यभिचारिणः । पुष्णान्ति स्थायिनं स्वांच्च तत्व यान्ति रखात्मताम् ॥' एवमपि प्रदीपे गोविन्दठक्कुरा: - 'ये तूपकर्त्तमायान्ति स्थायिनं रखमुत्तमम् । उपकृत्य च गच्छन्ति ते मता व्यभिचारिणः ॥” इति ।
(46) 'तत्त्वज्ञानोत्य' इत्याद्यश: (ग) (घ) पुस्तकयोर्नास्ति ।

Page #267

२२१
पञ्चमकिरण: । उदयाद्यैश्चतुर्भिस्तु शाबलामपरं भवेत् । तत् स्यात् षोड़शधा तव प्रस्तारक्रम दृष्यते ॥ १६८का षोड़शधा यथासन्धात्तराः सुाश्चत्वारस्तथाऽन्ये शबलोत्तराः। चत्वार एवं प्रशमोत्तरा अप्युदयोत्तराः ॥ १६८का प्रस्तारदर्शनम्-.
() उप्र श स । श उप्र स । प्रश उ स । प्र उ श स । एते मन्धुत्तराशत्वारः । स उ प्र श । स प्रउ श । प्र उ स श | उ प्र सश । एते शाबल्योत्तराश्चत्वारः । उ श स प्र । स उ श प्र। श स उ प्र । म श उ प्र । एते प्रशमोत्तराश्चत्वारः । श स प्र उ। स श प्र उ । प्र श स उ । स न श उ । एते उदयोत्तराश्चत्वारः ।
एवं स्थाहिंशतिः-१७०का केवलैरुदयाद्येश्चतुर्भिः प्रस्तारगतः षोड़शभिन्तु विंशतिप्रकाराः ।
-सन्धः सन्धिनाऽपादयस्य च । उदयेन शमस्यापि शमेनापि विधा पुनः ॥ १७१का भाबल्यमिति शेषः-सन्धिशाबल्यमुदयशाबल्य प्रशमशाबल्यमिति विधा । काले संस्थिति: शाबल्यम्। सा संस्थितिबिधा भवति-परस्परानुग्राहकानुग्राह्यत्वात् अथवा परस्परनरपेक्ष्येण खखस्वातन्त्र ग्रात् । एकस्य भावस्य गमगस्यान्त नस्यारम्भोऽन्यस्य भावस्यागमनोदयः सन्धिः, अथवा यो वयोस्तुल्यकालौनोदयस्तुल्यकालौनप्रशम: सन्धिः । __ अपरं पूर्वोक्तशाबल्यभिन्न प्रस्तारक्रमप्राप्तमपरं शाबल्यं भवत्। सन्ध्यत्तरा इतिसन्धिरत्तरे शोकस्य पश्चाद्भागे येषां ते चत्वार:-तथा चार्य क्रमः-लोकस्य पश्चाद्भागे सन्धिस्तत्पूर्व शाबल्यं तत्पूर्व प्रशमस्तत्पूर्वमुदय इत्येकक्रमः। एवमन्ये वयः। अस्यैव प्रस्तार इति संज्ञा। एवंरीत्या शाबल्योत्तरादयोऽपि ज्ञेया:।
(T) एघाऽपि प्रथाऽलवारमिश्रणनितचारुत्ववैशिथ्यालोचने। भेदस्योत्कटकोटितया संयोगन्यायेन वर्तमानत्व एकः प्रकार:, अङ्गाङ्गिभावादिकत्वे समवायन्यायेन विद्यमानतादशायामपरः । सन्धिशवलतयोभद इत्य' लक्षितः पण्डितराजेन-'एककालमेव तुल्यकचत्वेमाखाद: समकालमेव विरुद्धयोरपि तुल्यरूपयोरासादो वा सन्धिः-पूर्वपूर्वोपमर्दन परपरोदय: शबलता।' एतेषां चतुर्ण मिश्रणनिते प्रस्तारक्रमे तथा शाबल्ययतिरिवानां बयाणां प्रत्येकमात्मभेदेन योगेऽपि 'शावल्य'पदमतिदिश्यते। 'सन्ध: सन्धिने त्यादौ तु कारिकाऽयां 'शावल्य'पदं पूर्वत जाम् ।

Page #268

२२२
अलङ्कारकौस्तुभः |
तथैवोदयसन्धिश्च शमसम्धिरिति स्मृतेः । पञ्चविंशतिरेते स्युरन्योन्यस्थितिभेदतः ॥ प्रत्येकमेकैकयोगे मिथोऽङ्गाङ्गित्वभावतः ।
एकोनविंशता विंशद्दिन्दु सिन्धुमतङ्गजा : (८७०) ॥ १७२ का निर्वेदादित्रितयवर्जितस्य त्रिंशद्याभिचारिभावस्योनविंशता गुणितस्यैते प्रकारा इत्यर्थः ।
एतैश्च पञ्चविंशत्या बाणग्रहमतङ्गजाः (८६५) ॥ १७३
बिन्दु सिन्धुमतङ्गजाः पञ्चविंशतियुक्ताः सन्तो वाग्ग्रहमतङ्गजा भवन्ति । पुनरेतैः प्राग्गणितैस्तैः सेङ्गितनिरिङ्गितैः ||
अलङ्कारैः शबलितैः पचचन्द्रशरन्दभिः । शावलेान भवन्त्येते बिन्दु वेदकरदिपैः ? ( विन्दुवेदकराग्निभिः) । वेदाग्नि १ - ( बागाग्नि) चन्द्रसंखा: का
( १३४८२४०१ - १३५३२४०) स्तेषां दिगदर्शनं भवेत् ( 1 ) । एतान् कातून निर्वतु वाणो शक्क्रांति नो नरः || १७४ का
तत्र शुद्धास्त्रि' शद्यथा
ग्लानि: - म्लानानीव मृगालानि वत्सेऽङ्गानि यदङ्गना ।
ततः कृष्णानुरागोऽस्यामन्तज्वर दूव स्थितः ॥ १५०
प्रवासादागतमत एव कार्य मानिन्यादियुक्तं प्राणनाथं कथं पश्यन्ति ? तथा च प्रवास - गमनसमय एव तासां प्राणानामपि तेन सह गमनमुचितमिति भावः ।
(U) शवलताप्रस्तारगणनायां त्रुटिस्तु सहजानुमेया - सन्ध्यादुत्तराणां प्रत्येकमेव घट् भेदाः सुप्रः, न चत्वार इति । तथा च सन्धुत्तर प्रस्तारदर्शने 'उ प्रा प्र स' 'श प्र उ स ' इति दोरेतयोरनन्तर्भावो न सम्यङ । एवमन्यत्र । वस्तुतस्त्वयं सूक्ष्मातिसमभेदयतिकर प्रकाशः न सदा गणनापद्धतिदायमावेदयति, नाप्यालोचनचारुताद्योतिका रीतिः - निष्प्रयोजनमेतत् । ध्वनिकिरणे मोक्तिकावन्या मेतददर्शि कौस्तुभ कदनुसृतगणनाय रससामान्ये (३३×३२ +२६)×१५१२ भेदाः स्याः । शेषसंख्याऽनयने यत् गुणनदोषः स सर्वेष्वव पुस्तकेषु वर्त्तमानः —भवेदयं ग्रन्थकारस्य दोष इति । अस्माभिस्तु मूले प्रकृतसंख्या कारिकामध्य एव वन्धनीभिनिर्दिष्टा
I

Page #269

पञ्चमकिरणः |
शङ्का - प्रोष्यागतं प्राणनाथं कथं पश्यन्ति सुभ्रुवः । इति शङ्कितचित्तैव कृष्णं पृच्छति सा सखीम् ॥ १५१ मद:- रूपयौवनगर्वेण नोव्यीं पतति ते पदम् ।
T
तत्रापि मधुपानन्ते राधे ! किं स्यादतः परम् ॥ १५२ असूया - प्रमादिता चाटकारे: स्वप्ने माऽजनि राधिका । लभेय यावदाश्रेषं तावद्रोधो विरोधभाक् ॥ १५३ पुष्पावचयनेनानं कुब्जे विश्राम्य राधिके ! । क्रमः कमलपत्रात्रि ! मुखेन तव कथ्यते ॥ १५४ यथा वा - छायाऽपि गमनश्रान्ता तत्र सुन्दरि राधिके ॥
श्रमः
२२१
आगत्य चरणोपान्तं विश्रान्तिमिव याचते ॥ १५५ ग्रालस्यम् — विलामनिःसह तनोर्निमीलनयनभ्रुवः ।
निशान्ते नीविबन्धादि राधायाः कुरुते हरिः ॥ १५६ दैन्यम् - काहं कामो बल्लवेन्द्रकुमारो बहुवल्लभः ।
कथं मय्यनुरज्येत तथा त्वं मखि ! खिद्यसि ॥ १५७ चिन्ता - कृष्णो दुर्लभ एवामां मनो बहुमनोरथम् ।
इति चिन्ताविमग्नायास्त रिस्व मे गरीयसी ॥ १५८ मोहः – कृष्णोऽतिदुर्ब्रभ: प्रेम नवं वपुरिदं मृदु ।
महायोऽस्या न कोऽपीति मूच्छेवाधात् सहायताम् ॥ १५८ स्मृतिः– विम्मत्तव्याः कथममी राधाया नयनोर्मयः ।
यैः समुम्मूलितञ्चेतः सखे ! नैव प्ररोहति ॥ १६० धृतिः - धैय्यं भजत भोः प्राणा ! गतैः कृष्णः क्व लप्सयते । अवधिं दिनमोक्षध्वं तदेवास्थास्थलं हि वः ॥ १६१ - पश्य वक्षसि मे राधे ! स्वमूर्तिं प्रतिबिम्बिताम् ।
व्रीड़ा
कोपात् पराङ्म ुखी वेति कृष्णोक्त्या सा तु तत्र ॥ १६२ निद्राभङ्गाज्जातो यो बोधः स मया सह विरोधभाक् बभूवेति शेषः । विभाण विश्रमणं कुरु ।
'प्रतिदुर्लभ' इत्यनेन प्राप्तप्रयोग्यत्वं 'नवं प्रेमे 'ति त्यक्तमसमर्थत्वं, 'न्ट वपुरिति जन्यबालाल हनेऽसमर्थत्वमिति ज्ञेयम् ।

Page #270

२२४
अन्नकारकौस्तुभः । चपलता-कृषणागमनमाकर्ण्य वनात् मायं व्रजाङ्गनाः ।
मनसोऽपि पुरश्चक्रुर्वातायनपथै दृशः ॥ १६३ हर्ष:-कृष्णवंशीनिनादेन सड़े ताक्षरशालिना ।
रोमान्नैः मममुत्तस्थुव्रजस्त्रीणां मनोरथाः ॥ १६४ आवेगः-वेगविश्लथया काञ्चना लग्नया पादपद्मयोः । .
मृणालरुहा हमीव काचित् कृष्णान्तिकं ययौ ॥ १६५ जड़ता-फलके लिखितं वष्णमीक्षमाणां नवाबलाम् ।
सख्यस्तामेव पश्यन्ति गगने लिखितामिव ॥ १६६ विषादः-अयं सखि ! गतो याम: श्यामो वामः स नागतः ।
उदितो यामिनीनाथो विषीदन्ति ममासवः ॥ १६७ औत्सुक्यम्-धन्यास्ताः सखि ! भाविन्यः स्वप्ने पश्यन्ति या हरिम् ।
अभूत् के दोषमालक्ष्य निद्राऽपि विमुखी मम ॥ १६८ गर्व:-मुनीन्द्राणाञ्च या वन्द्या ध्वजववादिलान्छना।
मदालिपक्षहारान् नित्याऽसौ पदपइतिः ॥ १६८ नयनोमय: कटाक्षाः, ये: कटाक्षेरुन्मूलितं मूलमहितमेवोत्पाटितञ्चेतो न पुनः प्रादुर्भवति चित्तस्यालम्बनशा न्यत्वमेवोन्मुलितत्वमिति बोध्यम् । मानजन्यकोपाद्यथा मयि एवं दत्त्वा त्वं पराडाखी भवसि तथैव मम वक्षसि प्रतिबिम्बितां तव मूर्ति पश्य । ___ फलके चित्रपटे लिखितं श्रीकृष्णं काचिन्नवीना बाजा पश्यति। श्रीकृयामूत्तेईशनाः बड़ीभूता सा, अतएव कौतुकवशात् सख्य: श्रीकृष्णमूर्ति विहाय गगनरूपकलके लिखितां मूर्तिमिव तामेव पश्यन्ति।
हे सखि ! यामः प्रहरो गतः, यतो यामिनीनाथश्चन्द्र उदितः। कृष्णपक्षे चतुर्थी 'चन्द्रोदयेन प्रहरज्ञान जायते । वामः प्रतिकूल: कृष्णो नागत:। भाविन्यः सन्दरखियः। असौ ध्वजादिलाञ्छना मदाले राधाया: 'खिड़की ति प्रसिद्धे पक्षदारान्त सदा विद्यमाना सती पदानां पद्धतिर्गिरूपा भवति-तथा च मुनीनां वन्य श्रीकृषा चरणचिह्नम, अस्मदादयः सर्वे जनास्तदाक्रम्य गमनागमनं कुर्वन्तीत्यर्थः। विपक्षां प्रति ललिताया उक्तिरियमिति ज्ञेयम्। मदेन सौचिकेन भेघोपरि स्यता प्रोता चपलेव।
किंवा यथाऽहन्तदिच्छेदे प्रेम्बा विवशा भवामि, तथैव महिछेदे प्रेमा सोऽपि विवशः सन् यत्र कुवापि भवति (47)।
(47) 'धमतौति (क) पुसके पाठः ।

Page #271

२२
पञ्चमकिरणः।
२२ निद्रा-राधा निधुवनश्वान्ता निद्राति श्यामवक्षसि ।
मदनेनेव नि:स्यता चपला जलदोपरि ॥ १७० विमर्श:--श्रितः किमन्यां किं वाऽस्य सङ्केतस्थल विस्मृतिः ।
किं वाऽहमिव विक्लान्तः प्रेग्नेति विममर्श सा ॥ १७१ सुप्तम्-'पादि पिबदि चास्म'मित्यादि ( ५म किरणे २० श्लोक )
निद्रामुप्तयोरयं भेदः। कोपोऽवहित्था च यथा
उत्तिष्ठ मुच्यतां कृष्ण ! चरगा ग्रहनिग्रहः।
नैवास्मि कुपिता नापि भवान्मव्यपराध्यति ॥ १७२ उग्रता-धिक् प्रेम भवतः कृष्ण ! वक्षस: सहजः मग्वा । .. यत्पादालतकैस्तस्याः कौस्तुभोऽप्यधरीकृतः ॥ १७३ उन्माद:-इतस्ततस्त्वां पश्यामि पाणिभ्यां न तु लभ्य में ।
किमिन्द्र जालं जानासि गधे । किं वा मम भमः ॥ १७४ अयन्तु बहुधा भवति । तथा चभावान्तरसमावेशाटुक्तिवैचित्रातोऽपि च । उत्तरगतयाङ्गित्वादुन्मादो बहुधा मतः ॥ तत्र प्रलाप आलापः मलायो विप्रलापकः । . अनुलाप: मुालापः परिलापो विलापकः । अपलापः प्रतौलापो वैचित्रा दशधा गिराम् । ) ॥१०५का ऊयान्युदाहन मानि व्याधिः --भ्रमो दाहस्तथोन्मादो वईन्ते यदनुक्षणम् ।
प्राधिरेवावियुक्तोऽपि व्याधिरस्था: माटोऽभवत् (V) ॥ १०५ सुप्तो पाययति चेति पिबति चेति सप्नायितं वर्तते, निद्रायां तन्नास्तीति भेदो शेयः।
हे केएम-'मत्प्रतिपक्षगोषीविषयकं भवत: प्रेम धिक् यत् यस्माद्धेतुभूतात् सर्वश्रेष्ठः कौस्तुभोऽपि नीचौक तः। कथम्भत: । वक्षःस्थलस्य सहजः स्वभावमिहः सख्य सदा तब तत्वात् । .. यस्मादनुक्षणं भ्रमायो वईन्त तदस्या अवियुक्तो विच्छेदरहिनोऽप्याधिर्मन:पौडेव देहसम्बन्धियाधिः सन् स्फुटो बहिर्यतोऽभवत, मेघेण वि-उपसर्गेणायतोऽप्याधिर्याधिरभवदिति विरोधालङ्कारो ज्ञेयः ।

Page #272

२२६
अलङ्कारकौस्तुभः । मति:-- गोकुलेन्द्र कुमारस्व गुणरत्नाकरः स्वयम् ।
वक्तं कर्तुमभिज्ञोऽसि त्वयि का चतुरायताम् ॥ १७६ वितक:-किं पीयूषं किमु विषं कि हिमं किमु वाऽनलः ।
अभूत कंष्णानुरामोऽस्यां विरोधियधर्मकः ॥ १७७ वासः-उच्चैर्गजति मेघौधे राधा चकितलोचना ।
त्रस्यन्ती माधवं कण्ठे भुजाभ्यां परिषखजे ॥ १७८ अथैषामङ्गाङ्गिभावसे दिगदर्श नं यथा
प्रागच्छन्मामभः कृष्ण ! परासन: पथीति माम् ।
केवलं नायशः प्रेति त्वाञ्चत्याशशि मे मनः ॥ १७e पत्र पूर्वाहें ग्लानिभावोऽङ्गी शङ्गा त्वङ्गम् । एवम्
सर्वत्र समवर्तित्वं युक्तमेव महात्मनाम् ।
मय्येव समवर्तित्व नान्यत्र पुरुषोत्तम ! ॥ १८० पत्र मतिभावोऽङ्गी असूयाऽङ्गम् । एवमेकस्याङ्गिनो बहू यङ्गानि भवन्ति । यथा - इयं गाढ़ोत्कण्ठा विषमविषदिग्धेव हृदि मे
प्रसूनेषोर्भग्ना विशिखफलिकेव स्थितवती। अतो मे प्रत्यङ्गं ज्वलयति तुदत्याकुलयते (V)
धुनीते मुष्णीते जड़यति च सञ्चवति च ॥ १८१ अस्या कृष्णानुरागो विरोधियधर्मको भवति-तथा चानन्ददायकत्वेन पीयधधर्मकत्व विच्छेदनन्यदाहकत्वेन विषधर्मकत्वञ्चेत्यर्थः। काचिन्मानिनौ श्रीकृष्ण माह। त्वन्तु सर्वन समतित्वविहाय मय्येव समवत्तों नान्यत्र -श्लेषण दुःखप्रदत्वात् समवर्ती यमः। समवर्ती परेतराड़ि'त्यमरः।
इयं श्रीकृष्णा विषयकगाोत कण्ठाविघमविघेण लिप्तव मम प्रत्यङ्ग ज्वलयति । कथम्भूता। कन्दर्पसम्बन्धिवाणस्य भग्ना लोहमयी फलिकेव मे हृदि स्थितवती । अभमाया: पलिकायाः कदाचिद्राणनिष्काशनात्तस्या अपि हृदयाबहिनिःसरणं सम्भवति, भमायास्तु सर्वथा नेति ज्ञेयम्। मुणोते चोरयति मां देहानुमन्धानरहितं करोतीत्यर्थः।
(V) एषामन्यत्र कदापि संज्ञाऽन्तरैच गणना यथा नीलमणौ। तत्र ते वाचिकानुभावा द्वादशेति कीर्तिताः । अत्र तूम्मादानुभावस्य यक्तित्वमाश्रिता इति भेदः । 'अपि युक्त रबन शेषः परं चमत्कारकोटिं पुग्णाति । 'आकुन्जयते' इति तङ् कथमपि घटनीयः।

Page #273

पञ्चमकिरणः |
२२७
अत्र स्मृतिभावोऽङ्गी, मोह चपलता - ग्लानि जड़ताप्रभृतीन्यङ्गानि । अङ्गत्वेन
नैतद्भावशाबल्यम् |
अथ भावोदयादि- - तत्र भावोदयो यथाआलीजनैर्मण्डनक्रेलिकाले विभूष्यमाणा वृषभानुपुत्रौ ।
उरोगते नीलमणीन्द्रहारे विना सकम्पा पुलकाकुलाऽसीत् ॥ १८२
अत्र हर्षोदयः । प्रशमो यथा
' म्लानाsसि किं प्रेयसि !' 'मामकीनं हृत् पृच्छ' 'पृच्छामि तदि' त्युरोऽस्याः । स्पृश'त्रिदं स्वस्य'मिति स्म कृष्णो ब्रवीति सा नम्रमुखी बभूव ॥ १८३ अत्र विषादप्रशमः । शाबल्यं यथा -- क्रोधान्धा गुरवो जनास्तरलितं दुर्वारमेतम्मनो मर्मच्छेदकरी खलोक्तिरचना रम्यः स वंशीखनः । कीनाशो भवनेश्वर स्त्रि जगतो लावण्य लक्ष्मीपतिः
प्रेमानन्दरसः स एव तनुमान् कृष्णः किमीहे सखि ! (W) ॥१८२ हर्षास्योत्सुक्यानि पृथक् पृथगेव स्थितानि ।
अथ सन्धि: - ' म्लानाऽसि किं प्रेयसी'त्यदौ (इम किरणे १८३ श्लोके) चतुर्थपादाडें 'मा नम्रमुखी बभूवेति विषादनिर्गमे लज्जाऽगमः, अनया: सन्धिः । यथा वा
सुचिरमनुचरीभिः पाठितां कृष्णगाथां सदसि शुक्रवधूभिः शृणुती गौयमानाम् । प्रणय सदयमेकन्तासु विन्यस्यतीयं चकितचकितमन्यक्षेत्रमास्ये गुरुणाम् ॥ १८५ अत्रौत्सुक्यत्रासयोः सन्धिः ।
मोहादीनामङ्गत्वेन परस्पर प्राधान्याभावान्ने तेषां भावशाबल्यमिति ज्ञेयम् ।
श्रीराधाऽह - मामकीनं हृन्मानसं पृछ । श्रीकृष्णस्तु 'हृ' च्छन्दस्य हृदयवाचित्वमभिप्रेत्याह- तत्तव हृदयं पृच्छामि ।
भवनेश्वरो गृहपतिः स्वामी कीनाशः कर्षक इत्यस्या । किमीहे किं चेटे किं करोमीति यावत् । 'क्रोधान्धा' इत्यनेन भयम्, इत्येवंरीत्या सर्वत्र यथासंख्य सम्बन्धो ज्ञेयः । एतानि पृथक् पृथगेव स्थितानि, न त्वङ्गाङ्गिभावतया ; व्यत: शाबल्यमिति बोध्यम् ।
(W) व्यत्र 'कीनाश' पदे श्लेषोऽपि भवितुमर्हः — कौनाशः कृतान्तः । भवमपतिः कृतान्तदारुणः ग्रामीणश्च प्राणपतिस्तु व्यपरूपवेशरूपसम्पत्तिमान् नागरः कलावैदग्धाभूषितखेत्यहो महाननयोर्भेदः । स्वत एव चेतस्त्वदभिमुखं धावतीत्यौत्सुक्यं भावः ।

Page #274

२२८
अलङ्कारकौस्तुभः । एते चोक्तप्रकाराः स्वयंव्यया अपि भावान्तरव्यञ्जकाः स्युः । यथा'काई गोपवधू रित्यादी (४थ किरणे ५म श्लोके)। दैन्यादिभिः प्रतिपदव्यायैर्भावरहित्याभाव एव व्यज्यते । यथा वा
'नाभ्यञ्जनीयं सखि ! मे भवत्या नोहर्तनीयञ्च वपुः कदाऽपि । 'न सावधाना स्वनखेष्वसौ'ति ननान्दुरग्रे निजगाद गोपो ॥ १८६ प्रत्र स्वगात्र लग्ननखक्षतगोपनं प्रत्यवाहित्था व्यङ्ग्या, तया च न मे गृहपतेः सङ्गः कदाऽप्यभूत् येनैतत् मम्भावनीयं, तेन कृष्णसङ्गजमेवेति बोड़ा -तेनैते व्यङ्ग्या व्ययान्तरव्यञ्जकाश्च भवन्तौति (X)। अथ प्रस्तारप्रकारेणोक्तानां षोड़शविधानां शाबल्यानां मैदानाह ।
तत्र सन्धुत्तरा:उप्रश स-पादं मुञ्च' 'विमुञ्च मानिनि ! रु' 'प्रत्येहि, रूएम गता,
'श्रीगोपेन्द्र सुते स्वभावकुटिले का रोषमाकाइति ?' इत्य न्योन्यकथासु के शिमथने भूयः पदं धित्सति
श्रद्धाऽधिक्यतेन ततकरयुगेनास्यं रुदत्यप्यधात् ॥ १८७ अत्र 'प्रादं मुझे' त्यमर्षादयः, 'विमुञ्च मानिनि । रुष'भिति कणवाक्याकूतेन, 'कम गति रोषप्रशमः। तत: 'श्रीगोपिन्द्र सुत, इति मतिः, 'स्वभावकुटिल' इत्यसूया, 'का रोषमाकाइती'त्यवहित्या-एभिः शाबल्यम् । 'हे'त्यादिनीतसक्थं, 'रुदती ति दैन्यम्-अनयोः सभिव। अथ श उ प्र स -'हे मुग्धाक्षि ! परिष्वजस्व, कठिना वचादपि त्वं, गुणा.
स्ते ते ते क गता' इति क्षणमभृत्तणीन्तती निहतः। एते उक्त प्रकारा मिचारिभावाः स्वयं 'काहं गोपवधू' रित्यादिपदयङ्गया: । एतेषामपि थङ्गयोऽवहित्यादियभिचारी। इदमादि वस्तु यङ्गामुत्तमोत्तभकायं सवतीति ज्ञेयम् ।
खमाबेति-ननान्द प्रतिगुरुजनं प्रति नखक्षतगोयममहित्था-इदं नख क्षतं श्रीकृष्णासङ्गजन्यमिति बीड़ोदयः। ध्वनेवन्यन्तरोहोरादिश्मपुत्तमोत्तमका भवतीति भावः ।
मानिनी श्रीराधिका प्रति तस्या विच्छेदेनातियाकुलः ओहाण ग्राह-हे मुग्धाक्षि ! सवते ते गुणाः मन्प्रति क गता: ? इत्यका विकेदजन्यदुःखेन जड़ीभूतः सन् क्षणं
(X) तच्च काय नक्षणोदे शनिरूपणांकरण बार प्रदर्शितमेव । सर्वमेतत् ध्वनिकारभाषाया'मनेकशः मरितप्राप्त कल्प' विद्यत इति सहृदयनाममहदयानाञ्च चित्तितो बाक्रियतेतराम्। मालिदासादिकविचक्ररचनासु अादिममहाकाययो रामायणमहा

Page #275

पञ्चमकिरणः । स्फूर्त्याऽनन्दलयेन तेन महता वाभाविकेनाप्यहो
तविच्छेददवोमणा च युगपडे धाऽभिभूतो हरिः ॥१८८ अत्र 'परिष्वजखे'त्योत्सुक्यं, 'कठिने त्याद्यसूया, 'ते ते गुणा' इति स्मृति:-त्रिभिः शबलता: 'तूणी मिति नड़तोदयः । 'ततो निहतः स्फत्त्य'ति पूर्वपूर्वभावप्रशमः। ततः स्फयं नन्तर'मानन्दलयेन' 'विच्छेद. दवोमणा' च 'वेधाऽभिभूत' इति हर्षविषादयोः सन्धिः ।। प्रश उ स-'गतो मे सन्तापो' भवति ! हि मनस्यागत इव
प्रियन्ते' 'हा कष्टं ! मनसि कथमद्यागत इति'। 'पुरः पश्चात् पावें मनसि च सदैवेति पुलकि
न्यभूट्राधा पश्चादमृतविषनद्योः किमविशत् ॥ १८८ अत्र स्फूर्त्या स्वास्थयानुभवे 'गतो मे सन्ताप' इति ग्लानः प्रशमः । ततः सखीवाक्यानन्तरं 'हा कष्ट' मिति विषादः, 'मनसि कथमित्यादि सखों प्रत्यसूया, 'पुरः पश्चादि'त्युन्माद:-एभिः शाबल्यम् । 'पुल किनी ति हर्षोदयः । 'अमृतविषनद्यो रिति हर्ष मोहयो: सन्धिः । तूष्णीमभूत्। ततस्तदनन्तरं स्फ तिप्राप्तया तया सह मानसालिङ्गनेन निर्वृतः-तथा चागन्तुकानन्दजन्यलयसात्ति केनैवं स्वाभाविकेन तेन महता विच्छेददवाश्मणा च युगपदेकमिन्नेव काले हृयो विधम्मश्चेति विधाभूतो हरिरभूदिति । ___ माथुरविरहेणात्यन्त थाकुलचित्ता प्रौराधिका सखी प्रत्याह-मयाऽन्य श्रीकृष्णो दृशः, ततो मे सन्तापो गतः। संख्याह-ई भवति राधे! तव प्रियो मनस्यागत इव, कुतस्तस्य साक्षाहर्शनम्। इति सखीवाक्यानन्तरं साऽह-'हा कर मिति विषादः। पश्चादुम्मादस्यातिशयप्राबल्योदयेल सखौवाक्यमयथार्थ मत्वा कुप्यन्तो सख्याह-हे सखि! मम मनस्येव श्रीकृष्ण अागत इति त्वया कथमुक्तम्-स तु मम पुरोऽगे पश्चात् पार्श्वऽपि मनसि च सदाति हत्येव, तदर्शनमपि मया प्राप्यत एवेत्यागन्तुकानन्देन कदाचिदम्टतनद्या तस्याः प्रवेशः, साहजिकविरहस्फूत्ता च विघनद्यां प्रवेशः। 'उन्मादावसाने बाहो अविचारविचारोत्यौ यो संयोगवियोगौ तजन्ययोधमोहयोः सन्धिरित्यर्थः ।
भारतयोस्ततोऽप्यादि मे अनादिकालती वर्तमाने वेदवाक्ये चापौयं प्रथा वरीवनोंति न चित्रम् । कचिचन्दतोऽपरतार्थतो वा यङ्गयात् यमकानुयनकता। तेन 'सर्वगुणौ सन्तो सहदाविव सङ्गती। परस्परस्य शोभायै शब्दार्थों भवत' इति राजानककुन्तलोक्तदिशा शब्दानां व्यञ्जकानुयञ्जकत्वम् । अर्थस्यापि परस्परोनतत्वजनितचमत्कारातिश्य. कदापि यथा, . 'आलिङ्गान्त गु गवति मया ! ते तुघाराद्रिवाता: पूर्व स्परं यदि किल भवदङ्गमेभिस्तवेत्य'स्य

Page #276

अलङ्कारकौस्तुभः |
प्र उश स
- पश्चादेत्य शनैररिष्टमथनस्तां सस्वजे साहमातत्संस्पर्शरमेन सा स्मितमुखी सद्योऽविचारादभूत् । आलिभ्यः परिशङ्खयाऽरुणमुखी 'धिग् धूर्त्ततां धूर्त्त ! ते 'धिझे'ति त्वरयाऽपसारिततनुर्व्यावृत्त्य तूष्णों स्थिता ॥ १८० अत्र 'स्मितमुखी' त्यमर्ष प्रशमः । 'आलीभिः परिशङ्खये 'ति शङ्कोदयः । 'अरुणमुखी 'ति ' धिग् धूर्तता' मिति 'धिम' ति शाबल्यम् । धैय्र्यम् - अनयोः सन्धिः । एते सन्धुत्तराश्चत्वारः ।
पनरमषग्रताग्लानिभिः 'त्वग्याऽपसारिततनु'रिति चपलता, 'व्यावृत्त्य तूष्णीं स्थिते 'ति
स उ प्र - अक्रूरोऽद्यागत इति मुखम्बानिहृत्कम्पभाजः स्तम्भों जातश्विरमय सखीमान्त्वनैर्बोध आसीत् । 'प्रातः कृष्णोऽप्यहह मथुरा' मित्यपूर्ण जनोक्ते प्रत्यावृत्तैस्त्रिभिरथ पुनः सैव पूर्ण बभूव ॥ १८१
पत्र 'मुखम्लानिहृत्कम्पभाज' इति ग्लानि-शङ्कयोः सन्धिः, तत: 'स्तम्भो जात' इति जड़तोदय: । 'सखीमान्त्वनै 'रिति तत्प्रशम: । 'प्रत्यावृत्तैस्त्रिभिरिति ग्लानि शङ्का - जाय े : शाबल्यम् ।
स प्र उ श—मेघालोके पुलकिततनुर्विद्युदालोकने सा व्याभुग्नभ्भ्रूस्तदुपशमने सुप्रसन्नाननेन्दुः ।
२३०
भूयो विद्युद्दलयकलने लोहिताक्षी मृगाची धारापाते रुदितमलिनीभावमूर्च्छाः प्रपेदे ॥ १८२
तथा मानो गतप्राय एव, किन्तु सखीनामनुरोधेन मानाभास एवं वर्त्तत इति दूतवाक्येन जातो यत् सामन्तस्मात् श्रीकृष्णास्त्रां सखजे । ग्रविचारादिति - अहं मानिनी, मम स्मितमनुचितमिति विचारं विनैवेत्यर्थः । त्वरयाsपसारिता श्रीकृष्ण दियुक्तीकृता तनुया या तथाभूता सतौ व्यावृत्य श्रीकृष्णे पृष्ठ दत्त्वा स्थिता ।
प्रातः कृष्णो मधुरामित्येव न तु यास्यतीत्यपूर्ण जनानामुक्ते सति प्रत्यावृत्तै: पुनरागतस्त्रिभिर्मुखम्बानिहृत्कम्पस्तम्भ भवैः सा पुनः पूर्णा वभूव ॥
मेघस्यालोके श्रीकृष्णज्ञानात् पुलकिततनुस्तत्र विद्युदालोकने सति प्रतिपतरमणीज्ञानेन कोपेन व्याभुग्नभ्वस्तस्या विदुद्यत उपशमने क्रोधाभावात् प्रसन्नमुखेन्दुः । धारापति सति 'नायं कृष्णः, किन्तु मेघः' इति ज्ञानादुदितम् ।
मेधश्लोकस्य भावकावानुसारिणि शक्योऽरविन्द सुरभिः कण्वाही मालिनोतरङ्गाणा' मित्यादि शाकुन्तलपदो शक्यताऽनुमापककारण कार्य्यपरम्पराभूतभावव्यञ्जनप्रपचे । ए

Page #277

पञ्चमकिरणः ।
२३१ 'मेघालोके' कृष्णागमनभ्रमात् 'पुलकिततनु वेन ह:, 'विद्युदालोकनेन' विपक्षरमणीबुद्धयाऽसूया-अनयोः सन्धिः । तदुपशमने 'सुप्रसन्ने' त्यसूयाप्रशमः । 'भूय' इत्यादिना 'लोहिताक्षी'त्यमर्षोदयः । 'धारापाते' सति मेघ एवायमिति 'रुदित'मिति विषादः, 'मलिनोभावति ग्लानिः, 'मूळे ति मोहः- एभिः शाबल्यम् । . प्र उ स श-'असाक्षादेव त्वं भवसि न हि साक्षा'दिति रुषे
प्रकुप्यन्ती कृष्ण गतवति निरागस्यपि पदम् । त्वराइतवव्यग्रा कपटमिति तस्मिन् विदितव
त्य हो नानाभावव्यतिकरवतीयं विजयते ॥ १८३ अत्र 'साक्षात्र भवतीति प्रागजातस्यामर्षस्य प्रशमः। ततो 'रुषे कुप्यन्ती'ति रोषं प्रति कोपोदयः । पश्चात् कण पादपतने 'त्वराऽतशयग्रेति चपलता-शङ्कयोः सन्धिः । ततो 'नानानाति बीड़ा-मद-स्मृति-शङ्का-त्रासादिभिः शावल्यम् । उ प्र म श-गण्डे कुण्ड लपद्मरागमहसो बिम्ब प्रति (x) प्रेयसः
पारक्योऽधरराग इत्यरुणितापाङ्गी चलं वीक्ष्य तम । स्निग्धाक्षी 'दयितो रुषं विदिनवानो ति दोलायिता
• न्यञ्चवक्त्रतया विचार्य च मृषा मानं दधे राधिका ॥ १८४ काचित् स्खक्रोधं प्रत्याह-श्रीक्रमास्यासाक्षादेव त्वं प्रादुर्भवसि, न तु तस्य साक्षात् । इति रुधे खक्रोधाय कयन्ती सा निरपराधे श्रीकयो स्वपादं गतवति (48) सति त्वराशङ्काभ्यां बना बभूव । स्वकर्त कपादग्रहणे मति तस्या वैयप्रादर्शनेनाहो अयं मानो न क्रोधजन:, अपि तु कपटमिति तस्मिन् कालणे वित्तापिते सतीयं बीड़ामदादिनानाभाव. समूहवती विजयते।
प्रेयसः श्रीकपास्य गण्डे कुण्डलस्थपद्मरागकान्ते रक्तं प्रतिबिम्बं पार क्योऽधरराग इति मत्वा मत्प्रतिपक्षरमण्यघरसम्बन्धिताम्ब लराग इति मत्वेत्यर्थः। श्रादो क्रोधेनालणापाङ्गी पश्चात्तं प्रतिविम्ब चञ्चल बन्यो य 'अहो ! नायमधरराग: किन्तु प्रतिबिम्ब' इति ज्ञानात् विलासोऽलङ्कारनिबन्ध ध्वेषु द्राक यथा लक्ष्यते न तथा काथनाटकादिग्विति सुविदितमेव जिज्ञासू नामित्यलं पल्लवितेन । “विम्ब प्रतीति प्रतिबिम्बार्थ लिटम्।
(48) 'खपदं गृहीत मती'त्यम नाज्ञः पाठः (क) (ख) (क) पुस्तके पलभ्यते ।

Page #278

२३२
- अलमारकौस्तुभः। पत्र 'गड' इत्यादिनाऽमर्षोंदयः। 'चलं वीक्ष्ये ति तस्य प्रशमः । 'रुषं विदितवानो वेति शतावितर्काभ्यां सन्धिः । 'न्यञ्चदततयेति ब्रीड़ा ; 'विचार्यो ति मतिः। 'मषा मान'मित्यवहिल्या-एभिः शाबल्यम् । एते चत्वारः शवलोत्तराः। . उ श स प्र-प्रियाऽलोके दृष्टिं नमयति तमन्यां प्रति लस
दृशं स्निग्धारतप्रचलनयना पश्यति वधूः। पुनः पश्यत्यस्मिन् स्मितपुल कसङ्गोपनपरा
हठातेनालिष्टा सपदि गतवाम्या समभवत् ॥ १८५ अत्र 'दृष्टिं नमयतीति बौड़ोदयः । 'स्निग्धा रक्तप्रचलनयने त्योत्सुक्यक्रोध चपलतानां शावल्यम् । मामनादृत्यान्यां पश्यतोति क्रोधः, 'स्मितपुलकेति मद-हर्षयोः सन्धिः। 'सपदि गतवाम्येति क्रोधादिप्रशमः । स उश प्र-यदालोके पूर्व भुजग इति सम्भाना चकिता
प्रियाग्रे तामेव स्रजमुरमि मद्यो विदधती । सखीषु स्मेरासु भ्रुकुटितरलारज्ञानयना
परिष्वक्ता तेन द्रुतविशदचित्ता समजनि ॥ १८६ पत्र 'सम्भ्रान्तचकिते'ति त्रासचपलताभ्यां सन्धिः । 'प्रियाने ताम वेत्याद्यौतसक्योदयः । 'भृकुटितरलारतानयने ति 'भ्रुकुटि'रित्यसूया, 'तरले ति चपलता, 'भारते ति क्रोध:- भावल्यम् । 'दूतविशदे' ति प्रशमः । क्रोधाभावेन स्निग्धाक्षी। 'ग्रहो अज्ञानाधीनोऽयं मत्क्रोध: औधोन ज्ञात एवेति लनयाधोमुखत्वेन विचार्य 'ग्रहो! स्वप्रतिभारक्षार्थमधुना मया कि कर्तय, किन्तु कृत्रिममानग्रहणमेव ममोपाय' इति विचारं त्वेसर्थः ।
प्रियकर्तकख कम्मकालोके मति लज्जया दृछि नमयति पश्चाननमुखी दृष्ट्वा ता विहायास्याः प्रतिपक्षासन्यां प्रति लसन्ती हा यस्य तथाभृतं श्रीकृषां सा वधः पश्यति । कथम्भूता ? यादौ श्रोकशादर्शनस्यायं खभावो यत् क्रोधादिमहसप्रतिबन्धकमप्यगणयित्वा ऽवश्य मेवानन्द जनयी लत यानन्देन खिग्धनयना, पश्चान्मामनाहयान्यां पश्यतीति क्रोधेनारक्तनयना चपलनयना च। लोकल्या रक्त पदयाक्रोधस्य बीजमाहमामनाहटेति ।
सखीभिर्दत्तेयं माला मया यदि वक्षस्थले धार्यते तदा प्रोकृष्ण विच्छेदन तप्तां सर्पवन्मामधिकं ज्वलयिष्यतीति यदा लोके चकिता पूर्वभत्कण्ठितादशायां मर्पबुद्ध्या सम्भमेण

Page #279

पञ्चमकिरणः ।
शस उप्र- 'मां पश्यन्तास्तव किमरुणा भुग्न भग्ना हगन्ता 'निम्प्रन्देऽत्राधरकिशलये गूढ़लच्या विवक्षा ।
'हासो जाताङ्कुर द्रव कियन्तेन चित्ते प्रमोदो 'वामत्वन्ते बहिरिति हरेर्वाचि राधा जहास ॥
अत्रा'रुणे'ति कोप:, 'आभुग्ने' त्यसूया, 'भग्ने' ति त्रपा - ताभिः शाबल्यम् । 'निस्पन्द' त्व' गूढ़ ''विवक्षाभ्यां धृति-चपलतयोः सन्धिः । 'हामी जाताङ्कुर' इति हर्षोदयः । 'जहा से 'ति कोपप्रशमः |
स उ प्र -- ' त्वं मे प्राणा:' 'कथमिव विभो !' 'त्वां विना नैव वर्त्ते' 'नाहं, या ते बसति हृदये सैव ते प्राणहेतु: ।'
‘त्वं मे नित्यं वससि हृदये 'ना न नेत्यपूर्ण' (49)
१८७
२३३
अत्र
कृष्णो दोभ्यां हृदि विनिदधे सा विसस्मार वाम्यम् (Y) ॥ ११८ 'कथमिवेति वितर्क : :; 'विभो' इत्यसूया - दाभ्यां सन्धिः । 'नाह' मिति दैन्यं, 'या ते वसति हृदये सेवे' त्यसूया, 'प्राणहेतु' रित्युग्रता - एभि: शाबल्यम् । ' अश्रुपूर्णा' मित्यौत्सुक्योदय: । 'विसस्मार वाग्व' मिति कोपप्रथमः । एते प्रशमोत्तराश्चत्वारः |
स श प्र उ — 'कीदृग्वेणुमवीवदो व्रजपुरी' त्यापृष्ट एव प्रियो
रुक्मिण्या व्रजकेलिकौतुक कथासंवेदना संविदोः । सन्धौ बन्धुरमानसः पुनरहो रोमाञ्चनेत्राम्बुनी
संतृणन् प्रकृतो बभूव स पुन: पारिशवात्माऽभवत ॥१८८
चकिता पश्चात् श्रीकृष्ण मिलति सति तामेव मालामौत्सुक्यादन्यमि धृतवती । बादौ यस्यां सर्पबुद्धिरधुना तामेवाम्टतबुद्या दधारेति सखीषु स्मेरासु सतौ ।
हे राधे ! तथा तव निष्क्रियाधरे वक्तुमिच्छा गूढ़ाऽतएव लक्ष्या यत्न ेन लक्षयितु क्या | 'कियदि'ति ननिक्रियाविशेषणम् । वाम्यन्तु बहि: काल्पनिकम् ।
संवेदनं ज्ञानमेवं काष्यवशादसंविदु ज्ञानाभावः, तयोः बन्धौ बन्धुरमानसः सन् पुनच्च जाते रोमाच्चनेत्रजले संवृन्वन् स्वस्थो बभूव ।
(Y) विभुर्निग्रहानुग्रहसमर्थ:- मयि निग्रहः, 'या ते वसति हृदयें' तस्यामनुग्रह इति निग्रहानुग्रहयोः स्थानमान निर्धारणे तवैवाव्याइतोऽधिकार इति लत्वेव । किमिति त्वं मयि
(49) 'हृदये नो न मे 'ति पाठ: (क) पुस्तके । 'हृदयेन्या न नेव्यश्रुपूर्णा मिति (ख) (ग) पुस्तकयोः । १०

Page #280

२३४
अलकारकोस्लमः। अत्र 'व्रजकेलि कौतुक कथासंवेदनास विदोः सन्धा' विति स्मृतिजड़तयोः सन्धिः । 'रोमा'ति हर्षः, 'नेत्राम्बु' इति विषादः, 'संग' नित्यवहिल्यातैः शाबल्यम् । 'प्रकतो बवेति तत्तत्प्रशमः । 'पारिप्लवात्मे त्योत्सुक्योदयः । ... श स प्र उ-लिखिष्थामीत्यग्रे स्फुरदभिनिवेशाऽत्तरला
ततोऽथुनाताक्षी धिगिति विधिनिन्दां विदधती । अवष्टभ्य स्वान्त(Y) प्रकृतिमिव याता क्षणमसौ
लिखन्ती प्राणेशं शिवशिव विमम्मार सकलम् ॥ २०० पत्र 'स्फुरदभिनिवेशे ति स्मृति:, 'आ' त्यावेग:, 'तरले त्यौत्सुक्यम् - एभिः शाबल्यम्। 'अश्रुनान' ति विषादः, 'धिगिति विधिनिन्दा'मित्यसूया, तयोः सन्धिः । 'अवष्टभ्य स्वान्त'मित्यादिप्रशमः । 'विमम्मार सकल' मिति मोहोदयः । प्रस श उ-'विश्रान्तः सखि ! मंशयः, म रसरी, नैकाऽपि नस्य क्षपा
'व्यर्थे' त्यालपनप्रयोगमम ये कष्ण विलोक्यागतम् । हृष्टा किं श्रुतमथुतं किमयवेत्याशङ्कामाना नम
हवा तेन विचुम्बिताऽथ सुमुखी स्पन्देन मन्दाऽभवत् ॥२०१ प्रत्र ‘विश्वान्त' इत्यादि वितर्कप्रशमः । ‘स रमते' इत्यसूया, 'नेकाऽपि तस्य चपा व्यर्थे'त्यमर्षः-अनयोः सन्धिः । 'हृष्टे'ति हर्षः, 'श्रुतम श्रुतं धेति' वितर्कः, 'आशङ्गमाने ति शङ्गा, 'नमहो ति व्रीड़ा-एभिः शावल्यम् । 'सपन्देन मन्दाऽभव' दिति जड़तोदयः । ___ माथुरविरहेणात्यन्तयाकुला काचित् खचित्तस्य क्षणिकविनोदार्थमने प्रथमत: श्रीकृषां लिखिष्यामोति स्फरन्नभिनिवेशो यस्याः पश्चादात तरलाऽश्रस्नाताची चाभवत् । ततश्च लिखने विघ्नं दृष्ट्वीपान्तरमपश्यन्ती विननिर्मातुर्विधेनिन्दा विदधती खान्तमवश्भ्य मन: स्थिरीकृत्य वयं प्रकति स्वभावं प्राप्ताऽसौ सुस्था भूत्वा प्राणेशलिखनसमये मूर्योदयेन सकलं विसस्मार। शिवशिवेति खेदे। स्पन्देन मन्दा रहिता जड़ाऽभवदित्ययः। निहरोऽसीत्याकूतपूर्णमावेदनम्। तीयचरणे 'हृदयेऽन्ये ति पाट, न ते सर्वपतेव सुग्धानां माहशामभाग्य हेतुरपि तु घटनायक मुलभोत्कटा कपटताऽपौति सरलमन्दमात्मनिवेदनम् । अथच काकुताऽयि किमपि वक्रोक्तिचातुर्य लक्ष्यम् । अवठभ्य खान्तमिति-वस्तुतस्तु चित्तस्थैर्य एव खप्राणेशाधिगमो नासुलभः, निर्वेदस्थायिभावे पावन्देऽप्येवमादिक्रमेण बहनां भावानां ट्रसलान्यायेन सन्निवेशः, यथा 'अहो वा हारे वा' इति कायप्रकाशोदाहृते, 'पृथ्वीरेयुरणः पयांसि कणिकाः फल्गुस्फ लिङ्गोऽलघिति दक्षिणाशाखरेण भकिरमणी

Page #281

२३५
पञ्चमकिरणः । शप्रस उ-मनो रागज्वालाज्वरकवलितं भस्मतु चिरा
दयं प्रेग्ने बद्धोऽञ्जलिरजनि दुःखस्य विगमः । गुरूणामाक्षेपः खलहसितमित्यपैतु पृथुता.
मिति खालौन्दे रुदति समरोदीदथ वधूः ॥ २०५ 'राग' इत्युत्कण्ठा, 'ज्वाले'ति ग्लानि:, 'कवलित'मिति मोहः, 'भस्मत्विति ग्लानि:-एभिः . शाबल्यम्। 'अयं प्रेग्ने बहोऽनलि'रित्याद्योत्सुक्य प्रशमः । 'गुरूणामाक्षेप' इति शङ्खा, 'खलहसित'मित्यस्याअनयोः सन्धिः। 'समरोदीदिति विषादोदयः । एते उदयोत्तराश्चत्वारः ।
अथालङ्कारसाङ्गव्यं गा ये प्रकारा भवन्ति तेषामपि दिग्दर्श नम्-तत्र 'हुँ मातरि' त्यत्र ( १२८ श्लोके ) 'मात'रिति त्रासः, 'धूर्तय'मित्वसूया, 'आप भिय'मित्यवहिल्या-अत्र शाबल्यं मौग्धालङ्कारसङ्कीर्णम्। तेषामपि मेङ्गितनिरिङ्गितत्वेन पुनय विध्यमुक्त तत्र निरिङ्गितमुदाहृतं, मेङ्गितस्य दिग्दर्शनं क्रियते । तत्र 'बाहुं दक्षिणमालिक गठवलय' इत्यादी (१४० श्लोके) मेङ्गितो विलासनामाऽलङ्गारः। तत्र 'प्रौढ़मनोजविभ्रमभरैः श्रान्तेव विधाजत' (Y) इति श्रमगर्वयोः सन्धिः । एवमुदयशाबल्यादोनां दिग्दर्शनं (2) यथा. निश्चितं परिसमापितमेव प्रेमशास्त्रपरिशीलनमालि !
श्यामनाम कथमद्य गृहीतं वृत्तयो यदखिलाः समुदीयुः ॥ २०३ अना खिला वृत्तय' इति सर्व एव प्रागनुभूता विषादव्याधिग्लान्युन्मादामर्षासूयाऽदयः समानकालमुदिलवन्तः। एवं 'श्यामनानि विरता भव,
काचित स्वस्य देहत्यागं निश्चिन्वती सखोः सनिश्चयमाह-मम इति। अनुरागवाला. रूपज्वरेण ग्रस्त मनश्चिरकालं यापा भस्मतु भमेवाचरतु, अहन्तु न नीविष्यामीति ध्वनिः । देहं त्यक्ष्यन्त्या मम दुःखस्यापि विगमोऽजनि । इत्येवं अ त्वाऽलौवन्दे सति सति । , प्रेमशास्त्रपरिशीलनं मया समापितमिति त्वदने निश्चयं कृत्वा बहुधोक्तम्, हे आलि ! तथापि मदन भ्यामनाम त्वया कथं रहौतम् ? यत: क्वानाम्नो हेतुभूतान्मम ग्वान्यादयो. ऽखिलत्तय: ससदीयुः। मणिविशेषर्कण कुलशेखरनृपेस प्रयौताया मुकुन्दमालाया उत्तराईनिबड़े पो च। 'बाहु दक्षिण'मित्यादि पूर्वपष्ठिसलोन किञ्चिम् मलवेलक्षण्यम् आविश्कृतम्-तत्तु लक्ष्यलक्षण. सङ्गति प्रत्यनुकूल मिति निगदेनेव याख्खातम्। '

Page #282

२२५
अलङ्कारकौस्तुभः । शान्तिं यान्तु हन्त हृदयस्य विकाराः' इति प्रशमशावल्यम् । एवं सन्धिमाबल्यं यथा
उन्मादमोहावपि दैन्यचिन्ते वितर्कशङ्ख समकालमेव ।
हिशो दिशस्तस्य कथाप्रसङ्गे पूर्वानुमूल्या कुरुतोऽतिदुःखम् ॥२०४ 'दियो विश' इत्यवस्थाभेदात्। तथाहि-विरहे 'उन्मादमोही', विप्रतधाऽवस्थायां 'दैन्यचिन्त', वासकसज्जाऽवस्थायां 'वितर्कशङ्के' दुःखमेव कुरुतः, तत्तत्प्रसङ्गं त्यजतेत्यर्थः (50)।
एवं स्वबुद्धिकौशल्यादनुमयाः अबुद्धिभिः । ग्रन्थगौरवभीत्यैव मया नोदाहृताः परे ॥ अनेनैव हि मार्गेण कवयो भावकोविदाः ।
विदध्युर्भाव काव्यानि ( ) तेनायं प्रक्रमः कृतः ॥ * त्वलकारकौस्तुभे रसभावत दनिरूपणो नाम पञ्चमः किरणः ॥ *
एवमिति-पूर्वोकस्यैवोत्तराईस्थले यदि 'श्यामनाम्नि विरते'त्यादईपदा पठ्यत सदा पाहामशाबल्यं भवतीति। ***
(Z) उदयशाबल्यस्य 'ससदीयुरिति पदादेव परामर्शः, प्रशमशाबल्यस्य 'विरता भव शान्ति यान्विति पदाभ्यामापातत एव प्रतीतिः। भावकायानि विदधुः न केवलं भावकायनिर्मितावेव ग्रन्थका तात्पर्यमपि तु बहुधा वितन्यमाननानंगालोचनपथा कायाखादस्य गौरवज्ञानेऽपि । 'भावकाथानी ति पदाइल्पलङ्कार-ध्वनि-प्रतिष्ठापितकायतो रसजीवातुभूतानासत्तमोत्तमकायलक्ष्याणां यात्तिरपि। इति
वैशावमतमाहात्मा श्रीकृष्णचरितनिलौनतादात्मने।
अरतियदि बत कलिता न स्टघा सुभशार्थगर्दा सा॥ बालिश्यतो मदभरादुत युक्तिमुक्त निर्बम्धतो यदथवाऽत्र दुरुक्तमुक्तम् । एको रसः शतदुरन्तहृदार्तिवस्तुभोगीकृत: प्रकृतित: म निहन्तु तत्त ॥ रागो देघश्चान्तरं क्षोभजातं जाति यातं यत्र लीनञ्च जातु। भावतादेतलीलाप्रपञ्चे साक्षीभूतः सोऽस्तु भूतान्तरात्मा ॥
इति मौजि ' या पूर्वार्ह मवसितम्। श्री:---
(७०) 'त्यन्यतित्यर्थः' इत्यशुद्धः पाठः (क) (ख) (क) पुस्तक।

Page #283

षष्ठकिरणः ।
अथ 'गुणा माधुर्य्याद्या' इति (१म किरणे १म कारिकायाम्) कृतोद्देशस्य गुणस्य लक्षणपरीक्षे करिष्यन् प्रथमतो लक्षणमाहरसस्योत्कर्षकः कश्चिद्धर्मोऽसाधारणो गुणः |
शौयादिरात्मन दूव वर्णास्ताञ्जका मताः ॥
१७६ का आत्मन इति - यथा शौर्य्यादिकमात्मन एव नाकारस्य, (क) तथा माधुय्यादिकं रसस्यैव,न त्वाकाररूपयोः शब्दार्थयो: ( 1 ) । न ह्ययमाकारः शूरः स्थूलत्वादिति सडेतु:, अस्थूलस्यापि शूरत्वदर्शनात्, यथा महामतङ्गजपञ्चाननयोः । यत्तु वौरसूसुतयोः शिशुयूनोराकारगतमेव शूरत्वं तच्च वयः कतमेव, तेन सव्यभिचारदोषादाकारस्य शौर्य्यादिगुणो न भवति किन्तु तस्य व्यञ्जक
अथ गुणरूपपदस्योद्देश लक्षणपरीक्षा इति त्रयं एव व्यवहाराः, तत्र काव्यरूपपुरुष वर्णनप्रसङ्ग 'गुणा माधुर्य्याद्या' इत्यनेन ( म कारिकायाम् ) गुणस्योद्देशः कृतः । खङ्घपतो नाममात्रेण कथनमुद्देशः । उदाहरणं परीक्षा - साऽग्रे वक्ष्यते । अधुना गुणस्य लक्षणं करोतीत्याह - अथेत्यादिना । यथा जीवात्मन उत्कर्षजनक व्यात्मनिष्ठः कच्चिद्धर्मविशेष एव शौय्यं तथा रसस्योत्कर्षजनको रमनिष्ठः कश्चिद्धर्मविशेष एव माधुय्यम् । यथा नानाविधासाधारणगुणक्रिया एवात्मनः शौर्यव्यञ्जका, तथा कठोरवर्णभिन्नाः सुकुमारी एवं रसनिष्ठ माधुर्य्ययञ्जका भवन्तीत्याह - वर्षा इति । हस्य माधुय्यैस्य । नन्वनुमानादेव शौर्य्यमपि देवधर्म एव भवत्वित्याह-नहीति । तत्र हेतुः यतोऽस्थूलस्य सिंहस्य शौर्यं, तथा स्थूलस्य मतङ्गजस्य न सिंहवच्छौर्यम् । वीरं सूते वीरमस्तस्या:
(क) अथ गुणदोषालङ्काराणां स्वरूप निर्णये मुख्य नस्तावद्दयी गतिरभ्युपगम्यते । प्राचो दण्डिवामनादयस्तदनुसारिणः केचन नवीनालङ्कारशास्त्रविदश्व संघटना श्रयत्वादि लौकिकन्यायमनुरुन्धाना श्रदृष्टस्वरूपं रसमभावपचे स्थापयन्तो गुणानां प्रायत्वं शब्दार्थगतत्वच्चै दोद्घोषयन्ति । तेषामयमाशयः, गुणादिविवेचने प्रत्यक्षतः शब्दार्थ चमत्कारित्वप्रतीतिरेव मुख्यं लिङ्गं. रख त्य कथञ्चिदनुभवसिद्धत्वेऽपि निसिद्धस्याव्ययस्य । व्यतिक्रमस्यास्य चोत्कर्षापकर्षोपकाराः कथङ्कारं सम्भवेयुः, काव्यकर्त्तृणां काव्यकर ये शब्दार्थ दारेव चमत्कृतिमतो प्रवृत्तिश्चात प्रमाणम् । अर्वाच्चो ध्वनिकारमम्मट विश्वनाथप्रभृतयस्त काव्यख
(T) ' आकारी वर्णमयत्वा दिलो काधिक वाक्यांश: पाठ (ज) पुस्तके |

Page #284

२३८
अलङ्कारकौस्तुभूः ।
T
श्राकारः ।
'उत्कर्षकत्वं गुणत्व' मिति मुख्य लक्षणम् । सदैकरूपस्यानन्दस्य रसत्वेनोत्कर्षापकर्षयोः प्रमाणाभाव इति रसशब्दोऽव तदास्वादार्थः (क), तेन रसाखादोत्कर्षकत्वं गुणत्वम् ।
गुणस्य व्यञ्जका वर्णाः - १०० का
यथाऽयं शब्दार्थव्यतिकरः काव्यतया व्यवहरणायो रसात्मकत्वाद इति रसात्मकत्व हेतुमतोरेव शब्दार्थयोः काव्यत्र्यवहार:, तथाऽयं वर्णसमृहो मधुररसादिव्यञ्जकः सुकुमारादित्वात् इति सुकुमारत्वादिहेतुमतामेव वर्णानां रसस्य माधुर्य्यादिव्यञ्जकत्वे व्यवहारः । तेन समुचितमेव वर्णानां माधुर्य्यादिव्यज्ञ्जकत्वम् (क) । ननु 'उत्कर्षकत्वं गुणत्व' मिति चेसदाऽलङ्काराणामप्युतः कर्षकत्व वर्त्तते, तेषामपि गुणत्वमस्तु । सत्यं यथा हारादयो ह्यलङ्काराः कण्ठाद्यङ्गान्येवोपकुर्वन्ति नात्मानं, तथाऽनुप्रासस्वभावोक्तप्रादयोऽलङ्काराः शब्दार्थमेव नतु काव्यम् । एवञ्चेत्तदा श्रुतिकटुपुष्टार्थादिदोषाणां शब्दार्थश्रयत्वेन तदपकर्षकत्वमेवास्तु कथं रक्षापकर्षकत्वं यन्मूला तेषां दोषता ?
,
,
पुत्रयोः शिशु नोर्मध्ये शिशोरपेक्षया युवा शूर इत्यत्र यद्देहगतशूरत्वं तत्त् वयः कृतमेव, नं तु गुणकृतमित्रतो निर्गु यकृतशौर्य एवात्र दृष्टान्तो बोद्धयः । तेन स्थूलत्वरूप हेतोर्घ्यभिचारादुम शौर्य्यादिगुणो देहस्य न भवति, तस्य शौर्यस्य नानाविधगुणक्रियाविशिष्ट व्याकारो व्यञ्जक इत्यर्थः । ग्रत इति - रमोत्कर्ष जनकतावच्छेदकधर्मत्वं गुणत्वमित्यर्थः । न च 'गोपोभिः सह विहरति हरिरित्यत्र पूटङ्गाररसात्मकत्वं वर्त्तते, न तत्र “पाव्यत्वयवहारः, अतोऽव व्यभिचारात् कथं रसात्मकत्वस्य हेतुत्वमिति वाच्यम्, यतोऽत्र तौ (2) काव्यत्वनातिमत्त्व इति विशेषणं देयम् । 'गोपीभिः सह विहरतीत्य काव्य त्वजातेरभावादेव न व्यभिचार इति भावः ।
तावत् स्वरूपोपेचाविजृम्भितमेतदवनामयं कुमतदुर्ललितमित्यरोचयमानाः स्वाश्रयोत्कर्षादि दारा रमोत्कर्षादित जनित्वं गुणादीनां निर्दिशन्ति । प्राचीनपक्षीयानां युक्तित्रयमन्वयव्यतिरेकाभ्यां, लौकिकन्यायाहरणीयस्य रसशब्दस्याला चणिकत्वनिर्वचनेन, काय घटनाऽनुकूलशब्दार्थोपस्थितिनिर्भरत्वेऽपि सक्तन्यायेन रसाव्यभिचारित्वं प्रतिपादयतां कवीनामाशयोदृङ्कनेन च कच्चीकुर्वन्ति । तत्र प्रकाशलतां मस्वटभट्टानां तददोषौ शब्दार्थो
(2) एवं (ग) पुस्तके । 'अतीव हेता' वित्यादि (छ) पुरु के, 'यतोऽव हंसी काव्यजातिमात्रे विशेषणः देय' मिति (क) पुस्तके, 'यतोऽत्र हेतोः वान्यत्यजातिमत्त्वं न' इत्यपरव ।

Page #285

षष्ठकिरणः ।
२३८
उच्यते—यथैव शौर्यादयो गुणास्तथैव कातय्यादयो दोषा अप्यात्मन एव एवमेव माधुर्य्यादयो गुणाः
धर्माः, तस्यैवोत्कर्षोपकर्षहेतव उपलभ्यन्ते । श्रुतिकट्ठादयो दोषा अपि रसस्यैवेति ( 3 ) |
Kavyadarsa. Chapt 1. Verse 43
वर्षा माधुय्यादिव्यञ्जकाः सुकुमारत्वादिति, अत्र न तु सुकुमारत्व' कोमलत्वं, तस्य शिथिलत्वात । यथा 'शिथिलं, मालतीमाला लोलालिकलिला ( 4 ) यथे' त्याचा दण्डिनः ( क ) | एवच्चेदिति तयोर्दे हरूपयोः शब्दार्थयोरप कर्षकत्वमस्तु यन्मला रमापकर्षकत्वमूला तेषां श्रुतिकानां दोषता । तथा च 'रमापकर्षकत्वं दोषत्व' मिति दोषलचणात्तेषां रखापकर्षकत्वाभावेन माऽस्तु दोषत्वमिति पूर्वपन्तः । ननु सुकुमारत्वं यदि कोमलत्वमुच्यते तदा वर्णनिष्ठकोमलत्वं शिथिलत्वमेव भविष्यति, तत्त कठोरवर्णभिन्न सर्वत्रैव वर्त्तते । एवच्चेत् यत्न कवितायां लकारबाहुल्यमात्रं तत्र माधुर्यं नास्ति, किन्तु भवन्मते माधुर्ययनका बहुतरलकारघटितकोमलवर्णा वर्त्तन्ते इत्यतः सुकुमारत्वं न कोमलत्वमित्याह - न तु सुकुमारत्वमिति । तस्य कोमलत्वस्य शिथिलरूपत्वात् । यथा लोलालिभिः कलिला युक्ता मालतीमालेति दण्डिनोक्त पद्ये माधुर्य्याभावेऽपि कोमलवर्णा वर्तन्ते, एवमत्रापि शृङ्गाररसवर्णनप्रसङ्ग ।
ܢ
सगुणावित्यादिना कायस्वरूपं प्रकटयतां गुणानां विवेचनमाभाषेन निर्दिशत पुन: 'ये रसस्याङ्गिनो धर्मा' 'आत्मन एव हि यथा शौय्यादयः, नाकारस्य, तथा रतस्यैव माधुर्य्यादयो गुणा' इत्यादि चाभिदधतां प्राचीनपचीयमङ्गतित्यागे काऽप्यनिच्छा स्फुटमेव वरीवर्त्तीति नवीनानां मध्ये तेघामनन्यतन्त्रत्वम् । कौसुभकृतो मम्मटमतासारियोऽप्यत्र विषये न द्वैधीभावकातराः यथोक्तमेव तैः 'शरीरं शब्दार्थो ध्वनिरसव आत्मा किल रस' इत्याद्यादिमकारिकायाम् । एवच्च 'रसोत्कर्ष हेतुत्वे सति रसधर्मत्वं, तथात्वे सति रसायभिचारिस्थितित्वम्, व्ययोगव्यवच्छ ेदेन रखोपकारकत्वमिति लक्षण तयं गुणानां द्रयमिति प्रदीपोक्ते न केषामपि तेषामाधुनिकानां विमतिः । वर्णाद्याश्रयत्व पचोऽपि नासम्यङ यतो विशवघटनेनापि गुणत्वं भावि, एवं मति वर्णादीनां व्यञ्जकत्व
(3) इत ऊई 'देहस्य काणत्वखञ्जत्वादिदोषेऽपि काणोऽयं देह' इति न कचिदपि वदति अपि तु कामोऽयं देवदन प्रत्याशेष, न तु देवदत्तो देहः, देवदत्तस्य देहोऽयमिति प्रतीतेः तेनोपचारादेव दोषायां अपकर्षकत्व, वस्तुतस्तु शब्दार्थयोरेव । एवमलङ्काराणामप्रापचाराद्रसोत कर्षताऽस्तु तथा सति तेषामपि गुत्व भूयताम् ? नेवम्, तेषां शब्दार्थावन्तंकृत्यं वोपचीयत्वात् कथं रसापेचत्व, येनोपजारेण भवितव्यं -- मिति मुद्रित पुस्तके एवातिरिक्तः पाठः ।
(4) 'afer'fa (a) (a) gaaât: 413: 1

Page #286

२४०
अलङ्गारकौस्तुभः ।
अत्रापि – लीलाऽलसनलिताङ्गी लघु लघु ललनाललाम मौलिमणिः ।
-
ललिताऽदिभिरालीभिर्विलसति ललितस्मिता राधा ॥ १
तेन सौकुमार्य्य' नाम रञ्जकत्वम् ( 5 ) ।
यदुक्तमन्यैः, 'कर्त्तारः काव्यशोभाया धर्मा एव गुणाः स्मृताः 1 अलङ्कारास्तदुत्कर्षहेतवः सुप्ररिति क्रमः ॥' इति
ललनाया उत्कृष्टमुकुटमणिः श्रीराधिका सखीभिः सह लघु लघु यथा स्यात्तथा विलसति इत्यत्र माधुय्याभावेऽपि बहुतरलकारर्घाटितकोमलवर्णा वर्त्तन्ते । रञ्जकत्वमिति - चेतखश्चमत्कारकारित्वमित्यर्थः । यथाऽङ्ग, तवस्तुदर्शने सति नेत्रस्य स्फारकता जनकचमत्कारो जायते तथैवाद्भुतसुकुमारवर्णानां श्रवणे सति चित्तस्य स्फारकता जनकचमत्कारो भवतीति ज्ञेयम् ।
a
-
मेव, नेतरदिति राजन्तिः सुष्ठ । गुणालङ्कारविवेके च तय: पचा: - तत्र 'न कान्तमपि निर्भूषं विभाति वनितामुखमिति लौकिकन्यायमुपजीवतां भामहादीनामलङ्कार एव कायखरूपे प्रधानं लिङ्गमिति व्यपदेशनामुभयोरभेदकल्पनेयेकः पक्षः । तथा च तदुपजीव्य वर्त्तमानानामाचार्य्योद्भटानां साकूतमुक्ती 'समवायत्त शौर्यादयः संयोगवृत्ता तु हारादयः इति गङ्गुलिका प्रवाहेणैवेषां भेद:' 'केनापि प्राक्तनालङ्कारिकेण गुणालङ्कारौ कयाचिद भ्रान्त्या भिन्नत्वेनोक्तौ, इतरे व्याधुनिकास्तु विनैव हेतुविचारं तदनुसारेण तद्भेदं वदन्तीति चाचार्यदण्डिवामनयोरुपरि कलङ्कपङ्कले पार्थं । द्वितीय: पचो रीतिगणत्मवादिभिरुदितो वामनादितं यदुक्तमन्ये रिति प्रतीकेन मूले व्याक्षिप्तः । चन्द्रालोक प्रतापरुद्रयादिनिधानां मतमात्म विघात कारोत्याभावश्वालैव मूले । 'निर्दोषा लचणवतो सरोतिभूषिता । मालङ्काररसानेक वृत्तिर्वाक् काव्यनामभाक् ॥' इति स्वरूपनिर्देशकारिकायाः विद्यानाथोयलचणस्य वा 'कर्त्तारः कायशोभाया धर्मा एव गुणाः स्मृता' इत्यादिकारिकया
सह
सम्बाधः । तृतीयपक्षस्तु नवीनानां मतानुयायो 'शब्दार्थयोरस्थिरा ये धर्माः ग्रलङ्कारास्ते' इत्यलङ्काराणां गुणतः स्वरूपतो भेदः । वामनोऽपि कचिदस्फुटताsa तदीयसम्मति ( ३|१|३ काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति) सुद्घाटयामास । तथाच तत्र तट्टीकाकारा - स्तिप्पभूपालचरणा:-' नित्यानित्यत्वाभ्यां गुणालङ्कारभेदः सिद्ध' इति । कालङ्कारायासुपचाराद्रमोत्कर्षता, वस्तुतस्तु ते गुणोकर्षतोऽभिन्ना इनि पक्ष: ' शब्द बुद्धिकर्मयां विरम्य व्यापाराभाव' इति नयेनालङ्कारस्योपत्तीणत्वे प्रध्वस्तकल्पः । श्रतोऽयाप्तप्रतिव्याप्तिवारणाय वर्णानां गुणव्यञ्जकत्वमायातीत्यनूद्यते । दण्डपद्यांशस्तु सृष्टशैथिल्यस्याप्य शिथिलस्य तन्मतेऽश्च वगणखरूपस्य निदर्शनम् - कात्रेदमध्धेयम्, न तावदाचार्य दण्डमतेऽव प्रि. थिल त्वदोष स्पर्शः - परमयं गुणगुम्फित एवेति कश्चित् । 'ऊत्स्फूर्च्चरित्यत प्रथमकिरणे खल्पः पाठभेद: । 'व्यथैकस्ये' त्यादि टीकाकृतामाक्षेपस्तत्समाधानश्च प्रागुक्तदिशा सूचितकल्पमिति विरम्यते ।
(5) 'व्यञ्जकत्व' मिति (क) (ग) पुस्तकयोः । (क) पुस्तक टीकायामपि स एव पाठी गृहीतः ।

Page #287

.२४१
षकिरणा:। तदपि नातिललितम् - यतः खलु गुणालङ्कारादिमहानिर्मितिविशेष. स्येव (G) काव्यत्वाङ्गीकार न गुणालङ्कारादिभ्योऽन्यः कान्यनामा पदार्थोऽस्ति, नापि काव्यादन्ये गुणालङ्काराः, के कस्य शोमायाः कतारो भविष्यन्ति ? किञ्च काव्यशोभायाः कार इत्ये कस्यैव काव्यस्य किं सर्व गुणा शोभाकर्तारः, किं पृथक् ? श्राद्येऽमम ग्रगुणयोः पाञ्चालीगौड्योः काव्यशोभाकर. त्वानुपपत्तिः । यदि वा पृथगेव तदा 'ऊर्जत स्फूर्जहर्जनै' रित्यादौ(१म किरणे ६ श्लोक ) सत्यप्योजोगुण नास्य शोभा। तेन वर्णा एव माधुर्व्या दिव्यनकाः, माधुर्य्यादयो मधुररसाद्युत्कर्षका इति स्थितम् (क) ।
- ते माधुयादयः पुनः (7) ॥ १७८ का अथ कति ते इत्याह (7)---
माधुर्यमपि चोजश्व प्रसादश्चेति ते त्रयः ।
केचिद्दशति ब्रूवत एष्वेवान्तर्मवन्ति ते ॥ १७६ का . ते गुणाः सप्त एव व माधुर्य्यादिष्वव। के ते सप्तेति दर्शयतिकस्यचिन्मते माधुयाद्या गुणाः कायपुरुषस्य शोभाक तारः, अलङ्कारास्तस्योत. . कर्षहेतवः, तन्मतं दूषयितुमुत्थापयति-यदु क्तमिति। एतन्मतं दूषयति-यत इति । गुणालङ्कारविशिष्टस्यैव तन्मते काव्यत्वाङ्गीकारे गुणालङ्कारावपि कायपुरुषान्तभूतावेव, तत् कथं गुणस्य काय शोभाकरवं कथं वाऽलङ्कारस्य कायोत्कर्षकत्वं, स्वस्य स्व शोभाजनक वाद्यभावात् । दोषान्तरमाह- विति। अधैकस्य काव्यपुरुषस्य सव गुणा एव शोभाकारो नान्ये (क), किंवा गुरुबन्ध शोभां प्रति गुणस्य कारणलं, गौड़ौप्रभृतिरीतिजन्यशोभा प्रति रोके कारणत्वमिति एथक् एथक कारण त्वम् - इति पक्षयं क्रमेण दूधयति । प्राय इति। जापि द्वितीयः पंच इत्यादि वंति। पाचाल्यादीनां एथक् शोभानमकत्वाङ्गीकारे पाश्चात्यादौनामपि कुबत्वापत्तिः, यदि तत्र गुणत्ववारणाय 'पाञ्चाल्यादिरीतिभिन्नत्वे सति कायशोभाकरत्वं गुणत्व'मितच्यते तदा 'ऊजतस्फूर्ज'दित्यनौजोरूपगुणेऽयाप्तिः, तब काथशोभाजनकत्वाभावात-माधुर्यप्रसादगुणयोरेव काय शोभाजनकत्वं, न तु ओजोगुणस्येति शेयम्।
पुनः खमतमाह (ख)- ते इति । (6) '-महानिर्मिति: काव्यमिति विशेषस्यैव काव्यत्वाहीकार' पनि (ख) पुस्तकेऽद्यः पाठः ।
(1) 'पथ के ते माधुयादयो गुणा' इत्यसमाप्तश्लोकांशकारिकापर्जितः सतरामसङ्गतः पाठः (ख). (छ) पुस्तकयोः।

Page #288

२४२
अलङ्कारकोस्तुभः। अर्थव्यक्तिरुदारत्वं श्लेषश्च समता तथा । कान्तिः प्रौढ़ि:(ख) समाधिश्च सप्तैते तैः समं दश ॥१८० तैर्माधुयादिभिः । सप्तानां लक्षणमाहप्रसाद एवौजोमिश्रथैथिल्यात्मा भवेद्यदि। तदाऽर्थव्यक्तिरिष्येत, विकटत्वमुदारता ॥ पदानामकरूपत्व सन्धनादावस्फुटे सति । श्लेषो, मार्गाभेद एव समतौ,ज्जलामेव हि । कान्तिः, साभिप्रायतया समासव्यासयोः सतोः ॥ वाक्यार्थे पदविन्यासः पदार्थ वाक्यनिर्मितिः । प्रौढ़ि,रारोहावरोहक्रमः समाधिरिष्यते ॥ १८१ का तदन्तर्भावे युक्ति वक्ति । तेष्वेवान्तर्भवत्येक एक वैचित्राबोधकाः। एके दोषपरित्यागाद्गतार्था इति (8) नो दश ॥१८२का अर्थव्यक्ति प्रसादान्तः प्रौढ़िवैचित्राबोधिका ॥१८२(क) का न तु गुण इत्यर्थः (ख)।
समता तु क्वचिद्दोषः-१८३ का समता तु क्वचिद्दोषोऽपि भवति । कुत इत्याह
वैषम्य यत्र वाञ्छाते। सजातीयविजातीययुगपहर्णने सति ॥ १८४ का . सप्तानामिति-परमतसिद्धानां सप्तानां लक्षणमात्रं कृतं, न तु तेषामदाहरणम्अतस्तहिना लक्षणयाख्याऽपि सम्यक्तया न भविष्यतीति । यत्र न तथेति-न वैषम्यमभी __ (ख) प्रौतिरिति - दण्डिवामनादिगणिते गुणगणे गृहीतस्य सौकुमार्यस्य स्थलेऽस्योद्देशः। ग्रहणबीनन्तु अर्थ गुणविवेचनप्रस्तावे वामनेन 'अस्य पौष्ट्रिरोज;' (२२) इति कृतनिशस्यौजसो विभेदप्रदर्शनसरीकृत्येति ज्ञेयम्। माधुर्य्यसौकुमार्ययोः प्राचीनपरिलक्षितयोर्लक्षणे नवोनानां भेदानुपलबिरपोह प्रमा। खमतमाहेति-खरसमेवेति वक्तुं युक्तम्। एतन्मतन्तु कौस्तुभंकृता प्रकाशकदादीननुसरता दर्शितम्। गुणानां .. (8) '-त्यागा इतार्थी' इति विपरीतः पाठ; केवले मुद्रित पुस्तके ।

Page #289

५४ाकरण: ।
२४३ यत्र परस्परविसदृशयोयुगपहर्गने वैषम्य मभीष्ट तत्र समता दोष एव । यत्र न तथा तत्र गुणः । यथा
जोई स्पर्डिगोवईन (ख) शिखरिवरोद्धारसारोडुरोऽहं शङ्गे पढ़ेजनेत्रे ! तव कुचमुकुलालोकने जातकम्मः । उद्दण्डे कालियस्य स्फुटविकटफणामगडले ताण्डवाढयः
सोऽयं (१) राधेऽभिभूतस्तव तरलितया हन्त वेणीभुजङ्गया ॥ २ इत्यादिष्वसमलव गुण:। ग्राम्य कष्टत्वादिहानादपारुष्योररीकृतौ। औरज्वलारूपा या कान्तिः सा माधुर्यान्तरस्थिता(ख) ॥ अन्ये त्वोजसि वर्तन्ते तेन ते न पुनर्दश ॥ १८५ का अन्ये श्लेषसमाधुधदारता ओजस्य वान्तवन्तीत्यर्थः । नन्वेवं चेत् क्लिष्टत्वदोषनिरसनेनैव प्रसादगुणस्यापि माधुर्य एव लब्ध: किं प्रसादगुगास्य पृथङ् निर्देशः ? नैवं, प्रसादस्य स्वतःसिहत्वात् कान्तर्भाव: ? अन्यथाऽनवस्थाप्रसक्तेः । तस समता गुण एव। वैषम्य वणेनमेवाह-ऊोति। ऊोईस्थितान मेघादीनपि स्पईते यो गोवर्द्धनो गिरिश्रेष्ठस्तस्योद्घारे मारोद्धरः श्रेष्ठभारवाहकोऽहम् । शक शङ्का विशिष्टो भवामीत्यर्थः।
ग्राम्यत्वकटत्वादिदोषाभावादपारुष्यस्याकठोरत्वस्याङ्गीकृतौ या कान्ति: सा माधुर्यस्यान्तर्भूता न पृथक् । मैवमिति-यथाऽयं घटोऽयं पट इति एथक् पृथवावहार एव घटपटयोः एथके प्रमाणं तत एव मैकस्मिन्नन्यस्यान्तर्भाव: सम्भवति, तथैवायं प्रसादगुणोऽयं माधुर्यगुण इति एथवद्यवहार एव पार्थक्ये प्रमाणमित्यर्थः-अन्यथा सर्वेषां पदार्थानां सर्वेष्वन्तर्भावप्रसक्तेरनवस्था स्यादिति ज्ञेयम्। नन्वेवं चेत् सप्तानां गुणानामपि माधुयादिस्वन्तर्भावो न सम्भवति तेषामपि पृथक् एथवावहारा वक्तन्त एव इत्यत आह-किक्षेति। उभयमिति-विविधत्व सप्त ? (दश) विधत्वमित्युभयमित्यर्थः । वैधत्वमेवोपपादयन्त उद्योतकतो नागोजीभट्टा इत्यमेषां रखधर्मत्वमपि प्रतिष्ठापयामास:'सामाजिकानां नवरसजन्यास्तिस्रोऽवस्था द्रुतिविस्फारो विकाशवेति। तत्र टुङ्गारशान्तकरणेभ्यो द्रुतिचित्तस्य। वीररौद्रवीभत्सेभ्यो विस्तारस्तस्यां हास्या तभयानकेभ्यो विकाशश्चेति। विकाशच हास्य वदनस्य अद्भुते नयनस्य भयानके द्रुतापसरणरूपो गमनस्य। स च कचिदितारेण युक्तः विभाववैचित्रमात् । प्रसादस्तु सर्वघामाधिक्यकारी
(9) 'सोऽहमिति (क) (ख) (क) (ज) पुस्तकेषु पाठः ।

Page #290

२४४
अलङ्कारकौस्तुभः । किञ्च मतान्तरकथनमेवैतत, तेन दशविधत्व न दुष्टमिताभयमस्माकमभीष्टम् (10) (ख)।
प्रथ मार्यादयः के ते इत्याह-- रञ्जकत्वं हि माधुर्य चेतसो दृत्तिकारणम् । सम्भोगे विप्रलम्भे च तदेवातिशयोचितम् ॥ १८६ का चकारात् करुणादौ च (ग) । चेतोविस्ताररूपस्य दीप्तत्वस्य हि कारगम् । भोजः स्याहौरबोभत्सरौद्रेषु क्रमपुष्टिकृत् ॥ १८७ का
दौप्तत्व शैथिल्याभाव: गाढ़तेत्यर्थः। तच्च चेतसो विस्तारहेतुर्विस्फार. कारणम्-क्रमाहौरादिषु पुष्टिमईतीत्यर्थः ।
श्रुतिमात्रेण यवार्थः सहसैव प्रकाशते। सौरभ्यादिव कस्तूरी प्रसादः सोऽभिधीयते ॥ स सर्वेषु रसष्व व सर्वाखपि च रौतिषु ।
उपयुक्ताः (ग)-१८८का म प्रसादनामा गुणः ।
व्यञ्जकाः स्युर्दाश्च रचना अपि ॥ १८४ तेषामित्यर्थात्। तत्र वर्णानां व्यञ्जकत्वमिदानीं दर्शाते, रचनाया रीतिनिरूपणे दर्शयितव्यम् । ते माधुर्य्यादयः के किंखरूपा इत्यपेक्षायां लक्षणमाह-रसनिष्ठमाधुर्य रक्षकत्वम्।
सौरभ्यादिति-यथा कस्तूरीगन्धो वस्लादिभिराहतोऽपि सहसा कस्तूरौं प्रकाशयति व्यवस्थानयरूपकार्यवेचिनियामकतया कारणत्रयमेव कल्पाते-कारस्वैचिोय याचा- . मेव स्फुटसपलम्भात्, अवान्तरगुणानामङ्गाङ्गिभावविवरणाम त्यादस्युटत्त्वाच्चेति भावः।' म तु गुण इति-न गुणान्तरमिति यावत् । । एतेषां प्राचीनोक्तानां कचिदोषत्वमिति पत्ततेरेव वाममादिभिः शेषिकगुणवेन स्वीकृतिमपलक्ष्यीत्य। गोवईनेति-अत्र यतिभङ्गो लक्ष्यः । उभयमेवेति-मतान्तरकथनं नामवदामित्यलम् । (10) 'दुष्टमित्युभयमेव'त्यादि (क) (क) पुस्तकयोः पाठः, --मित्युभयविधत्वमिति (ख) पुस्तके ।

Page #291

षष्ठकिरणः ।
२४५ स्पर्शाः स्वपञ्चमाधास्था अटवर्गा लघ रणौ।
माधुर्य्यव्यञ्जका वर्णा नैकरूपाः क्रमेण चेत् ॥ १८०का नेकरूपा इति पृथक पृथग्वजा एव। अटवर्गा इनि टवर्ग : केवलो वा खपञ्चमाधःस्थो वा ओजस्येव । उदाहरणम्
विधाय पुष्पावचयं चलन्त्या मञ्जीरनादो मदखञ्जनाच्याः ।
मन्दोऽप्यमन्दं हरिमञनाम कुजेशयं जागरयाञ्चकार ॥ ३ नैकरूपाः क्रमगीत्ये करु पत्वे दूषणम् । यथा
कान्ते निशान्त एकान्ते पादान्ते क्लान्तिमन्तति ।
अञ्जस्ते गञ्जनव्यञ्जी मजीरो मज्जुभिः स्नैः ॥ ४ इत्यादेः खलनुप्रासरीतिरूढ़स्य वर्त्मनः । माधय बहुलत्वपि गोड़ोया रीतिरिष्यते (ग)॥१६०(क)का किन्तु-उभो तव कजाक्षि ! कान्तिः काञ्चनबन्धुरा ।
अम्बु दोपरि शम्मेव नन्दनन्दनवक्षसि ॥ ५ तहदित्यर्थः। तेषां माधुर्यादीनाम्। स्पशी इति-कादयो मकारपर्यन्ता वः स्पशी इत्यर्थः । तम खस्य कवर्गस्य पञ्चमो ङकारः तदधःस्थाः स-स-ङ्गग वर्णा माधुर्ययनका भवन्ति-एवं चवर्गादपि शेयम्। अटवा इति-टवर्गास्तु सर्वथैव न माधुर्यव्य अकाः । रेफ-ण कारौ लघु एव माधुर्यवञ्जको ; चेत् यदि ते पञ्चमाधास्था वर्णी एकरपा न भवन्ति तदा माधुर्यच नका:- यदि चैकस्मिन्नपि काये -ङ्गादिसजातीयवर्णानां धारावाहिकतया निवेशस्तदा दोष एव-उदाहरणे व्यक्तीभविष्यति । तस्मात् एथवर्गजा एव पक्षमा धास्थसंयुक्तवर्णी ग्राह्या, न त्वेकवर्गजा इत्यर्थः । एकवर्गस्थसजातीयवर्णीमा निवेशो दोषो यथा 'कान्ते निशान्त' इति । कान्ते श्रीकृष्ण एकान्त निशान्त मन्दिरे स्वामविष्य पदान्त लान्तिं श्रममन्तति बध्नाति सति। अति अदि बन्धने धातुः-श्रम प्राप्तवतीत्यर्थः । वन्मजोर एवाः शीघन्तव ममनस्यात्रेव त्वं वरीस प्रत्याक्षेपस्य इसी प्रकारकः । ___ अनुप्रासरीतियुक्तस्यास्य मार्गस्य मधुरवर्णबहुलत्वेऽपि गौड़ीया रीतिरेवान, न तु रसनिष्ठ माधुर्यमिति ज्ञेयम् । शम्पा विदा दिव। तदमेव माधुर्यमयमेवानुप्रास इति
(ग) चकारात् आदिपदेन शान्तोऽपि गृहीतः। इदानौं रसनिष्ठधर्मत्वमेघां दर्शयति । विधा विभागस्य तत्वमूलसुद्योतकदुक्तमत्र स्मरणीयम, तच्च प्राक् दर्शितम्, प्रसादगुणस्य रसविशेषातिरिक्तत्वम्। प्रसादच खलु वाक्यनिहो गुण इत्यन्याभ्यां भिन्न इति जयदेवादिमतम् । गौड़ीया रोतिरिति-अयरुपविभागोरीतिगुणस्वरूपनिरूपण कालुष्यकलितोऽमवस्थापादकच,

Page #292

२४६
अलङ्कारकोस्तुभः । इत्यादौ शुष्कमाधुर्यम् । अथोजोव्यञ्ज का वर्णा उच्यन्ते
योग आाटतोयाभ्यां चेद्दितीयचतुर्थयोः । उप-धो योर्वाऽपि रेफेण सह चेद्युतिः ॥
शषौ टवर्गश्चानन्त्यो उत्तिदैनन्तथीजसि ॥ १६१ का कक् खटं, रुकखेला, अच्छ', कच्छ: उत्थानं, ककुप्फेन: (ग)। एवं र ग्यासः, उझितं, बद्धः, ककुभास:, अर्कः, शक्रः, दुर्ग्रहः । शषो स्पष्टौ । टवर्गश्चानन्ता इति किम् ? रुट रुड्। उदाहरणम्
जौच सर्वमूडा मुकुटतटलुठदन दीप्तिच्छटाभि
ग्छन यत् पादपीठ प्रकटितपटिमप्रोढिगर्भमहोमिः । गुणालङ्कारयोरविवेको न वाच्यः। वर्गाणामन्तामूह देनैव दङ्गारोत्कर्षान्माधुर्यम्, अनुप्रासस्तु तत्तदनपेक्षोऽपि सिध्यतीत्यनयोभदोपलब्धे ।
योग इति-धाोनाक्षरेण दितीयाक्षरस्य ये गः, एवं हतीयाक्षरेण चतुर्थी क्षरस्य । रेफेण मह वर्णस्योपरि युतियोंगो यथाऽर्क: तथा वर्ण स्याधो योगो यथा प्रातः, उपयंघोदेशे च रेफेण योगो यथा दुर्ग्रहः। अन्त्य इति-अकारादिवरसहिता एव (II) टटादयों व प्रोजोयञ्जकाः, न तु अकारादिरहिता रुट रुडिति वर्ग: । न तथाऽकरसम्मतोऽपि । नेचं सूह्म क्षिति निपुण मेव टीकासमा कस्यचिन्मतत्वेनानादेयतास चनम्। गुणानां मुख्यत्व एव रसनिष्ठत्वं, रौतौनान्तु पावटनाऽङ्ग दारेति भेदः । मूलोदाहृतेऽनप्रास्वतपदकदम्बक घटनादेव विच्छितिरिति रीतित्वेन व्यपदेश एव ज्यायाम्, 'प्राधान्येन यपदेशा भवन्तीति न्यायात् । यत्रोदाहरणे एकरूपशब्दप्रयोगादे चित्राहानिरतो न माधुय्य गुण: । कटमिति कठिनस्य नाम। रुचो दीप्ते: खेला। ककुम्फेन इत्टन शाकपार्थिवादिसमासाश्रयेण कञ्चिदर्थ बोधः। रुचो हासः, ककुभा दिशां भासो दौतयः। भयो होऽन्यतरस्यामिति (८४६२) पूर्वसवर्णादेशः। इयमेव दण्डि वामनादालङ्गारिकसिद्धाऽसमयगुणा गौड़ीया रौतिः। गौड़ीयादिक्षानां देशसिद्धिमूलत्वेऽपौयं प्रथा गौड़ीयकविचक्रममार्गस्य न सदा सम्यक् समञ्जसेति यथा तथाऽस्माभिरितरत्र सूचिता। यदत्राघस्तात् कौस्तुभवता गाबन्धलक्षणस्यौजसः पुनर्दीप्तमध्यम्टदुत्वाभिधेरुद्धतमध्यममधुराख्यैर्वाऽधस्तादुपदर्शितमदैरन्त विभागस्तत् क्वचित प्राचीनमहाकविपदलल्याण समाधानाय कचिज्जयदेवादाचिौनकविगीतकबितानां गौरवरक्षामावमिषकमेवेति च मन्यामहे । __(11) 'कादिसहिता एव' 'ककारादिरहिता एवेति पाठी यथाक्रमं (क) (ग) पुस्तकयोः, अन्यत्र 'अकारसहिता एव' काररहिता एवेति पाठ उपलभ्यते । दितीयपक्षे तु 'अकार'पदं खरोपलक्षणमिति
धम्।

Page #293

An
A
षष्ठकिरणः ।
.. २४० शर्वादगर्वखर्वीकरण(12)-चणभुजादण्डशौटीर्यचण्ड :
शिष्टाभौष्ट्र कृषी प्रचुरघनघणाविक्रमश्चक्रपाणिः ॥ ६ . एष प्रोजीमार्गः।
अटवगैररफैश्च कखगघाभ्याञ्च विवर्जितैः।
अयुक्तश्च महाप्रागैर्मध्यंतां प्रतिपद्यते ॥ १२ का मध्यतां मध्योजस्त्वम्(ग) । कखग्धाभ्यामिति-अच्छादिवर्जनं न कार्यमित्यर्थ: । महाप्राणैरिति हकारेण सह वर्गचतुर्थे स्तैः, अयुक्तैः केवलैरित्यर्थः, चकारात् चित् संयुक्तैश्च ।। ' शृङ्गारोऽप्य ष चारुः स्यात् करुणादौ भवेन्न वा । माधुर्यव्यञ्जकैग युक्तश्चेदतिसुन्दरः । गाढ़बन्धः स आखातः पाठे वदनपूर्तिकृत् (घ)॥१३का यथा-कस्तूरी तिलकायितं त्रिजगतीसौभाग्यलक्ष्मया धन
निग्धश्याममयातयाममधिक श्लाघ्य मुहुः पातु वः ।
आभीरीस्तनकुम्भकुगु मरसासङ्गेन सौगन्ध्यभाग
ब्रह्मानन्दमहासुधाम्बुधिरहःसन्दोहदोहं महः ॥ ७ ऊोच यस्य पादपीठं सर्वेषां देवराजप्रभृतीनां मूर्डी सकटसम्बन्घिर नदीप्तिछटाभिश्छन्न प्रकटितपटुताया: प्रोतिर्ग: येघा महोभिस्ते जोभिः करणे हादेवादेरपि गवैख खर्वीकरणे ख्यातो यो भुजाखस्तस्य शौटीर्य पराक्रमे प्रचण्ड चक्रपाणि: शिधानामभीएं कपोष्ट। कथम्मतः । प्रचुरो मेघतुल्य क्व पाविक्रमो यस्य सः। ___ एघ मध्यमौजोयनकवर्ण: करुणरसे कस्यचिन्मते चारु: स्यात् कस्यचिन्मते न । ब्रह्मानन्द स्वरूपमहासधाम्बु धेः सकाशादपि यो रहःसन्दोहो रहस्यप्रेमानन्दसमूहलं पूरयति यन्महस्तन:स्वरूपं वस्तु तदो युध्मान् पातु । कथम्भ तम्? मेघतुल्यस्निग्धश्याम पुनचायातयाममगतरसमेकरसमित्यर्थः। पुनः त्रिजगतीसौभाग्यसम्पत्तिरूपनायिकाया: कस्तरी. तिलकायितम। - (घ) 'गाबन्धत्वमोज' इति वामनकृतं शब्दगुणत्वेन निर्दिष्टस्यौजसो अक्षणम्। 'बन्धः पदरचना, तस्य गुणा अोज:प्रभृतय' इति कविप्रियायाम । स च बन्धो हामिअशिथिलभेदेन वैविध्यमापनो यथायथं चमत्कारमावहतीत्याकरे मूचितम्। अब सौन्दर्यच न पाठधम्मवशेन,
(12) -'करणचलभुजे'त्यशुद्धः पाठः केवलम् (छ) पुस्तक एवोपलभ्यते । .

Page #294

२४८
अलङ्कारकौस्तुभः । यथा वा--सान्द्रानन्दघनं घनाघनघटामिग्धोज्ज्व नश्यामल.
ज्योतजासजटालमालय इव प्रेमात्रिलोकीथियः । कृष्णस्याङ्गमनङ्गसङ्गरलसहोपाङ्गनाऽपाङ्गक
व्यासङ्गन तरङ्गितं मम मनः सङ्गित्वमझौक्रियात् ॥८ प्रसादस्य व्यञ्जिका तु केवलं रचना मता । न तत्र वर्णप्राधान्यं प्रसादो विशनार्थता ॥ १६४ का
सर्वेष्वेव रमेषु प्रसादस्योपयुक्तत्वान्न वर्णगतनियमः। उदाहरणम्कोपे यथाऽतिललितं न तथा प्रसाद वक्त विधे! सततमातनु मानमस्याः । इत्याकलय्य दयितस्य वचोविभङ्गों राधा विवर्तितविनम्रमुखो बभूव ॥ ८ ॥ यद्यपि गुणपरतन्वा रचनाद्यास्तदपि वक्त्वादः (घ)। पोषित्यातदधौना भवन्ति तस्माद गुणोऽपि तदधौनः॥१८४(क)का
तस्मादेतोः, वक्त्रादेई क्तृवाच्य बोहव्यानां, तदधीनो वक्त्राद्यधीनः । उहते वक्तरि उत्तमोजो धीरोदाते वक्तरि मध्यममोजी धीरललिते वक्तरि माधुय्यं प्रसादस्तु सार्वत्रिक इति ।
* इत्यलङ्कारकौस्तुभ गुणविवेचनो नाम षष्ठः किरणः ॥ * यथा वेति-कन्दर्प युद्धे लसतगोपाङ्गनाया: स्निग्धापानयासक्रेन चञ्चलं त्रिलोयाः शीभारपस्य श्रीकृष्णस्याङ्ग कर्त मम मन:सङ्गित्वमङ्गीक्रियात् मम मनसि सदा स्पुरस्वित्यर्थ, : कथम्भ तम् ? सान्द्रानन्दनिविड़ पुनश्च वर्षकमे घघटातुल्यस्निग्धश्यामलज्योत्खासमूहै: जटालं युक्तमित्यर्थः। विशदार्थता-अब कई विमाऽर्थबोधकता प्रसादः, तस्य यनिका रचनेव । हे विधे ! अस्या राधाया मानं सदा विस्तारयेति नील घास्य वचसो भाङ्गीमाकलय्य ।
यापीति सूत्रम्। औचित्यादिति-यथा वक्तरधीना रचनादास्तयुक्तपदोऽप्योजो. माधुयादिगुणादयोऽपि तथा भवितुर्महन्तीति । * . अपि तु सहृदयसंविदालम्बनतया विशेषापेक्षत्वेन । बन्धघटितस्य चमत्कारस्य पाकशय्यादि. विषयतत्त्वस्य च खरूपं रीतिकिरणविवेके प्रपञ्चयिष्यते। 'सान्द्रे' व 'प्रेम्बामालय' इत्यंशहीकालता न वयाख्यात: सहजसिद्धत्वात्। 'कोप' इत्यादि श्लोके चतुर्थ किरणतो यत् पाटबेलपण्यं न तत् क्षतिकृत् । चौचित्यदिशादि-चौचित्यविचारचर्चादिष्वस्य विस्तर इति

Page #295

सप्तमः किरणः । पथ 'उपमितिमुखोऽलङ्कतिगण' इति ( १मकारिकायाम् ) यदुवं तत्र मुखशब्दस्य मुख्यार्थत्वादमुख्यस्य प्राप्तौ प्रथमतोऽमुख्य शब्दालङ्कारमेवार
एकनार्थेन यत् प्रोक्तमन्येनार्थन चान्यथा। क्रियते श्लेषकाकुभ्यां सा(१)वक्रोतिर्भवेद्दिधा (क)॥ श्लेषोऽपि च भवेट्टेधा सभङ्गाभगमेदतः ॥ १९५ का श्लेषेण काका वा, श्लेषश्च विधाऽभङ्गः . सभङ्गश्चेति । अत्रामङ्गश्लेषण'कस्त्व श्याम !' 'हरि'-'बभूव तदिदं वृन्दावनं निर्मूगं' 'हो नागरि! माधवोऽस्मा'-'समये वैशाखमामः कुतः ? 'मुग्धे ! विधि जनाईनोऽस्मि' 'तदियं योग्या वनेऽवस्थिति'-. 'र्बालेऽहं मधुसूदनोऽस्मि' 'विदितं योग्यविरेफो ( क ) भवान्' । १
अथानालङ्कारो दिविधोऽर्थालङ्कारः शब्दालङ्कारश्चेति। तत्र पूर्वोक्त "उपमितिसख्योऽलङ्कातिगण" इत्युपमितिप्रत्यर्थालङ्कारो सुख्यः, वक्रोक्यादिशब्दालारों गौणः । अत यादौ गौणालङ्कारमेवाह-अथेत्यादिना।
अभिधावृत्ताकेनाथन यदस्तु प्रोक्तं श्लेषकाकुरूपेण यानावत्तिभ्यां प्रोक्तनान्येनार्थेन तहवन्यथा क्रियते तत्र स्थले शब्दनिष्ठो वक्रोयलङ्कारो ज्ञेयः।
श्रीराधिका ग्राह-हे श्याम ! त्वं कः ! अभिधात्तमा प्रत्तरमाह-हरिरिति। पुनः श्लेषरूपयननारत्तया 'हरि'शब्दस्य सिंहपरत्वमभिप्रेत्य श्रीराधा पूर्ण कथा करोति -बभूवेति। जनानयतीति श्लेषेण जनपौड़कः, अतो वनेऽवस्थितिस्तव योग्यैव। दिरेपो भ्रभरः, श्लेषेण दो रेफौ यत्नेति वुत्पत्तया त्वं बर्बरोऽपि। यो हि गोपालकः स बर्वरो भवतीति प्रसिद्धः।
(क) अथ तावत् कायमार्गेऽलङ्कारतया निरूठानां कियती मर्यादेति चिरन्तनाना भामहादीनां सत्यामपि बहुधा विप्रतिपत्तौ ध्वनिकारयवस्थापिताध्वनि विहरता नवीनानां नार्य प्रश्नः कामपि सन्देहकूटकोटिमधिरोहति। यत्तु प्राचीनाना मुखपात्रेण वक्रोधि

Page #296

२५०
अलङ्कारकौस्तुभः । सभङ्गो यथा
'कान्ते' 'कीर्तिरकोतिरेव 'वद मे किञ्चि'-"जड़ेभ्यः परं" 'धीरा काऽपि भवत्यहो' 'कथमहो बुद्धिर्भवेत् पूर्णिमा ?' 'का मेधा तव भूयसी' 'न मदने, त्वय्येवमाधारण'
'तम्मा मा स्मृश' 'न स्पृशेयमिति स श्रीमाञ्जितो राधया (क)॥२ काका यथा
न वदसि हरिणाऽपि पृच्छामाना न बत विलोकयमे विलोक्यमाना। निजमभिमतमीयतामिदानी विधुवदने ! समयः स नो न भावी ॥३ अपि तु भाव्येव, यदा भविष्यति तदा वैकल्यञ्च द्रक्ष्याम इति भावः । अनुप्रास्यत इत्यर्थनुप्रासो(२)वर्णसाम्यतः ।१८६का सजातीयं वर्णमनु सजातीयवर्णान्तरं प्रकर्षेणास्यत इति व्युत्पत्तिः । है कान्ते ! इति कृष्णेन सम्बोधिता मानिनो अहन्त कान्ता न भवामीत्यर्थं यजयन्तो काऽन्त नाशे सति तिष्ठतौति प्रश्नस्योत्तरमाह-स्टतस्य जनस्य कौत्तकोत्तौं एव तिष्ठतः, नान्यत् किञ्चिदपोत्यर्थः। किञ्चिन्मे वदेत्या का सा त्वया सह सम्बन्ध एव मम नास्ति किं वक्ष्यामौतीममर्थं यञ्जयन्ती चिवस्तु किमिति प्रश्नस्योत्तरमाह, जड़ेभ्यः परं जड़भिड़ मित्यर्थः। घोर्बुद्धिः कथं राका पूर्णिमा भवेत, का मेधा बुद्धिस्तवेत्तयक्तः कामे कन्द धा धारणमित्युच्यते चेत् मम कन्दप धारणा नास्ति, किन्तु त्वय्येवेति, प्रश्नस्योत्तरं लब्बा यत्किचित् स्वरसतायां तन्तस्मान्मा स्पृशेति प्रश्ने त्वामहं न स्पशेयमिलत्तरं कुर्वत्या राधया जित एव ।
इदानी मानस्य दायरूपं निजम भिमतमीह्यतां क्रियतामित्यर्थः। यस्मिन् समये सतमरलोध्वनिर्भविष्यति स समयो नोऽस्माकं न न भावी, अपि तु भविष्यत्येव-तदा स्वयं मानं विहाय आकुला भूत्वा तनिकटे गमिष्यसीत्यपि तत्र वैकल्यं द्रक्ष्यामः।
अनु पश्चात् प्रास्यते प्रकर्षणास्यते क्षिप्यते इति वुत्पत्तया यत्र सजातीयवर्णस्य प्रक्षेपस्तनानुप्रासालङ्कारो ज्ञेयः । सकृत्तया सकृत्त्व न, तथा च यत्र सजातीयवर्णदयस्य सकृत् प्रक्षेपस्तत्र छ कानुप्रासो जयः। जीवितकारेणाभाणि-'तत्त्व सालङ्कारस्थ काव्यते'ति, 'तनालङ्क तस्य काव्यत्वमिति स्थितिः, न पुन: कायस्यालङ्कारयोग” इति च तत्रालङ्कारिकचड़ामणोनां ध्वनिकतां याहृति: 'ध्वन्यात्मभते नारे समीक्ष्य विनिवेशितः। रूपकादिरलङ्कारवर्ग एति यथार्थताम् ।' इति, तदनुयायिनामालोकग्रन्थकता 'यतो हि कविः कदाचिदलङ्कारनिबन्धने तदाक्षिप्ततयैवा

Page #297

. सप्तमः किरणः ।
२५१
स च दे॒धा छेकत्तिभेदात्-१७ का छेकानुप्रासो वृत्त्य नुप्रासश्चेति इंधा ।
__ छेकः सकृत्तया। १९८ का एकवारानुन्यासेन च्छेक: स्यात् । यथा
धाम श्याममिदं श्रीदं जगतो विरतोदयम् ।
ध्येयं गेयञ्च सर्वेषां दृशोः प्रेम (ख) यशोमयम् ॥ ४ अत्र मकारादीनां सतदनुन्यासः ।
माधुर्यव्यञ्चकत्वेन स एव ह्य पनागरः ॥ १६६ का स एव वर्ण विन्यासः । यथा
अनङ्गमङ्गलारम्भे सम्भेदः खेदकम्पयोः ।
शङ्के पङ्केरुहदृशो न रस्याऽनन्दमत्तता ॥ ५ एकस्याप्यथवाऽनेकस्यामेड़िततया यदि। न्यासः स्थाइत्तानुप्रासः (ख)-२०० का यथा-धाम श्यामलमुद्दाम कामकोटिमनोहरम् ।
ध्येयं गेयं समास्थेयं समानयञ्च मानसे ॥६ यशोमयं यशःखरूपम्, ग्राधिक्य विवक्षया धर्मनिर्देशः, 'अयं साक्षात् पाण्डित्य'मितिवत्। अव"म'कारदयस्य “य'कारदयस्य च (ख) सकदेव पाठः। केकानुप्रासस्यैव माधुर्य्ययञ्जकवर्गाघटितत्वेन "उपनागर"-इति संज्ञा (ख) भवति। श्रीकृयोन सह खर थेश्वर्याः सम्भोग गवाक्षद्वारा पश्यन्ती काचित् मख्यन्यां सखों प्रत्याह। कमलहशोऽस्था; सम्भोगस्यारम्भ एव खेदकम्पयोः सम्भेदरूपो विनो जातः। अतो विनवशायरौत्यादिघटित: सम्पर्ण सम्भोगोऽपि न भविष्यति, तत गव याऽनन्दस्य मत्तताऽतिशय: सा रस्या नेत्यहं शके।
आनंड़िततया दिति रुक्ततया। पूर्वोदाहरणे 'म'कार'म'कारयोः सन्निवेशः, अलो. दाहरणे 'म'काराणां 'य'काराणां पुन:पुनरुक्तिः। समास्येयं सम्यग् विश्वसनीयमित्यर्थः ।। नपेक्षितरससम्बन्धः प्रबन्धमारमते, तदुपर्दशार्थमिदमुक्तम्। दृश्यन्ते च कवयोऽलङ्कारनिबन्धनकरसा अनपेक्षितरसा प्रबन्धघु” इति च माकूतभणिति: पथ्याप्तसत्तरवच इति विचारच ती विरम्यत। अत्र प्रन्थ प्रकाश कता कतामलकारोटेशप्रथामनुसृत्य

Page #298

अलङ्कारकौस्तुभः ।
२५२
अनेकस्य यथा
विविधवधवधसाधो ! विरम रमानाथ ! नाध्यतां कैतवविज्ञ ! समज्ञां तव विज्ञातुं न विज्ञाऽहम् ॥ ६
एष च द्विविधो भवेत् । माधुव्यजोऽनुकूलत्वात् - २०१ का
नाथ !
क्रमेणोदाहरणे—
अनङ्गसङ्गरासङ्गे भङ्गिमेव ( ख ) स जङ्गमः | सङ्गीतरङ्गी तन्वङ्गीसङ्गी रासङ्गतो हरिः ॥ ८ उद्दण्डकाम कण्डूलबाहुमण्डलचण्डिमा । श्रीखण्ड पिण्ड हिण्डीर पुण्डरीकयशा हरिः ॥ तथा— चकारात् पदावयवजोऽपि च । ( 1 )
उद्दाम माधवीदामकण्ठ उत्कण्ठया हरिः । राधां नातिदुराराधां ससार रससारवित् ॥ ८ एवमोजस्यपि 'ऊर्द्धाद्धं सर्वमूर्द्धा' मित्यादि (६ष्ठ किरणे ६ष्ठ श्लोकः) । काचिन्मानिनी प्रार्थनां कुर्वन्तं श्रीकृष्णमाह - विविधेति । अथानन्तरं न नायर्ता याच्या क्रियताम् । एष वृत्तानुप्रासः ।
श्रीखण्ड पिण्ड चन्दनपिण्डः हिण्डौरः फेनः पुण्डरीकः श्वेतकमलम् एषामिव श्वेतं यशोऽस्य । एघ लकारघटितानुप्रासः - लकारस्य बाहुल्येन शिथिल बन्धाच्छिथिल उच्यते । वक्रोक्तरेव प्रथमं निर्देशः । प्राचा भामहेन निर्दिष्टात् 'रूपकादिरलङ्कारस्तथान्यैबहुधोदित' इत्यादि कारिकायन्यात् केचिद्रूपकादितच्चालङ्कारधाराऽनुत्रियते । ध्वनिकारकारिकायां तन्मतोपन्यासो वरीवर्त्ति । व्यपरैरुद्भटादिभि: (सर्वस्वकारोऽपि तन्मतानुयायी ) बहुभिरेष पुनरक्तवदाभासस्य प्रागुते खो व्यधायि । प्रयच्चापरः पन्थाः - व्यलङ्कारशास्त्रविमर्शकानां स एषः वक्रोक्तिपदप्रतिपाद्यवस्तुमहिम्ना विच्छित्तिमावहति वक्रकविव्याघारे व्यलङ्कारसामान्यापरपर्यगये प्राचा सूचितां शक्तिमावहनितरां तत्त्वोन्मेष इत्येव मन्यामहे-यमुद्दिश्य विपश्विदुक्ती 'वक्रोक्तिः काय जोवितम् ' 'भिन्नं दिधा स्वभावोक्तिर्वक्रोक्तिः च ेति वाङ्मयम्,' यमेवोपसूच्य च पूर्वपक्षियो मतध्व सकल्पमुष्जुम्भणमाचार्य्यदण्डिनः 'स्वभावोक्तिश्च जातिश्चेत्याद्या सालङ्कति'रिति स्वभावोक्रलङ्कारक चान्तर्भुक्तौ निर्बन्धान्तः सिद्धान्तस्तस्या व्यादिमतया निवेशश्च । परमर्वाचीनग्रन्थेष्वस्य पदस्य वक्रोक्तिपञ्चाशत्(1) भयमतिरिक्तः पाठः केवले मुद्रित पुस्तक एवोपलभ्यते ।

Page #299

सप्तमः किरणः ।
२५३ कोमलो लाट इष्यते । २०२ का कोमलवर्षानुप्रासो लाटानुप्रास: । उदाहरणम्-'लीलालसललिताङ्गी'. त्यादि (६४किरणे १म श्लोकः)। एषः कैश्चिच्छिथिल उच्यते (ख) ।
तात्पर्य्यमावभेदत्वाल्लाट इत्युच्यतेऽपरः ॥ २०३ का
शब्दार्थयोरभेदेऽपि तात्पर्य्यमात्रभिवले, लाटो विदग्धः (2), तस्य नियत्वामाटानुप्रास (ख) इत्यपरैरुच्यते ।
पदस्याप्येष:-२०४ का एषः लाटानुप्रासः पदस्थापि, 'पपि'शब्दात् पदांशानां पदानामपिक्रमेणोदाहरणानि
कृष्णत्वेन सखि ! प्रादुर्भावो मन्ये मनोजनेः । मनोजनेः पुनरियद्ददग्धीवैदुषी (ख) कुतः ॥ १० रत्नानि रत्नाकर एव सन्ति पुष्याणि पुष्याकर एव धत्ते ।
गुणो गुणने लभते प्रकाशं यशो यशोदासुतसेवयैव ॥ ११ पदानां यथायेषां न वृन्दावनचन्द्रलीला हृद्यस्ति तेषामपरैर्गुणैः किम् । येषान्तु वन्दावनचन्द्रलीला हृद्यस्ति तेषामपरैर्गुणैः किम् ॥ १२
एवञ्च वृत्तावन्यत्र वा पुनः । वृत्तात्तयोश्च वा नामः सारूप्ये स्यादथापरः । २०५ का तत्रैव वा समामेऽन्यत्र वाऽसमासे समासासमासयोर्वा नान एव, न तु पदस्य, सारूप्ये सत्यपरो लाटानुप्रासः । (ख)
पदानामनेकेघामपि। वैदुधी पाण्डित्यम् । अनेकपदस्यानुप्राम:, अस्यैव भिनार्थ वे यमको भवतीति ज्ञवम्। ___ नाम्न: प्रातिपादिकस्य समानरूपत्वेन नतु नामविभक्तिघटितपदस्य। प्रभृतिलक्ष्येष्विव सतरामल्प प्रसरायामलङ्कतो शक्ति: प्रयोगश्च स च विदग्धमावसंवेद्य मेषकाकुमहिते कूटकम्मणि प्रवर्तते। पदपरिश्त्तमा नास्य गन्धोऽपोति शून्दालार एवायम्। 'दिरेफ' इत्यस्य ववर' इत्यर्थान्तरं टोकाकृता स्वीकृतम्-परंभ्रमरकर्माभिव्यक्किना घटकामुकत्वेन घटितोऽप्यथं स्यात् । 'किश्चित्' 'धोराकाऽपि' 'कामेधेहादिधु सुस्पष्टोदया कष्टार्थता न दोघायेत्यलम् । (१) 'लाटोऽविदग्ध' इति (ख) (क) पुस्तकयोः पाठः ।

Page #300

२५४
अलङ्कारकौस्तुभः । उदाहरणम् हिमकिरणकिरणमधुरा राका राकाऽमृतांशुमुख ! भवतः ।
विरहे विरह मूर्छा सख्यास्तां केवलं दहति (3) ॥ १३ नेह (1)- सुमहिमहिमकरमधुरा मधुराकाया निशा निशातयम् ।
तव रुचिर ! चिरविलम्बे प्रदहति तां कृष्ण ! कृष्णवमेव ॥ १४ इदन्तु यमकान्तर्गतमेव भिन्न भिन्नार्थत्वात् (ख) । तदेवं वर्णितश्छ कत्तिपदावयवैकपदानक पदनामसारूप्यात् षट्प्रकारोऽनुप्रासः ।। (३) यमकं त्वर्थभिन्नानां पदादीनां समाऽकृतिः (5) । २०६का
परस्परमर्थगतभेदवतां पदपदावयवानां समाऽततिः सारूप्यं यमकम्(ग) ।
राकाऽस्टतांशुः पूर्णिमाचन्द्रस्तत्तुल्यमुखेति श्रीकृया सम्बोधनं, तव विरहे मूळरूपसख्याश्च विरहे राका पूर्णिमा तां दहति। राका कथम्भूता? हिमकिरणचन्द्रस्तस्य किरणन मधुरा।
इयं वसन्तकालीनपूर्णिमाया निशा निशाता विरहिन्या दुःखदायकत्वेन तीक्ष्णा कृषावा अग्निरिव तां दहति । निशा कथम्भता ? सुमहिमचन्द्रेन मधुरा। "हिम” "हिम" "मधरा' 'मधुरे"त्यादिपदानां भिन्न भिन्नार्थत्वादिदसुदाहरणं यमकान्तर्गतमिति नेयम्अतोऽत्र यमकत्वमनुप्रासत्त्वमुभयमपि वर्तते (ख)।
एवमिति-छेकानुप्रास एकः, वृत्तानुप्रासो द्वितीयः, लाटानुप्रासश्चतुर्विधः ,एव क्रमेय घटप्रकारोऽनुप्रासः।
(ख) अनुप्रासस्य कृत्रिमतायां स्वभावसिडायामपि न तावत् किमपि मानवकृतं कायं भूतं भवत् भयं वा यन्नास्य साहायकमयेक्षितुमहति । (Cf. the aids of Assonance, Alliteration, Oncmatopeia, Rime etc. in all verse) परं मधुररचनायां सुकुमारमागऽस्य प्रकर्ष: सहजसिद्ध एव प्रतिभाति । 'प्रेमयशोमय मिटकं पदं वा । अत्र 'म'म' 'दंदं' 'तो' तो' 'यं यं' 'म' 'म' इत्यनुक्रममनुन्याम: । उपनागरेति-उद्भटादयवेवम्। प्रकाशकृता रुद्रटादिप्रदशितवृत्तिपञ्चकस्य वामनराजशेखरभोजादिकृतग्रन्थेषु प्रदर्शितरीतिभिः सामञ्जस्यसाधनाय 'कंघाञ्चिदेता वैदर्भीप्रसुखा रोतयो मता' इत्यभ्यधायि-न स पन्था अत्र सम्यगनुसृतः, रीते: एथक प्रसङ्गे व्यवस्थापितत्वात्। परं विलासविन्यासक्रमोत्यमत्र चमत्
(3) "-मुख यदि माम। प्रकटितनिजगुण ! गुणखनिमदहत्तत्ते नमः प्रम्" इत्यायाया अस्याः पाठान्तरं (ज) पुस्तके।
(4) 'न है त्यंश: (इ) (क) पुस्तक योनास्ति । (5) 'समाहति'रिति (क) पुस्तके कारिकायर्या वृत्त्यशेक्ष पाठः ।

Page #301

___ २५५
सप्तमः किरणः । एतच्च पादजेत्वेन नवधा-२०७ का एतत् यमकम् । प्रथमस्य तु । हितीयेन तीयेन चतुर्थेनेति तत्तिधा ॥ हितौयन्तु तृतीयेन चतुर्थनेति च विधा। तृतीयन्तु चतुर्थेनेत्येक एवेति षड़ भिदः ॥ प्रथमस्त्रिष्वपौत्यन्य इति सप्तदयं पुनः । प्रथमस्तु चतुर्थन हितौयस्तत्परेण च ।
प्रथमस्तु द्वितीयेन टतीयस्तत्परेण च ॥ २०८ का प्रथमो द्वितीयेन टतीयेन चतुर्थेनेति त्रयो भेदाः। हितोयस्तृतीयेन चतुर्थे नेति चेति हो। तीयश्चतुर्थेनत्येकः । प्रथमस्त्रिध्वयीत्येकः । प्रथमचतुर्थेन द्वितीयस्तृतीयेनेत्येकः,प्रथमो हितीयेन तृतीयश्चतुर्थनेत्येक:-एवं नव ।
अश्लोकश्लोकयोश्चात्तत्रा वेधा भवेदथ । तेनैकादश भंडाः स्यः पदभागे च पूर्ववत् ॥ नवधैति भिदा जेया वितियमकोड़वाः ॥ २०६ का
अईश्लोकात्तया लोकावृत्तमा च पुनरेकादश। पुनः पदस्य भागे च यद्यमकं तत् पूर्ववववधेति. विंशतिर्भेदाः ।
पादस्य तु विखण्डत्वे विंशभेदाः प्रकीर्तिताः। चतुःखण्डत्व' च पुनश्चत्वारिंशदभवेनिदा (ग) ॥ २२० का
कारित्वमिति सार्थकमस्य प्रकारस्योपनागरत्वेन कथनम्। वृत्तीति-वृत्तिरात्तिरिति यावत्। एवमेव विद्यानाथ: 'एकदित्रिप्रभृतीनां व्य अनानां यदा भवेत् । पुनरुक्तिरसौ नाम वृत्तानुप्रास इष्यते॥' नाथेति-न अति पदभक्तिः, सा च व्यपंवाक्ये कियरम्वाभाविकीव प्रतिभाति। 'समझे' त्यत्र सङ्केतः पारिभाषिकोऽथ इति बहवः । 'मनिमेटमनिच: साधत्वं कश्चिदुपपाद्यम्. परं केचिदोडशा: प्रयोगा यर्शचीनसाहित्य उपलभ्यन्ते! कैश्विदितिअल्पप्राणाक्षरं शिथिलमिति कायादर्श गौड़ोरीतिविसुख प्राचार्यदण्डौ। परमेष्वपि म्यलेषु नोत्कर्षासः, तत्र निरुक्ताया गौड़ीरीतेरादरदर्शन मिति 'कैश्चि'दित लेख: । लाटानुपाम

Page #302

२५६
अलङ्कारकौस्तुभः । दिङ्मात्रमुदायिते
सुरतरुरीष नतानां सुरतरुचिर्गोंपतरुणीनाम् । विभुवनजनकमनीयो()जयतादाभोरराजयुवराजः ॥ १५ सुरमार्थभूषित पदैब्रह्मादिभिरधिकभक्तिसनमः। सुरसार्थभूषितपदैः स्वः स्तुतः केशिहा जयति ॥ १६ मन्मथनमदन्तग्या केटिलोऽज्जनकालकूटाताः । प्रियसख ! कटानविशिावो मन्म यनमदं स राधया ससृजे ॥ १७ जयति व्रजपतितनयो नमदनमत्तल्यकारुण्यः । न मदन ! मतुल्य हता काऽपि विना येन मान्तुदसि ॥ १८ राधा सुकुमारतनुर्मदनवधानादुपैथति ग्लानिम् । बहोऽयमञ्चलिस्ते मदन ! वधार्थ न तां वितुदेः ॥ १८ वजपतिनन्दन ! नन्दय नन्दय वृषभानुनन्दिनीहृदयम् ।
मदनमदोज्ज्वलमतुलं मदनमदोजःप्रसादमाधुर्य्यम् ॥ २० नताना भक्तानां सुरतरुः कल्पवृक्षः गोपरमणीनां सरते रुचिर्यतस्तथाभूतः। सुराग मार्थ: सुरसमूहस्तेन भूषितं पदं येषान्तेलवेदिभिः सरसो योऽर्थस्तेन भूषितानि पदागि येषु ते: स्तवैः स्तुत: श्रीकृष्णो मन्मथेनामिलाघेण नमननमन्तरं यस्यास्तया राधया मन्मथने मदो गर्यो यतस्तद्यथा स्यात्तथा स कटाक्षरूपो बाण: समजे। नमति नबनमत्यनने तुल्यं कारण्यं यस्य सः, यहा नमति ननेऽनमत सुईतुल्यमेकरसं कारण्यं यस्य सः। हता वु:खिता। 'नन्दय नन्दये ति वीमा । मदनमत्ततयोज्ज्वलं मदेन गवण नमन्ति भावाधिक्याजमान्योन:प्रसादमाधुर्याणि यत्र तहदयम् । अोजो बलम् । सदासदत्तमानं नित्यमित्यर्थः। पति-लाटाण्यप्रदेश (यस्य गुज्राट् इत्याधुनिकी संज्ञा) प्रचलितमनुप्रासक्रमसपलक्षातत्। स तु कोमलात्मा पदपदांशावयवभेदेन बहुधा भिन्नश्चेत्याकरे दृश्यः। तस्य शिथिलेति निरुक्तेन सहाभेदकथनं न सर्वजनसम्मतम्। 'वेदग्धी 'वैदुधो भयवापि भावलक्षणस्य व्यनः स्त्रियां प्रयोगः यकारस्यानुहेशश्च सामग्रीचातुरीत्यादिवत्, व्यनः पित्करणाङ्गीकारे बहुलमिति वामनः । भिन्न भिन्नति- इयमेव लाटानुप्रासाद्यमकस्य झिदा। वसन्तपूर्णिमाया इत्यादि भिन्न भिन्न एवार्थः। एवमन्यत्रापि। अतो नेघ लाटानुप्रासः। प्रकृतोदाहरणे 'मधुरा' इत्यस्य ललितात्मिका 'मधुरकाया' इत्यस्य वसन्तपूर्णिमाया इत्यर्थः । लाटानुप्रासे तात्पर्य्यमात्रभेद: यमकेऽभिधागतार्थभेदोऽपि, एवं टीकावदुक्ति: 'अतोऽत्रे'त्यादि न हृद्या, यमकस्यानुप्रासापवादत्वेन विधानसामर्थ्यात् ।
(6) 'जयति अनराजयुवराज' इति पाठः (ज) पुस्तके ।

Page #303

सप्तमः किरणः ।
काननं जयति यत्र सदा सत् का न नन्दति यदेत्य मुखत्रीः ।
का न नन्दतनयस्य मनोज्ञा काऽननन्धयति वा न हि तस्य (ग) ॥ २१ यथा वा----(ग) नवपयोधरकान्त ! विरम्यतां न वप योधरसं हृदि मान्मयम् ।
नवपयोधरकान्त ! स वै भवानवप योऽधरपः प्रतियोषिताम् ॥ २२ कामन्दधाना हृदयेऽनुरागं स्मरालसाङ्गी विदुनोति बाला। स्परालसाजीकुरु ता मुकुन्द ! का मन्दधाना न भवेद विना त्वाम् ॥ २३ समस्तकल्याणगृणैकवारिधे ! समस्तवास्ते कतमस्त्रिलोक्याम् । नमामि, मे माधव ! सम्प्रसीद, न मामिमे द्यन्तु दुरन्ततापाः (8)॥ २४
हे नवपयोधरकान्त ! नवमेघश्याम मान्मथं योधरसं हृदि न वप नागेपयेत्यर्थः । भवपयोधरा कान्ता यस्य हे ताश ! नवा नवीनाः, तासांप ! प्राण शोषण ! पे ओवै शोषये, हे मज्जीवनशोधकेत्यर्थः। यत्वं मविपक्षरमणीनामधरं पिबसीति । कामं यथेष्टमनुरागं दधाना बाला। अतस्तां स्मराङ्गीकुरु च, हे अलस ! त्वां विना का मन्दधाना न भवेत् अपि तु संवैव। धानं धारणं, मन्दं धारणं यस्याः दुःस्थितेत्यर्थः। द्यन्त खहयन्तु। - (ग) तुल्यथु तिनिदाना माधुर्यसतिरनादिकालत: सर्वनैव मानवमनोवृत्तिं गदयतो . शोभाकारितयाऽलङ्कारमार्ग प्रकृष्टमुपस्थाप्यते-तत्र भाषास कासुचिचियोपधायकता. सखेन तस्या ऐकान्तिकतया स्वरतो वणतो वा खरवर्ण मिलितादधरादाऽविर्भावः, कासुचित् पुनरन्यथाऽपि स्वरवर्णसंहतिसादृश्येन तस्याः स्फुरणम्। पूर्वत्र क्रमगणनाऽर्थभेदादिचिन्ता च यभिचारिणी, इतरत्र क्रमो विभिन्नार्थवत्ता च सुखं लिङ्गम्। प्रथम स्तावदनुप्रासपदवाच्यः, दितीयो यमकमित्यन्वर्थ मभिधीयते। पूर्वत्र रमपुरिणााता भवितुमहति, अन्यत्र तु कटकल्पनाश्रयतया रसपरिपन्थित्वं बहुश एव जायते, यदाहु:'तत्तु ने कान्तमधुर मिति यमकान देशे पालङ्कारिकचूड़ामणय याचार्यदाहिना 'मानुपाया रखावहे'तीङ्गितेनास्यानुप्रासतो बहुशो लघत्वं निपुणं प्रतिपिपादयिष स्मन्थे-चपरेऽप्यर्वाचीना: खां विमतिसद्घोषयन्तो रखाहितकायतत्त्वाः 'प्रायेण यमके चिने रमपुटिन दृश्यते' इत्यादिमतवादेन । परमासीन कश्चन काल: यत्रास्य भूयानादरो निपुणकविकर्मतया काथाङ्गरूपेण खौकारश्च कविसमुदायसम्मतो नात:। कालिदासकते रघुवंशे भारविकाचे च काचिदवत्रिमेव शोभनरुपनीय दर्शवत्तौति सहृदयानासुपलब्धिरेव प्रमाणे-भट्टिकाये (8) इत अ “यथा वा-सदासदानन्दमयं वपुस्ते सदासदासौनिकर पुरञ्च ।
__महो महोद्दामरसस्तवायमही मही भूरि तव जय !॥' प्रत्यधिकः श्लोकः (ख) पुस्तकस्य तलभागे दर्शितः, मुद्रितपुरके चोपलभ्यते । टीका च तबल्या प्रथिममायोप्रलभ्यते।
३३

Page #304

२५०
.. अलकारकोस्तुभः । . पादर्ज नवधा यमकं दर्शितम् (ग)-अथ पादभागजानि दर्शयन्ते।
कलह कलहंसानां कलह क-ल-हंसकाः । अभ्यस्यन्तीव गोपीनां चरणाम्भोजवासिनः ॥ २५ मधुरा मधुराकाया रजनी सा यदाऽजनि । मधु-राम-धुरा कासां तदा नासीचीः पुरः ॥ २६ साध्वसाध्वन्यदत्ताधि, गुरूणामपि सविधौ । कृष्ण वीक्ष्योतमका साऽसीत् साध्वसाध्वविचारतः ॥ २७ काञ्चीदानो रवस्तस्या रणतोऽरणतोऽतनोः ।
रण-तोरणतो भूरित्रिणः कृष्णमनोऽहरत् ॥ ३८ गोपीनां कलहंसका: के सुखं लान्तौति तथाभूता इसका: पादकटकाः कलहंसानां कादम्बकानां कल हमभ्यस्यन्तीव ; ते यथा परस्परं कल हायन्ते तथा कलहायन्ते इव । कोटशम् ? कलमयक्तमधुरध्वनि जिहोते प्राप्नोतीति तथा, तत् हन्तीति वा तारमित्यर्थः । हरेरणे कास पौयमानमधुभी रामधुरा रमणातिशयो नासीत्। साध्वसाध्वनि साध्वसपथे न कदाऽपि दत्तावको यया मा गुरूणामप्यग्र उत्सुका आसीत् । काञ्चौदाम्नःकथम्भ तस्य । अरगतो गमनावो रणतः शब्दायमानस्यातनोः कन्दर्पस्य रणसम्बन्धिन तोरगाहन्धनमालायाः सकाशादपि भूयसी श्रीर्यस्य तस्य । नमुसकाइखो नुमागमश्च ।
माधकाये तदनुसारिणि नातिप्रसिद्धे गड्डलिकाप्रवाहपतिते सगंबन्धकायकदम्बके, यमकमावाहतीविते कीचकवध हरिप्रबोध-नलोदयादानेककाय विशेधेऽस्य स्फुरणन्तु न तथा सहृदयहृदयहारि। नेतचित्रं यदस्य इत जहमा चीनकविसमयमये नये कायान्तगड़भूततया तुच्छत्वमयसिद्धान्तः । तथा सति न तावदस्य परमार्थतो माधुर्य्ययनकत्वमपाक्रियते-परं न निखिलं माधुय्य शब्दाश्रयमेव प्रशस्यमित्यररीकारः। नाप्यनेन सकलजनसंवेद्यः सदर्थसमाभिः शब्दमाघाखादो वाऽपलप्यते यमाश्रित्य प्रतीच्यसाहित्यभेदेष Onomatopeic poetry इति कायभेदपरिगणनं यसपलक्ष्य च तत्रत्यसमालोचकानां समय:-'Tis not enough no harshness gives offence The sound must seem an echo to the sense'. प्राचीनार्यसाहित्ये चास्य वैशिष्टयस्य 'स्वचरणविनिविटेपुरैनकीनां झणिति रणितमासीत्तत्र चित्रं कलचे त्यादिकोमलबन्धे पदो, 'एते ते कुहरेषु गहरनददः गोदावरोवारय इत्यादिकठोरजिष्टायां भवभूतिवर्ण नायां, “पञ्चद्भुनभ्रमित चांगदा. ऽभिधाते'त्यादि वेण्यां साटोपोक्तौ च प्रकाशः। परमेषामनुप्रासतया ग्राणं सम्प्रदाय. सम्मतमित्यविरुद्धम-अनुप्रासभेदाच वावः प्रतियुगं प्रत्यालङ्कारिकवयं भिना इति

Page #305

- सप्तमः किरणः।
२५ दृशोरगोचरेणैव हरिक्षा हरिणाधि ! ते। कपोलभित्तिर्मानभहरिणा हरिणावतिः ॥ २८ अगोचर सति हरी दहत्येष मनो मम । मदनी मदनोदेनामदनो मदनोजसा ॥ ३० सदासदासोनिकरैः परिच्छदैः सदा सदानन्दविलासविग्रहः । सदाऽस (ग)दाक्षिण्य कपाऽदिभिगुणे : सदासदारो विललास माधवः ।।
दृशोरगोचरेसेंव खता हरिणा श्रीकृष्णेन तव कपोलभित्ति: हरिणाकृति: पाण्डविरभूत् । कोशेन ? मान एव इभो हस्ती तस्य हरिणा सिंहेन। मदनो मनो दहति । केन ? मदनोदेन मत्तताखण्डनेन। कौश: १ मदनोजसा ममावल्येन मदनोऽर्षणः, मदि हर्ष । (७) परिच्छदैः सह मदा मन्नानन्दमयो विलासो विग्रहश्च यस्य स माधवः। दा दानम्, यासो दीप्तिः, दाक्षिण्यश्च तदादिभिर्गुण: सन्नास उपवेशो येषान्ते दारा वस्य सः।
बातमेव । अत्यनुप्रासस्य निरूकानुशासनिकसवर्णत्वमययञ्जननिष्ठत्वखरूपस्य, दशा दग्धं मनसिलं जौवयन्ति दृशव या' इत्यादिलक्ष्येघु स्फुटस्य, अन्त्ययोज्यावर्तितया ख्यातस्यान्यानुप्रासस्य ‘मा जहौहि धनागमलपणां कुरु तनुबुद्धे मनसि विटणा'मित्यादि-बहुप्रसिद्धलक्वेवाविर्भवतो यथा नात्र ग्रन्थे गणनं, तथा प्रतिदेशं मिनस्य कार्णटो-कौन्तलीत्यादिमाम्बा लक्षितस्य कडाभरणकृता कृतोद्देशस्य हादश विधस्यापि न सूचनमित्यप्यविरूतो मार्गः, यत एषां दिग्दर्शनम्यायेन विन्यास एव साधीयान् । नाव्यशास्त्रशता पुनमकस्यैवैकस्य शब्दालकारतया गणनं कृतं, तथाऽलङ्कारिकसम्प्रदायसिहस्यैव यमकस्य तत्र लक्ष्यलक्षवानि । अनुप्रासस्य तत्र कथं न ग्रहणमिति तु सम्यग्विमर्शनौयम्। 'एतद्दशविधं ज्ञेयं यमकं नाटका अयम्' (१९६२) इत्यभिधानन्तन, परं नाटकाश्रयस्यालङ्कारवातस्य गणनायर्या शब्दालधारकऽनुप्रासस्यैव ग्रहणपरो निबन्धो वरीयानिव प्रतिभाति। इदानी परिचितेघु नाटकेनुप्रासस्यैव प्रसारो दृश्यते, यमकन्तु तत्र विरलविरलमेव। रामायणादिप्राचीनतमरचनादि. म्बप्येवम् । एवं स्थिते प्राचां यमकपदेनानुप्रासस्यापि ग्रहणं, व्योमध्ये यमके चाव्यादरप्रसङ्गः न सशकः प्रतिपादयितुमिति बहवः। 'नानाकारण कान्तराराधितमनोभवा। विविक्तन विलासेन ततक्ष हृदयं नृणामित्यादौ खरैकश्मनाऽवृत्तावपि केघाश्चित् यमकत्वकथवः मेतत्पक्षेऽनुकूलं यमकतोऽनुप्रासस्योगवे विश्वासकारिताबीजमपौति बोअम्। अन तावत् . प्राचा भामधेन तो भरतीय नाव्यशास्त्रनिहिशेऽलवारचतुष्कनुप्रायस्य प्रयतया योगः
७) "दासदामोनिकरैः सह वर्तमान अवधिकोऽमोऽस्याये (ख) पुखक एवोपखभ्यते ।

Page #306

२६०
अलङ्कारकौस्तुभः |
(११) (22) (3) (5) (१५) (१४) (१३) केश नाकेशि नाथेन कामिना ऽकामि नादरः ।
(e) (२) (६) (५) (३) [४) (१०) (१) कामिना काऽमि ना वा श्रीः केशिना केशिनाशिना ॥ ३३
(2) (१) (३) (११) (१०) (१२) (१२) त्यावर त्या विद्वता नवीनै-रत्यावि रत्यावि मनोजरागैः ।
(४) (५) (१४) (१५) (१६) (६) (७) (८) (2) रासे ऽचरा ऽसेचनकै-विलासै रामे च रामे चतुरा मृगाक्षी ( ग ) ॥ ३३
एवमष्टादश ।
केशिनाशिना श्रीकृणोन का श्रीर्ना व्यामि न प्रापि ग्रपि तु सर्वैवेत्यर्थः । " श्रम गतौ” " मा नो ना प्रतिषेधे” । कामिना अभिलाघवता केशिना प्रकृष्टकेपशेन को ब्रह्मा तस्येश्वरेण वा. केशिकस्य जलस्येट ईश्वरो वरुणस्तस्मिन् । तथा नाकेशि इन्द्रे च व्यादरो न व्यकामि न चक्र इत्यर्थः । कुतः १ नाथेन सर्वेश्वरेण कं सुखम् ग्रमितुं प्राप्तुं शीलं यस्य तेम पूर्णसुखेनेत्यर्थः।_ म्हगःची विलासैः कर्त्तृभिरासे, अल दीप्तप्राधानयो:, व्यादधे इत्यर्थः । कोट्टशैः ? आसेचनकैः 'तदासेचनकं टप्तेर्नात्यन्तो यस्य दर्शनात् । सा कीदृशी ? रासेऽचराऽचच्चला रासे रखसमूहे च चतुरा । व्यविरत्या विरतिरक्षितया प्रीत्या विशेषेण वृता । तथैव अत्याविरतिप्रकट ं यथा स्यात्तथा नवौने: मनोजरागैः कर्त्तृभिरत्यावि व्यतिशयेन रहते
1
तस्यादिमतया निवेशश्च दडिदर्शितालङ्कारचक्र स्वभावोक्तेर्योग इव निर्बन्धान्तां कामपि व्यवस्था सद्भावयतीति तु पच्चान्तरे चिन्तनीयम् । भरतीयेऽस्यालङ्कारस्य काच्चीयमकाट्यो दश भेदाः दर्शिताः भामहग्रन्थे पञ्च भेदाश्चक्रवालादयो गृहीता, भट्टिकाये तथा काथादर्शदर्शिते चक्र े च भूयानस्य विस्तरः, वाग्भटादार्वाचोनग्रन्थेषु विस्तृततरा विभागाच दर्शिताः । ते सर्वे याकरत एव ग्राह्याः । ora कौस्तुभे तु प्रकाशलता कृतोद्देशानां लक्ष्यलक्षणयवस्थाऽनुस्मृतिः, परं ललितप्रायरचना निपुणानां तदानीन्तनगौड़ीयकविचूड़ामोनामादर्शनात्र श्लोका नानुपभोग्या इति महत् गौरवं ग्रन्थकृतः । 'व्यपेतव्यपेतात्मा'-' ऽदिचितभेदवतोऽस्यात्वापि परामर्श: व्यव्यवधानेन व्यवधानेन च दैविध्शेन स्वरव्यञ्जन संहतेरुच्चारयातृ - यथा लक्ष्य ेषु । एवमपि यमकश्च वचित्रेषु बवयोर्डलयोन भिदि 'व्यभियुक्त समयः खोकरणीयः । यमकगता दोषा: 'यमकच्च विधातव्यं न कदाचिदपि विपादित्यादयोऽग्रे दधिष्यन्ते । 'समाहृति'रिति पाठे समाहारः संहतिरित्यर्थः । अर्थगतभेदवतामितिक्कचिदेकस्यानर्थकत्वं, कचिटुभयोयरप्यनर्थकत्वं कचिदुभयोरपि सार्थकत्वमिति यथायथं लक्ष्यम् । ara बहुवचनमविवचितं दयोरप्यावृत्तौ यसकाङ्गीकारात् । चिलिचतुः खण्डे त्या
9

Page #307

सप्तमः किरणः ।
२५१ मनोज-हार-प्रतिमा समाना सरस्वतीते ! मद-सु-स्वरूपे ।
मनो जहार प्रतिमा समाना सरस्वती ते मदसुखरूपे ! ॥ ३४ अवित्तिः ।
न वंशी-कर-मासाद्य यमानुजनिभङ्गतः । कस्या विशदतां याति मनो मानपरिभवम् ॥ नवं शीकरमासाद्य यमानुजनिभङ्गतः ।
कस्याविशदतां याति मनो मानपरिमवम् (ग) ॥ ३५ श्लोकात्तिः । अयमेव समुहकः । एकविंशतिः । हे मदसुखरूपे ! मत्प्राणतुल्य ! तव सरखती वाणो मम मनो जहार। कीडशो। मां प्रति समाना सादरा । पुन: कोहशी? मनोजस्य हारस्य प्रतिमा सकाहारतुल्या हृदयधारणाईत्यर्थः, समानाऽवक्रा। मदस्य मत्तताया यत् स सष्ठ खरूपं तसिन् सरखति समुद्र इते सङ्गते! हे मूर्तमत्ततासमुद्राप्रविष्ट इत्यर्थः ।
अथ सर्वाता वैयर्थ्य यथा ब्रह्माखप्रयोगः क्रियते तथा मानभङ्गार्य नानाविधोपायानां वेयर्थः सति श्रीकृष्णोनापि सङ्कतमुरलीवादनं क्रियते, सरलीनादश्रवणमात्रेण (ro) सा विगतमाना प्रसन्ना बभूवेत्याह-नैति । वंश्याः करं कलमासादा यमनियमासनाय शानयोगस्य प्रथमो यमस्तस्यानु पश्चाजनिरुत्पत्तिर्यस्य स नियमस्तस्य भङ्गतः, तथा च श्रीलंष्णेन सह मया कदाऽपि सङ्गो न कर्तव्य इति यो नियमस्तस्य सरलौश्रवणेन भङ्गान्मानेन चश्चलं कस्या मनो विशदता न याति, अपि तु सर्वासामेव । पुमस्तस्यैव शोकस्यार्थान्तरमाह-यमानुजनियसना पुण्यनदी तस्य भङ्गतस्तरङ्गाज्जातो यौ नवीन: शीकर: जलकणस्तमासाद्य मानेनाभिमाननाद गर्वन दोघेण परिप्लवं कस्य मन: अन विशदतां याति, अपि तु सबंधामेव, यमुनाजलस्पर्शस्य सर्वदोषनाशकत्वप्रसिद्धेरिति भावः। दिना विभागेन भेदसंस्था प्रकाशलता सूचिताऽपि न विस्तरतो दर्शिता, सा च मनोरमैः पोरिह निबढा। यमकमित्यावृत्तस्याशस्य पूर्वत: मौसादृश्यादाकारतो संहत्या नियमनादा नियक्ता संज्ञा, इयमेव शैली प्राचीनानां शास्त्र कृतां यत्ते संजिनां संज्ञानिवक्तार्थ सहकारिगुणान्तराणि प्रकटयन्ति । सा च सुस्पदं दर्शिताऽचार्य्यदण्डिना गुणालद्वारादिविवेचनप्रस्तावे। यथा वेति-'कानन मित्यादि सोक आदिमकिरणे ईषभिन्नतया पठित इत्वतों यथा चेति प्रतीकेन नतनतरस्यावतारः। पादनमित्यादि-आईत्तिरित्यादि-एषां वक्ष्यमाणानाथ भरत-भामह-दहि गटोभटादिकतग्रन्थेषु लक्ष्यभेदादाचायथं सुख-गर्भ वृत्ति-पुष्प-वृन्त
(10) "श्रीकचेनापि वादितसतमुरखोपमावणे त्वयः पाठो मुद्रितपस्ती।

Page #308

अलहारकौस्तुभः। आद्यन्तमध्यभेदन क्रमादथ समुच्चयात् ।
अन्तादिभेदेन पुनर्बहुधा गमकक्रिया (ग)॥ २११ का आदियमकमन्तयमकं मध्ययमकमाद्यन्तमध्ययमकमन्तयमकमिति पञ्च भेदाः। क्रमेणोदाहरणानि
कलाकलापेन गरीयसा हरिनंदीनदौप्तिः करुणारसाम्बुधिः । मुरासुराणां मुकुटाटवीमणिः सदा सदानन्दचिदात्मको बभौ ॥ २१ रोषेण शवन्न हि नागरी गरी-यसा(ग) कठीरत्वमुपेत्य भात्यभा । विहाय मानं हरिमानयानया धिया हि सर्व भवतीहितं हितम् ॥ ३७ मदन सङ्गर-सङ्ग रसाकुला भव विहारिणि हारिणि ! माघवे । कुसुम-राजि-विराजि-विभूषणा मधुप-राग-पराग-पराचिता (ग) ॥ ३८ माऽसो मासो मरीचः समधुर मधुर प्रेयसी-प्रेय-सीमा
हन्दा वृन्दावनत्रीरुपवन-पवन-भ्रान्तिरान्तिरम्या । गरीयसा शश्वद्रोघेण कठोरत्वमपेत्य काऽपि नागरी न हि भाति। यतोऽभा विगत कान्तिका। धिया तव सर्व हितमीहितं वाञ्छितं भवति, वर्तमानसामीप्ये वर्तमानप्रयोगः।
हे हारिणि ! मनोहारिणि ! माधवे विहारिणि सति मदनयुद्धस्य सङ्गे यो रसस्तेनाकुला भव। कधम्म ता ? कुसमथिभिर्विराजि भूषणं यस्यास्तथाभूता सती। अथ मद्यपाना रागो रञ्जनं येभ्यस्तथाभूतैः सुगन्धः परागैः पराचिता याप्ता सती च ।
उद्दीपनविभाषानाह-मास इति। मासचन्द्रस्य मरीच: किरणा: मोऽस: मां शोभामस्यन्तीति माऽसः शोभानिक्षेपिका इत्यर्थः। वृन्दावनस्य औः शोमा कोहशी? समधुरा दङ्गाररससहिता एवं मधुराश्च या प्रेयस्यस्ताभिः प्रेयं पूरयितुम सीमा सुन्दै यस्याः सा, तथाच वृन्दावनौयशोभायाः सीमासमूहावधिः प्रेयसीनां साहितेनैवेति अयम्। उपवनेषु पवनस्य भ्रान्तिभ्रमणम् अभ्रान्तिरम्या अभ्रान्तिईन्दावनीयोपवने मम मन्दगमनमेवोचितमिति या सावधानता तया रम्या। बालम्बनविभावमाह-दह समस
पुछ-पक्ति-परिवृत्ति-संदंश-काश्ची-पदान्तानेड़ित-श्लोकाभ्यास-ससहक-यमकावलि-महायमकाद्यशेषविधा भवति संज्ञा-इतोऽधिकानि संस्थाऽन्तराणि च तेभ्यो भट्टिकाआदितचैव पानानि । बघेति-अादान्तादिभेदगणना प्राचीनानुसारिणी दिखरडेवादिविच्छित्तिविशेषजीवातुरर्वाचीन राजाविता। वस्तुतख्वसंख्य एवायं भेदक्रमः । सप्तविंशतिरिति तु वस्तुगळ्या मानार्या न किमपि तात्पर्य 'बहुधा यमकक्रियेत्येव निष्कर्षः। अयुक्पाद-युक् पाद मिश्र

Page #309

सप्तमः किरणः ।
नन्दानन्द प्रकन्दः सार-समर-स-म-व्यू-हारी हारी
सङ्गी सहीतदेव्या अहरहरहरदासराधां स राधाम् (ग) ॥३८ न मानमाधेहि मनस्वदःस्वदः शुभं शुभंयोः स्यति देवि ! तेऽविते (ग)। पहो पहोरात्रताऽरुषा रुषाऽयशो यशोदाभुवि विद्यतेऽद्य ते ॥ ४० प्रतिपादसर्वममकं यथा
ममत्वयाऽममत्वया न वेषितं नवे ! हितम् ।
माधिक का राधिके ! घर क्षमाञ्च रच माम् ॥ ४१ हरी राधामहरत् । कौशः। नन्द: [ग) सन्टहो य आनन्दलस्यायकन्दः प्रथममूल सरसमरे मम: मा शोभा तत्सहितो यो बलविन्यासस्तं हतं शीलं यस्य सः। 'यूहस्तु बलविन्यास' इत्यमरः। तथा हारी हारवान सङ्गीतदेयाः सङ्गी। रार्धा कोडशीम ? अहरहः प्रतिवासरमेव रासराधां रासस्य राधः संसिद्धियंतम्लाम। .. .. दूती प्राह-न मानमिति। मनसि मानं नाधेहि। कुतः। अदास्यदः पसथ : मानस्य वेग: हे देवि! शुभंयोः प्रशंसावत्याले तव शुभं मङ्गलं स्यति नाशयति अहंशुभमोर्युस्, इति युस। शुभमिति मान्तमययं प्रशंसावचनम्। अहो साचा । यहोरावकतममन:पौड़ा यतस्तया रुघाऽविते इति सम्बोधनम, तथा च तारमा बषा त्व मधुनाऽपि ज्वलिता नाभूरित्याश्चर्य, यशोदाभुवि श्रीकृष्णेऽद्य तेऽयशो दुर्यश एवेदं वर्तते। श्रीकृष्णोऽप्याह-मम त्वयेति। हे राधिके त्वया मम न हितं न वा ईहितं वाछितं भवति। कुतः ? अममत्वया मयि ममत्वशन्यया। ननु तर्हि मामुपेक्षख तवाह-हे नबे ! नित्यनूतनत्वात्त्वं मे चेतो लोभयसीति भावः। अथ च चेत: पोड़सि चेत्याहस्मरेण मरणेनाधिन:पौड़ा कामोद्गमो यत: हे तथाभूते ! यहा सरेण कन्दर्पण हेतुमाधिर्मन:पीड़ा यत: हे तथाभूते राधिके ! तस्मात् त्वं मां चर प्राप्तहि माच रच । सोति पादपूरणे।.
सर्वयमकादयोऽन्ये च अनामकाः सनामका: बहवोऽनोदाहाऱ्याः। 'सदासे'लादिष्वप्रयुक्तता लक्ष्या, 'कस्या विशदता'मिगदिष्वपि कृत्रिमो पदभङ्ग इति स एव प्राचीनो दोषः, 'रासेचरेत्यादिधु, 'ससारसा' इत्यादिषु च पदानां चादीनामनुदेशः, 'तेऽविते' इत्यादिध्वन्तिरेकपदतेत्यादि दोषप्रसङ्गाः यमकतया कथमपि सोफ्याः । 'गरीयसेन पादेन पदच्छदेऽत्र न किमाप माधुर्य-मान्थर्यमिव प्रत भासते। न तावत् सर्वत्रेयं दोघडष्टिः, यतो 'मदनसङ्गरसङ्गे'त्यादिषु उपभोग्येव काऽपि खादुता, 'विवतते' त्यादौपदो नलोदयादिवदाकारपद्येष्विव किमपि वैमुख्यमुक्तमेब, अतो हानोपादानयोर्भेद निदर्शनम् । मदनेति-रार्धा प्रति

Page #310

अन्लङ्गारकोम्तमः । मर्वयमकं यथा
(५)(८) (४) (१) (२) ससार सा ससारसाऽस-मार-सास-सार-सा ।
(३) (७) (६) ससारसाससारसा स सारसास-सार-सा (ग) ॥ ४२ प्रत्यक्षरयमकमपि केचिदिच्छन्ति । तद्यथा
(४) (५) (4) (८) () वि-वितत-नाना-माऽमा विविधधना ना-ववश्याश्या । (१०) (७) (२) (११) (३) (१)
सा साधुधुततरारा मम बबले लेहि-हित-तनु ! नु (ग)॥४३ इत्यादि एवं सप्तविंशतिर्भेदाः(ग) । विखण्डत्रिखण्डादिकञ्चोतोदाहरणेष्वन्तर्भवतीति पृथङ् न दर्शितम् । तथाहि 'अहो अहोरात्रकताऽरुषारुषा' (४० श्लोके) इत्यादी पिखण्डम् । 'मासी माऽसो मरीच्या (३८ श्लोके) इत्यादौ बिखण्डम् । 'विवितर्त' त्यादौ (४३ होके) चतु:खण्डम् । एवमन्यान्यपूह्यानि । गद्येषु तु नार्य क्रमः। तत्र यथा- 'सदा मोदर दामोदरे गुणसाराधिका सा राधिकाऽनुरज्यति स्मेति । . मा. राधा प्रातनिकुञ्जाच्चलति स्म। कोशी ? संसारसा सलीलाकमलाऽससारसांसवारसा आ सम्यकप्रकारेण आखो विक्षेपो यत्र असू क्षेपणे। तथाभूते सारे गमने य: सायो निद्रा तस्य सारं बलं स्यति खोयप्रतिभया इसयलोति सा; स गतौ सोऽन्तकम्मणि अन्तकर्मशब्दस्य नाशी हावश्चार्थः। ससारसा-मसारसा ससन्ति प्लतं गच्छन्तीति समाः, या सम्यक् रम्ति शब्दायन्त इत्यारसा:, अस्यन्ति दीप्यन्त इत्यमाः सारसाश्चक्रवाका यत: यां विलोक्येत्यर्थः सा। सब न तो, रस शन्दे, अस दीप्तौ। स: श्रीकृष्ण ससारेति पूर्वणान्वयः। कौश: मारसास-सार-सा सारसानां पक्षिविशेषाणामासस्योपवेशस्य भार: स्थैर्य तत् स्यति (साति) नाशयति स्वीयगमनेन चकिती कृत्येति भावः । __सा वनस्थली नाषवश्याश्या नौ आवयोरवश्य मेवाण्या याप्या अशा व्याप्तौ। विशेष्वनामायणं सातस्थलत्वात् । कोशी ? विभिः पक्षिभिर्वितता नाना मा शोभा यस्याः सा। अमाऽपरिमिताऽनुपमा वा। विविधानि धनानि यस्यां सा। साधु यथा स्यात्तथा धततरोऽतिखहित आरो गतिर्यस्या यया वा यां प्राप्यान्यन गमनं नैव युज्यत इति भावः ।
विशाखाऽति कहानन्दिन्या सङ्गतिसूचना। माऽस इत्यत्र समा धुरा यस्येति प्रेमप्रकर्षे समत्वे नोकेमहिमवत्यप्यर्थः नन्दानन्देत्यत्र नन्दस्य बनराजस्य नन्दन इति सुगम एवान्योऽयं ।

Page #311

सप्तमः किंरणः ।
भिन्ना अप्यर्थभेदेन युगपद्भाषणचमाः । त्यजन्ति भिन्नरूपत्वं शव्दा यत् (४) श्लेष ( यच्छेष) एव सः॥ .
२१२ का·
'अर्थभेदेन शब्दभेद' इति न्यायात् काव्ये खरस्यानुपयोगेन स्वरगतभेदाभावाच्च, केवलार्थभेदेन भिना अपि शब्दा युगपदेकदा यत् यद्यर्थान्तरभाषणचमाः सम्तो भिन्नरूपत्वं त्यजन्ति तदा सः श्लेषः (घ) । अर्थद्दयश्लेषणाच्छु षः । सं प्रकृतिलिङ्गवर्णप्रत्ययभाषाविभक्तिपदवचनैः ।
२६५
अष्टविधो, निरपेचस्तुल्योभयवाच्य एव नवमः स्यात् ॥ २१३ का निरपेक्षः प्रकरणादिव्यतिरेकेणापि तुल्यवाच्यदयः (घ) । क्रमेणोदाहरणानि - मनस्तुदन्तो क्षणदा बतेष्टा विधौ विरुडे तमसि प्रवृद्धे !
तस्मिन् प्रसव हरितः प्रसादं धन्या लभन्ते तमसि प्रनष्टे ॥ ४४
सा बबले बलवती भवति स्म । मम लेहिनी मन्मुख माधुय्याखादिनी हिता च तनुर्यस्याः, हे तथाविधे ! नु इति सम्बोधनम् । राधिका दामोदरे रष्यति स्म । कथम्भ ूता १ गुबेव साराधिका गुणेषु मध्ये ये सारभूता गुणास्तैरधिका । दामोदरे कथम्भते ? खदा मोदं राति दातीति तस्मिन् ।
मनस्तुदन्तीति- विधौ चन्द्रे विरुद्धे सतीष्टाऽपि चणदा उत्सवदाटतया यथार्थमान्त्री रात्रिर्मनस्तुदन्ती स्यादिति तस्मिन् विधौ प्रसन्न हरितो दिशः कल्पः प्रखादं प्रसन्नतां लभन्त इति । पचे, विधौ विधातरि विरुद्धे सति यत्तमसस्तमोगुणस्य वृद्धं तस्मिन् इष्टा: पदार्था ईचणच्छे दकाः सन्तो मनस्तुदन्तीति प्रथमार्हस्य, हरितः श्रीकृष्णातु जना धन्याः प्रसादं लभन्त इति द्वितीयाई स्थान्वयः ।
यत्रापि क्रमस्याचराणाच्च नियमितत्वात् यमकमेव नानुप्रास इति । गद्येध्विति - तथा च रुद्रटकारिका : - 'प्रायश्छन्दांसि विषयोऽस्ये 'ति । तत्त्र टीकाकृतां नमिसाधुचरणानां विवृतिः - 'प्रायोग्रहणात् गद्यमपि कापी'ति चोदाहाय्यी । 'मम लेहोत्यव सापेचत्वेऽपि गमकत्वात् समासः ।
(घ) 'विद्या तु भिद्यते शब्दो रूपतः स्वरतोऽथैत' इति शाब्दिकन येनार्थभेदभिन्नानामेव शब्दानामत्र कारिकया परामर्शः । रूपत व्याकृतितो न तु प्रकृतितः । वस्तुतस्त्वतेषामाकृतितोऽभिन्नानामपि प्रकृतितो भिन्नत्वं दुरपवमित्याह वृत्तौ 'अर्थभेदेन शब्दभेद' इति । 'सकृदुच्चरितः शब्दः सकृदर्थं गमयतीत्यभियुक्तम तिरव प्रभा । पाठगो सुनिना
३४

Page #312

अलङ्कारकोस्तुभः । पत्र 'ईक्षणदेति दाए लवने, 'क्षणदेति डु दाञ् दाने, इति प्रकृतिभेदः । इटा' इति पुलिङ्गम्। 'इष्टे'ति स्त्रीलिङ्गम्-इति लिङ्गभेदः। पुन'रिटा' । इति बहुवचनं, 'इष्टे' त्येकवचनं, तेन वचनभेदः । “विधा" वितीकारोकार..
सारूप्ये वर्ण भेदः। “तुदन्ती"ति शट प्रत्ययः, “तुदन्ति' इत्याख्यातप्रत्ययः, तेन प्रत्ययभेदः । 'हरित' इति पञ्चमी, 'हरित' इति जस्, तेन विभनिभेदः । भनेनैकेन षड़ भेदाः प्रदर्शिताः । पुनरपि भयन्तरण लिङ्गवचनभेदं दर्शयति
लीलाऽम्भोरुहगचिनी रतिरणक्रीड़ामोद्गारिणी निद्रोदभेदविलासिनी ववशताऽसङ्कोचसञ्चारिणी। अन्योन्यप्रणयप्रकाशन विधावन्योन्य संवादिनी
राधाया नयने हरेरपि तनुः क्षेमं विधत्तां तव (11) ॥ ४५ भाषाम्नेषो यथा-(घ).
उहामकामकण्डू लकरमण्डल चण्डिमा !
कालिन्दीकुञ्जरी धत्ते विहारं वारिमञ्जुलम् ॥ ४३ लोलाऽम्भोरुति-राधाया नयने तव हेम विधत्तां कुरतामिति परस्मैपदस्य हिवचनं, तथा हरेरपि तनुश्च तव जेमं विधत्ता मित्यात्मनेपदसैकवचनम्, घाम् धातोरुभयपदित्वात् । नयनयोस्तनोश्च विशेषणान्याह-लीलेत्यादि। स्ववशतेति-नेत्रपक्षे या श्रीकृष्ण निष्ठवशीभूतता तस्या असङ्कोचो विस्तारस्तस्य सञ्चारिणी, तनुपक्षे खकर्त का या जरानिष्ठवशीभूतता तस्या इत्यादि। ___ भाषाश्लेषः शौरसेन्याः श्लेष:। उद्दामेति- संस्कृतपक्ष: सुगमः। प्राकृतपक्षे-हे चद्धि ! हे कोपने ! कालिन्दीकुमरोधसस्ते (घ) जुलं युगलं इन्दशो विहारं वारिमं वारयिष्ये। कथं वारयिष्यसीत्याह-डलकरमं प्रस्तुतं कर्म मा डल मा डल प्रस्तुतानु. सारि कर्म कुर्वित्यर्थः। प्रस्ततकर्म कीडशम् ? उद्दामकामकम्। 'कालिन्दीकुमरे'ति 'उद्दामकामे ति पक्षयेऽपि समानार्थत्वात् भाषासमावेपाः, अन्यत् सर्वमर्थभेदाभापालेघ इति। भरतेन 'हास्यष्टङ्गारयोः खरितोदात्तं वीररौद्राङ्गतदात्तखरित'मित्यादिकया दिशा प्रतिपादितस्थितिकोऽपि काये स्वरभेदप्रसङ्गः प्रकृतेऽत्राकृत इत्यलं दुर्विदग्धप्रोटिप्रकटनेन । एवं स्थिते एकमेवाकारमाश्रित्य वर्तमानस्य पदघटकावयविनो भिन्नार्थत्वप्रकटने वाच्य निष्यन्तेऽस्मिन्नभिन्नरूपेण भिन्ना इति कृत्वाऽस्यालङ्कारस्थ श्लेघसंज्ञा। अलङ्कतिरियमार्य
(11) "विधत्ता भुवः" इति (क) (ख) पुस्तकयोः पाठः ।

Page #313

पदश्लेषो यथा
सप्तम: किरणः ।
२७
समराला रुषेवेयं राधिके ! सर्वदारुणा |
मतिश्च तव दृष्टिश्च समे एव बभूवतुः ॥ ४० कृष्णपचे बलवती दोषाकरपराङ्मुखी ।
समे ह तामसी रात्रिः सात्त्विकी च सतां मतिः ॥ ४=
वाक्यगतत्वेनायं समोभयवाच्यः । शब्दार्थश्लेषयोरयं भेद: - यत्र शब्दपरिवर्त्तनेनापि न श्लेषत्वभङ्गः सोऽर्थश्ल ेषः, अन्यस्तु सभङ्गाभगत्वाभ्यामेव शब्दश्ल ेषः । स चोक्तोदाहरणेषु, शब्दपरिवृत्त्यभावात् (ङ) ।
अर्थंश्लेषो यथा—
विलोलर्सफुल्लकदम्बमालः समुल्लसन्मज्जुलबर्हिबर्हः ।
1
अशेषसन्तापहरो जनानां कृष्णश्व मेघश्च सहो ज्जिहोते ॥ ४८ 'कदम्बा 'दिशब्दानां परिवृत्त्याऽपि न षत्वहानि:, इत्यथंश्लेष एव (ड)। अथ शब्दालङ्कार प्रस्तावे प्राप्तावसरतया चित्रकाव्यमपि दर्श्यते । तत्र यद्यपि - मानवत श्रीराधां प्रति श्रीकृष्ण ग्राह- समरालेति । साम्ये हेतुसाध - इयं मतिदृष्टिश्च सर्वदारणा सर्वस्मिन् काले दारणा सर्वदाऽरुणा च समराला दृष्टिपचे सम्यक् कुटिलेत्यर्थ:, यदुक्तम् मेदिनीकारेण 'व्यराजः कुटिले सर्जरसे सामनि दन्तिनी'ति । मतिपचे समरो युद्धं तत् व्यालातीति । कृष्णपक्ष इति - कृष्णपचे शुक्तातिरिक्तपदे भवत्पचे च । दोषाकरश्चन्द्रो दोषोत्पत्तिस्थानच्च । विलोलेति-माला सक्स मूद्दश्च । भारतीयसाद्दित्ये स्वतःस्फूर्त्तव स्वाभाविकीति सर्वत्रैवास्या श्रकुण्ठप्रसरः - परं गद्यकाव्ये - ध्वस्था भूयानुत्कर्षो लक्ष्यते । यत्रापि 'सर्वमत्यन्तगर्हित' मिति नीत्याऽतिवैदग्धीतो निकर्षोऽपि प्रासङ्गिकः प्रवृत्तः । पद्येऽप्यस्या विच्छिन्ति स्थूलशा प्रेत्येवं प्राचां निर्बन्धप्रकटर्न 'शेषः पुष्णाति सर्वासु प्रायो वक्रोक्तिषु श्रियमिति । भाषाश्लेषस्या परैरुक्ताद्भाषासमाखादलङ्कारात् स्वतन्त्रविषयता, पूर्वत्र भाषाभेदादर्थभेदोऽप्यानुषङ्गिकः, उत्तरत न तथेत्याभागात् । रुद्रटादिभिस्तूभयोर्भेदेऽङ्गीकृतेऽपि संज्ञाभेदकल्पः प्राचौनम तनियन्त्रितत्वात् कथमपि
परिहृतः । काव्यप्रकाशोक्त दिशा नाव तस्य तथा व्यतिरिक्तस्य लेशतः सूचनमपि । भाषाश्लेषे कचित् भाषासमेऽपि कष्टकल्पनाश्रय: दुष्करः परिहर्तु यथोदामे त्यादौ लक्ष्य । (ङ) 'सभङ्गः शब्दश्लेषः ग्रभङ्ग एवार्थश्शेष' इति प्रायोवादमपाकर्त्तुमुज्ञटादिकृतt सर्वस्वकृता कृताश्रयामाण्याश्रयिभावरूपां शब्दार्थोभयालङ्कार निर्देशव्यवस्थां दूषयितुचेयतरणिका । मम्मटादिभिर्विध्वस्ता समुद्रबन्धाद्यार्वाचीन निबन्धकुद्भिरुज्जीवयितुमिष्टाऽपि

Page #314

२१८
पतहारकौस्तुभः । নানা জীনা মা: হ্মম যম য:।
रसाभिव्यक्तये नासौ शक्तिजप्तैः स केवलम् ॥ (ङ) चित्र नौरसमेवाहुभंगवहिषयं यदि। तदा किञ्चिच्च रसवद्यथेचोः पर्वचर्वणम् (च) ॥ २१४ कापत्र किच्चित् प्रदर्श्यते। प्रथमं प्रतिलोमानुलोमपादो यथा
(७) (१) (२) राधा साररसाधारा मारमाऽर-रमारमा ।
(३) (8) (६) (८) (३)
काशोदाररदाऽशोका सा ललास सलालसा ॥ ५० प्रतिलोमानुलोमश्नोको यथा
(२) (३) (४) (१) (६) (७)(८) (५) काऽधिदा सखभा राधे ! मानो माऽस्तु रमाधव । (१०) (१२) (११ (१) (१७)(१३.(१४) (१५) (१६)
वेधमारस्तु मा नो माऽधराभा खसदाऽधिका ॥ ५१ __ अथ चित्रकायटीका-सा राधा ललास । कौढशी ? सारस्समाधारयतौसि भा। मारेण कामेन मां शोभामाराति गृहातीति वा च, रमेव रमते इति रमारमा च सा । काशेन दीप्तमा उदारा रदा यस्याः सा। अशोका शोकरहिता। सलालसा स्पहावती । काऽधिदेति-हे राधे ! का नारी आधिदा मनःपौड़ादायिनी सती सखभा खभया खकान्त्या सह वर्तमाना भवति, अपि तु न काऽपौत्यर्थः। अतो रमाधवे श्रीकृष्णे मानो माऽस्तु, माने सति तस्याधिस्तवापि ग्लानिरिति भावः। नोऽस्माकं वेधमारो विधाननाश: क्रिया. नाशस्त माऽस्तु-विध विधाने घम । तथाऽधेरामा मन:पीड़ाया आभा खसदा खगताऽधिका माऽस्तु, सदट गतौ।
न खस्था सेत्यलं म्तमारणेन। समोभयवाच्यत्वेनास्याभिषामूलध्वनितो भेद इति प्रागेव सूचित ध्वनिकिरणविवरणे। श्लेषस्थले शब्दपरिवत्तिसहत्वोस हत्वयोधांसज्यत्तित्वप्राये उभयानारकल्पना न सम्प्रदायसम्मतेत्यलं पल्लवितेन । भाषान्तरेवेबंविधसभङ्गोषप्रसङ्गः सदूरपराहत इत्यस्यार्यभारतीयसाहितो वैशियनीवातुः। 'विलोले'ति सोकोऽयं किञ्चित भिन्नत्वेनान्यत्रोदाहृतः। अवार्थनेविवेचनं न क्रमप्राप्त मिति दिक्।
(च) नटानाति-संग्रहनोक इव भासमानेऽत्राप्रकतस्य बाहास्फोटवृथातजनगर्जनादिमयस्य नटनाटितकस्य सोऽत्प्रासाक्षेपः समुपभोम्यः शास्त्रसिद्धच्च । प्रकते रसोच्छेदकता प्राचीनैरपि स्वीकृता। दिग्दर्शनन्यायेन रसविवरणकृतां लोल्लटभट्टानां

Page #315

२६६
सप्तमः किरणः। प्रतिलोमानुलोमौ श्लोको यथा
मानसाररसाधारा साऽयन्ती वनमालिना।
(८) (२) (७) (३) संललास महामोदा साऽखामाद-नि-साध्वमा ॥ (२) (३) (१) (७) (६)(५) (४) साध्वसानि दमाखासा दा मोहामसलालसम् । (१४)(८) (१३)(१०) ११)(१२) (e) नालि ! मानवतीयं सा राधा सार-रसा-नमा । ५३
महामानवती राधा सप्रति किं करोतीति एछन्ती मुखर्जी प्रति सखी प्राहमानसाररसाधारा मानस्य सारं रसं न धारयतीति तथा, यतो वनमालिना सहायतो गच्छन्ती (च) सती आशु शोध संललास, इणं गतौ शवन्तः । कोशी ! महामोदेनांसो दीप्तिर्यस्याः सा। आमादनिसाध्वसा पा सम्यक् मादेन सौरभमत्ततया मिसाध्वमा विर्भया मिशून्दोऽयं निषेधार्थो "यथा दीपो निवातस्थ" इतिवत् । अहं साधु यथास्यात्तथा असानि वर्त। यतो दमाश्वासा दमेनेवाश्वासोऽभूदित्यर्थः। ननु मा स्टया वादी: ताशमानव शौघमेवोपशमं न सम्भावयामीति वदन्ती प्रत्याह-असलाकसं यथास्यात्तथा जहों वितर्क मा दाः, किन्तु सलालसं यथास्यात्तथा वितर्क खायेत्यर्थः ! निश्चय प्रदलित्याह-नालोति। हे प्रालि ! सेयं राधा मानवती न किन्तु साररसेन श्रेष्ठरसेन बानमतीति सा। पचनं प्रकाशटीकाकुता सोमेश्वरेणोड़तमपोहियते-'यमकानुलोमतदितरचक्रादिभिदाहि। व्यभिधानमात्रमेतत् गडलिकाऽदिप्रवाहो वेति । 'क्रीड़ागोष्ठीविनोदेषु तमझेराकीर्थमन्त्रणे । परयामोहने चैव सोपयोगा: प्रहेलिका' इत्युपलक्षणमुखेन च तत्त्वोद्घाटनस् । शक्तिशतया इति-सा च शक्तिर्गोष्ठौगरिहाना कुतुकिना नृपश्रेष्ठानां खाम्यनुवृत्तिकृतविशेषेण सप्रका. शेति भगणाग्रिन्थेषलेखतः प्रतीयते, खङ्ग-चक्र-बाणादिरानखभासिद्धपदार्थानुकतिमिषाचावसीयते। 'अनेकधावत्तवर्णविन्यास: शिल्पकल्पना। तत्तत्प्रसिद्धवस्तूना बन्ध इत्यभिघीयते' इत्यमिपुराण (३४२ तमाध्याये ) असा कारशिल्पकल्पं पुरस्कारसचनम् । भगवतविषयमिति हत्वा यदेवामन सार्थकत्वसमर्थनं तत् भक्तवेधावकविसहृदयसार्थ शोभि एव । गर्भाचरादीनि तत्कालोपयोगौनि चित्राणि। याकार-गति खर-यन.स्थानातकगुप्त-प्रहेलिकाऽदिभेदैरा भूयान्विक्षर आकरतो ग्टग्यः। अवघामादितचतुर्णा प्रधुरतो लक्ष्यलक्षणानि । पद्मादिबन्धानां सद्रितग्रन्थेषु बहुशः प्रदर्शितत्वादिरलप्रायाविनखा पताका-गदा-गजबन्धमयान्यन परिशिरे दी। एषां शब्दालाराणां सर्वदेव बहुभि

Page #316

- अलकारकौस्तभः । महासर्वतोभद्रं यथा-(च)
(4) (५) (१) (२) (१२) साधाराऽत्रीः श्रीराधा सा धामाकामा मा-कामाऽधात् ।
(३) (४) (१०) (८) (११) (2)
राकाधीमा माऽधीकारा श्रीमा मानेनेमामाश्रीः (च) ॥ ५४ सर्वतोभद्रं यथा
(३) (५) (६) (७) धाराऽसाररसा राधा रासलास्यस्य लासरा ।
सालाकाररकालासा रस्य रस्यस्य ! रस्यर ! ॥ ५५ (12) • साधारेति-सा श्रीराधा साधाराश्रीः साधं सिद्धिमियति प्राप्नोति साधारा पा रुग्यक् श्री: शोभा यस्यास्तथाभूता भवतीत्यन्वयः। कोशी? धामाकामा धाम्नि निकुञ्जरहे
श्रीयां कामयत इति सा । 'शौलिकामिभिक्षिचरिभ्यो णः' (पा ३।२।१ वार्तिके ) इति ण प्रख्यः। नमु कि खीयकामस्यार्थं कामयत इति तबाह-माकामा। मेति मिधेधे, न विदाते काम: ख सुखतात्पर्य यस्याः सा, क्षच्या सुखार्थमेव तं कामयत इत्यतः प्रेमवतीति भावः। राकाधीमा राकायां पौर्णमास्यां धियो बुद्देर्मा शोभा यस्या या राखविलाससिद्धार्थमिति भाव: (12a)। माधौकारा मा आधिर्मन:पीड़ा यस्या: ई कन्दप कं सुखच आ सम्यक् रातीति, सा च सा च सा, अतएव तस्याः पर्वत: अध्यात् श्रीमा सम्पत्तिरूपा लक्ष्मीः मानेन प्रादरेण आश्री: आश्रयमाणा मां राधामधात् खसर्वसम्पत्तिसमर्पणेन पालयामास। धाराऽमाररसेति-धाराणामासारः सम्पात इव रसो यस्यां सा राहततया प्रतियुगं नवाः संस्थाः कचित् कचिल्लालित्यादिभिर्गणे रल्लिखितप्रायतया सत्काथरूपेणादरश्च विदग्धगोष्ठयामित्यपरोक्षमेव प्राचीनसेविनाम्। आधुनिकप्राया
(12a) -मिति शेषः' इति स्यात्। परं टीकाग्रन्थः सर्वत्रीपरिदर्शित एव ! (14) इतःपरं 'यथा वा, नालोकाननकाऽलौ नालीव साररसावलौ। कासा रसासारसाऽवामरसा मम साऽर न ।' त्यधिकः पाठः (१) (ज) पुस्तक योरुपलभ्यते। टीकाऽपि तनाधीदर्शिता लक्षा"वसको रामोत्म प्रसस्त्र श्रीकणस्य तव पौराधिकामपश्यतः स्वयमुक्तिरियम् । सा मत्माणाधिकत्वेन प्रसिजा न पार नागतवतो। किता मा ? पकानरसा महिच्छेदजम्ये नाके न दुःख न, "पर्क पापाखयो - रिति मेदिनीवार पात्, व चागो जीवनं स एव रसो विषं यस्याः सा, "रसी गन्धरसे जले । प्रजारादी विष वोय" इत्यादि मेदिनी। अतएव रसासारसा रसम्म पारसुखवासारी रिता स्पति खजयतीति क्विम् । खापतस्तु सा किम्भूता ? पासा इनि-बालो हिरवानीति दीप्तिमीत्यर्थः । पुनः कोदशी ? अलौनेत्यादि

Page #317

२७१
सप्तमः किरणः । छत्रबन्धो यथा-(च)
(६) (५) (२) (३) तनुतां तनुतां राधाकृष्णयोश्चरित श्रुतिः ।
(४) (१) ()()(८) (१०)
हृत्तापानां सुधासिन्धुधारा तां नु ततां मुत ॥ ५६ खगवन्धो यथा
राधामाधवयोः केलि: श्रुतिहत्सुखदायिका। कामन्तनोतु वः क्षेमं प्रेमानन्दौघनिर्भरा ॥ ५७ रासारम्भे नृत्यगीतवादित्रादिमनोहरा ।
रामस्यसारा सौभाग्याधरीकतपरा परा (च) ॥ ५८ राधा "धारासम्यात यासार” इत्यमरः, धनुर्ध्याकरिहहितादिवदयं धाराऽसारशब्दो शेयः। रासलास्यस्य रासाख्य नृत्यस्य लासरा लासं कान्तिं राति ददातीति, तया विना तष रामविलासो न सिध्यतीति भावः। पुनः कोडशो ? साराकाररकालामा साराकारं राति ददातीति साराकाररो य: कालो यौवनसमय: तवासः सम्यक् दीप्तिर्यस्याः। है रस्यरस्यस्य ! रसेभ्यो हिताः रसमा रसिनो रमणपराच ये युवतिजनाले रस्यो गम्यः, हे तथाभूत ! हे रस्यर! रस्यान रमणीयान् विलासादीन राति तेभ्यो ददातीति है तथाभूत श्रीकृष्ण !
तमुतामिति-चरितश्रुति चरितश्रवणं हृत्तापानां तनुता क्षमता तनुतां विस्तारयतु । कीडशी? सुधासिन्धुधारा। नु भो:, तो ततां विस्तता नुत स्तुत, या हर्षण हिरक्तिः।
राखारम्भ त्यस्य पूर्वणान्वयः। रासस्य नृत्यविशेषस्यारम्भे नृत्यं हस्तपादादिचालन विशेष:, गीतं घडूनादिमिलनं, वादिनादि वीणाऽदि, तैमनोहरा रामास्य कौतुकस्य सार: स्थिरांशो यस्यां सा। सौभागानाधरीकृता अध:कता: परे ब्रह्मानन्दादयोऽपरे (13) सार्वभौमसखादयो यया सा इति, केल्या: सकाशान्न केऽपीति भावः । गौडीयविदुधासत्तम्भितसंस्थानमुद्राणामालङ्कारिकधुरीणाणां प्रेमचन्द्रतकंवागीश पादाना 'हतवले कमवले जड़ताऽकुले जति मारले (Marshall) च मधुव्रते। विधिवशादधुना मधुनाऽडतो रसमयः समय: समुपायया'वित्यादि संग्रहीतृणामामोदसु त्तेनयति । 'अयन्ती'त्यादि-जीवातुस्तु, अय गताविति धातोरनुदात्तत्वलक्षणमात्मनेपदमनियमिति। 'उदयति - लीनोऽलियस्यां सादृशी, साररसावली उत्तममधुतिरिव धमरादुष्टा प्रचुरमधुधारेव परमानन्ददेत्यर्थः । पुनः कौहशो ? नालोकं पद्ममिवाननं यस्याः सा, बहुव्रीहौ कः।" वतीयचतुर्थं चरपसन्धी बन्धस्तु न . सरस:, पतीय एवायम् । .
(13)-'दयः पर' इति कचित् पाठः।

Page #318

पन्तकारकौस्नुभः ।
मुरजबन्धो यथा• 'सासा'त्यादि (४२ नोक:) । एष एव गोमूत्रिकाबन्धः,एष एष बन्धकवाटः, एष एव शृङ्गलाबन्धः, एष एव यक्षरः। खड्गबन्धो यथा
धेयमाधुयामयादा राधा माधवमार सा ।
सारमाऽवधमाधारा धेयमाधुर्य सौभगा ॥ ५८ पताकाबन्धो यथा
(१) (५) (४)(८) () रास-सरसारम्भे राधा साऽर रमाधवम् ।
बन्यमाररसाधारामेऽरं सारसतंसरा ॥ ६० एष गदाबन्धश्च । गर्भाक्षरी यथा
कामत्रपालीलास्य राधिका। ..
माऽध्वनि शाते नास्य राजते (छ) ॥ ६१ घेया धार्या माधुर्यमय्यादा यस्यां सा राधा माधवमार जगाम। कादशी! सारमावधमाधारा. सारं श्रेष्ठमप्राकृतं यत् माऽवं मां शोभामवति रक्षति मा के शोरं तबसे मां शोभा धारयतीति, सा च सा च सा। धेयं परिपाल्यं माधुर्यं सौभाग्यश्च यस्या; मा। पत्र धारणे पोषखे च धान कृत्यप्रत्ययान्तः। रामरूपो यस्लंघरसः तसि अलंकारे श्रेष्ठरस इत्यर्थः। तस्यारम्भ राधा माधवं श्रीकृष्णमार, तेन सङ्गता बभवेत्यर्थः, ऋगती। बन्धमाररसाधाराभे बन्धस्य संसारस्य मारो नाशो यस्मात् । रसस्याधार याभाऽपि यस्य-सच स च तस्मिन् । बरं शोघम बार इत्यनेन सम्बन्धः। सारसतंसं लोलाकमलश्रेष्ठ रातीति सा। __कामनपति--कामेन हेतुना या नपाडली लज्जाश्रेणौ तस्या लास्यं नृत्यं प्रागलभ्यमिति यावत् तं राधयति साधयतीति मा। अतएवास्य श्रीवास्य शाते सुखरूपेऽध्वनि श्रीलधाप्रापके सुखप्रदेऽभिसारमार्गे न रानते लोकलज्जाभयादेवेति भावः। तेन चरणकरप्रदे गुल्मलताकण्टकाकुल ग्वाध्वनि क्षणामभिसरतीति। विततोहरमिरजाविति माघप्रयोग: 'उदयति स्म तदद्भुतमालिभि रित्यादि श्रीहर्षप्रयोगचैतत्पनुकूलः। अन टोकावतो याखयानं हेयं, तथात्वे गमप्रश्शेषो भावी, नचासो खरसः। 'साधारश्रिी रित्यादौ विद्युन्मालाच्छन्दः ।

Page #319

पद्मबन्धो यथा
चक्रबन्धो यथा
(१)
श्री
(१७)
[यस्य ]
राधिका रुचिराकारा राकारामस्थलोसरा । रासलीलापरा सारारासारा गौः पिकाधिरा (छ) ॥ ३२
(१८) (२)
[ध्वस्ता-] ना
(२०) (३)
[सना-]
कोल प्राय
अत्र
सप्तमः किरणः ।
(१६) (१४)
(११) (५)
क्य बल - [च्छ-वि: ] स न हि मां त्वं मुच मो दचम ! (1) थ! व्रजकेलि
(१५)
(२१) (१२) (६)
शब्दनमनः
[श्रा - ] न दो को तुकी (छ)
इहाध्व नौह
श्रीनाथपादकौतुक्यव्रतामोदी कविः शमी (छ) ।
यस्य ध्वस्ताच्छविः सन्नाऽश्रहा कश्चन मत्समः (13) ॥ ६४
गर्भाचर इति - एतान्येवावराणि क्रमनेरपेक्ष्येण गर्भे निधाय कविना मानाच्छन्दोभिः लोकाः क्रियन्तामितदप्येकं चित्रम् (च ) | राधिकेति - राकायां रामस्थलों सरतीति खा । सारराबारा सारं साररसम् व्या सम्यक् राखच्च इयत्ततिः सा । गो: पिकाधिरा गौभिः पिकानामप्याधिं रातीति सा । यस्येति - यस्य श्रीयुक्तां तुलनां कच्चन कच्चिदपि न ममी म गमिष्यति । यख ध्वस्ता नाक्यबलच्छविः ध्वस्तमनाक्यानामसुरायां बलं छविच येग व त्वं मां न मुच । हे मोदक्षम ! भक्तजनानन्दने समर्थ ! हे सतां नाथ ! इहाध्वनि भक्तिमार्गे सततेऽविरते मत्समः कीलतुल्यः कोऽपि पातको नास्ति । कीदृशः १ वजस्य केलेः कथाश्रवणेनैव या मनसि श्रद्धानदी तस्यां कौतुकी खातुं कौतुकवान् वनान्ता योग्योऽपीति भावः ।
श्रीनाथस्य पांदे पदसेवायां कौतुक्यं कुतुकिनो भावस्तत्रैव व्रते ग्रामोदी कविः पण्डितः शमी शान्तः । यस्याच्छविम्वनिवा ध्वस्ता व्यश्रद्धा च सन्ना विशीर्णा तत्समः कोऽपि न भवेत् । पक्षे कविः स्वदैन्यं स्वयमेव वर्णयति स्म - श्रीनाथस्य श्रीगुरोः पादयोः कौतुक्य घादावस्यैव संश्रयामीति यत् कौतुका तम्मात एव व्रत आमोदी, न तु पादयोः कदाचित् कामपि सेवामकरोदिति भावः । कविः श्रीमहाप्रभुदत्त शक्तिकः शमी विरक्तो गुरुलणा
(3)
(१३) (२२) (१६)
तुलनां न [ कश्चन ] ग मौ
(2)
(१०) (8) भक्तौ ता पा दंनो
२०१
(२३)
सतते नो [ मत्समः ] पातकी ॥ ६३
(छ) बन्धश्लोकेषु नामाङ्कता हि प्रायश: प्राचीन श्लोकशतां शैली । एषु कश्चित् कवेर्गुरुस्मरणं गुरुनामाङ्कता च वरीवर्त्ति । तत्र विस्तरः कण्ठाभरणादितो ग्राह्यः । नीरसा-
(13) अब "न तत्सम " इति पाठ: (ख) (ग) (छ) पुस्तकेषु, स च टोकालता ग्टहीतः ।
३५

Page #320

२०४
पलक्षारकौस्तुभः । भाबन्धो यथा-श्रीकृष्णगाथा नामयं कर्मणा च कदाचन ।
नासाधते पावनिका विना तस्य दयां हरः ॥ ६५ कथमस्य कपासिन्धोर्जनेषु च मिथोरतिः । जन्यते बहुजन्मान्ते मुक्तैः कारणायितैः ॥ ६६ चरणासवलाभेन दारुणाकरुणात्मनाम् । मोहं हित्वा किल प्रेति तममु सततं स्मर ॥ ६७ तस्य रूपं चेतसि च मन्त्रवत् सततं लिख ।
तेन साधुतया कृष्ण भविष्यति समागमः ॥ ६८ एषु- श्रीनाथपादपाथोज-(14) रसलालसचे तसा।
कृतेयं ततमोदा च सजने कविता तथा ॥ ६८ इति श्लोकान्तरम् । यथा वा-श्रीशप्रीतिः खनामावतिकथनविनाभावपक्षे न, विद्या
ऽमोदहाकलापादपि सुखदमिथोभावसाम्राजतच (15) (छ) । रम्या रम्यस्थलस्थप्रसरमदकलामोदलक्ष्मीसमेत
प्रेमासनप्रगीतप्रणयिनि रुरुचे तात तडा बिसाभा ॥ ७० सेषायामप्यनासक्त इति भावः। अतएव यस्य छविभक्तसंसदि ध्वस्ता, प्रद्धा च सन्ना, तत्समो महाप्रभुभक्तमण्डले कोऽपि नास्ति, स एवैकोऽस्ति इति भावः। चरणेतिदारुणः कठोरोऽपि ।
श्रीशौति: श्रीक्षधाविधया प्रीति: खं स्वीयं यन्नामाकृत्योर्नामरूपयोः कथन कीर्तनं तहिनाभावपचे न भवति, किन्तु तदविनाभावपक्ष एव भवतीत्यर्थः। विद्याया ग्रामोदः सौरभ, जगापि यश इत्यर्थः। श्रद्धायाः कलाप: समूहच तयोईन्ट्रैक्य, तस्मादपि न भवति, तथा सुखदो यो मिथोभावः परस्परप्रौतिस्तस्यापि साम्राजत: साम्राज्यात् "हायनान्तयुवादिभ्यश्चेत्यहण्। कोशी रम्या, रमा शोभा तस्यां साधुः, रम्यस्थलं श्रीकृन्दावनं तवस्था
नामपि चित्रकायानां देवदिजगुरुनृपप्रशस्तिपरत्वे उपादेयत्वसपयोगचालङ्कारिकैः सबहुभिःखीक्रियते। उपरिप्रदर्शितात् चक्रबन्धादिभेदानासमञ्जसक्रमेण टहोरक्षरसन्निवेस्तत्ततस्थलेषु श्लोकान्तरघटनप्रणाली भूले परिशिष्टे च संख्याऽक-चित्रादा वान्तरसाधनैः स्फुटीक चेशिता । एवमप्युत्तरवदपिति वैयाकरणप्रसिङ्घलक्षणीयेन सिंहावलोकनन्यायेन
(14) 'पदपाथोन' इति पाठः (क) (ख) (ज) पुस्तकेषु । (15) 'सामान्यतयेति पाठः (ग) पुस्तके । स चाधःप्रदर्शितात् श्लोकान्तरेणासाम्याहज्य: ।

Page #321

• अवच
सप्तमः किरणः ।
२७५ श्रीनाथपदपाथोजरसलालसचेतसा ।
भाविता ततमोदस्थरसा सुकविना कति:(छ) ॥ ७१ एकाक्षरपादो (छ) यथा
शंशीः शशी शशाशाशां पापोऽप-पाप-प: पपिः।
लोलो (छ) ललाल ली-ला-लों ययाऽयं योऽयया ययौ । ७२ एकाक्षरो यथा
न नाना नानिनोऽनेना नानाऽनेनाननं नु नुः ।
नूनं नोनाबुननूनाननु नुन्नुबनू बिनीः ॥ ७३ ये प्रसरा जङ्गमाः पशुपक्षिम्टगादयस्तेषां मदो भावोन्मादः, कला वैदग्धी, मोदो हों, लक्ष्मीः शोभा, तत्समेतो य: प्रेमा तमासन्नोऽनुगतो य: प्रगीत: प्रतिष्ठित: प्रणयिजनजन रचे रोचते स्म । तातेति वात्सल्येन सम्बोधनम् । हे मप्रियशिष्य ! तशा तस्य प्रवयि जनख भा शोभा बिसाभा म्हणालसदृशी अतिनिर्मलेत्यथः।
... श्रीनाथेति-सुकविना कति: कायं भाविता याविर्भाविता। कोदशी ! ततमोदस्यो विस्तानन्दस्थो रसो यस्यां सा। एघ शाङ्गबन्धस्यैव प्रपञ्चः। काचित् वामभिसरन्ती अकस्माचन्द्रमुदितं वीक्ष्याभिसर्तमक्षमाऽनुतपति-शंशोरिति । शशी चन्द्र या पूर्वा, दिशं शशाश प्राप, शश प्लुतगती, पश्चिमस्यां दिश्यस्तोभूय पुन: नुतेनेव पूर्ण दिशं जगामेत्यर्थः। कीदपाः ? शंशी: कल्याणं, तत्र शेते, न तु मत्कल्याणे जागति भावः शी स्वप्ने किबन्त: । यहा मत्कल्याण शोहिंसा यत:, पटु हिंसायां सम्यदादित्वात् किम्, शमिति मान्तमव्ययम्। दुःखेन शशिनमाक्षिपति-पाप इति। अप पाप-पः अपगतपापानसहिधयुवतिजनान् पायति, (16) पे ओ वै शोषणे। पुन: कोदशः १ बाशामसम्मनो. रथं पिवतीति सः, न लोके त्यादिना घठौनिषेधः। अतएव कोलो युवतिमटष्ण: कृष्णो लोमाने लाति ददातीति याऽली सखौ ता ललाल कामितवान्। 'लोलचलसटमायोः', लौशेषणे, लल ईभायाम्। यया लीलालया सह अयं शुभावहं विधिं सम.योगं ययौ प्राप। कोदश्या १ अयया न विद्यते या यानं यस्यास्तया सम्प्रयोगे स्थिरयेत्यर्थः वाम्बमकुर्वत्येवेति भावः। यहा, न यातीति अया तया।
नेत्यादि-ना पुरधः परमेश्वरी नाना न भवति', किन्वेक एवेत्यर्थः। कीडशः! अमिनः न विद्यते इनः प्रभुयंसात्, स एक एव प्रभुरित्यर्थः । 'इन: सूर्यः प्रभौराघोबमरः। घटिते शेकान्तरगर्भ बन्ध । ततृघटकनोकेम्वेषु श्रीकृष्णभक्तिः, तहत गुरोः स्तुतिरिति विपिना भणितिपरिपाटी। श्रीमद्भागवतपुरावोपरि विषमता पचहतः खग्रामे -- (16) 'पाययतीति :(ग) (ङ) (छ) पुस्तक ष्व सजायः पाठः । 'पापयतीनि' (ख) बुस्तवीऽनवधानलत: पाठय।

Page #322

२७६
अलङ्कारकौस्तुभः ।
सिंहावलोकनोकान्तरगर्भो यथा (छ) -
D
(2)
(१)
तेज: किञ्चन [ तत्तदस्य ] सततं [ नव्याम्बुदाभं भज ]
(8)
स्निग्धं लोचन-[लोभदच्च-] तुरता-[लोलाविलासावलि] ।
(५)
(छ) तचिन्तय- [ai रसस्य ] सरणिं [ श्रीराधिकाप्रौढ़िम- ]
(७)
(८)
प्रमाद्रं रुचि [रच्छवि स्म ] - रवतों [क्रीड़ा दधडामसु] ॥ ७४ - नव्याम्बुदाभं भज तत्तदस्य लीलाविलासावलि लोभदञ्च ।
अत्र
श्रीराधिकाप्रति रसस्य क्रीड़ां दधचाम सुरच्छवि स्म (छ) ॥ ५ इति लोकान्तरगर्भः |
(६)
पुनरुक्तवदाभासः पुनरुक्तवदेव सः || २१५ का - तव तनुशरीरसदृशीं काञ्चन कनकस्य वीरुधं नेचे ।
राधे ! सुमुखि ! न भवत्या मुखवदनङ्गोऽपि शुभ्रांशुः ॥ ७६
यमाः, न विद्यते एनः पापं यस्य, "अयमात्माऽपहतपाभे' तिवत् । यदा विषम जगत्सृष्टावण्यमेना विरपराधः । एकस्यैव तस्य नानाविधनगत्कारणमाह - ग्रनेन परमेश्वरेणैव नाना नानाविधमायिक जगद्भवतीति भावः । नु भो गुर्जीवस्यानस्यापि व्यननं जीवनम मेम परमात्मनैव भवति, किं पुनर्मायिकस्य नानाविध जगत इति भावः । नूनमिति वितर्के । ऊगान न्यूनान् मृन् पुरुषान् अनूमान् अन्धून्यांच पुरुषानमु लक्ष्योत्य न नुन्नुद्धर्षाति, मु स्तुतौ किपि इतस्तुतं मुदति दूरीकरोतीति तथाभूतो न भवति, अनुत्कृष्टसुत्कटं वा पुरुषं कचित् ईश्वरत्वेन स्तोतु, तवाप्य सहिष्णुता नास्त्य मात्सर्य्यादिति भावः । प्रत्युत ननु निश्चितसुनिनी: ऊई वर्ग महर्लोकादिकञ्च नितरां नयतीति, सन्निकृष्टोत्लष्ट देवतोपासकानामपि च एवं स्वर्गादिकं फलं प्रापयति, तस्यैव सर्व फलदाटत्वादिति भावः । तेजः कथम्भूतम् १ अन्तचिन्तयतां जनानां रसस्य सरणिं वर्त्म । 'सरणि' मित्यस्य तेजोविशेषयत्वेऽप्यहमिङ्गत्वाम कीवत्वम् । धामसु कुञ्जम्टहेषु स्मरवतीं क्रीड़ां दधत् परिपुष्णत् । सुराणां सर्यादीना. मपि छविस्तेजो यस्मात्; 'न तद्भासयते सूर्य' इत्यादि, "न तन सूथ्यो न च चन्द्रतारकाः" "तमेव भान्तमनु भाति सर्व" मित्यादिश्रुतेः, "यचन्द्रमसि यच्चानौ तत्तेजो विह्नि मामक"मिति स्मृतच्च । | यमकचित्रकाव्ययाख्या समाप्ता ।
कुमारहट्टान्तः काचनपलाभिधे श्रीकृष्ण रायाख्यदेवायतन प्रतिष्ठायां परमभागवतानां दिलवरायां श्रीमाधचरव्यानां सादरस्मरणं श्रीकृष्ण चैतन्यगणोदे शदीपिकाबामानन्दवृन्दा

Page #323

सप्तमः किरणः। अयं शब्दार्थनिष्ठोऽपि (ज)। यथा
घनजलदरुचिर ! सुन्दरधाम ! महःसञ्चयोधलिप्तायः । - _ विधुरमृतकरकलानिधिरेष नमःपुष्कराकाशः ॥ ७७
अत्र शब्दवदर्थोऽपि पुनरुकवदाभासते, न तस्य पौनसक्तयम् । नभाः श्रावणस्तत्सम्बन्धि पुष्कर व्योम तहदा सम्यक् काशः प्रकाशो यसा स तथेति । कण-पक्षेऽनेनैव श्यामत्वोपलब्धेः,पुन धनजलदे'त्यादिना पुनरुक्तवच्छयामत्वमर्थ प्रतिभासते, न तु पुनरुक्तम् । वस्तुतस्तु 'नभःपुष्कराकाशे' त्यस्य साध्यस्य श्रीक्षघा पाहतवेति-अत्र 'तनु"शरीर'योरेकपायत्वन एवं 'काचन कनक योरेकपर्याय त्वेन च पुमरक्तत्वम्। भवत्या सखवदनको निष्कलकोऽपि शुन्नाशुश्चन्द्रो न भवतीत्यर्थः । अत्रापि 'सख"वदन'योः समानपर्यायत्वेन पुनरक्तत्वं ज्ञेयम्। घनेति-हे निविड़जलद इव रचिर श्रीकृष्ण ! पुनच हे सन्दरदेह! एष त्वं विधः सर्वेषां संसारःख विधुनोति हरतीति तथाविध: सन् भासि। त्वं कथम्भ त? महसञ्चयस्य कान्तिसमूहस्यौधेन वेगेन लिप्ताऽशा दिक् येन सः । पुनः कथम्भूतः। अन्तहस्तचासौ कलानिधिोति । तथा कला वैदग्धी तस्या निधिरिव। नभ:पुष्पारस्य श्रावणमाससम्बन्धमाकाशस्थेष था सन्या काशः श्यामदीप्तिर्यस्य सः । अत्र 'घन'जलद' शब्दयोस्तथा'चिर"सन्दर'योर्धाम'महयोः' 'सञ्चयौध'योरेकपायत्वेन पुनरुक्तवदाभासत्वं ज्ञेयम्। एवमुत्तरापि। चन्नपचे, हे निबिड़मेधेन सन्दर! किश्चिदरवर्तिमेधेन चन्द्रस्य शोभाऽतिशयो भवतीति सर्वेरेव हसते इति नेयम्। अन्तकिरणचासौ कलानिधिश्चेति, कला घोड़शो भागस्तस्या निधिः।
बनायचम्पयन्ये च कविकर्णपूरेण विहितम्-यथा 'गुरु नः श्रीनाथाभिधमवमिदेवान्वयविधुं नुमो भूधारनभुव इव विभोरस्य दयितम' इति, 'कुमारह यत्कीतिः शणदेवो विराजते,' इति च । यथा तत्र तथाऽनापि अहायुतो वैष्णवजनोचितो विनयमहिमा मनागुपभोग्यः । चित्रकायत्वादेषु 'वजलिशब्दनमनः' "वस्ताऽछवि:" 'ततमोदा च सपने' 'रम्या रम्यस्थल....' 'सुरच्छवि स, इत्यादौ विरतार्थापरिपोष-नेयत्व-निरर्थकत्वादीनां दोषाणां समाधानं नासुकरम्। लोल इति-विशेषणमात्रप्रयोगो विशेष्यप्रतिपत्ता विति विशेष्यार्थबोधः। श्रीकपास्य स्वयं मन्मथन्मथत्वेऽपि लोलता मायाकर्षणयाजेनेति सर्वमवदातम्। साम्राजतश्च-अस्य युवादिगणपाठसिद्धत्वं न पाणिनीयानुशासनसंवादि। एतदधिका- लङ्कारिकसम्मतक्रियाकारकगुप्तस्थानचित्रादीनां भेदा थाकरतो शेयाः ।
() पुनरुक्तवदाभासस्य केवलशन्दनिष्ठत्व शब्दार्थोभयनिष्ठत्वचोभयमेव प्रकाशकदादिकृतरीवा। बाये कल्प ऽनेवास्यावतार: सम्यक, हितीयेऽपि वि, पतोऽनामुखता

Page #324

२७८
.
पलङ्गारकौस्तुभः। 'घनजलदे' त्यादि हेतुभूतम् । एवं चन्द्रपक्षेऽपि, तेनोक्त रूपशब्दपरिवत्तावपि 'विधु'रिति नानाऽर्थस्य शब्दस्य स्थिती तथाविधार्थालङ्कारस्य प्राधान्यम् (ज)। .
॥ इत्यरलङ्कारकोस्तुभे शब्दालङ्कारनिर्णयो नाम सप्तमः किरणः ॥ . नभस्याकाशे पुष्करं श्वेतकमलमिव या सम्यक् काशो दीप्तिर्यस्य । सरोवरे यथा श्वेतकमल शोभते तधैव नभोरूपसरोवरे चन्द्रोऽपोति ॥ *
भेदसरणिरेकधा न्यायानुसारिणी, तथा च शब्दालङ्कारतोऽर्थालङ्कारोत्तरणकल्ये पुनरयमेव साधीयान् सेतुविन्यासः। याश्रयायिन्यायमनुसन्धाना रुटकादयखिममलकारत्वेन स्मरन्ति । परिकृतिमहत्वासहत्वयुक्ति सुपयुञ्जाना अपि दर्पण कदायाः केचिदस्योभयस्वरूपस्य शम्दप्राधान्यभित्तिसररीकृत्य तनिबन्धेष्वादावेवास्यालङ्कारस्य विमर्थनेन सर्वखवता क्रमभक्ति सपजीवन्ति। अर्थालङ्कारप्राधान्यमिति-नामार्थशब्दोस्थितत्वेनास्यालकारप्राधान्यपरिकल्पना चीनमतवादं प्रति श्रद्धावुद्वित: प्रसूतेत्यापातत: प्रतिभाति । इति-.

Page #325

पष्टमः किरणः । प्रथालङ्कारा उच्चन्ते
यथाकथञ्चित् साधर्म्यमुपमा (१) (क)-२१६ का
उपमानोपमेययोयथाकथञ्चिद्येन केनापि समानेन धर्मेण सम्बन्ध उपमा । स च अंशेन, (क) न तु सर्वेरंश:-सर्वाशं त्वेनामदादुपमानोपमेयभाव एव न भवतीति ।
-सा भवेद्दिधा ।
पूर्णा लुप्तेति–२१७ का सा उपमा। -पूर्णा तु धर्मेनेव-यथाऽदिभिः ॥
उपमानोपमेयाभ्याम्-२१८ का यथाकथचिदिति सूनस्यार्थमाह-उपमानोपमेययोरित्यादिना। उपमानोपमेवयोः साध्यसम्बन्ध उपमाऽलङ्कारः। सादृश्यसम्बन्ध मेवाह-यथा कथचिदिति । एक-धादिधर्मेण, न तु सर्वेण धर्मणेत्यर्थः। येन केनापी'ति साधारणेन धर्मणेत्यर्थः। 'समानेने ति उपमानोपमेयत्तिनेत्यर्थः। 'धर्मेणेति 'धान्येन धनवान्' इतिवदभेदे टतीया। तथाचोपमानोपमेयत्तेतक-धादिसाधारणधर्माभिन्नः सम्बन्धः माश्यसम्बन्धः । मतु सर्वैरंशेरिति-तूपमागवृत्तियावन्तो धर्मास्तरित्यर्थः। अभेदादिति-खनिष्ठयावद्धर्मेव खखडशं खमेव, अतोऽभेदेन उपमानोपमेयभाव एव न सम्भवतीत्यर्थः ।
— (क) यथाकचिदिति-दण्डिकतोपमालक्षणच्छायेवातियाप्तिमतीव प्रतीयमानेयं लक्षयघटना रत्तिग्रन्थाद्वाक्तदितिरिक्तव प्रतिपाद्यते। नात्र तत्र गृहीताया: प्रतीयमानसादृश्याया उपमाया बन्तर्भावो कथचिदिमायः। स चाशनेति-'भूयोऽवयवसामान्ययोगो जात्यन्तरस्य यदिति कैश्चि लक्षितस्य सादृश्यल षणस्यानुबन्धः स्फट एव। एतदभिप्रेत्येव प्रकाशसर्वस्ख-कौस्तुभ-कृदादीनां लक्षणेषु साम्य-सामान्य-माश्यादिपदन्यगावन साधर्म्यपदस्य निवेशः। रुन चिकया मतदयसमाधानमित्य कश्चिच्चेष्टितस्-यथा, 'यत्र किषित सामान्य कश्चिच्च विशेषः स विषयः सदृश ताया:' इलुइते सर्वखग्रन्थोक्त। उपमाया विचिकृत्तिमामा
तिरेकोऽनेकालङ्कारजीवातुभूतत्ववानादिकालत: कलितमित्यस्यानन्यसाधारणवावाग्रिमनिशबीजम्। अन्न साधारणधर्मस्यामाधारणस्यापि सामान्य कचिदेकरूप्येव शब्दैक्वमयत्वेन वा,क्वचिदा तस्य एथक्तया निर्देशो वस्तुप्रतिवस्तुभावेन,यथा लक्ष्य यान्त्या सहुलितकन्धरमाननन्तदात्तन्तशतपत्रनिभं वहन्त्या' इत्यादि मालतीमाधवपदो, 'पाख्योऽयमंशा

Page #326

२८०
अलकारकौस्तुभः । धर्म: सामान्यधर्म प्रासादक स्वादिः । इव-यथा-वाऽदय प्रौपम्यवाचकाः उपमानं चन्द्रादि । उपमेयं मुखादि। एतैर्युक्ता पूर्णेत्यर्थः ।
-इयमेवेव-वादिभिः। युक्ता श्रौती- २१६ का इयमेव पूर्णा दुव-यथा-वाऽदिभियुक्ता चेद्भवति तदा श्रौती। 'तत्र तस्येव'त्यनेन (पा ५॥१११६) विहितो पतिश्च श्रौत्यामेव ।
समाद्यैस्तु सा स्यादार्थों च-२२० कासा पूर्णा समायेयुक्ता यदि भवति तदाऽर्थी । समादयस्तु सम-समानसदृश-सदृक्ष-सदृक्-तुल्य-सम्मित-निभ-चौर-बन्धु-प्रभृतयः (क)। 'तस्य तुल्य क्रिया चेदित्य' नेन (पा ५।१।११५) विहितेन वतिना चार्थी । तत्र तेन तुल्य. मिति तच्छब्द उपमानपरः । तुल्यशब्द उपमेयपरः। तस्य तुल्यमित्यत्र 'विपर्ययः । उभयं तुल्यमित्युभयनिष्ठः ।
-तहिते। वाक्य समासे चेत्येते षोढ़ा-२२१ का एते श्रोत्यार्थी च । तद्धितादित्रिके षड़ विधा भवति । तद्धितन्तु वत्यादि - तद्यथा वति-कल्प-देश्य-देशीय बहुच्-प्रभृतयः। वाक्य प्रसि, समासश्च । तचितगा श्रौती, वाक्यगा श्रौती, समासगा श्रौती, तहितगा आथौं, वाक्यगा पार्थी, समासगा प्रार्थी, इति पूर्णा षड़ेव ।
-लुप्ता तु लोपतः। धर्मवाद्युपमानानामेकदिविक्रमेण हि ॥ २२२ का धर्मादीनामकस्य इयोस्त्रयाणां वा लोपतो लुप्ता भवतीत्यर्थः । पूर्णा बिति-यत्र वाक्ये एते सर्व शब्दा वर्तन्त, तत्र पूर्णोपमाऽलङ्कारो ज्ञेय इति समुदायार्थः। विपर्यय इति-तस्योपमेयस्य तुल्यसपमानमित्यर्थः। उभयं तुल्यमित्यक्ते पितलम्बहार' इत्यादि रघुपदो च। परं न स भेद: साधर्म्यप्रतिघातकः। एतमेवाभिप्राय कैचिदाचार्य्यदण्डिलक्षणे 'उड्न त मिति पदेनेव गतायें मन्यन्ते । परमाचार्यपादाक्यार्थोत्यं तत्र तत्र सादृश्ये भिन्नवाक्य घटनेऽप्य.पमास्थिति: खीचता, न तन्नवीनालङ्कारिक चक्रसम्मत

Page #327

.२८१
पष्टमः किरः। धर्मलोपे क्रमेणैषा पूर्णावत् षडविधोदिता। किन्तु तद्धितगा श्रौतौ लुप्तायां नेति पञ्चधा ॥२२३ का-.
एषा लुप्ता तहितगाऽदिभेदेन पूर्णावत् षडू विधा भवितुमुचिता। बीती लुप्ता विविधा, आर्थों लुप्ता त्रिविधेति । किन्तु धर्मलोपतचितगा चौती लुप्ता न भवतीति पञ्चैव-वाक्यगा श्रौती लुप्ता, समासया धोती लुप्ता, तहितगा प्रार्थी लुप्ता, वाक्यगा प्रार्थों लुप्ता, समासगा भार्थों लुप्तेति ।
क्यचि कर्माधारकृते कर्तकर्मकृते णमि। क्यङि चेति पुन: पञ्चेवादिलोपे यथाक्रमम् ॥ २२४ काकर्मवते क्वचि, पाधारकते क्यचि, कर्तृकते चमि पमुलि, कर्मकते वा पमुलि, क्यडि चेति सा लुप्ता पुनः पञ्चेति दश ।
उपमानानुपादाने वैधं वाक्यसमासयोः ॥ २२५ का तत्र लुप्तायामुपमानानुपादाने सति वाक्यसमासयोनिमित्तयोध भवति।
दूवादेरनुपादाने वैध स्यात् क्विपसमासयोः ॥ २२६ का पुनस्तस्या इवादिलोपे क्विपि समासे च वैधम् ।
धर्मोपमानयोल्प छैधं वाक्यसमासयोः॥ २२० का पुनस्तस्या वैधमित्यर्थः ।
धर्मववादिलोपे तु वैधं स्यात् विपसमासयोः ॥ २२८ का पुनई धमित्यर्थः। उपमानोपमेयोभवनिष्ठधर्म: प्रतीयते। किन्विति-यत्र तस्योपमेयस्य तुल्यमित्यर्थे 'वति'प्रत्ययखदेव श्रौती लुप्ता। अत्र यदि धर्मलोपास्तदा वाक्यार्थ एव न भवति, ता था वक्ष्यमायोदाहरणे त्वदाननस्ये'त्यादौ माधुयादिधर्मलोपे वाक्यार्थसङ्गतिन स्यात्, तमाहितगा औतौ लुप्ता नास्तीत्यसौ विधेव श्रौती लुप्ता।
मिति विशेषः । उपमाद्योतकानामिव वदादीनां सुष्टु संग्रहः कायादर्णतो ग्रहणीयः । स्य भेदपरिगणने प्राचीन महदण्डग्रादिभिः, नातिप्राचीनेरगट-रुद्रटादिभिराचीनभैंक मम्मद-विश्वनाथादिभिश्च यथारचि भिन्न एव मार्गोऽवामि। तब नवीनमतपचपातिना

Page #328

अलङ्कारकोस्तुभः ।
उपमेयस्य लोपे तु स्यादेका प्रत्यये क्यचि ॥
पुनरेका । धर्मोपमेयलोपेऽन्या विलोपे तु समासगा । एवं दशैकादश च लुप्ता स्यादेकविंशतिः ॥ पूर्णा षडेव तेन स्युरुपमाः सप्तविंशतिः ॥ २३० का
. १८२
तत्र पूर्णादिक्रमेोदाहरणानि । तडितगा श्रोती पूर्णा यथातदाननस्य माधुर्यं लोचनानन्द चन्द्रवत् ।
अक्ष्णोश्च तब लालित्यं राधे ! नीलसरोजवत् ॥ १ ।
भव' तत्र तस्येवेत्य' मेन वतिः श्रत्यर्थप्रतिपादकः । वाक्यगा श्रौती पूर्णा यथा
२२६ का
श्यामे वचसि कृष्णस्य गौरी राजति राधिका । कनकस्य यथा रेखा विमले निकषोपले ॥ २ ।
पत्र श्यामगौरत्वं धर्म:, यथाशब्दः उपमावावी, उपमानं कनकरेखाsदि, उपमेयं राधाऽदि । अत्र व्यङ्ग्यमपि धर्मान्तरमुपमागतम् (क), तद्यथा कनकरेखानिकषोपलयो र्निष्पन्दत्वेन राधाकृष्णयोरानन्द निष्पन्दत्वम् ।
समासगा श्रौती पूर्णा यथा
राधाकृष्णौ मम नवतड़िहाममेघाविवाक्ष्योः स्यातान्तापप्रशमनकृतौ पौतनौल प्रकाशौ । यावन्योन्यावयव रुचिभिः काञ्चनैरिन्द्रनीलेराक्लृप्तेन प्रकटमहसा निष्कराजेन तुल्यौ ३ ।
'कनक रेखादी' त्यादिपदेन निकषोपलच्च । "राधे" त्यादिपदेन कृष्णावतच्च । राधाकृष्णौ परस्पराङ्गरुचिभिः खर्णैरिन्द्रनीलमणिभिश्च क्लृप्तेन निष्कराजेन पदकश्रेष्ठेन तुल्यौ । कौस्तुभलता दर्पणानुमोदिता: सप्तविंशतिरेव भेदाः सन्निबद्धा:, मम्मटोक्तास्तु पञ्चविंशतिः । एतच्च भेदपरिकल्पना सूक्ष्मत्वतमन्तरायं हास्यकर मिव च केचिदाधुनिका मन्यन्ते - तत्तुन सामान्यतो रिक्कं वच इति ध्वनिकिरणव्याख्यान व्यस्माभिरुपपादितम् परं भेदसङ्घग्राम घृत्वमनि सुगमो भेदमार्गो युक्तिसूक्तिप्रतिष्ठ:, यथाऽधोदर्शितेऽनवीनस्य कस्यचिदुपमाभेदप्रपचे – 'समानमधिकं हीनं विपोरते कदेशिकम् । यादृच्चिकमभूतश्च सप्तौपम्यार्थसंग्रहः ॥

Page #329

अष्टम : किरणः ।
२८३
अत्र पूर्वांचें 'इवेन नित्यसमासे विभक्त्यलोपः, पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वच्चे' ति इवेन समास: । आर्थों तडितगा पूर्णा यथा
कोमलं ते वपुस्तन्वि ! राधे ! भाति शिरोषवत् । परुषं वर्त्तते कस्मान्मनो दम्भोलिवन्त्तव ॥ ४ ॥
अत्र 'तेन तुल्यं' क्रिया चेदित्यनेन वति: ; तेन तुल्यार्थत्वादार्थो । वाक्यगार्थी पूर्णा यथा, “राधाकृष्णौ ममे" त्यादेरुत्तरार्डे (३य लोके) 'यावन्योन्यावयवरुचिभि: (1) काञ्चनैर्नीलरत्नैरात्कृप्तेन प्रकटमहसा निष्कराजेन तुल्यौ ।' समासगाsर्थी पूर्णा यथा
मृदुलमपि शिरीषतुल्यमं कमलसमं विकशन्मुखन्तवेदम् । रमयति च वचः सुधासमानं कथमशनिप्रतिमं मनो दुनोति ॥ ५ इति पूर्णायाः षड् भेदाः । अथ धर्मलोपे वाक्यगा श्रौती लुप्ता यथा - " राधे ! सुन्दरताऽङ्ग ेषु वाग्भङ्गौ वदने तव । मनसि प्रेमवैदग्धी सत्यं वच्मि सुधा यथा ॥ ६ समासगा श्रौती लुप्ता यथा
ध्रुवौ तव धनुर्लते इव, तदग्रतो लोचने लसम्म दिरदम्पती इव, पुरस्तयोर्नासिका । स्मरेषुधिरिव स्फुरत्पुरटनिर्मिताऽधोमुखी, तदीयशिखरे न्यधात् भमिव कः कृती मौक्तिकम् ॥ ७
हे राधे ! तवाङ्गमिदं मुखच्च सुधासमानं वचञ्च मां रचयति सुखयतीत्यर्थः । सुधा यथा-सुधैव खादी, व्यत्र वाटुत्वबोधकपदाभावादेव धर्मलोपो ज्ञेयः, तथापि धर्मवाचकपदाध्याहारादेव शाब्दबोधो ज्ञेयः । एवमुपमानादिलोपेऽपि बोध्यम् ।
वाविति - धनुर्लते इव वक्रे, मदिरदम्पती खमनस्त्रीपुरुषाविव चच्चये । कन्दर्पस्य स्वर्णनिर्मिताऽधोमुखी इषुधिस्तस्य इव नासिका मनोहरा । तस्या नासिकाया अग्रभागे
इति ; व्यतोऽरोचक्रेऽपि रुचिवैयाकरणालङ्कारिकपदार्थ सङ्करंसन्ध भेदबन्ध मतितार्थमित्यलं पल्लवितेन । व्यङ्गयमपीत्यादि - नावालङ्कारस्य व्यङ्कामुखेन संस्थितिरिति स चालङ्काय्र्य एवंत्याधुनिकानां वाचोयुक्ति युक्तिसङ्गता, परं व्यङ्गासुखेनागतयैव दिशा तात्पर्यालोचनायां शोभा
(1) "काच मैरिन्द्ररते” रिति (छ) पुस्तके पाठः । 'मौखर' रिम्युन्तरव मूले पाठः ।

Page #330

२८४
पलझारकोस्तुभः । तषितमाऽर्थी गुप्ता यथा--
शिरीषकल्पान्यङ्गानि राधे ! सृष्ट्वा विधिस्तव ।
दभोलिदेश्यं धौराक्षि ! चेतो निरमिमीत किम् ॥ ८ वाक्यगाऽथौं लुप्ता यथा
तवास्यं सममओन मधुना सदृशं सितम् ।
राधिक सुधया तुल्या वाचि शब्दार्थमाघरी ॥ समासगाऽर्थी लुप्ता यथा
कनकशम्भुसमौ बत ते कुचौ मम करावपि नीरजसविभौ।
त्वमपि चन्द्र कशेखरसेविनी यदुचितं तदिहादिश राधिके ! ॥ १० अथवादिलोपे कर्मक्यचि यथा
वाणीयति कटाक्षं ते कार्मुकीयति यो भ्रुवम् ।
वृथा कामः पुष्यबाणकार्मुको भुवि विश्रुतः ॥ ११ । भाधारक्वचि यथा
वनीयति रहे राधा ग्रहौयति वनान्तरे ।
यावदालोकितः कोऽपि त्वया नवधनद्युतिः ॥ १२ बबरि यथा
हरीयते सा स च राधिकायते निरन्तरं भावनयोभयोरुभौ ।
विपर्ययेणापि विपर्यायोस्थितां वियोगबाधा सदृशीमुपेयतुः (क) ॥ १३ कर्मणमुलि यथा-राधे ! सुधाधामदर्श पश्यम्मुख मिदं तव । कर्तृणमुलि यथा-कृष्णश्चकोरसञ्चार सञ्चरत्येष लालसः ॥ १४ एवं दश । भमिव नक्षत्रमिव । उभयो राधाकृष्णयोर्मध्ये सा राधा श्रीकृया स्य भावनया हरीयते अहमेव हरिरित्यात्मानं हरिमिवा चरति,तथा श्रीकृष्णोऽप्यहमेव राधिके त्यात्मानं राधिकामिवाचरति। विमर्ययेण राधाया: पीकृषारूपत्वस्य श्रीवास्य राधिकारूपत्वस्य च विपर्ययेव । विपर्ययोत्थितामिति-ौराधिकाया: खस्या: श्रीकृया त्वभावनया श्रीकृष्ण विरहपीड़ाऽयभावेऽपि श्रीवास्य यथा राधिकाविरहपौड़ा जायते तत्सदृशी राधिकाविरहपीड़ा राधिकाया भवतु, एवं श्रीलया स्य खस्य राधिकात्वभावनया राधिकाविरहपीड़ाऽद्य
तारसम्पास्वादः स्तरामेव सहदयावर्षक: । हरीयते इति,-"मधुरिपुरक्षमिति भावनशीले'ति जयदेवपद सहाहार्यम्। बस समो यत्यौति-एवंविधायौपम्यप्रयोगा बसमांखा

Page #331

अष्टमः किरणः ।
उपमानानुपादाने द्विधा यथा
त्वदाननस्य सदृशं किमपीह न दृश्यते । इति वाक्यगा ।
वितृसदृशी कापि राधे ! काऽपि विलोक्यते ॥ १५ इति समासगा । वाद्यनुपादाने द्वैधं यथा
अशनयति कुसुममशनि: कुसुमति हालाहलत्यमृतम् ।
हालाहलमप्यमृतति समयेऽस्या दुःखसुखदत्त्वे ॥ १६ इयं क्विप्गा नवधाराधरश्याममभिराममिदं महः ।
अनयन्नयनानन्द कस्य नो हरते मनः ॥ १७ इथं समासगा ।
धर्मोपमानयोर्लोपे देधं यथा
२८५
तम्भसि किं ति पिअन्तो कट्ठरसं मुरलिवाश्रणे कण्ह ।
जस्म समो णत्थि रसो सो दूह एअरे घरे घरे होइ ॥ (क) १८
इयं वाक्यगा । इहैब "जच्छ रिसो गत्थि रसो" इति पाठे समासगा । धर्मेवादिलोपे द्वैधं यथा “ अशनयति कुसुम " मित्यादी (१६ श्लोके) 'हन्त कदाचि दपि तासा' मिति चतुर्थचरणे यदि स्यात्तदेवादिलोपे धर्मलोपे च क्किपगा । राधे ! शारदपीयूषमयूखमुखि ! मौनताम् ।
मुच, पीयूषवचनैः सिश्च मे कर्णयोर्युगम् ॥ १८
भावेऽपि श्रीराधिकाया यथा श्रीकृष्णाविरहपीड़ा जायते तत्सदृशी श्रीकृष्ण विरहपीड़ा श्रस्य भवत्येवेत्यर्थः ।
·
स्या राधिकायाः समये श्रीकृष्ण विच्छेदसमये दुःखमयवस्तुनः सुखदत्वे सति कुसम - मशनिरिव भवति पुष्पस्योद्दीपनत्वेन वज्रतुल्यतापवत्त्वात् । तथाऽशनि: कुसममिव भवति, वज्रस्य सद्यःप्राणहारकत्वेन विरहज्वालानिवर्त्तकत्वात् । ग्रम्टतस्य मरयनिवर्त्तकमाम्हतमपि हालाहलतुल्यं भवति तथा हालाहलस्य सद्यः प्राणद्दारकत्वेन हालाहलमध्य. म्हततुल्यं भवति-- जीवनापेक्षया मरणं तस्याः सुखदं भवतीति ज्ञेयम् ॥ ताम्यसि किमिति पिबन् काष्ठरसं मुरलीवादने कृष्ण । । यस्य समो नास्ति रसः स इह नगरे रहे रहे
महारान्तरमच्यानीति केचित् - 'सर्वषोपमा निषेधेऽसमाखोऽलङ्कारः' इति तेषां लक्षयम् । परन्तु तस्य भिन्नतया स्वीकारे युक्तिर्विध्वखितैव रसगङ्गाधरप्रभृतिनिबन्धेषु । रसनोपमायाः पृथक्रेन स्वीकार कल्पो न सर्ववादिसम्मतः तथा च प्रकाशकारकता हेतुसम्प्रति:एवंविधवेचितास इससम्भवात्, उक्तभेदानतिक्रमाचैति । पनम्बयोपमा - दकिमत संचा

Page #332

२६६
अलकारकौस्तुभः । बडो राधिकयाऽपाङ्गलतया कृष्णकुञ्जरः । तत्केलिसाधनीभूतो न गन्तुं क्वचिदहति ॥ २०
अत्र धर्मवादिलोपे समासगा। उपमेयलोपे क्यचि त्वेका, यथा
कोमलाऽसि प्रकृत्य व शिरीषादपि राधिक ! ।
अहो मानस्य माहात्मय येन त्वमशनीयसि ॥ २१ पत्र "मात्मानमशनीयसीति वक्तव्ये आत्मशब्दस्योपमेयस्य लोपः । धर्मोपमेयलोप यथा
जयति मनोभवसिद्धिः काऽपि शरच्चन्द्रम:समं दधती। (2) इत्यत्र उपमेयलोपो धर्मलोपश्च, "शरच्चन्द्र ललितास्ये"ति यतो न कृतम् । त्रिलोपे समासगा। पूर्वस्योत्तराईम्
चकितमृगशावनयना नयनानन्दं चकारोच्च: ॥ २२ ॥ अत्र मृगशावस्य नयने इवायते नयने यस्या इति समासे उपमानं, तयोतकमिवादि च, तहर्मश्च, त्रयाणां लुप्तता-इत्येकविंशतिः। पूर्णाभिः सह सप्तविंशतिः।
एकत्वमुपमेयानापमानामनेकता ।
धमैकरूप्यवरूप्ये वेधा मालोपमा भवेत् ॥२३१ काभवति। अत्र 'यस्य सम' इत्ापमानलोपो धर्मलोपश्च। मनोभवस्य कन्दर्पस्य सिद्धिरूपा काऽपि बनसन्दरो जयति । 'शरच्चन्द्रमसं दधती'त्यत्र मुखपदस्य लालित्यरूपधर्मबोधकपदस्य च लोपो शेयः। 'शरच्चन्द्र ललितास्य'त्युक्ते उभयोरेव विद्यमानत्वान्न धर्मोपमेययोर्लोपः।
यत्रोपमेयानामेकत्वसपमानानामनेकत्वं तत्र मालोपमा भवेत् । सा दिविधा, यत्रोपमेयोपमानयोरेक एष धर्मस्तत्रैका, यत्रोपमेयस्यैको धर्म उपमानानामनेको धर्मस्तवान्या। अनन्वय इति भामहादोनां प्राचां नवौनानाञ्च बहनामाता संज्ञा, उभयवेव सार्थकस्शानिहशः । आचार्य दण्डिमते इयमपुत्रपमाप्रपञ्च एव, यदाहुस्त एव-'अनन्वयससन्देहावप
(2) एवं (ग) पुस्तक । 'चन्द्रमसं दधीति (ख) (छ) पुस्तकयोष्टी काकता च धृतः पाट: । स च भार्थ्या नियमभङ्गात् “छन्दोभड़े त्यजेगिर"मित्यनुशासनवलाईयः। उपरिग्टहीते पाठे उपमेयलोपस्थावान्तवत्वं, 'सम'पदेन विशेषषौमूतेन विशेष्यस्योपमेयस्थाचेपः सम्भवत्येव । वस्तुतस्तु न कोऽपि पाठोऽव मुष्ठ ।

Page #333

। अष्टमः किरण:। उपमाप्रपञ्चोऽयम् (क)। उदाहरणम्
मूलस्थितेनेव महोरगेण लता दवेनेव कुरङ्गबाला। हिमागमेनेव सरोजिनी सा भवदियोगेन दुनोति राधा २३
___ अत्र धर्मे करूप्यम् । बेलोक्यसम्पदिव निर्भरगर्वहेतुर्माध्वीकपीतिरिव विह्वलताविधात्री । प्रस्वापनास्त्रफलिकेव मनोभवस्य त्वं नानविप्लवकरो मम भासि राधे ! ॥ २४
अत्र वैरूम्य नानाविधत्वात् । उपमेयस्योपमात्वमुत्तरोत्तरतो यदि।
अभिन्न भिन्न हेतुत्वे विधा सा रसनोपमा (३)(क)॥२३२कायथा-आकृतिरिव ते प्रकृतिः प्रततिरिव व्यवहृतिः सुमुखि ! । व्यवहति रिव सत्कीर्ती रम्या रमणीसभासु सखि ! राधे ! ॥ २५ .
अभिवधर्मा। वपुरिव मधुरं रूपं रूपमिवानन्ददायि गुणवन्दम् । गुणवृन्दमिव विशुई यशः कशाङ्गीसभासु तव राधे ! ॥ २६ भिवधर्मा एकस्यैवोपमानोपमेयत्वेऽनन्वयोपमा (४) । एकवाक्ये (क)
२३३ काउपमानान्तरासम्बन्धोऽनन्वयः । यथा
आलोकि सा बालकुरङ्गनेत्रा राधेव राधा भुवनेऽहितीया । अद्यापि मे सन्ति मनोनिखातास्ते तत्कटाक्षा इव तत्कटाक्षाः ॥ २१
विपयास उपमेयोपमा (५) हयोः ॥ २३४ का हयोरुपमानोपमेययोर्विपर्यासे उपमेयोपमा। यथा
त्रैलोक्यसम्पाथा निर्भराहङ्कार हेतुः, एवं मा'चीकस्य पौति: पानं यथा विकलताकी, तथा कन्दर्पय जम्भणास्त्रस्य फलिका यथ हिलताकत्रों, तथा त्वमपि मम ज्ञानस्य पूर्वापरानसन्धानस्य विप्लवकरी ना करी। __ उपमेयस्योपमानत्वमुत्तरत्र यदि भवति तदा रसनोपमाऽलङ्कारो ज्ञेयः। सा दिविधाउपमानोपमेययोरभिन्न एको धर्मश्चेदुपमाऽलङ्कारस्य हेतुस्तका, एवमुपमेयोपमानां भिन्ना माखेव दर्शिताविति। एषां सबंधी प्रतिवरूपमायाचीपमाप्रपनत्वेनाभिधानं वक्रोक्तिजोबितादौ दण्डिमतस्यानुवादत्वेन, परं भामहादीनां/मतेनोपमानान्तरसम्बन्धाभावादुपमातो

Page #334

२८८
अलङ्कारकौस्तुभः । तनुरिव शोभा शोभेव तनुर्गरिमेव मधुरिमा तमाः ।
पथ मधुरिमेव गरिमा राधायाः किमपरं ब्रूमः ॥२% यथा वा-हरिरिव राधा राधेव हरिगरिमेव मधुरिमा च तयोः । अथ मधुरिमेव गरिमा महिमेव कपा कृपेव महिमा च ॥ २८
इयमेवान्योन्योपमा । उपमानस्य निन्दायामयोग्यत्वे निषेधतः।
प्रशंसा योपमेयस्य सोपमेयोपमाऽपरा (क)॥ २३५ का. यवेति शेषः । यथा
कल्पद्मे स्थावरता दृढ़त्व चिन्तामणी कामगवीषु गोत्वम् । . खभक्तसझल्पविधेर्विधाने हे नाथ ! कृष्ण ! त्वमिव त्वमेव ॥ ३० परोपमानस्य निन्दा ।
इन्दीवरं वा दलिताननं वा नवाम्बुदो वा मघवन्मणिर्वा । कणस्थ धाम्नः सदृशं न किञ्चित्तदीयधामेव तदीयधाम ॥ ३१
पत्रायोग्यत्वे निषेधः। एवमन्येऽपि बहवः सन्ति, ग्रन्यगौरवमयाबोदायिन्ते । पसम्भाव्यं समुद्भाव्योपमानेऽसम्भवोपमा (६) (क) ॥२३६ काया क्रियत इति शेषः । यथा
पूर्ण: सदैवास्तु सुधामयूखः कलङ्कहीनश्च सदेव भूयात् ।
नायं चकोरैरपि पौयताच राधे! त्वदास्येन तुला विभत । १२ नानाधर्माचेवेतवस्तदाऽन्या। उपमानस्य निन्दायां सत्यां यत्रोपमेयस्य प्रशंसा, एक्सपमानस्थायोग्यत्वे सति तस्य निषेधादुपमेयस्य प्रशंसा साऽपरा उपमेयोपमा। असम्भाथमिति-उपमानेऽसम्मायं यहखनः सम्भावना नास्ति तस्य सम्भावना छत्वा योपमा क्रियते माऽसम्भवोपमा। भिन्न देयम्, अतः किल नामकरन यामोहनवारणायोपमेन्यन्तिमपदं परित्यक्तमितीव प्रतिभाति । उपमेयोपमाऽपरेति-मास्या बापाततः प्राचां ग्रन्थ घु ग्रहणम्, उभयथैवा. नोपमानस्याशेप: अन्यरुद्भावितात् प्रतीपालद्वारा पदस्यायुरेव भेदस्पर्शः। ग्रन्थकृतासदापरबत इयममन्वयसंहदेव सातिशयचमत्कतिमतीति प्रतिभाति । असम्भवोपमा-'उभौ' यदि मोवि एषप्रवाहा' विवादिम्बिवास्या वैचिनापरवे भिन्नालारत्वमिति वैचित्उत्प्रेचाया अवतारखे मुठु मैतुरनेनालद्वारबन्धन कौस्तुभलता विहित इति च मन्तबम्।

Page #335

अष्टमः किरणः |
सम्भावनोपमानेनोपमेयोत्कर्ष हेतुका ।
उत्प्रेचा (७) नूनमित्यादिशब्द द्योत्या - ( ख ) ॥२३७ काउत्प्रे चानामाऽलङ्कारः 1 सम्भावना हेत्वन्तरोपन्यासेन वितर्कनम् । नूनं मन्ये-श- इव ध्रुवं-नु- किम्- किमुतेत्यादयो नूनमादयः । नष्टो नष्टः प्रतिकुहु मुहुः पूर्णतामेति चन्द्रो
यथा
राकां राकां प्रति नतु भवेदन्यरूपः कदाऽपि ।
नान्यो हेतुस्तदिह ललिते ! वोच्य वोच्य त्वदास्य नूनं धाता तमतिचतुरो निर्मिमीतेऽनुमासम् ॥ ३३
यथा वा 'उत्कीर्णेरिवेत्यादि ( द्वितीय किरणे १म श्लोक: ) । यथा वा -- जृन्धाऽनुबन्धविकसङ्घद दनोदराणां चन्द्रः करेण कृपयेव कुमुद्दतीनाम् । निर्वाप्य गाढ़ विरहानलमुज्वलन्त मङ्गा र पुष्ञ्जमिव कर्षति भृङ्गसङ्घम् यथा वा - श्रीवत्सस्य च कौस्तुभस्य च रमादेव्याश्च गर्दाकरो
२८८
॥ ३४
गधापादसरोजयावकरसो वचः स्थलस्थो हरः ।
प्रतिकुहु सर्वस्याममावस्यायां चन्द्रो नष्टोऽवश्यं नश्यत्येव । एवं सर्वस्यामेव पूर्णिमायां चन्द्र: पूर्णतां प्राप्नोति । कदाऽपि कस्यामप्यमावस्यायां पूर्णिमायां वा चन्द्रोऽन्यरूपो न भवति । व्यत्र सर्वस्याममावस्यायां नाशे सर्वस्यामेव पूर्णिमायां पूर्णतायाश्च पुरायादौ योऽन्यो हेतुः श्रूयते स न, किन्तु मयेदं सम्भायते, हे ललिते ! तन्मुखं वोच्य वौक्ष्य विधाताऽनुमास मासि मासि तं चन्द्रं निर्मिमीते । प्रयम्भाव:- सर्वनगनिर्मायं कृत्वा ललिता मुखं तत्सदृशे किश्चिदस्तु निर्माण विधातुरिच्छा यदाऽजनि तदा प्रतिपद्दिनमारभ्य पूर्णिमायां सम्पूर्णचन्द्रं निर्माय ललिता मुखसाइयमदृष्ट्वा दुःखेन पुन: प्रतिपहिममारभ्य किचित् किचिदिखयामावस्यायां पूर्वनिर्मितं पूर्णचन्द्रं दूरीकृत्य पुनचन्द्रान्तरनिर्माणे प्रवृत्तश्चतुरो विधाताऽद्यापि मासि मास्येवमेवं करोति, नतु निवृतो भवति ।
(ख) सादृश्य मूलानामजङ्काराणां विवेचन प्रसङ्ग उत्प्रेचाया व्यत्रावतारयं ग्रन्थलां मम्मटाद्याचाय्यैमतं प्रति श्रद्धादुद्धिं सूचयति । अर्वाचीनाः प्रायेण निर्विशेषसत्प्रेच्तायां न्यग्भावितखादृश्यसूचनस्याध्यवसाय विशेषस्य कल्पित सम्भावनमेव लिङ्गं मन्यन्ते; परं प्राचीनाचाय्या भामहादयः नवीनाम्व केचनादां कल्पमेवोपजीवन्ति - तदनुसारियो बच्हवचन्द्रालोकशदाद्याञ्चक्रवर्त्तिप्रभृतयः कुवलयानन्दशतोऽर्वाचीनाश्च । एषां मते उपमानस्यालोकमित्वमेवोपमात उत्प्रेक्षायाः कच्य। न्तरत्वघटकं, न तदतिरिक्तः कच्चन विलच्चयो
३७

Page #336

२९.
बलकारकौस्तुभः । बालाकयुतिमण्डलीव तिमिरेश्छन्देन बन्दौलता
कालिन्याः पयसीव पौबविकचं रक्तोत्पलं पातु वः ॥ ३५ पत्र 'इव' उत्प्रेक्षायाम्-इत्यादौ सर्वत्र सम्भावनमेव ।
-स संशयः । भेदानुक्तौ तदुक्तौ तु सन्देहः (८) (ग)-२३८ का सन्देहालङ्कारः। क्रमेणोदाहरणेराधे! मुखं तव विधुर्नु सरोरुहं नु नेत्रे च खन्ननयुगं नु चकोरको नु । मूर्तिश्च काञ्चनलव नु चन्द्रिका नु धाता नु पञ्चविशिखो नु रसो नु वाऽद्यः॥
मेघः किमेष, स कथं धरणी, किमस्मिं
चन्द्रोऽय,मस्य विगतः क नु वा कलङ्गः । माला किमत्र तड़ितः, स्थिरता क तस्याः,
कृष्णः किमेष सुमखः सखि ! पीतवासाः ॥ ३७ मुद्रितकलिकानां चन्द्रदर्शनेन मुद्रात्याग एव जम्भारम्भस्तेन प्रकाशितवदनोदराणां कसरतीनां गाविरहानलरूपमुच्वलन्तम ङ्गारसमूह चन्द्रः कृपयेव खकिरणरूपकरण निर्वाप्य पश्चात् कुमुहतीगर्भभ्यितं ज्वालारहितमत एव श्यामवर्णम ङ्गारपुञ्जमिव भृगसमूह कर्षतीत्यत्प्रेक्षा। अत्र कुमुदतीभ मरयोथैवहारो यथा-रात्रौ विकशितानां कुमुदतीनां मध्ये मकरन्दपानार्थ ये भ्रमरा: प्रविशा ग्रामन् प्रातःकाले मर्यदर्शनान्मुद्रितानां मध्ये त एव बद्धा वभूवः, पुनः सन्धधाकाले चन्द्र दर्शनादिकशितानां तासां मध्ये ये भ्रमरा निर्जग्म:, त एवाङ्गारपुश्नत्वेनोत्प्रेक्षिता इति भावः । ___ श्रीकृष्णाक्षःस्थलस्थ: श्रीराधापादमरोजयावकरसो युष्मान् पातु। कथम्भत: ? श्रीवत्सकौलभलनीरेखाणन्तिरस्कारं करोति, यावकशोधाया अग्रे कौस्तभादयस्तिरस्कता भवन्तीत्यर्थः। तमोप्रेक्षामाह-वक्षस: श्यामतारूपान्धकारबन्दीकता प्रात.कालीनसूर्ययुतिमण्डलीव । ननु मर्योदयनाभ्योऽन्धकारः कथं सर्यमण्ड ली बन्दीकरोति, तबाह-छन्देनेति। श्रीकृष्मावक्षःस्थलरूपमहदाश्रयरूप्रचातुर्येणत्यर्थः। उत्प्रेक्षाऽन्तरमाह-कालिन्दीपयसि पुएं विकसित रक्तोत्पलमिव । धर्मः। द्वितीयकल्पस्यैव साधका: प्राचो दख्याचार्या: 'न बे तिङन्तलनोपमागमस्तीति भाष्यानुशासनं प्रमाणयन्तोऽत्रोपमानान्तिपक्षं न्यगभावितसारस्यमिदं सिद्धान्तयन्तिउपमानवालौकरिहत्त्वेऽपि तरुत्प्रेक्षितोपायभूतोपमा दिभेदानासपमाऽन्तर्वतित्वसररी

Page #337

व
अष्टमः किरणः।
२. नात्र ‘स कथं धरणा'विति सन्देहोच्छेदः, अपि तु तत्परिपोष एव ।
एतेन निश्चयान्तोऽयं न भवति । 'कृष्णः किमेष' इति 'कि' शब्दो निश्वयं बाधते । केषिविश्चयान्तमपि सन्देहं मन्यन्ते (ग)। स यथा
मेघो नायं, व्रजपतिसुतो, नापि सौदामिनीयं, पौतं वासः, सुरधनुरिदं, नैष बर्दावनसः । बालाकीयं न खलु विततिः, पश्य मुक्तावलीयं, विस्रथा त्वं विहर, शरदि प्रावृषः कोऽवकाशः १ ॥ ३८
___-रूपकन्तु (8) तत् ।
यत्तादात्मादयोः-२३६ का हयोरुपमानोपमेययोः । अतिशयाभेदादपल्लुतमेदत्वं तादात्माम् (घ) ।
-तच्च विधैवेति विटुबंधाः । समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवत्तिं च ॥ २४० कास इति-उपमेय उपमानस्य भेदानुक्तौ य: संशय: स: सन्देहनामाऽलङ्कारः, किं वोपमेय उपमानस्य भेदस्योक्तौ य: संशयः स सन्देहनामालङ्कारः। 'नुर्विकल्ये। अत्र संशय उपमेये सखे चन्द्रस्य भेदोक्तिर्नास्ति। एषः श्यामसुन्दरः पदार्थः किं मेघः? इति सन्देहोऽन वर्तत एव। अनोपमेये उपमानस्य मेघस्य भदोक्तिर्वर्तते । सुखं वीक्ष्याह-- अयं निष्कलङ्घो दृश्यते, स तु सकलङ्कः, अत: प्रसिद्धचन्द्रो न भवति । तथाचायं क इति सन्देहो यथास्थित एव। पौताम्वरमालल्याह-मालेति। अनापि निश्चयो नाति, तस्मानायं निश्चयान्तसन्देशः। कस्यचिन्मते निश्चयान्तसन्देकोऽप्यलकारविशेष: तन्मत अन्यत्रोदाहरणमाइ-मेघ इति। वक्षःस्थले दृश्यमानेयं वितति: श्वेतवसनो विस्तारोन बालाको न वकपक्तिसमूहः । अयं श्रीकृषा एवेति विश्वस्ता सतो त्वमनेन मह विहर।
हयोरूपमानोपमेयमोयत्तादात्मा तद्रूपकम्। तथा च चन्द्रवन्मुखमिन्यत्र उपमानोपमेययोभदबोधक वति' प्रत्ययोऽस्ति, यतो न रूपकम-किन्तु यत्र 'मुखं चन्द्र मिति
कृतम्। अयमापातत एघां निष्कर्षो यत्तिङन्तसमभियाहुतेवादिशब्दघर्धाटतत्वेऽस्या उत्प्रेक्षाया एवावकाश इति । अर्वाचीना समेखलदाया एतदिशेधेणदलखान्यथोपयोगमाचचाणा उत्प्रेक्षाया विशाल लक्ष्य त्वचाङ्गोकवन्त: प्रतिमोत्यापित्तामध्यवसायलक्षणां बुद्धिमेवास्याः सादृश्यमूलालझारात् भेदलपणे बोजवन निहिं शन्ति । विस्तरस्ता चिनमीमांसायां चिनमौमांसाखडने च द्रष्टयःपरमेतमापलाप्य यत् प्रकाशकृदनुसारिभिर्गन्धवनिरस्यालद्वार

Page #338

२८२
अलङ्कार कौस्तुभः । आरोग्यमाणचारोपविषयो यत्र शब्दगौ। तदादिः
२४१ कापादिः समस्तवस्तुविषयम् ।
आरोप्यमाणः शाब्द आर्थश्च तत्परम् । - एकदेशविवर्ति
शाब्दः शब्दोपात्तः, प्रार्थोऽर्थगम्यश्च । कश्चिच्छाब्दः कश्चिदर्थमर्यादया अवमेय इत्येकदेशविवर्तित्वम्। क्रमेणोदाहरणे
उदनहक्षोजस्तबकनमिता बाहुविटपयौदोले रम्या स्मितकुसुमसौरभ्यसुभगा । इयं सध्यारागच्छविलमृदुपाण्यङ्गु लिदला
नवीना ते राधे ! विलसति तनरत्नलतिका ॥ ३८ चन्द्रसखयोरभेदप्रतौतिस्तत्रैव रूपकमित्यर्थः। यत्रारोपविषयस्योपमेयस्य तथाऽरोप्यमानस्योपमानस्य च हयोरेव बोधकशब्दौ वर्तते तत्र समस्तवस्त विषयं रूपकं, यत्र तु यारोपविषयस्योपमेयस्य बोधकशब्दो वर्त्तते कित्वारोप्यमाणोपमानबोधक शब्द: काये नास्ति, अपि तु अर्थमदिया सब्दोऽनुमेय एव, यसिन्नेव पद्ये कुत्रचिच्चरण उपमान बोधकशब्दोऽप्यस्ति, तत्रैकदेशविवक्तिरूपकं ज्ञेयम्। एवं क्रमेण भेट्दयं भवतीत्यर्थः ।
इयन्तनरूपा रनलतिका विलसति। कथम्भ ता? स्तनरूपस्तवकेन नमिता-तनुरपि साहजिकलब्जया किञ्चिन्नम्ना भवति। पुनश्च वाहू एव शाखाहयौ तस्या दोलन विषये रम्या, लताऽपि शाखायाः किञ्चिञ्चलने रमनीया भवति। हस्तयो: किक्षिचलने माधुय्यस्योत्कर्षो भवति । पुनः सन्ध्याकालीनरक्तच्छवि लान्ति रहन्ति ये स्टदुपाण्यङ्गलयस्त एव पल्लवा यन।
भेदस्य विशेषविमर्शने विभागनिर्देशे चावज्ञा स्पटीकता। जम्भानुबन्धेत्यादि-बत्र चन्द्रांशुविकसितां कुमुदवनों श्रीकृष्णो वर्ष यतीति प्रकरणनिर्दशः साहित्यकौसुद्याम् । व्यतान्तिम पादे भामहादिदृश्वोत्प्रेक्षा।
(ग) ससन्देहाख्योऽयमलङ्कार उत सन्देहाख्य इति सन्देहः कैश्चिदाचीनेहीकाकनियोत्याप्यते। भामहादयस्तु प्राचीना एनं ससन्देहमेवाः, उभयथाऽपि निरुक्तार्थस्य सत्वादयं निरर्थकप्रायो विचारपीकाकृतिसुलभयामोहनमानमिति दिक्। सादृश्यवाचका स्वादय एवमुत्प्रेक्षावाचका 'मन्ये' शङ्के' प्रश्टतय इव सन्देहवाचकाः किं नुप्रभृतयः केचनेव रहाते। रखो मु वाऽद्य :-प्रायः सा इति टोकावतकृतान्वयस्तु न चमत्कारकारी,

Page #339

अष्टम : किरण: ।
अत्र समस्त वस्तुविषयम्, आरोप्यमाणारोपविषययोः शब्दोपान्तात् प्रसूनैर्नानाभैः स्मितमलिनिमारुण्यपिशुनै
सद्मानाभावा मधुपगणझङ्कारकलहा । श्रिया साई स्पर्धा बत विदधती गोकुलपते
२८.३
करस्या रस्यानामुपरि वनमाला विजयते (घ) ॥ ४०
to वनमालाया नायिकात्वेनारोपः श्रियः प्रतिनायिकात्वेन - स चार्थ एव, प्रसूनानां स्मिताद्यारोपस्तु शाब्द इत्येकदेशविवर्त्ति ।
आरोपविषयाभावेऽप्यारोप्य' यदि तत् परम् | २४३ का -
,
यथा
परमन्यप्रकारमित्यर्थः । मधुरिमरसवापीमत्त हंसीप्रजल्पः प्रणयकुसुमवाटो भृङ्गसङ्गीतघोषः । सुरतसमरमेरीभाद्धृतिः पूतनारेर्जयति हृदयदंशी कोऽपि वंशीनिनाद; (घं) ॥४ अत्र 'मधुरिमरसवाप्या' दीनामारोष्याणामारोपविषयो नास्तीति ।
उक्त प्रसङ्गि — २४8 का -
त्रिविधभेदमेव यदुक्तम् ।
-छात्र
प्रसङ्गि प्रकृष्टसङ्गवत् सजातीयबहुलमित्यर्थः । नानाभै; श्वेतश्याम रक्तनान्तवर्णेः प्रसूनैर्लसन्नानाभावा श्रीकृष्णस्य उरख्या उरसि भवा वनमाला रस्यानामाखाद्यानां वस्तनामुपरि विजयते । प्रसूनैः कीदृशैः ? स्मितेति: ‘स्मिते’त्यनेन प्रसाद:, 'मलिनिमे'ति वाम्यं, 'यारुण्ये 'त्यनुरागः, एतेषां सूचकैरित्यर्थः । यन श्वेतपुष्ये स्मितस्यारोपः, श्यामपुष्पे वामत्वारोपः, रक्तपुष्प व्यनुरागित्वारोमो बोध्यः । वनमालाया नायिकात्वारोपः रेखारूपाया जनाः प्रतिनायिकात्वारोपचार्थ एव, नतु शाब्दः, तयोर्बोधकशब्दाभावात्, पुष्पेषु स्थितस्यारोपस्तु शाब्द एव, स्मितादिबोधक - शब्दानां विद्यमानत्वात् । अतोऽव शाब्द श्रार्थश्वोभयमपि वर्त्तत इत्येकदेशविवर्त्ति । यत्र केवलं शाब्द एव तत्र समस्तव स्तविषयं रूपकमिति भेदो ज्ञेयः । यारोपविषयस्योपमेयस्याभावेऽपि यत्यारोप्यमुपमानं वर्त्तते तदा तद्रूपकमन्यप्रकारम् । मधुरिमेतिमाधुर्यरसस्य वापखरूपे श्रीकृष्णे या मत्तहंसी तस्याः प्रनष्परूपो वंशीनिनादो जयति, कानोपमेयस्य कृष्णस्य बोधकपदाभावादन्य प्रकाररूपकम् ।
I
1
'परम् 'आद्यो' रस इत्यन्वय एव वरम् । तथाचानार्थं प्रमाणं 'टङ्गारैकरसः खयं नु मदन' इति विक्रमवर्णीयपद्यस्थं प्रकाशोदाहरणं यदुपजीव्य रचितं स्यात् पदद्यमरः । निच्चयान्तमपीति-निच्चयान्तस्य सन्देहस्य प्रकाशकृतां स्वीकृतत्वं स्मरणीयम् । अभियुक्तश्रेष्ठा उद्घटठ्ठा: प्रकाश ग्रन्थोपजीव्यभूता न निश्चयान्तं सन्देहं खीकुर्वन्ति, मिच्चयस्य वाच्यत्वे न वाढ

Page #340

२८४
यथा
अलङ्कारकौस्तुभः। --निःसङ्गमेकमेव विवचितम् ॥ २४५ काएकमेव प्रधानत्वेन विवक्षितं तथाविधसजातीयशून्यं निःसङ्गम् । यथा- न पश्यति न भाषते न च स्मृणोति न स्पन्दते
निमौलति विर्णते पतति मूर्छ तीयं यतः । तदेतदनुमीयते किमपि बाधते राधिका
मुकुन्दविरहव्यथाविषविसर्पविस्फूर्जितम् ॥ ४२ मालारूपकमन्यत्तु जेयं मालोपमानवत् (घ)॥ २४६ का___ अवसोः कुवलयमक्ष्णोरञ्जनमुरसो महेन्द्रमणिदाम ।
वृन्दावनरमणीनां मण्डनमखिलं हरिर्जयति (घ) ॥ ४३ यथा वा- शौटीर्य स्मरभूपते,मधुमदो लावण्यलक्ष्मयाः, स्मयः
सौभाग्यस्य, विलासभूमधुरिमोल्लासस्य, हास: श्रियः । अहैतं गुणसम्पदा,मुपनिषत् केलीविलासावले:
सेयं लोचनचन्द्रिकाचयचमत्कारश्चकोरक्षणा ॥ ४४ श्लिष्टस्य वाचकस्यानुरोधादारोप एव यः ।
सोऽन्यस्यारोपहेतुश्चेत् परम्परितनामकम् (घ) ॥२४७कानि:समिति-यत्र एकमेव रूपकं प्रधानत्वेन विवक्षितं पूर्ववत् सजातीयरूपकान्तरं नास्ति तत्र नि:सङ्गमेव (3) तद्रुपकं ज्ञेयम् । न पश्यतीति-अत्र केवलं यथाया विघविसर्पत्वारोपः, नतु सजातीयरूपकान्तरमस्तीति। सेयं चकोरेक्षणा राधिका मम लोचनयोश्चन्द्रिकाचयजन्यो यश्चमत्कारस्तत्तुल्यचमत्काररूपा। अत्र 'चमत्कारविशित्यनुक्ता 'चमत्कार' इति धर्मनिहेश आधिक्यविवक्षया, यथा 'देवदत्तः पण्डित' इत्यनुक्का 'साक्षात् पाण्डित्य' मेवेत्युक्ति: पाण्डित्यातिशयं बोधयति। तथा कन्दर्पभूपतेः शौटीर्य पराक्रमस्तद्रपा । अत्रापि पराक्रमातिशयविवक्षया धर्मनिर्देशः । एवमुत्तरतापि शेयम्। चमत्कारित्वं, न वा सादृश्यजीवातुभूतं सन्देहघटनं वरौवत्तीति कृत्वा निश्चयाख्यालङ्कार भेदरू चमत्कारमारत्व न सर्वेषामैकमत्यम् । अत्र विश्वनाथादिमतं विवेचनीयम् । (घ) तादात्ममिति केचिदनाभेदरूपकं ताप्यरूपकमिति हिविधी संस्थामखो.
(3) एवं (ग) (छ) पुस्तकयोः । (ख) (ङ) पुस्तक योस्तु 'सव हि तीयरुपकान्तराभावेन निःसङ्गमित्यादि पाको दृश्यते।

Page #341

अष्टम किरणः ।
२८५
अन्यस्याश्लिष्टस्यारोपे यदि हेतुः स्वात्तदा रूपकं परम्परिताख्यम् । यथापद्माननोत्सुकतया भ्रमरः, कलाभिः सर्वाभिरन्विततया त्वमखण्ड इन्दुः । त्वम्मान से कनकपङ्घजिनीतयाऽसौ सा राधिका सुरमणीनिकराधिकैव ॥ ४५
अत्र पद्मं पद्मा च, कलाश्चतुःषष्टिः, कला चन्द्रस्य षोड़शो भागश्व, मानसं चितं मानससरश्च सा राधिका सारेणाधिका साराधिका च, इत्येषां शिष्टानां वाचकानामनुरोधात् 'भ्रमरा' दिशब्दानामारोपः ।
भेदे सत्यपि तत्
२४८ का
तत् परम्परितम् । यथा - रत्नस्तम्भौ व्रजमृगट्टयां चित्तदोलोत्सवस्य श्रीराधाया रतिजयकलातोरणोत्तानदण्डौ 1 दैत्येन्द्राणां परिभवमहायज्ञ नीलेन्द्र यूपी
-
शुण्डे कामप्रमदकरिणोः कृष्णबाह स्मराम: (घ) ॥ ४३
wa चित्तदोलनादेर्भिन शब्द वाच्य स्योत् सवाद्यारोपेण बाह्रो रत्नस्तमत्वाद्यारोपः सिद्ध एव । पाद्ययोर्मिंश्रत्व, उत्तरयोः शद्दत्वम् ।
"पद्मानने 'ति टिपदम् - पद्माऽननमेव पद्माननं तत्रोत्सुकतया है कृष्ण ! त्वं भ्रमरः । व्यत्र पद्मा चन्द्रावल्या: खखी, तस्या ब्यानने कमलाननारोप:, तेनारोपश्चिष्टस्य भ्रमरस्य कृष्ण व्यारोपः, अतोऽल परम्परितरूपकम् । तथा कलाभिरेव कलाभि: ; व्यत्र चतुःषष्टिकलायां चन्द्रस्य घोड़शभागरूपकलाऽरोप:, तेनारोपेथ श्लिष्टस्य चन्द्रस्य कृष्ण आरोपः । एवं त्वन्मानसमेव मानसं सरस्तव स्वर्णकमलिनीत्वेनासौ या प्रसिद्धा राधिका स्वर्गाङ्गनानिकरेभ्योऽधिकैव । ara मानसे चित्ते मानससरोवरारोप:, तेनारोपेण शिष्टायाः स्वर्णकम लिन्या राधिकाऽरोपः ।
भेदेऽश्चिष्टे सत्यपि तत् परम्परितरूपकं भवति । बाहू कथम्भूतौ १ चित्तदोलनमेवोत्ययस्तस्य रत्नस्तम्भौ श्रीराधाया रतेर्या जयकला उत्कर्षवेदम्भी सेव तोरणं बन्धनमाला. तस्य बन्धनार्थमुत्तानदण्डौ । भिन्नशब्दस्याश्लिष्टपदस्य वाच्यस्य चित्तदोलनादेरादयो रत्नस्तम्भदण्डयोर्मिंश्रत्वं मालारूपकेण सह मिलनं ज्ञेयं धर्मैकरूप्यात् । तद्यथा चित्तस्य दोलनेन य उत्सवस्तस्य रत्नस्तम्भौ, रतेर्या जयकक्षा उत्कर्षवैदग्धी तत्र तोरयमिति हिशन्ति परं न तत् प्रामाणिकसम्मतं 'सुखमपरच्चन्द्र' इत्यादावणि तथाकथितताद्द्रव्यरूपकेऽभेदरूपकस्यैव सम्भवात् । उपमावन्मनोहारित्वमादधदप्येषः न तथा विपुलच्य इति सुविदितमेव, तथाऽपि प्राचां वाल्मीकिया साश्वघोष भासकालिदासादीनां प्रबन्धेष्वस्योत्कर्षो न हीयते । यथा 'प्रज्ञाऽम्बुवेग स्थिर शौलवप्रां समाधिशौतां वतचक्रवाकाम । अस्योत्तमां धर्मनदीं प्रवृत्त लष्णाऽर्दितः पास्यति जीवलोकः ॥' इत्यादि बुद्धचरितये ।

Page #342

२८६
. अलझारकोस्तुभः । रसनारूपकमन्धे पठन्ति (घ)। यथाकुसुमस्मितैलतानां स्मितकुसुमैगौपरमणीनाम् ।।
किसलयकरैरमूषां स करकिसलटेश्च पिप्रिये तासाम् ॥४७ सकष्णः, अमूषां लतानाम्, मासां गोपरमणीनाम् ।
-या तु प्रकृतस्यान्यथाकृतिः। साऽपहुतिः (१०) (ङ)-२४६ कापपतिनामाऽलङ्कारः । अन्यथाकतिः प्रकृतं निषिध्यान्यस्य स्थापनम् ।यथातामाधरौष्ठदलमुबतचारुनासमत्यायतेक्षणमिदं तव नास्यमास्यम् । बन्धकयुग्मतिलपुष्पसरोजयुग्मैः(ड)संपूजितः स्वयमसौ विधिनेव चन्द्रः ॥४८ यथा वा- इदन्ते लावण्यव्रततिफल युग्मं, न तु कुचौ,
मते रज्जन्माथो नभसि, तव राधे ! न वलयः । यायाने मालारूपकम्। (4) हे राधे ! तव मध्यदेशरूपनभसि बलयस्खिवल्यो न भवन्ति, किन्त मते: श्रीकृष्ण बुढेबन्धनार्थ रज्जरूप उन्माथो कूटयन्त्रं भवति । तथेयं तनुरुहागं लतिका रोमावली न भवति, किन्तु नाभिरूपदे ममः कन्दर्परूपसर्पस्तस्य पणास्थनीलमणे: सकाशात् समुद्रच्छन्ती कान्तिभवति । भरतनिर्दिष्टालङ्कारचतुरस्य गणनं परिदृश्यते। उपमारूपकयोरेकतरादपरस्य विवर्तक्रमनिरिणे तयोः सङ्करघटने च प्राचौनकवीनां रचनैव प्रमाणम् । दिग्दर्शनं यथा सौन्दरनन्द -सूत्रेण बडो हि यथा विहङ्गो यावर्त्तते दूरगतेऽपि भूयः । अज्ञानसत्रेण तथाऽवबहो गतोऽपि दूरं पुनरेति लोकः ॥' वनमाला विजयते-अव न कथं समासोक्तिरित्यर्वाक वृत्तिग्रन्थे (शो:५२ विवेचयिष्यते। रूपकेऽर्थबोधप्रसङ्गे न तावत् स्वत एवाभिधागम्यस्यार्थस्य तिरस्करणं, यथा 'पिबमधयथाकाम'मित्यादि दण्याचार्योदाहते समायोक्तिलक्ष्यभूते, परमभिधागम्यस्य लाक्षणिकस्य चार्थस्याभेदमयो स्थितिरित्यप्यू ह्यम्। मधुरिमेति-यानन्दवृन्दावनीयमेतत्पद्यं वैष्णवकायेषु सततमुद्धि यते। अवमोरिति-पञ्चायनः (मतान्तरे सप्ताहायनोवा) कविकणे पूरो भगवतः श्रीकृष्ण चैतन्य चन्द्रादुद्दीपितकवित्वकान्तिरिममेव श्लोक प्रथमं ग्रथितवानिति प्रसिद्धिः-'श्रार्या शतका'ख्यष्य ग्रन्थस्य कर्णपूरकृतस्यायमेव सुखबन्धः । अत्र शोके परिणामाख्यालङ्कारभेदस्य रूपकाद्भावितस्य स्थितिरप्यवसया, कुवलयादीनां मण्डनरूपप्रकृतार्थ उपयोगदर्शनात् । शुख-अयं लिङ्गविपर्याय उपमायामिवानापि न दोषाय । अन्ये पठन्तीति-सच पाठो नासङ्गत इति स्वरसः ।
4) 'तद्यथेत्यादि'मालापक'मित्यन्तोऽश: (ख) (ङ) पुस्तकयोस्ति ।

Page #343

पष्टमः किरणः ।
२८७ इयं नाभीमम्नस्मरफणिफणानीलमणितः
समुदयान्तो कान्ति,स्तव तनुशहाणां न लतिका ॥ ४८ यथा वा- क्षीराधेः कति वोचयः, कति लसद्रतोत्पलानां दल
द्रोणीसञ्चयबष्टयः (ड) कति मधून्मत्तालि विच्छोलयः । हेलोदच्चदवाञ्चतोनयनयोः कृष्णस्य लोलेक्षणव्यापारी कति नोमिषन्ति विविधज्योतिर्विलासच्छलात् । ५०
-अनेकार्थप्रतिपादकता यदि । एकार्थस्य तु शब्दस्य तदा श्लेषः(११) स कथ्यते(च) ॥२५० कायथा- उदयति यस्मिनुदयति तिरोभवत्यपि तिरोभवति।
जगदेव तत्र तमसा नाशिनि कैः कृष्ण ! तन्यतां कोपः ॥ ५१ हेलयोदश्चत्तिरशीनयोः श्रीकृषानयनयोलीले क्षणव्यापारे सति विविधानां श्रीक्षण नेत्रस्थश्वेतरक्तश्यामज्योतिषां विलासच्छलात् पौरसमुद्रस्य कति तरङ्गा नोहच्छन्ति, अपि तु उगच्छन्तेष (5) । तथाच श्रीकृष्मास्य तिरसोनावलोकनममये नेवस्थमिदं श्वेतरूपं न भवति, किन्त क्षीरससदस्य तरङ्गा एव दृश्यमाना भवन्तीत्यपइ तिरेव । एक्सत्तरवापि ज्ञेयम्। नेत्रस्थमिदं रक्तं रूपं न भवति किन्तु प्रफुजरतोत्पलाना दलान्येव द्रोणी. समूहालेषां वृष्य: कति नोम्मियन्ति। वसन्तसमये उन्मत्तभ्रमरणयः ।
(ङ) अपर तिरिति-'उपमेयं स्टघा कृत्वा सत्यञ्चैवोपमानकम्। स्थाप्यते चेत्तदा जेयापन तिरिति काव्यदर्पणे लक्षण मप्येतभिप्रायम्। आचार्य दडिमतसपपादयन्त: केऽपि यकिश्चिदपत्यान्यस्य कस्यचित् प्रदर्शनमयतिरिति लक्षणं वर्णयन्ति । दडि लक्ष्य 'न पञ्चेषुः शरवस्य सहसं पत्रिणा'मित्यप्येतत्विनिगमकम् । एवमुद्योतकतो नागो. जीभट्ठाः। अत्र सादृश्यमूलता ('किञ्चिदन्तर्गतोपमेति भामहलक्षणे) भूतार्थापबच्चेतर: यावर्तकत्वे बोनं, नापलापमानमाचार्यदण्डप्रतिनिििमति विमर्शका सरणिः । एव: मेतेन न सर्वथा निर्विवादं वामनमतम् 'अपहतौ वाक्यायोरार्थिक ताद प्यं, रूपके तु पदार्थयो: शाब्द ताद प्यमिति भेद' इति । सर्वखवर्शितमस्य भेदवयं भ्रान्तिहेतुकैतवः पूर्वमपतिसंज्ञाकल्पनं मालाऽपई तेश्च लक्षणप्रदर्शन मन्यत्रेत्यास्तां विस्तरः। बन्धूक द्युतीति-व्यत्र युग्मपदस्य पुनः प्रयोगो न सुछु, परं नानार्थपौनसक्यन्ताम्रधरौठरितयेनेकन आयतेक्षणयुगलेनापरत यथाक्रमं साम्यादिति बोध्यम् । 'द्रोणोति'-खौत्वमनियवलिङ्गशब्द, विषयकम्।
(5) एवं सर्वष्व व पुस्तकेषु, परन्तु 'अपि तु बहव उनकृत्ये त्यनेन भाव्यम्।

Page #344

२८८
अलङ्कारकोस्तुभः । रहार्यस्यैव श्लेषो,न शब्दस्य, परिवत्तिसहत्वात् । अत्र वाक्यमेकार्थमेव(च), तञ्च सूर्यप्रतिपादक, तत्रापि श्रीकृष्णं प्रति काऽप्यभिमानवती विचारणाभिमानखण्डनपूर्वकं वदति-यस्योदये सर्वोदयः, यस्य तिरोभावे सर्वतिरोभावः, तत्र त्वयि को नाम कोप इत्यर्थान्तरम् । यथा वा-'विलोलसंफुलकदम्बमाल' इत्यादि ( ७म किरणे ४८ लोकः )।
श्लिष्टैविशेषणैरेव विशेष्यस्यान्यथास्थितिः ।
समासोक्तिः (१२) (छ)- २५१ काविशेष्यस्य केवलस्य लिष्टविशेषणैरन्यथास्थितिरन्यथाभासनं समासोक्तिनामाऽलङ्कारः। यथा- त्वदङ्गसङ्गेन विनैव राधे ! क्षण क्षणे ग्लायति नन्दसूनुः ।
सदैव वक्षःस्थलकलियोग्या न रोचतेऽस्मै वनमालिकाऽपि ॥ ५२ उदयतीति-अत्र 'उदयतिरोधाना'दिपदानां परिवृत्तिसहत्वान्न प्राब्दश्लेषः, अपि तु अर्थशेष एव। एवमत्रोदयाद्यनेकपघटितमेकं वाक्यं सर्यरूपेकार्थ प्रतिपादक, तत्राप्येतहाक्यलेषेण वधारूपार्थान्तरमपि बुध्यते। विशेष्यस्य केवलाश्लिष्टस्य।
(च) भामहंप्रभृता क्तः श्लेषालङ्कारो दण्डाक्तोऽभिन्न पदश्लेषश्च बहुत्र तावन्नयोद्दिश्तदाखालकार एवेति विमर्शने प्रतिभाति। परं भामहोगटादिकृतमस्य साम्यमलोंहाटनम 'उपमानेन यत्तत्व'मित्यादि तलक्षणस्थं सहोक्तिहेतूपमाजनितं भेदत्रयं चिरन्तनानाश्च श्रेषोपमाघटकसम्बन्धविचारोत्यापकताऽनुक्ताऽप्यतावसीयते। दण्डिकृतपरिगणनतोऽस्य साम्यगर्भतायातिरस्कारपुरस्कत उल्लेखः। अयमपि कालक्रमेणालङ्कारान्तरकल्पको जाता, सनियमस्यास्यैवाधुनिकः परिसंस्थारूपेण गणितत्वात् । एतस्य शब्दार्थोभयात्मकतया भेदखीकारः कुन्तकानुशतोऽपि नातिरुचिर इति शब्दालङ्कारानुशीलन एव सूचितमस्माभिः । यथा वेति-अन सहोक्तिमूलता लक्ष्या। 'छायावन्तो गंतयाला' इत्यादाविव विशेष्यस्यापि साम्यं हयोश्च वाच्यत्वमिति व्यावर्तकत्वे बीजम्, अलङ्कारान्तरविविक्तो नास्य विषयोऽस्तीति, सलद्वारापवादोऽयमिति, अभिन्नपदत्व एवार्थश्लेघ इति च प्रायोवादाः । शेष:- ईशस्थास्याथीलारत्वे बीजं प्रागेव दर्शितम्। अनानेकार्थवाचकतेति प्रदशत झवध्वनिभेदाद भेद पति ध्वनिकिरण उदृङ्गितम्। वाक्यमेकार्थ मेवेति-वाक्यं वैयाकरणादिनिरुक्तम, वाक्यसमन्वितः प्रयोजक पदमन वाक्यमुच्यते । अत्र यदाप्यभिधाया अनियन्त्रणात् दापि कृष्णसयौ वाच्यौ, तथापि प्रकरणानियमेनेकोऽप्योर्थो बोइं शक्यः । यदा एकार्थता उभयोः सामान्यरूप्यकस्यार्थस्य घटकता। स पापचे सूर्यपक्षे च सविशेष इत्यस्तु, परं सामान्धत ऐक्यमिति केचित् । करकल्पनेधेत्यादयः पक्ष एव वरम्।

Page #345

अष्टमः किरण:
श्टट
अव वनमालिकायाः प्रतिनायिकात्वं केवलेन 'वनमाला' शब्देन नायाति, अपितु 'सदैव वचः स्थल केली' त्यादिना विशेषणैश्व । समासः सङ्घ ेपस्तेनोक्तिः । - असम्बन्धरूपं यत्तूपमाकृति ।
'
निदर्शनेषा दृष्टान्तप्राया (१३) (ज) - २५२ का
निदर्शननामाऽलङ्कारः । यथा
: ।
क्क नाम कृष्णस्य कृपाकटाक्षः क तावदस्मिन् बत नोऽभिलाषः । रत्नाकरस्योदरवर्त्ति रत्नं वयं करेणैव जिहीर्षवः स्मः ॥ ५३
-
यथा वाक्कष्यतां तक्षक मौलिरत्नमुल्लास्यतां हेमगिरिः करेण ।
प्राच्छिद्यतां केशरिकेशराली न स्पृश्यतां केशव ! मत्सखीयम् ॥५४ 'लारूपाऽप्येषा |
यदुपमाकृत्यमम्बन्धरूपा एषा निदर्शना किन्तु दृष्टान्तप्राया च । हेमगिरिः समेद: करेणोलास्यतां त्रियताम् । असाध्ये तक्षकफया स्थरत्नाकर्षणे साहसं क्रियताम् । ततोऽप्यत्यसाध्ये मत्स्रखीस्पर्शने कहाऽपि मा साहसं कुर्विति भावः । एषा मालारूपा निदर्शना ।
•
(छ) समासोक्तिरिति — अन्वर्थताऽस्य प्राचीने रूपलचिता सा चात्रेव कुत्रापि साचानवीनेरपुप्रद्दिश्यते । प्रकृतार्थस्य यदवाप्रकृतार्थबोधनं तरिशेघयवलादेव भवतीत्यस्य ध्वनेरजङ्कारान्तराच भूयान् भेद: । 'कार्य- लिङ्ग-विशेषणै' रिति 'व्यवहारसमारोप" इति च विश्व नाथलक्षणे लक्ष्यस्यालङ्कारस्य स्फुटीकरणार्थं, तत एव विस्तारो ग्राह्यः । केवलस्येतिविशेष्यपदे न श्लेष इति यावत् । ' ग्रनोपमेयस्यानुक्तौ समानगुणन्याया समासोक्तिः, सङ्क्षेपवचनात् समासोक्ति'रित्याख्य ेति वामनः । 'प्रिबन्मधु यथाकामं', 'स्कन्धवानृजुरयाल' इत्यादि च तल्लक्ष्येष्वस्या साम्यमूलता लक्षणीया । एवं प्राचीनाचाय्याः । न स साधीयान् कष्प:: प्राचीनाप्रस्तुतार्थकथनं प्रस्तुतस्य प्रतीतोक्तात् समानविशेषणत्वलिङ्गात्, प्रस्तुतेऽप्रस्तुतख वस्तुनो व्यवहारसमारोप एवास्यालङ्कारस्य विषय इति नवीनानां नवं दर्शनम् । शिष्ट विशेषणेति - व्यपरे तु श्लिष्टविशेषयत्या पिता, साधारण विशेषणोत्थापिता चेति विधैवेति मन्यन्ते । सर्वस्वकृद्भावितानामस्य भेदानामस्य ध्वनिवाव्यतिरिक्तायाश्च विषयस्य गङ्गाधरादिषु विचारो जिज्ञासुभिरवश्यमवलोकनीयः । यद्यपि भरतनिर्दिटेऽलङ्कारचतुष्को नास्योल्लेखो दृश्यते, तथापि चिरन्तनांनो चिन्ता तन्तु श्रतएव इति मातिशयवादः । एवमप्याहुः प्रतीच्या:

Page #346

अलङ्गारकौस्तुभः ।
-यन क्रियैव हि। वक्ति खरूपं हेतुञ्च साऽन्या-(ज) २५३ का 'योकैव क्रिया स्वरूप हेतुञ्च वक्ति साऽन्या निदर्शना । यथा-अभिवन्धवन्दनविपर्ययः सदा विदधाति ननमियती हि यातनाम् ।
अधिकण्ठसौम परिधाय राधिका रमणीमणिर्न हि मणीकृता यतः ॥५५
पत्र 'यातनां विदधातौति क्रियां स्वरूपं रमणीमणेमणीकरणविपर्ययरूपं हेतुन वक्ति।
-अप्रासङ्गिक्रस्य वाक् । प्रासङ्क्षिककथायां स्यादप्रस्तुतप्रशंसनम् (१४)॥(झ)२५४ का
अप्रासङ्गिकस्याप्राकरणिकस्वार्थस्य वाक् कथनं यत् प्रासङ्गिककथायां तदप्रस्तुतप्रशंसा स्यात् । ___ कदाचित् श्रीकृष्णो राधां सङ्केतकुचस्थां विधाय तस्याः प्रतिपक्षरमणौचन्द्रावलीलतप्रतिबन्धकवशात्तन्निकटे गन्तु' न शशाक, तदा श्रीराधिका मानिनी 'बभूव, तस्या मानभङ्गार्थ क्वतेऽपि नानायने यदा मानशान्तिन बभूव (7) तदा श्रीकृष्ण: खिन्नः सन् माहाय्याय ललितासकाशं जगाम, तं प्रति ललिताऽह-अभिवन्दति-"वदि अभिवादनस्तुत्योः' सुब्बयां वन्दनविपर्ययोऽनादरादिहि निश्चितमियतौं यातनां विदधाति यतस्तया गतरानावधिकण्ठसौम कण्ठसीमायां परिघाय राधिकारूपरमणीमणिर्न हि कौस्तुभमणैः कृता। अत्र यातनाविधानरूपक्रिया स्व हेतु बोधति, तथाच यातनाविधानरूपकार्यलिङ्गेन रमणीमणेमणौकरम् भावरूपं कारणमनुमीयत इत्यर्थः।
Personification is as old as language. Man never knows fully how anthromorphic he is. परमस्य मर्यादालजनमेव दोषाय। प्राचीनगणनायामप्रस्तुतप्रशंसातः समासोक्त भद: सूक्ष्मः, अतो नेदं विस्मयकरं यत् कश्चित् कुन्तकादिभिरप्रस्तुत प्रशंसासररीकइरन्यथा चास्या: शोभाशून्यत्वं सिद्धान्तितम् ।
(ब) दृशान्तप्रायेति-निदर्शनं निश्चित्य दृष्टान्तकरणम्। छन वस्तुनोर्वाक्यार्थयोः पदार्थयोर्वा सम्बन्धः खतो दुरुपपादः, परमेतत्सम्बन्धकरणहारा सादृश्यापेणौपम्यकरणं साध्यपरिकल्पनं विम्बामुविम्बत्वबोधो वा। दृशान्तालारादस्य भेदो दर्पणादौ स्फुटीकृतः । अब दितीयसम्बन्धो भवन्नपि साढस्यसखेनैव स्थितिमानित्यस्य साहश्यमूलता शेया। अन्येति । अनापरलक्षितस्यसम्भवतो वस्तुसम्बन्धस्याभामः-परमत्र भेदप्रकटनं भिन्नार्थमिवेति प्रतिभाति।

Page #347

-
अष्टमः किरणः । कार्यकारणसामान्यविशेषेषु तदन्यगौः । प्रस्तुतेषु च तुल्य च तुल्यगौः पञ्चधैव तत् ॥ २५५ का
तदप्रस्तुतप्रशंसनं प्रस्तुतेषु कार्यादिषु तदन्यगीः कारणादिनिरुक्तिः, चकारादन्येषामप्रस्तुतप्रसङ्गतुल्ये प्रस्तुते तुल्यस्याप्रस्तुतस्य गोश्चेति पञ्चधा । कार्ये कारणकथन, कारण कार्यकथनं, सामान्ये विशेषकथनं, विशेष सामान्यकथनं, तुल्ये तुल्यस्याप्रस्तुतस्य कथनमित्यर्थः । क्रमेणोदाहरणानि
गेहेन किं तेन सदासितेन (5a) दिनैथा तैः किमु यापितैर्वा । न यत्र मे चन्द्रकशेखरस्य यागोदय: सिध्यति साधु साध्वाः । ५६ अत्र शहाबिशि कच्चिहनाय गच्छामीति कार्ये प्रश्न प्रस्तुतेऽप्रस्तुतस्य तत्कारणस्य प्रशंसा। .
'कुतः समागच्छसि राधिके ! त्वं' ? यत्र स्थिता तस्य मुखं निरीक्षे। 'क यासि मुग्धाक्षि ! समं सखीभिर्न कस्य पुष्यावचयो ह्यभौष्टः १ ॥
अत्र 'कुत आगच्छसि' 'क यासी'ति प्रश्ने प्रस्तुतेऽप्रस्तुतस्य तस्य तत्कारणस्य तम्मुखावलोकनस्य पुष्पावचयस्य च प्रशंसा। यत्र तन्मुखावलोकन भवति तत्व यामः, पुष्यावच यस्तु व्याज इति ध्वनिः (झ)।
अस्ताचलं चुम्बति भानु विम्वे रहे रहे गोकुलसुन्दरीणाम् ।
दिव्यानुलेपाभरणाम्बराणि कृष्णानियन्ते परितः सखीभिः ॥ ५६ . अत्र तदागमने प्रस्तुते कारण कार्यमुक्तम् । ___ सदासिन बन्धनाधिकरणेन तेन गेहेन किम् ? घिङ् बन्धने अधिकरणे क्तः। यत्र राहे दिवसे वा मम चन्द्रकशेखरस्य महादेवस्य पक्षे श्रीवास्य यागोदय: पूजोदयः पचे कन्दपयागोदयी न साधु सिध्यति। अनेति-कञ्चित् प्रश्ने। हे सखि ! वनाय गच्छामीति प्रस्तुतस्य कार्यस्य प्रश्न प्रस्तुतस्य तस्मिन् वनगमने कारणस्य रहे कन्दर्पयागामावस्य सिद्धेः प्रशंसा कथममित्यर्थः। अस्ताचलमिति-अप्रस्तुतस्य वस्खाभरणादाहरणरूपकार्यस्य पर्शमा तया दूत्या कृता-तथाच सन्धमाकाले वस्खाभरबादिभिर्विशिक्षा: सर्वाः श्रीकां मिलिष्यन्तीति भावः। साधूनां शरीरेषु पु:स्वभावेन कामादिदोषा
(झ) वाक् कथनमिति एतदेव प्राचीन हितालक्षणात् भेदस्फुटीकरणम् ! एवमपि
(50) 'सुधामितने ति (ग) पुस्तक पाठः ।

Page #348

अलकारकौस्तुभः ।
अन्तलताग्रहमनस्पतमं तमिस्रमालिन्य सा तव तनुभमतो वसन्तो। देवोदितेन्दुकिरणैर्विरतेऽथ तस्मिन्मा गाः प्रिय ! त्वमिति सौदति कृष्ण !राधा । पत्र तदाकारऽपि साऽनुरज्यतीति सामान्य विशेषकथनम् ।
अनुरागिवधमनोज्वरक्षतये त्वं ननु कष्ण ! भेषजम् ।
स कृती स सुहृत् स वत्सलः मुहदाधिप्रतिकारको हि यः ॥ ६. भन त्वां नीत्वा यदि तस्या विरहज्वरं नाहं शमये तदा सोऽपि न भविष्यति । प्रहच न कतिनी, न सुहत्, न वत्सला। तस्यां मनोज्वर. शमनं विना तद्रूपेण भेषजेन न सम्पत्स्यते । तसात्त्वं शीघ्रमेव गन्तुमर्हसीति विशेष प्रस्तुते सामान्यकथनम् ।
तुल्ये प्रस्तुते तुल्यस्याप्रस्तुतस्याभिधानेऽस्य त्रयः प्रकाराः श्लेष-समासोति. सादृश्य-रूपाः। क्रमेणोदाहरणानि
न दोषदर्शी भवितैव विहान्यपुःस्वभावेन सतां वपुःषु ।
युज्येत फेनादिभिरम्बु दोषैरघौघविध्वंस्यपि गाङ्गमम्बु । ६१ एष श्लेषरूपः । [6 यहा-लोलोऽपि पानविवशोऽपि तमःखरूपोऽप्याक्षिप्यता समुखि ! न यमरः कदाऽपि ।
जात्यैव खेलनपरी व्रतसौभवम् यः सारग्रही भवति तास महागुणज्ञः ॥ ६२ अब वचस्य मानिन्याश्च तुख्ययोधमरमावत्योरभिधाने भेषरूपः ।]
हो प्रेम तवायशो विरचितं सद्योऽविनिर्गच्छता
येनानेन हतेन जीवितमिदं तद्येन सम्धार्यते । दृश्यमाना अपि परिहतस्तु तत्तद्दोपदी न भविता (7) । गङ्गाजले जलस्वभावेन फेनादिदोषा दृश्यमाना व्यपि जलं ब्रह्मद्रवरूपमघसमूहविध्वंस्यपि। अत्र 'दोघदर्शिशब्दो नानार्थवाचकत्वाच्छिष्टः। अत्र प्रस्तुते साधुशरीरे दोषदर्शनाभावेऽप्रस्तुतस्य गणाचलस्य पापसमूहनाशकत्वस्य कथनम्।
माथरविरहेण याकुला औराधा खप्रेमागं सम्बोध्याह-हंडो खेदे हे प्रेम! सद्यः श्रीकृष्ण विच्छ दक्षणेऽविनिर्गच्छता येन जीवितेन तवायशो विरचितं तज्जीवितं येनावधिवासरेण धार्यते तस्यैव सुमहान दोषः-यत: शरीरान्तरे तस्य कृयास्य प्राप्ताववधा
प्रकाशकृतां तदन्यस्य वच:' पदेन, यदाहुः सङ्केतकृत: 'अत्र वर्णना न स्तुति'रिति । 'अप्रस्तुतस्य प्रस्तुतपरा प्रशंसावच, त्यभिधानम्' । अलङ्कारान्तरेष्विवातापिपंचारत्वावहः
(7) वाक्ययुगल शिथिलबन्धदोषदुष्टम्-एवं सर्वेष्वेव पुस्तकेषु ।
-
-

Page #349

[ यहा ( ८ ) -
अष्टम : किरण: ।
तस्यैवावधिवासरस्य सुमहान् दोषः शरीरान्तरे तत्प्राप्तौ समयोऽधिकः किमवधावित्य न येनोच्यते ॥ ६२
किं चांतकौरपि रसस्पृहयेकताना वर्षन्तमम्बुदमपि ववशे नयन्तौ ।
अत्र समासोक्तिरूपः ।
३०३
वात्ये! विधाय हगगोचरमेतमासां छन्नेन राजसि 'रजोभिरनेन कामम् ॥ ६४ अब रामासक्तानां गोपसुभ्रुवां कृणेन सम्भुक्तायाश्च मुखातमाया: प्रस्तावे चालकोनां नायिकात्व', वाव्यायाश्च प्रतिनायिकात्व' विशेषणमाहात्मा देवागम्यते । इति समासोक्तिरूपः ।]
चन्द्रादिनानाविधरम्यवस्तुनः सौन्दर्य्यमादाय मुखादि निर्ममे ।
[ यथा वा (१०) -
यस्याः स्मरेण, स्वयमेव तामसौ हिनस्ति तैरद्य हरे ! त्वया विना ॥ ६५
अत्र सादृश्यरूपः ।
[ यथा वा - ( 2 )
किं कतकों पुनरपि श्रयतां विदग्धभृङ्गी ययाश्वभिपतन्नभिनम्र एव । विद्धः सकण्टक भरे रददामयेव सङ्ग यदेष नलिनीषु ययौ विहर्जुन ॥ ६६ व कलहान्तरितायाः कृष्णस्य च प्रस्तावे केतकीभृङ्गयोरभिधाने सादृश्यरूपः ।]
प्रतीयमानस्यारोपानारोपाभ्यां पुनर्द्विधा । २६६ का— पुनरिदमप्रस्तुतप्रशंसनं द्विधा प्रतीयमानस्यार्थस्यारोपानारोपाभ्याम् । यथा - का त्व ं ? “पृच्छसि दुःखिनों किमिति मां” कस्मादयं ते शुभे ! निर्वेदो ? 'ननु मुक्तिरस्मि' तदहो सर्वोत्तमा त्व' " न हि । दूरस्थामपि सादरोऽनुभजते भक्तिं मुकुन्दप्रियो नोपेत्यर्थनकारिणौमपि दृशः कोणॆन मां वीक्षते ॥ ६७
त्वं कोऽस्युषरदेशमेव सुधियो ! जामौत, किं मां भवा
निर्वेदं तनुते, शृणुध्वमभितो राजन्ति ता भूमयः ।
aafधवासरे किमधिकः समयो भावीति तेनावधिवासरेण न ऊह्यते न वितते--तथा च देहानां खद्य: सत्यनत्वाद्देहान्तरस्यापि शीघ्रभावित्वान्करीरान्तरे तत्र खल्पः समयो विचारलब्ध इति भावः । व्यत्वेति - श्रीकृष्ण विच्छेदसमये प्राण गमनप्रतिबन्धक रूपविशेषणेन विशेष्यस्यावधिवासरस्य वैरत्वारोप इति समासोक्तिरूप इत्यर्थः ।
कश्विद्देवो मुक्किं पृच्छति त्वं केत्यादि । यथाक्रमं प्रश्नोत्तराणि । मुक्तेः सकाशाद्भक्ति: सुरसेति प्रतीयमानस्यारोपः प्राधान्येन कथनम् । उपेत्य निकटे गत्वा ।
- परं नाव सर्वत्र म्बो घगर्भत्वमनुमापकं लिङ्गम् । 'प्याज' इत्यतोऽप्रस्तुतात् प्रस्तुतच्चेत् मन्यत' इति दर्पबचतां लक्ष्चयाच नेदमूहनीयं यत् प्रतीयमानस्यैवास्याविर्भावः - वायरूपेणाप्यस्य

Page #350

१०४
पलधारकौस्तुभः । या अमोधरायमाणपयमा शस्यैश्च पूर्ण किम
प्युक्त सहिरिह प्ररोहति कदाऽप्येकं न वो यतः ॥ ६८ भन्नोयोहयोरन्धोधकथनम्-भवाचेतनस्योषरदेशस्य प्रस्तुते निर्विवहरिभक्तपुरुषनाऽरोपेनैव प्रति वचनोपपत्तिः।]
बहिवेदस्यान्तर्भवति यदि चान्तर्बहिरहो जनः स्वस्मिन् देहे भवति घणया थूतकनिपरः । अभद्रं भद्रं वा विरचितिविशेषोपधि नहि
खतो, भद्र किञ्चिद्भवति भगवद्भागवशतः (६८) ॥ पत्र प्रतीयमानार्थस्यानारोपः, वाच्यस्यैव प्राधान्यात् ।
निगोर्णस्योपमानेनोपमेयस्य निरूपणम् ।
यत् स्यादतिशयोक्तिः (१५) सा (अ)-२५७ का तथा-- क्षितौ शोणेऽम्भोजे तदुपरि नवौ हेमकदली.
तरू नौपीनानाविह कनकसिंहासनमिदम् । ततः शून्य तस्योपरि सुमिलितं कोकमिथुनं
ततश्चन्द्रस्तस्मात्तम इति विधेः का नु घटना ॥ ७. बहिरिति-रचनाविशेष एवोपधिर्यवेत्येवम्भतम्। जगत् खतोऽभद्र भद्र वा नहि, किन्तपाधिकृतं भद्राभद्रात्मकसभयरूपं भवति, उपाधेरुभयात्मकत्वात् । सर्वथा किषिद्भदन्तु भगवदंशबलादेव भवति, भगवद्भजनादेः सर्वथा भद्ररूत्वात्। अत्र प्रतीयमानस्यार्थस्य देहे हेयत्वस्यानारोपोप्राधान्येन कथनं, वाच्यार्थस्यैव चमत्कारित्वेन प्राधान्यात् ।
निगीर्थ यस्लं, तथाचोपमानस्यैव प्रयोगो न तूपमानेन ग्रस्तस्योपमयेस्य, यथोपमानस्य रक्तकमलस्यैव प्रयोगो न तूपमेयस्य चरणस्येत्यर्थः। क्षितौ चरण हयस्थानीये रक्तकमले। तदुपरि ऊरयस्थानीयौ नवीनम्वर्ण कदलीवृक्षो। कथम्भूतौ ? नोचीनायौ ऊरदेशस्योपरि स्थूलत्वमध: कार्यमित्यभिप्रायात् । इह तदुपरि नितम्बस्थानीयं कनकसिंहासनम् ! ततस्तस्योपरि मध्यदेशस्थानीयं शून्यमिति मध्यदेशस्य सचमत्वाभिप्रायेणोक्तम्। तदुपरि खनदयस्थानीयं चक्रवाकमिथुनं, सखस्थानीयश्चन्द्रः, तस्मात् केशस्थानीयं तम इति विधः काऽप्यनिर्वचनीया घटना। स्थिति: सम्भवति । अनचित् प्रतीयमानहाया भूषाविच्छित्तियथा, 'कृत: समागच्छमी' बाापरिदर्शिते सन्दर्भ।
(6) (8) (9) (10) (ग) पुस्तके (ज) पुस्तकस्थे कोड़पवे च 'यहा' इत्यादि तथास्थितातो बन्धनौबताना. वाक्यानां मूले निर्देशः, नतु इतरन ।

Page #351

अष्टमः किरणः । -तदेवान्यतया यदि ।
निरूपाते सा द्वितीया-२५८ कातदेव प्रक्कतं वस्तूपमानं वाऽन्य देवेदमिति यदि निरूप्यते तदा सातिशयोतिद्वितीया भवति । यथा--
अन्ये श्रुती ते रसना च साऽन्या चेतः सतां तत् पुनरन्यदेव । श्रीकृष्णशीतद्युतिनामलीलारूपामृतं यानि सदा धयन्ति ॥ ७१
अन्यैवेयं कनकलतिका चन्द्रमाश्चायमन्यस्तस्मिन्नेतन्मदमदिरयोर्युग्मकञ्चान्यदेव । अन्यैवेयन्तदुपरि मनोजन्मनश्चापवल्ली राधानाम स्फुरति मनस: केयमन्माथवीथी (11) ॥७२ --यद्यर्थन तु कल्पना ।
यद्यसम्भाविनोऽर्थस्य सा तृतीया-२५८ कायथा- पूर्णो यदि स्यादनिशं सुधांशुः स चेत् कलङ्केन भवेविहीनः । - चकोरपेयोऽपि न चैदयं स्यात्वदास्यदास्याय तदैव राधे! ।
-विपर्यये। कार्यकारणयोरन्या-२६० काअन्या चतुर्थी । यथा
अविह एव प्रविवेश यत्कता सरोरुहाच्या हृदि कृष्ण ! वेदना। ..
परस्ततोऽन्येन विलोचनाञ्चलीशरेण विखं हृदयं त्वयाऽस्याः । ०४ राधानाम विशेष्यं काऽप्यनिर्वचनीया मनस उन्मादश्रेणी-तथाच राधानामश्रवचमात्रेण श्रीकृणास्य मनस उन्मादपरम्परा जायत इत्यर्थः। श्रादौ कायोत्पत्तिः पश्चात कारणोत्पत्तिः अयमेव कार्यकारणयोर्विपर्ययः, तत्र चतुथातिशयोक्तिया। यथा । 'ऽविष्व एवं' त्यादौ। अत्र कटाक्षशरजन्यहृदयवेधरूपकारणोत्पत्तेः पूर्वमेव ताशवेषणब_ (अ) अतिशयोक्तिरिति-अतिशयेन लौकिकमीमातिक्रमेयोक्तिरबवता संज्ञाया ग्राह्या। अस्याः कायशोमाऽधायकत्वं सर्वार्थालङ्कारान्तर्भावित्वश्च प्राचीन: 'या सर्वत्र वक्रोक्तिरनयाऽर्थो विभायते। यत्नोऽस्यां कविना कार्यः कोऽलकारोऽनया विना"शारा
(1) यमुन्मादयोथीति पाठ: (ख) (ग) पुस्तकयोः। स च टोकाकदामोदितः ।

Page #352

१०॥
अलङ्कारकोस्तुभः ।
-प्रतिवस्तूपमा (१६) तदा । सामान्यस्य स्थितिर्वाक्य उपमानोपमेयोः (ट) ॥ २६२ का
उपमानवाक्ये उपमेयवाक्ये च सामान्य स्य साधारणधर्मस्य यदा स्थितिरित्यर्थः । यथा -- अहमिव कथमित्र सहते राधा निबिड़ानुरागभरबाधाम् ।
न हि नवकुसुमवाटी दहनज्वालेन भवति नो दग्धा ॥ ७५ बिभर्ति सर्वानमरान् सुमेरुस्तञ्चापरञ्चास्ति 'ट) धरा वहन्ती ।
धराञ्च धत्ते भुजगाधिनाथो धुरन्धरैरेव धुरो ध्रियन्ते ॥ ७६ एषा माला प्रतिवस्तूपमा। सर्वेषामेव धर्माणां दृष्टान्तः(१७) प्रतिबिम्बवत्(ट)॥ २६२ का
सर्वेषामेव साधारणधर्माणां प्रतिबिम्बवद्भासनं यत् तदृष्टान्तनामाऽलङ्कारः । वेदनारूपकायोत्पत्तिरित्यर्थः । मथरास्थः श्रीकृष्णो बनादागतमद्धवं प्रत्याह-अहमिति । नवीनकुइमस्य केशरस्यातिसुकुमारत्वात् तस्य वाटी दहनज्वालेन दग्धा भवटेव। छात्रोपमेयवाक्ये बाधेति उपमानवाक्ये दहनज्वालेव्यक एव साधारणधर्मः शब्दभेदेनोक्तः । तराणामप्य कमाहुः परायणम् । वागौशमहितामुक्तिमिमामतियाझ्याम्" ॥ इत्यादौरनुवादः स्वीकृतमेव। एवमपि नवीना प्रतीच्या:-Hyperbole is to poetry what the harmless exaggeration,natural to children, is to their story-telling-which indeed isa form of poetry । परमस्या मर्यादाल बनेन कविप्रतिमोत्यापितस्यापि हानि: स्यात् । गौड़ीयानां रचनासु प्रागस्या बहुलमुपलम्भो दृष्टस्तथा च श्रीहर्ष कृतनेघधचरितादावस्य प्रचुरलक्ष्य तेत्यादिक टिप्पनीकृताऽन्यत्र दर्शितं मतमल्लिख्यते। The atmosphere is hyperbolical. Vide The Gaudi Riti in Theory and Practice- Indian Historical Quarterly, V. II. 1928) उत्प्रेक्षवातिशयोक्तिरिति केचिदतिप्राचीना:परसभयोéदो । वामनादिभिर्यथायथं निरूपितः। नद्यानां परिभाषाऽनुसारेणाध्यवसाये सति साध्यत्वेन यत्र यापारप्राधान्यप्रकटनं तत्रोत्प्रेक्षा, यत्र तु सिद्धलेनाध्यवसितप्राधान्यं तत्राति. शयोक्तिरिति निष्कर्षः। मम्मटादानुसारेणात्र मूले चत्वारो भेदा लक्षिताः। यदाथन यत्र कल्पना तत्र सर्वस्वकृदादिस्फुटीकृतस्यासम्बन्ध सम्बन्धरूपस्य भेदस्थोत्यापनम् । पक्षमो भेदस्तैः सम्बन्धेऽप्यसम्बन्धरूपोऽपि स्वीकृतः, यथा 'अस्याः सर्गविधा वित्यादि विक्रमोर्वशीये
पो। अत्र विषये रय्यकमाणिक्य चन्द्रप्रभृतिभिः सर्वरेन प्राचीनटीकाकृङ्गिरस्याधिकस्य ' भेदस्यान्तभावोऽनुमोदितः।
() प्रतिवस्तूपमेति-साधारणधर्मस्य स्थितिरिति-पत्र वाक्यभेदेनोपादानमाब

Page #353

अष्टमः किरणः । - सच साधर्म्यवैधर्नामेदेन द्विविधो मतः । २६३ काक्रमेणोदाहरणे- हरिसन्दर्शनसमये द्रवति मनी मे कठोरमपि सुमुखि !
उदये सति चन्द्रमसश्चन्द्रमण : स्यन्दते स्वरस: ॥ ७७ प्रेयसि नयनविदूरे सति मम समुपैति नयनयोराध्यम् ।
उदयेन हि तुहिनांशोमौलति नीलोत्पलश्रेणी ॥ ७८ कारकैक्ये क्रिया बह्यो व्यत्ययेऽपि च दीपकम्(१८)(ठ)॥२६४का
व्यत्यये क्रियेक्ये बहूनि कारकानीत्यर्घः । यथा 'न पश्यति न भाषते न च शृणोति न स्पन्दत' इत्यादौ (८म किरण ४२ श्लोके पूर्वाईम्) । कारकबाहुल्ये क्रिरै क्यं यथा- .
सुहृदियोगश्च महाज्वरश्च विषञ्च पाकोन्मुखहृव्रणश्च ।
महहिनिन्दा च खलोदितञ्च षड़ेव मान्यवसादयन्ति ॥ ६५ . माला स्यात् पूर्वपूर्वञ्चेटुत्तरोत्तरमृच्छति ॥ २६५ कामाला मालादीपकम् । यथाइरिसन्दर्शनेति-अत्र मनभः कठोरत्वं कशासानिध्ये द्रवत्वञ्चति धर्मदयं दान्तेि, दृशान्तेऽपि शिलाया: कठोरत्वं चन्द्रमन्निधौ च द्रवत्वच्चेति धर्मदयम् यतोऽत्र धर्मदयस्योभयत्र प्रतिबिम्बवद्भासनमेकल जातीयभासनमित्यर्थः। प्रेयसीति-न हि मीलति मुद्रिता भवतीत्यर्थः। तथा च यथा चन्द्रोदये सति नीलोत्पलानामान्ध्यामावस्तथा प्रेयसि श्रीकृष्ण नयनयोर्विदूरे सति मम नयनयोराध्यमिति वैधर्म्यम्, सति श्रीकृष्णस्योदये ममाप्यान्थ्यभावः, अत: साधारणधर्मस्यैक जातीयभासनम् । एवं सति ।
श्यकम्। यदाहुरन्ये 'एकोऽपि धर्म: मामान्यो यत्र निर्दिश्यते एथगि'ति । कालिदासादिकृतिभ्योऽस्या विच्छित्तिविशेषोऽनुमीयते,यत एतस्या उपमात: एथगगणनं सर्वथा सङ्गतमेव । यथैघा प्राचीनैर्वाक्यभेदेऽप्यमास्थितिमङ्गोकुशिरुपमाभेदेन एहीता तथाऽस्माभिरेतत्किरणप्रारम्भ एव दर्शितम् । वस्तुनः प्रतिवस्तुप्रथया प्रथनमित्यन्वर्ट नामेघा । 'तचापर'मिति पर्वतसामान्यसंग्रहः। यान्तवेतस्मात् पृष्गेव साधारणधर्मादीनां योऽन्तः निश्चयो योति मम्टग्रन्यत्तिप्रामाणे नात्र साधर्मस्य प्रतिबिम्बनात् । परं नैत दकथनमाद्रियते कैश्चित्-रसगङ्गाघरकृतस्तदनुवादिन एव । अत्रोभयत्र दावेव वाक्याओं, उपमानोपमेययवस्था च प्रायः प्राकरगि कापाका णिक त्वाभ्यामेव ज्ञेया। एयु इयान्तालङ्कारमहिनैव बिम्बप्रतिविम्वभावन प्रतीयमानमुपमानोपयमावममनाला शान्तीदाहरणनिदानादि

Page #354

अलङ्कारकोभः |
श्रलोके सति सम्मदामृतनिधी स्वान्तन्तदेवाविशत्, स्वान्ते मम्मथ एष, मन्मथ इदं क्रूरत्वमुच्चैस्तराम् । क्रूरत्वेऽपि च तस्य धैय्र्यहरता, तस्यां समस्तेन्द्रियग्लानि, का सखि ! सुस्थिताऽभिलषति श्रीकृष्णमालोकितुम् ॥ ८० प्रकृतानाञ्चैक दोक्तिरुच्यते तुल्ययोगिता (११) (ठ) | २६६ का - चकारादप्रकृतानाञ्च, प्राकरिकाणामप्राकरणिकानाचेत्यर्थः ।
se
यथा-- -दृष्टि: शून्या, गमनमलसं, मानसं निर्भवस्थं, देहः क्षामस्तव, सखि ! मुख केतकीगर्भपाण्डु खासो दीर्घः परिजनगणे मानमायामि राधे ! सर्वो धर्मः कथमयमभृदेकदैवान्यथैव ॥ ८१ कुवलय हरिणाङ्गनाहगन्तस्मरशरमीनचको रखञ्जरीटाः । नयनविलसितेन राधिकाया युगपदपास्तसमस्तसौभगाः स्युः ॥ ८२ चकारेणापि साऽचिप्या (ठ) - २६० का - मातुलप्रयोगिता | यथा
दृष्टं श्रीकृष्णवदनं हारितञ्च निजं मनः ।
लब्धः कोऽपि परानन्दो निपीतञ्च महाविषम् ॥ ८३- व्यतिरेका (२०) विलचणः ।
GUNGS
उपमानात् (ड) - २६८ का— विलक्षण इति गुणेन दोषेण च । विलसदुदय" इत्यादि ( श्य किरणे चतुर्थ श्लोक: ) ।
दृष्टिरिति - मानसं मनःसम्बन्धिधैय्यादिकं निर्व्यवस्थं लौकिकव्यवस्थारहितम्, - मौनमायामि दीर्घम् त्र सर्व एवार्थाः प्रकृताः । कुवलयेति – खञ्जरीटः खञ्जनः । यत्र सबै एवार्था व्यप्रकृताः ।
क्रमेणोदाहरणानि - "आशामात्रे
शब्दाः कविना न प्रयोक्तव्याः पौनरक्यापतेरिति विद्याधरः, यमनुसृत्य सर्वप्रथीनायां 'टप्तियोगः परेबापीत्या'दि माघपद्य व्याख्यान्भवस्र उपवावालङ्कार इतुदाहृतं मल्लिनाथसूरिभिः । केचिदर्वाचीनाः पुनरेत उदाहरणास्थालङ्कारान्तरस्य स्वतानीति मन्यन्ते । (ठ) दीपकमिति - 'नातिक्रियागुणद्रव्यवाचिनैकल वर्त्तिना । सर्ववाक्योपकार चेत

Page #355

अष्टमः किरणः ।
यथा वा- राधे ! सुधांशुरेवायं सत्यमेव तवाननम् । किन्त्वसौ मलिनोऽङ्गेन सुनिर्मलमिदं सदा ॥ ८४
दुरावलोके च नवानुरागो हालाहलञ्चापि समं विशाखे ! अन्त्यन्तु मन्त्रौषधिरत्नसाध्यं हा हन्त केनापि कदापि नाद्यः ॥ ८५ -डयोरुत्कर्षापकर्षार्थ शंसिनोः । (ड)
'हेत्वोक्तौ वयाणां वाऽनुक्तौ शब्दार्थशक्तितः ।
आक्षिप्ते सति च श्लेषे स स्याद्दहुविधः पुनः ॥ २६८ का -
योरुपमेयोपमानयोरुपमेयस्योत्कर्ष उपमानस्यापकर्षः तयोरुक्ती - इयोरूपमेयोपमानयोरुत्कर्षापकर्षयोरनुक्तिः, उपमेयस्योत्कर्षस्य वाऽनुशि उपमानस्यापकर्षस्य वाऽनुक्तिः, इति त्रितयं मिलित्वा चत्वारो भेदाः । एते च शब्दप्रतिपादिता अर्थप्रतिपादिताश्चेत्यष्टौ । श्रचिप्तेऽप्यौपम्ये चत्वारः - एवं दाद । पुनः शेषे द्वादशेति चतुर्विंशतिभेदाः । क्रमेणोदाहरणानि आह्लादकस्य सुरभेर्मुखस्य तव राधिके !
चन्द्रस्य कमलस्येव नाङो न जलजन्मता ॥ ८६
अत्रोपमेयस्योत्कर्ष उपमानस्यापकर्षः, दयोरेवोक्तिः । तवाननस्योपमानं न चन्द्रो न च पङ्कजम् ।
अक्ष्णोप्युपमानन्ते न राधे !
खच्जनादयः ॥ ८७
अत्र यो मुक्तिः ।
३०८
मुखस्य तंत्र पद्माक्षि ! कलङ्की न समः शशी ।
वचसो न च तुलं ते माचिकत्वेन माचिकम् ॥ ८८
व्यतिरेक इति- वैलच गयमाधिक्यम् । चौपम्य उपमानधर्म याक्षिप्ते उपमानबोधकेवादिशब्द मन्तरेणाचे पाल्लभ्ये सतीत्यर्थ::- तस्य पुनश्वत्वारो भेदाः । मुखस्येतिमाक्षिकं मधु माचिकत्वेन मक्षिकाकृतत्वेन ।
त्रयाणामिति - कुत्रचिदतिप्रत्ययस्थले उत्कर्षापकर्षयोर्दयोरनुक्तिः, एवं कुत्रचिदुपमानस्यापकर्षस्यानुक्तिः, तथा कुत्रचिदुपमेयस्योत्कर्ष स्यानुक्तिरिति व्यायामित्यर्थः । पूर्वोक्त 'क' मिति पद्य दयोरेवोक्तिः इत्यनेन चत्वारो भेदा ज्ञेथाः ।
माहुदपकमिति दरिणलक्षणमस्य प्राचीनालङ्कारिकन ये बहुलप्रसारत्वं दीपादिव पदार्थजातस्य प्रकाशकत्वञ्च सारयति । परमुद्भटाद्या नेतत् सर्वमतिविद्ध तत्तरं विच्छिनत्याधायकं

Page #356

अलङ्कारकौस्तुभः ।
३१०
अत्रोपमेयस्य नोत्कर्षोक्तिः ।
आह्लादकस्य सुरभेर्मुखस्थ तव राधिके ! | नोपमानं भवेदिन्दुर्न च पङ्केरुहं प्रिये ! ॥ ८
श्रत्रोपमानस्यापकर्षानुक्तिः । एते चत्वारो भेदाः ।
श्रह्लादकं सौरभवद्ददनं तव राधिके ! सकलङ्केन्दुवन्नैव नैव स्थलजलाजवत् ॥ ८०
श्रत्र तुल्यार्थेन वतिनाऽर्थं प्रतिपाद्यमौपम्यम् । एतच्च पुनस्त्रयाणामनुक्तौ पूर्ववदनेन सह चत्वारः — — इत्यष्टौ ।
शनैश्चलन्ती चरण्डयेन सा दासीकृताम्भोरुह काननश्रिया ।
मुखेन राधा सहजामलविया जिगाय चन्द्रं समलं कलङ्घतः ॥ ८१ अत्रेवादिशब्दमन्तरेणाक्षिप्तोपमा । इयमपि पूर्ववदुत्कर्षाद्युक्त्यनुक्त्योश्वतुर्द्धा । तेन द्वादश भेदाः । एते च पुनः श्लेषगतत्वेन देधा - इति चतुर्विंशतिः । कियन्त उदायिन्ते - कामकार्मुकमेवेदं राधे ! तव युगं भ्रुवोः ।
1
गुणस्यायोगसंयोगो यत्र नैवान्यचापवत् ॥ ८२ अत्रैवार्थे वति: । 'गुण' शब्द: श्लिष्टः ।
सदादान : स्निग्धकरः श्रीकृष्णः परवारणः ।
नान्यद्दारणवद्दाले ! पद्मिनीगणभञ्जनः ॥ ८३
कामकार्मुके ति - नान्यचापवत् ग्रन्यचापे गुणस्य प्रति ज्याया (१२) कदाचिदयोगः । धनुषितौ स्तः किन्तु सहा गुणस्य संयोग एव । श्लेषेण माधुय्यादेः ।
है बाले ! हैं यज्ञे ग्रयं श्रीकृष्णः परवारण: परान् पात्रन् वारयतीति पचे मत्तहस्ती । कथम्भूतः १ महा दानं यस्य तथाभूतः, हस्तिपक्षे दानं मदजलं, करः शुण्डः । किन्तु श्रष्णोऽन्यवारण्वन्न भवति, यतः स पद्मिनीगणभञ्जनः, श्रीकृष्णारूपवारयस्तु पद्मिनीगणरञ्जन:- श्लेषेन पद्मिनी सहक्षणाक्रान्ता खी !
मन्यन्ते यानमुत्यार्वाचीनानां मम्मटादीनां निबन्धेष्वस्यालङ्कारस्य महिमापकर्षः संघटितः । दण्डिना तु यः कारकदौपकाख्यो भेदस्तं दीपक एवान्तर्भाव्याधुनिक निरुक्ततुल्ययोगिताऽपि तदत्वेनैव प्रतिपादिता तत्प्रथामनुसृत्यार्वाचीना अघि कारकदीपकं नालङ्कारान्तरं मध्यन्ते परं मम पन्तः सम्यङ् मालादीपक वदस्य पृथगलङ्कारतैव योग्या, न दीपकेऽन्तर्भक्तिदमागर्भताया नवीन दीपकस्य जीवातुतया गणिताया इहाभावात् । तुल्ययोगितैति
(१२) 'प्रत्यञ्चाया' इति विकलाकारपाठी मुद्रितपुस्तके |

Page #357

अष्टमः किरणः। पत्र तुल्यार्थे वतिः-'दान' कर वारणा' दिशन्दा निष्टाः ।
हरवन तनु शिवोऽयं रविवन कुमुहतीग्ल पनः ।
शशिवनाप्यनवस्थित कलाकलापः स एष सखि कष्ण: । ८४ अत्रापि तुल्यार्थे वति:-'तनुशिबा' दयः शब्दाः श्लिष्टाः ।
राधाऽश्लेषादिषु सदा निरतः सततोदयः ।
पूर्ण कलाभिरनिशं जिग्ये कृष्ण ! सुधाकरम् ॥ ८५ अत्राक्षिप्तोपमा। 'राधा'दिशब्दा: श्लिष्टाः-इत्यादयोऽनुसन्धेयाः । आपो(२१) वक्तु मिष्टस्य यो विशेषविवक्षया । निषेधो वक्ष्यमाणत्वेनोक्त वेन च स विधा (ढ)॥२७०काआक्षेपनामाऽलङ्कारः । क्रमेणोदाहरणेदुर्लील ! लीलया त्वं हरसि कटाक्षेण जीवितं सुदृशाम् । अविमृष्यकारिणीनामुचितमिदं किं भणियामः ॥ ८६
हिमकरकिरणासारो घनसारो गन्धसारोऽपि । ' तव विरहे निर्दयता दहति किम भिस्त्वयि प्रोक्तः ॥ ८७
अयं श्रीकृष्णो महादेववन्न तनुशिवः तनौ देहैं शिवा दुर्गा यस्य तथाभूतः, अईनारीश्वरो यथा महादेवस्तथाभूतो नेत्यर्थः । श्लेघेण तनु कृशं शिवं कल्याणं यस्य तथाभूतो न, अपि तु बृहत् कल्याण विशिष्ट इत्यर्थः। तथा सूर्यवन्न कुसुदतीग्लपनः, अपि तु कुसुहतीनां हकरः, श्लेघेण कौ एथियां सत् प्रीतिर्विद ते प्रासां कुमुहतीनां हर्घवतीनां वीणामानन्दकरः। शशी यथा न अवस्थित एकरूपः कलाकलापो यस्य तथाभूतः, तस्य तु कला कदाचिहसति कदाचिदईते, अत एव न सदैकरूपः, वघा स्तु तथाभूतो न, अपि तु सदैकरूप एव । श्लेघेण कला, वेदग्धपादयः।।
अयं श्रीकृष्णचन्द्रं जिग्य । जये कारणमाह-राधिकाया आश्लेषाधरपानादिकमस सदा नितरां रतः, चन्द्र स्तु कदाचिद्राधानक्षत्रे कदाचिदश्लेषानक्षत्रे रतः, न तु सदा। अयं सततोदयः, चन्द्रस्य तु कदाचिदुदयः कदाचिदनुदयश्च । सावं कलाभिर्वदग्धधादिभिरनिशं सर्बदा पूर्ण:, चन्द्रस्तु पूर्णिमायामेव । 'तुल्ययोगिताऽन्वयो यति निर्वचनम्। तुल्ययोगितायां दीपके चोभयत्रोपमा गुणीभूततया
चकास्तीति न सा चमत्कृतिमतीत्यालङ्कारिक चक्रसिद्धान्तः। प्राचीनानां स्तुनिन्दार्थ यत् समौहत्य वर्णनं तस्य तुल्ययोगिता, इतरस्य तु तुल्य योगोपमेयुपमाप्रपक्तमा स्वीकृतिः। कस्यचित् प्रकृतत्वे दीपकं अन्यथा तुलायोगितेति राद्वान्त: । दृश्मिति परमतेऽन सहोक्तियङ्गया।

Page #358

. अलकारकौस्तुभः । हेतुरूपक्रियाऽभावे फलं यत् स्यादिभावना (२२)॥२०१काविभावनानामाऽलङ्कारः। फलं फलप्राकव्यम् । अभावे निषेधे (ढ) । यथा- प्रियालोके राधा कुसुमचयने कौतुकवतो
धुनौते सत्रासं करतल मदष्टाऽपि मधुपैः । अखिनाऽपि वान्त्याऽश्रयति भुजयाऽलीभुजशिरः
पराहत्ता पश्यत्यधृतवसनाऽपि वनतिभिः (ढ) ॥ १८ विशेषोक्तिः(२३) कारणेषु सत्सु कार्यस्य नोदयः ॥२७२काविशेषोक्तिनामालङ्कारः । -यथा
उदेतौन्दुः पूर्णों वहति पवनश्चन्दनवनात्
कुइकण्ठः कण्ठात् कलमविकलं निर्गमयति । वक्तुमिष्टमा यथाऽत्रोदाहरणे सख्या: कृष्ण प्रीत्यतिशयम हे सखि ! निदये श्रीकृष्णे त्वया प्रीतिः कथं कृते ति यो निषेधः स एवाक्षेपः। किं मणिष्याम इति वक्ष्यमाणत्वेनाक्षेप उक्तः। हिमकरश्चन्द्रस्तस्य किरणानामासारो धारासम्पात:, घनसारश्चन्दनः, गन्धसार: सुगन्धिपदार्थमात्नम्। तां मम सखीम्। त्वयि निर्दयत्वेन प्रसिद्धे एभिस्तखया दाहकैः पूर्व प्रोक्तः किं प्रयोजनमित्यर्थः, यत्रोक्त त्वेनाक्षेप उक्तः।
हेविति-तथा च कारणाभावे कार्योत्पत्तिविभावनेत्यर्थः। वृन्दावनमध्ये स्थिता औराधाऽकस्मात्तत्र श्रीकृषा दर्शने सति पुष्यावचयने कौतुकवती प्रोतर्थः। भ्रमरैरदशाऽपि सवासं यथा सप्रात्तथा भ्रमरविद्रावणार्थ करतलं कम्पति। अत्र नमरदंशनरूपकारणं विनैव कार्यस्य करतलकम्यनसनोत्पत्तिः। श्रमजन्यखेदरूप कारणं विनव भ्रमरदूरीकरणार्य सुनया सखीस्कन्वयति। व्रततिमिलताकण्टकैः। परात्ता सती पृष्ठदेशं पश्यति । प्रथमतोऽकस्मात् काम्तमेलने सति नायिकायाः स्वभाव एवायमित भावः ।
(ड) विलक्षण इति गुणेन दोघेण चेति वृत्तिः। साम्योद्देश पुरःसरं यत्र वैषम्योद्घोषण एव तात्पर्य तत्रैवायमल कारः। एतेन 'उपमेयस्याधिक्य एव व्यतिरेक' इति मन्मटादिमतं प्ररक्तम् । मम्मटमतमनुसरन्तो रसगङ्गाधरकृतश्चन्द्रिकायाम अत्यन्तासारतया तु नानुवादमहतोत्यपरम्यत' इति सोत्प्रासकटक्तिपूर्व विध्वस्ताः। एवमप्यापाततो गुरुमम्मप्रकाशिन्यां नागोजीमा। यत् 'उपमानादुपमेयसनापकर्घ उपमैवेति केचिदर्वाचस्तत्रेदं वक्तव्यं नान प्रकृत उपमायामिव साम्यवाचने तात्पर्यम्, अपि तु वैषम्यप्रकटन एव । इयोरुत्कर्षापकर्षति-अन कारिकायां यतिभङ्गः स्फुटः। ___ (1) बाक्षेप इति सामान्यतो योगरूपं नाम, अप्रस्तुतप्रशंसादावर्थालङ्कारान्तरे. ऽप्याक्षिप्तमर्थमेव प्रमाणीकृत्य विचित्तियवस्थितेर्घटकत्वात्। निषेध इति निषेधाभास इति

Page #359

पष्टमः किरणः । प्रियालीनां मूर: शायरचना दन्तहणता
पादोपान्ते कणस्तदपि तव मानो न विरत: nee, . एषाऽनुक्तोक्ताचिन्यनिमित्तत्वात्रिधा। अनुक्तानिमित्तता तूता । अन्ये दप्ते ।
भक्तानुकम्पार्थमजोऽपि बातो लीलावते गर्भजगञ्च गरें ।
जगचितायैव जगत्रयस्य पिता यशोदातनयो बभूव ॥१०० अवाजत्वादेः कारणत्वेऽप्युक्तनिमित्तत्वाद जवादिकायाभावः । कृष्णस्व चञ्चलकटाक्षशरेण भिन्न शूलाकरोषि हृदयन्वमनङ्ग ! किन । भस्मीकृतस्य भवतो वृषभध्वजेन किं भस्मसावहि तो बत बाहुदर्पः ॥१०१ यथासंख्यं(२४) यथासंख्यं क्रमिकाणां यदन्वयः(ढ) ॥२७३का
ऋमिकाणां वाचकानां यथासंख्य यद्यन्वयस्तदा यथासंखामित्यलबारः । यया-गोपीश्च गोपत नयाश्च सुरहिषश्व रूपेण च प्रियतया च भुजोजसा च । सम्मोहयंश्च रमयंश्च निसूदयंश्च श्रीगोकुलेन्द्रतनयो व्रजमध्यवात्मीत् ॥१.१
एषा विशेषोक्तिः। अनुक्तेति--पूर्वलोके कारणसत्वेऽपि मानविरामरूपकार्यस्यायुक्ती किचिनिमित्तं नोक्तमित्यतोऽनुक्तनिमित्ततोक्ता। लीलाकृते लीलाकरणाय। अजोऽपि जात इत्यजत्वकारणसत्वेऽपि जन्माभावरूपकार्यस्याभावः, तथा गर्भ जगदस्य तथाभूतोऽपि गर्भ जातः, एवं जगत्रयस्य पिता सन्नपि यशोदासतो बभूव सर्वत्र निमित्तं जगद्वितमिति। शूलाकरोधीति- लातु पाके 'डाच, शूलाग्रेण विद्या पचसौति। अत्र देशयावत् । प्राकरणिकत्वाप्राकरणिकत्वाभ्यामेवास्य प्राचीन: कैश्चित् प्रतीयमानार्थ जीवातुप्तया खोकृतस्य 'भम धम्मि' इत्यादिपये संलक्षितात् ध्वनेविशेषो ध्वन्यालोकादौ विचारितः। दर्पण कनिर्विध्याभामतया लक्षितस्यास्यैव भेदान्तरस्य चमत्कारो नापलपनीय इति सोऽपि ग्राह्य रत्यलम्। विभावनेति-विभायते परिकल्पाते कारणान्तरं योति कृत्वा संजासंझिनोरभेदः। विना कारण मुपनिबध्यमानोऽपि कार्योदयः किश्चिदन्यत् कारणमपेत्येव भवितुं युक्त इति कारणान्तरोनावनचेष्टा। वस्तुतस्तु कायगतालौकिकत्ववित्तिरेवैतेषामनहाराणां प्राणाः। तस्य विविधा भेदास्तदिचाराश्च कुवलयानन्दे तन्मतध्वंसनपरे रसगङ्गाधरे च द्रश्याः। विभावनाविशेषोक्योः सवरेत्वेनावस्थितिरित्यनेके नवीनालङ्कारिकाः। प्राची विशेषोतिलितो द्राक् भिन्नैव । परावृत्तेत्यादि-अय शाकुन्तले प्रथमाशेधे आसन्नराजविरहखेदमनुभवन्त्या नायिकायाश्चेष्टादयो मूनत्वेनोलोयतया कप्ता इति कायरस रसिकानामगू मेव। यथासमिति-वाक्य न्यायमूलस्यास्य विच्छित्तिसत्त्व एवालवारत्वखीकारः। पिछित्तिस्तु बहुशस्तात्त्वि क्ये। यथा लक्ष्येषु प्राचामश्वघोषादौना प्रबन्धेषु (बुद्धचरिते ५१२४॥४२) । एवमपि परिवृत्तिपरिसंख्याऽदिस्थघूह्यम् ।

Page #360

११४
अलङ्कारकौस्तुभः ।
यस्मिन् विशेषः सामान्यं समर्थ्येत ( 13 ) परेण यत् ।
साधर्म्यादथ वैधर्म्यात् स न्यासोऽर्थान्तरस्य (२५) हि (ण) ॥२७४ कास अर्थान्तरन्यासनामालङ्कार इत्यर्थः । परेणेति विशेषः सामान्येन सामान्य विशेषेपेत्यर्थः । साधर्म्याद्दिशेषः सामान्येन यथा—
त्वमेवाद्या सृष्टिस्त्वयि भगवतः केलिशयनं
त्वया सर्वो लोकः परिहरति तृष्णापरिभवम् । त्वयाऽतः पूतो भवति तदपि त्वं घनग्स !
क्रमाव्रीचीभावं व्रजसि, महतामेष महिमा ॥ १०३
“महतां नैष महिमे" ति वैधर्म्यादपि ।
साधर्म्यात् सामान्य ं विशेषेण यथा
सङ्क्षेपतस्तां ललिते ! भग्गामो दुःखं हि नान्यत् प्रियविप्रयोगात् । ते पामरा इन्त सुहृद्दियोगात् प्रागेव येषां न समाप्तमायुः ॥ १०४ "ते तूत्तमा एत्र सुहृद्दियोगात् प्रागेव येषामपयातमायुरितिवै विरोध: (२६) स विरोधाभ: (ण) – २०५ का
-
।
विरोधाभ इति वस्तुतो न विरोधः, विरोध इव भासत इत्यर्थः । भस्मोभावरूपकारणत्वेऽपि देहैकदेशबाहु दर्पभस्मीभावरूपकार्यस्याभावः - यत्र निमित्तमज्ञेयम् । हे घनरस ! जल ! व्याद्या सृष्टिरिति प्रथमतो गर्भदनलस्य सृष्टत्वात् । केलि. शयनमिति भगवतो जनशायित्वेन प्रसिद्धेः । नीचैर्भावं नोचस्वभावं प्राप्नोमि, जलस्य नीचगामित्वप्रसिद्धेः । सामान्यधर्मेण विशेषधर्मरूपार्थान्तरस्यासमाह - महतामिति । सर्वोत्कृष्टत्वेऽपि नीच स्वभावोऽहं निकृष्ट इति स्वभावो महिमा उत्कर्ष एवेत्यर्थः । वैधर्म्या - दिति - प्रस्मिन् पचे सर्वगुणविशिष्टस्य नोपस्थलगामित्वरूप एष धर्मो महतां महिमा उत्कर्षो नेत्यर्थः । ते पामरा दुःखिनः, व्यत्र दुःखयो: साधम्य 'ते तूत्तमा' इत्यव सुखदुःखयोर्वैधर्म्य म् ।
A
(ण) । अर्थान्तरन्यास इति महतीयं संज्ञा । यदत्र 'सामान्य' सामान्यंन यत् समर्थ्यते स उभयन्यास' इति काव्यानुशासनकद (गभटाद्या:, 'यस्मिन्विशेषसामान्य विशेषाः स विकखर' इति च चन्द्रालोककृत इतस्त्वधिकालङ्कारान्तरं मन्यन्ते तत्त्वतिरिक्ततरं किमपि समर्थनस्य विवचितत्वेऽर्थान्तरन्यासेनैव गतार्थत्वात् । सदनुसारिभि विश्वनाथ विद्यानाथदाभिस्तु कार्य्यात् कारणस्य कारणात् कार्यस्य च समर्थनेऽप्यर्थ । न्तर(13) "समध्ये ते " इति (Q) (ज) पुस्तक योडिं वचनान्त: पाठः ।

Page #361

मष्टमः किरणः ।
३१५ -जातिर्जात्यादिभिर्गणैः। विभिभ्यिां क्रिया, द्रव्य द्रव्येणैवेति ते दश ॥२०५काजात्यादिभिश्चतुर्भिर्जातिविरहाते, गुणी गुणक्रियाद्रव्यैः, क्रिया क्रियाट्रव्याभ्यां, द्रव्य द्रव्येणेति दश । क्रमेणोदाहरणानिहिमकरकिरणासारो घनसारो गन्धसारोऽपि । त्वयि मनसोऽतलिनि सम्पति दावानलस्तावान् ॥१०५-इति जातिर्जात्या। गुणरत्नरोहणभुवः कृष्ण ! तवाग्रे मारोऽपि बीभत्सः । रत्नाक रोऽपि गाधो न रत्नसानुस्तथोबतिमान् ॥१०६-पत्र जातिप्पन । यदङ्गमासाद्य विधूसराश्च गोधूलयो भूषणतामुपेयुः । विभूषणानां मणयच जग्मुर्विधूसरत्वं स उपैति कृष्णः ॥१०७
पत्र जातिः क्रियया । है कृष्ण ! त्वयि मनसोऽन्तर्वर्तिनि मारणावस्थता प्राप्त सति चन्द्रकिरणदितावान् सर्वोऽपि शीतलः पदार्थः सम्प्रति दावानलो भवति-हिमकरकिरणजातिदावानलजात्यो विरोधः। स आभासरूप एव, नतु वस्तुतो विरोधः। श्रीकृष्ण विरहे तेषासद्दीपकत्वेन दावानलवत्तापां प्रतीतिभवति, नतु वसुतो दावानलो भवतीति । रोहणभुव उत्पत्तिस्थानस्य। कन्दर्पत्वजातिबीभत्स त्वगुणेन विरुध्यते, नहि कन्दपं. कदापि बौतमसो भवतीति विरोधः। गाम्भीर्यगुणेन समुहोऽपि त्वदये गाधः अल्प एव, नत्वगाधः, समुद्रनातिरल्यत्वगुणेन विरुध्यते, नहि समुद्रः कदाचिद्गाधो भवतीति विरोधः। एवमग्रेऽपि। रत्नसानुः सुमेरुपर्वतो नोन्नतिमान् नोच्चतरः, अपि तु क्षुद्र एव । यदङ्गेति-भूषणतां भूघणधर्म चाधिक्यम्। अन धलित्वजातिभूषणस्थरत्ननिष्ठमाउत्पदामानचाकचिक्यक्रियया विरुध्यते, न हि धलय: कदापि रत्ननिष्ठनेवचमत्कारिचाक्यचिक्य क्रियाऽश्रया भवन्ति। यथा दीपानां प्रतिक्षणं ज्वलनक्रिया उत्पदन्वे न्यासत्वसररीकृतम्। रसगङ्गाधरकारास्तमिम भेद कायलिङ्गोऽन्तर्भावयन्ति-वदा. क्षेपिका युक्तयस्तत्समाधानपद्धतिश्च दर्पणादेवावलोकनीयाः। विरोध इति-अस्य साधारणप्रख्यत्वेऽप्यसाधारण्यं प्रतीच्यसाहित्यादावप्यतिरोहितं, तदाधायकेषु ग्रन्थेष्वपि के समीय विनिवेशनम्। यदाहुः
Antithesis, perhaps the most direct form of contrast, has an appeal more purely intellectual than most figurəs of speech...... Antithesis depends for its effect not only upon contrast, but upon balance-the scales must be evenly weighted.

Page #362

पलकारकौस्तुभः। गत्वा कलावान् गुरुगोष्टयलक्षितः कृष्णोऽपि विप्रोऽजनि भास्करावरै । यमनपाठो भधुरोऽप्यभूत् कटुस्तस्याः समुद्यत्मरसंज्वरस्थः ॥ १०८ पत्र पूर्वाहें जातिव्येण, उत्तरार्दै गुणो गुणोन । शौसलमपि मुरलौरतमन्तर्मम सन्ततं दहति । तौक्षोऽपि तव कटाक्षः शीतलयति मानसं कष्ण ! ॥१०८-गुणः क्रियया । कठिनः शिलामयत्वानोवईन एष भूभृतां नाथः । कृष्णकरे कुसुममयः कन्दुक इव कोमलो भाति ॥११०-अत्र गुणो ट्रव्येष जीवयति च मूर्छ यति च पौवयति च सूक्ष्मयत्यपि च । तव मुरलीरवखुरली नो जाने कि विजानाति ॥१११-क्रिया क्रियया । विधाजते यत्कटाक्षोऽप्यनङ्गमपि साङ्गयन् । ईक्षणक्षणदः कृष्णो वीक्षितः क्षणदामुखे ॥११२-क्रिया द्रव्येण । त्वयि नयनवमवर्तिनि सरसयति रति य एव रमणीनाम् । सति मनसोऽन्तवलिनि कृष्ण ! स एव स्मरः कुलिशः ॥११३
द्रव्य द्रव्येण । एवं दश भेदाः । तथीतहरपद्मरागप्रतिमणोनामेव, न तु धूलौनामिति शेयम्। भास्कराध्वरे सूर्य पूजास्थले गुगगोपीभिजटिलादिभिरलक्षित: श्रीकृष्णो वैश्यजातिरपि विप्रोऽननि-नहि वैश्यः कदापि ब्राह्मणो भवतीति विरोधः। एवं माधय गुणस्य कटुतागुणेन मह विरोधः । शीतलेति-शीतल त्वगुणे दाक्रियया विरुहो भवति। कठिन इति-काठिन्यगुणस्य कोमलद्रव्येण सह विरोधः। जौवयतीति-सरलौरवस्य खुरली अभ्यासः, पुन:पुनर्वादनमिति यावत्। एकस्मिन् काले जीवनक्रियामूर्चनक्रिययोः परस्पर विरोध:-प्राणानां सम्यक् चलनं नौवनं, किश्चिन्मावचलनं मूच्छ ति भेदो ज्ञेयः। एवं स्थौल्यकार्य क्रिययो
तस्यालकारान्तरस्पर्श चमत्कृति: सतरामपभोग्या यथा 'स्निग्धे यत् परवाऽसीत्यादि विधमेन संसृरे गीतगोविन्दपो (१.)। एवमपि म्लेषाधाने यथा “पतन्ती खर्लोकानयति पतितानुच्चपदवी जलध्यन्तान्ती भवजलधिभौति शमयसि। नडात्माऽपि थक्त कलुष जड़ता नाशयति यदिचिनं ते कृत्यं जननि जनमध्ये विजयते ॥' इति प्रेमचन्द्रतववागीशचरणानां शोके । श्रादितस्वयं नात्यदीनामेकस्यै कजातीयविरोधमालम्बा कार्य प्रादुर्भूत इत्यस्य ह्यते-तस्य प्रमाणमश्वघोषरचितानि 'भूभृत्पराोऽपि सपक्ष एव' (बुद्धचरिते १०), 'अहंरूपा ह्यनहस्य महात्मानश्चलात्मनः' (सौन्दरनन्दे ।।२०) 'वपुभांश्च न च तब्बो दक्षिणेन च नानवः' (सौन्दरनन्दे २।४) इटेवमादीनि पढगानि ।

Page #363

पष्टमः किरणः।
२१०१ खभावोक्तिः(२७) स्वभावस्य वर्णनं यत् (त)-२७६ का
यथा-'पाराजानुकरोपसर्पणपर' इत्यादि (५म किरणे १०म नोकः) । यथा वा-जुख तात ! मुखमाकलयामि दन्ताः
। कत्युहता भवत इत्युदिते अनन्या । स्मित्वा विकाशितमुखस्य हरजयन्ति
द्रोणप्रसूनकलिका इव केऽपि दन्ताः (त) ॥११४ यथा वा-खभावसुन्दरः कृष्णो राधा सहजसुन्दरी। भन्योन्यमनयोः प्रीविरखिलोत्सवकारिणी (त) ॥११॥
-मुखे स्तुतिः। निन्दा वा हृदये व्याजस्तुतिः(२८) स्यात्तत्तदन्यथा(त) ॥२७७का
स्तुतेनिन्दा निन्दायाः सुतिरित्यर्थः। क्रमेणोदाहरणेन निःस्पृहस्तत्सदृशो विरक्तः स्वकीयकोविसि नानुरक्तः ! दिङ्माननिष्पाद्यपरोपकार न कृष्ण ! कोसि यदुरीकरोषि ॥११६
पत्र मुखे स्तुतिरन्तनिन्दा । विरोधः। विभ्राजत इति-अनङ्गमङ्गरहितं वस्तु साङ्गमङ्गजन्य क्रियायुक्तं करोतीति विरोध: । वस्तुतस्तु अनङ्गं कन्दर्प साङ्गं सम्भोगस्य यावन्त्यङ्गानि तदिशिएं करोतीत्यर्थः । क्षणदासखे सन्ध्यायां वौक्षितो नेवानां क्षयद उत्सवदो मवति । त्वयोति-सन्ध्याकाले बनागमनसमये य: कन्दो बनसुन्दरीणां रति रमणं च चुघसम्भोगमिति यावत् । स रव सरस्वयि नेत्रदारा बनमन्दरीणं मनोऽन्तर्वत्र्तिनि सति ततस्पशीतकख्याऽशनिरभूत् । नहि रसखादहेतुः कन्दर्पः कदापि धजो भवतीति विरोधः । ___ त्वरीति-चिरन्तनस्यानादिकाल एव प्राप्तस्य स्थूलसूक्ष्मदेहायस्य देहत्यमाश एव मोक्षः। तथाच तद्भननस्य कोऽप्यचिन्त्यः प्रभावो यदयं भजनारम्भकाल एव भवस्य संसार
(त) स्वभावोक्तिरिति-आचार्यदण्ड नेवास्य साम्राज्यमाविष्कतचरमिति प्रागेपासाभिरुदति। अत्र 'दह वस्तुखभाववर्णनमानं नालङ्कार' इत्यादि युक्तिसरणिः सर्वखग्रन्थतो ग्राह्या । एवं सति 'खभाषसुन्दर"इत्यादिमूलस्थपदों एतदलकारख्यापने विचिकितमा नासङ्गता। 'दन्ता' इति प्राचीनपये पुनर्वचनं न सछु । याजस्तुतिरिति-स्तुते:स्तुत्य तरे निन्दाया निन्दाऽन्तरे च गम्ये इयमेवालअतिरिति कुवलयानन्दक्कदादीनामाकूतम्। तवाये
'सखं चौवन्ति रिग' यादि दण्डिपो प्रस्तुतप्रशसेवेति बहवो नवीनाः, द्वितीयस्यले ... बानिन्दायोतिरिक्तोऽसार चिर्वाचनःखीकृतः । परमतिक्षाभेदमेतनामनार.

Page #364

३१८
मलद्वारकौस्तुभः । - त्वदधिमूलं भजता मुकुन्द ! लाभोऽस्त दूरे वपुषो निजस्य ।
चिरन्तनस्यापि भवेदिनाशः स्वभाव एवैष तव प्रसिद्धः ॥ ११७ पत्र मुखे निन्दान्तः स्तुतिः। उभयथैव व्याजस्तुतिः । यत्तु- वक्त्रं वो हिजराजहिंसि मदिरालोलं दृशोर्युग्मक
कान्तिः काञ्चमहारिणी विहरणं गुर्वङ्गनासङ्गतम् । सङ्गी पञ्चम एव पञ्चविशिखः शुद्धिस्तथाऽपोह वो
दैत्य यन्यवधौ दृषाकतिमयं तेनैष दुष्टो हरिः ॥ ११८ इति यद्यपि व्याजस्तुतिः, तथाऽपि शब्दालङ्कार एवासी, तेनायमुभयत्रैव । इयं विदूषकस्यैवोक्तिः । सहोक्तिः (२८)सा सहार्थेन शब्द नैका क्रिया यदि(त)॥२७८कायथा-खासै: साई विरहिसदृशां देयमापू रजन्यः
साकं देहरहर ! कशतां वासराः सम्प्रतीयः । नाशयति । कदाचिदरियासरवधानन्तरं श्रौराधिकाय धगतं श्रीकृष्णमालोक्य श्रीराधिका ललिताप्रतिसखी: सम्बोध्याह, भोः सख्यः, सम त्या श्रीकृष्यो नारिश्वधः कृतः, तस्मादस्य स्पर्शो भवतीमित कर्तयं इति बुवाणां राधां प्रति विदूषकः कृष्णस्य सखा मधुमङ्गल आह-यविति-भोः राधिके ! यूयं महापातकन्यः, श्रीकृषोन तु जन्ममध्ये एक पापं कृतम्, तदपि पाषाभासमेव, यतोऽयमसरो मायया सुधातिर्भवतीति। अत्र तास पश्च महापातकानीति त्रुदये प्रशंसासत्त्वऽपि निन्दामखेनाह,-वक्तं दिनराजो ब्राह्मण श्रेस्तस्य हिंसकमिति ब्रह्महत्या, प्रशंसाप दिनराजचन्द्रस्तस्य निन्दाप्रयोजकत्वेन सिकम् ।
शोर्यग्मक मदिरया लोलमिति सरापानं, पक्षे मदिरा खनस्तरदाञ्चलम् । काधनहारिणीति स्वणस्तेयं, पचे सर्व मिव मनोहारिणी। गुबगनासङ्गतमिति गुरुदारगमः, पक्षे गुरूणामङ्गन एव प्रासङ्गतं कुलवतीत्वाबहिर्गमनाभावात् । अतो धो वा दैत्यो वेति तत्त्व न जानीथेति ध्वनिः। पञ्चविशिखः कश्चिमहादस्य भाक सङ्गी एघ पश्चममहामातकरूपः, पक्षे कन्दपः। उभयत्रेति-याजस्तो पून्दालङ्कारे चेति प्रयोगो शेय इत्यर्थः।
भेघटकत्व बोजत्वेन ग्राह्यम् । पञ्च महापातकानीति-तथाच मनुः, 'ब्रह्महत्या सरापान जय गुर्वङ्गनागमः। महान्ति पातकान्याहुस्तत्संसर्गश्चापि पचमम् ॥ पू.ब्दालङ्कार एवासी, बनुप्रासमखेनैव विच्छित्तविशेषप्रकटनादित्याशयः। सहोक्ति:-अत्र सबखता मते औपन्यघटकतैव विनिगमक, न तति तु साम्प्रदायिकाः। विरहेण विवि-" न विना

Page #365

पाष्टमः किरणः । बाष्याभोभिः सह हिमपयःप्रस्रवाः (14) पेतुरुवे
हा धिक् प्राणैः सह कमलिनीकाननं लानमासीत् ॥ ११८ विनोक्तिः(३०)सा विनैकेनान्यस्य चेत् सदसत्कृति:(त)॥२७४ का
विनोक्तिनामाऽलङ्कारः। सत्कतिः शोभनता, असत्कतिस्तदन्येति विधा। क्रमेणोदाहरणे
विरहेण विनैव शोभते ललिते ! प्रेम निसर्गशोभनम् । अभिश्च विनैव शोभते विरहश्चेत सम्भवद्दशः ॥ १२. विना राधा कृष्णो न खलु सुखदः, सान सुखदा विना कृष्ण', हाभ्यामपि बत विनाऽन्या न सरसाः । विना रात्रि नेन्दुस्तमपि न विना साऽपि रुचिभा
ग्विना ताभ्यां जम्मा दधनि कुमुदिन्योऽपि नतराम् ॥ १२१ समासमाभ्यां नियमः(३१) परिवत्तिरुदोर्य्यते(त) ॥२८०का
अर्थयोरर्थानां वा समेनासमेन वा विनिमयः परिवत्तिः । समन यथाहारादिभिः संत्रुटितैनिजाङ्गादिभूषयामास पतङ्गपुत्रीम् । तस्याः सरोजादिभिरात्मनोऽङ्ग राधाऽलिवर्गों जलकलिकाले । ११२ यथा वा-एका ददुन पुरनादशोभामन्याः प्रयाणक्रममन्थरत्वम् ।
आभौरबालाकलहंसबालासमूहयो: किञ्चन सखामासीत् ॥ १२३ श्वासैरिति-विरहविशिव जमुन्दरीणां रजन्य: श्वासै: साई दैर्घ्यमापुः, विरहेण तासां रात्रयः श्वासा अपि दोर्धा बभूवुः, सहार्थकसाईशब्देने का क्रियेति सहोत्यलङ्कारः । वासरा रति-कान्त विच्छेदजन्या यादृशी पौड़ा रात्रौ ताटशी दिवसे न भवति, अतस्तासां दिवसाः शीघ्र यान्ति, तस्मादेव दिवसानामल्यत्वम्। हिमपयःप्रसवा रात्रिसम्बन्धिनौहारप्रवाहाः। कमलिनीनां म्लानत्वं हिमघटाभिरेव ज्ञेयम्।
निसर्गशोधनम्, अतो विरहाापेक्षा नास्ति। कान्तेन सह विरहश्चेत्तदा प्राणेविनेव प्रेम शोभते। विरहेऽपि प्राणास्तिष्ठन्ति चेत्तदा प्रेमेव नास्ति, कुतस्तस्य शोभनताविरक्षः। कथम्भूतः। सम्भवन्तो मरण पर्यन्ता दशा यत्र तथाभूत:, । जम्मा प्रफुल्लत्वं न दधति । इयं दृष्टान्त मिश्रिता सहोक्तिः । विप्रलम्भन सम्भोग: पुटिमन ते' इति यद्रसविदा सूचनौं न तदनापलप्यते। विरहतापस्य तीव्रतापरमेतत्। व्यन प्रसऽन्योक्तिरिति कावाभेदप्रसाधिकाऽधिका काचिदलका सिरन्य:
' (14) "प्रसवा" इति () पुचके पाठः ।

Page #366

२२.
पलङ्कारकोस्तुभः । पसमेन यथा-मनोरागं दत्वा चरपदलरागो मृगश
. स्त्वयाऽदत्तो वक्षःस्थल मलति यः कौस्तुभ इव ।
रसं दत्त्वा नीता त्वदधरपुटेनेक्षणमसी
समन्वदेदग्धान्तदवयववैदग्धामपि च ॥ १२४ पतोतानागतार्थानां साक्षात्त्वमिव(३२)भाविकम्(थ)॥२८१का
भाविकनामाऽलङ्कारः। क्रमणोदाहरणे - प्रातः सखीनां पुरतः शकीभिः कथा तथा वनभयोगदारा । व्यधायि, तो सा च निशा तयोः सा कैलिश्च साक्षादभवन् यथाऽसाम् ॥ १२५
इदानीमेव राधाया मर्यथा गुणवत्यभूत् ।
तथा मन्ये स्मरस्येयं खं चापं त्याजयिष्यति ॥ १२॥ पदवाक्यार्थता हेतोः(३३) काव्यलिङ्गं प्रकोतरते(थ)॥ २८२का
पदार्थता वाक्यार्थता च । पदार्थता च हिधा-एकपदार्थताऽनकपदार्थता चेति । क्रमेयोदाहरणानि
संसारालर्कदंष्ट्रातः पापाशीविषदंशतः । कणनावि महामन्चे सति मा भैष्ट साधवः ॥ १२० पपारकरुणाम्बुधौ स्मरणमात्रसानुग्रहे विधिप्रभृतिपामरावधिसमानसम्भावने । तवाहमिति जल्पतामखिलकामकल्पद्रुमे
हरौ निहितमानसास्त्य जत देहबन्ध जनाः ॥ १२८ हैवषा! त्वया खोयमनोऽनुरागं राधाय दत्त्वा म्हगडचरणसम्बन्ध्यङ्गलिदलानां यावकराग यादत्तो जरहे। अलति भूषयति। एवं त्वदधरपुटेन खीयताम्बलरसं तस्या ईचयाय दत्वा ईक्षणस्य कन्जलरूपमसौ खयं जगृहे, अतस्तदग्धा तवाधररूपावयववैदग्धावानयोः साम्यमेव जयम् ।
अनागतार्थानां साचात्त्व माह-इदानी यौवनारम्भ एव । संसारेति-भयाभावे कृषानामोत्येकस्य पदस्य हेतुता। अपारेति-समानसम्भावने तुल्य सावित्यर्थः । देवबन्धत्यागे सीक्रियते तहिशेषः पाकर एव लक्षा:। एका ददुरित्यादि-अनयनौयत प्रतापदेशल' । रियादि शमारसम्भवपदासपनौवात्व न रहोतमिति प्रतिभाति।।
(थ) भाविकमिति-अव प्राचोनरुद्भावितस्य भाविकाथप्रबन्धगुणस्य नानुप्रवेशः शनीयः-उपयोभिनलक्षात्वात्। भामह-भट्टिभट्टोगटप्रभृतयस्ता प्रमाणम् ।

Page #367

.. अष्टमः किरणः । वाक्यार्थता यथा--वपुःस्थित्या ज्ञातं कपटरहितं प्रेम नहि मे
सति प्रेम्नि प्रायो न भवति वियोगः प्रणयिनोः । अतः प्रेनोऽकीर्तिप्रकटननिमित्ता मम जनिः
कथं नु श्रोतव्य दयित इति भृयो हरिवचः ॥ १२८ विना वाचकवाच्यत्वं यत्र वस्तु प्रतीयते । पयायोक्त (३४) तत् (थ)-२८३ का
जही श्रीकृष्णमालोक्य स्थिति स्वाभाविकीमपि ।
दप: कन्दा हृदये मानो मानवतीहदि ॥ १३० पत्र कन्दो निर्दो, मानवत्योऽपि मानरहिता इति यद्यपि वस्तु शब्दे. नैव प्रतीयते, तथापि न वाचकमुखेन, न च वाच्यमुखेन । वाचकमुखेन 'अपार'त्यादीनां तुणे पदानां हेतुता। माथरविरहपीड़या थाकला औराधिकावपुरिति। है दयिते ! इति पदघटितं सन्देशवचनं मया कथं श्रोतयं यतो मयि तस्य दयितात्वमेव नास्ति, तदिच्छेदेऽपि प्राणानां विद्यमानत्वादिति भावः। अब नने: प्रेमाकीर्तिप्रकटननिमित्तत्वे 'वपु:स्थित्ये त्यादि प्रथमाईस्य हेतुता।
शब्दस्य शक्तिरूपवाचकत्वं विना तथा शब्दजन्यार्थस्य वाच्यत्वरूपसामर्थ्य विना यन किमपि वस्तु प्रतीयते तत्र पयायोक्तनामाऽलङ्कारो ज्ञेयः । रासोत्वसम्बन्धिनों श्रीवया धमा पौर्णमासी प्रति इन्दा वर्णयति। सर्वापेक्षया कन्दर्पोऽतिसुन्दर इति सर्वजनप्रसिद्धा खाभाविकी स्थिति:, तथा सुन्दरीस्वीसमा मानवती भवतीति च या स्थितिस्तामपि नही। अत्र कन्दर्यो निर्दपः मानवती च मानरहितति बोधस्तु शक्ति विनैव जायते, न हि एताशार्थ पद्यस्थस्य कस्याधि शब्दस्य शक्तिर स्ति, शक्तेरभावे वाच्यस्य सामर्थ्य सतरा. मेव नास्तोति। यदि शक्ति विना वाचक शब्दमुखेन ताशार्थ बोधः खोक्रियते तदैतगिनानम्तवस्तुप्रतीतिरपि स्वीक्रियताम् (थ)। ननु शक्तियानयोरभावेऽपि मुख्यार्थस्य बाधादेव लचक्यता थबोधी भविष्यति-वयाहि दर्पस्याचेतनत्वेन साभाविकस्थितिव्यागे कर्तत्वासम्भवान्मुहाथस्य बाधः, वह लक्षणाया: प्रवृत्तिः सम्भवतीति चेदाह
राज्ञा तु भाविकस्य शब्दगुणताऽर्थगुणताऽलङ्काररूपता च पृथक् पृथगेव व्यवस्थापिता। तस्य तु भावो भावना पुन: पुनश्चेतमि विनिवेश:-सोऽस्यास्तौति भाविकमिति याकतिः समुद्रबन्न सर्वखटीकायां या दर्शिता सैव चमत्व तिहेतुं साध सूचयति । प्राय: सखीनामिति-अवानन्द वृन्दावनस्थं पद्य (३।३७) स्मरणीयम् । कालिङ्गमिति-नैयायिकबाधितलिङ्गात् पार्थक्य, सिद्धान्ते तत्र नून वैचित्यमेव जीवातु। उनटोपसमेतदिति समायते।
४१

Page #368

अलङ्कारकौस्तुभः ।
चेदभविष्यत्तदा तस्यान्यार्थोऽभविष्यत् । अत्र वाचका एव शव्दा न तूक्तार्थव्यञ्जकः । एवं वाच्यमुखेन चेदभविष्य सदाऽन्योऽप्यर्थोऽभविव्यत् । श्रयन्तु वाच्य एवार्थः, न तु व्यङ्ग्यः, तर्हि सबाधमित्यपि न वक्तव्यम् । तथाहि गवि शक्के चलति दृष्टे, गौ: शक्तश्चल इति त्रितयविकल्पो यदेव दृष्टं तदेव विकल्पयति, तच्चाभिन्नसंसृष्टत्वेन दर्शनं भेदसंसर्गाभ्यां विकल्पयति ।
२८४ का
३२२
- समृद्धिरुदात्तं (३५) वस्तुनः परा (थ) ॥ मान: कामगवीषु नैव नतरां ( 15 ) कल्पद्रुमेष्वादरो लोष्ट्राणीव लुठन्ति हन्त परितश्चिन्तामणीनां गणाः ।
यथा
गवति । शुक्लगुणविशिष्टे चलनक्रियायुक्त गवि दृष्टे 'गौ: शुक्तश्चल' इति प्रयोगात् गोत्वजातिशुक्लगुण चलनक्रियायां विकल्पो बोध्यो भवति, a यदेव पिण्डमात्त्रपूर्वं दृष्टं तदेव विकल्पयति तादृशबोधे विषयीकरोतीत्यर्थः । यत्र 'गो'पदस्य गोत्वजातिरूपेण शक्तिः, नतु साखागलकम्बलादिरूपेण पिण्डे शक्तिः, व्यत एव लचणादीनां सुतरां नावकाशः । एवं सति शक्तिलक्षणाव्यञ्जना विना शब्दसामर्थ्याताशगोरूपवस्तु प्रतीयते । तथाऽलापि 'कन्दर्पो निर्दप' इति वस्तु शब्दसामर्थ्यादेव प्रतीयते । यन्मते 'गो' शब्दात् सास्त्राऽदिरूपेण पिण्डबोधो भवति तन्मतमालम्वोक्तम् । यथा जातिशक्तिवादिमते व्यक्तौ शक्ति विनाऽप्याक्षेपबलात् शब्दबोधे व्यक्तिभानं भवति, तथैवावापि शत्यादिकं विनाऽपि शब्दसामर्थ्यादेव तादृशार्थमानं भवतीति ज्ञेयम् । अथं भावः - सामान्यतः पिण्डमात्रत्वेन प्रथमं दर्शनं क्षणान्तरे च 'गौ'रिति नात्यन्तरात् 'शुक्ल' इति गुणान्तरात् 'चल' इति क्रियान्तराद्भेदेन तत्रितय - संसर्गेण च तस्य विकल्पः स्यात्, ततश्च किमपि वस्तुमात्रमिदमित्यनेन यदेवाभ्यधायि तदेव गौ: शुक्लश्चलोऽयमित्यनेनाप्यभिधोयते, नतु जातिगुणक्रिया: । तत्र जात्यादीनां भेदसंसर्गयोरेव प्रतीतिमावमिले तन्मात्रमधिकम् । एवमपि कन्दर्पमानवत्यौ दर्पमानरहिते
भूतामिति योऽयमर्थ: स एव 'दर्पः कन्दर्पहृदय' इत्यादिनाऽप्यभिधीयते किन्तु वचनवैचितामात्रमधिकं तदेवाश्रित्यालङ्कारः प्रवर्त्तत इति । यथा चतुर्थातिशयोक्यलङ्कारस्थले कविनिर्माणस्य विधिकृत नियम राहित्येन कारणोत्पत्तेः प्रागेव कार्य्योत्पत्तिरुक्ता तथाऽवापि पय्यायोक्त्यलङ्कारस्थले शक्या दिकं विनैव वस्तुप्रतीतिर्भवतीति सर्वमनवद्यम् ।
काव्यहं तुरिति केषाञ्चित् प्राचां संज्ञा । 'एकानेकपदार्थ 'ति भेदवीजं प्रकाशकृदादानुसारे । हेतुत्वस्य 'हि’पद् पञ्चमीविभक्त्यादिना वाच्यत्वेऽगृढत्वेन चमत्काराभावान्नायमलङ्कारः, किन्तु पात्तयोः कार्यहेत्वोरनुपात्ताऽपि हेतुता वाक्य वैशिष्टयादिना वाच्यवत् ( 15 ) 'नितरा' मिति (क) (ज) पुस्तकयोरवद्यः पाठः ।

Page #369

अष्टमः किरणः । शम्बूका इव वापिकापरिसरे मुक्ताकिरः शक्तयो वीच्यन्ते न जनस्त्वमेव नगरि ! श्रीहारके ! निःस्पृहा ॥१३१
प्रधानमपि यवाङ्गम-२८५कायत्र प्रधानमप्युपलक्षणं तच्चोदात्तम् । यथा- मेयं मथुरानगरी सुरगुरुभिर्याचितो भगवान् ।
यत्रावतीयं शतशः सुरहिषो हेलया न्यवधीत् ॥ १३२ अत्र समस्तदैत्यहननरूपो वीररसो गुणीभूतः (थ)।
-एकस्मिन् यत्र साधके । साधकान्तरनिर्देशः स समुच्चय(३६) इष्यते (द) ॥ २८६का
· प्रकृतकार्यस्यैकस्मिन्नेव साधक सिद्दे सिद्धत्त्वोपयोगार्थ साधकासरनिर्देशः समुच्चयः । यथा-दुरापोऽयं कृष्णः सहजतरलं मानसमिदं
सुदुवारः कामो, गुरुतरकरालो गुरुजनः । __ मान इति-तन्नगरस्थजनानां नि:स्पृहत्वेन तव नि:स्पहत्वम्। तष परिसरे हिमा (लि ) इति प्रसिद्धानि लोट्रानीव चिन्तामणीनां गया लुठन्ति, अतएव कामधेनु जनानां नेवादरः। वापिकातड़ागादिपरिसरे 'सामुक' इति प्रसिद्धाः शम्ब का इव शुक्तयो जनैर्न वीक्ष्यन्ते। कथम्भताः ? सक्ताकिर: याभ्यो सक्ता उत्पदान्ते । तरगुरुमिमादिभि
चितः सन् यन मधुपुयाम् । मथुराया उत्कर्षार्थे प्रधानीभूतस्यापि श्रीक्षण निठवीर. रसस्य गुणीभूतत्त्वज्ञेयम्।
यत्र प्रतीयते तवायमिति सम्प्रदायविदः। पर्यायोक्तमिति-पायोक्तिरिति वा कुनापि संज्ञा । निर्वचनमुखेनास्य निष्कर्षोऽभिनवगुप्तपादोचने प्रकटितः । पायोक्तस्य वाक्यार्थीऽङ्गतया विषय इति प्राचीनमताभासमुपपादयन्तो वक्रोक्तिजीवितकत: खतन्त्राः। प्राचा यञ्जनाधिक्कारे उपकरणीकृतोऽयमिति केचिदमिपुराणादानुसारिण:-'दशत्यसौ परमत' इत्यादि दण्डिपद्यन्तन साधकप्रखाम्। एवमेव 'ध्वनिताभिधाने पायोक्ति रिति तपोन 'भम धम्मिय' इत्यादि नि:शेषच्य तचन्दने' त्याददाहरणमुखेन च सूचनं काथानुशासनकर्ता वागभटसूरीणाम्। अत्र भङ्गान्तरेणातात्पर्येण वा गम्यस्याभिधानमिति पर्वखयन्यानुसारिणो विद्याधरविश्वनाथादयः। यदौति-इह मूले टोकायाञ्च बननाशयसद्भावे हेतुत्वं स्फुटं कयाचित् प्रौपाऽविष्क तमित्यञ्जसा प्रतिभाति । उदात्तमिति-अवाभिमानस्थायिभावागोजनिर्दिष्टादुदात्तरसात परार्थत्वादेकनोद्दीपनविभावत्वेन वस्तुनोऽन्यत्रेति सनक्षिकया भेदापातः। दयादिखौकृतस्योदाराख्यगुणस्योन्तिता चान वरीवर्ति। गुबीभूत इतितनवालारत्वेन निदशी नाल हायवेन ।

Page #370

१५४
अलङ्कारकौस्तुभः ।
नवनेोत्कण्टा, नवमपि वयो, नातिचतुरः सखोलोको, हाधिग् भवतु कथमाधेरुपशमः
१३३
अत्राधैरुपशमाभावस्य कृष्णदुरापत्वमेव मुख्य साधकं, तनान्येषां साधकानामुपादानेनायं समुच्चयः । एष च सदसदुभययोगात्चिधा, सत् शोभनम्, असदशोभनम्, उभयं शोभनाशोभनम् । सद्योगे यथा—
रूपं कुलं वल्लभदुर्लभत्वं शीलं कला कान्तिरुदारता च । एकेन चैषामपराः सगर्वा राधे ! समस्तैरपि ते न गर्वः ॥ १३४ असद्योगे यथा
संसारमार्गी ह्यधमः स्वभावात् कर्माणि तस्मिन् कटुकण्टकानि । गतागताभ्यामिह खेद एव तथापि नास्मिन् कुजनो विरज्येत् ॥ १३५ सदसद्योगे - प्रियः प्रणयकोविदः, प्रणयिनी सदैवोत्सुका,
खलः क्षतपराक्रमी, गुरुजनः ख जोक्तासहः । गृहं गृहपतिच्युतं मनसिजस्य पञ्चेषवः
कलावति ! बहिश्वरा इव लसन्तामी पञ्च नः ॥ १३६
अत्र प्रियादयः सन्तः खलोऽसन् ।
गुणो गुणक्रियाभ्याञ्च क्रियया च क्रियाऽपरः ॥२८७का– इत्यर्थः । गुणेन गुणो यथा
अपरः समुच्चय
दुरापैति - कालाधेर्मन: पौड़ाया उपशमाभावे श्रीकृष्णास्य दुरापत्वमेव मुख्यं कारणम् । ननु श्रीकृष्णस्य दुरापत्वे सति तस्मिन् मनो न देयमित्यपि न सम्भवतीत्याह - मम मानसं चलं महारणं न खौकरोतीति । मनःपीड़ाया: शान्त्यभावे गुणीभूतकारणान्तराण्यप्याह - सुदुर्वारेयादि । गुरुतर कराल: कटूक्ति विधवर्ष बकारी । रूपमिति - खीणां गर्वे रूपं मुख्यं कारणम्-अन्येषां कुजादीनां गौणकारणत्वं ज्ञेयम् । वल्लभस्य कान्तस्य म्वनिष्ठटुर्लभ त्वम् । अमराः स्त्रियः । प्रिय इति- तो नष्टः पराक्रमः यस्य तथाभूतः - गुरुजनः खलस्य दुर्वादोक्ति ं न सहते। युद्माभिर्मिथ्यैव प्रवादशे दीयते मम वधूः साध्वीति पौर्णमासीमुखाकृतम्, यतोऽस्मद्गृहे श्रीकृष्णास्याप्यानयनेऽवसरः । पञ्चेषवः - यतामीषां पञ्चानां समागमस्तत्रैव कन्दर्पस्य प्रादुर्भावस्तत्र मुख्य कारणं श्रीकृष्णस्य प्रणयकोविदत्वम्,
(द) समुच्चय इति- - नाम केवलमने के धामेकत निबन्धो, न वा गुणक्रिययोर्युगपदभिधाममानं परं 'हा युवानः शिशवः कपोताः खले यथाऽमौ युगपत् पतन्ति' तददेकका म्यानुष्ठा नात्मा प्रौढोक्तिमूलेऽपि यौगपद्यतात्पर्थकत्वेन सार्थकनामाऽयम् । यच्च लेने कोने वि

Page #371

अष्टमः किरणः ।
१२५ व्रजपतिनन्दन हृदयं राधायामेधिताभिलाषञ्च ।
साऽपि च भृशमनुरक्ता तस्मिन्निति सहजभावसार्वधम् ॥१३० प्रत्र साभिलाषत्वानुरक्तत्वे गुणौ। अञ्चले नान्यालङ्कारः (द), शोऽयं तथा न चमत्करोति, अतः सङ्करतयोदाहृतम् । गुण: क्रियया यथा
अरुणश्च नीलमलिनप्रभमपि नयनं प्रिये ! मयि ते ।
पासनश्च ममायं हृदि कम्पश्म्यकद्योते ! ॥ १३८ क्रियया क्रिया यथा
हरिरभियास्यति मथुरामिति वार्ता नः श्रुती च विनिहन्ति । मम तु सखी भवति न वेत्यपि शङ्का मे मनश्च मूर्छ यति ॥१३८ अनेकस्मिन् क्रमेणे कः (३७) पर्यायः (द)-२८८ काएक वस्तु क्रमेणानेकस्मिन् यदि भवति भारोप्यते वा तदा पर्यायः । तत् भवतीति पक्षे यथा
एक स्त्वं निखिलवधूहृदि प्रविष्टः संक्षोभं जनयसि गोकुललेन्ट्रमनो! .
खामक नहि सकलाः प्रवेष्टुमहींः किं क्षोभं बत जनयन्तु चेतसस्ते ॥ २४० अन्येषां गौणकारणत्वं ज्ञेयम् । बजपतीति-चकाराभ्यामभिलाषानुरागयोः साहित्यस्यापि बोधो भवति । ननु राधिका कथ खविषयकं श्रीरुधास्थाभिलाषं जानाति श्रीकृष्णो वा कर्थ खविषयकं राधाया अनुरागं जानाति तलाह-सहजेति । राधामाधवयोर्य: स्वभावसिहो भावः प्रेमा तेम सार्वज्ञाम्। यथा योगिजनो योगनैत्रेणातीतानागतान् पश्यति तथेतावपि प्रेमनेत्रेण परस्परानुरागं पश्यत इति भावः। एतत्पद्यस्यानलनैकदेशेनान्यः समनामाड. लङ्कारीऽपि शेयः। अरुणमिति-ग्रत हृदयनिष्ठकम्पनक्रियया सह नयनमिष्ठकोपारण्य. गुणणे निर्दिष्टः। अक्ररे व्रजमागति ललिता स्वसखौमाह-हरिरिति । सखी राधिका जीवति न वेति शङ्का । अत्र हनन क्रियया (16) सह मूर्छन क्रिया निर्दिष्टा।
कल हान्तरिता श्रीराधा कृषां प्रति मङ्गया तस्याकृतज्ञत्वमाह-एक इति। तवैव सामर्थमधिकम्। एवञ्च प्रेमान्य न त्वया सहामाकं प्रीतिरनुचितेति ध्वनिः । मानिनों
यावत् । समाध्यलङ्कारादस्य भेदः सर्वख कदादिभिः सूचितः। पर्याय ति-व्यत्र क्रमाद्विच्छित्तिरेव प्रागभवति नासङ्गता संचा। एकसिंस्तवति-अत्र 'महिलासहस्सभरिए' इति गाथासप्तशतीपदासपजीव्यम्। 'शशिमखौति लोके टतीय चतुर्थचरणविभागे हाला-हलेति
(16) 'चलनक्रिययति पाठः (ख) (1) पुस्तकयोः ।

Page #372

१२५
अलङ्कारकौस्तुभः । पारोप्यत इति पक्षे यथा
मदनेनोझितं वाम्यं राधे ! गृहाति ते मनः ।
मनस्त्यजति ते रागं लोचने परिग्रहृतः ॥ १४१ यथा वा-त्वया त्यक्तां राधे ! रुषमहह गृहाति मदन
स्वदक्षिभ्यां त्यक्तं परिवहति रागं तव मनः । दिया कौटिल्य ते परिहतमपाङ्गोऽधिकुरुते पुनः सन्धानार्थं किमुचितपदे न्यस्त मखिलम् ॥ १४२
-अन्यो विपर्ययात् ॥ २८काविपर्ययादुक्तप्रकारस्थ वैपरीत्यादेकस्मिवने कमित्यर्थः । यथा भवतीति पक्षेएकस्मिस्तव हृदये व्रजेन्द्र सूनो ! भूयस्यो नलिनदृशः कृतप्रवेशाः । नात्यस्मिनवमर एव गाढ़पुणे तादृश्यो गुणबहुलाः कथं विशन्तु (द) ॥१४३ पारोपपक्षे तु यथाशशिमुखि ! तव राधिके ! कटाक्षः प्रथममभूदमृतवातिवर्षी । पथ दि विनिविष्ट एव हाला-हलपरिदिग्धशरायमाण प्रास्त (द) ॥१४४ नीराधां प्रति श्रीकृष्ण आह-मदनेनेति। त्वया मयि क्रोधवशान्मदनी वाम्यग्राहितः, तत एव तहृदये कन्दविशाभावामानो वर्तते। सम्पति मद्द:खदर्शनात करणेन मदनेन त्यामात्य वाम्यं त्यक्तम्, अतस्तवृदि कन्दर्पावेशो दृश्यते-तथापि त्वं मया सह न मिलसि तत्र सहःखदर्शनेऽपि कठोरं तव मन एव कारणम्-मनो मदनेन त्यक्तं बाम्यं नयाह। रागो महिषयानुरागः, घेण नयनपक्षे रक्तिमा मविषयकस्य तव क्रोधस्यानुभावरूप एव। अब मदननिष्ठं वाम्य मनस्यारोप्यते। मानभङ्गानन्तरं कलहाम्तरितां श्रीराधा प्रति श्रीकृष्ण आह-त्वयेति। मदनः क्रुद्धः सन त्वन्मिलनमप्राप्त मां शरेण विध्यतीति भावः। परिवहति खौकरोति-तथा च क्रधाभावाने त्यो रागो गत: मनसि चानुरागः प्रादुर्बभूव। धियेति-पूर्व मानसमये श्रीकृष्णाय दर्शनमपि न कृतम्, अधना प्रमन्ना सतौं तमपाङ्गेन पश्यतीति भावः। अवोत्प्रेक्षामाह-पुनर्मानसमय एतेषां पुनः वखस्थाने छेदो न मनोन इत्यवधेयम् । अनुमानमिति-विविधो हेतु यायिकसम्मत: पूर्व सामान्यतो दुरः शेषवच्छति। वागभटाया: कालत्रितयवर्तिनो लिङ्गिनो लिङ्गज्ञानेनान वैविध्यमदाहरन्ति । यत्त नबोनानां ग्रन्ये हेतोर्निव्यादकतापकसमर्थकभेदेन भागद्यवस्थापन तत्तदुत्याल बारभेदोनार्थमिति दर्पणादितो ज्ञेयम् । श्रेषसम्यकस्य चारुता 'कास्यां सनीनामपि मोहमू' यादिनघधपदो नितरामपभोग्या। उद्भट-रुद्रट-जयदेव विश्वनाथादिभिरभ्य पगतो हेत्व

Page #373

अष्टमः किरणः ।
यथा वा
पृष्ठे मणीन्द्रमहसि प्रतिबिम्बभेव केशस्य केशपरिशेष इति भ्रमेण । उल्लासयन्त्य सक्कदङ्गुलिपल्लवेन सा व्ययधीरजनि केशव केशबन्धे ॥ १७७
उपमानस्य धिक्कार उपमेयस्तुती यदि । (५७)प्रतीपमुपमानस्य धिकृत्यै चोपमेयता (प) ॥ ३१० का
उपमेयस्तुत्यर्थमुपमानधिक्कारो यदि तदा प्रतीपं, यदि वा धिक्कारायैव उपमानस्यै वोपमेयता तदा चेति विविधम् । क्रमेणोदाहरणो... तव जयति जगत्यां राधिके ! भू विभङ्गे
- किमिति कुसुमचापश्चापमन्यं बिभर्ति । विलसति मुखबिम्बे वेधसा वा किमर्थं
व्यरचि विधुविधाने निष्फलोऽयं प्रयासः ॥१७८ वरतनु ! ननु कृष्णो हन्त वैदग्धामुग्धः
शिवशिव भुवि भद्राभद्रमावेऽनभिज्ञः । तव विगतकलङ्घनाननेनैव योऽयं
शशिनमुपमिमीते नैव लज्जां करोति ॥ १७८ मम वदनमेव नयनानन्दकमिति मा कृथाः सुतनु ! गर्वम् । अपरोऽपि कश्चिदेवं राकायां शरदि शीतांशुः ॥ १८० अहमेव दारुणतम इति मा कुरु कालकूट ! गुरुगर्वम् । त्वत्तोऽपि दारु पतमो दुर्लभलोके मनोरागः ॥ १८१
. इत्याद्यपि तद्देदान्तर्गतम् । पृष्ठ इति -श्रीकृष्णा स्य केशबन्धने कर्मणि यमधीरजनि । यग्रत्वे कारणमाह। मणीन्द्र इन्द्रनीलमणिस्त हन्महत्तेजो यस्य तथाभूते एछ केशस्य प्रतिबिम्ब मेव केशस्य परिशेषोऽग्रभाग इति भ्रमेणामकृदुल्लासयन्ता नयन्ती। ममेति-पत्काले राकायां पूर्णिमायां शीतांशुश्चन्द्रः । अतिशयोक्त्या श्रीकृष्ण: प्राह । अहमेवेति। दुर्लभलोके श्रीकृष्णे।
(फ) सामान्य मिति-तत्वतो भेदबहुलोलीमपि कविनिर्मितिगौरवेण समानगुणत्वेन निबध्यते चेदस्तु तदाऽयम् । तत्वतो भेदानाघ्रातमपि तेन विशेषेण भेदन यदिशिव्यते स विशेषः । तयोरेकन ग्रहणेन वेलक्षण्य स्फटरं जातमिति च ज्ञेयम् । एकत्र वस्तुसामान्य

Page #374

अलङ्कारकौस्तुभः ।
चित्रे चिन्त्यं कथमपि चिरं धाम यच्छयामलन्ते गोपस्त्रीणां कुचकलसयोनलरत्न' बभूव (द) ॥ १४७
अत्र "आत्मारामै ” रित्यस्य विशेषणस्य सर्वान्येव विशेषणानि साकूतानि । प्रक्कतस्थगनं छद्म (४०) व्याजोक्तिर निषेधभाक् (ध) || २१२ का -
पतिस्तु निषेधपूर्वा, इयन्तु न तथेत्यनिषेधभागित्युक्तम् । इयन्तु च्छद्मपूव । यथा - अहो शैत्यस्य महिमा हिमानिल ! तवेदृशः ।
न शक्यते गोपायितुं कृतो येनाधरव्रणः ॥ १४८
३३८
A
यथा वा
अलमलमभिलापेणामुना वारिखेला कुतुकिनि ! कमलानामाहृते कौतुकस्य । कलय कलितमङ्गं कण्टकैर्नाललग्ने: शिवशिव ! परिदष्टं षट्पदेनाधरोष्ठम् ॥१४८ प्रश्नपूर्वकमाख्यानं तत्सामान्यत्यपोहनम् ।
तस्य तस्यापि च ज्ञेये व्यङ्ग्यत्वे स्यादथापरम् । अप्रश्नपूर्वकं वाच्यं परिसंख्या ( ४१ ) चतुर्विधा (ध) ॥ २१३ का
'तस्य तस्य' चेति प्रश्न पूर्वाख्यानस्य तत्सामान्यव्यपोहनस्य च व्यङ्गात्वम्, अप्रवपूर्वकस्य तत् सामान्यव्यपोहनस्य च वाच्यत्वञ्चति चतुर्द्धा । क्रमेगोदाहरणानि—
सुरताङ्कं गोपायितुं श्यामलाऽह - हे शीतकालीन हिमानिल ! तव शैत्यस्येदृशो महिमा कियदक्तव्यः ? व्यत्र हिमपवनस्य सर्वेषामधर वणजनकत्वेने दुःखदायित्वादमाहात्मारूपप्रकृतार्थस्य संवरणं तत्त मिघमात्रं किन्तु दुःखदायित्वादमाहात्मा एव वक्तुस्तात्पर्यम् ।
श्रराधिका काञ्चित् खसखीं स्तनाधरादौ सम्भोगचित्र दृष्ट्वा परिहसन्त्याह-- अलमल - मिति - तथा च त्वया कुञ्ज मध्ये जलक्रीड़ायामेव गतम्, तत्र जलमध्य स्थितानां कमलानामाहरणार्थे गतायास्तवाङ्गस्य कमलनालस्य कण्टकैः करणैः चतादिकं जातम् । व्यत प्रकृतार्थस्य श्रीकृष्णेन सह सम्भोगस्य संवरणमात्रम्, किन्तु तात्पर्यं तत्त्रैवेति भावः । लङ्कारभेद इति चन्द्रालोककृदाद्याः । व्यात्मारामैरिति–“आत्मारामा विद्दितरतय' इत्यादि वेणीसंहारपद्यमेतदभिप्रायमेव ।
(ध) व्याजोक्तिरिति - इयं प्राचीनानां ग्रन्थेषु लयो लेशो वेति निर्दिष्टः । रसगङ्गाधरकृत लेशस्तु गुणस्यानिष्टसाधनतया दोषत्वेन दोषस्येष्टसाधनतया गुणत्वेन वने जङ्घटौतीति भिन्न एव । यत्न तत्त्वतो गोपन एव तात्पर्यं तदुत्यच्च वैचित्रमितीतरालङ्कारव्यावर्त्तकता । परिसंख्येति–‘परि' शब्दोऽत्र वर्जने, 'परेवर्जने' इत्यष्टाध्यायीकृतां निर्देशात् । संख्या बुद्धिः

Page #375

पष्टमः किरणः । किं गेयं ! व्रजकलिकम, किमतिश्रेयः ? सतां सन्नतिः, किं स्मर्तव्य-मनन्तनाम, किमनुध्ययं १ मुरार: पदम् । क स्थेयं ? व्रज एव, किं श्रवणयोरानन्दि ! वृन्दावनक्रीड़े का, किमुपास्यमत्र ! महसी बीकष्णराधाभिधे ॥ १५. का विद्या ? हरिभक्तिरेव, न पुनवेंदादिनिष्णातता, कीति: का ? भगवत्परोऽयमिति या ख्याति, दानादिजा। का श्रीः १ कण रति, न बै धनजनग्रामादिभूयिष्ठता, किं दुःख ? भगवतप्रियस्य विरहो, नो हृणादिव्यथा ॥ १५१ वक्रता मृगदृशां कचपाशे पाणिपादनयनादिषु रागः ।
नौ विकेशवसनादिषु बन्धः सान्द्रचन्दनरसादिपु परः ॥१५२ पत्र 'क्क वक्रता' इत्यादिपत्रपूर्वकस्याख्यानस्य ततसामान्यव्यपोहनस्य च व्यङ्गरता-तथाहि क वक्रता मृगदृशां गोपिनां ? कचपाश एव, नान्त:करणादौ कस्या अपोत्यादि ।
प्रत्यासत्तिहरिचरणयोः सानुरागे, न रागे, प्रीतिः प्रेमातिशयिनि हरेभक्तियोगे, न योगे। भास्था तस्य प्रणयरभसस्योपदेहे, न देहे,
येषां ते हि प्रकतिकतिनो, इस मुत्ता न मुताः ॥ १५१ .. पत्र प्रश्नपूर्वकं व्यङ्ग्य तदन्यव्यपोहनं वाचमिति भेदः । वक्रतेति-बजे कुटिलान्त:करणा विषयेषु रागयुक्ताश्च जना: न मन्ति, तत्र कस्यापि निगड़ादिबन्धनं कलङ्कस्पर्शो वा नास्तीति ध्वनिः। हरिचरणयोः सानुरागे वैधावे यासक्तिः, म विपरागे। न योगे ज्ञानकर्मादौ । प्रणयरभसस्य प्रेमातिशयस्योपयोगिसिहदेह आस्था नित्यत्वबद्धिः, नतु पाश्चभौतिके देहे। तथा च के सक्ता इति प्रश्नो यङ्गाः, तनोत्तर येषामिति । मुक्ताभिमानिनो सक्ता न, तेषां भयभावात् । तथा, श्रीदशमे 'येऽन्योरविन्दाच विसक्तमानिन' इत्यादौ तेषामध:पतनमेवोक्तम् ।
तेन वर्जनबुडावियमित्यन्वर्थमभिधानम्। न केवलं 'तत्र चान्यन च प्राप्तौ परिसंस्थति वाक्यविदां मौमांसकानां विभाषाऽनुमोदितोऽवाङ्गीकारः, परं कायगतानादिविच्छित्तिबोधितनीवातोरेवान परिग्रहः। नियमवच्छ घस्यैवावान्तरभेदोऽयमिति प्राचीनानां इडि प्रतीनां दर्शनम्। किं गेयमिति-श्रीरामानन्दरायमहाशयश्रीचैतन्यमहाप्रभोः प्रश्नोत्तरा
४२

Page #376

यथा
मलद्वारकौस्तुभः । यथोत्तरं पूर्वपूर्वहेतुकस्य तु हेतुता। ..
तदा कारणमाला (४२) स्यात् (ध)-२८४ कापूर्वपूर्वहेतुकार्थस्योत्तरोत्तरपदार्थस्य यदि हेतुता, तदा तदैवेत्यर्थः । यथा-सत्सङ्गमेनैव भवेहिरागो विरागत: स्यान्मनसो विशुधिः । मनोविशुधैवव हरेः प्रकाशो हरे: प्रकाशन कतार्थता स्यात् ॥ १५४
-किययाऽन्योन्य कारणम्।
वस्तुहयं यदाऽन्योन्यम् (४३) (ध)-२६५कावस्तुह्यं यदि क्रिययाऽन्योन्य कारणं स्यात्तदाऽन्योन्यमित्युच्यते ।
राधाभासो मरकतमयौं कुर्वते कृष्णकान्ति कृष्णस्यामा अपि च हरितीकुर्वते धाम तस्याः । स्थाने स्थाने यदि निवसतस्तौ तदा गौरनीलावेकस्थाने यदि बत तदा तुल्यभासौ विभातः ॥ १५५
-प्रश्नस्योन्नयनं यदि । उत्तरश्रुतिमात्रेणोत्तरं (४४) स्यात् (ध)-२६६ का - प्रतिवचनवणादेव पूर्व चनस्योत्तरस्य यद्यवयनं भवति तदोत्तरालङ्कारः । यथा-भम कणह प्रमघरं विरमदु दे (18) काबि वाणपरिबाड़ी।
पा सही इध एक्का ण एत्य तुह प्रोसरो ठादु ॥ १५६ - पत्र संख्याः प्रतिवचने कृष्णस्य कोऽपि प्रश्नः पूर्व जात इति बुध्यते । नचैतदनुमानं, व्याप्तप्रभावात् । न चापि काव्यलिङ्गं, हेतोः पदव्याक्यार्थताऽभावात् ; नतु प्रश्नस्य प्रतिवचनजनको हेतुः -तेनेदमलङ्कारान्तरमेव । _भम कण्हेति-भ्रम कृष्णान्यगृहं विरमतु ते काऽपि वचनपरिपाटी। मम सख्यवेका मान तवासरः स्थातुम् ॥ न चानानुमानालङ्कारो वक्तयः, प्रतिवचन प्रश्नयोः परस्परयभिचारेब याप्ताभावात् । नाप्यत्र कायलिङ्गालङ्कारो वक्तव्यः । न त्विति-प्रश्न प्रति प्रतिवचनं न जनको हेतुः, अपि तु ज्ञापक एव हेतुः, कायलिने जनकरूपस्य हेतोरेव ग्रहणात् । मिदं कविकर्णपूरकते दैतन्यचन्द्रोदयनाटके । कारणमालेति-टहलामूलिकाऽत्र विचित्तिः, एवमप्यन स्वीकृतेष्वन्यत्रोद्भावितेषु वा मालादीपकैकावलोसारप्रतिध्वगन्तयम्। सतु__ (18) "a" इति पदं (छ) पुस्तके नास्ति । तन्न मछु, पाऱ्यांपादस्यापरिपूरितत्वात् ।

Page #377

अष्टमः किरणः।
१२१ -प्रत्रतोऽपि वा ॥ २६७काप्रश्रतः पश्चादुत्तरं वा उत्तरम् । यथाकिं दुर्लभं १ यन्मनसो न गोचरः, किं प्रार्थनौयं ? क च यत्र लभ्यते । किं वादक यत्स्मरणेऽपि स स्यात्, तत्तञ्च तत् किं ? व्रजराजनन्दनः ॥१५०
पत्र चतुर्विधपरिसंख्यातो विलक्षणता-तत्र तत्र सर्वत्रांन्यव्यपोहे तात्पथ्यं क्वचिदाच्यमुखेन क्वचिद्यायमुखेन । इह तु शुद्धप्रश्नस्य शुखमुत्तरमिति भेदः । आकारणेङ्गितेनापि सूक्ष्मार्थो यत्र लक्ष्यते । प्रकाश्यते वाऽन्यस्मै च स सूक्ष्मः(४५)कोत्ताते विधा(ध)॥२८८काऋमिणोदाहरणे-राधायाः करकमले शिखण्डदलपक्ष्म लग्नमालोक्य ।
प्रातः सखी विदग्धा लिलेख तत्रैव कार्मुकं सशरम् ॥ १५८ अत्र हि विपरीतरते कृष्ण केशाकर्षणविलग्नतपर्दावतंसदर्शनेन पुरुषा. यितं तवेदं मयाऽवगतमिति सख्या स्ववैदग्धं प्रकटयितु पुरुषस्व धनुईरत्वं सङ्गच्छत इति मशरकार्मुकं लिखितमिति सूक्ष्मम् ।
भवनप्राङ्गनसङ्गतमनगरसमङ्गलं कृष्णम् ।
सकदवलोक्य सलीलं राधा पिदधेऽवगुण्ठनेन मुखम् ॥ १५८ पत्र चन्द्रास्तसमये समागन्तव्यमिति कण प्रति सङ्केतोऽनया प्रकटितः, सच मूक्ष्मः । सारः (४६)सावधिरुत्कर्षो यद्भवेटुत्तरोत्तरम् (न) ॥२६कासारोऽलङ्कारः। यथा-वर्षेषु भारताभिर्धामह सारो भारते च तीर्थानि ।
तीर्थेषु च मथुरैका बन्दाऽरण्यं मथुरायाम् ॥ १६०. सङ्गमेनैवेत्यादि-रत्र कथितपदत्वं न दोषः, परं शोभाऽधायकमेव। अन्योन्यमितिपश्चातचितात् समालङ्कारादस्य भेदः सहज इति वृत्ति ग्रन्थ एव प्रमाणम्। उत्तरमअत्र प्रकाशकृतां लक्षणे असकृत् यदसम्भायमिति 'असकृत् पदं वैचित्रबोधकमिति वरमन तनिदेशः। इह प्रश्नोत्तरसुखे तात्पर्य नेति प्रथमभेदादेवावगम्यते, यत्र तथा तमा. प्य त्तरांशे न परन्तु प्रश्नोन्नयन एव परं लक्ष्यमिति । प्रश्नोत्तराख्योऽलङ्गार: कचिवागभटा. दिभिरुपदर्शितः प्रहेलिकाभेद एवेति महाकवीनां बाणभट्टादीनां सूचनम्। 'किमभं शाध्यमाखाति पक्षिणं कः कुतो यशः। गरुड़: कोड शो नित्यं दानवारिविराजित:"

Page #378

२१२
प्रलकारकोखंभः। अत्यन्तभिन्नाधारत्वे युगपडाषणं यदि। धर्मयोई तुफलयोस्तदा सा स्यादसङ्गतिः(४७) (न) ॥३००का
यदाधारी हेतुस्तदाधारं फलमिति, यथा पापपुण्य कृते एकाधार एव दुःख सुखे. तदन्यथाभावादसङ्गतिः। तत्रापि युगपदेव हेतुः फलञ्च, नत पापादिकतदुःखवत् कालान्तरव्यवधानम्। यथा
तवाधरोष्ठे क्षतमजनञ्च मम व्यथाऽतं मलिनञ्च चेतः ।
पौतस्त्वया ते वदनासवस्व मत्तः कुतोऽनर्थ परम्परेयम् ॥ १५१ नायं विरोधः, स त्वेकाश्रयः ।। कारणान्तरसाहाय्यात् कार्यं यत् सुकरं भवेत् । • कर्तर्विना प्रयत्नेन स(४८) समाधिरितीर्यते (प) ॥ (३०१)कायथा- मयि व्यग्रे तस्या प्रणयकल हम्नानमनसः
प्रसादे राधायाः पदपतनमारिसितवति । यदाधार इति-यसिनवाधिकरणे हेतुस्तस्मिन्नवाधिकरणे फलोत्पत्तिरिति सर्वचा नियमः, तस्यान्यथाभाव: कारणस्याधिकरण मेकं कार्योत्पत्तेरपरमित्यन्यथामावः । तथा पापपुण्य जन्ये सुखदुःखे एकस्मिन्न वात्मनि भवतः। तत्रापि असतावण्यसङ्गत्यन्तरमाहयापहिति । एकमिन्न व काले हेतुः फलञ्च भवति । काचिन्मानिनी प्रात:काले मानभनार्थ मागतं श्रीकृष्णं तस्याधरे सम्भोगचिई यतादिकं वोल्याह-तवेति । यस्मिन्न वक्षसे तवाघरे तया च कृतं तदेव तस्य स्मरणान्मम मनसि यथा जाता, नतु कालव्यवधानम् । त्वं मत्तः सम्भोगचिई धत्वा मागभङ्गामागतः, इदमेव मत्तताचिमिति भावः। एव. मलाघ्यत्त्वेनोह्य यदुदाहरणं तत्त कृष्णसम्बन्धराहित्येन विगीतत्त्वात् ग्रन्थकारेण परिहतम् । इत्यादि लक्ष्यतस्तत् गम्यते। रून इति-निपुणमिति प्राचीनानां संज्ञाऽन्तरमस्येति कश्चित् । . मास्य विवर्त उत्तरकाले कथमप्यासीदित्यप्रधानलेऽप्यस्य प्रथमत्वख्यापनं कुत्रचित् । विदग्धानाश्रित्य कायवर्ती जीवतीतोवं प्रायादलद्वारादूह्यते, परं वैदग्धप्रमेतदास्फोटनप्रायम। अब वक्रोक्तिविरहानालङ्कारतेति भामहानुसारिण: कुन्त कादयः।
(न) मावधिरिति-'परावधि'रिति प्रकाशवलक्षणे-'तेन पर्यन्तभागो यत्र सर्वोत्कर इत्यर्थः, धारावाहिकतया तववोत्कर्षविश्रान्ते रिति गोविन्दयाख्यानम्। उत्तरोत्तरमनाघ्याणां समावेशेऽप्यमिति । अस्य न केवलं धर्मर्मिरूपेण यतिरेका दः परं मालारूपेण धाराऽधिरोहितय वति शेयम्। सर्वखे त्वस्यैवोदार इत्याख्या। प्रतीच्यानां Climax Anticlimax-आख्यावलकारावेतत्सदृशावपि प्रायः कचिनिनाौँ । असङ्गतिरिति

Page #379

२३३
अष्टमः किरणः । अकस्मादम्भोदव्यतिकरकतः स्फूर्जथुरभूत
सखे ! त्रासादेषा सपदि मम कण्ठं धृतवती ॥ १६२ शाध्यत्वेन भवेद्योग्यो यदि योगस्तदा समम्(४८)(न)॥३०२कासममित्यलङ्कारः । यथा-ललाम नारीणामियमहह पुंसामयमहो
वयोऽस्या प्रस्थापि प्रकतिनवकैशोरकमिदम् । प्रसूनेषोर्भाग्याम्मिलितमिव रत्नहमिदं
न राधाकृष्णाख्यं भजतु कथमाद्योऽपि च रसः॥१६३ एवमश्नाध्यत्वेऽपूराधमुदाहरणम् ।
अत्यन्तवैसादृश्येन योगो यदतिदुर्घटः। कर्तु: क्रियाफलाभावः प्रत्युतानर्थसम्भवः ॥ गुणकियाभ्यां ते एव कार्यकारणयोश्च यत् ।
परस्परं विरुध्येते विषमः(५०) स चतुर्विधः(न)॥३३काते गुणक्रिये एव । क्रमेणोदाहरणानि
शिरीषकुसुमादपि प्रकृतिकोमलन्त हपुः कुकूलविषशूलयोव्यंतिकरोऽनुरागज्वरः । तथापि सहतेतरां तममुनैव राधा चिरं
न वान्न नसगोचरः सहजभावबन्धक्रमः ॥ १३४ पत्र गुणो गुपिन । संसारदावग्लपितं मनो मे शिवाय तापप्रशमाय कृष्णम् । स निणस्तहत लघमात्र समूलमुन्मूलितमेव चक्रे ॥ १६५ अत्र क्रिया क्रियया
शिरोति-कुकूलविषालयोस्तुपामिविषाक्त शलयोः समूहरूपः प्रौशषपविषयकानुरागञ्वरः। सहजभावः समाविसप्रेमा। अन कोमलस्पर्शगुणेनानुरागज्वररूपगुणे विरुध्यते। संपारेति-निघण: पारहितः। तथा श्रोतया चरणारविन्दायबमानेण संसारज्वालाया मूलभूतस्य मनोघटितलिङ्गदेहस्य नाशं चकारेयहो तस्य सपालुतेति
अस्य तथा प्रत्यीकाधिकविषमायलद्वारायां विरोधभेदेन परिगणना प्रार्चा ग्रन्थेषु । चित्र हेतुरबाजकर इति राजानुसारिणः । अयमतिशयोकिप्रपत्र त्यति केचित् । चतुर्थभेदाः तिशयोक्तिसामान्य कार्यशारणयोः पौवापर्यविमर्णयः स तु तयोरेव वैयधिकरणयमितीया

Page #380

३२४
अलङ्कारकौस्तुभः । पीयूषवीरुधो बोजमेकमेव ममान्तरे ।
अङ्गुराः किममी तस्माइहवो विषवीरुधाम् ॥ १६६ पत्र कार्य भूतानामगुराणां बहुत्वेन गुएन कारणभूतस्य बीजस्यैकत्वं गुणो बाध्यते । पीयूषविषयोश्च कार्यकारणरूपत्वाधर्म्यम् ।
प्रेमबीज परानन्दस्यन्दि रोपितमन्तरे ।
तस्याङ्गुराः कुकूलस्य स्फुलिङ्गा इव दाहकाः ॥ १६७ अत्र कार्यस्य दहन क्रियया कारण स्य परमानन्दस्यन्दनक्रिया विरुध्यते । आधाराधेयो नोमिथस्तत्प्रतियोगिनी । ततोऽप्यधिकभूमानौ स्यातां तदधिक (५१) भवेत् (न)॥३०४काअधिकनामाऽलङ्कारः । क्रमेणोदाहरणे
अहो ते मनसः सुभ्र ! विशालत्वमिदं महत् ।
विलोक्यां यो न मालेष यत्र माति रमापतिः ॥ १६८ अत्राधेयस्य भूयस्त्वेऽप्याधारस्य ततोऽपि भूयस्त्वम् । पां वेद्मि यस्यां प्रतिरोमकूपं ब्रह्माण्डमाण्डानि समुन्न सन्ति । तस्यां तनी ते न ममौ मुकुन्द ! तस्याः समालोकमहोत्सवोऽयम् ॥१६८
अत्राधारभूयस्त्वे ऽप्ययाधेयस्य भूयस्त्वम् । अपकायापकारार्थमसमर्थन तप्रियम् । हिनस्ति यत्तदोयोक्तिः प्रत्यनौक(५२) स्तवो यदि (न)॥३०५का-- व्याज स्तुतिरपि ज्ञेया। अनाश्रयणक्रिययोन्मूलनक्रिया विरुध्यते। बीजं प्रेम, तत्तु एकमेव, तस्याङ्करा विरहजन्यज्वालारूपा बहवः--एकस्य बीजस्य बहवोऽङ्करा न सम्भवन्तीति विरोधः, पीयविषयोरपि विरोधश्च । __ भूम्नो: यापकयोः। तत्प्रतीति-आधारस्य प्रतियोग्याधेयः, प्राधेयस्य प्रतियोग्याधार इति। तथा चाधेयापेक्षया यद्याधारो यापको भवति अथवाऽधारापेक्षया यााधेयो यापको भवति तदाऽघिकालङ्कारः। असाधेयस्य श्री कृष्णस्य, आधारस्य राधिकामनसः । मेव भेदः । त्रिविधोऽयमिति नवीनो मणिहारकारः। समाधिरिति - समाहितमिति संज्ञा वा, यन्न कार्यमले शेन समाधीयते स समाधिः। अत्राकस्मिककारणागमस्य प्रधानत्वेन विवक्षा, इतरेषां तु गौणत्वेन । सममिति-अस्य त्रयो भेदा रसगङ्गाधरे सूचिता: । विषम इति-अम्ब

Page #381

३.३५
अष्टम: किरणः । अपकारिणोऽपकारासामर्थेन तप्रियस्य योऽपकारस्तदुक्तिः स्तवरूपा यदि नाति तदा प्रत्यनीकम् । यथा
माधुर्यमादाय तवाननेन कलङ्गसारो विहितः शशाखः । तेनैष राधे ! तव वल्लभवादसविधाने तव मां हिनस्ति ॥ १०. तुलान लक्ष्मणा स्तोकनान्यद्यदि निगद्यते । सहजेनेतरेणापि त-(५३)न्मौलितमपि विधा(प)॥३०६काएकन वस्तुना अन्यबस्तु यदि तुले नास्तोकेन चिड्रेन निगूछते सहजेन खाभाविकेनेतरणागन्तुकेन वा स मौलितनामाऽनङ्कारः । क्रमेणोदाहरणे
स्वतश्चपललोहिते सुमुखि ! राधिके ! ते दृशी गतं सहजलालसं प्रकृतिमन्दमन्दं स्मितम् । स्वभावमृदुवक्रता ललितमईमई वची
मदश्च मदनोऽथवा मधुमदश्च कैलक्ष्यताम् ॥ १७१ सन्नातकम्योत्पुलको हिमागमे स्नानोत्थितां कृष्णगन्तपातिनीम् । शौतार्दिता भाववती नु वेति तां विज्ञाऽपि न ज्ञातवतो सखों सखी ॥ १०२
पूर्वत्र जह, उत्तरवागन्तुकम् । स्थाप्यते खण्डाते वाऽपि पूर्वं पूर्व परेण यत् । विशेषणतया वस्तु सा विधेकावलौ(५४) भवेत् (प)॥३०७का-- माधुर्यमिति-हिनस्ति, विच्छेदे चन्द्रस्योद्दीपकत्वेन पौड़ाकरत्वं ज्ञेयमिति भावः । खत इति -अत्र च स्वभावसिडेन महता नेवस्य चाचल्येनारण्ये न च यौवनमत्तताऽदिजन्यमयं
यं संज्ञा। एतदतिरिक्ता असम्भवशालङ्काराः प्रपञ्चायितानीति बहुमिन गण्यते । अधिक इति-अतिशयोक्तिदितीयभेदा विशेषत्वात्तदन्त क्तोऽयमिति केचिदाधुनिका:-परमाधाराद्या धिक्य शतशोभाऽधायकवादस्य विशेष इति सर्व खस्यम्। अल्पमित्वलद्वार: 'अल्पन्नु सूचनादाधेयादाधारस्यातिसनति लक्षितः कश्चित् खौक्रियते। प्रबनौकमिति-लौकिकन्यायमूलोऽलङ्कारनिहें शो वैचित्रधात् । 'यथाऽनौकेऽभियोज्ये तंतप्रतिनिधीभूतमपरं मातया कश्चिदभियुज्यो तयेह प्रतियोगिनि विजेये तदीयोऽन्यो विनीयते इत्यर्थ' इति संचाऽन्वर्थता मम्मटम प्रतिपादिता। यदस्य पञ्च भेदा: कैश्विद्दर्शितास्तत्प्रदर्शनमानम् । ". (प) मौलितम्-अन निगृहनन्त बलीयस्तया-तेन सामान्यालङ्कारः सशकः । एका

Page #382

२१०
पलधारकौस्तुभः । परण परयेत्यर्थः । क्रमेणोदाहरणेयस्यां रजन्यः समषिप्रदीपाः मणिप्रदीपाच रतेऽप्यहााः । रतच कणाप्रणयकसारं कृष्णश्च सर्वारूबलामु तुल्यः ॥१७३ अत्र स्थापनम् । प्रौतिन सा प्रैति न.या परं जनुन तज्जनुयंत्र महाकुलोहतम् । महाकुलं तच्च न यत्र वैष्णवं न वैष्णवः सोऽपि न यो व्रजप्रियः ॥ १७४.
पत्र खण्डनम् । पूर्वानुभूतस्मरणं तत्समाने विलोकिते। स्मरणम् (५५) (प)- ३०८काबिसशकलमेकमदता विलोलदीर्घ रथाङ्गयुगलेन ।
विवाहारराधास्तनघटयोः मारितः कृष्णः ॥ १७५ भ्रान्तिमा(५६)-स्तद्दौरतस्मिन् साम्यभाजि यत् (प) ॥ ३० का साम्यं सदृश्यम्। यथा
तापिन्छगुममन्चरीति नखश्छित्वा श्रुती कुर्वते यां पाश्चित कबरोभरे कुवलयश्रेणोति यां काश्चन । गान्ते कुलमुभ्रुवोऽपि यमुनावन्येति यामङ्गने
कृष्णस्य व्रजरचनौ जयति मा तेजस्तरावलिः ॥ १७॥ संकृतं बभूव । मत्तस्याप्येवं भवति। एवमुत्तरतापि ज्ञेयम्। संजातेति-सानादुत्यिते मागन्तुकेग कम्पेन श्रीकृष्णदर्शनजन्यः कम्य बातो बभूव। विसति-अन म्हणालखनदर्शनेन छिनाईहारस्य मरणं, चक्रवाकडयदर्शनेन स्तनयो: सरणं शेयम् ।
वलौति-एकावली हारः, तहदवापि विशेषणानां मालाऽकारेण ग्रथनम्। मरणमितिवाइयमतिमूलकोऽयं, न केवल मतिमा मनोत्तिमयसम्मासनम् । तेनाविच्छित्तिवाहिनि वाक्यमाने नातियाप्तिः। भ्रान्तिमानिति-अवापि सादृश्यमूलता बीजम्। भान्तिरत्न प्रतिभोत्या सायकल्पितेव ग्राह्या, न खरसोत्या, शुक्तिकायां रजतमिति वदिति सम्प्रदाय सिद्धान्तः। प्रतीपमिति-प्रतिकूलबत्तित्वादियं संचा। प्राचलमरुपमाभेदेन्तर्भावयन्ति, 'यथाकमिदियादि तलवानां सावसरत्वात् । नानोपमानोपमयगतसादस्य एव तात्पर्य, परन्तपमानतिरस्कारसखेन वतिरेकालङ्कारविणक्षयरूपेण प्रातिकूल्यस्थापने, तत मस्थितोऽयमिति ।

Page #383

अष्टम: किरणः |
३३७
साध्यसाधनसद्भावेऽनुमान - (३८) मनुमानवत् ( द ) । २१० का -
अनुमाने यथा त्रिविधो हेतुस्तथाऽत्रापि । यथा
इन्दीवराचि ! भवदचि मनोभवस्य बाणः सुधांशुमुखि ! मानसभेदकत्वात् । येनाहतो मनसि गोकुलराजसूनुः सन्धुचते न हि बहिः कुरुतेऽवहित्याम् ॥१४५ अत्र 'भवदक्षि' पचः, “मनोभवस्य बाण" दृति साध्यं, 'मानभेदकत्वा' दिति हेतुः ।
यथा वा
नाहं तव कलावत ! मन्मयस्य लीलाऽग्निहोत्रभुजदर्प कुशानुशालि ! एतद्दलम्ब गगनाञ्चल चुम्बिचारुगन्धोल्लसत्तनुरु हा वलिधूमहेतोः ॥ १४६ रूपक गर्भमनुमानम् ।
विशेषोक्तिः परिकरः (३८) स्यात् साकूतैर्विशेषणैः (द) ॥ २६१का - आत्मागमैर्विगतहृदयग्रन्थिभिर्मुक्तबन्धे-
यथा
देहाभ्यासशमशमिभिर्ब्रह्मभूयं व्रजह्निः ।
स्थापनार्थ मुनिपदे योग्य स्थाने किं त्वयाऽखिलं न्यस्तम् १ श्रीराधाया मानभङ्गार्थमुद्यतं श्रीकृष्णं प्रति ललिताऽह - एकस्मिन्निति । तादृशी गुणबहुला राधिका कथं विशतु ? गौरवे बहुवचनम् । इन्दीवरेति – सन्धुचते जीवति । हे सखे ! श्रीकृष्ण ! कथम्भवान्मत्त इव दृश्यते इति सखीभिः पृष्टोऽपि बहिरवहित्यमाकार गोपेनं करोति नतु तत्त्व कथयति । कलावत्या नामी एव मन्मथस्य गृहमिति रूपकं तदेव पंचः । सम्भोगलोले वाग्निहोत्रं, श्रीकृष्णस्य भुनदर्प एव तादृशाग्निहोत्रस्य कृशानुरग्निः, स एव साध्यम् । एतस्याः कलावत्या वलग्नो मध्यदेशः, "वष्टि भागुरिरक्षोपमवाप्योरुपसगयो” रित्यवस्याकारलोपः । स एवात्यन्तचौणत्वेन गगन प्रदेशस्तत्सम्बन्धिनी चारुगन्धेनोहामालोमावलिरेव धूमः स एव हेतुः । तथा च याज्ञिकब्राह्मणा यथा गृहादुत्थितं गगनप्रदेश उड्डीयमानं सुगन्धधूर्माविशेषं हेतुकृत्याग्निहोत्रीयवहरनुमानं कुर्वन्ते तथा सख्योऽपि नाभिरूपगृहादुत्थितं मध्यदेशरूपगगनस्पर्शि सुगन्धरो मावलीरूपधूम विशेषं हेतुकृत्य ( 17 ) सम्भोगामितीयस्य भुजदर्परूपवन रनुमानं कुर्वन्तीति ।
लङ्कारः (प्राचीनानां हेत्वलङ्कारो वा) इतो मिथच्च कुत्रापि भिन्न एव - परं जगन्नाथविश्वेश्वरप्रभ्टतिभिराद्यस्यातिशयोक्तिभेदतया कथनं प्राचीनमर्यादा निर्यन्त्रयामूलमिति युक्ति क्तयो बहवः । परिकर दति-यत्र विशेषणानां प्रतीयमानार्थगर्भीकारेण तात्पय्यें बन्धसमूहरूपेनैव शोभाऽतः खार्थकं संज्ञाकल्पनम् । विशेष्यस्य साकूताभिधाने परिकराङ्कुरायो
17) 'हेतुमत्त्व' ति (ग) (ङ) पुस्तकयोः पाठः ।

Page #384

२१८
अलङ्कारकौस्तुभः । प्रस्तुतस्याप्रस्तुतेन गुणकत्वविवक्षया । ऐक्यं निबध्यते योगाद्यत् सामान्य (५८) तदिष्यते ॥३११ का
राधे ! तड़िहोरि ! तवैष गण्डयोः कर्णान्तलम्बी नवकेतकीच्छदः ।
म सौरभेणापि गतो विभिवतां मधुव्रतेनैव विविच्य बाधितः ॥ १८२ अथवा-हिरदरदनल चारुपयशराजे कतकशिपुनि तल्पे मल्लिकापत्रिकामे । शशिमहसि निदाघे प्राङ्गने निर्विताने जयति निरवलम्बस्वापशालौव कृष्णः ॥
आधारस्य प्रसिद्धस्याभावेऽप्याधेयदर्शनम् । एकस्य युगपद्दत्तिरनेकत्र खरूपतः ॥ एकस्यैवातिचित्रस्य वस्तुनः करणेन हि । तत्सामान्यान्यवस्तूनां करणं स भवेचिधा ॥
विशेषः (५८) (फ) -३१२ का दंन प्रयत्नेन चित्रवस्तुकरणारम्भस्ते नैव प्रयत्नेन तथाविधाशक्यवस्त्वन्तर-- मप्यारभत इति केचित् (फ) । क्रमेणोदाहरणानि
लोकान्तरान्तः सुहृदां गतानां गिरश्च रूपाणि च केलयश्च । तथैव सन्तीह सुहृज्जनानां मनस्यहो सौहृद ! ते प्रभावः ॥ १८४
पत्र प्रसिद्ध आधारः सुहृदेव, तदभावेऽप्याधेयानां रूपादीनां स्थितिः । नायं विरोधः, पूर्वदेक विषयत्वाभावात् । द्वितीयो यथाराधे इति-गण्डकेतकीपत्रयोः सुगन्यत्वेन केतकीच्छदो न भिन्नता प्राप्त: किन्तु भ्रमरेणेव गण्डस्थलात् केतकीपनं भिन्नमिति विविच्य बोधितः। तथा च पूर्वानुभूते कर्णस्थोताले पतितुमागतो भ्रमरः पश्चात् कर्णस्थकेतकीपनगन्ध नान्धः सन् पलायितः, तद्दष्ट्वा सर्वेषामिदं केतकीपत्रमिति ज्ञानं जातमिति भावः। केतकोगन्धो भ्रमरस्यासह्य इति सर्वत्र प्रसिद्धिः । प्रस्तुतस्य गण्डस्थलस्थाप्रस्तुतेनागन्तुकेन सह योगात् पीतवर्णरूपगुणेनैकत्वविवक्षयेयं वर्णितम्। दिरदेति-प्राङ्गनस्य शय्यानाङ्क सबंधां श्वेश्चतत्वेनैक्यात् निरवलम्बस्वापशालौव तथा च सर्वश्वेतत्वेन रदादीनां विशेषज्ञानाभावात् श्रीकृष्ण शून्यप्रदेशे खपितौति बुध्यते इत्यर्थः। मलिकाया: श्वेतपुः कृतः कशिपुस्तूलिका यत्र तथाभूते। केचिदितिकेषाश्चिन्मते येन प्रयने नेत्यादि लक्षणाक्रान्तस्ततीयभेदो विशेषनामाऽलङ्कारः। प्रतिसन्धाने तात्पर्यमपरत मदोघाउने वैशिष्ट्यसाधने वेत्यन्वर्थता संज्ञायाज्ञेया । वक्रोक्तिः

Page #385

अष्टमः किरणः |
३३८
राधाऽग्रतश्च परतोऽपि च पार्श्वतश्च श्रोत्रे च चक्षुषि च वाचि च मानसे च । केनाध्वनैष मदनो हृदि मे प्रविश्य मां हन्ति इन्त किमियं न निराचकार ॥ १८५ अत्रैकस्यैव वस्तुनो युगपदेवानेकत्र स्थिति: ।
तथा - आनन्दो निधिरसृतं ह्रीः श्रीर्विद्या धृतिः पुष्टिः । अनुकूलेन हि विधिना त्वां ददता मे न किं दत्तम् ॥१८३ करणेन इति करणमत्र क्रियामात्रं नतु निर्माणमेव । तेन 'प्रतिकूलेन किं हि विधिना त्वं हरता हन्त किं न हृतम्' 'अतिनिपुणेन हि विधिना त्वां सृजता भुवि न किं सृष्ट' मित्यादौन्यपि । सर्वत्र चैवंविधेषु स्थलेषु वक्रोक्तिरेवान्तर्भूता (फ) । तथापि किञ्चिद्वैलक्षण्यमाश्रित्य भेदः क्रियते । वस्तुतस्तु सर्वेष्व वालङ्कारेषु वक्रोक्तिरेव वैचित्रयकारिणी, यथोक्तं 'वक्रोक्तिः काव्यजीवितम्' (फ) । अन्यैश्वोक्तम् - वक्रोक्तिरेव काव्यानां सर्वालङ्कारमाजिंका । तस्मादेव प्रयत्नेन सम्पाद्या कविपुङ्गवै: (फ) ॥
- खगुणं त्यक्त्वा प्रगुणस्य समौपगम् ।
तस्यैव गुणमादत्ते यद्दस्तु स्यात् स (६०) तद्गुगाः||३१३कायथा — विम्बाधरोष्ठमहसा समुदित्वरेण वर्णान्तरे लसति दाड़िमबोजबुया । नासाऽवलम्बि गजमौक्तिकमुल्लिलेख खेलाशुकः करमुपेत्य स राधिकायाः ॥ १८० लोकान्तरेति- ात्र विरोधालङ्कारो सम्भवति । परलोकगतसुहृदामेतल्लोकगतन
सुहृज्जनमनञ्चाच्च भिन्नत्वान्न दोषः । ग्रानन्द इति — एवं सति व्यवास, तवस्तुनो दानक्रियायै तत्सामान्यस्यैव दानक्रियासिद्धि: । एतच 'त्वां हरते' त्यनेन तवरणरूपक्रियया सर्वेषां रणक्रियासिद्धिः । ननु त्रिविधविशेषालङ्कारस्थले सर्वत्र वक्रोक्तिनामाऽलङ्कार एव सम्भवति, किमत्र स्वतन्त्रालङ्कारकरणेनेति - तत्राह - सर्वनेति । किञ्चिद्वैलक्षण्यं खीकृत्य विशेषनामा ऽलङ्कारः कृतः। वक्रोक्त्यलङ्कारः ( 19 ) सर्व व्वेषालङ्कारेषु वर्त्तते, व्यतोऽत्र न दोष इत्याह ।
बिम्बेति - राधिकाया नासावलम्विगजमौक्तिके वर्णान्तरे लखति सति खेलाशुको कायनीवितम् - एतच्च भामक्षमतानुसारिणामलङ्कारमाहात्मावादिनामलङ्कारप्राणभूतविच्छित्तिमर्मद्योतनम् । उक्त मिति - आपाततो वक्रोक्तिपदेन खभावोक्तिः प्रतिषिध्यते - यदाहुः प्राचः, 'भिन्नं द्विधा स्वभावोक्तिर्वक्रोक्तिश्वति वाङ्मय' मिति । परं वक्रोक्तिजीवितकारेण कुन्तकेन वैदग्धीभङ्गिभमित्यपरपय्यायाया व्यस्याः सांरखत्वं व्यापकत्वश्च यथोपयोगं सविस्तरच्च
( 19 ) एवं (ख) पुस्तके | "अधुना वक्रोक्त्यलङ्कार" इत्याद्यन्टेषु ।

Page #386

अलङ्कारकौस्तुभः ।
न गृह्यते यदि गुणस्तस्य स स्यादतद्गुण: (६१) ॥३१४ का— यथा - सदाऽनुरक्ते मनसोह वर्त्तसे तथाऽपि च त्वं न दधासि रक्तताम् । सदाऽनुषक्तं त्वयि नाथ ! कृष्ण ! हे मनोऽपि मे नैव बिभर्त्ति कृष्णताम् ॥ १८८ यथा वा-क्षीरोदधिजठरभवः सहजन्मा कालकूटस्य ।
तदपि च न सितो न शिति: कौस्तुभ एकः स्वभावतो रक्तः ॥१८८ यस्तु साधितं येन करणेन तदन्यथा ।
तेनैव यदि तस्य स्यात्तदा (फ) व्याघात (६२) इष्यते ॥ ३१५का
३४०
यथा -- उन्तापयास य एव चित्तं स एव भूयः शिशिरीचकार ।
न कालकूटो न सुधातरङ्गः स कीदृशः केशिकषः कटाक्षः ॥ १८० उपमादय एतेऽमी व्याघातान्ता क्रमेण हि । द्विषष्टिसंख्या एवैतेऽलङ्कारा बहवः पुनः ॥ संसृष्ट्या सङ्करेणापि (ब) भूयः संसृष्टिरप्यसौ । क्रियाशब्दार्थोभयभूः सा क्रमेण प्रदर्शयते ॥ ३१६का–
I
शब्दः शब्दालङ्कारः, अर्थोऽर्थालङ्कारः, उभयं शब्दार्थालङ्कारः - एते तयः क्रियाप्रधाना इत्यर्थः । एतेषामन्योन्यनिरपेक्षत्वेन विशकलिततयाऽवस्थानं संसृष्टिः । तत्र शब्दालङ्कारसंसृधिर्यथा - 'सुरतरु' रित्यादौ (म किरणे १३ श्लोक) यमकानुप्रासयोः । अर्थालङ्कारसंसृष्टिर्यथाआलुम्पतीव परितो मनसः प्रसादमालुञ्चतीव पदवीं नयनद्दयस्य । उद्देलकज्जल महोदधिवद्गभोरो मोहोऽन्धकार इव मोह इवान्धकारः ॥ ८१ गृहस्थपालितः शुको मौक्तिकमुलिलेख खच्च्चोल्लिखितच्चकारेत्यर्थः । उदल उत्ततीरमर्यादः कष्णलमहोदधिः श्यामसमुद्रस्तदहभोरो मोहोऽन्धकारश्च । मोहो विषयेऽत्यासक्तिः व्यन्धकारच्च मनखः प्रसादं लुम्पतीव, मोहे सति मनसः प्रसादलोपो भवति तथाऽन्धकारेऽपि काद्यागमन शङ्कया मनसः प्रसन्नता न तिष्ठति । एवमन्धकारे नेत्रदयस्य पदवीलोपा नोऽन्धो भवति, तथा मोहे सति विषयेन ननोऽन्धः सन् पुरः सवोऽपि साधून पश्यति, दपाणिं यममपि न पश्यतीति भावः ।
निरधारि स्वग्रन्थे । व्यत्र 'वक्रोक्ति' पदेन तदाख्यालङ्कारविशेषपरिग्रहं मन्यमाना अर्वाचीनास्तु

Page #387

. अष्टमः किरणः ।
३४१ अत्रोत्प्रेक्षाममासगाऽन्योन्योपमाऽदिभिः संसृष्टि:(ब)। शब्दार्थालझारयोः संसृष्टियथा 'मेघे माधवने मणावपी'वादी (५म किरमे ३य श्लोके ) अनुप्रासविरोधौ।
सङ्करस्त्वङ्गाङ्गिभावः (ब)-३१७का-- एषामलङ्काराणामङ्गाङ्गिभावः सङ्गरः। स चानुग्रामानुग्राहकभावेन । यथा- कपोलयोः कुण्डलपद्मरागमयूखबिम्वं व्रजराजसूनोः ।
खचुम्बलग्नाधररागबुधा खवाससा लुम्पति काऽपि मुग्धा ॥१८२ पत्र तहुणोऽङ्गी, भ्रान्तिमानङ्गम-उभयोरनुग्राद्यानुग्राहकभावेन सङ्करः । यथा वा-निरस्य करलोलया तिमिरनीलचेलाञ्चली
रथाङ्गमिथुनस्तनावपि निपीड़ा जातस्मितः । हियेव निमिषतकुशेशयदृशं सरागां प्रियः प्रियामिव सुधाकरो हरिहरिबधू चुम्ब ति ॥ १८३ पत्र रूपकमुतप्रेक्षा श्लेष उपमा समुच्चयश्चेति परस्परमङ्गाङ्गितयैव पञ्चालहाराः। तथाहि तिमिरस्य नौलचेलत्वारोपाद्रूपकं, 'झियेवे'त्युत्प्रेक्षा, 'करलोलयेति श्लेषः, "प्रियः प्रियामिवे' त्युपमा, 'निरस्य' 'निपौधेति' समुच्चयः । एषु यो मुख्यः सोऽङ्गी, अन्येऽङ्गानि । एवं शब्दालङ्कारपक्षेऽपि । यथा-'ससार से'त्यादौ (७म किरण ४२ श्लोके) यमकानुप्रास-हाक्षरमुरजबन्ध गोमत्रिकावन्ध बद्धकवाट-मुक्तकवाट शृङ्खलादयः ।
कपोलयोरिति-कुण्डलस्थितपद्मरागस्य रक्तिमानं कपोलो गृहात्यतस्तद्गुणालङ्कारः, ताशरक्तिम्नि मुग्धाया: स्खोयाधररागस्य भ्रान्त्या भ्रान्तिमानलङ्कारः।
निरस्येति-हरिहरित् पूर्वदिगेव वधुस्ता चुम्बति । अन्यो नायकः मस्तकस्य प्रटं दूरीछत्य चुम्बति, चन्द्रोऽपि सन्ध्याकालौनान्धकाररूपनीलचेलाञ्चलों किरण एव करस्तस्य लीलया निरस्य कुम्वति। न्योत्सव चन्द्रस्य स्मितस्। अन्या नायिका चुम्बनसमये सुद्रितनेत्रा भवति, इयमपि चन्द्रदर्शनान्मुद्रितकुशेशयं कमलमिव सब्जया सुद्रिता दृक्
भान्ता एव । बिसाधरौष्ठेबादि-अत्र कवे: कमलाकरस्य 'तव करकमलस्था स्फाटिकीमाक्ष. माला'मित्यादि साहित्यकौमुदीव: श्लोकस्तुलनीयः। याघात इति-लौकिकन्यायमूलकोऽयं-नान विरोधालङ्कारसंस्थाः कथमपि कल्पनीय:,तस्य युगपद्भाषणे तात्पर्यवत्वात् ..

Page #388

३४२
अलङ्कारकौस्तुभः । -बहूनां वा इयोश्च वा। सहावस्थानबाधेन भवेन्नो वेत्यनिश्चये। सङ्करोऽनिश्चयाखाः स्याद्यथास्थानं प्रदश्यते ॥ ३१८काहयोबहना वाऽलङ्काराणां सहावस्थानबाधेनायं भवेत्रवेत्यनिश्चयेडनिश्चयाख्यो हितीयः सङ्करः । यथा
यथाऽनन्दस्यन्दी दृशि इशि यथाऽयं बहुकलो यथा नक्षत्राणां पतिरपि यथा तापहरणः । यथाऽयं भानोरप्युपरि परिसर्ता कथमहो
तथा नायं धात्रा विधुरनिशपूर्णो विरचितः ॥१८) पत्र विशेषस्य चन्द्रस्य प्रस्तुतस्य निष्टैरेव विशेषणैरप्रस्तुतस्य कस्यचिदमस्य प्रतीतिरूपा किं स्मासोक्तिः, किं वा नयेव चन्द्रस्याप्रस्तुतस्य शंसनमुखेन कस्यचित साधोस्त्रथाधिस्य क्षीणत्वादिधर्मस्य प्रस्तुतत्वप्रत्यायिन्यप्रखतप्रशंति निश्चयाभावादनिश्चयसङ्करः (ब)। यत्रानुकुलता प्रतिकूलता वा स्फुटतया स्फुरति तत्र निश्चयान (व)। अनुकूलता साधकत्वं, प्रतिकूलता बाधकत्वम् । यथा- इदं ते रदनद्योतरेतरुपचितं मितम् !
ज्योतने व मुखचन्द्रस्य काममामोदकं दृशोः ॥ १८५ . अव प्रधानतया स्मितं मुख एवानुकूलं न तु चन्द्रे । तेनोपामयाः साधक न रूपकस्य-अतो मुखचन्द्रस्येति रूपकं न भवति। तेन न सन्देहः, तद. भावात् सङ्घरोऽपि न।
अहो बत महत्यस्य धृष्टताऽभीरताऽपि च । - मुखचन्द्र सत्ययन्ते यदन्यश्चन्द्र उहतः ॥ १९६ यथास्यात्तथाभूता। यथानन्देति । भानो: सूर्यस्याएपरिभ्रमणकर्ता, सूर्यमण्डलस्यापापरि चन्द्रमण्डलमिति पश्चमस्कन्धोक्तः (ब)
एतेरेव रदनद्योतेर्दन्तकिरणरुपचितं शोभातिशयं प्राप्त स्मितं दृशोरामोदवनकम् यत्रोपमानोपमेययोईयोरतिशयाभेदात् भेदज्ञानं न भवति तत्र रूपकमलङ्कारः। पत्र तु मितरूपधर्मेट मन्द्रयोभदज्ञानान्न रूपकं किन्तु गोशेन यथा कञ्चित् वारसा (क) संहरमा सरेणापीति-नाव सङ्करस्य संसाडलद्वारकोण पृथगगणना यथा

Page #389

अष्टमः किरणः |
अत्रान्यत्वं चन्द्रस्यानुकूलं, न तु मुखस्य, तस्य प्रतिकूलमेव ; तेन रूपकस्य साधकं न तूपमायाः, तस्यास्तु बाधकम् ।
शास्त्रन्नभास्करं संज्ञा तामालिङ्गति सर्वदा ॥ १८७ इत्यत्रालिङ्गनमुपमाबाधकं नहि सतौ स्त्रौ पतिसदृशेऽनुरज्यति, तो रूपकस्यैव साधकम् ।
क्कशोदरि ! मुखेन्दुस्ते स्फुरत् कनककुण्डलः । दृशोरक्कशमानन्दमुल्लासयति मे भृशम् ॥ १८८
३४३
अत्र स्फुरत्कनककुण्डलत्वमिन्दौ प्रतिकूलम् असम्भवादिति रूपकस्य बाधकम्, उपमायास्तु साधकमिति न सङ्करः । एवमन्यदपूच्यम् । एकव विषये व्यक्तसुभयालङ्गतिर्यदि ।
तदाऽपरः सङ्करः स्यादिति विविध एव सः (ब) ॥३११का - यथा— शैबाललक्षणविलक्ष पल क्ष्म लक्ष्मी रुद्दण्ड रश्मि बि स मण्डल मण्डामानः । मग्नश्चिरं हरिहरित्सरसीरसेभ्यः प्रत्युन्मम शनकैरमृतांशु सः ॥ १८६
अत्र रूपकानुप्रासावेकपदविषयौ, नतु संसृष्टिवत् पृथग्विषयो - इति त्रिविधः सङ्करः । तेन शब्दालङ्कारोऽर्थालङ्कार उभयालङ्कारश्च संसृष्टिसङ्करत्वेन बहुत्वेन बहुविधा भवन्ति । तथाहि
व्यव
दुपमाऽलङ्कार एव । व्अहो इति यत्र सुखचन्द्रयो भैदास्फत रूपकालङ्कारः । अन्यः सुखभिन्नश्चन्द्र उगत इत्यत्र सुखचन्द्रयोरत्यन्तभेदान्न सादृश्यम्, व्यतो गोपमाऽलङ्कारः । संज्ञा सम्वक ज्ञानरूपा स्त्री शास्त्ररूपम् भास्करं सूर्य त्वामा लिङ्गति । शास्त्रज्ञसूर्य्ययोः रूपकमेव नोपमा । यत्र कारणमाह - नहि सतीति । सन्ध्याकाले पूर्व दिशः सकाशादुङ्गच्छन्त ं चन्द्रं वर्णयति-- शैबालेति । हरिहरित पूर्वदिक् सैव सरसी तस्या रसेभ्यो जलेभ्यश्चन्द्ररूपो हंस उन्ममन्न । व्यादौ चिरं कालं वाप्यां खरोवरजले निमग्नः पश्चाक्तस्मादुहत इत्यर्थः । व्यन्यो हंसः शैवालम्टणालाभ्यां शोभितः सन् सरोवराङ्गच्छति, व्ययन्तु शैवालखरूपं विलक्षणं लक्ष्न चन्द्र निठकलङ्करूपचिह्न तस्य लक्ष्मी: शोभा यस्य तथाभूतः । एवमुद्दण्ड र प्रमय एव विसमण्डलं म्हणालसमूहस्तेन मण्डमानश्चन्द्रः ।
तत्र बहुघु निबन्धषु । तिलतण्डलन्य । येन संसृष्टिः चीरनीरन्यायेन सङ्कर इति सामदायिकाः । सङ्करस्य भेदनिर्देश आधुनिकेट र्शितः । सूर्यमण्डलस्य । पुपरीति- तथा च श्रीमद्भागवते (५२८) एवं चन्द्रमा व्यगभस्तिभ्य उपरि लच्चयोजनत उपलभ्यमान' इत्यादि । व्यनिश्चय

Page #390

३४४
अलङ्कारकौस्तुभः । शब्दालतयः शुवास्लिचत्वारिंशदौरिताः (४३) । ताः परस्परसंसृष्टया तावता गुणनेन हि ॥ षड़ बिन्दुवसुचन्द्राः (१८०६) स्युश्चित्रं चेत्तव गण्यते । तदा तस्य बहुत्वेऽपि स्यादैक्यन्तेन तद्युतौ। मुनिबिन्दि भचन्द्राः (१८०७) स्युः सङ्करेण विधा पुनः । चन्द्रपक्षाब्धिबाणाः (५४२१) स्युः शब्दालङ्कारसंग्रहे। अर्थालङ्कतयः शुद्धा (६२) विषष्टिस्तत्प्रभेदतः । अश्वनागशशाङ्काः (१८७) स्युस्तावता गुणनेन ते ॥ दूतरेतरसंसृष्ट्या ग्रहांग्रहसिन्धुभिः । युतोऽग्निरेते च (३४८६८) पुनः सङ्करेण विरूपिणा ॥ अश्वबिन्दुग्रहाम्भोधिबिन्दुचन्द्राः(१०४६०७) प्रकीर्तिताः ।
शब्दालङ्कारसंसृष्ट्या वाजिसिन्धुमतङ्गजैः ॥ बिन्दुवाजौभषड़बाणा(५६८७००८४७)उभयालऋतिग्रहाः ॥३२० रसवत्-प्रेय-ऊर्मखि-समाहितसमाखाया। रसालतयोऽपान्याश्चतस्रो रसपोषिकाः (भ) ॥३२१का· यत्र रसे स्फटतया शब्दालङ्कारोऽर्थालङ्कारो वा निर्णेतुं न शक्यते केवलं रससामग्री स्फुरति तत्र रसालङ्कारा एव बोधव्याः। ते च यथायोग्यमेव सम्भवन्ति। शृङ्गारे प्रयः, उजवी वीरबीभत्सरौद्रेषु, अन्यावन्येषु भ)। एतेऽपि सति सम्भवे शब्दार्थालङ्काराभ्यां संसृष्टौ बहवो भवन्तीत्यपि नेयम् ।
रसवदिति-ते चतस्रो रसालङ्काराः पूर्वोक्तविघश्यलकार भिन्ना ज्ञेयाः। अन्यौ रसवत. समाहितौ अन्येषु रसेषु क्षेयौ।
सङ्कर इति-साधकबाधकप्रमाणेनिश्चयाभावे तथा । त्रिविध एव स इति -एवमप्युक्तनयेन वैविध्यमिति नवीनाः। देविध्य' पुनर्दण्डि प्रभृतिभिरस्य स्वीकृतम, अनिश्चयाख्यसङ्करस्य तेषां निबन्ध वपरिग्रहात् न तदन्याय्यम्। उभयालङ्कतिग्रहा इति- एतच्च गणिते प्रावीण्य मावि

Page #391

३४५' .
अष्टमः किरणः ।
३४५ . अथैषां कथ्यते दोषः-३२२का-- एषां शब्दार्थालङ्काराणाम् ।
-वैफल्य वृत्तायोग्यता । प्रसिद्धेश्व विरुदत्वमनुप्रासे मलवयम् ॥३२३कामलो दोषः। क्रमेणोदाहरणानिहन्दं इन्दं वादयहुन्दुभौनां नन्ददृन्दं व्योनि बन्दारकाणाम् ।
हषोत्कर्षावाकमाकन्दवर्षे: सान्द्रानन्दं नन्दसून ववन्दे ॥ २०० अत्र 'माकन्द'शको निष्फलः । अत्रैव 'हर्षोत्कर्षादिन्दुकुन्द द्युतीना मिति पाठे सर्वेषां देवानां शुक्र वमप्रसिद्धम् । तेन 'शोधुस्यन्दामन्दमन्दारवर्षे रिति न्याय्यः पाठः । वृत्तिविरोधो यथा-प्रकाण्डभुजदण्डोऽयं पुण्डरीकेक्षणः चली।
कुण्ड लोभासिगण्ड श्रीः स्त्रीमण्डलममण्डयत् ॥ २०१ अत्र शृङ्गाररसे या वृत्तिस्तत्रायोग्यत्वम् ।
पादवयगतलेन यमनं यमकस्य तु ।
अप्रयुक्ततया दोषः-३२४कावैफल्यमपुष्टार्थत्वस् (म) । वृत्तायोग्यता प्रतिकूलवर न्यासः। प्रसिद्धिविगतलं स्पष्टम् । असुरवधानन्तरं देवानां श्रीकृष्ण भक्तिमाह-इन्दुमिति। नाकमाकन्दवधैः खर्गीयानफलानां वधैः सहेत्यपुटार्थत्वेन यर्थोऽयं प्रयोगः। शीघुस्यन्देति-एवं सति देव यथा दुन्दुभिवादनं कृतम्, एवं वन्दनं कृतं, तथा पारिजातपुष्यधिरपि कृतेति भावः।।
क्षणोति-क्षणोऽवसरस्तहान् स्त्रीमण्डलः सह विहारे प्राप्तावसर इत्यर्थः। वृत्ति. धुय्ययनकपदन्यासः। अयोग्य त्वमिति-योनोगुणाईवर्णन्यासात्। समाना मानकर्तकामानामतिसमधियामुपस्कृतमिति प्रागेव ध्वनिकिरणटिप्पणेऽस्माभिर्मनाक मच्चितम् । शब्दालङ्कतीनां भेदगणनयेव त्रिचत्वारिंशदिति संख्याऽयाति, ताथा सप्तमकिरणोदृष्तिरौत्या वक्रोक्तो २ भेदाः, अनुप्रासे ६ भेदाः, यमके २० भेदाः, घे भेदाः, चित्रे प्रतिलोमानुलोमपादादिरेकः, पर्वतोभद्रादिरेक:, . छत्रादिबन्ध एकः, एकाक्षरादिपाद एकः, श्लोकान्तरगर्भ एक:-इति ५ भेदाः, पुनरुक्तवदाभासे १ भेदः-साकल्येन ४३ मेदाः । एवमप्यर्थालङ्कारगणनायाम्। गुणनेनानयने उपरिदर्शितेव संख्यति सर्व स्वस्थम्। परं कारिकाग्रन्थे 'बिन्दुवानीभघड़ि'त्यादिस्थाने 'रिबिन्दूब्धोभघड़ि'त्यादिगणनाविशुद्ध पठनीयम्।

Page #392

अलङ्कारकौस्तुभः । यथा-राधेव सौभाग्यविधौ समाना न काऽपि तस्या रमणी समाना । मयूखबालेन हि होरकाणां भवन्ति मुक्तारुचयः समा ना ॥२०२
-उपमायान्तु होनता। आधिक्यं च भवेज्जातिप्रमाणाभ्यां तदाऽपि सः । लिङ्गस्य वचनस्यापि कालस्य पुरुषस्य च ।
विध्यादेरपि भेदे चासाम्यासम्भाव्ययोरपि (म)॥३२५काक्रमेणोदाहरणानि
देवोऽयं पुष्यकोदण्डवण्डाल इव दारुणः ॥ २०३ पत्र जात्या हीनता। 'चण्डांशुरिव तापकदिति युक्तम् । इन्दुरेष सुधाबिन्दुरिव सर्वरसायनः ॥ २०४ अत्र प्रमाणहीनता । 'इन्दुरेव सुधासिन्धोस्तरङ्ग इव रणद' इति युक्तम् । चण्डाल ! मा खिदस्त्वन्तु भूदेव इव पावनः ॥ २०५ अत्र जात्याऽधिक्यम् 'विष्णुभक्ततया शुचि'रिति शुद्धम् । स्तनौ ते हिमवहिन्धो पावनं मध्यमेतयोः । सत्यमेतत् किन्तु भूरि तयोर्नेवाणु चानयोः ॥ अत्र प्रमाणाधिक्यम् । पातालमिव नाभिस्ते सत्व सुमुखि राधिके ! तस्या उत्थितकालाहिरीव ते रोमम ॥२०७ पत्रापि तथा। सत्य कूप वायन्ते राधिक ! नाभिमण्डलम् ।
रोमाजिरपीयन्ते तज्जलोहाररज्जवत् ॥ २०८ इति शुद्धम् ।। महिता राधेव सौमाग्यविधौ योग्या-सौभाग्याधिक्ये मानस्याप्याधिक्यम्, ततोऽस्याः सौभाग्यमप्यधिकं,मानोऽप्यधिकः । तत एवान्या रमणी अस्याः समाना न । अत्र दृष्टान्त::मयखेति- अब निषेधार्थको ना शब्दः । स्तनाविति-एतयोः पर्वतयोर्मध्यस्यानं पावनमिति सत्यमेव, किन्तु तयोर्मध्यमन्तरं भूरि, अनयो: स्तनयोस्तु अण्वप्यन्तरं नैव, एतेन स्तमयो: परमनेबिडयमुक्तम्। 'आर्यावर्तः पूण्यभूमिमध्य विधाहिमागयो रित्यमरः। __(भ) रसालङ्क तयोऽत्रता इति-एतच्च 'रसभावादितात्पर्य्यमाश्रित्य विनिवेशनम् । अलइतौनां सर्वासामलङ्कारत्वसाधकम् ॥' इति ध्वनिकारोक्तदिशा तदुपरि 'अनेन भावायसकारा अपि प्रेयस्यूर्जविसमाहितादयो रह्यन्ते' इत्यादिकात्...'चारत्वहेतुश्चेति तस्या

Page #393

३४७
अष्टमः किरणः। कल्पवल्लीव राजन्ते राधासख्यो गुणाधिकाः ॥ २०८ इति वचनभेदेऽहम् 'कल्पवल्ला स्वाभान्तीति शुद्धम् । चिन्तारनानीव राधे ! गुणास्ते खञ्जनेक्षणे ! २१०-अत्र लिङ्गभेदः। . 'चिन्तामणीनां खनिवट्राधे ! तव गुणावलि'रिति शुद्धम् । व्रज विशवन्दसुतः प्रदोष व्रजाङ्ग नानां मुदमाततान । रथ्यां बलारातिदिगङ्गनायाः कुमुहतीनामिव शीतरश्मिः ॥ २११ अत्र कालभेदः-तेनाशुद्धम् । 'बजाङ्गनानां भवति प्रमोदौति शुभम् । भासि वं कल्पवल्लीव सर्वकामफलप्रदा ॥ २१२ पत्र पुरुषभेदः, तेनाशडम् । "कल्पवल्लीव भवती भाति सर्वफलप्रदेति शुद्धम् । कृष्ण प्रवहतु प्रीतिस्तव गङ्गेव सन्ततम् ॥ २१३ इत्यत्र विध्यादिभेदः । तेनाशुद्धम् । 'गङ्गेव प्रवद्रूपा तव कृष्ण सदा रति' रिति शुद्धम् । आदिशब्दादनुमतिरपि(20)। असाम्ये यथा'ग्रथामि काव्यशशिनं विततार्थरश्मि' मित्यत्र काव्यशशिनोः केनापंाशन साम्यं नास्ति, एवमर्थरश्मयोश्च । Vamana's Kavyalankaras.V. 4. 2. 18. असम्भाव्यं यथा-तवाननादिदं राधे ! निर्गतं मधुरं वचः ।
आनन्दयति मे कौँ चन्द्रादिव मधु क्षरत् ॥ २१४ चन्द्रान्मधुक्षरणमसम्भाव्य, कर्णयोरपि मधुन आनन्दकत्वमसम्भाव्यम् ।
'आस्वाद्यवमतीवैति पद्मादिव मधु क्षर'दिति शुद्धम् । ङ्गत्वाझावालङ्कारस्य विषय' इत्यन्तात् लोचनग्रन्थाच्च स्फुटमेव। प्रकाशग्रन्थस्य सूचनमप्येतदर्थ अनुकूलमेतदनुसायव वेति सनधियामतिरोहितम्। यत्तु 'रसवत्प्रेयजलखिभावसमाहितानि गुणीभूतव्यङ्गाप्रकारा एव नालङ्कारा'इति प्रौया केपाश्चिदाशयोडोषणं तद्गनिमीलितप्रायमिवानादेयम्। अथवा वामात्रेण विवाद एघ न तात्विक इति । इह मूले 'शङ्गारे प्रेय' इत्यादि ग्रन्थकतां मतख्यापनन्तु यादृच्छिकमिव प्रतिभाति। सम्प्रदायकतामाचार्याणामानन्दवईनाभिनवगुप्तप्रझतौनां मतमनू द्यैव दर्पण हतोतं 'रसभावौ तदा. भासौ भावस्य प्रशमस्तथे त्यादि। एवमपि मूले 'यत्न रसे...बोद्धया' इति तु विवरणमेव, न लक्षणम्। लक्षमन्त प्रधानन्यत्र वाक्याथ यत्राङ्गन्तु रसादयः। काये तस्मिन्नलवारो
(२०) आदिशब्दादनुमतिविभक्तिरपौति (ग) पुस्तके, 'अनुमितिविभक्ति रिति (ख) पुस्तके, 'अनुमतिविभक्ति' रिति (छ) पुस्तके पाठः।

Page #394

अलङ्कारकौस्तुभः ।
३४८
धर्महीनता यथा—
स पीतवासाः शिखिपिच्छ मौलिर्विलोलहारो हरिरुचकाशे | तड़िल्लताशक्रशरासनाभ्यां विभूषितो नव्य इवाम्बुवाहः ॥ २१५ अत्र 'विलोलहार' इत्यस्य बलाकारूपधर्महीनता । तेन विभूष्यमाणः क्षणरोचिरिन्द्रधनुर्बलाकाभिरिवाम्बुवाहः ॥ धर्माधिक्यं यथा - चामीकराभं वसनं वसानः शिखण्डचूड़ो हरिराबभासे । विभूष्यमाणः चणरोचिरिन्द्रधनुर्बला का भिरिवाम्बुवाहः ॥ २१६
अस्त्र बलाकारूपधर्माधिक्यम् ।
सारूपेत्र लिङ्गभेदस्तु न दोषो न च वा गुण: (म) || ३२६का –
सारूप्य भिन्नलिङ्गत्वेऽप्येकाकारत्वम् ।
यथा- महारत्नरिव गुणैः कृष्णरत्नाकरो भवान् ।
तवामृतमिव खादु व्याहारं वेद्मि राधिके ॥ २१७ उत्प्रेक्षायां 'यथा' शब्दः (म)—३२७का-
दुष्ट इत्यर्थः। ‘यथा' शब्दस्य केवलं साधर्म्यमात्रपय्र्यवसायित्वादवाचकत्वमुत्प्रेक्षायाः । तस्यास्तु ‘नूनं'' मन्ये' 'ध्रुव' मित्यादयो वाचकाः । उदाहरणम्— चिते द्रवति तोयेन पूयते नयनद्दयम् ।
प्रिययोश्चित्तनयने संवादचतुरे यथा ॥ २१८
- 'चामीकरेति - चामीकराभं सुवर्णमयम्, चणरोतिर्विद्युत्, बलाका बकपङ्क्तिः,अनोपमेये श्रीकृष्णळे 'विलोलद्दार' पदाभावादुपमायां बलाकारूपधर्मस्य सत्त्वाच्च धर्माधिकां कूयम् ।
महारत्ने रिति — ग्रत्र 'रत्न' शव्दो नपुंसकलिङ्गः गुणशब्दस्तु पुंलिङ्गः तथाऽपि तृतीयायां पुंनपुंसकयोरेकरूपत्वात् 'रत्न' गुणैरित्येकाकारत्वम् । एवं द्वितीयायाम् 'ग्रम्टतं' 'व्याहारमित्येकाकारत्वम् । चित्त इति - तथाच यथा प्रत्यापन्नयोः संवादचतुरयोर्दयो मध्ये
रखादिरिति मे मति'रिति ध्वनिकृता सूचितम् । राजा तु एवंविधस्थले यत् रसालङ्कारत्व. स्थितिररीचकार तत्तु तत्ग्रन्थे रसालङ्कारयोरितरेतराश्रयतापचमुपालव, नव्यानामरुचिकरमेतदेति बहुशोऽस्माभिरसूचि, तस्यातितरां दूषणाक्रान्तत्वादतिविवाद पदारू वाच्च । अन मूले ‘रसपोषिका' इति विशेषयोपादानमनर्थकं सर्वासामलङ्कृतीनामेव तत्त्व न सम्भवात् स्वरूपकलनाभावोज्जम्भितमेतदित्येवास्तां साधु साधनम् ।

Page #395

अष्टमः किरणः ।
- ३४८ अत्र 'यथा' शब्द उत्प्रेक्षाया अवाचकः । तेन 'संवादचतुरी इव'संवादचतुरे हुव'मिति वा शुद्धम् ।
-एवमन्येऽपि सूक्ष्मतः ॥ ३२८काअन्ये सूक्ष्मतयाऽलङ्कारदोषाः सन्ति, तेषां के चिदमे दोषकिरणे दर्शयिष्यन्ते ।
* इत्यलङ्कारकोस्तुभेऽर्यालङ्कारनिरूपणो नामाष्टमः किरण: ।* एकस्यानन्दं ज्ञात्वाऽन्यो यो भवति तथा चित्तस्य द्रौत्यं ज्ञात्वा नयनं जलपूर्ण भवतीत्यर्थः । पति
(म) अथैधामिति-अलङ्काराणां मध्ये मुख्यत उपमाया दोघचर्चाऽतिप्राचीनमधाविरुद्रप्रतिमिरुद्भाविता, मा च नवीनैरप्यनेकैरनुम्रियते। 'उपमादोघाः सप्त मेधाविनोदिता' भामहकतकायालङ्कारे विवेचिता:, आचार्यदण्डप्रतिभिश्च निपुणं विमर्शिताः। वैफल्यमपुथार्थत्वमिति कौस्तुभटीकाक्षत-अर्थपारिशेष्यत एवार्थालङ्काराणां परिनिष्ठिता विच्छित्तिरिति। 'वैफल्य'मित्यादिमूलकारिकायर्या 'मलनयमिति दोषार्थ 'मल' शब्दप्रयोगो न सर्वथा निर्मल इत्यलं मूलनाशेन। अस्मिन् प्रसङ्गे वृत्तिविरोधस्य दोषत्वेन पृथक् खौकारे दोषकिरणो. क्तमेतदनुषङ्गि यत् किश्चिदनूद्यते। एतच्च विमर्शयोग्य भवति वृत्तियोग्यत्वे ग्रन्थक्वन्मतस्य गुणविशेषहेतुकस्य रीतिपदार्थस्य स्थिति: सर दयते तदन्यथात्वे वैशेषिकतया दोषस्य खीकारः सम्बङ न वेति। परमकिञ्चित्करमेतदालङ्कारिकवरन्यैरपराम्टमित्यलमयथाऽयासाटोपेन । इदन्तु ग्रन्थक्वत्पक्षे उदाहार्य यदनुप्रासमाहात्मवान्धितधियां गौड़ीरीतिलालित्यलेशलालितमानसानामन्येषाच केघामयथाप्रयोगा: स्खलनानि चेदृशानां नवौनानां निबन्ध व तदवतरणस्य यौक्तिकतां प्रति प्रमाणम्। उपमायान्तु. हीनतेत्यादि-ग्रन्थक्वन्मता एते नव मेधाविरुद्र प्रभृतिभिः पूर्वाचार्ये निर्दियानां सप्तानामुपमादोघाणां प्रपञ्चा इति तु सुव्यक्तमेव । सारूफ्य लिङ्गभेदखिति-'न लिङ्गवचने, भिन्ने न होनाधिकताऽपि वा । उपमादूघणायालं यत्रोदेगो न धीमताम् ॥' त्याचायंदण्डिवचनमानमेवान प्रमाणं, परं 'छायेव तां भूपतिरन्वगच्छदिया. दिषु ‘स लोहङ्कारभस्व व श्वसनपि न जीवति ।' 'अमानि तत्तेन निजायशोयुगं हिफालबद्धा- . चिकुराः शिरस्थित'मित्यादिषु चैतदनुघङ्गिघु सारश्यघटितेषु लक्ष्येघु सिद्धान्तनिर्णयो न सशकः । औचित्यहानिरेषु तथा बरोवर्ति यथा दोषकिरणप्रसङ्ग एव वरमस्य विचार इति प्रमाणविदा पन्था एवानुसतंयः। उत्प्रेक्षायां 'यथा'शब्द:-'मन्ये शङ्के ध्रुवं प्रायो मनमित्येव. मादिभिः। उत्प्रेक्षा यज्यते शब्द रिवंशब्दोऽपि ताश' इलेषां परिगणनं कायादर्ण। अवाचक इति दोघवैशिष्ट्यप्रकटनमिति मन्तयम्। एवमन्येऽपौति-यथाऽर्थान्तरन्यासा.

Page #396

असहारकौस्तुभः । प्रस्तुतप्रशंसायतिरेकसमासोक्ति प्रभृतिषु तेषु कायप्रकाशे निदर्शिता: ; प्राचीनतरेलट्टीका बगी रुचक-प्रौधर-चण्डीदास-प्रन्टतिभिः सूरिभिर्वितत्य विशदौलताः। एघु दोषकिरणो. हाटितदूषणानामेव सामान्यत: स्थितिरिति सर्वघामप्य घां तदन्तरेव ग्रहणं श्रेयः-तथा च पंणे 'एभ्यः पृथगलबारदोषाणां नैव सम्भव' इति, एभ्यो निरूपितखाधिष्ठानदूषणेभ्य इति शेषः। अनुमतिरपीति-लिङ लोहोरर्थप्रपञ्च ध्वस्यास्ति ग्रहणमिति 'विध्यादे'रिति गवने तदन्तर्भूततया स्वीकारः सुकर इतोवमेव मन्यते । असाम्य इति–'तेनासशताऽपि
तिमेधाविपरिगणने भामग्रन्थ । वस्तुतखघु असादृश्योपहतेधु स्टलेघु नयानां मत उपमेव नास्ति'शिरो नास्ति शिरोयथेति न्यायेन कथं तस्य तदाश्रितदोषस्पर्श इति नास्ता. वैषामवसरः। असम्मायमिति-'असम्भव' इति प्राचां परिगणनेऽस्य संज्ञा-असम्भावितोपमायाम तोपमायां वा आचार्यदण्ड परिलक्षिताय नातियाप्तिरस्य शङ्कया, एकत्र प.रत्वपोषादन्यत्र चारुत्व हानेः, 'असम्भाविते'त्युपपदस्यातर्कितोपनतवाच्यमौष्ठवमर्थ इति कत्वा च । 'अनुपपत्तिरसमाव' इति वामनलक्षणम् । 'नन्वर्थविरोधोऽयमस्तु किमुषमादोषकल्पनये'ति पूर्वपक्षस्तत्सिद्धसिद्धान्तश्च सर्व सुगमयतीत्यास्लामेतत् । एषु सर्वेषु दोषेषु सर्वथौचित्यमेव यापकतया परिपन्थि इति तु सहजं वचः इति

Page #397

अथ नवमकिरणः । अथ 'सुसंस्थानं रीतिरिति (१मकारिकायाम्) यदुक्तं मा किंलक्षणा कियप्रकारा वेति तामेव दर्शयति
रौतिः स्याद्धर्मविन्यासविशेषो गुणहेतुकः (क) ॥३२८ कागुणास्तूताः। वर्णविन्यास विशेष इति वर्णाणां रसानुगुण-(1) गुणानुरोधोपाधिकरचनाविशेष इत्यर्थः। यद्यपि गुणविवेकनैव स लभ्यते तथापि तविशेषबोधार्थ रीतिकिरणमारभ्यते (क)।
वैदादिविशेषेण चतुर्डा सा निगद्यते ॥ ३३० का
सा रीतिः। वैदर्भी पाञ्चाली गौड़ो लाटीति चतुर्विधा (क)। तासा क्रमेण लक्षणमाह
अत्तिरल्पवत्तिा समस्तगुणभूषिता । वैदर्भी सा तु शृङ्गारे करुणे व प्रशस्यते ॥ ३३१ कारीतिरिति। गुणहेतुको गुणयञ्जकः। एतदेवोक्तं गुणकिरणे 'व्यञ्जकाः स्यवर्णाश्च रचना अपौति (१८८ का-) (क)।
अवृत्तिरिति-वृत्ति: समासस्तहिता 2) केवल सुबन्त पदघटितवर्णममेवोचितमित्यर्थः।
आलोकनमिति-क्रम इति-तव मदनमत्ततयो: क्रमो नास्ति, कुटिलावलोकनादौ तयोः (क) रीतिरिति-अनादौ तावविचारणीयं गुणतो रौते: एथविवेचने किं तावन्मानं कच सम्प्रदायसिद्धः पन्थाः, तवालङ्कारिकवर्याणां विमतौ का वा युक्तिरन्यतरपक्षपरियारति। कौस्तुभकतो हि प्रकाशग्रन्थमुपजीयेव प्रवृत्ता इति बहुशोऽवोचाम। अनापि रीतिलक्षणोपष्ठम्मे हिमश च निश्चयाभावसूचक: सामञ्जस्यसाधनप्रयास:, इत्यादेः खखनुपासरीतिरूपस्य वमन' इत्यादि दृष्ठ किरणस्थः कारिकाग्रन्थः,'यद्यपि गुणविवेचनेनैव स लभ्यते, इत्यायनत्यो वृत्तिग्रन्थश्च तदेतदनुमानं सुतरां द्रयन्ति । परं 'सुसंस्थान रीति रित्यादिमकारिकायमाकूत 'वर्णविन्यासविशेष'इति रौतिप्रकरणे वाचिक वैदर्भी सा तु दङ्गारे करणे
(1) 'रसानुकूले ति (ख) (छ) पुस्तकयोः पाठः । (2) 'समासस्तद्रहित मिति (छ) पुस्तक पाठः ।

Page #398

अलङ्कारकौस्तुभः |
समस्तगुणेति गुणास्त्रयो दश वा । यथा
आलोकनङ्गुटिलितेन विलोचनेन सम्भाषणञ्च वचसा मनसाऽई मर्दम् । लीलामयस्य वपुषः प्रकृतिस्तवेयं राधे ! क्रमो न मदनस्य न वा मदस्य ॥ १ अत्र अवत्तिरल्पवन्तिश्च । 'लु'-'म्भ'-'ञ्चे'ति माधुर्य्य व्यज्ञ्जका वर्णाः । 'श्रईमई' मित्यो जोव्यञ्जकौ दौ । अर्थवैशद्यं प्रसाद, अनिष्ठुरत्वं सुकुमारतेत्यादिः समस्तगुणाः । न केवलमियं तथाविधवर्णविन्यासाद्दृत्त्यभावाच्च वैदर्भों, विगतौदार्येणापि ।
अन्यथा- मदनेन मदेन चालसो वनिताभिर्जनिता तिलालसः ।
श्रतिमष्जुनि कुञ्जमन्दिरे रमतेऽसौ सखि ! नन्दनन्दनः ॥ २ दूत्यचापवत्तित्वात्तथा विश्ववर्ण विन्यासोपाधिगुणत्रयवत्त्वाच्च वैदर्भी यद्यपि, (ख) तथाऽपि तथाविधौदार्य्याभावान्न तथा शोभते ।
३५२
कारणत्वात् । व्ययम्भाव: मूर्च्छितजनोऽधरसुधां पाययित्वा जीववितुमेव योग्यः, नतु कटाक्षशरेण इन्तुम् । एवच्च तस्य जीवने सति पश्चाल्लीलया कुटिलावलोकन रूपारप्रहारे कृतेऽपि न दोष इति क्रमस्तयोर्नास्तीत्याक्षेप उक्तः ।
अधुना वैदर्भीलक्षणेऽर्थनिष्ठ सौष्ठव व शिष्यरूपविशेषणान्तरं देयमित्याह (ख ) - न केवल -
'त्यादि संघटना लभरूपताख्यापनच्च प्रकाशलदादीनां मतपचे दूषण मुद्दोषयन्ति । रीतिगुणयोरयभिचारित्व सन्धान सिद्धान्त प्रतिपादने प्राचीनैर्वामनादिभिर्जीवातुतया स्वीकृते न किमपि प्रमाणं गरीयोऽस्तीति युक्तिमुक्तिनिचयैः सूचितः प्रामाणिकैर्ध्वन्यालोकलद्भिः स्वग्रन्थे तृतीयोद्यते । व्यतः पृथक्तया विवेचनमेव श्रेय इति बहवः । गुणरीत्योरव्यभिचारित्वसंश्लेषं स्वीकृत्यापि केचित् प्राचीनमानिनः कण्ठाभरणकृत्प्रकाशवर्ष प्रम्टतयो रीतेः शब्दालङ्कारकच्चाऽन्तर्भुक्ति समर्थयितुमोहमाना इयतैव गुणरीत्योर्विवेकोऽवश्यम्भावीति प्रतिपदान्ते । एतदेव कण्ठाभरणटीकालतां 'गुणाः श्रषादयः काव्यायभिचारिणो नव । तेषामन्योन्य मिलनच्च मतया पानकरस इव गुड़मरीचादीनां खाड़व द्रव मधुराम्लादीनां यत् संमूच्छनरूपावस्थाऽन्तरागमनं तत्संस्कारादेव हि लोकशास्त्रपदरचनातः काव्यरूपा च रचना व्यावर्त्तत इत्यादौ प्रदर्शितं मतमित्यनुमीयते । रौतिशब्दस्य व्युत्पत्तिलभ्योऽर्थः प्राचीनै: केचिदत्र 'रोङ्गवा' विति धातोर्भच्यो दर्शितः - प्राचीनतराणां मार्गपदव्यवहारोऽन सुमि: । रोतिखिधेति वामनः, चतुधेत्यपरे, पञ्चधेत्यपि केचित् षोढेति राजमतानुसारिणः । वामनकुन्तकादिभिरस्या देशविशेषसंस्टष्टत्वे प्रकृतं तथ्यं निरधारि । व्याकरत एवैतानि सर्वाणि ग्राह्यानीत्यलम् ।

Page #399

नवमः किरणः |
३५३
पाकोऽप्यस्याः सहायः स्यादामवार्त्ता कुपाकवत् ( ख ) ॥ ३३२का - अस्या वैदर्भ्याः पाको निर्वाहः । स च द्विविधः - रसालपाको वार्ताकुपाकचेति । रसालपाक एव सहायः स्यात्, शोभाकरत्वात्, नेतरः ।
पूर्वं पूर्वं दशायाश्चेत्तरोत्तररम्यता ।
तदा रसालपाकः स्याद्विपरीते तहन्यकः ॥ ३३३काक्रमेोदाहरणानि – 'आलोकनं कुटिलितेने 'त्यादी ( १म लोके ) चतुर्थचरणे रसालपाकः । तत्रैव यदि 'लीलामयस्य वपुषस्तव राधिके यः कोपक्रमो
सहजः किमु कृत्रिमो वा ॥" अत्र सत्यामपि वैदयां पाकेन वार्त्ता कुपाकता, तेनास्या विरसत्वम् । एवं छन्दोऽप्यस्याः सहायतां व्यनक्ति - तच वन्ततिलकोपेन्द्रवज्जाऽदि । यथा ' ( 3 ) एतानि तानि नलिनीविपिनो' त्यादि (५म किरणे श्लोकः), यथा – “ आलोकनं कुटिलितेने 'त्यादि च (१म श्लोकः) । यथा च न वाग्मिनः सन्ति कतौह भूतले भवन्ति सर्वे न हितप्रियोक्तयः ।
Anovads
मयूर मुख्याः कति भान्ति पत्रिणः परं पिका एव रुवन्ति पञ्चमम् ॥ ३ मिति । न शोभत इति - प्रवार्थ सौष्ठवाभावान्न वैर्दभीत्यर्थः । रसाल ग्राम्म्रस्तस्य पाक एवोत्तरकाले शोभाकरः, न वार्त्ताकुवाकः, वार्त्ताकोः प्रथममायामेव सौन्दर्य्यं, पक्कदशायामत्यन्तवैरूप्यात् । सहाय इति - एवं सति वैदर्भीलक्षणे रसालपाकवैशिष्टद्यमपि विशेषणं देवमिति ज्ञेयम् । छन्दोऽपीति-: - तथाच वैदर्भीलचणे वसन्ततिलकोपेन्द्रवज्रादिवेशिष्टाविशेषण
(ख) न तथा शोभत इति - समस्त गुणाया वैदर्भ्याः प्राचौनमते 'तदुदाराइयं तेन सनाथा कायपद्धतिरिति निर्देशादुत्कर्षं वत्त्व' खोकाय्र्यम् । नयमते गाम्भीर्यमस्याः प्राणप्रदो धर्मः । वस्तुतस्तु या छिकैषा युक्तिः । नयानामपि वैदर्भी पचपातः वस्तुसिद्धः । अथैस्य प्रौधा गम्भोरिम्ना वाय उत्कर्षस्तमाश्रित्यौदार्य्यस्य परिकल्पनेति चेत्, कथं तस्य रीत्यन्तरेऽनवकाश इति न वयं प्रतीमः । पाकोऽपीति - एतच्च राजशेखर भोज-विद्याधर- विद्यानाथ प्रभृतीनामालङ्कारिकाणां सिद्धान्तमुपजीव्यावतार्यते । शय्यायुक्तिभणितिपठितिप्रभृतीनामिवास्यापि शब्दाश्रयत्वं चमत्कारस्येति च विभाथम् । व्याम्म्रवार्त्ताकुयतिरिक्ता इंतरे व्यि पाका गुड़ाद्यभिधा व्याकरतो ज्ञेयाः । वैदर्भी गर्भिणीवेति - सर्वातिशायित्वात्तस्या अनुगुणच्छन्दोषन्धनमावश्यकमेव । प्रतौच्चानामप्येतदर्थं छन्दस्तया कलितस्यावान्तरभाव प्रपञ्चस्य सामञ्जस्ये मतिः सुस्थितैः । शब्दालङ्कारविवेचनप्रसङ्ग े राज्ञा गतिपदार्थान्तद्रुतमध्यविलम्बितानां तेषामितरेतरसङ्कराणां स्थितिः स्वीकृता । सुवृत्त तिलके आर्यचेमेन्द्ररचिते (3) 'यथा' इति (ग) पुस्तक एवास्ति, नान्यत्र ।
४५

Page #400

३५४ . .
अलङ्कारकौस्तुभः । पत्रापि 'पञ्चम'मित्यनुखारस्तथाविधं नोजो बध्नाति, गुरुरप्ययं क्लीव. वहासते । तेन 'न भान्ति किं केकिमुखाः खगाः पिकाः परच ते पञ्चमगानपञ्चवः' इत्येव शोभते । प्रादिशब्दात् रथोताऽदि च । यथा
गाहते गहनमोहतेतरामईमईमभिराममोहितम्।
भाषते वचनमुन्मदाकुलं कोऽयमिन्दुमुखि ! मेघमेदुरः ॥ ४ यथा वा-इन्दुनिन्दिवदनं मृदुस्मितं कश्मगलिनयनं सुनासिकम् ।
बिग्धमुग्धवचनं नवं नवं मेघमेदुरमुपास्महे महः ॥ ५
अन्यत्र छन्दसि तथाविधरचनायामपि वैदर्भी न तथा चमत्करोति, यथा 'वेदर्भी गर्भिणीव स्फुरति रसमयी कामसू रुक्मिणीवेति छन्दोदोषाव तया सुरसेति । एतच्छन्दस्त गौड्यनुकूलम् । यथा-'गौड़ी गाढ़ोपगूढ़प्रकटहठधटागगर्भव गौरी' ( ख )। कथाप्रायो हि यवार्थों माधुर्य्यप्रायको गुणः । न गादता न शैथिल्य सा पाञ्चाली निगद्यते(ग)॥३३४कायथा-'कान्ते !' का प्रति ते बभुव मधुर सम्बोधन', 'खां प्रति'
जातं, कि कमनीयताऽनुगमिदं किंवा प्रियवानुगम् । 'तात्पर्यन्तु ममोभयत्र', न न न प्राप्तोऽसि, नाहन्तु सा,
'काऽसौ', या हृदये तवास्ति, "हृदये नित्यं त्वमेवासि मे ॥ ६ इत्येवमनुसतव्यम्। मपि देयमित्यर्थः। लीववदिति-यर्थ भातीति यावत् । अन्यत्रेति-वसन्ततिलकाऽदिभिन्न छन्दसि वैदर्भी न चमत्करोति। एतच्छन्दोऽनुकूलत्वं गौड़ीरो त्यामाह-यथेति। गाई यथास्यात्तथोपगूगो गुप्तः प्रकटहठसमूहरूपगर्वो गर्भ यस्यास्तथाभूतेव। छन्दसां भावप्रपक्षस्य कवीनाक्षेतदानुषङ्गिप्रावीण्यप्रकटनपटुत्वस्य विमर्शः साधु साधितः।
(ग) या पाचाली निगात इति-वार्तायां वर्णने वाऽस्य चारपयोग:-यथा 'अयसदयति सद्राममनः पद्मिनीना मिति पये। 'वाचि वस्तुन्यपि रसस्थिति रियतैव माधुर्यलक्षणं ये: साधितं तेरस्या रौतेर्माधुयायत्ताया अवतारणं मिधेण यधासि । गुणत्रयसीकारे प्रसादगुणबाहुल्ये वेदी, माधुझ्यत्तत्वे पाचालो, ओजोभूयिष्ठत्वे गौड़ी रीतिरित्ययत्नसिद्धः विद्वान्तः। गौड़ी भवेदनुप्रासबहुति-वस्तुतलनुप्रास एव मास्योत्कर्ष हेतुर्नवाऽस्या 'असमस्तगुणा गौड़ी'त्याभियुक्तवचनैरन्यतोनिकर्षः खत:सिद्धः । एतच्चामाभिरन्यत्र सविस्तर

Page #401

... नवमः किरणः ।
.. २५५ निष्ठुराक्षरविन्यासा दीर्घवृत्तियुतौजसा । गौड़ी भवेदनुप्रासबहुला वा (ग)-३३५ कायथा-'किं रे कष्टमरिष्ट ! दुष्टे' त्यादि (५म किरणे आम लोकः)। न केवलं निष्ठुराक्षरप्रायत्वमेवास्या लक्षणम्, पपि त्वनुप्रासबाहुल्यमपि। नेन यस्य यस्य गुणस्यानुगुणों भवत्यनुप्रासः तस्य बाहुल्यमेव गौड़ीरीतिमनुबध्नाति (ग)। अतो 'बन्द इन्ह वादयदि' त्याद्यपि (म किरण २०० शोके गौड़ी। एवम् 'अनङ्गसङ्गारासङ्ग' (5) इत्यादी (७म किरणे आम लोके ), किन्वत्र न गौड़ोत्वम् ।।
वलाहला-वतंस-मांसविगलन्मन्दारमालामिलट्रोलम्बद्रुतिलम्बमानसुमनोधूलीभिराधमरः । लीलाबन्धुरकन्धराञ्चलचलच्छोकौस्तुभं भाजते
धावन् धृतधरो धराधरधरो धाराधरश्यामल:(ग) ॥ ७ अव सत्यप्योजोगुणभूयिष्ठत्वे वृत्तिबाहुल्येऽप्यर्थ कोमल्यप्रसादादिभिवैदर्भीमार्गपतितैवेयम् (ग)। यथा वा
निष्ठरेति-प्रोजसा गुणेन युता तथाऽनुप्रासबहुला वा भवेत् । अत्र'वा' शब्दो विशेषणसमुच्चयबोधको नतु विकल्पार्थ कः। अनरुति-अत्र निष्ठराक्षराणामभावान गौड़ी (ग)। अधना भीमेण सह युद्धे प्राप्तपराभवमर्जनं वौत्य क्रोधेन भी अवधार्थ शीघ्र गच्छतः श्रोक्ल ष्णस्य धावने क्रियां वर्णयति- बलादिति। धाराधरो मेघस्तत्तुल्यश्यामल: श्रीकृष्णो धावन माजते। धारण क्रियाया विशेषणत्रयमाह-वलान् चाञ्चल्यं प्राप्न वन वल्गुवतंखो मनोहरं कर्णभूषणं शिरोभूषणच यत्र तद्यथा स्यात्तथा-अवेत्यस्याकारलोपः। पुनश्च धावन लीलया बन्धुरा उन्नता या कन्धरा तस्या अञ्चले चलन् श्रीकौस्तुभो यत्र तथा स्यात्तथा । पुनश्च धूता कम्यिता भरा यत्र तथाविधं यथा स्यात्तथा। पोवघाः कथम्भतः। अंसात् स्कधादिगलन्तो या मन्दारमाला तस्यां मिलन्तो ये रोलम्बा भ्रमरास्तेषां मालायाश्वाञ्चलो नैवान स्थातुमसमर्थानां द्रुत्या मालया सहारणेन लम्बमानानां पुष्याणां धलिभिरोषङ्घसर: पुनश्च पर्वतधरः । इयं गौड़ी वैदौलक्षणघटकीभूतविशेषणविशिरेत्यर्थः (4)।
सप्रमाणोपन्यासं विवेचितम्। (Vide The Guudi Riti in Theory and Practic.e. I.H.O. Vol. 1927...)वैदर्भीमार्गपतितवेयमिति-एतच्च गौड़ीयस्य ग्रन्थकारस्य कौस्तुभकृतः वैदर्भोरोते: सर्वातिशायित्वबुद्धिप्रसतमिति नास्ति सन्देहलवोऽपि। गौडीयस्य
(4) 'विशेषणविशिष्टाऽपौत्यर्थः' इत्यसङ्गतप्रायः पाठः (ख) (क) पुस्तकयोरुपलभ्यते । (5) 'भनगमगलासङ्ग' इत्यव (छ) पुस्तकस्थः पाठः ।

Page #402

३५६
अलङ्कारकौस्तुभः ।
दाक्षिण्योत्सुकया गुणैरधिकया प्रेम्ना गतालोकया लीला केलिपताकया कृत- कयाचित् कौमुदीराकया । हक्क पूरशलाकया नवक्रया लावण्यवापीकया (ग) कृष्णो राधिकयाऽन्वरज्ञ्जि, न कया जातं निरातङ्कया ॥ ८ - समन्ततः ।
शैथिल्य ं यत्र मृदुलेर्वणं र्लादिभिकत्कटम् । सा लाटी स्याल्लाटजनप्रियानुप्रासनिर्भरा || ३३६कालाटो विदग्ध: ( 6 ) । उदाहरणम्—
लीलाविलास लुलिता ललनावलीषु लोलालकासु ललिताऽलिरलं ललामम् । कौलालकेलिकलयाऽनिलचञ्चलाया: काले ललौ मृदुलतां लवलीलतायाः ॥ अत्र केवलं शैथिल्यम् । लाटानुप्रासबालोऽपि तथा - स्प्रेरारविन्दवदनावदनारविन्द सौन्दर्य काम इव शारदशीतरश्मिः । आकाशवासतपसा सह संविधत्ते धूमस्य पानमिव लचणलक्षणस्य ॥ १० एष लाटानुप्रासः - एषाऽपि लाटी रीतिः ।
॥ * ॥ इत्यलङ्कारकौस्तुभे रीतिनिरूपणी नाम नवमः किरणः ॥ * ॥ दाक्षिण्येति - राधया कृष्णोऽन्वरज्ञ्जि राधा कृष्णामनुरक्त चकारेत्यर्थः । छातः कया सख्या निःशङ्कया न जातम्, अपि तु सर्वा एव सरख्यो निःशङ्का बभूवुरित्यर्थः । श्रीकृष्ण राधायामनुरक्तो भविष्यति न वेति पूर्व सखीनां या शङ्खाऽसोत् साऽधुना गतेति पर्यवखितार्थः । राधा कथम्भूता ? वाम्यं त्यक्का दाक्षिण्य उत्सुकया प्रेम्ना हेतुना गतालीकया निष्कपटया पुनर्लीलारूपध्वजस्य के लिपताकया, पुनः कृतं कं सुखं यया तथाभूतया, पुनश्च चिच्छक्तिरेव कौमुदी तस्या राक्या पूर्णचन्द्रस्वरूपया, नवकया नवीनया, स्वार्थ कः । लावण्यस्य वाप्यस्यामिति बहुव्रीहौ चम्बत्वनिषेध: ( ग ) ।
७
समन्ततः सर्वत्र लादिभिर्मुटुले पर्यवोत्कटं प्रषिल्यम् । अनुप्रासानां निर्भरोऽतिशयो यत्न तथाभूता । लुलिता मदिता ग्राजियस्याः वा राधा चञ्चलालकासु ललनासु मध्ये श्री कृष्णेन लोलाविलासैर्ललिता मर्दिता सर्वापेचयाऽतिशय लीलाविलासवतीति यावत् । तोऽलमतिशयेन लतामं सर्वासां शिरोरत्नमेवम्भूता राधा जलकेलिकलया हेतुनाSमिलेन चच्चलाया लवलीलताया म्टदुतां ललौ गृहीतवती । लाटः कोमलः -- तथाच कोमल वर्णानुप्रासेऽपि तथा शैथिल्यं ज्ञेयम् । स्मेरेति -- आकाशवासरूपतपसा धूमस्य पानमिव विधत्ते । कथम्भूतस्य ? लक्षणं कलङ्करूपचिह्न तलक्षणस्य तत्खरूपस्य । तथाच चन्द्रः यवनिष्ठ कलङ्कचित्र याजेन धूमपानरूपतपश्चकारेत्यर्थः ( ग ) - इति ।
धोकस्य कवेः पवनदूते साटोपमुपासिता वैदर्भीप्रौतिरमेतदर्थिका । लावण्यवापकियेति'नाच्चे 'ति कप् समासान्तः । परं न समासान्त सहितं पदमेतत् सहृदयानां रुचिकरम् । शैथिल्यं बनेति—'अल्पप्राणतरोत्तरं शिथिल' मिति दण्डमत सुपजीव म्टदुलैर्लादिभियुक्त मिति ।
(6) 'लाटोऽविदग्ध' इति पूर्ववत् ( ख ) (क) पुस्तकयोः पाठः ।

Page #403

अथ दशमकिरणः । 'यदस्मिन् दोषः स्याच्छवणकटुताऽदिः स न परः' (प्रथम कारिकायाम्) इत्युद्दिष्टस्य दोषस्य लक्षण परीक्षे दर्शयित दोषकिरणमारभते । कोऽसौ दोष प्रत्याह
रसापकर्षको दोषः (क)-३३७ काअपकर्षकः स्थगनकारी । ननु रसस्यात्मनः कथं स्थगनमित्याशङ्कयाह -
रसोऽवाखाद उच्यते (क) । ३३८कापत्र दोषलक्षणे रसशब्देनास्वाद एवोच्चत, रस्यत इति रसः, न शुङ्गारादिक प्रात्मभूतो रस: (क)। यथा न काणत्वखञ्जत्वादिकमात्मनः कौरूप्यकारणम् अपि तु देहस्यैव, तथाऽत्र शब्दार्थ योरेव दोषः, नात्मभूतस्य रसस्य । तहि 'शब्दार्थापकर्षको दोष' इत्येवास्तु लक्षणम् इत्याशङ्कयाह
अपकर्षस्तत्स्थगनम्-३३कातस्यास्वादस्य स्थगनं सोचः। न हि शब्दस्यायं स्य वा तेन सङ्कोच: क्रियते, अपि तु तत्तदात्रयेण सताऽस्वादस्व । अतः सम्यगुक्तं 'रसापकर्षको दोष' इति । पाखादश्च सहृदयान्तर्गत एव येन शब्दाश्रयेणार्थाश्रयेण वाऽप. कर्षेण तेषां जायमान आखादः सङ्गुच्यते स एव दोषः ।
नन्विति-कायपुरुषस्य रस एवात्मा तस्य कथं स्थगनमित्यर्थः। तत्तदिति-ब्दार्थाप्रयेण दोघेनाखास्यव सङ्कोचः क्रियते, न तु शब्दस्यार्थस्य इति। तथा सति दोषस्य
(क) रसापकर्षक इति-न तु दङ्गारादिक अात्मभूतो रस इति च-एच्च ध्वन्यालोकवस्तवान्तानां नवीनानां मम्मटादीनां दर्शनम्। 'गुणविपर्य यात्मानो दोधाः' 'ये हेयास्ते दोषा' इत्यादिलक्षणानामयाप्तातियाप्तिप्रभृति: सुश कसन्धान इत्यलं पिरपेषणेन । भरत. भामह-दण्डिप्रभृतीनां प्राचा ग्रन्थेषु दोघतत्वोचाटनं शब्दशुद्धियुक्तिशुयोरेकतरमुभयं वा परिकल्पयामि। आचार्यवामनेम कायालङ्कारस्वत्तिलता पदपदांशादिविभागयवस्थया , दीघाणां खरूपसम्बन्धखरसाविष्कारेण शास्त्रस्यास्य महदुपस्कृतं साधिनम्। महिमादृतेन

Page #404

३५८
अलकारकोस्तुभः । __ स च हेधा निरूप्यते ॥ ३४० कायावदास्वादापकर्षको यत्किञ्चिदारूादापकर्ष कश्च(क)। यत्र सहृदयानामसहिष्णुता भवति स त्वाद्यः, यत्र सहिष्णुता स्यात् सोऽन्त्यः ।
श्रुतिबाटादयस्तवादावुच्यन्ते समासतः । पदे वाक्य पदांशामौ अर्थ चेति चतुर्विधाः ॥३४१ का
प्रमौ श्रुतिकटादशः । ते यथाश्रवणकठोरमसंस्कृतमसमर्थञ्चाप्रयुक्तनिहतार्थम् । व्यर्थमवाचकमपि चानुचितार्थं ग्राम्यमप्रतीतञ्च ॥ अनौलं सन्दिग्ध नेयार्थमथो समासगं लिष्टम् । अविमृष्टविधेयांशं विरुद्धमतिकृच्च षोड़शैतानि(ख)॥३४२ का
एतानि षोड़श पदानि दुष्टानीत्यर्थः । क्लिष्टादित्रितयं समासगमेव, असमस्तस्य दुष्टत्वाद्यसम्भवात्। श्रवण कठोरं अतिकटु। असंस्कृतं यतसंस्कृति । ब्यथं निरर्थकम् । अश्लीलन्तु त्रिविधं, बीड़ाजुगुप्साऽमङ्गेलदायित्वात् । क्रमेणोदाहरणानि'निष्कट (I)-लक्षणमाह-येति । स च दोषश्च। योति-यत्र दोषस्योत्कटत्वे सहृदया. नामसहिष्णता स वावदावादरूपापकर्षक:, दोघस्याल्पत्वे सहृदयानां यत सहियाता तन यत्किषिदाखादापकर्षकः। यक्तिविवेककारेण महिममन रुद्रटेन तत्रभवता च कायालङ्कारकता दोघविचारसरणिः निपुण सुपन्यस्ते ति, तदनुसारिभिराचार्यवय॒मम्मटादिमिरनुस्तात् सिद्धान्तमार्गात् ज्ञायते । परमेतदेव नवीनानां दर्शमेऽनवदां तथ्यं यद्रसस्य कायात्मनो दोधैः स्थगनं भवति। एतभूलिका एव नित्यानित्यदोषव्यवस्था प्राचां ग्रन्येषु। अनापि 'यावदाखादापकको यत. किश्चिदखादापकर्षक' इति दिधा संग्रहस्तमेव पक्षं कक्षीकरेति । एवं स्थिते रसदोषा इति पारिभाषिका एव मुख्यदोघाः प्रबन्धानाम, इतरे पदपदांशादिगतालमेव रसं परोक्षतयोपजीवन्तीति गौणाः। तथापि सम्प्रदायसिसमेतत्प्रसक्तमालोचन मिति कायप्रकाशदीपिकाबच्चण्डौदालादीनां सूचनमेव सम्यक् ।
(ख) पदवाक्यवाक्यार्धाश्रयभेदतया विधेव दोषा इति प्राचीनमानिनो भोजानुसारिणः। पदांशानामपि गुणदोषयञ्जनाधिकारे · शक्तिसामान्यमस्तीति कया नयेते एथगन यहीताः। सरख तोकण्ठाभरणे सर्व दोषा: घोड़वेति पददोघाणामपि घोड़शत्वमररी
निरक्षणमिति निष्ट: पाटः (ख) (क) पुस्तकयोः ।

Page #405

दशमः किरण: ।
शिरीषपुष्पादपि कोमलानि राधे ! तवाङ्गानि कुरङ्गनेत्रे | स्तनद्दय' ते हृदयस्य शिष्य काठोय्यमुच्चैर्यदिदं बिभर्त्ति ॥ १ अत्र 'काठी' मिति श्रुतिकटु, तेन काठिन्यमिति पाठ्यम् । ब्रूमः पः किमन्यैर्ब्रजसुन्दरौजनैः सम समत्वं तव देवि ! राधिके ! वैदग्धामध्यापयते वयोऽपरां वयस्त्वमध्यापय से विदग्धताम् ॥२
હ
अत्र 'अध्यापयत' इत्यात्मनेपदं च्युतसंस्कृति । तेने 'वैदग्धामध्यापयतीतरां वयस्तदेतदध्यापयसि त्वमग्रत' इति पाठ्यम् ।
हंसीव हंसि मदमेदुरमन्दमन्दमालोक्यसे सचकितं हरिणाङ्गनेव | प्रभाषसे मृदुकल' ललिते ! पिकीव लक्ष्मों बिभर्षि सरसश्च वनस्य च त्वम् ॥ अत्र यद्यपि 'हन् हिंसागत्यो 'रिति हन्तिर्यत्यर्थेऽपि वर्त्तते, तथापि शेषादि विनाऽन्यत्र गमनार्थेऽसमर्थमिद, तेन 'हंसौव यासी'ति
पठनीयम् ।
राधे ! तवाङ्घ्रिपद्मोऽयं सत्य' दोहददैवतः (ख)।
अकालेऽपि यदाघातादशोकः पुष्पितोऽभवत् ॥४
varga and Svarga
चत्र 'वा पु'सि पद्म' नलिनं' 'दैवतानि पुंसि वे'ति यद्यानुसन' वर्त्तते Amarakosa–Vari- तथापि कविभिरप्रयुज्यमानत्वादप्रयुक्तम् । तेन 'राधे ! varga. तव पदाम्भोज' सत्यं दोहददैवत' मिति पाव्यम् । लाक्षारसेन तव शोणितमद्य वचस्तस्याः पदाम्बुरुहतो गलितेन कृष्ण ! प्रभाति फुलनवकोकनदाघलोकः शान्तोर्मिको हद इव द्युमणेः सुतायाः ॥ ५ पत्र यद्यप्यरुणितादिपदसमानार्थं शोणितपदं, तथापि प्रसिद्धेन चतजार्थलेनाप्रसिद्दार्थो व्याहन्यत इति निहतार्थम् । तेन 'लोहित' मिति पाठ्यम् ।
1
ब्रूम इति — अपरां व्रजसुन्दरीम् । राधे इति-वृक्षायां शीघ्रवृडौ तथाऽकाले पुष्पफलोत्पत्तौ च कारणमोषधिविशेषो दोहदः । तथा च पादपद्मशेहद रूप देवताविशेषः । यस्य पादपद्मस्याघातात् । काचिन्मानिनो मानभङ्गार्थमागतस्य श्रीकृष्णस्य वचः स्थले कृतम् । एवं परिगणनायां प्रकाशकृदादिभिर्वामनमहिम रुद्रप्रभ्टतिकृतविभागं निपुणं लोतिटुङ्गितमिति स एवाधुनिकैरनुत्रियते । व्यत्रापि स एव पन्थाः ।

Page #406

अलझारकौस्तुभः । गुणास्वनेनैव तवोहिता हरे ! प्राणेश्वरीजीवितवनभोऽसि यत् । दोषोऽप्यय किन्तु कुलाङ्गनाततेर्मनोमणिस्तेय करत्वमेव च ।।
पत्र चकारः केवल पादपूरणत्वाद्दार्थ इति व्ययं पदं,तेन 'मनोमणिस्तेय. करत्वमेव ते' इति पाठ्य म् ।
यस्यामीक्षण कौमुदीयमुदिता हा हन्त साऽभूनिशा योऽय तहिरहान्ध कारगहमः सोऽभुदहो वासरः । तद्रूपस्मरणे य इन्द्रियलयः सोऽभूदहो मुर्छन किं ब्रूयामविवेकतां तव विधे ! वामाय तुम्य नमः ॥७
अत्र पूर्बा 'निशा पद केवलान्धकारऽवाचकम् ; एवं 'वासर' शब्दोऽपि केवलप्रकाशऽवाचकः, तेनेदमवाचकम् । अतो 'हा हन्त मा सामसी येय तहिरहान्धकारगहना ज्योत्नावतो माऽभव दिति परिवर्तनीयम् ।
विभर्षि नील वसन यदेतहलञ्च पाणी न कथ करोषि । जानातु लोकस्तष कष्ण ! वेशावर्षीयसि भ्रातरि भक्तिमत्त्वम् ॥८
अत्र 'हल'पदं कृष्ण प्रति साकूतत्वेनोचितमपि कषकत्वव्यञ्जनयाsक्षेपेण तदेव बलदेवप्रत्यनुचितार्थम्-तेन प्रकृतभयैव 'कथ न पाणी मुषल' करोषी'ति प्रकृतार्थ प्रत्युचितमेव । पत्रापि ध्यन्यन्तरसद्भावः । सम्मोगचिह्न दृष्ट्वा सक्रोधमाह-जाक्षारसे नेति। मथुरास्थः श्रीकृष्ण: श्रीराधिकाविरहेण याकुलः सन् स्वातमाह-ममे क्षणस्य कौमुदीरूपेयं राधिका यस्यां नियुरिता सा निशाऽन्धकारोऽभूत्, स मम वासरः प्रकाशोऽभूत् । कदाचिदिन्द्रियाणां वृत्तिलोपरूपलयो भवति चेत्तदा क्षणं विरहपौड़ाया अपि नित्तिर्भवति, सोऽपि न सम्भवेदित्याह-तपेति । स लयः स प्रति मूर्छनमभूत् । जरासन्धेन सह युखोद्यमादानकविधये सदा इन्द्रियाण विक्षेप एव तिष्ठति, कथं लय: सम्भवतीति भावः । भ्रमेण स्वीयपीतवसनं विज्ञाय विपक्षाया
दोहददैवत इति-प्रकृते पुंलिङ्गे 'देवत' शब्दप्रयोगोऽपि दूष्य इत सारणीयस् । आशयपदमिति -योगदर्शने त्वस्यार्थान्तरमिति तरपनीय लक्ष्य विरवचनं दर्पणदिनिवन्ध छु । ग्रन्थ ऋदयं वङ्गीयवैद्य वंशीय इति वैद्यकशास्त्र एबास्य वहुमान:। उक्तञ्च ति-तथैव वामनकृतकायालङ्कारस प्रवृत्तौ 'संवोतस्य हि लोकेऽस्मिन्न दोषाम्वेषणं धममिति पूर्वाशोऽस्य । व्यसा शब्दसंपति-एवमेष-भगिनीभगवत्यानिशब्दा इत्याचार्यदण्डिप्रभृतयः प्रमाणविदः ।

Page #407

३११
दशमः किरणः । वक्षोरुही काञ्चनपद्मकोरको मुष्टिप्रमेय तव सुच। मध्यमम् । कटिश्च ते हेमशिलाविलासिनी शशी मुख पहाजमवियुग्मकम् ॥2
अत्र 'कटिं' शब्दो ग्राम्यः । एवमु समनायक 'नागरादिशब्दोऽपि(2), नागरिकनागरयोरेकार्थत्वात् । तेन 'बोषिश्च ते हेमशिलाविलासिनीति पाव्यम् ।
नामेन पच्यमाने वा न पक्केऽप्ययमाशये।
माति प्रेमरस: किन्तु दुर्जरोऽङ्गविमईकः ॥१. अत्र 'आशय' शब्दः । तस्य वैविध्यञ्च वैद्यकशास्त्र एव प्रतीतम्, पन्यवाप्रतीतमिति तथा(ख)। तेन 'नामोऽसौ पच्चमानव न पक्कच भवत्यसो । एकावस्थः प्रेमरसो दुर्जरः प्राणिपोड़क' इति पाव्यम्। अमोलन्तु विविधमिति यदुक्तं तस्य भेदमाह। बोड़ादायि यथालावण्यमन्यादृशमन्यथैव माधुर्यमन्यागिदं वपुश्च ।
योगे वियोगे च भवन्ति तस्य स तेऽनुवर्ती किमतो भगं ते ॥ ११ अत्र 'भगं श्रीकाममाहात्मत्यादिषु यद्यप्यनेकेष्वर्थेषु वर्तते तथाऽप्यन Amarakoss- बीड़ाकरं, किन्तु सुभगा-दुभंगा-भगिनी-भगवत्यादिषु
188. न तथा (ख)। शब्दस्य तथैव मयादा (ख), तेन 'स एव कृष्णस्तव पाचवत्तीति पाव्यम् । एवं लिङ्गपदमपि कचिदौड़ाकरं, न : सर्वत्र। उत्ताच्च (ख) 'शिवलिङ्गस्य संस्थाने कस्वासभ्यत्वभावना।' एवं योन्यादिशब्दोऽपि । कचित्र, यथाऽत्मयोनिप्रभतिः। जुगुप्साकरं यथा
ब्राह्मणः क्षत्रियो विड़ वा शूद्रो वा निजधर्मतः । - न निस्तरति संसारं विना कृष्णानि सेवनात् ॥ १२ मौलवस्वमङ्गे विधाय मानभङ्गार्थमागतं श्रीकृष्णं काचिन्मानिनी साकूतमाह। बलदेवस्य परिधेयवखं भन्या यदि खोयाङ्ग करोषि तदा तस्य हलमपि पाणौ कथं न करोषि? वर्षीयसि ज्ये ठे। ध्वन्यन्तरमिति-वरं सुघलाघातोऽपि सह्यो नतु विपचरमणीवसनधारित्वमिति ध्वनिः। नागरिक मन्दो (2) नगरसम्बन्धिवाचकः, तथा नागरशन्दोऽपि । अत उभयोरेकार्थ त्वानागरादिशब्दो ग्राम्य एव। ज्वरजनको रस आमाशये तिहति, पच्चमानाशये किंवा पक्काशये सति याति, कश्चिद्रस आमाशयेऽपि यावौति वैद्यकशाचे
Nanarthavarga. '
-
(३) 'नागरौशब्द' इति (ख) पुलकी, 'नागरिकशब्द' इति () पुसकी।
४३

Page #408

२५२
अलङ्कारकौस्तुभः। . अत्र विश्-विषोभिवप्रकतिकत्वेऽप्याकार क्येन विडिति जुगुप्साकरं, तेन 'वेश्य' इति पाव्यम् । एवं 'वायुप्रभृतिपदमपि । यथा
रजःप्रसूनस्य ममाक्षिलग्नमिति व्यथां काऽपि तथाऽभ्यनैषीत् । मुखस्य वायं ददता मुकुन्देनोदस्य तत्तत्र च सा चुचुम्ब ॥ १३ पत्र 'वायु'शब्दो जुगुप्साजनकः शब्दमर्यादया। तेन 'मुखानिलेनैव निरस्वता तत् कष्णेन सा तत्र चिरं चुचुम्ब' इति पाठ्यम् । अमङ्गलदायि यथा-महह हृदयबन्धोः कोऽपि शोकः कुकूलो
ज्वलति किमपि मन्दं मन्दमेवातितीक्षः। अपि तु दहति सर्बान्येव मर्माणि गाढ़
___धगिति भवति दीप्तस्तज्जनस्यावलोके ॥ १४ पत्र 'शोक' इति करुणरसस्थायित्वादमङ्गलं मरणरूपं प्रत्याययति, प्रतोऽमङ्गलस्मरणादश्लोलम् । तेन 'प्रियविरहकुकूलः कोऽपि नोच्चैःशिखोऽपी'ति वाच्यम् । एवं नाशादिशब्दोऽप्यदर्श नवाच्यपि । तथा .
कालिन्दयाः पुलिनप्लावि काञ्चनं सतरङ्गकम् ।
द्योतते सुरतस्वस्ता वेणिः श्रोणिगतेव ते ॥ १५ प्रत्र कस्य जलस्याञ्चनं गतिः किंवा काञ्चनं कनकमिति सन्देहात् सन्दिग्धम्। तेन 'पुलिनाप्लाविनी धारा धनवोचिर्यमस्व सुरिति पाठे दोषा. तरच नश्यति । यथा वा
कृष्णोऽस्या वशवर्तीति वदनाहदनं गता।
चन्द्राचन्द्रे पदं कृत्वा स्तुत्या कीर्तिः प्रमाति ते ॥ १६ पत्र 'स्तुत्ये ति, तृतीयया स्तवेन, किं स्तवाहेति वा, सन्देहः। तेन 'कौति मति ते भुवी'ति वाच्यम् । कथितम्। अयन्तु सर्वथा न तथा। श्रीकृष्ण ग्राह-कालिन्द्या इति। दोषान्तरञ्चेतिकानमिति शब्दो नपुंसकः-वेणिरिति श दः स्त्रीलिङ्गः अत उप माया लिङ्गभेदरूपो यो दोषः सोऽयत्र पक्षे नास्ति । काञ्चन य क न कार्यत्वे लोकार्थः सनछते इ त्यपरितुष्यवाह -यथा वेति। यहाऽत्र नलाञ्चनस्यार्थ लाप्रसिद्धत्वात् निहतार्थवमेवेत्यत आह-यथा वेति। लजिता श्रीराधा प्रत्याह-श्रीकृष्णो राधाया वशवाति कीर्तिवंदनाददनं गता सती एकस्या सख चन्द्रादन्य या मुख चन्द्रे पदं चरणं कृत्वा सर्वघां सुख चन्द्रं प्रयाति ।

Page #409

दशमः किरणः |
३६१
तव नयनचकोरीपुच्छकच्छाभिघातव्यथितहृदयवृत्तीनीव नौलोत्पलानि । कमलमुखि ! जनेभ्यो लज्जया न प्रकामं दधति दिवसमध्ये मुद्रितान्येव सन्ति ॥ अत्र 'पुच्छकच्छाभिघाते' त्यादिना निर्जितत्वमेव लच्यते । सा च लचणा दुष्टेव । 'लक्षणा सा न कर्त्तव्या कष्टेनार्थागमो यतः । Slokavarttik&. न यत्र शक्यसम्बन्धो न रूढ़िर्न प्रयोजनम् ॥' तेन नेयार्थमिदम् (ग) । तेन 'तव नयनयुगश्रीसाम्यलेशं न लब्धु' ति पायाम् (a)। wr faeratfar समासगतान्येव ।
Kumarila Bhatta.—
I
यमुनाजन ऋज्योतिरुदयस्मितमालिभिः ।
त्वम्मुखस्य तुलामाप्तुमुदवासतपो दधे ॥ १८
अथ यमुनाजनकः सूर्यस्तस्य ज्योतिष उदयेन स्मितशालीनि पद्मानि
तै:, इति क्लेशत एवार्थावगतिरिति क्लिष्टम् ।
नायं पौष्पः न खलु धनुषो नापि मौर्व्याश्च निघ्नो
मुग्धे ! दिग्धः किममृतरसेनैव किंवा विषेण ।
निर्मुक्तोऽपि प्रकटमसकृद्दीच्यते मुच्यमानो
राधे ! कोऽयं तव रतिपतेः षष्ठबाणः कटाक्षः ॥ १८
1
>
अत्र षष्ठत्व विधेयं तत्तु समासेन गुणीभूतम् - इत्यविमृष्टविधेयांशम् । तेम ‘मुग्धे' इत्यत्र 'राधे' इति कृत्वा ' षष्ठः कोऽयं नयनमधिके पश्चबाणस्व
ral विकखितानि नीलोत्पलानि दिवसे मुद्रितान्येव सन्तोव्यत हेतु: - श्रीकृष्णः प्रियाँ प्रत्याह - तवेति । यत्रोत्पलानां दिवसे मुद्रणे कारणं लब्जा, तस्याः कारणं प्रियानयनकर्त्तकं तन्निमितत्वं तस्य बोधः पुच्छकच्छेत्यादिना न भवति । तत्र निर्जितत्वरूपेऽर्थे कस्यापि पदस्य शक्यसम्बन्धो न भवतीति न तचया सम्भवति । यदि यथाकथञ्चित् कटेन शक्यसम्बन्ध ं खीकरोति (2b) तदा कष्ट गम्यत्वेनेयं लक्ष्या दुरेव्यर्थः । चकोय्या पुच्छ
(ग) लक्षणा सेति व मोमांसकानां शब्दशक्तिनिष्णातानां मतं सप्रमाबोपन्यासमुपं स्थाप्यते कौस्तुभवद्भिः । द्वितीयकिरण टिप्पणेऽस्माभिरेतदनुषङ्गि विवेचनं सूचितम्। रूपौ
( 22 ) ' साहचय्य न लचे 'ति (ङ) पुस्तके पाठः ।
(2b) एवं सर्वेष्व वादशं पुस्तकेषु ।

Page #410

३६४
बाब' इति पाठे साधु ? |
अलङ्कारकौस्तुभः ।
यथा; वा
अकृतं सुकृतं किञ्चिदतप्तञ्च तथा तपः ।
भवेयं येन ते नाथ ! करुणालवभाजनम् ॥२०
अत्र नञां प्राधान्यम्, तस्य समासेन गुणीभावः - एवं लवस्य विधेयत्वेन समासे गुणीभावः । तेन 'न कृतं सुकृतं किञ्चिन्न तप्तञ्च तथा तपः । मयि येन भवेद्याथ ! करुणाया लवोऽपि ते ॥' इति साधु । तथा - ' उदयति शशी श्रीराधाया न तन्मुखमण्डल' मित्यत्र ( ५म किरणे ४१ श्लोके ) नकारस्य प्राधान्याच्च गुणः । यत्र तु विशेषाभिधानं तत्र नञः समासोऽपि न दुष्यति । अमार्जित सुचिक्कणैरनभिषिक्तधोतोज्ज्वलेरभूषितमनोहरैरननुलिप्तसत् सौरभैः । तमालदल कोमले नयनकौमुदीकन्दले -
यथा-
रहो किमिदमङ्गकैः स्फुरति नीलमाद्यं महः ॥ २१
अत्र 'सुचिक्कणादिविशेषणाभिधानेऽमार्जितादिषु नञः समासो गुण एव, तद्रूपत्वमेव विधेयम् । नातो विधेयाविमर्श: यथा 'अपीती कादम्ब' मिति दण्डिनः (काव्यादर्शे २य परिच्छेदे २०० तमः श्लोकः) ।
यथा वा—अनासक्तः कर्म कुर्वन्रसक्तो विषयान् जुषन् । अप्रमत्तो भजन् कृष्ण' न स तैस्तैर्निषध्यते ॥ २२
घातो नीलोत्पले न सम्भवतीति लचणाऽभाववीजं ज्ञेयम् ( 3 ) । न कृतमिति-वोत्तरवाक्यगत 'यत्' पदेन 'तत्' - पदापेक्षा नास्तीति भावः । यत्र नन - तत्पुरुषे उत्तरपदप्राधान्यादिधेयस्य ननोऽप्राधान्यं दोषः । कदाचिदि रहजन्योन्मादेन चन्द्रादीन् श्रीराधाSऽद्यवयवत्वेन ज्ञात्वा दिघोर्षया धावन्तं श्रीकृष्णं प्रति मधुमङ्गल व्याह - उदद्यतोति । वोकोऽयं प्राग्वप्राख्यातः । ora नकारस्य प्राधान्यादु गुण एव नतु दोष इत्यर्थः । यत्र नसहित समस्तपदार्थस्य विशेषाभिधानमपेक्षितं भवतीति तत्र नया सह सभाऽपि न दोषः । ग्रहो आश्चर्यं किमिदं श्रीकृष्णास्वरूपमादां नीलं महः कोमलाङ्ग : करणैः स्फुरति । कथम्भतैः ? नेत्राणां प्रकाशिका या कौमुदी तस्याः कन्दले रङ्करखरूपैः तद्रूपत्वमिति
प्रयोजने च शक्यसम्बन्धापरिहारेणार्थकल्पनायां लक्षणाऽवकाशः - यत्राशक्यः सम्बन्धस्तत्र लक्ष्या निरवकाशेति नेयार्थत्वं शब्दस्य दोषः । तदाश्रयञ्च वाक्यदूषयमिति तत्परिहारो
(3) अव पाठो न कुवापि सम्यङिति प्रतिभाति । 'नीलोत्पले न सम्भवतीति लचणाबीज' मिति (ख) पुस्तके, 'नीलोत्पलेन सम्भवतीति ( ग ) पुस्तके, 'नीलोत्पल!न सम्भवतौति लचणाबीनं ज्ञेय' मिति (ङ) पुखके, 'नीलोत्पले न सम्भवती 'ति (छ) पुस्तके । एवं प्रत्येकं पृथग्विधः पाठ उपलभ्यते ।

Page #411

. दशमः किरणः ।
२६५ यथा षा-अपूतः पूततां गच्छेदविज्ञो विज्ञतां व्रजेत् ।
अगुणी गुणितामेति कृष्णे भक्तो भवेद्यदि ॥ २३ यथा वा 'अनुराददे सोऽर्थान्' (Raghuvamsam I. 21) इत्यादि कालिदासः। यत्र नञः प्राधान्येन दोषान्तरमापति, तत्र दोष एव। यथा 'गिरो न हरितत्परा दृगपि न हरीक्षोत्तर' त्यादौ किं गिरो न हरितत्पराः, किं, हरितत्परा गिरो न, किं, गिरो न, कुतः, हरितत्पराश्चेदिति सन्देहः स्यात् । तेन 'गिरस्त्वहरितत्परा दृगपि च हरीक्षापरे'ति साधु ।
विना शपथमालीनां विना कृष्णस्य नम्रताम् ।
न सम्मुखौनाऽसीत्वेष राधे ! कस्तव दुर्ग्रहः ॥ २४ 'अत्र दुर्ग्रह' इति दुराग्रहवाची च, ग्रहवैगुण्यप्रतिपादकत्वेन विरुहमतिकत् । 'विना शपथ'मित्यत्रापि 'विनाश'शब्देऽपि विरुवता। तेन 'ऋते शपथमालीना मिति पठित्वा 'राधे ! कोऽयं दुराग्रह' इति पाठ्यम् । यथा- .
समांसमीनावलि चारयद्भिर्गवां कुलं बनवबालबन्दैः ।
वृन्दावने कौतुककेलिलोलः पुनातु वः श्रीव्रजराजसूनुः ॥ २५ अमार्जितसुचिकणत्वमेव विधेयं न मार्जनाभावो विधेय इत्यर्थः। एवमपीतेत्यादौ पानाभावो न विधेयः, अतो नला सह समासे न दोषः।
अनासक्त इति-अत्राप्यासत्यभावो न विधेयः किन्तु आसत्य भावविशिष्टकर्मकर्तत्वमेव विधेयमिति भावः । अयन रिति-तथाचाकाङ्गाभावविशिष्टस्य पुरुषस्यार्थग्रहणकतत्वमेव विधेयं, नत्वाकाङ्काभावो विधेय इति भावः। ना इति-यत्र नभः प्राधान्यं तब विमुष्टविधेयरूपदोधाभावेऽपि दोषान्तरमापतति तत्र दोष एव सः । तदेवाह-गिर इति । किं गिरो हरितत्परा न, किंवा हरितत्परा यास्ता गिरो न, किंवा एता गिरो न भवन्ति यतो हरितत्परा न इति सन्देहरूपो दोषः। तेनेति-अत्र हरितत्परत्वाभावो न विधेयः किन्तु हरितत्परत्वाभावविशिष्टवाक्यत्व मेव विधेयम् । एव हरिदर्शनाभावविशिष्टकत्वमेव विधेयम् -अतो नाविन्टष्टविधेयदोषो, नापि सन्देहदोषः।
समाखोनामिना श्रेष्ठा नासि । तथा च पूर्व सम्मुखीनामानुकूल्यवतीनां प्रियाणां मध्ये ऽवश्यं माध्यः; निहतत्वाप्रयुक्त त्वादिस्थलेषु त्वर्थोपस्थितिबाधा प्रयोगविधिनियन्त्रिता शाखविशेषपरिदृष्यसामर्थ्या च प्रसिद्धिपता चेत्येतेषां परस्परं भेदः। किंबहुति-एतच निबन्ध

Page #412

'अलङ्करकौस्तुभः । पत्र मांसमीनावलिसहितमिति विरुद्धमतिकत्। एवम् अकार्यमित्र भवानीपतिरम्बिकारमण इत्यादयोऽपि विरुद्धमतिकतः।
किं बहुना, प्रियतम-वल्लभतमेत्यादयोऽपि प्रियान्तरं वल्लभान्तरञ्च प्रतिपादयन्ति । तेन तेऽपि तथा। प्रियतमाप्रभृतयस्तु न तथा, औचित्यादिति केचिदाछुः (ग) । चूषणवान्तादिशब्दास्तु न तथा, कविभिः प्रयुक्तत्वात् ।
एषां समासगतत्वेन दिमात्रमुदाहरणं क्रियते । समास गतश्रुतिकटु यथाप्रचक्रमे विक्रमविक्रयं भुवा सुवक्रयाऽसौ रतिचक्रमक्रमात् ।
सुनिष्ठुरष्ट्रयत कटाक्षसौष्ठवा गोष्ठाधिराजस्य सुते विसंठुले ॥२६ अत्र पराई समासगतं श्रुतिकटु । समुदायेन प्रतिकूलवर्णत्वात प्रकृतरसाननुगुणम् । 'विसंष्ठुल' इति समाप्तपुनराप्तञ्चेति-परिवृत्ती मूलनाशः ।
एवमन्ये यथास्थूलं जेया वाक्ये तथैव च ॥ ३४३ का
युतसंस्कृत्यनर्थकं निरर्थक वर्जयित्वैते श्रुतिकादयो दोषा अनुमेयाः । क्रमेणोदाहरणानि-'प्रचक्रमे विक्रम विक्रये' त्यादि वाक्यमेव ( २६ श्लोके ) त्वं श्रेष्ठाऽसोरिदानीन्तु तथा न भवसौति। गवां कुलं कथम्भूतम् ? समांसमीनावलिः प्रतिवर्ष प्रसूता गोश्रेणियंत्र तथाभूतम्। 'समांसमोना सा प्रोक्ता सते या प्रतिवत्सर' मिति शब्दार्णवः। न कार्य किन्तु खत:सह मित्रम्। भवस्य पत्नो भवानी, तस्याः पतिरिति भवभिन्नोपपतिबोधो जायत इति विरुद्धमतिकृत् । एवं 'रमण' शब्दोऽपुापपति यनक्ति- अतएव राधारमण इटुच्यते, न रुक्मिणीरमणः। तेऽपि प्रियतमादयोऽपि विरुद्धमतिकृतः। औचित्यात कविप्रयुक्तत्वेनोचितत्वात् (ग)। __स्वविक्रमस्य विक्रयो यत्ययो यत्र तथाभूतं रतिचक्रं विपरीतसम्भोगसमूहम्। अक्रमादिति-खक्रमविरुद्धं पुरुषक्रममारा, ल्यवलोपे पञ्चमी। प्रतं निक्षिप्तम्। विसंछले पुरुषक्रमं विहाय स्त्रोसंस्थया स्थिते। परिवृत्ती निघणपदप्रयोगे मूलस्य समस्तश्लोक
पता मतोद्धोधणं, परं ग्रन्थकभित्र 'कचिदिति यदचिस चनं तत् श्रीकृष्ण एव वल्लभतमो नायकः नापरः प्राकृतः कश्चिदिति भक्तमतपक्षपातकक्षीकृतमिति प्रतिभाति। प्रियतमा प्रतिपदप्रयोग एकस्य बहीनां वनभानां नारीणामोचित्यहानिप्रसङ्गाभावान्न दोषत्वमिति तेषामाशयः। व्यत्र टीकाकदुक्तोऽर्थो कविप्रयुक्तत्वेनेत्यादि मनोज्ञः। विष्णु स्यन्दनैतिकचिच्चन्दा: परित्तिसहपूर्वावयवाः, केचित् परित्तिमहोत्तरावयवाः,

Page #413

दशमः किरणः । श्रुतिकटु। यथा वा-कष्टमष्टापदस्येदं दौष्ठवञ्च सुधाष्ठरः।
___ वर्षणो धनया पुण्या तुण्डेन च तव प्रिये ! ॥ २७ सुधाछुरश्चन्द्रस्य या किरणेन । अत्र वाक्यमेव तथा ।
लेखैर्दुश्चयवनप्रष्ठ : सुरज्येष्ठयादिकैरपि ।
वन्दामानो विधू रातु शातं श्यतु च दुष्कृतिम् ॥ २८ लेखैर्देवैः, दुश्चयवन इन्द्रः, सुरज्येष्ठो ब्रह्मा, विधुः श्रीकृष्णः, रात ददातु, श्यतु कशं करोतु। अत्र लेखादिशब्दा: मुरादिवाचका प्रपि मेषादिकं विना कविभिरप्रयुक्ताः-तेन वाक्यमेवेदमप्रयुक्ताम् ।
क्षमाक्षमाधरानन्तमकरध्वजल विनः ।
प्रवन्ते शैव्यसुग्रोवमेघपुष्पबलाहकाः ॥ २८ अत्र क्षमाऽदयो बलाहकान्ताः शब्दा: क्षात्यादिभिः प्रसिडेनिहतार्थाः । तथा हि क्षमा क्षान्तिः, क्षमाधरः क्षमी, अनन्तः परमेश्वरः, मकरध्वजः कामः,शेव्यः शिविपुत्रः, सुग्रीवो वानरराजः, मेघपुष्यो जलं,बलाहको मेघ:एतैः प्रसिद्धैः पृथ्वी-पर्वत-व्योम-समुद्रा भगवतो हयाश्चत्वारश्चाप्रसिक्षा व्याहन्यन्ते। यथा वा- सामुद्र नवनीतं च महारिष्टिश्च नन्दकः ।
हरिवत्सशयासत्रौ गतां शातं सदैव वः ॥ ३० अत्र सामुद्रं नवनीत कौस्तुभः, महारिष्टिनन्दकः खङ्ग, वत्सं वक्षः, शयः पाणिः, एते मामुट्रलवण नवनीत-महोत्पात-समृधि-तर्णक-शयनैः प्रसिदनिहताः-इति वाक्यमेव निहतार्थम् ।
विष्णुस्यन्दनपर्णानां पृषदखेन धाविताः ।
निपेतुः काश्यपीकान्ताः कौण्डिन्याः करपीड़ने (ग) ॥ ३१ पत्र 'विष्णुस्यन्दना' दयः शब्दा विष्णुरथादय इव गरुड़ाद्यर्थ न बोधयन्ति, तेनामी प्रवाचका इति वाक्यमेवावाचकम् । पर्णः पक्षाः, धाविताः कम्पिता:, काश्यपीकान्ता महोखराः, कौण्डिन्याः रुक्मिण्याः। स्यैव नाशः स्यात् । वर्मणो देहस्य। दौष्ठवं दुःस्थताम्। दौष्ठवमपि याकरणसिद्धम् । क्षमेति-क्षमादीन लविन: श यादयो भगवतश्चत्वारोऽश्वाः। विष्णुस्यन्दनेति (ग) - यथा विष्णुरथशब्दो गरुड़वाची न तथा विष्णुस्यन्दनशब्दः (ग)। वलचे पक्षे शुक्लपक्षे केवाधिदरलानामभयत्रैव परिवृत्तौ बाधा, एतेषां शिटप्रयोगतः संस्थाऽवगन्तयति न नूतनतया तेषांसद्भावनं समीचीनम्। खानपानादौति-यमन

Page #414

अलङ्कारकौस्तुभः ।
वलचे प्रक्षेऽयं दिवसपरिणामे शशधरो दिविष्ठं कुठं वा न किरणकलापं विकिरति । तथाऽपि द्रष्टृणां नयनकुसुमं व्योमसरसो
महाप्रोष्ठक्ल्काकतिरपि कुलोकप्रियतमः ॥ ३२
पृथिवोस्थादिवाचिनोऽपि कुष्ठादयः शब्दाः, कुष्ठं व्याधिः, नयनकुसुमं
नयनव्याधिः, कुलोकः कुजन:, इत्यनुचितार्थप्रतिपादका: । तेनेदं वाक्य
मनुचितार्थम् ।
३६८
खानपानादिसामग्री नाद्यापि बत साधिता ।
कृष्णोऽयमागतः प्रायो भल्ल ते गल्लचर्वणम् (ग) ॥ २३ खानपानादयः शब्दा ग्राम्याः । कोषेभ्योऽन्नमयादिभ्यो विश्वादिभ्यश्च यः परः ।
सूते प्राणपतिः कृष्णः सौभाग्यं किमतः परम् १ ॥ २४ अत्राव मयादयः पञ्च कोषाः, विश्वतैजसप्राज्ञास्त्रय आत्मानः, केवलं वेदान्तशास्त्रप्रयुक्तत्वादप्रतीताः, तेनेदमप्रतीतं वाक्यम् ।
अपानेनाभोजने नामेहनेनापि खिद्यसे ।
किं ते तपखिन् ! कष्टेन भज कृष्ण सुखी भव ॥ ३५
अत्र 'अपानादयः' शब्दाः पानाद्यभाववाचिनोऽपि अपानादिकमर्थं बोध - दिवसपरिणामे परा । प्रोष्ठो सफरी मत्स्यविशेषस्तस्य वल्कं त्वक् । अपराह्न - चन्द्रस्य शोभाया अभावात् मत्स्यवत्काल तित्वं क्षेत्रम् | यशोदां प्रति श्रीनन्द ग्रहखानेति - तव गतचर्वणं भतम् । व्ग्रहमेव श्रीकृष्णास्य भक्ष्यभोज्यसम्पादितेति वाग्वायो थैवेत्यर्थः ।
"
परस्तुरीयः । अत्रेति — अन्नमयज्ज्ञानमय मनोमय विज्ञानमयानन्दमया इति पच्च कोषा: तथा जीवात्मनो विश्वतैजसप्राज्ञा इत्यवस्थात्रयम् । तत्र जाग्रद्दशायां जीवात्मनो विश्व इति संज्ञा, स्वप्नदशायां तैजस इति, सुषुप्तिदशायाम् प्राच इति च वेदान्तशास्त्र एव प्रसिद्धाः, नान्यत्र । व्यपानेन पानाभावेन पचेऽधोवायुना । एवमभोजनेनेत्यनेन शब्दशक्याऽमेध्य भोजन मेवोच्यते । तथाऽमेहनेन मेहनं स्निग्ध तैलादिसेचनं तदभावेन पचे मूत्रासेचनेन ।
खानापिनेयम्ब पर शब्द सन्निवेशः । 'भत' गलचवंग' मित्यादिष्वपि भाषा विभाषाप्रचलितप्रकारतयाऽर्थसूचना | सुराचार्य: (रालय इति - व्यवावश्चोत्प्रास परतया दितीयार्थसम्भावने न दोषस्पर्श इति स्मरणीयम् ।

Page #415

३६८
२६९
दशमः किरणः । यन्तोऽनीलाः, बोड़ाव्यचकत्वात्। अमेहनं नेहाभावः ।
वचो वान्तसमं तस्य प्रकृतिस्तस्य दुःखदा ।
उत्सर्गोऽपि विषं तस्य यो वैष्णवविनिन्दकः ॥ ३६ पत्र वान्तादयः शब्दा जुगुप्सादायिनः, प्रवृत्तिर्वार्ता, उत्सर्गों दानं, पक्षे विड़ तसर्गबोधकम् इदन्तु जगुप्सादायि । किन्तु वान्तशब्दो वम्। धातुप्रयोगार्थान्सरसंक्रमितध्वन्यादौ न दोषः। यथा-'वान्तरक्षरमूर्तिभिः सुकविना मुक्ताफलैर्गुम्फिता' इति (Anargharaghava I) मुरारिः ।
स्तिमितमृदुलचीनोहान्तकान्तोरुपीनस्तनजघननितम्बद्योतधाराप्रहारैः । जितमपि भुजपाशैः कान्तमाबध्य शृङ्गा
हरणकुतुकखेला सुभ्रुवो नाटयन्ति ॥ इति कन्दर्पमञ्जरी। 'मा वम संण विषमिति सातङ्गं पितामहेनोक्त' इति (Aryasaptasati, ३.) गोवईनः ।
सङ्केतं सा पिटवने चकाराद्य तपखिनी ।
जीवितेशस्य संज्ञायै रङ्गिणी मङ्गलक्षये ॥ ३७ पिवने पितुरुद्याने, तपखिनी विरहिणी, जीवितेशः कान्तः, मङ्गल. क्षयः मङ्गलग्रहमित्यादिभिः श्मशान-यम-मङ्गलाभावाः प्रतीयन्ते-इत्यमङ्गलम्।
विद्वत्सभायां भासि त्व दोषाकर इवोज्ज्वलः। विद्यया च तथा धीरः सुराचार्य : सुरालये ॥ ३८ पत्र कि दोषाणामाकरः किं दोषाकरश्चन्द्रः, किं मुराणामाचार्यः, . किंवा मुरायामाचार्यः, एमपरोऽपि-इति सन्दिग्ध वाक्यम् ।
हरिचरणरत्नकिरणोज्जागरमम्भोदकुसुमजन्मनां गहनम् ।
अनुहरति प्रसवाशुगर्दननिट्रोत्थयुवतिमुख सुषमाम् (घ) ॥ ३८ गोपीभिः सह श्रीकृषणस्य जलक्रीड़ा वर्णयति-स्तिमितेति। टङ्गेति। जलयन्त्राहरणखेला नाटयन्ति । 'हङ्गप्रधाने शिखरे विधाने जलयन्त्र के' इति । अपरोऽपौति-सुरालये देवर हे पक्षे मदिराऽलये। सूर्योदयेन प्रफुल्लानां कमलानां गहनं वनं कर्त कन्दपंक्रीड़ा(घ) हरिचरोति-अनाव्या गौतिसंज्ञाया द्वितीयः पादो दोघट स्वाभाति, 'कुसमजतुषर्षा वन मिति पाठेसर्व निर्मलम्। 'गहममिति काननसामान्यार्थ प्रयोगो 'विशेषणमानप्रयोगो

Page #416

अलङ्कारकौस्तुभः । अत्र हरिचरणं विष्णुपदमम्बरं तस्य रत्नं मणिः, द्युमणिः सूर्य इत्यर्थः । उज्जागरं प्रफुल्लता, प्रभोदकुसुमजन्मानि कमलानि, प्रसवाशुगः कामः, कूर्दनं केलि:-इति नेयार्थाः। इति वाक्यं नेयार्थम् ।
श्रीकृष्णस्य जनानां निरूपधि विहिता पदाम्भोजे। ____ शमयति सुक्कतं जनयति दुष्कृतमकान्तनिर्मला हि मतिः ॥ ४०
पत्र श्रीकृष्णस्य चरणाम्भोजनिहिता जनानां मतिर्दुष्कृतं शमयति मुक्कतं जनयतीति वक्तव्यं यथास्थितं क्लिष्टम्-इति वाक्य मेव क्लिष्टम् । . नवं वयस्तेऽधिकसौकुमायंता प्रियानुरागामृतसिन्धुरत्वता।
यथोत्तर वृद्धिमती गुणावलिः का ते समाना भवतीह राधे ! ॥ ४१ अत्र 'अधिकसौकुमार्यता' 'प्रियानुराग'त्यादि च विधेयम् । तच्च समासगतत्वेनाविमृष्टम् । तेन 'नवं वयस्ते सुकुमारताऽधिका प्रियस्य च प्रेम नवं नवं बयोति साधु ।
प्रसमासगतत्वेऽपि वाक्याविमृष्टविधेयांशत्व द्रष्टव्यम् । यथासौभाग्य मम पुनरेतदेव कृष्ण ! यत् कान्तागणगणने ममापि लेखः । पत्रायं यदधिक आदरस्त देतन्माहात्मय तव परमुत्तमं लपायाः ॥४२
पत्र 'एतदेवेति विध्यं, नत्वनुवाद्यम्-तत्तु पश्चाविशनाप्यनुवाद्यमेव जातम् । यथा वा-अपाङ्गभङ्गेन धति धुनोते कलेन वेणोश्च हियं लुनोते ।
कुलञ्च शीलञ्च पुनः पुनीते स्पर्शन योऽसौ पुरतः प्रियस्ते ॥४३ पत्र योऽसावित्येतयोः पदयोः पूर्वमनुवाद्यं हितोयन्तु विधेयं, सत्रिकष्टतमत्वेन द्वितीयमेवानुवादवत् प्रतिभासते । तेन 'स्पर्शन यस्ते सखि ! सोऽभ्युपैती'ति वाच्यम् । जन्यनिद्राया उत्थिता या युवतिस्तस्या सखशोभां हरति । समावगतत्वं विनाऽपि वाक्येऽविम्टएविधेयांशत्वं सम्भवतोत्याह-असमासेति। 'एतदेव मौभाग्य मम पुन रित्यन्वये एतदित्यस्य विवक्षितं विधेयत्व न सम्भवति, पञ्चानिदेशात् ; किन्त्वनुवादरूपत्वमेव जातं तस्य, अत: 'सौभाग्य'मित्यस्य विधेयस्याविटछविधेयांशत्वम् 'अनुवाद्यमनुक्के व न विधेयं प्रयोजयेदिति वचनात् (4)। अत्र विधेयान्तरमप्याह-स्पर्शविशेष्यप्रतिपत्ताविति कथञ्चित् समाधेयः। ते ते गुणा इति-एतदर्थ 'विलासचेटाः सखि केशिनाशिम (३३) इत्यादि पो 'अन्तन्ति मर्माणि गुणा घणा.इवे'ति वाक्यं तुलनीयम्।
(4) "किम्बि'न्यादि पाक मुद्रितपुस्तक एवोपलभ्यते ।

Page #417

दशम: किरणः। एवं प्रस्तावतो यत्तदोः सम्बन्धोऽपि विचार्यते । तथाहि यत्र हि प्रक्रान्तासिहानुभूतार्थविषयस्तच्छन्दः तत्र यच्छन्दो नापेक्षितः स्यात् । यथा-वृन्दावने चन्दनवातशोते सचन्द्रिकायां निशि सुन्दरीभिः।
कलिन्दकन्यापुलिनेऽतिरम्ये स रासलास्योत्सवमाततान ॥ ४४
प्रत्र 'स' इति प्रक्रान्तं श्रीकृष्ण मेव प्रस्तोति। 'स रासलास्यं विततान कृष्ण' इति पाठे 'स' इति प्रसिदिमावद्योतकम् ।।
सा कान्तिरकान्तरसायनं दृशां स वाग्विलासः श्रवसा सुधाश्रवः ।
तहीक्षितं प्रेमरसस्य दुर्दिनं कदा पुनमें विषयो भविथति ॥४५ अत्र तच्छब्दोऽनुभूतार्थ:-एवम सिमवर्थे वीसाऽपि दृश्यते ।
ते ते कटाक्षाः स स वाग्विलासस्तत्तत् स्मितं तत्तदसीमधाम ।
ते ते गुणा हन्त समस्तमेव ममाधुना कन्तति मम मम (घ) ॥४६ एवञ्चोत्तरवाक्यस्थी यच्छन्दः पूर्ववाक्यस्थतच्छन्दं प्रति न साकारः । यया-त्रैलोक्य लक्ष्मोमुकुटैकरत्नं श्रीकृष्ण एव प्रणयेन मेव्यः ।।
येन खकीयं पदमादरेण प्रदीयते मुक्त्यधिकं भजाः ॥४७ अनोत्तरपदस्थो यच्छन्दः खाच्छन्दानव शोभते । पूर्ववाक्यस्थो यच्छष्ट उत्तरवाक्यस्थं तच्छदं प्रति सापचः-यथा 'येन स्वकोय'मित्याद्युत्तरमई पूर्वाई यदि भवति तदैव तच्छन्दाकाहा। तेन 'बोलण एव प्रणयात् स सेय' इति चतुर्थ चरण पाव्यम् ।
इयोरनुपादानेऽपि योरथः कचिदवगम्यते । यथाऽस्मद्गुरोःन वादिनिग्रहः कार्यो न शिष्यानुग्रहोऽपि च । उभयायितरूपस्य मनसो युभयं मतम् (घ) ॥
Srinatha-Bhagavatamatadipika-Introduction नेति। प्रतिप्रत्ययमादाया'मलाक'मित्यत्र बहुवचनस्यापि विधेयत्वं ज्ञेयम्। एवं ममापोबनेकवचनस्य। अयमर्थः ममैकस्यापि त्वज्जनमध्ये लेखश्चेत्तदा सखीसहितानामस्माकं बहीनामिदं सौपगम्-अलास्मनिष्ठबहुवचनस्य तथा खनिष्ठेकत्वस्यापि विधान ज्ञेयम्। अधुना माथरविरहेण याला श्रीराधिकाऽह-तत्तत् सौमारहितं घाम प्रभावादि समस्तमेव मर्म मर्म सन्तति। शोके विरक्तिनं दुष्यति। योयत्तदोः। नवादीति-एतच ग्रन्थक्लद्गुरु चरणानां श्रीमहागवतमतनिष्कर्षमाविष्कतकामानां बष्यवाणां श्रीनाथाचायावां सप्रश्रयमात्ममतनिवेदनमिति श्रीभागवतमतदीपिकाख..

Page #418

३2
अलङ्कारकौस्तुभः ः ।
अत्र यो वादी भवति तस्य जिगीषा मे नास्ति, यः शिष्यो भवति तस्मि - अनुग्रहोऽपि नास्ति । किन्तु मन एव उभयायितं तेन तस्यैवोभयं निग्रहानुग्रहौ - इति वाक्यद्दये पूर्ववाकये यत्तदोरभावेऽपि यत्तदर्थं प्रत्यायकत्वम् । तथा 'सा' विति शब्दः स इत्यस्यार्थं नाभिधते । यथा
गुणानां निकष, गुणाना-मुत्पतिभृ मिर्भवती च राधे ! जनस्तृतीयः कथमत्र योग्यो येन द्दयोर्दोत्यमुरौक्रियेत ॥४८ अत्र 'स' इत्यर्थे न असौ-शब्दः, अपि तु प्रकान्त एवार्थे । यद्यपि 'यस्ते प्रियोsat न जहाति पार्श्व' मिति यच्छब्दानन्तरं व्यवहितो. ऽप्यदः शब्दस्तच्छब्दप्रतीतौ समर्थवद्भासते तथापि विना तच्छब्दान्तरं न वाक्यार्थ परिपोषः । तच्छन्दोपादानेनैव स स्यात् । यथा—'यस्त` प्रियोऽसौ स तवैव पार्श्वे' इति ।
यस्त` मनोरत्नहरः सुनेत्रे ! नवोननीलाम्बुद वृन्दकान्तः । राकेन्दु निन्दा करवक्त्र बिम्बो मयाऽयमालोकि वन प्रयान्त्या ॥ ४८
यत्तु (5) कचिदिदम्-शब्दवददः शब्दोऽपि तच्छन्दार्थमभिधत्ते, तत्तु तद्यथा नैकवाक्य स्थम्, उत्तरवाक्यस्थमेव तथा, नतु योऽयं सोऽसाविति यच्छन्दनिकटत्व, तथा सति प्रसिद्धार्थबोधकमेव, यथा यच्छन्द निकटस्थ स्तच्छन्दः or ये पण्डिता स्ते वादिघु निग्रहं शिष्येष्वनुग्रहच्च कुर्वन्ति । एतद् यमेव तेषां साध्यं भवति मम तु तद्द्यं साध्यं न भवति, किन्तु मन्मन एव मम वादि । तथाहि रे मनस्त्वं भगवच्छीकृष्णकीर्त्तनस्मरणादौ तिष्ठ, विषयेषु मदामा तिष्ठति मदाज्ञामनङ्गीकुर्वत् सदा विषयेषु तिष्ठति इत्यतो भगवच्चरणाश्रयणरूपबलेन तन्मनो जित्वा शिष्यं करिष्यामि । पच्चात् भगवन्मधुरनामकीर्त्तनादौ निमज्जनरूपानुग्रहं मनोरूपशिष्य विधास्यामीत्यत ग्राहन वादीति । उभयायितरूपस्य वादिशिष्य स्वरूपस्य मनस उभयं निग्रहानुग्रहौ मतं मम सम्मतम् । मयाऽयमालो कीत्यत 'इदम् ' - शब्दस्तच्छन्दार्थबोधकः, तददः शब्दोऽपीति यदुक्त, तत्तु नैकवाक्यस्थम् अपि तूत्तरवाक्यस्थमेव । यच्छन्द निकटस्यं तच्छब्दस्य प्रसिद्वार्थबोधकत्व उदाहरणमाह । राधामाधवयोर्यत् तत् प्रसिद्ध प्रेम तत् किं वर्णयितुं शक्यम् । कार द्वितीय'तत्' शब्देन सह 'यत्' शब्दस्याकाङ्क्षा, तेनैव 'यत्' पदं निराकाङ्गम् यतः प्रथमं
निबन्धस्योपष्टम्भ स्थितम् । परमसहृदयत्वादिति न प्रत्ययप्रयोगकृत चित्राचा निश्च सुतरां लक्ष्या । परिवृत्तौ मूलनाशसम्भावनेति न कृता तवेच्छा ग्रन्थकृता । देवा इति
(5) ' तत्तु तबथेति' प्रत्यंशदयस्य स्थानभ्रंश: (ख) (ङ) (छ) पुस्तकेषु ।

Page #419

प्रसिद्धार्थमेवाभिधत्ते । तद्यथा
दशमः किरणः ।
×૭૨
राधामाधवयोर्यत्तत् प्रेम क्षेमकरं महत् ।
तत् किं वर्णयितुं शक्यं गिरा देव्याऽपि कर्हिचित् ॥५० 'तत् किमिति पुनस्तच्छब्देनैव निराकाङ्गम् । एवं प्रागुपात्तस्य यच्छन्दस्य वीप्सायामुत्तरवाक्यस्थस्य तच्छब्दस्यापि वीप्सा कर्त्तव्येवेति न नियमः, तदकरणेऽपि दोषाभावात् । यतो वीप्साप्रतिपाद्यं यत् किञ्चिच्छन्दार्थरूपं तदेवोत्तरवाक्यस्यैक तच्छब्देनैव समय ते, उत्तरवाक्य स्थितिसामर्थ्यादेव । यथा - गुणा अपि कापि भवन्ति दोषा दोषा अपि कापि गुणा भवन्ति ।
यो यो गुणस्त े स स तादृगेव दोषस्तु यो यो न च तस्य लेशः ॥ ५१
अन टतोयचरणे द्वयोरपि वीप्सा, चतुर्थ चरणे यच्छष्टस्यैव । उक्तोदाहरणहये प्रामाण्यं यं यं व्यतीयाय पतिंवरा सा विवर्णभाव: स स भूमिपाल:' (Raghu VI. 68 ) इति कालिदासः, 'यद्यत् पापं प्रतिजहि जगवाथ ! 'नम्रस्य तन्म' (Malatimadhava I.) इत्यादि भवभूतिः ।
पदाम्बुजद्दन्द परागवाही सुपावनोऽयं तव मातरिश्वा ।
ललाग हे वैष्णव ! पुण्ययोगात् पूतः कृतार्थश्च कृतोऽस्मि तेन ॥ ५२ अत्र मातरिश्वा ललागेति तव मातरि वा ललागेति विरुद्यमतिकद्दाव्यम् । अथ पदांशेऽप्येते श्रुतिकट्ठादय इति यदुक्त ं तदुदाक्रियते । परमसहृदयत्वात् सर्वभूतप्रियत्वाद्भगवदनुगतत्वात् सर्वदा दुर्लभत्वात् । जगति कति न धन्याः पुण्यदेहा हगन्तैरपि घनमघभाजामप्यवं नाशयन्ति ॥ ५३ 'तत्' पदं प्रसिद्धार्थमेव । तदुभयस्योदाहरणमाह-गुणा इति । कस्यचित्पुरुषस्य पाण्डियादयो गुणा अप्यसत्खङ्गेन दोषा भवन्ति । उक्त हि देवा (घ) चतुर्थस्कन्धे – विद्याऽदिभिः 'त गुणैः घड़भिरसत्तमेतरेः' । एवं खोपुवादिसहितगृह रूपदोषा अपि सत्सग गुणा भवन्ति । उक्त ं हि दशमे (१४१३६ ) ब्रह्मणा - ' तावद्रागादयः स्तेनास्तावत् कारागृहं यहमिति । अत्र तु यो यो गुण: स स ताडगेत्र गुणरूप एव, न कदाचिद्दोषरूपः ।
देथे इति स्यात् । व्यादर्श पुस्तकसङ्कलयितुः प्रमाद एवायं न तु भागवतपुराणेऽसामान्यव्युत्पत्तिमतां टीकाक्लचरणानाम् । तथा च (४।३।१७) देव प्रति भगवतो भवस्य वाक्यम्विद्यातपोवित्तवपुर्वयःकुलैः सतां गुणैः षड्भिरसत्तमेतरैः । स्मृतौ इतार्या तमानदुर्दश: स्तब्धा न पश्यन्ति हि धाम भूयसाम्" इति । व्यसत्तमानामितरैः दोषभूतैरित्यर्थः । त्वात् समासः कथञ्चित् समाधेयः ।

Page #420

अलङ्कारकौस्तुभः ।
अत्र-त्वात्-त्वात्-त्वात्-त्वादिति श्रुतिकटुत्वम् (घ) ।
सत्प्रीतिमत्तां तव किं वदामः सर्वत्र ते कृष्ण ! समैव दृष्टिः । स्वभावरागा न भवन्ति नूनं क्वचिद्विरागाः कचिदूढ़रागाः ॥५४ पदांश मत्तशब्दः चौवार्थेन निहतार्थ: तेन 'प्रोतेः प्रभावं तव किं वदाम' इति पाव्यम् ।
तव तन्वङ्गि ! तरलैरपाङ्गानां तरङ्गकैः ।
पञ्चयोरिषवः पञ्च राधे ! स्युः शतकोटयः || ५५ इति पदांशगतम् । 'अपाङ्गाना 'मिति बहुत्वमनर्थकं तेन 'तव तन्वङ्गि । निकरेस्तरङ्गानामपायो' रिति पाठ्यम् । यथा वा 'दूराद्द्रावयतेऽवगुण्ठनपटं वामाङ्गुली पल्लवेरभ्य मयि सङ्गते करयुगेने 'त्यादि (५म किरणे ८८ लोकः) । अत्र 'पल्लवै'रिति बहुवचनमनर्थकम् । तेन 'लोलाङ्गुलिमुद्रये त्यादि पाठ्यम् ।
विजेयः कामसमरे राधया माधवो मुदा । सखीमण्डलमध्ये ऽपि प्रजगल्भे न तत्रपे ॥ ५७
पत्र 'विजित' इति क्त प्रत्यये वाच्य' 'विजेय' इति ख्यत्-प्रत्ययोऽवाचकाः । तेम 'जितोऽपि सारसंग्राम' इति पाठ्यम् ।
शिरीषपुष्पादपि पेलवं वपुर्धुनोति यस्याः शयनेऽपि कौसुमे । प्रादर्शच्छ्राससमीरणादपि मन्त्रायतीदं सहते तथा व्यथाम् ॥ ५८ चत्र 'पैलव' मित्यनोलं व्रीड़ाजनक, तेन 'कोमल' मिति पाठ्यम् । व्यशोभयत्रैव वीच्श्वः । एवं यो यो दोषस्तस्य त्वयि ले ग्रोऽपि नास्ति - - यच्छन्द एव वीप्सा, न तु तत्पदे ।
सदिति - सर्वत्रासनेषु कंसादिष्वपि मोक्षदायकत्वात् समैव तत्र कृपामयी दृष्टिः । जगदर्त्तिनो जनास्तु सर्वत्र स्वभावसिद्धानुरागविशिष्टा न भवन्ति किन्तु कचिह्न षिषु विरागाः कचिदनुकूलेषु जनेषूदरागा भवन्ति । कामक्रीड़ाप्रचुरे जलयुद्ध होलिकोत्सवा दौ राघया विजेयः विजितोऽपि माधवोऽहमेव जितवानिति मिथ्या प्रगल्भे, नतु aad | दिविष्ठानामिति पदांशे विष्ठ ेति निर्देशादश्लीलम् । एवं पूयते इत्यादौ पूय दिविष्ठानामिति - एवं पूयत इति च - एतच गोर्वाणवाण्या पूर्वतर वैशिष्टय विलखितात् स्थितिमदिति न नित्यताऽस्य स्वीकाय्या, परं 'कुरु रचि' मित्यादि प्राचीनतरग्रन्थकारादिदर्शितेषु स्थले विव कृत्रिमतया विच्छित्तिहानिकर मित्य नित्यदोषास्पदम् । दोषायां नित्यानित्यत्वत्ययस्याः ध्वनिप्रस्थानाचायैः पूर्वेर्विशदं व्यवस्थापितेति सेवात्र प्रमाणम् । पूर्वैनेयार्थ

Page #421

. दशमः किरणः ।।
३७५ दिविष्ठानां क्लेशकराः शतशो दितिनन्दनाः ।
हता होकेन हरिणा हरिणा हरिणा इव ॥ ५८ अत्र 'दिविष्ठा' इति पदांश जुगुप्साऽश्लोलं, 'देवताना मिति पाव्यम्-एवं . 'पूयते' 'पभिप्रेतादिशब्दाश्च ।
- मृगाक्षीणां कामरणे निश्चेष्टानां वपुः स्पृशन् ।
दक्षिणोऽयं जगत्प्राणः प्रणयी समपद्यत ॥ १२ पत्र 'मरण' इति पदांशेऽमङ्गलानीलं, तेन गोपिकानां रतिरणे निःष्य न्दाना'मिति पाठ्यम् ।
नीलामहारो हरिणीदृशां वत्सरुहोपरि।
सरोजकोरकगतो भृङ्गसक दवाबभौ ॥ ६३ पत्र 'वत्स'शब्देन वक्षो लक्ष्यते-तच नेयायें पदांशगतमेव । तेन 'वक्षोरुहोपरी'ति वाच्यम् । यद्यपि पूर्वपदपरिवत्तिसहमुत्तरपदपरिवत्ति सहमुभयपदपरिवत्तिसहञ्चेति प्रागेवोक्तं तथापि तेषां यथाप्रसिद्धि परित्तिः कार्या। सा तु महाकविप्रयोगतः सहृदयहृदयादूषणाञ्च समुचिता भवति । नहि सर्वान्येकपयायोक्तानि पदानि परिवत्तिक्षमाणि। यद्यप्ययमप्रयुक्त एव दोषस्तथापि पूर्वनैर्यार्थतयाऽयं भेदो लिखित इति लिखितम् (ध)।
अथ वाक्येऽन्येऽपि दोषाः सन्तीति तानाह.. प्रतिलोमाक्षरमाहतनष्टविसर्गञ्च संहिताहीनम् ।
हतबत्तं होनाधिककथितपदप्रस्खलत्प्रकर्षञ्च ॥ इतरेतदंशेऽशीलम् ।
अथ द्वितीयकिरणे दोषरहित्र शब्दानांमेव विविधा परित्तिः कृता। अब तु अतिकदादिदोषविशियानां पदानां प्रयोग एवानुचितः, कुतस्तेषां परिवत्तिसम्भावनाऽपीबाहयद्यपीति। नहीति-एकपर्यायोक्तानां सघां. पदानां मध्ये यानि दुष्टानि पदानि तानि न परिवृत्तिक्षमाणि। ननु यद्यपि नेयार्थस्य स्वतन्त्रदोषत्वं न सम्भवति, ग्रंप्रयुक्तत्वदोषस्य लक्षण एव तस्यान्तर्भावसभावात्, तथापि पूरयं खतन्त्रतया लिखितः, तदभिप्रायेण मयाऽपि लिखितमित्याह-याप्ययमिति ।
तयेति-वस्तुतस्तु वैशद्यार्थमेव संज्ञाप्रपञ्चकल्पना। भेदे स्फुटतरे नामान्तरसचित, पादायसिहमार्गत्यागे लाघवं स्यादिति कृतो निवेशः।

Page #422

३७६
अलङ्कारकौस्तुभः ।
I
समाप्तपुनरुपात्तं नभ्यन्मतयोगसङ्घौर्णे | अर्द्धान्तरैक वाच कमनभिहितार्थं प्रसिद्धिधृतमपि च ॥ अपदस्थ पदसमासं गर्भितभग्नक्रमाक्रमाण्यपि च । अमतपरार्थञ्चेति ज्ञेयं दोषान्वितं वाक्यम् (ङ) ॥ ३४४काएवमेकविंशतिदोषाः । प्रतिलोमाचरमुक्तरसानुगुणवर्णप्रतिकूलवर्णम् । पुष्प को दण्ड क ण्डल प्रकाण्डभुजमण्डलम् ।
कम्बुकण्ठि ! समुत्कण्ठ कण्ठेऽकुण्ठा हरिं कुरु ॥ ६४
अत्र शृङ्गारे प्रतिकूलवर्णा : - एते तु वीररौद्रादावनुकूलाः । एवं वीररौद्रादो माधुर्य्यव्यञ्जका वर्षाः प्रतिकूला इति बोद्धव्यम् । पाहत उत्व प्राप्तो विसर्गों यत्र यथा
श्यामोऽभिरामो रमणो मदनो मोदनो हरिः । मनोविनोदनो भाति सततं गोपसुभ्रुवम् ॥ ६५. मष्टो लुतो विसर्गों यत्र यथा
स इत इत एहि देहि वात्रं शशिमुखि ! नापसर प्रसीद कृष्ण ! यमपि भवताद्भवत्प्रसादान्मनसि गतव्यथ उत्क उन्मदश्च ॥६६ पत्त्राद्ययोलुप्ता विसर्गाः ।
यथा-
संहिता सन्धिस्तया होनं विसन्धिरित्यर्थः । विवक्षितश्च सन्धिर्भवतीति वाक्यबात् कृतो विसन्धिः, स सक्कदपि दोषावहः, प्रगृह्यादिहेतुकश्चेदसकदेव । संहितायां होनमित्यर्थे संहितायां दुःश्रवमश्लीलञ्च इति त्रिविधोऽयं दोषः । क्रमेणोदाहरणानि -
तवैतद्ददनं इन्दुनिन्दकं पङ्कजेचणे !
सकलङ्की निष्कलङ्के कथमस्मिन्न लज्जताम् ॥ ६०
पत्र 'चन्द्र निन्दक' मिति पाठ्यम् ।
कलङ्गिनश्चन्द्रमसः सुभ्वाननमिदन्तव ।
afi faraपि प्रायो निष्कलङ्कमितोर्य्यते ॥ ६८ ।
संहिताद्दीनमिति - सप्तमीतत्पुरुषे खार्थे कृते हीन शब्दस्य निकृष्टार्थत्वाद : श्रवादिदोषदयमुक्त, तृतीयतत्पुरुषे कृते संहितया रहितमित्यर्थेन विसन्धिरित्येको दोष:, मिलित्वा
(ङ) दोषान्वितं वाक्यमिति - व्यत्रापि मम्मटादिमतमनुसृत्य गणना । विवचातः सन्धिभवतीति — तच्च गद्यप्रबन्ध े कथमपि सङ्घटते इति न त्वन्यत्र । यदाहु: - सहितैकपदे

Page #423

दशमः किरणः । अत्र 'सुन्ने ति दुःश्रवम्-तेन ‘राधे ! मुख मिति पाव्यम् ।
अलण्डमरुडाम्ब व्यं तव मध्ये विराजिनि (ड) !
सहरस्य करना ह्यः करमाद्यमिदं हर: ५० पत्र 'लण्ड' शब्दोऽश्लील-तेन 'वृथा डमरुडाम्बर्य मिति पाव्यम् ।
तहतं छन्दोगतवैरूप्य गुरौ लघुत्वम् । यथाशशिमुखि ! सखि ! राधिकऽधिकोऽसि गुणविभवेन समस्त सुन्दरीभ्यः । त्वयि निहितमना मनागपि श्रीव्रजपतिसूनुरुपैति नान्यपालम् ॥७०
पत्र ‘पादान्तो लघुगुरुर्वेति' वाक्यबलात् कतो लघुवर्णन्यासो हतत्तता व्यनक्ति । तत्तु द्वितीयपादान्ते शोभते न चतुर्थपादान्ते, बधशैथिल्यात् । प्रथमतृतीयपादान्ते तु नैव (ङ) । एवमायासु च गणलता विरुषता (९) ।.यथा
गोकुलललनामण्डलरतिरणपाण्डित्यमुग्धमधुरत्रीः ।
श्रीव्रजराजकुमारी रामविलास कुमारयति ॥ ७१ पत्र हितोयटतीयगणी सकारभकारी विरुद्यौ। तेन 'बजललनामणिमालारती'त्यादि पाठ्यम् । एवं रसाननुगुणवृत्तञ्च तकृत्तम् । पूज्झटिकादि शृङ्गारकरुणादी विरुद्धं, हास्यशान्तादौ न (च)। शृङ्गार यथा
हे सखि ! मा कुरु मानमखवं मान: सौख्यं असति हि सर्वम् । कुरु सानन्दं हृदयममन्द रसभरकन्दं भज गोविन्दम् ॥७२ होनपदं यथा-कंमलमुखि ! विचित्रस्यावधिः कोऽपि दृष्ट
स्तरणिहिटतीरोपान्तमद्य प्रयान्त्या (च)। पत्र 'मय'ति हीनं पदम्। तेन 'तरणिहिटतीरं हन्त यानया मयाइयेति पाव्यम् । विविधो दोषः। हरिणाक्षीलक्षाणां स्तनोपरि हाराणां बटनपटिम्बा एवं तदुपरिशाटी. पाटनेन च प्रौदपः श्रीकृषो निर्दयं यथा स्यात्तथा पथि गये मिथ्याघहाधिपत्यं नित्या नित्या धातूपसर्गयोः। श्लोकेष्वपि तथा नित्या सैवान्यन्न विभावये"ति। पादान्तो लघर्गति-अत्र लौकिकच्छन्दःशास्त्र विदां सम्प्रदायेन हितोयचतुर्थपादान्तलधोरेव तथा यवहारः। चतुर्थ पादान्ते यदालङ्कारिकनिबन्धघु कुवचिदस्य प्रतिषेधो निदर्शितखन रचनागत शैथिल्य न्तदुत्यमेव हेतुः । 'अन्यास्ता गुणरने' त्यादौ यदन्यैर्दर्शितं तबापि तावदेवं नियामकं विधानम् । प्रथमटतोयपादान्तबम्ब के गुरुत्व यवस्था वसन्ततिलकादिदीर्घच्छन्दा

Page #424

३०८
अलङ्कारकौस्तुभः । अधिकपदं यथा-नवजलधरधामा श्यामलोऽयं किशोर: (च) इत्यत्र 'नवजलधरधाम'त्यनेनैव सिद्दे 'श्यामल' इत्यधिकम् । तेन 'नवकुवलयधामण्यामलोऽय' मिति पाठ्यम् ।
कथितपदं यथा-कलयति जलकेलि मत्तमातङ्गकलिः (च) ॥ ७३ पत्र केलि केलिरिति कथितं पदम् ।।
प्रस्खलत्प्रकषं पतत्प्रकर्षमित्यर्थः । यथाहरि हरि हरिणाक्षीलक्षवक्षोजहारवटनपटिमगाटोपाटनप्रोढ़दर्पः । अयमदयमुदारोऽलोकघट्टाधिपत्यं कथयति पथि गव्ये दा नलीलां दधानः ॥७७
अत्र पूर्वादादुत्तराई पतन व प्रकर्षः। अत्र समाप्तपुनरातञ्च । 'कथयति पथि गये' इत्यनेनैवाकावासमाप्त: 'दामलीलां दधान' इति पुनरात्तम् । तेनोत्तराई पूर्वाडौँ कत्य पाठ्य म्, तथा सति दोषयहानिः । नश्यन्मतयोगोऽसम्मतो योगो यत्र, अभवन्मत योग इत्यर्थः । यथा
यस्थाज्ञा विधिमौलिमाल्यमधुपी, यं सेवते शङ्करो, यस्मिन् सर्वमिदं चराचरगुरो कृष्ण, त्रिलोको यतः । येनाकारि समस्तदानववधूवैधव्य,मुर्वोभरं
यो जह, बलिमर्पयन्ति विबुधा यस्मै, स पायाज्जगत् ॥१४ पत्र 'कृष्ण' इति पदं विशेष्यं प्रथमान्तं यदि स्यात्तदा मतयोगो भवतियच्छन्दैब्रिद्दिष्टस्य तच्छन्दार्थस्य कृष्णपदस्य यच्छन्दार्थ एव प्रवेशेऽभवन्मतकरोति । अत्र पूर्वार्द्ध यथा कोमलसमस्तपदं तथोत्तराद्ध न, अत: पतत्प्रकचंदोषः । जीवनेनेति-त्वदर्शनजनितज्वालया जीवनोऽत्यन्त कटरभूदित्यर्थ: (5a)। एवं ताइशकटुतया खेव प्रचलितुमईति न तन्नाक्षरोपजातिपभृतिष्विति बहवः। परं भावन्ति रत्नानि महौषधीच एथपदिष्टा'मित्यादिषु बहुतरेषु कालिदासादिकविभिरस्य मर्यादा न साधु रवितेति प्रतिभाति। · अतएव लक्ष्य लक्षणसङ्गत्या तत्रापि वैकल्पिकत्वविधानं सारवदित्यभियुक्ताः। गणकृत-विरुङ्घतेति-एवमत्र प्राचामायासु कचिद्विधिभङ्गः, अर्वाचान्तु बहुवेति मन्त यम् । विराजिनीति-विलासिनीत्यर्थ कराहटम् । (च) हास्य शान्तादौ नेति-त्तवादियु हास्यपरास्वन्योक्तिषु च तथा संस्था । झटिकादीति -यादिपदेन दोधकच्छ दसो ग्रहणं ज्ञेयम् । टङ्गारकरुणादीति-वस्तुतस्तु सुकवीनां तथा रचनाया एवाभावः । दिगुदर्श नमेतत् । सुवृत्ततित्तल कादिप्राचीनतरनिबन्ध मन्दारमरन्दा.
(sa) पवीत्सरव च टीकाको 'जीवन'शब्दस्य पुलिङ्गप्रयोगः प्रामादिक एवैति जेयम ।

Page #425

दशमः किरणः |
2
योग: । तेन 'यस्याज्ञा विधिमौलिमाल्यमधुपी, यं सेवते शङ्खरो येनाकारि समस्त दानववधू वैधव्य, मुर्वीभरम् । यो जई, बलिमर्पयन्ति विबुधा यस्मै, त्रिलोकt यतो यस्मिन् सर्वमिदं चराचर, मसौ कृष्णः, स पायाज्जगत् ॥ ' इति वरम् । तथापि विभक्ताक्रम दोषः, तेन
'यो भक्तैव वशीभवेत्, पशुपतियं सेवते, येन भू-र्निर्मारा, बलिमर्पयन्ति विबुधा यस्मै, त्रिलोकी यतः । यस्याज्ञा विधिमौलिमाल्यमधुपी, यस्मिन् समस्तं जगत् सोऽयं गोपवधूविलास रसिकः कृष्णोऽस्तु वः श्रेयसे ॥' इति शतम् । यथा वा मुच्चति त्वयि दृशो: पदवीं मे येन येन शृणु यद्यदवाप्तम् ।
जीवनेन कटुता, मरणेन प्रार्थ्यता, प्रियतया परिवादः ॥ ७५
अत्र णिति क्रियायाः कर्मापेचित्वे जीवनादेः सर्वस्य कर्मत्वे द्वितीयाऽन्तत्व' मतम् । वाक्यार्थकर्मत्व जीवनादेः प्रथमान्तत्वमेव मतम् । तदुभयाभावेऽभवन्मतयोग इति केचित् । वस्तुतस्तु 'येन येन यद्यदवाप्तम् तच्छ्रुखि' त्यनेनैव वाक्यार्थश्वरितार्थः, पश्चा' ज्जीवनेन कटुताऽवाप्ते' त्यादिना लिङ्गत्र्यत्ययेनान्वयेन नोक्तदोषः । श्रवाप्तमित्यत्र अवापीति चेत् क्रियते, तदा सुतरां न दोषः । यथा वा
स्वाभिरूप्यकमलाकरजाते पङ्कजे इव सह भ्रमराभ्याम् । निःसरत्तरक्कपामकरन्दे माधवस्य नयने रुरुचाते ॥७६
अत्र खशब्दो माधवे विवचितः । स तु वाक्यमर्य्यादया कर्त्तृगतत्वेन प्रतिभासमानो नयनम्भ्रमरगत एव जात:, तेन 'श्राभिरूप्येत्य ेव शक्षम् । सङ्कीर्णं यथा—
असहिष्णुत्वेनाधुना मम मरणं भवत्विति जोवनकर्तृकप्रार्थयता मरयेन प्राप्ता । तथा कान्तस्यादर्शनेऽपि या जोवति तस्याः प्रेमायं धिगिति परिवादं प्रेमा प्राप्येत्यर्थः । दितीया - तत्वमिति - कटुता प्राप्त जीवनमित्येव सम्मतं भवति । प्रथमान्तत्वमिति - जीवनः कटुत प्राप्त (Sa) इति श्वखित्यपेचितो भवति । तदुभयाभावे कर्मत्वप्रथमान्तत्वाभावे सति । स्फटिकवत् परकीयरूपग्रहण समर्थोऽभिरूपशब्दार्थः । खाभिरूप्येति – ख कृष्णस्तत्खरूपो य आभिरूप्य सरोवरस्तव जाते तारास्थानीयस्त्र मर विशिष्टे पङ्कजे द्रव कृष्णस्य नयने । व्यत्रेति—चैत्रः स्वपुत्रं पश्यतीतिवत् सर्वत्र खशब्दः प्रथमान्तपदार्थ वाची । काम तु प्रथमान्तपदार्थो भ्रमर विशिष्टे नयने एव, तो दोष: (6) ।
दार्वाचीनग्रन्थेषु चास्य विस्तरो लक्ष्यः । कमलमुखौति-च्छा वेकेनैव श्लोकेन हीनाधिककथितपदत्वदोषाणां लचणम् । कलाऽणुकच्चेति-नात्राणुकपदेन दार्शनिकपरिभाषादि
(6) 'नयने तव कुतो दोष' इत्यस्फुट: पाठ: (ङ) पुस्तकें |

Page #426

अलङ्कारकौस्तुभः ।
मा कुरु मानिनि ! कृष्ण पदगतमुत्थाप्य विषमविषतीक्ष्यम् ।
पालिङ्ग भुवनमङ्गलमङ्गलमन्तर्मलं मानम् ॥ ७७
wa वाक्यद्दयस्थपदानि व्यत्ययेन वाक्यद्दयान्तर्गतानि । एकवाक्यगतपदानामन्योन्यसङ्गुलत्वेन तु क्लिष्टमिति भेदः ।
कवाचकं यथा
-३८०
किमिन्दुः, किं सरसिजं, किमास्यं, ललिताङ्गि ! किम् । खच्चनौ, किं स्मरशरौ राधे!, किं लोचने तव ॥ ७८ पत्रोत्तरास्यैकं 'कि' मिति वाचकं पूर्वार्द्धन्ते ।
पदान्तपतितं राधे ! पश्य कृष्ण रुषं त्यज ।
तन्मम श्रूयतां वाणी गाढ़ो मानः परं विषम् ॥ ७९
दिख इति तथा ।
पत्र तच्छब्दः पूर्वार्डवाक्यस्थ :- तत् तस्मादुषन्त्यजेत्यर्थः । स तूतरा - अनभिडितवाचं यथाकासो हरिर्मम मनोरथदूरवर्ती,
काहं, न मे गुणलवो, न कलाऽणुकश्च (च) । किं दूति ! दूनयसि मां त्वमलीकयैव
वाचा, विचारय कथं स वशो मम स्यात् ॥८० va मनोरथस्यापि दूरवर्ती, गुणस्यापि लवः, इत्यवयवाच्यमनभिहितम् ।
कलाया अप्यणुक
रणितादि नूपुरादिषु विहगादिषु कूजितादीनि । स्तनितादि च जलदादी भेय्यादिषु भाङ्गतादीनि || मथितादीनि च मुरते वादि भेकादिषु प्रसिद्धिरियम् । अस्या विपर्य्यये स्यात् प्रसिद्धिहतदूषणं वाक्ये ॥ ३४५ का -
ननु कथं सङ्कीर्णस्य स्वतन्त्रदोषत्वमुक्त क्लिष्टदोष एव तस्यान्तर्मासम्भवात् इत्यत शाह – एकेति । क्लिष्टस्थल एकवाक्यगतानां पदानां क्ल शेनान्वये दोषः व्यत तु वाक्य दय• प्रसिद्धाकाणु का शुकादीनां स्मरणम् । व्यविम्टष्टविधयांशत्वं लक्ष्य पूर्वत्र न कुत्रचित् वाक्यस्य काऽप्याकाङ्क्षाजनिता बाधा वरवत्ति, उत्तरत्र तु साऽस्य देति रहस्यम् । सङ्गीतकविरचनामिति - 'स्त्रीयां सङ्गीतविधिमादित्ये ' याचार्य्यदण्डि प्रदर्शितोदाहरण इवात्रापि

Page #427

दशमः किरणः ।
यथा - धिनोति राधे ! मश्चित्तं मणिमञ्जीरयोस्तव ।
रवो नवघनस्येव सन्तप्तानां श्रुतिद्दयम् ॥ ८१ पत्र 'रव' शब्दो वचननिष्ठ एव । अपदस्थमस्थानस्थं पदं यथाविवाहवेषेण तदा मुरारिर्बभूव या श्रीः कवयन्तु के ताम् । 'सपनभावादिव साभ्यसूया सरखती कापि न तां व्यनक्ति ॥ ८२ अत्र' 'तो न व्यक्ती 'ति स्थानस्थितत्वं, तदभावे तथा । तेन 'वाण्येव तो कापि च न व्यक्ती 'ति वाच्यम् । यदि सत्रिकर्ष एव स्थाने वैजात्यं तदैव दोषः, न तु विप्रकर्षे च । यथा- 'वाणी न कुत्रापि च तां व्यनक्तो' ति वाच्यम् । प्रकाशितविरुद्धं यथा - ' न मे वाणी वृन्दावनरमथलीलामृत प्रदे निमग्नाऽप्युत्थातुं प्रभवति कथं या तु परित' इत्यादि (च) | यन्तु 'स्रजं न काचि' दिति (Kiratarjuniya VIII. 37 ) तत्र न काचिन्नही अपितु सर्वेव जहाविति विरुद्धार्थजननम् ।
1
3
अस्थानस्थसमासं यथा
किं लूमेन घनावलौं विधुनुषे, किं रे क्षुरक्षोदनैः
क्ष्मां शुभासि, विमुद्यतां निजमहः कण्डूः समासाद्य माम् । नोट करध्वानप्रतिध्वानित
दोस्त क्ष्माभृत्कन्दरवृन्दमध्यमयते गोष्ठादरिष्टं हरिः ॥ ८३
अत्र क्रुद्धस्य भगवत उक्तौ न समास:, अक्रुद्दस्य वनन्तरस्योक्तौ स इति तथा । तेन 'किं लाङ्गूलविघट्टनचतघनव्यूहं खुरचोदन- क्षुभ्यत् क्ष्मातटमुक्षगतानां पदानां व्यतिक्रमेयान्वये दोष इति भेदो शेयः । सपत्नभावात् शत्रुभावात् यदि सरखती तां कुत्रापि न व्यक्तीचकार तदा पण्डितानां कुतस्तदर्थने सामर्थ्यमिति भावः । यत्त्विति यतः शिरच्चालनन माऽभावरूपार्थो न जातः, व्यपि त्वभावविह्नार्थस्य भावरूपार्थस्योत्पत्तिः । श्रीकृष्ण ग्रह- लुमेन लाङ्गूलेन किं मेघश्रेणी कम्पयसि १ निजतेजसः कण्डूया विनुद्यतां दूरीक्रियताम् । इत्थमनेन प्रकारेण वामहस्तेन दक्षिणहस्तस्य चट्टनेन चालनेन जातो य उद्भटकरध्वानस्तेन प्रतिध्वानिता गोवर्द्धन.
१८१
यतिच्केशच्छन्दोभङ्गदोषो दुर्मघ इति विभायम् । न मे वाणीति- काचिदीणामित्यादि - पत्ययमानन्दवृन्दावन का अस्थितं किशोरस्य श्रीकृष्णस्य लोलामाहात्मा प्रकटन पर मियाकरः - 1 हरे: लपेति लोक उत्तरार्द्ध न पूरितमत्र । एवमुत्तरत्र ६७तमे श्लोके ।

Page #428

३८२
अलङ्कारकौस्तुभः । लक्षयुगपत्सं रावमभ्येषि रे' इत्यादि स्यात्तदा न दोषः ।
गर्भितं प्रकृतवाक्येऽप्रकृतवाक्यस्य गर्भस्थितिः । यथाझझाऽनिलमिव लवलीप्रणयलता न सहते दीर्घाम् । प्रतिघां, प्रियसखि ! तत्वं वदामि तव, माऽतिकोपिनी भूयाः ॥ ८४
पत्र 'तत्त्व वदामि तवेति वाक्यान्तरं गर्भितम्-प्रतः 'प्रतिघां मानिनि ! राधे ! तेन त्वं माऽतिकोपिनी भूया' इति साधु ।
भम्नक्रमो भग्नप्रक्रम इत्यर्थः स च कारक-वचन-पर्यायादि-क्रमभङ्गादित्वेन बहुधा भवति। यथा
काचिदीणां मुरजमपरा काऽपि वंशौं दधाना काश्चित्तालं करकिशलये तालधारित्वमाप्ताः । चक्रः सङ्गीतकविरचनां (च) रासमध्ये कयाचि.
हानं नानाखरपरिमलं मोदमुच्चैविने ॥ ८५ अत्र 'कयाचिदिति कारक क्रमभङ्गः, 'काश्चिदिति वचनक्रमभङ्गःतेन 'काश्चिदिति स्थान 'काचिदि त्येव पाव्यम्, 'पाप्ता' इत्यत्र विसर्गाभावश्च, 'चक्र'रित्यत्र 'चके' इति च । 'कयाचिदि' त्यत्र 'रासमासाद्य काचि-गानं मानाखरपरिमलामोदमाविश्वका ति पाठ्यम् । पायक्रमभङ्गो यथा
हर: कपा काऽपि समुज्जिहीते, मुकुन्दभक्तेषु न चापरेषु (च) । ८६ अत्र पयायक्रमभङ्गः। तेन 'हरिप्रियेष्वेव न चापरेष्विति वाच्यम् । इदं ये प्राचीना देवतादिविषये रसं न मन्यन्ते तेषां मतानुरोधेन लिखितम् । ते तु सत्यं व्याहरन्ति श्रीभगवन्तं विनाऽन्येषां नामान्तराभावाझेदप्रतीतिः स्थादेव, तत्तत्रामा प्रसिदस्य श्रीभगवतस्तु नामान्तराख्यानन पायक्रमभङ्गदोषः, तस्य नानामनन्तत्वात्। अत्र तु सुतरां न दोषः, हरिमुकुन्दयोर्भेदकन्दरसमूहाना गर्भा यत्र तथा स्यात्तथाऽरिशासुरंगोष्ठादयते प्राप्नोति । वक्रन्तरस्य वर्णनकर्तुजैनस्योक्तौ। स समासः। तेनेति-उपलक्षस्य मत्तषसमूहस्येव यो युगपत संरावोऽतिघोरशब्दो यत्र तथा स्यात्तथाऽभ्यघि अभिमुखं गछसि। . रेरिति-हरिभक्तस्वित्येव पर्यायक्रमः। 'सकुन्दभक्त पिति पदेन तस्य भङ्गो शेयः। बन कथितस्य परि' पदस्य पुनः कथनात या पौनरत्याशा माऽप्यन न कायंत्याहतथा चेति।

Page #429

दशमः किरणः ।
३८१ प्रतीतेरभावात (7) । पत्र कथितपदाशवाऽपि न कार्या। तथा चविषादे विस्मये हर्षे कोपे दैन्येऽवधारणे । उद्देश्यप्रतिनिईश्यविषये च प्रसादने । पानुक्रम्यादिके चापि पौनरुत्यौं न दुष्यति ॥ ३४५ (क) का
पत्रोद्देश्यप्रतिनिर्दैश्यविषयतैव । यथा-न भजति तपसा क्लमः लमत्वं विषयभवं न सुखं सुखत्वमेति ।
विषमपि च विषस्य नाशकं स्यावहि सदृशे सदृश त्वमेव नित्यम् ॥८७ इत्यादी पौनरुत्य तच्छन्देन वा निर्देशो गुणः । पादिशब्दादर्थान्तरसंक्रमितेऽपि। यथा-'फलमपि फलं माकन्दाना'मित्यादि (श्यकिरणे १मश्लोकः)। यत्र तु प्रारम्भ एव क्रमो नास्ति, तत्र भम्न कमो नास्ति । यथा- आलिङ्गन् बाहुदायास्तनु,मनुरमयवर्मदां, तुगभट्रां
चुम्बन, भद्रां विकर्षन्, निरवधिसरसो देविकाया रसेन । वानत्याः कलिलुबो, मुखनिकटमिलञ्चन्द्रभागोऽयमुच्चैः ।
कावेरीवारिखेला कलयति रमणीमण्डले कणसिन्धुः ॥८८ एवमन्यदप्यूधम् । न विद्यते कामो यत्र तदक्रमम् । यथा
इह मयि सुख निद्रामाप्ते कया मम चोरिता
मणिमुरलिकाहारः कण्ठात् स चाधिकदुर्लभः । उद्देश्यप्रतिनिदशस्योदाहरणान्तरमाह-यथेति। तपसा करणेग जातो यः समः । दु:खं तस्य वैषयिकदुःखसशत्वेऽपि न दुःखत्वम्। एवं विषयबन्यसुखस्य पारमार्थिकसखसशत्वेऽपि न तस्य सुखत्वम्। तथाविघदुःखननकत्वेन हेष्यमपि कदादियामरस्य नाशकमपि भवति, अतः सदा देष्यमपि न भवति ।
आलिङ्गनिति-रमखोमण्डले श्रीकृष्णरूपः सिन्धुः कावेरीवारिखेला करोति-कावेरी स्थानदीभेदे हरिद्रापण्ययोषितो.'। अत्र कृष्णपक्षे हरिद्रा, सिन्धुपचे नदी। किं कुर्वनियाकासायामाह-बाहुं ददातीति बाहुदा गोपो, पञ्चे बाहुदा नदी। नर्मदेवाइयो गोपौविशेषाः, पक्षे प्रसिहनाः। दियतीति देविका प्रेयसी तस्याः दङ्गाररसेन सरमः, पक्षे देविका नदीविशेषस्तस्या रसेन जलेन। वामती प्रकृष्टवचोयुक्ता काचिह्नोपी, पचे वामती नदी। चन्द्रभागा काचिहोपी, पचे चन्द्रभागा नदी। पत्यः कुञ्जमध्ये गान्ववरीया विवाहक: श्रीकृष्णस्य निगदितं श्रुत्वा मा कात्यायनीवतपरा नन्दन जकमारिका।
(7) 'दमित्यादि: 'भावाहित्यन्तः सन्दर्भो मुद्रितपुस्तके नाति सच सन्दर्भष्टोकावताऽप्युपेचित हवाभाति। कैनापि प्रचितोऽयं स्थान।

Page #430

१८४
अलबारकौस्तुभः।
निगदितमिति श्रुत्वा पत्युर्विहस्य विहस्य सा।
निभृतनिभृतञ्चेलाञ्चल्या मुखेन्दुमपावणोत् ॥ ८८ पत्र 'हारश्चायं मणीन्द्र कुलोज्वल' इति चकारस्थितौ क्रमः, अन्यथाऽक्रमः। एवम् 'इति निगदितं श्रुत्वे ति क्रमः-तदन्यथाऽक्रमः । अस्थानस्थपदादवायं भेदः-तत्त तयाभूतमन्यन्वयबोध झटिति करोत्येव, इदन्तु न तथा । अमतो विरुद्धः परार्थः परस्य रसस्याओं यत्र तदमतपरार्थम् । यथा
हरिपरिचयाबीवी मोक्षं गता, गतबन्धनश्चिकुरनिकरो, हारश्वायं गुणेन वियोजितः । दशनवसनं (छ) निर्लेपत्वं जगाम मृगौशां
सुरतरभसो जानाभ्यासादतीव विशिष्यते ॥ ८० अत्र परार्थः शान्तरसः शृङ्गाररसे विरुद्ध इत्यमतपरार्थम् (छ)-तेन 'दह (8( विहरणे नीवी'त्यादि पठित्वा चतुर्थचरणे 'घनरसमयीभावः कामोत्सवस्तु समोऽभवदिति पाठ्यम् । .
हरिपरिचयादिति-प्रीया स्य निविड़संयोगानीयादीनां मोक्षपदवी प्राप्तत्वे पति प्रकटितो य: सरतस ब ध्यान दस मुद्रालस्य परमाणुरपि जानाभ्यासजन्यमहानन्दे नास्ति। एतदेवाह -सुरतरभम इति। तथा च भक्तिरसाम्ट सिन्धुध तपुराण वचनम्-'ब्रह्मानन्दो भवेदेष चेत् परागुणोक्तः। नैति भक्ति सुधाऽम्भोधे: परमाणु तुलामपि ।' घनमयीभावः सान्द्रानन्दमयीभावः-तथा च कामक्रीडाजन्य सान्द्रानन्दः कामक्रीड़ा च अनयोः साम्यन्तु यथा कारणं तथैव कार्य स्योत्पत्तिरित्याकारानुरूप त्वमेवेति ज्ञेयम्। . (छ) दशतवसनमिति-दन्त छदशब्दवत् परिवत्तिस होभयावयवघटितोऽधरबोधकः शब्द इति शेयम्। अत्र समुदयवाक्यार्थ विमर्श निरागोऽधर' इति विदग्धनारीललितलपितं मूलभूतं स्यात् । परार्थः शान्तरसः टङ्काररसे विरुद्ध इति-रसविरोधचर्चायां न सर्वरमा इतररसैः सहाश्रयै क्येन विधयेक्ये न वा स्थाएं प्रभवन्ति यथा शान्तरसः नघाद्य भिधान यतिरिक्तख्यले घटङ्गाररसेन विरुध्यते। एष एव मार्ग: प्राचीनेरानन्दवहनादिभिनयमतप्रवर्तकः 'क्षिप्तो हस्तावलम्ब' इत्यादि सन्दर्भसमाकलनेन ध्वन्यालोके सिद्धान्तितो जिज्ञासुभिस्तत एव समाकलनीयः। सच्चिदानन्दघनस्याखण्डस्य रसस्यैक्यकलनायां नास्ति पारमार्थिको विरोध इति हि तत्त्वशां दर्शनम्। नवं शौकरमासादो ति -अत्रापि न वंशोकरम आसाद्य नवंशीकरमासाद्येति विधा पदभङ्गः सम्भवौति शेयम् । एषु नेयार्थता निहतार्थता वा न दोषायेति विदुषां सस्थित: सिद्धान्तः । - (8) 'हरिविहरणे' इति निकृष्टतरः पाठो मुद्रित पुस्तक एवोपलभ्यते ।

Page #431

३८५
दशमः किरणः । एवं वाक्वदोषानुवाऽर्थ दोषानाहकष्टोऽपुष्ट-व्याहत-पुनरुता-ग्राम्य-दुष्करा अपि च । संशयितो हेतुहतः प्रसिद्धिविद्याविरुद्धश्च ॥ अनवोकृतः सनियमोऽनियमस्तथा सनियमे च । सामान्ये सविशेषः सामान्यो युतो विशेषे च ॥ साकाको निर्वाह पूरणकारौ विरूपसहचरितः । व्यङ्ग्यविरुवो विध्यनुवादयुक्तस्तथाऽश्लोलः । त्यतापनःस्वीकृत इति दुष्टा पर्थास्तु विंशतिस्त्रियुता (छ) ।
३४६काप्रत्येकनोदाहरणानि व्यस्तेन-'न वंशीकरमासाद्येति (छ) (७म किरणे ३५ श्लोके)। अत्र यमानुजनियंमुना, पक्षे नियमः, यमनियमति गपना क्रमादिति कष्टोऽर्थः । किन्वयं चित्रकाव्यादौ न दोषो न च वा गुणः ॥३४६(क)काअपुष्टो यथा
कौस्तुभमहसा वक्षःस्थलमिदमाभाति राधिकाजानः ।
उद्यहिनमणिकिरणैरतिवितता गगनसरणीव ॥ ८१ पत्रातिविततत्वमपुष्टम् । व्याहतो यथा
यस्याश्चन्दनचन्द्रिकासरसिजपालेयवर्षांपलपर्यादप्यधिकं त्वचा सुखकरस्पर्यो निदाघाहनि । सेयं लोचनकीमुदौ मम सखे ! राधा हिमस्यागमे
वक्षोजपितयोमोणेव सरते शीतस्य भौतिश्च मे ॥ २ पत्र चन्द्रिकाया अप्यधिको यस्याः स्पर्श इति तस्या अपकर्षः सूचितः, पुनः 'मयं लोचनकौमुदी'ति तस्या एवोत्कर्षे व्याहतोऽर्थः । तेन 'सेयं चित्तरसायन मिति पाव्यम् । यस्लेग यथाविद्यक्रम विनाऽपि युत्क्रमेन प्रत्येकेन श्लोकेन । लोलोपधानं सम्मोगजीजाच.
४८.

Page #432

३८५
अलहारकौस्तुभः । पुनरातो यथा-प्रेयसि ! राधे ! कथं ममोरी मति भूमावुपविष्यते ? तथाहि- जकः पीठ,मुरो विलासशयनं, लीलोपधानं भुजौ,
खेलान करपल्लवो, मणिमयादर्श: कपोलस्थली । पाचम्यं वदनाम्बुजासवरमः, खेच्छोपदंशोऽधरो,
मन्म सिस्तव वनभे ! मधुमतीसिद्धिः स्वयं साधिता ॥ ८३ पत्र कन्दर्पमञ्जरीनाटिकायां चूर्णिकायां 'प्रेयसी' ति सम्बोधने सति पुनर्वसभे' इति सम्बोधन अर्थपौनरुक्तंय, तेन चूर्गिकायाम् 'अयोति सम्बोधने सति दोषहानिः । 'मधुमतीसिद्धिरित्यत एव समाप्यते चेत्तथाऽपि 'स्वयं साधितेति निर्वाहें पूरणकारी दोषः । एवं 'मधुमतीति सामान्ये मविशेष:'मन्मतिरिति विवक्षिते सति सनियमेऽनियम:-तेन 'मधुमती काऽप्येव सिरिः परति चेत् क्रियते तदा पूरणकारिदोषहानिः, कित्त्वनियम मनियमो दोषः । तन्त्रेण चत्वारो दोषा दर्शिताः । तेन 'प्रायोऽयं मम विग्रहः खलु तव कोडोपहारः पर' इति पाठे सर्वदोषहानिः । किञ्चास्य टतीयचरणं चेच्चतुर्थचरणं भवति तदा दुष्कमदोषोऽपीति। किञ्च 'प्रायोऽयं मम काय एव हि मया भोगाय ते कल्पित' इति चेत् ग्राम्योऽपि । संशयितः सन्दिग्धो यथा
तृदेशमासाद्य निषेवणीयं किमत्र तत्रोपदिशन्तु भव्याः ।
गोविन्द पादाम्बुरुहासवः किं स्त्रीरत्नवक्ताम्बुरुहासवः किम् ॥ ८४ पत्र शान्तशृङ्गारयोः शान्तस्यैवोपदेश्यत्वादसन्दिग्धले (१०) प्रश्नो दोषः । 'तकिया' इति प्रसिहसपाधानम् । भर्जितगोधमादय 'उपदंश'पदवाच्या: । मधुमतीसिहि: कामोन्मत्तताजनक यन्मादक वस्तु तत्सम्यादनीया सिद्धिस्तद्रूपेत्यर्थः। स्वयं साधिता खतःसिवा । सामान्य इति-पीठशय्यालीलाकमलादिसर्व वस्तुसम्पादनीया (2) सिद्धिस्तद्र पा श्रीक्षणामूर्तिरिति सामान्ये वक्तव्ये 'मधुमतीति विशेषनिट शात् सामान्ये सविशेषरुपो दोषः। प्रायोऽयमिति–'काय'शब्दस्याधोऽङ्गविशेषबोधकत्वेन ग्राम्यरूपी दोघो शेयः ।
(९) 'खोलाकमलादिसम्पादनौयति' (छ) पुस्तके पाठः। (१०) -खादसन्दिग्धे इति (ख) (क) पुसकयोः पाठः ।

Page #433

दशमः किरणः ।
२८७ हेतुहतो यथा-अपि देशः स किमास्ते श्रवणशलाकेव कोकिलालप्तिः ।
दावानलकीला इव न यत्र सखि ! चन्द्रमःपादाः ॥ ८५ पत्र कोकिलालस्यादः श्रवणशलाकाऽऽदिखे हेतुनौतः । तेन 'प्रियाविरहेन स देशः श्रवण शलाकेव यत्र न पिकोक्तिः । न च दवदानवाला इव वा यतेन्दुदीधितय' इति पाव्यम् । 'अपि देशः स कि मास्ते श्रवणलाकेव कोकिलालप्तिः। दावानल कोला इव दयितवियोगे न यत्र पशिभासः ।' इति चेत्तदा व्यङ्गयविरुडो भवति-यस्मिन् देशे वल्लभान्तरं लम्यत इति व्यय विरुद्धम्। प्रसिद्धिविरुद्यो यथा
वमनाकुलवकुलतरो! मत्तः खलु सुभग एवासि ।
राधायाः पदकमलजघाताद्यदकालफुल्लोऽसि ॥ ८५ . अब पद्मिन्याचरणाघातेन रक्ताशोक एवाकाले फुलति, मुखमदिरा. गण्डषण हि वकुल इति कविसम्प्रदायप्रसिद्धिः (ज)-तदन्यथा चेत् प्रसिधिविरुदोऽर्थ:-तेन 'राधाया मुखमदिरागण्डूषबलादकालफुल्लो यदिति वाच्यम् ।
विद्याविरुद्धः शास्त्र विरुही यथाअयं महात्मा परमस्तपखो वायी निशीथेषु निशीथभोजी (ज) ॥८७ अपि देश रति-स देश उपदिश्यता, तहे शजिामिघा नायिकाया अभिप्रायः।
(ज) सखमदिरेत्यादि-तथा च संग्रहः-स्त्रीणां स्यात् प्रियङ्गर्विकसति वकुलो योषितामास्यमयात् पादाघातादशोकस्तिलककुरवको वीक्षणालिङ्गनाभ्याम्। मन्दारो नर्मवाक्यात् पटुम्टदुहसनाचम्पको वक्रवातात् गीतालापानमेव विकसति च पुरो नर्तनात कर्णिकार' इति । कविसम्प्रदायसिद्धिरिति--एतदधिकानां कविप्रसिद्वितां सामान्यत: परामर्श: साहित्यदर्पणे 'मालिन्यं योनि पाप' इत्यादिनोदिष्टस्तत एवालोकनीयः। एषां कक्षाविभागे नियामकं वचनम्-'असतोऽपि निबन्ध न सतामप्यनिवन्धनात्। नियमस्य पुरस्कारात सम्प्रदायविधा मत' इति । अत्र 'वस्तुत्तिरतन्त्र, कविसमयः प्रमाब'. मिति यायावरीयसिद्धान्तस्तन्त्रम्। राजशेखरकृतायां कायमीमांसायां केशवमिन- । । रचितेऽलङ्कारशेखरे वाग्भटोये कायालङ्कारे जिनसे नक्कतेऽलङ्कारचिन्तामणौ तथैवमारिष

Page #434

- ३८८
अलसारकौस्तुभः
इत्यादौ ग्रहोपरागादिकमन्तरेण रात्रिनानं धर्मशास्त्रविरुई, निशीथभोजनमपि तथा । यधुपहासपरमिदं तदा न दोषः । स्तुतिपरत्वे तु दोष एव । यथा वा-नखासितं दोस्तटमङ्गदस्यारोपेण गोपायति काऽपि गोपी ।
__उरोजयोः कांचन चुम्ब लग्नं ताम्बूलरागं घुमृणैः पिनष्टि ॥ ८८
इत्यादावङ्गदस्थाने नखक्षतं स्तनयोश्च चुम्बनं कामगास्त्रविरुद्धम् । एवं यस्य यच्छास्त्र तस्य तबिरुषत्वं दोषः । पनवौकतो यथा-जातं कुले धनवता महतां ततः किं
शास्त्रेषु बुद्धिरखिलेषु कता ततः किम् । पुण्यान्युरूणि विहितानि जनैस्तत: किं
विस्तारितञ्च भुवनेषु यशस्ततः किम् (ज) ॥८ पत्र 'ततः किमि'त्येतैरर्थोऽनवीकृतः । तेन 'कृष्णे रतिर्हि परमं पदमातनोती'ति नवीछातः स्यात् । सनियमो दोषो 'मधुमती काऽप्येव सिंधिः पर त्वत्र (८३ श्लोक) दर्शितः, अनियमच 'मन्मूक्तिरेवेति यन्त्र कृतं तेन तत्रैव दर्शितः। सामान्ये विशेषश्च 'मधुमतीसिधि'रित्यवेव, मधुमतीति विशेषनिर्देश दर्शितः-वस्तुतः सिदिसामान्यमेव निर्देष्टुं युज्यते । विशेष सामान्य यथा
भाग्याधिक्यत उत्तरोत्तरसमुत्कर्षावधिभ्यो गुणग्रामभ्योऽपि बलाधिकस्तनुभृतां कोऽपि स्वभावोदयः । जन्म क्षीरनिधी, श्रियः सहजता, श्रीकृष्णवक्षःस्थले पासी, इन्त तथाऽपि न मणेरश्मेति वादो गतः ॥ १०० प्रत्र विशेष कौस्तुभ सामान्यस्य मणिनिर्देश:-तेन 'वासो यस्य तथापि कौस्तुभमणेस्तस्याश्मता नो गतेति पाठ्यम्। साकारो यथा
थाऽकथा मानिनि ! मानमच्चैः कृष्णोऽयमेताश्च वयं समस्ताः । प्रसीद राधे ! विनिधेहि चि कपामपारो गुणवारिधिस्ते ॥ १ १ कविशिक्षानिबन्ध घ बहुतरेवेतेषां विस्तरः। विदााविरुद्ध इत्यादि-व्याचार्यदण्डपरिगणितेषु देशकालकलालोकन्यायागमविरोधिष्व तेषामन्त वो मायः। अयं महात्मेति'असावनुपनीतोऽपि वेदानधिनगे गुरोरतिवदुद्दिष्टम्। नवीकृतः स्यादिति-परं तथाऽपि चरणमये 'तत: किं मिति वाक्यावयवावृत्तौ विचित्तिहानिः ।

Page #435

दशमः किरण: 1
पत्रायं कृष्णो नोपेचितुं योग्यः, नापि वयं क्लेशयितुं योग्या इत्याकाङ्क्षा
मपेक्षते इति साकाङ्क्षः ।
निर्वाहे पूरणकारीतु 'मधुमतीसिद्धिः स्वयं साधिते 'ति (२३ श्लोके) 'स्वयं 'साधिते 'ति पूरणकारी, 'मधुमतो सिद्धि' रित्येतावतैव निर्वाह: स्यात् । इममेव दोषमपदयुक्त इति पूर्वे पठन्ति ( झ ) ।
विरूपसहचरितः सहचरभिन्न इत्यर्थः । स यथा -
२८८
स्तवेन लज्जा द्रविणैरमत्तता श्रुतेन धैर्य्यं यशसाऽतिनम्रता ।
दोषेण तापः प्रणयेन वभ्यता सतामियं खारसिकौ हि रोतिः ॥ १०२ अत्र स्तवादिभिरुत्कृष्टेः सहचरैर्दोषतापयोर्निक्कष्टयोर्वैरूप्यम् । तेन 'दानैरप्ति' रिति पाव्यम् । व्यङ्गयविरुद्धस्तु 'अपि देश: स किमास्त' इत्यादी (९५ श्लोके) प्रागेव दर्शितः ।
विध्ययुक्तो विधेयस्यान्यथा स्थितिमत्ता | यथा
मुहुलितया राधे ! त्वं प्रयत्नैः प्रबोधिता ।
त्वयाऽसमीक्ष्यकारिण्या तथापि क्रियते इठः ॥ १०३
पत्र 'त्व' प्रयत्नेः प्रबोध्यसे' इत्येव विधेयम् । तदन्यथास्थितौ विश्ययुक्तः । अनुवादायुक्तो यथा - पयि परभृत ! तस्याः कण्ठनादेन तस्या
तव निपतितमचि प्रायशो विस्मयेन । विरहृिदयकालव्यालमावच्चयेथाः
कथय कथमिदानीं लाते कुत्र राधा ॥ १०४
प्रबोधितेति - सर्वत्र विधेयस्य मुख्यत्वेन स्थितिरपेचिता भवति, व्यव तु विधेयरूपाया:प्रबोधनक्रियायाः गौयकदन्त प्रत्ययसमभियाहारात् गौणत्वमायाति, अतो विध्ययुक्तत्वदोघो शेयः । व्ययि परभृतेत्यादि - पूर्वोक्त' परभृत' पदस्यानुवादरूपं हे विरहिदयकाल - संपैति पर्छ, तन्तु व्ययुक्तम् - अपकर्षबोधक सम्बोधनानन्तरं कथयेति प्रार्थनाया वाङ्गतेः । -
(क) निर्वाहे पूरणकारीति - ग्रन्थकृतः प्राचीनतराणां केषामियं संज्ञा स्याट् । प्राची मम्मटादीनां ग्रन्थेष्वस्यापदयुक्ततेति (ग्र पदमुक्ततेति वा संचेति प्रकाशविवेककारा मीमांसकचक्रधुरौबाः श्रीधरादयः), साहित्यदर्पणे त्वस्यास्थानयुक्ततेति संज्ञा दर्शिता । न चात्र च-ब-तु-होत्यादिवत् चोकपादपूरणार्थमेतदिति कृत्वाऽस्य प्राचीनोक्त पुनरुक्ताधिकपरदोषाभ्यां कच्चीकारः स्वीकाय्यैः । अत्र समग्रस्यैवान्त र वाक्यस्य निष्प्रयोजनत्वादि, तब तु

Page #436

३८.
अलङ्कारकौस्तुभः। प्रत्र ‘विरहिहृदयकालव्याले ति नानुवाद्यम् । कुतः १ 'कथयेति प्रार्थनाफलाभावात्। तेन 'मम चिसदृशत्वान्मित्रे'त्यनुवाद्यम् । प्रश्नोलो यथा-आदित्सयांऽशुकानामुव्रतभुजवीरुधां कुमारीणाम्।
पश्यति हरौ विरेजे गतवसनानामधो दृष्टिः (झ) ॥ १०५ अत्र नम्बा दृष्टिरिति विवक्षितम्। अनाधोऽदृष्टिरिति यत् प्रतीयते तदेवानीलम। तेन 'गतवसनानां नता दृष्टिरित्येव शुद्धम् । त्यक्तपुनःखीकती यथा
न चन्द्रेनास्यन्ते तुलयितुमिदं साहसमही ! ममास्ते, तेनैषा स्तुतिरपि न चन्द्रानन इति । न चन्द्रो लज्वावास्तंदपि यदुदेति स्मितमुखी
धिरीनं यं शश्वत् ग्लपयति कुहराविरसती ॥ १०६ पत्र 'स्तुतिरपि न चन्द्रानन' इत्येवोपसंहारः कृतः, तथाऽपि 'न चन्द्रो लब्जावानिति यदपरमुपक्राम्यते तेन त्यक्तपुनःखोकतता। उत्तात्रयोविंशतिर्दीषाः। येषु येष्वेते. दोषा दर्शितास्तेषु तेष्वन्येऽपि बोषव्याः, तेन दोषा अपि 'सङ्कारेण त्रिरूपेण संसृष्ट्या चैकरूपया' उक्त संख्याः शब्दादिगता बहवो भवन्ति । तथाहि श्रुति कटादयः षोड़श पददोषाः । एते समासगतत्वेऽपि पुनः षोड़श, तेन पुन त्रिंशत्। पदांशे त्रयोदश, वाक्ये षोडशैव-एवमूनविंशत। पुनर्वाक्यमेव यदुष्टं तत्र प्रतिलोमवर्णादित्वेनैकविंशतिः । पुनरर्थदोषास्त्रयोविंशतिः-एवं चतुश्चत्वारिंशत् । सर्वेकत्वे पश्चोत्तरशतं (१०५) दोषाः (झ)। एते यथास्थिति सङ्घरसंसृश्या बहुधैवेति (झ)। एतदेवाह-अत्रेनि। वाक्यघटकस्य कस्यापि पदस्येति स्फुटमेव भेदोपलम्मात्। अतएव तस्य वाक्यदोषत्वमेव । एतत्प्रसक्त दर्पणालोचनमुपयोगि। गतवसनानामधोरिरिति-भागवतपुराणप्रथिते वखरणप्रस्ताव इति प्रकृतप्रसन्नः । पञ्चोत्तरशतमिति-एतच्च कायप्रकाशदर्पणकारादीनननुसृत्य । रसदोषाणामग्रे वक्ष्यमाणानां नान गयनम्। नेदमसमीचीनम, यतो रसापकर्षकत्वमुखेनैव परिणामे तवैव पर्यवसानादमीषां सर्वेषां दोषत्वप्रसङ्गः, अन्यच्च वक्ष्यमाण इतरविलक्षणा रसदोषा मुखत: प्रबन्धाश्रया एव, न वाक्यतदवयवाप्रयामयाः। बहुधेवेति-'सारेण विरूपेणे त्यादि नयमनुसृत्य । गणनाशैली प्रागेव ध्वनिकिरणटिप्पणे (७ ए:) गुणीभूतकाकिरगटिप्पणे (१२४ पुः) चोददेशि। तवारुचिकारबमधुनातनाना पूर्वमेवैमाभिरहाटितम् ।

Page #437

३८१
दशमः किरणः । कर्णावतंसादिषु यत् कर्णादिशब्द ईक्ष्यते । तत्सान्निध्यादिबोधार्थ तजन यं न प्रयोजयेत् ॥ ३४७ का___ अवतंसादिशब्द: कर्णाद्याभरणार्थक एव, तथाऽपि नेषु कर्णादिशब्दो यदील्यते तत्सदारूढत्वादिप्रतिपत्तार्थ जे यं, न तद्रूष्यमित्यर्थः । न तु 'प्रयोजयेत् खयं कविनाऽप्रयोज्यम्', (अ) 'प्रक्षालनाहि परस्य दूरादस्पर्श नं वर'मिति न्यायात् । यदि दृश्यते क्वापि, तदा न दूषयेदिति यावत्। प्रादिशब्दात् शिरःशेखरः,श्रवणकुण्डलं, धनुा-एवारूढत्वाद्यर्थः । मुक्ताहारः, पुष्पमालाअनयोरन्यरत्नामि श्रत्वोत्कृष्ट पुष्य निर्मितत्वे, केवल-'हार'शब्देन केवल-'माला'शब्देनैव तत्तत्प्रतीतेः। न प्रयोजयेदित्यस्यायमों वा, एवमादीनां कवि. प्रयुक्तत्वात् कदाचित् प्रयोक्त व्यत्वञ्च, नवित्यादिदिशा पादनूपुरजघनकाच्चयादि प्रयोक्तव्यमिति (अ)।
'वाचं जगादे' त्यादिषु वाग्विशेषणार्टमेव वाचमित्यादिप्रयोगः-विशेषणा. भावे तु 'वाचं जगादेति दोष एव, धात्वर्येनेव प्रतोतेः । अत्रापि क्रियाविशेषणेनैव तदवगतर्न दातव्य' 'वाच'मित्यादिपदमिति केचित, (अ) तन्त्र, बहुविशेषणे क्रियाविशेषणं न चमत्कारि। एवं पद्भयां गच्छतोत्यादिष्वपि विशेषणे सति न दोषः (११)। ख्यातेऽर्थे नितुता न दोषः, ख्यातेरेव झटिति बुझेऽथे हेतु पक्षते । श्रुतिकटादोना दोषाणां परकथितानुकथने न दोष:-क्वचिहवाद्यौचित्य नानुकथनं विनाऽपि गुणोऽपि, क्वचित्र दोषी न गुणश्च । वैयाकरणादौ वतरि रौद्रादौ रमे च गुणः, वीररमे गुण: ; नीरसे न
(म) न तु प्रयोजयेदिति-यदाह कायालङ्कारसत्रवृत्तिक्कदामन: ( २।२।१८)-'तदिदं प्रयुक्तेषु।' प्रकाशूकदपि तमनुम्टत्य स्थितेम्वेतत्समर्थनम्।' प्रयुक्तानामावतिसंग्रहो वामनीये ग्रन्थे। तत्र च सिद्धान्त घोषणम्-'न हि भवति यथा श्रवणकुण्डलमिति तथा नितम्बकाची पोति । प्रक्षालनातीति न्याय एषां खत एवापुरत्वादिकतदुर्घटत्वेविनिगम हेतुः, शिष्टप्रयोग एवान तन्त्र यथेतरत्र । वाचं जगादेत्यादि-अनापि प्राचीना. लहारिकवामगादिमतपरामर्शः। बहुविशेषण इत्यादि-ताचैतदर्थ दर्पणोलतं केषाधिग्मतम्-'यत्र विशेषणस्यापि क्रियाविशेषण सम्भवति तत्रापि ततृप्रयोगो न घटत' इति ।
(११) 'ए'मित्यादि वाक्यं (म) (क) पुस्तकयोनास्ति ।

Page #438

૨૭ર
पलक्षारकौस्तुभः । गुणो, न दोषश्च । अप्रयुक्तनिहतार्थौ श्लेषादौ न दुष्टौ । अनौलन्तु शान्तवतरि म दुष्टम् । (११क) 'हार्थे : पदैः पिशनयेच्च रहस्यवस्वि'ति मुनिश्चत्रबलात् 'करिहस्तेन सम्बाधे' इत्यादि केचित् पठन्ति । तदसत्-तस्वामीलवादयं दोष एव (अ)। किन्तु रहस्यवस्विति यस्य शब्दवाच्यतायां दोषस्तदेव नवनीलम् । सन्दिग्धमपि क्वचिदप्रस्तुतप्रशंसाव्याजस्तु न्यादिप्रतिपादक यदि भवति प्रत्युत गुण एव । प्रतिपाद्यप्रतिपादकयो पकत्वे सत्यप्रतीतो मुखः। अधमप्रकतिषु विदूषकादौ च ग्राम्यो गुणः (ब)। न्यूनपदं हर्षशोकमत्तताऽऽधिक्ये सति गुणः, कचिव गुणो न दोषः । अधिक पदं विषादादौ गुण:-प्रागुतमेतत् । मत्ततायान्तु विशेषत एव। कथितपदं लाटानुप्रासेऽर्थान्तरसंक्रमितवाणे विहितस्थानुवादे च गुणः । पतत्प्रकर्षः क्रमेय क्रोधादिडासे गुणः । भिन्नवाक्यतया रसभेदे च । समाप्तपुनरात काचित्र दोषो न गुणः-कचिदिति यत्र झटिति रसापकर्षकं न स्यादिति । विशेषणदानार्थमेव यत्र पुनर्दीयते न वाक्यासरत्वेन तत्रैव दूषणम् । प्रस्थानस्थ समासं कचिहण: क्रोधावस्थानेऽपि। यत्र क्रोधानुकरणं तवेत्यर्थः। गर्मितमवश्य विधेयत्वेन प्रकृतवाक्यपरिपोषकले सति गुणः । अन्ये सर्वे दुष्टा एव । ।
किन्विति-यस्य दङ्गाररसादेः। शब्दवाच्यतायामिति-तथाच काये 'टङ्गार' इति शब्दश्चेत्तदा दोष एवेत्यर्थः स च रसदोषो न त्वर्थदोषः (न)। नवितिपरं काशालङ्कारसूत्रवृत्तिकामधेनुकारादयः केचिदापाततः प्राचीनसम्मतिमरीत्यान्यथा प्रतिपद्यन्ते। राथः पदेरित्यादि-केचित् पठन्तीत्यादि च-दर्पणेऽस्य तन्त्रता खोलता। 'सरतारम्भगोष्वादावशीलत्वं तथा पुनरिति, नेतन्मतं कौस्तुभक्दाद्या आद्रियन्ते। पर ': पदे रिति वचनस्य यदव याख्यानं न तन्मनो सर्ववादिसम्मतं वा। वैष्णवचक्रचूड़ामणिभिः शुचिभावग्रस्तहृदयरन्यथोलितमिदमित्यास्ता पल्लवितेन । ग्राम्यत्वमधमोक्ति. बिति-एवमादिषु वृत्तावेवास्य सर्वस्य पराम: साधितो न तु कारिकाभिरिति ग्रन्थलतो ग्रन्थसमापनयग्रता प्रकटिता। ग्राम्यत्व मेताह शस्थले सतरां निसर्गसिमिति न तब दोघलक्षवस्थावकाशः। दीये कायालबारे सोदाहरणोपरम्भमेतत् साधु बाधितम्। ।
(११क) अत्र 'उक्त हौ'त्यनन्तरसन्दर्भावतारकः काचित्कः पाठवनादयः ।

Page #439

दशमः किरणः ।
अथ रसदोषानाह
रसानां शब्दवाच्यत्वं स्थायिनां व्यभिचारिणाम् | विभावस्यानुभावस्य व्यक्तौ कष्टा च कल्पना ॥ प्रतिलोमविभावादिग्रहो दीप्तिरभोक्षाणः । arr विस्तारहासौ च तथाऽङ्गस्यातिविस्तृतिः ॥ अह्निनोऽनभिसन्धानं प्रकृतोनां व्यतिक्रमः । अनङ्गस्य प्रकटनं रसदोषा इमे स्मृताः ॥ ३४९ का - तत्र रसानां शब्दवाच्यत्व (ट) यथा
राधामाधवयोरेव शृङ्गारः श्रुतिरोचनः ।
वैदग्धंत्र यत्र पर्य्याप्तं कृतार्थश्च मनोभवः ॥ १०७
अत्र ‘शृङ्गार’शब्दः । किन्तु 'विलासः श्रुतिरोचन' इति पाठ्यम् । एवं रसादिशब्दश्च । एवं वीरादयश्च । रसादीनां शृङ्गारादिपरत्व एव दोषः, नवाखादादिपरत्वे, तस्य नानाऽर्थत्वात् । तेन सरसो रसवान् रसिक इत्यादी न दोषः ।
1
'चन्दनानिलचन्द्रांशुपुंस्कोकिल क ल खनैः ।
माधत्र्यां रजनी राधाकृष्णयो रतिरेधत ॥ १०८
३८३
ब्यतो मुनिवचनबलःत् काव्येऽश्लीलार्थबोधकदार्थ पद प्रगोगोऽपि न कर्त्तय इति भावः । विभावस्येति — रखसाचात्कारे रसान्तःपातितया विभावादित्रयाणां सम्यक्तयाऽभिव्यक्तिरपेचिता भवति । यत्र तु अनुमात्रस्य चमत्कारातिशयेन तस्यैव रसे प्राधान्येनाभियक्तिर्न तु विभावादेः, विभावादयस्तु व्यनुभावपय्र्यवसायिनो भवन्ति, तत्र विभावस्याभिव्यक्तौ कष्टकल्पना,
५०
(ट) रमदोषा इति - श्रत्रापि गतानुगतिकतया प्राचीनतर निबन्धानुखति:, प्रबन्धाश्रयत्वादुदाहरणप्रपञ्चोऽपि तती गृहीतः । ते च निबन्धकारा: प्राचीनतराणां शास्त्रहर सरणिमनुसरन्तीति कुतोऽव वैमुख्यावसरः ? रसानां शब्दवान्यत्वमिति - एवमेव भूयसां प्राचीनानां दर्शनं यक्ऋङ्गारादिपदसमावेशनेनापि रसादीनामवर्गातिः स्यात् । तथाचोद्भटकते भामह विवरणे 'पञ्चरूपो रस' इति प्रतिपत्तिः । एवमपि तन्मतनुसृत्य कृतार्यां प्रतौद्दारेन्दुराजलघुवृत्तौ 'एतेषां पञ्चाशतसंख्यानां भावानां सूचकाच्चत्वारोऽनुभावादयः । ते चानुभावा विभावा व्यभिचारिणः स्वशब्दश्च ।' जिज्ञासुभिवद्भटीयकाव्यालङ्कारोपरि प्रतौहारेन्दुराजकृतो लघुवृत्तिग्रन्थः प्रेयखिलचणयाकरणपरः परामर्श -

Page #440

३९४
पलङ्गारकौस्तुभः । पत्र रत: स्थायिनः शब्दवाच्यत्वं, तेन 'प्रीतिरैधतेति पाठ्यम् । यत्र 'पति'मष्टस्य स्थायिता न प्रतीयते तत्र न दोषः-यथा भगवति रतिरस्तु ।
पाद” खमुखालोके विस्मयोत्फुल्ललोचना ।
दैवादागतमालोक्य कृष्ण राधा हियं दधे ॥ १०८ पत्र डीव्यभिचारिभावः (ट)।
यत्र तु स्वस्वव्यापारण लज्जाऽऽदयो व्यभिचारिणो बोधयितुं न शक्यन्ते परं शब्दवाचतयैव प्रतीयन्ते, तत्र न दोषः । यथा-'तस्यास्त्र पाभये' त्यादिः (५म किरणे २१७ पृ:)। अत्र नपाऽऽदीनां व्यञ्जकशब्दोपादान उन्मादादिभिः सहारोप्यारोपकभावो न घटते । यतान्योन्यं हेतुहेतुमद्भावस्तत्र न दोष:
औत्सुक्येनाजनि चपलता, ह्रीस्तया प्रादुरासीसस्याश्चिन्ता समनि, तया प्रादुरासीदिमर्शः । हर्षस्तेन व्यजनि सुदृशां, तेन चावेग एव प्रादुर्भूतः प्रविशति हरौ कौण्डिनी राजधानीम् (ट)॥११० अत्र गुणः । एवं विभावानुभावयोः कष्ट कल्पनाव्यतिर्य थासा दक्षिणे मरुति वाति समुद्यतोन्दो कष्ण विलोक्य रचनामवगुण्ठ नस्य । द्राधीयसौं विदधती भुजवल्लिमूलव्यक्तां पयोधरतटों पुनराववार ॥ १११
पत्रोद्दीपनविभावा आलम्बनविभावाश्चानुभावपर्यवसायिनः स्थिता इति कष्टकल्पना। एवमनुभावाचालम्बनविभावपर्यवसायित्व दुष्टाः-अध मुदाहरणम् (ट)। अतो रसदोषो ज्ञेयः-एवं विभावस्य चमत्कारातिशयेऽनुभावस्याभिव्यक्तौ कटकल्पना ज्ञेया । अवगुण्ठनस्येति-अत्रानुभावोऽवगुण्ठ नस्य दीर्घाकरणम्, एवं पयोधरतत्र्याः पुनः
वरवं, तयोचमत्कारातिशयेन प्राधान्येन रसेऽभियक्तिः, दक्षिणानिलचन्द्रोदयरूपो होपनादयोऽनुभावपर्यवसायिनः स्थिता इति कष्टकल्प नया रसदोषो ज्ञेयः। मौयः। केचित्तु नयतरा नाव्यदर्पणकद्रामचन्द्रगुणचन्द्रादयो गतानुगतिकत्वादांशिकतया प्राचीनमतवीथ्यवगाहिनः । परं ध्वन्यालोकानुसारिणो नवीना एतद्रिक्ततरमिति रसानां शब्दवाच्यत्वप निराकुर्वन्ति प्रत्युतास्य दोघतैवेति घोषयन्ति। रसोपलब्धिविषये नवीनानां प्राचीनमतवेलक्षण्य मेवान हेतुः । तस्या इति-घष्ठकिरणीयमेतत् पयं कौस्तुभकृतो वेदावंशप्रभवत्वं डिण्डिमारावैनहोषयति । ऊह्यमदाहरणम्-यथा परिहरति रति

Page #441

२९५
दशमः किरणः। प्रतिलोमविभावादिग्रहो यथामुग्धे मा कुरु मानं, कलय कटाक्षेप पुण्डरीकाक्षम् । ..
अनिलतरलनलिनीदलेजलकणमिव यौवनं विधि ॥ ११२ अत्र शृङ्गार प्रतिलोमस्य शान्तस्यानित्यताप्रकाशनरूपो विभावस्ततप्रकाशितच निर्वेद इति दुष्टम्। एवं शृङ्गारे शान्तानुभावश्च प्रतिलोमतया दुष्टः। अभीक्ष्णशो दीप्तिः पुनरेकस्यैव रमस्यौज्ज्वल्य यथा कुमारसम्भवे रतिविलाप । यथाविस्तारोऽकाण्डे प्रथनं यथा वेणीसंहारे हितोयेऽऽनकसंक्षये प्रवृत्ते भानुमत्या सह दुर्योधनस्य शृङ्गारवर्णनम् । वृथा हासोऽकाण्डे च्छे दो यथा वीरचरिते हितोयेऽझे राघवभार्गवयोर्वीररसे 'काणमोचनाय गच्छामी'ति राघवोतो। अङ्गस्यातिविस्तृतिहयग्रीववधे हयग्रीवस्य । अङ्गिनोऽनभिसन्धान रत्नावल्यां चतुर्थेऽङ्ग वाभ्रव्यागमने सागरिकाविस्मृतिः। - प्रकृतीनां व्यतिक्रमस्तु यथा-प्रकृतयस्तावत् दिव्या अदिव्या दिव्यादिव्याश्च । तथा धीरोदात्तादीनां प्रागुतानाचतुर्णामुत्तमा मध्यमा अधमाश्च । अत्रोत्तमप्रकृतमध्यमाधमत्वन वर्णनं, मध्यमाधमप्रकृतिकयोकत्तमप्रवतिकत्वेन वर्णनं, मध्यमस्याधमत्वेन च वर्णनं दुष्टम् । उत्तमदेवताऽऽदीनां पार्वतीपरमेखरादीनां शृङ्गारवर्णनञ्च न कार्यम् । यत् कृतं श्रीकालिदासादिभिस्तद्दुष्टम् (ट)। तबर्णनं हि खपित्रोः शृङ्गारवर्णनमिव । एवं
श्रीकेशवयोर्लक्ष्मीनारायणयोरित्यर्थः। उक्त होति-प्रसिहे श्रीकृष्णे () यौचिव
मतिं लुनौते, इत्यादयाकरोहतं पद्यम्। अनङ्गस्य प्रकटितम्-अवाफ्यु दाहरणाविष्कारो दर्पणादौ दृष्यः। अन्यच्च रत्नावल्यां टतीयेऽङ्कः राज्ञा खयं वर्णितस्य सूर्यास्तमनस्य तमोपिधानस्य च तिरस्कारगर्भकाक्षेपेणेतो विदूषकवर्णनस्य प्रशंसाऽऽद्यप्यस्य लक्ष्यम् । यत्तु कृतमित्यादि-पूर्वषों मतानुवाद एतत् । दोषविवेचने नवीना अपि निबन्धारो न यक्तिगतमाहात्माग्रस्तनाना इति महत् गौरवस्थानम् । एतच्चातिरसहतहृदयानां प्रायशो मऱ्यांदोलङ्घनमपि, यदाहुनमिसाधुपादा रुद्रटालकारटीकायां प्राचीनसम्मतिसखेन'गणयन्ति नापशब्दं न वृत्तभङ्ग क्षयं वाऽर्थस्थ। रसिकत्वेनाइलिता वेश्यापतयः कुकवयश्च ।' बस्तुतखे तड्वि सर्वेषामेव दोषाणामुपलक्षणम्। औत्सुक्येनेत्यादावनवीनत. त्वमर्थदोष इति स्फटमेव।

Page #442

३८६
अलङ्कारकौस्तुभः । श्रीकेशवयोरपीति केचित् (ठ)। केचित्त वर्णयन्ति, तयोरीवरत्वाद्देवतात्व नेति। वर्णनं यथा___ 'विपरीअरए लच्छी'मित्यादि ( काव्यप्रकाशोदाहृते ५म श्लोक १३ श्लोके )। 'अन्धवमन्धसमये' इत्यादि च ।
राधामाधवयोस्तु वर्णनोयमेव (ठ), सर्वेश्वरत्वेन देवतावाभावात्, विधिवाक्यच विक्रीडितं ब्रजवधभिरिदञ्च विष्णोः श्रद्धाऽन्वितोऽनु शृणुयादथ वर्णयेद्य' (श्रीमद्भागवतपुराणे १०।३।३८) इत्यादि। किन्तु यत्र यत्रानौचित्य प्रतीयते तत्तदेव न वर्णनीयमिति । उक्तं हि ध्वनिकता
पनौचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम् । प्रसिदौचित्यबन्धस्तु रस्यस्योपनिषत् परा ॥ इति ॥
___(Dhvanyaloka. p. 145). अनङ्गस्य रसानुपकारकस्य प्रकरणं दुष्टम् । जामुदाहरणम् । एकाश्रयत्वे रसयोन विरोधः प्रवर्तते । भिन्नाश्रयत्वे विरोधः शान्तशृङ्गारयोर्यथा ॥ ३५०का
एकाश्रयत्वे हास्य शृङ्गारयोरडुतहासयोरद्भुतशृङ्गारयोर्वीरकरुणयोन विरोधः। शान्त शृङ्गारयोः शृङ्गारकरुपयोः शृङ्गारबीभत्सयोः केवलं बन्धस्तु रसस्य सर्वोत्कयोपनिषत्परमप्रमाणीभूतवेदतुला इत्यर्थः ! एकाश्रयत्व इतिएकविषये हासष्ट ङ्गारयोर्न विरोधः, भिन्नविषये तु सुतरामेव विरोधी नास्ति । ___ (3) श्री केशवयोरपीत्यादि-तयोदेवतात्वेऽयं सिद्धान्तः। यदुदाहृतं सगौरवं तैरेव"राधामाधवयोरेव विलासः (प्टङ्गारः) अतिरोचनः ।" अन भागवतपुराणीयराद्धान्तः (कपास्तु भगवान् खय'मिति ) समस्यापूरकः। अनौचित्यादित्यादि-यौचित्यपदार्थ स्यार्थविचारः श्रीक्षेमेन्द्रादिभिः कृतः, ध्वन्यालोकेऽस्य यौक्तिकता प्रतिपादिता। यथा वनवावस्थसौताया इत्यादि-यथोत्तररामचरिते घड्थे। शान्तशुङ्गारयोः कचिन्न दोष इति-'क्षिप्तो स्वावलम्ब' इत्यादि पद्यालोचनेनानन्दवर्द्धनादिभिरन्यैरपि प्राचीनरयं पक्षः प्रवर्तितः। पारमार्थिकतत्त्वे तु न कोऽपि विरोधः-सच्चिदानन्दरूपस्य रसस्य खण्डतो धनविश्लेघे न काऽपि विच्छित्तिः, न वा स्थायिविरोधनैव केवलं तत्वम्भवः। एतच्चालोचितं दर्पणकता खग्रन्थ तत एव द्रश्यम्। रसस्य दार्शनिकमतानुमतचेतन्यभेदखीकारे विरोध कथाऽपि न जागतिं कुतः पुनर्विरोधभावसम्भावनेति सुप्रकटम्। तथाचामाणक:-शिरो नास्ति शिरोयथा । यदाहुः प्राचीनटीकाकृत:-'चैतन्यभेदादावाद्याद स रसस्तादृशो मत' इति । विणेत्यादि-भक्तिसिद्धान्तसारभूतमेतत्। यदाहुरदैताचार्यवर्ध्या अपि भक्ति

Page #443

दशमः किरणः ।
विरोध एव । शृङ्गारकरुणयोरङ्गाङ्गिभावे न दोषः । यथा वनवासस्य सीताया
२८७
अत्र करुणोऽङ्गी शृङ्गारोऽङ्गम् ।
गर्भदर्शनात् प्राक् शृङ्गार स्मृति: (ठ) ।
यथा
T
शान्तशृङ्गारयोः कचित्र दोषः । निर्वाणनिम्बरसमेव पिबन्ति केचिह्नव्या न ते रसविशेषविदो वयन्तु । श्यामामृतं मदनमन्थरगोपरामानेत्र ज्ञ्जली चुलुकितावसितं पिबामः (ठ) ॥ ११३ पूर्वाडें शान्तः परार्डे शृङ्गार:, तथाऽपि शुद्दम् — शान्तस्य न्यङ्गुतत्वात् शृङ्गार एव पुष्टः । प्रागुक्तलचणस्य रसस्थानन्दस्वरूपत्वेन प्रतिपादितैको रसस्य रसेन विरोध इति यदिह प्रतिपाद्यते तन्तु सामग्रीभूतस्य स्थाय्यादेव, मतु रसस्य ( १२ ) ।
* इत्यलङ्कारकौस्तुभे दोषप्रदर्शनो नाम दशमः किरणः । *
समाप्तोऽयं ग्रन्थः ।
भिन्नविषये शान्तष्टङ्गारयोर्विरोधः, एकविषये तु सुतरामेव विरोधः । निर्वाति- उदा यथाऽत्र मुकुलं विहाय कटुकषायकण्टकितां लतां खादन्ति, तथा केचिद्भगवद्र गुणमाधुर्य्यादिकं विहाय निर्वाधरूप निम्बर सं पिबन्ति । तें भव्या न रखविशेषविद्याः । वयन्तु मदनेन मन्थरा या गोपाङ्गनानेवालीरूपा रखना तथा चुलुकितमाखादितं तव वावसितं ताभिः स्वीयत्वेन निश्चितं यत् श्यामाम्टतं तत् पिबाम: : - इति ।
मार्गोपदेशका मधुसूदनसरस्वतीचरणाः स्वग्रन्थे भक्तिरसायने - 'नवरसमिलितं वा केवलं वा पुमर्थं परममपि सुकुन्दे भक्तियोगं वदन्तीति प्रास्ताविक प्रसक्ति सूचयन्तोऽप्यप्तप्ता इवाश्रान्ताः – 'तब्बन्धायां द्रुतौ शुद्धा रतिर्गोविन्दगोचरा । एतदन्तं हि शास्त्रेषु साधनाम्नानमिष्यते' इति । बहवोऽप्यपरेऽद्वै तवोथीपथिका गोपवधू विटेन वशीकृतश्चित्तवित्ता एतदनुषक्तं श्रीभागवत पुराणवचनमेव समर्थयन्ति । 'श्रेयः खतिं भक्तिमुदस्य ते विभो ! क्लिश्यन्ति ये केवलबोत्रशब्धये । तेघामसौ क्लेशल एव शिष्यते नान्यं यथा स्थूलतुघाव घातिनाम्' इति । निर्वायेत्यादि पढ्यं कवेः श्रीचैतन्यचन्द्रोदये नाटके स्थितम् - मुद्रित पुस्तकस्थः पाठः किच्चिद्दिभिन्नः । निर्वाण निम्बरसमिति साधुः पदविन्यासः । बनार्थ एवमाहुराजंडा रिकवयः
(१२) (च) (छ) पुस्तकयोर्मूल इस अम् 'श्रीमत: कर्णपूरस्य चरणावनिशं भजेा निर्मितः अयबार्हो येनाखङ्कारकौस्तुभः ।' इत्यंशोऽयथोपखभ्यते । स भ टौवाऽवसाने यदि भवितुमर्हति तदेव विनिवेभ्यः । (ख) पुस्तके टोकावसाने पाठो यथा - समाप्तेयं यन्बल ठोका । श्रौलीराधागोविन्दो जयतितराम् । श्रीमतः कर्णपूरस्थ चरणावित्यादि ।

Page #444

३९८
अखकारकौस्तुभः। केचित् प्रवीचमतयः-"तत्तद्रसाम्टतमयान् विषयान् विहाय मुग्धश्चिरं अयति मोक्ष. मास्थलों यः। तस्यात्मनः कथमिवास्त गुणो विनाशो भोगात्ययेऽपि विकला विभता न यो"ति।
रसघनबन्धी कर्णपूरप्रबन्ध विशदपदकदम्बैटिप्पणीमादरण। पर चयनुमाया प्राच्यपाश्चात्यविद्यासरभिसरणसन्धो मास्ततन्द्रो नवौगः ॥ १ कौस्तुभे मणिमये वनमाला मौलिकावलिरिति प्रथमानाः । उहरं दधति यन्मयि मोहाल्लाघवं किमपि तलघु, यातु ॥२ पुवातिशान्तिक्षमया धिया था न्यलेकदा धूर्जनकेन केन । সম্বন্ধিংনিন ভাল স্বচ্ছ হিলিস্তিন ॥ ২ अशक्तानां बसहरी ध्रुवं ज्योति प्रमादाताम । अस्तु में शरणं वस्तु चिदानन्दमयं महत् ॥ ४ भडपल्लीनिवासस्य शिव ! श्रीशिवशम्मणः। कमणलवलिमोम छतौ प्रीतिरिहास्तु ते ॥ ५
इति वाशिष्ठान्वयसम्भव-श्रीशिवप्रसादभट्टाचार्यशताया. मलङ्कारकौस्तुभमौक्तिकावल्या-सतराहमवसितम्।
समाप्तोऽयं ग्रन्थः । शम्। .

Page #445

परिशिष्टम् ।
। छत्रबन्धः।
तनुतां तनुता राधाकणयोधरितयुतिः । इनापाना सुधासिन्धुधारा वा ततां नुत ।
(२०१ पृ.)
हयाकामा
-
सा
माव घमाया
शङ्गबन्धः।
यां दा
धेयमाधुय्यामर्यादा राधा माधवमार सा । सारमाऽयधमाधारा धेयमाधुर्यसौभगा ॥
(२०१५)
म
क्यमा धर्यसौ ममा
भगा

Page #446

४००
भ
सा
मा
ग
र
ध
15 to
धा
वं ।
अलङ्कारकौस्तुभः ।
पताकाबन्धः ।
रास-संससार
बन्धमा साधारामेऽरं सारसतसरा ॥
'२०२ पृ.)
गदाबन्धः ।
रास-संसरसारको राधा साऽर रमाधवम् । बन्धमाररसाधारामेऽरं सारससरा ॥
( २०२ पृ.)
राधा सागर रमाधवम् ।
VEM
HTEL
माधव

Page #447


Page #448
PARIMAL PUBLICATIONS 27/28, Shakti Nagar, Delhi-110007)